Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05

Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh

Page 67

१६७७
११/२
• अमूर्त्तत्वशक्तिपरामर्शः । व्यपगमव्यजितसहजस्पर्शादिशून्यात्मप्रदेशात्मिका अमूर्त्तत्वशक्तिः” (स.सा.वृ.पृ.६१२) इत्युक्तं तत्तु धर्मास्तिकायाद्यमूर्तद्रव्येऽसम्भवाद् आत्ममात्रवृत्तित्वाऽपेक्षया बोध्यम् । व्यापकं तु तत्स्वरूपं रूपाभावाधिकरणतावच्छेदकगुणविशेषात्मकमेवेहोक्तं सङ्गच्छते।
किञ्च, धर्माऽधर्मशब्दयोरिव चेतनत्वाऽचेतनत्व-मूर्त्तत्वाऽमूर्त्तत्वशब्दानां परम्परसम्बन्धितया चेतन-म त्वादिसत्तायाः अचेतनत्वादिस्वतन्त्रसत्तानान्तरीयकत्वात् चेतनत्वादेरिव अचेतनत्वादेः स्वातन्त्र्येण अस्तित्वम् र्श अप्रत्याख्येयम् । तदुक्तं सूत्रकृताङ्गसूत्रवृत्तौ श्रीशीलाङ्काचार्येण अपि “सम्बन्धिशब्दानाम् एकांशस्य सत्ता .. પરસત્તાનાન્તરીયા | તો નૈવતરચ (વ) સત્તા” (ભૂ...ર/ક.૧/.99/9.રૂ૭૬) તિાં
ननु ‘अघटं भूतलमि'त्यादौ नञ्पदवाच्यस्याऽभावात्मकता दृष्टा, तत्र अघटपदेन घटात्यन्ताપરિશિષ્ટમાં ૪૭ શક્તિઓના નિરૂપણ પ્રસંગે અમૃતચન્દ્રાચાર્યએ “કર્મબંધના અભાવથી વ્યક્ત કરાયેલ સહજ સ્પર્શદિશૂન્ય આત્મપ્રદેશાત્મક અમૂર્તત્વશક્તિ જાણવી' - આ પ્રમાણે જે કહ્યું છે તે ફક્ત આત્મામાં રહેનારી અમૂર્તત્વશક્તિની અપેક્ષાએ જાણવું. સર્વ અમૂર્તદ્રવ્યની અપેક્ષાએ તે સંગત થતું નથી. કારણ કે ધર્માસ્તિકાય વગેરે દ્રવ્યોમાં કર્મબંધ જ થતો ન હોવાથી તથા આત્મપ્રદેશો ન હોવાથી તેમાં તથાવિધ અમૂર્તત્વ અસંભવિત છે. સર્વ અમૂર્તદ્રવ્યોમાં રહેનાર અમૂર્તત્વનું વ્યાપકસ્વરૂપ = અનુગતસ્વરૂપ તો પૂર્વે અહીં જણાવેલ રૂપાભાવની અધિકરણતાના અવચ્છેદક તરીકે સિદ્ધ થનાર ગુણવિશેષાત્મક જ સંગત થાય છે.
જ સ્વતંત્ર અચેતનાદિની સિદ્ધિ (
વિશ્વ) વળી, બીજી મહત્ત્વની વાત એ છે કે જેમ “ધર્મ” અને “અધર્મ' શબ્દ પરસ્પરસંબંધી છે, તેમ “ચેતનત્વ' અને “અચેતનત્વ' શબ્દ તથા “મૂર્તત્વ અને “અમૂર્તત્વ' શબ્દ પરસ્પરસંબંધી છે. સ તેથી જેમ ધર્મનું અસ્તિત્વ અધર્મના સ્વતંત્ર અસ્તિત્વનું વ્યાપ્ય છે, તેમ ચેતનત્વનું અસ્તિત્વ અચેતનત્વના સ્વતંત્ર અસ્તિત્વનું વ્યાપ્ય છે તથા મૂર્તત્વનું અસ્તિત્વ અમૂર્તત્વના સ્વતંત્ર અસ્તિત્વનું વ્યાપ્ય છે. તેથી દેવી અધર્મ જેમ ધર્મના અભાવસ્વરૂપ નથી પણ સ્વતંત્ર છે, તેમ અચેતનત્વ ચેતનત્વાભાવાત્મક કે અમૂર્તત્વ મૂર્તવાભાવસ્વરૂપ નથી. પરંતુ અધર્મની (= પાપની) જેમ અચેતનત્વ અને અમૂર્તત્વ બન્ને સ્વતંત્ર છે પદાર્થ છે – તેમ જાણવું. આ અંગે સૂયગડાંગસૂત્રવ્યાખ્યામાં શ્રીશીલાંકાચાર્યજીએ અનાચારશ્રુત અધ્યયનનું વિવરણ કરતી વખતે એક સુંદર વાત કરી છે. તેનો અર્થ આ મુજબ છે કે “જે શબ્દો પરસ્પર સંબંધી હોય, તેમાંના એકનું અસ્તિત્વ એ બીજાના અસ્તિત્વનું વ્યાપ્ય = સાધક હોય છે. તેથી ત્યાં બેમાંથી એક જ વસ્તુ હાજર હોય અને બીજો પદાર્થ તેના અભાવસ્વરૂપ હોય - તેવું ન બને.” તેથી અચેતનત્વ અને અમૂર્તત્વ સ્વતંત્ર ભાવાત્મક પદાર્થ સિદ્ધ થાય છે.
# નગર્ભિતપદાર્થમીમાંસા છે પૂર્વપક્ષ :- (અનુ.) અચેતનતા કે અમૂર્તતા ભાવાત્મક નહિ પણ અભાવાત્મક છે - તેવું માનવું યુક્તિસંગત છે. આનું કારણ એ છે કે “ધર્ટ મૂતત્તમ્' વગેરે સ્થળમાં ‘’ નપદ છે. તથા તે પદથી વાચ્ય અર્થ અભાવાત્મક જણાય છે. જે રીતે ત્યાં “ધર્ટ' પદથી ઘટના અત્યન્તાભાવનો જ બોધ થાય