Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05

Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh

Page 51

/
प्रमेयताया अनुगतत्वं न वा ?
१६६१
પ્રમાણઈ પરિચ્છેદ્ય જે રૂપ પ્રમાવિષયત્વ તે પ્રમેયત્વ કહિઇં. તે પણિ કથંચિત્ સ્વરૂપથી અનુગત રા સર્વ સાધારણ ગુણ છઇ.
स
यावत्, निर्देशस्य भावप्रधानत्वात् । तदुक्तम् आलापपद्धतौ “प्रमेयस्य भावः = प्रमेयत्वम् । प्रमाणेन स्व -પરસ્વરૂપરિચ્છેદ્યું = પ્રમેય” (બ.વ.પૃ.૧૧) કૃતિ સાઽપિ ગ્વિત્ = સ્વરૂપતોઽનુાતા સર્વપવાર્થसाधारणगुणतया मता। तत एव 'प्रमेयं प्रमेयमित्यनुगतप्रतीति-व्यवहारोपपत्तेः ।
एतेन प्रमेयतायाः प्रमेयस्वरूपत्वेऽननुगमः, अतिरिक्तत्वे सर्वत्र अनुगतत्वेन कथञ्चित्पदमतिरिच्यते इति निरस्तम्,
र्श
स्वाश्रयसामग्रीप्रयुक्तघटत्वस्येव स्वाश्रयगोचरज्ञानप्रयुक्तायाः प्रमेयतायाः भेदनयदृष्ट्या स्वाश्रय- क भिन्नत्वेन स्वरूपतोऽनुगतत्वेऽपि प्रागुक्तरीत्या (९/९) अन्वय- व्यतिरेकित्वेन सर्वथा सर्वत्रानुगतत्वा-ि આ મુજબ જણાવેલ છે તે ભાવપ્રધાન = ભાવવાચક પ્રમાવિષયતાસ્વરૂપ છે' - તેમ સમજવું. આલાપપતિ
થઈ શકે છે. અહીં ‘પ્રમેયતા પ્રમાણગમ્ય’ નિર્દેશ છે. તેથી ‘પ્રમેયતા એ પ્રમાગમ્યતારૂપ ગ્રંથમાં જણાવેલ કે ‘પ્રમેયનો ભાવ એટલે પ્રમેયતા. પ્રમાણ દ્વારા નિશ્ચય કરવા યોગ્ય સ્વ અને પર પદાર્થ તે પ્રમેય કહેવાય છે.’ અર્થાત્ પ્રમાણ દ્વારા જેનું જ્ઞાન થાય તે પ્રમેય કહેવાય. તેમાં રહેલી પ્રમાવિષયતા તે જ પ્રમેયત્વ. આ પ્રમેયતા પણ કથંચિત્ સ્વરૂપથી અનુગત છે. તેથી જ સર્વ પદાર્થના સાધારણ = સામાન્ય ગુણ તરીકે તે માન્ય છે. અનુગત પ્રમેયતાના લીધે જ ‘આ પ્રમેય છે. તે પ્રમેય છે' - આવો અનુગત બોધ અને અનુગત વ્યવહાર સંગત થઈ શકે છે.
-
=
> પ્રમેયતા અતિરિક્ત કે અનતિરિક્ત ? મીમાંસા રે
નૈયાયિક :- (ì.) જો પ્રમેયતા પ્રમેયાત્મક હોય તો પ્રમેય પદાર્થો અનંત હોવાથી પ્રમેયતા પણ અનંતસ્વરૂપ બની જશે. તેથી અનનુગમ દોષ આવશે. મતલબ કે અનનુગત એવી પ્રમેયતા દ્વારા અનંત પ્રમેય પદાર્થોનો અનુગમ નહિ થઈ શકે. તથા જો પ્રમેયતા એ પ્રમેય કરતાં અતિરિક્ત હોય, સ્વતંત્ર હોય તો તે સર્વત્ર અનુગત બનવાથી તેના દ્વારા અનંત પ્રમેય પદાર્થોનો અનુગમ થઈ શકશે. પરંતુ તેવી પરિસ્થિતિમાં ‘કથંચિત્' પદ નિરર્થક બની જશે. કારણ કે અતિરિક્ત સ્વાશ્રયભિન્ન પ્રમેયત્વ સ તો ઘટત્વની જેમ અનુગત બુદ્ધિને ઉત્પન્ન કરી શકશે. તે માટે ‘કથંચિત્' શબ્દની જરૂર નથી. :- (સ્વા.) તમારી દલીલ વ્યાજબી નથી. જૈનમતે પ્રમેયતા ભેદનયદૃષ્ટિએ પ્રમેયથી ભિન્ન છે. જેમ નૈયાયિકમતે ઘટત્વ પોતાના આશ્રયીભૂત ઘટની સામગ્રીથી પ્રયુક્ત છે (બાકી ઘટમાં ઘટત્વ જ કેમ રહે ? પટત્વ કેમ ન રહે ? તેનું નિયમન થઈ ન શકે) અને સર્વ ઘડાઓમાં ઘટત્વ અનુગત એક છે, તેમ જૈનમતે પ્રમેયતા પોતાના આશ્રયીભૂત પ્રમેયને વિષય બનાવનાર જ્ઞાનથી પ્રયુક્ત છે અને સર્વ પ્રમેયમાં અનુગત એક છે. જેમ ઘટત્વ સ્વાશ્રયથી ભિન્ન છે, તેમ અમારા મતે પ્રમેયતા એ પ્રમેયસ્વરૂપ નથી પરંતુ સ્વાશ્રયથી પ્રમેયથી ભિન્ન છે. તેથી જ પ્રમેયત્વ સર્વત્ર સ્વરૂપથી અનુગત છે. તેમ છતાં તે સર્વથા સર્વત્ર અનુગત કેવલાન્વયી નથી. કેમ કે પૂર્વે (૯/૯) બતાવ્યા મુજબ પ્રમેયતા અન્વયી
ધ.માં ‘પ્રમાણવિષયત્વ' પાઠ. & ફક્ત P(૨)માં ‘સ્વરૂપથી’ પાઠ.
=
रा
=