Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05

Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh

Page 46

१६५६
☼ पर्यायान् द्रवतीति द्रव्यम्
११/१
इह द्रव्यत्वस्य जातित्वं नैयायिकमताभ्युपगमेनोक्तम्, अनुपदमेव तस्य जातित्वमपाकरिष्यते । जैनमतानुसारेण तूपादानकारणतावच्छेदकधर्मविधया पर्यायाधारतावच्छेदकविधया वा सिध्यद् द्रव्यत्वं यावद्द्रव्यभावि गुणविशेषात्मकमेवेति विभावनीयम् ।
इदमेवाभिप्रेत्य आलापपद्धती " द्रव्यस्य भावः = द्रव्यत्वम् । निज-निजप्रदेशसमूहैः अखण्डवृत्त्या स्वभाव -विभावपर्यायान् द्रवति, द्रोष्यति, अदुद्रवदिति द्रव्यम् । सद् ब्रव्यलक्षणम् । स स्वकीयान् गुण-पर्यायान् બે વ્યાપ્નોતીતિ સત્। ઉત્પાર-વ્યય-ધ્રૌવ્યયુńસ” (બ.વ.પૃ.૧૦) ફત્યુત્તમ્ |
एतेन “दवियदि
गच्छदि ताई ताई सब्भावपज्जयाई जं । दवियं तं भण्णंते अणण्णभूदं तु આ બાબતમાં કોઈ વિનિગમક ન હોવાથી તે બન્નેનો ત્યાં પ્રવેશ કરવો જોઈએ” - આવી દલીલનું પણ ઉપરોક્ત કથન દ્વારા નિરાકરણ થઈ જાય છે. કેમ કે દ્રવ્યત્વભંજકીભૂત આધારતાના નિરૂપક તરીકે ગુણનો સ્વીકાર કરવામાં ઉપર મુજબ ગુણઅનભિજ્ઞ માણસ માટે આત્માશ્રય દોષ લાગુ પડે છે. તથા ગુણ-પર્યાય બન્નેનો દ્રવ્યત્વભંજક કોટિમાં પ્રવેશ કરવામાં ગૌરવ પણ આવે છે.
* અશ્રુપગમવાદથી દ્રવ્યત્વ જાતિવરૂપ
(૪.) અહીં ગુણનું નિરૂપણ ચાલી રહ્યું છે. તેમાં ત્રીજા ગુણ તરીકે દ્રવ્યત્વનો ઉલ્લેખ કરવામાં આવેલો છે. તેમ છતાં અહીં દ્રવ્યત્વને જાતિવિશેષરૂપ જણાવેલ છે તે નૈયાયિક મતના અભ્યુપગમવાદથી જણાવેલ છે. બાકી હમણાં જ ‘દ્રવ્યત્વ જાતિ નથી' - આવું નિરૂપણ અહીં કરવામાં આવશે. જૈન મત મુજબ તો ઉપાદાનકારણતાઅવચ્છેદક ધર્મ તરીકે અથવા પર્યાયની આધારતાના અવચ્છેદક ધર્મ તરીકે સિદ્ધ થનાર દ્રવ્યત્વ એ યાવદ્રવ્યભાવી (= નિત્ય) ગુણવિશેષસ્વરૂપ જ છે. આ રીતે પ્રસ્તુતમાં | વિચારણા કરવી.
* E
=
=
# આલાપપદ્ધતિકારની દૃષ્ટિએ દ્રવ્યત્વ
(મેવા.) દ્રવ્યત્વગુણનું આવું સ્વરૂપ જણાવવાના અભિપ્રાયથી જ આલાપપદ્ધતિ ગ્રંથમાં કહેલ છે કે ‘દ્રવ્યના ભાવને દ્રવ્યત્વ કહેવાય છે. પોત-પોતાના પ્રદેશસમૂહો દ્વારા અખંડસ્વરૂપે જે પદાર્થ સ્વાભાવિક અને વૈભાવિક પર્યાયોને વર્તમાન કાળે પ્રાપ્ત કરે છે, ભવિષ્યમાં પ્રાપ્ત કરશે તથા પૂર્વે પ્રાપ્ત કરેલ હતા તે પદાર્થ દ્રવ્ય છે. અર્થાત્ દ્રવ્ય ત્રિકાલઅવસ્થાયી હોવા છતાં પણ પરિણમનશીલ છે. દ્રવ્યનું લક્ષણ સત્ છે. તથા જે પોતાના ગુણ-પર્યાયોમાં વ્યાપ્ત હોય તે સત્ હોય. ઉત્પાદ, વ્યય અને ધ્રૌવ્યથી યુક્ત વસ્તુ હોય તેને સત્ કહેવાય.'
સ્પષ્ટતા :- આલાપપદ્ધતિકારનું તાત્પર્ય દ્રવ્યમાં ગુણ-પર્યાયની આધારતા દર્શાવવા દ્વારા દ્રવ્યત્વજાતિનો બોધ કરાવવાનું જણાય છે. આથી ‘દ્રવ્યત્વજાતિ અભિવ્યંગ્ય અને ગુણ-પર્યાયઆધારતા અભિભંજક છે' - એવું ફલિત થાય છે.
- દ્રવ્યલક્ષણ : કુંદકુંદસ્વામી વગેરેની દૃષ્ટિમાં
(તેન.) (૧) કુંદકુંદસ્વામીએ પણ પંચાસ્તિકાય ગ્રંથમાં દ્રવ્યનો પરિચય આપતાં જણાવેલ છે કે 1. द्रवति = गच्छति तांस्तान् सद्भावपर्यायान् यत् । द्रव्यं तद् भणन्ति अनन्यभूतं तु सत्तातः । ।