Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05

Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh

Page 60

१६७० ० चैतन्यम् = अनुभवनम् ॥
११/२ ર ચેતનત્વ તે અનુભૂતિ= આત્માનો અનુભવરૂપ ગુણ કહિછે. જેહથી “ગદં સુવ-
કુટિ વેત” સ એ વ્યવહાર થાઈ છઈ.
ऽवधारणे” (वि.प्र.एका.८) इति विश्वप्रकाशकाक्षरकोशे महेश्वरवचनादत्राऽवधारणार्थे तुः प्रायोजि । यावति क्षेत्रे परमाणुः अवगाहते तावत्क्षेत्रव्यापित्वं प्रदेशत्वमिति भावः। तदुक्तम् आलापपद्धती “प्रदेशस्य भावः = प्रदेशत्वम् = क्षेत्रत्वम् = अविभागिपुद्गलपरमाणुनाऽवष्टब्धत्वम्” (आ.प.पृ.११) इति। आकाशन प्रदेशे इदं प्रदेशत्वं सुज्ञेयम् । धर्मास्तिकायादिप्रदेशेऽपि तादृशमेव प्रदेशत्वम् । र्श (७) चेतनता हि सप्तमो गुणः। सा स्वानुभूतिः उक्ता । आत्मनोऽनुभवलक्षणो गुणः चेतनतेत्यर्थः । -- तया च 'अहं सुख-दुःखादिकं चेतये' इति व्यवहारो भवति। अत्र स्वपदञ्चोपलक्षणतया ज्ञेयम् ।
ततश्च निगोदादौ आत्मानुभवविरहेऽपि न क्षतिः। अनुभूतिलक्षणः आत्मगुणः चेतनतेत्यर्थः। तदुक्तम्
નાનાપદ્ધિતી “વેતનસ્ય ભવઃ = વેતનમ્ ચૈતન્યમ્ = અનુમવનમ્” (કા...99) તિા का एकेन्द्रियेषु मूर्छितादिदशायाञ्च पञ्चेन्द्रियादिषु चेतनता अव्यक्ता, अन्यथा जडत्वाऽऽपत्तेः । ‘' શબ્દ વપરાય છે.” નિર્વિભાગી = નિરંશ એવા જ પરમાણુસ્વરૂપ પુદ્ગલ દ્રવ્યમાં જે સ્વઅવગાઢક્ષેત્રવ્યાપિતા છે તે પ્રદેશત્વ ગુણ છે. જેટલા ક્ષેત્રમાં (= એકઆકાશપ્રદેશપ્રમાણ ક્ષેત્રમાં) અવગાહીને પરમાણુ રહે છે તેટલા ક્ષેત્રમાં તે પરમાણુ વ્યાપીને રહે છે. આમ સ્વઅવગાઢ ક્ષેત્રમાં વ્યાપીને રહેવાપણું એ જ પ્રદેશત્વ ગુણ છે. આવું અહીં તાત્પર્ય છે. આલાપપદ્ધતિમાં જણાવેલ છે કે “પ્રદેશનો ભાવ = પ્રદેશ7. પ્રદેશત્વ એટલે ક્ષેત્રત્વ. જેનો બીજો વિભાગ થઈ ન શકે તેવા પુદ્ગલપરમાણુ દ્વારા રોકાયેલ ક્ષેત્ર તે પ્રદેશ. તેવું ક્ષેત્રત્વ એટલે પ્રદેશ7.” આકાશપ્રદેશમાં આવું ક્ષેત્રવાત્મક પ્રદેશત્વ સરળતાથી જાણી શકાય તેમ છે. ધર્માસ્તિકાયપ્રદેશ વગેરેમાં પણ તેવું જ પ્રદેશત્વ છે.
જ ચેતનતા ગુણનું તરતમભાવે પ્રકાશન 0 (૭) ચેતનતા એ સાતમો ગુણ છે. તે સ્વાનુભૂતિસ્વરૂપ કહેવાયેલ છે. મતલબ કે આત્માનો
અનુભવાત્મક ગુણ એ જ ચેતનતા છે. તે ચેતનતા ગુણ દ્વારા “હું સુખ, દુઃખ વગેરેનો અનુભવ કરું સ છું - ઈત્યાદિ વ્યવહાર થાય છે. અહીં ચેતનતાનું લક્ષણ જે સ્વાનુભૂતિ કહેલ છે, તેમાં “સ્વ' શબ્દ
ઉપલક્ષણ છે, વિશેષણ નહિ. તેથી નિગોદ વગેરેમાં આત્માની અનુભૂતિ ન હોવા છતાં પણ અવ્યાપ્તિ નહિ આવે. કેમ કે ચેતનતા એ અનુભવસ્વરૂપ આત્મગુણ છે - આ રીતે લક્ષણનું અર્થઘટન કરવાનું છે. તેથી જ આલાપપદ્ધતિમાં કહેલ છે કે “ચેતનનો ભાવ = ચેતનત્વ = ચૈતન્ય. ચૈતન્ય એટલે અનુભવ.”
અવ્યક્ત-વ્યક્ત ચેતનાનો વિમર્શ છે . | (.) નિગોદ વગેરે એકેન્દ્રિય જીવોમાં ચેતના અવ્યક્ત હોય છે. પરંતુ હોય છે જરૂર. બાકી તો જીવ જડ થઈ જવાની આપત્તિ આવે. તે જ રીતે બેભાન વગેરે અવસ્થામાં પંચેન્દ્રિય વગેરે જીવોમાં પણ અવ્યક્ત ચેતના હોય છે. તે સિવાયના સભાનદશામાં રહેલા પંચેન્દ્રિય વગેરેમાં વ્યક્ત એવી ચેતના હોય છે. પરંતુ એક વાત ખ્યાલમાં રાખવી કે પંચેન્દ્રિય જીવમાં જેટલી ચેતના વ્યક્ત થયેલી છે, તેટલી જ બેઈન્દ્રિય વગેરે જીવોની ચેતના વ્યક્ત થયેલી નથી હોતી. પરંતુ તેના કરતાં અલ્પ માત્રામાં વ્યક્ત