Book Title: Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05
Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh
View full book text
________________
११/२ • भावान्तररूपोऽभावः ।
१६८१ માવાન્તરમાવો દિ, વિષ્ણુ અપેક્ષા (રૂતિ નયાથથળેર કોષામાવાવ્ય ક્તિા રા. ऽप्रत्यक्षत्वदशायां स्पर्शेन वायुप्रतीतिः न स्यादिति प्राञ्चो नैयायिकाः । इदमेवाभिप्रेत्य उदयनाचार्येण । लक्षणावल्यां “अवान्तरजातिभेदस्य इक्षु-क्षीरमाधुर्यादिवद् अनुभवसिद्धत्वात्, अन्यथा महान्धकारे स्पर्शोपलम्भमात्रेण 'वायुर्वाती'ति प्रत्ययो न स्याद्” (लक्ष.पृ.७७) इत्युक्तम् । ततश्च 'नगर्भपदम् अत्यन्ताभावस्यैव बोधकम्' इति नियमो नास्ति।
अत एव अचेतनत्वाऽमूर्त्तत्वयोः भावात्मकत्वे नप्रयोगानुपपत्तिरिति प्रत्यस्तम्, “भावान्तरमभावो ई हि, कयाचित् तु व्यपेक्षया। भावान्तरादभावोऽन्यो न कश्चिदनिरूपणाद् ।।” (स.प.१५७ मि.भा.उद्धृ.पृ.९०) - इति सप्तपदार्थीमितभाषिणीवृत्त्युद्धृतकारिकादर्शितनयाश्रयेण नञोऽभाववाचकत्वेऽपि दोषाभावाच्च । यथोक्तं तत्त्वसङ्ग्रहे शान्तरक्षितेन अपि कुमारिलभट्टमतनिरूपणाऽवसरे “भावान्तरात्मकोऽभावो येन सर्वो व्यवस्थितः" ण થઈ ન શકે. જો પૃથ્વીના સ્પર્શ કરતાં વાયુનો સ્પર્શ વિજાતીય ન હોય તો સ્પર્શ દ્વારા ત્યારે વાયુની જ પ્રતીતિ શા માટે થાય ? “પૃથ્વી વાય છે' - આવી પ્રતીતિ કેમ ન થાય ? તેથી માનવું પડે કે પાર્થિવ સ્પર્શ કરતાં વાયવીય સ્પર્શ વિજાતીય છે. આ પ્રમાણે પ્રાચીન નૈયાયિકો કહે છે. આ જ અભિપ્રાયથી લક્ષણાવલી ગ્રંથમાં ઉદયનાચાર્ય જણાવે છે કે “વાયુગત સ્પર્શમાં વૈજાત્ય તો શેરડીમાધુર્ય, દૂધમાધુર્ય વગેરેમાં રહેલ વૈજાત્યની જેમ અનુભવસિદ્ધ છે. જો પૃથ્વીસ્પર્શ કરતાં વાયુસ્પર્શને વિજાતીય માનવામાં ન આવે તો ગાઢ અંધકારમાં સ્પર્શની ઉપલબ્ધિમાત્રથી “વાયુ વાય છે' - આ મુજબ પ્રતીતિ થઈ ન શકે.” પ્રસ્તુતમાં તો ઉપરોક્ત ચર્ચા દ્વારા એટલું જ સિદ્ધ કરવું અભિપ્રેત છે કે “નગર્ભિત હોવા માત્રથી “અચેતનતાપદ કે “અમૂર્તતા'પદ “અશીત-અનુષ્ણસ્પર્શ'પદની જેમ અત્યન્તાભાવના બોધક ન બને.” તેથી “નગર્ભિત પદ અત્યન્તાભાવનું જ બોધક બને' - તેવો નિયમ અસિદ્ધ છે.
જ અભાવ ભાવાન્તર સ્વરૂપ ઃ નસવિશેષ (બત ઘ.) જો અચેતનત્વ અને અમૂર્તત્વ ગુણ હોય તો તે ભાવાત્મક હોવા જોઈએ. તથા છે જો તે ભાવાત્મક હોય તો “નગ્ન = “” નો પ્રયોગ અચેતનત્વાદિ પદમાં અસંગત બની જશે” - હા આવી દલીલનું પણ ઉપરોક્ત નિરૂપણ દ્વારા નિરાકરણ થઈ જાય છે. કારણ કે પથુદાસપ્રતિષેધાત્મક નગ્ન ભાવનો બોધક બની શકે છે. વળી, બીજી વાત એ છે કે શિવાદિત્યરચિત સપ્તપદાર્થો ગ્રંથની સ મિતભાષિણી નામની વ્યાખ્યામાં માધવ નામના વિદ્વાને એક પ્રાચીન કારિકા ઉદ્ધત કરેલ છે. તેનો અર્થ એવો થાય છે કે “અમુક અપેક્ષાએ તો અભાવ ભાવાત્તરાત્મક = અન્ય ભાવપદાર્થસ્વરૂપ છે. કેમ કે ભાવાત્તરાત્મક અભાવથી ભિન્ન એવા અભાવનું નિરૂપણ કરી શકાતું નથી. તેથી ભાવાન્તરભિન્ન અભાવ નથી.” આ મંતવ્યનો સ્વીકાર કરીએ તો “અચેતનતા” અને “અમૂર્તતા' પદ અભાવના બોધક બને તો પણ કોઈ દોષ આવતો નથી. કારણ કે અભાવ પણ ભાવાત્મક જ છે. તેથી પ્રસ્તુતમાં અચેતનતા' વગેરે પદો અભાવના બોધક છે” – આવું પણ માની શકાય છે. તથા “અચેતનતા અને અમૂર્તતા ગુણસ્વરૂપ છે, ભાવાત્મક છે' - આવું પણ માની શકાય છે. ઉપરોક્ત વિવક્ષાથી ભાવાત્મક ગુણને પણ અભાવ તો કહી જ શકાય છે. આવું માનવામાં તો કોઈ દોષ આવતો નથી. શાંતરક્ષિત નામના બૌદ્ધાચાર્યએ પણ તત્ત્વસંગ્રહ ગ્રંથમાં મીમાંસકમૂર્ધન્ય કુમારિલભટ્ટના મતનું નિરૂપણ કરવાના
