Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05

Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh

Page 78

१६८८
अवान्तरविशेषगुणप्रतिपादनम्
o o/૨
अधर्मास्तिकायद्रव्ये स्थितिहेतुत्वाऽचेतनत्वाऽमूर्त्तत्वलक्षणाः त्रयो विशेषगुणाः । (५) आकाशास्तिकायपृ द्रव्ये अवगाहनाहेतुत्वमचेतनत्वममूर्त्तत्वञ्चेति त्रयो विशेषगुणाः । ( ६ ) कालद्रव्ये पुनः वर्तनाहेतुत्वमचेतनत्वममूर्त्तत्वञ्चेति त्रयो विशेषगुणाः इति प्रतिद्रव्यं विशेषगुणा भावनीयाः ।
रा
एतेन '“छवि जीव-पोग्गलाणं इयराण वि सेस ति-तिभेदा” (द्र.स्व. प्र. १५) इति द्रव्यस्वभावप्रकाशवचनमपि વ્યાઘ્યાતનું।તવુત્તમ્ આનાપપદ્ધતી અપિ “જ્ઞાન-દર્શન-મુલ-વી, સ્પર્શ-રભ-ચ-વર્ષા, તિહેતુત્વમ્, स्थितिहेतुत्वम्, अवगाहनहेतुत्वम्, वर्त्तनाहेतुत्वम्, चेतनत्वम्, अचेतनत्वम्, मूर्त्तत्वम्, अमूर्त्तत्वं द्रव्याणां षोडश विशेषगुणाः । प्रत्येकं जीव- पुद्गलयोः षट् इतरेषां प्रत्येकं त्रयो गुणाः” (आ.प. पृ. २) इति ।
तत्र मत्यादिज्ञानपञ्चक-मत्यज्ञानादित्रितयभेदेन ज्ञानम् अष्टधा, चक्षुरचक्षुरवधि-केवलभेदेन दर्शनं
णि चतुर्धा, इन्द्रियजाऽतीन्द्रियभेदेन सुखमपि द्विविधम्, क्षायोपशमिक क्षायिकभेदेन वीर्यं
=
શિ का द्विधा, शुक्लादयः पञ्च वर्णाः, तिक्तादयः पञ्च रसाः, सुरभि - दुरभिभेदेन द्वौ गन्धौ शीतादयः स्पर्शा अष्टौ इति अवान्तरप्रकार मिलनेन चतुश्चत्वारिंशद् विशेषगुणाः ज्ञेयाः । तदुक्तं द्रव्यસ્થિતિહેતુત્વ, અચેતનત્વ, અમૂર્ત્તત્વ - આ ત્રણ વિશેષ ગુણો છે. (૫) આકાશદ્રવ્યમાં અવગાહનાહેતુતા, અચેતનત્વ, અમૂર્ત્તત્વ - આ ત્રણ વિશેષ ગુણો છે. (૬) કાલદ્રવ્યમાં વર્તનાહેતુતા, અચેતનત્વ, અમૂર્ત્તત્વ - આ ત્રણ વિશેષ ગુણો છે. આ રીતે દરેક દ્રવ્યમાં વિશેષ ગુણોની વિચારણા કરવી. તુ શેષ ચાર દ્રવ્યમાં ત્રણ વિશેષ ગુણ
(તેન.) દ્રવ્યસ્વભાવપ્રકાશ ગ્રંથમાં જણાવેલ છે કે ‘જીવમાં અને પુદ્ગલમાં છ જ ગુણો છે. તથા બીજા દ્રવ્યોના પણ બાકીના ત્રણ-ત્રણ વિશેષ ગુણો છે.' આ વચનની પણ સમજણ ઉપર જણાવેલ વિગત દ્વારા મેળવી લેવી. આલાપપદ્ધતિ ગ્રંથમાં પણ જણાવેલ છે કે “જ્ઞાન-દર્શન-સુખ-વીર્ય, સ્પર્શ -૨સ-ગંધ-વર્ણ, ગતિહેતુતા, સ્થિતિહેતુતા, અવગાહનહેતુતા, વર્તનાહેતુતા, ચેતનતા, અચેતનતા, મૂર્ત્તત્વ અને અમૂર્ત્તત્વ - આ દ્રવ્યોના ૧૬ વિશેષ ગુણો છે. જીવ અને પુદ્ગલ - આ પ્રત્યેક દ્રવ્યમાં છ વિશેષ ગુણો છે. બાકીના ચાર દ્રવ્યોમાં પ્રત્યેકની અંદર ત્રણ-ત્રણ વિશેષ ગુણો હોય છે.”
CII
* ૪૪ વિશેષ ગુણની છણાવટ
(તંત્ર.) વિશેષગુણોમાં મતિ આદિ પાંચ જ્ઞાન તથા મતિઅજ્ઞાન વગેરે ત્રણ અજ્ઞાન હોય છે - આમ જ્ઞાન આઠ પ્રકારે છે. ચક્ષુદર્શન, અચક્ષુદર્શન, અવધિદર્શન, કેવલદર્શન - આ ભેદથી દર્શન ચાર પ્રકારે છે. ક્ષાયોપશમિક અને ક્ષાયિક ભેદથી શક્તિ બે પ્રકારે છે. ઈન્દ્રિયજન્ય સુખ અને અતીન્દ્રિય સુખ આ સુખ પણ બે પ્રકારે છે. શુક્લ-પીત-રક્ત-નીલ-કૃષ્ણ - આમ પાંચ પ્રકારે વર્ણના રૂપના ભેદ પડે છે. કડવો, તીખો, ખાટો, મીઠો, તૂરો - આમ પાંચ પ્રકારે રસ હોય છે. સુરભિ-દુરભિ ભેદથી ગંધ બે પ્રકારે છે. શીત, ઉષ્ણ, ગુરુ, લઘુ, રૂક્ષ, સ્નિગ્ધ, કર્કશ, મૃદુ આમ આઠ પ્રકારે સ્પર્શ હોય છે. આથી ૧૬ પ્રકારના વિશેષ ગુણોના અવાન્તર ભેદોની ગણતરી કરવાથી કુલ ૪૪ પ્રકારના વિશેષ ગુણો છે - તેમ જાણવું. તેથી દ્રવ્યસ્વભાવપ્રકાશ ગ્રંથમાં જણાવેલ છે કે ‘અહીં જ્ઞાનના 1. વડેવ નીવ-પુાનયોઃ રેષાવિશેષસ્ત્રિત્રિમેવાઃ।
-
=