Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05

Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh

Page 66

१६७६
• अमूर्त्तत्वसिद्धिविमर्श: 6
११/२ बाह्येन्द्रियाऽग्राह्यतापरिणामस्य रूपाभावाधिकरणतापरिणामस्य वा उपादानकारणतावच्छेदकतया - अमूर्त्तत्वगुणसिद्धिकृते च “जे खलु इंदियगेज्झा विसया जीवेहिं होंति ते मुत्ता। सेसं हवदि अमुत्तं" _ (प.का.स.९९) इति पञ्चास्तिकायसङ्ग्रहोक्तिः “स्पर्श-रस-गन्ध-वर्णाऽभावस्वभावम् इन्द्रियग्रहणयोग्यताया 7 अभावाद् अमूर्त्तम् उच्यते” (प.का.स.९९ वृ.पृ.१४५) इति तद्व्याख्योक्तिश्चाऽनुसन्धेया तार्किकैः ।
_ 'अयम् अचेतनः अयञ्चाचेतनः', 'सोऽमूर्त्तः स चाऽमूर्त्तः' इति अनुगतव्यवहारविशेषनियामकक तयाऽपि अचेतनत्वाऽमूर्त्तत्वयोः स्वतन्त्रगुणरूपता सेत्स्यति ।
यत्तु समयसारवृत्ती आत्मख्याती परिशिष्टे सप्तचत्वारिंशच्छक्तिनिरूपणे अमृतचन्द्राचार्येण “कर्मबन्धકાર્ય હોય તો દ્રવ્ય તેનું ઉપાદાનકારણ બને. તેથી ગ્રહણગુણસ્વરૂપ કાર્યનો કારણતાઅવચ્છેદક ગુણધર્મ મૂર્તત્વ બને. ઉપાદાનકારણતાઅવચ્છેદક અભાવાત્મક ન હોય. તેથી મૂર્તિત્વ જેમ ગુણાત્મક સિદ્ધ થાય છે, તેમ અચેતનત્વ અને અમૂર્તત્વ પણ ગુણસ્વરૂપે જ સિદ્ધ થશે. કારણ કે એક પણ જડ દ્રવ્ય મનોગ્રાહ્ય ન હોવાથી અચેતન દ્રવ્યમાં રહેલ મનઅગ્રાહ્યતા પરિણામનું ઉપાદાનકારણતાઅવચ્છેદક અચેતનત્વ ગુણ જ બનશે. તથા આત્મા મનોગ્રાહ્ય છે પણ બહિરિન્દ્રિયગ્રાહ્ય નથી. ધર્માસ્તિકાય વગેરે પણ બહિરિન્દ્રિયગ્રાહ્ય નથી. તેથી બહિરિન્દ્રિયઅગ્રાહ્યતા પરિણામનું કારણતાઅવચ્છેદક અમૂર્તત્વ ગુણ જ બનશે. આમ અચેતનત્વ અને અમૂર્તત્વ પણ સ્વતંત્ર ગુણાત્મક જ છે, અભાવાત્મક નથી.
જ અમૂર્તતાસાધક પ્રાચીન સંદર્ભ જ (વહ્ય) અમૂર્તત્વ ગુણની સિદ્ધિ બહિરિન્દ્રિયઅગ્રાહ્યતા પરિણામની કે રૂપાભાવાધિકરણતા પરિણામની ઉપાદાનકારણતાના અવચ્છેદક ધર્મ તરીકે અહીં કરેલ છે. તેમાં પંચાસ્તિકાયસંગ્રહ તેમજ તેની વ્યાખ્યા છે - બન્નેના વચનોનું અનુસંધાન કરવાથી વધુ સ્પષ્ટતા થશે. કુંદકુંદસ્વામીએ પંચાસ્તિકાયસંગ્રહમાં જણાવેલ વા છે કે “જે વિષયોને જીવો ઈન્દ્રિયો વડે ગ્રહણ કરી શકે, જાણી શકે તે વિષયો ખરેખર મૂર્તિ છે. તથા
તે સિવાયના વિષયો અમૂર્ત છે.' તેમજ તેની વ્યાખ્યામાં અમૃતચંદ્રાચાર્યે જણાવેલ છે કે “સ્પર્શ, રસ, 3ગંધ,વર્ણ - આ ચારેયથી રહિત રહેવાના સ્વભાવવાળી વસ્તુ અમૂર્ત કહેવાય છે. કેમ કે તે વસ્તુમાં
ઈન્દ્રિય દ્વારા જણાવાની યોગ્યતા રહેલી નથી.” જે તાર્કિક વિદ્વાનો ઉપરોક્ત બન્ને સંદર્ભનું અનુસંધાન કરશે, તેમને અમૂર્તત્વની જે સિદ્ધિ અમે ઉપર કરેલી છે તે વધુ સ્પષ્ટ થઈ જશે.
અનુગતવ્યવહારનિયમ્ય ગુણ છે (‘ય) વળી, બીજી મહત્ત્વની વાત એ છે કે “આ અચેતન છે, આ અચેતન છે...' ઈત્યાદિ સ્વરૂપે જે અનુગત વ્યવહાર પ્રસિદ્ધ છે તેના નિયામક તરીકે અચેતનત્વ સ્વતંત્ર ગુણરૂપે સિદ્ધ થશે. તથા “તે અમૂર્ત છે. તે અમૂર્ત છે...” ઈત્યાદિ સ્વરૂપે જે અનુગત વ્યવહાર પ્રસિદ્ધ છે તેના નિયામક તરીકે અમૂર્તત્વ પણ સ્વતંત્ર ગુણ સ્વરૂપે સિદ્ધ થશે.
® સમયસારવૃત્તિની સમીક્ષા છે (.) દિગંબર કુંદકુંદસ્વામીએ રચેલ સમયસાર ગ્રન્થની આત્મખ્યાતિ નામની વ્યાખ્યામાં છેલ્લે 1. ये खलु इन्द्रियग्राह्या विषया जीवैः भवन्ति ते मूर्ताः। शेषं भवति अमूर्त्तम्।