Book Title: Jain Sahitya Ka Bruhad Itihas Part 4
Author(s): Mohanlal Mehta, Hiralal R Kapadia
Publisher: Parshwanath Shodhpith Varanasi
Catalog link: https://jainqq.org/explore/002097/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pArzvanAtha vidyAzrama granthamAlA : 12 saMpAdaka paM0 dalasukha mAlavaNiyA DaoN0 mohanalAla mehatA 20 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa bhAga 4 karmasAhitya aura Agamika prakaraNa Q35 lekhaka DaoN0 mohanalAla mehatA pro0 hIrAlAla ra0 kApaDiyA logakisa sAramUya 15 * pAravanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna, vArANAsI Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pArzvanAtha vidyAzrama granthamAlA :12: sampAdaka: paM0 dalasukha mAlavaNiyA DaoN0 mohanalAla mehatA jaina sAhitya kA bRhad itihAsa bhAga 4 karma-sAhitya va Agamika prakaraNa lekhaka : DaoN0 mohanalAla mehatA pro0 hIrAlAla ra0 kApaDiyA / 14 mana bArANasI-5 saccaM logammi sArabhUyaM pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna vArANamI-5 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka : pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna ( kAzI hindU vizvavidyAlaya mAnyatA prApta) AI0 TI0 AI0 roDa, karauMdI, vArANasI-5 phona : 311462 prakAzana varSa : prathama saMskaraNa san 1968 dvitIya saMskaraNa san 1991 mUlya : rupae mudraka : varddhamAna mudraNAlaya javAharanagara kAlonI, vArANasI - 10 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya (prathama saMskaraNa) jaina sAhitya ke bRhad itihAsa kA yaha caturtha bhAga hai| isa dizA meM hama AdhA mArga taya kara cuke haiN| hamArA zeSa zrama aura bhAra halkA ho gayA anubhava ho sakatA hai| prastuta bhAga ke vidvAn lekhakoM ke prati prakAzaka AbhAra vyakta karate haiN| unhoMne ucita parizrama se jaina sAdhAraNa aura vizeSa para mahAn upakAra kiyA hai| jaina vAGmaya ke adhyayana kI eka dizA ko sugama evaM sarala banAyA hai| isa bhAga ke viSayoM meM jaina darzana kA parama aMga 'karmavAda' bhI hai| lekhakoM ne isa grantha ke prAraMbha meM ho usake saMbaMdha meM vivaraNa diyA hai| guru nAnakajI ne apane atulanIya zabdoM meM isI bhAva ko "karanI Apo ApanI, kyA ner3e kyA dUra" se usake prathama pAda ko ki "caMgayAyiyAM burayAyiyA~ vAce dharama hudUra" kI spaSTatA kI hai / lekhakoM ne 'karmavAda' ke pA~ca siddhAnta isa prakAra likhe haiM : 1. pratyeka kriyA kA koI na koI phala jarUra hotA hai| dUsare zabdoM meM koI bhI kriyA niSphala nahIM hotii| 2. yadi kisI kriyA kA phala prANI ke vartamAna jIvana meM nahIM milatA to usake lie bhaviSya meM jIvana dhAraNa karanA anivArya hai| ( yaha tarka saMgata hai| prANI kA jIvana paudgalika ( bhautika ) zarIra ke sAdhana se hI vyatIta hotA hai| pudgala hI 'jIva' kA anAdi kAla se sAthI hai aura usake bhavAntara kA kAraNa hai|) 3. karma kA karanevAlA aura bhoganevAlA svatantra Atmatattva eka bhava se dUsare bhava meM gamana karatA rahatA hai| kisI na kisI bhava ke mAdhyama se hI vaha 1. pavana guru pAnI pitA mAtA dharata mahata / divasa rAta dorA dAI dAyA khele sagala' jagata // caMgayAyiyA~ burayAyiyA~ vAce dharama hudUra" / karanI Apo ApanI kyA ner3eM kyA dUra / / jinahI nAma vyAyA gae musakkata ghaal| nAnaka te mukha ujale kItI chuTTI0 nAla / / 1. sakala / 2. acchaaiyaaN| 3. burAiyA~ / 4. dekha rahA hai / 5. dUra se yA alaga se / 6. samIpastha ho / 7. yA dUra ho| 8. kaSTa / 9. naSTa kara ge| 10. unake mukha ujale to hue hI, sAtha hI chuTakArA bhI ho gayA / Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 4 ) eka nizcita kAlamaryAdA meM rahatA huA apane pUrvakRta karmoM kA bhoga tathA navIna karmoM kA bandhana karatA hai / karmoM kI isa bhoga-bandhana kI paramparA ko tor3anA bhI usakI zakti se bAhara nahIM hai| ( koI eka paudgalika avasthA, jisameM naraka bhI hai, sadaiva ananta agni meM jalane, dAMta pIsane yA rote rahane kI avasthA nahIM hai / ) 4. janmajAta vyaktibheda karmajanya hai| vyakti ke vyavahAra tathA sukha-dukha meM jo asAmaJjasya yA asamAnatA najara AtI hai vaha karmajanya hI hai| 5. karmabandha tathA karmabhoga kA adhiSThAtA prANI svayaM hai| isake alAvA jitane bhI hetu najara Ate haiM, ve saba sahakArI athavA nimittabhUta haiN| vizva SaDdravyoM se praNIta hai| ye dravya anAdi-ananta sadaiva aura svayameva vidyamAna haiM / unameM se eka dravya 'ajIva' hai / vaha prAyaH vahI hai jise vartamAna meM vijJAna 'meTara' kahatA hai| 'jIva' ke prANatattva ke viparIta yaha aprANatattva hai jo asthira aura ananta parivartana svabhAvI hai| jana vicArAnusAra 'ajIva' tattva prANI ke zarIra meM 'jIva' tattva ke sAtha ghaniSTha sambandha meM to hai hI, sAtha hI usake anusAra socane se, bolane se yA kriyAzIla hone se pratikSaNa usa 'ajIva' dravya ke sUkSma paramANuoM ko prANI AkarSita karatA rahatA hai| isake mUla meM prANI ke cintana, vANI aura kriyA kI tIvratA bhI kAraNa banatI rahatI hai| karma ko kArya karane ke lie bAharI zakti kI jarUrata nahIM hai| vaha svayameva kriyAzIla hai| krodha, mAna, mAyA aura lobha jo lIlA racate haiM usakA alaga prakaraNa hai| yaha viSaya bar3A gambhIra hai / jaina dArzanikoM ne isa para utane hI vistAra se AdhyAtmika evaM manovaijJAnika dRSTi se vicAra kiyA hai| isa grantha kA dUsarA hissA Agamika prakaraNoM se sambandhita hai / isakA eka prakaraNa yoga aura adhyAtmaviSayaka hai| hara eka prakaraNa meM vidvAn lekhakoM ne jJAta sAhitya kA vistRta paricaya diyA hai / khoja ke mArga meM yaha paricaya bahuta upayogI hogaa| ___isa grantha ko vidvajjagat aura janatA ke adhyayanArtha prastuta karake ati saMtoSa kA anubhava karate haiN| rUpamahala harajasarAya jaina pharIdAbAda mantrI, 30. 12. 68 zrI sohanalAla jainadharma pracAraka samiti amRtasara Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkathana ___ yaha jaina sAhitya ke bRhad itihAsa kA caturtha bhAga hai / ise pAThakoM kI sevA meM prastuta karate hue atyadhika prasannatA kA anubhava ho rahA hai| isase pUrva prakAzita tIna bhAgoM kA vidvatsamAja va sAmAnya pAThakavRnda ne hArdika svAgata kiyaa| prastuta bhAga bhI vidvAnoM va anya pAThakoM ko usI taraha pasanda AegA, aisA vizvAsa hai| pUrva prakAzita tInoM bhAga Agama-sAhitya se sambandhita the / prastuta bhAga kA sambandha Agamika prakaraNoM evaM karma-sAhitya se hai| jaina sAhitya ke isa vibhAga meM saikar3oM granthoM kA samAveza hotA hai / karma-sAhitya se sambandhita pRSTha mere likhe hue haiM tathA Agamika prakaraNoM kA paricaya jaina sAhitya ke viziSTa vidvAn pro0 hIrAlAla ra0 kApar3iyA ne gujarAtI meM likhA jisakA hindI anuvAda pro0 zAntilAla ma0 vorA ne kiyA hai| maiM ina donoM vidvAnoM kA AbhArI huuN| prastuta bhAga ke sampAdana meM bhI pUjya paM0 dalasukhabhAI kA pUrNa sahayoga prApta huA hai / isake lie maiM ApakA atyanta anugRhIta huuN| graMtha ke mudraNa ke lie saMsAra presa kA tathA prUpha-saMzodhana Adi ke lie saMsthAna ke zodha-sahAyaka paM0 kapiladeva giri kA AbhAra mAnatA huuN| pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna vArANasI--5 24-12-68 mohanalAla mehatA adhyakSa Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakoya dvitIya saMskaraNa 'jaina sAhitya kA bRhad itihAsa' granthamAlA ke antargata Agamika prakaraNoM ! va karmasAhitya ke paricayAtmaka vivaraNa para AdhArita caturtha khaNDa kA ] prathama saMskaraNa san 1968 meM prakAzita huA thA / vigata varSa se usakI pratiyA~ vikraya hetu upalabdha nahIM thIM / isakI upayogitA evaM isakI mA~ga ko dRSTi meM rakhakara hamane isakA dUsarA saMskaraNa prakAzita karane kA nirNaya kiyA / isameM prathama saMskaraNa kI sAmagrI hI yathAvata rUpa meM rakhI gaI hai / isa grantha ke prakAzana ko upayukta vyavasthA saMsthAna ke nidezaka pro0 sAgaramala jaina ne kI ataH sarvaprathama maiM unake prati hArdika AbhAra vyakta karatA hU~ / prUpha saMzodhana kA kArya saMsthAna ke zodhAdhikArI DaoN0 azoka kumAra siMha sahazoSAdhikArI DaoN0 ziva prasAda, zrI dInAnAtha zarmA, evaM zodha sahAyaka DaoN0 indrezacandra siMha ne sampanna kiyA, isa sahayoga ke lie hama unake AbhArI haiM / anta meM isa grantha ke sundara evaM zIghra chapAI hetu meM vardhamAna mudraNAlaya vArANasI ke saMcAlakoM ke prati kRtajJatA jJApita karatA hU~ | mantrI bhUpendranAtha jaina Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. karmavAda karmavAda aura icchA - svAtantrya karmavirodhI mAnyatAe~ karmavAda kA mantavya karma kA artha karmabandha kA kAraNa karmabandha kI prakriyA karma kA udaya aura kSaya karma prakRti arthAt karmaphala karmoM kI sthiti karmaphala kI tIvratA - mandatA karmoM ke pradeza karma kI vividha avasthAe~ karma aura punarjanma 2. karmaprAbhRta prastuta pustaka meM karma - sAhitya karma prAbhRta kI Agamika paramparA karmaprAbhRta ke praNetA karma prAbhRta kA viSaya-vibhAjana jIvasthAna kSudrakabandha bandhasvAmitvavicaya vedanA vargaNA mahAbandha '-26 7 11 12 13 14 15 15 21 22 22 22 26 27-59 27 28 29 30 48 50 51 56 58 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60-87 88-98 ( 8 ) 3. karmaprAbhRta kI vyAkhyAe~ kundakundakRta parikarma zAmakuNDakRta paddhati tumbulUrakRta cUDAmaNi va paMjikA samantabhadrakRta TIkA bappadevakRta vyAkhyAprajJapti dhavalAkAra vIrasena dhavalA TIkA 4. kaSAyaprAbhRta kaSAyaprAbhUta ko Agamika paraMparA kaSAyaprAbhRta ke praNetA kaSAyaprAbhUta ke arthAdhikAra kaSAyaprAbhUta kI gAthAsaMkhyA viSaya-paricaya 5. kaSAyaprAbhRta kI vyAkhyAeM yativRSabhakRta cUrNi vorasena-jinasenakRta jayadhavalA 6. anya karmasAhitya digambarIya karmasAhitya zvetAmbarIya karmasAhitya zivazarmasUrikRta karmaprakRti karmaprakRti kI vyAkhyAe~ candraSimahattarakRta paMcasaMgraha paMcasaMgraha kI vyAkhyAe~ prAcIna SaT karmagrantha jinavallabhakRta sArdhazataka devendrasUrikRta navya karmagrantha navya karmagranthoM kI vyAkhyAe~ bhAvaprakaraNa baMdhahetUdayatribhaMgI 99-106 100 103 107-142 109 110 114 121 124 126 126 128 128 132 133 133 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhodayasattAprakaraNa nemicandrakRta gommaTasAra gommaTasAra ko vyAkhyAe~ labdhisAra ( kSapaNAsAragarbhita ) labdhisAra kI vyAkhyAe~ paMcasaMgraha 133 133 140 141 142 142 143-147 148-192 149 151 154 156 158 165 166 Agamika prakaraNa 1. Agamika prakaraNoM kA udbhava aura vikAsa 2. AgamasAra aura dravyAnuyoga AcArya kundakunda ke grantha pravacanasAra samayasAra niyamasAra paMcAstikAyasAra ATha pAhur3a jIvasamAsa jIvavicAra paNNavaNAtaiyapayasaMgahaNI jIvAjIvAbhigamasaMgahaNI jambUdvIpasamAsa samayakhittasamAsa athavA khettasamAsa kSetravicAraNA khettasamAsa jaMbUdIvasaMgahaNI saMgahaNI saMkhittasaMgahaNI athavA saMgahaNirayaNa vicArachattIsiyAsutta pavayaNasAruddhAra sattarisayaThANapayaraNa puruSArthasiddhayupAya 167 167 168 170 170 171 172 173 174 180 180 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (10) 181 182 183. 183 tattvArthasAra navatattapayaraNa aMgulasattari chaTTANapayaraNa jIvANusAsaNa siddhapaMcAsiyA goyamapucchA siddhAntArNava vanaspatisaptatikA kAlazataka zAstrasArasamuccaya siddhAntAlApakoddhAra, vicArAmRtasaMgraha athavA vicArasaMgraha viMzatisthAnakavicArAmRtasaMgraha siddhAntoddhAra caccarI vIsiyA kAlasarUvakulaya AgamiyavatthuvicArasAra sUkSmArthavicArasAra athavA sArdhazatakaprakaraNa praznottararatnamAlA athavA ratnamAlikA sarvasiddhAntaviSamapadaparyAya 184 185 186 186 187. 187 187. 187 188 188 188 189 189 190 191 192 3. dharmopadeza 193-226: 195 195 uvaesamAlA uvaesapaya upadezaprakaraNa dhammovaesamAlA uvaesamAlA uvaesarasAyaNa upadezakaMdalI hitopadezamAlA-vRtti uvaesacitAmaNi 196 197 198 198 199. Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 199. 200 201 202. 202 203 203 204 204 205 207. 207 207. 208 ( 11 ) prabodhacintAmaNi upadezaratnAkara upadezasaptatikA upadezataraMgiNI AtmAnuzAsana dharmasAra dharmabiMdu dharmaratnakaraNDaka dhammavihi dharmAmRta dharmopadezaprakaraNa dharmasarvasvAdhikAra bhavabhAvaNA bhAvanAsAra bhAvanAsaMdhi bRhanmithyAtvamathana darisaNasattari athavA sAvayadhammapayaraNa darisaNasuddhi athavA darisaNasattari sammattapayaraNa athavA daMsaNasuddhi samyaktvakaumudI saTrisaya dANasIlatavabhAvaNAkulaya dANuvaesamAlA dAnapradIpa sIlovaesamAlA dharmakalpadruma vivegamaMjarI vivegavilAsa vaddhamANadesaNA varddhamAnadezanA saMbohapayaraNa athavA tattapayAsaga 208 209 209 209 210 212. 212 0 0 00.0.orm MMMMMMom 219. 220. Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 221 222 222 222 223 224 224 224 224 224 225 ( 12 ) saMbohasattari subhASitaratnasaMdoha sindUraprakara sUktAvalI vajjAlagga nItidhanada yAnI nItizataka vairAgyadhanada yAnI vairAgyazataka padmAnandazataka yAnI vairAgyazataka aNusAsaNaMkusakulaya rayaNattayakulaya gAhAkosa mokSopadezapaMcAzata hiovaesakulaya uvaesakulaya nANappayAsa dhammAdhammaviyAra subodhaprakaraNa sAmaNNaguNovaesakulaya Atmabodhakulaka vidyAsAgarazreSThikathA gadyagodAvarI kumArapAlaprabaMdha duvAlasakulaya "4. yoga aura adhyAtma sabhASya yogadarzana kI jaina vyAkhyA yoga ke chaH aMga yoganirNaya yogAcArya kI kRti hAribhadrIya kRtiyA~ yogabiMdu yogazataka yogadRSTisamuccaya 225 225 225 225 225 226 226 226 226 226 227-266 228 229 229 230 230 230 233 235 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmasiddhisamuccaya jogavihANavI siyA paramappayAsa jogasAra yogasAra yogazAstra athavA adhyAtmopaniSad jJAnArNava, yogANaMva athavA yogapradIpa jJAnArNavasAroddhAra dhyAnadIpikA yogapradIpa jhANajjhayaNa athavA jhANasaya dhyAnavicAra dhyAnadaNDakastuti dhyAnacatuSTaya vicAra dhyAnadIpikA dhyAnamAlA ( 13 ) * dhyAnasAra dhyAnastava dhyAnasvarUpa anuprekSA bArasANuvekkhA bArasAnuvekkhA athavA kArtikeyAnuprekSA dvAdazAnuprekSA dvAdazabhAvanA dvAdazabhAvanAkulaka zAntasudhArasa samAdhitaMtra samAdhitaMtra athavA samAdhizataka samAdhidvAtriMzikA samatAkulaka sAmyazataka 237 238 239 240 241 242 247 248 248 249 250 252 254 255. 255 255. 255 255 255.. 255 255 256 256 256 : 256 256 257 257 258 258 258 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 14 ) 259 261 P For 263 263 263 264 264 264 264 265 adhyAtmakalpadruma adhyAtmarAsa adhyAtmasAra adhyAtmopaniSad adhyAtmabiMdu adhyAtmopadeza adhyAtmakamalamAtaMDa adhyAtmataraMgiNI adhyAtmASTaka adhyAtmagItA guNasthAnakramAroha, guNasthAnaka athavA guNasthAnaratnarAzi guNasthAnakanirUpaNa guNasthAnadvAra guNaTThANakamAroha guNaTThANasaya guNaTThANamaggaNaTThANa upazamazreNisvarUpa aura kSapakazreNisvarUpa khavaga-seDhI Thii-baMdha anagAra aura sAgAra kA AcAra prazamarati paMcasuttaya mUlAyAra paMcaniyaMThI paMcavatthuga dasaNasAra darzanasAradohA zrAvakaprajJapti sAvayapaNNatti ratnakaraMDakazrAvakAcAra paMcAsaga 265 265 265 265 266 266 266 267-292 267 268 269 269 270 271 271 271 271 272 273 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 15 ) 274 274 275 277 277 278 279 279 280 280 280 281 dharmasAra sAvayadhammataMta navapayapayaraNa upAsakAcAra zrAvakAcAra zrAvakadharmavidhi zrAddhaguNazreNisaMgraha dharmaratnakaraMDaka ceiavaMdaNabhAsa saMghAcAravidhi sAvagavihi guruvaMdaNabhAsa paccakkhANabhAsa mUlasuddhi ArAhaNA ArAhaNAsAra ArAdhanA sAmAyikapATha kiMvA bhAvanAdvAtriMzikA ArAhaNApaDAyA saMvegaraMgazAlA ArAhaNAsattha paMcaliMgI dasaNasuddhi samyaktvAlaMkAra yatidinakRtya jaijIyakappa jaisAmAyArI piMDavisuddhi saDDajIyakappa saDDadiNakicca saDDavihi 281 282 284 285 285 285 285 285 286 285 286 286 287 287 288 288 288 289 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 290 290 291 291 292 292 293-324 293 296 296 296 297 298 lm viSayanigrahakulaka pratyAkhyAnasiddhi AcArapradIpa cAritrasAra cAritrasAra kiMvA bhAvanAsArasaMgraha gurupArataMtathotta dharmalAbhasiddhi vidhi-vidhAna, kalpa, maMtra, taMtra, parva aura tIrtha dazabhakti Avazyakasaptati sukhaprabodhinI sammattupAyaNavihi paccakkhANasarUva saMghaTTaka sAmAcArI praznottarazata kiMvA sAmAcArIzataka paDikkamaNasAmAyArI sAmAyArI posahavihipayaraNa posahiyapAyacchittasAmAyArI sAmAyAro vihimaggappavA pratikramakramavidhi paryuSaNAvicAra zrAddhavidhivinizcaya dazalAkSaNikavratodyApana dazalakSaNavratodyApana paiTThAkappa pratiSThAkalpa pratiSThAsArasaMgraha jinayajJakalpa ratnatrayavidhAna 300 300 300 s 301 301 301 303 304 304 304 s 305 305 307 s 307 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 ) 307 308 308 308 309 310 310 310 310 llh 315 315 316 316 ( 1 sUrimaMtra sUrimaMtrakalpa sUrimaMtrabRhatkalpavivaraNa vardhamAnavidyAkalpoddhAra bRhat hrIMkArakalpa vardhamAnavidyAkalpa maMtrarAjarahasya vidyAnuzAsana vidyAnuvAda bhairava-padmAvatIkalpa adbhutapadmAvatIkalpa raktapadmAvatI jvAlinIkalpa kAmacANDAlinIkalpa bhAratIkalpa athavA sarasvatIkalpa sarasvatIkalpa siddhayaMtracakroddhAra siddhayaMtracakroddhAra-pUjanavidhi dIpAlikAkalpa settuMjakalpa ujjayantakalpa girinArakalpa pavajjAvihANa yantrarAja yantrarAjaracanAprakAra kalpapradIpa athavA vividhatIrthakalpa ceiyaparivAhI tIrthamAlAprakaraNa titthamAlAdhavaNa tIrthamAlAstabana anukramaNikA sahAyaka granthoM kI sUcI sh llh 317 llh sh 318 s llh 320 320 llh llh 321 324 324 324 324 325 llh Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama prakaraNa karmavAda bhAratIya tattvacintana meM karmavAda kA ati mahattvapUrNa sthAna hai / cArvAkoM ke atirikta bhArata ke sabhI zreNiyoM ke vicAraka karmavAda ke prabhAva se prabhAvita rahe haiN| bhAratIya darzana, dharma, sAhitya, kalA, vijJAna Adi para karmavAda kA prabhAva spaSTa dRSTigocara hotA hai| sukha-duHkha evaM sAMsArika vaividhya kA kAraNa DhUMr3hate hue bhAratIya vicArakoM ne karma ke adbhuta siddhAnta kA anveSaNa kiyA hai| bhArata ke janasAdhAraNa kI yaha sAmAnya dhAraNA rahI hai ki prANiyoM ko prApta hone vAlA sukha athavA duHkha svakRta karmaphala ke atirikta aura kucha nahIM hai| jIva anAdi kAla se karmavaza ho vividha bhavoM meM bhramaNa kara rahA hai| janma evaM mRtyu kI jar3a karma hai| janma aura maraNa hI sabase bar3A duHkha hai| jIva apane zubha aura azubha karmoM ke sAtha parabhava meM jAtA hai / jo jaisA karatA hai use vaisA hI phala bhoganA par3atA hai| 'jaisA booge vaisA kAToge' kA tAtparyArtha yahI hai| eka prANI dUsare prANI ke karmaphala kA adhikArI nahIM hotA / pratyeka prANI kA karma svasambaddha hotA hai, parasambaddha nhiiN| karmavAda kI sthApanA meM yadyapi bhArata kI sabhI dArzanika evaM naitika zAkhAoM ne apanA yogadAna diyA hai phira bhI jaina paramparA meM isakA jo suvikasita rUpa dRSTigocara hotA hai vaha anyatra anupalabdha hai| jaina AcAryoM ne jisa DhaMga se karmavAda kA suvyavasthita, susambaddha evaM sarvAMgapUrNa nirUpaNa kiyA hai vaisA anyatra durlabha hI nahIM, aprApya hai / karmavAda jaina vicAradhArA evaM AcAraparamparA kA eka avicchedya aMga ho gayA hai| jaina darzana evaM jaina AcAra kI samasta mahattvapUrNa mAnyatAe~ va dhAraNAeM karmavAda para avalambita haiN|' karmavAda ke AdhArabhUta siddhAnta ye haiM : 1. karmavAda kA mUla sambhavataH jaina-paramparA meM hai| karmavAda kI utpatti ke aitihAsika vivecana ke lie dekhie-paM0 dalasukha mAlavaNiyA : AtmamImAMsA, pR0 79-86. Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya kA bRhad itihAsa 1. pratyeka kriyA kA koI na koI phala avazya hotA hai| dUsare zabdoM meM koI bhI kriyA niSphala nahIM hotii| isa siddhAnta ko kArya-kAraNabhAva athavA karma-phalabhAva kahate haiN| 2. yadi kisI kriyA kA phala prANI ke vartamAna jIvana meM prApta nahIM hotA to usake lie bhaviSyakAlIna jIvana anivArya hai| 3. karma kA kartA evaM bhoktA svatantra Atmatattva nirantara eka bhava se dUsare bhava meM gamana karatA rahatA hai| kisI na kisI bhava ke mAdhyama se hI vaha eka nizcita kAlamaryAdA meM rahatA huA apane pUrvakRta karmoM kA bhoga tathA navIna karmoM kA bandhana karatA hai / karmoM kI isa paramparA ko tor3anA bhI usakI zakti ke bAhara nahIM hai| . 4. janmajAta vyaktibheda karmajanya haiM / vyakti ke vyavahAra tathA sukha-duHkha meM jo asAmaJjasya athavA asamAnatA dRSTigocara hotI hai vaha karmajanya hI hai|| 5. karmabandha tathA karmabhoga kA adhiSThAtA prANI svayaM hai| tadatirikta jitane bhI hetu dRSTigocara hote haiM ve saba sahakArI athavA nimittabhUta haiN| karmavAda aura icchA-svAtantrya : prANI anAdikAla se karmaparamparA meM ulajhA huA hai| purAne karmoM kA bhoga evaM naye karmoM kA bandhana anAdi kAla se calA A rahA hai| prANI apane kRtakarmoM ko bhogatA jAtA hai tathA navIna karmoM kA upArjana karatA jAtA hai| itanA hote hue bhI yaha nahIM kahA jA sakatA ki prANI sarvathA karmAdhIna hai arthAt vaha karmabandhana ko nahIM roka sakatA / yadi prANI kA pratyeka kArya karmAdhIna hI mAnA jAegA to vaha apanI Atmazakti kA svatantratApUrvaka upayoga kaise kara skegaa| dUsare zabdoM meM prANI ko sarvathA karmAdhIna mAnane para icchA-svAtantrya kA koI mUlya nahIM raha jaataa| pratyeka kriyA ko karmamUlaka mAnane para prANI kA na apane para koI adhikAra raha jAtA hai, na dUsaroM para / aisI dazA meM usako samasta kriyAe~ svacAlita yantra kI bhA~ti svataH saMcAlita hotI rheNgii| prANI ke purAne karma svataH apanA phala dete raheMge evaM usako tatkAlIna nizcita karmAdhIna paristhiti ke anusAra naye karma ba~dhate raheMge jo samayAnusAra bhaviSya meM apanA phala pradAna karate hue karmaparamparA ko svacAlita yantra kI bhA~ti barAbara Age bar3hAte raheMge / pariNAmataH karmavAda niyativAda athavA anivAryatAvAda' meM pariNata 1. Determinism or Necessitarianism. Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 karmavAda ho jAegA tathA icchA-svAtantrya athavA svatantratAvAda' kA prANI ke jIvana meM koI sthAna na rahegA / karmavAda ko niyativAda athavA anivAryatAvAda nahIM kaha sakate / karmavAda kA yaha tAtparya nahIM ki icchA-svAtantrya kA koI mUlya nahIM / karmavAda yaha nahIM mAnatA ki prANI jisa prakAra karma kA phala bhogane meM paratantra hai usI prakAra karma kA upArjana karane meM bhI paratantra hai / karmavAda kI mAnyatA ke anusAra prANI ko apane kiye hue karma kA phala kisI na kisI rUpa meM avazya bhoganA par3atA hai kintu navIna karma kA upArjana karane meM vaha kisI sImA taka svatantra hai / kRtakarma kA bhoga kiye binA mukti nahIM ho sakatI, yaha satya hai kintu yaha anivArya nahIM ki prANI amuka samaya meM amuka karma hI upArjita kre| Antarika zakti evaM bAhya paristhiti ko dRSTi meM rakhate hue prANI naye karmoM kA upArjana roka sakatA hai / itanA hI nahIM, vaha amuka sImA taka pUrvakRta karmoM ko zIghra yA dera se bhI bhoga sakatA hai athavA unameM pArasparika parivartana bhI ho sakatA hai / isa prakAra karmavAda meM sImita icchA - svAtantrya kA sthAna avazya hai, yaha mAnanA par3atA hai / icchA svAtantrya kA artha koI yaha kare ki 'jo jAhe so kare' to karmavAda meM vaise svAtantrya kA koI sthAna nahIM hai prANI apanI zakti evaM bAhya paristhiti kI avahelanA karake koI kArya nahIM kara sakatA / jisa prakAra vaha paristhitiyoM kA dAsa hai usI prakAra use apane parAkrama kI sImA kA bhI dhyAna rakhanA par3atA hai| itanA hote hue bhI vaha karma karane meM sarvathA paratantra nahIM apitu kisI hada taka svatantra hai / karmavAda meM yahI icchA svAtantrya hai / isa prakAra karmavAda niyativAda aura svatantratAvAda ke bIca kA siddhAnta haimadhyamavAda hai | / karmavirodhI mAnyatAe~ : karmavAda ko apane virodhI aneka vAdoM kA sAmanA karanA par3atA hai / vizvavaicitrya ke kAraNoM ko gaveSaNA karate hue kucha vicAraka isa tathya kI sthApanA karate haiM ki kAla hI saMsAra kI utpatti Adi kA kAraNa hai / kucha vicAraka svabhAva ko hI vizva kA kAraNa mAnate haiM / kucha vicArakoM ke mata se niyati hI saba kucha hai / kucha vicAraka yadRcchA ko hI jagat kA kAraNa mAnate haiM / kucha vicAraka aise bhI haiM jo pRthvI Adi bhUtoM ko ho saMsAra kA kAraNa mAnate haiM / 1. Freedom of Will or Libertarianism. Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya kA bRhad itihAsa kucha vicArakoM kA mata hai ki puruSa athavA Izvara hI isa jagat kA kartA hai|' yahA~ hama saMkSepa meM ina mAnyatAoM kA paricaya prastuta karate haiM / kAlavAda-kAlavAdiyoM kI mAnyatA hai ki saMsAra ke samasta padArtha tathA sukha-duHkha kAlamUlaka haiM / kAla hI samasta bhUtoM ko sRSTi karatA hai, unakA saMhAra karatA hai / kAla hI prANiyoM ke samasta zubhAzubha pariNAmoM kA janaka hai| kAla hI prajA kA saMkoca aura vistAra karatA hai / isa prakAra kAla hI jagat kA AdikAraNa hai / atharvaveda meM eka kAlasUkta hai jisameM batAyA gayA hai ki kAla ne pRthvI ko utpanna kiyA, kAla ke AdhAra para sUrya tapatA hai, kAla ke hI AdhAra para samasta bhUta rahate haiM / kAla ke hI kAraNa AMkheM dekhatI haiM, kAla hI Izvara hai, kAla prajApati kA bhI pitA hai, kAla sarvaprathama deva hai, kAla se bar3hakara koI anya zakti nahIM hai, kAla sarvocca Izvara hai ityAdi / mahAbhArata meM bhI kAla kI sarvoccatA svIkAra kI gaI hai| usameM batAyA gayA hai ki karma athavA yajJayAgAdi sukha-duHkha ke kAraNa nahIM haiN| manuSya kAla dvArA hI saba kucha prApta kara sakatA hai| samasta kAryoM kA kAla hI kAraNa hai ityAdi / / svabhAvavAra-svabhAvavAdI kI mAnyatA hai ki saMsAra meM jo kucha hotA hai, svabhAva se hI hotA hai / svabhAva ke atirikta karma Adi koI bhI kAraNa jagatvaicitrya kI racanA meM samartha nhiiN| buddhacarita meM svabhAvavAda kA varNana karate hue kahA gayA hai ki kAMToM kA nukIlApana, pazu-pakSiyoM kI vicitratA Adi sabhI svabhAva ke kAraNa hI haiM / kisI bhI pravRtti meM icchA athavA prayatna kA koI sthAna nahIM hai| sUtrakRtAMgavRtti (zIlAMkakRta) meM bhI yahI batAyA gayA hai ki kAMToM kI tIkSNatA, mRga-pakSiyoM kA vicitrabhAva Adi saba kucha svabhAvajanya hI haiM / gItA 1. kAlaH svabhAvo niyatiryadRcchA bhUtAni yoniH puruSa iti cintyam / saMyoga eSAM na svAtmabhAvAdAtmApyanIzaH sukhaduHkhahetoH / -zvetAzvataropaniSad, 1, 2. 2. dekhie-Dr. Mohan Lal Mehta : Jaina Psychology, pR0 6-12; paM0 mahendrakumAra jaina : jainadarzana, pR0 87-119; paM0 dalasukha mAlavaNiyA : AtmamImAMsA, pR0 86-94. 3. atharvaveda, 19, 53-4, 4. kAlena sarva labhate manuSyaH...... -zAntiparva, 25, 28, 32. 5. buddhacarita, 52. Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmavAda aura mahAbhArata meM bhI svabhAvavAda kA ullekha hai|' svabhAvavAdI pratyeka kArya ko svabhAvamUlaka hI mAnatA hai / vaha jagat kI vicitratA kA koI niyantraka athavA niyAmaka nahIM maantaa| ... niyativAda-niyativAdiyoM kA mata hai ki saMsAra meM jo kucha honA hotA hai vahI hotA hai athavA jo honA hotA hai vaha avazyameva hotA hai / ghaTanAoM kA avazyambhAvitva pUrvanirdhArita hai / dUsare zabdoM meM saMsAra kI pratyeka ghaTanA pahale se hI niyata hai| prANI ke icchA-svAtantrya kA koI mUlya nahIM hai athavA yoM kahie ki icchA-svAtantrya nAma kI koI cIja hI nahIM hai| pAzcAtya dArzanika spinojA isI mata kA samarthaka thaa| vaha mAnatA thA ki vyakti kevala apane ajJAna ke kAraNa aisA socatA hai ki maiM bhaviSya ko badala sakatA huuN| jo kucha honA hogA, avazya hogaa| bhaviSya bhI usI prakAra sunizcita evaM aparivartanIya hai jisa prakAra atIta arthAt bhUta / yahI kAraNa hai ki AzA athavA bhaya nirarthaka hai| isI prakAra kisI ko prazaMsA karanA athavA kisI para doSa mar3hanA bhI vyartha hai| - bauddha tripiTakoM evaM jainAgamoM meM niyativAda ke viSaya meM aneka bAteM upalabdha hotI haiN| dIghanikAya ke sAmaJjaphala sutta meM maMkhalI gozAlaka ke niyativAda kA varNana kiyA gayA hai| gozAlaka mAnatA thA ki prANiyoM kI apavitratA kA kucha bhI kAraNa nahIM hai / ve kAraNa ke binA hI apavitra hote haiM / isI prakAra prANiyoM kI zuddhatA kA bhI koI kAraNa athavA hetu nahIM hai / hetu aura kAraNa ke binA hI ve zuddha hote haiN| apane sAmarthya ke bala para kucha nahIM hotA / puruSa ke sAmarthya ke kAraNa kisI padArtha kI sattA hai, aisI bAta nahIM hai / na bala hai, na vIrya hai, na zakti athavA parAkrama hI hai / sabhI sattva, sabhI prANI, sabhI jIva avaza hai, durbala haiM, vIryavihIna haiN| unameM niyati, jAti, vaiziSTya evaM svabhAva ke kAraNa parivartana hotA hai / chaH jAtiyoM meM se kisI eka jAti meM rahakara saba duHkhoM kA upabhAga kiyA jAtA hai / caurAsI lAkha mahAkalpoM ke cakra meM ghUmane ke bAda buddhimAn aura mUrkha donoM ke duHkha kA nAza ho jAtA hai / jaina AgamoM meM bho niyativAda athavA akriyAvAda kA rocaka varNana kiyA gayA hai / umAsAdazAMga, vyAkhyAprajJapti ( bhagavatI sUtra ), sUtrakRtAMga Adi meM 1. bhagavadgItA, 5, 14. 2. upAsakadazAMga, adhyayana 6-7; vyAkhyAprajJapti, zataka 15; sUtrakRtAMga, 2, 1, 12, 2, 6. Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya kA bRhad itihAsa etadviSayaka pracura sAmagrI upalabdha hai / bauddha tripiTakoM meM pakudha kAtyAyana evaM pUraNa kazyapa ko bhI isI mata kA samarthaka batAyA gayA hai / yadRcchAvAda -- yadRcchAvAdiyoM kI mAnyatA hai ki kisI nizcita kAraNa ke. binA hI kArya kI utpatti ho jAtI hai / koI bhI ghaTanA niSkAraNa arthAt akasmAt hI hotI hai / nyAyasUtrakAra ke zabdoM meM yadRcchAvAda kA mantavya hai ki animitta arthAt kisI nimittavizeSa ke binA hI kA~Te kI tIkSNatA ke samAna bhAvoM kI utpatti hotI hai / yadRcchAvAda, akasmAtvAda aura animittavAda ekArthaka haiM / inameM kAryakAraNabhAva athavA hetuhetumadbhAva kA sarvathA abhAva hai / 10 bhUtavAda - bhUtavAdI pRthvI, jala, agni aura vAyu ina cAra bhUtoM se hI samasta cetana-acetana padArthoM kI utpatti mAnate haiM / bhUtoM ke atirikta koI svatantra jar3a athavA cetana tattva jagat meM vidyamAna nahIM hai / jise hama Atmatattva athavA cetanatattva kahate haiM vaha inhIM caturbhUtoM kI eka pariNativizeSa hai jo paristhitivizeSa meM utpanna hotI hai aura usa paristhiti kI anupasthiti meM svataH naSTa ho jAtI hai- bikhara jAtI hai / jisa prakAra cUnA, supArI, katthA, pAna Adi kA viziSTa saMyoga athavA sammizraNa hone para lAla raMga utpanna ho jAtA hai usI prakAra bhUtacatuSTaya ke viziSTa sammizraNa se caitanya ko utpatti hotI hai caitanya hamezA zarIra se sambaddha rahatA hai evaM zarIra kA nAza hote hI- -bhUtacatuSTaya ke saMyoga meM kucha gar3abar3I hote hI caitanya bhI naSTa ho jAtA hai / ataH isa loka ke atirikta anya loka kI sattA svIkAra karanA mUrkhatA kA dyotaka hai / manuSya jIvana kA eka mAtra dhyeya aihalaukika Ananda hai / pAralaukika sukhasamprApti ke jitane bhI tathAkathita sAdhana haiM, saba vyartha haiM / aihalaukika sukha ko chor3a kara kisI anya sukha kI kalpanA karanA apane-Apako dhokhA denA hai / pratyakSa hI pramANa hai aura upayogitA hI AcAra-vicAra kA mAnadaNDa hai / DArvina kA vikAsavAda kA siddhAnta bhI bhautikavAda kA hI eka pariSkRta rUpa hai / isake anusAra prANiyoM kI zArIrika evaM prANazakti kA kramazaH vikAsa hotA hai| jar3a tattvoM ke vikAsa ke sAtha hI sAtha cetana tattva kA bhI vikAsa hotA jAtA hai / yaha cetana tattva jar3a tattva kA hI eka aMga haiM, usase sarvathA bhinna evaM svatantra tattva nahIM / 1. dIghanikAya : sAmaJjaphala sutta. 3. sarvadarzanasaMgraha, pariccheda 1. 2. nyAyasUtra 4, 1, 22. Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmavAda puruSavAda-puruSavAdiyoM ke matAnusAra isa saMsAra kA racayitA, pAlanakartA evaM hartA puruSavizeSa arthAt Izvara hai| pralayAvasthA meM bhI usakI jJAnAdi zaktiyA~ vidyamAna rahatI haiM / puruSavAda meM sAmAnyataH do matoM kA samAveza hai : brahmavAda aura IzvaravAda / brahmavAda ko mAnyatA hai ki jisa prakAra makar3I jAle ke lie, candrakAntamaNi jala ke lie tathA vaTavRkSa praroha arthAt jaTAoM ke lie hetubhUta hai usI prakAra puruSa arthAt brahma samasta jagat ke prANiyoM kI sRSTi, sthiti evaM saMhAra ke prati nimittabhUta hai| isa prakAra brahma hI saMsAra ke samasta padArthoM kA upAdAnakAraNa hai / IzvaravAda kI mAnyatA ke anusAra svayaMsiddha jar3a aura cetana dravyoM ke pArasparika saMyojana meM Izvara nimittakAraNa hai| Izvara kI icchA ke binA jagat kA koI bhI kArya nahIM ho sakatA / vaha vizva kA niyantraka evaM niyAmaka hai| karmavAda kA mantavya : karmavAda ke samarthaka uparyukta mAnyatAoM kA samanvaya karate hue isa siddhAnta kA pratipAdana karate haiM ki jisa prakAra kisI kArya kI utpatti kevala eka hI kAraNa para nahIM apitu kAraNasAkalya para avalambita hai usI prakAra karma ke sAthasAtha kAlAdi bhI vizva-vaicitrya ke kAraNoM ke antargata samAviSTa haiM / karma vaicitrya kA pradhAna kAraNa hai jabaki kAlAdi usake sahakArI kAraNa haiN| karma ko pradhAna kAraNa mAnane se puruSArtha kA poSaNa hotA hai tathA prANiyoM meM AtmavizvAsa va Atmabala utpanna hotaa| apane sukha-duHkha kA pradhAna kAraNa anyatra DhU~r3hane kI apekSA apane meM hI DhUMr3hanA adhika yuktiyukta hai| AcArya haribhadra Adi kI mAnyatA hai ki kAla, svabhAva, niyati, pUrvakRtakarma aura puruSArtha ina pA~ca kAraNoM meM se kisI eka ko hI kAryaniSpatti kA kAraNa mAnanA aura zeSa kAraNoM kI avahelanA karanA mithyA dhAraNA hai| samyag dhAraNA yaha hai ki kAryaniSpatti meM ukta sabhI kAraNoM kA yathocita samanvaya kiyA jaaye| daiva-karma-bhAgya aura puruSArtha ke viSaya meM anekAnta dRSTi rakhanI caahie| buddhipUrvaka karma na karane para bhI iSTa athavA aniSTa vastu kI prApti honA daivAdhIna hai| buddhipUrvaka prayatna se iSTAniSTa kI prApti honA puruSArtha ke adhIna hai| kahIM daiva pradhAna hotA hai to kahIM puruSArtha / daiva aura puruSArtha ke samyak samanvaya se ho arthasiddhi hotI hai / 1. prameyakamalamArtaNDa (paM0 mahendrakumAra jaina dvArA sampAdita), pR0 65. 2. zAstravArtAsamuccaya, 2, 79-80. 3. AptamImAMsA, kA0 88-91. Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya kA bRhad itihAsa Izvara athavA puruSa-brahma ko jagata kI utpatti,sthiti evaM saMhAra kA kAraNa athavA niyAmaka mAnanA nirarthaka hai| karma Adi anya kAraNoM se hI prANiyoM ke janma, jarA, maraNa Adi kI siddhi kI jA sakatI hai| kevala bhUtoM se bhI jJAna, sukha, duHkha, bhAvanA Adi caitanyamUlaka dharmoM kI siddhi nahIM kI jA sktii| jar3abhUtoM ke atirikta cetana tattva kI sattA svIkAra karanA anivArya hai kyoMki mUrta jar3a amUrta caMtanya ko kadApi utpanna nahIM kara sktaa| jisameM jisa guNa kA sarvathA abhAva hotA hai usase vaha guNa kadApi utpanna nahIM ho sktaa| aisA na mAnane para kAryakAraNabhAva ko vyavasthA vyartha ho jAegI / pariNAmataH hama bhUtoM ko bhI kisI kArya kA kAraNa mAnane ke lie bAdhya na hoMge / aisI avasthA meM kisI kArya kA kAraNa DhUMDhanA hI nirarthaka hogaa| ataH jar3a aura cetana ina do prakAra ke tattvoM kI sattA svIkAra karate hue karmamUlaka vizva-vyavasthA mAnanA hI yuktisaMgata pratIta hotA hai| prANI kA karmavizeSa apane naisargika svabhAva ke anusAra svataH phala pradAna karane meM samartha hotA hai| isa kArya ke lie kisI anya niyantraka, niyAmaka athavA nyAyadAtA kI AvazyakatA nahIM hotii| karma kA artha : sAdhAraNatayA 'karma' zabda kA artha kArya, pravRtti athavA kriyA kiyA jAtA hai / karmakANDa meM yajJa Adi kriyAe~ karma ke rUpa meM pracalita haiM / paurANika paramparA meM vrata-niyama Adi dhArmika kriyAe~ karmarUpa mAnI jAtI haiM / vyAkaraNazAstra meM kartA jise apanI kriyA ke dvArA prApta karanA cAhatA hai arthAt jisapara kartA ke vyApAra kA phala giratA hai use karma kahA jAtA hai| nyAyazAstra meM utkSepaNa, apakSepaNa, AkuMcana, prasAraNa aura gamanarUpa pAMca sAMketika karmoM meM karma zabda kA vyavahAra kiyA jAtA hai / jaina paramparA meM karma do prakAra kA mAnA gayA hai : bhAvakarma aura dravyakarma / rAga-dveSAtmaka pariNAma arthAt kaSAya bhAvakarma kahalAtA hai| kArmaNa jAti kA pudgala-jaDatattvavizeSa jo ki kaSAya ke kAraNa AtmAcetanatattva ke sAtha milajula jAtA hai, dravyakarma kahalAtA hai| jaina-paramparA meM jisa artha meM karma zabda prayukta huA hai usa artha meM athavA usase milate-julate artha meM anya darzanoM meM nimna zabdoM kA prayoga kiyA gayA hai : mAyA, avidyA, prakRti, apUrva, vAsanA, Azaya, dharmAdharma, adRSTa, saMskAra, daiva, bhAgya Adi / mAyA, avidyA aura prakRti zabda vedAnta darzana meM upalabdha haiN| apUrva zabda mImAMzA darzana meM prayukta huA hai| vAsanA zabda darzana se vizeSa Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmavAda 13 rUpa se prasiddha hai / Azaya zabda vizeSakara yoga tathA sAMkhya darzanoM meM upalabdha hai / dharmAdharma, adRSTa aura saMskAra zabda vizeSatayA nyAya evaM vaizeSika darzana meM pracalita haiM / daiva, bhAgya, puNya-pApa Adi aneka aise zabda haiM jinakA sAdhAraNatayA saba darzanoM meM prayoga kiyA gayA hai / " isa prakAra cArvAka ko chor3akara sabhI bhAratIya darzanoM ne kisI-na-kisI rUpa meM athavA kisI-na-kisI nAma se karma kI sattA svIkAra kI hai / karma Atmatattva kA virodhI hai / yaha AtmA ke jJAnAdi guNoM ke prakAzana meM bAdhaka hotA hai| karma kA sampUrNa kSaya hone para hI AtmA apane yathArtha rUpa meM pratiSThita hotI hai-apane vAstavika rUpa meM prakAzita hotI hai / AtmA kI isI avasthA kA nAma svarUpAvasthA athavA vizuddhAvasthA hai / AtmA aura karma kA sambandha anAdi hai / jIva purAne karmoM kA kSaya karatA huA navIna karma kA Arjana karatA rahatA hai / jaba taka prANI ke pUrvopArjita samasta karma naSTa nahIM ho jAte evaM navIna karmoM kA Agamana banda nahIM ho jAtA taba taka usakI bhavabandhana se mukti nahIM hotI / eka bAra samasta karmoM kA vinAza ho jAne para punaH karmopArjana nahIM hotA kyoMki usa avasthA meM karmabandhana kA koI kAraNa vidyamAna nahIM rahatA / AtmA kI isI avasthA ko mukti, mokSa, nirvANa athavA siddhi kahate haiM / karmabandha kA kAraNa : jaina - paramparA meM karmopArjana athavA karmabandha ke sAmAnyatayA do kAraNa mAne gaye haiM : yoga aura kaSAya / zarIra, vANI aura mana kI pravRtti ko yoga kahate haiM / krodhAdi mAnasika Avega kaSAyAntargata hai / yoM to kaSAya ke aneka bheda ho sakate haiM kintu moTe taura para usake do bheda kiye gaye haiM: rAga aura dveSa | rAgadveSajanita zArIrika evaM mAnasika pravRtti hI karmabandha kA kAraNa hai / vaise to pratyeka kriyA karmopArjana kA kAraNa hotI hai kintu jo kriyA kaSAyajanita hotI hai| usase honevAlA karmabandha vizeSa balavAn hotA hai jabaki kaSAyarahita kriyA se hone vAlA karmabandha ati nirbala evaM alpAyu hotA hai / use naSTa karane meM alpa zakti evaM alpa samaya lagatA hai / dUsare zabdoM meM yoga aura kaSAya donoM hI karmabandha ke kAraNa haiM kintu ina donoM meM prabala kAraNa kaSAya hI hai / 1. dekhiye - paM0 sukhalAlajIkRta karmavipAka ke hindI anuvAda kI prastAvanA, pR0 23. Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya kA bRhad itihAsa naiyAyika tathA vaizeSika mithyAjJAna ko karmabandha kA kAraNa mAnate haiM / yoga evaM sAMkhya darzana meM prakRti-puruSa ke abhedajJAna ko karmabandha kA kAraNa mAnA gayA hai| vedAnta Adi darzanoM meM avidyA athavA ajJAna ko karmabandha kA kAraNa batAyA gayA hai / bauddhoM ne vAsanA athavA saMskAra ko karmopArjana kA kAraNa mAnA hai / jaina paramparA meM saMkSepa meM mithyAtva karmabandha kA kAraNa mAnA gayA hai / jo kucha ho, yaha nizcita hai ki karmopArjana kA koI bhI kAraNa kyoM na mAnA jAe, rAga-dveSajanita pravRtti hI karmabandha kA pradhAna kAraNa hai| rAga-dveSa ko nyUnatA athavA abhAva se ajJAna, vAsanA athavA mithyAtva kama ho jAtA athavA naSTa ho jAtA hai| rAga-dveSarahita prANI karmopArjana ke yogya vikAroM se sadaiva dUra rahatA hai| usakA mana hamezA apane niyantraNa meM rahatA hai / karmabandha kI prakriyA : jaina karmagranthoM meM karmabandha kI prakriyA kA suvyavasthita varNana kiyA gayA hai / sampUrNa loka meM aisA koI bhI sthAna nahIM hai jahA~ karmayogya pudgala-paramANu vidyamAna na hoM / jaba prANI apane mana, vacana athavA tana se kisI bhI prakAra kI pravRtti karatA hai taba cAroM ora se karmayogya pudgala-paramANuoM kA AkarSaNa hotA hai / jitane kSetra arthAt pradeza meM usakI AtmA vidyamAna rahatI hai utane hI pradeza meM vidyamAna paramANu usake dvArA usa samaya grahaNa kiye jAte haiM, anya nahIM / pravRtti kI taratamatA ke anusAra paramANuoM kI saMkhyA meM bhI tAratamya hotA hai / pravRtti kI mAtrA meM adhikatA hone para paramANuoM kI saMkhyA meM bhI adhikatA hotI hai evaM pravRtti kI mAtrA meM nyUnatA hone para paramANuoM kI saMkhyA meM bhI nyUnatA hotI hai / gRhIta pudgala-paramANuoM ke samUha kA karmarUpa se AtmA ke sAtha baddha honA jaina karmavAda kI paribhASA meM pradeza-bandha kahalAtA hai| inhIM paramANuoM kI jJAnAvaraNa ( jina karmoM se AtmA kI jJAna-zakti AvRta hotI hai ) Adi aneka rUpoM meM pariNati honA prakRti-bandha kahalAtA hai| pradeza-bandha meM karma-paramANuoM kA parimANa abhipreta hai jabaki prakRti-bandha meM karma-paramANuoM kI prakRti arthAt svabhAva kA vicAra kiyA jAtA hai| bhinna-bhinna svabhAva vAle karmoM kI bhinna-bhinna paramANu-saMkhyA hotI hai / dUsare zabdoM meM vibhinna karmaprakRtiyoM ke vibhinna karmapradeza hote haiM / jaina karmazAstroM meM isa prazna para bhI paryApta prakAza DAlA gayA 1. jainadarzana kI mAnyatA hai ki AtmA zarIravyApI hai| deha se bAhara Atmatattva vidyamAna nahIM hotaa| Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmavAda 15 hai ki kisa karma-prakRti ke kitane pradeza hote haiM evaM unakA tulanAtmaka anupAta kyA hai / karmarUpa se gRhIta pudgala-paramANuoM ke karmaphala ke kAla evaM vipAka kI tIvratA-mandatA kA nizcaya AtmA ke adhyavasAya arthAt kaSAya kI tIvratA-mandatA ke anusAra hotA hai| karmavipAka ke kAla tathA tIvratA-mandatA ke isa nizcaya ko kramazaH sthiti bandha tathA anubhAga-bandha kahate haiN| kaSAya ke abhAva meM karmaparamANu AtmA ke sAtha sambaddha nahIM raha sakate / jisa prakAra sUkhe vastra para raja acchI taraha na cipakate hue usakA sparza kara alaga ho jAtI hai usI prakAra AtmA meM kaSAya kI ArdratA na hone para karma-paramANu usase sambaddha na hote hue kevala usakA sparza kara alaga ho jAte haiN| IryApatha ( calanA-phiranA Adi Avazyaka kriyAe~ ) se honevAlA isa prakAra kA nirbala karmabandha asAMparAyika bandha kahalAtA hai / sakaSAya karma-bandha ko sAMparAyika bandha kahate haiM / asAMparAyika bandha bhava-bhramaNa kA kAraNa nahIM hotaa| sAmparAyika bandha se hI prANI ko saMsAra meM paribhramaNa karanA par3atA hai| karma kA udaya aura kSaya : karma ba~dhate hI apanA phala denA prArambha nahIM kara dete / kucha samaya taka vaise hI par3e rahate haiN| karma ke isa phalahIna kAla ko jaina paribhASA meM abAdhAkAla kahate haiM abAdhAkAla ke vyatIta hone para hI baddhakarma apanA phala denA prArambha karate haiM / karmaphala kA prArambha hI karma kA udaya kahalAtA hai / karma apane sthitibandha ke anusAra udaya meM Ate haiM evaM phala pradAna kara AtmA se alaga ho jAte haiM / isI kA nAma nirjarA hai / jisa karma kI jitanI sthiti kA bandha hotA hai vaha karma utanI hI avadhi taka kramazaH udaya meM AtA hai / dUsare zabdoM meM karmanirjarA kA bhI utanA hI kAla hotA hai jitanA karma-sthiti kaa| jaba AtmA se sabhI karma alaga ho jAte haiM taba prANI karma-mukta ho jAtA hai / isI ko mokSa kahate haiN| karmaprakRti arthAt karmaphala : jaina karmazAstra meM karma kI ATha mUla prakRtiyA~ mAnI gaI haiN| ye prakRtiyA~ prANI ko vibhinna prakAra ke anukUla evaM pratikUla phala pradAna karatI haiM / ina prakRtiyoM ke nAma isa prakAra haiM : 1. jJAnAvaraNa, 2. darzanAvaraNa, 3, vedanIya, 4. mohanIya, 5. Ayu, 6. nAma, 7. gotra, aura 8. antarAya / jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura antarAya-ye cAra ghAtI prakRtiyA~ haiM kyoMki inase Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ta jaina sAhitya kA bRhad itihAsa AtmA ke cAra mUla guNoM (jJAna, darzana, sukha aura vIrya) kA ghAta hotA hai / zeSa cAra aghAtI prakRtiyA~ haiM kyoMki ye AtmA ke kisI guNa kA ghAta nahIM krtiiN| itanA hI nahIM, ye AtmA ko aisA rUpa pradAna karatI haiM jo usakA nijI nahIM apitu paudgalika-bhautika hai| jJAnAvaraNa AtmA ke jJAnaguNa kA ghAta karatA hai / darzanAvaraNa se AtmA ke darzanaguNa kA ghAta hotA hai / mohanIya sukha-Atmasukha-paramasukha-zAzvatasukha ke liye ghAtaka hai / antarAya se vIrya arthAt zakti kA ghAta hotA hai| vedanIya anukUla evaM pratikUla saMvedana arthAt sukha-duHkha kA kAraNa hai| Ayu se AtmA ko nArakAdi vividha bhavoM kI prApti hotI hai / nAma ke kAraNa jIva ko vividha gati, jAti, zarIra Adi prApta hote haiM / gotra prANiyoM ke uccatva-nIcatva kA kAraNa hai / jJAnAvaraNIya karma kI pA~ca uttara-prakRtiyA~ haiM : 1. matijJAnAvaraNa, 2. zrutajJAnAvaraNa, 3. avadhijJAnAvaraNa, 4. manaHparyaya, manaHparyava athavA manaHparyAyajJAnAvaraNa aura 5. kevalajJAnAvaraNa / matijJAnAvaraNIya karma matijJAna arthAt indriya aura mana se utpanna hone vAle jJAna ko AcchAdita karatA hai / zrutajJAnAvaraNIya karma zrutajJAna arthAt zAstroM athavA zabdoM ke paThana tathA zravaNa se honevAle arthajJAna kA nirodha karatA hai| avadhijJAnAvaraNIya karma avadhijJAna arthAt indriya tathA mana kI sahAyatA ke binA honevAle rUpI dravyoM ke jJAna ko AvRta karatA hai| manaHparyAyajJAnAvaraNIya karma manaHparyAyajJAna arthAt indriya aura mana kI sahAyatA ke binA saMjJI-samanaska-mana vAle jIvoM ke manogata bhAvoM ko jAnane vAle jJAna ko AcchAdita karatA hai| kevalajJAnAvaraNIya karma kevalajJAna arthAt loka ke atIta, vartamAna evaM anAgata samasta padArthoM ko yugapateka sAtha jAnane vAle jJAna ko AvRta karatA hai| darzanAvaraNIya karma kI nau uttara-prakRtiyAM haiM : 1. cakSurdarzanAvaraNa,2. acakSudarzanAvaraNa, 3. avadhidarzanAvaraNa, 4. kevaladarzanAvaraNa, 5. nidrA, 6. nidrAnidrA, 7. pracalA, 8. pracalApracalA aura 9. styAnaddhi-styAnagRddhi / A~kha ke dvArA padArthoM ke sAmAnya dharma ke grahaNa ko cakSurdarzana kahate haiM / isameM padArtha kA sAdhAraNa AbhAsamAtra hotA hai / cakSurdarzana ko AvRta karane vAlA karma cakSudarzanAvaraNa kahalAtA hai| A~kha ko chor3a kara anya indriyoM tathA mana se jo padArthoM kA sAmAnya pratibhAsa hotA hai use acakSurdarzana kahate haiM / isa prakAra ke darzana kA AvaraNa karane vAlA karma acakSurdarzanAvaraNa kahalAtA hai| indriya aura mana kI sahAyatA kI apekSA na rakhate hue AtmA dvArA rUpI padArthoM kA sAmAnya Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmavAda 17. bodha hone kA nAma avadhidarzana hai / isa prakAra ke darzana ko AvRta karane vAlA kama avadhidarzanAvaraNa kahalAtA hai / saMsAra ke akhila traikAlika padArthoM kA sAmAnyAvabodha kevaladarzana kahalAtA hai / isa prakAra ke darzana kA AvaraNa karane vAlA karma kevaladarzanAvaraNa ke nAma se prasiddha hai / nidrA Adi aMtima pA~ca prakRtiyA~ bhI darzanAvaraNIya karma kA hI kArya hai / soyA huA jo prANI thor3I-sI AvAja se jaga jAtA hai arthAt jise jagAne meM parizrama nahIM karanA par3atA usakI nIMda ko nidrA kahate haiM / jisa karma ke udaya se isa prakAra kI nIMda AtI hai usa karma kA nAma bhI nidrA hai / jo soyA huA prANI bar3e jora se cillAne, hAtha se jora se hilAne Adi se bar3I muzkila se jagatA hai usakI nIMda evaM tannimittaka karma donoM ko nidrAnidrA kahate haiM / khar3e-khar3e baiThe-baiThe nIMda lene kA nAma pracalA hai / usakA hetubhUta karma bhI pracalA kahalAtA hai / calate-phirate nIMda lene kA nAma pracalApracalA hai / tannimittabhUta karma ko bhI pracalApracalA kahate haiM / dina meM athavA rAta meM soce hue kAryavizeSa ko nidrAvasthA meM sampanna karane kA nAma styAnaddhi - styAnagRddhi hai / jisa karma ke udaya se isa prakAra kI nIMda AtI hai usakA nAma bhI styAnaddhi athavA styAnagRddhi hai / vedanIya athavA vedya karma kI do uttaraprakRtiyA~ haiM : sAtA aura asAtA / jisa karma ke udaya se prANI ko anukUla viSayoM kI prApti se sukha kA anubhava hotA hai use sAtAvedanIya karma kahate haiM / jisa karma ke udaya se pratikUla viSayoM kI prApti hone para duHkha kA saMvedana hotA hai use asAtAvedanIya karma kahate haiM / AtmA ko viSayanirapekSa svarUpa sukha kA saMvedana kisI bhI karma ke udaya kI apekSA na rakhate hue svataH hotA hai / isa prakAra kA vizuddha sukha AtmA kA nijI dharma hai / vaha sAdhAraNa sukha kI koTi se Upara hai / mohanIya karma kI mukhya do uttara - prakRtiyA~ haiM : darzanamoha arthAt darzana kA ghAta aura cAritramoha arthAt cAritra kA ghAta / jo padArtha jaisA hai use vaisA hI samajhane kA nAma darzana hai / yaha tattvArtha zraddhAnarUpa AtmaguNa hai / isa guNa kA ghAta karanevAle karma kA nAma darzanamohanIya hai / jisake dvArA AtmA apane yathArtha svarUpa ko prApta karatA hai use cAritra kahate haiM / cAritra kA ghAta karanevAlA karma cAritramohanIya kahalAtA hai | darzanamohanIya karma ke punaH tIna bheda haiM : samyaktvamohanIya, mithyAtvamohanIya aura mizramohanIya / samyaktvamohanIya ke dalika - karmaparamANu zuddha hote haiM / yaha karma zuddha--- svaccha paramANuoM vAlA hone ke kAraNa tattvarucirUpa samyaktva meM bAdhA nahIM pahu~cAtA kintu isake udaya se AtmA ko svAbhAvika samyaktva - karmanirapekSa samyaktva - kSAyikasamyaktva Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "18 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa nahIM hone pAtA / pariNAmataH use sUkSma padArthoM ke cintana meM zaMkAeM huA karatI haiN| mithyAtvamohanIya ke dalika azuddha hote haiN| isa karma ke udaya se prANI 'hita ko ahita samajhatA hai aura ahita ko hita / viparIta buddhi ke kAraNa use tattva kA yathArtha bodha nahIM hone paataa| mizramohanIya ke dalika ardhavizuddha hote haiN| isa karma ke udaya se jIva ko na to tattvaruci hotI hai, na atattvaruci / isakA dUsarA nAma samyak-mithyAtvamohanIya hai| yaha samyaktvamohanIya aura mithyAtvamohanIya kA mizritarUpa hai jo tattvArtha zraddhAna aura atattvArtha-zraddhAna ina donoM avasthAoM meM se zuddha rUpa se kisI bhI avasthA ko prApta nahIM karane detaa| mohanIya ke dUsare mukhya bheda cAritramohanIya ke do bheda haiM : kaSAyamohanIya aura nokaSAyamohanIya / kaSAya'mohanIya mukhyarUpa se cAra prakAra kA hai : krodha, mAna, mAyA aura lobha / krodhAdi cAroM kaSAya tIvratA-mandatA kI dRSTi se punaH cAra-cAra prakAra ke haiM : anantAnubandhI, apratyAkhyAnAvaraNa, pratyAkhyAnAvaraNa aura saMjvalana / isa prakAra kaSAyamohanIya karma ke kula solaha bheda hue jinake udaya se prANI meM krodhAdi kaSAya utpanna hote haiM / anantAnubandhI krodhAdi ke prabhAva se jIva anantakAla taka saMsAra meM bhramaNa karatA hai| yaha kaSAya samyaktva kA ghAta karatA hai| apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya ke udaya se dezaviratirUpa zrAvakadharma kI prApti nahIM hone paatii| isakI avadhi eka varSa hai| pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya ke udaya se sarvaviratirUpa zramaNadharma kI prApti nahIM hone pAtI / isakI sthiti cAra mahIne kI hai| saMjvalana kaSAya ke prabhAva se zramaNa yathAkhyAtacAritrarUpa sarvavirati prApta nahIM kara sktaa| yaha eka pakSa kI sthiti vAlA hai / uparyukta kAlamaryAdAeM sAdhAraNa dRSTi-vyavahAra naya se haiN| inameM yathAsaMbhava parivartana bhI ho sakatA hai| kaSAyoM ke udaya ke sAtha jinakA udaya hotA hai athavA jo kaSAyoM ko uttejita karate haiM unheM nokaSAya kahate haiM / ' nokaSAya ke nau bheda haiM : 1. hAsya, 2. rati, 3. arati, 4. zoka, 5. bhaya, 6. jugupsA, 7. strIveda, 8. puruSaveda aura 9. napuMsakaveda / strIveda ke udaya se strI ko puruSa ke sAtha saMbhoga karane kI icchA hotI hai| puruSaveda ke udaya se puruSa ko strI ke sAtha saMbhoga karane kI icchA hotI hai| napuMsakaveda ke udaya se strI aura puruSa donoM ke sAtha saMbhoga karane kI kAmanA hotI hai| yaha veda 1. kaSAyasahavartitvAt, kaSAyapreraNAdapi / hAsyAdinavakasyoktA, nokaSAyakaSAyatA / / Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmavAda 19 saMbhoga kI kAmanA ke abhAva ke rUpa meM nahIM apitu tIvratama kAmAbhilASA ke rUpa meM hai jisakA lakSya strI aura puruSa donoM haiM / isakI nivRtti--tuSTi cirakAla evaM ciraprayatnasAdhya hai / isa prakAra mohanIya karma kI kula 28 uttara- prakRtiyA~ -- bheda hote haiM : 3 darzanamohanIya + 16 kaSAyamohanIya + 9 - nokaSAyamohanIya | Ayu karma kI uttaraprakRtiyA~ cAra haiM : 1. devAyu, 2. manuSyAyu, 3. tiryaJcAyu aura 4. narakAyu / Ayu karma kI vividhatA ke kAraNa prANI devAdi jAtiyoM meM raha kara svakRta nAnAvidha karmoM ko bhogatA evaM navIna karma upArjita karatA hai / Ayu karma ke astitva se prANI jItA hai aura kSaya se maratA hai / Ayu do prakAra kI hotI hai : apavartanIya aura anapavartanIya / bAhya nimittoM se jo Ayu kama ho jAtI hai arthAt niyata samaya se pUrvaM samApta ho jAtI hai use apavartanIya Ayu kahate haiM / isI kA pracalita nAma akAlamRtyu hai / jo Ayu kisI bhI kAraNa se kama na ho arthAt niyata samaya para hI samApta ho use anapavartanIya Ayu kahate haiM / nAma karma kI eka sau tIna uttaraprakRtiyA~ haiM / ye prakRtiyA~ cAra bhAgoM meM vibhakta haiM : piNDaprakRtiyA~, pratyeka prakRtiyA~, trasadazaka aura sthAvaradazaka | ina prakRtiyoM ke kAraNarUpa karmoM ke bhI ve hI nAma haiM jo ina prakRtiyoM ke haiM / piNDaprakRtiyoM meM pacahattara prakRtiyoM kA samAveza hai : 1. cAra gatiyA~ -- deva, naraka, tiryaJca aura manuSya; 2. pA~ca jAtiyA~ - ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura paMcendriya; 3. pA~ca zarIra -- audArika, vaikriya, AhAraka, taijasa aura kArmaNa, 4. tIna upAMga - audArika, vaikriya aura AhAraka ( taijasa aura kArmaNa zarIra ke upAMga nahIM hote); 5. paMdaraha bandhana - -audArika-audArika, audArika- taijasa, audArika- kArmaNa, audArika taijasa - kArmaNa, vaikriyakriya, vaikriya-tejasa, vaikriya-kArmaNa, vaikriya - tejasa - kArmaNa, AhAraka - AhAraka, AhAraka - taijasa, AhAraka - kArmaNa, AhAraka - tejasa - kArmaNa, taijasa-tejasa, tejasa - kArmaNa aura kArmaNa-kArmaNa; 6. pA~ca saMghAtana - audArika, vaikriya, AhAraka, taijasa aura kArmaNa; 7. chaH saMhanana - vrajaRSabhanArAca, RSabhanArAca, nArAca, ardhanArAca, kIlika aura sevArta; 8 chaH saMsthAna - samacaturasra, nyagrodhaparimaMDala, sAdi, kubja, vAmana aura huNDa; 9. zarIra ke pA~ca varNa10. do gandha -- surabhigandha aura kaSAya, Amla aura madhura; 12. - kRSNa, nIla, lohita, hAridra aura sita; durabhigandha; 11. pA~ca rasa - tikta, kaTu, Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. jaina sAhitya kA bRhad itihAsa ATha sparza-guru, laghu, mRdu, karkaza, zIta, uSNa, snigdha aura rUkSa; 13. cAra AnupUrviyAM-devAnupUrvI, manuSyAnupUrvI, tiyaMJcAnupUrvI aura narakAnupUrvI; 14. do gatiyAM-zubhavihAyogati aura azubhavihAyogati / pratyeka prakRtiyoM meM nimnokta ATha prakRtiyAM samAviSTa haiM : parAghAta, ucchvAsa, Atapa, udyota, aguruladhu, tIrthakara, nirmANa aura upaghAta / trasadazaka meM nimna prakRtiyA~ haiM : trasa, bAdara, paryApta, pratyeka, sthira, zubha, subhaga, susvara, Adeya aura yaza-kIrti / sthAvaradazaka meM asadazaka se viparIta dasa prakRtiyA~ samAviSTa haiM : sthAvara, sUkSma, aparyApta, sAdhAraNa, asthira, azubha, durbhaga, duHsvara, anAdeya aura ayazaHkIrti / isa prakAra nAma kama kI uparyukta eka sau tIna (75 piNDaprakRtiyAM + 8 pratyeka prakRtiyAM+10 trasadazaka + sthAvaradazaka ) uttaraprakRtiyAM haiN| inhIM prakRtiyoM ke AdhAra para prANiyoM ke zArIrika vaividhya kA nirmANa hotA hai| ___ gotra karma kI do uttaraprakRtiyA~ haiM : ucca aura niic| jisa karma ke udaya se prANI uttama kula meM janma grahaNa karatA hai use uccargotra karma kahate haiN| jisa karma ke udaya se prANI kA janma nIca kula meM hotA hai use nIcargotra karma kahate haiM / uttama kula kA artha hai saMskArI evaM sadAcArI kula / nIca kula kA artha hai asaMskArI evaM AcArahIna kul| antarAya karma kI pAMca uttarakRtiyA~ haiM : dAnAntarAya lAbhAntarAya, bhogAntarAya, upabhogAntarAya aura viiryaantraay| jisa karma ke udaya se dAna karane kA utsAha nahIM hotA vaha dAnAntarAya kama hai| jisa karma kA udaya hone para udAra dAtA ko upasthiti meM bhI dAna kA lAbha arthAta prApti na ho sake vaha lAbhAntarAya karma hai| athavA yogya sAmagrI ke rahate hue bhI abhISTa vastu kI prApti na honA lAbhAntarAya karma kA kArya hai| bhoga kI sAmagrI maujUda ho aura bhoga karane kI icchA bhI ho phira bhI jisa karma ke udaya se prANI bhogya padArthoM kA bhoga na kara sake vaha bhogAntarAya karma hai| isI prakAra upabhogya vastuoM kA upabhoga na kara sakanA upabhogAntarAya karma kA phala 1. nAma karma se sambandhita vizeSa vivecana ke lie dekhie-karmagrantha prathama bhAga arthAt karmavipAka (paM0 sukhalAlajIkRta hindI anuvAdasahita ), pR0 58-105; Outlines of Jaina Philosophy (M. L. Mehta ), pR0 142-5; Outlines of Karma in Jainism ( M. L. Mehta ), pR0 10-13. Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmavAda 103 hai / jo padArtha eka bAra bhoge jAte haiM ve bhogya haiM tathA jo padArtha bAra-bAra bhoge jAte haiM ve upabhogya haiN| anna, jala, phala, Adi bhogya padArtha haiN| vastra, AbhUSaNa, strI Adi upabhogya padArtha haiM / jisa karma ke udaya se prANI apane vIrya arthAt sAmarthya-zakti-bala kA cAhate hue bhI upayoga na kara sake use vIryAntarAya karma kahate haiM / isa taraha ATha prakAra ke mUla karmoM athavA mUla karmaprakRtiyoM ke kula eka sau aThAvana bheda hote haiM jo isa prakAra haiM : 1. jJAnAvaraNIya karma 2. darzanAvaraNIya kama 3. vedanIya karma 4. mohanIya karma 5. Ayu karma 6. nAma karma 7. gotra karma 8. antarAya karma yoga 158 karmoM kI sthiti : ___jaina karmagranthoM meM jJAnAvaraNIya Adi karmoM kI vibhinna sthitiyAM (udaya meM rahane kA kAla ) batAI gaI hai jo isa prakAra haiM : adhikatama samaya nyUnatama samaya 1. jJAnAvaraNIya tIsa koTAkoTi sAgaropama antarmuhUrta 2. darzanAvaraNIya 3. vedanIya bAraha muhUrta 4. mohanIya sattara koTAkoTi sAgaropama antarmuhUrta 5. Ayu . taitIsa sAgaropama 6. nAma bIsa koTAkoTi sAgaropama ATha muhUrta 7. gotra 8. antarAya tIsa koTAkoTi sAgaropama antamuhUrta sAgaropama Adi samaya ke vividha bhedoM ke svarUpa ke spaSTIkaraNa ke lie anuyogadvAra Adi granthoM kA avalokana karanA caahie| isase jainoM kI kAlaviSayaka mAnyatA kA bhI jJAna ho skegaa| kama 2 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa karmaphala kI tIvratA-mandatA : karmaphala kI tIvratA aura mandatA kA AdhAra tannimittaka kaSAyoM kI tIvratAmandatA hai| jo prANI jitanA adhika kaSAya kI tIvratA se yukta hogA usake pApakarma arthAt azubhakarma utane hI prabala evaM puNyakarma arthAt zubhakarma utane hI nirbala hoNge| jo prANI jitanA adhika kaSAyamukta evaM vizuddha hogA usake puNyakarma utane hI adhika prabala evaM pApakarma utane hI adhika durbala hoNge|| karmoM ke pradeza : prANI apanI kAyika Adi kriyAoM dvArA jitane karmapradeza arthAt karmaparamANuoM kA saMgraha karatA hai / ve vividha prakAra ke karmoM meM vibhakta hokara AtmA ke sAtha baddha hote haiM / Ayu karma ko sabase kama hissA milatA hai / nAma karma ko usase kucha adhika hissA milatA hai / gotra karma kA hissA bhI nAma karma jitanA hI hotA hai / usase kucha adhika bhAga jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya aura antarAya inameM se pratyeka karma ko prApta hotA hai| ina tInoM kA bhAga samAna rahatA hai / isase bhI adhika bhAga mohanIya karma ke hisse meM jAtA hai / sabase adhika bhAga vedanIya karma ko milatA hai| ina pradezoM kA punaH uttaraprakRtiyoM-uttarabhedoM meM vibhAjana hotA hai| pratyeka prakAra ke baddha karma ke pradezoM ko nyUnatA-adhikatA kA yahI AdhAra hai| karma kI vividha avasthAe~ : jaina karmazAstra meM karma kI vividha avasthAoM kA varNana milatA hai| ye avasthAe~ karma ke bandhana, parivartana, sattA, udaya, kSaya Adi se sambandhita haiM / inakA hama moTe taura para gyAraha bhedoM meM vargIkaraNa kara sakate haiM / unake nAma isa prakAra haiM : 1. bandhana, 2. sattA, 3. udaya, 4. udIraNA, 5. udvartanA, 6. apavartanA, 7. saMkramaNa, 8. upazamana, 9. nidhatti, 10. nikAcana, 11. abAdha / 1. bandhana-AtmA ke sAtha karma-paramANuoM kA baMdhanA arthAt kSIra-nIravat ekarUpa ho jAnA bandhana kahalAtA hai / bandhana ke bAda hI anya avasthAe~ prArambha hotI haiM / bandhana cAra prakAra kA hotA hai : prakRtibandha , sthitibandha, anubhAgabaMdha athavA rasabandha aura pradezabandha / inakA varNana pahale kiyA jA cukA hai| Psychology. 1. dekhie-AtmamImAMsA, pR0 128-131; Jaina pR0 25-9. Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmavAda 2. sattA - baddha karma-paramANu apanI nirjarA arthAt kSaya hone taka AtmA se sambaddha rahate haiM / isI avasthA kA nAma sattA hai / isa avasthA meM karma apanA phala pradAna na karate hue vidyamAna rahate haiM / 3. udaya-karma kI svaphala pradAna karane kI avasthA kA nAma udaya hai / udaya meM AnevAle karma- pudgala apanI prakRti ke anusAra phala dekara naSTa ho jAte haiM / karma - pudgala kA nAza kSaya athavA nirjarA kahalAtA hai / 4. udIraNA - niyata samaya se pUrva karma kA udaya meM AnA udIraNA kahalAtA hai / jaina karmavAda karma kI ekAnta niyati meM vizvAsa nahIM karatA / jisa prakAra prayatnapUrvaka niyata kAla se pahale phala pakAye jA sakate haiM usI prakAra prayatnapUrvaka niyata samaya se pUrva baddha karmoM ko bhogA jA sakatA hai / sAmAnyataH jisa karma kA udaya jArI hotA hai usake sajAtIya karma kI hI udIraNA saMbhava hotI hai / bandhana, sattA, udaya aura udIraNA meM kitanI karma- prakRtiyA~ (uttaraprakRtiyA~) hotI haiM, isakA bhI jaina karmazAstroM meM vicAra kiyA gayA hai / bandhana meM karma - prakRtiyoM kI saMkhyA eka sau bIsa, udaya meM eka sau bAIsa, udIraNA meM bhI eka sau bAIsa tathA sattA meM eka sau aThAvana mAnI gaI hai| nIce kI tAlikA' meM ina cAroM avasthAoM meM rahanevAlI uttaraprakRtiyoM kI saMkhyA dI jAtI hai : bandha udaya udIraNA 1. jJAnAvaraNIya karma darzanAvaraNIya karma 2, 3. vedanIya karma 4. mohanIya karma 5. Ayu karma 6. nAma karma 7. gotra karma 8. antarAya karma 26 4 67 2 28 4 67 2 23 28 4 67 sattA yoga 120 122 122 158 sattA meM samasta uttaraprakRtiyoM kA astitva rahatA hai jinakI saMkhyA ekasau aThAvana hai / udaya meM kevala eka sau bAIsa prakRtiyA~ rahatI haiM kyoMki isa avasthA meM paMdaraha baMdhana tathA pA~ca saMghAtana- - nAma karma kI ye bIsa prakRtiyA~ alaga se nahIM 1. karmavipAka ( paM0 sukhalAlajIkRta hindI anuvAda ), pR0 111. 2 28 4 103 2 5 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa ginI gaI hai apitu pA~ca zarIroM meM hI unakA samAveza kara diyA gayA hai| sAtha hI varNa, gandha, rasa tathA sparza ina cAra piNDaprakRtiyoM kI bIsa uttaraprakRtiyoM ke sthAna para kevala cAra hI prakRtiyA~ ginI gaI haiN| isa prakAra kula eka sau aThAvana prakRtiyoM meM se nAma karma kI chattIsa ( bIsa aura solaha ) prakRtiyA~ kama kara dene para eka sau bAIsa prakRtiyA~ zeSa raha jAtI hai jo udaya meM AtI haiM / udIraNA meM bhI ye hI prakRtiyA~ rahatI haiM kyoMki jisa prakRti meM udaya kI yogyatA rahatI hai usI kI udIraNA hotI hai / bandhanAvasthA meM kevala eka sau bIsa prakRtiyoM kA hI astitva mAnA gayA hai / samyaktvamohanIya aura mizramohanIya karmoM kA bandha alaga se na hokara mithyAtva-mohanIya karma ke rUpa meM hI hotA hai kyoMki ( karmajanya ) samyaktva aura samyak-mithyAtva mithyAtva kI hI vizodhita avasthAeM haiM / ina do prakRtiyoM ko uparyukta eka sau bAIsa prakRtiyoM meM se kama kara dene para eka sau bIsa prakRtiyA~ bAkI bacatI haiM jo bandhanAvasthA meM vidyamAna rahatI haiN| 5. udvartanA-baddhakarmoM kI sthiti aura anubhAga-rasa kA nizcaya baMdhana ke samaya vidyamAna kaSAya kI tIvratA-mandatA ke anusAra hotA hai / usake bAda kI sthitivizeSa athavA bhAvavizeSa--adhyavasAyavizeSa ke kAraNa usa sthiti tathA anubhAga meM vRddhi ho jAnA udvartanA kahalAtA hai / isa avasthA ko utkarSaNa bhI kahate haiN| 6. apavartanA-baddhakarmoM kI sthiti tathA anubhAga meM adhyavasAyavizeSa se kamI kara dene kA nAma apavartanA hai| yaha avasthA udvartanA se bilkula viparIta hai / isakA dUsarA nAma apakarSaNa bhI hai| ina avasthAoM kI mAnyatA se yahI siddha hotA hai ki kisI karma kI sthiti evaM phala kI tIvratA-mandatA meM kisI prakAra kA parivartana nahIM ho sakatA, aisI bAta nahIM hai| apane prayatnavizeSa athavA adhyavasAyavizeSa kI zuddhatA-azuddhatA se unameM samaya-samaya para parivartana hotA rahatA hai| eka samaya hamane koI azubha kArya kiyA arthAt pApakarma kiyA aura dUsare samaya zubha kArya kiyA to pUrvabaddha karma kI sthiti Adi meM yathAsambhava parivartana ho sakatA hai / isI prakAra zubha kArya dvArA bA~dhe gaye karma kI sthiti Adi meM bhI azubha kArya karane se samayAnusAra parivartana ho sakatA hai| tAtparya yaha hai ki vyakti ke adhyavasAyoM ke anusAra karmoM kI avasthAoM meM parivartana hotA rahatA hai| isI tathya ko dRSTi meM rakhate hue jaina karmavAda ko icchAsvAtantrya kA virodhI nahIM mAnA gayA hai / Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmavAda 25 7. saMkramaNa-eka prakAra ke karmapudgaloM kI sthiti Adi kA dUsare prakAra ke karmapudgaloM kI sthiti Adi meM parivartana athavA pariNamana honA saMkramaNa kahalAtA hai| saMkramaNa kisI eka mUla prakRti kI uttaraprakRtiyoM meM hI hotA hai, vibhinna mUla prakRtiyoM meM nahIM / dUsare zabdoM meM sajAtIya prakRtiyoM meM hI saMkramaNa mAnA gayA hai, vijAtIya prakRtiyoM meM nhiiN| isa niyama ke apavAda ke rUpa meM AcAryoM ne yaha bhI batAyA hai ki Ayu karma kI prakRtiyoM meM paraspara saMkramaNa nahIM hotA aura na darzanamohanIya aura cAritramohanIya meM tathAdarzanamohanIya ko tIna uttaraprakRtiyoM meM hI ( kucha apavAdoM ko chor3a kara ) paraspara saMkramaNa hotA hai / isa prakAra Ayu karma kI cAra uttaraprakRtiyA~, darzanamohanIya aura cAritramohanIya va darzanamohanIya ko tIna uttaraprakRtiyA~ uparyukta niyama ke apavAda haiN| 8. upazamana-karma kI jisa avasthA meM udaya athavA udIraNA saMbhava nahIM hotI use upazamana kahate haiM / isa avasthA meM udvartanA, apavartanA aura saMkramaNa kI saMbhAvanA kA abhAva nahIM hotaa| jisa prakAra rAkha se AvRta agni usa avasthA meM rahatI huI apanA kAryavizeSa nahIM karatI kintu AvaraNa haTate hI punaH prajvalita hokara apanA kArya karane ko taiyAra ho jAtI hai usI prakAra upazamanaavasthA meM rahA huA karma usa avasthA ke samApta hote hI apanA kArya prArambha kara detA hai arthAt udaya meM Akara phala pradAna karanA zurU kara detA hai / 9. nidhatti-karma kI vaha avasthA nidhatti kahalAtI hai jisameM udIraNA aura saMkramaNa kA sarvathA abhAva rahatA hai / isa avasthA meM udvartanA aura apavartanA kI asaMbhAvanA nahIM hotii| 10. nikAcana-karma kI usa avasthA kA nAma nikAcana hai jisameM udvataMnA, apavartanA, saMkramaNa aura udIraNA ye cAroM avasthAe~ asambhava hotI haiN| isa avasthA kA artha hai karma kA jisa rUpa meM baMdha huA usI rUpa meM use anivAryataH bhognaa| isI avasthA kA nAma niyati hai| isameM icchAsvAtantrya kA sarvathA abhAva rahatA hai| kisI-kisI karma kI yahI avasthA hotI hai| 11. abAdha-karma kA ba~dhane ke bAda amuka samaya taka kisI prakAra kA phala na denA usakI abAdha-avasthA hai / isa avasthA ke kAla ko abAdhakAla kahate haiN| isapara pahale prakAza DAlA jA cukA hai / udaya ke lie anya paramparAoM meM prArabdha zabda kA prayoga kiyA gayA hai| isI prakAra sattA ke lie saMcita, bandhana ke lie AgAmI athavA kriyamANa, Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa nikAcana ke lie niyatavipAkI, saMkramaNa ke lie AvApagamana, upazamana ke lie tanu Adi zabdoM ke prayoga upalabdha hote haiM / " karma aura punarjanma : karma aura punarjanma kA avicchedya sambandha hai / karma kI sattA svIkAra karane para usake phalasvarUpa paraloka athavA punarjanma kI sattA bhI svIkAra karanI hI par3atI hai / jina karmoM kA phala isa janma meM prApta nahIM hotA una karmoM ke bhoga ke lie punarjanma mAnanA anivArya hai / punarjanma evaM pUrvabhava na mAnane para kRta karma kA nirhetuka vinAza - kRtapraNAza evaM akRta karma kA bhoga -- akRtakarmabhoga mAnanA par3egA / aisI avasthA meM karma vyavasthA dUSita ho jAyegI / inhIM doSoM se bacane ke lie karmavAdiyoM ko punarjanma kI sattA svIkAra karanI par3atI hai / isIlie vaidika, bauddha evaM jaina tInoM prakAra kI bhAratIya paramparAoM meM karmamUlaka punarjanma kI sattA svIkAra kI gayI hai | jaina karma sAhitya meM samasta saMsArI jIvoM kA samAveza cAra gatiyoM meM kiyA gayA hai : manuSya, tiryaJca, nAraka aura deva / mRtyu ke pazcAt prANI apane karma ke anusAra ina cAra gatiyoM meM se kisI eka gati meM jAkara janma grahaNa karatA hai / jaba jIva eka zarIra ko chor3akara dUsarA zarIra dhAraNa karane ke lie jAtA hai taba AnupUrvI nAma karma use apane utpatti-sthAna para pahu~cA detA hai / AnupUrvI nAma karma ke lie nAsA - rajju arthAt 'nAtha' kA dRSTAnta diyA jAtA hai / jaise baila ko idhara-udhara le jAne ke lie nAtha kI sahAyatA apekSita hotI hai usI prakAra jIva ko eka gati se dUsarI gati meM pahu~cane ke lie AnupUrvo nAma karma kI madada kI jarUrata par3atI hai / samazreNI - Rjugati ke lie AnupUrvI kI AvazyakatA nahIM rahatI apitu vizreNI - vakragati ke lie rahatI hai / gatyantara ke samaya jIva ke sAtha kevala do prakAra kA zarIra rahatA hai taijasa aura kArmaNa / anya prakAra ke zarIra ( audArika athavA vaikriya ) kA nirmANa vahA~ pahu~cane ke bAda prArambhaH hotA hai / : 1. dekhie - -yogadarzana tathA yogaviMzikA ( paM0 sukhalAlajI dvArA sampAdita), prastAvanA, pR0 54; Outlines of Indian Philosophy (P. T. Srinivasa Iyengar ), pR0 62. paraloka viSayaka mAnyatAoM ke lie 2. ina paramparAoM kI punarjanma evaM dekhie - AtmamImAMsA, pR0 134 - 152. Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya prakaraNa karmaprAbhRta zvetAmbara sampradAya meM AcArAMgAdi grantha AgamarUpa se mAnya haiM jabaki digambara sampradAya meM karmaprAbhUta evaM kaSAyaprAbhUta, ko AgamarUpa mAnyatA prApta hai / karmaprAbhRta ko mahAkarmaprakRtiprAbhRta, AgamasiddhAnta, SaTkhaNDAgama, paramAgama, khaMDasiddhAnta, SaTkhaNDasiddhAnta Adi nAmoM se jAnA jAtA hai / karmaviSayaka prarUpaNA ke kAraNa ise kamaMprAbhRta athavA mahAkarmaprakRtiprAbhRta kahA jAtA hai / Agamika evaM saiddhAntika graMtha hone ke kAraNa ise AgamasiddhAnta, paramAgama, khaMDasiddhAnta Adi nAma diye jAte haiN| cUMki isameM chaH khaNDa haiM ataH ise SaTkha NDAgama athavA SaTkhaNDasiddhAnta kahA jAtA hai / karmaprAbhRta kI Agamika paraMparA : karmaprAbhUta (SaTkhaNDAgama )' kA udgamasthAna dRSTivAda nAmaka bArahavA~ aMga hai jo ki aba lupta hai / dRSTivAda ke pA~ca vibhAga haiM : parikarma, sUtra, prathamAnuyoga, pUrvagata aura cuulikaa| inameM se pUrvagata ke caudaha bheda haiN| inhIM ko caudahapUrva kahA jAtA hai| inameM se agrAyaNIya nAmaka dvitIya pUrva ke AdhAra se karmaprAbhRta nAmaka SaTkhaNDAgama kI racanA kI gii| ___ agrAyaNIya purva ke nimnokta caudaha adhikAra haiM : 1. pUrvAnta, 2. aparAnta, 3. dhruva, 4. adhruva, 5. cayanalabdhi, 6. arghopama, 7. praNidhikalpa, 8. artha, 9. bhauma, 10. vratAdika, 11. sarvArtha, 12. kalpaniryANa, 13. atIta siddha -baddha, 14. anAgata siddha-baddha / inameM se paMcama adhikAra cayanalabdhi ke 1. ( a ) prathama pA~ca khaMDa dhavalA TIkA va usake hindI anuvAda ke sAtha sampAdaka : DA0 hIrAlAla jaina; prakAzaka : zitAbarAya lakSmIcandra, jaina sAhityoddhAraka phaMDa kAryAlaya, amarAvatI, san 1939-1958 ( A ) chaThA khaMDa ( mahAbandha ) hindI anuvAdasahita-sampAdaka : paM0 sumerucandra va phUlacandra, prakAzaka : bhAratIya jJAnapITha, kAzI, san 1947-1958. Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya kA bRhad itihAsa 28 bIsa prAbhRta haiM jinameM caturthaM prAbhRta karmaprakRti hai / " isa karmaprakRti prAbhRta se hI SaTkhaMDa siddhAnta kI utpatti huI hai / karmaprAbhRta ke praNetA : meM ullekha hai ki saurASTra aMgazruta ke viccheda ke AcAryoM ke pAsa eka SaTkhaNDa siddhAntarUpa karmaprAbhRta AcArya puSpadanta aura bhUtabali kI racanA hai / inhoMne prAcIna karmaprakRti prAbhRta ke AdhAra se prastuta grantha kA nirmANa kiyA / karmaprAbhRta ( SaTakhaNDAgama ) kI dhavalA TIkA deza ke girinagara kI candraguphA meM sthita dharasenAcArya ne bhaya se, mahimA nagarI meM sammilita hue dakSiNApatha ke lekha bhejA / AcAryoM ne lekha kA prayojana bhalIbhA~ti samajhakara zAstra dhAraNa karane meM samarthaM do pratibhAsampanna sAdhuoM ko Andhra deza ke vennAtaTa se gharasenAcArya ke pAsa bhejA / dharasena ne zubha tithi, zubha nakSatra va zubha vAra meM unheM grantha par3hAnA prArambha kiyA / kramazaH vyAkhyAna karate hue ASAr3ha mAsa ke zuklapakSa kI ekAdazI ke pUrvAhna meM grantha samApta kiyA / samApti se prasanna hue bhUtoM ne una do sAdhuoM meM se bhArI pUjA kI jise dekha kara dharasena ne usakA kI bhUtoM ne pUjA kara asta-vyasta daMtapaMkti ko samAna kara diyA jise dekhakara dharasena ne usakA nAma 'puSpadanta' rakhA / vahA~ se aGkulezvara meM varSAvAsa kiyA / varSAvAsa samApta kara AcArya puSpadanta vanavAsa gaye tathA bhaTTAraka bhUtatrali dramiladeza pahu~ce / puSpadanta ne jinapAlita ko dIkSA dekara ( satprarUpaNA ke ) bIsa sUtra banA kara jinapAlita ko par3hA kara bhUtabali ke pAsa bhejA / bhUtabali ne jinapAlita ke pAsa bIsa sUtra dekhakara tathA puSpadanta ko alpAyu jAna kara mahAkarmaprakRtiprAbhRta ( mahAkammapaya DipAhuDa ) ke viccheda kI AzaMkA se dravyapramANAnugama se prArambha kara Age kI graMtha - racanA kI / ataH isa khaNDasiddhAnta kI apekSA se bhUtabali aura puSpadanta bhI zruta ke kartA kahe jAte haiM / isa prakAra mUlagranthakartA vardhamAna bhaTTAraka haiM, anugraMthakartA gautamasvAmI haiM tathA upagranthakartA rAga-dveSa-moharahita bhUtabali-puSpadanta munivara haiM / 2 vinayapUrvaka grantha kI parise eka kI puSpAvalI Adi nAma 'bhUtabali' rakhA / dUsare prasthAna kara una donoM ne 1. aggeNiyassa puNvasta paMcamassa vatthussa cauttho pAhuDo kammapayaDI NAma / / 45 / -- SaTkhaNDAgama, pustaka 9, pR0 134. 2. SaTkhaNDAgama, pustaka 1, pR0 67-72. Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karma prAbhRta 29 SaTkhaNDAgama ke prArambhika bhAga satprarUpaNA ke praNetA AcArya puSpadanta haiM tathA zeSa samasta grantha ke racayitA AcArya bhUtabali haiM | dhavalAkAra ne puSpadantaracita jina bIsa sUtroM kA ullekha kiyA hai ve satprarUpaNA ke bIsa adhikAra hI haiM kyoMki unhoMne Age spaSTa likhA hai ki bhUtabali ne dravyapramANAnugama se apanI racanA prArambha kI / satprarUpaNA ke bAda jahA~ se saMkhyAprarUpaNA arthAt dravyapramANAnugama prAraMbha hotA hai vahA~ para bhI dhavalAkAra ne kahA hai ki aba caudaha jIvasamAsoM ke astitva ko jAna lene vAle ziSyoM ko unhIM jIvasamAsoM ke parimANa ke pratibodhana ke lie bhUtabali AcArya sUtra kahate haiM : saMpahi codasahaM jIvasamAsANamatthittamavagadANaM sissANaM tesi ceva parimANapaDibohaNa bhUdabaliyAiriyo suttamAha / AcArya dharasena, puSpadanta aura bhUtabali kA samaya vividha pramANoM ke AdhAra para vIra - nirvANa ke pazcAt 600 aura 700 varSa ke bIca siddha hotA hai / karmaprAbhRta kA viSaya-vibhAjana : ra karmaprAbhRta ke chahoM khaNDoM kI bhASA prAkRta ( zaurasenI ) hai | AcArya puSpadanta ne 177 sUtroM meM satprarUpaNA aMza tathA AcArya bhUtabali ne 6000 sUtroM meM zeSa sampUrNa grantha likhA / karmaprAbhRta ke chaH khaNDoM ke nAma isa prakAra haiM : 1. jIvasthAna, 2. kSudrakabandha, 3. baMdhasvAmitvavicaya. 4. vaMdanA, 5. vargaNA, 6. mahAbandha / jIvasthAna ke antargata ATha anuyogadvAra tathA nau cUlikAeM haiM ATha anuyogadvAra inase sambandhita haiM : 1. sat, 2. saMkhyA ( dravyapramANa ), 3. kSetra, 4. sparzana, 5. kAla, 6. antara, 7. bhAva, 8. alpabahutva | nau cUlikAe~ ye haiM : 1. prakRtisamutkIrtana, 2. sthAnasamutkIrtana, 3-5 prathama - dvitIya tRtIya mahAdaNDaka, 6. utkRSTasthiti, 7, jaghanyasthiti, 8. samyaktvotpatti, gati - Agati | isa khaMDa kA parimANa 18000 pada hai / kSudrakabandha ke gyAraha adhikAra haiM : 1. svAmitva, 2. kAla, 3. antara, 4. bhaMgavicaya, 5. dravyapramANAnugama, 6. kSetrAnugama, 7. sparzanAnugama, 8. nAnA - jIva-kAla, 9. nAnA - jIva - antara, 10. bhAgAbhAgAnugama, 11. alpabahutvAnugama / 9. vahI, pustaka 3, pR0 1. 2 . vahI, pustaka 1 prastAvanA, pR0 21-31. > Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya kA bRhad itihAsa bandhasvAmitvavicaya meM nimna viSaya haiM : karmaprakRtiyoM kA jIvoM ke sAtha bandha, karmaprakRtiyoM kI guNasthAnoM meM vyucchitti, svodaya baMdharUpa prakRtiyA~, parodaya baMdharUpa prakRtiyA~ | vedanA khaNDa meM kRti aura vedanA nAmaka do anuyogadvAra haiM / kRti sA prakAra kI hai : 1. nAmakRti, 2. sthApanAkRti, 3. dravyakRti, 4. gaNanAkRti, 5. granthakRti, 6. karaNakRti, 7. bhAvakRti / vedanA ke solaha adhikAra haiM : 1. nikSepa, 2. naya, 3. nAma, 4. dravya, 5. kSetra, 6. kAla, 7. bhAva, 8. pratyaya, 9. svAmitva, 10. vedanA, 11. gati, 12. anantara, 13. sannikarSa, 14. parimANa, 15. bhAgAbhAgAnugama, 16. alpabahutvAnugama / isa khaNDa kA parimANa 16000 pada hai / aNA khaNDa kA mukhya adhikAra baMdhanIya hai jisameM vargaNAoM kA vistRta varNana hai / isake atirikta isameM sparza, karma, prakRti aura baMdha ina cAra adhikAroM kA bhI antarbhAva kiyA gayA hai / tIsa hajAra zloka - pramANa mahAbandha nAmaka sthitibandha, anubhAgabandha aura pradezabandha ina cAra vistAra se varNana kiyA gayA hai / isa mahAbaMdha kI se bhI hai / jIvasthAna : prArambha meM AcArya ne nimnokta maMgalamaMtra diyA hai : chaThe khaNDa meM prakRtibandha, prakAra ke bandhoM kA bahuta prasiddhi mahAghavala ke nAma Namo arihaMtANaM Namo siddhANaM Namo AiriyANaM / Namo uvajjhAyANaM Namo loe savva sAhUNaM // AcAryoM, upAdhyAyoM evaM isa maMtra dvArA graMthakAra ne arihaMtoM, siddhoM, loka ke saba sAdhuoM ko namaskAra kiyA hai / caudaha jIvasamAsoM ( guNasthAnoM ) ke anveSaNa ke lie AcArya ne caudaha mArgaNAsthAnoM kA ullekha kiyA hai : 1. gati, 2. indriya, 3. kAya, 4. yoga, 5. veda, 6. kaSAya, 7. jJAna, 8. saMyama, 9. darzana, 10. lezyA, 11. bhavyatva, 12. samyaktva, 13. saMjJA, 14. AhAra / " inhIM caudaha jIvasamAsoM ke nirUpaNa ke lie satprarUpaNA Adi ATha anuyogadvAra kahe gaye haiM / 2 1. sU0 2-4 ( pustaka 1 ). 2. sU0 7. Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmaprAbhRta 1. satprarUpaNA-satprarUpaNA meM do prakAra kA kathana hotA hai : ogha arthAt sAmAnya kI apekSA se aura Adeza arthAt vizeSa kI apekSA se / ogha kI apekSA se mithyAdRSTi jIva haiM, sAsAdanasamyagdRSTi jIva haiM, samyakmithyAdRSTi jIva haiM, asaMyata-samyagdRSTi jIva haiM, saMyatAsaMyata jIva haiM, pramattasaMyata jIva hai, apramattasaMyata jIva haiM, apUrvakaraNa-praviSTa-zuddhi-saMyatoM meM upazamaka aura kSapaka jIva haiM, anivRtti-bAdara sAmparAyika-praviSTa-zuddhi-saMyatoM meM upazamaka aura kSapaka jIva haiM, sUkSma-sAmparAyika-praviSTa-zuddhi-saMyatoM meM upazamaka aura kSapaka jIva haiM, upazAnta-kaSAya-vItarAga-chadamastha jIva haiM, kSINa-kaSAya-vItarAgachadamastha jIva haiM, sayogakevalI athavA sayogikevalI jIva haiM, ayogakevalI athavA ayogikevalI jIva haiM, siddha jIva haiM : ogheNa atthi micchAiTThI // 9 / / sAsaNasammAiTro / / 10 // sammAmicchAiTThI // 11 // asaMjadasammAITThI // 12 // saMjadA-saMjadA // 13 // pamattasaMjadA // 14 // appamattasaMjadA // 15 // apuvakaraNa-paviThTha-suddha-saMjadesu atthi uvasamA khavA / / 16 / / aNiyaTi-bAdara-mAMparAiyapaviThTha-suddhi-saMjadesu asthi uvasamA khavA / / 17 / / suhuma-sAMparAIya-paviTTha-suddhi-saMjadesu atthi uvasamA khavA / / 18 // uvasaMta-kasAya-vIyarAya-chadumatthA // 19 // khINa-kasAyavIyarAya-chadumatthA // 20 // sajogakevalI / / 21 / / ajogakevalI / / 22 // siddhA cedi / / 23 // ___ Adeza kI apekSA se gatyanuvAda se narakagati, tiryaJcagati, manuSyagati, devagati evaM siddhagati hai : AdeseNa gadiyANuvAdeNa atthi NirayagadI tirikkhagadI maNussagadI devagadI siddhagadI cedi // 24 // nArakI prAraMbha ke cAra guNasthAnoM meM hote haiM / tiryaJca prathama pA~ca guNasthAnoM meM hote haiM / manuSya caudahoM guNasthAnoM meM pAye jAte haiN| deva prAraMbhika cAra guNasthAnoM meM hote haiM / ekendriya se lekara asaMjJI paMcendriya taka ke jIva zuddha tiryaJca hote haiN| saMjJI mithyAdRSTi se lekara saMyatAsaMyata taka ke tiryaJca mizra haiN| mithyAdRSTi se lekara saMyatAsaMyata taka ke manuSya mizra haiM / isase Age zuddha manuSya haiM / indriya kI apekSA se ekendriya yAvat paMcendriya tathA anindriya jIva haiN| ekendriya do prakAra ke haiM : bAdara aura suukssm| bAdara do prakAra ke haiM : paryApta 1. sU0 8. 2. sU0 25-28. 3. sU0 29-32. Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa aura aparyApta / sUkSma bhI do prakAra ke haiM : paryApta aura aparyApta / isI prakAra dvIndriya, trIndriya evaM caturindriya bhI paryApta aura aparyApta ke bheda se do prakAra ke haiN| paMcendriya do taraha ke haiM : saMjJI aura asNjnyii| saMjJI aura asaMjJI punaH paryApta aura aparyApta ke bheda se do-do prakAra ke haiN|' ekendriya yAvat asaMjJI paMcendriya mithyAdRSTi nAmaka prathama guNasthAna meM hI hote haiM / asaMjJI paMcendriya ( mithyAdRSTi guNasthAna ) se lekara ayogikevalI ( guNasthAna ) taka paMcendriya jIva hote haiM / isase Age (siddhAvasthA meM) anindriya jIva haiN| __kAya kI apekSA se pRthvIkAyika, apkAyika, tejaskAyika, vAyukAyika, vanaspatikAyika, trasakAyika aura akAyika jIva haiM / pRthvIkAyika, apakAyika, tejaskAyika aura vAyukAyika bAdara tathA sUkSma ke bheda se do-do prakAra ke haiM / bAdara tathA sUkSma punaH paryApta evaM aparyApta ke bheda se do-do prakAra ke haiM / vanaspatikAyika do prakAra ke haiM : pratyekazarIra aura sAdhAraNazarIra / pratyekazarIra do prakAra ke haiM : paryApta aura aparyApta / sAdhAraNa zarIra do prakAra ke haiM : bAdara aura sUkSma / bAdara aura sUkSma punaH paryApta aura aparyApta ke bheda se do-do prakAra ke haiM / trasakAyika bhI paryApta evaM aparyApta ke bheda se do prakAra ke haiM / pRthvIkAyika yAvat vanaspatikAyika mithyAdRSTi guNasthAna meM hI hote haiM / dvIndriya se lekara ayogikevalI taka trasakAyika hote haiN| bAdara ekendriya se lekara ayogikevalI paryanta bAdarakAyika hote haiM / trasa aura sthAvara-ina donoM kAyoM se rahita jIva akAyika haiN| yoga kI apekSA se jIva manoyogI, vacanayogI evaM kAyayogI hote haiN| ayogI jIva bhI hote haiN| manoyoga cAra prakAra kA hai : 1. satyamanoyoga, 2. mRSAmanoyoga, 3. satyamRSAmanoyoga, 4. asatyamRSAmanoyoga / sAmAnyatayA manoyoga tathA vizeSatayA satyamanoyoga evaM asatyamaSAmanoyoga saMjJI mithyAdRSTi se lekara sayogikevalI paryanta hotA hai / mRSAmanoyoga evaM satyamRSAmanoyoga saMjJI mithyAdRSTi se lekara kSINakaSAyavItarAgachadmastha taka hotA hai / vacanayoga bhI cAra prakAra kA hai : 1. satyavacanayoga, 2. mRSAvacanayoga, 3. satyamRSAvacanayoga, 4. asatyamRSAvacanayoga / sAmAnyarUpa se vacanayoga tathA 1. sU0 33-35, 2. sU0 36-38, 3. sU0 39-42. 4. sU0 43-46. ___5. sU0 47-49. 6. sU0 50-51. Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmaprAbhRta vizeSarUpa se asatyamRSAvacanayoga dvIndriya se lekara sayogikevalI taka hotA hai| satyavacanayoga saMjJI mithyAdRSTi se lekara sayogikevalI paryanta hotA hai / mRSAvacanayoga evaM satyamaSAvacanayoga saMjJI mithyAdRSTi se lekara kSINakaSAyavItarAgachadmastha taka hotA hai / kAyayoga sAta prakAra kA hai : 1. audArika kAyayoga, 2. audArikamizrakAyayoga, 3. vaikriyikakAyayoga, 4. vaikriyikamizrakAyayoga, 5. AhArakakAyayoga, 6. AhArakamizrakAyayoga, 7. kArmaNakAyayoga / inameM se audArikakAyayoga evaM audArikamizrakAyayoga tiryaJcoM va manuSyoM ke hotA hai / vaikriyikakAyayoga evaM vaikriyikamizrakAyayoga devoM va nArakiyoM ke hotA hai / AhArakakAyayoga evaM AhArakamizrakAyayoga RddhiprApta saMyatoM ke hotA hai| kArmaNakAyayoga vigrahagatisamApanna jIvoM tathA samudghAtagata kevaliyoM ke hotA hai / sAmAnyataH kAyayoga tathA vizeSataH audArikakAyayoga evaM audArikamizrakAyayoga ekendriya se lekara sayogikevalI taka hotA hai / vaikriyikakAyayoga evaM vaikriyikamizrakAyayoga saMjJI mithyAdRSTi se lekara asaMyatasamyagdRSTi taka hotA hai| AhArakakAyayoga evaM AhArakamizrakAyayoga pramattasaMyata guNasthAna meM hI hotA hai / kArmaNakAyayoga ekendriya se lekara sayogikevalI taka hotA hai| ___ manoyoga, vacanayoga evaM kAyayoga saMjJI mithyAda STi se lekara sayogikevalI paryanta hotA hai / vacanayoga evaM kAyayoga dvIndriya se lekara asaMjJI paMcendriya taka hotA hai / kAyayoga ekendriya jIvoM ke hotA hai| isa kathana kA tAtparya yaha hai ki ekendriya ke eka hI yoga ( kAyayoga ) hotA hai, dvIndriya se lekara asaMjJI paMcendriya paryanta do yoga ( kAyayoga aura vacanayoga ) hote haiM, zeSa jIvoM ke tInoM yoga hote haiM / manoyoga evaM vacanayoga paryAptakoM ke hI hotA hai, aparyAptakoM ke nahIM / kAyayoga paryAptakoM ke bhI hote haiM evaM aparyAptakoM ke bhI / " chaH paryAptiyA~ va chaH aparyAptiyA~ hotI haiN| saMjJI mithyAdRSTi se lekara asaMyatasamyagdRSTi taka chahoM paryAptiyA~ hotI haiN| dvIndriya se lekara asaMjJI paMcendriya taka pA~ca paryAptiyA~ hotI haiM ekendriya ke cAra paryAptiyA~ hotI haiN| 1. sU. 52-55. 4. sU. 65-67. 2. sU. 56-60. 5. sU. 68-69. 3. sU. 61-64. 6. sU. 70-75. Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa audArikakAyayoga, vaikriyikakAyayoga evaM AhArakakAyayoga paryAptakoM ke hotA hai| audArikamizrakAyayoga, vaikriyikamizrakAyayoga evaM AhArakamizrakAyayoga aparyAptakoM ke hotA hai|' prathama pRthvI ke nArakI mithyAdRSTi evaM asaMyatasamyagdRSTi guNasthAna meM paryAptaka bhI hote haiM tathA aparyAptaka bhI, kintu sAsAdanasamyagdRSTi evaM samyakmithyAdRSTi guNasthAna meM niyamataH paryAptaka hote haiN| dvitIya pRthvI se lekara saptama pRthvI taka ke nArakI mithyAdRSTi guNasthAna meM paryAptaka bhI hote haiM evaM aparyAptaka bhI, kintu sAsAdanasamyagdRSTi, samyak-mithyAdRSTi evaM asaMyatasamyagdRSTi guNasthAna meM niyamataH paryAptaka hote haiM / tiryaJca mithyAdRSTi, sAsAdanasamyagdRSTi evaM asaMyatasamyagdRSTi guNasthAna meM paryAptaka bhI hote haiM tathA aparyAptaka bho, kintu samyak-mithyAdRSTi evaM saMyatAsaMyata gaNasthAna meM niyamataH paryAptaka hote haiM / yonivAle paMcendriyatiryaJca mithyAdRSTi evaM sAsAdanasamyagdRSTi guNasthAna meM paryAptaka bhI hote haiM tathA aparyAptaka bhI, kintu samyak-mithyAdRSTi, asaMyatasamyagdRSTi evaM saMyatAsaMyata guNasthAna meM niyamataH paryAptaka hote haiM / manuSya mithyAdRSTi, sAsAdanasamyagdRSTi evaM asaMyatasamyagdRSTi guNasthAna meM paryAptaka bhI hote haiM tathA aparyAptaka bhI, kintu samyak-mithyAdRSTi, saMyatAsaMyata evaM saMyata guNasthAna meM niyamataH paryAptaka hote haiN|4 striyA~ mithyAdRSTi evaM sAsAdana samyagdRSTi guNasthAna meM paryAptaka bhI hotI haiM va aparyAptaka bhI, kintu samyak-mithyAdRSTi, asaMyatasamyagdRSTi, evaM saMyatAsaMyata" guNasthAna meM niyamataH paryAptaka hotI haiN| deva mithyAdRSTi, sAsAdanasamyagdRSTi evaM asaMyatasamyagdRSTi guNasthAna meM paryAptaka bhI hote haiM aura aparyAptaka bhI, kintu samyak-mithyAdRSTi guNasthAna meM niyamataH paryAptaka hote haiM / bhavanavAsI, vAnavyantara evaM jyotiSka deva va deviyA~ tathA saudharma evaM IzAna kalpavAsinI deviyA~-ye saba mithyAdRSTi evaM sAsAdanasamyagdRSTi guNasthAna meM paryAptaka bhI hote haiM aura aparyAptaka bhI, kintu samyak1. sU. 76-78. 2. sU. 79-83. 3. sU. 84-88. 4. sU. 89-91, 5. SaTakhaNDAgama ( pustaka 1, pR0 332 ) ke hindI anuvAda meM saMyata guNasthAna kA bhI ullekha hai| TippaNI meM likhA hai : atra 'saMjada' iti pAThazeSaH pratibhAti / 6. sU. 92-93. Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmaprAbhRta mithyAdaSTi evaM asaMyatasamyagdRSTi guNasthAna meM niyamataH paryAptaka hote haiM / saudharma-IzAna se lekara uparima |veyaka ke uparima bhAga taka ke vimAnavAsI deva mithyAdRSTi, sAsAdanasamyagdRSTi evaM asaMyatasamyagdRSTi guNasthAna meM paryAptaka bhI hote haiM aura aparyAptaka bhI, kintu samyaka-mithyAdRSTi guNasthAna meM niyamataH paryAptaka hote haiN| anudizoM evaM vijaya, vaijayanta, jayanta, aparAjita va sarvArthasiddhirUpa anuttara vimAnoM meM rahanevAle deva asaMyatasamyagdRSTi guNasthAna meM paryAptaka bhI hote haiM aura aparyAptaka bhii|' veda kI apekSA se strIveda, puruSaveda, napusakaveda tathA apagataveda vAle jIva hote haiM / strIveda aura puruSaveda vAle jIva asaMjJI mithyAdRSTi se lekara anivRttikaraNa guNasthAna taka hote haiM / napusakaveda vAle jIva ekendriya se lekara anivRttikaraNa guNasthAna taka pAye jAte haiN| isase Age jIva apagataveda arthAt vedarahita hote haiN| nArako cAroM guNasthAnoM meM zuddha arthAt kevala napuMsakavedI hote haiM / tiryaJca ekendriya se lekara caturindriya taka zuddha napuMsakavedI hote haiM tathA asaMjJI paMcendriya se lekara saMyatAsaMyata guNasthAna taka tInoM vedoM se yukta hote haiN| manuSya mithyAdRSTi guNasthAna se lekara anivRttikaraNa guNasthAna taka tInoM vedoM se yukta hote haiM tathA Age vedarahita hote haiN| deva cAroM guNasthAnoM meM strIveda va puruSaveda-ina do vedoM se yukta hote haiN| kaSAya ko apekSA se jIva krodhakaSAyI, mAnakaSAyI, mAyAkaSAyI, lobhakaSAyI evaM akaSAyI ( kaSAyarahita ) hote haiN| krodhakaSAyI, mAnakaSAyI evaM mAyAkaSAyI ekendriya se lekara anivRttikaraNa guNasthAna taka hote haiN| lobhakaSAyI ekendriya se lekara sUkSma-sAmparAyika-zuddhi-saMyata guNasthAna taka hote haiN| upazAntakaSAya vItarAga-chadmastha, kSINa kaSAya-vItarAga-chadmastha, sayogikevalI evaM ayogikevalI guNasthAna meM akaSAyI hote haiM / jJAna kI apekSA se jIva matyajJAnI, zrutAjJAnI, vibhaMgajJAno, AbhinibodhikajJAnI, zrutajJAnI, avadhijJAnI, manaHparyayajJAnI evaM kevalajJAnI hote haiN| matyajJAnI tathA zrutAjJAnI ekendriya se lekara sAsAdanasamyagdRSTi guNasthAna taka hote haiN| 1. sU0 94-100. 3. sU0 105-110. 2. sU0 101-104. 4. sU0 111-114. Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa vibhaMgajJAna saMjJI mithyAdRSTi tathA sAsAdanasamyagdRSTi jIvoM ko hotA hai| yaha paryAptakoM ko hI hotA hai, aparyAptakoM ko nahIM / samyaka-mithyAdRSTi guNasthAna meM prArambha ke tInoM jJAna ajJAna se mizrita hote haiN| AbhinibodhikajJAna matyajJAna se, zrutajJAna zrutAjJAna se tathA avadhijJAna vibhaMgajJAna se mizrita hotA hai| AbhinibodhikajJAna, zrutajJAna aura avadhijJAna asaMyatasamyagdRSTi se lekara kSINakaSAyavItarAgachadmastha guNasthAna taka hote haiN| manaHparyayajJAnI pramattasaMyata se lekara kSINakaSAyavItarAgachadmastha guNasthAna taka hote haiN| kevalajJAnI sayogikevalI, ayogikevalI aura siddha-ina tona avasthAoM meM hote haiN|' saMyama kI apekSA se jova sAmAyikazuddhisaMyata, chedopasthApanAzuddhisaMyata, parihArazuddhisaMyata, sUkSmasAmparAyikazuddhi saMyata, yathAkhyAtavihArazuddhi saMyata, saMyatAsaMyata va asaMyata hote haiM / saMyata pramattasaMyata se lekara ayogikevalI taka hote haiN| sAmAyikazuddhisaMyata va chedopasthApanAzuddhisaMyata pramattasaMyata se lekara anivattikaraNa guNasthAna taka hote haiN| parihArazuddhisaMyata pramattasaMyata aura apramattasaMyata-ina do guNasthAnoM meM hote haiM / sUkSmasAMparAyikazuddhisaMyata kevala sUkSmasAmparAyikazuddhisaMyata guNasthAna meM hI hote haiM / yathAkhyAtavihArazuddhisaMyata upazAntakaSAyavItarAgachadmastha, kSINakaSAyavItarAgachadmastha, sayogikevalI aura ayogikevalI-ina cAra guNasthAnoM meM hote haiN| saMyatAsaMyata eka saMyatAsaMyata guNasthAna meM hI hote haiN| asaMyata ekendriya se lekara asaMyatasamyagdRSTi guNasthAna taka hote haiN| darzana kI apekSA se jIva cakSurdarzanI, acakSurdarzanI, avadhidarzanI evaM kevaladarzanI hote haiN| cakSurdarzanI caturindriya se lekara kSINakaSAyavItarAgachadmastha guNasthAna taka hote haiN| acakSurdarzanI ekendriya se lekara kSINakaSAyavItarAgachadmastha guNasthAna taka hote haiM / avadhidarzanI asaMyatasamyagdRSTi se lekara kSINakaSAyavItarAgachadmastha guNasthAna taka hote haiM / kevaladarzanI sayogikevalI, ayogikevalI aura siddha-ina tIna avasthAoM meM hote haiN| 3 lezyA kI apekSA se jIva kRSNalezyA, nIlalezyA, kApotalezyA, tejolezyA, padmalezyA, zuklalezyA evaM alezyAvAle hote haiN| kRSNalezyA, nIlalezyA tathA kApotalezyA vAle jIva ekendriya se lekara asaMyatasamyagdRSTi paryanta hote haiM / tejolezyA tathA padmalezyA vAle jIva saMjJI mithyAdRSTi se lekara apramattasaMyata paryanta 1. sU0 115-122. 2. sU0 123-130. 3. sU0 131-135. Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmaprAbhRta hote haiN| zuklalezyA vAle jIva saMjJI mithyAdRSTi se lekara sayogikevalI paryanta hote haiM / isake Age jIva alezyA vAle arthAt lezyArahita hote haiN|' ___ bhavyatva kI apekSA se jIva bhavyasiddhika evaM abhavyasiddhika hote haiN| bhavyasiddhika ekendriya se lekara ayogikevalI taka hote haiM / abhavyasiddhika ekendriya se lekara saMjJI mithyAdRSTi taka hote haiM / samyaktva kI apekSA se jIva samyagdRSTi, kSAyikasamyagdRSTi, vedakasamyagdRSTi, upazamasamyagdRSTi, sAsAdanasamyagdRSTi, samyak-mithyAdRSTi evaM mithyAdRSTi hote haiN| samyagdRSTi tathA kSAyikasamyagdRSTi asaMyatasamyagdRSTi guNasthAna se lekara ayogikevalI guNasthAna taka hote haiM / vedakasamyagdRSTi asaMyatasamyagdRSTi guNasthAna se lekara apramattasaMyata guNasthAna taka hote haiM / upazamasamyagdRSTi asaMyatasamyagdRSTi guNasthAna se lekara upazAntakaSAyavItarAgachadmastha guNasthAna taka hote haiN| sAsAdanasamyagdRSTi eka sAsAdanasamyagdRSTi guNasthAna meM hI hote haiN| samyaka-mithyAdRSTi eka samyaka-mithyAdRSTi guNasthAna meM hI hote haiN| mithyAdRSTi ekendriya se lekara saMjJI mithyAdRSTi taka hote haiN| prathama pRthvI ke nArakI asaMyatasamyagdRSTi guNasthAna meM kSAyikasamyagdRSTi, vedakasamyagdRSTi evaM upazamasamyagdRSTi hote haiN| dvitIyAdi pRthvI ke nArakI asaMyatasamyagdRSTi guNasthAna meM kSAyikasamyagdRSTi nahIM hote apitu vedakasamyagdRSTi tathA upazamasamyagdRSTi hote haiN| tiryaJca asaMyatasamyagdRSTi guNasthAna meM kSAyikasamyagdRSTi, vedakasamyagdRSTi evaM upazamasamyagdRSTi hote haiM tathA saMyatAsaMyata guNasthAna meM kSAyikasamyagdRSTi nahIM hote kintu vedakasamyagdRSTi evaM upazamasamyagdRSTi hote haiN| yoni vAle paMcendriya tiryaJca asaMyatasamyagdRSTi tathA saMyatAsaMyata donoM guNasthAnoM meM kSAyikasamyagdRSTi nahIM hote apitu zeSa do samyagdarzanoM se yukta hote haiM / manuSya asaMyatasamyagdRSTi, saMyatAsaMyata evaM saMyata guNasthAna meM kSAyikasamyagdRSTi, vedakasamyagdRSTi evaM upazamasamyagdRSTi hote haiM / deva asaMyatasamyagdRSTi guNasthAna meM kSAyikasamyagdRSTi, vedakasamyagdRSTi tathA upazamasamyagdRSTi hote haiN| bhavanavAsI, vAnavyantara evaM jyotiSka deva aura 1. sU0 136-140. 4. sU0 153-155. 2. sR0 141-143. 5. sU0 158-161. 3. sU0 144-150. 6. sU0 164. Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa deviyA~ tathA saudharma evaM IzAna kalpavAsinI deviyA~ asaMyatasamyagdRSTi guNasthAna meM kSAyikasamyagdRSTi nahIM hote, zeSa do prakAra ke samyagdarzana se yukta hote haiM / " saMjJA kI apekSA se jIva saMjJI evaM asaMjJI hote haiM / saMjJI mithyAdRSTi guNasthAna se lekara kSINakaSAyavItarAgachadmastha guNasthAna taka hote haiM / asaMjJI ekendriya se lekara asaMjJI paMcendriya taka hote haiM / AhAra kI apekSA se jIva AhAraka evaM anAhAraka hote haiM / AhAraka ekendriya se lekara sayogikevalI taka hote haiM / vigrahagatisamApanna jIva, samudghAtagata kevalI, ayogikevalI tathA siddha anAhAraka hote haiM / 3 2. dravyapramANAnugama - satprarUpaNA kI taraha dravyapramANAnugama meM bhI do prakAra kA kathana hotA hai : ogha arthAt sAmAnya kI apekSA se aura Adeza arthAt vizeSa kI apekSA se davvapamANANugameNa duviho Niddeso ogheNa AdeseNa ya // 1 // ogha kI apekSA se dravyapramANa se prathama guNasthAnavartI arthAt mithyAdRSTi jIva kitane haiM ? ananta haiM : ogheNa micchAiTThI davvapamANeNa kevaDiyA, anaMtA / / 2 / / kAlapramANa se mithyAdRSTi jIva anantAnanta avasarpiNiyoM va utsarpiNiyoM dvArA apahRta nahIM hote : aNaMtANaMtAhi osappiNi ussappiNIhi Na avahiraMti kAleNa // 3 // kSetrapramANa se mithyAdRSTi jIvarAzi anantAnanta lokapramANa hai : khette anaMtANaMtA logA // 4 // uparyukta tInoM pramANoM kA jJAna hI bhAvapramANa hai : tiNhaM pi adhigamo bhAvapamANaM // 5 // sAsAdanasamyagdRSTi guNasthAna se lekara saMyatAsaMyata guNasthAna taka ( pratyeka guNasthAna meM ) dravyapramANa kI apekSA se kitane jIva haiM ? palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAgapramANa haiM / * pramattasaMyata guNasthAna meM dravyapramANa kI apekSA se kitane jIva haiM ? koTipRthaktva pramANa haiM / " apramattasaMyata guNasthAna meM dravyapramANa kI apekSA se kitane jIva haiM ? saMkhyeya haiM / 1. sU0 168 - 169. 4. sU0 6 ( pustaka 3 ), 2. sU0 172 - 174. 5. sU0 7. 3. sU0 175 - 177. 6. sU0 8. Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmaprAbhUta 39 upazamazreNI ke cAra guNasthAnoM meM se pratyeka meM dravyapramANa kI apekSA se kitane jIva haiM ? praveza kI apekSA se eka, do yA tIna tathA utkRSTatayA cauvana haiM / kAla kI apekSA se saMkhyeya haiM / " kSapakazreNI ke cAra guNasthAnoM meM se pratyeka meM tathA ayogikevalI guNasthAna meM dravyapramANa kI apekSA se kitane jIva haiM ? praveza kI apekSA se eka, do athavA tIna tathA utkRSTatayA eka sau ATha haiM / kAla kI apekSA se saMkhyeya haiM / 2 sayogikevalI guNasthAna meM praveza kI apekSA se eka, do yA tIna tathA utkRSTatayA eka sau ATha jIva hote haiM / kAla kI apekSA se yaha saMkhyA lakSapRthaktva hotI hai / 3 dravyapramANAnugamaviSayaka yaha kathana ogha arthAt sAmAnya kI apekSA se hai / Adeza arthAt vizeSa kI apekSA se etadviSayaka kathana isa prakAra hai : gati kI apekSA se narakagatigata nArakiyoM meM mithyAdRSTi jIva asaMkhyeya hote haiM / ye asaMkhyeyAsaMkhyeya avasarpiNiyoM va utsarpiNiyoM dvArA apahRta ho jAte haiM / 4 sAsAdana samyagdRSTi se lekara asaMyatasamyagdRSTi taka kA kathana sAmAnya prarUpaNA ke samAna samajhanA cAhie / " tiryaJcagatigata tiryaJcoM meM mithyAdRSTi se lekara saMyatAsaMyata taka kA sampUrNa - kathana sAmAnyavat hai / " paMcendriyatiryaJca mithyAdRSTi dravyapramANa kI apekSA se asaMkhyeyA saMkhyeya avasarpiNiyoM va utsarpiNiyoM dvArA apahRta hote haiM / sAsAdanasamyagdRSTi se lekara saMyatAsaMyata taka kA kathana sAmAnya tiryaJcoM ke samAna hai / " yonivAle paMcendriyatiryaJca mithyAdRSTi dravyapramANa kI apekSA se asaMkhyeya haiM, Adi / manuSyagatigata manuSyoM meM mithyAdRSTi asaMkhyeya haiM tathA asaMkhyeyA saMkhyeya avasarpiNiyoM va utsarpiNiyoM dvArA apahRta hote haiM / ye jagazreNI ke asaMkhyAtaveM bhAgapramANa haiM / isa zreNI kA AyAma asaMkhyeya koTi yojana hai / sAsAdanasamyagdRSTi se lekara saMyatAsaMyata taka pratyeka guNasthAna meM saMkhyeya manuSya hote haiM / pramattasaMyata se lekara ayogikevalI taka kA kathana sAmAnya prarUpaNA ke samAna hai / " striyoM meM mithyAdRSTi koTAkoTAkoTi ke Upara yathA koTAkoTAkoTAkoTi ke 1. sU0 9-10. 4. sU0 15-16. 7. sU0 25-26. 10. sU0 40 - 44. 2. sU0 11-12. 5. sU0 18. 8. sU0 28. 3. sU0 13-14. 6. sU0 24. 9. sU0 33-36. Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa nIce chaThe varga ke Upara tathA sAtaveM varga ke nIce haiM / sAsAdanasamyagdRSTi se lekara ayogikevalI taka pratyeka guNasthAna meM saMkhyeya striyA~ hotI haiN|' devagatigata devoM meM mithyAdRSTi asaMkhyeya haiM tathA asaMkhyeyAsaMkhyeya avasarpiNiyoM va utsapiNiyoM dvArA apahRta hote haiN| sAsAdanasamyagdRSTi, samyaka-mithyAdRSTi tathA asaMyatasamyagdRSTi devoM kA varNana sAmAnyavat hai| bhavanavAsI devoM meM mithyAdRSTi asaMkhyeya hote haiM, ityAdi / 2 indriya kI apekSA se ekendriya ananta haiM, anantAnanta avasarpiNiyoM va utsapiNiyoM dvArA apahRta nahIM hote tathA anantAnanta lokapramANa haiN| dvIndriya, trIndriya tathA caturindriya asaMkhyeya haiM, asaMkhyeya avasarpiNiyoM aura utsapiNiyoM dvArA apahRta hote haiM, ityAdi / paMcendriyoM meM mithyAdRSTi asaMkhyeya haiN| sAsAdana samyagdRSTi se lekara ayogikevalI taka kA kathana sAmAnyavat hai| ___ kAya kI apekSA se pRthvIkAyika, apkAyika, tejaskAyika, vAyukAyika, bAdara pRthvIkAyika, bAdara apkAyika, bAdaratejaskAyika, bAdara vAyukAyika, bAdara vanaspatikAyika-pratyekazarIra tathA ina pAMca ke aparyApta, sUkSma pRthvIkAyika, sUkSma apkAyika, sUkSma tejaskAyika, sUkSma vAyukAyika tathA ina cAra ke paryApta evaM aparyApta asaMkhyeya lokapramANa haiN| bAdara pRthvIkAyika, bAdara apkAyika evaM bAdara vanaspatikAyika-pratyekazarIra ke paryApta asaMkhyeya haiM, aadi| trasakAyika evaM trasakAyika-paryAptoM meM mithyAdRSTi asaMkhyeya haiM, asaMkhyeyAsaMkhyeya avasarpiNiyoM va utsapiNiyoM dvArA apahRta hote haiM, ityAdi / " yoga kI apekSA se paMcamanoyogiyoM evaM trivacanayogiyoM meM mithyAdRSTi kitane haiM ? devoM ke saMkhyAtaveM bhAgapramANa haiN| sAsAdanasamyagdRSTi se lekara saMyatA saMyata taka kA kathana sAmAnyavat hai| pramattasaMyata se lekara sayogikevalI taka saMkhyeya haiN| vacanayogiyoM evaM asatyamRSA-vacanayogiyoM meM mithyAdRSTi asaMkhyeya haiN| sAsAdanasamyagdRSTi Adi sAmAnyavat haiN|" kAyayogiyoM evaM audArikakAyayogiyoM meM mithyAdRSTi sAmAnyavat haiM tathA sAsAdanasamyagdRSTi Adi manoyogiyoM ke samAna haiM / audArikamizra-kAyayogiyoM meM mithyAdRSTi evaM sAsAdanasamyagdRSTi sAmAnyavat haiM tathA asaMyatasamyagdRSTi evaM sayogikevalI saMkhyeya 1. sU0 48-49. 2. sU0 53-73. 3. yahAM arthasaMdarbha kI dRSTi se 'asaMkhyayAsaMkhyeya' zabda honA cAhie / 4. sU0 74-86. 5. sU0 87-102. 6. sU0 103-105. 7. sU0 106-109. Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmaprAbhRta 41 haiM / vaikriyika- kAyayogiyoM meM mithyAdRSTi devoM ke saMkhyAtaveM bhAgapramANa nyUna haiN| tathA sAsAdanasamyagdRSTi, samyak - mithyAdRSTi evaM asaMyatasamyagdRSTi sAmAnyavat haiM / vaikriyikamizra - kAyayogiyoM meM mithyAdRSTi devoM ke saMkhyAtaveM bhAgapramANa haiM tathA sAsAdanasamyagdRSTi evaM asaMyata samyagdRSTi sAmAnyavat haiM / AhAraka- kAyayogiyoM meM pramattasaMyata cauvana haiM / AhArakamizra - kAyayogiyoM meM pramattasaMyata saMkhyeya haiM / kArmaNa - kAyayogiyoM meM mithyAdRSTi, sAsAdanasamyagdRSTi tathA asaMyata samyagdRSTi sAmAnyavat evaM sayogikevalI saMkhyeya haiM / ' veda kI apekSA se strIvediyoM meM mithyAdRSTi deviyoM se kucha adhika haiM / sAsAdana samyagdRSTi se lekara saMyatAsaMyata taka kA prarUpaNa sAmAnyavat hai / pramattasaMyata se lekara anivRttibAdarasAmparAyikapraviSTa upazamaka tathA kSapaka taka saMkhyeya haiM / puruSavediyoM meM midhyAdRSTi devoM se kucha adhika haiM / sAsAdana samyagdRSTi se lekara anivRttibAdarasAmparAyikapraviSTa upazamaka tathA kSapaka taka kA prarUpaNa sAmAnya ke samAna hai / napuMsakavediyoM meM mithyAdRSTi se lekara saMyatAsaMyata taka kA kathana sAmAnyavat hai / pramattasaMyata se lekara anivRttibAdarasAmparAyikapraviSTa upazamaka tathA kSapaka taka saMkhyeya napuMsakavedI haiM / apagatavediyoM meM tIna prakAra ke upazamaka pravezataH eka, do athavA tIna aura utkRSTataH cauvana haiM tathA tIna prakAra ke kSapaka, sayogikevalI evaM ayogikevalI sAmAnyavat haiM / kaSAya kI apekSA se krodhakaSAyI, mAnakaSAyI, mAyAkaSAyI evaM lobhakaSAyI mithyAdRSTi se lekara saMyatAsaMyata taka sAmAnyavat haiM tathA pramattasaMyata se lekara anivRttikaraNa taka saMkhyeya haiM / lobhakaSAyI sUkSmasAmparAyikazuddhisaMyata upazamaka tathA kSapaka, akaSAyI upazAntakaSAyavItarAgachadmastha, kSINakaSAyavItarAgachadmastha, sayogikevalI evaM ayogikevalI sAmAnyavat haiM / jJAna kI apekSA se matyajJAnI aura zrutAjJAnI jIvoM meM mithyAdRSTi evaM sAsAdanasamyagdRSTi sAmAnyavat haiM / vibhaMgajJAniyoM meM mithyAdRSTi devoM se kucha adhika hai tathA sAsAdanasamyagdRSTi sAmAnyavat haiM / AbhinibodhikajJAnI, zrutajJAnI aura avadhijJAnI jIvoM meM asaMyatasamyagdRSTi se lekara kSINakaSAyavItarAgachadmastha taka kA kathana sAmAnya prarUpaNA ke samAna hai / itanI vizeSatA hai ki avadhijJAniyoM meM pramattasaMyata se lekara kSINakaSAyavItarAgachadmastha taka saMkhyeya prANI hote haiM / manaHparyAyajJAniyoM meM pramattasaMyata se lekara kSINakaSAyavItarAga 1. sU0 110-123. 2. sU0 124 - 134. 3. sU0 135 - 140. Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa chadmastha taka prANisaMkhyA saMkhyeya hai| kevalajJAniyoM meM sayogikevalI evaM ayogikevalI sAmAnyavat haiN|' saMyama kI apekSA se saMyatoM meM pramattasaMyata se lekara ayogikevalI taka prANisaMkhyA sAmAnyavat hai| sAmAyika evaM chedopasthApana-zuddhisaMyatoM meM pramattasayata se lekara anivRttibAdarasAmparAyikapraviSTa upazamaka aura kSapaka taka kA nirUpaNa sAmAnya kI taraha hai| parihAravizuddhisaMyatoM meM pramattasaMyata evaM apramattasaMyata saMkhyeya haiM / zeSa kathana sAmAnyavat hai / darzana kI apekSA se cakSudarzanI mithyAdRSTi asaMkhyeya haiN| zeSa prarUpaNa sAmAnya ke samAna hai| lezyA kI apekSA se kRSNalezyA, nIlalezyA evaM kApotalezyA vAle jIvoM meM mithyAdRSTi yAvat asaMyatasamyagdRSTi sAmAnyavat haiN| tejolezyA vAloM meM mithyAdRSTi jyotiSka devoM se kucha adhika hai, sAsAdanasamyagdRSTi yAvat saMyatAsaMyata sAmAnyavat haiM, pramattasaMyata evaM apramattasaMyata saMkhyeya haiM / padmalezyA vAloM meM mithyAdRSTi saMjJI-paMcendriya-tiryaJca-yoniyukta prANiyoM ke saMkhyAtaveM bhAgapramANa haiM, sAsAdanasamyagdRSTi yAvat saMyatAsaMyata sAmAnyavat haiM, pramattasaMyata evaM apramattasaMyata saMkhyeya haiN| zuklalezyAyukta jIvoM meM mithyAdRSTi yAvat saMyatAsaMyata palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAgapramANa haiM, pramattasaMyata evaM apramattasaMyata saMkhyeya haiM, apUrvakaraNa yAvat sayogikevalI sAmAnyavat haiN| bhavyatva kI apekSA se bhavyasiddhikoM meM mithyAdRSTi yAvat ayogikevalI sAmAnyavat haiM / abhavyasiddhika ananta haiN|" samyaktva kI apekSA se samyagdRSTiyoM meM asaMyatasamyagdRSTi yAvat ayogikevalI sAmAnyavat haiM / kSAyika samyagdRSTiyoM meM asaMyatasamyagdRSTi sAmAnyavat hai, saMyatAsaMyata yAvat upazAnta-kaSAyavItarAgachadmastha saMkhyeya haiM, cAroM ( ghAtI karmoM ke ) kSapaka, sayogikevalI evaM ayogikevalI sAmAnyavat haiM / vedakasamyagdRSTiyoM meM asaMyatasamyagdRSTi yAvat apramattasaMyata sAmAnyavat haiM / upazamasamyagdRSTiyoM meM asaMyatasamyagdRSTi evaM saMyatAsaMyata sAmAnyavat haiM, pramattasaMyata yAvat upazAntakaSAyavItarAgachadmastha saMkhyeya haiN| sAsAdanasamyagdRSTi, samyakmithyAdRSTi evaM mithyAdRSTi sAmAnya prarUpaNA ke ho samAna haiM / 6 1. sU0 141-147 / 4. sU0 162-171 / 2. sU0 148-154 / 5. sU0 172-173 / 3. sU0 155-161 / 6. sU0 174-184 / Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmaprAbhRta saMjJA kI apekSA se saMjJiyoM meM mithyAdRSTi devoM se kucha adhika haiM, sAsAdanasamyagdRSTi yAvat kSINakaSAyavItarAgachadmastha sAmAnyavat haiM / asaMjJI ananta haiN|' AhAra kI apekSA se AhArakoM meM mithyAdRSTi yAvat sayogikevalI sAmAnyavat hai / anAhArakoM meM mithyAdRSTi Adi kArmaNakAyayogiyoM ke sadRza haiM tathA ayogikevalI sAmAnyavat haiM / 3. kSetrAnugama-kSetrAnugama meM bhI do prakAra kA kathana hotA hai : ogha arthAt sAmAnya kI dRSTi se aura Adeza arthAt vizeSa kI dRSTi se / sAmAnya kI apekSA se mithyAdRSTi sarvaloka meM rahate haiM / sAsAdanasamyagdRSTi yAvat ayogikevalI loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM rahate haiM / sayogikevalI loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM athavA asaMkhyeya bhAgoM meM athavA sarvaloka meM rahate haiN|4 vizeSa kI apekSA se narakagati meM utpanna mithyAdRSTi yAvat asaMyatasamyagdRSTi loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM rahate haiM, ityAdi / 4. sparzanAnugama-sparzanAnugama kI apekSA se bhI do prakAra kA kathana hotA hai : sAmAnya kI dRSTi se aura vizeSa kI dRSTi se / sAmAnya kI dRSTi se mithyAdRSTi jIvoM ne sArA loka sparza kiyA hai / sAsAdanasamyagdRSTi jIvoM ne loka kA asaMkhyAtavA~ bhAga sparza kiyA hai, ityAdi / 6 vizeSa kI dRSTi se nArakiyoM meM mithyAdRSTiyoM ne loka kA asaMkhyAtavA~ bhAga sparza kiyA hai, ityAdi / 5. kAlAnugama-kAla kI apekSA se sAmAnyatayA mithyAdRSTi nAnA jIvoM kI apekSA se sarvadA hote haiN| eka jIva kI apekSA se kAla tIna prakAra kA hai : anAdi-ananta, anAdi-sAnta aura sAdi-sAnta / inameM se sAdi-sAnta jaghanyatayA antarmuhurta evaM utkRSTatayA ardhapudgalaparivartana se kucha kama hai| sAsAdanasamyagdRSTi nAnA jIvoM kI apekSA se jaghanyatayA eka samaya taka tathA utkRSTatayA palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga paryanta hote haiN| eka jIva kI apekSA se jaghanya kAla eka samaya tathA utkRSTa kAla chaH AvalikAe~ haiN| isI prakAra samyak-mithyAdRSTi Adi ke viSaya meM bhI yathAvat samajhanA cAhie / vizeSa kI apekSA se nArakiyoM meM 1. sU0 185-189. 4. sU0 2-4. 7. sU0 11-185. 2. sU0 190-192. 3. sU0 1 ( pustaka 4). 5. sU0 5-92. 6. sU0 1-10 ( sparzanAnugama). 8. sU0 1-32 ( kAlAnugama ). Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya kA bRhad itihAsa mithyAdRSTi nAnA jIvoM kI apekSA se sarvadA hote haiM / eka jIva kI apekSA se yaha kAla jaghanyatayA antarmuhUrta evaM utkRSTatayA taiMtIsa sAgaropama hai, ityAdi / 44 6. antarAnugama- antarAnugamare meM bhI do prakAra kA kathana hotA hai : sAmAnya kI apekSA se aura vizeSa kI apekSA se / sAmAnya kI apekSA se mithyAdRSTi jIvoM kA nAnA jIvoM kI dRSTi se antara nahIM hai arthAt ve nirantara haiM / eka jIva kI apekSA se jaghanya antarmuhUrta evaM utkRSTa do chAsaTha ( eka sau battIsa ) sAgaropama se kucha kama antara hai / sAsAdanasamyagdRSTi evaM samyak - mithyAdRSTi jIvoM kA antara nAnA jIvoM kI apekSA se jaghanya eka samaya tathA utkRSTa palyopama kA asaMkhyAtavA~ bhAga hai / eka jIva kI apekSA se jaghanya antara kramazaH palyopama kA asaMkhyAtavA~ bhAga aura antarmuhUrta hai tathA utkRSTa antara ardhapudgalaparivartana se kucha kama hai / isI prakAra Age ke guNasthAnoM ke viSaya meM yathAvat samajha lenA cAhie | 3 vizeSa kI apekSA se narakagatisthita midhyAdRSTi evaM asaMyatasamyagdRSTi jIvoM kA nAnA jIvoM kI dRSTi se antara nahIM hai| eka jIva kI dRSTi se inakA jaghanya antara antarmuhUrta tathA utkRSTa antara taiMtIsa sAgaropama se kucha kama hai / isI prakAra Age bhI yathAvat samajha lenA cAhie |4 7. bhAvAnugama - sAmAnyatayA mithyAdRSTi ke audayika bhAva, sAsAdanasamyagdRSTi ke pAriNAmika bhAva, samyak - mithyAdRSTi ke kSAyopazamika bhAva evaM asaMyata samyagdRSTi ke aupazamika, kSAyika athavA kSAyopazamika bhAva hotA hai / asaMyatasamyagdRSTi kA asaMyatatva audayika bhAva se hotA hai / saMyatAsaMyata, pramattasaMyata evaM apramattasaMyata ke kSAyopazamika bhAva, cAra upazamakoM ke aupazamika bhAva tathA cAra kSapakoM, sayogikevalI evaM ayogikevalI ke kSAyika bhAva hotA hai / 1. sU0 33-342. 2. vivakSita guNasthAna se guNasthAnAntara meM saMkramaNa hone para punaH usa guNasthAna kI prApti jaba taka nahIM hotI taba taka kA kAla antara kahA jAtA hai / 4. sU0 21-397. 3. sU0 1-20 ( pustaka 5 ). 5. sU0 1-9 ( bhAvAnugama ). Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmaprAbhRta vizeSatayA narakagatisthita mithyAdRSTi ke audayika bhAva, sAsAdana samyagdRSTi ke pAriNAmika bhAva, samyak - mithyAdRSTi ke kSAyopazamika bhAva hotA hai, Adi / " 8. alpabahutvAnugama -- sAmAnyatayA apUrvaM karaNAdi tIna guNasthAnoM meM upazamaka jIva praveza kI apekSA se tulya haiM tathA saba guNasthAnoM se alpa haiM / upazAntakaSAyavItarAgachadmastha bhI utane hI haiM / tIna prakAra ke kSapaka unase saMkhyeyaguNita haiM / kSINakaSAyavItarAgachadmastha pUrvokta pramANa hI haiM / sayogikevalI evaM ayogikevalI praveza kI apekSA se tulya tathA pUrvokta pramANa haiM / 2 vizeSatayA nArakiyoM meM sAsAdanasamyagdRSTi sabase kama haiM / samyak - mithyAdRSTi saMkhyeta haiM / asaMyatasamyagdRSTi samyak - mithyAdRSTiyoM se asaMkhyeyaguNita haiM / mithyAdRSTi asaMyatasamyagdRSTiyoM se asaMkhyeya guNita haiM / 3 isa prakAra alpabahutva kA vibhinna dRSTiyoM se vicAra kiyA gayA hai / yahA~ taka jIvasthAna ke satprarUpaNA Adi ATha anuyogadvAroM kA adhikAra hai / isake bAda prakRtisamukIrtana Adi nau cUlikAe~ haiM / 1. prakRtisamutkIrtana -karma kI mUla prakRtiyA~ ATha haiM : 1. jJAnAvaraNIya, 2. darzanAvaraNIya, 3. vedanIya, 4. mohanIya, 5. Ayu, 6 nAma, 7. gotra, 8. antarAya / jJAnAvaraNIya karma kI pA~ca uttaraprakRtiyA~ haiM : 1. Abhinibodhaka - jJAnAvaraNIya, 2. zrutajJAnAvaraNIya, 3. avadhijJAnAvaraNIya, 4. mana:paryayajJAnAvaraNIya, 5. kevalajJAnAvaraNIya / darzanAvaraNIya karma kI nau uttaraprakRtiyA~ haiM : 1. nidrAnidrA, 2. pracalApracalA, 3. styAnagRddhi, 4. nidrA, 5. pracalA, 6. cakSurdarzanAvaraNIya, 7. acakSurdarzanAvaraNIya, 8. avadhidarzanAvaraNIya, 9. kevaladarzanAvaraNIya | vedanIya karma kI do, mohanIya karma kI aTThAIsa, Ayu karma kI cAra, nAma karma kI bayAlIsa ( piNDaprakRtiyA~ ), gotra karma kI do aura antarAya karma kI pA~ca uttaraprakRtiyA~ haiM / " 45 2, sthAnasamutkIrtana - jJAnAvaraNIya karma kI pA~ca prakRtiyoM kA bandha karane vAle kA eka hI bhAva meM sthAna arthAt avasthAna hotA hai / yaha baMdhasthAna mithyAdRSTi, sAsAdanasamyagdRSTi, samyak mithyAdRSTi, asaMyatasamyagdRSTi, saMyatAsaMyata athavA saMyata ke hotA hai / darzanAvaraNIya karma ke tIna baMdhasthAna haiM : nau prakRtiyoM se sambandhita cha H prakRtiyoM se sambandhita aura cAra prakRtiyoM se sambandhita / nau 1. sU0 10 - 93. 3. sU0 27-30. 4. sU0 31-382. 2. sU0 1-6 ( alpabahutvAnugama). 5. sU0 1-46 ( pustaka 6 ). Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya kA bRhad itihAsa prakRtiyoM se sambandhita bandhasthAna mithyAdRSTi athavA sAsAdanasamyagdRSTi ke hotA hai| chaH prakRtiyoM se sambandhita bandhasthAna samyak-mithyAdRSTi, asaMyatasamyagdRSTi, saMyatAsaMyata athavA saMyata ke hotA hai| cAra prakRtiyoM se sambandhita bandhasthAna kevala saMyata ke hotA hai| vedanIya karma kI donoM prakRtiyoM kA eka hI bandhasthAna hai / yaha mithyAdRSTi, sAsAdanasamyagdRSTi , samyak-mithyAdRSTi , asaMyatasamyagdRSTi, saMyatAsaMyata athavA saMyata ke hotA hai / mohanIya karma ke dasa bandhasthAna haiM : bAIsa prakRtisambandhI, ikkIsa prakRtisambandhI, satraha prakRtisambandhI, teraha prakRtisambandhI, nau prakRtisambandhI, pA~ca prakRtisambandhI, cAra prakRtisambandhI, tIna prakRtisambandhI, do prakRtisambandhI aura eka prakRtisambandhI / Ayu karma kI cAra prakRtiyoM kA bandha karane vAle kA eka hI bhAva meM avasthAna hotA hai / nAma karma ke ATha bandhasthAna haiM : ikatIsa prakRtisambandhI, tIsa prakRtisambandhI, unatIsa prakRtisambandhI, aTThAIsa prakRtisambandhI, chabbIsa prakRtisambandhI, pacIsa prakRtisambandhI, teIsa prakRtisambandhI aura eka prakRtisambandhI / gotra karma kI donoM prakRtiyoM kA eka hI bandhasthAna hai / antarAya karma kI pA~ca prakRtiyoM kA bandhasthAna bhI eka hI hai|' 3. prathama mahAdaNDaka-prathama samyaktvAbhimukha saMjJI paMcendriya tiryaJca athavA manuSya pA~coM jJAnAvaraNIya, navoM darzanAvaraNIya, sAtAvedanIya, mithyAtva, solahoM kaSAya, puruSaveda, hAsya, rati, bhaya tathA jugupsA prakRtiyoM ko bAMdhatA hai, Ayu karma ko nahIM bA~dhatA, devagati, paMcendriyajAti, vaikriyikazarIra Adi prakRtiyoM ko bAMdhatA hai / 2 4. dvitIya mahAdaNDaka-prathama samyaktvAbhimukha deva athavA sAtavIM pRthvI ke nArakI ke atirikta anya nArakI pAMcoM jJAnAvaraNIya, navoM darzanAvaraNIya, sAtAvedanIya Adi prakRtiyoM ko bA~dhatA hai, Ayu karma ko nahIM bA~dhatA, ityAdi / 5. tRtIya mahAdaNDaka-prathama samyaktvAbhimukha sAtavIM pRthvI kA nArakI pA~coM jJAnAvaraNIya, navoM darzanAvaraNIya, sAtAvedanIya, mithyAtva, solahoM kaSAya, puruSaveda, hAsya, rati, bhaya tathA jugupsA prakRtiyoM ko bA~dhatA hai, Ayu karma ko nahIM bA~dhatA, tiryaggati, paMcendriyajAti, audArikazarIra Adi prakRtiyoM ko bA~dhatA hai, udyoga prakRti ko kadAcit bA~dhatA hai, kadAcit nahIM bA~dhatA, prazastavihAyogati, trasa, bAdara, paryApta Adi prakRtiyoM ko bA~dhatA hai / 4 1. sU0 1-117 ( sthAnasamutkIrtana ). 3. sU0 1-2 ( dvitIya mahAdaNDaka ). 2. sU0 1-2 (prathama mahAdaNDaka). 4. sU0 1-2 (tRtIya mahAdaNDaka ). Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmaprAbhRta 6. utkRSTasthiti - pA~coM jJAnAvaraNIya, navoM darzanAvaraNIya, asAtAvedanIya tathA pA~coM antarAya karmoM kA utkRSTa sthitibandha tIsa koTAkoTi sAgaropama hai / inakA AbAdhAkAla ( anudayakAla ) tIna hajAra varSa hai / sAtAvedanIya, strIveda,. manuSyagati tathA manuSyagatiprAyogyAnupUrvI karma - prakRtiyoM kA utkRSTa sthitibandha pandraha koTAkoTi sAgaropama hai / inakA AbAghAkAla pandraha sau varSa hai / mithyAtva kA utkRSTa sthitibandha sattara koTAkoTi sAgaropama hai / isakA AbAdhAkAla sAta hajAra varSa hai | solaha kaSAyoM kA utkRSTa sthitibandha cAlIsa koTAkoTi sAgaroma hai / inakA AbAdhAkAla cAra hajAra varSa hai / isI prakAra zeSa karma-prakRtiyoM ke viSaya meM bhI yathAvat samajha lenA cAhie / ' 7. jaghanya sthiti - pA~coM jJAnAvaraNIya, cAra darzanAvaraNIya, saMjvalana lobha aura pA~coM antarAya karma - prakRtiyoM kA jaghanya sthitibandha antarmuhUrta hai / inakA AbAghAkAla bhI antarmuhUrta hai / pA~ca darzanAvaraNIya aura asAtAvedanIya karmaprakRtiyoM kA jaghanya sthitibandha palyopama kA asaMkhyAtavA~ bhAga kama sAgaropama kA bhAga hai / inakA bhI AbAdhAkAla antarmuhUrta hai / sAtAvedanIya kA jaghanya sthitibandha bAraha muhUrta tathA AbAdhAkAla antarmuhUrta hai / isI prakAra anya karma -- prakRtiyoM ke viSaya meM bhI yathAvat samajhanA cAhie / 2 8. samyaktvotpatti - jIva jaba inhIM saba karmoM kI antaH koTAkoTi ko sthiti kA bandha karatA hai taba vaha prathama samyaktva ko prApta karatA hai / prathama samyaktva ko prApta karane vAlA jIva paMcendriya, saMjJI, mithyAdRSTi, paryAptaka aura sarvavizuddha hotA hai, ityAdi / 3 47. 9. gati - Agati -- jo jIva mithyAtvasahita prathama naraka meM jAte haiM unameM se kucha mithyAtvasahita hI vahA~ se nikalate haiM / kucha mithyAtvasahita jAkara sAsAdanasamyaktvasahita nikalate haiM / kucha midhyAtvasahita jAkara samyaktvasahita nikalate haiM / samyaktvasahita vahA~ jAnevAle samyaktvasahita hI vahA~ se nikalate haiM / dvitIya se lekara SaSTha naraka taka ke kucha jIva mithyAtvasahita jAkara mithyAtvasahita hI nikalate haiM, kucha mithyAtvasahita jAkara sAsAdanasamyaktvasahita nikalate haiM tathA kucha mithyAtvasahita jAkara samyaktvasahita nikalate haiM / saptama naraka ke jIva mithyAtvasahita hI nikalate haiM / 4 1. sU0 4-44 ( utkRSTasthiti ). 3. sU0 3 -16 ( samyaktvotpatti ). 2. sU0 3-43. 4. sU0 44-52 ( gati - Agati ) ... Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ '48 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa kucha jIva mithyAtvasahita tiyaMJcagati meM jAkara mithyAtvasahita hI vahA~ se nikalate haiM, kucha mithyAtvasahita jAkara sAsAdanasamyaktvasahita nikalate haiM, kucha mithyAtvasahita jAkara samyaktvasahita nikalate haiM, kucha sAsAdanasamyaktvasahita jAkara mithyAtvasahita nikalate haiM, kucha sAsAdanasamyaktvasahita jAkara sAsAdanasamyaktvasahita hI nikalate haiM tathA kucha sAsAdanasamyaktvasahita jAkara samyaktvasahita nikalate haiN| samyaktvasahita vahA~ jAne vAle samyaktvasahita hI vahA~ se nikalate haiM / isI prakAra anya gatiyoM ke praveza-niSkramaNa ke viSaya meM bhI yathAvat samajha lenA caahie|' mithyAdRSTi evaM sAsAdanasamyagdRSTi nArakI naraka se nikala kara kitanI gatiyoM meM jAte haiM ? do gatiyoM meM jAte haiM : tiryaJcagati meM tathA manuSyagati meM / tiryaJcagati meM jAne vAle nArakI paMcendriyoM meM jAte haiM, ekendriyoM aura vikalendriyoM meM nhiiN| paMcendriyoM meM bhI saMjJiyoM meM jAte haiM, asaMjJiyoM meM nhiiN| saMjJiyoM meM bhI garbhopakrAntikoM meM jAte haiM, sammUcchimoM meM nhiiN| garbhopakrAntikoM meM bhI paryAptakoM meM jAte haiM, aparyAptakoM meM nhiiN| paryAptakoM meM bhI saMkhyeya varSa kI Ayu vAloM meM jAte haiM, asaMkhyeya varSa kI Ayu vAloM meM nhiiN| isI prakAra manuSyagati meM jAne vAle nArakI bhI garbhopakrAntikoM, paryAptakoM evaM saMkhyeya varSa kI Ayu vAloM meM hI jAte haiM / samyak-mithyAdRSTi nArakI samyak-mithyAtva guNasthAnasahita naraka se nahIM nikalate / samyagdaSTi nArakI naraka se nikala kara manuSyagati meM hI Ate haiM / manuSyoM meM bhI garbhopakrAntikoM meM hI Ate haiM, ityAdi / yaha saba Upara kI chaH pRthviyoM ke nArakiyoM ke viSaya meM hai| sAtavIM pRthvI ke nArakI kevala tiryaJcagati meM hI Ate haiM, ityAdi / isI prakAra anya gatiyoM ke vividha prakAra ke jIvoM ke viSaya meM bhI yathAvat samajha lenA caahie| yahAM taka karmaprAbhUta ke prathama khaNDa jIvasthAna kA adhikAra hai| isake bAda kSudrakabandha nAmaka dvitIya khaNDa prArambha hotA hai / kSudrakabandha : kSudrakabandha meM svAmitva Adi gyAraha anuyogadvAroM kI apekSA se bandhakoMkarmoM kA bandha karane vAle jIvoM kA vicAra kiyA gayA hai| prArambha meM yaha 0 76-85. 3. sU0 86-100. 1. sU0 53-75. 4. sU0 101-243. Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmaprAbhRta batAyA gayA hai ki nArakI bandhaka haiM, tiryaJca bandhaka hai, deva bandhaka haiM, manuSya bandhaka bhI haiM aura abandhaka bhI, siddha abandhaka haiM / ekendriya yAvat caturindriya bandhaka haiM, paMcendriya bandhaka bhI haiM aura abandhaka bhI, anindriya abandhaka haiM / pRthvIkAyika yAvat vanaspatikAyika bandhaka haiM, asakAyika bandhaka bhI haiM aura abandhaka bhI, akAyika abandhaka hai| manoyogI, vacanayogI aura kAyayogI bandhaka haiM tathA ayogI abandhaka haiM / strIvedI, puruSavedI aura napuMsakavedI bandhaka haiM, apagatavedI bandhaka bhI haiM aura abandhaka bhI, siddha abandhaka haiN| krodhakaSAyI, mAnakaSAyI, mAyAkaSAyI aura lobhakaSAyI bandhaka haiM, akaSAyI bandhaka bhI haiM aura abandhaka bhI, siddha abandhaka haiN| matyajJAnI, zrutAjJAnI, vibhaMgajJAnI, AbhinibodhikajJAnI, zrutajJAnI, avadhijJAnI, aura manaHparyayajJAnI bandhaka haiM, kevalajJAnI bandhaka bhI haiM aura abandhaka bhI, siddha abandhaka haiN| asaMyata aura saMyatAsaMyata bandhaka haiM, saMyata bandhaka bhI haiM aura abandhaka bhI, siddha abandhaka haiM / cakSurdarzanI, acakSurdarzanI aura avadhidarzanI bandhaka haiM, kevaladarzanI bandhaka bhI haiM aura abandhaka bhI, siddha abandhaka haiN| kRSNa, nIla, kApota, teja, padma aura zukla lezyA vAle bandhaka hai tathA jo lezyArahita haiM ve abandhaka haiN| abhavyasiddhika bandhaka haiM, bhavyasiddhika bandhaka bhI haiM aura abandhaka bhI, siddha abandhaka haiN| mithyAdRSTi, sAsAdana samyagdRSTi aura samyak-mithyAdRSTi bandhaka hai, samyagdRSTi bandhaka bhI haiM aura abandhaka bhI, siddha abandhaka haiM / saMjJI aura asaMjJI bandhaka haiM, jina-kevalI bandhaka bhI haiM aura abandhaka bhI, siddha abandhaka haiN| AhAraka bandhaka hai, anAhAraka bandhaka bhI haiM aura abandhaka bhI, siddha abandhaka haiN|' bandhakoM ke prarUpaNArtha jo gyAraha anuyogadvAra batalAye gaye haiM ve isa prakAra haiM : 1. eka jIva kI apekSA se svAmitva, 2. eka jIva kI apekSA se kAla, 3. eka jIva kI apekSA se antara, 4. nAnA jIvoM kI apekSA se bhaMgavicaya, 5. dravyaprarUpaNAnugama, 6. kSetrANugama, 7. sparzanAnugama, 8. nAnA jIvoM kI apekSA se kAla, 9. nAnA jIvoM kI apekSA se antara, 10. bhAgAbhAgAnugama, 11. alpbhutvaanugm|2 1. sU0 3-43 ( pustaka 7). 2. sU0 2 ( svAmitvAnugama ), Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .50 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa bandhasvAmitvavicaya : bandhasvAmitvavicaya kA artha hai bandha ke svAmitva kA vicAra / isa khaNDa meM yaha vicAra kiyA gayA hai ki kauna-sA karmabandha kisa guNasthAna va mArgaNAsthAna meM sambhava hai| bandhasvAmitvavicaya kA nirUpaNa do prakAra se hotA hai : sAmAnya kI apekSA se aura vizeSa kI apekSA se / sAmAnya kI apekSA se mithyAdRSTi se lekara sUkSmasAmparAyika-zuddhi-saMyata upazamaka aura kSapaka taka pA~ca jJAnAvaraNIya, cAra darzanAvaraNIya, yaza-kIrti, uccagotra aura pAMca anta rAya prakRtiyoM ke bandhaka haiN| mithyAdRSTi aura sAsAdanasamyagdRSTi nidrAnidrA, pracalApracalA, styAnagRddhi, anantAnubandhI krodha-mAna-mAyA-lobha, strIveda, tiryaJcaAyu, tiryaJcagati, cAra saMsthAna, cAra saMhanana, tiryaJcagati-prAyogyAnupUrvI, udyota, aprazastavihAyogati, durbhaga, duHsvara, anAdeya aura nIcagotra prakRtiyoM ke bandhaka haiN| mithyAdRSTi se lekara apUrvakaraNapraviSTazuddhisaMyata upazamaka aura kSapaka taka nidrA aura pracalA prakRtiyoM ke bandhaka haiN| mithyAdRSTi se lekara sayogikevalI taka sAtAvedanIya ke bandhaka haiN| isI prakAra asAtAvedanIya Adi ke bandhakoM ke viSaya meM yathAvat samajhanA caahie|' isI saMdarbha meM tIrthakara nAma-gotrakarma bA~dhane ke solaha kAraNa ginAye gaye haiM jo isa prakAra haiM : 1. darzanavizuddhatA, 2. vinayasampannatA, 3. zIla-vratoM meM niraticAratA, 4. SaDAvazyakoM meM aparihInatA, 5. kSaNa-lavapratibodhanatA, 6. labdhi-saMvegasampannatA, 7. yathAzakti tapa, 8. sAdhusambandhI prAsukaparityAgatA, 9. sAdhuoM kI samAdhisaMdhAraNA, 10. sAdhuoM kI vaiyAvRtyayogayuktatA, 11. arhaddhakti, 12. bahuzrutabhakti, 13. pravacanabhakti, 14. pravacanavatsalatA, 15. pravacanaprabhAvanatA, 16. punaH punaH jJAnopayogayuktatA / 2 / vizeSa kI apekSA se nArakiyoM meM mithyAdRSTi se lekara asaMyatasamyagdRSTi taka pAMca jJAnAvaraNa, chaH darzanAvaraNa, sAtA, asAtA, bAraha kaSAya, puruSaveda, hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA, manuSyagati, paMcendriyajAti, audArikataijasa-kArmaNazarIra, samacaturasrasaMsthAna, audArikazarIrAMgopAMga. vajrarSabhasaMhanana, varNa, gandha, rasa, sparza, manuSyagatiprAyogyAnupUrvI, agurulaghu, upaghAta, paradhAta, ucchvAsa, prazastavihAyogati, trasa, bAdara, paryApta, pratyekazarIra, sthira, asthira, 1. sU0 1-38 ( pustaka 8). 2. sU0 41. Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmaprAbhRta 51 zubha, azubha, subhaga, susvara, Adeya, yaza: kIrti, ayazaH kIrti, nirmANa, uccagotra aura pAMca antarAya prakRtiyoM ke bandhaka haiM / mithyAdRSTi evaM sAsAdana samyagdRSTi nidrAnidrA, pracalApracalA, styAnagRddhi Adi ke bandhaka haiM / mithyAdRSTi mithyAtva, napuMsakaveda, huNDasaMsthAna aura asaMprAptasRpATikAzarIrasaMhanana ke bandhaka haiM / isa prakAra vizeSa kI apekSA se gati Adi mArgaNAoM dvArA bandhakoM kA vicAra kiyA gayA hai / 1 vedanA : vedanA khaNDa meM kRti aura vedanA nAmaka do anuyogadvAroM kA nirUpaNa kiyA gayA hai / cU~ki isa khaNDa meM vedanA anuyogadvAra kA adhika vistAra hai ataH isakA yahI nAma rakhA gayA hai / prAraMbha meM AcArya ne 'Namo jiNANaM' sUtra dvArA sAmAnyarUpa se jinoM ko namaskAra kiyA hai / tadanantara avadhijinoM, paramAvadhijinoM, sarvAvadhijinoM, anantAvadhijinoM, koSThabuddhijinoM, bIjabuddhijinoM, padAnusArijinoM, saMbhinnazrotRjinoM, RjumatijinoM, vipulamatijinoM, dazapUrvijinoM, caturdazapUrvijinoM, aSTAMgamahAnimitta kuzalajinoM, vikriyAprAptajinoM, vidyAdharajinoM, cAraNajinoM, prajJAzravaNajinoM, AkAzagAmijinoM, AzIviSajinoM, dRSTiviSajinoM, ugratapojinoM, dIptatapojinoM, taptatapojinoM, mahAtapojinoM, ghoratapojinoM, ghoraparAkramajinoM, ghoraguNajinoM, khelauSadhiprAptajinoM, jalloSadhiprAptajinoM, viSThauSadhiprAptajinoM, sarvoSadhiprAptajinoM, manobalijinoM, vacanabalijinoM, kAyabalijinoM, kSIrasravijinoM, sarpirsa vijinoM, madhusravijinoM, amRtasravijinoM, akSINamahAnasa - jinoM, sarva siddhAyatanoM evaM vardhamAna buddharSi ko namaskAra kiyA hai / yaha granthakArakRta madhya-maMgala hai | kRti - anuyogadvAra - kRti anuyogadvAra kA nirUpaNa prArambha karate hue AcArya ne kRti ke sAta prakAra batAye haiM : 1. nAmakRti, 2. sthApanAkRti, 3. dravyakRti, 4. gaNanakRti, 5. granthakRti, 6. karaNakRti, 7. bhAvakRti / 3 sAta nayoM meM se naigama, vyavahAra aura saMgraha ina saba kRtiyoM kI icchA karate haiM / RjusUtra sthApanAkRti kI icchA nahIM karatA / zabdAdi nAmakRti aura bhAvakRti ko icchA karate haiM / 1 1. sU0 43 - 324. 3. sU0 46, 2. sU0 1-44 ( pustaka 9 ) 4. sU0 48-50. Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya kA bRhad itihAsa nAmakRti eka jIva kI, eka ajIva kI, aneka jIvoM kI, aneka ajIvoM kI, eka jIva aura eka ajIva kI, eka jIva aura aneka ajIvoM kI, aneka jIvoM aura eka ajIva kI athavA aneka jIvoM aura aneka ajIvoM kI hoto hai / ' __ sthApanAkRti kASThakoM meM, citrakarmoM meM, potakarmoM meM, lepyakarmoM meM, zailakarmoM meM, gRhakarmoM meM, bhittikarmoM meM, dantakarmoM meM, bheMDakarmoM meM, akSa meM, varATaka meM athavA anya prakAra kI sthApanAoM meM hotI hai / dravyakRti do prakAra kI hai : AgamataH dravyakRti aura noAgamataH dravyakRti / AgamataH dravyakRti ke nau adhikAra haiM : 1. sthiti, 2. jita, 3. parijita, 4. vAcanopagata, 5. sUtrasama, 6. arthasama, 7. granthasama, 8. nAmasama, 9. ghoSasama / noAgamataH dravyakRti tIna prakAra kI hai : jJAyakazarIra dravyakRti, bhAvI dravyakRti aura jJAyakazarIra-bhAvivyatirikta dravyakRti / 3 gaNanakRti aneka prakAra kI hai, yathA-eka (saMkhyA) nokRti hai, do kRti evaM nokRtirUpa se avaktavya hai, tIna yAvat saMkhyeya, asaMkhyeya aura ananta kRti kahalAte haiM / loka meM, veda meM evaM samaya meM zabdaprabandhanarUpa akSarAtmaka kAvyAdikoM kI jo grantharacanA kI jAtI hai vaha granthakRti kahalAtI hai| ___ karaNakRti do prakAra kI hai : mUlakaraNakRti aura uttarakaraNakRti / mUlakaraNakRti pA~ca prakAra kI hai : audArikazarIramUlakaraNakRti, vaikriyikazarIramUlakaraNakRti, AhArazarIramUlakaraNakRti, taijasazarIramUlakaraNakRti aura kArmaNazarIramUlakaraNakRti / uttarakaraNakRti aneka prakAra kI hai, yathA-asi, parazu, kudAlI, cakra, daNDa, zalAkA. mRttikA, sUtra Adi / kRtiprAbhRta kA jAnakAra upayogayukta jIva bhAvakRti hai|" ina saba kRtiyoM meM gaNanakRti prakRta hai|' gaNanA ke binA zeSa anuyogadvAroM kI prarUpaNA nahIM ho sakatI / vedanA-anuyogadvAra-vedanA ke ye solaha anuyogadvAra jJAtavya haiM : 1. vedananikSepa, 2. vedananayavibhASaNatA, 3. vedananAmavidhAna, 4. vedanadravya 1. sU0 51. 4. sU0 66. 7. sU0 74. 2. sU0 52. 5. sU0 67. 8. sU0 76. 3. sU0 53-65. 6. sU0 68-73. Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 53 karmaprAbhRta vidhAna, 5. vedanakSetravidhAna, 6. vedanakAlavidhAna, 7. vedanabhAvavidhAna, 8. vedanapratyayavidhAna, 9. vedanasvAmitva vidhAna, 10. vedanavedanavidhAna, 11. vedanagatividhAna, 12. vedanaanantaravidhAna, 13. vedanasannikarSavidhAna, 14. vedanaparimANavidhAna, 15. vedanabhAgAbhAgavidhAna, 16. vedanaalpabahutva / ' vedananikSepa cAra prakAra kA hai : nAmavedanA, sthApanAvedanA, dravyavedanA aura bhAvavedanA / / vedananayavibhASaNatA meM yaha batAyA gayA hai ki kauna-sA naya kina vedanAoM ko svIkAra karatA hai| vedananAmavidhAna meM nayoM kI apekSA se vedanA ke vividha bhedoM kA pratipAdana kiyA gayA hai| vedanadravyavidhAna meM tIna anuyogadvAra jJAtavya haiM : padamImAMsA, svAmitva aura alpabahutva / vedanakSetravidhAna meM bhI tIna anuyogadvAra haiM : padamImAMsA, svAmitva aura alpabahutva / vedanakAlavidhAna meM bhI ye hI tIna anuyogadvAra haiN| vedanabhAvavidhAna meM bhI inhIM tIna anuyogadvAroM kA prarUpaNa hai / vedanapratyayavidhAna meM batAyA gayA hai ki naigama, vyavahAra evaM saMgraha naya kI apekSA se jJAnAvaraNIya vedanA prANAtipAta pratyaya se hotI hai, mRSAvAda pratyaya se hotI hai, adattAdAna pratyaya se hotI hai, maithuna pratyaya se hotI hai, parigraha pratyaya se hotI hai, rAtribhojana pratyaya se hotI hai / isI prakAra krodha, mAna, mAyA, lobha, rAga, dveSa, moha, prema, nidAna, abhyAkhyAna, kalaha, paizunya, rati, arati, upadhi, nikRti Adi pratyayoM se bhI jJAnAvaraNIya vedanA hotI hai| isI taraha zeSa sAta karmoM ke viSaya meM samajhanA caahie| RjusUtra naya kI apekSA se jJAnAvaraNIya vedanA yogapratyaya se prakRti va pradezarUpa tathA kaSAyapratyaya se sthiti va anubhAgarUpa hotI hai| isI prakAra kA prarUpaNa zeSa sAta karmoM ke viSaya meM bhI kara lenA cAhie / zabda nayoM kI apekSA se ye pratyaya avaktavya haiN| 1. sU0 1 ( pustaka 10). 3. sU0 1-4 ( vedananayavibhASaNatA ). 5. su0 1-213 ( vedanadravyavidhAna ). 7. sU0 1-279 ( vedanakAlavidhAna ). 9. sU0 1-16 ( vedanapratyayavidhAna ). 2. sU0 2-3. 4. sU0 1-4 (vedananAmavidhAna). 6. sU0 1-99 ( pustaka 11). 8. sU0 1-314 (pustaka 12 ). Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa vedanasvAmitvavidhAna meM yaha pratipAdana kiyA gayA hai ki naigama evaM vyavahAra naya kI apekSA se jJAnAvaraNIya vedanA kathaMcit eka jIva ke hotI hai, kathaMcit eka nojIva ke hotI hai, kathaMcit aneka jIvoM ke hotI hai, kathaMcit aneka nojIvoM ke hotI hai, kathaMcit eka jIva aura eka nojIva ke hotI hai, kathaMcit eka jIva aura aneka nojIvoM ke hotI hai, kathaMcit aneka jIvoM aura eka nojIva ke hotI hai, kathaMcit aneka jIvoM aura aneka nojIvoM ke hotI hai| isI prakAra zeSa sAta karmoM ke viSaya meM samajhanA caahie| saMgraha naya kI apekSA se jJAnAvaraNIya vedanA eka jIva ke hotI hai athavA aneka jIvoM ke hotI hai| zabda aura RjusUtra nayoM kI apekSA se jJAnAvaraNIya vedanA eka jIva ke hotI hai / isI prakAra zeSa sAta karmoM ke viSaya meM kahanA caahie|' vedanavedanavidhAna meM yaha batAyA gayA hai ki naigama naya kI apekSA se jJAnAvaraNIya vedanA kathaMcit badhyamAna vedanA hai, kathaMcit udIrNa vedanA hai, kathaMcit upazAnta vedanA hai, kathaMcit badhyamAna vedanAe~ haiM, kathaMcit udIrNa vedanAe~ haiM, ityAdi / vedanagatividhAna meM yaha nirUpaNa kiyA gayA hai ki nagama, vyavahAra evaM saMgraha naya kI apekSA se jJAnAvaraNIya vedanA kathaMcit avasthita hai, kathaMcit sthita-asthita hai / isI prakAra darzanAvaraNIya, mohanIya aura antarAya ke viSaya meM samajhanA caahie| vedanIya vedanA kathaMcit sthita hai, kathaMcit asthita hai, kathaMcit sthita-asthita hai| isI prakAra Ayu, nAma aura gotra ke viSaya meM jAnanA caahie| Rjustra naya kI apekSA se jJAnAvaraNIya vedanA kathaMcit sthita hai, kathaMcit asthita hai| isI prakAra zeSa sAta karmoM ke viSaya meM jAnanA cAhie / zabda nayoM ko apekSA se avaktavya hai| ___vedanaanantaravidhAna meM yaha pratipAdana kiyA gayA hai ki naMgama evaM vyavahAra naya kI apekSA se jJAnAvaraNIya vedanA anantarabandha hai, paramparabandha hai tathA tadubhayabandha hai| isI prakAra zeSa sAta karmoM ke sambandha meM samajhanA cAhie / saMgraha naya kI apekSA se jJAnAvaraNIya vedanA anantarabandha hai tathA paramparabandha hai / isI taraha anya karmoM ke viSaya meM samajhanA caahie| RjusUtra naya kI apekSA se 1. sU0 1-15 (vedanasvAmitvavidhAna). 3. sU0 1-12 (vedanagatividhAna). 2. sU0 1-58 (vedanavedanavidhAna). Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmaprAbhRta 55 jJAnAvaraNIya Adi vedanAeM paramparabandha haiM / zabda nayoM kI apekSA se avaktavya haiN| vedanasannikarSa do prakAra kA hai : svasthAnavedanasannikarSa aura parasthAnavedanasannikaSaM / svasthAnavedanasannikarSa ke do bheda haiM : jaghanya svasthAnavedanasannikarSa aura utkRSTa svasthAnavedanasannikarSa / utkRSTa svasthAnavedanasannikarSa dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI apekSA se cAra prakAra kA hai| jisake jJAnAvaraNIya vedanA dravya kI apekSA se utkRSTa hotI hai usake vaha kSetra kI apekSA se utkRSTa hotI hai yA anutkRSTa ? niyamataH anutkRSTa hotI hai tathA asaMkhyeyaguNahIna hotI hai| kAla kI apekSA se utkRSTa bhI hotI hai aura anutkRSTa bhii| utkRSTa kI apekSA anutkRSTa eka samaya nyUna hotI hai / bhAva kI apekSA se bhI utkRSTa va anutkRSTa ubhayarUpa hotI hai / utkRSTa kI apekSA anutkRSTa SaTsthAnapatita hotI hai arthAt anantabhAgahIna, asaMkhyeyabhAgahIna, saMkhyeyabhAgahIna, saMkhyeyaguNahIna, asaMkhyeyaguNahIna aura anantaguNahIna hotI hai / jisake jJAnAvaraNIya vedanA kSetra kI apekSA se utkRSTa hotI hai usake vaha dravya kI apekSA se utkRSTa hotI hai yA anutkRSTa ? niyamataH anutkRSTa hotI hai tathA catuHsthAnapatita hotI hai : asaMkhyeyabhAgahIna, saMkhyeyabhAgahIna, saMkhyeyaguNahIna aura asaMkhyeyaguNahIna / 2 isI prakAra zeSa prarUpaNa ke viSaya meM bhI yathAvat samajha lenA caahie| vedanaparimANavidhAna kA tIna anuyogadvAroM meM vicAra kiyA gayA hai : prakRtyarthatA, samayaprabaddhArthatA aura kSetrapratyAzraya athavA kSetrapratyAsa / prakRtyarthatA kI apekSA se jJAnAvaraNIya tathA darzanAvaraNIya karma kI asaMkhyeya lokapramANa prakRtiyA~ haiN| vedanIya karma kI do prakRtiyA~ haiN| isI prakAra anya karmoM kI prakRtiyoM kA bhI nirUpaNa kiyA gayA hai| jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya tathA antarAya karma kI eka-eka samayaprabaddhArthatA-prakRti tIsa koTAkoTi sAgaropama ko samayaprabaddhArthatA se guNita karane para prApta ho utanI hai| isI prakAra anya karmoM kI samayaprabaddhArthatA-prakRtiyoM kA bhI pratipAdana kiyA gayA hai| jo matsya eka hajAra yojanapramANa hai, svayambhUramaNa samudra ke bAhya taTa para sthita hai, vedanAsamuddhAta 1. sU0 1-11 ( vedanaanantaravidhAna ). 2. sU0 1-17 ( vedanasannikarSa vidhAna ). 3. sU0 18-320. 4. paryAyAthika naya kI apekSA se-dhavalA, pu0 12, pR0 481. 5. dravyAthika naya kI apekSA se-vahI. Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya kA bRhad itihAsa ko prApta hai, kApotalezyA se saMlagna hai, phira mAraNAMtika samuddhAta ko prApta huA hai tathA vigrahagati ke tIna kANDaka karake saptama naraka meM utpanna hogA usake jJAnAvaraNIya karma kI prakRtiyoM ko kSetrapratyAsa se guNita karane para jJAnAvaraNa kI kSetrapratyAsa-prakRtiyoM kA parimANa prApta hotA hai| isI prakAra anya karmoM ke sambandha meM bhI prarUpaNA kI gaI hai| vedanabhAgAbhAgavidhAna kA bhI prakRtyarthatA Adi tIna anuyogadvAroM meM vicAra kiyA gayA hai| prakRtyarthatA kI apekSA se jJAnAvaraNIya evaM darzanAvaraNIya karma kI prakRtiyA~ saba prakRtiyoM kA kucha kama dvitIya bhAga hai / vedanIya, mohanIya, Ayu, nAma, gotra evaM antarAya karma kI prakRtiyA~ saba prakRtiyoM kA asaMkhyAtavA~ bhAga hai / isI prakAra zeSa do anuyogadvAroM kA bhI nirUpaNa kiyA gayA hai / vedanaalpabahutva meM bhI prakRtyarthatA Adi tIna anuyogadvAra hai| prakRtyarthatA kI apekSA se gotra karma kI prakRtiyAM sabase kama hai| vedanIya karma kI bhI utanI hI prakRtiyA~ haiN| Ayu karma kI prakRtiyA~ unase saMkhyeyaguNita haiM / antarAya karma kI prakRtiyA~ unase vizeSa adhika hai| mohanIya karma kI prakRtiyA~ unase saMkhyeyaguNita haiN| nAma karma kI prakRtiyA~ unase asaMkhyeyaguNita haiN| darzanAvaraNIya karma kI prakRtiyA~ unase asaMkhyeyaguNita hai| jJAnAvaraNIya karma kI prakRtiyA~ unase vizeSa adhika haiN| samayaprabaddhArthatA kI apekSA se Ayu karma kI prakRtiyA~ sabase kama haiM, ityAdi / kSetrapratyAsa kI apekSA se antarAya karma kI prakRtiyA~ sabase kama hai, ityAdi / vargaNA : vargaNA khaNDa meM sparza, karma aura prakRti ina tIna anuyogadvAroM ke sAtha bandhana anuyogadvAra ke bandha aura bandhanIya ina do adhikAroM kA vistArapUrvaka vivecana kiyA gayA hai / bandhanIya ke vivecana meM vargaNAoM kA vistRta varNana hone ke kAraNa isa khaNDa ko vargaNA nAma se sambodhita kiyA jAtA hai / sparza-anuyogadvAra-sparza-anuyogadvAra ke nimnokta solaha adhikAra haiM : 1. sparzanikSepa, 2. sparzanayavibhASaNatA, 3. sparzanAmavidhAna, 4. sparzadravyavidhAna, 5. sparzakSetravidhAna, 6. sparzakAlavidhAna, 7. sparzabhAvavidhAna, 8. sparza 1. sU0 1-53 ( vedanaparimANavidhAna ). 2. sU0 1-20 ( vedanabhAgAbhAgavidhAna ). 3. sU0 1-26 ( vedanaalpabahutva ) Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 57 karmaprAbhRta pratyayavidhAna, 9. sparzasvAmitvavidhAna, 10. sparzasparzavidhAna, 11. sparzagatividhAna, 12. sparzaanantaravidhAna, 13. sparzasannikarSavidhAna, 14. sparzaparimANavidhAna, 15. sparzabhAgAbhAgavidhAna, 16. sparzaalpabahutva / ' karma-anuyogadvAra-karma-anuyogadvAra ke bhI karmanikSepAdi solaha adhikAra haiM / prakRti-anuyogadvAra-prakRti-anuyogadvAra bhI prakRtinikSepAdi solaha adhikAroM meM vibhakta hai| bandhana-anuyogadvAra-bandhana ke cAra bheda haiM : bandha, bandhaka, bandhanIya aura bandhavidhAna / inameM se bandha cAra prakAra kA hai : nAmabandha, sthApanAbandha, dravyabandha aura bhAvabandha / bandhaka kA gati, indriya, kAya, yoga, veda kaSAya Adi caudaha mArgaNAoM meM vicAra karanA caahie| gati kI apekSA se nArakI bandhaka haiM, tiryaJca bandhaka haiM, deva bandhaka hai, manuSya bandhaka bhI haiM aura abandhaka bhI, siddha abandhaka haiM / isa prakAra yahA~ kSudrakabandha ke gyAraha anuyogadvAra jAnane caahie| gyAraha anuyogadvAroM kA kathana karake mahAdaNDakoM kA bhI kathana karanA caahie|" bandhanIya kA isa prakAra anugamana karate haiM : vedanAtmaka pudgala haiM, pudgala skandhasvarUpa haiM, skandha vargaNAsvarUpa haiN| vargaNAoM ke anugamana ke lie ATha anuyogadvAra jJAtavya haiM : vargaNA, vargaNAdravyasamudAhAra, anantaropanidhA, paramparopanidhA, avahAra, yavamadhya, padamImAMsA aura alpabahutva / inameM se vargaNA-anuyogadvAra ke nimnokta solaha adhikAra haiM : 1. vargaNAnikSepa, 2. vargaNAnayavibhASaNatA, 3. vargaNAprarUpaNA, 4. vargaNA-nirUpaNA, 5. vargaNAdhruvAdhruvAnugama, 6. vargaNAsAntaranirantarAnugama, 7. vargaNAojayugmAnugama, 8. vargaNAkSetrAnugama, 9. vargaNAsparzanAnugama, 10. vargaNAkAlAnugama, 11. vargaNAantarAnugama, 12. vargaNAbhAvAnugama, 13. vargaNAupanayanAnugama, 14. vargaNAparimANAnugama, 15. vargaNAbhAgAbhAgAnugama, 16. vargaNAalpa bahutva / 1. sU0 2 ( pustaka 13 ). 3. sU0 1-2 ( prakRti-anuyogadvAra ). 5. sU0 65-67. 7. sU0 70. 2. sU0 2 ( karma-anuyogadvAra ). 4. sU0 1-2 ( pustaka 14 ). 6. sU0 68-69. Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa bandhavidhAna cAra prakAra kA hai : prakRtibandha, sthitibandha, anubhAgabandha aura pradezabandha / mahAbandha : mahAbandha khaNDa prakRtibandhAdi uparyukta cAra adhikAroM meM vibhakta hai| prakRtibandha adhikAra meM nimnalikhita viSaya haiM : prakRtisamutkIrtana, sarva-nosarvabandha prarUpaNa, utkRSTa-anutkRSTabandhaprarUpaNa, jaghanya-ajadhanyabandhaprarUpaNa, sAdi-anAdibandhaprarUpaNa; dhruva-adhruvabandhaprarUpaNa, bandhasvAmitvavicaya, eka jIva kI apekSA se kAlAnugama, antarAnugama, sannikarSaprarUpaNa, bhaMgavicaya, bhAgAbhAgAnugama, parimANAnugama, kSetrAnugama, sparzanAnugama, aneka jIvoM kI apekSA se kAlAnugama, antarAnugama, bhAvAnugama, alpabahutvaprarUpaNa / sthitibandha do prakAra kA hai : mUlaprakRtisthitibandha aura uttaraprakRtisthitibandha / mUlaprakRtisthitibandha ke cAra anuyogadvAra haiM : sthitibandhasthAnaprarUpaNA, niSekaprarUpaNA, AbAdhAkANDakaprarUpaNA aura alpabahutva / isa sambandha meM ye caubIsa adhikAra jJAtavya haiM : 1. addhAccheda, 2. sarvabandha, 3. nosarvabandha, 4. utkRSTabandha, 5. anutkRSTabandha, 6. jaghanyabandha, 7. ajadhanyabandha, 8. sAdibandha, 9. anAdibandha, 10. dhruvabandha, 11. adhruvabandha, 12. svAmitva, 13. bandhakAla, 14. bandhAntara, 15. bandhasannikarSa, 16. nAnA jIvoM kI apekSA se bhaMgavicaya, 17. bhAgAbhAga, 18. parimANa, 19 kSetra, 20. sparzana, 21. kAla, 22. antara, 23. bhAva, 24. alpabahutva / inake atirikta bhujagArabandha, padanikSepa, vRddhibandha, adhyavasAnasamudAhAra aura jIvasamudAhAra dvArA bhI mUlaprakRtisthitibandha kA vicAra kiyA gayA hai| uttaraprakRtisthitibandha kA pratipAdana bhI isI prakriyA se kiyA gayA hai| anubhAgabandha bhI do prakAra kA hai : mUlaprakRtianubhAgabandha aura uttaraprakRtianubhAgabandha / mUlaprakRtianubhAgabandha ke do anuyogadvAra haiM : niSekaprarUpaNA aura spardhakaprarUpaNA / niSekaprarUpaNA kI apekSA se AThoM karmoM ke jo dezaghAtispardhaka haiM unake prathama vargaNA se prArambha kara niSeka haiM jo Age barAbara cale gaye haiN| cAra ghAtikarmoM ke jo sarvaghAtispardhaka haiM unake bhI prathama vargaNA se prArambha kara niSeka haiM jo Age barAbara cale gaye haiN| spardhakaprarUpaNA kI apekSA se anantAnanta avibhAgapraticchedoM ke samudAyasamAgama se eka varga hotA hai, anantA 1. sU0 797. 2. mahAbaMdha, pu0 1. 3. mahAbaMdha, pu0 2-3. Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmaprAbhRta 59 nanta vargoM ke samudAyasamAgama se ( eka vargaNA hotI hai tathA anantAnanta vargaNAoM ke samudAyasamAgama se ) eka spardhaka hotA hai / yahA~ ye caubIsa anuyogadvAra jJAtavya haiM : saMjJA, sarvabandha, nosarvabandha, utkRSTabandha, anutkRSTabandha yAvat alpabahutva | inake atirikta bhujagArabandha, padanikSepa, vRddhibandha, adhyavasAnasamudAhAra aura jIvasamudAhAra bhI jJAtavya haiM / " pradezabandha bhI mUlaprakRtipradezabandha aura uttaraprakRtipradezabandha ke bheda se do prakAra kA hai / ATha prakAra kI mUla - karmaprakRtiyoM kA bandha karane vAle jIva ke Ayu karma kA bhAga sabase kama hotA hai, nAma evaM gotra karma kA bhAga usase vizeSa adhika hotA hai, jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa evaM antarAya karma kA bhAga usase vizeSa adhika hotA hai, mohanIya karma kA bhAga usase vizeSa adhika hotA hai tathA vedanIya karma kA bhAga usase vizeSa adhika hotA hai / sAta prakAra kI mUla - karmaprakRtiyoM kA bandha karane vAle jIva ke nAma evaM gotra karma kA bhAga sabase kama hotA hai, ityAdi / yahA~ sthAna prarUpaNA, sarvabandha, nosarvabandha Adi caubIsa anuyogadvAra tathA bhujagArabandha Adi jJAtavya haiM grantha ke anta meM punaH maMgalamaMtra dvArA arihaMtoM, siddhoM, AcAryoM, upAdhyAyoM evaM loka ke saba sAdhuoM ko namaskAra kiyA gayA hai : Namo arihaMtANaM Namo siddhANaM Namo AiriyANaM / Namo uvajjhAyANaM Namo loe savvasAhUNaM // 1. mahAbaMdha pu0 4-5. 3 3. mahAbaMdha pu0 7, pR0 319. " 2. mahAbaMdha pu0 6-7. Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya prakaraNa karmaprAbhRta kI vyAkhyAe~ vIrasenAcAryaviracita dhavalA TokA karmaprAbhRta ( SaTkhaNDAgama ) kI atimahattvapUrNa bRhatkAya vyAkhyA hai| dhavalA se pUrva racI gaI karmaprAbhRta kI TIkAoM kA ullekha indranandikRta zrutAvatAra meM milatA hai| ye TIkAe~ vartamAna meM anupalabdha haiM / inakA yatkicit paricaya dene ke bAda upalabdha dhavalA kA vistAra se paricaya diyA jaaygaa| kundakundakRta parikarma : uparyukta zrutAvatAra meM ullekha hai ki karmaprAbhRta aura kaSAyaprAbhRta kA jJAna guruparamparA se kundakundapura ke padmanandimuni arthAt kundakundAcArya ko prApta huaa| unhoMne karmaprAbhUta ke chaH khaNDoM meM se prathama tIna khaNDoM para parikarma nAmaka bAraha hajAra zlokapramANa eka TIkAgrantha likhaa| dhavalA meM isa grantha kA aneka bAra ullekha huA hai / yaha TIkAgrantha prAkRta meM thA / zAmakuNDakRta paddhati : AcArya zAmakuNDakRta paddhati nAmaka TIkA karmaprAbhRta ke prathama pA~ca khaNDoM para thii| kaSAyaprAbhUta para bhI inhIM AcArya kI isI nAma kI TIkA thii| ina donoM TIkAoM kA parimANa bAraha hajAra zloka thaa| inakI bhASA prAkRta-saMskRtakannar3amizrita thii| ye parikarma se bahuta bAda likhI giiN| ina TIkAoM kA koI ullekha dhavalA Adi meM nahIM miltaa| tumbulUrakRta cUDAmaNi va paMjikA : tumbulUrAcArya ne bhI karmaprAbhRta ke prathama pA~ca khaNDoM tathA kaSAyaprAbhRta para eka TIkA likhii| isa bahatkAya TIkA kA nAma cUDAmaNi thA / cUDAmaNi caurAsI hajAra zlokapramANa thii| isakI bhASA kannar3a thii| isake atirikta unhoMne karmaprAbhUta ke chaThe khaNDa para prAkRta meM paMjikA nAmaka vyAkhyA likhI 1. SaTkhaNDAgama, pustaka 1, prastAvanA, pR0 46-53. Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kama prAbhRta kI vyAkhyAe~ 61 jisakA parimANa sAta hajAra zloka thA / ina TIkAoM kA bhI koI ullekha ghavalA Adi meM dRSTigocara nahIM hotA / tumbulUrAcArya zAmakuNDAcArya se bahuta bAda hue / samantabhadrakRta TIkA : samantabhadrasvAmI ne karmaprAbhRta ke prathama pA~ca khaNDoM para ar3atAlIsa hajAra zloka pramANa TIkA likhI / yaha TIkA ati sundara evaM mRdu saMskRta bhASA meM thI / samantabhadrasvAmI tumbulUrAcArya ke bAda hue / indranandi ne samantabhadra ko 'tArkikArka' vizeSaNa se vibhUSita kiyA hai / dhavalA meM yadyapi samantabhadrakRta AptamImAMsA Adi ke avataraNa uddhRta kiye gaye haiM kintu prastuta TIkA kA koI ullekha usameM nahIM pAyA jAtA / bappadevakRta vyAkhyAprajJapti : devaguru ne karmaprAbhRta aura kaSAyaprAbhRta para TIkAe~ likhIM / unhoMne karmaprAbhRta ke pA~ca khaNDoM para jo TIkA likhI usakA nAma vyAkhyAprajJapti thA / SaSTha khaNDa para unakI vyAkhyA saMkSipta thI / yaha vyAkhyA paMcAdhika aSTasahasra zlokapramANa thI / pA~ca khaNDoM aura kaSAyaprAbhRta kI TIkAoM kA saMyukta parimANa sATha hajAra zloka thA / ina saba vyAkhyAoM kI bhASA prAkRta thI / kaSAyaprAbhRta kI jayaghavalA TIkA meM eka sthAna para bappadeva ke nAma kA ullekha kiyA gayA hai / - bappadeva samantabhadra ke bAda honevAle AcArya haiM / dhavalAkAra vIrasena : karmaprAbhRta kI upalabdha TIkA dhavalA ke kartA kA nAma vIrasena hai / ye Aryanandi ke ziSya tathA candrasena ke praziSya the tathA elAcArya inake vidyAguru the / vIrasena siddhAnta, chanda, jyotiSa, vyAkaraNa tathA pramANazAstra meM nipuNa the evaM bhaTTAraka pada se vibhUSita the / 2 kaSAyaprAbhRta ko TIkA jayadhavalA kA prArambha kA eka-tihAI bhAga bhI inhIM vIrasena kA likhA huA hai / indranandikRta zrutAvatAra meM batAyA gayA hai ki bappadevaguru dvArA siddhAnta - granthoM kI TIkA likhe jAne ke kitane hI kAla pazcAt siddhAntatattvajJa elAcArya 1. kyA yaha paMjikA satkarmapaMjikA se bhinna hai ? - dekhiye, SaTkhaNDAgama, pustaka 15, prastAvanA, pR0 18. 2. SaTkhaNDAgama, pustaka 16 ke anta meM dhavalAkAra - prazasti. Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa hue / unake pAsa vIrasenaguru ne sakala siddhAnta kA adhyayana kiyA tathA SaTkhaNDAgama para 72000 zlokapramANa prAkRta - saMskRtamizrita dhavalA TIkA likhii| isake bAda kaSAyaprAbhRta kI cAra vibhaktiyoM para 20000 zlokapramANa jayadhavalA TIkA likhane ke pazcAt ve svargavAsI hue| 1 isa jayadhavalA ko unake ziSya jayasena ( jinasena ) ne 40000 zlokapramANa TIkA aura likhakara pUrNa kiyA / " vIrasenAcArya kA samaya dhavalA va jayadhavalA ke anta meM prApta prazastiyoM evaM anya pramANoM ke AdhAra para zaka kI AThavIM zatAbdI siddha hotA hai / " dhavalA TIkA : paTkhaNDAgama para dhavalA TIkA likhakara vIrasenAcArya ne jaina sAhitya kI mahatI sevA kI hai / dhavala kA artha zukla ke atirikta zuddha, vizada, spaSTa bhI hotA hai / sambhavataH apanI TIkA ke isI guNa ko dhyAna meM rakhate hue AcArya ne yaha nAma cunA ho / yaha TIkA jIvasthAna Adi pA~ca khaNDoM para hI hai, mahAbandha nAmaka chaThe khaNDa para nahIM / isa vizAla TIkA kA lagabhaga tIna-cauthAI bhAga prAkRta ( zaurasenI ) meM tathA zeSa bhAga saMskRta meM hai / isameM jaina siddhAnta ke prAyaH samasta mahattvapUrNa pahaluoM para sAmagrI upalabdha hotI hai / TIkA ke prArambha meM AcArya ne jina, zrutadevatA, gaNadharadeva, dharasena, puSpadanta evaM bhUtabali ko namaskAra kiyA hai / siddhamaNaM tamaNidiyamaNuvamamapputtha- sokkhamaNavajjaM kevala-pahoha - Nijjiya-duNNaya timiraM jiNaM maha // 1 // bAraha aMgaggijjhA viyaliya - mala-mUDha - daMsaNuttilayA / viviha-vara-caraNa-bhUsA pasiyau suya-devayA suiraM // 2 // sayala - gaNa - pauma-raviNo vivihaddhi-virAiyA viNissaMgA / NIyA vi kurAyA gaNahara-devA pasIyaM // 3 // pariyau mahu dharaseNo para vAi-gaoha- dANa-vara sIho / siddhatA miya- sAyara-taraMga-saMghAya - dhoya-maNo paNamAmi pupphadaMtaM dukayaMtaM bhagga - siva- magga- kaMTayamisi samii - vaiM paNamaha kaya-bhUya-bali bhUyabali kesa -vAsa - paribhUya baliM / viNiya vammaha-pasaraM vaDDhAviya- vimala NANa vammaha-pasaraM / / 6 / / 118 11 sayA daMtaM // 5 // 1. SaTkhaNDAgama, pustaka 1, prastAvanA, pR0 38. 2. vahI, pR0 39-45. duSNasaMdhayAra-ravi / Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmaprAbhRta kI vyAkhyAe~ maMgala, nimitta, hetu, parimANa, nAma aura kartA-~-ina chaH adhikAroM kA vyAkhyAna karane ke bAda AcArya ko zAstra kI vyAkhyA karanI cAhiye, isa niyama ko uddhRta karane ke pazcAt TIkAkAra ne maMgala-sUtra kA vyAkhyAna kiyA hai : maMgala-Nimitta-heU parimANaM NAma taha ya kttaarN| vAgariya cha ppi pacchA vakkhANa u satthamAiriyo !! maMgala-sUtra ke vyAkhyAna meM 68 gAthAe~ aura zloka uddhRta kiye gaye haiN| zrutakartA-zruta ke kartA kA nirUpaNa karate hue TIkAkAra ne kahA hai ki jJAnAvaraNAdi karmoM ke nizcaya-vyavahArarUpa vinAza-kAraNoM kI vizeSatA se utpanna hue anantajJAna, darzana, sukha, vIrya, kSAyika-samyaktva, dAna, lAbha, bhoga aura upabhoga kI nizcaya-vyavahArarUpa prApti kI atizayabhUta nau kevala-labdhiyoM se yukta vardhamAna mahAvIra ne bhAvazruta kA upadeza diyA tathA usI kAla aura usI kSetra meM kSayopazamavizeSa se utpanna hue cAra prakAra ke nirmala jJAna se yukta, gautama-gotrIya brAhmaNa, sakala duHzruti meM pAraMgata evaM jIvAjIvaviSayaka sandeha ko dUra karane ke lie mahAvIra ke pAdamUla meM upasthita indrabhUti ne usakA avadhAraNa kiyA / bhAvabhratarUpa paryAya se pariNata indrabhUti ne bAraha aMga aura caudaha pUrvarUpa3 granthoM kI racanA kI / isa prakAra bhAvabhuta arthAt artha-padoM ke kartA mahAvIra tIrthaMkara haiM tathA dravyazruta arthAt grantha-padoM ke kartA gautama gaNadhara haiN| gautama gaNadhara ne donoM prakAra kA zrutajJAna lohAyaM ko diyA / lohArya ne vaha jJAna jambUsvAmI ko diyaa| paripATo-krama se ye tInoM hI sakala zruta ke dhAraka kahe gaye haiN| aparipATI se to sakala zruta ke dhAraka saMkhyeya sahasra haiN| gautamadeva, lohAryAcArya" aura jambUsvAmI-ye tInoM hI sAta prakAra kI labdhi se sampanna tathA sakala zrutasAgara ke pAragAmI hokara kevalajJAna utpanna kara 1. SaTkhaNDAgama, pustaka 1, pR0 7. 2. vahI, pR0 10-91. 1. pustaka 9, pR0 129 para ullekha hai ki indrabhUti ne bAraha aMgoM tathA caudaha aMgabAhya prakIrNakoM kI racanA kii| 4. pustaka 1, pR0 63-65. 5. jayadhavalA va ( indranandikRta) zrutAvatAra meM lohAryAcArya ke sthAna para unake apara nAma sudharmAcArya kA ullekha hai| -vahI, pR0 66. Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya kA bRhad itihAsa 'nirvANa ko prApta hue| tadanantara viSNu, nandimitra, aparAjita, govardhana aura bhadrabAhuye pA~coM paripATI-krama se caturdaza-pUrvadhara hue / isake bAda vizAkhAcArya, proSThila, kSatriya, jayAcArya nAgAcArya, siddhArthadeva, dhRtisena, vijayAcArya, buddhila, gaMgadeva aura dharmasena-ye gyArahoM paripATI-krama se gyAraha aMgoM va utpAdapUrvAdi dasa pUrvo meM pAraMgata tathA zeSa cAra pUrvo ke ekadeza ke dhAraka hue| tatpazcAt nakSatrAcArya, jayapAla, pANDusvAmI, dhruvasena' aura kaMsAcArya-ye pA~coM paripATIkrama se sampUrNa gyAraha aMgoM ke tathA caudaha pUrvo ke ekadeza ke dhAraka hue| tadanantara subhadra, yazobhadra, yazobAhu aura lohAcArya-ye cAroM sampUrNa AcArAMga ke tathA zeSa aMgoM evaM pUrvo ke ekadeza ke dhAraka hue| isake bAda saba aMgoM evaM pUrvo kA ekadeza AcArya-paramparA se AtA huA dharasenAcArya ko prApta huaa| dharasena bhaTTAraka ne puSpadanta aura bhUtabali ko par3hAyA / puSpadanta-bhUtabali ne isa graMtha kI racanA kii| ataH isa khaNDasiddhAnta kI apekSA se ye donoM AcArya bhI zruta ke kartA kahe jAte haiN|" zruta kA arthAdhikAra-zruta kA arthAdhikAra do prakAra kA hai : aMgabAhya aura aMgapraviSTa / aMgabAhya ke caudaha arthAdhikAra haiM : 1. sAmAyika, 2. catuvizatistava, 3. vandanA, 4. pratikramaNa, 5 vainayika, 6 kRtikarma, 7. dazavaikAlika, 8. uttarAdhyayana, 9. kalpavyavahAra, 10. kalpAkalpika, 11. mahAkalpika, 12. puNDarIka, 13. mahApuNDarIka, 14. nishiithikaa| ___ sAmAyika nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla aura bhAva dvArA samatAbhAva ke vidhAna kA varNana karatA hai| caturvizatistava caubIsa tIrthaMkaroM ke vaMdanavidhAna, 1. zrutAvatAra meM dhruvasena ke sthAna para drumasena kA ullekha hai |-vhii. 2. zrutAvatAra meM yazobhadra ke sthAna para abhayabhadra kA ullekha hai| vahI. 3. jayadhavalA va zrutAvatAra meM yazobAhu ke sthAna para kramazaH jahabAhu va jayabAhu kA ullekha hai| vahI. 4. vahI, pR0 66-71. 5. atthAhiyAro duviho, aMgabAhiro aMgapaiTTho cedi / tattha aMgabAhirassa coddasa atthAhiyArA / taM jahA, sAmAiyaM cauvosatthao vaMdaNA paDikkamaNaM veNaiyaM kidiyammaM dasaveyAliyaM uttarajjhayaNaM kappavavahAro kappAkappiyaM mahAkappiyaM puMDarIyaM mahApuMDarIyaM NisihiyaM cedi / -vahI, pR0 96. Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmaprAbhRta kI vyAkhyAe~ 65 nAma, saMsthAna, utsedha, paMcamahAkalyANa, cauMtIsa atizayoM ke svarUpa va vaMdana - saphalatva kA varNana karatA hai / vaMdanA meM eka jina evaM jinAlayaviSayaka vaMdanA kA niravadya bhAvapUrvaka varNana hai / pratikramaNa kAla aura puruSa kA Azraya lekara sAta prakAra ke pratikramaNoM kA varNana karatA hai / vainayika jJAna, darzana, cAritra, tapa evaM upacArasambandhI vinaya kA varNana karatA hai / kRtikarma meM arihaMta, siddha, AcArya, upAdhyAya aura sAdhu ko pUjAvidhi kA varNana hai / dazavaikAlika meM AcAra -gocaravidhi kA varNana hai / kalpavyavahAra sAdhuoM ke yogya AcaraNa kA evaM ayogya AcaraNa ke prAyazcitta kA varNana karatA hai / kalpAkalpika meM muniyoM ke yogya evaM ayogya AcaraNa kA varNana hai / mahAkalpika meM kAla aura saMhanana kI apekSA se sAdhuoM ke yogya dravya, kSetrAdi kA varNana kiyA gayA hai / puNDarIka cAra prakAra ke devoM meM utpatti ke kAraNarUpa anuSThAnoM kA varNana karatA hai / mahApuNDarIka meM sakalendroM aura pratIndroM meM utpatti hone ke kAraNoM kA varNana hai / nizIthikA meM bahuvidha prAyazcitta ke vidhAna kA varNana hai / " aMgapraviSTa ke bAraha arthAdhikAra haiM : 1. AcAra, 2. sUtrakRta, 3. sthAna, 4. samavAya, 5. vyAkhyAprajJapti, 6. nAtha dharmakathA, 7. upAsakAdhyayana, 8. antakRddazA, 9. anuttaraupapAdikadazA, 10 praznavyAkaraNa, 11. vipAkasUtra, 12. dRSTivAda | AcArAMga 18000 padoM dvArA muniyoM ke AcAra kA varNana karatA hai / sUtrakRtAMga 36000 padoM dvArA jJAnavinaya, prajJApanA, kalpyA kalpya chedopasthApanA aura vyavahAradharmakriyA kA prarUpaNa karatA hai tathA svasamaya evaM parasamayaH kA pratipAdana karatA hai / sthAnAMga 42000 padoM dvArA eka se lekara uttarottara eka-eka adhika sthAnoM kA varNana karatA hai / samavAyAMga 164000 padoM dvArA saba padArthoM ke samavAya kA varNana karatA hai. arthAt sAdRzyasAmAnya kI apekSA se jIvAdi padArthoM kA jJAna karAtA hai / 9. vahI, pR0 96 - 98; pustaka 9, pR0 188 - 191. 2. aMgapaviTThassa atthAdhiyAro bArasaviho / taM jahA, AyAro sUdayadaM ThANaM samavAyo viyAhapaNNattI NAhadhammakA uvAsayajjhayaNaM aMtayaDadasA aNuttarovavAdiyadasA paNhavAyaraNaM vivAgasuttaM diTThivAdo cedi / - pustaka 1, pR0 19 Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya kA bRhad itihAsa vyAkhyAprajJapti-aMga 228000 padoM dvArA jIvAdiviSayaka sATha hajAra praznoM kA nirUpaNa karatA hai| nAthadharmakathAMga 556000padoM dvArA tIrthaMkaroM kI dharmadezanA kA, saMzaya ko prApta gaNadharadeva ke sandeha ko dUra karane kI vidhi kA tathA aneka prakAra kI kathAoM va upakathAoM kA varNana karatA hai / upAsakAdhyayanAMga 1170000 padoM dvArA darzanAdi gyAraha prakAra ke zrAvakoM ke lakSaNa, unake vrata dhAraNa karane kI vidhi tathA unake AcaraNa kA varNana karatA hai| antakRddazAMga 2328000 padoM dvArA eka-eka tIrthakara ke tIrtha meM nAnA prakAra ke dAruNa upasarga sahana karake tathA prAtihArya ( atizayavizeSa) prApta karake 'nirvANa ko prApta hue dasa-dasa antakRtoM kA varNana karatA hai / anuttaraupapAdikadazAMga 9244000 padoM dvArA eka-eka tIrthaMkara ke tIrtha meM aneka prakAra ke kaThora parISaha sahakara prAtihArya prApta karake anuttara vimAna meM gae hue dasa-dasa anuttaraupapAdikoM kA varNana karatA hai| praznavyAkaraNAMga 9316000 padoM dvArA AkSepaNI, vikSepaNI, saMvedanI aura 'nirvedanI-ina cAra prakAra kI kathAoM kA varNana karatA hai / vipAkasUtrAMga 18400000 padoM dvArA puNya aura pAparUpa karmoM ke phala kA varNana karatA hai| ina gyAraha aMgoM ke padoM kA yoga 41502000 hai|' dRSTivAda nAmaka bArahaveM aMga meM kriyAvAdiyoM kI 180, akriyAvAdiyoM kI 84, ajJAnavAdiyoM kI 67 aura vinayavAdiyoM kI 32-isa prakAra kula 363 dRSTiyoM ( matoM ) kA nirUpaNa evaM nirAkaraNa kiyA gayA hai| isake pA~ca arthAdhikAra haiM : parikarma, sUtra, prathamAnuyoga, pUrvagata aura cUlikA / TIkAkAra ne inake bheda-prabhedoM kA bahuta vistAra se varNana kiyA hai evaM batAyA hai ki prastuta grantha kA sambandha pUrvagata ke dvitIya bheda agrAyaNIyapUrva se hai| dhavalA kA yaha zrutavarNana samavAyAMga, nandI Adi sUtroM ke zrutavarNana se bahutakucha milatA julatA hai| bIca-bIca meM TIkAkAra ne tattvArthabhASya ke vAkya bhI uddhRta kiye haiN| 1. vahI, pR0 99-107; pustaka 9, pR0 197-203 ( jayadhavalA meM bhI isI prakAra kA varNana hai / dekhiekasAyapAhuDa, bhA0 1, pR0 93-96. ) 2. pustaka 1, pR 107-130; pustaka 9, pR0 203-229. Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmaprAbhUta kI vyAkhyAeM virodhI vacana-AcAryoM ke amuka vacanoM meM AnevAle virodha kI carcA karate hue TIkAkAra ne kahA hai ki ye vacana jinendradeva ke na hokara bAda meM hone vAle AcAryoM ke haiM ataH unameM virodha AnA sambhava hai| to phira AcAryoM dvArA kahe gaye satkarmaprAbhRta aura kaSAyaprAbhRta ko ( jinake upadezoM meM amuka prakAra kA virodha hai ) sUtratva kaise prApta ho sakatA hai ? isa zaMkA kA samAdhAna karate hue TIkAkAra ne likhA hai ki jinakA artharUpa se tIrthaMkara ne kathana kiyA hai tathA grantharUpa se gaNadharadeva ne nirmANa kiyA hai aise AcArya-paramparA se niraMtara cale Ane vAle bAraha aMga yuga ke svabhAva se buddhi kI kSINatA hone para uttarottara kSINa hote gye| pApabhIru tathA gRhItArtha AcAryoM ne suSThubuddhi puruSoM kA kSaya dekhakara tIrthavyaccheda ke bhaya se avaziSTa aMza ko granthabaddha kiyA ataeva una graMthoM meM asUtratva nahIM A sktaa| yadi aisA hai to do prakAra ke virodhI vacanoM meM se kisa vacana ko satya mAnA jAya ? isakA nirNaya to zrutakevalI athavA kevalI hI kara sakate haiM, anya koI nahIM / isalie vartamAna kAla ke pApabhIru AcAryoM ko donoM kA hI saMgraha karanA caahie|' strI-mukti-Agama se dravyastriyoM kI mukti siddha nahIM hai kyoMki vastrasahita hone ke kAraNa unake apratyAkhyAna guNasthAna hotA hai ataH unake saMyama kI utpatti nahIM ho sktii| yadi yaha kahA jAya ki vastra-sahita hote hue bhI unake bhAvasaMyama hone meM koI virodha nahIM to bhI ThIka nhiiN| dravyastriyoM ke bhAvasaMyama nahIM hotA kyoMki bhAvasaMyama mAnane para bhAva-asaMyama kA avinAbhAvI vastrAdi upAdAna kA grahaNa nahIM ho sakatA / to phira striyoM meM caudaha guNasthAna hote haiM, yaha kaise ? bhAvastrIviziSTa arthAt strIvedayukta manuSyagati meM caudaha guNasthAnoM kA sadbhAva mAnane meM koI virodha nhiiN| yadi yaha kahA jAya ki bAdarakaSAya guNasthAna se Upara bhAvaveda nahIM pAyA jAtA ataH bhAvabheda meM caudaha guNasthAnoM kA sadbhAva nahIM ho sakatA to bhI ThIka nahIM, kyoMki yahA~ para veda kI pradhAnatA nahIM hai kintu gati kI pradhAnatA hai aura gati pahale naSTa nahIM hotii| to phira 1. pustaka 1, pR0 221-222. 2. Age dravyanapuMsaka ko bhI vastrAdi kA tyAga karane meM asamartha batAyA gayA hai / jaisA ki TIkAkAra ne likhA hai : Na ca davitthiNasayavedANaM celAdicAgo asthi, chedasutteNa saha virohaado| -pustaka 11, pR0 114-115. Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa veda vizeSaNa se yukta manuSyagati meM caudaha guNasthAna sambhava nahIM haiM, aisA mAnanA cAhie / isakA samAdhAna karate hue TIkAkAra kahate haiM ki vizeSaNa ke naSTa ho jAne para bhI upacAra se usa vizeSaNa se yukta saMjJA ko dhAraNa karanevAlI manuSyagati meM caudaha guNasthAnoM kA sadbhAva mAna lene meM koI virodha nahIM AtA / ' strI-puruSa napuMsaka - -jo doSoM se apane ko aura dUsare ko AcchAdita karatI hai use strI kahate haiM / athavA jo puruSa kI AkAMkSA karatI hai use strI kahate haiM / jo utkRSTa guNoM meM aura utkRSTa bhogoM meM zayana karatA hai use puruSa kahate haiM / athavA jisa karma ke udaya se jIva suSupta puruSa ke samAna anugataguNa tathA aprAptabhoga hotA hai use puruSa kahate haiM / athavA jo zreSTha karma karatA hai vaha puruSa hai / jo na strI hai, na puruSa, use napuMsaka kahate haiM / usameM strI aura puruSa ubhayaviSayaka abhilASA pAI jAtI hai / apane kathana kI puSTi ke lie TIkAkAra ne 'uktaM ca' kahakara nimnalikhita gAthAe~ uddhRta kI haiM : chAdedi sayaM doseNa yado chAdai paraM hi doseNa / chAdaNasIlA jamhA tamhA sA vaNiyA itthI // 170 // puruguNabhoge sede karedi logamhi puruguNaM kammaM / puru uttamo ya jamhA tamhA so vaNido puriso || 71 // vitthi Neva pumaM NavaMsao ubhayaliMgavadiritto / iTThAvAgasa mANagaveyaNagaruo kalusacitto // 17 // jJAna-ajJAna- - jo jAnatA hai use jJAna kahate haiM / athavA jisake dvArA jIva jAnatA hai, jAnatA thA athavA jAnegA use jJAna kahate haiM / yaha jJAnAvaraNIya karma ke ekadezakSaya se athavA sampUrNa jJAnAvaraNIya karma ke kSaya se utpanna hone vAlA AtmapariNAma hai / jJAna do prakAra kA hai : pratyakSa aura parokSa / parokSa jJAna ke do bheda haiM : matijJAna aura zrutajJAna | pA~ca indriyoM aura mana se jo 1. pustaka 1, pR0 333. 2. doSairAtmAnaM paraM ca stRNAti chAdayatIti strI / athavA puruSa stRNAti AkAGkSatIti strI" / puruguNeSu purubhogeSu ca zete svapitIti puruSaH / suSuptapuruSavadanugata guNo'prAptabhogazca yadudayAjjIvo bhavati sa puruSaH / puruguNaM karma zete karotIti vA puruSaH / na strI na pumAtrapuMsakamubhayAbhilASa iti yAvat / -vahI, pR0 340 - 341. Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmaprAbhUta kI vyAkhyAe~ padArtha kA grahaNa hotA hai use matijJAna kahate haiM / yaha cAra prakAra kA hai : avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA / viSaya aura viSayI ke sambandha ke anantara hone vAlA prathama grahaNa avagraha kahalAtA hai| avagraha se gRhIta padArtha ke viSaya meM vizeSa AkAMkSA karanA IhA kahalAtA hai| IhA dvArA jAne gaye padArtha kA nizcayarUpa jJAna avAya kahalAtA hai| avismaraNarUpa saMskAra ko utpanna karane vAlA jJAna dhAraNA kahalAtA hai|' zabda tathA dhUmAdi liMga dvArA hone vAlA arthAntara kA jJAna zrutajJAna kahalAtA hai| zabda ke nimitta se utpanna hone vAlA zrutajJAna do prakAra kA hai : aMga aura aMgabAhya / aMga ke bAraha tathA aMgabAhya ke caudaha bheda haiM / pratyakSa jJAna ke tIna bheda haiM : avadhijJAna, manaHparyayajJAna aura kevalajJAna / samasta mUrta padArthoM ko sAkSAt jAnane vAle jJAna ko avadhijJAna kahate haiN| mana kA Azraya lekara manogata padArthoM kA sAkSAtkAra karane vAle jJAna ko manaHparyayajJAna kahate haiN| trikAlagata samasta padArthoM ko sAkSAt jAnane vAle jJAna ko kevalajJAna kahate haiN| mithyAtvayukta indriyajanya jJAna ko mati-ajJAna kahate haiN| mithyAtvayukta zAbda jJAna zrata-ajJAna kahalAtA hai| mithyAtvasahita avadhijJAna ko vibhaMgajJAna ( avadhi-ajJAna ) kahate haiN| lezyA-TIkAkAra ne 'lessANuvAdeNa asthi kiNhalessiyA......' sUtra kI vyAkhyA karate hue lezyA kI paribhASA isa prakAra dI hai : jo karmaskandha se AtmA ko lipta karatI hai use lezyA kahate haiN| isa paribhASA kA samarthana karate hue TIkAkAra ne kahA hai ki yahA~ 'kaSAya se anuraMjita yogapravRtti kA nAma lezyA hai' isa paribhASA ko svIkAra nahIM karanA cAhiye kyoMki aisA mAnane para sayogikevalI lezyArahita ho jAyagA jabaki zAstra meM sayogikevalI zuklalezyAyukta mAnA gayA hai| gaNitapradhAna dravyAnuyoga-dravyapramANAnugama, dravyAnuyoga athavA saMkhyAprarUpaNA kA vivecana prArambha karane ke pUrva dhavalAkAra ne likhA hai ki jisane kevalajJAna ke dvArA SaDdravya ko prakAzita kiyA hai tathA jo pravAdiyoM se nahIM jItA jA sakA usa jina ko namaskAra karake gaNitapradhAna dravyAnuyoga kA pratipAdana karatA hU~ : 1, pustaka 1, pR0 353-354. 2. vahI, pR0 357-358. 3. vahI, pR0 358. 4. vahI. 5. vahI, pR0 386. Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa kevalaNANujjoiyachadavvamaNijjiyaM pvaaiihi| NamiUNa jiNaM bhaNimo davvaNiogaM gaNiyasAraM // isake bAda AcArya ne 'davvapamANANugameNa"......' sUtra kI utthAnikA ke rUpa meM likhA hai ki jinhoMne caudaha jIvasamAsoM-guNasthAnoM ke astitva ko jAna liyA hai una ziSyoM ko aba unhIM ke parimANa kA jJAna karAne ke lie bhUtabali AcArya sUtra kahate haiN|' parimANa athavA pramANa kA artha hai mApa / yaha cAra prakAra kA hotA hai : 1. dravyapramANa, 2. kSetrapramANa, 3. kAlapramANa, 4. bhAvapramANa / prastuta pratipAdana meM dravyapramANa ke bAda kSetrapramANa kA prarUpaNa na karate hue kAlapramANa kA prarUpaNa kiyA gayA hai| dravyapramANa ke tIna bheda haiM : saMkhyeya, asaMkhyeya aura ananta / saMkhyeya tIna prakAra kA hai : jaghanya, madhyama aura utkRSTa / gaNanA kI Adi eka se mAno jAtI hai kintu eka kevala vastu kI sattA kI sthApanA karatA hai, bheda ko sUcita nahIM karatA / bheda kA sUcana do se prArambha hotA hai ataeva do ko saMkhyeya kA Adi mAnA gayA hai| isa prakAra jaghanya saMkhyeya do hai| utkRSTa saMkhyeya jaghanya parIta-asaMkhyeya se eka kama hotA hai / jaghanya saMkhyeya va utkRSTa saMkhyeya ke madhya meM Ane vAlI saba saMkhyAe~ madhyama saMkhyeya ke antargata haiN| asaMkhyeya ke tIna bheda haiM : parIta, yukta aura asaMkhyeya / ina tInoM meM se pratyeka ke punaH tIna bheda haiM : jaghanya, madhyama aura utkRSTa / ananta bhI tIna prakAra kA hai : parIta, yukta aura ananta / TIkAkAra ne ina saba bheda-prabhedoM kA ati sUkSmatA se vicAra kiyA hai| isI prakAra kAlapramANa, kSetrapramANa Adi kA bhI ati sUkSma pratipAdana kiyA hai| isase TIkAkAra kI gaNitaviSayaka nipuNatA pramANita hotI hai| pRthivIkAyikAdi jIva-dhavalAkAra ne 'kAyANuvAdeNa puDhavikAiyA AukAiyA....' sUtra kA vyAkhyAna karate hue batAyA hai ki yahA~ para pRthivI hai kAya arthAt zarIra jinakA unheM pRthivIkAya kahate haiM, aisA nahIM 1. pustaka 3, pR0 1. 2. vahI, pR0 10-260. etadviSayaka vizeSa jAnakArI ke lie pustaka 4 meM prakAzita 'Mathematics of Dhavala' lekha yA pustaka 5 meM prakAzita usakA hindI anuvAda 'dhavalA kA gaNitazAstra' dekhanA cAhie / Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmaprAbhUta kI vyAkhyAe~ kahanA cAhie / pRthivIkAyika Adi kA aisA artha karane para vigrahagati meM vidyamAna jIvoM ke akAyitva kA prasaMga upasthita hotA hai| ataH pRthivIkAyika nAmakarma ke udaya se yukta jIva pRthivIkAyika hai, aisA kahanA caahie| pRthivIkAyika nAmakarma karma ke bhedoM meM nahIM ginAyA gayA hai, aisA nahIM samajhanA caahie| pRthivIkAyika nAmakarma ekendriya jAti-nAmakarma ke antargata samAviSTa hai| yadi aisA hai to sUtrasiddha karmoM kI saMkhyA kA niyama nahIM raha sktaa| isakA samAdhAna karate hue TIkAkAra kahate haiM ki sUtra meM karma ATha athavA eka sau ar3atAlIsa hI nahIM kahe gaye haiN| dUsarI saMkhyAoM kA pratiSedha karane vAlA 'eva' pada sUtra meM nahIM pAyA jaataa| to phira karma kitane haiM ? loka meM azva, gaja, vRka, bhramara, zalabha, matkuNa Adi jitane karmoM ke phala pAye jAte haiM, karma bhI utane hI hote haiN| isI prakAra apkAyika Adi zeSa kAyikoM ke viSaya meM bhI kathana karanA caahie| candra-sUrya-jambUdvIpa meM do candra aura do sUrya haiM / lavaNasamudra meM cAra candra aura cAra sUrya hai| dhAtakIkhaNDa meM pRthak-pRthak bAraha candra-sUrya haiN| kAlodaka samudra meM bayAlIsa candra-sUrya haiM / puSkara dvIpArgha meM bahattara candra-sUrya haiM / mAnuSottara zaila se bAharI ( prathama ) paMkti meM eka sau cauvAlIsa candra-sUrya haiN| isase Age cAra kI saMkhyA kA prakSepa karake arthAt cAra-cAra bar3hAte hue bAharI AThavIM paMkti taka candra-sUrya kI saMkhyA jAnanI caahie| isase Age ke samudra kI bhItarI prathama paMkti meM do sau aThAsI candra-sUrya haiN| isase Age cAra-cAra bar3hAte hue bAharI paMkti taka candra-sUrya ko saMkhyA jAnanI cAhie / isa prakAra svayambhUramaNa samudra taka samajhanA cAhie / kahA bhI hai : candra, sUrya, graha, nakSatra aura tAroM kI dUnI-dUnI saMkhyAoM se nirantara tiryagloka dvivargAtmaka hai|4 1. pastaka 3, 50 330. 2. vahI. 3. pustaka 4, pR0 150-151. 4. caMdAiccagahehiM cevaM NakkhattatArarUvehi / duguNaduguNehiM NIraMtarehi duvaggo tiriylogo|| -vahI, pR0 151. Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya kA bRhad itihAsa candra kA parivAra-eka candra ke parivAra meM (eka sUrya ke atirikta ) 88 graha, 28 nakSatra aura 6697500000000000000 tAre hote haiM : aTTAsIti ca gahA aTThAvIsaM tu huMti nakkhattA / egasasoparivAro itto tArANa vocchAmi / / chAvadriM ca sahassaM NavayasadaM paMcasattari ya hoti / eyasasIparivAro tArANaM koDikoDIo / / dhavalA meM uddhRta' ye gAthAe~ candraprajJapti evaM sUryaprajJapti meM upalabdha hotI haiN| pRthiviyoM kI lambAI-caur3AI-saba pRthiviyoM kI lambAI sAta rAjU hai| prathama pRthivI eka rAjU se kucha adhika caur3I hai| dvitIya pathivI 11 rAjU caur3I hai| tRtIya pRthivI kI caur3AI 21 rAjU hai| caturtha pRthivI kI caur3AI 31 rAjU hai| paMcama pRthivI 43 rAjU caur3I hai| SaSTha pRthivI kI caur3AI 53 rAjU hai| saptama pRthivI kI caur3AI 6 rAjU hai| aSTama pRthivI eka rAjU se kucha adhika caur3I hai / prathama pRthivI kI moTAI 180000 yojana hai| dvitIya pRthivI kI moTAI 32000 yojana hai / tRtIya pRthivI 28000 yojana moTI hai / caturtha pathivI 24000 yojana moTI hai / paMcama pRthivI kI moTAI 20000 yojana hai| SaSTha pRthivI kI moTAI 16000 yojana hai| saptama pRthivI 8000 yojana moTI hai / aSTama pRthivI ATha yojana moTI hai :2 kAlAnugama-kAlAnugama kA vyAkhyAna prArambha karane ke pUrva dhavalAkAra ne RSabhasena ( bhagavAn RSabhadeva ke prathama gaNadhara ) ko namaskAra kiyA hai / tadanantara kAla kA nAma, sthApanA, dravya aura bhAva ke bheda se vicAra kiyA hai| apane vaktavya ke samarthana meM AcArya ne 'vuttaM ca paMcatthipAhuDe', 'jIvasamAsAe vi uttaM', 'taha AyAraMge vi vuttaM', 'taha giddhapichAriyappayAsidataccatthasutte vi' ityAdi vAkyoM kA prayoga karate hue paMcAstikAyaprAbhUta, jIvasamAsa, AcArAMga ( mUlAcAra ) evaM gRddhapicchAcAryapraNIta tattvArthasUtra ke uddharaNa diye haiN|" kAlAnugama ke oghanirdeza arthAt sAmAnyakathana evaM Adezanirdeza 1. vahI, pR0 152. 3. vahI, pR0 313. 5. vahI, pR0 315-317. 2. vahI, pR0 248. 4. vahI, pR0 313-317. Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmaprAbhRta kI vyAkhyAe~ arthAt vizeSakathana kA pratipAdana karate hue punaH RSabhasena kA nAmollekha kiyA hai / " antarAnugama - antarAnugama kA vyAkhyAna prArambha karane ke pUrva TIkAkAra ne prathama jina bhagavAn RSabhadeva ko namaskAra kiyA hai / tadanantara nAma, sthApanA dravya, kSetra, kAla aura bhAva ke bheda se antara kA vivecana kiyA hai / AcArya ne batAyA hai ki antara, uccheda, viraha, pariNAmAntaragamana. nAstitvagamana aura anyabhAvavyavadhAna ekArthaka haiM / 2 73 dakSiNapratipatti aura uttarapratipatti -- dhavalAkAra ne dakSiNa va uttara kI bhinna-bhinna mAnyatAoM kA ullekha karate hue dakSiNapratipatti kA samarthana kiyA hai / 'ukkasseNa tiNi palidovamANi desUNANi' sUtra kA vyAkhyAna karate hue TIkAkAra ne likhA hai ki isa viSaya meM do upadeza haiM / tiryaJcoM meM utpanna huA jIva do mAsa aura muhUrta - pRthaktva se Upara samyaktva tathA saMyamAsaMyama ko prApta karatA hai / manuSyoM meM garbhakAla se prArambha kara antarmuhUrtAdhika ATha varSa vyatIta ho jAne para samyaktva, saMyama tathA saMyamAsaMyama kI prApti hotI hai / yaha dakSiNapratipatti hai / dakSiNa, Rju aura AcAryaparamparAgata ekArthaka haiM / tiryaJcoM meM utpanna huA jIva tIna pakSa, tIna divasa aura antarmuhUrta se Upara samyaktva tathA saMyamAsaMyama ko prApta karatA hai / manuSyoM meM ATha varSa se Upara samyaktva, saMyama tathA saMyamAsaMyama kI prApti hotI hai / yaha uttarapratipatti hai / uttara, anRju aura AcArya paramparAnAgata ekArthaka haiM / 3 1. kimaTTha duviho Niddeso usahaseNAdigaNaharadevehi kIrade ? pR0 3. 2. pustaka 5, vahI, pR0 323. 3. ettha ve uvadesA / taM jahA - tirikkhesu vemAsamuhuttapudhattassuvari sammattaM saMjamAsaMjamaM ca jIvo paDivajjadi / maNusesu gabbhAdiaTThavassesu aMtomuhuttabbhahiesu sammattaM saMjamaM saMjamAsaMjamaM ca paDivajjadi ti / esA dakkhiNapaDivattI / dakkhiNaM ujjuvaM AiriyaparaMparAgadamidi eyaTTo / tirikkhesu tiSNipakkhatiSNidivasa aMtomuhuttassuvari sammattaM sajamAsaMjamaM ca paDivajjadi / maNusesu aTThassANamuvari sammattaM saMjamaM saMjamAsaMjamaM ca paDivajjaditi / esA uttarapaDivattI / uttaramaNujjuvaM AiriyaparaMparAe NAgadamidi eyaTTo | - vahI, pR0 32. Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya kA bRhad itihAsa darzana aura jJAna - AtmaviSayaka upayoga ko darzana kahate haiM / darzana jJAnarUpa nahIM hai kyoMki jJAna bAhya padArthoM jo apanA viSaya banAtA hai / bAhya aura aMtaraMga viSaya vAle jJAna aura darzana kA ekatva nahIM hai kyoMki vaisA mAnane meM virodha AtA hai / jJAna ko do zaktiyoM se yukta bhI nahIM mAnA jA sakatA kyoMki paryAya ke paryAya kA abhAva hotA hai / isalie jJAna darzanalakSaNAtmaka jIva mAnanA cAhie | ye jJAna - darzana AvaraNIya haiM kyoMki virodhI dravya kA sannidhAna hone para bhI inakA nirmUla vinAza nahIM hotA / yadi inakA nirmUla vinAza ho jAya to jIva ke bhI vinAza kA prasaMga upasthita ho jAya kyoMki lakSaNa kA vinAza hone para lakSya ke avasthAna kA virodha dRSTigocara hotA hai / dUsarI bAta yaha hai ki jJAnadarzanarUpa jIvalakSaNatva asiddha bhI nahIM hai kyoMki ina donoM kA abhAva mAnane para jIvadravya ke hI abhAva kA prasaMga upasthita hotA hai / " 74 zrutajJAna - indriyoM se gRhIta padArtha se pRthagbhUta padArtha kA grahaNa zrutajJAna kahalAtA hai / udAharaNArthaM zabda se ghaTAdi kA grahaNa tathA dhUma se agni kI upalabdhi zrutajJAna hai / yaha zrutajJAna bIsa prakAra kA hai : 1. paryAya, 2 . paryAya - samAsa, 3. akSara, 4. akSarasamAsa, 5. pada, 6. padasamAsa, 7. saMghAta, 8, saMghAtasamAsa, 9. pratipatti, 10 pratipattisamAsa, 11. anuyoga, 12. anuyogasamAsa, 13. prAbhRtaprAbhRta, 14. prAbhRtaprAbhRtasamAsa 15, prAbhRta, 16. prAbhRtasamAsa, 17. vastu, 18. vastusamAsa, 19. pUrva 20. pUrvasamAsa / 2 kSaraNa arthAt vinAza kA abhAva hone ke kAraNa kevalajJAna akSara kahalAtA hai / usakA anantavA~ bhAga paryAya nAmaka matijJAna hai / yaha kevalajJAna ke samAna nirAvaraNa evaM avinAzI arthAt akSara hai / isa sUkSma - nigoda-labdhi - akSara se jo zrutajJAna utpanna hotA hai vaha bhI kArya meM kAraNa ke upacAra se paryAya kahalAtA hai / isase anantabhAga adhika zrutajJAna paryAyasamAsa kahalAtA hai / anantabhAgavRddhi, asaMkhyeyabhAgavRddhi, saMkhyeyabhAgavRddhi, saMkhyeyaguNavRddhi, asaMkhyeyaguNavRddhi aura anantaguNavRddhirUpa eka SaDvRddhi hotI hai / isa prakAra kI asaMkhyeyalokapramANa SaDvRddhiyA~ hone para paryAyasamAsa nAmaka zrutajJAna kA antima vikalpa hotA hai / ise ananta rUpoM se guNita karane para akSara nAmaka zrutajJAna hotA hai / isake Upara akSaravRddhi hI hotI hai, anya vRddhiyA~ nahIM hotIM / kucha AcArya aisA kahate haiM 1. pustaka 6, pR0 9, 33 - 34; pustaka 7, pR0 96- 102. 2. pustaka 6, pR0 21. Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 75 karmaprAbhRta kI vyAkhyAe~ ki akSara-zrutajJAna bhI SaDvidha vRddhi se bar3hatA hai| unakA yaha kathana ghaTita nahIM hotA kyoMki sakala zrutajJAna ke saMkhyAtaveM bhAgarUpa akSara-jJAna se Upara SaDvRddhiyoM kA honA sambhava nahIM hai| akSara-zrutajJAna se Upara aura pada-zrutajJAna se nIce sakhyeya vikalpoM kI akSarasamAsa saMjJA hai| isase eka akSara-jJAna bar3hane para pada nAmaka zrutajJAna hotA hai| 16348307888 akSaroM kA eka dravyazruta-pada hotA hai / ina akSaroM se utpanna bhAvazruta bhI upacAra se pada kahA jAtA hai / isa pada-zrutajJAna ke Upara eka akSara-zrutajJAna bar3hane para padasamAsa nAmaka zrutajJAna hotA hai| isa prakAra eka-eka akSara ke krama se padasamAsa-zrutajJAna bar3hatA huA saMghAta-zrutajJAna taka jAtA hai / saMkhyeya padoM dvArA saMghAta-zrutajJAna utpanna hotA hai / isake Upara eka akSara-zrutajJAna bar3hane para saMghAtasamAsa nAmaka zrutajJAna hotA hai / saMghAtasamAsa bar3hatA huA eka akSara-zrutajJAna se nyUna pratipatti-zrutajJAna taka jAtA hai| pratipatti-zrutajJAna ke Upara eka akSara-zrutajJAna bar3hane para pratipattisamAsa nAmaka zrutajJAna hotA hai / pratipattisamAsa bar3hatA huA eka akSara-zrutajJAna se nyUna anuyogadvAra-zrutajJAna taka jAtA hai| isa prakAra pUrvasamAsa taka zrutajJAna ke bhedoM kA svarUpa samajhanA cAhie / pUrvasamAsa lokabindusAra ke antima akSara taka jAtA hai|' naraka meM samyaktvotpatti-sUtrakAra ne naraka meM samyaktvotpatti ke tIna kAraNa batalAye haiM : jAtismaraNa, dharmazravaNa aura vedAnubhava / TIkAkAra ne ina tInoM kAraNoM ke viSaya meM zaMkAe~ uThAkara unakA samAdhAna kiyA hai| jAtismaraNa arthAt bhavasmaraNa ke viSaya meM yaha zaMkA uThAI gayI hai ki cUMki sabhI nArakI vibhaMgajJAna ke dvArA eka, do, tIna Adi bhavagrahaNa jAnate haiM isalie sabhI ko jAtismaraNa hotA hai| aisI sthiti meM sabhI nArakI samyagdRSTi hone cAhie / isakA samAdhAna isa prakAra kiyA gayA hai ki sAmAnya bhavasmaraNa se samyaktva kI utpatti nahIM hotI kintu dharmabuddhi se pUrvabhava meM kiye gaye anuSThAnoM kI viphalatA ke darzana se prathama samyaktva kI utpatti hotI hai / dharmazravaNa ke sambandha meM yaha zaMkA uThAI gayI hai ki nArakI jIvoM ke dharmazravaNa kI sambhAvanA kaise ho sakatI hai jabaki vahA~ RSiyoM kA gamana hI nahIM hotA ? isakA samAdhAna yoM kiyA gayA hai-apane pUrvabhava ke sambandhiyoM meM dharma utpanna karAne meM pravRtta samasta bAdhAoM se rahita samyagdRSTi devoM kA naraka meM gamana dekhA jAtA hai / vedanAnubhavana ke viSaya meM yaha zaMkA uThAI gayI hai ki saba nArakiyoM meM sAmAnya hone ke kAraNa vedanA kA 1. vahI, pR0 21-25. Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa anubhavanasamyaktvotpatti kA kAraNa nahIM ho sktaa| anyathA saba nArakI samyagdRSTi ho jaayeNge| isa zaMkA kA samAdhAna karate hue kahA gayA hai ki vedanAsAmAnya samyaktvotpatti kA kAraNa nahIM hai| jina jIvoM meM aisA upayoga hotA hai ki amuka vedanA amuka mithyAtva ke kAraNa athavA amuka asaMyama ke kAraNa utpanna huI hai unhIM jIvoM kI vedanA samyaktvotpatti kA kAraNa hotI hai|' bandhaka-kSudrakabandha kA vyAkhyAna prArambha karane ke pUrva TokAkAra ne mahAkarmaprakRtiprAbhUtarUpI parvata kA apane buddhirUpo sira se uddhAra kara puSpadantAcArya ko samarpita karanevAle dharasenAcArya kI jayakAmanA kI hai : jayau dharaseNaNAho jeNa mhaakmmpyddipaahuddselo| buddhisireNuddhario samappio pupphayaMtassa / / mahAkarmaprakRtiprAbhRta ke kRti, vedanA Adi caubIsa anuyogadvAroM meM se chaThe anuyogadvAra bandhaka ke cAra adhikAra haiM : bandha, bandhaka, bandhanIya aura bandhavidhAna / bandhaka jIva hI hote haiM kyoMki mithyAtvAdi bandha ke kAraNoM se rahita ajIva ke bandhakatva kI upapatti nahIM banatI / bandhaka cAra prakAra ke haiM : nAmabandhaka, sthApanAbandhaka, dravyabandhaka aura bhAvabandhaka / dhavalAkAra ne ina saba kA svarUpa samajhAyA hai / bandhasvAmitvavicaya--sAdhu, upAdhyAya, AcArya, arihaMta aura siddhaina pA~ca lokapAloM ko namaskAra karake TIkAkAra ne bandha ke svAmitva kA vicAra kiyA hai| sAhUvajjhAirie arahate vaMdiUNa siddhe vi| je paMca logavAle vocchaM baMdhassa sAmittaM // kRti, vedanA Adi caubIsa anuyogadvAroM meM bandhana chaThA anuyogadvAra hai / usake bandha Adi cAra bheda athavA adhikAra haiN| inameM se bandha nAmaka prathama adhikAra meM jIva aura karmoM ke sambandha kA naya kI apekSA se nirUpaNa hai / bandhaka nAmaka dvitIya adhikAra meM gyAraha anuyogadvAroM se bandhakoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| bandhanIya nAmaka tRtIya adhikAra teIsa vargaNAoM se bandhayogya evaM abandhayogya pudgala dravya kA prarUpaNa karatA hai| bandhavidhAna nAmaka caturtha adhikAra cAra prakAra kA hai : prakRtibandha, sthitibandha, anubhAgabandha aura pradezabandha / inameM se prakRtibandha ke do bheda haiM : mUlaprakRtibandha aura uttaraprakRtibandha / mUla 1. vahI, pR0 422-423. 2. pustaka 7, pR0 1.5. Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 77 karmaprAbhRta kI vyAkhyAeM prakRtibandha do prakAra kA hai : eka-ekamUlaprakRtibandha aura avvogADhamUlaprakRtibandha / uttaraprakRtibandha ke caubIsa anuyogadvAra haiM jinameM bandhasvAmitva bhI eka hai| usIkA nAma bandhasvAmitvavicaya hai / jIva aura karmoM kA mithyAtva, asaMyama, kaSAya aura yogase jo ekatva-pariNAma hotA hai use bandha kahate haiM / isa bandha kA jo svAmitva hai usakA nAma hai bandhasvAmitva / usakA jo vicaya hai vaha bandhasvAmitvavicaya hai| vicaya, vicAraNA, mImAMsA aura parIkSA ekArthaka haiN|' tIrthotpatti-vedanA khaNDa meM antima maMgalasUtra 'Namo vaddhamANabaddharisissa' kI vyAkhyA ke prasaMga se dhavalAkAra ne tIrtha ko utpatti ke sambandha meM prakAza DAlate hue samavasaraNamaNDala kI racanA kA rocaka varNana kiyA hai tathA vardhamAna bhaTTAraka ko tIrtha utpanna karanevAlA batAyA hai| sarvajJatva-jIva kevalajJAnAvaraNa ke kSaya se kevalajJAnI, kevaladarzanAvaraNa ke kSaya se kevaladarzanI, mohanIya ke kSaya se vItarAga tathA antarAya ke kSaya se anantabalayukta hotA hai / AvaraNa ke kSINa ho jAnepara jJAna kI parimitatA nahIM rahatI, kyoMki pratibandharahita sakalapadArthAvagamanasvabhAva jIva ke parimiti padArthoM ke jAnane kA virodha hai| kahA bhI hai : jJa arthAt jJAnasvabhAva jIva pratibandhaka kA abhAva hone para jJeya ke viSaya meM ajJa arthAt jJAnarahita kaise ho sakatA hai arthAt nahIM ho sktaa| kyA agni pratibandhaka ke abhAva meM dAhya padArtha ko nahIM jalAtI arthAt avazya jalAtI hai| isa prakAra ke jJAna arthAt sarvajJatva se yukta vardhamAna bhaTTAraka ne tIrtha ko utpatti kii| mahAvIra-carita-avasarpiNI aura utsarpiNI ke bheda se kAla do prakAra kA hai| jisa kAla meM bala, Ayu va utsedha kA utsarpaNa arthAt vRddhi hotI hai vaha utsarpiNI kAla hai tathA jisa kAla meM unakA avasarpaNa arthAt hAni hotI hai vaha avasarpiNI kAla hai| ye donoM suSamasuSamAdi AroM ke bheda se chaH-chaH prakAra ke hai| isa bharatakSetra ke avasarpiNI kAla ke duSSamasuSamA nAmaka caturtha Are ke 33 varSa 6 mAsa 9 dina zeSa rahane para tIrtha kI utpatti huii| yaha kaise ? caturtha 2. pustaka 9, pR0 109-113. 1. pustaka 8, pR0 1-3. 3. vahI, pR0 118-119. Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa Are ke 75 varSa 8 mAsa 15 dina zeSa rahanepara puSpottara vimAna se ASAr3ha zuklA SaSThI ke dina bahattara varSa kI Ayu se yukta tathA tIna prakAra ke jJAna ke dhAraka bhagavAn mahAvIra garbha meM avatIrNa hue| mahAvIra kA kumAra kAla 30 varSa, chadmastha kAla 12 varSa aura kevalikAla 30 varSa hai| isa prakAra unakI Ayu 72 varSa hotI hai| ise 75 varSa meM se kama karane para vardhamAna mahAvIra ke mukta hone para jo zeSa caturtha ArA rahatA hai usakA pramANa hotA hai| isameM 66 dina kama kevalikAla jor3ane para caturtha Are ke 33 varSa 6 mAsa 9 dina zeSa rahate haiM / kevalikAla meM 66 dina isalie kama kiye jAte haiM ki kevalajJAna utpanna hone para bhI gaNadhara kA abhAva hone ke kAraNa utane samaya taka tIrtha kI utpatti nahIM huii| __ anya kucha AcArya vardhamAna jinendra kI Aya 71 varSa 3 mAsa 25 dina mAnate haiN| unake mata se garbhastha, kumAra, chadmastha aura kevalajJAna ke kAloM kI prarUpaNA isa prakAra hai : bhagavAn mahAvIra ASAr3ha zuklA SaSThI ke dina kuNDalapura nagara ke adhipati nAthavaMzI siddhArtha narendra kI trizalA devI ke garbha meM Akara vahA~ 9 mAsa 8 dina rahakara caitra zuklA trayodazI ke dina uttarAphAlgunI nakSatra meM garbha se bAhara Aye / unhoMne 28 varSa 7 mAsa 12 dina zreSTha mAnuSika sukha kA sevana karake Abhinibodhika jJAna se prabuddha hote hue SaSThopavAsa ke sAtha mArgazIrSa kRSNA dazamI ke dina gRhatyAga kiyaa| triratnazuddha mahAvIra 12 varSa 5 mAsa 15 dina chadmastha avasthA meM rahakara RjukUlA nadI ke tIra para jambhikA grAma ke bAhara zilApaTTa para SaSThopavAsa ke sAtha AtApana lete hue aparAhna kAla meM pAdaparimita chAyA hone para vaizAkha zuklA dazamI ke dina kSapakazreNI para ArUr3ha hokara evaM ghAtikarmoM ko naSTa kara kevalajJAna ko samprApta hue / isake bAda 29 varSa 5 mAsa 20 dina cAra prakAra ke anagAroM va bAraha gaNoM ke sAtha vihAra kara anta meM ve pAvA nagara meM kArtika kRSNA caturdazI ke dina svAti nakSatra meM rAtri ke samaya zeSa karmoM ko naSTa kara mukta hue| bhagavAn mahAvIra ke nirvANa-divasa se 3 varSa 8 mAsa 15 dina vyatIta hone para zrAvaNa mAsa kI pratipadA ke dina duSSamA nAmaka ArA avatIrNa huaa| isa 1. vahI, pR0 119-121. 2. vahI, pR0 121-125. Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmaprAbhRta ko vyAkhyAeM kAla ko vardhamAna jinendra kI Ayu meM milA dene para caturtha Are ke 75 varSa 10. dina zeSa rahane para mahAvIra ke svarga se avatIrNa hone kA kAla hotA hai / / ___ ukta do upadezoM meM se kauna-sA upadeza ThIka hai, isa viSaya meM elAcArya kA ziSya arthAt dhavalAkAra vIrasena apanI jIbha nahIM calAtA yAne kucha nahIM kahatA kyoMki na to etadviSayaka koI anya upadeza hI prApta hai aura na ina do meM se kisI eka meM koI bAdhA hI utpanna hotI hai / kintu yaha nizcita hai ki donoM meM se koI eka hI ThIka hai / 2 mahAvIra kI ziSya-paramparA-kArtika kRSNA caturdazI kI rAtri ke pichale bhAga meM bhagavAna mahAvIra ke mukta hone para kevalajJAna kI paramparA ko dhAraNa karane vAle gautama svAmI hue| 12 varSa taka vihAra karake gautama svAmI ke mukta ho jAne para lohAryAcArya kevalajJAna kI paramparA ke dhAraka hue / 12 varSa taka vihAra karake lohArya bhaTTAraka ke mukta ho jAne para jambU bhaTTAraka kevalajJAna-paramparA ke dhAraka hue / 38 varSa taka vihAra karake jambU bhaTTAraka ke mukta ho jAne para bharata kSetra meM kevalajJAna kI paramparA kA vyuccheda ho gyaa| isa prakAra mahAvIra ke mukta hone para 62 varSa se kevalajJAnarUpI sUrya bharata kSetra meM asta huaa| usa samaya sakala zrutajJAna kI paramparA ke dhAraka viSNu AcArya hue| tadanantara avicchinna santAnarUpa se nandi, aparAjita, govardhana aura bhadrabAhu sakala zruta ke dhAraka hue / ina pA~ca zrutakevaliyoM ke kAla kA yoga 100 varSa hai| bhadrabAhu bhaTTAraka kA svargavAsa hone para bharata kSetra meM zrutajJAnarUpI pUrNacandra asta ho gyaa| usa samaya gyAraha aMgoM va vidyAnupravAdaparyanta dRSThivAda ke dhAraka vizAkhAcArya hue / isake Age ke cAroM pUrva unakA eka deza dhAraNa karane ke kAraNa vyucchinna ho gye| phira vaha vikala zrutajJAna proSThila, kSatriya, jaya, nAga, siddhArtha, dhRtiSeNa, vijaya, buddhilla, gaMgadeva aura dharmasena kI paramparA se 183 varSa taka Akara vyucchinna ho gayA / dharmasena bhaTTAraka ke svargagamana ke anantara dRSTivAdarUpI prakAza ke naSTa ho jAne para gyAraha aMgoM va dRSTivAda ke eka deza ke dhAraka nakSatrAcArya hue| tadanantara vaha ekAdazAMga zrutajJAna jayapAla, pANDu, dhruvasena aura kaMsa kI paramparA se 220 varSa taka Akara vyucchinna ho gyaa| kaMsAcArya ke svargagamana ke anantara ekAdazAMgarUpI prakAza ke naSTa ho jAnepara subhadrAcArya AcArAMga ke aura zeSa 1. vahI, pR0 125-126. 2. vahI, pR0 126. ( jayadhavalA meM bhI yahI varNana upalabdha hai / dekhiye-kasAyapAhuDa, bhA0 1, pR0 74-82.) Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa aMgoM evaM pUrvo ke eka deza ke dhAraka hae / tadanantara vaha AcArAMga bhI yazobhadra, yazobAhu aura lohAcArya kI paramparA se 118 varSa taka Akara vyucchinna ho gyaa| isa saba kAla kA yoga 683 varSa hotA hai|' lohAcArya ke svargaloka ko prApta hone para AcArAMgarUpI sUrya asta ho gyaa| isa prakAra bharatakSetra meM bAraha sUryoM ke astamita ho jAne para zeSa AcArya saba aMga-pUrvo ke ekadezabhUta pejjadosa, mahAkammapayaDipAhuDa Adi ke dhAraka hue / isa taraha pramANIbhUta maharSirUpI praNAlI se Akara mahAkammapayaDipAhuDarUpI amRtajala-pravAha dharasena bhaTTAraka ko prApta huaa| unhoMne girinagara kI candraguphA meM bhUtabali aura puSpadanta ko sampUrNa mahAkammapayaDipAhuDa arpita kiyaa| taba bhUtabali bhaTTAraka ne zrutarUpI nadI-pravAha ke vyuccheda ke bhaya se bhavyajanoM ke anugrahArtha mahAkammapayaDipAhuDa kA upasaMhAra kara chaH khaNDa banAye arthAt SaTkhaNDAgama kA nirmANa kiyA / 2 zakakAla-uparyukta 683 varSa meM se 77 varSa 7 mAsa kama karane para 605 varSa 5 mAsa rahate haiM / yaha vIra jinendra ke nirvANakAla se lekara zakakAla ke prArambha hone taka kA kAla hai| isa kAla meM zaka narendra ke kAla ko milAne para vardhamAna jina ke mukta hone kA kAla AtA hai| kucha AcArya vIra jinendra ke nirvANakAla se 14793 varSa bItane para zaka narendra kI utpatti mAnate haiN| __ kucha AcArya aise bhI haiM jo vardhamAna jina ke nirvANakAla se 7995 varSa 5 mAsa bItane para zaka narendra kI utpatti mAnate haiM / " ina tIna mAnyatAoM meM se eka yathArtha honI caahiye| tInoM yathArtha nahIM ho sakatI kyoMki inameM paraspara virodha hai| sakalAdeza aura vikalAdeza-sakalAdeza pramANa ke adhIna hai aura vikalAdeza naya ke adhIna hai| 'syAdasti' ityAdi vAkyoM kA nAma sakalAdeza hai kyoMki inake pramANanimittaka hone ke kAraNa 'syAt' zabda se samasta apradhAnabhUta dharmoM 1. vahI, pR0 130-131. ( jayadhavalA meM bhI yahI varNana hai| kahIM-kahIM nAmoM meM thor3A antara hai / dekhie-kaSAyapAhuDa, bhA0 1, pR0 84-87.) 2. vahI, pR0 133. 3. vahI, pR0 131-132. 4. vahI, pR0 132. 5. vahI, pR0 132-133. 6. vahI, pR0 133. Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmaprAbhRta kI vyAkhyAe~ kA sacana hotA hai| 'asti' ityAdi vAkyoM kA nAma vikalAdeza hai kyoMki ye nayoM se utpanna haiN| pUjyapAda bhaTTAraka ne bhI sAmAnya naya kA lakSaNa yahI batAyA hai| tadanusAra pramANa se prakAzita padArthoM ke paryAyoM kA prarUpaNa karane vAlA naya hai| pramANa se vastu ke sakala dharma prakAzita hote haiM / naya una dharmoM meM se kisI eka dharma ko prakAzita karatA hai arthAt naya vastu ke vikala dharma kA prakAzaka hai / prabhAcandra bhaTTAraka ne bhI kahA hai ki pramANa ke Azrita pariNAmabhedoM se vazIkRta padArthavizeSoM arthAt padArthoM ke paryAyoM ke prarUpaNa meM samartha jo prayoga hotA hai vaha naya hai| sArasaMgraha meM pUjyapAda ne bhI kahA hai ki anantaparyAyAtmaka vastu ke kisI eka paryAya kA jJAna karate samaya zreSTha hetu kI apekSA karanevAlA nirdoSa prayoga naya kahalAtA hai| samantabhadra svAmI ne bhI kahA hai ki syAdvAda se prakAzita padArthoM ke paryAyoM ko prakaTa karane vAlA naya hai| yahA~ syAdvAda kA artha pramANa hai| ___ arthaparyAya, vyaJjanaparyAya, dravya aura bhAva-paryAya ke do prakAra haiM : arthaparyAya aura vyaJjanaparyAya / arthaparyAya thor3e samaya taka rahane ke kAraNa athavA ati vizeSa hone ke kAraNa ekAdi samaya taka rahane vAlA tathA saMjJA-saMjJisambandha ke se rahita hai / vyaJjanaparyAya jaghanyatayA antarmuhUrta aura utkRSTatayA asaMkhyeya lokamAtra kAla taka rahanevAlA athavA anAdi-ananta hai| inameM se vyaJjanaparyAya se parigRhIta dravya bhAva hotA hai| isakA vartamAna kAla jaghanyatayA antarmuharta tathA utkRSTatayA saMkhyeya lokamAtra athavA anAdinidhana hai kyoMki vivakSita paryAya ke prathama samaya se lekara antima samaya taka vartamAna kAla mAnA jAtA hai / ataH bhAva kI dravyArthika nayaviSayatA viruddha nahIM hai| aisA mAnane para sanmatisUtra ke sAtha virodha nahIM hotA kyoMki usameM zuddha RjusUtra naya se viSayIkRta paryAya se upalakSita dravya ko bhAva svIkAra kiyA gayA hai| isI carcA ke prasaGga se TokAkAra ne Age sanmatisUtra kI nimna gAthA uddhRta kI hai : uppajjati viyaMti ya bhAvA NiyameNa pajjavaNayassa / davvaTThiyassa savvaM sadA aNuppaNNamaviNaTheM / / / arthAt paryAyAthika naya kI apekSA se padArtha niyama se utpanna hote haiM tathA naSTa hote haiN| dravyArthika naya ko apekSA se saba sadA anutpanna tathA avinaSTa haiN| 2. vahI, pR0 242-243. 1. vahI, pR0 165-167. 3. vahI, pR0 244. Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa parabhavika Ayu-vedanA khaNDa ke 'kameNa kAlagadasamANo........." sUtra kA vyAkhyAna karate hue TIkAkAra ne vyAkhyAprajJapti sUtra kA nimna uddharaNa diyA hai : jIvA NaM bhante ! kadibhAgAvasesiyaMsi yAugaMsi parabhaviyaM AugaM kamma NibaMdhatA baMdhati ? godama ! jIvA duvihA paNNattA-saMkhejjavassAuA ceva asaMkhejjavassAuA ceva / tattha je te asaMkhejjavassAuA te chammAsAvasesiyaMsi yAugaMsi parabhaviyaM AyugaM NibaMdhaMtA baMdhati / tattha je te saMkhejjavAsAuA te duvihA paNNattA-sovakkamAuA NiruvakkamAuA ceva / tattha je te NiruvakkamAuA te tibhAgAvase siyaMsi yAugaMsi parabhaviyaM AyugaM kamma NibaMdhaMtA baMdhati / tattha je te sovakkamAuA te siyA tibhAgattibhAgAvasesiyaMsi yAyugaMsi parabhaviyaM AugaM kamma NibaMdhaMtA baMdhati / arthAt he bhagavan ! Ayu kA kitanA bhAga zeSa rahane para jIva parabhavika Aya karma bA~dhate haiM ? he gautama ! jIva do prakAra ke kahe gaye haiM-saMkhyeyavarSAyaSka aura asaMkhyeyavarSAyuSka / inameM se jo asaMkhyeyavarSAyuSka hai ve Ayu ke chaH mAsa zeSa rahane para parabhavika Ayu bA~dhate haiM / saMkhyeyavarSAyuSka do prakAra ke hote haiM.-sopakramAyuSka aura nirupakramAyuSka / inameM se jo nirupakramAyuSka haiM ve Ayu kA tribhAga zeSa rahane para parabhavika Ayu karma bA~dhate haiN| jo sopakramAyuSka haiM ve Ayu kA kathaMcit tribhAga ( kathaMcit tribhAga kA tribhAga evaM kathaMcit tribhAga-tribhAga kA tribhAga ) zeSa rahane para parabhavika Ayu karma bA~dhate haiM / vartamAna meM prajJApanA sUtra meM isa Azaya kA varNana upalabdha hotA hai| vyAkhyAprajJapti sUtra meM isa prakAra ke kaI varNanoM ke lie 'jahA paNNavaNAe' Adi kaha diyA gayA hai| caNisUtra-dhavalA meM kaSAyaprAbhRta ke sAtha hI sAtha cUNisUtra arthAt kaSAyaprAbhataNi kA bhI yatra-tatra aneka bAra ullekha huA hai| kaSAyaprAbhUta ke kartA AcArya guNadhara tathA kaSAyaprAbhRtacUrNi ke kartA AcArya yativRSabha kA nAmollekha isa prakAra kiyA gayA hai : 1. pustaka 10, pR0 237.238. 2. vahI, pR0 238 kA antima pAda-TippaNa. Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmaprAbhRta kI vyAkhyAe~ 83 ......'isa artha kI prarUpaNA vipulAcala ke zikhara para sthita trikAlagocara SaDdravyoM kA pratyakSa karane vAle vardhamAna bhaTTAraka dvArA gautama sthavira ke lie kI gii| phira vaha artha AcArya-paramparA se guNadhara bhaTTAraka ko prApta huA / unase vaha AcArya-paramparA dvArA AryamaMkSu tathA nAgahastI bhaTTArakoM ke pAsa aayaa| phira una donoM ne kramazaH yativRSabha bhaTTAraka ke lie usakA vyAkhyAna kiyA / yativRSabha ne ziSyoM ke anugrahArtha use cUNisUtra meM likhA / ' krodha-mAna-mAyA lobha-rAga-dveSa-moha-prema-hRdayadAha, aMgakampa, netraraktatA, indriyoM kI apaTutA Adi ke nimittabhUta jovapariNAma ko krodha kahate haiM / vijJAna, aizvarya, jAti, kula, tapa aura vidyAjanita uddhatatArUpa jIvapariNAma mAna kahalAtA hai| apane hRdaya ke vicAroM ko chipAne kI ceSTA kA nAma mAyA hai| bAhya padArthoM meM mamatvabuddhi kA honA lobha kahalAtA hai| mAyA, lobha vedatraya ( strI-puruSa-napuMsakaveda ), hAsya aura rati kA nAma rAga hai / krodha, mAna, arati, zoka, jugupsA aura bhaya kA nAma dveSa hai / krodha, mAna, mAyA, lobha, hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA, strIveda, puruSaveda, napuMsakaveda, aura mithyAtva ke samUha ko moha kahate haiN| priyatA kA nAma prema hai / / zabda va bhASA-zabda zrotrendriya kA viSaya hai| vaha chaH prakAra kA hai : tata, vitata, ghana, suSira, ghoSa aura bhASA / vINA, trisarika, AlApinI Adi se utpanna huA zabda tata hai| bherI, mRdaMga, paTaha Adi se utpanna huA zabda vitata hai / jayaghaNTA Adi Thosa dravyoM ke abhighAta se utpanna huA zabda dhana hai| vaMza, zaMkha, kAhala Adi se utpanna huA zabda suSira hai| gharSaNa ko prApta hue dravya se utpanna huA zabda ghoSa hai / bhASA do prakAra kI hai : akSarAtmaka aura anakSarAtmaka / dvIndriya se lekara asaMjJI paMcendriya taka ke mukha se nikalI huI tathA bAla evaM mUka saMjJo paMcendriya kI bhASA anakSarAtmaka hai| upaghAtarahita indriyoM vAle saMjJI paMcendriya kI bhASA akSarAtmaka hai / vaha do prakAra kI hai : bhASA aura kubhASA / kIra, pArasika, siMhala, varvarika Adi ke mukha se nikalI huI kubhASAe~ sAta sau bhedoM meM vibhakta haiN| bhASAe~ aThAraha hai : tIna kuruka, tIna lADha, tIna marahaTTa, tIna mAlava, tIna gaur3a aura tIna mAgadha / 1. pustaka 12, pR0 231-232. 2. vahI, pR0 283-284. 3. pustaka 13, pR0 221-222. Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya kA bRhad itihAsa anubhAga - chaH dravyoM kI zakti kA nAma anubhAga hai / vaha chaH prakAra kA hai : jIvAnubhAga, pudgalAnubhAga, dharmAstikAyAnubhAga, adharmAstikAyAnubhAga, AkAzAstikAyAnubhAga aura kAladravyAnubhAga / azeSa dravyoM kA avagamajJAna jIvAnubhAga hai / jvara, kuSTha, kSaya Adi kA vinAza evaM utpAdana pudgalAnubhAga hai / yahA~ pudgalAnubhAga se yoniprAbhRta meM kahI gaI maMtra-taMtrarUpa zaktiyoM kA grahaNa karanA cAhie / jIva aura pudgala ke gamanAgamana kA hetutva dharmAstikAyAnubhAga hai / unake avasthAna kA hetutva adharmAstikAyAnubhAga hai / jIvAdi dravyoM kA AdhAratva AkAzAstikAyAnubhAga hai / anya dravyoM ke kramika aura akramika pariNamana kA hetutva kAladravyAnubhAga hai / " 84 vibhaMgadarzana- - dhavalAkAra ne darzanAvaraNIya karma kI prakRtiyoM kI carcA karate hue yaha zaMkA uThAyI hai ki darzana ke bhedoM meM vibhaMgadarzana kI ginatI kyoM nahIM kI gaI ? isakA samAdhAna karate hue kahA gayA hai ki vibhaMgadarzana kA avadhidarzana meM hI antarbhAva ho jAtA hai / jaisA ki siddha vinizcaya meM bhI kahA gayA hai : avadhivibhaMgayoravadhidarzanameva arthAt avadhijJAna aura vibhaMgajJAna ke avadhidarzana hI hotA hai / gotra- jo ucca aura nIca kA jJAna karAtA hai use gotra kahate haiM / gotra karma kI do prakRtiyA~ haiM : ucca gotra aura nIca gotra / ucca gotra kA kahA~ vyApAra hai ? rAjyAdirUpa sampadA kI prApti meM usakA vyApAra nahIM hai kyoMki usakI utpatti sAtA vedanIya karma ke nimitta se hotI hai / pA~ca mahAvrata grahaNa karane kI yogyatA bhI ucca gotra dvArA nahIM AtI kyoMki aisA mAnane para devoM aura abhavyoM meM pA~ca mahAvrata dhAraNa karane kI ayogyatA hone ke kAraNa ucca gotra ke udaya ke abhAva kA prasaMga upasthita hogA / samyagjJAna kI utpatti meM bhI usakA vyApAra nahIM hai kyoMki jJAnAvaraNa ke kSayopazama se sahakRta samyag - darzana se samyagjJAna kI utpatti hotI hai tathA aisA mAnane para tiryaJcoM aura nArakiyoM ke bhI ucca gotra kA udaya mAnanA par3egA kyoMki unameM samyagjJAna hotA hai / AdeyatA, yaza aura saubhAgya kI prApti meM bhI ucca gotra kA vyApAra nahIM hai kyoMki inakI utpatti nAma karma ke nimitta se hotI hai / ikSvAku kula Adi kI utpatti meM bhI usakA vyApAra nahIM hai kyoMki ye saba kAlpanika haiM 1. vahI, pR0 349. 2. vahI, pR0 356. Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmaprAbhUta kI vyAkhyAe~ ataH paramArthataH inakA astitva hI nahIM hai tathA vaizya aura brAhmaNa sAghaoM meM bhI ucca gotra kA udaya dekhA jAtA hai| sampanna janoM se hone vAlI jIvotpatti meM bhI usakA vyApAra nahIM hai kyoMki aisA mAnane para mleccharAja se utpanna hone vAle bAlaka ke bhI ucca gotra ke udaya kA prasaMga upasthita hotA hai| aNuvratiyoM se hone vAlI jIvotpatti meM bhI usakA vyApAra nahIM hai kyoMki aisA mAnane para aupapAdika devoM meM ucca gotra ke udaya kA abhAva upasthita hotA hai tathA nAbhiputra ko nIca gotra kI prApti hotI hai| isalie ucca gotra vyartha hai| ataeva usameM karmatva bhI ghaTita nahIM hotaa| usakA abhAva hone para nIca gotra bhI nahIM rahatA kyoMki ye donoM paraspara avinAbhAvI haiN| ataH gotra karma kA abhAva hai|' isakA samAdhAna karate hue TIkAkAra kahate haiM ki aisA mAnanA ThIka nahIM kyoMki jinavacana asatya nahIM hotaa| dUsare, kevalajJAna dvArA viSaya kiye gaye sabhI arthoM meM chadmasthoM kA jJAna pravRtta bhI nahIM hotaa| isalie chadmasthoM ko samajha meM na Ane ke kAraNa jinavacana ko apramANatva prApta nahIM hotaa| gotra karma niSphala nahIM hai kyoMki jinakA dIkSAyogya sAdhvAcAra hai, jinhoMne sAdhvAcAra vAloM ke sAtha sambandha sthApita kiyA hai tathA jo 'Arya' isa prakAra ke jJAna aura vacanavyavahAra ke nimitta haiM una puruSoM kI paramparA ko ucca gotra kahA jAtA hai / usameM utpanna hone ke kAraNabhUta karma ko bhI ucca gotra kahate haiM / isake viparIta karma nIca gotra hai| nibandhanAdi anuyogadvAra-karmaprakRtiprAbhRta ke kRti, vedanA Adi caubIsa adhikAroM athavA anuyogadvAroM meM se prathama cha: anuyogadvAroM kI prarUpaNA SaTkhaNDAgama meM kI gaI hai| nibandhanAdi zeSa aThAraha anuyogadvAroM kA vivecana yadyapi mUla SaTkhaNDAgama meM nahIM hai tathApi vargaNA khaNDa ke antima sUtra ko dezAmarzaka mAna kara dhavalAkAra vIrasenAcArya ne unakA vivecana apanI TIkA meM kiyA hai| jaisA ki ghavalAkAra ne likhA hai : bhUdabalibhaDAraeNa jeNedaM suttaM desAmAsiyabhAveNa lihidaM teNedeNa sutteNa sUcidasesaaTThArasaaNiyogaddArANaM kiMci saMkheveNa parUvaNaM kassAmo / arthAt bhUtabali bhaTTAraka ne cU~ki yaha sUtra dezAmarzakarUpa se likhA hai ataH isa sUtra ke dvArA sUcita zeSa aThAraha anuyogadvAroM kA kucha saMkSepa meM prarUpaNa karate haiN| 1. vahI, pR0 387-388. 2. vahI, pR0 389. 3. pustaka 15, pR0 1. Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya kA bRhad itihAsa __ satkarmaprakRtiprAbhRta-dhavalAkAra ne eka sthAna para yaha batAyA hai ki maiMne yaha prarUpaNA satkarmaprakRtiprAbhUta ke anusAra kI hai, mahAbandha ke anusAra nhiiN| unhoMne cAra prakAra ke bandhana-upakrama kI carcA karate hue kahA hai : ettha edesi caduNNamuvakkamANaM jahA saMtakammapayaDipAhuDe parUvidaM tahA parUveyavvaM / jahA mahAbaMdhe parUvidaM tahA parUvaNA ettha kiNNa kIrade ? Na, tassa paDhamasamayabaMdhammi ceva vAvArAdo / arthAta ina cAra upakramoM ko prarUpaNA jaise satkarmaprakRtiprAbhRta meM kI gaI hai vaise hI yahA~ bhI karanA caahie| jaisI mahAbandha meM prarUpaNA kI gaI hai vaisI yahA~ kyoM nahIM kI jAtI ? nahIM, kyoMki usakA vyApAra prathama samaya ke bandha meM hI hai|' satkarmapaMjikAkAra ne nibandhanAdi aThAraha anuyogadvAroM kI prarUpaNA karane vAle dhavalA TokA ke antima vibhAga ko satkarma kI saMjJA dI hai| uparyukta satkarmaprakRtiprAbhRta athavA satkarmaprAbhRta isa satkarma se bhinna eka prAcIna saiddhAntika grantha hai jo mahAkarmaprakRtiprAbhUta evaM kaSAyaprAbhUta kI hI koTi kA hai tathA jisakA ullekha svayaM dhavalAkAra ne isI rUpa meM kiyA hai| 1. vahI, pR0 43. satkarmaprAbhRta kA ullekha anyatra bhI huA hai / dekhie pustaka 11, pR0 21; pustaka 9, pR0 318; pustaka 1, pR0 217, 221. 2. pustaka 15 ke anta meM pariziSTa ke rUpa meM prakAzita eka laghukAya prAkRta ttiikaa| 3. puNo tehiMto sesaTThArasANiyogaddArANi saMtakamme savvANi parUvidANi / to vi tassAigaMbhIrattAdo atthavisamapadANamatthe thorutthayeNa paMjiyasarUveNa bhnnissaamo| -pustaka 15, pariziSTa, pR0 1. 4. eso saMtakambhapAhuDauvaeso / kasAyapAhuDauvaeso puNa"" "" "" / -pustaka 1, pR0 217. AiriyakahiyANaM saMtakammakasAyapAhuDANaM kathaM suttattaNamidi. .... ." / -vahI, pR0 221. saMtakammappayaDipAhaDaM mottaNa.... .... .... .... .... / -pustaka 9, pR0 318. saMtakammapAhuDe puNa Nigodesu uppAido ......... / -pustaka 11, pR0 21. Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmaprAbhRta kI vyAkhyAe~ 87 TIkA ke anta meM dhavalAkAra kI nimnalikhita prazasti hai jisameM TIkA, TIkAkAra, TIkAkAra ke guru, praguru tathA vidyAguru Adi ke nAma Ate haiM : jassAe seNa mae siddhatamidaM hi ahilahudaM / mahu so elAiriyo pasiyau varavIraseNassa // 1 // vaMdAmi usahaseNaM tiuvaNajiyabaMdhavaM sivaM saMtaM / NANakiraNAvahAsiyasayala iyara-tama-paNAsiyaM diTTaM // 2 // arahaMtA bhavavaMto siddhA siddhA pasiddhayAriyA / sAhU sAhU ya mahaM pasiyaMtu bhaDArayA savve // 3 // ajjajjaNaMdisisseNujjuvakammassa caMdaseNassa / taha NattuveNa paMcatyuhaNNayaMbhANuNA muNiNA // 4 // siddhaMta-chaMda - joisa - vAyaraNa- pamANasatyaNivaNeNa bhaTTAraeNa TIkA lihiesA vIraseNeNa // 5 // aTThattIsamhi sAsiyavikkamarAya mha' esu saMgaramo / pAse suterasIe bhAvavilagge dhavalapakkhe // 6 // jagatuMgadevarajje riyamhi kuMbhamhi rAhuNA koNe / sUre tulAe saMte gurumhi kulavillae hoMte // 7 // cAvahi varaNivatte siMghe sukkammi meDhicaMdammi / kattiyamAse esA TIkA hu samANiA dhavalA // 8 // voddaNarAyaNaraMde NaridacUDAmaNimhi bhuMjaMte / siddhatagaMdhamatthiya guruppasAeNa vigattA sA 1 9 // 1. dhavalAkAra vIrasena ke samaya kI carcA SaTkhaNDAgama, pustaka 1 kI prastAvanA meM vistAra se kI gaI hai / jijJAsu pAThaka ko yaha carcA vahA~ dekha lenI caahie| Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha prakaraNa kaSAyaprAbhUta kasAyapAhuDa' athavA kaSAyaprAbhUta ko pejjadosapAhuDa, preyodveSaprAbhRta athavA pejjadoSaprAbhRta' bhI kahate haiM / pejja kA artha preya arthAt rAga aura dosa kA artha dveSa hotA hai| cUMki prastuta grantha meM rAga aura dveSarUpa kaSAya kA pratipAdana kiyA gayA hai isalie isake donoM nAma sArthaka haiN| grantha kI pratipAdana zailI ati gUDha, saMkSipta evaM sUtrAtmaka hai| pratipAdya viSayoM kA kevala nirdeza kara diyA gayA hai| kaSAyaprAbhRta kI Agamika paramparA : karmaprAbhRta arthAt SaTkhaNDAgama ke hI samAna kaSAyaprAbhRta kA udgamasthAna bhI dRSTivAda nAmaka bArahavAM aMga hI hai| usake jJAnapravAda nAmaka pA~caveM pUrva ko dasavIM vastu ke pejjadoSa nAmaka tIsare prAbhRta se kaSAyaprAbhRta kI utpatti huI hai| jisa prakAra karmaprakRti prAbhRta se utpanna hone ke kAraNa SaTkhaNDAgama ko karmaprAbhRta, karmaprakRtiprAbhRta athavA mahAkarmaprakRtiprAbhRta kahA jAtA hai usI prakAra ghejjadoSa prAbhRta se utpanna hone ke kAraNa kaSAyaprAbhRta ko bhI pejjadoSaprAbhRta kahA jAtA hai| 1. ( a ) cUrNisUtra-samanvita-sampAdaka evaM hindI anuvAdaka : paM0 hIrAlAla jaina; prakAzaka : vIra-zAsana-saMgha, kalakattA, san 1955. (A) jayadhavalA TIkA va usake hindI anuvAda ke sAtha ( apUrNa ) sampAdaka : paM0 phUlacandra, paM0 mahendrakumAra va paM0 kailAzacandra; prakAzaka : bhA0 di0 jainasaMgha, caurAsI, mathurA, san 1944-1963 (nau bhAga ). 2. zrutAvatAra ke kartA AcArya indranandi ne ise 'prAyodoSaprAbhRta' nAma diyA ___ hai / vastutaH isakA saMskRta rUpa 'preyodveSaprAbhRta' honA caahiye| Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaSAyaprAmRta kaSAyaprAbhUta ke praNetA : kaSAyaprAbhUta ke racayitA AcArya guNadhara haiM jinhoMne gAthAsUtroM meM prastuta grantha ko nibaddha kiyaa| jayadhavalAkAra ne apanI TIkA ke prArambha meM spaSTa likhA hai : jeNiha kasAyapAhuDamaNeyaNayamujjalaM aNaMtatthaM / gAhAhi vivariyaM taM guNaharabhaDArayaM vaMde // 6 // arthAt jinhoMne isa kSetra meM aneka nAmoM se yukta, ujjavala evaM ananta padArthoM se vyApta kaSAyaprAbhRta kA gAthAoM dvArA vyAkhyAna kiyA una guNadhara bhaTTAraka ko maiM namaskAra karatA huuN| AcArya guNadhara ne isa kaSAyaprAbhUta grantha kI racanA kyoM kI? isakA samAdhAna karate hue jayadhavalA TIkA meM AcArya vIrasena ne batAyA hai ki jJAnapravAda ( pA~caveM ) pUrva kI nirdoSa dasavIM vastu ke tIsare kaSAyaprAbhRtarUpI samudra ke jalasamudAya se prakSAlita matijJAnarUpI locanasamUha se jinhoMne tInoM lokoM ko pratyakSa kara liyA hai tathA jo tribhuvana ke paripAlaka haiM una guNadhara bhaTTAraka ne tIrtha ke vyuccheda ke bhaya se kaSAyaprAbhRta ke artha se yukta gAthAoM kA upadeza diyaa| . kaSAyaprAbhRtakAra AcArya guNadhara ke samaya kA ullekha karate hue jayadhavalAkAra ne likhA hai ki bhagavAn mahAvIra ke nirvANa ke pazcAt 683 varSa vyatIta hone para aMgoM aura pUrvo kA ekadeza AcArya-paramparA se guNadharAcArya ko prApta huaa| unhoMne pravacana-vAtsalya ke vazIbhUta ho grantha-viccheda ke bhaya se 16000 padapramANa pejjadosapAhuDa kA 180 gAthAoM meM upasaMhAra kiyaa| mahAkarmaprakRtiprAbhRta arthAt SaTkhaNDAgama ke praNetA AcArya puSpadanta va bhUtabali ke samaya kA ullekha bhI dhavalA meM isI rUpa meM hai| ina ullekhoM ko dekhane se aisI pratIti hotI hai ki kaSAyaprAbhRtakAra aura mahAkarmaprakRtiprAbhRtakAra sambhavataH samakAlIna rahe hoMge / dhavalA va jayadhavalA ke adhyayana se aisI koI pratIti nahIM hotI ki amuka prAbhRta kI racanA amuka prAbhUta se pahale kI hai athavA bAda kii| 1. kasAyapAhuDa, bhA0 1, pR0 4-5. 2. vahI, pR0 85-87. 3. SaTkhaNDAgama, pustaka 1, pR066-71; pustaka 9, pR0 130-133. Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 jena sAhitya kA bRhad itihAsa : anya kisI prAcIna grantha meM bhI etadviSayaka koI ullekha upalabdha nahIM hotaa| kaSAyaprAbhRta ke arthAdhikAra : kaSAyaprAbhUtakAra ne svayameva do gAthAoM meM apane grantha ke pratipAdya viSayoM arthAt arthAdhikAroM kA nirdeza kiyA hai / ye gAthAe~ isa prakAra haiM : (1) pejja-dosavihattI Tidi-aNubhAge ca baMdhage ceya / vedaga-uvajoge vi ya cauTThANa-viyaMjaNe ceya // 13 // (2) sammatta-desavirayI saMjama uvasAmaNA ca khavaNA ca / daMsaNa-carittamohe addhAparimANaNiddeso / / 14 / / ina gAthAoM kI vyAkhyA cUrNisUtrakAra aura jayadhavalAkAra ne bhinna-bhinna rUpa se kI hai| yadyapi ye donoM ekamata hai ki kaSAyaprAbhUta ke 15 arthAdhikAra haiM tathApi unakI gaNanA meM ekarUpatA nahIM hai| cUNisUtrakAra ne arthAdhikAra ke nimnokta 15 bheda ginAye haiM : 1. pejjadosa-preyodveSa, 2. Thidi-aNu-bhAgavihatti-sthiti-anubhAga. vibhakti, 3. baMdhaga athavA baMdha-bandhaka yA bandha, 4. saMkama-saMkrama, 5. vedama athavA udaa-vedaka yA udaya, 6. udIraNA, 7. uvajoga- upayoga, 8. cauTThANa-catuHsthAna, 9. vaMjaNa-vyaJjana, 10. sammata athavA dasaNamohaNIyauvasAmaNA-samyaktva yA darzanamohanIya kI upazAmanA, 11. daMsaNamohaNIyakkhavaNA-darzanamohanIya kI kSapaNA, 12. desAvaradi-dezavirati, 13. saMjamauvasAmaNA athavA carittamohaNIya-uvasAmaNA-saMyamaviSayaka upazAmanA yA cAritramohanIya kI upazAmanA, 14. saMjamakkhavaNA athavA carittamohaNIyakkhavaNA-saMyamaviSayaka kSapaNA yA cAritramohanIya kI kSapaNA, 15. addhAparimANaNiddesa-addhAparimANanirdeza / ' jayadhavalAkAra ne jina pandraha arthAdhikAroM kA ullekha kiyA hai ve ye haiM : 1. preyodveSa, 2. prakRtivibhakti, 3. sthitivibhakti, 4. anubhAgavibhakti, 5. pradezavibhakti-kSINAkSINapradeza-sthityantikapradeza, 6. bandhaka, 7. vedaka, 8. upa 1. kasAyapAhuDa, bhA0 1, pR0 184-192. 2. vahI, pR0 192-193. Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaSAyaprAbhRta yoga, 9. catuHsthAna, 10. vyaJjana, 11. samyaktva, 12. dezavirati, 13. saMyama, 14. cAritramohanIya kI upazAmanA, 15. cAritramohanIya kI ksspnnaa| isa sthAna para jayadhavalAkAra ne yaha bhI nirdeza kiyA hai ki isI taraha anya prakAroM se bhI pandraha arthAdhikAroM kA prarUpaNa kara lenA caahie|' isase pratIta hotA hai ki kaSAyaprAbhRta ke arthAdhikAroM kI gaNanA meM ekarUpatA nahIM rahI hai| kaSAyaprAbhRta kI gAthAsaMkhyA : vaise to kaSAyaprAbhRta meM 233 gAthAe~ mAnI jAtI haiM kintu vastutaH isa grantha meM 180 gAthAeM hI haiM / zeSa 53 gAthAe~ kaSAyaprAbhRtakAra guNadharAcAryakRta na hokara sambhavataH AcArya nAgahastikRta haiM jo vyAkhyA ke rUpa meM bAda meM jor3I gaI haiN| yaha bAta ina gAthAoM ko tathA jayadhavalA TIkA ko dekhane se spaSTa mAlUma hotI hai| kaSAyaprAbhUta ke mudrita saMskaraNoM meM bhI sampAdakoM ne inake pRthakkaraNa kA pUrA dhyAna rakhA hai| AcArya nAgahastI kaSAyaprAbhRta-cUrNikAra AcArya yativRSabha ke guru haiN| yativRSabhAcArya ne yadyapi ina gAthAoM para bhI cUrNisUtra likhe haiM tathApi unake kartRtva ke viSaya meM kisI prakAra kA ullekha nahIM kiyA hai| sambhavataH isa prakAra kA ullekha unhoMne Avazyaka na samajhA ho kyoMki kaSAyaprAbhUtakAra ke nAma kA bhI unhoMne apane cUNisUtroM meM koI nirdeza nahIM kiyA hai| yaha bhI sambhava hai ki etadviSayaka vizeSa jAnakArI prApta na huI ho evaM paramparA se calI Ane vAlI gAthAoM para artha ke spaSTIkaraNa kI dRSTi se cUrNisUtra likha diye hoN| jo kucha bhI ho, itanA nizcita hai ki kaSAyaprAbhUta kI 233 gAthAoM meM se 180 gAthAe~ to svayaM granthakAra kI banAI huI haiM aura zeSa 53 gAthAe~ parakRta haiN| jayadhavalAkAra ne jahA~ kahIM kaSAyaprAbhUta kI gAthAoM kA nirdeza kiyA hai, sarvatra 180 kI hI saMkhyA dI hai| yadyapi unhoMne eka sthAna para 233 gAthAoM kA ullekha kiyA hai aura yaha siddha karane kI ceSTA kI hai ki ye saba gAthAe~ yAnI 233 gAthAe~ guNadharAcAryakRta haiM kintu unakA vaha samAdhAna santoSakAraka nahIM hai / viSaya-paricaya : kaSAyaprAbhUtAntargata 233 gAthAoM meM se prArambha kI 12 gAthAe~ prastAvanArUpa haiM / kaSAyaprAbhRta kI utpatti ke viSaya meM prathama gAthA meM kahA gayA hai ki 1. vahI, pR0 193. . 2. vahI, pR0 96, 183. Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa pA~caveM pUrva kI dasavIM vastu meM pejjapAhuDa nAmaka tIsarA prAbhRta hai / usase yaha kaSAyaprAbhRta utpanna huA hai : puvvammi paMcamammi du dasame vatthummi pAhuDe tadie / pejjaM ti pAhuDammi du havadi kasAyANa pAhuDaM nAma // 1 // dUsarI gAthA meM yaha batAyA gayA hai ki isa kaSAyaprAbhRta meM 180 gAthAe~ haiM jo pandraha arthAdhikAroM meM vibhakta haiM / tRtIyAdi gAthAoM meM yaha nirdeza kiyA gayA hai ki kisa-kisa arthAdhikAra meM kitanI - kitanI gAthAe~ haiM / preya, dveSa, sthiti, anubhAga aura bandhaka - ina pAMca arthAdhikAroM meM tIna gAthAe~ haiM / vedaka meM cAra, upayoga meM sAta, catuHsthAna meM solaha, vyaJjana meM pA~ca, darzana mohopazAmanA meM pandraha, darzanamohakSapaNA meM pA~ca, saMyamAsaMyamalabdhi aura cAritralabdhi -- ina donoM meM eka, cAritramohopazAmanA meM ATha, cAritramoha kI kSapaNA ke prasthApana meM cAra, saMkramaNa meM cAra, apavartanA meM tIna, kRRSTIkaraNa meM gyAraha, kSapaNA meM cAra, kSINamoha ke viSaya meM eka, saMgrahaNI ke viSaya meM eka- isa prakAra saba milakara cAritramohakSapaNA meM aTThAIsa gAthAe~ haiM / ina saba gAthAoM kA yoga ( 3+4+ 7 + 16 + 5 + 15 + 5 + 1 + 8 +4+4+3+11+ 4 + 1 + 1 ) 92 hotA hai / kRSTisambandhI gyAraha gAthAoM meM se vIcAraviSayaka eka gAthA, saMgrahaNIsambandhI eka gAthA, kSINamohasambandhI eka gAthA aura cAritramoha kI kSapaNA ke prasthApana se sambandhita cAra gAthAe~ -- isa prakAra cAritramohakSapaNAsambandhI sAta mAthAe~ abhASya-gAthAe~ haiM tathA zeSa ikkIsa gAthAe~ sabhASya - gAthAe~ haiM / ina ikkIsa gAthAoM kI bhASyagAthA - saMkhyA chiyAsI hai / inameM 'pejja - dosavihattI "aura 'sammatta - desavirayI' ina do (13-14 ) gAthAoM ko milAne para kaSAyaprAbhRta kI gAthAoM kA yoga ( 92 + 86 + 2 ) 180 ho jAtA hai / preyodveSAdi adhikAroM meM sAmAnyarUpa se vyApta addhA - parimANa kA nirdeza karate hue kahA gayA hai ki anAkAra darzanopayoga, cakSu, zrotra, ghrANa aura jihvendriyasambandhI avagrahajJAna, manoyoga, vacanayoga, kAyayoga, sparzanendriyasambandhI avagrahajJAna, avAyajJAna, IhAjJAna, zrutajJAna aura ucchvAsa -- ina saba kA jaghanyakAla ( kramazaH bar3hatA huA ) saMkhyeya mAvalIpramANa hai / kevaladarzanakevalajJAna Adi kA jaghanyakAla uttarotara adhika hotA jAtA hai / yaha saba .... f Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavAyaprAbhRta jaghanyakAla maraNAdi vyAghAta se rahita avasthA meM hotA hai| cakSurindriyasambandhI matijJAnopayoga, zrutajJAnopayoga, pRthaktvavitarkavIcArazukladhyAna, mAnakaSAya, avAyamatijJAna, upazAntakaSAya tathA upazAmaka kA utkRSTakAla apane se pahale ke sthAna ke kAla se dugunA hotA hai| zeSa sthAnoM kA utkRSTakAla apane se pahale ke sthAna ke kAla se vizeSa adhika hotA hai| .. preyodveSavibhakti meM nimnokta bAtoM kA vicAra karane ko kahA gayA hai : (3) pejjaM vA doso vA kammi kasAyammi kassa va Nayassa / duTTo va kammi davve piyAyade ko kahiM vA vi // 21 // arthAt kisa kaSAya meM kisa naya kI apekSA se preya yA dveSa kA vyavahAra hotA hai ? kauna-sA naya kisa dravya meM dveSa yA preya ko prApta hotA hai ? ki kaSAya mohanIyakarma se utpanna hotA hai isalie granthakAra ne Age ke do arthAdhikAroM ke viSaya meM yaha batAyA hai ki inameM mohanIyakarma kI prakRtivibhakti, sthitivibhakti, anubhAgavibhakti, utkRSTa-anutkRSTa pradezavibhakti, kSINAkSINa aura sthityantika kA kathana karanA caahie| bandhaka arthAdhikAra meM AcArya ne nimnalikhita praznoM kA samAdhAna kara lene ko kahA hai : yaha jIva kitanI prakRtiyoM ko bAMdhatA hai, kitanI sthiti ko bAMdhatA hai, kitane anubhAga ko bAMdhatA hai tathA kitane jaghanya evaM utkRSTa parimANayukta pradezoM ko bAMdhatA hai ? isI prakAra kitanI prakRtiyoM kA saMkramaNa karatA hai, kitanI sthiti kA saMkramaNa karatA hai, kitane anubhAga kA saMkramaNa karatA hai tathA kitane guNahIna evaM guNaviziSTa jaghanya-utkRSTa pradezoM kA saMkramaNa karatA hai ? saMkrama kI upakrama-vidhi pAMca prakAra kI hai, nikSepa cAra prakAra kA hai, naya-vidhi prakRta meM vivakSita hai tathA prakRta meM nirgama ATha prakAra kA hai| saMkrama ke do bheda haiM : prakRtisaMkrama aura prkRtisthaansNkrm| isI prakAra asaMkrama ke bhI do bheda hai / saMkrama kI pratigrahavidhi do prakAra kI hai : prakRtipratigraha aura prakRtisthAnapratigraha / isI prakAra apratigrahavidhi bhI do prakAra kI hai| isa taraha nirgama ke ATha bheda hote haiN| 2. gA0 22. 3. gA0 23. 1. gA0 15-20. 4. gA0 24-26. Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa mohanIya ke aTThAIsa, caubIsa, satraha, solaha aura pandraha prakRtisthAnoM ko chor3a kara zeSa kA saMkrama hotA hai| solaha, bAraha, ATha, bIsa, teIsa, caubIsa, paccIsa, chabbIsa, sattAIsa aura aTThAIsa prakRtisthAnoM ko chor3a kara zeSa kA pratigraha hotA hai|' bAIsa, pandraha, gyAraha aura unnIsa-ina cAra prakRtisthAnoM meM chabbIsa aura sattAIsa prakRtisthAnoM kA niyamataH saMkrama hotA hai| satraha aura ikkIsa prakRtisthAnoM meM paccIsa prakRtisthAna kA niyamataH saMkrama hotA hai / yaha saMkramasthAna niyamataH cAroM gatiyoM tathA tIna prakAra ke dRSTigatoM ( mithyAdRSTi, sAsAdanasamyagdRSTi aura samyak-mithyAdRSTi ) meM hotA hai / isI prakAra anya prakRtisthAnoM ke saMkrama ke viSaya meM bhI sAmAnya nirdeza kiyA gayA hai / Age yaha prazna uThAyA gayA hai ki eka-eka pratigrahasthAna, saMkramasthAna evaM tadubhayasthAna kI dRSTi se vicAra karane para bhavya tathA abhavya jIva kina-kina sthAnoM meM hote haiM, audayikAdi pA~ca prakAra ke bhAvoM se viziSTa guNasthAnoM meM se kisa guNasthAna meM kitane saMkramasthAna hote haiM, kitane pratigrahasthAna hote haiM tathA kisa saMkramasthAna athavA pratigrahasthAna kI samApti kitane kAla se hotI hai ? narakagati, devagati aura ( saMjJitiyaMJca ) paMcendriyoM meM pAMca hI saMkramasthAna hote haiN| manuSyagati meM saba saMkramasthAna hote haiN| zeSa asaMjJiyoM meM tIna saMkramasthAna hote haiN| mithyAtvaguNasthAna meM cAra, samyak-mithyAtvaguNasthAna meM do, samyaktvaguNasthAnoM meM teIsa, virataguNasthAnoM meM bAIsa, viratAvirataguNasthAna meM pA~ca, avirataguNasthAna meM chaH, zuklalezyA meM teIsa, tejolezyA evaM padmalezyA meM chaH, kApotalezyA, nIlalezyA evaM kRSNalezyA meM pA~ca, apagataveda, napuMsakaveda, strIveda aura puruSaveda meM kramazaH aThAraha, nau, gyAraha aura teraha, krodhAdi cAra kaSAyoM meM kramazaH solaha, unnIsa, teIsa aura teIsa, trividha jJAna ( mati, zruta aura avadhi ) meM teIsa, eka jJAna ( manaHparyaya ) ke ikkIsa, trividha ajJAna ( kumati, kuzruta aura vibhaMga ) meM pAMca, AhAraka evaM bhavya meM teIsa tathA anAhAraka meM pA~ca saMkramasthAna hote haiN| abhavya meM eka hI saMkramasthAna hotA hai| Age yaha 1. gA0 27-28. 2. gA0 29-30. 3. gA0 31-39. gA0 27-39 zivazarmakRta karmaprakRti ke saMkramakaraNa prakaraNa kI gA0 10-22 se milatI-julatI haiM / 4. gA0 40-41. 5. gA0 42-48. Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaSAyaprAbhRta 95. bhI batAyA gayA hai ki kina-kina jIvoM meM kauna-kauna se saMkramasthAna nahIM pAye jAte / ' vedaka arthAdhikAra meM nimnalikhita prazna vicAraNIya batAye gaye haiM : kauna jIva kitanI karmaprakRtiyoM ko udayAvalI meM praviSTa karatA hai ? kauna jIva kisa sthiti meM pravezaka hotA hai ? kauna jIva kisa anubhAga meM pravezaka hotA hai ? inakA sAntara va nirantara kAla kitanA hotA hai ? usa samaya meM kauna jIva adhika-se-adhika tathA kauna jIva kama-se-kama karmoM kI udIraNA karatA hai ? pratisamaya udIraNA karatA huA vaha jIva kitane samaya taka nirantara udIraNA karatA rahatA hai ? jo jIva sthiti, anubhAga evaM pradezAgra meM jisakA saMkramaNa karatA hai, jise bAMdhatA hai tathA jisakI udIraNA karatA hai vaha kisase adhika hotA hai ?2 upayoga arthAdhikAra meM nimnokta praznoM kA nirdeza kiyA gayA hai : kisa kaSAya meM kitane kAla taka upayoga hotA hai ? kauna-sA upayogakAla kisase adhika hai ? kauna kisa kaSAya meM nirantara upayogayukta rahatA hai ? eka bhavagrahaNa meM tathA eka kaSAya meM kitane upayoga hote haiM evaM eka upayoga meM tathA eka kaSAya meM kitane bhava hote haiM ? kisa kaSAya meM kitanI upayoga- vargaNAe~ hotI haiM tathA kisa gati meM kitanI vargaNAe~ hotI haiM ? eka anubhAga meM aura eka kaSAya meM eka kAla kI apekSA se kauna-sI gati sadRzarUpa se upayukta hotI hai tathA kauna-sI gati visadRzarUpa se upayukta hotI hai ? sadRza kaSAya-vagaMNAoM meM kitane jIva upayukta haiM, ityAdi ? 3 catuHsthAna arthAdhikAra meM granthakAra ne batAyA hai ki krodha, mAna, mAyA aura lobha ke cAra-cAra bheda haiM / krodha ke cAra bheda nagarAji, pRthivIrAji, vAlukAji aura udakarAji ke samAna haiN| mAna ke cAra bheda zailaghana, asthi, dAru aura latA ke samAna haiM / mAyA ke cAra bheda bA~sa kI jar3a, meMDhe kI sIMga, gomUtra aura avalekhanI ke sadRza haiM / lobha ke cAra bheda kRmirAga, akSamala, pAMzulepa aura hAridravastra ke sadRza haiM / vyaJjana arthAdhikAra meM krodha, mAna, mAyA aura lobha ke ekArthaka pada batAye gaye haiM / krodha, kopa, roSa, akSamA, saMjvalana, kalaha, vRddhi, jhaMjhA, dveSa aura 1. gA0 49-54. 3. gA0 63-69. 2. gA0 59-62. 4. gA0 70-73. Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa vivAda ekArthaka haiM / mAna, mada, darpa, stambha, utkarSa, prakarSa, samutkarSa, AtmotkarSa, paribhava aura utsikta ekArthaka haiM / mAyA, sAtiyoga, nikRti, vaMcanA, anRjutA, grahaNa, manojJamArgaNa, kalka, kuhaka, gUhana aura channa ekArthaka haiM / kAma, rAga, nidAna, chanda, svata, preya, dveSa, sneha, anurAga, AzA, icchA, mUrcchA, gRddhi, zAzvata, prArthanA, lAlasA, avirati, tRSNA, vidyA aura jihvA - ye bIsa pada lobha ke paryAyavAcI haiM / " darzana mohopazAmanA arthAdhikAra meM AcArya ne nimnokta praznoM kA samAdhAna kiyA hai : ' darzanamoha ke upazAmaka kA pariNAma kaisA hotA hai ? kisa yoga, kaSAya evaM upayoga meM vartamAna, kisa lezyA se yukta tathA kauna-se vedavAlA jIva darzanamoha kA upazAmaka hotA hai ? darzana mohopazAmaka ke pUrvabaddha karma kauna-kauna se haiM ? vaha kauna-kauna se navIna karmAzoM ko bA~dhatA hai ? kina-kina prakRtiyoM kA pravezaka hai ? upazamanakala se pUrva bandha athavA udaya kI apekSA se kauna-kauna se karmAza kSINa hote haiM ? kahA~ para antara hotA hai ? kahA~ kina karmoM kA upazamana hotA hai ? upazAmaka kisa-kisa sthiti anubhAgaviziSTa kauna-kauna-se karmoM kA apavartana karake kisa sthAna ko prApta karatA hai ? avaziSTa karma kisa sthiti evaM anubhAga ko prApta hote haiM ? ra darzana mohakSapaNA arthAdhikAra meM AcArya ne batAyA hai ki niyama se karmabhUmi meM utpanna evaM manuSyagati meM vartamAna jIva hI darzanamoha kI kSapaNA kA prasthApaka arthAt prArambha karane vAlA hotA hai kintu usakA niSThApaka arthAt pUrNa karane vAlA cAroM gatiyoM meM hotA hai / mithyAtvavedanIya karma ke samyaktva prakRti meM apavartita arthAt saMkramita hone para jIva darzanamoha kI kSapaNA kA prasthApaka hotA hai / vaha kama-se-kama tejolezyA meM vidyamAna hotA hai tathA antarmuhUrta taka darzanamoha kA niyamataH kSapaNa karatA hai | darzanamoha ke kSINa ho jAne para deva evaM manuSya sambandhI nAmakarma tathA Ayukarma kA syAt bandha karatA hai aura syAt nahIM bhI karatA / jIva jisa bhava meM kSapaNa kA prasthApaka hotA hai usase anya tIna bhavoM kA niyamataH ullaMghana nahIM karatA / darzanamoha ke kSINa ho jAne para tIna bhavoM meM 2. gA0 86-90. 2. mA0 91 - 94. Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 97 kaSAyaprAbhUta niyamataH mukta ho jAtA hai| manuSyoM meM kSINamoha niyamataH saMkhyeya sahasra hote haiN| zeSa gatiyoM meM kSINamoha niyamataH asaMkhyeya hote haiN|' saMyamAsaMyamalabdhi aura cAritralabdhi arthAdhikAroM meM eka hI gAthA hai jisameM yaha batAyA gayA hai ki saMyamAsaMyama arthAt dezasaMyama tathA cAritra arthAt sakalasaMyama kI prApti, uttarottara vRddhi evaM pUrvabaddha karmoM kI upazAmanA kA vicAra karanA caahie| cAritramohopazAmanA arthAdhikAra meM nimnokta praznoM kA samAdhAna kara lene ko kahA gayA hai : upazAmanA kitane prakAra kI hotI hai ? upazama kisa-kisa karma kA hotA hai ? kauna-kauna-sA karma upazAnta rahatA hai ? kauna-kauna-sA karma anupazAnta rahatA hai ? sthiti, anubhAga evaM pradezAgra kA kitanA bhAga upazamita hotA hai, kitanA bhAga saMkramita evaM udIrita hotA hai tathA kitanA bhAga ba~dhatA hai ? kitane samaya taka upazamana hotA hai ? kitane samaya taka saMkramaNa hotA hai ? kitane kAla taka taka udIraNA hotI hai ? kauna-sA karma kitane samaya taka upazAnta athavA anupazAnta rahatA hai ? kauna-sA karaNa vyucchinna hotA hai ? kauna-sA karaNa avyucchinna rahatA hai ? kauna-sA karaNa upazAnta hotA hai ? kauna-sA karaNa anupazAnta rahatA hai ? pratipAta kitane prakAra kA hotA hai ? pratipAta kisa kaSAya meM hotA hai ? pratipatita hotA huA jIva kina kamAzoM kA bandhaka hotA hai ? cAritramohakSapaNA arthAdhikAra meM granthakAra ne batAyA hai ki saMkramaNa-prasthApaka ke mohanIya karma kI do sthitiyA~ hotI haiM jinakA pramANa muhUrta se kucha kama hotA hai / tatpazcAt niyama se antara hotA hai| jo kAMza kSINa sthiti vAle haiM unakA jIva donoM hI sthitiyoM meM vedana karatA hai| jinakA vaha vedana nahIM karatA unheM to dvitIya sthiti meM hI jAnanA cAhie / saMkramaNa-prasthApaka ke pUrvabaddha karma madhyama sthitiyoM meM pAye jAte haiN| anubhAgoM meM sAtAvedanIya, zubhanAma aura uccagotra karma utkRSTa rUpa se pAye jAte haiM, ityAdi / 1. gA0 91-94. isa prakaraNa kI gA0 100, 103, 104 va 105 zivazarmakRta karmaprakRti ke upazamanAkaraNa prakaraNa kI gA0 23-26 se milatI-julatI haiN| 2. gA0 110-114. 3. gA0 115. 4. gA0 116-120. 5. gA0 125-233. Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya kA bRhad itihAsa anta meM kSapaNAdhikAra- cUlikA ke rUpa meM upalabdha bAraha saMgraha - gAthAoM meM kSapakazreNI ke sambandha meM vizeSa prakAza DAlate hue kahA gayA hai ki jIva anantAnubandhI catuSka, mithyAtva, samyak mithyAtva aura samyaktva - ina sAta karmaprakRtiyoM kA kSapakazreNI para car3hane se pUrva hI kSaya karatA hai / kSapakazreNI para car3hate hue anivRttikaraNa guNasthAna meM antarakaraNa se pUrva ATha madhyama kaSAyoM kA kSaya karatA hai / tadanantara napuMsakaveda, strIveda, hAsyAdi SaTka tathA puruSaveda kA kSaya karatA hai / tatpazcAt saMjvalanakrodha Adi kA kSaya karatA hai, ityAdi / ' 98 1. kasAyapAhuDa sutta, pR0 897 -899. Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama prakaraNa kaSAyaprAbhRta kI vyAkhyAe~ ? nandikRta zrutAvatAra meM ullekha hai ki AcArya guNadhara ne kaSAyaprAbhRta kI racanA kara nAgahastI aura AryamaMkSu ko usakA vyAkhyAna diyA / yativRSabha ne unase kaSAyaprAbhRta par3hakara usa para chaH hajAra zlokapramANa cUrNisUtra likhe| yativRSabha ne una cUrNisUtroM kA adhyayana kara uccAraNAcArya (padaparaka nAma) ne una para bAraha hajAra zlokapramANa uccAraNasUtroM kI racanA kii| usake bAda bahuta kAla bItane para AcArya zAmakuNDa ne SaTkhaNDAgama aura kaSAyaprAbhUta kA pUrNa jJAna prApta kara mahAbandha nAmaka SaSTha khaNDa ke atirikta donoM granthoM para bAraha hajAra zlokapramANa prAkRta-saMskRta-kannar3amizrita paddhatirUpa vRtti banAI / usake bAda bahuta samaya vyatIta hone para tumbulUrAcArya ne bhI SaTkhaNDAgama ke prathara pA~ca khaNDoM tathA kaSAyaprAbhRta para kannar3a meM caurAsI hajAra zlokapramANa cUDAmaNi nAmaka bRhatkAya vyAkhyA likhii| tatpazcAt bahuta kAla bItane para bappadevaguru ne SaTkhaNDAgama aura kaSAyaprAbhRta para ar3asaTha hajAra zlokapramANa prAkRta TIkA likhii| usake bAda bahuta samaya ke pazcAt vIrasenaguru ne SaTkhaNDAgama ke pA~ca khaNDoM para bahattara hajAra zlokapramANa prAkRta-saMskRtamizrita dhavalA TIkA likhii| usake bAda kaSAyaprAbhUta kI cAra vibhaktiyoM para isI prakAra kI bIsa hajAra zlokapramANa jayadhavalA TIkA likhakara ve svargavAsI hue| isa apUrNa jayadhavalA ko unhIM ke ziSya jayasena ( jinasena ) ne cAlIsa hajAra zlokapramANa TIkA aura likha kara pUrNa kiyA / zrutAvatAra ke isa ullekha se prakaTa hotA hai ki kaSAyaprAbhRta para nimnokta TIkAe~ likhI gaI : 1. AcArya yativRSabhakRta cUNisUtra, 2. uccAraNAcAryakRta uccAraNAvRtti athavA mUla uccAraNA, 3. AcArya zAmakuNDakRta paddhatiTIkA, 4. tumbulUrAcAryakRta 1. ye donoM prAkRta meM likhe gye| 2. dekhie-SaTkhaNDAgama, pustaka 1, prastAvanA, pR0 46-53; kasAyapAhuDa, bhA0 1, prastAvanA, pR0 9-10. Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya kA bRhad itihAsa cUDAmaNivyAkhyA, 5. bappadevagurukRta vyAkhyAprajJaptivRtti, 6. AcArya vIrasena jinasenakRta jayadhavalATIkA | 100 ina chaH TIkAoM meM se prathama va antima arthAt cUrNi va jayadhavalA ye do TIkAe~ vartamAna meM upalabdha haiM / yativRSabhakRta cUrNi : dhavalA TIkA meM kaSAyaprAbhRta evaM cUrNisUtra arthAt kaSAyaprAbhRtacUrNi kA yatra-tatra aneka bAra ullekha huA hai / usameM kahA gayA hai ki vipulAcala ke zikhara para sthita trikAla gocara SaDdravyoM kA pratyakSa karane vAle vardhamAna bhaTTAraka dvArA gautama sthavira ke lie prarUpita artha AcArya - paramparA se guNadhara bhaTTAraka ko prApta huA / unase vaha AcArya paramparA dvArA AryamakSu aura nAgahastI bhaTTArakoM ke pAsa AyA / una donoM ne kramazaH yativRSabha bhaTTAraka ke lie usakA vyAkhyAna kiyA / yativRSabha ne ziSyoM ke anugraha ke lie use cUrNisUtra meM Abaddha kiyA / " yativRSabha kA samaya vibhinna anumAnoM ke AdhAra para vikrama kI chaThI zatAbdI mAnA jAtA hai / tiloyapaNNatti - trilokaprajJapti bhI inhIM kI kRti hai / arthAdhikAra - kaSAyaprAbhRta-cUrNi ke prArambha meM likhA hai ki jJAnapravAda pUrva kI dasavIM vastu ke tRtIya prAbhRta kA upakrama pA~ca prakAra kA hai : AnupUrvI, nAma, pramANa, vaktavyatA aura arthAdhikAra / AnupUrvI tIna prakAra kI hai / nAma chaH prakAra kA hai / pramANa sAta prakAra kA hai / vaktavyatA tIna prakAra kI hai | arthAdhikAra pandraha prakAra kA hai / 3 vo nAma - prastuta prAbhRta ke do nAma haiM : pejjadosapAhuDa - preyodveSaprAbhRta aura kasAyapAhuDa -- kaSAyaprAbhRta / inameM se preyodveSaprAbhRta nAma abhivyAharaNa 1. SaTkhaNDAgama, pustaka 12, pR0 231-232. 2. kasAyapAhuDa, bhA0 1, prastAvanA, pR0 38- 63; kasAyapAhuDa sutta, prastAvanA, pR0 57-59. 3. NANappavAdassa puvvassa dasamassa vatthussa tadiyassa pAhuDassa paMcaviho uvakkamo / taM jahA - ANupuvvI NANaM pamANaM vattavvadA atyAhiyAro cedi / ANupuvvI tivihA / NAmaM chavvihaM / pamANaM sattavihaM / atyAhiyAro paNNArasaviho / vattavvadA tivihA / - kasAyapAhuDa sutta, pR 2-4. Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaSAyaprAbhRta kI vyAkhyAe~ 101 niSpanna ( arthAnusArI ) hai jabaki kaSAyaprAbhRta nAma naya-niSpanna ( nayAnusArI) hai / preya kA nAma, sthApanA, dravya aura bhAvapUrvaka nikSepa karanA caahie| naigamanaya, saMgrahanaya aura vyavahAranaya saba nikSepoM ko svIkAra karate haiN| RjusUtranaya sthApanA ke sivAya saba nikSepoM ko svIkAra karatA hai| nAmanikSepa aura bhAvanikSepa zabdanaya ke viSaya haiM / dveSa kA nikSepa bhI cAra prakAra kA hai : nAmadveSa, sthApanAdveSa, dravyadveSa aura bhAvadveSa / kaSAya kA nikSepa ATha prakAra kA hai : nAmakaSAya, sthApanAkaSAya, dravyakaSAya, pratyayakaSAya, samutpattikaSAya, AdezakaSAya, rasakaSAya aura bhAvakaSAya / prAbhRta kA nikSepa nAma, sthApanA, dravya aura bhAva ke bheda se cAra prakAra kA hai / ' 'prAbhRta' kI nirukti kyA hai ? jo padoM se phuDa-sphuTa : arthAt saMpRkta, AbhRta yA bharapUra ho use pAhuDa-prAbhRta kahate haiM : pAhuDetti kA Nirutto ? jamhA padehi pudaM ( phuDaM ) tamhA paahuddN|2 dveSa aura preya-naraka, tiryaJca, manuSya aura deva cAroM gatiyoM ke jIva dveSa ke svAmI hote haiN| isI prakAra preya ke bhI svAmI jAnane caahiye| dveSa jaghanya evaM utkRSTa kAla kI apekSA se antarmuhUrta taka hotA hai / isI prakAra preya kA bhI kAla jAnanA cAhiye / yaha kathana ogha arthAt sAmAnya kI dRSTi se hai| Adeza arthAt vizeSa kI dRSTi se nArakiyoM meM preya aura dveSa jaghanya kAla kI apekSA se eka samaya tathA utkRSTa kAla kI apekSA se antarmuhUtaM taka hotA hai / isI prakAra zeSa anuyogadvAra jAnane cAhiye / prakRtivibhakti-kaSAyaprAbhata kI gAthA 'payaDIe mohaNijjA vihattI..." kA vyAkhyAna karate hue cUrNikAra ne batAyA hai ki prakRtivibhakti do prakAra kI hai : mUlaprakRtivibhakti aura uttaraprakRtivibhakti / mUlaprakRtivibhakti ke svAmitva, kAla, antara Adi ATha anuyogadvAra haiN| uttaraprakRtivibhakti ke do bheda haiM : ekaikauttaraprakRtivibhakti aura prakRtisthAnauttaraprakRtivibhakti / ekaikauttaraprakRtivibhakti ke svAmitva Adi gyAraha anuyogadvAra haiN| prakRtisthAnauttaraprakRtivibhakti ke svAmitva Adi teraha anuyogadvAra haiN| sthitivibhakti-prakRtivibhakti kI hI bhA~ti sthitivibhakti bhI do prakAra kI hai : mUlaprakRtisthitivibhakti aura uttaraprakRtisthitivibhakti / ina donoM prakAroM ke sarvavibhakti, nosarva vibhakti, utkRSTavibhakti, anutkRSTavibhakti Adi caubIsa-caubIsa anuyogadvAra haiN|" 1. vahI, pR0 16-28. 2. vahI, pR0 29. 3. vahI, pR0 40-41. 4. vahI, pR0 49-57. 5. vahI, pR0 80-91. Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya kA bRhad itihAsa anubhAgavibhakti aura pradezavibhakti - cUrNikAra ne prakRtivibhakti evaM sthitivibhakti kI hI taraha anubhAgavibhakti tathA pradezavibhakti kA bhI anuyogadvArapUrvaka vivecana kiyA hai / 102 kSaNAkSaNAdhikArakarmapradezoM kI kSINAkSINasthitikatA kA vicAra karate hue curNikAra ne batAyA hai ki karmapradeza apakarSaNa se kSINasthitika haiM, utkarSaNa se kSINasthitika haiM, saMkramaNa se kSINasthitika haiM aura udaya se kSINasthitika haiM / kauna-se karmapradeza apakarSaNa se kSINasthitika haiM ? jo karmapradeza udayAvalI ke bhItara sthita haiM ve apakarSaNa se kSINasthitika haiM / udayAvalI ke bAhara sthita karmapradeza apakarSaNa se akSINasthitika haiM / dUsare zabdoM meM udayAvalI ke bhItara sthita karmapradezoM kI sthiti kA apakarSaNa - hrAsa nahIM ho sakatA kintu jo karmapradeza udayAvalI ke bAhara sthita haiM unakI sthiti ko ghaTAyA jA sakatA hai / kauna-se karmapradeza utkarSaNa se kSINasthitika haiM ? jo karmapradeza udayAvalI meM praviSTa haiM ve utkarSaNa se kSINasthitika haiM, ityAdi / sthitika adhikAra -- kSINAkSINAdhikAra ke bAda cUrNikAra ne sthitika adhikAra kA tIna anuyogadvAroM meM vivecana kiyA hai / ina anuyogadvAroM ke nAma isa prakAra haiM : samutkIrtanA, svAmitva aura alpabahutva | 2 bandhaka- arthAdhikAra -- bandhaka nAmaka arthAdhikAra meM do anuyogadvAra haiM : bandha aura saMkrama saMkrama-arthAdhikAra -- saMkrama kA upakrama pA~ca prakAra kA hai : AnupUrvI, nAma, pramANa, vaktavyatA aura arthAdhikAra / cUrNikAra ne isa prakaraNa meM saMkrama kI vividha dRSTiyoM se vistArapUrvaka vivecanA kI hai / - vedaka - arthAdhikAra -- vedaka nAmaka arthAdhikAra meM do anuyogadvAra haiM : udaya aura udIraNA / isameM cAra sUtra - gAthAe~ haiM / inameM se pahalI gAthA prakRtiudIraNA aura prakRti - udaya se sambandhita hai / ' upayoga-arthAdhikAra -- upayoga nAmaka arthAdhikAra se sambandhita sAta gAthAoM kI vibhASA karate hue cUrNikAra ne batAyA hai ki krodha, mAna, mAyA evaM lobha kA jaghanya tathA utkRSTa donoM prakAra kA kAla antarmuhUrta hai / gatiyoM 1. vahI, pR0 213-234. 3. vahI, pR0 248-249. 5. vahI, pR0 465. 2. vahI, pR0 235-2.47. 4. vahI, pR0 250. 6. vahI, pR0 467. Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaSAyaprAmRta kI vyAkhyAe~ 103 meM niSkramaNa aura praveza kI apekSA se inakA kAla eka samaya bhI hotA hai|' sAmAnyatayA mAna kA jaghanya kAla sabase kama hai| krodha kA jaghanya kAla mAna ke jaghanya kAla se vizeSa adhika hai / mAyA kA jaghanya kAla krodha ke jaghanya kAla se vizeSa adhika hai| lobha kA jaghanya kAla mAyA ke jaghanya kAla se vizeSa adhika hai / mAna kA utkRSTa kAla lobha ke jaghanya kAla se saMkhyeya guNita hai| krodha kA utkRSTa kAla mAna ke utkRSTa kAla se vizeSa adhika hai, ityAdi / 2 caturtha gAthA kI vibhASA meM AcArya ne do prakAra ke upadezoM kA anusaraNa kiyA hai : pravAhamAna upadeza aura apravAhyamAna upadeza / ' catuHsthAna-arthAdhikAra-catuHsthAna nAmaka arthAdhikAra kI cUNi ke prArambha meM ekaikanikSepa aura sthAnanikSepapUrvaka 'catuHsthAna' pada kI vibhASA kI gaI hai| tadanantara gAthAoM kA vyAkhyAna kiyA gayA hai|" isI prakAra zeSa arthAdhikAroM kA bhI cUrNikAra ne kahIM saMkSepa meM to kahIM nistArapUrvaka vyAkhyAna kiyA hai / bIrasena-jinasenakRta jayadhavalA : jayadhavalA TIkA kaSAyaprAbhRta mUla tathA usakI cUNi donoM para hai| jayadhavalA ke anta meM upalabdha prazasti meM usake racayitA, racanAkAla Adi ke sambandha meM paryApta prakAza DAlA gayA hai / prazasti meM spaSTa ullekha hai ki grantha kA pUrvArdha guru vIrasena ne racA tathA uttarArdha ziSya jinasena ne| yahA~ pUrvArdha se tAtparya pahale ke hisse se hai aura uttarArgha se bAda ke hisse se / zrutAvatAra meM AcArya indra nandi ne spaSTa likhA hai ki kaSAyaprAbhUta kI cAra vibhaktiyoM para bIsa hajAra zlokapramANa TIkA likha kara vIrasena svAmI svargavAsI hue / tatpazcAt unake ziSya jayasena (jinasena ) ne cAlIsa hajAra zlokapramANa TIkA aura likha kara isa grantha ko samApta kiyaa| isa prakAra prastuta TIkA jayadhavalA sATha hajAra zlokapramANa bRhatkAya grantha hai| yaha bhI dhavalA ke hI samAna vividha viSayoM se paripUrNa eka mahattvapUrNa kRti hai| AcArya ne isakA nAma bhI grantha ke guNAnurUpa hI dhavalA ke sAtha jaya vizeSaNa lagAkara 1. vahI, pR0 560-561. 3. vahI, pR0 580-581. 5. vahI, pR0 608-610. 2. vahI, pR0 561-562. 4. vahI, pR0 606-608. Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 jaina sAhitya kA vRhad itihAsa jayadhavalA rkhaa| isa nAma kA ullekha svayaM TIkAkAra ne grantha ke anta meM kiyA hai| jayadhavalA kI racanA zaka saMvat 759 ke phAlguna mAsa ke zukla pakSa kI dazamI ke dina pUrNa huI, aisA isakI prazasti meM ullekha hai| yaha TIkA gurjarAryAnupAlita vATagrAmapura meM rAjA amoghavarSa ke rAjyakAla meM likhI gii|' maMgalAcaraNa va pratijJA-jayadhavalA TIkA ke prArambha meM vIrasenAcArya ne candraprabha jinezvara kI stuti kI hai| tadanantara caubIsa tIrthaMkaroM, vIra jinendra, zrutadevI, gaNadharadevoM, guNadhara bhaTTAraka, AryamaMkSu, nAgahastI evaM yativRSabha ko praNAma karate hue prastuta vivaraNa likhane kI pratijJA kI hai| guNadhara bhaTTAraka ne gAthAsUtroM ke prArambha meM tathA yativRSabha sthavira ne cUrNisUtroM ke Arambha meM maMgala kyoM nahIM kiyA, isakI jayadhavalAkAra ne yuktiyukta carcA kI hai| pavapramANa-kaSAyaprAbhRta evaM kaSAyaprAbhRtacUNi kI racanA kA ullekha karate hue jayadhavalAkAra ne likhA hai ki bhagavAna mahAvIra ke nirvANa ke 683 varSa pazcAt hone vAle saba AcArya aMgoM evaM pUrvo ke ekadeza ke jJAtA hue / aMgoM va pUrvo kA ekadeza hI AcAryaparamparA se guNadharAcArya ko prApta huaa| jJAnapravAda nAmaka pAMcaveM pUrva kI dasavIM vastu ke tIsare kaSAyaprAbhRtarUpI mahAsamudra ke pAra ko prApta guNadhara bhaTTAraka ne granthaviccheda ke bhaya se solaha hajAra padapramANa pejjadosapAhuDa ( kaSAyaprAbhRta ) kA kevala 180 gAthAoM dvArA upasaMhAra kiyA / punaH ve hI sUtragAthAe~ AcAryaparamparA se AtI huI AryamaMkSu tathA nAgahastI ko prApta huiiN| ina donoM AcAryoM ke pAdamUla meM una gAthAoM ke artha ko samyaktayA sunakara pravacanavatsala yativRSabha bhaTTAraka ne cUrNisUtra kI racanA kii| isI TIkA meM anyatra TIkAkAra ne batAyA hai ki kaSAyaprAbhUta kI guNadhara ke mukhakamala se nikalI huI upasaMhArarUpa gAthAe~ 233 haiM / yativRSabha ke mukhAraviMda se nikalA huA cUNisUtra chaH hajAra padapramANa hai| 1. dekhie-kasAyapAhuDa, bhA0 1, prastAvanA, pR0 69-77. 2. kasAyapAhuDa, bhA0 1, pR0 1-5. 3. vahI, pR0 5-9. 4. pada ke svarUpa ke lie dekhie-vahI, pR0 90-92. 5. vahI, pR087-88. 6. vahI, pR0 96. . Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaSAyaprAbhRta kI vyAkhyAe~ 105 kaSAyaprAbhRta kI gAthAsaMkhyA ke viSaya meM uparyukta do prakAra kI mAnyatAoM kA ullekha karate hue jayadhavalAkAra ne dvitIya prakAra kI mAnyatA kA samarthana kiyA hai / isa sambandha meM unhoMne likhA hai ki kucha vyAkhyAnAcArya kahate haiM ki 233 gAthAoM meM se 180 gAthAoM ko chor3akara sambandha, addhAparimANa aura saMkramaNa kA nirdeza karane vAlI zeSa 53 gAthAe~ AcArya nAgahastI ne racI haiN| ataeva 'gAhAsade asIde' aisA kaha kara nAgahastI ne 180 gAthAoM kA ullekha kiyA hai / unakA yaha kathana ThIka nahIM / sambandha, addhAparimANa aura saMkramaNa kA nirdeza karane vAlI gAthAoM ko chor3akara kevala 180 gAthAe~ guNadhara bhaTTArakakRta mAnane para unakI ajJatA kA prasaMga upasthita hotA hai / ataH yaha mAnanA cAhie ki kaSAyaprAbhRta kI saba gAthAe~ arthAt 233 gAthAe~ guNadhara bhaTTAraka kI banAI huI haiM / ' jayaghavalAkAra kA yaha hetu upayukta pratIta nahIM hotA / kevalajJAna va kevaladarzana -- jayadhavalA meM eka sthAna para kevalajJAna aura kevaladarzana ke yaugapadya kI siddhi ke prasaGga se siddhasenakRta sanmatitarka kI aneka gAthAe~ uddhRta kI gaI haiM tathA yaha batAyA gayA hai ki antaraMga udyota kevaladarzana hai tathA bahiraMga padArthoM ko viSaya karane vAlA prakAza kevalajJAna hai / ina donoM upayogoM kI yugapat pravRtti viruddha nahIM hai kyoMki upayogoM kI kramika pravRtti karma kA kArya hai / karma kA abhAva ho jAne para upayogoM ko kramikatA kA bhI abhAva ho jAtA hai / ataH nirAvaraNa kevalajJAna aura kevaladarzana yugapat pravRtta hote haiM, kramazaH nahIM / 3 bappadevAcAryalikhita uccAraNA-- jayadhavalAkAra vIrasena ne eka sthAna para bappadevAcAryalikhita uccAraNAvRtti kA ullekha kiyA hai evaM uccAraNAcAryalikhita uccAraNAvRtti se usakA matabheda batAyA hai / yaha ullekha isa prakAra hai : anudiza se lekara aparAjita taka ke devoM ke alpatara vibhaktisthAna kA antarakAla yahA~ uccAraNA meM caubIsa dina-rAta kahA hai jabaki bappadevAcAryalikhita uccAraNA meM varSapRthaktva batAyA hai / isalie ina donoM uccAraNAoM kA artha samajha kara antarakAla kA kathana karanA cAhiye / hamAre abhiprAya se varSapRthaktva kA antarakAla ThIka hai / yahA~ bappadevAcAryalikhita uccAraNA se tAtparya unakI kaSAyaprAbhRta 9. vahI, pR0 183. 2. vahI, pR0 351 - 360. 3. vahI, pR0 356-357. 4. aNuddisAdi avarAiyadaMtANaM appadarassa aMtaraM ettha uccAraNAe cauvIsa ahorattamettamidi bhaNidaM / bappadevAiriyalihida uccAraNAeM vAsapughatta Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa kI anupalabdha TIkA vyAkhyAprajJaptivRtti se hai, aisA pratIta hotA hai| jayadhavalA: kAra ne Age bhI uccAraNAcArya ke mata se anya vyAkhyAnAcAryoM ke matoM kA bheda batalAyA hai tathA cUrNisUtra, bappadevAcAryalikhita uccAraNA evaM svalikhita uccAraNA ke matabhedoM kA ullekha kiyA hai| vIrasena kI svalikhita uccAraNA jayaghavalA se atirikta koI saMkSipta vyAkhyA hai, aisA mAlUma hotA hai| jayadhavalA bhASA, zaile, sAmagrI Adi dRSTiyoM se dhavalA ke hI samakakSa hai / abhI taka yaha vizAlakAya TIkA pUrI prakAzita nahIM huI hai / midi parUvidaM / edAsi doNhamuccAraNANamattho jANiya vttvyo| amhANaM puNa vAsapudhattaMtaraM sohaNamidi ahippAo / -kasAyapAhuDa, bhA. 2, pR0 420-421. 1. kasAyapAhuDa, bhA0 3, pR0 213-214, 532. 2. vahI, pR0 398. Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha prakaraNa anya karmasAhitya bhAratIya tattvacintana kI tInoM mukhya zAkhAoM-vaidika, bauddha aura jaina paramparA ke sAhitya meM karmavAda kA vicAra kiyA gayA hai / vaidika evaM bauddha sAhitya meM karmasambandhI vicAra itanA alpa hai ki usameM karmaviSayaka koI khAsa grantha dRSTigocara nahIM hotaa| isake viparIta jaina sAhitya meM karmasambandhI aneka grantha upalabdha haiN| jaina paramparA meM karnavAda kA bahuta sUkSma, suvyavasthi evaM ati vistRta vivecana kiyA gayA hai| karmaviSayaka sAhitya kA jaina sAhitya meM niHsandeha eka mahattvapUrNa sthAna hai| yaha sAhitya 'karmazAstra' athavA 'karmagrantha' ke rUpa meM prasiddha hai / svatantra karmagranthoM ke atirikta AgamAdi anya jaina granthoM meM bhI yatratatra karmaviSayaka carcA dekhane ko milatI hai| bhagavAna mahAvIra ke samaya se lekara vartamAna samaya taka pharmazAstra kA jo saMkalana huA hai usake sthUlarUpa meM tIna vibhAga kiye jA sakate hai : pUrvAtmaka karmazAstra, pUrvoddhata karmazAstra aura prAkaraNika karmazAstra / ' jaina paramparAbhimata caudaha pUrvo meM se AThavA pUrva jise 'karmapravAda' kahate haiM, karmaviSayaka hI thaa| isake atirikta dvitIya pUrva ke eka vibhAga kA nAma 'karmaprAbhRta' evaM paJcama pUrva ke eka vibhAga kA nAma 'kaSAyaprAbhRta' thaa| ina donoM meM bhI karmaviSayaka varNana thaa| isa samaya zvetAmbara aura digambara donoM hI sampradAyoM meM ukta pUrvAtmaka karmazAstra apane asalI rUpa meM vidyamAna nahIM hai| pUrvoddhRta karmazAstra sAkSAt pUrvasAhitya se uddhRta kiyA gayA hai, aisA ullekha zvetAmbara va digambara donoM sampradAyoM ke graMthoM meM pAyA jAtA hai| yaha sAhitya donoM sampradAyoM meM Aja bhI upalabdha hai| sampradAyabheda ke kAraNa isake nAmoM meM vibhinnatA pAI jAtI hai| digambara sampradAya meM mahAkarmaprakRtiprAbhRta ( SaSTkhaNDAgama) aura kaSAyaprAbhata ye do grantha pUrvoddhRta mAne jAte haiN| zvetAmbara sampradAya kI mAnyatA ke anusAra karmaprakRti, zataka, paJcasaMgraha aura saptatikA ye cAra grantha pUrvoddhRta karmazAstra ke antargata haiN| prAkaraNika karmazAstra meM karmaviSayaka aneka choTe-bar3e 1. dekhiye-karmagrantha prathama bhAga (paM0 sukhalAlajIkRta hindI anuvAda ), prastAvanA, pR015-16. Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 108 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa granthoM kA samAveza hai / ina granthoM kA AdhAra pUrvoddhRta karmasAhitya hai / isa samaya vizeSatayA inhIM prakaraNa-granthoM kA adhyayana-adhyApana pracalita hai / ye grantha apekSAkRta sarala evaM laghukAya haiM / inake apekSita avalokana ke anantara pUrvoddhRta karmagranthoM kA adhyayana-adhyApana vizeSa phaladAyI hotA hai / prAkaraNika karmagranthoM kA lekhana kArya vikrama kI AThavIM navIM zatI se lekara solahavIM - satrahavIM zatI taka huA hai / Adhunika vidvAnoM ne bhI hindI, gujarAtI, aMgrejI Adi bhASAoM meM karmaviSayaka sAhitya kA nirmANa kiyA hai jo mukhyatayA karmagranthoM ke vivecana evaM vyAkhyAna ke rUpa meM hai / ke atirikta una para likhI gaI kucha TIkA-TippaNiyA~ bhI prAkRta meM haiM / saMskRta meM pIche se kucha karmagrantha bane haiN| adhikatara saMskRta meM karmazAstra para TIkA-TippaNiyA~ hI likhI gaI haiM / saMskRta meM likhita mUla karmagrantha prAkaraNika karmazAstra meM samAviSTa haiM / prAdezika bhASAoM meM likhita karmasAhitya kannar3a, gujarAtI aura hindI meM hai / inameM maulika grantha nAma mAtra ke haiM / mukhyatayA inameM mUla granthoM i tathA TIkAoM kA anuvAda athavA vivecana kiyA gayA hai / ye anuvAda athavA vivecana vizeSatayA prAkaraNika karmazAstra se sambandhita haiM / kannar3a evaM hindI meM : - mukhyatayA digambara sAhitya likhA gayA hai jabaki gujarAtI meM vizeSakara zvetAmbara sAhitya kI racanA huI hai / O bhASA kI dRSTi se karmasAhitya ko tIna bhAgoM meM vibhAjita kiyA jA sakatA hai : prAkRta meM likhita karmazAstra, saMskRta meM likhita karmazAstra aura prAdezika bhASAoM meM likhita karmazAstra / pUrvAtmaka evaM pUrvoddhRta karmagrantha prAkRta bhASA meM haiM / prAkaraNika karmasAhitya kA bhI bahuta bar3A aMza prAkRta meM hI hai / mUla granthoM jo isa samaya upalabdha haiM athavA jinake hone kA patA anya granthoM meM ulli - khita ullekhoM se lagatA hai una mahattvapUrNa karmagranthoM evaM TIkAoM kI sUcI ' nIce dI jAtI hai jisase karmaviSayaka sAhitya kI samRddhi kI kalpanA karane meM saralatA hogI / digambara aura khetAmbara donoM hI sampradAyoM ke isa vipula sAhitya 1. saTIkAzcatvAraH karmagranthAH ( muni puNyavijayajI dvArA sampAdita ), SaSTha pariziSTa, pR0 17-20 ( Avazyaka parivartana evaM parivardhana ke sAtha ). pro0 hIrAlAla rasikadAsa kApaDiyA kA 'karmasiddhAntasambandhI sAhitya' grantha bhI dRSTavya hai / Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anya karmasAhitya ko dekhakara sahaja hI isa bAta kA anumAna ho sakegA ki karmavAda kA jaina paramparA meM kitanA mahattvapUrNa sthAna hai evaM karmasambandhI sAhitya usakI kitanI vipula nidhi hai digambarIya karmasAhitya prantha kA nAma kartA ilokapramANa racanAkAla 1. mahAkarmaprakRtiprAbhUta* puSpadanta tathA 36000 anumAnataH vikrama kI athavA karmaprAbhRta bhUtabali 2-3 rI zatI (SaTkhaNDazAstra) , prAkRta TIkA kundakundAcArya 12000 ,, prAkRta-saMskRta___ kannar3amizrita TIkA zAmakuNDAcArya 6000 , kannar3a TIkA tumbulUrAcArya 54000 ... ,, saMskRta TIkA samantabhadra 48000 " prAkRta TIkA bappadevaguru 38000 , dhavalA TIkA vIrasena 72000 lagabhaga vi0saM0905 2. kaSAyaprAbhRta* gA0 236 anumAnataH vikrama kI 3 rI zatI / , cUNi* yativRSabha 6000 anumAnataH vikrama kI chaThI zatI uccAraNAcArya 12000 TIkA zAmakuNDAcArya vyAkhyA tumbulUrAcArya 30000 1, prA0 TIkA bappadevaguru 30000 ,, jayadhavalA TIkA* vIrasena tathA 60000 vikrama kI 9-10 vIM jinasena zatI 3. gommaTasAra* nemicandra gA0 1705 vikrama kI 11 vIM siddhAntacakravartI , kannar3a TIkA cAmuNDarAya * prakAzita grantha guNadhara " vRtti zatI Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya kA bRhad itihAsa , saM0 TIkA* , saM0 TIkA* ,, hindI TIkA* kezavavarNI abhayacandra ToDaramalla vikrama kI 19 vIM zatI vikrama kI 11 vIM zatI 4. labdhisAra* nemicandra gA0 650 (kSapaNAsAragarbhita) siddhAntacakravartI ,, saMskRta TIkA* kezavavarNI ,, hindI TIkA* ToDaramalla vikrama kI 19 vIM zatI vikrama kI 11 vIM 5. kSapaNAsAra mAdhavacandra zatI 6. paJcasaMgraha* ( saMskRta) amitagati zlo0 1456 vi0 saM0 1073 7. paJcasaMgraha* (prAkRta) "" gA0 1324 8. paJcasaMgraha (saMskRta) zrIpAlasuta uDDha zlo0 1243 vikrama kI 17 vIM zatI anya kA nAma 1. karmaprakRti ,, cUNi* zvetAmbarIya karmasAhitya kartA lokapramANa racanAkAla zivazarmasUri gA0 475 sambhavataH vikrama kI 5 vIM zatI 7000 vikrama ko 12 vIM zatI se pUrva municandrasUri 1920 vikrama kI 12 vIM zatI malayagiri vikrama kI 12.. 13 vIM zatI yazovijaya 13000 vikrama kI 18 vIM ,, cUNiTippaNa ,, vRtti* 8000 " vRtti zatI .... candraSimahattara 2. paJcasaMgraha* , svopajJavRtti gA0 963 9000 Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anya karmasAhitya bRhadvRtti 37 " dIpaka 3. prAcIna SaT karmagraMtha * (1) karmavipAka 29 ,, vyAkhyA "" (2) karmastava " bhASya " bhASya* vRtti* r "" vRtti* ,, Tippana " (3) bandhasvAmitva vRtti* (4) SaDazIti dr Tippana " bhASya bhASya* vRtti * malayagiri vAmadeva gargeSa paramAnandasUri ubhayaprabhasUri 0000 govindArya gA0 547, 551 athavA 567 gA0 168 udayaprabhasUri acan .... 18850 2500 haribhadrasUri 922 1000 420 gA0 54 560 haribhadrasUri jinavallabhagaNi gA0 86 gA0 57 gA0 24 gA0 32 1090 292 gA0 23 gA0 38 850 111 vikrama kI 12 13 vIM zatI sambhavataH vikrama kI 12 vIM zatI sambhavataH vikrama kI 10 vIM zatI vikrama kI 1213 vIM zatI *0*6 ( saMbhavataH ) sambhavataH vikrama kI 13 vIM zatI 18-0 .... 0000 sambhavataH vi0 saM0 1288 se pUrva sambhavataH vikrama ko 13 vIM zatI vi0 saM0 1972 vikrama kI 12 vIM zatI vikrama kI 12 vIM zatI Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 , vRtti malayagiri jaina sAhitya kA bRhad itihAsa 2140 vikrama kI 12 13 vIM zatI 1630 vikrama kI 12 vIM zatI 750 ,, vRtti yazobhadrasUri rAmadeva meruvAcaka patra0 32 ,prAkR vRtti 1, vivaraNa ,, uddhAra ,, avacUri (5) zataka 1600 700 zivazarmasUri gA0 111 sambhavataH vikrama kI 5 vIM zatI ,, bhASya* ,, bhASya bRhadbhASya* ,, cUrNi* , vRtti gA0 24 gA0 24 cakrezvarasUri 1413 2322 maladhArI hemacandra sUri 3740 vi0 saM0 1179 ,, Tippana ubhayaprabhasUri 974 vikrama kI 12 vIM zatI sambhavataH vikrama kI 13 vIM zatI vikrama kI 15 vIM zatI ., avacUri guNaratnasUri patra0 25 (6) saptatikA zivazarmasUri athavA candrarSimahattara gA0 75 abhayadevasUri gA0 191 , bhASya vikrama kI 11 12 vIM zatI ,, cUrNi ,, prAkRta vRtti ,, vRtti* candraSimahattara malayagiri patra. 132 2300 3780 ,, bhASyavRtti ,, Tippana merutuMgasUri rAmadeva 4150 574 vikrama kI 12-13 vIM zatI vi0 saM0 1449 vikrama kI 12 vIM zatI Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 113 anya karmasAhitya / avacUri guNaratnasUri vikrama kI 15 vIM zatI vikrama kI 12 vIM zatI 4. sArddhazataka* jinavallabhagaNi gA0 155 , bhASya vi0 saM0 1170 vi0 saM0 1171 ,, cUrNi " vRtti ,, prA0 vRtti ,, vRttiTippana 5. navIna paMca karmagraMtha* gA0 110 municandrasUri 2200 dhanezvarasUri 3700 cakrezvarasUri tADa0 50 151 1400 devendrasUri gA0 304 vikrama kI 13 14 vIM zatI " . 10131 .. svo0 TIkA- ( bandhasvAmitva ko chor3a kara) ,, avacUri ,, avacUri munizekharasUri guNaratnasUri 2958 5407 vikrama kI 15 vIM zatI 426 bandhasvAmitva-avacUri* . karmastava-vivaraNa kamalasaMyama upAdhyAya SaTkarmagrantha-bAlAvabodha* jayasoma 150 17000 vi0 saM0 1559. vikrama kI 17 vIM zatI " maticandra , jIvavijaya 6. manaHsthirIkaraNa-prakaraNa mahendrasUri svo0 vRtti 7. saMskRta karmagraMtha ( cAra) jayatilakasUri 12000 10000 gA0 167 2300 vi0 saM0 1803 vi0 saM0 1284 vikrama kI 15 vIM zatI kA Arambha 8. karmaprakRtidvAtriMzikA gA0 32 Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . .. . . "114 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa 9. bhAvaprakaraNa* vijayavimalagaNi gA. 30 vi. saM. 1623 , svo. vRtti 325 10. bandhahetUdayatribhaGgI- harSakulagaNi gA. 65 vikrama kI 16 vIM zatI " vRtti * vAnararSigaNi 1150 vi. saM. 1602 11. bandhodayasattAprakaraNa* vijayavimalagaNi gA. 24 vikrama kI 17 vIM zatI kA prArambha , svo. avacUri* 300 12. kamasaMvedyabhaGgaprakaraNa* devacandra 400 "13. bhUyaskArAdivicAra- lakSmI vijaya gA. 60 vikrama kI prakaraNa 17 vIM zatI 14. saMkramakaraNa* . premavijayagaNi ..... vi. saM. 1985 prastuta sUcI meM nirdiSTa kamaMsAhitya kA granthamAna lagabhaga sAta lAkha zloka hai / isameM se kevala digambarIya karmasAhitya kA pramANa lagabhaga pA~ca lAkha zloka hai| mahAkarmaprakRtiprAbhRta aura kaSAyaprAbhRta joki digambara sampradAya ke Agamagrantha haiM aura jinase sambandhita TIkAe~ bhI Agamika sAhitya ke antargata hI ginI jAtI haiM, digambarIya sAhitya kA sarvAdhika mahattvapUrNa aMza hai| isa sAhitya para tatsambandhI pichale prakaraNoM meM paryApta prakAza DAlA jA cukA hai ataH prastuta prakaraNa meM zeSa digambarIya karmasAhitya kA hI paricaya prastuta kiyA jaaegaa| grantha-bAhulya ko dRSTi meM rakhate hue pahale zvetAmbarAcAryakRta karmasAhitya ke katipaya mahattvapUrNa granthoM kA paricaya denA anucita na hogaa| zvetAmbarIya karmasAhitya kA prAcInatama svatantra grantha zivazarmasUrikRta karmaprakRti hai| yahA~ sarvaprathama isI kA paricaya diyA jAtA hai| zivazarmasUrikRta karmaprakRti : karmaprakRti' ke praNetA zivazarmasUri2 kA samaya anumAnataH vikrama kI pA~cavIM zatAbdI mAnA jAtA hai| kadAcit ye AgamoddhAraka devaddhigaNikSamA 1. ( a ) malayagiri evaM yazovijayavihita vRttiyoM sahita-jainadharma prasAraka sabhA, bhAvanagara, san 1917. (A) malayagirikRta vRttisahita-devacaMda lAlabhAI jaina pustakoddhAra, bambaI, san 1912. Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anya karmasAhitya 115 zramaNa ke pUrvavartI athavA samakAlIna rahe hoN| sambhavataH ye dazapUrvadhara bhI hoN| ina saba sambhAvanAoM para nizcita prakAza DAlane vAlI prAmANika sAmagrI kA hamAre pAsa abhAva hai| itanA nizcita hai ki zivazarmasUri eka pratibhAsampanna evaM bahuzruta vidvAn the| unakA karmaviSayaka jJAna bahuta gaharA thaa| karmaprakRti ke atirikta zataka (prAcIna paMcama karmagrantha ) bhI zivazarmasUri kI hI kRti mAnI jAtI hai| eka mAnyatA aisI bhI hai ki saptatikA ( prAcIna SaSTha karmagrantha ) bhI inhIM ko kRti hai| dUsarI mAnyatA ke anusAra saptatikA candraSimahattara kI kRti kahI jAtI hai| karmaprakRti meM 475 gAthAeM haiN| ye agrAyaNIya nAmaka dvitIya pUrva ke AdhAra para saMkalita kI gaI haiM / isa grantha meM AcArya ne karmasambandhI bandhanakaraNa, saMkramakaraNa, udvartanAkaraNa, apavartanAkaraNa, udIraNAkaraNa, upazamanAkaraNa, nidhatikaraNa aura nikAcanAkaraNa ina ATha karaNoM evaM udaya aura sattA ina do avasthAoM kA varNana kiyA hai| karaNa kA artha hai AtmA kA pariNAmavizeSa athavA vIryavizeSa / grantha ke prArambha meM AcArya ne maMgalAcaraNa ke rUpa meM bhagavAn mahAvIra ko namaskAra kiyA hai evaM karmASTaka ke ATha karaNa, udaya aura sattA ina dasa viSayoM kA varNana karane kA saMkalpa kiyA hai : siddhaM siddhatthasuyaM vaMdiya niddhoyasavvakammamalaM / kammaThThagassa karaNaTThamudayasaMtANi vocchAmi // 1 // dvitIya gAthA meM ATha karaNa ke nAma batAye gaye haiM jo isa prakAra haiM : (i) caNi tathA malayagiri evaM yazovijayavihita vRttiyoM sahita muktAbAI jJAnamandira, khUbacaMca pAnAcaMda, DabhoI ( gujarAta ), san 1937. (I) paM0 caMdulAla nAnacaMdrakRta guja. anu. sahita-mANekalAla cunIlAla, rAjanagara ( ahamadAbAda mANDavI polAntargata nAgajIbhUdhara kI pola), san 1938. 2. yazovijaya kI vRtti meM ullikhita, pR0 2. Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa 1. bandhana, 2. saMkramaNa, 3. udvartanA, 4. apavartanA, 5. udIraNA, 6. upazamanA, 7. nidhatti aura 8. nikAcanA / gAthA isa prakAra hai : baMdhaNa saMkamaNuvvaTTaNA ya avavaTaNA udiirnnyaa| uvasAmaNA nihattI nikAyaNA ca tti karaNAiM // 2 // 1. bandhanakaraNa- karaNa kA artha vIryavizeSa hotA hai isa bAta ko dRSTi meM rakhate hue granthakAra ne Age kI gAthA meM vIrya kA svarUpa batAyA hai| vIryAntarAya karma ke dezakSaya (kSayopazama ) athavA sarvakSaya se vIryalabdhi utpanna hotI hai| usase utpanna hone vAlA salezya ( lezyAyukta ) prANI kA vIrya (zakti) aghisaMdhija arthAt buddhipUrvaka pravRttivAlA athavA anabhisaMdhija arthAt abuddhipUrvaka pravRttivAlA hotA hai| vIrya kI hInAdhikatA kA vicAra karate hue AcArya ne yoga arthAt pravRtti kA nimnalikhita dasa dvAroM se varNana kiyA hai : 1. avibhAga, 2. vargaNA, 3. spardhaka, 4. antara, 5. sthAna, 6. anantaropanidhA, 7. paramparopanighA, 8. vRddhi, 9. samaya aura 10. jIvA lpabahutva / / __ yoga kA prayojana batAte hue granthakAra kahate haiM ki yoga se prANI zarIrAdi ke yogya pudgaloM ko grahaNa kara audArikAdi pA~ca prakAra ke zarIra ke rUpa meM pariNata karatA hai| isI prakAra yoga se bhASA, zvAsocchvAsa tathA manorUpa pudgaloM kA bhI grahaNa karatA hai evaM unheM tadrUpa se pariNata karatA huA unakA visarjana karatA hai| paramANuvargaNA, saMkhyAtapradezI vargaNA, asaMkhyAtapradezI vargaNA aura anantapradezI vargaNA ye saba vargaNA ( pudgala-paramANuoM kI zreNiyA~ athavA dalavizeSa ) agrahaNIya haiN| inake bAda kI abhavyoM ke anantaguNa athavA siddhoM ke anantabhAga jitane pradeza vAlI pudgala-vargaNAe~ tritanu arthAt tIna zarIrarUpa se grahaNa karane yogya haiN| taduparAnta agrahaNAntarita tejasa, bhASA, mana aura karmarUpa se grahaNa karane yogya vargaNAeM haiN| taduparAnta dhruvAcitta aura adhruvAcitta vargaNAeM haiN| inake bAda bIca-bIca meM cAra zUnya vargaNAeM haiM aura pratyeka zUnyavargaNA ke Upara pratyekazarIra-vargaNA, bAdaranigoda-vargaNA, sUkSmanigodavargaNA tathA acittamahAskandha-vargaNA hai| ye vargaNAe~ guNaniSpanna svanAmayukta haiM arthAt nAma ke anusAra arthavAlI haiM evaM aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga ke 1. gA. 5-16. 2. gA. 17. Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anya karmasAhitya 117 barAbara avagAhanA vAlI haiM / " eka jIvapradezAvagAhI arthAt jIva ke eka pradeza meM rahe hue eka grahaNayogya dravya arthAt pudgala - paramANu ko bhI jIva apane saba pradezoM se grahaNa karatA hai / isI prakAra sarva jIvapradezoM meM avagAhita grahaNayogya sarvaM pudgala -skandhoM ko bhI jIva apane samasta pradezoM se grahaNa karatA hai / yahA~ taka yoga kA adhikAra hai / pudgaladravyoM kA paraspara sambandha sneha arthAt snigdhasparza aura rUkSasparza se hotA hai / prastuta grantha meM tIna prakAra kI sneha-prarUpaNA kI gaI hai : 1. snehapratyayaspardhaka prarUpaNA, 2. nAmapratyayasnehaspardhaka prarUpaNA aura 3. yogapratyayasnehaspardhaka prarUpaNA / snehapratyayaspardhaka eka hai / usameM snehAvibhAga vargaNAe~ ananta haiM / isameM alpa snehavAle pudgala adhika aura adhika adhika snehavAle pudgala alpa- alpa hote haiM / snehapratyayaspardhaka kI hI bhA~ti nAmapratyaya evaM yogapratyayasnehaspardhaka meM bhI avibhAga vargaNAe~ ananta haiM / 3 karma kI mUlaprakRtiyoM aura uttaraprakRtiyoM kA bheda anubhAgavizeSa arthAt rasavizeSa se hotA hai / anubhAgavizeSa kA kAraNa svabhAvabheda hai / avizeSita rasaprakRtivAlA bandha prakRtibandha kahalAtA hai / mUlaprakRti ke karmapradeza uttaraprakRtiyoM meM kisa prakAra vibhakta hote haiM, isakA saMkSepa meM varNana karane ke bAda AcArya ne prakRtibandha aura pradezabandha kI carcA samApta kI hai / tadanantara anubhAgabandha ( rasabandha ) aura sthitibandha kA varNana kiyA gayA hai / jIva jina karmaskandhoM ko grahaNa karatA hai unameM eka sarIkhA rasa utpanna nahIM karatA apitu bhinna-bhinna prakAra kA rasa utpanna karatA hai / isI kA nAma anubhAgabandha hai / rasavibhAga kI viSamatA kA kAraNa rAga-dveSa kI nyUnAdhikatA hai / sabase alpa rasavibhAga vAle karmapradeza prathama vargaNA - jaghanya rasavargaNA ke antargata samAviSTa hote haiM / ye vargaNAe~ eka-eka rasavibhAga se kramazaH bar3hatI 1. paramANu saMkha'saMkhANaMta paesA bhavvataguNA / siddhANaNaMtabhAgo AhAragavaggaNA titaNU // 18 // aggahaNaMtariyAo teyagabhAsAmaNe ya kamme ya / dhuvaadhuvaaccittA sunnAcauaMtaresupi // 19 // patteyagataNusubAyarasuhumanigoe tahA mahAkhaMdhe / guNaniphanna sAmA asaMkhabhAgaMgulavagAho // 20 // 2. gA. 21. 3. gA. 22-3. 4. gA. 24. 8 5. gA. 25-8. Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa huI siddhoM ke anantaveM bhAga ke barAbara hotI haiM kintu pradezasaMkhyA meM kramazaH hIna hotI haiN|' Age AcArya ne spardhaka, antara, sthAna, kaMDaka, vRddhiSaTka, hAniSaTaka, anubhAgasthAna meM avasthita kAlAdika anubhAgasthAnoM kA alpabahutva, sparzanAkAla kA alpabahutva, anubhAga kI tIvratA-mandatA Adi kA vivecana kiyA hai| sthitibandha kA vyAkhyAna karate hue granthakAra ne sthitibandha ke cAra anuyogoM kA svarUpa samajhAyA hai : 1. sthitisthAna, 2. niSeka, 3. abAdhAkaMDaka aura 4. alpabahutva / sthitisthAna kI prarUpaNA meM utkRSTa sthitibandha, utkRSTa AyuSyabandha, utkRSTa abAdhA, jaghanya sthitibandha, jaghanya AyuSyabandha aura jaghanya abAdhA kA vicAra kiyA gayA hai| niSeka kA anantaropaniSA tathA paramparopanidhA kI dRSTi se nirUpaNa kiyA gayA hai| abAdhA se Upara kI sthiti niSeka kahalAtI hai| abAdhAkaMDaka kI prarUpaNA meM batAyA gayA hai ki cAra prakAra kI Ayu ko chor3akara zeSa sarva karma-prakRtiyoM ko abAdhA kA eka-eka samaya nyUna hone ke sAtha sthitibandha meM palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga ke barAbara eka-eka kaMDaka kama hotA jAtA hai / aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga meM jitane bAkAzapradeza hote haiM utane anubhAgasthAnoM kA samudAya kaMDaka kahalAtA hai| alpabahutva kA nirUpaNa karate hue AcArya ne bandha, abAdhA, kaMDaka Adi dasa sthAnoM ke alpabahutva kA vicAra kiyA hai| yahA~ taka bandhanakaraNa kA adhikAra hai| 2. saMkramakaraNa-saMkrama cAra prakAra kA hai : 1. prakRtisaMkrama, 2. sthitisaMkrama, 3. anubhAgasaMkrama aura 4. pradezasaMkrama / jIva jaba-jaba jisa-jisa karmaprakRti ke baMdhane ke yogya yoga athavA pariNAma meM pravartita hotA hai taba-taba karmavargaNAe~ ( karmapudgala ) bhI usa karmaprakRti ke rUpa meM pariNata hotI haiN| dUsare zabdoM meM jisa karmaprakRti ke bandha meM jIvavIrya jisa samaya pravartita hotA hai usa samaya vaha prakRti baMdhatI hai| itanA hI nahIM, usa baMdhane vAlI prakRti ke atirikta pUrvabaddha prakRti ke pradezAdi bhI usa badhyamAna prakRti ke rUpa meM pariNata ho jAte haiM / isa prakAra badhyamAna prakRti meM baddha prakRti kA tadrUpa ho jAnA saMkrama athavA saMkramaNa kahalAtA hai| udAharaNArtha sAtA vedanIya karmaprakRti kA baMdha karane vAlA jIva asAtA vedanIya ko sAtA ke rUpa meM pariNata kara detA hai athavA asAtA vedanIya kA baMdha karane vAlA jIva sAtA ko asAtArUpa banA 1. gA. 30. 2. gA. 31-67. 3. gA. 68-102. Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anya karmasAhitya 119 detA hai / saMkrama ke viSaya meM kucha apavAda bhI haiN| udAharaNa ke lie tIna prakAra ke darzanamohanIya kA saMkrama baMdha ke binA bhI hotA hai| darzanamohanIya meM cAritramohanIya kA saMkrama nahIM hotA aura cAritramohanIya meM darzanamohanIya kA saMkrama nahIM hotaa| Ayu kI cAra prakRtiyoM kA eka-dUsare meM saMkramaNa nahIM hotaa| pATha mUlaprakRtiyoM meM bhI paraspara saMkrama nahIM hotaa| saMkramAvalikA, baMdhAvalikA, udayAvalikA, udvartanAvalikA Adi meM prApta karmadalika saMkramaNa ke yogya nahIM hote| jisa darzanamohanIya kA udaya ho usa darzanamohanIya kA kisI meM saMkramaNa nahIM hotA / sAsvAdanI aura mizradRSTi jova kisI bhI darzanamohanIya kA kisI meM bhI saMkramaNa nahIM kara sktaa| sthitisaMkrama kA bheda, vizeSa lakSaNa, utkRSTa sthitisaMkrama-pramANa, jaghanya sthitisaMkrama-pramANa, sAdyAdi-prarUpaNA aura svAmitva-prarUpaNA ina chaH adhikAroM ke sAtha vicAra kiyA gayA hai / anubhAgasaMkrama ( rasasaMkrama ) kA bheda, spardhaka, vizeSa lakSaNa, utkRSTa anubhAgasaMkrama, jaghanya anubhAgasaMkrama, sAdi-anAdi aura svAmitva ina sAta dRSTiyoM meM vyAkhyAna kiyA gayA hai| pradezasaMkrama ke pA~ca dvAra haiM : sAmAnya lakSaNa, bheda, sAdhAdi prarUpaNA, utkRSTa pradezasaMkrama aura jaghanya pradezasaMkrama / prastuta prakaraNa meM inhIM pAMca dvAroM kA vistArapUrvaka varNana kiyA gayA hai| yahAM taka saMkramakaraNa kA adhikAra hai| isa prakaraNa kI kucha gAthAe~ ( kramAMka 10 se 22) kaSAyaprAbhUta kI gAthAoM ( kramAMka 27 se 39 ) se milatI-julatI haiN| 3-4. udvartanAkaraNa aura apavartanAkaraNa-udvartanA aura apavartanA arthAt baddhi aura hAni sthiti aura rasa kI hotI hai, prakRti aura pradeza kI nhiiN| vivakSita sthiti athavA rasa vAle karmapradezoM kI sthiti athavA rasa meM vRddhi hAni karanA udvartanA-apavartanA kahalAtA hai| prastuta prakaraNa meM karmasthiti evaM karmarasa kI udvartanA va apavartanA kA vicAra kiyA gayA hai / udvartanA do prakAra kI hotI hai : niryAghAtI aura vyaaghaatii| apavartanA bhI niyAghAta aura vyAghAta ke bheda se do prakAra kI hai|" 3. gA. 44-59. 1. gA. 1-3. 4. gA. 60-111. 2. gA. 28-43. 5. gA.1-10. Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa 5. udIraNAkaraNa-udIraNA kA artha hai yogavizeSa se karmapradezoM ko udaya meM laanaa| isakA AcArya ne lakSaNa, bheda, sAdyAdi, svAmitva, prakRtisthAna aura prakRtisthAna-svAmI ina cha: dvAroM se vivecana kiyA hai| udIraNA ke vividha dRSTiyoM se do, cAra, ATha evaM eka sau aThAvana bheda kiye gaye haiN| inameM prakRti, sthiti, anubhAga aura pradeza ina cAra bhedoM ko pradhAnatA dI gaI hai| 6. upazamanAkaraNa-isa prakaraNa meM granthakAra ne karmoM kI upazamanA arthAt upazAnti kA vicAra kiyA hai| upazama kI sthiti meM karma thor3e samaya ke lie dabe rahate haiM, naSTa nahIM hote| upazamanAkaraNa ke nimnokta ATha dvAra haiM : 1. samyaktva kI utpatti, 2. dezavirati kI prApti, 3. sarvavira ti kI prApti, 4. anantAnubandhI kaSAya kI viyojanA-vinAza, 5. darzanamohanIya kI kSapaNA, 6. darzanamohanIya kI upazamanA, 7. cAritramohanIya kI upazamanA, 8. deshopshmnaa|2 prastuta prakaraNa AdhyAtmika vikAsa kI vividha bhUmikAoM-guNasthAnoM kI dRSTi se vizeSa mahattvapUrNa hai / upazamanAkaraNa kI cAra gAthAe~ ( kramAMka 23 se 26 ) kaSAyaprAbhUta kI cAra gAthAoM ( kramAMka 100, 103, 104, 105 ) se milatI-julatI haiN| 7-8. niSattikaraNa aura nikAcanAkaraNa-bheda aura svAmI kI dRSTi se nidhattikaraNa aura nikAcanAkaraNa dezopazamanA ( AMzika upazamanA ) ke tulya haiN| inameM bheda yaha hai ki nidhatti meM saMkramakaraNa nahIM hotA jabaki nikAcanA meM saMkrama ke sAtha hI sAtha udvartanA evaM apavartanA kI bhI pravRtti nahIM hotI: desovasamaNatullA hoi nihattI nikAiyA navaraM / saMkamaNaM pi nihattIi natthi sesANaviyarassaM // 1 // 9. udayAvasthA-udaya aura udIraNA sAmAnyatayA samAna haiM kintu jJAnAvaraNAdi 41 prakRtiyoM kI dRSTi se ina donoM meM kucha vizeSatA hai| ye prakRtiyA~ isa prakAra haiM : 5 jJAnAvaraNa, 4 darzanAvaraNa, 5 antarAya, 1 saMjvalanalobha, 3 veda, 2 samyak dRSTi aura mithyA dRSTi, 4 Ayu, 2 vedanAeM, 5 nidrAeM, 10 nAmakarma kI prakRtiyA~-manuSyagati, paMcendriyajAti, trasa, bAdara, paryApta, subhaga, Adeya, yazaHkoti, uccagotra aura tiirthNkr| isI prakAra sthiti, anubhAga aura pradeza kI dRSTi se bhI donoM meM kucha antara hai| 1. gA0 1-89. 2. gA0 1-71. 3. gA0 1-32. Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anya karmasAhitya 121 10. sattAvasthA-sattA kA bheda, sAdhAdi aura svAmI ina tIna dRSTiyoM se vicAra kiyA gayA hai| sattA kA artha hai karmoM kA nidhi ke rUpa meM par3e rhnaa| sattA vivakSAbheda se do, ATha evaM eka sau aThAvana prakAra kI hotI hai| AcArya ne vividha guNasthAnoM kI dRSTi se sattA meM sthita karmaprakRtiyoM kA vizada vivecana kiyA hai / nAraka aura devoM kI dRSTi se bhI sattA kA nirUpaNa kiyA gayA hai| upasaMhAra ke rUpa meM graMthakAra ne prastuta grantha ke jJAna kA viziSTa phala batAyA hai / yaha phala aSTakarma kI nirjarA se prApta hone vAle alaukika sukha ke atirikta aura kucha nahIM hai / 2 prastuta paricaya se spaSTa hai ki karmaprakRti jaina karmavAdasammata karma kI vividha avasthAoM kA vivecana karane vAlA eka mahattvapUrNa graMtha hai| isakI nirUpaNa-zailI kucha kaThina hai / malayagiri Adi kI TIkAe~ isake artha ke spaSTIkaraNa ke lie vizeSa upayogI haiM / karmaprakRti kI vyAkhyAe~ : karmaprakRti kI tIna vyAkhyAe~ prakAzita ho cukI haiN| inameM se eka-prAkRta cUrNi hai evaM do saMskRta TIkAe~ / cUrNikAra kA nAma ajJAta hai / sambhavataH prastuta cUNi suprasiddha cUNikAra jinadAsagaNi mahattara ko hI kRti ho| isa viSaya meM nizcita rUpa se kucha nahIM kahA jA sakatA / saMskRta TIkAoM meM eka suprasiddha TIkAkAra malayagirikRta vRtti hai evaM dUsarI nyAyAcArya yazovijayagaNi-viracita TIkA / yazovijayagaNi kA samaya vikrama kI aThArahavIM zatAbdI hai / inake gurutattvavinizcaya, upadezarahasya, zAstravArtAsamuccaya Adi aneka maulika grantha Aja bhI upalabdha haiM / ina tInoM vyAkhyAoM meM se cUNi kA granthamAna sAta hajAra zlokapramANa, malayagirikRta vRtti kA granthamAna ATha hajAra zlokapramANa evaM yazovijayavihita TIkA kA granthamAna teraha hajAra zlokapramANa hai| cUNicUNi ke prArambha meM nimna maMgala-gAthA hai : 1. gA0 1-49. 2. gA0 55. 3. jinadAsagaNi mahattara kA paricaya Agamika cUNiyoM se sambandhita prakaraNa meM diyA jA cukA hai| dekhie-isI itihAsa kA bhA0 3, pR0 290 293. 4. malayagiri kA paricaya Agamika TIkAoM se sambandhita prakaraNa meM diyA jA cukA hai / dekhie-bhA0 3, pR0 415-418. Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa jayai jagahitadamavitahamamiyagabhIratthamaNupamaM nniunnN| jiNavayaNamajiyamamiyaM bhavvajaNasuhAvahaM jayai / / 1 / / anta meM 'jassa varasAsaNA"......' gAthA kA vyAkhyAna kiyA gayA hai / malayagirivihita vRtti-isa vRtti ke prArambha meM AcArya ne ariSTanemi ko praNAma kiyA hai evaM cUNikAra ke prati apanI kRtajJatA prakaTa kI hai : praNamya karmadrumacakranemi, namatsurAdhIzamariSTanemim / karmaprakRtyAH kiyatAM padAnAM, sukhAvabodhAya karomi TIkAm // 1 // ayaM guNazcUrNikRtaH samagro, yadasmadAdirvadatIha kiJcit / upAdhisamparkavazAdvizeSo, loke'pi dRSTaH sphaTikopalasya // 2 // anta meM vRttikAra ne karmaprakRti ke mUla AdhAra kA nirdeza karate hue jaina siddhAnta evaM cUrNikAra ko namaskAra kiyA hai evaM prastuta vRtti se prApta phala ko lokakalyANa ke lie samarpita kiyA hai : karmaprapaJca jagato'nubandhaklezAvahaM vIkSya kRpAparItaH / kSayAya tasyopadideza ratnatrayaM sa jiiyaajjinvrdhmaanH||1|| nirastakumatadhvAntaM satpadArthaprakAzakam / nityodayaM namaskurmo jainasiddhAntabhAskaram // 2 // pUrvAntargatakarmaprakRtiprAbhRtasamuddhRtA yena / karmaprakRtiriyamataH zrutakevaligamyabhAvArthA / / 3 // tataH kka caiSA viSamArthayuktA, kka cAlpazAstrArthakRtazramo'ham / tathApi samyaggurusampradAyAt, kiJcitsphuTArthA vivRtA mayaiSA / / 4 / / karmaprakRtinidhAnaM bahvathaM yena mAdRzAM yogyam / cakre paropakRtaye zrIcUrNikRte namastasmai // 5 // enAmatigabhIrAM karmaprakRti vivRNvatA kuzalam / yadavApi malayagiriNA siddhi tenAsnutAM lokaH // 6 // ahaMnto maGgalaM me syuH siddhAzca mama maGgalam / maGgalaM sAdhavaH samyag jaino dharmazca maGgalam // 7 // yazovijayakRta TIkA-isa TIkA ke prArambha meM AcArya ne pArzvanAtha ko praNAma kiyA hai evaM cUrNikAra tathA malayagiri kA upakAra mAnate hue prastuta TIkA ke nirmANa kA saMkalpa kiyA hai : , Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 123 anya karma sAhitya aindro samRddhiryadupAstilabhyA, taM pArzvanAthaM praNipatya bhaktyA / vyAkhyAtumIhe suguruprasAdamAsAdya karmaprakRtigabhIrAm // 1 // malayagirigirAM yA vyaktiratrAsti tasyAH, kimadhikamiti bhaktimeM'dhigantu na datte / vada vadana pavitrIbhAvamudbhAvya bhAvyaH, zrama iha saphalaste nityamityeva vakti / / 2 // iha cUNikRdadhvadarzako'bhUnmalayagiriya'tanodakaNTakaM tam / iti tatra padapracAramAtrAt, pathikasyeva mamAstvabhISTasiddhiH / / 3 // isake bAda TIkAkAra ne karmaprakRtikAra ke rUpa meM zivazarmasUri kA nAmollekha kiyA hai| uparyukta caNikAra tathA vRttikAra malayagiri ne karmaprakRtikAra ke nAma kA koI ullekha nahIM kiyA hai / TIkAkAra yazovijayagaNi ne zivazarmasUri kA nAmollekha isa prakAra kiyA hai : iha hi bhagavAn zivazarmasUriH karmaprakRtyAkhyaM prakaraNamAripsugranthAdau vighnavighAtAya ziSTAcAraparipAlanAya ca maGgalamAcaran prekSAvatpravRttaye'bhidheyaprayojanAdi pratipAdayati / anta meM TIkAkAra ne grantharacanA ke samaya evaM apanI guruparamparA ke AcAryoM kA ullekha karate hue prastuta TIkA samApta kI hai : jJAtvA karmaprapaJcaM nikhilatanubhRtAM duHkhasandohabIjaM, tadvidhvaMsAya ratnatrayamayasamayaM yo hitArthI dideza / antaH saMkrAntavizvavyatikaravilasatkaivalaikAtmadarzaH, sa zrImAn vizvarUpaH pratihatakumataH pAtu vo varddhamAnaH // 1 // sUrizrIvijayAdidevasuguroH paTTAmbarAharmaNau, sUrizrIvijayAdisiMhasugurau zakrAsane bhejuSi / sUrizrIvijayaprabhe zritavati prAjyaM ca rAjyaM kRto, ___ grantho'yaM vitanotu kovidakule modaM vinodaM tathA // 2 // sUrizrIguruhIraziSyapariSatkoTIrahIraprabhAH, ___ kalyANAdvijayAbhidhAH samabhavastejasvino vAcakAH / teSAmantiSadazca lAbhavijayaprAjJottamAH zAbdika zreNikItitakArtikIvidhurucipraspaddhikItiprathAH // 3 // Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa tacchiSyAH sma bhavanti jItavijayAH saubhAgyabhAjo budhAH, bhrAjante sanayA nayAdivijayAsteSAM staabudhaaH| tatpAdAmbujabhRGgapadmavijayaprAjJAnujanmA budha stattvaM kiJcididaM yazovijaya ityAkhyAbhRdAkhyAtavAn / / 4 // idaM hi zAstraM zrutakevalisphuTAdhigamyapUrvoddhRtabhAvapAvanam / mameha dhIrvAmanayaSTivadyayau tathApi zaktyaiva vibhoriyabhuvam // 5 // prAktanArthalikhanAdvitanvato neha kazcidadhiko mama zramaH / vItarAgavacanAnurAgataH puSTameva sukRtaM tathApyataH // 6 // candrarSimahattarakRta paMcasaMgraha : paMcasagraha' AcArya candraSimahattaraviracita karmavAda viSayaka eka mahAn grantha hai / isameM zataka Adi pA~ca granthoM kA pA~ca dvAroM meM saMkSepa meM samAveza kiyA gayA hai / granthakAra ne grantha meM yogopayogamArgaNA Adi pA~ca dvAroM ke nAma diye haiN| ina dvAroM ke AdhArabhUta zataka Adi pA~ca grantha kauna-se hai, isakA mUla grantha athavA svopajJa vRtti meM koI spaSTIkaraNa nahIM hai| AcArya malayagiri meM isa grantha kI apanI TIkA meM spaSTa ullekha kiyA hai ki isameM granthakAra ne zataka, saptatikA, kaSAyaprAbhUta, satkarma aura karmaprakRti ina pA~ca granthoM kA samAveza kiyA hai| ina pA~ca granthoM meM se kaSAyaprAbhUta ke sivAya zeSa cAra granthoM kA AcArya malayagiri ne apanI TIkA meM pramANarUpa se ullekha kiyA hai| isase siddha hotA hai ki malayagiri ke samaya meM kaSAyaprAbhUta ko chor3a kara zeSa cAra grantha avazya vidyamAna the| ina cAra granthoM meM se satkarma Aja anupalabdha 1. ( a ) svopajJa vRttisahita -Agamodayasamiti, bambaI, san 1927. (A) malayagirikRta vRttisahita-hIrAlAla haMsarAja, jAmanagara, san 1909. ( i ) mUla-jaina AtmAnanda sabhA, bhAvanagara, san 1919. ( I ) svopajJa evaM malayagirikRta vRttisahita-muktAbAI jJAnamaMdira, khUbacaMda pAnAcaMda, DabhoI (gujarAta), san 1937-38. (u) malayagirikRta vRtti ke hIrAlAla devacaMdakRta guja0 anu0 sahita jaina sosAyaTI, 15, ahamadAbAda, prathama khaMDa, san 1935, dvitIya khaMDa, san 1941. Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anya karmasAhitya hai| zeSa tIna grantha arthAt zataka, saptatikA evaM karmaprakRti isa samaya bhI upalabdha haiN| paMcasaMgrahakAra AcArya caMdraSimahattara ke samaya, gaccha Adi kA kisI prakAra kA ullekha upalabdha nahIM hai| inakI svopajJa vRtti ke anta meM kevala itanA-sA ullekha hai ki ye pAvarSi ke ziSya haiN| isI prakAra inake mahattara-pada ke viSaya meM bhI inakI svopajJa vRtti meM kisI prakAra kA ullekha nahIM hai| AcArya malayagiri ne bhI inheM 'mayA candraSinAmnA sAdhunA' aisA kahate hue mahattara-pada se vibhUSita nahIM kiyA hai| sAmAnya pracalita ullekhoM ke AdhAra para hI inheM yahA~ mahattara kahA gayA hai / __ AcArya candraSimahattara ke samaya ke viSaya meM yahI kahA jA sakatA hai ki gargarSi, siddharSi, pAvarSi, candrarSi Adi RSizabdAnta nAma vizeSakara navIM-dasavIM zatI meM adhika pracalita the ataH paMcasaMgrahakAra candraSimahattara bhI sambhavataH vikrama kI navIM-dasavIM zatAbdI meM vidyamAna rahe hoM / paMcasaMgraha aura usakI svopajJa TIkA ke sivAya candraSimahattara kI koI anya kRti upalabdha nahIM huI hai / __ paMcasaMgraha meM lagabhaga eka hajAra gAthAe~ haiM jinameM yoga, upayoga, guNasthAna, karmabandha, bandhahetu, udaya, sattA, baMdhanAdi ATha karaNa evaM isI prakAra ke anya viSayoM kA vivecana kiyA gayA hai| prArambha meM ATha karmoM kA nAza karane vAle vIra jinezvara ko namaskAra kiyA gayA hai tathA mahAn artha vAle paMcasaMgraha nAmaka grantha kI racanA kA saMkalpa kiyA gayA hai : / namiUNa jiNaM voraM samma duTTakammaniTThavagaM / vocchAmi paMcasaMgahameyamahatthaM jahatthaM ca / / 1 / / isake bAda granthakAra ne 'paMcasaMgraha' nAma kI do prakAra se sArthakatA batAte hue likhA hai ki cUMki isameM zatakAdi pA~ca granthoM ko saMkSepa meM samAviSTa kiyA gayA hai athavA pA~ca dvAroM kA saMkSipta paricaya diyA gayA hai ataH isakA paMcasaMgraha nAma sArthaka hai : sayagAi paMca gaMthA jahArihaM jeNa ettha sNkhittaa| dArANi paMca ahavA teNa jahatthAbhihANamiNaM // 2 // isa grantha meM nimnokta pA~ca dvAroM kA paricaya hai : 1. yogopayoga-mArgaNA, 2. baMdhaka, 3. baMdhavya, 4. baMdhahetu, 5. baMdhavidhi / etadviSayaka gAthA nimnalikhita hai : Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa ettha ya jogavayogANamaggaNA baMdhagA ya vattavvA / taha baMdhiyavva ya baMdhaheyavo baMdhavihiNo ya // 3 // grantha ke anta meM nimna gAthA hai : suyadevipasAyAo pagaraNameyaM samAsao bhaNiyaM / samayAo caMdarisiNA samai vibhavANusAreNa // arthAt zrutadevI kI kRpA se candrarSi ne apanI buddhi ke vaibhava ke anusAra siddhAnta meM se yaha prakaraNa saMkSepa meM kahA hai| isa prakAra granthakAra ne grantha ke anta meM apanA nAma-nirdeza kiyA hai| paMcasaMgraha kI vyAkhyAe~ : paMcasaMgraha kI do mahattvapUrNa TIkAe~ prakAzita haiM : svopajJa vRtti evaM malayagirikRta TIkA / svopajJa vRtti nau hajAra zlokapramANa tathA malayagirikRta TIkA aThAraha hajAra zlokapramANa hai / svopajJa vRtti ke anta meM AcArya ne apane ko pASi kA pAdasevaka arthAt ziSya batAyA hai : mAdhuryasthairyayuktasya dAridrayAdrimahAsvaroH / pAvarSeH pAdasevAtaH kRtaM zAstramidaM mayA // 5 // malayagirikRta TIkA kA anta isa prakAra hai : jayati sakalakarmaklezasaMparkamukta sphuritavitatavimalajJAnasaMbhAralakSmIH / pratinihatakutIrthAzeSamArgapravAdaH, zivapadamadhirUDho vardhamAno jinendraH // 1 // gaNadharadRbdhaM jinabhASitArthamakhilagamabhaGganayakalitam / paratIrthAnumatamAdRtimabhigantuM zAsanaM jainam // 2 // bahvarthamalpazabda prakaraNametadvivRNvatAmakhilam / yadavApi malayagiriNA siddhiM tenAznutAM lokaH // 3 / / arhanto maMgalaM siddhA maMgalaM mama saadhvH| maMgalaM maMgalaM dharmastanmaMgalamazizriyam // 4 // prAcIna SaT karmagrantha : devendrasUrikRta karmagrantha navya karmagranthoM ke rUpa meM prasiddha haiM jabaki tadA:dhArabhUta purAne karmagrantha prAcIna karmagrantha kahe jAte haiN| isa prakAra ke prAcIna Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anya karmasAhitya 127 karmagranthoM kI saMkhyA chaH hai / ye zivazarmasUri Adi bhinna-bhinna AcAryoM kI kRtiyA~ hai / inake nAma isa prakAra hai : 1. karmavipAka, 2. karmastava, 3. bandhasvAmitva, 4, SaDazIti, 5. zataka, 6. spttikaa| karmavipAka ke kartA gargaSi haiN| ye sambhavataH vikrama kI dasavIM sadI meM vidyamAna the / karmavipAka para tIna TIkAe~ haiM : paramAnandasUrikRta vRtti, udayaprabhasUrikRta Tippana aura eka ajJAtakartRka vyaakhyaa| ye tInoM TIkAeM vikrama kI bArahavIM-terahavIM sadI ko racanAe~ hai, aisA pratIta hotA hai| karmastava ke kartA ajJAta haiM / isa para do bhASya tathA do TIkAe haiN| bhASyakAroM ke nAma ajJAta haiN| do TIkAoM meM se eka govindAcAryakRta vRtti hai / dUsarI TIkA udayaprabhasUrikRta Tippana ke rUpa meM hai / ina donoM kA racanAkAla sambhavataH vikrama kI terahavIM sadI hai / karmastava kA nAma bandhodayasayuktastava bhI hai| bandhasvAmitva ke kartA bhI ajJAta haiM / isa para eka haribhadrasUrikRta vRtti hai / yaha vRtti vi0 saM0 1172 meM likhI gii| SaDazIti athavA AgamikavastuvicArasAraprakaraNa jinavallabhagaNi kI kRti hai| isakI racanA vikrama kI bArahavIM sadI meM huI / isa para do ajJAtakartRka bhASya tathA aneka TIkAe~ haiM / TIkAkAroM meM haribhadrasUri va malayagiri mukhya haiM / zataka athavA bandhazataka prakaraNa ke kartA zivazarmasUri haiM / isapara tIna bhASya, eka cUNi va tIna TIkAeM haiM / tIna bhASyoM meM se do laghubhASya haiM jo ajJAtakartRka haiM / bRhadbhASya ke kartA cakrezvarasUri haiM / yaha bhASya vikrama saM0 1179 meM likhA gayA / cUNikAra kA nAma ajJAta hai| tIna TIkAoM meM se eka ke kartA maladhArI 1. prathama cAra karmagrantha saTIka-jaina AtmAnanda sabhA, bhAvanagara, vi0 saM0 1972. paMcama karmagrantha saTIka(a) jena AtmAnanda sabhA, bhAvanagara, san 1940. (A) vIrasamAja grantharatnamAlA, ahamadAbAda, san 1922 va 1923. SaSTha karmagrantha saTIka(a) jainadharma prasAraka sabhA, bhAvanagara, san 1919. (A) jaina AtmAnanda sabhA, bhAvanagara, san 1940. Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa hemacandra ( vikrama kI 12 vIM sadI), dUsarI ke udayaprabhasUri ( sambhavataH vikrama kI 13 vIM sadI ) tathA tIsarI ke guNaratnasUri (vikrama kI 15 vIM sadI) haiN| saptatikA ke kartA ke viSaya meM nizcitarUpa se kucha nahIM kahA jA sktaa| sAmAnya pracalita mAnyatA ke anusAra candrarSimahattara isake kartA kahe jAte haiN| aisI bhI sambhAvanA hai ki zivazarmasUri hI isake kartA hoN| isa para abhayadevasUrikRta bhASya, ajJAtakartRka cUrNi', candraSimahattarakRta prAkRta vRtti, malayagirikRta TIkA, merutuMgasUrikRta bhASyavRtti, rAmadevakRta Tippana va guNaratnasUrikRta avacUri hai| ina chaH karmagranthoM meM se prathama pA~ca meM unhIM viSayoM kA pratipAdana hai jo devendrasUrikRta pA~ca navya karmagranthoM meM sArarUpa se haiN| saptatikArUpa SaSTha karmagrantha meM nimna viSayoM kA vivecana hai : _bandha, udaya, sattA va prakRtisthAna, jJAnAvaraNIya Adi karmoM kI uttaraprakRtiyA~ evaM bandhAdisthAna, ATha karmoM ke udIraNAsthAna, guNasthAna evaM prakRtibandha, gatiyA~ evaM prakRtiyA~, upazamazreNi va kSapakazreNi tathA kSapakazreNi-ArohaNa kA antima phala / jinavallabhakRta sArdhazataka : __ abhayadevasUri ke ziSya jinavallabhagaNi ( vikrama kI 12 vIM sadI ) kI karmaviSayaka yaha kRti 155 gAthAoM meM hai| isa para ajJAtakartRka bhASya, municandrasUrikRta cUNi ( vi0 saM0 1170 ), cakrezvarasUrikRta prAkRta vRtti, dhanezvarasUrikRta TIkA ( vi0 saM0 1171 ) evaM ajJAtakartRka vRtti-Tippana hai / devendrasUrikRta navya karmagrantha : svopajJavRttiyukta pA~ca navya karmagranthoM kI racanA karane vAle devendrasUri jagaccandrasuri ke ziSya the| devendrasUri kA svargavAsa vi0 saM0 1327 meM huA 1. dhanezvarasUrikRta TIkAsahita-jainadharma prasAraka sabhA, bhAvanagara, san 1915. 2. (ka) prathama-dvitIya-caturtha svopajJavivaraNopeta tathA tRtIya anyAcAryaviracita avacUrisahita(a) jainadharma prasAraka sabhA, bhAvanagara, vi0 saM0 1966-1968. (A) muktikamala jaina mohanamAlA, bar3audA, vi0 saM0 2447. Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anya karmasAhitya 129 thaa| inhoMne saTIka pA~ca karmagranthoM ke atirikta zrAddhadinakRtyavRtti, siddhapaMcAzikAsUtravRtti, sudarzanAcaritra, vandAruvRtti, siddha daNDikA Adi granthoM kI bhI racanA kii| ye prAkRta evaM saMskRta ke sAtha-hI-sAtha jainasiddhAnta evaM darzanazAstra ke bhI pAraMgata vidvAn the / ' AcArya devendrasUri ne jina pA~ca karmagranthoM kI racanA kI hai unakA AdhAra zivazarmasUri, candraSimahattara Adi prAcIna AcAryoM dvArA banAye gaye karmagrantha haiM / devendrasUri ne apane karmagranthoM meM kevala prAcIna karmagranthoM kA bhAvArtha athavA sAra hI nahIM diyA hai; apitu nAma,viSaya, varNanakrama Adi bAteM bhI usI rUpa meM rakhI haiN| kahIM-kahIM navIna viSayoM kA bhI samAveza kiyA hai / prAcIna SaT karmagranthoM meM se pA~ca karmagranthoM ke AdhAra para AcArya devendrasUri ne jina pA~ca karmagranthoM kI racanA kI hai ve navya-karmagrantha kahe jAte haiM / ina karmagranthoM ke nAma bhI vahI haiM : karmavipAka, karmastava, bandha-svAmitva, SaDazIti aura zataka / ye pA~coM karmagrantha kramazaH prathama, dvitIya, tRtIya, caturtha va paMcama karmagrantha ke nAma se bhI prasiddha haiM / uparyukta pA~ca nAmoM meM se bhI prathama tIna nAma viSaya ko dRSTi meM rakhate hue rakhe gaye haiM, jabaki antima do nAma gAthA saMkhyA ko dRSTi meM rakhakara rakhe gaye haiM / ina karmagranthoM kI bhASA bhI prAcIna karma granthoM kI hI bhAMti prAkRta hI hai| jisa chanda meM inakI racanA huI hai usakA nAma AryA hai / karmavipAka-granthakAra ne prathama karmagrantha ke lie Adi evaM anta meM 'karmavipAka' ( kammavivAga) nAma kA prayoga kiyA hai| karmavipAka kA viSaya sAmAnyatayA karmatattva hote hue bhI isameM karmasambandhI anya bAtoM para vizeSa vicAra na kiyA jAkara usake prakRti-dharma para hI pradhAnatayA vicAra kiyA gayA hai| dUsare zabdoM meM prastuta karmagrantha meM karma kI sampUrNa prakRtiyoM ke vipAka-paripAkaphala kA hI mukhyatayA varNana kiyA gayA hai / isa dRSTi se isakA 'karmavipAka' nAma sArthaka hai| (i) jaina AtmAnanda sabhA, bhAvanagara, san 1934. (kha) svopajJaTIkAsahita paMcama karmagrantha ( saptatikA saTIkasahita )(a ) jainadharma prasAraka sabhA, bhAvanagara, san 1919. (A) jaina AtmAnanda sabhA, bhAvanagara, san 1940. 1. dekhie-muni caturavijayasampAdita catvAraH karmagranthAH', prastAvanA, pR0 16-20 ( jaina AtmAnanda sabhA, bhAvanagara, san 1934 ). Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa grantha ke prArambha meM AcArya ne batAyA hai ki karmabandha sahetuka arthAt sakAraNa hai / isake bAda karma ke svarUpa kA paricaya dene ke lie granthakAra ne karma kA cAra daSTiyoM se vicAra kiyA hai : prakRti, sthiti, anubhAga athavA rasa evaM pradeza / prakRti ke mukhya ATha bheda haiM : jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, vedanIya, mohanIya, Ayu, nAma, gotra aura antraay| ina ATha mUla prakRtiyoM ke vividha uttarabheda hote haiM jinakI saMkhyA 158 taka hotI hai| ina bhedoM kA svarUpa batAne ke lie AcArya ne prArambha meM jJAna kA nirUpaNa kiyA hai| jJAna ke pA~ca bhedoM kA saMkSepa meM nirUpaNa karate hue tadAvaraNabhUta karma kA sadRSTAnta nirUpaNa kiyA hai / darzanAvaraNIya karma ke nau bhedoM meM pA~ca prakAra kI nidrAe~ bhI samAviSTa haiM, ise batAte hue AcArya ne ina nidrAoM kA sundara varNana kiyA hai| isake bAda sukha aura duHkha ke janaka vedanIya karma, zraddhA aura cAritra ke pratibandhaka mohanIya karma, jIvana kI maryAdA ke kAraNabhUta Ayu karma, jAti Adi vividha avasthAoM ke janaka nAma karma, ucca aura nIca gotra ke hetubhUta gotra karma evaM prApti Adi meM bAdhA pahuMcAne vAle antarAya karma kA saMkSepa meM varNana kiyA hai| anta meM pratyeka prakAra ke karma ke kAraNa para prakAza DAlA gayA hai| prastuta karma grantha meM 60 gAthAe~ haiN| karmastava-prastuta karmagrantha meM karma kI cAra avasthAoM kA vizeSa vivecana kiyA gayA hai / ye avasthAeM haiM-bandha, udaya, udIraNA aura sttaa| ina avasthAoM ke varNana meM guNasthAna kI dRSTi pradhAna rakhI gayI hai| bandhAdhikAra meM AcArya ne caudaha guNasthAnoM ke krama ko lete hue pratyeka guNasthAnavI jIva kI karmabandha kI yogyatA-ayogyatA kA vicAra kiyA hai| isI prakAra udayAdi avasthAoM ke viSaya meM bhI samajhanA cAhie / guNasthAna kA artha hai AtmA ke vikAsa kI vividha avsthaae| ina avasthAoM ko hama AdhyAtmika vikAsakrama kaha sakate haiN| jaina paramparA meM isa prakAra kI caudaha avasthAeM mAnI gaI hai / inameM AtmA kramazaH karma-mala se vizuddha hotA huA anta meM mukti prApta karatA hai| karma-puMja kA sarvathA kSaya kara mukti prApta karanevAle prabhu mahAvIra kI stuti ke bahAne se prastuta grantha kI racanA karane ke kAraNa isakA nAma 'karmastava' rakhA gayA hai| isakI gAthA-saMkhyA 34 hai / / bandha-svAmitva-prastuta karmagrantha meM mArgaNAoM kI dRSTi se guNasthAnoM kA varNana kiyA gayA hai evaM yaha batAyA gayA hai ki mArgaNAsthita jIvoM kI sAmAnyatayA karmabandha-sambandhI kitanI yogyatA hai va guNasthAna ke vibhAga ke anusAra karma ke Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anya karmasAhitya 131 bandha kI yogyatA kyA hai ? isa prakAra isa grantha meM AcArya ne mArgaNA evaM guNasthAna donoM dRSTiyoM se karmabandha kA vicAra kiyA hai| saMsAra ke prANiyoM meM jo bhinnatAe~ arthAt vividhatAe~ dRSTigocara hotI haiM unako jaina karmazAstriyoM ne caudaha vibhAgoM meM vibhAjita kiyA hai| ina caudaha vibhAgoM ke 62 upabheda haiM / vaividhya ke isI vargIkaraNa ko 'mArgaNA' kahA jAtA hai| guNasthAnoM kA AdhAra karmapaTala kA taratamabhAva evaM prANI kI pravRtti-nivRtti hai, jabaki mArgaNAoM kA AdhAra prANI kI zArIrika, mAnasika evaM AdhyAtmika vibhinnatAe~ haiN| mArgaNAe~ jIva ke vikAsa kI sUcaka nahIM haiM apitu usake svAbhAvika-vaibhAvika rUpoM ke pRthakkaraNa kI sUcaka haiM, jabaki guNasthAnoM meM jIva ke vikAsa kI kramika avasthAoM kA vicAra kiyA jAtA hai / isa prakAra mArgaNAoM kA AdhAra prANiyoM kI vividhatAoM kA sAdhAraNa vargIkaraNa hai jabaki guNasthAnoM kA AdhAra jIvoM kA AdhyAtmika vikAsa-krama hai / prastuta karmagrantha kI gAthA-saMkhyA 24 hai / SaDazIti-prastuta karmagrantha ko 'SaDazIti' isalie kahate haiM ki isameM 86 gAthAeM haiM / isakA eka nAma 'sUkSmArtha-vicAra' bhI hai aura vaha isalie ki granthakAra ne grantha ke anta meM 'suhumatthaviyAro' ( sUkSmArthavicAra ) zabda kA ullekha kiyA hai / isa grantha meM mukhyatayA tIna viSayoM kI carcA hai : jIvasthAna, mArgaNAsthAna aura guNasthAna / jIvasthAna meM guNasthAna, yoga, upayoga, lezyA, bandha, udaya, udIraNA aura sattA ina ATha viSayoM kA varNana kiyA gayA hai| mArgaNAsthAna meM jIvasthAna, guNasthAna, yoga, upayoga, lezyA aura alpa-bahutva ina cha: viSayoM kA varNana hai| guNasthAna meM jIvasthAna, yoga, upayoga, lezyA, bandhahetu, bandha, udaya, udIraNA, sattA aura alpa-bahutva ina dasa viSayoM kA samAveza kiyA gayA hai / anta meM bhAva tathA saMkhyA kA svarUpa batAyA gayA hai| jIvasthAna ke varNana se yaha mAlUma hotA hai ki jIva kina-kina avasthAoM meM bhramaNa karatA hai| mArgaNAsthAna ke varNana se yaha vidita hotA hai ki jIva ke karmakRta va svAbhAvika kitane bheda haiM / guNasthAna ke parijJAna se AtmA kI uttarottara unnati kA AbhAsa hotA hai / isa jIvasthAna, mArgaNAsthAna evaM guNasthAna ke jJAna se AtmA kA svarUpa evaM karmajanya rUpa jAnA jA sakatA hai| zataka-zataka nAmaka paMcama karmagrantha meM 100 gAthAe~ haiN| yahI kAraNa hai ki isakA nAma zataka rakhA gayA hai| isameM sarvaprathama batAyA gayA hai ki prathama karmagrantha meM varNita prakRtiyoM meM se kauna-kauna prakRtiyA~ dhruvabandhinI, adhruvabandhinI, dhruvodayA, adhruvodayA, dhruvasattAkA, adhruvasattAkA, sarvaghAtI, dezaghAtI, Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa aghAtI, puNyadharmA, pApadharmA, parAvartamAnA aura aparAvartamAnA haiM / tadanantara isa bAta kA vicAra kiyA gayA hai ki inhIM prakRtiyoM meM se kauna-kauna prakRtiyA~ kSetravipAkI, jIvavipAkI, bhavavipAkI evaM pudgalavipAkI haiN| isake bAda granthakAra ne prakRtibandha, sthitibandha, anubhAgabandha, ( rasabandha ) e pradezabandha ina cAra prakAra ke bandhoM kA svarUpa batAyA hai / inakA sAmAnya paricaya to prathama karmagrantha meM de diyA gayA hai, kintu vizeSa vivecana ke lie prastuta grantha kA AdhAra liyA gayA hai / prakRtibandha kA varNana karate hue AcArya ne mUla tathA uttaraprakRtiyoM se sambandhita bhUyaskAra, alpatara, avasthita evaM avaktavya bandhoM para prakAza DAlA hai| sthitibandha kA vivecana karate hue jaghanya tathA utkRSTa sthiti evaM isa prakAra kI sthiti kA bandha karane vAle prANiyoM kA varNana kiyA hai / anubhAgabandha ke varNana meM zubhAzubha prakRtiyoM meM tIvra athavA manda rasa par3ane ke kAraNa, utkRSTa va jaghanya anubhAgabandha ke svAmI ityAdi kA samAveza kiyA gayA hai| pradezabandha ke varNana meM vargaNAoM kA vistArapUrvaka vivecana kiyA gayA hai evaM anta meM upazamazreNi evaM kSapakazreNi kA svarUpa batAyA gayA hai / navya karmagranthoM kI vyAkhyAe~ : AcArya devendrasUri ne apane pAMcoM karmagranthoM para svopajJa TIkA likhI thI kintu kisI kAraNa se tRtIya karmagrantha kI TIkA naSTa ho gii| isakI pUrti ke lie bAda ke kisI AcArya ne avacUrirUpa naI TIkA likhI / guNaratnasUri va munizekharasUri ne pAMcoM karmagranthoM para avacUriyA~ likhiiN| inake atirikta kamalasaMyama upAdhyAya Adi ne bhI ina karmagranthoM para choTI-choTI TIkAe~ likhI haiM / hindI va gujarAtI meM bhI ina para paryApta vivecana likhA gayA hai| 1. ( a ) hindI vivecana ( saptatikAsahita )-AtmAnanda jaina pustaka pracAraka maMDala, AgarA. (A) gajarAtI vivecana ( saptatikAsahita )( ka ) jaina zreyaskara maMDala, mehasAnA. (kha ) prathama tIna-hemacandrAcArya granthamAlA, ahamadAbAda. (ga) zataka ( paMcama )-muktikamala jaina mohanamAlA, bar3audA. (dha ) TabArthasahita ( chaH )-jaina vidyAzAlA, ahamadAbAda. (6) yaMtrapUrvaka karmAdivicAra-jainadharma prasAraka sabhA, bhAvanagara, vi0 saM0 1973. Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anya karmasAhitya 133 bhAvaprakaraNa : vijayavimalagaNi ne vi0 saM0 1623 meM bhAvaprakaraNa' kI racanA kii| isameM 30 gAthAe~ haiM jinameM aupazamikAdi bhAvoM kA varNana hai| isa para 325 zlokapramANa svopajJa vRtti hai| bandhahetUdayatribhaMgI : harpakulagaNikRta bandhahetUdayatribhaMgI meM 65 gAthAeM haiN| yaha vikrama kI 16 vIM sadI kI racanA hai| isa para vAnararSi ne vi0 saM0 1602 meM TIkA likhI hai / yaha TIkA 1150 zlokapramANa hai| dbandhodayasattAprakaraNa : vijayavimalagaNi ne vikrama kI 17 vIM sadI ke prArambha meM bandhodayasattAprakaraNa ko racanA kii| isameM 24 gAthAeM haiN| isa para 300 zlokapramANa svopajJa avacUri hai| digambarIya karmasAhitya meM mahAkarmaprakRtiprAbhUta evaM kaSAyaprAbhUta ke bAda gommaTasAra kA sthAna hai| yaha nemicandra siddhAntacakravartI kI kRti hai| nemicandrakRta gommaTasAra : gommaTasAra ke kartA nemicandra siddhAntacakravartI vikrama kI 11 vIM zatAbdI meM vidyamAna the| ye cAmuNDarAya ke samakAlIna the| cAmuNDarAya gommaTarAya 1. svopajJa vRttisahita-jaina AtmAnanda sabhA, bhAvanagara, vi0 saM0 1968. 2. TIkAsahita-jaina AtmAnanda sabhA, bhAvanagara, vi0 saM0 1974. 3. avacUrisahita-jaina AtmAnanda sabhA, bhAvanagara, vi0 saM0 1974. 4. (a) prathama kANDa para abhayacandrakRta TIkA evaM dvitIya kANDa para kezava __ vargIkRta TIkA ke sAtha-haribhAI devakaraNa granthamAlA, kalakattA, san 1921. (A) aMgrejI anuvAda Adi ke sAtha-ajitAzrama, lakhanaU, san 1927 1937. (i) hindI anuvAda Adi ke sAtha-paramazruta prabhAvaka maMDala, bambaI, san 1927-1928. (I) ToDaramallakRta hindI TIkA ke sAtha-bhAratIya jaina siddhAnta prakA zanI saMsthA, kalakattA. Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa bhI kahalAte the kyoMki unhoMne zravaNabelagula ko prakhyAta bAhubalI gommaTezvara kI pratimA pratiSThita kI thii| nemicandra siddhAntazAstra ke viziSTa vidvAn theprakANDa paMDita the ataeva ve siddhAntacakravartI kahalAte the| gommaTasAra ke atirikta nimnalikhita kRtiyA~ bhI nemicandra kI hI haiM : labdhisAra, kSapaNAsAra ( labdhisArAntargata ), trilokasAra aura dravyasaMgraha / ye saba graMtha dhavalAdi mahAsiddhAntagranthoM ke AdhAra se banAye gaye haiN| gommaTasAra kI racanA cAmuNDarAya jinakA ki dUsarA nAma gommaTarAya thA, ke prazna ke anusAra siddhAntagranthoM ke sAra ke rUpa meM huI ataH isa grantha kA nAma gommaTasAra rakhA gayA / isa grantha kA eka nAma paMcasaMgraha bhI hai kyoMki isameM bandha, badhyamAna, bandhasvAmI, bandhahetu va bandhabheda ina pA~ca viSayoM kA varNana hai| ise gommaTasaMgraha athavA gommaTasaMgrahasUtra bhI kahA jAtA hai| prathama siddhAntagrantha athavA prathama zrutaskandha ke rUpa meM bhI isakI prasiddhi hai|' gommaTasAra meM 1705 gAthAe~ haiN| yaha grantha do bhAgoM meM vibhakta hai : jIvakANDa aura karmakANDa / jIvakANDa meM 733 va karmakANDa meM 972 gAthAe~ haiN| jIvakANDa-gommaTasAra ke prathama bhAga jIvakANDa meM mahAkarmaprAbhRta ke siddhAntasambandhI jIvasthAna, kSudrabandha, bandhasvAmo, vedanAkhaNDa aura vargaNAkhaNDa ina pA~ca viSayoM kA vivecana hai| isameM guNasthAna, jIvasamAsa, paryApti, prANa, saMjJA, 14 mArgaNAe~ aura upayoga ina bIsa adhikAroM meM jIva kI vividha avasthAoM kA varNana kiyA gayA hai| prArambha meM nimnalikhita maMgalagAthA hai jisameM tIrthakara nemi ko namaskAra kara jIva kI prarUpaNA karane kA saMkalpa kiyA gayA hai : siddhaM suddhaM paNamiya jiNiMdavaraNemicaMdamakalaMkaM / guNarayaNabhUsaNudayaM jIvassa parUvaNaM vocchaM // 1 // 1. dekhiye-paM0 khUbacandra jaina dvArA sampAdita gommaTasAra ( jIvakANDa), prastAvanA, pR0 3-6 ( paramazruta prabhAvaka maNDala, bambaI, san 1927 ); esa. sI. ghosAla dvArA sampAdita dravyasaMgraha, prastAvanA ( aMgrejI ), pR0 39-40 ( seMTrala jaina pabliziMga hAusa, ArA, san 1917 ); hA0 jagadIzacandra jaina, prAkRta sAhitya kA itihAsa, pR0 312-313 ( caukhambA vidyAbhavana, vArANasI, san 1961 ). Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anya kasAhitya 135 dUsarI gAthA meM jIvakANDa ke guNasthAnAdi bIsa adhikAroM-prarUpaNAoMprakaraNoM kA nAmollekha hai : guNajIvA pajjattI pANA saNNA ya maggaNAo ya / uvaogo vi ya kamaso vIsaM tu parUvaNA bhaNidA // 2 // isake bAda AcArya ne yaha batAyA hai ki abheda kI vivakSA se guNasthAna aura mArgaNA ye do hI prarUpaNAe~ haiM tathA bheda kI vivakSA se uparyukta bIsa prarUpaNAeM haiN| guNasthAna prakaraNa meM guNasthAna kA lakSaNa batAte hue caudaha guNasthAnoM kA svarUpa spaSTa kiyA gayA hai evaM saMkSepa meM siddhoM kA svarUpa batAyA gayA hai| jIvasamAsa prakaraNa meM nimnokta viSayoM kA vicAra hai : jIvasamAsa kA lakSaNa, jIvasamAsa ke 14 bheda, jIvasamAsa ke 57 bheda, jIvasamAsa ke sthAna, yoni, avagAhanA va kula ye cAra adhikAra / paryApti prakaraNa meM dRSTAnta dvArA paryApta va aparyApta kA svarUpa samajhAyA gayA hai tathA paryApti ke chaH bhedoM para prakAza DAlA gayA hai| prANa prakaraNa meM prANa ke lakSaNa, prANa ke bheda, prANoM kI utpatti evaM prANoM ke svAmI kA vicAra kiyA gayA hai / saMjJA prakaraNa meM saMjJA ke svarUpa, saMjJA ke bheda evaM saMjJAoM ke svAmI kA vicAra hai| mArgaNA prakaraNa meM nimnokta 14 mArgaNAoM kA vivecana kiyA gayA hai : 1. gatimArgaNA, 2. indriyamArgaNA, 3. kAyamArgaNA, 4. yogamArgaNA, 5. vedamArgaNA, 6. kaSAyamArgaNA, 7. jJAnamArgaNA, 8. saMyamamArgaNA, 9. darzanamArgaNA, 10. lezyAmArgaNA, 11. bhavyamArgaNA, 12. samyaktvamArgaNA, 13. saMjJimArgaNA, 14. AhAramArgaNA / gatimArgaNA meM nimna viSaya haiM : gati zabda kI nirukti, gati ke nArakAdi cAra bheda, siddhagati kA svarUpa, gatimArgaNA meM jiivsNkhyaa| indriyamArgaNA meM nimna bAtoM kA vicAra hai : indriya kA niruktisiddha artha, indriya ke dravya va bhAvarUpa do bheda, indriya kI apekSA se jIvoM ke bheda, indriyoM kA viSayakSetra, indriyoM kA AkAra, indriyagata AtmapradezoM kA avagAhanapramANa, atIndriya jJAniyoM kA svarUpa, ekendriyAdi jIvoM kI saMkhyA / kAyamArgaNA meM nimna viSaya samAviSTa haiM : kAya kA lakSaNa, kAya ke bheda, kAya Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya kA buhad itihAsa kA pramANa, sthAvara aura usakAyikoM kA AkAra, kAya kA kArya, kAyarahitoM arthAt siddhoM kA svarUpa, pRthvIkAyikAdi kI sNkhyaa| yogamArgaNA meM nimnalikhita viSayoM kA vyAkhyAna kiyA gayA hai : yoga kA sAmAnya va vizeSa lakSaNa, dasa prakAra kA satya, cAra prakAra kA manoyoga, cAra prakAra kA vacanayoga, sAta prakAra kA kAyayoga, sayogI kevalI kA manoyoga, ayogI jina, zarIra meM karma-nokarma kA vibhAga, karma-nokarma kA utkRSTa saMcaya, pA~ca prakAra ke zarIra kI utkRSTa sthiti, yogamArgaNA meM jIvoM kI sNkhyaa| vedamArgaNA meM tIna vedoM kA svarUpa batAyA gayA hai tathA veda kI apekSA se jIvoM ko saMkhyA kA vicAra kiyA gayA hai| kaSAyamArgaNA meM kaSAya kA niruktisiddha lakSaNa batAte hue krodhAdi cAra kaSAyoM kA svarUpa samajhAyA gayA hai tathA kaSAya kI apekSA se jIvasaMkhyA kA vicAra kiyA gayA hai| jJAnamArgaNA meM nimnokta viSayoM kA pratipAdana kiyA gayA hai : jJAna kA lakSaNa, pA~ca jJAnoM kA kSAyopazamika va kSAyikarUpa se vibhAga, mithyAjJAna kA kAraNa, mizrajJAna kA kAraNa, tIna mithyAjJAnoM kA svarUpa, matijJAna kA svarUpa, zrutajJAna kA lakSaNa, zrutajJAna ke bheda, avadhijJAna kA svarUpa, avadhi kA dravyAdi catuSTaya kI apekSA se varNana, manaHparyayajJAna kA svarUpa va bheda, kevalajJAna kA svarUpa, jJAnamArgaNA meM jIvasaMkhyA / saMyamamArgaNA meM nimna viSaya haiM : saMyama kA svarUpa, saMyama ke pA~ca bheda, saMyama kI utpatti, sAmAyika saMyama, chedopasthApanA saMyama, parihAravizuddhi saMyama, sUkSmasAmparAya saMyama, yathAkhyAta saMyama, dezavirata, asaMyata, saMyama kI apekSA se jiivsNkhyaa| darzanamArgaNA meM darzana kA lakSaNa batAte hue cakSurdarzana Adi kA svarUpa samajhAyA gayA hai evaM darzana kI apekSA se jIvasaMkhyA kA pratipAdana kiyA gayA hai / lezyAmArgaNA meM nimnokta 16 dRSTiyoM se lezyAoM kA vicAra kiyA gayA hai : 1. nirdeza, 2. varNa, 3. pariNAma, 4. saMkrama, 5. karma, 6. lakSaNa, 7. gati, 8. svAmI, 9. sAdhana, 10. saMkhyA, 11. kSetra, 12. sparza, 13. kAla, 14. antara, 15. bhAva, 16. alpabahutva / bhavyamArgaNA meM bhavya, abhavya evaM bhavyatvAbhavyatvarahita jIva kA svarUpa batAte hue tatsambandhI jIvasaMkhyA kA pratipAdana kiyA gayA hai| samyaktvamArgaNA meM samyaktva kA lakSaNa batAte hue nimna viSayoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai : SaDdravya, pacAstikAya, nava padArtha, kSAyika samyaktva, vedaka samyaktva, aupazamika samyaktva, pA~ca labdhiyA~, samyaktvagrahaNa ke yogya jIva, samyaktvamArgaNA meM jIvasaMkhyA / saMjJimArgaNA meM saMjJI-asaMjJI kA svarUpa batAte hue tadgata jIvasaMkhyA kA vicAra kiyA gayA hai| AhAramArgaNA meM nimna bAtoM kA nirUpaNa hai : AhAra kA svarUpa, Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anya karmasAhitya 137 AhAraka-anAhAraka kA antara, samuddhAta ke bheda, AhAraka va anAhAraka kA kAla pramANa, AhAramArgaNA meM jIvasaMkhyA / upayoga prakaraNa meM upayoga kA lakSaNa batAte hue sAkAra evaM anAkAra upayoga kA vivecana kiyA gayA hai / antima gAthA meM AcArya ne gommaTarAya ko AzIrvAda diyA hai : ajjajjaseNaguNagaNasamUhasaMdhAriajiyaseNagurU / bhuvaNagurU jassa gurU so rAo gommaTo jayatu // 733 / / karmakANDa-gommaTasAra ke dvitIya bhAga karmakANDa meM karmasambandhI nimnokta nau prakaraNa haiM : 1. prakRtisamutkIrtana, 2. bandhodayasattva, 3. sattvasthAnabhaMga, 4. tricUlikA, 5. sthAnasamutkIrtana, 6. pratyaya, 7. bhAvacUlikA. 8. trikaraNacUlikA, 9. karmasthitiracanA / sarvaprathama AcArya ne tIrthakara nemi ko namaskAra kiyA hai tathA prakRtisamukIrtana prakaraNa kA kathana karane kA saMkalpa kiyA hai : paNamiya sirasA mi guNarayaNavibhUSaNaM mahAvIraM / sammattarayaNaNilayaM payaDisamukkittaNaM vocchaM // 1 // prakRti samutkIrtana prakaraNa meM nimna viSaya haiM : karmaprakRti kA svarUpa, karmanokarma grahaNa karane kA kAraNa, karma-nokarma ke paramANuoM kI saMkhyA, karma ke bheda, ghAti-aghAtikarma, bandhayogya prakRtiyA~, udayaprakRtiyAM, sattvaprakRtiyA~, ghAtI karmoM ke bheda, aghAtI karmoM ke bheda, kaSAyoM kA kArya, pudgalavipAkI prakRtiyA~, bhavavipAkI-kSetravipAkI-jIvavipAkI prakRtiyA~, nAmAdi cAra nikSepoM se karma ke bheda / bandhodayasattva prakaraNa ke prArambha meM punaH tIrthaMkara nemi ko namaskAra kiyA gayA hai| isa prakaraNa meM nimnokta viSayoM kA pratipAdana huA hai : karma ko bandha-avasthA ke bheda, prakRtibandha va guNasthAna, tIrthaMkara prakRti kA bandha, prakRtiyoM kI bandhavyucchitti, sthitibandha kA svarUpa, sthiti ke utkRSTAdi bheda, sthiti kI AbAdhA, udaya kI AbAdhA, udIraNA ko AbAdhA, karmoM kA niSeka, anubhAgabandha kA svarUpa, anubhAga ke utkRSTAdi bhedoM ke svAmI, pradezabandha kA svarUpa, karmapradezoM kA mUlaprakRtiyoM meM vibhAjana, karmapradezoM kA uttaraprakRtiyoM meM vibhAjana, pradezabandha ke utkRSTAdi bheda, yogasthAnoM kA svarUpa-saMkhyAbheda-svAmI, karmoM kA udaya va udayavyucchitti, udaya-anudayaprakRtiyoM kI saMkhyA, udayaprakRtiyoM Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa kI udIraNA se vizeSatA, udIraNA kI vyucchitti, udIraNA anudIraNAprakRtiyoM kI saMkhyA, sattvaprakRtiyoM kA svarUpa, satsvavyucchitti, sattva asattva prakRtiyoM kI saMkhyA 1 prastuta prakaraNa ke anta meM bhI maMgalAcaraNa kiyA gayA hai / sattvasthAnabhaMga prakaraNa ke prArambha meM tIrthaMkara vardhamAna ko namaskAra kiyA gayA hai / isa prakaraNa meM nimnalikhita viSayoM kA pratipAdana haiM : Ayu ke bandhAbagha kI apekSA se guNasthAnoM meM sattvasthAna, mithyAtvaguNasthAna ke sthAnoM kI prakRtiyA~, mithyAtvaguNasthAna meM bhaMgasaMkhyA, sAsAdanAdi guNasthAnoM meM sthAna aura bhaMgoM kI saMkhyA / prakaraNa ke anta meM granthakAra ne likhA hai ki zreSTha indranandi guru ke pAsa sakala siddhAnta sunakara zrI kanakanandi guru ne sattvasthAna kA samyak kathana kiyA hai / jaise cakravartI ( bhArata ) ne apane cakraratna se ( bhArata ke ) chaH khaNDoM para nirvighna adhikAra kiyA thA vaise hI maiMne apane buddhicakra se SaTkhaNDAgama para acchI taraha adhikAra kiyA hai : varaiMdaNaMdiguruNo pAse soUNa sayalasiddhataM / sirikaNayadiguruNA sattANaM samuddiTTha / / 396 / / jaha cakkeNa ya cakkI chakkhaMDaM sAhiyaM aviggheNa / taha maicakkeNa mayA chakkhaMDa sAhiyaM sammaM // 397 / / tricUlikA prakaraNa ke prArambha meM jinendradevoM ko namaskAra kiyA gayA hai tathA tricUlikA prakaraNa ke kathana kI pratijJA kI gaI hai / isa prakaraNa meM nimnokta tIna cUlikAoM kA vyAkhyAna kiyA gayA hai: navapraznacUlikA, paMcabhAgahAracUlikA aura dazakaraNacUlikA / dazakaraNacUlikA ke vyAkhyAna ke prArambha meM AcArya ne apane zrutaguru abhayanandi ko namaskAra kiyA hai : jassa ya vIriMdadivaccho pAyapasAyeNaNaMtasaMsArajala himuttiSNo / NamAmi taM abhayadiguruM / / 436 // sthAnasamutkIrtana prakaraNa ke prArambha meM AcArya ne neminAtha ko praNAma kiyA hai / prastuta prakaraNa meM nimna viSayoM kA vivecana hai : guNasthAnoM meM prakRti saMkhyAsahita bandhAdisthAna, upayoga - yoga-saMyama lezyA samyaktva kI apekSA se mohanIya karma ke udayasthAnoM tathA prakRtiyoM kI saMkhyA, mohanIya karma ke sattvasthAna, nAma karma ke jIvapada, nAma karma ke bandhAdisthAna tathA bhaMga, bandhaudaya - sattva ke trisaMyogI bhaMga, jIvasamAsoM kI apekSA se bandha-udaya-sattvasthAna, mArgaNAoM ko apekSA se bagdha-udaya sattvasthAna, eka AdhAra aura do AdheyoM Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anya karmasAhitya kI apekSA se bandhAdisthAna, do AdhAroM va eka Adheya kI apekSA se bndhaadisthaan| pratyaya prakaraNa ke prArambha meM AcArya ne muni abhayanandi, guru indranandi tathA svAmI vIranandi ko praNAma kiyA hai : NamiUNa abhayaNaMdi sudasAyarapAragiMdaNaMdiguruM / varavIraNaMdiNAhaM payaDINaM paccayaM vocchaM // 785 / / isake bAda AsravoM kA bhedasahita svarUpa batAte hue mUlapratyayoM aura uttarapratyayoM kA kathana kiyA hai tathA pratyayoM kI vyucchitti evaM anudaya va karmoM ke bandha ke kAraNoM evaM pariNAmoM para prakAza DAlA hai / bhAvacUlikA prakaraNa ke prArambha meM gommaTa jinendracandra ko praNAma kiyA gayA hai : gommaTajiNiMdacaMdaM paNamiya gommaTapayatthasaMjuttaM / gommaTasaMgahavisayaM bhAvagayaM cUliyaM vocchaM // 811 // isake bAda bhAvaviSayaka nimna bAtoM kA vicAra kiyA gayA hai : bhedasahita bhAvoM ke nAma, bhAvoM kI utpatti kA kAraNa, bhAvoM ke sthAnabhaMga aura padabhaMga, ekAntamata ke vividha bheda / trikaraNacUlikA prakaraNa ke prArambha meM granthakAra ne AcArya vIranandi evaM guru indranandi ko praNAma karane ke lie kahA hai : / Namaha guNa rayaNa bhUsaNa siddhatAmiyamahaddhibhavabhAvaM / varavIraNaMdicaMdaM NimmalaguNamidaNaMdiguruM / / 896 // prastuta prakaraNa meM nimnalikhita tIna karaNoM kA vivecana kiyA gayA hai : adhaHpravRttakaraNa, apUrvakaraNa aura anivRttakaraNa / karmasthiti racanA prakaraNa ke prArambha meM siddhoM ko namaskAra kiyA gayA hai / isa prakaraNa meM nimnokta viSayoM kA pratipAdana hai : karmasthitiracanA ke prakAra, karmasthitiracanA kI aMkasaMdRSTi, karmasthitiracanA kI arthadRSTi, sattArUpa trikoNa yaMtraracanA, sthiti ke bheda, sthitibandhAdhyavasAyasthAna, rasabandhAdhyavasAyasthAna / grantha ke anta meM prazastiparaka ATha gAthAe~ haiM jinameM grantha racanA kA prayojana batAte hue muni ajitasena kA sAdara smaraNa kiyA gayA hai, gommaTarAya (cAmuNDarAya ) ko AzIrvAda diyA gayA hai tathA gommaTarAyakRta gommaTasAra kI Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa dezI arthAt karNATakI vRtti kA ullekha kiyA gayA hai / ye gAthAe~ isa prakAra haiM : gommaTasaMga suttaM gommaTadeveNa gommaTaM raiyaM / kammANa NijjaraTTha taccaTThavadhAraNa N ca // 965 // jahi guNA vissaMtA gaNaharadevAdiiDDhipattANaM / so ajaya seNaNAho jassa gurU jayau so rAo // 966 // siddhaMtudayata DuggayaNi malavaraNemicaMdakara kaliyA / guNarayaNabhUsaNaMbu himaivelA bharau bhuvaNayalaM / / 967 / / gommaTasaMga hattaM gommaTasiharuvari gommaTajiNoya | gommaTa rAyaviNimmiyadakkhiNakukkaDajiNo jayau / / 968 / / jeNa viNimmiyapaDimAvayaNaM savvaTTasiddhidevehiM / savvaparamo hijo gihi diTThe so gommaTo jayau || 969 // vajjayaNaM jiNabhavaNaM IsipabhAraM suvaNNakalasaM tu / tihuvaNaDimANikkaM jeNa kayaM jayau so rAo / / 970 // jeNubbhiyathaMbhuvarimajakkhatiroTaggakiraNajaladhoyA / siddhANa suddhapAyA so rAo gommaTo jayau / / 971 / / gommaTasuttallihaNe gommaTarAyeNa jA kathA desI / so rAo cirakAlaM NAmeNa ya vIramattaMDI // 972 // karmaprakRti - yaha 161 gAthAoM kA eka saMgrahagrantha ' hai jo prAyaH gommaTasAra ke kartA nemicandrAcArya kI kRti samajhA jAtA hai / isa grantha kA adhikAMza bhAga gommaTasAra kI gAthAoM se nirmita huA hai / isameM gommaTasAra kI 102 gAthAe~ jyoM-kI-tyoM uddhRta haiM / gommaTasAra kI vyAkhyAe~ : gommaTasara para sarvaprathama gommaTarAya - cAmuNDarAya ne karNATaka - kannar3a meM vRtti likhI / isa vRtti kA avalokana svayaM nemicandra siddhAntacakravartI ne kiyA / 1. yaha grantha paM0 hIrAlAla zAstrI dvArA sampAdita anUdita hokara bhAratIya jJAnapITha, kAzI se san 1964 meM prakAzita huA hai / isa saMskaraNa meM tIna TIkAe~ sammilita haiM : 1. mUlagAthAoM ke sAtha jJAnabhUSaNa-sumatikIrti kI saMskRta TIkA, 2. ajJAta AcAryakRta saMskRta TIkA, 3. saMskRta TIkAgabhita paM0 hemarAjaracita bhASA TIkA / Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anya karmasAhitya 141 isa vRtti ke AdhAra para kezavavarNI ne saMskRta meM TIkA likhii| phira abhayacandra siddhAntacakravartI ne mandaprabodhinI nAmaka saMskRta TIkA bnaaii| ina donoM saMskRta TIkAoM ke AdhAra para paM0 ToDaramalla ne samyagjJAnacandrikA nAmaka hindI TIkA likhI / ina TIkAoM ke AdhAra para jIvakANDa kA hindI anuvAda paM0 khUbacandra ne tathA karmakANDa kA hindI anuvAda paM0 manoharalAla ne kiyA hai| zrI je0 ela0 jainI ne isakA aMgrejI meM anuvAda kiyA hai / labdhisAra (kSapaNAsAragabhita ) : ___ kSapaNAsAragarbhita labdhisAra' bhI nemicandra siddhAntacakravartI kI hI kRti hai| gommaTasAra meM jIva va karma ke svarUpa kA vistRta vivecana hai jaba ki labdhisAra meM karma se mukta hone ke upAya kA pratipAdana hai / labdhisAra meM 649 gAthAe~ hai jinameM 261 gAthAe~ kSapaNAsAra ko haiN| isameM tIna prakaraNa haiM : darzanalabdhi, cAritralabdhi aura kSAyikacAritra / inameM se kSAyikacAritra prakaraNa kSapaNAsAra ke rUpa meM svataMtra grantha bhI ginA jAtA hai / grantha ke prArambha meM AcArya ne siddhoM, arhantoM, AcAryoM, upAdhyAyoM evaM sAdhuoM ko vandana kiyA hai tathA samyagdarzanalabdhi va samyakcAritralabdhi ke prarUpaNa kA saMkalpa kiyA hai| darzanalabdhi prakaraNa meM nimnokta pA~ca labdhiyoM kA vivecana hai : 1. kSayopazamalabdhi, 2. vizuddhilabdhi, 3. dezanAlabdhi, 4. prAyogyalabdhi, 5 karaNalabdhi / cAritralabdhi prakaraNa meM dezacAritra va sakalacAritra kA vyAkhyAna kiyA gayA hai / isameM upazamacAritra kA vistRta vivecana hai| kSAyikacAritra' prakaraNa arthAt kSapaNAsAra meM cAritramoha ko kSapaNA (kSaya ) kA vidhAna karate hue adhaHpravRttakaraNa, apUrvakaraNa tathA anivRttakaraNa kA svarUpa samajhAyA gayA hai / isameM nimna viSayoM kA bhI nirUpaNa hai : saMkramaNa, kRSTikaraNa, kRSTivedana, samudghAta, mokSasthAna / grantha ke anta meM granthakAra AcArya ne apanA nAma nemicandra batAyA hai tathA apane ko ( jJAnadAtA ) vIranandi va indranandi kA vatsa evaM ( dIkSAdAtA) abhayanandi kA ziSya kahA hai aura apane guru ko namaskAra kiyA hai : 1. (a) paM0 manoharalAlakRta hindI anuvAdasahita-paramazruta prabhAvaka maMDala, bambaI, san 1916. (A) kezavavarNIkRta saMskRta TIkA va ToDaramallakRta hindI TIkA ke sAtha bhAratIya jaina siddhAnta prakAzanI saMsthA, kalakattA. Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa vIriMdaNaMdivaccheNappasudeNabhayaNaMdisisseNa / dasaNacarittaladdhI susUyiyA NemicaMdeNa / / 648 / / jassa ya paaypsaaennnnNtsNsaarjlhimuttinnnno| vIriMdaNaMdivaccho NamAmi taM abhayaNaMdiguruM / / 649 / / labdhisAra kI vyAkhyAe~ : labdhisAra para do TIkAe~ haiM : kezavavarNIkRta saMskRta TIkA aura ToDaramallakRta hindI ttiikaa| saMskRta TIkA cAritralabdhi prakaraNa taka hI hai| hindI TIkAkAra ToDaramalla ne cAritralabdhi prakaraNa taka to saMskRta TIkA ke anusAra vyAkhyAna kiyA kintu kSAyikacAritra prakaraNa arthAt kSapaNAsAra kA vyAkhyAna mAdhavacandrakRta saMskRta gadyAtmaka kSapaNAsAra ke anusAra kiyA / paMcasaMgraha : amitagatikRta paMcasaMgraha' saMskRta gadya-padyAtmaka grantha hai| isakI racanA vi0 saM0 1073 meM huii| yaha gommaTasAra kA saMskRta rUpAntara-sA hai / isake pAMcoM prakaraNoM kI zloka-saMkhyA 1456 hai| lagabhaga 1000 zloka-pramANa gadyabhAga hai| prAkRta paMcasaMgraha ke mUla granthakartA tathA bhASyagAthAkAra ke nAma evaM samaya donoM hI ajJAta haiN| isakI gAthA-saMkhyA 1324 hai| gadya bhAga lagabhaga 500 zloka-pramANa hai| 1. mANikacanda digambara granthamAlA, bambaI, san 1927. 2. saMskRta TIkA, prAkRta vRtti tathA hindI anuvAdasahita-bhAratIya jJAnapITha, kAzI, san 1960 ( sampAdaka-paM0 hIrAlAla jaina ). grantha ke anta meM zrIpAlasuta DaDDhaviracita saMskRta paMcasaMgraha bhI diyA gayA hai| Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agamika prakaraNa Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama prakaraNa Agamika prakaraNoM kA udbhava samagra jaina vAGmaya ke Agamika aura Agametara isa prakAra do vibhAga kiye jA sakate haiM / Agamika sAhitya arthAt Agama aura unase sambaddha vyAkhyAtmaka grantha / inase bhinna sAhitya 'Agametara' hai aura vaha AgamoM kI bhA~ti 'AgamapraviSTa' nahIM, kintu 'AgamabAhya' hai| AgamoM ke AdhAra para racita prakaraNoM ko isa vibhAga meM 'Agamika prakaraNa' kahA gayA hai| digambarAcArya kundakunda ke bhI granthoM kA samAveza Agamika prakaraNoM meM kiyA gayA hai| yaha samagra vAGmaya Agametara sAhitya kA eka bhAga hai| __ jaina AgamoM meM didivAya ( dRSTivAda ) nAmaka bArahaveM aMga kA mahattva evaM vizAlatA ko dRSTi se agra sthAna hai| isameM bhI usakA punvagaya ( pUrvagata ) nAmaka upavibhAga vizeSa mahattva kA hai| isake puvva ( pUrva ) nAma ke upavibhAga aura puvva ke pAhuDa (prAbhRta ) ke nAma se prasiddha anuvibhAgoM meM se katipaya prAbhRtoM ke nAma kA vicAra karane para aisA pratIta hotA hai ki unameM amukaamuka viSaya se sambaddha nibandha ke samAna nirUpaNa hogaa| isa samaya 'dRSTivAda' lupta ho gayA hai, ataH usameM Aye hue prakaraNoM ke bAre meM kucha kahane yogya rahatA hI nahIM hai| 'pUrvagata' kI racanA ke anantara AyAra ( AcAra ) Adi gyAraha aMgoM kI tathA kAlAntara meM itara AgamoM kI racanA huii| inameM se jina vibhinna paiNNagoM ( prakIrNakoM) kI racanA huI ve saba isa samaya upalabdha nahIM haiN| kintu ve ( upalabdha aura anupalabdha prakIrNaka ) prAbhRta Adi kI racanA ke pazcAt likhita Agamika prakaraNoM ke udbhava kA Adi-kAla avazya sUcita karate haiN| upalabdha AgamoM meM 'uttarajjhayaNa' ( uttarAdhyayana ) ke kaI adhyayana aura 'paNNavaNA' ( prajJApanA ) kA pratyeka paya (pada) eka-eka viSaya kA kramabaddha nirU Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya kA bRhad itihAsa paNa karate haiM aura isa prakAra prakaraNa meM kaisA nirUpaNa honA cAhiye isakA bodha karAte haiN| Agamika prakaraNoM kI racanA kyoM huI yaha bhI eka vicAraNIya prazna hai| vicAra karane para isake nimnalikhita kAraNa pratIta hote haiM : 1. AgamoM kA paThana-pAThana sAmAnya kakSA ke logoM ke lie durgama jJAta hone para una AgamoM ke sArarUpa se bhinna-bhinna kRtiyoM kI racanA kA honA svAbhAvika hai / isa taraha racita kRtiyoM ko 'Agamika prakaraNa' kahate haiM / 2. bahuta bAra aisA dekhA jAtA hai ki AgamoM meM kaI viSaya idhara-udhara bikhare hue hote haiM / aise viSayoM meM se kucha to mahattva ke hote hI haiM; ataH vaise viSayoM ke susaMkalita aura suvyavasthita nirUpaNa kI AvazyakatA rahatI hai / isa AvazyakatA kI pUrti ke lie susambaddha prakaraNa race jAne cAhiye, aura aisA huA 3. AgamoM meM AnevAle viSaya saralatA se kaNThastha kiye jA sakeM isalie unakI racanA padya meM honI cAhiye, kintu AgamoM meM AnevAle ve sabhI viSaya padya meM nahIM hote / Agamika prakaraNoM kI racanA ke pIche yaha bhI eka kAraNa hai| 4. AgamoM meM AnevAle gahana viSayoM meM praveza karane ke lie pravezadvAra sarIkhI kRtiyoM kI prakaraNoM kI yojanA honI cAhiye aura isa dizA meM prayatna bhI kiyA gayA hai| 5. jaina AcAra-vicAra arthAt saMskRti kA sAmAnya bodha sugamatA se ho sake, isa dRSTi se bhI Agamika prakaraNoM kA udbhava ho sakatA hai aura huA bhI hai| isa taraha uparyukta eka yA dusare kAraNa ko lekara pUrvAcAryoM ne AgamoM ke AdhAra para jo suzliSTa evaM sAMgopAMga prakaraNa pAiya (prAkRta) meM aura vaha bhI padya meM likhe ve 'Agamika prakaraNa' kahe jAte haiM / aisA pratIta hotA hai ki prArambha meM Agamika prakaraNa prAkRta padya meM likhe gaye, parantu kAlAntara meM saMskRta meM padya evaM gadya ubhayarUpa meM unakI racanA huii| sthAnakavAsI evaM terApaMthI sampradAyoM meM thokar3A' (stabaka ) ke nAma se prasiddha sAhitya Agamika prakaraNoM kI mAno gujarAtI Adi prAdezika bhASAoM meM racita AvRttiyA~ hI haiM / unameM jIva, karma, loka, dvIpa, dhyAna ityAdi viSayoM ke bAre meM Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agamika prakaraNoM kA udbhava 147 jaina AgamoM meM AnevAle vicAroM kA saMkalana kiyA jAtA hai| isa prakAra unameM vicAroM kA saMgraha-'thoka' hone se unakA 'thokar3A' nAma sArthaka pratIta hotA hai| viSaya ko dRSTi se Agamika prakaraNoM ke mukhya do vibhAga kiye jA sakate haiM : (1) tAtvika yAno adhikAMza meM dravyAnuyoga aura kabhI-kabhI gaNitAnuyogasambandhI vicAroM ke nirUpaka prakaraNa aura (2) AcAra arthAt caraNakaraNAnu. yoga ke nirUpaNa se sambaddha prakaraNa / Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya prakaraNa AgamasAra aura dravyAnuyoga AcArya kundakunda ke grantha : drAvir3a bhASA meM koNDakunDa ke nAma se prasiddha AcArya kundakunda digambara paramparA ka eka agragaNya evaM sammAnanIya munivara tathA granthakAra haiN| bodhapAhuDa ke antima padya ke AdhAra para kaI loga inheM zrutakevalI bhadrabAhu svAmI kA ziSya mAnate haiM, parantu yaha mAnyatA ThIka nahIM hai| isI prakAra zivabhUti ke ziSya hone kI katipaya zvetAmbaroM kI kalpanA bhI samIcIna nahIM hai / digambara granthoM meM inakA vividha nAmoM se ullekha milatA hai; jaise-padmanandI, gRdhrapiccha, vakragrIva aura elAcArya; kintu ina nAmoM kI tathyatA zaMkAspada hai| kundakundAcArya kaba hue isa bAre meM koI spaSTa aura prAmANika ullekha nahIM miltaa| inhoMne strI-mukti tathA jaina sAdhuoM kI sacelakatA jaise zvetAmbarIya mantavyoM kA jisa ugratA se nirasana kiyA hai usase aisA pratIta hotA hai ki jainoM ke zvetAmbara evaM digambara jaise spaSTa do varga 78 I0 ke AsapAsa ho jAne ke pazcAt ye hue haiN| kundakundAcArya ke upalabdha sabhI grantha prAkRta padya meM haiM, arthAt unakA eka bhI grantha na to gadya meM hai aura na saMskRta meN| pavayaNasAra ( pravacanasAra ) 1. dasabhatti meM gadyAtmaka aMza haiM, parantu usake kundakunda kI maulika racanA hone meM sandeha hai| 2. yaha kRti amRtacandrasUrikRta tattvapradIpikA nAma kI saMskRta vRtti, jaya senarikRta tAtparyavRtti, hemarAja pANDe kI vikrama saMvat 1709 meM likhI gayI hindI 'bAlabodhinI' ( bhASA TIkA ), DaoN. AdinAtha neminAtha upAdhye ke mUla aMgrejI anuvAda aura vistRta prastAvanA Adi ke sAtha 'rAyacandra jaina zAstramAlA' meM 1935 I0 meM prakAzita huI hai| amRtacandrasUri kI uparyukta TIkA tathA gujarAtI anuvAda Adi ke sAtha isakI eka AvRtti 'jaina svAdhyAya mandira TrasTa' sonagar3ha kI ora se bhI 1948 meM prakAzita huI hai| Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AgamasAra aura dravyAnuyoga 149 prAkRta ke eka prakAra jaina zaurasenI meM AryA chanda meM racita kRti hai| isakI do vAcanAe~ milatI haiN| inameM se eka amRtacandra ne apanI vRtti meM apanAI hai, to dUsarI jayasena, bAlacandra' Adi ne apanI-apanI TIkA meM lI hai| pahalI vAcanA meM kula 275 padya haiM / tIna zrutaskandhoM meM vibhakta isake pratyeka skandha meM kramazaH 92, 108 aura 75 gAthAe~ haiM aura inameM jJAnatattva, jJeyatattva tathA caraNatattva kA nirUpaNa kiyA gayA hai| dUsarI vAcanA isase bar3I hai| isake tIna adhikAroM meM kramazaH 101, 113 aura 97 ( kula 311) padya haiN| pavayaNasAra, paMcatthikAyasaMgahasutta athavA paMcatthikAyasAra aura samayasAra ke samUha ko prAbhUtatraya' bhI kahate haiN| yaha vedAntiyoM ke prasthAnatraya kI yAda dilAtA hai| pravacanasAra: pavayaNasAra kA prArambha paMcaparameSThI ke namaskAra se hotA hai| usameM nimnalikhita bAtoM kA sanniveza kiyA gayA hai : - prathama adhikAra-samyagdarzana, jJAna aura cAritra kA mokSamArga ke rUpa meM ullekha, cAritra kA dharma ke rUpa meM nirdeza, dharma kA zama ke sAtha aikya aura zama kA lakSaNa, dravya kA lakSaNa, jIva ke zubha, azubha aura zuddha pariNAma, zuddha upayoga vAle jIva ko nirvANa kI aura zubha upayoga vAle jIva ko svarga kI prApti, azubha pariNAma kA duHkhadAyI phala, sarvajJa kA svarUpa, 'svayambhU' zabda kI vyAkhyA, jJAna dvArA sarvavyApitA, zrutakevalI, sUtra aura atIndriya jJAna tathA kSAyika jJAna kI vyAkhyA, tIrthaMkaroM kI svAbhAvika pravRttiyA~, dravyoM kI tathA pratyeka dravya ke paryAyoM kI anantatA, pudgala kA lakSaNa, pratyakSa evaM parokSa jJAna kA spaSTIkaraNa, siddha paramAtmA kI sUrya ke sAtha tulanA, indriyajanya sukha kI asAratA, tIrthaMkara ke samagra svarUpa ke bodha se AtmajJAna tathA moha ke liNg| dvitIya adhikAra-dravya, guNa aura paryAya kA lakSaNa aura svarUpa tathA ina tInoM kA paraspara sambandha, saptabhaMgI kA sUcana, jIvAdi pA~ca astikAya 1. inakI TIkA kannar3a bhASA meM hai| 2. prasthAnatraya meM vaidika dharma ke mUlarUpa upaniSad, brahmasUtra aura bhagavadgItA kA samAveza hotA hai| Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya kA bRhad itihAsa 150 aura kAla kA nirUpaNa, paramANu aura pradeza kI spaSTatA, prameya kA lakSaNa, nAmakarma kA kArya, skandhoM kI utpatti, zuddha AtmA kA svarUpa bandha kI vyAkhyA aura mamatva kA abhAva / 1 Adi Abhyantara liMga, zramaNa ke zramaNa, apramattatA, zramaNoM kA AhAra, zubha upayoga meM vidyamAna zramaNoM kI pravRtti, aura zuddha jIva kA svarUpa / tRtIya adhikAra -- jaina zramaNa ke acelakatA Adi bAhya aura parigrahatyAga mUla guNa, chedopasthApaka muni, niryApaka svAdhyAya kA mahattva, Adarza zramaNatA, guNAdhika zramaNoM kI sammAna vidhi solahavIM gAthA meM kevalajJAna Adi guNa prApta karanevAle ko 'svayambhU' kahA hai, kyoMki anya kisI dravya kI sahAyatA ke binA vaha apane svarUpa ko prakaTa karatA hai; vaha svayaM chaH kArakarUpa banakara apanI siddhi prApta karatA hai / siddhasena divAkara ne prathama dvAtriMzikA ke pahale zloka meM aura samantabhadra ne svayambhUstotra meM 'svayambhU' zabda prayukta kiyA hai / adhikAra 1, gAthA 57-8 meM pratyakSa aura parokSa kI jo vyAkhyA dI gaI hai| vaha nyAyAvatAra ( zloka 4 ) kA smaraNa karAtI hai / adhi0 1, gA0 46 meM aura sanmatiprakaraNa ( kANDa 1, gA0 17 - 8 ) meM ekAntavAda meM saMsAra aura mokSa kI anupapatti eka jaisI dikhalAI gaI hai / " kundakunda ne dravya kI carcA jisa taraha anekAnta dRSTi se kI hai usI taraha siddhasena ne sanmatiprakaraNa ke tIsare kANDa meM jJeya ke viSaya meM kI hai / 2 vyAkhyAe~ - pavayaNasAra para saMskRta, kannar3a aura hindI meM vyAkhyAe~ haiM / saMskRta vyAkhyAoM meM amRtacandra kI vRtti sabase prAcIna aura mahattvapUrNa hai / inhoMne puruSArthasiddhyupAya aura tattvArthasAra nAmaka grantha likhe haiM tathA samayasAra aura paMcatthi kAya saMgaha para TIkAe~ likhI haiM / amRtacandra kA samaya IsA kI dasavIM sadI ke lagabhaga hai / inakI vRtti kA nAma tattvadIpikA hai / dUsarI saMskRta TIkA jayasenakRta tAtparyavRtti hai / isameM TIkAkAra ne paMcatthi - kAyasaMga kI TIkA kA nirdeza kiyA hai / dArzanika viSayoM ke nirUpaNa meM ye 1. samantabhadra ne bhI aisA hI kiyA hai / dekhie -svayambhUstotra, zloka 14. 2. dekhie - sanmatiprakaraNa kA gujarAtI paricaya, pR0 62. 3. dekhie - pR0 121, 162 aura 187. Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 151 AgamasAra aura dravyAnuyoga amRtacandra kA anusaraNa karate haiM aura unakI vRtti kA bhI upayoga karate haiM / jayasena kA samaya IsA kI bArahavIM zatAbdI ke dvitIya caraNa ke AsapAsa hai / prabhAcandrakRta sarojabhAskara pavayaNasAra kI tIsarI TIkA hai / isakI racanA samayasAra kI bAlacandrakRta TIkA ke bAda huI hai / inakA samaya IsA kI caudahavIM zatAbdI kA prArambha hogA, aisA pratIta hotA hai / inhoMne davvasaMgaha ( dravya saMgraha ) kI TIkA likhI hai aura ATha pAhuDoM para paMjikA likhI thI aisA bhI kaI logoM kA mAnanA hai / malliSeNa nAmaka kisI digambara ne isa para saMskRta meM TIkA likhI thI aisA kahA jAtA hai / isake atirikta vardhamAna ne bhI eka vRtti likhI hai / bA kAvabodha - hemarAja pANDe ne vi0 saM0 1709 meM hindI meM bAlAvabodha likhA hai aura isake lie unhoMne amRtacandra kI TIkA kA upayoga kiyA hai / isa bAlAvabodha kI prazasti meM zAhajahA~ kA ullekha AtA hai / padmamandiragaNI ne bhI vi0 saM0 1659 meM eka bAlAvabogha likhA hai / samayasAra : yaha kundakundAcArya kI jaina zaurasenI padya meM ( mukhyataH AryA meM ) racita eka mahattva kI kRti hai / upAdhyAya zrI yazovijayajI jaise zvetAmbara vidvAnoM kI dRSTi meM bhI yaha eka sammAnya grantha hai / isakI bhI do vAcanAe~ milatI haiM : eka meM 415 padya haiM, to dUsarI meM 439 haiM / amRtacandra ne samagra kRti ko nau aMkoM meM vibhakta kiyA hai / prArambha kI 38 gAthAoM taka ke bhAga ko unhoMne pUrvaraMga kahA hai| kundakundAcArya kI upalabdha sabhI kRtiyoM meM samayasAra sabase bar3I kRti hai / isameM jIva Adi nau tattvoM ko zuddha nizcayanayAnusArI prarUpaNA ko agrasthAna diyA gayA hai / isa zuddha nizcayanaya ko samajhane ke lie vyavahAranaya kI Avazya 1. ise pravacanasarojabhAskara bhI kahate haiM / 2. yaha rAyacandra jaina granthamAlA meM 1919 meM prakAzita huA hai / aMgrejI anuvAda ke sAtha Sacred Books of the Jainas sirIz2a meM 1930 meM, tathA amRtacandra aura jayasena kI TIkAoM ke sAtha 'sanAtana jaina granthamAlA' banArasa meM bhI 1944 meM yaha chapa cukA hai / inake atirikta zrI himmatalAla jeThAlAla zAha kA gujarAtI padyAtmaka anuvAda jaina atithi sevA samiti, sonagar3ha kI ora se 1940 meM prakAzita huA hai / Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa katA hai-aisA isameM ( gA0 7 ityAdi ) kahA gayA hai / isa kRti meM kaI viSayoM kI punarAvRtti dekhI jAtI hai / isameM adholikhita viSaya Ate haiM : __ jIva ke svasamaya aura parasamaya kI vicAraNA,' jJAyaka bhAva apramatta yA pramatta nahIM haiM aisA vidhAna, bhUtArtha arthAt zuddha naya dvArA jIva Adi nau tattvoM kA bodha hI samyagdarzana, jo naya AtmA ko bandharahita, para se aspRSTa, ananya, niyata, vizeSarahita aura asaMyukta dekhatA hai vaha zuddha naya, sAdhu dvArA ratnatraya kI ArAdhanA, pratyAkhyAna kA jJAna ke rUpa meM ullekha, bhUtArtha kA Azraya lenevAlA jIva hI samyagdRSTi, karma ke kSayopazama ke anusAra jJAna meM bheda, vyavahAranaya ke anusAra saba adhyavasAya Adi kA jIva ke rUpa meM nirdeza, jIva kA arasa, arUpa Adi varNana, bandha kA kAraNa, jIva ke pariNAmarUpa nimitta se pudgaloM kA karma ke rUpa meM pariNamana, jIva kA pudgala-karma ke nimitta se pariNamana, nizcayanaya ke anusAra AtmA kA apanA hI kartRtva aura bhoktRtva, mithyAtva, yoga, avirati aura ajJAna kA ajIva evaM jIva ke rUpa meM ullekha, pudgala-karma kA kartA jJAnI yA ajJAnI nahIM hai aisA kathana, bandha ke mithyAtva Adi cAra hetu, ina hetuoM ke mithyAdRSTi se lekara sayogikevalI taka ke teraha bheda, sAMkhyadarzana kI puruSa evaM prakRtiviSayaka mAnyatA kA nirasana, jIva meM usake pradezoM ke sAtha karmabaddha evaM spRSTa haiM aisA vyavahAranaya kA mantavya aura abaddha evaM aspRSTa haiM aisA nizcayanaya kA mantavya, karma ke zubha evaM azubha do prakAra, jJAnI ko dravya-AsravoM kA abhAva, saMvara kA upAya, jJAna aura vairAgya ko zakti, samyagdRSTi ke niHzaMkita Adi ATha guNoM kA nizcayanaya ke anusAra nirUpaNa, ajJAnamaya adhyavasAya kA bandha ke kAraNa ke rUpa meM nirdeza, mAtra vyavahAranaya ke Alambana kI nirarthakatA, abhavya ke dharmAcaraNa ke hetu ke rUpa meM bhoga kI prApti, AtmA kA prajJA ke dvArA grahaNa, viSakumbha ke pratikramaNa Adi aura amRtakumbha ke apratikramaNa Adi ATha-ATha prakAra, AtmA kA kathaMcit kartRtva aura bhoktRtva, khar3iyA miTTI ke dRSTAnta dvArA nizcayanaya aura vyavahAranaya kA spaSTIkaraNa, dravyaliMga ke svIkAra kA kAraNa vyavahAranaya tathA ajJAniyoM kI--AtmA kA satya svarUpa nahIM jAnanevAloM kI 'jIva kise kahanA' isa viSaya meM bhinna-bhinna mAnyatAe~ ( jaise-koI ajJAnI adhyavasAya ko, koI karma ko, koI adhyava1. yahA~ ina donoM zabdoM kA AdhyAtmika dRSTi se artha kiyA gayA hai, parantu sanmatiprakaraNa ( kA0 3, gA0 47 aura 67 ) meM inakA 'darzana' ke artha meM prayoga huA hai| Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AgamasAra aura dravyAnuyoga 153 sAyoM ke tIvra Adi anubhAga ko, koI nokarma ko, koI karma ke udaya ko, koI tIvratA Adi guNoM se bhinna pratIta honevAle ko, koI jIva aura ajIva ke mizraNa ko tathA koI karma ke saMyoga ko jIva mAnatA hai ) / jaise suvarNa agni meM tapAne para bhI apanA suvarNatva nahIM chor3atA, vaise karma ke udaya se tapta hone para bhI jJAnI jJAnIpanA nahIM chor3atA-aisA 184 veM padya meM kahA hai| jaise viSa khAne para bhI ( viSa ) vaidya nahIM maratA, vaise pudgala-karma ke udaya kA bhoga karane para bhI jJAnI karma se nahIM ba~dhatA ( 195 ) / 85 veM padya meM kahA hai ki yadi AtmA pudgala-karma kA kartA bane aura usI kA bhoga kare to vaha ina do kriyAoM se abhinna siddha ho aura yaha bAta to jaina siddhAnta ko mAnya nahIM hai| TIkAeM-isa para amRtacandra ne AtmakhyAti nAma kI TIkA likhI hai| isameM 263 padya kA eka kalaza hai|' isa TIkA ke anta meM, samagra mUla kRti kA spaSTIkaraNa upasthita karane ke uparAnta, pariziSTa ke rUpa meM nimnalikhita bAtoM para vicAra prastuta kiyA hai : 1. AtmA ke ananta dharma haiM / isa grantha meM kundakundAcArya ne use mAtra jJAnarUpa kahA hai, to kyA isakA syAdvAda ke sAtha virodha nahIM AtA ? 2. jJAna meM upAyabhAva evaM upeyabhAva donoM kaise ghaTa sakate haiM ? isa TIkA meM unhoMne pavayaNasAra kI svopajJa TIkA kA nirdeza kiyA hai| jayasena ne tAtparyavRtti nAma kI TIkA saMskRta meM likhI hai / inake atirikta isa para TIkA likhanevAloM ke nAma isa prakAra hai : prabhAcandra, nayakorti ke ziSya bAlacandra, vizAlakIrti aura jinamuni / isa para eka ajJAtakartRka saMskRta TIkA bhI hai| 1. isa kalaza para zubhacandra ne saMskRta meM tathA rAyamalla aura jayacandra ne eka-eka TIkA hindI meM likhI hai| 2. isameM paMcatthikAyasaMgaha kI apanI TIkA kA ullekha hai| Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 niyamasAra : zrI kundakundAcArya dvArA racita yaha padyAtmaka kRti ' bhI jaina zaurasenI meM hai / isameM 187 gAthAe~ haiM aura TIkAkAra padmaprabha maladhArIdeva ke matAnusAra yaha bAraha adhikAroM meM vibhakta hai / ananta sukha kI icchAvAle ko kauna-kauna se niyama pAlane cAhie yaha yahA~ dikhalAyA gayA hai / niyama arthAt avazya karaNIya | avazya karaNIya se yahA~ abhipreta hai samyaktva Adi ratnatraya / isameM 'paramAtma' tattva kA avalambana lene kA upadeza diyA gayA hai / yahI tattva antastattva, kAraNaparamAtmA, parama pAriNAmika bhAva ityAdi nAma se bhI kahA jAtA hai / jaina sAhitya kA bRhad itihAsa niyamasAra meM nimnalikhita viSayoM kI carcA kI gaI hai : , Apta, Agama aura tattvoM kI zraddhA se samyaktva kI utpatti, aThAraha doSoM kA ullekha, Agama yAnI paramAtmA ke mukha meM se nikalA huA zuddha vacana, jIva Adi chaH tattvArtha, jJAna evaM darzanarUpa upayoga ke prakAra, svabhAva - paryAya evaM vibhAva-paryAya, manuSya Adi ke bheda, vyavahAra evaM nizcaya se kartRtva aura bhoktRtva, pudgala Adi ajIva padArthoM kA svarUpa, heya evaM upAdeya tattva zuddha jIva meM bandha-sthAna, udaya-sthAna, kSAyika Adi cAra bhAvoM ke sthAna, jIva- sthAna aura mArgaNA - sthAna kA abhAva, zuddha jIva kA svarUpa, saMsArI jIva kA siddha paramAtmA se abheda, samyagdarzana evaM samyagjJAna kI vyAkhyA, ahiMsA Adi pA~ca mahAvrata kI, IrSyA Adi pA~ca samiti kI tathA vyavahAra evaM nizcaya-naya kI apekSA se manogupti Adi tIna gupti kI spaSTatA, paMcaparameSThI kA svarUpa, bhedavijJAna ke dvArA nizcaya cAritra kI prApti, nizcaya-naya ke anusAra pratikramaNa, pratyAkhyAna, caturvidha AlocanA, prAyazcitta, parama samAdhi ( sAmAyika ) evaM 1. padmaprabha kI saMskRta TIkA tathA zrI zItalaprasAdajI kRta hindI anuvAda ke sAtha yaha grantha 'jaina grantha - ratnAkara kAryAlaya' kI ora se vi0 saM0 1972 meM prakAzita huA hai / isake atirikta Sacred Books of the Jainas sirIz2a meM ArA se isakA aMgrejI anuvAda tathA zrI himmatalAla jeThAlAla zAha kRta gujarAtI anuvAda Adi ke sAtha 'jaina svAdhyAya mandira TrasTa' sonagar3ha se bhI yaha prakAzita huA hai / 2. dekhie ---- gujarAtI anuvAdavAlI AvRtti kA upodghAta, pR0 6. Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 155 AgamasAra aura dravyAnuyoga parama bhakti' kA nirUpaNa, nizcayanaya ke anusAra Avazyaka karma2, Abhyantara aura bAhya jalpa, bahirAtmA aura antarAtmA, vyavahAra evaM nizcayanaya ke anusAra sarvajJagatA, kevalajJAnI meM jJAna aura darzana kA eka hI samaya meM sadbhAva, siddha kA svarUpa tathA siddha honevAle kI gati aura usakA sthAna / isameM pratikramaNa Adi jo Avazyaka ginAye gaye haiM unakI apekSA mulAcAra meM bheda hai / usameM AlocanA kA ullekha nahIM hai aura parama bhakti ke bajAya stuti evaM vandanA kA nirdeza hai|" 94 vIM gAthA meM paDikkamaNa sutta nAma kI kRti kA ullekha hai / 17 vIM gAthA meM kahA hai ki isakA vistAra 'loyavibhAga' se jAna lenA cAhie / sarvanandI Adi dvArA racita 'loyavibhAga' nAma kI ekAdhika kRtiyAM haiM sahI, parantu yahAM to pustakavizeSa ke bajAya lokavibhAga kA sUcaka sAhitya abhipreta jJAta hotA hai / TIkA-padmaprabha maladhArIdeva ne saMskRta meM tAtparyavRtti nAma kI TIkA likhI hai| isameM unhoMne amRtAzIti, zrutabandhu aura mArgaprakAza meM se uddharaNa diye haiM / inake atirikta akalaMka, amRtacandra, guNabhadra, candrakIrti, pUjyapAda, mAdhavasena, vIranandI, samantabhadra, siddhasena aura somadeva kA bhI ullekha AtA hai| isa tAtparyavRtti nAma kI TIkA meM mUla kRti ko bAraha zrutaskandhoM meM vibhakta kiyA hai| isa TIkA meM pratyeka gAthA kI gadyAtmaka vyAkhyA ke anantara padya bhI Ate haiM / aise padya kula 311 haiM / gujarAtI anuvAda vAlI uparyukta AvRtti meM aise pratyeka padya ko 'kalaza' kahA hai| 1. isa paramabhakti ke do prakAra haiM : 1. nirvANabhakti (nirvANa kI bhakti ) aura 2. yogabhakti ( yoga kI bhakti ) / 2. 121 vI gAthA meM nizcaya se kAyotsarga kA nirUpaNa hai| 3. kevalI saba jAnatA hai aura dekhatA hai yaha vyavahAranaya kI dRSTi se tathA kevalI apanI AtmA ko jAnatA hai aura dekhatA hai yaha nizcayanaya kI dRSTi se sarvajJatA hai| 4. isa viSaya meM sUrya ke prakAza aura tApa kA udAharaNa diyA gayA hai| 5. dekhie-pavayaNasAra kA aMgrejI upodghAta, pR0 42. Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa paMcAstikAyasAra : paMcatthi kAya saMga sutta' ( paMcAstikAya saMgrahasUtra ) yAnI paMcatthikAyasAra ( paMcAstikAyasAra ) ke kartA bhI kundakundAcArya haiM / padyAtmaka jaina zaurasenI meM racita isa kRti ke do svarUpa milate haiM : eka meM amRtacandrakRta TIkA ke anusAra 173 gAthAe~ haiM, to dUsare meM jayasena aura brahmadevakRta TIkA ke anusAra 181 padya haiM / antima padya meM yadyapi 'paMcatthikAyasaMgahasutta' nAma AtA hai, parantu dUsarA nAma vizeSa pracAra meM hai / isake TIkAkAra amRtacandra ke mata se yaha samagra kRti do zrutaskandhoM meM vibhakta hai / prathama zrutaskandha meM 104 gAthAe~ haiM, jabaki dUsare meM 105 se 173 arthAt 69 gAthAe~ haiM / prArambha ke 26 padya pIThabandharUpa haiM aura 64 vIM Adi gAthAoM kA nirdeza 'siddhAntasUtra' ke nAma se kiyA gayA hai / sau indroM dvArA namaskRta jinoM ko vandana karake isakA prArambha kiyA gayA hai / isameM nimnAMkita viSaya Ate haiM : samaya ke nirUpaNa kI pratijJA, astikAyoM kA samavAya ( samUha ) rUpa 'samaya', astikAya kA lakSaNa, pA~ca astikAya aura kAla kA nirUpaNa, dravya ke tIna lakSaNa, dravya, guNa evaM paryAya kA paraspara sambandha vivakSA ke anusAra dravya kI saptabhaMgI, jIva dravya ke ( azuddha paryAya kI apekSA se ) bhAva, abhAva, bhAvAbhAva aura abhAvabhAva, vyavahAra-kAla ke samaya nimeSa, kASThA, kalA, nAlI, ahorAtra, mAsa, Rtu, ayana aura saMvatsara jaise bheda, saMsArI jIva kA svarUpa, siddha kA svarUpa aura usakA sukha, jova kA lakSaNa e, mukti kA svarUpa, jJAna aura darzana ke prakAra, jJAnI aura jJAna kA sambandha, saMsArI jIva kA kartRtva aura bhoktRtva, jIva 1. yaha kRti amRtacandrakRta tattvadIpikA yAnI samayavyAkhyA nAma kI saMskRta TIkA tathA hemarAja pANDe ke bAlAvabodha para se pannAlAla bAkalIvAlakRta hindI anuvAda ke sAtha ' rAyacaMdra jaina granthamAlA' meM 1904 meM tathA aMgrejI anuvAdasahita ArA se prakAzita huI hai / isI granthamAlA meM prakAzita isakI dUsarI AvRtti meM amRtacandra aura jayasena kI saMskRta TIkAe~ tathA hemarAja pANDe kA bAlAvabodha chapA hai / amRtacandra kI TIkA ke sAtha gujarAtI anuvAda 'digambara svAdhyAya mandira' se vi0 saM0 2014 meM prakAzita huA hai / 2. dhavalA meM 'paMcatthikAyasAra' kA ullekha hai / 3. jo cAra prakAra ke prANoM dvArA jItA hai, jiyegA aura pahale jItA thA vaha 'jIva' hai / Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AgamasAra aura dravyAnuyoga 157 ke eka, do aise dasa vikalpa, pudgala ke skandha Adi cAra prakAra, paramANu kA svarUpa, zabda kI paudgalikatA, dharmAstikAya Adi kA svarUpa, ratnatraya ke lakSaNa, jIva Adi nau tattvoM kA nirUpaNa, jIva ke bheda-prabheda, prazasta rAga aura anukampA kI spaSTatA, vyavahAra evaM nizcayanaya kI apekSA se mokSa evaM mokSamArga kI vicAraNA' tathA jIva kA svasamaya aura parasamaya meM pravartana / svayaM kartA ne prastuta kRti ko 'saMgraha' kahA hai / isameM paramparAgata padya kamobezarUpa meM saMkalita kiye gaye hoM aisA pratIta hotA hai| 27 vI gAthA meM jIva ke jisa krama se lakSaNa diye haiM usI krama se unakA nirUpaNa nahIM kiyA gayA hai / kyA saMgrahAtmakatA isakA kAraNa hogI ? prastuta kRti kI bArahavIM gAthA kA pUrvArdha sanmati ke prathama kANDa kI bArahavIM gAthA ke pUrvArdha kI yAda dilAtA hai / paMcatthikAyasaMgaha kI gAthA 15 se 21 meM 'sat' aura 'asat' viSayaka vAdoM kI anekAntadRSTi se jo vicAraNA kI gaI hai vaha sanmati ke tRtIya kANDa kI gAthA 50 se 52 meM dekhI jAtI hai / isakI 27 vIM gAza meM AtmA kA svarUpa jaina dRSTi se dikhalAyA hai; yahI bAta sanmati ke tIsare kANDa kI gAthA 54-55 meM AtmA ke viSaya meM chaH muddoM kA nirdeza karake kahI gaI hai / 2 sanmati ke tIsare kANDa kI 8 se 15 gAthAe~ kundakunda ke guNa aura paryAya kI bhinnatArUpa vicAra kA khaNDana karanevAlI haiM aisA kahA jA sakatA hai| usameM 'guNa' ke pracalita artha meM amuka aMza meM parivartana dekhA jA sakatA hai| TokAe~-prastuta kRti para amRtacandra ne tattvadIpikA athavA samayavyAkhyA nAma kI TIkA likhI hai| isameM TIkAkAra ne kahA hai ki dravya meM pratisamaya parivartana hone para bhI usake svabhAva arthAt mUla guNa ko abAdhita rakhane kA kArya 'agurulaghu' nAmaka guNa karatA hai| 146 vIM gAthA kI TIkA meM mokkhapAhuDa meM se eka uddharaNa uddhRta kiyA gayA hai| isake atirikta jayasena, brahmadeva, 1. isa vibhAga ko kaI loga 'cUlikA' bhI kahate haiM / 2. dekhie-sanmati-prakaraNa kI prastAvanA, pR0 62. 3. inakI TokA kA nAma 'tAtparyavRtti' hai| isakI puSpikA ke anusAra mUla kRti tIna adhikAroM meM vibhakta hai| prathama adhikAra meM 111 gAthAe~ haiM aura ATha antarAdhikAra hai, dvitIya adhikAra meM 50 haiM gAthAeM aura dasa antarAdhikAra haiM tathA tRtIya adhikAra meM 20 gAthAe~ haiM aura vaha bAraha Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa jJAnacandra malliSeNa aura prabhAcandra' ne bhI saMskRta meM TIkAe~ likhI haiM / inake alAvA ajJAtakartRka do saMskRta TIkAe~ bhI haiM, jinameM se eka kA nAma 'tAtparyavRtti' hai aisA ullekha jinaratnakoza ( vibhAga 1, pR0 231 ) meM hai / mUla kRti para hemarAja pANDe ne hindI meM bAlAvabodha likhA hai / " ATha pAhuDa : kaI logoM kA mAnanA hai ki kundakunda ne 84 pAhuDa likhe the / saca mAna leM, to bhI ina saba pAhuDoM ke nAma aba taka upalabdha nahIM yahA~ to maiM jaina zaurasenI meM racita padyAtmaka ATha pAhuDoM ke viSaya kahU~gA / ina pAhuDoM ke nAma haiM : 1. daMsaNa pAhuDa, 2. cArita pAhuDa, 3. sutapAhuDa, 4. bodha - pAhuDa, 5. bhAva pAhuDa, 6. mokkha pAhuDa, 7. liMga pAhuDa, 8. sIla - pAhuDa / " 1. daMsaNapAhuDa ( darzanaprAbhRta ) - isameM 36 AryA chanda haiM / vardhamAna svAmI ko arthAt mahAvIra svAmI ko namaskAra darake 'samyaktva kA mArga saMkSepa meM kahU~gA' isa prakAra kI pratijJA ke sAtha isa kRti kA prArambha kiyA gayA hai / isameM samyaktva ko dharma kA mUla kahA hai / samyaktva ke binA nirvANa kI aprApti aura bhavabhramaNa hotA hai, phira bhale hI aneka zAstroM kA abhyAsa kiyA gayA ho athavA ugra tapazcaryA kI gaI ho - aisA kahakara samyaktva kA mahattva yaha bAta hue haiM / * hI kucha vibhAgoM meM vibhakta hai / isa taraha isa TIkA ke anusAra kula 181 gAthAe~ hotI haiM / jayasena kI isa TIkA kA ullekha payavaNasAra aura samayasAra kI unakI TIkAoM meM hai / ina tInoM meM se paMcatthikAyasaMgaha kI TIkA meM sabase adhika uddharaNa Ate haiM / 1. inakI TIkA kA nAma 'pradIpa' hai / 2 kaI logoM ke mata se devajita ne bhI saMskRta meM TIkA likhI hai / 3. bAlacandra ne kannar3a meM TIkA likhI hai / 4. ye ATha pAhuDa aura pratyeka kI saMskRta chAyA, daMsaNapAhuDa Adi prArambha ke chaH pAhuDoM kI zrutasAgarakRta saMskRta TIkA, rayaNasAra aura bArasANuvekkhA 'SaTprAbhRtAdisaMgrahaH' ke nAma se mANikacandra digambara jaina granthamAlA meM prakAzita hue haiM / 5. taiMtAlIsa pAhuDa ke nAma pavayaNasAra kI aMgrejI prastAvanA ( pR0 25 ke TippaNa ) meM diye gaye haiM / Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AgamasAra aura dravyAnuyoga 159. dikhalAyA hai / samyaktvI ko jJAna kI prApti aura karma kA kSaya zakya hai tathA vaha vandanIya hai| samyaktva viSaya-sukha kA virecana aura samasta duHkha kA nAzaka hai-aise kathana ke dvArA samyaktva ke mAhAtmya kA varNana kiyA hai| vyavahAra kI dRSTi se jinezvara dvArA prarUpita jIva Adi dravyoM kI zraddhA samyaktva hai, to nizcaya kI dRSTi se AtmA samyaktva hai ityAdi bAteM yahA~ upasthita kI gaI haiM / 29 vI gAthA meM tIrthakara causaTha cAmaroM se yukta hote haiM aura unake cauMtIsa atizaya hote haiM tathA 35 vI gAthA meM unakI deha 1008 lakSaNoM se lakSita hotI hai isa bAta kA ullekha hai / ___ TokA-dasaNapAhuDa tathA dUsare pAMca pAhuDoM para bhI vidyAnandI ke ziSya aura mallibhUSaNa ke gurubhAI zrutasAgara ne saMskRta meM TIkA likhI hai| daMsaNapAhuDa kI TIkA ( pR0 27-8) meM 1008 lakSaNoM meM se kucha lakSaNa diye haiM / daMsaNapAhuDa Adi chaH pAhuDoM para amRtacandra ne TIkA likhI thI aisA kaI logoM kA mAnanA hai / 2. cArittapAhuDa ( cAritraprAbhUta -isameM 44 gAthAe~ haiN| isakI dUsarI gAthA meM isakA nAma 'cArittapAhuDa' kahA hai, jabaki 44 veM padya meM isakA 'caraNapAhuDa' ke nAma se nirdeza hai| yaha cAritra evaM usake prakAra Adi para prakAza DAlatA hai / isameM cAritra ke darzanAcAracAritra aura saMyamacaraNacAritra aise do prakAra batalAye haiM / niHzaMkita Adi kA samyaktva ke ATha guNa ke rUpa meM ullekha hai| saMyamacaraNacAritra ke do bheda haiM : sAgAra aura niraagaar| pA~ca aNuvrata, tIna guNavrata aura cAra zikSAvrata-yaha sAgAra arthAt gRhasthoM kA cAritra hai, jabaki pA~ca indriyoM kA saMvaraNa, pA~ca mahAvratoM kA pAlana tathA paccIsa 1. inakA paricaya inhIM kI racita audAryacintAmaNi ityAdi vividha kRtiyoM ke nirdeza ke sAtha maiMne 'jaina saMskRta sAhityano itihAsa' (khaNDa 1 : sArvajanIna sAhitya pR0 42-4, 46 aura 300 ) meM diyA hai / zrutasAgara vikrama kI 16 vIM sadI meM hue haiN| 2. udAharaNArtha-W. Deneke. dekhie-Festgabe Jacobi (p. 163 f.). 3. dekhie-pro0 vinTanitsa kA grantha History of Indian Literature, Vol. II, p. 577. Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 jaina sAhitya kA bRhada itihAsa kriyAoM ( bhAvanAoM ), pAMca samitiyoM aura tIna guptiyoM kA pAlana-yaha nirAgAra arthAt sAdhuoM kA cAritra hai| pAMca mahAvratoM meM se ahiMsA Adi pratyeka mahAvrata kI pA~ca-pAMca bhAvanAe~ ginAI haiN| samyaktvaprApta jIva jJAnamArga para hai, vaha pApAcaraNa nahIM karatA aura anta meM mokSa prApta karatA hai aisA isameM kahA gayA hai| isakI sAtavIM gAthA 'aticAra kI ATha gAthA' ke nAma se prasiddha zvetAmbarIya pratikramaNasUtra kI tIsarI gAthA ke rUpa meM dekhI jAtI hai| TokA-cArittapAhuDa para zrutasAgara kI TIkA hai| 3. suttapAhuDa (sUtraprAbhUta )-yaha 27 gAthAoM ko kRti hai / isameM kahA hai ki jaise sUtra ( Dore ) se yukta sUI ho to vaha naSTa nahIM hotI-guma nahIM hotI, vaise hI sUtra kA jJAtA saMsAra meM bhaTakatA nahIM hai-vaha bhava arthAt saMsAra kA nAza karatA hai / sUtra kA artha tIrthaMkara ne kahA hai| jIvAdi padArthoM meM se heya aura upAdeya ko jo jAnatA hai vaha 'sadRSTi' hai / tIrthaMkaroM ne acelakatA aura pANipAtratA kA upadeza diyA hai, ataH inase bhinna mArga mokSamArga nahIM hai / jo saMyamI Arambha-parigraha se virakta aura bAIsa parISahoM ko sahana karanevAle hoM ve vandanIya haiM; jabaki jo liMgI darzana aura jJAna ke yogya dhAraka hoM parantu vastra dhAraNa karate hoM ve 'icchAkAra' ke yogya haiN| sacelaka ko, phira bhale hI vaha tIrthakara hI hoM, mukti nahIM miltii| strI ke nAbhi ityAdi sthAnoM meM sUkSma jIva hote haiM, ataH vaha dIkSA nahIM le sakatI / jinhoMne icchA ke Upara kAbU prApta kiyA hai ve saba duHkhoM se mukta hote haiM / isa kathana se yaha jAnA jA sakatA hai ki isa pAhuDa meM acelakatA evaM stro ko dIkSA kI ayogyatA ke Upara bhAra diyA gayA hai| TIkA-isakI TIkA ke racayitA zrutasAgara haiN| 4. bodhapAhuDa (bodhaprAbhUta )-isameM 62 gAthAe~ haiN| isakA prArambha AcAryoM ke namaskAra se hotA hai| isakI tIsarI aura cauthI gAthA meM isameM AnevAle gyAraha adhikAroM kA nirdeza hai / inake nAma isa prakAra haiM : 1. Ayatana, 2. caityagRha, 3. jinapratimA, 4. darzana, 5. jinabimba, 6. jinamudrA, 7. jJAna, 8. deva, 9. tIrtha, 10. tIrthaMkara aura 11. pravrajyA / 23 vIM gAthA meM kahA hai ki jisake pAsa matijJAnarUpI sthira dhanuSa hai, zrutajJAnarUpI pratyaMcA hai aura ratnatrayarUpI bANa haiM tathA jisakA lakSya paramArtha ke viSaya meM baddha hai vaha mokSamArga se skhalita nahIM hotA / Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AgamasAra aura dravyAnuyoga 161 antima gAthA meM zrutakevalI bhadrabAhu kA bAraha aMgoM evaM caudaha pUrvo ke dhAraka tathA gamakoM ke guru ke rUpa meM nirdeza hai / 51 vI gAthA meM pravrajyA ko janma-samaya ke svarUpavAlI arthAt nagnarUpa, Ayudharahita, zAnta aura anya dvArA nirmita gRha meM nivAsa karanevAlI kahA hai| TokA-isapara zrutasAgara kI TIkA hai / antima tIna gAthAoM ko unhoMne 'cUlikA' kahA hai / pR0 166 para padmAsana aura sukhAsana ke lakSaNa diye haiM / 5. bhAvapAhaDa ( bhAvaprAbhUta )----isameM 163 padya haiM aura unameM se adhikAMza AryA chanda meM haiN| isa dRSTi se upalabdha sabhI ( AThoM) pAhuDoM meM yaha sabase bar3A hai / kevala isI dRSTi se nahIM, parantu dUsarI bhI aneka dRSTiyoM se yaha vizeSa mahattva kA hai| isakI pahalI gAthA meM 'bhAvapAhuDa' zabda dRSTigocara hotA hai| bhAva arthAt pariNAma kI vizuddhi / isa pAhuDa meM isa taraha kI vizuddhi se honevAle vividha lAbha tathA vizuddhi ke abhAva se honevAlI vibhinna prakAra kI hAniyAM vistAra se dikhalAI haiN| bAhya nagnatva kI tanika bhI kImata nahIM hai, bhItara se AtmA doSamukta arthAt nagna banA ho tabhI bAhya nagnatva sArthaka hai| bhAvaliMga ke binA dravyaliMga nirarthaka hai-yaha bAta spaSTa rUpa se upasthita kI gaI hai| saccA bhAva utpanna na hone se saMsArI jIva ne naraka aura tiryaJca gati meM anekavidha yAtanAe~ sahana kI haiM aura manuSya tathA deva ke bhI kaSTa uThAye haiN| samasta loka meM, madhyabhAga meM gostana (gAya ke thana ) ke AkAra ke ATha pradezoM ko chor3akara, yaha jIva sarvatra utpanna huA hai / ' usane ananta bhavoM meM jananI kA jo dUdha pIyA hai, usakI mRtyu se mAtAoM ne jo A~sU bahAye haiM, usake jo keza aura nAkhUna kATe gaye haiM tathA usane jo zarIra dhAraNa kiye haiM unakA parimANa bahuta hI vizAla hai| eka antarmuhUrta meM usane nigoda ke rUpa meM 66336 bAra, dvIndriya ke rUpa meM 80 bAra, trIndriya ke rUpa meM 60 bAra aura caturindriya ke rUpa meM 40 bAra maraNa kA anubhava kiyA hai| isake alAvA, vaha pAsattha ( pArzvastha ) bhAvanA se aneka bAra duHkhI huA hai| bAhubalI ko garva ke kAraNa kevalajJAna kI aprApti, nidAtA ke kAraNa madhupiMga muni ko sacce zramaNatva kA abhAva aura vasiSTha muni kA duHkha sahanA, 1. dekhie, gAthA 36. 2. dekhie, gAthA 28-9. Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa daNDaka nAmaka nagara ko Abhyantara doSa ke kAraNa jalAne se jinaliMgI bAhu kA raurava naraka meM par3anA, samyaktva Adi se patita hone para dIpAyana zramaNa kA bhavabhramaNa, yuvatiyoM se parivRtta hone para bhI bhAvazramaNa zivakumAra kI alpa saMsAritA, zratakevalI bhavyasena' ko samyaktva ke abhAva meM bhAvazramaNatva kI aprApti tathA tusamAsa ( tuSamASa ) kI udghoSaNA karanevAle zivabhUti kI bhAvavizaddhi ke kAraNa mukti-isa prakAra vividha dRSTAnta yahA~ diye gaye haiM / 180 kriyAvAdI, 84 akriyAvAdI, 67 ajJAnavAdI aura 32 vainayikaisa prakAra kula 363 pAkhaNDiyoM kA nirdeza karake unake mArgako unmArga kahakara jinamArga meM mana ko lagAne kA upadeza diyA hai| __ zAlisitha matsya ( tandula-matsya ) azuddha bhAva ke kAraNa mahAnaraka me gayA, aisA 86 vIM gAthA meM kahA hai| mokSaprApti ke lie AtmA ke zuddha svarUpa kA vicAra karanA caahie| karmarUpa bIja kA nAza hone para mokSa milatA hai / AtmA jaba paramAtmA banatA hai taba vaha jJAnI, ziva, parameSThI, sarvajJa, viSNu, caturmukha baura buddha kahA jAtA hai ( dekhie, gAthA 149 ) / ratnatraya kI prApti ke lie pAMca jJAna kI vicAraNA, kaSAya aura nokaSAya kA tyAga, tIrthaMkara-nAmakarma ke upArjana ke solaha kAraNoM kA parizIlana, bAraha prakAra kI tapazcaryA kA sevana, zuddha cAritra kA pAlana, parISahoM kA sahana, svAdhyAya, bAraha anuprekSAoM kA cintana, jIva Adi sAta tatva aura nau padArthoM kA jJAna, caudaha guNasthAnoM kI vicAraNA tathA dazavidha vaiyAvRttya ityAdi kA isameM ullekha hai / mana zuddha ho to artha Adi cAra puruSArtha siddha ho sakate haiM aisA 162 veM padya meM kahA hai| 1. pR0 198 para zrutasAgara ne kahA hai ki bhavyasena gyAraha aMgoM kA dhAraka hone se caudaha pUrva ke artha kA jJAtA thaa| isI se yahAM use zrutakevalI kahA hai| 2. tuSa arthAt chilake se jisa taraha mASa arthAt ur3ada bhinna hai, usI taraha zarIra se AtmA bhinna hai isa bAta ke sUcaka tuSamASa kA uccAraNa karanevAle kevala chaH pravacanamAtrA ke jJAtA parama vairAgyazAlI zivabhUti the, aisA zrutasAgara ne TIkA ( pR0 207 ) meM kahA hai| yaha zvetAmbaroM ko 'mA tusa mA rusa' kathA kA smaraNa karAtI hai| 3. yaha bAta 124 vIM gAthA meM kahI gaI hai| yaha tattvArthasUtra ( a0 10, sU07) ke svopajJa bhASya ke AThaveM zloka kA smaraNa karatI hai / Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AgamasAra aura dravyAnuyoga 163 isa bhAvapAhuDa meM cArittapAhuDa aura bodhapAhuDa kI taraha vyavasthita nirUpaNa nahIM hai / aisA jJAta hotA hai ki isameM saMgraha ko vizeSa sthAna diyA gayA hai / liMga kA nirUpaNa liMgapAhuDa meM bhI dekhA jAtA hai / bhAvapAhuDa meM dUsare sabhI pAhuDoM kI apekSA jaina pAribhASika zabdoM tathA dRSTAntoM kA Adhikya hai / guNabhadrakRta AtmAnuzAsana meM tathA bhAvapAhuDa meM bahuta sAmya hai / TIkA- isa para zrutasAgara kI TIkA hai / 106 padya haiM / antima padya meM paramAtmA kA svarUpa varNita hai aura 6. mokupAhuDa ( mokSaprAbhRta ) - isameM isa kRti kA nAma diyA gayA hai / isameM usa svarUpa kA jJAna hone para mukti milatI hai aisA kahA hai / AtmA ke para, Abhyantara aura bAhya aise tIna svarUpoM kA nirdeza karake indriyarUpI bahirAtmA kA parityAga kara karmarahita paramAtmA kA dhyAna dharane kA upadeza diyA gayA hai / - svadravya evaM paradravya kI spaSTatA na karane se hAni hotI hai aisA isameM pratipAdana kiyA gayA hai / khAna meM se nikalane vAle suvarNa meM aura zuddha kiye gaye suvarNa meM jaisA antara hai vaisA antara antarAtmA aura paramAtmA meM hai / jo yogI vyavahAra meM soyA huA hai arthAt vyavahAra meM nahIM par3A hai vaha apane kArya ke viSaya meM jAgrata hai aura jo vyavahAra meM jAgrata hai arthAt lokopacAra meM sAvadhAna hai vaha yogI AtmA ke kArya meM soyA huA hai / ataH saccA yogI saba prakAra ke vyavahAroM se sarvathA mukta hokara paramAtmA kA dhyAna karatA hai / puNya aura pApa kA parihAra ' cAritra' hai / samyaktvAdi ratnatraya prApta kiye binA uttama dhyAna azakya hai / dhamaMdhyAna Aja bhI zakya hai / ugra tapa karanevAle ajJAnI ko jisa karma kA kSaya karane meM aneka bhava lagate haiM usa karma kA kSaya tIna gupti se yukta jJAnI antarmuhUrta meM karatA hai / jo acetana padArtha ko sacetana mAnatA hai vaha ajJAnI hai, jabaki cetana dravya meM jo AtmA ko mAnatA hai vaha jJAnI hai / binA tapa kA jJAna aura binA jJAna kA tapa bhI nirarthaka hai, ataH jJAna aura tapa donoM se yukta hone para hI mukti milatI hai / 1. kucha padya anuSTup meM haiM / adhikAMza bhAga AryA chanda meM hai / 2. 24 veM padya kI TIkA ( pR0 320 ) meM zrutasAgara ne zIze se sonA banAne kI vidhi kI sUcaka eka prAcIna gAthA uddhRta karake usakA vivecana kiyA hai / Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa ___ isa prAbhRta kI gaI gAthAoM kA samAdhizataka ke sAtha sAmya dekhA jAtA hai| yadi isa pAhuDa ke kartA kundakundAcArya hI hoM to pUjyapAda ne isakA upayoga kiyA hai aisA kahA jA sakatA hai| TokA-zrutasAgaralikhita isakI TIkA hai / 7. liMgapAhaDa ( liMgaprAbhUta )-isameM 22 gAthAe~ haiN| antima gAthA meM 'liMgapAhaDa' nAma dekhA jAtA hai| saccA zramaNa kise kahate haiM, yaha isameM samajhAyA hai / bhAvaliMgarUpa sAdhutA se rahita dravyaliMga vyartha hai aisA yahA~ kahA gayA hai / sAdhu-veza meM rahakara jo nAcanA, gAnA ityAdi kArya kare vaha sAdhu nahIM, kintu, tithaMca hai, jo zramaNa abrahma kA AcaraNa kare vaha saMsAra meM bhaTakatA hai; jo vivAha karAye, kRSikarma, vANijya aura jIvaghAta karAye vaha dravyaliMgI naraka meM jAtA hai-aise kathana dvArA isameM kusAdhu kA svarUpa citrita kiyA hai / liMgaviSayaka nirUpaNa, amuka aMza meM bhAvapAhuDa meM dekhA jAtA hai| ___TokA-liMgapAhuDa evaM sIlapAhuDa para eka bhI saMskRta TIkA yadi racI gaI ho to vaha prabhAcandra kI mAnI jAtI hai| 8. solapAhuDa (zIlaprAbhUta )-isa kRti meM 40 gAthAe~ haiN| isameM zIla kA mahattva dikhalAyA gayA hai| prathama gAthA meM zIla ke brahmacarya ke guNa kahane ko pratijJA hai / dUsarI gAthA meM kahA hai ki zIla kA jJAna ke sAtha virodha nahIM hai / pAMcavIM gAthA meM aisA ullekha hai ki cAritrarahita jJAna, darzanarahita liMgagrahaNa aura saMyamarahita tapa nirarthaka hai / solahavIM gAthA meM vyAkaraNa, chanda, vaizeSika, vyavahAra aura nyAyazAstra kA ullekha hai| unnIsaveM padya meM jIvadayA, dama, satya, acorya, brahmacarya, santoSa, samyagdarzana, jJAna aura tapa ko zIla kA parivAra kahA hai / dazapUrvI surattaputta (sAtyakiputra) viSayalolupatA ke kAraNa naraka meM gayA, aisA tIsavIM gAthA meM kahA hai / isa prakAra AThoM pAhuDoM kA saMkSipta paricaya huaa| ye kundakundaracita hI haiM yA nahIM isakA nirNaya karane ke lie viziSTa sAdhana kI apekSA hai / ye saba kamobeza rUpa meM saMgrahAtmaka kRtiyA~ haiN| inakA samIkSAtmaka saMskaraNa prakAzita honA caahie| kaI pAhuDoM meM apabhraMza ke cihna dekhe jAte haiM / pAhuDoM kA upayoga uttarakAlIna granthakAroM ne kiyA hai| joindu kI kRti pAhuDoM kA smaraNa karAtI hai| 1. aMgrejI meM paricaya ke lie dekhie-pavayaNasAra kI aMgrejI prastAvanA, pR029-37. Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 165 AgamasAra aura dravyAnuyoga jIvasamAsa : isa grantha ke kartA kA nAma ajJAta hai, kintu vaha pUrvadhara the aisA mAnA jAtA hai / jaina mahArASTrI meM racita isa kRti meM 286 AryA chanda haiM / inake atirikta koI-koI gAthA prakSipta bhI hai / aisI eka gAthA kA nirdeza maladhArI hemacandrasUri ne isakI TIkA ke anta ( patra 301 ) meM kiyA hai aura usakI vyAkhyA bhI kI hai, yadyapi aisA karate samaya unhoMne sUcita kiyA hai ki pUrva TIkA meM isakI vyAkhyA upalabdha nahIM hotii| 'valabhI' vAcanA kA anusaraNa karanevAlI isa kRti kA Arambha caubIsa tIrthaMkaroM ke namaskAra se hotA hai / prArambha kI gAthA meM ananta jIvoM ke caudaha samAsa yAnI saMkSepa ke varNana kI pratijJA kI hai| cAra nikSepa; chaH tathA ATha anuyogadvAra; gati, indriya ityAdi caudaha mArgaNAoM dvArA jIvasamAsoM kA bodha, AhAra, bhavyatva ityAdi kI apekSA se jIvoM ke prakAra; mithyAtva Adi caudaha guNasthAna; nAraka Adi ke prakAra; pRthvIkAya Adi ke bheda; dharmAstikAya Adi ajIva ke bheda; aMgula ke tIna prakAra; kAla ke samaya, AvalikA ityAdi bhedoM se lekara palyopama Adi kA svarUpa; saMkhyA ke bhedaprabheda; jJAna, darzana, naya aura cAritra ke prakAra; nAraka Adi jIvoM kA mAna; samuddhAta; nAraka Adi kA AyuSya aura usakA viraha-kAla tathA gati, veda ityAdi kI apekSA se jIvoM kA aura pradeza kI apekSA se ajIva padArthoM kA alpabahutva-ina viSayoM kA nirUpaNa isameM AtA hai| gAthA 30, 36, 65 ityAdi meM pRthvIkAya Adi ke jo prakAra kahe haiM ve upalabdha AgamoM meM dikhAI nahIM par3ate / TIkA-jIvasamAsa para vizeSAvazyakabhASya ityAdi ke TIkAkAra maladhArI hemacandrasUri ne vi0 saM0 1164 meM yA usake AsapAsa 6627 zloka-parimANa vRtti likhI hai| isake pahale eka vRtti aura eka TIkA likhI gaI thI aisA 47vIM tathA 158vIM gAthA para kI isa vRtti ke ullekha se jJAta hotA hai, parantu 1. yaha maladhArI hemacandra kI vRtti ke sAtha 'Agamodaya samiti' kI ora se 1927 meM prakAzita huI hai| isake prArambha meM laghu evaM bRhad viSayAnukrama bhI diyA gayA hai| 2. kula ikkIsa bheda / 3. dekhie-mudrita AvRtti kA upoddhAta, patra 11. 4. dekhie- anukrama se patra 33 aura 155. Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa ina donoM meM se eka bhI aba taka upalabdha nahIM huI hai / uparyukta vRtti kA 'mUlavRtti' aura TIkA kA 'arvAcIna TIkA' ke nAma se hemacandrasUri ne apanI vRtti meM nirdeza kiyA hai / jIvaviyAra ( jIvavicAra ) : jaina mahArASTrI meM 51 AryA chandoM meM racita isa kRti ' kI 50vIM gAthA meM kartA ne zleSa dvArA apanA 'zAntisUri' nAma sUcita kiyA hai / isake atirikta inake viSaya meM dUsarA kucha jJAta nahIM / pro0 vinTarnitsa ne inakA svargavAsa 1039 meM hone kA likhA hai, parantu yaha vicAraNIya hai / prastuta kRti meM jIvoM ke saMsArI aura siddha aise do bhedoM kA nirUpaNa karake unake prabhedoM kA varNana kiyA gayA hai| isake atirikta saMsArI jIvoM ke AyuSya, dehamAna, prANa, yoni ityAdi kA vicAra kiyA gayA hai / TIkAe~:- kharataragaccha ke candravardhanagaNI ke praziSya aura meghanandana ke ziSya pAThaka ratnAkara ne salemasAha ke rAjya meM vi0 saM0 1610 meM ghallU meM prAkRta vRtti ke AdhAra para saMskRta meM vRtti racI thI / yaha saMskRta vRtti prakAzita ho cukI hai, parantu prAkRta vRtti abataka milI nahIM hai / uparyukta meghanandana ne vi0 saM0 1610 meM vRtti racI thI aisA jo ullekha jinaratnakoza ( vi0 1, pR0 142 ) meM hai vaha bhrAnta pratIta hotA hai / vi0 saM0 1698 meM samayasundara ne bhI eka vRtti likhI thI / IzvarAcArya ne arthadIpikA nAma kI TIkA likhI hai aura usake AdhAra para bhAvasundara ne bhI eka TIkA likhI hai / inake atirikta kSamAkalyANa ne 1. bhImasI mANeka ne laghuprakaraNasaMgraha meM vi0 saM0 1959 meM yaha prakAzita kiyA hai / eka ajJAtakartRka TIkA ke sAtha yaha jaina AtmAnanda sabhA kI ora se prakAzita kiyA gayA hai / inake sivAya mUla kRti to aneka sthAnoM se prakAzita huI hai / saMskRta chAyA tathA pAThaka ratnAkarakRta vRtti ke sAtha mUla kRti 'yazovijaya jaina saMskRta pAThazAlA' mehasANA ne 1915 meM prakAzita kI thI / mUla kRti, saMskRta chAyA, pAThaka ratnAkara kI vRtti ( prazastirahita ), jayanta pI0 ThAkara ke mUla ke anuvAda tathA vRtti ke aMgrejI sArAMza ke sAtha yaha 'jaina siddhAnta sosAyaTI' ahamadAbAda kI ora se 1950 meM prakAzita huA hai / 2. dekhie - A History p. 588. of Indian Literature, Vol. II Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAgamasAra aura dravyAnuyoga 167 vi0 saM0 1850 meM tathA kisI ajJAta lekhaka ne pradIpikA nAma kI avacUri-TIkA likhI hai / isakA phreMca anuvAda gerino ( Guarinot ) ne kiyA hai aura vaha 'jarnala eziyATika' meM mUla ke sAtha 1902 meM prakAzita huA hai| isake atirikta jayanta pI0 ThAkara ke dvArA kiyA gayA aMgrejI anuvAda bhI prakAzita ho cukA hai / isake alAvA gujarAtI evaM hindI anuvAda bhI kaI sthAnoM se prakAzita hue haiM / paNNavaNAtaiyapaya saMgahaNI ( prajJApanAtRtIyapadasaMgrahaNI ) : yaha 133 padya kI jaina mahArASTrI meM racita saMgrahAtmaka kRti ' hai / isake saMgrahakartA navAMgIvRttikAra abhayadevasUri haiM / inhoMne paNNavaNA ( prajJApanA ) ke 36 pado meM se 'appabahutta' (alpabahutva ) nAma ke tIsare pada ko lakSya meM rakhakara jIvoM kA 27 dvAroM dvArA alpabahutva dikhalAyA hai / TIkAe~ - kulamaNDanasUri ne vi0 saM0 1471 meM isakI avacUrNi likhI hai / isake atirikta jJAnavijaya ke ziSya jIvavijaya ne vi0 saM0 1784 meM isa saMgrahaNI para bAlAvabodha bhI likhA hai / jIvAjIvAbhigamasaMgahaNI ( jIvAjIvAbhigama saMgrahaNI ) : ajJAtakartRka isa kRti meM 223 padya haiM / isakI eka hI hastalikhita prati kA jinaratnakoza ( vi0 1, pR0 143 ) meM ullekha hai aura vaha sUrata ke eka bhaNDAra meM hai / prati ko dekhane para hI isakA vizeSa paricaya diyA jA sakatA hai, parantu nAma se to aisA anumAna hotA hai ki isameM jIvAjIvAbhigama sUtra ke viSayoM kA saMgraha hogA / jambUdvIpasamAsa : isa kRti ke kartA vAcaka umAsvAti haiM aisA kaI vidvAnoM kA kahanA hai / ise kSetrasamAsa bhI kahate haiM / isake prArambha meM eka padya haiM, jabaki bAkI kA 1. yaha avacUri ke sAtha jaina AtmAnanda sabhA, bhAvanagara ne vi0saM0 1974 meM prakAzita kI hai / yaha sabhASya tattvArthAdhigama ke sAtha 'bibliyothikA iNDikA' sirIja meM baMgAla rAyala eziyATika sosAyaTI kI ora se vijayasiMhasUriracita TIkA ke sAtha 1903 meM prakAzita huI hai / isake atirikta isI TIkA ke sAtha mUla kRti 'satyavijaya granthamAlA' ahamadAbAda se bhI 1922 meM prakAzita huI hai / Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa sArA bhAga gadya meM hai| yaha cAra Ahnika meM vibhakta hai / isameM bharata kSetra, himavat ( parvata), haimavata ( kSetra ), mahAhimavat ( parvata), harivarSa ( kSetra ), niSadha ( parvata ), nIlagiri ( parvata ), ramyaka ( kSetra ), rukmin ( parvata ), hairaNyavata (kSetra), zikharin (parvata), airAvata ( kSetra ), meru, vakSaskAra, uttarakuru, devakuru, 32 vijaya, lavaNasamudra, dhAtakIkhaNDa, kAlodadhi, puSkarAdha, nandIzvara dvIpa aura paridhi ityAdi se sambaddha sAta karaNoM ke viSaya meM jAnakArI dI gaI hai| TokA-prastuta kRti para haribhadrasUri ke ziSya vijayasiMhasUri ne vi0 saM0 1215 meM TIkA likhI hai| isake prArambha meM sAta aura anta meM solaha ( 4 + 12 ) kI prazasti hai| isake atirikta eka ajJAtakartRka vRtti 2880 zloka-parimANa kI hai| samayakhittasamAsa ( samayakSetrasamAsa) athavA khettasamAsa (kSetrasamAsa ) : vi0 saM0 545 se 650 meM honevAle jinabhadragaNI kSamAzramaNaracita yaha kRti jaina mahArASTrI meM hai aura isameM 637 gAthAe~ ( pAThAntara ke anusAra 655 gAthAe~ ) haiN| prastuta kRti apane nAma 'samayakhittasamAsa' ke anusAra samayakSetra kA arthAt jitane kSetra meM sUrya Adi ke gati ke AdhAra para samaya kI gaNanA kI jAtI hai utane kSetra kA yAnI DhAI dvIpa kA-manuSya loka kA nirUpaNa karatI hai| isameM 1. dekhie-jina-ratnakoza, vibhAga 1, pR0 98. 2. malayagiri kI TIkA ke sAtha yaha grantha vi0 saM0 1977 meM jainadharma prasAraka sabhA ne bRhatkSetrasamAsa ke nAma se chapavAyA hai| usameM mUla grantha pA~ca adhikAroM meM vibhakta kiyA gayA hai jinameM kramazaH 398, 90, 81, 11 aura 76 ( kula 656 ) padya haiN| 3. isa para malayagiri ne jo TIkA likhI hai usameM upAntya gAthA meM AnevAle 637 ke ullekha ko hI lakSya meM rakhA hai, na ki pAThAntara ko / Azcarya kI bAta to yaha hai ki isa taraha unheM 637 ko padya-saMkhyA to mAnya hai, parantu TIkA 656 padya kI hI hai| unhoMne kahIM bhI kSepaka padyoM kA nirdeza nahIM kiyA hai| yadi aisA hI mAna liyA jAya, to 19 adhika padya kauna-se haiM isakA nirNaya karanA bAkI raha jAtA hai| Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AgamasAra aura dravyAnuyoga pA~ca adhikAra haiM aura kramazaH jambUdvIpa, lavaNasamudra, dhAtakIkhaNDa, kAlodadhi aura puSkaravara dvIpa ke Adhe bhAga ke bAre meM jAnakArI dI gaI hai| prathama adhikAra meM prasaMgavaza sUrya, candra aura nakSatroM kI gati ke viSaya meM tathA dvitIya adhikAra meM 56 antarvIpoM ke bAre meM vistRta nirUpaNa hai| isa prakAra isameM khagola aura bhUgola kI carcA AtI hai| isameM jo cAlIsa' karaNasUtra haiM ve isake mahattva meM abhivRddhi karate haiN| TIkAe~-prastuta kRti para dasa vRttiyA~ upalabdha haiN| inameM se tIna to ajJAtakartRka haiN| avaziSTa vRttiyoM ke kartA ke nAma aura unake racanA-samaya kA ullekha isa prakAra hai : haribhadrasUri ( vi0 saM0 1185), siddhasUri ( vi0 saM0 1192 ), malayagirisUri (vi0 saM0 1200 lagabhaga), vijayasiMha ( vi0 saM0 1215), devabhadra ( vi0 saM0 1233), devAnanda ( vi0 saM0 1455 ) aura AnandasUri / inameM se haribhadrasUri ke atirikta bAkI ke vRttikAroM kI vRtti kA granthAna ( zloka-parimANa ) anukrama se 3000, 7887, 3256, 1000, 3332 aura 2000 zloka haiM / ina saba meM malayagirikRta TIkA ( vRtti) sabase bar3I hai| isake prArambha meM tIna aura anta meM pAMca zloka prazastirUpa haiN| kSetravicAraNA: ise narakhitta payaraNa ( narakSetraprakaraNa ) tathA laghukSetrasamAsa bhI kahate haiM / 264 padya meM jaina mahArASTrI meM racita isa grantha praNetA ratnazekharasUri haiM / yaha 1. udAharaNArtha dekhie-padya 7, 13, 14 Adi / 2. ina karaNasUtroM kI vyAkhyA 'jambuddIvakaraNacuNNi' meM dekhI jAtI hai| isa cUrNi meM anya karaNasUtroM kA bhI spaSTIkaraNa hai|| 3. prathama padya meM jinavacana kI tathA dvitIya meM jinabhadragaNI kI prazaMsA hai / 4. isake Arambha ke tIna padyoM meM bhI jinabhadragaNI kI prazaMsA hai| 5. yaha kRti jaina AtmAnanda sabhA ne svopajJavRtti ke sAtha vi0 saM0 1972 meM prakAzita kI hai| isa nAma se eka kRti mukti-kamala-jaina-mohanamAlA meM vi0 saM0 1990 meM chapI hai| usa meM candulAla nAnacandakRta gujarAtI vivecana tathA yantroM evaM citroM ko sthAna diyA gayA hai| Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa vanasenasUri ke ziSya tathA hematilakasUri ke paTTadhara the| inhoMne vi0 saM0 1428 meM sirivAlakahA aura vi0 saM0 1447 meM guNasthAnakramAroha likhe haiM / prastuta kRti jinabhadrIya samayakhittasamAsa ke AdhAra para taiyAra kI gaI hai, ataH ina donoM meM viSaya kI samAnatA hai| TokAe~-isa para likhI gaI svopajJavRtti kA parimANa 1600 zloka kA hai| isa vRtti meM samayakhittasamAsa kI malayagirisUrikRta TIkA kA AdhAra liyA gayA hai / isa para ajJAtakartRka eka TippaNa bhI hai| ise avacUri bhI kahate haiN| isake atirikta pAvacandra ne' tathA udayasAgara ne eka-eka bAlAvabodha bhI likhA hai| khettasamAsa (kSetrasamAsa ) : isakI racanA devAnanda (vi0 saM0 1320 ) ne kI hai| isa nAma kI dUsarI bhI kitanI hI prAkRta padyaracanAe~ milatI haiN| jinake kartA evaM gAthA-saMkhyA nimnAMkita hai : 1. somatilakasari gAthA 387 2. padmadevasUri gAthA 656 3. zrIcandrasUri gAthA 341 devAnanda kA kSetrasamAsa sAta vibhAgoM meM vibhakta hai| isa para svopajJavRtti bhI hai| jambUdIvasaMgahaNI ( jambUdvIpasaMgrahaNI ) : jaina mahArASTrI meM 29 padyoM meM racita isa kRti ke kartA haribhadrasUri haiN|" inhoMne isameM jambUdvIpa ke viSaya meM jAnakArI prastuta kI hai| isameM nimnalikhita dasa dvAroM kA nirUpaNa kiyA gayA hai : 1. inake nAma se eka nayA gaccha calA hai / 2. isI varSa meM candraprabha ne kSetrasamAsa nAma kI kRti likhI hai| 3. inakI isa kRti ko navyakSetrasamAsa yA bRhatkSetrasamAsa bhI kahate haiN| 4. yaha prabhAnandasUri kI vRtti ke sAtha jainadharma prasAraka sabhA ne san 1915 meM prakAzita kI hai| 5. yahI AcArya anekAntajayapatAkA ke praNetA hai yA anya, yaha jAnanA bAkI Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 171 AgamasAra aura dravyAnuyoga 1. khaNDa, 2. yojana, 3. kSetra, 4. parvata, 5. kUTa ( zikhara ), 6. tIrtha, 7. zreNi, 8. vijaya, 9. draha aura 10. ndii| ___TokAe~-isa kRti para tIna vRttiyA~ milatI hai, jinameM se do ajJAta-kartRka haiN| tIsarI vRtti kRSNa gaccha ke prabhAnandasUri ne vi0 saM0 1390 meM likhI thii| isake prArambha meM prastuta kRti kA kSetrasaMgrahaNI aura anta kI prazasti meM kSetrAdisaMgrahaNI ke nAma se nirdeza hai| saMgahaNI ( saMgrahaNI athavA bRhatsaMgrahaNI ): isake kartA vizeSAvazyakabhASya, samayakSetrasamAsa Adi mananIya kRtiyoM ke praNetA jinabhadragaNI kSamAzramaNa haiN| svayaM kartA ne pahalI gAthA meM prastuta grantha kA nAma 'saMgahaNI' kahA hai, parantu isake pazcAt racita anya saMgrahaNiyoM se isakA bheda dikhalAne ke lie ise 'bRhatsaMgrahaNI' kahA jAtA hai| jaina mahArASTrI meM racita isa saMgrahaNI meM Upara-Upara se dekhane para 367 gAthAeM haiM, parantu gA0 73 aura 79 para kI vivRtti meM malayagiri dvArA kiye gaye ullekha se jJAta hotA hai ki 73 se 79 taka kI sAta gAthAe~ prakSipta haiM / inake atirikta 9, 10, 15, 16, 68,69 aura 72 ye sAta gAthAe~ malayagiri ne anyakartRka kahI haiN| inameM se antima tIna gAthAe~ arthAt 68, 69 aura 72 sUrapaNNatti kI haiM / isa hisAba se saMgrahaNI meM 353 gAthAe~ jinabhadra kI haiN| kaI logoM ke mata se mUla gAthAe~ lagabhaga 275 thIM kintu kAlAntara meM kisI-na-kisI ke dvArA anyAnya gAthAoM kA samAveza hone para 500 ke karIba ho gaI haiN| viSaya-prastuta kRti meM nimnalikhita viSayoM ko sthAna diyA gayA hai aisA usakI gA0 2-3 meM kahA hai : 1. yaha bRhatsaMgrahaNI ke nAma se malayagirisUrikRta vivRtti ke sAtha bhAvanagara se vi0 saM0 1973 meM prakAzita huI hai| jainadharma prasAraka sabhA ne vi0 saM0 1991 meM 'zrIbRhatsaMgrahaNI' ke nAma se jo pustaka prakAzita kI hai usameM mUla tathA malayagiri kI TIkA kA gujarAtI anuvAda hai| anuvAdaka hai zrI kuMvarajI AnandajI / anuvAda meM 23 aura anta meM zrI jeThAlAla haribhAI zAstrI ke taiyAra kiye huye 41 yaMtra diye gaye haiN| Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa devoM aura nArakoM ke AyuSya, bhavana evaM avagAhana; manuSyoM evaM tiryaJcoM ke zarIra kA mAna tathA AyuSya kA pramANa; devoM ke aura nArakoM ke upapAta ( janma ) aura udvartana ( cyavana ) kA virahakAla; eka samaya meM honevAle upapAta evaM udvartana kI saMkhyA tathA saba jIvoM kI gati aura Agati kA AnupUrvI ke anusAra varNana | inake atirikta devoM ke zarIra kA varNa, unake cihna ityAdi bAteM bhI isameM AtI haiM / saMkSepa meM aisA kahA jA sakatA hai ki isameM jaina dRSTi se khagola aura bhUgola kA varNana AtA hai / sAtha hI nAraka, manuSya evaM tiryaJca ke viSaya meM bhI kucha jAnakArI isase upalabdha hotI hai / prastuta kRti kI racanA paNNavaNA ityAdi ke AdhAra para huI hai / isameM yadi koI skhalanA huI ho to usake liye jinabhadragaNI ne kSamA mA~gI hai / TIkAe~ - 73vIM gAthA kI malayagirikRta vivRtti se jJAta hotA hai ki haribhadrasUri ne prastuta kRti para eka TIkA likhI thI / pUrNabhadra ke ziSya aura namasAdhu ke guru zIlabhadra ne vi0 saM0 1139 meM 2800 zloka - parimANa eka vivRtti aura munipaticarita ke kartA haribhadra ne eka vRtti likhI hai aisA jinaratnakoza meM ullekha hai / malayagirisUri ne isa para eka vivRtti likhI hai / yaha vivRtti jIva evaM jagat ke bAre meM vizvakoza jaisI hai / 500 zloka - parimANa kI isa vivRtti meM vividha yaMtra bhI diye gaye haiM / 364vIM gAthA meM saMkSiptatara saMgrahaNI ke viSaya meM sUcanA hai| isake anusAra isake bAda kI do gAthAoM meM zarIra ityAdi caubIsa dvAroM kA varNana AtA hai / saMkhittasaMgahaNI ( saMkSiptasaMgrahaNI ) athavA saMgahaNirayaNa ( saMgrahaNiratna ): 1 isa kRti kA prAkRta nAma isake antima padya meM dekhA jAtA hai / isake racayitA zrIcandrasUri haiM / isameM jaina mahArASTrI meM racita 273 AryA gAthAe~ 1. 273 gAthA kI yaha kRti devabhadrasUri kI TIkA ke sAtha devacanda lAlabhAI jaina pustakoddhAra saMsthA ne san 1915 meM prakAzita kI hai / isakI gAthA - saMkhyA uttarottara bar3hatI rahI hai / 349 gAthAvAlI mUla kRti saMskRta chAyA evaM muni yazovijayajIkRta gujarAtI zabdArtha gAthArtha aura vizeSArtha ke sAtha 'mukti- kamala - jaina- mohanamAlA' ke 47 veM puSpa ke rUpa meM san 1939 meM Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AgamasAra aura dravyAnuyoga 173 haiM / zrIcandrasUri 'maladhArI' hemacandra ke laghu ziSya the / inhoMne vi0 saM0 1193 meM muNisunvayacariya ( munisuvrata-carita ) likhaa| isake atirikta khettasamAsa ('namiuM vIraM' se prArambha honevAlA ) bhI likhA hai|' ye eka bAra lATa deza ke kisI rAjA ke, sambhavataH siddharAja jayasiMha ke, maMtrI ( mudrAdhikArI ) the / inhoMne prastuta kRti meM uparyukta saMgrahaNIgata nau adhikAroM ko sthAna diyA hai| ina adhikAroM ke nAma pahalI do gAthAoM meM diye gaye haiM / isa kRti meM yadyapi lagabhaga saMgrahaNI ke jitanI hI gAthAe~ haiM, tathApi isameM artha kA Adhikya hai, aisA kahA jAtA hai / kitane hI dazakoM se isa saMgahaNirayaNa kA hI adhyayana ke liye upayoga kiyA jAtA hai| TIkAe~-zrIcandrasUri ke hI ziSya devabhadrasUri ne isa para saMskRta meM eka TIkA likhI hai / inhoMne apanI TIkA meM sUrapaNNatti kI niyukti meM se uddharaNa diye haiM tathA anuyogadvAra kI cUNi evaM usakI hAribhadrIya TIkA kA ullekha kiyA hai| isake atirikta isa para eka ajJAtakartRka TIkA tathA dharmanandanagaNI evaM cAritramuniracita eka-eka avacUri bhI hai| dayAsiMhagaNI ne vi0 saM0 1497 meM aura zivanidhAnagaNI ne vi0 saM0 1680 meM isa para eka-eka bAlAvabodha bhI likhA hai| vicArachattosiyAsutta ( vicAraSaTtriMzikAsUtra ) : ise daNDakaprakaraNa athavA laghusaMgrahaNI' bhI kahate haiN| isakI racanA dhavala prakAzita huI hai| isameM 65 citra aura 124 yaMtra diye gaye haiN| anta meM mUla kRti gujarAtI artha ke sAtha dI gaI hai| isa prakAzana kA nAma 'trailokyadIpikA' yAne 'zrIbRhatsaMgrahaNIsUtram' diyA gayA hai / isI se sambaddha pA~ca pariziSTa isI mAlA ke 52veM puSpa ke rUpa meM vi0 saM0 2000 meM eka alaga pustikA ke rUpa meM chape haiM / 1. pratyAkhyAnakalpAkalpavicAra yAnI laghupravacanasAroddhAra-prakaraNa bhI inakI kRti hai| 2. grantha-prakAzaka sabhA kI ora se gujarAtI zabdArtha aura vistArArtha evaM yaMtra Adi ke sAtha 'daNDakaprakaraNam' ke nAma se san 1925 meM yaha prakAzita Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa candra ke ziSya gajasAra ne jaina mahArASTrI kI 44 gAthAoM meM kI hai / isameM inhoMne yadyapi caubIsa daNDakoM ke bAre meM zarIra Adi caubIsa dvAroM kA nirdeza karake jAnakArI dI hai, tathApi isakI racanA tIrthaMkaroM kI vijJaptirUpa hai / TIkAe~ - svayaM gajasAra ne vi0 saM0 1579 meM isa para eka avacUrNi likhI hai / antima gAthA kI avacUrNi meM lekhaka ne prastuta kRti ko vicAraSaTtriMzikA sUtra kahA hai| isameM jaisA sUcita kiyA hai usake anusAra pahale yaMtra ke rUpa meM isakI racanA kI gaI thI / isake atirikta udayacandra ke ziSya rUpacandra ne vi0 saM0 1675 meM apane bodha ke lie isa para eka vRtti likhI hai / isake prArambha meM prastuta kRti ko 'laghusaMgrahaNI' kahA hai / yaha vRtti 536 zloka -parimANa hai / mUla kRti para samayasundara kI bhI eka TIkA hai / pavayaNasAruddhAra ( pravacanasAroddhAra ) : jaina mahArASTrI meM prAyaH AryA chanda meM racita 1599 padyoM ke atyanta mUlyavAn isa grantha' ke praNetA nemicandrasUri haiM / yaha Amradeva ( ammaeva ) ke ziSya tathA jinacandrasUri ke praziSya the / yazodevasUri inake choTe gurubhAI hote haiM / prastuta grantha jaina pravacana ke sArabhUta padArthoM kA bodha karAtA hai / isameM Aye hue aneka viSaya pradyumnasUri ke viyArasAra ( vicArasAra) meM dekhe jAte haiM, parantu aise bhI aneka viSaya haiM jo eka meM hai to dUsare meM nahIM haiM / " isase ye donoM grantha eka-dUsare ke pUraka kahe jA sakate haiM / pravacanasAroddhAra meM 276 dvAra haiM / inameM nimnalikhita viSayoM kA nirUpaNa hai : huA hai| isake uttara bhAga meM svopajJa avacUrNi tathA rUpacandra kI saMskRta vRtti ke sAtha mUla kRti dI gaI hai / 1. yaha grantha siddhasenasUrikRta tattvaprakAzinI nAma kI vRtti ke sAtha do bhAgoM meM devacaMda lAlabhAI jaina pustakoddhAra saMsthA ne anukrama se san 1922 aura 1926 meM prakAzita kiyA hai / dUsare bhAga ke prArambha meM upodghAta tathA anta meM vRttigata pAThoM, vyaktiyoM, kSetroM evaM nAmoM kI akarAdi krama se sUcI hai / prathama bhAga meM 103 dvAra aura 771 gAthAe haiM, jabaki dUsare bhAga meM 104 se 276 dvAra tathA 772 se 1599 taka kI gAthAe~ haiM / 2. aise viSayoM kI sUcI upodghAta meM dI gaI hai / Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AgamasAra aura dravyAnuyoga 175 1. caityavandana, 2. vandanaka, 3. pratikramaNa, 4. pratyAkhyAna, 5. kAyotsarga, 6. zrAddha pratikramaNa ke 124 aticAra, 7. bharatakSetra ke atIta, vartamAna aura anAgata tathA airAvatakSetra ke vartamAna aura anAgata tIrthaMkaroM ke nAma, 8-9. RSabhAdi ke Adya gaNadharoM evaM Adya pravartiniyoM ke nAma, 10. bIsa sthAnaka', 11-2. tIrthaMkaroM ke mAtA-pitA ke nAma tathA unakI gati, 13-4. eka sAtha vicaraNa karanevAle tathA janma lene vAle tIrthaMkaroM kI utkRSTa aura jaghanya saMkhyA, 15.25. RSabha Adi tIrthakaroM ke gaNadhara, sAdhu, sAdhvI, vikurvika, vAdI, avadhijJAnI, kevalI, manaHparyAyajJAnI, zrutakevalI, zrAvaka aura zrAvikA kI saMkhyA, 26-34. RSabha Adi tIrthaMkaroM ke yakSa, zAsanadevI, deha kA mAna, lAMchana, varNa, vratadhArI-parivAra kI saMkhyA, AyuSya, zivagamana, parivAra kI saMkhyA aura nirvANabhUmi, 35. tIrthaMkaroM ke bIca kA antara, 36. tIrthoccheda, 37-8. dasa tathA caurAsI AzAtanA, 39-41. tIrthaMkaroM ke ATha prAtihArya cauMtIsa atizaya aura aThAraha doSoM kA abhAva, 42. arhaccatuSka', 43-5RSabha Adi ke niSkramaNa, kevalajJAna aura nirvANa-samaya ke tapa, 46. bhAvI jinezvara, 47. Udhrvaloka Adi meM se eka hI samaya meM siddha honevAloM kI utkRSTa saMkhyA, 48. eka hI samaya meM siddha honevAloM kI saMkhyA, 49. siddhoM ke pandraha bheda, 50. avagAhanA ke AdhAra para siddhoM kI saMkhyA, 51. gRhiliMga Adi se siddha honevAloM kI saMkhyA, 52. eka samaya ityAdi meM siddha honevAloM kI saMkhyA, 53. liMga ( veda ) ke AdhAra para siddha honevAloM kI saMkhyA, 54-5. siddha saMsthAna aura avasthAna, 56-8. siddhoM kI utkRSTa Adi avagAhanA, 59. zAzvata jinapratimA ke nAma, 60-2. jinakalpI, sthavirakalpI aura sAdhvI ke upakaraNoM kI saMkhyA, 63. jinakalpI kI eka vasati meM utkRSTa saMkhyA, 64. AcArya ke chattIsa guNa, 65. vinaya ke bAvana bheda, 66. caraNasaptati, 67. karaNasaptati, 68. jaMghAcAraNa aura vidyAcAraNa kI gamanazakti, 69. parihAravizuddhi, 70. yathAlandika kA svarUpa, 71. niryAmaka kI saMkhyA, 72-3. pacIsa zubha aura pacIsa azubha bhAvanA, 74-6. mahAvratoM kI, kRtikarma kI aura kSetra ke AdhAra para cAritra kI saMkhyA, 77. sthitakalpa, 78. asthitakalpa, 79-85. bhakti-caitya ityAdi caitya ke, gaNDikA ityAdi pustaka ke, daNDa ke, tRNa ke, carma ke, dUSya 1. tIrthaMkara nAma-karma upAjita karane ke| 2. nAma-jina, sthApanA-jina, dravya jina aura bhAva-jina / 3. vandanaka / Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa ( vastra ) ke aura avagraha ke pA~ca-pA~ca prakAra, 86. bAIsa paroSaha, 87. sAdhu kI sAta maNDalI, 88. dasa bAtoM kA uccheda, 89. kSapakazreNi, 90. upazamazreNi, 91. caubIsa hajAra sthaNDila, 92. caudaha pUrva, 93-5. nirgrantha, zramaNa aura grAsaiSaNA ke pA~ca-pA~ca prakAra, 96. piNDaiSaNA aura pAnaiSaNA ke sAta-sAta prakAra, 97. bhikSAcaryA ke ATha mArga, 98. dasa prakAra ke prAyazcitta, 99. ogha-sAmAcArI, 100. padavibhAga-sAmAcArI, 101. dasa prakAra kI sAmAcArI, 102. bhavanigranthatva kI saMkhyA, 103. sAdhu kA vihAra, 104. apratibaddha vihAra, 105. gItArtha aura agItArtha kA kalpa, 106. pariTTApanoccAra, 107-9. dIkSA ke lie ayogya puruSa Adi kI saMkhyA, 110. vikalAMga, 111. sAdhu ke lie grahaNa karane yogya vastra, 112. zayyAtara kA piNDa, 113. zruta kI apekSA se samyaktva', 114. nigranthoM kI cAroM gatiyA~, 115-8. kSetra, mArga, kAla aura pramANa kI atikrAnti, 119-120. duHzayyA aura sukha-zayyA ke cAra-cAra prakAra, 121. teraha kriyAsthAna, 122. sAmAyika ke AkarSa, 123. aThAraha hajAra zIlAMga, 124. sAta naya, 125. vastragrahaNa kI vidhi, 126. Agama Adi pA~ca vyavahAra, 127. colapaTTAdi pA~ca yathAjAta, 128. rAtri-jAgaraNa kI vidhi, 129. AlocanAdAyaka guru kI zodha, 130. AcArya Adi kI pratijAgaraNA, 131. upadhi ke dhone kA samaya, 132. bhojana ke bhAga', 133. vasati kI zuddhi, 134. saMlekhanA, 135. vasati kA grahaNa, 136. jala kI acittatA, 137. deva Adi kI apekSA se devI Adi kI saMkhyA, 138. dasa Azcarya, 139. cAra prakAra kI bhASA, 140. vacana ke solaha prakAra, 141-2. mahIne aura varSa ke pA~ca-pA~ca prakAra, 143. loka ke khaNDaka, 144-7. saMjJA ke tIna, cAra, dasa aura pandraha prakAra, 148-9. samyaktva ke sar3asaTha aura dasa bheda, 150. kulakoTi kI saMkhyA, 151. yoni kI saMkhyA, 152. 'kAlyaM dravyaSaTkaM' se zurU honevAle zloka ko vyAkhyA", 153. zrAvakoM kI gyAraha pratimA, 154-5. dhAnya evaM kSetrAtIta kI acittatA, 156. dhAnya ke caubIsa prakAra, 157. mRtyu ke satraha bheda, 158-62. palyopama, sAgaropama, utsarpiNI, avasarpiNI aura pudgalaparAvarta kA svarUpa, 163-4. pandraha karmabhUmiyA~ 1. zrutakevalI nizcaya se samyaktvI hotA hai| 2. kavala-kaura kI saMkhyA / 3. vasati ke sAta gunn| 4. baila kI kalpanA / 5. yaha 971veM padya ke rUpa meM mUla meM samAviSTa kiyA gayA hai / Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AgamasAra aura dravyAnuyoga 177 aura tIsa akarmabhUmiyA~, 165. mada ke ATha prakAra, 166. hiMsA ke bheda, 167. 108 pariNAma, 168. brahmacarya ke aThAraha prakAra, 169. caubIsa kAma, 170. dasa prANa, 171. dasa kalpavRkSa , 172. narakoM ke nAma aura gotra, 173. nArakAvAsoM kI saMkhyA, 174-6. nAraka ke duHkha, AyuSya aura dehamAna, 177. naraka meM utpatti aura mRtyu kA viraha, 178-9. nArakoM kI lezyA aura unakA avadhijJAna, 180. paramAdhArmika, 181. narakoM se nikale hue jIvoM kI labdhi, 182. narakoM meM utpanna honevAle jIva, 183-4. naraka meM se nikalanevAloM kI saMkhyA, 185-6. ekendriya Adi kI kAyasthiti tathA bhavasthiti, 187. unake zarIra kA parimANa, 188. indriyoM kA svarUpa aura unake viSaya, 189 jIvoM kI lezyA, 190-1 ekendriya Adi kI gati aura Agati, 192-3. ekendriya Adi ke janma, maraNa aura viraha tathA unakI saMkhyA, 194 devoM ke prakAra aura unakI sthiti, 195. bhavanapati ityAdi ke bhavana, 196-8. devoM ke dehamAna, lezyA aura avadhijJAna, 199-201. devoM ke utpAda-viraha, udvartanA-viraha aura unakI saMkhyA, 202-3. devoM kI gati aura Agati, 204. siddhigati meM viraha, 205. saMsArI jIvoM ke AhAra aura ucchvAsa, 206. 363 pAkhaNDI, 207. ATha prakAra ke pramAda, 208. bharata Adi bAraha cakravartI, 209. acala Adi nau haladhara (baladeva ), 210. tripRSTha Adi nau hari ( vAsudeva ), 211. azvagrIva Adi nau prativAsudeva, 212. cakravartI ke caudaha aura vAsudeva ke sAta ratna, 213. navanidhi, 214. jIvasaMkhyAkulaka, 215-6. karma kI 8 mUlaprakRti aura 158. uttaraprakRti, 217. bandha, udaya, udIraNA aura sattA, 218. karmoM kI sthiti, 219-220. 42 puNyaprakRti aura 82 pApaprakRti, 221. aupazamika Adi chaH bhAva aura unake prakAra, 222-3. jIva evaM ajIva ke 14-14 bheda, 224. caudaha guNasthAna, 225. caudaha mArgaNAe~, 226. bAraha upayoga, 227. pandraha yoga, 228. paraloka kI apekSA se guNasthAna, 229. guNasthAna kA kAlamAna, 230. nAraka Adi kA vikurvaNAkAla, 231. sAta samuddhAta, 232. chaH paryApti, 233. anAhAraka ke cAra bheda, 234. sAta bhayasthAna, 235. aprazasta bhASA ke chaH prakAra, 236. zrAvaka ke 2, 8, 32, 735 aura 16806 prakAra tathA bAraha vrata ke 13, 84, 12, 87202 bhaMga, 237. aThAraha pApasthAna, 238. muni ke sattAIsa guNa, 239. zrAvaka ke ikkIsa guNa, 240. mAdA tiyaMJca kI utkRSTa garbhasthiti, 241-2. manuSya-strI kI garbhasthiti Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa aura kAyasthiti, 243. garbhastha jIva kA AhAra, 244. marbhasambhUti, 245-6. putra evaM pitA kI saMkhyA, 247. strI ke garbhAbhAva aura puruSa ke abIjatva kA kAla, 248. garbha kA svarUpa, 249. dezavirati Adi ke lAbha kA samaya, 250. manuSyagati kI aprApti, 251-2. pUrvAMga evaM pUrva kA parimANa, 253. lavaNazikhA kA parimANa, 254. utsedha Adi tIna prakAra ke aMgula, 255. tamaskAya, 256. siddha Adi chaH ananta, 257. aSTAMga nimitta, 258. mAna, unmAna aura pramANa, 259. aThAraha prakAra ke bhakSya-bhojya, 260. SaTsthAnaka vRddhi aura hAni, 261. saMharaNa ke lie ayogya jIva (zramaNI Adi), 262. chappana antarvIpa, 263. jIva aura ajIva kA alpabahutva, 264. yugapradhAnoM kI saMkhyA, 265. utsarpiNI meM antima jina kA tIrtha, 266. devoM kA pravIcAra', 267. ATha kRSNarAjI, 268. asvAdhyAya, 269. nandIzvara dvIpa kA svarUpa, 270. aTThAIsa labdhiyA~, 271. vividha tapa, 272. pAtAlakalaza, 273. AhAraka kA svarUpa, 274. anArya deza, 275. Arya deza aura 276. siddha ke ikatIsa guNa / anta meM prazasti ke rUpa meM kartA ne apane vaMza kA paricaya dekara apanA nAma diyA hai aura apanI vinamratA prakaTa kI hai| saMkSepa meM kahanA ho to aisA kahA jA sakatA hai ki isameM RSabha Adi caubIsa tIrthaMkaroM ke bAre meM bhinna-bhinna prakAra kI jAnakArI dI gaI hai; siddha, sAdhu, zrAvaka, kAla, karmagranthi, AhAra, jIvavicAra, naya ityAdi ke bAre meM aneka bAteM isameM AtI haiM; deva evaM nArakoM ke viSaya meM bhI vicAra kiyA gayA hai tathA bhaugolika aura garbhavidyA ke viSaya meM bhI katipaya bAtoM kA isameM nirdeza hai| jIvasaMkhAkulaya (jIvasaMkhyAkulaka ) nAma kI satraha padya kI2 apanI kRti nemicandrasUri ne 214 veM dvAra ke rUpa meM mUla meM hI samAviSTa kara lI hai| sAtaveM dvAra kI 303vIM gAthA meM zrIcandra nAmaka munipati kA ullekha hai| aisA lagatA hai ki zAyada gA0 287 se 303 taka kI gAthAe~ una munivara dvArA racita prAkRta kRti ho / gA0 470 meM zrIcandrasUri kA ullekha hai| sambhavataH ve hI upayukta munipati hoM / gA0 457 se 470 bhI zAyada unhIM kI kRti ho / 1. abrahma kA sevana / 2. gA0 1232 se 1248 taka ke isa choTe se kulaka para eka ajJAtakartRka vRtti hai| 3. dekhie-dvitIya bhAga kA upoddhAta, patra 4 A. Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 179 AgamasAra aura dravyAnuyoga zrIcandra nAma ke do yA phira abhinna eka hI munivara yahA~ abhipreta hoM to bhI unake viSaya meM vizeSa jAnakArI nahIM milatI, jisake AdhAra para pavayaNasAruddhAra kI pUrvasImA nizcita kI jA sake / gA0 235 meM AvassayacuNNi kA nirdeza hai| TIkAe~-isa para siddhasenasUri ko 16500 zloka-parimANa kI tattvaprakAzinI nAma kI eka vRtti hai| isakA racanA-samaya 'kavisAgararavi' arthAt vi0 saM0 1248 athavA 1278 hai| vRtti meM aneka uddharaNa Ate haiM / prArambha ke tIna padyoM meM se pahale meM jaina-jyoti kI prazaMsA kI gaI hai aura dUsare meM vardhamAna vibhu ( mahAvIra svAmI ) kI stuti hai| vRtti ke anta meM 19 padya kI eka prazasti hai, jisase isake praNetA kI guru-paramparA jJAta hotI hai / vaha paramparA isa prakAra hai : abhayadevasUri', dhanezvarasUri, ajitasiMhasUri, vardhamAnasUri, devacandrasUri, candraprabhasUri, bhadrezvarasUri, ajitasiMhasUri, devaprabhasUri / 2 / / patra 440 A siddhasenasUri ne apanI isa vRtti meM svaracita nimnalikhita tIna kRtiyoM kA nirdeza kiyA hai : 1. paumappahacariya 2. sAmAArI patra 443 a 3. stuti patra 180 A ('jammi siripAsapaDima' se zurU honevAlI ) isake atirikta raviprabha ke ziSya udayaprabha ne isa para 3203 zlokapramANa 'viSamapada' nAma kI vyAkhyA likhI hai| yaha raviprabha yazobhadra ke ziSya aura dharmaghoSa ke praziSya the| isa para eka aura 3303 zloka-parimANa kI viSamapadaparyAya nAma kI ajJAtakartRka TIkA hai| eka anya TIkA bhI hai, kintu usake kartA kA nAma ajJAta hai| padmamandiragaNI ne isa para eka bAlAvabodha likhA hai| isakI eka hastalikhita prati vi0 saM0 1651 kI likhI milatI hai| 1. vAdamahArNava ke kartA / 2. pramANaprakAza ke prnnetaa| 3. isa kRti kA Adya padya hI diyA gayA hai / 4. isa kRti kA eka hI padya diyA gayA hai / Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa sattarisayaThANapayaraNa ( saptatizatasthAnaprakaraNa ) : 359 gAthA kI jaina mahArASTrI meM racita isa kRti' ke praNetA somatilakasUri haiM / ye tapAgaccha ke dharmaghoSasUri ke ziSya somaprabhasUri ke ziSya the| somatilakasUri kA janma vi0 saM0 1355 meM huA thaa| inhoMne dIkSA 1369 meM lI thI aura sUri-pada 1373 meM prApta kiyA thaa| inakA svargavAsa 1424 meM huA thaa| isa kRti meM RSabha Adi tIrthaMkaroM ke bAre meM bhava Adi 170 bAtoM kA vicAra kiyA gayA hai| TokA-isa para rAmavijayagaNI ke ziSya devavijaya ne 2900 zloka-parimANa kI eka TIkA vi0 saM0 1370 meM likhI hai| puruSArthasiddhayupAya : ___ isake kartA pravacanasAra ityAdi ke TIkAkAra digambara amRtacandrasUri haiN| isameM 226 AryA padya haiN| ise 'jinapravacanarahasyakoza' tathA 'zrAvakAcAra'3 1. ise devavijayakRta TIkA ke sAtha jaina Agamodaya samiti ne vi0 saM0 1975 meM prakAzita kI hai| isake pazcAt zrI RddhisAgarasUriracita chAyA ke sAtha mUla kRti 'buddhisAgarasUri jaina jJAnamandira' bIjApura kI ora se vi0 saM0 1990 meM chapI hai| isakA RddhisAgarasUrikRta gujarAtI anuvAda bhI prakAzita ho cukA hai| 2. isa grantha kI prathama AvRtti rAyacandra jaina granthamAlA meM vIra saMvat 2431 ( san 1904 ) meM aura cauthI vIra saMvat 2479 ( san 1953 ) meM prakAzita huI hai| isa cauthI AvRtti meM paM0 nAthUrAma premI kI hindI meM likhita bhASA-TIkA ko sthAna diyA gayA hai / yaha bhASA-TIkA paM0 ToDaramala kI apUrNa TIkA ke AdhAra para likhI gaI hai| isake atirikta jagamandaralAla jainI ke aMgrejI anuvAda ke sAtha mUla kRti san 1933 meM prakAzita kI gaI hai| 3. yaha nAma meghavijayagaNI ke 'juttipabohanADaya' meM AtA hai| unhoMne 'juttipabohanADaya' ( gA0 7 ) kI TIkA meM 'savve bhAvA jamhA' se zurU honevAlI gAthA ko amRtacandra-racita kahA hai| yaha tathA 'DhADhasI' gAthA meM AnevAlI aura 'saMgho ko vi na tArai' se zurU honevAlI gAthA bhI Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AgamasAra aura dravyAnuyoga 181 bhI kahate haiN| isake prArambha meM parama jyoti arthAt cetanArUpa prakAza kI jaya ho aisA kahakara anekAnta ko namaskAra kiyA hai| isake pazcAt nizcayanaya aura vyavahAranaya kA svarUpa batalAyA hai / isake uparAnta karma ke kartA aura bhoktA ke rUpa meM AtmA kA ullekha, dharmopadeza kI rIti. samyaktva kA svarUpa aura usake niHzaMkita Adi ATha aMga, sAta tattva, samyagjJAna kI vicAraNA. hiMsA kA svarUpa, zrAvaka ke bAraha vrata aura saMlekhanA tathA unake pAMca-pA~ca aticAra, tapa ke do bheda, chaH Avazyaka, tIna gupti, pA~ca samiti, dazavidha dharma, bAraha bhAvanAe~, parISaha, bandha kA svarUpa, anekAnta kI spaSTatA tathA granthakAra dvArA pradarzita laghutA-isa prakAra aneka viSayoM kA Alekhana isameM kiyA gayA hai / AzAdhara ne dharmAmRta kI svopajJa TIkA meM isameM se kaI padya uddhRta kiye haiN| TokAeM aura anuvAda-isa para eka ajJAtakartRka TIkA hai| paNDita ToDaramala ne isa para eka bhASA-TIkA likhI hai, parantu usake apUrNa rahane para daulatarAmajI ne use vi0 saM0 1827 meM pUrNa kiyA hai / dUsarI eka bhASA-TIkA paM0 bhUdhara ne vi0 saM0 1871 meM likhI hai|' tattvArthasAra : yaha digambara amRtacandrasUri kI kRti hai| samagra kRti sAta adhyAyoM meM vibhakta hai / isameM jIva Adi sAta padArthoM kA nirUpaNa hai / a0 5, zlo0 6 meM inhoMne kahA hai ki kevalI sacelaka ho sakatA hai aura vaha grAsAhAra-kavalAhAra karatA hai yaha viparIta mithyAtva hai| isase amRtacandrasUri digambara the aisA phalita hotA hai| a0 7, zlo0 10 meM SaSTha, aSTama ityAdi kA prayoga AtA hai| isase aisA sUcita hotA hai ki inheM zvetAmbara granthoM kA paricaya thaa| amRtacandra kI hai aisA kahA hai, kintu yaha vicAraNIya pratIta hotA hai| dekhie-upayukta cauthI AvRtti meM 'jaina sAhitya aura itihAsa' meM se uddhRta aMza / 1. isakA aMgrejI meM anuvAda jagamaMdaralAla jainI ne kiyA hai aura vaha chapA bhI hai| 2. yaha san 1905 meM 'sanAtana jaina granthamAlA' meM chapA hai| 12 Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa navatattapayaraNa ( navatattvaprakaraNa ): 'jIvAjIvA puNaM' se zurU honevAle isa' ajJAtakartRka prakaraNa meM jaina mahArASTrI meM viracita 30 AryAchanda hai| inameM jIva Adi nava tattvoM kA svarUpa batalAyA hai| TIkAe~-prastuta kRti para saMskRta TIkAe~ nimnalikhita haiM : 1. devasundarasUri ke ziSya kulamaNDana kI vRtti / kulamaNDana ne 'rAmAbdhizakraM' arthAt 1443 meM 'vicArAmRtasaMgraha' likhA hai| inakA svargavAsa vi0 saM0 1455 meM huA thA / 2. devasundarasUri ke ziSya sAdhuratnaracita avcuuri| isakI eka hastalikhita prati vi0 saM0 1515 meM likhI milatI hai| 3. aMcalagaccha ke merutuMgasUri ke ziSya mANikyazekharakRta vivaraNa / isakA ullekha svayaM unhoMne apanI 'AvazyakadIpikA' meM kiyA hai| 4. paramAnandasUriracita 250 zloka-parimANa kA vivaraNa / 5. kharataragaccha ke sakalacandra ke ziSya samayasundara dvArA vi0 saM0 1698 meM racita ttokaa| 6. vi0 saM0 1797 meM ratnacandraracita TIkA / 7. pAlkapura gaccha ke kalyANa ke praziSya aura harSa ke ziSya tejasiMhakRta TokA / inake atirikta do-tIna anya ajJAtakartRka TIkAeM bhI haiM / gujarAto bAlAvabodha ityAdi-devasundarasUri ke ziSya somasundarasUri ne vi0 saM0 1502 meM eka bAlAvabodha likhA hai| isakI isI varSa meM likhI gaI hastalikhita prati milato hai / harSavardhana upAdhyAya ne bhI eka bAlAvabodha likhA hai / tapAgaccha ke zAntivijayagaNI ke ziSya mAnavijayagaNI ne purAnI gujarAtI meM avacari likhI hai / isake atirikta kharataragaccha ke vivekaratnasUri ke ziSya ratnapAla ne prAcIna gujarAtI meM vArtika likhA hai / 1. bhImasiMha mANeka ne san 1903 meM 'laghuprakaraNasaMgraha' meM ise prakAzita kiyA thaa| isake alAvA aneka sthAnoM se yaha prakAzita huA hai / 2. dekhie-paTTAvalIsamuccaya, bhA0 1, pR0 65. 3. prastuta kRti ke aneka gujarAtI evaM hindI anuvAda tathA vivecana likhe gaye haiM aura ve prakAzita bhI hue haiN| Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 183 AgamasAra aura dravyAnuyoga aMgulasattari ( aMgulasaptati ) : ____ isake racayitA municandrasUri haiM / ye yazobhadrasUri ke ziSya, AnandasUri aura candraprabhasUri ke gurubhAI tathA ajitadevasUri evaM vAdI devasUri ke guru the / inakA svargavAsa vi0 saM0 1178 meM huA thaa| inhoMne choTI-bar3I 31 kRtiyA~ racI haiN| aMgulasattari meM jaina mahArASTrI meM viracita 70 AryA padya haiM / pahalI gAthA meM RSabhadeva ko namana karake aMgula kA lakSaNa kahane kI pratijJA kI hai / isa racanA meM utsedhAMgula, AtmAMgula aura pramANAMgula kA svarUpa samajhAyA hai / sAtha hI sAtha ina tInoM kA upayoga bhI sUcita kiyA hai / kisI-kisI viSaya meM matAntaroM kA ullekha karake unameM dUSaNa dikhalAyA hai / nagarI ityAdi ke parimANa kA yahA~ vicAra kiyA gayA hai / __TokAe~-isa para svaya municandrasUri kI svopajJa TokA hai / ajJAtakartRka eka avacUri bhI isa para hai / chaTThANapayaraNa (SaTsthAnakaprakaraNa ) : isake kartA jinezvarasUri haiM / ye vardhamAnasUri ke ziSya, buddhisAgarasUri ke gurubhAI tathA navAMgIvRttikAra abhayadevasUri ke guru haiN| inhoMne vi0 saM0 1080 meM hAribhadrIya aSTakaprakaraNa para vRtti likhI hai| prastuta kRti ko 'zrAvakavaktavyatA' bhI kahate haiN| jaina mahArapSTrI meM AryA chanda meM viracita isa grantha meM 104 padya haiM / samagra kRti chaH sthAnakoM meM vibhakta hai / inake nAma tathA pratyeka sthAnaka kI padya-saMkhyA isa prakAra hai : vrataparikarmatva26, zIlavattva-24, guNavattva-5, RjuvyavahAra-17, guru kI zuzrUSA-6, tathA pravacanakauzalya-26 / ina chaH sthAnakagata guNoM se vibhUSita zrAvaka utkRSTa hotA 1. gujarAtI anuvAda ke sAtha yaha kRti 'mahAvIra jaina sabhA' khambhAta se san 1918 meM prakAzita huI hai| 2. inake nAma maiMne savRttika anekAntajayapatAkA ( khaNDa 1 ) kI apanI aMgrejI prastAvanA, pR0 30 para diye haiM / 3. kisI ne isakA gujarAtI meM anuvAda kiyA hai aura vaha prakAzita bhI huA hai| 4. yaha jinapAla kI vRtti ke sAtha 'jinadattasUri prAcIna pustakoddhAra phaNDa' sUrata se san 1933 meM prakAzita huA hai| Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa hai aisA isameM kahA gayA hai| ina chaH sthAnakoM ke anukrama se 4, 6, 5, 4, 3 aura 6 bheda kiye gaye haiN| TIkAe~-jinezvarasUri ke ziSya aura navAMgIvRttikAra abhayadeva ne isa para 1638 zloka-parimANa kA eka bhASya likhA hai| jinapatisUri ke ziSya upAdhyAya jinapAla ne vi0 saM0 1262 meM 1494 zloka-parimANa kI eka vRtti saMskRta meM likhI hai / isake prArambha meM tIna padya, pratyeka sthAnaka ke anta meM ekaeka aura anta meM prazasti ke rUpa meM gyAraha padya hai / bAkI kA samagra aMza gadya meM hai / isake atirikta eka vRtti thArApadra gaccha ke zAntisUri ne likhI hai aura eka ajJAtakartRka hai| , jIvANusAsaNa ( jIvAnuzAsana) : isake kartA devasUri haiN| ye vIracandrasUri ke ziSya the, ataH ye 'vAdI' devasUri se bhinna haiM / isa grantha meM Agama Adi ke ullekha ke sAtha jaina mahArASTrI meM viracita 323 AryA chanda haiM / samagra grantha 38 adhikAroM meM vibhakta hai| inameM nimnAMkita viSayoM kI carcA kI gaI hai : 1. jinapratimA kI pratiSThA, 2. pArzvastha ko vandana, 3. pAkSika pratikramaNa, 4. vandanakatraya, 5. sAdhvI dvArA zrAvikA kI nandI, 6. dAna kA niSedha, 7. mAghamAlA kA pratipAdana, 8. caturvizatipaTTaka Adi kI vicAraNA, 9. avidhikaraNa, 10. siddha ko bali, 11. pArzvastha Adi ke pAsa zravaNa Adi, 12. vidhicatya, 13. darzanaprabhAvaka AcArya, 14. saMgha, 15. pArzvastha Adi kI anuvartanA, 16. jJAna Adi kI avajJA, 17-8. gaccha evaM guru ke vacana kA atyAga, 19. brahmazAnti ityAdi kA pUjana, 20. zrAvakoM ko Agama par3hane kA adhikAra, 21. ziSya ke kandhe para baiTha kara vihAra, 22. mAsakalpa, 23. AcArya kI malinatA kA vicAra, 24. kevala striyoM kA vyAkhyAna, 25. zrAvakoM kA pArzvastha Adi ko vandana, 26. zrAvaka kI sevA, 27 sAdhviyoM ko dharmakathana kA niSedha, 28. jinadravya kA utpAdana, 29. azuddha grahaNa kA kathana, 30. pArzvastha Adi ke pAsa kI gaI tapa kI nindA, 31. pArzvastha Adi dvArA 1. yaha aprakAzita jJAta hotA hai| 2. yaha svopajJa saMskRta vRtti ke sAtha 'hemacandrAcArya jaina sabhA' pATana ne. san 1928 meM prakAzita kiyA hai| 3, ina adhikAroM ke nAma 317-321 gAthAoM meM diye gaye haiN| Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 185 AgamasAra aura dravyAnuyoga nirmita jinamandira meM pUjA, 32. mithyAdRSTi kauna, 33. veza kA aprAmANya, 34. asaMyata kA artha, 35. prANiyoM kA vadha karanevAle ko dAna, 36. cAritra ko sattA, 37. AcaraNA aura 38. guNoM kI stuti / ___ TIkA-svayaM kartA ne eka mahIne ke bhItara hI siddharAja jayasiMha ke rAjya meM aNahillapura meM eka vRtti likhI hai| isake Arambha meM eka padya kI aura anta meM pA~ca padya kI eka prazasti hai| isa vRtti kA saMzodhana nemicandrasUri ne kiyA hai| siddhapaMcAsiyA ( siddhapaMcAzikA ) : yaha' jagaccandrasUri ke ziSya devendrasUri ko racanA hai| inakA svargavAsa vi0 saM0 1327 meM huA thaa| inakI dUsarI racanAoM meM pAMca navya karmagrantha, tIna bhASya, dANAikulaya ( dAnAdikulaka ), dharmaratna TIkA, savRttika saDDhadiNakicca ( zrAddhadinakRtya ) evaM sudarzanAcaritra ( sahakartA vijayacandrasUri ) haiN| siddhapaMcAsiyA jaina mahArASTrI meM racita 50 gAthAoM ko kRti hai / isakI racanA siddhapAhuDa ke AdhAra para huI hai| isameM siddha ke anantara-siddha aura paramparA-siddha aise do bheda kiye gaye haiN| prathama prakAra kA 1. satpadaprarUpaNA, 2. dravyapramANa, 3. kSetra, 4. sparzanA, 5. kAla, 6. antara, 7. bhAva aura 8. alpabahutva ina ATha dRSTiyoM se vicAra kiyA gayA hai| dvitIya prakAra kA inake atirikta sannikarSa dvArA bhI nirUpaNa hai| ina donoM prakAra ke siddhoM ke viSaya meM adholikhita pandraha bAtoM ke AdhAra para prakAza DAlA gayA hai : 1. kSetra, 2. kAla, 3. gati, 4. veda, 5. tIrtha, 6. liMga, 7. cAritra, 8. buddha, 9. jJAna, 10. avagAhanA, 11. utkRSTatA, 12. antara, 13. anusamaya, 14. gaNanA aura 15. alpabahutva / TIkAe~-isa para svayaM kartA ne 710 zloka-parimANa kI eka TIkA likhI hai / isake atirikta kitanI hI TIkAe~ aura avacUriyA~ ajJAtakartRka haiM / vidyAsAgara ne vi0 saM0 1781 meM isa para eka bAlAvabodha bhI likhA hai / 1. yaha ajJAtakartRka avacUri ke sAtha jaina AtmAnanda sabhA, bhAvanagara se prakAzita huI hai| 2. inameM se eka avacUri prakAzita bhI huI hai / Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa goyamapucchA ( gautamapRcchA ) : jaina mahArASTrI meM viracita isa ajJAtakataka kRti' meM 64 AryA chanda haiN| isameM mahAvIra svAmI ke Adya gaNadhara gautamagotrAya indrabhUti ke dvArA pUche gaye 48 prazna prArambha kI bAraha gAthAoM meM dekara terahavIM gAthA se mahAvIra svAmI ina praznoM ke uttara dete haiN| dharma evaM adharma kA phala isameM sUcita kiyA hai| kisa karma se saMsArI jIva naraka Adi gati pAte haiM ? kisa karma se unheM saubhAgya yA daurbhAgya, pANDitya yA mUrkhatA, dhanikatA yA daridratA, apaMgatA, vikalendriyatA, anArogyatA, dIrghasaMsAritA Adi prApta hote haiM ? ye prazna yahA~ uThAye gaye haiN| TIkAeM-isa para nimnalikhita vyAkhyAe~ saMskRta meM likhI gaI haiM : 1. rudrapallIya gaccha ke devabhadrasUri ke ziSya zrItilakaracita vRtti / isakA parimANa 5600 zloka hai aura isakA prArambha 'mAdhuryadhurya' se kiyA gayA hai| yaha vRtti vikrama kI caudahavIM zatI ke uttarArdha meM likhI gaI hai / 2. vi0 saM0 1738 meM jagatAriNI nagarI meM kharataragaccha ke sumatihaMsa ke ziSya mativardhana dvArA racita 3800 zloka-parimANa kI vRtti / 3-6. abhayadevasUri, kesaragaNI aura kharataragaccha ke amRtadharma ke ziSya kSamAkalyANa ko likhI huI tathA 'vIraM jinaM praNamyAdau' se zurU honevAlI ajJAtakartRka TIkA-isa prakAra cAra dUsarI bhI TIkAe~ haiM / bAlAvabodha-sudhAbhUSaNa ke ziSya jinasUri ne2, somasundarasUri ne tathA vi0 saM0 1884 meM padmavijayagaNi ne eka-eka bAlAvabodha likhA hai| inake atirikta eka ajJAtakartRka bAlAvabodha bhI hai| siddhAntArNava : isake kartA amaracandrasUri haiN| ye nAgendra gaccha ke zAntisUri ke ziSya the| inhoMne tathA inake gurubhAI AnandasUri ne bAlyAvasthA meM prakhara vAdiyoM ko 1. yaha kRti mativardhana kI TIkA ke sAtha hIrAlAla haMsarAja ne san 1920 meM chapAI hai| inhoMne hI ajJAtakartRka TIkA, jisameM chattIsa kathAe~ AtI haiM, ke sAtha bhI yaha san 1941 meM prakAzita kI hai| isake atirikta ajJAtakatRka TIkA ke sAtha mUla kRti 'nemi-amRta-khAnti-niraMjana-granthamAlA' meM vi0 saM0 2013 meM prakAzita huI hai| 2. inakI TIkA ko vRtti bhI kahate haiM / 3. inakI TIkA ko cUNi bhI kahate haiM / Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AgamasAra aura dravyAnuyoga jItA thA / ataH siddharAja jayasiMha ne ina donoM ko anukrama se 'siMhazizuka' aura 'vyAghra zizuka' viruda diye the / gaMgezakRta tattvacintAmaNi meM jisa siMhavyAghralakSaNa' kA adhikAra hai vaha ina donoM sUriyoM ke vyApti ke lakSaNa ko lakSya meM rakhakara hai aisA DA0 satIzacandra vidyAbhUSaNa ne kahA hai / siddhAntArNava kI eka bhI hastalikhita prati upalabdha nahIM hai / vanaspatisaptatikA : isake racayitA aMgulasattari Adi ke kartA municandrasUri haiM / isake nAma ko dekhate hue isameM 70 padya hoMge / isameM vanaspati ke viSaya meM jAnakArI dI gaI hogI / yaha kRti amudrita hai, ataH isakI hastalikhita prati dekhane para hI vizeSa kahA jA sakatA hai / 187 TIkAe~ - prastuta kRti para do vRttiyA~ haiM : eka svopajJa aura dUsarI nAgendra gaccha ke guNadevasUrikRta / eka avacUri bhI hai, kintu isake kartA kA nAma ajJAta hai / kAlazataka : yaha uparyukta municandrasUri kI kRti / yaha aprakAzita hai, kintu nAma se pratIta hotA hai ki isameM sau yA usase kucha adhika padya hoMge aura unameM kAla para prakAza DAlA gayA hogA / zAstrasArasamuccaya : isake' kartA digambara mAghanandI haiM / ye kumudacandra ke ziSya the| inheM 'hoyala' vaMza ke rAjA narasiMha ne san 1265 meM anudAna diyA thA / inhoMne isake alAvA padArthasAra, zrAvakAcAra aura siddhAntasAra nAma ke grantha bhI likhe haiM / TIkA -- isa para kannar3a bhASA meM eka TIkA hai / siddhAntAlApakoddhAra, vicArAmRtasaMgraha athavA vicArasaMgraha : 2200 zloka-parimANa kI isa kRti ke racayitA tapAgacchIya devasundarasUri ke ziSya kulamaNDanasUri haiM / 1. yaha mANikacandra granthamAlA ke 21 veM granthAMka ke rUpa meM vi0 saM0 1979 meM prakAzita huA hai / Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa . viMzatisthAnakavicArAmRtasaMgraha : vi0 saM0 1502 meM racita 2800 zloka-parimANa kI isa kRti ke racayitA tapAgaccha ke jayacandrasUri ke ziSya jinaharSa haiN| inhoMne isake Arambha meM dharma ke dAna Adi cAra prakAroM kA tathA dAna evaM zIla ke upaprakAroM kA nirdeza karake viMzatisthAnaka-tapa ko apratima kahA hai| isake pazcAt nimnAMkita bIsa sthAnaka ginAye haiM : 1. arihanta, 2. siddha, 3. pravacana, 4-7. guru, sthavira, bahuzruta aura tapasvI kA vAtsalya, 8. abhIkSNa jJAnopayoga, 9. darzana ( samyaktva ), 10. vinaya, 11. Avazyaka kA aticArarahita pAlana, 12. zIlavata, 13. kSaNalava ( zubhadhyAna ), 14. tapa, 15. tyAga, 16. vaiyAvRtya, 17. samAdhi, 18. apUrvajJAnagrahaNa, 19. zrutabhakti, 20. pravacana ko prabhAvanA ! isameM ina bIsa sthAnoM kI jAnakArI dI gaI hai aura sAtha hI inase sambaddha kathAe~ bhI padya meM dI haiM / anta meM bAIsa padyoM kI prazasti hai / siddhAntoddhAra : cakrezvarasUri ne 213 gAthAoM meM siddhAntoddhAra likhA hai| ise siddhAntasAroddhAra bhI kahate haiN| yaha prakaraNasamuccaya meM chapA hai| isake atirikta eka ajJAtakartRka siddhAntasAroddhAra bhI hai / caccarI ( carcarI): isa apabhraMza kRti meM 47 padya haiM / isakI racanA kharataragaccha ke jinadattasUri ne vAgjaDa ( vAgaDa ) deza ke vyAghrapura nAmaka nagara meM kI hai| inakA janma vi0 saM0 1132 meM huA thaa| inhoMne vi0 saM0 1141 meM upAdhyAya dharmadeva ke 1. yaha devacanda lAlabhAI jaina pustakoddhAra saMsthA ne san 1922 meM prakAzita kiyA hai| 2. isa nAma kI eka kRti vimalasUri ke ziSya candrakIrtigaNI ne vi0 saM0 1212 meM likhI hai| usameM jainadharma aura tattvajJAna se sambaddha lagabhaga tIna hajAra siddhAntoM kA do vibhAgoM meM nirUpaNa hai| 3. yaha kRti saMskRta chAyA tathA upAdhyAya jinapAlaracita vyAkhyA ke sAtha 'gAyakavAr3a orieNTala sirIz2a ke 37veM puSpa ke rUpa meM san 1927 meM prakAzita 'apabhraMzakAvyatrayI' meM pR0 1-27 para chapI hai| . Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AgamasAra aura dravyAnuyoga 189 pAsa dIkSA lI thI aura vi0 saM0 1169 meM sUripada prApta kiyA thaa| inakA svargavAsa 1211 meM huA thaa| caityavidhi para prakAza DAlanevAlI yaha carcarI nRtya karanevAle 'prathama maMjarI' bhASA meM' gAte haiM aisA upAdhyAya jinapAla ne isakI vyAkhyA meM likhA hai| isa prakAra isa nRtya-gItAtmaka kRti ke dvArA kartA ne apane guru jinavallabhasUri kI stuti kI hai| isameM unakI vidvattA kA tathA unake dvArA sUcita vidhimArga kA varNana hai| vidhicaityagRha kI vidhi, utsUtra bhASaNa kA niSedha ityAdi bAtoM ko bhI yahA~ sthAna diyA gayA hai| ___ gaNaharasaddhasayaga ( gaNadharasArdhazataka ) kI sumatigaNIkRta bRhadvRtti meM isa carcarI ke 16, 18 aura 21 se 25 padya uddhRta kiye gaye haiN| TokA-carcarI para upAdhyAya jinapAla ne saMskRta meM vi0 saM0 1294 meM eka vyAkhyA likhI hai| ye jinapatisUri ke ziSya the| inhoMne carcarI kI bArahavIM gAthA kI vyAkhyA meM uvaesarasAyaNa ( upadezarasAyana ) para vi0 saM0 1292 meM apane likhe hue vivaraNa kA ullekha kiyA hai / vIsiyA ( vizikA ): yaha uparyukta jinadattasUri ko jaina mahArASTrI meM racita kRti hai| isa nAma se to isa kRti kA ullekha jinaratnakoza meM nahIM hai| prastuta kRti meM bIsa padya hoNge| kAlasarUvakulaya ( kAlasvarUpakulaka): ___ isake kartA jinadattasUri haiM / apabhraMza meM tathA 'paddhaTikA' chanda meM viracita isa kRti meM vividha dRSTAnta diye gaye haiN| isameM unhoMne apane samaya kA viSama svarUpa dikhalAyA hai| mIna rAzi meM zani kI saMkrAnti hokara meSa rAzi meM vaha jAya aura vakrI bane to dezoM kA nAza, paracakra kA praveza aura bar3e-bar3e nagaroM kA vinAza hotA hai| gAya aura Aka ke dUdha ke dRSTAnta dvArA suguru aura kuguru kA bheda, kuguru kI dhatUre ke phUla ke sAtha tulanA, zraddhAhIna 1. apabhraMzakAvyatrayI kI prastAvanA ( pR0 114 ) meM isakA 'paDha( Ta )maMjarI' __ ke rUpa meM ullekha hai| vahA~ paTamaMjarI rAga ke viSaya meM thor3I jAnakArI dI gaI hai| 2. yaha kRti upAdhyAya sUrapAlaracita vyAkhyA ke sAtha 'apabhrazakAvyatrayI' ke pR0 67-80 meM chapI hai| . Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa logoM kA viparIta bartAva, asaMyata kI pUjA, cAhila dvArA pradarzita mArga, ekatA ke lie pramArjanI kA dRSTAnta, zleSapUrvaka graha aura nakSatra ke dRSTAnta dvArA aucitya se yukta manuSya ko dhana kI prApti, lohacumbaka se yukta aura usase rahita jahAja ke dRSTAnta dvArA lobha ke tyAga se honevAle lAbha kA varNana ityAdi viSaya isa kRti meM Ate haiN| ____TokA-isake racayitA upAdhyAya sUraprabha haiN| ye jinapatisUri ke ziSya aura jinapAla, pUrNabhadragaNI, jinezvarasUri tathA sumatigaNI ke satIrthya the| inhoMne upAdhyAya candratilaka ko vidyAnanda-vyAkaraNa par3hAyA thA aura digambara vAdI yamadaNDa ko stambhatIrthanagara meM harAyA thaa| inhoMne 28 veM padya kI vyAkhyA meM likhA hai ki graha bhI dhIre-dhIre nakSatroM para ArohaNa karate haiM, ataH dhana na milane para Akula-vyAkula honA ucita nhiiN| AgamiyavatthuviyArasAra ( AgamikavastuvicArasAra ): yaha jaina mahArASTrI meM 86 padyoM kI racanA hai / isase ise 'chAsII' (SaDazIti) bhI kahate haiN| yaha prAcIna karmagranthoM meM se eka mAnA jAtA hai / isameM jIvamArgaNA, guNasthAna, upayoga, yoga aura lezyA kA nirUpaNa hai : isake racayitA kharataragaccha ke jinavallabhasUri haiN| inakA svargavAsa vi0 saM0 1167 meM huA thaa| TIkAeM-isapara aneka TIkAe~ likhI gaI haiM : 1. jinavallabhagaNIkRta TIkA / 2. vutti ( vRtti )-805 zloka-pariNAma kI jaina mahArASTrI meM likhI gaI yaha vRtti kartA ke ziSya rAmadevagaNI ne vi0 saM0 1173 meM likhI hai| isakI kAgaja para likhI gaI eka hastalikhita prati vi0 saM0 1246 kI milatI hai| isase prAcIna koI jaina hastalikhita kAgaja kI prati dekhane-sunane meM nahIM aaii| 1. malayagiri kI vRtti tathA bRhadgacchIya haribhadrasRri kI vivRti ke sAtha vi0 saM0 1972 meM yaha jaina AtmAnanda sabhA ne prakAzita kiyA hai| 2. eka hastalikhita prati meM 94 padya haiN| isake lie dekhie-bhANDArakara prAcyavidyA saMzodhana mandira se prakAzita merA Descriptive Catalogue of the Government Collection of Manuscripts, Vol. XVIII, Part 1, No. 129. Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AgamasAra aura dravyAnuyoga 191 3. vivRti-850 zloka-parimANa kI yaha saMskRta vivRti haribhadrasUri ne vi0 saM0 1172 meM likhI hai| ye bRhadgaccha ke jinadevasUri ke ziSya the| 4. TokA-yaha malayagirisUri kI 2410 zloka-parimANa kI racanA hai| 5. vRtti-1672 zloka-parimANa kI isa vRtti ke lekhaka hai candrakula ke dharmasUri ke ziSya yazobhadrasUri / 6. vivaraNa-yaha meruvAcaka ko kRti hai / 7. TIkA-yaha ajJAtakatRka hai|' sUkSmArthavicArasAra athavA sArdhazataka prakaraNa : yaha kharataragaccha ke jinavallabhasUri kI kRti hai| ye navAMgIvRttikAra abhayadevasUri ke ziSya the| inakA svargavAsa vi0 saM0 1167 meM huA thaa| isameM karmasiddhAnta kA nirUpaNa kiyA gayA hai| TokAeM--isa para aneka TokAe~ haiN| eka ajJAtakartRka bhASya hai / aMgulasattari ityAdi ke praNetA municandrasUri ne vi0 saM0 1170 meM isa para eka cuNNi (cUrNi) likhI hai / zIlabhadra ke ziSya dhanezvarasUri ne 1171 meM 3700 zlokapariNAma eka vRtti likhI hai| dUsarI vRtti haribhadrasUri ne 1172 meM likhI hai| tIsarI eka vRtti cakrezvara ne bhI likho hai| kartA ke ziSya rAmadevagaNi ne tathA mahezvarasUri ne isa para eka-eka TIkA likhI hai| eka ajJAtakartRka TIkA bhI hai / kisI ne eka 1400 zlokapramANa vRtti-TippaNa bhI likhA hai| praznottararatnamAlA athavA ratnamAlikA : 29 padyoM kI yaha kRti sarvamAnya sAmAnya nIti para prazna evaM uttara ke dvArA prakAza DAlatI hai| isake praNetA vimalasUri hai| kaI vidvAnoM ke mata se isake lekhaka digambara jinasena ke anurAgI rAjA amoghavarSa haiN| kaI ise bauddha kRti mAnate haiM, to kaI vaidika hinduoM kii|" 1. kaI logoM kA mAnanA hai ki isa para do bhASya bhI likhe gaye the| 2. dhanezvarasUri kI vRtti ke sAtha ise jainadharma prasAraka sabhA ne chapavAyA hai| 3. kisI-kisI hastalikhita prati meM 30 padya hai / 4. yaha devendrakRta TIkA ke sAtha hIrAlAla haMsarAja ne jAmanagara se san 1914 meM prakAzita kI hai| 5. isake viSaya meM dekhie-merI pustaka 'jaina saMskRta sAhityano itihAsa', khaNDa 1, pR0 240. Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya kA vRhad itihAsa TIkAe~ - hemaprabha ne vi0 saM0 1223 yA matAntara ke anusAra 1273 meM 2134 zloka - parimANa kI eka vRtti likhI hai / isakA Arambha 'candrAdityamahauSadhI' se hotA hai / ye dharmaghoSa ke ziSya yazoghoSa ke ziSya the / isake atirikta upalabdha honevAlI anya do vRttiyoM meM se eka vRtti munibhadra ne likhI hai aura ajJAtakartA ke dUsarI 8580 zloka - parimANa kI hai / " saMghatilaka ke ziSya devendra ne vi0 saM0 1429 meM 7326 zloka - parimANa kI eka TIkA likhI hai / isameM pratyeka prazna ke Upara eka-eka kathA dI gaI hai / 2 192 sarvasiddhAntaviSamapadaparyAya : yaha pArzvadevagaNI apara nAma zrIcandrasUri kI kRti hai / ye zIlabhadrasUri ke ziSya the / zrIcandrasUri ne nyAyapravezakavyAkhyA para paMjikA aura vi0 saM0 1228 meM nirayAvalI sukhaMgha para vRtti likhI hai / prastuta kRti 2264 zloka -pramANa hai aura vividha AgamoM kI vyAkhyAoM meM AnevAle durbodha sthAnoM para prakAza DAlatI hai / isI nAma kI anya kRtiyA~ bhI upalabdha hotI haiM / kharataragacchIya jinarAjasUri ke ziSya jinabhadrasUri ne bhI 'sarvasiddhAntaviSamapadaparyAya' nAmaka grantha likhA hai / ise 'samastasiddhAntaviSamapadaparyAya' bhI kahate haiM / ina jinabhadrasUri ne jayasAgara kI sandehadolAvalI ke saMzodhana meM vi0 saM0 1495 meM sahAyatA kI thI / 1. isa ajJAtakatRka vRtti kI vi0 saM0 1449 kI eka hastalikhita prati milatI hai / 2. prastuta kRti kA phreMca bhASA meM anuvAda huA hai aura vaha chapA bhI hai / Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya prakaraNa dharmopadeza uvaesamAlA ( upadezamAlA ): 542 AryAchanda meM racita isa kRti ke praNetA dharmadAsagaNI haiN| inake viSaya meM aisI mAnyatA pracalita hai ki ye svayaM mahAvIrasvAmI ke hastadIkSita ziSya the, parantu yaha mAnyatA vicAraNIya hai, kyoMki isa grantha meM sattara ke lagabhaga jina kathAoM kA sUcana hai unameM vajrasvAmI kA bhI ullekha hai| isakI bhASA bhI AcArAMga Adi jitanI prAcIna nahIM hai| AcArazAstra kI pravezikA kA zrIgaNeza isa kRti se hotA hai aura isa dizA meM maladhArI hemacandrasUri ne sabala prayatna kiyA hai aisA unakI 'uvaesamAlA' dekhane se jJAta hotA hai| prastuta kRti meM nimnalikhita viSayoM kA rasaprada evaM sadRSTAnta nirUpaNa hai : guru kA mahattva, AcArya ke guNa, vinaya, puruSapradhAna dharma, kSamA, ajJAnatapazcaryA kA mUlya, pravrajyA kA prabhAva, sahanazIlatA, pA~ca AsravoM kA tyAga, zIla kA pAlana, samyaktva, pA~ca samiti aura tIna gupti kA pAlana, cAra kaSAyoM para vijaya, saccA zrAmaNya, saMyama, apramAda, aparigraha aura dayA / isa prakAra isa kRti meM jIvana-zodhana aura AdhyAtmika unnati ke lie atyanta mUlyavAna sAmagrI bharI huI hai| 1. lagabhaga 3 gAthAe~ prakSipta hai| 2. yaha aneka sthAnoM se prakAzita huI hai| bambaI se san 1926 meM 'zrI zrutajJAna amIdhArA' ke pR0 122-150 meM chapI hai| isake alAvA jAmanagara se hIrAlAla haMsarAja ne san 1934 meM rAmavijayagaNIkRta vRtti ke sAtha tathA san 1939 meM siddharSi kI TIkA ke sAtha yaha prakAzita kI hai| rAmavijayagaNIkRta TIkA kA gujarAtI anuvAda bhI chapA hai / 3. dekhie-antima bhAga / Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "194 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa 'dosasayamUlajhAlaM' se prArambha honevAlI isa kRti kI 51 vI gAthA ke sau artha udayadharma ne vi0 saM0 1605 meM kiye haiN| 471 vI gAthA meM 'mAsAisa nAmaka pakSI kA ullekha hai| TIkAe~-prastuta 'uvaesamAlA' para lagabhaga bIsa saMskRta TIkAe~ haiM / kRSNaSi ke ziSya jayasiMha ne vi0 saM0 913 meM jaina mahArASTrI meM eka 'vRtti' likhI hai| durgasvAmI ke ziSya aura upamitibhavaprapaMcAkathA ke racayitA siddharSi ne isa para vi0 saM0 962 meM 'heyopAdeyA' nAma kI 9500 zloka-parimANa eka dusarI vRtti likhI hai| uvaesamAlA kI saba TIkAoM meM yaha agrasthAnIya hai| isa para likhI gaI eka dusarI mahattva kI TIkA kA nAma 'doghaTI' hai|' 'vAdI' devasUri ke ziSya ratnaprabhasUri kI yaha TIkA 11550 zloka-parimANa hai aura isakA racanAkAla vi0 saM0 1238 hai| isameM siddharSi kA ullekha hai / isa TIkA meM eka raNasiMha kI kathA AtI hai, jisameM kahA gayA hai ki ve vijayasena rAjA aura vijayA rAnI ke putra the| ye vijayasena dIkSA lekara avadhijJAnI hae the aura unhoMne apane sAMsArika putra ke lie 'uvaesamAlA' likhI thii| ye vijayasena hI dharmadAsagaNI haiN| doghaTTI kI vi0 saM0 1528 meM likhI gaI eka hastalikhita prati meM cAra vibhAga karake pratyeka vibhAga ko 'vizrAma' kahA hai| isake alAvA usake punaH do vibhAga karake use 'khaNDa saMjJA bhI dI hai| prathama khaNDa meM prArambha kI 91 gAthAe~ haiN| doghaTTI vRtti meM uvaesamAlA meM sucita kathAe~ jaina mahArASTrI meM aura kucha apabhraMza meM haiM, jabaki vyAkhyA to saMskRta meM hI hai| siddharSikRta heyopAdeyA meM kathAnaka alpa aura saMkSipta hone se vardhamAnasUri ne usameM aura kathAnaka jor3a diye haiN| usakI vi0 saM0 1298 meM likhita eka prati milatI hai| nAgendragaccha ke vijayasena ke ziSya udayaprabha ne 1299 meM 12274 zloka-parimANa kI 'kaNikA' nAma kI eka TIkA likhI hai| 1. isakI pahalI gAthA meM 'ghaTAghaTI' aisA zabda-prayoga AtA hai, jisake AdhAra para isa TIkA kA nAma 'doghaTTI' par3A hai aisA kaI logoM kA mAnanA hai / isa TIkA ko 'vizeSavRtti' bhI kahate haiM / 2. inake atirikta dusarI saMskRta Adi TIkAoM kA nirdeza maiMne apane lekha 'dharmadAsagaNIkRta uvaesamAlA ane enAM prakAzano tathA vivaraNo' ( AtmAnanda prakAza ) meM kiyA hai| . Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'dharmopadeza uvaesapaya ( upadezapada): 1039 AryAchanda meM jaina mahArASTrI meM likhita isa grantha' ke racayitA haribhadrasUri haiN| inhoMne isa grantha meM uttarAdhyayana ko niyukti, nandI, sanmatiprakaraNa Adi kI kaI gAthAeM mUla meM hI gUMtha lI haiN| isa kRti meM mAnavabhava kI durlabhatAsUcaka dasa dRSTAnta, jaina AgamoM kA adhyayana, cAra prakAra kI buddhi, dhArmika bodha dene kI aura grahaNa karane kI paddhati, vAkyArtha, mahAvAkyArtha evaM aidamparyArtha kI spaSTatA ityAdi viSayoM para vicAra kiyA gayA hai| TokAe~-uvaesapaya ke Upara kisI ne gahana vRtti racI thI aisA isa kRti kI municandrasUriracita ( vi0 saM0 1174 ) sukhasambodhanI nAma kI vivRti ke prArambhika bhAga ( zloka 3 ) se jJAta hotA hai| isa mahAkAya vivRti ke racayitA ko unake ziSya rAmacandragaNI ne sahAyatA kI thii| isa vivRti meM kaI kathAnaka jaina mahArASTrI meM haiM / vi0 saM0 1055 meM zrI vardhamAnasUri ne isapara eka TIkA likhI hai / isakI prazasti pAvilagaNI ne racI hai| isa samagra TIkA kA prathamAdarza Aryadeva ne taiyAra kiyA thaa| 'vande devanarenda' se zurU honevAlI isa TIkA kA parimANa 6413 zloka hai / mUla para eka ajJAtakartRka TIkA bhI hai| upadezaprakaraNa : 1000 zloka-parimANa kI yaha padyAtmaka kRti ajJAtakartRka hai| isameM dharma, pUjA, dAna, dayA, sajjana, vairAgya aura sUkta jaise vividha adhikAroM ko sthAna diyA gayA hai| 1. yaha municandrasUri kI sukhasambodhanI nAma kI vivRti ke sAtha 'mukti-kamala jaina-mohanamAlA' meM do vibhAgoM meM anukrama se san 1923 aura san 1925 meM prakAzita huA hai| 2. dharmopadezamAlA-vivaraNa ke prAstAvika (pR0 14 ) meM jinavijayajI ne uvaesapaya ko dharmadAsagaNIkRta uvaesamAlA kI anukRtirUpa mAnA hai / 3. mUla kRti ke sAtha isakA zloka-parimANa 14,500 hai / 4. isake paricaya ke lie dekhie-Descriptive Catalogue of Govt. Collections of Mss. Vol. XVIII, pp. 331-2. Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa dhammovaesamAlA (dharmopadezamAlA ) : jaina mahArASTrI meM 98 AryAchanda meM racita isa kRti' ke lekhaka kRSNa muni ke ziSya aura prastuta kRti ke Adya vivaraNakAra jayasiMhasUri mAne jAte haiN| yaha dharmadAsagaNIkRta uvaesamAlA kA prAyaH anukaraNa karatI hai / TokA-isa kRti para uparyukta jayasiMhasUri ne 5,778 zloka-parimANa eka vivaraNa nAgora meM vi0 saM0 915 meM pUrNa kiyA thaa| isameM vyAkhyA saMskRta meM hai, parantu 156 kathAe~ jaina mahArASTrI meM haiN| ye kathAe~ aneka dRSTi se mahattva kI haiN| satpuruSa ke saMga kI mahimA ko sUcita karane ke lie 19 vI gAthA ke vivaraNa meM vaMkacUli kI kathA dI gaI hai| pR0 193-4 para RSabhadeva Adi caubIsa tIrthaMkaroM kI stutirUpa jayakusumamAlA kI racanA vivaraNakAra ne jaina mahArASTrI meM kI hai| isake atirikta isa vivaraNa ke anta meM ina tIrthaMkaroM ke gaNadhara evaM zrutasthaviroM ke bAre meM jaina mahArASTrI padya meM jAnakArI dI gaI hai / prastuta vivaraNa meM dharmadAsagaNIkRta uvaesamAlA ke apane ( jayasiMhasUri ke ) vivaraNa kA aneka sthAnoM para ullekha AtA hai| inhoMne 'dvimunicarita' tathA 'neminAthacarita' bhI likhe haiM / ___ isa para harSapurIya gaccha ke ( maladhArI ) hemacandrasUri ke paTTadhara vijayasiMhasUri ne vi0 saM0 1191 meM 14,471 zloka-parimANa vivaraNa saMskRta meM likhA hai| isameM kathAoM kA vistAra hai| isake atirikta madanacandrasUri ke ziSya munideva ne vi0 saM0 1325 meM eka vRtti likhI hai aura usameM unhoMne jayasiMhasUrikRta vivaraNa kA upayoga kiyA hai / uvaesamAlA ( upadezamAlA ): 'puSpamAlA' ke nAma se bhI prasiddha aura 'kusumamAlA' kA gauNa nAma dhAraNa karanevAlI tathA AdhyAtmika rUpakoM se alaMkRta jaina mahArASTrI ke 505 1. yaha kRti jayasiMhasUrikRta vivaraNasahita 'siMdhI jaina granthamAlA' ke 28 3 ___granthAMka ke rUpa meM san 1949 meM prakAzita huI hai| 2. jambUsvAmI se lekara devavAcaka taka ke / 3. dekhie-uparyukta prakAzana kI prastAvanA, pR0 6. Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmopadeza 197 AryAchanda meM racita isa kRti' ke praNetA maladhArI hemacandrasUri haiN| inhoMne isameM apanA nAma dharmadAsagaNI ko bhAMti kuzalatApUrvaka sUcita kiyA hai| yaha dharmadAsagaNI kI uvaesamAlA kI anukaraNarUpa kRti hai / isameM vividha dRSTAnta dekara adholikhita bIsa adhikAroM kA nirUpaNa kiyA gayA hai : 1. ahiMsA, 2. jJAna, 3. dAna, 4. zIla, 5. tapa, 6. bhAvanA, 7. samyaktva kI zuddhi, 8. cAritra kI zuddhi, 9. indriyoM para vijaya, 10. kaSAyoM kA nigraha, 11. gurukulavAsa, 12. doSoM kI AlocanA, 13. bhavavairAgya, 14. vinaya, 15. vaiyAvRtya, 16. svAdhyAya-prema, 17. anAyatana kA tyAga, 18. nindA kA parihAra, 19. dharma meM sthiratA aura 20. anazanarUpa prijnyaa| ____TIkAe~-bRhaTippanikA ( kramAMka 177 ) ke anusAra svayaM lekhaka kI svopajJa vRtti vi0 saM0 1175 meM racI gaI hai| isakA parimANa lagabhaga 13,000 zloka hai| isameM mUla kRti meM dRSTAnta dvArA sUcita kathAe~ gadya aura padya meM jaina mahArASTrI meM dI gaI haiN| isake atirikta isa para aMcalagaccha ke jayazekharasUri ne vi0 saM0 1462 meM 1900 zloka-parimANa avacUri, sAdhusomagaNI ne vi0 saM0 1512 meM vRtti, anya kisI ne vi0 saM0 1519 se pahale eka dUsarI vRtti aura merusundara ne bAlAvabodha kI racanA kI hai| uvaesa rasAyaNa ( upadezarasAyana ): caccarI ityAdi ke kartA jinadattasUri ne 'paddhaTikA' chanda meM apabhraMza meM isakI racanA kI hai| isake vivaraNakAra ke matAnusAra yaha saba rAgoM meM gAyA jAtA hai| isameM lokapravAha, suguru kA svarUpa, caityavidhi tathA zrAvaka evaM zrAvikA kI hitazikSA-ina saba viSayoM ko sthAna diyA gayA hai / 1. zrI karpUravijayajIkRta bhAvAnuvAda ke sAtha yaha kRti 'jaina zreyaskara maNDala, mahesANA ne san 1911 meM prakAzita kI hai| isake pazcAt svopajJa vRtti ke sAtha yaha 'RSabhadevajI kezarImalajI zvetAmbara saMsthA', ratalAma se vi0 saM0 1993 meM prakAzita kI gaI hai| 2. zrI karpUravijayajI ne isakA bhAvAnuvAda kiyA hai aura vaha chapa bhI cukA hai| 3. yaha 'apabhraMzakAvyatrayI' (pR0 29-66 ) meM jinapAlakRta saMskRta vyAkhyA ke sAtha chapI hai| kartA ne antima padya meM 'uvaesarasAyaNa' nAma diyA hai| jinapAla ne apanI vyAkhyA ke Arambha meM ise upadezarasAyana evaM dharmarasAyana rAsaka ( rAsA ) kahA hai| Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa prastuta kRti ke 4, 6, 27, 29, 33, 34, 69 aura 71 padya gaNaharasaddhasayaga ( gaNadharasArdhazataka ) kI sumatigaNI kI bRhadvRtti meM uddhRta kiye gaye haiN| TokAeM-jinapAla ne vi0 saM0 1292 meM saMskRta meM eka vyAkhyA likho hai / isake atirikta bhAMDAgArika nemicandra ne isapara eka vivaraNa likhA thA, aisA kaI logoM kA kahanA hai / upadezakandalI : __ jaina mahArASTrI ke 125 padya meM racita isa kRti ke praNetA AsaDa haiM / ye 'bhinnamAla' kula ke kaTukarAja ke putra aura jAsaDa ke bhAI the| inakI mAtA kA nAma raAnaladevI thaa| inako yaha racanA abhayadevasUri ke upadeza kA pariNAma hai| inhIM AsaDa ne vi0 saM0 1348 meM vivega maMjarI (vivekamaMjarI ) likhI hai / inakI pRthvIdevI aura jaitalla nAma kI do patniyAM thiiN| jaitalladevI se inheM rAjaDa aura jaitrasiMha nAma ke do putra hue the| TokA-uparyukta abhayadevasUri ke ziSya haribhadrasUri ke ziSya bAla candra sUri ne AsaDa ke putra jaitrasiMha kI vijJapti se isapara 7,600 zloka-parimANa kI eka TIkA likhI thI aura isa kArya meM pradyumna evaM padmacandra ne sahAyatA kI thii| isakI vi0 saM0 1296 meM likhI gaI eka hastalikhita prati milatI hai| isa TIkA kA tathA mUla kRti kA kucha bhAga Descriptive Catalogue of Govt. Collections of Mss. ( Vol. XVIII, part 1 ) meM chapA hai| hitopadezamAlA-vRtti : ise hitopadezamAlA prakaraNa bhI kahate haiN| yaha prakaraNa paramAnandasUri ne vi0 saM0 1304 meM likhA thaa| ye navAMgIvRttikAra abhayadevasUri ke ziSya devabhadrasUri ke ziSya the| 1. ye 'candra' kula ke devendrasUri ke ziSya bhadrezvara ke paTTadhara the| 2. ye devAnanda-gaccha ke kanakaprabha ke ziSya the / 3. ye bRhad-gaccha ke dhanezvarasUri ke ziSya the / 4. dekhie-jaina sAhityano saMkSipta itihAsa, pR0 409. Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmopadeza sacitAmaNi ( upadezaciMtAmaNi ) : jaina mahArASTrI ke 415 padyoM meM racita isa kRti ' ke lekhaka aMcalagaccha ke mahendraprabhasUri ke ziSya jayazekharasUri haiM / yaha cAra adhikAroM meM vibhakta hai, jinameM kramaza: dharma kI prazaMsA, dharmaM kI sAmagrI, dezavirati evaM sarvavirati kA nirUpaNa hai / caturthaM adhikAra ke upAntya ( 157 veM ) padya meM kartA ne apanA prAkRta nAma kuMjara, nayara, visesa, Ahaba, sarasa, pasUNa aura varisa ina zabdoM ke madhyAkSara dvArA sUcita kiyA hai / 199 hai / TIkAe~- isa para eka svopajJa TIkA hai, jisakA zloka - parimANa 12, 064 yaha TIkA vi0 saM0 1436 meM 'nRsamudra' nagara meM racI gaI thI / isake atirikta svayaM kartA isI varSa meM 4305 zloka-parimANa kI avacUri bhI likhI hai / meruturaMga ne isapara eka vRtti aura kisI ajJAta lekhaka ne eka avacUri bhI likhI hai | ne prabodhacintAmaNi : yaha uparyukta jayazekharasUri kI vi0 saM0 1462 meM gaI kRti hai / yaha sAta adhikAroM meM vibhakta hai aura kA svarUpa spaSTa kiyA gayA hai| prathama adhikAra meM cidAnandamaya prakAza ko vandana karake paramAtmA kA nirUpaNa kiyA gayA hai / dUsare meM AgAmI caubIsI meM prathama tIrthaMkara honevAle padmanAbha tathA unake ziSya dharmaruci kA jIvanavRttAnta hai / tIsare meM moha aura viveka kI utpatti tathA moha ke dvArA rAjya kI prApti kA varNana AtA hai| cauthe meM viveka kA vivAha tathA use prApta rAjya ke viSaya meM nirUpaNa hai| pAMcaveM meM moha dvArA bheje gaye dUta aura kandarpa ke digvijaya kI bAta AtI hai| chaThe meM kandarpa kA praveza, 'kali' kAla aura viveka kA prasthAna 1. svopajJa TokA evaM gujarAtI anuvAda ke sAtha yaha kRti cAra bhAgoM meM hIrAlAla haMsarAja ne prakAzita kI hai, parantu jinaratnakoza ( vi0 1, pR0 47 ) meM mUla kRti meM 540 gAthAoM ke hone kA aura hIrAlAla haMsarAja ne san 1919 meM prakAzita kI hai, aisA ullekha hai / 2. mUla evaM svopajJa TIkA kA zrI harizaMkara kAlidAsa zAstrI ne gujarAtI meM anuvAda kiyA hai aura vaha prakAzita bhI ho cukA hai / 3. yaha grantha jaina dharma prasAraka sabhA ne vi0 saM0 1965 meM prakAzita kiyA hai / isI sabhA ne isakA gujarAtI anuvAda bhI prakAzita kiyA hai / 1991 padyoM meM likhI unameM moha aura viveka Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa nirUpita hai| sAtaveM meM moha aura viveka kA yuddha, viveka kI jaya, paramAtmA kA varNana aura granthakAra kI prazasti hai| isameM prasaMgopAtta ajaina darzanoM ke bAre meM bhI jAnakArI dI gaI hai| upadezaratnAkara : yaha adhyAtmakalpadruma Adi ke racayitA aura somasundarasUri ke ziSya sahasrAvadhAnI munisundarasUri kI padyAtmaka kRti hai| aneka dRSTAntoM se alaMkRta yaha kRti sarvAMzataH saMskRta yA jaina mahArASTrI meM nahIM hai| isameM kula 447 padya haiM, jinameM se 234 saMskRta meM aura avaziSTa 213 jaina mahArASTrI meM haiM / bIcabIca meM 56 padya uddharaNarUpa Ate haiM / unheM na gineM to yaha kRti 391 padyoM kI kahI jA sakatI hai| yaha samagra kRti tIna adhikAroM meM vibhakta hai| isameM prathama adhikAra ko 'prAcyataTa' aura antima ko 'aparataTa' kahA hai| pahale ke do adhikAroM meM cAra-cAra aMza aura pratyeka aMza meM alpAdhika taraMga haiM / antima taTa ke ATha vibhAga haiM aura inameM se pahale ke cAra kA 'taraMga' ke nAma se nirdeza hai| isa kRti meM vividha viSayoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai, jaise ki zrotA kI yogyatA, guruoM kI yogyatA, saccA dharma, jIvoM kA vaividhya, sAdhuoM kI vRtti, dharma kA phala, kSatriya Adi ke dharma, jinapUjA aura jinezvara kA svarUpa / 1. isa kRti ke pahale do adhikAroM kA svopajJa vRttisahita prakAzana devacanda lAlabhAI jaina pustakoddhAra saMsthA ne san 1914 meM kiyA hai| jinaratnakoza (vi0 1, pR0 52 ) meM isa prakAzana kA varSa san 1922 diyA hai, kintu vaha bhrAnta hai / isakI sampUrNa AvRtti candanasAgarajI ke gujarAtI anuvAda aura merI vistRta prastAvanA ke sAtha 'jaina pustaka-pracAraka saMsthA' ne vi0 saM0 2005 meM prakAzita kI hai / 2. inake jIvanakAla evaM kRti-kalApa ke viSaya meM maiMne upayukta bhUmikA (10 59-92) meM byorevAra paricaya diyA hai / inakA janma vi0 saM0 1403 aura svargavAsa vi0 saM0 1503 meM mAnA jAtA hai| 3. dekhiye-uparyukta bhUmikA (pR. 8) / vahA~ kucha vizeSa bAteM dI gaI haiN| Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmopadeza 201 TokA-svayaM kartA ne isa para eka vRtti likhI hai| isakA athavA mUlasahita isakA parimANa 7675 zloka hai| aparataTa para vRtti nahIM hai|' 1. upadezasaptatikA : isakA dUsarA nAma 'gRhasthadharmopadeza' bhI hai / vi0 saM0 1503 meM racita 3000 zloka-parimANa kI isa kRti ke racayitA somadharmagaNI haiN| ye somasundarasUri ke ziSya cAritraratnagaNI ke ziSya the / yaha pA~ca adhikAroM meM vibhakta hai| isameM upadezAtmaka 75 kathAe~ haiM / prastuta kRti meM deva-tattva, guru-tattva aura dharma-tattva kA nirUpaNa hai / pahale aura tIsare tattva ke liye do-do aura dUsare ke liye eka adhikAra hai| ina pAMca adhikAroM meM se pahale adhikAra meM tIrthaMkara kI pUjA, devavrata ityAdi viSaya hai| dUsare meM tortha kA aura tIsare meM guru ke guNoM kA kortana, vandana evaM unakI pUjA kA varNana AtA hai| cauthA cAra kaSAyaviSayaka hai aura pAMcavAM gRhastha-dharmaviSayaka hai| 2. upadezasaptatikA: isakI racanA kharataragaccha ke kSemarAja ne kI hai / TokAe~-isapara svayaM lekhaka kI eka TIkA hai / 7975 zloka-parimANa yaha TIkA vi0 saM0 1547 meM likhI gaI thii| isake atirikta eka ajJAtakartRka TIkA bhI hai| 1. zrI candanasAgarajI ne isa mUla kRti kA gujarAtI meM anuvAda kiyA hai aura vaha chapA bhI hai| 2. yaha kRti jaina AtmAnanda sabhA ne vi0 saM0 1971 meM prakAzita kI hai / isake atirikta 'jaina sastu sAhitya granthamAlA' meM vi0 saM0 1998 meM bhI yaha prakAzita huI hai| 3. isakA gujarAtI anuvAda jaina AtmAnanda sabhA ne prakAzita kiyA hai| 4. yaha grantha svopajJa TIkA evaM gujarAtI anuvAda ke sAtha jainadharma prasAraka sabhA ne ( mUla aura TIkA san 1917 meM tathA anuvAda vi0 saM0 1976 meM ) prakAzita kiyA hai| Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa upadezataraMgiNI : 3300 zloka-parimANa kI isa gadyAtmaka kRti' ko 'dharmopadezataraMgiNI' bhI kahate haiN| isake racayitA haiM ratnamandiragaNI / ye tapAgaccha ke somasundarasUri ke ziSya nandirasnagaNI ke ziSya the| inhoMne vi0 saM0 1517 meM 'bhojaprabandha' likhA hai / aneka dRSTAnta evaM sUktiyoM se alaMkRta prastuta kRti kA prArambha zatrujaya ityAdi vividha tIrthoM ke saMkIrtana ke sAtha kiyA gayA hai| yaha kRti kamobeza upadezavAle pA~ca taraMgoM meM vibhakta hai| antima do taraMga pahale tIna kI apekSA bahuta choTe haiN| pahale taraMga meM dAna, zIla, tapa aura bhAva kA nirUpaNa hai / dUsare meM jinamandira ityAdi sAta kSetroM meM dAna dene kA kathana hai / tIsare taraMga meM jinapUjA kA, cauthe meM tIrthayAtrA kA aura pAMcaveM meM dharmopadeza kA adhikAra hai| patra 268 meM vasantavilAsa ke nAmollekha ke sAtha eka uddharaNa diyA gayA hai / 1. AtmAnuzAsana: yaha haribhadrasUri kI kRti mAnI jAtI hai, parantu abataka yaha upalabdha nahIM hai| 2. AtmAnuzAsana : 270 zlokoM kI yaha kRti digambara jinasenAcArya ke ziSya guNabhadra kI racanA hai| isameM vividha chandoM kA upayoga kiyA gayA hai| isameM zikAra kA 1. yaha kRti yazovijaya jaina granthamAlA meM banArasa se vIra saMvat 2437 meM prakAzita huI hai / isakI vi0 saM0 1519 kI eka hastalikhita prati milI hai| isakI jAnakArI maiMne DCGCM ( Vol. XVIII, Part I, No. 201 ) meM dI hai| 2. isakA hIrAlAla haMsarAja ne gujarAtI meM anuvAda kiyA hai, jo aneka dRSTiyoM se dUSita hai| 3. yaha 'sanAtana jaina granthamAlA' meM san 1905 meM prakAzita huA hai| TIkA evaM jagamandaralAla jainI ke aMgrejI anuvAda ke sAtha yaha Sacred Books of the Jainas granthamAlA meM ArA se san 1928 meM chapA hai| paM0 ToDaramalaracita bhASATIkA ke sAtha ise indralAla zAstrI ne jayapura se 'mallisAgara di0 jaina granthamAlA' meM vIra saMvat 2482 meM chapAyA hai| isake atirikta paM0 vaMzIdhara zAstrIkRta bhASATIkAsahita bhI mUla kRti chapI hai| Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmopadeza 203 niSedha, kAla kI karAlatA, parISaha evaM duHkhoM kA sahana karanA, guru kI kaThora vANI ko AdaraNIyatA, AtmA kA svarUpa ityAdi bAteM AtI haiN| isameM mukti kI sAdhanA ke liye upadeza diyA gayA hai| 269 vA zloka zleSAtmaka hai| isake dvArA kartA ne apanA aura apane guru kA nAma sUcita kiyA hai| ____TIkA-isapara prabhAcandra ne eka TokA likhI hai| isI ko AtmAnuzAsana-tilaka kahate haiM yA anya kisI ko, yaha vicAraNIya hai| isa mUla kRti para paM0 ToDaramala ne tathA paM0 vaMzIdhara zAstrI ne eka-eka bhASA-TIkA likhI hai| dharmasAra: yaha haribhadrasUri kI kRti hai| kRti kA ullekha paMcasaMgraha (gA. 8) kI TIkA ( patra 11 A) meM malayagirisUri ne kiyA hai, parantu yaha abhI taka to aprApya hI hai| TIkA-prastuta kRti para malayagirisUri ne eka TIkA likhI hai, kintu vaha bhI mUla kI bhAMti aprApya hai / isa TIkA kA ullekha malayagiri ne dharmasaMgrahaNI meM kiyA hai| dharmabindu : ____ yaha haribhadrasUri kI ATha adhyAyoM meM vibhakta kRti hai| ina adhyAyoM meM alpAdhika sUtra haiN| inakI kula saMkhyA 542 hai / yaha kRti gRhastha evaM zramaNoM ke sAmAnya tathA vizeSa dharmoM para prakAza DAlatI hai| isameM adholikhita adhyAya haiM : 1. gRhasthasAmAnyadharma, 2. gRhasthadezanAvidhi, 3. gRhasthavizeSadezanAvidhi, 4. yatisAmAnyadezanAvidhi, 5. yatidharmadezanAvidhi, 6. yatidharmavizeSadezanAvidhi, 7. dharmaphaladezanAvidhi, 8. dharmaphalavizeSadezanAvidhi / 1. zrI jagamandaralAla jainI ne isakA aMgrejI meM bhI anuvAda kiyA hai| 2. yaha municandrasUri kI TIkA ke sAtha jaina AtmAnanda sabhA ne vi0 saM0 1967 meM prakAzita kiyA hai| isakA gujarAtI anuvAda san 1922 meM chapA hai| isake atirikta municandrasUri kI TIkAsahita mUla kRti kA amRtalAla modI-kRta hindI anuvAda 'hindI jaina sAhitya pracAraka maNDala', ahamadAbAda ne san 1951 meM prakAzita kiyA hai| Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa yaha kRti mArgAnusArI ke 35 guNoM para prakAza DAlatI hai / TokA-isapara municandrasUri ne 3000 zloka-parimANa eka TIkA likhI hai / isakI eka hastalikhita prati vi0 saM0 1181 kI milatI hai / ' dharmaratnakaraNDaka : 9500 zloka-parimANa' kA yaha grantha2 abhayadevasUri ke ziSya vardhamAna ne vi0 saM0 1172 meM likhA hai| TIkA-isapara vi0 saM0 1172 kI likhI svopajJa vRtti hai| isake saMzodhakoM ke nAma azokacandra, dhanezvara, nemicandra aura pAvacandra haiN| dhammavihi (dharmavidhi ) yaha candrakula ke sarvadevasUri ke ziSya zrIprabhasUri kI kRti hai| jaina mahArASTrI meM racita isameM 50 padya haiN| isameM nimnalikhita ATha dvAroM kA nirUpaNa hai : 1. dharma kI parIkSA, 2. usako prApti, 2. dharma ke guNa arthAt atizaya, 4. dharma ke nAza ke kAraNa, 5. dharma denevAle guru, 6. dharma ke yogya kauna, 7. dharma ke prakAra aura 8. dharma kA phala / 1. isakA gujarAtI anuvAda maNilAla dozI ne kiyA hai aura vaha chapA bhI hai| mUla evaM uparyukta TIkA kA hindI anuvAda amRtalAla modI ne kiyA hai / yaha bhI prakAzita ho cukA hai| isake atirikta DA0 suAlI ne iTAliyana bhASA meM bhI mUla kA anuvAda kiyA hai| pahale tIna adhyAyoM kA anuvAda TippaNiyoM ke sAtha Journal of the Italian Asiatic Society ( Vol. 21 ) meM chapA hai| 2. yaha kRti hIrAlAla haMsarAja ne do bhAgoM meM san 1925 meM prakAzita kI hai| 3. pahale kevala mUla kRti 'haMsa vijayajI phrI lAyabrerI' ne vi0 saM0 1954 meM chapavAI thI, parantu bAda meM san 1924 meM udayasiMhasUrikRta vRtti evaM saMskRta chAyA ke sAtha yaha kRti ukta lAyabrarI ne punaH prakAzita kii| isake prArambha meM mUla kRti tathA usakI saMskRta chAyA bhI dI gaI hai| Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmopadeza 205 ina dvAroM ke nirUpaNa meM vibhinna udAharaNa diye gaye haiM / kathAe~ isa prakAra hai: ilAputra, udayananRpa, kAmadeva zrAvaka, jambUsvAmI, nandamaNikAra, pradezI rAjA, mUladeva, vaMkacUla, viSNukumAra, samprati rAjA, subhadrA, suradatta zreSThI aura sthUlabhadra / ina kathAoM kI padya - saMkhyA 4375 hai / inameM se kevala jambUsvAmI kathA ke padya 1450 haiM / isameM samyaktva kI prApti se lekara dezavirati kI prApti taka kA krama batalAyA hai / inameM dAnAdi caturvidha dharmaM tathA gRhastha dharma evaM sAdhu-dharma isa prakAra dvividha dharma ke viSaya meM kathana hai / ina dharmoM kA nirUpaNa karate samaya samyaktva ke dasa prakAra aura zrAvaka ke bAraha vratoM kA nirdeza kiyA gayA hai / TIkAe~ -- svayaM kartA ne isa para TIkA likhI thI, kintu unake praziSya udayasiMha ne vi0 saM0 1253 meM usake kho jAne kA ullekha dharmavidhi kI apanI vRtti ko prazasti ( zlo0 6 ) meM kiyA hai / udayasiMha kI yaha vRtti 5520 zloka - parimANa hai aura candrAvatI meM vi0 saM0 1286 meM likhI gaI hai / isameM mUla meM diye gaye udAharaNoM kI spaSTatA ke lie teraha kathAe~ dI gaI haiM / ye kathAe~ jaina mahArASTrI meM racita padyoM meM haiM / isa vRtti ke anta meM bIsa padyoM kI prazasti hai / isa para eka aura vRtti jayasiMhasUri kI hai, jo 11142 zloka - parimANa hai / inhoMne 'uvaesasAra' aise nAmAntaravAlI anya dhammavihi para TIkA likhI hai / dharmAmRta : digambara AzAvara' dvArA do bhAgoM meM racita yaha padyAtmaka kRti hai / ina donoM bhAgoM ko anukrama se 'anagAradharmAmRta' aura 'sAgAradharmAmRta' kahate 1. inhoMne pUjyapAdaracita 'iSTopadeza' evaM usakI svopajJa mAnI jAtI TIkA ke Upara TIkA likhI hai aura usameM uparyukta svopajJa TIkA kA samAveza kiyA hai / yaha kRti svopajJa TIkA ke sAtha mANikacandra digambara granthamAlA meM chapI hai / isake atirikta sAgAradharmAmRta 'vijayodayA' TIkA ke sAtha 'sarala jaina granthamAlA' ne jabalapura se vIra saMvat 2482 aura 2484 meM chapavAyA hai / usameM mohanalAla zAstrI kA hindI anuvAda bhI chapA hai / Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa haiN| pahale bhAga meM nau adhyAya haiN| unameM sAdhuoM ke AcAra kA nirUpaNa hai / dUsare bhAga meM ATha adhyAya haiM aura unameM zrAvakoM ke ATha mUlaguNa' tathA bAraha vratoM ko bAraha uttaraguNa mAna kara unakA svarUpa batalAyA hai| isa sambandha meM vizeSa jAnakArI maiMne apane 'jaina saMskRta sAhityano itihAsa' bhAga 2 meM prastuta kI hai| AzAdhara bagheravAla jAti ke rAjamAnya sallakSaNa aura unakI patnI zrIratnI ke putra the| unakA janma mANDavagar3ha meM huA thaa| mahAvIra unake vidyAguru the| inhoMne apanI patnI sarasvatI se utpanna putra chAhar3a kI prazaMsA kI hai| inhoMne nalakacchapura ke rAjA arjunavarmadeva ke rAjya meM paitIsa varSa bitAye the aura bahuta sAhitya racA thaa| udayasena ne 'nayavizvacakSu' evaM 'kalikAlidAsa' kahakaratathA madanakIrti ne 'prajJApuMja' kahakara inakI prazaMsA kI hai| inake anya grantha isa prakAra haiM : adhyAtmarahasya, kriyAkalApa, jinayajJakalpa aura usakI TIkA, triSaSTismRtizAstra, nityamahodyota, prameyaratnAkara, bharatezvarAbhyudaya, ratnatraya vidhAna, rAjImatIvipralambha, sahasranAmastavana aura usakI TIkA / inake atirikta inhoMne amarakoza, aSTAMgahRdaya, ArAdhanAsAra, iSTopadeza, kAvyAlaMkAra, bhUpAlacaturvizatikA evaM mUlArAdhanA-ina anyakartRka granthoM para bhI TIkAe~ likhI haiN| TIkAeM-isapara svayaM AzAdhara ne 'jJAnadIpikA' nAma kI paMjikA likhI hai| isake atirikta svayaM unhoMne 'bhavyakumudacandrikA' nAma kI dUsarI TIkA bhI likhI hai| yaha jJAnadIpikA kI apekSA bar3I hai| anagAradharmAmRta kI yaha svopajJa TIkA vi0 saM0 1300 kI racanA hai, jabaki sAgAradharmAmRta kI svopajJa TIkA vi0 saM0 1296 meM likhI gaI thii|2|| 1. ye tIna prakAra se gine jAte haiM : 1 madya, mAMsa aura madhu ina tIna prakAra evaM pA~ca prakAra ke udumbara phala kA tyAga, 2 upayukta tIna prakAra tathA sthUla hiMsA Adi pA~ca pApoM kA tyAga aura 3 madya, mAMsa evaM dyUta tathA upayukta pA~ca pApoM kA tyAga / 2. anagAradharmAmRta aura bhavyakumudacandrikA kA hindI anuvAda 'hindI TIkA' ke nAma se paM0 khUbacanda ne kiyA hai| yaha khuzAlacanda pAnAcanda gA~dhI ne solApura se san 1927 meM prakAzita kiyA hai / sAgAradharmAmRta kA hindI meM anuvAda lAlArAma ne kiyA hai aura do bhAgoM meM 'digambara jaina pustakAlaya', sUrata se prakAzita kiyA hai| Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmopadeza dharmopadezaprakaraNa : 8332 zloka-parimANa yaha kRti yazodeva ne vi0 saM0 1305 meM racI hai / ise prAkRtamUla tathA bahukathAsaMgraha bhI kahate haiM / dharma sarvasvAdhikAra : upadezacintAmaNi Adi ke praNetA jayazekharasUri ne 200 zloka meM isakI " racanA kI hai| pahale zloka meM kahA hai ki dharma kA rahasya sunanA cAhie, sunakara usa dharma ko dhAraNa karanA cAhie aura apane Apako jo bAta pratikUla ho usakA dUsare ke prati AcaraNa nahIM karanA caahie| dUsare zloka meM kahA hai ki jisa prakAra sone kI kaSa ( kasauTI para kasanA ), tApa, chedana aura tADana ina cAra prakAroM se parIkSA kI jAtI hai, usI prakAra dharma kI zruta ( jJAna ), zIla, tapa aura dayA ke guNoM se parIkSA karanI caahie| isa kRti meM ahiMsA kI mahimA, mAMsabhakSaNa ke doSa, brAhmaNa ke lakSaNa, abrahma ke dUSaNa, brahmacarya ke guNa, krodhaH evaM kSamA kA svarUpa, rAtri bhojana ke doSa, tIrthoM kA adhikAra, binA chanA pAnI kA upayoga karane meM doSa, tapa evaM dAna kI mahimA, atithi kA svarUpa tathA zahada khAne ke aura kandamUlabhakSaNa ke doSa - aisI vividha bAtoM kA varNana AtA hai / aisA karate samaya mahAbhArata, smRti Adi ajaina granthoM meM se prastuta viSaya se sambaddha padya kahIM-kahIM gUMtha liye gaye haiM aura isa prakAra ajainoM ko bhI jaina mantavya rucikara pratIta hoM, aisA prayatna kiyA hai / 2 bhavabhAvaNA ( bhavabhAvanA ) 2070 yaha kRti uvaesamAlA ityAdi ke racayitA maladhArI hemacandrasUri kI hai / isameM upamitibhavaprapaMcA kathA ke AdhAra para Ayojita rUpaka Ate haiM / jaina 1. hIrAlAla haMsarAjakRta gujarAtI anuvAda ke sAtha ise bhImasI mANeka ne san 1900 meM prakAzita kiyA hai| isake sAtha karpUraprakara tathA usakA hIrAlAla haMsarAjakRta gujarAtI anuvAda bhI diyA gayA hai| isa prakAzana kA nAma 'dharmasarvasvAdhikAra' tathA 'kasturIprakaraNa' hai, parantu 'kasturIprakaraNa ke badale 'kasturIprakara' honA cAhie / 2. isakA hIrAlAla haMsarAja ne gujarAtI meM anuvAda kiyA hai aura vaha chapA bhI hai / 3, yaha kRti svopajJa TIkA ke sAtha RSabhadevajI kezarImalajI zvetAmbara saMsthA ne do bhAgoM meM prakAzita ko hai / prathama bhAga meM 1 se 360 patra haiM, jabaki dUsare 361 se 692 haiM / dUsare bhAga meM saMskRta upodghAta, viSayAnukrama evaM pA~ca pariziSTa Adi haiM / Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa mahArASTrI meM racita AryAchanda ke 531 padya isameM haiM / isakA mukhya viSaya bAraha bhAvanAoM meM se bhavabhAvanA yAnI saMsArabhAvanA hai| 322 gAthAe~ kevala isIke viSaya meM haiN| isameM bhavabhAvanA ke atirikta dUsarI gyAraha bhAvanAoM kA prasaMgavaza nirUpaNa AtA hai| eka hI bhava kI bAlyAdi avasthAoM kA bhI isameM varNana hai / isake atirikta saMsArI jIva kI cAroM gatiyoM ke bhava aura duHkhoM kA vistRta varNana hai| lekhaka kI uvaesamAlA ke sAtha isa kRti kA vicAra karanevAle ko AcAradharma kA yatheSTa bodha ho sakatA hai| yaha nItizAstra kA bhI mArga-darzana kara sakatI hai| TIkAe~-isa para vi0 saM0 1170 meM racita 12,950 zloka-parimANa kI 'eka svopajJa vRtti hai| isameM mUla meM sUcita dRSTAntoM kI kathAe~ prAyaH jaina mahA rASTrI meM dI gaI haiN| ye kathAe~ uvaesamAlA kI svopajJa vRttigata kathAoM se prAyaH bhinna haiN| ina dono vRttiyoM kI kathAoM ko ekatrita karane para eka mahattvapUrNa kathAkoza bana sakatA hai| isa vRtti ke adhikAMza bhAga meM neminAtha' aura bhuvanabhAnu ke caritra Ate haiN| bhavabhAvanA para jinacandrasUri ne eka TIkA likhI hai| isake alAvA 'eka ajJAtakatRka TIkA evaM avacUri bhI hai| isa para mANikyasundara ne vi0 saM0 1763 meM eka bAlAvabodha likhA hai| 'bhAvanAsAra: yaha ajitaprabha kI kRti hai| unhoMne svayaM isakA ullekha vi0 saM0 1376 meM racita zAntinAthacaritra kI prastAvanA meM kiyA hai| ye ajitaprabha pUrNimAgaccha ke vIraprabha ke ziSya the| bhAvanAsandhi : apabhraza meM racita 77 padyoM kI isa kRti' ke racayitA zivadevasUri ke ziSya jayadeva haiN| isameM san 1054 meM svargavAsI honevAle muMja ke viSaya meM ullekha hai| 1. dekhie-patra 7 se 268 / yaha caritra jaina mahArASTrI ke 4050 (8+ 4042 ) padyoM meM likhA gayA hai| isameM sAtha-hI-sAtha naveM vAsudeva kRSNa kA caritra bhI Alikhita hai| 2. dekhie-patra 279 se 360 / yaha caritra mukhyarUpa se saMskRta gadya meM hai / 3. yaha kRti Annals of the Bhandarkar Oriental Research Institute ( Vol. XII ) meM chapI hai| Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 209 dharmopadeza bRhanmithyAtvamathana : isake kartA haribhadrasUri hai, aisA sumatigaNI ne gaNadharasAddhazataka kI bRhad vRtti meM kahA hai, parantu yaha kRti Aja taka upalabdha nahIM huI hai / darisaNasattari ( darzanasaptati ) athavA sAvayadhammapayaraNa ( zrAvakadharma prakaraNa) : yaha haribhadrasUri kI jaina mahArASTrI ke 120 padyoM meM racita kRti' hai / isameM samyaktva evaM zrAvaka ke sAgAradharma kA nirUpaNa hai / 2 / / darisaNasuddhi ( darzanazuddhi ) athavA darisaNasattari ( darzanasaptati ): yaha haribhadrasUri kI jaina mahArASTrI meM racita 70 padyoM kI kRti hai| isameM samyaktva ke 67 bola para prakAza DAlA gayA hai| ise samyaktva-saptatikA bhI kahate haiN| isakI pAMcavIM aura chaThI gAthA kisI purogAmI kI kRti se uddhata kI gaI hai| gAthA 59-63 meM AtmA kA lakSaNa aura svarUpa samajhAyA gayA hai| ___TIkAeM--vi saM0 1422 meM racita 7711 zloka-parimANa 'tattvakaumudI' nAmaka vivaraNa ke kartA guNazekharasUri ke ziSya saMghatilakasUri haiM / isameM vividha kathAeM dI gaI haiM, jinameM se kucha saMskRta meM haiM to kucha prAkRta meM / isake atirikta do upalabdha avacUriyoM meM se eka guNanidhAnasUri ke ziSya kI hai aura dUsarI ajJAtakartRka / munisundarasUri ke ziSya zivamaNDanagaNI ne bhI isa para eka TIkA likhI hai / zAnticandra ke ziSya ratnacandragaNI ne vi0 saM0 1676 meM isapara eka bAlAvabodha likhA hai| sammattapayaraNa ( samyaktvaprakaraNa ) athavA saNasuddhi ( darzanazuddhi ) : ___yaha prakaraNa candraprabhasUri ne jaina mahArASTrI meM likhA hai| isakA prArambha 'pattabhavaNNatIra' se hotA hai| isameM samyaktva kI zuddhi ke bAre meM vicAra kiyA gayA hai| 1. yaha RSabhadevajI kezarImalajI zvetAmbara saMsthA dvArA san 1929 meM prakAzita prakaraNasandoha ( patra 1-8) meM chapI hai| 2. isakI pahalI gAthA isa prakAra hai : namiUNa vaddhamANaM sAvagadhammaM samAsao vucchaM / sammattAI bhAvatthasaMgayasuttanIIe // 1 // 3. yaha kRti tattvakaumudIsahita devacaMda lAlabhAI jaina pustakoddhAra saMsthA ne san 1913 meM prakAzita kI hai| Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa TIkAeM-kartA ne svayaM isapara bRhavRtti likhI hai, jisakA prArambha 'yadvaktrAmbhojavyApyaH' se hotA hai / dharmaghoSasUri ke ziSya vimalagaNI me "vi0 saM0 1984 meM isapara eka TIkA likhI hai / candraprabhasUri ke ziSya dharmaghoSasUri ke ziSya devabhadra ne bhI isapara 527 zloka-parimANa vRtti likhI hai / isake atirikta isapara 8000 zloka-parimANa ratnamahodadhi nAma kI eka vRtti hai, jisakA prArambha cakrezvara ne kiyA thA aura jise unake praziSya tilakasUri ne vi0 saM0 1277 meM pUrNa kI thii| isapara ajJAtakartRka eka vRtti aura dUsarI eka TIkA bhI milatI hai| inameM se vRtti 12000 zloka-parimANa hai aura jaina mahArASTrI meM racita kathAoM se vibhUSita hai| 1. samyaktvakaumudI : 995 zloka-parimANa yaha kRti jayazekhara ne vi0 saM0 1457 meM racI hai| isameM samyaktva kA nirUpaNa hai| 2. samyaktvakaumudI : isako' racanA jayacandrasUri ke ziSya jinaharSagaNI ne vi0 saM0 1487 meM ko hai / yaha sAta prastAvoM meM vibhakta hai| isameM samyaktvI' arhahAsa kA caritra varNita hai / isake atirikta isameM samyaktva, mithyAtva, dezavirati, sarvavirati, bIsa sthAnaka, gyAraha pratimA, ATha dRSTi ityAdi viSayoM kA bhI nirUpaNa AtA hai / saMskRta evaM jaina mahArASTrI meM uddharaNa diye gaye haiM / / 3. samyaktvakaumudI : yaha caitra-gaccha ke guNakarasUri ne vi0 saM0 1504 meM likhI hai| isakA zloka-parimANa 1488 hai / 4. samyaktvakaumudI : isake kartA Agama-gaccha ke siMhadattasUri ke ziSya somadevasUri haiN| inhoMne padya meM vi0 saM0 1573 meM 3352 zloka-parimANa isa kRti kI racanA kI hai| 1. yaha jaina AtmAnanda sabhA ne vi0 saM0 1970 meM prakAzita kI hai| 2. kartA ke ziSya jinabhadragaNI ne isapara eka vRtti vi0 saM0 1497 meM likhI thI aura vaha chapI hai, aisA jinaratnakoza (vi0 1, pR0 424 ) meM ullekha hai, kintu yaha bhrAnta pratIta hotA hai / Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmopadeza 211 inake atirikta dUsarI gyAraha kRtiyAM samyaktvakaumudI ke nAma se milatI haiN| inameM se cAra ajJAtakataMka' hai; avaziSTa ke racayitAoM ke nAma isa prakAra haiM : dharmakIrti, maMgarasa, mallibhUSaNa, yazaHkoti, vatsarAja, yazassena aura vAdibhUSaNa / saTThisaya ( SaSTizata ) : 161 padyoM kI jaina mahArASTrI meM racita isa kRti ke praNetA bhAMDAgArika ( bhaNDArI ) nemicandra haiM / ye mAravAr3a ke maroTa gAMva ke nivAsI the / inhoMne apane putra AMbar3a ko jinapatisUri ke pAsa dIkSA dilAyI thii| yahI AMbar3a Age jAkara jinezvarasUri ( vi0 saM0 1245-1331 ) ke nAma se prasiddha huA thA / nemicandra ke Upara jinavallabhasUri ke granthoM kA prabhAva par3A thaa| inhoMne apabhraMza meM 35 padyoM meM 'jiNavallahasUri-guNavaNNaNa' likhA hai / isake atirikta inhoMne 'pAsanAhathotta' bhI racA hai| saTThisaya meM abhiniveza aura zithila AcAra kI kaThora AlocanA kI gaI hai / isameM sadguru, kuguru, mithyAtva, saddharma, sadAcAra Adi kA svarUpa samajhAyA hai| isameM jo sAmAnya upadeza diyA gayA hai vaha dharmadAsagaNo kI upadezamAlA se prabhAvita hai| TokAeM-isapara eka TIkA kharataragaccha ke taporatna aura guNaratna ne vi0 saM0 1501 meM likhI hai| dUsarI TIkA ke racayitA dharmamaNDanagaNI haiN| sahajamaNDanagaNI ne isapara eka vyAkhyAna likhA hai / eka ajJAtakartRka avacUri bhI hai| jayasomagaNI ne isapara eka stabaka likhA hai tathA somasundaragaNI ne 1. eka kA kartA zrutasAgara kA ziSya hai| 2. yaha aneka sthAnoM se prakAzita huA hai| mahArAjA sayAjIrAva vizva vidyAlaya, bar3odA ne san 1953 meM 'SaSTizatakaprakaraNa' ke nAma se yaha prakAzita kiyA hai| usameM somasundarasUri, jinasAgarasUri aura merusundara ina tInoM ke bAlAvabodha evaM 'jiNavaNNaNa' evaM 'pAsanAhathotta' bhI chapA hai| isake atirikta guNaratna kI TIkA ke sAtha mUla kRti 'satyavijaya jaina granthamAlA', ahamadAbAda ne san 1924 meM aura gujarAtI anuvAda ke sAtha mUla kRti hIrAlAla haMsarAja ne vi0 saM0 1976 meM prakAzita kI hai| Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa vi0 saM0 1496 meM, jinasAgarasUri ne vi0 saM0 1501 meM, dharmadeva ne vi0 saM0 1515 meM tathA merusundara ne vi0 saM0 1500 se 1550 ke bIca eka eka bAlAvabodha likhA hai|' dANasIlatavabhAvaNAkulaya ( dAnazIlatapabhAvanAkulaka ) : vi0 saM0 1327 meM svargavAsI honevAle tapAgaccha ke devendrasUri ne jaina mahArASTrI ke 80 padyoM meM isakI racanA kI hai / isameM unhoMne dAna, zIla, tapa evaM bhAvanA kA bIsa-bIsa gAthAoM meM varNana kiyA hai| TokAeM-isapara 12000 zloka-parimANa eka TIkA rAjavijayagaNI ke ziSya devavijayagaNI ne vi0 saM0 1666 meM likhI hai| dUsarI eka 5500 zlokaparimANa TIkA lAbhakuzalagaNI ne likhI hai| isakI vi0 saM0 1766 meM likhI eka hastalikhita prati milatI hai / dANuvaesamAlA ( dAnopadezamAlA ): jaina mahArASTrI meM racita isa kRti ke praNetA devendrasUri haiM / yaha saMghatilakasUri ke paTTadhara ziSya the| isameM dAna ke bAre meM upadeza diyA gayA hai / TIkA-isapara svayaM kartA ne vi0 saM0 1418 meM vRtti likhI hai| dAnapradIpa: 6665 zloka-parimANa bAraha prakAzoM meM vibhakta yaha grantha cAritraratnagaNI ne vi0 saM0 1499 meM citrakUTa ( cittaur3a ) meM likhA hai / ye jinasundarasUri evaM somasundarasUri ke ziSya the| isake pahale prakAza meM kahA hai ki dAna Adi cAra prakAra ke dharmoM meM dAna se hI avaziSTa tIna prakAra ke dharmoM kI sthiratA hotI hai tathA tIrthaMkara kI prathama dezanA bhI dAna-dharma ke viSaya meM hotI hai, ataH dAnarUpa dharma hI mukhya hai| dAna ke tIna prakAra haiM : 1. jJAna-dAna, 2. abhaya-dAna aura 3. upaSTambha 1. isakA gujarAtI anuvAda hIrAlAla haMsarAja ne prakAzita kiyA hai / 2. yaha kRti hIrAlAla haMsarAja ne dharmaratnamaMjUSA evaM lAbhakuzalagaNIkRta TIkA ke sAtha tIna bhAgoM meM san 1915 meM prakAzita kI hai| 3. yaha jaina AtmAnanda sabhA ne vi0 saM0 1974 meM prakAzita kiyA hai| isakA gujarAtI anuvAda, bArahoM prakAzoM ke gujarAtI sArAMza ke sAtha, isI sabhA ne vi0 saM0 1980 meM chapavAyA hai| Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmopadeza 213 dAna / citta, vitta aura pAtra kI vizuddhi zAstrAnusAra vistAra se samajhAne ke liye isameM megharatha rAjA kI kathA dI gaI hai| dUsare prakAza meM dAna ke tInoM prakAroM kI spaSTatA karake jJAna-dAna ke prakAra tathA jJAna lete-dete samaya dhyAna meM rakhane yogya kAla Adi ATha AcAroM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| ina ATha AcAroM se sambaddha ATha kathAe~ aura khAsa karake vijaya rAjA kA dRSTAnta diyA gayA hai / tIsare prakAza meM abhaya-dAna kI mahimA, usakA vivecana, aMzataH aura sarvAMzataH dayA kI vicAraNA aura isa viSaya meM zaMkha zrAvaka kI kathA-isa prakAra vividha bAteM AtI haiN| prasaMgopAtta ajaina kapila RSi, zAntinAtha, munisuvrata svAmI, mahAvIra svAmI, metArya muni, dharmaruci aura kumArapAla kI dayA-viSayaka pravRttiyoM kA nirdeza kiyA gayA hai| cauthe prakAza meM apaSTambha-dAna kA artha samajhAkara aura javanyAdi tIna pAtroM kA ullekha karake dAna ke ATha prakAra tathA vasati, zayana ityAdi kA varNana kiyA hai / isake pazcAt vaMkacUli kI kathA kaha kara zayyA-dAna ke viSaya meM kozA kI, upAzraya ke dAna ke viSaya meM avantIsukumAla kI aura vasati-dAna ke sambandha meM tArAcandra evaM kurucandra kI kathA kahI gaI hai / pAMcaveM prakAza meM zayana-dAna kA artha samajhAkara isa dAna ke sambandha meM prajJAkara rAjA kI kathA dI gaI hai / chaThe prakAza meM Asana-dAna kA varNana karake isa para kavirAja kI kathA dI hai| sAtha hI gabhita dhana ke Upara daNDavIrya kA tathA dharma ke Upara dharmabuddhi mantrI kA . vRttAnta bhI diyA hai| sAtaveM prakAza meM AhAra-dAna ke prakAra tathA usase sambaddha kanakaratha kI kathA dI gayI hai| zreyAMsakumAra, zAlibhadra, bhadra aura atibhadra ke dRSTAnta bhI diye gaye haiN| AThaveM prakAza meM AranAla ityAdi nau prakAra ke prAsuka jala kA tathA drAkSodaka Adi bAraha prakAra ke jala kA vistRta vivecana kiyA gayA hai| pAna-dAna ke viSaya meM ratnapAla rAjA kI kathA dI gaI hai / naveM prakAza meM auSadha-dAna ke viSaya meM vicAra kiyA gayA hai| isake sambandha meM mukhyataH dhanadeva evaM dhanadatta kI kathA dekara RSabha 14 Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa deva dvArA pUrvabhava meM kI gayI muni kI cikitsA kI bAta upasthita kI gayI hai / dasaveM prakAza meM jinakalpI kI bAraha upAdhiyA~, sacelaka aura acelaka do prakAra kA dharma, vastradAna kI mahimA aura usa para dhvajabhujaMga rAjA kI kathA - isa taraha vividha bAtoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai / gyArahaveM prakAza meM tumbA, lakar3I aura ke pAThoM kA ullekha karake pAtra - dAna ke viSaya meM gaI hai| bArahaveM prakAza meM AzaMsA, anAdara, pazcAttApa, vilamba aura garva - dAna ke ina pA~ca doSoM kA aura inake viparIta pA~ca guNoM kA nirUpaNa karake inake bAre meM do vRddhA striyoM kI, yakSa zrAvaka evaM dhana vyApArI kI, bhIma kI, jIrNazreSThI kI, nidhideva aura bhogadeva kI, sudhana aura madana kI, kRtapuNya aura dazArNabhadra kI, dhanasArazreSThI tathA kuntaladevI kI kathAe~ dI gaI haiM / anta meM prazasti hai, jisameM kartA ne apane guru kI paramparA, dAnapradIpa kA racanA-sthAna aura racanA-varSa ityAdi ke Upara prakAza DAlA hai / sIlovaesamAlA ( zIlopadezamAlA ) 10 miTTI - ina tInoM prakAra dhanapati zreSThI kI kathA dI jayasiMhasUri ke ziSya jayakIrti kI jaina mahArASTrI meM racita isa kRti ' meM isameM zIla arthAt brahmacaryaM ke pAlana ke lie zIla kA phala, stro saMga kA doSa, strI ko kI nindA aura prazaMsA Adi bAtoM kA / AryA chanda ke kula 116 padya haiM / dRSTAntapUrvaka upadeza diyA gayA hai sAtha meM rakhane se apavAda, strI nirUpaNa hai / TIkAe~ - rudrapallIyagaccha ke saMghatilakasUri ke ziSya somatilakasUri ne vi0 saM0 1394 meM lAlasAdhu ke putra chAjU ke lie isa grantha para zIlataraMgiNI nAma kI vRtti likhI hai / isake prArambha ke sAta - zlokoM meM maMgalAcaraNa hai aura 1. somatilakasUri kI zIlataraMgiNI nAma kI TIkA ke sAtha yaha mUla kRti hIrAlAla haMsarAja ne san 1909 meM prakAzita ko hai / isake pahale san 1900 meM mUla kRti zIlataraMgiNI ke gujarAtI anuvAda ke sAtha 'jaina vidyAzAlA' ahamadAbAda ne prakAzita kI thI / 2. inakA dUsarA nAma vidyAtilaka hai / Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmopadeza 215 anta meM caudaha zlokoM kI prazasti hai / mUla meM sUcita dRSTAntoM ke spaSTIkaraNa ke lie 39 kathAe~ dI gaI haiN| ve kathAe~ isa prakAra haiM : guNasundarI aura puNyapAla, dvaipAyana aura vizvAmitra, nArada, ripumardana nRpa, vijayapAla nRpa, brahmA, candra, sUrya, indra, ArdrakumAra, nandiSeNa muni, rathanemi, neminAtha, mallinAtha, sthUlabhadra, vajrasvAmI, sudarzana zreSThI, vaMkacUla, subhadrA, madanarekhA, sundarI, aMjanA, narmadAsundarI, ratisundarI, RSidatA, dabadantI, kamalA, kalAvatI, zIlavato, nanda yati, rohiNI, kulavAlaka, draupado, nUpurapaNDitA, dattaduhitA, agaDadatta, pradezI nRpa, sItA aura dhnshrii| isake atirikta isa para eka ajJAtakartRka vRtti bhI hai / lalitakoti evaM puNyakIrti ne mUla grantha para eka-eka TIkA likhI hai| kharataragaccha ke ratnamUrti ke ziSya merusundara ne isa para eka bAlAvabodha likhA hai|' 1. dharmakalpadruma : prAsaMgika kathAoM aura subhASitoM se alaMkRta yaha kRti 4248 zlokoM meM Agama-gaccha ke munisAgara ke ziSya udayadharmagaNI ne likhI hai| inhoMne vi0 saM0 1543 meM malayasundarIrAsa aura 1550 meM kathAbattIsI kI racanA kI hai| prastuta grantha dAna-dharma, zola-dharma, tapo-dharma aura bhAva-dharma-ina cAra zAkhAoM meM vibhakta hai| inameM se pahalI zAkhA ke tIna, dUsarI ke do, tIsarI kA eka aura cauthI ke do pallava haiN| isa taraha aSTapallavayukta yaha kRti dAna Adi caturvidha dharma kA bodha karAtI hai| isameM kramazaH 340, 525, 644, 457, 867, 628, 400 aura 387 padya haiN| prathama pallava meM dharma kI mahimA kA varNana hai / isa grantha kA saMzodhana dharmadeva ne kiyA / 2. dharmakalpadruma : yaha pUrNimAgaccha ke dharmadeva ko vi0 saM0 1667 kI racanA hai, aisA ullekha milatA hai| 1. mUla kRti evaM zIlataraMgiNI TokA kA gujarAtI anuvAda jaina vidyAzAlA ke kisI zAstrI ne kiyA hai aura vaha chapA bhI hai / 2. yaha kRti devacaMda lAlabhAI jaina pustakoddhAra saMsthA ne vi0 saM0 1973 meM prakAzita kI thI, kintu usameM azuddhiyAM hone se jainadharma prasAraka sabhA ne vi0 saM0 1984 meM dusarI AvRtti prakAzita kii| Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa 3. dharmakalpadruma : isa nAma kI do ajJAtakartRka kRtiyA~ bhI haiM / vivegamaMjarI ( vivekamaJjarI ) : jaina mahArASTrI meM racita 144 padya kI yaha kRti' Asar3a ne vi0 saM0 1248 meM likhI hai| isake pahale padya meM mahAvIrasvAmI ko vandana kiyA gayA hai / isake pazcAt viveka kI mahimA batAI gaI hai aura usake bhUSaNa ke rUpa meM mana ko zuddhi kA ullekha kiyA gayA hai| isa zuddhi ke cAra kAraNa batalA kara unakA vistAra se nirUpaNa kiyA gayA hai| ve cAra kAraNa isa prakAra haiM : 1. cAra zaraNoM kI pratipatti arthAt unakA svIkAra, 2. guNoM kI saccI anumodanA, 3. duSkRtyoM kI-pApoM kI nindA aura 4. bAraha bhAvanAe~ / ' tIrthaMkara, siddha, sAdhu aura dharma-ina cAroM ko maMgala kahakara ina kI zaraNa lene ke lie kahA hai| isameM vartamAna caubIsI ke nAma dekara unheM tathA atIta caubIsI Adi ke tIrthaGkaroM ko namaskAra kiyA gayA hai| prasaMgopAtta dRSTAntoM kA bhI nirdeza kiyA gayA hai| gAthA 50-3 meM bhinna-bhinna muniyoM ke tathA gAthA 56-8 meM sItA Adi satiyoM ke nAma Ate haiN| isake prArambha kI sAta gAthAoM meM se chaH gAthAe~ tIrthaMkaroM kI stutiparaka haiN| TokA-isapara bAlacandra kI eka vRtti hai| isakI vi0 saM0 1322 kI likhI huI eka hastalikhita prati milI hai / isa vRtti ke mUla meM sUcita dRSTAtoM ke spaSTIkaraNa ke liye saMskRta zlokoM meM choTI-bar3I kathAe~ dI gaI haiM / udAharaNArthabAhubali kI kathA ( 'bhArata-bhUSaNa' nAma ke cAra sargoM ke rUpa meM mahAkAvya ke nAma se abhihita ), sanatkumArakI kathA, sthUlibhadra kI kathA, zAlibhadra kI kathA, vajrasvAmI kI kathA, abhayakumAra kI kathA ( cAra prakAra kI buddhi ke Upara ekaeka prakAza ke rUpa meM ), sItA kI kathA ( 'sItAcarita' nAma ke cAra sargoM meM 1. 'jaina vividha sAhitya zAstramAlA' meM yaha ( gA0 1.58) bAlacandra kI vRtti ke sAtha prathama bhAga ke rUpa meM banArasa se vi0 saM0 1975 meM chapI thii| isakA dUsarA bhAga vi0 saM0 1976 meM prakAzita huA thaa| isameM 59 se 144 gAthAe~ dI gaI haiM / / 2. ina cAroM ko cAra dvAra kahakara vRttikAra ne pratyeka dvAra ke lie 'parimala' ___ saMjJA kA prayoga kiyA hai / prathama parimala meM 25 gAthAe~ haiM / Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmopadeza 217 mahAkAvya ke rUpa se sUcita ), davadantI kI cAra sargoM meM kathA, vilAsavatI kI kathA, aMjanAsundarI kI kathA tathA narmadAsundarI kI kathA / vivegavilAsa ( vivekavilAsa ) : ___ yaha grantha' vAyar3agaccha ke jIvadevasUri ke ziSya jinadattasUri ne 1323 padyoM meM racA hai| isameM bAraha ullAsa hai| yaha eka sarvasAmAnya kRti hai / isakI racanA san 1231 meM svargavAsI honevAle jAbAlipura ke rAjA udayasiMha, usake mantrI devapAla aura usake putra dhanapAla ko prasanna karane ke liye huI thii| isameM mAnava jIvana ko saphala banAne ke liye jina bAtoM kA sAmAnya jJAna Avazyaka hai unakA nirUpaNa kiyA gayA hai| pahale ke pA~ca ullAsoM meM dinacaryA kI, chaThe ullAsa meM RtucaryA kI, sAtaveM meM varSacaryA kI aura AThaveM meM janmacaryA kI arthAt samagra bhava ke jIvana-vyavahAra kI jAnakArI saMkSepa meM dI gaI hai| naveM aura dasaveM ullAsa meM anukrama se pApa aura puNya ke kAraNa batalAye gaye haiN| gyArahaveM ullAsa meM AdhyAtmika vicAra aura dhyAna kA svarUpa pradarzita kiyA gayA hai| bArahavA~ ullAsa mRtyu-samaya ke kartavya kA tathA paraloka ke sAdhanoM kA bodha karAtA hai / anta meM dasa padyoM kI prazasti hai| dinacaryA arthAt dina-rAta kA vyavahAra / isake pA~ca bhAga kiye gaye haiM : 1. pichalI rAtri ke AThaveM bhAga arthAt argha prahara rAtrise lekara prahara dina, 2. DhAI prahara dina, 3. sAr3he tIna prahara dina, 4. sUryAsta taka kA dina aura 5. sAr3he tIna prahara raatri| inameM se pratyeka bhAga ke liye anukrama se eka-eka ullAsa hai / prArambha meM svapna, svara evaM dantadhAvana-vidhi ( datuana ) ke viSaya meM nirUpaNa hai| yaha grantha 'sarasvatI granthamAlA' meM vi0 saM0 1976 meM chapA hai| isake atirikta paM0 dAmodara govindAcAryakRta gujarAtI anuvAda ke sAtha yaha mUla grantha san 1898 meM bhI chapA hai| isa vivekavilAsa kA mAdhavAcArya ne sarva-darzana-saMgraha meM ullekha kiyA hai| 2. prathama ullAsa ke tIsare padya ke Adya akSaroM se yaha nAma sUcita hotA hai| 3. isake vaMza kA nAma 'bAhumA' hai / dekhie-prazasti, zloka 5. Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya kA bRhad itihAsa TIkA- - isapara bhAnucandragaNI ne vi0 saM0 1671 meM eka vRtti likhI hai / isakA saMzodhana jayavijaya ne kiyA hai / " 218 1. vaddhamANadesaNA ( vardhamAnadezanA ) : 3163 padya taka jaina mahArASTrI meM tathA 10 padya taka saMskRta meM racita isa kRti ke kartA zubhavardhanagaNI haiM / isakA racanA samaya vi0 saM0 1552 hai / jAvar3a kI abhyarthanA se unhoMne yaha grantha likhA hai / ye lakSmIsAgarasUri ke ziSya sAdhuvijaya ke ziSya the / vardhamAna svAmI arthAt mahAvIra svAmI ne 'uvAsagadasA' nAmaka sAtaveM aMga kA jo arthaM kahA thA vaha sudharmA svAmI ne jambUsvAmI se kahA / usI ko isameM sthAna diyA gayA hai, ataH isa kRti ko 'vardhamAnadezanA ' kahate haiM | yaha dasa ullAsoM meM vibhakta hai / ullAsAnusAra isakI padya - saMkhyA kramazaH 803, 724, 360, 244, 135, 225, 186, 178, 107 aura 211 hai / isa prakAra isameM kula padya-saMkhyA 3173 hai / pratyeka ullAsa ke anta meM eka padya saMskRta meM hai aura vaha saba meM eka-sA hai / pratyeka ullAsa meM Ananda Adi dasa zrAvakoM meM se eka-eka kA adhikAra hai / prathama ullAsa meM samyaktva ke bAre meM ArAmazobhA kI kathA dI gayI hai / usameM zrAvaka ke bAraha vratoM ko samajhAne ke liye haribala macchImAra, haMsa nRpa, lakSmIpuJja, madirAvatI, dhanasAra, cArudatta, dharmaM nRpa, surasena aura mahAsena, kesarI cora, sumitra mantrI, raNazUra nRpa aura jinadatta ina bAraha vyaktiyoM kI eka-eka kathA dI gayI hai / / rAtribhojanaviramaNa ke bAre meM haMsa aura kezava kI kathA dI gayI hai / zeSa nau ullAsoM meM jo eka-eka avAntara kathA AtI hai usakI tAlikA isa prakAra hai : 1. isakA gujarAtI anuvAda paM0 dAmodara govindAcArya ne kiyA hai aura vaha chapA bhI hai / 2. yaha grantha jainadharma prasAraka sabhA ne do bhAgoM meM vi0 saM0 1984 aura 1988 meM chapavAyA hai / prathama bhAga meM tona ullAsa aura dUsare meM bAkI ke saba ullAsa haiM / isake pahale vi0 saM0 1960 meM bAlAbhAI chaganalAla ne yaha prakAzita kiyA thA / 3. ye gayAsuddIna khilajI ke kozAdhikArI the / inheM 'laghuzAlibhadra' bhI kahA hai / Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmopadeza parigraha - parimANa ke viSaya meM ratnasAra kI, jainadharma kI ArAdhanA ke sambandha meM sahasramalla kI, dharma kA mAhAtmya sUcita karane ke liye ghRSTaka' ko supAtradAna ke viSaya meM dhanadeva aura dhanamitra kI, zIla arthAt parastrI ke tyAga ke viSaya meM kuladhvaja kI, tapa ke bAre meM dAmannaka kI bhAvanA ke viSaya meM asammata kI, jIvadayA ke viSaya meM bhIma kI aura jJAna ke viSaya meM sAgaracandra kI / 1 219 isa kRti meM bAraha vratoM ke aticAra aura samyaktva Adi ke AlApaka bhI Ate haiM / 2. vaddhamANadesaNA : yaha uvAsagadasA kA padyAtmaka prAkRta rUpAntara hai / isake kartA kA nAma jJAta nahIM hai / isakA prArambha 'vIrajiNaMda' se hotA hai / 3. vardhamAnadezanA : yaha sarvavijaya kA 3400 zloka parimANa grantha hai / isakI eka hastalikhita prati vi0 saM0 1715 kI milatI hai | 4. vardhamAnadezanA : yaha gadyAtmaka kRti ratnalAbhagaNI ke ziSya rAjakIrtigaNI ne likhI hai / yaha dasa ullAsoM meM vibhakta hai / isameM anukrama se Ananda Adi zrAvakoM kA vRttAnta diyA gayA hai / yaha kRti viSaya evaM kathAoM kI dRSTi se zubhavardhana gaNIkRta 'vaddhamANadesaNA' ke sAtha milatI-julatI hai / * 1. isakI kathA ke dvArA, duSTa striyA~ apane pati ko vaza meM karane ke lie kaise-kaise duSkRtya karatI haiM tathA maMtra - auSadhi kA prabhAva kaisA hotA hai, yaha batalAyA hai / 2. yaha kRti hIrAlAla haMsarAja ne vIra saMvat 2463 meM prakAzita kI hai / anuvAda maganalAla isake pahale harizaMkara kAlidAsa zAstrI kA gujarAtI haThIsiMha ne san 1900 meM chapavAyA thA / isake bAre meM vizeSa jAnakArI 'jaina saMskRta sAhityano itihAsa' (khaNDa 2, upakhaNDa 1) meM dI hai / 3. isakA gujarAtI meM anuvAda harizaMkara kAlidAsa zAstrI ne kiyA hai aura vaha chapA bhI hai / Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya kA bRhad itihAsa saMbohapayaraNa ( sambodhaprakaraNa ) athavA tattapayAsaga ( tattvaprakAzaka ) : 1590 padya kI yaha kRti haribhadrasUri ne mukhya rUpa se jaina mahArASTrI meM likhI hai / yaha bAraha adhikAroM meM vibhakta hai / isameM deva, sadguru, kuguru, samyaktva, zrAvaka aura usakI pratimA evaM vrata, saMjJA, lezyA, dhyAna, AlocanA Adi bAtoM kA nirUpaNa hai / isakI kaI gAthAe~ ratnazekharasUri ne saMbohasattari meM uddhRta kI haiN| 3 1. saMbo hasattari ( sambodhasaptati ) : parantu yaha kRti haribhadrasUri ne likhI thI aisA kaI logoM kA mAnanA hai, isakI eka bhI hastalikhita prati upalabdha nahIM hai / 220 2. bohattara ( sambodha saptati) : 75 yA 76 padya kI jaina mahArASTrI meM racita isa kRti ke praNetA ratnazekharasUri haiM / ye jayazekharasUri ke ziSya vajrasenasUri ke ziSya the / yaha purogAmiyoM ke granthoM meM se gAthAe~ uddhRta karake racita kRti hai / isameM deva, guru, kuguru, dharma kA svarUpa, samyaktva kI durlabhatA, sUri ke 36 guNa, sAmAnya sAdhu evaM zrAvaka ke guNa, jinAgama kA mAhAtmya, dravyastava aura bhAvastava kA phala, zIla kI pradhAnatA, kaSAya, pramAda, nidrA, zrAvaka kI gyAraha pratimAe~, abrahma aura mAMsa ke doSa, jinadravya aura pUjA - ina vividha bAtoM kA nirUpaNa hai / TIkAe~ - isa para amarakIrtisUri kI eka vRtti hai / ye mAnakAMtigaNI ke ziSya the / isa vRtti ke prArambha meM do tathA anta meM tIna padya haiM / yaha vRtti 1. yaha jainadharma prasAraka sabhA ne san 1916 meM chapavAyA hai / isameM aneka yaMtra haiM / ise sambodhatattva bhI kahate haiM / 2. dvitIya adhikAra ke 5 se 12 padya saMskRta meM haiM / 3. isakA gujarAtI anuvAda vijayodayasUri ke ziSya paM0 meruvijayagaNI ne kiyA hai / yaha anuvAda jainadharma prasAraka sabhA ne san 1951 meM prakAzita kiyA hai / isake antima pR0 265- 300 para haribhadrakRta pUyApaMcAsaga, jiNaceiyavaMdaNavihi aura dikkhApayaraNa ke gujarAtI anuvAda diye gaye haiM / 4. yaha amarakIrtisUri kI TIkA ke sAtha hIrAlAla haMsarAja ne san 1911 meM isake alAvA yahI mUla kRti sabhA ne vi0 saM0 1972 meM chapAI hai| isameM mUla kI 76 gAthAe~ haiM / guNavinaya kI vRtti ke sAtha jaina AtmAnanda prakAzita kI hai / isameM 75 gAthAe~ haiM / Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'dharmopadeza 221 prakAzita ho cukI hai| isa mUla vRtti para eka dUsarI vRtti jayasoma ke ziSya guNavinaya ne vi0 saM0 1651 meM likhI hai / imake prArambha meM pAMca padya haiM aura anta meM cauMtIsa padyoM kI prazasti tathA usake pazcAt vRttikAra kI gyAraha padyoM kI paTTAvalI hai|' 3. saMbohasattari ( sambodhasaptati ) : jaina mahArASTrI ke 70 padyoM meM racita isa kRti ke kartA aMcala-gaccha ke jayazekharasUri haiM aisA jinaratnakoza (khaNDa 1, pR0 422 ) meM ullekha hai, parantu vaha vicAraNIya hai / yaha upayukta kRti ho hogI aisA pratIta hotA hai / _____TokAe~-isa para yazovijayajI kI TIkA hai / isakI eka hastalikhita prati ahamadAbAda ke vimalagaccha ke upAzraya meM hai| isake atirikta eka ajJAtakartRka avacUri kI vi0 saM0 1537 kI hastalikhita prati milatI hai / vi0 saM0 1528 meM merusundara ne eka bAlAvabodha bhI likhA hai / subhASitaratnasandoha : ___ yaha mathurAsaMgha ke mAdhavasena ke ziSya amitagati" kI kRti hai| isameM 1. isa mUla kRti kA gujarAtI anuvAda kaI sthAnoM se prakAzita huA hai| 2. yaha kRti guNavinaya ke vivaraNa aura bAlAvabodhasahita jaina AtmAnanda sabhA ne san 1922 meM prakAzita kI hai| 3. dekhie-jinaratnakoza (vi0 1, pR0 422) / yaha jayazekharasUrikRta saMbohasattari ko TIkA hai aisA mAnA hai| avacUri aura bAlAvabodha ke lie -~-~~bhI aisA ho mAna liyA hai| mujhe to ye tInoM ratnazekharIya kRti para hoM aisA lagatA hai| 4. yaha kRti kAvyamAlA ( san 1909, dUsarI AvRtti ) meM chapI hai / isake atirikta hindI anuvAda ke sAtha yaha kRti 'haribhAI devakaraNa granthamAlA' kalakattA ne san 1917 meM prakAzita kI hai| Ara. zmiTa aura johAnisa harTala ne mUla kRti kA sampAdana karake jarmana bhASA meM anuvAda kiyA hai aura Z. D. M. G. ( Vol. 59 & 61 ) meM san 1905 aura 1900 meM prakAzita huA hai| isake atirikta dayAlajI gaMgAdhara bhaNasAlI aura bhogIlAla amRtalAla jhaverIkRta gujarAtI anuvAda ke sAtha mUla kRti hIrajI gaMgAdhara bhaNasAlI ne vi0 saM0 1988 meM prakAzita kI hai| 5. inakI vividha kRtiyoM kA ullekha maiMne apane 'jaina saMskRta sAhityano itihAsa' ( khaNDa 1, pR0 244-5 ) meM kiyA hai / Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa 922 zloka haiM / yaha battIsa prakaraNoM meM vibhakta hai| 23 veM prakaraNa meM Apta ke svarUpa kA varNana karate samaya vaidika devoM kI samAlocanA kI gaI hai| isake anta ke 217 zlokoM dvArA zrAvakoM ke dharma para prakAza DAlA gayA hai / ' sindUraprakara : ise suktimuktAvalI aura somazataka bhI kahate haiN| isameM 100 padya haiM / isake kartA 'zatArthI' somaprabhasUri haiN| ye vijayasiMhasUri ke ziSya the| isameM deva, guru, dharma, saMgha, ahiMsA Adi pA~ca mahAvrata, krodha Adi cAra kaSAya, dAna,. zIla, tapa evaM bhAva kA nirUpaNa hai| TokAe~-isake TIkAkAroM ke nAma isa prakAra haiM : guNakItisUri ( vi0 saM0 1667), caritravardhana (vi0 saM0 1505), jinatilakasUri, dharmacandra, bhAvacaritra, vimalasUri aura harSakIrti / kaI vidvAn isa nAmAvalI meM guNAkarasUri evaM pramodakuzalagaNI ke nAma bhI ginAte haiM / sUktAvalI : padmAnanda mahAkAvya ityAdi ke racayitA amaracandrasUri kI yaha kRti hai aisA caturviMzatiprabandha ( pR0 126 )4 meM kahA gayA hai, parantu isakI eka bhI hasta-- likhita prati nahIM miltii| vajjAlagga : ____ ise" padyAlaya, vajrAlaya, vijjAhala evaM vidyAlaya bhI kahate haiM / isake kartA jayavallabha haiN| isameM jaina mahArASTrI meM racita 795 aura bar3I vAcanA ke 1. isakA gujarAtI anuvAda dayAlajI gaMgAdhara bhaNasAlI aura bhogIlAla amRta lAla jhaverI ke saMyukta prayAsa kA pariNAma hai / yaha anuvAda chapA hai / isakA hindI anuvAda bhI chapa cukA hai| isake atirikta jarmana bhASA meM Ara0 zmiTa aura johAnisa harTala dvArA kiyA gayA anuvAda bhI prakAzita ho cukA hai| 2. yaha kAvyamAlA ( gucchaka 7 ) meM prakAzita huA hai| isake alAvA harSa kIrtisUrikRta TIkA ke sAtha yaha kRti san 1124 meM chapI hai / 3. isakA pavolinI ne iTAliyana bhASA meM anuvAda kiyA hai / 4. phArbasa gujarAtI sabhA dvArA prakAzita aura mere dvArA sampAdita saMskaraNa kA yaha pRSThAMka hai| 5. yaha kRti 'bibliothikA iNDikA' kalakattA se tIna bhAgoM meM san 1914, 1923 aura 1944 meM pro0 jyUliyasa lebara ne prakAzita kI hai| Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmopadeza 223 anusAra 1330 padya haiN| yaha 95 vajjA arthAt paddhati meM vibhakta hai, jaise ki soyAra-vajjA, gAhA-vajjA ityAdi / isake bahuta-kucha padya subhASita haiN| yaha gAhA-sattasaI kA smaraNa karAtA hai| prastuta kRti meM dharma, artha aura kAma ina tIna puruSArthoM kA nirUpaNa AtA hai / TokA-isa para ratnadevagaNI ne eka TIkA vi0 saM0 1393 meM haribhadrasUri ke ziSya dharmacandra kI vijJapti se likhI hai| isa TIkA meM 'gauDavaha' se uddharaNa diye gaye haiN| nItidhanada yAnI nItizataka : dehaDa ke putra dhanada-dhanadarAja saMghapati ne vi0 saM0 1490 meM maNDapa-- durga meM yaha likhA hai| isI prakAra unhoMne vairAgyazataka aura zRMgArazataka bhI likhe haiN| ina tInoM ko dhanazatakatraya athavA dhanadatrizatI bhI kahate haiM / ina tInoM meM zRMgArazataka sabase prathama likhA gayA hai / yaha usake cauthe zloka se jJAta hotA hai| yaha dhanada kharatara jinabhadrasUri ke ziSya the| inhoMne nItizataka vividha chandoM meM likhA hai| isameM 103 zloka hai| prathama zloka meM kartA ne kharataragaccha ke muni ke pAsa usakA abhyAsa kiyA thA tathA prastuta kRti kA nAma 'nayadhanada' hai isa bAta kA ullekha kiyA hai| isake prArambha meM nIti kI mahattA kA varNana AtA hai / isake bAda napati kI nIti ke bAre meM nirUpaNa hai| rAjA, maMtrI aura sevaka kaise hone cAhie isa bAta kA bhI isameM ullekha hai| vairAgyadhanada yAnI vairAgyazataka : ___ yaha bhI uparyukta dhanada kI kRti hai| isakI racanA nItidhanada ke bAda huI hogI aisA lagatA hai| isameM 108 padya haiM aura ve sragdharA chanda meM haiN| dUsare zloka meM ise 'zamazataka' kahA hai aura kartA ke zrImAla kula kA nirdeza hai| isameM saMskRta chAyA, ratnadevagaNI kI TIkA meM se uddharaNa evaM prArambha ke 90 padyoM ke pAThAntara diye gaye haiM / isameM prastAvanA Adi bhI haiN| pro0 ena0 e0 gore ne san 1945 meM prArambha ke 300 padya chapavAye the| usake bAda unhoMne prArambha ke 200 padya aMgrejI anuvAda ke sAtha san 1947 meM prakAzita kiye haiN| 1. yaha zataka tathA dhanadakRta vairAgyazataka evaM zRMgArazataka kAvyamAlA, gucchaka. 13 ke dvitIya saMskaraNa meM chape haiN| Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 jaina sAhitya kA bRhada itihAsa isameM yoga, kAla kI karAlatA, viSayoM kI viDambanA aura vairAgyapoSaka tattvoM kA nirUpaNa hai / padmAnandazataka yAnI vairAgyazataka : yaha dhanadeva ke putra padmAnanda ko vikrIDita chanda meM haiM / isameM vairAgya kA yogI evaM kAmAtura janoM kA svarUpa batalAyA gayA hai / racanA hai / isameM 103 padya zArdUlapratipAdana kiyA gayA hai aura sacce aNusAsaNakusakulaya (anuzAsanAMkuzakulaka ) : aMgulasattari ityAdi ke praNetA municandrasUriracita isa kRti meM jaina mahArASTrI kI 25 gAthAe~ haiM / inakA svargavAsa vi0 saM0 1978 meM huA thA / raNayattakulaya ( ratnatrayakulaka ) : yaha bhI uparyukta municandrasUriracita kulaka hai / isameM 31 gAthAe~ haiM aura unameM deva, guru evaM dharma- ina tIna tattvoM kA - ratnoM kA svarUpa samajhAyA hai / gAhAko ( gAthAkoza ) : ise rasAula tathA rasAulagAhAkosa bhI kahate haiM / yaha bhI upayukta muni - candrasUri kI racanA hai / isakA zloka - parimANa 384 hai / mokSopadezapaMcAzata : yaha bhI municandrasUri kI 51 padya kI kRti hai / isameM saMsAra ko viSavRkSa kahakara usake mUla, zAkhA Adi kA ullekha kiyA gayA hai / isake pazcAt naraka Adi cAra gatiyoM ke duHkhoM kA varNana AtA hai / isake bAda saMsAra, viveka, deva ( paramezvara ), guru aura dharma kA svarUpa saMkSepa meM diyA hai / 1. isakI cauthI AvRtti 'kAvyamAlA' gucchaka 7 prakAzita huI hai / 2. isa zreSThI ne jinavallabhasUri kA upadeza sunakara nAgapura ( nAgora ) meM neminAtha kA caityAlaya banavAyA thA, yaha prastuta kRti ke 102 veM zloka jJAta hotA hai / 3. yaha kulaka prakaraNasamuccaya' ke patra 41-43 meM chapA I 4. yaha kRti uparyukta 'prakaraNasamuccaya' ke patra 19 - 22 meM chapA hai / Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmopadeza 225 hiovaesakulaya (hitopadezakulaka ) : isa nAma kI municandrasUri kI do racanAe~ haiM / ina donoM meM jaina mahArASTrI meM 25-25 gAthAe~ haiM / inameM hitakara upadeza diyA gayA hai| uvaesakulaya ( upadezakulaka ) : yaha bhI municandrasUri kI kRti hai / isameM 33 gAthAe~ jaina mahArASTrI meM haiM / isameM 'zoka' ko pizAca kahakara use dUra karane kA upadeza diyA gayA hai| isI se ise 'sogahara-uvaesakulaya' bhI kahate haiN| isameM dhArmika upadeza diyA gayA hai, ataH ise 'dhammovaesa' bhI kahate haiM / nANappayAsa (jJAnaprakAza ) : anekavidha stotra Adi ke racayitA kharatara jinaprabhasuri kI yaha apabhraMza racanA hai| isameM 113 padya haiN| 'kulaka' ke nAma se prasiddha isa kRti kA viSaya jJAna kA nirUpaNa hai| TokA-isakI saMskRta TIkA ke kartA kA nAma ajJAta hai / dhammAdhammaviyAra ( dharmAdharmavicAra ) : yaha bhI upayukta jinaprabhasUri kI apabhraMza racanA hai| isameM 18 padya haiM / isakA prArambha 'aha jaNa nisuNijjau' se huA hai| isameM dharma evaM adharma kA svarUpa spaSTa kiyA gayA hai / subodhaprakaraNa : yaha haribhadrasUri kI kRti hai aisA kaI mAnate haiM, parantu aba taka yaha aprApya hai| sAmaNNaguNovaesakulaya ( sAmAnyaguNopadezakulaka ) : yaha aMgulasittari ityAdi ke kartA upayukta municandrasUri kI jaina mahArASTrI meM racita 25 padyoM kI kRti hai| isameM sAmAnya guNoM kA upadeza diyA gayA hogA aisA isake nAma se jJAta hotA hai| 1. isa nAma kI do kRtiyA~ prakaraNasamuccaya meM anukrama se 25-27 aura 27-28 patroM para chapI haiM / 2. yaha bhI prakaraNasamuccaya ( patra 36-8 ) meM chapA hai / Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa Atmabodhakulaka: yaha jayazekharasUri kI racanA hai / 'vidyAsAgarazreSThikathA : 50 padyoM kI yaha kRti caitragaccha ke guNAkarasUri ne likhI hai| gadyagodAvarI : yaha yazobhadra ne likhI hai aisA kaI logoM kA mAnanA hai / kumArapAlapranbadha: yaha somasundarasUri ke ziSya jinamaNDanagaNI kI aMzataH gadya meM aura aMzataH padya meM 2456 zloka-parimANa vi0 saM0 1492 meM racita kRti hai| isameM kumArapAla nRpati kA adhikAra varNita hai / duvAlasakulaya ( dvAdazakulaka) : yaha kharatara jinavallabhasUri ne jaina mahArASTrI meM bhinna-bhinna chandoM meM likhA hai| isakI padya-saMkhyA 232 hai / TokAe~--isa para 3363 zloka-parimANa eka TIkA jinapAla ne vi0 saM0 1293 meM likhI hai| isake atirikta isa para eka vivaraNa upalabdha hai, jo bhANDAgArika nemicandra ne likhA hai aisA kaI logoM kA mAnanA hai / 1. yaha prabandha jaina AtmAnaMda sabhA ne vi0 saM0 1971 meM prakAzita kiyA hai| 2. yaha jinapAla kI TIkA ke sAtha 'jinadattasUri prAcIna pustakoddhAra phaNDa' ne san 1934 meM prakAzita kiyA hai| Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha prakaraNa yoga aura adhyAtma yoga ke vividha artha hote haiN| prastuta meM saMsAra meM anAdi kAla se paribhramaNa karate jIva ke duHkha kA sarvathA nAza karake zAzvata Ananda kI dazA prApta karAne vAlA-paramAtmA banAne vAlA sAdhana 'yoga' hai / saMkSepa meM kaheM vo mukti kA mArga unmukta karanevAlA sAdhana 'yoga' hai / yaha daihika aura bhautika Asakti ke uccheda se zakya hai / aisA hone se hamAre deza meM bhAratavarSa meM aura kAlAntara meM anyatra tapa ko yoga mAnane kI vRtti utpanna huii| Age calakara dhyAnarUpa Abhyantara tapa ko zreSTha mAnane para yogI ko dhyAna meM tallIna rahanA cAhie aisI mAnyatA rUr3ha huii| isake pazcAt yoga kA artha samadarzitA kiyA jAne lgaa| isa prakAra yoga kA bAhya svarUpa badalatA rahA hai, jabaki usakA Antarika tathA maulika svarUpa evaM dhyeya to sthira rahA hai| hamArA yaha deza yoga evaM adhyAtma kI janmabhUmi mAnA jAtA hai| isa avasapiNI kAla meM jainoM ke prathama tIrthaMkara RSabhadeva hue haiN| unheM vaiSNava evaM zavamArgI apane-apane DhaGga se mahApuruSa yA avatArI puruSa mAnate haiN| kaI unheM 'avata' kahate haiM / ve eka dRSTi se dekheM to Adya yogI hI nahIM, yogIrAja haiM / aisA mAnA jAtA hai ki unhoM se yoga-mArga kA pravartana huA hai| ataeva yogaviSayaka sAhitya kI vipula mAtrA meM racanA huI hai, parantu vaha sarvAMzataH Aja upalabdha nahIM hai, usameM se adhikAMza to nAmazeSa raha gayA hai / jaina sAhitya ke eka aMgarUpa yoga-sAhitya ke lie bhI yahI paristhiti hai| jaina zvetAmbara 'kAnpharensa (bambaI) dvArA prakAzita 'jaina granthAvalI' ke pR0 109 se 113 para 'adhyAtma grantha' zIrSaka ke nIce pacAsa granthoM ko tAlikA dI hai| isa viSaya ke anya kaI graMthoM kA usameM anyAnya zIrSakoM ke nIce nirdeza kiyA gayA hai| isake atirikta jaina granthoM ke prakAzana ke pazcAt dusare kaI graMtha jJAta hue haiN| unameM 1. isakA dhUtarUpa aMza AcArAMga (zruta0 1) ke chaThe adhyayana ke nAma 'dhuya' (saM0 dhUta) kA smaraNa karAtA hai / Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa se jitane zakya haiM utane granthoM ke bAre meM prAyaH zatakabAra maiM yahA~ paricaya dene kA prayatna karU~gA / isakA Arambha maharSi pataMjalikRta 'yogadarzana' viSayaka jaina vaktavya se karatA hU~ / sabhASya yogadarzana kI jaina vyAkhyA : maharSi pataMjali ne 195 sUtroM meM uparyukta yogadarzana kI racanA kI hai aura use cAra pAdoM meM vibhakta kiyA hai / una pAdoM ke nAma tathA pratyeka pAda ke. antargata sUtroM kI saMkhyA isa prakAra hai : 1. samAdhipAda 2. sAdhana nirdeza 3. vibhUtipAda 4. kaivalyapAda 51 55 55 34 sAMkhyadarzana ke anusAra sAMgopAMga yogaprakriyA kA nirUpaNa karanevAle isa yogadarzana para vyAsa ne eka mahattvapUrNa bhASya likhA hai / usakA yathAyogya upayoga karake nyAyavizArada nyAyAcArya zrI yazovijayajI gaNI ne isa yogadarzana ke 27 sUtroM para vyAkhyA likhI hai / " isa vyAkhyA ke dvArA unhoMne do kArya kiye haiM : 1. sAMkhyadarzana aura janadarzana ke bIca jo bheda hai vaha spaSTa kiyA hai, aura 2. ina donoM darzanoM ke bIca jahA~ mAtra paribhASA kA hI bheda hai vahA~ unhoMne samanvaya kiyA hai / paM0 zrI sukhalAlajI saMghavI ne isa vyAkhyA kA hindI meM sAra diyA hai aura vaha prakAzita bhI huA hai / yogadarzana ke dvitIya pAda ke 29 veM sUtra meM yoga ke nimnAMkita ATha aMga ginAye haiM : yama, niyama, Asana, prANAyAma, pratyAhAra, dhAraNA, dhyAna aura samAdhi / inameM se yama, niyama aura Asana ke badale tarka ke aura prANAyAma se lekara samAdhi taka ke pA~ca yogAMgoM ke siMhasUriMgaNIkRta nirUpaNa para aba hama vicAra kareMge / 1. yaha vyAkhyA vivaraNa evaM hindI sAra ke sAtha prakAzita huI hai / Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga aura adhyAtma 229 yoga ke chaH aMga siMhasUrigaNI vAdikSamAzramaNa ne 'dvAdazAranayacakra'' ke tIsare Are kI nyAyAgamAnusAriNI nAma kI vRtti (vi0 1, pR0 332 ) meM nimnalikhita padya 'ko yogaH ?' ke ullekha ke sAtha diyA hai : pratyAhArastathA dhyAnaM prANAyAmo'tha dhaarnnaa| tarkaH samAdhirityeSa SaDaGgo yoga ucyate / / yaha zloka amRtanAda upaniSad (6) meM 'tarkazcaiva samAdhizca' isa prakAra ke tIsare pAda ke sAtha tathA atrismRti meM dRSTigocara hotA hai| isa uddharaNa kA spaSTIkaraNa upayukta vRtti ( pR0 332 ) meM AtA hai / usameM prANAyAma ke recaka, kumbhaka aura pUraka ina tIna bhedoM kA nirdeza karake ina tInoM kA svarUpa saMkSepa meM samajhAyA hai| tarka ke spaSTIkaraNa meM palyaMka, svastika aura vIrAsana ina tIna AsanoM kA ullekha AtA hai| anta meM isa SaDaMga yoga dvArA sarvatra pRthvI ityAdi mUrtirUpa Izvara kA darzana kara bhAvita AtmA use apanI AtmA meM kisa prakAra dekhatA hai isakA nirdeza kiyA gayA hai / isa prakAra yoga ke chaH aMgoM kA ullekha karane vAle uparyukta kSamAzramaNa ne madhyasthalakSI haribhadrasUri kI athavA apane purogAmI siddhasenagaNI kI bhA~ti apanI isa vRtti meM bauddha tArkika dharmakIrti kA athavA unakI kisI kRti kA ullekha nahIM kiyaa| phalataH ve siddhasenagaNI se pahale hue haiM aisA mAnA jAtA hai| yoganirNaya : guNagrAhI aura satyAnveSaka zrI haribhadrasUri ne yogadRSTisamuccaya (zlo0 1) ko svopajJa vRtti ( patra 2 a) meM uttarAdhyayana ke sAtha 'yoganirNaya' kA yogaviSayaka grantha ke rUpa meM ullekha kiyA hai / yaha grantha Aja taka upalabdha nahIM huaa| usameM yogadRSTisamuccaya meM nirdiSTa icchA-yoga, zAstra-yoga aura sAmarthyayoga kA nirUpaNa hogA, mitrA Adi ATha dRSTiyoM kA yA pAMca samiti aura 1. isakA prakAzana cAra ArA taka ke bhASya tathA usakI TIkA Adi ke sAtha AtmAnanda sabhA ne isa varSa ( 1967 ) bhAvanagara se kiyA hai / isakA sampAdana TippaNa Adi ke sAtha muni zrI jambUvijayajI ne kiyA hai| 2. inakA paricaya karAnevAlI apanI kRtiyoM kA nirdeza maiMne Age kiyA hai| Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa tIna guptiyoM kA athavA yogaviSayaka koI anya bAta hogI yaha batAnA sambhava nahIM hai| isa yoganirNaya kA zrI haribhadrasUri ne hI ullekha kiyA hai| kisI ajaina vidvAn ne kiyA ho to jJAta nhiiN| isake atirikta isake sAtha uttarAdhyayana kA ullekha hone se yaha eka jaina kRti hogI aisA merA mAnanA hai / isake racanAkAla kI uttarAvadhi vikrama kI 8 vIM sadI hai : yogAcArya kI kRti : __ yogadRSTisamuccaya ke zloka 14, 19, 22, 25 aura 35 kI svopajJa vatti meM 'yogAcArya' kA ullekha AtA hai| 'lalitavistarA' (pa0 76 a ) meM 'yogAcAryAH' aisA ullekha hai| ye donoM ullekha eka hI vyakti ke viSaya meM hoNge| aisA lagatA hai ki koI jaina yogAcArya haribhadrasUri ke pahale hue haiM / unakI koI kRti isa samaya upalabdha nahIM hai / yaha kRti vikrama kI sAtavIM zato kI to hogI hii| hAribhadrIya kRtiyA~ : samabhAvabhAvI zrI haribhadrasUri' ne yogaviSayaka aneka grantha likhe haiM; jaise 1. yogabindu, 2. yogadRSTisamuccaya, 3. yogazataka, 4. brahmasiddhAntasamuccaya, 5. jogavizikA aura 6. SoDazaka ke kaI prakaraNa ( udAharaNArtha 10-14 aura 16) / anya granthoM meM bhI prasaMgopAta yogaviSayaka bAtoM ko haribhadrasUri ne sthAna diyA hai| ina saba kRtiyoM meM se 'brahmasiddhAntasamuccaya' ke bAre meM abhI thor3e dina pahale hI jAnakArI prApta huI hai| usake tathA anya kRtiyoM ke prakAza ke viSaya meM Age nirdeza kiyA gayA hai| yogabindu : anuSTup chanda ke 527 padyoM meM racita haribhadrasUri kI yaha kRti adhyAtma 1. inake jIvana evaM racanAoM ke bAre meM maiMne 'anekAnta-jayapatAkA' ke khaNDa 1 ( pR0 17.29 ) aura khaNDa 2 ( pR0 10-106 ) ke apane aMgrejI upoddhAta meM tathA zrI haribhadrasUri, SoDazaka kI prastAvanA, samarAiccakahAcariya ke gujarAtI anuvAdaviSayaka apane dRSTipAta Adi meM katipaya bAtoM kA nirdeza kiyA hai| upadezamAlA aura brahmasiddhAntasamuccaya bhI unakI kRtiyA~ haiM / inameM bhI upadezamAlA to Aja taka anupalabdha hI hai| 2. yaha kRti ajJAtakartaka vRtti ke sAtha 'jainadharma prasAraka sabhA' ne san 1911 meM prakAzita kI hai| isakA sampAdana DA0 ela0 suAlI Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga aura adhyAtma 231 para prakAza DAlatI hai / isameM vividha viSayoM kA nirUpaNa AtA hai; jaiseyoga kA prabhAva, yoga kI bhUmikA ke rUpa meM pUrvasevA, viSa, gara, anuSThAna, taddhetu aura amRta ye pA~ca prakAra ke anuSThAna', samyaktva kI prApti meM sAdhanabhUta yathApravRttikaraNa, apUrvakaraNa aura anivRttikaraNa kA vivecana, virati, mokSa, AtmA kA svarUpa, kArya kI siddhi meM svabhAva, kAla Adi pA~ca kAraNoM kA balAbala, mahezvaravAdI evaM puruSAdvaitavAdI ke matoM kA nirasana, adhyAtma, bhAvanA, dhyAna, samatA aura vRttisaMkSepa ina pA~ca AdhyAtmika vikAsa kI bhUmikAoM meM se prathama cAra kA pataMjali ke kathanAnusAra samprajJAta ke rUpa meM aura antima kA asamprajJAta ke rUpa meM nirdeza, gopendra aura kAlAtIta ke mantavya tathA sarvadeva ( L. Suali ) ne kiyA hai / isake pazcAt yahI kRti 'jaina grantha prasAraka sabhA' ne san 1940 meM prakAzita kI hai / kevala mUla kRti gujarAtI artha (anuvAda) aura vivecana ke sAtha 'buddhisAgara jaina jJAnamandira' ne 'sukhasAgarajI granthamAlA' ke tRtIya prakAzana ke rUpa meM san 1950 meM prakAzita kI hai / Ajakala yaha mUla kRti aMgrejI anuvAda Adi ke sAtha lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyAmandira, ahamadAbAda kI ora se chapa rahI hai / 1. vaiyAkaraNa vinayavijayagaNI ne 'zrIpAlarAjAno rAsa' zurU kiyA thA, parantu vi0 saM0 1738 meM unakA avasAna hone para apUrNa rahA thA / nyAyAcArya zrI yazovijayajI ne tRtIya khaNDa kI pA~cavIM DhAla athavA usake amuka aMza se Age kA bhAga pUrNa kiyA hai| unhoMne caturtha DhAla ke 29 veM padya meM ina viSAdi pA~ca anuSThAnoM kA 30 - 33 meM unakA vivecana kiyA hai| isake alAvA 26 veM padya meM bhI anuSThAna se sambaddha prIti, bhakti, vacana aura asaMga kA unhoMne nirdeza kiyA hai / khaNDa kI sAtavIM ullekha karake padya 2. zrI haribhadrasUri ne anya sampradAyoM ke jina vidvAnoM kA mAnapUrvaka nirdeza kiyA hai unameM se eka yaha gopendra bhI hai / ina sAMkhyayogAcArya ke mata ke sAtha unakA apanA mata milatA hai aisA unhoMne kahA hai / haribhadrasUri ne lalitavistarA ( 10 45 A ) meM 'bhagavadgopendra' aise sammAnasUcaka nAma ke sAtha unakA ullekha kiyA hai / gopendra athavA unakI kisI kRti ke bAre meM kiso ajaina vidvAn ne nirdeza kiyA ho to jJAta nahIM / 3. ye paraspara viruddha bAtoM kA samanvaya karate haiM / isa dRSTi se isa kSetra meM Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa namaskAra kI udAravRtti ke bAre meM 'cArisaMjIvanI' nyAya aura kAlAtIta kI anupalabdha kRti meM se sAta avataraNa / yogabindu ke zloka 459 meM "samAdhirAja'' nAmaka bauddha grantha kA ullekha AtA hai, parantu vRttikAra ko isakI smRti na hone se usakA koI dUsarA hI artha kiyA hai| yogabindu meM yoga ke adhikArI-anadhikArI kA nirdeza karate samaya moha meM mugdha-acaramAvarta meM vidyamAna saMsArI jIvoM ko unhoMne 'bhavAbhinandI' kahA hai, jabaki caramAvarta meM vidyamAna zuklapAkSika, bhinnagranthi aura cAritrI jIvoM ko yoga ke adhikArI mAnA hai| isa adhikAra kI prApti pUrvasevA se ho sakatI hai-aisA kahate samaya pUrvasevA kA artha maryAdita na karake vizAla kiyA hai / unhoMne usake cAra aMga ginAye hai : 1. gurupratipatti arthAt deva Adi kA pUjana; 2. sadAcAra, 3. tapazcaryA aura 4. mukti ke prati adveSa / guru arthAt mAtA, pitA, kalAcArya, sage-sambandhI (jJAtijana ), vRddha aura dharmopadezaka / isa prakAra haribhadrasUri ne 'guru' kA vistRta artha kiyA hai / Ajakala pUrvasevA kA ye haribhadra sUri ke purogAmI kahe jA sakate haiN| 'samadarzI AcArya haribhadra' (pR0 80 ) meM ye zava, pAzupata yA avadhUta paramparA ke hoMge aisI kalpanA kI gaI hai| 1. yaha bauddha grantha lalitavistara kI taraha mizra saMskRta meM racA gayA hai| isakA ullekha zlo0 459 meM nairAtmyadarzana se mukti mAnanevAle ke mantavya kI AlocanA karate samaya AtA hai / isa mantavya kA nirUpaNa 'samAdhirAja' ( parivarta 7, zlo0 28-29 ) meM AtA hai| yaha samAdhirAja grantha do sthAnoM se prakAzita huA hai : 1. giligaTa menyuskripTsa ke dvitIya bhAga meM san 1941 meM aura 2. mithilA insTiTyUTa, darabhaMgA (bihAra) se san 1961 meM / prathama prakAzana ke sampAdaka DA0 nalinAkSadatta haiM aura dUsare ke DA0 pI0 ela0 vaidya / DA0 vaidya dvArA sampAdita samAdhirAja bauddha saMskRta granthAvalI ke dvitIya grantha ke rUpa meM prakAzita huA hai / samAdhirAja ke tIna cInI anuvAda hue haiN| cauthA anuvAda bhoTa bhASA meM huA hai / isa cauthe anuvAda meM sarvAdhika prakSiptAMza haiM, aisA mAnA jAtA hai| Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 233 yoga aura adhyAtma jo hrAsa ho rahA hai vaha zocanIya hai / Adhunika zikSA meM pUrvasevA ko dhArmika zikSA ko nIMva ke rUpa meM mAnya rakhA jAya to Aja kI viSama paristhiti meM khUba lAbha ho sakatA hai| vatti-'sayogacintAmaNi' se zurU honevAlI isa vRtti kA zlokaparimANa 3620 hai / yogabindu ke spaSTIkaraNa ke lie yaha vRtti ati mahattva ko hai / kaI loga ise svopajJa mAnate haiM, parantu 'samAdhirAja kA jo bhrAnta artha kiyA gayA hai usase yaha mAnyatA anucita siddha hotI hai| yogadRSTisamuccaya tathA yogazataka para eka-eka svopajJa vRtti hai aura vaha milatI bhI hai| yogabindu para bhI svopajJa vRtti hogI, aisI kalpanA hotI hai|' yogazataka ( jogamayaga ) : zrI haribhadrasUri ne saMskRta meM jaise yogaviSayaka grantha likhe haiM vaise prAkRta meM bhI likhe haiN| unameM se eka hai yogazataka tathA dUsarA hai vIsavIsiyA kI joga 1. pro0 maNilAla na0 dvivedI ne yogabindu kA gujarAtI anuvAda kiyA thA aura vaha 'vaDodarA dezI kelavaNIkhAtuM' ne san 1899 meM prakAzita kiyA thaa| yogabindu evaM usakI ajJAtakartRka vRtti Adi ke bAre meM vizeSa jAnakArI ke lie lekhaka ke 'zrI haribhadrasUri' tathA 'jaina saMskRta sAhityano itihAsa' grantha dekhie| yaha gujarAtI artha, vivecana, prastAvanA, viSaya-sUcI tathA cha: pariziSToM ke sAtha ahamadAbAda se 'gujarAta vidyAsabhA' ne prakAzita kiyA hai / isakA sampAdana DA0 indukalA hIrAcanda jhaverI ne kiyA hai| isa kRti kA nAma 'yogazataka' rakhA hai / san 1965 meM yahI kRti svopajJa vRtti tathA brahmasiddhAntasamuccaya ke sAtha 'yogazataka' ke nAma se lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyAmandira, ahamadAbAda ne prakAzita kI hai| isakA sampAdana muni zrI puNyavijayajI ne kiyA hai| unakI apanI saMskRta prastAvanA, DA0 indukalA hI0 jhaverI ke aMgrejI upoddhAta, saMskRta meM viSayAnukrama, DA0 ke0 ke0 dIkSitakRta yogazataka kA aMgrejI anuvAda, ATha pariziSTa tathA yogazataka evaM brahmasiddhAntasamuccaya kI tADapatrIya pratiyoM ke eka-eka patra kI pratikRti se yaha samRddha hai| DA0 indukalA jhaverI dvArA sampAdita yogazataka kA hindI anuvAda bhI gujarAta vidyAsabhA ne prakAzita kiyA hai / Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa vihANavIsiyA nAma kI 17vIM vIsiyA / prastuta yogazataka grantha meM nimnalikhita viSaya Ate haiM : namaskAra, yoga kA nizcaya evaM vyavahAra donoM dRSTiyoM se lakSaNa, samyagjJAna, samyagdarzana aura samyakcAritra ina tInoM ke lakSaNa, vyavahAra se yoga kA svarUpa, nizcaya yoga se phala kI siddhi, yogI kA svarUpa, AtmA aura karma kA sambandha, yoga ke adhikArI ke lakSaNa, apunarbandhaka kA lakSaNa, samyagdRSTi ke zuzrUSA, dharma kA rAga aura guru evaM deva kA vaiyAvRttya ( sevA ) ye tIna liMga, cAritrI ke liMga, yogiyoM kI tIna kathAe~ aura tadanusAra upadeza, gRhastha kA yoga, sAdhu kI sAmAcArI, apAtra ko yoga dene se paidA hone vAle aniSTa, yoga kI siddhi, matAntara, ucca guNasthAna kI prApti kI vidhi, arati dUra karane ke upAya, anabhyAsI ke kartavya, rAga, dveSa evaM moha kA AtmA ke doSoM ke rUpa meM nirdeza, karma kA svarUpa, saMsArI jIva ke sAtha usakA sambandha, karma ke kAraNa, karma kI pravAha rUpa se anAditA, mUrta karma dvArA amUrta AtmA para prabhAva, rAgAdi doSoM kA svarUpa tathA tadviSayaka cintana, maitrI Adi cAra bhAvanAeM, AhAraviSayaka spaSTIkaraNa, sarvasampatkArI bhikSA, yogajanya labdhiyA~ aura unakA phala, kAyika pravRtti kI apekSA mAnasika bhAvanA kI zreSThatA ke sUcaka dRSTAntoM ke rUpa meM maNDUkacUrNa aura usakI bhasma tathA miTTI kA ghar3A aura suvarNakalaza, vikAsasAdhaka ke do prakAra, Azayaratna kA vAsIcandana ke rUpa meM ullekha tathA kAlajJAna ke upaay| yogazataka kI gA0 9, 37, 62, 85, 88, 92, aura 97 meM nirdiSTa bAteM brahmasiddhAntasamuccaya ke 37, 136, 163, 263-65, 171, 413 aura 392-94 meM pAI jAtI haiM / ' jahA~ taka viSaya kA sambandha hai, yogabindu meM Ane vAlI yogaviSayaka kitanI hI bAteM yogazataka meM saMkSepa meM AtI haiN| isa bAta kA samarthana yogazataka kI svopajJa TIkA meM Ane vAle yogavindu ke uddharaNoM se hotA hai| svopajJa vyAkhyA-yaha vyAkhyA svayaM haribhadrasUri ne likhI hai| isakA athavA mUla sahita isa vyAkhyA kA parimANa 750 zloka hai / isa saMkSipta vyAkhyA 1. dekhie-muni zrI puNyavijayajI kI prastAvanA, pR0 4. 2. dekhie-yogazataka kI gujarAtI prastAvanA pR0 54-55. Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga aura adhyAtma 235 kI racanA isa prakAra huI hai ki usake AdhAra para mUla ke prAkRta padyoM kI saMskRta chAyA sugamatA se taiyAra kI jA sakatI hai| isameM apane tathA anyakartRka granthoM meM se haribhadrasUri ne uddharaNa diye haiN| jaise ki-yogabiMdu ( zlo0 67-69, 101-105, 118, 201-205, 222-226, 358, 359 ), lokatattvanirNaya ( zlo0 7 ) zAstravArtAsamuccaya ( sta0 7, zlo0 2-3 ) aura aSTakaprakaraNa ( aSTaka 29 ) / ye saba svaracita grantha haiM / nimnAMkita pratIka vAle uddharaNoM ke mUla ajJAta haiM : zreyAMsi bahuvighnAni0 ( pR0 1 ), zaktiH saphalairva0 ( pR0 5 ), UrdhvAdhaHsamAdhi0 ( pR0 9), sambhRtasugupta0 (pR. 10), sAMsiddhika0 (pR0 16 ), AgrahI bata0 ( pR0 39 ), dvividhaM hi bhikSavaH ! puNyaM0 (pR0 38) dharmadhAtA0 ( pR0 40), paJcAhAt0 ( pR0 42), pradhmAna (pR0 43 ) aura jallese maraDa (pR0 43 ) / yogadRSTisamuccaya : yaha kRti zrI haribhadrasUri ne 226 padyoM meM racI hai| isameM yoga ke 1. icchA-yoga, 2. zAstra-yoga aura 3. sAmarthya-yoga ina tIna bhedoM kA tathA sAmarthya-yoga ke dharmasaMnyAsa aura yogasaMnyAsa ina do upabhedoM kA nirUpaNa kiyA 1. pR0 11 para SaSTitaMtra aura bhagavadgItA ke uddharaNa haiN| 2. ye padya anyakartRka haiM, parantu yogabindu meM isa taraha gUMtha liye haiM ki ve mUlake se pratIta hote haiN| 3. yaha kRti svopajJa vRtti ke sAtha devacaMda lAlabhAI jaina pustakoddhAra saMsthA, sUrata ne san 1911 meM prakAzita kI hai| isake atirikta vRtti ke sAtha mUla kRti jaina grantha prakAzaka sabhA ne san 1940 meM prakAzita kI hai| mUla kRti, usakA dohoM meM gujarAtI anuvAda, pratyeka padya kA akSarazaH gadyAtmaka anuvAda, hAribhadrIya vRtti kA anuvAda, isa vRtti ke AdhAra para 'sumanonandinI bRhat TIkA' nAmaka vistRta vivecana, pratyeka adhikAra ke anta meM usake sArarUpa gujarAtI padya, upoddhAta aura viSayAnukramaNikA--- isa prakAra DA0 bhagavAnadAsa ma0 mahetA dvArA taiyAra kI gaI vividha sAmagrI ke sAtha zrI manasukhalAla tArAcanda mahetA ne 'yogadRSTisamuccaya savivecana' nAma se bambaI se san 1950 meM yaha grantha prakAzita kiyA hai| Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa gayA hai / isake anantara 1. mitrA, 2. tArA, 3. balA, 4. dIprA, 5. sthirA, 6. kAntA, 7. prabhA aura 8. parA-ina ATha dRSTiyoM kA viSaya vizada evaM mananIya nirUpita hai| dIprA nAma kI cauthI dRSTi ke nirUpaNa meM avedyasaMvedya pada', vedyasaMvedya pada, kutarkanindA, sarvajJa-tattva aura sarvajJoM meM abheda, sarvajJa ko dezanA aura sarvajJavAda jaise vividha adhikAra haiN| anta meM 1. gotrayogI, 2. kulayogI, 3. pravRttacakrayogI aura 4. niSpannayogI ke bAre meM spaSTatA kI gaI hai / prastuta kRti meM saMsArI jIva kI acaramAvartakAlIna avasthA ko 'oghadRSTi' aura caramAvartakAlIna avasthA ko 'yogadRSTi' kahA hai / ATha yogadRSTiyoM meM se pahalI cAra meM mithyAtva kA aMza hone se unheM avedyasaMvedyapadavAlI aura asthira evaM sadoSa kahA hai, jabaki avaziSTa cAra ko vedyasaMvedyapadavAlI kahA hai / pahalI cAra dRSTiyoM meM caudaha guNasthAnoM meM se Adya guNasthAna hotA hai, pA~cavIM aura chaThI meM usake bAda ke tIna guNasthAna, sAtavIM meM unake bAda ke do aura AThavIM meM avaziSTa chaH kA samAveza hotA hai| uparyukta ATha dRSTiyoM ke viSaya kA Alekhana nyAyAcArya zrI yazovijayagaNI ne dvAtriMzad-dvAtriMzikA kI dvAtriMzikA 21-24 meM tathA 'ATha yogadRSTinI sajjhAya' meM kiyA hai| sva. motIcanda gi. kApaDiyA ne isa viSaya ko lekara gujarAtI meM 'jaina dRSTie yoga'2 nAma kI pustaka likhI hai / isake atirikta isa viSaya kA nirUpaNa nyAyavizArada nyAyatIrtha muni zrI nyAyavijayajI ne adhyAtma-tattvAloka meM kiyA hai| svopajJa vRtti-1175 zloka-parimANa yaha vRtti granthakAra ne svayaM racakara mUla ke viSaya kA vizada spaSTIkaraNa kiyA hai| mitrA Adi ATha dRSTiyoM kI pAtaMjala yogadarzana ( 2-29 ) meM Aye yama, niyama, Asana, prANAyAma pratyAhAra, dhAraNA, dhyAna aura samAdhi ina ATha yogAMgoM ke sAtha jaise mUla meM tulanA kI hai, usI prakAra usakI tulanA zlo016 kI vRtti meM kheda, udvega, kSepa, utthAna, 1. jisameM bAhya vedya viSayoM kA yathArtha rUpa se saMvedana arthAt jJAna nahIM hotaa| 2. isakI dUsarI AvRtti zrI mahAvIra jaina vidyAlaya, bambaI ne vi. saM. 2010 meM prakAzita kI hai| Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga aura adhyAtma 237 bhrAnti, anyamud, roga aura AsaMga' ke sAtha tathA isI zloka kI vRtti meM adveSa, jijJAsA, zuzrUSA, zravaNa, bodha, mImAMsA, zuddha pratipatti aura pravRtti ke sAtha kI hai| isa prakAra jo trividha tulanA kI gaI hai vaha kramazaH pataMjali, bhAskarabandhu aura datta ke mantavya pratIta hote haiM / TIkA-yaha somasundarasUri ke ziSya sAdhurAjagaNI kI 450 zloka-parimANa racanA hai| yaha abataka aprakAzita hai / / brahmasiddhisamuccaya : __ isake praNetA AcArya haribhadrasUri haiM aisA muni zrI puNyavijayajI kA mantavya hai aura mujhe vaha yathArtha pratIta hotA hai / unake mata se isakI eka khaNDita tAr3apatrIya prati jo unheM milI thI vaha vikrama kI bArahavIM zatAbdI meM likhI gaI thii| isa saMskRta grantha ke 423 padya hI muzkila se mile haiM aura ve bhI pUrNa nahIM haiM / Adya padya meM mahAvIra ko namaskAra karake brahmAdi kI prakriyA, usake siddhAnta ke anusAra, jatAne kI pratijJA kI hai| isa grantha kA mahattva eka dRSTi se yaha hai ki isameM sarva-darzanoM kA samanvaya sAdhA gayA hai / zloka 392-94 meM mRtyusUcaka cihnoM kA ullekha hai / prastuta grantha meM hAribhadrIya kRtiyoM meM se jo katipaya padya milate haiM unakA nirdeza zrI puNyavijayajI ne kiyA hai, jaiseki zloka 62 lalitavistarA meM AtA hai| SoDazaka prakaraNa meM adveSa, jijJAsA Adi ATha aMgoM kA jaisA ullekha hai vaisA isake zloka 35 meM bhI hai / icchAyoga, zAstrayoga aura sAmarthyayoga kA jo nirUpaNa zloka 188-191 meM hai vaha lalitavistarA aura yogadRSTisamuccaya kI yAda dilAtA hai / prastuta kRti ke zloka 54 meM apunarbandhaka kA ullekha hai / yaha yogadRSTisamuccaya meM bhI hai| 1. ina kheda Adi ke spaSTIkaraNa ke lie dekhie-SoDazaka ( So0 14, zlo0 2-11) / 2. dekhie-SoDazaka (So0 16, zlo0 14) / 3. dekhie-samadarzI AcArya haribhadra, pR0 86. 4. paM0 bhAnuvijayagaNI ne yogadRSTisamuccayapIThikA nAma kI kRti likhI hai jo prakAzita hai| 5. yaha nAma muni zrI puNyavijayajI ne diyA hai / yaha kRti prakAzita hai / Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa jogavihANa vIsiyA (yogavidhAnavizikA) : __zrI haribhadra sUri ne jo 'vIsavIsiyA' likhI hai vaha bIsa vibhAgoM meM vibhakta hai / unameM se satrahaveM vibhAga kA nAma 'jogvihaannviisiyaahai| usameM bIsa gAthAe~ haiM / usakA viSaya 'yoga' hai / gA0 1 meM kahA hai ki jo pravRtti mukti kI ora le jAya vaha 'yoga' hai| isa prakAra yahA~ yoga kA lakSaNa diyA gayA hai| gA0 2 meM yoga ke pA~ca prakAra ginAye hai : 1. sthAna, 2. UrNa, 3. artha, 4. AlaMbana aura 5. anAlambana / 2 inameM se prathama do 'karmayoga' haiM aura avaziSTa tIna 'jJAnayoga' haiN| ina pAMcoM prakAroM meM se pratyeka ke icchA, pravRtti, sthairya aura siddhi aise cAra-cAra bheda haiN| isa prakAra yahA~ yoga ke 80 bhedoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| gAthA 8 meM anukampA, nirveda, saMvega aura prazama kA nirdeza hai / isa taraha yahA~ tattvArthasUtra , (a0 1, sU0 2) kI hAribhadrIya TIkA kI bhAMti samyaktva ke Astikya Adi pA~ca lakSaNa pazcAdAnupUrvI se diye haiM / gAthA 14 meM kahA hai ki tIrtha ke rakSaNa ke bahAne azuddha prathA cAlU rakhane se tIrtha kA uccheda hotA hai| gAthA 17-20 meM zuddha AcaraNa ke cAra prakAroM kA ullekha hai| 1. yaha kRti vIsavisiyA kA eka aMza hone se usake nimnalikhita do prakAzanoM ___ meM ise sthAna milA hai : (a) RSabhadevajI kezarImalajI zvetAmbara saMsthA, ratalAma kA vIsavIsiyA ityAdi ke sAtha meM san 1927 kA prakAzana / (A) pro0 ke0 vI0 abhyaMkara dvArA sampAdita aura san 1932 meM prakAzita AvRtti / isa dvitIya prakAzana meM vIsavIsiyA kI saMskRta-chAyA, prastAvanA, aMgrejI TippaNa aura sArAMza Adi diye gaye haiN| (i) 'yogadarzana tathA yogavizikA' nAmaka jo pustaka AtmAnanda jaina pustaka pracAraka maNDala, AgarA se san 1922 meM prakAzita huI hai usameM prastuta kRti, usakA nyAyAcAryakRta vivaraNa tathA kRti kA hindI-sAra diyA gayA hai| (I) 'pAtaMjala yogadarzana' para 'yogAnubhavasukhasAgara' tathA haribhadrasUriracita 'yogavizikA gurjara bhASAnuvAda' nAmaka grantha zrImad buddhisAgarasUri jaina jJAnamandira, vijApura (uttara gujarAta) ne vi0 saM0 1997 meM prakAzita kiyA hai| usameM RddhisAgarasUrikRta jogavihANavIsiyA kA artha, bhAvArtha evaM TIkArtha diyA gayA hai| 2. ina pAMcoM kA SoDazaka (So0 13, 4) meM nirdeza hai| Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga aura adhyAtma 239 isa kRti meM AdhyAtmika vikAsa kI prAthamika bhUmikA kA vicAra na karake Age kI bhUmikAoM kA nirdeza kiyA hai / prastuta kRti kI viSaya evaM zailI kI dRSTi se SoDazaka ke sAtha tulanA kI jA sakatI hai| vivaraNa-jogavihANavIsiyA ke Upara nyAyAcArya zrI yazovijayajI gaNI ne saMskRta meM vivaraNa likhA hai / usameM tIrtha kA artha spaSTa karate hue unhoMne kahA hai ki jainoM kA samUha tIrtha nahIM hai| yadi vaha samUha AjJArahita ho to use 'haDDiyoM kA Dhera' samajhanA caahie| sUtrokta yathocita kriyA karanevAle sAdhu, sAdhvI, zrAvaka aura zrAvikA kA samudAya hI 'tIrtha' hai| isa vivaraNa meM AnevAlI katipaya carcAoM meM tarkazailI kA upayoga kiyA gayA hai| yogabindugata adhyAtma Adi yoga ke pA~ca bhedoM ko upAdhyAyajI ne kramazaH sthAna Adi meM ghaTAyA hai / ' paramappayAsa (paramAtmaprakAza ) : yaha 345 dohoM meM apabhraMza meM jogasAra ke kartA joindu ( yogIndu ) kI kRti hai| isameM paramAtmA ke svarUpa para prakAza DAlA gayA hai| yaha do adhikAroM meM vibhakta hai / isakA Arambha paramAtmA tathA paMcaparameSThI ke namaskAra ke sAtha huA hai| bhaTTa prabhAkara kI abhyarthanA se yogIndu paramAtmA kA svarUpa use samajhAte haiN| aisA karate samaya kundakundAcArya aura pUjyapAda kI bhA~ti 1. isake spaSTIkaraNa ke lie dekhie-yogazataka kI gujarAtI prastAvanA, 57 ( ttippnn)| 2. yaha 'rAyacandra jaina granthamAlA' meM brahmadeva kI TIkA ke sAtha san 1915 meM prakAzita huA hai| usI varSa rikhabadAsa jaina ke aMgrejI anuvAda ke sAtha bhI yaha prakAzita huA hai| aMgrejI meM viziSTa prastAvanA tathA jogasAra ke sAtha isakA sampAdana DA0 e0 ena0 upAdhye ne kiyA hai jo 'rAyacandra jaina granthamAlA' meM san 1937 meM chapA hai| isakI dvitIya AvRtti san 1960 meM prakAzita huI hai aura usameM aMgrejI prastAvanA kA hindI meM sAra bhI diyA gayA hai / dvitIya saMskaraNa ke anusAra isameM kula 353 dohe haiM / 3. dekhie-mokkhapAhuDa, gA0 5-8. 4. dekhie-samAdhizataka, pR0 281-96 ( sanAtana jaina granthamAlA kA prakAzana ) / Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa ve AtmA ke bahirAtmA, antarAtmA aura paramAtmA ina tIna bhedoM kA nirUpaNa karate haiM / AtmA ke svarUpa ke nirdezaka ajaina mantavya bhI inhoMne batalAye haiM aura jaina dRSTi ke anusAra usakI AlocanA bhI kI hai| isameM paramAtmA ke vikala aura sakala ina do bhedoM kA nirdeza karake unakA saMkSipta paricaya diyA gayA hai / prasaMgopAtta dravya, guNaparyAya, karma, nizcayanaya ke anusAra samyagdRSTi, mithyAtva, mokSa, naizcayika aura vyAvahArika mokSamArga aura zuddha upayoga para bhI prakAza DAlA hai| ___TokAeM-isa paramappayAsa parabrahmadeva, prabhAcandra tathA anya kisI ne ekaeka TIkA likhI hai / pahalI prakAzita hai| samAna nAmaka kRti-padmanandI ne saMskRta meM 1300 zloka-parimANa 'paramAtma prakAza' nAma kI eka kRti racI hai / jogasAra ( yogasAra ) athavA dohAsAra : yaha apabhraza ke 108 dohoM meM paramappayAsa ke kartA joindu ( yogIndu ) kI adhyAtmaviSayaka kRti hai| isake antima pada meM isake kartA kA nAmollekha "jogicaMda muNi' ke rUpa meM milatA hai| isase ise yogicandra kI kRti kahA jAtA hai| isake prathama prakAzana ( pR0 16 ) meM kartA kA nAma yogIndradeva diyA gayA hai, parantu sahI nAma to yogIndu hai / isake sAtha hI niyappaTThaga ( nijAtmASTaka ) aura amRtAzIti tathA paramappayAsa ( paramAtmaprakAza ) bhI inhIM kI racanAe~ haiM aisA yahA~ ullekha hai| niyamasAra kI padmaprabha maladhAridevakRta TIkA meM jo uddharaNa AtA hai vaha amRtAzIti meM to upalabdha nahIM hotA, ataH vaha "tayA coktaM zrIyogIndradeva:-- muktyaMganAlimapunarbhavasAMkhyamUlaM" aisA 1. isa kRti ko 'mANikacandra digambara jaina granthamAlA' ke 21 veM grantha ke rUpa meM prakAzita 'siddhAntasArAdisaMgraha' meM saMskRta-chAyA ke sAtha pR0 55-74 meM sthAna milA hai| isake AlAvA isI grantha meM 82 padyoM meM racita amRtAzIti ( pR0 85-101 ) aura ATha padyoM kA nijAtmASTaka bhI chape haiN| __yaha yogasAra 'rAyacandra jaina granthamAlA' meM paramAtmaprakAza ke pariziSTa rUpa se san 1937 meM prakAzita huA hai| isakA sampAdana DA0 e0 ena0 upAdhye ne kiyA hai| san 1960 meM isakA dvitIya saMskaraNa bhI chapA hai| Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga aura adhyAtma 241 unake adhyAtmasandoha athavA kisI anya kRti kA hogA-aisA isakI prastAvanA meM kahA hai / yogasAra kI eka hastaprati vi0 saM0 1192 meM likhI huI milI hai| isakA mukhya viSaya paramappayAsa se milatA hai / TIkAe~ ---jogasAra para saMskRta meM do TIkAe~ likhI gaI haiM / eka ke kartA amarakIti ke ziSya indranandI haiM / dUsarI TIkA ajJAtakartRka hai| samAna nAmaka kRtiyA~-vItarAga' amitagati ne 'yogasAra'1 nAma kI eka aupadezika kRti likhI hai| vaha nau vibhAgoM meM vibhakta hai / gurudAsa ne bhI 'yogasAra' nAma kI eka dUsarI kRti racI hai / isake alAvA 'yogasAra' nAma kI eka kRti kisI vidvAn ne likhI hai aura usa para ajJAtakartRka TIkA bhI hai| yaha yogasAra vahI to nahIM hai, jisakA paricaya Age diyA gayA hai / yogasAra : isa padyAtmaka kRti ke Adya padya meM kartA ne apanI isa kRti kA yaha nAma sUcita kiyA hai / unhoMne samagra kRti meM apane saMkSipta paricaya kI to bAta hI kyA, apanA nAma taka nahIM diyA hai / yaha kRti 1. yathAvasthitadevasvarUpopadezaka, 2. tattvasAradharmopadezaka, 3. sAmyopadeza, 4. sattvopadeza aura 5. bhAvazuddhijanakopadeza ina pA~ca prastAvoM meM vibhakta hai / ina pA~coM prastAvoM kI padyasaMkhyA kramazaH 46, 38, 31, 42 aura 49 hai / isa prakAra isameM kula 206 padya haiM aura ve sugama saMskRta meM anuSTup chanda meM racita haiM / uparyukta pA~coM prastAvoM ke nAma isa kRti meM AnevAle viSayoM ke dyotaka haiM / isa kRti kA mukhya viSaya anAdikAla se bhavabhramaNa karanevAlA jIva kisa prakAra parama pada prApta kara sakatA hai yaha dikhalAnA hai / isake upAya spaSTa rUpa se yahA~ darasAye hai| isa kRti meM abhaya, kAlazaukarika, vIra Adi nAma dRSTigocara hote hai| 1. yaha kRti 'sanAtana jaina granthAvalI' ke 16 veM grantharUpa meM san 1918 meM prakAzita huI hai| 2. yaha kRti zrI haragovindadAsa trikamalAla seTha ke gujarAtI anuvAda ke sAtha 'jaina vividha sAhitya zAstramAlA kAryAlaya' vArANaso ne vi0 saM0 1967 meM prakAzita kI thii| yaha saMskaraNa aba duSprApya hai, ataH 'jaina sAhitya vikAsa maNDala' ne ise punaH chapavAyA hai| isameM pAThAntara, anuvAda aura pariziSTa ke rUpa meM padyoM ke pratIkoM kI sUcI dI gaI hai| prAkkathana meM pratyeka prastAva meM AnevAle viSayoM kA saMkSepa meM nirUpaNa hai / Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya kA bRhada itihAsa racanA samaya -- prastuta kRti kI racanA kaba huI isakA isameM nirdeza nahIM hai, parantu isakI pUrva sImA dvitIya prastAva ke nimnalikhita zloka ke AdhAra para nizcita kI jA sakatI hai : 242 "nAJcalo mukhavastraM na na rAkA na caturdazI / na zrAddhAdipratiSThA vA tattvaM kintvamalaM manaH " // 24 // isameM nimnalikhita matAntaroM kA ullekha hai : 1. 'aMcala' mata' pratikramaNa karate samaya vastra kA chora mukha ke Age rakhatA hai, to anya mata mukhavastrikA ( muhapatti ) rakhane kA Agraha karatA hai / 2. eka mata ke anusAra pAkSika pratikramaNa pUrNimA ke dina karanA cAhie, to dUsare ke anusAra caturdazI ko / 3. eka mata ke anusAra zrAvakoM dvArA kI gaI pratiSThA svIkArya hai, to - dUsare ke anusAra AcAryoM dvArA kI gaI pratiSThA / isa prakAra yahA~ jina mata-matAntaroM kA nirdeza kiyA gayA hai usake AdhAra para ina matoM kI utpatti ke pazcAt prastuta kRti kI racanA huI hai, aisA phalita hotA hai / ataH yaha vikrama kI bArahavIM zatI se pUrva kI racanA nahIM hai / yogazAstra athavA adhyAtmopaniSad : yaha kalikAlasarvajJa hemacandrasUri kI kRti hai jo bAraha prakAzoM meM vibhakta hai / ina prakAzoM kI padya saMkhyA kramazaH 56, 115, 156, 136, 273, 8, 9. isa mata kI utpatti vi0 saM0 1969 meM huI hai / - 2. isakA prakAzana san 1912 meM 'jainadharma prasAraka sabhA' ne kiyA thA / usake pazcAt isI sabhA dharmadAsagaNikRta uvaesamAlA ( upadezamAlA ) ke sAtha san 1915 meM yaha punaH prakAzita kiyA thA / isI sabhA ne svopajJa vRtti ke sAtha yaha yogazAstra san 1926 meM chapAyA hai / zAstravizArada dharmavijayajI ( vijayadharmasUri ) ne svopajJa vRtti ke sAtha isakA jo sampAdana kiyA thA usakA kucha aMza 'bibliyothikA iNDikA' meM prakAzita huA / samagra mUla kRti 'vijayadAnasUrIzvara granthamAlA' meM san 1939 meM prakAzita huI hai / hIrAlAla haMsarAjakRta gujarAtI anuvAda tathA svopajJa vRtti ( vivaraNa ) ke bhAvArtha ke sAtha yaha sampUrNa kRti bhImasiMha mANeka ne san 1899 meM prakAzita kI thI / I0 viNDiza Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga aura adhyAtma 243 28, 81, 16, 24, 61 aura 55 hai| isa prakAra isameM kula 1199 zloka haiN| prakA0 12, zlo0 55 tathA prakA0 1 zlo0 4 ko svopajJa vRtti ke anusAra prastuta kRti yogopAsanA ke abhilASI kumArapAla kI abhyarthanA kA pariNAma hai| zAstra, sadguru kI vANI aura svAnubhava ke AdhAra para isa yogazAstra kI racanA kI gaI hai| moharAjaparAjaya ( aMka 5) meM nirdiSTa sUcanA ke anusAra mumukSuoM ke liye yaha kRti vajrakavaca ke samAna hai / vItarAgastotra ke bIsa prakAzoM ke sAtha isa kRti ke bAraha prakAzoM kA pATha paramArhata kumArapAla apanI dantazuddhi ke liye karatA thA, aisA kahA jAtA hai| viSaya-prakAza 1, zlo0 15 meM kahA hai ki cAra puruSArthoM meM zreSTha mokSa kA kAraNa jJAna, darzana evaM cAritrarUpa 'yoga' hai| isakA nirUpaNa hI isa yogazAstra kA mukhya viSaya hai / prakA0 1, zlo0 18-46 meM zramaNadharma kA svarUpa batalAyA hai / isake atirikta isa grantha kA adhikAMza bhAga gRhasthadharma se sambaddha hai / isake 282 padya haiN| ( E Windisch) ne prArambha ke cAra prakAzoM kA sampAdana kiyA hai unhoMne isakA jarmana bhASA meM anuvAda bhI kiyA hai| isa anuvAda ke sAtha prakAza 1-4 Z. D. M. G. ( Vol. 28, p. 185 ff. ) meM chape haiN| zrI mahAvIra jaina vidyAlaya ne ( prakAza 1-4 ) gujarAtI anuvAda tathA dRSTAntoM ke sAra ke sAtha isakI dUsarI AvRtti san 1949 meM prakAzita kI hai / isako prathama AvRtti san 1941 meM usane chApI thii| usake sampAdaka tathA mUla ke anuvAdaka zro khuzAladAsa haiN| isameM hemacandrasUri ko jIvanarekhA, unake grantha, yoga se sambaddha kucha anya jAnakArI, tIna pariziSTa, padyAnukrama, viSayAnukrama, viziSTa zabdoM kI sUcI isa prakAra vividha viSayoM kA samAveza kiyA gayA hai / isameM kahA hai ki prakA0 2 kA zlo. 39 anyayogavyavacchedadvAtriMzikA ( zlo0 11 ) kI syAdvAdamaMjarI meM AtA hai / isake bArahoM prakAzoM kA chAyAnuvAda dasa prakaraNoM meM zrI gopAladAsa paTela ne kiyA hai| upodghAta, viSayAnukramaNikA, TippaNa, pAribhASika zabda Adi sUciyoM, subhASitAtmaka mUla zloka aura unake anuvAda ke sAtha yaha grantha 'pUjAbhAI jaina granthamAlA' meM 'yogazAstra' ke nAma se san 1938 meM prakAzita huA hai| Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa isa samagra grantha ke do vibhAga kiye jA sakate haiM / prakAza 1 se 4 ke prathama vibhAga meM mukhyataH gRhasthadharma ke lie upayogI bAteM AtI haiM, jabaki zeSa 5 se 12 prakAzoM ke dvitIya bhAga meM prANAyAma Adi kI carcA AtI hai / dvitIya prakAza meM samyaktva evaM mithyAtva tathA zrAvakoM ke bAraha vratoM meM se prArambha ke pA~ca aNuvratoM kA vicAra kiyA gayA hai / __ tRtIya prakAza meM zrAvakoM ke avaziSTa sAta vrata, bAraha vratoM ke aticAra, mahAzrAvaka kI dinacaryA aura zrAvaka ke manoratha-isa prakAra vividha bAteM AtI haiN| caturtha prakAza meM AtmA kI samyaktva Adi ratnatraya ke sAtha ekatA, bAraha bhAvanAe~, dhyAna ke cAra prakAra aura AsanoM ke bAre meM kahA gayA hai / pA~caveM prakAza meM prANAyAma ke prakAroM aura kAlajJAna kA nirUpaNa hai / chaThe prakAza meM pAtaMjala yogadarzana meM nirdiSTa parakAyapraveza ke Upara prakAza DAlA gayA hai| sAtaveM prakAza meM dhyAtA, dhyeya, dhAraNA aura dhyAna ke viSayoM kI carcA AtI hai| AThaveM se gyArahaveM prakAzoM meM kramazaH padastha dhyAna, rUpastha dhyAna, rUpAtIta dhyAna aura zukla dhyAna kA svarUpa samajhAyA gayA hai| bArahaveM prakAza meM do bAteM AtI haiM : 1. yoga kI siddhi aura 2. prastuta grantha kI racanA kA hetu / yahA~ rAjayoga kI siphAriza kI gaI hai| svopajJa vRtti-svayaM granthakAra ne yaha vRtti likhI hai| isake anta meM do zloka Ate haiN| pahale meM isakA 'vRtti' ke rUpa meM aura dUsare meM 'vivRti' ke rUpa meM nirdeza hai, jabaki pratyeka prakAza ke anta meM isakA 'vivaraNa' ke nAma se ullekha milatA hai / 12000 zloka-parimANa prastuta vRtti bIca-bIca meM AnevAle zlokoM evaM vividha avataraNoM se samRddha hai| prakA0 3, zlo0 130 kI vRtti ( patra 247 A se patra 250 a ) meM pratikramaNa kI vidhi se sambaddha 1. isakI eka hastalikhita prati vi. saM. 1292 kI pATana ke eka bhaMDAra meM hai / vi. saM. 1250 kI eka tAr3apatrIya prati bhI hai, aisA jJAta huA hai| Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga aura adhyAtma 245 33 gAthAe~ kisI prAcIna kRti meM se uddhRta kI hai| 'IriyAvahiya', 'tassa uttaro', 'annattha', 'namutthuNaM', 'arihaMtaceiyANaM', 'logassa', 'pukkharavara' 'siddhANaM buddhANaM', 'jaya voyarAya'--ina sUtroM kA isa vRtti meM spaSTIkaraNa kiyA gayA hai| isa vRtti meM prasaMgopAtta aneka kathAeM AtI haiN| inake dvArA nimnalikhita vyaktiyoM kI jIvana-rekhA dI gaI hai : _____ abhayakumAra, AdinAtha athavA RSabhadeva, Ananda, kucikarNa, kauzika, kAmadeva, kAlasaurikaputra, kAlakAcArya, candrAvataMsaka, cilAtiputra, culinIpitA, tilaka, dRr3haprahArI, nanda, parazurAma, brahmadatta, bharata cakravartI, marudevI, maNDika, mahAvIra svAmI, rAvaNa, rauhiNeya, vasu (nRpati), sagara cakravartI, saMgamaka, sanatkumAra cakravartI, sudarzana zreSThI, subhUma cakravartI aura sthUlabhadra / isake bAre meM kucha adhika jAnakArI 'jaina saMskRta sAhityano itihAsa' (khaNDa 2, upakhaNDa 2) meM dI gaI hai| yogiramA-yaha TIkAra di0 amarakIrti ke ziSya indranandI ne zaka saMvat 1180 meM candramatI ke lie likhI hai| isameM yogazAstra kA yogaprakAza tathA yogasAra ke nAma se nirdeza AtA hai| isa TIkA ke Arambha meM tIna zloka haiN| 1. ye gAthAe~ gujarAtI anuvAda ke sAtha 'pratikramaNasUtra-prabodhaTIkA' (bhA0 3, pR0 824-32) meM uddhRta kI gaI haiN| 2. isa TIkA kI eka hastaprati kAraMjA (akolA) ke zAstrabhaMDAra meM hai| usameM pratyeka pRSTha para 11 se 12 paMktiyA~ aura pratyeka paMkti meM 55 se 60 akSara haiN| isameM 77 patra haiN| pratyeka patra kA nApa 11.25" x 4.75" hai| yaha 400-500 varSa prAcIna hai, aisA kahA jAtA hai / isa hastaprati para paM0 zrI jugalakizorajI mukhtAra ne eka lekha 'AcArya hemacandra ke yogazAstra para eka prAcIna digambara TIkA' nAma se likhA thaa| yaha lekha 'zramaNa' (va0 18, aM. 11) meM chapA thaa| usake AdhAra para isa TIkA kA paricaya diyA hai| 3. TIkA meM 'khASTaze' itanA hI ullekha hai| kisI prakAra ke saMvat kA ullekha nahIM hai, parantu vaha vaikramIya to ho hI nahIM sktaa| Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya kA bRhad itihAsa pahale zloka meM vIra jinezvara ko vandana kiyA hai, dUsare meM TIkAkAra ne apane guru ko praNAma kiyA hai / sAtha hI, apane guru kA 'caturdhAgamavedI' ityAdi vizeSaNoM dvArA nirdeza kiyA hai / anta meM prazastirUpa eka zloka hai / usameM prastuta TIkA kA nAma, racanA varSa tathA kisake bodhArtha yaha TIkA likhI hai ye saba bAteM AtI haiM / isa TIkA meM yogazAstra ke praNetA hemacandrasUri ko 'vidvadviziSTa' evaM 'paramayogIzvara' kahA hai / 246 hemacandrasUrikRta yogazAstra ke bArahoM prakAzoM para unakA svopajJa vivaraNa hai, parantu usake adhikAMza bhAga meM prakAza 1-4 kA spaSTIkaraNa hI AtA hai / " pA~cavA~ prakAza sabase bar3A hai / yaha yogiramA TIkA nau adhikAroM meM vibhakta hai / isameM 58 zlokoM kA 'garbhotpatti' nAmaka prathama adhikAra hai / yaha aba taka prakAzita yogazAstra athavA usake svopajJa vivaraNa meM nahIM hai / isa AdhAra para zrI jugalakizorajI ne aisI sambhAvanA vyakta kI hai ki yogazAstra kI prathama likhita pratiyoM meM vaha rahA hogA, parantu nirarthaka lagane para Age jAkara nikAla diyA gayA hogA / yaha yogiramA TIkA antima ATha prakAzoM para savizeSa prakAza DAlatI hai / usake ATha adhikAra anukrama se prakAza 5 se 12 haiM / isameM mUla ke nAma se nirdiSTa zlokoM kI saMkhyA yogazAstra ke sAtha milAne para kamobeza mAlUma hotI haiM / isake alAvA usameM pAThabheda bhI haiN| cauthe tathA pA~caveM adhikAroM meM jo spaSTIkaraNa AtA hai usameM AnevAle kaI maMtra aura yaMtra yogazAstra athavA usake svopajJa vivaraNa meM upalabdha nahIM haiM sAtaveM adhikAra ke katipaya zloka svopajJa vivaraNagata Antara - zloka haiM / / vRtti - yaha amaraprabhasUri ne likhI hai / ve padmaprabhasUri ke ziSya the / isa vRtti kI eka hastaprati vi0 saM0 1619 kI likhI milatI hai / TIkA-TippaNa - yaha ajJAtakartRka racanA hai / avacUri- isake kartA kA nAma jJAta nahIM hai / bAlAvabodha - isa gujarAtI spaSTIkaraNa ke praNetA somasundarasUri haiM / ve tapAgaccha ke devasundarasUri ke ziSya the / unakI isa kRti kI eka hastaprati 1. ina cAroM prakAzoM meM tRtIya prakAza sabase bar3A hai / Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga aura adhyAtma 247 vi0 saM0 1508 meM likhI upalabdha hai / merusundaragaNI ne vi0 saM0 1508 meM bAlAvabodha likhA thA aisA jinaratnakoza (vi0 1, pR0 324 ) meM ullekha AtA hai | gaNIjI ne uparyukta bAlAvabodha ko lipibaddha to nahIM kiyA hogA ? aisA prazna hotA hai / vArtika- isake racayitA kA nAma indrasaubhAgyagaNI hai / jJAnArNava, yogArNava athavA yogapradIpa : yaha kRti digambara zubhacandra ne 2077 zlokoM meM racI hai / yaha 42 sargoM meM vibhakta hai / jJAnArNava kI racanA aMzataH zithila hai / yaha upadezapradhAna grantha hai / isase aisA lagatA hai ki kAlAntara meM isameM prakSepa hote rahe hoMge / isakI bhASA sugama aura zailI hRdayaMgama hai| isase yaha kRti sArvajanIna bana sakatI hai; parantu zubhacandra ke mata se gRhastha yoga kA adhikArI nahIM hai, isa bAta meM jJAnArNava haima yogazAstra se bhinna hai / isIlie isameM mahAvrata aura unakI bhAvanAoM kA hama yogazAstra kI apekSA vizeSa nirUpaNa hai / jJAnArNava (sarga 21-27 ) meM kahA hai ki AtmA svayaM jJAna, darzana aura cAritra hai / use kaSAyarahita banAne kA nAma hI mokSa hai / isakA upAya indriya para vijaya prApti hai / isa vijayaprApti kA upAya cittakI zuddhi, isa zuddhi kA upAya rAga-dveSavijaya, isa vijaya kA upAya samatva aura samatva kI prApti ho / dhyAna kI yogyatA hai / isa prakAra jo vividha bAteM isameM AtI haiM unakI tulanA yogazAstra ( prakA0 4 ) ke sAtha karane yogya hai / jJAnArNava meM prANAyAma ke viSaya kA nirUpaNa lagabhaga 100 zlokoM meM AtA hai, yadyapi hemacandrasUri kI taraha isake kartA bhI prANAyAma ko nirupayogI aura anarthakArI mAnate haiM / jJAnArNava meM anuprekSAviSayaka lagabhaga 200 1. sampUrNa mUla kRti tathA usake pra0 1 se 4 kA gujarAtI evaM jarmana meM anuvAda huA hai aura ve saba prakAzita bhI haiN| AThaveM prakAza kA gujarAtI anuvAda 'mahAprabhAvika navasmaraNa' nAmaka pustaka meM chapA hai / usase sambandha rakhanevAle 5 se 23 arthAt gaye haiM / pA~cavA~ citra dhyAnastha puruSa kA hai, jabaki avaziSTa padastha dhyAna se sambandhita haiM | pR0 122 - 134 para 19 citra usameM diye 2. yaha kRti 'rAyacanda jaina zAstramAlA' meM san 1907 meM prakAzita huI hai| Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 jaina sAhitya kA bRhada itihAsa zloka haiM / isake sarga 29 se 42 meM prANAyAma tathA dhyAna ke bAre meM vistRta vivecana hai / jJAnArNava meM, pavanajaya se mRtyu kA bhAvisUcana hotA hai, aisA kahA hai, parantu isake lie zakuna, jyotiSa Adi anya upAyoM kA nirdeza nahIM hai / pUrvasImA nizcita racanA - samaya - jJAnArNava ke kaI zloka iSTopadeza kI vRtti meM digambara AzAdhara ne uddhRta kiye haiM / isa AdhAra para vi0 saM0 1250 ke AsapAsa isakI racanA huI hogI, aisA mAnA jA sakatA hai / jJAnArNava meM digambara jinasena evaM akalaMka kA ullekha hai, ataH usa AdhAra para isakI kI jA sakatI hai / jinaratnakoza ( vi0 1, pR0 150 ) meM jJAnArNava kI eka hastaprati vi0 saM0 1284 meM likhI hone kA ullekha hai / yaha isa kRti kI uttarasImA nizcita karane meM sahAyaka hotI hai / jJAnArNava kI racanA haima yogazAstra se pahale huI hai yA pazcAt, isake bAre meM jaina saMskRta sAhityano itihAsa ( khaNDa 2, upakhaNDa 1 ) meM carcA kI gaI hai / jJAnArNava para nimnalikhita tIna TIkAe~ haiM : 1. tattvatrayaprakAzinI - yaha digambara zrutasAgara kI racanA hai / ye devendrakIrti ke anugAmI vidyAnandI ke ziSya the / inakI yaha kRti inake gurubhAI siMhanandI kI abhyarthanA ke phalasvarUpa likhI gaI hai / 2. TIkA - isake kartA kA nAma nayavilAsa hai / 3. TIkA - yaha ajJAtakartRka hai / jJAnArNavasAroddhAra : isakA jinaratnakoza ( vi0 1, pR0 150 ) meM ullekha AtA hai / yaha upayukta jJAnArNava kA athavA nyAyAcArya zrI yazovijayagaNI ke jJAnArNava kA saMkSipta rUpa hai, yaha jJAta nahIM / dhyAnadIpikA : yaha kRti ' kharataragaccha ke dIpacandra ke ziSya devacandra ne vi0 saM0 1766 meM tatkAlIna gujarAtI bhASA meM racI hai / zubhacandrakRta jJAnArNava kA jo lAbha 1. yaha kRti 'adhyAtma jJAna prasAraka maNDala' dvArA zrImad devacandra ( bhA0 2 ) kI san 1929 meM prakAzita dvitIya AvRtti ke pR0 1 se 123 meM AtI hai / vahA~ usakA nAma puSpikA ke anusAra 'dhyAnadIpikA catuSpadI' rakhA hai, paraMtu granthakAra ne to antima padya meM 'dhyAnadIpikA' nAmanirdeza kiyA hai | ataH yahA~ yahI nAma rakhA gayA hai / Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 249 yoga aura adhyAtma nahIM le sakate unake lie usake sArarUpa meM yaha likhI gaI hai| yaha chaH khaNDoM meM vibhakta hai| prathama khaNDa meM anityatva Adi bAraha bhAvanAoM kA, dvitIya khaNDa meM samyagdarzana Adi ratnatraya aura pA~ca mahAvratoM kA, tatIya khaNDa meM pA~ca samiti, tIna gupti aura mohavijaya kA, caturtha khaNDa meM dhyAna aura dhyeya kA, pA~caveM khaNDa meM dharmadhyAna, zukladhyAna, piNDastha Adi dhyAna ke cAra prakAra tathA yaMtroM kA aura chaThe khaNDa meM syAdvAda kA nirUpaNa hai / prastuta kRti kA Arambha dohe se kiyA gayA hai| isake pazcAt DhAla aura dohA isa krama se avaziSTa bhAga racA gayA hai| bhinna-bhinna deziyoM meM kula 58 DhAla haiN| ___anta meM rAjahaMsa ke prasAda se isakI racanA karane kA tathA kumbhakaraNa nAma ke mitra ke saMga kA ullekha AtA hai / kartA ne antima DhAla meM racanA-varSa, DhAloM kI saMkhyA aura khaNDa nahIM kintu adhikAra ke rUpa meM chaH adhikAroM kA nirdeza kiyA hai / 'khaNDa' zabda puSpikAoM meM prayukta hai| yogapradIpa : yaha 143 padyoM meM racita kRti hai| isameM sarala saMskRta bhASA meM yogaviSayaka nirUpaNa hai| isakA mukhya viSaya AtmA hai| usake yathArtha svarUpa kA isameM nirUpaNa kiyA gayA hai| isake atirikta isameM paramAtmA ke sAtha isake zuddha aura zAzvata milana kA mArga-paramapada kI prApti kA upAya batalAyA hai| isa kRti meM prasaMgopAtta unmanIbhAva, samarasatA, rUpAtIta dhyAna, sAmAyika, zukla dhyAna, anAhata nAda, nirAkAra dhyAna ityAdi bAteM AtI haiN| cintana ke abhAva se mana mAno naSTa ho gayA ho aisI usakI avasthA ko unmanI kahate haiN| isa grantha ke praNetA kA nAma jJAta nhiiN| aisA pratIta hotA hai ki granthakAra ne isake praNayana meM hemacandrasUrikRta yogazAstra, zubhacandrakRta jJAnArNava tathA 1. yaha kRti zrI jotamani ne sampAdita kI thI aura jodhapura se vIra saMvata 2448 meM prakAzita huI hai| isI prakAra paM0 hIrAlAla haMsarAja sampAdita yaha kRti san 1911 meM prakAzita huI hai| 'jaina sAhitya vikAsa maMDala' ne yaha grantha ajJAtakartRka bAlAvabodha, gujarAtI anuvAda aura viziSTa zabdoM kI sUcI ke sAtha san 1960 meM prakAzita kiyA hai| isameM koI-koI padya azuddha dekhA jAtA hai, anyathA mudraNa Adi prazaMsanIya hai|| Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa kisI-kisI upaniSad kA upayoga kiyA hogaa| eka ajJAtakartRka yogasAra ke sAtha isakA amuka aMza meM sAmya hai, aisA kahA jAtA hai / nemidAsaracita 'paMcaparameSThImaMtrarAjadhyAnamAlA' meM yogazAstra aura pataMjalikRta yogasUtra ke sAtha isakA ullekha Ane se usa jamAne meM prastuta kRti pracalita hogI, yaha anumAna hotA hai / bAlAvabodha-isa kRti para kisI ne purAnI gujarAtI meM bAlAvabodha likhA hai / bhASA ke abhyAsiyoM ke lie yaha eka avalokanIya sAdhana hai|' jhANajjhayaNa athavA jhANasaya : isake saMskRta nAma dhyAnAdhyayana aura dhyAnazata haiN| haribhadrasUri ne isakA dhyAnazataka nAma se nirdeza kiyA hai| maiMne jo hastapratiyA~ dekhI haiM unameM 106 gAthAe~ haiM, jabaki isakI mudrita AvRttiyoM meM 105 gAthAe~ hai / ataeva sarvaprathama 106 ThI gAthA DCGCM ( Vol. XVII, pt. 3, p. 416) ke anusAra yahA~ uddhRta kI jAtI hai : paMcattareNa gAhAsaeNa jhANassa yaM (ja) samakkhAyaM / jiNabhaddakhamAsamaNehiM kamavisohIkaraNaM jaiNo // 106 // isa prakAra yahA~ para prastuta kRti kI 106 gAthAe~ hone kA sUcana hai / sAtha hI isake kartA jinabhadra kSamAzramaNa haiM, aisA spaSTa ullekha hai| ye jinabhadra vizeSAvazyakabhASya ke kartA pratIta hote haiM, kyoMki isapara haribhadrasUri ne jo TIkA likhI hai usameM unhoMne isa kRti ko zAstrAntara aura mahAn arthavAlI kahA hai / vaha ullekha isa prakAra hai : 1. prastuta kRti kA gujarAtI meM anuvAda bhI huA hai| 2. yaha kRti Avassayanijjutti aura hAribhadrIya ziSyahitA nAma kI TokA ke sAtha Agamodaya samiti ne cAra bhAgoM meM prakAzita kI hai| usake pUrvabhAga (patra 582 a-611 a ) meM Avassaya kI isa niyukti kI gA0 1271 ke pazcAt ye 105 gAthAe~ AtI haiN| yaha jhANajjhayaNa hAribhadrIya TIkA tathA maladhArI hemacandrasUrikRta Tippanaka ke sAtha 'vinayabhakti-sundara-caraNa granthamAlA' ke tRtIya puSparUpa se vi0 saM0 1997 meM prakAzita huA hai aura usameM isake kartA jinabhadra kahe gaye haiN| isa kRti kI svataMtra hastaprati milatI hai| Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga aura adhyAtma 251 'dhyAnazatakasya ca mahArthatvAd vastutaH zAstrAntaratvAt prArambha eva vighnavinAyakopazAntaye maGgalArthamiSTadevatAnamaskAramAha / ' haribhadrasUri ne athavA unakI ziSyahitA ke TippanakAra ne isa kRti ke kartA kauna haiM yaha nahIM likhaa| yaha Avazyaka kI niyukti ke eka bhAgarUpa (pratikramaNaniyukti ke pazcAt) hai, ataH isake kartA niyuktikAra bhadrabAhu haiM aisI kalpanA ho sakatI hai aura paM0 dalasukhabhAI mAlavaNiyA to vaisA mAnane ke lie prerita bhI hue haiN| isa taraha prastuta kRti ke kartA ke rUpa meM koI jinabhadra kSamAzramaNa kA, to koI bhadrabAhu svAmI kA nirdeza karate haiN| prathama pakSa mAnya rakhane para kSamAzramaNa ke sattA-samaya kA vicAra karanA caahiye| vicArazreNI ke anusAra jinabhadra kA svargavAsa vIra-saMvat 1120 meM arthAt vi0 saM0 650 meM huA thA, parantu dharmasAgarIya paTTAvalI ke anusAra vaha vi0 saM0 705 se 710 ke bIca mAnA jAtA hai| vizeSAvazyaka kI eka hastaprati meM zakasaMvat 531 arthAt vi0 saM0 666 kA ullekha hai| isa paristhiti meM prastuta kRti kI pUrvasImA Avazyaka-niyukti ke Asa-pAsa kA samaya tathA uttarasImA jinabhadra ke vi0 saM0 650 meM hue svargavAsa kA samaya mAnA jA sakatA hai| yahA~ para isa kRti ke kartA aura usake samaya ke bAre meM isase adhika kucha nahIM kahA jA sktaa| hA~, isameM AnevAle viSaya ke bAre meM kucha kahanA avasaraprApta hai| isakI Adya gAthA meM mahAvIra svAmI ko praNAma kiyA gayA hai / aisA karate samaya unako jogIsara (yogIzvara) kahA gayA hai| isase pahale kisI granthakAra ne kyA aisA kahA hai ? prastuta kRti kA viSaya dhyAna kA nirUpaNa hai| dUsarI gAthA meM dhyAna kA lakSaNa batalAte hue kahA hai ki sthira adhyavasAya hI dhyAna hai, jo cala-anavasthita hai vaha citta hai aura isa citta ke oghadRSTi se bhAvanA, anuprekSA aura cintA ye tIna prakAra haiN| isake anantara nimnAMkita bAtoM kA nirUpaNa hai : chadmastha ke dhyAna ke samaya ke rUpa meM antarmuharta kA ullekha; yogoM kA arthAt kAyika Adi pravRttiyoM kA nirodha hI jinoM kA-kevalajJAniyoM kA dhyAna-kAla; dhyAna ke Arta, raudra, dharmya ( dharma ) aura zukla-ye cAra prakAra tathA unake phala; ArtadhyAna ke cAra 1. dekhie-gaNadharavAda kI prastAvanA, pR0 45 Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa bhedoM kA svarUpa, ArtadhyAna ke rAga, dveSa aura moha ye tIna bIja; ArtadhyAna karanevAle ko lezyA aura usake liMga; raudra dhyAna ke cAra bheda; raudra dhyAna karanevAle kI lezyA aura usake liMga dharmya (dharma) dhyAna ko lakSya meM rakhakara jJAnabhAvanA, darzanabhAvanA, cAritrabhAvanA aura vairAgyabhAvanA-ina cAra bhAvanAoM kA svarUpa; dhyAna se sambaddha deza, kAla, Asana aura Alambana; dharmya (dharma) dhyAna ke cAra bheda; usake tathA zukladhyAna ke cAra bhedoM meM se Adya do bhedoM ke dhyAtA; dhamyaM dhyAna ke pazcAt kI jAnevAlI anuprekSA arthAt bhAvanA; dharmya dhyAna karanevAle kI lezyA aura usake liMga; zakla dhyAna ke lie Alambana; kevalajJAniyoM dvArA kie jAte yoga-nirodha kI vidhi; zukla dhyAna meM dhyAtA, anuprekSA, lezyA aura liMga; dharmya dhyAna aura zukla dhyAna ke phala aura 105vIM gAthA dvArA upasaMhAra / TIkA-jhANajjhayaNa para samabhAvI haribhadrasUri ne jo TokA likhI hai usase pahale (patra 581 A meM) dhyAna ke bAre meM saMkSipta jAnakArI dI hai| isake pazcAt 105 gAthAoM para apanI TIkA likhI hai aura vaha prakAzita bhI huI hai / isakA TippaNa bhI chapA hai / isapara eka ajJAtakartRka TIkA bhI hai| dhyAnavicAra : isakI' eka hastaprati pATana ke kisI bhaNDAra meM hai| gadyAtmaka vaha saMskRta kRti dhyAna-mArga ke caubIsa prakAra, cintA, bhAvanA-dhyAna, anuprekSA, bhavanayoga aura karaNayoga jaise vividha viSayoM para prakAza DAlatI hai / yaha pratyeka 1. yaha kRti 'jaina sAhitya vikAsa maMDala' kI ora se san 1961 meM prakAzita 'namaskArasvAdhyAya' (prAkRta vibhAga) ke pR0 225 se 260 meM gujarAtI anuvAda, santulanA Adi ke lie TippaNa aura sAta pariziSToM ke sAtha chapI hai / yaha prAkRta vibhAga jaba chapa rahA thA usI samaya yaha samagra racanA isI saMsthA ne san 1960 meM svataMtra pustikA ke rUpa meM Arambha meM dehaSaTkoNayantra (bhAratIya yantra) aura anta meM do yaMtracitroM ke sAtha prakAzita kI hai / inameM se prathama yaMtracitra caubIsa tIrthaMkaroM kI mAtAe~ apane tIrthakara bananevAle putra kI ora dekhatI haiM usase sambandhita hai, jabaki dUsarA dhyAna ke bIsaveM prakAra 'paramamAtrA' kA caubIsa valayoM ke sahita Alekhana hai| yaha yaMtracitra to uparyukta namaskArasvAdhyAya meM bhI hai| Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga aura adhyAtma 253 viSaya kama-jyAdA vistAra se isa kRti meM nirUpita huA hai / inakA yahA~ kramazaH vicAra kiyA jAtA hai / dhyAnamArga ke caubIsa prakAroM ke nAma do hissoM meM nimnAMkita haiM : 1. dhyAna, 2. zUnya, 3. kalA, 4. jyoti, 5. bindu, 6. nAda, 7. tArA, 8. laya, 9. lava, 10. mAtrA, 11. pada aura 12. siddhi / __ ina bArahoM ke sAtha prArambha meM 'parama' zabda lagAne para dUsare bAraha prakAra hote haiM, jaise-parama dhyAna, parama zUnya Adi / donoM nAmoM kA jor3a lagAne para kula 24 hote haiM / ina caubIsa prakAroM kA svarUpa samajhAte samaya zUnya ke dravyazUnya aura bhAvazUnya aise do bheda karake dravyazanya ke bAraha prabheda avataraNa dvArA ginAye haiM; jaise-kSipta citta, dIpta citta ityAdi / kalA se lekara pada taka ke navoM ke bhI dravya aura bhAva se do-do prakAra kiye haiM / bhAvakalA ke bAre meM puNya(vya) mitra kA dRSTAnta diyA hai| paramabindu ke spaSTIkaraNa meM 11 guNazreNI ginAI hai| dravyalaya arthAt vajralepa ityAdi dravya dvArA vastuoM kA saMzleSa hotA hai aisA kahA hai| dhyAna ke 24 prakAroM ko karaNa ke 96 prakAroM se gunane para 2304 hote haiN| ise 96 karaNayogoM se gunane para 2, 21, 184 bheda hote haiM / isI prakAra upayukta 2304 ko 96 bhavanayogoM se gunane para 2, 21, 184 bheda hote haiM / ina donoM kI jor3a 4, 42, 368 hai| __ paramalava yAnI upazamazreNI aura ksspkshrennii| paramamAtrA arthAt caubIsa valayoM dvArA veSTita AtmA kA dhyAna / aisA kahakara prathama valaya ke rUpa meM zubhAkSara valaya se Arambha karake antima 96 karaNaviSayaka valayoM kA ullekha amuka ke spaSTIkaraNa ke sAtha kiyA gayA hai / cintA ke do prakAra aura prathama prakAra ke do upaprakAra batalAye haiN| yogArUr3ha honevAle ke abhyAsa ke jJAnabhAvanA Adi cAra prakAra aura unake upaprakAra, bhavanayogAdi ke yoga, vIrya Adi ATha prakAra, unake tIna-tIna upaprakAra aura unake praNidhAna Adi cAra-cAra bheda-isa prakAra kula milAkara 96 bheda; praNidhAna Adi ko samajhAne ke lie anukrama se prasannacandra, bharatezvara,damadanta 1. vRhatsaMhitA meM isakA varNana hai| vizeSa ke lie dekhie-sAnuvAda vastu sAraprakaraNa (vatthusArapayaraNa) ke pR. 147-48 2. isake lie dekhie-lekhaka kA karmasiddhAntasambandhI sAhitya, pR0 95 Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :54 jaina sAhitya kA bRhad itihAsaH aura puNyabhUti ke dRSTAntoM kA ullekha; bhavanayoga aura karaNayoga kA spaSTIkaraNa, 96 (1248) karaNa, chadmastha ke dhyAna ke 4, 42, 368 prakAra aura yoga ke 290 AlambanoM ke bAre meM isa kRti meM nirdeza hai / marudevA kI bhA~ti jo yoga sahaja bhAva se hote haiM, ve bhavanayoga aura ye hI yoga upayogapUrvaka kiye jAte haiM taba karaNayoga kahe jAte haiM / jinaratnakoza (vi0 1, pR0 199) meM eka ajJAtakatR'ka dhyAnavicAra kA ullekha hai| vaha yahI kRti hai yA dUsarI, yaha to usakI hastaprati dekhane para hI kahA jA sakatA hai| dhyAnadaNDakastuti : vajrasenasUri ke ziSya ratnazekharasUri ne jinaratnakoza (vi0 1, pR0 106) ke ullekhAnusAra vi0 saM0 1447 meM 'guNasthAnakamAroha' likhA hai|' usake zlo0 52 kI svopajJa vRtti (patra 37) meM dhyAna kA svarUpa batalAte hue aura zlo0 54 kI vRtti (patra 38) meM prANAyAma kA spaSTIkaraNa karate samaya dhyAnadaNDakastuti kA ullekha karake usameM se nimnalikhita eka-eka zloka uddhRta kiyA hai : nAsAvaMzAgrabhAgAsthitanayanayugo muktatArApracAraH zeSAkSakSINavRtti stribhuvanavivarobhrAntayogaikacakSuH / paryaGkAtaGkazUnyaH parikalitaghanocchvAsaniHzvAsavAtaH sa dhyAnArUmUDhatizciramavatu jino janmasambhUtibhIteH / / saMkocyApAnarandhra hutavahasadRzaM tantuvat sUkSmarUpaM dhRtvA hRtpadmakoze tadanu ca galake tAluni prANazaktim / nItvA zUnyAtizUnyAM punarapi khagati dIpyamAnAM samantAt lokAlokAvalokAM kalayati sa kalAM yasya tuSTo jinezaH / / ina donoM uddharaNoM para vicAra karane se nIce kI bAteM jJAta hotI haiM : prastuta kRti saMskRta meM hai / vaha padyAtmaka hogii| yaha jinezvara kI stutirUpa hai, ataH yaha jaina racanA hai| isakA mukhya viSaya dhyAna kA nirUpaNa hai / 1. yaha grantha bhinna-bhinna saMsthAoM kI ora prakAzita huA hai| isakA vizeSa paricaya Age aaegaa| Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga aura adhyAtma 255. jinaratnakoza ( vi0 1, pR0 199 ) meM dhyAnaviSayaka jina kRtiyoM kA nirdeza hai unameM se dhyAnavicAra evaM dhyAnazataka para vicAra kiyA gayA / aba avaziSTa kRtiyoM ke bAre meM kiJcit vicAra kiyA jAtA hai| dhyAnacatuSTayavicAra : isake nAma ke anusAra isameM AtaM, raudra, dharma aura zukla dhyAna ke cAra prakAroM kA nirUpaNa honA cAhie / dhyAnadIpikA : yaha sakalacandra ne vi0 saM0 1621 meM racI hai| dhyAnamAlA: yaha nemidAsa kI kRti hai| dhyAnasAra : isa nAma kI do kRtiyA~ haiN| eka ke kartA yazaHkIti haiM, dUsare ke kartA kA nAma ajJAta hai| dhyAnastava : yaha bhAskaranandI kI saMskRta racanA hai| dhyAnasvarUpa : isameM bhAvavijaya ne vi0 saM0 1696 meM dhyAna kA svarUpa nirUpita kiyA hai| anuprekSA : __ ise bhAvanA bhI kahate haiN| isakA nirUpaNa zvetAmbara aura digambara donoM ne prAkRta, saMskRta, kannar3a, gujarAtI Adi bhASAoM meM eka yA dUsare rUpa se kiyA hai / maraNasamAhi nAmaka prakIrNaka (zvetAmbarIya Agama) meM anuprekSA se sambandhita 70 gAthAe~ haiN| 1. bArasANuvekkhA (dvAdazAnuprekSA) : digambarAcArya zrI kundakunda kI isa kRti' meM 91 gAthAe~ haiN| isake nAma se sUcita nimnalikhita bAraha anuprekSAoM kA isameM nirUpaNa AtA hai : 1. yaha 'mANikacandra digambara jaina granthamAlA' meM vi0 saM0 1977 meM prakAzita Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa 1. adhruvatva, 2. azaraNatva, 3. ekatva, 4. anyatva, 5. saMsAra, 6. loka, 7. azucitva, 8. Azrava, 9. saMvara, 10. nirjarA, 11. dharma aura 12. bodhidurlabhatA / isa viSaya kA nirUpaNa vaTTakera ne mUlAcAra ( praka0 8 ) meM aura zivArya (zivakoTi ) ne bhagavatI ArAdhanA meM kiyA hai| dhavala ne apabhraMza meM racita apane harivaMzapurANa meM, siMhanandI ne anuprekSA ke bAre meM koI racanA kI thI, aisA kahA hai| 2. bArasAnuvekkhA athavA kArtikeyAnuprekSA : kArtikeya (apara nAma kumAra ) racita isa kRti' meM 489 gAthAe~ haiM / isameM uparyukta bAraha anuprekSAoM kA vistRta vivecana kiyA gayA hai / TIkA-mUlasaMgha ke vijayakIrti ke ziSya zubhacandra ne vi0 saM0 1613 meM yaha TIkA likhI hai| 3. dvAdazAnuprekSA : isa nAma kI tIna saMskRta kRtiyAM haiM : 1. somadevakRta, 2. kalyANakIrtikRta aura 3. ajJAtakartRka / dvAdazabhAvanA : isa nAma kI eka ajJAtakartRka racanA kA pariNAma 683 zloka hai| dvAdazabhAvanAkulaka : yaha bhI eka ajJAtakartRka racanA hai / zAntasudhArasa : gItagovinda jaise isa geya kAvya ke praNetA vaiyAkaraNa vinayavijayagaNI haiN| :2. 1. yaha nAthAraMga gA~dhI ne prakAzita kI hai| isake alAvA 'sulabha jaina grantha mAlA' meM bhI san 1921 meM yaha prakAzita huI hai| yaha kRti prakaraNaratnAkara ( bhA0 2) meM tathA san 1924 meM zrutajJAnaamIdhArA meM prakAzita huI hai| jainadharma prasAraka sabhA ne gambhIravijayagaNIkRta TIkA ke sAtha yaha kRti vi0 saM0 1969 meM prakAzita kI thii| isake atirikta isI sabhA ne motIcanda giradharalAla kApaDiyA ke anuvAda evaM vivecana ke sAtha yaha kRti do bhAgoM meM kramazaH san 1936 aura 1937 meM prakAzita kI hai| isa para ma0 ki0 mahetA ne bhI artha aura vivecana likhA hai| Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga aura adhyAtma 257 inhoMne gandhapura ( gAndhAra ) nagara meM 234 zlokoM meM yaha kRti vi0 saM0 19723 meM likhI hai / isameM inhoMne bAraha bhAvanAoM ke atirikta maitrI, pramoda, kAruNya aura mAdhyasthya ina cAra bhAvanAoM ko bhI sthAna diyA hai / TIkA - gambhIravijayajI ne tathA kisI terApaMthI ne bhI prastuta kRti para eka-eka TIkA saMskRta meM likhI hai / anuvAda aura vivecana - mUla ke anuvAda aura vivecana likhe gaye haiM aura ve chape bhI haiM / 1. samAdhitantra : jinaratnakoza ( vi0 1, pR0 421 ) meM yaha grantha kundakundAcArya ne likhA aisA ullekha AtA hai / isapara do TIkAe~ likhI gaI haiM : 1. parvatadharmaM - racita aura 2. nAthulAlakRta / ye donoM TIkAe~ tathA mUla aprakAzita jJAta hote haiM, ataH isa viSaya meM sirpha itanA hI kahA jA sakatA hai ki isameM samAdhi ke bAre meM nirUpaNa honA cAhie / 2. samAdhitantra athavA samAdhizataka : yaha ' digambarAcAryaM pUjyapAda kI 105 padyoM kI racanA hai / isakA 'samAdhizataka' nAma 105 veM padya meM AtA hai / DA0 pI0 ela0 vaidya ke mata se yaha padya tathA padya saMkhyA 2, 3, 103 aura 104 prakSipta haiM / isa kRti meM AtmA ke bahirAtmA, antarAtmA aura paramAtmA ina tIna bhedoM para prakAza DAlA gayA hai / 1. yaha kRti 'sanAtana jaina granthamAlA' meM san 1905 meM prakAzita huI hai / phate canda dehalI ne yahI kRti dillI se anvayArtha aura hindI bhAvArtha ke sAtha vi0 saM0 1978 meM chapavAI hai / isake pahale aMgrejI anuvAda ke sAtha ema0 ena0 dvivedI ne ahamadAbAda se san 1895 meM yaha kRti chapavAI thI | marAThI anuvAda ke sAtha isakI dvitIya AvRtti solApura ke Ara0 ena0 zAha ne san 1940 meM prakAzita kI hai / prastuta kRti para digambarAcArya prabhAcandrakRta TIkA hai / usakA tathA mUla kA anuvAda maNilAla nabhubhAI dvivedI ne kiyA hai / vaha eka grantha ke rUpa meM 'samAdhizataka' nAma se 'vaDodarA devI kelavaNI khAtuM' kI ora se san 1891 meM prakAzita huA hai / Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya kA bahada itihAsa cAra vivaraNa -- prastuta kRti para tIna TIkAe~ aura eka vRtti isa prakAra kula cAra vivaraNa likhe gaye haiM / TIkAkAroM ke nAma anukrama se prabhAcandra, dharma aura yazazcandra haiM / vRttikAra kA nAma meghacandra hai / parvata 258 prastuta kRti saba dharmoM ke anuyAyiyoM ke liye aura vizeSataH jainoM ke liye upayogI hone se nyAyAcArya zrI yazovijayajI' ne isake uddharaNarUpa 104 dohoM meM gujarAtI meM 'samAdhizataka' nAmaka grantha likhA hai / samAdhidvAtriMzikA : yaha ajJAtakartRka kRti hai / isameM battIsa padya haiM / * samatAkulaka : yaha bhI ajJAtakartRka kRti hai / yaha saMbhavataH prAkRta meM haiM / sAmyazataka : yaha vijayasiMhasUra kI 106 zlokoM meM racita kRti hai / ye 'candra' kula ke abhayadevasUri ke ziSya the / jinaratnakoza ( vi0 1, pR0 321-22 ) meM 'yoga' zabda se prArambha honevAlI kucha kRtiyoM kA nirdeza hai / unameM se nimnalikhita kRtiyoM ke racayitAoM ke nAma nahIM diye gaye haiM / ataH yatheSTha sAdhanoM ke abhAva meM una nAmoM kA nirdhAraNa karanA zakya nahIM hai / ina kRtiyoM ke nAma isa prakAra haiM : yogadRSTisvAdhyAyasUtra, yogabhakti, yogamAhAtmyadvAtriMzikA, yogaratnasamuccaya", yogaratnAvalI, yogavivekadvAtriMzikA, yogasaMkathA, yogasaMgraha, yogasaMgrahasAra, yogAnuzAsana aura yogAvatAradvAtriMzikA / 1. inhoMne vairAgyakalpalatA ( stabaka 1, zlo0 127 se 259 ) meM samAdhi kA vistRta nirUpaNa kiyA hai| hindI meM bhI 105 dohoM meM inhoMne samatAzataka athavA sAmyazataka likhA hai / 2. isakA paricaya yazodohana ( pR0 295 - 97 ) meM diyA hai / 3. yaha pustaka e0 ema0 eNDa kampanI ne bambaI se san 1918 meM prakAzita kI hai / 4. isameM yoga kA prabhAva 32 yA usase ekAdha adhika padyoM meM batalAyA hogA / 5. isakA zloka - parimANa 450 hai / 6. yaha grantha 1500 zloka - parimANa hai / Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 259 yoga aura adhyAtma yogaviSayaka adholikhita teraha kRtiyA~ bhI ullekhanIya haiM : 1. yogakalpadruma-415 zloka-parimANa kI ajJAtakartRka isa kRti meM se eka uddharaNa pattanastha jaina bhANDAgArIya granthasUcI (bhA0 1, pR0 186) meM diyA gayA hai| 2. yogataraMgiNo-isa para jinadattasUri ne TokA likhI hai| 3. yogadIpikA-isake kartA AzAdhara haiM / 4. yogabhevadvAtriMzikA-isako racanA paramAnanda ne kI hai| 5. yogamArga-yaha somadeva kI kRti hai / 6. yogaratnAkara-yaha jayakIti kI racanA hai / 7. yogalakSaNadvAtrizikA-isake praNetA kA nAma paramAnanda hai / 8. yogavivaraNa-yaha yAdavasUri kI racanA hai / 9. yogasaMgrahasAra-isake kartA jinacaMdra haiM / isa nAma kI eka ajJAtakartRka kRti kA ullekha pUrva meM kiyA gayA hai| 10. yogasaMgrahasAraprakriyA athavA adhyAtmapaddhati-nandIguru kI isa kRti meM se pattana-sUcI (bhA0 1, pR0 56) meM uddharaNa diye gaye haiN| 11. yogasAra-yaha gurudAsa kI racanA hai / 12. yogAMga-4500 zloka-parimANa ina grantha ke praNetA zAntarasa haiN| isameM yoga ke aMgoM kA nirUpaNa hogaa| 13. yogAmRta-yaha vIrasenadeva kI kRti hai / adhyAtmakalpadruma : isa padyAtmaka kRti' ke praNetA 'sahasrAvadhAnI' munisundarasUri haiM / yaha nimnalikhita solaha adhikAroM meM vibhakta hai : 1. yaha grantha cAritrasaMgraha meM san 1884 meM prakAzita huA hai| yahI grantha dhanavijayagaNIkRta adhirohiNI nAma kI isakI TIkA ke AdhAra para yojita TippaNoM evaM jaina pAribhASika zabdoM ke spaSTIkaraNAtmaka pariziSToM ke sAtha san 1906 meM nirNayasAgara mudraNAlaya kI ora se prakAzita haA hai| isake pazcAt yaha mUla kRti dhanavijayagaNI ko upayukta TIkA ke sAtha manasukhabhAI bhagubhAI tathA jamanAbhAI bhagubhAI ne vi0 saM01971 Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa 1. samatA, 2. stromamatvalocana, 3. apatyamamatvamocana, 4. dhanamamatvamocana, 5. dehamamatvamocana, 6. viSayapramAdatyAga, 7. kaSAyatyAga, 8. zAstrAbhyAsa, 9. manonigraha, 10. vairAgyopadeza, 11. dharmazuddhi, 12. guruzuddhi, 13. yatizikSA, 14. mithyAtvAdinirodha, 15. zubhavRtti aura 16. sAmyasvarUpa / ye saba zIrSaka adhikAroM meM AnevAle viSayoM ke bodhaka haiM / yaha kRti zAntarasa se anuplAvita hai / yaha mumukSuoM ko mamatA ke parityAga, kaSAyAdi ke nivAraNa, manovijaya, vairAgya patha ke anurAgI banane tathA samatA evaM sAmya kA sevana karane kA upadeza detI hai| paurvAparya-upadezaratnAkara ke svopajJa vivaraNa meM adhyAtmakalpadruma meM se katipaya padya uddhRta kiye gaye haiN| isa dRSTi se adhyAtmakalpadruma isa vivaraNa kI apekSA prAcIna samajhA jA sakatA hai / ratnacandragaNI ke kathanAnusAra gurvAvalI ko racanA adhyAtmakalpadruma se pahale huI hai| vivaraNa prastuta kRti para tIna vivaraNa haiM : 1. dhanavijayagaNIkRta adhirohiNI / 2. sUrata meM vi0 saM0 1624 meM ratnasUriracita adhyaatmklpltaa| 3. upAdhyAya vidyAsAgarakRta TIkA / inameM se pUrva ke do hI vivaraNa prakAzita jAna par3ate haiM / bAlAvabodha-upayukta adhyAtmakalpalatA ke AdhAra para haMsaratna ne adhyAtmakalpadruma para eka bAlAvabodha likhA thaa| jIvavijaya ne bhI vi0 saM0 1780 meM eka bAlAvabodha racA thA / meM chapavAI thii| isI TIkA, ratnacandragaNIkRta adhyAtmakalpalatA nAma kI anya TIkA, mUla kA raMgavilAsa dvArA caupAI meM kiyA gayA adhyAtmarAsa nAmaka anuvAda tathA mo0 da0 desAI ke vistRta upodghAta ke sAtha 'devacanda lAlabhAI jaina pustakoddhAra saMsthA' ne san 1940 meM yaha grantha prakAzita kiyA hai| 'jainadharma prasAraka sabhA' ne mUla kI, usake mo0 gi0 kApaDiyAkRta gujarAtI anuvAda aura bhAvArtha tathA uparyukta adhyAtmarAsa ke sAtha dvitIya AvRtti san 1911 meM prakAzita kI thii| prakaraNaratnAkara ( bhA0 2 ) meM mUla kRti haMsaratna ke bAlAvabodha ke sAtha san 1903 meM prakAzita kI gaI thii| Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga aura adhyAtma 961 adhyAtmasAra: yaha padyAtmaka kRti raMgavilAsa ne likhI hai / yaha prakAzita hai| adhyaatmsaar| yaha nyAyAcArya yazovijayagaNI kI adhyAtma-viSayaka saMskRta racanA hai| yaha sAta prabandhoM meM vibhakta hai| ina prabandhoM meM kramazaH 4, 3, 4, 3, 3, 2 aura 2 isa prakAra kula 21 adhikAra Ate haiM / yaha kRti 1300 zloka-parimANa hai| isameM kula 949 padya haiM / viSaya-21 adhikAroM ke viSaya prabandhAnusAra anukrama se isa prakAra haiM : prabandha 1-adhyAtmazAstra kA mAhAtmya, adhyAtma kA svarUpa, dambha kA tyAga aura bhava kA svarUpa / prabandha 2-vairAgya kA sambhava, usake bheda aura vairAgya kA viSaya / prabandha 3-mamatA kA tyAga, samatA, sadanuSThAna aura cittazuddhi / prabandha 4-samyaktva, mithyAtva kA tyAga tathA asadgraha athavA kadAgraha kA tyAga / prabandha 5-yoga, dhyAna aura dhyAna ( stuti ) / prabandha 6-AtmA kA nizcaya / prabandha 7-jinamata kI stuti, anubhava aura sjjntaa| prathama prabandha ke adhyAtmasvarUpa nAmaka dvitIya adhikAra meM eka-eka se 1. isa kRti ko jainazAstrakathAsaMgraha ( san 1884 meM prakAzita ) kI dvitIya AvRtti meM sthAna milA hai| yahI kRti prakaraNaratnAkara ( bhA0 2 ) meM vIravijaya ke Tabbe ke sAtha san 1903 meM prakAzita kI gaI thii| narottama bhANajI ne yaha mUla kRti gambhIravijayagaNI kI TIkA ke sAtha vi0 saM0 1952 meM chapavAI thii| unhoMne mUla uparyukta TIkA tathA mUla ke gujarAtI anuvAda ke sAtha san 1916 meM chapavAyA thaa| "jainadharma prasAraka sabhA' kI ora se mUla kRti upayukta TIkA ke sAtha prakAzita kI gaI thii| yahI mUla kRti adhyAtmopaniSad aura jJAnasAra ke sAtha nagInadAsa karamacanda ne 'adhyAtmasAra-adhyAtmopaniSad-jJAnasAra-prakaraNatrayI' nAma se vi0 saM0 1994 meM prakAzita kI hai| Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa adhika nirjarA karane vAloM ke bIsa vargoM kA ullekha kiyA gayA hai| isI prabandha ke cauthe adhikAra meM saMsAra ko samudra ityAdi vividha upamAe~ dI gaI haiM / TokA-gambhIravijayagaNI ne vi0 saM0 1952 meM isa para TIkA likhI hai aura vaha prakAzita bhI huI hai / isameM kahIM-kahIM truTi dekhI jAtI hai / TabbA-isake kartA vIravijaya haiM / yaha bhI chapA hai / adhyAtmopaniSad : yaha bhI nyAyAcArya yazovijayagaNI kI kRti hai / 2 yaha cAra vibhAgoM meM vibhakta hai aura unakI padya-saMkhyA anukrama se 77, 65, 44 aura 23 hai| isa prakAra isameM kula 203 padya haiN| inameM se adhikAMza padya anuSTup meM haiN| viSaya-pratyeka adhikAra kA nAma anvartha hai / ve nAma haiM : zAstrayogazuddhi, jJAnayogazuddhi, kriyAyogazuddhi aura sAmyayogazuddhi / prArambha meM evambhUta naya ke AdhAra para adhyAtma kA artha diyA gayA hai / ye artha nimnAnusAra haiM : 1. AtmA kA jJAnAcAra, darzanAcAra, cAritrAcAra, tapa AcAra aura vIryAcAra ina pA~ca AcAroM meM viharaNa 'adhyAtma' hai| 2. bAhya vyavahAra se mahattva prApta citta ko maitrI Adi cAra bhAvanAoM se vAsita karamA 'adhyAtma' hai / prastuta kRti ke viSayoM kI vizeSa jAnakArI 'yazodohana' nAmaka grantha (pR0 279-80) meM dI gaI hai| sAtha hI jJAnasAra (pR0 280 ) meM, vairAgyakalpalatA ( prathama stabaka, pR0 281 ) meM tathA vItarAgastotra (praka0 8) meM prastuta kRti ke jo padya dekhe jAte haiM usakA bhI nirdeza kiyA gayA hai / 1. isa viSaya kA nirUpaNa AcArAMga ( zru0 1, a0 4) aura usakI niyukti ( gA0 222-23 ) kI TIkA ( patra 160 A) meM zIlAMkasUri ne kiyA hai| 2. yaha kRti 'jainadharma prasAraka sabhA' ne vi0 saM0 1965 meM prakAzita kI thii| usake bAda 'zrI zrutajJAna amIdhArA' ke pR0 47 se 57 meM yaha san 1936 meM chapI hai| yaha adhyAtmasAra aura jJAnasAra ke sAtha bhI prakAzita Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga aura adhyAtma 263 1. adhyAtmabindu : isa nAma kA eka grantha nyAyAcArya yazovijayagaNI ne likhA thA aisA kucha logoM kA kahanA hai, parantu aisA mAnane ke lie koI pramANa nahIM miltaa| 2. adhyAtmabindu : yaha upAdhyAya harSavardhana kI kRti hai| isameM 32 zloka hai| isalie ise 'adhyAtmabindudvAtrizikA' bhI kahate haiN| isakI prazasti ke AdhAra para isake kartA kA nAma haMsarAja bhI hai, aisA pratIta hotA hai|' adhyAtmopadeza : yaha zrI yazovijayagaNI kI kRti hai aisA kaI loga mAnate haiM, parantu isake lie koI vizvasanIya pramANa aba taka kisI ne upasthita nahIM kiyA hai| adhyAtmakamalamArtaNDa : yaha digambara rAjamalla kavi viracita 200 zloka-parimANa kI kRti hai|' isake atirikta inhoMne vi0 saM 1641 meM lATI saMhitA, paMcAdhyAyI (apUrNa) tathA vi0 saM0 1632 meM jambUsvAmicarita ye tIna kRtiyA~ bhI racI hai| prastuta kRti cAra paricchedoM meM vibhakta hai aura unameM kramazaH 14, 25, 42 aura 20 zloka Ate haiM / isa prakAra isameM kula 101 zloka hai| isakI eka hastaprati meM inake alAvA 5 padya prAkRta meM aura cAra saMskRta meM haiN| hastaprati ke lekhaka ne prazasti ke do zloka likhe haiN| 1. isa kRti ko svopajJa vivaraNasahita jo cAra hastapratiyA~ bambaI sarakAra ke svAmitva kI haiM unakA paricaya D CG CM ( Vol. XVIII, Pt. 1, pp. 162-66 ) meM diyA gayA hai| 2. yaha 'mANikacaMdra digambara jaina granthamAlA' meM vi0 saM0 1993 meM prakAzita huA hai| prArambha meM isI kavi kA jambUsvAmicarita AtA hai| anta meM adhyAtmakamalamArtaNDa se sambandhita adhika padya bhI diye gaye haiN| 3. isake praNetA ne ise maMgalAcaraNa meM grantharAja kahA hai| isameM do prakaraNa haiN| pahale meM 770 zlokoM meM dravyasAmAnya kA aura dUsare meM dravyavizeSa kA nirUpaNa hai / yaha kRti dharma kA bodha karAne kA sugama sAdhana hai| Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya kA bRhada itihAsa prathama pariccheda meM mokSa aura mokSamArga, dvitIya meM dravyasAmAnya kA lakSaNa, tRtIya meM dravyavizeSa aura caturtha meM jIvAdi sAta tattvoM evaM nau padArthoM kA nirUpaNa hai / adhyAtmataraMgiNI : 264 isake racayitA digambara somadeva haiM / adhyAtmASTaka : isakI racanA vAdirAja ne kI hai / adhyAtmagItA : yaha kharataragaccha ke devacandra ne gujarAtI meM dIpacandra ke ziSya aura dhyAnadIpikA ke praNetA haiN| ko praNAma karake isa grantha meM AtmA kA sAtoM nayoM ke hai / AtmA ke svabhAva, parabhAva, siddhAvasthA Adi bAtoM kA bhI isa laghu kRti meM nirUpaNa kiyA gayA hai / viSaya gahana hai / 49 padyoM meM likhI hai / ye jinavANI aura jinAgama anusAra nirUpaNa kiyA jinaratnakoza ( vi0 1, pR0 5-6 ) meM adhyAtma se zuru hone vAlI vividha kRtiyoM kA ullekha hai jo isa prakAra haiM : adhyAtmabheda, adhyAtmakalikA, adhyAtmaparIkSA, adhyAtmapradIpa, adhyAtmaprabodha, adhyAtmaliMga aura adhyAtmasAroddhAra / inameM se kisI ke bhI kartA kA nAma jinaratnakoza meM nahIM diyA hai, ataH ye saba ajJAtakartRka hI kahI jA sakatI haiM / guNasthAnakamAroha, guNasthAnaka athavA guNasthAnaratna rAzi : isakI racanA ratnazekharasUri ne vi0 saM0 1447 meM kI hai / ye vajrasenasUri 1- 2. 'mANikacaMdra digambara jaina granthamAlA' ke granthAMka 13 ke rUpa meM vi0 saM0 1975 meM ye prakAzita hue haiM / 3. yaha zrImad devacandra ( bhA0 2 ) ke pR0 188- 95 meM prakAzita huI hai / 4. yaha kRti svopajJa vRtti ke sAtha 'devacaMda lAlabhAI jaina pustakoddhAra saMsthA ' ne san 1916 meM prakAzita kI thI / mUla kRti aura usake gujarAtI bhAvAnuvAda ko sArAbhAI jesiMgabhAI dvArA vi0 saM0 2013 meM prakAzita 'zrI svAdhyAyasandoha' meM sthAna milA hai / 'jainadharma prasAraka sabhA' ne Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga aura adhyAtma 265 ke ziSya the / prastuta kRti meM nimnalikhita 14 guNasthAnoM kA nirUpaNa AtA hai| 1. mithyAdRSTi, 2. sAsvAdana, 3. mizra ( samyak-mithyAdRSTi), 4. avirata, 5. dezavirata, 6. pramattasaMyata, 7. apramatta, 8. apUrvakaraNa, 9. anivRttibAdarasamparAya, 10. sUkSmasamparAya, 11. upazAntamoha, 12. kSINamoha, 13. sayogIkevalI aura 14. ayogI kevalI / svopajJavRtti-isameM ( patra 37-38) dhyAnadaNDakastuti meM se do uddharaNa diye haiM tathA carparin kI kisI kRti meM se pA~ca uddharaNa diye haiM (patra 40-41) / avacUri-yaha ajJAtakartaka hai| bAlAvabodha-yaha zrIsAra ne likhA hai / guNasthAnakanirUpaNa : isake kartA harSavardhana haiM / 'guNasthAnasvarUpa' isI kRti kA apara nAma pratIta hotA hai| guNasthAnakramAroha: isa nAma kI eka kRti jaise ratnazekharasari ne racI hai vaise hI dUsarI kRti 2000 zloka-parimANa vimalasUri ne tathA tIsarI jayazekharasUri ne racI hai / guNasthAnadvAra: isake kartA kA nAma ajJAta hai| guNaTThANakamAroha (guNasthAnakramAroha ) : ise jinabhadrasUri ne racakara 'lokanAla' nAma kI vRtti se vibhUSita kiyA hai| guNaTThANasaya (guNasthAnazata ): yaha devacandra ne 107 padyoM meM likhI hai / guNaTThANamaggaNaTThANa (guNasthAnamArgaNAsthAna ): yaha nemicandra kI racanA hai / mUla kRti tathA svopajJa vRtti ke anuvAda ke sAtha vi0 saM0 1989 meM yaha prakAzita kiyA hai| isake atirikta mUla kRti hindI zlokArtha aura hindI vyAkhyArtha ke sAtha 'zrI Atma-tilaka graMtha sosAyaTI' kI ora se vi0 saM0 1975 meM prakAzita huI hai| Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa inake atirikta guNasthAnoM ke bAre meM dUsarI kaI racanAe~ gujarAtI meM huI haiN| unake nAma Adi kA vivaraNa 'karma-siddhAntasambandhI sAhitya' pR0 93-94 meM diyA gayA hai| saMsArI AtmA ke adhaHpatana meM-usakI avanati meM AThoM karmoM meM se 'mohanIya' karma pramukha hai aura usakA yoga sabase adhika hai| usakA sampUrNa kSaya hone para saMsArI AtmA sarvajJatva aura Age calakara parama pada prApta karatA haiparamAtmA banatA hai| upazamazreNisvarUpa aura kSapakazreNisvarUpa : ina donoM kI eka-eka hastaprati ahamadAbAda ke DahelA ke bhaMDAra meM hai / khavaga-seDhI (kSapaka-zreNi): kSapaka zreNI kA svarUpa prasaMgavazAt vividha prAcIna granthoM meM batalAyA gayA hai| usake AdhAra para yaha kRti' muni zrI guNaratnavijaya ne prAkRta meM 271 gAthAoM meM racI hai tathA usa para 17250 zloka-pramANa saMskRta vRtti bhI likhI hai| Thii-baMdha ( sthiti-baMdha): mUlaprakRti-sthitibandha ke mUlagAthAkAra muni zrI vIrazekharavijaya haiM / isakI saMskRta TIkA muni zrI jagaccandravijaya ne likhI hai| mUlagrantha meM 876 gAthAe~ haiM / khavaga-seDhI tathA Thii-baMdha evaM unakI TIkAoM ke preraka, mArgadarzaka aura saMzodhaka AcArya vijayapremasUri haiM / 1. TIkAsahita bhAratIya prAcyatattva prakAzana samiti, piNDavADA ne san 1966 meM prakAzita kI hai| 2. yaha kRti bhI TIkAsahita vahIM se san 1966 meM prakAzita huI hai / Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama prakaraNa anagAra aura sAgAra kA AcAra prazamarati : yaha tattvArtha sUtra Adi ke kartA umAsvAti kI 313 'zlokoM kI kRti ' hai / saMkSipta, subodhaka aura manamohaka yaha kRti nimnalikhita bAIsa adhikAroM meM vibhakta hai : 1. pIThabandha, 2. kaSAya, 3. rAga Adi, 4. ATha karma, 5- 6. karaNArthaM, 7. ATha madasthAna, 8. AcAra, 9. bhAvanA, 10. dharma, 11. kathA, 12. jIva, 13. upayoga, 14. bhAva, 15. SaTvidha dravya, 16. caraNa, 17. zIlAMga, 18. dhyAna, 19. kSapakazreNI, 20. samuddhAta 21. yoganirodha aura 22. zivagamana-vidhAna aura phala / isake 135 veM zloka meM muniyoM ke vastra evaM pAtra ke viSaya meM nirUpaNa hai / isameM jIva Adi nau tattvoM kA nirUpaNa bhI AtA hai / prastuta kRti tattvArtha sUtra ke kartA kI hai aisA siddhasenagaNI tathA haribhadrasUri ne kahA hai / 1. yaha mUla kRti tattvArthasUtra ityAdi ke sAtha 'bibliothikA iNDikA' meM san 1904 meM tathA eka ajJAtakartuka TIkA ke sAtha jainadharmaM prasAraka sabhA kI ora se vi0 saM0 1966 meM prakAzita kI gaI hai / eka anya ajJAtakartRka TIkA aura e0 belinI ( A Ballini ) ke iTAliyana anuvAda ke sAtha prastuta kRti Journal of the Italian Asiatic Society ( Vol. XXV & XXIX ) meM chapI hai / devacanda lAlabhAI jaina pustakoddhAra saMsthA ne hAribhadrIya vRtti evaM ajJAtakartRka avacUrNi ke sAtha yaha kRti vi0 saM0 1996 meM prakAzita kI hai / karpUravijayajIkRta gujarAtI anuvAda Adi ke sAtha prastuta kRti jainadharma prasAraka sabhA ne vi0 saM0 1988 meM chApI hai | Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya kA bRhada itihAsa TIkAe~ - 1800 zloka - parimANa kI eka TIkA vi0 saM0 1985 meM haribhadrasUri ne likhI hai / isake atirikta do ajJAtakartRka TIkAe~ bhI haiM, jinameM se eka kI hastalikhita prati 1498 kI milatI hai / hAribhadrIya TokA kI prazasti ( zlo0 3) se jJAta hotA hai ki usake pahale bhI dUsarI TIkAe~ likhI gaI thIM aura ve bar3I thiiN| kisI ne isa para avacUrNi bhI likhI hai / " 268 paMcasuttaya ( paMcasUtraka ) : ajJAtakartRka yaha kRti pA~ca sUtroM meM vibhakta hai / isake viSaya anukrama se isa prakAra haiM : 1. pApa kA pratighAta aura guNa ke bIca kA AdhAna, 2. zramaNadharma kI paribhAvanA, 3. pravrajyA grahaNa karane kI vidhi, 4. pravrajyA kA pAlana, 5. pravrajyA kA phala - mokSa / prathama sUtra meM arihanta Adi cAra zaraNa kA svIkAra aura sukRta kI anumodanA ko sthAna diyA gayA hai / dUsare sUtra meM adharma-mitroM kA tyAga, kalyANamitroM kA svIkAra tathA lokaviruddha AcaraNoM kA parihAra ityAdi bAteM kaho gii| haiM / tIsare sUtra meM dIkSA ke liye mAtA-pitA ko anujJA kaise prApta karanI cAhie yaha dikhalAyA hai aura cauthe sUtra meM ATha pravacana-mAtA kA pAlana, bhAvacikitsA ke lie prayAsa tathA lokasaMjJA kA tyAga -- ina bAtoM kA nirUpaNa hai / pA~caveM sUtra meM mokSa ke svarUpa kA varNana AtA hai / TIkAe~ -- haribhadrasUri ne isa para 880 zloka - parimANa kI eka TIkA likhI hai / inhoMne mUla kRti kA nAma 'paMcasUtraka' likhA hai, jabaki nyAyAcArya yazo 1. pro0 rAjakumAra zAstrI ne hindI meM TIkA likhI hai aura vaha mUla evaM hAribhadrAya TIkA ke sAtha 'rAyacandra jaina zAstramAlA' meM chapI hai / vizeSa jAnakArI ke liye dekhie - lekhaka kI prazamarati aura sambandhakArikA, utthAnikA, pR0 12-5. 2. yaha gujarAtI anuvAda ke sAtha jaina AtmAnanda sabhA ne vi0 saM0 1970 meM prakAzita kiyA hai / DA0 e0 ena0 upAdhye ne aMgrejI prastAvanAsahita san 1934 meM chapavAyA hai / Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anagAra aura sAgAra kA AcAra 269 'vijayajI ne ise 'paMcasUtrI' kahA hai| isapara muni candrasUri tathA kisI ajJAta lekhaka ne eka-eka avacUri likhI hai / ' mUlAyAra ( mUlAcAra ) : ise 'AcArAGga' bhI kahate haiN| isake kartA vaTTakera ne ise bAraha adhyAyoM meM bA~TA hai / isameM sAmAyika Adi chaH AvazyakoM kA nirUpaNa hai / yaha eka saMgrahAtmaka kRti hai| zrI paramAnanda zAstrI ke mata se isake kartA kundakundAcArya se bhinna haiN| isake kartA vaTTakera ne kundakundAcArya ke granthoM meM se, Avazyaka kI niyukti meM se, sanmati prakaraNa meM se tathA zivAryakRta ArAdhanA meM se gAthAe~ uddhRta kI haiN| TokAeM-isapara 12,500 zloka-parimANa kI 'sarvArthasiddhi' nAma kI TIkA vasunandI ne likhI hai aura vaha prakAzita bhI ho cukI hai| isa mUlAcAra ke Upara meghacandra ne bhI TIkA likhI hai / 1. paMcaniyaMThI ( paMcanirgranthI ) : yaha haribhadrasUri kI racanA mAnI jAtI hai, jo abataka aprApya hai / nAma se jJAta hotA hai ki isameM pulAka, bakuza, kuzIla, nimrantha aura snAtaka-ina pA~ca 'prakAra ke nirgranthoM kA adhikAra hogaa| 2. paMcaniyaMThI (paMcanigranthI): yaha navAMgIvRttikAra abhayadevasUri ne jaina mahArASTrI meM 107 padyoM meM likhI hai| ise 'paMca nirgranthIvicArasaMgrahaNI' bhI kahate haiM / yaha viyAhapaNNatti (zataka 1. prastuta kRti kA gujarAtI anuvAda huA hai aura vaha chapA bhI hai| hAri bhadrIya TIkA ke AdhAra para mUla kRti kA gujarAtI vivecana muni zrI bhAnuvijayajI ne kiyA hai| yaha vivecana 'paMcasUtra yAne ucca prakAzanA paMthe' ke nAma se 'vijayadAnasUrIzvara granthamAlA' meM vi0 saM0 2007 meM chapA hai / 2. sarvArthasiddhi TIkA ke sAtha yaha 'mANikacandra digambara jaina granthamAlA' meM chapA hai| 3. dekhie-anekAnta, varSa 2, pR0 319-24. 4. ajJAtakartRka avacUri ke sAtha jaina AtmAnanda sabhA ne vi0 saM0 1974 meM prakAzita kI hai| Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa 25 ) ke AdhAra para Ayojita hai / isameM pulAka, bakuza ityAdi pAMca prakAra ke nirgranthoM kA nirUpaNa hai| paMcavatthuga (paMcavastuka): yaha haribhadrasUri kI jaina mahArASTrI meM racita 1714 padya kI kRti' hai| yaha nimnokta pA~ca adhikAroM meM vibhakta hai : 1. pravrajyA kI vidhi, 2. pratidina kI kriyA, 3. vratoM ke viSaya meM sthApanA, 4. anuyoga aura gaNa kI anujJA aura 5. sNlekhnaa| ina pAMca vastuoM se sambaddha padya-saMkhyA kramazaH 228, 381, 321, 434 aura 350 hai / yaha grantha jaina zramaNoM ke liye vizeSarUpa se manana karane yogya hai / isameM dIkSA kise, kaba aura kauna de sakatA hai isakI vistRta carcA kI gaI hai| dvitIya vastu meM upadhi kI pratilekhanA, upAzraya kA pramArjana, bhikSA ( gocarI ) kI vidhi, IryApathikIpUrvaka kAyotsarga, gocarI kI AlocanA, bhojana-pAtroM kA prakSAlana, sthaNDila kA vicAra aura usakI bhUmi tathA pratikramaNa-ina saba kA vicAra kiyA gayA hai| cauthe adhikAra meM 'thayapariNNA'2 (stavaparijJA), joki eka pAhuDa mAnA jAtA hai, uddhRta kI gaI hai| yaha isa grantha kI mahattA meM vRddhi karatI hai| isake dvArA dravya-stava aura bhAva-stava kA nirUpaNa kiyA gayA hai| TokA-5050 zloka-parimANa kI 'ziSyahitA' nAma kI vyAkhyA svayaM granthakAra ne likhI hai| nyAyAcArya yazovijayajI ne 'mArgavizuddhi' nAma kI kRti 'paMcavatthuga' ke AdhAra para likhI hai| inhoMne 'pratimAzataka' ke zloka 67 kI svopajJa TIkA meM 'thayapariNNA' ko uddhRta karake usakA saMkSepa meM spaSTIkaraNa kiyA hai| 1. svopajJa TIkA ke sAtha devacanda lAlabhAI jaina pustakoddhAra saMsthAne saMn 1932 meM prakAzita kiyA hai / 2. isake viSaya meM vizeSa jAnakArI 'jaina satyaprakAza' ( varSa 21, aMka 12) meM prakAzita 'thayapariNNA ( stavaparijJA ) ane tenI yazovyAkhyA' nAmaka lekha meM dI gaI hai| 3. AgamoddhAraka Ananda sAgarasUri ne isakA gujarAtI anuvAda kiyA hai aura vaha RSabhadevajI kezarImalajI zvetAmbara saMsthA ne san 1937 meM prakAzita kiyA hai| Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anagAra aura sAgAra kA AcAra daMsaNasAra (darzanasAra ) : jaina zaurasenI meM viracita 51 padyoM kI yaha kRti' devasena ne vi0 saM0 990 meM likhI hai / isameM inhoMne nau ajaina sampradAya tathA jaina sampradAyoM meM se zvetA-mbara saMpradAya kA vicAra kiyA hai / ye drAvir3a, yApanIya, kASThA, mAthurA aura bhillaya saMghoM ko jainAbhAsa mAnate haiM / ye devasena vimalasena ke ziSya aura ArAdhanAsAra ke racayitA haiM / darzanasAra dohA : yaha mAilla ghavala kI racanA hai / 1. zrAvakaprajJapti : 271 isa nAma kI saMskRta kRti kI racanA umAsvAti ne kI thI yaha anumAna dharmaMsaMgraha kI svopajJa TIkA, gharmabindu kI municandrasUrikRta TIkA Adi meM Aye hue ullekhoM se hotA hai, parantu yaha Ajataka upalabdha nahIM huI hai 2. sAvayapaNNatti (zrAvakaprajJapti) : jaina mahArASTrI meM racita 405 kArikA ko yaha kRti prazamarati Adi ke racayitA umAsvAti kI hai aisA kaI hastalikhita pratiyoM ke anta meM ullekha AtA hai, kintu yaha haribhadrasUri kI kRti hai yaha 'paMcAsaga' ko abhayadevasUrikRta vRtti lAvaNyasUrikRta dravyasaptapti Adi ke ullekhoM se jJAta hotA hai / prastuta kRti meM 'sAvaga' zabda kI vyutpatti, samyaktva, ATha prakAra ke karma, nava tattva, zrAvaka ke bAraha vratoM kA nirUpaNa aura anta meM zrAvaka kI sAmAcArI -- isa prakAra vividha viSaya Ate haiM / zrAvaka ke pahale aura naveM vrata kI vicAraNA meM kitanI hI mahattva kI bAtoM kA ullekha kiyA: gayA hai / 1. yaha Annals of Bhandarkar Oriental Research Institute: (Vol. XV, pp. 198-206 ) meM chapA hai / isakA sampAdana DaoN0 e0 ena0 upAdhye ne kiyA hai / 2. dekhie -- dUsare vrata ko vyAkhyA meM 'atithi' ke sambandha meM diyA gayA avataraNa / 3. ke0 pI0 modI dvArA sampAdita yaha kRti saMskRta chAyA ke sAtha 'jJAna prasAraka maNDala' bambaI ne prakAzita kI hai / Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya kA bRhada itihAsa TIkA-- isa para svayaM haribhadrasUri kI 'dikpradA' nAma kI saMskRta TIkA hai / isameM jIva kI nityAnityatA evaM saMsAramocaka mata Adi katipaya carcAspada viSayoM kA nirUpaNa hai / ' 272 ratnakaraNDakazrAvakAcAra : ise 'upAsakAdhyayana' bhI kahate haiM / yaha sAta paricchedoM meM vibhakta hai / kaI vidvAn ise AptamImAMsA Adi ke racayitA samantabhadra kI kRti mAnate haiM / prabhAcandra kI jo TIkA chapI hai usameM to samagra kRti pAMca hI paricchedoM meM vibhakta kI gaI hai / inakI padya-saMkhyA kramazaH 41, 5, 44, 31 aura 29 hai / isa taraha isameM kula 150 padya haiM / prathama pariccheda meM samyagdarzana kA svarUpa batalAyA hai / usameM Apta, sudeva, ATha mada, samyaktva ke niHzaMkita Adi ATha aMga Adi kI jAnakArI dI gaI hai / dUsare pariccheda meM samyagjJAna kA lakSaNa dekara prathamAnuyoga, karaNAnuyoga caraNAnuyoga aura dravyAnuyoga kA saMkSipta svarUpa dikhalAyA hai / tIsare pariccheda meM cAritra ke sakala aura vikala ye do prakAra batalAkara vikala cAritra ke bAraha bheda arthAt zrAvaka ke bAraha vratoM kA nirdeza karake pA~ca aNuvrata aura unake aticAroM kA varNana kiyA gayA hai / cauthe pariccheda meM isI prakAra tIna guNavratoM kA, pA~caveM meM cAra zikSA-vratoM kA, chaThe meM saMlekhanA ( samAdhimaraNa ) kA aura sAtaveM meM zrAvaka kI gyAraha pratimAoM kA nirUpaNa hai / 1. mUla kRti kA kisI ne gujarAtI meM anuvAda kiyA hai / yaha anuvAda 'jJAna prasAraka maNDala' bambaI ne prakAzita kiyA hai| isakI prastAvanA meM kahA gayA hai ki mUla meM 405 gAthAe~ haiM, parantu 32vIM aura 52vIM gAthA ke bAda kI eka-eka gAthA TIkAkAra kI hai / ataH 403 gAthAe~ mUla kI mAnI jA sakatI haiM aura anuvAda bhI utanI hI gAthAoM kA diyA gayA hai / 2. yaha prabhAcandra kI TIkA tathA paM0 jugalakizora mukhtAra kI vistRta hindI prastAvanA ke sAtha mANikacaMdra digambara jaina granthamAlA meM vi0 saM0 1982 meM prakAzita huA hai / isase pahale hindI aura aMgrejI anuvAda ke sAtha mUla kRti zrI campatarAya jaina ne san 1917 meM chapAI thI / kisI ne mUla kA marAThI anuvAda bhI chapavAyA hai / Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anagAra aura sAgAra kA AcAra 273 TokAeM-isa para prabhAcandra ne 1500 zloka-parimANa TIkA likhI hai| dUsarI eka TIkA jJAnacandra ne likhI hai / isake atirikta eka ajJAtakataka TIkA bhI hai| paMcAsaga (paMcAzaka): jaina mahArASTrI meM racita haribhadrasUri kI isa kRti' meM 19 paMcAzaka haiM / isameM pratyeka viSaya ke lie 50-50 padya haiN| ina 19 paMcAzakoM ke nAma isa prakAra haiM : 1. zrAvakadharma, 2. dIkSA, 3. caityavandana, 4. pUjA, 5. pratyAkhyAna, 6. stavana, 7. jinabhavana, 8. pratiSThA, 9. yAtrA, 10. zrAvakapratimA, 11. sAdhudharma, 12. yatisAmAcArI, 13. piNDavidhi, 14. zIlAMga, 15. AlocanAvidhi, 16. prAyazcitta, 17. kalpavyavasthA, 18. sAdhupratimA aura 19. tapovidhi / Adya paMcAzaka meM 'zrAvaka' zabda kA artha, zrAvaka ke bAraha vrata tathA unake aticAra, vratoM kA kAlamAna, saMlekhanA aura zrAvakoM kI dinacaryA-isa taraha vividha bAteM dI gaI haiN| TokAeM-abhayadevasari ne vi0 saM0 1124 meM eka vRtti likhI hai| haribhadra ne isa para TIkA likhI hai aisA jinaratnakoza (vi0 1, pR0 231) meM ullekha hai / isa para eka ajJAtakartRka TIkA bhI hai| vIragaNI ke ziSya zrIcandrasUri ke ziSya yazodeva ne pahale paMcAzaka para jaina mahArASTrI meM vi0 saM0 1172 meM eka cUNi likhI hai / 2 inhoMne vi0 saM0 1180 meM pakkhisUtra kA vivaraNa likhA hai / isa cUNi ke prArambha meM tIna padya aura anta meM prazasti ke cAra padya haiN| zeSa samagra grantha gadya meM hai| isa cUNi' meM samyaktva ke prakAra, usake yatanA, abhiyoga aura dRSTAnta, 'karemi bhaMte' se zurU honevAlA sAmAyikasUtra aura usakA artha tathA manuSya bhava kI durlabhatA ke dRSTAnta-isa prakAra anyAnya viSayoM kA nirUpaNa hai| isa cUNi meM sAmAcArI ke viSaya meM 1, yaha abhayadevasUrikRta vRtti ke sAtha jainadharma prasAraka sabhA ne san 1912 meM chapavAyA hai| 2. prathama paMcAzaka kI yaha cUNi pA~ca pariziSToM ke sAtha devacanda lAlabhAI jaina pustakoddhAra saMsthA ne san 1952 meM chapavAI hai / 2. yaha tathA anya dRSTAntoM kI sUcI 5veM pariziSTa meM dI gaI hai| Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa aneka bAra ullekha Ate haiN| isa se jJAta hotA hai ki cUrNikAra sAmAcArI ko bahata mahatvapUrNa mAnate haiM / mukhyatayA maNDanAtmaka zailI meM racita isa cUNi (patra 104 A) meM 'tulAdaNDa' nyAya kA ullekha hai| /Avazyaka kI cUNi ke dezavirati adhikAra kI 'jAriso jaibheo' se zarU honevAlI gAthAoM ke AdhAra para jisa taraha navapayapayaraNa meM nau dvAroM kA pratipAdana kiyA gayA hai usI prakAra yahA~ bhI nau dvAroM kA nirUpaNa hai| / isa cUrNi kI racanA meM AdhArabhUta sAmagrI ke rUpa meM vividha granthoM kA sAkSya diyA gayA hai aura anta meM paMcAzaka kI abhayadevasUrikRta vRtti, Avazyaka kI caNi aura vRtti, navapayapayaraNa aura sAvayapaNNatti ke upayoga kiye jAne kA ullekha hai| dharmasAraH yaha haribhadrasari kI kRti hai / paMcasaMgraha kI 8vIM gAthA kI TIkA meM (patra 11 A) malayagirisUri ne isakA ullekha kiyA hai, parantu abataka yaha anupalabdha hai| TokA-devendrasUri ne 'chAsIi' karmagrantha kI apanI vRtti ( pR0 161 ) meM isakA ullekha kiyA hai, parantu yaha bhI mUla kI bhAMti abataka prApta nahIM ho sakI hai| sAvayadhammataMta ( zrAvakadharmataMtra): haribhadrasUri ko jaina mahArASTrI meM 120 gAthAoM kI yaha kRti 'viraha' pada se aMkita hai| ise zrAvakadharmaprakaraNa bhI kahate haiN| isameM zrAvaka zabda kI 1. prathama paMcAzaka kA muni zrI zubhaMkaravijayakRta gujarAtI anuvAda 'nemi vijJAna-granthamAlA ( san 1949 ) meM prakAzita huA hai aura usakA nAma 'zrAvakadharmavidhAna' rakhA hai| prathama cAra paMcAzaka evaM utane bhAga kI abhayadevasUri kI vRtti kA sArAMza gujarAtI meM paM0 candrasAgaragaNI ne taiyAra kiyA hai / yaha sArAMza 'siddhacakra sAhitya pracAraka samiti' ne san 1949 meM prakAzita kiyA hai / 2. mAnadevasUrikRta vRtti ke sAtha yaha san 1940 meM 'kezarabAI jaina jJAna mandira' ne 'zrI zrAvakadharmavidhiprakaraNam' ke nAma se prakAzita kI hai / isameM gujarAtI meM viSayasUcI tathA mUla evaM vRttigata padyoM kI akArAdi krama se sUcI dI gaI hai| Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anagAra aura sAgAra kA AcAra 275 anvarthatA, dharma ke adhikArI ke lakSaNa, samyaktva aura mithyAtva ke prakAra, pAvastha Adi kA parihAra karane kI sUcanA, anumati kA svarUpa, darzanAcAra ke niHzaMkita Adi ATha prakAroM kI spaSTatA, ATha prabhAvakoM kA nirdeza, zrAvaka ke bAraha vrata aura unake aticAra-isa prakAra vividha viSayoM kA nirUpaNa hai / / ___TIkA-zrI mAnadevasUri ne isa para eka vRtti likhI hai / anta kI prazasti se jJAta hotA hai ki kisI prAcIna vRtti ke AdhAra para unhoMne apanI yaha vRtti likhI hai / prArambha meM eka padya tathA anta meM prazasti ke rUpa meM do padya likhe haiN| navapayapayaraNa (navapadaprakaraNa) : jaina mahArASTrI meM racita 137 padya kI yaha kRti' Ukezagaccha ke devaguptasUri ne likhI hai / inakA pahale kA nAma jinacandragaNI thaa| inhoMne 'navatattapayaraNa' likhA hai / prastuta kRti meM arihanta Adi nau padoM kA nirUpaNa hogA aisA isa kRti kA nAma dekhane se pratIta hotA hai, parantu vastusthiti aisI nahIM hai| yahA~ to mithyAtva, samyaktva, zrAvaka ke bAraha vrata aura saMlekhanA ina viSayoM kA 1. yAdRza, 2. yatibheda, 3. yathotpatti, 4. doSa, 5. guNa, 6. yatanA, 7. aticAra, 8. bhaMga aura 9. bhAvanA-ina nau padoM dvArA nau-nau gAthAoM meM vicAra kiyA gayA hai| pahalI gAthA meM maMgala, amidheya Adi Ate haiM, jabaki dUsarI gAthA Avazyaka kI dezavirati-adhikAraviSayaka cUNi meM uddhRta pUrvagata gAthA hai / isake alAvA dUsarI bhI koI-koI gAthA mUla yA bhAvArtha ke rUpa meM isa cUNi kI dekhI jAtI hai / TIkAe~-svayaM kartA dvArA vi0 saM0 1073 meM racita svopajJa TIkA kA nAma zrAvakAnandakAriNI hai| isameM kaI kathAe~ AtI haiN| isake atirikta devaguptasUri ke praziSya aura siddhasUri ke ziSya tathA anya siddhasUri ke gurubhAI yazodeva ne vi0 saM0 1165 meM eka vivaraNa likhA hai / ise bRhavRtti bhI kahate 1. yaha zrAvakAnandakAriNI nAma kI svopajJa TIkA ke sAtha devacaMda lAlabhAI jaina pustakoddhAra saMsthA ne san 1926 meM tathA yazodeva ke vivaraNa ke sAtha san 1927 meM chapAyA hai / 2. isa gaccha meM devagupta, kakkasUri, siddhasUri aura jinacandra bAra-bAra Ate hai, ataH vivaraNakAra ke guru aura gurubhAI ke jo eka hI nAma hai ve yathArtha haiN| Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa haiM / vivaraNakAra kA dIkSA-samaya kA nAma dhanadeva thaa| yaha vivaraNa upayukta 137 gAthAoM ke atirikta eka aura gAthA para bhI hai|' svopajJa TIkA kA vistRta spaSTIkaraNa isa vivaraNa meM hai| isa vivaraNa meM kudeva, kuguru aura kudharma kA svarUpa; mithyAtva ke AbhigrAhika Adi prakAra; jamAli ke caritra meM 'kriyamANa kRta' viSayaka carcA; goSThAmAhila ke vRttAnta meM AryarakSita se sambaddha kaI bAteM, goSThAmAhila ke dvArA mathurA meM nAstika kA kiyA gayA parAjaya; cilAtIputra ke adhikAra meM vaidika vAda; prathama vrata ke svarUpa kA vicAra karate samaya 263 karmAdAna; sAmAyika ke viSaya meM nayavicAra; pauSadha ke aticAroM ke kathana ke samaya sthaNDila ke 1024 prakAra tathA saMlekhanA ke viSaya meM niryAmaka ke prakAra isa prakAra vividha bAtoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| isa vivaraNa kA cakrezvarasUri Adi ne saMzodhana kiyA hai / isa 9500 zloka-parimANa vivaraNa meM ( patra 242 A ) jina vasudevasUri kA nirdeza hai unake 'khaMtikulaya' ke alAvA dUsare graMtha jAnane meM nahIM aaye| saMghatilakasUri ke ziSya devendrasuri ne vi0 saM0 1452 meM abhinavavRtti nAma kI eka vRtti likhI hai| upAsakAcAra : vi0 saM0 1050 meM racita yaha padyAtmaka saMskRta kRti2 subhASitaratnasandoha ke racayitA aura mAthura saMgha ke mAdhavasena ke ziSya amitagati kI racanA hai| 1. yaha 138 vIM gAthA vivaraNakAra ko milI hogii| bAkI mUla kartA ne na to vaha svataMtra dI hai aura na usa para TIkA hI likhI hai / usa gAthA meM kahA hai ki kakkasUri ke ziSya jinacandragaNI ne AtmasmaraNa ke lie aura anya logoM para upakAra karane kI dRSTi se isa navapada ( prakaraNa) kI racanA kI hai| 2. yaha vi0 saM0 1979 meM 'anantakIrti digambara jaina granthamAlA' meM prakA zita huA hai / isakI paM0 bhAga candakRta vacanikA se yukta dUsarI AvRtti'zrAvakAcAra' ke nAma se zrI mUlacanda kisanadAsa kApar3iyA ne vi0 saM0 2015 meM chapavAI hai| Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anagAra aura sAgAra kA AcAra 277 yaha pandraha paricchedoM meM vibhakta hai| isameM zrAvaka ke AcAra kA nirUpaNa hai| kula 1464 zlokoM kI isa kRti kA prArambha paMca parameSThI, darzana, jJAna, cAritra, sarasvatI aura guru ke smaraNa se kiyA gayA hai| anta meM prazasti ke rUpa meM nau zloka haiM / ina pandraha paricchedoM ke mukhya viSaya isa prakAra haiM : 1. saMsAra kA svarUpa, 2. mithyAtva kA svarUpa aura usake tyAga kA upadeza, 3. jIvAdi padArtha kA nirUpaNa, 4. cArvAka, vijJAnAdvaita, brahmAdvaita, aura puruSAdvaita kA khaNDana tathA kudeva kA svarUpa, 5. madya, mAMsa, madhu, rAtri bhojana aura kSIravRkSa ke phala kA tyAga, 6. aNuvrata, 7. vrata kI mahimA, 8. chaH Avazyaka, 9. dAna kA svarUpa, 10. pAtra, kupAtra aura apAtra kI spaSTatA, 11. abhayadAna kA phala, 12. tIrthaMkara Adi tathA upavAsa kA svarUpa, 13. saMyama kA svarUpa, 14. bAraha anuprekSA tathA 15. dAna, zIla, tapa aura bhAvanA kA nirUpaNa / zrAvakAcAra: 4622 zloka-parimANa aMzataH saMskRta aura aMzataH kannar3a meM racita isa grantha ke kartA kumudacandra ke ziSya mAghanandI haiN| ise padArthasAra bhI kahate haiM / ina mAghanandI ko vi0 saM0 1265 meM 'hoyala' vaMza ke narasiMha nAma ke nRpati ne dAna diyA thaa| inhoMne zAstrasArasamuccaya, zrAvakAcArasAra aura siddhAntasAra bhI likhA hai| TIkA-kumudacandra ne isa para eka TIkA likhI hai / zrAvakadharmavidhi : yaha grantha jinapatisUri ke ziSya jinezvara ne vi0 saM0 1303 meM likhA hai / ise zrAvakadharma bhI kahate haiM / TIkA-isa para 15131 zloka-parimANa eka TIkA lakSmItilakagaNI ne abhayatilaka kI sahAyatA se vi0 saM0 1317 meM likhI hai / 1. prathama pariccheda ke naveM padya meM upAsakAcAra ke vicAra kA sAra kahane kI pratijJA kI gaI hai| 18 Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa zrAddhaguNazreNisaMgraha : ise zrAddhaguNasaMgraha athavA zrAddhaguNavivaraNa' bhI kahate haiM / isakI racanA somasundara ke ziSya jinamaNDanagaNI ne vi0 saM0 1498 meM kI hai / inhoMne hI vi0 saM0 1492 meM kumArapAlaprabandha likhA hai / dharmaparIkSA nAma kI kRti bhI inakI racanA hai / hemacandrasUrikRta yogazAstra, prakAza 9 ke anta meM sAmAnya gRhasthadharma ke viSaya meM jo dasa zloka haiM unameM mArgAnusAritA ke 35 guNoM kA nirdeza kiyA hai / ve zloka prastuta kRti ke Arambha meM ( patra 2 A ) uddhRta kiye gaye haiM / unakA vistRta nirUpaNa isameM AtA hai / prArambha meM 'sAvaga' aura 'zrAvaka' zabdoM kI vyutpatti dI guNoM ko samajhAne ke lie bhinna-bhinna prakAra kI kathAe~ dI bIca meM saMskRta evaM prAkRta avataraNa diye gaye haiM / anta meM prazasti hai / usameM racanA - sthAna aura racanA kAla .3 uparyukta 35 guNa isa prakAra haiM : gaI hai / 35 gaI haiN| bIcasAta zlokoM kI kA nirdeza kiyA gayA hai / 1. nyAyasampanna vaibhava, 2. ziSTAcAra kI prazaMsA, 3. kula evaM zIla kI samAnatAvAle anya gotra ke vyakti ke sAtha bivAha, 4. pApabhIrutA, 5. pracalita dezAcAra kA pAlana, 6. rAjA Adi kI nindA se aliptatA, 7. yogya nivAsasthAna meM dvAravAlA makAna, 8. satsaMga, 9 mAtA-pitA kA pUjana, 10. upadravavAle sthAna kA tyAga, 11. nindya pravRttiyoM se aliptatA 12. apanI Arthika sthiti ke anusAra vyaya karane kI vRtti, 13. sampatti ke anusAra vezabhUSA, 14. buddhi ke zuzrUSA Adi ATha guNoM se yuktatA, 15. pratidina dharma kA zravaNa, 16. ajIrNatA hone para bhojana kA tyAga, 17. bhUkha lagane para prakRti ke anukUla bhojana, 18. dharma, artha aura kAma kA paraspara bAdhArahita sevana, 19 atithi, 1. ' zrAddhaguNavivaraNa' ke nAma se yaha grantha jaina AtmAnaMda sabhA ne vi0 saM0 1970 meM prakAzita kiyA hai / isakA gujarAtI anuvAda pravartaka kAntivijayajI ke ziSya zrI caturavijayajI ne kiyA hai jo jaina AtmAnanda sabhA ne hI san 1916 meM prakAzita kiyA hai / 2. aNahilapattananagara / 3. manu-nandASTaka arthAt 1498 / yahA~ 'aMkAnAM vAmato gatiH' ke niyama kA pAlana nahIM huA hai / Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anagAra aura sAgAra kA AcAra 279 sAdhu evaM dInajana kI yathAyogya sevA, 20. sarvadA kadAgraha se mukti, 21. guNa meM pakSapAta, 22. pratisiddha deza evaM kAla kI kriyA kA tyAga, 23. svabalAbala kA parAmarza, 24. vratadhArI aura jJAnavRddhajanoM kI pUjA, 25 poSyajanoM kA yathAyogya poSaNa, 26. dIrghadazitA, 27. vizeSajJatA arthAt acche-bure kA viveka, 28. kRtajJatA, 29. lokapriyatA, 30. lajjAlutA, 31. kRpAlutA, 32. saumya AkAra, 33. paropakAra karane meM tatparatA, 34 antaraMga chaH zatruoM ke parihAra ke lie udyuktatA aura 35. jitendriyatA / dharmaratnakaraNDaka : 9500 zloka - parimANa yaha kRti ' abhayadevasUri ke ziSya vardhamAnasUri ne vi0 saM0 1972 meM likhI hai / TIkA- isa para svayaM kartA ne vi0 saM0 1972 meM vRtti likhI hai / isakA saMzodhana azokacandra, dhanezvara, nemicandra aura pArzvacandra isa prakAra cAra muniyoM ne kiyA hai / ceiavaMdaNabhAsa (caityavandanabhASya ) : devendrasUri ne jaina mahArASTrI meM 63 padya meM isakI racanA kI hai / ye `tapAgaccha ke sthApaka jagaccandrasUri ke paTTadhara ziSya the / inhoMne kammavivAga (karmavipAka) Adi pAMca navya karmaprantha evaM unakI TIkA, guruvaMdaNabhAsa evaM paccakkhANabhAsa, dANAikulaya, sudaMsaNAcariya tathA saDDhadiNakicca aura usakI TIkA Adi likhe haiM / vyAkhyAnakalA meM ye siddhahasta the / inakA svargavAsa vi0 saM0 1327 meM huA thA / 1. yaha hIrAlAla haMsarAja ne do bhAgoM meM san 1915 meM chapavAyA hai / 2. yaha aneka sthAnoM se gujarAtI anuvAda ke sAtha prakAzita huA hai / 'saMghAcAravidhi' ke sAtha RSabhadevajI kezarImalajI zvetAmbara saMsthA ne san 1938 meM yaha prakAzita kiyA hai / isake sampAdaka zrI AnandasAgarasUri ne prArambha meM mUla kRti dekara bAda meM saMghAcAravidhi kA saMkSipta evaM 'vistRta viSayAnukrama saMskRta meM diyA hai| isake bAda kathAoM kI sUcI, stuti sthAna, stuti saMgraha, dezanA - sthAna, dezanA - saMgraha, sUktiyoM ke pratIka, sAkSIrUpa granthoM kI nAmAvalI, sAkSI - zlokoM ke pratIka aura vistRta upakrama (prastAvanA ) hai / prastAvanA ke anta meM dharmaghoSasUrikRta stutistotroM kI sUcI dI gaI hai / Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa isakI pahalI gAthA meM vandanIya ko vandana karake caityavandana Adi kA nirUpaNa vRtti, bhASya, cUNi ityAdi ke AdhAra para karane kI pratijJA kI gaI hai| isake pazcAt caityavandana arthAt devavandana kI vidhi kA pAlana caubIsa dvAra se yathAvat hone se caubIsa dvAra ke nAma pratyeka dvAra ke prakAroM kI saMkhyA ke sAtha diye gaye haiN| ve dvAra isa prakAra haiM : 1. naiSadha Adi darzanatrika, 2. pA~ca abhigama, 3. deva ko vandana karate samaya strI evaM puruSa ke lie khar3e hone kI dizA, 4. tIna avagraha, 5. vividha vandana, 6. paMcAMga praNipAta, 7. namaskAra, 8-90. navakAra Adi nau sUtroM ke varNa kI saMkhyA tathA una sUtroM ke padoM evaM sampadA kI saMkhyA, 11. 'namu tthu NaM' Adi pAMca daNDaka, 12. devavandana ke bAraha adhikAra, 13. cAra vandanIya, 14. upadrava dUra karane ke lie samagdRSTi devoM kA smaraNa, 15. nAma-jina, sthApanA-jina, dravya-jina aura bhAva-jina, 16. cAra stuti, 17. ATha nimitta, 18. devavandana ke bAraha hetu, 19. kAyotsarga ke solaha AkAra, 20. kAyotsarga ke unnIsa doSa, 21. kAyotsarga kA pramANa, 22. stavanasambandhI vicAra, 23. sAta bAra caityavandana aura 24. dasa AzAtanA / ina caubIsa dvAroM ke 2074 prakAra ginAkara 62 vIM gAthA meM devavandana kI vidhi dI gyiihai| saMghAcAravidhi : ___ yaha grantha upayukta devendrasUri ke ziSya dharmaghoSasUri ne vi0 saM0 1327 se pahale likhA hai / yaha 8500 zloka-parimANa racanA hai aura sambhavataH svayaM dharmaghoSasari kI likhI huI vi0 saM0 1329 kI hastalikhita prati milatI hai / yaha saMghAcAravidhi ceiyavandaNasutta kI vRtti hai / isameM lagabhaga pacAsa kathAe~, deva aura guru kI stutiyA~, vividha dezanAe~. subhASita, matAntara aura unakA khaNDana ityAdi Ate haiN| sAvagavihi (zrAvakavidhi ) : yaha jinaprabhasUri kI dohA-chanda meM apabhraMza meM 32 padyoM meM racita kRti hai / isakA ullekha pattana-sUcI meM AtA hai| guruvaMdaNabhAsa (guruvandanabhASya ) ceiyavaMdaNabhAsa ityAdi ke praNetA devendrasUri kI jaina mahArASTrI meM racita 41 Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 anagAra aura sAgAra kA AcAra 281 padyoM kI yaha kRti ' hai / prathama gAthA meM guruvandana ke tIna prakAra ---1 - phiTTA ( spheTikA ), chobha ( stobha ) aura bArasAvarta ( dvAdazAvarta ) kahe haiM / isake bAda vandana kA hetu, vandana ke pA~ca nAma tathA vandana ke bAIsa dvAra -- isa taraha vividha viSayoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| bAIsa dvAra isa prakAra haiM : 1. vandana ke pA~ca nAma, 2. vandana ke bAre meM pAMca udAharaNa, 3. pArzvastha Adi avandanIya, 4. AcArya Adi vandanIya, 5-6 vandana ke cAra adAtA aura cAra dAtA, 7. niSedha ke teraha sthAnaka, 8. aniSedha ke cAra sthAnaka, 9. vandana ke kAraNa, 10. Avazyaka, 11. mukhavastrikA kA pratilekhana, 12. zarIra kA pratilekhana, 13. vandana ke battIsa doSa, 14. vandana ke cAra guNa, 15. guru kI sthApanA, 16. avagraha, 17-18. 'vaMdaNayasutta' ke akSaroM evaM padoM kI saMkhyA, 19. sthAnaka, 20. vandana meM guruvacana, 21. guru kI taiMtIsa AzAtanA aura 22. vandana kI vidhi / paMccakkhANabhAsa ( pratyAkhyAnabhASya ) : yaha 'ceiyavandaNabhAsa' Adi ke racayitA devendrasUri kI jaina mahArASTrI meM grathita 48 gAthAoM kI kRti hai / isameM pratyAkhyAna ke dasa prakAra, pratyAkhyAna kI cAra vidhi, catuvidha AhAra, bAIsa AkAra, advirukta, dasa vikRti, tIsa vikRtigata ( cha: mUla vikRti ke tIsa nirvikRtika ), pratyAkhyAna ke mUla guNa aura uttara guNa aise do prakAra, pratyAkhyAna kI chaH zuddhi aura pratyAkhyAna kA phalaisa prakAra nau dvAroM kA savistara nirUpaNa hai / mUlasuddhi ( mUlazuddhi ) : ise siddhAntasAra tathA sthAnakasUtra bhI kahate haiM / jaina mahArASTrI ke 252 padyoM meM racita isa kRti ke praNetA pradyumnasUri haiM / isakI eka hastalikhita prati vi. saM. 1986 kI milI hai / isameM samyaktvaguNa ke viSaya meM vivaraNa hai / 1. ceiyavaMdaNabhAsa tathA guruvaMdaNabhAsa ke sAtha prastuta kRti 'caityavandanAdi - bhASyatrayam' meM gujarAtI anuvAda ke sAtha san 1906 meM chapI hai / prakAzaka hai : yazovijaya jaina saMskRta pAThazAlA / 2. vandana, citikarma, kRtikarma, pUjAkarma aura vinayakarma / 3. isakA kisI ne gujarAtI meM anuvAda kiyA hai aura vaha prakAzita bhI huA hai| Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa TokA-isa para devacandra ne vi. saM. 1160 meM 13,000 zloka-parimANa eka TIkA likhI hai| ye kartA ke praziSya the| inhoMne zAntinAthacaritra likhA hai| ArAhaNA ( ArAdhanA ) : ise bhagavaI ArAhaNA ( bhagavatI ArAdhanA) tathA mUlArAhaNA ( mUlArAdhanA)' bhI kahate haiN| isameM 2166 padya jaina zaurasenI meM haiN| yaha ATha. paricchedoM meM vibhakta hai| isameM samyagdarzana, jJAna, cAritra aura tapa - ina cAra ArAdhanAoM kA nirUpaNa hai| yaha grantha mukhyatayA munidharma kA pratipAdana karatA hai aura samAdhimaraNa kA svarUpa samajhAtA hai| vistAra se kahanA ho to prastuta kRti meM nimnalikhita bAtoM kA Alekhana huA hai : samyaktva kI mahimA, tapa kA svarUpa, maraNa ke satraha prakAroM kA ullekha, inameM se paNDita-paNDita maraNa, paNDita-maraNa, bAla-paNDitamaraNa, bAla-maraNa aura bAla-bAlamaraNa-ina pA~coM ke nAma aura inake svAmiyoM kA ullekha, sUtrakAra ke cAra prakAra, samyaktva ke ATha aticAra, samyaktva kI ArAdhanA kA phala, svAmI Adi, ArAdhanA kA svarUpa, mithyAtva ke viSaya meM vicAraNA, paNDita-maraNa kA nirUpaNa, bhaktaparijJA-maraNa ke prakAra tathA savicArabhakta-pratyAjyAna / savicArabhaktapratyAkhyAna kA nirUpaNa adholikhita cAlIsa adhikAroM meM kiyA gayA hai : 1. tIrthakara, 2. liMga, 3. zikSA, 4. vinaya, 5. samAdhi, 6. aniyata vihAra, 7. pariNAma, 8. upAdhityAga, 9. dravya-zriti aura bhAvazriti, 10. bhAvanA, 11. sallekhanA, 12. dizA, 13. kSamaNa, 14. anuviziSTa zikSA, 15. paragaNacaryA, 16. mArgaNA, 17. susthita, 18. upasampadA, 19. parIkSA, 20. pratilekhana, 21. ApRcchA, 22. praticchanna, 23. AlocanA, 24. Alo 1. yaha grantha sadAsukha kI hindI TIkA ke sAtha zaka saMvat 1831 meM kolhA pura se prakAzita huA hai| isake pazcAt mUla grantha kI sadAsukha kAzalIvAla-kRta hindI vacanikAsahita dUsarI AvRtti 'anantavIrya digambara jaina granthamAlA' meM paM0 nAthUrAmajI premI kI vistRta bhUmikA ke sAtha vi0 saM0 1989 meM prakAzita huI hai| isameM 2166 gAthAe~ haiN| inameM kaI avataraNoM kA bhI samAveza hotA hai| Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anagAra aura sAgAra kA AcAra 283 canA ke guNa-doSa, 25. zayyA, 26. saMstara, 27. niryApaka, 28. prakAzana, 29. AhAra kI hAni, 30. pratyAkhyAna, 31. kSAmaNa, 32. kSapaNa, 33. anuziSTi, 34. sAraNa, 35. kavaca, 36. samatA, 37. dhyAna, 38. lezyA, 39. ArAdhanA kA phala aura 40. vijahanA / cAlIsaveM adhikAra meM nizIthikA kA svarUpa, usake dvAra, nimittajJAna, sAdhu ke maraNa ke samaya dhIra-vIra kA jAgaraNa, mRtaka muni ke aMgUThe kA bandhana aura chedana, vana Adi meM mRtyuprApta muni ke kalevara kA vahA~ par3A rahanA ucita na hone se gRhastha kA use zivikA meM lAnA, kSapaka ke zarIra-sthApana kI vidhi, kSapaka ke zarIra ke avayavoM kA pakSiyoM dvArA apaharaNa kiye jAne para phalAdeza evaM kSapaka kI gati kA kathana hai / isa grantha ke racayitA 'pANitalabhojI' zivArya haiN| inhoMne apane guruoM ke rUpa meM jinanaMdI, sarvagupta aura mitranandI ina tInoM kA 'Arya' zabda ke sAtha ullekha kiyA hai| - AradhanA kI kaI gAthAe~ mUlAcAra meM tathA kisI-kisI zvetAmbara grantha meM bhI upalabdha hotI haiN| isakA 'vijahanA' nAma kA cAlIsavA~ adhikAra vilakSaNa hai / usameM ArAdhaka muni ke mRtaka-saMskAra kA varNana hai| ___TokAeM-isa para eka TIkA hai, jise kaI loga vasunandI kI racanA mAnate hai| isake atirikta isa para candranandI ke ziSya baladeva ke ziSya aparAjita kI 'vijayodayA' nAma kI eka TIkA hai| AzAdhara kI TIkA kA nAma 'darpaNa' hai| ise 'mUlArAdhanAdarpaNa' bhI kahate haiN| amitagati kI TIkA kA nAma 'maraNakaraNDikA' hai| ina TIkAoM ke atirikta isa para eka ajJAtakartRka paMjikA bhI hai| 1, jinasena ne AdipurANa meM jina zivakoTi kA ullekha kiyA hai ve prastuta __granthakAra hI haiM yaha zaMkAspada hai| 2. jinadAsa pArzvanAtha ne isakA hindI meM anuvAda kiyA hai| sadAsukha kA bhI eka anuvAda hai| unakA hindI-vacanikA nAma kA yaha anuvAda vi. saM. 1908 meM pUrNa huA thaa| Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa ArAhaNAsAra (ArAdhanAsAra ) : viH saM. 990 ke AsapAsa meM devasena ne jaina zaurasenI ke 115 padyoM meM isakI racanA kI hai| ye vimalasena ke ziSya the aisA gajAdharalAla jaina ne prastAvanA ( pR0 2) meM likhA hai / devasena nAma ke dUsare bhI aneka granthakAra hue haiN| udAharaNArtha-AlApapaddhati ke kartA, candanaSaSTayudyApana ke kartA, sulocanA-caritra ke kartA aura saMskRta meM ArAdhanAsAra ke rcyitaa| isakI prathama gAthA meM Aye hue 'suraseNavaMdiyaM' ke bhinna-bhinna padaccheda karake bhinna-bhinna artha kiye gaye haiM / aisA karate samaya 'rasa' aura 'diya' (dvija) ke bhinna-bhinna artha kiye haiN| isameM tapazcaryA, samyagdarzana aura samyakcAritra ke samudAya ko ArAdhanA kA sAra kahA hai / yaha sAra vyavahAra evaM nizcaya se do prakAra kA hai / vyavahAra se samyagdarzana Adi kA svarUpa, samyakcAritra ke teraha prakAroM kA tathA tapazcaryA ke bAraha prakAroM kA sAmAnya nirdeza, zuddha nizcayanaya ke anusAra ArAdhanA kI spaSTatA, vyavahAra se caturvidha ArAdhanA kA nizcayanayapUrvaka kI ArAdhanA ke sAtha kArya-kAraNabhAva sambandha, vizuddha AtmA kI ArAdhanA karane kA upadeza, ArAdhaka aura virAdhaka kA svarUpa, saMnyAsa kI yogyatA, parigraha ke tyAga se lAbha, nizcayanaya kI apekSA se nirgranthatA, kaSAyoM aura parISahoM para vijaya, ( dAvAnalarUpI) acetanakRta upasarga zivabhUti ne, tithaMcakRta upasarga sukumAla aura kosala ina do muniyoM ne, manuSyakRta upasarga gurudatta rAjA ne, pANDavoM ne aura gajakumAra ne tathA devakRta upasarga zrIdatta aura suvarNabhadra ne sahana kiye the isakA ullekha, indriya evaM mana kA nigraha karane kI AvazyakatA, asaMyamI ko avadazA, nirvikalpa samAdhi kA svarUpa, samyagdarzana Adi kI AtmA se abhinnatA aura vaisI AtmA avalambana Adi ( vibhAva pariNAmoM ) se rahita hone se usakI kathaMcit zUnyatA, uttama dhyAna kA prabhAva, vizuddha bhAvanAoM kA phala, caturvidha ArAdhanA kA phala, ArAdhanA kA svarUpa pradarzita karanevAle munivaroM ko vandana tathA praNetA kI laghutA-ye viSaya Ate haiM / 1. yaha ratnakoti kI TIkA ke sAtha mANikacandra digambara jaina granthamAlA meM vi0 saM0 1973 prakAzita huA hai| mUla grantha gajAdharalAla jainakRta hindI anuvAda ke sAtha vIra saMvat 2484 meM 'zrI zAntisAgara jaina siddhAnta prakAzinI saMsthA ne chapavAyA hai| Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anagAra aura sAgAra kA AcAra 285 TIkA-isa para mAthura saMgha ke kSemakIrti ke ziSya ratnakIrti ne 2200 zloka-parimANa eka TIkA likhI hai| isameM zubhacandrAcAryakRta jJAnArNava, paramAtmaprakAza evaM samayasAra meM se uddharaNa diye gaye haiN| mAilla dhavala ne jisa ArAdhanAsAra para TIkA likhI hai vaha prastuta kRti hai yA anya yaha jJAta nhiiN| - ArAdhanA: yaha mAdhavasena ke ziSya amitagati kI racanA hai| yaha zivAryakRta 'ArAhaNA' kA saMskRta padyAtmaka anuvAda hai / sAmAyikapATha kiMvA bhAvanAdvAtriMzikA : yaha ajJAtakartRka racanA' hai / isameM 33 zloka haiN| - ArAhaNApaDAyA ( ArAdhanApatAkA): isakI racanA vIrabhadra ne vi0 saM0 1078 meM jaina mahArASTrI meM 990 'padyoM meM kI hai / isameM bhattapariNNA, piNDanijjutti ityAdi kI gAthAe~ dRSTigocara hotI haiN| ArAhaNAkulaya ( ArAdhanAkulaka): yaha navAMgIvRttikAra abhayadevasUri ne jaina mahArASTrI meM 85 padyoM meM racA hai| saMvegaraMgazAlA : isake kartA sumativAcaka aura prasannacandrasUri ke ziSya devabhadrasUri haiN| isakA ullekha kartA ne pArzvanAthacaritra meM tathA vi0 saM0 1158 meM racita kathAratnakoza meM kiyA hai| ise ArAdhanAratna bhI kahate haiN| isakI eka bhI hastalikhita prati abataka upalabdha nahIM huI hai| ArAhaNAsattha (ArAdhanAzAstra): saMbhavataH yaha devabhadra kI kRti hai / 1. mANikacaMdra digambara jaina granthamAlA se prakAzita hai| Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa paMcaliMgI : jaina mahArASTrI meM jinezvarasUriracita isa kRti' meM 101 padya hai| isameM samyaktva ke zama, saMvega, nirveda, anukampA aura Astikya ina pA~ca liMgoM kA nirUpaNa hai| TIkAe~-isa para jinacandrasUri ke ziSya jinapatisUri ne 6600 zlokaparimANa eka vivaraNa likhA hai| isa vivaraNa para jinapatisUri ke ziSya jinapAla ne TippaNa likhA hai / isake atirikta sarvarAja ne 1348 zloka-parimANa eka laghuvRtti likhI hai| daMsaNasuddhi ( darzanazuddhi ) : ise samyaktvaprakaraNa bhI kahate haiN| isakI racanA jayasiMha ke ziSya candraprabha ne jaina mahArASTrI ke 226 padyoM meM kI hai| isameM samyaktva kA adhikAra hai| TIkAeM-isa para vimalagaNI ne vi0 saM0 1984 meM 12,100 zlokaparimANa eka TIkA likhI hai| ye mUla grantha ke kartA ke ziSya dharmaghoSasUri ke ziSya the| __devabhadra ne bhI isa para candraprabha ke ziSya zAntibhadrasUri kI sahAyatA se eka TIkA likhI hai| yaha TIkA 3008 zloka-parimANa hai| ye devabhadra. vimalagaNI ke ziSya the| samyaktvAlaGkAra : yaha vivekasamudragaNI kI racanA hai| isakA ullekha jaisalamera ke sUcI-pakra. meM kiyA gayA hai| yatidinakRtya : ___ yaha haribhadrasUri kI kRti mAnI jAtI hai| isameM zramaNoM kI dainandina pravRttiyoM ke viSaya meM nirUpaNa hai| 1. yaha kRti jinapati ke vivaraNa ke sAtha "jinadattasUri prAcIna pustakoddhAra phaMDa' sUrata se san 1919 meM prakAzita huI hai| 2. devabhadra kI TIkA ke sAtha yaha grantha hIrAlAla haMsarAja ne san 1913 meM chapAyA hai| Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anagAra aura sAgAra kA AcAra - jaijIyakappa ( yatijItakalpa) : isakI racanA jaina mahArASTrI meM dharmaghoSasUri ke ziSya aura 28 yamakastuti ke praNetA somaprabhasUri ne kI hai / isameM 306 gAthAe~ haiM / isakI prArambha kI 24 gAthAe~ jinabhadragaNIkRta jItakalpa meM se lI gaI haiM / isameM zramaNoM ke AcAra kA nirUpaNa haiM / TIkAe~ - somatilakasUri ne isa para eka vRtti likhI thI, kintu vaha aprApya hai / dUsarI vRtti devasundarasUri ke ziSya sAdhuratna ne vi0 saM0 1356 meM likhI hai / yaha 5700 zloka - parimANa hai / isameM unhoMne uparyukta soma-tilakasUri kI vRtti kA ullekha kiyA hai / - jaisAmAyArI ( yati sAmAcArI) : kAlakaMsUri ke santAnIya aura vi0 saM0 1412 meM pArzvanAthacaritra ke racayitA zrI bhAvadevasUri ne yatisAmAcArI' saMkalita kI hai / isameM 154 gAthAe~ haiM / " yaha saMkSipta racanA hai aisA pahalI gAthA meM kahA hai aura vaha saca bhI hai, kyoMki devasUri ne isI nAma kI jo kRti racI hai vaha vistRta hai / inhIM bhAvadevasUri ne alaMkArasAra bhI likhA hai / uttarAdhyayana evaM oghaniyukti meM sAmAcArI dI gaI hai, vihAra Adi kI bhI bAteM AtI haiM, jabaki prastuta kRti jaina dinacaryA para - prAbhAtika jAgaraNa se lekara saMstAraka taka kI unakI pravRttiyoM para - prakAza DAlatI hai / 287 TIkA - isa para matisAgarasUri ne saMskRta meM saMkSipta vyAkhyA - - avacUri likhI hai / yaha 3500 zloka - parimANa hai / isake prArambha meM cAra zloka haiM avaziSTa sampUrNa TIkA gadya meM hai / isa kRti meM kucha avataraNa bhI Ate haiM / parantu usameM sAdhuoM kI vidhi paryanta kI 1. yaha nAma pahalI gAthA meM diyA gayA hai, jabaki antima gAthA meM 'jaidiNacariyA' aisA nAma AtA hai / paMcAsaga' ke bArahaveM paMcAsaga kA nAma bhI isa mAyArI hai | yaha 'yatidinacaryA' ke nAma se matisAgarasUrikRta vyAkhyA ke sAtha RSabhadevajI kezarImalajI zvetAmbara saMsthA ne san 1936 meM prakAzita kI hai / 2. isakA granthAgra 192 zloka-parimANa hai / Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa piMDavisuddhi (piNDavizuddhi): yaha jaina mahArASTrI meM 103 padyoM kI kRti hai| ise 'piMDavisohi' bhI kahate haiN| isake racayitA jinavallabhasUri ne isameM AhAra kI gaveSaNA ke 42 doSoM kA nirdeza karake una para vicAra kiyA hai| ___TIkAe~-isa para 'subodhA' nAma kI 2800 zloka-parimANa eka TIkA zrIcandrasUri ke ziSya yazodeva ne vi0 saM0 1176 meM likhI hai| ajitaprabhasUri ne bhI eka TIkA likhI hai| zrIcandrasUri ne vi0 saM 1178 meM eka vRtti likhI hai / udayasiMha ne 'dIpikA' nAmakI 703 zloka-pariNAma eka anya TIkA vi. saM. 1295 meM likhI hai| ye zrIprabha ke ziSya mANikyaprabha ke ziSya the / yaha TIkA upayukta subodhA ke AdhAra para racI gaI hai| isake atirikta anya eka ajJAtakartRka dIpikA nAma kI TIkA bhI hai| isa mUla kRti para ratnazekharasUri ke ziSya saMvegadevagaNI ne vi0 saM0 1513 meM eka bAlAvabodha likhA hai / saDDhajIyakappa (zrAddhajItakalpa) : yaha devendrasari ke ziSya dharmaghoSasari ne vi0 saM0 1357 meM likhA hai| isameM 141 tathA kisI-kisI ke mata se 225 padya haiN| isameM zrAvakoM kI 'pravRttiyoM kA vicAra kiyA gayA hai| ____TokAeM-isa para somatilakasUri ne 2547 zloka-parimANa eka vRtti likhI hai / isake atirikta isa para ajJAtakartRka eka avacUri bhI hai| . 1. saDDhadiNakicca (zrAddhadinakRtya) : jaina mahArASTrI meM racita 344 padyoM kI yaha kRti jagaccandrasUri ke ziSya devendrasUri ko racanA hai| isameM zrAvakoM ke dainandina kRtyoM ke viSaya meM vicAra kiyA gayA hai| TokA-isa para 12820 zloka-parimANa eka svopajJa vRtti hai / isake atirikta eka ajJAtakartRka avacUri bhI hai| 2 saDDhadiNakicca (zrAddhadinakRtya) : 'vIraM name (mi) UNa tiloyabhANu' se zurU honevAlI aura jaina mahArASTrI ke 341 padyoM meM likhI gaI yaha kRti upayukta 'saDDhadiNakicca' hai yA anya, 1. yaha grantha zrIcandrasUri kI vRtti ke sAtha 'vijayadAna granthamAlA' sUrata se san 1939 meM prakAzita huA hai / 2. rAmacandragaNI ke ziSya AnandavallabhakRta hindI bAlAvabodha ke sAtha yaha grantha san 1876 meM 'banArasa jaina prabhAkara' mudraNAlaya meM chapA hai / Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anagAra aura sAgAra kA AcAra 289. yaha vicAraNIya hai / isakI gAthA 2 se 7 meM zrAvaka ke aTThAIsa kartavya ginAye gaye haiN| jaise ki-1. navakAra' ginakara zrAvaka kA jAgRta honA, 2. maiM zrAvaka hU~, yaha bAta yAda rakhanA, 3. aNubrata Adi kitane vrata liye haiM isakA vicAra karanA, 4. mokSa ke sAdhanoM kA vicAra krnaa| isake pazcAt uparyukta 28. kartavyoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| bAlAvaboSa-isa para rAmacandragaNI ke ziSya Anandavallabha ne vi0 saM0 1882 meM eka bAlavabodha likhA hai / saDDhavihi (zrAddhavidhi) : jaina mahArASTrI meM viracita satraha padyoM kI isa kRti' ke racayitA somasundarasUri ke ziSya ratnazekharasUri haiN| isameM divasa, rAtri, parva, cAturmAsa, saMvatsara aura janma-ina chaH bAtoM ke viSaya meM zrAvakoM ke kRtyoM kI rUparekhA dI gaI hai| ____TokAeM-isa para 'vidhikaumudo' nAma kI svopajJa vRtti vi0 saM0 1506. meM likhI gaI hai| yaha vividha kathAoM se vibhUSita hai / isake prArambha meM 900 zlokoM kI saMskRta kathA bhadratA Adi guNa samajhAne ke lie dI gaI hai| Age thAvaccA (sthApatyA) putra kI aura ratnasAra kI kathAeM AtI haiN|| isa vRtti meM zrAvaka ke ikkIsa guNa tathA mUrkha ke sau lakSaNa Adi vividha bAteM AtI haiN| bhojana kI vidhi vyavahArazAstra ke anusAra pacIsa saMskRta zlokoM meM dI gaI hai aura isake anantara Agama Adi meM se avataraNa diye gaye haiM / isa vidhikaumudI meM nimnalikhita vyaktiyoM Adi ke dRSTAnta (kathAnaka) Ate haiM: ___ gA~va kA kulaputra, surasundarakumAra kI pAMca patniyA~, zivakumAra, baragada kI cIla (rAjakumArI), ambaDa parivrAjaka ke sAta sau ziSya, dazArNabhadra, citrakAra, kuntalA rAno, dharmadatta nRpa, sAMDanI, pradezI rAjA, jIrNa zreSThI, bhAvaDa 1. yaha kRti svopajJa vRtti ke sAtha jaina AtmAnanda sabhA ne vi0 saM0 1974 meM prakAzita kI hai| mUla evaM vidhikaumudI TIkA ke gujarAtI anuvAda ke sAtha yaha devacanda lAlabhAI jaina pustakoddhAra saMsthA ne san 1952 meM chApI hai| yaha gujarAtI anuvAda vikramavijayajI tathA bhAskaravijayajI ne kiyA hai| isakI prastAvanA ( pR0 3 ) se jJAta hotA hai ki anya tInaH gujarAtI anuvAda bhI prakAzita hue haiM / Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa zreSThI, AbhaDa zreSThI, seTha kI putrI, do mitra, helAka zreSThI, vizva merA (vijayapAla), mahaNasiMha, dhanezvara, deva aura yazaHzreSThI, soma nRpa, raMka zreSThI, bur3hiyA, maMthara koyarI, dhanya zreSThI, dhanezvara zreSThI, dharmadAsa, dramaka muni, daNDavIrya nRpa, lakSmaNA sAdhvI aura udAyana nRpati / viSayanigrahakulaka : yaha ajJAtakartRka kRti hai| isameM indriyoM ko saMyama meM rakhane kA upadeza diyA gayA hai| TIkA-isapara vi0 saM0 1337 meM bhAlacandra ne 10, 008 zloka-parimANa eka vRtti likhI hai| pratyAkhyAnasiddhi : yaha ajJAtakartRka kRti hai / TokAeM-isapara 700 zloka-parimANa eka vivaraNa somasundarasUri ke 'ziSya jayacandra ne likhA hai| jinaprabhasUri ne bhI eka vivaraNa likhA hai| isake alAvA isapara kisI ne 1500 zloka-parimANa TIkA bhI likhI hai| * AcArapradIpa: 4065 zloka-parimANa yaha kRti' munisundarasUri ke ziSya ratnazekharasUri ne vi0 saM0 1516 meM racI hai| inakA janma vi0 saM0 1457 yA 1452 meM haA thA / inhoMne dIkSA vi0 saM0 1463 meM grahaNa kI aura paNDita pada 1483 meM, vAcakapada 1493 meM tathA sUripada 1502 meM prApta kiyA thaa| inakA svargavAsa vi0 saM01517 meM huA thaa| sAdhuratnasUri inake pratibodhaka guru tathA bhuvanasundarasUri vidyAguru the| ratnazekharasUri ne vi0 saM0 1496 meM arthadIpikA arthAt zrAddhapratikramaNavRtti aura vi0 saM0 1506 meM saDDhAvihi (zrAddhavidhi) aura usako vRtti likhI 1. yaha grantha devacanda lAlabhAI jaina pustakoddhAra saMsthA ne san 1927 meM prakAzita kiyA hai| isameM AnandasAgarasUri kA saMskRta upoddhAta evaM avataraNoM kA anukrama diyA gayA hai| isakA prathama prakAza, prAkRta vibhAga kI saMskRta-chAyA evaM gujarAtI anuvAda kher3A kI jainodaya sabhA ne vi0 saM0 1958 meM chapavAyA hai| Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anagAra aura sAgAra kA AcAra 291 hai | zrAddhavidhivRtti kA ullekha zrAddhapratikramaNavRtti meM aura AcArapradIpa kA ullekha zrAddhavidhivRtti meM AtA hai / isakA kAraNa AcArapradIpa ke upodghAta ( patra 2 A tathA 3 a ) meM aisA likhA hai ki viSaya pahale se nizcita kiye gaye hoMge aura grantharacanA bAda meM huI hogI, parantu mujhe to aisA pratIta hotA hai ki grantha likhe jAne ke pazcAt kAlAntara meM usameM abhivRddhi kI gaI hogI aura usI ke pariNAmasvarUpa yaha sthiti paidA huI hogI / prastuta kRti pA~ca prakAzoM meM vibhakta hai / unameM kramazaH jJAnAcAra, darzanAcAra, caritrAcAra, tapAcAra aura vIryAcAra-AcAra ke ina pA~ca bhedoM kA, pratyeka ke upabhedoM ke sAtha, nirUpaNa kiyA hai| sAtha hI isameM vividha kathAnaka re tathA saMskRta evaM prAkRta uddharaNa diye gaye haiM / anta meM pandraha zlokoM kI prazasti hai / isake prathama prakAza kA gujarAtI anuvAda rAmacandra dInAnAtha zAstrI ne kiyA aura vaha chapA bhI haiM / caritrasAra : ajitasena ke ziSya ne isakI racanA kI hai / cAritrasAra kiMvA bhAvanAsArasaMgraha : 1700 zloka-parimANa yaha kRti cAmuNDarAja apara nAma raNaraMgasiMha ne likhI hai / ye jinasena ke ziSya the / 1. yaha viSaya nizItha ke bhASya evaM cUrNi tathA dazavaikAlika kI niyukti meM AtA hai / 2. pRthvIpAla nRpa ke kathAnaka meM samasyAe~ tathA gaNita ke udAharaNa diye gaye haiM / lekhaka ne inake viSaya meM 'rAjakanyAonI parIkSA' aura 'rAjakanyAonI gaNitanI parIkSA' ina do lekhoM meM vicAra kiyA hai / pahalA lekha 'jainadharmaprakAza' ( pu0 75, aMka 2-3-4 ) meM chapA hai / gaNita ke viSaya meM aMgrejI meM bhI lekhaka ne eka lekha likhA hai jo Annals of Bhandarkar Oriental Research Institute. (Vol. xviii) chapA hai / 2. yaha kRti maNikacaMdra digambara jaina granthamAlA meM vIra-saMvat 2443 meM prakAzita huI hai / Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa gurupArataMtathotta ( gurupArataMtryastotra ) : apabhraMza ke 21 padyoM meM racita isa kRti' ke racayitA jinadattasUri haiN| ise sugurupArataMtryastotra, smaraNA aura mayarahiyathotta bhI kahate haiN| isameM katipaya munivaroM kA guNotkIrtana hai| udAharaNArtha-sudharmasvAmI, devasUri, nemicandrasUri, udyotanasUri ityAdi / TIkAeM-jayasAgaragaNI ne vi0 saM0 1358 meM isa para eka TIkA likhI hai / isake atirikta dharmatilaka ne, samayasundaragaNI ne tathA anya kisI ne bhI eka-eka TIkA likhI hai / samayasundaragaNI kI TIkA 'sukhAvabodhA' prakAzita bhI ho cukI hai| dharmalAbhasiddhi : yaha haribhadrasUri ne likhI hai, aisA gaNaharasaddhayaga ( gaNadharasArdhazataka ) kI sumatikRta TIkA meM ullekha hai / yaha kRti abhI taka anupalabdha hai| 1. yaha stotra saMskRta-chAyA ke sAtha 'apabhraMzakAvyatrayI' meM eka pariziSTa ke rUpa meM san 1927 meM chapA hai| isake atirikta samayasundaragaNI kI sukhAvabodhA nAma kI TIkA ke sAtha yaha saptasmaraNastava meM 'jinadattasUri jJAnabhaNDAra' ne san 1942 meM chapavAyA hai| Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha prakaraNa vidhi-vidhAna, kalpa, maMtra, taMtra, parva aura tIrtha pUjAprakaraNa : ise pUjAvidhi-prakaraNa' bhI kahate haiN| isake kartA vAcaka umAsvAti haiM aisA kaI mAnate haiM / 19 zloka kI yaha kRti mukhyatayA anuSTup chanda meM hai / isameM gRhacaitya ( gRha-mandira ) kaisI bhUmi meM banAnA cAhiye, deva kI pUjA karane vAle ko kisa dizA yA kisa vidizA se pUjA karanI cAhie, puSpa-pUjA ke liye kauna se aura kaise puSpoM kA upayoga karanA cAhiye, vastra kaise hone cAhie ityAdi bAtoM kA vicAra kiyA gayA hai| isake atirikta nau aMga kI pUjA, aSTaprakArI pUjA tathA ikkIsa prakAra kI pUjA ke Upara bhI prakAza DAlA gayA hai| dazabhakti : 'bhakti' ke nAma se prasiddha kRtiyA~ do prakAra kI milatI haiM : 1. jaina zaurasenI meM racita aura 2. saMskRta meM racita / prathama prakAra kI kRtiyoM ke 1. baMgAla kI 'raoNyala eziyATika sosAiTI' dvArA vi0 saM0 1959 meM prakAzita sabhASya tattvArthAdhigamasUtra ke dvitIya pariziSTa ke rUpa meM yaha kRti chapI hai / usameM jo pAThAntara diye gaye haiM unameM pandrahaveM zloka ke sthAna para sampUrNa pAThAntara hai / isakA zrI kuMvarajI AnandajokRta gujarAtI anuvAda 'zrI jambUdvIpasamAsa bhASAntara pUjA-prakaraNa bhASAntarasahita' nAma se jainadharma prasAraka sabhA, bhAvanagara ne vi0 saM0 1995 meM prakAzita 1 kiyA hai| 2. isa prakAra kI bhatti ( bhakti ) prabhAcandra kI kriyAkalApa nAmaka saMskRta TIkA tathA paM0 jinadAsa ke marAThI anuvAda ke sAtha solApura se san 1921 meM prakAzita huI hai| uparyukta donoM prakAra kI bhakti 'dazabhaktyAdisaMgraha' meM saMskRta anvaya evaM hindI anvaya tathA bhAvArtha ke sAtha 'akhila vizva jaina mizana' ne salAla ( sAbarakAMThA ) se vIra-saMvat 2481 meM prakAzita kI hai| Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa praNetA kundakundAcArya haiM, to dUsarI ke pUjyapAda-aisA prabhAcandra ne siddhabhakti ( gAthA 12 ) kI kriyAkalApa nAma kI TIkA ( pR0 61 ) meM kahA hai, parantu donoM prakAra kI kRtiyA~ kitano-kitano haiM isakA ullekha unhoMne nahIM kiyaa| 1. siddhabhatti ( siddhabhakti )-isameM bAraha padya haiM aisA prabhAcandra ko TIkA dekhane para jJAta hotA hai| isa bhakti meM kahA~-kahA~ se aura kisa-kisa rIti se jIva siddha hue haiM yaha kaha kara unheM vandana kiyA gayA hai| isameM siddhoM ke sukha evaM avagAhana ke viSaya meM ullekha hai / anta meM AlocanA AtI hai / 2. sudabhatti (zrutabhakti )-isameM bAraha aMgoM ke nAma dekara dRSTivAda ke bheda evaM prabhedoM ke viSaya meM nirdeza kiyA gayA hai / 3. cArittabhatti ( cAritrabhakti )-isameM dasa padya haiN| isameM cAritra ke sAmAyika Adi pA~ca prakAra tathA sAdhuoM ke mUla evaM uttara guNoM kA nirdeza kiyA gayA hai| 4. aNagArabhatti (anagArabhakti )-23 padyoM kI isa kRti ko 'yogibhakti' bhI kahate haiN| isameM sacce zramaNa kA svarUpa, unake sadguNoM ko do-tona se lekara caudaha taka ke samUha dvArA, spaSTa kiyA gayA hai / unakI tapazcaryA evaM bhinnabhinna prakAra kI labdhiyoM kA yahA~ ullekha kiyA gayA hai| isa kRti meM guNadhArI anagAroM kA saMkIrtana hai| 5. Ayariyatti ( AcAryabhakti)-isameM dasa padya hai| isameM Adarza AcArya kA svarUpa batalAyA hai| unheM kSamA meM pRthvI ke samAna, prasanna bhAva meM svaccha jala jaise, karmarUpa bandhana ko jalAne meM agni tulya, vAyu kI bhA~ti niHsaMga, AkAza kI taraha nirlepa aura sAgarasama akSobhya kahA hai / / 6. paMcagurubhatti ( paMcagurubhakti )-sAta padyoM kI isa kRti ko paMcaparameTThi bhatti' bhI kahate haiN| isameM arihanta Adi pA~ca parameSThiyoM kA svarUpa batalA kara unheM namaskAra kiyA gayA hai / isameM pahale ke chaH padya sragviNI chanda meM aura antima AryA meM hai| 7. titthayarabhatti ( tIrthaMkarabhakti )-isameM ATha padya haiM / isameM RSabhadeva 1. dazabhaktyAdisaMgraha pR0 12-3 meM yaha bhakti AtI hai, kintu vahA~ isakA ___ 'bhatti' ke rUpa meM nirdeza nahIM hai / Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidhi-vidhAna, kalpa, maMtra, taMtra, parva aura tIrthaM 295 se lekara mahAvIrasvAmo taka ke caubIsa tIrthaMkaroM kA saMkIrtana hai / yaha zvetAmbaroM ke 'logasta sutta' ke sAtha milatI-julatI hai / 8. nivvANabhatti ( nirvANabhakti ) - isameM 27 padya haiN| isameM RSabha Adi caubIsa tIrthakara, balabhadra aura kaI muniyoM ke nAma dekara unakI nirvANa-bhUmi kA ullekha kiyA gayA hai / isa prakAra yaha bhaugolika dRSTi se tathA paurANika mAnyatA kI apekSA se mahattva kI kRti hai / TIkA - uparyukta ATha bhaktiyoM meM se prathama pA~ca para prabhAcandra kI kriyAkalApa nAma kI TIkA hai / ina pAMcoM ke anurUpa saMskRta bhaktiyoM para tathA nirvANabhakti evaM nandIzvarabhakti para bhI inakI TIkA hai / itara bhaktiyoM ke kartA kundakundAcArya haiM athavA anya koI, isakA nirNaya karanA avaziSTa hai / yahI bAta dUsarI saMskRta bhaktiyoM para bhI lAgU hotI hai / dazabhaktyAdisaMgraha meM nimnalikhita bAraha bhaktiyA~ prAkRta kaNDikA evaM kSepaka zloka sahita yA rahita tathA anvaya, hindI anvayArtha aura bhAvArtha ke sAtha dekhI jAtI haiM - siddhabhakti, zrutabhakti, cAritrabhakti, yogibhakti, AcAryabhakti, paMcagurubhakti, torthaMkarabhakti, zAntibhakti, samAdhibhakti, nirvANabhakti, nandIzvarabhakti aura caityabhakti / inake padyoM kI saMkhyA kramazaH 10 ( 9 + 1 ), 30 10, 8, 11, 11, 5, 15, 18, 30, 60 aura 35 hai | 1. siddhabhakti - isameM siddha ke guNa, sukha, avagAhanA Adi bAteM AtI haiM / sAtha hI, jaina dRSTi se mukti aura AtmA kA svarUpa bhI batalAyA hai / 2. zrutabhakti -- isameM pA~ca jJAna kI stuti kI gaI hai / kevalajJAna ko chor3akara zeSa jJAnoM ke bheda-prabheda evaM dRSTivAda ke pUrva Adi vibhAgoM kA nirUpaNa hai / 3. cAritrabhakti - isameM jJAnAcAra Adi pA~ca 'AcAroM kI spaSTatA kI gaI hai| 4. yogibhakti - isameM muniyoM ke vanavAsa evaM vividha RtuoM meM parISahoM ke sahana kI bAtoM kA varNana hai / 1. ina AThoM bhaktiyoM kA sArAMza aMgrejI meM pravacanasAra kI prastAvanA ( pR0 26-28 ) meM DA0 upAdhye ne diyA hai / Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa 5. AcArya bhakti - isameM AcArya ke guNoM kA varNana hai / 6. paMcagurubhakti -- isameM pA~ca parameSThiyoM kI rUparekhA kA Alekhana hai / tIrthaMkarabhakti - isameM RSabha Adi caubIsa tIrthaMkaroM ke nAma 7. Ate haiM / 8. nirvANabhakti -- isameM mahAvIrasvAmI ke pA~ca kalyANakoM kA varNana hai / 9. zAntibhakti - isameM zAntiprApti, prabhustuti kA phala, zAntinAtha ko vandana, AThi prAtihAryoM ke nAma ityAdi bAteM varNita haiM / 10. samAdhibhakti - isameM sarvajJa ke darzana, saMnyAsapUrvaka mRtyu evaM paramAtmA kI bhakti kI icchA ke viSaya meM ullekha hai / 11. nandIzvarabhakti - isameM trailokya ke caityAlayoM evaM nandIzvara dvIpa ke viSaya meM jAnakArI dI gaI hai / 12. caityabhakti - isameM vividha jina caityAlayoM aura pratimAoM kA kIrtana evaM jinezvara ko mahAnada kI dI gaI sAMgopAMga upamA ityAdi bAteM AtI haiM / Avazyakasaptati : ise pAkSika-saptati bhI kahate haiM / yaha municandrasUri kI racanA hai / sukhaprabodhinI : yaha vAdI devasUri ke ziSya mahezvarasUri ne likhI / isa kArya meM unheM vajrasenagaNI ne sahAyatA kI thI / sammattupAyavihi (samyaktvotpAdanavidhi ) : yaha kRti municandrasUri ne jaina mahArASTrI ke 295 padyoM meM likhI hai| isakI eka bhI hastalikhita prati kA ullekha jinaratnakoza meM nahIM hai / paccakkhANasarUva (pratyAkhyAnasvarUpa ) : 329 gAthAoM' kI isa kRti kI racanA yazodevasUri ne jaina mahArASTrI meM vi0 saM0 1982 meM kI hai / ye vIragaNI ke ziSya candrasUri ke ziSya the / isameM 1. jinaratnakoza ( vi0 1, pR0 263 ) meM jo 360 gAthAoM kA ullekha hai vaha bhrAnta pratIta hotA hai / 2. cAra sau zloka-parimANa yaha kRti visesaNavaI ( vizeSaNavatI ) tathA bIsa kezarImalajI zvetAmbara saMsthA ne san 1927 meM prakAzita kI hai / sArasvatavibhrama, dAnaSaTtrizikA vizikAoM ke sAtha RSabhadevajI Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidhi-vidhAna, kalpa, maMtra, taMtra, parva aura tIrtha 297 prArambha meM pratyAkhyAna ke paryAya diye gaye haiN| isameM addhA-pratyAkhyAna kA vistRta nirUpaNa hai / isameM 1. pratyAkhyAna lene kI vidhi, 2. tadviSayaka vizuddhi, 3. sUtra kI vicAraNA, 4. pratyAkhyAna ke pArane kI vidhi, 5. svayaM pAlana aura 6. pratyAkhyAna kA phala-ye chaH bAteM anukrama se upasthita kI gaI haiN| isa prakAra isameM chaH dvAroM kA varNana AtA hai| tIsare dvAra meM namaskAra sahita pauruSI, purimAdha, ekAzana, ekasthAna, AcAmla, abhaktArtha, carama, dezAvakAzika, abhigraha aura vikRti-ina dasa kA artha samajhAyA hai / bIca-bIca meM namaskArasahita pratyAkhyAna ke dUsare sUtra bhI diye gaye haiM / isake atirikta dAna evaM pratyAkhyAna ke phala ke viSaya meM dRSTAnta bhI Ate haiN| 328 vIM gAthA meM Aye hue nirdeza ke anusAra prastuta kRti kI racanA Avazyaka, paMcAzaka aura paNavatthu (paMcavatthuga ) ke vivaraNa ke AdhAra para kI gaI hai| TIkA-isa para 550 padyoM kI eka ajJAtakartRka vRtti hai / saMghapaTTaka : jinavallabhagaNI ne vividha chandoM ke 40 padyoM meM isakI racanA kI hai| isameM unhoMne nIti evaM sadAcAra ke viSaya meM nirUpaNa kiyA hai / yaha cittaur3a ke mahAvIra jinAlaya ke eka stambha para khudavAyA gayA hai| isakA 38 vA~ padya SaDaracakrabandha se vibhUSita hai| TokAeM-jinapatisUri ne isa para 3600 zloka-parimANa eka bRhaTTIkA likhI hai / isa TIkA ke AdhAra para haMsarAjagaNI ne eka TIkA likhI hai / lakSmIsena ne vi0 saM0 1333 meM 500 zloka-parimANa eka laghuTIkA likhI hai| ye hammIra ke putra the| isake atirikta sAdhukIrti ne bhI isa para eka TIkA likhI hai| isa para tIna vRttiyA~ bhI upalabdha haiM, jinameM se eka ke kartA jinavallabhagaNI ke ziSya aura dUsarI ke vivekaratnasUri haiN| tIsarI ajJAtakartRka hai / devarAja ne vi0 saM0 1715 meM isa para eka paMjikA bhI likhI hai| 1. yaha kRti 'apabhraMza kAvyatrayI' ke pariziSTa ke rUpa meM san 1927 meM chapI hai| isase pahale jinapatisUri kI bRhaTTIkA evaM kisI ke gujarAtI anuvAda ke sAtha bAlAbhAI chaganalAla ne san 1907 meM yaha chapavAI hai| Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa aNuTThANavihi ( anuSThAnavidhi ) athavA suhabohasAmAyArI ( sukhabodhasAmAcArI): dhanezvarasUri ke ziSya zrIcandrasUri ne jaina mahArASTrI meM mukhyatayA gadya meM isakI racanA kI hai| sUri jI ne munisuvratasvAmicaritra Adi grantha bhI likhe haiN| avataraNoM se yukta prastuta kRti 1386 zloka-parimANa hai| isake prArambha meM cAra padya haiN| Adya padya meM mahAvIrasvAmI ko namaskAra karake anuSThAnavidhiH kahane kI pratijJA kI hai| isake bAda ke tIna padyoM meM isa kRti ke bIsa dvAroM ke nAma diye gaye haiN| unameM nimnAMkita viSayoM kA nirUpaNa AtA hai : samyaktvAropaNa evaM vratAropaNa kI vidhi, pANmAsika sAmAyika, darzanAdi pratimAe~, upadhAna kI vidhi, upadhAna prakaraNa, mAlAropaNa kI vidhi, indriyajaya Adi vividha tapa, ArAdhanA, pravrajyA, upasthApanA evaM loMca kI vidhi, rAtrika Adi pratikramaNa, AcArya, upAdhyAya evaM mahattarA-ina tIna padoM kI vidhi, gaNa kI anujJA, yoga, acitta pariSThApanA aura pauSadha kI vidhi, samyaktva Adi kI mahimA tathA pratiSThA, dhvajAropaNa aura kalazAropaNa kI vidhi / prastuta kRti kA ullekha jaijIyakappa ( yatijItakalpa ) kI vRtti meM sAdhuratnasUri ne kiyA hai| / sAmAcArI: tilakAcArya kI yaha kRti" mukhyataH saMskRta gadya meM racita hai| ye zrI candraprabhasUri ke vaMzaja aura zivaprabha ke ziSya the| 1421 zloka-parimANa isa 1. yaha kRti subodhA-sAmAcArI ke nAma se devacanda lAlabhAI jaina pustakoddhAra saMsthA ne san 1922 meM chapavAI hai| 2. kisI ne 53 gAthAoM kA jaina mahArASTrI meM yaha prakaraNa likhA hai| isakA prArambha 'paMcanamokkAre kila' se hotA hai / 3. saiMtIsa prakAra ke tapa kA svarUpa saMskRta meM diyA gayA hai| isameM mukuTa saptamI Adi kA bhI nirUpaNa hai| 4. vividhapratiSThAkalpa ke AdhAra para isakI yojanA kI gaI hai aisA anta meM kahA hai| 5. yaha kRti prakAzita hai| isakI eka tADapatrIya hastalikhita prati vi0 saM0 1409 kI milatI hai| Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidhi-vidhAna, kalpa, maMtra, taMtra, parva aura tIrtha 299 kRti ke prArambha meM eka aura anta meM prazasti ke rUpa meM chaH zloka haiN| pahale zloka meM samyagdarzananandI ityAdi kI vidhirUpa-sAmAcArI kA kathana karane kI pratijJA kI gaI hai| isake pazcAt isameM nimnalikhita viSayoM ko sthAna diyA gayA hai : dezavirati-samyaktvAropanandI kI vidhi, kevala dezaviratinandI kI vidhi, zrAvakoM ke vratoM ke karor3oM bhaMgoM ke sAtha zrAvaka ke vrata aura abhigrahoM ke pratyAkhyAna kI vidhi, upAsaka kI pratimA kI nandI kI vidhi, upAsaka kI pratimAoM ke anuSThApana kI vidhi, upadhAna kI nandI kI vidhi, upadhAna ko vidhi, mAlAropaNa kI nandI kI vidhi, sAmAyika aura pauSadha lene kI tathA ina donoM ke pArane kI vidhi, pauSadhika dinakRtya kI vidhi, battIsa prakAra ke tapa kA kulaka, tapa ke yantra, kalyANaka, zrAvaka ke prAyazcittoM kA yantra, pravrajyA kI vidhi, loMca kI vidhi, upasthApanA kI vidhi, rAtrika Adi pratikramaNa se gabhita sAdhu-dinacaryA, yoga ke utkSepa aura nikSepapUrvaka yoganandI kI vidhi, yoga ke anuSThAna kI vidhi, yoga ke tapa kI vidhi, yogakSamAzramaNa kI vidhi, yoga ke kalpyAkalpya kI vidhi, gaNI aura yogI ke upahanana kI vidhi, anadhyAya kI vidhi, kAlagrahaNa kI vidhi, vasati aura kAla ke pravedana kI vidhi, svAdhyAya ke prasthApana kI vidhi, kAlamaNDalapratilekhana kI vidhi, vAcanAcArya ke sthApana kI tathA usake vidyAyantralekhana kI vidhi, AcArya aura upAdhyAya kI pratiSThA kI vidhi aura mahattarA ke sthApana kI vidhi / prasaMgavaza isa grantha meM vardhamAna vidyA, saMskRta meM chaH zlokoM kA caityavandana, mithyAtva ke hetuoM kA nirUpaNa karanevAlI ATha gAthAe~, upadhAnavidhiviSayaka paiMtAlIsa gAthAe~, tapa ke bAre meM paccIsa gAthAoM kA kulaka, saMskRta ke chattIsa zlokoM meM rohiNI kI kathA, taitIsa AgamoM ke nAma Adi bAteM bhI AtI haiN| praznottarazata kiMvA sAmAcArIzataka : isake' kartA somasundaragaNI haiN| isameM sau adhikAra Ate haiM aura ve pA~ca prakAzoM meM vibhakta haiN| ina prakAzoM ke adhikAroM kI saMkhyA 37, 11, 1. yaha grantha sAmAcArIzataka ke nAma se 'jinadattasUri jJAnabhaNDAra' ne san 1939 meM prakAzita kiyA hai / Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa 13, 27 aura 12 haiN| isake prArambha meM dasa zloka aura anta meM prazasti ke rUpa meM ATha zloka haiN| mukhyarUpa se yaha grantha gadya meM hai| isa grantha ke dvArA kharataragacchaviSayaka jAnakArI hameM upalabdha hotI hai| isa grantha kI mudrita AvRtti meM adhikAra ke anusAra viSayAnukrama diyA gayA hai| isa prakAra sau adhikAroM ke bAre meM jo jAnakArI prastuta kI gaI hai usameM se kucha isa prakAra hai : 'karemi bhaMte' ke bAda pithiko, parva ke dina hI pauSadha kA AcaraNa, mahAvIrasvAmI ke chaH kalyANaka, abhayadevasUri ke gaccha ke rUpa meM kharatara kA ullekha, sAdhuoM ke sAtha sAdhviyoM ke vihAra kA niSedha, dvidalavicAra, taruNa strI ko mUla-pratimA ke pUjana kA niSedha, zrAvakoM ko gyAraha pratimA vahana karane kA niSedha, zrAvaNa athavA bhAdrapada adhika ho to paryuSaNa parva kaba karanA, sUri ko hI jina pratimA kI pratiSThA kA adhikAra, tithi kI vRddhi meM Adya tithi kA svIkAra, kArtika do hoM to prathama kArtika meM cAturmAsAdika pratikramaNa, jina pratimA kA pUjana, yogopadhAna kI vidhi, caturthI ke dina paryuSaNa, jinavallabha, jinadatta evaM jinapati ina sUriyoM kI sAmAcArI, padasthoM kI vyavasthA, loMca, asvAdhyAya, guru ke stUpa kI pratiSThA kI, zrAvaka ke pratikramaNa kI, pauSadha lene kI, dIkSA dene kI aura upadhAna kI vidhi, sAdhvI ko kalpasUtra par3hane kA adhikAra, vizatisthAnaka tapa kI aura zAnti kI vidhi / praDikkamaNasAmAyArI (pratikramaNasAmAcArI) : yaha jinavallabhagaNI kI jaina mahArASTrI meM racita 40 padyoM kI kRti hai| . isameM pratikramaNa ke bAre meM vicAraNA kI gaI hai| yaha sAmAcArIzataka (patra 137 a-138 A) meM uddhRta kI gaI hai| sAmAyArI (sAmAcArI) : jaina mahArASTrI meM viracita 30 padyoM kI isa kRti ke racayitA jinadattasUri haiM / yaha upayukta sAmAcArIzataka (patra 138 A-139 A) meM uddhRta kI gaI hai| isameM mUla-pratimA kI pUjA kA strI ke lie niSedha ityAdi bAteM AtI haiN| 1 posahavihipayaraNa (pauSadhavidhiprakaraNa) : yaha bhI upayukta jinavallabhagaNI kI kRti hai / isakA sArAMza pandraha padyoM meM jinaprabhasUri ne vihimaggappavA (vidhimArgaprapA) ke pR0 21-22 meM diyA hai Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidhi-vidhAna, kalpa, maMtra, taMtra, parva aura tIrtha 301 aura usake caudahaveM padya meM jinavallabhasUrikRta 'posahavihipayaraNa' dekhane kA nirdeza kiyA hai / isameM pauSadha kI vidhi kA vicAra kiyA gayA hai / TokA-isa para jinamANikyasUri ke ziSya jinacandrasUri ne vi0 saM0 1617 meM 3555 zloka-parimANa eka TIkA likhI hai / 2. posahavihipayaraNa ( pauSadhavidhiprakaraNa ) : jaina mahArASTrI meM devabhadraracita isa kRti meM 118 padya haiN| isI nAma kI eka kRti cakrezvarasUri ne 92 padyoM meM likhI hai| ina donoM kA viSaya pauSadha kI vidhi kI vicAraNA hai / posahiyapAyacchittasAmAyArI ( pauSadhikaprAyazcittasAmAcArI ): ajJAtakartRka isa kRti meM jaina mahArASTrI meM 10 padya haiN| TIkA-isa para tilakAcArya ne eka vRtti likhI hai / sAmAyArI ( sAmAcArI) : yaha jinadattasUri ke praziSya jinapatisUri ne jaina mahArASTrI ke 79 padya meM likhI hai| yaha sAmAcArIzataka ( patra 139 A-141 A ) meM uddhRta kI gaI hai| vihimaggappavA (vidhimArgaprapA ): jinaprabhasUri ne prAyaH jaina mahArASTrI meM kosala ( ayodhyA ) meM vi0 saM0 1363 meM isakI racanA kI thii| yaha 3575 zloka-parimANa hai| 'vidhimArga' kharataragaccha kA nAmAntara hai / isa prakAra isa kRti meM kharataragaccha ke anuyAyiyoM ke vidhi-vidhAna kA nirdeza hai| yaha racanA prAyaH gadya meM hai / prArambha ke padya meM kahA hai ki yaha zrAvakoM evaM sAdhuoM kI sAmAcArI hai| anta meM solaha padyoM kI prazasti hai| isake pahale ke chaH padyoM meM prastuta kRti jina 41 dvAroM meM vibhakta hai unake nAma Ate haiM aura terahaveM padya ke dvArA kartA ne sarasvatI evaM padmAvatI se zrata kI Rddhi samarpita karane kI prArthanA kI hai| uparyukta 41 dvAroM meM adholikhita viSayoM ko sthAna diyA gayA hai : 1. mudrAvidhi nAmaka 37ve dvAra kA nirUpaNa (pR0 114-6 ) saMskRta 3. yaha 'jinadattasUri bhaNDAra granthamAlA' meM san 1141 meM prakAzita huI hai| isakA prathamAdarza kartA ke ziSya udayAkaragaNI ne likhA thaa| Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya kA bRhad itihAsa 2 1. samyaktvAropaNa kI vidhi, 2 . parigraha ke parimANa kI vidhi, 3.. sAmAyika ke AropaNa kI vidhi, 4. sAmAyika lene aura pArane kI vidhi, 5. upadhAna - nikSepaNa kI vidhi, 6. upadhAna - sAmAcArI, 7 upadhAna kI vidhi, 8. mAlAropaNa kI vidhi, 9. pUrvAcAryakRta uvahANapaiTThApaMcAzaya' ( upadhAnapratiSThApaMcAzaka ), 10. pauSagha kI vidhi, 11. daivasika pratikramaNa kI vidhi, 12. pAkSika pratikramaNa kI vidhi, 13. rAtrika pratikramaNa kI vidhi, 14. tapa kI vidhi, 15. nandI kI racanA kI vidhi, 16. pravrajyA kI vidhi, 17. loMca karane kI vidhi, 18. upayoga kI vidhi, 15. Adya aTana kI vidhi, 20.. upasthApanA kI vidhi, 21. anadhyAya kI vidhi, 22. svAdhyAya prasthApana kI vidhi, 23. yoga- nikSepa kI vidhi, 24. yoga kI vidhi, 25. kalpa-tippa sAmAcArI, 26. yAcanA kI vidhi, 27. vAcanAcArya kI prasthApanA kI vidhi, 28. upAdhyAya kI prasthApanA kI vidhi, 29. AcArya kI prasthApanA kI vidhi, 30. pravartinI aura mahattarA kI prasthApanA kI vidhi, 31. gaNa kI anujJA kI vidhi, 32. anazana kI vidhi, 33. mahApAriSThApanikA " kI vidhi, 34. prAyazcitta kI vidhi, 35. jinabimba kI pratiSThA kI vidhi, 36. sthApanAcArya kI pratiSThA vidhi, 37. mudrA - vidhi, 38. causaTha yoginiyoM ke nAmollekha ke sAthaunakA upazama-prakAra, 39. tIrthayAtrA kI vidhi, 40 tithi kI vidhi aura 41. aMgavidyA - siddhi ko vidhi | 302 ina dvAroM meM nirUpita viSayoM ke tIna vibhAga kiye jA sakate haiM / 1 se 12 dvAroM meM AnevAle viSaya mukhyarUpa se zrAvaka ke jIvana ke sAtha sambandha rakhate haiM, 13 se 29 taka ke viSayoM kA mukhya sambandha sAdhu-jIvana ke sAthahai, jabaki 30 se 41 taka ke viSayoM kA sambandha zrAvaka evaM sAdhu donoM ke jIvana se hai / 1. isameM 51 padya jaina mahArASTrI meM haiM / 2. isameM aneka prakAra ke tapoM ke nAma Ate haiM / mukuTa -saptamI Adi tapa anAdaraNIya haiM, aisA bhI kahA hai / 3. isa viSaya meM anuziSTi ke rUpa udghRta kI gaI haiM ve mAnanIya haiM / pR0 68 se 71 para jo 3 se 55 gAthAe~ 4. isameM kAladharmaprApta sAdhu ke zarIra ke antima saMskAra kA nirUpaNa hai / 4. isakI racanA vinayacandrasUri ke upadeza se kI gaI hai / Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidhi-vidhAna, kalpa, maMtra, taMtra, parva aura tIrthaM 303 kaI dvAroM ke upaviSaya 'viSayAnukama' meM dikhalAye gaye haiM / udAharaNArthapAMcaveM dvAra ke antargata paMcamaMgala-upadhAna, caubIsaveM ke antargata dazavaikAlika, uttarAdhyayana, AcArAMga Adi cAra aMga, nizIthAdi chedasUtra, chaThe se gyArahavAM aMga, aupapAtika Adi upAMga, prakIrNaka, mahAnizItha kI vidhi evaM yogavidhAna prakaraNa; cautIsaveM ke antargata jJAnAticAra, darzanAticAra aura mUlaguNa ke sambandha meM prAyazcitta; piNDAlocanAvidhAna prakaraNa; uttaraguNa, vIryAcAra aura dezavirati ke prAyazcitta evaM AlocanAgrahaNavidhi prakaraNa tathA upamA dvAra ke pratiSThAvidhi-saMgraha-gAthA, adhivAsanAdhikAra, nandyAvartalekhana, jalAnayana, kalazAropaNa aura dhvajAropaNa kI vidhi, pratiSThopakaraNasaMgraha, kUrmapratiSThAvidhi, pratiSThAsaMgrahakAvya, pratiSThAvidhigAthA aura kahArayaNakosa ( kathAratnakoza ) meM se dhvajAropaNavidhi / prastuta kRti meM kaI racanAeM samagrarUpa se athavA aMzataH saMgRhIta kI gaI haiN| udAharaNArtha-upadhAna kI vidhi nAmaka sAtaveM dvAra ke nirUpaNa meM mAnadevasUrikRta 54 gAthAoM kA 'uvahANavihi" nAma kA prakaraNa, nave dvAra meM 51 gAthAoM kA 'uvahANapaiTThApaMcAsaya',2 nandiracanAvidhi nAmaka pandrahaveM dvAra meM 36 gAthAoM kA 'arihANAdithotta, yogavidhi nAmaka caubIsaveM dvAra ke nirUpaNa meM uttarAdhyayana kA 13 gAthAoM kA cauthA adhyayana,4 pratiSThAvidhi nAmaka paiMtIsaveM dvAra ke nirUpaNa meM kahArayaNakosa' meM se 50 gAthAoM kA 'dhayArovaNavihi" ( dhvajAropaNavidhi ) nAma kA prakaraNa tathA candrasUrikRta sAta pratiSThAsaMgrahakAvya / 68 gAthAoM kA jo 'jogavihANapayaraNa' pR0 58 se 62 para. AtA hai vaha svayaM granthakAra kI racanA hogI aisA anumAna hotA hai / pratikramakramavidhi : somasundarasUri ke ziSya jayacandrasUri ne vi0 saM0 1506 meM isakI racanA kI hai| isakA yaha nAma upAntya padya meM dekhA jAtA hai| isake prArambha meM eka 1. dekhie-pR0 12-4. 2. dekhie-pR0 16-9. 3. dekhie-pR0 31-3. 4. dekhie-pR0 49-50. 5. dekhie-pR0 111-4. 6. dekhie-pR0 110-1. 7. yaha kRti 'pratikramaNagarbhahetu' nAma se zrI pAnAcanda vahAlajI ne san 1892 meM chapAI hai| isakA 'pratikramaNahetu' nAma se gujarAtI sAra jainadharma prasAraka. sabhA ne san 1905 meM prakAzita kiyA thA / Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa padya aura anta meM tIna padya haiN| inake atirikta antima bhAga meM pratikramaNa ke ATha paryAyoM ke viSaya meM eka-eka dRSTAMta padya meM hai| patra 24 A aura 25 a meM Aye hue ullekha ke anusAra ye dRSTAnta Avazyaka ko laghuvRtti meM se uddhRta kiye gaye haiN| mukhya rUpa se gadyAtmaka isa kRti meM pratikramaNa ke sUtroM ke krama kA hetu tathA pratikramaNa meM amuka kriyA ke pazcAt amuka kriyA kyoM kI jAtI hai isapara prakAza DAlA gayA hai / bIca-bIca meM uddharaNa bhI diye gaye hai / yahA~ pratikramaNa se Avazyaka abhipreta hai| yaha Avazyaka sAmAyika Adi chaH adhyayanAtmaka hai / ina sAmAyika Adi se jJAnAcAra Adi pA~ca AcAroM meM se kisakI zuddhi hotI hai yaha batalAyA hai| devavandana ke bAraha adhikAra, kAyotsarga ke 19 doSa, vandanaka ke 32 doSa, devasika Adi pAMca pratikramaNoM kI vidhi, pratikramaNa ke pratikramaNa, praticaraNA, pratiharaNA, vAraNA, nivRtti, nindA, garhA aura zuddhiye ATha paryAya aura inameM se prArambha ke sAta kI spaSTatA karane ke lie anukrama se mArga, prAsAda, dUdha kI baha~gI, viSabhojana, do kanyAe~, citrakAra kI putrI aura patighAtaka strI ye sAta dRSTAnta tathA AThaveM paryAya ke bodha ke lie vastra evaM auSadhi ke do dRSTAnta diye gaye haiN| anta meM gandharva nAgadatta evaM vaidya ke dRSTAnta diye gaye haiN| paryuSaNAvicAra : yaha harSasenagaNo ke ziSya harSabhUSaNagaNI kI kRti hai| ise paryuSaNAsthiti evaM vartitabhAdrapadaparyuSaNAvicAra bhI kahate haiN| yaha vi0 saM0 1486 kI racanA hai aura isameM 258 padya haiM / isameM paryuSaNA ke viSaya meM vicAra kiyA gayA hai| zrAddhavidhivinizcaya : yaha bhI uparyukta harSabhUSaNagaNI kI vi0 saM0 1480 meM racita kRti hai| dazalAkSaNikavratodyApana : isake racayitA abhayanandI ke ziSya sumatisAgara haiN| isakA prArambha 'vimalaguNasamaddha' se kiyA gayA hai| isameM kSamA, mArdava, Arjava, satya, zauca, 1. yaha 'zAntisAgara digambara granthamAlA' ( san 1954 ) ke 'digambara jaina vratodyApanasaMgraha' kI dUsarI AvRtti ke anta meM diyA gayA hai| isameM AzAdharakRta mahAbhiSeka, mahIcandra ziSya jayasAgarakRta ravivratodyApana tathA zrIbhUSaNakRta SoDazakAraNavatodyApana bhI chape haiM / . Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidhi-vidhAna-kalpa, maMtra, taMtra, parva aura tIrtha 305. saMyama, tapa, tyAga, AkiMcanya aura brahmacarya-ina dasa prakAra ke dharmAMgoM ke viSaya meM eka-eka pUjA aura usake anta meM jayamAlA tathA anta meM samuccaya jayamAlA isa prakAra vividha viSaya Ate haiN| jayamAlA ke atirikta samagra grantha prAyaH saMskRta meM hai| dazalakSaNavratodyApana : ___yaha jJAnabhUSaNa ne likhA hai / ise dazalakSaNodyApana bhI kahate haiM / isameM kSamA Adi dasa dharmAMgoM ke viSaya meM jAnakArI dI gaI hai| 1. paiTTAkappa ( pratiSThAkalpa ) : bhadrabAhusvAmI ne isakI racanA kI thI aisA ullekha sakalacandragaNIkRta pratiSThAkalpa ke anta meM AtA hai| 2. pratiSThAkalpa : yaha zyAmAcArya kI racanA hai aisA sakalacandragaNI ne apane grantha 'pratiSThAkalpa' ke anta meM kahA hai| 3. pratiSThAkalpa : ___ yaha haribhadrasUri kI kRti kahI jAtI hai / sakalacandragaNI ne apane 'pratiSThAkalpa' ke anta meM jisa haribhadrasUrikRta pratiSThAkalpa kA ullekha kiyA hai vaha yahI hogaa| parantu yaha kRti abhI taka upalabdha nahIM huI hai| 4. pratiSThAkalpa : ___ yaha kalikAlasarvajJa hemacandrasUriracita mAnA jAtA hai / sakalacandragaNIkRta pratiSThAkalpa ke anta meM isI kA ullekha hai, aisA pratIta hotA hai / 5. pratiSThAkalpa : yaha guNaratnAkarasUri kI racanA hai / isakA ullekha sakalacandragaNIkRta pratiSThAkalpa ke anta meM hai| 6. pratiSThAkalpa : yaha mAghanandI kI racanA kahI jAtI hai| 7. pratiSThAkalpa : yaha hastimalla kI racanA hai / 8. pratiSThAkalpa : yaha hIravijayasUri ke ziSya sakalacandragaNI kI kRti' hai| inhoMne gaNadharastavana, bAraha-bhAvanA, munizikSAsvAdhyAya, mRgAvatI-AkhyAna (vi0 saM0. 1. dekhie-jinaratnakoza, vibhAga 1 pR0 260. Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa 1644 ), vAsupUjyajina-puNyaprakAzarAsa (vi0 saM0 1671 ), vIrajina hamacaDI, vIrahuNDIstavana, sattarabhedI-pUjA, sAdhukalpalatA ( vi0 saM0 1682 ) aura hIravijayasUridezanAsuraveli (vi0 saM0 1692 ) granthoM kI racanA kI hai| isa pratiSThAkalpa ke prArambha meM jinabimba kI pratiSThA aura pUjAvidhi kahane kI pratijJA kI hai / isake anantara adholikhita viSaya isameM Ate haiM : pratiSThA karanevAle zrAvaka kA lakSaNa, pratiSThA karane vAle AcArya kA lakSaNa, snAtra ke prakAra, maNDapa kA svarUpa, bhUmi kA zodhana, vedikA, dAtuna ityAdi ke maMtra, pahale dina kI vidhi-jalayAtrA, kumbhasthApana kI vidhi; dUsare dina kI vidhi-nandyAvarta kA pUjana; tIsare dina kI vidhi-kSetrapAla, dikpAla, bhairava, solaha vidyAdevI aura nau grahoM kA pUjana; cauthe dina kI vidhi-siddhacakra kA pajanaH pA~caveM dina kI vidhi-bIsa sthAnaka kA pUjana; chaThe dina kI vidhicyavanakalyANaka kI vidhi, indra aura indrANI kA sthApana, guru kA pUjana, cyavanamaMtra, prANapratiSThA; sAtaveM dina kI vidhi-janmakalyANaka kI vidhi, zacIkaraNa, sakalIkaraNa, dikkumAriyAM, indra evaM indrANiyoM kA utsava; AThaveM dina kI vidhi-aThAraha abhiSeka aura aThAraha snAtra; naveM dina kI vidhilekhanazAlA kI vidhi, vivAha evaM dIkSA kA mahotsava; dasaveM dina ko vidhikevalajJAna-kalyANaka, aMjanavidhi, nirvANakalyANaka, jinabimba kI sthApanA aura dRSTi, sakalIkaraNa, zucividhi, bali-viSayaka maMtra, saMkSipta pratiSThAvidhi, jinabimba ke parikara, kalaza ke AropaNa aura dhvajAropaNa kI vidhi, dhvajAdi-viSayaka maMtra, dhvajAdi kA parimANa aura cautIsa kA yaMtra / -1. yaha yaMtra isa prakAra hai : 10 15 / 7 / 12 / 1 .. Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidhi-vidhAna, kalpa, maMtra, taMtra, parva aura tIrtha 307 ___ isa grantha ke anta meM guNaratnAkarasUri, jagaccandrasUri, zyAmAcArya, haribhadrasUri evaM hemacandrasUri dvArA racita bhinna-bhinna pratiSThAkalpoM kA AdhAra lene kA aura 'vijayadAnasUri ke samakSa unase milAna kara lene kA ullekha hai|" pratiSThAsArasaMgraha : vasunandI ne lagabhaga 700 zlokoM meM isakI racanA kI hai / yaha chaH vibhAgoM meM vibhakta hai| isa kRti kA ullekha AzAdhara ne jinayajJakalpa meM kiyA hai| TIkA-isa para eka svopajJavRtti hai| jinayajJakalpa : isakI racanA AzAdhara ne vi0 saM0 1285 meM kI hai| ise pratiSThAkalpa yA pratiSThAsAroddhAra bhI kahate haiN| isameM vasunandI kI isI viSaya kI pratiSThAsArasaMgraha nAma kI kRti kA ullekha hai / ratnatrayavidhAna : yaha bhI AzAghara kI kRti hai| ise 'ratnatrayavidhi' bhI kahate haiN| isakA ullekha AzAdhara ne dharmAmRta kI prazasti meM kiyA hai / sUrimaMtra : isake sambandha meM vidhimArgaprapA (pR0 67) meM kahA hai ki yaha sUrimaMtra mahAvIrasvAmI ne gautamasvAmI ko 2100 akSara-parimANa kahA thA aura unhoMne (gautamasvAmI ne) use 32 zlokoM meM gUMthA thaa| yaha dhIre-dhIre ghaTatA jAtA hai aura duHprasaha muni ke samaya meM DhAI zloka-parimANa rhegaa| isa maMtra meM pA~ca pITha hai : 1. vidyApITha, 2. mahAvidyA-saubhAgyapITha, 3. upavidyA-lakSmIpITha, 4. maMtrayoga-rAjapITha aura 5. sumerupITha / 1. mUla kRti kA kisI ne gujarAtI meM anuvAda kiyA hai| somacanda haragovinda dAsa aura chabIladAsa kesarIcanda saMghavI isa mUla kRti ke saMyojaka evaM prakAzaka haiM / inhoMne yaha gujarAtI anuvAda vi0 saM0 2012 meM prakAzita kiyA hai| usameM jinabhadrA, parameSThimudrA ityAdi unnIsa mudrAoM ke citra diye gaye haiN| pahalI paTTikA ke Upara cyavana evaM janmakalyANakoM kA eka-eka citra hai aura dUsarI ke Upara kevalajJAna-kalyANaka tathA aMjana kriyA kA eka-eka citra hai| 2. yaha kRti zrI manohara zAstrI ne vi0 saM0 1974 meM prakAzita kI hai| 3. yaha prakAzita hai (dekhie-Age kI ttippnnii)| Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa pradezavivaraNa-ise sUrividyAkalpa bhI kahate haiM / isakI racanA jinaprabhasUri ne kI hai / aisA lagatA hai ki yahI sUrimaMtrabRhatkalpavivaraNa ke nAma se prakAzita kiyA gayA hai| sUrimaMtrakalpa : isakI racanA jinaprabhasUri ne kI hai aisA svayaM unhoMne vidhimArgaprapA (pR0 67) meM likhA hai| sUrimaMtrabRhatkalpavivaraNa : ___ yaha jinaprabhasUri kI racanA hai| isameM sUrimantra ke akSaroM kA phalAdeza kabhI gadya meM to kabhI padya meM batalAyA hai| prArambha meM 'arhan' ko namaskAra karake sUrimaMtra ke kalpa ke tathA Apta ke upadeza ke AdhAra para sampradAya kA aMza batalAne kI pratijJA kI gaI hai / usake pazcAt vidyApITha, vidyA, upavidyA, maMtrapITha aura maMtrarAja-ina pA~ca prasthAnoM kA ullekha karake pA~ca prasthAnoM ke nAndIpadoM kI saMkhyA batalAI hai / jinaprabhasUri ne unheM solaha nAndIpada abhipreta hai aisA kahakara unakA ullekha kiyA hai| isameM vividha rogoM ko dUra karane kI vidhi batalAI gaI hai| vardhamAnavidyAkalpoddhAra : __isakA uddhAra vAcaka candrasena ne kiyA hai| isake prArambha meM upAdhyAya, vAcanAcArya, mahattarA aura pravartinI ke nityakRtya batalAye gae haiN| isake 1. yaha kRti DAhyAbhAI mahokamalAla ne ahamadAbAda se san 1934 meM prakA zita kI hai / isakA saMzodhana muni (aba sUri) zrI prItivijayajI ne kiyA hai| usameM koI-koI paMkti gujarAtI meM dekhI jAtI hai| sambhavataH vaha saMzodhaka ne jor3a dI hogI / kahIM-kahIM jaina mahArASTrI meM likhA huA dekhA jAtA hai / zalyoddhAra tathA nidhinirNaya ke sambandha meM kaI koSThaka diye gaye haiM / anta meM sUrimaMtra hai| 2. yaha kRti jinaprabhasUrikRta bRhat hrIMkArakalpavivaraNa ke sAtha 'sUrimaMtra yaMtrasAhityAdigranthAvali' puSpa 8-9 meM zrI DAhyAbhAI mahokamalAla ne ahamadAbAda se prakAzita kI hai| isameM prakAzanavarSa nahIM diyA hai / isameM jinaprabhasUrikRta 'vaddhamANavijjAthavaNa' bhI chapA hai / Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidhi-vidhAna, kalpa, maMtra, taMtra, parva aura tIrtha 309 anantara bhUmizuddhi, sakalIkaraNa, vajrasvAmIracita aura tRtIya pITha meM sUcita vardhamAna vidyAkalpa kI devatAvasaravidhi, vardhamAnavidyAsampradAya, dvitIyA aura tRtIyA vardhamAnavidyA, vardhamAnayaMtra, maMtra kI zuddhi, prAksevA, bRhat vardhamAnavidyA aura gautamavAkya-isa prakAra vividha bAteM dI gaI haiN| inake atirikta isa kRti meM katipaya mudrAoM kA bhI ullekha hai| bRhat hrIMkArakalpa : ___ hrIMkAreNa vinA yantra' se isa mUla kRti2 kA Arambha hotA ho, aisA lagatA hai| yadi aisA na ho to jinaprabhasUridvArA racita vivaraNa ke gadyAtmaka bhAga ke bAda kA yaha Adya padya hai| prArambha meM isa prakAra kA maMtra diyA hai-"OM hrIM aiM trailokyamohinI cAmuNDA mahAdevI suravandanI hrIM aiM svaahaa|" isake pazcAt pUjAvidhi, dhyAnavidhi, mAyAbIjamaMtra ke ArAdhana kI vidhi, homa kI vidhi, mAyAbIja ke tIna stavana, mAyAbIjakalpa, havana kI vidhi, parameSThicakra ke viSaya meM rakta, pIta ityAdi mAyAbIjasAdhanavidhi, cora Adi se rakSaNa, vazyayaMtra kI vidhi, AkarSaNa kI vidhi, hrIMkAravidhAna, hrIMlekhAkalpa aura mAyAkalpa-isa prakAra vividha bAteM AtI haiN| TokA-isa mUla kRti ke Upara jinaprabhasUri ne eka vivaraNa likhA hai| usameM kucha bhAga saMskRta meM hai to kucha gujarAtI meM hai / uparyukta viSayoM meM se mUla ke kauna se aura vivaraNa ke kauna se, yaha spaSTa rUpa se kahA nahIM jA sakatA, kyoMki mudrita pustaka meM bar3e TAipa meM jo padya chape haiM ve hI mUla ke haiM yA nahIM yaha vicAraNIya hai| 1. 'vardhamAnavidyApaTa' ke viSaya meM eka lekha DA0 umAkAnta zAha ne likhA hai aura vaha Journal of the Indian Society of Oriental Arts, Vol. ix meM san 1941 meM prakAzita huA hai| 2. yaha kRti yA isakA jinaprabhasUrikRta vivaraNa yA ye donoM 'bRhat hrIMkAra kalpavivaraNam tathA ( vAcaka candrasenoddhRta ) 'vardhamAnavidyAkalpa' ke nAma se jo pustaka 'zrIsUrimaMtrayaMtrasAhityAdi granthAvali', puSpa 8-9 chapI hai. usameM dekhe jAte haiM / isakA prakAzanavarSa nahIM diyA gayA hai| 20 Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa . 1. vardhamAnavidyAkalpa : aneka adhikAroM meM vibhakta yaha kRti yazodevasUri ke ziSya vi budhacandra ke ziSya aura gaNita-tilaka ke vRttikAra siMhatilakasUri ne likhI hai / isake prArambha ke tIna adhikAroM meM anukrama se 89, 77 aura 36 padya haiM / 2. vardhamAnavidyAkalpa : isa nAma kI eka kRti yazodeva ne tathA anya kisI ne bhI likhI hai| maMtrarAjarahasya : 800 zloka-parimANa yaha kRti upayukta siMhatilakasUri ne 'guNa-trayatrayodaza' arthAt vi. saM. 1333 meM likhI hai| TokA-isa para svayaM kartA ne lolAvatI nAma ko vRtti likhI hai / vidyAnuzAsana : ___ yaha jinasena ke ziSya malliSeNa kI kRti hai jo caubIsa prakaraNoM meM vibhakta hai| isameM 5,000 maMtra haiN| vidyAnuvAda : yaha vividha yaMtra, maMtra evaM taMtra ko saMgrahAtmaka kRti hai / yaha saMgraha sukumArasena nAmaka kisI muni ne kiyA hai| isameM 'vijjANuvAya' pUrva meM se avataraNa diye gaye haiN| isa saMgraha meM kahA hai ki RSabha Adi caubIsa tIrthaMkaroM kI eka-eka zAsanadevI ke sambandha meM eka-eka kalpa kI racanA kI gaI thii| sukumArasena ne ambikAkalpa, cakrezvarIkalpa, jvAlAmAlinIkalpa aura bhairavapadmAvatIkalpa-ye cAra kalpa dekhe the / 4 1. yaha kRti siMhatilakasUri kI ho vRtti ke sAtha sampAdita hokara gAyakavADa ___ orieNTala sirIz2a meM san 1937 meM prakAzita huI hai| 2. dekhie-'anekAnta' varSa 1, pR0 429. 3. isakI kaI pratiyA~ ajamera aura jayapura ke bhaNDAroM meM haiM, aisA paM0 candrazekhara zAstrI ne 'bhairava-padmAvatIkalpa' ko prastAvanA ( pR0 7 ) meM nirdeza kiyA hai| 4. yaha paricaya upayukta prastAvanA ( pR0 8) ke AdhAra para diyA gayA hai / . Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidhi-vidhAna, kalpa, maMtra, taMtra, parva aura tIrtha 311 bhairava-padmAvatIkalpa : jinasena ke ziSya malliSeNa ne isakI racanA kI hai| ye jinasena kanakasenagaNo ke ziSya aura ajitasenagaNI ke praziSya the| isa AdhAra se malliSeNa kI guru-paramparA isa prakAra batAI jA sakatI hai ajitasenagaNI kanakasenagaNI jinasena malliSaNa prastuta malliSeNa digambara haiM / inhoMne isa bhairava-padmAvatIkalpa ke atirikta jvAlinIkalpa, nAgakumAracaritra arthAt zrutapaMcamIkathA, mahApurANa' aura sarasvatImaMtrakalpa nAmaka grantha bhI likhe haiN| prastuta kRti ke 331 padya dasa adhikAroM meM vibhakta haiM / 3 zrI navAba dvArA prakAzita pustaka meM 328 padya haiM / isameM anya prakAzana meM 'vanAruNAsitaiH' se zurU honevAlA tIsare adhikAra kA terahavAM padya, 'stambhane tu' se zurU honevAlA cauthe adhikAra kA zrIraMjikA yaMtra-viSayaka bAIsA padya tathA "sindUrAruNa" se zurU honevAlA ikatIsA padya isa prakAra kula tIna padya nahIM haiM / prathama adhikAra ke cauthe padya meM dasoM adhikAroM ke nAma diye gaye haiM jo isa prakAra haiM : 1. sAdhaka kA lakSaNa, 2. sakalIkaraNa kI kriyA, 3. devI ke pUjana 1. yaha kRti bandhusena ke vivaraNa tathA gujarAtI anuvAda, 44 yaMtra, 31 pariziSTa evaM ATha tiraMge citroM ke sAtha sArAbhAI navAba ne san 1937 meM prakAzita kI hai| isake atirikta paM. candrazekhara zAstrIkRta hindI bhASA-TIkA, 46 yaMtra evaM padmAvatI-viSayaka kaI racanAoM ke sAtha yaha zrI mUlacanda kisanadAsa kApar3iyA ne vIra-saMvat 2479 meM prakAzita kI hai| 2. ise triSaSTimahApurANa tathA triSaSTizalAkApurANa bhI kahate haiM / isakA racanAkAla vi. saM. 1194 hai / 3. dasaveM adhikAra ke 56 veM padya meM prastuta kRti 400 zloka kI hone kA tathA sarasvatI ne kartA ko varadAna diyA thA isa bAta kA ullekha hai| Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa kI vidhi, 4. bAraha yaMtra ke bheda kA kathana, 5. stambhana, 6. strI kA AkarSaNa, 7. vazyakarma kA yaMtra, 8. darpaNa Adi nimitta 9 vazya ( vazIkaraNa ) kI auSadhi aura 10. gAruDika / prathama adhikAra ke pahale zloka meM pArzvanAtha ko praNAma karake 'bhairava padmAvatIkalpa' ke kahane kI pratijJA AtI hai / dUsare meM padmAvatI kA varNana AtA hai aura tIsare meM usake totalA, tvaritA, nityA, tripurA, kAmasAdhinI aura tripurabhairavI - ye chaH nAma diye gaye haiM / pA~caveM meM kartA evaM pustaka kA nAma tathA AryA, gIti evaM zloka ( anuSTup ) meM racanA kI jAyagI, aisA nirdeza hai / padya 6 se 10 meM maMtra - sAdhaka arthAt maMtra siddha karane vAle sAdhaka ke vividha lakSaNa diye gaye haiM; jaise ki - kAma, krodha Adi ke Upara vijaya prApta, jinezvara aura padmAvatI kA bhakta, mauna dhAraNa karanevAlA, udyamI, saMyamI jIvana bitAnevAlA, satyavAdI, dayAlu aura maMtra ke bIjabhUta padoM kA avadhAraNa karanevAlA | gyArahaveM padya meM uparyukta guNoM se rahita jo japa karatA hai use padmAvatI nAnA prakAra ke vighna upasthita karake hairAna karatI hai, aisA kahA hai / dUsare adhikAra meM maMtra sAdhaka dvArA kI jAnevAlI AtmarakSA ke bAre meM, sAdhya aura sAdhaka ke aMza ginane kI rIti ke viSaya meM tathA kauna - sA maMtra kaba saphala hotA hai, isake viSaya meM jAnakArI dI gaI hai / bArahaveM padya meM padmAvatI kA varNana AtA hai, jisameM use tIna netroMvAlI aura kurkuTa - sarparUpa vAhanavAlI kahA gayA hai / isake atirikta Aya, siddha, sAdhya, susiddha aura zatru kI vyAkhyA dI gaI hai / tIsare adhikAra meM zAnti, vidveSa, vazIkaraNa, bandha, strI- AkarSaNa aura stambhana ---- ina chaH prakAra ke karmoM kA aura inakI dIpana, pallava, sampuTa, rodhana, grathana aura vidarbhana nAma kI vidhi kA nirUpaNa hai / isake pazcAt uparyukta chaH prakAra ke karmoM ke kAla, dizA, mudrA, Asana, varNa, manake Adi kA vivecana kiyA gayA hai / isake bAda gRhayaMtroddhAra, lokapAla evaM ATha deviyoM kI sthApanA, 1. ye nAma padmAvatI ke bhinna-bhinna varNa va hAtha meM rahI huI bhinna-bhinna vastuoM ke AdhAra para diye gaye haiM / inakI spaSTatA 'anekAnta' ( varSa 1, pR0 430 ) meM kI gaI hai / 2. aise varNanavAlI eka devI kI vi0 saM0 1254 meM pratiSThita mUrti IDara ke sambhavanAtha ke digambara mandira meM hai / Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidhi-vidhAna, kalpa, maMtra, taMtra, parva aura tIrtha 313 AhvAhana, sthApanA, sannidhi, pUjana aura visarjana-ina pA~ca upacAroM ke viSaya meM tathA mantroddhAra, padyAvatI aura pAvaM yakSa ke japa aura homa tathA cintAmaNi yaMtra ke viSaya meM jAnakArI prastuta kI gaI hai| __cauthe adhikAra ke prArambha meM 'klIM' raMjikAyaMtra kaise banAnA yaha samajhAyA hai| isake anantara raMjikAyaMtra ke hrIM, hu~, ya, yaH, ha, phaTa, ma, I, kSavaSaT, la aura zrIM'-ina gyAraha bhedoM kA varNana AtA hai| ina bAraha yaMtroM meM se anukrama se eka-eka yaMtra strI ko moha-mugdha banAnevAlA, strI ko AkarSita karanevAlA, zatru kA pratiSedha karanevAlA, paraspara vidveSa karanevAlA, zatru ke kula kA uccATana karanevAlA, zatru ko pRthvI para kaue kI taraha ghumAnevAlA, zatru kA nigraha karanevAlA, strI ko vaza meM karanevAlA, strI ko saubhAgya pradAna karanevAlA, krodhAdi kA stambhana karanevAlA aura graha Adi se rakSaNa karanevAlA hai| isameM kaue ke para tathA mRta prANI kI haDDI kI kalama ke bAre meM bhI ullekha hai / pA~caveM adhikAra meM apane iSTa, vANI, divya agni, jala, tulA, sarpa, pakSI, krodha, gati, senA, jIbha evaM zatru ke stambhana kA nirUpaNa hai| isake atirikta isameM 'vArtAlI' maMtra tathA koraNTaka vRkSa kI lekhinI kA ullekha hai| chaThe adhikAra meM iSTa strI ke AkarSaNa ke vividha upAya dikhalAye haiM / sAtaveM adhikAra meM dAhajvara kI zAnti kA, maMtra kI sAdhanA kA, tInoM lokoM ke prANiyoM ko vaza meM karane kA, manuSyoM ko kSubdha karane kA, cora, zatru aura hiMsaka prANiyoM se nirbhaya banane kA, logoM ko asamaya meM nidrAdhIna karane kA, vidhavAoM ko kSubdha karane kA, kAmadeva ke samAna banane kA, strI ko AkarSita karane kA, uSNa jvara kA nAza karane kA aura varayakSiNI ko vaza meM karane ke upAya batalAye haiN| isameM homa kI vidhi bhI batalAI gaI hai aura usase bhAI-bhAI meM vairabhAva aura zatru kA maraNa kisa prakAra ho isakI rIti bhI sUcita kI gaI hai| AThaveM adhikAra meM 'darpaNa-nimitta' maMtra tathA 'karNapizAcinI' maMtra ko siddha karane kI vidhi AtI hai| isake alAvA aMguSTha-nimitta aura dIpanimitta tathA sundarI nAma kI devI ko siddha karane kI vidhi bhI batalAI hai| sArvabhauma rAjA, parvata, nadI, graha ityAdi ke nAma se zubha-azubha phala1. isase sambaddha raMjikA-yaMtra kA 22 vAM padya sArAbhAI ma. navAba dvArA sampAdita AvRtti meM nahIM hai| Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya kA bRhad itihAsa kathana ke lie kisa taraha ginatI karanI cAhie yaha bhI isameM kahA gayA hai| mRtyu, jaya, parAjaya evaM garbhiNI ko honevAle prasava ke bAre meM bhI kaI bAteM AtI hai| naveM adhikAra meM manuSyoM ko vaza meM karane ke lie kina-kina auSadhoM kA upayoga karake tilaka kaise taiyAra karanA, strI ko vaza meM karane kA cUrNa, use mohita karane kA upAya, rAjA ko vaza meM karane ke lie kAjala kaise taiyAra karanA, kauna-sI auSadhi khilAne se khAnevAlA pizAca kI bhA~ti baratAva kare, adRzya hone kI vidhi, vIrya-stambhana evaM tulA-stambhana ke upAya, strI meM drAva utpanna karane kI vidhi, vastu ke kraya-vikraya ke lie kyA karanA tathA rajasvalA evaM garbhadhAraNa se mukti prApta karane ke lie kauna-sI auSadhiyA~ lenI cAhieisa prakAra vividha bAteM batalAI gaI haiN| dasaveM adhikAra meM nimnalikhita ATha bAtoM ke varNana kI pratijJA kI gaI hai aura unakA nirvAha bhI kiyA gayA hai : 1. sA~pa dvArA kATe gaye vyakti ko kaise pahacAnanA / ( saMgraha) 2. zarIra ke Upara maMtra ke akSara kisa taraha likhanA / ( aMganyAsa) 3. sA~pa dvArA kATe gaye vyakti kA kaise rakSaNa karanA / ( rakSA-vidhAna ) 4. daMza kA Avega kaise rokanA / ( stambhana-vidhAna ) 5. zarIra meM car3hate hue jahara ko kaise rokanA / ( stambhana-vidhAna ) 6. jahara kaise utAranA / (viSApahAra ) 7. kapar3A Adi AcchAdita karane kA kautuka / ( sacodya ) 8. khar3iyA miTTI se Alikhita sA~pa ke dA~ta se kaTavAnA / (khaTikAsarpa kautukavidhAna ) isa adhikAra meM 'bheraNDavidyA' tathA 'nAgAkarSaNa' maMtra kA ullekha hai| isake atirikta isa adhikAra meM ATha prakAra ke nAgoM ke bAre meM isa prakAra jAnakArI dI gaI hai : nAma : ananta vAsuki takSaka karkoTaka padma mahApadma zaMkhapAla kulika kula : brAhmaNa kSatriya vaizya zUdra zUdra vaizya kSatriya brAhmaNa varNa : sphaTika rakta pIta zyAma zyAma pIta rakta sphaTika viSa : agni pRthvI vAyu samudra samudra vAyu pRthvI agni Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidhi-vidhAna, kalpa, maMtra, taMtra, parva aura tIrtha 315 jaya aura vijaya jAti ke nAga devakula ke AzIviSavAle tathA jamIna para na rahane se unake viSaya meM itanA hI ullekha kiyA gayA hai / isake atirikta isameM nAga kI phena, gati evaM dRSTi ke stambhana ke bAre meM tathA nAga ko ghar3e meM kaise utAranA, isake bAre meM bhI jAnakArI dI gaI hai / TIkA- isa para bandhuSeNa kA eka vivaraNa saMskRta meM hai / eka zloka se hotA hai, avaziSTa samagra grantha gadya meM hai / isameM tathA maMtroddhAra bhI AtA hai / adbhutapadmAvatIkalpa : se sar3asaTha yaha zvetAmbara upAdhyAya yazobhadra ke candra nAmaka ziSya kI isameM kitane adhikAra haiM, yaha nizcitarUpase nahIM kahA jA sakatA, huI pustaka ke anusAra isameM kama se kama chaH prakaraNa haiM / inameM anupalabdha haiM / sakalIkaraNa nAmaka tIsare prakaraNa meM satraha padya hai | ke krama evaM yantra para prakAza DAlanevAle cauthe prakaraNa meM 'pAtravidhilakSaNa' nAmaka pA~caveM prakaraNa meM satraha padya haiM / padya truTita hai / isake pazcAt gadya AtA hai, jisakA kucha bhAga gujarAtI meM bhI hai / 'doSalakSaNa' nAmaka chaThe prakaraNa meM aThAraha padya haiM / isake pandrahaveM padya ke anantara bandha mantra, mAlA-mantra ityAdi viSayaka gadyAtmaka bhAga AtA hai | solahaveM padya ke pazcAt bhI eka gadyAtmaka mantra hai / inameM se isakA prArambha koI-koI maMtra raktapadmAvatI : yaha eka ajJAtakartRka racanA hai / isakI prakAzita pustaka meM yaha nAma nahIM dekhA jAtA / isameM raktapadmAvatI ke pUjana kI vidhi hai / SaTkoNapUjA, SaTkoNAntarAlakarNikAmadhyabhUmipUjA, padmASTapatrapUjA, padmAvatI devI ke dvitIya cakra kA vidhAna aura padmAvatI kA AhvAna - stava - aise vividha viSaya isameM Ate haiM / racanA ' hai / kintu chapI prathama do devI - arcana padya haiM / pandrahavA~ 1. isa kRti ke prakaraNa 3 se 6 zrI sArAbhAI maNilAla navAba ne jo bhairavapadmAvatIkalpa san 1937 meM prakAzita kiyA hai usake prathama pariziSTa ke rUpa meM ( pR0 1 - 14 ) diye gaye haiM / 2. isa nAma se yaha kRti uparyukta bhairavapadmAvatIkalpa ke tIsare pariziSTa ke rUpa meM ( pR0 18 se 20 ) chapI hai / Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya kA bRhad itihAsa 1. jvAlinIkalpa : __ isakI racanA bhairavapadmAvatokalpa ityAdi ke praNetA malliSeNa ne kI hai| 2. jvAlinIkalpa : isa nAma kI dUsarI tIna kRtiyA~ haiN| inameM se eka ke kartA kA nAma jJAta nahIM hai| dUsarI do ke kartA yallAcArya-elAcArya evaM indranandI haiM / ye donoM sambhavataH eka hI vyakti hoMge, aisA jinaratnakoza (vi0 1, pR0 151) meM kahA hai| indranandI kI kRti ko jvAlAmAlinIkalpa, jvAlinImata aura jvAlinImatavAda bhI kahate haiN| 500 zloka-parimANa kI isa kRti kI racanA inhoMne zaka-saMvat 861 meM mAnakheDa meM kRSNarAja ke rAjyakAla meM kI hai| isake lie inhoMne elAcArya kI kRti kA AdhAra liyA hai| ye indranandI vappanandI ke ziSya the| kAmacANDAlinIkalpa : yaha bhI upayukta malliSeNa kI pA~ca adhikAroM meM vibhakta racanA hai| bhAratIkalpa athavA sarasvatIkalpa : ___ yaha bhairavapadmAvatIkalpa ityAdi ke racayitA malliSeNa ko kRti hai| isake prathama zloka meM 'sarasvatIkalpa' kahane kI pratijJA kI gaI hai, jabaki tIsare meM 'bhAratIkalpa' kI racanA kI jAtI hai, aisA kahA hai| 78veM zloka meM 'bhAratIkalpa' jinasena ke putra malliSeNa ne racA hai, aisA ullekha hai / dUsare zloka meM vANI kA varNana karate hue use tIna netravAlI kahA hai / cauthe zloka meM sAdhaka ke lakSaNa diye haiN| zloka 5-7 meM sakalIkaraNa kA nirUpaNa AtA hai / isa kalpa meM 78 zloka tathA kucha aMza gadya meM hai| isameM pUjAvidhi, zAntika-yaMtra, vazya-yaMtra, raMjikA-dvAdazayaMtroddhAra, saubhAgyarakSA, AjJAkrama evaM bhUmizuddhi Adi viSayaka maMtra Ate haiM / 1. isake viSaya Adi ke lie dekhie-'anekAnta' varSa 1, pR0 430 tathA 555 / 2. yaha kRti 'sarasvatImaMtrakalpa' ke nAma se zrI sArAbhAI navAba dvArA prakAzita bhairavapadmAvatIkalpa ke 11 veM pariziSTa ke rUpa meM ( pR0 61-8) chapI hai| . Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'vidhi-vidhAna, kalpa, maMtra, taMtra, parva aura tIrthaM 317 -sarasvatIkalpa : isa nAma kI eka-eka kRti arhadAsa aura vijayakIti ne likhI hai| siddhayaMtracakroddhAra : yaha vi0 saM0 1428 meM ratnazekharasUriracita sirivAlakahA se uddhRta kiyA huA aMza hai| isameM sirivAlakahA ko 196 se 205 arthAt 10 gAthAe~ haiN| isakA mUla vijjappavAya nAmaka dasarvAM pUrva hai / uparyukta ratnazekharasUri vajrasenasUri yA hematilakasUri ke athavA donoM ke ziSya the / TokA-isapara candrakIrti ne eka TIkA likhI hai / 'siddhacakrayaMtroddhAra-pUjanavidhi : isakA prArambha 24 padyoM kI vidhicaturvizatikA' se kiyA gayA hai| mudrita pustikA meM prArambha ke 133 padya nahIM haiM, kyoMki yaha pustaka jisa hastalikhita pothI se taiyAra kI gaI hai, usameM pahalA pannA nahIM thaa| isa pahalI caubIsI ke pazcAt 'siddhacakratapovidhAnodyApana' nAma kI caubIsa padyoM kI eka dUsarI catuvizatikA hai / isake bAda 'siddhacakrArAdhanaphala' nAma kI eka tIsarI caturvizatikA hai| ye tInoM caturviMzatikAe~ saMskRta ina tInoM caturviMzatikAoM ke uparAnta isameM siddhacakra kI pUjanavidhi bhI dI gaI hai| isake anantara nau zlokoM kA saMskRta meM siddhacakrastotra hai| isI prakAra isameM ATha zlokoM kA vajrapaMjarastotra, ATha zlokoM kA labdhipadagatimaharSistotra, kSIrAdi snAtraviSayaka saMskRta zloka, jalapUjA Adi ATha prakAra kI pUjA ke saMskRta zloka, caudaha zlokoM kI saMskRta meM 'siddhacakrayaMtravidhi2 aura pandraha padyoM kA jaina mahArASTrI meM viracita 'siddhacakkappabhAvathotta' tathA yathAsthAna 'dikpAla, navagraha, solaha vidyAdevI evaM yakSa-yakSiNI ke pUjana ke bAre meM ullekha hai| 1. yaha kRti 'nemi-amRta-khAnti-niraMjana-granthamAlA' meM ahamadAbAda se vi0 saM0 2008 meM 'siddhacakramahAyaMtra' ke sAtha prakAzita huI hai| 2. mudrita kRti meM ise 'siddhacakrasvarUpastavana' kahA hai| Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 1. dIpAlikAkalpa : isa padyAtmaka kRti' kI racanA vinayacandrasUri ne 278 padyoM meM kI hai / ye ratnasiMhasUri ke ziSya the / inhoMne vi0 saM0 1325 meM kalpanirukta kI racanA kI hai / prastuta kRti kA prArambha mahAvIrasvAmI aura zrutadevatA ke smaraNa ke sAtha kiyA gayA hai / isameM mauryavaMza ke candragupta ke putra bindusAra, usake putra azokazrI, azoka ke putra kuNAla ( avantinAtha ) aura kuNAla ke putra sampratiisa prakAra samprati ke pUrvajoM ke viSaya meM ullekha hai / Arya suhastisUri jIvasvAmipratimA ke vandana ke lie ujjayinI meM Aye the / eka bAra rathayAtrA meM inheM dekhakara samprati ko jAtismaraNajJAna huA / usane sUri se rAjya grahaNa karane kI prArthanA kii| unhoMne use inkAra karake dharmArAdhana karane ko kahA / taba samprati ne dIpAlikA parva kI utpatti kaise huI, isake bAre meM pUchA / isa para sUri ne mahAvIrasvAmI ke cyavana se lekara nirvANa taka kA vRttAnta khaa| isake anta meM puNyapAla apane dekhe hue ATha svapnoM kA phala pUchatA hai aura mahAvIra svAmI ne usakA jo phala- kathana kiyA usakA nirdeza hai / isake anantara gautamasvAmI ke bhAvI jIvana ke viSaya meM pUchane para usake uttara ke rUpa meM kaI bAteM kahakara kalkI rAjA kA caritra aura usake putra datta kI kathA kA ullekha hai / isake bAda pA~caveM Are ke antima bhAga kA tathA chaThe Are Adi kA varNana kiyA hai / bhAvaudyotarUpa mahAvIrasvAmI kA nirvANa hone para aThAraha rAjAoM ne dravyaudyota kiyA aura vaha dIpAlikA parva ke nAma se prasiddha huA, aisA yahA~ kahA gayA hai / nandivardhana kA zoka dUra karane ke lie unakI bahana sudarzanA ne unheM dvitIyA ke dina bhojana karAyA thA, isapara se bhrAtRdvitIyA ( bhAIdUja ) kA 1. yaha chANI se 'labdhisUrIzvara jaina granthamAlA' kI 14 vIM maNi ke rUpa meM san 1945 meM prakAzita huA hai / isameM kalkI kI janmakuNDalI isa prakAra hai : 12 maM. 11 2 1 bu. sU. zu. 10 gu. 3 za. jaina sAhitya kA bRhad itihAsa 4 caM. 8 ke. Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidhi-vidhAna, kalpa, maMtra, taMtra, parva aura tIrtha udbhava huA hai| yaha sunakara samprati ne suhastisUri se pUchA ki dIpAvalI meM loga paraspara 'jotkAra' kyoM karate haiM ? isa para sUri jI ne viSNukumAra ke caritra kA varNana karake, namaci kA upadrava viSNukumAra ke dvArA zAnta kiye jAne ke upalakSya meM loga bhojana, vastra, AbhUSaNa ityAdi se yaha parva manAte haiM-aisA isa kRti meM kahA gayA hai| 2. dIpAlikAkalpa : somasundara ke ziSya jinasundara ne isakI racanA vi0 saM0 1483 meM kI hai| isa padyAtmaka kRti meM 447 padya haiN| 442 veM padya meM kahA hai ki anyakartRka dIpAlikAkalpa dekhakara isakI racanA kI gaI hai| isakA viSaya vinayacandrasUrikRta dIpAlikAkalpa se milatA-julatA hai, kyoMki isa kRti meM bhI samprati ke pUchane para Arya suhastisUri uttara ke rUpa meM mahAvIrasvAmI tathA viSNukumAra kA vRttAnta kahate haiN| isa kRti kI vizeSatA yaha hai ki isameM ajaina mAnyatA ke anusAra 'kaliyuga' kA varNana AtA hai tathA kalkI kI janmakuNDalI racI jA sake, aisI bAteM dI gaI haiN| TokAeM- isa para tejapAla ne vi0 saM0 1571 meM eka avacUri likhI hai tathA dIpasAgara ke ziSya sukhasAgara ne vi0 saM0 1763 meM eka stabaka likhA hai| settuMjakappa (zatrujayakalpa ): ___ jaina mahArASTrI ke 40 padyoM meM racita isa kRti ke praNetA dharmaghoSasUri kahe. jAte haiN| ___ TokA-munisundara ke ziSya zubhazIla ne vi0 saM0 1518 meM isa para 12, 500 zloka-parimANa eka vRtti likhI hai, jise za@jayakalpakathA, zatrujayakalpakoza tathA zatrujayabRhatkalpa bhI kahate haiM / ujjayantakalpa : yaha pAdaliptasUri dvArA vijjApAhuDa se uddhRta kI gaI kRti hai| isameM ujjayanta arthAt girinAra giri ke viSaya meM kucha jAnakArI dI gaI hogI, aisA mAlUma hotA hai| 1. yaha hIrAlAla haMsarAja ne san 1910 meM prakAzita kiyA hai| Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa 'girinArakalpa : dharmaghoSasUri ne 32 padyoM meM isakI racanA kI hai| isake Adya padya meM unhoMne apanA dIkSA-samaya kA nAma tathA apane gurubhAI evaM guru kA nAma zleSa dvArA sUcita kiyA hai| isa kalpa ke dvArA unhoMne 'girinAra' giri kI mahimA kA varNana kiyA hai| aisA karate samaya unhoMne neminAtha ke kalyANaka, kRSNa evaM indraracita caitya aura bimba, ambA aura zAmba kI mUrti, ratana, yAkuDI aura sajjana dvArA kiyA gayA uddhAra, girinAra kI guphAe~ aura kuNDa tathA jayacandra aura vastupAla kA ullekha kiyA hai / anta meM pAdaliptasUrikRta uparyukta kalpa ke AdhAra para isa kalpa kI racanA kI gaI hai, aisA kahA hai| pravajjAvihANa (pravrajyAvidhAna ): ise pravrajyAkulakara bhI kahate haiN| jaina mahArASTrI meM racita isa kulaka kI padya-saMkhyA bhinna-bhinna dekhI jAtI hai| yaha saMkhyA kama-se-kama 25 kI aura adhika-se-adhika 34 kI hai| isako racanA paramAnandasUri ne kI hai| ye bhadrezvarasUri ke ziSya abhayadevasUri ke ziSya the| TIkAe~-pradyumnasUri ne vi0 saM0 1328 meM isapara eka 4500 zlokaparimANavRtti likhI hai| ye devAnanda ke ziSya kanakaprabha ke ziSya the| inhoMne 'samarAdityasaMkSepa' kI bhI racanA kI hai| yaha vRtti adholikhita dasa dvAroM meM vibhakta hai : 1. nRtvadurlabhatA, 2. bodhiratna-durlabhatA, 3. vrata-durlabhatA, 4. pravajyAsvarUpa, 5. pravrajyAviSaya, 6. dharmaphala-darzana, 7. vratanirvAhaNa, 8. nirvAhakartRzlAghA, 9. mohakSitiruhoccheda aura 10. dharmasarvasvadezanA / isa prakAra isameM manuSyatva, bodhi evaM vrata kI durlabhatA, pravrajyA kA svarUpa aura usakA viSaya, dharma kA phala, vrata kA nirvAha aura vaisA karanevAle kI 1. yaha kalpa gujarAtI anuvAda ke sAtha 'bhaktAmarastotranI pAdapUrti rUpa kAvyasaMgraha' ( bhA0 1) ke dvitIya pariziSTa ke rUpa meM san 1926 meM prakAzita huA hai| 2. yaha pradyumnasUri kI vRtti ke sAtha RSabhadevajI kezarImalajI zvetAmbara saMsthA kI ora se san 1938 meM prakAzita kiyA gayA hai / 3. dekhiye-jinaratnakoza, vi0 1, pR0 272 / Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidhi-vidhAna, kalpa, maMtra, taMtra, parva aura tIrtha 321 prazaMsA, moharUpa vRkSa kA unmUlana tathA dharmasarvasva kI dezanA-ina viSayoM kA varNana AtA hai| ___isakI eka TIkA ke racayitA jinaprabhasUri haiN| isapara eka ajJAtakartRka vRtti bhI hai| isakA prArambha 'zrIvIrasya padAmbhoja' se huA hai| yantrarAja : ise yantrarAjAgama tathA sakyantrarAjAgama' bhI kahate haiN| isakI racanA madanasUri ke ziSya mahendrasUri ne 178 padyoM meM zaka saMvat 1292 meM kI hai| yaha 1. gaNita, 2. yantraghaTanA, 3. yantraracanA, 4. yantrazodhana aura 5. trayan-. vicAraNA ina pA~ca adhyAyoM meM vibhakta hai / isake pahale adhyAya meM jyA, krAnti, saumya, yAmya Adi yantroM kA nirUpaNa hai| dUsare adhyAya meM yantra kI racanA ke viSaya meM vicAra kiyA gayA hai| tIsare meM yantra ke prakAra aura sAdhanoM kA ullekha AtA hai| cauthe meM yantra ke zodhana kA viSaya nirUpita hai| pAMcaveM meM graha evaM nakSatroM ke aMza, zaMku kI chAyA tathA bhaumAdi ke udaya aura asta kA. varNana hai| _____TIkA-malayendusUrikRta TIkA meM vividha koSThaka Ate haiN| yantrarAjaracanAprakAra : .yaha savAI jayasiMha kI racanA hai| kalpapradIpa athavA vividhatorthakalpa : yaha jinaprabhasUri kI suprasiddha evaM mahattvapUrNa kRti hai| isameM aitihAsika evaM bhaugolika sAmagrI ke atirikta jaina tIrthoM kI utpatti ityAdi ke viSaya meM 1. yaha kRti malayendusUri kI TIkA ke sAtha nirNayasAgara mudraNAlaya ne san 1936 meM prakAzita kI hai| 2-3. isakA vizeSa vivaraNa jaina saMskRta sAhityano itihAsa ( khaNDa 1 ) ke upodghAta ( pR0 76-7 ) meM tathA 'yantrarAja kA rekhAdarzana' nAmaka lekha meM diyA gayA hai| yaha lekha jainadharma prakAza (pu0 75, aMka 5-6 ) meM prakA zita huA hai| 4. yaha graMtha 'vividhatIrthakalpa' ke nAma se siMghI jaina granthamAlA meM san 1934 meM prakAzita huA hai| ise 'tIrthakalpa' bhI kahate haiN| isake anta meM dI gaI vizeSa nAmoM kI sUcI meM kaI 'yAvanI' bhASA ke tathA sthAnoM ke. bhI zabda hai| Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa paryApta jAnakArI dI gaI hai| isameM kaI kalpa saMskRta meM haiM to kaI jaina mahArASTrI meM haiM / kaI padya meM haiM to kaI gadya meM hai| sabhI kalpoM kI racanA eka hI sthAna para aura eka hI samaya meM nahIM huii| kisI-kisI kalpa meM hI racanA-varSa kA ullekha AtA hai / gyArahavA~ vaibhAragirikalpa vi0 saM0 1364 meM racA gayA thA, aisA nirdeza svayaM granthakAra ne kiyA hai| samagra grantha ke anta meM prApta samAptikathana meM vi0 saM0 1389 kA ullekha hai| ataH yaha grantha lagabhaga vi0 saM0 1364 se 1389 kI samayAvadhi meM racA gayA hogaa| samAptikathana ke anusAra yaha grantha 3560 zloka-parimANa hai| isake dUsare padya meM praznottara dvArA granthakAra ne apanA nAma sUcita kiyA hai| prastuta grantha meM 60-61 kalpa haiN| inameM se gyAraha stavanarUpa haiM, cha: kathA-caritrAtmaka haiM tathA avaziSTa meM sthAnoM kA varNana AtA hai / antima prakAra ke kalpoM meM se 'caturazItimahAtIrthanAmasaMgraha' nAmaka 45 veM kalpa meM to kevala tIrthoM ke nAma hI ginAe gae haiN| girinAragiri ke cAra kalpa haiM, jabaki stambhanakatIrtha aura kanyAnaya-mahAvIratIrtha ke do-do kalpa haiN| DhIpurItIrthakalpa meM vaMkacUla kI kathA AtI hai| usake Adima evaM antima -zloka tathA anta kI dUsarI do-tIna paMktiyoM ke atirikta sampUrNa kalpa caturviMzatiprabandha ke solahaveM vaMkacUlaprabandha ke nAma se bhI prasiddha hai| isa grantha meM ullikhita tIrtha gujarAta, saurASTra, uttara pradeza, rAjasthAna, mAlavA, paMjAba, avadha, bihAra, mahArASTra, vidarbha, karNATaka aura tailaMgaNa meM haiM / inake nAma akArAdi krama se nimnAMkita haiM : 26 1. aNahilapurasthita ariSTanemi (prA.) 2. apApApurI (prA.) 3. , ,, (saM.) / 4. ambikAdevI (prA.) 61 5. ayodhyAnagarI (prA.) 13 21 / 6. arbudAdri (saM.) 14 / 7. avantIdezastha abhinandana (saM.) 32 1. isameM anuzruti ko bhI sthAna diyA gayA hai / 2. ise 'dIpotsavakalpa' bhI kahate haiN| Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 323 vidhi-vidhAna, kalpa, maMtra, taMtra, parva aura tIrtha 8. azvAvabodhatIrtha (prA.) 10 | 33. paMcakalyANakastavana (prA.) 56 9. aSTApadagiri (prA.) 49 | 34. paMcaparameSThinamaskAra (saM.) 62 10. aSTApadamahAtIrtha' ( saM.) 18 | 35. pATaliputranagara (saM.) 36 11. ahicchatrAnagarI (prA.) 7 | 36. pArzvanAtha (prA.) 6 12. AmarakuNDapadmAvatI (saM.) 53 | 37. pratiSThAnapattana ( saM.) 23,33 13. ujjayanta (prA.) | 38. pratiSThAnapurAdhipati sAtavAhana 14. (saM.) (saM.) 34 15. kanyAnayamahAvIra (prA.) 51 | 39. phalavaddhipArzvanAtha (prA.) 60 16. kanyAnayanIya mahAvIra-pratimA | 40. mathurApurI (prA.) 9 (prA.) 22 | 41. mahAvIragaNadhara (prA.) 39 42. mithilAtIrtha (prA.) 17. kapardiyakSa (prA.) 43. ratnavAhapura (saM.) 2 18. kalikuNDakukuTezvara (prA.) 15 44. raivatakagiri (prA.) 2,5 19. kAmpilyapuratIrtha ( prA. ) 25 | 45. vastupAla-tejapAla ( saM.) 42 20. kuDugezvaranAbheyadeva ( saM.) 47 | 46. vArANasI (saM.) 21. kulyapAka (prA.) 47. vaibhAragiri (saM.) 22. kulyapAka-RSabhadeva ( saM.) 52 48. vyAghrI (saM.) 23. kokAvasati-pArzvanAtha (prA.) 40 49. zaMkhapurapAzvaM (prA.) 24. koTizilA (prA.) 41 50. zatruJjayatIrtha (saM.) 25. kozAmbInagarI (prA.) 12 51. zuddhadantipArzvanAtha (prA.) 31 26. caturazItimahAtIrthanAmasaMgraha 52. zrAvastInagarI (prA.) (saM.) 45 53. zrIpurAntarikSapArzvanAtha (prA.) 58 27. caturvizatijinakalyANaka(prA.) 54 54. satyapuratIrtha (prA.) 17 28. campApurI ( saM.) 35 55. samavasaraNaracanA (prA.) 46 29. DhIpurI' (saM.) 43, 44 | 56. stambhana (ziloMcha) (prA.) 59 30. tIthaMkarAtizayavicAra (saM.) 24 / 57. harikaMbinagara (prA.) 29 31. nandIzvaradvIpa (saM.) 24 | 58. hastinApura (prA.) 32. nAsikyapura (prA.) 28 | 59. hastinApurasthapArzvanAtha (saM.) 50 1. yaha dharmaghoSasUri kI kRti hai| 2. yaha cellaNapArzvanAtha-viSayaka hai / 3. yaha somasUri kI racanA hai / Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa 1. ceiyaparivADI ( caityaparipATI ) : isakI racanA jinaprabhasUri ne apabhraMza meM kI hai| 2. caityaparipATo : ___ yaha somajaya ke ziSya sumatisundarasUri kI racanA hai / tIrthamAlAprakaraNa : ___ aMcalagaccha ke mahendraprabhasUri athavA mahendrasUri ne yaha prakaraNa apane svargavAsa (vi0 saM0 1444 ) se pahale likhA hai / isameM unhoMne vividha tIrthoM ke viSaya meM jAnakArI prastuta kI hai; jaise ki, Anandapura, tAraMgA ( tAraNagiri ), baMbhanapADa, bhaDoMca, mathurA ( supArzvanAtha kA stUpa ), bhinnamAla, nANAgrAma, zatrujaya, stambhanapura aura satyapura ( sAcora ) / 1. titthamAlAthavaNa ( tIrthamAlAstavana ) : ___ isakI racanA dharma ghoSasUri ke ziSya mahendrasUri ne jaina mahArASTrI meM 111 padyoM meM kI hai| usameM isakA pratimAstuti' nAma se ullekha kiyA hai| isameM jaina tIrthoM ke nAma Adi Ate haiN| jinaratnakoza ( vi0 1, pR0 160 ) meM isake kartA kA nAma municandrasUri', TIkAkAra kA nAma mahendrasiMhasUri aura padya-saMkhyA 112 dI hai, parantu yaha bhrAnta pratIta hotA hai| 2. tIrthamAlAstavana : isa nAma kI eka kRti kI racanA dharmaghoSasUri ne bhI kI hai| 1. yaha kRti bhImasI mANeka ne 'vidhipakSapratikramaNa' nAmaka grantha meM prakAzita kI hai| 2. dekhie-jaina sAhityano saMkSipta itihAsa, pR0 396 / 3. isake sthAna para candrasUri aura munisundasUri ke nAma bhI jinaratnakoza (vi0 1, pR0 161 ) meM Ate haiN| Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA zabda pRSTha 28 63, 69 322 177 155, 248 35 aMkulezvara aMga aMganyAsa aMgapraviSTa aMgabAhya aMgula aMgulasattari aMgulasaptati aMgulasittari aMcala aMcalagaccha 64, 65 63, 69 178, 183 183, 224 183 225 242 182, 197, 199 221, 324 215 217 zabda aMbikAkalpa aMbikAdevI akarmabhUmi akalaMka akaSAyI akasmAtvAda akAyika akRtakarmabhoga akriyAvAda akriyAvAdI akSa akSara akSarasamAsa akSINamahAnasajina akSINasthitika agaDadatta agurulaghu agrAyaNIya agrAyaNIya pUrva aghAtI acakSurdarzanAvaraNa acakSudarzanI acetana acelaka acelakatA ajitadeva ajitaprabha 74 aMjanA aMjanAsundarI aMtakRddazA aMtakRddazAMga 102 215 20, 157 27, 115 aMtara aMtarAtmA aMtarAnugama aMtarAya aMtarvIpa aMtarmuhUrta aMtastattva aMbaDa aMbA 66 29, 44, 73 155, 163 44, 73 15, 20, 22, 45 169, 178 21, 43 154 289 320 214 150, 160 183 208 i Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 zabda ajitaprabhasUri ajitasiMhasUri ajitasena ajitasenagaNI ajJAna ajJAnavAdI aNagArabhakti aNahilapura aNahilapura aNuTThANavihi aNusAsaNakusakulaya atibhadra atIta atItasiddha-baddha atrismRti adbhutapadmAvatIkalpa atharvaveda adRSTa addhAparimANaNiddesa addhAparimANanirdeza adhaHpravRttakaraNa aghi rohiNI adhyavasAya adhyAtma adhyAtmakamalamArtaNDa adhyAtmakalikA adhyAtmakalpadruma adhyAtmakalpakatA adhyAtmagItA adhyAtmatatvAloka pRSTha 315 8 13 90 90 141 260 15, 24 288 179 139, 291 311 adhyAtmapradIpa 14 adhyAtmaprabodha 66, 162 adhyAtmabindu 294 322 185 298 224 213 9, 16 27 229 227 263 264 259 260 zada 264 236 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa adhyAtmataraMgiNI adhyAtmapaddhati adhyAtmaparIkSA adhyAtmabindudvAtriMzikA adhyAtmabheda adhyAtma rahasya adhyAtmarAsa adhyAtmaliMga adhyAtmasaMdoha adhyAtmasAra adhyAtmasAroddhAra adhyAtmASTaka adhyAtmopadeza adhyAtmopaniSad adhruva anaMta anaMtara anaMtAnubaMdhI anaMtAvadhijina anagAra anagAradharmAmRta anagArabhakti apavartanIya anAgata anAgata-siddha-baddha anAdi anAdisAnta anAdeya pRSTha 264 259 264 264 264 263 263 264 206 60 264 241 261 264 264 263 242, 262 27 314 38, 70, 30 18 51 267 205 294 19 16 27 13 43 20 Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA . . 327 9 anArya r owm 31 157 20, 32 pRSTha zabda pRSTha 178 anyabhAvavyavadhAna anAhAraka 38 apakarSaNa anidriya apakSepaNa animittavAda apagataveda anivAryatAvAda apabhraMzakAvyatrayI 188, 197, 292 anivRttakaraNa 141 aparatada ... 200 anivRttikaraNa aparAjita 35, 64, 79, 283 anivRtti-bAdara-sAmparAyika aparAMta 27 praviSTa-zuddhi-saMyata aparyApta anukaMpA aparyApti anugraMthakartA 28 apavartanA 22, 24,116, 119 anuttaravimAna 35 apavartanAkaraNa 115, 119 anuttaropapAtikadazA 65 apavartanIya anuttaropapAtikadazAMga apApApurI 322 anudayakAla 47 apUrva anudizA 35 apUrvakaraNa anuprekSA 162, 255 apUrvakaraNa-praviSTa-zuddhi-saMyata anubhAga ___ 24, 84, 130 apkAyika anubhAga-baMdha 15, 22, 30, 58, apratikramaNa 132 apratyAkhyAna anubhAga-vibhakti 90, 102 apratyAkhyAnAvaraNa anuyoga apramattasaMyata anuyogadvAra 21,29, 30 abaMdhaka anuyogasamAsa 74 abAdha 22, 25 anurAga abAdhakAla anuzAsanAMkuzakulaka 224 abAdhA anuSThAnavidhi 298 abAdhAkAla abhaya 241 anRju anRjutA abhayakumAra 216, 245 anekAnta abhayacandra 110,141 anna 21 abhayatilakasUri 277 WW 152 87 118 Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 zabda pRSTha abhayadeva 184 abhayadevasUri 112, 128, 167, 179, 183, 186, 191, 198, 258, 269, 271, 273, 279, 285, 320 139, 141 138, 304 64 abhayanaMdi abhayanaMdI abhayabhadra abhavyasiddhika abhAva abhAvabhAva abhinavavRtti abhinibodhakajJAna abhedajJAna amarakIrti amarakItisUri amarakoza amaracaMdrasUri amaraprabhasUri amaragati 110, 142, 221, 241, 276, 283, 285 amRtacaMdrasUri amRtadharma amRtanAda amRtacaMdra 150, 153, 155, 156, 159 180, 181 186 229 152 203, 204 51 155, 240 amRtakuMbha amRtalAla modI: amRtatra vijina amRtAzIti 37 156 156 276 36 14 241, 245 220 206 186, 222 246 ADV jaina sAhitya kA bRhad itihAsa zabda amoghavarSa ammaeva ayana ayazaHkIrti ayogakevalI ayogikevalI ayodhyA ayodhyAnagarI arati arihaMta arihANAdithotta arjunavarmadeva artha arthajJAna arthadIpikA artha sama ardhanArAca ardhaparyAya ardhapudgala ardhopama arbudAdri arhaccatuSka arhaddAsa alaMkArasAra alezyA alpatara alpabahutva alpabahutvAnugama alpAyu avaMtinAtha avaMtIdezastha abhinandana pRSTha 104, 191 174 156 20 31 31, 32, 35 301 322 18 30 303 206 12, 27 16 166, 290 52 19 81 43 27 322 175 210, 317 287 36. 132 29 29, 30, 45 28 318 322 Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA 329 pRSTha zabda 323 39, 70 18 31, 32, 38 31, 35 219 17 avaMtIsukumAla 213 aSTApadamahAtIrtha avaktavya 132 asaMkhyeya avagraha 69, 176 asaMkhyeyAsaMkhyeya avadhi asaMjJI avadhi-ajJAna 69 asaMyata avadhijina 51 asaMyata-samyagdRSTi avadhijJAna 16, 36, 69 asaMskArI avadhijJAnAvaraNa 16 asatyamRSAmanoyoga avadhijJAnI 35 asatyamRSAvacanayoga avadhidarzana 17, 84 asammata avadhidarzanAvaraNa 16, 17 asAMparAyika avadhidarzanI 36 asAtA avadhUta 227 asAtAvedanIya avasarpiNI 38, 77, 176 astikAya / avasthA 22 asthitakalpa avasthita 132 asthira avAya 69 ahiMsA avidyA 12, 14 ahicchatrAnagarI avirati 96 ahorAtra azubhakarma A azubhavihAyogati 20 AMkha azokacaMdra 204, 279 AMdhra azokazrI 318 AMbaDa azvAvabodhatIrtha 323 AkAzagAmijina aSTakaprakaraNa 183 Akucana aSTama 181 Agama aSTAMga 178 Agama-gaccha aSTAMgamahAnimittakuzalajina 51 AgamavatthuvicArasAra aSTAMgahRdaya 206 AgamasAra aSTApadagiri 323 AgamasiddhAnta 149, 156 175 20 154 323 22 28 211 51 12 27, 154 210, 215 148 27 Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa pRSTha 323 73 294 zabda pRSTha zabda AgamikavastuvicArasAra 190 AnaMdasUri 169, 183, 186 AgamikavastuvicArasAra-prakaraNa 127 / AnupUrvI 20, 26 AgAmI Apta 154 AcAra 5, 10, 65, 145 AptamImAMsA 11, 60, 272 AcAraparaMparA AbAdhAkAla 47 AcArapradIpa 290 AbhaDa 290 AcAravicAra AbhinibodhikajJAnI AcArahIna 20 AbhUSaNa AcArAMga 27,72, 79, 80, 269 AmarakuDapadmAvatI AcArya 11, 28, 29, 30, 175 Amradeva 174 AcAryaparaMparAgata Amla AcAryaparaMparAnAgata 73 Ayatana 160 AcAryabhakti 294, 296 Ayariyabhatti AThayogadRSTinIsajjhAya 236 AyAra Atapa 20 Ayu 15, 16, 21, 22, 45, 82 AtmakhyAti 153 Ara0 zmiTa 221, 222 AtmamImAMsA 8 ArAdhanA 269, 282, 285 mAtmabodhakulaka 226 ArAdhanAkulaka 285 AtmA 13, 17, 150, 152, 153, ArAdhanApatAkA 285 ArAdhanAratna 285 ArAdhanAzAstra AtmAnuzAsana 163, 202 285 AtmAnuzAsana-tilaka ArAdhanAsAra 206, 271, 284 ArAhaNA AtmotkarSa AdinAtha ArAhaNAkulaya ArAhaNApaDAyA 285 AdipurANa ArAhaNAsatya 285 Adeya ArAhaNAsAra 284 Adeza ArdrakumAra 215 AnaMda 219, 245 Arya AnaMdapura 324 Aryadeva AnaMdavallabha 289 AryanaMdi xsisastii:::::: s sh 282 my 285 245 mr 178 s Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA zabda 284 205 26 iyApaka 15 pRSTha zabda AryamaMkSu 83, 99, 100 iMdrasaubhAgyagaNI 247 AlApapaddhati iMdriya 16, 30, 31, 40, 177 AlocanA 154 iMdriyamArgaNA 135 AlocanAvidhi 273 icchA Avazyaka. 155, 297, 304 icchA-svAtantrya AvazyakadIpikA ilAputra Avazyakasaptati 296 iSTopadeza 205, 206, 248 AvassayacuNNi 179 AvApagamana Azaya I0 viNDiza 242 AzA 96 IzAna 34 AzAtanA 175 Izvara 8, 11, 12 AzAdhara 180, 205, 259, 283, IzvaravAda 307 IzvarAcArya AzIviSajina .. 51 IhA Azcarya 176 ASAr3ha 28 ugratapojina AsaDa 198 ucca Asar3a 216 uccagotra AhAra 30, 38, 43 uccAraNasUtra AhAraka 19, 38, 178 uccAraNA 105 AhArakakAyayoga uccAraNAcArya __ 99, 105, 109 AhArakamArgaNA 135 uccAraNAvRtti AhArakamizrakAyayoga uccairgotra uccheda 73, 176 iMdukalA jhaverI 233 ucchvAsa 20 215, 320 ujjayaMta 323 iMdranaMdi 138, 139, 141 ujjayaMtakalpa 319 iMdranaMdI 60, 241, 245, 316 ujjayinI 318 iMdrabhUti 63 utkarSa 19, 105 m Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya kA bRhad itihAsa zabda pRSTha pRSTha 145 utkarSaNA 24 udIraNAkaraNa 115, 120 utkRSTasthiti 29 udIraNAsthAna 128 utkSepaNa udyota 20 uttara 73 udyotanasUri 292 uttarakuru 168 udvartanA 22, 24, 116, 119 uttarajjhayaNa udvartanAkaraNa 115, 119 uttara-prakRti 16, 17, 23 unmAna 178 uttarapratipatti upaghAta 20 uttarAdhyayana 64,65, 145, 287 upadezakaMdalI 198 utpatti 12 upadezakulaka 225 utsapiNI 38, 176 upadezacitAmaNi 199 usikta 96 upadezataraMgiNI 202 udaya upadezapada 195 udaya 15, 22, 23, 25, 90, upadezaprakaraNa 195 120, 125, 128, 130 upadezamAlA 193, 196, 211, udayacandra 174 230 udayadharma 194 upadezaratnAkara 200, 260 udayadharmagaNI 215 upadezarasAyana 197 udayanRpa 205 upadezasaptatikA 201 udayaprabha 179, 194 upadezarahasya 121 udayaprabhasUri 111, 112, 127, upadhi 176 128 upabhoga udayasAgara 170 upabhogAMtarAya udayasiMha 205, 217, 288 upabhogya 21 udayasena 206 upamitibhavaprapaMcAkathA udayAkaragaNI 301 upayoga 90, 91, 95, 102, 125, udayAvasthA 120 131, 137, 149, 154, udAyana 290 177 udIraNA 22, 23, 90, 116, 120, upayogitA 130 upazama 120 Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA 333 pRSTha zabda upazamaka 22, 25, 26 266 RjukUlA 215 e upazamana Ukezagaccha 275 upazamanA 116, 120 upazamanAkaraNa 115, 120 Rju upazamazreNisvarUpa upazamazreNI 39, 128, 132, 176 Rjugati upazamasamyakdRSTi 37 Rjumatijina upazAMta-kaSAya-vItarAga-chadmastha31, 35 Rtu 156 upazAmanA RSabhadeva 73, 214, 227 "upAMga 19 RSabhanArAca upAdAna 11 RSabhasena 'upAdhyAya 30 RSidattA "upAyabhAva upAsakadazAMga 9 ekendriya 19, 31 upAsakAcAra 276 ena0 e0 gore 223 upAsakAdhyayana 65, 272 e. belinI 267 upAsakAdhyayanAMga 66 elAcArya 61,79, 148, 316 upeyabhAva 153 umAsvAti 167, 271, 293 airAvata 168 uvaesakUlaya 225 airAvata kSetra uvaesacitAmaNi 199 aihalaukika uvaesapaya 195 "uvaesamAlA 193, 196 31 uvaesarasAyaNa ___ oghaniyukti 287 uvaesasAra 205 uvajoga au uvahANapaiTThA-paMcAsaya 19, 26 uvahANavihi 303 audArika kAyayoga uSNa 20 audArika mizrakAyayoga oSa 189, 197 303 audArika s llh sl llh Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaMsa 334 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa zabda pRSTha zabda pRSTha karpUraprakara 207 kaMDaka 118 karpUravijaya 197, 267 . karma 5, 11, 12, 21, 26, 30, 45, kaMsAcArya 64, 79 48, 56, 155, 177 . kakkasUri 275 karma-anuyogadvAra 57 kaTu 19 karmakANDa 12, 134, 137 kaTukarAja 198 karmagrantha 14, 107, 113, 126 kaNikA 194 128, 185, 279 kathAkoza 208 karmaparamANu 14, 22 kathAbattIsI 215 karmaprakRti 15, 21, 23, 30, 107, kathAratnakoza 285 110, 114, 124, 140 kanakanaMdI 138 karmaprakRtidvAtriMzikA kanakaprabha 198, 320 karmapradeza kanakaratha 213 karmapravAda 107 kanakasenagaNI 311 kanyAnayanIyamahAvIrapratimA karmaprAbhRta 27, 29, 60,107,. 323 kanyAnayamahAvIra 323 karmaphala 15, 22 kapadiyakSa 323 kapila karmaphalabhAva 212 karmabaMdha 6, 13, 14, 125 kamalasaMyama 113, 132 kamalA 215 karmabhUmi karmabhoga kammavivAga 129, 279 karmavAda 5, 11, 23 karaNa 115, 116, 125 karaNakRti karmavAdI 30, 52 karaNasaptati 175 karmavipAka 13, 15, 111, 127, karaNasUtra 169 129, 279 karirAja 213 karmavirodhI karkaza 20 karmazAstra 14, 15, 23, 107. karkoTaka 314 karmasaMvedyabhaMgaprakaraNa 114 karNapizAcinI 312 karmasAhitya 26. kartA 6, 8, 63 karmastava 111, 127, 130 109 176 26 Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 335 zabda m 323 319 319 312 kara 318 anukramaNikA pRSTha zabda pRSTha karmastava-vivaraNa kasAyapAhuDa 88, 100 karmasthitiracanA 139 kasturIprakaraNa 207 kalaza 153 kastUrIprakara 207 kalaha kahArayaNakosa 303 kalA 5,156 kAMtivijaya 278 kalAvatI 215 kAMpilyapuratIrtha kalikAlidAsa 206 kApotalezyA kalikuNDakukuTezvara 323 kAma 96, 177 kaliyuga kAmacAMDAlinIkalpa ___316 kalka kAmadeva 205, 245 kalkI kAmasAdhinI kalpa 293 kAya 30, 32, 40 kalpanirukti kAyabalijina kalpaniryANa .. 27 kAyamArgaNA kalpapradIpa .. 321 . kAyayoga . kalpavAsinI kAyayogI kalpavRkSa 177 kAyotsarga 155, 175 kalpavyavasthA - 273 kAraNa kalpavyavahAra 64, 65 kAraNaparamAtmA 54 kalpasUtra 300 kArtikeya 256 kalpAkalpika 64, 65 kArtikeyAnuprekSA 256 kalyANa 182 kArmaNa . kalyANakoti 12, 19, 26 256 kAmaNakAyayoga kaSAya 12, 13, 15, 19, 30, 35, kArya ... . kArya-kAraNabhAva kaSAyaprAbhRta 27, 67, 82, 88, 99, 100, 107,109, 124 kAla 7, 8, 11, 15,21, 29, 30, kaSAyaprAbhRtakAra 89 31, 43, 150, 156 kaSAyaprAbhRtacUrNi 82, 100 kAlakasUri 287 kaSAyamArgaNA 135 kAlakAcArya kaSAyamohanIya 178 kAlapramANa 32, 70 245. Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTha 241 kurucandra 213 245 kula 20 189 kuladhvaja 206 m m jaina sAhitya kA bRhad itihAsa pRSTha zabda kAlavAda 8 kumArapAlaprabandha 226, 278 kAlavAdI kumudacandra 187, 277 kAlazataka 187 kuruka 83 kAlazaukarika kAlasaruvakulaya 188 kucikarNa kAlasUkta kAlasaurikaputra 245 kulakoTi 176 kAlasvarUpakulaka 219 kAlAtIta 231 kulamaMDana 182 kAlAnugama 43, 72 kulamaMDanasUri 167, 187 kAlodaka kulavAlaka 215 kAlodaSi 168, 169 kulika 314 kAvyAlaMkAra kulyapAka 23 kASTakama 52 kulyapAka RSabhadeva kASThA 156, 271 kusumamAlA kIra kuhaka kIlika kRtapuNya 214 kuMDagezvaranAbheyadeva 323 kRtapraNAza kuMDalapura kRti 20, 51 kuMtaladevI kRti-anuyogadvAra kuMtalA 289 kRtikarma 64, 65, 175 kuMdakuMda 60,148, 255 kRSTikaraNa 141 kuMdakuMdapura kRSTivedana kuMdakuMdAcArya 109, 239, 257, 269, 294 kRSNa 19, 320 kuMbhakaraNa 249 kRSNarAja ku~varajI AnaMdajI 293 kRSNarAjI 178 kuNAla 318 kRSNaSi kubja 19 kRSNalezyA kumAra 256 ke0 ke0 dIkSita 233 kumArapAla 213, 243 kevalajJAna 16, 69, 74, 105 4 78 raha Mmm or ___36 Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA 337. zAbda pRSTha 218 39 kSetra 21 kevalajJAnAvaraNa kSapaka 31 kevalajJAnI 35, 36, 42 kSapakaNisvarUpa 266 kevaladarzana 17, 105 kSapakazreNI 39,98,132,176, 266 kevaladarzanAvaraNa kSapakasAra kevaladarzanI kSapaNAsAra 134, 141 kevalI kSamAkalyANa 166, 186. kezava kSaya 13, 15, 22 kezavavarNI 110, 141, 142 kSAyikacAritra kesaragaNI 186 kSAyikasamyakadRSTi kesarI 218 kSINakaSAyavItarAgachadmastha 31,32, 35. koMDakuMDa 148 kSINasthitika 102 kokAvasatipAzrvanAtha 323 kSIrasravijina 51 koTAkoTAkoTAkoTi 39 kSudrakabaMdha 29, 48, 76. koTAkoTAkoTi 14, 29, 30 koTAkoTi kSetrapramANa 38, 70 koTizilA 323 kSetravicAraNA 169. kopa kSetrasaMgrahaNI 171 213 kSetrasamAsa 167, 168, 170 kozAMbInagarI 323 kSetrAnugama 29, 43 koSThabuddhijina kSetrAdisaMgrahaNI 171 kosala 284 kSemakIrti 285 kosalA 301 kSemarAja 201 kauzika 245 kriyamANa kriyA kriyAkalApa 206, 294, 295 194 kriyAvAdI 66, 162 khaMDAgama / 80 kriyAsthAna 176 khaMDasiddhAnta 27, 28 krodha 18, 83, 95, 103 khaMtikulaya 276 krodhakaSAyI 35 khagola 169, 172. kSatriya 64, 79 khaTikAsarpakautukavidhAna 314 kozA pa khaMDa Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 pRSTha zabda kharataragaccha 182, 186, 188, 190, 191, 192, 201, 211, 215, 223, 248, 264, 300, 301 266 khavaga-seDhI khuzAladAsa khUbacaMdra khettasamAsa khelauSadhiprAptajina gauDavaha gajakumAra gajasAra gajAdharalAla jaina gaMgadeva 64, 79 gaMgeza 186 gaMdha 19, 24 gaMdhapura 257 gaMbhIra vijayagaNI 256, 257, 262 223 gaNadharastavana gaNanakRti 284 174 284 gaNadhara 175 gaNadhara deva 62 gaNadhara sArdhazataka 189, 198, 209, 292 204 52 70 30 189, 198, 292 310 gaNanA gaNanAkRti 243 206 168, 170, 173 51 gaNaharasaddhasayaga gaNita-tilaka ga jaina sAhitya kA bRhad itihAsa pRSTha 69 zabda gaNitapradhAna gaNitAnuyoga 147 gati 16, 19, 20, 26, 30, 128 gati -Agati 29, 47 gatimArgaNA 135 31 26 226 218 111, 125 178 48 224 257 224 gatyanuvAda gatyantara gadyagodAvarI gayAsuddIna khilajI garbhaSi garbha garbhAkrAMtika gAthAkoza gAndhAra gAhAko gAhA sattasaI girinagara girinAra girinArakalpa gItA gItArtha guNa guNakIrtisUri guNaTThA kamAroha guNaTThANamaggaNaTThANa guNanidhAnasUri guNaratnAkarasUri gupti 223 28, 80 319 320 8 176 149, 156 222 guNadevasUri guNadhara 82, 83, 89, 99, 100, 104, 109 209 305, 307 154 265 265 187 Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA zabda pRSTha guNabhadra 155, 163, 202 guNaratna 211 guNaratnavijaya 266 guNaratnasUri 112, 113, 128, 132 guNavijaya 221 guNazekharasUri guNasundarI 209 215 ...guNasthAna 30, 67, 125, 128, 130 131, 135, 162, 177 264 265 guNasthAnakramAroha 170, 254, 264 guNasthAnadvAra 265 265 2 guNasthAnaka guNasthAnaka nirUpaNa guNasthAnamArgaNAsthAna guNasthAna ratnarAzi vartI - guNasthAnasvarUpa guNAkarasUri guru gurutattvavinizcaya gurudatta gurudAsa gurupArataMtathotta guru pArataMtrya stotra guruvaMdaNabhAsa guruvaMdana bhASya gurjara gurvAvalI - gUhana gRddhapicchAcArya 264 38 265 210, 222, 226 20 121 284 241, 259 292 292 279, 280 zabda gRddhi gRdhrapiccha pRSTha 96 148 52 243 201 gerino 167 gotra 15, 16, 20, 21, 22,45, 84 gopAladAsa paTela 243 gopendra 231 gommaTarAya 133, 137, 139, 140 gommaTa saMgraha 134 134 133, 140 134 186 64, 79 111, 127 276 gRhaka gRhasthadharma gRhasthadharmopadeza gommaTasaMgraha sUtra gommaTasAra gommaTezvara goyamapucchA govardhana goviMdAcArya goSThAmAhila gaur3a gautama gautamadeva gautamapRcchA gautama svAmI graMtha graMthakRti 280 graMthasama 104 260 96 72 graha grahaNa grAsaiSaNA graiveyaka 339 83 63, 79, 83 63 186 28, 318 28 30, 52 52 71 96 176 35 Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa pallU 323 ca 90 200 201 pRSTha zabda pRSTha candrasAgaragaNI 274 166 candrasUri 296, 303, 324 ghAta candrasena 61, 308 ghAtI 15 candrAvataMsaka 245 ghoraguNajina candrAvatI 205. ghoratapojina 51 campApurI voraparAkramajina 51 cakra ghoSa cakraratna 138 ghosasama cakravartI 177, 245 cakrezvara 191, 210 cakrezvarasUri 112,113, 127,128, cauTThANa candanaSaSThya dyApana 284 188, 276, 301 cakrezvarIkalpa candanasAgarajI candra 71, 72, 169, 215 cakSurdarzana candrakAMtamaNi cakSurdarzanAvaraNa caMdrakIrti caccarI 188, 197 candrakIrtigaNI 188 caturavijaya 278 candrakula 191, 198, 204, 258 caturazItimahAtIrtha candraguphA 28, 80 caturindriya 19, 32 candratilaka caturdaza-pUrvadhara candranandI caturdazapUrvijina candraprajJapti caturdhAgamavedI 246 candraprabha 286 caturmukha candra prabhasUri 179, 183, 210,298 nakalyANaka 323 candramatI caturvizatipaTTaka candrarSi 125 caturvizatiprabaMdha 222 candraSimahattara 110, 112, 115, caturviMzatistava 124, 128 catusthAna 90, 95, 103 candravardhanagaNI 166 cayanalabdhi 27 candrazekhara zAstrI 311 caraNakaraNAnuyoga 147 155, 317 cazudarzanI 323 190 64 283 72 245 184 Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA 341 245 222 carcarI 324 12 cAritta-pAhuDa 294 10 zabda pRSTha zabda pRSTha caraNapAhur3a 159 citrakarma 52 caraNasaptati 175 citrakUTa 212 carittamohaNIya-uvasAmaNA . 90 cilAtiputra caritamohaNIyakkhavaNA cilAtIputra 276 caritravardhana cUDAmaNi 60, 99 188 cUrNisUtra 82, 99 carparin 265 cUlikA 27, 29, 66, 157 carma 175 ceiavaMdaNabhAsa 279 cAmuNDarAja 291 ceiaparivADI cAmuNDarAya 109, 133, 139, 140 cetana / 10, 12 cAraNajina cetanatattva cellaNapArzvanAtha 323 cArittabhatti caitanya cAritra 17, 149, 175 caitya 175 cAritraprAbhUta 159 caityagRha 160 cAritrabhakti 294, 295 caityaparipATI 324 cAritramuni 173 caityabhakti 296 cAritramoha 17 caityavaMdana 175, 273 cAritramohakSapaNA 97 caityavaMdanabhASya 279 cAritramohanIya kI upazAmanA 90, caityavidhi 189 caitragaccha 226 cAritramohanIya kI kSapaNA 90, 91 caudahapUrva cAritramohopazAmanA 97 cAritraratnagaNI 201, 212 chanda 96, 164 cAritralabdhi 97, 141 chaTThANapayaraNa 183 cAritrasAra 291 channa cArisaMjIvanI 232 chAjU 214 cArudatta 218 chAsIi. 190, 274 cArvAka 5, 13 chAhar3a 206 citaur3a 212, 297 chedopasthApanAzuddhisaMyata 36 22 Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 64 342 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa zabda pRSTha zabda jayacandrasUri 188, 210, 303 jaijIvakappa 287, 298 jayatilakasUri jaisAmAyArI 287 jayadeva jaMghAcAraNa 175 jayadhavalA 61, 62, 63, 64, 99, jaMbU 103 jaMbUdIvasaMgahaNI 170 jayapAla 64, 79 jaMbUdvIpa 71, 169 jayabAhu jaMbUdvIpasaMgrahaNI 170 jayavallabha 222 jaMbUdvIpasamAsa 167 jayavijaya 218 jaMbUsvAmicarita 263 jayazekhara 210 jaMbUsvAmI 63, 205 jayazekharasUri 197, 199, 207, jagaccandravijaya 266 220, 221, 226, 265 jagaccandrasUri 128, 185, 279, jayasAgara 192 288,307 jayasAgaragaNI 292 jagatAriNI 186 jayasiMha 185, 187, 194, 286 jagata 8, 11, 12 jayasiMhasUri 205, 214 jagamaMdaralAla jainI 202 jayasena 62, 99, 150, 153, 257 jagazreNI 39 jayasoma 113, 221 jaghanyasthiti 29, 47 jayasomagaNI jaTA jayAcArya jar3a 10, 12 jarA jaDatattva 12 jala 10, 21, 176 janma jalpa 155 jamAli jalloSadhiprAptajina jaya 79 jAti 9, 12, 16, 19 jayaMta 35 jAtismaraNa jayaMta pI0 ThAkura 167 jAbAlipura 217 jayakIrti 214, 259 jAlA jayakusumamAlA 196. jAvar3a 218 jayacandra 153, 290, 320 jAsaDa 198 211 12 75 11 Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA 343 jina 273 192 zabda pRSTha zabda pRSTha jiNaceiyavaMdaNavihi 220 jinabhadra 150 jiNavallahasUriguNavaNNaNa 211 jinabhadragaNI 168, 171, 210,287 jita jinabhadrasUri 223. 265 51, 62 jinabhavana jinakalpI 175, 214 jinamaMDanagaNI 226, 278 jinacaMdragaNI 275 jinamaMdira 185 jinacaMdrasUri 174, 208,301 jinamANikyasUri 301 jinatilakasUri 222 jinamudrA jinadatta 218, 300 jinamuni 153 jinadattasUri 188, 197, 217, jinayajJakalpa 206, 307 259, 292, 300, 301 jinarAjasUri jinadAsa 293 jinavacana 85 jinadAsagaNI jinavallabha jinadAsa pArzvanAtha jinavallabhagaNI 111, 113, 127, 283 jinadevasUri 191 128, 190, 297, 300 jinadravya 184 jinavallabhasUri 188, 190, 191, jinanaMdI 211, 224, 226, jinapati 300 288, 301 jinapatisUri 184, 189, 190, jinasAgarasUri 211, 277, 286, jinasuMdara 319 212 jinapAla 184, 188, 190, jinasUri 186 198, 226, 286 jinasena 62, 99, 103, 109 jinapAlita 28 191, 248, 286, 291, jinapratimA 160, 175, 184 310, 311 jinaprabhasUri 225, 280, 290, jinasenAcArya 202 300, 301, 308, jinaharSa 188 309, 321, 324 jinaharSagaNI 210 jinapravacanarahasyakoza 180 jineMdracaMdra jinabiMba 160 jinezvara 277 283 212 297, 301 jinasuMdarasUri Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa pRSTha 230 239, 240 217 pRSTha zabda jinezvarasUri 183, 184, 190, jainAgama 211, 286 joiMdu 164, 239, 240 jihvA jogavihANapayaraNa jItakalpa 287 jogavihANavIsiyA 238 jIrNa 289 jogavIsiyA jIrNazreSThI 214 jogasayaga 233 jIva 13, 149, 152, 154, jogasAra jIvakAMDa 134 jogicaMda 240 jIvatsvAmipratimA 318 johAnisa harTala 221, 222 jIvadevasUri jJAna 11, 12, 16, 21, 30, 35, jIvavicAra 166 41, 68, 149, 153, 155, jIvavijaya 113, 167, 260 jIvaviyAra 166 jIvasaMkhyAkulaka 178 jJAnaguNa jIvasaMkhyAkulaya 178 jJAnacaMdra 158, 273 jIvasamAsa 29, 30, 72,135,165 jJAnadIpikA jIvasthAna 29, 30, 48, 131 jJAnaprakAza 225 jIvAjIvAbhigamasaMgahaNI 167 jJAnapravAda 88 jIvAjIvAbhigamasaMgrahaNI jJAnamArgaNA 135 jIvANusAsaNa jJAnavijaya jIvAnuzAsana 184 jJAnasAra 262 jugalakizorajI mukhtAra 245, 272 jJAnArNava 15, 16, 247, 285 18, 86 jJAnArNavasAroddhAra juttipabohanADaya jJAnAvaraNIya 16, 21, 22, 45 bhikA jJAnI 162 jaitalla jyotiSka jana 12, 14, 21, 23,26 jaina AcArya 5 jvAlAmAlinIkalpa 310, 316 jaina darzana 8, 14 jvAlinIkalpa 311, 316, jainadRSTie yoga 236 jvAlinImata jaina-paraMparA 5 jvAlinImatavAda 316 206 184 jugupsA 248 78 198 Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA 345 pRSTha pRSTha 17 kSa zabda tattvArtha-zraddhAna tattvArthasAra tattvArthasUtra 150, 181 jhaMjhA jhANajjhayaNa 72 250 jhANasaya 250 tana tanu 1m tapa ka 323 178 ToDaramala 181, 203 tapazcaryA 162 ToDaramalla 110, 141, 142 tapAgaccha 180, 182, 187, 188, 202, 212, 246, 279 Thii-baMdha 266 taporana 211 Thidi-aNubhAgavihatti 90 tapovidhi 273 taptatapojina 51 taraMga DArvina tAtparyavRtti 150, 153, 155, 157 tAraMgA 324. DhIpurI tArA tArAcandra 213 293 tAkikArka taMdula-matsya 162 tikta takSaka 314 titthamAlAthavaNa 324 83 titthayarabhatti 294 tattapayAsaga 220 tithaMca 19,29, 11, 34, 37, 73 tattva 10 tiryaMcagati tattvakaumudI 209 tithaMcAnupUrvI tattvacitAmaNi 187 tiyaMcAyu tattvatrayaprakAzinI 248 tilaka 245 tattvadIpikA 157 tilakasUri 210 tattvaprakAzaka 220 tilakAcArya 298, 301 tattvaprakAzinI 179 tiloyapaNNatti 100 tattvArthabhASya 66 tIrthaMkara 20, 50,149,160, 175 19 tata A Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 zabda tIrthaMkara - nAmakarma tIrthaMkarabhakti tIrthaMkarAtizaya vicAra tIrthaM tIrthakalpa tIrthamAlA prakaraNa tIrthamAlAstavana tIrthoccheda tIrthotpatti tIvratA tuMbulUra tu bulUrAcArya tulAdaMDa tuSamASa tuSTi tRNa tRtIyamahAdaNDaka tRSNA tejapAla tejasiMha tejaskAyika tejolezyA terApaMthI taijasa totalA trasa sakAyika trasadazaka trikaraNacUlikA tricUlikA pRSTha 162 294, 296 323 160, 293 321 324 324 175 77 22 60 99, 109 274 162 19 175 29, 46 96 319 182 32 36 146, 257 19, 26 312 20, 32 32 19, 20 139 138 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa zabda tripiTaka tripurabhairavI tripurA trilokaprajJapti trilokasAra trivacanayogI zilA triSaSTimahApurANa triSaSTizalAkApurANa triSaSTismRtizAstra trIMdriya trailokyadIpikA tvaritA thayapariNNA thArApadra thAvaccA thoka thor3A daMDa daMDaka daMDaka prakaraNa daMDavIryaM daMtakarma daMtapaMkti daMsaNa- pAhuDa daMsaNamohaNIya - uvasAmaNA daMsaNamohaNIya kkhavaNA daMsaNasAra pRSTha 9, 10 312 312 100 134 40 78 311 311 206 10, 32 173 312 270 184 289 147 146,147 175 162 173 213, 290 52 28. 158 90 90 271 Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 347 anukramaNikA pRSTha pRSTha 221. 33khu 305 zabda zabda dasaNasuddhi 209,286 darzanAvaraNIya 21, 22, 45 dakSiNa 73 dalasukhabhAI mAlavaNiyA 251 dakSiNapratipatti dalasukha mAlavaNiyA 28 dakSiNApatha dalika 17 datta 215, 217 237, 318 davadantI dattaduhitA 215 251 davvasaMgaha damadaMta 253 dazapUvijina dayAlajI gaMgAdhara bhaNasAlI dazabhakti dazabhaktyAdisaMgraha 293 dayAsiMhagaNI 173 dazalakSaNavratodyApana darisaNasattari 209 dazalakSaNodyApana darisaNasuddhi 304 dazalAkSaNikavatodyApana 202 darpa dazavakAlika 64, 65 darpaNa 283 dazArNabhadra 214, 289 darpaNanimitta dasabhatti 148 darzana 5, 12, 16, 17, 30, 36, dANasAlatavabhAvaNAkulaya dANasIlatavabhAvaNAkulaya 212 43, 74, 155, 160 dANAikulaya 185, 279 dANuvaesamAlA 212 darzanaguNa 20, 184, 212 darzanaprAbhUta 158 dAnapradIpa 212 darzanamArgaNA 135 dAnazIlatapabhAvanAkulaka darzanamoha dAnaSadvizikA 296 darzanamohakSapaNA dAnAMtarAya 20 darzanamohanIya-upazAmanA dAnAdikulaka 185 darzanamohanIya-kSapaNA dAnopadezamAlA 212 darzanalabdhi 141 dAmannaka darzanazuddhi 209, 286 dAmodara govindAcArya 217, 218 darzanasaptati 209 dikkhApayaraNa 220 darzanasAra 271 dikpradA 272 darzanasAradohA 271 digambara 27, 148 darzanAvaraNa 15, 16 digambara jaina-vratodyApanasaMgraha 304 212 17 90 90 Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa 288 212 zabda pRSTha pRSTha diThivAya 145 devacandra 114, 248, 264, 282 dinacaryA 217 devacandra sUri 179 dIkSA 28, 176, 273 devapAla 217 dIghanikAya 9, 10 devaprabhasUri dIpacanda 248, 264 devabhadra 169, 210, 258, 286, dIpasAgara dIpAyana 162 devaprabhasUri 173, 176, 198, 285 dIpAlikA 318 devarAja 297 dIpAlikAkalpa 318 devaddhigaNikSamAzramaNa 114 dIpAvalI 319 devavijaya 180 dIpikA devavijayagaNI dIptatapojina ___51 devasundarasUri 182, 187, 246, duHkha 287 duHprasaha 307 devasUri 183, 184, 194, 287, duHzayyA 176 292, 296 duHsvara devasena 271, 284 durabhigaMdha devAnanda 169, 170, 320 durgasvAmI devAnandagaccha 198 devAnupUrvI duvAlaMsakulaya 226 devAyu duSamA 78 devI 34, 176 175 devendra 192 dRDhaprahArI 245 devendrakIrti 248 dRSTivAda 27,65, 66, 145 devendrasUri 113, 128, 132, 185, dRSTiviSajina 198, 212, 274, 276, deva 19, 26, 31, 34, 37, 160, 279, 280, 281, 288 176, 177, 290 dezavirati 18, 90, 91 devakuru 168 deha devagati 31, 40 dehaDa 223 devaguptasUri 275 deva 11, 12, 13 20 dubhaMga dRSya Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA 349 zabda pRSTha zabda dhanada 223 181 290 213 223 s 215 doghaTTI 194 dveSa 13, 28, 83, 95, 96, 101 doSa 154 dvaipAyana 215 dosa 88 dha dohAsAra 240 dhana 83, 214 daulatarAmajI dramaka ghanadatta dramiladeza 28 dhanadatrizatI dravya 11, 30, 81, 149, 156 dhanadarAja 223 dravyakarma ghanadazataka 223 dravyakRti 30, 52 dhanadeva 213, 219, 224, 276 dravyanapuMsaka 67 dhanapati 214 dravyapramANa 29, 38, 70 dhanapAla dravyapramANAnugama 28, 29, 38 dhanamitra dravyaliMga 152, 161 dhanavijayagaNI dravyasaMgraha 134, 151 ghanazrI dravyasaptati 271 ghanasArazreSThI 214 dravyastrI 67 dhanezvara 204, 279, 290 dravyAnuyoga 69, 147, 148 dhanezvarasUri 113,128, 179, 191, drAvir3a 198, 298 drumasena 64 dhanya 290 draupadI dhammavihi 204 dvAtriMzad-dvAtrizikA 236 dhammAdhammaviyAra 225 dvAdazakulaka 226 dhammovaesamAlA 196 dvAdazabhAvanA 256 dhayArohaNavihi 303 dvAdazabhAvanAkulaka 256 dharasena 29, 62, 80 dvAdazAnuprekSA 255, 256 dharasenAcArya 28, 64, 76 dvAdazAranayacakra 229 dharma 5, 12, 16, 149, 218 dvitIyamahAdaMDaka 29, 46 dharmakalpadruma 215 dvimunicarita 196 dharmakIrti 211, 229 drIMdriya 19, 32 dharmaghoSa 179, 180, 192 271 215 Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 213 219. 350 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa zabda pRSTha zabda pRSTha dharmaghoSasUri 210,280,286, 288, dharmopadezaprakaraNa 207 319, 320, 323, 324 / dharmopadezamAlA dharmacaMdra 222, 223 dhavala 62, 256 dharmatilaka 292 dhavalacaMdra 173 dharmadAsa 290 dhavalA 27, 28, 60, 62, 99 dharmadAsagaNI 193, 211 dhavalAkAra dharmadeva 188, 212, 215 dhAtakIkhaMDa 71, 168, 169 dharmanandanagaNI dhAnya dharmaparIkSA 278 dhAraNA 69 dharmabiMdu 203, 271 dhRtiSeNa dharmabuddhi dhRtisena dharmamaMDanagaNI 211 dhRSTaka dharmaratnakaraMDaka 204, 279 dhyAnacatuSTayavicAra 255 dharmaratnaTokA 185 dhyAnadaMDakastuti 254, 265 dharmarasAyana dhyAnadIpikA 248, 255, 264 dharmaruci 199, 213 dhyAnamAlA 255 dharmalAbhasiddhi 292 dhyAnavicAra 252 dharmavijayajI 242 dhyAnazata 250 dharmavidhi 204 dhyAnazataka 250 dharmazravaNa dhyAnasAra 255. dharmasaMgraha dhyAnastava 255 dharmasaMgrahaNI 203 dhyAnasvarUpa dharmasarvasvAdhikAra 207 dhyAnAdhyayana 250 dharmasAra 203, 274 dharmasUri dhruvasena 64, 79 dharmasena 64, 79 dhvajabhujaMga dharmAdharma 12, 13 dhvajAropaNavidhi 303 dharmAdharmavicAra 225 dharmAmRta 181, 205, 307 naMda 215, 245 dharmopadeza 193 naMdamaNikAra 205 dharmopadezataraMgiNI 202 naMdi 75 271 dhruva 27 191 214 Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA 351 pRSThaH O zabda naMdimitra naMdiratnagaNI naMdivardhana naMdiSaNa naMdIguru naMdIzvara naMdIzvaradIpa naMdIzvarabhakti nakSatra 259 sl nakSatrAcArya 261 mh nagnatva napuMsaka napusakaveda napuMsakavedI namaskArasvAdhyAya namisAdhu pRSTha zabda narmadAsudarI 215, 217. 202 nalakacchapura 206 318 navatattapayaraNa 182, 275 215 navatattvaprakaraNa 182 navapadaprakaraNa 275. 168, 178 navapayapayaraNa 274, 275. 323 navAMgIvRttikAra 269 nAga 79, 314 296 28, 71, 169 nAgakumAracaritra nAgadatta 304 64, 79 nAgapura 224 nAgahastI 83, 91,99, 100, nAgAkarSaNa 314 18, 35 nAgAcArya nAgendragaccha 186, 187, 194 252 nAgaura. 196, 224 nANappayAsa 325. 319 nANAgrAma 30, 80, 176 nAtha nAthadharmakathA 223 nAtharvazI nAthulAla 248 nAnA-jIva-aMtara nAnA-jIva-kAla 19, 75, 177 nAma 15, 26, 19, 21, 22, 30, 45, 63 20 nAmakRti 30, 52 nAmasama 169 nAraka 16, 26, 177 169 nArakAvAsa 177 187, 277 nArakI 31, 35, 37. namuci naya 324 153 8 257 206 nayakIti nayaghanada nayavidhi nayavilAsa nayavizvacakSu naraka narakagati narakAnupUrvI narakAyu narakSetraprakaraNa narakhittapayaraNa narasiMha Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 zabda 13 pRSTha 154 192 26 176 nArada nArAca nAlI nAsA nAsikyapura nAstitvagamana nikAcana nikAcanA nikAcanAkaraNa 'nikSepa nijAtmASTaka 'nityamahodyota nityA 'nidAna nidrA nidrAnidrA nidhatti 'nidhattikaraNa nidhideva nibaMdhana nimitta nimittabhUta nimeSa niyaMtraka niyatavipAkI niyati niyativAda niyativAdI niyappaLaga niyama jaina sAhitya kA bRhad itihAsa pRSTha zabda niyamasAra niyAmaka nirayAvalIsuyakkhaMgha nirgama 323 nigraMtha nirjarA 15, 23 22, 26, 35 nirmANa 20 niryAmaka 175 115, 120, nirvANa 30, 93 nirvANabhakti 155, 295, 296 240 nivRtti 206 nivvANabhatti 295 312. nizIthikA 64, 65 96 nizcayanaya 151, 152, 181 16, 17 niSadha 168 118 22, 25, 116 nIca 115, 120 nIcagotra 214 norgotra nItidhanada 223 nItizataka nIla 168 9 nIlalezyA 26 nUpurapaMDitA 7, 9, 11 nRsamudra 199 6, 7, 9 nemicaMdra 109, 110, 133, 141, 198, 204, 211, 226, 265, 279 12 nemicaMdrasUri 174, 185, 292 16, 17 niSeka 20 223 :: 19 156 nIlagiri 215 240 Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA pRSTha 140 nemicandrAcArya nemidAsa 250, 255 neminAtha 208, 215, 224, 320 neminAthacarita 196 naiyAyika zabda nokaSAyamohanIya nyagrodhaparimaMDala nyAya nyAyapravezaka vyAkhyA nyAyavijayajI nyAyazAstra nyAyasUtra nyAyasUtrakAra nyAyAvatAra paiTThAkappa paiNNaga pa paramappahariya paMcakalyANakastavana paMcagurubhakti paMcagurubhatti paMcaftthakAya saMgaha paMcatthikAya saMgahasutta paMcasthikAyasAra paMcaniyaMThI paMcanigraMthI paMcanigraM thI vicArasaMgrahaNI paMcaparameTThibhatti paMcaparameSThinamaskAra paMcaparameSThI 236 12, 164 10 10 150 zabda paMcaliMgo paMcavatthuga 14 paMcavastuka 18 19 13 192 305 145 179 paMcaparameSThImaMtra rAjadhyAnamAlA paMcamanoyogI 270, 297 270 paMcasaMgraha 107, 110, 124, 134, 141, 203, 274 268 paMcAzaka paMcAsaga paMcasuttaya paMcasUtraka 368: paMcasUtra yAne ucca prakAzanA paMthe 269. paMcasUtrI 268 paMcAdhyAyI 263 273, 297 271, 273 72. paMcAstikAyaprAbhUta paMcAstikAya saMgrahasUtra paMcAstikAyasAra paMcendriya paMjikA 323 294, 296 294 150 156 paccakkhANabhAsa 156 paccakkhANa sarUva 269 paTamaMjarI 269 paThana 269 paDikkamaNasAmAyArI 294 pakkimaNasutta 323 paNavatthu 154 paNNavaNA 353 pakudhakAtyAyana pakkhisUtra pakSI pRSTha 250. 40 286. 156: 156 19, 31, 37 60 10. 273 8 279, 281. 296 189. 16. 300 155 297 145. Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa paSTha zabda pRSTha 'paNNavaNAta pataMjali 'pada paramAtma 228, 237 paramAtmaprakAza paramAtmA 74 paramAdhArmika 51 paramAnaMda 16 paramAnaMda zAstrI 187, 277 paramAnaMdasUri 154 239, 240, 285 162, 163 177 259 269 111, 127, 182, 198, 320 189 162 20 60 27, 60, 66 219 padasamAsa padAnusArijina padArtha padArthasAra 'paddhaTikA "paddhati paddhatiTIkA padma "padamacandra padmadevasUri padmanaMdimuni padmanaMdI padamanAbha padmaprabha padmamaMdiragaNI padmavijayagaNI 'padmalezyA 'padmAnaMda 'padmAnaMdazataka padmAlaya padmAvatI padmAsana parabhava paramappayAsa paramabhakti paramayogIzvara paramAgama "paramANu 25 73 60, 99 paramAvadhijina parameSThI 314 paraloka parazurAma 170 parAghAta parikarma 168,240 parigrahatyAga 199 parigrahaparimANa 155, 246 parijita 151, 179 pariNamana 186 pariNAmAntaragamana 222, paribhava parimala 224 parimANa parivartana 312 parihAravizuddhi parihArazuddhisaMyata parISaha parokSa 24 6 parodaya 27 paryApta 150, 157 paryApti 224 30, 63, 70 22, 25 175 161 3, 240 162, 176 68, 150 20, 32 33, 134, 177 Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA 355 zabda pRSTha zabda pRSTha 293 78 222 285 paryAya 74, 81, 149, 156 pArzvanAthacaritra 285, 287 paryAyasamAsa 74 pAvaSi 125, 126 paryuSaNAvicAra 304 pArzvastha 161, 184 paryuSaNAsthiti 304 pAzrvAkapura 182 parva pAzvilagaNI 195 parvatadharma 257, 258 pAlanakartA palyopama pAvA pavajjavihANa 320 pAsattha 161 pavayaNasAra 149, 153 pAsanAhathotta 211 pavayaNasAruddhAra 174 pAhuDa 101, 145, 158 pavolinI piDa 176 pAMDava 284 piMDanijjutti pAMDu 79 piMDaprakRti 19, 20 pAMDusvAmI 64 piMDavidhi 273 pAkSika-saptati piMDavizuddhi pAkhaMDI 177 piMDa visuddhi pATaliputranagara 323 piMDavisohi pAThaka ratnAkara 166 piMDaSaNA pANipAtratA 160 puMDarIka 64, 65 pAtAlakalaza 178 puNya pAdaliptasUri 319 puNyakarma pAnaMSaNA puNyakIti 215 pApa puNyapAla 215, 318 pApakarma 22 puNyavijayajI 237 pApasthAna 177 pudgala 12, 14, 149, 157 pAralaukika 10 pudgala-paramANu pArasika 83 pudgalaparAvarta 176 pArzvacaMdra 170, 204, 279 punarjanma pArzvadevagaNI 192, 323 puruSa 8, 9, 12, 18, 68, 152, pArzvanAtha 323 178 288 288 288 1 14 26 Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 zabda puruSavAda puruSavAdI puruSavizeSa puruSaveda puruSavedI puruSArthaM puruSArthasiddhyupAya puvva puvvagaya puSkara puSkaravara puSkarArdha puSpadaMta yA paMcAga pUraNakazyapa pUrNabhadra pUrNabhadragaNI pUrNimAgaccha 11 18, 35, 46 41 11 150, 180 145 145 71 169 168 28, 29, 62, 64, 80, 109 puSpadaMtAcArya 76 puSpabhUti 254 puSpamAlA 196 puSpAvalI 28 pustaka 175 pUjA 28, 273 pUjAvidhi- prakaraNa 293 pUjyapAda 81, 155, 164, 205, 239, 257, 294 220 10 172 190 208, 215 63, 74, 145, 176, 178 11 pUrva pUrvakRta pRSTha zabda 11 pUrvagata 11 pUrvabhava jaina sAhitya kA bRhad itihAsa pUrvasamAsa pUrvAMga pUrvAMta pRthivI pRthivIkAya pRthivIkAyika pRthvI pRthvI kAyika pRthvI devI pRthvIpAla pejja pejjadoSa pejjadoSaprAbhRti pejjadosa paudgalika paurANika pejjadosapAhuDa potakarma posaTa vihipa yaraNa posahiya pAyacchittasAmAyArI prakaraNa 27, 66, 145 26 prakaraNasamuccaya prakarSa prakIrNaka pauSadhavidhiprakaraNa pauSadhikaprAyazcitta sAmAcArI 74 178 70 71 7, 8, 10, 34, 37 27 72 32 198 291 88 88 88 80, 90. 88, 100 52 300, 301 301 16 12 300 301 145. 188 96 145 Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA zabda pRSTha prakRti 12, 14, 17, 19, 30, 56, 128, 130, 131, 152 57 prakRti - anuyogadvAra prakRtibaMdha 22, 30, 58, 76, 117, 128, 132 prakRtivibhakti prakRtisamutkIrtana prakRtisthAna pracalA pracalApracalA prajApati prajJA prajJApanA prajJApanAtRtIyapadasaMgrahaNI prajJApuMja prajJAzravaNajina praNidhikalpa praNetA pratikramakramavidhi 303 pratikramaNa 64, 65, 152, 154, 175, 184 pratikramaNagarbha hetu pratikramaNa sAmAcArI 90, 101 29, 45, 137 128 16, 17 16, 17 8 8 82, 145 167 206 51 27 28 pratikramaNahetu pratigrahasthAna pratipatti pratipattisamAsa pratimA pratimAstuti prativAsudeva 23 303 300 303 94 74 74 176 324 177 zabda pratiSThA pratiSThAkalpa pratiSThAnapurAdhipati sAtavAhana pratiSThAnapattana pratiSThAsaMgrahakAvya pratiSThAsArasaMgraha pratiSThAsAroddhAra pratyakSa pratyaya pratyAkhyAnakalpavicAra pratyAkhyAnabhASya pratyAkhyAna siddhi pratyAkhyAnAvaraNa pratyeka pratyeka prakRti pratyekazarIra prathamamahAdaNDaka prathamAnuyoga pradIpikA 357 pRSTha 273 305, 306 323 pradezI pradyumna pradyumnasUri prabodhacintAmaNi prabhAcandra 323 303 307 307 10, 68, 69, 150 30, 139 173 281 290 178 20 29, 46 27, 66 167 pradeza 14, 22, 130, 150 pradeza- baMdha 14, 22, 30, 59, 117, 132 102 19, 20 32 pradezavibhakti pradeza vibhakti kSINAkSINapradezasthi tyantika pradeza 90 205, 215, 289 198 174, 281, 320 199 81, 151, 153, 158, 203, 240, 257, 258, 272, 273, 294, 295 Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa 31 prema mr zabda pRSTha zabda prabhAnandasUri 171 prAkRtamUla 207 pramattasaMyata prAcyataTa 200 pramANa 10,70, 80, 178 prANa 134, 177 pramANaprakAza 179 prAbhRta ___74, 101, 145 pramAda 177 prAbhRtatraya 149 prameya 150 prAbhUtaprAmRta 74 prameyakamalamAtaMDa prAbhRtaprAmRtasamAna prameyaratnAkara 206 prAbhUtasamAsa 74 pramodakuzalagaNI 222 prAyazcitta 154, 176, 273 praroha 11 prArabdha pralaya prArthanA pravacanasarojabhAskara 151 prItivijaya 308 pravacanasAra 148, 149, 174 pravartinI 175 premavijayagaNI 114 pravRtti 12, 14 preya praveza preyodveSa pravrajyA 160,161 preyodveSaprAbhUta pravrajyAkulaka 320 preyodveSavibhakti pravajyAvidhAna 320 proSThila 64,79 prazamarati 267 prazastavihAyogati 21 praznavyAkaraNa 65 phalavaddhipAzvanAtha 323 praznavyAkaraNAMga phUlacandra praznottaratnamAlA 191 praznottarazata 299 prasannacaMdra 253 baMdha 30, 56, 57, 76, 90, 128, prasannacandrasUri 285 130, 150 prasAraNa 12 baMdhaka 48, 57, 76, 90, 93, prasthAnatraya 149 102, 125 prAkRta 29 baMga 90 2 Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 217 127 5 79 anukramaNikA pRSTha zanda pRSTha baMdhana 6, 19, 22, 23, 25, 56, bAraha-bhAvanA 305 __ 76, 116, 125 bAlacaMdra 153, 216 baMdhana-banuyogadvAra 57 bAlacaMdrasUri 198 baMdhanakaraNa 115, 116 bAhu 162 baMdhanIya 30, 56, 57, 76 bAhubalI 134, 161, 216 baMdhavidhAna 57, 76 bAhumA baMdhavidhi 125 biMdusAra 318 baMdhavya 125 bIjabuddhijina baMdhazataka buddha 162 baMdhasthAna buddhacarita baMdhasvAmitva 111, 127, 130 buddharSi baMdhasvAmitva-avacUri 113 buddhila baMdhasvAmitvavicaya 29, 30, 50,76 buddhilla baMdhahetu 125 baddhisAgarasUri 183 baMdhahetUdayatribhaMgI 114, 133 bRhaTippanikA baMdhaSeNa 315 bRhatsaMgrahaNI 171 baMdhodayasattAprakaraNa 114, 137 bRhathrIMkArakalpa baMdhodayasattva 137 bRhadgaccha 191, 198 baMdhodayasayuktastava 127 bRhanmidhyAtvamathana baMbhanapADa 324 bodhapAhur3a 148, 158, 160 bappadeva 61 bodhaprAmRta bappadevaguru 99 bauddha 9, 12, 26, bappadevAcArya 105 brahma 11, 12 bala brahmacarya 177 baladeva 177, 283 brahmadatta bahirAtmA 157, 240 bahukathAsaMgraha 207 brahmavAda bAdara 20, 31, 32 brahmazAnti 184 bAdarakAyika 32 brahmasiddhAntasamuccaya 230, 233 bArasANuvekmA 255 brahmasiddhisamuccaya 237 -bArasAnuvekkhA 256 brahmA 215 209 160 245 155 brahmadeva Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya kA bRhad itihAsa zabda pRSTa 135 38 216 pRSTha zabda bhavyamArgaNA bhakti 155 bhavyasiddhika bhakSya 178 bhavyasena 162 bhagavaI ArAhaNA 282 bhAIdUja 318 bhagavatI ArAdhanA 256, 282 bhAgacaMdra 276 bhagavatIsUtra bhAgapramANa bhagavadgItA 9, 235 bhAgAbhAgAnugama 29, 30 bhagavAnadAsa ma0 mahetA bhAgya 11, 12, 13 bhaTTAraka 28 bhAnucandragaNI 218 bhaDoMca 324 bhAnuvijayajI 269 bhattapariNA 285 bhArata 5, 138 bhadra 213 bhArata-bhUSaNa bhadrabAhu 64, 79, 148, 161, 251 bhAratIyakalpa bhAlacandra bhadrabAhusvAmI 305 290 198 bhAva 29, 30, 81, 156 bhadrezvarasUri 179, 320 bhAvakarma bhaya 18, 46 bhAvakRti 30,52 bhayasthAna 177 bhAvacaritra 222 bharata 138, 168, 245 bhAvacUlikA 139 bharatakSetra 79,80, 175 bhAvaDa / 289 bharatazvara 253 bhAvadevasUri bharatezvarAbhyudaya 206 bhAvanA 12, 175, 255 bhava 6, 16 bhAvanAdvAtriMzikA 285 bhavanavAsI 34 bhAvanAsaMdhi bhavabhAvaNA 207 bhAvanAsAra 208 bhavabhAvanA 207 bhAvanAsArasaMgraha bhavasmaraNa bhAvapAhuDa 158, 161 bhaviSya bhAvaprakaraNa 158, 161 bhavyakumudacandrikA 206 bhAvapramANa 38, 70 bhavyatva 30, 37, 42 bhAvaprAbhRta bhadrezvara 287 208 291 74 Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA 361 pRSTha 67 52 314 67 156 21 176 176 zabda zabda pRSTha bhAvaliMga 161 bhUyaskAra 132 bhAvavijaya 255 bhUyaskArAdivicAraprakaraNa 114 bhAvaveda bheMDakarma bhAvasaMyama bheraMDavidyA bhAvasudara 166 bhairavapadmAvatIkalpa 310, 311 bhAvastrI bhoktA bhAvAnugama bhoga 6, 20 214 bhAvAbhAva bhogadeva 20 bhogAMtarAya bhASA 83, 176, 177 bhogIlAla amRtalAla saverI / 221, bhAskaranaMdI 255 222 bhAskarabaMdhu 237 bhogya bhAskaravijaya 289 bhikSAcaryA bhojana bhojaprabaMdha 202 bhittikama bhautika bhinnamAla 198, 324 bhautikavAda bhillaya 271 bhauma 27 bhIma 214, 219 bhrAtRdvitIyA 318 bhuvanabhAnu 208 bhuvanasudarasUri 290 makhalI gozAlaka bhUgola maMgarasa 211 7, 8, 9 maMgala bhUtacatuSTaya maMgalamaMtra 30, 59 bhUtabali 28, 29, 62, 64, 80, maMDapadurga maMDalI bhUtavAda 10 maMDika 245 bhUtavAdI 10 maMtra 293 bhUtArtha 152 maMthara 290 bhUdhara 181 maMdatA bhUpAlacaturviMzatikA 206 maMdaprabodhinI 52 223 , 109 222 141 Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa zabda pRSTha 11 256 204 233, 257 113 16, 68, 74 186 287 35 zabda makar3I ma.ki0 mehatA maNilAla dozI maNilAla na0 dvivedI mati-ajJAna manicaMdra matijJAna matijJAnAvaraNa mativardhana matisAgarasUri matyajJAna matyajJAnI mathurA mathurApurI mathurAsaMgha mada madana madanakIrti madanacaMdrasUri madanarekhA madanasUri madirAvatI madhupiMga madhura madhusravijina madhyamavAda mana manaHparyaya manaHparyayajJAna manaHparyayajJAnI 276, 324 323 221 177 manaHparyava manaHparyAyajJAna manaHparyAyajJAnAvaraNa manaHsthirIkaraNa-prakaraNa 113 manuSya 19, 26, 31, 34, 37, 73, 154 manuSyagati manuSya-jIvana manuSyAnupUrvI manuSyAyu manojJamArgaNa manobalijina manoyoga manoyogI mantavya mayarahiyathotta 292 maraNa 5, 12 maraNakaraMDikA 283 maraNasamAhi 255 marahaThTha marudevA 254 marudevI maroTa 211 maladhArIdeva 155 maladhArI hemacandra 127 maladhArI hemacandrasUri 112, 164, 193, 196, 207 malayagiri 110, 111, 112, 121, 124, 126, 127, 128, 172 214 206 215 83 321 245 218 161 14, 16 16 Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA 363 206 zabda pRSTha zabda pRSTha malayagirisUri 169, 191, 203, mahAhimavat 168 274 mahimAnagarI 28 malayasuMdarIrAsa 215 mahInA 176 malayeMdusUri 321 mahendra kumAra jaina 8, 11 mallinAtha 215 mahendraprabhasUri 199, 324 mallibhUSaNa 159, 211, mahendrasiMhasUri 324 mahendrasUri 113, 321, 324 malliSeNa 151,158, 310, 311 mahezvarasUri 191, 296 mahaNa siha 290 mAilladhavala 271, 285 mahabaMdha 29 mAMDavagar3a mahAkammapayaDipAhuDa 28, 80 mAgadha 83 mahAkarma prakRtiprAbhRta 27, 28,76, mAghanandI 187, 277, 305 106, 109 mAghamAlA 184 mahAkarmaprakRtiprAbhRtakAra 89 mANikyaprabha 288 mahAkalpa mANikyazekhara 182 mahAkalpika mANikyasudara 208 mahAtapojina mAthura mahAdaNDaka 46 mAthurA 271 mahAdhavala 30 mAdhavacandra 110, 142 mahApuDarIya 64, 65, 314 mAdhavasena 155, 221,276, 285 mAdhavAcAyaM 217 mahApurANa mahAbaMdha 27, 30, 58, 86 mAna 18,83, 95, 96, 103, 178 mahAbhArata 8, 9 mahAbhiSeka 304 mAnakaSAyI mahAvIra 63, 206, 213, 245 mAnakIrtigaNI 220 mahAvIragaNadhara 323 mAnakheDa 316 mahAvIra-carita 77 mAnadevasari 275, 303 mahAvIrasvAmI 318 mAnavijayagaNI mahAvrata 154, 175 mAnuSottara mahAsena 218 mAnyatA 64, 65 51 285 35 182 Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 zabda mAyA mAyAkaSAyI mArgaNA mArgaNAsthAna mArgaprakAza mArgavizuddhi mAlava mAsa mitranaMdI mithilAtIrthaM mithyAjJAna mithyAtva mithyAtvamohanIya mithyAdRSTi mithyAdhAraNA mizramohanIya muMja mukuTasaptamI mukti mukhavastrikA pRSTha 12, 18, 83, 95, 96, 103 suvari muni municaMdrasUri munideva 35 130, 135, 177 30, 131 155 270 83 156 283 323 14 14 17 31, 37 11 17 208 298, 302 12 242 173 150 110, 113, 128, 183, 187, 191, 195, 204, 224, 225, 269, 271, 296, 324 196 zabda jaina sAhitya kA bRhad itihAsa munipaticarita munibhadra munivara sunizikSAsvAdhyAya munizekharasUri munisAgara munisudara munisuMdarasUri munisuvrata munisuvratacarita munisuvratasvAmIcarita mUrcchA mUla mUla granthakartA mUladeva mUlavRtti mUlazuddhi mUlasaMgha mUlasuddhi mUlAcAra mUlAyAra mUlArAdhanA mUlArAdhanAdarpaNa mRtyu mRdu mUlArAhaNA mRgAvatI-AkhyAna manoyoga mRSAvacanayoga pRSTha 272 192 28 305 113, 132 215 319 200, 209, 259 290, 324 205 166 281 256 281 72, 155, 256, 269 269 206, 282 283 282 213 173 298 96 15, 21 28 305 5, 176 20 32 32 Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA zabda meghacaMdra meghanandana meghavijayagaNI metArya meru merutu ga merutu sUri meruvAcaka meruvijayagaNI 220 meru dara 197, 212, 215, 221 merusu' daragaNI 247 mokkhapAhuDa 157, 158, 163 13, 162 163 141 224 260 236 256 28, 83 205 15, 17, 21, 22, 45 243 318 mokSa ma mokSasthAna mokSopadezapaMcAzata mo0 gi0 kApar3iyA pRSTha 258, 269 166 180 213 168 199 112, 128, 182 112, 191 motIcaMdra gi0 kApar3iyA motIcandra giragharalAla kApar3iyA moha mohanalAla zAstrI mohanIya moharAjaparAjaya - mauryavaMza yaMtrarAja yaMtrarAjaracanAprakAra yaMtrarAjAgama yakSa yajJayAga 321 321 321 12, 175, 214 8 zabda yatijItakalpa yati dinakRtya yati dinacaryA yativRSabha yatisAmAcArI yathAkhyAta cAritra yathAkhyAtavihAra zuddhisaMyata yathAjAta yathAdika yadRcchA yadRcchAvAda yadRcchAvAdI yakastuti yamadaMDa yallAcArya yazaHkIrti yazaH zreSThI yazazcaMdra yazassena yazoghoSa yazodahana yazodeva yazodevasUri yazobAhu yazobhadra 82,99, 100, 104, 109 273, 287 18 36 176 175 7 10 10 365 pRSTha 287, 298 286 287 yazobhadrasUri yazovijaya yazovijaya gaNI 187 190 316 20, 211, 255 290 258 211 207, 273, 275, 288 174, 296, 310 64, 80 64, 80, 179, 226, 315 112, 183, 191 110, 270 121, 236, 248, 261, 262, 263 292 262 Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 zabda yazovijayajI yazovijayajI gaNI yAkuDI yAga yAtrA yAdavasUri yApanIya yogakalpadruma yogataMra giNI yogadarzana pRSTha 151, 221, 228, 258 yugapat yoga 13, 14, 30, 32, 40, 116, 125, 131, 177, 227 yoga nirNaya yoga prakAza 259 259 228 yo dIpikA 259 yogadRSTisamuccaya 229, 230, 235 yogadRSTisvAdhyAyasUtra 258 239 320 yogamArga yogamAgaMNA yogamAhAtmya dvAtriMzikA yogaratnasamuccaya yogaratnAkara 8 273 259 271 16 229 245 yogapradIpa 247, 249 yogabiMdu 230 yogabhakti 155, 258, 294, 295 yogabhedadvAtriMzikA 259 259 135 yogalakSaNadvAtriMzikA yogavidhAnavizikA 258 258 259 259 238 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa zabda yogavivaraNa yogavivekadvAtriMzikA yogazataka yogazAstra yogasaMkathA yogasaMgraha yogasaMgrahasAra yogasaMgrahasAraprakriyA yogAnuzAsana yogAmRta yogArNava yogAvatAradvAtriMzikA yogicaMdra yogiramA yogIMdra 259 yogasAra 240, 241, 245, 259 yogAMga 259. yogAcAra 230 258 259 247 yogIMdradeva yogopayoga mArgaNA yoni yoniprAbhRta raAnaladevI raMka raMgavilAsa raktapadmAvatI rakSA-vidhAna rajju pRSTha 259 258 230, 233 242, 278 258. 258 258, 259 258 340 245 239, 240 240 125. 34, 176 84 198 290 260, 261 315 314 26. Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA 367. raNazUra 291 224 zabda pRSTha zabda pRSTha raNayattayakulaka 224 rathanemi 215 raNaraMgasiMha 291 ramyaka 168 218 raviprabha raNasiMha 194 ravivratodyApana 304 ratana 320 rasa 19, 24, 130 rati 18, 46 rasabaMdha 22, 117. ratisundarI 215 rasAula 224 ratnakaraNDakazrAvakAcAra 272 rasAulagAhAkosa 224 ratnakoti 285 rAga 13, 28, 83, 96, 157 ratnacaMdra 182 rAgadveSa ratnacaMdragaNI 209. 260 rAjakanyAonI gaNitanI parIkSA 291 ratnatraya 162 rAjakanyAonI parIkSA ratnatrayakulaka rAjakIrtigaNI 219 ratnatrayavidhAna 206 rAjakumAra zAstrI 268 ratnatrayavidhi 307 rAjamalla 263 ratnadevagaNI 223 rAjavijayagaNI ratnapAla rAjahaMsa 249 ratnaprabhasUri rAjImatIvipralaMbha 206 194 ratnamaMdiragaNi rAtri-jAgaraNa 202 rAtribhojana ratnamahodadhi 210 rAtribhojanaviramaNa ratnamAlikA 218 ratnamUrti rAmacandragaNI 195, 289 ratnalAbhagaNI rAmacandra dInAnAtha zAstrI 219 291 rAmadeva 112, 128 ratnavAhapura 323 rAmadevagaNI 190, 191 ratnazekharasUri 169, 220, 254, rAmavijayagaNI 180, 193 264, 265, 288, rAyamalla 153 289, 290, 317 rikhabadAsa jaina 239 ratnasAra 219, 289 ripumardana 215 ratnasiMhasUri 318 rukmin ratnasUri 260 rudrapallIya 186 212 182 53 215 168 Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa 20 174 95 310 27 277 pRSTha zabda rudrapallIyagaccha 214 lAbhakuzalagaNI 212 rUkSa 20 lAbhAMtarAya rUpacandra lAlasA rUpI 16 lAlasAdhu 214 raivatakagiri 323 - lAlArAma 206 roSa lAvaNyasUri 271 rohiNI 215 liMgapAhur3a 158, 164 raurava 162 liMgaprAbhUta 164 lIlAvatI lupta lakSmaNa 290 lepyakarma 52 lakSmItilakagaNI lezyA 30, 36, 42, 69,131 lakSmIpuja 218 lezyAmArgaNA 135 lakSmIvijaya 114 loka 16, 30, 176 lakSmIsAgarasUri lokanAla 265 lakSmIsena 297 lokavibhAga 155 laghu 20 lobha 18,83, 95,96, 103 laghukSetrasamAsa lobhakaSAyI laghuprakaraNasaMgraha 182 loyavibhAga 155 laghupravacanasAroddhAra-prakaraNa lohAcArya 64, 80 laghuzAlibhadra 218 lohArya 63, 79 laghusaMgrahaNI 173 lohAryAcArya 63, 79 labdhi 178 lohita labdhisAra 110, 134,141 lalitakIti 215 lalitavistarA 230 vaMkacUla 205, 215 lavaNazikhA 178 vaMkacUli 196, 213 lavaNasamudra 71, 168, 169 vaMcanA lATa vaMjaNa lATI-saMhitA 263 vaMdanakatraya 194 'lADha 83 vaMdanA 64, 65, 155 218 35 173 Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA 369. pRSTha 308 zabda zabda pRSTha vaMdAruvRtti 129 vardhamAna 51, 63, 83, 151, 204 vaMzIdhara zAstra 203 vardhamAnadezanA 218 vakragIva 148 vardhamAnabhaTTAraka 28. vakragati 26 vardhamAnavidyAkalpa 309, 310 vakSaskAra 168 vardhamAnavidyAkalpoddhAra vagheravAla 206 vardhamAnavidyApaTa 309 vacana 14, 176 vardhamAnasUri 179, 183, 194, 195 vacanabalijina vacanayoga varvarika vacanayogI 32 vajjAlagga 28. vajraRSabhanArAca 19 valabhI vajrasenagaNI 296 vasaMtavilAsa 202 vajrasenasUri 170, 220, 254, 264, vasati 176 279 83 varSa 222 varSAvAsa 165 317 vasiSTha 161 276 269, 283, 307. vaTa 74. 320. 323 218 15, 21, 176 vajrasvAmI 193, 215, 216 vasudevasUri vajrAlaya 222 vasunaMdI 11 vastu vaTTakera 256, 269 vastupAla vatsarAja 231 vastupAla-tejapAla vaddhamANadesaNA vastusamAsa vaddhamANavijjAthavaNa 308 vastra vanaspatikAyika vastrasahita vanaspatisaptatikA 187 vAgaDa vapanaMdI 316 vAgjaDa varATaka 52 vAcanopagata vargaNA 30,56, 57, 116 vATagrAmapura varNa 19, 24 vANI vartamAna 16 vAda vartitabhAdrapadapayuSaNAvicAra 304 vAdamahArNava 32 188 188 104 13 179 Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vArtAlI 177 370 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa zabda pRSTha zabda pRSTha vAdibhUSaNa 211 vijayakoti 256,317 vAdirAja 264 vijayacaMdrasUri 185 vAnavyaMtara 34 vijayadAnasUri 307 vAmadeva vijayadharmasUri 242 vAmana vijayapAla 215,290 vAyar3agaccha 217 vijayapremasUri 266 vAyu vijayavimalamapI 114, 133 vAyukAyika 32 vijayasiMhasUri 158, 169, 196, vArANasI 323 222, 258 313 vijayasena vAsanA 12, 14 vAsuki vijayA 314 vijayAcArya 64 vAsudeva vijayodayasUri 220 vAsupUjyajina-puNyaprakAzarAsa 306 vijayodayA 283 viMzatisthAnakavicArAmRtasaMgraha 188 vijayappavAya 317 vizikA 189, 296 vijjApAhuDa vikalAdeza vijjAhaNa 222 vikaleMdriya vikAsavAda vikramavijaya vidyA vikriyAprAptajina vidyAcaraNa vigrahagatisamApanna 38 vidyAtilaka vicAra vidyAdharajina vicArachattIsiyAsutta 173 vidyAnanda-vyAkaraNa 190 vicAraSaTtriMzikAsUtra 173 vidyAnandI 159, 248 vicArasaMgraha 187 vidyAnuvAda 310 vicArasAra 174 vidyAnuzAsana vicArAmRtasaMgraha 182, 187 vidyAlaya 222 viccheda 28 vidyAsAgara 260 vijaya 35, 79, 168, 213 vidyAsAgarazreSThikathA 226 8. vijJAna vitata 289 6 51 214 10 310 Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA pRSTha 321 298 198, 216 182, 297 217 286 217 64, 79 153 13 296 26 zabda pRSTha sanda vidvadviziSTha 246 vividhatIthaMkalpa vidhikaumudI 289 vividhapratiSThAkalpa vidhicaitya 184 vivekamaMjarI vidhipakSapratikramaNa 324 vivekaratnasari vidhimArga 301 vivekavilAsa vidhimArgaprapA 300,301 vivekasamudragaNI vidhividhAna 293 vivegavilAsa vinaya 175 vizAkhAcArya vinayacandrasUri ___302, 318 vizAlakIrti vinayavAdI 66 vizuddhAvasthA vinayavijayagaNI 231, 256 vizeSa vipAka 15 vizeSaNavatI vipAkasUtra vizrAma vipAkasUtrAMga vizreNI 'vipulamatijina vizva vibudhacandra vibhaMgajJAna 36,69 viSakuMbha vibhaMgajJAnI viSamapada vibhaMgadarzana 84 viSamapada-paryAya vibhAva-paryAya 154 viSayanigrahakulaka vimalagaccha 221 viSApahAra vimalagaNI 210, 286 viSTauSadhiprAptajina vimalasUri 188, 191, 222, 265 viSNa vimalasena 271, 284 viSNukumAra vimAnavAsI 35 visesaNavaI viyAhapaNNatti 269 vistAra 73, 274 vihAra virodha 67 vihimaggappavA vilAsavatI 217 vItarAgastotra vivAda 96 vIra 310 vizvamitra 215 152 179 179 290 314 51 64, 79, 162 205, 319 296 8 viraha 176 300, 301 243, 262 241 Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAbda 29 208 262 266 74 372 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa zabda pRSTha vIragaNI 273, 296 vedananikSepa vIracandrasUri 184 vedanapariNAmavidhAna vIrajina-hamacaDI 306 vedanapratyayavidhAna vIranaMdi 139, 141 vedanabhAgAbhAgavidhAna vIranaMdI 155 vedanabhAvavidhAna vIra-nirvANa vedanavedanavidhAna vIraprabha vedanasannikarSa vIrabhadra 285 vedanasvAmitvavidhAna vIravijaya vedanA 29, 30, 51, 75 vIrazekharavijaya vIrasena 61,79, 87, 103, 109 vedanAsamuddhAta vIrasenaguru vedanIya 15, 16, 17, 21, 22, 45 vIrasenadeva 259 vedamArgaNA vIrasenAcArya vedAnubhavana vIrahaMDIstavana 306 12,14 vedAMta 17. vIrya 9,16, 21, 116 vedya vIryAMtarAya 20, 21 vennAtaTa vosiyA 189 vaikriya vaikriyikakAyayoga veda 30, 35, 41 vaikriyikamizrakAyayoga 33 veda vaijayaMta 90, 95, 102 vaidika vedakasamyakadRSTi 37 vainayika 64, 65, 162 vedanaantaravidhAna vaibhAragiri vedanaalpabahutva vaiyAvRtya vedanakAlavidhAna vairAgyakalpalatA 258, 262 vedanakSetravidhAna 53 vairAgyadhanada vedanagatividhAna 54 vairAgyazataka 223, 224 vedanadravyavidhAna vedananayavibhASaNatA 53 vaizeSika 13, 14, 164 vedananAmavidhAna vyaMjana 90, 91, 95 28 26. vRddhi 33 vedaka 323 162 223 53 vaiziSTya Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA 149 30 109 zabda pRSTha zanda vyaMjanaparyAya 81 zabda 16, 83, 157 vyavahAra 164, 176 zama vyavahAranaya 151, 152, 181 zamazataka 223 vyAkaraNa 164 zarIra 10, 13, 16, 19 vyAkaraNazAstra 12 zAMtarasa 259 vyAkhyAna 28 zAMtasudhArasa 256 vyAkhyAprajJapti zAMticaMdra 209 82, 100, 106 zAMtinAtha 213 vyAghrapura 188 zAMtinAthacaritra 208, 282 vyAghrazizuka 187 zAMtibhakti 296 vyAghrI 323 zAMtibhadrasUri 286 vyApAra 12 zAMtivijayagaNI 182 vyAsa 228 zAMtisUri 166, 184, 186 vyucchitti zAmakuMDa 60, 99 vrata 12 zAmakuMDAcArya vratAdika 27 zAmba za zAlibhadra __213, 216 zaMkhapAla 314 zAlisiktha 162 zaMkhapurapArzva 323 zAzvata zAsanadevI 175 zaka zAstra 16, 28 sakakAla bakti 9, 16, 21 zAstravArtAsamuccaya 11, 121 zataka 107, 115, 124, 127, zAsrasArasamuccaya 187, 277 131 zAhajahA~ 151 zikharin zatrujaya 202, 324 168 ziva 162 zatrujayakalpa / 319 zivakumAra 162, 289 zatrujayakalpakathA zivakoTi 256, 283 zatrujayakalpakoza 319 zivadevasUri 208 zatrujayatIrtha 323 zivanidhAnagaNI 173 zatrujayabRhatkalpa 319 zivaprabha 298 24 230 A 319 Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya kA bRhad itihAsa 185, 288 zabda pRSTha zabda pRSTha zivabhUti 148, 162, 284 zramaNa 150, 164, 176 zivamaMDanagaNI 209 zramaNadharma 18, 243 zivazarma 123 zravaNa zivazarmasUri 110, 112, 114, / zravaNabelagula 134 127 zrAddhaguNavivaraNa 278 zivArya 256, 269, 283 zrAddhaguNazreNisaMgraha 278 ziSyahitA 270 zrAddhaguNasaMgraha 278 288 zrAddhajItakalpa zIta zItataraMgiNI 214 zrAddhadinakRtya zIlaprAbhRta 164 zrAddhadinakRtyavRtti 129 zrAddhapratikramaNa 175 zIlabhadra 172,191 192 zIlabhadrasUri zrAddhapratikramaNavRtti 290 zIlavatI zrAddhavidhi 289, 290 zrAddhavidhivinizcaya 304 zIlAMga 176, 273 zrAddhavidhivRtti 291 zIlopadezamAlA zrAvaka 176, 177, 184 zukla zrAvakadharma 18, 273, 277 zuklalezyA zrAvakadharmataMtra 274 zuddhadaMtipArzvanAtha 323 zrAvakadharmaprakaraNa zubhaMkaravijaya 274 zrAvakadharmavidhAna 274 zubhakarma zrAvakadharmavidhi 277 153, 247, 256, 285 zrAvakadharmavidhiprakaraNam 218 zubhavardhanagaNI zrAvakaprajJapti 271 zrAvakapratimA zubhavihAyogati zrAvakavaktavyatA 183 zubhazola zrAvakavidhi 280 zrRMgArazataka zrAvakAcAra 180, 187,276, 277 zailakarma 277 zoka zrAvakAnaMdakAriNI 275 zaurasenI 29, 62 zrAvastInagarI 323 zyAmAcArya 305, 307 zrIcaMdra 178 274 zubhacaMdra 274 223 zrAvakAcArasAra Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA zabda zrIcaMdrasUri 170, 178, 192, 273, 288, 298 186 284 231 110 323 zrItilaka zrIdatta zrIpAlarAjAno rAsa zrIpAla DaDDa zrIpurAMtarikSapArzvanAtha zrIprabha zrIprabhasUri zrImAla zrIratnI zrIsAra zruta zruta-ajJAna zrutakartA zrutakevalI zrutajJAna zrutajJAnAvaraNa zrutajJAnI zrutadevatA zrutapaMcamI kathA zrutabaMdhu zrutabhakti pRSTha zabda zrutAvatAra zreyAMsakumAra zvetAmbara zvetAzvaropaniSad 288 204 223 206 265 28, 64 69 16, 36, 68, 69, 74 16 63 79, 149 35 62 311 zrutasAgara 159, 160, 161, 163, 164, 211, 248 155 294, 295 60, 63, 64, 99 213 27, 148 ra vaSTha SaSThitantra SaSThizata SoDazaka 111 SaTkarmagrantha SaTkarmagrantha-bAlAvabodha 113 SaTkhaNDazAstra 109 SaTkhaNDa siddhAMta 27, 28 SaTkhaNDAgama 27, 29, 107, 138 SaTsthAnakaprakaraNa 183 SaDaracakrabandha 297 SaDazIti 111, 127, 131, 190 181 SoDazakAraNavratodyApana saMkama saMkoca saMkrama saMkramaNasthAna saMkSiptasaMgrahaNI saMkhittasaMgrahaNI Sa saMkhyA saMkhyA prarUpaNA saMkhyeya saMgahaNirayaNa saMgahaNI saMgraha 90 8 90, 93, 102, 118 saMkramakaraNa 114, 115, 118 saMkramaNa 22, 25, 26, 116, 119, 141 375 pRSTha sa 235 211 230, 239 304 .94 172 172 29 29 38, 70 172 171 157, 314 Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya kA bRhad itihAsa 97 156 279 192 11 19 90 19 zabda pRSTha zabda saMgrahaNiratna 172 saMyamaviSayaka-kSapaNA saMgrahaNI 171 saMyamAsaMyamalabdhi saMghatilaka 192 saMlekhanA 176 saMghatilakasUri 209, 212, 214, saMvatsara 276 saMvara 152 saMghapaTTaka 297 saMvegadevagaNI 288 saMghAcAravidhi saMvegaraMgazAlA 285 saMghAta 74 saMdehadolAvalI saMghAtana 19, 23 saMsAra saMghAtasamAsa saMskAra 12, 13, 14. 20 saMcita 25 saMsthAna saMjama-uvasAmaNA saMhanana saMjamakkhavaNA 90 saMhAra 11,12 saMjJA 30,38,43, 135, 176 sakalacaMdra 182, 255 saMjJimArgaNA sakalacaMdragaNI 305 saMjJI 26, 32, 38 sakalAdeza saMjvalana 18 sakyaMtrarAjAgama saMprati 205 sacelaka 160, 214 saMpradAya 27 sacelakatA 148 saMbodhatattva 220 sacodya saMbodhaprakaraNa 220 320 sajjana 220 saMbodhasaptati saMbohapayaraNa saTThisaya saDDhajIyakappa 220 saMbohasattari 288 saMbhoga 18 saDDhadiNakicca 185, 279, 288 saMbhinnazrotRjina saDDhavihi 289, 290 saMyatAsaMyata 31, 36 satIzacaMdra vidyAbhUSaNa 187 saMyama ___30,36, 42, 91 st| saMyamamArgaNA 135 satkarma 86, 124 saMyamaviSayaka upazAmanA 90 satkarmapaMjikAkAra 211 220 Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA 86 Mr 32 65 Mr 32 r zanda pRSTha zabda satkarmaprakRtiprAbhUta samatta satkarmaprAbhUta 67, 86 samanaska sattarabhedIpUjA 306 samanvaya sattarisayaThANapayaraNa samaya 156 sattA 9, 22, 23, 25, 121, 125, samayakSetrasamAsa 168 128, 130 samayakhittasamAsa 168 sattAvasthA 121 samayavyAkhyA 157 sattvasthAna bhaMga 138 samayasAra 151, 285 satprarUpaNA 28, 29, 31 samayasundara 166, 174, 182 satyapura 324 samayasundaragaNI 292 satyapuratIthaM 323 samarAdityasaMkSepa 320 satyamanoyoga samavasaraNaracanA 323 satyamRSAmanoyoga samavAya satyamRSAvacanayoga samastasiddhAMtaviSamapadaparyAya 192 satyavacanayoga 32 samAdhi 154 sadAcArI 20 samAdhitantra 257 sadAsukha 282 samAdhidvAtrizikA 258 sanatkumAra samAdhibhakti sannikarSa samAdhirAja 232 sanmatiprakaraNa 150,269 samAdhizataka 164, 257 sanmatisUtra samiti 154 saptatikA 107, 112, 115, 124, samutkarSa 128 samudghAtagata 38, 141, 177 saptatizatasthAnaprakaraNa 180 samprati saptabhaMgo 149 sammattapayaraNa 209 saptasmaraNastava 292 sammattupAyaNavihi 296 samaMtabhadra 61,81, 109, 150, sammUcchima 48 155, 272 samyaka samacaturasra 19 samyaktva 17, 30, 37, 42, 75, samatAkulaka 258 __ 90, 91, 154, 176 samatAzataka 258 samyaktvakaumudI . 210 . 216 296 1 Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 pAbda samyaktva prakaraNa samyaktvamArgaNA samyaktvamohanIya samyaktva - saptatikA samyaktvAlaMkAra samyaktvotpatti samyaktvotpAdanavidhi samyakmithyAtvamohanIya samyakmathyAdRSTi samyagjJAnacandrikA samyagdarzana samyagdRSTi samyagdhAraNA sayogakevalI sayogikevalI sarasvatI sarasvatIkalpa sarasvatImantrakalpa sarojabhAskara sapi vijina sarvagupta sarvajJa sarvajJatA sarvajJatva sarvadarzanasaMgraha sarvadevasUri sarvarAja sarva vijaya sarvavirati sarvasiddhAntaviSamapadaparyAya pRSTha 209, 286 135 17 209 286 29, 47 296 1 18 31, 37 141 149 37 11 31 31, 35 206 316 311, 316 151 51 283 162 155 77 10, 217 204 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa zabda sarvArtha sarvArthasiddhi sarvAvadhijina sarvoSadhiprApta jina salemasAha sallakSaNa savAI jayasiMha sahaja maMDanagaNI sahasranAmastavana sahasramalla sahasrAvadhAnI sAMkhya sAMparAyika sAgaracaMdra sAgaropama sAgAra sAgAradharmAmRta sAcora sAtA sAtAvedanIya sAtiyoga sAtyakiputra sAdi sAdi-sAMta sAdhAraNa sAdhAraNazarIra sAdhu sAdhukalpalatA 286 219 sAdhukIrti 18 sAdhudharma sAdhupratimA 192 13, 14, pRSTha 27 35 51 51 166 206 321 211 206 219 259 152 15 219 21, 176 267 205 324 17 17 96 164 19 43 20 32 28, 30, 176 306 297 273 273 Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA 379 zabda pRSTha 129 317 zabda 187 sAdhurala 182, 287 siMhavyAghralakSaNa sAdhuratnasUri 290, 298 siMhazizuka 187 sAghurAjagaNI 237 siMhasUrigaNI 208 sAdhuvijaya 218 sita sAdhusomagaNI 197 siddha 149, 175, 178, 185 sAdhvI 175 siddhagati sAmanaphala sutta 9,10 siddhacakrayantroddhAra-pUjanavidhi 317 sAmaNNaguNovaesakulaya 225 siddhadaNDikA sAmAArI siddhapaJcAzikA 185 sAmAcArI 176, 300, 301 siddhapaJcAzikAsUtravRtti 129 sAmAcArIzataka 299 siddhapaJcAsiyA 185 sAmAnya 31 siddhapAhur3a sAmAnyaguNopadezakulaka 225 siddhabhakti 294, 295 sAmAyArI 300, 301 siddhayantracakroddhAra sAmAyika 64, 154, 176 siddharAja 185, 187 sAmAyikapATha 285 siddharAja jayasiMha sAmAyikazuddhisaMyata siddharSi 125, 194 169, 275 siddhasUri sAmyazataka siddhasena 150, 155 sArasaMgraha sArasvatavibhrama 296 siddhasenagaNI 229, 267 sArddhazataka 113, 128, 191 siddhasenasUri 179 sAvagavihi . 280 siddhAnta 5, 7, 10 sAvayadhammataMta 274 siddhAntacakravartI 134 sAvayadhammapayaraNa 209 siddhAntasAra 187, 277, 281 sAvayapaNNatti 271, 274 siddhAntasAroddhAra sAsAdanasamyagdRSTi 31,35, 37 siddhAntasUtra 156 siMdUraprakara siddhAntArNava 186 siMhatilakasUri 310 siddhAntAlApakoddhAra 187 siMhadattasUri 210 siddhAntoddhAra 188 siMhanandI 248, 256 siddhAyatana siMhala 83 siddhArtha 78, 79 173 258 81 188 222 Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 jaina sAhitya kA vRhad itihAsa 28 20 79 214 siddhArthadeva siddhAvasthA siddhi siddhivinizcaya sirivAlakahA sItA sItAcarita sIlapAhur3a sIlovaesamAlA suAlI sundarI sukumArasena sukumAla sukha sukhaprabodhinI sukhabodhasAmAcArI sukhalAlajI sukhalAlajI saMghavI sukhasAgara sukhasaMbodhanI sukhAsana suttapAhur3a sugurupArataMtryastotra sudaMsaNacariya sudabhatti sudarzana sudarzanA sudarzanAcaritra sudhana sudharmasvAmI sudharmAcArya sudhAbhUSaNa 186 ___32 supArzvanAtha 324 13, 30 subodhaprakaraNa 225 84 subodhA 317 subhaga 215, 216 subhadra 216 subhadrA 205, 215 158, 164 subhadrAcArya subhASitaratnasandoha 221, 276 . 204 subhUma 245 215 sumati 292 310 sumatigaNI 189, 190, 198, 209 284 sumativAcaka 285 5,12, 16, 17 sumatisundarasUri 324 296 sumatisAgara 304 298 sumatihaMsa 186 13 sumitra 218 sumerucandra 27 319 surattaputta 195 suradatta 205 surabhigaMdha 158, 168 surasundarakumAra 289 292 surasena 218 279 sulocanA-caritra 284 294 suvarNabhadra 215, 245 suSira 318 susvara 129, 185 suhabohasAmAyArI 298 214 suhastisUri 318 292 sUktAvalI 222 63 sUktimuktAvalI 228 164 284 222 Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukamaSikA 381 - skaMdha 190 323 308 pRSTha zabda pRSTha -sUkSma somazataka 222 sUkSmasAMparAyikazuddhisaMyata 35. 36 somasundara 319 sUkSmArtha-vicAra somasundaragaNI 211, 299 sUkSmArtha-vicAra-sAra 191 somasundarasUri 186, 200, 201, 27, 28, 66 202, 212, 226, sUtrakRta 237, 246, 278, sUtrakRtAMga 289, 290, 303 sUtrakRtAMgavRtti somasUri 323 saudharma 34 sUtraprAbhRta 160 saurASTra 28 sUtrasama 52 150 -sUraprabha staMbha sUrimaMtra 307 sUrimaMtrakalpa 308 staMbhatIrthanagara 190 staMbhana sUrimaMtrabRhatkalpavivaraNa staMbhanapura 324 sUrividyAkalpa staMbhanavidhAna 314 71, 169, 215 stabaka 146 sUryaprajJapti stavana 273 sRSTi stavaparijJA 270 settuMjakappa 155, 179 -sevAta strI 18, 21, 34, 39, 68, 178 sogahara-uvaesakulaya strI-mukti 67, 148 soma strIveda 18, 35, 67 somajaya strIvedI somatilakasUri 170, 180, 214, styAnagRddhi 287, 288 styAnaddhi somadeva 155, 256, 259, 264 sthaMDila 176 somadevasUri sthavirakalpI 175 somadharmagaNI 201 sthAna 65 somaprabhasUri 180, 222, 287 sthAnaka 175 308 stuti 225 290 324 16 Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTha how 382 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa zabda sthAnakavAsI 146 svabhAvaparyAya 154 sthAnakasUtra 281 svabhAvavAda 8, 9 sthAnasamutkIrtana 29, 45, 138 svabhAvavAdI sthApatyA 289 svayaMbhU 149, 150 sthApanAkRti 30, 52 svayaMbhUramaNa sthAvara svarUpAvasthAna 13. sthAvaradazaka svAdhyAya 150. sthitakalpa 175 svAmitva 29, 30, 48 sthiti 11, 12, 21, 24, 52, 130 svodaya sthiti-anubhAgavibhakti 90 sthitika 102 haMsa 218. sthitibaMdha 15, 22, 30, 58, 117, haMsaratna 260. 132, 266 haMsarAjagaNI 297 sthitivibhakti 90, 101 hammIra 297. sthira 20 haragovindadAsa trikamalAla seTha 241 sthUlabhadra 215, 245 hari 177 sthUlibhadra 205, 216 harikaMbinagara 323 snigdha 20 haribala 218 sneha 96, 117 haribhadra 11, 111, 127, 168, sparza 20, 24, 30, 56 169, 170, 172, 191, sparza-anuyogadvAra 195, 198, 202, 203, 209, 220, 223, 225, sparzanAnugama 29, 43 229, 230, 233, 235, spinojA 250, 251, 252, 267, smaraNa 292 268, 269, 270, 271, 81, 153 273, 274, 286, 292, 305, 307. svataMtratAvAda 7 harivaMzapurANa 256. svabhAva 7, 9 harivarSa 168 syAdvAda svata Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA zabda pRSTha harizaMkara kAlidAsa zAstrI 199, 219 11 182 222 114, 133 hartA harSa harSakI i harSakulagaNI harSapurIyagaccha harSavardhana harSasenagaNI halaghara hastinApurastha pArzvanAtha hastimalla hAridra hAsya hiMsA 196 182, 263, 265 304 177, 323 323 305 19 18, 46 177 hitopadezakulaka hitopadezamAlA - prakaraNa hitopadezamAlAvRtti himavat zabda hiyovaesakulaya hIravijayasUri hIravijayasUridezanAsuraveli hIrAlAla jaina 27 hIrAlAla haMsarAja 202, 207, 242 19. 9, 63. 11 huMDa hetu hetubhUta hetuhetumadbhAva 10. hemacaMdrasUri 242, 278, 305, 307 hematilakasUri 170, 317 hemaprabha hemarAja pANDe heyopAdeyA 383 pRSTha 225 305 306. 225 helAka 198 haimavata 198 hairaNyavata hoyala 168 192 151, 158: 194 290 168 168 187, 277 Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahAyaka graMthoM kI sUcI anekAnta-vIra-sevA-mandira, 21 dariyAgaMja, dillI 6 / anekAntajayapatAkA-haribhadrasUri-oriyanTala insTiTyUTa, bar3audA, san 1940 / AtmamImAMsA-dalasukha mAlavaNiyA, jaina saMskRti saMzodhana maMDala, banArasa, san 1953 / AtmAnanda prakAza-jaina AtmAnanda sabhA, bhAvanagara / AdipurANa-puSpadanta-mANikacandra digambara jaina granthamAlA, bambaI, san 1937 / AptamImAMsA-samantabhadra-vIra-sevA-mandira, dillI, san 1967 / karmasiddhAntasambandhI sAhitya-hIrAlAla rasikadAsa kApar3iyA-mohanalAla jaina jJAnabhaMDAra, gopIpurA, sUrata, san 1965 / gaNadharavAda-dalasukha mAlavaNiyA-gujarAta vidyAsabhA, ahamadAbAda, san 1952 / jinaratnakoza-hari dAmodara velaNakara-bhANDArakara prAcyavidyA saMzodhana __ mandira, pUnA, san 1944 / jaina darzana-mahendrakumAra jaina-gaNezaprasAda varNI jaina granthamAlA, kAzI, san 1955 / jainadharma prakAza-jainadharma prasAraka sabhA, bhAvanagara / jaina saMskRta sAhityano itihAsa-hIrAlAla ra0 kApar3iyA-muktikamala jaina mohanamAlA, bar3audA, san 1956 / jaina satyaprakAza-ahamadAbAda / / jaina sAhityano saMkSipta itihAsa-mohanalAla dalIcaMda desAI-jaina zvetAmbara kaoNnpharensa, bambaI, san 1933 / dIghanikAya--rAisa DeviDsa-pAli TeksTa sosAiTI, laMdana, 1889-1911 / Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahAyaka granthoM kI sUcI 385. dravyasaMgraha-nemicandra-ArA, san 1917 / namaskAra svAdhyAya-jaina sAhitya vikAsa-maMDala, vile pArale, bambaI / nyAyasUtraprameyakamalamArtaNDa-prabhAcandra-nirNayasAgara presa, bambaI, san 1941 / prAkRta sAhitya kA itihAsa-jagadIzacandra jaina-caukhambA vidyAbhavana, vArANasI, san 1961 / buddhacarita-dharmAnanda kosaMbI-navajIvana kAryAlaya, ahamadAbAda, san 1937 / bhagavadgItAyogadarzana tathA yogavizikA-jaina AtmAnanda sabhA, bhAvanagara, san 1922 / zAstravArtAsamuccaya-haribhadrasUri-nirNayasAgara presa, bambaI, san 1929 / zramaNa-pAzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna, vArANasI-5 / zvetAzvataropaniSada sanmati-prakaraNa-siddhasena divAkara-pUMjAbhAI jaina granthamAlA, ahamadAbAda, san 1932 / samadarzI AcArya haribhadra-sukhalAlajI saMghavI, baMbaI yunivarsiTI san 1961 / sarvadarzanasaMgraha-mAdhavAcArya-bhANDArakara oriyanTala risarca iMsTiTayUTa, pUnA, san 1924 / svayambhUstotra-samantabhadra-vIra-sevA-mandira, sahAranapura, san 1951 / haribhadrasUri-hIrAlAla ra0 kApar3iyA-sUrata, san 1963 / Annals of the Bhandarkar Oriental Research Institute-Poona. Descriptive Catalogue of the Government Collection of Manus cripts-Bhandarkar Oriental Research Institute, Poona. Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 jaina sAhitya kA bRhad itihAsa History of Indian Literature, Vol. 11-M. Winternitz Calcutta, 1933. Jaina Psychology-Mohan Lal Mahta-Sohanlal Jaindharma Pracharak Samiti, Amritsar, 1957. Journal of the Indian Society of Oriental Arts. Journal of the Italian Asiatic Society. Outlines of Indian Philosophy--P. T. Srinivasa Iyengar Banaras, 1909. Outlines of Jaina Philosophy--Mohan Lal Mehta-Jain Mission Society, Bangalore, 1954. Outlines of Karma in Jainism-Mohan Lal Mehta--Bangalore, 1954. Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rivate & Personal Use Only