Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05

Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh

Page 64

१६७४ ० चैतन्याऽचैतन्ययोः स्वतन्त्रगुणरूपता :
११/२ प न च चैतन्यादिलिङ्गानुपलब्धिलिङ्गकव्यतिरेक्यनुमानतोऽचैतन्यादिसिद्धिरिति वाच्यम्,
सार्वलौकिकस्वारसिकाऽचैतन्यप्रत्यक्षोच्छेदापत्तेः । न चेष्टापत्तिः, घटादौ 'अयम् अचेतन' इति सार्वजनीनसाक्षात्कारस्य सुरगुरुणाऽपि प्रत्याख्यातुमशक्यत्वात् । तस्मात् चैतन्याऽचैतन्ययोः स्वातन्त्र्येण - गुणरूपता स्वीकर्तव्या।
यदि च मूर्त्तत्वाभावसमनियतत्वेन अमूर्त्तत्वस्य मूर्त्तत्वाभावरूपतोच्यते तदा अमूर्त्तत्वाभावसमनियદ્વારા ચૈતન્યને તમે ગુણરૂપે સિદ્ધ કરો છો, તેમ અચેતનમાં જણાતા અચૈતન્યના (= જડતાના) લિગો (= વર્ણાદિ) દ્વારા અચેતન્યને અમે ગુણરૂપે સિદ્ધ કરશું. તેથી અચૈતન્યને પણ ચેતન્યાભાવરૂપ માની ન શકાય.
I અચૈતન્યસાધક વ્યતિરેકી અનુમાન છે તૈયાયિક :- (ન ઘ.) અચેતનતાના કોઈ સ્વતંત્ર લિંગ પરમાર્થથી છે જ નહિ. જ્યાં ચૈતન્ય વગેરેના લિંગો (= અનુમાપક ચિહ્નો) જણાતા ન હોય ત્યાં તે અનુપલબ્ધિહેતુક વ્યતિરેક અનુમાનપ્રયોગથી ઘટ, પટાદિ પદાર્થમાં અચૈતન્ય વગેરેની અનુમિતિ થઈ જ શકશે. દા.ત. આ ઘટ (પક્ષ) અચેતન છે (સાધ્યકોટિ). કારણ કે તેમાં ચેતનાના લિંગો જણાતા નથી (હેતુ). અહીં ચૈતન્યાભાવ સાધ્ય છે. ચૈતન્યલિંગની અનુપલબ્ધિ હેતુ છે. જ્યાં અચૈતન્ય ન હોય ત્યાં ચૈતન્યલિંગની અનુપલબ્ધિ ન હોય. જેમ કે આત્મા. પરંતુ ઘટમાં તો ચૈતન્યલિંગની અનુપલબ્ધિ જ છે. તેથી ઘડામાં અચૈતન્ય સિદ્ધ થશે. આમ જે અનુમાનપ્રયોગ દ્વારા અચૈતન્યની સિદ્ધિ થાય છે તે અનુમાનપ્રયોગ અચૈતન્યલિંગઉપલબ્ધિહેતુક નથી, પરંતુ ચૈતન્યલિંગ-અનુપલબ્ધિહેતુક છે. તેથી તેના દ્વારા સિદ્ધ થતો ચૈતન્યાભાવ એ જ અચૈતન્ય છે છે. તેથી અચૈતન્ય અભાવાત્મક જ છે, સ્વતંત્ર ગુણ નહિ. આ રીતે અમૂર્તત્વ અંગે પણ સમજી લેવું.
* અચેતન્યપ્રત્યક્ષના ઉચ્છેદની આપત્તિ શ્રે Sી જૈન :- (સાર્વ.) જો તમે અચૈતન્યની આ રીતે વ્યતિરેકી અનુમાનપ્રયોગથી જ સિદ્ધિ કરતા હો તો
સર્વ લોકોને સ્વૈચ્છિક રીતે અચૈતન્યનું જે પ્રત્યક્ષ થાય છે તેનો ઉચ્છેદ-અપલાપ કરવાનું કલંક તમારા મસ્તકે ચોંટશે. તેને તમે તૈયાયિક ઈષ્ટપત્તિ તરીકે સ્વીકારી નહિ શકો. કેમ કે ઘટ, પટ વગેરેને જોઈને સર્વ લોકોને “આ અચેતન છે' - આવો સાક્ષાત્કાર થાય જ છે. તેનો અમલાપ બૃહસ્પતિ પણ કરી શકે તેમ નથી. સામાન્ય લોકો નૈયાયિકદર્શિત પદ્ધતિ મુજબ વ્યતિરેકી અનુમાનપ્રયોગથી ઘટાદિમાં અચેતન્યની સિદ્ધિ કરતા નથી. તેથી તમે તૈયાયિકો ચૈતન્યલિંગઅનુપલબ્ધિહેતુક અનુમાનપ્રયોગથી ચૈતન્યાભાવસ્વરૂપ અચૈતન્યની ઘટાદિમાં સિદ્ધિ કરો છો, તે વ્યાજબી નથી. તેથી ચૈતન્યની જેમ અચૈતન્યને પણ સ્વતંત્ર ગુણરૂપે સ્વીકારવો જોઈએ. અનુમાનપ્રયોગ વિના પ્રત્યક્ષ પ્રમાણથી ઘટમાં જણાતું ઘટવ જેમ ભાવાત્મક પદાર્થ છે તેમ પ્રત્યક્ષ પ્રમાણથી જણાતું અચૈતન્ય પણ ભાવાત્મક જ છે, અભાવસ્વરૂપ નહિ.
જ સમર્નચત્ય અંગે વિચારણા જૈન :- (વિ.) અહીં પૂર્વે અમૂર્તતાને મૂત્વાભાવસનિયત જણાવેલી હતી. તેના આધારે જો નૈયાયિક અમૂર્તત્વને મૂર્તત્વાભાવસ્વરૂપ જણાવે તો મૂર્તતા અમૂર્તવાભાવસમાનિયત હોવાથી મૂર્ણતાને અમૂર્તત્વાભાવસ્વરૂપ માનવાની આપત્તિ તૈયાયિક માટે અપરિહાર્ય જ બનશે. સમનિયતને એક = અભિન્ન