Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05

Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh

Page 69

??/ર
• न्यायवार्तिक-तत्त्वचिन्तामणिप्रभृतिसंवादः ।
१६७९ नपदवाच्यतायाश्च ‘अनुष्णाशीतस्पर्शः' इत्यादौ व्यभिचारेण परेषामप्य भावत्वानियामकत्वाद्, । पदं बोधयति, पर्युदासप्रतिषेधस्य तद्भिन्नत्वे सति तत्सदृशार्थप्रत्यायकत्वात् ।
तदुक्तं न्यायवार्तिके भारद्वाजोद्योतकरण अपि “अब्राह्मणशब्दः पर्युदासप्रतिषेधविषयत्वेन प्रवर्तमानो यदुत्तरं पदं तत् प्रतिषेधति न पुनरयमभावं प्रतिपादयति” (न्या.वा.१/२/५) इति। तदुक्तं तत्त्वचिन्तामणौ । गङ्गेशेन अपि “नसमासे ‘अब्राह्मणमानये'त्यत्र पर्युदासे पूर्वपदे नञि उत्तरपदार्थसम्बन्धिनि क्षत्रिये लक्षणा” म (ત વિ.મ.-૪, શબ્દgષે - સમારવાવે – પૃ.૭૮૬) તિા “નગર્લો ટ્રિવિધઃ (૧) પ્રસગપ્રતિવેથા (૨) पर्युदासश्च” (न्या.सि.म.प्र.पृ.४८) इति न्यायसिद्धान्तमञ्जरीप्रकाशवचनमप्यत्र स्मर्तव्यमित्यलं प्रसङ्गेन ।
एतेन नज्पदवाच्यताया अत्यन्ताभावत्वव्याप्यताऽपि निराकृता, नज्पदवाच्यतायाः ‘अनुष्णाऽशीताऽपाकजस्पर्शवान् वायुः' इत्यादौ व्यभिचारेण नैयायिकानामपि अत्यन्ताभावत्वाऽनियामकत्वात् । ण પર્યદાસપ્રતિષેધ નમ્ તભિન્ન તત્સદશ એવા અર્થને જણાવે છે. આથી “અચેતનતાદિ અત્યન્તાભાવાત્મક નહિ પણ ભાવાત્મક - ગુણાત્મક છે' - તેવું સિદ્ધ થાય છે.
“અબ્રામણ’ પદાર્થ વિચારણા છે (દુ) પર્યદાસપ્રતિષેધ તભિન્ન તત્સદશ અર્થનો બોધક છે. આ કોઈ નવી વાત નથી. ન્યાયવાર્તિક ગ્રંથમાં ભારદ્વાજ ઉદ્યોતકર નામના પ્રાચીન નૈયાયિકે પણ આ જ અભિપ્રાયથી કહેલ છે કે “અબ્રાહ્મણ શબ્દ પર્હદાસપ્રતિષેધવિષયક હોવા સ્વરૂપે પ્રવર્તે છે. તેથી “અબ્રાહ્મણ પદમાં રહેલ “બ્રાહ્મણ નામના ઉત્તરપદનો તે પ્રતિષેધ કરે છે. તેથી ત્યાં બ્રાહ્મણપદાર્થનો નિષેધ થાય છે. પરંતુ “અબ્રાહ્મણ'પદ બ્રાહ્મણના અત્યન્તાભાવનું પ્રતિપાદન કરતું નથી.” નવ્ય ન્યાયપ્રસ્થાપક ગંગેશ ઉપાધ્યાયે પણ તત્ત્વચિંતામણિ ગ્રંથમાં કહેલ છે કે “જ્યાં પ્રવ્રાહ્મણ્ નય’ આવું બોલવામાં આવે છે ત્યાં “1” એવું પૂર્વપદ પર્હદાસપ્રતિષેધ- 1 રૂપે બોલાય છે. તેથી ત્યાં “નમ્ = પછી રહેલ “બ્રાહ્મણ' પદનો જે અર્થ છે તે અર્થના સંબંધી = બ્રાહ્મણતુલ્ય એવા ક્ષત્રિય મનુષ્યમાં લક્ષણા કરવામાં આવે છે.” ગંગેશજીના વચનથી પણ પર્યદાસ . નમ્ ઉત્તરપદાર્થના અત્યન્તાભાવને નહીં પણ ઉત્તરપદાર્થસદશ અર્થને જણાવે છે - તેમ સિદ્ધ થાય છે. ન્યાયસિદ્ધાન્તમંજરીપ્રકાશ નામના વ્યાખ્યાગ્રંથમાં જણાવેલ છે કે “નના બે પ્રકારે અર્થ છે. (૧) | પ્રસજ્યપ્રતિષેધ અને (૨) પર્યદાસ.” અહીં આ વાતને પણ યાદ રાખવી. આ બાબત પ્રાસંગિક હોવાથી તેનું અધિક નિરૂપણ અહીં કરવામાં નથી આવતું.
નગર્ભિતપદાર્થ અત્યન્તાભાવભિન્ન પણ સંભવે જ (ક્તન) ઉપરોક્ત નિરૂપણ દ્વારા “નમ્ પદની વાચ્યતા અત્યન્તાભાવત્વની વ્યાપ્ય છે' - આવી પૂર્વપક્ષની વાતનું પણ નિરાકરણ થઈ જાય છે. વળી, નૈયાયિક લોકોને પણ નપદની વાચ્યતા અત્યન્તાભાવત્વની નિયામક = અત્યન્તાભાવત્વવ્યાપ્ય હોય તેવું માન્ય નથી. કારણ કે “અનુષ્ણ-અશીત -અપાકજ સ્પર્શવાળો પદાર્થ વાયુ કહેવાય' - આવા સ્થળે નગર્ભિત અનુષ્ણ વગેરે પદના વાચ્યાર્થમાં અત્યન્તાભાવત્વ ન હોવાથી ઉપરોક્ત વ્યાપ્તિમાં વ્યભિચાર = અર્નકાન્તિકતા દોષ લાગુ પડે છે. ઉપરોક્ત 8. કો.(૧૦+૧૧+૧૩)+ આ.(૧) +કો. (૯)+સિ.માં “
ન ર્મ' પદ છે.