Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ namo tyu NaM samaNassa bhagavao NAyaputta-mahAvIrassa zrImatsUtrakRtAGgasUtrasya SaSTho'dhyAyaH vIrastutiH zrImatsudharmAcAryeNa gaNadharabhagavatA praNItA zrImajjJAtRputramahAvIrajainasaGghAnugAmino hi khargIyazrImanmaharSiphakIracandrajinmahArAjAdhirAjasya caraNAntevAsinA puSpabhikSuNA-praNItayA saMskRtahindIbhASAntara samullasitayA vivRtyA sanAthIkRtA kalakattAnivAsinA kSemacandrazrAvakeNa gurjarabhASayA samalaMkRtA sAca pAJcAladezAntargatapATodInagare jJAtaputramahAvIrajainasaddhena prAkAzyaM nItA 2466 vIrAbde, 1996 vikramasavati, zake 1861 vatsare, sana 1939 I., dhanasAhAyyakartA lAlAmanoharalAla jainaH kAnapurIyaH mUlyam 3) rUpyakam
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ Published by Gyatputra Mahavira Jain Sangh, Pataudi (Punjab.) Printed by Ramchandra Yesu Shedge, Nirnaya Sagar Press 26-28 Kolbhat Street, Bombay.
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 314 jinakI kRpAse mere manakI caMcalatA naSTa huI hai, jinake sadupadezase mere antaHkaraNameM zAntikA saJcAra huA, jinake adbhuta caritrayogase mujhe sampradAyavAdake bandhana toDanekA nizcaya milA, jinake bodhavacanoMse akhaMDa AtmasukhakA mArga prApta huA tathA jinakI AjJAse isa granthake likhanekA avasara milA, jinake apAra anugraha vAtsalya evaM utsAhadAnadvArA merI lekhanakalAkI ora pravRtti huI haiM tathA jinakA Azraya mere liye kalpavRkSake samAna abhISTa phaladAyaka hotA rahA ha una adhyAtmazAstra premI, aprativaddha vihAraikavatI, niSkAma paropakArI, zAMtamudrA, maharSipravara, guruvarya zrIzAtaputra-mahAvIra jaina saMghAnuyAyI zrI 108 svargIya zrImajainamuni phakIracaMdrajI mahArAjAdhirAjakI pavitra smRtimeM antaHkaraNakI vizuddha bhaktipUrvaka vIrastutikI vivRti aura hindIbhApAntara sAdara samarpita hai| punazca jinake udArahRdayameM ananya samatA hai, syAdvAdasiddhAntakA ujvala pAMDitya hai, jinakI vANI candanase bhI adhika zItala hai aura vaha mAnava saMsArake manastApako eka dama miTAtI hai, jinheM iSTa aura aniSTa pudgala samUhameM kabhI mAnasika vicAra nahIM ho pAtA, jinheM bAhyADambarase solahoM Ane ghRNA rahatI hai, jinameM ahamahamikA kriyAkA nitAnta abhAva hai, parahitasAdhanameM jinakI zubhapravRtti satata jAgRta hai, bADAbaMdI-pakSavAda-sampradAyavAdaTolAvAda-gacchavAdakI divAroMko toDakara tathA sva-parakA bhedabhAva miTAkara jinhoMne svatantratAkA adhyAtma mArga pakaDA hai, jo deza samAja jAti aura dharma hita apane prANoMkI cAz2I lagA dete haiM, isake atirikta jinameM aura bhI gAmbhIrya-zauryadhairyAdi aneka guNa haiM / jJAtaputra mahAvIra prabhuke una 2000 sAdhu sAdhviyoMke kara kamaloMmeM vIrastuti prema aura bhaktipUrvaka sAdara samarpita hai| jJAtaputra mahAvIra jaina saMghakA laghutama . puppha bhikkhu
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ prArthanA ' jJAtanandana siddhArthakulakirITa mahAvIra bhagavAnke pratipAdya dharmake 11 aMga isa samaya bhI vidyamAna haiM, unameM sUtrakRtAGga nAma sUtra dUsarA aMga sUtra hai, jisake do zrutaskandha haiM, aura usake pahale zrutaskandhakA chaThavA~ adhyAya isa granthakI maulikavastu yaha vIrastuti hai| aura yaha sUtra kAlikasUtra hai, isakA khAdhyAyaH 32 *akhAdhyAya tyAga kara dina aura rAtake pahale aura cauthe paharameM khAdhyAya hotA hai| isa adhyAyakA mUla pAThato ava taka kaI pustakoMmeM chapakara prasiddha ho cukA hai evaM mUla zabdArtha aura bhAvArtha sahita bhI gata varSoM meM kaI sthAnoMse prakAzita huA hai| parantu maine vIrastutikI TIkA aura bhASA TIkA aneka pranthoMkA sandohana * vattIsa akhAdhyAya-cAra sadhyA [ prAtaH kAla 1, madhyAnhakAla 2, sadhyAkAla 3, madhyarAtri 4, ] oMke samaya, cAra mahotsava, cAra mahA pratipadAyeM, [caitra zuklA 15, vadI 1, ASADha zuklA 15, vadI 1, Azvina zuklA 15, vadI 1, kArtika zuklA 15, vadI pratipadA, 12,] audArika zarIra sambandhI 10 akhAdhyAya [asthi-13, mAMsa 14, rudhira 15, paDI huI azuci 16, samIpa varti prajvalita zmasAna 17, candra grahaNa 18, sUryagrahaNa 19, grAma-zahara kA rAjA-senApati-dezanAyaka-nagarazeThakA maraNa 20, rAjya saMgrAma 21, dharmasthAnameM manuSya 22 aura ttiryaca pacendriyakA kalevara 23,] AkAza sambandhI 10 akhAdhyAya [ ulkApAta 24, dizAoMke lAla honeke samaya 25, akAla garjanA 26, vijalI camakate samaya 27, nirghAta-megha ke samAna garjanA jaisI vyantarakRta dhvanivizeSa 28, yUpaka-zukRpakSakI ekama-doja aura tIjake dinakA sAndhyasamaya 29, yathAlipta-amuka amuka dizAoMmeM Antara Antara para vijalI jaisA prakAza hote samaya 30, dhUmikA-dhuvA~ barasate samaya 31, mahikA-garmamAsameM par3anevAlI dhuMdha-koharA 32,] rajovRSTi-raja-dhUlakI varSA tathA zarIrameMse rudhira aura khUna nikalate samaya sUtroMke vAcanake prativandha kAlameM akhAdhyAya jAnanA yogya hai| ina niyamoMke bhaMga karane vAleke liye daMDa-prAyazcitta-Adi zikSA 'nizIthasUtrake unnIsaveM adhyAyase jAnanA cAhiye /
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ karake nirmANa kI hai| isa paristhiti meM mere antevAsI sumitta bhikkhu ne yathA saMbhava isa pustakake prupha dekhakara sahAyatA kI hai ataH isakA nAma likhate samaya mujhe prasannatA hotI hai * isa pustakameM ajJatAke kAraNa yadi kahIM bhUla hogaI hai tathA sUtrasiddhAntase viruddha kuchase kucha likha gayA hU to usakA nikhAlisa hRdayase "mithyA duSkRtam" vIrastutike abhyAsio! ise bhAvazuddhi pUrvaka paDhiye, paThana aura manana ke dvArA jJAtaputra mahAvIra prabhuke samAna baniye, evaM apane hRdayase purAnI rUDhiyeM evaM pakSavAda-TolAvAda-sampradAyavAda-gacchavAda-pArTIvAjI aura matabhedakA kAlApApa nikAla DAliye, aura samadRSTi banakara bhAratake dAsatvako dUra kIjiye jagatako bhUkhemaranese bacAiye, apane dharmaguruoMko rAga-dveSa IrSyA evaM matsaratAke kIcaDase nikAliye, samAjameM saccaritratA aura pArasparika sahAnubhUti paidA karanekA prANa saJcAra kIjiye, merI antima bhAvanA yahI hai|
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA kAvyaM caitadamUlyamapyanupamaM zabdArtharatnAkara, zrIvIrastutinAmato'tiprathitaM pucchissuNasyA'pi ca / zrImatsUtrakRtAsUtrakarasAdhyAyasthasArAtmakaM, yanityaM prapaThanti zrAvakagaNAH sAdhUttamAH sAdaram // kaNThenaiva mumukSavazca paThanaM kurvanti yasyAnizaM, evaM jainasamAjake'pi niratA khAdhyAyamasya priyam / pAThaM cAsya mahatpriyApriyataraM kurvanti premAnvitA, jAtaM saMskaraNaM pavitrajananaM yasyADapyaneka muhuH / / yatrA'nantadayAkarasya nikhilaM sAmarthyasavarNanaM, tambAlpajamanuSyajasya nitarAM zatazca vAdyaM bhavet / AcAryeNa sudharmaNA viracitaM yadvai kRte yoginAM, yogyaM proktamidaM vicArya sudhiyAM modapramodArthinAm // kAvye'sminpunaruktirasti munibhirnodbhAvanIyA kvacidRSTyA'dhyetRgaNasyapAThakaraNAcchabdArthasauravAt / zrImaddevagaNasya vAkyatulanA tAdAtmyadRSTyAtmakAtsatyAsatyavicAracArunayanAtsampUrNatatvaM mahat / / sarvAGgasya rahasyavodhajanane spaSTaM bhavedvodhanaM, zrImaddharmamayasya zrIgaNadharAcAryasya kshcaashyH| pratyekArthagataM kiyatkatividhaM bhinnaM tathA prasphuTaM, sarva kAvyagataM samastaviSayo vijJAnarUpAtmakam // AcAryeNa sudharmaNA rasayute kAvye'tra ziSyAya ca, svAntaHsthAya ca jambudevamunaye yaddarzitaM premataH / jJAnaM zAsananAyakatvamakhilaM tIrthakaratvaM tathA, antyaM zreSThatamatvameva jagatAmuddhArakatvaM punH|| zrIyogIndrazikhAmaNebhaMgavato vIrasya jJAna tathA, cAritraM khala darzanaM ca bahudhA khAdhyAyanAnaM muhuH / suspaSTaM ca nidarzitaM pravitataM kena prakAreNa ca, tadvattadguNasAmyamevamakhilabrahmANDamANDodare // khAdhyAyaM pratipremiNAM ca mahatA sambhAvukAnoM puraH, zrImachrIgaNadevanAyakavarANA sundaraM cottamam / sanityaM hitakArakAzayayutaM tenaiva sAkaM tathA, adhyAtmyAkhyarasAnvitAgatamahAcAryAmarANAmalam // evaM kovidakAvyakauzalayujA samRhya sarvAzayaM, TIkAyAM susamanvitaM pravitataM kRtvA'tra sandarzitam / jainAnAM ca nRNA tadanyaviduSAM sthAnaM pradattaM punaH, zAstrANA nikhilaM samanvayamado'medena zazvatkRtam // ayaM nirvivAdaH svayaM siddharUpaH, samastasya kAvyasya mUlaM zikheti / dvayaM sitamadhyAtmatatvAmbhasA ca, kuto zrAjate gANapatyApadena // mahA suprabhAvasya tejomayasya, sudharmAkhyadevasya cekatibdha / naro jIvane khasya cAtmopari STAtprabhAvasya saMsthApanArtha prayAsAd tathA:dhyAtmatatvottamaM pAThamevaM, sadA samprayaSTuM tathA'bhyAsakArtham / mudA tasya tatvArtha
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvArthakasya, prabodhArthamatyantamAvazyakatvam / ato'pyasya mUlAMzayaM sampracArya, bRhatstutyametattathA'dhyAtmapUrNam / zubhA'dhyAyajasya yathA buddhizaktiH, samasta yathArthAnubhAvaM ca jJAtvA // susaMskArazabdena vA bhASayA ca, samRddhaM kRtaM tasya mulyo'sti hetuH / tathA mAtRbhASAnivaddhaM prasiddhaM, janAnAmanekArthatatvapradIpam // tathA jJApanArthaM ca bhAvasya tasya, RjurvA mRdurvA'sya bhaassaanuvaadH| tadA''vazyakatvaM ca tasyaiva bhAvaM, mRdutvaM pragRhya sphuTaM bhAsate ca // gurjare cAnuvAdo'sya kAlIyakattAnivAsena kSemendunA'sya prkaash.| kRtaH zrAvakeNAtha tasyaiva tatva, tathA suprasiddho'nuvAdaH khatantraH // kadAcijanAnAM nipuTadalavRnde ca janatA, prasaktAnAmevaM yadi sadupayogaca bhvti| sadaitadbhAvena vibudhajanasevAsu nirataH, prakAzaM sarvatrA'khilavizadavodhAya kRtavAn // pavitro'yaM pATho bahurucikaro me'sti manasA, karomi svAdhyAyaM mananaparipUrNena sukhataH / mahAnandakhAdo bhavati karaNAcAsya satataM, sulabdhaM saubhAgyaM pratidinavitRSNo viramati // mumukSUNAM citte sukharasasuzAnti vitanute, muhurjijJAsA no bahuvidhamalaM cAsya vikRtiH| tadA jAtA bhAvAkhilamatisupUrtirnigaditA, sadaiva jJAtavyaM ytimunignnairmuktinilyaiH|| yadA''vazyakatvena yasyA'sti pUrtiH, prajAtA ca saMskArato'nekavAram / samarthazva sarvAgato labdhametattadA'syottara patrametaddadAtu // atho pAThakAnA banAnA ca vyaktaM, tathA vAcakoparyyato muktametat / mamA'sya pralekhena vA jJApanena, na vA''vazyakatvaM na vA kAraNatvam // yadA pIyate cAmRtaM khAdavadbhistadA nocyate'martyatA me'sti kIhak / sumiSTaM ca tikaM madIya kiyadvA, prasiddhaM hi loke rasAkhAdukatvam // mudA varNanaM tasya jihvA karoti, khayaM varNanasyAtisetuM vidhatte / mayA nyAyamArgAnurodhena caiva, khakIyAyasI lekhanI sthApyate'tra / bhAvArtha-yaha kAvya zrImatsUtrakRtAGgasUtrake chaThaveM adhyAyakI anupama aura maulika vastu hai. aura 'vIrastuti' yA 'pucchissuNaM' ke nAmase atiprakhyAta hai| bahutase jainavandhuoMko to yaha mukhastha hotI hai, aneka jijJAsu mahAnubhAva isakA prAtaHsAyaM vyavadhAna rahita nitya pATha karate haiM, aura jaina samAjameM yaha pavitra pATha itanA adhika priya hai ki isake kaI saMskaraNa prakAzita ho cuke haiN| prabhuke anantasAmarthyakA varNana karanA to mAno chamastha-mAnuSI zaktike vAhara hai, aura isa viSayake varNanakaranemeM zrImAn sudharmAcArya jaise 'mahAn jyotirdhara aura parama yogIko hI yogya adhikArI samajhA gayA hai|
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ ''apalaka dRSTise khAdhyAyakaranepara/pAThakoMko isa kAvyameM kaI sthaloMpara kucha punarukkie~ bhI pratIta hoMgI, parantu pratyeka zabda aura zabda-khAmI gaNadharana devake vAkyakA tulanAtmakadRSTise manana karanepara tatvakA sampUrNa aura sarvAGga rahasya isa prakAra saralatAse samajhameM AtA hai ki gaNadharabhagavAnkA mukhya Azaya pratyeka zabda aura arthameM kitanA bhinna aura spaSTa hai| " : isa kAvyameM bhagavAn sudharmAcArya apane antevAsI ziSya jambUko yaha batAte haiM ki zAsananAyaka-caramatIrthaGkara-jagaduddhAraka-zrImahAvIrayogIndracUDAmaNike jJAna darzana aura caritra Adi guNa kisa prakArake the, una guNoMkI tulanA jagat merakI sarvottama sArabhUta vastuoMke sAtha karake prabhukA mahatva batAyA gayA hai / ' khAdhyAyapremI mahAnubhAvoMke sanmukha zrImadgaNadharoMke paramasundara aura hitarUpa Azayake sAtha milate julate bhAva tathA anyAnya adhyAtmarasika AcArya aura kavikovidoMke AzayoMkA bhI isa vivRtimeM samanvaya kiyA hai aura jisameM jaina tathA jainetara anyoMko sthAna dete samaya kisI prakArakA bheda nahIM rakkhA hai| yaha nirvivAda aura apane Apa siddha hai ki isa kAvyakA mUla aura zikhA donoM hI adhyAtmarasameM parisincita haiM kyoMki gaNagharapadavirAjita mahAna prabhAvazAlI zrIsudharmAcArya bhagavAnkI to yaha kRti hai, aura manuSyamA trako apane jIvana meM apane AtmAke Upara adhyAtmaviSayaka prabhAva DAlaneke liye isa prakArake uttamottama pAThoMko sadaiva bolate rahanekA abhyAsa rakhanekI tathA usake tatvamayabhAvArthako samajhanekI bhI atyanta AvazyakatA hai, ataH isI mUla bhAzayako lekara isa mahAn evaM stutya adhyAyako yathAmati yathAzakti evaM yathAnubhava saMskRtavikRti tathA bhASAnuvAdase samRddha kiyA hai| isakA eka mukhyakAraNa yaha bhI hai ki hameM bhagavAn mahAvIra prabhukI dena hai aura use unake tatvako saMsArake kone kone taka pahuMcAkara hI pUrA kiyA jA sakatA hai| aura mAtRbhASAmeM sarvasAdhAraNa janatAko tatvavodha aura usakA antarbhAva samazAnekeliye usake saralAtisarala bhASAntarakI bhI bar3I AvazyakatA hai| inhIM bhAvoMko lekara isakA gurjara-anuvAda bhI kalakattA nivAsI zrIkSemacaMda zrAvakase karAyA hai, aura unhoMne bhI isakA gurjaragirAmeM khatantra anuvAda kiyA hai| yadi kadAcita yaha nipuTI jainasamAja tathA prANImAnake lie zuddha upayogI ho
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ sake isa bhAvase prerita hokara isakA prakAzana kiyA hai| mujhe to isake pratisamayake khAdhyAya aura pAThase bharapUra zAtisudhAdhArAkA avyavacchinnarUpase AkhAdana karanekA pUrNa saubhAgya mila rahA hai| ataH mujhe pUrNa AzA hai ki anyAnya mumukSumahAnubhAvoMko bhI isake nirantara pATha tathA mananAtmaka khAdhyAyase avazya zAntarasakI prApti hogii| yadyapi isakI kaI AvRttie~ nikalakara prakAzita ho cukI haiM parantu yaha saMskaraNa jisa AvazyakatAkI pUrti meM sarvAGga saphala huA hai isakA uttara pAThakagaNoMke Upara hI choDa diyA jAtA hai, kahane sunane aura likhanekI AvazyakatA nahIM hai| kAraNa yaha hai ki jisa samaya amRtakA pAna kiyA jAtA hai usa samaya vaha janatAko yaha nahIM kahatA hai ki merA khAda kaisA hai? usakA varNanato jihvA svayaM karane lagatI hai tathA usakI prazaMsAke pula bAgha detI hai| ata: isa nyAyako lakSyameM rakhakara isa lohalekhanIko virAma detA huuN| laghutama'puppha bhikkhu.
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ sahAyaka vIrastutikI vikRtike artha jina jina pustakoM kA avalokana karake apane anumavAnusAra jina jinake pramANa asita kiye haiM unakA nAmollekha isa prakAra hai| __ vyAkhyAmazapti-AcArAga-vizepAvazyakabhASya-dhanyakumAracarita-samavAyAnasUtravivRtisUyagaDhAMgasatta-zabdAdhacintAmaNi-amarakoSa-kulArNava-medinI-dhanaJjayanAmamAlA-dhanaJjayajoza zabdastomamahAnidhi-varNanirNaya-varNasArasamuccaya-uttarAdhyayanasUtra dazavakAlikasUtra, mArkaNDeyapurANa-sumApitaralasandoha-tatvAryAdhigama-manusmRti-vRhasavyasaMgraha-paramAtmAprakAza-yAzavalyasmRti-sthAnAgasUtra-amitagatizrAvakAcAra-samayasAra-pravacanasAra-niyamasAra-yogazAstra-patacaliyogadarzana-mahArAnityapATha-sAgAradharmAmRta-padyamayapArzvanAthacaritraabhidhAnampadIpikA-mahAbhArata-zAnArNava-AvazyakacUrNi-jainaprakAzakAgtyAnaaka-pariziSTaparva vAtsyAyanasUtrazuddhacaryA-majjhimanikAya-puruSArthasimyupAya-ralakaraNDazrAvakAcAra-dhavalasiddhAntamUlAcAra-AvazyakabhASya-prazApanAsUtra-pravacanasAroddhAra-bhagavatI ArAdhanAsAra stotramamuccaya-stotraralAkara-kAvyamAlA. ina saba pustakoMke sulekhaka eva anuvAdakoMkA eka sAthIdAroMke nAvese inake sAthako meM kamI nahIM bhUla sktaa| taduparAnta pratyakSa yA parokSameM jina jina mahAnubhAcoMne protsAhana prerita kiyA hai una savakA ullekha karanA bhalA meM kyoMkara vismRta karasakU? vivRtikAraH
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ nidarzana upAsakake antarameM bhaktibhAvakA mogha uchalane lagatA hai tava stotra yA stutikA sAhitya-sarjana hotA hai, isa prakArakI bhAratImeM kaI vAra amUlya ratna bahakara nikala Ate haiN| vivecaka ina ratnoMkA mUlya Akane evaM samajhanakeliye lambe cauDe bhASya aura TIkAe~ banAte haiN| jaina sAhityameM tIrthaMkara bhagavAnkI stutioMkA sAhitya puSkaLa pramANameM pAyA jAtA hai| yahA taka to hai ki anya koI darzana usakI barAvarI nahIM karasakatA, yaha kahadeM to koI atyukti na hogii| samartha naiyAyika aura vaiyAkaraNI bhI kAvyasAhityameM jo kucha apanI pratimA uMDelaneko udyata huye haiM to vaha bhI stutisAhityakA hI pratApa hai| AmakA vRkSa phaloMse ladA ho, maJjarI mahakatI ho aura vasantakA vAyu calatA ho to koyala paravaza hokara bhalA paMcamakhara nikAle vinA kyoMkara raha sakegI? isI prakAra nyAya-darzana-vyAkaraNa yA anyAnya kaThinase kaThina zAstroMmeM pAraMgata samajhe jAnevAle puruSoMke antarame kisI samarthapuruSake prati bhaktibhAva jAgRti ho to ve stutike sAhityakI upekSA kabhI na kara sakeMge / candradarzanase ubharakara vaDhanevAle mahAsAgarakI bhAti antara bhI bhaktise sakSubdha bana jAtA hai| parantu paramapuruSakI stutioMmeM kevala kAvya athavA sAhityakA hI aza ho yaha mAnyatA yuktisaMgata nahIM hai| stutikA racayitA usa samaya java ki kavikA Asana svIkAra karatA hai parantu apanI viziSTatAko nahIM choddtaa| isIliye ki stutioMke sAhityama tatvajJAna adhyAtma jhalaka aura buddhicAturyake atyadbhuta aMza use usa samaya bhI prApta hote haiN| * samagra Agama-sagrahake upodghAtake samAna gine jAnevAle nandIsUtrame zrIdeva vAcaka kSamAzramaNane magalAcaraNake rUpameM jo gAthAyeM graMthana kI haiM usameM mUlameM to zramaNa bhagavAna mahAvIra prabhukI stutikA hI prAdhAnya hai parantu usameM itanA adhika gambhIra artha hai ki AcAryamalayAgiri racita saMskRta TIkArUpa tAlikAko samajhe vinA usa stutike gaMbhIra arthakI kalpanA zAyada hI kisIkI samajhameM aaygii| * zrImalayagirine stutike lokoMkI vyAkhyA karate samaya AptavAda-syAdvAda AtmavAda-pramANavAda jaise tatvajJAna sambandhI aneka siddhAntoMko spaSTa kara dikhAyA hai|
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiyA zuddhatApUrvaka sAharUpa ziSTAlAkA bhI vicAra isI prakAra mahAkavi dhanapAlane bhI mahAvIra stuti saMskRtameM racI hai| parantu usameM virodhAbhAsake alaMkArokA aisA saMgraha kiyA hai ki koI bhI rasika AtmA usake rasAsvAdanase pulakita huye vinA na rhskegaa| __ Azaya yaha hai ki stotrake yA stavanake sAhityame kavitvake uparAnta alaM, kAra aura tatvajJAnake asaMkhya viSayoMke samAviSTa karanekA eka kAlameM rivAja thaa| aura jo zrIsUtrakRtAmasUtrake chaThaveM adhyAyameM samAI huI vIrastutiko vicArapUrvaka paDhegA, avadhAraNa karegA use usameMse upAsanAke rasa-Anandake uparAMta prabhu mahAvIrake yathArthakharUpakA bhI vicAra sahajameM A skegaa| . prakRti ke isa pravAharUpa ziSThAcArAtmaka niyamAnusAra munizrIne bhI yathAsambhava zuddhatApUrvaka saMskRtavANIme TIkA racakara isa stutike mUlale sAtha prakaTa kiyA hai, aura jainasAhityakI, jainaupAsakoMkI atyadhika sevA kI hai| jainoMkA adhikAza bhAga vIrastutiko premase kaNThastha karatA hai tathA Anandake sAtha bhAvukatA pUrvaka paDhanekA gaurava prApta karatA hai| anyAnya stotra stavana aura stutioMkI apekSA isameM eka prakArakI vizeSatA hai jisake kAraNa yaha stuti kaNThastha rahakara itanI svIkRti aura Adarako prApta hai / yaha isameM eka vizeSatA hai, parantu vaha vizeSatA kyA hai ? mahAvIrasvAmIke eka samartha gaNadhara zrIsudharmakhAmI svayaM apane bhantevAsI jambUke sanmukha bhaktipUrvaka gadgada hokara vIraprabhukA pratApa, prabhAva aura mAhAsyakA varNana karate haiN| zrIsudharmAkhAmIne apane jIvanakI dhanya ghar3iyoMmeM jo kucha dekhA sunA evaM anubhava kiyA hai usIkA varNana apane ziSyake sAmane kiyA hai| stutiko paDhate yA sunate samaya hameM bhI yahI pratIta hotA hai ki sudhAkhAmI mahAvIra paramAtmAkI mahimAkA varNana karate samaya gupta dRSTise mAno yahI kaha rahe haiM ki "abhI bahuta kucha zeSa hai, abhI aura bahutasA anirvacanIya hai" ve prabhuke kharUpakA kucha bhAna karAnekeliye jagatakI uttamoH sama sAmagrIoMke sAtha unakI tulanA karate haiM / meru parvata, nandanavana, caMdramA, khayambhUramaNa samudra inameMse sabhI kucha, yAnI kisI bhI sundara vastuko ve nahIM bhUle haiN| tathApi antameM neti neti kahakara mAno virAma pA rahe haiN| prabhuke guNa apAra honese unakA anta hI na mAyagA aisI sUcanA karanekA AbhAsa bhI isameMse mila rahA hai|
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 jisa vIraparamAtmAkA zabdacitra itanA bhavya hai tava unake sAkSAt paricayameM AnevAle zrIsudharmAkhAmIke antarameM isa stutikAvyakI sphuraNA huI hogI taba unhoMne kaisI ramaNIya bhanyamanaskatAkA anubhava kiyA hogA / tInalokakI uttamottama rasasAmagrI bhI bhagavAnke satya svarUpake sanmukha unako tuccha lagatI hoNgii| itanepara bhI bhagavAnakI pahicAna karAneke liye ve prayatna karate haiM aura eka amara stutikAvya racakara jagatko sauMpa dete haiN| mahAvIrake bhoMke manako mahAvIra bhagavAnke yathArtha svarUpakI sundara aura gaharI jhAMkI ho usakI apekSA mUlyavAn upAdeya vastu aura kyA ho sakatI hai| jainasagha isa stutike paThana pAThana aura cintanake pratApase unake siddhAntoMkA anusaraNa karaneke liye bhAgyazAlI ho! itanI hI prArthanA karanA vasa hai| jJAtasevaka
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ ||abhipraayaaH|| jJAtRputramahAvIraH, sarvajJastu jagadguruH / tasya stutermanoramyA, sA TIkA kasya na priyA / / nikhilAgamavijJena, sindhbnggvihaarinnaa| nirmitA puSpacandreNa, sA TIkA kasya na priyA / / gIrvANI haindavIbhASA, gurjarIyA tathaiva ca / tribhASAsaGgamo yatra, sA TIkA kasya na priyA / / bhavavandhApahI ca, sUtrabodhasya dIpikA / zaraNyA sarvajIvAnAM, sA TIkA kasya na priyA / / vAcyavAcakabhAvastu, sphuTo yatra vidhIyate / lAlityAdiguNairATyA, sA TIkA kasya na priyA / / vivudhendramunIndrANAM, caratAM zAstravarmasu / kaThAbhUSaNaka bhAti, sA TIkA kasya na priyA / / vidyApIThe tu saMsthApya, TIkAM pAThyavidhAyakAH / dharmonnatizca kartavyA, hi puSkaramunermatam / / vyAkaraNa-kAvya-nyAyatIrthaH puSkaro muni:saMsArArNavasetutAmupagatA siddhAntacintAparA, kalyANAyanadarzikA'styavirataM satpANinAM sarvataH / hindI-saMskRta-gurjarI prabhRtibhirbhASAmirAbhUSitA, zrIpuSpendumunIritA vijayate vIrastutervivRtiH // 1 // - tA0 1-9-39 / vidyAmandira kAnapura. pANDeya devendranAtha zAstrI
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 muNi siri uvajjhAya AyArAmassa sammai mae vIratthui nAmA lahuvI potthiyaM avaloiyA, sA thui potthiyA bhatti bhAveNa alaMkiyA, potthiyA bhattibhAveNa vinassA, ambhuarasassa ppayANa kattAjahAvi kai vAhaM visaesu mayameyo'tthi kintu kattuNA bhattibhAvaM aNuvamaM dNsitaa| mama maNo aIva ppasannabhUo, katuNo puNo puNo dhanavAyaM demi / jeNa aiparIsameNa bhattivaseNa aIva saggaha kaTu, jaNayAe bhattimaggaM pdNsiyaa| satthevi uttaM, arihaMtAiNAM bhattibhAveNa jIvo tityayara nAmagoyaM kammaM nibaMdha iyaM rayaNA saMdarA'tthi, bhavvajaNANa avassameva bhaNaNijjo, kattuNA jahAThANe aIvauvaogI uddharaNANaM pasasaNijjo saggaha kaDaM, tahA uttarajjhayaNassa tavamaggo'vi uttaM, 'gurumattibhAvasussUsA, viNao esa viyAhio' evaM vIramatti vA vIratthui vi viNayarUvo'tthi, tahA uttarAjjhayaNassa egUNatIsAe ajjhayaNaM thUissa evaM phalaM vaNNia jahA-"thaya thuimagaleNaM bhaMte jIve ki jaNayai? tha0 nANadaMsaNacarittabohilAmaM jnnyi| nANadaMsaNacarittavohilAbhasapane ya NaM jIve antakiriyaM kappavimANovavattigaM ArAhaNaM ArAhei // 14 // ao vIratthui avassa bhnnnnijjo| 1996 sAvaNasukkA egAdasI, sukavAre, AyArAmo luhiyANA Nayare, uvajjhAya jaiNamuNi dehalI zahara mahAvIra jainabhavana tA0 27 agasta 1939 I0 zAntakhabhAvI, vairAgyamUrti, vidvAn zrImajainAcArya pUjyazrI khUbacandajI ma0 sAvakI sammati - 8 ' "vIrastuti " nAmaka pustaka bhAI pacamalAlajI dvArA paThanArtha milI, pustaka sarasarI najarase dekhI, ahiMsAke avatAra bhagavAn mahAvIra prabhukI stuti mUla gAthAoMke sAtha hindIbhASAme acche Dhagase likhI hai| vartamAna samayameM aise 2 zuddha hindIbhASAyukta dhArmika sAhityakI vizeSa AvazyakatA hai| ' jainadharmopadeSTA vidvAn munizrI phUlacandrajI ne vIrastuti likhanekA stutya kArya kiyA hai| AzA hai khAdhyAyapremI mahAnubhAva isa vIrastuti pustakake khAdhyAyase AtmakalyANakA lAbha avazya utthaayNge| astu / hastAkSara-Arya jaina sukhamuni dvitIya zrAvaNa zu0 13, ravivAra, saM0 1996
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 4 pustaka darzanIya hai, mUlagata bhAvoMko kAphI saralatAke sAtha samajhAnekI ceSTA kI gaI hai / yathA prasaMga anya granthoMke uddharaNa sonemeM sugandhikA kAma karate haiM yaha atizayokti na hogii| yadi meM kahUM ki vIrastutikA itanA lokapriya saMskaraNa abhI taka kahIMse bhI prakAzita nahIM huA / .... kucha sthAna aise bhI haiM jahAM lekhaka svatantra hokara cala paDA hai, astu tattat sthaloMpara lekhakase' hamArA 'mata' meda hai / parantu ye sava vAteM "eko hi doSo guNasaMnipAte, nimajjatIndoH kiraNeSvivAGkaH" kI sadukti ke anusAra anya zreSThatAoM chupa jAtI haiN| sthAnakavAsI (jaina ) samAjakI orase aisI sundara kRti upasthita karane ke upalakSyame zrIyuta puSpabhikSu vAstavameM badhAIke pAtra haiM / jainAcArya - pUjyazrI pRthvIcandrajI mahArAja tA0 25 agasta, san 1939 ...... pustaka kAphI sundara likhI gaI hai, bahuta se sthaloMpara to vyAkhyA kAphI prabhAvotpAdaka ho gaI hai / saskRta hindI aura gurjara tInoM bhASAoM meM vyAkhyA ko DhAlakara lekhakane kyA vidvAn kyA sarvasAdhAraNa sabhIke liye adhyayanakA mArga prazasta kara diyA hai / zrIyuta puSpabhikSune anya bhI upayogI pustakeM likhI haiM, parantu prabhu mahAcIrake caraNoM meM unakI yaha zraddhAJjali to atIva utkRSTa zreNIpara pahuMca gaI hai| meM AzA karUMgA ki samAja ukta kRtiko adhikase adhika apanAyegA aura prabhu vIrake guNagAna dvArA lekhaka ke zramako saphala karatA huA apane jIvanako bhI saphala vanAyegA // vyAkhyAna vAcaspati paMDita zrI madanalAlajI ma0, tA0 25 agasta, san 1939 grantha paramopayogI hai, isame kucha sandeha nahIM ki munijIne hara eka viSayako vaDhI gambhIratA aura sAtha hI saralatAse susajjita kiyA hai / AzA hai ki Izvara saMstavana premI sasAra isa granthase mahAn lAbha utthaayegaa| munijIkA parizrama aura vijJAnabodha isa granyake bhavalokana karanese atiprazaMsanIya pratIta hotA hai / sammati pradAtA - " muni bAlabhikSu premendu : "
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIrastuti nAmakI pustaka dekhI, lekhaka munizrIne atyanta parizramase taiyAra kara jana samAjapara upakAra kiyA hai| tIrthaMkaroMkI stuti karanA AtmAko pavitra banAnA hai| tIrthaMkaroMkI stutikarate huve uccakoTikIbhAvanA jAya to tIrthakara jaisI AtmA vanajAtI haiN| ata. jana samAjako sammati detA hUM ki vIraprabhukI stuti hamezA paDhA kreN| jainAcArya pUjyazrI khUbacandrajI mahArAjakA sampradAyAnuyAyI-Arya jaina muni hIrAlAla 26-8-39,aMvAlA zahara , sAhityAkAzabhramaNabhAnu pupphabhikcha racita saMskRta aura hindI bhASAmeM vIrastutikA darzana kiyaa| Apane isa umnatike yugameM isa prakAra lekhanI uThAkara jaina sasAra para hI kyA valke bhavyasAkSarasRSTikA kalyANa kArya kiyA hai| yaha racanA rocaka aura hRdayaGgama hai, mAnavake Antarika vicAra isakA svAdhyAya karate karate bhaktisAgarameM laharAyamAna hone lagate haiN| vIrastutike viSayameM merA itanA hI kahanA vasa hai ki isakA sampAdana vijJAnake yugame vaijJAnika DhaMgase kiyA gayA hai, ataH sthAnakavAsI jainasamAjake liye yaha vaDe gauravakI vastu hai| jaina samAjake muni dhArmika prantha zAstra athavA anyAnya pranyoMpara TIkA racanA kucha bhUlase gaye the| lokAzAhake anantara khatantra sAhitya vikAsakA utsarjana rukasA gayA thA parantu puppha bhikkhune vIrastutike prabhAvase usa kamIkI pUrti kara dii| he pupphabhikkhu ! sAdhuvAda ! 'zAsana premI-dhanacandra bhikkhu tA0 28-8-39, iMdaura (madhyabhArata) / ayi, asImazemuSimuSitadoSAH | arjitavidyAkoSA. ! dhiyAdhItAdhyAtAzepajainamunipravarA ! viditamastu atra bhavatA zrImatA, yanmuni pugavena zrIphUlacandreNa racitaM mamA krandanakaM kAvya mayA samyaksamavaloki, yanizcitaM svakhAnte yadetatkAvyaM zikSayati jainamunIn yadIdRzena guruNA bhAvyaM tadRkSeNa ca ziSyeNa / ye hi munaya pUrvamaparIkSyaiva ziSyAndIkSayanti te'cirAdeva vikRti prayAnti / tAn eSA munIndraracitA kRti samyagavabodhayati, ye ca jinadharmAcArapracaraNe parityatanijaprayojanA santi, tathA paraspareAmohanidrayA nidritA vartante teSu mAteva jAgRtabhAvamutpAdayatIti, nAdyAvadhi kenApi jainamuninA khasaMpradAyapoSakamIkSaM saMskRtakAvyaM viracitaM dRSTipathamavatarati / etaddhi nyUnatApUrakamiti me matiH / aho etatkAvyasudhArasa khAdaM santuSyamANo me'ntarAtmA nAntarmAti, nUnaM hi etasya kavitvatatvamanukaroti kAlIdAsAdInAM kavipugavAnA kavitAm / asminsamyagavabodhitA jainasampradAyAnusAra guruziSyavyavasthA, tasyAmapi kavitvasauSThavena hemni saurabhasandoha utpAditaH / nUnameSA kRtirjanasampradAyAnuyAyibhirmunibhiH samAdaraNIyA teSu bahUpakariSyatIti manutepaNDita-haMsarAjazAstrI, vyAkaraNaratA, sAhityAcAryazca, pradhAnAdhyApaka , saMskRtavidyAlaya malerakoTalArAjye (pAcAlaH)
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkathana zrImatsUtrakRtAsUtrake paMcama adhyAyameM 'narakavibhakti' kA adhikAra pradipAdana kiyA gayA hai aura vaha jJAtaputra mahAvIra bhagavAnne khayaM kahA hai| isake anantara unakA hI caritra isa guNakIrtanavibhUtirUpa chaThaveM adhyAyameM varNana kiyA hai| zAstropadezakake mahatvase zAstrakA mahatva hai isa sambandhase isa adhyAyake upakramAdi cAra anuyoga hote haiN| usameM bhI upakrama antargata jo arthAdhikAra hai vaha mahAvIra prabhuke guNasamUhakA utkIrtanarUpa hai| anuyogakA dUsarA meda nikSepa hai, jisake do prakAra haiN| oghaniSpanna aura nAmaniSpanna / oghaniSpanna nikSepake rUpameM yaha adhyAya aura nAmaniSpanna ke rUpameM mahAvIra stuti / usameM mahat 'vIra' aura 'stava' ke nikSepa ullekhanIya haiN| 'jaisA uddeza vaisA nirdeza' isa nyAyake anusAra prathama 'mahat' zabdakA nirNaya kiyA jAtA hai| yaha mahat' zabda bahurUpa hai| jaise ki 'mahAjana' vaDA AdamI hai| 'mahAghoSa' atirUpa hai| mahAmaya-prAdhAnya rUpa hai| mahApuruSa savameM vaDA puruSa hai| ye cAra artha 'mahat' zabdake prAdhAnya arthameM grAhya haiN| yathA pAinne mahAsaho, davve khette ya kAle bhaavey| vIrassa uNikkhevo, caukkao hoi NAyavvo // mahAvIra stavameM 'mahat' zabda prAdhAnya artha meM hai, aura vaha nAmasthApanA-dravya-kSetra kAla aura bhAva ina medoMse cha prakArakA hai| isa prAdhAnyameM nAma aura sthApanAke meda to sugama hI haiN| dravya prAdhAnya jJa zarIra-bhavya zarIra aura jJa bhavya vyatirikta ye tIna meda haiM / jJa bhavya vyatirikake sacittaacitta aura mizra ye tIna prakAra haiN| unameM sacitta mI dvipada-catuSpada' aura apadake medase tIna tarahakA hai| tathA dvipadame tIrthakara-cakravartI Adi, catupAdameM hAthI ghoDA Adi aura apadameM kalpavRkSa athavA pratyakSa rUpa-rasa-gaMdha aura sparzameM utkRSTa puNDarIka kamalAdi padArthAkA prAdhAnya hai| acittameM vaidUrya Adi vividha prabhAvayukta maNiratnoMkA prAdhAnya hai| mizrama vibhUSita tIrthakarAdi /
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ 19 kSetrameM siddhakSetrakA prAdhAnya hai / dharma - caritra ke Azrayase videhakSetra pradhAna hai aura upabhogakI apekSA devakuru Adi kSetrakA prAdhAnya hai / kAla prAdhAnya- ekAnta suSama Adi Araka athavA dharmacaraNake khIkAra karane yogya kAla vizeSa / bhAva prAdhAnya kSAyikabhAvameM hai / 1 aba 'vIra' zabdake dravya-kSetra - kAla aura bhAva ye cAra bheda nikSepa jJa zarIra bhavya zarIrako chor3akara jJa bhavya vyatirikta meM dravyase vIra dravya ke liye saGgrAmAdimeM adbhutakAma karanese zUra puruSa athavA jo kucha vIryavat ho / kSetra vIra - kSetrameM adbhuta usake vIratvakI gAthAyeM gAI bhI jAnanA cAhiye / bhAva aura lobha pariSaha Adise vijita na ho / yathA kAma karanevAlA vIra hotA hai / athavA jahAM jAtI hoM vaha / isI prakAra kAlake Azrayase vIra vaha hai jisakA AtmA krodha - mAna-mAyA paMceMdriyANi kohaM, mANaM mAyaM taheva lohaM ca / dujjayaM ceva appANaM, savvamappe jiye jiyaM // bhAvArtha- pAMca indriyeM - krodha-mAna- mAyA aura lobhako AtmAke liye jItanA duSkara hai / yadi eka AtmA jIta liyA to saba kucha jItaliyA samajhanA cAhiye / jo sahassaM sahassANaM, saMgAme egaM jiNeja appANaM, esa se bhAvArtha- jo yoddhA lAkhoM subhaTa yukta durjaya sagrAmako jIta letA hai usakI apekSA AtmAko jItanevAlA parama jaya pAnevAlA yoddhA hai / dujae jiNe / paramo jabho // isIprakAra zrImanmahAvIra prabhu anukUla pratikUla vicalita na huye / isa adbhutakAryako karasakaneke bhAvase mahAvIra kahalAye / yA dravyavIra vyatirikta bhavavAlA / pariSaha aura upasargoM se kAraNa ve guNaniSpanna kSetravIrakI apekSA vaha jahA hotA hai athavA jahAM usake guNoMkA kIrtana hotA hai / kAlase bhI yahI jAnanA cAhiye / bhAvavIra no Agamase vIranAmagotrakarmakA anubhava kartA /
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ stavake sambandha nikSepAdi svava-stuti ke nAma Adi cAra nikSepa haiM, jisameM nAma aura sthApanAko pUrvavat jAnanA yogya hai| dravya 'stava' jJa zarIra bhavyazarIra vyatirikta jo pAMca abhigamakI maryAdA karake tIrthakara bhagavAnkA satkAra karanA hai aura bhAva skhavato jahA guNa vidyamAna hoM unakA upayoga pUrvaka kIrtana karanA hai| ava prathama sUtrake saMsparza dvArase sampUrNa adhyAyakA saMvandha pratipAdana karanevAlI gAthAkA varNana karate haiN| yathA- "pucchisu jaMvU NAmo ajasuhammA tamo khesiiy| eva mahappA vIro jayamAha tahA jaejAhi // bhAvArtha-jambUsvAmIne Arya sudhAsvAmIse zrImAn mahAvIra prabhuke guNoM ke sambandhameM prazna kiyA hai| sudhAkhAmIne 'bhagavAn aise guNoMse yukta the' yaha kahA aura usa bhagavAnne isa prakAra saMsArako jItaneke vodha diye ataH Apa bhI bhagavAnkI taraha sasAra jItanekA prayatna kreN| : adhunA nikSepake pazcAt sUtrAnugamameM askhalitAdi guNayukta sUtra kahane yogya hai aura vaha yaha hai
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ aha sUyagaDAMgasuttatsa vIrathui nAma chaThaM ajjhayaNaM AL ' pucchissuNa samaNA mAhaNAya, AgAriNo yA paratityimA ya / se ke NegaMta hiyaM dhammamA, aNelisaM sAhusa mikkhayAe // 1 // kahaM ca NANa kaheM dasaNa se, sIla kaI NAyamuyassa AsI? jANAsi Na bhikkhu ! jahAtaheNa, ahAsuya bUhi jahA NisaMtaM // 2 // kheyanae se kusale mahesI, aNatanANIya aNatadasI / jasasiNo cakkhupahe Thiyassa, jANAhi dhamma ca dhipa ca pehi // 3 // ukha aheya tiriya disAsu, tasA ya ne thAvara ne ya paannaa| se NicaNiccaihi samikkha panne, dIveva dhamma samiya udAhu // 4 // se savvadaMssI abhibhUya nANI, piparAmagaghe dhiima ThiyappA! aNuttare savvajagasi vija, gayA mavIte abhae aNAU // 5 // se bhUipaNNe aNie ayArI, ohatare dhIre aNaMtacakkhu / aNuttare tappara rie vA, vairoyarNide va tama pagAse / / 6 / / aNuttara dhammamiNa jiNANa, yA muNI kAsava AsupaNNe / iMdeva devANa mahANubhAve, sahassaNetA diviNa visitthe||7|| se paNNayA makkhayasAyare vA, mahodahI vA vi bhnntpaare| aNAile vA akasAyI mukke, sakkeva devAhivaI juIma // 8 // se vIrieNaM paDipuNNavIrie, sudaMsaNe vA Nagasabvasetu / surAlaevAsimudA. gare se, virAyae nneggunnovvee|| 9 // saya sahassANa u joyaNANa, tikaDage paDagavejayate / se joyaNe NavaNavati sahasse, udyassito hetu sahassamegaM / / 10 // puDhe Name ciThThai bhUmivaThie, ja sUriyA aNupariyaTTayati / se hemavaNNe bahunadaNe ya, jasi raI vedayatI mahiMdA / / 11 // se pavvae sahamahappagAse, virAyaI kacaNamaThavaNNe / aNuttare girisu ya pavvadugge, girIvare se jalie va bhome // 12 // mahIimajjhammi Thiye NagiMde, paNNAyate sUriyasuddhalesse / eva sirIe u sa bhUrivaNNe, maNorame joyai amcimAlI // 13 // sudaMsaNasseva jaso girissa, pavuccai mahato pavvayassa / etovame samaNe NAyaputte, jAIjaso. dasaNanANasIle // 14 // girIvare vA nisahAyayANa, ruyae va seThe valayAyayANa / taovame se jagabhUipaNNe, muNIpA majjhe tamudAhu paNNe // 15 // aNuttara dhammamuIrahattA, aNuttara jjhANavara jhiyaai| susukkasukka apagaDasukka, saMkhiduegatavadAtasukka / / 16 / / aNuttaragga parama mahesI, asesakamma sa visohittaa| siddhiMgate sAimaNatapatte, nANeNa sIleNa ya dasaNeNa // 17 // rukkhesu NAe jaha sAmalI vA, jassi rati-vedayatI suvaNNA / vaNesu vA nadaNamAhu seTha, nANeNa sIleNa ya bhUzpaNNe / / 18 // thaNiya va sahANa aNuttare u, cado va tArANa mahANubhAve / gadhesu vA caMdaNamAhu seTha, eva muNINa apaDiNNamAhu // 19 // jahA sayaMbhU udahINa seThe, nAgesu vA dharaNiMdamAhu seTha / kkhoodae vA rasavejayate, tavovahANe muNi vejayate // 20 // hatthIma erAvaNamAhu NAya, sIho migANa salilANa gagA / pakkhIsu vA garule veNudeve, ninvANavAdINihaNAyaputte // 21 // johesu NAe jaha vIsaseNe, pupphesa vA jaha araviMdamAhu / khattINa seThe jaha datavakke, isINa seThe taha vaddhamANe // 22 // dANANa seTha abhayappayANa, saccesu vA aNavajja vayati / tavesa vA uttama
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 saMbhacera, loguttame samaNe NAyaputte // 23 // ThiINa seThA lavasattamA vA, sabhA muhammA va samANa seThA / nivvANa seThThA jaha savvadhammA, Na NAyaputtA paramatyi NANI // 24 // puDhodame dhuNai vigayagehI, na saNNihiM kunvA mAsupanne / tariU samudaM va mahAbhavodha, abhayaMkare vIra aNaMtacakkhu // 25 // koha ca mANa ca taheva mAya, loha cautthaM ajjhatyadosA, emANi vaMtA arahA mahesI, Na kuvvada pAva Na kAraveda // 26 // kiriyAkiriyaM veNajhyANuvAya, aNNANiyAga paDiyacca ThANa / se savva vAyaM iti veyahattA, uvahie sajamadIharAya // 27 // se vAriyA itthisarAimaca, uvahANavaM dukkhakkhayaThyAe / loga vidittA mAraM para ca, savva pabhU vAriya savvavAra // 28 // socA ya dhamma arahatamAsiyaM, samAhita bhaTThapadovasuddhaM / ta saihANA ya jaNA aNAU, idA va devAhivA AgamissaMti // 29 // ti vemi / / siri vIrathuI samattA apane jaina munioMse prArthanA saikeDoM vA~se apane apane asarvaca guruoM aura bar3e bUDhoMke nAmase pujavI mAnevAlI pracalita 32 sampradAyoMse jainasamAjako ava taka kucha bhI kAma na hokara pratyuta adhikAdhika hAni hI uThAnI par3I hai| pUrvakAlameM bhI java ina gaccha aura pArTibAjiyoMse kucha lAma aura unnati nahIM huI taba isa anAvazyaka aura vRthAkI vADAvaMdI eva sampradAyavAdake nAmakI pikApelakI isa krAntikArI vaijJAnika-navayugameM jarAsI mI AvazyakatA nahIM hai / AjakA navayuga manuSya samAjameM sAmyavAda evaM ApasI premako bar3hAnA apanA mukhya kartavya samajhatA hai kintu isa ve Dhage kutarka siddha vaiSamya vAdako bilkula nahIM caahtaa| isaliye ina pracalita sava sampradAyoMko jaDa-mUlase miTAkara eka mAtra "jJAtaputra mahAvIra bhagavAn ke kisI bhI eka nAmase apanI sampradAyakA paricaya denA caahiye| jisase jainasamAjakI muddatase bikharI huI zAnazakti-sampazakti aura premazaktikA phirase puSTa saMgraha ho ske| atanivedana hai ki apane vaDe bUDhoM ke nAmakA jhUThA moha nAma mAtrako bhI na rakhakara mahAvIra bhagavAnakA nAma aura unakA syAdvAdasiddhAnta hI yatra tatra sarvatra prakAzita karanA cAhiye kyoMki pratyeka jainako bhagavAn mahAvIrakI dena hai aura vaha sampradAyavAda-pakSavAda-jaDavAda gacchavAda-TolAvAda jAtivAda adhikAravAda-sacAvAdako jaDase miTAkara ekatA eva saGghaThana-zaktise jAti-samAja aura dezakA dAsatva dUra karake prANImAtrameM premabhAva rakhanese hI pUrI kI jAsakatI hai| prArthI-- jJAtaputra-mahAvIra jaina saMghIya 'pupphabhikhkhu
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ vissyaanukrmnnikaa| 23 24 25 viSaya pRSTha | viSaya prathama gAthA-maMgalAcaraNa 1 brAhmaNake 10 prakAra, deva, saMskRtaTIkA ... ... 2-16 dvija, muni, nRp| ... dAnadharmakI vizeSatA, zIlameM vaizya, zuddha, vilAva, mleccha, dAnadharmakA samAveza, tapameM cADAla, khara, ayogya dAnadharmakA antrbhaav| 17 brAhmaNa, brAhmaNa prmpraa| bhAvadharma dAna hI hai, kyA sAdhu abrAhmaNa, brAhmaNocita yajJa, bhI dAna detA hai ? dharma brAhmaNocita tIrthanAna, ratna, karmanAza karanekI gujarAtI anuvaad| ksottii| ... ... 18 dvitIya gAthA TIkA ... vIraprabhukI stuti, unakI bhASA TIkA ... ... aneka stutie~ aura merA jJAna ... ... ... masAmarthya / ... ... 19 darzana ... vIraprabhukA guNagAna karate samaya guruziSyakI bAteM, caritra, jJAtaputra AcArya aura usakI paha gujarAtI anuvAda ... caan| ... ... 20 tRtIya gAthA- ... AcAryake 36 guNa, AcA saM0 TIkA, ryako catura gvAlekI upamA, bhASA TIkA, unheM namaskAra karanekA 34 atizaya, ... prayojana, mAcAryakI vize 35 vANI guNa, ... ... sstaa| ... ... . 21/ khedajJa-kSetrajJa-kuzala-AzuprajJajambU antevAsIkA sudharmA maharSi, ... ... cAryase prazna, brAhmaNa, dharma, gujarAtI bhanuvAda, ... braahmnnlkssnn| ... 22. caturtha gAthA-saM0 TIkA- 48 49 53
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya zrIsudharmAcArya vIraprabhuke guNoMko prakaTa karate haiM, upayogamaya, amUrta, kartA, sadeha parimANa, ... bhoktA, saMsArastha, siddha, ... UrdhvagAmI, trasa, ... sthAvara, dravyaprANa, gujarAtI anuvAda, ... ... pRthvIkAya, apakAya, ... tejaskAya, vAyukAya, vana spatikAya, ... ... paJcama gAthA- ... sa. TIkA, bhApATIkA, ... gujarAtI anuvAda, chaThavIM gAthA- ... sa0 TIkA, bhApATIkA, ... sAtavIM gAthA-... AThavIM gAthA-... navavI gAthA- ... merukI upamA, ... ... dazI gAthA-... ... meru parvatakA varNana, ... gyArahavIM gAthA- ... sumeru parvata tInoM lokoM vyApta hai, .... ... pRSTha vipaya vArahavIM gAthA-... ... terahavIM gAthA- ... ... caudahavIM gAthA- ... | upameyakA varNana, ... ... 57 pandrahavIM gAthA. ... ... 88 niSadha parvata aura rucakaparvatakI ___ upamA ... ... ... . solahavIM gAthA- ... lejhyAoMkA varNana, ... kRSNalezyA-nIlalezyA-kApotI___ lezyA, ... ... 93 tejolezyA, padmalezyA-zukla lezyA, unapara udAharaNa, satarahavIM gAthA- ... | siddhivarNana ... ... 101 aThArahavIM gAthA- ... 101 | zAlmalI vRkSa aura nandana70 vanakI upamAkA varNana, 102 unnIsavIM gAthA- ... 103 75 / meghagarjanA-candra aura canda76 / nakI upamAkA varNana, ... 104 77 vIsI gAthA-... ... 104 | mahAvIra prabhumeM svayaMbhUramaNa 79 / samudra, dharaNeMdra, ikSurasase __bhI adhika mahattA, ... 105 80 ikkIsavIM.gAthA- ... 106 -
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 25 142 108 110 ' viSaya - pRSTha / viSaya pRSTha airAvata hAthI, siMha, gaMgA gRhasthake liye tyAjya asatya aura veNudevakI upamA- __ kyA hai... ... ... 140 sebhI .vaDhakara upameyakI | asatyakA curA pariNAma, .. 141 .: vizeSatA, .... .... maunase kalyANa, . ... cAIsavI gAthA- ... tapoMmeM brahmacaryakI uttamatA, kRSNa kamala cakravartIkI upa kuzIlatAke doSa, ... 144 mAkA varNana, . . ... 110 kadAcArakA pariNAma, vAtsyAteIsavIM gAthA-... ... yanakA mata, maithuna sevanase dAnakA lakSaNa, ... .... 131 kAmajvara nahIM ghaTatA, '147 dAnake prakAra, abhayadAna / brahmacaryase hI pUjA, brahma sabase baDA dAna hai, ... 131 - caryakA phala, mahAvIraprabhuyAjJavalkyakA mata, yajurveda, ke nAma, jJAtaputra zabdakI ' 'manukA mata, dazadharma, ... 133 133 utpatti, ... ...1 niyamasArakAmata, samantabhadrA- cauvIsavIM gAthA-lavasa'cAryakAmata, lokoMkA __ tamadeva, sudharmasabhA, sarva mantavya, ... ... 134 | dharmakI upamAkA varNana, 182 rAjyase bhI adhika prANa priya paJcIsavIM gAthA- .... haiM-pIDA-matalavakI hiMsA chabbIsavIM gAthA- ... 186 mI hAnikara, ... ... 135 kaSAya varNana, kaSAyase hAni, ahiMsAkA mAhAtmya, ahiM inake haTAneke sAdhana, ___ sAkA phala, lokamata, . kaSAya tyAgakA phala, vItapariNAma, .. ... ... 136 rAgatAdvArA alaga 2 kaSAabhayadAnapara udAharaNa, ... 137 yake jItanekA phala, ... 192 savase vahI satya bhASA, kaSAyakI Agako vujhAo, 193 manukA abhiprAya, asa- satAisavIM gAthA- 196 tyakA khulAsA, ... 138 / matoMkA varNana, ... ... 196 yx. 184
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ - viSaya pRSTha | viSaya "pRSTha aThThAisavI gAthA- ... 198 vaDhavANavAle zrIjIvarAja strIsasargake doSaH ... ... 209 | sukhalAla kRta mahAvIra rAtribhojanake doSa, ... 210 thuino gujarAtI kAvyAnupuruSoMke prakAra, ... ... 211 vAda, ... ... ... rAtribhojana tyAga, ... prAkRtastotra vibhAga, ... buddhoMke ATha upadezoMmeM rAtri saMskRta stotravibhAga, ... __ bhojana varjita, ... 213 hindI kavitA vibhAga ... 283 rAtribhojanake pratyakSa doSa, 214 zAntarasa pUrNa zAntiprakAza, vIrastu bhagavAn khayam , ... 310 AyurvedameM rAtribhojana tyAjya hai,215 vIrayogataramaH, ... ... rAtribhojana tyAganevAloMke guNa, 217 AlocanA puSpAJjaliH ... 365 unatIsavIM gAthA- ... 227 bhagavAn mahAvIrakI vairAgya prazastiH , ... ... ... bhAvanA, ... ... 370 pariziSTa bhAga-devacaMdrajI mAlAcaraNam, ... ... 377 kRta mahAvIra bhagavAnkI mamAkrandanakAvyam ... 381 stuti, ... ... ... 242 mamAkrandanakAvyasyottarArddham 396 AnandaghanakRta vIrastuti, 250 jJAtaputra mahAvIrake siddhAnta 411 kuMbhaTa vinayacaMdrakRta vIrastuti, 258 zuddhipatram ... ... ... 413
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ namotthuNaM samaNassa bhagavao NAyaputta mhaaviirss| viirstutiH| hindI-gurjarabhASAntarasamullasitayA saMskRtaTIkayA sanAthIkRtA . pucchissu NaM samaNA mAhaNA ya, AgAriNo yA paratitthiA y| se kei gaMtahiyaM dhammamAhu, aNelisaM saahusmikkhyaae||1|| saMskRtacchAyAaprAkSuH zramaNA brAhmaNAzca, agAriNazca paratIrthikAzca / sa ka ityekAntahitaM dharmamAha, anIzaM sAdhusamIkSayA // 1 // atha jJAtRputramahAvIrajainasaMghIyA-saMskRtaTIkAkartumaMgalAcaraNam / dhyAyaM dhyAyamazeSazakrapramukhA'mArcitAdhidvayaM, mokSazrIpariNItisambhavamahAnandollasanmAnasam / zrIvIramabhumIzvaraM tadanu ca jJAnapradaM zrIguruM,.. nAma nAmamazeSabhavyamahitaM zrIphUlacandro muniH 1.
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ viirstutiH| zrImatsUtrakRtAGgamadhyavilasatsuzlokavIrastutebhavyAnAM bhavabandhabhedamanasAmAnandasaMvarddhinIm / kurve'haM vivRti tadarthagatikRdbhASAntarodbhAsitAM, tena zrItrizalAtmajA'ntimajinaHprIyAtsamArAdhitaH ___TIkA-ihApArAvArasaMsArATavyAM paribhramaNaM kurbatAM prANinAM cullukAdidazabhiItairatidurlabhaM mAnuSyaM, tatrApyAyaMdeza-kulA''yu-rAromya-samagrendriyAnukUlasAmagrIsaMyogo durlabhataraH, tatrApyatidurlabhatamA zrIjinadharmapravRttiH / tatreha jagatIdRzaH zrIsarvajJoktadharmaH paramamaGgalaH samastazArIramAnasAdiduHkhocchedakazcApyasti / dharmazcAsau caturdhA dAnazIlatapobhAvabhedAH, tatra catuNA dharmabhedAnAM madhye sarvajyeSTho dharmo dAnadharmaH, sarveSvapi dharmabhedevantazcAritvAt / tathAhi-laukike lokottare ca sarvatra dAnapravRttijyeSThatarA, zrImantastIrthakarA api prathamaM varSIyadAnaM datvA pazcAdbhikSuvrataM gRhanti punazca zIladharme'pi dAnadharmo'vicchinna eva, yato brahmacaryyavratagrahaNe'saMkhyadvIndriyANAmasaMkhyasammUcchimapaJcendriyANAM navalakSagarmijapaJcendriyANAM ca kRte pratidinaM brahmavatinA:bhayadAna dattam , khajIvasyA'pyabhayadAnamAptaM tena garbhAdiduHkhanAzakatvAceti; vyavacchinnatayA hi zIleSvapi dAnasya mukhyatA / tathaiva tapodharmeSvapi dAnamantarbhavati, yato SaDjIvanikAyavirAdhanayA ca AhAro niSpAdyate, parantUpavAsAditapasi kRte tu tebhyo'bhayadAna pradattaM tasmAcapaskhapi dAnamantarbhUtam / bhAvadharme tu sutarAmeva, yataH 'paramakaruNayA jIvAjIvA'hiMsanapariNatirbhAvaH tatrA'pyabhayapradAnadvArA dAnameva paryavasyati, jainamunayo'pi pratidinaM dezanAdAnaM jJAnazikSAdAnaM ca dadati, ato dAnasya tripvapyantAvAnmukhyatayA prathamaM dAnasyopAdAnaM
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 3 kRtam / paraM tadbhAvapUrvakaM hi saphalatAmeti / dAnAdirUpaM hi dharmaralaM prApya sukulotpattisamastendriyasAmagryAdyupetenA'nekAntavAdarUpamAItadarzanaparijJAya cAzeSakarmocchittaye'vazyaM prayatitavyaM bhavyeneti / parantu karmocchedazcApi samyagvivekasavyapekSo'sAvapi hyAptopadezamantareNa na sulabhaH, AptazcAtyantikAddoSakSayAt , sa cAhanneva, sa hi zrIjJAtaputramahAvIracaramatIrthakarastasya stutau kRtayano'sIti, kovidamukhyairiha jaMgati tasya guNavarNanaM bahudhA kRtaM parantvahamapi tadguNavarNanotkaTecchayA taralIkRtaH samyagdarzanabalena kSayopazamabalena ca kiJcidvivarItuM yatiSye / kimanantamAkAze pakSirAjagataM samyagavagamya tenaiva pathA zalamo gantuM na vAJchati ? vAJchatyevaivamanayA rItyA'hamapyalpajJaprAyaH paraM kiJciddhi zrIsUtrakRtAgasUtre yajjJAtaputramahAvIrastutinAmAdhyAyasya vyAkhyA vitanomi, tadvIrakRpayaiva, na mamAlpajJasya mAhAtmyeneti / atha zrImanmahAvIrasya prabhorguNA nigadyante'to'tra jambUnAmadheyo'ntevAsI sudha rmANaM dharmAcArya A maryAdayA tadviSayavinayarUpayA caya'te senyante jinazAsanonnatyarthopadezakatayA tadAkAkSibhirityAcAryAstamAcAryam ; utaMcasuttatthaviU lakkhaNajutto, gacchassa medibhUo ya, . gaNatattivippamukko atthaM vAei AyariyA // 1 // / saMskRtacchAyA- - sUtrArthavillakSaNayukto, gacchasyAlambanabhUtazca / / gaNataptivipramuktaH sannartha vAcayaMtyAcAryA iti / / / ' athavA AcAro jJAnAcArAdiH paMcadhA, A maryAdayA vA cAroM vihAraM AcArastatra sAdhavaH khayaM karaNAprabhASaNAtpradarzanAcetyAcAryAH / Aha.. ca-, . . . . . . . . . -
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ viirstutiH| , paMcavihaM AyAraM, AyaramANA tahA payAsaMtA, AyAraM daMsaMtA, AyariyA teNa vucaMti // 1 // saMskRtacchAyApaMcavighamAcAramAcaramANAstathA prkaashmaanaa| AcAraM darzayanta AcAryAstenocyanta iti // iti ca vizeSAvazyake athavA A ISat aparipUrNA ityarthaH, cArA herikA ye te AcArAH, cArakalpA ityarthaH, yuktAyuktavibhAganirUpaNanipuNA vineyA atasteSu sAdhavo yathAvacchAstrArthopadezakatayA ityAcAryAH / eSAmAcAropadezakatayopakAritvAt , tamAcAryam / *dvaadshaanggshaastraadhyaapyitaarmityrthH| "mantravyAkhyAkRdAcArya ityamaraH" / mokSazA stropadeSTari, zrIdharmagurau, "iti zabdArthacintAmaNiH" / athavA ___ * samavAyAMgasUtragato dvAdazAjhyAH paricayaH saMkSipyAtra uddhRtaH sa caivam / / AcArAGga:-AyAreNaM samaNANaM niggaMthANaM AyAra-goyara-viNayaveNaia-ThANa-gamaNa-caMkamaNa-pamANa-joga-jhuMjaNa-bhAsA-samiti-guttisejjovahi-bhatta-pANa-uggama-uppAya-esaNA-visohi-suddhAsuddhaggahaNa-vaya-niyamatavo vahANasupasatyamAhijjai xxxx paDhame age do suakkhaMdhA, paNavIsaM ajjhayaNA, paMcAsI uddesaNakAlA, paMcAsI samuddesaNakAlA, atthaarspyshssaaii| bhAvArtha:-samavAyAMgasUtragata dvAdazAMgI vANIkA saMkSepase isa prakAra paricaya uddhRta kiyA jAtA hai| ___ AcArAMga:-AcArAMga sUtra meM isa prakAra ke viSayoM kA varNana kiyA gayA hai yathA-zramaNa nigraMthoMkA suprazasta AcAra, gocara (mikSAvidhi), vinaya, vainayika, kAyotsargAdi sundara aura ekAnta sthAna, vihArabhUmyAdi gamana, caMkramaNa arthAt TahalanA, yA zArIrika zrama dUra karane ke lie upAzrayameM vanase vati meM gamana, vidhAma, AhArAdi khAdya peya padArthoM kA mApa, khAdhyAyAdi
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 'khayamAcarate ziSyAnAcAre sthApayatyapi / Acinoti hi zAstrArthamAcAryastena kathyate' / iti kulArNavaH / "aanaayttvvijnyaanaacraacrsmaantH| yamAdiyogasiddhatvAdAcArya iti kathyate" // 1 // iti zAMkare // ato'tra jinadharma eva mantrastasya vyAkhyAkRt , zrImAn sudharmAcArya iti bhAvaH / taM sudharmAcArya prati zrImanmahAvIracaramatIrthakuguNAn pRSTavAn, vinayeneti zeSaH "sanmatirmahativIro, mahAvIroniyama, niyoga, bhASA samiti, gupti, zayyA, upadhi, bhakta, pAna, udgamAdi (udgama, utpAda, eSaNA) doSoMkI , vizuddhi, zuddhAzuddhagrahaNa, vrata, niyama, 'tapa aura updhaan| prathama sUtra AcArAMga meM do zrutaskandha, 85 uddezanakAla, 85 samudezanakAla, tathA 18000 pada saMkhyA hai| sUtrakRtaH-sUagaDe gaM sasamayA sUijaMti, parasamayA sUibnanti, saparasamayA sUijjati, jIvA sUijjati' ajIvA sUijjati, jIvAjIvA sUijati, loge sUijjati, aloge sUijati, logAloge sUijati, sUagaDeNaM jIvAjIve puNNapAvA savasaMvaranivaraNAvaMdhamukkhAvasANA payatthA sUijjati / xxx xx aso'issa kiriyAvAiyasayassa, caurAsIe akiriyavAINaM, sattaThIe aNNANiyavAINaM, battIsAe veNaiavAINaM, tetIsaM uddesaNakAlA, tetIsaM samusaNakAlA, chattIsaM pdshssaaii| sUtrakRtaH-sUagaDAMga (sUtrakRtAMga ) meM prarUpita viSaya isa prakAra haiN| khasiddhAnta, parasiddhAnta, kha-parasiddhAnta, jIva, ajIva, jIvAjIva, loka, aloka, lokAloka, jIva, ajIva, puNya, pApa, Asrava, saMvara, nirjarA, baMdha aura mokSa takake saba padArtha, itara darzana mohita navIna saMdigdha dIkSitakI buddhiko zuddha karaneke lie 180 kriyAvAdI ke mata 84 akriyA vAdIke mata, 32 vinayavAdIke mata, ajJAnavAdIke .67 mata, saba milakara 363 anyadRSTike matoMkA parikSepa karake khasamaya sthApana, . . sUtrakRtAMga sUtrameM do zruta-skaMdha haiM, 23 adhyAya haiM, 33 uddezana kAla hai, 33 samarezana kAla haiN| 36... pada saMkhyA hai|
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ viirstutiH| - - 'ntakAzyapaH / nAthAnvayo, vardhamAno, yattIrthamiha sAmpratam / " iti dhanaMjayanAmamAlA / athA'sAvapi bhagavAn sudharmAkhAmyevaM guNaviziSTo jJAtaputro mahAvIra iti' kathitavAMzca mAM pratIti zeSaH / evaM cAsau vardhamAno'rhan "sarvajJo vItarAgo'rhan , kevalI dharmacakrabhRt!' 'iti dhanaJjayaH / viSTapasya saMsArasya sAMsArikaviSayasyetyarthaH sacandanava' , sthAnAMga:-ThANeNaM sasamayA ThAvinaMti, parasamayA ThAvinaMti, sasamayaparasamayA ThAvinaMti, jIvA ThAvinaMti, ajIvA ThAvinaMti, jIvAjIvA ThAvijaMti, loMgA, alogA, logAlogA gavijaMti, x x x x x taie are 'paNasuakkhaMghA dasa ajjhayaNA, ekavIsaM uddesaNakAlA, ekavIsaM samuddesaNaMkAlA, vAvattari pdshssaaii|| sthAnAMgaH-sthAnAMga sUtra meM nirUpaNa kie hue ye viSaya haiM / khasamaya, parasamaya, kha-parasamaya, jIva, ajIva, jIvAjIva, loka, aloka, lokAloka kA sthApana, tIsare ( sthAnAga) aMga meM pAMca zrutaskandha, daza adhyAya, 21 uddezanakAla, 21 samuddezanakAla, aura 72000 pada saMkhyA hai| samavAyAMgaH-samavAeNaM sasamayA sUijjati parasamayA sUijjaMti, sasamayaparasamayA sUijjati, samavAeNaM ekAiyANaM egaThANaM eguttariyaM, parivuhie, duvAlasaMgassa ya gaNipiDegassa pallavagge samaNugAijjai, xx xxx caThalye age, ege ajjhayaNe, ege suyakkhaMthe, ege uddesaNakAle, ege samuddesaNakAle ege cayAle pdshsse| . , : -samavAyAGga:-samavAyAgameM khasiddhAnta, parasiddhAnta,kha-parasiddhAnta, aura eka saMkhyAse lagA kara adhikasakhyAtaka padArthoMkA parigaNana evottarika, parivRddhipUrvaka pratipAdana hai, arthAt prathama ekasaMkhyaka padArthokA nirUpaNa karake phira dvisaMkhyaka padArthoM kA vRttAnta hai| isa kramase pratipAdana karane ke vAda dvAdazAga gaNipiTakake paryavoMkA pratipAdana kiyA gayA hai| caturtha samavAya ( aga.) se eka adhyAya, eka zruta skandha, eka uddezana kAla, eka samuddezana kAlaM, aura eka lAkha cavAlizahajAra pada saMkhyA hai| .. .
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA - - - . - - . . . . nA nitAderiti yAvajjayaM tiraskriyAM cakAra / "viSTapaM bhuvanaM loko - jagaditi koSaH" / "paribhavaH parAbhavastiraskriyeti koSaH" / ato .. vyAkhyAprajJaptiH-(bhagavatI) viAheNaM sasamayA viAhijaMti, parasamayA viAhijaMti, sasamaya-parasamayA viAhijjaMti, jIvA viAhijati, ajIvA viAhijaMti, jIvAjIvA viAhijjati, loge viAhijati, aloge viAhi.. jaMti, logAloge viAhijaMti, viAhe NaM nANAvihasuranariMdarAyarisivivihasaMsaibha -pucchiANaM, jiNeNaM vitthare Na, bhAsiANaM, davvaguNa-khitta-kAla-- panava-padesa-pariNAma-jahatyi abhAva aNugama-nikkheva-Naya-ppamANa suniugovakkama vivihappakArapagaDapayAsiANaM. sasArasamuharuMdauttaraNasamatthANaM, suravai.. saMpUjiANa, bhaviyajaNapayahiayAbhinadiANaM, tamarayaviddhasaNANaM, sudidIva' bhUaIhAmatibuddhivaddhamANANaM chattIsasahassamaNUNayA Na vAgarANANaM dasaNAo, suatyavahubihappagArA, sIsahiatthA xxxxx paMcame age ege suakkhadhe, ege sAirege majjhayaNasaye, dasauddesagasahassAi, dasasamuddasagasahassAI, chatIsa vAgaraNasahassAI, caurAsIiM pyshssaaii| , / vyAkhyAprajJaptiH- (bhagavatI) sUtra meM skhasamaya, parasamaya, jIva, ajIva, jIvAjIva, loka, aloka, lokAloka, ityAdi kathanake atirikta, bhinnabhinna prakArase deva, rAjA, rAjarSi, aura aneka prakArake sandigdha puruSoMke pUche hue praznoMkA jinendradevane vistArapUrvaka jo uttara die haiM / aura ve uttara dravya, guNa, kSetra, kAla, paryava, pradeza aura pariNAma ke anugama, nikSepa, naya, pramANa aura vividha tathA sunipuNa upakrama pUrvaka yathAstibhAvake pratipAdaka haiN| jisase loka aura aloka donoM prakAzita haiM / jo vizAla sasAra samudrase pAra kara dene meM samartha hai / indroM dvArA pUjita haiM, bhavya lokoMke hRdayake abhinandaka haiM, andhakAra rUpa mailake nAzaka hai| sundara aura darzanIya haiM, dIpaka kI taraha vastukA tathya nirNaya dene vAle haiN| IhA, mati, aura ghuddhike baDhAnevAle haiM, jinakI sakhyA 36000 meM pUrNa hotI haiM, aura jo uttaroMke upanivandhase vahuta' prakArake zrutAryoMke samudAyarUpa ziSyoM ke hitArtha guNahastarUpa haiN| paMcama aga (bhagavatI):sUtrameM eka zrutaskandha,, sAdhika ati uttama sau 100 adhyAya haiN| dazahajAra uddezaka, 10100 samuddezaka, 36000 prazna aura 841016 pada sakhyA hai| . . . . . . / / .
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ viirstutiH| vIraH saMsAraM yathA jitavAn , vayamapi tathaiva tajjayAya prayatna kurmaH / bhagavan ! bahuvidhAM narakavibhaktiM ca zrutvA saMsArAdudvimamanasaH 'keneyaM narakavibhaktiH pratipAditaH' iti mAmapAkSuriti, punazcaivaM bhUto dharmaH jhAtA-dharmakathAMga:-~~NAyA-dhamma-kahAsu NaM NAyANa nagarAI, ujjANAI, vaNakhaNDA, rAyANo, ammApiyaro, samosaraNAI, dhammAyariA, dhammakahAo, ihaloia-paraloia-iDivisesA, bhoga paricAyA, pavanAo, suyapariggahA, taMvovahANAI, pariyAgA, saMlehaNAo, bhattapaJcakkhANAI, pAovagamaNAI, devalogagamaNAI, sukulapaJcAyA, puNa bohilAmo, aMtakiriAo, a mAdhavijjati, xxxxx chaThe age do suakkhaMdhA, egUNatIsaM ajjhayaNA, te samAsao duvihA, panattA, taMjahA, carittA a, kappiA a, daza dhamma kahANaM vaggA, tatthaNaM egamegAe dhamma kahAe paMca paMca, akkhAiyAsayAI, egamegAi bhakkhAiAe paMca paMca uvakkhAiAsayAI, egamegAe uvakkhAiAe paMca paMca akkhAina, uvakkhAimasayAI, evAmeva sapuvAvaraNaM addhaThAe bhakkhAikoDio, bhavaMtItiakkhAyAo, egUNatIsaM uddesaNakAlA, egUNatIsaM samuddesaNakAlA, saMkkhejjAI pyshssaaii,| zAtAdharmakathA-isa sUtrameM udAharaNabhUta puruSoM ke nagara, udyAna, vanakhaNDa, rAjA, mAtA pitA, samavasaraNa, dharmAcArya, dharmakathA, aihika aura pAralaukika RddhivizeSa, bhogaparityAga, pravrajyA, zruta parigraha, tapa, upadhAna, paryAya, saMlekhanA, bhaktapratyAkhyAna, pAdapopagamana, devalokagamana, phira uttama kula meM avatAra, punarjanma, bodhilAbha aura antakriyA ityAdi aneka viSayoMkA kathana vistArase kiyAgayA hai / chaThaveM jJAtA dharmakAMgameM do zrutaskandha haiM, jinameM 29 adhyAya haiM, ve adhyAya caritra aura kalpika medase do tarahake batAe haiM / dharmakathAke 10 varga haiN| jisakI eka-eka dharma kayAmeM 500500 AkhyAyikAe haiM, eka eka bhAkhyAyikAmeM 500-500 upAkhyAyikAe~ haiM, eka eka upAkhyAyikAmeM 500-500 AkhyAyikopAkhyAyikAe~ haiM, aura phira isI prakAra se sapUrvApara ( samamilakara ) sADhe tIna koDa AkhyAyikAe~ ho jAtI haiN| isameM 29 uddezanakAla, tathA 29 samuddezanakAla haiM, aura saMkhyAta lAkha pada haiM, yAnI 5 lAkha 76 hajAra pada haiN|
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 9 saMsArottAraNasamarthaH kena pratipAditaH / ityetadbahavo mAmiti bhAvaH / te ke ityAkAMkSAyAmAha zramaNAH-sAdhavo nimrnthaadyH| "tapakhI / upAsakadazAMga:-uvAsagadasAsu NaM uvAsagANaM nagarAI, ubANAI, caNakhaMDA, rAyANo, ammApiyaro, samosaraNAiM, dhammAyariyAI, dhammakahAo, ihaloma, paraloibhaivivisesA, uvAsayANaM, sIlavvaya veramaNaguNapaJcakkhANa, posahovavAsapaDivajiAo, suapariggahA, tavovahANAI, paDimAo, uvasaggA, saMlehaNA, bhattapazcakkhANAI, pAovagamaNAi, devalogagamaNAI,sukulapazcAyA, puNo bohilAbho, atakirimo, mAghavijaMti, xxxxx sattameM age ege muakkhaMdhe, dazamajjhayaNA, dazauddezaNakAlA, daza samuddezaNakAlA, saMkhejAI pyshssaaii| upAsakadazAMga:-isameM upAsakoMke (zrAvakoMke ) nagara, udyAna, vanakhaMDa, rAjA, mAtApitA, samavasaraNa, dharmAcArya, isaloka aura paralokakI divizeSakA tathA zrAvakoMkA zIlavata, viramaNa, guNavrata, pratyAkhyAna, pauSaghopavAsa, zrutaparipraha, tapa, upadhAna, pratimA, upasarga, saMlekhanA, bhaktapratyAkhyAna, pAdapopagamana, devalokagamana, zreSThakUlajanma, bodhilAma aura antakriyAtakakA varNana hai x x sAtaveM upAsakadazAgameM eka zrutaskandha, daza madhyayana, daza uddezanakAla, daza samuddezanakAla, aura sakhyAtalAkhapada bharyAt 1152000 padokI sakhyA hai| . antakRdazAMga:-aMtagaDadasAsu gaM atagaDA NaM nagarAI, ujjANa, vaNakhaMDa, rAyA, ammApiya, samosaraNa, dhammAyariya, dhammakahA, ihaloima, paraloimA, iDivisesA, bhogaparicAyA, pavajAmo, suapariggahA, tavovahAgAI, paDimAo, bahuvihAo, khamA, bhannavaM, mahavaM, soa ca sabasahi, sattarassavihosajamo, uttamaM ca vaMmaM, akiMcaNayA, tavo, kiriyAo, samiiguH timo ceva, taha appamAyajogo, samAya jJANeNa ya, uttamANaM dohaMpi, lakkhagAI, pattANaya sajama, jimaparisahANaM, cavihakammakkhaviyammi, jaha kevalassa mo, pariyAmao jattimo ya jaha pAlio muNihi, pAvovagao jahiM, jatiyAni mattANi, chemahattA, atagaDo muNivaro, tamarayopavimukko, mukkhasuhamaNaMtaraM, ca pattA e e ameya evamAittha vitvareNa paraveda, xxxxx bhaThame maMge
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 vIrastutiH / ' ' saMyamI, varNI, yogI sAdhuzca tApasaH / RSiyatimunimikSuH saMyata: zramaNo vratIti" dhanaMjayaH / , "yatimede, sAdhumede vA, mikSAjIvini, zarIrabhede veti zabdastomamahAnidhiH" / "tapakhini, zramaNaH parivAda, saMnyAsIti pUjyapAdAH" / jainamikSuke, nimranthe cApi, 'zrAmyatIti, ege subhakkhaMdhe, dasa ajjhayaNA, sattavaggA, dasa uddesaNakAlA, dasa samuddesaNakAlA, saMkhennAI payasahassAI, ,' antakRddazAMgaH-antagaDadAga sUtrameM antakRt (tIrthaMkarAdi) puruSoMke nagara, udyAna, vanakhaMDa, rAjA, mAtApitA, samavasaraNa, dharmAcArya, dharmakathA, aihika aura pAralaukika Rddhi, bhogaparityAga,pravrajyAgrahaNa, zrutaparigraha, tapa, upadhAna, bahuvidhapratijJArAdhana, kSamA, Arjava, mArdava, sala sahita zauca, sataraha prakArakA saMyama, uttama brahmacarya, akicanatA, tapa, kriyA, samiti, gupti, apramAdayoga, uttamakhAdhyAya, dhyAna aura kAyotsarga kA kharUpa, uttama saMyamaprApti aura pariSaha jItanevAle puruSoMkA cAraprakArake ghAtika karma kSaya hone se kevalajJAnakA prApta karanA, (bhananta catuSTayakI prApti ) muni paryAyake pAlana karanekI avadhi, pAdapopagata pavitra munivara jitane bhakoM (bhojana samayoM) ko bitAkara jahA antakRt hue vaha vivaraNa aura bhI munirAja ki jo muktike acala sukhoMko prApta hue, ityAdi sava varNana AThaveM (aMtagaDa) agameM eka zrutaskandha ke hI andara hai, isake daza adhyayana haiM, sAta varga haiM, daza uddezana' kAla haiM, daza / samuddezana kAla haiM, aura sakhyAta lAkha pada hai, arthAt 2304000 pada sakhyA hai| . . anuttaropapAtikadazAMgaH-aNuttarovavAia dasAsu NaM aNuttarovavAiANaM nagarAI, ujvANAI, vaNakhaDA rAyANo, ammApiyaro, samosaraNAI, cammAyariyA, dhammakahAo, ihaloga-paralogassa ivivisesA, bhogaparimbAyA, paJcajAmo, suapariggahAo, tovahANAI, pariyAgo, paDimAo, salehaNAo, bhattapANa-pancakkhApAI, pAvovagamaNAI, aNuttarocavAi o, sukula paJcAyA, puzovohilAbho, atakiriyAmao, ghavijaMti, + + + + + navame age ege, suavadhe, dasa ajjhayaNA, tiNi , baggA, dasa uddesaNakAlA dasa samuddesaNa, kAlA saksejAI payasahassAI, . . . , ,
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahinA 11 zramaNaH / iti "zabdArthacintAmaNiH" zrAmyati .paraMduHkhaM jAnA tItyapi / ' ca punarnAhmaNAH brahmacaryAdyanuSThAnaniratAH / "dvijAtya. ajanma, bhUdevavADavAH / viprazca brAhmaNa" ityamaraH / brahma paramAtmAnaM anuttaropapAtikaH-isa sUtrameM anuttaropapAtikoMke nagara, udyAna, vanakhaMDa, rAjA, mAtApitA, samavasaraNa, dharmAcArya, dharmakathA, ityAdikakA varNana hai, aura aihika tathA pAralaukika RddhivizeSa, bhogaparityAga, pravrajyAgrahaNa, zrutaparigraha, tapa, upadhAna, pAya, pratijJA, salekhanA, bhaktapAnapratyAkhyAna, pAdapopagamana, zreSThakulameM punarjanma, bodhilAbha, antakriyA, ityAdi viSayoMkA varNana hai| xx navama ( anuttaropapAtika) agameM eka zrutaskandha, daza-adhyAya, tIna varga, daza uddezanakAla, dazasamuddezanakAla, saMkhyAtalAkha pada-arthAt 4608000 pada haiN| __ praznavyAkaraNa-paNhavAgaraNesu aThuttara apasiNasayaM, aThUttaraM pasiNApasiNasayaM, vijAisayA, nAgasuvaNNe hiM saddhiM divvA savAyA AghavinaMti, vimhayakarANaM aisayamai akAladamasamatitthakaruttamassa ThiikaraNakAraNANaM, durahigamaduravagAhassa, savvasavvaNusammaassa, avuhajaNavohakarassa, paccakkhapaccayakarANaM, pAhANaM, vivihaguNamahatthA, jiNavarappaNIA Aghavijati, + ++ + dasame age ege suakkhadhe, paNayAlIsa uddesaNakAlA, paNayAlIsaM samuddesaNakAlA, sakkhenjANi payasahassANi / prazvavyAkaraNa-isa sUtra meM ekaso ATha prazna, 108 aprazna, 108 praznAprazna, vidyAoM kA atizaya, aura nAgakumAra tathA suvarNakumArake sAtha hone vAle divya savAda kA varNana hai| xx.x dazama (praznavyAkaraNa) agameM, eka zrutaskandha, 45 uddezanakAleM, 45 samuddezanakAla, aura sakhyAta lAkha pada marthAt 9216000 pada saMkhyA hai| . . . vipAkazruta-vivAgasue NaM sukaDa-dukaDA NaM kammANaM phalavivAge ApavijaMti, se samAsao, duvihe pannate tajahA, duhavivAge suvidhAge ceva, tatyaNaM dasa duhavivAgANi, dasa suhavivAgANi se ki taM duhavivAgANi ? duhavivAge su Na duhavivAgANaM nagarAI, ujjANAI, vaNakhaMDA, rAyANo; ammApiyaro, samosaraNAi, dhammAyariyA, dhammakahAo, nagaragamaNAI, sasArapavaMdhe, duiparaMpa
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 vIrastutiH / siddhaM jAnAtIti brAhmaNaH / parabrahmajJe brAhmaNa iti zabdastomamahAniSiH / brAhmaNalakSaNAnItthaM bruvanti vRddhAH / yathA 'kSamA, tapo, dayA, dAnaM, satyaM, zaucaM, hyaNuvratam / vidyAvinayasampannaM prathamaM brahmalakSaNam // 1 // zAnto dAntaH suzIlaca, sarvabhUtahite rataH / krodhAvezaM na jAnAti, dvitIyaM brahmalakSaNam // 2 // nirlobho nirahaMkAraH pApatyAgaM karoti yaH / rAgadveSavinirmuktastRtIyaM brahmalakSaNam // 3 // paradravyaM yathA dRSTvA pathi gehe'thavA vane / adattaM naiva gRhNAti, caturtha brahmalakSaNam // 4 // madyamAMsamadhutyAgI - tyaktoduMbarapaJcakaH / bhunakti na nizAhAraM paJcamaM brahmalakSaNam // 5 // , ' rAbho, ya Aghavijjati, se taM duhavivAgANi; se kiM taM suhavivAgANi ? suhavivAsuNaM suhavivAgANaM nagarAI, ujANAI, vaNakhaMDA, rAyANo, ammApiyaro, samosaraNAraM, dhammAyariyA, dhammakahAo, ihalobha-paralobha inivisesA, bhogaparivAbhA, pavvajjAo, suapariggahA, tavovahANAI, pariyAgA, paDimAo, saMleiNAo, bhattapANapazcakkhANAraM, pAvovagamaNAI, devalogagamaNAI, sukula pacAyA, puNabohilAho, aMtakiriyAo, AghavinaMti, x x x x x ekArasame aMge vIsaM ajjhayaNA, vIsaM uddesaNakAlA, vIsaM samuddesaNakAlA, saMkkhejvAiM pamasayasahasvAI | vipAkazruta-isameM sukRtakammoMkA aura duSkRta kammoM kA phalavipAkapariNAma batAyA gayA hai / vaha phalavipAka sakSepase do prakArakA hai / yathA duHkhavipAka aura mukhavipAka / jinake 10-10 bheda haiM / duHkhavipAkameM duHkhavipAkavAloMke nagara, udyAna, vanakhaMDa, rAjA, mAtApitA, samavasaraNa, dharmAcArya, dharmmakathA, nagaragamana, saMsAra prabandha, duHkhaparamparAkA byaure vAra varNana hai /
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 'kaizcittu brAhmaNA dazadhA proktAsta evam' yathA-devo dvijo munI rAjA, vaizyaH zUdro biDAlakaH / kharo mlecchazca cANDAlo, viprAstu dazadhA matAH // 1 // devaH-ekAhAreNa santuSTo, madyamAMsavivarjitaH / pArINastattvavijJAne, sa vipro deva ucyate // 1 // dvijaH-yAmiko niyamI caiva, saMyamI saMyatendriyaH / / samo damakSamAyukto dvijo vipraH sa ucyate // 1 // muniH-rakSA''hArI divAhArI, vanavAse rataH sdaa| kurute'harnizaM dhyAnaM, sa vipro munirucyate // 1 // / nRpaH -azvAdivAhanecchuryo vigrahe cAtivartate / / AraMbhaH zAsakaH zUraH, sa vipro hi nRpaH smRtaH / / 1 / / vaizyaH-kRSivANijyagorakSAM, nyAyaM sevAM karoti yH| dhAtUnAM saMgrahI nityaM, sa vipro vaizya ucyate // 1 // sukhavipAkameM sukhavipAkavAloMke nagara, udyAna, panakhaMDa, rAjA, mAtApitA, samavasaraNa, dharmAcArya, dharmakathA, isaloka paraloka sambandhI Rddhi vizeSa, bhogaparityAga, pravrajyAgrahaNa, zrutaparigraha, tapa, upadhAna, paryAya, pratijJA, saMlekhanA, AhArapAnIkA tyAga, pAdapopagamanasaMstAraka, devalokagamana, sukulAvatAra, bodhilAma aura antakiyA takakA anukramase varNana hai| isameM 20 adhyAya haiN| 20 uddezanakAla haiM, 20 samuddezanakAla haiN| aura saMkhyAta lAkha arthAt 1, 84, 32000 pada saMkhyA hai| dRSTivAdaH-diThivAeNaM, savvabhAvaparUvaNayA, mAghavinaMti se samAso paMca vihe paNNate, taM jahA-parikammaM, suttAI, puvvagayaM, aNuogo, cUlimA, / , raSTivAda-isameM saba padArthoM kI prarUpaNA hai, aura vaha dRSTivAda parikarma, sUtra, pUrvagata, (pUrva) anuyoga aura cUlikA ina medoMse 5 prakArakA kahA hai|
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 ... viirstutiH| ... zUdraH-lAkSAtailakrayaM caiva, vikrayaM vyAjabhakSakaH / vikretA madyamAMsAnAM, sa, vipraH zUdra ucyate // 1 // viDAlaH-bhakSyAbhakSyaM na jAnAti, nATyaM vAdyaM karoti yaH / parastrIgamanaM kartA, viDAlaH sa hi procyate // 1 // . ' mlecch:-vaapiikuuptddaagaanaampuutjlsNgrhH| .. paraduHkhaM na jAnAti, vipro mlecchaH sa kathyate // 1 // cANDAla:-~-ahiMsAM naiva jAnAti, sarvadA prANighAtakaH / vanaM dagdhvA kRrSi kuryAt , viprazcANDAla ucyate // 1 // saraH-zAstrAdhyayanajApyAdikarmaSaTUvivarjitaH / jAtamRtyugRhe bhojI, kharo vipraH sa ucyate / / 1 / / .. varya:-nAcchAdayati paradoSa, kuryAtsvapApagopanam / zunaH pucchamiva vyatha, brAhmadharmavivarjitaH // 1 // janmakAle bhavecchUdro, vRddhikAle bhaveTvijaH / zAstrAbhyAse bhavedvipro, brahmavidrAhmaNaH smRtaH // 1 // ... sa tatrAbrAhmaNo yathA. . koho ya mANo ya vaho ya jesi, . . mosaM adattaM ca pariggahaM ca / te mAhaNA jAivijAvihaNA, tAI tu khettAI supaavyaaiN||14|| (saMskRtacchAyA) . krodhazca mAnazca baMdhazca yepA, mRpA'dattaM ca parigrahaM c| - te brAhmaNA jAtividyAvihInA-stAni tu kSetrANi supApakAni // 14 // / uttarAdhyayana a0 12 /
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ ym| saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 15 [brAhmaNocitazreSThayazaH] . - , susaMvuDA paMcahiM saMvare hiM, iha jIviyaM annvkNkhmaannaa| . . ' , ' . vosaTTakAyA suicattadehA, mahAjayaM jayai jannaseDheM // 42 // susaMvRtAH paMcabhiH saMvara, riha jiivitmnvkaaNkssmaannaaH| cyutsRSTakAyAH zucityaktadehAH, mahAjayaM yajante zreSThayajJam // 42 // ra uttarAdhyayana a0 12 [brAhmaNocitasnAnatIrtham ] dhamme harae bambhe saMti titthe, aNAvile attpsnnlese| jahiM siNAo vimalo visuddho, ' susIibhUo pajahAmi dosaM // 46 // eyaM siNANaM kusale hi dicha, mahAsiNANaM isiNaM pasatthaM / . jahiM siNAyA vimalA visuddhA, 'mahArisi uttamaM ThANaM patte // 47 // saMskRtacchAyA . . dharmo hado brahma zAntitIrtha, anAvila aatmprsnnleshye|. .. -- yasmin sAto vimalo vizuddhaHsuzItIbhUtaH prajahAmi doSam // 16 // etatsnAnaM kuzalaidRSTaM, mahAsnAnamRSINAM prazastam / yasmin sAtA vimalA vizuddhA, maharSaya uttamaM sthAna prAptAH // 47 // tathA'gAriNo-gRhavAsinaH sadanaM sajha bhavanaM viSNya vezmA'the mandiram, gehaM niketanAgAramiti dhnNjyH| A-gRta kammaNi
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ viirstutiH| gha, AgamRcchatIti, prApnoti veti, Aga, A-R gatAvaNa veti AgAraM,gRhamasyAstItyAgArI, te| AgAriNaH, kSatriyAdayazceti bhAvaH / paratIrthikAH paramatAvalamyinaH zAphyAdayazceti vA te sarve'pi, kiM taditi darzayati, sa ko yo'sAvenaM dharmam / AgA. rAnAgAravicchinnamAhoktavAn / dhR dhAraNe dhAtau man, "sthAddha. mamastriyAM puNyazreyasI sukRtaM vRSa" itymrH| 'vatthusahAvo dhammo 'yato'bhyudayo niHzreyasI sa dharmaH,' durgatau prapatatAMprANinAM dhAraNAddharma rakSakamekAntahitamAhoktavAniti / kiMbhUtaM dharmamanIdRzamatulam / kayokavAn ? sAdhusamIkSayA samatayeti bhAvaH // 1 // anvayArtha-(samaNA) mikSu (mAhaNA) brAhmaNa (ya) aura (agA. riNo) zraddhAla gRhastha (ya) tathA (paratitthiyA) aura aura jainataramatAvalambI (pucchissu) pUchege ki-jinhoMne ( sAhusamikkhayAe) acchI taraha khAbhAvika jJAnadvArA (gaMtahiyaM) saba prakArase kalyANa aura uddhAra karanevAlA (maNelisa) upamA rahita (dhamma) Atma-dharma (Ahu) kahA hai (se) ve (kei) kauna the?||1|| bhAvArtha-Arya sudharmAcArya bhagavAnase unake sadaiva samIpameM rahanevAle AyuSmAn jaMvU ziSyane pUchA ki-he maary| saMsArasamudrase pAra karanevAlA, ekAnta hitakArI evaM anupama Atma-dharma kisane pratipAdana kiyA hai ? mujhase isa prakAra aneka bhikSu-gRhastha evaM anyAnya-matavAloMne prazna kiyA hai // 1 // bhASATIkA-isa saMsArarUpI gahana vanameM ghUmate phirate prANioMka lie daza dRSTAntoMse manuSyajanmakA milanA atyanta kaThina hai, isake atirika Aryadeza [Arya bhojana, Arya vRtti, Arya vezabhUSA, Arya paDausa, Arya sahavAsa, Arya bhASA,] uttama kula, lambA Ayu, Arogya zarIra, samasta indriyoMkI icchAnukUla sAmagriyoMkA saMyoga milanA to aura bhI kaThina hai, parantu zrIvItarAga bhagavAnke dharmameM pravRtta honA sabase adhika muzkila hai, aura jagatke jIvoMko sarvajJoka 'dharma hI kalyANa aura maMgalakA karane vAlA hai / isI bhAva auSadhake anupAnase zarIra aura mana sambandhI karma roga nAza hote haiM, aura vaha dharma jJAtaputramahAvIra prabhune cAra prakArakA pratipAdana kiyA hai| jo ki-dAna, zIla, tapa aura bhAvase pahacAnA jAtA hai|
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA dAna dharma kI vizeSatA- . dAnako savase prathama isalie kahA hai ki yaha dAna dharma pichale tIna bhedoMme bhI samAyA huA hai, lokoMmeM isaloka, tathA paralokakI apekSAse dAna denekI praNAlI sabase purAnI hai, zrImAn tIrthaMkara bhagavAn sabase pahale eka varSa dAna dekara phira dIkSA lete haiN| zIlameM bhI dAna dharmakA samAveza- zIla dharmameM bhI dAnadharma jyoMkA tyoM samAyA hubhA hai, kyoki brahmacarya vrata grahaNa karanepara asakhya dvIndriya, aura asaMkhya sammUchima paMcendriya jIvoMko tathA navalAkha garbhajapaMcendriya jIvoMko brahmacarya pAlana karanese prativAra abhayadAna milatA hai| itara zAstrakAroMne bhI isakA baDA mAhAtmya likhA hai|* - zIla vratako svIkAra karake vIrya (Atmazakti) kA rakSaNa karatA huA garbhAdike janmamaraNa sabaMdhI kaSToMse mukta hojAtA hai, aura mAno vaha apane ko bhI abhayadAna detA hai / isase spaSTa siddha hai ki zIlameM bhI dAna hI garmita hai| tapameM bhI dAnadharmakA antarbhAva zIlakI taraha tapazcaraNa karane meM bhI dAnadharmakI ArAdhanA chupI huI hai| yaha saba jAnate hai ki cha. kAyakI virAdhanA (hiMsA yA AraMbha) ke vinA bhojanakA bananA asaMbhava hai| parantu sAvaka upavAsAdi tapa karanepara icchAoMko rokatehue cha kAyakA AraMbha rokakara usa dina ananta jIvoMko abhaya dAna detA hai, ataH tapa karanese bhI dAna dharmakA anAyAsahI pAlana ho jAtA hai| * ekarAtroSitasthApi, yA gatibrahmacAriNaH / / na sA RtusahaneNa, prAptuM zakyA yudhiSThira! // (mArkaNDa, RSiH) bhAvArtha-eka rAta bhara brahmacarya pAlana karane se bhI jo uttama gati tathA zreSTha phala usa brahmacArI ko milatA hai vaha he yudhiSThira ! hajAra yajJose bhI aprApya hai| vIra.2
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 vIrastutiH / bhAvadharma to dAna dharma hai hI bhAva pravRttiko roka kara karuNA paidA karanekA nAma hai / tathA jIva aura ajIvakI apramattayogase rakSAkaranA bhAva hai, vahAM bhI savako bhAvakI dRSTise abhayadAna hI milatA hai / ataH prANIrakSAkA nAma hI bhAva yA bhAvazuddhi hai| kyA sAdhu bhI dAna detA hai ? jaina muni bhI pratidina upadezadAna, jJAnadAna, zikSAdAna, rUDhicchedaka zikSA dAna dekara mAnava samAjapara mahAn upakAra karate haiM / isapara loka kabhI yaha bhI kaha dete haiM ki sAdhuko annadAtA na kahakara dAnI yA rAjAko hI annadAtA kahanA cAhie / sAdhu kyA kabhI kisIko roTI pAnI de sakatA hai ? magara itanA to avazya samajha lenA cAhie ki kyA bhojana anna hI ho sakatA hai ? aura koI vastu nahIM, kyA anase hI tRpti hotI hai ? yadi saca pUchA jAya to AtmAkI khurAka anna pAnI nahIM hai / yaha to paravastu tathA zarIrako poSaNa karanevAlI paudgalikavastu hai / aura AtmAkI nijI khurAka to usakA jJAna, darzana, caritra, tapa, sama, saMveda, nirveda, anukampA Astikya hI hai / isa vAstavika khurAkako prApta karanepara AtmAkI sadAke lie tRpti ho jAtI hai / ataH pUjya munivaryya jJAna, darzana caritrakI AtmIya khurAka deneke nAte annadAvA bhI ho sakate haiN| aura isa dAnake sundara kArya bhArake saMcAlaka muni hI hote haiM joki donoM prakArase nirdvandva hai|| zIla, tapa aura bhAva gupta rItise dAnameM hI chupe hue haiM / ata eva cAroM dharmomeM pahale dAnako pramukhasthAna prApta hai / parantu dAna, zIla, tapa bhI bhAvake sadbhAvase arthAt pavitramAvarUpI sundaralaharake Anepara saphala ho sakate haiM anyathA nhiiN| dharmarata caturvidha amUlya dharmaratna pAkara zreSThakulakIprApti, samasta indriyAdika kI anukUla sAmagrI yukta mAnavakA kartavya hai ki vaha anekAntavAdakI zailIko samajhakara jinendrake dharmatatvakA Azraya pAkara mAThakarmarUpa padoMko tor3anekA prayatna kre| karma nAza karanekI kasoTI___ kokA nAza tyAga, vairAgya, sayama, niyama, tapakI animeM AtmAte isa
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhApAntarasahitA kAra hotA hai jaise amimeM suvarNakA mala nAza hotA hai ataHuparokta sAdha ko sAdhakakA kartavya hai ki unheM samajhanekelie sarvajJaprabhukA upadeza sutanA caahie| aura AptakA rahasya jAnanA cAhie / yaha nissadeha hai ki Apta aThAraha doSoM se rahita hote haiM / ve cAra ghanaghAtika karma kSaya karake ananta catuSTaya arthAt anantajJAna, anantadarzana, anantasukha aura vaha anantasukha dahAvasthAmeM bhI prApta kara sakate haiN| ve sAdhu, sAdhvI, zrAvaka, zrAvikArUpa bAra dharmatIrtha sthApana karaneke nAte tIrthakara kahalAte haiM / aura dharmakA Adya cayana karanese tathA ananta vibhUti prApta karanepara ve asaMkhya deva aura indrakI nevA ke yogya hote haiM ataH arhana bhI haiN| aura isa vartamAna avasarpiNIkAlake caturtha-bhArakame hamAre isa bhArata varSa 24 arhana ho gae haiN| jenameM antima arhan mahAvIra prabhu hue haiN| vIra prabhukI stuti jJAtRputra mahAvIra prabhukA hamapara pUrNa upakAra hai / unake upakAroM kA bhUlajAnA kRtaghnatA hai| unheM nirvANa hue yadyapi 2465 varSa hogae haiM tathApi unakA anukaraNa karaneke lie unake guNoMkA smaraNa karanA, tathA unakI stuti karanA hamArA parama kartavya hai, ata. Aja unakI stutirUpa vyAkhyA karanekelie prayatnazIla huA huuN| unakI aneka stutie~ aura merA asAmarthya___ tatvake adhyetAoMme mukhya vidvAnoMne unake anantaguNoMkA aneka uttama zabdoMmeM varNana kiyA hai, parantu meM bhI apane samyagdarzanake valase kucha stuti karUM mujhe aisI sUjha paidA huI hai| yadyapi mujhameM una vidvAnoM jaisI pratibhA to nahIM, magara merA utsAha aura bhakikI nirbharatA mujhase valAtkAra preraNA kara rahI hai| kAraNa jisa rAstese garuDa apanI caNDagatise uDakara nikala gayA ho kyA usake pIche eka choTIsI titalIko jAnekI icchA nahIM hotI ? avazya hotI hai| isI prakAra alpajJaprAyaH maiM bhI mAnasotsukatA se bharapUra hokara jAtaputra mahAvIra khAmIkI stuti 'vIrastuti' sUtrakRtAga nAmA sUtrake chaThaveM adhyAyakI vyAkhyAke bahAne avazya karasakatA huuN| mujhe AzA hai ki usameM mujhe saphalatA
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ viirstutiH| avazya prApta hogii| kyoMki maNimeM DorA pirone kI apekSA usakA bedha karanA kaThina hotA hai| ataH unakI stuti rUpa kRti to pahalese hI virAjamAna hai kintu maiM to unakI stutirUpa maNiko apanI ananubhUta TUTI phUTI loka bhASAke DoremeM hI pironekA satata prayatna karUMgA / aura yaha merI analpIyasI bhaktike kAraNa adhika kaThina nahIM hai / parantu yaha saba prabhukI kRpA hI hai| merI isameM kucha vizeSatA nahIM hai| kyoMki unhoMne 2500 varSa pahale AtmajJAnakA mArga bhavyAtmAoMkelie parimArjita kara diyA hai| isameM mujha sama alpamatikI majAla nahIM ki kucha vizeSatA paidA kara sakU~, yaha saba prakriyA unakI hI vatAI huI to hai| vIra prabhu kA guNa gAna karate samayaAraMbhameM guru aura ziSyakI vaateN| / antima tIrthakara jJAtanandana mahAvIra prabhuke guNoMko jAnanekelie jijJAsu jambU ne joki eka mumukSu antevAsI ziSya the, ve vastukA nizcaya karanemeM sadaiva saceSTa rahate the, ve tatvako pAkara asIma zraddhA aura pratIti ke sAtha manana karanevAle mahApuruSoM meM se eka the; AcArya aura usakI pahicAna __ ve bhagavAn sudharmAcAryakI sevAmeM sadAkAla tatpara rahate the| sudhA eka vizeSa AcArya tathA samajhadAra jainasamAjake sacce netA the / ve catura samAjako hamezA saMgaThana aura saccaritrI rahanekA pUrNatayA prabhAvotpAdaka upadeza kiyAkarate the| ve khayaM mI vinayazIla aura AcArayukta the| kyoki jo khayaM parizuddha aura guNasamanvita hotA hai vahI caritrAkAMkSIkI adhyAtmamanoratha mAlA ko gUMtha sakatA hai ataH vahI AcArya honekA sarvAdhikArI hai| kahA bhI hai ki-"jo sUtra aura arthakA jAnanevAlA hai, AtmAke jJAnalakSaNako mAMjakara jisane camakIlA kara diyA hai / cAroMsaMghakelie jo (pRthvI kI bhAnti) avalamvanabhUta hai, saMghakI azAntikA nAza karadetA hai, Atma-tatva kA upadezaka hai, vahI AcArya hotA hai", __vaha pAMca prakArake AcAroMkA svataH pAlana karatA hai| ApakI dekhA dekhI saMgha bhI sadAcArakA anukaraNa karatA hai| isa prakArase AcArakA yAthAtathyaM upadeza AcArya ke dvArA hI milatA hai| kyoMki
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 21 "jo pAca prakArake AcAroMkA khaya samAcaraNa karatA hai, adhyAtmajJAnakA prakAzaka hai, caritrako pragaTameM pavitra dRSTise bhAvake rUpame bhara detA hai, vahI bhAcArya hotA hai|" AcArya ke chattIsa guNa pAca indriyoMko vaza karate haiM, navavADavizuddha brahmacaryakA pAlana karate haiM, krodha, mAna, mAyA, lobhako dUra karate haiM, pAca mahAvratoMkA pAlana karate haiM, pAca AcAroMkA samAcaraNa karate haiM, pAca samiti, tInagupti ina ATha pravacanoMko dhAraNa karatehaiM, ye chattisa-guNa utpanna honepara AcAryakI yogyatA A sakatI hai anyathA nhiiN| AcArya ko catura gopAlaM kI upamA catura gvAla saba pazuoMko apanI vicAradRSTimeM rakhatA hai / unheM kisIke khetameM nahIM ghusane detaa| isIprakAra AcAryabhI apane saMghako azAnti, kusampa, kaSAya, rUDhivAda aura vaiSamyakI ora nahIM jAne detA, samAjameM kleza hote hI AcArya turanta miTA dete haiM / yA bhavyAtmAoMke janma janmAntaroMke kleza miTA dete haiN| unheM sanmArga-samyagdarzanakA rAha sujhA dete haiM, yukta, ayukta, sasAra-mokSa, hita-ahita, dharma-adharmakA rahasya bhinna bhinna karake samajhA denekA upakAra prastuta karate haiN| unheM namaskAra karane kA prayojana AcAra viSayaka upadeza unhIM se prApta hotA hai, isalie tIsare padameM unakobhI namaskAra kiyA hai, kyoMki unhoMne caritropadezakatAdvArA hama para khUva prabhAva DAlA hai, hama unheM upakArakI dRSTi se nirahaMkAra hokara namaskAra karate haiM aura dvAdazAgI-zAstra vANIke pUrNapAThI tathA auroMko paDhAnekA kArya bhI inhIMke hAtha hai| AcArya kI vizeSatA- . ,"jJAna, darzana, caritra, tapa rUpa gupta mantrakI uttama zailI se ye hI vyAkhyA karate haiN|
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ viirstutiH| "ye mokSa zAstrake upadezaka haiN|" . "ziSyoMko sadAcArameM sthApana karate haiN|" "zikSAke pUrNa-khAmI hote haiN|" "Atmayoga-siddhikA mArga inhIM se milatA hai|" zrImAna sudharma-AcArya-AcAryake samasta guNoM se maNDita haiN| jamvU antevAsI kA sudharmAcArya se prazna / ___agAdha guNasamudrarUpa sudharmAcAryase jijJAsu ziSya jamvUne aMtimatIrthakara bhagavAn jJAtRputra-mahAvIrakhAmIke guNoMkA paricaya prApta karaneke lie yaha pUchA ki ve prabhu kaise the| dharma-vara-cakrase saMsArameM rulAnevAle karmokA anta unhoMne kisa prakAra kiyaa| jisamArgakA anusaraNa unhoMne kiyA thA yadi hama bhI usI mArgakA Azraya leM to hamArA prabhuke sAtha kaise sAmya ho sakatA hai ? narakake du.khoMko sunakara jinakA mana atyanta udAsa ho gayA hai, tyAga aura vairAgyase jo samalaMkRta honA cAhate haiM, ve zramaNAdi mujhase pUchate haiM ki-saMsArase pAra karanevAlA dharma kisane pratipAdana kiyA hai ? saMsArameM vicaraNa karate samaya vahutase zramaNa bhI yahI prazna kreNge| ve zramaNa-sAdhu hote haiN| parigraha granthIke kATanevAle haiN| niSkAma tapa karate haiN| ve dUsareke duHkha sukhako apanI taraha samajhaneke kAraNa khedajJa bhI hote haiN|| brAhmaNa isake atirika mujhase kaI brAhmaNa bhI yahI puuchege| aura ve brahmacarya pAlana karane se, siddha-paramAtmAkA jJAna-mArga sunanese, parakA AtmA apane sadRza jAnanese, brahmake nAmase prasiddha haiN| vRddha puruSoM ke vatAe brAhmaNa lakSaNa jisameM sahanazIlatA, nirIhatA, ahiMsakatA, udAratA, satya, zauca, pAMca aNuvata, vidyA, vinaya sampannatA hai usa purupameM brAhmaNakA pahalA lakSaNa hai| jo zAnta hai, indriyoMko apane vazameM karatA hai, pavitra aura dRDha brahmacArI hai| saba prANiyoMke hita aura kalyANameM sadaiva lagA rahatA hai| jo kabhI bhI krodhake AvezameM nahIM aataa| yaha brAhmaNakA dUsarA lakSaNa hai|
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhApAntarasahitA 23 jo nirlobhI hai, abhimAnase rahita hai, sarvathA pApako tyAga cukA hai, rAga, dveSa aura mohase mukta hai, yaha tIsarA lakSaNa hai| mArgameM, jaMgalameM, yA kisIke ghara meM para vastuko dekha kara jisakA corI karaneko jI nahIM cAhatA, corI karake paravastu nahIM letA hai| vaha brAhmaNakA caturtha lakSaNa haiN| jo mAsa, madirA, madhukA kabhI sevana nahIM karatA hai; gUlara, aMjIra bhAdi gale saDe kIDoMvAle phala nahIM khAtA hai, tathA rAtako bhojana nahIM karatA hai, yaha pAMcavAM lakSaNa hai| kisIne brAhmaNa ke 10 prakAra bhI kahe haiN| / deva, dvija, muni, rAjA, vaizya, zUdra, vilAva, gadhA, mleccha, cANDAla, ___ ina medoMse brAhmaNa 10 prakAra ke hote haiN| deva jo eka vakta bhojana karatA hai, mAsa, madirA nahIM khAtA pItA, tatva jJAnake pArako pahu~ca gayA hai, vaha deva brAhmaNa hai| dvija mahAvratI-niyamayukta-saMyama pAlaka indriyavijetA-samatolana vRtti vAlA, AtmA aura manakA vijetA-kSamA aura sahiSNu brAhmaNa dvija kahalAtA hai| muni jo rUkhA, sUkhA khAkara santoSa kara letA hai, dina meM bhojana karatA hai, sadaiva vanameM rahatA hai, dina, rAta Atma-dhyAna meM lagA rahatA hai| yogAbhyAsake sAdhanameM saMlagna hai, vaha muni-brAhmaNa hai| nRpa' jo hAthI ghoDoMpara car3hanekI icchA rakhatA hai, samara bhUmi meM jAkara yuddha karatA hai, apane dezako dAsatva kI zRMkhalA se mukta karake khatantratA dilAtA hai| jise anyAyakA nAza kaeNste dayAna AtI ho, nyAyase zAsana calAtA ho, sAmyavAdakI sthitipAlakatAmeM zUra vIra ho, jisameM kAyaratA kA nAma taka nahIM hai / vaha brAhmaNa rAjAke samAna hotA hai| '
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ viirstutiH| - vaizya___ jo khetI karatA hai, nyAya nItise vyApAra karatA hai, pazu / karatA hai, sadaiva nyAyakA pakSa letA hai, jana samAja kI sevA me tatpara hai dAnake artha saba prakArake dhAtuoMkA anukUla-Arya vRtti se saMgraha - jAnatA hai, vaha brAhmaNa vaizyake samAna hai| zUdra jo lAkha aura tailakA kraya, vikraya karatA hai, vyAja khAtA hai; madirA vecatA hai, vaha zudra brAhmaNa hai, vilAva jise bhakSyAbhakSyakA jJAna nahIM hai, jo gAne bajAnekA kAma karata parastrI gAmI hai, vaha brAhmaNa vilAva prakRti kA hai| mleccha vAvaDI, ku~vA, tAlAbase jo anachanA pAnIkA vyavahAra karatA parake AtmasaMbandhI duHkhako na jAnatA ho, vaha mleccha brAhmaNa hai| cANDAla jo jaMgalameM Aga lagA kara khetI karatA hai, jo hareka jIvako DAlatA hai, ahiMsA dharma se anabhijJa hai, vaha vipra cANDAla hai| khara zAstra adhyayana aura japa tapa Adi adhyAtmIya paT karma karanA jAnatA hai, mRtaka ke ghara AhAra karatA hai, use khara-brAhmaNa samajhanA cAhi ayogya brAhmaNa jo anyake doSoMko pragaTa karatA hai, aura apane pApako chupA deta vaha brAhmaNa dharmake ayogya hai, usakA jIvana kutte kI pUMcha kI taraha vyartha brAhmaNa-paramparA janma kAlameM vaha zuddha rahatA hai, guNa vRddhi pAkara dvija hotA hai, za bhyAsa karanese vipra hai, aura vaha adhyAtmayoga tathA brahmajJAna pAkara pra ho jAtA hai|
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 25 atrAhmaNa jo krodha aura mAna tathA prANi-hiMsA- karatA hai, asatya bolatA hai, corI karatA hai, parigraha-tRSNA yukta hai| vaha brAhmaNa jAti aura vidyAse hIna tathA patita hai, vahI abrAhmaNa aura pApa kSetra kahalAtA hai| brAhmaNocita-sarvazreSTha yajJa* jo pAMca savara bhAvoMse AsravadvArA AnevAle pApako rokatA hai, jise jIvita rahanekI AkAkSA nahIM hotI, jo kAyotsarga dvArA bhAtma-ciMtanameM lagA rahatA hai, mana, vANI tathA kAyake pApavikAroMse alaga haTakara jo sarvathA pavitra ho gayA hai| jisane dehakA moha tyAga diyA hai, vaha mahAjaya pAnekA uttama adhikArI hai, yahI zreSTha yajJa karatA hai| brAhmaNocita tIrthamAna dharmarUpI draha hai, brahmacarya zAntitIrtha hai, AtmAkA prasanna lezyA rUpa pavitra jala hai, isImeM snAna karanese karmarahita aura nirmala hokara janma maraNase mukta hotA hai| usameM sadAke lie apunarAvRtirUpa pavitratA A jAtI hai / adhyAtma doSoMkA sarvathA amAva tava hI hotA hai // 46 // yaha mAna AtmajJAnake marmajJoMne dekhA hai, RSiyoMkA zreSThatama aura mahAsnAna (mahAvrata) hI hai| jisameM snAna karanevAle, pavitra aura karmarahita, honevAle maharSigaNa utama mokSa sthAnako prApta karate haiN| isa prakAra uparokta lakSaNavAle brAhmaNoM kI taraha gRhavAsI, kSatriyAdika tathA paramatAvalambI bhI yahI pUchege ki sAdhu aura gRhasthake bhedase jo dharma do prakAra kA hai vaha kisane batAyA hai ? usakA praNetA kauna hai ? jo dharma durgatimeM paDanese dhAraNa karake AtmAko bacAnevAlA hai, samadRSTise ekAnta kalyANa aura hita karanevAlA hai| jisakI mahimA atula aura apAra hai / use kisa praNetAne samatApUrvaka kahA hai ? jisameM viSamatA aura pUrvApara virodhakA nAma taka bhI nahIM hai // 1 // - gujarAtI anuvAda-A saMsArarUpI gahana vanamA bhramaNa karatA prANione mATe daza dRSTAnte durlabha evA manuSya janmanI prApti thavI ati kaThaNa che, taduparAnta Aryadeza, [Aryabhojana, AryavRtti, Aryaveza, AryasahavAsa,
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 viirstutiH| vadhu kaThaNa , adhyAtmika sarvajJa kaliyu, e sauthI AryabhASA, AryajIvana,] uttama kula, dIrgha AyuSya, Arogya zarIre, samasta indriyone icchAnukUla sAmagrIno saMyoga ane adhyAtmikajIvana gALanAra sAdhupuruSono satsaMga e tenAthI vadhu kaThaNa ch| paNa vItarAga praNIta dharmamA prayatnazIla vanavU, e sauthI vadhu kaThaNa cha / jagatnA jIvone kalyANakara sarvajJa kathita dharmaja che, A bhAva auSadhinA sevanathI zArIrika temaja mAnasika sarva rogo nAza pAme che, te dharma jJAtaputra zrImahAvIra prabhue dAnazIla-tapa-bhAva e cAra prakAre vatAvelo che. dAna dharmanI vizeSatA-dAnane sauthI prathama eTalA mATe kahevAmAM Avela cha ke dAna dharmano pAchalanA traNe prakAromAM paNa samAveza thaelA che, jagatamA A loka tathA paralokanI khAtara dAna devAnI praNAlI sauthI purANI che| zrItIrthakara bhagavAn sauthI pahelA varasIdAna ApIne pachI dIkSA aMgIkAra krech| zIlamAM dAna dharmano samAveza-zIla dharmamA paNa dAnadharmano samAveza thAya che, brahmacarya pAlanathI dareka vakhate asaMkhya veindriya asaMkhya sammUrchimapaMcendriya tathA nava lAkha garbhaja paJcendriya jIvone abhayadAna maLe cha / anya zAstrakAroe paNa A vratanuM vahu ja mAhAtmya darzAvela cha / ekarAtropitasyApi, yA gatirbrahmacAriNaH / na sA RtusahasreNa prAptuM zakyA yudhiSThira // [mArkaNDa Rpi] ' bhAvArtha-eka rAtrinA paNa brahmacarya pAlanathI je uttama gati tathA zreSTha phala brahmacArIne maLe che, te he yudhiSThira ! hajAra yajJothI paNa maLatAM nthii| zIlavatanuM pAlana karIne vIrya (Atmazakti) nuM rakSaNa karanAra garbha, janma maraNAdi du khoyI mukta thAya cha / eTale ke te potAne paNa abhayadAna Ape cha / AthI zIlamAM paNa dAna garbhita hovAnuM spaSTa jaNAya ch| tapamAM paNa dAnadharmano antarbhAva-zIlanI mAphaka tapazcaryAmAM paNa dAnadharmanI ArAdhanA chupAyelI che / A vAta sarva koI jANe cha ke chakAyanI virAdhanA [hiMsA yA Aramma] vagara bhojana taiyAra thaI zakatuM nayI / parantu
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 27 icchAnirodharUpa upavAsAdi tapa karavAthI chakAyano Arambha vaMdha thatAM te divase ananta jIvone abhayadAna male che, tethI tapa karavAthI paNa dAnadharmarnu anAyAse pAlana yaI jAya ch| --bhAva dharma to dAnadharma cheja pravRttine rokI karuNA rAkhavI tathA apramattayogathI jIva tathA ajIvanI rakSA karavI, tenuM nAma bhAva che, tyA paNa bhAvanI dRSTie vadhAne abhayadAna maLe che, tethI prANIrakSAnuM nAmaja bhAva athavA bhAvazuddhi cha / zuM sAdhu paNa dAna de che? hA, jaina muni paNa hamezA upadezadAna, jJAnadAna, zikSAdAna, rUDhicchedaka dAna de che, ane tethI mAnavasamAjapara mahAn upakAra kare cha, koI vakhate loko ema paNa kahe che, ke sAdhune nahi paNa dAnI athavA rAjAneja anadAtA kahevA joie, sAdhu zu koIne bhojana pANI ApI zake cha ? paNa eTalaM to jarUra samajI levU joie ke zu anAja mAtra bhojana kahevAya cha ? cIjI koI vastu nahi, tRpti zuM mAtra anAjathIja thAya cha ? kharI rIte AtmAno khorAka anna paNa nathI, e to para vastu tathA mAtra dehamuMja poSaNa karanArI paugalika vastu che paNa AtmAno potAno khorAkato jJAna, darzana, cAritra, tapa, zama, saveda, nirveda, anukaMpA, Astikya ch| te vAstavika khorAkanI prAptithI bhAtmAnI hamezane mATe tRptija thaI jAya che| tethI pUjya munivara jJAna, darzana caritrarUpI AtmIya khorAka ApatA hovAthI teone annadAtA paNa kahI zakAya, bhane A dAnarUpI sundara kAryanA saMcAlaka munija hoya cha, ke je vaMne prakAre nirdvandva hoya che / zIla tapa temaja bhAva guptarIte dAnamAM samAyelA che tethI cAre dharmamA dAnane prathama sthAna ApavAmA Avela cha, parantu dAna, zIla, tapa paNa bhAvana sadbhAvathI eTale ke pavitra bhAvarUpI suMdara lahara AvavAthI saphala vanI zake cha, bIjI rIte nhi| dharmarata caturvidha amUlya dharmaratna meLavIne zreSThakula temaja indriyAdikanI anukUla sAmagrI prApta bhayela, manuSya, kartavya chai ke anekAntavAdanI zailIne samanIne
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 viirstutiH| jinendra kathita dharmatatvano Azraya laine AThakamarUpI jAlane toDavAno teNe avazya prayatna karavo joie| karmanAzano upAya jevI rIte agnithI suvarNano mela nAza pAme che tevIja rote tyAga, vairAgya, sayama, niyama, taparUpI agnithI karmono nAza thaI jAya cha / sAdhakarnu e kartavya che ke uparoka sAdhanone samajavAne mATe deNe sarvajJa prabhunI vANIrUpa upadeza sAbhaLavo joie ane Apta [sarvajJa] kone kahevAya te samajabuM joie| Apta aDhAra doSa rahita che, cAra ghanaghAtI karmano kSaya karI ananta catuSTaya [ anantajJAna, ananta darzana, ananta sukha, ananta zakti ] ne varelA cha sAdhu, sAdhvI, zrAvaka zrAvikA e cAra tIrthanA sthApaka hovAthI tIrthakara kahevAya cha / dharmanI Adi karavAdhI temaja ananta vibhUtimaya hovAthI temo asaMkhya deva temaja indrodhI sevA yogya cha / tethI arhat-paNa kahevAya ch| vartamAna avasarpiNI kAlanA cothA ArAmAM A bhAratavarSamA 24 tIrthakara, eTale mApta puruSo thaI gaelA cha / jemAnA antima tIrthaMkara jJAtRputra mahAvIra prabhu cha / vIraprabhunI stuti jJAtRputra mahAvIra prabhuno ApaNApara atyanta upakAra cha / temanA upakArone bhUlI javAmAM kRtannatA che, tethI joke temanuM nirvANa thayA 2465 varSa thaI gayA chatAM manA guNonuM smaraNa karavU tathA temanI stuti karavI, e ApaNuM parama kartavya che, tethI Aje hu temanI stutirUpa vyAkhyA karavA prayatnazIla vanyo chu| temanI aneka stuti ane mAruM asAmarthya___ tatvajJomA mukhya vidvAnoe aneka guNonuM aneka uttama zabdomA varNana karelu che, parantu huM paNa potAnA samyagdarzananA valathI kAika stuti karUM, evI ucca ane pavitra amilApA pragaTa thaI / jo ke mArAmA te vidvAno jevI pratibhA nathI, chatAM mArA utsAha ane bhakti mane vaLAtkAre preraNA karI rahela cha, kAraNa ke je raste garuDa potAnI pracaMDa gatithI uDIne pasAra yaI gayela hoya che, te raste tenI pAchala eka nAnA pakSIne javAnI icchA zuM nathI thatI ? jarUra thAya cha / /
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 29 erIte alpajJa prAya huMpaNa mAnavocita utsukatAthI bharapUra vanIne 'vIrastuti' nAme zrIsUtra kRtAGganA SaSThama adhyAyanI vyAkhyArUpe jJAtRputra zrImahAvIra prabhunI stuti karUM chu mane AzA cha ke temA mArI prasana bhaktirUpa saphalatA jarUra thaze / maNimA doro parovavA karatAM tene vIMdhaq vadhu kaThaNa cha, temanI stutirUpa kRti to prathamathI ja che paNa hu~ to temanI stutirUpa maNimAM mArI vInaanubhavI tUTIphUTI vAlabhASArupI doro parovavAno satata prayatna karIza, ane te mArI atyalpa bhaktinA kAraNe adhika muzkela nathI / paNa te vadhI prabhunI kRpAja cha / temA mArI kazI vizeSatA nathI / kAraNa ke teozrIe 2500 varSa pahelA bhavyAtmAo mATe AtmajJAnano mArga sarala karI dIdhelo cha temA vizeSatA utpanna karavAnI mArI alpajJanI kazI zakti nathI / A sarva prakriyA temanIja vatAvelI cha / vIraprabhunA guNagAna karatIvakhate prAraMbhamAM guruziSya saMvAda jijJAsu jaMbukhAmI mumukSu temaja mukhya antevAsI ziSya hatA, teo vastuno nirNaya karavAmA sadA tatpara rahetA htaa| teo tatvane prApta karIne asIma zraddhA temaja pratIti sAtha manana karavAvALA mahApuruSomAnA eka hatA, teo bhagavAn sudharmA''cAryanI sevAmA sadA tatpara rahetA htaa| AcAryanI oLakha te vakhate sudharmA eka vizeSa AcArya temaja samajadAra jainasamAjanA sAcA netA hatA teo caturasamAjane sagaThita tathA saccaritravAn banAvavAno pUrNa prabhAvazALI upadeza ApyA karatA htaa| teo pote paNa vinayazIla ane AcArayuktahatA, kAraNa ke je pote vizuddha temaja guNI hoya che teja bIjAo mATe cAritrAkAkSInI adhyAtma manorathamAlA guMthI zake che, tethI AcAryapaNAmATe pUrNa adhikArI cha / kathu paNa che ke "je sUtra temaja arthanA jANakAra cha, AtmAnA jJAnalakSaNane nirmala vanAvIne jemaNe prakAzita karela che, cAre prakAranA saghane jeo pRthvInI peThe AdhArabhUta ch| saMghanI azAntino nAza kare cha, Atmatatva- upadeSTA che, te AcArya hoI shke"| - teo pAca prakAranA AcAronuM pote pAlana kare che, temanI dekhAdekhIthI saMgha paNa sadAcAranuM anukaraNa kare,che, A rIte AcArano yathAtathya upadeza AcArya dvArAja maLI zake che / kAraNake teo adhyAtmajJAnanA prakAzaka cha /
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ viirstutiH| AcAryanA chatrIzaguNa pAMca indriyone vaza kare che, nava vADa vizuddha brahmacarya, pAlana kare ch| krodha-mAna-mAyA-lobha dUra kare cha / pAMca mahAvratonuM pAlana kare cha, pAMca Acara ronuM samAcaraNa kare cha, pAca samiti-traNagupti e ATha dayA mAtAnA pravacanane dhAraNa kare cha / e chatrIsa guNavAlA AcArya kahI zakAya, vIjA nahIM / AcAryane catura gopAlanI upamA catura gopAla vadhA pazuo para potAnI dRSTi rAkhe che, temane koInA khetaramA dAkhala thavA deto nathI, tevIja rIte AcAryadeva paNa potAnA saMghane agAntikusampa-kaSAya-rUDhivAda-viSamatA-tarapha javA detA nathI, kleza thatA veMtaja AcArya tarata tene gamAvI de che, bhavyAtmAonA janma janmAntaronA klezane maTADI de cha, temane sanmArga-samyagdarzanano sarala rasto batAve cha / yogya-ayogya, saMsAramokSa, hita-ahita, dharma-adharma-vigerenI samajaNa Ape cha / evA AcAryaprabhu vAdavA yogya ch| AcAryane namaskAra karavAnuM prayojana AcAra sambandhI upadeza teonI pAsethI maLe che, vethI temane trIjA padamAM namana karelo che, kAraNake caritropadezano ApaNA para teo prabhAva pADe che, ApaNe temane upakAranI dRSTithI nirabhimAnI vanIne namaskAra karie chiie| dvAdazAgI[zAna-] vANInA teo pUrNapAThI che, temaja vIjAone bhaNAvavAnu kArya paNa temane hAtha che| AcAryanI vizeSatA jJAna-darzana-caritra-tapa rUpa gupta maMtranI uttama zailI thI teo vyAkhyA kareche, teo mokSa zAstranA upadezaka che, ziSyone sadAcAramA sthira kare che, zikSAnA pUrNa svAmI che, Atma-yoga-siddhino mArga temanI pAsethI prApta thAya cha, zrImAn mudharmAcArya AcAryanA vadhA guNothI virAjamAna htaa| antevAsI jaMvUno sudharmAcAryane prazna agAdha guNa samudrarUpa sudharmAcAryane jijJAsu jaMvUe antima tIrthakara bhagavAn jJAtRputra mahAvIra khAmInA guNono paricaya prApta karavAne mATe prazna koM ke "teo kevA hatA? e dharmavara- cakravAe potAnA varmacakrathI saMsAramA rasadA. mA sthira kare che, zikSA sudharmAcArya kAma-yoga-siddhino mArga
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 31 vanArAM karmono anta teoe kai rIte karyo ? je mArga- anusaraNa teoe kayu, te mArgano Azraya jo ame laie to prabhu sAthe amArUM sAmya kevI rIte thaI zake ? narakanA du kho sAbhaLIne jemanuM mana atyanta udAsa thaI gayuM che, tyAga ane vairAgyathI jeo alaMkRta vanavA icche che, te zramaNAdi mane pUche che ke "sasAra rUpa samudrathI pAra utAranAra dharmanuM pratipAdana koNe kareluM che ?" saMsAramA vicaratA ghaNA zramaNo A prazna pUchaze, te zramaNa-sAdhu che, parigraha granthIne kApanArA che, niSkAma tapa kare che, teo potAnI mAphaka bIjAonA sukha duHkha samaje cha, tethI te khedajJa paNa hoya cha / brAhmaNa taduparAta mane koI brAhmaNo paNa pUchaze, brahmacarya- pAlana karatA hovAthI, siddha-paramAtmAnA jJAna-mArganuM zravaNa karatA hovAthI, anya-AtmAone potAnA samAna jANatA hovAthI, te brAhmaNa nAmathI prasiddha ch| vRddha puruSoe vatAvelA brAhmaNanA lakSaNo jenAmA sahanazIlatA, nirAsakti, ahiMsakatA, udAratA, satya, zauca, pAMca aNuvrata, sAta zikSAvrata, vidyA vinayasampannatA hoya che, temA brAhmaNa- pahelaM lakSaNa che / je zAnta hoya che, indriyonu damana kare cha, pavitra ane dRDha brahmacArI cha, vadhA prANionA kalyANa-kAryomA je hamezA tatpara rahe che, je krodha karatA nathI, te brAhmaNa- bIjaM lakSaNa cha / je nirlomI che, nirabhimAnI che, sarvathA pApanA tyAgI che, rAga-dvepa ane mohajALathI mukta che, te trIjuM lakSaNa cha / mArgamAM, jagalamA, athavA koInA gharamA para vastune joIne corI karavAnI icchA sarakhI jemane nathI thatI, temaja corI karIne para vastunuM grahaNa jeo karatA nathI, te brAhmaNa- cothu lakSaNa cha / je mAsa, madirA, madhunuM kyAre paNa sevana karatA nathI, gulara-ajIra vigere abhakSyaphaLa tathA gaLelA-saLelA phaLa khAtA nathI, tathA rAtribhojananA tyAgI hoya che, te pAcamuM lakSaNa cha / koIe 10 prakAranA brAhmaNa kahelA che deva, dvija, muni, rAjA, vaizya, zUdra, vilAva, gadhA, mleccha, cANDAla e medothI brAhmaNa daza prakAranA hoI zake che. deva brAhmaNa-je eka vakhata bhojana kare che; mAsa, madirAnuM sevana karatA nathI, tatvajJAnanA pArane pahoMcI gayA che, te deva brAhmaNa ch|
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ viirstutiH| dvija brAhmaNa-mahAvratI, niyamayukta, saMyamapAlaka, indriyavijetA, sama. tolanavRttivAlA, AtmA ane mananA vijetA, kSamAvAn , ane sahiSNu che te dvija brAhmaNa ch| munivrAhmaNa--je lukho suko AhAra laIne paNa santoSa mAne che, mAtra divaseja bhojana kare che, hamezAM vanamA vase che, dinarAta AtmadhyAnamA magna rahe cha, yogAbhyAsanI sAdhanA kare che, te munibrAhmaNa cha / nRpabrAhmaNa---- je hAthI, ghoDA para svArI karavAnI icchA rAkhe che, raNa bhUmimAM jaI yuddha kare cha, khadezane gulAmInI jaMjIrathI mukta karI tene khataMtra vanAve che, anyAyano nAza karavAne je prayatnazIla che, nyAyathI zAsana calAve che, sAmyavAdanI sthitipAlakatAmA zUravIra che, kAyaratAno azamAtra jenAmA nathI, te nRpabrAhmaNa hoya ch| vaizya brAhmaNa-je khetI kare che, nyAyanItithI vepAra kare cha, pazurnu pAlana kare che, hamezA nyAyano pakSa lye che, janasamAjanI sevAmA tatpara rahe cha, je dAna devA arthe sarva prakAranI dhAtuono AryavRttithI saMgraha karavAnuM jANe che, te vaizya braahmnnche| zUdra brAhmaNa-je lAkha, temaja telano vepAra kare che, vyAja sAya cha, mAsa madirA vece che, te zUdra brAhmaNa cha / vilAva brAhmaNa-jene bhakSyAbhakSyanuM jAna nathI, je gAvA vajAvavAna kArya kare che, parastrIgAmI che, te brAhmaNa vilAva prakRtino ch| mleccha brAhmaNavAva-kuvA-taLAvamAthI je aNagala pANIno upayoga kare che, paranA dukhono je vicAra karato nathI, te mleccha brAhmaNa cha / cANDAla brAhmaNa-je jaMgalamAM Aga lagADIne khetI kare che, je reka jIvane mArI nAkhe che, ahiMmA dharmathI ajAta che, te cADAla brAhmaNa cha / khara brAhmaNa-zAstra nuM adhyayana karatAM chatAM adhyAtma-yaTarma karavAnuM je jANatA nathI, pretabhojana kare che te khara brAhmaNa cha / ayogya brAhmaNa-je anyanA dopo pragaTa kare cha, ane potAnA pApone chupAve che, te brAhmaNa dharma mATe ayogya cha, tenuM jIvana kutarAnI pUchaDI mAphaka vyartha ch|
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 33 brAhmaNa paramparA janmakAlamA te zUdra hoya che, guNa vRddhi pAmIne dvija bane che, zAstrAbhyAsa karavAthI vipra thAya che, ane adhyAtmayoga temaja brahmajJAna prApta karIne te brAhmaNa thAya cha / abrAhmaNa-je krodha-mAna-prANI hiMsA-kare che, asatya vole che, corI kare che, parigraha rAkhe che, tRSNA yukta che, te brAhmaNa jAti ane vidyAthI hIna tathA patita cha / ane te pApakSetra kahevAya cha / brAhmaNocita zreSTa yaza-pAMca indriyonu niyamana karanArA, jIvitavyanI paNa paravA nahi karanArA, kAyotsarga dvArA Atmacintavana karanArA; mana, vANI, tathA kAyanA pApa vikArothI dUra rahenArA, ane kAyanI AsaktithI rahita, evA mahApuruSo vahAraMnI zuddhinI darakAra na karatA uttama ane mahAvijayI bhAvayajJane ja Adare ch| " brAhmaNocita tIrthasnAna-dharmarUpI kuMDa che, brahmacaryarUpI puNyatIrtha che, AtmAnI prasanalezyArUpa pavitra jaLa che, temAM snAna karavAthI marahita ane janmamaraNathI mukta thAya che, hamezane mATe apunarAvRttirUpa pavitratA AvI jAya che, doSono sarvathA abhAva tyAreja thAya ch| / ebuM snAna Atma kuzala puruSoe kayuM che, ane RSioe.teja mahAlAnane vakhANyuM che, jemA nAnakarelA pavitra maharpio nirmala thaIne [karmarahita thaIne] uttamasthAna (mukti) ne pAmyA cha / uparokta lakSaNavAlA brAhmaNonI peThe gRhastho, kSatriyo; ane paradharmio paNa mane pUche che ke ekAMta hitakArI ane ananya dharma yathAsthita koNe kayo che ? te dharma durgatimA paDatA jIvone dharI rAkhe che, badhArnu ekAnta kalyANa kare che, te apAra mahimAmaya che // 1 // kiMhaM caM NANaM kahaM daMsaNaM se, / sIlaM kahaM NAyasuyassa AsI / , jANAsi NaM bhikkhu / jahAtaheNaM, ahAsuyaM hi jahA nnisNtN.2|| vIra. 3
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIrastutiH / saMskRtacchAyA kathaJca jJAnaM kathaM darzanaM tasya, zIlaM kathaM jJAtasutasyA''sIt ? jAnISe bhikSo ! yAthAtathyena, yathAzrutaM brUhi yathAnizAntam // 2 // 34 saM0 TIkA - tathaiva tasya bhagavato jJAtRsutasya mahAvIrasyAntimatIrthakRtaH samyagjJAnAdiguNAvAptaye praznayannAha ---- kathaM kena prakAreNa sa vIro "vi= viziSTAM, I = lakSmIM, rAti dadAtIti saH / athavA vizeSeNa Irte - sakalAn padArthAn jAnAtIti vIraH, yadvA vi= viziSTA irA = vAgdivyadhvanirUpA, irA = pRthvI - ISatprAgbhArA svarUpA'sti yasyAsau vIraH, athavA vIrayati, vIra ivAcaratIti vA vIraH / vIrarasapUrNatAmAsAdya kAmarAja - yamarAja - moharAjAn nirAkarotIti vIraH / yadvA vi= viziSTA irA gaganagamanaM apunarAvRttirUpaM yasyAsau vIraH / " tasya bhagavato, jJAnaM "hitAhitaprAptiparihArasamarthaM hi pramANa to jJAnameva tat" " tannizcayAtmakaM samAropaviruddhatvAdanumAnavat" athavA "trikAlagocarAnanta-guNaparyyAyasaMyutAH, yatra bhAvAH sphurantyuccaistajjJAnaM jJAninAM matam / dhrauvyAdikalitairbhAvainirbharaM kalitaM jagat, cintitaM yugapadyatra, tajjJAnaM yogilocanam // " punazca--- "anekaparyyAyaguNairupetaM, vilokyate yena samastatatvam / tadindriyAnindriyabhedabhinnaM, jJAnaM jinendrairgaditaM hitAya // ratnatrayIM rakSati yena jIvo, virajyate'tyantazarIrasaukhyAt, ruddhi pApaM kurute vizuddhi, jJAnaM tadiSTaM sakalArthavadbhiH //
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA * krodha dhunIte, vidadhAti zAnti, tanoti maitrI, vihinasti moham / punAti citta, madanaM lunIte, yeneha bodhaM tamuzanti santaH // " tathAca "AtmAnamAtmasaMbhUtaM, rAgAdimalavarjitam / yo jAnAti bhavetsya, jJAnaM nizcayahetujam // " * athavA jJAyate sadasadaneneti jJAnam / "mokSe dhInimityamaraH" / avAptavAn , kiMbhUta bhagavato jJAnam / vizeSAvavodhakam , lokAlokAvabodhaka-sarvabhAvagrAhakaM lokAlokaviSayaM, nAtaH paraM jJAnamasti / na ca kevalajJAnaviSayAtparaM kiMcidanyajjJeyamasti / tatkevalajJAnaM, kevalaM paripUrNa samagramasAdhAraNaM nirapekSaM vizuddhaM sarvabhAvajJApakaM lokAlokaviSayamanantaparyAyamityarthaH / zuddhAtmotthasahajaparamAnandarUpamatIndriyasukha ca kevalajJAnAdevAvAmoti / anena kevalajJAnacetanAmayatvena kevala jJAtRtvAdanyeSA karmavandhaM vAthavA karmaphalaM ca zubhAzubhaM kevalajJAnenaiva jJAyate, sUkSmavAdaraM carAcaraM vA pUrNasarvajJatvamiti bhAvaH / kimUtaM tasya darzanaM, sAmAnyArthaparicchedakaM darzanAvaraNarahitaM ceti / "nirvarNanaM tu nirdhyAna, darzanAlokanekSaNamityamaraH / " athavA dRzeravyabhicAriNI sarvendriyAnindriyArthaprAptistatsamyagdarzanamiti / prazasta darzanaM samyagdarzanam / sagataM vA darzanaM samyagdarzanam / vAthavA jIvAdIni tatvAni ta evArthAsteSAM zraddhAna teSu pratyavadhAraNaM, tadevaM prazamasaMvedanirvedAnukampAstikyAbhivyaktilakSaNaM samyagdarzanam / yasya mohanIyasaptakakSayena darzanaM vizuddhaM tadeva sAvaraNaM kevalaM darzanaM bhavasambhUtaklezaprAgbhArabheSajamanena caraNajJAnayojiM mahAvratavizuddhabhAvajIvitaM bhavati / etatsaddarzanaratnaM muktidaM vizvalokaikabhUSAmaNisadRzaM / evameva
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ - vIrastutiH / tacchIlaM caritraM yamaniyamarUpaM "zucau tu carite zIlamityamaraH" / astit khAtmabhAve'pi, yadAha medanI koSe,-"zIlaM svabhAve sadvatte yogAntare site" iti / "zIlaM khabhAve sadvatta" ityamaro'pi / tatkIdRk / jJAtAH kSatriyAsteSAM putro jnyaatputrH| "rAjanyaH kSatriyo jJAta iti koSaH" / "NAyaputte visoge" "gacchati NAyaputte asaNAe" "ityAcArAgasUtre navamAdhyAye" / jJAtaputro bhagavAna mahAvIraprabhuriti / tasyAsIditi / yadetanmayA pRSTaM tacca he bhikSo ! "bhikSuH parivAda karmandItyamaraH" / sudharmasvAmin ! yAthAtathyena samyakprakAreNa jAnAsyavagacchasi / tatkRtvaM tvayA yathA zrutaM karNagocarI [ yathA bhavati tathA] kRtaM, yathA nizAntaM nitarAmatizayena zAntaM brUhyAcakSveti bhaavH| nizAntamityavadhAritaM yathA dRSTaM tatheti kecit / " . anvayArtha-(se) usa (NAyasuyassa) jJAtRputra-mahAvIra bhagavAnkA (NANaM) jJAna (kaha) kaisA thA, (daMsaNaM) darzana (kaha), kaisA thA, aura (sIlaM) caritra (kaha) kaisA thA, [bhikkhu !] he sudharmakhAmin ! Apa [jahAtaheNaM] acche prakAra [jANAsi ] jAnate ho ata eva [ahAsurya ] Apane jaisA sunA hai evaM [jahANisaMtaM] jaisA nirdhAraNa kiyA hai usI prakAra [hi ] phrmaaie| bhAvArtha-Arya jambU nAmaka jijJAsu-ziSyane nivedana kiyA ki he sudharmasvAmin ! guruvarya ! Apa sava kucha acchItaraha jAnate haiM ata eva kRpA karie aura yaha pharmAie ki-bhagavAn jJAtRputra mahAvIrakA jJAna kaisA thA ? unhoMne usa samyagjJAnako kisa prakAra prApta kiyA? aura unakA darzana sAmAnya pratibhAsa tathA yama-niyama aura sayamAdi zIla-caritra kisabhAntike the ? // 2 // bhASATIkA-mokSa lakSmIke pradAtA, sarvapadArthoke jJAtA, jisakI vANI vilakSaNa aura amogha hai, jo aSTama pRthvI [ mokSa ko prApta kara cukAhai, vIra raMsa pUrNa hai, vIratA pUrvaka jisane kAmarAja, mRtyurAja aura moharAjako jIta liyA hai, jisakA avirala jJAnameM vizeSa gamana arthAt praveza hai, vaha vIra
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 37 kahalAtA hai| bhagavAn mahAvIra caramatIrthakara nAma aura guNa se mahAvIra hI the| unameM ye saba upamAe~ pAI jAtI thiiN| jJAna-unakA jJAna kaisA thA? kyoMkI pramANa hI hitakI prApti aura ahitakA parihAra karanemeM samartha hai, ata. jJAnahI sabase |dRddh aura puSTa pramANayukta hotA hai| isake atirikta jJAna hI vastutatva kA nirNaya karatAhai, isIse paramopakArI jJAnahI hai, yathA jisame tIna kAlake gocara ananta guNa paryAya se saMyukta padArtha atizayake sAtha pratibhAsita hote haiN| usako jJAnI janoM ne jAna kahA hai / yaha sAmAnyarUpa se pUrNa-jJAnakA svarUpa hai| AkAza dravya anaMta pradezI hai, usake madhyameM asaMkhyAta pradezI lokAkAza hai, usameM jIva, pudgala, dharma, adharma aura kAla ye ananta dravya hai, unake tIna kAla sambandhI bhinna bhinna ananta-ananta paryAya haiN| una savako yugapat (eka samayama) jAnanevAlA pUrNajJAna AtmAkA nizcayakhabhAva hai| yadyapi karmake nimittase usake pAca meda hogae haiM tathApi vaha svabhAvasthita hai| utpAda, vyaya, dhrauvya svabhAvavAle padArthoM se yaha jagat atizaya bharA paDA hai, jisake jJAna meM yaha eka dama prativimbita ho vaha jJAna paramayogIzvaroM ke lie to netra ke samAna hai / kyoMki anya matoM meM yogIpratyakSa jJAna ko mAnA hai, vaha yathArtha na ho kara ukta jJAnahI satyArtha hai| isake atirikta yahamI kahA hai ki jisake dvArA samasta tatvoM ko vicAra saraNI se AtmA sphuTa rUpameM dekhatA hai, jisa tatvameM ananta pAya guNa kI sattA hai, ise samyaktayA jAnaneke lie jJAna hI hitakara aura pahalA sAdhana hai| isI jJAnase AtmAko jaDa sasAra se alaga kara DAlatA hai| AtmakalyANa karanevAloMkelie jJAnakA sarva prathama ArAdhana isalie __ abhISTa hai ki isake dvArA jIva paudgalika tathA zArIrika sukhase virakta ho jAtA hai| apane AtmIya guNa ratnakI rakSA isIkI chana chAyAmeM hotI hai| phira usase pravRtti-pApa dvArako roka kara Atma zodhanameM lagajAtA hai| __jJAnakI pUrNa mAtrAke prabhAvase krodhako zAnta karatA hai, isase AtmAmeM __apUrva sama bhAvakI jhAkI hotI hai| zAntike kAraNa saba prANioMmeM ameda
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 . viirstutiH| ..., rUpase maitrI bhAva paidA karanekA svabhAva hojAtA hai| isake anantara moha, avi.. veka, citta vikArake pardai toDa DAlatA hai| mohakA sarvathA nAza honepara citta . nirmala aura pavitra ho kara sthira hotA hai, pavitra cittavAlA kAmadevakA nAza karatA hai| jisake jJAna-AtmAkA udaya hogayA ho usame itanI kriyAoMkA bhI mananAtmaka udaya ho jAtA hai, isase jJAnI aTala sukhake padako pAnekA pUrNa sAdhaka bana jAtA hai|" ____ 'jo AtmAko rAga dvepase nikAlakara nizcaya hetu bana jAtA hai buddhimAnoMne use bhI jJAna kahA hai|' __ 'jisase sat arthAt utpAda, vyaya, dhrauvyakA aura asatkA viveka ho uThatA hai, use bhI jJAna hI kahA hai|' , jJAna vizeSa vastukA bodha karAtA hai, loka aura alokake parade khula jAte haiN| hathelI para rakkhe hue AmalekI bhAti sasArakA saba kharUpa aura ghaTanAtmaka bhAva jAnane lagatA hai / vaha sapUrNa jJAna kevalajJAna yA brahmanAna hai| isase vaDhakara jJAnakI aura koI bhUmikA nahIM hai| kevala nAma bhI pUrNatAkA hai, vaha 'jAna asAdhAraNa hai, nirapekSa aura paramazuddha hai, saba paryAyoM aura bhAvoMkA jApaka hai / isase loka aura paraloka avagamya hai / jAnase' sahaja aura utkRSTa 'ananta Ananda milatA hai| yahI jJAna prANioMke maMbandhakA samaya, tathA unake zubhAzubha phalakA vova karAtA hai| tathA sUkSma-cAdara, cara-acarakI pUrI khavara rakhane vAlA sarvana kahalAtA hai| darzana jisameM kisI prakArakA vyabhicAra nahIM pAyA jAtA, saMzaya, viparyaya, mithyAtva-yA anadhyavasAya Adi dopo se rahita ho, indriya aura manake viSaya bhUta samasta padArthokI dRSTi zraddhArUpa prAptiko, athavA sagata yuktise siddha darzanako samyagdarzana kahate haiN| tathA jIva Adi nava padArthoMke bhAvoM para zraddhAna pUrvaka 'yathAnurUpa dhAraNa karanA, jisase ki-samatA bhAva asthira vastuoMse virakti dilAnevAlA vairAgya, karma vandhase mukta hone kI nirantara amilApA, zatru mitrake jaTila praznako uThAkara ameTa rUpa anukampA aura AtmIya karmokA udaya hone para hI sukha dukha hotA hai isa rItikA AntivyAdi lakSaNoMkA samudaya
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 39 hotA hai / tyAga, vairAgya tathA viveka zuddha honese vahI muktikA aga hai| saMsArake klezarUpI rogoMke bhArako miTAneme auSadha rUpa samyagdarzana hI hai| joki jJAna aura caritrakA bIja rUpa hai| isIse mahAvratoMko pAlana karate 2 parama AtmAmeM sthira rahanekI bhAvanA jAgRta hotI hai| jJAnAtmAoMkA vizvameM sarvopari bhUSaNa rUpa hai| isa zreSTha samyagdarzanase ni sazaya mokSa pAtA hai jisake nizaMkase lagAkara prabhAvanA taka ATha aga haiN| caritra uttarAdhyayana sUtrake 28 veM adhyAyameM vIraprabhune svayaM pratipAdana kiyA hai ki mithyAtva, avrata, kapAya, pramAda aura mana vacana kAyake azuddha vicAroMse jo pApa karma vAdhe gae haiM, jinakA ki zubhAzubha phala parivartana karanA apane adhikArameM aba na raha gayA hai una kA~ko jisa puruSArtha-balase naSTakarake AtmAko kaSAyAtmA, yogAtmAse rikta karadenA caritra kahalAtA hai, caritrase bhaviSyake lie pravRti mArgakA avarodha karake tapase use amime suvarNakI bhAti mala zodhana karatA hai / jisase janmAntarake karmokA kSaya honese sarva du khoMse rahita ho jAtA hai| aura yaha caritra aNuvrata aura mahAvratake bhedase do prakArakA hai| jisase apane bhAvoMko kaSAya rahita karanepara mUlaguNa aura uttaraguNarUpa caritra eka deza yA sarvathA sayama guNa prApta karatA hai| ata bhagavAn jJAtanandana mahAvIrakA caritra kaisA thA ? jhAtaputra ve jJAta-vaMzake kSatriyoMke kulameM utpanna honese jJAtaputra kahalAte the| muni vanakara jJAtaputra kabhI kisI vastu kI viyoga dazAmeM zoka pragaTa na karate / jJAtaputra kisIke zaraNa nahIM jAte, tathA sadaiva khAvalambI rahate the| unakI bhAvanA rAga aura dveSase rahita-madhyastha thI / ve anukUla, pratikUla prasaMgoM para lakSya na dekara sayama mArgameM sthira buddhise apanI dharmapratijJAoMmeM sadA pravRtta evaM dRDha rahate the| ata guro ? maiMne unake jJAna, darzana aura caritrake viSayameM jo kucha pUchA hai| usakA Apane yathAnurUpa anubhava kara liyA hai, ata. jo kucha sunA dekhA hai, vaha zAnta citta hokara mujhase kahiegA?
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ viirstutiH| "mokSalakSmInA dAtA, ne prApta karIcukyA chabala cha, te vIra kahe - gujarAtI anuvAda-vIrabhagavAnanAM ratnatraya sambandhI prazno-. mokSalakSmInA dAtA, sarva padArthonA jAtA, jemanI vANI amogha ane vilakSaNa che, je aSTama pRthvI mokSane prApta karIcukyA che vIra rasa bharapUra che,vIratAthI jemaNe kAmarAja mRtyurAja ane moharAjane jItI lIdhela che, te vIra kahevAya che, mahAvIra prabhu mahAvIraja hatA, temanAmA A vadhI vAto htii|| jJAna temanuM jJAna ke hatuM ? kAraNake pramANaja hitanI prApti ane ahitano lAga karavAmA samartha che, tethI jJAnaja pramANa hoI zake che / vaLI jJAnaja vastu tatvano nirNaya karAve che, tethI jJAnaja parama upakArI cha / ___ puna kahyu cha ke-jemA traNe kAla gocara anantaguNa paryAya sayukta padArtha atizaya sAtha pratibhAse che, tene jAnIjano e jAna kahelaM che, A sAmAnyapaNe pUrNa jJAna- kharUpa che, AkAzadravya anantapradezI che tenA madhyamA asakhyAta pradezI lokAkAga che, temA jIva-ajIva-pudgala-dharmAstikAya-adharmAstikAya ane kAla e anantadravya ch| tenA traNa kAla sambandhI bhinnabhinna ananta paryAya che, te vadhAne yugapat [eka samayamA] jANavAno pUrNajJAna AtmAno nizcaya khabhAva ch| utpAda-vyaya-dhrauvya khabhAvavAlA padArthAthI A jagat atizaya bhayuM paDyu che, je jJAnamA A vadhuM ekadama prativimvita thAya che, te jJAna parama yogIzvarone mATe to netra samAna ch| taduparAnta paNa kathu cha ke-"jenI dvArA vadhA tatvone vicAra zreNithI AtmA spaSTa rUpe jue che, je tatvamA ananta paryAya-guNanI sattA che, tene samyak prakAre jANavAne mATe jJAnaja hitakara ane prathama sAdhana che, tenAthI AtmA jaDasasArathI alaga thaI zake che|" AtmAno kalyANa karavAvALAo mATe jAnatuM ArAdhana sauthI prathama eTalAmATe iSTa cha ke tenAthI jIva paugalika temaja zArIrika sukhathI virakta banI jAyache / potAnA AtmIya guNaratnanI rakSA tenI chatra chAyAmA yaI zake che| vaLI tenAthI- pravRtti-pApadvAra ne rokIne AtmazodhamA lAgI jAya cha / - jJAnanI pUrNa mAtrAnA prabhAvathI krodha zAnta thaI jAya che / tenAthI AtmAmA apUrva samabhAvanI jhAMkI thAya cha / zAntinA kAraNe sarvaprANiomA abhedarUpe
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhApAntarasahitA 41 maitrIbhAva paidA karavAno svabhAva thaI jAya che / moha aviveka ane citta vikArano paDado tUTI jAya ch| mono sarvathA nAza thaI javAthI citta nirmala ane pavitra vanIne sthiratA prApta kare cha / pavitra cittavALo kAmadevano nAga kare cha / jenAmA jJAnAtmAno udaya thaelo che, tenAmA ATalI kriyAono udaya thaI jAya che, tenAthI aTala sukhanA padane prApta karAvavAtuM te sAdhana banI jAya cha / je AtmAne rAga-dvaipa ane mohamAthI vahAra kADhavAmAM nizcaya heturUpa che tene paNa buddhimAnoe jJAna kahelaM che| jJAna vizeSa vastunuM vodhaka che, lokAlokanuM pragaTa kharUpa samajAya che hastAmalakavat samAranA sarva kharUparnu tathA ghaTanAtmaka bhAvanu jANapaNuM yAya cha / te sampUrNa jJAna kevalajJAna athavA brahmanAna cha / tenAdhI adhika jJAnanI vIjI koI bhUmikA nathI / kevala eTale pUrNatA, te jJAna amAdhAraNa, nirapekSa ane parama zuddha che, sarva paryAya temaja bhAvonuM nAyaka cha / tenAthI lokAlokanuM jJAna thAya cha / tenAthI sahaja temaja utkRSTa ananta Ananda maLe cha / te jJAna prANionA karmavandhano samaya tathA tenA zubhAzubha pariNAmono bodha karAve cha / sUkSma-yAdaracarAcaranu pUrNajJAna sarvajJane hoya cha / darzana jemA koI prakArano vyabhicAra nathI hoto; saMzaya, viparyaya, mithyAtva athavA anadhyavasAya Adi doSothI je rahita che, indriya ane mananA viSayabhUta sarva padArthonI dRSTi-zraddhArupa prAptine samyagdarzana kahe che, jIvAdi navatatvanA bhAvopara zraddhAnapUrvaka tenuM yathAnurUpa dhAraNa karavaM, jenAthI samatA bhAva asthira vastuonI virakti rUpa vairAgya, karma baMdhathI mukta hovAnI nirantara abhilASA, zatru mitra para amedarUpe anukampA, AtmIya karmono udaya thavAthIja sukha dukha thAya che, te jAtanA AstikyAdi lakSaNono udaya thAya che, tyAga-vairAgya tathA viveka zuddha thavAthI je muphinu aga che, sasAranA kleza rUpI rogonA samUhane maTADavAmA je auSadharUpa che, te samyagdarzana che, jJAna ane cArenanA bIjarUpa che, venAthI mahAvratotuM pAlana karatA karatA sthiratAnI bhAvanA jAgRta thAya che, jJAnIornu vizvamA te sarvopari bhUpaNa che, te zreSTha samyagdarzanathI ni zaMsaya mokSanI prApti thAya che, tenA nizzaMkathI mADIne prabhAvanA sudhInA ATha aga cha /
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 viirstutiH| ... caritra uttarAdhyayananA 28 mAM adhyAyamAM zrIvIraprabhue khayaM pratipAdana karelaM hai ke mithyAtva, avrata, kapAya, pramAda ane mana-vacana-kAyanA azuddha yogathI je pApakarma baMdhAelA che ke jenA zubhAzubha phalamA parivartana karavAnI sattA ApaNA hAthamA nathI rahI, te kono puruSArthavaLathI nAza karIne AtmAne kapAyAtmA ane yogAtmAthI alaga karI devo, tenuM nAma caritra che, caritrathI bhaviSyanI pravRttimArgano avarodha karIne jema agnithI suvarNano mela dUra thAya che, tema / tapathI janmAntaranA karmono nAza karIne AtmA sarva du khothI rahita thAya che| / A caritranA aNuvrata tathA mahAvrata ema ve meda che, potAnA bhAvone kaSAyarahita karavAthI mUla guNa tathA uttaraguNa rupa caritra eka deza athavA sarvathA saMyama guNa prApta kare che / jambUmuni sudharmAcArya ne pUche che ke bhagavAn jJAtRputra-mahAvIranuM ratnatraya keyU~ tuM? zAhaputra teo jJAtR vaMganA kSatriya kulamA janmyA hovAthI jJAtRputra kahevAtA | hatA, muni vanIne nAtRputra koI vastunI viyoga dazAmA zoka nahotA karatA, jAtRputra koIne vA na thatA, paNa sadaiva svAvalavI rahetA, temanI bhAvanA rAgadveSa rahita madhyastha htii| teo anukUla pratikUla prasaMgo para dhyAna ApyA vagara saMyama mArgamA sthira rahIne potAnI varmapratijAomA hamezA pravRtta rahetA htaa| tethI he AcArya bhagavan ! me temanAM jAna-darzana ane caritra sambandhI je prazna karyo che, teno Ape yathAnurUpa anubhava prApta karyo che te jema tame sAMbhabyu hoya ane dhAryu hoya te zAnta citte mane kho| kheyannae se kusale mahesI, aNaMtanANIya annNtdNsii| jasaMsiNo cakkhupahe Thiyassa, - jANAhi dhammaM ca dhiiM ca pehi // 3 // ... /
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhApAntarasahitA 43 saMskRtacchAyA khedajJaH [kSetrajJaH] sa kuzalo maharpiH, anantajJAnI ca anantadarzI / yazakhinaH cakSuHpathe sthitasya, jAnIhi dharma ca dhRtiM ca prekSasva // 3 // saM0TIkA-sa jJAtanandana-mahAvIro bhagavAn caturviMzadatizayasametaH, paMcatriMzadvANIguNopapetaH "upa apa itaH 'zakandhvAdiSu pararUpaM vAcyamiti vArtikena' pararUpatve upapeta iti" / khedaM saMsArAntavartijIvAnAM kRtakarmavipAkajaM zArIrika mAnasikaM ca duHkhaM klezaM, AtmIyajJAnena jAnAtIti khedajJaH-sadayaH / "khedajJaH sadayo vIra iti koSaH" / taM parakIyAtmaduHkhaM vijJAya samastaprANa-bhUta-jIvasatvAnAM du.khApanodanasamarthopadezadAnAdiyukta iti / athavA 'kheyannae' ityasya 'kSetrajJa' iticchAyA tatrAyamarthaH kSetramAkAzaM tallakSaNayA tanmadhyavartI dharmAdharmAtmakAlapudgalasamUhastajjanAtIti kSetrajJaH / lokaalokkhruupprijnyaatRtvaaditi| punazca vA yathA'vasthitAtmakharUpaparijJAnAdanubhavanAdAtmajJa ityapi sAdhureva / athavA kSetraM zarIraM tadasAratayA jAnAtIti (darzayatIti) vA, kSetraM strIviSayadoSaM tadramaNAnuraktajaM tajjAnAtIti kSetrajJaH / "kSetra nArIzarIrayo" rityamaraH / kuzalo-nipuNaH, sadasajjJAnaprarUpakatvAt / "pravINe nipuNAbhijJavijJaniSNAtazikSita / vaijJAnika kRtamukha. kRtI kuzala" ityamaraH / athavA tAnaSTakarmakuzAn lunAtIti kushlH| prANinAM karmocchittaye nirjarArthAya nipuNaH samarthaH / "paryAptikSemapuNyeSu kuzalaM zikSite triSvityamaraH" / athavA prANinAM bhAvuko bhadrakArako maGgalapradaH / "zvaH zreyasa zivaM bhadraM kalyANaM maMgalaM zubham / bhAvuka bhavikaM bhavyaM kuzalaM" ityamaraH / 'Asupanne'
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 viirNstutiH| iti pAThAntaraM tasyA'yamarthaH / Asupanne Azu zIghraM prajJA yasyAsAvAzuprajJaH, sarvatra sadopayogatvAt [na tu chadmasthaH zATyo'lpajJa iva vicintya jAnAtIti bhAvaH / chamani zAThce'lpajJatve tiSThatIti chadmasthaH / "kapaTo'strIvyAjadambhopadhayazchadmakaitave, kumRtinikRtiH zATyamityamaraH / " chAdyate kharUpamaneneti chadma, kapaTe, chale, vyAje, apadeze, svarUpAcchAdane, rajate, navanIte, zuddhe, 'kSirogamede ca,] maharSiH mahaoNzcAsAvRpizceti maharSirityatyantogratapazcaraNAnuSThAyitvAdanukUlapratikUlapariSahopasargAdimahAtitikSAsahanAceti vA, yAthAtathyena tatvAnAM prakAzakatvAtsatyavAktvAnmaharSiH / "RSayaH satyavacasa ityamaraH" / anantajJAnI-anantamavasAnarahitamavinAzyanantapadArthaparicchedakaM vA vizeSArthagrAhakaM jJAnamasyAstIti anantajJAnI / evaM sAmAnyArthaparicchedakatvAdanantadItyathavA vizepArthajJAnamanantamanavadhikamaparicchinnamityarthaH sarvajJateti bhAvaH / sAmAnyArthagrAhakadarzanaM te dve api yasyAnante / "ananto'navadhAvityamaraH" tadevaM bhUtasya yuktasya, anantaguNasahitasya bhagavato yazaHsurAsuranarAtizAyyatulaM pramANarahitaM cAsti yasya sa yazasvI-tasya yazakhino, lokasya jagatazcakSuHpathe-nayanamArge bhavanasya kevalAvasthAyAM vidyamAnasya lokAH sUkSmavyavahitapadArthAvirbhabanena ca dRgbhUtasya sthitasya jAnIrAvagaccha / dharma sasAroddharaNakhabhAvatvAvacchinnaM zrutacAritrarUpaM / samatAtapastuSTiyamArjavottamakSamAdivihitAtmapuruSArtha vA / 'dhRtiH kSamA damo'steyaM zaucamindriyanigrahaH / dhIvidyA satyamakrodhaM dazakaM dharmalakSaNamiti" smRtiH / tathA ca dhAraNAddharmamityAha, dharmo dhArayate prajAH, dharma eva hato hanti, dharmo rakSati rakSitaH / /
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhApAntarasahitA dezakAlavayovasthAbuddhizaktyanurUpataH dharmopadezabhaiSajya, vaktavyaM dharmapAragaiH // iti vRddhAH / niSpakampAM cAritrAcalanasvabhAvaM dhRti saMyame dhairya, atha vA pratijJAyAH pAlane dRDhatvaM dhairyam / "dhRtirdhaarnn-dhairyyoritymrH|" saMyame dhRti ratimetIti, tatpraNItAM prekSakha samyagavabudhya pAlocayeti bhaavH| yadi zramaNaistaiH sudharmakhAmibhiH kathitastattvaM bhagavato yazakhinazcakSuHpathe sthitasya dharma dhRtiM cAvavudhyase tathaiva rItyAsmAkaM kathayeti saMgatiH // 3 // anvayArtha- [se ] bhagavAn mahAvIra [seyane ] seda athavA kSetraAtmAke jAnane vAloMme [kusale ] pravINa [mahesI] maharpi [ aNatanANI ] ananta-jJAnayukta [aNaMtadaMsI ] ananta-darzanasamanvita [ya] aura [ jasatiNo] yazasvI the, ata. arhandazAmeM hI bhagavAnko [caknupahe ] AkhoMke vipayarUpase [Thiyassa ] sthita [jANAhi ] jAna ! (ca) aura (dhamma) bhagavAnke pratipA. dita dharmako (ca) aura (dhiI) saMyamakI dRTatAko dekha ! bhAvArtha-Arya-sudharmAne AThajambUse prabhuke jJAna-darzana-caritrake tathA yaza kIrtike sambandhameM yaha varNana kiyA ki vIraprabhu jagatke du khoMko koMke phalase paidA honA mAnate the, kyoMki unako AtmAse alaga karanekA upadeza karate the| AtmAke sat-cit-sukhAtmaka svarUpake jJAtA the| karmarUpI kuzAko ukhADanemeM udyamazIla the, mahAn RSi the, ananta-padArthoko eka samayameM jAnaneke kAraNa anantajJAnI the, anantadarzana-kevaladarzanasamanvita the, tathA akhaMDakIrtiyukta the, isalie bhagavAnko arhandazA meM Akhoke samAna sUkSmapadArtha dIkhate the, ata ' unake kahe hue dharmako tathA caritra sambandhI sthiratAkA. zraddhAyukta dRDhavicAra karo // 3 // "bhApATIkA-jJAtanandana mahAvIra prabhu zAsanake pati 34 atizaya yukta aura 35 vANIke guNoMse alaMkRta evaM zobhita the|
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ viirstutiH| . . 34 atizaya (1) keza tathA dADhI mUcha ke vAla vaDhate nahIM, yA asundara rIti se nahIM baDhate / (2) zarIra nIroga rahatA hai / (3) unake zarIrakA savira tathA mAMsa dugdhakI taraha sundara aura svaccha hotA hai, Adeya hotA hai, ghinaunA nahIM lgtaa| (4) mukhameM kamalakI sI sugaMdhi rahatI hai, asatya athavA durgadha nahIM hotii| (5) AhAra aura nIhArako carmacakSuvAle nahIM dekhate, kyoMki ye kriyAe~ gupta kI jAtI haiN| (6) AkAza gata chatra rahatA hai, arthAt siddhoM kA smaraNa ameda rUpase karate rahate haiN| (7) AkAza gata camara yugma zruta, caritra rUpa dharma UMcA rahatA hai| (8) AkAza gata sphaTikamaya siMhAsana, unakA 13 vAM guNasthAna zobhita hai| (9) pATapIThikA sahita dhvajarUpa tIrthakara nAma karmakI kIrti AkAzameM gUMjatI rahatI hai| (10) prabhu azokamaya chAyA meM rahate haiM, vahA jAnese auroMkA zoka nivAraNa karate haiN| (11) mArgameM calate samaya kATekI taraha tIkSNa aura paine haThavAdI vinIta ho jAte haiM / (12) Rtu arthAt samaya anukUla tathA dharmakAla ho jAtA hai| (13) 12 yojana taka zAntikA vAyu calatA hai| (14) jJAna dhArA pravAhita honese karma rajakA abhAva ho jAtA hai / (15) bhagavAn ke samavasaraNameM samabhAvakA sAmrAjya chA jAtA hai| (16) zabda, rUpa, rasa, gaMdha, sparzameM anukUlatA aura pratikUlatA rUpa pravRti. vikRti bhAva jAtA rahatA hai| (17) nizcaya aura vyavahAra naya rUpI cavara dulate rahate haiM / (18) prabhA yA anantajJAnapratimArUpa bhAmaMDala pITha Asana yA AtmAkI zobhA yukta hai| (19) unakI madhura bhASA eka yojana taka sunAI paDatI hai / (20) strI, puruSa, pazu, pakSI unakI sAketika artha. mAgadhI bhASAko apanI bhASAmeM samajhate haiM / (21) garva lekara AnevAle loka prabhukI vANIse nyAya lekara nirahaMkAra hojAte haiN| (22) prabhu jahA vicarate haiM vahAse 125 yojana cAroM ora sAta ItiyoMmeMse koImI Iti (bhaya) nIM hotii| (23) manuSya aura tithaMca ApasakA jAtIya dviSa bhAva tathA vaira virodha chor3a dete haiN| (24) janatA meM kisI prakAra kA bhaya nahIM hotA / (25) mAri Adika roga nahIM hote| (26) ativRSTi nahIM hotii| (27) anAvRSTi nahIM hotI / (28) durbhikSa nahIM hone pAtA / (29) svacakra-apane rAjA yA azubha karmokA upadrava nahIM hotaa| (30) para cakra-para rAjA yA pudgala prapaMcakA -
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 1 - vigrahAdi upadrava nahIM uThatA / (31) pahalekA phailA huA vyAdhi rogAdika naSTa :: hojAtA hai| (32) valavAn duryalako nahIM satAtA / (33) purANa rogakI . upazAnti hojAtI hai| (34) navIna rogakA saMvaraNa hojAtA hai| ra 35 vANI guNa (1) sundara saskArita bhASA hotI hai| (2) vara uca hotA hai / (3) bhASA grAmINa aura sAdI hotI hai| (4) svara aura bhApocAraNameM gaMbhIratA hotI hai / (5) volate samaya dhvani nikalatI hai / (6) vANI sarana hotI hai| (7) rAga yukta bhASA hotI hai / (8) sUtra yoDA aura artha adhika hotA hai| (9) vANImeM pUrvApara virodha nahIM hotaa| (10) sandeha rahita minna 2 artha prakAzana hotA hai / (11) nidazakita guNa dAtA hai / (12) vANI akATya yukti yukta hotI hai| (13) citta anyathA na hokara sthira hojAtA - hai, ata vANI AkarSaka hotI hai| (14) vANI deza aura kAlase ucita saMbaMdha ra rakhatI hai / (15) adhika vistRta hokara bhI anamela yA arucikara nahIM hotii| para (16) jIvAdi vastu vicArakA jJAna karAne vAlI bhASA hotI hai| (17) upadeza na karate samaya kisIkA marma prakAza nahIM krte| (18) bhASA pUrvApara sApekSa prada hotI hai| (19) AkhyAyikAkI taraha vANI manako premAspada banA detI hai| naI (20) bhASA madhura aura anAdikAlakI bhUkha miTAne vAlI hotI hai| (21) para unakI zraddheya bhApA khayaM siddha hotI hai| (22) vastukA vAstavika jJAna prakaTa na karAtI hai| (23) paranindA rUpa aura apanI prazasA rUpa bhASA nahIM hotii| a (23) prazaMsanIya bhASA hotI hai / (25) volate samaya adhika kAlakSepa nahIM krte| (26) cittako santoSa hotA hai| (27) vyAkhyAna madhyama gatikA hotA hai / (28) zrotA karma rogase mukta ho jAtA hai parantu manana karane para / (29) vANI anAdi kAlakI bhramaNA miTAtI hai| (30) jisakA varNana __ karate haiM usakA saMkramaNa usI vizeSa rUpase karate haiN| (31) unakI bhASA vacanAntara nahIM hotI / (32) pada, artha alaga 2 karake volate haiN| (33) sattva aura sAhasa zrotAoMkA baDha jAtA hai| (34) dharmazravaNa karate hue loka aghAte nhiiN| (35) jIvAdika kI avicchinna prarUpaNA karate haiN|
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 viirstutiH| khedajJa saMsArake prANiyoM dvArA arjana kie hue mArmika duHkhavipAkako jAnate haiN| karma vipAkase utpanna zArIrika mAnasika klezoMko prabhu sadaya hokara jAnate tathA dekhate haiN| unako du khokA jJAna karAneke anantara prANa, bhUta, jIva aura satvakI azAnti dUra karaneke lie ahiMsA, satya, nistRSNa AdikA upadeza karake saMsArameM zAntikI sthiti sthApanA karate haiM / ata khedana haiN| kSetrajJa___ AkAzake ananta pradezoMmeM dharma, adharma, jIva, kAla aura pudgalake ananta samUhako jAnaneke kAraNa prabhu kSetrana bhI hai| kyoMki loka aura alokake gupta aura pragaTa saba bhAvoM aura viSayoMke jJAtA hai| yathAtathya sva-svarUpa aura parakharUpa jAnanese AtmajJa haiN| tathA isa nakhara zarIra kSetra meM AtmA yA dharma rUpa sAra jAnanese, tathA strIke viSaya dopa aura usake ramaNa aura anuraka rahane meM jo doSa haiM use jAnaneke kAraNa kSetrajJa haiN| kuzala sat aura asatko alaga karake batA dete haiM, ATha prakArake karmarUpI tIkSNa kuzako kATanemeM kuzala haiN| nirjarAkA patha batAne meM samartha haiM, dharmopadeza denemeM maMgalaprada haiM ata. kuzala bhI hai| Azupraza___ ApakA upayoga ananta honese AzuprajJa haiM, parantu vaha upayoga chanasthoMkAsA nahIM hai| [vahato kucha dera soca vicAra karaneke pazcAt jAnatA hai, kArmANa vargaNAoMdvArA Atma-kharUpa para pardA paDa jAne ke kAraNa usa karma sahita saMsArI AtmA kI chadmastha sajJA hai| parantu bhagavAn to 'viyaha chaumANaM' isa dopase nivRtta haiM] maharSiH___atyanta ugra taparUpI anuSThAna karanese, anukUla pratikUla pariSaha aura upasarga sahana karanese, nAnA titikSAoM ko sahanese, tatva vastukA vAstavika rUpame prakAza karanese, satya vANIkA uccAraNa karanese maharSi the| __ atIta, anAgata, vartamAnakA ananta svarUpa jAnanekI dRSTise anantajJAnI, tathA sAmAnya arthakA bhinna karaNa karanese anantadarzI the| '
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRvaTIkA-hindI-gurjarabhApAntarasahitA 19 tara yukta ayutAnapavitra karanA, AmadopakA indriya damana unale anaya aura anula yaza kA gAyana manuSya-asura aura deva satra nila kara karate the| sasArako do AMkhoM dvArA pratlanatayA sUkSma aura vAdara pahA. yAca mAna bhAlamAMti karA dene unake pratipAdita vanako tathA unakI dhIratA dekha ! dharma saMsArake prAnioMnA dukhoMse uddhAra karanA usaccA khabhAva hai ataH vaha dharma hai tathA jJAna aura kriyAke medase dharma do tarahakA hai| "samatA, tapa, santoSa, saralatA, uttama kSamA, Adika vihita puruSArthako bhI bane kahA hai|" "manune dhairya rakhanA, zAnti karanA, akiMcanavRtti rakhanA, indriya danana karanA, AtmAko bure vicAroMse haTA kara pavitra karanA, AnnadopakA nigraha karanA, buddhi dvArA nan, asat yujJa ayuktakA nirNaya karanA, niSpApa tathA nispRha mala volnA, Ae hue koSako niSphala karanA, yaha 10 prakArakA barma batAyA hai|" varmake pArako pAnevAle pulyoMne deza kAla, avasthA, buddhi, zakti, Adi ke anurUpa varnopadezako hI auSadha rUpa kahA hai| - isake atirikta unakI caritra nizcalatA dhIratA dekha ! kyoMki ve 'apanI pratinAmeM sardava dRDha rahate the| saMyama ke atirikta ve kitImeM anurakta naye // 2 // gujarAtI yanuvAda-jJAtanandana zAsanapati mahAvIra prabhu 34 atizaya tathA 35 prakAranA vANI guNe karI alaMkRta htaa| 34 atizaya-(1) mAyAnA keza-dADhImUcha tathA zarIranA vALa ane nakha maryAdita hoya / (2) nIrogI ane mela, raja AdithI nirlepa zarIra hoya / (3) mAsa ane lehI gAyanA dUva nevA ujvala ane nIThAM hoya / (4) zvAnoivAsa kanala jevA mugandhita hoya / (5) pramunA AhAra ane nihAra carmatra odhI adRzya hoya, kAraNake te kriyAo gupta karavAmAM Ave che / (6) ArA'zamAM dharma cakra caale| (7) AkAgamA chatra- rhe| (8) AkAzamAM zvetavara cAmaro vijhAyaH / (9) AkAzamA atyanta svaccha sphaTika siMhAsana pAdapITha sahita thaI aave| (10) AkAzamA lavupatAkAodhI parimaMDita ramaNIya indra vIra.4
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 , vIrastutiH / .. dhvaja prabhunI Agala cAle / (11) azokavRkSa thaI Ave, tyAM javAthI vIjA onA gokarnu nivAraNa thAya / (12) jarA pAchalanA bhAgamA mastaka pradeze tejomaMDala thaI Ave, te daze dizAonA aMdhakArane dUra kare / (13) pRthvI bahu sapATa ane ramaNIya vanI jAya / (14) kAMTA UMdhA thaI jAya, tenI mAphaka bahu haThavAdI vinIta thaI jAya, (15) viparIta Rtu sukhaspI thaI jAya, samaya anukUla tathA dharma mATe yogya thaI jAya / (16 ) zItala-sukhakarasugandhayuktavAyu eka yojana kSetramA vahe / ane sarva prakAranI azuci dUra kre| (17) sugandhi vRSTi thAya tethI AkAzanI raja ane bhUmi UparanI reNu TaMkAI jAya, jJAnadhArA varasavAthI' karma raja dUra thaI jAya / (18) ramaNIya paMcavarNa phUla pragaTe / (19) amanojJa (azubha) zabda-sparza-rasa-rUpa-gandha upazameM arthAt nAza paame| (20) manojJa zabda-sparza-rUpa-rasa-gaMdha utpanna thAya / (21) cAre bAjue veThelI pariSada bhagavAnno yojanAtikramI svara varAvara dhravaNa karI zake ane te zabdo zrotAone priya lAge / (22) prabhu ardhamAgadhI bhASAmAM dharmadezanA Ape / (23) Arya anArya dezanA manuSyo-pazuo-pakSIo vigarene A bhASA potAnI bhApAmA pariNameM, te hitakara-sukhakara-Anandakara ane mokSadAyI laage| (24) janmavera, jAtivera, zAnta thAya. / (25) bhagavAnne dekhatA anya darzana-matAbhimAnI haTha choDI namra bane ch| (26) prativAdI niruttara dhne| (27) prabhu vicare che tyAMthI 25 yojana cAre dizAmAM duSkAlaudara-tIDa vigereno upadrava rahe nahi / (28) mahAmArI marakI plega na hoya / (29) svacakrano bhaya nahIM thAya / (30) para lazkarano bhaya na hoya / (31) ati vRSTi na thAya / (32) anAvRSTi na thAya / (33) dukAla na pdd'e| (34) utpAto ane vyAdhio turata zamI jAya / satyavANInA 35 guNa (1) bhagavAnnI vANI saMskAra-lakSaNa yukta hoya / (2) bulaMda AvAja vAlI vANI / (3) sAdI / (4) gaMbhIra / (5) paDachaMdA yukta / (6) sarala / (7) upanIta rAgatva-zrotAmo dhAre ke bhagavAn mane uddezIneja upadeza Ape cha / (8.) mahArtha---sUtra thoDo artha ghnno| (9) pUrvApara vAkyanI avirodhI / (10) ziSTa / (11) asaMdigdha, (12) vANImA-arthamA dUSaNa rahita / (13) hRdayagrAhI, (14) deza kAlane anukUla / (15) tatvanI
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 51 yathArtha svarUpa darzaka / (16) je sambandha cAlato hoya tenI siddhi puratuMja kahevu te| (17) pada vAkyarnu paraspara sApekSa paNuM / (18) iSTa rItie tatvanu kahevU / (19) atyanta madhura-sukhakara / (20) paranA rahasya virorene prakaTa nahi karanArI / (21) vastunA artha tathA dharma shit| (22) arthano jhalakATa uThe evA pado sahita / (23) para nindA ane AtmaprazaMsA rahita / (24) kahelA guNonA yogathI prazaMsA karavA lAyaka / (25) vyAkaraNanA doSa rahita / (26) zrotAone potAnA viSayano javAba maLavAthI Azcarya ane vairAgya utpanna karanArI / (27) adbhuta / (28) atyanta vilamba rahita / (29) mananI bhrAnti tathA vAkya bolavAnI azakti vigere doSa rahita / (30) sarva sura-asura-nara-ane tiryaMca potAnI bhASAmAM samaje tevI / (31) vIjA puruSonI apekSAe ziSyone viSe vizeSa buddhine pedA karanArI / (32) pado, vAkyo spaSTa rIte samajAya tevI cokkhii| (33) parAkramavALI anAyAse vANI prakAze jAya / (35) kahevA dhArelA arthonI sArI rIte siddhi thAya tyAM sudhI avicchinna vAgdhArAe bolyA javAya tevI / khedajJa saMsAranA prANioe saMcaya karelA mArmika karmanA du khavipAkane teo jANe cha / karmanA pariNAme utpana zArIrika tathA mAnasika klezone prabhu dayAI vanIne jANe che temaja dekhe che| temanA du khonuM jJAna karAvavAne tathA prANa-bhUta-jIvasatvanI azAnti dUra karavAne teo ahiMsA-satya-nistRSNa vigereno upadezakarIce saMsAramA zAntinI sthApanA kare che / tethI bhagavAn khedajJa cha / kSetrajJa AkAzanA ananta pradezomAM dharma-adharma-jIva-kAla ane pudgalanA ananta samUhane teo jANe cha / tethI kSetrajJa paNa cha / athavA loka alokanA gupta ane pragaTa sarva bhAva ane viSayanA jJAtA cha / yathAtathya svasvarUpa tathA parakharUpanA jJAtA hovAdhI AtmajJa cha / A nazvara zarIra kSetramA temanA AtmAnA athavA dharmarUpa sAranA jANakAra hovAthI, temaja strInA viSaya doSa ane temA ramaNa karavAyI je doSo utpanna thAya che, tenA paNa jANakAra hovAthI teo kSetrajJa cha / kuzala sat-asatne bhinna bhinna karIne vatAve cha / ATha prakAranA karmarUpI tIkSNa
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ viirstutiH| kuzane kApavAmAM kuzala cha / nirjarAno mArga vatAvavAmAM samartha che, dharmopadeza devAmA maMgalaprada ch| AzuprajJa teono upayoga ananta hovAthI AzuprajJa cha / parantu te upayoga chamasthonA jevo hoto nathI / [chamastha to thoDo samaya vicAraNA karyA vAda jANe ch| kArmaNa vargaNAo dvArA Atma svarUpa para paDado paDatA karma sahita sasArI AtmAne chadmastha kahe cha / parantu bhagavAn to "viyaTTa chaDamANa" e doSa thI mukta cha / maharpi atyanta ugra tapazcaryA karavAthI anukUla pratikUla pariSaha tathA upasarga sahana karavAthI nAnA prakAranA duHkho sahavAthI tatvavastunuM vAstavika rUpa pragaTa karavAthI, satyavANI bolatAM hovAthI, teo maharSi htaa| bhUta-bhaviSya ane vartamAnanA ananta svarUpa jANavAnI apekSAe teo anantajJAnI tathA sAmAnya arthanuM bhinnakaraNa karavAthI anantadarzI htaa| temanA akSaya ane atula yazanuM gAna manuSya-sura-asura vigere sarve maLIne karatA htaa| lokane cakSubhUta evA zrImahAvIradevanA parUpelA varmane tathA temanI dhIrajane jANa ane dekh| , dharma sasAranA prANione du samAthI uddhAra karavAno teno svabhAva cha / jJAna ane kriyA e ve prakArano dharma che / samatA-tapa-santoSa-saraLatA-uttama kSamAvigerene paNa dharma kahevAmA Ave cha / dhIraja rAkhavI-zAntidhAraNa karavI-akicanavRtti bhajavI-iMdriya damana-AtmAne kharAva vicArothI haTAvIne pavitravanAvavoAtmadoSanigraha-buddhi dvArA sat-asat-yukta ayuktano nirNaya, niSpApa-nispRha-satya, krodha niSphala karavo-ema daza prakArano dharma manue paNa vatAvelo cha / dharma pAragata puruSoe deza-kAla avasthA-buddhiSzaktine anurUpa dharmopadeza Apyo che| mahAvIraprabhunI cAritramA nizcalatA, dhIratA eTale teo potAnI pratitrAmA hame dRDha rahatA hatA, sadaiva sayamamAja teo mama rhtaa|
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA uhuM aheyaM tiriyaM disAsu, tasA ya je thAvara jeya paannaa|| se NicaNicehi samikkha panne, dIveva dhammaM samiyaM udAhu // 4 // saMskRtacchAyA UrdhvamadhastiryakSu dikSu, trasAzca ye sthAvarA ye ca prANinaH / sa nityAnityAbhyAM samIkSya prAjJaH dIpa [dvIpa] iva dharma samitamudAha // 4 // saM0 TIkA-adhunA sudharmAcAryastadguNAn ' sphuTaM prakaTanacikIrparAha-UrdhvamastiryakSu dikSvathavA caturdazarajjvAtmake loke ye jIvAH "zuddhanizcayanayenAdimadhyAvasAnavarjitavaparaprakAzakAvinazvaranirupAdhizuddhacaitanyalakSaNanizcayaprANena yadyapi jIvanti, tathApyazuddhanizcayanayenAnAdikarmavandhavazAdazuddhadravyabhAvaprANairjIvantIti jIvAH / 'upayogamayAH' zuddhadravyArthikanayena yadyapi sakalavimalakevalajJAnadarzanopayogamayAstathApyazuddhanayena kSAyopazamikajJAnadarzananivRttatvAjjJAnadarzanopayogamayA bhavaMti / "amUrtayaH" yadyapi vyavahAreNa mUrtakAdhInatvena sparzarasagandhavarNavatyA mUrtyA sahitatvAnmUrtAstathApi paramArthenAmUrtAtIndriyazuddhavuddhaikakhabhAvatvAdamUrtAH / "kartAraH" yadyapi bhUtArthanayena niSkriyaTakotkIrNajJAyakaikakhabhAvo'yaM tathA'pyabhUtArthanayena manovacanakAyavyApArotpAdakakarmabIjasahitatvena zubhAzubhakarmakartRtvAt kartAraH / "sadehaparimANA" yadyapi nizcayanayena sahajazuddhalokAkAzapramitAsaMkhyeyapradezAstathApi vyavahAreNAnAdikarmavandhAdhIna
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 viirstutiH| - - tvena zarIranAmakarmodayajanitopasaMhAravistArAdhInatvAt ghaTAdibhAjanasthapradIpavat sadehaparimANAH / "bhoktAraH" yadyapi zuddhadravyArthikanayena rAgAdivikalpopAdhirahitakhAtmotthasukhAmRtabhoktArastathA'pyazuddhanayena tathAvidhasukhAmRtAbhAvAcchubhAzubhakarmajanitasukhaduHkhabhoktatvAdbhoktAraH / "saMsArasthAH" yadyapi zuddhanizcayanayena nissaMsAranityAnandaikakhabhAvAstathApyazuddhanayena dravyakSetrakAlamAvabhavapaJcaprakArasaMsAre tiSThantIti sNsaarsthaaH| "siddhA" vyavahAreNa svAtmopalabdhilakSaNasiddhatvapratipakSabhUtakarmodayena yadyapyasiddhAstathApi nizcayanayenAnantajJAnAnantaguNakhabhAvatvAt siddhAH / ta evaMguNaviziSTA jIvAH / "visrsorddhgtikaaH|" yadyapi vyavahAreNa caturgatijanakakarmodayavazenoodhastiryaggatikhabhAvAstathApi nizcayena kevalajJAnAdyanantaguNAvAptilakSaNamokSagamanakAle vilasA khabhAvenorddhagatikAzceti / atra zuddhAzuddhanayadvayavibhAgena nayArthA apyuktAH / AgamArthaH punaH "astyAtmA'nAdibaddhaH" ityAdiprasiddha eva zuddhanayAzritaM jIvakharUpamupAdeyaM zeSaM ca heyam / evaMvidhA nIvAstrasyantyudvegaM bhayaM prApnuvanti yadvA caranti cetastato gacchantIti trsaaH| "cariSNu jaMgamacaraM trasamiMgaM carAcaramityamaraH / " te trasAstu dvitricatuHpaJcendriyaH medAccaturdhA / tathA ye ca sthAvarAH pRthivyamvutejovAyuvanaspatibhedAtpaMcadhA / tiSThantIti sthAvarA bhUtAH satvAzcApi, yathA ca "prANA dvitricatuHproktA bhUtAstu taravaH smRtAH / jIvAH paMceMndriyAH proktAH zeSAH satvA udIritAH // " "sthAvaro jaMgametara ityamaraH / " ete prANAnAM dhArakatvAtprANino bhavanti / prANAstu dazadhA yathA-"paMcendriyANi trividhaM valaM
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 55 ca, hyucchAsaniHzvAsamathAnyadAyuH, prANA dazaite bhagavadbhiruktAsteSAM viyogIkaraNaM hi .hiMsA / " ete vidyante yasya te prANino, jIvasyAdhunA tu bAhyaprANadhanaparAkramatvAt "zaktiH prANaH parAkrama itymrH|" cArvAkazAkyAdimatanirAkaraNena pRthvyAyekendriyANAmapi jIvatvamityAveditam / tAn jIvAnnityAnityAbhyAM dhruvavyayAbhyAM samIkSya-jJAtvA kevalajJAnitvAtprakarSeNa jAnAtIti praajnyH| dravyArthika-paryAyArthikanayAzrayaNAdAvedyeti bhAvaH / sa jJAtRputro mahAvIro bhagavAn tatva-padArthakharUpANAM jJApakatayA dIpavadIpaH prakAzakatvAt yathArthadharmamAha-uktavAn / samyaktayA samatayA zrutacaritrAtmakaM dharma vItarAgabhAvena rAgadveSarahitatvena sadanuSThAnitayA ceti / paramakAruNiko hi bhagavAn lokAnanugrahItumeva dharmamAveditavAnnatu nijotkarSaprakAzanArthamapIti sahRdayai yam // 4 // ___ anvayArtha-[se ] usa [panne] AtmaprajJa kevalajJAnI prabhune [uDe] Upara [aheyaM] nIce aura [tiriyaM] tirachI [disAsu] dizAoMmeM [je] jo [tasA] trasa-hilane sarakanevAle (ya) aura [thAvara] sthAvara [pANA] prANI hai, unako [NiJcaNicahi ] nitya aura anityadRSTise [ samikkha ] jAna kara [dIve va] dIvekI sadRza athavA vizvasAgarameM DUbate jIvoMkelie TApUkI taraha (dhamma) dharmako [ samiyaM ] samAnabhAvase [udAhu ] vatAyA // 4 // bhAvArtha-Arya sudharma phirayoM vole ki-bhagavAn mahAvIra trasa aura sthAvara jIvoMko joki-Upara-nIce aura idhara udhara bhare paDe haiM, saba jagaha vidyamAna haiM, aura jIvoMko unhoMne paryAyakI dRSTise anitya aura dravyakI dRSTise nitya batAyA hai| aura unake uttama dharmakA upadeza jagat-sAgarameM DUbate hue prANioMko TApUke samAna sahArA dete hai, aura ajJAnatAke adhereko miTAnekelie dIveke samAna hai| isa pravacanase anAtmavAdakA khaNDana ho jAtA hai
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ viirstutiH| evaM vRkSa-vAyu-pRthvI AdimeM jIva hai yaha siddha kiyA hai, aura jainadarzanake prANabhUta syAdvAda-siddhAntakA samyak digdarzana kara dikhAyA hai // 4 // zrIsudharmAcArya vIra prabhuke guNoM ko prakaTa karate haiM ! bhASA-TIkA-sarvajJa-vIra bhagavAnne Urdhvaloka, mAnavaloka, adho-loka ke saba jIvoMkA svarUpa isa bhAnti varNana karake batAyA hai ki-"jIva" yadyapi jIvasamUha zuddha nizcayanayase Adi, madhya aura anta se rahita, apane aura parake guNoMkA prakAzaka, upAdhirahita aura zuddha caitanya (jJAna) rUpa nizcaya prANase hI jIvita hai, tathApi azuddha- nizcayanayase anAdi karmabandha ke vazase jo azuddha dravyaprANa aura bhAva prANa haiM unase jIvita rahane ke kAraNayaha jIva hai| upayogamaya yadyapi zuddhadravyArthikanayase paripUrNa tathA nirmala jJAna aura darzana hI upayoga haiM isI se jIvasaMjJA hai, to bhI azuddha-nayase kSAyopazamikajJAna aura darzanase banA huA hai, isa lie jJAnadarzanopayogamaya hai| amUrta yadyapi vyavahAranayase yaha jIva mUrta karmoM ke adhIna hone se sparza, rasa, gandha, varNavAlI mUrtike dvArA racita rahaneke kAraNa mUrta hai tathApi nizcaya nayase amUrta, indriyoMse agocara, zuddharUpa khabhAvakA dhAraka hone se amUrta hai| kartA yadyapi jIva nizcayanayakI dRSTise kiyA rahita, upAdhirahita jAnaneke khabhAvakA dhAraka hai / tathApi vyavahAranayase mana, vacana tathA kAyake vyApArako utpanna karanevAle karmose yukta honeke kAraNa zubha aura azubha karmoMkA karanevAlA hai, ata kartA hai|| sadeha parimANa yadyapi jIva nizcayanayapUrvaka khabhAvase utpanna zuddhalokAkAzake samAna hai aura asakhya pradezoMkA dhAraka hai, tathApi zarIra nAma karmake udayase utpannasaMkoca tathA vistArake adhIna hone se ghaDe Adi pAtroMmeM rahe hue dIpakakI sadRza apane dehake parimANa jitanA hai|
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA bhoktA yadyapi jIva zuddhadravyArthika nayase rAgAdivikalparUpa upAdhiyoMse zUnya hai, aura apane AtmAse' utpanna hue amRtako bhoganevAlA hai, tathApi azuddhanayase usa sukharUpa amRtapadArthake abhAvase zubha kamase utpanna sukha aura azubha mase utpanna du khoMko bhogatA hai ata. bhoktA mI hai| saMsArastha sasAramai sthita raha kara aneka paryAya badalatA rahane ke kAraNa sasArI hai| yadyapi jIva zuddha nizcayanayase sasAra rahita hai aura nitya Anandaghana rUpa eka khabhAvakA dhAraka hai tathApi azuddha nizcaya nayase dravya, kSetra, kAla, bhAva, bhava ina bhedoMse pAca prakArake sasArameM rahatA hai ata yaha AtmA-jIva sasArastha bhI hai| siddha yaha AtmA siddha bhI hai| yathAha prajJApanAyAm-sitaM baddhaMaSTaprakAraM karmendhanam , dhmAtaM dagdhaM jAjvalyamAnazukladhyAnAnalena yaiste niruktavidhinA siddhAH / athavA 'pidhu gatau' iti vacanAt sedhanti sa apunarAvRttyA nivRttipurImagacchan , athavA 'pidhu sarAddhau' iti vacanAt siddhyanti sma niSThitArthA bhavanti sma / athavA "SidhUJ zAstre mAMgalye ca" iti vacanAt sedhanti sma zAstAro'bhUvan , mAMgalyarUpatAM cAnubhavanti smeti siddhAH / athavA siddhA nityA aparyavasAnasthitikatvAt , prakhyAtA vA bhavyarupalabdhaguNasandohatvAt , Aha ca, "mAtaM sitaM yena purANakarma, yo vA gato nivRtisaudhamUrdhni; khyAto'nuzAstA pariniSThitArtho, yaH so'stu siddhaH kRtamaMgalo me" ataH sa siddho namaskaraNIyazcaiSAmavipraNAzijJAna-darzana-sukhazaktyAdiguNayuktatayA khaviSayapramodaprakarpotpAdanena bhanyAnAmatIvopakArahetutvAditi /
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ viirstutiH|' ' '; bhAvArtha-"ATha prakArake karmarUpaIndhanako zukladhyAnakI Agase jisane jalA diyA ho vaha siddha hotA hai, athavA gatyarthaka 'Sidhu' dhAtuse siddha arthAt apunarAvRtti kI apekSA jo nirvRttipurImeM pahuMca gae haiM vaha siddha haiM; athavA nippatyarthaka 'Sidhu' dhAtu dvArA 'siddha' yAnI jisane apane arthako niSpanna kiyA hai, aura jo kRtakRtya hogayA ho, vaha siddha hai, athavA zAstrArthaka aura mAgalyArthaka 'bidhUm' dhAtuse 'siddha' yAnI jo zAsanakartA ho, athavA jo maMgalavake svarUpakA anubhava kartA ho, yA jo svayaM maMgalarUpa ho vaha 'siddha' hai; athavA nitya kAraNa jinakI sthiti avinAzI hai, athavA bhavya jIvoMko jinake guNasamUha upalabdha hone se prasiddhi prApta haiM, yA jinhoMne bAMdhA huA purAnA karma jalA diyA hai, jo nirvRttirUpa mahalake zikharake Upara jA pahuMcA hai, jo prasiddha hai, anuzAsana karanevAlA hai, kRtArtha hai, vaha siddha prabhu hamAre lie kRta maMgala hai namaskAra karane yogya hai, isIlie ki-ve avinAzI-jJAna, darzana, sukha, zakti, Adikase yukta haiM aura khaviSaya AnandotkarSa ke utpAdaka honese bhavya jIvoMke Upara apratima upakAra karane se ve namana karane yogya haiN|" yadyapi jIva vyavahAra nayake kAraNa apanI AtmAkI prApti rUpa uparokta siddhatva yukta hai, aura usake pratipakSI karmoMke udayase asiddha hai, tathApi nizcaya nayase anantajJAna aura anantaguNa khabhAvakA dhAraka honese siddha hai; / UgAmI ina kahe hue guNoMkA dhAraka jIva khabhAvase UrdhvagamanakaranevAlA hai, yAnI vyavahArase cAra gatiyoMko paidA karanevAle karmoke udayase UMcA, nIcA, tathA tiLa gamana karanevAlA hai, tathApi nizcayanayase kevalanAna, Adi anantaguNoMkI prApti svarUpa mokSameM calA jAneke kAraNa khabhAvase Urdhvagamana karane vAlA hai, isa prakAra jIvakA kharUpa zuddha aura azuddha nayakI dRSTise samajhAyA gyaahai| aura anAdi kAlase kmyodvaaraa AtmA svayaM vaMdhakara sasArameM rula rahA hai ityAdi AgamakA artha to prasiddha hI hai / aura zuddha naya ke Azrita jIvakA svarUpa upAdeya yAnI grahaNa karane yogya hai aura vAkI saba heya hai tathA unake trasa aura sthAvara ye do bheda haiN| trasa trasa prANI ve haiM jo kisI ke dvArA bhaya, trAsa, aura udvega pAkara, yo
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhApAntarasahitA 59 satAyA jAkara apane vacaneke lie jo idhara udhara bhAga phira sakate haiM, jinake do indriya, tIna indriya, cAra indriya, pAca indriya, ye cAra prakAra haiN| sthAvara pRthivI, pAnI, Aga, havA, vanaspatike medase pAca sthAvara haiN| ye apane Upara Ae hue sakaTa se vacaneke lie udyama karanemeM sarvathA azakta haiM, bahuta thoDI samajha hai, aura janma maraNa bhI adhika karate rahate haiM, pRthvI, pAnI, ami, vAyu ke jIva 48 miniTa me 12824 vAra mara kara janma lete haiM, vanaspatimeM nigodajIvakI apekSA 65536 vAra janmate marate haiN| hamArA eka zvAsa sukhase AtA hai aura ve 17 vAra janma kara marate haiN| ata ye sava sthAvara kahalAte haiN| inhIM me bhUta satva bhI haiM yathA 2-3-4 indriyavAloMko prANI sajJaka jAnanA cAhie / vanaspatikI bhUta sajJA hai| pAca indriya vAloko jIva sajJaka mAnA hai| pRthvI, pAnI, Aga, havAko satva sajJAse pahacAnate haiN| ina sava jIvoMmeM 10 dravya prANa hote haiN| jinakI gaNanA isa bhAti hai| 10 dravya prANa-zrotrendriya, cakSurindriya, prANendriya, raseMdriya, sparzendriya, mana, vacana, kAya, Ayuke pramANu, zvAsa ucchrAsakA lenA choDanA, ityAdi 10 prANa haiN| yaha prANa dhana saba jIvoMko atyanta priya hai| jaba ina para musIvatakA kulhADA vajatA hai taba usa dhanase moha eka dama heTA detA hai| sthAvaroMmeM jIva siddhi honese cArvAkAdi kA khaNDana ho jAtA hai| bhagavAnne ina saba jIvoMko dravyakI dRSTise nitya aura paryAya kI dRSTise anitya pharmAyA hai| ise dravyArthika aura paryAyArthika nayake Azrayase mI samajhAyA hai| prabhu svayaM TApU kI taraha DUbate hue sasArI jIvoMko sahAyaka bhUta haiM, aura unakA jJAna tatva-padArtha kA pRthak jJAna karAneke kAraNa dIpakake samAna haiN| dIpakakI taraha sva-para rUpakA jJAna prakaTa ho jAtA hai| yahI bhagavAnkA dharma hai, jise unhoMne aura tIrthaMkaroMkI bhAti samatA arthAt tulanAtmaka dRSTise kahA hai| inakA dharmopadeza karanekA Azaya lokoMko samabhAva-upazamabhAva-ahiMsAbhAva tathA satyakA kharupa samajhAkara sasArameM paropakAritA phailAnA thA kucha apanA utkarSa prakaTa karanekA uddeza nahIM // 4 // gujarAtI anuvAda-sudharmAcArya vIraprabhunA guNonuM varNana kare cha /
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIrastutiH / sarvajJa prabhu zrIvIra bhagavAne Urdhvaloka adholoka ane trichAlokanA samasta jIvonuM svarupa A rIte varNavelaM che / jIva jo ke jIva samUha zuddha nizcaya nayathI Adi-madhya ane anta rahita, kha tathA para guNa prakAzaka, upAdhi rahita, ane zuddha caitanya (jJAna) rUpa nizcaya prANathI jIvita che / to paNa azuddha nizcaya naye anAdi karma baMdhanA kAraNe ne azuddha dravya prANa ane bhAva prANa che tenAthI jIvita rahevAne kAraNe jIva che / 60 upayogamaya jo ke zuddha dravyArthika naye jIva paripUrNa tathA nirmala jJAna darzana maya che, to paNa azuddha naye kSAyopazamika jJAna darzana yukta che, tethI jIva jJAnadarzanopayogamayI che / amUrta vyavahAranayathI A jIva mUrta karmone vaza hovA zrI sparza-rasa-gaMdha-varNa vALI mUrtithI racita hovAnA kAraNe mUrta che / paNa nizcaya naye amUrta, indriyothI agocara zuddharUpa svabhAvano dhAraka hovAthI amUrta che / kartA jIva nizcayanaye kriyA rahita, upAdhirahita, jANavAno khabhAvano dhAraka hai; paNa vyavahAra naye mana-vacana-kAyanA vyApArane utpanna karavAvALA karmothI sahita starnA kAraNe zubhAzubha karmano kartA cha / sadeha parimANa jIva nizcaya pUrvaka svabhAvathI utpanna zuddha lokAkAza samAna che, temaja asaMkhya pradezono dhAraka che, paNa zarIra nAmakarmanA udaye ghaDA vigere pAtramA rahelA dIvAnI mAphaka sakoca vikocamaya hovAnA kAraNe deha pramANa rahe che / bhoktA -- zuddha dravyArthika naye jIva rAgAdi vikatparUpa upAdhithI rahita che, temaja nijAtmadhI utpanna amRtano bhoktA che, paNa azuddhanaye te sukharUpa amRta padArthonA abhAve zubhakarmathI utpanna sukha ane azubha karmathI utpanna dukhano bhokA che /
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 61 saMsArastha-sasAramA rahIne paryAya vadalatA rahevAne kAraNe saMsArI che, jo ke zuddha nizcaya dRSTie jIva saMsAra rahita che, temaja nitya AnaMdaghanarUpa khabhAvano dhAraka che, to paNa azuddha nizcaya naye dravya-kSetra-kAla-bhAva-bhava e pAMca prakAre sasAramA rahe che, tethI AtmA-jIva saMsArastha paNa che| siddha-ATha prakAranA karmarUpa IMdhaNane zukladhyAnanI Aga vaDhe jeNe yALI dIdhA hoya, te siddha cha, athavA gatyarthaka "Sidh" dhAtu thI siddha arthAt apunarAvRttinI apekSA je nivRtti purImA pahoMcI gayA che, ve siddha che, athavA niSpatyarthaka "Sidhu" dhAtu thI siddha eTale jeNe potAnA artha niSpanna kA che, ane je kRtakRtya thaI gayA che, te siddha che, athavA zAstrArthaka temaja mAMgalyArthaka "Sidhun' dhAtuthI siddha arthAt je zAsana kartA cha, athavA je maMgalatvanA kharUpanA anubhava kartA cha, athavA je svayaM maMgalarUpa che, te siddha che, athavA nitya hovAnA kAraNe jenI sthiti avinAzI che, athavA bhavya jIvomA je guNasamUha upalabdha hovAnA kAraNe prasiddhi pAmelA che, athavA jeNe pUrve vAMghelA junAM karmo vALI nAkhyA cha, je nivRtti mahelanA zikhara para virAje cha, je prasiddha che, zAsana kartA che, kRtArtha che, te siddha prabhu udAsIna rUpeNa ApaNA maMgalanA karanAra cha, namaskAra karavA yogya che, eTalA mATe ke teo avinAzI jJAna, darzana, sukha, zakti Adi thI yukta che, ane khaviSaya AnandotkarSa utpAdaka hovAthI bhavya jIvo para apratima upakAra karavAne lIdhe namana karavA yogya che, jo ke jIva vyavahAra naye potAnA AtmAnI prAptirUpa uparoka siddhatva guNavAlo cha, ne tenA pratipakSI karmonA udaye asiddha che, to paNa nizcaya naye anantajJAna ane anantaguNa svabhAvano dhAraka hovAthI te siddha ch| UrdhvagAmI-uparokta guNo dhAraNa karanAra jIva khabhAvadhI urdhvagamana karavA vALo che, ane vyavahAre caturgatimA rakhaDAvanAra karmonA udayathI UMcI, nIcI tathA tirachI dizAmA gamana karavAvALo che, to paNa nizcaya naye kevalajJAnAdi ananta guNonI prApti svarUpa mokSamA javAnA kAraNe khabhAvathI Urdhvagamana karavAvALo cha, A rIte zuddha ane azuddha naye jIvanuM svarUpa samajAveluM che, anAdikAlathI karmabaMdhathI baMdhAelo AtmA sasAramA rakhaDIja rayo che, ityAdi AgamathI prasiddha che, zuddha naye jIvanuM svarUpa upAdeya arthAt grahaNa karavA yogya __ che, ane vAkI vIju vadhuM heya che, tenA trasa ane sthAvara evA ve bheda cha /
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIrastutiH / . . trasa-koI thI bhaya, trAsa, udvega pAmIne athavA satAmaNI pAmatAM potAnA cacAva arthe je ahIM tahIM harI pharI ke bhAgI zake che, te trasa che, tenA veMdriya, tendriya, cauriMdriya ane paMceMdriya evA cAra meda che; - - - sthAvara-pRthvI-pANI-agni-vAyu ane vanaspati e pAMca sthAvaranA meTa che| teo potAnA para AvI paDelA saMkaTomAthI vacavAno prayatna karavAmA sarvathA azakta che, ghaNIja ochI samajavAlA che, janma-maraNa ghaNAM kare cha; pRthvI-pANI-ami ane vAyunA jIvo 48 miniTamA 12824 vAra janme cha ne mare cha, vanaspatimAM nigodanA jIvo 65536 vAra janme mare che, eka zvAsozvAsamAM te eTalA bhava kare che, AthIM A vadhA sthAvara kahevAya ch| A darekamA jIva che, ane te kevA svarUpe che te nIcenI hakIkate samajAze te tamAmane zarIra che, ane tenA zarIrane manuSyanA zarIra sAthe judI judI rIte sarasAvavAmA Ave che / / pRthvIkAya-jema manuSyane kAi vAgelaM hoya ane ghA paDela hoya, te rujhAtA dhIme dhIme bharAi jAya che, tema khodelI khANo paNa svayaM bharAi jAya che, jema ughADApage cAlanAra manuSyanA pagarnu taLiU ghasAya che tema vadhatu jAya che,tevIja rIte mANaso-pazupakSI tathA vAhanonI AvajAva-thavAthI pRthvI paNa roja ghasAya che, ne roja vadhavA pAme che, jema vAlaka vadhe che-tema parvata paNa dhIme dhIme nitya vadhe che, mANasane loDhuM pakaDabuM hoyato mANasane loDhA pAse javaM. paDe che, sAre loha cuMbaka nAmano patthara potAne sthAne rahIne potAnI caitanya zakti thI loDhAne potAnI pAse kheMcI le che, mANasanA peTamA patharIno roga thAya cha te saceta patthara hovAthI nitya vadhe che, mAchalInA peTamA rahela motI paNa eka jAtano patthara che, ane te paNa nitya vadhe che, jema mANasanA zarIramAMnA hADakAmAM jIva hoya che, tema pattharamA paNa jIva hoya cha / apakAya-jema pakSInA iMDAmA rahela pravAhI padArtha paMcendriya pakSInA piMDa svarUpe cha, tema pANInA jIvo paNa te ekendriya jIvonA piMDa rUpe che, manuSya tathA tiryaca garbha avasthAmA zarUAtamA pravAhI pANI rUpe hoya che, tema pANImAM paNa jIva samajavA, jema ziyALAmAM manuSyanA mukhamAMthI varALa nIkaLe ,, tema kuvAnA pANImAMdhI paNa varALa nIkaLe che, jema ziyALAmAM manuSya zarIra garama hoya che, tema ziyALAmoM kutvAnuM pANI paNa garama hoya che, jema garamImAM manuSyanuM zarIra zItaLa hoya che, tema unALAmA kuvAtuM pANI paNa zItala hoya che,
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 63 jema manuSyanI prakRtimAM paNa zaradI tathA garamI hoya che, tema pANI nI prakRtimAM paNa zaradI tathA garamI hoya cha, jema manuSyanu zarIra ziyALAmA akaDAi jAya che, tema ziyALAmA taLAva- pANI paNa akaDAI jaine barapha bane che, jema manuSya bAlyAvasthA, yuvAvasthAne vRddhAvasthA jevA navAM rUpa dhAraNa kare che, tema pANI paNa varALa-varapha ne varasAda Adi rUpa dhAraNa kare che, jema manuSyano deha mAtAnA garbhamAM pAke che, tema pANI paNa cha mAsa vAdaLAmAM garbha rUpe pAkIne varSAnuM rUpa dhAraNa kare che, jema manuSyano kAco garbha koIka vAra gaLI jAya che, tema pANIno paNa kAco garbha gaLI jAya che, jene karA payA kahevAya che, tejaskAya-jema manuSya ivAsozvAsa sivAya jIvI na zake, tema agni paNa zvAsozvAsa sivAya jIvI zakato nathI, jema tAvamA manuSyanuM zarIra garama rahe che, tema aminA jIvo paNa garama hoya che, maraNa pAmavAthIM manuSyanuM zarIra ThaMDa paDI jAya che, tema aminA jIvo paNa marI javA thI ThaMDA paDI jAya cha, jema AgIyAnA zarIramA prakAza hoya che, tema abhinA jIvomA paNa prakAza hoya che, jema mANasa cAle che, tema ani paNa cAle che, eTale agni phelAine te AgaLa vadhato jAya che, jema manuSya oNkasIjana [prANavAyu] havA le che, ne kArvana [viSavAyu] vahAra kADhe che, tema agni paNa oNkasIjana havA laine kArbana havA bahAra kADhe cha / vAyukAya-havA hajAro gAU sudhI svatantra rIte cAlI zake che, havA potAnA caitanya vaLathI moTA vizALa vRkSa tathA moTA mahelone pAhI nAkhe che, havA potAnuM zarIra nAnAmAMthI moTa vanAve che, vartamAnakALamA vijJAnioe zodha karIche, ke havAmAM thekasasa nAmanAM sUkSma jaMtuo uDe che ne te eTalA sUkSma che ke, soyanI aNI jeTalA bhAgamA eka lAkha jaMtuo sukhethI ArAma pUrvaka vesI zake che / vanaspati kAya-manuSyano janma mAtAnA garbhamA rahayA pachI thAya che, tema vanaspatinA jIvo paNa pRthvImAtAnA garbhamA amuka samaya rahayA pachI vahAra nIkaLe che, jema manuSyanuM zarIra nitya vadhe che, tema vanaspatinuM zarIra paNa nitya vadhe cha, jema manuSya bAlAvasthA-yuvAvasthA ne vRddhAvasthA bhogave che, tema traNe avasthA vanaspati paNa bhogave che, jema manuSyanA zarIrane kApavAthI lohI nIkaLe che, tema vanaspatinA zarIrane kApavAthI mAthI pravAhI padArtha vividha raMganA nIkaLe cha,
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 " viirstutiH| . jema khorAka maLavAthI manuSya, zarIra puSTa thAya che, ane na maLavAthI sukAI jAya che, tema vanaspati paNa khAtara tathA pANIno khorAka maLavAthI te vikAsa pAme che, ane tenA abhAve te sukAI jAya che, jema manuSya zvAsa le che, tema vanaspati paNa zvAsa le che, divase kArvana havA laIne rAtre vanaspati oNkasIjana havA bAhara kADhe che, jema keTalAka manuSyo mAsAhArI hoya che, tema vanaspati paNa mAkhIpataMga Adi nAnA jIvonA satvane potAnAM pAdaDA vatI cusI le che, yA khAtara ane havA dvArA mAMsAhAra kare cha, candramukhI puSpa candramAnI sAme ne sUryamukhI puSpa sUryanI sAme khole che, ane temanA asta thavAthI bIDAI jAya cha / temAM bhUta-satva paNa che, jemake be-traNa-cAra indriyavALA jIvo prANI kahevAya che, vanaspatine bhUta, pAca iMdriyavAlAne 'jIva, ane pRthvI-pANI-agni-vAyune 'satva' kahe che, e vadhA jIvomAM 10 dravya prANa hoya che, jenI gaNatarI nIce mujava nI ch| pAca indriya, mana, vacana, kAya, AyuSya, zvAsozvAsa, e daza prANa cha, A prANadhana sarva jIvone atyanta priya cha / sthAvaromAM jIva hovAna sAvita thavAnA puSTa kAraNe cArvAka-nAstika AdinuM khaMDana thaI jAya che, A sarva jIvo dravya dRSTie nitya ane paryAya dRSTie anitya che, ema mahAvIra bhagavAne pharamAveluM che, prabhu pote beTa samAna DUvatA sasArI jIvone sahAyaka che, temaja temanuM jJAna tatvano nirNaya karAvavAne kAraNe dIpaka samAna che, dIpaka samAna kharUpa-pararUpanuM jAna pragaTa thaI jAya che, A bhagavAnno dharma cha, ke je teoe tulanAtmaka dRSTi thI kahelo ch| dharmopadeza karavAno temano uddeza lokone samabhAva-gAnti-ahiMsA-satyanuM svarUpa samajAvIne paropakAra karavAno hato, paNa potAno utkarSa pragaTa karavAno na hato // 4 // se sacadaMsI abhibhUya nANI, NirAmagaMdhe dhiimaM ThiyappA; aNuttare savajagaMsi vijaM, gaMthA atIte abhae aNAU // 5 //
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 65 - saMskRtacchAyA sa sarvadarzI amibhUya jJAnI, nirAmagandho dhRtimAna sthitaatmaa| anuttaraH sarvajagati vidvAn, granthAdatIto'bhayo'nAyuH // 5 // saM0 TIkA-sa jJAtUputramahAvIro bhagavAn sarvadarzI samAsIt, kiM kRtvA, amibhUya-yAvaddvAviMzatipariSahAn tiraskRtya parAjaya kRtveti / punaH kevalAkhyaM jJAnamasyAstIti saH / "ata iniThanau / " paratIrthAdhipAMdhikatvamAveditamityanena // atha jJAnakriyAbhyAM mokSa iti tasya bhagavato jJAna pradarzya kriyAM darzayitumAha // nirgato'pagata Amo vizodhikoTirUpo gandho yasmAt so'sti nirAmagandho-mUlottaraguNasamanvitAM caritrakriyAM kRtavAn iti / dhRtimAn sthairyasampanno nizcalatayA caritrArAdhakaH / sthitAtmA-nirmalAtmA zukladhyAnIti, yAvadathavA sthityAtmA maryAdAnvitAtmA, yathA "saMsthAtuM maryAdA dhAraNA sthitirityamaraH / " azeSakarmavigamAtsthito vyavasthita AtmA yasya sa sthitAtmA / pariNAmadvAreNa vizeSaNaM jJAnakriyayoretacceti bhAvaH / anuttara-utkRSTaH zreSTho nAsmAduttaraM pradhAnaM sarvasminnapi jagati vidyate so'nuttrH| "anuttara eSAM viparyaye zreSTha ityamaraH" / vidvAn sarvaheyopAdeyajJeyapadArthavettA, sakaladravyANAM karatalAmalakavatpratyakSadazIti bhAvaH / "vidvAn vipazciddoSajJaH sansughIH kovido budhaH, dhIro manISI zaH prAjJa, ityamaraH" / granthAdatIto 'ntarbAhyaparigrahagraMthAdatIto rahitaH, athavA karmarUpAinthAdatikrAnto rahito nirgrantha ityarthaH / pravRttibhAve'thavA karmaparvaNo'tIta ityAzayaH / "pranthinI pUrvaparupI ityamaraH" / amayaH sapta prakArakaM bhayaM na vidyate yasyAsAvabhayo mItirahitaH / "darastrAso bhiitibhoH sAdhvasaM bhymitymrH"| anAyuH-nArakatiryanRsurAyurahitatvAt / dagdhakarmavIjatvena punaru vIra 5
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ , viirstutiH| ' tpAdasyAbhAvAccetyarthaH / "dagdhe vIje yathAtyantaM prAdurbhavati nAMkuraH / karmavIje tathA dagdhe, nArohati bhavAMkura iti" // 5 // - anvayArtha-[se] vaha [savvadaMsI ] saba kucha dekhanevAle bhagavAn [abhibhUya ] bAyopazamika jJAnoMko jItakara [nANI ] kevalajJAna saMyukta, [NirAmagaMdhe ] nirdoSa caritra pAlanevAle [dhiimaM ] dhIratA samanvita,[ThitappA] apane Atma-kharUpameM sthira-laya [ savvajagasi ] akhila vizvameM [aNuttare] sabase utkRSTa [ vijaM ] padArthoMke jAnanevAle sarvajJa-sarvaviSayajJa [gaMthA] parigrahagranthIse [atIte ] rahita [abhae] sAta bhayoMse rahita [aNAu ] aura Ayu rahita the // 5 // bhAvArtha-bhagavAn mahAvIra svAmI sAmAnyarUpase padArthoke jAnanevAle tathA mati-zruti-avadhi aura mana paryava ina cAra kSayopazamajanya jJAnoMko lAghakara kevalajJAnasamutpanna the, aura unhoMne yaha bhI batAyA ki jJAna aura caritrase hI mokSa hotAhai ata: prabhuke jJAnakA varNana karake caritrakA varNana karate haiN| magara vAnne mUlaguNa aura uttaraguNoMkA pUrNatAse pAlana kiyA tathA aneka vighna bAdhA aura pariSaha paDanepara bhI svacaritrameM nizcala rahe / bhagavAn tInoM lokameM sabase zreSTha vidvAn parigraha rahita nirgrantha aura sAtabhayase rahita tathA sava karmoMse mukta the||5|| / bhASA-TIkA-prabhu 22 pariSaha aura zArIrika mAnasika kaSTa tathA rAgA dika evaM jJAnAvaraNIyAdika Antarika zatruoMko jIta kara kevala jJAnI hoge| Apane jJAnako pramukha pada dekara saMsArako kriyAkA bhI bhAna karAyA / aura yaha siddha kara dikhAyA ki jJAna aura kriyA ina donoMkA Azraya lenese mokSa hai| ataH ve svayaM Amagandha-mUla guNa aura uttara guNarUpI doSoMse rahita the| Apane dhIratAse caritrakA pAlana kiyA, AtmAko zukladhyAnameM sthira kiyaa| karmokA sarvathA nAza karaneke lie nivRttAtmA hokara sthita rahe, sthiratA, unakA pradhAna gunnthaa| aura brahmajJAna-pAkara hAtha para dhare AmalekI taraha sava carAcarako jAna liyaa| kyoMki antara aura bAhya parigrahase rahita hokara karma pranthikA sarvathA medanakara cuke the ataHApa nimrantha the| yahI kAraNa hai ki bauddhAdika Apako ava taka bhI niggaNThake nAmase smaraNameM rakhate haiN| Apa svayaM abhaya rahakara auroMko nirmaya vanAneke artha upadeza dete aura lokoMmeM
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhApAntarasahitA 67 saccA vIra rasa paidA krte| deva, manuSya, pazu aura narakake Ayuke lambe tAroMko toDa phoDa kara naSTa kara. diyA / kyoMki jaba vIjako saiMka bhUna diyA jAtA hai taba use boyA bhI jAya tava bhI vaha akura nahIM detA arthAt usakI sRSTi agADI nahIM baDhatI, isI prakAra karmavIja naSTa hone para sasArakA saMkura arthAt janma aura maraNa naSTa ho jAtA hai // 5 // gujarAtI anuvAda-22 pariSaha, zArIrika tathA mAnasika kaSTa, rAgAdika tathA jJAnAvaraNIyAdika Antarika zatruone jItIne prabhu kevalajJAnI thayA, ane jJAnane pramukha pada ApIne saMsArane kriyAnu paNa bhAna karAvyu, ane siddha karI batAvyu ke jJAna bhane kriyAthI mokSa che, mUla tathA uttaraguNe doSa rahita sayamanA pALanArA, dhairyavAn , sarva karma nAza thavAthI sthita AtmavAn , sarva 'jagatne viSe pradhAna jJAnavAn , vAhya mane abhyantara parigraha rahita temaja karmagranthIno marvathA nAza karavAthI nirgrantha thayA A kAraNe bauddhAdika ApanuM 'niggaNTha' (nirgrantha) evA nAmathI smaraNa kare che, Apa sAta bhaya rahita thayA, ane bIjAone nirbhaya banAvavAne mATe upadeza detA, ane lokomA sAco vIra rasa pedA karatA, cAra gatinA AyuSya rahita jJAtRputra zrImahAvIra deva hatA, kAraNake jyAre bIjane zekI nAkhavAmA Ave tyAre tene vAvavAmAM Ave to paNa te ugatuM nadhI, A rIte karmavIjano nAza thaI javAthI sasAranA aMkura janma-maraNa "nAza pAmI jAya che / / se bhUipanne aNie ayArI, ohaMtare dhIre aNaMtacakkhu / aNuttare tappai surie vA, vairoiNiMde va tamaM pagAse / / 6 // saMskRtacchAyA sa bhUtiprajJo'niyatavArI, 'oghetaro dhiiro'nntckssuH| anuttaraM tapati sUrya iva, vairocanendra zva tamaH prakAzaH // 6 //
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 vIrastutiH / __ saM0 TIkA-se iti' / bhUti zabdo vRddhau, sampadi, aizvarye, bhasani vartate, bhUtiprajJastatra pravRddhajJAno'nantajJAnavAniti, tathA ca bhUtau bhasani karmaNAM bhasmasAtkaraNa ityarthaH karmakSaya iti yAvat prajJA yasya sa bhUtiprajJaH, tathA samagrAtmaizvaryodayavAn ca / "bhUtirmasmani sampadi, ityamaraH" / punastathA bhUtiprajJo jagadrakSAviSayako bhUtiprajJaH / sarvamaMgalabhUtiprajJa ityapi; / aniyatacArI apratibandha viharamANatvAt , vAyurivetibhAvaH / oghaM saMsAra tarItuM zIlamasyeti oghataraH / utpAdavyayayoH oghaM paramparAM taratIti saH / "ogho vege jalasya ca / vRnde paramparAyAM ca, drutanRtyopadezayoriti" medinI! athavA karmaNAmoghaH samUhastaM taratIti sH| "ogho vRnde'mmasAM rakha ityamaraH" / ghIvuddhistayA rAjata iti dhIraH, pariSahopasarge'kSobhyo dRDho veti dhIraH / "dhIromanIpI jJaH prAjJa ityamaraH / " anantatvAcakSurjJAnaM tatkevalajJAnameva tadeva cakSurbhUtaH so'nantacakSuriti / yathArkaH sUryo'nuttaramutkRSTaM sarvato'dhikaM tapati na tasmAdadhikastApe kazca. nAsti, tathaiva bhagavAnapi jJAnena sarvotkRSTaH / punaH kathaMbhUto hi sUryo, vizeSeNa rocano dIptimAn , prakAzakAdhikatvAt , indro'sau yathA tamo'panIya-dUrIkRtya prakAzayati, evamasAvapi bhagavAnajJAnatamo'pahRtya yathAvasthitapadArthAnprakAzayatItyarthaH / virocana ityatra khArthe'Ni, vairocanaH sUryo'thavAgniriva karmendhanaM jvAlayitvA akarmakaH parizuddho jAta ityapi / "virocanaH pralhAdasya tanaye''gnicandrayoriti medinI / " virocano ravireveti bahumatam , yathA--"taraNi stapano bhAnughnaH pUSAryamA raviH, tigmaH pataMgo dyumaNirmArtaNDo'rko grahAdhipaH inaH sUryAstamovAMtastimirArirvirocanaH / iti dhanaJjayanA
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA mamAlAyAm" / "dhumaNistaraNimitrazcitrabhAnurvirocana ityamaraH" virocana evaM vairocanaH suuryH| sa ica prakAzo'tiprasiddho, jagadvikhyAto jJAtaputra-mahAvIraprabhurityarthaH / "prakAzo'tiprasiddhe'pItyamaraH" / athavA saH prabhu nAtapane mahAn iti / "prakAzodyota Atapa ityamaraH / " // 6 // anvayArtha-[se ] ve bhagavAn [bhUipaNe ] atyanta buddhimAn [ aNie acArI ] vicarate samaya prativandha rahita [ ohaMtare] sasAra samudrase pAra honevAle [dhIre ] dhairyavAn [aNaMtacakkhu] anantajJAnavAn [aNuttaraM] sabase adhika pavitra-zreSTha [tappati ] tapazcaraNa karanevAle [ sUrie vA] sUryake samAna tathA [vairoyaNiMde va] vairocana nAmaka agni ke sadRza [tamaM] ajJAnAndhakArako naSTa karake [pagAse ] jJAnadvArA tatvoMko prakAzita karate the // 6 // bhAvArtha-bhagavAn mahAvIrakI prajJA saMsArakA maMgala kalyANa evaM rakSA karanevAlI thI, unakA bhramaNa aprativaddha thA, kyoMki ve sarvathA parigrahase rahita the, unakA caritra saMsAra samudrase pAra karanevAlA thA, pariSaha-zatruoMkA AkramaNa samAna bhAvase sahana karate the, isIse dhIra evaM dhI-buddhise rAjita-zobhita the, ananta jJeya padArthoke jJAtA the, isIkAraNa ananta jJAna sahita the, vizvameM sabase adhika tapa karate the, aura jisaprakAra sUrya andhakArako naSTa karatA hai athavA vairocana nAmaka amike jalanese andhakAra yA kASThakA nAza hotA hai usI prakAra mahAvIra bhagavAn bhI ajJAna andhakAra yA karmakASTake nAzaka the // 6 // bhASA-TIkA-vIra bhagavAnkA jJAna cauthI bhUmikAse vaDhakara anantavRddhiko prApta hogyaa| yaha anantajJAnamaya aizvarya sarvathA ghAtiyA karma kSayakaranepara hI milaa| tava saMsArake lie Apa maMgalabhUta aura rakSaka bane tathA ApakA vAyukI samAna aprativaddha vicrnnthaa| Apane sasArake samudrako pAra kiyaa| upadeza dAna dekara auroMko bhI janma maraNase mukta kara diyA, jisase kahA jA sakatA hai ki-karmake samaughase Apa pAra hue| pariSaha aura upasarga sahate samaya kisI prakArakA kSobha na honese Apa dhIra the| isIke cAda Apa ananta cakSuvAle khlaae| jisa taraha sUrya utkRSTa tApase tapatA hai /
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaarstutiH| usI taraha mahAvIra bhagavAnmI jJAnakI anantatAkI apekSA sarvotkRSTa the| usa jJAnase bhagavAn janatAke ajJAnAdhakArako apaharaNa karake yathArtha rItise jJAnakA AvirbhAva-prakaTa karanevAlomase the / prabhune agnikI taraha karma rUpa IMdhanako bhI jalAkara ananta saMsArakI ajJAna AtmAoMko prakaTa rItise' parizuddha kiyA / aura sUryakI sadRza bhagavAn mahAvIra prabhu akhila vizvameM advitIya prasiddhi prApta mahApuruSa the| adhikatara saMsArameM una dinoM prabhukI jJAnakrAnti hI sava ora camaka rahI thI // 6 // - gujarAtI anuvAda-vIra paramAtmAnuM jJAna cothI bhUmikAthI vadhIne anantatAne prApta thayu, karmono kSaya thavAthI bhagavAn anantajJAnavALA thayA, sAre saMsAranA maMgaLa samAna temaja rakSaka teo thayA, vAyu samAna apratibaMdha vihArI, saMsAra samudrane tAranAra bhagavAn hatA, bIjAone upadeza dAna karIne janma maraNathI mukta karAvanAra hatA, pariSaha temaja upasarga sahatI vakhate Apane koI paNa prakArano kSoma na thavAnA kAraNe dhIrajavAn , anantajJAnarUpa caDhavALA, tathA sUrya jema sarvathI adhika tape che, tema prabhu jJAne karI sarvottama che, virocana agni jema saLagavAthI prakAza kare tathA indranI peThe andhakArane dUra karI prakAza kare cha, tema zrImahAvIra deva paNa ajJAnarUpa andhakAra dUra karI prakAza kare che, agminI mAphaka karmarUpa IMdhaNane vALI ananta saMsAranA ajJAna AtmAone pragaTa rIte parizuddha karyA, ane sUryanI peThe prabhu akhila vizvamA advitIya prasiddhine pAmela mahApurupa hatA, te divasomAM prabhunI jJAna-krAnti adhikatara prakAzatI hatI // 6 // aNuttaraM dhammamiNaM jiNANaM, NeyA muNI kAsava AsupaNNe; iMdeva devANa mahANubhAve, sahassaNetA divi NaM visiTTe // 7 // saMskRtacchAyA / anuttaraM dharmamimaM jinAnAM, netA muniH kAzyapa aashuprjnyH| indra iva devAnAM mahAnubhAvaH sahasranetA divi viziSTaH // 7 //
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 71 * saM0 TIkA-anuttaraM0 iti-anuttaramutkRSTaM pradhAnaM dharma jinAnAmRSabhAditIrthakRtAM sambandhyayaM 'muniH, 'maneruccetyuNAdisUtreNe pratyaye kRte copadhotve jAte 'muni'riti siddhaM, paraMntvatra laghUpadhaguNAdezaH prAptastathApi taparoccAraNAsAmarthyAt kidityanuvartanAca na bhavatIti bhAvaH' / "vAcaM yamo munirityamaraH" / "munibhikSuzca saMyamIti, koSaH" / zrIjJAtaputramahAvIrAkhyaH sumuniH, kAzyapo gotreNa, AzuprajJaH kevalajJAnI utpannadivyajJAna ityarthaH / netA, praNetA caturvidhasya saMghasya dharmapraNetA, catuSprakAradharmopadeSTA dAnazIlatapobhAvamedAdvA / athavA sAdhusAdhvIzrAddhazrAvikArUpacaturvidhasaMghasya prabhutvAdapi netA= nAyakaH / tAcchIlikastRn / "adhibhUrnAyako netA prabhuH parivRDhosghipaH' ityamaraH / dharmamityatra karmaNi dvitIyaiva / tAcchIlikastRn tadyoge 'na lokAvyayaniSThetyAdinA SaSThIpratiSedhAt / yathendro divi devaloke kharge mahAnubhAvo mahAprabhAvaH / evameva yAthAtathyena samyakprakAreNa akhiladravyapadArthanizcayakartA mahAvIra iti / "anumAvaH pramAve ca satAM ca matinizcaya ityamaraH" / prAkRtazailyA Namiti vAkyAlaMkArArthe / shsrnetro-vilkssnnshsrnynyukto'saavindrH| viziSTo rUpavalavarNAdikairviziSTo yukto hi pradhAnastathaiva bhagavAnapi sarvebhyo'pi viziSTaH praNAyako mahAnubhAvazceti sarva pUrvavRttAntaM saMyojyamiti bhAvaH // 7 // / anvayArtha-[jiNANaM ] jina bhagavAnke [iNaM ] isa [aNuttaraM] sarve zreSTha [dhamma ] dharmake [NeyA] netA [muNi ] muni [kAsava ] kAzyapagotrIya [mahANubhAve] mahAprabhAvazAlI bhagavAn mahAvIra [ divi ] khargameM [sahassa] hajAroM [devANa ] deva samUhake [ide va] indrake samAna [visiThe] rUpa aura guNa AdimeM sabase uttama aura pradhAna [NetA] netA arthAt sapUrNa jJAnayukta Izvara the // 7 // . .
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIrastutiH / * bhAvArtha-jisaprakAra svargake samasta devoMmeM indra, rUpa-guNa aura aizvaryAdi guNoMme pradhAna hotA hai usI prakAra mahAvIra bhagavAn sava lokoMmeM uttama aura pradhAna the, Adijina pramukha pahale 23 tIrthaMkaroM dvArA pratipAdita dharmake netA-pracAraka the, isa vacanase unakI bhramaNA dUra hojAtI hai jo mahAvIra prabhuko hI jainadharmakA saMsthApaka mAnate haiM, parantu zrImahAvIradeva to jainadharmake Adya saMsthApaka na hokara unase pUrva honevAle 23 tIrthakaroMdvArA kathita dharmake pracArakamAtra the aura usa prabhukA gotra kAzyapa thA // 7 // bhASA-TIkA-ye taruNa tapasvI muni utkRSTa aura pradhAna dharmakA sarala aura AtmAke lie unnata mArga batAnevAle the| vaha dharma RSabhAdi 23 tIrthakarake vatAe hue dharmase minna na thaa| hA kucha dezakAlake anusAra saMzodhana avazya kiyA thA parantu Apa jaina dharmake Adya pravartaka na the, isase vIra prabhu jaina dharmako phirase pracAra karane vAle siddha hote haiM inase pUrva 23 tIrthaMkara aura hogae haiM ] prabhu kAzyapa gotrakI vimala vibhUti the / divya jJAnako pAkara catuvidha saMghake lie dharmapatha batAneke nAtese Apa netA bhI the| kyoMki saMghako Apane hI to jJAna, darzana, caritra, ahiMsA, tapa, tyAga, saMyama AdimeM pravRtta kiyA thaa| apanI bhalAI aura saMsAra kI bhalAI yA kalyANake artha saMghako dAna, zIla, tapa, bhAva ye dharmake cAra bheda batAe / tathA sAdhu, sAdhvI, zrAvaka, zrAvikArUpa cAra prakArake saghako sthApana karake Apane unako saMgaThanakI parama zakti kA tatva batAyA thaa| indra kA svargake devoM para usake mahAn honeke kAraNa mahAprabhAva hai, isI prakAra padArtha vijJAnakA nizcaya pragaTa karane vAle tatvavidoMmeM mahAvIra prabhu aizvaryA zAlI the / saMsAra aura mokSa kI gutthIko sulajhAnemeM aura sArabhUta tatvoko pragaTa karanemeM prakharaprakAzaka the| sAta tatva-nava padArthaAdi mahAn tathA gaMmIra padArthoM kA sarala Azaya janatAmeM Apane hI nipuNatAse pragaTa kiyA / yathA zakraMdrake 500 pradhAnoM kI dRSTi usIkI aura rahatI hai jisa ora indra kI dRSTi hotI hai| isI taraha jisa anekAnta patha para ApakI dRSTi jamI thI saMsArane usI patha kA anusaraNa kiyA isa apekSAse Apake mI sahasranetra the / rUpa, vala, varNa, vIrya AdimeM Apa sarva pradhAna the, munigaNarUpI sitAroM meM Apa municandrarUpI Izvara the // 7 // gujarAtI anuvAda-A taruNa munizreSTha utkRSTa dharmano saraLa temana
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 73 AtmAne mATe unnata mArga vatAvanAra hatA, te dharma RSabhAdi 23 tIrthaMkaroe batAvela dharmathI bhinna na hato, deza kAlane anusAra saMzodhana avazya karelu hatuM, paNa teo jainadharmanA Adi pravartaka na hatA, te prabhu kAzyapa gotrIya kSatriyomAMnI vimala vibhUti hatA, divya jJAna prApta karIne caturvidha saMghane dharma patha vatAvanAra hovAthI teo netA paNa hatA, kAraNake saghane teoeja jJAnadarzana-caritra-ahiMsA-satya-tapa-tyAga-saMyamAdimAM pravRtta karyo hato, saMsAranA kalyANArthe teoe saMghane dAna-zIla-tapa-bhAva ema dharmanA cAra meda vatAvyA, sAdhu-sAdhvI-zrAvaka-zrAvikArUpa saMghanI sthApanA karIne teoe temane sagaThananI parama zaktinuM tatva vatAvyuM hatuM, devalokane viSe indra jema devomA mahAprabhAvAn, hajAro devono nAyaka ane sarvottama che, tema padArtha vijJAnano nizcaya pragaTa karavAvALA tatvavettAomAM mahAvIraprabhu aizvaryazALI hatA, saMsAra ane mokSa temaja sArabhUta tatvone pragaTa karavAmA prakhara prakAzaka htaa| sAta tatva-nava padArtha Adi mahAn temaja gaMbhIra padArthono saraLa Azaya nipuNatAthI janatAmAM teoe pragaTa karyo hto| je tarapha indranI dRSTi rahe che, teja tarapha tenA 500 pradhAnonI najara paNa rahe che, teja rIte anekAnta para temonI dRSTi htii| teja mArgarnu sasAre paNa anusaraNa karyu / jethI teo paNa sahasranetra gaNAyA / rUpavala-varNa-vIrya vigeremA teo sarvottama htaa| munigaNarUpI tArAomA teo municandrarUpa Izvara hatA // 7 // se pannayA akkhayasAgare vA, mahodahI vA vi aNaMtapAre / aNAile vA akasAyI mukke, sakkeva devAhivaI juImaM // 8 // saMskRtacchAyA sa prazayA'kSayasAgaro vA, mahodadhiriva anntpaarH| anAvilovAakaSAyI muktaH,zaka iva devAdhipatidyutimAn // 8 // 'saM0 TIkA-sa iti, punarasau bhagavAn prajJayA'kSayo'kSINajJAnaH, prajJAyata anayeti prajJA tayA'kSayo, jJAtavye'rthe tasya buddhirna prakSIyate
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 . .viirstutiH| . . na pratihanyate veti, "vuddhirmanISA dhiSaNA dhIH prajJetyamaraH" / athavA tasya buddhi kevalajJAnAkhyA sA sAdyanantA-sAdyaparyavasAnA kAlato, dravyakSetrabhAvApekSayA'pyanantA tayA'kSayaH, yathA sAgarI mahodadhiH khayaMbhUramaNaH samudraH sa ivAnantapAraH / yathAsau vistIrNo gaMbhIrajalo'kSobhyastathaiva tasya bhagavato vistIrNA prajJA'nantaprajJA, svayaMbhUramaNasamudrAdanantaguNito gaMmIro'kSobhyazca, anAvilo'kalupajalaH, "kalupo'naccha Avila ityamaraH" / nAvilo'nAvilo nirmalastathaiva karmalezAbhAvAdakalupajJAno nirmalajJAna iti / na kaSAyI-akapAyI jJAnAvaraNIyAdikarmavandhanaviyuktatvAt / muktaHkarmarahito'punarAvRtti prAptaH / sarvaloke pUjyatve'pi, nizzeSAntarAyakSaye'pi niravadyabhikSAmAtropajIvitvAdbhikSuH / punazca sa jJAtRputrIyo mahAvIro bhagavAn dIptimAn , zakra iva devAdhipatiriva kAntimAniti, "zaka indraH sunAsIraH zatakraturiti dhanaJjayaH"1"jipNurlekharSabhaH zakra ityamaraH" // 8 // anvayArtha-[se] ve bhagavAn mahAvIra [pannayA ] vuddhikI apekSA anantapAravAle tathA [aNAile] pavitra jalase bharapUra [mahodahIvAvi] khayambhUramaNa samudrakI taraha [akkhayasAyare ] akSINa samudra the tathA [akasAi] cAra kaSAyase rahita [ mukke ] ATha karmoMse rahita [devAhivai ] asaMkhya devoMke adhipati [ sakkeva ] indrakI taraha [ juIma ] dIptimAn camakIle the // 8 // bhAvArtha-bhagavAnako kisI anya padArthase upamA na dI jA sakaneke kAraNa samudrase hi eka dezIya upamA dI gaI hai| arthAt jisaprakAra svayaMbhUramaNasamudra anantapAra yukta hai usI prakAra bhagavAn bhI dravya kSetra-kAla aura bhAvakI apekSA ananta jJAnavAn the, samudrake nirmala jalake samAna unakA jJAna bhI spaSTa aura AvaraNa rahita thA, isI prakAra kaSAyase rahita tathA ATha koMka baMdhase mukta the, jaise indrakA prabhAva devoMpara hotAhai usI prakAra prabhukA prabhAva bhI prANImAtra para. thA // 8 //
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 75 bhASA-TIkA-prabhukA jJAna koSa akSaya thA, kyoMki unakI buddhi bhI kevalajJAnarUpA thii| jo ki Adi-ananta thii| jisameM dravya, kSetra, kAla, mAvakI pUrNa anantatA thii| vistIrNa aura khaccha tathA gaMbhIra khayambhUramaNa samudra kI sadRza prabhu gaMbhIra tathA akSobhya aura pavitra guNoMmeM usase bhI anantaguNa adhika the / ApakA anubhava, vicAra tathA jJAna jala anAvila yAnI kAluSyatA-pUrvApara virodharahita thA, jisameM karma malakA leza koI khojese bhI na pA ske| jJAnAvaraNIyAdika ATha karma-bandhanase rahita honeke kAraNa ApameM kaSAya kahAM ho| isIse Apa jIvana mukta the| Apa tInoM lokoMke pUjya hone para bhI niravadya bhikSA lete / Apa zUravIra zakeMdrakI taraha dyutimAn aura pratApI-mahApuruSa the| aura yaha vAta vizva vikhyAta thI // 8 // gujarAtI anuvAda-prabhuno jJAna bhaNDAra akhUTa hato, kAraNake temanI buddhi paNa kevalajJAna rUpe hatI, je sAdi-ananta hatI / jema svayaMbhUramaNa nAme moTo samudra ananta-apAra ane nirmala jalavALo che, temaja prabhu gaMbhIraakSobhya-ane pavitraM guNomA tenAthI paNa anantagaNA adhika htaa| teornu anubhava-vicAra tathA jJAna jala atyanta nirmala hatuM / zodhavA chatAM paNa karmarUpa mela temA maLI zake nahi / jJAnAvaraNIyAdika karmavandhanathI rahita thavAne kAraNe temo akaSAyI-kaSAya rahita htaa| tethI Apa jIvanmukta hatA, triloka pUjya hovA chatAM Apa niravadya mikSAe AjIvikA karanAra hatA / devonA khAmI zakendranI peThe teo tejasvI tathA ananta pratApI ane mahApuruSa hatA // 8 // se vIrieNaM paDipuNNavIrie, sudaMsaNe vA nngsbsetthe| surAlaevAsi mudAgare se, virAyae NegaguNovavee // 9 // saMskRtacchAyA ' sa vIryeNa pratipUrNavIryaH, sudarzana iva ngsrvshresstthH|. / surAlayavAsimudAkaraH sa, virAjate'nekaguNopapetaH // 9 //
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIrastutiH / ___ saM0 TIkA-sa iti, vIryAntarAyasya niHzeSataH kSINatvAt sa bhagavAn vIro vIryeNaurasena dhRtasaMhananAdivalena pratipUrNavIryaH, anantazaktimAnityarthaH / athavotkarSavattayA pratipUrNaprabhAvavAn athavA sarvazaktimAn / "savIryamatizaktibhAk" iti / "vIrya bale prabhAve cetyamaraH" / nagAnAM parvatAnAM madhye yathA, "zailavRkSau nagAvagAvityamaraH" "nagaH ziloccayo'drizca zikharIti dhanaMjayaH" / sudarzano meruH kevalakalpyajambUdvIpamadhye zreSThastathaiva guNairbhagavAn zreSThaH / yathA surAlayaH khargastannivAsinAM devAnAM mudAkaro harSakara Anandajanako manonokUlavarNagaMdharasasparzaprabhAvAdiguNai rAjate / evaM bhagavAnapyanantaguNaiH zobhate, virAjate'nekairguNairupeto bhagavAn vIra iti // 9 // . ___anvayArtha--[se ] ve bhagavAn [vIrieNaM ] vala-vIryase [paDipuNNavIrie] pratipUrNa zaktivAle the, tathA [vA] jisaprakAra [sudasaNe] sumeru parvata [NagasavvaseThe] sava pahADoMmeM avalokanIya aura mahAn evaM zreSTha hai, usI prakAra mahAvIra prabhu bhI sarvazreSTha the, aura sumeru parvata jisaprakAra [surAlaevAsimudAgare] devoMko prasanatA utpAdaka hotA hai usI prakAra bhagavAn sava pANIvargakelie harSadAyaka the, tathA jaise sumeru [ NegaguNovavee ] aneka guNoMse zobhita hai vaisehI bhagavAn bhI ananta uttamottama guNoMse samalaGkata the // 9 // bhAvArtha-bhagavAnkA vIryAntarAya kamma vilkula naSTa ho gayA thA, ataeva unameM anantavIrya-ananta valakA prAdurbhAva ho gayA thA, jaise sumeru-parvata saba pahADoMmeM zreSTha hai ucca hai usI prakAra bhagavAn bhI zakti Adi guNoMmeM ucca aura sarvazreSTha the / tathA jisa prakAra svarga devoMkelie harSotpAdaka hai usI prakAra sumeru bhI harSa janaka hai vaise hI bhagavAn bhI prANImAtrakelie harSako utpanna karanevAle the| sumeru jaise aneka guNoMse-sunaharI raga aura candanAdi gandha tathA uttama phaloMse zobhita hotA hai, bhagavAn bhI jJAna-zakti-sukhAdi guNoMse virAjamAna the // 9 // bhApA-TIkA-vIryAntarAyakA sarvathA kSaya honese bhagavAn ananta zaktimAn . aura dhairya, zaurya, sahiSNutAdi zArIrika valase valiSTa the,
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 77 pratiSThAzAliyoM meM bhagavAn advitIya prabhAvavAle the| jahAM jIvoMko kevalajJAna prApta hotA hai usa jambUdvIpake madhyameM jisa prakAra sumeru parvata dRDha, acala, aura zreSTha hai isI prakAra prabhukI vANI bhI anekAnta rUpa sakala zreSTha hai tathA ve khayaM bhI parvatakI taraha dRDha the / sumeruparvata khargavAsioMko vaDA suhAvanA lagatA hai aura harSa paidA karatA hai isI bhAnti prabhu bhI jJAna, darzana, sukha aura zakti Adika ananta guNoMse yukta aura bhavya AtmAoMke lie anupama AnandadAyaka the // 9 // * gujarAtI anuvAda-vIryAntarAyano sarvathA nAza thavAthI bhagavAn ananta-zaktimAn hatA, temaja dhairya-zaurya-sahiSNutAdi zArIrika vale karI pratipUrNa valavAn htaa| pratiSThA zAliomA bhagavAn advitIya prabhAva vALA hatA, jyA jIvone kevalajJAna prApta thAya che te jaMbUdvIpamA meru parvata jema dRDhaacala-bhane zreSTha che, tema bhagavAn paNa vIryAdika guNe karI zreSTha tathA dRDha htaa| meru parvata jema svargavAsI devone harSa utpanna kare che tathA aneka guNoe karI zobhita che, temaja prabhu paNa jJAna-darzana-sukha ane zakti Adika ananta guNoe karI zome che, temaja mavyAtmAone Ananda prada che // 9 // sayaM sahassANa u joyaNANaM, tikaMDage pNddgvejyNte| se joyaNe NavaNavati sahasse, udbussito he sahassamegaM // 10 // saMskRtacchAyA zataM sahasrANAM tu yojanAnAm , trikaNDakaH pnnddkvaijyntH| sa yojane navanavatisahane Uocchrito'dhaH sahasramekam // 10 // saM0 TIkA-punazcApi meruvarNanAyAha, 'sayaM iti,' sa sumeruyojanasahasrANAM zatamucchrito'sti "meruH sumeruhemAdriH ratnasAnuH surAlayaH itymrH|" tathA trINi kaNDakAni yasya sa trikaNDakaH / bhauma
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 viirstutiH| - - jAmbUnadaM-vaidUrya ceti bhedAt / sa kiM bhUtaH, paNDakavaijayantaH, paNDakavanaM zirasi vyavasthitaM, vaijayantIkalpaM patAkAbhUtaM yasya sa tthoktH| "patAkA vaijayantI syAtketanaM dhvajamastriyAmityamaraH" / asau merurnavanavatisahasra yojane UocchritaH bhUtalAdupari pravRddha unnato vA "uccaprAMzUnnatodagrocchritAstuGga" iti, "jAtonnaddha pravRddhAH syurucchritA iti cAmaraH" / adhaH bhUmeradhastAddeze ekaM sahasraM yojanamavagADha ityarthaH / ekasahasronalakSayojanaM pRthivIta Urdhva, sahasrameka ca yojanaM bhUmAviti bhAvaH // 10 // anvayArtha-[se] vaha sumeru parvata [ sayaM sahassANa ] eka lAkha [joyaNANaM] yojanakA hai, [tikaMDage] usake tIna bhAga haiM, [paMDagavejayaMte] pANDuka vana jisakI dhvajAke samAna hai, tathA [NavaNavate ] 99 ninAnave [ sahasse ] hajAra [joyaNe ] yojana [uddhassite ] UMcA hai, aura [ egaM] eka [sahassa] hajAra yojana [heThaM] buniyAdameM nIcA hai // 10 // bhAvArtha-isa gAthA bhagavAnkI upamA bhUta sumerugirikA varNana kiyA hai, sumeru eka lAkha yojana UMcA hai, ninAnave hajAra yojana jamInase Upara tathA eka hajAra 'yojana jamInameM hai, isake. tIna kaMDaka-bhAga haiM, una tIna kaNDikAoMmeM sabase UparakI kaNDikA para pANDuka vana hai| aura mAno vaha dhvajAkI taraha jAna par3atA hai, jisaprakAra yaha sumeru parvata tInoM lokoMmeM vyApta hai usI bhAti bhagavAnake mI jJAna-darzana-caritrAdi guNa samasta lokAlokameM vyApta haiM // 10 // bhASA-TIkA-vaha sumeru parvata UcAImeM eka lAkha yojana hai, jisake tIna kANDa-bhAga haiM / jinake kramase bhauma-jAmbUnada-vaidUrya nAma haiN| usa para paNDakavana uMcAIme sabase adhika honeke kAraNa sundara dhvajAkI taraha usakI suzomAko aura bhI baDhAkara mAno cAra cAMda lagA rahA hai / jisa merukI jaDa jamInameM 1000 yojana taka pAI jAtI hai / aura vaha 99000 yojana pRthvIke UparI bhAgameM AkAzakI coTIkI taraha zobhita hai| usake tInoM bhAga tInoM lokoMmeM avakAza pAe hue haiN| isI taraha prabhuke kathana kie hue tInoM rana
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 79 sumeru kI bhAti vizAla aura mahAn haiM, tathA tInoM lokake bhavyaprANiyoMke mana-vacana-kAya yogame samAviSTa-ota-prota haiM // 10 // gujarAtI anuvAda-te meru parvata uMcAimA eka lAkha yojanano cha, tenA eka bhUmimaya, bIjo suvarNa maya ane trIjo vaiDUrya ratna maya evA traNa kAMDa (bhAga) che; tathA te meru parvatanI Toca Upara paMDaga vana dhvajAnI mAphaka zobhI rathu cha / ve meru parvata navANuM hajAra yojana UMco bhane eka hajAra yojana nIce jamInamA ch| tenA traNe bhAga pUNe lokamAM avakAza prApta ch| tevIja rIte. prabhunA vatAvelA jJAna-darzana-caritra rUpI traNe ratna sumerunI peThe vizAla che, ane traNe lokanA bhavyonA mana-vacana-kAya mAM sampUrNa rItithI samAviSTa cha // 10 // puDhe Nabhe ciThThai bhUmivaThThie, jaM sUriyA aNuparivayaMti / se hemavanne bahunaMdaNe ya, jaMsi raiM vedayatI mahiMdA // 11 // saMskRtacchAyA spRSTo nabhasi tiSThati bhUmyavasthitaH, yaM sUryAH anuparivartayanti / sa hemavarNoM vahunandanazca, yasmin ratiM vedayanti mahendrAH // 11 // saM0 TIkA-spRSTaH saMlagno nabhasyAkAze'thavA nabho vyApya tiSThati sa meruH, "spRSTiH pRktAvityamaraH" / tathaiva bhUmi pRthivIM cAvagAya sthitaH / UrdhvAdhastiryak sasparzIti bhAvaH / yathA ca yaM meheM sUryAdayo jyotiSkA aMgArakAdigrahA apyanuvartayanti yasya pArzvataH parimramantItyarthaH / hemavarNoM vA kanakAbho niSTaptakAJcanasadRzastathA bahUni catvAri nandanavanAni yasya sa bahunandanavanaH / bhUmau tu bhadrazAlavanaM tataH paJcayojanazatAnyAruhyAtikamyollaMghya mekhalAyAM zaila
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ viirstutiH| nitambadeze madhyabhAga ityarthaH / "mekhalA khanabandhe syAtkAJcI zailanitambayoriti medinIkozaH" / nandanavanamAyAti / tathA dviSaSTiyojanasahasrANyadhikAnyatikramya saumanasavanam / tataH SaT triMzatsahaH khANyAruhyollaMghya zikhare paNDakavanamiti merozcatvAri vanAni / yasmin merau mahendrA tridazAlayAt khargAtsamAgatya ramaNIyatamazabdAdiguNena rati ramaNakrIDAM vedayantyanubhavanti / atazcaturnandanavanAdyupeto vicitrakIDAsthalasamanvitaH sa meruH // 11 // anvayArtha-[se ] vaha sumeru Name] AkAza ko [puDhe] chUkara [ciThThai ] ThaharA huA hai, tathA [bhUmivaThie] bhUmiko chUkara sthita hai, [] jisakI [ sUriyA ] sUrya [aNuparivaThyaMti ] pradakSiNA karate haiM, aura jo [hemavanne] soneke samAna parama kAnti yukta hai, jisameM [bahu] bahuta arthAt cAra [naMdaNe ] nandanAdi vana haiM [jaMsI] tathA jisameM [mahiMdA ] mahendra Akara [rati] sukhakA [vedayatI ] anubhava karate haiM // 11 // . bhAvArtha-vaha sumeru parvata Uparake bhAgameM AkAzako vyApta karake tathA nIce bhUmiko sparza karake sthita hai, isalie vaha Urdhvaloka-adholoka aura tiryak lokako sparza karatA hai / jyotiSka vimAna usakI pradakSiNA karate haiN| usakA raga suvarNakI taraha pIlA hai| usake Upara cAra vana haiM; samAna bhUmimeM bhadrazAla vana hai, usake pAcaso yojana Upara nandana vana hai, usake vAsaTha hajAra yojana Upara saumanasa vana hai, usase chattisa hajAra yojana Upara pANDuka vana hai, isa prakAra vaha aneka krIDAsthalAse yukta hai, aura usameM deva tathA devendra Akara rati-krIDAkA anubhava karate haiM // 11 // . bhASA-TIkA-usa sumeru parvatane Urdhva loka-adholoka aura manuSyaloka isa prakAra tInoM lokoMke AkAzako chU liyA hai / jisakI tagaDIkI jagaha sUrya cAda tathA prahagaNa cAroM ora parikamA dete rahate haiM / tava vaha taphe hue sonekI taraha, camacamATa karane lagatA hai| usake cAroM aura ke bahutase vanoMmeM cAra mukhya sundara vana haiM / aura prathama samatala bhUmi para bhadrazAla vana hai| usa jagahase 500 yojana Upara jAnese mAno usakI tagaDIkI
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 81 jagaha nandana vana AtA hai| usase 62000 yojana Upara saumanasa vana hai| usase 36000 yojana Upara zikharake pAsa paMDakavana hai| ye sumeruke cAra saghana vana haiN| yahAM para vaDe 2 mahendra aura deva gaNa Akara manohara khela kUda karate haiM / usakA saundarya nihAraneke lie svargase cala kara Ate haiM / isI bhAti bhagavAn bhI suvarNake raMga jaise sundara haiN| inake pAsa jJAna, darzana, caritra, tapa tathA tatva, padArtha, naya, nikSepAdi cAra sundara vicAra sthala haiM, jinameM AtmAkA anupama Ananda AtA hai / aura isa krIDAsthalI para bhavyaM jana khAvalambI hokara sahajAnanda lUTate haiM // 11 // gujarAtI anuvAda-te meru parvata Urdhva dizAmA AkAzane sparzI rahyo che, eTale Urdhvaloka-adholoka ane. manuSyalokane sparzI rahyo che, je meru parvatanI AsapAsa sUryapramukha jyotiSI-devo pradakSiNA karI rayA cha / te meruparvata suvarNanA jevI kAntivALo ch| tenI cAre bAjue ghaNA vanomA cAra mukhya suMdara vana che| samatala bhUmipara bhadrazAla vana che, tyAthI 500 yojana Upara jatAM nandanavana Ave che, tyAthI 62000 yojana UMce saumanasa vana ch| tyAthI 36000 yojana UMce zikharanI pAse paMDakavana che| meru parcetanA A cAra nandanavanA moTA indro paNa AvIne icchAnusAra manohara krIDA kare ch| tenuM manomohaka saundarya jovAne khargamA thI Ave che| te rIte bhagavAn mahAvIra prabhu paNa suvarNa samAna sudara ch| temanI pAse jJAna-darzana-caritra tathA tapa temaja tatva-padArtha-naya-nikSepAdi cAra sundara vicAra sthala cha / jemA AtmAne mAnanda mAve cha / temaja te krIDA sthala para bhavya jano khAvalambI banIne sahajAnanda lUTe chai // 11 // se padhae sahamahappagAse, ... ! . virAyaI kaMcaNamaThThavanne / ". . . . . aNuttare girisu ya pavadugge, . . girivare se.jalieva bhome // 12 // vIra. 6
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 . vIrastutiH / . . saMskRtacchAyA . . . - - sa parvataH zabdamahAprakAzo, virAjate knycnmRssttvrnnH| . anuttaro giriSu ca parvadurgA, girivaraH sajvalita iva bhaumaH // 12 // * saM0 TIkA-sa merunAmAparvataH sudarzanaH zobhanadarzanaH sugirimandaro hemAdrirityAdibhiHzabdaiHparyAyavAcakairmahAn prakAzaH prasiddhimAnItaH / "prakAzo'tiprasiddhe'pItyamaraH" / yaH, sa zabdamahAprakAzo virAjate zomate, vA surAsurakinnarAdigandharvagAyanazabdaimahAprakAzo dIpyamAnaH / kAJcanasyeva mRSTaH zuddho, "nirNiktaM zodhitaM mRSTaM nizzodhyamanavaskaramityamaraH" / varNo yasya sa kAJcanamRSTavarNaH / anuttaraH pradhAnastathA giriSu parvateSu madhye parcabhirmekhalAdibhiH sandhibhirvA "parva klI mahe granthau, prastAve lakSaNAntare, darzaH pratipadoH sandhAviti medinI koSaH / athavA ca daMSTrAparvatairvA durgo durgamaH, "durgo mAnilyoH strI durgame niSviti medinI" / sAmAnyaprANinAM durAroho giririti bhAvaH / sa girivaraH parvatapradhAno maNimirauSadhibhizca jvalito dIpyamAno bhauma iva maMgalagraha ivAthavA mRdeza iveti bhAvaH / "bhaumaH kuje ca narake puMsi bhUmibhave triSviti medinI" / / 12 / / __anvayArtha-[se ] vaha [pavvae ] sumeru parvata [ saddamahappagAse ] aneka suzabdoMse gUMjatA hai, tathA [kaMcaNamaThuvane] sonekI taraha pIle varNase [virAyaI ] zobhA prApta hai, [girisu] sava parvatoMmeM vaha [aNuttare] sarvazreSTha hai, [panvadugge ] vaha parvata mekhalA Adike kAraNa durgama hai, aura [se ] vaha [giri vare] savameM pradhAna sumeru [bhome va] maMgala graha tathA pRthvIkI taraha [jalie] kAntiyukta hai // 12 // bhAvArtha-zabdakA svabhAva gUMjanekAhai, choTe parvata aura guMvoMmeM AvAja karanepara usameM pratidhvani ho uThatI hai aura vaha pahalI AvAjase bhI
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 83 adhika gaMbhIra hotI hai, isIprakAra sumeru parvata devoMkA krIDAsthala hai aura vaha bhI unakI pratidhvanioMse gUMja uThatA hai tathA vaha gUMja sabase pravala hai| isI prakAra mahAvIra-paramAtmAkI divyadhvani savase prabala aura joradAra hai, yahI kAraNa hai ki-bhagavAnke sadupadezakA prabhAva amiTa aura zIghra hotA hai / parvatake sunaharI raMgake samAna prabhukA pItavarNa yukta zarIra darzanIya aura manohara thA / jisaprakAra sumerupara caDhanA kaThina hai usIprakAra bhagavAnkI sarvajJatAko jItanA bhI duSkara hai // 12 // bhASA-TIkA-vaha sumeru parvata adhirAja hai, darzanameM saundaryyazAlI hai| buddhimAn acchI 2 zabdopamAe~ dekara prakhyAta kara cuke haiN| jisapara gAndhacaukA manomohaka gAyana hotA hai, sonese lIpa pota kara mAno abhI zuddha kiyA gayA hai isIse sava' parvatoM meM use pradhAnatA dI gaI hai, usakI uMcAI aura adhika sandhiyoMke kAraNa usapara manuSyoMko pairoMse caDhanA sAMsa toDane jaisA hai / ata sAmAnya prANI use caDha kara pAra nahIM pAsakate / isI lie use pradhAnatA dI gaI hai| usa para maNimANikya jaise bahumUlya rana aura kaI alaukika jahI bUTiyA maMgalagraha kI taraha camakatI haiM / isI bhAti vIra bhagavAnkA darzana anekAnta hai, parama sundara hai| jisakI akATya tarkamayatA prasiddha hai| jisakI gautama jaise dArzanikoMne prazaMsA kI hai / usa darzanakA sundara varNa arthAt zabdoM meM nirmANa huA hai / tathA vaha sava darzanoMmeM pradhAna hai| sAdhAraNa tathA anubhava zUnya mAnavoMke lie agamya aura durAroha hai| jinakI 28 labdhirUpa auSadhioMkI camaka vilakSaNa hai / jo dharmakI prabhAvanArUpa ArogyatA pradAnakaraneke artha kAmameM lAI jAtI haiM / isIse durAmaharUpI roga zAnta hote hai // 12 // . gujarAtI anuvAda-vaLI te meru parvata maMdara 1, meru 2, manorama 3, sudarzana 4, svayaMprabha 5, girirAja 6, ranocaya 7, tilakopama 8, loka'madhya 9, lokanAli 10, rAna 11, sUryAvarta 12, sUryavaraNa 13, uttama 14, dizAdi 15 aura avataMsa 16, e soLa nAme karI mahA prakAza (prasiddha) vAn thaI zobhe cha / jenA para gAndharvonA manomohaka gAyano thAya che / suvarNanI peThe zuddha varNavALo sarva parvatomA pradhAna cha / tenI uMcAI ane adhika saMdhione lIdhe manuSyone mATe tenA para caDhavU paNa azakya cha / vaLI te girirAja maNi
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 vIrastutiH / ane auSadhioe karI dedIpyamAna che, teja rIte vIra bhagavAnnuM anekAnta darzana parama suMdara ane manohara che / jenI akAvya 'tarkamayatA prasiddha che| jenI gautama jevA dArzanikoe paNa prazaMsA karelI che / te darzananuM sundara varNa arthAt zabdamAM nirmANa thaeluM che / tathA te sarva darzanomA pradhAna ane sarvottama che / sAdhAraNa tathA anubhava zUnya manuSyone mATe agamya tathA ati durAroha che / jenI 28 labdhirUpa auSadhionI camaka sahuthI vilakSaNa che / ke je dharmanI prabhAvanA karavAmAM upayogamAM lAvavAmAM Ave che| tenAbhI durAgraha roga jaDamuLadhI naSTa thaIne zAnta thaI jAya che // 12 // mUla mahIha majjhami Thite NagiMde, pannAyate sUriyasuddhalesse; evaM sirIe u sa bhUrivaNNe, maNorame joya acimAlI // 13 // saMskRtacchAyA mahyAM madhye sthito nagendraH, prazAyate sUryyavacchuddhalezyaH / evaM zriyA tu sa bhUrivarNaH, manoramo dyotayatyarcimAlI // 13 // saM0 TIkA - mAM madhyadeze'ntarbhAge yo jambUdvIpastasyApi bahumadhyapradeze sa nagendraH sthitaH / punazca saumanasa, vidyutprabha, gandhamAdana, mAlyavaMtadaMSTrAparvvatacatuSTayopazobhitaH samabhUbhAge dazasahasrayojana - vistIrNaH, zirasi sahasramekamadhastAdapi dazasahasrANi navati yojanAni yojanaikadezabhAgairdazabhirbhAgairadhikAni vistIrNazcatvAriMzadyojanocchritacUDopazobhito nagendraH parvatapradhAno meruH / prakarSavattayA jagati sUrya'vacchuddhalezyo nirmalakAntiH sUryasamaprabha iti / evamanantaroktayA zriyA tu zabdAdviziSTatarayA kAntyA sa merurbhUrivarNo'nekavarNo'nekaraMgAdyupetaH
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 85 "varNoM dvijAdau zuklAdAvityamaraH vIrapakSe bhUri-bhUtaM bahulaM "pracuraM prabhUtaM prAjyaM madanaM bahulaM bahu, puruhUH purubhUyiSTaM, sphAraM bhUyazca bhUri cetyamaraH" / varNaH paristomo yasya sa bhUrivarNaH, dIrghasiMhAsanasya praveNIti / "praveNyAstaraNaM varNaH paristomaH kutho dvayorityamaraH" / athavA mUriH varNa kAJcanaM tasyeva varNo (kAntiH) yasya sa tthaa| "varNe'pi bhUrItyamaraH" / athavA bhUrirbahulo, varNaHstutiryasya sa tathA / "stutirvarNaM tu vA'kSara ityamaraH" / "varNaH stutau nA iti medinii"| atha kiM bhUtaH sa merumanoramazvAruHzomanaH, "sundaraM ruciraM cAru, suSamaM sAdhuzobhanam ; kAntaM manoramamityamaraH" / evameva vIro'pyevaM vidho jagati manoramaH / punazca arciHkiraNastasya mAlA vidyate yasya so'rcimAlI sUrya iva dyotayati diza iti zeSaH / "dIdhitirbhAnurusoM'zurgabhastiH kiraNaH karaH / pAdo rucirmarIcirmA tejociriti dhanaMjayaH" // 13 // anvayArtha-[mahIi] pRthvIke majjhammi] bIcameM [Thiye] sthita [NagiMde] parvatomeM pradhAna sumeru [pannAyate ] lokameM utkRSTa rUpase jAnA jAtA hai, tathA [ sUriyasuddhalesse] sUryake sadRza zuddha tejavAlA [evaM ] isI bhAMtikI [sirIe] lakSmIse [u] adhikAdhika [ bhUrivane] vicitra ranoM se zobhita rahaneke kAraNa nAnAvarNa yukta aura [maNorame ] manako mohita karane vAle [adhimAlI ] sUryakI taraha [ joyai ] dazoM dizAoMko prakAzita karatA hai // 13 // bhAvArtha-rasaprabhA pRthvIke madhyabhAgameM jambU dvIpa hai, aura isake bIcameM saba parvatoMmeM pradhAna sumeru parvata hai, yadyapi sumeru parvata donoM dhAtR khaMDa aura donoM puSkarArddha dvIpameM bhI haiM, kintu unakI uMcAI 85 hajAra yojana hI hai, aura jambUdvIpake madhyabhAgastha sumeru eka lAkha yojana UMcA hai, ataH yaha savameM pradhAna ginAjAtA hai| isI prakAra RSi-muni aura mahAtmAoMmeM mahAvIra pradhAna the, sumeru para sUryakI kAnti par3ane para jaise vaha camakane lagatA hai vaise hI
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 : , viirstutiH| .. bhagavAnkA zarIra bhI prabhAzAlI thA, ve ajJAnAndhakArake nAzaka the, bhagavAnkA zarIra khayaM prakAzita thA, tathA auroMko jJAna kA prakAza bhI detA thA // 13 // -- bhASA-TIkA-pRthvIke vicale pradezameM jambUdvIpake madhyasthalameM yaha meru parvata samasta pahADoMke rAjAkI taraha sthita hai| saumanasa, vidyutprabha, gandhasAdana, mAlyavanta ina cAra dADhApatoMse vaha baDA manohara laMgatA hai, vaha pRthvIke sama bhAga meM dazahajAra yojana vistIrNa hai, gyAraha 2 hajAra yojana para eka 2 hajAra yojana ghaTa kara zikhara para eka hajAra yojana raha jAtA hai| vaha jagatmeM sUryakI taraha zuddha kAnti aura nirmala AkRti yukta hai| aura jisame aneka vahu mUlya dhAtu aura uttamaratna pAe jAte haiN| vIra pakSameM-sonekI taraha jinake zarIrakI camaka damaka hai | jinake guNa cAndakI taraha svaccha haiN| jinakI stutie~ mahatI haiN| jinheM apunarAvRtti rUpa akSara-mokSa prApta hai| jinakA satsaMga ananta sukha dAtA hai| sumerukI taraha manorama haiM, jo sUryakI kiraNoMkI taraha tejakhI haiM // 13 // . gujarAtI anuvAda-pRthvInA madhya bhAgamAM sarva parvatono indra meru parvata sUryanI peThe zuddha kAnti bhane nirmala AkRtivALo cha / saumanasa, vidyuprama, gandhamAdana, mAlyavAna, e cAra dADhAothI parvata vahu~ sundara dekhAya cha / te pRthvInA samabhAgamA 10000 yojana pahoLo cha / agyAra agyAra hajAra yojana para eka eka hajAra yojana ghaTatAM zikhara para eka hajAra yojana pahoLo cha / temA aneka vahumUlya dhAtuo evaM ratno maLI Ave che / vIra pakSe. suvarNasamAna jenA zarIranI zobhA che, jenA guNo candramAnI peThe svaccha cha / jeNe apunarAvRttirUpa akSara-mokSa prApta karela cha, jemano satsaga ananta sukha dAtA cha / sumeru nI peThe je manohara che, ne sUryanA kiraNa samAna tejakhI che // 13 // sudaMsaNasseva jaso girissa; pavuccaI mahato pvvyss| etovame samaNe nAyaputte, jAIjasodasaNanANasIle // 14 //
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA - saMskRtacchAyA sudarzanasyeva yazo gireH, procyate mahataH parvatasya / etadupamaH zramaNo zAtaputro, jAtiyazodarzanazAnazIlaH // 14 // saM0 TIkA-bhagavato vIrasyaitadyazaH kIrtanaM mahataH parvatasya sudarzanasya merogireriva procyate, mahataH parvatasyaitadupama etattulyaH / sAmpratametadeva bhagavati dAntike yojyate / eSaH anantaroktamerugirirityarthaH, upamA upamAnaM sAdRzyapratiyogI yasya sa etdupmH| kaH / zrAmyati-tapasyatIti shrmnnH| taponiSTaptadeho jJAtaputraH zrImahAvIraprabhurjAtyA="jAtirjAtaM ca sAmAnyamityamaraH / " yazasA= kIrtyA "yazaH kIrtiH samajJAcetyamaraH / " sakaladarzanajJAnacaritravatAMmadhye zreSThaH pradhAnaH / jAtyAdInAM kRtadvandvAnAmatizAyane 'arza AditvAdac' pratyayavidhAnenAkSaraghaTanA vidheyeti bhAvaH // 14 // anvayArtha-[mahato] mahAn [pavvayassa] parvata [ sudaMsahasseva] sudarzana [girissa ] meru parvatakA [jaso] yaza. kIrti jaise pratipAdita hai usIprakAra [pavuccai ] bhagavAnkI kIrti karate haiM [etovame] pUrvakathita upamAse' alaMkRta [samaNe] zramaNa [nAyaputte] jJAtaputra-mahAvIra bhagavAn [jAijasodasaNanANasIle ] jAti, yaza, darzana, jJAna aura zIlameM sarvazreSTha the // 14 // bhAvArtha-bhagavAnkI eka dezIya upamA to sumeru parvatase dIgaI, aura isI prasagako lekara sumerukA yazogAyana kiyAhai, aura aba phira upameyakAbhagavAn mahAvIrakA varNana karate haiN| ve jJAta vaMzake kSatriya kulameM utpanna bhagavAn samasta jAtivAloMmeM aura akhila yazakhiyoMmeM, samasta jJAniyoMmeM tathA darzanavAloMmeM aura saba caritraniSThoMmeM zreSTha the // 14 // bhASA-TIkA-bhagavAn vIrakA yaza sumerukI sadRza mahAn thA, yaha upamA unake hI Upara bhali bhAti ghaTatI hai| ve zramaNa the, tapase zarIrako sonekI taraha tapA DAlA thA, jJAta vaMzake kSatriya putra the| jinakI jAti-yaza. kIrtisamasta jJAna, darzana aura caritra samanvita hai| zreSThatara tathA pradhAnatara hai // 14 // lATIkA bhagavAnA hai| ve zramaNa thakI jAti-yaza. kAhI
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 ... viirstutiH| gujarAtI anuvAda bhagavAn jJAtanandana vIraprabhuno anupama yaza sumeru parvata samAna 'mahAn cha / e pUrvokta upamAe zramaNa bhagavAn mahAvIradeva jAtie-yaze-darzane-jJAne-ane AcAre sarvottama ch| mUla . girivare vA nisahAyayANaM.' - ' ruyae va seThe valayAyatANaM / / .. - taovame se jagabhUipanne, " muNINa majjhe tamudAhu paNNe // 15 // saMskRtacchAyA girivaro vA niSadha AyatAnAM, rucako vA zreSTho vlyaaytaanaam| tadupamaH sa jagadbhutiprajJaH, munInAM madhye tamudAhuH prazAH // 15 // saM0 TIkA-dRSTAntadvAreNa punarapyAha, niSadhaH tannAmA parvato yathA girivarANAmAyatAnAM dIrghANAM, "dIrghamAyatamityamaraH / madhye, jambUdvIpe'nyeSu vA dvIpeSvapekSayA dairyeNa zreSTha uttamaH / punazca valyAyatAnAM kaTakAyatAnAM madhye "AvApakaH pArihAryaH kaTako valayosstriyAm" ityamaraH / rucakaH parvataH zreSTho'nyebhyo valayAkAratveneti bhaavH| hi rucako dvIpAntarvartimAnuSottaragiririva vRttAyato vartulAyataH, "vartulaM nistalaM vRttamityamaraH" / , asaMkhyeyayojanaparikSepeNa paridhineti / tathA sa vIro'pi tadupamaH / yathA vAyattavRttatAbhyAM prdhaandheti| tathaiva bhagavAnapi jagati saMsAre bhUtiprajJaH prabhUtajJAtaparijJayA zreSTha ityarthaH / paramunInAmapekSayA prakarSeNa jAnAtIti prajJaH sarvajJazceti / tadevaM kharUpavida-AhuH, udAhRtavantaH kathitavantaH // 15 // , anvayArtha-[vA] jaise' [nisaha] niSadha parvata [AyayANaM ] lambe parvatoMmeM [girivare ] zreSTha parvata hai, tathA [va], jaise [ruyae] rucaka parvata 6 valayAyayANaM ] golAkAra parvatoMmeM [ seThe] zreSTa hai, [tabhovame ] inakI taraha
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA [se ] bhagavAn mahAvIra bhI [jagabhUIpanne] saMsArameM prabhUtaprajJA-ananta jJAnayukta haiM / ata: [pane] prakRSTha jJAnavAloMne [taM] unheM muNINa] sava munirAjoMke [majhe] bIcameM [udAhu ] utkRSTa kahA hai // 15 // bhAvArtha- harivarSa kSetrake parvatakA nAma niSadha parvata hai, vaha lambAI meM sabase baDA hai, tathA rucaka nAmakA parvata golAImeM advitIya hai jisake samAna anya dUsarA nahIM hai| usI prakAra bhagavAn mahAvIra bhI jJAnameM advitIya the unake samAna pUrNajJAnI usa samaya koI aura nahIM thA, ata eva buddhimAn anya dArzanikoMne unako utkRSTa kahA hai // 15 // bhASA-TIkA-niSadha parvata sava lambe pahADoMmeM zreSTha hai, cUDIkI taraha gola pahADameM rucaka parvata sarvAdhika sundara hai, isI taraha vIraprabhu bhI jagatmeM bhUtiprajJa-adhyAtma vidyA meM advitIya hai| aura vaha anya munioMkI apekSAse hai| unake svarUpako jAnanevAloMne yathArthatayA kahA hai ki vaha sarvajJa haiM // 15 // gujarAtI anuvAda-lAvA parvatomA niSadha nAmaka parvata moTo ch| golAkAra parvatomA rucaka parvata zreSTha che| te upamAe zrImahAvIra zAsanadeva jagatmA prajJAe karI zreSTha kayA cha, adhyAtma vidyAmA advitIya ane sarvamAnya cha / tathA sarva munione viSe prajJAvanta kahyA che / temanA kharUpane jANavAvALAoe yathArthaja kayuM che ke teo sarvajJa che // 15 // aNuttaraM dhammamuIraittA, aNuttaraM jjhANavaraM jhiyAI / susukkasukaM apagaMDasukkaM, saMkhiMduegaMtavadAtasukaM // 16 // . saMskRtacchAyA ' anuttaraM dharmamudIrya, anuttaraM dhyAnavaraM dhyAyati / suzuklazuklamapagaNDazuklaM, zaMkhendvekAntAvadAtazuklam // 16 // saM0 TIkA-anuttaraM pradhAnamutkRSTaM dharmamutprAvalyenerayitvA= kathayitvA prakAzya, ca, "prokte prerite, kSipta iti zabdArthacintA
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 90 . . . . , viirstutiH| . . .. maNiH / " yazcAnuttaramatyantamuttamaM dhyAnavaraM zreSThadhyAnaM ca dhyAyati, utpannakevalajJAno bhagavAn manovAkkAyayoganirodhakAle sUkSma kAyayoga nirundhan zukladhyAnasya tRtIyaM bhedaM sUkSmakriyAmapratipAtAkhyaM tathA ca caturtha niruddhayoga zukladhyAnamedaM vyuparatakriyamanivRttAkhyaM ca dhyAyatyatastadeva darzayati, suSTu prazastaM zuklavacchuklaM dhyAnaM vizuddhalezyaM zuklalezya* tathA'paMgataM gaMDamapadravyaM doSajanakadravyaM yasya tadapagatagaMDaM, yadi - * limpatyAtmIkarotyAtmA, puNyapApe yayA khayam / sA lezyetyucyate sadbhirdvividhA dravyabhAvata. // pravRttiyaugikI lezyA, kaSAyodayarajitA / bhAvato dravyato dehacchavi: ghoDhobhayI mtaa|| kRSNA nIlA'tha kApotI, pItA padmA sitA smRtaa| lezyA SaDmiH sadA tAmirgRhyate karma janmami // yogAviratimithyAtvakaSAyajanito'GginAm / saMskAro bhAvalezyAsti-kalmASAsravakAraNam / kApotI kathitA tItro nIlA tIvrataro jinaiH, kRSNA tIvratamo lezyA, pariNAma zarIriNAm / pItA niveditA manda padmA mandataro vudhai / zuklA mandatamaskhAsA, vRddhi SaTsthAnayAyinI // nirmalaskandhayo chettuM bhAvA zAkhopazAkhayo / umcaye patitAdAne bhAvalezyA phalArthinAm // SaT SaT caturpu vijJeyAstisrastisraH zubhAstriSu; zuklA guNeghu SaTvekA lezyA nilezyamantimam // rAgadveSagrahA viSTo, durgraho duSTamAnasa / krodhamAnAdimistItrairgrasto'nantAnuvandhibhiH // nirdayo niranukrogo, madyamAsAdilampaTa / sarvathA kadanAsaktaH kRSNalezyAnvito janaH / kopI mAnI mAyI lomI, rAgI dvepI mohI zokI, hiMsra krUrazcaNDazcoro, mUrkha. stabdha spardhAkArI / nidrAlu kAmuko manda , kRtyA. kRtyAvicAraka |mhaarmbho mahAmUjhe nIlalezyo nigadyate // zokabhIrmatsarAsUyAparanindAparAyaNa , prazaMsati sadAtmAnaM stUyamAna prhRssyti| vRddhihAnI na jAnAti, na mUDhaH svaparAntaram , ahaMkAragrahagrasta , samastA kurute kriyAm / zlAdhito nitarAM datte, raNe martumapIhate / parakIyayazodhvaMsI, yukta kApotalezyayA // samadRSTiravidveSo, hitAhitavivecaka , vadAnya sadayo dakSa , pItalezyo mahAmanA / zucirdAnarato bhadro, vinItAtmA priyaMvada , sAdhupUjodyata sAdhu pAlezyo nayakriya / nirNidAno'nahaMkAra , pakSapAtojjhito'zaThaH, rAgadveSaparAcIna , zuklalezyaH sthirAzayaH / cejaH padmA tathA zuklA,lejhyAstina, prazastikA |svegmuttmN prApta krameNa prtipdyte||
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 91 vA *gaMDamudakaphenaM budbudaM tadvannirmalaM ceti, nirdoSArjunasuvarNakcchuklam , tathA ca zaMkhenduvadekAntAvadAtaM zubhaM zuklaM zukladhyAnottara medadvayaM dhyAyatIti bhAvaH / "gaNDaH kapole, piTake, doSajanake, jalabudbude, iti zabdArthacintAmaNiH" // 16 // ' anvayArtha-[aNuttaraM] sabase uttama [ dhamma ] dharmako [uIraittA kahakara bhagavAn [aNuttara] pradhAna [ jhANavara ] vyuparata-kriyA-nivRtti nAmaka dhyAnako [ jhiyAi] cintavana karate haiM, arthAt [susukkasukaM ] uttama zvetavarNa taraha zuklanAmaka zreSTha aura pavitra dhyAna joki-[apagaMDasukaM ] arjuna saMjJaka suvarNakI taraha athavA jalake phenakI taraha yA [ sakhiMdu egaMta'vadAtasukaM ] zaMkha aura candramAkI taraha ekAnta sapheda hai usakA bhagavAnne dhyAna kiyA // 16 // bhAvArtha-bhagavAn mahAvIrane aise dharmakA pUrNa upadeza kiyA hai, joki samasta dharmomeM pradhAna hai tathA zukladhyAnako dhAraNa kiyA, vaha zuknadhyAna arjuna nAmaka suvarNake samAna aura jalake phenakI taraha tathA zaMkhakI taraha aura candramAke samAna khaccha hai / bhagavAn sUkSmakAyayogakA nirodha karate hue zukladhyAnake tIsarA meda-sUkSmakriyApratipAti nAmaka dhyAnakA viSaya cintavana karate haiM, tathA phira javaM yogakA nirodha karate haiM taba vyuparatakriyAnivRtti nAmaka caturtha zukladhyAnake viSayako dhAraNa karate haiM // 16 // atrodAharaNaM yathA__ vairigrAmavighAtAya, kepi SaTpuruSA purA / calitA. samudAyena, teSveka idamabravIt // 1 // savaM hantavyamevAtra, dvipadaM vA catuSpadam // anya. prAha manuSyANAM vadho'stu pazumi kimu - // 2 // tRtIyaH prAha hantavyA narA eva nahi striyH|| tUryeNAbhANi hanyatA, puruSeSvayi sAyudhA // 3 // paJcamo'pyAha ye nanti te vadhyA sAyudhevapi, SaSThastvAha vinA zatrUn, ghAta kAryo na kasyacit // 4 // iti minaM manastaSAmabhUllezyAvizeSataH / tA kRSNanIlakApota, teja. padmasitAbhidhAH // 5 // tadeva tAratamyena, vizuddhapariNAmataH / yena sarve ripubhyo'nye, rakSitAH sa hi sattama // 6 // * gaMDo phoTe kapolami" ityamidhAnappadIpikA /
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ viirstutiH| '. . bhASA-TIkA-jisameM roga, dveSakA tyAga ho aura jJAna pUrvaka tyAga, bairAgya, saMyama, svAmimAna, sahAnubhUti Adi guNa pAe jAyeM tathA mAnava jIvanako unnata vanAnekelie aura saMsAra meM utkRSTa dharmako prakaTa karaneke lie prabhune upadeza kiyA, jo ki-ameda rUpameM thA, aura vaha dharma prANI mAtrake lie kahA thaa| isakI khayameva siddhikelie utkRSTa dhyAnakA Azraya liyA; usa dhyAnake pravala pratApase usa pAvana puruSako phala svarUpa kevala jJAna utpanna huaa| isake anantara mI mana, kvana, kAyake yogoMkA nirodhana karaneke kAlameM sUkSmakAyayogako rokakara zukradhyAnake tIsare padako prApta karanA Arambha kiyA; jisa sthitimeM mana aura canake vyApArako roka diyA jAtA hai tathA kAyayogakA bhI AdhA bhAga ruka jAtA hai| yaha zukladhyAnakA tIsarA caraNa terahaveM guNasthAnapara. vartamAna sUkSma prakriyA rUpa hojAtA hai| . aura jisa sthitimeM mana, vacana, kAyakI apratipAti rUpa nivRtti hotI hai vaha zukla yAnakA cauthA pAda hai / arthAt karmarahita kevalajJAnarUpI sUryase padArthoMkA prakAza karanevAle sarvajJa bhagavAn java antaramuhUrta pramANa Ayu bAkI raha jAtA hai tava sUkSmakiyA apratipAti nAmaka zukladhyAnake yogya vana jAte haiM, usa samayakI ceSTA acintya hotI hai, bAdarakAyayogameM sthiti karake vAdaravacanayoga aura vAdaramanoyogako ve sUkSmatama karate haiM, punaH bhagavAn kAya. yogake atirikta vacanayoga manoyogakI sthiti karake vAdarakAyayogasUkSma karate haiM, tatpazcAt sUkSmakAyayogameM sthiti karake kSaNamAtrameM usI samaya vacanayoya aura manoyoga ina donoMkA samyak prakArase nigraha karate haiM, taba yaha sUkSma kriyA dhyAnako sAkSAt dhyAnake karane yogya banA letI haiM, aura ve vahAM eka sUkSma kAyayogameM sthita hokara usakA dhyAna karate haiM / isa taraha prabhukA yaha sUkSmakriyA apratipAti dhyAna hai| aura ayoga guNasthAnake upAntya arthAt aMta samayake prathama samayameM devAdhidevake muktirUpI lakSmIkI pratibandhaka karmokI prakRtie~ zIghrameva naSTa hojAtI haiN| bhagavAn ayogI parameSThIko usI ayogaguNasthAnake upAntya samayame sAkSAt rUma aura nirmala "samucchinna kriyA" nAmaka cauthA zukla dhyAna prakaTa ho jAtA hai| bhagavAnkA yaha prazasta aura zuklase bhI adhika zukladhyAna haiN| lezyAkI dRSTise mahAn zuklalezya haiN| "lejhyA AtmAmeM puNya pApako lipta karake jaba apane
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 93 jaisA banAletI hai ata. use lezyA kahate haiM," vaha do tarahakI hai| pravRtti aura yaugikI ye do bheda hai / pravRtti kaSAyake raMgameM raga letI hai / bhAvase asat pariNati yA parapariNati rUpA hai| yoga, avirati, mithyAtva, kaSAya, janma, karma saMskAroMse bhAvalezyA hotI hai / joki pApa aura AsravakA kAraNa haiN|" ___ kApotI tIvra bhAva hai, nIlA tIvratara aura kRSNA tIvratama bhAva hai, yaha azuddha vicAroMkA krama hai| pItA usa pApakI mandatAkA nAma hai, padmA mandatara hai, zuklA mandatamako kahate haiM; azubha bhAvalelyA nirmalatAkA nAza karatI hai, zubhabhAvalezyA karma kAlimAko pradhvaMsa kara detI hai| antima lezyA sahajAnanda nilezya pada denemeM nimitta bhUta hai| kRSNalezyA. AtmA isa durbhAvake phaMdameM paDa kara rAga, dveSake grahase prasA jAtA hai, parapariNati aura jaDa pUjAkA durAgraha isIse AtA hai, mana duSTa aura mlAna rahatA hai, anantAnu vandhIke tIvra krodha, mAna, mAyA, lobha kaSAyase grasita hotA hai, sadaiva bhAvoma nirdayatA banI rahatI hai nikala nahIM jAtI, yaha pApakA samAcaraNa karake usakA kabhI pachatAvA nahIM karatA, yaha mAMsa madirAkA lampaTa hotA hai, kutsita karmameM Asaki banI rahatI hai| ina lakSaNoMse samanvita manuSya kRSNalezyAyukta samajhanA caahie| nIlalezyA jisameM krodha, mAna, mAyA, lobha, rAga, dveSa, moha, zoka ho| nRzaMsatA, krUratA, hiMsakatA rahatI ho, cANDAla vRtti ho; cora, mUrkha, stabdha, auroMkA tiraskAra karatA ho, nIndakI adhikatA, kAmukatA, mandabuddhi, jaDatA tathA satasatmeM avivekI ho, mahA Arambha, mahAmUrchA-moha ho to samajho ki isameM nIlalezyA hai| kApotIlezyA zoka, bhaya, IrSA, matsarabhAva, auroMkI nindA, apanI prazaMsA karanA, koI apanI stuti kare to prasanna honA, hAnilAmako na jAnanA kha aura parameM viparyaya vivecanA ho, ahaMkAra-graha grasta ho; acchI, burI saba prakArakI kriyAe~ kara DAlatA ho, apanI prazaMsA sunakara anyako sarcakha taka arpaNa kara DAlatA ho, laDAImeM maranekI icchA rakhatA ho, anyakI yazaH kIrtikA nAza kara DAlatA ho, ina lakSaNoMse kApotIlezyA samajhanI caahie| prakArakI kriyA icchA rakhatA ho anyako sarvasa ho, ina la
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 94 viirsttiH| ' tejolezyA yaha puruSa samadRSTi hotA hai, adhikamAtrAmeM dveSa nahIM rakhatA, auroMke kalyANa aura ahitako socatA haiM, apane yuddhi valase yukta aura ayuktakA jJAna kara letA hai, kisI anyakI zocanIya dazA para use dayA AjAtI hai, cAturyyatA pUrNa aura anindya vyavahAra hai, ye pItalezyAke lakSaNa haiN| yamalezyA karmakI nirjarA karake pavitra honekI prabala icchA ho, supAtroMmeM sAtvika dAna vitaraNa karake sahajAnanda lUTatA ho, jisakA antara aura vAhya atyanta mRdu aura sarala ho, AtmAmeM sadaiva vinaya aura namratA rahatI ho, zatruoMkA premase Adara karatA ho, Atma jJAnako udayameM lAnA hI jisakA dhyeyaho, saccaritra pAlaka sAdhu ho to samajho ki isame. nIti yukta kriyA hai, yaha padmalezyAkA lakSaNa hai| zuklalezyA amimAnakA leza taka na ho, apane caritrakA phala mAganekI amilASAse nidAna na karatA ho, pakSapAtakA atyanta abhAva ho, samyagjJAnakI pUrNatA ho, rAmadveSakA atyantAbhAva ho, samAdhi aura adhyAtmikatAmeM sthAyI bhAva ho, AstikyatA ho, ye lakSaNa zuklalezyAke haiN,| tejolezyA, padmA aura zuklA ye tIna prazasta lezyA haiM, kramase' savegako uttama rItise vaDhAnemeM sahAyikA haiM, . inheM udAharaNase samajhAte haiM, coroMkA eka samudAya kisI grAmako lUTa kara bhAga gayA, tava usa vastIke lokabhI unase badalA lenekI icchAse apane samudAyako saMgaThita banAkara cale jA rahe the unameM cha. AdamI alaga 2 cha. prakRtike the| rastemeM calate 2 pahale ne yaha kahA ki- - - .. [1] hama saba vahAM jAkara sAre grAmake jIvoMko mAra deMge, unakI palI huI ciDiyA takako bhI na chodd'eNge| . [2] dUsarene kahA hama unake pazu pakSiyoMko kucha na kheNge| [3] unakI striyoMko kuchabhI kaSTa na deNge| kyoMki auroMkI vahu beTie~ apane jaisI hI hotI haiN|
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 95 - [4] puruSoM meM bhI unako mAranA cAhie jinake hAthoMmeM zastrahoM, nizzastra zatrukA mAranA nItiviruddha hai| / [5] usI zastra-dhArIko mArA jAyagA jo hama para AkramaNa karegA, - [6] zatruko choDakara bhUlakara bhI kisI niraparAdhake Upara hAtha na DAlA jaay| isa prakAra mina 2 vicAra minna 2 lezyAoMke dvArA hote haiM, anukramasepavitra vicAroM dvArA jo karmarUpI zatruke atirikta anya sabakI rakSAkaratA ho. vahI narapuMgava sabameM pradhAna aura uttama hai| __ isI prakAra bhagavAn vIra prabhukA mI zuklalezyA yukta dhyAna hai, jisameM nirdoSa Atma dravya arthAt AtmAkA antaraga bhAva khaccha hai| jinakA pavitradhyAna candramA aura zaMkhakI taraha ujvalavarNa hai, isa prakArake zukladhyAnakA upadeza saMsArakI AtmAoMke hitArtha prabhune khayaM kiyA hai // 16 // gujarAtI anuvAda-jemA rAga dveSano tyAga hoya, evA jJAnapUrvaka tyAga, vairAgya, sayama, khAmimAna, sahAnubhUti vigere guNo hoya, evo dharma mAnava jIvanane unnata banAvavA mATe sasAramA sarvotkRSTa gaNAya che te dharmane pragaTa karavAne mATe prabhue upadeza Apyo ke je ameda rUpe hto| vaLI te dharma prANimAtrane mATe kahelo hto| tenI siddhine mATe teoe utkRSTa dhyAnano Azraya lIdho / tenA phala kharUpe temane kevalajJAna prApta thayuM / te pachI paNa mana, vacana, kAyanA yogornu nirudhana karavAnA samaye sUkSma kAya yogane rokIne zukladhyAnanotrIjo pAyo prApta karavAno Arambha karyo, je sthitimA mana-vacananA vyApArone rokI devAmA Avecha, tathA kAya yogano paNa a| bhAga rokAI jAya cha / A zukladhyAnano trIjo pAyo verame guNasthAne vartatA jIvone hoya che / ane je sthitimA mana vacana kAyanI apratipAtirUpa nivRttithaI jAya che te zukladhyAnano cotho pAyo cha / karmarahita kevalajJAnarUpI sUryathI padArthono prakAza karavAvAlA sarvajJa bhagavAnnu jyAre antarmuhUrta pramANa AyuSya bAkI rahIM jAya che, tyAre sUkSmakriyA apratipAti nAme zukna dhyAnane teo yogya banI jAya che te samayanI sthiti acinya hoya che / bAdarakAya yogamA sthiti karIne vAdara vacanayoga ane vAdara manoyogane te sUkSmatama kare cha 1 vaLI bhagavAn kAyayoga sivAya vacanayoga, manoyoganI sthiti sUkSma karIne bAdara kAyayoga paNa sUkSma kare che| te pachI sUkSmakAyayogamA sthiti karIne kSaNamAtramA teje samaye vacanayoga ane manoyoga
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ - viirstutiH| - - , e banneno samyak prakAre nigraha kare che| tyAre te sUkSma kriyA dhyAnane sAkSAt dhyAna karavA yogya banAvI le che| ane te tyAM eka sUkSma kAyayogamAM sthiti karIne tenuM dhyAna kare che| A rIte prabhunu A "sUkSmakriyAapratipAti" dhyAna cha / ayoga guNasthAnanA upAntya arthAt antasamayanA prathama samaye devAdhidevanI muktirUpI lakSmIne prativandhaka karmonI prakRtio zIghra nAza pAmI jAya che bhagavAn ayogI parameSTIne te ayoga nAmA guNasthAnanA upAntya samaye sAkSAt rUpa ane nirmaLa "samucchinnakriyA" nAme zukladhyAnano cotho pAyo pragaTa thAya che / ' - te bhagavAn pradhAna dharma prakAzIne pradhAna-ujvaLamAM ujvaLa, doSa rahita, ujvaLa zaMkha ane candramAnI peThe ekAnta nirmala sarvadhyAnamA sarvottama evaM zurU dhyAna dhyAya ch| lezyAnI dRSTie paNa temanI mahAn zuklalezyA ch| AtmAmAM puNya pApane lipta karIne potAnA jevAM vanAvI-lye, tene lezyA kahe, che, te be jAtanI hoya che| te pravRtti ane yaugikI hoya che / pravRtti kaSAyanA raMgamA ragI lye cha / bhAvathI asat pariNati tathA para pariNatirUpa che / yoga-avi. rati-mithyAtva-kaSAya-pramAdajanya karmasaskArothI bhAvalelyA hoya che / ke je pApa, ane AsravanuM kAraNa ch| kApotI tIvra bhAva che, nIlA tIvratara ane kRSNA tIvratama bhAva ch| A azuddha vicArono, krama cha / pItA pApanI mandatAnuM nAma che, padmA mandatara ane zukA mandatamane kahe che / azubha bhAva-lezyA AtmAnI nirmalatAno nAza kare che, zubha bhAvalelyA karmamelano nAza kare che, antima lezyA sahajAnanda-nirlezIpa, apAvavAmA nimittabhUta ch| kRSNalezyA- A durbhAvanAnA phaMdamA pAThIne jIvane rAga-dveSanA grahathI asAya che, para pariNati ane pudgalapUjA-jaDapUjAno durAgraha tenA thI Ave che, mana duSTa ane mlAna rahe cha, anantAnuvandhInA tIna krodha-mAna-mAyA-lobhathI gherAyelo hoya che, bhAvomAM thI nirdayatA jatI nathI, pApa kArya karIne teno kadI pastAvo yato nthii| mAMsa madirAno bhogI hoya che, kukarmamA Asakta hoya che| A lakSaNo vALo manuSya 'kRSNalezyA' cAme jaannvo|
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 97 nIlalezyA jenAmA krodha-mAna-mAyA-lobha-rAga-dveSa-moha-zoka-bhaya-jugupsA hoya, nRzaM. satA krUratA-hiMsakatA hoya, cANDAlavRtti hoya, cora-mUrkha-stabdha hoya, vIjAono tiraskAra karato hoya, nidrAnI adhikatA-kAmAsakti-maMda buddhi-jaDatA hoya, sat asatmAM avivekI hoya, mahAArambha-mahAmUrchA moha hoya, A lakSaNo vALo jIva nIlalejhyA vALo jANavo / . kApotI lezyA zoka-bhaya-IrSA -matsara-anyanI nindA, potAnI prazaMsA tathA potAnI koI prazaMsA kare to prasanna tharbu, AtmAnA hAni lAbhane na samaje, kha. paramA viparyaya buddhi hoya, ahaMkAragrasta-sArI narasI sarva prakAranI kriyAo karI bese, potAnI stuti 'sAbhaLIne sarvasva paNa ApI de, laDAImA maravAnI icchA raakhe| A lakSaNo vALo jIva kApotI lezyA vALo samajavo / tejolezyA___ A lezyAvALo samadRSTi hoya che, adhika mAtrAmA dveSa nathI karato, anyanA kalyANa akalyANano vicAra kare che / potAnA buddhibalathI yukta ayuktanuM jJAna vicAre ch| koI anyanI zocanIya dazA para tene dayA Ave cha / cAturyatApUrNa temaja aniMdya vyApAra hoya cha / A pItalejhyAnA lakSaNa cha / / padmalezyA karmanI nirjarA karIne pavitra tathA karmarahita vanavAnI icchA hoya / supAtre dAna daIne sahajAnanda luutte| Antara temaja vAhya vyavahAra jeno atyanta mRdu ane sarala hoya / AtmAmA hamezA vinaya ane namratA hoya / zatrupara paNa prema rAkhe / AtmajJAna prAptino jeno dhyeya hoy| saccaritra pAlaka sAdhaka hoya, nIti yukta kriyAvanta hoya / A padmalezyA vALAnAM lakSaNo cha / zuklalezyA amimAna lezamAtra paNa na hoya, potAnA caritranuM phaLa mAgavAnI abhilA. SArUpa nidAna na kare, niSpakSapAtI hoya, samyak jJAnanI pUrNatA hoya, rAga dveSano atyanta abhAva hoya, samAdhi temaja adhyAtmikatAmAM sthira hoya, Astikya hoya, A lakSaNo zuklalezyAnA jANavA / vIra. 7
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIrastutiH / tejo, padmA ane zuklA e traNa prazasta lezyA che, krame karIne saMvegane uttasarIte vadhAravAmAM sahAyarUpa che / 98 - lezyAone udAharaNathI samajAve che corono eka samudAya koI gAmane luMTIne cAlyo gayo tyAre te gAmanA loko teno vadalo levAnI icchAe saMgaThita vanIne cAlyA jAya che / te mA cha mANaso judI judI cha prakRti nA hatA, rastAmA cAlatA cAlatA pahelAe karchu ke( 1 ) ApaNe vadhA tyA jaIne AkhA gAmanA jIvono nAza karI nAkhIzuM, temanA pALelA pakSione paNa nahiI choDIzuM (2) bIjAe kahyuMke ApaNe temanA pazu pakSione kaI IjA nahi karie / (3) bhI jAe kahyuM ke ApaNe temanI strIone koI paNa jAtanuM kaSTa nahi Apie / kAraNake anyanI vahu dIkarIo ApaNI vahu dIkarIo jevI che / ( 4 ) cothAe kahyuM ke puruSomA paNa jenA hAthamA zastra hoya teneja mAravA joie, nizzastra zatrune mAravA nIti viruddha che / ( 5 ) pAcamAe kachu ke zastradhAriomA paNa jeo ApaNA para AkramaNa kare teneja mAravA / (6) chaThAe kyuMke zatru sivAya bhUlathI paNa koI niraparAdhIne na marAya / A rIte judA judA vicAro judI judI lezyAo dvArA thAya che / anukrame pavitra vicAro dvArA je karmarUpI zatru sivAya bIjA vadhAnI rakSA kare ve narapuM va sarvamA pradhAna ane uttama che / A rIte bhagavAn vIraprabhunuM paNa zuklalezyA yukta dhyAna che / jemA AtmAnA antaraga bhAva svaccha hoya che, temanu pavitra dhyAna zaMkhanI peThe ujvazha varNanuM che / A rIte jagat jIvonA hitArthe zukladhyAnano upadeza paNa vIra prabhuzrIe karelache 16 mUla aNuttaraggaM paramaM mahesI, asesakammaM sa visohaittA / siddhiM gate sAimaNaMtapatte, nANeNa sIleNa ya daMsaNeNa // 17 //
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA - (saMskRtacchAyA) - anuttarAyyAM paramAM maharSiH, azeSakarma sa vizodhya / siddhiM gataH sAdyanantaprAptaH, zAnena zIlena ca darzanena // 17 // - saM0 TIkA-tathA cAsau bhagavAn zailezyavasthA''pAditazukladhyAnasya caturthamedAnantaraM sAdyaparyavasAnAM siddhi mokSaM / "yogyamede'ntardhAne mokSa iti zabdastomamahAnidhiH" / "mokkho, nirodho, nivANaM, dIyo, taNhakkhayo, paraM, / tANa, leNaM, arUvaM ca, santaM, sarca, anAlayaM / asaMkhataM, sivaM, amata, sududdassaM, parAyaNaM, saraNaM, anItikaM, tathA / anAsavaM, dhuvaM, anidassanA, katA, apalokitaM, nipuNaM, anantaM, akkharaM, dukkhakkhayo avyApajjhaM ca, vivaTTa, khema, kevalaM, / apavaggo, virAgo, ca, paNItaM, acutaM, padaM / yogakkhemo, pAraM pi, mutti, santi, visuddhi, yo / vimutya,'saMkhatAdhAtu, suddhi, nibbutiyo (siyu)" ityabhidhAnappadIpikA / "mokSastu muktipATalimocane" iti medinI" / gati mokSagati yA paJcamI tAM prApta / siddhigatimeva vizinaSTi, anuttarA cAsau sarvottamatvAt , agryA ca lokAgramAge vyavasthitatvAdanuttarA'tryA tAM paramAM pradhAnAM gatiM ceti / maharSi-rasAvatyantogratapo vizeSo vA sarvajJaH / "maharSiH sarvajJepu, vidyAsampradAyapravartakeSu ceti, zabdArthacintAmaNiH" / "mahesI, ca vinAyako, samantacakkhu, sabannu, ityabhidhAnappadIpikA" / niSTaptadehatvAdazeSa karma jJAnAvaraNAdikaM vizodhyApanIya dUrIkRtya ca viziSTena jJAnena darzanena zIlena kSAyikeNa tAM siddhiM gatiM prApta iti, // 17 // ___ anvayArtha-[sa] ve [mahesI ] maharSi bhagavAn [asesakamma] saba kA~ko [ visohaittA] bhalibhAti kSaya karake [aNuttaraggaM] saba prakArase pradhAna
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 , vIrastutiH / lokake agrabhAgameM [gate] jA virAje, [ sAimaNaMta] aura Adi-ananta, tathA [paramaM ] utkRSTa [ siddhiM ] mokSako [nANeNa ] jJAna [ sIleNa] caritra [ya] aura [ daMsaNe ] darzanake dvArA prApta hue // 17 // bhAvArtha-bhagavAnne kSAyikajJAna, kSAyikadarzana aura kSAyikacaritra dvArA sarvottama lokAgrabhAgameM dhAraNa karanevAlI muktiko sakala karmoMkA anta karake use pAyA, vaha mukti sAdi ananta hai, kaI loka mokSase vApisa AnA mAnate haiM, kintu vaha yukki saMgata nahIM hai, kyoMki sasArameM rulAnevAle rAga-dveSa-krodha-mAna-mAyAdi vikAra haiM, jahAtaka ye vikAra haiM vahAMtaka mokSa nahIM, aura muktAtmAmeM koI vikAra nahIM hai / ata: vikAra rahita AtmA sasArameM kyoMkara punarAvartana kara sakatA hai ? 'yadi usameM rAgAdikA sadbhAva mAnAjAya to vaha mokSa nahIM, yadi mokSa honepara punaH avatarita hote hoM to vahamI ThIka nahIM,kyoMki vikAroMko vikArahI paidA kara sakate haiM, jaba muktAtmA nirvikAra hai to vikArakI utpatti kyoMkara ho sakatI hai // 17 // bhASA-TIkA-bhagavAn zailezI avasthAse zukladhyAnake caturtha medako pAneke anantara Adi ananta mokSarUpa apunarAvRtti dhAmameM jA virAje / lokake agrabhAgameM vyavasthita honese vaha paramapradhAna hai, use usa sarvajJa-maharSi ne dehako tapase tapA kara jAnAvaraNIyAdi ATha karmokA vizodhana karake ( vaha bhI apane nijI puruSArtha se,) phira jJAna, darzana caritra ke dvArA siddhi gati-mokSako pAyA / - AkAza sabameM ananta hai, usa pUrNa lokAlokAkAzame siddha paramAtmAkA jJAna ghanIbhUta hokara bharA par3A hai| usa siddhAvasthAke hone para ve nidrA, tandrA, bhaya, bhrAnti, rAga, dveSa, pIDA, saMzayase rahita ho jAte haiN| tathA zoka, moha, jarA, janma, maraNa, Adi bhI nahIM rahate hai / kSudhA, tRSA, kheda, mada, unmAda, mUrchA, matsara kA bhI atyantAbhAva hai| inaki AtmAmeM ava ghaTAvaTI bhI nahIM hai, inakA Atma vaibhava kalpanAtIta hai / siddha bhagavAn zarIra rahita haiM, indriya rahita haiM, vikalpa, saMkalpa nahIM hai, anantavIryatva prApta haiM, apane khabhAvase kamI skhalita nahIM hote| sahaja aura nitya Anandase Ananda rUpa haiM / jinake mukhameM kamI 'viccheda nahIM hotA hai / paramapada meM virAjita haiM, jJAnake prakAzase prakAzita haiN| paripUrNa, sanAtana, sasArakI khaTapaTase rahita haiM evaM jinako ava kucha bhI karanA varanA nahIM hai, acalA sthiti hai, Atma pradezoM kI kriyAse rahita haiM / santRpta haiM,
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 101 mannA bAra bhAvAdita tRSNA rahita haiM, sadA tIna lokake zikhara para virAjita haiM / anupameya haiM, AkAza aura kAla ki taraha prabhu ananta hai, aura vacana agocara haiM // 17 // gujarAtI anuvAda-bhagavAn zailezI avasthAthI zukladhyAnanA cothA bhedane prApta karyA pachI Adi ananta mokSarUpa apunarAvRtti sthAnamA jai birAjyA, te moTA RSIzvara [mahAvIra deva ] samasta karma khapAvIne potAnAja puruSArthathI jJAna, darzana, caritre karI, sarvottama lokane agra bhAge utkRSTa siddhagatine pAmyA / __ AkAza ananta che, te pUrNa lokAloka-AkAzamA siddha-paramAtmAnuM jJAna bharyu pacyu che, te siddhAvasthAmA nidrA, tandrA, bhaya, bhrAnti, rAga, dveSa, pIDA, saMzaya nathI; zoka moha-janma-jarA-maraNAdi paNa nathI; kSudhA-tRSA-kheda-mada-unmAdamUrchA-matsarano atyanta abhAva che, temano AtmA aguru laghutva guNane prApta thayo cha, temano Atmavaibhava kalpanAtIta cha, siddha bhagavAn zarIra-indriya-sakalpa-vikalpathI rahita che, ananta vIryavAn che, kha-khabhAvathI kI paNa skhalita thatA nathI, sahajAnanda prApta cha, nirAbAdha sukhavALA che, parama padamAM virAjamAna che, jJAnaprakAzathI prakAzita che, sadaiva nitya-paripUrNa cha, sanAtana cha, saMsAranA prapaMcothI rahita che, kRtakRtya cha, acala che, aruja che, akSaya che, AtmapradezonI kriyAthI rahita che, santRpta che, tRSNA rahita che, traNalokanA agrabhAge virAje cha, anupameya cha, AkAza bhane kAlanI peThe prabhu ananta che, temaja vacanAtIta che // 17 // cara puna ra sarate ye pAne mAtra E inama rukkhesu NAte jaha sAmalI vA, .. jassi raiM veyayaMtI suvnnnnaa| vaNesu vA NaMdaNamAhu sehUM, . . . nANeNa sIleNa ya bhUtipanne // 18 // saMskRtacchAyA vRkSeSu kSAto yathA zAlmalI vA, yasmin rati vedayanti supH| vaneSu vA nandanamAhuH zreSThaM, jJAnena zIlena ca bhUtiprazaH // 18 // . saM0 TIkA-punarapi vIrasya stuti dRSTAntadvAreNAha, vRkSeSu madhye yathA jJAtaH prasiddho devakuruvyavasthitaH zAlmalIvRkSaH, sa ca bhuvana mA % 3E karanA haiM ,
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 . viirstutiH| patidevAnAM krIDAsthAnam , "zAlmale zAlmalIvRkSa iti haimaH" yasmin vRkSe vyavasthitA anyatazcAgatya suparNA-muvanapativizeSA devA / rati ramamANA ratiM ramaNaM krIDAM vedayantyanubhavantIti / vaneSu madhye nandanaM devAnAM krIDAsthAnaM zreSTham pradhAnaM "nandanaM, missakaM, cittalatA, phArusakaM, vanA ityabhidhAnappadIpikA" / evaM bhagavAn vIro'pi kevalAkhyena jJAnena samastapadArthAvirbhAvakena zIlena cAritreNa yathAkhyAtena svabhAvena sahajadharmavizeSeNa sadvattena sAdhucaritreNa pradhAnastathA bhUtiprajJaH pravRddhajJAno'nantajJAno bhagavAn iti bhAvaH // 18 // ___ anvayArtha-[jaha ] jaise [ rukkhesu] vRkSoMmeM [ sAmalI ] zAlmalI vRkSa [vA ] tathA [vaNesu] vanoMmeM [naMdaNaM ] nandanavana [ seThaM] zreSTha [ NAe] samajhA jAtA hai [jassiM] jisameM ki-[ suvannA] suparNa-kumAra nAmaka bhuvanavAsI deva [ ratiM] ArAma krIDAkA [vedayatI ] anubhava karate haiM usI prakAra bhagavAn [nANeNa] jJAnase [ya] aura [sIleNa] caritrase zreSTha tathA [bhUipane] prabhUta. jJAnazAlI [Ahu ] kahalAte the // 18 // bhAvArtha-vRkSoMmeM semalavRkSa suMdara saghana chAyA yukta hotA hai, yaha vRkSa pRthvIkAyika aura nitya hai| tathA sasArake samasta vanoMmeM nandanavana khUbasUrata hai, kyoMki kathita donoM sthAnomeM rahanevAle tathA vAharase AnevAle suparNakumAra jAtike bhuvanavAsI deva, AnandameM Amodapramodase anekaprakArakA vilAsa karate haiM, usIprakAra bhagavAn mahAvIra prabhu bhI sabameM uttama the, kAraNa usa samaya prabhuke mukAvalemeM unake jJAna aura caritrakI varAvarI karanevAlA koI bhI vyakti na thA, isIlie semala aura nandanavanakI upamA dekara bhagavAnaki stuti kI gaI hai // 18 // bhASA-TIkA-zAlmalI vRkSakI zItala chAyA honese vaha saba vRkSoMmeM zreSTha hai, aura vaha bhuvanavAsI devoMkA krIDA sthala hai, / vanoMmeM jisaprakAra nandanavana uttama vana hai,,isI prakAra bhagavAn 'mahAvIra prabhu bhI kevalajJAnake kAraNa zreSTha haiM, jisase sarvapadArthokA unheM pratyakSa AvirbhAva hai / jJAnake sAtha sAtha unameM yathAkhyAta caritrameM bhI 'pUrNazreSThatA prApta hai / joki AtmAkA 'sahaja khaMbhAvaM samanvita guNa hai // 18 //
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 103 gujarAtI anuvAda-zItala chAyA hovAne lIdhe zAlmalI vRkSa sarva vRkSothI zreSTha che, te bhuvanavAsI devonuM krIDA sthAna che, vanomA jema nandanavana zreSTha che, temaja bhagavAn mahAvIra paNa kevalajJAne karI sarvottama che, jenAthI sarva padArthono pratyakSa AvirbhAva temane thAya che, jJAnanI sAthe yathAkhyAta caritramA paNa teo zreSTha che ke je AtmAno sahaja khabhAva cha // 18 // thaNiyaM va saddANa aNuttare u, caMdo va tArANa mahANubhAve / gaMdhesu vA caMdaNamAhu sehUM, evaM muNINaM apaDinnamAhu // 19 // saMskRtacchAyA stanitaM vA zabdAnAmanuttaraM tu, candro vA tArANAM mhaanubhaavH|| gandheSu vA candanamAhuH zreSTham, evaM munInAmapratijJamAhuH // 19 / / . saM0 TIkA-yathA ca zabdAnAM madhye stanitaM meghagarjitaM "stanitaM garjitaM meghanirghoSo rasitAdi cetyamaraH / tadanuttaraM pradhAna tuzabdo vizeSaNArthaH, Aha ca, "samuccaye'vadhAraNe, niyoge, prazaMsAyAM, uktazaMkAnivRttau, pAdapUraNe, vizeSaNArthe ceti koSaH" / tathA ca tArakANAM-nakSatragaNAnAM madhye candro mahAnubhAvaH, "nakkhattaM, joti, meM, tArA, ( apume) tArako ityabhidhAnappadIpikA" / sakalarajonivRttikAriNyA kAntyA manoramaH zreSThaH / gandheSu ceti guNaguNinorabhedAnmatublopAdvA, gandhavatsu madhye yathA caMdanaM malayajaM gozIrSakAkhyaM "cannaM (nitthiyaM) gaMdhasAro malayajo (pyatha)" "gosIsaM talappaNNikaM, (pume vA) haricaMdanaM" "ityabhidhAnapyadIpikA" / malayaja malayaparvatAdau-jAyate tad vA tajjJAH zreSThamAhuH / evaM munInAM maharSINAM ca madhye bhagavantaM / punazca nAsya pratijJA ihalokaparalokAnAM zaMsinI
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 . .. viirstutiH| .. vidyata ityapratijJaH, ihalokaparalokAzaMsArahitapratijJastamevaMbhUtaM mahAvIram zreSThamAhuriti // 19 // * anvayArtha-[va] jaise [thaNiya ] meghakI garjanA [saddANa] savazabdoMma [aNuttara u] pradhAna hai-sabase baDhakara hai, aura [va] jaise [caMdo] candramA [tArANa] sava tAroMmeM [mahANubhAve] ujvala aura manohara hai, [vA] isIprakAra giMdhemu] sava sugandhita padArthoma [caMdaNaM] candanako [ seThaM] acchA [ Ahu] kahA hai [evaM ] isI prakAra bhagavAnko bhI [muNINaM ] saba munioMmeM [apaDiNNaM ] isa loka aura paralokakI pratijJA-kAmanAse virakta [Ahu] kahA hai // 19 // bhAvArtha-jaise sava zabdoM meghakI garjanAkA zabda vaDA pravala hotA hai, sabake sava zabda usase nIcI kakSAmeM haiM, tathA sava nakSatra maNDalameM cAMda savameM ujvala aura sundara hai, aura samasta sugandhita padArthoMmeM malayaja candana surabhi aura uttama hai, usI prakAra samasta munioMmeM bhagavAn mahAvIra usa samaya savameM pradhAna the, kyoMki unameM AtmAse bhinna isaloka aura paraloka saMbaMdhI kisI bhI viSayakI kAmanA na thI // 19 // bhApA-TIkA-zabdoMmeM meghakI garjanAkA zabda sabase bar3A hotA hai, asakhya tAroM aura nakSatroMmeM caMdramA tejasvI zItala aura mahAnubhAva hai, sugandha vastuoMmeM malayavanakA gozIpa candana zreSTha hotA hai| isI prakAra muni maharSigaNoMmeM bhagavAn savameM vilakSaNa zreSThatApUrNa the| unakI saba pratijJAe~ isa loka aura paraloka sambandhI viSayAkAMkSAoMse rahita thIM // 19 // - gujarAtI anuvAda-zabdomAM jema meghanI garjanAno zabda, tArAone viSe jema candramA, ane sugaMdhIomAM jema gozIrSa candana zreSTha che, tema muni mahapiMgaNomAM bhagavAn zrImahAvIra zreSTha che, temanI sarva pratinAo A loka ane paraloka samvandhInI vAMchanA rahita che / / 19 / / jahA sayaMbhU udahINa seDhe, ... nAgesu vA dharaNiMdamAhu setthe| .. khoodae vA rasaM vejayaMte, . ...', tavovahANe muNi vejayaMte // 20 // . .
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtIcA-hindI gurjaramAntarasahitA 105 saMskRtacchAyA rathA khayanmUldhInAM zreSTaH, nAgepu vA gharaNendramA Tam / kododakaM vA rataM vaijayantaH, tapa upacAnena munijayantaH // 20 // saM0 TIkA-yathA svayaM bhavatIti vayavo devAntatrAgaya manna iti, svayaMpUranantadedavi. sandrANAM naye yayA layaMdananaH mandraH samanIyastagarapaya'ntavatI zreSThaH pradhAno nahattaraH / nAgeSu va nuvanapativizeSeSu navye gharagendra nAgAnAmindraM yayA manAhuH / nanusa ivodakaM jala yatya : inulodakaH, ma yayA ranamAmileni vRddhA, vaijayanta pradhAnaH / tanuH mandAnAM patAkadopari vannarajendro szva pradhAnaH sanacintayaiva tapa upacAnena viziSTatpAvidoSa nanute jagatikAlAvansAniti nanirbhagavAn vaijayantaH prazanaH sanantalokanya nahAtamannA vaijayantIra soparizyavasitaH // 20 // anvayArtha-janamA tanamanchAdana jhAna nhe aMTa hai paranTaparamendra nAgamana jati bhannrI dedona hai cIna medana [nijAtedAne mula hai, usI prabalikahate inna - cAnane bhAvanda te ina ducale haiM . 20 bhAvArthasya mAna varannana, te kara ra deva rada kATe haiM. nya, apane cinajara hai, vaha ghara karamA gera dina santuSTa mande de| nayA kArabhulAni pApendra mAna manda rAma para se sTa . 20 // mAgarIkAra bhale dona sannara manuH mA deza, dhana lla maan| ra sanarAsa
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 . viirstutiH| . . zAntikara aura khAdiSTa vastu hai, isI prakAra vizeSa tapase jagatkI tInoM kAlakI avasthAoMko nitya aura parivartana zIla mAnanevAloMmeM muni-bhagavAn mahAvIra prabhu zrIdhvajAkI taraha samasta lokameM mahAn tapase tapa kara nikale hue kuMdanakI taraha suzomita the // 20 // gujarAtI anuvAda-sarva samudromA khayaMbhUramaNa samudra moTo che, tena kAMThA para devatAo vAyusevana karavAne Ave che, bhuvanapati devomA dharaNendra devarAja pradhAna che, mIThA ane sarasa padArthomA zeraDInA rasa zAntikara temaja mISTa tathA khAdiSTa che, tevIja rIte tapa upadhAnathI jagatnI traNe kAlanI avasthAone nitya temaja parivartanazIla mAnanArAomA munIMdra zrI bhagavAn mahAvIra prabhu samasta lokamAM zuddha kundananI mAphaka suzobhita cha // 20 // hatthIsu erAvaNamAhu NAe, sIho migANaM salilANa gNgaa| ' pakkhIsu vA garule veNudevo, NivANavAdINiha NAyaputte // 21 // . (saMskRtacchAyA) hastiSvairAvaNamAhurzAta, siMho mRgANAM salilAnAM gNgaa| pakSiSu vA garutmAn veNudevo, nirvaannvaadinaamihjnyaatputrH||21|| saM0 TIkA-hastiSu karivareSu madhye, yathairAvataM zakravAhanaM jJAtaM prasiddhaM "airAvato'bhramAtaMgarAvaNAmramuvallabhAH ityamaraH" / "kuMjaro, vAraNo htthiitybhidhaanppdiipikaa"| dRSTAntabhUtaM vA pradhAnamAhustajjJAH, athavA hastaM rataM ratnatrayaM tadasyAstIti hastI teSu hastiSu, "hattho pANimhi, ratane, gaNe, soNDAya, bhantare; iti amidhAnappadIpikA" / airAvato nAgaraMgastadvacchomanIyaH / athavA hasto nAgastoyadastanmadhya airAvata iveti / athavA dhRtavastuhastiSu hi airAvato nAraMgo nAraMgasahazaH
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 viirstutiH| . . zAntikara aura svAdiSTa vastu hai, isI prakAra vizeSa tapase jagatkI tInoM kAlakI avasthAoMko nitya aura parivartana zIla , mAnanevAloMmeM muni-bhagavAn mahAvIra prabhu zrIdhvajAkI taraha samasta lokame mahAn tapase tapa kara nikale hue kuMdanakI taraha suzomita the // 20 // gujarAtI anuvAda-sarva samudromA khayaMbhUramaNa samudra moTo che, tena kAMThA para devatAo vAyusevana karavAne Ave che, bhuvanapati devomA dharaNendra devarAja pradhAna che, mIThA ane sarasa padArthomA zeraDInA rasa zAntikara temaja mISTa tathA khAdiSTa che, tevIja rIte tapa upadhAnathI jagatnI traNe kAlanI avasthAone nitya temaja parivartanazIla mAnanArAomA munIMdra zrI bhagavAn mahAvIra prabhu samasta lokamA zuddha kundananI mAphaka suzobhita che // 20 // mUla hatthIsu erAvaNamAhu NAe, sIho migANaM salilANa gNgaa| pakkhIsu vA garule veNudevo, NivANavAdINiha NAyaputte // 21 // (saMskRtacchAyA) hastiSvairAvaNamAhutiM, siMho mRgANAM salilAnAM gNgaa| pakSiSu vA garutmAn veNudevo, nivvaannvaadinaamihjnyaatputrH||21|| * saM0 TIkA~hastiSu karivareSu madhye, yathairAvataM-zakravAhanaM jJAtaM prasiddhaM "airAvato'bhramAtaMgarAvaNApramuvallabhAH ityamaraH" / "kuMjaro, vAraNo hatthItyabhidhAnappadIpikA" / dRSTAntabhUtaM vA pradhAnamAhustajjJAH, athavA hastaM ratnaM ratnatrayaM tadasyAstIli hastI teSu hastiSu, "hattho pANimhi, ratane, gaNe, soNDAya, bhantare, iti amidhaanppdiipikaa"| airAvato nAgaraMgastadvacchobhanIyaH / athavA hasto nAgastoyadastanmadhya airAvata iveti / athavA dhRtavastuhastiSu hi airAvato nAraMgo nAraMgasadRzaH
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 , viirsttiH| . ', airAvatakI taraha ucca koTikI hai| athavA hAthameM jisa prakAra nAragI sundara lagatI hai usI taraha prabhu mI jagatI-tala para nAragIkI taraha bhavya prANioMke hRdayoma mundara lagate haiM / hariNAdika jaMgalI jIvoMmeM siMha valiSTa hotA hai, isI taraha marata kSetrakI apekSA mAnavasRSTimeM vIra prabhu siMhakI taraha Atma-balase balavAn the, jaise saba prakArake jaloMmeM gaMgAjala aneka auSadhiyoMse mizrita honeke kAraNa timrmala hai, aise hI prabhu bhI karma-lepase alipta honese atyanta khaccha haiN| aura pakSioMmeM garuDa nAmaka veNudeva pradhAna hai, isI prakAra nirbANa arthAt jo siddhakSetra hai jahA karma-malakA atyanta abhAva hai, usakA kharUpa batAneme tathA usake pAneke upAya batAne meM jJAtaputra mahAvIra prabhu sarvopari haiN| unakA nirvANa sabameM uccakoTikA aura akATya hai // 21 // gujarAtI anuvAda-jema UMcA tathA sundara hAthiomA airAvata hAthI niSkalaMka ane uttama che, kemake tenApara indra savArI kare che, athavA jJAna-darzanacaritrarUpa je traNa ratno che, temAM prabhu paNa hAthInI peThe je UMcA cha, athavA te ratnatraya manohara vemaja upAdeya cha, athavA hastino artha vAdaLa paNa thAya che, jemanI vANI samogha vANI che, ane airAvata hAthInI peThe ucca koTinI cha, athavA jema nAraMgI hAthamAM suMdara lAge che tema prabhu paNa bhUtala para nAragInI jema bhavya prANImonA khaccha hRdayane suMdara lAge che, mRgAdika janAvaromAM siMha baliSTha hoya che, tema maratakSetranI apekSAe mAnava sRSTimA zrIvIraprabhu karmarUpa mRgone jItavA sAru siMha samAna AtmavalamA valavAn che, aneka prakAranI auSadhi-yukta hovAne lIdhe gaMgAjala sarva jalamAM nirmala che, temaja prabhu paNa karma lepathI alipta hovAne lIdhe atyanta vizuddha che, pakSione viSa garuDa [ veNudeva] pradhAna che, tevIja rIte nirvANa (siddha) kSetra ke jyA karmamaLano atyanta abhAva cha, tenuM kharUpa vatAvavAmA ncyA tenI prAptino upAya batAvavAmA jJAtaputra mahAvIra prabhu sarvopari cha // 21 // :: johesu NAe jaha vIsaseNe, , pupphesu vA jaha arviNdmaahu| - khattINaseThe jaha daMtavakke, . . . isINa seDhe taha vadramANe // 22 // - .. Namo
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 109 saMskRtacchAyA yogheSu jJAto yathA vizvasenaH, puSpeSu vA yathA'ravindamAhuH / kSatriyANAM zreSTho yathA dAntavAkyaH, RSINAM zreSThastathA varddhamAnaH // 22 // saM0 TIkA-yoddheSu vIrapuruSeSu bhaTeSu madhye jJAto vidito dRSTAntabhUto vA vizvA-senA hastyazvarathapadAtiprabhRticaturaMgabalasametA (iti vRddhA) yasya sa vizvasenazvArddhacakravartI tathA'sau pradhAnaH / "viSvakzeno janArdana" ityamaraH ityanena vizvasenaHzabdaH viSvakse nasyApabhraMzo'pibhavitumarhatItyAdhunIkA matAH / puSpeSu ca "striyaH sumanasaH puSpaM prasUnaM kusumaM summitymrH|" tanmadhye yathA'ravindaM mahotpalakamala "vA pusi padmaM nalinamaravindaM mhotplmitymrH|" pradhAnamAhustathA kSatAt ripukRtakhaNDAnnaSTakarmaNastrAyanta iti kSatriyA "rAjanno, khattiyo, khattaM, muddhAmisitta, bAhujA ityamidhAnappadIpikA / " "rAjA tu khattiye vutto naranAhe pabhumhi ca" itybhidhaanppdiipikaa|" rAjAno'pi teSAM madhye dAntA upazAntA yasya vAkyenaiva zatravassa dAntavAkyazcakravartI "sabbabhummo cakkavattI ityabhidhAnappadIpikA / " yathA cAsau zreSThaH pradhAnastadevamamunA prakAreNa bahUn dRSTAntAn prazastAn anukUlAn pradAdhunA bhagavantaM mahAvIrajinavarendraM dArzantikaM khanAmagrAhamAha / tathaiva RpINAM "tApaso tu isI (rito) ityabhidhAnappadIpikA / " madhye zrImadvardhamAno'ntimatIrthakaro mahAvIrakhAmI zreSThaH // 22 // anvayArtha-[jaha] jaise [johesu] yoddhAoM meM [vIsaseNe] kRSNa-vAsudeva [NAe] pradhAna hai [ vA] aura [pupphesu] phUloMmeM [ araviMda ] sahasradalakamala sugandhita hotA hai tathA [jaha ] jaise [khattINa ] kSatriyoMmeM [ daMtavakke ] cakravartI [seThe] pradhAna hai [ taha ] usI prakAra [isINa] RSiyoMmeM [vaddhamANe ] bhagavAn vardhamAna [ setu] pradhAna [Ahu ] kahalAte the // 22 //
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 viirstutiH| - bhAvArtha-kRSNa-vAsudevase baDhakara anya koI yoddhA nahIM hai, gandhayukta 'phUloMmeM kamala acchA hotA hai, samasta bhUmike kSatriyoMmeM cakravartI mukhya kahalAtA hai, usI bhAti bhagavAn mahAvIra usa samayake sava RSi-munioMmeM sarvazreSTha the // 22 // bhApA-TIkA-laDAke vIroMmeM puSkala hAthI, ghoDe ratha paidala Adi caturanIkakA Adhipatya bhoktA ardhacakrI vAsudeva kRSNa pradhAna hotA hai / phUloMme hajAra paMkhuDiyovAlA araviMda nAmaka kamala zreSTha hai| satAe gae ve manuSya jisake ' ki-zatruoMne hRdayake saiMkaDoM TukaDe kara DAle haiN| tathA una (karma rUpI) zatruoMse jo surakSita rakhanevAlA ho vahI kSatriya hotA hai / unhIMko dIptimAna rAjA kahA jAtA hai| unameM upazAnta guNa pradhAna hotA hai jisake kathana mAtrase zatru zithila paDa jAte haiM vahI cakravartI bhI hotA hai ata eva vaha savameM mukhya hai| isI prakAra ina sundara dRSTAntoMko jinapara anAyAsameM hI ghaTAyA jAtA ho aise ve hamAre parama pavitra vardhamAnakhAmI antima jina-bhagavAn sava RSimaharSiyoMmeM zreSTha the // 22 // gujarAtI anuvAda-yoddhAomA gaja-azva-ratha-pAyadala, e caturagI senAno adhipati ardha cakravartI vAsudevakRSNa sarvottama che, phUlomA hajAra pAkhaDIvALu araviMda kamala zreSTha che, zatru (karmarUpI zatru) thI rakSA karanAra kSatriya kahevAya che, tene dIptimAn rAjA kahe che, tenAmA upazAnta rasa pradhAna hoya cha, jenA kathana mAtra thI zatru zithila thaI jAya che, te cakravartIja hoya che, te sarvottama che, tevIja rIte AvA sundara-dRSTAnto jenA para ghaTI zake te amArA parama pavitra, patita pAvana, jagaduddhAraka vardhamAna bhagavAn antima jina sarva RSiomA zreSTha che // 22 // dANANa seThaM abhayappayANaM, saccesu vA aNavajaM vyNti| tavesu vA uttamavaMbhaceraM, loguttame samaNe NAyaputte // 23 // saMskRtacchAyA , dAnAnAM zreSThaM abhayapradAnaM, satyepu vA'navayaM vadanti / tapassu vottama brahmacarya, lokottamaH zramaNo jJAtaputraH // 23 //
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 111 ., saM0 TIkA-tathA ca khaparAnugrahArthamarthine dIyata iti dAnaM, athavA kha-khatvanivRttipUrvaka parakhatvopAdAnaM dAnaM, yadvA zraddhA bhaktistayA parigrahamamatvatyAgabhAvena karmanirjarA'rtha cAnukampayA yahIyate taddAnaM;* taccaturdhA vA'nekadhA, parantu teSAM dAnAnAM madhye prANinAM jIvAnAM .: *tuSTizraddhAvinayabhajanA lubdhatA kSAntisatvaprANatrANavyavasitaguNajJAnakAlajJatAbya / dAnAzaktirjananamRtimizcAstiko matsareyo, dakSAtmA yo bhavati sa naro dAtRmukhyo jinoka ||kaale'nnsy kSudhamavahito ditsamAno vighRtya, no bhoktavyaM prathamamatiryassadA tiSThatIti / tasyAprAptAvapi gatamalaM puNyarAziM zrayantaM, taM dAtAraM jinapatimate mukhyamAhurjinendrA. // sarvAbhISTA budhajananutA varmakAmArthamokSAH, satsakhyAnA vitaraNaparA du khavidhvaMsadakSA / labdhu zakyA jagati nayato jIvitavya vinaiva, taddAnena dhruvamasubhRtA ki na dattaM tato'tra // kRtyAkRtya kalayati yataH kAmakopau lunIte, dharme zraddhA racayati parA pApabuddhiM dhuniite| akSArthebhyo viramati rajo hanti citta punIte / tadAtavyaM bhavati viduSA zAstramatra vratibhya // bhA-- bhrAtRkhajanatanayAnyannimittaM yajanti, prajJAsatvavratasamitayo yadvinA yAnti nAzam / kSuDu khena glapitavapuSo bhuMjate ca tvabhakSaM, taddAtavyaM bhavati viduSA sayatAyAnazuddham // samyag vidyAzamadamatapodhyAnamaunavratAnyaM, zreyoheturgataruni tanau jAyate yena sarvam / tatsAdhUnA vyathitavapuSA tInarogaprapaJcaistadrakSArtha vitarata janA. prAzukAnyauSadhAni // sAvadyatvAnmahadapi phala no vidhAtuM samartha, kanyAsvarNadvipahayadharAgomahiSyAdidAnam / tyaktvA dadyAjinamatadayAmeSajAhAradAnaM, bhUtvA'pyalpaM vipulaphaladaM doSamuktaM viyuktam // nItizrItizrutimatidhRtijyotibhaktipratIti, prItizAtismRtiratiyatikhyAtizatipragIti / yasmAddehI jagati labhate no vinA bhojanena tasmAddAnaM syuriha dadatA tA. samastA. prazastA // dadrikavyasanamathanakoSayuddhapravAdhA pApArambhakSitihatadhiyA jAyate tannimittam / yatsagRhya zrayati viSayAn dukhitaM yatkhayaM syAdya khAdya prabhavati na tacchApyate'tra pradeyam // sAdhU ratnatritayanirato jAyate nirjitAkSo, dharma datte vyapagatamalaM sarvakalyANamUlam / rAgadveSapramRtimathanaM yadgRhItvA vidhatte, taddAtavyaM bhavati vidupAM deyamiSTa tadeva / / dharmadhyAnavratasamitimRtsayatazcAru pAtra, vyAvRttAtmAtrasahananata. zrAvako madhyama tu| samyagdRSTiva'tavirahita. zrAvaka syAjaghanyameva tredhA jinapatimate pAtramAhuH
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 'vIrastutiH / "sabe jIvA vi icchanti jIviU na marIjiU" vA jIvo jIvitumicchatItyuktatvAjjIvitArthinAM vA'bhayadAnaM trANakAritvAcca zreSThaM / / zrutanAH // yo jIvAnAM janakasadRza. satyavAgdattabhojI, sapremastrInayanavizikhAminnacittaH sthirAtmA, dvedhA granthAduparamamanA sarvathA nirjitAkSo, dAtuM pAtraM vratapatimamuM varyamAhurjinendrA // yadvattoyaM nipatati ghanAdekarUpaM rasena, prApyAdhAraM saguNamaguNaM yAti nAnAvidhitvam / tadvaddAnaM saphalamaphalaM prApyamapyati matvA, deyaM dAnaM , samayamabhRtAM sayatAnA yatInAm // yadvatkSiptaM galati sakalaM chidrayukte ghaTe'mmastina tAlAvUnihitamahitaM jAyate dugdhamadyam / AmAmane, racayati midA tasya nAzaM ca yAti, tadvaddattaM vigatatapase kevalaM dhvaMsameti // zazvacchIlavratavirahitAH krodhalobhAdivanto, nAnArambhaprahitamanaso ye madananthazaktA / te dAtAra kathamamukhato rakSituM santi zakkA, nAvA lohaM na hi jalanidhestAryate lohamayyA // kSetradravyapramRtisamayAn vIkSya bIjaM yathoptaM, datte sasyaM vipulamamalaM cArusaMskArayogAt / dattaM pAne guNavati tathA dAnamukaM phalAya, sAmagrIto bhavati hi jane sarvakAryaprasiddhi / nAnAdu khavyasananipuNAnnAzino'tRptihetuH, kArAtipracayanaparAstatvato vetyabhogAn / muktvAkAkSA viSayaviSayA karmanirnAzaneccho, dadyAdAnaM praguNamanasA saMyana tAyApi vidvAn // yasmai gatvA viSayamapara dIyate puNyavadbhiH, pAne tasmin gRhamupagate sayamAdhArabhUte // no yo mUDho vitarati dhane vidyamAne'pyanalpe, tenAtmAtra khayamapadhiyA vaJcito mAnavena // dIrghAyuSkaH zazisitayazovyAptadikcakravAlaH, sadvidyAzrIkulabaladhanaprItikIrtipratApa. / zUro dhIra. sthirataramanA nirmayazcArurUpa styAgI bhogI bhavati bhavinA dehymiitiprdaayii| kAraNyaM dahati zikhivanmAtavatpAtidu khAtsamyanItiM vadati guruvatkhAsivadyadvibharti / tatvAtatvaprakaTanapaTuspaSTa. mApnoti pUtaM, tatsajJAnaM vigalitamalaM nAnadAnena maha~. // dAtA bhokA bahudhanayutaH sarvasatvAnukampI, satsaubhAgyo madhuravacanaH kAmarUpAtizAyI; zazvadbhaktyA budhajanagataiH sevanIyADriyugmo; martyaH prAjJo vyapagatamado jAyate'nnasya dAnAt // rogairvAtapramRtijanitairvanhimimvuimana ,sAjINavyathanapaTumirvAdhituM no sa zakya / AjanmAnta paramasukhinA jAyate caupadhAnA, dAtA yo nirbharakulavapu sthAnakAntipratApa // datvA dAnaM jinamataruci. karmanirnAzanAya, bhuktvA bhogAMtridazavasatI divyanArIsanAthaH mAvAse varakulavapujainadharma vidhAya, hatvA karma sthiratararipuM mukrisaukhyaM pryaati.||
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 113 yataH "yathA mama priyAH prANAstathA'nyasyApi dehinaH / / iti matvA na kartavyo, ghoraprANivadho budhaiH // " anyacca-- "ahiMsA paramo dharmo, hiMsA sarvatra ninditA" iti zlokamardhamabhyasya khamanasi sadaiva dayaiva dhAraNIyA, yadi ko'pi lobhAvezena rasanAtRptaye dhanArjanAzayA vijayAbhilASeNa ca AmodapramodArtha jantUnnihanyAttadA teSAM narakapatanamavazyaM bhAvi / pAtaJjalayogadarzanAdAvapi cAhiMsAyAmeva pramukhatvam , yathAha- ' "ahiMsAsatyAsteyabrahmacaryAparigrahA yamAH" / ahiMsA-satyamityAdiyamAsteSAM madhye'hiMsaiva prAthamikI; punazca "vitarkavAdhane pratipakSabhAvanam" / vitarkA hiMsAdayaH kRtakAritAnumoditA lobhakrodhamohapUrvakA mRdumadhyAdhimAtrA duHkhAjJAnAnantaphalA iti pratipakSamAvanam / tathA cAnyadapi "ahiMsA pratiSThAyAM tatsannidhAne vairatyAgaH / tadvipakSiNI hiMsA tasya lakSaNaM yathA-- "pramattayogAtprANavyaparopaNaM hiMsA" pramatto yaH kAyavAjhmanoyogaiH prANanyaparopaNaM karoti sA hiMsA / hiMsA, mAraNaM, prANAMtipAtaH, prANavagho, dehAntarasaMkrAmaNaM, prANanyaparopapaNamityanarthAntaram / na hiMsA'hiMsoM / iti tatvArthasUtram, tathA ca yogasUtrasya vyAsakRtabhASye'pi 'tatrA'hiMsA sarvathA sarvadA srvbhuutaanaambhidrohH|' . .. ... vIra. 8
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ per . 1.14 vIrastutiH / tathaiva yAjJavalkyasaMhitAyAm - "karmmaNA manasA vAcA, sarvabhUteSu sarvadA, aklezajananaM proktamahiMsatvena yogibhiH / " tasyAM smRtAvAcArAdhyAye - "ahiMsA satyamasteyaM zaucamindriyanigrahaH / - dAnaM dayA damaH zAntiH, sarveSAM dharmasAdhanam // r " mA hiMsI stRtIyamatraH / na puruSaM jagaditi" yajurvedasaMhitAyAM SoDazo'dhyAya - punazca manuH- " dhRtiH kSamA damossteyaM zaucamindriyanigrahaH / ahiMsA satyamakrodho, dazakaM dharmalakSaNam ||" 1 tathA ca mahAbhArate - mA hiMsyAt sarvAbhUtAnIti 'zatapathe' / tathA ca manuH - paMcamAdhyAye "yo'hiMsakAni bhUtAni, hinastyAtmahitecchayA, sa jIvazca mRtazcaiva, na kvacitsukhamedhate " // 45 // 6 "ahiMsA paramo dharmo hiMsA'dharmastathAvidhaH / satyaM te'haM pravakSyAmi, yo dharmaH satyavAdinAm // " .. dharmiMjanAnAmutkRSTaM prAthamikaM dharmantvahiMsaiveti yathA "ahiMsA paramo dharmastathA 'hiMsA paro damaH / et 1 ahiMsA paramaM dAnamahiMsA paramaM tapaH // " "ahiMsA paramo yajJastathA'hiMsA paraM phalam / ahiMsA paramaM mitramahiMsA paramaM sukham ||" f
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 115 "sarvayajJeSu vA dAnaM, sarvatIrtheSu cA stutam / . . . . . sarvadAnaphalaM vApi, naiva tulyamahiMsayA // " . . . tathAhi niyamasAre.- , : kulajoNijIvamaggaNa-ThANAisu jANaUNa jiivaannN| tassAraMpaniyataNapariNAmo hoi paDhamavadaM // 56 // kulayonijIvamArgaNAsthAneSu jJAtvA jIvAnAm / / tasyAraMbhanivRttipariNAmo bhavati prathamavratam // 56 // ___ kulavikalpo yonivikalpazca jIvamArgaNasthAnavikalpAzca prAgeva pratipAditAstatraiva teSAM medAn budhvA tadrakSApariNatireva bhavatyahiMsA / teSAM mRtirbhavatu vA na vA, prayatnapariNAmamantareNa sAvadyaparihAro nAsti / ataH prayalapare'hiMsAvrataM bhvtiiti| . tathA coktaM zrIsamantabhadrasvAminA "ahiMsA bhUtAnAM jagati viditaM brahma parama, . na sA tatrArambho'styaNurapi ca yatrAzramavidhau / tatastatsiddhyartha paramakaruNo granthamubhayaM, bhavAnevAtyAkSInna hi vikRtiveSopadhirataH // " munInAmahiMsA sarvathA pAlanIyA-hiMsAyAH phalaM duSparipNAsAtmakaM parijAnIhi yathA "paMgukuSThikuNitvAdi, dRSTvA hiMsAphalaM sudhIH / / nirAgastrasajantUnAM, hiMsAM saMkalpatastyajet // ' ; "AtmavatsarvabhUteSu, sukhaduHkhe priyApriye, cintayanAtmano'niSTAM, hiMsAmanyasya nAcaret / "
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 / viirstutiH|...ydaahulaukikaa api / , , .... , "zrUyatAM dharmasarvasvaM, zrutvA caivAvadhAryatAm / AtmanaH pratikUlAni, pareSAM na samAcaret // " : .. rAjyAdadhika prANA: priyaaH| yathA,"prANI prANitalomena, yo rAjyamapi muzcati / tadvadhotthamaghaM sarvodiAne'pi na zAmyati // " - fmAryamANasya- hemAdri, rAjyaM vA'tha prayacchatu / , tadaniSTaM parityajya, jIvo jIvitumicchati // " dIryamANaH kuzenApi, yaH khAMge hanta dUyate / nirmantUn sa kathaM jantunantayennizitAyudhaiH / / " tathoktaM"ssAtalaM yAtu yadana pauruSaM, ka nItireSA'zaraNo hyadoSavAn ; nihanyate yadvAlinAtidurbalo, hahA mahAkaSTamarAjakaM jagat / / " punazca-"mriyakhetyucyamAno'pi, dehI bhavati duHkhitaH / mAryamANaH praharaNairdAruNaiH sa kathaM bhavet // " punarapi hiMsakAnindati "kuNirvaraM varaM paMgurazarIrI varaM pumAn / ..' api sampUrNasAgo, na tu hiMsA parAyaNaH // " svArthikI hiMsApi hAnIyA, yathA"hiMsA vighnAya jAyeta, vighnazAntyai kRtApi hi| kulAcAradhiyA'pyeSA, kRtA kulavinAzinI // " "api vaMzakramAyAtA, yastu hiMsAM parityajet / saM zreSThaH sulasa iva, kAlasaukarikAtmajaH // "
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 117 // hiMsAM kurvana vizodhayaMti nijAtmAnam // "damo devagurUpAstinamadhyayanaM tpH| - - . * sarvamapyetadaphalaM, hisAM cenna parityajet // " : ||shaastre sUkSmahiMsAM dharmArtha prarUpako'pi kushaastrH|| "vizvasto mugdhadhIrlokaH, pAtyate narakAvanau / '. aho nRzaMsarlobhAndhairhisAzAstropadezakaiH // " / ahiMsAmAhAtmyam- : "mAteva sarvabhUtAnAmahiMsA hitkaarinniiH| ' ahiMsaiva hi saMsAramarAvamRtasAriNiH // " / / ... "ahiMsA duHkhadAvAgniprAvRSeNyaghanAvalI / / .:: bhavanamirugArtAnAmahiMsA paramauSadhiH // " * asyAH phalam 4. "dIrghamAyuH paraM rUpamArogyaM shlaaghniiytaa| .: / ahiMsAyAH phalaM sarva, kimanyatkAmadaiva sA // ", ' atrAntare- . . . . . . . . T, hemAdriH parvatAnAM hariramRtamujAM cakravartI narANAM, 73 " zItAMzujyotiSAM khastaruravaniruhAM caNDarocirpahANAm // .... sindhustoyAzayAnAM jinapatirasurAmartyamAdhipAnAM,..... .: yadvattadvadvatAnAmadhipatipadavIM yAtyahisA kimanyat // . . . .ata evaM prANaviyogAnukUlo vyApAro hiMsA sarvazAstre niSiH chaina / jainairapi prANinAmatipAto.duHkhaM prANAtipAto viratirUpaH sarvataH sAdhUnAM, dezataH zrAvakANAM ceti bhAvaH / jIvAnAM jIvanavallamatvAythaaH
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ "vIrastutiH / } " dIyate mriyamANasya, koTirjIvitameva vA, dhanakoTiM parityajya, jIvo jIvitumicchati // " atrAbharyadAnapradAnaprAdhAnyakhyApanArthamudAharaNaM cedam / basantapure'ridamananAmA rAjA''sIt sa kadAcitprAsAdastro hi caturvadhUsametazca krIDati sma / tAbhirapi svakharkalAbhirmahIpa pramodayitvA varo labdhaH / punazca rAjJIbhI rAjJi sa varo nyAsIkRtaH / ekadA kazciccauro raktazyAmakaravIrakRtamuNDamAlo raktaparidhAnaH prahatavadhyaDiNDimo rAjamArgeNa nIyamAnaH rAjapatnIbhirdRSTo nRpeNa saha dRSTA ca pRSTaM, 'kimanenAkArI' ti, tadaikena rAjapuruSeNAveditaM yathAnena paradravyAdyapahAreNa rAjaviruddhaM dharmaviruddhaM ca karma kRtaM tasya pariNAmasvarUpo rAjJA prANadaNDo dattazcAste, tatastanmadhya ekayA mahatyA rAjJyA nRpapArzve pUrvadatto varo yAcita ekadinaM coro'yaM mocyo, yathA'hamupakaromIti / varaM prApya ca bhojanAdinA svAgataM kRtvA kharNakhaNDasahasradAnaistuSTIkRtaH saH / dvitIyadine dvitIyayA lakSaghanaiH satkRtaH / tRtIyayA koTimitaiH khAgatIkRtaH / caturthyA tu rAjAnumatyA''maraNAdrakSitaH / abhayaMvacanaM dApitamabhayadAnena tatastAMstAmupahasyAhuH / tvayAsya kiM dattam / tayoktaM mayA yaddattaM tatkAbhirapi na dattaM / evaM tAsAM pArasparike'dhikopakAraviSaye vivAde nyAyArthaM rAjA''kAritastato rAjJopagamyaH kalahakAraNaM pRSTaM tadA tAmirAveditaM, asmAkaM madhye kenAdhikamupakRtam / rAjJA sa eva cora AhUtaH pRSTazceti yathA tvayA - kasyA upakAro'mAnitaH / tenA'mANi, 'caturthyAmAtrA'bhayaM dApayitvA nirbhayaH kRtaH / atastasyA : bahUpakAraM manye, sarvadAnAnAM madhye'mayadAnasyapradhAnatvAt / 118 ka + }
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 119 tathA ca satyeSu vAkyeSu yadanavA pAparahitaM parapIDA'nutpAdakaM vacanaM taccheSThaM vadanti / yathAha dazavaikAlike-- . . "taheva kANaM kANeti, paMDagaM paMDagaM ti vA vAhiyaM vAvi rogitti; teNa coreti no ve|" tathA ca mnuH| "satyaM brUyAtmiyaM brUyAnna brUyAtsatyamapriyam / priyaM tannAnRtaM bruuyaaditi"| evameva tatvArthasUtre__asadabhidhAnamanRtam // 9 // 7 // asaditi sadbhAvapratiSedho'rthAntaraM gardA c| tatra sadbhAvapratiSedho nAma . sadbhUtaninhavo'bhUtodbhAvanaM ca / tadyathA nAstyAtmA, nAstiparalokaH, ityAdi bhUtaninhavaH / zyAmAkataNDulamAno'yamAtmA aMguSThaparvamAno'yamAtmA, AdityavarNo, niSkriya ityevamAdyamabhUtodAvanam / arthAntaraM yo gAM bravItyazvamazvaM ca gAmiti / gati hiMsApAruSyapaizunyAdiyuktaM vacaH satyamapi garhitamanRtamevAstIti bhAvaH / etanmadhya etatpramANAni-yathA "krodhalobhamadadveSarAgamohAdi kAraNaiH, asatyasya parityAgaH satyANuvratamucyate / " "hAsakarkazapaizunyaniSThurAdivaco mucaH / dvitIyANuvrataM pUtaM, lamaMte dehinaH sthitim // ". / / "yadvadanti zaThA dharma, yanmlecchepvapi ninditam / ( varjanIyaM tridhA vAkyamasatyaM tddhitodytaiH-||" punaryatrAsatyaprasaMgaH samajani tatra maunaM kArya paramasatyaM na vAcyaM, yathA hi sAgAradharmAmRte--- - :
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.24 viirstutiH|., "Avazyake malakSepe, pApakArye ca vAntivat , , maunaM kurvIta zazvadvA, bhUyo vAgdoSavicchide / " - .. maunamAhAtmyaM yathA-. . . . . . "santoSaM bhAvyate tena, vairAgyaM tena dayate / saMyamaH popyate tena, maunaM yena vidhIyate // " ," . "laulyatyAgAttapovRddhirabhimAnasya rakSaNam / tatazca samavApnoti, manaH siddhiM jagatraye // " "vANI manoramA tasya, zAstrasandarbhagarmitA AdeyA jAyate yena, kriyate maunamujavalam // " "padAni yAni vidyante, vandanIyAni kovidaH / sarvANi tAni labhyante, prANinA maunakAriNA // " "na sArvakAlike maune, nirvaahvytirektH| , udyotanaM paraM prAjJaiH, kiMcanApi vidhIyate // " satyANuvratarakSaNArthamAha "kanyAgokSmAlIkakUTasAkSyanyAsApalApavat / : - syAtsatyANuvratI satyamapi khAnyApade tyajan // " * niyamasAre'pyevam- : "rAgeNa vA doseNa vA moheNa vA mosabhAsa'pariNAma / - jo pajahahi sAhu sayA vidiyavayaM hoi tasseva" / / 57 / / ( rAgeNa vA dveSeNa cA mRSAbhASA pariNAmaM / / / : 1 yaH prajahAti sAdhuH sadA dvitIyavrataM bhavati tasyaiva / atra mRSApariNAmaH satyapratipakSaH, sa ca rAgeNa vA dveSeNa vA
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 121 mohena vA jAyate tadA yaH sAdhuH AsannabhavyajIvastaM pariNAma parityajati tasyaiva dvitIyaM vrataM bhavatIti / "vyaktivyaktaM satyamuccai pan yaH / vargastrINAM bhUrimogaikabhAk syAt / / asmin pUjyaH sarvadA sarvasadbhiH, satyAtsatyaM cAnyadasti vrataM kim // " alIkaphalamupadarzayati yathA"manmanatvaM kAhalatvaM, mUkatvaM mukharogitAm / vIkSyAsatyaphalaM kanyAlIkAdyasatyamutsRjet // " . "mUkAjaDAzca vikalA, vAgdhInA vaamjugupsitaaH| pUtigandhamukhAzcaiva, jAyante'nRtabhASiNaH // " punazca pratiSedhamAha- . . "sarvalokaviruddhaM yadyadvizvasitaghAtakam / yadvipakSazca puNyasya, na vadettadasUnRtam // " punazca"asatyato laghIyastvamasatyAdvacanIyatA / adhogatirasatyAcca, tadasatyaM parityajet // " .. "asatyavacanaM prAjJaH, pramAdenApi no vadet / zreyAMsi yena bhajyante, vAtyayeva mhaadrumaaH||" // yadAhumaharSayaH sayyambhavAH, dazabaikAlike / "aiammi ya kAlammi, pacuppaNNamaNAgae, .. ", jamalu tu na jANejjA, evameaM ti No ve|" (atIte ca kAle, pratyutpannamanAgate, yamartha tu na jAnIyAt , 'evametat iti no vadet / )
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 . viirsttiH| .. - ' ', "aiammi ya kAlammi, ppcuppnnnnmnnaage| jattha saMkA bhave taM tu, evameti No ve|" . "atIte ca kAle, pratyutpannamanAgate, // . . . . yatra zaMkA bhavettattu, 'evametat' iti no vadet // " (aiammi ya kAlammi, ppacuppannamaNAgae / ' nissaMkiaM bhave jaM tu, evamekaM tu nidise|| . , "atIte ca kAle, pratyutpannamanAgate // nizzaMkitaM bhavedyattu, 'evametat tu nirdizet // ", punarapyahikAn dossaanaah"astyvcnaadvairvissaadaaprtyyaadyH| prAduHSanti na ke doSAH, kupathyAyAdhayo yathA / " "nigodeSvapi tiryakSu, tathA narakavAsiSu / / utpadyante mRSAvAdaprasAdena zarIriNaH // " "alpAdapi mRSAvAdAdrauravAdiSu saMbhavaH / anyathA vadaMtAM jainI, vAcaM tvahaha kA gatiH // " "jJAnacAritrayormUlaM, satyameva vadanti ye| dhAtrI pavitrI kriyate, teSAM caraNareNubhiH // " "alIkaM ye na bhASante, styvrtmhaadhnaaH| 'nAparAddhUmalaM tebhyo, bhUtapretoragAdayaH // ", .. "zikhI muNDI jaTI namazcIvarI yastapasyati / / so'pi mithyA yadi jUte, nindyaH syAdantyajAdapi // " "ekatrAsatyajaM pApaM, pApaM nizzeSamanyataH / / dvayostulAvidhRtayorAdhamevAtiricyate // ",
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA - hindI - gurjara bhASAntarasahitA "pAradArikadasyUnAmasti kAcitpratikriyA / asatyavAdinaH puMsaH, pratIkAro na vidyate // " "kurvanti devA api pakSapAtaM, narezvarAH zAsanamudvahanti / zItI bhavanti jvalanAdayo yattat satyavAcAM phalamAmananti // " tathA ca jJAnArNave'pyAha 3 "ryaH saMyamadhurAM ghatte, dhairyamAlambya saMyamI, sa pAlayati yana, vAgvane satyapAdapam / " "ahiMsAtratarakSArthaM, yamajAtaM janairmatam / nArohati parAM koTiM, tadevAsatyadUSitam // " " asatyamapi tatsatyaM, yatsatvAzaMsakaM vacaH / sAvadyaM yacca puSNAti, tatsatyamapi ninditam // " "anekajanmaklezAnAM, zuddhyarthaM yastapasyati / sarva satvahitaM zazvatsa brUte sUnRtaM vacaH // " "sUnRtaM karuNAkrAntamaviruddhamanAkulam / agrAmyaM gauravAzliSTaM vacaH zAstre prazasyate // | " "maunameva hitaM puMsAM, zazvatsarvArthasiddhaye / . vaco vAci priyaM tathyaM, sarvasatvopakAri yat // " "asadvadanavalmIke, vizAlA viSasarpiNI, : uddejayati vAgeva, jagadantarviSolvaNA // " "pRSTairapi na vaktavyaM, na zrotavyaM kathaMcana / "vacaH zaMkAkulaM pApaM, doSAMTyaM cAbhisUyakam // " "marmacchedi manaHzalyaM, cyutasthairyaM virodhakam / nirdayaM ca vacastyAjyaM, prANaiH kaNThagatairapi // 1 3 123
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 ___... viirstutiH| --- "dharmanAze kriyAdhvaMse, susiddhAntArthaviplave / apRSTairapi vaktavyaM, tatkharUpaprakAzane // " . ., , * "yA muhurmohayatyeva, vizrAntA karNayorjanam / " viSamaM viSamutsRjya, sA'vazyaM pannagI na gIH // " : "na tathA candanaM candro, maNayo maaltiiljH|| kurvanti nirvRtiM puMsAM, yathA vANI zrutipriyA-" , "api dAvAnalapluSTaM, zADalaM jAyate vanam / - .. na lokaH sucireNApi, jihvAnalakadarthitaH // ", / "satAM vijJAtatatvAnAM, satyazIlAvalambinAm / caraNasparzamAtreNa, vizuddhyati dharAtalam // ", . "nRjanmanyapi yaH styprtijnyaaprcyuto'dhmH| - -- sa kena karmaNA pazcAjanmapakAcariSyati // "khaNDitAnAM virUpANAM, durvidhAnAM ca rogiNAm / kulajAtyAdihInAnAM, satyameka vibhUSaNam // " . . "na 'hi khapne'pi saMsargamasatyamalinaiH sh|.. kazcitkaroti puNyAtmA, duritolmukazaMkayA 1 ) "sutakhajanadArAdivittabandhukRte'thavA / - AtmArthe na vaco'satya, vAcyaM prANAtyaye'pi ca // " ityAdipramANaiH satyamanavayaM pAparahitameva zreSTham // (artha brahmacaryamAha-):... ' tapassu cecchAyA nirodhavyApAreSu dvAdazaprakAreSu madhye, yathaivottama navavidhabrahmacaryaguptyupetaM brahmacarya pradhAnaM bhavati / kamanIyakAminImanoharAGgAnirIkSaNadvAreNa samupajanitakautUhalacittavAnchAparityAgenAthavA
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA khavedodayAmidhAnanokaSAyatIvrodayena saMjAtamaithunasaMjJAparityAgalakSaNazubhapariNAmena ca brahmacaryya zreSThaM bhavati sarveSu tapasviti bhAvaH / Aha ca- . "bhavati tanuvibhUtiH kAminInAM vibhUti, smarasi manasi kAmistvaM tadA madvacaH kim : sahajaparamatatvaM khasvarUpaM vihAya brajasi vipulamohaM hetunA kena cittam / " // abrahma doSA yathA-|| "santAparUpo mohAMgasAdatRSNAnubandhakRt / strIsambhogastathApyeSa, sukhaM cetkA jvare'kSamA // " // paradAraratau sukhAbhAvaH, anAyuSyakAritvaM ca // yathA"na hIdRzamanAyuSyaM, loke kiJcana vidyate / yAdRzaM puruSasyeha, paradArAbhimarzanam // " atha brahmacaryamAhAtmyamAha"khastrImAtre'pi santuSTo, necchedyo'nyAH striyaH sadA / so'pyadbhutaprabhAvaH syAtkiM vayaM varNinaH punaH // " // brahmacAriNI satI dRSTAntena spssttyti-|| "rUpaizvaryakalAvaryyamapi sIteva rAvaNam / parapUruSamujjhantI, strI surairapi pUjyate // " anyacca tatvArthastre--- - / striimaithunmbrhm-||11-7 strIpuMsayomithunabhAyo mithunakarma vA maithunaM, . . tadabrahma-- . .. . .
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ . 126 / viirstutiH| . ... anyaccApi.- . : "mAtRkhesUsutAtulyA, nirIkSya parayoSitaH / khakalatreNa yastoSazcaturtha tadNuvratam // " , "duHkhAnAM nidhiranyastrI, sukhAnAM prlyaanlH| vyAdhivaduHkhavattyAjyA, dUrataH sA narottamaiH // " . "svabhartAraM parityajya, yA paraM yAti nistrpaa| .. vizvAsaM zrayate tasyAM, kathamanyaH khayoSiti // " "kiM sukhaM labhate martyaH sevamAnaH parastriyam / . kevalaM karma badhnAti, zvabhrabhUmyAdikAraNam / / " - . yata: "vindanti paramaM brahma, yatsamAlambya yoginH| . tagataM brahmacarya syAddhIradhaureyagocaram // " . __ "ekameva vrata zlAdhya, brahmacarya jagatraye / / yadvizuddhiM samApannAH pUjyante pUjitairapi // " tanmate dazadhA maithunam"AdyaM zarIrasaMskAro, dvitIyaM vRSyasevanam , . tauryatrikaM tRtIyaM syAt , saMsargasturyamiSyate / yoSidviSayasaMkalpaH, paJcamaM parikIrtitam / / tadaMgavIkSaNaM SaSThaM, saMskAraH saptamaM matam // " "pUrvAnubhogasambhogasmaraNaM syAttadaSTamam / ' navamaM bhAvinIcintA, dazamaM vastimokSaNam // " "kimpAkaphalasaMbhogasannimaM taddhi maithunam / ApAtamAtraramyaM syaadvipaake'tyntmiitidm||" /
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 127 "virajya kAmabhogeSu, ye brahma samupAsate / ete daza mahA doSAstaistyAjyA bhAvazuddhaye // . . . "sikto'pyambudharavAtaiH, plAvito'pyamburAzimiH / . ' na hi tyajati santApaM, kAmavahipradIpitaH // ", : "mUle jyeSThasya madhyAhe, vyaJa nabhasi bhAskaraH / na ploSati tathA lokaM, yathA dIptaH smarAnalaH / " ! "hRdi jvalati, kAmAmiH, pUrvameva zarIriNAm / bhasmasAtkurute pazcAdaMgopAjhAni nirdayaH // " mogidaMSTasya jAyante, vegAH saptava dehinaH / "sarabhogIndradaMSTAnAM daza syusta bhayAnakAH // " / ime te daza-yathA-. . "prathame jAyate cintA, dvitIye draSTumicchati / tRtIye dIrghanizvAsAzcaturthe bhajate jvaram // " / "paMcame dahyate gAtraM, SaSThe bhaktaM na rocate / saptame syAnmahAmUrchA, unmattatvamathASTame // " .. . "navame prANasandeho, dazame mucyte'sumiH| 5 - etervargaH samAkrAnto, jIvastatvaM na pazyati // " . "nAsane zayane yAne, khajane bhojane sthitim / / kSaNamAtramapi prANI, prApnoti sarazalyataH // " - "dakSo mUDhaH kSamI kSudraH, zUro, mIrulaghurguruH / tIkSNaH kuNTho vazI bhraSTo, janaH syAtsmaravaMcitaH // " "yadi prAptaM tvayA mUDha !, nRtvaM janmograsaMkramAt / / tadA tatkuru yeneya, sarajvAlA vilIyate // ". . .
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12. vIrastutiH / '' idAnImAmuSmikamaihikaM cAbrahmaphalamupadaya gRhasthocita punarapi brahmacaryavratamAha; . . , , , , , "SaNr3hatvamindriyacchedaM, vIkSyA'brahmaphalaM sudhIH / / bhavetsvadArasantuSTo'nyadArAn vA vivarjayet // , "ramyamApAtamAtre yatpariNAme'tidAruNam / kiMmpAkaphalasaMkAzaM, tatkaH seveta maithunam // ", .. "yadyapi niSevyamANA, manasaH parituSTikArakA vissyaaH| kimpAkaphalAdanavadbhavanti pazcAdatidurantAH // ", "kampaH khedaH zramo, mUrchA, pramiAnirbalakSayaH / , rAjayakSmAdirogAzca, bhaveyumaithunotthitAH // 1 , "yoniyantrasamutpannAH, susUkSmA jnturaashyH| pIDyamAnA vipadyante, yatra tanmaithunaM tyajet / / " 1. yonau jantusadbhAvaM vAtsyAyanaH kAmazAstrakAro'pyAha / vAtsyAyanazloko yathA- , .. "raktajAH kRmayaH sUkSmA, mRdumadhyAdhizaktayaH / , janmavartmasu kaNDUti, janayanti tathAvidhAm // " , kAmajvaracikitsArthamauSadhamiva maithunasevanamiti yo manyeta taM pratyAha-, , , , . "strIsammogena yaH kAmajvaraM praticikIrSati / sa hutAzaM ghRtAhutyA, vidhyApayitumicchati / / " . itara apyAhu:"na jAtu kAmaH kAmAnAmupabhogena zAmyati / . ) haviSA kRSNavarmeva, bhUya evAmivardhate // " , .
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 129 // striyA'pi parapuruSo bhujaga iva tyaajyH|| "aizvarye rAjarAjo'pi rUpe mInadhvajo'pi yH| . sItayA rAvaNa iva, tyAjyo nA- naraH paraH // " punazca-"prANabhUtaM caritrasya, parabrahmaikakAraNam / samAcaran brahmacarya, pUjitairapi pUjyate // " yataH-"cirAyuSaH susaMsthAnA, dRDhasaMhananA nraaH| tejakhino mahAvIryyA, bhaveyurbrahmacaryyataH // " etairjJAyate brahmacaryamAhAtmyam // tathaiva sarvalokottamarUpasampadA sarvAtizAyinyA kSAyakajJAnadarzanazIlAtaputro jJAtanandano'ntimajinaH zramaNaH prdhaanH|| yato bhagavato mahAvIrasya bahUni nAmAni santi / yathA___"samaNe bhagavaM mahAvIre nAte, nAtaputte, nAtakulanivatte, videhadinne, videhajacce, samaNe bhagavaM mahAvIre, kAsavagotte, ammA. piyusatie vaDDamANe, saha sammudie samaNe, bhImabhayameravaM orAlaM acelayaM parisahaM sahaittika? devehiM se nAma kayaM samaNe bhagavaM mahAvIre // zrIAcArAgasUtram-11, 15, 16-17 "evaM se udAhu aNuttaranANI, aNuttaradaMsI aNutvaraNANadesaNadhare arahA NAyaputte bhagavaM, vesAlie viyaahie"| (zrI sUyagaDAMgasUtram 1-2)..' , bhagavato mahAvIrasya jJAtavaMzo yathA''ha siddhAnte / -- "chabihA kulAriyA maNussA pa0 taM0 uggA, mogA, rAiNNA, ikkhAgA, NAtA, korabA" || , - (zrI. ThANAMga sUtram 497) vIra. 9
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 : viirstutiH| .. "jAtyArthyA, ikSvAkavo, videhA, harayo'mvASThA, jJAtAH kuravo, vuvunAlA, ugrA, bhogA, rAjanyA ityevamAdayaH kSatriyA AryakulodbhavAH" / / '.. . .. (tattvArthasUtram 3-15) jJAtakhaNDodyAno'pi jJAtavaMzasya paricayamAdatte, yathA--! . "vahiyA ye 'NAyasaMDe ApucchitANa NAyae sbe|| divase muhattasese kamANAmaM samaNupatto / / ..--- / (AvazyakacUrNi pR0 267) punazca- . . . .. * "uttarakhattiyakuNDapurasaMnivesassa majjheNaM nigacchatti ra tA jeNeva *NAyasaMDe' ujANe teNe va uvAgacchai............mahAvIre loyaM karei / " (zrI AcArAMgasUtraH2-15-80) / zrIhemacandrAcAryo'pi pariziSTaparvaNi jJAtanandanamiti zabdaprayoga kRtvA praNamaskaroti, yathA - kalyANapAdapArAma, zrutagaMgAhimAcalam , . ... 'vizvAmbhojaraviM devaM, vande zrIjJAtanandam // , ityAdipramANairbhagavAn mahAvIro jJAtavaMzamalaMkRtavAn / ' anvayArtha jaise [ dANANa ] dAna-dharmameM [abhayappayANa ] amayadAna [seThaM] zreSTha hai, [vA] aura [saccesu] satyoMmeM [aNavajaM ] pApa rahita-dUsaroMko pIDA na denevAlA satya-vacana [vA ] aura [tavesu ] sava tapoMmeM [vaMbhaceraM] brahmacaryako [uttama ] acchA [vayaMti ] kahA hai, usI prakAra [-samaNe ] dayAluzramaNa [ NAyaputte ] jJAtR-putra-mahAvIra [ loguttame ] lokame ] zreSTha the // 23 // / bhAvArtha-kha parake hitakelie kisIvastukA niSkAma arpaNa karanA dAta hai, dAna aneka prakArakA honepara bhI 'abhayadAna' sava dAnoMme uttama hai,
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 131 isI prakAra satya bhI bhaneka prakArakA hai, tathApi dUsareko jisa satyase pIDA na ho aisA satya-priyasatya usa satyase acchA hai jisase dUsaroMko pIDA ho, aura saba tapoMme brahmacarya tapa sarvotkRSTa hai, usI prakAra bhagavAn mahAvIra bhI lokameM sarvottama the // 23 // bhASA-TIkA-apanI aura auroMkI unnati tathA' bhalAI ke lie jo paropakArakI dRSTise diyA jAya use dAna kahate haiM / yA apane adhikArako vastumeMse haTA kara jisa vastu para kisI anyako adhikAra dedenA bhI dAna kahA jA sakatA hai| parantu yahA to zraddhA aura pratIti ke sAtha bhakti bhAva pUrvaka, pari'grahakA mamatva bhAva choDakara karmIkI nirjarAke lie anukampAse tathA mana, vacana kAyakI zuddhise phalakI icchA na rakha kara dAtA jisa pAnameM kucha pavitra vastu detA hai usIkA nAma dAna hai| / : aura vaha anadAna, auSadhadAna, jJAnadAna, abhayadAnake medase' cAra prakArakA hai| parantu una savameM prANiyoMkA bhaya haTA kara unheM sarvathA nirbhaya karadenA hI sarvottama dAna abhayadAna mAnA gayA hai| kyoMki AtmAmeM daza prANa hone se prANI kahalAtA hai| jIvita rahanekI icchA yA jIvita rahanA hI isakA khabhAva rahanese isakI 'jIva sajJA' hai| dazaprANa 'dravya'prANa' haiM aura bhAva 'prANa' ananta catuSTaya kahalAte haiM, vAstavameM yaha jIva tInoM kAlameM inhIM prANoMse jIvita rahatA hai| ataH sava jIva jIvita rahanekI icchA rakhate haiM maranA koI nahIM cAhatA, kisIko maranA abhISTa nahIM hai| ata jIvita rahaneke abhilASuoMko 'samaya' dAna dekara unakA saba prakArase rakSaNa karanA manuSyakA zreSThatama kartavya hai| kahA bhI hai ki-"jisa prakAra mujhe apane prANa priya haiM usI prakAra anya deha dhAriyoMko bhI apanA jIvana priya hai| svargakA nivAsI indra aura viSThekA kIDA, mahalameM rahane vAlA rAjA aura jhopaDImeM rahane vAlA garIba lakaDahArA samAna jIvana cAhate haiN| yaha samajha kara kisI bhI prANIke 'mana' nAmaka prANako bhI kaTa na denA caahie|" . . "kyoMki ahiMsA parama dharma hai, hiMmA sava jagaha para nindita kI gaI hai, yaha svayaMko priya na hone ke kAraNa auroM ko bhI apriya hai| kyoMki apanI aura auroM kI manodazAmeM koI antara nahIM hai| ata. catura manuSya apane manameM
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 . viirstutiH| sadaiva yahI bhAva rakhatA hai ki kisI bhI taraha jagat ke jIvoMkA kalyANa maMgala yA bhalAI karUM, paropakAra meM svayaM laga kara auroM ko bhI lagAnekA prayatna karUM apanemeM doSamAtrakA leza taka na rakha kara auroM ko bhI nirdoSa banAnekA satata prayatna karUM / AtmAke ananta sukhase sukhI vana kara auroM ko bhI sukha ke sthAna para le jAUM parantu yadi koI prANI ina bhAvoMke viparIta cala kara lobha kA dAsa bana kara, javAnakI lAlasAke jAlameM pha~sakara, dhana kamAnekI icchAse, yA laDAImeM vijaya pAnekI AzAse, apane manako bahalAnekI garajase niraparAdha aura dIna jIvoM ko mAra DAlatA hai, tava isa pApa doSa se dUSya hokara usa adhama yA khArthI ko naraka-(du.kha) meM avazya jAnA paDatA hai| isI siddhAntakI saba prakArake mahApuruSoMne rakSAkI hai / saba ne janma lekara isako uccakoTimeM lAnekA pracAra kiyA hai| maharSi pataMjali' ne to isako hI vaDA pada diyA hai| pAca yamoMmeM jIva rakSA sabase pahalA yama hai| / . "kisIne krodha, lobha, mohake vaza hokara hiMsA karane, karAne, anumodana karaneko vitarka kahA hai| isa pApakA pariNAma unake matameM ananta du:kha phala batAyA gayA hai|" "kahIM ahiMsAkI prazaMsA yahA taka kI gaI hai kI prANadhAriyoMse vaira bhAva taka tyAgadenA caahie| sAdhaka tava hI ahiMsAkA sAdhana kara sakatA hai|" / zrImadumAkhAmIne bhI tatvArthasUtrameM yahI kahA hai ki jo koI bhI jIvaM pramAda arthAt asAvadhAnatA yukta hokara kAyayoga, vacanayoga aura manoyogake dvArA prANoMkA 'atipAta' yA vyaparopaNa karatA hai, usako 'hiMsA' kahate haiN| hiMsAkaranA, mAranA, prANoMkA atipAta-tyAga athavA viyoga karanA, prANoMkA vadha karanA, jIva-kAyase alaga karake dehAntarako sakrama karA denA, bhavAntara-tyantarako 'pahuMcA denA, aura prANoMkA vyaparopaNa karanA, ina saba zabdoMkA eka hI bhAva hai| "yadi koI jIva pramAdI arthAt mada, viSaya, kaSAya, nidrA, vikthAke vaza hokara aisA kArya karatA hai, apane yA parake prANoMkA vyaparopaNa karanemeM pravRtta hotA hai, taba vaha hiMsaka hiMsAke doSakA bhAgI samajhA jAtA hai| parantu pramAda choDa kara pravRtti karanevAleke zarIrAdike nimittase yadi kisI jIvakA vadha hojAya
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 133 taba vaha usa doSakA bhAgI nahIM samajhA jAtA / kyoMki isa lakSaNameM pramAdakA yoga mukhya rUpase batAyA hai aura apramatta avasthAkA nAma 'ahiMsA' hai| ___isake atirikta yoga sUtrake vyAsa kRta bhASyameM mI ahiMsAkA lakSaNa gAMdhate samaya unhoMne batAyA hai ki sarvadA saba prakArake jIvoMse kabhI drohakA na karanA 'ahiMsA' hai| yAjJavalkyasmRtimeM-yogI janoMne manavacana kAya se kisIko kleza na pahuMcAnA 'ahiMsA' kahA hai|| ____ "ahiMsA, satyabolanA, paravastuko vinA AjJA na lenA, AtmAko pavitra banAnA, indriyoMkA vaza karanA, dAna denA, dayA karanA, mano vikAroMke pravAhako damanA, zAnta rahanA, ina sabako dharma sAdhana batAyA hai|" ___ yajurveda-yahAM bhI yahI upadeza diyA hai ki "he puruSa! tU jagat ke kisI bhI prANIkI hiMsA mata kara "mitrasyAhaM cakSuSA sarvANi bhUtAni samIkSe, 18-3 apanI AkhoMse savako mitrakI dRSTi se dekha zatrukI sI dRSTi kisI para mata ddaal|" manukA pAMcavA adhyAya-"jo manuSya apane kalyANakI to icchA pragaTa karatA hai parantu prANa, bhUta, jIvoMkI hiMsA kara DAlatA hai, vaha jIva apanI isa jIvita dazAmeM aura mara kara paralokameM kamI bhI sukha na paaygaa|" . dazadharma-"dhairyarakhanA, zAtikaranA, AtmAko pApase virata karanA, corI na karanA, Antarika pavitratA rakhanA, indriyoMko vazameM rakhanA, satya bolanA; krodha na karanA, ahiMsAkA pAlana karanA, isa prakAra dharmake daza lakSaNa kahe haiN| jinameM ahiMsAko bhI sthAna prApta hai|" mahAbhArata-"maiM yaha satya kahatA hUM ki-satyavAdiyoMkA dharma ahiMsA hai. aura yahI saba dhAma pradhAna hai, tathA hiMsA karanA adharma aura pApa hai|" ahiMsA vacanAmRta-"ahiMsA parama dharma hai, ahiMsA utkRSTa damana hai, mahiMsA utkRSTa dAna hai, ahiMsA pradhAna tapa hai, ahiMsA parama yajJa hai, ahiMsA, parama phala hai, ahiMsA parama mitra hai, ahiMsA utkRSTa sukha hai|" saba prakArake yajJoMmeM aneka prakArake dAna karanA, saba tIrthomeM aneka stutie~ gAnA, sava dAnoMkA phala yA pariNAma ahiMsAse baDha kara nahIM hai / arthAt ve karma ahiMsAkI parAkrI nahIM kara sakve".
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 ; .' / vIrastutiH / , niyamasAra-"kulasthAna, yonisthAna, jIvasamAsasthAna, mArgaNA sthAna ityAdi medoMko bhali bhAnti jAna kara jIva rakSA. karaneke bhAvako 'ahiMsA kahate hai| jIvoMkI mRtyu hotI hai yA nahIM isa prakArake vicArameM lage hue pariNAmake sudhArake vinA pApa hiMsA rUpa kriyAkA tyAga honA kaThina hai, . ataH isa rakSAke prayatnameM laganA 'ahiMsA' hai|" , , samantabhadrAcArya kahate haiM ki-"jagat meM ise saba jAnate hai kiahiMsA parabrahma svarUpa hai, arthAt AtmAkI vItarAgatA hI ahiMsA hai, jahA vItarAgatA hai, vahIM AtmA kA zuddha svarUpa hai, jisa Azramake caritrame aNusAtra bhI Arabha nahIM hai vahIM yaha pUrNa ahiMsA prApta hotI hai| Azaya yaha hai ki Adarza puruSokA saccaritra rUpa AcaraNa hI ahiMsA hai, ata ahiMsAkI siddhike lie hI parama dayAlu prabhune Arabha aura parigrahako tyAga diyaa| prabhu vikAra zIla veza aura parigrahameM anurakta nahIM the| kyoMki jahA parigrahakI Asakti nahIM hai vahAM hI UMce darjekA ahiMsA dharma hai| 'jinadharma kI jaya' isI lie volate haiM ki isameM pUrNa 'ahiMsA kA pAlana kiyA jAtA hai| yahI trasa jIvakA ghAta karanevAle vicAroMko jaDa mUlase haTAnekA kAraNa hai| tathA 'paMca kAya' rUpa ikendriya sthAvara jIvoMke nAnA prakArake honevAle vadhase vaha vilakula dUra hai aura vaha sundara sukhase bharapUra samuMdrake samAna agAdha hai|" - "munioMkA' kartavya hai ki ve sarvathA ahiMsAkA pAlana kareM, kyoMki hiMsAkA pariNAma du.khajanaka hai, jise mahApuruSoMne mahAn anubhavase batAyA hai| jinake ye vacanAmRta haiN|" "pairase lAcAra hai, zarIrakI camaDIko phoDa kara koDa vAhara Tapakane lagA hai, hAtha kaTe hue haiM, aura bhI aneka rogoMse grasta hai| use dekha kara samajha lenA cAhie ki unheM yaha dAruNa du.kha anya prANiyoMkI hiMsA karanese bhugatanA par3A hai ataH catura -puruSakA yaha kartavya hai ki-niraparAdhajIvakI saMklpamAtrase kamI "hiMsA' ne kare / " , ____ "sukhadu khameM, acche-burema, yukta ayuktameM, apanI AtmokI taraha anye AtmAoMko samajha kara kabhI kisIkA hiMsA rUpa aniSTa nakare .. ' 3 'lokoMkI yaha mantavya hai ki-"dharmakA sampUrNa aga suna kara tathA manameM viveka rakha kara usakA nirNaya pUrvaka yaha sAra hai ki jave mujhe apane
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 135 pratikUla kucha acchA nahIM pratIta hotA hai, tava auroM ko unake pratikUla AcaraNa kaba iSTa hai|" "savako apane prANa hI priya haiM, rAjya nahIM"-"prANI apane prANoMkI rakSAke lobhameM rAjya ko bhI tRNakI taraha choDa detA hai| ata evaM kisIke prANoMkA nAza karanese jo pApa hotA hai vaha samasta pRthvI dAna kara denese bhI dUra nahIM hotaa|" | "maranevAlekoM cAhe rAjya bhI pradAna karo, yA suvarNa kA pahADa arpaNa karado, parantu jIvanake sanmukha ve vastue~ use kucha bhI acchI nahIM lagatIM, isI lie vaha una saba ko choDa kara jIvita rahanekI 'apIla' karatA hai|" pIDA-"jarAsA kATA paira meM laga jAtA hai, magara vaha sAre agoM meM bhArI pIDA utpanna kara detA hai, parantu jo niraparAdha jIvoMko tIkSNa zastrase mautake ghATa utAra detA hai, usa maranevAleke dukhakA kyA ThikAnA hai| use to avazya anirvacanIya vedanA hotI hai|" "yaha kahA kI nIti hai jo azaraNa, niraparAdha, durvala prANI valavAn ke dvArA mArA jAtA hai, hAya ! hameM to kaSTa ke sAtha kahanA paDatA hai ki-jagat meM arAjakatA chA gaI hai, ava yahA nyAyako kahAM sthAna raha gayA hai|" "yadi koI kisIke kAnoMko yaha sunAde ki tU marajA! tava sunanevAlA yaha sunate hI kApa uThatA hai, zarIra bhayabhIta aura dukhI ho jAtA hai / jo paineM aura kaThora zastrase kisIko mArane lagatA hai taba usakI kyA dazA hotI hogii| usake dukhakA anubhava sivAya usake bhalA aura kauna kara sakatA hai|" - "hAthakA kaTa jAnA acchA hai, vinA paira rahanA bhI kucha burA nahIM, magara sampUrNa zarIrake agoMko pAkara hiMsA karanevAlA puruSa sarvathA nikammA hai, arthAt vaha kisI kAmakA nahIM hai|" ' . . matalava sAdhane kI hiMsA bhI hAnikara hai-"vighnakI zAntike lie kI gaI hiMsA bhI vighnake lie hI hogii| vahutase yaha kaha DAlate hai ki hamAre kulakA yahI 'AcAra' calA AtA hai, magara vaha kucha kulakI bhalAIke lie nahIM hai, vaha to kula nAza ke lie hI hogA, zAntike lie nhiiN| apane vaMzama calI AnevAlI kulakramAgata hiMsAko jo bhI prANI cheDa kera zuddha ho
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 viirstutiH| * : jAtA hai, vaha kAla sUra kasAIke putra 'sulasa' kI taraha saba manuSyoMmeM pavitra aura zreSTha ginA jAtA hai|" - "jo indriyoMko to vaza rakhanA cAhatA hai, tathA deva aura guru kI AtmIya sevA karatA hai, yathA zakya dAna bhI detA hai, tatvako paDha kara paDhAtA bhI hai, tapa bhI karatA hai, parantu jarAsI bhI hiMsAko yadi dharma mAnyatAse kara detA hai tava to uparokta savakI sava kriyAe~ niSphala haiM, ata. siddha huAki dharmake nAma para kI gaI hiMsA bhayaMkara pApakAriNI hai|" ___"jisa zAstrameM dharmakA nAma lekara hiMsA karanekA upadeza kriyA ho vaha zAstra na hokara kuzAstra samajhA jAnA cAhie arthAt vaha zastra hai zAstra nhiiN|" . ___ "yaha kitanA Azcarya hai ki manuSya taka ko mAra denevAle, lobhAndha hokara patha bhraSTa hojAne vAle, hiMsA vidhAyaka zAstra banAkara, tathA pApa karanekA upadeza Thekara, lokoMko mUrkha banA rahe haiM, andha vizvAsI banAkara mAno narakake kUDemeM DAla rahe haiN|" ahiMsAkA mAhAtmya-"ahiMsA mAtA kI taraha savakI pAlikA aura hitakAriNI hai| ahiMsA hI zatruoMke manameM amRtakA sacAra karanevAlI hai| ahiMsA du.kharUpI davAnalako vujhAnemeM amogha aura pradhAna megha hai, saMmAra bhramaNA yAnI janma maraNake rogase pIDitoMke lie to ArogyatA deneme samartha auSadhi' hai|" ahiMsAkA phala-"lambI Ayu, khaccha aura sundara rupa, nIrogatA, sasArameM nirmala yazaH kIrti, ityAdi sAmagrie~ ahiMsA pAlana karaneke upalakSameM hI to milI haiN| adhika kyA kahA jAya ahiMsA sava manoratha pUrNa karanevAlI hai|" . kisIne ThIka hI kahA hai ki-"pahADoMmeM sumeru, amRta pIne vAloMmeM ThevatA, manuSyoMmeM cakravartI, jyotiS cakrameM cAda, ThaMDhI chAyAM denevAloMmeM phaladAra vRkSa, grahoMmeM sUrya, jalAzayoMmeM samudra, sura-asura-manupya tathA cakravartiyoMmeM vItarAga ke padakI taraha sava vratoMmeM 'ahiMsA' ko savameM baDappana tathA pradhAnatA prApta hai| arthAt isase vaDha kara aura vaDA vrata kyA ho sakatA hai|" - niSkarSa-ina saba zAstroMkA mIlAna karanese yaha svayaM siddha ho jAtA hai ki-hiMsA sava zAstroMmeM varjita hai; jainoMne to isakA nAma prANAtipAta kahA hai,
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 137 jisa kA Azaya yaha hotA hai ki-kisI ke eka-prANako bhI nirarthaka na dukhAnA caahie| sAdhu munirAja isakA sampUrNa aga pAlana karate hai| aura gRhastha jana isakA eka bhAga hI nimA sakate haiM kyoMki savako apanA jIvana saba vastuoM se adhika priya hai| jaise kahA hai ki-"yadi maranevAleko yaha kahA jAya ki-tuma soneke "eka kroDa sikke lekara hameM apanI jAna mAranekelie kahado, taba vaha dhanake Dherako choDakara jIvita rahanekI AzA pragaTa kregaa| kyoMki jAna dedenepara usakelie dhana kisa kAmakA hai / ata sabako apanA jIvana priya hai| isa lie saba dAnoMmeM abhaya dAna zreSTha hai|" abhayadAna para udAharaNa-"aridamana vasantapurakA rAjA hai, vaha apanI cAra rAniyoMse nitya raga raliyA karatA hai| eka dina una rAnioMne gAnA, vajAnA, nAcanA Arabha kiyA; rAjA unakI gAndharva vidyA para laTU hogayA aura bolA ki Aja tuma jo kucha mAgogI vahI duuNgaa| rAnioMne kahA ki isa samaya to hameM kisI vastukI AvazyakatA nahIM hai, kAlAntarameM mAga leMgI, aba hamArA vara apane pAsa jamA kara lIjie; rAjAne kahA acchaa|" __eka bAra rAniyoMne eka corako dekhA ki jise lAla kapaDe, aura jUtoMkA hAra pahinA kara vadhya bhUmi le jAyA jA rahA hai| rAniyoMke sAtha rAjA bhI mahala para Tahala rahA thA, dekhakara unhoMne pUchA ki prANanAtha ! isane kyA aparAdha kiyA hai| rAjAne usI samaya eka sipAhIko bulAkara puchavAyA, usane kahA ki pRthvInAtha ! isane corI jaiso akArya karake rAja aura dharmake viruddha kArya kiyA hai, ata ApanehI to isako 'prANadaMDa' pAnekI AjJA dI hai| ' yaha sunakara unameM se eka rAnI ne kahA ki prANavallabha! Apa merA 'vara' yaha deM ki ise eka dinake liye na mAreM jisase maiM isa para kucha upakAra kara sakU / rAjAne kahA "tathAstu" / rAnIne use mahalameM livA kara kahA tujhe Ajake lie bacA diyA hai, ataH Aja khA pI aura mauja kr| yaha kaha usakA khUba ana aura vastrase khAgata kiyA, saverA hone para use eka hajAra dInAra dekara apane mahalase vidAkara diyaa| isI prakAra dUsarI aura tIsarI rAnIne bhI eka eka dina rakkhA aura bhamase eka lAkha aura eka koDa soneke tikoMkA pAritoSika diyaa|
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 '..., vIrastutiH / ' magara cauthI rAnIne use kucha bhI na dekara usakA vaha prANadaMDa kA aparAdha rAjAse kaha kara kSamA karA diyaa| tava yaha suna una tInoMne kahA ki ise tUne kyA diyA hai ? cauthI rAnIne kahA ki maiMne ise vaha vastu dI hai, jise tuma saba mila kara svapnameM bhI nahIM de sakI / yaha sunakara ve saba kruddha hokara usake gale paDa gaI aura bolI ki hamane to use kroDapati banAdiyA hai aura tuma kahatI ho ki hamane isapara tunake jitanA upakAra bhI nahIM kiyaa| cauthIne kahA ki dhanase bhI adhika savako apane prANa pyAre hote haiM / maiMne ise prANadAna dilaM vAkara sadAke lie sukhI banA diyA hai| aba ise maranekA bhaya nahIM hai jisase maiMne sabase baDA upakArakA kArya kiyA hai| yadi mere kahekA vizvAsa na ho to rAjAse isakA nyAya karAnA caahie| itanA kahaneke vAda rAjAko turanta mahalameM bulavAyA gayA, aura rAniyoMkA vaha mukadamA suna kara rAjAne corako bulAyA aura pUchA ki bhAI ! satya kaha tU kisa rAnIkA adhika upakAra mAnatA hai| usane namratAse sira jhukA kara kahA ki-yoM to savane mujha para bhArI upakAra kiyA hai, magara cauthI rAnIkA sabase adhika upakAra mAnatA hUM, kyoMki usane abhayadAna dilavAyA hai| tInoM rAniyoMne kroDauMkA dhana bhI diyA aura eka eka dina maranese bhI bacAyA magara mujhe to sadaiva yahI bhaya banA rahatA thA ki dhanakA kyA karUMgA java ki kala mara jAnA hai| magara cauthI rAnIne mujhe usI mautake saMkaTase uvArA hai / avame yAvajjIvana paryantake lie nirbhaya huuN| ataH isa upakArako apane tanakA puraskAra dekara mI nahIM cukAyA jA sktaa| kyoMki sarva dAnoMmeM abhayadAna pradhAnatama hai| . , sarvocca bhASA satya hai-isI prakAra satya vacanoMmeM niravadya, pAparahita, dUsarekI pIDAko haTAnevAlI bhASA sarvottama haiN| kyoMki kAnA, napuMsaka, rogI, caurAdike naoNmase pukAranepara bhI usake manako AghAta pahuMcatA hai| .. : manukA mata-"satya, priya, aura anyake manake anukUla vacana,volo, asatya, aura apriya satya kabhI mata bolo.|", . , , , asatya-asat zabdake tIna artha haiM, sadbhAvakA pratiSedha, aura arthAntara vA garhAnindA / vastuke kharUpakA apalApa karaneko sadbhAvakA pratipedha kahate haiN| yaha do prakArakA hai / sadbhUta padArthakA niSedha-tathA-asadbhUta padArthako
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 139 ko kaI karn. nirUpaNa / jaise "nAsti AtmA" AtmA koI khatantra padArtha nahIM haiM, athavA "nAsti paraloka ", paraloka-maraNake vAda jIvakA anya bhava dhAraNa karanA vAstavika nahIM hai| ityAdika bhUtaninhava hai| kyoMki isase' sadbhUta padArthakA apalApa hotA haiN| AtmAkA paralokameM bhavAntara dhAraNa, karanA vAstavika siddha. padArtha hai| yuktiyukta aura anubhavagamya hai / isakA niSedha karanA sadbhUtakA apalApanAmaka mithyA vacana hai| AtmAko zyAmAkataNDula-sAmakake cAvala kItaraha choTe pramANameM batAnA, athavA agUTheke porave ke barAbara samajhanA, yA yaha kahanA ki-Aditya varNa hai, niSkriya hai, ityAdi sava vacana abhUtodbhAvana nAmaka asatya vacana haiM / kyoMki isa tarahake vacanoM dvArA AtmAkA jo vAstavika svarUpa nahIM hai, usakA ullekha kiyA jAtA hai| arthAntara zabdakA artha hai mina arthako sUcita karanA, jo padArtha hai usako dUsarA padArtha hI vatAnA vAstavika na kahanA arthAntara hai| jaise koI gauko kahe ki yaha ghoDA hai, athavA ghoDeko kahe ki yaha gau hai, isa taraha ke vacanako arthAntara nAmaka asatya kahate haiN| gardA nAma nindA karanekA hai, ata jitane bhI nindya vacana haiM ve saka garhita nAmake asatya vacana samajhane caahie| jaise ki-'isako mAra DAlo' yA 'marajA' 'ise kasAIko dedo,' ityAdi hiMsA vidhAyaka vacana volanA, tathA marmabhedI-mana dukhAnevAle apazabda kahanA, gAlI denA, kaThora vacana kahanA, paruSarUma zabdoMkA prayoga karanA, evaM paizUnya kisI kI cugalI karanA, Adi garhita vacana kahalAte haiN| yadi ve garhita vAkya. kadApi satya bhI hoM tathApi asala mAne jAte haiM / kyoMki ve nindha haiM / tathA pramAdayukta jIvake vacana bhI asatya samajhe jAte haiM / pramAda pUrvaka kahe jAne vAle vacana asatya hote haiN| aura pramAda ko choDakara kahe gae asatya vacana bhI satya ho sakate haiM, jaise kisI rogI vAlakako patAzeme davA rakha kara dete haiM aura kahate haiM ki-le yaha patAzA hai| sat zabdake do artha hote haiM, vidyamAna aura prshNsaa| ata eva asatzabdase avidyamAna aura apragastatA ye donoM hI artha lene caahie| sadbhUta ninhava amadbhUtodbhAvana aura arthAntara ye avidyamAna arthako sUcita karanevAle honese asala haiN| aura jo garhita vacana haiM ve aprazasta honese asatya,haiM, tathA pramAdakA sambandha bhI donoM hI sthAnoM para pAyA jAtA hai| R 11- -
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 340 viirstutiH|' ' . isake atirikta asatya kI vivakSA hone para kaSAya asatya nimitta vana jAtA hai, kaSAyakA udaya Anepara asatyakA prayoga avazya, kiyA jAtA hai| ataH krodha-lobha-mAna-rAga-dveSa-mohAdike kAraNase asatya. bolanekA tyAga karanA satyANuvrata kahalAtA hai| haMsImeM, kaThora zabda kA prayoga karate samaya, cugalI karate samaya, aprazasta vacana kahate samaya, jhUThA vAkya kahanA anivArya ho jAtA hai, aura dehadhArIko Atma sthiti usa samaya prApta hotI hai jaba dUsarA aNuvrata svIkAra kara liyA jA ske| kIsI ne kahA hai ki-jise mUDhatA ke kAraNa dharma ke nAmase pukAratA hai, aura jo mlecchoMmeM bhI nindya samajhA jAtA hai, usa asatya ko mana, vacana-kAyase tyAga denA hI ucita hai, yadi hitako apanAnekI abhilASA hai to asatya na kaha kara maunako svIkAra krle| kyoMki itane sthAnoM para sava mauna bhAva bhajate haiM, jaise-"pratikramaNa karate samaya, malamUtra tyAgate vakta, pApake kAryako choDate samaya, nirantara mauna rakha leve, kyoMki mauna kara lenese vANIke doSoMkA nAza ho jAtA hai|" 'maunase kleza naSTa hotA hai, santoSa bhAva jAgRta ho jAtA hai, vairAgyakA pradarzana hotA hai, sayamakI puSTi ho jAtI hai|' 'jihvAke khAda choDanese hI tapakI vRddhi hotI hai| amimAnakI rakSA hojAtI hai, samatA Anese manakI siddhi ho jAtI hai / ' 'vANI manoramA vanajAtI hai, Adeya hokara prazaMsA pAtra bana jAtA hai, mauna rakhane vAleke caraNayugala vandanIya hote haiN| parantu mauna deza aura kAlako vicAra kara karanA caahie| yadi kahIM bolanese sasArako sadbodha aura caritrakA lAbha ho to vahA cupa na rahanA caahie| magara vANI sadA satyavatI honI caahie|' __ gRhasthake lie tyAjya asatya kyA hai ? "gRhastha ko kanyA, pazu, pRthvI, ke sambandhameM asatya kucha bhI na kahanA cAhie, na hI use kamI jhUThI gavAhI denI cAhie, kamI kisI kI thApana-yAnI dharohara mAra kara use korA javAba na denA cAhie, ina pAMca vAtoMko dhyAnameM rakhane vAlA salyANubratI hai| yadi apane yA anyake Upara satya kahanese Apatti A sakatI ho to uma samaya satya na kaha kara mauna kara lenA ucita hai|"
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 141 - - . - - ___ "aura jo sAdhu-sajana puruSa rAga, dveSa aura mohase asatya bolaneke __ pariNAmako java choDatA hai, taba hI dUsarA satyANuvrata hotA hai, kyoMki , asatya volanekA bhAva satya bhAvase viparita hotA hai, aura yaha asatya bhAva rAga bhAvase, dveSa bhAvase aura moha bhAvase jIvameM paidA hotA hai, arthAt yaha manuSya ipTe padArthoM meM va viSayomeM rAga dvArA unakI prApti aura rakSAke lie asatya kahatA hai, vaha aniSTa padArthoMmeM vA viSayoMmeM dveSapUrvaka unake dUra honeke lie yA unakA sambandha na pAneke lie asatya kahatA hai, athavA mithyA buddhise sasArameM mohake kAraNa usa mithyA bhAvakI rakSAke artha asatya bolatA hai, jo koI nikaTa bhavya jIva sAdhu puruSa isa prakArake asatya bolaneke pariNAmoMko tyAga detA hai usI meM satya vratakI yogyatA AtI hai|" "jo satyabhAvake raga raga kara pragaTameM satyakA vyavahAra karatA hai vaha sajanoMdvArA AdaraNIya hotA hai, yaha bAta isa lie sarvathA satya hai ki satya se baDha kara anya dUsarA koI vrata nhiiN|" asatya bolane kA nikRSTa pariNAma-"jhUTha bolanevAlA gUMgA banatA hai, yA use mUkagati kA jIva bananA paDatA hai| vaha spaSTa nahIM bola sktaa| kisIko usakI sundara sammati mI priya nahIM lgtii| mukharogase pIDita rahatA hai| ye saba jhUTha bolaneke duSpariNAma jAna kara kanyAdike viSayameM asatya kamI na volanA caahie|" "jhUTha bolane vAle, mUrkha, vikalAMga, vANIhIna raha jAte haiN| unakI bAteM suna kara lokoM ko ghRNA ho uThatI hai| aura unake mukhase dugaMdha AyA karatI hai|" "jo sarvaloka se viruddha hai, jisa vANIse vizvAsaghAta ho jAtA hai, jo puNyakA pratipakSI hai vaha aisA vAkya kabhI na khe|" "jo jhUTha bolatA hai usameM tucchatA AjAtI hai, apane Apako Thaga letA hai, adhogatigAmI hotA hai, ata jhUTha varjanIya hai|" "jhUTha pramAdase bhI na bolanA cAhie, kyoMki kalyANakAryarUpI vRkSa asatyakI AdhIse gira jAte haiN|" "bhUta, bhaviSyat , vartamAnakI vAtoMkoM yadi pUrNatayA na jAnatA ho to na kahe, ki isa taraha hogaa|" "tInoM kAlakI bAtomeM zakA ho to use na khe|" "yadi tInoM kAlakI bAteM bilakula nizzaMka haiM tava unheM lokoMmeM upadezake rUpameM sunA sakatA hai|" "asatya bolanese vaira virodha vaDha jAte haiM, pola khula jAne para pachatAvA hotA hai| - - - An
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 . ..... - vIrastutiH / - .... koI usa para vizvAsa nahIM karatA, vadanAma muphtameM ho jAtA haiN| 'kupathya karanekI taraha na jAne kyA 2 duHkha-doSa jhUThe manuSyameM baDha jAte hai|" "jhUTha bolane vAlA naraka, nigoda, aura pazu yonimeM janma lekara maratA rahatA hai|" "thoDA sA asatyakA prayoga karanevAlA mI narakameM utpanna hotA hai|" * "jJAnioMne jJAna aura caritrakA mUla to satya hI batAyA hai, satyavAdIke , pairoMkI dhUlise pRthvI pavitra ho jAtI hai|" "jo sadA satya bolate haiM unakA bhUta, preta, sarpa, siMha Adi kucha bhI nahIM vigADa sakate, / " "sira muMDA kara, jaTA rakhA kara, nagna raha kara, kapaDe pahina kara yA tapako tapa kara mI jo asatya bolatA hai tava to use achUtase bhI baDha kara nindya samajhanA caahie|" "eka tarapha to asatyakA pApa hai, dUsarI ora sasArake saba pApa haiM, yadi ina donoM pApoMko tolA bhI jAya to asatyakA pApa vaDha niklegaa|" "DAkuoM aura vyabhicArioMke pApakA prAyazcita ho sakatA hai, parantu asatyavAdIkA pratikAra nahIM / " "satyavAdIkA devoMko bhI pakSa hotA hai, rAjA bhI usa para zAsana nahIM calA sakatA, una para amikA upadrava nahIM hone pAtA, . kyoMki satyakI mahimA apAra hai|" "satyakA saMsAra bharake yogiyoMne khUba hI gAyana kiyA hai, jisameM zubhacandrAcAryake kucha vacanAmRta Apake paThanArtha sAmane rakhate haiN| unhoMne kahA hai ki-"jo saMyamI muni dhIraja rakha kara sayamakI rakSA yA muni dIkSAkI dhurAko dhAraNa karatA hai, vaha muni vacanake jaMgalameM satya rUpI vRkSakA Aropa karatA hai|" "yamaniyamAdivratoMkA samUha eka mAtra ahiMsAkI rakSAke lie kahA hai,ahiMsA vrata yadi asatyase dUSita hoto vaha UMce padako kabhI mI nahIM pAsakatA / asatya vacanake honese ahiMsAkA pratipAlana azakya hai|" "jo vacana jIvoMkA iSTa hita karanevAlA ho to vaha asatya bhI satya hai| aura jo vacana pApa sahita hiMsArUpa kAryako puSTa karatA hai vaha satya bhI 'asatya hai aura nindya bhI hai|" "jo muni aneka janmake utpanna dukhoMkI zAntike lie tapazcaraNa karatA hai vaha nirantara satyahI volatA hai, kyoMki asatyavacana bolanese munitvakA honA asambhava hai|" "jo vacana satya ho, karuNAse bharapUra ho, kisIke viruddha na ho, AkulatA rahita ho, asabhya yA
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 243 gavaoNrU bhASAmeM na ho tathA grAmya nAma indriyoMkA bhI hotA hai yAnI indriyoMke vikAroMko puSTaMkara vacana na ho, gauravakA vaDhoMnevAlA ho, jisameM kisIkA halakApana na batAyA gayA ho, vahI vacana zAstrameM prazaMsanIya hai|" / - - nirantara-mauna karanA bhI puruSoM ke kalyANa ke lie haiM"yadi volanekA kAma paDe to sarlsa aura priya tathA saba jIvoMke kalyANake lie bolanA caahie|" "magara duSTa caritrIke mukhakI vAvImeM vahI bhArI asatyavANIkI sApanI rahatI hai, jo jagat bharako 'dukhI kara detI hai?". "jisa vAtake satya honemeM sandeha hai, para pApa rUpa bhI 'avazya hai, aura doSoMse yukta hai, 'evaM IrSyAko baDhAnevAlI hai, vaha anyake pUchane para bhI na kahe / " "kisIkA marma duHkhAnevAlA, manameM ghAva karanevAlA, sthiratAkA nAza karanevAlA, virodha khaDA karanevAlA, tathA dayA rahita vacana kaNThama prANa Anepara bhI na khe|" "jaMhA dharmakA nAza hotA. ho, caritrako dhakA pahu~catA ho, dezakI khataghratA naSTa hotI ho, samIcIna siddhAntakI lopa hotA ho, usa jagaha deza, dharma aura jAtike utthAnake lie vinA pUche bhI vidvAnoMko avazya bolanA caahie| usa samaya cupa cApa khaDe 2 tamAzA dekhanA. satpuruSoMkI kArya nahIM hai|" "jo vANI lokoMke kAnoMmeM puna: puna paDa kara jahara ugalatI hai, jIvoMko moharUpa kara DAlatI hai| sanmArgako bhulA detI hai, vaha vANI'na hokara eka sApanI jaisI hai, jisake sunate hI prANI uttama mArgako choDakara kumArgameM par3a jAte haiN|" "kAnoMko jitanA sukha manohara vANI detI hai, utanA sukha candana, candramA, candramaNi, motI, mAlatI, Adi zItala padArtha nahIM de skte|" / "amise jalA huA vana to kisI samaya harA bharA ho jAtA hai, parantu jivhArUpI Agase pIDita hokara loka kabhI nahIM pnptaa|" "jo saca bolate haiM, tatvake asalI svarUpako samajha sake haiM, jinako satya aura zIlakA hI avalambana hai, unake pairoM se pRthvI pavitra ho jAtI hai aura vahI loka uttama haiN| jo asatya bolate hai ve hI nIca hote haiN|" "jo nIca puruSa manuSyajanma prAkara..bhI satyakI pratijJAse rahita hai, vaha saMsAra rUpI kIcaDase aura kyA karanese pAra ho sakegA?" "jinake hAtha nAka kAna kaTe hoM, rUpa raga nAmako
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 , viirstutiH| ... bhI na ho, daridrI aura rogI ho, kulaM, jAti, varNase hIna ho, taba kyA huA unakA bhUSaNa satya hai, satyase pavitra aura sukhI haiN| unakI zobhA satyase hai|" "jo puruSa asatyase malina haiM, unake sAtha pApa rUpI kAlimAke bhayase koI bhI dharmajJa puruSa sapanemeM bhI usakA sAkSAtkAra nahIM krtaa|" "jhUThekI saMgatise saccako bhI kalaMka lenA paDatA hai|" "putra, khajana, zrI, dhana aura mitroMke jAne yA vimukha hone para athavA prANa jAne para bhI jhUTha nahIM bolanA caahie|" ityAdi vacanAmRtoMko pIkara jo pApa rahita aura zreSTha satya bolatA hai, vahI jagatmeM pradhAna puruSa hai| satyakI taraha saba prakArake toMmeM arthAt jina tapoMmeM icchAoMkA rokanA anivArya hai ve tapa 12 prakArake kahalAte haiM, unameM uttama aura nava vidha brahma guptise gupta kiyA gayA brahmacarya nAmaka tapa uttama hai| sundara striyoMke manohara aMgoMko dekha kara unase krIDA karanekI jisake cittameM icchA khaDI hotI hai usako tyAga denese athavA veda nAmaka nokaSAyake tIvra udayase maithuna sevanakI icchAkA tyAganA brahmacaryavrata hai, use spaSTa karaneke lie satpuruSa kahate haiM ki he kAmI puruSa, ! anupama sahaja, parama tatvarUpa, nijakharUpako choDa kara ati sundara striyoMkI zarIra Adi vibhUtiko manameM kyoM yAda karatA hai, aura unake mohameM kisa lie pha~sA paDatA hai| abrahmacarya ke doSa-strI sambhogaseM santApa paidA hotA hai, pittako baDhAtA hai, kAma jvara phaila jAtA hai, hitAhitako nazAkara mohako baDhAtA hai| zarIra ni.satva hotA hai| tRSNAmeM jakaDA jAtA hai, ataH kAmecchAmeM aura jvarameM kucha bhI antara nahIM raha jaataa| aura ina doSoMko jAna kara bhI yadi koI sarvathA zIlakA pAlana na kara sake to gRhasthakA kartavya hai ki vivAhita patnimeM avazya santoSa paidA kre| kyoMki isa pratijJAme bhI aneka taraha kI icchA, oMkA mardana kara detA hai| kahA bhI hai ki-apanI strI mAtrameM santoSa karaneke anantara jo anya strI mAtrakI kamI icchA taka bhI nahIM karatA hai, usameM bhI sudarzana zeTha kI taraha adbhuta prabhAva paidA ho jAtA hai, taba brahmacArIke prabhAvakI prazaMsA kyoM kara kI jAsakatI hai, kyoMki vaha to avArya hai| . . . . . .'
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 145 isI bhAMti strIkA bhI paramadharma hai ki-para puruSa cAhe rUpameM, aizvaryameM, kalAme kitanA bhI baDhA caDhA kyoM na ho, use jaharakA putalA samajha kara tyAga denA cAhie jisa prakAra sItAne rAvaNako choDa diyA thA / vahI strI devoMse pUjita hotI hai jisane maithunake vikAra ko jItA hai / maithuna nAma joDe kA hai, prakRti meM strI puruSakA hI joDA samajhA jAtA hai, donoMkA paraspara saMyoga yA sabhogake lie jo bhAvavizeSa utpanna hotA hai athavA donoM milakara jo saMbhoga kriyA karate haiM usako maithuna kahate haiM, aura usa maithunako 'abrahma' kahate haiM / isameM bhI pramattayogakA sambandha hai, kyoMki usa abhiprAyase jo bhI kriyA kI jAyagI, phira cAhe vaha paraspara do puruSa yA do strI hI mila kara kyoM na kareM, athavA anaMga krIDA Adi hI kyoM na ho vaha sava abrahma hai, aura jo pramAdako choDakara kriyA karate haiM usako maithuna nahIM khte| jaise ki pitA bhAI Adi putrI bhagni Adiko java godame lekara pyAra karate haiM taba vaha abrahma nahIM kahalA sakatA, kyoMki unameM 'pramattayoga' nahIM hai| isa pramattayogakI yadi eka azameM nivRtti kI jAya to vaha brahmacaryANuvrata kahalAtA hai / jaise kahA hai___ "mAtA vahana beTIkI taraha parastrIko jAnatA huA jo apanI vivAhitA strImeM hI santoSa karatA hai, vaha cauthA aNuvrata kahalAtA hai|" "uttama puruSa parastrIko vyAdhi bhaura dukhake samAna samajha kara dUrase hI chor3a dete haiM, kyoMki parastrI sadaiva du khoMkA ghara hai, aura sukhokA nAza karaneke lie pralayakI Aga jaisI siddha huI hai|" "jo strI apane patiko choDa kara parapuruSameM ramaNa karane calI jAtI hai, use parale sirekI nirlajja samajhanA caahie| java isa AcaraNase apanI strIkA bhI vizvAsa nahIM hai tatra parastrIkA kisa vAta para vizvAsa kiyA jA sakatA hai|" "parastrIkA sevana karake puruSa kyA sukha pAtA hai| kevala naraka nigodameM rulaneke atirikta aura kucha nhiiN| ataH manuSyoMko 'brahmacarya vratakA pAlana karanA caahie|" "isa vratakA Azraya-lekara yogIjana parabrahma paramAtmAkA aura apanA kharUpa amedarUpase jAna lete haiM / usIkA anubhava karate haiM, aura ise dhIra vIra puruSa hI dhAraNa karaneme samartha hai| alpasatvavAle, zIlarahita, indriyoMke dAsa, durvala puruSato isakA khamame bhI samAcaraNa, nahIM karasakate, kyoMki yaha brahmacarya asidhArA mahAvrata hai|" vIra. 10
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 , viirstutiH| / "ina tInoM bhuvanoMmeM brahmacarya nAmaka vrata hI prazaMsanIya hai, jo ise nirmalabhAvoMse pAlate haiM ve pUjya puruSoM dvArA bhI pUjita hote haiN|" "jo brahmacarya pAlanameM anurakta rahate haiM ve daza prakArake maithunoMkA sarvathA tyAga kara dete haiN|" jaise (1) zarIrakA sNskaar-shRNgaaraadikrnaa| (2) puSTa rasakA sevana krnaa| / (3) gaanaa-vjaanaa-dekhnaa-sunnaa| (4) strIkA saMsarga karanA / , (5) strImeM kisI prakArakA sakalpa-vicAra karanA / (6) strIke aMga upAgoMko dekhanA / (7) use dekhanekA saskAra banAe rkhnaa| (6) pUrva kRta bhogoMkA punaH smaraNa karanA (9) agADIke lie bhogane kI cintavanA karanI / (10) zukra (vIrya)kA kSaraNa kara denaa| * ye daza bheda maithunake haiM, brahmacArIke lie ye sarvathA tyAjya haiN| "jisa prakAra kimpAkaphala (indrAyaNa phala) dekhane sUMghanemeM ramaNIya hai parantu vipAka honese to halAhala viSakA kAma kara DAlatA hai| isI bhAnti yaha maithuna bhI kucha kAla paryanta ramaNIka aura sundara tathA sukhadAyaka pratIta hote haiM, parantu vipAka samaya yAnI anta samayameM bahuta hI bhayaprada pratIta hote haiM / " "jo puruSa kAma aura bhogoMmeM virakta hokara sadA brahmacaryakA sevana karate haiM unako bhAvazuddhike lie daza prakArakA maithuna tyAga denA cAhie / kyoMkI ina doSoMke tyAge vinA bhAvoMmeM nirmalatA nahIM aatii| uttama bhAva-hI kAmake vegako roka sakatA hai|" kahA bhI hai ki-"sarpase Dase gae prANIke sAta vega hote haiM, parantu kAmarUpI sarpake dvArA Dase gae jIvoMke daza bhayAnaka aura vaDe vega hote haiM, ve ye haiN|" kAmake uddIpanase pahale pahala cintAmeM ghira jAtA hai ki kAmakA samparka kyoMkara ho, dUsare vegameM use dekhanekI icchA ho jAtI hai, 3 dIrgha nizvAsa lekara choDatA hai, aura kahatA hai ki hAya use dekha bhI na sakA, 4 jvara ho AtA hai, tApa mAna vaDha jAtA hai, 5 vinA hI Agake zarIra jalane lagatA hai, 6 bhojana nahIM rucatA, 7 mahA mUrchA ho jAtI hai, kucha bhI ceta nahIM raha paataa| 8 unmatta yAnI pAgala sA vana jAtA hai, Aya vAya vakane lagatA hai, 9 prANoM kA rakhanA dUbhara ho jAtA hai tathA use yaha sadeha ho ,jAtA hai ki meM ava jIvita nahIM rhuuNgaa| aura dazavAM vega aisA AtA hai ki jisase
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 145 vaha mara bhI jAtA hai, inameM vyApta hokara yaha jIva yathArtha tatva arthAt vastu kharUpa ko nahIM dekhatA / java lokavyavahAra hI kA jJAna vidA ho jAtA hai tava paramArthakA jJAna kyoM kara ho sakatA hai| kyoMki sava vAtoMmeM vaha billakula asthira bana jAtA hai| __ "jisako kAmarUpI kAMTA cubhatA hai vaha prANI baiThane, sone, calane, phirane, bhojana karanemeM tathA khajana puruSoMmeM kSaNa bhara bhI sthiratAko prApta nahIM hotaa| arthAt sava avasthAoMmeM DigamigAyA rahatA hai|" "kAmase ThagA jAkara manuSya catura hokara bhI mUrkha bana jAtA hai, kSamAzIla-krodhI ho jAtA hai, zUra vIra kAyara vana jAtA hai, baDappanase gira kara choTA raha jAtA hai, udyamI puruSa AlasI bana jAtA hai| aura jitendriya bhraSTa ho jAtA hai / " ataH mUrkhatA na karake manuSyako manuSya janma sArthaka banAneke lie brahmacaryya pAlana karanA caahie| kyoMki toMmeM uttama brahmacarya hI tapa hai|" / kadAcArakA pariNAma-bailake napuMsaka banAnekI kriyA dekhakara, laMpaTakA rAjA dvArA indriya chedana dekha kara, sudhIko kuzIla tyAga kara khadAra santoSa vrata lekara paradArakA tyAga kara denA yogya hai|" "maithunakA sevana kiMpAkaphalakI taraha Arabhame acchA lagatA hai parantu' pariNAmameM dAruNa kaSTa hotA hai|" "zarIrameM kampa, pasInA, thakAna yA zithilatA, cakara AnA, ghRNA honA, pauruSeyakA kSaya, tapedika kSaya-Adi roga maithuna sevanase hojAte haiN|" "yoni-yantrameM asakhya jIvarAzIkI utpatti ho jAtI hai, aura maithuna karate samaya ve jIvita nahIM raha skte|" vAtsyAyanakA mata hai ki-"rakameM kIDe ho jAte haiM, ve jIva sUkSma hote haiM, aura samparkake samaya mara jAte haiN|" maithuna sevanase kAma jvara ghaTa nahIM sakatA-"anime ghI DAlakara agniko vujhAnekI ghRthAkI ceSTAkI taraha strIsayogase kAma jvara kamI zAnta nahIM ho sktaa| ata. strieN bhI para puruSako sarpake samAna samajhakara unheM tyAga deN|" kyoMki- "aizvaryameM cAhe indrake samAna ho aura sundaratAmeM kAmadevakA avatAra ho taba bhI sanAriyoMkI dRSTi meM sItAne rAvaNa kA jisa prakAra tyAgakiyA isI prakAra para puruSa tyAjya haiN|"
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIrastutiH / A brahmacarya se hI pujatA hai - brahmacarya saccaritrakA prANa hai, parabrahmake pAneme nimittarUpa hai, jo brahmacaryakA samAcaraNa karate haiM, ve pUjya puruSoMdvArA pUjita hote haiM / 148 brahmacarya kA phala - vaDI Ayu, suDaula zarIra, zarIra para vilakSaNa teja, mahAn zakti, yazaH kIrti, pratiSThApAtratA, ye saba brahmacarya se prApta hote haiM / -"] zarIrakI dRDhatara racanA, ' sasArameM mAna maryAdA, isI prakAra sava lokoMkI uttama rUpa sampadA pAkara tathA sarvAtizAyI kSAyika jJAna darzana zIlazAlI puruSoMmeM 'jJAta vaMza meM janma prApta, antima jineMdra zramaNamahAtmAoM meM pradhAnatama the / mahAvIrake nAma-zramaNa bhagavAn mahAvIra prabhuke vardhamAna, videhadinna, jJAtaputra, kAzyapa, vaizAlika, mahAvIra, sanmati, zramaNa, bhagavAn ityAdi aneka nAma the / ye saba nAma unakI amuka avasthAke sUcaka haiN| kyoMki bhagavAn mahAvIra svAmIkA jIvana sAsArika avasthA aura sAdhaka avasthAmai vibhakta hai / vardhamAna, videhadina (mahAvIra prabhukI mAtAkA nAma 'videhadinnA' bhI thA " tisalA ti vA, videhadinnA ti vA, piyakAriNI ti vA - ( AcArAga 2-15 13 ) / trizalA mAtA videhameM janmIM thIM jisase unakA nAma videhadinnA thA / ataH mAtAke isI nAma para mahAvIra prabhukA mAtRpakSakA nAma bhI videhadinna paDha gayA thA, jJAtaputra, kAzyapa aura vaizAlika ye 3 nAma unakI sAsArika avasthAko batA rahe haiM / mahAvIra, sanmati, aura zramaNabhagavAn ye tIna nAma unhoMne sAdhaka avasthAme apane AtmavIryAdi guNoMse prApta kie haiM, 'vardhamAna' pitAke pakSakA nAma thA, aura videhadinna mAtRpakSakA nAma thA / jJAtaputra yaha 'vaMza' samvandhI nAma thA, kAzyapa 'gotra' kA nAma thA, aura 'vaizAlika' janmasthAnake sambandhakA 'arthasUcaka' nAma hai, taba mahAvIra nAma unake Atma vIryakA, sanmati unake Atma jJAnakA aura 'zramaNa bhagavAn' nAma zramaNa saMskRtike tAtkAlIna agrasara rUpaka 'arthasUcaka' nAma hai // 23 // zAtRputra - uparyukta sava nAmoMmeM bhagavAn mahAvIrake 'jJAtaputra' nAmake viSaya meM hamako vicAra karanA hai, yaha ' jJAtaputra' nAma unake vaMzakA sUcaka hai, yaha bAta jainAgama aura bauddhAgamame Thaura 2 kahI gaI hai / 2
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 149 bhagavAn mahAvIra kA 'zrI AcArAga' aura 'kalpasUtra' Adi sUtroMmeM unake jIvana caritake anusAra unakA janma kSatriyakuNDa grAmameM 'jJAtavaMzIya' aura 'kAzyapagotrIya' siddhArtha kSatriya rAjAke ghara trizalA kSatriyANIkI kukSise huA thaa| . yaha jJAtRvaMza usa samayake prasiddha IkSvAku, Adi kSatriyoMke vizAla kuloMkI taraha prasiddha 'vaMza' samajhA jAtA thaa| isa jJAtRvaMzake kSatriya prAyaH 'jJAtRka' ke nAmase pahacAne jAte the| aura unake isa 'jJAtR kulake sambandha se unake nagaroM ke bAhara banAe hue khaDa-udyAnoM ke nAma bhI 'jJAtRkhaMDa' ke nAmase prasiddha the / bhagavAn mahAvIra prabhune 'kuNDagrAma ke samIpavartI 'jJAtRkhaMDa' nAmaka vAgameM dIkSA lI thI / zAstra vacana to isakI khUba hI puSTi karatA hai| . jinAgamameM 'jJAtRputra' kA pratizabda 'nAyaputta' yA 'nAtaputta' ke rUpameM aura vuddhAgamameM 'nAthaputta' yA 'nATaputta' ke rupameM jisa zabdaprayogakA ullekha dekhenameM AtA hai, vaha bhagavAna mahAvIra ke 'jJAtRvaMza' kA hI arthasUcaka nAma hai, ise mAna lenemeM hamako Uparoka kAraNa milate haiM, 'nAyaputta' yA 'nAtaputta' meM donoM nAma saskRta meM 'zAhaputra' zabdake hI prAkRta rUpa haiM, aura 'nAthaputta' yA 'nATaputta' ye donoM nAma bhI isI zabdake 'pAlI' rUpa haiN| prAkRta meM 'ta' ko 'ya' aura pAlI me 'ta' ko 'tha' aura 'tha' ko 'Ta' bhI sAdhAraNatayA ho jAtA hai / digambara sUtroMmeM 'zAtaputra' kA 'nAthaputta' isa zabdako vyavahRta hotA dekhA jAtA hai| isa prakAra bhASA aura bhAvakI dRSTise dekhate hue bhI ye saba alaga 2 nAma mUla 'zAtaputra' zabdameM mila jAte haiM / ye saba nAma 'jJAtaputra' zabdase vanAe gae haiN| isameM zaMkA karane ke lie jarAsA bhI sthAna nahIM hai| prAcIna kAlameM vaMzake nAmase paricaya 'karAnekI prathA honese bhagavAn mahAvIra prabhuke jIvanaviSayaka paricaya zrIjinAgamoMmeM aura vauddhAgamoMmeM 'nAtaputta' yA 'nAthaputta' zabdase aura bhagavAn mahAvIrake ziSyoMkA paricaya 'nAtaputtIya' yA 'nAthaputtIya' zabdase vizeSata diyA gayA hai| zrIjinAgamake 12 agoMmeM chaThavA aga "NAyadhammakahAo" hai, usameM uparyukta AyA huA 'NAya' zabda bhI bhagavAn mahAvIrakA vaMzavAcaka "nAyaputta" ke sAtha gaharA sambandha rakhatA hai| prAkRtameM 'na' ko 'Na' ho jAnA to
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 vIrastutiH / eka sAdhAraNa niyama hai / isa aMga kA gujarAtI anuvAda bhI 'bhagavAn mahA vIranI dharmakathAo, yaha karanemeM AyA hai, isa agakA paricaya zrIsamavAyAgasUtrameM kiyA gayA hai, usameM batAyA hai ki - "isa aMga meM jJAtAoM ke nagaroMkA, udyAnoMkA, mAtApitA kA, "ityAdi paricaya diyA jAyagA' yaha likhA hai, TIkAkArane jJAtAoMkA udAharaNabhUta artha kiyA hai, parantu " jJAtA" arthAt 'jJAtRvaMzI kSatriya hI artha pUrvApara vicAra karate hue adhika nizcaya hotA hai / bhagavAn mahAvIrakA paricaya zrIjinAgamoM meM 'nAyaputta' - 'jJAtaputra' ke atirikta aura nAmoMse bhI diyA gayA hai, tathApi vahAM para 'nAyaputta' zabda 'kI hI vizeSa pradhAnatA rahI hai / vahuta se prAcInatama sUtroMmeM bhagavAn mahAvIra prabhukI guNa gAthAkA sRjana vizeSataH 'nAyaputta' zabdase hI kiyA gayA hai - yathA "na te sannihimicchanti, nAyaputtavaorayA" 18 "na so pariggaho vutto, nAyaputtreNa tAiNA mucchA pariggaho vutto ii vuttaM mahesiNo" " eyaM ca dosaM daTTaNaM, nAyaputtreNa bhAsiyaM savAhAraM na bhuMjaMti, niggaMthA rAibhoyaNaM" " eyaM ca dosaM daTTaNaM nAyaputtreNa bhAsiyaM, aNumAyaM pi mehAvI, mAyAmosaM vivajjae" 21 26. 49 " evaM se udAhu aNucaranANI, aNuttaradaMsI aNuttaranANadaMsaNadhare, arahA nAyaputte bhagavaM vesAlie viyAhie " 18 bhAvArtha - " jo bhagavAn 'jJAtaputra' ke vacanoM para pUrNa vizvAsa rakhate haiM ve kisI vastu kA saMgraha karake nahIM rakhate // 18 // prANImAtrakI rakSA karanevAle 'jJAtaputra' mahAvIra prabhune vastra pAtrako parigraha na batAkara mUrcchA yAnI mamatva bhAvako hI parigraha batAyA hai, yaha maharSioMne kahA hai; // 21 // ( dazavai0 a0 6 )
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 151 'jJAtaputra' mahAvIra prabhune kahA hai ki maryAdAmeM rahanevAle sAdhu isa doSako bhalibhAnti dekhakara thoDAsA bhI kapaTa pUrvaka jhUTha na boleM // 49 // __isa doSako dekhakara nimrantha rAtri bhojana choDade, kyoMki 'jJAtaputra' ne isake doSa pratyakSameM vatAe haiN| ___"isa prakAra anuttarajJAnI anuttaradarzana yukta arhan prabhu 'jJAtaputra' mahAvIra vizAlA nagarameM isa prakAra vyAkhyAna karate the // 18 // " ina pramANoMke atirikta isa adhyAyameM to 2-14-21-23-24 kI gAthAoMme prabhukI stuti 'jJAtaputra' zabdakA hI saketa rakhakara kI gaI hai| isa taraha zrIjinAgamake pramANabhUta granthoMmeM 'nAyaputta' yA 'nAtaputta' ko bhagavAn mahAvIrake vaMzavAcI nAmakA upayoga aneka sthaloM para puSkala rUpameM kiyA hai, ina saba zabdaprayogoMke uddharaNa karane kI yahA jarAsI AvazyakatA bhI pratIta nahIM hotI / mAtra hemAcArya ne pariziSTapame jo 'jJAtanandana' bhagavAn mahAvIrako vaMdana kiyA hai usIkA yahA uddharaNa dekara agADI vaDha cleNge| unhoMne maMgalAcaraNameM kahA hai ki-"jo kalyANa vRkSoMkA vagIcA hai, zrutirUpa gaMgAkA himAlaya hai, vizvakamalake lie sUryakI bhAMti hai usa jJAtanandana mahAvIrako meM namaskAra karatA huuN|" bauddhapiTakoMmeM bhagavAn mahAvIra kA apanA unake ziSyoMko aura unake siddhAntoMkA paricaya unake vaMzavAcI 'nAthaputta' yA 'nATaputta' ke zabdavyavahArase hI diyAgayA hai| unake zramaNa nimranthoMke lie 'nAthaputtIya' zabda kA upayoga kiyA gayA hai / isa nAmake atirikta bhagavAn mahAvIrake jIvana sambandhI paricayake lie anya kisI zabdakA prayoga kiyA ho yaha dekhane meM nahI AyA, sirpha 'nAthaputta' ke sAtha 'niggaMTha' zabda kA prayoga huA hai / magara vaha zabdato unakI sAdhu avasthAkA sUcaka hai| aura vaha 'nAthaputta' zabdakA vizeSya na ho kara eka vizeSaNa hai|
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 . . , vIrastutiH / - - isase prAcIna kAlameM 'vaMzavAcaka' -nAmase paricaya denekI prathA spaSTa jAnI jA sakatI hai| mahAtmA buddha bhI unake mUla nAma "siddhArtha" kI apekSA unake 'gotrasUcaka' nAma "gautama" ke nAma se aura 'vaMzasUcaka' "zAkyaputra" ke nAmase adhika prasiddha the| bhagavAn mahAvIrakA vaMza 'jJAtRvaMza' thA aura isa jJAtRvaMzase unakA 'vaMzasUcaka' nAma 'nAyaputta' prasiddha ho gayA, jise hama Upara dekha gae haiN| magara isa vaMzakA agADI calakara kitanA vistAra aura kitanA vinAza huA isakA itihAsa prAya. lupta hai / isa luptaprAya. itihAsa kA zodha karanA 'atyAvazyaka' hai / isa itihAsa ko talAza karane ke lie hamAre pAsa vauddha sAhitya eka ananya sAdhana hai| bhagavAn 'mahAvIra' aura 'mahAtmA buddha' ye donoM eka samayake samakAlIna dharmakrAntikArI mahApuruSa hogae haiN| taduparAnta ve donoM eka hI dezake nikaTastha prAntake nivAsI rAjavaMzI puruSa the ina kAraNoMko lekara mahAtmA buddhako eka prAntase dUsare prAntameM vihAra karate hue bhagavAn mahAvIrakI janma bhUmimeM jAnekA aura vahA bhagavAn mahAvIrake vaza-sambandhI logoMke sAtha vArtAlApa karanekA prasaga prApta honA yaha eka svAbhAvika vAta hai| . 'vuddhapiTaka' ke 'mahAvagga' nAmaka sUtra meM ma0 buddha bhagavAn mahAvIrakI janmabhUmi kuNDagrAmameM 'aura usake pAsameM 'jJAtRko' ke grAmoMme evaM vaizAli nagara jAnekA aura vahA 'nirgrantha zrAvaka' 'siMha' senApatike sAtha vAtacIta karanekA ullekha milatA hai| isa ullekhake AdhAra para bhagavAn mahAvIra kA 'jJAtRvaMza' aura unakI janmabhUmike vipayameM hamako bahuta kucha paricaya milegaa| isI dhAraNAse ye ullekha utArane ucita pratIta hue| *atha bhagavAn jahA koTigrAma thA vahAM gae, vahA bhagavAn koTigrAma me vihAra karate the, * dekho, vinayapiTaka mahAvagga pR0 241-'koTigrAma,
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 153 .. amvApAlI gaNikAne sunA ki bhagavAn koTigrAmame Agae / ambApAlI gaNikA sundara-sundara (bhadra) yAnoMko juDavA kara, sundara yAna para car3ha kara, sundarayAnoM ke sAtha vaizAlise niklii| aura jahAM vaha koTigrAma thA vahA calI / taba vaha 'licchavI' jahA koTigrAma thA vahA gae / / "eka samaya bhagavAna buddha nAdika (jJAtikA) ke gijhikAvasathameM vihAra karate the" ( majjhimanikAya pRSTa 127 / culla-gosiMga-suttanta vaizAlI koTigrAmame icchAnusAra vihAra kara jahAM para vaizAlI kA mahAvana hai vahA gae, vahAM bhagavAn buddha vaizAlI mahAvana kI kUTAgAra zAlA meM vihAra karate the| usa samaya bahutase pratiSThita 'licchavi' saMsthAgAra-(prajAtantrasabhAgRha) meM baiThe the / ve saba milakara buddha kA guNa vakhAnate the| dharma kA, sagha kA, guNa vakhAnate the, usa samaya niggaMThoM kA zrAvaka (jainoM kA zrAvaka) siMha senApati usa sabhAmeM baiThA thA / ............... ......tava siMha senApati jahA 'niggaMTha nAthaputta' the vahA gayA, jAkara "niggaMTha nAthaputta' se bolA ki bhate meM................... ......... siMha ? tumhArA ghara dIrghakAla se nigaMThoM ke lie pyAU kI taraha rahA hai|................................... .............................................. usa samaya bahutase nigaMTha (jaina sAdhu) vaizAlI meM eka ........................... ........................ ...... cirakAlase yaha AyuSmAn (nigaTha) buda.......... ..... .......haiN| 'vinaya piTaka' 'mahAvagga', tathA 'majjhima nikAya' meM Ae hue ina ullekhoMse hameM sApha 2 mAlUma ho jAtA hai ki 'mahAtmA buddha' 'mahAvIrasvAmI' . . . . . . / . . . . . .
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 viirstutiH| ambApAlIvana ma kara diyA thaa| vahA Avaka thA, use nimrantha kI janmabhUmi 'kuNDagrAma'-pAlI bhASAme 'koTigrAma' meM gae the| aura kuNDaprAmake pAsakI vasanevAlI vaizAlI nagarImeMse vahAM mahAtmA buddhako ambA. pAlI nAmaka vezyA aura licchavIkSatriya milane Ae the| koTigrAma se ma0 buddha jahAM 'mAtikA' 'jJAtRka' rahate the vahA gae the| aura vahA 'jAtikA' jJAtRkoMke 'giMjikAvasatha'-IMToMke gharameM Thahare the| isa sthAnake pAsa hI eka amvApAlIvana nAmaka udyAna bhI rahA hai jise ambApAlIne vuddha aura unake saMghako samarpaNa kara diyA thaa| vahA se ma0 buddha vaizAlI gae aura vahA siMha nAmaka senApati jo ki nirgranthoMkA zrAvaka thA, use apanA anuyAyI banAyA, siMha senApati mahAtmA buddhako milane jAne se pahale nirgrantha jJAtRputra mahAvIra prabhuke pAsa anujJA lene AyA thaa| tava bhagavAn mahAvIrane siMha senApati ko "tU kriyAvAdI ho kara akriyAvAdI zramaNa gautamake pAsa use milane kyoM jAtA hai ? yaha kaha kara na jAnekI sammati dI thii"| parantu vaha apanI icchAnusAra zramaNa gautamake pAsa gayA aura vaha vahIM zramaNa gautama buddhakA anuyAyI hogyaa| uparokta ullekhase hamAre viSayako puSTa karane vAlI cAra vAteM jAnane ko vizeSa tayA milatI haiN| (1) vaudroMkA koTigrAma* hI jainoMkA kuMDa grAma mAlUma hotA hai, ina donoM nAmoMmeM zAbdika sAdRzyake atirikta usa grAma ke pAsa 'jJAtRka'-jJAta vaMzake kSatriyoMkA nivAsa sthAna aura vaizAlI nagarIkI nikaTatA honeke kAraNa ye donoM vastueM 'kuNDagrAma' aura vahI 'koTigrAma' honekI mAnyatA puSTa ho jAtI hai| (2) koTigrAmake pAsa jJAtRkoM kA nivAsasthAna, bhagavAn mahAvIrakA vaMza 'jJAtRvaMza' thA yaha aura bhI puSTa kara detA hai, aura sAtha 2 kuNDagrAmake, Asa pAsa 'jJAtRka'-'jJAtRvaMza' ke kSatriyoMke khaMDa-'udyAna' the, aura vahAM * * vauddhapranyoMmeM kuMDagrAmakA nAma koTigAma aura bha0 ma0 ko jJAtiputrake sthAna para nAtiputra likhA hai / dekho "bhAratakA prAcInarAjavaMza" pRSTha 40 le0 vizvezvaranAtha rAya //
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 155 'zAtRvaMzI kSatriya rahate the| yaha isa vicArako aura bhI dRDha kara detA hai / yaha "jJAtRka" kA ullekha aura ye 'jJAtRka' bha0 mahAvIrakI janma jAtivAle 'jJAta' kSatriya hI hoMge yaha kalpanA kI aura nirdeza karatA hai| (3) 'jJAta' jAti licchavioMkI eka zAkhA thI* isa vAtakI puSTike lie bhI 'vaizAlI ke licchavI kSatriya mahAtmA budvako milane Ae the' isa ullekhase patA cala jAtA hai ki bhagavAn mahAvIra kI mAtA bhI licchavi vaMzakI hI thI aura 'siMha senApati' joki-bhagavAn mahAvIra kA zrAvaka thA vaha bhI licchavi vaMzakA hI thaa| ye donoM bAteM jJAtR jAtiko licchavioMkI zAkhA kA honA hI puSTa karatI haiN| (4) kuNDagrAmake pAsa videhakI rAjadhAnI vaizAlI nagarI thii| isa nagarI kA kuNDagrAma eka zAkhApurake samAna thaa| bha0 mahAvIra prabhukA "vaizAlika" nAma bhI isa nagarake nAma se hI prasiddha thA, vizAlA nagarI meM siMha senApati nAmakA jo nigrantha zrAvaka licchavI rahatA thA vaha bhagavAn mahAvIra kI salAhako na mAnakara mahAtmA buddhake pAsa gayA thaa| isase bhI mahAtmA buddha vaizAlI nagarame AyA thA tava bhagavAn mahAvIra prabhu bhI usI nagarame the, yaha spaSTa jAna paDatA hai| Uparake ullekha meM jo 'jAtikA' zabda likhA gayA hai, usa zabdakA mUla vahutoMne 'nAdikA' bhI nikAlA hai, aura usakA artha 'isa nAmake jalAzayake taTa para basA huA eka grAma kiyA jAtA hai / magara yaha bhramapUrNa hai / isa prakAra harmana jekobI usakA mUla zabda jAtikA hI vatAtA hai| aura vaha zabda 'jJAtRvaMza' ke kSatriyoM kA vAcaka hai yaha kaha kara samarthana karatA hai| * prasiddha jaina tIrthaMkara mahAvIrakI mAtA bhI licchavI vaMza kI hI thiiN| dekho 'bhAratakA prAcIna rAjavaMza pR. 378 lekhaka vizvezvaranAtha rAya / * harmana jekobI kI 'Sacred Books of The Last' nAnaka anyamAlAseM prakAzita 'AcArAga aura kalpasUtra' nAmaka jainasUnoMke anuvAda kI prastAvanA, pRSTa 10 //
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIrastutiH / / isa jAtikA zabda para tripiTakAcArya zrIyuta rAhulasakRtyAyana ne isa para vizeSa prakAza DAlAhai / usane apanI 'buddhacaryA' *nAmaka hindI pustakoM 'nAdikA' kA mUla zabda "nATikA"-jJAtRkA,, vatAyA hai| aura 'jJAtRkA' zabda jJAtRvaMzake kSatriyoMkA sUcaka hai yaha sapramANa vatAyA hai| ve agADI calakara yaha bhI batAte haiM ki-jJAtR jAti licchaviyoMkI zAkhAthI / aura vaizAlI nagarIke AsapAsa hI rahane vAlIthI / yaha jJAtR jAti Aja bhI vaizAlI nagarI (jilA muz2appharapurake antargata hai, basADake pAsa) ke Asa pAsa jathariyA nAmaka jAtise pahacAnA jAtA hai, yaha jathariyA zabda bhASAkI dRSTise bhI 'jJAta' zabdake sAtha gaharA sabaMdha rakhatA hai / jariyA zabda 'jJAta' zabdakA apabhraMza zabda pratIta hotA hai / 'jJAta' zabdameMse jathariyA zavdakA avataraNa kisa prakAra hogayA isake viSayameM rAhulajIne bhASAkI' dRSTise nimna pramANase vicAra kiyAhai / jJAtRjAti, jJAtajJAtara-jAtara-jatariyA jathariyA-jaithariyAke gA~vame nAdikA-jJAtRkA-nattikAlatikA-rattikA-ratI jisake nAmase vartamAna rattI parganA (ji0 mujaphpharapura) hai / buddhaca- 29 pR0 / isa prakAra 'jathariyA' zabda 'jJAta'kA apabhraMzahai rAhulajI isa rattI parganAkA mUla nAma apane uparokta ullekhame Ae hue 'nAdikA' zabda se utpatti batAte haiN| * usa samaya vahI bhArI niggaMThoMkI pariSada (jaina sAdhuoMkI jamAta) ke sAtha niggaMTha nATayutta (mahAvIra) nAlandAmeM hI nivAsa karate the| (1) 'nATaputta'-'jJAtRputra'licchaviyoMkI eka zAkhA thI / jo vaizAlI ke Asa pAsa rhtiithii| jJAtRse hI vartamAna jathariyA zabda banA hai / mahAvIra aura jathariyA donokA gotra kAzyapa hai / Aja bhI jathariyA bhUmihAra brAhmaNa isa pradezameM bahu sakhyAmeM hai| unakA nivAsa rattI parganA bhI jJAtR-natI-latIratIse banA hai| 111 pRSThameM nigaMTha puttakA bhI ullekha kiyA hai jo ki saM0ni0 401118 se uddhRta kiyA gayA hai|
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 157 isa prakAra 'jathariyA' aura usakA vartamAna nivAsa 'ratI' ye donoM zabda 'jJAta' zabdake sAtha ghaniSTa savandha rakhate haiM aura isa savandhase 'jathariyA 'jJAtRka'-jJAtRvaMzI hI haiM, aura unakA prAcIna nivAsa sthAna joki 'nAdikA' yA 'nATikA' ke nAmase pahacAnA jAtA thA vahI vartamAna ratI paraganA hai yaha rAhulajIkA dRDha mantavya hai / inake isa dRDha aura puSTa mantavyame dUsarI yaha mI yukti hai ki-ina 'jathariyoMkA' mUla gotra kAzyapa hai| vahI kAzyapagotra bhagavAn mahAvIra aura unake jJAtRvazI kSatriyoMkA bhI thaa| ina jathariyA-jJAtRvazI kSatriyoMke viSayameM sUcanA karate hue zrI rAhulajI batAte haiM ki ye 'jathariyA' loka vartamAna samayame apaneko brAhmaNa batAte hai| ye dAna nahIM lete| paMjAva prAntameMmI jamanA nadIke kinAre basane vAlI eka jAtI rahatI hai| ve bhI dAna nahIM lete| usa dezame unako tagA kahate hai| zAyada yaha tyAgIkA apabhraSTa hogayA ho / hA to ina 'jathariyA' jAtike lokoM ko bhUmihAra brAhmaNa kahA jAtA hai| magara aura loka inako brAhmaNa nahIM maante| isase spaSTa siddha hai ki-vAstavame ye loka kSatriya hI haiN| isakA dUsarA kAraNa yaha bhI hai ki ye 'jathariyA' nAma siMhAnta vAle haiN| jo kSatriyoMke nAmake sAtha Ajakala pIchese lagAyA jAtAhai aura inake nAmake pIche ThAkura zabda bhI joDA jAtA hai / yaha bhI kSatriya sUcaka hI hai / isa vaMzameM Ajakala bhI bahutase jamInadAra aura rAjA bhI haiM / darbhagA nareza isI jAtise alaMkRta sune jAte haiN| bauddhasAhityake ullekhose tathA rAhulajIke kathanase itanA avazya mAnA jA sakatA hai ki bhagavAn mahAvIrakA vaMza 'jJAtRvaza' thaa| aura ve jJAtRvaMzIya kSatriya kuNDagrAmake pAsa rahate the / aura ina jJAtRvaMzIya kSatriyoMke grAmame mahAtmA buddha Ae the| vartamAna samaya meM ye jJAtRvaMzIya kSatriya 'jathariyA ke nAmase prasiddha haiM / aura ve prAya. vihAraprAnta ke mujaphpharapura jileke rattI nAmaka parganemeM rahate haiN| aura ye 'jathariyA' apane nAmake pIche siMha aura ThAkura zabdakA upayoga bhI karate hai / aura kAzyapa gotra honese jJAtRvaMzIya kSatriya ho sakate haiM / magara ye loka Ajakala apaneko bhUmihAra brAhmaNa kahate haiN| vastuta* isake pIche satya kharUpa kahA taka chupA huA hai ise zodha karake prakaTa karanekI vahI hI AvazyakatA hai, isa satya zodhase bhagavAna mahAvIra prabhuke
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 " ,, , , viirstutiH| jJAtR-vaMza aura unake jIvanake sambandhakA bahutasA ajJAnAndhakAra jo ki apane AsapAsa phaila gayA hai vaha andhakAra dUra ho jAyagA / gujarAtI anuvAda-potAnI temaja anyanI pUrNa unnati tathA malAIne mATe je paropakAra dRSTithI ApavAmAM Ave tene 'dAna' kahe che, athavA vastuparathI potAno adhikAra choDI daIne vIjA koIne adhikAra Apavo te paNa 'dAna' kahevAya che, parantu ahIM to zraddhA ane pratItinI sAthe bhakti-bhAva pUrvaka parigraha parano mamatva-bhAva choDIne karmonI nirjarA khAtara anukampAthI tathA mana-vANI-kAyanI zuddhi sahita phalanI icchA vagara dAtA je prAzuka ane pavitra vastu Apeche tene 'dAna' kahe cha / te dAnanA cAra prakAra-annadAna-auSadhadAna-abhayadAna ane jJAnadAna, e dAnoMmAM prANiono bhaya dUra karI tene sarvathA nirbhaya karavA te sarvottama dAna manAya cha / bhane A mAnavadehamA daza prANa che, tethI 'prANI' kahevAya che, jIvita rahevAnI icchA athavA jIvita rahevAno teno khabhAva hovAthI tenuM nAma 'jIva' paNa che, ane e daza prANa dravya prANa che, ane jJAna-darzana-sukha-zakti rUpa ananta-catuSTaya bhAva prANa cha, vAstavika rIte traNe kAlamA A prANothI sadA A jIva jIvita che, sarva jIvo jIvavAnI icchA rAkhe che, mara koI icchato nathI, tethI jIvita rahevAnI icchAvALAne abhaya dAna daIne tenuM sarvaprakAre rakSaNa karavu zreSTha cha / koIne sAcA dilathI abhayadAna paNa ApyuM hota to A jIvanI mokSa thaI jAta, parantu AtmAne jJAnadAna na maLavAthI potAne jIvavAnuM svArtha rAkhyu, vIjA jIvone paNa jIvaQ priya cha e bhAna bhulAvI dIdhuM / koie kaDaM paNa che ke "je rIte mane mAraM jIvana priya che, temaja anya jIvone paNa potAnuM jIvana priya che, svargamA rahenAra indra temaja viSTAno kIDo, mahalamA vasanAra bhUpati temaja jhupaDImAM rahanAra garIva kaThIbhAro, e dareka jIvaq icche che, tema samajIne koI paNa prANInA mana nAmA prANane paNa nirarthaka kaSTa na devU joie"| ahiMsA parama dharma che-ahiMsA-parama dharma che, hiMsA sarva jagyAe niMdAya che, te potAne paNa vadhAre apriya che, to vIjAone paNa avazya apriya che, kAraNa ke potAnI temaja paranI manodazAmAM kaMi antara nathI, tethI catura manuSyonI sadA A bhAvanA rahe cha ke koI paNa prakAre jagatnA jIvonuM kalyANa
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 159 karu / bhalAI karUM, paropakAramA huM pote lAgyo vaLagyo rahuM ne bIjAone lagADavAno prayatna karUM / mArAmAM lezamAtra paNa doSa na rahevA daUM ne bIjAone nirdoSa banAvavAno paNa satata prayatna karUM / AtmAnA ananta sukhathI sukhI banI bIjAone sukhanA sthAna para laI jaauuN| jo koI prANI A bhAvothI viparIta cAlIne, lobhanA dAsa vanIne, jIbhanI lAlaca jALamA phasIne, dravyopArjananI icchAthI, laDAImA vijaya meLavavAnI icchA thI, potAnA manane vhekAvavAnA hetue, niraparAdha dIna-prANionI "hiMsA' kare cha tyAre tenAthI upArjana karelA pApathI dUSita thaIne, te khArthIne narakamA avazya javU paDe cha, A siddhAnta sarva mahApuruSoMne mAnya cha, vadhAe tene uccakoTie pahoMcADavAno pracAra ko che, maharSi 'pataMjalie' to tene sarvathI moTuM sthAna ApyuM che, pAca yamomA sauthI prathama 'yama' jIvarakSA che, "krodha-lobha-mohane lIdhe hiMsA karavI, karAvavI, bhane anumodavI tene vitarka kahe cha, bhane te pAparnu pariNAma temanA mate ananta du.kha vatAvavAmAM AvyuM che|" koI jagyAe to ahiMsAnI prazasA eTale sudhI karavAmA AvI che ke prANionI sAthe vaira bhAva paNa tyAgI devo joie / tyAreja sAdhaka ahiMsA sAdhI zake ch| zrImad umAsvAmIe-tattvArthasUtramA kayuM che ke "je koI jIva pramAda arthAt asAvadhAnatA yuka thaIne mano yoga-vacana yoga ane kAyayoga dvArA prANono 'atipAta' vA 'vyaparopaNa' kare che tene hiMsA kara kahe ch| hiMsA karavI-mAravu-prANono atipAta tyAga athavA viyoga karavo, prANono vadha karavo, jIvane kAyathI alaga karaco, bhavAntara athavA gatyantaramA pahoM. cADI devo, agara prANonuM vyaparopaNa karavU, e vadhA zabdo ekArthavAcI cha / jo koI jIva pramAdI arthAt mada viSaya-kaSAya-nidrA ane vikathAne vaza thaIne evaM kArya kare, potAnA vA paranA prANonA vyaparopaNamA pravRtta vane, tyAre te hiMsaka hiMsAnA dopano bhAgI kahevAya che, pramAdano tyAga karIne pravRtti karavAvALAnA zarIrAdikanA nimittathI jo koI jIvano vadha thaI jAya to te dopano bhAgI kahevAto nathI / eTale 'apramatta' avasthAnuM bIju nAma 'ahiMsA' ch|
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 . . - viirstutiH| ", - taduparAnta 'yogazAstra' nA vyAsakRta bhASyamAM ahiMsAnI vyAkhyA : pramANe karavAmA AvI cha / ke "sarvadA sarvaprakAranA jIvonI sAthe kadI paNa droha na karavo te ahiMsA cha / ___yAjJavalkya -smRtimA kA che ke mana, vacana, kAyathI koIne paNa kleza na pahoMcADavo te ja 'ahiMsA' cha / ___ ahiMsA-satya-AjJA vinA para vastu na levI, AtmAne pavitra rAkhavo; indriyonuM damana karavu, dayA pALavI, manovikAranA pravAhane rokavo, zAntimaya jIvana jIvacuM, e vadhAne dharmasAdhana vatAvavAmAM AvyuM che| . . - yajurveda-temAM paNa upadeza ApavAmAM Avyo che. ke-he puruSa! tuM jagatnA koI paNa prANInI hiMsA karIza nahi / "mitrasyAhaM cakSuSA sarvANi bhUtAni samIkSe" 18-3, potAnI AkhothI sarvane mitra dRSTie jovA joie| zatru jevI dRSTi koInA para paNa na karavI / manuno pAMcamo adhyAya-"je manuSya potAnA kalyANanI to icchA pragaTakare che, parantu prANa-bhUta jIvonI hiMsA kare che. te jIva A lokamAM, ane marIne paralokamA kyAre paNa sukha meLavI zako nhi| , dazadharma-"dhairya dhAraNa karavU, zAnti rAkhavI, AtmAne pApathI virakta vanAvavo, corI na karavI, Antarika pavitratA rAsavI, indriyone vaza karavI, satya bolavu, krodha na karavo, ahiMsAcaM pAlana karavU, Arabha ane parigrahane mukavA e prakAre dharmanA daza lakSaNa vatAvelA che / " mahAbhArata-"A huM satya kahuM chu ke satyavAdiono dharma ahiMsA che. ane te pradhAna che, ane hiMsA karavI, e adharma che, pApa ch| .. ahiMsAvacanAmRta-ahiMsA parama dharma che, ahiMsA utkRSTa damana cha, ahiMsA utkRSTa dAna cha, ahiMsA pradhAna tapa che, ahiMsA parama yajJa cha, ahiMmA parama ,phaLa che, ahiMsA parama mitra che, ahiMsA utkRSTa sukha che ahiMsA eja uttama jIvana cha / . . - "sarva prakAranA yajJomA aneka prakAraceM dAna kara, sarva tIrthamA aneka stutio gAMvI, sarva dAnonuM phala ahiMsA karatAM sAruMnathI, eTaleke te karma ahiMsAnI,sAthe varAvarI karI zakatuM nthii|" . . . . .
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 161 ., niyamasAra-kulasthAna, yonisthAna, jIvasamAsasthAna, mArgaNAsthAna; ityAdi medone sArI rIte jANIne jIvarakSA karavAnA bhAvane 'ahiMsA' kahe che, jIvonuM mRtyu thAya che ke nahi, e prakAranA vicAramA lAgelA pariNAma vagara pApa-hiMsArUpa kriyAno tyAga thavo kaThina cha,, tethI te rakSAnA prayatnamA lAgavU, te 'ahiMsA' ch| samantabhadrAcAryajIrnu kathana cha ke-jagatmA A sarva jANe che ke ahiMsA parabrahma kharUpa cha, arthAt bhAtmAnI pUrNa vItarAgatAja 'ahiMsA' cha / z2yA vItarAgatA cha tyA AtmAnuM zuddha-kharUpa che, je AzramanA caritramA, aNumAtra paNa AraMbha nathI, tyA A 'ahiMsA' prApta thAya cha / Azaya e cha ke. Adarza puruSonuM sundara temaja saccaritra rUpa AcaraNa 'ahiMsA' cha / tethI ahiMsAnI siddhine mATeja parama dayALu prabhue Arambha parigrahano tyAga karyo cha / prabhu vikArazIla veza temaja parigrahamA anurakta nathI / kAraNake jyA parigrahanI Asakti nathI tyAja UcA prakAranI ahiMsA-dharma che 'jaina dharmanI jaya' te mATe bolavAmA Ave cha ke temA pUrNa ahiMsAnu pAlana karavAmA Ave che, te trasa jIvonI ghAta karavAvALA vicArone jaDamUlathI nAza karavAnuM kAraNa cha / temana paMcakAyarUpa ekendriya jIvonI ghAtathI paNa taddana para cha / ahiMsA traNe lokanA jIva samUhane sukha denArI cha / tathA sundara bhane akSaya sukhathI bharapUra samudra samAna agAdha cha / - sarvathA ahiMsAnU pAlana karavU, e muniono dharma che, kAraNake hiMsAnuM pariNAma du kha janaka che, ema mahApuruSoe mahAn anubhavathI vatAvyu che| / "page laMgaDo che, zarIramAthI rakta pitta vahe che, hAtha kapAyelA che, temaMja anya aneka rogathI bharapUra che, tene joIne samajI levu joie ke Abu dAruNa du kha anya prANionI hiMsA karavAdhI tene bhogavaq paDe cha / AthI niraparAdha jIvonI sakalpamAnathI paNa hiMsA na karavI / e catura puruSonu kartavya cha / ". : sukha dukhamA, bhalA burAmA, yukta ayuktamA, potAnA jevA anya AtmA one samajIne kyAre paNa koI- "hiMsArUpa' aviSTa na kara, / , - , - - lokonuM mantavya-lokonuM mA mantavya cha ke-dharmanA saMpUrNa aMgo sAbhaLIne, manamA viveka rAkhIne teno nirNaya pUrvaka A sAra che ke jyAre maiMne vIra. 11
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 . viirstutiH| .... mArAthI pratikULa sAraM nathI lAgatuM tyAre bIjAmaone temane pratikULa kyAthI sAraM lAge? - "vadhAne potAno prANa priya che rAjya nahi"-potAnA prANa bacAvavAnI khAtara iSTa mitra ane rAjyane paNa tRNanI samAna choDI de che, tethIja koInA prANano nAza karavAthI je pApa thAya che. te samasta pRthvInuM dAna karavA chatA dUra thaI zakAtuM nthii| ___ maranArane bhale rAjya Apo ke suvarNanA pahADa arpaNa karoM parantu jIvataranI pAse te vastuono kaMi hisAva nthii| tethI te sarvane choDIne jIvatA rahevAnI apIla kare ch| - "jarA kAMTo pagamA lAge che tote AkhA zarIramA bhAre pIDA kare che to je niraparAdha jIvone motane Are pahoMcAhI de che, te maranAranA du khonI vedanA anirvacanIya cha / " . "azaraNa, niraparAdha, durvalaprANI balavAnanA hAthe marAya che, te tyAMnI nIti ? hAya 1 kaSTanI sAthe amAre kahevu paDe che ke jagatmA arAjakatA vyApI gaI che, tyA nyAyane sthAna kyAthI maLe, jo koI koIne sabhaLAve cha 'tuM marI jA' ema sAbhaLanAra paNa A sAbhaLatAM ja kaMpI uThe cha, zarIra bhaya- ' bhIta ane dukhI thaI jAya che| to je bIjAne kaThoratA pUrvaka zastrathI mAre cha tyAre tenI zI dazA thatI haze? tenA du.khanA anubhava vagara tenuM varNana koNa karI zake ?" "hAtharnu kapAIM sAraM che, paga vagaranA rahevAmA paNa kaMi kharAvI nathI, paNa zarIranA sampUrNa agone prApta karavA chatAM 'hiMsakapuruSa' koI kAmano nthii|" . svArtha sAdhavAnI hiMsA paNa hAnikAraka che-"vighnanI zAntine mATe karelI hiMsA paNa vighnane mATeja thAya che| ghaNAo ema kahI ye che keamArA kulano A rivAja cAlyo Ave che / parantu te kulanu jarAya bhalu karI zakatoM nathI / te kulanA nAza mATeja thAya che zAntine mATe nahi / potAnA vaMdhamA paramparAgata cAlatI AvelI hiMsAne je prANI choDI ye che, ane zuddha ahiMsaka bane cha, te 'kAlasUra kaMsAI' nA putra 'sulasa' nI peThe sarva manuSyomA pavitra bhane zreSTa vane ch|" - . .
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 163 "je indriyone to vazamA rAkhe che; deva-gurunI sevA paNa kare cha, yathA zakti dAna paNa Ape che, tatva bhaNe bhaNAve cha, tapa paNa kare cha, parNa dharma cuddhie jarA paNa hiMsA karI bese che tyAre to tenI uparoka sarva kriyAo niSphala che, tethI sAbita thayuM ke dharmanA nAme karavAmA AvelI hiMsA vajralepa samAna bhayaMkara pApakAriNI che|" "bhane je zAstramA dharmanA nAme hiMsAno upadeza karavAmA Avyo hoya te zAstra nathI paNa zastra samAna cha / " "e keQ Azcarya che je manuSya suddhAne mAravAno upadeza devAvALA, lobhAndha vanI patha bhraSTa vanavAvALA, hiMsA vidhAyakazAstra vanAvIne tathA pApa karavAno upadeza ApIne lokone mUrkha banAvI rahyA cha, andhazraddhAlu banAvIne mAno narakanA kuMDamAM nAkhI rayA che !" ahiMsAnu mAhAtsya-"ahiMsA mAtAnI jema sarvanuM pAlana karanArI ane hitakAriNI che / ahiMsAja zatrubhonA manamAM amRtano saMcAra karAvanArI cha / ahiMsA du kha rUpI dAvAnalane bujhAvavAmA amola ane pradhAna varSA cha / saMsAra bhramaNa arthAt janma maraNanA rogathI pIDita jIvone ArogyatA arpanArI samartha auSadhi cha / " ahiMsA phala-dIrghAyuSya-pavitra ane sundara rUpa-nIrogatA-saMsA. ramA nirmala yaza. kIrti ityAdi sAmagrIo ahiMsA pAlanathI ja maLe cha, adhika zuM kahevU, ahiMsA sarva manoratha pUrNa karavAvALI Adi zakti cha / " koIe ThIkaja kahyu cha ke-"parvatomA sumeru amRta pInArAmAM devatA, manuSyoMmA cakravartI, jyotiSa cakramA candra, vRkSomA ThaMDI chAyA ApanAra phaLadAra azokavRkSa, grahomA sUrya, jaLAzayomA samudra, sura asura manuSya tathA cakravartiomA vItarAganI samAna sarva vratomAM paNa ahiMsA vrata sarvottama cha / te vrata anupama cha / " niSkarSa-A sarva zAsrono vicAra karatAM e khayameva siddha thAya che ke hiMsA sarva zAstromA varNya vatAvI che| jainoe to tenuM nAma 'prANAtipAta' kA cha / teno bhAzaya e che ke koInA eka prANane paNa nirarthaka du.kha na devu joie| sAdhu munirAja to tenuM sarvAze pAlana kare ch| bhane gRhastha tenuM amuka aMze pAlana karI zake, che / / /
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 , viirstutiH| , " : . "potAnuM jIvana, sarva koIne vadhI vastumao karatA adhika priya che, jema kamu che ke-"jo maranArane ema kahevAmA Ave ke tuM eka karoDa sonAmahora laIne tAro jIva daI de / tyAre te dhananA DhaMgalAne choDIne jIvavAnI AzA pragaTa karaze / kAraNake jIva gayo pachI tene mATe dhana zA kAmarnu ? sarvane jIvavu, vahAluM lAge che| tethI sarva dAnomAM abhayadAna zreSTha ch| ,, . abhayadAna para udAharaNa-vasantapuraMmAM aridamana nAme rAjA rAja karato hato, te potAnI cAra rANio sAthe AnaMda bhogvto| eka dina te rANioe gAvaM, vajAvatuM nAcavU zaru kayuM / rAjA temanI gAdharva vidyA Upara prasanna ,thaI gayo, ane volyo ke "Aje tame je kaI mAgazo te hu~ ApIza / " rANioe javAva Apyoke atyAre to amane koI paNe vastunI AvazyakatA nathI, paNa yathA samaya Upara mAgI laizaM, amane Apela varadAna hamaNAM Apa jamA rAkho, rAjAe kA "bahu sAraM" ' eka vAra rANIoe.. eka corane joyo ke jene lAla kapaDAM tathA joDAno hAra paherAvIne vadhyabhUmi tarapha laI javAmAM Avato hato / rANIonI sAthe rAjA paNa mahelaM para Telato hto| corane joIne rANIoe rAjAne pUchayu ke prajAnAtha ! "ANe zo aparAdha karyo che ?" rAjAe eka sipAIne volAvIne pUcyu / tenA javAvamA teNe kathu ke-pRthvInAtha ! teNe corI jevU rAjya temaja dharmaviruddha akArya karyu cha, tethI Apeja tene prANadaMDanI zikSA pharmAvI ch| ' : te sAMbhaLIne temAMnI eka rANIe kahya ke nyAyavallabha ! Apa mane mAru varadAna Apo.ke tene eka divasane mATe jIvanadAna ApavAmAM Ave, ke jethI hu tenA para kAMika upakAra karI zakuM" rAjAe kahyu "tathAstu" : rANIe tene mahelamA bolAvI kamyuM ke "tane Ajane mATe bacAvI dIdho cha mATe khA pI ne mojakara" ema kahIne anna vastrathI tenuM khAgata karavAmA AvyuM / savAra thatA tene 1000 dInAra ApIne vidAya karavAmAM Avyo / - e rIte vIjI ane trIjI rANIe peNa eka eka divasanuM jIvita dAna daIne anukrame eka lAkha ane eka karoDa sonAmahoranuM dAna Apyu / . , paNa cothI rANIe tene kaMDa paNa ApyA vagara tene prANa daMDanI sajA rAjAnI pAse kSamA karAvI diidhii| sAre sAbhaLIne te traNee kAMke ,"ene teM jhuM
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 166 Apyu ?" cothI rANIe kahyu ke. "meM tene e vastu ApI che ke je tame vadhI maLIne svapnamA paNa na ApI zako" te sAbhaLIne te badhI krodha karIne tene gaLe paDIne bolI ke "ame tene kroDapati banAvI dIdho ane tuM kahe cha ke ame enA para tArA jeTalo upakAra paNa nathI karyo !" cothIe kayu ke "dhana thI peNa adhika priya saune potAnA prANa hoya che|" meM tene prANa dAna apAvIne hamezane mATe sukhI banAvI dIdho cha / have tene maravAno bhaya nathI rhyo| jethI meM sauthI moTuM kArya karyu cha / jo mArI A vAta para tamane vizvAsa na hoya to rAjAnI pAse Ano nyAya karAvavo joie" eTalI vAta thayA pachI rAjAne mahelamA bolAvavAmAM aavyo| rANIono mukaddamo sAbhaLIne rAjAe corane bolAvyo ane pUchyuM "tuM sAcuM kahe ke kaI rANIno tu adhika upakAra mAne che ?" teNe vinaya pUrvaka zira jhukAvIne kayu ke-ema to badhIe mArA para. bhAre upakAra ko che, kAraNa ke teNe mane abhayadAna apAvyu ch| traNe rANIoe kroDonu dhana Apyu ane eka eka divasa maratA vacAvyo paNa e bhaya mAthe rahyoja hato ke kAle to marI javAnuM che, to A dhanane zu karu ? paNa cothI rANIe mane sakaTamAthI bacAvI dIdho cha / jethI hu jAvajIva sudhI nirbhaya vanI gayo, tethI A upakArano vadalo mAro deha apane paNa nahi cukAvI zakuM / "kAraNake sarvadAnomA abhayadAna zreSTha cha / " __eja prakAre satyavacano niravadya-pAparahita-anyanI pIDA dUra karavAvALI bhASA sarvottama che, kAraNa ke kANA-napuMsaka rogI-corAdine tenA nAme bolAvavAthI paNa tenA manane AghAta pahoMce ch| manuno mata-"satya-priya-temaja manane anukULa bolo, asatya temana apriya satya paNa na bolo| A prasaga mA asat zabdanA jainasiddhAntamA traNa artha cha / sadbhAvano pratiSedha, temaja arthAntara tathA gardA-nindA / vastunA svarUpanA apalApane sadbhAvano pratiSedha kahe che / te ve prakAre che| sadbhUta padArthano niSedha temaja asadbhUtta padArdhanu nirUpaNa / jemake "nAsti AtmA" arthAt AtmA koi svatantra padArtha nathI, athavA "nAsti paraloka " paraloka ' arthAt maraNa pachI jIvane anya bhava dhAraNa karavo paDe, e vAstavika nathI, 'eM vagere bhUta ninhava ch| kAraNa ke tethI sadbhUta padArthano apalApa thAya che / AtmA temaja paraloka jIvanu bhavAntara dhAraNa karavu vAstavika rIte siddha padArtha cha, yuktiyukta temaMja
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 .. viirstutiH| ' . ' , .. anubhavagamya che, teno niSedha karavo te sadbhUtanuM apalApa nAme mithyAvacana che, AtmAne zyAmAka taMDula-sAmakanA cAvalanI jema nAnA pramANavAlo batAvatro athavA aguThAnA TeravA varAvara samajavo athavA ema kahevu ke te rakta varNano cha / niSkriya che, 'vagere sarva vacana abhUtodbhAvana nAme asatyavacana che, kAraNake A jAtanA vacano dvArA AtmAnuM je vAstavika svarUpa nathI teno ullekha karavAmAM Ave cha / arthAntara-eTale minna artha, eka padArthane anya rUpe vatAvavo, vAstavika na kahevo, te arthAntara ch| jema koI gAyane ghoDo kahe, ane ghoDAne gAya kahe, jar3ane Izvara kahe ane Izvarane gulAma khe| te-arthAntara nAme asatya kahevAya che / gardA-eTale nindA karavI, tethI jeTalA niMdya vacano che tene vadhAne garhita nAme asatya vacana samajavAM joie, jemake "Ane mArI nAkho !" "marI jA" "Ane kasAIne sauMpI do" vigere hiMsAmaya vacana volavA temaja marma medImanane du.kha thAya tevA apazabda kahavA, gALo devI, kaThora vacana kahevA, krUra zabdo vAparavAM, paizUnya-koInI cugalI karavI, vagere garhita vacana kahevAya cha / jo te garhita vAkya kadAca satya paNa hoya, chatAM te asatya manAya cha / kAraNa ke te nindya cha / pramAda sahita jIvanA vacano paNa asatya manAya che, pramAda yukta kahelA vacana asatya hoya che, ane pramAda rahita kahevAmA Avela asatya vacana paNa satya hoi sake che, jevI rIte koI rogIvALakane patAsAmA davA rAkhIne ApatAM kahe che ke A patAsuM che| sat' zabdanA ve artha thAya che, vidyamAna temaja prazaMsA-tethIja asat zabdanA avidyamAna ane aprazasta e ve artha levA joie / sadbhUta-ninhava-asadbhUtodbhAvana temaja arthAntara te avidyamAna artha darzAvanAra hovAthI asatya cha / garhita vacana aprazasta hovAthI asatya che temaja pramAdano savandha paNa banenI sAthe che, te sivAya kaSAya asatyanuM nimitta vane cha / kaSAyano udaya thatA asatyano prayoga avazya karavAmAM Ave che / tethI krodha-mAna-mAyA-lobha-rAga-dvepa-mohAdine lIdhe asatya bolavAno tyAga karavo, tene satya aNuvrata kahe ch| - mazkarImA-kaThora zabda vAparatA-cugalI karatAM-aprazastavacana kahatA-asatya zabda volavAnuM anivArya thaI jAya cha / jyAre vIjaM aNuvrata svIkArAya che lAre. ja dehadhArione AtmasthiratA prApta thAya che|
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 167 koIe kahuM che ke jene mUDhatAne kAraNe dharma evaM nAma ApavAmAM Avyu che, vaLI jene mleccho paNa nindya samaje che, te asatyano mana-vacana-kAyathI tyAga karavo eja yogya che, jo hitanI vAJchA hoya to asatya na bolatA maunano khIkAra karavo joie / kAraNa ke nIcenI bAvatomA sau mauna rAkhe che; jevA ke pratikramaNa karatI vakhate, malamUtra tyAgatI vakhate, pApa kArya choDatI vakhate nirantara mauna sevavu, kAraNa ke maunanA sevanathI vANInA doSo lAgatA nthii| maunathI kalezano nAza thAya che, santoSa bhAva Ave che, vairAgya Ave che, ne satya ane sayamanI puSTi thAya che, jIbhano khAda tyajavAthI tapanI vRddhi thAya cha, amimAnathI bacI javAya che, ne satya-samatA Ave cha / vANI manoramA banI jAya che, vacano prazasA pAtra thaI jAya cha, mauna sevanAra pUjya bane che, parantu deza kAlano vicAra karIne mauna- sevana karavu joie| jo kyAya bolavAthI saMsArane sadvodha temaja caritrano lAbha thato hoya to tyA mauna na raheQ joie, vANI hamezA satya hovI joie / gRhasthane mATe tyAjya asatya-gRhasthe kanyA-pazu-bhUmi sambandhI juLuna bolavu joie, khoTI sAkSI paNa na devI joie, temaja koInI thApaNa oLavavI na joie, A pAca vAtone dhyAnamA rAkhanAra satyANuvratI cha, jo satya bolavAthI potApara athavA bIjA para Apatti AvI paDe tema hoya to tyA mauna rAkhavu yogya cha / ane sAdhu jyAre rAga-dveSa agara mohathI asatya bolavAnA pariNAmane choDe che, tyAre vIjeM satya vrata kahevAya che| kAraNake asatya volavAno bhAva satya bhAvathI viparIta hoya che / ane A asatya bhAva, rAga-dveSa ke moha bhAvathI jIvamA utpanna yAya cha / yAnI manuSya iSTa padArtha athavA viSayonI prApti athavA rakSAnI khAtara rAga dvArA asatya bole che, aniSTa padArtha athavA viSayone dUra karavAne mATe athavA teno saMyoga na thAya te mATe dveSayukta asatya bole che / athavA mithyA buddhithI sasAramA mohane lIdhe te mithyAmAvanI rakSAne mATe asatya bole che, je koI nikaTa bhavI jIva A prakAranA asatya bolavAnA pariNAmane tyAgI de che, tenAmA satya vratanI yogyatA Ave che / je satya bhAvanA ragathI ragAine pragaTa rIte satya vyavahAra kare che, te sajanono paNa pUjya bane che, tethI A vAta taddana sAcI che ke satya thI vadhAre mahAn vIju koI vrata nthii|
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 / / vIrastutiH / " / asatya bolavA, nikRSTaM pariNAma-juThaM bolanAra marIne mUgo bane cha, athavA tene mUka gativALo jIva vanavU paDe che, te spaSTa bolI zakato. nayI / koIne tenI sammati paNa priya lAgatI nathI / mukha rogathI pIDAya che, A.vadhu juThaM volavAnu duSTa pariNAma jANIne kanyAdi sambandhI asatya kadI paNa na vola, joie / asatya bolanAra mUrkha-vikalAMga-vANI hIna thAya cha / tenI vAto sAMbhaLatA lokone tiraskAra thAya che / ane tenA mukhamAthI durgandha nIkaLe cha / je loka viruddha che, jethI vizvAsaghAta thAya che| je puNyarnu pratipakSI che, teQ vacana kyAreya paNa na bolavU joie / je jUTha bole che tenAmA tucchatA Ave che, te potAne chetare che, adhogati (naraka) mAM jAya che, tethI jUTha saTA varjanIya cha / jUTha pramAdathI paNa na volaQ joie, kAraNa ke hitakAryarUpI kalpavRkSa asatyarUpI AdhI thI par3I jAya cha / bhUta-bhaviSyat-vartamAnanI vAtonu pUrNapaNe. jAna na hoya to 'te Ama haze' ema na kahevU, je vAtamA zaMkA hoya te na kahevI, jo traNe kAlanI vAtomAM taddana nizzaMka paNu hoya to khevii| asatya bolavAthI vera virodha vadhe che, pola khulI javAthI pastAvo thAya che, koI tenA para vizvAsa karatu nathI, vadanAmI zrAya che, kupathyanA sevananI peThe aneka du.kho jUTha bolavAthI thAya cha / jUTha bolanAra naraka-nigoda-ane pazu yonimA janma maraNa kare cha / thoDa asatya bolanAra paNa naraka nigodamA jAya cha / jJAnioe jJAna ane caritranu mUla satyaja vatAvyu che, satyavAdionI caraNa rajathI pRthvI pavitra thAya che-| je hamezA satya bole che tene bhUta-preta-sarpa-siMha-kaMi, paNa karI zakatA nthii| mAthu muDAvIne, jaTA rAkhIne, nagnAvasthA dhAraNa karIne, sAdhu veza praharIne, athavA tapazcaryA karIne je amatya bole che, tene achUta karatA paNa vadhu nindya smjvo| eka tarapha asatyanu pApa ane bIjI vAju AkhA saMsAranA sarva prApo rAkhavAmAM Ave to asatyanu pApa vadhI jAya / luTArA temaja vyabhicArI onA pAparnu prAyazcita hoya che paNa asatyavAdIne mATe nathI / satyanA pakSe devo paNa UbhA rahe che, rAjA ,paNa tenA para potAnI sattA nathI calAvI sakrato, tene agni upadrava,varI zakto nathI, Ama satyano mahimA apAra cha / samasta yogioe satsanI khUvaja pragasA karI che, jemAthI zubhacandrAcAryanA keTalAka vacano AnIce aapyaa,che| "je sayamI muni.dhIraja pUrvaka sAmanI rakSA kare che, vA munidIkSAnI curAne vAraNa kare le, te vacanaraMpI jaMgalamA satyarupI vRkSa rope cha / "
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 169 "yama-niyamAdi vratono samUha eka mAtra ahiMsAnI rakSAne mATeja kahyo che, ahiMsA vrata jo asatyathI dUSita hoya to te uccapada kadI paNa prApta na karI zake, asatya vacana sAthe ahiMsAcaM pAlana azakya ch|" "je vacana jIvonuM hita karanAru hoya te asatya chatA satya che / ane je vacana pApa sahita hiMsA rUpa kAryanI puSTi kare che, te satya chatA asatya cha nincha che|" "je sAdhaka aneka janmonA du khonI zAnti arthe tapa kare che, te nirantara satyaja bole che, kAraNake asatya bolanArane sAdhakapaNu saMbhavatuM nathI / " "je vacana satya hoya che, karuNAthI' bharapUra hoya che, aviruddha hoya che, AkulatA rahita hoya che, asabhya na hoya, indriya vikArone puSTa karanAra na hoya, gaurava vadhAranAra hoya, koIne halakA pADanAruM na hoya, teja vacana zAstramA prazaMsanIya gaNDe cha / " "nirantara maunatuM sevana kalyANakArI thAya che, jo bolavAnI jarUra paDe to satya-priya-temaja hitakara volavU joie|" "paNa duSTa caritrInA mukhamA vANI krUra asatyaM vANI rUpI nAgaNa rahe che, ke je AkhA jagatne dukhI kare che|" "je vAta sadeha yukta hoya, pAparUpa hoya, doSa sahita hoya, IrSAne vadhAranArI hoya, te vIjA nA pUchavA chatA paNa na kahevI / " "marmamedI, manane pIDA upajAvanAra, sthiratA nAzaka, virodha karAvanAra, temaja dayA rahita vacano prANa jAtA paNa na bolavA / " "jyA dharmano nAza thaI rahyo hoya, cAritrane nukasAna pahoMcatu hoya, dezanI khatantratA nAza pAmatI hoya, samIcIna siddhAntano lopa thato hoya, tyA dezavarma-temaja jAtinI unnati khAtara vagara pUchye paNa vidvAnoe bolavU joie, te samaye mauna dhAraNa karaNe yogya na kahevAya / " "je vANInA zravaNathI jIvo moha mugdha vanI jAya, sanmArga bhUlI jAya, sAmpradAyikatA ane pakSa-pAta AvI jAya, vADAvadImA phasAvanArI te vANI nathI, paNa sApaNI che, kAraNa, ke tenA zravaNa mAtrathIja prANI uttama mArgane choDI kumArge jAya che|" "manohara vANI jeTalaM sukha Ape che teTala sukha caMdana-candramA candramaNI motImAlatI vagere zItala padArtho ApI zakatA nathI / " "agnithI dagdha vana kyAreka paNa lIla banI zake che, paNa vANIrUpI AgathI pIDita manuSya kadI paNa praphulla vanI zakato nathI / " "je satya-vaktA cha, tattvanA svarUpane samaje che sadAcArI che, tenA caraNa sparzathI pRthvI pavitra bane che, te.lokoz2a uttama che, ane je asatya vacana bole che, te nIca ane zudda cha / " "je nIca puruSa manuSya-,
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 , , . , vIrastutiH / , janma prApta karIne paNa asatya bole che, te sasAra rUpI sAgarano pAra kevI rIte pAmI zake ?" "jenAM nAka-kAna-hAtha, kapAyelA hoya, rUpa ragarnu nAma paNa na hoya, daridrI temaja rogI' hoya, kula-jAti ane varNa thI hIna hoya, to thayu ? tenu to bhUSaNa satya cha, satyathI pavitra temaja sukhI banI zake che, tenI zobhA satyathI che / " "je purupa asatya-kAlimAthI malina che, teno sAtha pApa rUpI-kALAzanA bhayathI koI paNa dharmajJa puruSa svapnamAM paNa karato nthii|" "jUThAnI saMgatithI sAco paNa kalaMkita thAya che, jema melA lUgaDAnI saMgatithI khaccha ane nirmaLa gaMgAjalane paNa daDarnu prahAra sahavu paDe / " "putra-khajana-strIdhana temaja mitro vimukha bane, vA cAlyA jAya, temaja prANanAza thAya chatAM asatya na bolavu joie| ityAdi vacanAmRtonupAna karI je koI pApa rahita temaja zreSTha satya bole che, te jagat pradhAna puruSa cha / " tapamA zreSTha tapa kayo? satyanI peThe sarva prakAranA icchA nirodha tapamAM nava vidhi brahma-guptie gupta evo brahmacarya zreSTha cha / sundara strIonA manohara agone joIne tenI sAthe ramaNa karavAnI je icchA cittamA utpanna thAyache, tene tyAgI devI, athavA veda nAme no-kaSAyanA tIvra udaya thI maithuna sevananI je icchA utpanna thAya che teno nAza karavo e brahmacarya vrata cha / tene spaSTa karavA mATe satpuruSo kahe che ke he kAmI-purupa ! anupama-sahaja-paramatatva rUpa nija kharUpane choDIne ati sundara strIjanonA garIra AdinA rUpane manamA zA mATe yAda kare cha, athavA tenA mohamA zA mATe phasAya che / / ___ abrahmacaryanA doSa-strI sabhogathI santApa thAya che, pitta vadhe che, kAma jvara utpanna thaIne zarIranu nAza kare che, hitAhitane bhulAvI de che, zarIra ni.satva banI jAya che / tRSNAnA baMdhanamA phasAI paDe che, tethI kAmecchA ane jvaramA jarA paNa antara nthii| A doSo jANIne jo sarvathA zIlanuM pAlana zakya na lAge to gRhasthe potAnI vivAhita patnimA santoSa rAkhavo, kAraNake A pratijJA thI paNa aneka prakAranI icchAnu mardana thAya che, kathu paNa che kekhapanimA santuSTa rahenAra, anya strI mAnanI kyAreya paNa icchA na karanAramA paNa sudarzanazeThanI peThe adbhuta prabhAva utpanna thAya che, to pachI sarvAMze brahmacarya pALanAra brahmacArInA prabhAvanI to vAtaja zI? eTale teno prabhAva avarNya che ane akathanIya ! para puruSa bhale rUpamA, aizvaryamA, kaLAmA, game teTalo AgaLa
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 171 vadhelo hoya, paNa tene jharanuM putaLaM samajIne strIe jem sItAjIe rAvaNane tyAgI dIdho hato, tema tene tyAgI devo joie, je strIe maithuna vikArane jItI lIdhA hoya te devone paNa pUjya che ane icchanIya cha / maithuna eTale zuM? maithuna eTale joDa, prakRtimA strI-puruSay joDaM samajavu, baneno parasparano saMyoga, athavA sabhogane mATe je bhAva vizeSa thAya che, athavA bane maLIne je sabhoga kriyA kare che, tene maithuna kahe che ane teneja abrahma kahe che, temA paNa pramattayogano savaMdha che| kAraNake tene lIdhe je kaI kriyA karavAmA Ave, pachI bhale te paraspara be puruSa athavA be strIo maLIne karatI hoya, athavA anaza krIDA Adi kA na hoya, te sarva abrahma cha / je pramatta dazAne choDIne kriyA kare che, tene maithuna kahevAtuM nathI, jemake pitA-bhAI vigere putrI-athavA vhena Adine godamA laIne pyAra kare che, te abrahma kahevAtu nathI, kAraNa ke temA pramatta-yoga nathI / A pramattayoganI ochA vattA aze paNa nivRtti karavAmA Ave to te brahmacaryANuvrata kahevAya che / jemake kayuM che ke-"mAtAvhena-putrI samAna parastrIne jANe, ne potAnI vivAhitA strImA santoSa mAne, te cothu aNuvrata kahevAya ch|" "uttama puruSa parastrIne vyAdhi samAna samajI ne dUrathIja tyajI de che, kAraNake parastrI to sadaiva du khonuM ghara che, ane sukhone nAza karanAra pralaya kALanI Aga samAna ch|" "je strI potAnA patine choDIne parapuruSa sAthe ramaNa kareche, tene prathama paMktinI nirlajja samajavI joie, jyAre A prakAranA AcaraNa thI potAnI strI para paNa vizvAsa na rahe to parastrIno vizvAsa kema rAkhI zakAya " "parastrInuM sevana karanAra puruSane naraka nigoda mA rakhaDavAnu rahe che, temAM kazu sukha to nathI ja, tethI manuSyoe brahmacarya vratanuM pAlana karavu joiie|" "A vratanu pALana karanAra yogIo parabrahma paramAtmAnu jJAna pAme temaja kha-kharUpane abheda rUpe jANI zake che, teno anubhava karI zake che / tene dhIravIra puruSoja dhAraNa karI zake che / alpasatvavALA-zILarahita-indriyonA dAsa-duveLa puruSo to khapnamA paNa AnuM samAcaraNa karI zakatA nathI, kAraNake brahmacarya paNa mahAvata cha / " "traNe jagatamA brahmacarya vrata prazaMsanIya cha, je tenu nirmala bhAva pUrvaka pAlana kare che, te pUjyanA paNa pUjya cha / je brahmacarya pAlanamA anurakta che te daza prakAranA maithunano sarvathA tyAga kare ch|
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 , viirstutiH| 5. - (1) jemake zarIra zaNagAra, (2) puSTa padArtha- sevana kara, (13) gAvaM, vajAvU, jovaM, sAMbhaLavU, (4.) strI saMsarga karavo, (5). strI sabaMdhI sakalpa vikalpa karavA, (6) strInA aga upAMga jovA, (7) tene jovAnA vicAro karavA, (8). pUrvakRta bhogonuM smaraNa karavU, (9) bhaviSyamA bhogonI cintavaNA karavI, (10) vIrya skhalana karavu, . . , A daza meda maithunanA che, brahmacArIne mATe te sarvathA tyAjya ch| / - "jevI rIte kipAka phaLa dekhavA-suMghavA mA ramaNIya che, paNa pariNAme hAlAhala jhera samAna che, tevIMja rIte maithuna paNa thoDA vakhata mATe ramaNIya-sudara ane sukhadAyaka mAluma paDe che, parantu pariNAme atyanta bhayaprada nIvaDe cha / " "je puruSa kAmabhogothI virakta banIne sadA brahmacarya pAle che, teNe bhAvazuddhi mATe daza prakAranA maithunano tyAga karavo joie, kema ke A doSonA tyAga karyA vagara bhAvazuddhi-nirmalatA thatI nathI, bhAvaja kAmanA vegane rokI zake che, kamyuM paNa che ke "sarpa karaDela mANasane sAta vega hoya che, parantu kAma rUpI sarpathI DaMsAyela jIvane daza mahA bhayAnaka vega hoya che, te nIce mujaba ch| .. (1) kAmanA uddIpanathI ciMtA utpanna thAya che, ke kAma bhoganI kyAre prApti thaze, (2) jovAnI icchA utpanna thAya che, ane nizvAsa mUke che (3) aphasosa kare che, ke strIne joI paNa na zakAi / (4) jvara Ave che, tApamAna vadhe che, (5) garIra vaLavA lAge che, dAha upaje cha (6) bhoja, nanI ruci nathI rahetI, (7) mahA mUrchA utpanna thAya che, jarA paNa ceta rahetu nathI, (8) unmatta vanI jAya che, jema tema vakavAda kare cha / (9) prANa cAlyA javAnI zaMkA rahe ch| (10) mRtyu paNa thaI jAya ch| , , kAma vAsanAthI gherAyelo jIva yathArtha tatva vastu svarUpa samajI zakato nathI, jyAre loka vyavahAranuM jJAna paNa nAza pAme cha tyAre paramArthanuM jJAna to kyAthI thAya 2 vadhI vAtomA tenuM mana asthira vanI jAya ch| ' * "jene kAma rupI kaTaka vAge che, te vesavAmA, suvAmA, cAlavAmA, pharavAmA, bhojana karavAmAM asthira vanI jAya che|" "kAma vAsanAvALo purupa catura hovA chatA mUrva vanI jAya che, kSamAzIla chatA krodhI vane cha, zUravIra kAyara bane cha, mahAn halako vane che, udyamI ALamu vane che, ane jitendriya bhraSTa bane ,"
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 173 "tathI mUrkhatA karyAvagara manuSyajanma sArthaka banAvavAne manuSye brahmacarya- pAlana karavu joie| kadAcAranuM pariNAma-"belane napusaka banAvavAnI kriyA, lapaTone yatI sajA vagere joine buddhimAne kuzIlano tyAga karIne khadArasantoSavrata agIkAra karIne parastrIno tyAga karavo joie, maithuna sevana kiMpAka phaLanI peThe ArambhamA sAru lAge che, paNa pariNAme dAruNa kaSTa Ape che|" "maithuna sevanathI zarIra kampa; parasevo, thAka, zithilatA, cakkara AvavA, tiraskAra thavo, valano kSaya, jvarAdi rIgo thAya che|" "yonimA asakhya jIva rAzInI utpatti thAya che, ane maithuna sevana vakhate teno nAza thAya che / vAtsyAyanano mata che ke raktamA sUkSma jIvo pedA thai jAya che, ne sayoga vakhate te marI jAya ch| maithuna sevanathI kAma jvaranI zAnti nathI thatI agnimA ghI homavAthI jema te zAnta thato nathI, temaja strI sambandhI vaiSayika sayogathI kAma jvara zAnta thato nathI, paNa vadhe ch| strIe paNa para puruSane nAga samAna samajIne teono tyAga karavo joie kAraNake aizvaryamA bhale indra samAna hoya, saundaryamA kAmadevano avatAra hoya to paNa jema sItAe rAvaNano lAga ko tema sannArIoe para-puruSano tyAga karavo joie| brahmacaryanuM phaLa-brahmacarya saccaritranu mULa che, parabrahma prAptinuM nimitta che, je brahmacaryanu pAlana kare che te pUjyanA paNa pUjya cha / dIrgha AyuSya, sundara zarIra, zarIra racanAmA dRDhatA, garIra para vilakSaNa teja, mahAn zakti, yaza kIrti, sasAramA mAna, pratiSThA, e saghaLu brahmacaryathI prApta thAya cha / A rIte sarvalokanI uttama-rUpasampadA vagere meLavIne temaja bhAyaka jJAnadarzana-zIlasamanvita puruSomA jJAtavaMzIya antima jinavareMdra zramaNa-bhagavAnmahAvIra pradhAnatama hatA / / kAzyapa-gotrIya-zramaNa bhagavAn mahAvIra prabhunA vardhamAna, videhadinna, jJAtaputra, kAzyapa, vaizAlika, mahAvIra, sanmati, vIra, zramaNa bhagavAn ilAdi aneka nAma hatA, te vadhA nAmo tenI amuka avasthAnA sUcaka ch| kAraNa ke magavAn mahAvIra svAmIna jIvana sAsArika temaja sAdhaka avasthAmA juhUM juhU~ hatuM / vardhamAna, videhadina (mahAvIra prabhunI mAtAnuM nAma "videhadinnA' paNa hatuM,
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 vIrastutiH / trizalA mAtA videha kulamAM janmyA hatA, tethI temanuM nAma videhadinnA paDyuM hatu, mAtAnA A nAmathI mahAvIra prabhunu mAtRpakSanu nAma paNa 'videhadinna' paDhI ga hatuM ) jJAtRputra, kAzyapa, ane vaizAlika e nAmo temanI sAsArika avasthA nA sUcaka che, mahAvIra, sanmati ane zramaNa bhagavAn A traNa nAmo temaNe sAdhaka avasthAmA potAnA Atma-vIryAdi guNothI prApta karyA hatA, vardhamAna pitRpakSanu nAma, ane videhadinna mAtRpakSanuM nAma hatu / ' jJAtRputra' e vaMza parathI nAma paDyu | 'kAzyapa' - gotrathI nAma paDhyaM hatu / vaizAlika' janmasthAnanA sambandhanu sUcaka che / 'mahAvIra' Atma-vIryasUcaka, 'sanmati' AtmajJAna sUcaka ane 'zramaNa bhagavAn' zramaNa saMskRtinA tAtkAlika agresara arthasUcaka che / jJAtaputra uparokta sarva nAmomAthI bhagavAn mahAvIranA 'jJAtRputra' athavA 'jAtaputra' nAmanA sambandhamA ApaNe vicAra karavAno che A jJAtaputra nAma temanA vazanu sUcaka che / e vAta jainAgama temaja bauddhAgamamA aneka jagyAe kahelI, che / zrIAcArAMga temaja kalpasUtra Adika sUtromA temanA jIvanacaritra anusAra bhagavAn mahAvIrano janma 'kSatriya kuMDa' gAmamA jJAtavaMzIya ane 'kAzyapagotrIya ' siddhArtha rAjAne tyA trizalA kSatriyANIthI thayo hato / A jJAtRvaMza te samaye prasiddha IkSvAku ugra Adi kSatriyonA kuLanI peThe prasiddha vaza paNa hato | A jJAtRvaMzanA kSatriyo prAya. 'jJAtRka' nAmathI oLakhAtA, ane temanA A 'jJAtR ' kulane lIdhe temanA nagaronI bAhara vanAvelA khaDa = udyAnonA nAma paNa 'jJAtRkhaMDa' par3elA hatA, bhagavAn mahAvIre kuDagrAmanI najIka 'jJAtRkhaMDa' nAmaka bAgamA dIkSA agIkAra karI hatI, zAstra vacano to A vAvatanI khUva puSTi kare che / jinAgamamAM 'jJAtRputra' ne badale 'nAyaputta' athavA " nAtaputta" temaja buddhAgamamA "nAthaputta" athavA "nATaputra" zabda prayoga karavAmA Avyo che / te bhagavAn mahAvIranA jJAtRvaMzanuMja artha sUcaka nAma che / te mAnavAmAM ApaNane uparokta kAraNo che / "NAyaputta" athavA " nAtaputta" e banne nAmo saskRta bhASAnA "jJAtRputra" zabdanA prAkRta rUpa che| ane "nAthaputta" athavA "nATaputta" e vane nAmo pAlI rUpa che / prAkRta mAM 'ta' no 'ya' ane pAlI bhASAmA 'ta' no 'tha' ane 'tha' no 'Ta' paNa sAdhAraNarIte thAya che| digambara sUtromA jJAtRputrano
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 175 "nAthaputta" zabda prayoga jovAmA Ave che, A rIte bhASA ane bhAvanI dRSTie 'jotA paNa A badhA alaga alaga nAmo mULa 'jJAtRputra''zabdamA maLI jAya cha / A vadhA nAmo "jJAtRputra" zabdathI vanelA che te ni zaMka cha / prAcIna kALamAM vazanA nAmathI paricaya ApavAnI prathA hovAne lIdhe bhagavAn mahAvIrano jIvana viSayaka paricaya zrIjinAgamomA temaja bauddhAgamomA 'nAtputta' athavA 'nAthaputta' zabdathI ApavAmA Avyo che| temaja bhagavAn mahAvIranA ziSyono paNa paricaya "nAtaputtIya" athavA "nAthaputtIya" e zabdathI vizeSa karIne ApavAmA Avyo che. zrIjinAgamanA 12 agomA chaTuM aga "NAyadhammakahAo" ch| temAM Avela "NAya" zabda paNa bhagavAn mahAvIranA vaMzavAcaka 'nAyaputta' nI sAthe gADha saMvandha rAkhe cha / prAkRtamA 'na' no 'Na' thAya ch| A aMgano gujarAtI anuvAda "bhagavAn mahAvIranI dharmakathAo" ema karavAmA Avyo che| A agano paricaya zrIsamavAyAgasUtramA Apela cha / temA batAvyu cha ke "A agamA jJAtAonA nagara-udyAna-mAtA pitA vagereno paricaya ApavAmAM aavshe|" TIkAkAre jJAtAono udAharaNabhUta artha ko cha / parantu jJAtA eTale 'jJAtRvaMzIya kSatriya e artha pUrvApara vicAratA nizcita thAya che| bhaMgavAn mahAvIrano paricaya zrIjinAgamomAM 'nAyaputta' jJAtaputra sivAyanAM ghaNAM nAmothI ApavAmA Avyo che, to paNa tyAM 'nAyaputta' zabdanI vizeSa pradhAnatAche / ghaNA prAcIna sUtroMmA bhagavAn mahAvIra prabhunA guNagrAma 'nAyaputta' zabdathI karavAmA AvyA che jemake - "je bhagavAn "jJAtaputranA" vacano para pUrNa vizvAsa rAkhe che, te koI 'vastunuM saMgraha karatA nathI" 18 "prANImAnanI rakSA karavAvALA "jJAtaputra" mahAvIra prabhue vastra pAtrane parigraha nathI kasyo, paNa mUrcha yA mamatvabhAvane ja parigraha kahyo che, ema maharSioe kahAM che|" 21 [dazakAlika a0 6] "jJAtaputra" mahAvIra prabhue kahyu cha ke-maryAdAmA rahenAra sAdhu A doSane sArI rIte joI ne jarA paNa kapaTa pUrvaka juTha na bole " 1 "A doSane joine nigrantha rAtri bhojanano tyAga kare, kAraNake "jJAtapune" AnA pratyakSa doSa vatAvyA ch|" (dazavakAlika0 a0 6) . anuttara jJAnI ane anuttara darzana yukta arhan prabhu 'jJAtaputra' mahAvIra prabhu vizAlA nagarImA A.rIte vyAkhyAna karatA htaa|
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 : viirstutiH| - * : / A pramANo uparAnta,A adhyAyamA 2-14-21-23-24 mI gAthAomA prabhunI stuti "jJAtaputra" zabdathI karavAmAM AvI che / A rIte zrIjinAgamanA pramANabhUta granthomA 'nArthaputta' athavA 'nAMtaputta' zabdano prayoga bhagavAn mahAvI. ranA vazavAcI nAma tarIke aneka sthaLe karavAmAM Avyo che, ane e vadhAno ullekha karavAnI ahIM jarA paNa jarUra nathI, hemAcArye pariziSTaparcamA je 'jJAtanandana' bhagavAn mahAvIraprabhune vadana karela cha tenopaNa ullekha karIzU, temaNe maMgalAcaraNamA kayuM che ke --- . . . "je kalyANa vRkSanA vAga che, zrutirUpa gaMgAnA himAlaya che, vizvakamaLane sUryarUpa che, te bhagavAn "jJAtanandana" mahAvIrane hu namaskAra karUM chu / " ' bauddha piTakomo bhagavAn mahAvIrano temanA ziSyono temaja temanA siddhAtono paricaya temanA vaMzavAcI 'nAthaputta' athavA 'nATaputta' zabdathI ApavAmAM Avyo che, temanA zramaNa nigrantho mATe 'nAthaputtIya' zabdano upayoga karavAmA Avyo cha, A nAma sivAya bhagavAn mahAvIra prabhuno jIvana paricaya ApatA vIjA koI zabdano prayoga karelo jovAmAM Avato nathI, mAtra 'nAthaputta' nI sAthe 'niggaMTha' zabdano prayoga karelo hoya che, paNa te zabdato tenI sAdhu avasthAno sUcaka cha / te 'nAthaputta' zabdanuM vizeSaNa cha / * AdhI prAcIna kAlamA vaMzavAcaka nAmathI paricaya ApavAnI prathA hovAnu spaSTa jaNAya che, mahAtmA buddha paNa temanA mUla nAma siddhArtha karatA temanA gotra' sUcaka nAma 'gauttama' ane vaMza sUcaka nAma 'zAkyaputra'-thI adhika prasiddha cha / ___bhagavAn mahAvIra prabhuno 'jJAtRvaza' hato, ane e 'jJAtRvaza' thI temanu vaMzasUcaka nAma 'nAyaputta' prasiddha che, je ApaNe Upara joI gayA / parantu AgaLa cAlatA teno keTalo vistAra temaja vinAza thayo, teno itihAsa jANavAmA Avato nthii| e itihAsanI zodha atyanta Avazyaka cha / te itihAsa nI zodha mATe ApaNI pAse bauddha sAhitya eka ananya sAdhana rUpa che1 bhagavAn mahAvIra temaja mahAtmA buddha e bane samakAlIna-dharmakrAntikArI thaI gayA, vaLI teo vane ekaja dezanA najika najika AvelA prAntamA rahenArA rAjavazI puruSa hatA, AvAvato vicAratA mahAtmA buddhane eka prAntathI vIjA prAntamA vihAra karatA bhagavAn mahAvIranA vaza sambandhI lokonI sAthe vArtAlApa karavAno prasaga prApta thayo hoya e taddana khAbhAvika che| .
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 177 buddhapiTakanA 'mahAvagga' nAme sUtramA mahAtmA buddha, bhagavAn mahAvIranI janmabhUmi "kuMDa grAma" mA temaja tenI najIka 'jJAtRo' nA gAmomA ane vaizAlI nagarImA javAno temaja tyA 'nigrantha' zrAvaka siMha senApatinI sAthe vAtacIta karavAno ullekha'Ave che, te ullekha nA AdhAre bhagavAn mahAvIra prabhunA 'jJAtRvaMza' ane temanI janmabhUmi sambandhI ApaNane ghaNu jANavAyU~ maLe che, te kAraNathI te ullekha A nIce utAravAmA Avyo che / __ jyA koTigrAma [ dekho vinayapiTaka mahAvagga pAnu 241 koTigrAma ] tuM tyA bhagavAn gayA, koTigrAmamAM bhagavAna buddha vihAra karatA hatA, ambApAlI gaNi: kAe sAbhalyu ke bhagavAn ahIM AvI gayA che, tethI teNe sundara ratha joDAvyo, ne temA besIne sundara rathonI sAthe vaizAlIthI nIkaLIne 'koTigrAma' tarapha caalii| tyAre te licchavI jyA koTigrAma hatuM tyA gyaa| koTigrAmamA icchAnusAra vihAra karI jyAM vaizAlInu mahAvana hatuM tyAM gayA, tyA bhagavAn buddha vaizAlI mahAvananI 'kUTAgAra zAlA' mA vihAra karatA htaa| te vasate ghaNA pratiSThita licchavi 'saMsthAgAra' [prajAtantra-sabhAgRha ] mA beThA hatA, teo vadhA vuddhanI prazaMsA karatA hatA, dharma ane saghanA guNotuM varNana karatAM hatA, te vakhate nigranthonA zrAvaka (jaina-zrAvaka) siMha senApati te sabhAmAM beTha hatA .... . .. .. ... ... ....... ..................... / tyAre siMha senApati jyAM nigrantha (niggaTha-nAtha putta) jJAtaputra hatA tyA gayA, jaine 'niggaThanAthaputta' ne kahyu ke he pUjya ! hU......... ...... / siMha ! tAruM ghara lAvA samayathI nigrantho mATe visAmArUpa che,...... .........te samaye ghaNA 'nigga' [jaina sAdhu] vaizAlImA eka.........lAbA kAlathI A AyuSmAn (niggaTha) vuddha............... ....... che / " "eka samaye bhagavAn buddha nAdikAnA 'giMjakAvasatha' mA vihAra karatA hatA [majjhimanikAya pArnu 127] "vinayapiTaka' 'mahAvagga' tathA majjhimanikAyamA AvelA A ullekhothIM ApaNane sApha sApha mAluma paDe che ke mahAtmA buddha-mahAvIra khAmInI janmabhUmi kuMDagrAma (pAlI bhASAmA koTigrAma ) gayA hatA, ane kaMDagrAmanI pAsenI vaizAlI' vIra. 12
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. .. viirstutiH| , . . : 158 nagarImA thI tyAM mahAtmA buddhane, avApAlI nAme vezyA ane licchavi kSatriya maLavA AnyA, hatA, koTigrAmathI mahAtmA buddha jyA 'nAtikA' jJAtRka loka rahetA hatA, tyA gayA hatA, ane tyA 'AtikA' (jJAtRkA) lokonA IMTonA gharamA htaa| te sthAnanI pAseja 'ambApAlI' vana nAme udyAna hatuM je amvApAlIe buddha ane' temanA saghane - samarpaNa karela hatuM / tyAthI mahAtmA buddha vaizAlI gayA ane yAM siMha nAme senApati ke je nigranthono zrAvaka hato, tene potAno anuyAyI vanAvyo / siMha senApati mahAtmA buddhane maLavA jatA pahelA 'nigrantha' jJAtRputra mahAvIra prabhunI pAse anujJA levA Avyo hto| sAre bhagavAn mahAvIre siMha. senApatine "tu kriyAvAdI hovA chatA akriyAvAdI zramaNa gautamane maLavA zA mATe jAya che ?" ema kahIne na javAnuM kayuM hatu / paNa te potAnI icchAnusAra zramaNa gautamanI pAse gayo ane tyA te zramaNa gautama buddhano anuyAyI banyo / " UparanA ullekhathI ApaNA viSayane puSTa karanArI cAra vAta vizeSa prakAre jANavAnI maLe ch| : (1) bauddhonuM 'koTigrAmaja' [vauddha granthomA 'kuMDagrAma' nuM nAma 'koTiggAma' ane bhagavAn mahAvIranA 'jJAtiputra' ne badale 'nAtiputta lakhela che| juo "bhAratakA prAcIna rAjavaMza" pArnu 40 lekhaka vizvezvaranAtha rAya) jainonuM 'kuDa, grAma' jaNAya che, A vane nAmomAM zAbdika sarakhApaNuM che / te uparAta te gAmanI najIka jJAtRka jJAtRvaMzanA kSatriyonuM nivAsasthAna ane vaizAlI nagarI, najikapaNuM hovAne lIdhe 'kuMDaMgrAma ane 'koTigrAma' bane ekaja hovAnuM nizcita thArya cha / - (2) koTiggAmanI pAse jJAtRoneM nivAsasthAna, bhagavAn mahAvIrano vaMza jJAtRvaMza hato, te vaLI vadhu puSTi kare ch| temaja kuMDagrAmanI AsapAsa jJAtRka jJAtRvaMzanA kSatriyonA khaMDa=udyAna htaa| ane tyAM jJAtRvaMzI kSatriyo rahetA hatA, te A vAvatane vadhu dRDha kare ch| A 'jJAtRka' no ullekha e vicArano nirdeza kare che ke A jJAtRka bhagavAn mahAvIranI janma-jAtivALA jJAtRkSatriya hshe| (3) 'jJAtR' jAti "licchavi' onI eka zAkhA hatI [prasiddha jaina tIyakara mahAvIranI mAtA paNa 'licchavi' vaMzanIja hatI, juo 'bhAratakA prAcIna rAjavaMza' pArnu 278 ] A vAtanI puSTi 'vaizAlInA licchavi kSatriya mahAtmA buddhane maLavA AvyA hatA' te ullekhathI maLe cha / bhagavAn mahAvIranI mAtA paNa licchavi vaMzanI hatI, bhane siMha senApati ke je bhagavAna mahAvIrano zrAvaka
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 179 ito, te paNa licchavi vaMzanoja hato, A bane vAto jJAtRjAti licchavionI eka zAkhA hatI, ema sAvita kare che / / / / (4) kuMDagrAmanI pAse videhanI rAjadhAnI vaizAlI nagarI hatI, kuMDagrAma A nagarInA eka parA jevI hatI / bhagavAn mahAvIrau~ 'vaizAlika' nAma paNa bhA nagarInA nAmathI pacyu hatuM, vizAlA nagarImA siMha senApati nAme je nigrantha dhAvaka licchavi rahato hato, te bhagavAn mahAvIranI salAha na mAnIne mahAtmA buddhanI pAse gayo hato, bhAthI spaSTa jaNAya cha ke mahAtmA buddha ane bhagavAn mahAvIra bane ekI vakhate vaizAlImA htaa| . . UparanA ullekhamA je 'nAtikA' zabda lakhelo che, te zabdanuM mUla ghaNAMoe 'nAdikA' kahelaM cha, bhane teno artha 'te nAmanA jalAzayapara vaselu eka gAma evo kare che, paNa temA tathya nathI, harmana jekoyI [jubho harmana jekovI kRta Sacred Books The East nAme. granthamALAmA . prakAzita 'AcArAMga bhane kalpasUtra' nAme jaina sUtronA anuvAdanI prastAvanA, pArnu 10] mUla zabda 'nAtikA' ja che, ane te jJAtRvaMzanA kSatriyono vAcaka cha tema sumarthana kare ch| . ___ A 'nAtikA' zabda para tripiTakAcArya zrIyuta rAhula sAMkRtyAyane vizeSa prakAza pAThyo che, temaNe potAnA 'vuddhacaryA'* nAme hindI pustakamA 'nAdikA': no mUla zabda 'nATikA-jJAtRkA' vatAvela che, ane 'jJAtRkA' zabda jJAtRvaMzanA * te vasate ghaNI moTI nirgandha pariSad (jaina sAdhuonI sabhA) sAthai niprantha 'nATaputta' (mahAvIra ) nAlaMdAmA nivAsa karatA htaa| . 1 nATaputta-jJAtRputra, jJAtR licchavionI eka zAkhA itI; ke je vaizAlInI AsapAsa rahetI hatI, jJAtRmAthIja vartamAna 'jathariyA' zabda banyo che, mahAvIra temaja jathariyA e vanenuM gotra kAzyapa cha, Aje paNa- jayariya, bhUmihAra brAhmaNa A pradezamAM moTI saMkhyAmAM che, temanuM nivAsa rattI paraganA; paNa jJAtR-nAtI-lattI rattI thI ja vanelaM che| . . . . -" ' 111 meM pAne nigrantha sUtrano paNa ullekha kayoM che ke je sai0 ni 40% 1-18 thI uddhRta karavAmAM Avyo che / / . . . . . .,
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 viirstutiH| saMtriyono sUcaka che, ema sapramANa vatAvyuM che, AgaLa Upara vaLI teo ema paNa vatAve cha ke 'jJAtRjAti' licchavionI zAkhA htii| ane vaizAlInI Aju. mAjumA rahetI hatI, au jJAtRjAti Aje paNa vaizAlI nagarI [jillA mujaphpharapuranI aMdara vasADanI pAse che] nI AsapAsa jathariyA nAme jAti vase che, A jayariyA zabda bhASA dRSTie paNa jJAtRzabdanI sAthe gADha saMvandha dharAve cha / __ jayariyA zabda 'jJAta' zabdano apabhraMza jaNAya che, jJAtRmAMthI 'jathariyA' zabda kevI rIte vanavA pAmyo te savaMdhamAM bhASA dRSTie ukta rAhulajIe nIce mujaba vicAra karyo che| jJAta-Ati, jJAtR-jJAtara-jAtara-jatariyA-jathariyA jaithariyAnA gAmamAM 'nAdikA' jJAtRkA=nattikA-lattikA-rattikA-rattI je nAmathI vartamAna rattI paramaNA [ ji0 mujaphpharapura] cha / buddhacaryA pArnu 528 // mA rIte 'jathariyA' zabda 'jJAtR' no apabhraMza che| rAhulajI A rattI paragaNAnuM mUla nAma potAnA uparokta ullekhamAM AvelA 'nAdikA' zabdathI utpanna thayelaM vatAve ch| . A prakAre 'jathAreyA' ane temanuM sthAna rattI e bane zabda jJAta zavdanI sAthe gADha saMbaMdha dharAve che, ane A saMbaMdhathI jathariyA jJAtRka jJAtRvaMzIja che, ane temanuM prAcIna nivAsasthAna ke je nAdikA athavA nATikA nAmathI oLakhAya che te vartamAna rattI paraganuM che, evo rAhulajIno dRDha abhiprAya cha / vaLI temanA A abhiprAyamAM bIjIvAta e paNa che ke A 'jathariyArnu mULa gotra kAzyapa che, te kAzyapa gotra bhagavAn mahAvIra ane temanA jJAtRvaMzI kSatriyo, paNa hatuM / - A jathariyA jJAtR vaMzI kSatriyonA saMbaMdhamAM zrIrAhulajI batAve che ke A 'jathariyA' loko vartamAnamA potAne brAhmaNa kahevaTAve che, teyo dAna letA nathI, [paMjAvamA jamanA kinAre vasanArI eka jAti rahe che te paNa dAna nathI tI te dezamA temane 'tagA' kahe che, saMbhava cha ke te zabda tyAgIno apabhraMza hoya, paNa teonA gotro goDa brAhmaNodhI maLI Ave che ] ahIM to jariyA jAtinA lokone bhUmihAra brAhmaNa kahevAmAM Ave cha / parantu vIjA loko temane jAhmaNa mAnatA nathI / tethI spaSTa mAluma paDe che ke vAstavamA teo kSatrioja
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 181 cha / Anu bIjaM kAraNa e paNa che ke A 'jathariyA' nAma 'siMhAnta' vAlA che, ke je kSatriyonA nAmanI sAthe Aja kAla pAchaLa lagADavAmAM Ave che, vaLI temanA nAmane cheDe ThAkora zabda paNa joDavAmA Ave che, e paNa kSatriya sUcaka ja cha, A vazamA hAlamA paNa ghaNA jamInadAra tathA rAjAo cha, darabhaMgA nareza A jAtinA che, koI darabhaMgAnA prathama rAjA raghunandanane A vaMzamAMja samAviSTa kare cha bhane vartamAna darbhagA narezane zrotrIya brAhmaNa mAne cha / bauddha sAhityanA ullekhathI temaja rAhulajInA kayanathI ATalaM avazya mAnavu joie ke bhagavAn mahAvIrano vaMza jJAtRvaMza hato, ane te jJAtRvaMzIya kSatriya 'kuMDagrAma' nI najIka rahetA hatA, vaLI A jAtRvaMzIya kSatriyonA gAmamAM mahAtmA buddha AvyA hatA, vartamAnamA A jJAtRvaMzIya kSatriya jathAreyAnA nAmathI prasiddha che, ane te ghaNe bhAge vihAra prAntanA mujaphpharapura jillAnA rattI nAme paragaNAmA rahe cha / vaLI te jathariyA potAnA nAmane cheDe siMha temaja ThAkora zabdano upayoga paNa kare che / ane kAzyapa gotra hovAne lIdhe jAtRvaMzIya kSatriya hovAne sabhava cha, paNa Ajakala e loko potAne bhUmihAra brAhmaNa kahe ch| AmA keTale aze tathya che, tenI zodha karavAnI atyanta AvazyakatA cha, A satyazodhathI bhagavAn mahAvIra prabhunA jJAtRvaMza temaja temanA jIvana sambandhamA ajJAnAndhAkAra je ApaNI Aju bAju phelAI gayo che, te dUra thaI jshe| ThiINa seThA lavasattamA vA, sabhA suhammAva sabhANa setthaa| nibANa seThThA jaha savadhammA, Na NAyaputtA paramatthi nANI // 24 // . saMskRtacchAyA sthitInAM (sthitimatAM) zreSThA lavasattamA vA, sabhA sudhA vA sabhAnAM zreSThA / nirvANazreSThA tyathA. sArvadharmA, na jJAtputrAtparamastiM jJAnI // 24 //
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 - viirstutiH| - saM0 TIkA sthitimA sukhopabhoktRRNAM vA jIvAnAM corDAnAM devAnAmiti, tanmadhye yathA lavasattamA paJcAnuttarajAstadutpannA devAH sarvotkRSTasthitivartinaH pradhAnAH, yadi vA teSAM saptalavAyuSkamabhaviSyattadA-siddhigamanamabhaviSyaditi cApi / ataste'bhidhIyante kathyante lavasattamAH zreSThatamAH / samAnAM pariSadAM madhye yathA saudharmA "syAtsu dharmA devasametyamaraH" pariSaccheSThA "sudhammA tu sabhA matA ityamidhAnappadIpikA / " bahubhiH krIDAsthAnaH sbhyjngosstthiimirupettvaattthaa| yathA sarve'pi dharmA nirvANaphalaM darzayanti vA sarvebhyo hitaM sArcamahaiddarzana-sarveSAM jIvAnAM hitakartA uta nAhitakArako'taH sorhatpraNItadharmoM nirvANapradAne zreSTha iti bhAvaH / yata evaM jJAtRputrAtsarvajJAcchImahAvIrAtvaprakAzAt paraM pradhAnamanyacca vijJAnaM nAstyeva sarvathA bhagavAnaparajJAnibhyo'piMko jJAnIti bhAvaH // 24 // anvayArtha-[jaha] jaise [ThiINa ] AyuSmAnoMme [lavasattamA] pAMca anuttara vimAnoMmeM nivAsa karanevAle deva [ seThThA ] zreSTha hote hai, [sabhANa ] sava sabhAoMme [ suhammA ] saudharma-indrakI [ sabhA] samA [ seThThA ] zreSTha hai, [ savvadhammA] sasArake saba dhoMmeM [ nivvANaseThThA ] mokSa dharma pradhAna hai, kintu [NAyaputtA] jJAta-putra mahAvIrase [paramaM] baDhakara [NANI ] jJAnI koI bhI [na] nahIM [ atyi ] hai // 24 // bhAvArtha-utkRSTa sthitime sarvArtha-siddhike deva pradhAna hai, kyoMki sukhapUrvaka rahate hue itanA vaDA Ayu pAMcaveM anuttara vimAnake devoMke atirikta anya kisIkI nahIM hai, unake varAvara sukha bhI kisI dUsareko nahIM hai, tathA jisa prakAra saudharma-indrakI sabhA anya sabhAoMse sundara hai, aura sava Astika paraloka-varga-naraka-AtmA Adi padArthoM ko mAnanevAloMme dharmakA phala eka mukti hI hai, kyoMki mithyAmArgakI puSTi karanevAle bhI mokSako khayaM pradhAna mAnate haiM, usI bhAMti bhagavAn bhI samasta jJAnioMmeM paramotkRSTa jJAnI the, // 24 //
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 183 bhASA-TIkA-adhika AyuvAle sukhI jIvoMmeM lavasattama arthAt pAca anuttara vimAnameM utpanna devoMkA Ayu sabase adhika zreSTha aura sukhI hai| inheM lavasattama isa lie kahate haiM ki yadi inakA Ayu sAta lava adhika hotA to inheM mokSa ho jaataa| sabhAoMmeM sudhA arthAt zakendrakI sabhA sarva zreSTha hai, kyoMki vahA sabhyapuruSoMkI goSTI adhika pAI jAtI hai| sAre dharmokA nicoDa savane mokSa batAyA hai| arthAt dharmakA antima pariNAma zreSTha nirvANa mAnA hai| yA jo sabake lie hitakara ho usako sArva kahate haiN| vaha arhana hotA hai| usakA kahA huA dharma zreSTha aura nirvANa prada hai| isI taraha jJAtRpuna mahAvIra prabhuse baDhakara sarvajJa-jJAnI koI nahIM hai // 24 // .. gujarAtI anuvAda-adhika AyuSyavALA sukhI jIvomA lavasattama arthAt pAca anuttara vimAnavAsI devonuM AyuSya sarvathI adhika zreSTa ane sukhI che, [temanu AyuSya jo sAta lava vadhAre hota to teo mokSe jAta, te kAraNe temane lavasattama kahe che] sabhAmA sudharmA zakendranI sabhA sarva zreSTha che / kAraNa ke tyA sabhyapuruSonI goSTI adhika pramANamA thAya ch| badhA dharmono sAra mokSa che, arthAt dharmarnu antima pariNAma zreSTha nirvANa manAya che, je vadhAne mATe hita kara hoya tene sArva kahe che, te 'arhat' hoya che| temaNe kahelo dharma zreSTha nirvANa prada cha / A prakAre 'jJAtRputra' mahAvIra prabhuthI adhika sarvajJa koI nathI // 24 // puDhovame dhuNai vigayagehI, na sapiNahiM kubai Asupanne / tariU samudaM ca mahAbhavoghaM, abhayaM kare vIra aNaMtacakkhU // 25 // saMskRtacchAyA pRthyupamo dhunoti vigatagRddhirna sannidhiM karoti aashumshH|' taritvA samudramiva mahAbhavaughamabhayaMkaro viiro'nntckssuH|| 25 // ___ saM0 TIkA-punazca sa bhagavAn yathA pRthvI sakalAdhArA vartate sarvAn trasasthAvarAn dhArayati sA, tathaiva sarvasattvAnAmabhayapradAnataH
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 : .. viirstutiH| . sadupadezadAnAdvA mahAvIraH sattvAdhAra iti, athavA pRthvI sarvasahA, evaM bhagavAnapi pariSahopasargAna samyaka sahate. karmarajAMsi dhanoti darIkarotIti bhAvaH, aSTavidhaM kamApanayati veti zeSaH / tathA vigatA praNaSTA sabAhyAbhyantareSu vastuSu gRddhirlipsA vA gAya, tRSNA bharamabhilASo yasya sa vigatagRddhiH / tathA sannidhAnaM sannidhiH sa ca dravyasannidhiH sacayaH / dhanadhAnyadvipadacatuSpadarUpo dravyasannidhiH, bhAvasannidhistu kapAyavipayAdayo vA, sAmAnyena kaSAyAstamubhayarUpamapi sannidhimathavendriyajanya viSayaM tanna karotIti bhAvaH / "saMnidhAne, antike, indriyagocare, sannidhiriti shbdaarthcintaamnniH"| "sannidhiH saMnidhAne'pi pumAnindriyagocara iti medinii"| "paJcakkhe sannidhAne ca, sannidhi parikittito, ityabhidhAnappadIpikA" / bhagavAnna karotIndriyagocaraM viSayaM pragaTaM pratyuta nAzayatIti bhAvaH / vIrastathaivAzuprajJaH sarvatra sadopayogAna chadmasthavanmanasA pa-locya padArthaparicchittiM vidhatte karoti / chAdyate khAtmarUpamaneneti chadma, tanmadhye tiSThatIti chadmastho hi sa kevalajJAnarahito bhavati / parantu bhagavAn sarvajJaH / sa evaMbhUtaH samudrapAramiva mahAbhavaughaM saMsArasamudraM samuttIrya tIrlA, bahuduHkhAkulaM cAturagatikaM saMsArasAgaraM tIrNaH sarvottamaM nirvANamAsAditavAn / abhayaM prANinAM prANarakSAnukUlaM vyApAraM khataH paratazca sadupadezadAnAtkarotItyabhayaMkarazca, bhayopapadAtkaroteH 'meghartibhayeSu kRtra' iti 'kha' pratyaye rivatvAt 'arurdviSadajantasya ceti mumaagmH|' tathA'STavidhakarmavizeSeNerayati, prerayati, kampayati, dUrIkarotIti vIraH / tathA anantamaparyavasAna-nityaM dhruvaM jJeyAnantatvAt vA'nantaM cakSuriva cakSuH kevalajJAnaM yasya sa tatheti // 25 //
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 185 - anvayArtha-[vIra ] bhagavAn mahAvIra [puDhovame] pRthvIkI taraha sabake AdhArabhUta athavA pRthivIkI sadRza pariSaha-upasarga Adi sahanevAle [dhuNati] ATha karmokI mUla prakRtioMko aura uttara prakRtioMko naSTa karate haiM, [vigayagehi ] amilASA rahita tathA jo [ saNgihiM] dravya AdikA saMcaya [na] nahIM [kuvvati ] karate, [Asupane] aura jinakA jJAna sadA zIghra upayogayukta hai, [samuI ] samudrakI [va] bhAti [mahAbhavoghaM ] paryAyoMke samUharUpa ananta saMsArako [tariu] pAra hokara [ abhayaMkare ] apane aura auroMke dvArA jIvoMkI rakSA karanevAle aura [aNantacakkhu ] ananta-jJAnayukta the // 25 // bhAvArtha-sasArake prANI pRthvIpara sava prakArake kArya karate haiM, kintu pRthvI kisIpara aprasanna nahIM hotI, pratyuta saba kucha sahatI hai, isI prakAra bhagavAn mahAvIra bhI pariSaha aura upasarga Adi saba kucha sahate the, na kisI para prasanna hote the na aprasanna, jisa taraha pRthvI sabake lie AdhAra rUpa hai, bhagavAn bhI dayAla honese AdhArabhUta the, mahAvIra prabhu ATha karmose rahita aura bAhya-vastuke mamatvase dUra the, tathA chadmasthakI taraha jAnaneke lie unheM vastuke socane yA vicAranekI AvazyakatA na thI, kyoMki bhagavAn pratisamaya upayogAtmaka jJAnase yukta the, tathA aneka du khoMse bharapUra sasAra samudrase pAra hokara mukta hone vAle, khayaM jIvarakSA karanevAle aura upadezadvArA auroMkI rakSA karAnevAle, tathA ananta-padArthoke jJAtA-dRSTA the // 25 // __ bhASATIkA-pRthvIkI sadRza saba prakArake prakhara pariSaha aura upasarga prabhune seMhI-vRttise sahana kie| tathA ATha karmarUpI raja mailako naSTa karake nirlepa hue| phira unakI vAhara aura bhItarakI saba tRSNA aura AgAeM naSTa hogiiN| ata aba unheM kisI bhI padArthameM anurakti nahIM hai| ava ve dravya sannidhi sasAropayogI vastue~, bhAvasannidhi indriyoMke viSaya aura kaSAya kA saMgraha na kreNge| yA ve indriyoMke vikAroMko pragaTa na hone dekara unakA sarvathA nAza kara cuke haiN| unheM ava sarvajJopayogI honese chayasthakI taraha moca vicAra kara vAteM kahanekI AvazyakatA nhiiN| kyoMki sarvajJa hathelI para dhare hue AmalekI taraha saba carAcara kA ananta jJAna pAe hue haiN| aura phira sasArasamudrako pAra karane ke anantara sudara nirvANa ko pAyA hai jahA se kabhI punarAvRtti na hogii| kyoki vIratAse ATha kA~kI ananta kArmaNa vargaNAoMkA atyanta abhAva kara
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 , viirstutiH|' . ..., diyA hai / aura aba kevala jJAnarUpa anantacakSuyukta haiN| aura vaha cakSu sAdi anantarUpa hai| prabhukI ananta jJAnarUpA lakSmI isIse apAra hai // 25 // gujarAtI anuvAda-te bhagavAn mahAvIra prabhu pRthvInI peThe sarvaprANi, one AdhArabhUta che, ane potAnA pavitra upadezadhI sarvano bhaya dUra karanAra cha, athavA pRthvInI jema sarva prakAranA prakhara pariSaha temaja upasarga siMhasamAna vRttithI sahana karanAra che, ATha karmarUpI raja melano nAza karIne nilepa thayA che| vaLI - vAhya temaja Antarika sarva tRSNA ane AzAno temaNe nAza karyo che, tethI koI paNa padArthamA temane Asakti rahI nathI, have teo dravyathI saMsAropayogI vastuo ane bhAvathI indriya viSayo temaja kaSAyano saMgraha karaNe nahiM, teoe indriya vikArono sarvathA nAza karyo che, teo sarvajJa hovAthI chadmasthanI peThe vicAra karIne bolavAnI temane AvazyakatA nathI, kAraNake temane hastAmalakavat trilokanu anantanAna prApta thayu che, temaja vaLI saMsArasamudrano pAra pAmI sundara nirvANa prApta karyu che, ke jyAthI punarAvRtti karavI nahi paDe / vIratA pUrvaka aSTakarmarUpI ananta kArmaNavargaNAono atyanta abhAva karyo che, kevalajJAnayukta che, te sAdi / anantarUpa cha / prabhunI anantajJAnarUpI lakSmI apAra che // 25 // kohaM ca mANaM ca taheva mAyaM, lobhaM cautthaM ajjhtthdosaa| eANi vaMtA arahA mahesI, Na kuvai pAva Na kAravei // 26 // (saMskRtacchAyA) krodhaM ca mAnaM ca tathaiva mAyAM, lobhaM caturthamadhyAtmadopAn / etAn vAntvA'rhanmaharSina karoti pApaM na kArayati // 26 // saM0 TIkA-krodhaM kaSAyarUpamAtmetaraguNaM dveSopayogaM "doso kodhe guNotare ityabhidhAnappadIpikA" / "doso ca paTighaM ca vA; koghA'ghAtA kopa rosA itybhidhaa0"| mAnamahaMkAraM ca, "mAno vidhA
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 18 ca uNNati" "gabvo'bhimAno'haMkAro" itybhidhaanppdiipikaa"| mAyAM chadmatvaM kapaTaM, "mAyA tu saMbarItyabhidhAnappadIpikA" / lomaM pudgalavastusaMcayavyApAraM "abhijjhA vanatho vAnaM, lobho rAgo ityabhidhAnappa dIpikA" / vAntvA tyaktvA vA etAn doSAn kaSAyAnadhyAtmadoSAn parihAyA'sau bhagavAn maharSirjAtastathA svayaM pApamAsravaM, "pApaM, ca kibvisaM, verA'ghaM ducaritaM, dukkataM, apujhA'kusalaM, kaNhaM, kulasaM, duritA'gu ca" / athavA pApamaparAdhaM "pApAparAdhesu" athavA pApaM karmapaMkaM "pApe ca kaddame / athavA pApaM yuddhaM cApi, "pApe yuddhe rave" athavA pApaM kaliH kalahaM "pApe kli"| vA pApaM vairaM hyapi "pApe ca paTiye veraM" "ityaadiinybhidhaanppdiipikaa"| na karotyanyaina kAraya: tItyete kaSAyadoSAstvapi hitamicchaMstyAjyA eva, yathAha siddhAnte-, "kohaM mANaM ca mAyaM ca, lohaM ca pAvavaDhaNaM, vame catvAri dose u, icchaMto hiamappaNo" // 37 // ime catvAraH kaSAyAzcaturo doSAn samutpAdayanti, yathA- "koho pIiM paNAsei, mANo viNayanAsaNo, mAyA mittANi nAsei, loho sabaviNAsaNo" // 38 // , etAnAtmadoSAnetaiH prayatnairapanayet // "uvasameNa haNe kohaM, mANaM mahavayA jiNe, mAyamajjavabhAveNa, lohaM saMtosao jiNe" // 39 // . no cetsaMsAre paribhramaNaM, yathA"kohoa mANo a aNiggahIA, mAyA a loho a pvmaannaa| cattAri ee kasiNA kasAyA, siMcaMti mUlAI puNabbhavassa" // 40 // (da0 a08)
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1188 . viirstutiH| . : atha kaSAyapratyAkhyAnasya phalamAha-kasAyapaJcakkhANe NaM bhaMte jIve kiM jaNayai ? kasAyapaccakkhANe NaM vIyarAgaM bhAvaM jaNayai, vIyarAgabhAve paDivanne vi ya NaM jIve samasuhadukkhe bhavai // 36 // (u0 a0 29 // ) vItarAgatAphalamAha-vIyarAgayANaM bhaMte jIve kiM jaNayaha ! vI0 nehANuvaMdhaNANi taNhANubaMdhaNANi ya vochidai, maNunnA maNunnesu saddapharisarUvarasagaMdhesu ceva virajjai // 45 // ' kaSAyavijayasya pRthaktvaphalaM darzayati-kohavijaeNaM maMte jIve kiM jaNayai ? ko0 khaMti jaNayai, kohaveyaNijaM kamma na baMdhai, puvabaddhaM ca nijareD / khatie NaM bhaMte jIve kiM jaNayai ? kha0 parIsahe jaNayai // mANavijaeNaM bhaMte jIve kiM jaNayai ? mA0 maddavaM jaNayai, mANaveyaNija kammaM na vaMdhai, pubabaddhaM ca nijarei; maddavayAeNaM bhaMte jIve kiM jaNayai ? ma0 aNussiyatta jaNayai, aNussiyatteNaM ( anutsukatvena ) jIve miumaddavasaMpanne (mRdumArdavasampanno) aThTha mayaThThANAI niThThAvei (kSapayati) // mAyAvijaeNaM bhate jIve ki jayaNai ? mA0 ajjavaM jaNayai / mAyAveyaNijaM kammaM na baMdhai, pubabaddhaM ca nijarei / ajavayAeNaM maMte jIve ki jaNayai ? a0 kAujjuyayaM, bhAvujuyayaM, bhAsujjuyayaM avisaMvAyaNaM. jaMNayai, avisaMvAyaNa (yathArtha) saMpannayAe NaM jIve dhammassa ArAhae bhavai // lohavijaeNaM maMte jIve ki jaNayai ? lo0 satosa jaNayai, lohaveyaNijjaM kamma na baMdhai, pubabaddhaM ca nijarei / / 70 // muttieNaM bhaMte jIve kiM jaNayai ? mu0 akicaNaM jaNayai, akicaNeya jIve atthalolANaM purisANaM apatthaNijjo bhavai // 47 //
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 189 kaSAyA agnaya uktA ata enAn zamayantu yathA"saMpajjaliyA ghorA, amgi ciTThai goyamA, je DahaMti sarIratthe, kahaM vijjhAviyA tume" // 50 // / samprajvalitA ghorA, agnayastiSThanti gauttama !, ye dahanti zarIrasthAH kathaM vidhyApitAstvayA // "mahAmahappasUyAo gijjha-vAri jaluttamaM, siMcAmi sayayaM deha, sittA no Dahanti me" || 51 // [ mahAmeghaprasUtAt gRhItvA vAri jalottamam / / / siMcAmi satataM deha, siktA no dahanti mAm // "aggIya i i ke vuttA, kesI goyamamabavI, kesImevaM vuvaMtaM tu goyamo iNamavavI" // 52 // "kasAyA amgiNo vuttA, suyasIlatavo jalaM, suyadhArAbhihayA santA minnA hu na Dahanti mAm // " [ kaSAyA agnaya uktAH zrutazIlatapojalam / / / zrutadhArAbhihatA. santaH, minnA khalu na dahati mAm // ) (utarAdhyana sUtra, a0 23) . athaiteSAM vRddhavyAkhyAmAhakrodhaH parApakArAya kutsitacittavRttibhedaH, parAniSTAbhilASa ityathavA'niSTaviSayadveSahetuka ityarthaH / AtmanyutkarSAbhimAnAtmakaM mAnamiti / kApaTyabhAvaM chadma mithyAbuddhihetvajJAnamedo dambhazvetyarthaH / paradravyeSvatizayAmilASo lobhaH, / parAniSThAbhilASaH krodhaH, kSamaiva krodhavijaye samarthaH, krodhAvezena sarvasyAndhatvamadhairyatvaM hRdayazUnyatA
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 vIrastutiH / ca bhavati / ataH kSAntyaiva nazyati / matsamo nAnyo'stIti mananaM mAnaM / athavA''tmanyavidyamAnaguNAropaNotkarSarUpA buddhirmAno mahati dhanAye satyapi hyanukSaNaM vardhamAne tadabhilASo lobho'thavA paravittAdikaM dRSTvA netuM ( grahItuM ) yo hRdi jAyate'bhilASo lobhazca saH / itare'pyAhuryathA "lobha eva manuSyANAM, dehasaMstho mahAn ripuH / sarvadu: - khAkaraH prokto, duHkhadaH prANanAzakaH / " "sarvapApasya mUla hi, sarvvadA tRSNayAnvitaH, virodhakRt trivarNAnAM sarvvIrteH kAraNaM tathA / " " lobhAttyajanti dharmaM ca, maryAdAM vai tathaiva ca mAtaraM bhrAtaraM hanti, pitaraM bAndhavaM tathA / " "guruM mitraM tathA tAtaM lobhAviSTo na kiM kuryyAdakRtyaM pApamohitaH " // putraM ca bhaginIM tathA, 26 // 7 * anvayArtha --- bhagavAn mahAvIra ( kohaM ) krodhako (ca) aura ( mANa ) mAnako (ca) aura (mAyaM) mAyAko ( taheva ) isIprakAra ( cautthaM ) cauthe ( lobhaM ) lobhako arthAt ( eANi ) ina saba ( ajjhatthadosA ) adhyAtmika AtmasaMvandhI doSoMko (vaMtA ) tyAgakara ( arahA ) arhan tathA ( mahesI ) maharSi hue; aura (pAvaM ) pApa (Na) na ( kuvvai ) svayaM karate hai (Na) na ( kAravei ) auroMse preraNAse karAte haiM // 26 // bhAvArtha - kAraNake nAza honepara kAryakA bhI nAzahojAtA hai saMsArake caDhane meM kAraNabhUta krodha- mAna-mAyA aura lobha haiM, ataH inake nAza honepara samAra- karmavargaNAkAmI nAza ho jAtA hai, isalie bhagavAn krodhAdikA nAza karake arhan avasthA evaM maharSipadako prApta hue, kyoMki vAstavameM kaSAyakA nAza kie vinA koI bhI maharSi nahIM bana sakatA, aura bhagavAn na vayaM pApa karate haiM na auroMko pApameM prerita karate haiM // 26 // bhASA TIkA - krodha kaSAyakA pahalA bheda hai, isake AvezameM Akara jIva dveSakA upayoga karane lagatA hai, isase auroMkA aniSTa taka bhI kara DAlatA haiM, cittakI vRtti garma aura kharAva hojAtI hai, aniSTa karate samaya krodhakA hI
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 191 upayoga hotA hai / mAna dUsarA kaSAya hai, isakI mAtrA kA koI pramANa nahIM hai, ise ahakAra mI kahate haiM, isake kAraNa 'vAhare meM yahI kahatA rahatA hai, isake AvezameM mAtra apanIhI baDhatI cAhatA hai / mAyA nAma kapaTa karane kA hai, isase daMbha kriyA karatA hai, saralatA kA nAza kara DAlatA hai, apanI cidvRtti kA mAlika nahIM raha pAtA / parAye dhanameM atizaya abhilASA rakhanA lobha hai, jisase kisI dUmarekA ahita karanA bAyeM hAthakA khela samajhatA hai| . __ . krodha zAntise jItA jA sakatA hai, zAntike vinA krodhake AvezameM andhA ho jAtA hai| isase adhIratA, asthiratA aura hRdayazUnyatA A jAtI hai| ata. krodhako samabhAvase naSTa karanA caahie| mujhase baDhakara anya koI nahIM, isa mAnyatAke Ane para mAnase ghira jAtA hai, aura apanemeM avidyamAnaguNako utpanna karanekI buddhi paidA karatA hai, isase anya sabako choTI dRSTise dekhatA hai| spaSTa vAta na kahanA mAyA hai| adhika dhanakI Aya hone para mI pratipala jisakI abhilASA baDhatI rahe usa avasthAkA nAma lobha hai, yA parAeM dhanako dekha kara usake svIkAra karane kI icchAko hRdayameM utpanna karanA lobha hai, yaha lobha manuSyoMke zarIrameM sabase baDA zatru hai, yaha saba du khoMkI khAna aura prANanAzaka hai, saba pApoMkA mUla hai, tInoM vargoM ke loka isake kAraNa virodha khaDA kara rahe haiM, sabake duHkhoMkA kAraNa yahI siddha huA hai| lobhase prerita hokara mAtA, pitA, bhAI, baMdhu aura dharma kI maryAdA 'takako naSTa kara DAlatA hai| guru, mitra, pitA, putra, bhaginI Adiko lobhase mAra kara nAza karatA hai, tathA vaha kaunasA apakRtya hai jise lobha vaza na karasakatA ho / parantu bhagavAnne ina cAroMkA varmana kara diyA, inako tyAga diyA, ye cAroM doSa koI sAdhAraNa doSa nahIM haiM, balki ye adhyAtma doSa hai, inase adhyAtmikatA maSTa hotI hai / inase ananta sasArameM rulanA paDatA hai| bhagavAna mahAvIra ina kapAyoM ko naSTa karake maharSi bane the| tava phira unameMse khayaM pApa yA Asrava karane kA vibhAva bhI jAtA rhaa| ava ye kisI aparAdhako nahIM karate, karma phIcase sarvathA alipta haiM / janma-jarAmaraNarUpI sasArake yuddhase mukta haiM / kalaikA inake AtmAmeM atyantAbhAva hai| ye prabhu nirvaira hai, Azaya yaha hai ki prabhu sayaM pApa nahIM karate, na kisI anyako pApa yA AsravakA upadeza hI karate haiM, na karAte haiN| kyoMki pApa karanA, karAnA kapAya aura. azubhayogase hotA hai,
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192' - viirstutiH| - prabhumeM inakA atyantAbhAva hai / ata: prabhuke anuvartioMkA bhI yaha mukhya kartavya hai ki ve bhI kaSAyoMko choDeM; jaise dazavakAlikameM kahA hai ki krodha-mAna-mAyA lobha pApako baDhAne me uttejanA dete haiM, yadi hitakI icchA hai to cAroM hI kaSAyoMkA vamana karo arthAt tyAga kro|" 'ye cAroM kaSAya ananta doSoMkoM vaDhAne vAle haiM, tathApi inameM eka eka mukhya doSa hai|' jaise-"krodhase prItikA nAza hotA hai, mAna vinayakA nAza karatA hai, mAyA-kapaTa karanese mitratA TUTa jAtI hai, lobha to prema, vinaya aura mitratA ina tInoM kA hI nAzaka hai| inake haTAne ke sAdhana-krodhako zAntise, mAnako mArdavatAse, mAyAko sarala aura udAra ArjavatAse tathA lobhako santoSase alaga haTAdo nahIM to saMsArame ananta paribhramaNa karanA hogA / kyoMki-yadi krodha aura mAnakA nigraha na kiyA ho, tathA mAyA aura lobhako vaDhA rahA ho taba to ye cAroM hI kaSAya saMsArakI jaDako sIMcakara baDhA dete haiN| / kaSAyake tyAga kA phala-uttarAdhyayana ke 29 veM adhyAyameM gautama. prazna pUchate haiM ki-bhagavan ! kaSAya ko choDa denese kyA lAbha utpanna hotA hai ? gautama ! kaSAya tyAgase vItarAgabhAva utpanna hotAhai / vItarAgabhAva Ane para sukhadu khameM samAna bhAva ho jaataahai| vItarAgatA kA phala-- - vItarAgatA ke pAnese kyA lAbha hotA hai ? gautama ! vItarAgatAse sneha vaMdhana aura tRSNAkA vandhana naSTa karaDAlatA hai, manojJa aura amanojJa zabda-rUparasa-gaMdha aura sparzase vairAgyadvArA virakta hotA hai| __ alaga 2 kapAyake jItane kA phala-krodha ke vijayase kyA prApta hotA hai ? krodhake vijayase kSamA ke guNako pragaTa krtaahai| krodhase utpanna honevAle kamAko na bAMdhakara pUrvakAlameM vAdhe hue kammAkA kSaya karadetA hai| zAntise pariSaha jItanekA abhyAsa tathA sahiSNutA utpanna karatA hai| -
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ Zhuan hai. 33 15 1 uttara huru saMskRtaTIkA- hindI-gurjara bhASAntarasahitA 193 he pUjyanIya ! mAnake vijayase kyA lAbha hotA hai ? mAnake vijayasenirabhimAnitA yA mArdavatAkA advitIyaguNa paidA hotA hai / mAna-janya karmakA pratibaMdha na karake pahale ke bAMdhe hue karmmakI nirjarA karatA hai // mArdavatAse kyA lAbha hotA hai ? isase abhimAna rahita hojAtA hai / vaha kisI bhI padArtha meM utsuka nahIM hotA / kaThina svabhAvako na rakha kara vaha phira komala aura mRdutAkA sampAdana karake jAti, kula, bala, rUpa, tapa, jJAna, lAbha aura aizvarya ina AThamadoMkA sahAra karatA hai joki Atmazatru rUpa haiM / mAyAkA vijaya karane se jIva kyA pAtA hai ? isase prakRti sarala ho jAtI hai| kapaTase bhogejAnevAle karma nahIM bAMdhatA / aura pahale pratibaMdhako toDadetA hai / niSkapaTatAse jIvako kyA prApta hotA hai ? niSkapaTatAse kAya, mana aura bhASAse sarala hokara 'yathArtha bhAva paidA karatA hai, kisIko ThagatA nahIM, aisA jIva dharmakA samyak ArAdhaka vana jAtA hai / lobhako jItanese kyA lAbha hotA hai ? ise jItanese saMtoSarUpI amRtako pAtA hai / aura tajjanya karmakA baMdha nahIM DAlatA / aura pahale bAdhe hue karmmako bakhera detA hai / nirlobhatAse jIvako kyA lAbha hotA hai ? isase akiMcana bhAva yAnI nispRhatAkA guNa mila jAtA hai / kyoMki niSkAmajIvIko dhanake lobhI kabhI nahIM cipaTate / kaSAya bhI eka Aga hai ise bujhAo ! jaise kahA bhI hai ki - cAroM ora Aga sulaga rahI hai, vaha sabako jalA rahI hai, kisI bhI zarIra dhArI prANIko isane nahIM choDA, sava jIva isameM nirantara jala rahe haiM / gautama | Apane use kisa prakAra bujhAyA / * kezin ! mahAmeghase eka uttama jala paidA huA hai, usI pAnI ko lekara apanI dehako nirantara sIMcatA rahatA hUM jisase vaha Aga mujhe nahIM jalAsakatA / * gautama ! vaha kaunasA amihai, ? gautama bole, kezimune / kaSAya hI sabase bhayaMkara amihai / use jJAna, darzana, caritra aura tapake jalase sIMcakara ThaMDA kara diyAhai / vaha jala jinavANIrUpa meghadhArA se pAyA hai / usIse use bujhAyA hai / ataH vaha Aga ava mujhe nahIM jalA sakatI // 26 // vIra. 13
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 vIrastutiH / / / ....gujarAtI anuvAda--kaSAyano pahelo meda, krodha che, AvezamA AvI jIva dveSa kare che, tethI bIjArnu aniSTa paNa karI bese the, cittavRtti garama tathA kharAva vanI jAya che / aniSTa karatI vakhate krodhanoja upayoga thAya che, kaSAyano bIjo meda mAna cha / tenI mAtrAnuM karuM pramANa nathI, tene ahaMkAra paNa kahe che, tenA AvezamA mAtra potAnIja caDhatI icche che / mAyA nAma kapaTanuM che, tenAthI dambha kare che, saraLatAno nAza thAya che, cittavRtti-kabje rahetI nthii| paradhanamA atizaya abhilASA e lobha che, tenAthI anyarnu ahita karI besatA vAra lAgatI nthii| .. kaSAya nigrahano upAya-krodha zAntithI jIti zakAya che, zAnti vagara krodhanA AvegamA andha bane cha / adhIratA-asthiratA-temaja hRdayazUnyatAAve che tethI krodhano samamAvathI nAza karavo joie| mArAthI moDeM koI nathI, e mAnyatA mAnathI Ave che, athavA potAnAmA na hoya tevA guNo potAnAmA che, evI buddhi thaI jAya che, tethI vadhAne halakA mAne che, spaSTa vAta na kahevI te mAyA che, / ___ puSkaLa dhana hovA chatA hareka kSaNe vadhunI amilASA rAkhavI te lobha che, athavA paradhana joine te laI levAnI hRdayamA icchA utpanna thavI te 'paNa loma che, lobha manuSyano moTAmA moTo zatru che, sarvanA virodhaD e kAraNa cha / lobhathI prerita vanIne mAtA-pitA-bhAI-bandhu-ane dharmanI maryAdA paNa rahetI nathI / gurumitra-putra-bhaginI vagereno nAza lobhathI kare che / lobhathI sarva prakAranA akRtya kare ch| parantu bhagavAne A cAre kayAyono nAza karI dIgho cha, A cAre doSo koI sAdhAraNa doSa nathI, te to adhyAtma dopa cha / tenAthI adhyAtmikatAno nAza thAya che, tenAthIja ananta sasAramA rakhaDavU paDhe che, bhagavAna mahAvIra prabhu te kaSAyono nAza karI maharSi vanyA, have teo pApa-Asrava karatA nathI, karma maLathI teo alipta che, janma-jarA-maraNathI mukta che, kalahano atyantAbhAva ghaI gayo che, prabhu nirvaira che, Azaya e che ke prabhu pote pApa karanA nathI, koI bIjAne pApa yA Asravano upadeza paNa karatA nathI, karAvatA nathI, kAraNake pApa karavU, karAvayu, te kaSAya ane azubhayogo thI-thAya che, prabhumA teno atyanta abhAva
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA- hindI-gurjara bhASAntarasahitA 195 che, tethI prabhunA anuyAyionuM paNa e kartavya che ke teo paNa kaSAyane mUke; dazavaikAlikamA kahyuM che ke - "krodha mAna mAyA lobha pApa vRddhi karanAra che, jo hita cAhatA ho to cAre kaSAyono tyAga karo !" # A cAre kaSAyo anantadoSa vadhAranAra che, to paNa tenAmA eka eka mukhya doSa che, jemake - krodha prItino mAna vinayano, mAyA-kapaTa mitratAno ane lobha prema-vinaya ane mitratAno nAza kare che / ; tene dUra karavAnA upAya - krodhane zAnti thI, mAnane namratA rAkhavAthI, mAyAne udAra saraLatAthI, ane lobha santoSathI dUra karaM nahi to sasAramA anantakAla paribhramaNa karavuM paDaze / krodha-mAnano nigraha na karyo hoya, mAyA ane lobhamA vRddhi karI hoya to A cAre kaSAyo tArA mATe saMsAra jALanI ananta vRddhi karaze 1 kaSAyatyAganuM phala - uttarAdhyayananA 29 mA adhyayanamA gauttamasvAmI prazna pUche che ke he bhagavan ! kaSAyanA tyAgathI jIva zuM pAme che ? gauttama ! kaSAya tyAgathI vItarAga bhAva utpanna thAya che ane vItarAgabhAvane pAmelA jIva ne sukhadu kha samAna bane che / vItarAgatAnuM phala - vItarAgapaNAthI zuM pAme che ? gauttama ! nirAsaktithI sneha baMdhana tathA tRSNA baMdhanane te jIva chedI nAkhe che, tathA manojJa ane amanojJa zabdarUpa-rasa- gandha-sparza ityAdi viSayomA vairAgya- virakti -tyAgabhAvane pAne che / C alaga 2 kaSAya jayanuM phala - he pUjya ! krodhanA vijayathI A jIba zu pAme che ? gautama ! krodha vijayathI jIva kSamAnA guNane pragaTAve che, krodhathI utpanna thatA karmone bAghato nathI / ane pahelA vAdhyA hoya tene khapAve che, zAntithI pariSaha jItavAno abhyAsa tathA sahiSNutA vigere vigere guNo utpanna thAya che J he pUjya ! mAnanA vijayathI jIva zuM pAme che ? mAnanA vijayathI nirabhimAnatA yA mRdutAnA apUrvaguNane pragaTAve che, ane mAnajanya karmane bAMdhato nathI, ane pahelAM je baMdhAryuM che tenI nirjarA kare che, mRdutAthI jIva zuM pAme cha ? tenAthI jIva abhimAna rahita thAya che, ane komala mRdutAne prApta karI jAti-kula-bala-rUpa-tapa-jJAnalAbha ane aizvarya e ATha prakAranA mada rUpaM zatruno saMhAra kare che,. go
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIrastutiH / mAyAnA vijayathI jIva zuM pAne che ? mAyAnAM vijayathI saralabhAvapaNa pAne che, ane mAyAthI vedavA paDatAM kama baMdhAto nathI, ane pUrva baMdhAyAM hoya to . V te dUra kare che / 196 1 niSkapaTatAthI jIva zuM pAme che ? niSkapaTatAthI mana-vacana ane kAyadhI saralatA ane suMdaratA prApta kare che, ane koInI sAthe te ThagAI karato nayI, devo jIvAtmA dharmano samyak ArAdhaka vane che, he pUjya ! lobhanA vijayathI jIva zuM pAme che ? lobhanA vijayathI santoSa rUpa amRtane meLave che, lobha janya karma vAdhato nadhI, ane pUrve baMdhAyelA che tene vikhere che / F nirlobhatAthI jIva zuM pAme che ? tenAthI jIva aparigrahI vane che, ane dhanalolupI puruSonA kaSTo, parAdhInatAothI baccI jAya che, ane rASTranI dAsatva zrRMkhalAone nirlobhI thaine toDe che ane dezane svatantra banAvI zake che. kaSAya paNa eka Aga che, tene zAnta karo -- jemake cAre tarapha Aga saLagI rahI che, te vadhAne ekadama vALI rahI che, zarIradhArI prANIne paNa ve choDela nathI, te agnine he gautama! tame zI rIte bujhAvI nAkhI, 2 he kezI ? mahA meghamAthI utpanna thayelA pANInA pravAhamAMthI te uttama pANI laI satata huM te agnine ThArI nAkhuM ghuM, ane tethI te TharelI abhi mane lezamAtra bALI zakatI nathI / gautama ! te ani kaI ? gautame javAba Apyo kezI mune / kapAyoja bhayaM * kara abhi che, jJAna-darzana-caritra-tapa rUpI jalanI dhArAo tIrthaMkararUpI mahAmeghathI varaselI che, satyajJAnanI dhArAothI, haNAyelI te kapAyo rUpI agni sAva TharI jAya che, tethI te Aga mane lezamAtra paNa cALI zakatI nathI // 26 // mUla kiriyA kiriyaM veNaiyANuvAyaM, aNNANiyANaM paDiyacca ThANaM / se. saMghavAyaM iti veyaittA,, uvaDie saMjama dIharAyaM // 27 //
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ 383 saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 197 saMskRtacchAyA kriyAkriyaM vainayikAnuvAda, azAnikAnAM pratItya sthAnam / / sa sarpavAdamiti vedayitvA, upasthitaH saMyamadIrgharAtram // 27 // . saM0 TIkA-kriyAvAdinAmazItirzata bhedAH / akriyAvAdinAM caturazItibhedAH / vinayavAdinA dvAtriMzat , ajJAnavAdinAM saptaSaSTIti triSaSTizatabhedAH pASaNDinAM sarvaliGginAM "pASaNDAH sarvaliMgina ityamaraH / " "[kuTIsakAdikAcatuttisa dvAMsachidiDio iti channuvutI ete] pAsaNDA sampakAsitA ityabhidhAnappadIpikA / " vA manonItadharmiNAM sthAnaM padaM vA sAdRzyaM sthitimavasthAmAtmano jJAtvA, "sthAnaM sAdRzye'vakAze sthitau vRddhikSayetara iti medinii|" sarvadharmANAmantarbhedaM rahasyaM jJAtveti bhAvaH / vA sthiti teSAM sthAnaM nikaTaM tyaktvetyAzayaH / "avakAze sthitau sthaanmitymrH|" pakSamityapi samyak pratItya paricchidya jJAtvA ca sa bhagavAn sarvavAdaM sarvamantavyaM kathayitvA sarveSAmekAntavAdinAM kharUpaM kathanaM bhAvaM ca parijJAya dIrghakAlaM yAvajjIvaparyantaM saMyame dharme samyagupasthitaH sthitavAn // 27 // anvayArtha- [se] vaha bhagavAn mahAvIra [ kiriyAkiriyaM] kriyAcAda aura akriyAvAdake tathA [veNaiyANavAya ] vinayavAdI aura [aNNANiyANaM] ajJAnavAdiyoMke [ ThANaM ] pakSako [ paDiyacca ] jAnakara tathA [ savvavAyaM] aura sava vAdoMke-pakSako (iti) samyak prakArase ( veyaittA) samajhAkara [sajamadIharAyaM ] yAvajIva sayamameM [uvaThThie] upasthita rahe // 27 // bhAvArtha-samArameM aneka matoMkA pracAra hai, koI kiyAse mokSa mAnatA hai, koI bhakiyA vAdI hai ve mAtra jJAnase mukti honA mAnate haiM, koI vinaya karanemeM mokSa mAnate haiM aura koI ajnyaanse| aura bhI inake aneka siddhAnta haiM,
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 . ... viirstutiH| -..', una savako prabhu acche prakArase jAnakara tathA auroMko isakA tathya samajhA kara : saMyamameM tatpara hogaye the,arthAt jaisA upadeza karate the vaisA AcaraNameM bhI lAte the // 27 // 1 , . . .' bhASATIkA:-kriyAvAdiyoMke 180 mata, akriyAvAdiyoMke 84 mata, vinayavAdiyoMke 32 mata, aura ajJAnavAdiyoMke 67 isa prakAra pASaMDiyoMke 363 meda sarvadharmaliMgioMke hote haiM / bAddhoMne 96 pASaMDa mAne haiM / manonIta dharmakA nAma pASaMNDa hai| yA sarvadharmakA nAma pASaMDa hai| prabhune unakI tulanA syAdvAdase kara dikhAI / jisa agni parIkSAmeM koI pASaMDa na DaTa skaa| parantu prabhune inase sarvadharma samabhAva rakhanA btaayaa| unameM yuktAyuktavibhAga karake asatya kA tyAganA sarvazreSTha mAnA / - isa prakAra khusamaya, parasamaya kA mantavya samajhAkara yAvajjIvataka saMyamadharmameM ekarasa hokara tatpara (sthira) rahe the // 27 // .. gujarAtI anuvAda-kriyAvAdInA 180 mata, akriyAvAdInA 84, vinayavAdInA 32 ane ajJAnavAdInA 67 e sarva 363 pAkhaNDionA meda jANavA, voddhoe 9 meda mAnyA che, manonIta dharma pAkhaNDa kahevAya che, tenI tulanA syAdvAdathI karI vatAvI, te agniparIkSAmA koI pAkhaNDI TakI na shkyo| prabhue sarva dharma samabhAva rAkhavAnuM paNa vatAvyu, temA yogyAyogyatuM jANapaNuM paNa vatAvIne asatyano tyAga sarva zreSTha maanyo| ArIte khasamaya, para-samayanuM mantavya samajIne, uttama dazavidha saMyamamA (dharmamA) jAvajIva sudhI sAvadhAna paNe rahyA // 27 // / se vAriyA itthI sarAibhattaM, ' uvahANavaM dukkhkhytthyaae| logaM vidittA AraM paraM ca, - 'savaM ppabhU vAriya sabavAraM // 28 // .., / saMskRtacchAyA 'sa vArayitvA striyaM sarAtribhakta, upadhAnavAn duHkhakSayArtham / . lokaM viditvA''raM pAraM ca, sarva prabhuAritavAn sarvavAram 28
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 199 saM0 TIkA-sa vIrabhagavAna striyaM strIsamparka sambhogaM ca maithunaM strIvedapuruSavedodaya, rAtribhojanasahita nirantaraM vArayitvA parityajya, upalakSaNAdanyAnyapi prANAtipAtAdIni grAhyANi / parantu rAtribhojane tu sutarAM trasAnAmapi hiMsA'nivAryyasayogena bhavatyavetyanena rAtribhojanaM tyAjyameveti bhAvaH / yathAhapuruSArthasiddhyupAye "rAtrau muMjAnAnAM yasmAdanivAritA bhavati hiMsA, 'hiMsAviratastasmAttyaktavyA rAtribhuktirapi" // 129 // "rAgAdyudayaparatvAdanivRtti tivartate hiMsA / / rAtriMdivamAharataH kathaM hi hiMsA na sambhavati" // 130 / / "yadyevaM tarhi divA kartavyo bhojanasya parihAraH / bhoktavyaM tu nizAyA netthaM nityaM bhavati hiMsA" // 131 // naivaM vAsarabhuktarbhavati hi rAgAdhiko rajanibhuktau / / annakavalasyabhuktarbhuktAviva mAMsakavalasya // 132 // akAle bhuJjAnaH pariharet kathaM hiMsAm / / api bodhitaH pradIpo bhojyajuSAM sUkSmajIvAnAm // 133 // ki vA bahupralapitairiti siddhaM yo manovacanakAyaiH / pariharati rAtrimukti satatamahiMsAM sa pAlayati // 134 // ahiMsANuvratapAlako naro rAtribhojanaM varjayatIti darzayanAha; sAgAradharmAmRte- ahiMsAvratarakSArtha, mUlavatavizuddhaye / naktaM bhuktiM caturdhA'pi sadA dhIrastridhA tyajet // 24 //
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 .. viirstutiH| . . : jalodarAdikRyUkAdhakamaprekSyajantukam / pretAyucchiSTamutsRSTamapyaznannizyaho sukhI // 25 // athavA vanamAlAdRSTAntena rAtribhojanadopasya pAtakaM darzayati "tvAM yadyupaimi na punaH sunivezya rAma, lipye vadhAdikRdadhaistaditi zrito'pi / saumitriranyazapathAnvanamAlayaika, doSAzidoSazapathaM kila kArito'smin // 26 // laukikasaMvAdadarzanenApi rAtribhojanapratiSedhamAha / yatra satpAtradAnAdikiJcitsatkarma neSyate / ko'dyAttatrAtyayamaye, khahitaiSI dinAtyaye // 27 // bhuJjate'nhaH sakRdvA dvirmadhyAH pazuvatpare / rAtryahastagataguNAn , brahmodyAnnAvagAmukAH // 28 // yo'tti tyajan dinAdyantarmuhUrtoM rAtrivatsadA / savayetopavAsena khajanmArddha nayana kiyat // 29 // tathA ca-zrAvakasyaikAdazapratimAsu SaSThyA pratimAyAM zrAvako rAtribhuktityAgI bhavati / yathAha' samantabhadrasvAmI zrAvakAcAre annaM pAna khAdyaM leAM, nAnAti yo vibhAvAm / / 1 . sa ca rAtribhuktivirataH, satveSvanukampamAnamanAH // 142 // punazca-munistu mahAtrataM sametya rAtribhojanAtsarvathA viramati yathAha dazavakAlike-tasya SaSThavataM kRtam-. ahAvare chaThe bhaMte ! vae rAibhoyaNAo veramaNaM, sacaM bhaMte ! rAibhoyaNaM paJcakkhAmi, se, asaNaM vA, pANaM vA khAimaM vA sAimaM vA,
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 201 neva sayaM rAiM muMjejjA neva'nnehiM rAI bhuMjAvijjA rAiM bhujaMte'vi annena samaNujANejA jAvajjIvAe tivihaM tiviheNaM maNeNaM vAyAe kAraNaM na karemi na kAravemi karataMpi annaM na samaNujANAmi, tassa bhaMte ! paDikamAmi niMdAmi garihAmi appANaM vosirAmi / chaThe bhaMte ! vae uvaDhiomi sabAo rAibhoyaNAo veramaNaM / ___"ahAvare" ityAdi / athAparasmin SaSThe bhadanta ! vrate rAtribhojanAdviramaNaM, sarva bhadanta ! rAtribhojanaM pratyAkhyAmIti pUrvavat / tadyathAazanaM, vA pAnaM vA khAdyaM vA khAdyaM veti, 'azyata ityazanam ,'-odanAdi, 'pIyata iti pAnaM-mRdvIkApAnAdi, 'khAdyata iti khAdyaM khajUrAdi, 'khAdyata iti khAdya' tAmbUlAdi, 'naiva svayaM rAtrau bhuMje, naivAnyai rAtrau mojayAmi, rAtrau bhuMjAnAnapyanyAnnaiva samanujAnAmi; ityetadyAvajjIvamityAdi ca bhAvArthamadhikRtapUrvavidham / vizeSastvayam-rAtribhojana catuvidham / tadyathA dravyataH kSetrataH kAlato bhAvatazca / dravyatastvazanAdau, kSetrato'rdhatRtIyeSu dvIpasamudreSu, kAlato rAtryAdau, bhAvato rAgadveSAbhyAmiti / svarUpato'pyasya cAturvidhyam , tadyathA-rAtrau gRhNAti rAtrau bhuMkte, 1 rAtrau gRNhAti divA bhukte 2, divA gRNhAti rAtrau bhukte 3, divA gRhAti divA bhuMkte // 4 // saMnidhiparibhoge dravyAdicaturbhagI punariyam-dravyato nAmaiko rAtrau bhukte no bhAvataH 1, bhAvato nAmaiko no dravyataH 2, eko dravyato'pi bhAvato'pi 3, eko no dravyato no bhAvataH // 4 // tatrAnudgate sUrye udgata ityastamite vA'nastamita ityaraktadviSTasya kAraNato, vA rAtrau bhuJAnasya dravyato rAtribhojanaM no bhAvataH / rAtrau bhuja iti mUrchitasya tadasampattau bhAvato no dravyataH / evameva sampattau dravyato'pi, bhAvato'pi caturtho bhaMgaH punaH
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 . viirstutiH| . ... ... zUnyaH / etacca rAtribhojanaM prathamacaramatIrthakaratIrthayoH-RjujaDavakrajaDapuruSApekSayA mUlaguNatvakhyApanArtha mahAvratopari paThitaM madhyamatIrthakaratIrtheSu punaH RjuprajJapuruSApekSayottaraguNavarga iti // . * * tathA ca yogazAstre'pi-- . . . . . . . ___ annaM pretapizAcAdyaiH, sNcrdbhinirNkushaiH|| . . ucchiSTaM kriyate yatra, tatra nAdyAdinAtyaye // ., tathA- . , ghorAndhakAraruddhAkSaH, patanto yatra jntvH| naiva bhojye nirIkSyante, tatra bhuJjIta ko nizi ? . rAtribhojane dRSTAn doSAnAha..' "meghAM pipIlikA hanti, yUkA kuryAjalodaram / kurute makSikA vAnti, kuSTharogaM ca kolikaH // " "kaNTako dArukhaNDaM ca, vitanoti galavyathAm / vyaJjanAntarNipatitastAlu vidhyati vRzcikaH // " "vilamazca gale vAlaH, kharamaMgAya jAyate / ityAdayo dRSTadoSAH, sarveSAM nizi bhojane // " yadAhuH *mehaM pipIliyAo, haNaMti vamaNaM ca macchiyA kuNai, jUyA ' * meghAM pipIlikA manti, vamanaM ca makSikA karoti, * yUkA jalodaratvaM, kolika. kuSTharogaM ca / bAlaH kharasya bhaMgaM, kaNTako lagati gale dAru,ca, tAlani vidhyati alivyaMjanamadhye bhujyamAnaH / jIvAnA-kunthvAdInA, ghAMtanaM bhAjanadhAvanAdiSu / ''- evamAdirajanIbhojanadoSAn , ke. kavayituM zaknoti // . .
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ . saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 203 jaloyarataM, koliyao koDharogaM ca / / bAlo sarassa bhaMga, kaMTo laggai galammi dAru ca / tAlummi vidhai alI, vaMjaNamajjhammi bhujaMto / / jIvANa kuMthAmAINa ghAyaNaM bhAyaNaghoyaNAIsu / emAirayaNibhoyaNadose, ko sAhiU taraha ?, nAprekSyasUkSmajantUn , nizyadyAtprAzukAnyapi, apyudyatkevalajJAna hataM yannizAsanam // *jaivi hu phAsugadavaM kuMthUpaNagAvi tahavi duppassA, paJcakkhanANiNo vi, hu rAibhattaM pariharati / jaivi hu pivIlagAI, dIsaMti paivamAIujjoe, , tahavi khalu aNNAinnaM, mUlavAvirAhaNA jeNa // laukikasaMvAdadarzanenApi rAtri-bhojanaM pratiSedhati yathA"dharmavinnaiva muMjIta, kadAcana dinAtyaye, vAhyA api nizAbhojyaM yadabhojyaM pracakSate / " tacchAstrameva kathayati "trayItejomayobhAnuriti vedavido viduH / / tatkaraiH pUtamakhilaM, zubhaM karma samAcaret // " punazcaitadevAhanivAhutina ca slAnaM, na zrAddhaM devatArcanam / dAnaM vA vihitaM rAtrau, bhojanaM tu vizeSataH // " * yadyapi khaLa prAzukadravyaM, kunyupanakA api tathApi duSprekSyAH / pratyakSajJAnino'pi khalu rAtribhakaM pariharanti // yadyapi khala pipIlikAdayo dRzyante pradIpAyudyote / tathApi khalvanAcIrNa, mUlavatavirAdhanA yena //
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 viirstutiH| punazca-"divasasyASTame bhAge, mandIbhUte divaakre| . . ___ naktaM tu tadvijAnIyAnna naktaM nizi bhojanam // " . "devaistu bhuktaM pUrvAnhe, madhyAnhe RSibhistathA / . ' aparAhe ca pitRbhiH, sAyAnhe daityadAnavaiH // " , "sandhyAyAM yakSarakSomiH, sadA bhuktaM kulodvh| .. sarbavelAM vyatikramya, rAtrau bhuktamabhojanam // " Ayurvede'pyuktam"hRnnAmipadmasaMkocazcaNDarocirapAyataH / ato naktaM na bhoktavyaM, sUkSmajIvAdanAdapi // " parapakSasaMvAdamabhidhAya svapakSaM samarthayate "saMsajjIvasaMghAtaM, bhuJjAnA nizi bhojanam / rAkSasebhyo viziSyante, mUDhAtmAnaH kathaM nu te ? // "" etadevAha"vAsare ca rajanyAM ca, yaH khAdanneva tiSThati / zRMgapucchaparimraSTaH, spaSTaM sa pazureva hi // " rAtribhojanaviratAnAM savizeSapuNyavatvaM darzayati "anho mukhe'vasAne ca, yo dve dve ghaTike tyajan / nizAbhojanadopajJo'nAtyasau puNyabhAjanam // " nanu yo divaiva 'bhuMkte 'tassa rAtribhojanapratyAkhyAne phalaM nAsti ? phalavizeSo vA kazciducyatAmityAha "akRtvA niyamaM doSAbhojanAdinabhojyapi / phalaM phalenna nirvyAjaM; na vRddhirbhASitaM vinA // "
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 205 pUrvoktasya viparyayamAha-. "ye vAsaraM parityajya, rajanyAmeva bhuMjate / te parityajya mANikya, kAcamAdadate jaDAH / " nanu yadi niyamaH sarvatra phalavAn tato yasya "rAtrAveva mayA bhoktavyaM na divase" iti niyamastasya kA gati? rityAha "vAsare sati ye zreyaskAmyayA nizi muMjate / te vapantyUSarakSetre, zAlIn satyapi palvale // " rAtribhojanasya durvipAkaphalamAha"ulUkakAkamArjAragRdhrazambarazUkarAH / ahivRzcikagodhAzca, jAyante rAtribhojanAt // " vanamAlodAharaNenAyamapi rAtribhojanadoSasya tyAgamahattAM darzayati yathA "zrUyate hyanyazapathAnanAdRtyaiva lakSmaNaH / nizAbhojanazapathaM, kArito vanamAlayA // " zAstraM nidarzanaM ca vinA sakalajanAnubhavasiddha-rAtribhojanatyAgaphalamAha "karoti viratiM dhanyo, yaH sadA nizi bhojanAt / so'rddha puruSAyuSasya, syAdavazyamupoSitaH // " tadevaM rAtribhojanasya bhUyAMso doSAstatparivarjane tu ye guNAstAn vaktumasAkamazaktirevetyAha__ * "rajanIbhojanatyAge, ye guNAH parito'pi tAn / i na sarvajJAhate kazcidaparo. vaktumIzvaraH // 70 //
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 . 206 |"viirstutiH| . : ..': amitagatizrAvakAcAre'pi rAtribhojanasya niSedhaH kRtH| yatra rAkSasapizAcasaMcaro, yatra jantunivaho na dRzyate / yatra muktamapi vastu bhakSyate, yatra ghoratimiraM vijRmbhate // yatra nAsti yativargasaGgamo, yatra nAsti gururAjadarzanam / yatra saMyamavinAzi bhojanaM, yatra saMsajati jIvamakSaNam // yatraM sarvazubhakarmavarjana, yatra nAsti gamanAgamakriyA; tatra doSanilaye dinAtyaye, dharmadhyAnakuzalA na' bhuMjate // muMjate nizi durAzayAya ke, gRddhidoSavazavartino janAH / bhUtarAkSasapizAcazAkinI, saMgatiH kathamamIbhirasya ca // balbhate dinanizIthayoH sadA, yo nirastayamasaMyamakriyaH / zRMgapucchazaphasaMgavarjito, bhaNyate pazurayaM manISibhiH // Amananti divaseSu bhojanaM, yAminISu zayanaM manISiNaH / , jJAninAmavasareSu jalpanaM, zAntaye guruSu sevanaM kRtam // bhujyate guNavataikadA sadA, madhyamena divase dvirujvale; yena rAtridivayoranArataM, bhujyate sa kathito narAdhamaH / / ye vivayaM vadanAvasaniyorvAsarasya ghaTikAdvayaM sadA / bhuMjate jitahRSIkavAjinaste bhavaMti bhavabhAravarjitAH // ye vyavasthitamahaH susarvadA, zarvarISu racayanti bhojanam / nimnagAmisalilaM nisargataste nayanti zikharepu zAkhinam // sUcayanti sukhadAyi ye'ginAM, rAtribhojanamapAstacetanAH / pAvakoddhattazikhAkarAlitaM, te vadanti phaladAyikAnanam // . ye bruvanti dinarAtribhogayostulyatAM , racitapuNyapApayoH / te prakAzatamasoH samAnatAM, darzayanti sukhaduHkhakAriNoH / /
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 207 / rAtribhojanamadhizrayanti ye, dharmabuddhimadhikRtya durdhiyaH / te kSipanti pavivanhimaNDalaM, vRkSapaddhativivRddhaye dhruvam // ' ye vidhRtya sakalaM dinaM kSudhA, muMjate sukRtakAMkSayAM nizi / te vivRdhya phalazAlinI latI, bhasmayanti phalakAMkSayA punaH / / ye sadApi ghaTikAdvarya nidhA, kurvate dinamukhAntayorbudhAH / bhojanasya niyamo vidhIyate, mAsi taiH sphuTamupoSitadvayam // rogazokakalirATikAriNI, rAkSasIva bhayadAyinI priyA / kanyakA duritapAkasaMbhavA, rogitA iva nirantarApadAH // . dehajA vyasanakarmapaMDitAH, pannagA iva vitiirnnmiityH| nirdhanatvamanapAyi sarvadA, pAtradAnamiva dattavRddhikam // saMkaTaM satimiraM kuTIrakaM, nIcavittamiva raMdhrasaMkulam / ' nIcajAtikulakarmasaMgamaH zIlazaucazamadharmanirgamaH // . vyAdhayo vividhaduHkhadAyino, durjanA iva parApakAriNaH / sarvadoSagaNapIDyamAnatA, rAtribhojanaparasya jAyate // . padmapatranayanAH priyaMvadAH, zrIsamAH priyatamA manoramAH / / sundarA duhitaraH kalAlayAH, puNyapaMktaya ivAcavigrahAH // bhraMzitavyasanavRttayo'malAH, pAvanA himakarA iMvAgaMjAH / / zakramandiramivAstatAmasaM, mandiraM pracuraratnarAjitam // .. labdhacintitapadArthamujvalaM, mUripuNyamiva vaibhavaM sthiram / '. sarvaroMgagaNamuktadehatA, sarvazarmanivahAdhivAsitA // ..... jJAnadarzanacaritrabhUtayaH, sarvayAcitavidhAnapaNDitAH / . . sarvalokapatipUjanIyatA, rAtrimuktivimukhasya jAyate // -:
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 viirstutiH| ... zUkarI zaMvarI vAnarI dhIvarI, rohiNI maMDalI zokinI klezinI / durbhagA nissutA nirdhavA nirdhanA, zarvarIbhojinI jAyate bhAminI // , vAndhavairaMcitA dehajairvanditA, bhUSaNairmUSitA vyaadhibhirvrjitaa| / zrImatI hImatI dhImatI dharmiNI, vAsare jAyate bhuktitaH zarmaNI // rAtribhojanavimocino guNA, ye bhavanti bhavabhAginAM pre| 1, tAnapAsya jinanAthamIzate, vaktumatra na pare jagatraye // / ityanekazAstrasammatarAtribhojanaM pariheyamiti bhAvaH / upadhAnaM tapaH, praNayaM ca prakarSaNa nayaM nyAyaM "upadhAna viSe gaNDau praNaye'pi napuMsakamiti medinI" / tadvidyate'syAsAvupadhAnavAn , taponiSTaptadeho nayavAnapi, duHkhakSayArtha duHkhapraNAzanArthamAraM prAntabhAgaM, pAraM paraM lokaM "pAraM parataTe prAnte iti medinii"| "pAraM mutti ityamidhAnappadIpikA bauddhakoSaH" / aihalokaM pAralokaM, athavA''raM manuSyalokaM pAraM dUravarti tIraM 'pAraM paramhi, tIramhi' iti abhidhAnappa0" / athavA narakAdikaM kharUpatastatprApaNahetuM tatazca jJAtvA sarvameva tat , pramubhagavAn sarvavAraM bahuzo nivAritavAn tyaktavAn etaduktaM kathitaM prANAtipAtAdikaM niSedhAdikaM khato'nuSThAya parAMzca-sthApitavAn , nahi khato'sthitaH parAMzca sthApayitumalamityarthaH khayamadharme sthitaH parAJjanAndharme sthApayitumasamarthaH / stutikRtoktamiti / "bruvANo'pi nyAyaM khavacanaviruddhaM vyavaharan, paraM nAlaM kazciddamayitumadAntaM khayamiti / bhavAnizcityaivaM manasi jagadAdhAya sakalaM, svamAtmAnaM tAvaddamayitumadAntaM vyavasitaH" // 28 // anvayArtha-[se ] usa [uvahANavaM] tapakhI [prabhu] bhagavAn mahAvIrane [dukkhakkhayaTTayAe] ATha prakArake karmarUpI dukhoMko dUra karanekelie
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 209 [sarAibhattaM ] rAtri bhojana sahita [ itthI ] strI-sabhogAdi pApoMko [vAriyA] choDakara [ savvaM] tathA samasta [AraM] isa [loga] lokako (ca) aura [paraM] paralokako [vidittA] jAnakara [savvavAraM] adhikAdhika pramANameM samasta parabhAvakA [vAriyA nivAraNa kiyA // 28 // * bhAvArtha-jo vaktA jisa pravRttikA upadeza karatA hai vaha vaisA hI vartana bhI karatA hai, tava hI usake upadezakA prabhAva par3atA hai| mahAvIraprabhune mokSapAnekA jo upadeza kiyA usameM ve svayaM bhI salama rahe haiN| isIse kahA gayA hai ki bhagavAnne ATha karmarUpI dukhoMkA nAza karaneke lie strI-saMsarga tathA rAtribhojana aura 18 pApoMkA vaya tyAga kiyA thaa| isake atirikta ghora tapa karate hue isaloka-paraloka athavA manuSyaloka narakalokAdikA rahasya jAnakara una savakA tyAga kiyA // 28 // . bhASA-TIkA-bhagavAn strIsasarga aura strIke paDosameM rahane takake kahara tyAgI the| unhoMne brahmacaryya pAlana karaneke lie nava vADa vizuddha zIla pAlana karanA batAyA hai| yahAM taka to kahA hai ki jisa sthAna para strI vaiThakara gaI hai, brahmacArI usa sthAna para eka ghaTA taka vilkula na baiThe / kyoMki usake azuddha aura garma paramANuoMkA prabhAva suzIlake lie hAnikara hai| yahI brahmacAriNIke lie bhI samajhanA caahie| isake atirikta Apa rAtribhojanake bhI pratyakSa virodhameM the, kyoMki rAtrimeM bhojana karanese trasa jIvoMkI hiMsAkA honA anivArya sayoga hai / isI kAraNase rAtribhojana karanA manA kiyA hai| rAtribhojana isa lie varjita hai ki rAtrimeM bhojana karanevAloMke lie hiMsAkA nivAraNa karanA azakya hai| ata. hiMsAkA tyAgI rAtameM bhojana na kare / magara jo jIva tIvra rAga bhAva rakhate haiM unase isakA tyAga nahIM ho sktaa| kyoMki jise bhojanase atyadhika anurAga hogA vaha hI prANI rAta dina khAtA pItA rhegaa| aura jahA rAga vandhana hotA hai vahA pramattayoga vyApAra avazya rahatA hai / aura pramatta prANI hiMsA avazya kregaa| ghahutase yaha bhI kahate haiM ki yadi sadAkAla bhojana karanemeM hiMsA hotI hai to dinameM bhojana na karake rAtako hI khAnA cAhie? kyoMki isa prakAra karanese sadaiva to hiMsA na hogI / magara yaha bAta nahIM hai, yadyapi udarake vIra. 14
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 / viirstutiH| / / bharane kI apekSA saba prakArake bhojana samAna haiN| paraMtu annakke bhojanameM jitanA sAdhAraNa rAga bhAva hai, utanA mAMsa bhojanameM nahIM / mAMsa bhojana meM vizeSa rAga bhAva hai| jitanA ghAsa 'khAnevAlI gAyako cArA milane para khAte samaya sAmAnya rAgabhAva hai, utanA thoDA rAgabhAva cUhe mAranevAlI villIko nahIM / villIko mAsa bhojanameM vizeSa rAgabhAva hai| kyoMki annakA bhojana sahajameM mila jAtA hai aura mAMsakA bhojana atizaya kAmAdikakI apekSA athavA zarIrAdikake mohakI apekSA vizeSa prayatnase taiyAra kiyA jAtA hai| isI taraha dinakA bhojana sava manuSyoMko sahaja hI prApta hojAtA hai| isIlie usameM sAdhAraNa rAgabhAva pAyA jAtA hai, parantu rAtri bhojanameM to zarIrAdika va kAmAdika poSaNa karanekI apekSA vizeSa rAgabhAva AtA hai| ata eva rAtribhojana sarvathA tyAjya hI hai| isake atirikta dIpakake prakAzameM vArIka jIva AkhoMse ThIka 2 nahIM dIkhate, tathA rAtrimeM dIpakake prakAzase nAnA prakArake aise choTe baDe jIva dhUmane lagajAte haiM, jo dinameM kabhI dikhalAI nahIM paDate / ata eva rAtri bhojanameM to pratyakSa hiMsA hai, aura rAtrimeM bhojana karanevAlA hiMsAse kabhI vaca nahIM sktaa| ataH jisa mahAbhAgyazAlIne rAtameM AhAra karanA sarvathA choDa. diyA hai vahI saccA ahiMsaka hai / rAtri bhojanake choDe vinA ahiMsAvratakI siddhi nahIM ho sakatI / ata eva koI 2 AcArya ise aNuvratameM bhI garmita karate haiN| sAgAradharmAmRtameM kahA hai ki ahiMsAvatakA sAdhaka rAtri bhojanakA tyAga avazya karatA hai| kyoMki mUla vrata kI zuddhi ke lie tathA ahiMsAvratakI rakSAke nimitta rAta meM cAra prakAra kA AhArakaranA tInayogase dharmI jIvoMke lie varjita hai| - purAne vicArake manuSyoM kA yaha bhI mata hai ki rAta honepara bhUta preta Akara AhArako jhUThA karadete haiN| aura bahutase jIva aise bhI haiM jinako rAtrimeM dekhanA kaThina hai| yadi jUM Adi jIva bhojana meM khAyA jAya to jalodara jaise rAjarogoMkA ho jAnA kucha asaMbhava nhiiN| ata: rAtri bhojanakA tyAgI hI uparokta ApattiyoMse muktahokara indriya vilAsake jAlase chUTa sakatA hai| vanamAlAne rAtribhojanake dopa kI zapatha dilavAI thii|
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 211 jaina rAmAyaNameM kahA hai ki rAmajI lakSmaNa aura sItAke sAtha dakSiNApathameM ghUmate 2 kUrcanagarameM A nikle| vahAM mahIdhararAjAne apanI vanamAlA nAmaka putrIkA vivAha lakSmaNase karadiyA / kuchadina rahakara vahA~se java tInoM vidA honelage taba vanamAlA bhI lakSmaNake sAtha clnelgii| parantu lakSmaNane use sAthameM na calanekI sammati dii| yaha suna khAmIke virahameM kAtarabhAva hokara volI ki nAtha ! Apa mujhe vApasa kavataka Akara le jAoge? yaha vizvAsa na honese sAtha hI rahUMgI / lakSmaNane use vizvAsa dilAneke lie prANAtipAta jaise aneka pApakI kaDI zapatha lI / taba usane una zapathoMpara asantoSa prakaTa kiyA aura rAtribhojanake pApakI zapatha dilAI / lakSmaNa vaha zapatha lekara rAmake sAthameM jaamilaa| usa samaya rAtri bhojanakA pApa cAra prakArakI hatyAoMseM bhI adhika samajhA jAtA thaa| kisIne kahA hai ki supAtra-puruSa dinameM Ate haiM ve rAtako nahIM A pAte, ataH dina asta honepara unako AhAra denese vaMcita raha jAtA hai| ata dAnI aura kalyANakI kAmanA rakhanevAlApuruSa rAtameM bhojana karanA tyAga detA hai| puruSoMke tIna prakAra-uttama puruSa madhyAnha samaya bhojana karate haiM, madhyama puruSa dovAra khAte haiM, parantu jo sarvajJake kahe hue dharmase anabhijJa haiM, ve pazukI taraha dinarAta carate rahate haiM / do ghahI dina caDhanetaka rAtri nikaTa rahatI hai, do ghaDI dina vAkI rahane para rAtri samIpa meM A jAtI hai, ata. savere kA dughaDiyA dharmArAdhana aura svAdhyAyake lie hai / tathA sAjhake dughaDiyemeM pratikramaNakA AraMbha hojAtA hai| ataH una do do ghar3iyoMko choDa kara jo AhAra karate haiM ve prazaMsanIya puruSa haiN| kyoMki unakA AdhA janma-samaya to upavAsa karane meM hI vyatIta ho gayA hai| zrAvakakI 11 pratijJA (pratimA) oMmeM chaThavI pratijJA rAtribhojanake choDane kI hotI hai, jisameM anna, pAnI, khAnekI vastu mimaI Adi, aura pAna supArI Adi khAdakI vastue~ tathA cATanekI vastue~ Adi jo rAtameM nahIM bhogatA vaha saba usaprANI jIvoMkI anukampA karanevAlA sacA gRhastha hai|
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 , viirstutiH| . . ' : chaThA vrata munioMkA rAtri bhojana tyAga hai-munivarga to mahAvratoMko lekara rAtribhojanase sarvathA virakta ho jAtA hai| dazavaikAlikama , usakA chaThavAM vrata isa prakAra kiyA gayA hai| aura vaha guruke sanmukha yoM pratijJA letA hai ki __ bhagavan ! meM rAtribhojana karanekA tyAga karatA huuN| aura anna, pAnI, khAdya khAdyAdi padArthoMkA rAtri ke samaya na bhojana karUMgA, na karAUMgA, na karane vAlekI anumodanA bhI kruuNgaa| sArI umarabharakelie tInakaraNa aura tIna yogoMse arthAt mana-vacana-kAyAse rAtameM, AhAra na karUMgA na karAUMgA, tathA anumodana bhI na karUMgA / he bhagavan ! usa rAtribhojanake pAparUpa daMDase meM pIche haTatA hUM, usakA pratikramaNa karatA hUM, apane AtmAkI sAkSIse use niya samajhatA hUM, gurukI sAkhase usako ghRNita samajhatA hUM, aura AtmAse usa pApa kA tyAga karatA huuN| ahiMsA mahAvratakI rakSAkelie rAtribhojanakA tyAga kiyA gayA haiaura vaha bhI isa janmake antima zvAsa taka choDA gayA hai| use mahAvrata na kaha kara vrata isalie kahA hai ki mahAvratoMkI taraha isakA pAlana karanA adhika kaThina nahIM hai| isIkAraNase ise mUlaguNameM na rakha kara uttaraguNameM rakhaliyA hai| aura ise mahAvratoMke pIche isa lie paDhA hai ki prathama aura antima tIrthakarake samaya manuSya samudAyakA khabhAva RjujaDa aura vakrajaDa hotA hai| aura madhyake tIrthaMkaroMke samayake manuSyoMkI buddhi Rjupraja honese isakA pATha sugamatayA samajhaneke lie mahAvratake pIche joDa diyA hai| isase yaha bhI siddha hai ki mahAvratoMkI bhAti hI isa vratakA pAlana bhI kiyA jAyA kare / dravya-kSetrakAla-bhAvakI tathA mizraNAmizraNakI dRSTise isake aneka prakAra haiM jaise-dravyase azanAdi, kSetrase aDhAI dvIpame, kAlase rAtake samaya aura bhAvase dveparahita hokara isakA pAlana karanA Avazyaka hai| . isake atirikta aura prakAra bhI pAe jAte haiN| jaise ki-AhArAdi rAtameM grahaNa karanA aura rAtameM khAnA, rAtameM grahaNa karanA aura dinamai sAnA, diname grahaNa karanA aura rAtameM khAnA, dinameM grahaNa karanA aura dinameM khaanaa|
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - in...-- --. bur.autLHalandana saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 213 ina cAroM bhaMgoMmeM pahaleke tIna,bhaMga sAdhuke lie azuddha arthAt prAhya nahIM haiM, aura antima zuddha bhaMga grAhya hai| ___ dravya aura bhAvakI apekSAse bhI rAtribhojanake cAra bhaMga vana jAte haiN| jaise-kevala dravyase, kevala bhAvase, dravya aura bhAva donoMse, tathA dravya aura bhAvase rhit| sUryodaya yA sUryake astakA sandeha honepara bhI bhojana kiyA jAtA hai, vaha kevala dravyase rAtri bhojana hai bhAvase nahIM hai / "meM rAtameM bhojana karUM" aisA vicAra ho jAya aura khAyA piyA kucha nahIM hai taba vaha kevala bhAvase rAtri bhojana hai, dravyase nhiiN| buddhi kAma karate hue bhI rAtrimeM AhAra kara lenA, yaha dravya aura bhAva donoMse hai aura na rAtrimeM bhojana karanA na karane kI abhilASA hI khaDI karanA yaha dravya aura bhAvase rahita bhaMga hai| buddhoMke ATha upadezoMmeM bhI rAtribhojana varjita hai, jaise1 'pANAtipAtA' veramaNi sikkhApadaM 'samA diyAmi' / 2 'adinnAdAnA' veramaNi sikkhApadaM samA 'diyaami| 3 'abrahmacAriyA' veramaNi sikkhApadaM samAdiyAmi / 4 'muSAvAdA' veramaNi sikkhApada samAdiyAmi / 5 'surAmeraya-majjha-pamAdaThAnA' veramaNi sikkhApadaM samAdiyAmi / 6 'vikAlabhojanA' veramaNi sikkhApadaM samAdiyAmi / 7 'naccagItavAdita visukadassana mAlA gandhavilepanadhAraNa, maMNDana bhUpaNaThAnA' veramaNi sikkhApadaM samAdiyAmi / 8 'uccAzayana, mahAzayanA, veramaNi sikkhApadaM samAdiyAmi / bhAvArtha meM kisI prANadhArI jIvakA prANa lenese virakta hotA huuN| 2 kisI dUsarekI vastu vinA die na lenekI pratijJA karatA hai| 3 saba prakArake strIsamAgama se vaMcita honekI pratijJA karatA huuN| 4 sava prakArake jhUTha bolane kI pratijJA lekara virakta hotA huuN| 5 kisI prakArakA mAdaka dravya yA gAjA-bhAga-madirAdika sevana karanese viraka hotA huuN| 6 asamaya arthAt dopaharake bAda bhojana karanese vAz2a Akara virakta hotA hUM [ vauddha loka dopahara bAda kucha nahIM khAte aura rAtameM bhI nahIM khAte]
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 viirstutiH| . . 7 nAcane, gAne, Dhola bajAne Adi aneka prakArake tamAze dekhane tathA phUlamAlA, gandha, lepanAdika lagAne tathA AbhUSaNa zRMgAra karanese virakta hotA hai| , 8 Uce aura vaDhe ArAma denevAle AsanoM aura baDI zayyAoMmeM zayana karanekA tyAga karatA huuN| ityAdi-chaThaveM niyamameM rAtri bhojana inake yahAM bhI varjanIya hai| ghora andhakArameM AkhoM se kucha nahIM dIkhatA, usa samaya rAtameM uDane- - vAle jIvoMkA bhojanameM paDajAnA bhI sabhava hai ataH rAtameM kauna khA-pI sakatA hai ? rAtri bhojanake pratyakSa dopa___ "bhojanameM kIDI khAI jAne para buddhikA nAza karatI hai, yUkA khAI jAya to jalodara ho jAtA hai, makkhIse vamana ho jAtA hai, peTameM makaDI jAnese koDha ho jAtA hai / kATA yA lakaDI kA TukaDA galemeM pIDA kara detA hai| zAka bhAjImeM viccha AjAya to vaha halaka ko DaMka mArakara vedha detA hai / galemeM yadi vAla aTaka jAya to kharakA bhaMga ho jAtA hai, rAtameM khAnese ye dopa pratyakSa ho jAte haiN|" "rAtameM varatana mala kara sApha karate samaya kuMthuvA Adi vahutase jIva masale jAte haiN|" "rAtameM prAzuka vastue~ bhI na khAnI cAhie kyoMki modaka phalAdikoM ke jIva rAtameM dikha nahIM skte|" "sUryake tejame Rg yajuH sAma, isa taraha tInoM vedoMkA teja hai yaha vedajJoMkA kahanA hai, aura isIlie sUryakA nAma trayItanu paDA hai, usake kiraNoMse sava kucha pavitra ho jAtA hai, aura samasta zubhakarma usake prakAzameM ho, usake abhAvamai zubhakarma jo bhojana pAnAdika haiM ve na karane caahie|" "vedajJa kahate haiM ki Ahuti, snAna, zrAddha aura devArcana dAna Adi rAtrimeM vidhAna karane yogya nahIM haiN| parantu rAtribhojana to bilkula tyAjya hai|" "dinake AThaveM bhAgameM sUryakA prakAza manda ho jAtA hai, ata buddhimAnone use bhI rAtri samajhA hai / aura usa samaya bhI bhojana varjanIya hai|" , "devatA pahale paharame jIma lete haiM, Rpi madhyAnhameM bhojana karate haiM, tIsare paharameM pitRlokoMkI bhojana-nivRtti hotI hai, cauthe paharama daitya aura dAnava bhojanase nivaTate haiM / sanbhyAmeM yakSa rAkSasa khAte haiM, ataH he yudhiSThira! sava devatAoMkI velAkA atikrama honese rAtri bhojana abhojana hai|"
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA - hindI - gurjara bhASAntarasahitA 215 AyurvedameM rAta meM khAnA pInA manA hai "sUryake asta ho jAne para hRdayakamala aura nAbhikamala atizaya saku - cita ho jAte hai, ata rAtameM bhojana na karanA cAhie, kyoMki aneka sUkSma jIva khAe jAte haiM, aura rAtameM khAyA gayA bhojana svAsthyakara nahIM hotA, aura bhali bhAnti jATharI meM jAkara usakA pAka-bhI nahIM banatA / " " jo dinarAta ve samaya khAne pInemeM hI masta rahatA hai vaha binA sIMga pUMcha kA pazu samAna hai / ata. manuSyako dinameM bhI niyamita bhojI-bhojana saMyamI honA cAhie / " do ghaDI dina caDhe taka tathA do ghaDI dina rahane para jo bhojana pAna tyAga detA hai, vaha rAtribhojanake doSoMko jAnanevAlA puNyakA bhAgI hotA hai / " 2 " jisane dinameM bhojana karanekA abhyAsa yA rivAja to DAla liyA hai, magara pratijJA nahIM lI hai to kyA use nivRtti rUpa puNya nahIM milatA ? isakA uttara yaha hai ki- kisIne rakama to karjameM dedI hai magara vyAja nahIM kholA hai, ata vaha vasUla karate samaya vyAja lenekA hakadAra nahIM hotA kyoMki duniyAdAroMmeM bolIkA mUlya hai / " "jo dinameM bhojana karanA tyAga kara rAtameM hI khAnA pasada karatA hai, vaha mAno mANikyako choDakara kAcake TukaDeko pasada karanevAlA jaDa buddhi hai / " "dinake hote hue bhI jo kalyANakI icchAse rAtrimeM bhojana karate haiM ve sundara aura kamAe hue 'kheta' ko choDa kara mAno khArIlI - namakIna rehIdAra bhUmimaM dhAnya vonA cAhate haiM / " "rAtrimeM khAnese ullu kAka- vilAva- giddha-rAkSasa sApa-vicchra-goha-camagIdaDabAgula Adi aneka burI yonieN pAte haiM / " jo puruSa rAtri bhojana tyAga detA hai vaha dhanyavAdakA pAtra hai, kyoMki vaha apanI AdhI Ayu upavAsameM bitA rahA hai / " "rAtri - bhojanake tyAgameM jo jo guNa haiM, unake viSayameM adhika kyA kahA jAya usake saba prakArake lAbha sarvajJa hI jAnate haiM / "
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 / viirstutiH| - - isake atirikta amitagati zrAvakAcArameM bhI aneka doSa dikhAe haiM, jaise-"rAtameM rAkSasa aura pizAca ghUmate haiM, jIvoMke samUhako bhali prakAra dekhA nahIM jAtA, jisa vastukA niyama kiyA ho usa padArthako bhI anajAnapanase khA sakatA hai, aura usasamaya ghora andhakAra chAyA rahatA hai|" "usa samaya supAtra sAdhu mahApuruSoMkA bhI AnA kaThina hai, jisameM gurudevakA sevA satkAra nahIM kiyA jA sakatA, aura sayamakA nirantara vinAza ho jAtA hai, yahA taka ki choTe moTe jIva bhI bhakSaNa kara jAtA hai / " "jisame dAnAdika zubhakarma-bhI varjita haiM, lokoMkA AnA jAnA usa samaya vilkula baMda ho jAtA hai, jo ekAnta doSoMkA ghara hai, jisameM dinakA abhAva hojAtA hai, aisI rAtrimeM dharmadhyAnakuzala manuSya bhojana kamI nahIM krte|" "jo durAzayake kAraNa jIbhake khAdake pherameM paDa kara rAtrime bhojana kara lete haiM ve bhUta pretoMkI saMgatiko na ... choDa skeNge|" "jisane yama-niyama-saMyamakI kriyAoMkAtyAga kara diyA hai, aura dinarAta khAne pInemeM hI pilA paDatA hai, use buddhimAna vinA sIMga pUMchakA pazu hI samajhate haiM / magara usake pazuo jaise khura hI to nahIM haiM" "buddhimAn zArIrika sukha aura jIvarakSAke lie diname bhojana karate haiM, rAtrima ArAmase sote hai, jJAnIjana samaya vicAra kara volate haiM, tathA AtmazAntike lie guru janakI satsagati aura sat zAstrakA zravaNa-manana aura nididhyAsana karate haiM / " "guNavAn aura uttama puruSa sadaiva diname eka vAra bhojana karate haiM, madhyama-puruSa ujvala dinameM do vAra AhAra karate haiM, aura jo dinarAta nirantara carate hI rahate haiM ve manuSyoMmeM adhama haiM / " "jo purupa dinake Adi aura antakI do ghaDiyoko choDa kara bhojana karate haiM, unako kamI svAsthya bigaDanekA bhaya nahIM rahatA, ve indriyoMke ghoDoM ko jItakara saMsAra bharake kapTase ekadama halke ho jAte hai / " "jo puruSa apane pAsa dIpaka rasakara rAtako khAte haiM mAno ve svabhAvase nIcekI ora vahanevAlI nadIke jalako vRkSakI coTIke Upara pahucAyA cAhate haiM" "jo rAtri bhojanako sukhadAyaka jIvana mAnatA hai vaha Agase jale hue vanako mAno phaladAyaka mAnatA hai, magara yaha anahonI vAta hai|" "jo dina aura rAtake khAnemeM varAvara puNya aura pApakI mAnyatA rakhate hai ve mAno sukha aura du.khake pradAtA prakAza aura andhakArako samAna dekhate haiN|" "jo dharmabuddhise rAtameM khAte haiM, ve nizcayase vRkSoMkI paddhatiko vaDhAneke
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ Non-Sat sASHRADDHELL saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 217 lie mAno vajra aura Agako pheMka rahe haiN|" "jo puNyakI abhilASAse dina bhara to khUba bhUkhe rahate haiM, aura rAta par3ane para khAne laga paDate hai ve phaladAra latAko punaH phalakI icchAse mAno kATa rahe haiN|" "jo puruSa do ghaDI dina caDhe taka savere navakArasI tapa rakhate haiM, aura do ghaDI dina rahanepara carama pratyAkhyAna kara dete haiM, ve eka mAsameM mAno do upavAsakA phala prApta kara lete haiN|" "rAtameM khAnevAloMko ye sAmagrie milatI haiM, unheM roga aura zoka yukta tathA kalaha karanevAlI rAkSasIkI taraha DarAnevAlI strI milatI hai, mahApApase utpanna antarAya-du kha denevAlI kanyA prApta hotI hai, putra vyasanI aura kAle sApakI taraha DarAvane hote haiM, gharameM daridratA rahatI hai, chidrAnveSaka nIcapuruSakI lakSmI kI taraha saMkaTa rUpa andhakArase paripUrNa ghara hotA hai| nIca jAtimeM paidA hokara nIca karma karane par3ate haiM / samabhAva-satya-zIla-nirlobhatAkA abhAva rahatA hai, anyakA aniSTa karanevAle durjanakI taraha aneka duHkha denevAlI vyAdhise ghirA rahatA hai| samasta doSoMke samUhase pIDita rahatA hai / ityAdi aneka doSoMkI utpatti ho jAtI hai|" majalate haiM, roga ra saba prakArake Antarika sampattuira nara Adi rAtri bhojana tyAgane vAloMke guNa-"kamala patrake samAna AkhoMvAlI, priya vacana bolanevAlI, manohara lakSmIkI samAnatA rakhanevAlI strI use prApta hotI hai, kalA aura vidyAkI khAna, puNyakI paMktikI taraha sundara zarIravAlI, kanyA milatI hai / " "vyasana pravRttise rahita candramAkI bhAti usake ghara nirmala caritravAn putra hotA hai| indrake mandirakI taraha andhakAra rahita pracura ratnoMse zobhita makAna milate haiN| sthira vaibhava pAte haiM, vAJchita padArtha milate haiM, roga rahita sundara zarIra dharmasAdhanake lie prApta hotA hai, adhika kyA kahA jAya use saba prakArake sukha samUha prApta hote haiN|" "isake atirikta jJAna-darzana aura caritrakI Antarika sampattise mI usakA AtmA alaMkRta hotA hai, 14 brahmANDoMkA pati hokara sura-asura nara Adi ke pUjanIya hote haiM, vaibhavake pAnekA inheM ahaMkAra bhI nahIM hotA, nyAyase dhana kamAte haiM, karmazUra hote haiM, rAtri-bhojanase vimukha aura lAgioko ye sAmagrI saMyoga mmelate haiM / " "ve vAndhavoM dvArA pUjita hote haiM, jinakI putrAdi dvArA khva sevA hotI hai, nIroga hote hai, lakSmI jaisI zarmIlI buddhimatI strI
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 , viirstutiH| , " milatI hai, jisakA svabhAva dharmAtmA aura saccaritrAnugAmI hotA hai, ye saba sukha dinameM yatnapUrvaka bhojana karanevAle satyavAdIko milate haiN|" ' ityAdi aneka zAstra saMmata honese rAtribhojanako aprAkRtika aura dUSita samajhakara choDa denA caahie| prabhu mahAvIra rAtribhojanake svayaM tyAgI the, aura auroMko bhI tyAga karanekA upadeza karate the, tathA sadaiva tapazcaraNa kiyA karate the, apAra namratA thI, unakI vANI anantanayoMse zuddha thii| unhoMne saMsAra aura mokSakA svarUpa batAyA thA, saba prakArake AsravoMse Apa rahita the, auroMko bhI Asravake pApajAlase sadA rokate the, kyoMki jo svayaM adharmI aura anItimAn ho vaha auroMko dharma aura nItimeM kyoMkara sthApana kara sakatA hai| jo svayaM dharmijana-naitika jIvana vyatIta karanevAlA ho vahI auroMko pApakarmake gaDhese nikAla sakatA hai / kisIne kahA bhI hai ki "jo khayaM to nyAya kI vAta kahatA ho, parantu nyAyake viruddha AcaraNa karatA ho to vaha auroMpara apanA kucha bhI prabhAva nahIM DAla sakatA, kyoMki 'adAnta' kabhI indriya nigraha nahIM kara sktaa|" aura prabhune isa loka aura paraloka ko jAnakara pApoMse sarvathA nivRtti prApta kI thI // 28 // ra gujarAtI anuvAda-bhagavAn mahAvIra prabhu strIsaMsarga ane strInI najIka rahevAnA paNa kaTTara tyAgI hatA, temaNe navavADa vizuddha brahmacaryanu pAlana karavAnuM kartuM che, ne sthAna para strI veThI hoya tyA brahmacArI eka kalAka sudhimA naja bese, kAraNa ke tenA azuddha paramANuo suzIla purupane hAnikara cha / eja brahmacAriNI mATe samajI lebu / rAtribhojana tyAgI te uparAnta teo rAtribhojananA paNa pratyakSa virodhI hatA, kAraNa ke rAtribhojanathI prasa jIvonI hiMsA thAya che, tethI rAtrimA bhojana karavAnI manA karavAmA ,AvI che, hiMmA tyAgI rAtribhojana na ja kare, je jIva tIvra rAga bhAva-sahita hoya che, te teno tyAga karI zakato nathI, kAraNake je jIvane bhojana para adhika prIti hoya cha, te rAtra ke divaze khAto pIto ja raheze, jyA rAga vandhana hoya che tyA pramattabhAva jarUra rahe che, ane pramattabhAvayukta prANI hiMsA avazya kare che.
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ MALA -HaramuparnamaA NRAR saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 219 ghaNAmo ema paNa kahI de cha ke jo bhojana karavAmAM sadA kALa hiMsA thaI jAya che, to divase bhojana na karatA rAtreja khAvaM joie, kAraNa ke tema karavAthI sadA kALanI hiMsA thatI nathI, parantu te vAta ThIka nathI, jo ke udara bharaNanI apekSAe sarva prakAranA bhojana samAna cha, paNa zAkAhArI bhojanamA jeTalo sAdhAraNa ane sAtvika bhAva cha, teTalo mAMsa bhojanamAM sAlika-bhAva nathI, mAMsa bhojanamAM vizeSa rAgabhAva cha, / ghAsa khAnArI gAyane ghAsa khAtI vakhate jeTalo sAmAnya rAgabhAva cha, teTalo uMdara mAranArI hiMsaka vilADImA nathI, bilADIne mAsa bhakSaNamA vizeSa rAga bhAva cha / 'anna bhojana' sahajamA utpanna thAya che bhane maLe paNa che, ane mAsa bhojana atizaya kAmAdikanI khAtara athavA zarIrAdikanA mohanI khAtara vizeSa prayatne karavAmAM Ave che, e rIte divasarnu bhojana sarva manuSyone sahajaja prApta thAya che, tethI temA sAdhAraNa rAgabhAva thAya che, parantu rAtribhojanamA to zarIrAdika tathA kAmAdikanA poSaNanI khAtara vizeSa rAga bhAva Ave che, tethI paNa rAtribhojana tyAja ja ch| dIpakadoSa-vaLI dIvAnA prakAzamA jhINA jantuo AMkhathI varAvara dekhAtA nathI, temaja rAtre dIvAnA prakAzathI judI judI jAtanA evAM nAnA moTA jantuo pharavA lAge che, ke je divase kyAreya paNa dekhAtA nathI, tethI rAtribhojanamA pratyakSa hiMsA che, ne rAtribhojana karanArA hiMsAdhI paNa kyAreya vacI zakatA nathI, / tethI je bhAgyazALI rAtri bhojanano sarvathA tyAga kare che, te sAco ahiMsaka che, rAtribhojananA tyAga vagara ahiMsA vratanI siddhi nathI thaI shktii| tethI koI koI AcArya teno prathama aNuvratamA samAveza kare cha / sAgAradharmAmRtamA kamu cha ke ahiMsAvratano sAdhaka rAtribhojanano avazya tyAga kare che, kAraNa ke mUlavratanI zuddhine mATe temaja ahiMsA pratanI rakSA khAtara rAne cAra prakArano AhAra triyoge karI dhamI AtmAo mATe carjita cha / junA vicAronA manuSyono e paNa mata che ke rAtri thatAM bhUta preta AvIne mAhArane abhaDAvI de che, vaLI ghaNAM jIvo evAM che, ke rAne te jovA vahu muzkela
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 / . viirstutiH| paDe che, jo jU Adi jIva bhojanamA khavAI jAya to jalodara jevA rAjarogo yavAno saMbhava rahe che, tethI rAtribhojananA tyAgIja uparokta ApattioyI vacIne dUra rahI zake che, / ' vanamALA nAmanI rAjakanyAe potAnA pati lakSmaNajIne rAtribhojananA doSanA sogana khavaDAvyA htaa| jaina rAmAyaNamA lakheluM che ke rAmacandrajIlakSmaNajI ane sItAnI sAthe dakSiNamAM pharatA pharatA kUrcanagaramAM AvI pahoMcyA, tyAM mahIdhara rAjAe potAnI vanamALA nAme putrInA lagna lakSmaNa sAthe karyA, thoDA divaso rahyA vAda tyAMthI jyAre traNeya vidAya thavA lAgyA tyAre vanamALA paNa lakSmaNanI sAthe cAlavA lAgI, tyAre lakSmaNe tema na karavA kaDuM / te sAbhaLIne svAmInA virahathI duHkhI thatA te volI ke nAtha ! Apa mane pAchA pharatAM laI jazo ke kema, te vAvatano mane vizvAsa na hovAthI hu~ ApanI sAtheja rahIza, lakSmaNa tene vizvAsa bese te khAtara prANAtipAta jevA pApanI bhayaMkara pratijJA karI, tyAre teNe te te pratijJAo para asantoSa pragaTa karIne rAtribhojananA pApanI pratijJA levaDhAvI, lakSmaNe paNa te pratijJA khIkArI lIdhI ane te rAma sAthe jaI malyA / te samaye rAtribhojananuM pApa cAra prakAranI hatyAothI paNa vadhu mAnavAmA AvatuM hatuM / koIe kaDuM che ke-supAtra puruSa divase Ave che, teo rAne AvatA nathI, tethI divasa asta thatA temane AhAra devAnuM vanI zakatuM nathI, tethI dAna tathA kalyANanI icchA pUrNa rAkhanArA puruSo rAtre bhojana karavAno tyAga kare cha / puruSonA traNa prakAra uttama puruSa madhyAnha samaye bhojana kare che, madhyama purupa ve vakhata khAya che / parantu je sarvajJa kathita dharmathI anamijJa che te pazunI peThe divasane rAta khAdhA kare ch| ve ghaDI divasa caDatAM sudhI rAtri najIka gaNAya che, ve ghaDI divasa vAkI rahetA rAtri samIpa gaNAya che, tethI savAranI ve ghaDI dharmArAdhana tathA khAdhyAya mATe che, ane sAjanI ve ghaDI pratikramaNa mATe che, tethI te vabve ghaDimone choDI je AhAra kare che, te purupa prazaMsanIya che, kAraNa ke tema karavAthI jIvanano ardhabhAga to upavAsamAM vyatIta thAya cha /
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 221 zrAvakanI 11 pratijJA (paDimA) mAM chaThI rAtri bhojana tyAganI cha / je anna-pAna-khAdima-khAdimanI vastuono upayoga rAtre karato nathI, te sarva jIvonI anukampA karavAvALo sAco gRhastha che. muniornu chaTuM vrata-rAtribhojana tyAga che, munio to rAtribhojanano sarvathA tyAga kare che, dazavaikAlikasUtramA rAtribhojanatyAgarUpa chaLu vrata A pramANe kayuM che, ziSya gurunI samIpe pratijJA kare che-ke he bhagavAn ! hu rAtribhojanano jIvana paryanta sarvathA tyAga karUM chu, huM jIvana paryaMta traNa karaNa ane traNa yoge karI arthAt mana-vacana ane kAya dvArA anna pANI-khAdya khAdya (mevA vigere khorAka ane mukhavAsAdi) ema cAre prakAranA AhAra rAne karIza nahi, karAvIza nahi, bhane karanArane anumodana paNa ApIza nahi, pUrve je rAni bhojana sambandhI pApa karyu hoya tenAthI hu~ nivRtta thAUM chu, Atma sAkSIe te pApane niMdu chu, ApanI pAse te pApane avagaNuM chu, mane havethI te pApakArI karmathI mArA AtmAne sarvathA alaga karuM chu, ityaadi| ahiMsA mahAvratanI rakSAne mATe rAtribhojanano tyAga karavAmA Ave che, bhane te paNa yAvajjIva sudhI tyAga karelo cha, tene mahAvrata na kahatAM vrata tarIkeja gaNAvyuM che, tenuM kAraNa e che ke mahAnatonI peThe tenu pAlana bahu kaThina nathI, te khAtara tene mUla guNamAM na gaNatA uttara guNamA gaNAvyuM che, / vaLI mahAvratonI pAchaLa tene eTalA mATe gaNAvyu ke-prathama ane antima tIrthakaranA samayanA manuSyono khamAva Rju jaDa vakra jaDa anukrame hoya che, teno pATha sugama rIte samajAvavAne mATe mahAvrata sAthe tene joDI devAmA AvyuM che, tethI e sAvita thAya che ke mahAvratonI peThe A vratarnu paNa pAlana karavAnu cha / danya-kSetra-kAla-bhAvanI temaja mizrAmizra draSTie tenA aneka prakAro che, jemake dravyathI asanAdi, kSetrathI aDhI dvIpamA, kAlathI rAneM bhAvathI dveSa rahita yaIne tenuM pAlana karavU Avazyaka che.
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 viirsttiH| " te uparAnta bIjA paNa prakAro che, jema ke AhArAdi rAne grahaNa . karavAne rAtre khAvAM, rAtre grahaNa karavAM ne divase khAvAM, divase grahaNa karavAM ne rAtre khAvAM, divase grahaNa karavAM ne divase khAvAM, A cAra prakAramAMnAM pahalA / traNa sAdhune mATe azuddha arthAt agrAhya cha, ne chevaTano prakAra zuddha bhane grAhya cha / ___ dravya bhane bhAvanI apekSAe paNa rAtribhojananA cAra bhAMgA thAya che, jemake kevaLa dravyathI, kevaLa bhAvathI, dravya ane bhAva vaMnethI, dravya ane bhAvathI rahita, / sUryodaya athavA sUryAstano sandeha paDavA chatAM paNa bhojana karavAmA Ave che, te kevaLa dravyathI rAtribhojana che, bhAvathI nahi, / "huM rAtre bhojana karIza" evo vicAra thAya, te kevaLa bhAvathI rAtribhojana che, bhale pachI kAMi khAdhuM pIdhuM na hoya, jANavA chatA paNa rAtre bhojana karavU, te dravya ane bhAva vaMnethI che, ane rAtre bhojana na kara, temaja icchA paNa na karavI, te dravya bhAva vaMnethI rahita prakAra cha / vauddha matamAM rAtribhojana varjita buddhanA ATha upadezomAM rAtribhojana varNya gaNyuM che, jemake(1) koI prANadhArIno prANa nahiM levAnI huM pratijJA karUM chu. (2) adattAdAna (corI) no tyAga karuM chu. (3) sarva prakAranA strIsamAgamanA tyAganI pratijJA karUM chu. (4) sarva prakAranA asatya vacanathI viramuM chu. (5) koI paNa prakAranA mAdaka dravya gAjo, bhAMga, madirAdikanA na sevananI pratijJA karuM chu. (6) asamaya-arthAt vapora pachI bhojana karavAthI viramuM chu, (bauddho vapora pachI temaja rAtre paNa kAI khAtA nathI.) (7) nAca-gAna-tAla bhAdi aneka prakAranA tamAsA jovAnI kriyAthI tathA phUlamAlA-gandha vilepana Adi lagADhavAthI temaja zaNagAra paheravAthI viramuM chu / (8) UMcA temaja moTA ArAma denArA Asano temaja moTI zayyAmao para suvAno tyAga karUM chu, vagere / / ,
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 223 AmAMnA chaTThA niyamamA rAtribhojanano paNa tyAga AvI jAya che / ane aMdhArAmA AkhothI kaMi dekhAtuM nathI te vakhaMte rAtre uDanArA jIvaDAornu bhojanamA paMDavAnuM saMbhavita che, tethI rAtre koNa khAya pIe ? rAtribhojananA pratyakSa doSa "bhojanamAM kIDI khavAI jAya to buddhino nAza thAya che, jU khavAI jAya to jaLodara thaI jAya che, mAkhIthI vamana thaI jAya che, karolio AvI jAya to koTha thAya che / kAMTo temaja lAkaDAno TukaDo AvI jAya to gaLAmA pIDA kare che, zAka bhAjImAM vIMchI AvI jAyato tenA DaMkhathI bahu pIDA thAya che, gaLAmAM vALa aTakI jAya to khara bhaMga thaI jAya che, rAtri bhojanathI mAvA aneka pratyakSa doSo thAya che," / "rAne vAsaNo sApha karatI vakhate kuMthuvA Adi ghaNA jIvaDAono nAza thaI jAya che|" "rAne prAzuka vastuo paNa na khAvI joie, kAraNake modaka, phaLAdinA jIvo rAne dekhI zakAtA nthii|" vedamAM "vedajJo kahe che ke-sUryanA tejamA Rg-yaju tathA sAma ema praNe prakAranA vedonuM teja cha / bhane tedhI sUryanAma trayItanu pacyu cha, tenA kiraNo thI vastu pavitra banI jAya che, eTale samasta zubha karma tenA prakAzamA karavAM joie, tenA abhAvamAM nhi,|" "vedajJa kahe che ke AhUti-nAna-zrAddha-devArcana dAnAdi rAtrimA karavA yogya nathI, rAtribhojana to bilkula tyAjya che," "divasanA mAThamAM bhAgamA sUryano prakAza manda thaI jAya che, tethI buddhimAno tene paNa rAtri gaNe che, ane te samaye paNa bhojana vayaM che|" "devatA pahale pahare jamI le che RSi madhyAnha samaye jame che, trIjA prahare pitRloko bhojana pAnathI nivarte che, cauthA praharamA daitya dAnava jamI lye che, saMdhyAmAM yakSarAkSasa khAya che, he yudhiSThira ! sarvadevatAono samaya atikramI javAthI rAtribhojana amojana cha, / AyurvedamA rAtre khAvA pIvAnI manAI che__ "sUryAsta thatA hRdaya kamala temaja nAmi kamala atizaya saMkocAI jAya che, tethI rAne bhojana na karavu joie, ane rAtrimA sUkSma jIva khavAi jAya che rAne khAdhelaM bhojana tandurustIne nukasAna kare che, temaja tenuM pAcana varAvara thaI zakatuM nthii|" "je divase ne rAne asamaye khAvA pIvAmAM masta rahe che, te zIMga-pUcha vagaranA pazu samAna che, tedhI manuSyoe divase samasta zubha pa cha, tenANe prakAranA
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 - vIrastutiH / .. paNa. niyamitabhojI temaja bhojana saMyamI, vanavU joie / " "satpuruSo ve ghaDI divasa rahe tyAre vALu kare che ane ve ghaDI divasa caDhyAM pahelA. game te jAtano AhAra kare nahiM, te rAtri bhojananA dopathI vacI jAya che|" "jeNe divase bhojana karI levAno rivAja pAjyo hoya paNa, pratijJA na karI hoya tene tenuM nivRttirUpa puNya maLatuM nathI, kAraNa koie rakamato ApI paNa vyAjanu nAma pADyu nathI, tethI te vasula karatI vakhate vyAjano hakadAra nathI, kAraNake duniyAdAromA paNa volanuM mUlya che|" "je mANasa divasamA bhojana karavAnuM mukIne rAtamAja khAvU pasada kare che, te ajJa mANasa caLakatA evA mANikyaratnane choDI daIne kAcanA TukaDAne pasada karanAra jevo khare khara jaDavuddhi che, " "divasa hovA chatAM kalyANaprApti icchanAra manuSya je rAtri bhojana kare che, te kharekhara eka sArI rIte kheDelA khetarane choDI daIne eka khArI retI vALI lavaNa bhUmimA dhAnya vAvavA cAhe che, ema samajabuM / " "rAne bhojana karavAthI ghuvaDa, kAgaDA, vilADA, gIdha, rAkSasa, sUvara, sApa, vIMchI, gho Adi yonio manuSyane prApta thAya cha, / " "je vyakti rAtri bhojanano tyAga kare che te dhanyavAdane pAtra che, kemake te potAnI arghA jiMdagI upavAsamAja gALe che|" "rAtri bhojananA tyAgamA je je guNa rahelA che, te viSayamA vadhAre zuM vivecana karavaM, sarvajJa hoya teja A vAvatamA vadhU jANI zake cha," vaLI amitagati zrAvakAcAra-mA paNa Ano khUba niSedha karela ch| ___ "jemake-je samaye rAkSaso temaja pizAco phare che, je samaye jantuono samUha varAvara joI zakato nathI, eTale amuka vastunI vaMdhI hovA chatAM paNa ajANa paNe khavAI jAya che, kAraNake te vakhate ghora aMghAru rahe the|" "te samaye sAdhu mahApuruSonuM Avaq paNa kaThaNa che, jethI gurudevanI sevA kivA atithi satkAra vilkula thaI zakato nathI temaja sayamano paNa nirantara nAza thato jAya che, jIvonA bhakSaNa suddhA thaI jAya che|" . "je vakhate TAnAdika zubha kAryane mATe varjita che, je samaye lokonu jabuM AvaLU vaMdha thaI jAya che, te samaya ekAnta doSonuM ghara che, jyAre divasano abhAva hoya che, evA rAtrinA samayamA dharmadhyAnamAM kuzala manuSya vilkula bhojana karI zakeja nhi|" "je durAzayathI jinhA indriyanI tRptine mATe
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - - - -- - saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 225 NEET para nA rAtri bhojana karIle che teo bhUtapretanI saMgatine choDI zakatA nthii|" hai| jemaNe yama niyama saMyamanI kriyAono tyAga karI dIdho cha bhane rAta ___ divasa khAvA pIvAmAMja masta rahe che, temane buddhimAno zIMgaDA ke pUcha vagaranA janAvara temaja kharI vagaranA pazuonI upamA bharpa cha / " "saskArI vidvAno sukha meLavavA mATe divase bhojana kare che, rAne suI jAya che, jJAnI puruSa samaya vicArI vole che, temaja AtmAnI zAnti mATe gurujananI satsagatisatzAstra zravaNa-manana-nididhyAsana vigere samAcarIne sevA cAkarI kare che / " "guNavAn temaja uttama puruSa hamezAM divasamA ekaja vAra bhojana kare che, madhyama puruSa dhoLA divasamAM ve vakhata AhAra kare che, ane je divasa ane rAta hamezAM bhojana karyA kare che te narAdhama che / " "je puruSa divasanI pahelI tamaja chellI ghaDI choDI vaccanA divasanA bhAgamA bhojana kare che te indriyonA ghoDAne jItI sasAra nA bhArathI halako thaI jAya che / " "je puruSa potAnI pAse dIvo rAkhIne rAtre bhojana kare che, te puruSa kudaratI rIte nIcANa tarapha vahenArI 'nadI nA nIrane jANe vRkSanA zikhara sudhI pahocADavA cAhato hoyanI ? ( arthAt nadInuM pANI vahetuM vahetuM kadI paNa vRkSanA zikhare pahoMcI zakatu nathI tema tevA puruSano AtmA adhogati sivAya uccagatine prApta karI zakato nathI)je rAtri bhojanane mukhadAyaka jIvana mAne che, te AgathI vaLela vanane phaLadAyaka mAne che, parantu tema vanavU asaMbhavita che / " "je divasa temaja rAtrinA bhojanane samAna gaNe che, teo sukha temaja du khanA denAra prakAza temaja andhakArane samAna gaNe che|" "jeo rAtribhojanamAja dharma mAne che teo kharekhara vRkSonI hAramALA vadhAravA mATe vajra temaja Aga pheMkI rahyA che, (vRkSonI hAramALA vadhAravA mATe jaLa siMcananI jarUra che tene badale vajra prahAra yA agni koI phaike te vRkSa vadhavAne badale jema nAza pAme che, temaja rAtri bhojanathI dharma vadhavAne vadale nAza pAme) "jeo puNyanI abhilApAthI mAkho divasa bhUkhyA rahe che, ane rAne khAvAmAja macyA rahe cha teo phaLelA vRkSone temaja latAone kApI nAkhI pharIthI phaLavAnI vAMchanA kare che ema samajabuM / je manuSyo ve ghahI divasa cakhyA sudhI navakArasI tapa kare che, ane ve ghaDI divasa vAkI hoya tyAre cauvihAra kare che teo mAsamA vIra. 15
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 viirstutiH| .ve upavAsanu phaLa prApta kare che, ema samajavU / "rAtribhojana karanArane nIce lakhyA mujava sAmagrI prApta thAya cha, roga zoka ane kalaha karanArI, rAkSasI mAphaka bhaya upajAve tevI strI maLe che, temaja mahApApathI pedA thayela anta. rAya du.kha denArI kanyA prApta thAya che, vyasanI temaja kALA sApanI mAphaka vihAmaNA putra thAya che, gharamAM daridratA to sadA rahyAja kare che / " nIca jAtimA janma dharI nIca karmo karavA paDe che, zIla-nirlobhapaNuM-samabhAva-Adi guNo no abhAva rahe che, bIjArnu aniSTa karanAra durjananI mAphaka te keTalIe jAtanI vyAvidhI gherAelo rahe che, sarva doSonA samUhathI pIDAyelo ApramANe aneka doSonI utpatti thaI jAya cha / rAtri bhojanano tyAga karanArane nIce mujaba phaLanI prApti thAya hai, . kamaLapatrasamAna AkhovALI, priyavacana bolanArI, lakSmIsamAna sundara strI prApta thAya, temaja vidyA kalAmA nipuNa puNyanI paMkti mAphaka sundara zarIra ane nirmaLa caritravAlI tene kanyA prApta thAya ch|" koI paNa AtanA / vyasanathI rahita temana candramAnA jevA pavitra karma vALA putra : maLe che, : indranA bhavananI mAphaka ujAsavALu maNiratnothI bharapUra suzobhita makAna / prApta thAya cha, / sthAyI vaibhava prApta thAya che, manovAchita phaLa maLe che, nIrogI sundara zarIranI prApti thAya che, e prakAre vadhI rItathI sukha prApta thAya che|" "te uparAnta jJAna-darzana-caritranI paNa sampattine pAme che, AkhA viSvano pUjanIya pati bane che, rAtribhojanathI dUra rahenAra temaja tyAgIone A samRddhi prApta thAya che / " ane-"rAtre AhAra karavAthI bhaMDaNI-bhIlaDI-vAdarImAchalI-gaLAmA rasoDI(gilaDa)vAlI-rohiNI-kuttarI-zoka-klezavALA tema ja khoDa khApaNavALA putra jaNanArI vidhavA dhanahInA evI evI aneka kaSTakara yoni prApta thAya / " "teo (rAtri bhojanano tyAga karanArA) vandhugaNamA pUjanIya manAya che, putro temanI sevA kare che,lajjA ane sayamarUpI AbhUpaNayo yukta rahe che, zarIre nIrogI hoya che, lakSmI jevI ane buddhimatI tathA zaramALa strI maLe che, temano svabhAva paNa dharmAtmA mAphaka hoya che, divase bhojana karanArane AvA sukhanI prApti thAya che|"
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 227 AvA aneka zAstronA pramANa sAMbhaLIne rAtribhojanano tyAga karavo joie / prabhue paNa rAtribhojanano tyAga karyo hto| tapazcaraNa namratA ane vinaya sAcavatA hatA, temA namratA to apAra hatI, temanI vANI ananta naya yukta, temaja zuddha hatI, te vANI thI saMsAra ane mokSanuM kharUpa samajAvyu hatu, vadhA mAsravodhI paNa rahita hatA, bIjAone paNa Asrava ane pApathI rokatA, kemake je pote adharmI ane anIti vALo hoya to te bIjAone dharma ane nItimAM kema sthApana karI zake, ane jo pote dhArmika ane naitika jIvana vyatIta karanAra hoya teja vIjAne pApathI ke AsravarUpa khADAthI bahAra kADhI zake che, kAraNa ke koie kahuM paNa che ke je khayaM to nyAyanI vAta karato hoya ane nyAyathI viruddha AcaraNa karato hoya to te bIjAmo Upara potAnI kAI paNa chApa pAhI zakato nathI, je pote a-dAnta hoya te kyAre indriya nigraha karI zake ? parantu prabhuto pote dAnta hatA, upadhAnavAn hatA, tapa vaDhe zarIra zuddha tuM, prabhu A loka temaja paralokanu jJAna meLavI pApamaya pravRttithI sadAve mATe dUra rakhA htaa| socAya dhamma arihaMtabhAsiyaM, samAhiyaM aThThapadovisuddhaM / taM saddahANAya jiNA aNAU, iMdA va devAhivA AgamissaMti; tti bemi||29|| saMskRtacchAyAzrutvA ca dharmamahadbhApitaM, samAhitamarthapadopazuddham / taMzraddadhAnAjanAanAyuSa, indrAvA devAdhipA AgamiSyanti // 29 // (iti bravImi)
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 . vIrastutiH / saM0 TIkA-adhunA zrIsudharmAkhAmI tIrthakaraguNAn prakhyAya jambUkhAminamAha, zrutvA ca, durgatidhAraNAddharma, zrutacAritrarUpamarhadbhASitama. hatkathitaM, samyagAkhyAnaM-suSThapraNigaditaM, cArthapadaiH, arthaiH prayojanaiH / kAraNairabhidheyairvA "artho viSayArthanayodhanakAraNavastuSu, abhidheye ca zabdAnAM nivRttau ca prayojana itimedinI / " athavA, "atyo payojane saddAbhidheyye buddhiyyaM dhane, ityabhidhAnappadIpikA / "' padairvAcakaiH zabdaiH, "padaM zabde ca vAkye ca vyavasAyapradarzayoriti / medinii|" nirvANairvA, "appavaggo-virAgo ca paNItaM aJcataM padaM ityabhidhAnappadIpikA / " athavA nimittaiH, "nimittaM kAraNaM ThANaM padaM, ityabhidhAnappadIpikA / " vA paritrANaiH saMsArAdapakarmaNo cA, "padaM ThAne parittANe nivANamhi ca kAraNa ityabhidhAnappadIpikA / " sthaiyyeshcinhe , sthAnarudyamaiH vANairbANasadRzaiH zabdaiH suptiDantarUpaiH pradezaiH zlokapAdairvAH "pado caraNa ca vA ityabhidhAnappadIpikA / " upazuddhaM copasAmIpyena zuddhaM sitaM vA pUtaM nirmalaM, "suddho kevalapUtesu" "suci zuddhe site pUte ityabhidhAnappadIpikA / " vA prayojanairAntarAzayairvivRtibhirvA hetubhirabhilASaiH zuddhaM doSarAhityamityarthaH 1 dharma zraddadhAnA janAstathA'nutiSThanto narA anAyuSo'pagatAyukarmatA yuktA iti zepAH karmarahitAH santaH siddhA mokSagatA bhaveyuriti bhAvaH / sAyupazcandrA ahamindrA devAdhipA Agamipyanti-taM padaM prApsyatAti bhAvaH / iti zabdo bravImIti // 29 // . nAnA nivandhebhyaHsAramuddhRtya zrImatsUtrakRtAgasUtragatavIrastutinAmASaSThAdhyAyasyAtivistRtagamIradurUhatatvapadArthabhaktibhAvAvalekhAdyati Arthamabi
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 229 saralatayA bubodhasiSAdhayiSayA jJAtaputramahAvIrajainasaGghIyA nAmnI saMskRtaTIkA haindavITIkA-gurjarabhASATIkA yathAzakti-matiracitA'tra pramAdAdinA'thavA'lpadhiyA ca bhAvinI madIyAM skhalanAM saMzodhayantastattvapadArthanayanikSepasambandhibhAvaM pradarzayanto dhIrA mo cedanugrahaNIyustarhi bahulajanopakArodyogasantuSTena zrIjJAtUputra-mahAvIrapramuzAsanasa nAnugrahato'hamiti sambhAvayeyamiti prArthayate zrIjJAtRputramahAvIrajainasaGghAnuyAyinAM laghutamaH pusspbhikssuH|| iti zrIjJAtaputramahAvIrajainasacAntargatamuniphakIracandraziSyeNa puSpabhikSuNA viracitA vIrastutyAH saMskRta-bhASATIkA ca samApteti zam // . anvayArtha-[samAhitaM] samyak prakArase kahe hue [ya] aura [aTThapadovasuddhaM] artha aura padoMse nirdoSa [arihatabhAsiya] arhan prabhudvArA upadiSTa [ta ] usa [ dhammaM] dharmako [soccA] sunakara [sadahANA ] zraddhA pratIti karanevAle [jaNA ] manuSya [devAhiva] devoMke svAmI [ idA] indra [va] aura [aNAU] Ayurahita siddha paramAtmAke padako [Agamissati ] prApta hoMge // 28 // ___ bhAvArtha-zrIsudharmAcArya apane antevAsI ziSyake praznoMkA isaprakAra uttara dete hue yo upasahAra karate haiM ki arhan bhagavAn dvArA kahe gae dharmakA jo pUrNa zraddhAna karate haiM ve yA to bhAyurahita aura karma rahita hokara muktiko prApta karate haiM yA indrAdi padako pAte haiM yA pAe~ge // 28 // bhApATIkA-sudharmAcArya zrItIrthaMkara prabhuke guNoMkA varNana karate hue apane jambUnAmaka antevAsI ziSyase kahate haiM ki-jo bhavya durgatimeM paDanese bacAnevAle jJAna aura caritrarUpa dharmako aIna bhagavAnse bhAva pUrNa tathA pariNAmayukta abhiprAyako sunakara nirdhAraNa karate haiM, ve AyuSyAdi sava karma vandhanoMse mukta hokara yA to apunarAvRtti-nirvANadhAma (mokSa) ko prApta hote haiM yA AyuvAle sthAnameM anukUla susa bhoganevAle 'ahamindra' hote haiM, athavA
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ - viirstutiH| - - asaMkhya surAsuroMkA Adhipatya bhoganeke lie indrapadako prApta karate haiM, yaha maiMne arhan bhagavAnse jaisA sunA hai, vaisA tujhe kahakara sunAyA hai*| latA yahAM ina sabake mayA koI 2 arahAbhApAkA zabda hai ki / * * isa gAthAmeM 'bharahaMta' yaha prAkRta bhASAkA zabda hai jisakA saMskRta anuvAda 'arhat' hotA hai, koI 2 'arahontara' 'arathAnta' pada bhI batAte haiN| yahAM ina sabake arthopara yadi vicAra kiyA jAya to Azaya vahI nikalatA hai jo artha 'arhat' zabdakA hotA hai| (1) 'ahaM' dhAtukA martha pUjA yA yogya artha hotA hai, isa ardhake anusAra atizaya vandanIya-sevanIya-smaraNIya honeke kAraNa ve 'arhan' (arahaMta) kahalAte haiN| kyoMki inake pAcoM kalyANakoMmeM aneka devoM aura 64 indroMdvArA aneka vilakSaNa sevA sambandhI ghaTanAeM hotI hai, aura ve manuSyoMkI apekSA atizayayukta mahApuruSa hote hai, aura atizAyaka honeke kAraNa unakA yaha 'arahaMta' nAma sArthaka tathA yathArtha hai / jaisA ki 'dhavala' anyame bhI kahAhai ki. atizayabhAvapUjArhatvAdahantaH, svargAvataraNajanmAbhiSekapariniSkamaNakevalajJAnotpattiparinirvANeSu devakRtAnAM pUjAnAM devAsuramAnavaprAptapUjAbhyo'dhikatvAdatizayAdahatvAdyomyatvAdahantaH / / (dhavalasiddhAnta) arihaMti vaMdaNanamaMsaNANi arihaMti pUyasakAraM, arihaMti siddhigamaNaM 'arahaMtA' teNa uccati / (mUlAcAra) bhAvArtha-jo bhAva pUjAke yogya tathA anukaraNIya mahAAdarzapurupa hoM unako 'arhan' kahate haiN| jinake jIvaname aneka divya ghaTanAe~ vilakSaNa rUpase parighaTita hotI haiM, jaiseki- vargase avataraNa, janmotsava, pariniSkramaNa (dIkSA grahaNa), kevalajJAnakI utpatti, mokSArohaNa Adi ghaTanAoMke hote samaya deva-asura-mAnava ityAdike dvArA mahAn utsavakA manAnA, yA manuSyoMko unakA anukaraNa karate hue unake samAna AtmajJa evaM sarvajJa honA, ityAdi mahAnatAke yogya honese ve 'arhan' kahalAte haiN|
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 231. jo vandanA aura namaskArake yogya haiM, pUjA aura satkArake yogya haiM, siddhi (mokSa) gamanake yogya haiM, ata eva ve 'arahaMta' kahe jAte haiN| (2) rahas' kA artha ekAnta hotA hai, yAnI samasta padArthoko nikaTavI-dUravatI-sUkSma tathA sthUla padArthoke ananta samUhako pratyakSameM hathelIpara rakkhe hue AmalekI taraha jo spaSTa jAnate aura dekhate haiM / arthAt jise gupta yA pragaTa ekAnta kucha bhI apragaTa nahIM hai| isalie 'araho'ntara' nAma, yathArtha hai / jaise kahA mI hai ki___"na' vidyate raha ekAnto gopyamasya, sakalasannihitavyavahitasthUlasUkSmapadArthasArthasAkSAtkAritvAdityaraho'ntaraH / " (sthAnAGgasUtram) bhAvArtha-jisake lie ekAnta-gopanIya padArtha kucha bhI na ho, sasA. rabharake choTe vaDe sava padArthokA jo sAkSAtkAra karanevAlA ho vaha 'araho'ntara' kahalAtA hai| "athavA 'avidyamAnaM' raha ekAntarUpo dezo'ntazca madhyaM giriguhAdInAM sarvaveditayA samastavastustomagatapracchannatvasyAbhAvena yeSAM te'rahontaraH" (bhagavatIsUtra) bhAvArtha-jise sarvajJatAke kAraNa sarvavastu samUha gata sarva prakArake padArthokA eka bahuta vaDA samUhagata pracchannatAkA abhAva ho, isa prakArakA raha. (ekAntarUpa pradeza) nahIM hai, arthAt unake anantajJAnake sanmukha koI aisA pradeza aura vastu samUha nahIM hai, jisake ve jJAtA aura dRSTA na hoM, ve to ananta jJAna aura ananta darzanake dvArA sasArake pUrNa rahasya ko jAnate haiM, isIse pahADoMkI guphA AdikA antara (madhyabhAga) takakA samyak jJAna apane sarvajJatva dvArA jAna lete haiM, bArIkase vArIka tathA ekAnta aura madhyapradezake jAnanevAle haiM, ataH 'araho'ntara' nAma sArthaka hI hai| (3) 'arathAnta' aisI saMskRtacchAyAke anusAra yaha artha nikalatA hai ki-jisake pAsa samasta parigrahakA abhAva hai, aura vuDhApA Adi upalakSagavAlA anta-vinAza nahIM hai vaha 'arathAnta' hai aura ve vItarAga sarvajJa deva hote haiN| jaise
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 . viirstutiH| '. *"avidyamAno rathaH syandanaH sakalaparigrahopalakSaNabhUtaH, antazca vinAzo jarAdyupalakSaNabhUto yeSAM te 'arathAntAH' ... . . (bhagavatIsUtra) bhAvArtha-jinakA AtmArUpI 'ratha' apratihata zaktivAlA honese kahIM ruka nahIM sakatA, arthAt tInaloka aura alokako bhI jAnatA hai, ata: usakI 'arathAnta' saMjJA isI kAraNa sArthaka mAnI gaI hai| .. (4) "arahanta" zabdakA yaha arthabhI nikalatA hai ki-"gaga-ddhapaka kAraNabhUta-trilokavartI ananta padArthoke jJAtA-dRSTA honepara bhI jo kisI padArthame, Asakti nahIM rakhatA, vItarAga khabhAvazIla hai, isase 'arahanta' kahalAte haiN| jaise___"kvacidapyAsaktimagacchatsu vItarAgatvAt prakRSTarAgAdihetubhUtamanojJetaraviSayasamparke'pi vItarAgatvAdikaM sv-khbhaavmtyjnto'rhntH|" (bhagavatIsUtram) isake atirikta "arihaMta" pATha bhI pracalita hai jisake anusAra yaha artha hotA hai ki ari-karmazatrukA nAza karanese arihata kahe jAte haiM, jaise kahA hai ki- "arihananAdarihantR (taH) narakatiryamAnuSapretAvAsagatAzepaduHkhaprAptinimittatvAdarirmohastasyArehananAdarihantaH / " (dhavalasiddhAnta) * "moharaja-aMtarAya-haNaNa guNAdo ya NAma arihaMto" (mUlAcAra) , bhAvArtha-"( karmarUpa) zatrukA hanana karanese 'arihaMta' kahalAte haiM, kyoMki-naraka-tiryaMca-manuSya aura deva ina cAroM gatioMkI samasta du.khaprAptikA nimitta yaha karmazatru hI hai, jisameM bhI mohazatrusabase balavAn hai ataH usako hanana karanese 'arihaMta' nAma sArthaka hai|"
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 233 "moha raja aura antarAya karmakA hanana karanese 'arihaMta' nAma sArthaka hai|" rAga dosa kasAye ya, iMdiyANi ya paMca ya / / parisahe uvasagge, NAsayaMto NamorihA // (mUlAcAra) . bhAvArtha-rAga-dveSa aura cAroM kaSAya tathA pAca indriyoMke 23 viSayoMkA aura 22 pariSaha evaM upasargake vinAza karanese bhI 'arihaMta' kahe jAte haiN| rAga dosa kasAe ya, iMdiyANi ya paMca vi parisahe / uvasagge nAsayaMtA, namorihA teNa vuccati // 998 // (vizeSAvazyaka bhASya) iMdiya-visaya-kasAe-parisahe veyaNA-uvasagge / e e ariNo haMtA, arihaMtA teNa vucaMti // 999 // aTThavihaMpi ya kammaM, aribhUyaM hoi savva jIvANaM / taM kammamariM haMtA, arihaMtA teNa vuccati // 920 // (AvazyakabhASya) "raja yA AvaraNakA nAza karanese bhI 'rihaMta' kahalAte haiN| kyoMki jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa karma rajake samAna vAhya aura antaraga trikAlake samasta viSayabhUta ananta artha-paryAya aura vyaMjana-paryAyayukta vastuoMko viSaya-karanevAle jJAna aura darzanakA AvRtta karanese 'raja' kahate hai, isI prakAra moha bhI raja hai, kyoMki jaise dhUlase bhare hue mukhavAle logoMmeM kAryakI mandatA dekhI jAtI hai, usI prakAra mohase jinakA AmA vyApta hai, unameM bhI AtmopayogakI maMdatA yA kuTilatA pAI jAtI hai| isa lie rajarUpa jJAnAvaraNAdi karmake abhAvase 'bharihaMta' kahalAte haiM / yathA "rajo hananAdvA arihantaH, jJAnadRgAvaraNAni rajAMsIva- bahiraMgAntaragAvazeSatrikAlagocarAntarArthavyaMjanapariNAmAtmakavastuviSayavodhAnu
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 viirstutiH| .. bhavaprativandhakatvAdrajAMsi, punarmoho'pi rajaH / bhassarajasA''pUritAnanAnAmiva bhUyo mohAvaruddhAtmanAM jahyabhAvopalaMbhatvAt / . (dhavalasiddhAnta) athavA 'rahasya' antarAya karmakA nAma bhI hai, jisake kSaya karanese bhI 'arihaMta' kahe jAte haiM, antarAya karmakA nAza tIna ghAtiyA koMke nAzake sAthahI niyamase hotA hai / ata avinAbhAvI samvandhase yaha artha nikalatA hai ki jisane cAroM ghAtiyA karmAkA nAza karake aghAtiyA kamAko bhI nizaka vanAdiyA ho ve 'arihaMta' kahalAte hai,| yathA__ "rahasyamantarAyastasya zeSaghAtitritayavinAzAvinAbhAvino hi praNaSTa-vIjavanniHzaktIkRtAghAtikarmaNo-hananAdarihantaH / " (dhavalasiddhAnta) (5) eka pATha 'aruhaMta' bhI banatA hai, kyoki 'ruha' dhAtukA artha 'akura uganA' hai, arthAt jisakA bhavarUpa aMkura naSTa hogayA hai ve 'aruhaMta' kahalAte haiM, yAnI karmarUpI vIjake jala jAne para punaH samArarUpa akurakI. utpatti nahIM hotii| kyoMki__ "na rohati bhUyaH sasAre na samutpadyata ityaruhaH, sasArakAraNAnAM karmaNAM nirmUlakatvAt / " bhagavatI-pravacanasAroddhAratathA ca prajJApanAsUtrasya kArikAyAmapyevaM, punaH "dagdhe vIje yathAtyantaM prAdurbhavati nAGkaraH / karmavIje tathA dagdhe, na rohati bhavAMkuraH // " iti bhApATIkA samAptA // gujarAtI anuvAda-sudharmAcAryajI zrItIrthakara prabhunA guNonA varNana karatA potAnA jambUnAmA (samIpamA rahenAra) ziSyane kahI rayA che ke je bhavya prANI AtmAne durgatimA paDatA bacAvavAvAlA jJAna ane caritrarupa dharmarnu, 'aIn' bhagavAn pAsethI bhAvapUrNa temaja pariNAma yukta abhiprAya zraddhA ane
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 235 bhaktipUrvaka caritravAn thaIne zravaNa kare che, ane tyAra pachI tenuM manana karI nididhyAsana kare che, te AyuSyAdi sarva karma baMdhanothI mukta thaI apunarAvRtti yAne nirvANa pada prApta kare che, athavA dIrghAyuSya vALA sthAnamA anukUla sukha bhogavanAra 'ahamindra' vane cha, athavA deva dAnavonA adhipati evA. indrapadane pAme che, A meM 'arhan' bhagavAn jJAtaputra-mahAvIra prabhu pAsethI jevI rIte sAbhaLyu che teja pramANe tane kahI sabhaLAvU chu / _ * "arahata' A prAkRta bhASAnuM zabda che, jenI saskRtacchAyA 'arhan' thAya che, koI koI enA arahontara-arathAnta-aruhanta-vAcaka zabdo thAya che, ema teonuM mantavya che, ahIM A cAre artha Upara A pramANe vicAra karI zakAya / (1) 'arha' ghAtuno artha bhAva pUjA evo thAya che, te artha anusAra atizaya vandanIya, sevanIya hovAthI 'bhaIn' (arahaMta) kahevAya che, kemake temanA pAce kalyANakomA devo temaja causaTha indro dvArA aneka jAtanI sevA sambandhI keTalIe vilakSaNa ghaTanAo banI che, temaja temano AtmA manuSyonI apekSAthI para che, jethI temanAmA vizeSapaNuM hovAthI 'arahaMta' nAma yathArtha che, dhavala' graMthamA paNa kaDuM che ke___"je vadana temaja namaskArane yogya che, sevA ane satkArane yogya cha, siddhi gamanane mATe upayukta che, mATe 'arahata' kahevAya che / " (2) "rahasno artha ekAnta thAya che, eTale je samasta padArthono nikaTanA cAhe dUranA, sthUla cAhe sUkSma padArthonA samUhane hathelI para rAkhela AmaLAnI mAphaka dekhI rayA che, jemane mATe gupta ke ekAnta evI koI vastu yA sthAna nthii|" (3) "arathAnta-" e saskRtacchAyA-anusAra evo artha nIkaLe che ke ratha arthAt vahira temaja antara dRSTie samasta parigrahano jenI pAse abhAva che evA vItarAga sarvajJa devane 'arathAnta' kahe che|" "athavA jeno AtmA rUpI ratha apratihata zakivAlo hovAthI kyAMya paNa rokAI zakato nathI, arthAt traNe loka temaja aloka sudhI paNa pahoMcI vaLe che, yAne jANI zake che, jethI 'bharathAnta' A nAma paNa sArthaka mAnelaM che|"
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ . viirstutiH| - / (4) "arahaMta" zabdano artha evo artha paNa nIkale che ke "rAga-dvepanA kAraNabhUta trilokanA ananta padArthone jANavA dekhavA chatAM koI padArthamA Asakti nathI, eTale ke vItarAgakhabhAva zIlaja che, eTalA mATe 'arahaMta' kahevAya che|" ___ "bhA uparAnta "arihaMta" e pATha paNa pracalita cha, jenA pramANe A artha thAya che, ke-ari-karmarUpI zatruno nAga karavAthI 'arihaMta' kahevAya che|" jemake "rAga-dveSa-kaSAya-pAce indriyonA 23 viSaya, 22.paripaha, temaja anukUla pratikUla upasarganA vinAzathI paNa 'arihaMta' kahevAya ch|" / "raja arthAt AvaraNono nAga karavAyI paNa 'arihaMta' kahevAya che, kemake-jJAnAvaraNIya-darzanAvaraNIyakarma rajanI mAphaka che, vAdhya temaja antaraMga trikALanA samasta viSaya bhUta ananta artha paryAya temaja vyajana paryAyayukta vastuonA vipayamA lIna che, jJAna temaja darzananA DhAkaNarUpa bane che, eTale rajanI mAphaka AtmA Upara melanA thara caDavAthI jJAna ane darzanano prakAza vahAra nIkaLavA deto nathI, jemake rajathI chyAyelA moDhAvALA lokomA madatA jaNAI Ave che, evIja rIte mohathI jeno AtmA gherAelo che, temanAmA AtmopayoganI mandatA yAne kuTilatA najare paDe che, A kAraNathI rajarUpa jAnAvaraNAdi karmanA abhAvathIja 'arihaMta' kahevAya che|" __"athavA rahasya-antarAya karmanu nAma che, teno kSaya karavAthI paNa 'arihata' kahevAya che, antarAya karmano nAza traNa ghAti kaunA nAzanI sAye sAtheja niyama pramANe thAya che, AkAraNathI avinAbhAvI savadhI Avo artha nIkale che ke jeNe cAra dhAti karmone paNa zaktihIna vanAvI dIdhA te 'arihata' kahevAya che|" "athavA 'aruhaMta' pATha paNa vanI zake hai, 'ruha' dhAtuno artha 'aMkuranuM ugavU' evo thAya che, eTale jenA bhavarUpa akura naSTa baha gayA che, te 'arahaMta' kahevAya he, kAraNa ke karmarUpa vIja valI javAthI pharIthI sasAra rUpa 'aMkura' pedA naja thAya" / iti gurjarAnuvAdaH /
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 237 ' prazastiH / - mahAvIro devo viditabhavakIrtirjinavaraH, sadA bhavyA''dhAro nijazaraNagairvandhacaraNaH / mudA'ntyo yastIrthakara iti padAbyo'sti nitarAM,vacastatve tasya pratidivasamevArpitamanAH // 1 // phakIrendurmikSurgururiti tamaHstomataraNiH, supuSpastacchipyo vinayayutabhikSurvidhirabhUt / dvipaJcAkendvabde jananamabhavadyasya kutale, gRhItA saddIkSA bhavabhayaharA'smiMzca vratitaH // 2 // rasASTAkendvabde sakalamunivRnde'tivizadA, sa cedAnIM nAmnA kusumamunidAso zivaruci / 'himAgAre deze giriSu bahuzIteSu viharan , gato yo yatrAste vividhataruvRndo'khi vimalaH // 3 // prasiddha rAjye ca jinamatadharAvyena sahite, sameto 'nAdone' gurubhiratipUte nivasatA / kRtaM cAturmAsya kalikaluSatApaughazamanaM, samAcINe yatrA'khilajinapathA''rAdhanaparam / / 4 // sumitra'sthAdau hi hitakarasudIkSA'pi nitarAM, sadaivaM puSpendurvicarati sumitreNa sahitaH / jinAjJAsaMsaktaH parahitakaraH sAdhunirataH // sa evA'yaM bhikSuH *sakaladaladopena rahitaH // 5 // himAcchAdite supradeze ca bhrAmyan , zimAlA (zimalA) kulukkAdidezAntarastha. / dRgAkAnavacandrakAvde prakAza / muhurdRSTavAn bhUrizomAM nagasthAm // 6 // sahasrakozAntaM padagamanazIlo munivaraH, supuSpendurbhikSuH prathamagamanaM yatra kRtavAn / sumitreNa khena gurucaraNabhRGgena sahitaH, suziSyeNAgamyaM nagaramabhigamya pravitatam // 7 // 'karAcI' susthAnaM nikhilapazurakSAM ca vidadhan, vyAgAraM kRtvA sakalajanazrAddhaiH saha mudA / nihAlenduryatrAdhipatirapi 92 * sampradAya-pakSavAdAdinA rhit.| / kullu iti bhASAyAm
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 viirstutiH| .. jAto'tra viSaye, bhuvi khyAte sindhorviSamaviSaye ko'pi na muniH // 8 // jinAjJAsaktAnAmapi ca na gataH ko'pi *sumuniH, sahasrAbdenApi viharaNamabhUdyatra na yateH / muneH puSpendozca gamanamabhavadyatra prathamaM, tataH pUrvanItvA dizamapi suDolyAM ca guruNA // 9 // vihArapradeze'pi gatvA ca pUrva, kRtA dharmazikSA vizeSeNa tatra / ayaM cAtiramyo vihArapradezo, mahAvIradevasya janmAsti yatra // 10 // ayaM supradezo'dhunA hAsayuktaH, sadA rAkSasaprAyajAtazca yasmAt / mahAkAlikAmaMdire yatra hiMsA, sadA jAyate prANinAM koTizazca // 11 // zarAMkAMkacandre mite vatsare'sminmahAvIratIrthakarasya jayantyAm / nadIdIrghadAmodarAkhyA taTe ca, samAgatya puppendasaMjJo hi mikSaH // 12 // ahiMsopadezaM cilAkArigrAme, pradatvA pazUnAM trayaM yUpamugram , vadhasthAnamutpATya yaH kSiptavAMzca, sadA vA pracAraH prazasyo'sti yasya sadaivaM bahUnyanyakArya vidhAya, pradezaM bhramannantato yAti nUnam // 13 // yazcAtra prathamaM suretaramaye deze zubhe vatsare, vanAkAMkavidhau mite ca ariyAgrAme kRtaM bhikSuNA / cAturamAsyakRtaM tatazca prathamaM 'baMge' guro. sevakaH, vedAMkAMkavidhau same ca guruNA sAkaM gataH puSpakaH // 14 // sarvAnandamaye zubhe ca nagare 'kAlIyakattA''bhidhe, yatrASTAdazasaMkhya krAzca zatakA jainA matA zrAvakA / cAturamAsyakRtaM mahacca sukhato zrAddhA muneH sevakAH, yatrAste kalikattapattanavarA vIthI su poloka' kI // 15 // santi sthAnakavAsinazca bahava zvetAmbarAH zrAvakAH, ye kurvati samAjakAryamathavA yasyAdhipAH premiNaH / saGketaM muninetra * zikSA kartumiti shep.| 'calakarI' iti bhaapaa|
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 239 samitataraM zreSThA mahAnto muhurjenArAdhyamuniSvapi vratadhareSvevaM guNAH santi c,|| 16 // jainAH saghasukAryakAriNI sabhA yatrAsti nitya muhuH / sabhyA zrAvakake'pi santi satataM netrendusakhyA guNAH // atraiva sunayaH trayo nava mite mAse nivAso'bhavat / evaM cenmanujo navaiva vitate garbha muhurjAyate // 17 // sampradAyasya vAdasya pakSapAtasya bandhanam / troTayitvA khayaM jAtaH, khatantrazca sadA muniH // 18 // jJAtaputramahAvIrajainasaghe vyavasthitaH / nIrakSIravibhAgArhaH, svayaM tanmayatAM yayau // 19 // mahAvIrasya ca pramoH, stuteSTIkA kRtA varA / divase dIpamAlAyAM, yAtA pUrNA ca saMvati // 20 // kalikAtAkhyanagare, vedaaNknvcndrke| zrIpuSpacandramuninA, zivAkSirasAMguSThataH // 21 // munibhi. prArthyate zazcanmahAvIrasya zAsane / khayaM tanmunicaryAyAM, maunamAzritya tiSThati / bhavAn parigrahatyAgI, yadyasti kathamIdRzaH // 22 // sampradAyapravAdasya, parigraharataH katham / sampradAyapravAdasya, pakSaM kRtvA puna, puna. // 23 // bhavantaH svasamAjena saha yAnti rasAtalam / bhavanto'nantasasArapApasRSTiM kRtA katham ? vardhayitvA ca khasyaiva patanaM kathamicchataH // 24 // bhujaGgaprayAtacchandaH / yadA jIvahiMsAparityAginazcedbhavantastadA sampradAyasya jaale| . janAn sarvatazcAtra ghore nivadhya, katha kurvate jJAnacAritranAzam // 25 // anenAtha deheSvanantAnuvandhi-kaSAyasya bandha kRta tatra nUnam / - dRDha zRMkhalAvaddhajIvA bhavantaH, patiSyanti caivaM drutaM zarkarAdau // 26 // vipakSAnurodhe mahAmoha eva, samAnaH striyA sarvathA tyAgayogyaH / sadA sevanenAsya nAzaM vrajanti, bhavadbrahmacaryAdikaM zazvadana // 27 //
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 vIrastutiH / vipakSAkhyavezyA'nurAgo'paheyaH, sadA brahmacaryAnuraktairbhavadbhiH / mahAvIradevasya nAmnA khakIyaM, mudA jainasaMgha sRjantvana jainAH // 28 // yato bandhanAnmuktabhAvaM vrajantu, bhavAdustarAjjanmato vApi duHkhAt / yadAsya prasaMgaM bhavantazca jainA, na jAtu tyajanti bruvanti bhavasthAH // 29 // jano brahmacArI na ko'pyasti loke, nitAntaM vyabhicAravantaM na ramyaM / mahAvIratatvopadezasya sAramanekAntavAdaM budhAzcAnamanti // 30 // bhavantaH sadaikAntavAde pravRttAH, svatazcetareSAM na dvAtriMzadAkhyam / khakaM sampradAyaM vizuddhaM gadanti, tathA'nyaM ca niMdAM hi kurvanti nityam / / yato vardhamAnasya vAco bhavanto, vilupanti mithyaiva ki satyametat ? / tadevaM bhavantaM hi jAnanti siddhA, mahA'satyapApAnurAge'nuraktam // 32 // bruvantIha pakSAnurAgaM vizeSamaha cAmuke sampradAye pravRttam / sadA cedRzaM bhAvaroga tyajantu, na hi syAcca kalyANabhAvaM kadApi // 33 // parityajya bhedAtmakI buddhimugrAM, tadA vardhamAnasya siddhAntamAnam / " vijAnantu zrAddhAzca vIraM bhajantu, sadAkSepavanto bhavanto bhavantu // 34 // guruvoM dIkSAyAM grahaNasamaye steyakaraNaM, parityAjyaM cetyaM kathayati bhavatkSemamanizam / parizazvadyUyaM pratipadavivAda ca kurutha, tadevAsteyAkhyaM vratamapi praNaSTaM pratidinam // 35 // tato dharme nAzaM brajati bhavatAM vRttirakhilA, atastvattazcauro na hi subhuvi kazcinmunivara ! ato'nityaM sAdho ! parihara matAlambanamaho! na hi syAtkalyANaM kacidapi vizeSa vratadhara ! // 36 // rAga-dveSaviyuktAnAM, smtaabhaavmaagtaaH| vItarAgAH pravartante, sAdhavo na hi cetare // 30 // tvayyasti yadi rAgazca, dveSabhAvastathAparaH / dehabhAvo'pyahaMbhAvomohamAvastathaiva ca // 38 // no gato yadi vo dehAnmudhaiva vepadhA 4duate
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 241 raNam / tathojvalataro veSo, dhUrtatvaM pratibhAvayet // 39 // kaitavaM samanuprApya, pApakRnmunirADayam / vItarAgA na ke'pIha, pravadantIti yoginaH // 40 // adyaprabhRtimunibhihIyatAM padavI muhuH / mAnApamAnayorbuddhistulyaiva paridhAryatAm // 41 // sarvadA bhikSuvaryaizca, samadarzimireva ca / zAsanaM jinarAjasya, vardhanIyaM vizeSataH // 42 // jJAtavyaM munimistatvaM, mAnavadharmamAcara ! vIrazAsanasevAyAM, pravRttAzvetasA yadi // 43 // padavIdhAraNaM mithyA, pravRttistatra niSphalA / nAgrahastatra kartavya, iti cice samAzraya // 44 // jagati *bahulezasya, mAnyatA ca sanAtane (dharme) / tathaiva jainadharmeSu, (munivaryeSu) bahAcAryasya mAnyatA / iti rogasamRddhiH syAdviparItaM kathaM bhavet // 45 // khayaM vaidyazca rogArtA, nAnyeSAM duHkhaho bhavet / AcA ryANAM bahutvasya, prathA heyA manISibhiH // 46 // akhilajainasaMghasya hyekazvAcArya eva ca / kartavyaH sarvathA vidvan ! na punassaM vilopayet // 47 // samAja kuSThavannityaM, klidyatIti vibhAvaya / kathanena ca ki tadvacchravaNena ca kiM bahu // 48 // samAjo'dya prayAgasya tIrthavaliyatAM mudA / dhArAtrayaM militvaiva svacchA syAdvAdarUpiNI // 49 // gaMgeveyaM ca jJAtavyaM, munibhiH sudhibhiH sadA / ityevaM prArthanA zazvapuSpendobhikSukasya ca // 50 // 6 samApto'yaM grnthH| . * bahulA. Izasyeti padacchedaH / vIra. 16
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 viirstutiH| . pariziSTa naM0 1 vIrastuti-gurjaragAyana kaDakhAkI cAla tAra ho tAra prabhu mujha sevaka bhaNI, jagatmAM eTaluM sujaza liije| dAsa avaguNa bharyo jANI potA taNo, dayAnidhi dInapara dayA kIje // 1 // ' bhAvArtha-kisI samaya zrIjinAgamake abhyAsa dvArA sasAra bhramaNa karate hue, jJAnAvaraNAdi AvaraNoMse Dhake jAnepara bhI apanI ananta zaktiko jAna kara anAdi parabhAvAnupaMgatAke doSase udvigna mAtmA apanI sAdhaka zaktiko na dekhakara parama niryAmakake samAna 24veM tIrthaMkara zrIjJAtRputra-mahAvIra bhagavAnke nAmakA garaNa nirdhArita karatA hai, aura zrIvIraparamAtmAko antarameM anubhUta karake prArthanA sahita vinati karatA hai aura apaneko prabhukA dAsa nizcita rUpameM samajhakara mAno pukAra pukAra kara kahatA hai ki-he nAtha ! he dInadayAlo! hai prabho! mujhasA nirvala tatvasAdhaka ApakI AjJAoMke pAlana karane meM kahA samartha hai, mujhe to mAtra nAmakA sevaka samajha kara tAra? tAra ? isa guNarodhakarupa du.khase nistAra! oha prabho! tujha se prabhuko choDakara aura kise kahUM? yaha itanAsA suyaza ApahI lIjie aura mujhe bhavajaladhise pAra kIjie! bhagavan ! mujhe yaha bhI jJAta hai ki-prabhuko to suyazakI kucha bhI abhilASA nahIM hai| parantu upacArase bhavivaza Apake nAmameM Atura hokara yaha saba kucha kahakara meM hI apanI ajJAnatAkA paricaya de rahA hUM; yadyapi meM apaneko ApakA dAsa samajhatA hUM, magara yaha dAsa to rAgadveSa-asaMyama-anuSThAnAzaMsAdi dopa-ekAntatAdopa-anAdara Adi doparUpa avaguNase bharA huA hai / to bhI meM terA hI kahalAtA hUM / ata eva he dayAnidhe ! bhAvakaruNAsamudra meM dIna-raMka- azaraNa-TuHkhita-tatvazUnya-samyagjJAnAdise zUnya bhAvadaridra, tatvamArgakA virAdhaka-asayamacArI-mahAvikArazIla-ApakI AjJAse vimukha-anAdikAlakA uddhata, Adi 2 aneka durguNAMse pUrNa huuN| isI lie mujha dIna-hIna para dayA kiijie| terI kRpA hI trANa-zaraNake yogya ho jaaygii| yadyapi 'bharhan' prabhu sadA kRpAvAn /
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 243 hI hote haiM taba unheM aura navIna kRpA kyA karanI hai ? tathApi arthAko gharagAThakA vicAra nahIM hotA, isalie yaha vacana mujhase 'arthI' kA hI hai, aura jo dayAvAn hotA hai usakI vizeSatA isI prakAra varNana kI jAtI hai| mataH deva! tuma kRpAke bhaMDAra ho, tumhArA avalambana lekara hI pAra ho sakU~gA, yaha satya aura nissadeha hai| rAga-dveSe bharyo moha-vairI naDyo, lokanI rItamAM ghaNuMe raato| krodha vaza dhamadhamyo, zuddhaguNa navi ramyo, bhamyo bhavamAMhe huM viSaya mAto // 2 // bhAvArtha-hA to bhagavan ! yaha dAsa kaisA hai ? sunie, yaha rAga-dveSake kIcaDameM phaMsA huA hai, jagat-sAgarameM DvA paDA hai, guNI janoMse IrSyA karatA hai, mohake nazemeM besudha hai, tatvakI bAtomeM vilkula ajJAta hai, viparyAsakA kucha ThikAnA hI nahIM hai| moha vairIne bhArI jhapaTa mArI hai jisake kAraNa apane usa mohabhAvase svayaM usake nIce dava gayA hai| tathA lokakI rItibhAMti, cAla-DhAla, andhazraddhA, ulaTI TeDhI rUDhI AdimeM khUba hI masta hai, lokoMkI gatAnugatikatA bheDacAlameM hI sadA mana hai, apanI gAThakI akalase kucha bhI nahIM vicAratA, lokoMko prasanna karanekI vaDI cAha lagI rahatI hai / lokoMse DaratA bhI khUva hai isI kAraNa gupta anAcAra sevana karatA hai, tava lokoMne bhI vugalA-bhaktakI hI upAdhi dI hai| krodhase pArA garma ho jAtA hai, caMDapariNAmameM dhamadhamAyamAna hai| jisa prakAra dhauMkanIkI preraNAse ami tapa uThatA hai isI taraha kyA valke isase bhI adhika krodhake dvArA tapa jAtA hUM / zuddha guNa jo samyagdarzanasamyagjJAna-paramazuddha caritra-kSamA-mArdava-Arjava Adi AtmaguNa haiM, unameM kamI ramaNa nahIM karatA, na kamI meM unameM tanmaya hI hotA hU, apane kharUpakA grahaNa bhI kabhI nahIM kiyA, sadaiva tusake samAna nissAra parabhAva yA vibhAvako hI khIkAra kiyA hai, naraka-tiyeca manuSya-deva Adi cAra gati rUpa saMsAracakrama isI kAraNa mArAM mArA phiratA huuN| tathA dravya, kSetra, kAla, bhAvarUpa samRtimeM, pAca indriyoMke viSaya-khAdameM unmatta aura unmama ho rahA huuN| viSayagrasta ho kara isa bhAti vizvacakrakA kaDuvA anubhava le rahA hUM, meM vahI aMghamadAsa hUM,
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 . vIrastutiH / ataH mujhe tAra, tAra! he nAtha! dInabandho! niSkAraNa dayAlo ! mujhe tAra bhava duHkhase vacA, vacA // 2 // AdayoM AcaraNa loka upacArathI, zAstra-abhyAsa paNa koI kiigho|' zuddha zraddhAna vaLI Atma-avalamba vina, tehavo kArya teNe ko na siigho||3|| . bhAvArtha-zAyada kabhI koI yaha kahe ki-Avazyaka karaNAdi AcaraNa bahutavAra svIkAra kiyA hai, magara usa caritrako to lokopacArase hI kiyA thA jisase phira vaha AtmAmeM viSa tathA garalake samAna pariNata huA, kyoMki anyAnya anuSThAnase kyA ho sakatA hai, yadi bhAvadharma nahIM ho to usake vinA saba kucha vRthA hai, aura use upacAra gatAnugatikatAse agIkRta kiyA samajhA jAtA hai| isake uparAnta koI yaha bhI kahegA ki-uccagotra-yazonAmakarma Adike vipAkase jJAnAvaraNIyake kSayopazamake yogase zAstroMkA pUrNa abhyAsa bhI to kiyA hai, zAstroMkA paThana-pAThana kiyA hai, zAstrake garbhamase yathArtha arthako nikAla kara jagatmeM usakA divya prasAra kiyA hai| tathA adhyAtma-bhAvanAse sparzajJAnAnubhAvake vinA usa zrutakA abhyAsa kiyA gayA parantu zuddha aura yathArtha syAdvAdaupetabhAvadharmake vinA zepa bhAvadharmakI rucise dAna-dayAdika jo puruSArtha kiyA gayA hai una savako kAraNa samajhanA cAhie parantu mUla dharma nahIM / dharma to vastukI sattA hai, aura vaha AtmAke antargata-kharUpatAse pAriNAmikatAkI dazAma sthita hai| usame se jo dharma prakaTa hotA hai, vaha zuddha-zraddhAna, zuddhapratIti, tathA punaH mAtmAke svarUpako prakaTa karAnevAlI ruci tathA AtmAke svaguNa sambandhI avalambanake vinA jo AcaraNa kiyA jAtA hai tathA jAnAbhyAsase yadi vaha kArya kiyA jAtA hai, jisa kAryase AtmAkA samyak sAdhana hotA hai, use kisIne nirmita nahIM kiyA pragaTa nahIM kiyaa| jisake kAraNa jo AtmaguNa prakaTa ho sakatA thA vaha nahIM huaa| ataH he paramezvara ! isa adhamAdhama dAsako terI hI kRpA pAra kara sakatI hai isalie tAra, tAra, dAsa samajhakara tAra, apanA dAsa samajhakara tAra // 3 // .
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 246 khAmI darzana samo nimita lahI nirmalo, jo upAdAna e zuci na thAle / doSako vastuno ahavA udyama taNo, khAmI sevA sahI nikaTa laashe||4|| . bhAvArtha-vAmI zrIvItarAga haiM, jo anyake kAryake bhakartA haiM, parabhAvAdike abhokA haiM, icchA lIlA capalatA kautuhala Adise sarvathA rahita haiM, kyoMki icchA to janatAvAn arthAt nyUnatAvAlemeM hotI hai, aura paramezvarato pUrNa AnandI sahajAnandI hai, isIlie svAmI icchA rahita haiM, aura lIlA mI sukhakI lAlasAvAleko hI hotI hai, aura lAlacIpanA sukhakI UnatAse hotA hai, isIkAraNa prabhumeM lAlacIpanA bhI nahIM hai / aise nijAnandavihArI khAmIke darzanake samAna nirmala nimittako prApta karake, AtmAkA upA. dAna-mUlapariNati yadi zuddha na hogI to jAnanA cAhie ki yAto vastukA doSa (jIva avaguNAvRta) hai, yA zAyada jIvakA dala hI ayogya hai, kahanA na hogA ki isa jIvakI sattA kisa DhaMgakI hai ? athavA kyA apane udyamame kucha kamI hai ? kyoMki kaThora prayatna aura satata udyama karanepara to AtmAkA sudhAra avazya honA hI cAhie thA magara avataka kucha na huA / isase spaSTasiddha hai ki-yaha jIva apanI janatAke kAraNa apane otmIya guNoMkA smaraNa nahIM karatA, isalie aba kyA karanA cAhie? aura koI upAya bhI to nahIM suujhtaa| yahI samajha kara zrIarhan bhagavAn mahAvIra prabhukI sevAko hI maiMne Atma smaraNake lie amogha zastra ( sAdhana) samajhA hai| prabhusevA hI prabhukI samIpatAko dilAyagI / kyoMki vahirAtmabhAva to isa avasthAmeM atyanta duSTa hai| parantu jinarAjakI sevanAse yaha duSTatA chUTAyagI // 4 // khAmI guNa oLkhI khAmIne je bhaje, : darzana zuddhatA teha paame| . jJAna cAritra tapa vIrya ullAsathI, karma jIpI vase mukti dhAme // 5 // . .'
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 viirstutiH|' bhAvArtha-khAmI arthAt zAsanapati, arhan prabhu, zrImahAvIra bhagavAnke guNoMko pahacAna kara jo prANI arihaMtako bhajatA hai unakI sevA karatAhai, vaha darzana arthAt sAvaraNa kevalajJAna samyaktva khakharUpakI jhAMkI avazya prApta karatA hai| use darzanakI nirmalatA hotI hai, yathArtha Atma jJAna bhAsatA hai, caritra khakharUpame ramaNa karatA hai, tapa tatvakI ekAgratAko prApta karatA hai, vIrya AtmasAmarthyakA udbhava karatA hai, usake ullAsase jJAnAvaraNAdi karmoko jIta (kSaya kara) tA huA mokSa-nirAvaraNa rUpa sampUrNasiddhatArUpa apunarAvRtti dhAmameM jAkara nivAsa karatA hai // 5 // jagad vatsala mahAvIra jinavara suNI, citta prabhu caraNane zaraNa vaasyo| tArajo bApajI ! viruda nija rAkhavA, dAsanI sevanA rakhe josho||6|| bhAvArtha-jagat traya vatsala (hitakArI) cauvIsaveM mahAvIra jinavarake guNoMko sunakara merA mana prabhuke caraNa (caritra) rUpI zaraNa (manana) me vasa gayA hai, ataH he prabho ! bho paramezvara ! merA AtmA palaTA khAkara AtmakA samastasAdhana kare, aisI zaktikA udbhava to mujhame nahIM dIkha paDatA, isIlie sarala bhatikA Azraya lekara kahatA hUM ki vApU! mujha dAsako Apa hI pArakaranA, aura Apa apanI tArakatAkA viruda surakSita rakhaneke lie isa dAsakI sevanA (bhaki) ke sAmane mata dekhanA, jo ApakI AjJAnusAra bhakti karatA hai vaha nissandeha pAra hotA hai, parantu jagattAraka ! mere lie yaha saba kucha honA durlama hai, lekina jisaprakAra kAThakI samAtise loha aura patyurabhI pAra ho jAte haiM isI prakAra Apake saMyogase pAra ho jAUMgA, aura mujhe aMva niyamarUpase yahI eka antima AdhAra pragaTarUpameM dIkha rahA hai // 6 // vinati mAnajo zakti e Apajo, bhAva syAdvAdatA zuddha bhaase| sAdhi sAdhakadazA siddhatA anubhavI, "devacandra vimala prabhutA prakAze // 7 //
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 247 bhAvArtha-prabho! merI itanI vinaya to avazya mAnalenA, aura merA yaha vacana mI sarala bhaktikI preraNAse nikalA hai| hA vaha vAta mAnanA ki mujhe eka vAra AtmasAmarthya arpaNa karanA, aura aisA bhAva bhI pradAna karanA kijisabhAvase vastudharma yAnI syAdvAdakI kasauTIse nitya-eka-aneka-asti-nAstibheda-amedadvArA chahoM dravyoMke anantazuddha dharma, zaMkAdi dUSaNa rahita bhAsane lgeN| sAdhakadazAkI sAdhanA karake ve medaratnatrayI, siddhatA, niSpannatA, vAsta'vikatAkA anubhava karake use bhogane lageM / samasta devoMme candramA ke samAna siddha bhagavAnkI vimala-nirmala prabhutAko pragaTa kare, arthAt syAdvAda jJAnake 'dvArA sAdhakatA pragaTa hotI hai, aura usa sAdhakatAse' siddhatA pragaTa hotI hai, yahI eka vilakSaNa sAra paddhati hai // 7 // gujarAtI bhAvArtha-koika avasare zrIjinAgamanA abhyAse karIne sasAra bhramaNa nimitta je jJAnAvaraNAdi AvaraNe AvRta potAnI ananta Atma zakti jANIne anAdi parabhAvAnuSaMgatA doSane duHkhe udvigna AtmA te potAnI sAdhakatA zakti aNadekhato paramaniryAmaka samAna cauvIzamA zrIvIrabhagavAnnAM caraNa zaraNa nirdhArIne, zrImahAvIraprabhunI Agala prArthanA sahita vinati kare che 'je-he nAtha! he dInadayALa! he prabhujI | mujha sarIkho je tatvasAdhaka tathA AjJAnirvAha mA asamartha, tene mAtra nAmathI sevaka jANI tAra, tAra / e guNarodhaka rUpa du khathI nistAra, tuja sarIkhA prabhu vinA bIjA kone kahuM ? jagatmA eTalaM sujazaM lIje, yadyapi prabhu to sujazanA kAmI nathI, parantu upacAre bhakti AturatAe kahe che je muja sarIkho dAsa te yadyapi rAga dveSa asayama anu. ThAnAzaMsAdidoSa, ekatAdoSa anAdarAdidoSarUpa avaguNe karI bharyo che, to paNa tAharo kahevAya che / te mATe he dayAnidhi ! bhAva karuNAnA nidhAna ! dIna je hu~ raka,, azaraNa dukhita-tatvazUnya-jJAnAdisampadArahita-bhAvadaridrImArgano virAdhaka-asayamasaMcArI-mahAvikArI-tamArI AjJAthI vimukha-anAdino uddhRta ehavA mujha Upara kRpA karIje, tAharI kRpA tehIja trANa (zaraNa) thshe,| yadyapi arihaMta to kRpAvaMtaja che to navI kRpA zI karavI che, to paNa arthI vicAre nahIM, mATe arthArnu e vacana che, je dayAvaMtaneja ema kahevAya che, je he deva ] tame dayAnA.bhaMDAra cho, tamaneja avalabe tarIza | e satya ja che trI
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 , viirstutiH| . * dAsa kehavo che, rAga dveSe bharyo; jagatmA paDyo, guNathI irSyA kare che, moha je muMjitapaNuM te tatvanI ajANatA-viparyAsatA, hetuyeM mohaverI najyo, tethI davANo che, tathA lokanI je rIta ketAM cAla te mAMhe ghaNoja mAto che, lokanI cAla (gatAnugatikatA) mAhe mana che, lokaraMjanano arthI che, krodha je tAtA caNDapariNAma tehane viSe dhamadhamI rayo che, jema dhamaNa dhamatAM agni tape, tema tapI rahyo che, zuddhaguNa je samyagdarzana-samyakjJAna-zuddhacaritra-kSamAdayA-mAIva AryavAdi AtmaguNa, tene vipe ramyo nahIM, tanmayI na thayo / te rUpa na gra[, vaLI bhanyo-caturgatirUpa bhavacakramAhe dravya-kSetra-kAla-bhAvarUpa saMsAra tene viSa huM viSaya-je pAMca indriyanA khAda, te mAhe mAto=ketA mana thayo thako ema saMsAracakra anubhavyuM te have prabhu mujhane tAra, tAra, he nAtha ! dInavandhu | niSkAraNa dayAla ! mujane tAra, bhava dukhathI ugAra // 2 // kadAcit koI kaheze je AvazyakakaraNAdika AcaraNa Adaryu agIkAra kayu, parantu te sarva lokopacArathI eTale viSa tathA garala tathA anyAnyAnuSThAnathI bhAvanA dharma vinA upacAre agIkAra karyu, tathA koI kaheze ke uccagotra yazonAma karmAdikanA vipAke jJAnAvaraNIya kSayopazamanA yoge zAstrAbhyAsa paNa kIgho, zAstra bhaNyA, zAstranA yathArtha artha paNa jANyA, tathA adhyAtmanI bhAvanAe sparzajJAnAnubhAvavinA zrutAbhyAsa kIdho, parantu zuddha ane yathArtha syAdvAdopeta bhAvadharma vinA zeSa bhAvadharmanI ruciye je dAna-dayAdika pravartana kare che te sarva kAraNa samajavAM, parantu mUladharma nathI, dharma te vastunI sattA, AtmAne viSe sva-kharUpapaNe pariNAmakatAe rayo che / te mAhe je pragaTyo te dharma, ehavU zuddha zraddhAna zuddhapratIti-tathA vaLI AtmAnI kharUpa pragaTa karavArUpa ruci tathA AtmAnA svaguNane AlaMvana vinA je AcaraNa teNe AcaraNe tathA zrutAbhyAse tehavu kArya-je kAryathI AtmAnuM sAdhana thAya, te koI nIpanyu nahi, je yakI AtmaguNa koI pragaTe te thayu nahi, te mATe aho paramezvara! tAharIja kRpA pAra utAraze, nistAraze, te mATe tAra! tAra! // 3 // , khAmI zrIvItarAga je parakAryanA akartA, parabhAvAdinA abhokA, icchAlolA capalatA rahita, eTale je icchA hoya che te to UNatAvaMtane che, te mATe icchArahita che, vaLI lIlA paNa sukhanuM lAlaca karanArane hoya che, ane lAlacIpaNuM te sukhanI UnatAe thAya che| te mATe prabhumA lAlacIpaNu nathI, ehavA svAmInAM darzana (mata) samAna nirmala nimitta lahIne jo e AtmArnu upA.
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 249 dAna-mUla pariNati pavitra nahi thaze to jANavU joIye je vastu-jIvano ja doSa-avaguNa che, eTale rakhe e jIvano dala ayogya hoya! e jIvanI sattA kevI rItanI che? athavA potAnA udyamanI khAmI che ? kemake Akare prayatne udyama karIne to AtmAne samaravo joiye, to e jIva potAnI UNAzane lIdhe AtmA samarato nathI / te mATe have zuM karavU? je bIjo upAya koI nathI, to zrIarihaMtanI sevA tehIja nizce nikaTa ketA najIkatA lAze, ketA pamADaze, eTale A AtmA to have duSTa jevo thai rahyo che, parantu zrIjinarAjanI sevanAthI duSTatA tajI deze // 4 // ___khAmI je zrIarihaMta tehanA guNane oLakhIne je prANI zrIarihaMtane bhaje seve che, te darzana samyaktvarUpa guNane pAme che, darzananI nirmalatA,pAmyA pachI, jJAna yathArtha bhAsana, caritra-kha-kharUpamA ramaNa tapa-tatvamA ekAgratAvIrya-Atma-sAmarthya, tehanA ullAsathI jJAnAvaraNAdi karmone jIpIne mukti nirAvaraNarUpa sampUrNa siddhatArUpa dhAma-sthAnakamA jaine te vase che // 5 // jagatrayavatsala-traNa jagatnA hitakArI, ehavA mahAvIra bhagavAn covIzamA jinavara, tehanA guNa sAbhaLIne mAro mana prabhune caraNane zaraNe vasAvyo che| te mATe he prabho! paramezvara! mAharo AtmA to palaTIne sarvasAdhana kare, ehavI zakti dekhAtI nathI, mATe bhadraka bhaktie kahuM chu je he tAta ! he dInavandho! muja dAsane tame tArajo, tamAraM tArakatAnuM viruda rAkhavA mATe dAsanI sevanA bhakti sAmu jozo mA, je e AjJA pramANe bhakti kare to tare, e vAta to khAmin ! mAharAmA thavI durlabha che, paNa tamAre sayoge tarIye, ehIja niyamA AdhAra che // 6 // " __"mAharI eTalI vinati mAnajo, e paNa bhadrikapaNAthI bhakinuM vacana che, je zakti-evI sAmarthya mApajo, te kahe che, je bhAva-vastudharma, te syAdvAdarIte nitya-eka-aneka-asti-nAsti-meda-abhedapaNe cha dravyanA anaMtAdharma zuddha, zaMkAdi dUSaNarahita bhAse,-jANapaNAmAM Ave, te sAdhi-nipajAvIne sAdhakaMdazA te meda ratnatrayI-siddhatA-niSpannatA-anubhava bhogave, sarvadevamAhe candramA samAna, siddhabhagavAn tehanI vimala=nirmaLa je prabhutA, te prakAze-pragaTa kare, eTalesyAdvAda zAne sAdhakatA pragaTe, sAdhakatAthI siddhatA pragaTe che, ehIja sAra paddhati che // 7 // devacandra
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ 350 .....,viirstutiH|' . vIrastuti vIra jinezvara caraNe lAgu, vIrapaNuM te mAguM re| mithyAmoha timira bhaya bhAgaM, jIta nagAruM vAgya re // 1 // zabdArtha-vIra jinezvara cauvIsaveM vIra prabhuko, caraNe lAguM-namaskAra karatAhUM, (aura) vIrapaNuM te-unake samAna, vIrapaNuM zUravIra bhAva, mAguM remeM unake pAsase yAMcA dvArA mAMga letA hUM (unakA vIratva aisAhai ki-jisake sanmukha) mithyAmoha-mithyAtva mohanIya rUpa, timira bhaya andhakArakA bhaya, bhAguM-dUra bhAga khar3A huA hai, aura-jIta nagAru,-jayakA nagArA, vAgyu= re-vaja rahA hai| bhAvArtha meM cauvIsaveM jinezvara zrImahAvIrakhAmIkI bhAva vandanA karatA hUM, aura karmarUpa zatruoMko jItaneke lie unameM jo yoddhApana athavA jaisA zrIvIra bhagavAnmeM vIratva hai, meM bhI apanelie vaisAhI cAhatA hUM, aura jinameM mithyAtva mohanIya karmarUpa aMdhakArakA bhaya naSTa hogayAhai, aura phira jItakA DaMkA bajagayA hai| paramArtha meM zrIvIrabhagavAnkI bhAvoMse vandanA karake apane lie vIratva pAnekI mAga peza karatA hUM, zrIvIrabhagavAn kaise haiM, jinakA ki-mithyAtvAdi moha dUra hogayA hai, tathA karmarUpI zatruoMko parAjaya karanese jinakA jayapaTaha vajane lagA hai, aise zrIbhagavAnko namaskAra karake meM vIratA mAgatA hUM // 1 // chaumattha vIraja lezyA saMge, abhisadhija mati aMge re, ' sUkSma thUla kriyAne raMge, yogI thayo umaMge re, vI0 // 2 // zabdArtha-chaumastha-chadmastha avasthAkI, vIraja lezyA kSAyopAmika vIryavAlI, lezyA-Atma pariNAmakI eka dazA, ( usake) sage-sayogake dvArA (tathA ) abhisadhija-abhisaMdhi janita-yogAbhisandhijanita-yogako grahaNakaranekI-apane Apa hI honevAlI icchAse utpanna-mati=buddhi, (usake) agere-usakI chAyAke kAraNa (tathA) sUkSma Atmika, (aura) thUla-vyAvahArika, kriyAne rage-kriyAkA samAcaraNa karaneke utsAhase (vIrabhagavAn) yogI thayo-yogI vanagae, umaMgere-umaMgake sAtha-na ki javaradastIse,
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 251 bhAvArtha-chamastha avasthAkI kSAyopazamika vIryavAlI AtmapariNavike yogase, aura yogako grahaNa karanekI apanI nijI icchAse utpanna honevAlI buddhise, Atmika aura vyAvahArika kriyA karaneke utsAha dvArA zrIvIra bhagavAn vahI bhArI umaMgake sAtha yogI hue haiN| paramArtha-isa gAthAkA bhAvArtha bhali prakAra samajhame nahIM AtA, ataH gurugamyatAse' isakA artha samajhanA cAhie / tathApi yathA mati likhA gayA hai, chadmastha avasthAmai AtmAko kSAyopazamika vIryakA udgama java prApta hotA hai aura usa samaya usake sAtha vaisI hI zubha lezyA milajAtI hai, ataH phira anvayarUpa vIryakedvArA karmagrahaNa karatA hai, isa karmagrahaNa karane kI dazAko abhisaMdhija kahate haiM, aura tava phira mati uparyukta vIryako prahaNa karatI hai| dehakampanarUpa sUkSma-kriyA, aura zarIrasakucanarUpa, evaM usakA prasaraNa karaNarUpa, prasAraNakI kriyAko sthUla kriyA kahate haiM, isa prakAra sthUla aura sUkSma kriyAke raMgase saba AtmA vaDI umaMgase yogI hote haiN| arthAt / mana-vacana- aura kAyake yogako prApta hote hai // 2 // asaMkhya pradeze vIrya asaMkho, yoga asaMkhita kaMkhere, pudgala gaNa teNe lezu vizeSe, yathAzakti mati lekhere // 3 // zabdArtha-asakhya pradeze AtmAke asaMkhya pradeza haiM, (ata. una una pradezoMkA vIrya ekatra karane para) vIrya asakho-asakhya-jo ginA na jAya itanA bhAtma-bala hai, (isIse AtmA) yoga asakhita asaMkhya yoga-manavacana-kAya ke vyApAra, (unakI) kaMkhere-amilaSita arthako pUrNa karaneme samartha hotA hai, [ aura ] pudgala gaNa-pudgalakI vividha vargaNAoMko, teNe isI kAraNa, lezu vizeSe lezyA viSezase-bhinna bhinna lezyAoMse, yathAzaktizaktike anusAra, matibuddhi, anubhavAkita rahatI hai, ekake pazcAt eka ko grahaNa karake mApa karatI rahatI hai / paramArtha-AtmAke asakhya pradeza haiM, aura una eka eka pradezameM asaMkhya vIrya-zakti hai, isase asaMkhya gegakI AkAMkSA utpanna hotI hai, aura yoga sAmarthyake anusAra AtmA karma-vargaNAke pudgaloMko yathAzakti grahaNa karatA hai // 3 // ..
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 vIrastutiH / . * utkRSTe vIrajane vese, yoga kriyA navI pese re, / / '' yoga taNI dhruvatAne lese, Atamazakti na khese re // 4 // . zabdArtha-(lekina) utkRSTe vIrajane vese utkRSTa kAryake AvezameMjava ki sabase adhika vIrya-ullAsa hotA hai tava, yogakriyA-mana-vacanakAyarUpI yogakA vyApAra, navI pesere praveza hI nahIM karatA, hotA hI nahIM, (kyoMki usa samaya) yogataNI-yogakI, dhruvatAko-acalatAko, leze lavalezamAtra bhI, Atmazakti Atmavala, na khesere-DigAtA nahIM, yoga sthira ho jAneke kaarnn| . bhAvArtha-java AtmAmeM sabase adhika vIrya pragaTa hotA hai tava mana-vacana aura kAyakA karma baMdhanarUpa kArya praveza hI nahIM karatA, kAraNa yaha hai-ki-usa samaya Atmavala hai, usa yogake acalatvako lavaleza mAna bhI DigA nahIM sakatA, // 5 // paramArtha-uparokta kathanAnusAra AtmA yogakI zaktike anusAra karma pudgalako grahaNa karatA hai, parantu yadi AtmAmeM utkRSTa vIrya pragaTa hogayA ho to phira mana-vacana-kAyake yoga lagabhaga baMda ho jAte haiM, aura karmavandhanarUpa kriyAse phira AtmAmeM karma-baMdha nahIM hotaa| yogakI dhruvatAkA leza sava AtmAomeM hotA hai, aura usa lezamAtrase bhI AtmAke ATha rucaka pradeza karmavandhase virakta ( alaga) rahate haiM / yaha dRSTAnta hai / ata eva jyoM jyoM AtmAmeM utkRSTa vIrya pragaTa hotA rahatA hai, yo tyoM karmavandha bhI kama ho jAte haiM, aura antameM sampUrNa vIryatva pragaTa hone para vIrabhagavAnkI taraha samasta karmavaMdhakA nAza ho jAtA hai aura zuddha caitanyatva prApta hotA hai, ataH he bhagavAn ! mujhe vIratA arpaNa karo ! // 4 // kAma vIrya vaze jema bhogI, tema AtmA thayo bhogIre, . sUrapaNe Atama upayogI, thAya teha ayogI re // 5 // zabdArtha-kAmavIrya vaze strI saMgakI icchA hone para, vIrya valase, jema-jisa prakAra bhogI=bhoga kartA hotA hai, tema isI taraha, Atama yayo bhogIre-AtmA, (apane vIryollAsa dvArA apane guNoMkA ) bhogI vanatA hai,
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 253 (aura) zUra paNe zaurya guNake valase, Atama upayogI apane bhAvameM upayogavAn rahakara, thAya teha ayogIre-vaha AtmA usI samaya ayogI guNasthAna para ArUDha hotA hai| bhAvArtha-strIsaMgakI icchA hone para vIrya arthAt dhAtuke ullAsase jisa prakAra jIva bhogakartA siddha hotA hai, isIprakAra AtmA apane vIrya ullAsase apane guNoMkA bhogI vanatA hai, aura zauryaguNake valase nijabhAvameM upayogavAn rahakara vaha AtmA turata bhayogI-guNasthAnArUDha hotA hai| paramArtha-jisaprakAra kAmI puruSameM vIryakI adhikatA honeke kAraNa use pravala kAmecchA hotI hai, isIkAraNa puruSa strI kI, aura strI puruSa kI icchA karatI hai, athavA kAma arthAt icchA, vaha dravyAdikakI icchAvAlA jisa prakAra dravyakI icchA karatA hai, aura para-bhAvakI vAJchA karatA hai, isI taraha AtmA bhI kha-kharUpako na jAnaneke kAraNa para-paudgalAdika bhogoMkI vAJchA karatA hai| / parantu java AtmAmeM zUravIratAkA saMcAra honepara vIrabhAva pragaTa hotA hai, tava karmokA kSaya hone para apane svarUpako jAnatA hai / isase use para vastuoMpara abhAva-(aprIti) hotA hai, AtmA nijaguNameM ramaNa karatA hai, mana-vacana aura kAyake yogako sthira karatA huA navIna karmAko nahIM vAghatA / aura antameM ayogI ho jAtA hai / isa lie vIratva prApta hone para AtmAkA kArya siddha hone vAlA samajha kara bhagavAnke pAsa vIratA hI mAgI hai // 5 // vIrapaNuM te Atama ThANe, jANyu tumacI vANe re, dhyAna vinANe zakti pramANe, nija dhruva pada pahicANe re, vI0 // 6 // zabdArtha-vIrapaNu-zUravIratA, ( use, ) te Atama ThANe-vaha AtmaguNasthAnapara caDhatA huA, [paripUrNa honA cAhie isa prakAra ] jANyumeM jAna sakAhUM, [ kisake dvArA jAna sakAhUM ? tumacI ApakI, vANe re-vANI dvArA-Apake pratipAdana kie hue Agama dvArA, (tathA) dhyAna vinANe-zakti
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 - vIrastutiH / . pramANe apanI zaktike pramANase dhyAna aura vijJAnase, nija apanA, dhruvapada (pariNAmakI sthiratAko pAkara) zAMtirUpa acala pada, pahicANe-paha cAnane se| bhAvArtha-AtmaguNasthAnapara caDhatesamaya paripUrNa zUravIratA honI cAhie jise meM ava jAna sakA hUM, kisalie? ApakI vANI dvArA, arthAt Apake upadezase, puna. merI nijI zakti ke anusAra dhyAna aura vijJAnake sAhAyyase bhI kucha jAnA hai, yAnI dhyAna aura vijJAnakA jitanA vala hotA hai, utanA hI, athavA usI pramANameM apanI vIratAkA sthirapada jIva ina nimittoMse pahacAna letA hai| paramArtha-bhagavAnke pAsase vIratAkI yAMcA kA vicAra karate samaya bhagavAnke pratipAdana kie hue upadezakA smaraNa huA, isase svayaM hI prasanna hokara kahatA hai ki prabho ! merI jo jo bhUla huI haiM unakA mujhe bhAna huA, ava taka me Apase yahI vinati karatA rahA thA ki-mujhe vIratA arpaNa kareM, parantu mAMgase pahile Apane pharmAyA hai ki samastaAtmAe~ mere samAna haiN| ata. jo vIratAmeM pahale Apase mAga rahA thA, vahI vIratA mujhameM bhI hai| parantu kheda hai ki isa bAtakI mujhe jarAsI bhI khabara na thI, parantu ApakI vANIse-Apake tatvapUrNa upadezase mujhe vizvAsa huA hai ki vaha vIratA mujhameM bhI paryApta aura akhaMDa hai| tava yaha prazna hotA hai ki jaba Apake samAna vIratA apane meM bhI hai tava tuma use kyoM nahIM jAnate the? aura bhagavAnne kahA hai ki isake atirikta vIratA apane mAtmAme hai, isakA pratyakSa anubhava ho sakatA hai, isI prakAra guru paramparAse yadi vizeSa jJAna prApta huA ho to usase bhI anubhava ho sakatA hai, jisa prakAra dhyAna aura jJAnakI vizeSatA hai, isI prakAra AtmAnubhavakI bhI vizeSatA jAnanI caahie| mumukSuoMko jJAna aura dhyAna ko gurugamatAse jAna kara AtmAnubhava karane meM pravRtti karanI cAhie, kyoMki isa stavanakA Azaya yahI hai, aura hamArI dhAraNA bhI yahI hai // 6 // Alambana sAdhana je tyAge, para pariNatine bhAge re, - akSaya darzana jJAna vairAge, 'Anandaghana' prabhu jAge re, // 7 //
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 255 zabdArtha- pUrNa vIryollAsase zUravIra bana kara ] AlaMbana asamartha dazAmeM liyAhumA Azraya, (tathA) sAdhana-samasta sAdhana-upakAraNa, (unako) jo-jo mahAtmA, tyAge choDa dete haiM, para pariNati-AtmAse anya-pudgalAdikA khabhAva ( usase ), bhAgere dUra hojAtA hai, (vaha) akSaya=jisakA kSaya na ho, aise zAzvata, darzanajJAna vairAge-jJAna-darzana aura caritrake dvArA, Anandaghana Anandase bharapUra, prabhu parama samartha-paramAtmA-Izvara, (hokara ) jAgere (sadaiva ) jJAnase jAgRta rahatA hai| bhAvArtha-sampUrNa vIryollAsase zura vIra hokara jo puruSa asamartha dazAmeM pahale lie hue AlaMvanoM ko aura samasta (atyAvazyaka) upakaraNoMko bhI choDa detAhai, usa AtmAse para jo pudgalAdikA vibhAva hai vaha dUra hojAtA hai, punaH vaha mahAtmA puruSa jisakA kamI kSaya na hone pAve, aise zAzvata jJAna-darzana aura caritrase, Anandapadase bharapUra paramAtmArUpa hokara sadaiva jJAnapUrvaka jAgatA rahatA hai, athavA 'Anandaghana' kavi kahate haiM, ki-prabhuAtmA jAga jAtA hai, yAnI anAdikI Ughause AtmA jAgRta ho jAtA hai arthAt vibhAvadazAko tyAga kara khayaM paramAnandarUpameM mama ho jAtA hai| paramArtha-AtmA anAdikAlake pudgala sambandhI AdhArase apanA kAryakaranA tyAgadetA hai, tava AtmAkA akhaMDa-zuddha-caitanyatva samyagU jJAnadarzana aura caritradvArA prApta karatA hai| aura anAdi-kAlase AtmA jisa pudgalake saMgameM paDA UMgha rahA hai, usIsamaya jaga kara khayaM apane kharUpako prApta karatA hai athavA 'mAnandaghana' kavi kahate haiM ki yaha AtmA para vastukA saga choDade aura apanA ninI avalamba rakkhe, tathA parAnuyAyIpana choDade to usa ratnatraya ke ArAdhanase yaha AtmA turanta mokSako prApta hotA hai, // 7 // gujarAtI bhAvArtha-covIsamAM jinezvara zrI mahAvIra khAmInA caraNomA huM vandana karu cha ane karmarUpI zatrumone haNavAmA je yoddhApaNu, athavA jevU zrIvIra bhagavAnnu vIrapaNuM che, tevU vIrapaNuM hu~ mAgu chu, vaLI je prabhuno mohanIya karmarUpI andhakAra-bhaya naSTa thayo che, ane karmarUpa zatruono parAjaya karavAthI jemano jayapaTaha vAgyo che, evA zrIvIrabhagavAnne page lAgIne hu~ vIrapaNuM mAguM chu, // 1 //
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIrastutiH / A gAthAno bhAvArtha mane barAbara samajAyo nathI, mATe gurugamadhI dhAravo, to paNa yathAmati lakhyo che, chadmasthAvasthAmAM AtmAnuM kSAyopazamika vIrya hoya che, ane tenI sAthe tevIja lezyA maLe che, eTale joDAyelAM vIrye karma - grahaNa kare che, A karma grahaNa karavAnI dazAne abhisaMdhija kahe che, ane mati uparyukta vIryane grahaNa kare che / 256 dehakampanarUpa sUkSma kriyA bhane zarIra saMkocavA rUpa temaja teno prasAra karavArUpa prasAraNanI kriyAne sthUla kriyA kahe che, eTale te mana-vacana ane kAyanA yogane pAme che / // 2 // jenI sakhyA na Ave te asakhya kahevAya. AtmAnA athavA bIjA dravyonA sUkSmamA sUkSma AkAzanA vibhAgamAM rahelo je bhAga te pradeza kahevAya che| AtmAnA AvA asaMkhya pradezo che, ane te eke eka pradezamAM asakhya vIrya che, tethIja AtmA mana-vacana-ane kAyanA asakhya yoganI kAkSA-abhilASA thAya che, arthAt te yogo sAdhya - pragaTa karavAne samartha che, ane te hetuthI pudgalanI judI judI vargaNAone vividha prakAranI lezyAothI zaktimujaba vuddhilekhI rahe che, arthAt eka pachI eka grahaNa karIne mApatI rahe che // 3 // AtmA yoganI zaktine anusAre karmapudgala grahaNa kare che / paNa jo AtmAmAM utkRSTa vIrya pragaTa thayuM hoya to pachI mana-vacana-kAyanA yoga laga bhaga baMdha thAya che, ane karmavAMdhavA rUpa kriyA thI AtmAmA karmabaMdha to nathI / yoganI dhruvatAno leza badhA AtmAmA hoya che, ane te lezamAtrathI paNa AtmAnA ATha rucaka pradeza karma vaMdhathI virakta rahe che, e dRSTAnta che mATe jema jema AtmAmA utkRSTa vIrya pragaTa yAya, tema tema karmabaMdha kamatI thAya, ane chevaTe sampUrNa vIryapaNuM pragaTa thatA vIra bhagavAnnI peThe samasta karmabandhano nAza thAya, ane zuddha caitanyapaNuM pragaTa thAya tevuM che / mATe he bhagavAn ! mane vIrapaM Apo ! // 4 // ' jema kAmI puruSamAM vIryano vadhAro thatA tene prabala kAmecchA thAya che, tethI puruSa strInI ane strI puruSanI icchA kare che / athavA kAma eTale icchA, te dravyAdikanI icchAvAlo jema dravyanI icchA kare che, ane parabhAvane vAche
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 257 che, tema AtmA paNa kha-kharUpanA ajANapaNAthI para je pudgalAdika tenA bhoganI vAJchA kare che| - paNa jyAre AtmAmAM zUrApaNuM athavA vIrapaNuM pragaTa yAya che, tyAre kono kSaya thatAM te potAnu kharUpa jANe che, tethI para vastuparathI tene abhAva thAya che, AtmA potAmA ramaNa kare che, mana vacana ane kAyanA yogane sthira karI navAM koM bAMdhato nathI, ane chevaTe ayogI paNa thAya che / tethI vIryapaNuM prApta thatAM AtmAnuM kArya thavAnuM jANI prabhu pAse vIrapaNuM mAgyu che / // 5 // bhagavAn pAse vIrapaNu mAgavAnuM vicAra karatA bhagavAne karelA upadezanuM smaraNa thayu / tethI poteja khuzIthaIne kahe che ke he prabho ! mArI je bhUla che, te mane jaNAI,atyArI sudhI meM Apane vinaMti karI ke mane vIrapaNuM Apo, paNa mArI mAgaNI pahalA Ape kaheluM che ke tamAma AtmA mArA jevA che, eTale je vIrapaNuM huM ApanI pAse mAgu chu, te vIrapaNu mArAmAja che, paNa te vAtanI mane khavara na hotI, parantu ApanI vANI thI eTale ApanA upadezathI mArI khAtrI thai cha ke te vIrapaNuM mArAmAM che| tyAre prazna thAya che ke jyAre vIrapaNuM tamArAmA che to tame kema na hotA jANatA ? ane bhagavAne kayuM che ke te zivAya vIrapaNuM potAnAM AtmAmA cha / te jANavAne bIjaM sAdhana che ke kema ? teno uttara kahe che ke dhyAna karavAthI vIrapaNuM potAmA udbhava thAya che, ane teno pratyakSa anubhava thaI zake che temaja guruparamparAthI vizeSa jJAna prApta thayuM hoya to tethI paNa anubhava thaI zake che, jJAna ane dhyAnanI jema vizeSatA thAya che tema Atma anubhavanI paNa vizeSatA jANavI, mumukSuoe jJAna ane dhyAnane gurugamathI jANI Atmaanubhava karavAmAM pravRtti karavI e A stavananu rahasya che ema hu~ dhAeM chu|| AtmA pudgaLanA AdhArathI potAnuM kArya karavAnuM tyAge, ane pudgalanuM Alamvana jo chosI de to akhaDa zuddha caitanyapaNuM samyagjJAna-darzana ane caritravaDe prApta kare, ane anAdikALathI AtmA je pudgalanA saMgamAM UMghaleto paDelo che, te jAgIne potAnuM kharUpa prApta kare che, athavA Anandaghana kavi kahe che ke AtmA para-vastuno saMga choDe, potArnu avalambana rAkhe, ane parAnu. yAyI paNuM taje, to ratnatrayInA ArAdhanathI mokSa pAme / - ___ . . . [Anandaghana ] . vIra. 17
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 vIrastutiH / " . vIrastutidhana dhana janaka 'siddhAratha' rAjA, dhana trizalA devI mIta re prANI / jyAM suta jAyo goda khilAyo, vardhamAna vikhyAta re prANI, - zrImahAvIra namo 'vara NANI,' zAsana jehano jANa re prANI, pravacana sAra vicAra hie meM, kIje artha pramANa re prANI, 2' sUtra-vinaya-AcAra-tapasyA-cAra prakAra samAdhi re prANI, "" te kariye bhavasAgara tariye, Atama bhAva ArAdhi re prANI,-3 jyoM kaMcana tihuM kAla kahIje, bhUSaNa nAma aneka re prANI, '. tyoM jagajIva carAcara yoni, hai cetana guNa eka re prANI, 4 apaNo Apa viSe thira Atama, so'haM haMsa kahAya re prANI, '' kevala brahma padAratha paricaya, pudgala bharama miTAya re prANI, 5 zabda-rUpa-rasa gaMdha-na jAme, nahIM sparza-tapa-chAMha re prANI, timira-udyota-prabhA-kachu nAhI, Atama anubhava mAMhi re prANI, 6 sukha-duHkha jIvana maraNa avasthA, e dazaprANa saMgAta re prANI, ' iNathI bhinna vinayacaMda rahiye, jyoM jalameM jalajAta re prANI, 7 bhAvArtha-siddhArtha' rAjA aura 'trizalA' devI rANIko dhanyavAda hai, jahA 'vardhamAna jaise putra utpanna hue, unhoMne apane akameM usako khilA ramA kara apanI hosa pUrI kI, aura vardhamAna nAmase to tInoM lokameM vikhyAta hue, apara nAma mahAvIra bhagavan ! jo zreSTha aura nirmala kevalajJAna yukta haiM, jinakA isa samaya zAsana kAla pracalita ho rahA hai, aura bhAvI kAlameM bhI 18500 varSa taka calegA, unheM merA yoga aura karaNakI zuddhise namaskAra hai, jinake pravacanakA sAra AtmabhAna aura paramAtma vicAra hai / yadi usakA manana aura nididhyAsana kiyA jAya to yaha AtmA mokSakI pUrti zIghra hI kara sakatA hai| jJAta-nandana mahAvIraprabhune 'sUtra' 'vinaya', 'AcAra' aura 'tapasyA' ye cAra prakArakI samAdhi bhavya prANioMke kalyANake artha pratipAdana kI haiM,
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 259 jo jitendriya saMyamI sadaiva apane AtmAkA vinayasamAdhi-zrutasamAdhi-tapaH samAdhi aura AcArasamAdhimeM ramaNa karate haiM vAstavameM ve sacce paNDita hote haiM. - vinaya samAdhike cAra prakAra-vinaya samAdhike cAra meda isa prakAra haiM jisa guruke pAsase zikSaNa prApta kiyA hai, usa guruko mahA upakArI samajhakara usakI sevA kare, usake samIpameM rahakara vinayakA samAcaraNa kre| guruke vacanakA yathArtha rUpameM pAlana kre| aura vinayI honepara ahaMkArI na vane / mokSArthI sAdhaka sadA hitazikSAkI icchA rakhatA hai, upakArI gurukI sevA karatAhai, guruke samIpameM raha kara unake vacanakA pAlana karatA hai, aura abhimAnameM madase garviSTha nahIM bntaa| vahI vinaya samAdhikA ArAdhaka samajhA jAtA hai| zruta samAdhike cAra prakAra-"abhyAsa karanese mujhe sUtra siddhA. ntakA paripakka jJAna hogA" yaha samajha kara abhyAsa karatA hai, "abhyAsa pharanese mere manakI ekAgratA hogI" yaha jAnakara zrutakA abhyAsa karatA hai| "apane AtmAko uttama aura saddharmameM paripUrNatayA sthira karUMgA" yaha mAna kara abhyAsa karatA hai, yadi meM samatA pUrvaka dharmameM sthira rahUMgA to auroMko bhI dharmameM sthApana krskuuNgaa| zrutasamAdhimeM anurakta rahanevAlA sAdhu sUnoMko paDhakara jJAnakI, ekAgra cittakI, dharmasthiratAkI tathA auroMko dharmameM sthira karanekI zaktikA sampAdana karatA hai, ata sAdhakako zrutasamAdhimeM tallIna rahanA caahie| tapaH samAdhike cAra prakAra-saccA sAdhaka isa lokake svArthasukhake lie tapa nahIM karatA, paraloka varga sukhake lie tapa nahIM karatA; kIrti, varNana (zlAghA) ke lie bhI tapa nahIM karatA, aura pApa karmako bakheranevAlI nirjarAke atirikta kisI bhI anyakAraNase tapa nahIM karatA, vahI tapasamAdhike yogya hotA hai / tapasamAdhimeM sadaiva lagArahanevAlA sAdhaka bhinnabhinna prakArake sadguNoMke bhaNDArarUpa tapameM sadaiva tanmaya hotA hai| kisI bhI prakArakI AzA rakkhe vinA karmakSINa karAnevAlI nirjarA bhAvanAke lie prayatna kare to tapakedvArA vaha purAne pApakarmIko dUra kara sakatA hai| AcAra samAdhike cAra prakAra-koI bhI sAdhaka isa lokake khArthakI pUrtike artha zramaNake sadAcAroMkA sevana nahIM karatA, pAralaukika
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266, viirstutiH| ... ' khArthake lie bhI sadAcAroM kA sevana nahIM krtaa| kIrti-varNa-zabdake lie bhI sAdhuke AcAroMkA pAlana nahIM krtaa| (arthAt ) arhandevake pharmAnake mujarva nirjarAke hetuko choDa kara kisI bhI sArthake lie - AcArakA pAlana na karake mAtra nirjarArtha hI AcAra pAlana karatA hai| jo sAdhaka damitendriya hai, sacaritrase AtmasamAdhikA anubhava karatA hai, mahAvIrake vacanoMmeM apaneko arpaNa, kara cukA hai, vAda-vivAdase virata aura sampUrNa kSAyikabhAvako pAkara jimakA AtmA muktike nikaTa ho jAtA hai| vaha sAdhaka ina cAra samAdhioMse AtmAkA ArAdhaka hokara-suvizuddha hokara cittakI susamAdhikI sAdhame lagakara paramahitakArI aura apanA ekAnta sukhakAraka kalyANasthAna- khuda hI prApta, karatA hai| samAdhise janma aura maraNake cakrase mukta hokara zAzvata siddha hotA hai / yadi thoDe bahuta karma vAkI rahagae hoM to mahAn Rddhiyukta ucca aura sarvottam koTikA 'deva' hotA hai // 3 // AtmA suvarNakI taraha hai, AbhUSaNoMkI taraha vaha paryAyI hai, carAcara jagat aura caurAsIlAkha jIvayoni cAragati isake paryAya haiM / parantu cetanA guNa savakA eka hai, samAna hai, kisIkA kisIprakArase antara nahIM hai|" 'apane AtmAko nijakhabhAvame sthApana kara, tava sohaM kA bhAsa hogA, isa anubhavake pazcAt (haMsa )paramAtmarUpa (khaccha ) ho jAyagA, parabhAvako chuDAne vAlA kevaLa-brahmapadArthakA paricaya pudgalapariNatikA bharama miTA degA / isIkA abhyAsa caritra-Atma ramaNatA hai, jo karmarajako chAnakara AtmadravyakoM pRthak pragaTa karadetA hai|" ____ "isa AtmAmeM zabda-rUpa-rasa-gaMdha-sparza-Atapa-chAyA-andhakAra-udyotaprabhA-Adi kucha bhI nahIM hai, aura Atma-anubhava honepara vAhya padArthoMkA moha aura ye daza jaDa vastue~ AtmAke pAsa kabhI phaTaka hI nahIM sktiiN|" , : "tathA sukha-duHkha jIvana-maraNa-sambandhI avasthAe~ ina , 10 vAhya prANoM ke sAtha haiM, inakA pavitra aura sthAyI-prANoMke sAtha koI savandha nahIM, vinayadharmakI sAdhanAmeM candramAke samAna ucca aura pavitra mahAvIra prabhu unase isa prakAra bhinna haiM jisa prakAra prakhara kIcaDa aura gaMbhIra jalase utpanna hokara kamaladala pAnI aura kIcaDase alaga rahatA hai / 7 . " vinayacaMda (kuMbhaTa),
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - - - - --- - - 1i md 1 *.. saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 261 . mahAvIra thuI no gujarAtI kAvyAnuvAda Aja sudharmA kahetA pyArA 'jaMbune, vIraprabhunA paMcama gaNadhara dhIrajo, saMyamasAgara ziSya baDA te jaMbunI, pUche gurune bhrama mAMgo gaMbhIra jo| kaho guru A bhavasiMdhu utAravA, koNe Apyo uttama amane dharma jo, sAdhu saMghane anya paMthanA sajjano, pUche AvI dharma taNo sau marma jo / ananya maMgala dharma dIdho je vyaktie, te samajAvo TaLavA sau anartha jo, guru jJAnI cho Apa mahA A vizvamAM, tethI pUrcha prazna taNoDaM artha jo 1 kaho khAmI te jJAna dhare kai jAtanA, kaI paMktinA tenA darzana zIla jo, zravaNa kayu ke joyu je Aye prabhu, bolo! kholI dilanA dvAra akhila jo'2 madhura vANI A suNI sudharmA bolIyA, jANe cAlI sudhA zabdanI dhArajo, 'vizvasakaLano duHkha jANato nAtha je, vIrapramu te AvyA A saMsAra jo| karmaripu saMhAra karI te pAmIA, ananta darzana-jJAna taNo bhaMDAra jo, sUkSma viSaye dRSTi tenI sthira che, kuzala prabhu te dIpyA jaga mojhAra jo 3 sarva dizAmAM vasatA je trasa sthAvaro, mAnyA tene 'nitya' ane 'anitya' jo duvya thakI to mAnI tenI nityatA, paryAye to mAnyA che anitya jo| ghora timira je vizva mahIM vyApI ra, ananya dIpaka tehanA che bhagavAn jo sarva jIvopara rAkhIne samabhAvane, arpaNa kartA dharma taNuM to pAna jo 4 sarvadarzI sarva viSayane jANatA, jItyA cAre mati-zruta Adi jJAna jo, kevaLajJAnI nija AtmAmAM sthirate,zuddhacaritanAM gAtAM jana guNagAna jo sarvapuruSamA puruSottama te jJAnI che, parigraha kero saga nahIM talabhAra jo, loka taNA to bhaya tene nahi pAmatA, janmamarNano sparza nahIM lagAra jo 5 prajJA to vahu tIna hatI bhagavAnnI, bandhana viNa te karatA sadA vihAra jo, mavasindhunI pAra gayA che khAmI,te, pAmyA,te zrI ananta jJAna maMDAra jo| - AT A A
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 viirstutiH|' ' mahAtapasvI tapasyA karatA ghorane, sUrya samuM dIpe che tenuM jJAna jo, vairocanane sUryasamA te cALatA, jagat mahiM je vyApyA sahu ajJAna jo 6 varga mahIto sahasra devo zobhatA, rUpaguNamAM sauthI zome indra jo, sarvalokanI zobhA mahIM te zobhatA, atiprabhAvI jJAtaputra munIndra jo| RSabha Adi cauvIsa tIrthakara thayA, jethI prasaryo sarva zreSTha jaina dharmajo, jainadharmano netA te mahAvIra che, kAzyapa kuLamAMthaine bhAMgyo bharma jo 7 maherAmaNano pAra kadI nahIM Avato, tema prabhunI buddhino nahI pAra jo, dravyakSetrane kAla-bhAvanA mApathI, akSayasAgara vIra jJAna apAra jo / nirmala jaLa to maherAmaNa- dIpatuM, tema prabhunI jJAnajyota jhaLakAya jo, kaSAyakApI karmamukta pAmyA thakI, devAdhipa te indra samA lekhAya jo|8 vIryavAnamA ananta vIrye zobhatA, je vIryanI jagamA che nahi joDa jo, giri vRndamAM giri nahIM meru samo, meru sama je zome jagamA zreSTha jo / deva sakaLato moja mANatA meru thI, tema prabhuthI pAme sau Ananda jo, raMga caMdane guNo ramya che merunA, guNo prabhunA Ape paramAnanda jo 9 girirAja te UMco yojana lAkha che, pRthvI parathI sahasra navANuM thAya jo, pRthvI talamAM sahasra yojana eka che, ati manohara kaMDaka jene hoya jo| Upara kaMDake paMDakavana virAjatuM, te to jANe dhvajA girinI thAya jo, girirAja evyApaka che madhyalokamAM, jJAna prabhunA evA vyApaka hoyajo10 girirAja te gagana Tocane pahoMcato, nIce to te kare bhUmimAM vAsa jo, Urdhva adhone tiryak loke vyApta che, vimAna jyotipka pharatuM tenI pAsajo girirAjanI khyAti che trilokamAM, nandanavana to AvyAM temAM cAra jo aneka vananA krIDAsthala tyAMzobhatAM,indradevanI krIDAno nahiM pArajo11 deva rame tyAM sukhavilase vidhavidhanA,suMdaradhvanio AnaMdanI saMbhaLAyajo,
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 263 pratidhvani to 'teja' thakI paNa tIvra che, kaMcanavarNI pRthvIsama sohAyajo girirAjamAM pratidhvani je thAya che, evI prabhunI dhvani divya saMbhaLAya jo, girirAja to durghaTa che sau prANIthI, kaMcana raMgI durghaTa vIra gaNAya jo 12 pRthvI madhye girirAja ubho rahyo, sUryakAMti sama sohe pRthvI mAMya jo, vigha vigha ratne raMga citra vicitra che, sUryasamAM te zobhe dazadiza mAMya jo / girirAja sama RSivargamAM mahAvIra, ujvala merusama zome te aMga jo, meru sama te aSTalakSmI upeta che, svayaM prakAzI bIjo sUrya nizaMka jo 13 . upamA prabhunI meru viNa nA thai zake, tethI gAyAM merunAM guNagAnajo, e upamAe vIraprabhunA guNa tu, samajI leje darzana zIlane jJAna jo, jevI che A jAti-kIrtti merunI, tevI jAti - kIrti prabhunI mAna jo, girirAja to vyApaka che madhyalokamAM, lokAloke prabhunAM darzana jJAnajo, girivRndamAM niSadhasama lAMbo nahi, goLAkAre 'rucaka' viNa nava hoya jo, nautama tevI prajJA prabhunI dhAravI, munivargamAM zreSTha vIra gaNAya jo 15 vizvadharmamAM jainadharma pradhAna che, dIdhuM ruDuM dharma taNuM e dAna jo; sarvadhyAnamAM zukladhyAna ati zreSTha che, dharatA evu uttama zukla dhyAna jo, zukladhyAna vaLI phINasamuM che zveta te, jevo dhoLo zaMkha bahu sohAya jo, cadrasamuM te ujvaLa nirmaLa mAnavu, zveta raMgathI vIra zubhra gaNAya jo 16 vIra maharSi muktidazAne pAmiA, parama sthAna e loka mahiM lekhAya jo, bhasma karyA che karmaripunA zeSane, karmayogamAM karmavIra manAya jo; kSAyika darzanane kSAyika cAritrathI, kSAyika jJAne siddhi pAmyA nAthajo e siddhi to Adi - anantI jANavI, vijaya karyo che rAga-dvepano sAthajo; vijaya,karyAthI mokSa Adine pAmIA, vAlyA jeNe saghaLAM pApa sthAnajo, pApasthAno pharI sajIvana thAya nahiM, tethI siddhi jambU anantI mAnajo 17
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 vIrastutiH / 4 vRkSa mahiM to zAlmalIne jANavu, kAnanamAM nahiM nandanavananI joDajo zAlmalIne nandanavananA Azare, suparNa sarakhA deva kare pramoda jo zAlmalIne nandanavana to kyAM maLe, advitIya sthAno loka mahiM paMkAyajo, zAlmalIne naMdanajevA jaMbUjI, vIra buddhine jJAna carita aMkAya jo 18 zabdamahI to meghazabda kyAMthI maLe ? meghataNuM to gaMbhIraMgarjana hoya jo, grahomahIM to caMdra sama che graha nahi, manahara jenI zItaLatA prasarAya jo; sugandhiomAM maLayajasama che vAsakyAM? lokamahIM e caMdana zreSTha gaNAyajo, megha caMdrane malayaja jevA jANavA, munivargamAM vIranA virakta bhAva jo 19 siMdhu mahIM to svayaMbhU ramaNa jANavo, krIDA karatA devI jyAM saharSa jo, bhavanavAsImAM bhavya nAgakumAra che, bhavyarUpathI manapAme utkarSa jo; sarva rasomAM IkSurasane jANavo, madhuratAthI manaDuM zItala thAya jo, IkSu svayaMbhU devanAga sama vIralA, vIraprabhunA pradhAna tapa japa hoya jo 20 hastI mahiM airAvata sama che hastI nahiM, pazu mahIM to siMhakesarI eka jo, nirmaLa jaLamAM gaMgAjaLane jANavuM, vihaMgomAM garuDa eka nizaMka jo; airAvata managamatIlakSmI lAvato, lAvyA lakSmI trizalA ghara vIra jodha jo, garuDa - gaMgA - airAvatane hastI sama, mokSavAdImAM vIranA mukti bodha jo 21 yoddhAomAM vAsudeva mazahura che, priya puSpamAM paMkaja sama nava, koya jo, kSatrIomAM cakravartI pradhAna che, virala guNanA viralAM sthAno hoya jo; vAsu taNuM vaLa aSTApada vIzalAkhanuM, paMkajane che navalI mIThI vAsa jo vAsu-kamaLane cakravartI sama jANavA, RSivargamAM vIra maharSikhAsa jo 22 dAna mahIM to abhayadAnane jANavuM, satya mahIM to 'nirvadya' nizcita jo, sarva tapo mAM brahmacarya viziSTa che, AtmavaLanI jAge tethI jyota jo, abhayadAnathI dUra jatI hiMsA sahu, niravadyathI parapIDA navI thAya jo, 1
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 265 brahmacaryathI uttamabaLa to AvatuM, loka mahIM ema uttama vIra manAya jo 23 surapadomAM sarvArthasiddhi zreSTha che, sudharma kerI sabhA anupama thAya jo, sarvadharma to zreSTha muktine mAnatA, jIva mAtrano parama hetu te hoya jo; sarvArthasiddhinA sukhanI to vAtazI, saudharma kerI samA anerI hoya jo, ratimuktinI vANI to nahiM kahIzake,prabhusamA uttamajJAnI navakoyajo24 pariSaho to dhare pRthvI sama nAtha te, pRthvIvat te sauno che AdhAra jo, aSTa karmane naSTa karyA te khAmI e, karyo gRddhIne abhilASa saMhAra jo, pAmyA che te jJAna mahA upayogarnu, prayAsa viNa te jANe vastu rUpa jo, anantabhavane tarI gayAche vIra te, anantacakSu nitya abhayasvarUpa jo 25 mahAripuje AtmadoSa saMsAranA, krodha mAnane moha lobha paryAya jo, dUra karIne arhat padane pAmIA, kare karAve pApa nahIM RSirAya jo 26 vidha vidha paMtho loka mahIM cAlI rahyA, kriyAvAdIke akriyavAdI koya jo rame koI ajJAnavAda ke vinaya mAM sarva paMthanA jJAna vIrane hoya jo; kriyAvAdInI mukti kriyA mAM rahI, akriyavAdI samaje mukti jJAna jo vinayavAdito vinaya eja mukti gaNe, ajJAnI to mukti gaNe ajJAna jo, sarva paMthane samajIne A khAmIe, vikasAvyo che loka mahIM jaina dharma jo, jJAnakriyAmA mokSa mAnatA vIra te, lIghosaMyama samajAvavA sahumarma jo 27 mokSa taNo mArga kahyo ArIti thI, karI batAvyo jagane devA bodha jo, sakala pApane bhasma karIne khAmIe, rokyo vaheto karmaripuno dhodha jo; manuSya kerA ke narakAdika lokanAM, vIraprabhue jANyA pUrNa svarUpa jo, kharUpajANI loka ane paralokanAM sarvalokane choTyA che tadrupa jo 28 dharma parUpyo arhate A premathI, artha padomAM kevaLa je nirdoSa jo, suNItatva A zraddhAthI jana pAmatA,indra sukhake mokSa lakSmI saMtoSa jo29
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - - - ____ 266 . viirstutiH| pariziSTa naM0 2-prAkRtastotravibhAge . __ (SaDbhApAmayaM vIrastotram ) vidyAnAM janmakandastribhuvanabhavanAlokanapratyalo'pi, prApto dAkSiNyasindhuH pitRvacanavazAtsotsavaM lekhshaalaam| ' jainendrIM zabdavidyAM purata upadizan svAmino devatAnAM, zabdabrahmaNyamoghaM sa dizatu bhagavAn kauzalaM traizaleyaH // 1 // (saMskRtam) : jo joIsarapuMgavehi hiyae niccapi jjhAijjae, . jo savesu purANaveyapamiiggaMthesu gIijae / jo hatthaThiyaAmalaM va sayalaM lokattayaM jANae, taM vaMde tijayagguruM jiNavaraM siddhattharAyaMgayaM // 2 // (prAkRtam ) deviMdANavi vaMdaNijjacalaNA sabevi sabannuNo, saMjAdA kira gotamA avi tayA jassappasAdA dute / so siddhatthabhihANamUvadisado jogiMdacUDAmaNI, bhavANaM bhavadukkhalakvadalaNo dijjA suhaM sAsadaM // 3 // (zaurasenI) dusTe saMgamake zule bhayakale gholovasaggAvaliM, kuvaMtevi na lozapozakaluzaM yeNaM kadaM mANasaM; iMde bhattipale Na Neha bahulaM yogIgalaggAmaNI, ze vIle palamezale dizatu me neDantapunnattaNa // 4 // ( mAgadhI) kaMpaMtakkhitimaMDalaM khaDahaDapphuTuMtavaMbhaMDayaM, ucchallaMtamahannavaM kaDayaDatusa'taselagayaM / pAtaggena sumerukaMpanakaraM cAlattalIlAbalaM, vIrassa pahuNo jinAna jayatu kkhonItale pAyaDaM // 5 // (paizAcI)
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 267 iho vedaNaresi jAsu mahayA hallohaleNAgao, jajjhAI muNihaMsao hiyaDae akkhe nirubhaviNu, sAhu noppiNu jAsu koi mahimA no tIrae mANavo, . pAe vIrajiNesarassu namahaM sIsallaDe amhahe // 6 // ( apabhraMzaH) 1-7 AsADhe dhavalAi chaThThi cavaNaM cittassa terassie, suddhAe jaNaNaM sukiNhadazamI dikkhAyamagarassire / jassAsI vaisAhasuddhadasamI nANaM jaNANaMdaNaM, mukkho katti amAvasAi tamahaM vaMdAmi vIraM jiNaM / / kaNayasamasarIraM mohamallegavIraM, duriyarayasamIraM pAvadAvagginIraM; sugahiyabhavatIraM loalaMkArahIraM, paNamaha sirivIraM, meruselesaghIraM / / jaya jaya jaya jaNavacchala ! navajalaharapavaNavaNayasamaNayaNa nayaNamaNapamayavaddhaNa ! dhaNakaNayalakkhaNayasamaNa ! // 1 // samaNamaNabhasalajalasaya ! sayatthasatthatthapayaDaNasamattha ! matthayanamaMtanara vara ! varavarayavaraMga gayasaga! // 2 // saMgaragararasasayagaya! gayamacchara ! rayaNamayaNadaDhajalaNa jalaNajalasappabhayahara! harahasadhavalayarajasapasara ! // 3 // saraNapavaNNasarannaya nayasayagamarammasammamayasamaya ! mayamayagalanahapaharaNa ! raNaraNayabhayanbhamasavatta ! // 4 // vattasayavattagahavara ! varakalasalasatasaMkhacakkaka! kaMkaphalasaralanayaNa ! nayapamaya asattaapamatta ! // 5 // mattagayagamaNa! gayamaNa maNagayasaMsayasahassatamatavaNa tavaNayappahapahayara ! hayatamaparamapayanayarassa // 6 // iya paDhamasaranibaddhaM ghaNakkharaM gahiya mukyapayahUM bhattIe sathavaNaM raiyaM muNicaMdamuNiNA // 7 //
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 . viirstutiH| - ... (vIrasya catustriMzadatizayastavanam ) : thossAmi jiNavariMde, abbhuabhUehiM aisayaguNehi, te tivihA sAhAviya, kammakkhaiA surakayA ya // 1 // dehe vimalasugaMdhaM, AmayapAsehiM vajjiaM araaM, ruhiraM gokkhIrAmaM, nivissaM paMDuraM maMsaM 1 // 2 // AhArA nIhArA, adissA maMsacakkhuNo, sayayaM nIsAso a sugaMdho, jammappamiI guNA ee // 3 // khitte joyaNamitte, jaM jiya- , koDIsahassAo mANaM, sabasamAsANugayaM, vayaNaM dhammAvabohakaraM // 4 // putruppannA rogA, pasamaMtI IyavayaramArIo, aivuTThI-aNAvuTThI, na hoi dubhikkhaDamaraM vA // 5 // dehANumaggalaggaM dIsai, bhAmaMDalaM diNayarAmaM, ee kammakkhaiyA, suramattikayA ime anne // 6 // cakaM chatvaM rayaNajjhao a, seyavaracAmarA paDamA, caumuhapAyAratiyaM sIhAsaNa duMduhI asogo||7|| kaMTaya hiTThA huttA, ThAyati avaTThiyaM ca naharoma, paMceva idiyatthA, maNoramA huti chappiriU // 8 // gaMdhodagaM ca vAsaM, vAsaM kusumANa paMcavaNNANaM, sauNA payAhiNagaI, pavaNaNukUlo namaMti dumA // 9 // bhavaNavai-vANamaMtara-joisavAsI-vimANavAsI-a, ciTThati / samosaraNe, jahaNNayaM koDimittaM tu // 10 // iMtehiM jaMtehiM, vohinimittaM sasayatthIhiM, avirahiyaM devehiM jiNapayamUlaM sayAkAla // 11 // cavhA jammappabhii, ikkArasa kammasaMkhae jAe, nava dasa ya deva jaNie / cautisaM aiesa vaMde // 12 // cautIsajiNAisayA ee me vaNNiA samAseNaM, ditu mama jiNavasamA suanANaM vohilAmaM ca // 13 // (paJcaviMzajinavANIguNastavanam ) joaNagamaddhamAgaha sababhAsANuvAiNiM vANiM, paNatIsapavaraguNakicaNeNa thuNimo jiNaMdANaM // 1 // mehamaNoharasuguhiranigghosaM 1 vaMsa
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 269 dhaMsasohillaM, 2 muhumuhuramAlaosiyapamuharAyarAyaM bhavavirAyaM 3 // 2 // sakkayapamuhasalakkhaNa, sakArajuappuDakkharapayAI, gAmANa......cauvacAraparaM 4 udAttasaraM 5 // 3 // paDiravapUriagayaNaMi 6 saralaNukUlattao sudakkhivaNaM 7 ia satta saddaaisaya........sAmi jiNavayaNaM // 4 // taha atthAsaya aDavIsaaisayaM appagaMthasumahatthaM 1 avAhayAbhidheyaM puvAvaracakka avirohA // 5 // siddhatthasUisiDeM sihaM va............uttamAvikkhaM 3 paradUsaNAvisayao avaharinuttarAisayA 4 // 6 // saMsaya asaMbhaveNA sadiddhaM 5 soajaNamaNAiharaM 6 desaddhAi patthAvuciraM 7 udiatyatattaparaM 8 // 7 // avikiNNapasarita amasadiddha dhikArAtivittharaviogA varasaMbaMdhapasaraNA 9 mihapaivakkAi, sakaMkhaM 10 // 8 // aimiddhamahurimaguNaM suhiyaM sabesiM ghayaguDAiva 11 niyavisae kayasoAraloavitthiNNaacchariaM // 9 // jamagAiguNaviseso atuccha abhidheao vudAratthaM appayaparabhUmi aNusAri desaNAihiM amijAyaM // 10 // tihuaNaparasaMsaNijaM paramamAvehayaM ca avilaMba, 17 sathuiparaniMdarahia 18 dhammatthavbhAsapaDibaddhaM // 11 // liMgavayaNakAlatie parukkhapaJcakkhavakAragAjjhattho, uvaNayavayaNacaukke aviparIatthaM aturia ca // 12 // patthiavasthisarUvA caNNaNANegajAi suvicitaM 22 cattapayavaNNavakaM 23 vayaNaMtarao visesajuaM // 13 // abhidheemaNamaMtI avinbhamoNAdaro avikkhevo, kilikiciya micchAbhaya rosAyasujugavamasaikaraNaM ca // 14 // ia vibhAmAimaNadosavirahiaM sattasAhasoveaM A atthasiddhimacchinnaheumAyAsarahiaM 26 ca // 15 // ia sabavayaNapaNatIsaisayasAhiavao jiNo thuNio, saddhammakittivijANaMdayaraM............heugiraM // 16 / / - -
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270 viirstutiH| .. } . 'jiyamohamahAvIro caramo 'titthaMkaro' 'mahAvIro' / asamasamo asamasamo niraMtaraM kuNau kallANaM // 1 // zrIvIrasaptaviMzatibhavastotram tisalAsiddhatthasuaMsIhakaM sattahattha kaNayanihaM, bhavasattAvIsakahaNeNaM, baddhamANaM thuNAmi jiNaM / nayasAro suggAme paDhame 1 vIe bhave pahu ! suhamme 2 / taie marii tidaMDI 3, viNiAi cautthae bame / 4 // kullAgi kosiadio, paMcami 5 saMsAracaurachaThThabhave 6 / / thUNAi pUsamitto sattami 7 sohammi aThThamae 8 // navame aggijjoo, ceiagAmammi 9 dasami IsANe 10 / igadasami aggimUi, maMdiri 11 bArasami saNakumAro 12 // terasame 13 seabiA, bhAradAo mahiMda caudasame 14 // rAyagihi thAvaradio, panarasame 15, solase baMme / 16||raaygihi vissabhUI, sattarasi 17 aTTArase mahAsukko 18 guNacIse poaNapuri, tiviTTha 19 vIse tamatamAe 20 // pahu ! igavIse sIho, 21 paMkAi duvIsamammi 22 tevIse / mUApuri piamitto cakkI 23, sohammi cauvIse 24 // paNavIse chattaggAi, naMdaNo 25 pANayammi chabbIse 26 / khattiyakuMDaggAme, sattAvIse mahAvIro 27 // magasiravadadasami vayaM kattiamAvasi sivaM siAsADhe, chaTTi cuii| visAhadasamI nANu bhavo citaterasie / iasirivIrajiNaMdo thuNio bhattinbharanamiradeviMdo, varadhammakitividdhiM vijANaM deu maha siddhiM // zrImahAvIrastotram * jaijjA samaNo bhayavaM, mahAvIre jiNuttame / loganAthe sayaMbuddhe, logatiavivohie // 1 // vaccharaM diNNadANohe saMpUriyajiNAsae / nANatyasamAutte, putte siddhattharAiNo // 2 // ciccA rajjaM ca raheMca,
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 271 puraM aMteuraM tahA / nikkhamittA agArAo, pavaie aNagAriyaM // 3 // parIsahANa no bhIe, bhairavANa khamAkhame / paMcahA samie gutte, baMbhayArI akiMcaNe // 4 // nimmame nirahaMkAre, akohe mANavajjie / amAe lobhanimmukko, pasate chinnabaMdhaNe // 5 // pukkharaM va aleve a, saMkho iva niraMjaNe / jIve vA appaDigyAe, gayaNaM va nirAsae // 6 // vAevA apaDibaddhe, kummo vA guttaiMdie / vippamukko vihaMguba, khaggisiMgavaegage // 7 // bhAraMDe vA'pamatte ya, vasahevA jAyathAmae / kuMjaro iva soMDIre, siMho vA duddharissae // 8 // sAgaro iva gaMmIre, caMdo vA somalesae / sUro vA dittateulle, hemaM vA jAyasavae // 9 // savvaMsahe dharitti ba, sAyariMduba sacchahe / sudu huahuAsaba, jalamANe ya teyasA // 10 // vAsI caMdaNakappe ya, samANe leTTakaMcaNe / same pUyAvamANesu, same mukkhe bhave tahA // 11 // nANeNaM daMsaNeNaM ca, crittennynnuttre| AlaeNaM vihAreNaM, maddaveNajjaveNa ya // 12 // lAghaveNaM ca khaMtIe, guttImuttI aNuttare / saMjameNa taveNaM ca, savareNa maNuttare // 13 // aNegaguNamayAiNNe, dhammasukkANa jhAyae / ghAikkhaeNa saMjAe, aNaMtavarakevalI // 14 // vIyarAeya niggaMthe, sabanna sabadasaNe / deviMdadANaviMdehi, nivattiyamahAmahe // 15 // sababhAsANugAe ya, bhAsAe sbsse|jugv sabajIvANa, chidiu bhittagoyare // 16 // hie suhe a nissesakArae pAbapANiNaM / mahabayANi paMceva, paNNavittA sabhAvaNe // 17 // sasArasAyare buDDajaMtusatANatArae / jANava desiyaM titthaM, saMpatte paMcami gaI // 18 // sesive Alaye nice, aruye ayarAmare / kammappavaMcanimmukke, jae vIre jae jiNe // 19 // se jiNe vaddhamANe ya, mahAvIre mahAyase / asaMkhadukkhA
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 ... viirstutiH| .. ... khiNNANaM, amhANaM deu nivvuiM // 20 // ia ,paramapamoA saMthuo vIranAho, paramapasamadANA deu tullattaNaM me,| asamasuhaduhelaM. saggasiddhimavesuM, kaNayakayavaresuM sattumittesu, vA vi // 21 // ", , . __, payaDIva sai pahANaM, sIsehiM jiNesarANa sugurUNaM / / iy vIrajiNathuyaM evaM, paDhau kayaM abhayasUrIhi // 22 // : pariziSTa naM0 3-vIrastutiH-saMskRtastotravibhAge / namadamaraziroruhasrastasAmodanirnidramandAramAlArajoraJjitAhe dharitrIkRtAvana varatama saMgamo dAratAroditAnaganAryAvalIlApadehekSitAmohitAkSo bhavAn / mama vitaratu vIra nirvANazarmANi jAtAvatAro dharAdhIzasiddhArthadhAmni kSamAlaMkRtA,-vanavaratamasaGgamodAratAroditAnaGganA vva lIlApade he kSitAmo hitAkSo bhavAn // 1 // samavasaraNamatra yasyAH sphuratketucakrAnakAnekapanendurukcAmarotsarpisAlatrayI, sadavanamadagokapRthvIkSaNaprAyazobhAtapatraprabhAgurvarArAT paretAhitArocitam / pravitaratuM samIhitaM sArhatAM saMhatirbhaktibhAjAM bhavAmmodhisambhrAntabhavyAvalI sevitA-sadavanamadazokapRthvIkSaNaprA yazobhAtapatraprabhAgubarArATparetAhitArocitam // 2 // paramatatimirograbhAnuprabhA mUrimaMgergamIrA bhRzaM vizvavarthe / nikAyye vitIryAttarA, mahati matimate hi te zasyamAnasya vAsaM sadA / tanvatItApadAnandadhAnasya sAmAninaH / jananamRtitaraGganiSpArasaMsAranI rAkarAntarnimajjajanottAranaurbhAratItIrthakRt, mahati matimatehitezasya mAnasya vA saMsadAtanvatI tApadAnaM, dadhAnasya sA mAni. naH // 3 // saramesanatanAkinArIjanorojapIThIlaThattArahArasphuradrazmisArakramAmmotrahe, paramavasutaraGgajA rAvasannAzitArAti bhArAjite bhAsinI hAratArA .
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhoSAntarasahitA 273 blkssemdaa| kSaNarucirucirorucaJcatsaTAsaMkaTotkRSTakaNThodbhaTe saMsthite bhavyalokaM tvamambAmbike, paramava sutarAM gajArAvasannA zitArAtimA rAjite bhAsinIhAratArAbalakSe'madA // 4 // vIrastavaH trijagadIkSaNa ! kesarilakSaNa! kSaNamapi prabhuvIra ! manogirau / guNagaNAnmama mAma virajyatAmudayitA dayitAdayi tAvakAt // 1 // bhRzamadabhramadabhramadamramaprathamanaH sumanaH sumanaH stutaH, asumataH sumataH sumato'vadAtaparamaH paramazcaramo jinaH // 1 // calanakoTivighaTTanacaJcalIkRtasurAcala ! vIra ! jagadguro! tribhuvanAzivanAzavidhau jinaprabhavate bhavate bhagavan ! namaH // 1 // jayati yaH surasaGgamamAnahat , jagati vIrajino jagatIsuhRt / bhavatu bhItiharo mama sarvadA, sa zaraNaM zaraNaM guNasampadAm // 1 // . . mahAnandazuddhAzritaM devadevaM, mahInAthasiddhArthaputraM pavitram / yathAkAmitaM dattavArSikyadAna, trikAlaM stuve zrIjinaM vardhamAnam / / catuSSaSThIdevendrayogIndravandha, sudhAzAlisaMzuddhavAkyaM vareNyam / dayAsAgaraM zuddhasanmArgayAnaM, trikAlaM stuve zrIjinaM vardhamAnam // anantottarajJAnacAritralInaM, jarArogasammohasantApahInam / kSaNodbhUtanirmUlamAyAvitAnaM, trikAlaM stuve zrIjinaM vardhamAnam / / zamakhAdapAthodhisaMsargasaktaM, sadA karmamarmaprapaJcapramuktam / pracaNDapratApena bhAkhatsamAnaM, trikAlaM stuve zrIjinaM vardhamAnam / / manohArikalyANavarNa vizAlaM, vidIrNAntarAripraNAliM kRpAlam / gabhIraM vizAlairguNairvardhamAtaM, trikAlaM stuve zrIjinaM vardhamAnam / / vIra. 18
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274H . . . vIrastutiH / .. . jagajjIvaMsandohajIvAdibhUtaM, bhavamrAntirikta namunnAkibhUtam / 5. lasatsvarginirvANalakSmInidAnaM, trikAlaM stuve zrIjinaM. vardhamAnam // itthaM bhaktivazena mugdhamatinA,zrIvardhamAnaH stutaH, prodyadehapavi-, trakAntikalitaH zrIjJAtaputro jinaH / yAce naiva kalatraputravibhavaM no kAmamogazriyaM; kintvekaM paramottamaM zivapadaM zrIbAlacandrArcitam // 5. , . , . (vIrajinastavanam ).. ::: vizvazrIddha! rajazchide garimadutyAdarpatAze kSama,..., . , . "saddhAcaM stuvayAzravaM pariharan mAsUrya! duHkhakSamam / : .... nistandratipanavarsa duritaMsUdAriktha ! vIra ! sthiraM, ...: ramyazrIviraso'sakAmanikRti madrAlayaM zaGkaram // 1 // .... ., [caturgunamADalaM cakram ] tanute yanurti jambhajidrAnI muditA. drutam / .. , taM stuve vItatandrAjibhayaM bhAvena bhAkhatA // 2 // [muzalam ] tatayAstanRNAM muktyai, yA nIraktanave ntaa| .. tArAbhAra tApAsa sa pAtAkSara rakSa tAH, // 3. | , , [zUlam ] titakaSTavilIlAvalIlADhya zrIvarA ratAH / .... // tArarAvazrutau vIra ravIddhAbha surAstatraM // 4 // zaGkhaH] tajjJAsadamalekSvAkuviMzajeyuH shmiNstv| ... Di / {1 vareNyAnana vizveza, zaraNaM zuzukhecchavaH // 5 // zrIkarI] tazamIza..vizastvAlamavadanta ghnaarvH|".........::. / vaghavallayAM vanhivadyo, varivati vshiivrH|| 6...[cAmaram ] / taraNe cirarUDhAmatamasmuciraNAdaraH / rasikastava mayAsaM, sevne'nNlpmtisH|| // halam ]
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 275 tatyaje'tra takAzcaNDapArzvamindrastutAhasa / / .- . sarvadoSaistakSayAzAM, zAntAgha dadato vishaam|| 8 // [.bhallam ] tarIvAcarasi jJAnodAraniHzeSamUspRzAm / .. ... zAntituSTikarApArabhavAbdhau vizvavandita // 9 // dhanuH / tamyatikramyate'tyantamohaduHkhamayIzitaH / tavena sevayA'vazyaM, bhavaiH sthirshivsthitH||10|| [zamyAM khagaH] tamahaM vinamAmItatandra vIra satAM mata / tapo yastvaM vyadhA vizvavittaM vItaripo'tamaH // 11 // [zaktiH ] tapaH zamaramArAmatara zaM guNasattama / .. . mama guptazritAdhIza! maraNaklezahRdiza // 12 // [chatram ] taviSe lasatyamohAzaya caarurucaayshH| zakrAlI tvannaterjJAnabhAsurA'paparA sumIH // 13 // [rathapadam ] tavItyavItasArAjJA prANinAM prAstamIH zubhA / bhArAze'zeSabhAvArIn zivadA tava raMhasA // 14 // [ pUrNakalazA ] tatvasAra tarasA nA tvayi rAjya ddhiirsaa| .. sArAdbhute'mohaMdhIrA rAjyate vIra modataH // 15 // [ ardhanamaH ] tarasA'stamohatveta tatveha- prshmaanvit.| 2. : tanvimAnyavanItAta tatAnISTAnyasArata // 16 // [kamalam ] __ tavAMhI vandate sA'nukampa yaH sA'ya bhAvataH / . . 11; tasya nAnAguNasyA'nyo, nabhyo noditainasaH // 17 // . . [ zaraH] tatparaH satataM zizrIvAmi tvAM.dAritAhasam .. . sampadAdA'pasaMsAra, rasA'santamasAmata // 18 // .: [trizUlam ]
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.76 : - - - -, ,viirstutiH|... , . , namA'nAzritazarmAsu, nehamandadayAnvita / .. / tathA tvattaH sureza tvaM, ketubodhidhiyaM hitaH // 19 // [vajram] yaste'STAdazacitracakravimalaM vIra.! stavaM saMzriyaM, / bhaktyaivaM kulamaNDano'tata mahAjJAnAtanuzrIzubha ! .. muktazrIyutacandrazekharagurupAjyaprasAdAdamuM, taM tAtAta varaH sa zAntatama zaM bhAsA tataH santatam // 20 // [paridhikAvyam ] cakrA'yomukhazUlazaMkhasahite suzrIkarIcAmare,. . sIraM bhallazarAsane asilatA zaktyAtapatre rthH| - kumbhArdhabhramapaGkajAni ca zarastasmAt trizUlAzanI, - '' citrairebhirabhiSTutaH zubhadhiyAM vIra! tvamedhi zriye // 21 // iti vIrastavaH / . (atha vIrastavanama - - citraiH stoSye jinaM vIraM, citrakRt caritaM mudaa|' pratilomAnulomAdyaiH, khAdyaizvAticArumiH // 1 // .. vande'mandadamaM devaM, yaH zamAya yamAzayaH / .. nAyenagha ghanA yenApAkRtA mamatAkRpA // 2 // . . . . . [pratilomAnulomapAdaH] dAsatAM tava bhAgArA, na ceyAyamatAmasa / . . samatAmayayAcena rAgAbhAvatatAM sadA // 3 // [anulomapratilomaH] varadAnavarAdinva nvdiraavndaarv| ... , yAjyadeva bhayAnyAsa sanyAyA bhavadejyayA ||[ardhprtilomaanulomH]
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ risaa| saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 277 zrIda vIra virebha tvaM damitAkSa gatA'zubha / - - - vImAkSamArambhitAre rakSaM mAM sadaraM gavi // 5 // [ardhabhramaH ] gIratA janatA ranhe ! dhIratAsthiratArasA / sAratArazrutA'vandhyA, suratAjanatAvakI // 6 // [murajabandhaH ] ye pazyanti tavehAsyAravindaM bhktivndhuraaH| na pataMti bhave zasyAste vido bhagavannarAH // 7 // [gomUtrikA ] namAsArarasAmAna mAritAkSakSatArimA / .. sAtAmayAyAmatAsArakSayA ma mahAkSaraH // 8 // . [ sarvatobhadraH] tiryagUnarasurAkIrNA mAsatenanate samA / tvanmAhAtmyAtkRtAzcarya yA zritA tatatA zriyA / / 9 // [padam ] regaurAgorugIrgaGgagaurIgururarogaruk / goraMgAgArarAgArirairIrorai guruM girim // 10 // [vyakSaraH ] lAlalAlolalIlAlaM tatatA tatitA tate / mamAmamAmamamumA'nanAnenonanAnana // 11 // [ekAkSarapAdaH] kakakikAkakaMkaukaH kekAkokakakekikam / kakakAkukakokaikakakuH kaukakakAMkakAm // 12 // [ ekAkSaraH] marubhUmau tapa RtAviva cArusarovaram / / kutaH sukRtahInAnAMsulabhaM tava zAsanam // 13 // yugmaM asaMyogAkSaraH] sAraNiH puNyavannyAyA jyAyamauktikamuktika (1) kAmadhenunayavidAM, boSollAsanasAlasA // 14 // . sAraM syAdvAdamudrAyAtripadI bhavato'jasA / sA me suhRdi kAntaikAkhilena rahitainasA // 15||dvaabhyaaN khagaH]
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ 278 vIrastutiH / ":..:: zrIsiddhArthakulavyomadivAkara ! niraJjana ! ;- - : : na ke kSataikAntavAdimataM tIrtha tava zritAH // 16 // - [muzalam ] kA yA tvayi bhavyAlI dhanyA dhattesma cetasA / - .. - matA tAmarasAkAmamakAsA gaGgasAgaram // 17- // - [trizUlam ] trizalAkukSipAthojarAjahaMsa ! jagadvimo ! -- -- - - - mogAstRNamiva tyaktAstvayA mokSadidRkSayA // 18 // [halam ] surAsuranarAstubhyaM, namasyanti jinottama !... manaHprasAdasandarbha (1) dalitA'zubhavAsanAH // 19 // (dhanuH ) kathaM kartuM jano mohavyapohamahaha kSamaH / . . . . . manasA sAdaraM yastvAM, na stauti timirApaham // 20 // (zaraH) bAlye meruziraH kmpsmptprthitvikrmH| .. manojAinokahaLyAla,! mama khAmI bhavA''bhavam // 21 // (zakti) mAnitAyakramAmAra ramAmAkandamAdhava! . . . vaghamArge mamAkAsa sakAmA dhIH pratAnimA // 22 // [aSTadalakamalam ] vanyayAna ! ghanakhAna ! dhyAnamaunakanaddhana! - jJAnasthAna ! jina ! zrIna! ghanamenaH khanakha'naH // 23 // ... - [poDazadalakamalam ] jaya hemavapuH zrIka ! jaganmohApahAraka ! ' jarAhivInasiMhAGka ! janmanIradhinAvika // 24 // . . '.), stutyanAmagarbha vIjapUram ] tubhyaM namo'tulanayasthitikAya bhItivanyAsuH pAvaka-! surastuta ! vIra! netaH / vidyAlatAvipulamaNDapa ! hemarUpa!-- kalyANadhIkaraNadakSa ntedmiin..||25||", , . , , , , ... [hAravandhaH]
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 279 : bhagnAkRtyapatho jinezvaravaro bhavyAjamitraH kriyAdiSTaM tatvavigAnadoSarahitaiH sUktaiH zravastarpaNaH / janmAcintyasukhapradaH suracitAriSTakSayo vaH sadA, . dAtA zobhanavAdidhIH kajadalAyAmekSaNaH saMvidA // 26 // [kavinAmaguptaH] zrImaddhAmasamagravigraha, mayA citrastavenA'munA, . . - nUtastvaM puruhUtapUjita ! vimo ! sadya prasadhaidhi mAm / khyAtajJAtakulAvataMsa ! sakalatrailokyakaptAntarasphArakrUratarajvarasmarataratsaMrabdharakSArataH // 27 // vIrastavaH muktomandodayo: zamada kalakalA''sAtamohArido'zrI- - - muktomandodayo/za madakalakalAsA'tamo haaridoshriiH| . . nIrAgo vardhamAnA'yamahajayabhayAsAmahInaH sudhIrA-. / nIrAgo vardhamAnA'yamahajayabhayA sAma hInaH sudhIrA // pravarakuNDanarAdhipanandanaM, varamahAvratapaJcavikAzakam / .... kRtasurAdhipamokSamahotsavaM, caramatIrthapati sutarAM stuve // 1 // . . kaNayasamasarIraM mohamallegavIraM, duriyarayasamIraM pAvadAvagginIram / sugahiyabhavatIraM loalaMkArahIraM, paNamaha sirivIraM meruselesaMghIram / / tridazavihatamAnaM saptahastAMgamAnaM, dalitamadanamAnaM sadguNairvardhamAnam / 'anavaratamamAnaM krodhamatyasyamAnaM, jinavaramasamAnaM saMstuve vardhamAnam / /
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280 - viirstutiH| - - .: bhaktito matijuSo bhajanti the, vardhamAnamahamAnamAmi tam / jantujAtatamaso nizAtanaM, vardhamAnamahamAnamAmitam // zrIvardhamAna natamAnamazodha yanti, khairaM yazAMsi- bhuvanaM tava zodhayanti / buddhyA cakoranikarA zatazo dhayanti, candra dyutAmaparadevayazodhayanti / / mohAdatItasya taveza ! vIra! sudhIra,! saubhAgyamudagramAyAt / muktyaMganAlobhana ! yaH stute ssa, sudhIrasau bhAgyamudagramAyAt // 1 // (vIrasya saptaviMzatibhavotkIrtanastavanam ) pUrva tvaM nayasArabhUpati 1 rabhU: saudharmavRndAraka 2 zyutvA nAma marIci 3 ratra sumanAH khepaJcame 4 kaushikH| 5 devaH prAgdivi 6 puSpamitra 7 iti yaH saudharmakalpe suro 8 'midyota 9 stridazo dvitIyataviSe 10 vipro'gnibhuutyaavhyeH||11 gIrvANastu sanatkumArataviSe 12 viprAgraNI mato, bhAradvAjagRhI 13 caturthataviSe lekho 14 dvijHsthaavrH| 15 nAkI paMcamake surAlayavare 16 zrIvizvabhUtirnupaH, 17 zukre nirjarakuMjaro 18 tra bharate viSNustripRSTho'bhavaH 19 // saptamyAM muvi nArako 20 mRgapati 21 sturyAvanau nArakI, 22 cakrI ca priyamitrakaH 23 suravaraH zukre 24 nRpo nandanaH 25 / zrIpuSpottarake vimAnakavare zrIprANatakhargagenAkI 26 kIrtitasaptaviMzatibhavo bhUyAH sa vIraH! zriye // . (tribhirvizeSakam ) . (zAsanAdhIzavarddhamAnajinastavanam ) , . 'zrItraizalaya ! zritazuddhajApakalo bhavantaM jina ! yo jajApa / mahAmatiropitasarvapApalato na vaMko'pi naraH zazApa // 1 // vilAsakRdyasya
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 281 manasyapApajanirmavAn svIyavacAMsyuvApa / yatipriyaH kSitavizvatApazilaM vacaH zItatama lalApa // 2 // zubhA bhavadRSTiritAnutApahelA janaM yaM bhagavannavApa / mattAzayaH ko'pi na hi pralApavipattipattistamaristatApa // 3 // jajJe bhavAn vIra ! lasatkalApa! yasyAzaye prINitasatkalApa / kRtyeSvanaiSadbhivadIyalApatigmadyutistaM praNatAcalApa! // 4 // iti muditamanasko mUrdhagAcAryanAmA'kSarakamalanibandhairvandhuraiH saMstuto yaH / kamalavijayasaGkhyAvadvineyANureNI, sa bhavatu mayi "devo dattadRSTiH satuSTiH // 5 // iti SoDazadalakamalabandhabandhuraM zrIzAsanAdhIzavardhamAnajinastavanam // ' anavaratamamaranaravarazatanatapadakamalayamala! maladalana! atapazadacaraNacayamaya ! tatarabharadharaNadhavala ! jaya // 1 // jayasarasavacanavazajana ! samadhana ! sadavayavasaralakaracaraNa ! jalajadalanayana ! gatamala! zazadharavaravadana! gajagamana // 2 // jaya sadaya ! sanaya ! bhavadavakavalana [zamana ] navajaladasamayasama ! acalabala ! sakalabhayahara! zamadamalayabhavana ! jagadavana ! // 3 // adamatamakaraNagajagaNakharatarakharanakharanakharabhavadharaNa! avatamasamasamamaghamayamapahara mama samayatapanapada ! // 4 // hatasatatabhavajagamacara mata kara lasadabhaya dahana kamanaga! apanaya mama bhavarasamaramazaraNajanazaraNa ! gatamaraNa! // 5 // asadayavazabhavadavakaragatarasadalapaTalaharaNakharapavana ! mama vacanamanasamahamaharavatara kanakanagavadatarala // 6 // janamathanamadanadhanamadaphaNadharagaraladaradamanapatagavara ! hatazakalamava mama jananajalagatalavaNakaNvadamalaya // 7 // namadamalanayanakajavanadazazatakaravahalagahanabhavadahana ! akaraNagama
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ 282 . . - vIrastutiH / ...... parabalaraNajayabhaTa! jaya paramapadasadana ! iti bhaktiracita-vimalAkSaramAlayA mahAvIra ! zubhabhAvadevasUristuta ! kevalamakSaraM.dehi // 9 // ; tvayA jitAnyadevarddhirvardhamAnaprabhAvataH / tvayi devAdhidevatvaM varddhamAna ! prabhAvataH // 1 // jAtalakSmI tamo hA~, varddhamAna ! prabho!! dayAm / dehimadya' vidhehi , tvaM varddhamAnaprabhodayAm // 2 // vIro , jinapatiH pAtu, tanvAnaH kAJcanazriyam / vibhrannaneSu nissIrmA tanvA naH kAJcana zriyam // 3 // varivasyati. yaH zrImanmahAvIraM mahodayam / / so'bhute jitasammohamahAvIraM mahodayam // 4 // .. zrIvIrajinastavanam jaya zrIsarvasiddhArtha ! zrIvIra jJAtanandana ! sumerudhIra ! gambhIra! mahAvIra ! jinezvaraH / // 1 // yo'prameyapramANo'pi, saptahastapramopita, pUrNenduvarNyavarNo'pi vrnnprnnsvrnnkH| // 2 // sadRzaM kauzike 'zake sarpa ca krmsNspRshiH| pIyUSavRSTisRSTyA yaM, dRSTyA - diSTyA. vidurbudhAH // 3 // viSTaMpatritayotsaMgaraMgaduttugakIrtinA, sanAthaM yena nAthena, vizva vizvambharAtalam // 4 // yasmai cakre namaH sevAhevAkotsukamAnasaiH / vIrAyA gatavairAya, mAmAsurezvaraiH // 5 // yasmAheSAdayo doSAH, kSipraM kSINAH kSamAkhaneH / doSA pUSamayUkhebhya, iva haryakSalakSaNAt ||6||-ydehaatisndohsndehitvpurddhau, raviH khadyotapotadyutyADambara viDambanAm // 7 // bhavinAM yatra cittasthe, syu(vRddhisiddhyH| taM vardhamAnamAnaumi, vardhamAnasubhAvanaH // 8 // iti yaste vAstavaM paThati vIra! jinacandra ! jAtaromAJcaH / yAtyapavarga sa drutamakharvagaLarivargajayI // 9 //
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA -sakalakamaladalaMkarapadanayana ! prahatamadanamadaH! bhavabhayaharaNa ! satatamarmaranaranatapadakamala ! jaya' jaya gatamada ! madakalagamana ! // 1 // amalakanakanagavara ! gataramaNa ! saMtajananamaraNa ! zamarasasadana! zramaNakamalavanatapana ! gatabhava ! bhavabhayamapahara mama janamahana ! // 2 // abhayada ! bhavadarajaladharapavana ! sabalamadanavanadahanajaladhara ! vyapagatamada-! gazadharavara vadana ! jagadaghahara ! jaya tatanayasamaya! // 3 // taralakaraNahayavaradamanakara ! kanakakajanavakagamana ! varavacaH ! prathamaparamapadamapadara - dhavaladhvaja! dhanaghanavararava! janazaraNa! // 4 // paramapada:. ramaNa! kamanakajarada ! zazadharakaraharanagadhavalayazaH paramatakajagaja ! sakalajanamana. phalakaralasadamaranaga! racaya zam // 5 // sirivaddhamANa sirivaddhamANa sirivaddhamANa jinncNd| paramANava paramANava paramANavaNaMsi vedijA // 1 // suhasAyara suhasAyara suhasAyara bhavasamUhanimmahaNa! jayaNAyaga jayaNAyaga jayanAyagaI nivArijA // 2 // rayaNAyara rayaNAyara rayaNAyara nANadasaNasirINa, suramohaNa suramohaNa suramohaNaya payaM kujA, // 3 // saraNAgaya saraNAgaya sarANAgaya vajjapaMjarapaiThTha, kamalAsaNa kamalAsaNa. kamalAsaNa sarisamahahujA // 4 // sabavijaya sabavijaya sabavijaya thuNiyagariThThapaho, mahasayayaM mahasayayaM mahasayayaM sivapayaM nayasu // 5 // . pariziSTa naM0 4-hindI kavitA vibhAga (mahAvIra prabhAtI.) .. .. .. . zrImahAvIrajI kRpA karo ava, me AdhIna tumhArA ||ttekaa siddhArtharAjA ke nandana, trizalA agaja pyArA! kaMcanavaraNI kAyA sohe, rahe jagat se nyArA
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284 : vIrastutiH / ' - // 1 // saMyama-lekara samatA kIdhI, karmakiyA chakachArA ! kevalajJAna prakAza bhayo java, lokAloka nihArA, . // 2 // suranara AveM darzanapAve, vANI amRtadhArA / zraddhA pratIti, prakarSa sumedhA, nAze bhramaMjagasArA // 3 // samavasaraNameM sAhiva vaiThe, aura hai pariSada vArA / jina vANI zubha amRta saraMkhI, pIvata pIvana hArA // 4 // sAdhusampadA suranara mohe, kSamAvAn aNagArA / jinakI karaNI adhika dIpaMtI, jAnata jAnana hArAH // 5 // karmaudayaghI yahAM prabhu upanyo, pAmyo kaliyugaArA / jJAna subhaTa bhejo mujha tAro, tU hai tAraNahArA // 6 // karma jaMjIra paDI paga veDI, cAroM caukIdArA / mohamatavAla viSayaviSaphAsI, janmamaraNaduHkhamArA // 7 // para upakArI viruda tumhArA, Apa tiyAM bahu tAsyA / keI aparAdhI karma dUra kara, pahuMce mukti maMjhArA // 8 // caMDakoziyo nAga uvAkho, aura nandana manahArA / nandISaNa / prabho! Apa avadhAre, aura siMhA aNagArA // 9 // ayavaMto jala ramato tAtyo, tAyo meMghakumArA / gozAlo ne jayamAlI tAre, tAre tIrtha cArA - // 10 // carmaindra para zakaindra kopyo, zaraNA liyA tumhArA / ityAdika prabhu bahuta ubhAre, meM bhI sevaka thArA' // 11 // hUM sevaka zaraNAgata yAre, the cho sAhiva mhArA / RSilAlacanda kara joDI vaMde, AvAgamana , nivArA // 12 // (mahAvIra prabhukI tapazcaryA kA joDa) gotamakhAmI vuddhi deM nirmala, Apahi karo sahAya, zrI mahAvIrajI jeje tapa kiyo, tehano karUM jI vicAra / valI valI vaMdu zrIvIra suhAmaNA // 1 // zrIjinazAsana rAya, bhava dukha bhaMjana sukha kare sadA, sevyAM sadgati thAya, nAma liyAM thI pAve sampadA, durgati dUra palAya / valI valI. // 2 // vArA carase vIrajIne tapa kiyo, ane valI tere pAkha / ve kara joDI sevaka bInave, Agamade sAkha // 3 // nava caumAsI vIrajIrA jANie, eka kiyo cha mAsa / pAce uNAM valI chamAsa jANie, vAre eka-eka mAsa // 3 // vahattara mAsa kSamaNa jaga dIpatA,' cha doya mAsI jANa / tIna aDhAImAsa doya 2 kiyA, doya doDha mAsI vakhANa // 4 // bhadra-mahAbhadra-zivabhadra jANie, doya-caTha-dasa dina hoya / tiNameM pAraNo vIrajIne kiyo, ima sole dina joya // 5 // tIna upavAsI pratijJA vAramI, vuhA vAre jI vAra, doyase velA pIrajIrA gahagahyA,
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 2856 AyaMbila unattIsa udAra // 6 // nita bhojana vIrajIeM nahIM kayo, na liyo cautho aahaar| thoDo tapa belo kiyo, sagalo tapa cauvihAra // 7 // manuSya pazu deve je diyA, sahyA pariSaha te Apa, doya ghaDI uparAMta nIMda navI lahI, SaT doya tere pAkha // 8 // vIrajI kIdhA tInase pAraNA, ane valI unapaMcAsa, iNa bale khAmI kevala pAmiyo, vicasyA deza maMjhAra // 9 // vArA pariSada nara nArI sAmale, vIra taNo samAsa, zUravIroe tapa, kiyo, Sad Rtu mana hulAsa // 10 // gaNadhara gyArA jANie, cavadA sahasa aNagAra, sahasra chatIsa vIrajI re sAdhviyAM, te praNa sukhakAra // 11 // lAkha zrAvaka paDimAghareM, Upara unasaTha hajAra, tIna lAkha tehanI zrAvikA, arupunI sahasa aThAra // 12 // dhanya trizalAdevI mAtane, dhanya siddhArtha rAya, jJAtanandana dhanya janmiyAM, nAma liyA jAya pApa // 13 // gautama Adika sAtaso kevalI, ajiyAM caudAsau sAra, nijakara dIkSita eTalA pahucA mukti maMjhAra // 14 // (kalaza) ima vIra jinavara sakala sukhakara, evA dukara tapakarI / saMyama pAlI karma gAlI khAmI zivaramaNI varI / sevaka yUM jaMpe vIra jinavara ! caraNa seU tuma taNAM / saMsAra sAgara paData rAkho, TAlo khAmin ! dukhamanAM // 15 // (dIvAlI) pUrva dizAmeM huI. pAvApurI, dhanya dhAnya Rddhi samRddhisuM bharI, hastIpAla base tihA bhUpAlI, vIra mukti virAje dina divAlI // gautamane sevAkI manamAnI, eka rAtameM hue kevala jJAnI, caudArAju rahyA bhAlI // vIra0 // 1 // aThAraha rAya huA bhaktA, doya doya posA kInA lgtaa| vIra sanmukha rahyA nihAlI // viir0.||2|| dina doyaro saMthAro sIjho, solA pahara lage upadeza diigho| prabhu mukti gayA karmane vAlI // vIra0 // 3 // sAtase celA ne cavadAso celI, jAne mukti mahalameM diyA melI, jyAMrA kArA vIja diyA vAlI, vIra0 // 4 // prabhu tIsavarSavaye sayama lIdho, nija Atma kAryane siddhakIyo, varSa vayAlisa dIkSA pAlI, vIra0 // 5 // eka rANI varI huI eka beTI, jike muktigayA dukha diyA meTI, jAmAtA huo jyAro jamAlI, vIra0 // 6 // prabhune eka bahana bhane eka bhAI, jike kharge gayA samakita paaii| zrAvakanA
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ 286 , vIrastutiH / / / - vrata zuddha pAlI, vIra0 // 7 // RSabhadattane devAnandA mAtA, nayaNAM nirakhI pAveM sAtA, doU muktigae du.kha diyA TAlI,' vIra0 // 8 // siddhArtharAja trizalA.rANI, sAthe saMthArokiyo samatA ANI, 12 veM devaloke upajyA cAlI,, vIra0 // 9 // jiNa rAtameM vIre mukti pAmI, kevalajJAna liyo gotamakhAmI, 'jyAroM jApajapo navakaravAlI, vIra0 // 10 // sudharmA khAmI huA pATa dhaNI, jArI yazakIrtine mahimA ghaNI, jinamArga diyo ujavAlI, vIra0 // 11 // jyAre pATe jaMvU vairAgI, ATharANI paraNIne,prabhAte tyAgI / . solA varSAMmeM kATI karma jAlI, vIraH // 12 // AThoM bhAminI vairAge bhInI, prAtaH piyaasaathe| dIkSAlInI,' mAtA pitAne saMyama paNa liyo jhAlI, vIra0 // 13 // prabhava paNa rAjAjo beTo, jiNaro jaMbU kavara se huo meTo, / / pAMcase suM vairAgya pAyA tatkAlI, vIra0 // 14 // vIza jina sammedazikhara sIjhA, maSTApada girnaar| doya sIjhA, vAsupUjya sIjhA campA cAlI, vIra0 // 15 // mahAvIra gae mukti pAvApurI, kArtika vadI amAvasyAne muktivarI sunatA maNatA maMgala mAlI, vIra0 // 16 // dina divAlIropAyo. TANo; rAtri bhojana paNa nahIM khANo, jyAro jApajapo zIlavatapAlI, vIra0 // 17 // gurucelArI joDI sUryazazI, RSi rAyacaMdra kahaiM mAre manamevasI, yuktise joDa ' joDI TaMkasAlI, vIra0 // 18 // (divAlIkA dina baDA). . :- * / dohA-bhajana karo bhagavAn kA, gaNadhara gotama svAmI; jaga pragaTe tArana tarana, nita uTha! kro|prnnaami ||1||diivaalii| dina Aviyo, rAkho-dharmameM sIra, gotamA kevala' pAmiyo, "mukti gaye mahAvIra2 // dIvAlI kA dina baDA, mata kara moTe.paoNphaM, nindA vikrayA paraharo, karojinajIro' jApa // 3 // sIvAlI dina aaviyo| ||ttekmaa sAmAyika poSadha karo, paDikamaNo dokAla, imaM Ataima ujavAlajo jhUmata kase khyaal.|| 4 // nava mallIne navalacchI, dezAaTharAnAArasya, vIra samIpe Avine, dIghA pauSadha ThAyaH // 15 kArtika taMdI 'amAvasyA, TAlyA Atama doSa bhava jIvAMne tyArane, vIra pahuMtA mokSa 11||6||devdevii ghaNA AviyA lAgI jagamaga jyoti / acaraja eka.thayo tihAM, 5 - ratnA taNo ugrota // // moha kramane TAlane, dhyAyo zuklajaH dhyAnA anila
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 287 paNo bhAyo isyo, pAmyo kevala jJAna // 8 // mokSa nagara kA dAyakA, bhagavAn zrImahAvIra, tehanA mukha Agala huA, gautama svAmI vajIra // 9 // moTA jina -zAsana dhanI, pahoMcA zivapura ama / gautama labdhi taNA dhaNI, jagameM rAkhyo nAma // 10 // tina kAraNa maMgalIka dina, nAma japo. manavIra / AraMbha samArama choDine, nirmala pAlo zIla // 11 // vAra 2 mAnuSa dehI, pAmasI nahIM re gavA~ra, DorA DAMDA rAkhaDI, maMtra yaMtra nivAra // 12 // jhADA jhapaTA mata karo, mata karo'SaT kAya ghAta, cAra jApa japo bhalA, moTI divAlI kI rAta // 13 // kAyA rUpI deharo, jJAna, rUpa jina deva, tasa sajjhAya zaMkhajhallarI, kara sevA nitameva // 14 // dayA rUpI divalo karo, savara rUpI vAta, simakita jyoti ujAlI,ne, jyoM mithyA tama naza jAta // 15 // saMvara rUpa karo DhAkaNo, jJAna rUpI karo tela, mATha karma prajvalita karo, ghora aMdhero Thela // 16 // kAyA hATa tela jAlaNo, jJAna vastu mahiM sAra, smaraNa karo jinarAjano vANijya paraupakAra // 17 // dhIraja mana dhara dhUpaNo, tapa kara agaraja kheya, saraghAdhUpa jJAna jala thakI, ima sevA nijadeva // 18 // sImaMdhara bhAdi deine, jaghanya jinezvara vIza, aDhAI dvIpameM paragaTyA, utkRSTa ekaso sitera // 19 // majana karo bhagavAn ko, jyUM thAro sudhare kAja, kAla ananta gayo vRthA, avasara lAghyo hAtha // 20 // hiMsA se deva rAjI hue, bholA! yaha mata bhUla, sAcomana navakArano, ema caDhAvo phUla // 21 // dukha. koIne deNo nahIM, pravacana sAmo nihAra, jinavaranA guNa grUthine, aisI caDhAo mAla // 22 // dvAnazIla-tapa bhAvanA, manavaca kAya sudhyAya, jJAna darzana-caritranA, yaha tU bhakSata caDhAya // 23 // karaNa karAvaNa anumodanA, haNavo jIvana koya, nava tatva dhAro nirmalA, ehavo naivedya hoya // 24 // avalI gatAsaMsAranI, ghana lakSmI ko kaaj| TicakArA karatA thakAM, dhIThAkUTe chAja // 25 // TicakArI pharatA thakAM, dAva pAchA -dhIre jAya, lakSmI ima karatA thakAM, kima paise ghara saay|| 26 // lIpaNo DholaNo mAMDaNo, karo jIvAro jatana, bhava bhava mAhi. drohilo,mAnavAsava ratana - 27: vANI zrI jinAdevakI, mukha nemADe sata gAya yamAkarajojugatAsyu, jyoM shivaamNglaathaamaa24|| mAkhyo divAlI dina moTako, / vAdhe pApanA pUra / imAkaratA re prANiyA, zivapura kare dUra // 29 // jJAna rUpI divalo.karo, tapasyA kara ujvola, niyama brata kara
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288 : viirstutiH|' -.. maMDaNA, vinaya viveka ghI ghAla // 30 // kSamArUpI khAjalA karo, vairAgya ghRta / bharapUra, upazama bhauNa ghAlane, zuddhamana motIcUra ' // 31 // bhAva divAlI ima karo, utaro bhavajala pAra, japa tapa sevA bhAvasuM, lAho lyo tumalAraH // 32 // dIvAlI dina jANine, dhanya nijaghara mAhIM, dharmadhyAna manaAdaro, ajara amara pada pAhI // 33 // pUje divAlI ne dine, vahI lekhanI masIpAta, ema jJAnane piNa pUjajo, vAdhe puNyanA ThATha // 34 // parva divAlI jANine, ujalAve ghara hATa, ima tuma vrata ujvAlajo, dIpe adhikI bAta // 35 // ghara kuTuMba dhana bAlakA, jima vAlhA lAge toya, taiso neha karo dharmasuM, jyoM mukti sukha hoya // 36 // jAgyA thakAM khuTakA kare, to volo matirAta, jo asaMyati jAgasI, karasI cha kAyAnIghAta // 37 // dhyAna khAdhyAya bhalI karo, guNo vola ne cAla, Ajano dinache moTako, dIvAlo mata ghAla // 38 // parva divAlI jANane, sAra pAzA mata kUTa, dharmadhyAna dhyAo sadA, napho dharma no lUTa // 39 // caitra sudI terasa dine, janamyA zrI vardhamAna, kArtika vadI amAvasyAM, pAmyA mokSa nidAna // 40 // manuSya janma che dohilo, pAmyo Araja kheta joga milyo sAghA taNo, ceta sake to ceta // 41 // sevAkaro suguru taNI, gAo jJAna ghana ghera, doya ghaDI zuddha bhAvamuM, "navakaravAlI phera // 42 // aMga, upAMgane chedameM, jIva dayA vrata pAla / tAteM RSi jayamala kahe, isI divAlIne mAna // 43 // (mahAvIra stavana) .: vIra jinendra zAsana dhaNI, jina tribhuvanakhAmI / jyAre caraNa kamala cita nita dharUM, praNa sirnaamii| sura sthiti nagarI pitA mAta cinha avagAhanA, varNa Ayu punI kumarA,pada tapakA paramAnA / caritra vala prabhu guNa dhaNA hai chaThamatya, kevala 'jJAna, tIrtha gaNadhara kevalI jina zAsana paramANa // 1 // devaloka dazaveM vIsa sAgara pUrNasthiti pAe, kunDanapura nagarI meM cavI zrI jinavara aae| pitA siddhArtha putra, mAta trizalAdevI nandA, jananI kukSimeM avatare zrIvIra jinandA / jyAre caraNa lakSaNa siMhanoe avagAhanA kara sAta; tana kaMcana karI zobhatA, te praNama,jaganAtha, // 2 // bahutera varSano AUSo / pAyoM sukhakArI,, tIsavarSakevalaMpade rahyA. abhipraha dhArI / upasarga pariSaha~ sahana karata punI zamarasa bhIno, anantavalI bhagavanta jAna vIra nAma ju dIno,
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 289 jyArA mAtapitA khargati lahyAe, punI liyo saMyama bhaar| tapasA kIdhI AkarI, sADhA bAraha varSa majhAra, // 3 // nava caumAsI tapa kiyo, ika kiyo jmAsI / pAMca dina UNA abhigraha / SaTa mAsa vimAsI / eka eka mAsI tapa kiyo, prabhu dvAdaza viriyaa| vahattara pakSa doya 2 mAsa chaviriyA kriyaaN| doya aDhAI dina doya e valI DoDhamAsI doya / bhadra-mahAbhadra zivabhadra tapa karI, ima solaha dina hoya, // 4 // mikkhunI paDimA aSTa bhakinI dvAdaza kInI / doyase ne guNatIsa chaThama tapa ginatI lInI / gyAraha varSa chamAsa pacisa dina tapasA kerA / gyAraha mAsa ugaNIsa divasa pAraNA bhalerA / ina vidhi khAmI tapa kiyoe pachI upajyo kevalajJAna / tIsa varSa UNAM vicariyA, te praNatUM vardhamAna, // 5 // prathama 'asthi' bIjo 'campA' do kahie, 'vaizAlA' ne 'vANija' do mil| dvAdaza lahie / caturdaza 'nAlaMde' pADe 'mithilA' chabhaNiyA, 'bhaddalapurameM doya, sabe mila aDatisa giNiyA / eka 'mAlaMbhikA' eka 'sAvatthI', eka anArya meM jANa, caramacaumAso 'pAvApurI' jahA pahuMce nirvANa // 6 // munivara cavade sahasa, sahasra chattIsa AryikA, ikalakha guNasaTha sahasrazrAvaka, tInalAkhazrAvikA, adhika aThAraha sahasa gyAraha gaNaghara kI mAlA, gotamakhAmI ziSya vaDA, satI candanavAlA / jyAre kevalajJAnI sAtasau, prabhu pahoMce nirvANa / zAsana varte khAmIno, abda ikisa sahasra pramANa // 7 // pUrvI tInaso dhAra, terAsau avadhi jJAnI, mana paryaya pAcase jAna, sAtasau kevalajJAnI // vikriyA labdhirA jAna, sAtaso munivara kahie / vAdI cArasau baDe, bhinna bhina caracA lahie // ekAkI cAritra liyo, ekAkI nirvANa / causaTha varSa taka cAliyo, darzana-kevala jJAna // 5 // vAraha naravala vRSabha, vRSabha daza jyoM e haya vara, bAraha haya eka mahiSa, mahiSa pAMcasau su gyvr| pAMcase gaja hari eka, sahasa hari ika aSTApada, daza lakha aSTApada eka rAma, doya rAma eka vAsudeva / doya vAsudeva ekacakrI, kroDa cakrI ika sura liyo, koDI surAM ika iMda anantAsuM nahIM name, ciTTI agulI agra jineMdra // 5 // Apa taNA pramu guNa ananta, koI pAra na pAve, labdhi prabhAve koDi, kAya koDI sIsa bnaave| sira 2 koDA koDI vadana, koDa koDa jibhyAnI, jibhyA 2 suM koDa 2 guNa kare sujJAnI / koDA koDI sAgara lagee, kare jJAna guNa sAra / ApataNAM prabhu guNa ananta, koI kahata na Ave jI pAra // 10 // vIra. 19
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ 290 . . . biirstutiH| / ... cavade rAju loka bhare vAladA kaniyAM, sarva jIvanI romarAya nahIM jAve giNiyA / eka vAla tapa kare, guNa gaNa kare atyanta, pUjya prasAda RSi lAlacaMda kahe nahIM Ave anta / saMvat 1862 e-mAsa ju mRgasira caMda / syAmapure guNagAviyA, dhana 2 vIra jiNaMda // 11 // , vIrastuti-pariziSTa naM05 zAntarasapUrNa zAntiprakAzaH prArthanAGgampremasahita vando prathama, jinapada kamala anUpa / tAke sumarata adhamanara, hovata zAMta kharUpa // 1 // pUrva namAmi sasnehaM, jinAtikamalaM zubham / yasya smRtyA narA nIcA, jAyante zAntirUpakAH // 1 // tuma zaraNe Ayo prabhu, rAkha leU nija ttek| nirvikalpa mama siddhajI, devo vimala viveka // 2 // zaraNa te prabho ! prApta., saMrakSyo nijabhAvuka / kalpanAtItasiddheza ! vodha vitara nirmalam // 2 // karUM vaMdanA bhAvayuta, vividha yoga thira dhAra / ratana! ratana sama deya mujha, jJAna javAhara sAra // 3 // / vRtvA sthairya triyogeNa, sabhAva praNamAmyaham / dehi me ratna ! vijJAnaM, ramatulyaM zubhaM param // 3 // upAdhyAya adhyayana zruti, nizidina karata abhyAsa / dInavandhu mujha dIjie, zama dama jJAnavilAsa // 4 // zrutAdhyayanasaniSThA, nityamabhyastisaratAH / upAdhyAyAH pradattAzu, jJAnaM zAnti damaM varam // 4 // so sAdhu vAdhA haro, karmazatru raNajIta / nipuNa jauharI jyo lakhyo, Atama ratana punIta // 5 // karmazatru raNe jitvA, dattarAnikavannanu / AtmaratnaM zubhaM yaistu, vIkSita jJAnacakSupA // sAdhavaH kRpayA hyAzu, mama vAdhA harantu te // 5 //
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 291 adhika priya nava rasanameM, hai rasa zAnti vizeSa / sthAyI bhAva nirvedase, meTo sakala kaleza // 6 // navakhapi raseSvatra, preSThaH zAnto vizeSata / nirvedAtsthairyamAyAtaH, kRtsnaM klezaM haratvayam // 6 // vikalamati abhilASa ati, kapaTakriyA guNacora / / meM cAhata kachu zAnta rasa, tumase karI nihora // 7 // mahecchurvimati. khAmin ! nirguNo dambhasaMyuta / / tvAM praNipatya yAce'haM, kiJcicchAntaM rasa priyam // 7 // kApe jAcuM jAyakara, tuma sama nahIM dAtAra / karuNAnidhi karuNA karI, dIje zAnta vicAra // 8 // gatvA'hamatra kaM yAce, tvatsamo nahi dAyaka. / dayAnidhe! dayAM kRtvA, zAnti me yaccha sasthirAm // 8 // meM gulAma hauM rAvaro, mero vigarata kAja / tAhi sudhAre bani rahe, merI terI lAja // 9 // dAso'smi te prabho'haM the, kRtyaM nazyati me'dhunA / sAphalye tasya me te vai, lajjA sthAsyatyasaMzayam // 9 // zAnti chavi nirakhata rahUM, jAcUM nahIM kachu aura / arajI hukama caDhAya dyo, pasyo rahUM tuma paura // 10 // nAnyatkimapyahaM yAce, yAce'ha kevala vibho ! loke'sminvIkSaNa dhutyA, zAnterastu sadA mama // Avedane mayA''dezastvayA deya. pramo! svayam / bhUtvA caiva kRtArtho'haM, dvAre tiSThAmi te sadA // 10 // jihiM guNateM khuza hohu tuma, so guNa nahiM lavaleza / tuma carNana Azrita rahUM, so vudha dehu jineza // 11 // prasAdaste guNena syAyena khalpo'pi me sa na / / 5, matirjineza! sA deyA, yayA syAM caraNAzritaH // 11 // taDaphata duHkhiyA meM ati, palaka parata nahiM caina / / ava sudRSTi kari nirakhie, DhIle. rahe bane na // 12 //
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ 292 viirstutiH| vikalo'tIva duHkhena, sukhaM prApnomi na kSaNam / adhunekSya sudRSTyA'haM, siddhirno'pi kSaNe kRte. // 12 // yaha sambandha bhalo banyo, hama tumasauM sarvaza! tyAge tAhi na saMga rakhe, pitA putra lakhi aza // 13 // mayA tvayA ca sarvajJa ! jAtaH saGgaH suzobhanaH / no tyAjyazca sadA rakSyaH, pitrevA'jJo'pi putrakaH // 13 // meTahu kaThina kaleza tuma, paramAtama parameza / dIna jAnikara bakasiye, dina dina jJAna vizeSa // 14 // paramAtman ! pareza! tvaM, kliSTaM klezaM vinAzaya / dInaM jJAtvA ca dehi tvaM, nityaM jJAnaM zubhaM mama // 14 // kRpA karo nirbuddhi pai, lakhu ju anubhava rIti / azubha aura zubha dekhake, karUM na kavahuM prIti // 15 // kuru kRpAM ca nivRddhI, yenekSe'nubhavakramam / vIkSyA'zubhaM zubhaM caiva, kur2yAM no tatra saratim // 15 // sava prakAra dhanavanta ho, sunahu garIva nivAja / Arata-rudra kudhyAnate, vakasi bakasi mahArAja // 16 // zRNu tvaM dInavandho'si, srvthaishvrysyutH| ArtAdraudrAtkughyAnAcca, sadyo vAraya mAM prabho! // 16 // dharma zukla dhyAvata rahUM, doya dhyAna sukhkaar|| yA jaga mamatA udadhi te, dIje pAra utAra // 17 // dhyAyAmi sukhadaM dhyAna, dharma zulaM ca nityagaH / nistAraya vibho ! mAM tu, lokasammohasAgarAt // 17 // karuNA karike meTiye, viSaya vAsanA roga / meM kupathI vedana pravala, lakhi mata joga ajoga // 18 // dayA vidhAya deva ! tvaM, viSayecchAbhayaM hr| mamonmArgasya samvAdho, yogyA'yogyaM na pazya bho // 18 // meM garajI arajI karUM, suniho jaga pratipAla / 'cAha satAve dAsa koM, yaha duHkha dIje ttaal,||19||
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 293 nivedayAmyahaM 'hyarthI, zRNu ? tvaM lokapAlaka ! / tarSastu vAdhate dAsaM, duHkhametadvinAzaya // 19 // prabhu tava sanmukha ho rahUM, jagavU deU pUTha / kRpAdRSTi asa karahu tuma, jyuM bhava jAve chUTa // 20 // loka tu pRSThataH kRtvA, tvatsamakSa. prabho hyaham / syAmevaM tu kRpAdRSTi , kartavyA bhavamocanAt // 20 // maiMne je kukarama kiye, dIkhata haiM sava toya / mahara karo jyUM dIna pe, phera na duHkha deM moya // 21 // mayA kRtAni pApAni, sarvANi deva ! pazyasi / tathA dIne kRpA kAryA, vAghantAM no yathA punaH // 21 // vipati rahI mo gherake, sunI na ajahu pukAra / ' merI viriyAM nAtha tuma, kahAM lagAI vAra // 22 // nAdhunApyazRNopiM, vipanmA paritaH sthitA / mama vAre tvayA nAtha ! vilamvaM kriyate katham // 22 // aisI viriyAM meM kidhoM, Tari gaye dInadayAla / vinA kahyAM kaise rahUM, aba to kari pratipAla // 23 // IdRzyA kila velAyAM, dInavandho ! kutstvgaaH| uktyA vinA kathaM sthayAmadhunA rakSa mA vibho // 23 // jo kahalAUM aura pe, na miTe mama ura jhaar| merI tere sAmane, miTasI manakI rAra // 24 // anyenoko na zAnta. syAJcittoddhega. kathaMcana / samakSa eva cAtaste, manovAdo* vinaGkhayati // 24 // duSTa aneka udhAra ke, thaki rahe kidhI dayAla / dhIre dhIre tAriye, mero bhI lakhi hAla // 25 // gatiM mamA'pi saMvIkSya, zanaiH santAraya prabho! uddhAryA'nekaduSTAnvA, jAtaH zrAnto dayAnidhe! // 25 // ||iti prArdhanAgam // - manakA jhgddaa|
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ 294 ... viirstutiH| // atha rAganivAraNAGgam // - - are jIva bhava vana viSe, terA kavaNa sahAya / jAke kAraNa paci rahyo, te saba tere nAya // 26 // bhavAraNye'tra re jiva ! sahAyaH ko'sti te vada / yadartha khidyase nityaM, tava te santi no bhuvi // 26 // saMsArI ko dekhale, sukhI na eka liMgAra / ava to pIchA choDade, mata dhara sira para bhAra // 27 // pazya saMsAriNaM jIvaM, na ko'pi sukhabhAgbhuvi / anusUtiM tyajedAnIM, zIrSe mA dhara bhArakam // 27 // . jhUThe jagake kAraNe, tU mata karma bNdhaay| ' tU to rItA hI rahe, dhana pelA hI khAya // 28 // mithyAsaMsAramuddizya, karmavandhaM tu mA kuru| / ritto yAsyasi jIva ! tvaM, bhokSyante hItare dhanam // 28 // tana dhana saMpat pAyake, magana na ho mana mAMya / kaise sukhiyA hoyagA, sovata *lAya lagAya // 29 // tanuM vitta vibhUti ca, labdhvA hRSTastu mA bhava / vanhi prajvAlya zeSe kiM, sthAsyasi tvaM kathaM sukhI // 29 // ThATha dekha bhUle mati, yaha pudgala pryaay| dekhata dekhata tAhare, jAsI thira na rahAya // 30 // bhUtiM dRSTvA pramAdya tvaM, meyaM jAtA tu pudgalai / nakSyati pazyataste vA, na sthireyaM kadApi ca // 30 // / lUTeMge jJAnAdi dhana, Thagasama yaha saMsAra / mIThe vacana ucArike, mioha phAMsI gala DAra // 31 // priyaM procya gale mohapAzaM kSiptvA lime janA / / jJAnAdidhanahAra te, kariSyanti pravaJcakAH // 31 // . kidhoM bhUta toko lagyo, kare na tanaka vicAra / nA mAne to parakhale, matalavako saMsAra // 32 // * pRSTato gamanam / aag|
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ viToti yahA sArasvArthasaprIta / saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 295 bhUtA''viSTosi yadvA hi, viveka na karoSi vai| " no pratyeti parIkSakha, saMsAra. khArthasaGgataH // 32 // kAyA Upara'tAhare, savasu adhikI prIta / yAto pahale saMvanameM, degI dago nacIta // 33 // yasmin kAye tava prItirabhyadhikA vishesst.|| sarvebhyaH prAk sa eva tvAM, pravaJcayiSyate dhruvam // 33 // viSaya duHkhanako sukhagine, kahUM kahAM laga bhUla / AMkha chatAM andhA huA, jANapaNAmeM dhUla // 34 // viSayotpanaduHkhAni, sukharUpeNa manyase / kathaM brUyAstava bhrAnti, pramAdaM vA zRNuSva mo! // nene satyapi cAndhatvaM, ghigjJAnaM mama niSphalam // 34 // nitaprati dIkhatahI rahe, udya asta gati bhAna / ajahuM na bhayo zAna kachu, tU to baDo ayAna // 35 // udayAstaM gati nornityazo dRzyate dhruvam / no jAtaM jJAnamadyApi, mUDho'tIva pradRzyase // 35 // kisake kahe nacIta tU, sira pai phire ju kAla / vAMdhe hai to vAMdhale, pAnI pahalI pAla // 36 // nizcinta kasya coktastvaM, kAla. zIrSe tu tiSThati / vadhAna cedabhipsA te, jalAtpUrva vRti *khala // 36 // . AyA so sava hI gayA, avatArAdi vizeSa / tU bhI yoM hI jAyagA, yAMmeM mIna na meSa // 37 // AyAto yo gata. so'pi, yavatArAdiko'pi ca / eva tvamapi yAtAti, nAstyatra ko'pi sazayaH // 37 // yaha avasara phira nA mile, apanA kAraja sAra / cukate nAma cukAyade, ava mata rAkha udhAra // 38 // na labdhAvasaro hyeSa, khakArya saardhyaa'dhunaa'| kuru kRtyAni sarvANi, nAvaziSTaM tu rakSa vai // 38 // paritaH pAlim / / . .. ', /
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ 296 viirstutiH| - kaise gAphila ho rahA, neDA Ata karAra / nipajI khetI deya kyoM, cATI saTe gavA~ra // 39 // pramatto'si kathaM bhrAtarAyAtyAzrutamantikam / pratiyacchasi roMTyartha *kathaM sajAtazasyakam // 39 // dharmavihAra kiyo nahIM, kInho viSaya vihAra / gAMTha khAya rIte cale, Ake jaga haTavAra // 40 // dharmAcAraH kRto nA'tra, vihAro viSaye kRtH| lokApaNe samAgatya, mUlAzI riktako gataH // 40 // kAja karata para gharanake, apano kAja vigaar| sIta nivAre jagatkA, apanI jhoparI vaar-||41|| vinAzya tvaM vakaM kAya, kuruSe parakRtyakam / kuTI nijA tu sajavAlya, lokasItaM vyapohasi // 41 // nahiM vicAra taine kiyA, karanA thA kyA kAja / udaya hoyagA karmaphala, tava upajegI lAja // 42 // AsItkiM tava karttavyaM, kRtA nA'sya vicAraNA / karmavipAkakALe ca, brIDA yAsyasi vai sakhe ! // 42 // jhUThI saMsArInakI, chUTegI java lAja / tava sukhiyA tU hoyagA, inate alagA bhAja // 43 // asatsaMsAribhogAnA, yadA naMkSyatti vai ruciH| etebhyastu pRthagbhUtvA, tadA saukhyamavApsyasi // 43 // apanI pUMjI sau karo, nizcala kAra vihAra / vAMdhyA sohI bhogale, mata kara aura udhAra // 44 // AtmIyenaiva vittena, kAryamAcara nizcalam / baddhameva hi bhuMkSakha, RNamanyattu mA kuru // 44 // nayA karma RNa kADhake, karasI kAra vihAra / deNA paDasI pAraMkA, kima hosI chuTakAra // 45 // karmaNa nUtanaM kRtvA, yadi kArya vidhAsyasi / / uddhArastu kathaM bhAvI, dAtavyaM syAtparasya yat // 45 // * karapaTTikArthamiti bhAva.! | mUladravyaM bhuktvA / / , .
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRvaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 297 viSaya bhoga kimpAka sama, lakhi duHkha phala pariNAma / jaba virakta tU hoyagA, tava sudharegA kAma // 46 // bhogaH kimpAkatulyo'sti, tadante vIkSya saGkaTam / . viraktastu yadA bhAvI, tadA kAyaM tu setsyati // 46 // ere! mana mere pathika, tU na jAva vaha~ Thora / vaTamArA pAMcoM jahAM, kara sAhako cora // 47 // mama pAtha manastvaM re! gaccha mA tatra karhicit / dasyavo yana paJcApi, sAdhu cauraM prakurvate // 47 // Arambha viSaya kaSAyakoM, kInI bahutika vAra / kAraja kachu sariyA nahIM, ulaTA hUvA rabAra // 48 // mogArambhakaSAyAstu, bahuzo vihitAstvayA / kAryasiddhistu no jAtA, jAtaH pratyuta lajjitaH // 48 // cAroM saMjJAmeM sadA, sute nipuNa citta lAga / guru samajhAveM kaThinasoM, upaje tau na virAga // 49 // prabodhayati sajJAbhirguruzcatasRbhirbuvam / zAnAya cittavairAgyaM, jAyate te tathApi no // 49 // khaira huA jo kucha huA, aba karano nahiM joga / vinA vicAre teM kiyA, tAkA hI phala bhoga // 50 // astu jAtaM tu yajAtaM, pramAdaM nAdhunA kuru / asamIkSya kRtaM yattu, muMzva tasya phala dhruvam // 50 // iti rAganivAraNAjham atha dveSanivAraNAjhaM kathyate buro kahe koU to bhanI, to tU bhalA ju mAna / bUrA mIThA hotahai, sava vaniha pakavAna // 51 // apriya *vakti yastubhyaM, tva tu jAnIhi tatpriyam / vUirA miSThaM bhavatyatra, pakkAnaM tena jAyate // 51 // * 'burA' iti bhASAyAm / / 'bhalA iti bhASAyAm / 'buraa'| iti andasya dIrghAkAratvena prayogastadA bhASAyA shrkraapryaay.|' / - -
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ 298 . - viirstutiH| . . kaTu tIkSaNa ati viSabharI, gAlI zastra samAna / azubhakarma gummaDa bhidyo, yoM jiya sulaTI jAna // 52 // kaTustIkSNA viSopetA, zastratulyA hi gAlikA / zrutveti tAM vijAnIhi, sphoTo bhinna. kukarmajaH // 52 // kaTuka vacana koU kaha diyA, lage ju dilameM tIra / samadRSTi yoM samajhale, moya jAnyo ativIra // 53 // kaTUkti parasamprokkA, vANavadbhinatti saa| , samadRSTirvijAnIyAjjJAto'haM vIramukhyakaH // 53 // vairI hotA to kavahu, nahIM kahatA kaTu vAta / sajana dIsata mAharo, ruja lakhi kaTuka khavAta // 54 // abhaviSyadayaM zatru vadiSyattadA kaTuH / sajjano dRzyate me'yaM, kaTAzayati rogahak // 54 // avaguNa sunike ApaNAM, re mana ! sulaTI dhAra / mo garIvakoM jAnika, lInA vojha utAra // 55 // Atmano doSamAkarNya, satyaM dhAraya he manaH / jJAtvA'nena tu mAM dInaM, zIrSAddhAro'vatAritaH // 55 // meM bhUlyo zubha rAhoM, ina daI vatAya / durjana jAni pere nahIM, sajana so darzAya // 56 // sumArgo vismRto nUnaM, mayA cAyaM vyavodhayat / jJAyate durjano nAya, sajjanastu vilakSyate / / 56 // jJAna asta sUraja huA, meM bhUlyo nijalAha / nindA rUpa masAlale, ine dikhAi rAha // 57 // astaM gate hi vodhArke, jAto'haM vismRtAdhvakaH / / nindApradIpamAdAya, jAto'yaM mArgadarzaka / / 57 // suni nindakake vacanakoM, cita mati kare ucATa / yaha durgandhita pavana ati, vahatI kU mati DATa // 58 // ; nindakokiM samAkarNya, glAni mA kuru maanse| . . rundhi mA, tvaM sakhe pUtigandhaM vAtaM,samIraNam // 58 //
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 299 kuvacana zara kyA kara sake, tU hojA pASANa / terA kucha vigare nahIM, vAkA hI apamAna // 59 // sakhe ! pASANavadbhUyAH kUktiSu. kiM kariSyati / na syAtte kApi vA hAniApamAnastu tasya ca // 59 // kuvacana golIke lage, jo le manako mAra / - ApahI ThaMDhI hoyagI, hojA zItala gAra // 60 // kUktigolIsamAghAte, mana zAntaM karoti yH| bhavitA sA khayaM zItA, zAntastvaM bhava he sakhe! // 60 // taiMne UparasoM kahI, maiMne samajhI TheTha / khaTakA sabahI siTagayA, eka raha gayo peTa // 61 // upariSTAttvayA prokaM, tattvaM buddhaM mayA kila / cintA kRtsnA vinaSTA me'vaziSTA samatA khalla // 61 // re cetana sulaTI samajha, terA sudharA kAja / kuvacana ghara vara tAharI, iNane sauMpI Aja // 62 // samyak cetana ! budhyakha, siddha kArya tavAdya vai| tAvakaH kUktinikSepo'nenedAnIM samarpitaH // 62 // hogI soI nIsare, vastu bharI jihi maahi| . yAkA gAhaka mata bane, tere lAyaka nAhi // 63 // yasmin vastu yadevAsti, nissariSyati tatkila / nocitaM te samastyevAhakastvasya mA bhava // 63 // apaNA avaguNa suNakarI, mata mAne jiya riis| manameM tU yoM samajhale, mujhako deta asIsa // 64 // AtmadoSa samAkarNya, citte kheda tu mA kRthaa.| AziSa me dadAtyeSa, kAryA caiSA vicAraNA // 64 // , krodha agana dila mata lagA, suni ayathAratha bola / kSamArUpa jala chiDakie, neka na lAge mola // 65 // asaduktaM vaca. zrutvA, krodhAmA kSipa mA mnH| ' sinna vAri kSamArUpaM, bhavettApo na kavana // 65 // .
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ 300 ___ vIrastutiH / / durjana cupa ho hai nahIM, tU to china cupa sAdha / tRNa vina parihe agani kahuM, Apahi hoya samAdha // 66 // na tUSNIM durjanaH sthAtA, tvaM tu tUSNIM bhava kSaNam / nistRNe patito vanhiH khayamevopazAmyati // 66 // tU tRNa sama kaTu vacana suna, krodha agana mata dAjha / upala nIra sama karahu mana, tava milihai zivarAja // 67 // zrutvA tRNanibhA kUktiM, krudagniM mA pradIpaya / kuru nIrasamaM khAntaM, muktirAjyaM tadaiSyasi // 67 // AI gaI kara gAlikoM, krodha caMDAla samAna / na tara pichAni caMDAlinI, pallo pakare Ana // 68 // upekSakha sakhe ! gAliM, tyaja kopaM zvapAkavat / zvapAkyanugatA nocedgRhItA vastrasandazAH // 68 // prabhu sahAya nahIM hoya~ge, re jiya sAMcI jAna / krodha karI jyuM hogayo, sAdhu rajaka samAna // 69 // Izo'pi no sahAya syAtsatyaM manyakha citta! ha / pazya kopaM vidhAyaivaM, sAdhU rajakatAM gataH // 69 // , Atma vastra melA lakhI, iNane dInA dhoy| kaTuka vacana sAbuna karI, nivala jAnike moya // 70 // nirvalaM vIkSya mAmeSa, AtmavastraM salImasam / kakisAdhanenA''zu, tadadhAvaddayAdrakaH // 70 // 'jauharI vhaike mati kare, kuMjaDI ke saMga raar| . ratana vikharasI tAharA, bhAjI saTe gavA~ra / / 71 // vivAdaM zAkavikenyA, rAnikastvaM himA cr| bhavitA ratnavikSepo, zAkArtha mUDha ! satvaram // 71 // sAlAkI gAlI daI, yaha vicAra cita ThAra / bhaginI sama inakI triyA, moya samajhyo vratadhAra // 72 // zrutvA zAlyakagAliM tu, citte cintaya tatkSaNam / bhAAkhasvadasyeti, samyagvuddhaM vrataM mama // 72 //
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 301 kiratadhanI banano na hA~, dai gAri iNa mohi, asa Atama zItala karauM, mama udhAra taba hohi // 73 // dattA mama gAliretena, kRtaghno bhavitAsmi no / evaM kuryA yadA zItaM khaM tadoddhAramApnuyAm // 73 // gAlI eka hI hota hai, volata hota aneka / rejiya! tU bole nahIM, to vahI eka kI eka / / 74 / / gAlirekA pratIvAde'naikA saiva vijAyate / vicAryevaM tu mA brUhi, sA syAdekaiva citta! ha // 74 // anantakAla pahale prabhu, dekha rakhe yaha bhAva / parihai kaTu vaca zravaNameM, te kima TAlyo jAva / / 75 // prAgevAnantakAlAdvai, jino bhAvaM nirakSata / kaTUkipatanaM zrotre, zakyaM vArayituM katham // 75 / iti dveSanivAraNAm atha dhairyadhAraNAm aya dila cAhe paramapada, ura dhIraja guNa dhAra / nindA stuti ripu priya, eka hi dRSTi nihAra // 76 // nirbANecchAmanaste cettadA dhairghyaM guNaM dhr| nindAstuti ripuprItI, samadRSTyA vilokaya // 76 // dhIraja dhara bhramako tajo, eha pudgalako khyAla / para parachAMhI para rahI, tU to cetana lAla // 77 // dheyaM dhRtvA tyaja bhrAntimetatpudgalanATyakam / cetano'si priya ! tvaM tu, tvayi vimvaM paraM gatam // 77 // caJcalatAko choDide, dhIrajakI kara hATa / kara vihAra guNa mAla ko, jyU hove bahu ThATa // 78 // tyaktvA sthairya vidhehi tvaM, dhairyahaha sakhe ! mama / Adriyakha guNagrAma, yena sarva sukha bhavet // 78 // * aatmaanm|
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ 302 viirstutiH| nijaguNameM jiya Thahara tU, paraguNa pada mati dhaar| para ramaNIse rAci kari, mata kahalAve jAra // 79 // tiSThAtmano guNe jIva! 'mA dhatsvAnyaguNe pdm| parasyAmanurataH san, bhava mA jArazabdabhAk // 79 // / tama rajanI nAMze nahIM, dIpakakI kahI vAta / pUraNa zAna udyota vina, hRdaya bharama nahIM jAta // 80 // proktA vArtA pradIpasya, nazyati kiM nizAtamaH / / pUrNajJAnavibhAsena, vinA no yAti sambhramaH // 8 // yathAlAbha santoSa kara, cahe na kachu dila vIca / yA vidhi sukha ati anubhave,jyoM na phaMse duHkha kIca 81 yo yathAlAbha santuSTo, vAJchA citte na yasya vai, . duHkhapaGke na mAno yaH, so'tisaukhyaM lamedbhuvam // 81 // moha janita duHkha vikala pana, athavA sukhako rUpa / gine duhu~ sama dhIra dhara, tau na pare bhavakUpa // 82 // mohajaduHkhavaikalyaM, yadvA tannasukhaM yapi / manyate ya. samaM dhIro, bhavakUpe na majati // 82 // apane apane guNanameM, thira haiM sava hI vastu / tU puni thira kara apanakoM, to sukha lahe samasta // 83 // saLaNyeva hi vastUni, sthirANyAtmaguNeSu ca / sthiraM kuryAstvamAtmAnaM, labheyA sarvasaukhyakam // 83 // sukhaduHkha donoM phirata haiM, dhUpa chAMha jyoM mIta / harpa zoka kyoM karahiM mana! dhIraja dhAra nacIta // 84 // chAyA''tapanime mitra! bhrAmyate sukhaduHkhake / dRSTvA te kuruSe ki tvaM, harSazoko dhRtiM dhara! // 84 // anahonI hove nahIM, honI nAhiM TalAta / dIkhI parasI Agale, jyoM honI jA sAtha // 85 // abhAvya no bhavedatra, bhAvyanAzo na kahiMcit / yasminkSaNe tu yadbhAvyaM, drakSyate vA tadAgrataH // 85 //
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 303 - - - - HTML cAha kie kachu nA mile, karike jaha~ taha dekha / cAha chAMDi dhIraja gharahu, pada pada milata vizeSa // 86 // icchayA''moti no kizcitpazya kRtvA tu mAnava ! vihAyecchA kRte dhairye, vizeSAptiH pade pade // 86 // suni ujhale mati re jiyA! kara vicAra cupa sAdha / yahI amolika auSadhi, meTe bhava duHkha vyAdha // 87 // zrutvotpata mano mA tvaM, maunaM dhRtvA vicAraya / amUlyamauSadhaM tadbhavatApA''mayA'paham // 87 // / re cetana! saMsAra lakhi, dRDha kara neka vicAra / jaisI de taisI mile, kUekI guMjAra // 88 // cetana ! vIkSya saMsAra, kuru dhRtyA vicAraNAm / labhyate'tra yathAdattaM, kUpapratidhvaniyaMdA // 88 // caJcalatAko chAMDIkai, kATa moha gala phAMza / sama dama yama dRDhatA kiye, nija guNa hoya prakAza // 89 // tyaktvA cApalyamAcchindhi, galapAzaM ca mohajam / zame dame yame dADhya, kRte svaguNabhAsanam // 89 // abhilASAko tyAgike, manakoM rakha majabUta / tava kucha sUjhe agamakI, yaha sAMcI karatUta // 90 // abhilASa parityajya, mAnasaM kuru nizcalam / tadAyatyAsukartavyaM, drakSyate ca yathArthata // 90 // vo to hyAM hI vastu hai, jAkI tere cAya / kSaNa ika dhIraja dhArale, sahaje hI milajAya / / 91 // abhilASo'sti te yasya, tadvastvatreva vidyate / kSaNaM dhaiyaM kuru khAnte, vinA''yAsena lapsyate // 91 // matakara paraguNameM ramaNa, jyo na lage gala top| nizcala raha nija guNanameM, ApahI hogI mokSa // 92 // ramakhA'nyaguNe mA tva, yena dopo bhavenahi / nizcalaH svaguNe bhUyA , khato nirvANameSyati // 92 // .
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ viirstutiH| nizcalatAsu hoyagA, re jiya ! brahma samAna / tRNa kA hI ghRta hota hai, gAya care paya pAna // 93 // sthairyeNa bhavitA jIva! brahmatulyo hyasaMzayam / sarpistena tRNaM syAdyadgauzvarati jalena ca // 93 // jo tU cAhe amara pada, kari dRDhatA akhatyAra / bAla na vAMkA hoyagA, jIvata hI manamAra // 94 // yadyamarapadecchA te, dhairyyamaGgIkuruSva vai / jahi manastu jIvadvA, naivaM kezasya vakratA // 94 // dhIraja guNa dhAraNa kiye, sava hI duHkha kaTa jAya / jaise ThaMDe lohase, tattA loha kaTAya // 95 // dhRtadhairyyaguNe sarva, duHkhaM nazyati satvaram / yathA zItena lohena, taptA''yazchidyate dhruvam // 95 // jala jima nirmala madhura mRdu, karata taptako anta / ima dhIraja guNa cAra lakhi, karo grahaNa budhavanta // 16 // nirmalaM madhuraM vAri, mRdustApavinAzanam / evaM caturguNaM vaiye, vIkSya gRhIta vai budhAH // 96 // kalA ghaTata aru vaDhata hai, nahIM zazimaNDala jAna / janma maraNa gati dehakI, yo lakhi dhIraja ThAna // 97 // hAnivRddhI kalAyAzca, nahIndumaNDalasya vA / dehasyaivaM gatiM janma, mRtyuM vIkSya dhRtiM dhara // 97 // sukhaduHkha donoM ekase, hai samajhaNako phera / eka zabda do artha jyoM, lAkha TakekI sera // 98 // sukhaduHkhe same vai tu, vodhabhedastu lakSyate / loke *lAkha TakAkI seredaM dvayarthakavAkyakam // 98 // * "lAkha TakA kI sera" idaM vAkyaM loke dvayarthakamasti, tadyathA-paNadvayayena lAkSA prasthamitA milatIti prathamo'rthaH / lakSasaMkhyAkapaNayugmaH kidhijjJAnavastuprasthaparimitaM milati, iti ca dvitiiyo'rthH|
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 305 sukhaduHkha do vede mati, vede to sama bhAva / jaise makarI jAlakoM, pUrai aru khA jAya // 99 // sukhaduHkhAnubhUti mA, kuru no cetsamAnata / lUtAjAlaM yathA pUrNa, kurute'znAsi taca vA // 99 // samatAko dhAraNa kiye, kyoM na DaTe mana lhr| bharaNI suNa 2 kara miTe, syAMpA haMdA jahara // 100 // samatAdhAraNe ki vA, mAnasomine zAmyati / pazya sarpaviSaM zrutvA, gAruDI nazyati dhruvam // 100 // iti dhairyAGgam athAnubhavavicArajJAnAgam kUkasa viSaya vikAra sama, mati bhakhi mUDha gavA~ra / anubhavarasa tU cAkhile, guru mukha kari nirdhAra // 101 // mUDha ! grAmINa ! mA bhuta, bhogAnkUrcakasannibhAn / gurormukhAttu samprApya, yanubhUtirasaM piva // 101 // kiye pATha anubhava vinA, na miTe bhItara pApa / vAhara zIzI dhoyake, karI cahai tU sApha // 102 // anubhUtyA vinA pAThAtpApaM nazyati nAntaram / kAcakUpI bahirdhAvAnirmalA kartumicchasi // 102 // alpabhAra pASANako, jimalAgata jala mAhi / timi anubhava vica karmako, vahuvandhana dvai nAhi // 10 // alpa evAzmano bhAro, yathA toye pratIyate / anubhUtyA tathA karmavandho bhUrina jAyate // 103 // mana vaca-tana thiratai bhayo, jo sukha anubhavamAhi / inda narinda phanIndake, tA samAna sukha nAhiM / / 104 // sthairya dehamanovAcAmanubhave tu yatsukham / tAdRk sukhaM na zakrasya, mAnavendraphaNIndrayo. // 104 // anubhavasauM prabhu milatahai, anubhava sukhako muul| anubhava cintAmaNi taji, mati bhaTake kaI bhUla 105 vIra. 20
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ viirstutiH| .. anubhUtyAH prabhoH prAptiH, saiva mUlaM sukhasya ce| tyaktvA cintAmaNiM mUDhA'nubhUtiM kvApi mA bhrama // 105 // ati agAdha saMsAra nada, viSaya nIra gmbhiir| anubhava vina pAra na lahata, koTi karahu tadabIra // 10 // bhavo nado'styagAdho'tra, viSayA vahu vArivat / koTyupAye'pi pAraM no, yAtyanubhUtimantarA // 106 // jihiM vicArateM pAya hai, manakoM thira sukhaThaura / tAko anubhava jAniye, anubhava nahiM kucha aura // 107 // mana sthairye sukhasthAnaM, yenA''pnoti vicaartH| vudhyakhAnubhavaM taM ca, parantvanubhavo na hi // 107 // vinA vicAre jJAnake, tU jaGgalako rojha / mithyA yoM hI pacata hai, kyoM na kare ava khoja // 108 // . vinA jJAnavicAreNa, AraNyagavayo nanu / . vyartha khedamavApnoSi, kuruSe kiM na vicAraNAm // 108 // mana mataGga vaza karanakoM, zAnAGkaza cita dhAra / kSamArthabhase vAMdhakara, lajA zRMkhala DAra // 109 / / mano gajaM vazaM kartuM, citte jJAnazRNiM dhr| kSamA stammena vadhvA ca, kSipa lajAM suzRGkhalAm // 109 // bhramato mana ravi DATile, jJAna mukurake myAna / viMdu subha upayogase, karma tUlakI hAna // 110 // bhramanmano raviM rundhi, jJAnadarpaNake sakhe ! vindunA sUpayogena, karmatUlavinAzanam // 110 // . , sIsA sama saMsAra hai, guru kRpA Aditya / . . jJAna netra vina kima lakhe, Apanapo supavitra // 111 // saMsAro darpaNAmastu, bhAskaro'sti guroH kRpaa| vizuddhAtmatvavodhastu, jJAnanetraM vinA na hi // 111 // vipaya-vAsanA karata jo, Ave jJAna jagIza / , zaThakA una samayameM, chinameM hoya chattIsa // 112 // /
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 307 mogAnA vAsanAyA cejjJAnamuddayotate sakhe ! / / ... sadyastriSaSTisaGkhyAyA., SaTtriMza jAyate dhruvam // 112 // jo tU cAhe jJAna sukha, to viSiyana manaphera / aura Thaura bhaTake matI, apane hI meM hera // 113 // vyAvartaya mano bhogAdvodhasaukhyaM ydiicchsi| re re ! tvaM bhrAmya mA'nyatra, tadA''tmani ca mArgaya // 113 // jJAnarUpa dIpaka kane, na vace pharma ptngg| jo rahe to dononameM, jhUTho eka prasaGga // 114 // antike jJAnadIpasya, no karmazalabha sthir.|| tiSThato yadi tau dvau vA, mRrSakastu prasaGgaka // 114 // zAna saJcare jihi samai, na rahe karma samAja / aura na paMchI DaTa sakai, jahAM vaserA vAja // 115 // yadA saJcarati jJAnaM, karmajAlaM tu no tdaa| zyenavAso mavedyatra, tatra tiSThanti no khagAH // 115 // ghara nahiM chUTyo ekasauM, chUTyo karma kuDhaMga / jJAna taNe satsaGgathI, dekho ThANAyaMga // 116 // gRhaM tyakaM na caikena, tyakta karma tu kutsitm| ' satsaGgotpannavodhena, pazya sthAnAnasUtrakam // 116 // kSaNa ika jJAna vicArale, viSaya dRSTi kA pher| merI merI tyAgade, yoM hove surajhera // 117 // bhogAdRSTiM parAvRtya, kSaNaM cintaya vodhakam / tyaja sadyo mamatvaM ca, sarva samyagbhaviSyati // 117 // ATha pahara DhiMga rAkhale, zAna sarUpI DhAla / moha arIke viSaya zara, lage na tAkI bhAla // 118 // saMrakSASTAsu yAmeSu, jJAnarUpa tu carmakam / viSayeSuna-mohAremastake na lagiSyati // 118 // mAyA moha nivArake, viSayanasauM manakhIMca - jo sukha cAhe ApaNA, to raho jJAnake vIca // 119 //
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ 308 vIrastutiH / mAyAmohaM nivAyya viSayebhyo mano hr| vAnchasyAtmasukhaM ceddhi, jJAne vihara me sakhe ! // 119 // meda lahe vina zAnake, mata bhUse jima khAna / loga gaDariyA cAla taja, Apanapo pahicAna // 120 // mA kuru bhaSaNaM zveva, jnyaanmedaaptimntraa| lokameSIgatiM tyaktvA, khAtmAnaM parivodhaya // 120 // kAmadhenu aru kalpataru, iNa bhava sukha dAtAra / iNabhava parabhava duhunameM, jJAna karata nistAra // 121 // kalpadruH kAmadhenuzca, loke'traiva sukhprdau| nistArayati vodhastu, jagatyatra paratra ca // 121 / / jagat moha phAMsI pravala, kaTana aura upAya / satsaGgati kara jJAnakI, sahaja mukti ho jAya // 122 // mohapAzo dRDho loke, cchidyate naanyytntH| kuru bodhasya satsaGgaM, mukti. syAtsvayameva hi // 122 // vica pArasa aru zAnake, antara jAna mahanta / yaha lohA kaJcana karata, vaha guNa deya ananta // 123 // pArasAzmani vodhe ca, jAnIhi mahadantaram / lohaM svarNa karotyeva, sa tvanantaguNapradaH // 123 // prathama jJAna pIche dayA, yaha jinamatako sAra / zAna sahita kiriyA karUM, tava utarUM bhava pAra // 124 / jainasiddhAntasAro'yaM, pUrva jJAnaM tato dayA / sajJAnA cetkiyA kuryA, tadA syA bhavapAragaH // 124 // athopasaMhAraH ati Alasa paramAdiyo, bhanjulAla mujha nAma / zAnodyama kachu nA vane, kima sudhare mujha kAma // 125 // ahaM ca bhajulAlAkhya , pramattazca susaaykH| . . jJAnodyamo na me kazcitkathaM kArya tu setsyati // 125 / /
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA darzana puni nizcala nahIM, nahiM nizcala caritra / mana bhramato nizidina rahe, nahiM Thahare ekatra // 126 // samyaktvaM nizcalaM me no, cAritramapi naiva ca / nityaM bhrAmyati citta tu, tadekatra na tiSThati // 126 // aisI karI vicAraNA, re jiya ! avato ceta / cAra varaNa guru 'ratanajI', aiso kari saGketa // 127 // evaM jAte vicAre tu, ceta jIva ! kilaadhunaa| caturvarNaguru 'ratanajI', saGketa kRtavAnimam // 127 // cAra varNa guru 'ratanajI', tAsa meda cauvIsa / tAmeM bheda ju teraveM, karI jJAna vakasIsa // 128 // cAturvarNyagurU 'ratanajI', tadbhadA yugaviMzatiH / trayodaze tu mede ca, jJAnadAnaM vyadhAdasau // 128 // jJAna pAya hulasI matI, zuklA chaTha madhumAsa / saMvat rasa agni ke bhU, racyo zAnti parakAza // 129 / / jJAnaM prApya matirdRSTA, rsaa'gnykendurbdke| site SaSThyA madhI "zAntiprakAzo" racito mayA // 121 / ' Azirvacanam arihaMta-siddha-gaNa-IzajI, upAdhyAya sava saadh| paMca paramaguru dIjiye, nirmala zAna samAdha // 130 // ' arhansiddho'thavA''cArya, upAdhyAyo munistathA / paJcaite guravo dadyu., zuddhabodhasamAdhiko // 130 // iti zrImajainAcAryabhajulAlakRtazAntiprakAzaH smaaptH|| .. ( "susaMskRtAnuvAdastu, kRtaH puSpendubhikSuNA - zAnte vIrarasaM prApya, mokSaH saJjAyate dhruvam"
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainezaM nitika param / samAvardhamAnaM jinam MvyAnAM hitahe 310 viirstutiH| - vIrastuti-pariziSTa naM06 vIrastu bhagavAnvayam jainezaM nikhilA'marA''nutapadaM sarvAntarAyApahaM, hArdadhvAntaraviM ca yogasadanaM zrAddhaikagamyaM param / sasArArNavapotamatra nikhilA''nandAlayaM tApahaM, dhyAye'haM manasA dhiyA ca satataM zrIvardhamAnaM jinam // 1 // mahAvIraMnamaskRtya, syAdvAdagI.patiM jinam / nigade tajjanmavRtta, bhavyAnAM hitahetave // 1 // bhavArNavoddhArakaraH, zrIvIrabhagavAn prabhuH / pavitraM zAsana yasya, tadutyAne manospaya // 2 // atazca zAsanotthAne, bhavanta. pakSapAtinaH / sambandhAditi vijJeyAzcotthAnastavake mudA // 3 // sajjitaM bhAvikhotyAnakusumaM khavazaM naya / sambhave'sti triratnAdijalasecanakairapi // 4 // khalpatvAdupacArasya, cAsminutthAnarUpake / saurabhAbhAvahetozva, mano madhukaro na hi! // 5 // bhavallobhagataM cedaM, nizAmaya tataH param / stavakasya prabhAveNa, haThAtvavazamAnayet // 6 // kRpAkaTAkSaM jAnIta, bhagavattattvacintakA / astvetAvanna caitasya, khalpatvaM kiJcidasti hi // 7 // asya vizvAsamAtreNa, prayatne karaNe punaH / sAhasatvaM na sabAtamasminnavasare'pi na // 8 // zAsanotthAnapuSpAntargato nirtishaaykH| makarandaH kiyAnasti, protthAnarUpapuSpake // 9 // 'vIrastu' bhagavAn khaya'miti khAde rasasya hi / abhilASo yadotpannastadA pAThakasaGghakA // 10 // kizciddhAraya dhairyya tu, mattaH sarva pryaastH| nivandhasyAsya sambandhe, kathanIyaM kiyanmayA // 11 // prathamaM pratipAdyasya, viSayasyedamasti hi / siddhi pramANato jJeyA, siddhAntasyeti sammatam // 12 // sautra-siddhAnta-zAstrasya prAcIneyaM supaddhatiH / janazAstreSu sUtrepu, mukhyatvena suvarNitam // 13 // 'samyagjJAnaM pramANaM' ca, pratyakSataramedataH / dvividhaM zAstrato jJeya, zrutijJAnAdi bhAvaya ! // 14 // avadhimana paryAyAvekadezapratyakSako / kevalaM sarvapratyakSa, parokSe matizrute'pica // 15 // iti nItyA suvijJeyaM, pramANadvayasammatam / pratyakSaM ca parokSaM vA, nAnyadasti pRthak punaH // 16 // etadvayapramANe vai, antarmAvo'nyakasya hi / atarvataddhayasyaiva, nivandhe'sminniyojanam // 17 // hi keSAMcinmate na syAdetayorantaraM punaH / mAnyatayA'nayAbhAve, vArtA kiM vahulekhataH // 18 // susaketopalabdhibhyA, zaMkA viSayajA punaH / nivA
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 311 raNIyA yatnena, nAtra kAryA vicAraNA // 19 // vArtA'nyApyasti cAtraiva, lekhavRddhiH prajAyate / vAstavajJAnazUnyaM syAtkAThinyaM viduSA bhavet // 20 // iti zaMkA bhiyA naiva, pratyekaviSayasya hi / pramANa spaSTarUpeNa, na nirdiSTamiha sphuTam // 21 // jijJAsUnAM vijijJAsA, dRDhAya hynuruuptH| tadA teSAM vinirdezo'vazyaM syAtprakaTaM punaH // 22 // hetustRtIyo jJAtavyo, vivecanamavApsyati / prastutaviSayasyApi, *sampradAyAnusArataH // 23 // lakSye vizeSa saMsthApya, sUkSmamAtrakadRSTita. / pratyekasyAtra lekhasyA'nubhavAcchAstratastathA // 24 // sarvasiddhAntataH sArvabhaumasya vyaaptiruuptH| asti sambhAvanA cAsya, jJAnaM samyaktvapUrvakam // 25 // kasyaciddhatutazcitte, zaGkotpattirbhavena hi| vicArAnantaraM teSA, zaGkA syAnilikA // 26 // sarvatra me'sti vizvAso, naivaM zaMkA kadApi hi / caturthI ca suvArteyaM, kasyA'pi viSayasya ca // 27 // pratipAdayituM zazvatkayApi bhASayA bhavet / caturvidhatvaM sAmayyA, apekSA jAyate dhruvam // 28 // vijJeyA sA ca sAmagrI, nimnalekhakrameNa ca / nirNayastatvasaMghAnA, prathamAnuyogarUpataH // 29 // vicArArthaM ca vastUnAM, sAkSAdviSayavarNanam / kathanopakathanAceti, nAnyo heturmanAgapi // 30 // zAstre pUrvAnuyoga ca, dharmakathAnuyogakam / kathyate'tra vicAreNa, tatvajJAnArthibhirmudA // 31 // "dharmArthakAmamokSANAmupadezasamanvitam / pUrvavRttakathopetamitihAsa pracakSate" // 32 // dRSTyaitayetihAso'pi, cetasA kathyate'dhunA / sthAnAjhe'pi kathA seyaM, caturdhA'bhinigadyate // 33 // mukhya phalaM kathAyAzca, tatvanirNayameva hi / ya zabdo yatparazcAste, tadartho'pi sa eva hi // 34 // lakSye dhRtvA padArtha yaM, zabdasya kasya caiva hi / prayogaM yadi kurvIta, sa zabdazvArthavAn bhavet // 35 // sarveSA sammataM cedaM, siddhAntaM sasphuTa sadA / tadA sampadyate bhAva , sarvatraivaM vicAraya // 36 // vakA bodhayituM yaM hi, vAJchayocAryyaveDasakRt / zrotrA'pi zabdaH sa eva, jJAyate'rthasamanvita. // 37 // tato'nyArthapratItezca, zroturbhavati vibhrama. / bhojanAvasare yadvatsaindhaveti padAttataH // 38 // janyate lavaNA''bodho na cAnyo'rtho'pratIyate / prasthAne hayabodhazca, tadvalakSmamadhAraya // 39 // zrotraivaM suvicAr2yArtho, nAnyo'rtha. pratipadyate / avodhArthajJApakatve, sati zAstrapramANakam // 40 // pramANaM tu tadaitatsyAtpramANa * gurupradattajJAnAnubhavAnusArata ityAzayaH // - -
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ 312 / viirstutiH| viSayasya ca / vAstavika ca *satyaM ca, yena jJAnaM prajAyate / AtmAnande paraM yo'ra ramate'harnizaM pumAn / tatpadAmbhojayugme'stu trikAlaM mama vandanA // 41 // asyAlaukikavizvasya, dRSTaMsadRzyamuttamam / sphuTaM vijJAyate vizvaM, vizvamAnandapUritam // 42 // AnandApekSayA vizve, vizvasminnakatA'sti ca / jagato hi jagaddharmo bhinnabhAvaM gato'sti na // 43 // ekaikaprANI vizvasyA'styAnandamaya eva hi / astyAnanda priyasteSAmatastattRSitastathA // 44 // adhigantuM tamAnandaM vizvadharmA hi sAdhanam / tAn dharmAn prANino naijAna- , ndAyaivodapIpadan // 45 // AnandApekSayA santi, prANinaH sadRzAH sme| vyaktitvApekSayA kintu, narA utkRSTaprANina // 46 // AnandasyAbhivRSyartha, mAnavA sumanoharAn / AkarSakAnupAyAzcA'nekAn viracayanti te // 45 // AtmAnandaddharyupAyeghu, manuSyaraciteSu ca / sarvotkRSTa upAyastu, dharma evAsti kevalam // 48 // Anandasya svarUpaM hi, tulyaM pratyekaprANinAm / sAmarthya : mAtmanastulyamasti pratyekadehinAm // 49 // tulyaM vAstavika rUpamasti pratyekade- / hinAm / bhavetsAdhanadharmasya, satyevaM tulyatocitA / samAnameva sampUrNamastyetadanusArataH // 50 // manuSyastAdRza prANI, pravINakaraNo'sti yat / AtmAnandAbhivRddhiM sa, kartuM zaknoti nizcitam // 51 // etAvadeva na paramanya. cchRNuta sjnaa.| anantAnubhavaM prAptA, AtmAnandasya ye narA. / te khapa' , zvAdbhaviSyantyA, narajAte kRte khalcha / prAptAtmasAdhanAdharma, smRtya tyaktvA divaM gatA // 52 // tena dharmakharUpeNa, sAdhanenetarA narA / Atmano laukikAnandamavAptuM zaknuvanti ca // 53 // loke'nyaprANinazcAsya, pratyakSajagataH khalu / alaukikaprabhApuMjairbhavatyAnandatundilA. // 54 // parantviha manuSyAkhyadehinastu khayaM kila / nijAnandamayA bhUtvA, tannajAnandasampadA // samastavizvApratimAssnandavRndAbhivardhanam / upAdeyaM suramyaM ca, vidhAnaM pArayanti ca // 55 // yo dharmo'sti nRNA saivAlokikAnandasampadA / abhivRddharihAdarzarUpo'stIti vibhAvyatAm // 56 // iyaM sRSTiranAdyanantakAlAttadanuvandhinI / anantatatvarUpeSu, yathAvatsaMpravartate // 57 // AtmIyAnantatattveSu, sA sRSTidhuMvarUpataH / alaukikasvarUpe cAnantatattvakharUpataH / anantakAlaparyantaM satyazAvatarUpataH / * atha satyasya hArdam-.
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 313 alaukikAnandarUpe, nityA'vasthA'sya te sthirA // 58 // vicitrarUpeyaM sRSTirastyalaukikavastu ca / sthirA nityA ca sA'stIti, sRSTimImAsakA jaguH // 58 // astyAlaukikasAmarthyamRtAlaMkaraNeSu ca / sargasya dharma evaikaM, sarvoskRSTaM vibhUSaNam // 60 // dharmamImAsakA loke'neke samabhavaniha / te laukikapariSkArarUpeNa hitakAkSiNa // naijadharmavicArAtmakaprasAdena maJjunA / etanmahItalaM cAla, cakrire'laM kRpAlavaH // 61 // idAnIM samaye caiSAmalaukikaprasAdinAm / nimnanirdiSTanAmAno, bhavantIkSaNagocarA // 62 // vedAnta. sAMkhyayogI ca mImAsA dvitayI punaH / nyAyo vaizeSiko zaivo, vaiSNavastAnikAstathA // svAmInArAyaNo jaino, bauddho mohammada. puna / IzAyI pArasIyazca, yahUdIyAdaya pare // 63 // epA taditareSAJca, bhinnabhinnamatAzritAm / dharmAlaGkArabhUtAnAmuddezyaM tvasti kevalam / AtmAnandAdhigamanamitthaM tatvavido vidu // 64 // uddezye sarvadharmANAmekIbhAvamupAgate / tatsAdhanAni sarvANi, bhajantIhaikarUpatAm // 65 // pRthak pRthak dezakAlAvAdhArIkRtya te nanu / anyo'nyabhinnarUpaizca, sampravRttA bhavanti ca // 66 // tatrAItAnA tUddezya, jJAnaM kevalamAtmana. / kiM ca tasya hi kaivalyaprApaNa ke valodayAt // 67 // etadevAbhimanyante, yoga-vedAnti-vaiSNavA / khAminArAyaNazcApi, jainenetyamihocyate // 68 // "je egaM jANai se savvaM jANai" ekaM jAnAti yo nAma, sarvAn jAnAti sa dhruvam // 69 // vedAntIyA bhagavatI, zrutirapyAha tdythaa| "Atmani vijJa te sarvamidaM vijJAtaM bhavati" jJAte satyAtmanaM jJAtaM, bhavatIdamazeSata. // 70 // "appA so paramappe"ti, jenA abhidadhatyatha / vedAntakAntasiddhAntabhAratItyamudIryyate // "ahaM brahmAsmi" "tatvamasi" "prajJAnaM brahma' "ayamAtmA brahma" // 71 // ahaM brahmA'smyasi tvaM tat , prajJAna brahma kIrtyate / ayamAtmA'pi tadbrahma, saccidAnandarUpi yat // 72 // santi vedasya catvAro, bhAgAsteSu caturSu ca / astyekaikaM mahAvAkyaM, daryate tadyathAkramam // 73 // "ahaM brahmAsmi" 'yajuSa' sAmnastatvamasIti ca / "prajJAnaM brahma", Rgveda' "syAyamAtmetyatharNava." // 74 // caturveteSu vAkyeSu, vAkyaM tatvamasIti ha / upayogitaraM zazvanmananIya ca vidyate // 75 // jainAnekAntasiddhAntaniyamazvAyamasti ca / "nANe puNa niyamA AyA" jJAnetu niyamenAtmA, varvatIti videdimam // "prajJAnaM brahma' ityetadvedAntenAbhidhIyate
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ 314 / viirstutiH| . // 76 // Arhatairucyate janmamRtyurUpA tu saMsmRtiH / karmadvArA pracalati, tatra ., karma jaDaM smRtam // 77 // karmaNo'sya niyantAtmA'stItyevaM sarvasammatam / / adhiSThAnaM karmajanyaM, sRSTerAtmA'yamasti ca // 78 // vedAntenocyate mAyAH dvAraM janmAdisammatam / AtmarUpezvarazcAsyAniyAmakamudIryyate // 79 // syAdvAdino vadantyevaM, karmopAdhau layaM gte| AtmA'yaM.janmamaraNavandhanAnmucyate- . tarAm // 80 // vedAntakAntasiddhAntavAgatretthaM pravartate / mAyopAdhI layaM / prApte, bhavAdAtmA vimucyte|| 81 // jainenaa''punnraavittii'tyuktetthmbhidhiiyte| bhavatyapunarAvRttirbhave muktasya cAtmanaH // vedAnto'bhidadhAtyAtmA, punarAvartate na ; hi / gItAyAM kRSNacandreNa, proktamityaM mahAtmanA // "yadgatvA na nivartante, . taddhAma paramaM mama" // 82 // "ege Aye" ti vAkyena, jainastvityaM prbhaasste| 'eko'styAtmA'-guNa-dravya-paryAyApekSayA khalu // "eko'hamiti" vedAnto' pyatrArthe kRtasammati. // 83 // jainAnA ca mate *tarko, nAtmAna vetti tattvataH / tathA dhIzcAtmarUpaM hi, nAptuM zaknoti vAstavam // 84 // yato nivatate vANI, sahaiva manasA muhu / jainA vadanti cAkhaNDaM, paripUrNatamaM param / // 85 // jAnayanti ye ca tadvatkaivalyaM prApnuvanti te / vedAntino'khile cAsminbhave brahma sanAtanam // 86 // vyApakaM saccidAnandakharUpaM varNayanti / ca / zAstre'cchedyamamedya ca, tathA'dAsyamazoSyakam // 87 // avadhyamasmijagati, nAtmA naiva prdRshyte| kadAciccarmacakSubhyAM, mRtyujanma vivarjita // 88 // saccidAnandarUpazca, jIvAtmA hi khabhAvataH / kSityAdyAkAzabhUteSu, nakSatredhvapi sarvata. // 89 // pripuurnntmstdvccaitnygunnsyutH| jIvAtmA caitanArUpasaccidAnandavigrahaH // 90 // na tadritaM kiJcidapi, sthAnaM cAsti bhave kvacit / caitanyAzrayajIvasya, dRSTayA sarva cidAtmakam // 91 // khayamAtmA ca sarvajJa, iti vedAntino'bruvan / tathA jainA vadantItthamAtmA'nantazca jJAnayuk // 92 // sanAtanaM vyApakaM ca, brahmavedAntino viduH / khayaM zuddho vizuddhazca, nijAtmAnandarUpabhAk // 93 // sarvajJa. sarvadarzIti, jainAcaivaM vadantyada / vallabhA *."takA jattha Na vijjai, maha tatva Na gaahitaa|" + "yato vAco niva tante, aprApya manasA sh"| "kaivalyapadamastu te"| 'nirdoSapUrNaguNavigraha Atmatatro, nizcetanAtmakazarIraguNaizca hIna / AnandamAtrakarapAdamukhodarAdi, sarvatra ca trividhabhedavivarjitAtmA // 1 //
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 315. cAryasiddhAnte, sthitireSA sanAtanI // 94 // nirdoSaH puurnngunnvaanaatmaanndgunnaashrit.| khatantraH sarvavitsAkSI, zarIraguNavarjita. // 95 // tathAtmA karapAdAdimukhAdIndriyavarjitaH / sa cAvayavAdibhedena, kalpanAkaraNe'pi ca // 96 // sadAnandamayo nityo, vAsanArahito vibhuH / glokoktAtmatatvasya, kalpanAvayavasya ca // 97 // kevalAnandarUpazca, nAstyatra ca vikalpanam / janmamRtyujarAdibhyo, vyatiriktazca sarvadA // 98 // janmotpattiprabhaGgAdimedazanyo' khi nirmala. / janmAditrividho medastadbhinnaM cAtmarUpakam // 99 // vallamAcAryasya mate, heyaM tattatvadarzibhi / sajjainamatasiddhAnte, nAtmA karteti nizcayaH (nizvayanayenetyAzaya ) // 100 // sAGkhyazAstravidazvAha, *kartA'hakAra eva ca / / na kartRtvaM cAtmanazca, nirlepatvAdavikriyAt // 101 // kintu puruSo'karteva, pravadanti mniissinnH| Izvara sarvavinnityo, rAgadveSAdivarjita. // 102 // jJAnavijJAnasampanna, ityevaM varNayanti ca / jainAzcatyaM yogazAstraM, kleizakarmavipAkata* // 103 // mAzayenAparAmRSTazcezvaraH puruSottama / rAgadveSAdayo bhAvA, na spRzanti sadIzvaram // 104 // sarvajJatvamIzvare cAsti, AtmA caitanyarUpavAn / evaM nigadyate zAstre, cAnanto niSkalo'vyaya. // 105 // , nirvivAda: sadAtmAsti, caitanyaguNa* saMyuta. / niSkriyo niSkalastadvaddhyApako guNata* pRthak // 106 // tanmAyA jagatA kI, cicchakirguNavigrahA / satyajJAnamanantazca, brahmeti zrutisammatam // 107 // brahmakharUpe pApapuNye, na sto dukhasukhe tathA / nAsti kiJcijagatyasminvyApakatvaM vinA sthitam // 108 // saccidAnandarUpeNa, zivo'haM netaraH kacit / kevalajJAnasampanno'traiva mokSAnubhAvaka // 109 // iti jainamataM zazvajAgarti prabhurIzvaraH / idameva mataM jJeya, sahajAnandasvAminaH // 110 // akSarasthAnamAtmaiva, khayaM cAkSayarUpavAn / AtmAnaM ca vijAnIyAdakSaraM parama param // 111 // tajjJAnaM satyamityuktaM, tadanyatsakalaM mudhA / * "ahavAra. kartA na puruSa iti saakhyH"| "phlezakarmavipAkAzayairaparAmRSTaH puruSavizeSa Izvara / " "tatra sarvajJavIjam / " 6 satyaM jJAnamanantra vahya / na pApaM na puNyaM na duHkhaM sukhaM na, cidAnandarUpaM zivo'I zivo'ham //
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIrastutiH / AkAzAdisthale yacca, jJAnaM mithyAmayaM ca tat // 112 // praNAmimArgadhayiNo, devacandrAdayo muhu / khasampradAyake nityaM, nijAnandamataM jaguH // 113 // dRSTyA'nayA darzanena, bhArate'tra sudharmiNAm / janAnAmAtmatatvasya, siddhAntaprAptaye mudA // 114 // mAhammado'pi vadati, bhave'sminyatpratIyate / caitanyameva tatsarva, nAnyatkicidvibhAvyate // 115 // khudA nirajana. sAkSI, nirAkAro'tizaktimAn / tejomayo hyanantazca, sarvajJa iti nizcayaH // 116 // mominAkhyazca satataM, kRpAlu khasamIpagam / pazyatyeva khudA'haM ca, khudAhArtho nijAtmanaH // 117 // jisisakrAiSTamataM, tadvacaturthAkAzakApari / vibhurvirAjate sa hi, bhaktAtmA parikIrtita. // 118 // bhaktAzca taM prapazyanti, tathA bhUmaNDale'khile / vikhyAtakIrtiva'ddho'pi, spaSTa samuktavAniti // 119 // "premaivAtmA" jagatyasmin, pratyeka prANino mude / sthApanIya ca premaivAmedabhAvasamAzrayaiH // 120 // tatvajJAnasya dRSTyA tu, darzanena pratIyate / jaino vedAntayogau ca, sAkhyavauddhau tathA puna. // 121 // anubhavaM caikatAyAH, kurvantIti vibhAvaya / netuM vai caikatAyAstu, tathAnandavivRddhaye // 122 // bhinnaM ca mAdhanaM katuM, minnadharmastathA punaH / bhinno dezastathA kAlo, vibhinnA paddhati puna // 123 // mImAsakairvinirdiSTA, vibhinnaM sarvasAdhanam / ata eva vahidRSTyA, jJAyate matakarmaNAm // 124 // medAmedakriyA sarvA, tathApi takriyAnvayam / kuryAttvamedabhAvaM ca, bhajate premabhAvataH // 125 // jainAzcAhumahAvrataM, vauddhAstatpaJcazIlakam / *yoge paJcAtmaka prAha, yamaM zamadamAdikam // 126 // vedAnte pravartanIyo, niyamo'pi mahAtmabhiH / pratyekaM dharmanItihi, dayAparopakAritA // 127 // premAdisAmAnyamiti, sarvasAmAnya nirNaye / niyamo'pi gRhasthAnAM, tathA dharme samAnatA // 128 // upayogitopabhogazca, kurvantIti nisAmyatAm / vairAgyalakSaNaM tadvatsamatvaM tulyameva ca // 129 // sarvatra prApya caikameva miti sandhAryatA muhu / jJAninA vartane dRdhyA, jainAnAM vartanaM tathA // 130 // sarvaprANibhirityevaM, mamaM bhAvasamAnatA / sthApanIyA na nyUnAdhibhavitavyA niyamastathA // 131 // brivIti * "zamadamoparatititikSAzraddhAdayaH samAdhAnAH" "mittime savva. bhUesu" "AtmavatsarvabhUtepu" mitrasyAhaM cakSupA sarvANi bhUtAni samIkSe / / yajurveda 18-3 //
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 317 niyamaM caiva, jJAyatAmityata punaH / sarva mitravadApazyedAtmavatsarvaprANiSu / / 132 // jJAnI jano nijAtmAna, jIvAtmAna tathaiva ca / ekIna bhAvena sampazyediti prAha zrutirmuhuH // 133 // dehamImAMsakAnAM ca, anekaantikdRssttit.| audArikaM tejasa ca, kArmaNaM yaca kathyate // 134 // zarIra caiva vedAntamatAlambanatatparA / sthUlaM sUkSmaM kAraNa ca, trividhaM varNayanti ca // 135 // jJAnavijJAnayoryaca, kAraNaM procyate budha. / jainA yajjAgrataM khapnaM, turIya pravadanti ca // 136 // vedAnte'pi tathaivAsti, tridhA'vasthA kharUpataH / tathA saMsRtimImAMsAjJAnajJAH pravadanti ca // 137 // manasa pariNAmena, vandho mokSo hi jaayte| sRSTiH saGkalpato zeyA, vedAntamatazAlina // 138 // mAnasikaM tu jainAnAM, *pariNAmamathA'pi vA / adhyavasAya ca vedAnte, sakalpaM caikameva hi // 139 // pratyakSaM dRzyate caika, sAdhanAbhedabhAvata / sAdhyazcAtmA hi pratyakSaM, jJAyate'meda eva hi // 140 // anubhave'pyevamevaM, pratyekaM ca mumukSubhiH / jIvAtmani premabhAvaH, sthApanIyaM sadaiva hi // 141 // sarvAvasthAsu sarvatra, mamaivAsti svarUpakam / paThitvedamamedena, premaiva sthApyatAM sadA // 142 // etatpramANatazcAtmAnandApteH sAdhanAni ca / kurvansamanvayaM somedabhAvena sarvadA // 143 // cala~stiSThannupavizanpivankhAdankhasankhapan / sarvakriyAsu sarvatra, zuddhazcaitanyarUpavAn // 144 // ahamAtmA cedRzI vai, bhAvanA sthApyatA muhu / na caitAvaddhi vijJAna, bhUtamAtraM madIyakam // 145 // kharUpa pratyutaiva ca, jJAtavya ca vishesstH| jJAtavyaM pratitAnbhaktyA, premabhAvapravarSaNam // 146 // kartavyamityaM ye caiva, puruSA jagatItale / sthApayantyamedabhAva, vItarAgAsta eva hi // 147 // pUrNAdha kRtakRtyAzca, te santi bhuvi cottamA / vItarAgo devadevo, mahAvIra pratApavAn // 148 // dhanyo'sti yohi niSpakSapAtena sundaro muhu / mArgo'medAtmako bhAvo, darzito janatAmuDhe // 149 // vini svArthatayA yo hi, prakaTaM kRtavAnmuhu / satyakharUpa evAsti, sa eva parataH prH| khatantratvasya yazvAsti, dvArametatpradhAryyatAm // 150 // bhAvArtha:-jo puruSa kevala AtmAnandame hI aharniza ramaNa karate haiM, unako trikAla vandanA hai| isa "pariNAme vadho, pariNAme mokkho|
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ 318 / viirstutiH| . . alaukika vizvake suramya aura saundaryapUrNa dRzyakI ora dRSTi phailAnepara spaSTatayA najara AtA hai ki akhila vizva Anandase paripUrNa hai| arthAt akhila vizvame AnandakI apekSAse ekatA hai / jagatse usake dharma bhinna nahIM haiM, vizvake pratyeka prANI Anandamaya haiM, unheM Ananda hI priya hai ataH usIkI icchAmeM tanmaya haiN| usa Anandako prApta karaneke liye sAdhana rUpa hI vizvake dharma haiM, aura una dharmoMko prANiyoMne apane 'Ananda' ke liye hI utpanna kiye haiM, aura AnandakI apekSA jagatke sava prANI samAna haiN| tathApi vyaktikI apekSAse yadi dekhA jAya to manuSya eka utkRSTa prANI hai, aura vaha AnandakI abhivRddhike liye aneka AkarSaNa evaM suramya upAyoMkI racanA karatA rahatA hai| manuSyake race hue AtmAnandakI abhivRddhike upAyoMmeM dharma hI eka sarvotkRSTa upAya hai| pratyeka prANIke antargata AnandakA kharUpa samAna hai| pratyeka prANIke AtmAkA sAmarthya samAna hai| pratyeka prANIkA vAstavika svarUpa bhI samAna hai / tava to isa apekSAse sAdhana rUpa dharmIkA honA bhI samAna hI ThIka hai, aura usake anusAra sampUrNa samAna hI haiN| manuSya kucha aisA prANI hai ki vaha AtmAnandakI abhivRddhi bahuta jaldI kara sakatA hai| itanA hI nahIM balki jo jo manuSya AtmAnandakA ananta anubhava prApta kara cuke haiM ve ve manuSya apane pIchekI arthAt bhaviSyakI manuSya jAtike liye pAyA huA AtmAkA sAdhana rUpa dharma bhUtalavAsI manuSya jAtike liye smAraka rUpase choDa gaye haiN| usa dharma rUpI upakaraNa yA sAdhana dvArA itara manuSya AtmAnandake alaukika Anandatvako prApta kara sakate haiN| jagatke anya prANI isa pratyakSa vizvakI alaukika prabhAse Anandita hote haiM / parantu manuSya sajJAkA prANI to khaya nijAnandamaya vana kara usa apane Ananda dvArA akhila vizvake apratima AnandameM suramya tathA upAdeyakI abhivRddhi kara sakatA hai / manughyoMkA jo dharma hai vahI alaukika AnandakI abhivRddhi vAnagI rUpa hai| yaha sRSTi ananta kAlase anantatattvake rUpameM jyoMkI tyoM calI A rahI hai, aura dhruva rUpase ananta tattvame ananta tattva rUpase alaukika kharUpame ananta kAla taka zAzvata kharUpameM hI-satya svarUpame hI alaukika Ananda rUpase sthira aura nitya rhegii| sRSTi mImAsaka zAstrI bhI yahI kathana karate
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 319 haiM ki yaha sRSTi alaukika vastu hai, aura yaha nitya tathA zAzvata hai| isa sRSTike alaukika sAmose bharapUra alaMkAroMmeM dharma hI eka sarvotkRSTa alaMkAra hai| jagatmeM aneka dharmamImAsaka ho gaye haiM, aura ve alaukika alaMkAra rUpase apane dharmavicArarUpa prasAdIse isa bhUtalako alakRta kara gaye haiN| ina alaukika prasAdiyoMmeM isa samaya vedAnta, jaina, bauddha, sAkhya, yoga, nyAya, vaizeSika, pUrva mImAMsA, uttara mImAMsA, zaiva, vaiSNava, khAmI. nArAyaNa, muslima, isAI, yahUdI, pArasI Adi mukhyatAse dRSTigocara hote haiN| inakA tathA inake atirikta aura aura aneka dharmAlaMkAroMkA hetu kevala AtmAnandako hI prApta karanekA hai| sarva dharmakA hetu eka hokara unake sAdhana bhI eka hI ho jAte haiM, aura ve alaga alaga deza kAlapara AdhAra rakhakara alaga alaga rUpoMmeM pravRtta ho rahe haiM / jainakA hetu kevala AtmAkA pahacAnanA aura use mokSa taka le jAnA hI hai| vedAntika, vaiSNava, svAmInArAyaNa, tathA yogIjana bhI yahI kahate haiM / jinameM jaina kahate haiM ki -"egaM jANai se savvaM jANai' jo ekako jAnatA hai vaha savako jAnatA hai / vedAntakI bhagavatI zruti bhI kahatI hai-'Atmani vijJAte sarvamidaM vijJAtaM bhavati / ' eka AtmAke jAnanese yaha saba kucha jAnA jA sakatA hai| jaina kahate haiM ki-"appA so paramappA" AtmA hI paramAtmA hai| tava vedAnta kahatA hai ki-'ahaM brahmAsmi, tatvamasi, prajJAnaM brahma, ayamAtmA brahma / " 'maiM brahma arthAt paramAtmA hUM' 'tU bhI vahI hai' prakarSa tayA samyagjJAna hI brahma hai' 'yaha AtmA brahma hai'| vedake cAra khaMDa haiM, ina cAroM khaDoMmeM eka eka mahAvAkya hai| 'prajJAnaM brahma' yaha RgvedakA, 'ahaM brahmAsmi' yaha yajurvedakA, 'ayamAtmA brahma' yaha atharvavedakA aura 'tattvamasi' yaha sAmavedake chAdagyopaniSadkA mahAvAkya hai| jaina siddhAntakA niyama hai ki-"nANe puNa niyamA aayaa|" 'jJAnameM niyamase AtmA hai' vedAnta mI yahI kahatA hai ki-"prajJAnaM brahma' 'prajJAna hI AtmA hai' jaina kahate haiM ki janmamRtyu rUpaka samRti karmake dvArA calatI hai, aura ve karma jaDa haiN| ina karmokA niyAmaka AtmA hai| yAnI AtmA karmajanya sRSTikA adhiSThAna hai / vedAnta kahatA hai ki-mAyAke dvArA ye janmAdi haiM aura isakA niyAmaka AtmArUpa Izvara hai| jaina kahate haiM ki-karmo
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ viirstutiH| - pAdhikA pralaya honepara AtmAkA mokSa hotA hai| vedAnta kahatA hai ki mAyopAdhikA pralaya honepara AtmAkA mokSa hai| jaina kahate haiM ki-AtmAkA mokSa honepara 'apuNarAvitti' saMsArameM punarAgamana nahIM hotA arthAt . AtmAko phirase janma maraNake cakrameM nahIM AnA pddtaa| vedAMta kahatA hai , ki-"na punarAvartate" AtmAkI punarAvRtti nahIM hotii| gItAjImeM bhI kRSNacandrajIne kahA hai ki-"yadgatvA na nivartante, taddhAma paramaM mama" 'jahAM gaye vAda phira AnA nahIM paDatA' vahI merA paramadhAma hai / arthAt paramAtmAke dhAmako paramadhAma kahate haiM yA mokSa kahate haiM / vahA jAnepara phira vApasa nahIM AnA hotA / jaina kahate haiM ki-'ege AyA' AtmA dravya guNa paryAyakI dRSTise eka hai| vedAnta kahatA hai ki "eko'ham" mai eka huu| jaina kahate haiM ki- "takkA jattha Na vijaha, mai tattha Na gAhitA' tarka AtmAke svarUpa taka nahIM pahuMca sakatA, aura mati usa AtmAke kharUpako grahaNa nahIM kara sakatI / vedAnta kahatA hai ki-"yato vAco nivartante aprApya manasA saha" jahAse vANI vApasa phira jAtI hai vaha Atma svarUpa mana dvArA aprApya hai| bhAvArtha yaha hai ki-mana aura vANI usa AtmA kA varNana nahIM kara skte| jaina kahate haiM ki-AtmAko sampUrNa yA akhaMDa rUpameM jAnane vAle manuSya kaivalya jJAnako pAte haiN| vedAnta kahatA / hai ki-"kaivalyapadamastute" AtmA kaivalya padakA anubhava karatA hai| vedAnta kahatA hai ki-akhila vizvameM saccidAnanda parabrahma sarvavyApaka hai| jaina kahate haiM ki-akhila vizvameM mAranese maratA nahIM, jalAnese jalatA nahIM, kATanese kaTatA nahIM, medana karanese medita nahIM hotA, aura carmacakSu dvArA dIkha nahIM sakatA, aisA samcidAnanda kharUpa jIva svAbhAvikatAse sadhana, rUpameM bhare paDe haiN| AkAza, parvata, pRthvI, nakSatra Adi koI bhI sthAna jIvase khAlI nahIM hai| arthAt caitanyalakSaNayukta jIvakI dRSTise dekhanepara caitanyadeva samasta lokameM bharapUra hai / vedAnta kahatA hai ki AtmA khayaM sarvajJa hai, jaina bhI yahI kahate haiM ki AtmA ananta jJAnamaya hai| vedAnta kahatA hai ki brahma sanAtana hai / jaina kahate hai ki AtmA khayaM zuddha-buddha Ananda kharUpa hai aura sarvajJa tathA sarvadarzI hai| vedAnta aura sAMkhyAdi bhI yahI kahate haiM / vallabhAcArya matapravartaka kahate haiM ki-nirdoSa.
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 321 pUrNaguNavigraha Atmatantro, nizcetanAtmakazarIraguNaizca hiinH| AnanmAtrakarapAdamukhodarAdiH sarvatra ca trividhamedavivarjitAtmA / / Atmatantra arthAt mAtra Atma-kharUpa nirdoSa hai| pUrNaguNa vigraha hai / punaH jaDAtmaka zarIra aura guNase minna hai| isa Atma kharUpake hAtha, paira, mukha, udara ityAdi avayavoMkI kalpanA karane para mAtra Ananda hI hai arthAt sampUrNa Anandamaya bheda bhAva rahita hai| Atma-tatvake avayavoMse zlokameM kI gaI kalpanAmeM kevala Ananda hI isake avayava haiN| yaha spaSTatAse samajhameM A jAtA hai| isa Atma-kharUpameM janma, jarA aura mRtyu rUpI meda nahIM hai| utpatti, sthiti, pralaya rUpa nividha medase yaha Atma-svarUpa bhinna hai| jaina kahatA hai ki-nizcaya nayase to AtmA akartA hI hai / sAMkhya zAstra kahatA hai ki"ahaMkAraH kartA na puruSa / " kartA, dhartA ahaMkAra hai puruSa nahIM, arthAt AtmA kucha nahIM kartA, pratyuta akartA hai / jaina kahatA hai ki-"Izvara sarvajJa hotA hai, tathA usameM rAga dveSa Adi kucha bhI nahIM haiN| yoga zAstra kahatA hai ki-"klezakarmavipAkAzayaraparAmRSTaH puruSavizeSa iishvrH|" kleza, karma, vipAkake AzayoMke sAtha asaspRSTa-alipta hai, vahI puruSa vizeSa puruSottama aura Izvara hai yAnI Izvarako rAga dveSa kleza karmavipAka nahIM chU skte| "tatra sarvajJavIja" usa IzvarameM sarvajJatva hotA hai| AtmA ananta tatva rUpa hai| vedAnta kahatA hai ki-"satyaM jJAnamanantaM brhm|" brahma kharUpameM pApa, puNya, sukha yA dukha nahIM hai / punaH vedAnta kahatA hai ki-"na pApaM na puNyaM na duHkhaM sukhaM na / , cidAnandarUpaM zivo'haM zivo'haM // "merA Atma-kharUpa ziva hai, aura usa zivakharUpa AtmAmeM pApa, puNya, sukha dukha nahIM hai, kyoMki vaha saccidAnanda rUpa hai| jaina kahate haiM ki kevalajJAnI yahAM hI mokSakA anubhava karate haiM / isIse milatA julatA svAmInArAyaNa mata pravartaka zrI sahajAnanda khAmIkA bhI yahI mata hai ki-'akSara dhAma yahIM hai, AtmA svayaM akSara kharUpa hai / jo AtmAko yahAke liye bhI akSaradhAma samajhatA hai usIkI samajha saccI hai, aura jo akSaradhAmako kisI anya sthala AkAzAdime samajhate haiM unakI samajha mithyA hai| praNAmIpaMtha arthAt khIjaDApaMtha pravartaka maherAta ThAkura tathA zrI devacandrajI vIra. 21
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ 322 viirstutiH| , apanI sampradAyako nijAnanda sampradAya kahate haiM / isa dRSTise dekhanepara patA calatA hai ki bhAratake dharmAtmA puruSoMkA siddhAnta 'AtmAnandake / pAnekA hI hai / muhammada sAhava bhI yahI kahate haiM ki jagatmeM jo bhI kucha caitanya pratIta hotA hai vaha khudAkI ravAnI hai, khudA niraMjana, nirAkAra, tejomaya aura sarvazaktimAn tathA sarvajJa hai| momina to kRpAlu khudAko apane pAsa hI dekhate haiN| khudAkA artha bhI khuda hI hotA hai| jisisakrAisTakA bhI yahI upadeza hai ki cauthe AsamAnapara prabhu virAjamAna haiN| vaha prabhu bhaktoMkA AtmA hai, aura, parama , bhakta usa prabhuko prApta karate haiN| akhila bhUmaNDalameM sarvotkRSTa kIrtiko pAnevAle vuddhadeva bhI spaSTa kaha gaye haiM ki prema hI AtmA hai| ata: jagatke pratyeka prANImeM ameda prema rkkho| tattvajJAnakI dRSTise dekhA jAya to jaina, vedAnta yoga, sAMkhya, vauddha Adi sava ekatAkA hI anubhava karate haiN| ekatA pAneke liye arthAt AtmAnandamai abhivRddhi karaneke liye sAdhanoMko bhinna mina dharma mImAMsakoMne bhinna-bhinna deza kAlameM bhinna-bhinna paddhatise samajhAyA hai / ataeva vahidRSTise dekhA jAnepara una matoMkI kriyAoMmeM , meda jAna paDatA hai / tathApi una kriyAoMkA samanvaya kiyA jAya to ve meda bhI ameda bhAva bhajane lagate haiN| jaina jise paoNca mahAvrata kahate haiM, vauddha unheM pAca zIla kahate haiM, aura yogI unheM pAca yama kahate haiN| vedAntake zama, dama, uparati, titikSA, zraddhA aura samAna bhI aise hI haiN| paramahaMsoMke vartana karane yogya niyama bhI antameM eka hI haiN| pratyeka dharmake nIti, dayA, paropakAra, prema Adike sAmAnya aura sarvamAnya niyama bhI gRhastha dharmameM samAnatA tathA upayogitAkA upabhoga karate haiN| samatAdi vairAgyake lakSaNa bhI savame samAna rUpase hI pAye jAte haiM / jJAnI puruSoMke vartAvakI ora dRSTi DAlate hue jainoMkA vartAva "mitti me savva bhUyesu" sava prANioMke sAtha mitratA arthAt samAna bhAva rakhanA cAhiye nyUnAdhika na honA cAhiye / veda bhI kahatA hai ki"mitrasya cakSupA sarvANi bhUtAni smiiksse|" 'savako mitrakI dRSTise dekhanA caahiye|' 'AtmavatsarvabhUtepu' jJAnI purupa apanI AtmAke samAna saba jIvoMko dekhate haiN| deha mImAMsakoMkI tarapha dRSTi DAlanepara jaina mukhya
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 323 tAse, audArika, taijasa, kArmaNa zarIra kahate haiN| isI prakAra vedAntI bhI una hI zarIroMko sthUla, sUkSma aura kAraNa zarIra kahate haiM / jaina jise jAgrata, svapna, suSupti aura ujAgara yA tUryAvasthA mAnate haiM, una avasthAoMkA varNana vedAntI bhI usI prakAra karate hue santoSa pragaTa karate haiN| saMsRti mImAsakoMke kathanako dekhate hue jaina yaha kahate haiM ki-"pariNAmo bandho pariNAme mokkho / " "manake pariNAmase hI vandha aura mokSa hai|" vedAntI sakalpase sRSTi mAnate haiN| jainoMkA mAnasika adhyavasAya aura pariNAma tathA vedAntakA saMkalpa eka hI vAta hai| ina pramANoMse AtmAnandakI abhivRddhike sAdhanoMkA yAnI dharmokA samanvaya karate hue ve sava ameda bhAvameM pratyakSa samAye huye dIkhate haiN| sAdhana ameda honese sAdhya AtmA bhI pratyakSameM bhameda hI samajhA jAtA hai, aura anubhavameM bhI yahI AtA hai| ata. pratyeka mumukSu jIvako pratyeka jIvameM prema bhAva rakhanA cAhiye, aura saba jagahoMmeM hI sarvatra merA hI svarUpa hai, yahI pATha paDhakara ameda prema rakhanA cAhiye / halate, calate, uThate, baiThate, khAte, pIte ityAdi saMva kriyAoMme zuddha caitanya Atma-svarUpa hUM yahI bhAvanA rakhanI cAhiye / itanA hI nahIM, balki-jagatke sava bhUta bhI mere hI svarUpa haiN| yaha jAnakara unake prati ameda premakI varSA karanI cAhiye / isa prakAra jo puruSa saba jagatpara abheda bhAva rakhate haiM, ve hI vItarAga haiM, pUrNa haiM, aura kRtakRtya haiN| dhanya usa vItarAga devako hai ki jisane niSpakSapAtase aisA sundara abheda mArga jagatke kalyANake liye nikhArthabhAvase pragaTa kiyA hai| jJAtArthasya padArthasya, jJAnaM pravodhanAdbhavet // 151 // tadanuvAdarUpaM hi, vijJeyaM na pramANatA / pravandhasyAtha zAstrasya, nirNetuM yasya kasyacit // 152 // vicAro'tra prakartavyo, nAnyathA siddhiruhyate / yathopakramaprArambhAvupasahArasamAptiko // 153 // abhyAsa sa hi vijJeyo, yadvicAraM samabhyaset / apUrva nUtanaM kiJcidyadvanyo vinirUpitam // 154 // phalaM supariNAmaM cApyarthavAdastathaiva ca / prazasAtmakavAkyaM ca, sopapattyupapAdanam // 155 // sampradhAokavAkyaM ca, prakRtamakarandakam / tadrasAkhAdanaM samyaka, kartavyaM rasatattvavat // 156 // kutassamastajIvAstu, bhavyamukhyarasasya hi| AkhAdanArthamevAtra, pravRttAzca tRSArditAH // 157 // suvArteyaM dvitIyA'sti, tacceSTA karaNe'pi ca /
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ 324 , viirstutiH| prApyate nA'pi gauNena, labhyate khAdanaM tataH // 158 // tadedamapi jJAtavyaM, gauNatopAdhikAraNam / pudgalasyaiva sambandhAjjAyate na ca vastutaH // 159 // saccitsukhe tu gauNatvametadarthamavekSyate / yadAnAdisvabhAvena, vahirakatvameva hi antaragatvadRSTyA tu, kevalAnandarUpakaH // 160 // AtmAnantakArmaNavargaNA sandhito bhavet / 'guNavikArAH paryAyA.' paryAyeNa samanvitaH // 161 // kArmaNavastu sarvatra, sarvadA parivartate / parivartanaM para sAkSAnAnukUlamidaM bhavet // 162 // tatreSTA'niSTayoryogazcAnyo'nyaM mizritaH sthitaH / pravRttarAtmanyataH saMvibhAvAdeva dukhakaH // 163 // samvandhavaJcakAbhAvAnivRttiH khasya bhaavnaa| kArya karoti sarvatra, jJeyaM sarva vicArataH // 164 // saccidAnandakandasya, sattAyAzceti vodhanam / sugamatvena. sasiddhedviSaye'khilabhrAntitA // 165 // anumAnApamAnasya, karaNaM jAyate ttH| pariNAmasya yasyAsti, nigrahatvaM tataH sphuTam // 166 // ato yasmi~zca kArmaNavargaNAnAmavAdhataH / atyantAbhAva eva sthAdvizuddhaM bhagavatpadam / / 167 // labhyate taddhi paramaM, nAnyathA kottiynt.| paraM yatra nRdehena, sahito bhagavatyapi // 168 // catuSTayamanantaM ca, bhAti tadbhagavatpadam / arthAnsarvAnatItAdIn, jJAtavyo'vazyameva ca // 169 // yasminnaizvaryavIrye ca, yazo dharmazca jJAnakam / zrIrvairAgya tathA mokSa, ime SaTsaMkhyakA guNAH // 170 // samudAyasya zAstrepu, 'bhagasaMjJA' prkiirtitaa| bhagavacchandakasyA'sya, lakSaNaM samudAhRtam // 171 // kuNDinezanarezasya, siddhArthanandanena ca / trizalAijavIreNa, trijagahuruNA muhuH||172 // sampUrNarItyA vijJAtastena tatrAsti lakSaNam / iti vivecanenaiva "vIrastu bhagavAn khayam" // 173 // ityasyAkSarazazvArtho, bhaviSyati samarthanam / nirUpaNaM tathA tasya, sameSyati vicArataH // 174 // "aizvaryasya samagrasya" itysyaaryo'nukuultH| bhagavadvIradevasya, janmakAlAttato muhu // 175 // nirvANapadaprApyantaM, janmakAlAdanukramAt / nikhilasyetihAsasya, pratyekaM laghubhAvataH // 176 / / siddho'stIti mahAvIro, bhgvaanaadipuurussH| samprApya pUrNarUpeNa, catuSTayamanantakam // 177 // anantazaktiyogena, sarvezvayaM tathAptavAn / anantatejastadvandha, prathamayA'vasthayA mudA // 178 // sakalaizvaryyakhatvena, yuktazcAsInizAmaya / svargajAtakaparyAyapUrti kRtvA'tha nAkata. // 179 // svargAtpUrNazca devAyu.,. zarIraM vaikriye tathA / evamAhArasampUrNa, kRtvA rAjyA, sukukSitaH
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 325 // 180 // trizalAyA. samudbhUya, caturdazavidhaM punaH / mahAkhapnaM pradRSTaM ca, svarNavRSTirasaMkhyakA // 181 // janmotsavaM surANA vai, zakrasyAgamanaM tathA / vidhAtumutsavaM sarve, surendrasevanaM puna // 182 // pratikSaNasaparyAyAH, sAmanyA ca muhurmuhuH / neyamalpasya vIryasya, vArtAsti supravudhyatAm // 183 / / khasayamasya velAyA, tenAnantasvavIryata / aizvaryasyAnukUlatvapratikUlatvayAtanA // 184 // iti paripahaM jitvA, samprApya vijayaM tthaa| jinatvaM tena saMlabdhaM; tadA'sakhyasurAsuraiH // 185 // narairnarendrardevendraiH, samutkRSTakSayopazamAt / etadvAraiva sajhAvA'nubhavazca kRto mahAn // 186 // "khayantu bhagavAn vIra" iti nizcitya mAnase / rAgAdyAntarikAzatrUn , vinirjitya vibhurjina // 187 // atazcAnantarUpeNa, prAptyanantarameva hi| bhagavadvIradevasya, samagrezvaryarUpakam // 188 // suspasTaM lakSaNaM cAsti, vivaraNatvaM tadAdhikam / nirUpaNatvamevaM ca, nAvazyaM tasya varNanam // 189 // "samagrasya ca dharmasya", lakSaNaM sanirUpyate / tayA sAdhanasAmagyA, dharmo nAmnocyate buddhaH // 190 // durgatI patamAna yo, jIvaM dhArayate muhu / sa eva dharmo vijJeyo, yato'nantasukhodbhavaH // 191 // durgato patitaM tadvadudantaM jiivmitypi| sarakSatyunatipathi, tiro bhAvaM karoti na // 192 // "sa cAtmapuruSArthasya, dharma ityucyate budhai." tadA''tmapuruSArthasya, dharmasajJA bruvanti ca / etadRSTyA tu bhagavAn, sadA vIro hitAvahaH // 193 // dharmamUrtistathA sAkSAdabhUditi nizAmaya / "parameSThI 'parajyotirvirAgo vimala* kRtI / sarvajJo'nAdimadhyAntaH sArva. zAstopalAlyate // " ityuktyanurodhena, bhUtvA sarbopadezaka. // 194 // sacchAstradvAdazAzasya, girA prakhyAnakaM punH| vidhAya zAstrarUpe ca, kRtavAn pariNataM mudA // 195 // "AptopajJamanulladdhayamadRSTeSTavirodhakam / tatvopadezakRtsAvaM, zAstraM kApathaghaTanam // " zAstramitthaM ca niravayaM, pradAya bhagavAn jinH| khIyAmRtamayaM rUpaM, tatheSTaM sakalaM punaH // 196 // anekAntaM samAzritya, zreSThopadezakairapi / tathA''darzamayA'nantaM, caritraM na. pradarya ca // 197 // evaM cAnupamaM divya, zrAvakazravaNArhakam / gRhidharmamanAgAraM, sAdhudharmarahasyakam, // 198 // kRtakRtvaM bhavyasRSTeH, kRtavAn ya smaastH| vinivvoNapathAdarzo, bhUtvA bhavyAtmanA muhuH // 199 // kArmaNavargaNAnAM ca, bhAramuttArya yatnataH / laghUsvAn kRtavAn sarvAna, vardhamAno nayAnvitaH // 200 // trayAtmakaM yatho
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ 326 - viirstutiH|' ', . ddiSTaM, rasnaM nayapramANakam / tatvanikSephsaMjJaM vai, gabhIrattvaM mahatvakam / / 201 // paripUrNa tadA'pyAsIdyallaghutvamahatvayoH / caturasreNa vai tadvadvyAkhyAne lekhane tathA // 202 // varNanaM kvacidastIha, jJeyamanyadvicAraNAt / sthAlIpulAkanyA. yena, pratyekaM laghubhAvataH // 203 // kiJcinmukhyatvabhAvena, digdarzanamato'karot / nigadyate punaH spaSTaM, bhagavadvIrakhAminaH // 204 // nirvANaM paramArthena, saha vyavahArikI dazA / kiyadunatirUpeNa, tathA puSkalabhAvata. // 205 / / AsIdyataH sahasreSu, jgtsmbndhmaantH| gArhasthyajIvanaM teSAM, samujvala tayA'sti cet // 206 // tatpramANAGgabhUtaM hi, upAsakadazAGgake / sUtre'pi vidyate tAvaddhImatA tatra dRzyatAm // 207 // gRhAzrame vahuvidhe, kAryAdarzaka rUpiNi / kurvan pariNataM tvAsItkhayaM tacca nizAmaya // 208 // (1) 'vIrastu bhagavAn prabhu', pitarAvabhitaH prati / pUrva garbhAzaye mAturjanakasya ca sevanam // kRtvA'tha darzanAyaivaM, jJAnAnubhavatastathA // 209 // svayaM pratijJA kRtavAn / yAvanme jananI pitaa| jIvatastAvadatyantamahaddIkSA susaMyamam / yogAbhyAsa na cAhaM vai, svIkaromi kadApi hi // 210 // yato me janako mAtA, mohadRSTyA'. nurAgavAn / na tu samatayA dRSTyA, iti cintAparo'bhavat // yato'hamanayossatve, saMnyAsaM saMyama vratam // 211 // cariSyAmi prasage'pi, na heyo'pynyornyH| hRdaye punarAghAtaH, syAnmahAniti me mati // 212 // du sAdhyaM ca bhavettasmAtsahanaM cetasA kutaH / jIvanasyA'nayA rItyA,, sasArasArvadezikI // 213 // ghaTanayA'nayA zikSA labhyate no nizAmaya / pitrorAjJA vinA tadvadaudAsInyaM na karhicit // 214 // ko'pi tyaktvA gRhArambha, municaryA na dhArayet / ghaTanayA'nayA teSA, yadAjJApAlanaM tayo // 215 // vijJAyAvazyakatvena, sevAyAzca kiyatphalam / saMsAdhya darzanaM tasya, maulikaM ca vibhAvayet // 216 // tIrthakaro'pi bhagavAn , prathame jIvane'pi yat / sevAdharmasthApana ve, kurute vizvabhAvanaH // 217 // kathyatAM ki ca vIrasya, svAminazcedamadbhutam / AdarzarUpaM sevAyAH, pitRNA kimanalpakam // 218 // mahatvaM viSayazcAsti, sUkSmadRSTyA'valokyatAm / pratijyeSThaM bhrAtara ca, atyugrodArazIlatA // 219 // nandIvardhananAmAnaM, bhrAtaraM bhagavAn rhH| ekasmin divase'vocan , madIyosmigraho'dhunA / samApto'bhUyatavAdya, bhavadAjJA pragRhya ca // 220 // dIkSitekSA karomyadya, tadA jyeSTho'bravIdvacaH / nirmohaM ca prabhuM jJAtvA, khayaM tu mohUpIDita.
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 327 // 221 // bhavantaM jJAyate zuddhaM, svargArohaNayogata / piturmAtuH sphoTakoce, lavaNakSepaNai. sama // 222 // bhaviSyati na sandeha, iti kRtvA dayA bhavAn / madIyakayanenaiva, samuSitvA gRhe punaH // 223 // abdadvayasuparyanta, darzanArthamudAratAm / darzayecenmahAn devAnugrahaH syAnmayi prabho! // 224 // tathaiva bhagavAn vIra , kRtavAnnAnyathA kvacit / bhrAtu pUjyatamasyApi, cecchayA vApi sammata // 225 // tyAgo'nukUlagamanaM, nocito'tha nivRttita / tathApi bhagavAn vIra , svayaM ca jagadIzvara // 226 // jyeSTho bhrAtA darzanena, vinayena ca toSita / tadvacca sukhinaH kRtvA, jyeSThabhrAtu. susevanai // 227 // pATho'pi pAThitastena, varSadvayamabhUgRhI / bhrAturAjJAnurodhena, dIkSA'pi naiva dhAritA // 228 // evaM sayamasakalpa, hitvA nirvANadaM dhruvam / prAzukabhojI bhUtvA ca, gRhamevAzrayatpuna // 229 // dhanyo'si ! bhagava'stvaM hi, nA'prasanna. kRto'. nuja / ata. pAThamimaM loka , svayamApa vinA zramam // 230 // bhagavadvIravatkhasya, bhrAtA pitRsama smRta / iti jJAtvA sevayA ca, sukhinaM taM vidhAya ca // 231 // santuSTatvena sasthApyastathA mAnyo'nujo muhu / te'pi rakSyA. prayatnena, dharmo'yaM vyAvahArika // 232 // tadgArhasthye ca vairAgyamaSTAviMzatisakhyake / vayasyeva susampanne, pitro svargatayostadA // 233 // tadA varSadvayaM sthitvA, gRhe'dhyaatmsvruupke| cintanaM yogicaryAyA , samArambho'pyakAri ca // 234 // tenAsmAdyogataH samyagvodhitA diikssnnepsvH| dIkSAdhAraNata. pUrva, gRhidharma samabhyaset // 235 // vizeSato yogacaryA, yayA vizadayA sadA / caryayA ca subhAvinyA, syAnivRttiryathAkramam // 236 // ityaM tasyA. svayaM jJAnaM, jAyeta tadanantaram / sahiSNutAyAstyAgasya, bhavejjJAnaM tathA punaH // 237 // adyAvadhikiyajjAtamudArottIrNatA yadi / abhiprAyo'sti me cAdya, saccaryAyA vipAkataH // 238 // bhUtvA dRDhatata pAdau, dhartavyassAdhusAdhane / na tu pUrva tatazcaivaM, vijJAnAM gatirIdRzI // 239 // (3) rAjanaitika, zikSAyAH, zikSako yatra kAlake / amAtyanRpatInAM ca, putrANAM bhUbhujAM puna. // 240 // yadA'bhUjjJAnamettaddhi, nararAjasiddhArthakAt / mahiNyA triza; layA'dArza, svapnazcaturdazavidhaH // 241 // yauvane sArvabhaumazca, cakravartI bhaviSyati / etadRttAntazravaNAcchreNikendupradyotanau // 242 // dadhivAhanaprabhRtirAjaputrA smaagtaa.| bhagavadvIrasevAyAM, saMlagnAzca muhurmuhuH // 243 // , kSatriyA
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ 324 ... viirstutiH| - - hocitA' sevA, tato'tirikta zikSaNe / pravRttA bhAvukatvAtte, subhrAddhocitakarmaNi // 244 // tebhyopi bhagavAn vIro, gRhasthakSAtrayorapi / vodhayitvA ca saddharma, sadaitAn samprayujya ca // 245 // vyavahAre'tha nyAye ca, nipuNatvaM khadharmaNi / niyuktA rAjaputrAste, cAntarajasvabhAvataH // 246 // jAtAvavodhasnAyaM, dharmadhIzcaturantaka / cakravatI tathA'ya hi, bhaviSyati na saMzayaH // 247. // tannirIhavicArogrAttAnprativarNavadgata. / prabhAvastena te sarve, kharAjye sukalatrakam / parigrahe ca santopaM, prApyA''gatA yathAgRham // 248 // rAjyazAsanakarmAdI, dakSaM prazAsako hyabhUt / prajArakSaNaniSThAvAn, bhUtvA tadavanaM kRtam // 249 // "damanaM tu zaThAnA cAvanamazaThAnA tathA / samAzritAnA bharaNaM, rAjyacihnamiti smRtam // 250 // caritArthametadukte , karaNe 'jAtaM nirantaram / athAtaH sampravakSyAmi, vArSikadAnamuttamam // 251 // . atha sAMvatsarikadAnam-dIkSAdhAraNataH pUrvamekavarSapramANata. / triMzadvarSasamAramme, jitAcArasubhAvata // 252 // nirIhatvena yaddAnaM, dIyate'nupakAriNe / ityAdidAnadharmasya, prArambhaM kRtavAn mudA // 253 // varSAvadhiM subhavyebhyo, 'mAnavebhyaH pradattavAn / puSkalatvena dAnaM yatsarve tenA'nRNA kRtA // 254 // ke'pi kasyApi na jAtA, RNina iti suprthaa| tathA pudgalavarge ca, mamatvaM tu hyapAkRtam // 255 ||riityaa'nyaa punasteSAM, na mohasmRti vibhrama / na jAtaM / ca tatazceyaM, zikSA naH sthApitA purA // 256 // nItvA sanyAsamaizvayaM, bhautikAca tatheyatI / samuttIrya padArthAttu, yato bhAvinikamaNi // 257 // nAtmAMvarodho jAyeta, tathArambhaparigrahAt / nivRtto'prativaddhazca, bhuutvaa'dhyaatmnymaayyaa| tato vilIno bhAvAcca, bhavedatra na saMzayaH // 258 // atha zaizave nirbhayakrIDanam / vastuto'ntakaparyyantaM, nirbhayatvena sasthita. / paraM bhayaM na vAlye'pi, kRtavAn sa kadApi hi // 259 // viSAnvitoragaM rajumivotyApya prkssipyte| zvApadAjIvasaghA~zca, sadAsakAnvatejasA // 260 // karoti sma bhavantaM ca, dRSTvaiva dUramAvrajan / mahato bhayakarAndevAnasurAn rAkSasAMstrayA // 261 // balino vidviSastadvadanAyAsena lIlayA / vijila jayamApnoti, saMzayaM nAtra karhicit // 262 // athAvodhAbhIrakaprakaraNam-avodhAssbhIravanyAnAM, nomahiSyAdicAriNAm / kasmindeze ca tepA ve, sajJA 'pAlI' ti kathyate // 263 // . caladbhirmanuja. sAkraM, mudhaiva bahudharpaNam / ajJAna
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 329 krodhakaraNaM, kSetravidhvaMsanaM tathA // 264 // pratidvandvinAmidaM karma, teSA sugamamasti hi / dhyAnamagno vane saMstha , kAyotsarge vyavasthita // 265 // tatkSaNe'jJAnAvasthAzca, rajjubhitADayanti ca / nirmAya tasya pAzrve tu, culhikA pAyasa yadA // 266 // pAcayanti kSaNe tasmin , tApayantyamitastathA / sa ca vIratayA sarva, soDhavAnna ca dukhabhAga // 267 // ekameva kopyavodho, vinoTena glaakyaa| vaMzasya tIkSNayA karNe, medito raktadhArayA; ApThatazca tata* kAye, durvalatvamajAyata / tathA'pyanugrahastasmai, kRtastena mahAtmanA // 268 // nAniSTaM prokavAstasma, kizcidapi ca duHkhata / dRSTyA samAnayA tadvatsamabhAvanayA tathA // 269 // yAtanA sahanazIlo'pyabhUdAdita eva saH / dhyAnAvasthA dRDhA jAtA, mAnasIvRttirIdRzI // 270 // meruvattasya sajAtA, dhyAnavRtti sunishclaa| sAgaravaca gambhIrA, sUryavatsA prakAzikA // 271 // sahiSNutA samutpannA svarge'pi tatprazaMsanam / sabhAyAM zaka indro'pi, prazaMsA kRtavAnmuhu // 272 // durvidagdhA samAyA ye, jJAnazUnyA surAstathA / vizvAsa naiva kurvanti, darzanAzena varjitA // 273 // devAzanAsahasrANi, gRhItvaika samAyayau / parIkSArtha bhagavata , saMgamazcAbravItsura // 274 // "dhyAnavyAjetyAdi" ceti, vAkyaM tadvivudhAdhamai / dhyAnaM tu kevalaM deva! vyAjamAnaM pradarzyate // 275 // netre sammIlya bhagavan / priyAM kAmapi dhyAyase / deva ! tvadane kAmo'pi, hAvabhAvasuvibhramai // striya. kaTAkSapAta hi, kurvanti sma manoharam // 276 // kizcidunmIlya nene ca, dRzyatA no jagatprabho ! kAmavANArditAstAstu, sampIDya hRdayaM muhu / sthitA kSipraM gRhItvaiva, vAhuM svavazamAnaya // 277 // bhavAn dayAlaH padrakAyarakSaNe sampravartate / paraM no manmayo deva ! santApaM kurute raha // tatpratIkArahetuzca, bhavAneva hi dRzyate / ato vayaM bhagavata , zaraNaM ca samAgatA. // 278 // vacanArthamata. svAmin ! tavAGke patitA vayam / dehi no sthAnaM bhagavan ! jJAtvA tvA hi kRpAnidhim // 279 // zaraNAgatA iti jJAtvA, dInAnA nAhi mArataH / mahAn khedasya viSayo, yamna vA rakSatIzvara ! // 280 // na kiJcicchyate'smAkaM, na cotsAhaM pradIyate / trAtA bhUtvA na kurute, rakSAmapi yApara* // 281 // suspaSTaM jJAyate'nena, mithyAkAruNiko bhavAn / varSataste vayaM kurma., sevA na tvaM prasIdasi // 282 // karNAnte te na yUkA'pi, calate kimataH param |vyN parAjayaM matvA, jJAtavantastato'dhikam // 283 // nAnyo' mAsyAdhI / dhyAna navottura // 27vANi, yahItvakAla naiva ambanti 242 //
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ 330 ' , viirstutiH| , . vinirpaNataroM, kaThorahRdayo'pi ca / tvatsamo nAsti saMsAre, paripakvo dayAnidhe! // 284 // evamuktvA cAlayanto, dhyAnAdudvignamAnasA. / samAzritya khamArga tA, gatA khasadanaM prati // 285 // ato'smAkamiyaM zikSA, sAmAyike ca saMvare / prauSadhe pratikramaNe, samArAdhanake kSaNe // 286 // racanIye dRzI caryA, yataH syAdacalA'naghA / bhUtvA viSayatastadvadvijayaHsyAdanukramAt // 287 // ityupadeSTA sajjAto, jJAyatAM manasA hRdA / atha zaraNAgatAn rakSaNam-athArtAlcharaNApannAnprati vIrasya sdguroH| chamAvasthA tyAgapara, niSkAmajIvanaM tata. // nirvAhyati sasAre, tapazcaryAvratena ca // 288 // ArtA. santApitAzcAnyairyadA taccharaNAgatAH / teSAmAvhAnamAdau hi, zRNoti ca yathA rthata // 289 // tatkA dhyAnaM tapazcaryA, teSAM rakSA kRtA'nizam / mahato'sAdhyakaSTAcca, surakSayati tAn zramAt // 290 // sa carmendro hi zakrasya, hyapamAnaM vidhAya vai / palAyato'zanipAtAdvaJcanAthaM ca tasya hi // 291 // . zaraNaM pAdapadmasya, samAgatya khajIvanam / zaknomyahaM na jetuM taM, tenetyuktaM yadA / prabhu. / tato rakSitavaoNstaM ca, vIraH sadayavAn jinaH // 292 // ekadA ' magadhe deze, maskarIsa gozAlakaH / yadA tatpRSTago jAto, vIkSyamekaM tapakhinam // 293 // parastu vRkSazAkhAgre, lamvamAnamadha ziraH / kRtvordhvapAdaM yazcograM, tapakhapati nityaza. // 294 // tajaTAjUTato yUkA, nissRtya patitA bhuvi / tadA tA dayayA yukta , punaH khakacamaNDale / sthApayati ca taM dRSTvA, gozAlazca prahasya vai // 295 // uvAca nedRzo dRSTo, yUkAzayyAtarastathA / iti duSTakhabhAvena, hyavajJA kRtavAnpuna. // 296 // gaLaM prati ca zAThyaM vai, kuryAditi vicArya ca / kopAvegasamAviSTastapasvI khatapovalAt // 297 // netradvAreva prati ta, tejoN'shtiikssnnrshmyH| pAtitA yena taDito, yAtanevAtidu saham // 298 // prApya du.kha dadAhAyo, kharamandena prAha ca / zaraNAgataM ca mA trAhItyevaM vAcaM jagAda saH // 299 // tadA pitAmahazvaivaM, dayAM kRtvA khanetrataH / himavacchItalA lezyA, tasyopariprakSiptavAn // 300 // tamanAtha mRtyupAzAnmuktavAn kRpayA muhuH / vibho! tvaM hi dhanyatarastvadIyeyaM kRpA mayi // 301 // na kRtrimA vAstavikI, sphuTaM me supratIyate / zrImadbhagavatazcedaM, caritraM zikSaNapradam // 302 // praviSTamiti tacitte, paTukAyapratipAlakam / zaMkaTAnmocanIyaM ca, prathama. copadezanam // 303 // kRtavAzca svayaM sAkSA* mRtyupAzAnana kRtrimA 102 // pravima // 303
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhApAntarasahitA 331 hRdaye cAvaghAryyatAm / apunarAvRtya bhAvasya, panthA tenaiva darzitaH // 304 // atha manuSyavanmUkapazurakSaNam-manuSyavanmUkapazUnarakSayatvayaM jinaH / yadA hi vAmamArgANA, prasAramadhikaM hyabhUt / , tadA te dayayA hInA, vyAjAdyajJAcca koTizaH / pazavo vahavastaizca, hatA mUkA nirAgasAH // 305 // tasminkAle va zaminA, ghAtakAste tapovalAt / avaruddhAzca vIryeNAnantazaktyA tathA punaH // 306 // na hantavyA na hantavyA, ghoSaNeyaM muhu kRtaa| avarudhya bhISaNaM kANDaM, sasArasthitaprANinAm // 307 // rakSitAzcAnantajIvAstathA'sighAtanAdapi / tasyAyamupakArastu, dharmo'yaM ca purAtana. // 308 // mudrAhitA. kRtAstena, tatsmRtirvartate'dhunA / mahodayo vAlagaGgAdharatilakasaMzakaH // 309 // netA zrIbhAratasyAsIddhanyavAdaM pradattavAn / jainasamAjavRndebhyo, naitaccAlpamahatvakam // 310 // apakartRpazUddhAro, manuSya iva stkRt.| hiMsakAderapakartuH, pazorapyapakAraNam // 311 // sadopekSaiva sadbhAvA, kRtA teviti saMsphuTam / hiMsAvRttiratAnA tu, pazUnAM vRttipAzavIm // mocayitvA samAdhezca, datvA bodhamanAmayam // 312 // sadAcArAdhikAra ca, dadAti sa na sNshyH| yathA caNDakauzikena, viSAkAntamahorage // 313 // vedanA daMzajA zazvacchAntyA sarvaM vizoDavAn / kRpayA taM ca sanmArga, sadAcAre tathA puna. // 314 // sthApayitvA prabodhena, zrImukhena ca bhASitam / caNDakauzika ! budhyasva zAntiyukto nizAmaya // 315 // zabdA evaM prakathitA, narakAyena rakSitaH / patanato'vanaM jAto, jagadguruprasAdataH // 316 // zAntyaivaM suvodhito'pi, suptAvasthA gato'pyasau / kSipta jAgarito buddho, vivekasamazaktitaH // 317 // sAdhayati sma kArya ca, kiM mayA zrUyate'dhunA // evaM vicAritastena, ki zabdo'yaM kRpAmaya. // 318 // pUrNA dayA ca tasyA'sti, na vA ceti vicAryyate / etadvAkyakadambAnA, na jAne khAzayaM pRthak / etadvadhirapAnena, sitAM ca zarkarAmapi / , tiraskaroti svAdena, no labdhA cedRzI mayA // , jJAte mayAdya saMcAraH, zAnterasya ca nADiyu // 319 // AzA nAmApi nAstyatra, mRtyubhayasya kA kathA / paramasti kSamAyAstu, parAkASTheti dhAraya // 320 // apakArakAriNyapi, kSamA svAbhAvikrI kRtaa.| AvazyakAdhikAnantA, zAntyAkhyakavacopari // 321 // sanmArge mAM ca hyAnetuM, kiyacchAghyo mahAnapi / samAlocanapUrva hi, tasmai khadarzanaM babhau // 322 // jAtismRtikaM saAtaM, jJAnaM gatajanmasmAra
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ 332 viirstutiH| - - . kam / krodho'yaM cAtipApAtmA, saJcaritrAcca mAM punaH // 323 // pAtitavAnana . yonau, nikRSTAyAmiti sthitiH / janmatrayeNAna baddho, vibho! vandigRhAcca mAm // 324 // bhISaNAyaMtraNAcchIghraM, mocaya mAmiti prArthanA / prApya -caivaM visavAdaM, vivekapaddhati gataH // 325 // sama-saMveda-nirveda, valAdadhyAtmakaM rasam / pivannAste sukhenaiva, AyurantimakAntakam // 326 // zvAsocchA. sakaparyanta, paramutkRSTasamAdhinA / sallekhanAyAH prArambha, kRtavAn zAntitatparaH // 327 // abhyastapArINamahAnAgaH paJcamake dine / mRtvA'STamasahasrAravargAtithirajAyata // 328 // dhanyo'sti bhagavastvaM hi, pazUnapi manuSyavat / zrAddhadharmAdhikAraM ca, datvA tebhyo'pi tAnpuna. // 329 // bhavyAtmakaoNstathA cake, bhAvukAnatha bhAvata / ghaTanayA'nayA spaSTaM, siddhaM jAtaM purAtanam // 330 // yathA mama priyA. prANAstathA'nyeSA hi dehinAm / ityuktena prakA. ' reNA'hiMsANuvratadhAraNe // 331 // "krodhAdvandhacchavicchedo'dhikabhArAdhiropaNam / prahArAnnAdirodhazcA, hiMsAyA. parikIrtitA" / jIvAnsthApitavAlloke, tebhyazcAtmatapovalAt / zikSAmapyAtmayogasya, dattavAnyAyayogataH // 332 // yataste bhavato muktA, pazUnAmiti jJAyatAm // athAspRzyAnAmuddhArampatito'spRzyakoddhAra, iti siddhAntabhAvanAm / saMsthApya sarvajAtInA, manupyeSu vayaM prabhu // 333 // tulya varmAdhikArazca, supradatto vidhAnata / "zUdro bhavati dharmAtmA, zazvacchAnti niyacchati" iti kRtvA'nuvAdaM ca, uccAvacavibhAgazaH // 334 // spRzyA'spRzyavicArasya, sasArAtsthAnamudgatam / sa ca nirmalasaddhe khe, 'harikezavalo' yathA // 335 // jAtyA cANDAlayonistho, munisaddhe sthAnamAptavAn / aitihAsikadRSTyA tu, zAsane'dyApi tasya hi // 336 // uttarAdhyayanasUtrepu, suvAkyagauraveNa ca / dRzyate zrUyate cApi, tatra heturayaM cunaH // 337 // yathA 'tenduka' devo'pi, tadapArAM bhakimakRta / tasyedameva mantavya, guNasthAnapratikSaNam // 338 // yazca kazca samArUDho, na zepaM tasya pAtakam / yadguNasthAnasaddhiruttarottarabhAvataH // 339 // sa hi tAvaca nirbANApunarAvRttisanidhim / gato'to dhArmike tadvadvayAvahArikage punaH / / 340 // no vicAro'sti jAtyAdeH, karhicitsandhinA'nayA / zAsanasya dhvajAvadyaH, saukaraH pazughAtakaH // 341 // jAtIyasyApyabhedena, vidhAmo militastataH / bhAvo'yaM tasya vijJeya., spRzyAspRzyasya bandhanam // 342 // zithilatvaM pradAyaiva,
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 333 sasUlaM tadvinAzitam / prAcInavyavahArasya, sanmatena sthiraM purA // 343 // vizvAkhilAvatAraistairevaM nirvahaNaM kRtam / yathA zAsanapatervIrabhagavataH zAsanAdanu // 344 // ayaM sAratarazvatthaM, vicArasya hRdA punaH / atha zatrUNAmupa svapi-paropakAritA-zatru pratyupakArasya, karaNe rakAnsvayaM prabhu / saGgamaH zUlapANizca, vyantarIkaTapUtanA / dAnavai pazubhizcaivopasarga ca mahatkRtam // 345 // iti zatrugaNairdattAM, yantraNA dAruNA tthaa| sahitvA sAmyabhAvena, kRtaM pariSahe jayam // 346 // SaNmAsAntaM ca satataM, dadankaSTaM mahA'sura. / tadA'vasthagito bhUtvA, hAritaH sa gatastathA // 347 // tadA tannayanAmbhojAdazruvindudvayaM trikam / patitaM ca yathA nyAye, ityavehi ca mAnase // 348 // "kRtAparAdhepi jane" ityAdyuktaM puraiva ca / abhiprAyosti tasyAyamaparAdhagurustathA // 349 // pAno'yaM saJcitasyAsya, kutsitasya ca karmaNaH / mAvi tatpariNAma hi, kathaM sakSyati kutra vA // 350 // dussahaM yadbhavecaitadetadartha nizAmaya / aho vijJAyate cAdya, zatrUparizivaspRhAm // 351 // kRtamAdhyasthabhAvenaudAryagAmbhIryazauryyakam / iti guNasamUhAnA, vailakSaNyaM kSamA varA // 352 // mahimA ceti nAnyasminvIrAdbhinne prdRshyte| anAryadeze'pi tathA, vihAro bhramaNaM tathA // 353 // nirantaraM nAvaruddha, dharmAtmasadRzaM muhu. / darzanamanAyaMsapebhyo, dharmakoTinayAya ca // 354 // mlecchadeze'pi tasyAsIdanivAryyabhramaNa muhuH / tatrA'pi ca bhavantaM hi, kazcinjAnAti dUraga. // 355 // dezAntarastha kazcimca, medaka taskaraM tathA / jJAtvA nanti ca vaghnanti, kUpAdho lamvayanti ca // 356 // te kecittaccharIre ca, mRgayArasikA muhuH / sArameyAnavodhAzca, lagayanti ca te punaH // 357 // khatIkSNanakhAghAtairdantaizca taccharIrake / kSataM kuzca jAtAste, sazakSA sthagitA raha. // 358 // paraM svayaM sa girivadacalo'bhUdavanItale / tathA'dhamA narAzcadaM, dRSTvA dhairyya sahiSNutAm // 359 // prabhAvAdbhAvitA bhUtvA''zvaryayuktAzca te'bhavan / tataH parAjitA jAtA , patitAstatpadAmbuje // 360 // tatazca zraddhayA jaine, bhUtvA zraddhAlavo mte| mahAvratA'NuvratayolInA* sasAdhane mudA // 361 // anantA yAtanAM bhuktvA, mithyAvAdiSvanAyakeSvanivAryajaneSvatra, jainadharmasya cottamA // saMskAraH sthApitastena, satyaM satyAgrahAtmanAm / kaThorahRdayAnAM ca, labdhavAn vijayaM tathA // 362 // caryyayA'nayA nazca, zikSA sajAyate praa| bhagavato vIra
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ viirstutiH| devasya, suputro nirbhayo bhavet // 363 // anAryyamatinA gazvalokAnAM vIra- . svaaminH| dharme'gyanAdisaGgre'pi, gatvA ca prasarediti // 364 // tatrAvodha- - nraastdvddhrmstkrmvnycitaa| prANino ye ca tatrApi, dharmo'naikAntikasya hi // 365 // saMsthApito mUlatarastA~zca zrIvIrasvAminaH / sudharmasyApyanugAminaH; - kRtavAnsa dayApara. // 366 // haThAdidamahaM vakSye, madIyA munibhAtara.! na dattaM dhyAnamatrApi, kadApi na hi sammatam // 367 // bhUtvA pratyutadezasya / grAmasya nagarasya ca / piNDolako mohavaze, mamatAyA pramAdake // 368 // / kRtvA kalaGkitaM khaM ca, nocitaM mlAnatA gatam / tatraitatkAraNaM jJeyaM, prArthanAtha muneridam // 369 // vArANasIti pAvasya, kSetraM bhagavata. param / vIrasya kuNDinapurI vikhyAtaM magadhe punaH // 370 // vihArazarIfanAmnazca, maNDale , vartate ca yaa| puSkaLatvena nAyAtaM, munibhramaNamityapi // 371 // dharmapracAraH . zravaNe, nAyAtazca yadAnaye / bhagavato vIradevasya, caikaviMzasahasrakam // 372 // zAsanasya pracAra* syAttadA kiM kAraNaM vada / tacchAsanasamRddhyartha, nAni tasya ca pUjyavAn / prasaktA ye janAzcAsa~stajanmabhuvi mAnavA. // 373 // tepu dharmapracAro'pi, na bhavediti cintne| zocanIyA suvArteyaM, sddhaagrgnnybhraatr.| etadunnatikAle'pi, bhavantazcanmataM param / jainaM tasya nodanAtha, ' yadyasti paricayo mahAn // 374 // jJAtavyaM bhavatAM nAma, sanazyati gajendravat / ato hi viduSAM tadvatkriyA''pannamunInapi // 375 // budharatnaprasiddhAnAM, vaktRNAM srvsmmte| vyAkhyAnavAcaspatInA', sanyAsadhAriNA tathA // 376 // cintayAmi sadA samyakkhapracArasya kSetrakam / bhagavatA vIradevena, samaM kuru vizAlakam // 377 // jainadharma tathA zavadvizvavyApyaM tathA kuru / bhavanto ve'pi cAsyaiva, rogasya parimArjakA. // 378 // santyopadhikarAzcAtra, na vA ceti vicAryyatAm / atha bhaktaHgRhasthAnprati-vabhaktAnyahasthAnprati jIrNaka-saukarikAdikam // 379 // pUrNIyeti khadharme ca, dRDhaveti vitRSNakaH / saralaiva tathA cAsIttatprazaMsA ca varNitA // 380 ||jiirnnsy bhaktibhAvanA, pUrNIyasya sAmAyikam / muvikretuH pUniketi, sadAsti jIvikA punaH // 381 // sAmAyika pavitraM ca, saurikasyA'pyaNuvratam / janaM sasArakalpAntaM, na hi tadvismariSyati // 382 // ito'tirike tasyAsti, zubhAgamanasUcanA /
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 335 yadA bhavyAnubhAvebhyo, bhaktebhyazcApi jAyate // 383 // nagarAca bahirdevo, nirjane kAnane khayam / vIrazca bhagavAnkhAmI, samAyAto'tipuNyata // 384 // zakrAdidevai sarvezca, samavasaraNanirmitam / mahAn kalaravo jAto, nagare'parimitA janA. // 385 // dharmAnurakAH zrotAro, jijJAsava itItare / tebhyo'tiriktapazvAdizvApadA. pakSiNastathA // 386 // AyAnti samitI te tu, racite smvsrnnke| mahatsammelanaM jAtaM, tadA te jAtibhAvanAm / svAbhAvikaM pAzavikaM, tyaktA hi vairabhAvanAm / zAnticchaTA nItavanto, jAtAte varmatatparAH // 387 // upadezAnantaraM bhUpA , sArvabhaumAstathA'pare / rAjyasattA parityajya, gRhItamunisuvratA. // 388 // gRhiNo'pi gRhe sthitvA, paJcANuvratatatparAH / tRSNAbhAra samuttArya, samyaktvabhAvamAgatAH / jIvanaM saphalaM jAtA, kurvantaste padaM param / audAsinya rUkSabhAvaM, bhogyaM karmopabhujya ca // 389 // ante nivRttimArga ca, labdhvA'kSayasukhaM punaH / anekAni pramANAni, labhyate'nekazastathA // 390 // atha zAstrArthaprakaraNam-atha zAstrArthavRttInA, vAdinA prativAdinAm / RjuvAlakAnadyAzca, taTe zyAmAkakSetrage // catuSTayAnantamApannA, saddharmapratipattaye // 391 // gorakhamaNDale grAme, 'paDaroNeti' vishrute| pAvApuryA copavane, bhAjate sma jagatprabhu // syAdvAdamahAvAcA, mahAnAdena zabditA // 392 // dizA. kurvasvadA kAle, kasyacidrAhmaNasya hi / mahAghvarotsavo jAtastatraikAdaza paNDitA // 393 // AhUtAstenendrabhUtirmahAmAnyazca vedagaH / AsIttasyAbhavaichAtrAzcatvAriMzacchatasahasragAH // 394 // vedAdhyayanasampannA, vidyArthina iti sphuTA / agaNitAnAM ca devAnAmAyavyayAddhi gauttama // 395 // jJAnaM jAtaM tathaivAtrA'nekAntavAdavittathA / samAyAto jinendrazca, sarvajJo vizvarakSakaH // 396 // zAstrArtha tena sAkaM ve, zarmA samavasaraNakam / gacchati sma tadA''yAntaM, dRSTvA taM jagata prabhu. // 397 // Agantukasya saziSTAcAra zikSaNAya ca / svabhAvigaNadharasya, svAgataM cendrabhUtaye // 398 // tatkamAnasikaM bhAvaM, tasya saMzayazaMsinam / tannivRtti kRtA tena, tathA saMvedinI muhu // 399 // zikSA dattA prabhAvotyA, cAhatI copkaarinnii| tadindrabhUtaye tadvadvedavedamitAya ca // 400 // mahAnubhAvazreSThebhya supradattA garIyasI / heyaM jJeyamupAdeyamiti ca tripadI matA // 401 // jJAnotpAdayitrI sA, sotpAdavyayanauvyakam / padravyAtmakaM caiva, dvAdazAgigirA saha // 402 // caturdazAtmakaM pUrva, yaduktaM
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ 336 . . . viirstutiH| : tadvizAlake / jJAne pariNataM kRtvA, sthavirAn rudrasaMkhyakAn // 403 // gaNadharapade samyaksthApitA sarvasaMyate / prathamaM cetyamanizaM, khakIyAnantajJAnake // 404 // lAbhamutpAdya tebhyazca, khakhadidgira 4400 dvijaatye| datvA nirvANamArga ca, tatpathi pathikA kRtA // 405 // athAnAthavAlikoddharaNam-athAnAthavAlikAyA, uddharaNaM kRtaM khayam / sArdhadvAdazavarSANA, tathA paJcadaze dine / // 406 // [chadmAvadhau duSkaraM ca, tapa kurcezca vizvadRk ] tadaikasmistu kAle'tha, , trayodazavidhAtmaka / kRto mISmAbhigrahazca, kRtavAn paNadhAraNam // paNmAsAntaM : na yatpUrNa, na zakyaM bhavituM puna. // 407 // parantrayaM tvacalitastasmAtpaNamayA. prabhu. / prayAgamaNDalatadvatkauzAmbI nagarI tataH / bhramantraizcandanAkhyAyA, vAlAyA kartumutsuka / sUddhAraM dhanavAhasya, zreSThinazca gRhAGgaNe // 408 // samA- . gatya sthirazcAbhUdgRhasyAsya sukosstthke| dvArAgre ca satI vAlA, candanA'tIvabhakti // 409 zRGkhalAnigaDaiddhA, tiSThatIti vilokya ca / anveSate tathA / mArga, bhagavato varmatatparA // 410 // anAthA bandinI vIraM, bhagavanta nirIkSya : ca / suhapa prakaTaM kRtvA, kurvatI bhAvavandanAm // 411 // prAha jagadguro ! deva ! sUrNe lohamaye puna. / mASAnnavAkulI cAsti, tadgRhItvA ca mAM puna. // 412 // kRtakRtyA drutaM kurga, iti me prArthanA shRnnu| samaye'tyatra tasyAzca, praphullitamukhAmyujam // 413 // para bhagavatazcAsyAM, svalpamasminnabhigrahe / tathA'pyazrupravAhasya, nyUnatvaM cAtyavartata // 414 // svayaM sa ca parAvRtya, calavAnISadgatistataH / candranA'pi tadA'pazyadbhAgyahInA gRhaM mayi // 415 // svayaM devavaro bhAnuH, samAgatyAlayaM mama / khaprakAzaM samAhRtya, pazyantyA me gato'stakam // 416 // asyAM dazAyAM dInAyAzcAvalAyAH prarodanam / vinA'nyaddarzanaM tasyai, nAsti kasya prayojanam // 417 // cakSurtyAM yamunAgaGgApravAho vahati dvidhA / mahAdayAlavIrasyAbhigrahaM . pUrNatA gatam / khAbhigrahasya dRSTvA tu, khAdUpyA bhaktitatparA / sadA sakAnuraktAyAH [karAt] mASadhAnyasya vAkalAm / gRhItvA dAnAtizayAddevairmukAtha vandhanAt / kevalajJAnabhavanAtpazcAdAryAtvamApsyati // 418 // datvA svatantratA tasyai, jIvanmuktatvayogataH / kathitazcAtiyatnena, vaktA tatkAyamuttamam // 420 // zepamAyuM prabhuktvA ca, nirvANapadamAgatam / vIrasyeti prabhAvAdyA, kalyANamAtmakaM ----- . * agnipakkAkSatadhAnyasya bAkalAsaMjJeti bhASAyAm / /
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 337 kRtam // 421 // nijAdhIno jano yazca, na kuryAtvasamaM naram / sa dhanI nindito jJeya, iti jAnIhi saMsphuTam // 422 // atha sadAcAriziSyAnsadAcAravata. ziSyAn, prati jAgadyate punaH / yastasya caraNAmbhojasamIpaM susamAhitaH // samAgatya ca dIkSAyA bhAgavatyAH prasAdakam // 423 // bhagavataH prAptavAnzazvattamevAmedabhAvata / kuryAttamunnataM caiva, bhAvinaM so'pi vasya ca / / 424 // adhyAtmamArga sammASTuM, yogyatvamupalabdhavAn / tathA'bhayakumArasya, dhanyasya ca mahAmateH // 425 // zAlibhadAtimuktasyAdyorudAharaNAni ca / zreNikena nRpeNaiva, magadhezena caikadA // 426 // utkRSTakriyAyAzca, sAdhanA dhanyasvAmina. / dRSTvA ca bhagavAn pRSTo, dhanyanAmno muneratho // 427 // sukriyotkRSTapAtrastu, munIza. sampratIyate / paraM bhagavatA cedaM, gaditaM tannizAmaya // 428 // zrutacAritrapArINacaturdazasahasrakam / munInA saparivArANA, muktamAlAmaNenibham // 429 // yathocitamidaM zrutvA, cottaraH zreNikasya hi| samastamunisaGgha ca, jAtA zraddhA samA dhiyA // 430 // atha piturmitraM prati-mitraM prati pituzcaikavAraM chadmadazAsvapi / bhUmaNDale bhramanasminekasanyAsino maThe // 431 // nivasituM nizAmAtramicchayA samupAgataH / maThAdhIzo mitraputraM, jJAtvA tatpremarazminA // 432 // baddho bhUtvA vAhupAze, gRhItvA taM ca snggtH| tatheyaM ca kRtA tena, prArthanA bhagavan ! punaH // 433 // bhavAnminaM ca siddhArtharAjasya tanayo'sti ca / ato manastanuzceyaM, sthAnaM ceda tavaiva hi // 434 // atazcAgAmini varSe, cAturmAsyavrataM mahat / atraiva kRtvA pUtaM hi, kuru sthAnaM madIyakam // 435 // maunAvasthAkhapi bhagavAn , dadau vai khIkRtiM punH| zeSakAlaM yApayitvA, tanmaThasya ca sannidhau // 436 // tRNamayI kuTI sthitvA, kRtvA dhyAnaM sthira punaH / kAyotsarge layo jAtazcAturmAsyeSadeva hi // 437 // vyatIte divase jAto, durbhikSastu mahaoNstataH / tRNAbhAvAcca pazava , kSudhArtA vedanodaye // 438 // tadA tatparNazAlAyAstRNapujhaM muhurmuhu / niSkAsya bhakSayAmAsuste tadA kAlayogataH // 439 // nAvaruddhA maThAdhIzo, dRSTveda vRttamadbhutam / Azcaryayukto'bhUttasminaitAdRzaM kadApi hi // 440 // nispRhatvaM mayA dRSTaM, na kRtaM gRharakSaNam / para tasya manobhAvaM, jJAtavAn kramaza prbhu.|| 441 // jJAtvA'priyakara sthAnaM, vihAraM jhagiti kRtam / zAntirbhamA na me bhUyAditi tena vicAritam // 442 // "saMkaDe sakaDaM ThANaM", dUrataH parivarjayet / siddhAntasyati sAre vA, sthApanaM kRtavAnmuhu. // 443 // atha dhAdvicalitAn prati vIra. 22
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ 338 . .: vIrastutiH / ... yAtanAto * vrmkaannddaacclitaankinycinigdyte| kasmiMzcitsamaye rAjagRhAdhIza. suzreNikaH // 444 // tanayastasya caiko'sti, meghkumaarnaamk.| zrutvopadeza vIrasya, savegAtpratijagRhe // 445 // dIkSottamA tadA tasya, dIkSitasya navasya ca / sarvamunInA pazcAttu, tadA''sanamavezayat // 446 // parantvAvazyaka kArya, kartumAyAnti yAnti ca / munayo'nupayogatvAnnizAyA. samayastathA // 447 // tepAmIryAbhaGgavazAtpAdasparzI muhurmuhuH / jAtastata parAbhUya, vyAkulo'bhUnmahAmanA // 448 // nidrA'bhAvasamApanno, vicAre tatparo'bhavat / ki meghAyurmadIyaM ca, pAdapraharaNAdgatam // 449 // prasadaivaM vyatItaM syAnnahyetasmai munitrataH / prAtareva hi datvedaM, dharmopakaraNaM mudA / gatvA ca jananI khA ca, miliSyAmi supremataH // 450 // sAdhuravi sambhUya, rulita pAdalagnata / netthaM vinirvaheccAya, pradRSTuM pUrvameva tat // 451 // sadA cAyAti bhaktyaiva, tadA'pyAdarato'vadat / adya bhUtvA susayamavAnna jAnanti kathaMcana // 452 [na jAnanti kathaM cAdya, kimAzcaryamataH param ] nidAnantvatra prAtarhi, munirmghkumaarkH| vIrasya caraNAmbhojavandanArtha samAgataH // 453 // guroH praSTuM samutpannA, lannA tasya muneradaH / . nataM zirazcakArAzu, kumAra. kSatriyasya ca // 454 // sa tvantevAsI bhUtvA ca, tasya ca saddhalAzraya / sasAratArako vIro, nizAvRttaM ca jJAtavAn // 455 // sarvavRtaM nizAjanyaM, nigadya punarutavAn / rAtrau vatsa ! munInA ca, pAdaprahAratastvayA // 456 // labdhA nidrA na vAntarve, nArtadhyAnamAgatam / ato nidrA suvicchinnA, nizA'tItA'tikaSTadA // 457 // paraM vivekapanthAnaM, mArgayastra samAgata / tadA syAtpUrvakaM jJAnaM, janma pAzavikaM tava / / 458 // tatra kaTaM mahatkiM vA, nizApAdaprahArakam / etAvantaM pratizrutya, meghanAno mune tam 459 jAtitsaro'bhavatpUrvajanmadvayagatasya ca / tiryagbhAvagatA vArtA, samArUDhA smRteH patham // 460 // pUrvasavedinI tadvaddazA jAvetthamagutA / tadA yogI punarjAto, dIkSAdAnavidhAnataH // 461 // tathaikamAsaparyantaM, vRtvA sallekhanA guro. / ante dvAviMzativargasyAhamindro'bhavattata* // 462 // kampamAnanagaM cemaM, susthiraM kRtavAnpuna / bhagavAnvIradevazca, jJAtavyamuttamaM tapa. // 463 // prANabhRtAmasakhyAnAmitthaM bhrmrjaalke| manA nauruddhRtA vIradevena bhavacakrataH // 464 // bhavA. mbhodhestArakatvAttArakaH prigiiyte| nipuNaH zaktimattvAcca, kartetyapi ca kathyate // 465 // atha khaddaraM prati-yadAnandakAmadevAdikAnAM gRhamedhinAm / gRhiNaH
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 339 zrAvakA ye ca, jainadharmAnugAstadA // 466 // *vastrAtmakavidhau sthUlasUtraMja vasanaM mudA / tattattsAmayikA lokA, dhArayanti sma tanmuhu // 467 // tatkSaumayugalaM prAhustatkAlInA narA bhuvi / nirmAya vasanAgAraM, sthUlasUtrasya tai punaH // 468 // tato'nyadvarjayitvA ca, dhAryatesma tadeva hi / prati sasAriNa sarvAnarAnkhasya svakIyakam, // 469 // dvisaptatimitAbdAnta, cAyurukaM smaastH| sajJAnAnantatejobhizcaturthasamayasya hi // 470 // sRSTimudbhAsayAmAsa, bhanyAnA koTizo vibhuH| zaMkA''kAlA virahitA, vicikitsA vivarjitA // 471 // amUDhadRSTyupagRhazca, sthitibhAvasthetara / khavAtsalyamahimnaitAn , kRtavAnsa prabhAvitAn // 472 // striyaH zudrAstathA nIcAstathoccAzcetyamedatAm / dharmasAdhana samAnAdhikAratvaM sthirIkRtam // 473 // tanmahatvaM kiyacceti, vicAraya muhurdhiyaa| bhagavanmahAvIreNa, yatkiMciddarzitaM. khalu // 474 // AdarzarUpaM tasyAdyatulanA kartumakSama / itihAsapurANAdijAte bhuvi gaveSaNe // 475 // nAnyatra kutracillAbho, dRzyate tasya naiva hi / pratyekasya samullekho, lakSaza koTizastathA // 476 // vyAkhyAnasya nibandhasya, jAyate racanA vahu / ko'nantasuguNAnvaktuM, prabho zako bhavennara // 477 // ato'sya lekhane zazvadviSayo na prapUryate / etadarthaM kevalaM ca, samullekhanaka kRtam // 478 // kRtvA cAzAmahaM kurbe, dRSTAntairebhiranvaham / pAThakA sphuTarUpeNa, jJAyeransarvathA yathA // 479 // bhagavaoNzca mahAvIro, vardhamAnastathApara / zAsanAdhipatistadvaddharma mUrtirjinezvara // 480 // tIrthakaro vItarAga , sAkSAddharmapravartaka / jagaduddhArakazvAsItsanmatizca sa eva hi // 481 // santi saMsAragA. sarve, samavasaraNe sthitA / yadA munyoIyostejolezyayA ca vihiMsanam // 482 // hAtuM tejastadevAzu, bhagavantamupari tadA / na kSamo nighRNazcAsya, gozAlasya vizeSata 483 zatrubhAvaM gatasyApi, kSamAdRSTi. khabhAvata / kRtA yairAdarzarUpo, devAdhIzo'pyasakhyayA // 484 // dayAdevyA smArako'yaM, sandeho nAtra kasyacit / 'dharmasya ca samanasya', lakSaNaM tatra vartate // 485 // na vA pUrNatayA cedaM, vicAreNa vibhAvyatAm / samagrasya ca dharmasya, lakSaNaM pratipAditam // 486 // atha yazasazca samagrasya-bhagavanmahAvIrasya, digantavyApinI shivaa| kIrtiryA vitatA loke, tadviSaye nigadyate // 487 // pAramArthikadRzA vaktuM, zakyate cedRzaM puna. / na ke'pi santi sasAre, prANinA bhagavadgaNaiH // 488 // mugdhabhAvaM na jAyante, na * * yadAdhunikabhASAyA 'khaddara zveti giiyte|
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ viirstutiH| , gAyanti ? ca tadguNAn / buddhakalpAjanAzcApi, vahavaH khamukhena vai // 489 // jJAtaputramahAvIrastadanantacaritrakam / muktakaNThena, tasyApi, sarvajJatvaM prazaMsire // 490 / / AdhyAtmikasya tattvasya, padArthe tttvcintkaa.| ye ye prasiddhA loke'sminmahAnubhAvabhAvitAH // 491 // yAn ' yAnsAhityaviSaye, granthAnprati sudhImataH / bhagavanmahAvIrasyAdarzajIvanarUpakam // 492 // caritopadezakAnA yaH, prabhAvaH patito bhuvi| sUcIpatravinirmAtuM, sarvathA tadasambhavaH // 493 // etAvaDheva sakapAtkathitaM ca mahodayaiH / etAdRzo janaH zreSThastathA sAhityatatvavid // 494 // saMsAre viralazcAsti, jJAtvA'jJAtvA vishesstH| bhagavanmahAvIrasya, jinasya prativAsaram // 495 // anekAntavAdatattvasya, setihAsopadezakaiH / lAbho notyA. pito, lokaiyitAM paramArthataH // 496 // yatra zrIvardhamAnasya, jinasya na hi dRzyate / cinheM kiJcinmatvalpaM, sarvatraivaM vicAraya // 497 // sAdhAraNAtmavyaktInAM, mahatva na vacaskhapi / paraM bhAratavarSasya, yAvantazcetihAsake // 498 // mahAnto manujA jAtAste'vazyaM vIravAminam / yena kena prakAreNa, smRtavanto muhurmuhuH // 499 // iti vArtAtiriktaM ca, siddhaM jAtamiti sphuTam / vidvAMsaH pUrvakAlInA, vardhamAnajinasya ca // 500 // carite syAdvAdakasya, siddhAntasya prakAzanam / patitaM paramAdhikyaM, nAnAkhyAnAnvitaM puna. // 501 // paThanAdyasya jJAtAro, jJAsyantIti vizeSata / pAzcAtyairnikhilelekarnAmezusnastasya gRhyate // 502 // tacApi mahAvIrasya, caritre jIvanasya hi / tathA sadupadezasya, zizureko laghudhruvam // 503 // tadA kimiyamAzA vai, na kartuM zakyate myaa| pAzcAtyabhAvini bhave, vIrasya vizvavyApina // 504 // prabhAvo'dyatanAttulyA, jJAnarUpAzca yA mudaa| pratyutAnantaprakhyAtaprakAratvena sasphuTam // 505 // supAzcAtyairjanairvizve, varNitaM muktakaNThata / bhagavantaM khepTatamaM, manyante smAnubhAvata. // 506 // sutAtparyyamidaM tasya, samagrayazasaH param / lakSaNaM ca mahAvIre,' paripUrNasamanvayaH // 507 // zriyaH samagrAyAH-zrImaoNzca bhagavAnvIro, janmajanmAntarA; nug.| khIyaH gaNagharazcandrabhUtistasmai dvijAya ca // 508 // tripadyAtmakavijJAnaM, datvetthaM dvAdazAGgakam / caturdazapUrvajJAnaM, tasmai zrIgauttamAya ca // 509 / / pUrvadharazrute'pArapArINaM suvidhAya tam / gaNadharaM munipuGgavaM, kRtavAnsadayAlayaH // 510 // yasyAnantajJAnalakSmyA, netuM lAmaM ca rohakaH / gAGgeyAdistadAkhyAnaM, bhagavatyAM paJcamAgake // 511 // kRtavA~svadvizepeNa, jJAtavyaM sUtrapAThaka / kiM
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 341 tanmuktAvasaGkhyAnAM, prANinAM preSake patau // 512 // muktI zriyaH samagrAyA, lakSageti samanvaye / nirUpaNe tathA'vazyaM, yanaH kAryo vizeSataH // 513 // yazca 'saddhapatezcApi, vasusampattito *rahaH / sampattimantaM kRtavAniti jAnIta jJAnataH // 514 // vairAgyasya smgrsy-ctussttyaa'nntsmptpraatihaaaadynekdhaa| dharmasampatsaIsampatkIrtisampattathA'parA // 515 // aSTaiva prAtihAryAkhyAsuravaibhavasampadaH / etAvatyo yatra santi, bhagavatyakhilezvare // 516 // tadgArhasthyo'pi vairAgyasampattirupahitA / tathA'nAsaMktisampattirvarIvarti sma tatra cai // 517 // [tadadbhutaM camatkAraM, ko vA varNayituM kssm.||] puSkaLaM bhogamAsAdya, tanotpaya svayaM prabhu / paGkajaM paGkajamiva, pRthageva vibhAvyate // 518 // seyaM tattyAgavairAgyasampatti, siddhidAyinI / vidyotate bhagavati, vairAgyasyeti lakSaNam // 519 // mokSasyAtha samagrasyApunarAvRttirUpakaH / samanvayo yathArha ve, jAyate tanizamyatAm // 520 // AcArAjhaM tathA vyAkhyAsuprajJayAdirUpakA / AdhArabhUtetihAsAca, siddhaM tanirvivAdataH // 521 // mahAvIrabhagavAn dIkSAdazAtaH pUrvato'pi vA / pudgalasyapravandheSu, padArthe vandhane puna // 522 // bhAvasayatayukto'bhUnnApekSA vidyate vibhoH| sarvathA te ca muktyartha, saceSTA santi bhAvata // 523 // sambandhe cAtra caitAvatkathanaM jAtamalaM tathA / anantacatuSTayamApya, jAtaH siddha sakAyikaH // 524 // jIvanmukto'bhavattatra, vijJeyaM taccaritrakam / prANinastasya zaraNaM, samAyAtAzca yeDapanizam // 525 // svayaM tebhyaH sumokSasya, sampradAyarahasyakam / khasamAste kRtAstena, tatsahAzu nisevanam // 526 // muktimUlaM paraM sthAnaM, tadastIti vibhAvaya / tantra mokSasamagrasya, samanvayaprasaktitaH // kathaM praznAvakAzaH syAdityaM ca budhyatAM dhiyA // 527 // ato bhagavate mokSasamagrasya samanvaya / SaSTamalakSaNasyA'yaM, samanvaya iti sphuTam // 528 // athopasaMhAraH-evamuktaSaDAkhyAnA''lakSaNAnA samanvayAt / siddho jAtastu jagati, "vIrastu bhagavAn khayam" // 529 // asti sarvajJa itthaM ya., samadarzI ca vIryavAn / hitaiSI sarvajIvAnA, tathApto'nantazaktimAn // 530 // zAstA sArca sa eva syAjagadgururihArtiha. / atastalakSaNaM prokaM, nimnagaM tamivodhataH // 531 // "gukArastvandhakArastu, rukArastanirodhakaH / andhakAravinAzena, gururityabhidhIyate" // ajJAnaM ca guzabdasya, - * bhAcAryANAmaSTa sampaditi bhaavH||
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ 342 , viirstutiH| - ruzabdastanivartakaH / militvAM ca dvayoroM, gururityucyate budhaiH // 532 // ajJAnanAzanAjAto, jgdgururthocyte| sarvajJazcApi so'traiva, "vIrastu bhaga vAnvayam" // 533 // yato'nyadajJAnanAza, kRtvA ca sa svayaM prabhu / "jinnANa" mityAdyakhilo, nyAyastatra sughaThyate / / 534 // ratnatrayasvarUpasya, "vIrastu' bhagavAnsvayam // " kArayitvA jJAnamado, devagurvo rahasyakam // 435 // tathA dharmarahasyaM ca, samprakAzya khayaM prbhu.| sasasAramuktezva, mArga savaranirjare 536 jJApito'pyasti yasyelyaM, karaNAdanubhavasya hi / mananadhyAnamokSasya, sAdhanA''. saktacetasa // 537 // janA hi nikhilAH santaH, zIghraM praapurmhaatmnH| ato hi bhagavAnvIro, bhavasyAsyAkhilasya ca // 538 // kAle'vasIrpiNIsaMjJe, caturviMzatisaGkhyakaH / tIrthaGkaro'ntimo'pyasti, gururvanyo'khilainaraiH // 539 // taddarzito'sti dazadhA, vyApto dharmo digntre| jainadharmaH sa evAtra, sarvadA nA'paraH kvacit // 540 // ityaM bhagavato mahAvIradevopadezata / zuddhabhAvena paramastatvanikSepahetukaH // 541 // padArtha khAtmanItyeva, kRtvA sandhAnameva ca / tadAgamasya siddhAntamArgasya mananaM tathA // 542 // kurvananubhavaM tadvacchuklabhAvAdhika vezanam / gadgadAnvitakaNThena, gAu~stadguNavigraham // 543 // samayaM mA pramAdI- / zveti caryAsamAhita. / amUlyasamayaM khasya, yApayantu sudhyAnataH // 544 // dhanyaH sa eva loke'sminkIrtimAMzca sudhIrguNI / kuta. sa eSa saMsAre, syAdvAdA.. laGkato naraH // 545 // taddhastagataM sarvamaihika shaantimtpunH| jIvanotthaM mokSarUpamapunarAvRttisaMjJakam // 546 // samutthAnamayaM loke, cAkSayaM bandhavarjitam / ' kuJcikA saiva vijJeyA, avyAvAdhasya dhAmani // 547 // paJcAGkanabhUvarSe, vikramAkasya saMvati / madhumAse'tha dhavale, pakSe dazamIsattiyau // 548 // nivandho'yaM samAptazca, zrIpuSpa-bhikSuNA kRtaH / zrImatphakIracandrasya, muneH ziSyeNa dhImatA // zAtaputramahAvIrajainasaddhAnuyAyinA // 549 // , maGgalaM bhagavAnvIro, maGgalaM gauttamaH prabhuH / * 3. maGgalaM sthUlabhadrAdhA, jainadharmastu maGgalam // zivamastu sarvajagatA, parahitaniratA bhavantu bhUtagaNAH / doSAH prayAntu nAzaM, sarvatra sukhino bhavantu lokAH // 1 // .
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 343 vIrastuti-pariziSTa naM0 7 // atha viiryogtrddaaH|| maGgalAcaraNam // . yogAjAnAti svAtmAnaM, yogaH zAnti prayacchati / yogAnmo kSo'misaMyAti, yogAddezasamunnatiH // yogAnirvairatAmeti, samAdhiracalA bhavet / yogena samatA''yAti, tasmAdyogAtmane namaH // 1 // yoginAM sarvato maitrI, yogI sammuditAM gtH| karu. NAnvito bhavedyogI, yoge mAdhyAsthyabhAvanA // 2 // yogazAstre tathA'nyatra, yogasya pratigrAhitA / tena yogataraGgasya vyAkhyA padyena gIyate // 3 // yogena bhitvA SaT cakra, vAyu sasthApya mUrddhani / brahmaradhrasthakamale, sahasradalasaMvRte // 4 // khAntamAkRSya viSayAjalabudbudasanibhAt / sasthApya jJAnato vadhvA, dhruvaM brahmaNi niSkale // 5 // dvividhaM karma saMnyasya, yogI yAtyapunarbhavam / tasmAcca yogamAhAtmyaM, vartate sarvato'dhikam // 6 // atazca yogazAstrasya, mahatvaM varNitaM budhai / tadvyAkhyAnaM mayedAnI, gIyate'bhISTasiddhaye // 7 // yogo nirmalacetasA vitanute'pyaSTAmasiddhiM punaryogAjhena mano niyamya yatayo yAtAH padaM nirbhayam / yogo'jJAnamayAndhakArataraNiryogAnna cAnyo'parastasmAdyogamupAzrayantvanudinaM yo yoginAmiSTada // 8 // saMsAre'tra sukhaM grAhya, heyaM du khamiti sthitiH / ityanusRtya vAJchanti, sukhaM pratyekaprANina. // 9 // du khaM tatkAraNaM veti, te necchanti kadAcana / tasmAtsukhAptaye yoga , sevanIya. sukhArthimi // 10 // na yetAvaddhi mAtreNa, pratyutaivaM sukhrddhye| nityaM kurvantyupAyaM te, zatazo yatnato mudA // 11 // tairupAyairyadAtyantaM, jAyate saphalA kriyA / tadAnantasukhAvApti, labdhvA yAnti kRtArthatAm // 12 // itthaM matvA sukhAptyartha, sarvasAdhakasAdhane / mukhyo dharmo na cAnyosti, tasmAddharmamupAzrayet // 13 // sa ca yogAtparo nAnyo, jJAtavyo yogasAdhakai / evaM dharmo dhAraNIyaH, satsukhAptikaro yata // 14 // yogato labhyate svargo'pavargazca mahAtmabhiH / kAyasya vaidhate kAntirujvalAtmasukhodayA // 15 // vartamAne yuge cAsminnanekamatavama'ni / pArTivAjI sampradAyasoDAgacchaTolakAH // 16 // vartante ye ca dharmasya, nAmoparicalanti te / te'marazahIdakA bhRtvA viharanti yathecchayA // 17 // yogasAdhanataste ca, vimukhA nijaziSyake / sukhasAdhanadAnArthamasamarthI bhavanti te // 18 // khasampradAyasaghasyA
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ 344 , viirstutiH| , " : nirvAhArtha bahukriyA / paramparayA vijJAnaM, vodhayanti sadArthinaH // 19 // tathA paramparAcakrAnusAreNeva ziSyakA / kurvanti tA. kriyAH zazvannartanairnanirmudA // 20 // : asyA dazAyAM kecittu, kadAcitsukhavAJchayA / prANinazcedRzA santi, yeSAM cittaM na susthiram // 21 // santoSa sukhsiddhyrthmsntossaaddshedRshii| bhadrapa riNAmavanto, jIvA sukhavivRddhaye // 22 // raktaM khedaM ca kurvanti, sadaikImAvamAsthitA / raja prakSepaNe'pyevaM, na pRthagbhAvamaznute // 23 // sukhaM tatsAdhanaM tadvatsamaM ye cAmuvanti te / nAnyathA'bhyantaropAryadRzyatAmiha cArthimi // 24 // evaM pravartitaM cakraM, tadane saphalIbhavet / satyAtmakasya sarvasya, sukhasya sAdhanaM / vahu // 25 // samaye prApnuvantyevaM, na vAceti sanAtanam / itthaM dayAmayIM teSAM, sthitiM pratimuzakyate // 26 // spaSTaM jJAtuM sthAyinaM ca, sukhaM vAstavikaM punaH / satyasAdhanasaJcAra, kartumatrAtyavazyakam // 27 // satyasAdhanayogo hi, sarvopari virAjate / tathA'dvitIyaM saMmAnyaM, camatkArakaraM puna. // 28 // asti sAdhanakaM / puNyaM, prApyate tadgurormukhAt / upayoge prakurvantaH, khalpakAlena tatsukham // 29 // avazyameva labdhavyamakhaNDamavyaya dhruvam / yogazcaitAdRzaM vastu, na svayaM jJAyate kvacit // 30 // yogayuktAdAtmavidaH, kasmAdapi mahAtmanaH / jJAtavyo viSayA- / saktAnApyate sa hi yogina. // 31 // yathodarabharo yogI, saMsArAsatacetanaH / vAhyata sAdhuvadvRttistasmai yogo'sti durlabha // 32 // evaM bhUtAdyoginazca, nApyate yogasAdhanam / tasmAcchAstraparodyogaH, zikSaNIyo mahAtmana // 33 // yogino'dya na labhyante, bhArate yogadhArakA. / paraM prayAsakaraNAcchodhavyA yogino'dhunA // 34 // muyogAbhyAsato nityaM, samAdhAnena cetasA / athavA dUrata stheyaM, kaMcidyogavidaM janam // 35 // samAzrayantu yena syAtsAdhyasAdhanamuttamam / parantviyaM kartavyaM, smaraNaM sAdhanaM vinA // 36 // nApyate satsukha kaizciditi.. jAnantu sAdhakA / parantu svasamIpe'sti, tatsukhaM khAtmani sthitam // 37 // antardRSTito'bhyAsAjjJApayanti sukhaM param / yeSAM sanAtanasyaivaM, sukhAmIpTopalavdhaye // 38 // yogasAdhanavAnchA cedyojanIyaM mano muhuH| yogasya yoginAM cAtra, mahatvaM paramoccakaiH // 39 // gItAyA taca kRSNena, sarvamuktaM mahAtmanA / tapakhibhyo'dhiko yogI, iti ilokena varNitam // 40 // anekaghopavAsAditapo dIrghAtidIrghakam / kRtvA'pi ca na labhyeta, yogI kazcinmahodayaH // 41 // ato yogI mahAnasti, sarvato bhAraveM kalau / nayanikSepadevAderAyuSyabhanaka tathA // 42 //
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 345 . jIvAdisaMkhyAM saMkhyAtumutsukA jJAninA varAH / tebhyo'pyasti mahAn yogI, tathA karmakarAdapi // 43 // ato'rjuna ! bhava tvaM hi, yogI yogAtparo na hi / yogayukto vizuddhAtmetyAdizlokena varNitam // 44 // zrImatkRSNena mahatA, cArjunAya vide muhuH / tadAzayazcetthamasti, jJAtavyo yogavittamai // 45 // Atmaje vendriyAhartA, tathA bhUteSu bhAvanA / sthApanIyA samA zazvaditi zAstramataM sadA // 46 // yogI janaH karma kurvanniSkarmaiva sa jAyate / arthAt karmalepanAca, na kadApi sa lipyate // 47 // yathA'mbhasi gataM padmaM, na spRzettajalaM kvacit / tathaiva yogasampannA, na limpanti 'ca karmabhiH // 48 // evameva ca samprokaM, jainazAstre'pi nyAyataH / [ aggaM ca mUlaM ] ce tyAdijJeyaM syAdvadakaM punaH // 49 // mUlakarmmA'grakarmmaNo, medaM jJAtvA vivekRta / evaM jJAtvA sukarmAspi, niSkarmA sAdhako bhavet // 50 // niSkarmakAriNA cettha, na bhavecca kadAcana / upAdhyutpAtaka ceti, laukikaM sarvakarma ca // 51 // kevalaM darzanArthAya dRzyate cedRzaM kvacit / yogayuktAtmana kArya, yogakSetrasya vAham // 52 // bhavedayaM ca yogo hi, cirakAlAtsamAgata: / pravartakazcAsya yogasyAnAde RSabho jina // 53 // tIrthakRtAmAdibhUta, zrImAnRSabhadevakaH / jinarAjo'bhavadyogI yoginA pravaro muniH // 54 // manonigrahaNA''dezo, nirdiSTaH pUrvameva ca / tenAjJA ca pradattA'tra, sarvAdhikyena jJAnataH // 55 // 'bahujIvanikAyAnA, sanmukha jagataH param / dRSTimAtreNa yatkSobhaM, mana prAptaM ca yanmuhu // 56 // bhUtvA'kSubdha punazcAtmasaMmukhaM yatpravartitam / punastadevAnantaM ca, labdhvA pratyakSameva vA // 57 // karotyanubhavaM tasya, manaso'to nirodhanam / kartavya hi tadevAsti, yogo yogavidA mate // 58 // idameva hi yogasya, lakSaNaM proktavAniti / pataMjalimunithApi, yogasUtreNa jAyatAm // 59 // cittavRttinirodhAkhyo, yogazcota. purAtana / bhatyuttamasya yogasya, pAtraM hi strInarAdayaH // 60 // caturvarNAzramANAM ca lokAnAmatra cAsti vai / adhikArazca yogasya, sAdhanenAsti nirNaya // 61 // yogenaiva yazastejo, vardhate yoginA muhuH | yogatacakraSaGkaM ca, mitvoddhuM yAti sAdhaka // 62 // nirvANapadamAgatya, jarAmaraNavajiMta. / ato'tra nirNayo nAsti, yoge jAtimido mudhA // 63 // jAtibhedAtmako medo, nAvazyA pravicAraNA / cANDAlajAtisampanno, jano'pi yogavittamaH // 64 // bhavituM zakyate yogI, mahAtmA'pi svatantrataH / pacaviMzatizatAtpUrva, harikezI munIzvaraH // 65 // sa ca cANDAlajAtIyo, jAtaceti tathA'pi ca / yogato
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ 346 ... viirstutiH| / labdhavAnUnaM, padaM mahAtmanAM dhruvam // 66 // "sovAgakula" saMbhUtazcetyuktaM munipuGgavaiH / tadAzayo'ya vijJeyazcANDAlakulasaMbhavaH // 67 // harikezI munirjAta; sarvoccai padavIM gataH / uttarAdhyayane prokta, "sakkhaM khu [ceti] dissaI" // 6 // tadartho'yaM ca vijJeyo, yogamAhAtmyamuttamam / pratyakSaM dRzyate yatra, nAsti jAtivicAraNA // 69 // harikezI yogI cANDAlo, jAtyA caasiidvishesstH| parantadyogavRddhyajhe, sarvanetraM pinaSTi ca // 70 // tAmasIvRttiyuktAnA, yogasiddhiH kadA . cana / bhavituM zakyate tasmAdyogo yogavijAnatAm // 71 // ghRtakSIrAdikaM nityaM, / bhojanaM sAtvikaM varam / bhagavatA kRSNacandreNa, gItAyAmuktamIdRzam // 72 // . sAtvikAnA janAnA tu, rasayuktaM mRdu sthiram / hRdyaM bhojanamAkhyAtaM, sAtvika priyamAtmana // 73 // AyuSyabalabuddhInA, varddhanaM jAyate yata / parantvadhikatikAnA tailAdInA na kArayet // 74 // tAmasAnAM padArthAnAmupayogaM kadApi na / nAtyantaM ca kaTuM tIkSNaM, na cAmlaM tikabhojanam // 75 // parihareharato yogI / nAma sayogasAdhane // 76 // ratazcAvazyakatve hi, nAdhikaM vacanaM vadet / prayojanaM vinA yogI, maunameva samAzrayet // 77 // anyathA vAgvyaye jAte, vikAratvaM / prapadyate / yoge vicArato nUyAditi yogavido viduH // 78 // yogasAdhananiSThAnA, puruSANAM mahAtmanAm / sakAzAtsarvakriyA jJAtvA, tathA tattAlikA yati. // 79 // yogasidhyai pavitre ca, tathaikAnte vinirjane / deze yogakriyA zikSedathavA girigavhare // 80 // ekAntAtirikta ca, sthAne naiva prasidhyati / ata: prAcIna kAlInA., puruSA vahavo muhu // 81 // yatrAsansAlikA vRkSA, ltaagulmaadisNvRtaa.| parvatAstadguhAzcApi, tathA sukhakarA. punaH // 82 // tatrAbhyastavantaste, yogasAdhanikAkriyAm / yatrAtisAtvikAH zazvadvanaspatyAdayastathA // 83 // mahAtmanA zuddharaja kaNikA patitA bhuvi / vAtAvaraNakaM caiva, tatra sthAnaM prakalpayet // 84 // tatra sthale nivasatA, caJcalatvaM vihAya c| mana zAntaM bhavennityaM, tatraiva vasatAM nRNAm // 45 // atastatsthAnaka teSAmanukUlaM sadA priyam / yatsukhaM rAjabhavane, dharmayukta tathA punaH // 86 // svapne'pi nApyate tacca, sukhaM nAnyatra kahicit / AnandAnubhavaM kulluzimalAdipradezake // 47 // haMsatIrthe himAgAre, gamane yacca lbhyte| nAnyatsthale kadApi syAdAnandAnubhavastathA // 88 // yoginAmiti teSveva, sthAneSu vasanaM varam / ' kAraNena kadAciccattatsthAne nopalabhyate // 89 // tadA 'khanagarasyaiva, prAntage ramaNIyake / vanaspatisamAyukta, vastavyaM ca zucisthaleM // 9 //
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 347 yogAbhyAsasaMsiddhistatraiva khalu jaayte| yatsukhaM vItarAgasya, munerekAntavAsinaH / tatsukhaM devarAjasya, cakriNo na kadAcana // 91 // nAsanena vinA siddhirjAyate na rajovRte / raha sthAne cedAsanasya, jJeyamAvazyakaM muhu // 92 // darbhAsanaM prazastaM syAdyoginA ca mude puna / kambalena tadAcchAdya, sarvathA yogadhArakai / etAdRze sAdhakAnAmAsane zakirujvalA / jAyate nanu kAyasya, vidyutkoTisamaprabhA // 93 // buddhiratyuttamA veti, no vizetsUtrakAsane / tatrAsane sAdhanatve, yogo niSphalatAM vrajet // 94 // bhagavatyAdisUtreSu, prokta darbhAsanaM zubham / 'dama saMthAragaM' ceti, sUtrArthenopavarNitam // 95 // gaNadharasya munezca, gautamasya tathA puna / kezikhAmItyAdinA ca, khAgatArthaM samAhitam // 96 // Agantukebhyo nitarAM, sudarbhAsanameva hi| pradattaM copavezArthamityeva ca tadAsanam // 97 // prazasta sarvAsanebhyo, sudarbhAsanamuccakai. / jainAnA ca tathA rItireSA darbhAsanArpaNe // 98 // tadabhAve prazastaM syAtkamvalAsanameva ca / darbhAsanopariSThAttu, kambalAsanamiSyate // 99 // tata. padmAsanaM vaddhA, manaso'pyanukUlata / punarAsanedRze ca, sAdhanaM samupavizya ca // 100 // sAdhayecchuddhamanasA, yogaM yogasya siddhaye / dizi pUrve cottare ca, mukhaM kRtvA samabhyaset // 101 // tadevoktaM 'puratthAbhimuhe' 'sapaliyaMkanisaNNayA' ityeva kathitaM sarvamAsana kramato jinaiH // 102 // kamalAkhye vA paryake, sthitvA cApyuttamAsane / mukhaM pUrvadizi kRtvA, vAmahaste ca dakSiNam // 103 // karaM ghRtvA kaTiM tadvatkaNThe caivaM ca mastakam / sadaikapaMktau sasthApya, sAdhayedapramAdata // 104 // sthApyaM zmazruvibhAge'dho, hanau svantargate punaH / IdRgAsanamArUDho, yogI yAti paraM zamam // 105 // prAtardinAnte ca punarnizAyA, pUrve pare yAmamaye ca kAle / madhyAhavelAsusamAhita san , yogI sadA'nena sadAsa. nena // 106 // karotu yogasya susodhanaM vai, yadyekayAmAntasukhena yogii| bhUtvA sthiro jAtu sadA suzakyastadA ca jJeyA vijayopalabdhiH // 107 // jAtAsane cAsanasiddhirugrA, vinAsanAddhi vijayo na yoga / siddhayetpatho prANazarIravRttau, tadA sudRSTau vijayo'pi labhya. // 108 // prANendriye vApi tanI sudRSTI, prApnoti yogI vijayaM samantAt / sadetyamevaM ca vinA na yogamAtmopalabdhirbhavatIti jJeyam // 109 // ato nitAntaM zramato gurozca, yuktarvizeSeNa ca prApaNIyaH / jayo'pyajasra khala vAsanasya, jAnantu sarve munayo nitAntam // 110 // jitAsanAnantarameva zazvadyamAdiniyamAdijayo'pi labhya / jitAsanAnantarasAdhakena, salA
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIrastutiH / bhyate'nekakriyAvizeSA // 111 // jitvAsanaM dRSTijitArthamevamatyantamAvazyakapUrNabhAvAt / dRSTerjayasyedamavehi lakSaNaM, netrApidhAnaM na bhaveddhi pUrvam // 112 // 'nimeSameSairbhavatIha dRSTistenaiva yogasya phalaM pradiSTam | yoge'sti yatrATakasaMjJakaM ca, sUtreSvapi proktamathetaratra // 113 // unmeSamepAdyatiriktabhAve, pramANamAsalabhate muhuzca / saMsiddhaye trATakamudrayArtha, jitArthamIdRk khalu dRSTipuSTe // 114 // prAta dinAnte ca susiddhasAdhakaH, sthitvAsssane protayatheSTasAdhanam / svataH sapAdAtka ratastathAntare, nirmAya tUlA mRdulaM sagolam / saMsthApanIyaM parito yatheSTam // 115 // vinAsaneneti ca yogasiddhi, yoga vinA nA''sanasiddhimeti / dvayoH zramAdRSTinirodhanaM syAddRSTernirodhAttu samAdhisiddhiH // 116 // samAdhita Atmasukhopalabdhistato mumukSu. samupaiti muktim / muktau sadA brahmaNi lInabhAve, jagadvilIne ca vibhAti yogI // 117 // tadgolake dRSTirupAsanIyA, kicicca kAle hi yadAzrupAtaH / netrAdvinirgacchati cettadAzrupAto yadA''rambhavikalpakAle // 118 // tadA trATakaM mocayetsarvakAle, yadA sa sthiratvaM mavetkAyamadhye / sadaivaM manaH zAntabhAva prayAti, muneryogato vA'calA buddhirekA // 119 // caturdinAnte'STadinAntarAle, samprokSayedathukalAnipAtam / na lopanIyaM kila nATakaM ca zramo vidheyaca sade - zo'pi // 120 // na syAtkadAcinnayane pidhAne, kRte prayAse yathA zAntiruprA / samRddhirbhavedanudinaM cetsadA sthApanIyaM, pravRttiryathA syAtsuyoge munInAm // 221 // yadaikA ghaTIto'dhikA pakSma patirniruddhA bhaveccettadA nUtanAnAm / mahAzvaryarUpa suvArtAnvitAnA, darIdRzyate yogivayyairmunIndraiH // 122 // yadA yadaivaM ca prayAti vRddhistadA tadA tasya ca sAdhakasya / sadAnandaprAptirbhavedaMzake'pi vicArya mahadbhiH sadaivaM virAgaiH // 123 // yadA yadA jeSyati dRSTipAtaM, tatasvatastanmanaso'pi zAntiH / sajAyate dRSTijaye manopi, zAntaM jayacApi bhaveddhi tasya // 124 // netrAntare pakSmapaGko nitAntaM, susaMsthApayedRSTirevaM vicArAt / ataH sarvasUtre prayuktaM ca tadvanmuhu. pudgale dRSTipAto vidheya. // 125 // zubhaM trATakaM yasya jAtaM sa yogI, susamyaktvatatve vilIno vibhAti / nirasyAkhilA bhAvanA pohalIyAM, sadA prANinAM prANarakSAM vidhatte // 126 // mudetthaM kriyA dhyAnayogasya nityaM, mahApuruSataH zikSaNIyA prayatnAt / sudRSTerjayAbhyAsametyaikaghaMTAparyantamanyatra sasAdhakAnAm // 127 // dinasyAdibhAge gireH kasyacidvA, jano'pyUrddhabhAge'thavA sthApanIyA / sudRSTirnizAyAM zazAGke sitasya, kunasyAca tArAsu saMsthApanIyA 348 > M *
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 349 // 128 // ayazca prayAso yadA vRddhimeti, prakRtipratyekaM padArthAntare'pi, / tadA premavRddhiH prayAtyeva nUnaM, tathA sRSTipratyekamaze'pi leyA // 129 // mudA vItarAgatvamutkRSTatAyAH, prabhAvasya syAdvartanaM yogsiddhau| prayatno'pi syAdutkaTatvena zazvattadAnIM muhUrtAntamutthApanIya // 130 // tataH sRSTibhAge'pi syAcetsudRSTi.sukha khApayitvA ca tatraiva sRSTi / sthirIbhAvamAgatya kAyasya khasya, svapiNDAdviniH, mutya duHkha punazca // 131 // muhu. plAyate tAdRzAvasthayA, sukhaM sAdhake nApyate zIghrata / prabhunAno muhurbhAvanAnAmaka, japaM premato yogajanyaM puna // 132 // tadA prAramevecchayA zabdakoccAraNaM OM namo jApamevaM japet / anenArhadevaM bhajepremata , sarvakAle tadA OM padaM lupyate, puna. zazvadeva svayaM nAmata // 133 // tatazcAtmani prematazcAIti, prabhAvakAkArAsuvRttistataH / vaya sakSaNaM jAyate premato, yathA cAvakAzaM para tatvata // 134 // calaMzyopazAntyA bhramanvA vizansadottiSThamAna' zayAno'pi ca / tathA jAgrato bhuJjamAnazca tanna dhyAnaM kadAcitsaretkAyataH // 135 // nizAnte dinAnte ca madhyAnhake, nizAyAM suyoga kriyAmArameta // sadA'jApajApaM japetsasmarannekato yogadvAraiva sadbhAvanA, dRDhatvaM bhavedyogato nAnyataH // 136 // jApamevaM japetpremabhAvena ca, tathA hi dvayaM sAdhanaM srvto| militvA mana zAntabhAvaM vrajenmano'zvo bhayaMkArako dukhada // 137 // tathA sAhasAdhArarUpaM bhavenmano rUpakAzvastathA cendriyaM, ghoTako'sti baliSTha iti jJAyatA, para cedRzena prayAsena ca // 138 // tato mattatA yAti teSA vahi / tataste bhaveyu prazAntAH puna. // tatazcedRzena prakAreNa ca, bhavetsAdhakAnA vivekAnvitA // 139 // tathaivaM ca dRSTizca sUkSmA muhu , sahaivAnayedAtmikAnandakam / idaM sAdhanaM syAca santoSakahetustadA sAdhakA khasya ca, pravRttiM nivRttiM ca sapazyata // 140 // AtmAnaM sArathiM viddhi, zarIra rathameva tu / indriyANi hayAnAhurmanaH pragrahameva ca // 141 // parAvRtya yatrATakaM vAdyavRtyA, kRtaM tacca kurvantu vA'bhyantarIyA / zubhaM nATakaM dRSTito yogasiddhyai, bhavedyoginA sAdhane sampravRttiH // 142 // zvAsocchAsakayodRSTi., pUrva sthApyA prayatnata / bahiryAti yadA zvAsastadA 'so' zabda iryate // 143 // jAte cAbhyantare zazvadahaM zabda. svabhAvata / jAyate ca dvayoyoge, 'soha' mityupayujyate // 144 // jApaM vinaiva sasiddhayedajapAjApamuttamam / tenaivAthApavargasya, prAptirbhavati yoginAm // 145 // dhyAnena tatra sampazyedyadA zvAso'bhijanyate / yana lIno bhavecchAsasvatra vRttiprayAsata. // 146 // sthApaye
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ . viirstutiH| -- - dAbhyantarIyAmevaM pUrva samAzrayet / prayAse caikadaivAna, zAntiH sandRzyate rahaH / // 147 // AbhyantarIyA''nandasya, syaadRddhishcottrottraa| militvA'harnizaM caikaviMzatyAkhyasahasrakam // 148 // SaT zataM ca tathA zazvacchAsovAsazca jAyate / teSUpayogamantarA, zvAso naiko'pi hApayet // 149 // 'soha' jApajape jAte, vRtti sasthIyate khayam / tatra zvAse vinA''yAsaM, sahasaivaM vinizcayA // 150 // zvAsakasyAtmanottha ca, dhyAne siddhe susAdhakaH / hRdayasthe madhyagatA, vRttiM saMsthApayenmuhuH // 151 // prayAso'pi prakartavya, iti yogavidAM kriyaa| jJAtavyA / yogivRndaizca, yata. syAdacalA kriyA // 152 // sthiraivaM syAdyadA vRttihRdayasthA'pyalaukikam / zAntasrotaH pravahati, hRdabjebhya samantataH // 153 // yasya / zAntimayasyAzu, sAdhakasyAvasAnataH / itopi pUrva kasyApi, snnidhaavnubhvstthaa| na jAtazca tathA dhyAnaM, siddhaM vA hRdgataM punaH // 154 // nAbhyekadeze'pi vidhAraNIyA, vRttizca tatratyasusiddhibhAve / jAtaH punastadRdaye ca nItvA, kaNThasthamadhye'pi tathA samApya, sasthApayenaiva vicAraNAtra // 155 // nAbhyA hRdisthe ca sukaNThage vA, tatastrikuTyA pridhaarnniiyaa| vRttizca sarvatra susAdhakena ( sasthApanIyA ), tatazca zAntirmanasatrilokyAm // 156 // dhyAne ca siddhe sthiravRttirevaM, jAtA tadA tatra masUrasUpavat / syAdvindusAkSAtkaraNaM tatazca, tadvindutejo'dya prakAzate ca // 157 // taddarzane sAdhakayogavetturapAramAnandasukhaM prayAti / tatazca tadvindu. pradarzanena, yogena yogAmRtasevakAnAm // 158 // tadA kapAle'khilavizvadarzanaM, saJjAyate kAraNamasti tatra / yatra sthite vartulavindudarzanaM, yogI jana. pazyati sarvadettham // 159 // tadA trikuTyA zazilAJchanena, dvAraiva vindoravalokanaM syAt / taddarzanAnantarasAdhakAnA, bhavalyapUrvA kila bodhilabdhiH // 160 // janerjarAmRtyu vinAzanasya, bhvetsuklpaasthitirtrvodhyaa| vindozca sandarzanameva yatra, zrIzaGkarAnandatRtIyanetram // 161 // AtmA'khila. zaMkara eva nAnyastatsadRzaM netradvayaM yato'sti / vidozca sandarzanarUpamugraM, jJAnAtmaka cakSuriyaM tRtIyam // 162 // jAte suvindoravalokane ca, mRtyorbhayaM nAsti susAdhakAnAm / tathaiva sasazayazalyanAzo, bhavecca yogAmRtasevakAnAm // 163 // etasya bodhArthamidaM vadanti, hyuddhATanaM zambhutRtIyanetram / tadA jagatsagayazalyarUpaM, layaM vrajetsarvamidaM pradhAya'm / / 164 // vindostrikuTyAmavalokanAntara, yathA yathA sAdhakasajjanAnAm // syAncetprakAzo hi vizeSato mudA, tathA tathA vinduvizeSatA ca, vikAzate sarvamayI vidAM
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 351 - --- - - mude // 165 // ante ca vindAvatilInabhAvaM, brajecca siddhaM pratibhAti yogii| zAntau ca nAdAnubhavaM ca yAti, vindorapekSA tu vizeSanAde // 166 // zrIvindoravalokane'nudivasa jAte tatazcaidhate, zaktiogadhiyA tatazca zravaNaM nAdasya jjtyde| pazcAdAtmasukhaM khayaM vilasati zrIsAdhakAnA tato, vaivaM zUnyaguhA nivaddhamanasAM muktiH karAbje sthitA // 167 // nAdo'nekavidho'sti zAstravihita. saMzrUyate yogibhirghaSTAnAdasamastathAkhi ninada zahasya vINAravaH / veNUttAlaravazca cakrasadRzaM zAAdi zabdastathA, evaM vindvavalokanAdanumuhurnAda samutpadyate // 16 // yogAmRtasya pAnena, nAdasya zravaNAtpuna / vindudarzanato yogI, jarAmaraNavarjita. // 169 // nAdAnande samutpanne, vindurgANatamo bhavet / nAdasya cAvizeSeNa, jAyate zravaNaM muhuH // 170 // ghanagarjanato'nyUnaM, zrUyate garjanaM bahu / divyanAdaprabhAve NA'pyante yogI pralIyate // 171 // nAde dhvanyanubhavasya, sarvAdhikyena vardhanam / tadA syAtsAdhakajano, bhramaNe calane tathA // 172 // upavizyAsane caivaM, sthita sarvakriyAsu ca / nAdAnubhavamevAsti, nAnyo bhAti vizeSataH // 173 // nAdAnubhavato loke, samItasya pracAraka / yogibhizca kRto'jana, yathA nAda. priyaMkara // 174 // muJcanti rodanaM vAlA., krodha mumbanti pannagA / mRgA prANAn vimuzyanti, nAsti nAdasamo rasaH // 175 // sAdhakAnA tathA loke, saGgIto'tipriyakara. / ata saGgItagAnena, manodhRtvA sadaikatAm / sAdhaka pravrajeccAne, zanainUnaM prayAsata // 176 // vastuto nAdo vAhyo'bhUtsaGgItasya prasAdhane / vAhyanAdasya dvAreNA'bhyantaro nAdamelanAt // prAptuM ca zakyate yogI, nAtra kArya vicAraNam / yadA sAdhakajano nAdairvRddhimeti tathAgrata // 178 // tadA tasya ca yatrA'bhUnAdo'nubhavameva hi / tadA bhramaraguhAyA tu, zaGkhAkAra pratIyate // 179 // tadUrva premabhAvena, caika zuddha pradRzyate / tasya zikharamadhye tu, mahAneko virAjate // 180 // tatazthoI pazyedramarasuguhA yana ravita , zazAGkAdagneo'tyadhika bahutejo'sti vitatam / tadA vindo dazravaNavilaya yAtyanudinaM, sadA yogI lIno bhavati nitarA yatra sukhata // 181 // tasya cAnubhavaM nityaM, kuryAdyogI vizeSata / prakAzakapadArtho'ya, vartulAkAra iSyate // 182 // agho mukhAtapatreNa, samaM sambhrAjate yata / chatrAkAramidaM tadvatsahasradalasavRtam // 183 // siddhizilArUpake'nA'jarAmaraNacakrake / ziro'prabhAgalokasya, cAgrabhAgoparisthitam // 184 // ajarAmaracakre'tra, vRttilInAdanantaram / sAdhakAnAmakhaNDa cA'. -
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ 352 - - - viirstutiH|' laukikAnandameva ca // 185 // yogino'nubhavantItthaM, varddhate tadaharnizam / yatra ' yogAtmano lInA, bhavantyadhikato muhuH // 186 // apUrvA''nandasandohA'nubhavo varddhate svayam / AzarIre (akhile) svayaM tasya, prasAro jAyate'sakRta // 187 // arthAdAnandasandohaH, svayaM sarvAGgake'sakRt / alaukikA''nandarUpaM, khayaM sphUrtyA vibhAvyate // 188 // avasthayA'nayA yo hi, rUpaM sAdhakasaMjJakam / / vihAya yogI siddhazca, videho'pi tathA puna // 189 // mahAtmA jIvanamuktaH, / kathyate yogavittamaiH / mahAtmanazcedRzasya, dehAdRSTiryadA sthale // 190 // yatra / yatra prasarati, tatra tatrA'pyalaukikam / divyAnandAnubhavanaM, karoti sAdhakottamaH / // 191 // janapade jale sthale, tathA vasumatA sthale / rAjasthale pazumaye, gaga- nAdisukhasthale // . 192 // etatsthAneSu sAdhUnAM, dRSTiAti mahAtmanAm / tatra tatra sthale nityamAnandAnubhavAtmakam // 193 // sarvatrA'medadRSTyA ca, tathA'. nubhavataH sadA / dvaitabhAvasya bhrAntezca, jAte'bhAve sa kathyate // 194 // tAdRzo / vItarAgazca, yogI bhavati nizcalaH / kRtakRtyo'pi siddhazca, jAyata AtmavatsalaH // 195 // yoginAmIdRzAnA ca, darzanaM lokapAvanam / kurute satataM yogAdage; caiva nizamyatAm // 196 // yathA'bhyantaravRttInA, dvAreNApi prayogake / sambandhe jJAyate tadvadRSTyA sa vAhyabhAgata // 197 // nAmeruparibhAge ca, sthApanIyo vizeSata. / yadA tatra prayAse tu, cakSuSo nAbhimadhyage // 198 // atyujvalatamaM tejo, dRzyate cAnurUpata / tadA nAbhigatA dRSTiM, vihAya vakSasormuhuH / sthApanIyA prayatnena, madhyabhAge subhAvata. // 199 // tattejo nAsikArandhe, sthApanIyaM ca dhyAnataH / nAsikArAtrikuTyAM tu, tato bhramaragahare // 200 // ajarAmaracakrasya, siddhA. siddhazilAsu ca / tato'pyanubhave gacchettanmArge ca pravartate // 201 // bhakkerevaM mahatvaM ca, sAdhanaM janyate param / bhaktyA cotpadyate prema, tenaivAtmA pradRzyate // 202 // kasyacicchAstratatvastha lokopari vicAraNam / kurvankurvazca gambhIrAzayaM . cottIryate puna // 202 // tadvArAgratazcApIha vardhate tannizAmaya / ekAsti rItirIdRzI, yana padmAsane sthita. // 203 // vicArayati yatkiJcittaTe sthitvA prapA zyatu / parantu nAvarodhavyo, vicAro yogasAdhane // 204 // abhyAsavalamAsAdya, khayaM zAntirbhavetpuna. 1. vicAradhArA cAtyantamekadaiva prazAmyati // 205 // vicArazAntitaH pazcAtsAdhakAnAmalaukikam / AnandAnubhavo yAti, tato'khila bhavopari // 206 // premadRSTivizAlA syAdbhAvaM sarvatra sadRzam / sthApayatyevaM yogAtmA,
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 353 svayaM svasminprajAyate // 207 // bhAvanodayate zazvasiddheSu premavardhinI / yadA yadA prayAsazca, vardhate ca tadA tdaa| Abhyantare vizeSeNAnandasya jAgRtirbhavet // 208 // mUlAdhAra samudghATya,, cakraM cakrAntaraM nayet / nAbhyA vakSaHsthale kaNThe, trikuttyaamlighre-|| 209 // zikharasthaguhAnte ca, brahmarandhre melayet / bhitvaivaM brahmarandhaM ca, yogI nirvANatA vrajet // 210 // na yetAvanmAnaM, hi, pratyuta vAhyatopi vA / AnandasyaivAnubhavo, jAyate nu kSaNaM puna. // 211 // pUrNAnandamayazcAnte, bhUtvA sarvatra bhAvanA / Izvare sthApayennityaM, bhUtvA premaprayogata // 212 // pazyedahArnaza nityaM, mahAnando vikAsane / vItarAgasato yAti, vijJeyaM yogavittamai // 213 // pUrvokaprakAreNa, pramANamanusArataH / sAdhakArtha khalpamayI, prakriyA kathitArthibhiH // 214 // eva vicArakaraNAtathoktasya prakArata / bhavedalabhyalAbhazca, mananAtsmaraNAdapi // 215 // tathA'parimitaM cetyaM, sAmarthya labhate muhuH / atyanto yogaviSayo, vizAlo gahanastathA // 216 // vinA gurupadadhyAnAnna kazcidyogasAdhaka / yogaM zikSayituM yogI, na bhavadyogavittamam // 217 // yogazcaturvidha. proto, munibhistttvdrshibhi.| haThayogo mantrayogo, layayogastathaiva ca // rAjayoga iti khyAtazcaturdhA yogasAdhane // 218 // yamo niyamazvAsanaM, prANAyAmastathA puna. / pratyAhAro dhAraNA ca, dhyAnaM caiva samAdhikaH // 219 // sa cetyaSTAGgayogo'sti, vijJeyo munibhirmudaa| tatrAstyapekSA caikasya, uttarottarataH pRthak // 220 // prANAyAmo bahuvidho, dRzyate yogazAstrake / tadavAntaramedazva, kathyate zAstrasammataH // 221 // parantu tatra mukhyo'sti, pUraka. kumbhkstthaa| recako bhastrikAdyasti, prANAyAmopayogakam // 222 // prANAyAmasahAyArtha, netidhautizca naulikA / vasti kapAlabhAtizca, gajakarNItyAdirasti ca // 223 // prakriyA haThayogasya, vanya santi pRthak pRthak / nAsikArandhrataH sUtraM, pravezAntarvahi puna // 224 // mukhAni sArayedvAyaM, neti.. sA kIryate vudhai / vastramuttArya jaThare, malaM nissAra* yedvahi // 225 // dhauti kriyA ca kathitA, yoge saahaayykaarinnii| bhrAmagitvA nalaM yogI, nityaMprati muhurmuhu.|| nolikriyeyaM samprokA, yogAbhyAsavizAradaiH // 226 // gudAsthAnagataM tadvanmalaM sammAyedvahiH / vastIkriyeti vijJeyA, yogasiddhikarI matA // 227 // kapAlabhAtirvijJeyA, gajakarNI tathaiva ca / haThayoge kriyAzcaitA, yogavidbhirnidarzitA // 228 // khecaryekA mahAmudrA, sarvamudottamA vIra. 23
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ 354 . vIrastutiH / mtaa| tathA vandhatrayaM proktaM, yogasAdhanakarmaNi // 229 // khecarIti mahAmudrA mahAvandhakarI tthaa| vajramudreti vinazca, mudrIH proktAH saMsAdhakaiH // 230 / tAzca mudrA mahAyogI, gurudevaprasAdata. / jJAtuM zaknoti yogAtto, nAnyathA sidhyati sphuTam // 231 // prANAyAmavicAro'pi, varNyate'nubhavAnmudA / vastUnImAni yoge'smin , jJAtavyAni vizeSataH // 232 // ato mahAtmanAmante, sthitvaM zikSAdikA. kriyaaH| sasAre yogato nAnya , paMthA mokSAya vidyate // 233 / yo yogaM kurute nityaM, sa yAti paramAspadam / nirbhayaM karmabandhA mucyate nAtra saMzayaH // 234 / ityupadezAnusAreNa, jJAtavyaM mokSakAkSibhiH ' atrAneke janAH kAle, vahUpAyakarA bhave // 335 // , dRzyante ca. tathA'nte'pi kathaM teSAM sukhodaya / supuNyarUpaM tairutaM, bIjaM pUrva, tatazca ha // 236 // sukhA. tmakaM phalaM zazva_jante tena jJAyatAm / parantvadya ca jIvebhyo, datvA duHkhaM nira ntaram // 237 // vapanti dukhavIjaM te, bhaviSyanti sukhetarA / phalaM duHkha. mayaM teSAmante syAnnAtra saMzayaH // 238 // itthaM yazca sukhI bhUtvA, pApiSTho'pi bhave bhavAt / pApAnuvandhipuNyAtmA, jJAyatAM jagatItale // 239 // tadatra vartate hetuH, pUrvapuNyaprasaGgataH / jAyante sukhinaH pazcAdduHkhino'pi bhavantyadaH // 240 // vartamAne pApayogAtpApino'pi tataH param / dRzyante sukhino'pyevaM, jJAtavyaM tatva. nizcayaiH / / 241 // dharmAtmAno janA. kecitsanti loke sukhaarthin.| kiyanto dukhabhokAraH, pApapuJjaprabhAvataH // 242 // kiyantazca sukhAkArAH, punnyodyprbhaavtH| evaM duHkhasamAptau ca, sukhodakaH prajAyate // sukhabhogasamAptau tu, du:khodarka prapadyate // 243 // ataste sukhinazcAne, bhaviSyanti narAstataH / IdRzAnmanujAna zAstre, puNyAnuvandhipApinaH // 244 // kathayanti jagatyasminpUrvapApaprabhAvata / muMjanti te'dya pApaughaM, vartamAne tathA puna. / / 245 // puNyodayavazAtta ca, bhaviSye sukhabhoginaH / jJAtavyaM du.khabhoktRNAM, tathA sukhabhujAM bhuvi // 246 // tataH kiM kathayantvadya, vartamAne ca pApinaH / bhaviSye'pi tathA santi, niyamo'pyasti kimIza. // niyamo'pyetAdRzazvApi, janAzca bahavo bhuvi / pUrvapApavalAdana, du.khitA jIvadu khadAH // 247 // te'pyagrajanmanyante ca, dukhino manujAH punaH / tathezajanAnAntu, kA sajJeti vadantu naH // 248 // pApAMnurvandhipApino, jJAtavyaM zAstramAnataH / pUrvajanmArjitAnAM ca, duHkhAnAM bhoginoI.' dhunA // 249 // idAnIM kurute pApaM, tadbhokA'gre 'bhaviSyati / kiMvaitAdRzo niyamaH, zAstre'pyasti pramANataH // vartamAne sukhaM bhuMphe, bhaviSye'pi punaH sukham
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 355 // 250 // yogo'nagho mahattatvaprApako'styamaranumaH / / tasya sevanamAtreNa, yAti yogI parampadam // 251 // bhavituM zakyate cetyaM, bhUtakAle ca ye nraaH| prANinA sukhadAtAro, bandhayitvA'tipuNyakam // 252 // tenAtra sukhasampannAH, puNyamevAzrayanti te / bhaviSye'pi punastadvatpuNyasyaivAnuvandhanam // 253 // etA. dRzajanasyAtra, zAsne puNyAnubandhakRt / puNyavAnkathyate loke, pUrvapuNyaprabhAvata: // 254 // sukhI bhUtvA sa cedAnIM, vartamAne karoti cet / puNyaM bhaviSyakAle'pi, pazcAdapi sukhI bhavet // 255 // karmaNA catuSTayaM cetthamanuvandhaM bhavatyadaH / viheMyazcAnuvandhArtho, vandhanaM zAstrasammatam // 256 // bhuMke ca tatphalamaye, shubhaashubhaanuvndhnaiH| astyevaM ca sukhIdAnImazubhena ca duHkhabhAk // 257 // pApAnuvandhipApazca, pApAnuvandhipuNyakRt / puNyAnubandhipApazca, puNyAnu. bandhipuNyavAn // 258 // caturviSaM suvijJeyamanuvandhasya sAdhakaiH / samaye'tra sukhaM pazcAdapre'pi sukhaprApaNam // 259 // ityaM karmaphalaM du khamathavA sukhasaM. bhava. / parantvavyAdhimokSasya, sukhasyApi kadAcana // 260 // samAptinaM bhavezcaivamadhyAtmikasukhAptaye / kAyike sukhabhogazca, heyaM sarvatra sarvadA // 261 // arthAccapuNyapApAnAM, kSayaM nItvA''tmarUpake / sthAtavyo manasA'pre ca, kIdRzo'pyanuvandhanam [na vandhanIyo heyazca, nayavidbhirihocyate ] // 262 // yattAlumUlAtnavate'mRtaM hi, yogI janastatpivati pradhyAnAt / tenaiva tRptizca tathA vimuktiH, saJjAyate yogijanasya nityam // 263 // bandhavyo'styanubandhazcetpuNyasyaivAnuvandhanam / pApAnuvandhaM no kuryAddhaya evAsti sarvadA // 264 // kuta. puNyAnubandhasya, balAdevaM phalaM bhavet / yata. syAtkarmanirjarA, na punaH karmasambhavaH // 265 // svatatratAyAzcaitaddhi, dvitIyaM dvAramiSyate / jJAtvaivaM ca vivekena, sAghyo yogazca sAdhakaiH // 266 // yogAnnAstyapara: kazcinmuktisiddhikaro'dhunA / tasmAdyogamupAzritya, yAti yogI parampadam // 267 // yoga. kalpatarurvipattitaraNirajJAnanAzodyato, yena syAca jarA'pamRtyuharaNaM yogArthinAM duHkhhaa| vRttiH syAdacalA''tmani pravitate yasmAtparA nirmalA, yoge nirmalacetasAM hRdi muhurmunizca vA bhrAjate // 268 // yogo hi nirmalAdarzo, yatrAtmA ca prdRshyte| lokakhAntargata vastu, nizAmaya gurormukhAt // // 269 // iti vIrayogataraGgaH samAptaH // -
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ 356 : - viirstutiH| . . * * bhAvArtha:: pratyeka prANI sukhakI icchA prakaTa karatA haiM, itanA hI . nahIM balki sukhakI prAptike liye aneka upAya karatA haiN| una upAyoMse java vaha saphalIbhUta hotA hai aura ananta sukhako pAtA hai tava vaha sarvathA kRtakRtya huA samajhA jAtA hai / sukhako pAneke liye aneka sAdhanoMmeM dharma sarvato mukhya sAdhana hai| vartamAna samayameM aneka mata, paMtha, vADAvaMdI- sampradAya, saMghAr3A, gaccha, TolA, pArTIvAjI Adi jo dharmake nAmapara calakara amara zahIda banane jA rahI haiM, ve saba sukhake sAdhanase vimukha vanakara apane ziSyoMko sukhakA sAdhana prApta karAne meM asamarthase hI haiN| mAtra apanI sampradAya : aura Toleko nibhAne ke liye amuka amuka kriyAe~ raca DAlI haiN| unhIMko paramparAke anusAra apane ziSyoMko bhI batAte rahate haiM, aura ve ziSya bhI usa paramparAke araghaTTa cakrake anusAra una kriyAoMko unake izArepara nAca. nAcakara karate rahate haiN| aisI sthitimeM jo kvacit kvacit sukhakI icchAvAle prANI haiM unako santoSa nahIM hotaa| santoSa na honese aise bhadrapariNAmavAle jIvoMko sukhake sAdhanake liye khUna pasInA eka karanA par3atA hai| bahuta kucha dhUla khAka ur3Anepara bhI sukhake sacce sAdhana samayapara milate haiM aura nahIM bhI milte| isa prakAra unakI dayanIya sthitipara spaSTa samajhA jA sakatA hai ki sthAyI sukhake vAstavika aura sacce sAdhanoMke pracAra karanekI jagatke liye pUrI AvazyakatA hai| sukhake sAdhanoMmeM yoga savase bhArI aura advitIya camatkArika tathA sarvamAnya sAdhana hai| yadi ina sAdhanoMkA gurugama dvArA upayoga kiyA jAya to avazyameva alpa samayameM sanAtana akhaMDa sukhaMkI prApti ho sakatI hai| yoga eka aisI vastu hai ki vaha apane Apa nahIM sIkhA jA sakatA, ataH kisI mahAtmA, yoganiSTha, Atmavit puruSake dvArA use sIkhanA cAhiye / Ajakala yogI puruSa isa bhAratameM saba jagaha nahIM milate ataH satata prayAsa dvArA yogiyoMkI zodha karanI paDegI, parantu nakalI yogioMse to sAvadhAna hI nahIM balki dUra rahanA cAhiye aura kisI sacce yogIko khojakara sAdhyakI sAdhanA karanI cAhiye / evaM itanA smaraNa rahe ki yogakI sAdhanAke vinA satya sukhako koI bhI nahIM prApta kara sakatA, parantu vaha satya sukha , apane pAsa aura apanI AtmAmeM hI hai, aura yoga - antardRSTike abhyAsa dvArA use vatA
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 357 sakatA hai| jisa manuSyako sanAtana sukha abhISTa ho use yogakI sAdhanAmeM laganA caahiye| yoga aura yogIkI mahattA vahI hI UMcI hai| zrI gItA bhagavatImeM zrIkRSNacandrane kahA hai ki tapakhibhyo'dhiko yogI, zAnibhyo'pi mto'dhikH| ..' karmibhyazcAdhiko yogI, tasmAdyogI bhavArjuna // - (adhyAya 6, zloka 47)' bhAvArtha-upavAsAdika aneka prakArake lambe-lambe tapa karanevAloMse yogI vaDhA hai| naya, nikSepa, devAdikI AyuSyake bhaMga (mAMge) tathA jIvAdikI sakhyAkI gaNanA karanevAle vAcAla jJAniyoMse bhI yogI vaDA hai, AvazyakAdi kArya karanevAlese bhI yogI bahuta baDA hai| ata. he arjuna ! tU yogI vn| yogayukto vizuddhAtmA, vijitAtmA jitendriyH| sarvabhUtAtmabhUtAtmA, kurvannapi na lipyate // . . (gItA adhyAya 7, zloka 5), bhAvArtha-Atma-vijetA, indriyajit aura saba bhUtoMpara samabhAva rakhanevAlA yogI puruSa karma karanepara bhI niSkarma samajhA jAtA hai| arthAt karma lepase lipta nahIM hotaa| . isI prakAra jaina-darzanameM bhI kahA hai ki "aggaM ca mUlaM vilaM ca virgi ca dhIrepalicchindiyANaM NikammadaMsI // " (AcArAMga) agrakarma aura mUlakarmake bhedako samajha kara viveka dvArA karma karo isa prakAra karma karanepara vaha sAdhaka niSkarmA kahalAtA hai| . . , akammassa vavahAroNa vijai / kammuNA uvAhi jAyai / / (AcArAMga 3-1-3) bhAvArtha-niSkarmake jIvanameM upAdhi yA utpAta nahIM hotA / isI prakAra laukika TIpaTApa aura dikhAva vanAva bhI nahIM hotaa| isakA zarIra mAna yoga kSetrakA vAhana hotA hai, ityaadi| . .
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ 358 .:, viirstutiH| - yaha yoga anAdi , kAlase calA A rahA hai, aura isake Adi pravartaka AdinAtha arthAt Adi tIrthaMkara zrIRSabhadevajI jinarAja ho gaye haiN| unhoMne mano nigrahakA Adeza sarva prathama dekara yaha pharmAyA hai ki adhikatara bahutase jIvoMkA jagatke sanmukha dRSTi dvArA kSoma prApta mana akSubdha hokara AtmAke sammukha pravartita hotA hai, aura vaha fira ananta sukhakA sAkSAtkAra pAkara usakA anubhava karatA hai ataH menakA nirodha karanA hI yoga hai| bhagavAn pataMjaline bhI yogakA yahI lakSaNa batAyA hai| "yogshcittvRttinirodhH|" 'cittavRttikA nirodha karanA yoga hai|'' isa atyuttama yogake pAtra strI puruSa yA cAroM varNake loka haiN| yoga sAdhanAmeM jAti medakI koI AvazyakatA nahIM hai| cANDAla jAti bhI yogI mahAtmA ho sakatA hai| 2500 varSa pUrva harikezI muni jAtike cANDAla the tathApi yogake dvArA mahAtmA padako pA gye| yathA sovAgakulasaMbhUo, guNuttaradharo munni| (uttarAdhyayana) bhAvArtha-cANDAla kulameM janma lenepara bhI harikezI muni ucca guNake dhAraNakaranevAle muni the, punazca / ' * sakkhaM khudIsai tavoviseso, na dIsaI jAI visesu koI / sovAgaputra hariesasAhUM, jasserisA iDDi mhaannubhaagaa|| . (37, uttarAdhyayana 12 "yogakA mahAtmya AkhoM Age pratyakSameM dIkha paDa rahA hai jisameM jAtikI koI AvazyakatA vizeSa nahIM hai| harikezayogI cANDAla jAti hai| parantu isake yoga Rddhike sAmane savakI AMkheM cauMdhiyA gaI haiN|" / __ parantu tAmasa vRttivAloMse yoga sAdhanA nahIM ho sktii| ata. yoga vidyAke jijJAsuoMko ghI, dUdha, tela, prAzuka bhojana Adi sAtvika AhArakA upayoga karanA caahiye| yathA AyuHsatvavalArogyasukhaprItivivardhanAH, rasyAH snigdhAH sthirA hRdyA AhArAH sAtvika priyaaH| (gItA zloka 17, adhyAya 8) rasayukta, cikanA, sthira, hRdya AhAra sAtvika janoMko priya hai, kyoMki inase AyuSya, buddhi, bala, Arogya, sukha aura prItikI vRddhi hotI hai|"
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 359 / parantu adhika miraceM, ati tela, ati khaTAI Adi tAmasI padArthokA upayoga kabhI bhI na karanA cAhiye / isake uparAnta AvazyakatAse adhika na bolakara adhikAMza mauna rahanA caahiye| nikammA vAgvyaya karanese yoga, vekAra A jAtA hai| yoga sAdhanA karanevAle mahAtmA puruSake pAsase yogakI tAlikA sIkhakara usakI sAdhanA karaneke liye ekAnta tathA pavitra vijana pradezameM jAnA cAhiye / pahADa, parvata Adi ekAntapradezake atirikta anya kisI sthAnameM jaisI cAhiye vaisI accho rItise yogakI sAdhanA nahIM kara sktaa| isIliye prAcIna kAlake puruSa aneka pahADoMmeM jahA nAnA sAtvika vanaspati honese tathA vahA aneka mahAtmAbhoMke zuddha raja kaNa honekI smRti rahanese, vAtAvaraNa mI ekAnta aura pavitra rahanese usa sthalapara ekadama zAnta aura acapala mana ho jAtA hai| ataH vaha sthAna unakA manapasada hai| vaDe rAjamahala yA dharma sthAnameM jisa AnandakA khapnameM bhI anubhava na huA ho usa AnandakA anubhava kullu aura zimale tathA haMsa tIrtha ke varphAnI pahADoMmeM jAnese hotA hai| ataH yogIko kisI aise hI prakArakA sthAna pasanda karanA caahiye| yadi kAraNavaza ina sthAnoMpara na jA sake to jahA taka apanI hI vastImeM rahatA ho usake AsapAsa kisI ramaNIka vanaspativAle upavanako cunanA cAhiye, aura vahIM yogAbhyAsa karanA caahiye| dhUlapara vaiThakara yogakI sAdhanA nahIM kI jA sakatI valki baiThaneke liye AsanakI bhI AvazyakatA hai| yogioMke liye darbhAsana atyuttama hai, aura darbhAsanapara kambalAsana vichAnA caahiye| darbhAsana tathA kambalAsanameM sAdhakake zarIrakI vidyutzaktiko TikAye rakhanekI zakti baDI hI uttama hai| isIliye sUtake kapaDepara yogI apane yogAbhyAsakI sAdhanA na kre|| __ bhagavatI Adi sUtroMmeM bhI kaI sthAnopara darbhAsanakA pATha hI diyA gayA hai| yathA "bhasaMthAragaM sNthrittaa|" isIkI puSTike liye uttarAdhyayaname kezI muni aura gautama gaNadhara jahAM milate haiM vahA ve bhAgantuka munikA khAgata "kuza taNANiya" da ke Asanase karate haiN| isase spaSTa siddha hai ki-jaina jAtimeM bhI AdAnapradAnake prasaGgameM pahale sarvatra darbhAsanakA hI rivAja thaa|
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ 360 ... viirstutiH| .. darbhAsanake abhAvameM kaMvalAsana vichAnA cAhiye / darbhAsanake Upara kavalAsana vichAkara usapara padmAsanase mana pasada Asana lagA kara tathA sthira hokara pUrva yA uttarameM mukha karake baiThanA caahiye| sUtroMmeM padmAsana lagAkara pUrvame mukha karanA batAyA hai| "puratthAbhimuhe sapaliyaMkanisaNNe" parthyakAmana yA padmAsanase vaiThakara pUrvameM mukha rakkhe / padmAsana lagAkara vAyeM hAthakI hathelIpara dAhinA hAtha sIdhA rakhakara, kamara, gardana, mastakako eka paMktimeM rakhakara baiThanA cAhiye, aura dAr3hIko haMsalIse cAra tasuke antarapara rahane de / isa Asanase savere, sAMjha yA madhyAhnameM tathA rAtrike pahale aura pichale paharameM satata abhyAsa karanA cAhiye / eka pahara yadi bhArAmase sthira hokara baiTha sake tava samajho ki Asanapara vijaya prAptakara lI gaI hai| Amanapara vijaya pAneke vAda prANa aura zarIra tathA dRSTipara vijaya pAnA cAhiye / parantu Asanapara vijaya pAye vinA yoga siddha nahIM ho sktaa| isake vinA Atma sAkSAtkAra arthAt samyaktvakI prApti nahIM ho sktii| ata-satata prayAsa dvArA gurugamase pAI huI yuktike anusAra Asanapara jaya pA lenA cAhiye / Asanake jayameM yama aura niyamapara jIta prApta karanI caahiye| 'Asanako jItaneke pazcAt sAdhakajana aneka prakArakI kriyAe~ sIkha sakatA hai / parantu Asanako jItakara dRSTiko jItanekI pUrNa AvazyakatA hai| dRSTi jayakA pahalA lakSaNa AkhakA na mIMcanA hai| usase meSonmeSa dRSTi ho jAtI hai| yoga paribhASAmeM ise trATaka kahA jAtA hai| sUtroMmeM bhI meSo. nmeSa rahita honeke kaI jagaha pramANa milate haiN| dRSTiko jItanekeliye yA nATakamudrAko siddhakaranekeliye savere aura sAMjhameM sAdhakako yatheSTa Asanapara baiThakara apanese savA hAyake antara para kisI rUIkI golIko vanAkara rakha denA cAhiye aura usa cane jitanI golIpara dRSTi jamAye rho| amuka samayake anantara AkhameM pAnI aaygaa| AraMmameM AsU Anepara trATaka roka denA caahiye| cAra yA ATha dina taka AsuoMko 'poMchate rahanA cAhiye, aura trATaka Arabha rakhanA cAhiye / prayAsa aisA karanA cAhiye jisase palaka vanda na ho sake, aura isa prayAsamai zAntipUrvaka prati dina vRddhi rakhanA caahiye| jaba eka ghaDIse adhika palakako jIta loge taba
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 361 kaI navIna vAtoMke acaraja sAdhakapuruSa vayaM dekhane lagegA, aura 'jyoM jyoM isase bhI agADI var3hegA tyoM tyoM usa sAdhakako alaukika AnandakI aMza azameM prApti hogii| jyoM jyoM dRSTiko jItatA jAyagA tyoM tyoM usakA mana zAMta hotA jAyagA aura dRSTike jayameM manakA bhI jaya hotA hai| adhikatara AkhakI bhavoMpara dRSTi rakhanA isIliye sUtroMmeM bhI batAyA hai| / "ega poglnividitthi|" 'eka pudgalapara dRSTikI sthApanA kre|" ___ isa prakAra dhyAnakI prakriyAe~ mahAtmA puruSoMke pAsa sIkhanI cAhiye / jaba eka ghaMTA taka dRSTivijayakA abhyAsa ho jAya tadanantara sAdhakako cAhiye ki dinake pahale bhAgameM kisI sundara pahADake zikharapara yA vRkSakI coTIpara dRSTi jamAnA cAhiye / rAtrimeM cAnda yA zukra tathA maMgala tArepara najarako jamAnA caahiye| yaha prayAsa jyoM jyoM vaDhegA tyoM tyoM prakRtike pratyeka padArthakI ora pavitra prema utpanna hogA, aura sRSTike pratyeka aMzameM vItarAgatAkA prakaTIkaraNa hogaa| parantu yaha prayAsa bhI eka ghaMTA taka rakhanA cAhiye isake anantara sRSTike cAhe jisa bhAgapara dRSTi DAloge taba ekadama vaha vahIM sthira ho jAyagI, aura zarIrake kothalemeMse du kha nikala kara bhAgegA, isa kakSApara pahuMcanepara sAdhakako turanta prabhu nAmakA bhAvanA nAmaka jApa parama prema pUrvaka zurU kara denA caahiye| jApameM icchAnumAra zabdoccAra yA 'namo arihaMtANaM' 'japanA cAhiye / parantu kucha samayake pazcAt namo pada Apase Apa uha jAyagA, aura AtmA arhan prabhumeM ekAkAra ho jaaygaa| prati samaya yathAvasara pAkara hilate, calate, uThate, vaiThate, sote, jAgate vaha dhyAna dimAgase na nikala skegaa| sAjha, savere, madhyAnha aura rAtrime yogakI kriyAkA Arambha rakhakara jApa japate rahanA Avazyaka hai| eka orase yoga kriyA dvArA sadbhAvanAkI dRDhatA aura dUsarI orase jApa, ina do sAdhanoMke milanese mana ekadama zAnta ho jaaygaa| kyoMki-"maNo sAhasio bhImo, dutthsso|" manarUpI ghoDA sAhasika aura bhayaMkara duSTa hai| "indiya cavala turaMgo" indriyoMke ghoDe adhika balavAn hote haiM, parantu isa-prayAsase unakI mastI nikala jAtI hai, aura ve zAntimaya ho jAte haiN| isa prakArake sayogoMmeM sAdhakakI viveka dRSTimeM atyanta sUkSmadRSTi ho jAyagI tathA sAtha-sAtha AnandakI vRddhi bhii| yaha sAdhanA santoSa janaka honepara sAdhakako apane yogakI
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ 362 viirstutiH| dizA badala denI cAhiye / arthAt, jo trATaka vahidRSTikA kiyA jAtA thA usake, sthAnapara antardRSTikA trATaka karanA caahiye| prathama zvAsocchvAsameM dRSTi rakhanI caahiye| aura jo, zvAsa vAhara AtA hai , tava 'so' aura andara jAte samaya 'haM' kA kudaratI hI uccAra hotA hai| tava donoM milakara "so'haM" ajapAjApa vinA hI jase hotA rahatA hai usapara dhyAna denA caahiye| arthAt zvAsa jahAse uThatA hai aura jahAM jAkara samA jAtA hai vahA taka usake andara vRtti rakhanI caahiye| isa prayAsase ekadama zAnti hone lagegI, aura antarake AnandameM uttarottara vRddhi hogii| dinarAtameM sAmAnya rItise 21600 zvAsocchvAsa calate haiN| unameMse upayoMga vinAkA eka zvAsa bhI na jAne denA cAhiye / "so'haM" ke jApakA satata prayAsa honeke pazcAt sahajavRtti zvAsameM rahane lagatI hai / AtmAme isa prakAra zvAsakA dhyAna siddha honepara sAdhakako hRdayake madhya bhAgakI vRtti sthira karanekA prayAsa karanA caahiye| / java hRdayakI vRtti sthira hogI tava hRdayameMse alaukikazAntikA srota prakaTa ho jAyagA / jisa zAntikA sAdhakako ava taka isase pahale kisI ke pAsa anubhava nahIM huA thaa| java hRdayakA dhyAna siddha hotA hai tava nAmIke eka dezameM vRttiko sthApana kare / vahAMkI siddhi honepara use punaH hRdayameM le AnA cAhiye, aura vahAse kaMThake madhyameM lA choDe / nAbhi, hRdaya aura kaMThameM zAntikA anubhava honepara manovRttiko trikuTI bhavanameM sthApana kare / trikuTI dhyAnakA prayAsa honepara aura vahAkI sthiravRtti honepara masUrakI dAla jitane eka vindukA sAkSAtkAra hotA hai, aura vaha bindu atizaya camakadAra hotA hai| vinduke darzana honepara sAdhakako apAra Ananda milatA hai / usa nAdabinduke darzana honepara siddhiyAM bhI sAdhakakI sevAmeM upasthita ho jAtI haiN| kapAlameM akhila vizvakI jhAMkI ho jAtI hai| isakA kAraNa yaha hai ki usa sthalapara trikuTImeM gola vinduke darzana hI haiM, aura vaha cAMdakI nizAnI dvArA vindu darzanake rUpameM samajhAyA gayA hai| vindu darzana honepara sAdhakako alaukika jJAnakI prApti hotI hai, aura janma jarA mRtyuke vinAzakI taiyArI ho jAtI hai| vindu darzana hI zaMkarakA (AtmAnaMdakA) tIsarA netra hai / pratyeka AtmA zaMkara hI hai, aura usake samAnatayA do netra to haiM hI, aura tIsarA vindu darzana rUpa jJAnalocana prayAsa dvArA ughaDatA hai, bindu darzanake pazcAt yogIko
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA / mRtyukA bhaya nahIM ho sakatA, aura sAdhakake saMzaya zalyoMkA nAza ho jAtA hai| isIko samajhaneke liye kahA jAtA hai ki zaMkarakA tIsarA netra ughaDa AtA hai / taba saMzaya zalyarUpa vizvakA pralaya ho jAtA hai| trikuTImeM bindu darzana honepara sAdhaka jyoM-jyoM vizeSa prayAsa karatA hai tyoM-tyoM vaha bindu vizeSa prakAzita hone lagatA hai, aura antameM sAdhaka usa vindurme itanA vilIna ho jAtA hai ki usa zAntimeM use nAdakA anubhava hone lagatA hai| tava vindukI apekSA nAdameM vizeSa Ananda Anese bindu gauNa hone lagajAtA hai, aura nAda' vizeSAtivizeSa zravaNagocara hotA hai| nAda bhI aneka tarahakA sunAI paDane lagatA hai, aura vaha cakkI, sitAra, saraMgI aura naubatakhAnese bhI adhika aura utkRSTa hotA hai| meghakI garjanAse bhI adhika garjanA sunAI dene lagatI hai| antameM divya nAdakA anubhava honepara sAdhaka usa nAdameM atyadhika lIna ho jAtA hai / isa dhvanikA anubhava itanA adhika baDha jAtA hai ki sAdhakakI hilane, calane, uThane, baiThane AdikI kriyAoMmeM bhI nAdakA anusandhAna rahA karatA hai| nAdake anubhavase hI jagameM saMgItakA pracAra yogI lokoMne kiyA hai| jisa prakAra nAda sAdhakako priya hai usI bhAti jagatkobhI sagIta priya hai| ataH sagIta (guNagAna) dvArA manako ekAgra banAkara sAdhakajana Age baDha sakate haiN| vAstavameM saMgIta vAhya nAda ho gayA hai, aura isa vAhya nAda dvArA abhyantara nAdako milAkara pAyA jA sakatA hai| sAdhaka java nAdameM aura bhI Age vaDatA hai, taba usako nAdakA anubhava jahA hotA hai vaha bhramara guphAke Upara zaMkuke AkArakI eka polI pratIta hogI, aura usa polake zikharapara eka mahAn prakAzavAle padArthakA anubhava hogaa| yaha prakAzamAna padArtha golAkAra aura ulaTe chatrake AkArakI tarahakA jAna pddegaa| yaha chatrAkAra sahasra dala kamala siddhazilA rUpa ajarAmara cakra zirake agrabhAgameM--lokake agrabhAgapara hai| isa ajarAmara cakrameM vRttike vilIna honepara sAdhakako akhaNDa alaukikamaya AnandakA anubhava vardhamAna rUpa hotA hai| vaha Ananda vaDhatA bhI itanA adhika hai ki sAdhaka yogI usameM ekadama lIna ho jAtA hai, aura alaukika AnandakA anubhava apane usa samasta zarIrameM prApta karatA hai arthAt khayaM jo AnandarUpa hai usa alaukika Ananda svarUpako svayaM sarvAGga anubhava karane
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ 364 vIrastutiH / . " . ... anubhava karatA hai| rAjasthAna, dhanikasthAna, jina jina sthAna lagatA hai / isa avasthAmeM vaha sAdhaka rUpase miTakara siddha, yogI, videhI; mahAtmA jIvanmukta kahalAtA hai / usa yogIkI dRSTi dehase anya sthalapara jahA jahAM jAtI hai vahAM vahA vaha alaukika divya AnandakA anubhava karatA hai / jalasthAna, sthalasthAna, rAjasthAna, dhanikasthAna, pazusthAna, AkAza sthAna Adi jina jina sthAnoMpara usa mahAtmAkI dRSTi hotI hai vahA vahA yaha AnandakA hI anubhava karatA hai| saba jagaha ameda rUpase alaukika anubhava karanese dvaita bhAvakI bhrAti na rahanese vaha vItarAga kahalAtA hai| aisA yogI puruSa hI kRtakRtya aura siddha hai| aise yogIke darzana bhI jagatko pAvana karate haiN| jisa prakAra abhyantaravRtti dvArA hama yogake sambandhameM samajha sake haiN| usI dRSTi se vAharake bhAgameM nAbhike Upara sthApana karanemeM AtA hai, aura java usa prayAsameM nAmi aura cakSuke bIcameM eka camakanevAlI tejakhI lakIra akhaMDarUpase dIkhane lage tava nAbhise dRSTi haTAkara chAtIke madhya bhAgameM sthApana karanI cAhiye, aura vahAM bhI java isI bhAti tejakhI lakIra bhAsane lage tava nAsikAke agrameM sthApana kre| nAsAgrase trikuTImeM, vahAse bhramara guphAmeM hote hue ajarAmara cakrarUpa siddhazilAmeM aura vahAse khAtma-anubhavameM pahu~cA jAtA hai|' ' isa anubhava mArgameM bhakti hai, vaha eka mahAn sAdhana hai, bhaktise prema prakaTa hotA hai, aura premake dvArA bhI AtmAkA sAkSAtkAra ho sakatA hai| kisI zAstrake zlokapara vicAra karate-karate gaMbhIra tahameM utara jAtA hai, aura usake dvArA bhI Age bar3ha sakatA hai| eka aisI bhI rIti hai ki jisameM padmAsanase vaiThakara jo vicAra A unako taTastha vaiThakara dekhA kare, parantu vicAroMko aTakane na de / abhyAsake pravala prayatnase vicAradhArA svayaM ThaMDhI paDane laga jAtI haiM, aura antameM ekadama zAnta ho jAtI hai| vicAroMke zAnta honepara sAdhakako alaukika Ananda hone lagatA hai / tava akhila vizvapara vizAla aura utkRSTa premakI dRSTi ho jAtI hai| samAna bhAva to savameM rakhane lagatA hai| apane ApameM Izvara bhAvakA udaya hone lagatA hai| jyoM-jyoM yaha prayAsa bar3hatA hai, tyoM-tyoM antarameM AnandakI vizeSa jAgRti ho jAyagI / itanA hI nahIM, balki bAhara mI sava jagaha AnandakA hI anubhava hone lagegA / aura antameM vaha pUrNa Anandamaya
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 365 bana jaaygaa| saba jagaha IzvarabhAvako sthApana karatA huA ati premamaya banakara, premakI dRSTise vizvakA dina rAta avalokana karanese sahajAnanda pragaTa hotA hai, aura vaha vItarAga ho jAtA hai| - pahale kahe gaye pramANAnusAra sAdhakoMke liye thoDI sI prakriyAe~ saMkSepameM vatAI gaI haiN| inheM vicArakara tathA usI prakAra manana karanese avazya alabhya lAbha hogaa| tathA aparimita sAmarthya pA skegaa| yogakA viSaya atyanta vizAla aura gahana hai, aura ise gurugamakI sAkSI vinA sIkha bhI nahIM sktaa| haThayoga, maMtrayoga, layayoga aura rAjayoga isa bhAti yoga cAra prakAroM meM vibhakta hai| yama, niyama, Asana, prANAyAma, pratyAhAra, dhAraNA, dhyAna aura samAdhi ye yogake ATha aga hai, aura inameM pratyekako uttarottara ekako ekakI apekSA hai| prANAyAma kaI prakAroMse ho sakatA hai, parantu unameM pUraka, kuMbhaka aura recaka mukhya haiM, bhasrikA Adi prANAyAma bhI upayogI haiN| prANAyAmako sahAyatA deneke liye neti arthAt nAkameMse DorA pirokara mukhadvArase nikAlanA; tathA dhotI arthAt kapaDeko peTameM utArakara malakA nikAlanAH naulI arthAt naloMko ghumAkara phirAnA, vasti yAnI gudAse mala sApha karanA, tathA kapAlabhAti gajakaraNI Adi haThayogakI aneka kriyAe~ hotI haiN| isI prakAra khecarImudrA, mahAvandhamudrA, vajramudrA ityAdi mudrAe~ gurugamake vinA na kara sakaneke kAraNa prANAyAma Adi kI vAteM phira batAI jAya~gI, kyoMki ve vastue~ bhI vizeSa jJeyarUpa haiM / ata. unako mahAtmA puruSoMkI saMgatimeM rahakara sIkhanA cAhiye / yogase baDhakara saMsArameM koI anya vidyA uttama nahIM hai / jo puruSa yogakI sAdhanA kareMge antameM ve paramapadako pAyeMge, aura karmoMse mukta hoNge| ataH unako karmabaMdhake cAra prakAra samajhanA cAhiye jinake ye prameda haiN| karmavandhake 4 prakAra aura duHkha sukha isa samaya bhaneka manuSya nAnA pApa karate dekhe jAte haiM tathApi ve sukhI kyoM haiM ? unhoMne puNyarUpI vIja boye the, isIliye Aja ve unake sukharUpa phaloMko khA rahe haiM, parantu isa samaya anya jIvoMko dukha dekara pApake vIja cote haiM, isase bhaviSyameM isake anantara unake phala unheM dukharUpa hoNge| isa prakAra jo manuSya sukhI hokara bhI pApiSTha hotA hai vaha manuSya
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ 366 . .. viirstutiH| ' . . "pApAnuvaMdhI puNyavAn" samajhA jAtA hai| isIliye ki isa samaya pUrvapuNyake kAraNa sukhI hai aura vartamAn pApake kAraNa bhaviSyameM du:khI hogaa| kitaneka manuSya dharmI hote haiM, acche kArya karate haiM, puNya bhI karate haiM, tathApi du.khita kyoM hai ? ___ isakA kAraNa yaha hai ki pahale una jIvoMne pApa kiye the, ataH varvamAnameM duHkha bhogate haiM, itanepara bhI zubha kArya karate hue isa samaya puNya bAMdha rahe haiM / ataH ve Age sukhI hoNge| aise manuSyoMko zAstra meM 'puNyAnu. baMdhI pApI' kahA hai| isIliye ki bhUtakAlake pApake kAraNa duHkha bhoge rahe haiM, parantu ve vartamAnake puNya kAryake dvArA bhaviSyamai sukha bhogeNge| . ' tava kyA vartamAna kAlameM koI manuSya duHkhako bhogatA ho aura use bhaviSyameM bhI duHkha bhoganA paDe kyA aisA bhI koI niyama hai ? hAM hAM kyoM nahI, bahutase manuSya pUrvake pApake kAraNa isa samaya duHkhoMko bhogate haiM itanepara bhI isa samaya anya jIvoMko duHkha dete haiM to ve agale janmoMmeM bhI dukhI hI hoNge| aise manuSyoMkI zAstrameM kyA saMjJA batAI hai ? ve 'pApAnuvaMdhI pApI' arthAt pUrvajanmameM pApa kiyA thA usakA phala to bhoga rahe haiM, aura isa samaya pApa karate haiM agADI usakA du.kharUpa 'phala bhI bhogeNge| tava kyA yaha bhI ho sakatA hai ki isa samaya sukhI ho aura Age bhI sukhI hI rahe? hAM yaha bhI ho sakatA hai, bhUtakAlameM jIvane anya prANiyoMko sukha dekara puNya vAdhA hai, ve ava sukhI haiM, aura ava puNya bAMdhakara bhaviSyameM bhI sukhoMkA hI upabhoga kreNge| aise puruSako zAstrameM kyA kahA hai ? ise 'puNyAnuvaMdhI puNyavAn' kahA hai, kyoMki pahale puNya karanese ava sukhI hai, aura vartamAnameM puNya karatA hai jisase Age bhI mukha hI paaygaa| sAra-yoM kamAke cAra prakArake anubaMdha hote haiM, 'anubaMdha kA artha vahe baMdha hai jisakA phala Age bhogA jAtA hai| acchA anubaMdha honepara
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA gADI sukhoMkA upabhoga kregaa| azubha anuvaMdha ho to agADI duHkha ganA pddegaa| (1.) 'pApAnubaMdhI pApa' isa samaya du.kha aura pIche bhI du.kha / (2) 'pApAnubaMdhI puNya' isa samaya sukha aura pIche dukha / (3) puNyAnubaMdhI pApa' isa samaya du.khaM aura phira sukha / (4) 'puNyAnubaMdhI puNya' isa samaya sukha aura phira bhI sukha / isa prakArake karmoMse yA to du kha milatA hai yA sukha milatA hai, rantu mokSake avyAvAdha sukha jo ki kabhI samApta nahIM hote, aisA Atmika nsa pAneke artha zArIrika sukhoMkA bhoga choDanA cAhiye / arthAt pApa puNyakA ya karake AtmakharUpameM rahanA sIkhiye, aura kisI bhI prakArakA anubaMdha bAdhanA caahiye| yadi anubaMdha DAlanA ho to puNyakA hI vAghanA caahiye| ApakA anubaMdha to bilkula hI na DAlanA cAhiye kyoMki puNyake anuvaMdhase cha aisA bala prApta karatA hai ki jisase karmoMkA kSaya bhI kara sakatA hai| ||athaa''locnaapusspaanyjlii yogasya puSTaye // vItarAgo'si vijJAnamayo guruvaro'si tvam / guNAgAro'si deveza ! dA bhavyAvane rata // 1 // ityaM te smaraNAnityaM, narA yAnti bhvaambudheH| raM sukhena zrIvIra ! nAnyopAyo'sti bhUtale // 2 // zubhA''nandasya kelistvaM, NottamaMgRhaM jina! surAsuranaraistvaM hi, sevyo'syavanimaNDale // 3 // tvadIye raNAmbhoje, matima syAdakAmataH / sarvoccako'si sarvajJo, rakSa saMsAra rpata // 4 // mahodadhi kalAvuddharAdarzastvaM zubhasya ca / AcArasyA'navasthi, saste? khabhakhakaH // 5 // vaidyo lokatrayasyaiva, ratnAkara ! jayo'stu te| pIzo jinavaro'si tvaM, kRpAkara ! dayAnidhe / // 6 // karmanno jAtasarvajJa ! vejJaptima tvayi prabho! vItarAgamayo'si tvaM, durbuddherme nizAmayaM ! // 7 // vejJo'ti he prabho ! dehi, vara cAmayadaM zubham / pitroragre zizu spaSTaM, noccAyati kiM ? punaH // 8 // modAya tasya kiM lIlA, na bhavettvaM vicaary| he na.! khasuvRttaM ca, rItiM caiva svakIyakIm // 9 // namro bhUtvA vayaM prIti, vebho kuru mudA'nizam / bhave'sminnahaM zuddhana, manasA dattavAnnu kim // 10 // dAnaM kiJcitsadAcAro, jJAnaM naiva tapazca me| pavitraM no mano me'laM, kathamArAcaye vibhum // 11 // adyApi vAsanAhAnirna jAtA pudgaleSu ca / bhramAnme
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ 368 ciirstutiH|" ? ; ; bhramaNaM mithyA, saMsArAbdhau dayAnidhe ! - // 12 // krodhAgninA-pradagdho'haM, divA, rAtri zubhAzume / lobhoragena sandaSTo, dehi me jJAnameSajam // 13 // amina mAnagrahagrastazcAjJAnavarzato yaham / jAyate na guro ! jJAnaM, kapaTAvRttacetasaH // 14 // jagatyatra mayA-kiJcinna kRtaM-parahitaM vibho.! zokasAgaramagnasya, sukhaM me syAtkathaM kila // 15 // mAdRzasya narasyAtra, jAtaM janma mudhaiva ca / manyatA pUrtaye zazvajinadeva ! bhavasya ca // 16 // darzanaM ca tvayA dattaM, khamukhasyaiva nirmalam / susthiro bhavatAcitte, madIye jAyate phalam // 17 // AnandarasasaMmane,, na bhavetsatyavartanam / mamAsti- hRdayaM vajrasamaM jAnIhi satpriya ! // 18 // durlabhaM ca mayA prApta, jJAnaratnaM dayAkara ! bhramaNe vahudinA- / ma jAte, na nivRtto bhavo,mama // 19 // naSTaM me-jJAnaranaM ca, sdaa''lsyprbhaavtH| kasyAntikamupAgamya, rAraTImi muhurmuhuH - // 20 // jagato vaJcanAyaiva, vairAgyaM vidhRtaM myaa| hAsyamarthe bhave jAta, dharmalezaM na labdhavAn // 21 // madIye rasanAgre,ca, -vidyA vasati nirmalA / tathApi kalaho nityaM, jJAnAdiguNanAzakaH // 22 // tathApi nigRhItazca, jAto'haM tena me rtiH| hAsye prajalpite caiva, jAyate ca mahAnprabho! // 23 // bhramaNoDDIyate'pyasmin , khagavajIvo hi nityshH| ato'haM cAdhamo loke, sukhaM tyaktaM vicAraya // 24 // sadA'nyAndUSayitvA'haM, manye khamukhanirmalam / paradArAnvilokyaivaM, jAte nene ca vaikale // 25 // paranindAratatvena, cittaM me malinaM guro! kasmAddhitaM bhavenme'dya, na jAtaM vimalaM mana // 26 // guptA vai DAkinI caikA, tathaiko ratipo'rdakaH / matpratijJA tadAyattA, . kadApi na ca tiSThati // 27 // karomi prakaTaM tubhyaM, lajAM khIyA guro'dhunaa| tvayA tu jJAyatA sarva, jagatkarma dayAnidhe ! - // 28 // gurorvacanamatyantaM, mayA tyaktaM ca he prabho! tathA sacchAstravacanaM, mithyA buddhyA hitaM param // 29 // duSkarmanirato nityaM, dussamI ca tathaiva hi / mithyAtvapaGkasaMliptamadhamaM viddhi mAM guro! // 30 // mate zramo na me naSTa iti veda dhiyA guro! tyakaM labdhvA ca tvA deva ! nikhilaM mavakaSTakam // 31 // ajJAnajaM ca me pApaM, dRSTvA'jJAnavazAdaho! hAhAkArastadA jAto'neneti mayi no sukham // 32 // mRgAnIkucadvandve me, lagnaM cakSuraharnizam / yathA dhyAtaM tathA labdhaM, na dhyAtaH zrIjinezvaraH // 33 // kAntAnanaM manohAri, dRssttvaa'kssisukhmedhte| iti tvayi pare lagnaM, mano jAtaM kvacina me // 34 // sacchAstrasya ca siddhAntavidhi "Chen Zhao Ming Tian Ting Si Li Dong Yin Gu BmKe Yin
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 369 zrutvApi no bhayam / saMsAratArakaM zrutvA, jJAtaM no kAraNaM mayA // 35 // khAnasya mayi no bhAso, jAtezca sumanoramaH / guNaughazca mayi svAmin ! vimalA no rateH kalA // 36 // prabhutvaM na ca me jAtaM, khapne'pi dRzyatAM prabho ! tathApi garvasaMvezAtkariSye'haM kathaM hitam // 37 // pratikSaNamAyuhasate, manastApo na yaatysau| duHkhadA ca jarA'vasthA, sampanA viSayAdarAt // 38 // nivartate na cAdyApi, tasmAttvaccheraNAgata / meSajecchA madIyA'sti, dharmavRttau na me matiH // 39 // moharUpagrahAviSTo, na ziSTa. ko'pi cAdhunA / caitanyena samAviSTo, labhate pada. mavyayam // 40 // ityAdyamanyamAno'haM, guro| rakSAM mayi kuru / sanmukhe tvaM madIye hi, sthito dainyavimocakaH // 41 // tathApi dInavAkyAni, zRNomi tava sannidhau / dhikkAraM me dayAgAra ! mudhA me jananaM bhave // 42 // jinasevA kRtA naiva, savidhigRhasevanam / tathA karma kRtaM dharmapAlanaM na kacitkRtam // 43 // dattaM no dAnamatyugraM, na citte smaraNaM tava / kevalaM tvayi salamo, yathAyogya nizAmaya // 44 // nRdehaM durlabhaM prApya, tannAzazca mayA kRtH| yathaikAkI naro'raNye, roravIti mudhA tathA // 45 // pratyakSaphaladAtRtvAddhamma jainaM zubhaM matam / tatra jAtA ca no prItirmadIyA duHkhanAzinI // 46 // mahAmaukhyaM ca me pazya, yato jAtaM bhayaM muhuH / kalpavRkSaM tathA kAmadudhA prApya dvayaM mayA // 47 // sahasA duHkhasamUhaM ca, sahamAnena nAzitam / durlabhaM janma prApyAzu, na mayA sAdhitaM tapaH // 48 // rogaduHkhe niruddha no, dRSTau ca sukhabhogako / iti me paparAdha ca, kSamakha kRpayA guro! // 49 // apamRtyubhayApattinAzArthaM na kRtaM kvacit / kAntAjanasamAsato, dhanAde. saGgraha. kRta. // 50 // kArAgRhasamA nArI, narakAgArakhalagrahA / tatrAsaktamanAzcAhaM, na jinaM dhyAtavAn punaH // 51 // no sAdhitaM ca sAdhutvaM, sadvRttioM dhRtA myaa| atulA nArjitA kIrtirna pareSu dayA kRtA // 52 // paradu kha prahANecchA, tathA dInajane dyaa| khapne'pi nopakArazva, kRtaM na gurusevanam // 53 // ratnakalpaM nRjanmAdigrAmINajanasevayA / maSTaM jAtaM mughA vidvan ! tadrakSakhAdhunA guro! // 54 // vairAgye ca samAyAte, zAstrajJAnaM na jAyate / kopAviSTaM durjanasya, vAkyaM mA soDhumarhasi // 55 // AdhyAtmikI ca vidyA no, nAstyuttamakalA'pi ca / kathaM bhavAbdhe. pAraM ca, gamiSyAmi subodhaya // 56 // bhavAntare cottamaM karma, na kRtaM kiJciduttamam / janmAntare kariSyAmi, nAstyAzA me guro| kila // 55 // jinadevezaM cAha, vIra.24
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ 370 . viirstutiH|" : kaSTaM na syAtkathaM 'na hi| cottamo yo bhavAraNye, naSTaH so'pi prajAyate // 5 // caritraM cAnekavidhaM, kathaM jJeyaM mayA'nagha / madIyamaghamayaM vRttaM, na, guptaM te mahA. prabho! // 59 // jagatrayasvarUpastvaM, - prajAnAsi pramo! dhruvam / mArgadarzayitA tvaM hi, mano'bhiprAyavittathA // 60 // tvatsamo nAsti he nAtha! paro duHkhapraNAzakaH / durAvasthAmahaM prApya, no yAce'nyadbhamAdapi // 61 // arhanbodhAtmakaM jJAnaM, yAce tvatto bhavApaham / zivado jagatAmIza! prArthanaikA prasAdhaya // 62 // sarvaduHkhAntarAyaM ca, hara! jJAnaM pradIyatAm / kasmiMzcidivase citte, samutpannaM yupagurau // 63 // kalakattA'bhidhe ramye, matirme sulabhA bhavet / yato jagajjalAmbhodhe, pAraM yAsyAmi yatnataH // 64 // samitI sajjanAnAM ca, cittavRttaM prmodtH| prakaTaM karomi sarvajJa ! yenApyAlocanA bhavet // 65 // .. yathA cittaprasAdaH syAttathA kuru mahAmate ! zabdajJAnaM na me cAsti, tathA piGgalachandasAm // 66 // haMsakalpo naro yazca, sa. pttheddhitkaamyyaa| vedAvAmRgAkAkhye, vatsare nirmitA tviyam // 67 // vIrastuteraghyAyasya, TIkA ca puSpabhikSuNA / racitA cetthamamalA, vIrasaGghasya tuSTaye // 68 // gururmadIyo'sti phakIracandro, jJAnaM mayA labdhamidaM yatazca / voghaM ca labdhvA sukriyAM karomi, tato'*maratvaM ca bhavetsphuTaM me // 69 // - - - iti zrImazAtaputramahAvIrajainasaGghIyamunizrIphakIra- .. 'candrajicchiSyapuSpabhikSuviracitA'pUrvazAntidA- . ''locanA puSpAjalI smaaptaa| / / / bhagavAn mahAvIrakI vairAgya bhAvanA.... " ho virdez2avAM Aja mahAvIra mahAvIra, haradama ho laboM para dametakarIra mahAvIra / AlamakI jiyA rUhakI tanavIra mahAvIra, adarAkakI jU ilmakI tasavIra mahAvIra / Alamake lie mazarike khurazIdesadAkRta, duniyAkelie matalae isarAre haqIqata // 1 // ika vAra mahAvIra javAM para agara AyA, usa hastie yakatAkA par3A kalvapai saayaa| hara z2opheakIdata kA huA jar3ase saphAyA, jaMge amalI rUhakI hastI se chuddaayaa| kyA nAmathA jisa nAmameM * * mokssmityshyH|
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 371 kudaratakI jhalaka thI, kyA z2Ata thI jisa jAtameM fitaratakI camaka thI // 2 // mahasUsa huA jaba ise darapeza saphara hai, maMz2ila hai kar3I rAhameM gumarAhI kA kA Dara hai| duniyA jise kahate haiM vaha ika khAnae zara hai, mArAma kahAM dardomusIvatakA yaha ghara hai| socA ke yaha kyA hai ke hUM khuda meM bhI isI meM, nAphahamI se mAkhUz2a hUM rAhate talbI meM // 3 // java gaura kiyA hastIe aziyA naz2ara AI, dara asala ajaba saira sarApA naz2ara aaii| baccoMkA gharoMdA sA yaha duniyA naz2ara AI, miTa miTake bhI hotI huI paidA naz2ara aaii| jauharake araz2akA nahIM kucha ThIka ThikAnA, giragaTakI taraha raMga badalatA hai jamAnA // 4 ||besbaatii (anityatA) hara raMgejahAM aslameM bijalIkI camaka hai, jo zakla havedA hai vaha zolekI lapaka hai| guMcoMkI caTaka hai na vahe phUloMkI mahaka hai, ika hastIemohUmakI yoM hI sI jhalaka hai| pala bharameM na vaha zakla na vaha zAna na sUrata, thA vahame naz2ara Akhane dekhI thI jo sUrata // 5 // hara cIz2a ke jisa cIz2apa honekA gumA ho, beharakato bejAna ho yA sAhivejA ho / ika zakla ho takhIra ho hastIkA nizA ho, kamajora ho zahaz2ora ho vAtAvotavAM ho / vaka Ae to phira z2ora kisIkA nahIM calatA, vaha hukmekaz2A hai ke jo TAle nahIM TalatA // 6 // kahate haiM javAnI jise vacapanakI fanA hai, pIrI jise kahate haiM javAnIkI qaz2A hai| hara ahadameM ika lutpha hai hara lutfa judA hai, ika lutfameM sau darda haiM haradarda sivA haiN| phira darda ke rAhata koI kAyama bhI kahIM hai, kyA hai jise "hai" kahie ke hai bhI to nahIM hai // 7 // bepanAhI (azaraNatA) mAdara pidara va durutaro pharz2indo viradAra, yArAne vafAdAra rafIkAna dilAvara / oraga kulAhe mahI sadakAne javAhara, insAnoMkI phaujeM hoM ke devoMkA ho lazkara / honI kamI TalatI nahIM ApahuMce java iMz2Ama, hara subahake dAmanase hai vAvastA yahA zAma // 8 // kamaz2ora ho maz2abUta ho vAzAno asara hoM, muphalisa ho gadA ho koI yA sAhibez2ara ho / jaMgI ho phiragI ho koI razke kamara ho, ho khArenaz2ara savakA ke muMjUra naz2ara ho / vakta AyA to phira noe digara ho nahIM sakatA, yamarAjake paMjese mafara ho nahIM sakatA // 9 // maratA hai pisara vApase rokA nahIM jAtA, mA rotI hai dama beTekA thAmA nahIM jaataa| muMha takate haiM saba yAsase volA nahIM jAtA, bhAIse bhI bhAIko bacAyA nahIM
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ paDhatA havA ho, malA jo honA hai rahagA, jo jimahagA, jisa mAha, sama 372 viirstutiH| " jAtA / tadabIra kisI taraha kisIkI 'nahIM calatI, mauta aisI valA hai ke jo TIle nahIM, TalatI // 10 // sadaqA koI detA hai ke kucha raddevalA ho, par3hatA hai amala koI ke tAsIra duA ho| kahatA hai tabIvose ke kucha aisI devA ho, jhUThA kisI sUratase kahIM hukmakajA ho / honI kI magara koI duA hai na davA hai, jo honA hai Aqhirako vahI hoke rahI hai // 11 // phitaratakA takAz2A hai ke hokara hI rahegA, jo jisane kiyA hai use bhogegA sahegA / kucha Dara nahIM kAphira jo mujhe koI kahegA, jisa rukhape vahA~ jAtA hai dariyA vaha vhegaa| hAmI koI vaMdA hai kisIkA na khudA hai, samaraha hai usI phelakA jo jisane kiyA hai // 12 // az2atarAbe duniyA (saMsAratA) isa para bhI to dila vakphe tamannA va talava hai, rAhata jise kahate haiM mayassara hI vaha kaba hai| ika ArajU sau raMjo musIvatakA savava hai, aura hasarateM lAkhoM haiM phira eka eka gaz2ava hai| vaha kauna hai ? jo zauka kA zedA nahIM hotA, kisa dilameM yahA khUnetamannI nahIM hotA // 13 // muphlisako agara gama hai ke roTI nahIM gharameM, z2aradAra hai mujatara havise daulato jrmeN| ika dardakI takhIra hai ika jauke digarameM, rAhata na ise hai na use ATha paharameM / ika Akha to pharz2andake aramAnameM nama hai, aulAdakI kasaratase kahIM nAkameM dama hai // 14 // ArAma samajhatA hai koI mAlakoM jarako, kandhe lie phiratA hai koI dukhtopisara ko| rotA hai koI phurakRte maMjUranaz2arako, tAmIra karAtA hai koI gumbdodrko| yaha merA hai meM isakA hUM yaha mAna rahA hai, dukha dardake sAmAnako sukha jAna rahA hai / / 15 / / dila zaukase raMjUra hai aura zauka fijUM hai, AkhoMmeM jo nama hai kisI aramAnakA khU hai| rAhata jise kahate haiM vaha ika sabosakU hai, hAla ApanA maMgara pharatetamannI se javU hai| ika ArajU pUrI huI sau karagaI paidA, ArAma kisI zaklase milane nahIM pAtA // 16 // duniyA aura vahama hamadardI (anyatvatA) hara AtmA duniyA akelI hai ajalase, / pAvaMda tanAsukha hai magara. vaMda amaleMse / mara marake kahIM-chuTatI hai yaha kaida hamalase, ika kuztIsI laDatI huI AtI hai ajalase / bImArImeM Ajiz2a rahI daramA talavIse, java maratI hai to pAtI hai dukhajAM valabIse // 17 // saba jhUTe tAlluka haiM galata dAvae ulphata, kahanekI muhabbata hai dikhAvekI riphaakRt| bImArI ho yA
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ yAkAzalAjata maMjara na lAjata saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 373 mauta ho yA daure musIbata, mumakina hI nahIM usameM kisI gaira kI zarakata / muMha takate haiM hairatase madada kara nahIM sakate, mA bApa bhI beTeke lie mara nahIM sakate // 18 // alehadagI beilAyakI aura tanahAI (ekatvatA) ye mahalomakAM hamane jo tAmIra kie haiM, yaha aizakA sAmAna ke dama jisape die haiM / yaha lAlo guhara auroMse jo chIna lie haiM, aulAda ke jisake lie mara-bharake jie haiN| hama jAyeMge ye sAtha na jAyeMge hamAre, ye hamase judA haiM yahIM raha jAya~ge sAre // 19 // yaha rUpa yaha raMga aura yaha nakazA ye khata va khAla, hai nUrake sAce meM DhalA Aine tamasAla / go rUhase makhalUta naz2ara AtA hai filahAla, lekina hai judA jAnase yaha jAnakA jaMjAla / yo AtmA isa paikarekhAkI meM vasA hai, hai AinemeM aksa magara usase judA hai ||20||jhaapaakii aura gilAz2ata [azucitA] yaha paikarekhAkI ke hara ika jisape phidA hai, hara zakhsako maMjUra naz2ara jAM se sivA hai| kucha gozta hai kucha khUna hai valagamase bharA hai, ika z2araphe gilAz2ata hai jo jhillIse DhakA hai / bola aura nijAsatake sivA qhAka nahIM hai, nApAka hai itanA ke kamI pAka nahIM hai // 21 // mazahUre z2amAnA ho jo hune namI se, dila chIna liyA karatA hai jo zaklehasIM se| usake ho koI z2akhma kaTe jisma kahIM se, phavvAraha chuTe pIpakA aura khUkA vahIM se| dekhe na naz2ara cAhanevAloMkI palaTake, makkhIke sivA gaira koI pAsa na phaTake // 22 // Amada-z2arrAte amala [AsravatA] kara dete haiM z2arrAte amala kahako nAcAra, phala deke hI Talate haiM ye bhagayAra sitamagAra / go karma haiM do kismake badakAro nikokAra, honA hI magara inakA hai sada vAise Az2Ara / ika ika nukae rUhape baiThe haiM haz2AroM, uThatA hai agara eka to AjAte haiM lAkhoM // 23 // jo TalatA hai vaha khUba jhalaka apanI dikhAke, gez2o gaz2alo kibase dIvAnA banAke / jaz2abo kazize jaMge amalA hadase vaDhAke, khuda choDatA hai lAkhake phaMdoMmeM phaMsAke / vaMdhatI hai ghohI rUha isa Amadase amalakI, gardiza nahIM miTatI ke yaha hai roz2a az2alakI // 24 // sadavAva [saMvaratA] ava java kamI isa mohakA kucha z2ora ghaTA ho, khuza tAlaIse duzmanejAM jara huA ho| usa vakta koI rahavare huka rAhanumA ho, tava rUhakA kucha hoza ThikAne ho vajA ho jAte hI na de dhyAnako gairoMkI phiz2AmeM, roke ravizeilmako khuda usakI z2iyAmeM // 25 // z2arrAte amalakA iqharAja[nirjarA kAphUra zave kula jhe miTajAe jahAlata, tAvAM
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ 374 vIrastutiH / . ho khUreilma var3he nUresadAkata / kAbU ho havAsoMpe ho dila mahaveriyAz2ata, gupti sumati zIla ho santoSa ho Adata / yaha vAise saragaztagI phira Apa hI Tala / jAe~, z2arrAte amala rUhake nuktoMse nikalajAe~ // 26 // Amada bhI ruke vaMde amala chUTane laga jAe, phaMdese khuleM dAma kuhana TUTane lgjaae| ye moha kI madirAkA ghar3A phUTane lagajAe, khuda AtmA apane hI maz2e lUTane lagajAe / phira apanA tamAzA ho aura apanI hI naz2ara ho, agiyArase agiyArakI soha vatase haz2ara ho // 27 // Alime asavAva [saMsAra] yaha jahA phAnI jise saba kahate haiM saMsAra, chadravya ikaTThe haiM 'yaha ika jAvasada isarAra / phAila koI inakA na koI mAliko sardAra, paidA kamI hote haiM na miTate haiM ye z2inahAra / cha se kamI kama aura sivA ho nahIM sakate, banate haiM vigaDate haiM phanA ho nahIM sakate // 28 // pAMca inameM haiM behoza to ika sAhive adarAka, pAca inameM / makI eka makAM khAlI vakAvAka / cAra inameM judA rahate haiM belausa sadA pAka, . do milate haiM ApasameM to ho jAte haiM nApAka / ika mAdaha ika rUha java ho jAte haiM makhalUta, kholI na khule aisI giraha lagatI hai maz2abUta // 29 // pAca aise ke jinakI koI raMgata hai na sUrata, eka aisA ke hara hisako hai vaha vAise lajjata / kahate haiM use mAdaha saba ahale vasIrata, java rUhase milatA hai to yaha hotI hai hAlata / jAM rUha to vaha jisma hai. aura vaMda amala hai, jo tAire jA ke lie sayyAda ajala hai // 30 // vaha Akha gulAbIsI vaha avarU jo tanI hai, vaha zokha naz2ara jo sare nAvika figanI hai| maMjUra garaz2a savako jo nAjukabadanI hai, hara sUratedilakaza inhIM donoMse banI hai| mahajUva hai ilmo naz2are ruha az2alase, vahakI huI phiratI hai garIva apane amalase // 31 // insAna bhI haivAna bhI aura hUro parIbhI, : yaha najma yaha aphlAka yaha khuzkI bhI tarI bhii| gulazAkha pe aura kohameM hara kAna jarI bhI, jo zaklake hai sAmane khoTI bhI kharI ' bhI, vejAna bhI jIrUha bhI acche ke bure haiM, jalve inhIM do ke haiM ke AMkhoMmeM khuve haiM // 32 // yaha asala hai duniyA kI yaha AlamakI hakIqata, kAvAkameM hai Thosa javAharakI sakUnata, hAM tUla vahuta isakA bahuta isakI hai vusaata, rUhoMke lie hai yahI maidAna ajiiyt| be ilme sahI AtmA kAjiva najarI se, AvAraha va saragaztA hai khuda vekhavarI se // 33 // husUle ilma sahI kI duzvArI [ vodhi durlabha ] AkhoMse kamI jIva dikhAyA nahIM jAtA, kyA AMkha kisI hisase vatAyA nahIM jaataa|
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 375 bezaklako azakAlameM lAyA nahIM jAtA, juz2a kaifaz2amIrI use pAyA nahIM jaataa| inkAra magara rUhakI hastIse khatA hai, hara zaiko faqata ilmane mAlUma kiyA hai // 34 // hozo khirado ilma phakRta rUha kI hai jAta, juja rUha kisI aura ko hAsila nahIM ye bAta / lipaTI hai az2alase jo use baMdakI AphAta, inake hI sababa bahakI huI phiratI hai dina rAta / phira bhI siphte jAta kamI jA nahIM sakatI, be hozako hoza aura khirada A nahIM asakatI // 35 // saba jar3a haiM magara AtmA hai jJAnakA bhaMDAra, jo jJAna hai aura ilma hai cetanakA camatkAra / khuda ilma bhImAlUma kA vAhozo khavaradAra, usa z2AtameM mumakina hI nahIM zarakate agiyAra / pudgalane magara jJAnako AvaraNa kiyA hai, khuda bhUlase apanI ye giraphtAre balA hai // 36 // ika bAra agara bhUla koI isakI miTAde, zalla AinemeM isakI koI usako dikhAde / khuda jAtakA isakI ise dIdAra karAde, yaha vaMda amala kATase phira damameM uddhaade| z2Ayidano muradanakI valA ika AnameM TalajAe, Az2Ada ho jU ilmakI vaMdizase nikala jAe // 37 // duniyA hai ajava cazma phareva AinA khAnA, sau bAra yahA milake chuTA aizo khjaanaa| yAra aise vaphAdAra ke bemislo yagAnA, vaha hunake jisa hunakA muztAka j'maanaa| mila jAyeM yaha AsAna hai duzvAra nahIM hai, muzkala to phakata jAtakA apanI hI yakIM hai // 38 // rUhAniyata yA siphte jAti [dharma ] kahate haiM jise dharma vaha kucha aura nahIM hai, basa jAtakA apanI hI kafata ilmoyakIM hai| lAreva hai isameM na cunA aura cunI hai, saca aisA ke rozana siphte meharemavIM hai| bhaTakI hai jo Apese vahI rUha hai nAzAda, aura suhavate yakajAIse hai gairakI varavAda // 39 // pariNAma yaha rAz2akI sUrata thI jo pAvanda' hayA thI, ava uTha gayA pardA to vahI jalvahanumA thii| go ilma sarIhIkI amI jU na z2iyA thI, lekina varake daharakI tapha sIra to vA thii| dekhA to ina orAka pai yaha sAfa likhA hai, bhUlA hai jo Apeko vaha karmoMse baMdhA hai // 40 // bhagavAn vicAra-bhagavAn mahAvIra the dara asala mahAvIra, mati-zruti-avadhijJAnakI thI' rUhameM tanavIra / par3hate hI yaha samajhe varake daharakI taharIra, hai bhUla khuda apanI savava jillato thkiir| socA ke aba isa mohako nirmUla karUMgA, phira janma na ho jisase vaha cAritra dhruugaa.|| 41 // hU jJAna faqata jJAnakI jU vanake rahUMgA, ,meM hoza hU behoza kA pAvaMda na huuNgaa| Az2Ada hai fitarata merI Az2Ada vanUMgA,
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ 376 . . ., vIrastutiH / .. hUM pAka to aMva gairakI zarakatase vcuuNgaa| vaha jAta hUM rahatA hUM meM jo apanI saphA meM, hai aksafigana cIz2a hara ika merI z2iyA meM // 42 // yaha hai siphte z2Ata miTAI nahIM jAtI, pudgalase kisI taraha davAI nahIM jaatii| sau jaMga lageM phira bhI safAI nahIM jAtI, yaha zAna yaha ejAjanumAI nahIM jaatii| isa para mirI hastImeM hai ika lutfa ika Ananda, aura aisA ke jisakA koI hamasara hai na mAnanda // 43 // thI bhUla ke thA mahave tamAzAe jahA meM, phiratA thA talAzo havisa kAmo z2avAM meM / nAdAna thA jo kaida thA isa vaMdegirA meM, gaphalata thI mamayyaz2a hI na thA sUdo . j'iyaameN| AyA hai jo aba hoza to vehoza na hUMgA, cidrUpa hUM cidrUpa hI meM magana rahUMgA // 44 // asavAvo taAlluka jo vaz2Ahira the kie dUra / dila zarmase majabUra na jaz2avAtase maamuur| thA jAmae uriyAM hI livAse tane puranUra, jo rUpa yathAjAta thA basa thA vahI maMjUra / kahane ko tasavvura thA ahiMsA thI dayA thI, filaasla vaha ika rUha thI aura usameM sifA thI / // 45 // vaha jora jo thA vAde mukhAliphakA rukA thA, tUphAna jo uThA thA az2ala se vo thamA thaa| laharoMme jo thA zora vaha khAmoza huA thA, usa jJAnake sAgarameM karAra AyA huA thaa| sAkina jo huA Ava to Ava AgaI aisI, sAfa usameM 'jhalakane lagI jo cIz2a thI jaisI // 46 // yaha ilma sarIhI thA vasa ika jJAna thA kevala, sUrajasA nikala AyA chuTA karmakA vaadl| hara sUkSma-sthUla hara ika AlA va asfala, zai usameM ayAM thIna thA pardA koI hAyala / sarvajJa hamAdA hue kyA unase chupA thA, jo Alime asvAva meM thA jAna liyA thA // 47 // khuza lahajA sadA eka tane pAkase nikalI, thI rUhakI AvAz2a magara qhAkase nikalI / vaha qhAka bhI behatara kahIM afalAkase nikalI, masajUda jauhara sAhive adarAkase nikalI / sijadaha use insAna bhI karate the mulka mI, 'phitaratakI z2iyA thI vaha hakIqatakI jhalaka thI // 48 // rUhoMkA idhara puNya vacanakA thA ughara joza, khiranelagI java varganA sunanelage saba ghoza / hara rAja ayAM hogayA Ane lagA santoSa, sijademeM jhuke jinno vazara doza sare doza / hA mereM mahAvIra isa AvAz2ake sadake, isa zaklakA mAyala hUM isa aMdAz2ake sadake // 49 // , (phakIra mAyala)
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA - maGgalAcaraNam / sarva eva hi jainAnAM, pramANaM laukiko vidhiH| yatra samyaktvahAnirna, yatra na vratadUSaNam // 1 // ratnatrayapuraskArAH, pazcApi prmesstthinH| bhavyaratnAkarAnandaM, kurvantu bhuvnendvH||2|| [arhan parameSThI] OM nikhilamuvanapativihitaniratizayasapaOparamparasya, parAnapekSyAparyyAyapravRttasamastArthAvalokalocanakevalajJAnasAmrAjyalAJchanapaJcamahAkalyANASTakamahAprAtihAryacatustriMzadatizayavirAjitasya, poDazArdhalakSaNasahasrAMkitadivyadehamAhAtmyasya, dvAdazaguNapramukhamahAmunimanaHpraNidhAnasaMnidhIyamAnaparamezvaraparamasarvajJAdinAmasahasrasya, virahitArirajorahaHkuhakamAvasya, samavasaraNasaro'vatIrNajagajayapuNDarIkakhaNDamArtaNDamaNDalasya, duSpArAjavaMjavIbhAvajalanimajjajantujAtahastAvalambaparamAgamasya, bhaktibharavinataviSTapatrayIpAlamaulimaNipramAmoganabhovijRmbhamANacaraNanakSatranikurumbasya, sarakhatIvaraprasAdacintAmaNerlakSmIlatAniketakalpAnokahasya, kIrtipotikApravardhanikAmadhye nIravIciparicayakhalIkArakAraNAmidhAnapAnamantraprabhAvasya, saubhAgyasaurabhasaMpAdanapArijAtaprasavastabakasya, saurUpyotpattimaNikarikAghaTanavikaTAkArasya, ralatrayapuraHsarasya, bhagavato'hatparameSThino bhUyo bhUyaH smRtiM karomIti svAhA / api ca naroragasurAmbhojavirocanarucizriyam / ArogyAya jinAdhIzaM, karomyarcanagocaram // 1 //
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ ' 378 ' viirstutiH| ' [siddhaparameSThI] OM sahacarasamIcInacAtriyavicAragocarocitahitAhitapravibhAgasya, ata eva paranirapekSatayA khayaMbhuvaH salilAnmutAphalamiva upalAdiva ca kIcanamadevAtmanaH kAraNavizeSopasarpaNavazAdAvirbhUtamakhilabalavilayalabdhAtmakhabhAvamasamasahAyakramamavadhIritAnyasaMnidhivyavadhAnamanavadhimayanasAdhyamavasitAtizayasImAnamAtmasvarUpaikanibandhanamantaHprakAzamadhyAsitavantamanantadarzanavaizadyavizeSasAkSAtkRtasakalavastusarvakhamanavasAnasukhasrotasamarpayantavIryamacAkSuSasUkSmAvabhAsamasadRzAbhinivezAvagAhamalaghuvyapadezamapagatabAdhAparAkArasaMkramamativizuddhakhabhAvatayA, nivRttAzeSazArIradvAratayA ca, manAGmuktapUrvAvasthAntaramarUparasagandhazabdasparzamazeSamuvamAziraHzekharAyamANapadavizvaMbharamupa-7 zAntasakalasaMsAradoSaprasaraM, paramAtmAnamupeyuSo guruNApi pratipannagurubhAvasya ratnatrayapuraHsarasya bhagavataH siddhaparameSThino bhUyo bhUyaH smRti karomIti khAhA, api ca. . . pratnakarmavinirmuktAnUnakarmavivarjitAn / . ' ___yatnataH saMstuve siddhAn , ratnatrayamahIyasaH // 2 // [AcAryaparameSThI] OM pUjyatamasya udigetotadikulazIlaguruparamparopAtasamastaitiharahasyasArasya, adhyayanAdhyAyaviniyogavinayaniyamopanayanAdikriyAkANDaniSNAtacittasya cAturvarNyasaMghapravardhanAdhuraMdharasya, dvividhAtmadharmAvabodhanavidhUtaihikavyapekSAsambandhasya, sakalavarNAzramasamayasamAcAravicArocitavacanaprapaJcamarIcividalitanikhilajanatAravindanImithyAtvamohAndhakArapaTalasya jJAnatapaHprabhAvaprakAzitajinazAsanasya ziSyasampadAzeSamiva bhuvanamuddhartumudyatasya bhgvNto| ralatrayasya puraHsarasthAcAryaparameSThino bhUyo bhUyaH smRtiM karomIti svAhA / api ca
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 379 vicArya srvmaitihymaacaarykmupeyussH|| / ' AcAryavAna mi, saJcArya hRdayAmbuje // 1 // [upAdhyAyaparameSThI] OM zrImadbhagavadarhadvadanAravindavinirgatadvAdazAMgacaturdazapUrvaprakIrNavistIrNazrutapArAvArapAraGgamasya, apArasamparAyAraNyavinirgamAnupasargamArgaNaniratavineyajanazaraNyasya durantaikAntavAdamadamaSImalinaparavAdikarikaNThIravotkaNThakaNThAravAyamANapramANanayanikSepAnuyogavAgvyatikarasya, zravaNagrahaNAvagAhanAvadhAraNaprayogavAgmitvakavitvagamikazaktivismApitatritatanaranilimpAmbaracaracakravartisIma-: ntaprItaparyyastotsasraksaurabhAdhivAsitapAdapIThopakaNThasya vratavidhAnavayahRdayasya bhagavato ratnatrayapuraHsarasya upAdhyAyaparameSThino bhUyo bhUyaH smRti karomIti khAhA / api ca apAstaikAntavAdIndrAnaparAgamapAragAn / : upAdhyAyAnupAsehamupAyAya zrutAptaye // 1 // . [sarvasAdhuparameSThI] OM viditaveditavyasya bAhyAbhyantarAcaraNakaraNatrayavizuddhitripathagApagApravAhanirmUlitamanojakujakuTumbADambarasya amarAmbaracaranitambinIkadambanadaprAdurbhUtamadanamadamakarandadurdinavino-, dAravindacandrAyamANoditoditavratavAtApahasitArvAcIyakAmanacaritracyutaviraJcivirocanAdivaikhAnasarasasya, anekazastribhuvanakSobhavidhAyimirma nogocarAticarairAzcaryyaprabhAvabhUmibhiranavadhAritavidhAnastaistairmUlottaraguNa___ AmaNImistapaHprArambhaiH sakalaihike sukhasAmrAjyavarapradAnAvahitAyAtAva vIritavisitopanatavanadevatAlakAlikulavilupyamAnacaraNasarasiruhaparAgasya nirvANapathaniSThitAtmano ratnatrayasya puraHsarasya bhagavato loke sarvasAdhuparameSThino bhUyo bhUyaH smRti karomIti khAhA / bhapi ca-- pA - -
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ 380 viirstutiH| . . bodhApagApravAheNa, vidhyaataangvhnyH| vidhyArAdhyAghrayaH santu, sAdhyabodhAya sAdhavaH // 1 // ., [samyagdarzanam ] OM jinajinAgamajinadharmajinoktajIvAditatvAvadhAraNadvayavijRmmitaniratizayAbhinivezAdhiSThAnAsu, prakAzitazaM- . kAprAkAmyAvahAdanakumatArtizalyoddhArAsu, prazamasaMvegAnukampA''stikyastaMbhasaMbhRtAsu, sthitikaraNopagRhanavAtsalyaprabhAvanopacaritotsavasamaryAsu, anekatridazavizeSanirmApitabhUmikAsu, sukRtacetaHprAsAdaparamparAsu kRtakrIDAvihAramapi ca, yannisargAnmahAmunimanaHpayodhiparinitamazeSabharatairAvatavidehavarSadharacakravarticUDAmaNikuladaivataM, amarezvaramatidevatAvataMsakalpavallIpallavaM, ambaracaralokahRdayaikamaNDanaM, apavarga purapravezAgaNyapaNyAtmasAtkaraNasatyaMkAraM, anullaGghayadurghanaghaTAdurdinepvapi jantuSu, jyotirlokAdigatigartapAtanamakANDamedanamAmananti manISiNastasya saMsArapAdapocchedaprathamakAraNasya sakalamaMgalavidhAyinaH paJcaparameSThipuraHsarasya bhagavataH samyagdarzanaratnasya punaH punaH zuddhi karomIti khaahaa| api ca muktilakSmIlatAmUlaM, yuktizrIvallarIvanam / bhaktito'hAmi samyaktvaM, bhukticintAmaNipradam // 1 // [samyagjJAnaratnam ] OM yannikhilamuvanatArtIyalocanaM, AtmahitAhitavivekayAthAsyAvavodhasamAsAditasamIcInabhAvaM, adhigamasamyaktvaratnotpattisthAnaM, akhilAkhapi dazAsu kSetrajJakhabhAvasAmrAjyaparamalAJchanaM, api ca yasminnidAnImapi nadIsnAtacetomiH samyagupAhitopayogasamArjane ghumaNimaNidarpaNa iva sAkSAdbhavanti te te bhAvakasampratyayAH khabhAvakSetrasamrayaviprakarSiNo'pi bhAvAstasyAtmalAmanivandhabhraya
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 381 hetuvihitavicitrapariNatibhiH, matizrutAvadhimanaHparyAyakevalaiH paJcatayImavasthAmavagAhamAnasya sakalamaGgalavidhAyinaH paJcaparameSThipurasarasya bhagavataH samyagjJAnaratnasya paunaHpunyenAdaraNaM karomIti svaahaa| api ca netraM hitAhitAloke, sUtraM dhIsaudhasAdhane / pAtraM pUjAvidheH kurve, kSetraM lakSmyAH samAgame // 1 // ' [samyakcaritram ] OM yatsakalalokAlokAvalokanapratibandha kAndhakAravidhvaMsanaM, anavadyavidyAmandAkinIdharaM, azeSasatvotsavAnandacandrodayaM, akhilabataguptisamitilatArAmapuSpAkarasamayaM, analpaphalapradAyitaruHkalpadrumaprasavabhUmimasmayopazamasaumanasyavRttidhairyapradhAnairanu-- SThIyamAnamuzanti saddhImanAH paramapadaprApteH prathamamiva sopAnaM, tasya paJcatayAtmanaH sarvakriyopazamAnizapAvanasya, sakalamaGgalavidhAyinaH paJcaparameSThipuraHsarasya bhagavataH samyakcaritraratasya samyagavadhAraNaM karomIti vAhA / api ca dharmayoginarendrasya, karmavairijayArjane / zarmakRtsarvatatvAnAM, dharmadhIvRttamAzraye // 1 // jinasiddhasaridezakasAdhuzraddhAnavodharanAnAm / ' kRtvASTatayIM smRti vidadhAmi tataH stavaM yuktyA // 2 // atha mamAkrandanakAvyam / - - zrImadvandyapadAravindayugalo dhyAnaikavedyo'sti yo, 'vyAptaM yena carAcarAtmakamidaM kSIraM yathA'sarpiSA / yadbhAsA taraNirvibhAti dahanazcendurnizAndhApahastaM vande manasA girA ca zirasA jaineDyamIzaM jinam
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ 382 viirstutiH| // 1 // saMsAroraMgavainateyasadRzo vijJAnakozAlayaH, kalpadrujinATavezca hutabhuga jvAlAjaTAlAvRtaH / vIjaM dharmatarozca vizvajaladhau poto. 'sti yassevinAM, dhyeyastaM munayo bhajantu nitarAmAnandakandAlayam // 2 // paJcaklezanirAsavAsaramaNivijJAnavArAmbudhirbhavyAbhISTazataprapUraNavidhau caitanyacintAmaNiH / sajjainepsitasAdhubhaktinalinIvyAklezahetUdayaH, so'smAkaM kurutAtkaSAyazamanaM zrImAjinendraH prabhuH // 3 // jainA bhikSuvarAH ! pitA'sti paramo'ssAkaM hi vIro jino, yo dIpotsavasaMjJake zubhadine nirvANatAmAptavAn / yo'nte no nigamAgamAdijanitajJAnAtmake cakSuSI, prAdAtsaMyamino vidhAya sukhadaM dhyAyantvatastaM vibhum // 4 // dharmajJAnacaritrasaMyamatapoyogAGgabhAvAnadAt, yo no jainamatAvarodhanakarapradhvaMsanArtha vibhuH / hitvA taoNzca vayaM bhavAbdhipatitAH kiJcinna kartuM kSamAstasmAduktavidhau samAhitadhiyo yatnaM ca kurmo muhuH // 5 // mAyAjAlamapAsya cAtmani manassaMghIyate yogibhiryogAbhyAsatapo'parigrahavalAtsatsaGgateH saMvarAt / te vighnA jinapAdapadmarajasaH sevAnuraktasya ca, tasmAttAn parihatya caikyakaraNe cetassamAdhIyatAm // 6 // cakre dvAdazadhA tapovalamado datvA tapasyAnvitAn , dvArA guptadhiyA vivekapaTavo jAtA viraktA yataH / zIlAdenilayAzca cetanaguNairAtmIyabhAvAzrayAstasmAdAtmavicAraNaM munivarA hyaSTAGgasiddhipradam / / 7 / / syAdvAdo viduSAM hitAya gadito'nekAntavAdastathA, siddhAntapratipAdanaM matabhidAM yenAkSayaM jAyate / sarva tacca vihAya mohajaladhau manA vayaM dustare, rAgadveSajhaSAkule ca munayo bhavyaM kuto no bhavet // 8 // mAyAnirmitazokasAraviSaye vairAgyamevAbhayaM, : 1 mithyA'vratakaSAyapramattAzubhayogAsavAdayaH /
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 383 datvA nazca mahAvratAdiniyamAnaSTapravAkyA~stathA / saMsAre, jinadevadharmataraNiM prAdAdatho saMyamAn , taM sAdhu sukhasAgaraM pratipadaM dhyAyantvatipremataH // 9 // ahiMsA tathA satyamasteyamAhurmahadbrahmacarya sunirvANahetum / yatastatvabodhassamutpadyate ca, hyato rakSaNIyAzca te mikSuvaryaiH // 10 // yasyAmodhAtmazaktiM prabalaguNagaNai! pravaktuM samarthA, nAsmAka sAdhubodhastadnu ca kathane tatsvarUpasya tatvam / tasya jyotiHpravAhaM prabalaguNakaraM vaktumIzAH kathaMcinno vA ghAtAkhyazaktau matirapi sutarAM nehazI tAdRzI ca // 11 // zrAmajyapratipAlanAya sudhiyA jAtAvatArA vayaM, kAmakrodhavimohalobhamamatAmAnAvarodhAzayAH / cetaH saMghapadAravindayugale jitvendriyagrAmakaM, saMsArAnRtabhogarogazamane vidyAmaye dhAryyatAm // 12 // kAmakrodhavimardanena ca punarlobhaH samutpadyate, tasmAnmohasamudbhavaH smRtiharo vijJAnanAzastataH / pazcAddharmaviparyayo'nRtamayI bhogaiSaNA nAyata, itthaM duHkhamaye vicitraviSaye jIvo'nizaM badhyate // 13 // AdAvindriyanigrahe ca viSayA nazyantyanAyAsataH, kAye cAruparigrahAdizamane jJAnodayo bhAsate / pazcAtkarmasamuccayapraNazana dharme pravRttiH sthirA, tasmAdindriyasaMyame hi munibhizcetaH pradeyaM sadA // 14 // tacchakterAtmayogAtsakalaguNamayaH syAtpratApodayazca, tasyAgre cotthitAyAH pracalati nitarAM varddhamAnAH samastAH / jAte zIle mahatve sakalaguNavidheH supravAhaM niyujya, vIrya cAnte'varodhaM kRtamativimalaM no manaH zAntimatvam // 15 // cittaM me vimalAyataM jinavare laga gurorbhAvanAt , sevAbhAvabalaM ca saMyamavala protkRSTamagre'karot / rakSya 1 samitiguptirUpAn / 2 sAdhusAdhvIzrAvakazrAvikAmaya sghH| 3 shrutmye|
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ 384 . , , viirstutiH| / saMghavalaM pratApasahitaM kArya suvAkyArcanamIrSAzUnyavalaM vighAtakavalaM tatvAtmakaM dhAryatAm // 16 // dhairyeNa kSamayA vibhAnti munayaH kabjaiyathAmbvAzayAH, satyAsatyavimarzanena viSayAsaktaM manaH shaamyti| tacchAnteH sakalendriyANi viSamAcchAmyantyasadbhAvanAt , sAkSAtkArataraM bhaveddhadi punA rUpaM parasyAtmanaH // 17 // dRzyAdRzyabhidApavAraNakare lolAyuSazcetasA, sautrAH saccaritAmRtAdivilasacchAstrAzraye sthIyatAm / cArvAcAravicArasArapaTavo yenAkhilA'mISTadA, tasmin jJAnamaye jagatyanudinaM satsaMyamairanvitAH // 18 // ruddhaM sarvamanarthakaM, bhagavatA hiMsAvalaM narkadaM, sAdhUnAM prabalArinAzanakaraM sAdhvIgaNAnAM tathA / tIvra bhAvakapAyakAdizamanaM tatvAnurUpaM mahattIrtha sthApitavAn khanAmavijitaM sArthakyamevaM kRtam // 19 // . tatkAlInaguNAnurUpamabhidhAM vodhAtmikI nUtanAM, saMghe saMsthitimekatAM sumadhurAM kRtvA svadhArthine / yogyatvaM samaye vidhAya hRdaye jAtA yato yoginaH, sUtrokte vacane kurudhvamanizaM vizvAsamevaM muhuH // 20 // yenoddhAtavalaM ca hiMsakavalaM pUrNAtmanA sammukho, mUtvA naSTataraM kRtaM :sumanasA ruddhaM ca mithyAbalam / zuddhazrAvakazrAvikAgaNamayaM saMsthApya tIrtha zumaM, zrItIrthaGkaranAma khaM sulalitaM , sArthakyamevAkarot // 21 // tatkAle janatA khadharmaniratA saddhe sadA sammatA, bhAvaikyasya rasasya pAnamasakRdyatpAyitaM premataH / AjJA vizvahitA subodhajananI saMsthApitA'mAnadA, dhairyya zauryyamathAvalambya sukhadaM pradyotitaM no mude // 22 // dhairyyAdebaladhAraNaM ca viSayAsaktendriyANAM gaNaM, ruvA yogatapo'sinA ca jagato janyaM mahAnarthadam / duHkhApAyakare tamro'paharaNe jJAne mano dIyatAM, syAcitra . 1 vigataM ghAtaM yasmAt / 2 sUtrasya bhAvAH sautraa.|
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 385 sakalendriyaiH saha tataH zAntaM prayAsa vinA // 23 // pazcAcchAntigataM mano na viSaye lanaM kadAcidbhavetpUrvAcAryyavaraiH susaMyamaratairityevamuktaM purA / sAdhUnAM jagadantarAyazamane mokSAptaye sAdhanaM, hitvA'zAntikarAn samastaviSayAMzceto girau sthApyatAm // 24 // kAminyAH kanakAtkaSAyaviSayAce sAdhavo vibhyati, jIvAtrANakarAdasatyavacanAdejJAnakRSNoragAt / khAdvannAzanataH parigraharatAce bhavyabhAvAzayA, loke bhavyajanAnavanti satataM sadbodhatatvAmRtaiH // 25 // tejastasya prakAzatAM gatamado bhavyAzayAnAM hRdi, kANDa bhISaNavattvamatra gahana sasthApita saMyame / jainAcAryyavaraiH parasparamatho saMsthApya caikya bala, saMyuktAkhilazatyamoghasahitA saMghAdividyutpamA // 26 // vidyucchaktirikhAravindahRdaye prodbhAsitA yena naH, sace zaktimadoccayo'tikRpayA jAtA yatazkatA / tAM vismRtya ca mohamAnamamatAkrAntA vaya duHkhinastAmudbhAvayituM muhuryativarA yale mano dhIyatAm // 27 // pUrvAcAryagaNaiH parasparamadazcaikyaM susaMsthApita, zacyAnantapravAhasaGghataDitaH zaktiH smutpaaditaa| vIraM zAsanameva nimnapatita yenoddhRtaM zAntita, etAvannahi kintu zAsanavaraM saMvarddhitaM nyAyataH // 28 // yogAsaktaSiyo jine ndramRdulAmbhojAMghrisevAratA, mithyAtvAdinirastasarva viSayAH kAruNyavanto dayAm / dhRtvA cetasi vo nighAya ca guronidvapAdAmbujaM, vyAkhyAnAya nibandharUpamamalaM hyAkrandanAkhyaM bruve // 29 // // iti prastAvanA // adyA'nadyamayekSate ca mahatI hAniH samAjasya ca, bhAgyAtmandamayAdutAvarayugAdyacchAsanAkhyaM balam / kSINatvaM pratipadyate'nudivasaM na jJAyate kAraNaM, dvandvArambhavidhau ca kaSTamadhikaM saMvardhate hAnikRt // 30 // IrSAkAraNato na ko'pi kamapi brUte na sammanyate, dRSTvaM vIra. 25
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ 386 viirstutiH| " matabhedakArakamidaM cetastato dhAvati / vidyA'pi hasate tathApyanayato dharmo villupto bhavennyAyAnyAyavicAradurbalataro jAto'dhunA, vudhyatAm // 31 // jAto'yaM matabhedamedakavazAdAcAramedo'pi'ca. saMkhyA triMzatito'pi jAtamadhikaM kiM varNayAmo vayam / sAmprAdAyikamedavezakaraNAdAcArabhedo'pi ca, : jJAtvaivaM zamasAdhane'nudivasaM dharme pravRttirdame // 32 // dRSTvamaM viSayaM ca kasya na manastodaM hitecchAvatAM prAmotyantamanantazAsanavatAM keSAM manasstokatAm / yAtyAdhIratayA ca heti sumahacchabdaH samutpadyate, jAte satyapi sAdhucetasi punarnotpadyate bhAvanA // 33 // taddaurbalyamahattaraM na kurute pratyekamatrAntare, sarveSAM manasA vicArakaraNe no bhedabhAvo'dhunA / vAsaM no kurute parasparamaho sammelanaM naikatAM, nAnyeSAM hitamIhate zubhadhiyA kazcinnaraH premataH, dRSTvA connatakaM padaM parajanasyArtA bhaveyurjanAH // 34 // keSAM jJAnopalabdhirna bhavati sutarAM nAsti zikSopalabdhistyaktA sevApi nityA nijamunicaraNAmbhojayoH sAdhuvaryaiH / sevAdharmApalApo'jani janahRdayAtsvamatulyo narANAM, krodhAviSTaizca chinnaM pratidinamakhilaM sabhyamUlaM vihiauH // 35 // yo'nyeSAM dharmalope prabalabalamatho dhArayitvA pravRttaH, prAptuM, zikSAvibhAge pracurasamavalaM saMbibhartuM samarthaH / so'nartha sphoTayitvA ripudalagahanaM dagdhumanikharUpaH, kArya tasyApi nityaM vitarati samaye nAmimAnaprayogaH // 36 // sammele vilayaM gate ca kiyatI sambhAvanA durdazA, jAto'haM patito bhave ca kiyatI cAghAtasaMvedanA / yakSmA me mahatI tRtIyajavanI krAntAtiduHkhAdarA, hA kizcinnahi mesti tadvigaNanA kArye prasiddha sati // .37 // mAnakrodhaparigrahodayavazAddharmakSayo jAyate, tatkSINe jinadevazAsanabale hAsa:
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 387 samutpadyate / taddhAse ca kalaGkitaM jinamataM niSThA tato,bhAvanA, tasmAddoSasamuccayApanayane cittaM samAdhIyatAm // 38 // asmAkaM yadi bodhamastyavanatermAnApamAnasya ca, pAtasyaiva ca vA'vahelanajanerjAtA parAkASThatA / lavdhajJAnavale'pi kumbhazravaso nidrAlayAH zerate, vidyuttejasamamijaM kimu punarbhAnUdaye tiSThati // 39 // atyAcArasamudbhave ca nikhilaM naSTaM ca bhavyAtmanAM, sarvApAramayI kriyApi vipulA naSTA tathA bhAvanA / zAstrANAM paThanaM praNaSTamadhikaM jainAvatAre munau, kiM kartavyasataH paraM munivarAH saJcintayadhvaM hRdA // 40 // zikSArtha bahuzo janairviracitAH pAThAlayAH kAlayA, no vA sAdhugaNaizca vizvaviditaM sasthApitaM vA kvacit / vidyApIThamanalpakaM yativarAMzchAtrAH paTheyurmudA, jJAnAbhyAsakarA nayanti sakalaM dharmAdikaM zreyase / / 41 // dharma nAmirucirgurau na niyatirvidyAzrame no matiH, tatsUtre paThanAdaro na hi ratiH sadde munInAM tathA / nyAyAnyAyavicAraNe na ca gatiryogAzrame nAdaraH, zreyo nazca kathaM bhave. danudinaM cetaH paraM kSubhyati // 42 // mohenAdhikatRSNayA ca. mahati saJjAyate naH kSatiH, varddhante mamatAdayo'hitakarA jJAnaM tataH kSIyate / tatkSINe jinadharmazarmA vilayaM yAsyatyatho. bhAvanA, niSThA sUtrasamudbhavA suragurau loke kathaM syAsthitiH // 43 // rAgadveSavivardhanena ca mano na syAt sthiraM caJcalaM, tadrodhAnayanaM vinA na viSayAH zAmyanti yogAzrayAH / yAvatkarmanirodhanaM na hi bhavettAvatkathaM bhAvukaM, jJAtvaivaM parihRtya rAgaviSayaM sAMgha valaM sevyatAm // 44 // garte'zAntimaye vayaM nipatitAH kazcivatprabandho na hi, sarvAdhArajinezvaropakaraNe no vismRtiyogyatA / dattaM tena tato'khilaM ca viSayaM saMlabdhavanto mudA, tatsarva kathamanyathApaharaNaM kurvanti cAnye narAH // 45 // sAmAjasya surakSaNaM
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ 388 . , viirstutiH| ca bhavatAmAdhInatAmAgamadeva cAbhyudayo'pi mikSukavarA jJAtvA dvayo rakSaNam / saMyukteSTavalaM vinA na hi bhavet tadrakSaNaM nAlasAtA, saMyuktAbhyudayapratApajananA caikyAdikaM prApnuyAt / / 46 // pUrva dezamavekSyatAM hi kiyatImatyunnatiM prAptavAn , taddeze'pyadhivAsino hi nitarAM khArthAna bhimAne ratAH / tatraikyena balena sajjanajanAH kurvanti niSkaNTakaM, rAjyaM chatradharAzca' bhoganiratAzcaikAdhipatye , sthitAH // 47 // deze'smin duravasthatA pratidinaM vRddhiMgatA pazyata, atratyA- viSayopamoganiratA jAtAH parAdhInatAm / aikyAbhAvaparA na saMyamakarA no, dUradarzapsavo, , rAgeNUMzayasaMyutAzca sutarAM vijJAnazUnyAzayAH // 48 // . dAridreNa . sukhetarA janapadA sAhAyyApyAnyataH, dattaM cAnyajanena vastramanizaM sandhAryate duHkhataH / pazyAmo'dhamadurdazAM ca mahatI muMjmaH parAdhInatAM, baddhAH zRMkhalayA vayaM paravazAH khAtatryahInAstathA // 49 // pUrvasthA manujAH khatantraniratA. rAjyaM , vahantyAhitAH, pratyakSAtmakamukhyakena niyatAH satyapramANena ca / aikyaM cAdhigatAH khadharmavilayA vikhyAtasevAH parAH, jJAtvaivaM samayAdikaM na hi bhavettyAjyaM kadAcinnahi // 50 // jAte vastuni rodanAdikaraNaM, mithyaiva hoccAraNaM, pazcAttApanivezane na hi punarnetrAzrupAtaM zubham / khuddArAdivikatthanaM kila mudhA sarva vyalIkaM tyajecchrImadvIrajinAnuzAsanavaraM cotthApyatAM zrIdhvajaH // 51 // vIrakhAmyanuzAsanAnusaraNaM saMdhaikyatA sevanaM, sUtrAgAdhamahodaghezca taraNaM jJAnakriyArAdhanam / kASAyAdyapavAraNaM jinamunau sevArpaNaM premataH, santyetAni zubhArthinAmanudinaM zreyaHkarANyagrataH / / 52 // mRtyuprAyagatasya caikyasuvalasyotthApana kAryatAM, yadyekena samAjakena samaye sAmarthyabhAjA na hi / ' dhIratvena ca yatnaratnakaraNe cetaH samAdhIyatAM dADhya
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 389 nizcayamAvidhAya manasaH zuddhirvidheyA punaH / / 53 // rAgaizcApi parigrahairanudina muktvA mavRntvAdarAt, sarvAniSTakarairmamatvabalimiH saGgaH parityajyatAm / khazlAghAkaraNe mamatvakaraNe doSo mahAJjAyate, sarvaH sAdviSayAnmanopaharaNaM zreyaskara syAcataH // 54 // zAstre vastre zipyavarge zarIre, grAme deze zrAvake cAnyakArye / zokaM mohaM samparityajya naija, vAyattAyAM naiva grAhyaM kadAcit // 55 // bodhArtha janatAhitAya sakalo grantho mudA harmyatAM, na sthApyo nikaTe kadApi manaso bhArAdayaM nityazaH / tyajyantAM priyavastuno'pi nitarAM no kAryatAM saJcayo, nityaikaM vasanaM nidhAya sukhadaM khe jIvane rakSaNam // 56 // grAhya mRNmayameva bhAjanamatho no'nalpamUlyAtmakaM, caikaM cAmbarameva dhAraNavaraM nAnyanmahargha kvacit / dhAryo nAnyaparigrahazca zayanaM bhUmisthale zobhanaM, no vAcyaM paruSAkSaraM kacidatho jAtApamAnairapi // 57 // no bhoktavyamanuttamaM rasarasairyuktaM sadannaM kacit , gArhasthyairmanujaina saGgatiradaH kAryA zubhAkAtibhiH / sthAtavyaM zubhazAsanaiH zamadamakSAntyAdibhiH saMyutairevaM jainamuni samunnatapadArUDhaM bhavennAnyathA // 58 // svAtatryaM samavApya cAtsanihitA zaktiH samAzrIyatAM, cAritraM ca nirIhatA saralatA satya nivAsaM vane / evaM saMyamatA kSamatvamanizaM satyAgrahatvaM tathA, ityAdevalamudvibhAvya sakalaM khAtavyasazcintanam // 59 // yatrAnantasukha savalyanuditaM tAM paddhatiM gacchata, * zrAddhAnAM bhavanaM tyajantu munayo'raNyaM guhAM cecchata / sthitvA tatra susaMyamaM prakuruta. nAnyo'sti panthA'paraH, sarvasin viSaye bhavantu nipuNAH pAraMgatAH syuH punaH // 60 // bhagavadvIrajinasya janmabhavanaM nityaM amantvAhitAH, zItAdyanvitadezamArgapathiko bhUtvA mahAvedanA / sodavyA ca 'mahoSNadezaja
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ 390 . , viirstutiH| nitaM coSNAdikaMvA tathA, sevyaM sAdhujanasya saGgamakhilaM heyaM gRhistrIjane // 61 // sAdhvIstrIgaNasaMgate na ca punarno darzayeccAnanaM, saMghasyonnatike mano muhuratho sandIyatAM premtH| taccApyunnatazekhare sthirayituM yatnena saMsthIyatAM, santo bhikSuvarAH samAjaviSaye. sadgauravaM dhAryyatAm / / 62 // khacchaM jainamataM taduktavidhinA syAdvAdacittArpaNaM, tatsUtroktavimarzatatvamananaM zazvaddhitA''dhAyakam / kartavya prativAsaraM sumunayo hitvA kaSAyAdikaM, zAstre'nyatramate.(parasamaye ) subodhakaraNe kalpantu sadbuddhibhiH // 63 // zAstroddhArakRte'nuraktamanasaH pratyantadezaMprati, mA gantavyamasatkaraoNzca viSayAnno cintayadhvaM hRdi / saccitravilasadagRhaM tu dhaninAM heyaM sadA dUrato, dadhyAjyena, samanvitaM ca payasA tyAjyaM sadannAzanam / / 64 // zItoSNAdikajanyatApasahanaM maunaM mitAbhASaNaM, yena syAjjanatopakArasukhadaM vAkyaM ca dhArya hRdi / gantavyaM gahanaM girau,na pihitaM,satkandarAmandiraM, bhoktavyaM virasAdikaM ca hyazanaM dhRtvA prazAnti mudA // 65 // yogAbhyAsaparAyaNo gurupadAmbhojArcanAsaktaghIH, sUtrAbhyAsarato 'damAdisahitaH sdbhaavnaasNyutH,| dhvastAzeSakaSAyako jitaMmahApar3argazatrurguruH, sadbhaktyA paripUrNazAntahRdayo yogAzrame dattadhI: // 66 no vai veSavidhAnamAtrakaraNAcchipyo bhavetkarhicicchAntaM dharmarataM guNAnvitajanaM saMzikSayeddIkSayA / nAnAzAstravicAraNotsukamanAstyaktaiSaNo duHkhahRta, etAdRgguNavattaro hyatipriyaH ziSyovadheyo muhuH // 67 // he mithupravarA mayA'dya samaye sandRzyate saMsthitiH, ye kecid gRhiNo gRhAdirahitAzcAyAnti :naSTe dhene / duHkhArtAzca bumukSavo hi.bhavatAna mArAt pipAsAkuMlA, no kRtvA ca parIkSaNaM punaratho 'dIkSAM dadatyAdaH / rAt // 68H / tebhyo'yogyataresya dIkSaNamaho ,sandIyate vA. haThA:
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 391 dIkSAmAtravidhAnakena niyatA mantra pradatvA mudA / kiJcidbhASaNayuktizaktisahitA bhASAtmikA dIyate, dazavakAlikanandisUtravipaya uttIrNatA cedbhavet // 69 // no vairAgyarato vicArakaraNe'dakSo na, vidyAnvitaH, kSipraM zrAddhajanAya mohakaraNe'vidyAvazaH satkathAm / no vA jainamatAnusAracalano bhaktyA viraktyA yutaH, (naivaM ziSyagaNo'tidIkSaNaparo no bhAvazuddhau ratiH) anyebhyo haThavaJcanAya nitarAM ziSyo'pyaniSTaH smRtaH / / 70 // nyAyaprAkRtajanyakAvyaviSayaM sacchAbdikaM vA punardadyAjjJAnamanantaraM sumunaye ziSyAya dIkSAmapi / yena syAtsamitau suyogyagaNanA labdhapratiSTho bhavenno cetkarmavigarhitaM ca bhavatAM nindAlayo jAyate // 71 // dRSTvemAM ghaTanAM budho hRdi mahatkaSTaM manastodadaM, hAsyaM vA vidadhAti rodanamatho vAhyArthameSo janaH / hInaM yogyatayA jano na manute satkAramAtanyate, janmAndhasya divAkaraH prakathanaM nAmAtyanarthapradam // 72 // jJAnaM naiva vibhAti yasya hRdaye'jJAnAndhakArApahaM, no zikSA vizadA satAM na mukharo bhUtvA'nyathA vaJcanam / lokAn vaJcayituM karoti vividhAM dhRtvA mukhe vastrikA, jainAnAM matadUSaNaM prakurute na sthApanIyo janaH // 73 // sAGgopAGgatayA ca sUtraviSaye syAdvAdajJAne tathA, chandaHzAstrasamanvite'nyaviSaye jJAnaM pradAyAthavA / sAdhubhyazca parIkSaNaM suniyataM saskArayitvA punaH, pazcAdvIrapadAnusAravazato dIkSA pradeyA'nyathA // 74 // vyAkhyAnapratibhApravandharacanA ..zikSApraNAlI tato, dharmAkhyAnaparaM ca bhASaNamayI sadbhAvanA jAyate / jJAnaM nyAyakaraM samastajanatAkalyANakRdbhAvyata, evaM rItimupAzrayedyadi munidharmapravAhodayaH // 75, ahaM. dvIranimittadharmasaraNImAzritya, dezAntaraM, prAntvA vizvahitAya.dharmata:
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ 392 - vIrastutiH / raNI hiMsIdyamAvAtmikAm / datvA'nekavivAdavAdenaparaM niSUya bodhAzraye, tiSThetAkhilaklezanAzanaparA jJAne pare niSThayA // 76 // dezaikaM ca vayaM susaMyamaratAH saMsevayAmo mudA, tAmrAcUDamayANDavatpratidinaM saMsArakhAdvannakam / bhUtvA ca bhramaNaM tu niSphalamaho kumno virAmaH sadA, teSAM carNaparA matAnukaraNe jAtAH pravRttA rahaH // 77 // cittaM de - valokyatAM ca gRhiNo vizvAsamAsAdya ca, yuSmAkaM manasA dhiyA ca sutarAM tiSThanti sevAzraye / dhyAtvaivaM ca tathAvidhA~JjanapadaoNzcotthApayadhvaM dhruvaM, nocennimnatalaM patanti bahudhA kRcchrAtpadAdunnateH // 78 // bhAratyA bhavane ca pustakacayaM saMsthApya sAdhUttamAstadrakSAkaraNe prayatna zatakaM zazvadvidheyaM tathA / vastrAbhUSaNayoryathetarajanAH kurvanti sadrakSaNaM, sUtrANAM cayanaM sadA ca munibhiH kartavyamatrAlaye // 79 // arhadvIrasudharmarodhakaraNaM yatpustakaM vartate, no tabAhyamasatkaraM ca muninA svazreyase sarvadA / yatra strIrativarNanAdiviSayaM tadratastyajyatAM, syAdvAdAdikazAstrameva hitakRt grAhyaM zumAkATibhiH // 80 // yena jJAnavivardhanaM ca bhavatAM saJjAyate modatastadyogyaM ca hitAya vo'nudivaseM grAhyaM budhaiH satyataH / dyUtAderanuvarNanaM ca kathanaM bhAvo'sti yatrApi vA, hiMsAmAvaparigrahaprakathana heya sadA sAdhubhiH // 81 // taccAnathekaraM susaMyamaharaM zAntyAdivikSepadaM, na grAhyaM manasezaM ca yatibhiryoge ca vighnapradam / yenAdhyApanadharmazamavilasatsadbodhasUryodayastad prAyaM ca balAdapi prayatatAM yogArthinAM zreyase // 82 // yuSmAkaM paripATikeyamavarA yacchAstrasUtrAdike, mohAdiprabalAyate'dhikataraM dRSTyA janairhasyate / netrAdazrunipAtanaM ca nitarAM kurvanti he mikSavaH ? pAne vA'pyathavAmbare ca mamatA sandRzyate'nyairjanastasmAdapyadhikaM paTA
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ - saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 393 diviSaye mohaM samujjambhate // 83 // tatki hIna hi, jAyate bhagavatAM dIkSArthinAM lokato, lokAnAM ca dhanArjanaM parajanazreyaskaraM jJAyatAm / yuSmAkaM parirakSitaM gatapaTaM na zreyase pustakaM, jJAtvaivaM mamatAM jahatvanudinaM bhavyaM bhavedyena ca // 84 // vidyA'dhyApanakAryaluptamadhikaM tatrApi pAThyakramo, hA vo hAnikarI vibhAti kiyatI sakhyA virAmasya ca / no'vasthA suvratagrahasya niyatA no vA vratAdestathA, na khasyApi gurovicAramananaM kurvanti kA'nyatkathA // 85 // yacchAstrANi ca pustakAni paThane copakramAtpAThane, tAnIrSAmamatAvazAgrahigRhe graMthi vidhAyAgrataH / naSTaprAyagatAni vizvajaladhau noddhATayantyAlasAt , ziSyeNa prativAsaraM ca guravo'nyonyaM prayudhyantyataH // 86 // vairaM bhAvagatAH parasparamaho premoccakAdhaHpatan , lokAntAni nijAni saMkaluSayan yAntyA vinAyAsataH / jJAtvemAM ca dazAM madIyamanasi syAhuHkhasaGgaM punarjanAcArasuzAstratatvamananAtvAdhyAyavRddhirbhavet // 87 // nItinyAyapramANatatvanikhilAt sarva viruddhaM mataM, ko'pi prItipuraHsaraM na kurute karmAkhilaM sajjanaH / tenAdhaHpatanaM matAdivihitaM dharmAca yAyAnmuhutenA'haM ca karomi cintanamaho dharmasya vRddhiH katham // 88 // zavAlayagatau yadvatsArameyau parasparam / yudhyantaH sAdhavastadvat , yudhyanti prItimantarA // 89 // ato'smAkaM ca sAdhutvaM, gata nAstyatra bhAvanA / durdazA kIdRzI jAtA, svadharmo nidhana gataH // 89 // yenAsmAkaM vardhate jJAnazaktiryasyAdhArAnnItitatvAvabodhaH / khAdhyAyasyAmUlyarataM vadanti, zAntirdAntirjJAnarUpe pareze // 90 // taccedAnIM nAzabhAvaM prayAti, no vA zuddhiH saMyamAdezva prAptiH / taddvArA vA naiva bodho na mAvastasmAcchAstraM sAdhavo'pyAtmapAH // 91 // tadvadvanyAllo. -
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ 394 . viirstutiH| . .. . kakalyANahetorloke dharmaprAptaye vai vahantu / yena syAnno rakSaNaM saMyamAdena syAddhAniH kAryasiddhau munIzAH // 92 // tasmAtsarvAn bhAratI gehamadhye, santo granthAn sthApayantu prayatnAt / yena syAdai sarvalokopakAro, jJAtvaivaM vai no vilamba hi kAryam // 93 // zuddhasphATikavatsarojahRdayo vidyAkalAvAridhirbhAvyastApatrayApaho guNanidhiH ziSyeSTakAmapradaH / yadyetAdRzamAvadhAraNakaraH syAccedguruH kSiprataH, ziSyAriSTaninAzanaM ca bhavatAnnAstyatra sandehakaH // 94 // evaM bhikSuvarAzca ziSyaracane klezapradA vaH prathA, yaH kazcidbhavati pradIkSaNaparaH syAttasya dIkSecchayA / kAyAtpAradavadvahi prasarate vArtA sphuTAnnityazaH, zrutvA'nekavariSThasAdhucaturAH khAsyAtkSarantyambu ca // 95 // yalenAyamatadvido yadi bhavenme syAdvaraH ziSyakastasyApi prabhavetsujIvanavaraM loke ca dhanyo janaH / ante siddhikRte'ntarasthaghaTako durvAsanAM varddhayet , nAzArtha samaye susaMyamayamAnnityaM yatante muhuH // 96 // saMgrahaH pustakAnAM yo, doSo varvati tadvidAm / ziSyANAM karaNe tadvanmahAn doSo hi jAyate // 97 // mAtApitrovinAjJAM ca, vyayaM dIkSotsave vahu / apavyayamapi kartu, prerayanti muhurmuhuH // 98 // bhikSavaH ziSyatRSNAto, nazyanti dhrmkrmtH| khagauravaM vrataM cApi, nAzayanti mudhA khataH // 99 // rogasyAsyeyamastIha, zAntiH zrIkhAmino varA / mahAvIrasya saMghasya, sevA sarvArthasAdhinI // 100 // sampradAyAnurodhena, saMyamAdezca sevanam / gacchavAdaM gurorvAda, ziSyavAdaM vivarjayet // 101 // bhAratasyAkhilasyaikamukhyAcAryo bhavedbhuvam / bhUtvA, tasyaiva ziSyAstu, tadAjJAM pAlayantu ca // 102 // yaH kazciddIkSaNa, / 1 sArvajanikapustakAlaye / / . . . . . ......... . /
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 395 prApta, samIheta mudAnvitaH / svadeze saMyama dIkSAM, nirvedena ca dhArayet // 103 // tadA vyavasthA sanmArga, gatvonnatapadaM ttH| gacchecca zivasamprAptiH, sarveSAM no bhaviSyati // 104 // saGgha caikaH sthApanIyo gaNezaH, sarvAnarthAn vedituM yaH smrthH| yena syAnnaH sampradAyAnurodhAddharme vRddhizcintyatAM mikSuvayaH // 105 // kazcitsamAjasya mahatyadAspadaM, bibhartumicchet kila tasya vAgurAm / kartuM kare khasya sadeSaNAsti vA, pragRhyatAM cedvarivarti zaktiH // 106 // kazcitvayaM sarvasamAjakAryakartA tathA dhArayitA bumUSuH / tathA vyavasthApi samAjazaktI, svazaktimAsthApayituM pravRttaH // 107 // kasyApi cecchAsti samAjanetA, sadA bhaveyaM ca suzAsako'pi / etaddhitecchA ca pravardhate'nizaM, sarvakhamevAstu mayi prapanne, // 108 // yadIdRzIcchA parivartate tadA, samAjalopo'pi bhaveddhi zIghram / itthaM samAjasya ca durdazA bhavedvicintyatAM jainamunipravINaiH // 109 // kRcchrAdAptapadonnatAddhi patanaM nimnaM samAjasya ca, evaM gauravanAzatAM parivrajet sarve bhaveyustvaram / duHkhArtA jinadevabhaktiniratA dharmo'pi nAzaM brajet, jJAtvaivaM jinazAsano'nudivasaM tadrakSaNe sthIyatAm // 110 // rogo'nena samAjabhogaviSaye vRddhiMgato nityazaH, sAdhUnAmahamAtmikAvikR. tito naSTA'dhunA sabhyatA / sarveSAM hi mahatvatatvaviSaye jAtaiSaNA sarvato, mAnaM cAtapadhAvane nipatitaM mithyApalApo mithaH // 111 // bhikSUNAmabhimAnabhAvamadhikaM kASAyasaMsevinAmetasyApaNamArgabhAgaviSaye jAtaM mahargha dhruvam / yogyAyogyavicAraNApi vilayaM yAtA samAjasya kiM, tenaivAsti samAjako'pi nitarAM piSTastato ghuNNavat // 112 // .1 saghasya pradhAnAcArya : . . . . . . . .
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ 396 . . . . vIrastutiH / , duHkhAvogamayAdbhavantu muneyazcaitanyabhAvAH puraH, sarve'nyonyagatAzca strIya sukRtAveka guruM kurvatAm / svAdarza sakalAgamaizca hitakRt sammAnyatA premato, nizcintAM manasA sujainamunayo hImA vyavasthAM gatAH // 1.13 / / yo dIkSAsthaviro'thavA 'zrutavaro yaH saccaritre rato, yo vA yogakaro samAdhiniratastaM sevayantvAdarAt / bhakti tatra vahantu jainamunayaH premNA tathA'nyairjanaiH, premotpannamayaiH sudhArasamatho kurvantu sadbhAvanAm // 114 // // iti mamAkrandanakAvyasya pUrvArddha samAptam // . '' mamAkrandanakAvyasyottarArddham / ' ' natvA *jinendramavalamvya ca tatpadAlaM, saMsArazApatrayatApaharaM vare. Nyam / zrAddhodayAya munidharmavivarddhanAya, bhaktyA karomi saralaM ca nivandhamenam // 1 // aye ! sAdho! daivAddhatanarazarIrazca subhagaM, mahAvIra sevyAmbujacaraNamAdhiprazamanam / bhavAmbhodhau potaM viSayamRgatRSNApaharaNaM, bhajante no kasmAdaridalasukakSAnalasamam // 2 // bhikSArthino munivarAH samaye'dya zazvaddharmopadezakaraNe na ca vRttapatraiH / tanvanti lekhakaraNAjinapustakAnAM, zrIvardhamAnakaruNAkarazubhrakIrtim // 3 // samAjasaMgha paripakkatAM dazAM, nayanti teSAmupakAravRttayaH / sumAnanIyAH zubhakRtyazaktayastathaiva cAnukRtiradya kAryA // 4 // tatsaMghasammelanasupracAre, sahAyatA cApi mudaiva deyaa| tatsampracAre nirataistapakhimiyo'bhimAnAdiparigrahazca // 5 // tatsaMghasevAmanizaM vidadhyurdAsatvamAdAya vadeyurevam / mAnApamAne na ca tApahoM, kurvantu jainAzramavAsinazca // 6 // neccheyuranyatra padaM pragalbhaM, no mAnapatreDa* rAgAdharIn yo jayati sa jina 'ipiljidIkuSyavibhyo naI' ityuNAdeH /
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 397 bhiruciM vidadhyuH / lokAntaraprAptinimittabhUtasajjJAnakarmAdikarA bhavantu // 7 // atrAntare mAnabalaM tyajeyuH, satsAdhusevA nitarAM vizeSA / satvAtmikAM vRttimanUpasRtya, manazca khAdhyAyabale niyujya // 8 // khajIvanenAdyasamAjasevA, razmi gRhitvA parirakSaNIyA / nizcitya cittena samAjavRnde, sAhAyyadAnaM karaNIyamAzu // 9 // athaabhyaakhyaanprhrnnm|| sandRzyate bhikSuvarA ? mayAdya, kizcidvikArAnvitasAdhubhAvAH / teSAM ca jAte parivartanAdikaM, kutsAnvitaM tena vicAraNIyam // 10 // duSTakhabhAvAn kathayanti cAnyAn , kurvanti khasyaiva prazasanaM ca / vidvatsu doSa paribhAvayanti, guNaM pidhAyAtha guNaM khakIyam // 11 // prakAzayante ca svakIyadoSa, pidhAya te saMyaminaH vrisstthaaH| nindanti te duSkRtino'bhimAnAtsamAjabhAjaH pravadantyasiddhAn // 12 // yadApahartu varivarti zaktistadetarasthAn guNadivyasaMghAn / Acchidya siddhapravarA mavema, iti prajalpanti vicArazUnyAH // 13 // madIye'tra kAye yadi zaktiruyA, jaganmAtrajAtAn guNAnAvicchidya / khakIye tanau sthApayitvA variSTho, bhaveyaM tadA sarvato mAnanIyaH / / 14 / parantvasti bhavyaM na cedRg valaM vA, na vijJAnazaktirvidhAtuM kutaH syAt / pareSAM ca nindAbhidhAnaM mukhena, paraM manyate zAkapatrAdikalpam // 15 // aye'nyatra ninde ! na labdha pada te; vihAya sthalaM sAdhusaMdhe prveshH| kRtaste na jAne sadA dUratastvAM; tyajeyurjanA mAnavanto manastaH // 16 // aye pApini tvatkRte dharmanAze, bhavennimnapAtazca no dhArayatvam / atastairmukhaM nIlavarNa ca nAzaH, samAjAbahistvaM gatA cedvareNyam // 17 // aye'niSTabhAve ! pizAcakhabhAve! munInAM samAjAttvamanyatra gaccha / na bhavyaM bhavettatra saMme
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ 398 viirstutiH| * . .'; lane ca, sujAte suramye kutasta'tra vAsaH // 18 // sadA maryatAmadya te na pravezo, vaya vaJcitA jJAnino'jAtasaMgAH / mukhaM pazyate'gre ca saMmelanaM no, bhaviSyatyanAyAsatazcAjamere // 19 // na yAce'tirikta samAjAnmunInAM, mano me prasaktaM samAjaprasaGke / ato dhAraNIyaM 'mana stasya siddhau, yato no bhaveddharmalAmo munIzAH // 20 // vayaM cAdya (sa) bhogAnmudodghATayiSyAmahe dvAdazAlyAn sadA premabhAvAt / araNye nivAsAya yalaM vidhAya, tanAvekavastraM muhurdhAraNIyam // 21 // mRdA . nirmitaM pAtramekaM sadaiva, dhruvaM dhAraNIyaM gRhasthaiH samaM no / kadAcidvigheyA'zubhA saGgatizca, dalaM preSaNaM varjanIyaM tathaiva // 22 // sukhAvAtihetozca kartavyamevaM, mitAhAramekatra kAle varIyaH / militvA ca sAMvatsaraM parvacaikaM, vayaM cAkhilAH sAdhavo yatnatazca / / 23 // sadA''cAryavaryo'khilAnAM munInAM, vudhaiko mvecchissyshikssaaprdaayii| tyaje. yurvicAre ca yaM bhedavAdaM, kariSyAmahe jJAnavijJAnavAdam // 24 // aho jJAnarUpe'tha gaGgApravAhe, sadutsAhazaktiM ca kurmo'tiharSAt / samAje'traM sarve militvA tvadIyaM, bahiSkAramevaM kariSyAmahe ca // 25 // yadA te bhavenmUlabhagno'dya ninde ! kathaM tvaM samAje ca tiSThervadenaH / yadA te cyutiskhAdhikArAdbhaveccet , tadA te kva yAnaM mavehi kSipram // 26 // susammelanasya prasage valena, bahiSkArabhAvo na jAtaH kadAcit / sara ! tvaM mukhaM nAvaloke tvadIyaM, khakIyaM tathA naiva sandarzayAmi // 27 // tathA naiva kenApi sAkaM vadAmi, tadA maunamAdhAya tiSThAmi zazvad / gataM vaimanasyaM zarIrAcca me'dya, tvayi nindanIye gate jainasaMghAt // 28 // yadA drohabuddhistadA te nivAso'nyathA tvaM prayA hIti saMghAnmunInAm / jagadvaMcituM no vitiSThakha ninde / niva
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 399' takha tUrNa vane parvate vAH // 29 // itaH peSaNaM te kariSyanti lokA, ato'nyatra gantavyamevaM vicArya / na vA madramatrAdhivAse baliSThe, jagace kariSyatyaho'nAdaraM, hi // 30 // " bhavadbhi: muMkhAtvAcca tyAjyA. variSThaistapasyAbalaM saMyamAderbalaM ca / tathA saMghasevA "balaM cAtmano'pi, bhavennaSTamevaM hi sarvakhanAzaH / / 31 / / mayA nizcayaM dIyate'dya bhavadbhiH, parityajya nindA sakartavyatAM hi / tathebhiyaM krodhamAtsaryamevaM, samAhRtya dharma careyurviraktim // 32 // [athA'palApavipaye] yadA kazcidAyAti pArce svakIye, tamutthApya hastena corTsa (harmya) nayanti / tathaikAntagehe ca tenaiva vArtA'palApaM prakurvanti modaiH pramodaiH // 33 // vinAjJAnasampannamekaM skhaziSya, vidhAyAthavA dvArapAlaM khakIyam / vinodena kurvanti kArya vigarhamaho vartate kIzI sAdhuvRttiH // 34 // mukhe cAnane cakSuSA cakSurevaM, tathA karNake karNavRttiM nidhAya / karotyAhitaH kiJcidAtmAnukUlAmaniSTapradAM sarvanAzAya vArtAm // 35 // nindA yasya mukhe'sti tApasajanAH satkarmato dharmato, azyatyatra ca tasya nazyati tapo jJAnaM punaH saMyamaH / tasmAtAM parihRtya sayamaparaizcittaM samAje muhuH / saMsthApyottamakarmasevanaparaijaine mate dIyatAm // 36 // yadaikasmin sthAne nivasati munistatra na parAn / samAjasthAn sAdhUn na hi hitakarAnAhitadhiyaH // nivAsArhAn rAgAnnijanikaTato dUrayati ca / tathA vArtAlApaM taiH saha hRdA naiva kurute // 37 // samAnItaM taizca madhurajalamannaM na manute / na vA''tithyaM teSAM na ca kimapi satkArakaraNam // paraM caivaM jJAtvA prmtrtaanychuunyhRdyH| ahaM vai pazyAmi natamapi ca teSAM matiharan // 38 // yathA zvA'nyavAnaM paramanijakopena nikaTaM /
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ 400 .. viirstutiH| - - - mamAyaM bhakSyAMzaM kimapi na hi cAtuM prabhavatu // vicAryetthaM zabdaivika kalamanasA dUrayati ca / munInAM saMghe'yaM mavati kalaho dveSamanasA // 39 // prasanno'yaM dRSTvA nahi. bhavati kazcinmunivarastathA'nyonyaM dveSa viSamamatinotpAdya kurute // pazavyeyaM nItina hi na hi na jAne kathamagAt / / itaH zreSThazchAgaH kapirapi kapotAzca sudhiyaH // 40 // militveme'nyonyaM samayamanasA rkssnnmho| sadA kurvantyanye viSayasukhamoge'pi nitarAm // sahAyA jAyante iti manasi nizcitya bhavato, (paraM dveSA yuktAH sukhadaguNavanto munijanAH), vilumpantyA zaktyA viSayaguNamogaikanipuNAH // 41 // [atha zAntikarASTakam] na vA sAdhuvRttina vA kopazAntina vA saMyamAdau pravRttirmunInAm / na hi jJAnasiddhirna vijJAnavRddhiH, kathaM jainasaMghe nivRttirjanAnAm // 42 // gatA saMghabhaktirgatazcittarodho, gataM cAtmatatvaM gataM zukladhyAnam / idAnIMtanAnAM munInAM pravRttiH, sukhe zAyake cAzane ziSyavarge // 43 // gatA''dhyAtmavidyA gatA''nandavRttirgatA bhAvabhaktirgatA saMghaciMtA / gatA bhikSusevA gatA dharmavRddhirgatA zAntacA nivRttiH zubhA n||44|| gataM jJAnagamyaM paraM dhairyyarUpaM, yato nastato'to bhaveddhamahAniH / kathaM syAdbhavAmbhodhipAraM munIzA, vinA sakriyAM cintayadhvaM manastaH // 45 // sadA ziSyalobhAzraye naH pravRttirna vA cintanaM kovidAnAM ca saGge / anekAntasiddhAntakhAdhyAyahInA, manorodhane no gatirvA kathaM syAt // 46 // gatA jainasaMghAyA sAdhubhAvAdgato nyAyasiddhAntajanyo vicaarH| susamyaktvamAnandakandAlayaM no, ghRtaM naiva citte kadAcinmunIndraiH // 47 // akhAdhyAyato'jJAnavRddhiprasaGgAdta , dhyeyarUpaM susamyaktvatatvam / sadA cintyate kena bhavyaM bhavernastathA sevanIyaM sadA saMgha
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 401 sAmyam // 48 // na vAparaNyavAso na vA tyAgazaktirna vA cAvanaM dharmatatvasya zazvat / ' verIvarti cintodarArtha sadaiva, ato'haM tapAmyAttabhAvaM yatIzAH // 49 // bhajantvAhitA devadevaM jinezaM, yato jAyate duHkhamUlasya maMgaH / tathA saMvRtau premabhAvo nivRttirbhavAMbhodhito jJAyatAM sAdhuvRndaiH // 50 // gatA mokSaprAptirgatA labdhizaktirgatA re gatA re jinezasya bhaktiH / munInAmidAnIMtanAnAM pravRttiH, sukhe zAyake cAzane ziSyalome // 51 // gataM vastapo yogaryApi nAsti, gato dhyAnakhAdhyAyayogo'pi dUram / gataH sUtrapATho gataM nyAyasUtraM, na syAdvAdavAde rucirvA kadAcit // 52 // gato'dhyAtmavAdo'lpito jainasaMgho, gataM re! gata re ! gataM prAkRtatvam / idAnIMtanAnAM munInAM pravRttiH, sukhe zAyake cAzane ziSyalome // 53 // [athApAyanivRtterupAya:] re citta! cintaya jinAmbujapAdareNuM, pAraM gamiSyasi sukhena yato bhavAbdheH / ziSyAdayo'nyajanatA na hi te saMhAyAH, sarva vilokaya mune? mRgatRSNikAmam // 54 // saMsArasAgaramagAdhamagamyapAraM, zrImajinendracaraNAmbujazraddhayA vaa| ulladdhayiSyati sukhena ca te prayAsastasmAtkuruSva munibhaktimaghaughahIm // 55 // sukhe duHkhe kiJcinna bhavati samAjAntaramuneH, sahAyo rAgAndho nijahaThadharo dveSanirataH / tathA vidyAbhyAsaM pratipadavaman dveSamanizaM, ghRNAM talloke nijamativirodhenaH tanute / / 56 // janA uccaihAsaM vidadhati ghRNApAtramiti vo, na vA saMghaprItirna ca sahanivAsaM praMkurute / ato mohasparddhanikhilamatake naiva bhavatAM, sujAtaM bandhatvaM dRDhatarasurajyA munivarAH // 57 // yadA vRddhirmohAvRtirapi kathaM zAntiradhunA, na vA jAtozA naH punarapi sahAvAsakaraNe ) nivRtte vIra. 26
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ 401 - - - - viirstutiH| mohasya kathamakhilalokAnusaraNe, vicAryaivaM santaH kuruta munayo mohazamanam // 58 // kurItInAM nAzo bhavati hi ca rUDherapi tathA, sahAvAsaH pazcAdanubhavajavijJAnamamavet / tadA premNA''modaiH saha damazamAdeH sukaraNaM, janAdhAre jaine nivasati sadA cittamacalam // 59|| sa sAmyotkarSe vA bhavatiH sahavAsasya janaka, paraM ca jJAnasyotkaTakamapi tasyAsti phaladam / yadA'bhyAsAsaktaM , munimapi vadantyAhitajanAH, samaM kena spardhA nigamasakalA'dhyAtmaviduSA // 60 // suvidyAvRdhyartha yadi manasi cintA'pyudayate / tadA sparddhAvRddhinikhilamunisadhe vilasati / tadA vidyAlAmo bhavati munivRndairadhigatA / bhave vikhyAtiH syAnnijanijamatAcAravazataH // 61 // . vinA ' sparddhA nApi prasarati samutsAhaviSayaH / sahAvAse caivaM na lagati manazcaMcalatayA / vinAntaH khAdhyAye na vasati ghiyo vRttiracalA / tato vidyAlAbho bhavati viduSAMmodasahitaH / / 62 // sahAdhyAyinaM vA sahAvAsinaM vA, vinaadhiitvidyaavinodprcaarH| sahAcAriNaM cAntarA no vicArI, tato no bhavecchAstratatvAvabodhaH // 63 // tathA nAvaloko bhavecchAstracaryA, vinA tatkRte naiva puSTiM prayAti / na kAThinyakaMsthAyibhAvaM tathaiva, ciraM cittamittau muhuzcintayadhvam // 64 // tathA'dhyayanato'dhyApanAdvA vicArAtsamutpadyate'pUrvazaktipravAhaH / yadaikatravAso militvA'khilAnAM, tadA yaMtra yeSAM pravezo'dhiko'sti // 65 // pravINo'thavA vai vizeSAdhikArI, sahAcAriNe vA sahAdhyAyine ca / sahAvAsine vA pravINaM karoti, bhavettasya saukhyaM nitAntaM munInAm // 66 // svakIyena tulyaM ca yogyaM vidhAya, samAje samuttejanAM vai karoti / ato bhedabhAvaM . parityajya zakti, khakIyAM tathA . yogyatAM santanotu // 67 //
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 103 caritraM suvidyAM parasmai dadAtu, suvaktRtvabodho'sti keSAM vishessH| tadA tatkalA cApi deyA parasmAyayaM no vicAro hRdA dhaarnniiyH||6|| khavidyA mayA dIyate cetparasmai, tadA tasya loke pratiSThA'dhikA syAt / tathA yogyatA vRddhirevaM prayAti, vicAraM ca naivaM kadAcitkarotu / / (paThitvA ca vidyA pradAne'dhikA syAt ) // 69 // tadA jJAnavRddhizcaritrapravRttirgariSTho jane'tho bhavestvaM vicArya / parasmai kuruSvArpaNaM khaM guNAnAM, samAje pravRttirvidheyA sukhena // . (tathA'nanyabhAvena prIti vidhAya) // 70 // yathA yazca yasmai vidhatte ca bhAvaM, tathaivetaro'pi karotyAtmabhAvam / dhiyA premabhAvo vicAva kAryo, yato'nyonyasaMmelana syAtsusaumyam / / 71 // na yAce guroH pAdasevAtiriktaM, virakti tu vA''dhyAtmavidyAprazaktim / paraM premataH sAdhubhAvaM prayAce, samAjonnatiryena me tadvidhehi / / 72 // tridhA tApatapto'hamasmin bhavAbdhI, kathaM me nivRttirbhavedduHkharAzeH / ato me'milASAmimAM pUrayakha, guro ? khAM dayAM me vidhAyAtha bhAvAt // 73 // jIvatrANakarI nidhAya vizadAmAsye'nizaM paTTikAM, kAye collapaTaM vilaMcitazikhaH kakSe sitAM mArjanIm / vidyAzUnyamukhAravindahRdayaH zrAddhAdikairgIyate, lokAn zikSayituM suvezaracanA yasyAsti tasmai namaH // 74 // uparyuktamartha hRdA dhArayitvA, suvidyAvinode mano dhAraNIyam / na hAsyaM bhavette sabhAyAM munIza! hyato vidyayA sarvamAnyo bhavestvam / / 75 // paraM bhAvukatvaM ca saddhattirevaM, sadAcAratA coccatA bhAvanAyAH / tathaivonnatatvaM caritrasya mAvi, janAH premadRSTyA pratiSThAM prakuryuH // 76 // pratiSThA'pi saMsAramadhye'dhikA syAtsamAje'pi vidvAn bhaveccopadeSTA / tathA vaktRtAdAyako granthakAraH, sujAte mahAvIradevasya zikSAvibhAge'dhikA connatervarghikA Pramo
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ 404 - viirstutiH| .. syAt / / 77 // bhavetkAciditthaM jane yogyatA ca, tathA zaktiMbhAvo'sti yasin vizeSaH / pradeyastadAnye nare bhaktitazca, suvijJAnavRddhistathA zaktivRddhiH // 78 // khazaktestathA yogyatAyAM ca vidyopayogasya vRddhau ca saMyuktavIrye / dhruvaM yojanIyaM dhruvaM yojanIyaM, svacittasya zaMkAM nirAdRtya loke // 79 ||ath paropakRtiH] zikSAH premadharAH pavitrahRdayA bhikSArthino dhyAnato, jJAyantAM pratijIvakAryasamaye lakSyAtmavinduM muhuH / matvAnantaparopakArakaraNe zUrA bhavantvA: hitA, lakSyaM naiva kadApi vismRtipathaM kartavyamevaM viduH // 80 // dharme nonnatikAryagauravavazAnnAnyatrarodhe karaH, yena syAdupakArake'nudivasaM lokopakArI bhavet / na sthAnaM ca kvacitpradeyamadhunA bhedasya bhAvasya ca, sAmAje vitarantu kAryaparaMtAM dhyAtvA hRdA bhikSukAH // 81 sAhAyyaM ca bhavejanAntaramude'nyonyaM vicAreNa ca, zaktau syAdRDhatAbalaM vivaraNAdekaM vicArasya vaa| tanmAhAtmyavalaM bhaviSyati punaH syAdunnatatvena hi, saMyuktasya balasya varddhanamatho syAnno'pyanAyAsataH // 82, // ekasyAnyasahAyako'nudivasaM bhUtvA sahAyaM kuru, khAnte vAsakarAya , deMyamakhilaM no vA vicAro mune! vidyaivaM ca samAjake prasarati lokopakArastato, jJAtvA sarvamidaM vicAraniratAH zreyaskarA budhyatAm // 83 // athA''dhunikA samyaktvAdAnarUDhiH] adyAnadyabhave ca bhikSukavareSvAdhInajaineSu ca, samyaktvaM pravidhAya yogamiSataH ziSyaM khakIyaM tathA / bhaktaM pakSadharaM vinetumasatAM rUDhivicitrA mtaa| mItyA sArddhamiyaM pravRddhiratulA vAtyA svarUpeNa ca // 84 // sUkampo'yamitIva zeSaviSayAjJayo munIndrarato / vRkSANAmiva sahatezca' nitaroM ,syAyena, nAMzo muhuH / / , samyaktvasya tathAndhasaMghavilasacchU
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahivA 405 ddhA'pi notpadyate / anyatrApi na bhaktibhAvasaMhitapremopakArAdikam // 85 // guptibhAvasahAnubhUtirapi ca jaMjanyate no munau, tasyaiva grahaNe sadA hi nirato bhakto'pi dAso'pi ca / samyaktvasya vitA. nanottaramadaH saJjAyate. vA, tataH, samyaktvAcca tathAstikatvamapica mAdhyasthyakatvaM punaH // 86 // vaiSamyaM ca bhavedyatonudivasaM, dUraM tathA niSThatA, satvasyA'pyanuvartanaM saralatA cAyAti saujanyatA / AtmIyatvamatho guNagrahaNatA satyaM susevA praa| (jJAtavyaM saphalaM madIyasumate! samyaktvakasyAdhunA,) dRzyante pratikUlatA guNagaNA jJAtavyamevaM budhaiH // 87 // AtmajJAneparAyaNAH sujanatAsaktA jinopAsakAH, kAmakrodhavivarjitAzca zamato rAgAdizUnyAzayAH / sajjJAnAbhiniviSTadharmarasikAH , saddAnazIlAnugAstyAMzca paropakAraniratA jainA bhavantvIdRzAH // 18 // kAle'sminnahi darzanasya viSayaH kaNThI yathA syAdvarorAtako viSamatvakasya sutarAmAcchAdayatyAzu naH / bhUkampo'pi ca 'pakSapAtaviSaye cAyAtyanAyAsato, rAgadveSasamAjavRddhiraMtulI nindA tathAnyasya ca // 89 // vIjAropaNakArakaskhamanasA saddarzane vAgurumekta vasya ca sevakaM punaraho kRtvA vadatyAdarAt // pazyeto vacaneM madIyaracane dhyAnaM kuruSvAhitaH, ziSyastvaM mama sAdhako'si cA gururayAvadhi jJAyatAm // 90 . matto'nya na . hi manyatAM guruvaraM sAdhurvaro jJAyatI, santyanye yatipArzvagAzca bhavatA saMnhazyatAM dhyAnataH / nAnyasminnamane zirastava mayA tyaktaM sadIyAnuge, matpAdAmbujavandanaM pratidina, bhaktyAM kuru premataH // 91 vyAkhyA nihiIM cetarassa mukhataH sazrUyatAM vA kacitvakSetre nAca dIyatAnivasenaM tebhyazca no sthaayitaam| cAturmAsyavrataM na tairapi saha kartavyamevaM dhiyA / pAnIyaM na ca bhojana
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ 406 " viirstutiH| ' : punaratho tebhyazca deyaM kvacit // 92 // nedaM sarvamapasmRtiM kuru na cetsvarge'pi na syAdgatirdhama mokSapathaM ca nAkamathavA' khasyaiva pANau sthitm| jAnantyevamahaM zubho'smi nikhilAdanye'varAH santi ca, zraddheyaM parijJAyatAmavirataM syAdandhakArAvRtAH // 93 // astyanyo'pi mahAnu- . bhAvaviSayaH sandhAryyatAM cittataH, samyagdRSTapradattamanyamunibhistyaktvA ca tatvaM punaH / samyaktvaM ca pradAya naiva kurute sarvotpathaM mAnataH, keci khasya samIpake ca rahasi saMlekhayitvA mudA / / 94 // saMsthApyottamagrAhakeNa sadRzo nAmAGkitaM pustakaM / tIrthasthAzca svakIyapatra nicaye saMlikhyate nAma ca // yAtrArtha ca janAH prayAnti nitarAM teSAM yathA yattatastadvajjainamatAvalambanaparAH kurvanti kutsAnvitAH // 95 // kaThorAtmikAyAzca nindAspadAyAH, pravRttezca saJjAyate kugrahattvam / mamatvAndhakAreNa saMchAdana syAttathA rAgadveSAdikasthAnametat // 96 // samyaktvasaMyuktabale ca samyaD mandatvamAyAtamito vicintyam / madIyasamyaktvabalasya mUlaM, saMchidyate kutsitayA ca rItyA // 97 // ato'sya rogasya cikitsakatvaM, kartavyamevaM kuprthaaprnnaashH| tadaikadezasya malaM vidhAya, dharma bhayaGkAri ca rAjayakSmA // 98 // rogo yathotpannatayA karoti, vikAratAmAtmatRtIyake'ntaH / mahAnanartho bhavatIti jJeyaM, gRhastharAgAtmakadRSTibhAvaH // 99 // vidhAya doSa paritaH karoti, tathA'nizaM puttalikeva, dRSTyA / sannartayantyatra 'vivarddhana ca, vaiSamyabhAvasya nizamya yoginUM ! // 100 // khakIya'jAlasya mahAdhikAraM, santroTayaccaiva svayaM ca samyak / tvadIyajAlena vizanti lokAH, kutazca loke pravivekabuddhyA // 101. // jAnanti sarve 'ca, varAvara, vA, vicArasArasya karoti-bhAvam / dhAvanti te cAndhaparamparAto, dUraM, para krozamitaM
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ gaja - chir - - saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 405 variSThAH // 102 // kRte cAbhimAne tapasyAvinAzaH, samAjonnatI jAyate vighnasaMghaH / atazcAbhimAnaM na vai dhAraNIyaM, na vai dhAraNIyaM na vai dhAraNIyam // 103 // mahApakSapAtAbhimAnAmibhUtAzcarantyAtmanaH kuprathAM lokagIm / samutpadyate yoginI mohamAyA, tato badhyate tatkRte bhogajAle // 104 // munijanahRdi bhAnurjJAnarUpI yadaiti / sakaladuritanAzo jAyate cAprayAsAt // vikasati yadi pamaM jJAna cAritrarUpaM / bhavaMti manasi zAntiogasiddhistataH syAt // 105 // gRhasthA na cAsminmahAmohajAle, nibaddhaM tvadIye samarthA bhavanti / mahAvIrasaMghe militvA ca sarve, bhaveyuzca zraddhAlavo jainshraaddhaaH||106|| sadA saMghasambandhamAtreNa sarva, khakIyaM viditvA kuruSvAtmarUpam / [atha zarIrasAhAyyadAnam ] yadA rogayukto bhavetko'pi sAdhuH, kacitkazcidevaM ca dezAntarasthaH // 107 // na ceccAnukUlyaM jalaM vAyurevaM, na teSAM sukhAdhAyako deza eva / cikitsAlayaM nAsti taddezamadhye, na vA sAdhanaM kizcidanyaM viditvA / tadA' tatra deze vihAre pravRttairmudo sAdhuvaya'zca hI dolikAyAm // 108 // samAropya vA skandhamAropayitvA, samAnIyatAmanyadeze'nukUle / yadA sampradAyasya bhedo hi chinnastadaivaM bhavennAnyathA vai zubha syAt // 109 // kecitvArthaparAyaNAzca munayaH kecitkhakukSibharAH, santyanye zrutasaJcaye'pi niratAH kecitvadharmacyutAH // vidyAralasuvazcitAlpamatayo mUDhAzca keciddhavaM, kecitsAdhanasArazUnyahRdayAste vai kathaM pAragAH // ,110 // muniH sevanAkhye nimeM dharmavRddhermuhuzvAntarAtmAtipUto vibhAvyaH / suzayyaMbhavaiH sUribhirvarNitaM ca, mahatvaM bhave bhavyabhAvena siddhaH // 111 // tatastasya sambandhamAvo mahAn hi; yatastena sevaakhydhrmprcaarH| manAG nAma T - - - /
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ 408 ... viirstutiH| ..... : putro hyanenaiva zuddho, mudA kAritaH sAdhusevApracAraH // 112H // idaM nAvaruddhaM bhavatto vicAryo, yadA tasya satyasya nAmno munIzAH / gRhItAra evaM kadA grAhakatvAnivRttA bhaveyuzca paMkena tulyAt // 113 // punaH sAdhusevA sukAyena kAryA, zrutenAtha cittena vAcA vimRzya.! khakIyaM paraM ceti medaM vihAya, hyayaM rAgadveSAnvite meMdavAdaH // (na vA' nyatra medo'yamevaM vibhAvya, karotvaJjasA sAdhusevA matasthaH) // 11 // vasudhaiva kuTumbakamityuktizcaritArthatA / kartavyAkhilabhAvena, bhavadbhirdharmasindhubhiH // 115 // yadramyaM zravaso mitAkSarayutaM pIyUSakalpaM vacaH, zrotRNAM hRdayAndhakAraharaNaM vyAkhyAnametajjaguH / vyAkhyAtA ubhayAgamAdijanitajJAnendunA bhUSito, ye zRNvantyupadezamekamanasA, zrotRn vidustAn narAn // 116 // vyAkhyAnasya sugandhamasti zirasi maddhikSukANAM muhuryAvadbhuddhibalodayaM munigaNAstAvacca vyAkhyAnakam / zrAddhebhyazca suzrAvayanti manasA mahatA prayatnena ca / zrotAraMparikathyate'nudivasaM me'dyopadezaM zRNu !: / / 117 // . yaH kazcitparadezago'stri caturo vidvAn samAyAM mahAn, vyAkhyAnaM ca kathA tadIyamukhatA zrIvyA kadAcinna hi.| zrotavyA va sadaiva me'tra mukhataH sandhAryatAM premata, evaM te kathayanti sAdhunipuNA ye dAsyabhAvaM gatAH // 118 // dezAntarAgataH sAdhuH, sampradAyetaraH punaH / samAcArI prabhinnA vA, maddeze ca, samAgataH // 119 // madane no kthaa| Rtu, samartho na ca bhUyavAm vinA madAjJayA kiMcinnozrAvayitumIzvaraH / / 120 // laghutvasya vicAro'yaM, pradezAntarago bhavet / tadarthaM na hi syAdevaM, pratiSThA naiva cAzrayaH / / 121 // zrAvakANAM ca saubhAgya, yadyAgantukasAdhavaH / pravAsinaH samAyAMnti, teSAM vyAkhyAnamuttamam // 122 / / zrotavyamadha
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 409 kartavyamiti nizcIyate ydaa| sAmpradAyikadharmasya, mokSasya zulkadAyakAH // 123 // kalahaM kurvate'nyonyaM, makSetre sthAnake, tthaa|| madAmnAye tathA loke, dezAntarAgato muniH // 1.24 // vyAkhyAnaM na hi kartu, ca, samartho jAyate kacit / mamApamAnaM bhavati, pratiSThAhAnireva ca // 125 // yo vItarAgo'sti munirvivekI, khasAdhanAsaktadhiyo'pi rAgAt / so'pyanyavyAkhyAnavarAtiduHkhaM, prAmoti tApaM ca mahaddhi kaSTam // 126 // tathodaraM tADayatIti duHkhAddhA! zabdamatrApi karoti nUnam / na vA tapakhI na ca saMyamI bai, na vAsti jainAzritadharmarUDhaH // 127 // dhigastu naH kutra gataH sa kAlaH, zrIgau; tamaH kezimunizca yatra / parasparaM premasaritpravAho, vAhyo mahAdharmaratakatazca // 128 // ka,cAdyakAlInagataH sa sAdhuryazvopadeze hi. karoti / tApam / zrutvA'nyasAdhozca na bhAti citte, zrotAdya kuryyAca mahatvapApe // 129 / / zrutaM tvayA cAya matAntarasthasAdhomukhAddharmaviruddhacAkyam / vyAkhyAnarUpaM. ca karoti zAnti, ni te bhaveccheya iti adhArya // 130 // zraddhAnakaM naSTamiti pradhAr2yA, tathAstikatvaM ca gataM bhavette / ato na sAdhvantaratoM sudhIza ? na zrAvyamevaM ca vadantiA santaH // 131 // he bhikSukAzcedRzarogayogAnnaSTA bhavantazca mRtaH smaajH| tadveSarAgAca. mahattvahAnimutthApayantIti vicAraNIyam // 132 . // evaM ne kartavyamatho dayAM ca, samAjesaMghe kuruta prayatnAt / premAmilApe'bhiratazca loko, bhavecca premNA samatopanaddhaH // 133 // sadaikyabhAve na buMbhUSurevaM, yanaM sthitAstatra videzagAnAm / AgantukAtA je munIzvarANAM, deyaM bhavadbhizca nivAsayogyam // 134 // susthAnaka khIyasahAdhivAsI, syAyena bhAvena kurudhvamevam / ekAsane cApyupavizya
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ 410 .. .:. , viirstutiH|| ' .', mujJAH, zRpavantu vyAkhyAnamananyabhAvAt // 1.35 // pazcAdbhavanto'pi suzAsanaM varaM, tanvantu yatnAca tathopadezam / kurvantu vRddhiM ca prazAsanasya, susvAgataM cApi tathaiva sujJAH // 136 // sAdhyaM yattamamekameva munayaH sarve militvA hRdaa| khAcArya parikalpayantu sudhiyaM vidyAca. ritrAtmakam // yena syAcca, samAjakonnatidazA zikSAvibhAgasya ca / / no ceddharmaviparyayasya samayo jAto'vadhArya budhaiH // 136 // saMsthApyA kila bhAratasya janatA pote ca saMghAtmake / siddhAkhyaM nagaraM qhudAracaritA saMsthApayantvAhitAH // etAvatkaraNena yAti bhavatAM pAra'trikaM caihikaM / sarva kAryamadabhrameva viSayAsaktaM manohIyatAm // 137 // khAdarza ca jagadbhavantamadhunA jAnAtu cAtmA punarloke nAma bhavedyato'* nuvitataM hyAtmAnusandhAnataH // evaM dharmaparAyaNo yadi bhaveste syAca kIrtiH parA / tasmAtsaMghavivardhanAya bhavatAM syAccetpravRttizzubhA // 138 // [atha kSamA'bhyarthanA] bhavAn vIraputro'sti * zAntAtmamUrtirahiMsA tapasyAnvitaH satyagrAhI / tathA cAtmano'tyantasUddhArako'sti, punarvItarAgAnukAraM karoti // 139 // nayanendusaMkhyottarake zatasya, dinAghadhitvaM kurute tapasyAm / atastapatripravaro'sti loke, copAdhidhAryasti vicAraNIyam // 140 // tvatpRSThato vizvamidaM ca lagnamahaM ca khalpajJamatirna me'sti / khAtmAnubhAvo'pi na sAkSarohaM, vyAkhyAnadAne'pi na me'sti zaktiH // 141 // prasiddhavaktApi na cAsmi vidvAn, kintvalpabuddhistava , bAlako'ham / sadbhAvataste ; vidadhAmi sevAM, tathA'smi saMyuktabalAbhilASI // 142 // rAgAdikaM vai cikIrSAmi mandaM, matto yadi cchadmatayA'pamAnam / jAtaM taMdA, vismRtirAparAdhastathA hi zuddhAntarabhAvanAtaH // 143 // kSamrA vidheyAtikRpA.
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 411 nurAgAt , samAptimetasya hi saMkaromi / parantu praSTuM yatate madIyA, buddhiH prasanno'si ca pRcchayate mayA // 144 // madIyavArtA kaTukAsti kintu, lagnA bhavennAtra vicAraNIyam / yadA madIyA kaTukA'sti vANI, jJAtavyamevaM ca madIyarogAH // 145 // zAmyanti kttaussdhi| sevanena, zIghraM bhavedroganivRttirevam / muktvA ca kaTauSadhamugratejo, rogI dhruvaM pAvayate'tizIghram // 146 // tadrogazAntirbhavatIti jJAtvA, madIyavArtAmapi saMsahakha / khakIyabhAvAnna hi roddhamasti, zaktirmadIyeti vimAvanIyam // 147 // mahAnubhAvo'sti ca durvalo'smi, tathA'samartho'hamiti pradhArya / kSamA vidheyA ca mahAtmanastu, bhavanti kSAntezca subhAjanAni // 148 // gururmadIyo'sti phakIracandro, jJAnaM mayA labdhAmidaM yatazca / bodhaM ca labdhvA sukriyAM karomi, tato'maratvaM ca bhavetsphuTaM me // 149 // iti mamAkrandanakAvyam / / jJAtRputra-mahAvIrakA siddhAnta (1) jagatmeM do dravya mukhya [ substances ] haiM, eka jIva [soul ] dUsarA majIva [non soul] | ajIvake pudgala [matter] dharma [ medium of motion to soul and matter] jIva aura pudgalake calanemeM shkaarii| adharma medium of rest to soul and matter jIva aura pudgalake ThaharanemeM sahakArI / kAla Time vartanA lakSaNa, vAn aura AkAza Space sthAna denevAlA / isa prakAra pAMca bheda haiN|" .. (2) khabhAvakI apekSA savIva samAna aura zuddha haiM, parantu anAdikAlase karmarUpa pudgaloMke samvandhase ve azuddha hai, jisa prakAra sonA khAnase miTTImeM milA huA azuddha nikalatA hai| ..
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ 410 . . , viirstutiH| -- , sujJAH, zRNvantu, vyAkhyAnamananyabhAvAt // 135 // pazcAdbhavanto'pi suzAsanaM varaM, tanvantu yalAca tathopadezam / kurvantu vRddhiM ca prazAsanasya, sukhAgataM cApi tathaiva sujJAH // 136 // . sAdhyaM ghuttamamekameva munayaH sarve militvA hRdA / khAcArya parikalpayantuM sudhiyaM vidyAcaritrAtmakam // yena syAca samAjakonnatidazA zikSAvibhAgasya c| no ceddharmaviparyAyasya samayo jAto'vadhAyaM budhaiH // 136 // saMsthApyA kila bhAratasya janatA pote ca saMghAtmake / siddhAkhyaM nagaraM khudAracaritA saMsthApayantvAhitAH // etAvatkaraNena yAti bhavatAM pAra'trikaM caihikaM / sarva kAryamadabhrameva viSayAsakta manohIyatAm // 137 // khAdarza ca jagadbhavantamadhunA jAnAtu cAtmA punarloke nAma bhavedyato'nuvitataM hyAtmAnusandhAnataH // evaM dharmaparAyaNo yadi bhaveste syAca kIrtiH parA / tasmAtsaMghavivardhanAya bhavatAM syAJcetpravRttizzubhA // 138 // [atha kSamA'bhyarthanA] bhavAn vIraputro'sti zAntAtmamUrtirahiMsA tapasyAnvitaH satyagrAhI / tathA cAtmano'tyantasUddhArako'sti, punarvI. tarAgAnukAraM karoti // 139 // nayanendusaMkhyottarake zatasya, dinAvadhitvaM kurute tapasyAm / atastapatripravaro'sti loke, copAdhidhAryasti vicAraNIyam // 140 // tvatpRSThato, vizvamidaM ca lagnamahaM ca khalpajJamatirna me'sti / svAtmAnubhAvo'pi na sAkSaroha, vyAkhyAna-dAne'pi na me'sti, zaktiH // 141 // prasiddhavaktApi na cAsmi vidvAn, kintvalpabuddhistava bAlako'ham / sadbhAvataste vidadhAmi sevAM, tathA'smi saMyuktavalAbhilASI // 142 // rAgAdikaM vai;cikIghomi mandaM, matto yadi cchAtayA'pamAnam / jAtaM tadA vismRtirA: parAdhastathA hi shuddhaantrbhaavnaatH-||143|| kSamA vidheyAtikRpA
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 411 nurAgAt , samAptimetasya hi saMkaromi / parantu praSTuM yatate madIyA, buddhiH prasanno'si ca pRcchayate mayA // 144 // madIyavArtA kaTukAsti kintu, lagnA bhavennAtra vicAraNIyam / yadA madIyA kaTukA'sti vANI, jJAtavyamevaM ca madIyarogAH // 145 // zAmyanti kttaussdhi| sevanena, zIghraM bhavedroganivRttirevam / bhuktvA ca kaTauSadhamugratejo, rogI bhuvaM pAvayate'tizIghram // 146 // tadrogazAntirbhavatIti jJAtvA, madIyavArtAmapi saMsahakha / khakIyabhAvAnna hi ro masti, zaktirmadIyeti vibhAvanIyam // 147 // mahAnubhAvo'sti ca durbalo'smi, tathA'samartho'hamiti pradhArya / kSamA vidheyA ca mahAtmanastu, bhavanti kSAntezca subhAjanAni // 148 // gurumaMdIyo'sti phakIracandro, jJAna mayA lavdhamidaM yatazca / bodhaM ca labdhvA sukriyAM karomi, tato'maratvaM ca bhavetsphuTaM me // 149 // iti mamAkrandanakAvyam // jJAtRputra-mahAvIrakA siddhAnta (6) jagatmeM do dravya mukhya [ substances ] haiM, eka jIva Isoul ] dUsarA ajIva [ non soul] | ajIvake pudgala [ matter] dharma [ medium of motion to soul and matter ] jIva aura pudgalake calanemeM sahakArI / adharma medium of rest to soul and. Ematter jIva aura pudgalake ThaharanemeM shkaarii| kAla Time vartanA lakSaNa, vAna aura AkAza Space sthAna denevaalaa| isa prakAra pAMca bheda haiN| ; ". (2)sabhAvakI apekSA saba jIva samAna aura zuddha hai, parantu anAdikALase karmarUpa pudaloMke samvandhase ve azuddha haiM, jisa prakAra sonA khAnase miTTImeM milA huA azuddha nikalatA hai| ----
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ 412 , vIrastutiH ....., " (3) ukta pharmamalake kAraNa isa jIvako nAnA yonioMmeM aneka saGkaTa bhogane par3ate haiM aura usIke naSTa ho jAnepara yaha jIva anantajJAna-anantadarzana-anantasukha aura anantazakti Adiko jo ki isakI nijI sampatti hai aura jise mukti kahate haiM vaha prApta karatA hai| . . . . . ' . (4) nirAkulatA. lakSaNayukta mokSa sukhakI prApti isa jIvake apane nijI puruSArthake adhikAra meM hai kisIke pAsa mAMganese nahIM miltaa| / (5) padArthoke kharUpakA yaha satya zraddhAna [ Right belief ] satya, jJAna [ Right knowledge ] aura satya , AcaraNa [ Right conduct] hI yathArthameM mokSakA sAdhana hai|' ' / (6) vastuyeM'- ananta dharmAtmakahaiM, 'syAdvAda hI unake pratyeka dharmakA satyatAse pratipAdana karatA hai| , , . (7) satya AcaraNameM nimnalikhita bAteM garbhita haiM, yathA [ka] jIva-mAtra para dayA karanA; - kabhI kisIko zarIrase kaSTa na denA, vacanase burA ne kahanA, aura menase burA na vicAratA / / . . . . ... [kha] krodha-mAna-mAyA-lobha aura matsaMraAdi kaSAyamAvase AtmAko malina na hone denA, use inake pratipakSI guNoMse sadA pavitra rakhanA / [ga] indriyoM aura manako vaza karanA evaM vAhya saMsArameM lipta na honaa| [gha] uttama kSamA-nirlobha-saralatA-mRdulatA-lAghava-zauca-saMyama-tapa-tyAgajJAna brahmacaryAdi lakSaNAtmaka dharmako dhAraNa karanA ..' .' - ca] jhUTha-corI-kuzIla Adi nindya kAryose, glAni karanA / / / (8) yaha saMsAra khayaM siddha arthAt anAdi ananta hai, isakA kartA hartA koI nahIM hai| . . . . . . . . . . .. (9.) AtmA [soulaura paramAtmA [G6d] meM kevala vimAva aura khabhAvakA vizeSa hai| jo 'AtmA rAgadveSarUpa. vimAva ko choDakara nija khamAvarUpa ho jAtA hai use hI paramAtmA kahate haiN| / .. ., . (10) UMca-nIca-chUta achUtakA -vikAra manuSyakA nijakA kiyA huA vikAra hai vaise manuSyamAtrameM prAkRtika bheda kucha bhI nahIM hai| asia it
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ ' zuddhipatram - kRte'pi bhUyasi sazodhanaprayAse kAzcidazuddhayo'vaziSTA eveti tAH kRpayA adhonirdiSTasakatAnusAra saMzodhyaiva paThantu pAThayantu bhanyajanAH zrAvakA munayazceti savinayamabhyarthayate'yaM laghutama. puSpabhikSuH // pRSThAkAra : patayaH azuddham 11 jainataramatAvalambI jainetaramatAvalambI anantazakti / 21 - 15 samyagdarzanakA samyagdarzanakI mela mela 23 bhAvana bhAvanA 5 nizaMkase ni zaMkase nakhara / nazvara kArmANa kArmaNa vuddhiSzakkine buddhizakine 16 ) __ 11 kalmASAsravakAraNam kalmaSAkhavakAraNam / * 22 / puruSeSvayi - puruSeSvapi - 11 vahabhI vaha bhI ___22 inaki inakI 101 ki 103 ityabhidhAnapyadIpikA ityabhidhAnappadIpikA savazadoMma" - saba zabdoMmeM ... 25, seThe 50 tena tene 109 - 10 / dhunIkA matAH / dhunikAH teo 104 3 savazadAma seThaM 106
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ 414 viirstutiH| " pRSThAGkAH patayaH azuddham , zuddham yoddheSu - yoddhaSu - mahAvIrakhAbhI mahAvIrakhAmI nAmabhidrohaH . nAmanabhidrohaH 118 21 'mAnitaH 'timAnitaH 23 dAnasyapadhAnatvAt dAnasya pradhAnatvAt - 19 nAparAbhUmalaM nAparAddhamalaM 127 17 etevagaiH etaivargaH 130 zrIjJAtanandam zrIjJAtanandanam rakSAkI rakSA kI h h h h m w m w d w m @ - 15 kI 142 144 12 145 146 156 187 193 pratikAra pratIkAra panimeM pannImeM bhami bhaginI kyoMkI kyoMki isapara kaSAyA kASAyA pUjyanIya ! pUjanIya ! mArdavatAkA mArdavakA vadhAdikRdadhaitaditi vadhAdikRdadhastaditi ivAgaMjA gajA iva bhAvanI bhAva thI - 200 207 221 229 w m w m m m h h hdm qdm - / - buvodha. vodha hIto hato artha tathA'nyaM ca . 240 tathA'nyasya
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtaTIkA-hindI-gurjarabhASAntarasahitA 415 zuddham / pRSThAkAH patayaH 240 292 294 296 azuddham hi ... dhambha jiva! nijA naMkSyatti samastyendrA anAti dharma jIva ! nijAM 'nakSyati samastyetadvA / 19 299 20 m anAti 00 dazyate daryate - 20 m m m mp2 .. .. m . cetanA , khasan mastute cetanA zvasan 18 maznute aise aisA . dInAnA 329 25 zcadaM 20... 331 336 341 19 29 28 dInaoNzca calate calati vvedaM zaMkaTAn sakaTAn tetiti teneti prayAgamaNDala prayAgamaNDale / nisevanam nivezanam mAdiniyamAdi yamAdikAnA vi. janopyU janairU na bhavadyogavittamam na bhavedyogavittamaH tadrakSakhAdhunA guro! rakSamAmadhunA guro! jaganjalAmbhodhe jagajjalAmbhodheH puSpAjalI puSpAJjaliH niradAra birAdara 348 353 14 25 370 19 / 21 ...
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ " , "vIrastutiH / . . .' 2 pRSThAGkAH patayaH azuddham / zuddham : 372 ApanA apanA " 25 anyatvatA. anyatva 373 ekatvatA, , ekatva 381 taruH / , taru., 384 11 vodhAtmikI vodhAtmikAM kazcitpravandho kazcitpravandho 399 dIyate'dya . dIyate yad gacchataH skhalanaM kApi, bhavatyeva prmaadtH| hasanti durjanAstatra, samAdadhati sajanAH // vivRtikAraH 'dAnI puruSoMkI- nAmAvalI 100) ze0 jagajIvana mahatA, mu0 jhariyA, 100 zeTha mAnakacanda mahAvIraprasAda, suputra zeTha jvAlAprasAdajI rAjA vahAdura kalakattA, 100) ze0 zivalAla popaTa saMghavI, jhariyA, 200) ze0 manoharalAla jaina, kAnapura, 20) ze0-amaracaMda nAhara, kalakattA, 20) ze0 sujAnamala pannAlAla kalakattA, 20) ze0 gopIcaMda hIrAvata kalakattA, 11 // ze0 cAdamala mUsala kalakattA, 13) ze0 suMdaralAla khAraDa kalakattA 14) ze0 ratanalAlajI vadaliyA kalakattA, 7) ze0 mAgIlAla voraDiyA saravADa. ' pustake milanekA patA... mantrI jJAtaputra mahAvIra jainasaMgha, . . mu0, po0, pATodI, [sTeTa] , ji0 guDagA~va (paMjAva) /
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
_