Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05

Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh

Page 82

१६९२ ० पुनरुक्तिनिराकरणम् ।
११/४ ए एतेन सामान्यगुणेषु विशेषगुणेषु च चैतन्यादीनां चतुर्णामुक्तेः पौनरुक्त्यमिति निरस्तम्,
उपधेयसाङ्कर्येऽपि उपाध्यसाङ्कर्यात् । न ह्यनुगतबुद्धिजनकत्व-व्यावृत्तिबुद्धिजनकत्वलक्षणयोः " उपाध्योः ऐक्यं कस्यचिदपि सम्मतम् ।
अत एव “अन्तस्थाः चत्वारो गुणाः स्वजात्यपेक्षया सामान्यगुणाः, विजात्यपेक्षया त एव विशेषगुणाः” शे (आ.प.पृ.३) इति आलापपद्धतिवचनमपि व्याख्यातम्, स्वजात्यपेक्षया अनुगतबुद्धिजनकत्वस्य परद्रव्यके गतजात्यपेक्षया च व्यावृत्तिधीहेतुत्वस्य तत्र अवगमात् ।
છે. અચેતનત્વ ગુણ પાંચેય અચેતન દ્રવ્યોમાં મળે છે. તેથી તે સામાન્ય ગુણ છે પણ ચેતન જીવમાં ન હોવાથી તે જ વિશેષ ગુણ બની જાય છે. મૂર્તત્વ ગુણ માત્ર પુદ્ગલ દ્રવ્યોમાં જ મળે છે અને પુદ્ગલ દ્રવ્ય તો જીવો કરતાં પણ અનંતગુણ છે. આ અપેક્ષાએ તે સામાન્ય ગુણ છે. પણ અમૂર્ત દ્રવ્યોમાં ન હોવાથી તે જ વિશેષ ગુણ બની જાય છે. અમૂર્તત્વ ગુણ પુદ્ગલ સિવાય બાકી બધા દ્રવ્યોમાં મળે છે. આથી તે સામાન્ય ગુણ છે. પણ પુદ્ગલ દ્રવ્યમાં ન મળતું હોવાથી તે જ વિશેષ ગુણ છે. આ કારણે આ ચાર ગુણોની ગણના સામાન્ય તેમજ વિશેષ ગુણોમાં કરેલ છે. આ પ્રમાણે દ્રવ્યસ્વભાવપ્રકાશકારનો આશય જણાય છે.
/ ઉપધેયસાંકર્ય, ઉપાધિમાં અસાંકર્થ છે (તૈન) સામાન્ય ગુણોમાં અને વિશેષ ગુણોમાં ચૈતન્ય વગેરે ચાર ગુણોનો નિર્દેશ કરવાથી પુનરુક્તિ શું દોષ આવશે' - આવી દલીલનું પણ નિરાકરણ ઉપરોક્ત કથન દ્વારા થઈ જાય છે.
() આનું કારણ એ છે કે પ્રસ્તુતમાં ઉપધેયસાંકર્યું હોવા છતાં પણ ઉપાધિમાં સાકર્મ નથી. Cી અહીં ઉપાધિ એટલે અવચ્છેદકધર્મ. તેનાથી અવચ્છિન્ન = વિશિષ્ટ બને તે ઉપધેય કહેવાય. ચૈતન્ય ગુણમાં રહેનાર અનુગતબુદ્ધિજનતા અને વ્યાવૃત્તિબુદ્ધિજનતા સ્વરૂપ અવચ્છેદકધર્મ = ઉપાધિ વિભિન્ન છે. તેમાં સાકર્થ = ઐક્ય કોઈને પણ માન્ય નથી. તે બન્નેનો આશ્રય ચૈતન્ય ગુણ બને છે. તે ભલે એક હોય. આમ ઉપધેય સંકીર્ણ – એક હોવા છતાં પણ ઉપાધિ = અવચ્છેદકધર્મ તો અસંકીર્ણ = વિભક્ત જ હોવાના લીધે પુનરુક્તિ દોષને અવકાશ નથી. ચૈતન્ય ગુણની જેમ અચૈતન્ય વગેરે ત્રણેય ગુણોમાં પણ ઉપયસાંકર્યા હોવા છતાં ઉપાધિના અસાંકની વિચારણા સમજી લેવી.
એકત્ર વિરોધી ધર્મનો સમાવેશ ૪ (ત વ.) “છેલ્લા ચાર ચૈતન્ય આદિ ગુણો સ્વજાતિની અપેક્ષાએ સામાન્ય ગુણો છે. તથા વિજાતિની = પરજાતિની (= પરદ્રવ્યગત જાતિની) અપેક્ષાએ તે જ ચૈતન્ય આદિ ચાર વિશેષગુણો છે” - આ પ્રમાણે આલાપપદ્ધતિ ગ્રંથમાં જે કહેલ છે તેની પણ સ્પષ્ટતા ઉપરોક્ત રીતે થઈ જાય છે. કેમ કે ચૈતન્ય આદિ ચારેય ગુણોમાં સ્વજાતિની અપેક્ષાએ અનુગતબુદ્ધિજનકત્વ નામના ગુણધર્મનો તથા પરદ્રવ્યગત જાતિની અપેક્ષાએ વ્યાવૃત્તિબુદ્ધિજનત્વ નામના ગુણધર્મનો સમાવેશ કરવો ત્યાં અભિપ્રેત છે - તેમ સમજી શકાય છે.