Book Title: Panchsutrop Nishad
Author(s): Bhuvanbhanusuri, Kalyanbodhisuri
Publisher: Jinshasan Aradhana Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/022074/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DHOO0 GOO00000 200000 0.00 00000000 OOOOK O 00000000 00000 GOOO .00000 O000 paJcasUtropaniSad A. bhuvanabhAnusUrIzvarA: PANCHASUTROPANISHAD - Ac. Bhuvanbhanusuri Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ GVDaila MOG MERO Namotthu NaM samaNassa bhagavao mahAvIrassa zrIprema-bhuvanabhAnu-padma-jayaghoSasUrisadagurubhyo namaH zrI bhuvanabhAnusUri janmazatAbdIe navaluM najarANuM-71 zrIcirantanAcAryaviracitapaJcasUtrake yAkinImahattarAsUnu-bhavavirahAGka-AcAryavaryazrIharibhadrasUriviracitavRttau tAtparyAnuvAdarUpA paJcasUtropaniSad vivaraNakArAH nyAyavizArada-vardhamAnataponidhi-suvizAlagacchAdhipatipa.pU. AcAryadeva zrImadvijayabhuvanabhAnusUrIzvarAH navanirmitasaMskRtatAtparyAnuvAdaH + sampAdanam prAcInazrutoddhAraka pa.pU. AcAryadevazrImadvijayahemacandrasUrIzvaraziSyAH pa.pU. AcAryavijayakalyANabodhisUrIzvarAH zrI jinazAsana ArAdhanA TrasTa 050 ORDC Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pustakanuM nAma : paMcasUtropaniSad - ucca prakAzanA paMthe graMthano saMskRta tAtparyAnuvAda mULa graMtha : paMcasUtra, kartA : ajJAta pUrvAcArya (gadya-prAkRta) vRttikAra : yAkinImahattarAsUnu bhavavirahAMka AcAryapurandara zrI haribhadrasUri mahArAjA. vRttipramANa : 880 zloka, savRtti paMcasUtra para gurjara vivaraNa : ucca prakAzanA paMthe gurjara vivaraNakAra : nyAyavizArada vardhamAnataponidhi pa.pU. AcAryadeva zrImadvijaya bhuvanabhAnusUrIzvarajI mahArAjA gurjaravivaraNano saMskRtatAtparyAnuvAda + saMpAdana : prAcIna AgamazAstroddhAraka pa.pU. AcAryadeva zrImadvijaya hemacandrasUrIzvarajI mahArAjA nA ziSya pa.pU. AcAryadeva zrImadvijaya kalyANabodhisUrIzvarajI mahArAja viSaya : (1) pApapratighAtaguNabIjAdhAna, (2) sAdhudharmaparibhAvanA, (3)) pravrayAgrahaNavidhi, (4) pravrayAparipAlanA, (5) pravrayAphaLa. vizeSatA : pUrvAcAryanI eka aNamola prasAdIsamA utkRSTa koTino graMtha. jenA para samartha zAstrakAra zrI haribhadrasUri mahArAjAnI TIkA che. to A TIkAnA adbhuta rahasyonuM prakAzana karatuM nyAyavizArada pUjya gurudevazrInuM benamuna vivaraNa che. koIpaNa kakSAnA sAdhaka AtmA mATe Aloka-paralokane sukhasamRddha banAvavAnuM sacoTa mArgadarzana ane paraMparAe mokSa meLavavAnuM sopAna A prabaMdhamAM mojuda che. hajAro varSo sudhI A ajavALAM anekonAM aMdhArAone ulecatA rahe, e uddezathI e anupama vivaraNano A saMskRta tAtparyAnuvAda prastuta karyo che. paThana-pAThananA adhikArI H gItArthaguru anujJAta AtmA. vi. saM. 2066 0 prati : 500 AvRtti : prathama , mUlya : rUA. 25) A pustaka jJAnadravyathI prakAzita thayuM che. mATe gRhastha mUlya cUkavIne mAlikI karavI. prakAzaka : zrI jinazAsana ArAdhanA TrasTa E-mail : jinshasan108@gmail.com (c) zrI jinazAsana ArAdhanA TrasTa, A pustakanA koipaNa aMzano upayoga karatA pUrve lekhaka tathA prakAzakanI lekhita maMjUrI meLavavI jarUrI che. Copyright held by Shree Jinshasan Aradhana Trust under Indian Copyright Act, 1957. http://copyright.gov.in/documents/copyright rules 1957, pdf. Note : Unauthorised usage, whether uploading on any website or printing in a book or forwarding to others on the internet or putting up on a blog is prohibited. Reproduction of this text by any means whether in part or in full, cannot be made unless express written consent obtained from shree Jinshasan Aradhana Trust. Any violation of this shall be deemed a violation of the intellectual rights of the publisher & of the copyright act, 1957. mudraka : bharata grAphiksa, nyu mArkeTa, pAMjarApoLa, rilIpha roDa, amadAvAda-1. Ph. : 079-22134176, M : 9925020106, E-mail : bharatgraphics1@gmail.com Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caramatIrthapatiH karuNAsAgaraH zrImahAvIrasvAmI AMERA anantalabdhinidhAnaH zrIgautamasvAmI INDI Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamagaNadharaH zrIsudharmAsvAmI kRpA varase anarAdhAra 'siddhAMtamahodadhi suvizAlagacchasarjaka pa. pU. AcAryadeva | zrImadvijaya premasUrIzvarajI mahArAjA vardhamAna taponidhi nyAyavizArada pa. pU. AcAryadeva zrImadvijaya bhuvanabhAnusUrIzvarajI mahArAjA. ajoDa gurusamarpita guNagaNanidhi 5.pU. paMnyAsapravara zrI padmavijayajI gaNivarya verAgyadezanAdakSa pa.pU. AcAryadeva zrImadvijaya hemacandrasUrIzvarajI mahArAjA Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sukata sahayogI zrI sAMtAkrujha jenA tapAgaccha saMgha - muMbaI . * preraka 0 pa.pU. siddhAntadivAkara gacchAdhipati AcAryadeva zrImad vijaya jayaghoSasUrIzvarajI ma.sA. - pa.pU. zAsanaprabhAvaka AcAryadevA zrImadvijaya ratnasuMdarasUrIzvarajI ma.sA. pa.pU. tArkikaziromaNi AcAryadeva. zrImadvijaya jayasuMdarasUrIzvarajI ma. sA. jJAnanidhinA saviniyoga badala zrIsaMgha tathA TrasTIonI bhUri bhUri anumodanA prAptisthAna : zrI jinazAsana ArAdhanA TrasTa muMbaI : zrI caMdrakumArabhAI bI. jarIvAlA, zrI akSayabhAI je. zAha du.naM. 6, badrIkezvara sosAyaTI, 506, padma epArTamenTa, marIna DrAIva 'I' roDa, jaina derAsaranI sAme, sarvodayanagara netAjI subhASa mArga, muMbaI. muluMDa (ve.) muMbai-4OO080. phona : 22818390 phona : 2pa674780 pATaNa : zrI caMdrakAMtabhAI esa. saMghavI 6-bI, azokA kompalekSa, pahelA relave garanALA pAse, pATaNa, u.gu. phona : 99094 68pa72 amadAvAda : zrI bAbubhAI saremalajI beDAvALA siddhAcala baMgalojha, senTa ena. skula pAse, hIrA jaina sosAyaTI, sAbaramatI, amadAvAda-5. phona : 27505720, 22132543 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ namo namaH zrI gurupremasUraye A prastAvanA : vizva anAdi che. jIva paNa anAdi che. karmanA saMyogathI jIva cAragatirUpa saMsAramAM paribhramaNa karI janma-maraNAdi anaMtA duHkho bhogavI rahyo che. saMsArano uccheda kevI rIte thAya ? paMcasUtranAM prathama sUtramAM saMsAra uccheda ane mokSanA kAraNa tarIke vizuddha dharmane batAvela che ane vizuddha dharmanI prApti pApakarmanA vigamathI kahI che. pApakarmano vigama tathAbhavyatvAdinA paripAkathI jaNAvela che. tathAbhavyatvanA paripAkano upAya 1. catuHzaraNagamana, 2. dutagaha ane 3. sukRta anumodanA jaNAvela che. A traNa vastuthI bhavyatvano paripAka thato hovAthI haMmezA traNavAra A vastu karavA jaNAvela che. paMcasUtramAM pAMca sUtra che. AmAM prathamasUtramAM A traNa vastu viziSTa rUpe thaI jAya evA sUtro che. A traNathI AtmAnI bhUmikA zuddha thAya che. bhUmikA zuddha thayA pachI sAdhudharmanI paribhAvanA karavA mATe bAravratano svIkAra ane pAlana vagere jaNAvyuM che. bIjA paNa upAyo batAvyA che. sAdhudharmanI paribhAvanA pachI pravrajayA grahaNavidhi trIjA sUtramAM batAvI cothA sUtramAM pravrajyA paripAlanavidhi ane chellA pAMcamA sUtramAM pravrajyAnA phaLarUpa mokSanA svarUpanuM varNana karyuM che. Ama A graMthamAM bhUmikAthI mAMDIne cheka mokSaprApti sudhInA upAyo sAthe mokSanuM anaMta sukhasvarUpa vagere batAvela che. mokSamArganA sAdhakone A graMtha khUba ja mArgadarzaka che. Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjyapAda nyAyavizArada pragurudeva AcAryadeva zrImadvijaya bhuvanabhAnusUri mahArAjAe A graMtha upara vAcanAo ApI tathA vizALa vivecana rUpa "ucca prakAzanA paMthe" nAmanA graMthanuM nirmANa karela. A prasaMge AvA mahAna vivecana zrIsaMghane bheTa ApanAra pUjyapAda gurudevazrIno khUba khUba upakAra mAnuM chuM. A graMthano cirasthAyI saMskRta bhASAmAM tAtparyAnuvAda karela che. A tAtparyAnuvAdanA mUlAdhAra che- muni zrI jinapremavi. ane ananya sahayogI che muni zrI bhAvapremavi. tathA muni zrI rAjapremavi. bharata grAphikse parizramathI TAIpaseTIMga-mudraNAdi kArya karela che, je anumodanIya che. saMskRta jANanArA zramaNa-zramaNIo A granthanA vAMcana-manana dvArA mokSamArganI sAdhanAmAM vizeSa pragati kare e zubhecchA saha... A. vijaya hemacaMdrasUri mA.vada 10, 2068 preraNAtIrtha, amadAvAda Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMthasUtropaniSadra prasAdI 0 kSudratA hi balAtpAtayatyevAnekadoSanikurambakardama iti hRdayam | (pIThikA) 0 tRSNaiva bhayajIvanam (pIThikA) 0 jinAjJAyAM bhAvapratibandha eva saddarzanapIThikA / (pIThikA) 0 na hi durguNatayA bhAvaripurayaM mameti paricayameti rAgaH prAyaH | _ (prathama sUtram) 0 na hi zuddhApi dharmArAdhanA'nAdikuvAsanAsammArjane pratyalA'ntareNa sarvagamaucityAnupAlanam / (prathama sUtram) yathaiva zubhAnubandhenAnantaH saMsAraH, tathaiva zubhAnubandha-prakarSato'nanto mokSa iti tAtparyam / (prathamasUtram) 0 zivaphalapradakalpatarukalpA hi jinAjJA / (dvitIyasUtram) 0 kalyANamitragocarapakSapAtAtizayena hi zatadhA phalati satsaGgaH | (dvitIyasUtram) 0 kriyaivAnekabAdhAyoniH, tadvirahe kuto bAdhAyA gandho'pIti / (tRtIyasUtram) 0 kiJca tAttviko virAgastyAjayatyevAcAritramayaM gRhavAsam / (turyasUtram) 0 evaM gurubahumAnavirahe sakaSTApi caraNakriyA na mokSaphalA, api tu bhavabambhramaNaparyavasaneti tAtparyam / (turyasUtram) 0 pade pade jinavacaHpuraskaraNaM bIjaM kalyANaparamparAyAH / (turyasUtram) 0 na hi pANDityaM sajjJAnam, api tvalpA'pi zuddhasaMvitti-pariNatiriti dhyeyam / (turyasUtram) 0 sarvathAnautsukyayogenaivAkhaNDitasukhAviyogaH sambhavI / (paJcamasUtram) Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramapAvana paMthamUtra tIrthoddhAraka prabhAvaka pU. AcAryadeva zrImad vijayanItisUrIzvarajI ( ma. nA praziSyaratna tyAgI tapasvI pU. AcAryadevazrIvijaya ' maMgalaprabhasUrIzvarajI mahArAja zrI vItarAga sarvajJa jinezvara prabhunA zAsanamAM praveza karavA A paMcasUtrano prakAza mumukSu mATe ati jarUrano che. je sAcuM zAzvata sukha mokSamAM che, enI pAyAthI Toca sudhInI mArgasAdhanA eja A paMcasUtrano paramArtha che. je mohano kSaya karIne ja mokSanI prApti thAya che, te mohano kSaya karavAno sahaja sarala mArga atinipuNabhAve A granthamAM bharapUra vizadatAthI varNavyo che. jIvonI tathAbhavyatA bhinnabhinna hoya che. eTale tuccha buddhivAlAne sukhanI icchAe artha-kAma-puruSArthamAM laganI tIvra hoya che. Azcarya che ke te sukha kiMpAkaphaLa jevuM duHkhadAyI, parAdhIna, nirAdhAra chatAM e jIvone iSTa hoya che ! tyAre uttama mumukSu AtmAne sAcuM ane zAzvatuM sahaja sukha vahAluM hovAthI dharma ane mokSa-puruSArthamAM e lAgelA hoya che. cAre puruSArthamAM pradhAna dharmapuruSArtha che, kemake e sarvane siddha karanAra che. to jyAre artha, kAma ane mokSa dharmapuruSArthathI ja maLyA che ane maLaze, to pachI dareke dharma puruSArtha sAdhavo ja hitAvaha che. zuddha dharma mATe zrI sarvajJanAM zAstronI pUrepUrI jarUra che. emAM madhyastha ane buddhikuzaLa mumukSu mATe sarvajJa-vacanAnusArI A paMcasUtra mahAzAstra ke je maMdazaktivALA duSyamakALanA jIvone TUMkamAM sarvajJakathita dharmano sAra jANavA eka ratvakhANa samuM che, tenI atinipuNa sUtraracanA to bhUkhyAne ghebara jevI svAdiSTa che. prAmANika zAstromAM A paMcasUtra pradhAnapade rahI mAnavabhavamAM mokSa prApta karAvI ApanAra sAdhanAnuM bolatuM zAstra varte che. - anAdi bhavasamudramAM ajJAnadazAvaza duHkhanA ja upAyo yojyA ! duHkhamaya dazA bhogavI ! duHkhanI paraMparA ja vahI cAlI ! avyavahAra Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 nigodamAM evo anaMtAnaMta kALa nArakIthI anaMtaguNAM duHkhamaya janmamaraNAdi anubhavatAM, pachI tyAMthI chUTIne vyavahAranigoda AdimAM eja mahAmohanA udayane laine anaMta pudgalaparAvarta vItAvyA ! jemAM kRSNapakSIya amAsa jevA manuSyabhava paNa pAmyA ane hArI gayA. have Aje jo sarvajJazAsananI prApti thai che to ethI AsannabhavI banIne paMcasUtranA mahA prakAzathI pazu jIvanane pAra karI A uttamabhavane ajavALIne paramezvaranA zAsana-rajavADAmAM prathamasUtra batAvela mArganuM ArAdhana karIe, to pApano kSaya karI sahajAnaMdI guNonA bIjanuM bhAjana banAya. tyAM samyagdarzananA zuklapakSIya pUnama-cAMdanI jevA prakAzamAM puNyAnubaMdhI puNyodaya vadhAratA javAya, ane mohano kSaya thatAM aMte mokSano pUrNimA-caMdra prakAzI UThe. e sAmarthya A sUtramAM che. saMsArI jIvomAM moTo bhAga bALa-ajJAna hoya che. paraMtu je madhyama koTinA madhyastha satyagaveSaka jIvo che, temAM ya ati alpasaMkhyAka jIvo gaMbhIra syAdvAdasamudramAM Utare che. emane prAraMbhe bhale nAnI paNa zuklapakSIya bIjacaMdrarekhAno prakAzaudaya thatAM e A paMcasUtranA sahAre pUnamaprakAzarUpe jhaLahaLI bAhyAtmAmAMthI TheTha paramAtmadazAe pahoMcADe che. mULa paMcasUtra rAjAnI jema paMDitone AnaMda sAthe 2kSaNa Ape che. A. zrI haribhadrasUri jevA mahAprArze e 'vRtti' racavAthI vyakta karyuM. enA paranI vivecanA 'uccaprakAzanA paMthe' madhyama koTinA jIvone maMtranI jema samAdhi-hetu bane che; ane emAMnAM bALa-bhogya dRSTAMto ajJAnIne paNa jJAnI banAve evA saubhAgyavaMtI strInI zikhAmaNa jevA che. dravyAnuyoga, caraNakaraNAnuyoga vagere anuyogamAM samartha AcAryoe aneka zAstro racyA; temAM jema 'tattvArthAdhigama' mahAzAstra atigaMbhI2rUpe prakhyAta che, ema A 'paMcasUtra' paNa tenI tulanA kare evuM che; e vastu samartha AcArya zrI haribhadrasUrijInI vRtti kahe che, 'pravavanasAra pRSa saMjJAnayiAyot' arthAt samagra Arhata zAstrono sAra A paMcasUtra che, kemake emAM samyag jJAnakriyAno khajAno saMkSepamAM bharyo che. 'gItA' jevA zAstra gaMbhIra Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chatAM gItAno e upadeza zA mATe yojAyo ane enuM pariNAma zuM AvyuM e jotAM viSayAsakti ane kaSAyanI vRddhi thavAnuM dekhAya che, ke je saMsAravardhaka che; tyAre A paMcasUtra' mAM kevaLa pApakSaya ane asaMkliSTa ane guNAdhAyaka puNyavRddhi dvArA mokSa pamADavAno ja hetu che, ajJAna-viratino nAza karI bhavaroga maTADavAnI rAsAyaNika cikitsA che. A sUtramAM hetu-hetumadbhAva avyAbAdha vadhe jAya che. pUrva pUrvanAM sUtravacanono bhAva AtmasAt banatAM e jIvanano sudhAro karato karato uttarottara sUtrapaMktionA viSayane avakAza Apato jAya che. ema A sUtra kramabaddha vyavasthita jIvanazuddhi-Atmazuddhine sAkAra karyo jAya che. enA pAlanamAM sAdhaka jo jarAka paNa bhUla kare to rogamAM mithyAbhAve sevAyela kupathyanI jema anarthakArI bane che. e samajavA A sUtra suMdara sAdhana che. mATe, uttama AtmAe A paMcasUtra kaMThastha karavA lAyaka che, vAraMvAra svAdhyAya karavA yogya che. duSkALamAM dvAdazAMgIno moTo bhAga viccheda pAme thake avaziSTa Agama-zAstro paNa parama AlaMbana-che. emAM A sUtranI ArAdhanA paNa samyagu mokSasAdhakarUpe parama AdhAra che. tattvArthabhASyamAM, 'mapi tu ninavanAt yammAnnirvAhavuM parva mavati' eka paNa jinavacanasAgaranuM vacana ArAdhya mokSagAmI banAve che, e mApatuSamuni, cilAtiputra jevA ArAdhakomAM dekhAya che. tyAre 14 pUrvI jevA paNa jo pramAdabhAve virAdhaka thayA, to nIcagatimAM rIbAvAnuM bhuvanabhAnukevaLI caritramAM jovA maLe che. mATe sujJa AtmAo virAdhanA TALI samyaka zraddhApUrvaka A sUtra ane sUtrokta mArganI ArAdhanA avazya karIne mokSasAdhaka thAo; jethI jIvana dhanya kRtArtha bane, evI mArI maMgaLakAmanA che. graMthaprakAzanamAM upakAra karanArAone dhanyavAda - A paMcasUtra upara pUrve aneka vidvAnoe gurjara anuvAda karela che. paraMtu tenuM vizada vivecana to talasparzI gaMbhIra bhAvobharI pUjyapAda zrI haribhadrasUrIzvarajInI saMkSipta saMskRta vRttine spaSTa karavAmAM kuzaLa sahajasiddha lekhaka paMnyAsa bhAnuvijayajI gaNivare (hAla sva. pU. AcAryadevazrI vijaya Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 bhuvanabhAnusUrIzvarajI mahArAja) 'ucca prakAzanA paMthe' nAmanA vivecanathI karyuM che. te jotAM mane nirNaya thayo ke vartamAna jaDavAdanA anArya saMskArI jamAnAmAM mugdha thayela bhavI AtmAne zrI jinezvara bhagavaMtanAM amRtavacanono AsvAda sacoTa rIte pamADanAruM A kalyANahetu lakhANa che, ane meM tethI ghaNA AtmAone mananapUrvaka vAMcavAne preraNA karela. paraMtu thoDA ja vakhatamAM A grantha alabhya thayo ane jijJAsuone AnI jarUra paDI; tethI A granthanI bIjI AvRtti mATe paMnyAsajIne mArI preraNA thai. jo ke temane aneka sAhitya-sarjana, vyAkhyAna, munisamUha-saMbhALa vagerene lIdhe samayasaMkoca hato, chatAM jIvonI bhAvadayA jANI emaNe A vivecanagranthamAM bALajIvone upakAraka saMvega-vairAgyabharyA dRSTAnto dAkhala karavA sAthe pUrva AvRttinA bhAvone vizeSa spaSTa sugama karanAra sudhArAvadhArA karI ApavA saMmata thayA, ne lakhANa taiyAra thavA sAthe mudraNanuM kArya zarU thayuM. e ghaNA AnaMdanI vAta che ke A grantha vAcakavargane amRtanA AsvAda ane mumukSu banAve evo che. emAM zAsanadevone sahAyaka thavA abhyarthanA che. - 'ucca prakAzanA paMthe' mAMthI sAbhAra Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasUtrabhuvane bhuvanabhAnunAM ajavALAM parama puNyanidhi zrI vItarAga sarvajJa 52mAtmAe vahAvelI nirmaLa bhAratI bhAgIrathInA akhaMDa srotathI Aryadeza Aje paNa gau2vavaMto che. aMtaranI tRSNAnA tApane, viSayAsaktijvaranA dAhane ane karmalepanA maLane miTAvI, bhavabhramaNanA thAka utArI, mokSaparyaMtanA anaMta guNonA pAkane AtmakSetre pakavanArI e bhAgIrathIthI hArIne jANe laukika bhAgIrathI samudramAM ApaghAta arthe na paDatI hoya ! A vItarAganI vANIne cirasthAyI rUpamAM guMthI lenAra anekAneka jaina zAstraratno che. zrI paMcasUtra e paikInuM eka bhavya zAstra che. karmane palle paDelA bhavya jIvo saMsAra aTavImAM rajhaLatA rajhaLatA mahAmuzIbate mAnava jIvanamAM AvyA pachI, e jIvo karmano sarvanAza nIpajAvI, mAnavatA ane divyatAne ya vaTAvI 5ramAtmAmAM mhAlatA kevI rIte bane, e mATenI kramika sAdhanAnuM varNana paMcasUtramAM ka2vAmAM AvyuM che. ahi sUtra eTale ekeka prakaraNa, ekeka adhikAra, e gaMbhIra ane vizAla arthanuM saMkSepamAM sUcana kare che e mATe sUtra kahevAya che. A zAstranA racayitAnuM nAma tathA itihAsa maLyA nathI. paraMtu zAstranI bhASA AgamasUtra jevI gadya prauDha ane bhAvavAhI hoine e koi bahu prAcIna ane pUrvanuM jJAna dharAvatA maharSinI kRti hoya ema saMbhave che. e zAstra maulika vAto Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 kahetuM hoi zrI tattvArtha mahAzAstranI pUrve e racAyuM hoya e banavA joga che. alAbunuM dRSTAMta vagere emAMthI tasvArthakAre lIdhA saMbhave che. zrI paMcasUtra upara TUMkuM vivecana lakhanAra maharSine koNa nathI oLakhatuM ? citoDanA rANAnA samartha vidvAna purohita brAhmaNapaNAmAMthI jaina sAdhudIkSA pAmI, jainazAsananA mahAprabhAvaka jainAcAryapade pahoMcI janAra, 1444 ajoDa zAstronA praNetA, bhagavaMta zrI haribhadrasUrIzvarajI mahArAja A paMcasUtra upara vivecana lakhe, e graMthanI mahAna upayogitA ane gaMbhIratA sUcave che. A vivecananA AdhAre ja gujarAtI bhASAmAM ahIM vivecana karavAmAM AvyuM che. graMthanuM nAma TIkAkAranA anusAra paMcasUtraka, ane upAdhyAya zrI yazovijayajI mahArAjanI dharmaparIkSAnA hisAbe paMcasUtrI evuM nAma maLe che, chatAM cAlu vyavahAre paMcasUtra evuM nAma rAkhyuM che. - A paMcasUtramAM vividha arthione grAhya mahAna nidhAna paDelAM che. AmAM nirmala zraddhAbala ane ucca AdhyAtmika tattvaciMtana keLavavAnI preraNA ane prakAro che; moha ajJAnatA aMdhatva miTAvavA divya aMjana che; durbAna ane ciMtAnI dAhaka jvALAo zamAvanAra zItala zubha dhyAnanA siMcana che. mAnasika udvega ane vidghalatAnI nAgacUDamAMthI choDAvanAra maMtro che. dInatA kSudratAdi dUSaNo ke dilanA dardo dUra karavAnA sacoTa auSadho che, ucca yazasvI jIvana jIvavAnI cAvIo Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 che. ApattimAM AzvAsana sAthe sAtvika sahiSNutA keLavavAnA bodhapATha che. TUMkamAM paMcasUtra eTale mahAgulAmI ane mahAtrAsanA meru nIce aMtarAtmAmAM dabAI rahela bhavya samRddhi-vaibhavane pUrNa prakAzita karavAnuM amogha mArgadarzana. e dvArA sUtrakAre ApaNA para anaMta upakAra karyo che. samyagdarzana-jJAna cAritranA khapIne, tyAga tapa ane virAga-viratinA arthine, ucca bhAvanA-dhyAna ane AtmaramaNatAnA abhilASIne A zAstra vinA cAlI zake ema nathI. tethI A graMthanA pade padanuM vAraMvAra adhyayana, manana, nididhyAsana karavuM joie. ahi nIce mULa graMthanI ati TUMkI rUparekhA dorI che. paraMtu graMthanuM mahattva to vivecanamAM khUba UMDA vicAro pUrvaka yojelA spaSTIkaraNone punaH punaH mathavAthI samajAze. granthavastu - paMcasUtranAM 5 prakaraNomAM 1 pApapratighAta pUrvaka guNabIjAdhAna, ra sAdhudharma-paribhAvanA, 3 pravajyAgrahaNa vidhi, 4 pravrajyA pAlana ane 5 pravrajyAphaLa mokSa e mukhya viSaya che. paMcasUtra ane vivecanano TUMka sAra vivecana-graMthanA prAraMbhe AtmAnI vikRta aMdhakAramaya dazAnA kAraNa tarIke 'aha-mama'nA sAcAM sthAnanuM vismaraNa batAvI 'ucca prakAzanA paMthe' nAmanI sArthakatA batAvI, pApapratighAtaguNabIjAdhAna, 'sAdhudharmanI paribhAvanA' vagere pAMca sUtranAmono paricaya Apyo. pachI paMcasUtra 'sat' yAne satya ne suMdara kevI Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 rIte te darzAvatAM kRSNa ane RSabhadevanAM dRSTAMtathI jinavacananI ananya viziSTatA batAvI, emAM prabhuno 98 putrone upadeza kahyo. pachI pAMca sUtronA kramanuM prayojana, sUtranAmano bhAvArtha, dvAdazAMgIsAra jJAna-kriyA, ne nirbIja-sabIja kriyA (pR. 13) nuM svarUpa kahyuM. A pachI to TUMkamAM patita-utthita asthA bahu spaSTa karI temAM paMcasUtrano mArga bhavAbhinaMdIne na jacavAnuM kahI. enA kSudratAdi 8 durguNo kathAo sAthe vistArathI vicAryu. (pR. 15) 1. parvata-nAradanI kathA sAthe AmAM kSudranI vicAraNA. 2. lobhatinI bhayAnakatA-kapila kevaLI-mammaNa zeTha nALiyerIjIvanAM dRSTAMta (pR. 21), bhavavyAdhinuM kupathya lAbhalobha, 3. dInatA zuM zuM karAve, (pR. 24) 4. mAtsaryanI durdazA siMhaguphAvAsI muni (pR. 27) 5. bhayanI avadazA, tijorImAM zeTha, 7. zaThatA para caMdrakAMtanA nokaranI kathA, 7. ajJatA-mUDhatA kevI ? (pR. 34) mUDha paMDita, 8. niSphaLAraMbhanuM rahasya, bhavAbhi0 mAM doSasahajatA vagere kahyuM. (pR. 37thI) avyavahAra vyavahArarAzi-kRSNapakSa-ca2mAvarta-bhavyatvano pAsaporTa, sahajamaLahrAsa, yoganI pahelI 4 dRSTi, 5 yogabIja, yathApravRttakaraNa, graMthibheda, aMgAramardaka-kathA (pR. 42), dharmasAdhanAno durlabha puruSArthakALa, samyagdarzana, sAnubaMdha kSayopazama, enA upAya, naMdamaNiyAra (pR. 45),ane ArAdhaka bhAvanuM zreSTha kartavya batAvI bhUmikA pUrNa karI. - Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 sUtra-1. 'pApapraNighAta-guNabIjAdhAna' AmAM (pR. 48) maMgaLa-namaskAramAM arihaMtanAM 4 vizeSaNonI sArthakatA, 4 atizaya, ane emAM 'vItarAga'vizeSaNanA prasaMgamAM veSa karatAM ya rAga kema prabaLa, enA para 35 hetuo, (pR. 49) tathA e be karatAM ya moha kema vadhu khataranAka enAM kAraNo, (pR. 53) ane prazasta-aprazasta rAga-dveSanuM svarUpa batAvyuM. surendrapUjAnuM rahasya (pR. 57), sarvajJa kema ? arihaMta zuM zuM prakAze ? jinavacananAM zravaNa kevAM thAya ? mAnavakALanuM mUlyAMkana, ityAdi batAvyuM. pachI (pR. 30) viSayaprAraMbha karatAM kahyuM, jIvana-saMsArakarmasaMyoga anAdi, duHkharUpa-du:khaphalaka-duHkhAnubaMdhI saMsArano ucchedaka zuddhadharma, enA prApaka pApakarmanAza tathAbhasvAdilabhya; enAM vipAkasAdhana, 1. catudazaraNa-svIkAra, 2. duSkatagartA ane 3. sukRtAnumodana. vivecanamAM, saAtmasiddhi, saMsAra anAdi, kAryakAraNanA niyamathI. anAdi duHkharUpa, viSayakhaNajajanma-jarAdirUpa hovAthI, duHkhaphalaka, avazyavedya karmArjanathI; duHkhAnubaMdhI karmabIjothI. bhavocchedaka upAya aucitya-sAtatyasatkAravidhithI sAdhya (pR. 103), tathAbhavyatve zuM ? traNa upAya kema sAdhana ? vagere batAvyuM. 'zaraNa svIkAra che te vizeSaNothI zraddhAthI sAco' batAvI sulatAno zaraNa svIkAra, enI cAvI, (1) arihaMtanAM vizeSaNo (pR. 72) parama trilokanAtha, anupama puNyasamUha Adi, zrIpALane zaraNa, (2) siddhanAM vizeSaNa (pR. 75), jarA Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 maraNamukta, aImuttA.... nirupamasukha, karakaMDu, zreSTha tattva; (3) sAdhunAM vizeSaNo (pR. 77) prazAMta gaMbhIrAzaya, sudAmuni, sAvadyavirata, maMtrInI havelI.. paropakArarata kezI-pradezI, padmaupamA, bhAvavizodhana; (4) dharmanAM vizeSaNa (pR. 81) trilokapUjita, mohAMdhakAranAzaka, rAgadveSa-viSamaMtra, 3 kartavya, sakalakalyANahetu, kumArapALane be yogamAyAdarzana....Adi batAvyuM. duSkRtagartAmAM (pR. 85) anekavidha duSkRtya tathA enAM sevanaprakAro kahI dRDhaprahArIne 'tuM mare to ya tArA pApa kyAM mare ?' - munino upadeza, micchAmidukkaDa' nA akSarArthamAM AtmavikAsakara suMdara pa garbhitabhAva, - 1doSatiraskAra svAtmaduzaMchA-mRdutA-namratA-bIjabhUta-kuvRttinAza varNavI, gaha, akaraNaniyama, devagurunI zikSA-saMyoga-bahumAnanI prArthanA, prArthanAnuM mahattva, citArAnI putrI tathA sevA-AjJAsvIkAra-pAlananI prArthanA kahI. suktAsevanamAM, - arihaMtanAM suto, (pR. 95) anumodanano paramArtha, siddhanuM anumodanIya, AcArya-upAdhyAya-munionAM sukRta, mohano adhikAra UThI gayA bAda adhyAtmayoga zrAvakanA mokSamArga-yogo, itaranA mArgasAdhana yogo, A sukRto anumodavAnuM kahe che. (pR. 97), A anumodanA yathArtha thai AcaraNamAM pariName mATe unnatikAraka aMgo vidhipAlana zuddhabhAva - sankriyA-nirdoSapAlanamAM jarUrI jinAjJApekSAnirmaLahRdaya prabaLa puruSArtha-sattva varNavyAM. anumodananA mULamAM prArthanA-saviSayA zI rIte, arihaMtAdi para viziSTa sadbhAva, Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 jinano dhruvatArAnI jema AlaMbana-upakAra ne aciMtya zakti, prArthakano mUDhatAno ikarAra (pR. 103), A sUtrapaThanAdinuM phaLa azubhAnubaMdhadghAsa, kaTa kabaddha viSanuM dRSTAMta, zubhAnubaMdhaarjana. niyANAnuM lakSaNa (pR. 106) brahmadattaagnizarmAnA dRSTAMtathI varNavI pApapratighAta-guNabIjAdhAnane varNavatuM 1 luM sUtra pUrNa karyuM. tyAM aMte namaskAryane namI sarve sukhI thavAnI maitrI bhAvanA karI. sUtra-2 sAdhudharmanI paribhAvanA' (pR. 108) AmAM sAdhudharmanI paribhAvanA arthAt bhUmikArUpa AtmapariNati ghaDavA-vikasAvavA mATe ahiMsAdinA aNuvratonA svIkAra tathA pAlana mATe ciMtavana. . (1) ahiMsAdi dharmaguNonuM svarUpa ane "sahajasaudaya haribaLa-helAzeTha-sudarzana-vaMkacULa AdinA draSTAMtathI batAvI, guNonI paralokAnugAmitA ne rAjA guNasena, paropakArakAritA ne kumArapALa, akabara, nIlu-dhanaMjaya, caMDapradyota-putravadhu, "paramArthakAritA megharatha, zrIkAnta cora, rAjuzeTha, maNikAnta dRSTAMto varNavyAM, pachI (pR. 113) (2) dharmaguNonI duSkaratA ane vaMkacULa tathA bhaMgamAM dAruNatA-mahAmohajanakatA-durlabhatA ne kaMDarika vivecyA. (pR. 115) (3) ahiMsAdi aNuvrato sahita 12 vratano svIkAra kahI, (pra. 119) (4) enuM pAlana ane e mATe tAraka jinavacananuM sadA grahaNa, bhAvana tathA pArataMtra batAvyuM. Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ qC bhAvanamAM AzravathI bacI saMvaranA lakSa mATe 3 dRSTAMta kahyA. pachI (pR. 118) (5) jinAjJA e mohaviSanivAraka parama maMtra che. sarvajJa ja draSTA che; vaLI e draSaThAraka jaLa hovAmAM haribhadranuM dRSTAMta, e cikitsAzAstra hovAmAM iMdranAga, saMyatI, tathA e kalpavRkSa hovAnuM batAvyuM, (pR. 121) vrata uparAMta AjJAgrahaNAdi kema ? enuM rahasya, 100 maNa sAkaranuM sattva lAkho maNa retIthI mizritanI jema anaMta sukha karmarajathI mizrita hovuM ene jIvanI uMdhAi varNavI. . (9) akalyANamitrano tyAga karavAnuM kahetAM (pR. 124) naMdamaNiyAra, marIci ane kapila, kAvatro, jaMbUnA kAkA jinadAsanAM dRSTAMta kahI, mAnavabhave ja guNa-mUlyAMkana durguNaaruci sulabha varNavI, (7) lokaviruddha tyAga pharamAvatAM (pR. 126) lokasaMklezatyAganI suMdara bhAvanA batAvI saMsAravanano aMdhApo, ne lokaviruddha-sevananI bhayaMkaratA darzAvI. (8) kalyANamitrano saMparka (pR. 131) jarUrI kahyo. madanarekhAnI kalyANamitratA kahI, jema aMdha-rogI-nirdhanabhayabhIta kramazaH doranAra-veda-zrImaMta-rakSakane seve, ema kalyANamitrane sevavAnuM vistArathI spaSTa karyuM. emAM (pR. 133) goviMdaviprapatnI ne pati Adi, sudharmA ne jaMbU, AcArya ne guNasena tathA jinadAsa ne kaMbalazaMbala baLadanAM dRSTAMta kahyAM. sukhamAM mahAbaLa ne viSayAMdhamaMtrIo sAme kalyANamitra subuddhi, ne duHkhamAM nAgaketune pUrvabhave zrAvakamitre UMce caDAvyA, e varNavI kalyANamitranA 1 Adara-2 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19 AjJAkAMkSitA ne 3 svIkAra kahI 4 AjJAvirAdhanAtyAga ne pa AjJApAlana jarUrI kahyA. (9) dharmaguNayogya AcAra kriyA (pR. 136) batAvatAM vaidyavAnaranuM dRSTAMta kahyuM trividha azuddha vyApArono tyAga kahetAM vistArathI (1) mAnasika azuddhio. dA. ta. mahAAraMbhalokaninda-phleza-khunnasa-parapiDAdInuM ciMtana, dInatA, ativarSa vajabAhunA dRSTAMtathI, abhiniveza vagere tyajavA kahyuM ema jinAgamoktamAM saciMtana kare; 2 khoTA abhakharA ne anarthadaMDanA vicAro nahi; 3 dAnAdisukRto pAchaLa mana bagADe. nahi; 4 maitrI AdinuM ciMtana, 12 bhAvanA, saccAritronuM smaraNa, pApabhaya vagere rAkhe, e kahyuM. (2) vAcika azuddhio (pR. 141) dA. ta. asatyabhASaNamAM doSo, naNaMda ne be bhojAI; utrabhASaNamAM bhavo sudhI jainadharmathI dezanikAla; karkazavacana, cADIcugalI, asaMbaddhapralApa vagere tyajavAnuM kahI, hitamitabhASA, mAnavajIbhane sarasvatI mAtA tarIke pitA paramezvarano ja yoga vyAjabI, mAtAputrane kAMDAcheda-zUlI vagere varNavyuM (3) kAyika azuddhio (pR. 145) dA. ta. hiMsA-corIparastrIdarzana-anarthadaMDano tyAga spaSTa karatAM mAkaDamArakonTrAkTara-rUpasena-lakSmaNamAraka devanAM dRSTAMta kahyAM, 4 prakAre anarthadaMDa vivecyA, jIvarakSAdi sukRta gaNAvyAM. (11) lAbhocita dAna-bhoga parivAra (pR. 147) spaSTatAthI samajAvyA. (1ra) parivArano asaMtApaka varNavI, mamatvatyAga para lalitAMga-svayaMprabhA, yazodharAmAtA-putra ne Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 marudevAnA dRSTAMta batAvyAM, mamatA e kema samatAnI zatru e vistArI AdrakumArane varNavyA. (13) svAtmanirIkSaNa (pR. 153) vAraMvAra kema karavuM e kahI aMgaSinuM dRSTAMta ane sArabhUta mUDInuM ciMtana kahyuM, dhanadhAnyAdi baDizAmiSarUpa varNavyAM. (14) vyavahAra-zuddhie bhAvamaMgaLanI siddhi, arjunamALI-sudarzananuM dRSTAMta kahyuM. (15) dharmajAgarikA (pR. 157) vistArathI varNavatAM, kALa para ciMtanamAM mAnavakALanI oLakhamAM Avarta ghaTADavA anyatra alabhyanI sAdhanAno kALa, heya-upAdeyavivekano kALa, jinAdi-parAkrama-ciMtana, zAsana-tattva-ArAdhanA para manane vAsanA-moha-kuvRttinAzano kALa, 10 saMjJAnAzano kALa, saMyamasamAdhi-virAga-upazama-guptino kALa, rasa Rddhi-zAtA-tyAga kALa, kaSAya-saMjJA-durgAna-vikathAnI cokaDIonA aMtano kALa, sarvaviratikALa vagere batAvyA. (16) viSayAsAratA-mRtyu paraMparA para ciMtana (pR. 194) batAvatAM nema-rAjula, pannAjIno ToNo, daSTAMtamAM kahyA, mRtyunI bhayajanakatA-sarvAbhAvakAritAaNadhAryuM Agamana anivAryatA, ane paraMparA batAvatAM janakamaMtrInuM dRSTAMta kahyuM. (17) dharmaauSadha paraciMtana (pR. 177) batAvatAM bALadharmanRpanuM dRSTAMta kahyuM. (18) dharma ane tenA prakAzaka-pAlaka-prarUpaka-pravartakane namaskAra karyo. (19) dharmapraNidhAnamAM (pR. 169) sAdhudharmanI tIvra AzaMsA, karavAnuM kahI nirmama a-parasaMtApaka, ne bhAvazuddhino vardhaka banavAnuM kahI bIjuM sUtra pUrNa karyuM. Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-3. pravajyA grahaNavidhi (pR. 172) AmAM have paribhAvanA karI taiyAra thayelo kevI vidhi karI pravajyAgrahaNa kare te batAve che. (1) parapIDA karyA vinA svIkArano prayatna kare. emAM iSTaharSa-aniSTogakaSAyavazatA sAme enuM mahAsattva, tattvonusAritA ane samyaktavratAdithI bharyuMbharyuM jIvana joi mAtA pitA saheje pratibaddha banyA hoya; nahitara (2) mAtApitAne Ama pratibodha(pR. 174) "samudAyasukatathI bhAvI aviyoga, aMgAramadakAcArya ne 500 ziSya, (3) vRkSe paMkhImeLA jevo yoga : manuSyAya samudrapatita ratnavatu, (4) mAvanajIvana samudra jahAja (pR. 176) zuddhadharme niyoya, chidrapUraka saMvara, jJAnasukAnI-tapapavana, anyabhavo kevA ? (5) kSaNa durlabha siddhi kevI ? tyAM kevuM sukha? hanumAnajI, (9) saMsAra kevo? caMcaLa, vihvaLatAbharyo, duHkhAnta, hatuM nahatuM karanAra." vagere samajAvI (7) anugrahayAcanA karI emane tathA anyone pratibodhe (pR. 182) (8) mAbApa pratibodha na pAme to emanI yathAzakti nirvAhaciMtA karI anujJA meLave. (pR. 184) ahIM prasaMgavaza 'zuM mAbApa dharmAdAnuM khAya,' dhana devAmAM pApa nahi ?' e prazna para sevA-kRtajJatA-karuNA batAvI, kRSNa-DhaMDhero kahyo. (9) anujJA na maLyuM nirmAya rahI svapnakathanAdi mAyAprayoga karI anujJA meLave. pariNAmadRSTie A asatya nahi. emeya na mAnatAM asthAnaglAnanA auSadhArtha tyAganI jema mAbApane choDI jai cAritra le. (10) A dRSTAMtanuM spaSTIkaraNa ne Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 prastutamAM enI ghaTanA (pR. 189) karatAM saMsAravanamAM karmaroga, jIvana kALasaha, samyaktAdidharma-auSadha vinA aneka maraNa, auSadha saMpAdanArthe cAritragamana vagere varNavyuM, ne sUtrakAre e paNa kahyuM ke mAtApitAno tyAga e atyAga che, ulaTuM atyAga yAne vaLagIne besI rahe e tyAga che. AnA para, dIkSA jevI pavitra vastumAM tarachoDavuM zobhe ?' eno sacoTa khulAso karyo, marudevA-hemacaMdrasUri-vajasvAmInAM dRSTAMta kahyAM. (11) duSpatikArya mAtApitAne dharmoSadha-saMpAdana vIra prabhunA dRSTAMtathI varNavyuM (pR. 194) (12) dIkSA svIkAranI kriyAnAM aMgo (pR. 195) mAM suguruzaSNa vItarAgapUjA-munibhakti-kRSaNAdidAnamuMDanAdi AvazyakakaraNa-sat nimittazukana-zvAsakSepavAsitatA"mahApramodazuddhi karato pravajyA svIkAre ema kahyuM. gurunI AvazyakatAnA 4 hetu, deva-gurunI pUjAbhakti tathA dInanI karuNAnA hetu ne muMDanAdi darekanAM kAraNa batAvyAM. 8 bhAmAM siMhavat grahaNa siMhavat pAlanane kAraNa kahyuM. pachI pravrajyAno marma kahyo. aMte (13) jinAjJA avirAdhya batAvI 3juM sUtra pUrNa karyuM. sUtra-4 'pravajyA-paripAlana' " (pR. 199) (1) vidhiphaLa sankriyA : bhAvazuddha-sattvaabhrAnti: iSTasiddhi batAvatAM nirdoSa cAritrakriyAnI preraNA, yogAvaMcaka kriyA-vaMcaka, bhAvazuddhinAM bAdhaka tattva, cittamAlityanA Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23 prakAra, mahAsattvanA abhAve aniSTo ne zuddhi-sattvanA upAyo kahyA. pachI (pR. 200) a-viparyAsa abhrAntanA TALavAnA upAyo kahI bhrAntinAM rUpako vistArathI vicAryA. gautamabuddhaaraNika-AdrakumAra-meghakumAranAM dRSTAMta dIdhA. (pR. 204thI) bhrAntimAM upAyapravRtti nahi; upAyAbhAsa phaLajanaka nahi; prAthamika dazAmAM avidhiyukta zikSAgrahaNAdi e vyavahArathI upAya, nizcayathI nahi; vItarAgatAno nizcayathI upAya asaMgAnuSThAna; prItibhakti vacanAnuSThAna vyavahAranayathI jarUrI; nizcayanI sUkSma dRSTi; avidhikriyAnuM mahattva ane sAvadhAnI; aMtimane ja kAraNa mAnatAM mahattvanAM 3 praznasamAdhAnamAM vyavahAranI upayogitA, kArya na sAdhe chatAM kAraNa; ane phaLajanaka zuddhi paNa upAyathI sAdhya, e varNavI-bhavadevanA dRSTAMta upAyathI siddhi kahI. (2) samabhAva-grahatyAga-zikSA grahaNa (pR. 210) 'batAvatAM guNa ke doSamAM aneka kakSAo;' Adarza-uddeza UMco to ja prabaLa vIrSollAsa; 'samabhAva arthe vicAraNA, sonuM pUrve zuM? vajasvAmI ne rukmiNI, tathA khaMdhakamuninAM dRSTAMta vagere kahyuM. 'niagahaduSpa'mAM Agraha-agraha-grahanA tyAga vistArathI vicAratAM kadAgrahathI puNyodaya poSAya, sat tattvasanmArga nahi, jaDasagavaDa karatAM kriyA kiMmatI, sagavaDamAla puNayanANAM pramANe; karmagulAmane Agraha-abhimAna zA ? kaSAyonA AgrahamAM tamAca ke AgrahavRddhi, mithyA kalpanAno Agraha khoTo : jamAli; agraha-avivekathI (pR. 213) Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvividha duHkha yuvarAjarSi, uttarAdhyanapAThI muni, graha-parigrahapUrvagraha-bughrahathI Ayevyaye duHkha, ratnAkarasUri; pUrvabaddhagraha, AryarakSitasUripitA; budgaha, siddharSidaSTAMta kahI prazamasukhayukta banavA kahyuM, jemAM namirAjarSi lIdhA. (3) gacchavAsa-gurupratibaddhatA-vinaya-sabhUtadarzanamAM (pR. 217) gacchavAsanA lAbha, te vinA 8 nukasAno; gautamasvAmI, avinayanAM 4 nukazAna; bhUtArthadarzImAM bhUtArtha (1) 'gurukuLavAsa ja tattva,' (2) tattva-satya-sat-akalpanika atuccha vAtavastu para ja munidaSTi; atattvabhUta mithyAdarzana mAnyatAo-AhAraviSayAdi jaDavijJAna-svArthasAdhanApApasthAnako-odakviza vagerene avagaNI tattva-bhUta Atmazuddhi-jJAnAdiparyAyavRddhi-zubhadhyAnastharya-tapovRddhinuM ja lakSa, atattvanA anartha, vaizravaNa-vAlI-brahmadvipatApasonI tattvadRSTi vicArI. pachI karaNIya *(4) zuzruSAdi-tattvaAgraha-maMtravat sUtrAdhyayanAdimAM (pR. 221) buddhinA 8 guNanA bhAva, tattvAbhinivezanI jarUriyAta; e vinA 5 anartha, AnaMdAdi zrAvaka, suvratamuni Adine maMtravatuM sUtrAdhyayana varNavI sUtra bhaNavA kahyuM te (1) baddhalakSa banI (kemake jJAna to pravartaka upayogI, nahitara 5 nukazAna; 5 prakAranAM lakSya; ane (2) AzaMsA vinA bhaNe. (5) samyam niyogamAM (pR. 225) zikSita sUtrArthanI cokkasa prApti, sadupayoga, adhikAra ne viniyogane spaSTa karyA. *(6) anArAdhanA-ArAdhanAyuktane mArgadazanAmAM (pR. Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 226) vidhimArganI paravA vinAno e anArAdhaka, e phaLano anadhikArI, e bhArekarmI-madhyamakarmI-laghukarmI ema trividha, mArgadezanAthI kramazaH emane duHkha-avadhAraNA-asvIkAra; tyAre mArgagAmIne e traNa nahi, paNa nizcita ArAdhanAprAraMbha, bhale tIvra zraddhAvIryopayogAbhAve virAdhanA hoya, paNa jema kAMTALA paNa sanmArgagAmIne iSTa sthAna sanmukha ja prayANa che. virAdhaka mArgAnusArI 3 kakSAnA, kramazaH emane mArgadazanAthI mArgano anAgraha-pakSapAtayuktasvIkAra-amala thaze, vagere varNavyuM. *(7) 'sApAya-nirapAya sAdhakaDa bALarakSaka pravacanamAtA'mAM (pR. 230) sabIja mArgagAmIne mokSaprayANa akhaMDa, nirupakramakarmI-sopakramakarmA mArgagAmI, 8 pravacanamAtA, 5 samiti 3 guptinuM svarUpa ane minene devaparIkSA, rukmibodhaka muni, DhaMDhaNa, 'valkalacIrI, dharmaruci, kumArapALa, 7metAraja, 'gajasukumAlanAM dRSTAMta; chabasthakevaLInAM bALa-pukhta cAritra vagere varNavyuM. *(8) AzvAsa-prakAza dviIpa-dIpamAM (pR. 234) cAritra dviIpa ane jJAna dIvo udAyanarAjA, siddhasena, dvIpa taratADubatA, dIpa sthira asthira; kSAyopathamika e asthira, kSAyika e sthira, dvIpa ne cAritradvIpa zuM kare? bhavasAgaramAM UMcanIce thavAnuM, jhaverAta kheravikhera, rAgadveSa magara, amRtAhAranAza; dIpa ne jJAnadIpano prabhAva; kSAyikamAM javA navya jIvananA 9 upAya, - "heyatyAga-upAdeyAdara svabhAvagata karavA, doSasUga, ahiMsAdinI bhAvanAo, sAdhanAmAM bAhya Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 sAmagrIne badale aMtaramAMthI preraNA, bAdhaka sAme dRDhatA, pUrvapuruSanAM parAkramonuM smaraNa, utkRSTa Adarza-prAptinuM lakSa, vairAgyamUlyAMkana-daDhatA, virAgaupazamanA manoratha, vagere varNavyuM. *(9) asaMbhrama-anutsukatA asaMsaktArAdhanAmAM (pR. 242) asaMbhrAnta-anutsuka-phaLabhrAnti-utsukatA rahita, (dhanakuTuMbAdithI) nivRttimAM bhramarahita, ane satpravRttimAM adhIrAi vinAno, aMtarmukha pravRttimAM abhrAnta-vizvastadila, ne AhAra-vasati-pAtrAdimAM anutsuka; asaMsakta-asapatna (anyayogathI abAdhya) ArAdhanA; anyayogathI saMsaktamizritamAM khedAdi 8 doSa, vagere kahyuM. *(10) uttarottara yogasiddhi vizodhanamAM (pR. 244) sAdhanA Atma-vikAsa vRddhikara sAthe; viSayakaSAyavazatA ghaTatI Ave; bhAvazuddhimAM vRddhi, saMyama-tapacikitsAmAM apIDita, prazamasukha, parISahAdimAM avyathA varNavI. *(11) zarIrogacikitsAnuM dRSTAMta (pR. 246) vaidyavacanathI dardajJAna, dardaNA, auSadhaprayoga, svecchAcAranirodha, nissAra pathya, Arogyadarzane bhAvavRddhi, nasavedhakSAra-prayoge avyAkuLa, zubhalezya, vaidya-bahumAnI; ema *(12) karmaroga-cikitsAmAM (pR. 249) suguru-vacanathI janmAdipIDAnuM jJAna ne dhRNA, cAritrakriyA, pramAdanirodha, asAra zuddha AhAra, iSTaviyogAdirUpa vedanAhvAsa-cAritrArogya darzane zubhabhAvavRddhi, tanmamatvathI pariSahAdimAM tattvasaMvedana zubhAzayavikAsa, dharmapayogathI prazAMta tejolezyAmAM pragati varNavI, Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra7 AmAM karoLiyAnuM jALuM, 4 gatinAM duHkha, karmaroganAzaka Azrava-saMvarAdinI moTI yAdI, karmaroga kADhanArI UMcI haoNspiTala saMyamajIvana, vagere batAvI tRSAtura bALamuninuM dRSTAMta kahyuM. *(13) 'gurubahumAnathI ja paramagurusaMyoga. abahumAnathI saMsAra'mAM (pR. 254) gurunI asaMga nisvArtha ane nirmohI bhakti, gurune mAne te ja mane mAne che' evI jinAjJA, abahumAnavALuM cAritra kulaTAnA upavAsa jevuM, viSAktavat saMsAravardhaka, gurubahumAna kalyANadhAma (pR. 257) vadhatuM gurumamatva dIrghajIvI, paramaguru-jinasaMyogakArI, zubhodayarUpa bhavacikitsaka, zAlibhadrane pUrvabhavanuM gurumamatva phaLyuM; enI sarvasuMdaratA, prazamanAM 3 kAraNa -guNAnukuLa Atma-pariNAma, pragaTa guNamAM viziSTa bhAvollAsa, zAstrabodhe vivekaprajJA; dA.ta. tIrthadarzana-guruzravaNe A traNa; mApatuSa muni; 12 mAsamAM kramazaH tejovezyAvRddhi, te vyaMtaralezyAthI mAMDI anuttaradevalezyAne laMghe; anAdi kRSNa maTI zukla banavAnA 5 upAya - (pR. 260) "ahiMsAdivrata akhaMDa, amAtsarya, kRtajJatA, zAstrAdi sampravRtti, paMhitAnubadhI prayatna, hitAnubandhanA 5 mArga, - "nirAzasa-niraticArapAlana-vairAgyajamaitrIAdi-jinavacana puraskaraNa, vagere darzAvyuM. *(15) lokasaMjJAtyAga-pratizrotAgamana'mAM (pR. 261) karmAnubaMdhaviccheda, zuklavirodhI guNothI kRSNadazA, bhavAbhinaMdInI kriyA para prati tyajI lokaherI-vijaya tathA pratizrotagamana Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 yAne indriya-manane anukULa bhautaka unnati ne 18 pApasthAnaka na sevavAmAM hoMza-hoziyArI-udyama, ne laukikabhinna lokottara yogaraktatAthI yogIpaNuM kahyuM. *(16) 'cAritraphaLa : caramabhavasaMdhAna'mAM (pR. 263) mokSagamanabhavanuM saMdhAna karI Ape tevAM asaMkliSTa bhogapuNya; bhogakriyAnuM sAcuM svarUpa svAtmasaMkleza-paraparitAparAhitya; dharmaphaLa 'bhoga' e sAdhya nahi paNa anivArya che... vagere varNavyuM. *(17) 'samyajJAna-kriyA : pravartaka bhAva'mAM (pR. 266) enuM svarUpa, vizuddhabhAvathI zubhAnubaMdha; e mATe anucitatyAga; jJAnadazAnI bhUmikA kaDaka; eno pravartaka che bhAva, vastusamajanI pariNati e pAMDitya, sAdhanAnA samyag upAya, azubhodaya chatAM vighna kema nahi ? *(18) 'sankriyAnuM phaLa ane vizeSatAo'mAM (pR. 269) pragatinAM rUpaka, - suzobhanayoga, nidhvaMsAdhanA, ane kuyiAsadoSasukriyA malinaAzaya, e traNathI mokSa asAdhya, 4uttarottara zubha yogadhArA akhaMDa, paparArtha-sAdhanA. parArthasatyArtha ? ke sattvArtha ? anyamAM bIjabIjAdi sthApana, parArtha sAnubaMdha be rIte (pR. 271) parArtha sAdhakanI vizeSatAo, - kartavIryAdi, amoghazubhapravRtti, samaMta-bhadratA, 'satpraNidhAnAdijanana, mohitamira-rAgaroga-dveSAnalavAraNa, saMvegasAdhakatA (19) 'vadhato saMvega : caramabhava'mAM 'vadhato' kevI rIte ? siddha-buddhamukta-parinivRta be rIte.... vagere varNavyuM. Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29 sUtra-5. 'pravrajyAphaLasUtra' (pR. 277) *(1) 'mokSasvarUpa'mAM, paramAtmabhAva pAmelAnI vizeSatAo; vizvadarzana e kriyA nahi; saMsAranI 9 durdazA. *(2) 'asaMyogika sthitinuM mahattva ane rahasya'mAM (pR. 280) saMyoga sukhamAM TevAyelo kema e na samaje ? siddhane AkAzasaMyoga kema nahi ? eka sat e anyasat ke asat na thAya; sApekSadazAmAM nirAMta nahi, siddhasukha anupama; *(3) 'siddhasukhanuM dRSTAMta-vibhASA-aciMtyatA' (pR. 284) *(4) 'bhAvazatru-bhAvaroga-paramaartha anicchecchA'mAM anaMtasukha kema ? karmaroga; anicchAnI icchA kema mahattvanI ? *(5) 'tathAbhavyatva vicitra zAthI ? (pR. 287) (6) 'anekAntavAdathI ja tattvavyavasthA' (pR. 288), anekAnta mithyAvAda; 'bhavya-koNa ?' mokSa ke jIva ? *(7) abaddhane mukti nahi'mAM (pR. 290) sAMkhyamata 'anAdi abaddha jIva mukta thAya'nuM khaMDana; arUpI jIvane baMdha kema ? jAtane malina ja karavAnI mUrkhatAno dhaMdho; anAdi baMdhapravAha. *(8) anAdi karmayogano nAza kyAMthI pAme ? (pR. 293) suvarNa mATInuM dRSTAMta.' 'didakSA yAne prakRtidarzananI icchA pachI baMdhapravAha cAlu'nI ne 'abaddha ane baddhamuktamAM bhedane lIdhe pharI baMdha nahi' nI sAMkhyamAnyatAnuM zAzvata'nI Apatti, didakSA bhavyatva tulya nathI. *(9) baMdha-mokSa e pariNAmavizeSa che. (pR. 297), paryAyanayathI vicAraNA, bauddhamata 'atyaMta kSaNoccheda mokSa'nuM Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 khaMDana; 'sat jo asat thAya, to azat utpanna thAya'nI Apatti (pR. 300), nirAdhAratA-ananvayanI Apatti (pR. 301), niyoga aprAmANika. *(10) siddhanuM sukha, sthAna, gati : mokSa aMge dArzanika sAMkhyavedAntI bauddha-pAzcAtya-avatAravAdInI mAnyatAonI samIkSA (pR. 304) siddhonuM sukha avinazvara, sthAna siddhazilA, tyAM gamana sahaja punarpatana nahi. *(11) bhavyono kadI uccheda nahi. (pR. 307) emAM dalIla ane zAstrapramANa bhavya-jAtibhavya-abhavya (pR. 309) *(12) vyavahAra e tattvanuM aMga (pR. 310) enAM 3 kAraNa, dAkhalA (13) jinAjJA samatabhadrA (pR. 374) triparIkSAzuddha-mArmAbhimukhamArgapatita-pariNatijJAna, AjJApriyatA-aucitya, saMvega. *(14) apAtrane jinAjJA na devAmAM karuNA (pR. 317) - tAraka jinAjJA ayogyane kema vadhu nukazAnakAraka? - AjJAnuM pariNamana-aMtima namaskAra ane abhilASA-A rIte A graMthavivecanano TUMka khyAla apAyo. * kahetAM kheda thAya che, ke AvA camatkArI ane kalpanAtIta vidvattAthI saMpanna maharSine vivecanamAM kalpita bhUla batAvavAnuM, tathA vadhu ThIka artha batAvavA emanA keTalAka arthane aThIka TharAvavAnuM ane potAnA anuvAda prayAsamAM DhagalAbaMdha kSatio karavAnuM eka Adhunika prophesara upAdhyAya (rAjArAma koleja, kolhApura) sAhasa karyuM che. prasaMgavazAt emanA aMgrejI TippaNaanuvAdane jotAM A emano gaMbhIra anyAya khyAlamAM Avyo Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ che. tethI enA para ahIM TUMkI samIkSA karavAmAM AvI che. (1) aruha zabda e jema saMskRta 'ahaM' zabdanuM taMdbhava rUpa che. tema saM. aruha zabdanuM tatsamarUpa che. TIkAkAre zrI arihaMta prabhunI eka vadhu vizeSatA ziSyane batAvavA mATe A 'tatsama' zabda lIdho che. ahIM prophesara tadbhavano Agraha rAkhI, tatsamane bhUla kahevAnuM ajJAna sAhasa karI, UlaTuM potAnI ja tatsamanI ajJAnatA sUcave che. (2) 'tassa paNa vivAga sAhaNANi' ahIM virAga' zabdanI rUe 'tassa' zabdano TIkAe karela artha ayogya mAnI 'pApakarmanI' e artha karavA jatAM pro. e bhUlI gayA ke jainadarzanamAM bhavapariNatino paripAka kALano paripAka, bhavyatvano paripAka vagere ullekho khUba Ave che, ane vipAka e paripAka che. bhavyatva e mokSabIja hovAthI eno vipAka thavo Avazyaka che. tethI tasrano artha 'bhavyatvano' evo thAya che bIjuM, pApakarmano vipAka to pApakarmanA sthitikALa pAkavA upara nirbhara che. vaLI, pApakarma aneka che. tethI te levA hota to 'tassa' evuM ekavacana rUpa nahi mukata. pro. pote ja pahelAM pAvaka-- vigamAo' no artha karatAM pApakarmo evuM bahuvacanarUpa lIdhuM che. to pachI tenA sarvanAma tarIke 'tarU' evuM ekavacana rUpa kema levAya ?' (3) jaina dharmamAM atiprasiddha 'micchAmi dukkaDuM' no artha 'mithyA me duSkRtam' mAruM duSkRtya mithyA thAo evo Ave che, te ucita che. kemake ethI 'duSkRtya para mAro koi paNa Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 rucibhAva na raho. e duSTabhAvane huM dugaMchuM chuM, ene vosirAvuM chuM, e sUcavavuM che. A mATe je AvazyakatAo che, tenuM niryuktikAra pratyeka akSara lai pratipAdana kare che, ke 'mi' mRdutA mATe che, '' chAdana mATe che,.... vagere. pro. A tAttvika gaMbhIra bhAvo uvekhI, upalakathI 'mA phacchAmi puttuM' levA gayA che. jene jaina praNAlikAno paNa Teko nathI. vaLI eno artha to mAtra eTalo ja thAya ke 'huM vartamAnamAM duSkRtya icchato nathI,' nahi ke 'mAruM pUrvanuM duSkRtya, pazcAttApaprAyazcittathI mithyA thAo.' vaLI. 'icchAmi sukkaDaM'nI sAme ene mUkatA, e bhUlI gayA ke sukRta to navA icchavAnAM che, tethI enI haroLamAM 'duSkRta navA nathI icchato' evo artha thAta, paNa tethI bhUtakALanAM duSkRtyonuM zuM ? ahIM to atItanA anubaMdha toDavAnA che. (4) yunivarsiTIne mAnya prophesara prAkRta 'jhabuddhi' zabdane saM. 'anuzAnti' ane 'anuziSTi' vaccenA goTALAnuM pariNAma kahetAM e samajavuM cUkyA ke 'anuziSTi' prAkRta rupa to 'anusiddhi' thAya. (5) 'DAbaduM vaya vize' no navo artha lagAvatA pro. e samajavuM bhUlyA ke pApanA anubaMdha duzmana jevA nahi paNa jhera jevA che. kemake duzmanane 'vande' kahevA karatAM 'rajjuva' ke evuM kAMika kaheta. 'avvale' na kahetAM, 'jhappanAme' kaheta. phalano artha to bIjA darzanamate paNa kArya, pariNAma evo thAya, paNa lAbha nahi. bIjuM, duzmana jevA azubhanA anubaMdhane Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rUrU bIje kyAyaM lai javAnuM nathI ke jethI 'suvAneya' kahevAnI jarUra rahe. kharI rIte 'pa+nI' no artha dUra karavuM evo thAya, je jherane barAbara lAgu thAya, temaja, 'mapunarmAva' e paNa jherane saMgata thAya, kemake maMtrAdithI jhera utArI nAkhyA pachI pharI e jherarUpa thatuM nathI. 'zatrune beDIthI bAMdhI, pachI e pharI zatrurUpa thato nathI, evuM zatru to ekalA A sAkSara prophesara kahI zake ! bAkI jheramAM tevuM kahI zakAya. () sUtra bIjAnA TIppaNamAM,-TIkAkAre lIdhelA 'zUna' ne badale 'zUra' zabdane prophesare 'taddana judA arthavALo che, ema addhara AkSepa karyo vastutaH e bIje ya Ave che. vaLI, ra' la' nuM aikya paNa gaNAya che. (7) 'tigicchA satthIno navo artha cikitsAzAstra eTale vADhakApanuM zastra karI vidvattAnuM pradarzana karavAmAM pro. eTaluM jovuM cUkyA ke A vizeSaNa AjJAnuM che. AjJA eTale jinaAgama. ene zastra nahi, paNa zAstra kahevuM ucita che jemAM karmavyAdhinI cikitsA upadezI che. (8) 'manuSpA5ra' nI AgaLa 'sa' umeravAnuM sUcavatAM pro. e na samajyA ke lokaviruddhane je taje che te vartamAnamAM anukaMpAvALo banIne nahi, kiMtu ahiMsAdi vrato lIdhA hoine anukaMpAvALo pUrvathI ja banI cUkyo che. tethI, 'sa' to vartamAnakALa sUcave che, to pachI jo vartamAnamAM anukaMpAvALo banato hoya to vrata lIdhelA bhUtakALamAM anukaMpA kyAM rahI? mATe pro. no 'sa' no adhyAhAra khoTo che. . Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 . (9) 'nAnirvaddha'mAM 'nA' ane 'nirvac' ema padaccheda samajI pro. bhUla kADhatAM pahelA samajavuM ghaTe ke A samartha zAstrapitA to saMdhi karIne lakhe che, tethI 'na + zanivarlDa = nAnivac' evo ja bhAva che. nahitara niSedha mATe koi sthAne 'nA' pada na lakhanAra graMthakAra ahi kema lakhe? (10) sUtra trIjAnA TippaNamAM - 'vahinutte' 'upadhI' eTale ke mAyA levI che, tyAM 'upAdhi' eTale ke sAMsArika Asakti evo pro. no navo artha yogya nathI, kemake ema koi mumukSu sAMsArika AsaktivALo bane, tethI kAMi mohAMdha mAbApa rajA Ape, e na bane. e to nimittajyotiSa kathana vagere kAMi_UbhuM kare, ane tethI pelA rajA Ape to Ape, evo saMbhava che. vaLI ahi 'uvAri' zabda paNa nathI, kiMtu 'phevadi' zabda che. (11) '+ ttha nAya' mAM 'nAya' no artha jAya evo khoTo artha pro. e karyo che. kemake 'ajAgalastananyAya, 'ardhajaratIya nyAya' vagere prasiddha nyAyomAM bhagavAna iha' evo nyAya nathI Avato tethI nAya' no artha jJAta = dRSTAMta e ja barAbara che. evo artha laine to AkhuM jJAtAdhyayana che, 'nAyajhayaNa' che te 'dRSTAMtonAM adhyayana' arthamAM che; paNa nahi ke cAyonuM adhyayana' e arthamAM. (12) 'kAnaETTLa' mAM pro. kAlano artha mRtyu le che te khoTo che. kemake ahIM e sUcavavuM che ke 'mAtApitA hajI kALane sahe evA che. arthAt jIve evA che, evuM vyavahArathI lAge che. te daramiyAna jo auSadha lAvIne ApuM, to e bacI javA Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35 ,' saMbhava che.' have 'mRtyu sahita che,' evo artha karavAthI to UlaTuM ema thAya, ke davA lAvuM toya marI javAnA che, mATe emane choDIne auSadha levA javAmAM ya zI vizeSatA rahI ? auSadha levA jAya paNa e hajI kALa kADhe tema na hoya to zuM kAmanuM ? tethI 'kAlasahANi' kahyuM. auSadha lAvI bacAvavAnI dhagazavALAne e vicAravAnuM kyAMthI hoya ke mAbApa aMte to maravAnA che ? bIjuM 'saha'no artha 'sahita' karyo te ya khoTo. e artha mATe to 'sahAnALi' evuM pada rAkhyuM hota, nahi ke 'janasALi' nizALano saMskRtano vidyArthI paNa ATaluM to jANato hoya che..tyAre klAsikala liTaracaranA A vidvAne kema vicAra na karyo ? uparAMta emaNe 'vavahAro' pada paNa UMdhuM lagADI ema artha karyo ke 'maraNa to vyavahArathI che, paNa nizcayathI nahi.' evo sAco bhAva e che ke vyavahArathI (sthiti jotAM lAge che ke) e kAlasaha che, arthAt keTaloka kALa kADhe tema lAge che. kemake TIkAmAM lakhyuM che ke 'tathAkhIvanasaMmavAtnizrvayatastu / / ' vyavahArathI jIvavuM saMbhave che, paNa nizcayathI na kahI zakAya ke eTaluM AyuSya che ja. kAlapadane AyuSyakALane badale maraNa evo UMdho artha pro. lIdho, tethI pachI keTalA ya bIjA khoTA arthanI klpanAmAM UtaravuM paDayuM ! ahIM 'tathAjIvanasaMbhavAm'no artha 'maraNa saMbhave che, paNa nizcayathI maraNa nathI saMbhavatuM, evo artha to pro. karI zake ! nyAyavArtikamAM 'vicArAsahatva' zabda Ave che. Ayurveda zAstramAM vanaspati mATe 'kAlasaha' 'akAlasaha' kahe che. (13) zuklapAkSikanI vicAraNAmAM caMdrakalAnI kalpanA Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paNa asthAne che. kemake zuklapAkSikamAM zuklapakSa eTale zuklamata arthAt kriyAvAda (astitvavAda) levAno che. eTale ke AtmAkarma-mokSa vagerenA astitvane yathAsthita mAne te kriyAvAdI, zuklapAkSika gaNAya ane e na mAne te nAstitvavAdI, vanayikavAdI vagere akriyAvAdI, te kRSNapAkSika gaNAya. A jaina AgamonI mAnyatA che. (juo zrI yazo vi.kta dharmaparIkSA) AmAM kramasara teja vadhavA ghaTavA rUpa caMdranA zuklapakSa kRSNapakSa jevI kalpanA saMgata nathI. nahitara kRSNa. sadA vadhAre plAna thayo jAya ! (14) vibhASA mAM pro. nuM navuM avataraNa dvibhASA' e asaMgate che 'hAra' no bhale prAkRtamAM 'vAra' Adeza thAya, paNa 'ddhi no to 'huM' ja Adeza thAya che. jema ke 'dvividha' nuM duvihaM thAya, paNa vivihaM nahi. dviguNanuM viguNa' nahi paNa 'duguNa' thAya. dvIpanuM 'vAva' nahi, paNa 'dIva' thAya che. tema ahi paNa 'ddhimASaT' levuM hota to dubhASA kaheta, nahi ke vibhAsA. vibhAsAno artha to vibhASA ja thAya. * (15) 'suppauttAvasmayanA arthamAM pro. sAmAyikAdi che Avazyaka le che, te khoTuM che. kemake sAmAyikAdino sAro abhyAsa to pravrajyA lIdhA pachI karaze. ahi to Avazyaka tarIke lokottara pravrajyA-dharma svIkAravA mATe sArI rIte yojela sAdhuveSanuM dhAraNa vagere je avazya kartavyo, te levAnA che. bIjuM e, ke e mATe to 'suadbhuttha' jevuM kAMika kaheta. ahi 'supautta' kahyuM che, te pro. kema bhUle che ? (16) sutra cothAmAM 'upAya e upeya (kArya) no sAdhaka Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rU7. ja hoya che, nahitara atiprasaMga Ave" enI samajutInA El243141 g If Anything else can fruitully function for them... vagere lakhyuM, eTale ke, A upAyane badale bIjA koithI kArya nIpaje, to AvA kAryakAraNabhAvano niyama bhAMge' vagere lakhyuM, te sUtrakAranA Azaya sAthe taddana asaMgata che. graMthakArane bIjAthI jo kArya sIjhe,' evuM nathI kahevuM, paNa ema kahevuM che ke 'A upAyathI paNa kArya na sIjhavA chatAM jo e kAraNa tarIke gaNAya, to pachI je trAhita bIjAothI prastuta kArya nathI sIjhatA, e paNa prastuta pratye kAraNa tarIke gaNAvAno prasaMga kema na Ubho thAya ? AnuM nAma atiprasaMga.' AnA badale pro. 'jene upAya tarIke na kahI zakAya e paNa jo kArya sAdhe, to game te anya paNa kema kArya na sAdhe ? atiprasaMga che' evuM asaMgata je kahe che, te 'aprasaMga-atiprasaMga (avyApti-ativyApti) nuM ajJAna sUcave che. ethI ja lAge che ke TIkAnI vyavahAra-viccheda ane nizcayamata vagere keTalIka tAttvika vAto na samajavAthI emaNe ThIka ja carcA nathI. (17) 'niarUggahaduSNa' mAM pro. vadhAre ThIka artha tarIke 'gRhaduHkhathI eTale saMsAra-duHkhathI nivRtta' evo karavA jatAM e bhUlyA ke prAkRtamAM gRhanuM geha ke giha' thAya. ahi to 'gaha' zabda che. temAM je 'ga' saMyukta che, te saMyukta akSara 'grIne sUcave che. tethI TIkAkAra maharSie karale nivRttAgrahadukha (nivRtta + mAmaidaka, nivRtta + praduHra) evuM ja avataraNa sAcuM che. ' (18) 'Ayata' zabda 'mokSa' arthamAM cAlu sAhityamAM nathI Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 vAparelo, ema kahI pro. zuM kahevA mAge che ? jainasUtromAM 'Ayata' zabda 'mokSa' arthamAM sArI rIte vaparAyelo che, ne te vyutpattisiddha che. (19) 'aniyoga' no artha 'durupayoga karyo te yogya nathI. hajI dunniyogano e artha thAta. ahi to adhikAra artha yogya che. (20) 'atyau' mAM to pro. khUba ja cUkyA. kemake kharI rIte A virAdhanA-anArAdhanAnuM prakaraNa e samajI zakyA nathI. A prakaraNanI samaja rahasya sAthe A vivecana-graMthamAM vistArathI ApavAmAM AvI che. e parathI samajAze ke sUtrakAra be vibhAga kare che, eka mArgollaMghI ane bIjo mArgagAmI. emAM mArgagAmIne paNa skUlanA (virAdhanA) na ja saMbhave ema nahi, saMbhave kharI. kemake e chadmastha che. paNa enI skUlanA anarthahetu nahi paNa 'arthahatu iSTano hetu hoya che; kemake eNe mArga tarapha cokkasa prayANa AraMbhya che. have ahiM pro. 'artha-hetumAM arthano artha 'zabdanI samaja' evo kare che, e keTaluM badhuM behUduM che ! kemake mArgolDaMghIne paNa evo sUtrArtha e prayojana tarIke to hoya che. vaLI pro. mUla sUtramAMnuM 'na esA magnAmiNo virANA aNasthamuhA' e aMzane uparanA phakarAmAM lIdho ane pachI judA phakarAmAM 'atyauu' lIdhuM, e kevuM ajJAnatAbharyuM ? vastutaH kahevuM to e che ke mArgagAmInI virAdhanA to (unmArgI jevI) anarthamukhI nathI banatI paNa artha (iSTa mokSa) no hetu bane che. pro. ne A nahi samajAvAnuM kAraNa e che ke ahi "mAmiLo Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 39 sA viraha' uddezya che ane 'na banatyamudI' e eka vidheya pada che, tathA 'satya' e bIjuM vidheya pada che. e uddezya-vidheya samajAyA nathI. tethI TippaNamAM 'sA virAdhanA' mAMthI 'virAdhanA' evuM khoTuM niSedha pada paNa kheMce che. (21) vaLI magamagadesaNAe aNabhiniveso' ne paNa pro. khoTuM lagAve che. anabhinivezano pro. samaje che te saMsAra pratye anAsakti' evo artha nathI; paraMtu 'upadezelA mArga pratye anAgraha' evo artha thAya che. A na samajavAthI ahi vAkya toDI, pratipatti ane kriyAraMbhane judA pADI tyAM paNa asaMgata artha karyo. pro. e khyAla bhUlI gayA ke pUrve mArgadarzaka sUtra sAMbhaLI jema unmArgIne te pratye thatAM duHkha, avajJA ane asvIkAra kahyA che; tema ahiyA apAya (kliSTa karma) vALA mArgagAmIne anAgraha, svIkAra ke kriyAprAraMbha kahevA che. tyAre apAyarahita mArgagAmIne to sUtre kahyA mujabanuM pUrNa vartana hoya ema kahevuM che. A traNa vibhAganA ajJAnane lIdhe apAyano artha nizcaya levAnI paNa bhUla pro. karyA vinA rahyA nathI. jethI to bIjA ane trIjA vibhAgamAM taddana asaMgati thAya. TUMkamAM A prakaraNane paNa pro. samajI zakyA nathI. chatAM pUrNa samajelA TIkAkAra maharSi karatAM vadhu vidvattA dekhADavAno hAsyAspada prayAsa karyo che. ' (22) parijJAno artha phakta jANa mATe siddhAMtanuM jJAna' evo pro. karyo te khoTo che. kemake evuM bhAna to abhavyane paNa hoya che. paraMtu tene jJaparijJA nathI mAnI. jJapariNA eTale siddhAMtanuM zraddhAyukta jJAna eTale ke pAlananA dhyeya mATenuM jJAna. Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 te samyagdaSTi bhavyane ja hoya che. parijJAno A artha zrI AcArAMga vagere sUtro ane enI vRttiomAM spaSTa che. (23) asthira-sthira be jAtanA dvIpa-dIpanA prasaMgamAM TIkAmAM 'mayatrIdyo nAkSeposiddhaye pratyAyatva' je lakhyuM teno artha spaSTa che ke 'dvIpa-dIpa baMnemAM je pahelo asthira prakAra te akSepaNa arthAt vilaMba vinA tarata ja) iSTa mokSanI siddhi nathI banato, kemake vinAzI che.' ahi pro. 'ubhayatrAdyonAkSepaNa ema vacamAM avagraha kalpIne 'anAkSepaNa' pada lagAvI arthanI vimAsaNamAM ane bhramamAM paDyA ! (24) 'pavanne-prapannA' padamAM 'pada dhAtu gati arthamAM hovAthI ane 'atyathaMDarmavimukheH' hai. vyA. sUtranA anusAre 'ru' pratyaya kartAmAM AvavAthI, kartaribhUtakRdaMta che. paNa pro. AnA ajJAnathI karmaNi bhUtakRdaMta samajI prapannanuM prapannavAna karavA zIkhave che !! (25) 'tattattavAho' mAM pro. tatu-tattvane sthAne tatpatvanI bhalAmaNa karavA jatAM bhUlyA, ane viruddha hetu Ubho karyo, kemake A pada to pUrve batAvela bIjI apUrNa kriyAonI asaMpUrNatAmAM hetudarzaka che. jyAre tatpatvanuM khaMDana e to UlaTuM asaMpUrNatAne viruddha paDe. tyAre TIkAkAre lakhyA mujaba 'tattattvanuM eTale ke bhogakriyAnA zuddha AnaMdadAyI svarUpanuM je saMklezAdijanya khaMDana, e kriyAnI asaMpUrNatAmAM hetu banI zake. A na samajavAthI prophesare mULa graMthamAM paNa hetudarzaka A padane pUrvathI chuTuM pADI navA phakarAmAM mUkavAnI bhUla karI ! temaja pUrvokta asaMpUrNatAnA hetune ya taddana visarI javAnI bhUla karI ! Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 41 (23) "sAMkhyadarzananA prakRti-puruSa matano jainadarzananA karma-AtmA mata sAthe nikaTa meLa che," evuM lakhanAra pro. e bhUle che ke be vacce mahAna aMtara che. sAMkhyo puruSane kuTasthanitya, abaddha, amukta, ajJAna, asukhI mAne che. jaino AtmAne pariNAmI, baddhamukta, anaMta sukhI mAne che. sAMkhyo prakRtine jagatanuM upAdAna kahe che. 'prakRtino pariNAma e ja paMcabhUta, ane indriyo vagere jagata,' ema e kahe che. tyAre jaino jagatanI vividha racanAomAM karmane mAtra nimitta kAraNa mAne che, bAkI jagatanuM kalevara to judA judA dravyonuM baneluM kahe che. sAMkhyo jaDa prakRtinA pariNAmamAM jJAna, icchA vagere dharmo mAne che. tyAre jaino jaDa karmanA AvA dharmo nathI mAnatA, sAMkhyo sadA zuddha mukta puruSaneya mokSa puruSArtha jarUrI mAne che. jaino baddha AtmAne ja e jarUrI, muktane nahi ema kahe che. kevA mahAna taphAvata ! (27) didakSAnA prasaMganAM sUtrone pro. gUDha ane guMcavaNabharyA mAnI ene spaSTa na samajI zake, e to ThIka; paNa TIkAkAra maharSineya potAnI samajaNa mATe sahAya na karI zakavAnuM, arthAt na samajI zakavAnuM kahe, e ajJAna bacyuM bApane ajJAna kahe, enA jevuM che. TIkAkAre kevI sarasa spaSTatA karI che, e AgaLa vivecana-graMthanA pRSThamAM juo. (28) 'na taducheDanutpA' no artha spaSTa che. saMsAra sat che. eno sarvathA uccheda jo thaI zake, to taddana asat saMsAranI utpatti ya na thai zake evuM nahi, arthAt thai zake. jo satno sarvathA vinAza thaI zake, to asatnI utpatti ya Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 kema na thAya ? A artha pro. na samajI zakyA, tethI emaNe 'na tavuljhevena utpAvaH' ema khoTo padaccheda karyo ane 'saMsAranA vinAzathI mokSa utpanna nahi thai zake' evo artha karyo e pro. no keTalo karuNa abodha ! (29) "huM 'na anAvimAna bhavaH ti zveta' ema lagADavA dhAruM chuM" evuM kahetAM pro. nI khyAla bahAra e lAge che, ke TheTha 'na mavAmAvo siddhi' thI mAMDIne praznottaro ja zarU thAya che. juo A vivecana graMtha. tyAM mAtra ahIM ja 'ti zveta' zuM kAmanuM ?' (30) pro. 'nirAdhAroDanvayaH kRto niyogena' ityAdi khAsa spaSTa karavA yogya sthaLo na samajI zakavAthI carcavuM choDI de che, e emane mATe zobhAbharyuM banyuM che. evuM jo sarvatra karyuM hota to vadhu zobhAbharyuM thAta. (31) 'samayAH atra jJAtam' ahIM bhavyonI anaMta saMkhyA samajAvavA traNe kALanA AThame anaMte rahelA samayo (avibhAjya sUkSmakALa) ne dRSTAMta tarIke lIdhA che. pro. A jinagAma-prasiddha vAta paNa na samajyA. tethI TIkA karatAM sAro artha batAvavA 'samayAt' pada kalpI, 'zAstrathakI' evo artha karavA gayA. paNa tethI te 'jJAtam' eTale dRSTAMta te kayuM, e kahevuM rahI gayuM, e na samajyA. jJAtam eTale jANeluM che e artha paNa saMgata nathI. kemake samayAtnI pUrve 'kRti' pada nathI. (32) abhavya karatAM mokSe kadI na javAvALA bhavyamAM zo taphAvata ? enA samAdhAna mATe graMthamAM gAMThALuM kASTha ane paDI raheluM zuddha yogya kASTha ene dRSTAMta tarIke lIdhA che. paNa pro. Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 43 e na samajavAthI samAdhAna tarIke tyAM lakhe che ke ghaNA yogya kASTha pratimA banyA vinAnAM rahe che ! (33) aMte jinAjJA kone ApavI enA prasaMgamAM pro. je kahe che ke ayogyane dIkSA na ApavAmAM enuM hita che. te kathana taddana adhUruM che. kemake ahi to dIkSA ja nahi paraMtu koi paNa jinAjJA ayogyane na ApavAnuM pharamAna che. (34) bIjI saMkhyAbaMdha bhUlo A pro. potAnA aMgrejI bhASAntaramAM kare che. teno sahaja namuno juo : (ka) sUtra pahelAmAM ja cAra tAttvika bhUlo che :'maUTIjhummastaMgo' mAM anAdi evo saMyoga levAno che, tyAre pro. anAdi karma kahe che. te khoTuM che. jainamate koi karma anAdinAM che ja nahi. paNa AtmAmAM karmano saMbaMdha eTale karmavALApaNuM anAdinuM che. (kha) 'duHravAnuvaMzI' no artha 'du:kha tarapha dore che' lakhyo e khoTo che, kemake e artha to bIjA 'kukaravajhana' mAM AvI jAya che. tethI trIjI vAta kai ? sAco artha 'duHkhanI paraMparA (Series) calAve che' evo che. kemake 'anubaMdha-baMdhanI pachI baMdha, saMsAra ekavAra duHkhotpAdaka pachI paNa duHkhotpAdaka che. (ga) 'ta vivAre sAdA' mAM vipAka tathAbhavyatyAdino kahyo che, paNa pro. 'pApakarmono' vipAka le che, te khoTuM che. kemake pApakarma enI sthiti pUrNa thatAM svataH pAke che. vaLI ahi batAvela catuH zaraNagamanAdi sAdhano ene pakavI zake nahi. tathA 'ta' e e. va. mAM che: Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 (gha) 'saMneisa' eTale saMkleza. e jinAgama prasiddha zabda che, eno artha kaSAyanI tIvratA thAya che. pro. teno duHkha evo artha kare che, te khoTo che. kemake mAtra du:khamAM ja nahi, sukhamAM ya ghaNIvAra je gusso, abhimAna, mAyA, tRSNA vagerenI tIvratA saMbhave che, te paNa saMkleza che. (ca) bIjA phakarAmAM 'anuttaravukhyasaMmAra' thI anuttara eTale sarvazreSTha evo, puNya saMbhAra eTale puNyano prAgbhAra, je tIrthaMkara nAmakarmAdi, te levAnuM che. te zrI arihaMta prabhunI ja khAsa vizeSatA che. te na samajI pro. sAmAnyathI sarvazreSTha puNyonA samUha le che. vaLI AmAM puNyano artha guNa karyo te paNa khoTo che. (cha) trIjA phakarAmAM kevaLajJAnano artha 'sarvaviSayanuM jJAna anaMta jJAna' evo thAya che enI jagyAe pro. 'khAmI vinAnuM jJAna' evo artha lakhe che, te artha samaja vinAno che. (ja) bIjuM kRtakRtyamAM kRtyano artha pro. pharajo kare che, paNa te khoTuM che. kemake pharajo pUrI karelI hoya chatAM potAnI apUrNa sthitine pUrNa karavAnuM kAma jyAM sudhI UbhuM rahe che, tyAM sudhI mokSa nathI. mATe tyano artha dareka kArya evo levAno che, kRtakRtya eTale have jene kAMi ja karavAnuM rahetuM nathI te. (jha) cothA phakarAmAM sAdhune paropakAra-nirata kahyA. eno artha pro. bIjAne madada karanArA evuM kahe che, tene badale zreSTha upakAra karanArA (Benevolent) kahevA joie. sAdhuo gRhasthane to madada karanAra nahi, paNa upakAra karanArA kahevAya che. Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45 A to sAmAnya bhUlonuM digdarzana che, paNa pro. nA A bhASAMtaramAM AgaLa upara to ghaNI asahya aneka gaMbhIra bhUlo che, jene ahIM saMmArjavAno avakAza nathI. paNa te bhUlo A vivecana-graMtha parathI samajI zakAze. vidvat-zaraNya zrI haribhadrasUrIzvarajI mahArAjanA lekhamAM bhUlo kADhavA jatAM, ke emanA karatAM sAro artha batAvavA jatAM prophesare pote karelI saMkhyAbaMdha bhUlonuM ane bhASAMtaramAM karela anekAneka tAttvika "onuM mukhya kAraNa to emane gurugamano abhAva lAge che. A paMcasUtrakamAM batAvela avazya kartavya gurunI nizrA vinA kevaLa bhASAjJAMnathI ke idhara-udharanA pAnA-prastAvanAo uthalAvI javAthI gaMbhIra jinAgamonA sAcA artha samajAi jAya; e mAnavuM mithyA che, ayukta che. gItArtha guruonA mArgadarzana vinA vAcA ke kalama upADavAnuM pariNAma keTaluM kaTuM Ave che, te upara batAvyuM che. je kolejanA vidyArthIo vAstava vidvAna sAdhuonA saMsargamAM nathI AvatA, te AvA prophesaronA lekhathI kevI vidyA pAme e paNa samajAya evuM che. evI vidyA para bI. e; ema. e; pI.eca.DI. nAM vaibhavI birudo ApatAM pahelAM ane evA pustakone pAThya pustako banAvavA pUrve yunivarsiTIe pUratI tapAsa karavI ghaTe. kolejIyanoe paNa A upa2thI sadvidyA mATe khUba sAvadha rahevuM ghaTe. prAMte, mokSanA AdarzavAlA AryamAtrane svAdhyAya mATe, tathAbhavyatvanA paripAka mATe A zrI paMcasUtrazAstra ati Avazyaka che, Ano roja svAdhyAya karavo joie, jethI sAco mokSAdhikAra prApta thAya. AnA nirupaNo ghaNA maulika ane vyApaka che. jema dravyAnuyogamAM tatvArthAdhigama, tema Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 caraNakaraNAnuyogamAM Agamo pachI paMcasUtra mUla AdhArasthaMbha tarIke lAge che. paMcasUtrano AdhAra Agamo che. vidhivAdano A saMkSiptasaMgraha grantha nididhyAsana mATe paNa parama upakAraka che. Ano vivecana grantha paNa ghaNA padArthone alpa zabdamAM saMgrahe che. tethI khUba sthiratApUrvaka pratyeka zabda, pratyeka vAkya ane pratyeka prakaraNa punaH punaH mananIya che. muktikAra, lI. kRpAkSarodadhi gurudeva dazA poravADa sosAyaTI siddhAMtamahodadhi pU. AcAryadeveza amadAvAda. vijayapremasUrIzvarajIno vineyANu bhAnuvijaya Aso suda 3 vi. saM. 2022 (A. zrI vijaya bhuvanabhAnusUrIzvarajI ma.) AnaMdanIya-anumodanIya - 6 pa. pU. dAdAgurudevazrInI A aNamola prasAdI seMkaDohajAro varSo sudhI sAdhakone kRtArtha karatI rahe e uddezathI A saMskRta tAtparyAnuvAdanuM sarjana to thayuM. paNa enA saMpAdana mATe viziSTa vidvAnono sahayoga Avazyaka hato. 5 pU. zAsanaprabhAvaka paMnyAsapravara zrI muktivallabhavijayajI gaNivaryanA ziSyaratna pa. pU. vidvadvarya munirAja zrI vItarAgavallabhavijayajI ma. sA. tathA pa.pU. zAsanaprabhAvaka paMnyAsapravara zrI yazovijayajI gaNivaryanA ziSyaratna pa. pU. vidvadvarya munirAjazrI nirmalayazavijayajI ma. sA.e potAnA amUlya samayano viniyoga karIne A prabaMdhanA saMpAdanamAM suMdara sahayoga Apyo che, te atyaMta anumodanIya che. temane khUba-khUba abhinaMdana-dhanyavAda ghaTe che. Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . atha paJcasUtropaniSad maGgalam aindravRndavivandAru-vRndArakAbhivanditam / zrInAbheyaM jinaM staumi, kundavRndasamasmitam / / 1 / / dharmacakramahAcakrI, cakriNa agrajo'janiH / cakricakrAtigo'jito, jitaM jApayatAjjinaH / / 2 / / saGghavAtsalyasAvitrI-sUta: sUtazivaH zivaH / sambhavaH sambhavaH zrINAM, bhavAbhAvakRdastu vaH / / 3 / / karikarNAGganA'pAGga-lolaM lolatamatvataH / kapivat kapivanme'ntaH, sArvAbhinandanaM zrayet / / 4 / / sumerau surasurIbhiH, snApito'pi sasambhramam / sumatisvanuvRttissyAt, sumatiH sumatipradaH / / 5 / / pravAlajAlasaGkAzA, guJjArdharAgasannibhAH / padmaprabhaprabhAH pAntu, bhAvArikopakalpitA: / / 6 / / - pRthvIva prakSamA pRthvI - prasUtaH prasUtaH prabhuH / supArzva: zrIsupArtho'sau, sArvastanotu sArvatAm / / 7 / / pa rakA Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 paJcasUtropaniSad - candraprabhAprabhaH preSTha candralAJchanalAJchitaH / candrapurIpatiH so'yaM pAtu candraprabhaH prabhuH / / 8 / / nIhArahArasaGkAzA, kundavRndasamaprabhA / zubhrAbhrazubhradhyAnaM vaH, suvidhizocirAdizet // 9 // karpUrapUranirjetA, candracandrakarAtigaH / asta zrIkhaNDakhaNDo'sau, zItalaH pAtu vo jina: / / 10 / / siMhapurIpatiH siMha- sattvaH sattvakRpAparaH / zreyaH zrIzaraNaH svAmI, zreyAMsa zreyase'stu vaH / / 11 / / -atirambhorvazItilottamA apsarauttamAH / vihAya yatitAmito, vAsupUjyaH punAtu vaH / / 12 / / vimalakevalAlokA -''lokitAlokalokakaH / vimalo'sau vibhurdadyA - dvimAlokamaJjanam / / 13 / / sAdyanantasthitiH zAnta - sAntAnAdisthitiH sthiraH / ananto'nantamAnandaM dizatu dviSadantakRt / / 14 / / ratnapurIpatI ratna - trayIratnaphalAtmakaH / dharmanAtho madonmAtha:, svasanAthAn karotu vaH / / 15 / / prAjyaM SaTkhaNDasAmrAjyaM, samrAT santyajya dhUlivat / zrAmaNyaM pratipanno'sau, zAntiH zAntyai jino'stu vaH / / 16 / / Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad yasmin zaraNyatApuNya-kAruNyakelikovide / . kunthorapyapavAdo na, kunthunAtho'stu sa zriye / / 17 / / saMsArAvArapArasya, pAragasya padAmbuje / stuve zrIaranAthasya, cakriNo dharmacakriNaH / / 18 / / rAjaSaTkaM sakAmaM tu, niSkAmamabhavadyataH / vairAgyavArnidhiM malli-nAthasya zasyamAnuve / / 19 / / AliGgitadadhimukho, yathA'bhUdaJjanAcalaH / janmAbhiSecane yastaM, naumi zrImunisuvratam / / 20 / / madarthaM rAjyazrIstena, tyaktetIvAnurAgiNI / vavre kaivalyazrIryaM taM, naminAthamupAsmahe / / 21 / / hariNo hArinArIbhi-hAvabhAvAdibhirvibhuH / nApa manobhuvaM yo'sau, zrInemiH zaraNaM mama / / 22 / / indIvarendirAM muSNan, indindirAn vilobhayan / rAjamAno viroko'yaM, pArzvezvaraH punAtu vaH / .23 / / viSameSu samasyAsyA-'nAryeSvapyAryadarzinaH / zrIvIrasvAminazcitraM, caritraM samupAsmahe / / 24 / / iha hi paramakAruNiko vyAkhyAkAra Adau maGgalAdyabhidadhannAha praNamya paramAtmAnaM, mahAvIraM jinottamam / satpaJcasUtrakavyAkhyA; samAsena vidhIyate / / Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad atra paramAtmanamaskAro maGgalam, abhimatazubhakAryavighnabhUtAnantarAyakarmavinAzaprayojakatvAt / avazyaM karttavya eSa zubhAnuSThAnArambhe, suvarNasiddhimantrAdyatizAyitvAt, ata eva pAramarSam - 'ikko vi namukkAro jiNavaravasahassa vddhmaannss| saMsArasAgarAo tArei naraM va nArI vA' iti (siddhastave 3) / ko nu sujJo'trAcintya sAmarthya bhagavannamaskAre pramAdyet ? ito'yaM mahAnubhAvaH, bhagavadAjJorIkArarUpatvAt / yadi cAnena saMsArottAro'pi sambhavI, tadA sadgati-viziSTasiddhyAdyavAptau dAruNApannivAraNe tu kiM vAcyamiti / paJcabhiH sUtrairnirmitaM zAstraM paJcasUtrakam / taccAtra satA vizeSitam / sat satyaM sundaraM ca / satyam, taduktaprakriyAyathoktArAdhanAto'vazyaM muktiprApteH / sundaram, tadabhihitamokSasAdhakaprakriyayA manoramatvAt, sambhavattvAt, svaparahitasAdhakatvAcca / nAnayA parapIDAlezo'pi / svaparAnyatarasyApyahitA prakriyA bhavatyasundarA / nedRzIyam / ata iyamevAdriyate prekSAvadbhiH / tadAdarasyaiva prekSAphalatvAt / bahava upalabhyante muktivAdAH / kintu na teSu bhavati sarvathA satyatvam, nApi tatsAdhana prakriyA bhavatyekAntasundarA | yathA - naiSa virAgaH, api tu kAtaratA tava / ajarAmaro hyAtmA / mA bhUtte hiMsakatvAbhimAnaH / yudhyasva pragalbhatayA - ityAdivacobhirjiSNunA prerito'rjuno yuddhe / sa ca prAg gurujanavadhapAtakabhayena yuddhanirviNNo'pi kAritastena yuddham / evaM pUjyaiH saha yodhanena, dAruNadveSadurdhyAnaviSayatRSNAdivardhanena Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad dAruNapariNAmaM sajAtaM yuddham / kathametatpravartakaM vacaH satyaM sundaraM ca kathayituM zakyate ? kathaJca tadanusaraNe maitrIkAruNyAdibhAvassambhAvyate ? kathaJca tadaGgIkAro mokSapradassyAditi vicintyaM mAdhyasthyamAsthAya / itazca pazyatAM paJcasUtropadarzitavidhiprabhAvaH / zrIRSabhadevenASTAnavatiputrA bharatena saha yuyutsavaH pratibodhitAH, yathA - na hi bharato vo ripuH, api tu hRdayasthitA viSayatRSNA kaSAyAzca / ebhireva bhavati yuSmAkaM bharate riputvadarzanam / na hi yuSmadrAjyagRhISyannapi bharato yuSmAkaM paraloke'hitakRt / tRSNAdayastu niyogato'hitakAriNo'tastyAjyAste / 'sallaM kAmA visaM kAmA kAmA AsIvisovamA / kAme ya patthemANA akAmA jaMti duggaiM / / ' ato'nantakAlata AtmakadarthanApravRttA Antararipava eva vijeyAH / evameva mahAdurlabhamAnavabhavAvAptisArthakyamapIti | etadupadezAkarNanena prazamitA aSTAnavatiputrAH / sambuddhAzca / gRhItA pravrajyA / jAtAnuzayaH samAgato bharataH / yayAce kSamAm / prArthayati rAjyaM svIkartum / dRDhavratAstu mahAtmAna ArAdhanaikanimagnAH krameNa prApuH paramajJAnam / na raktabindorapi babhUva nipAtaH | vilIno ripubhAvaH / AplAvitA hRdayavasundharA maitrIkAruNyapuNyarasapUreNa / bharato'pyagra AsasAda kaivalyam / tadetatsarvamapi sarvajJavacasaH satphalam / tacca sagRhItamatra paJcasUtrakAbhidhe zAstre / ata idaM satyaM sundaraM ceti / na hi pApapratighAtavirahe guNabIjAdhAnaM nAmeti prathamamatra Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad tadvaktavyatA / guNabIjAdhAnamantareNa dharmaguNagocaraparamArtha zraddhAnavirahaH, atastatastadvicAraH | uktazraddhAnaM vinA sAdhudharmaparibhAvanA'sambhavAttatastadvArtA / tadabhAvitasya tadgrahaNaM na saGgatimaGgatItyatastadanantaraM tadupanyAsaH / apravrajitasya tatpAlanayatnAbhAvaH, atastataH pravrajyAgrahaNavidhAnam / na hi tadanupAlanavirahe tatparamArthaphalasamAgamo ghaTAkoTimATIkate, atastatastaduktiH / tatazca pravrajyAphalavacanam / evaM nyAyyo'tra sUtrapaJcakakramaH | na hyetatkramollaGghane sambhavatyabhimatasiddhiH / ata AdRtavya uktaH kramaH | iha hi pApapratighAtaguNabIjAdhAnAbhidha Adime sUtre prANAtipAtaviratyAdayo guNatayA'bhipretAH / hiMsAdidoSagocarA prakRtyaivAruciH syAt, tato'pi tattyAgapratijJA bhavet, sa guNaH | tatrApi svargAdisaukhyAzaMsaya''caryamANo hiMsAtyAgAdirakiJcitkaraH / naiSa guNaH, tRSNApradhAnatvAt / kintu- bhavavardhanAni khalu hiMsAdiduSkRtAni / mokSanirodhakAni / ebhirAtmano'dhamAvasthA - iti vijJAya vidhIyamAna-stattyAgo'hiMsAdyAdaraprasUto guNaH / iha dvitIyasUtre tadguNa svIkAravaktavyatA, prathame tu tadbIjAdhAnavArtA / bIjAdhAnam - yasya kasyacidapi guNasya prathamamAdhIyate bIjam / tatazcAkurAdyutpattikrameNa bhavati tatphalalakSaNaguNaprasUtiH / dharmaguNaprazaMsA tabIjamiti lalitavistarA / yathA dharmaguNaM dRSTvopadiSTatayA zrutvA vA jAyate kasya Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad cidadhyavasAyaH - aho ! kIdRzaH sundaro'yaM dharmaguNaH / aho maJjulo'hiMsAsatyAdidharmaH - ityAdiH / sa eSo'dhyavasAya eva dharmaguNAtmakaphalaprasUtau bIjam / anena saMjAyate tadavAptAvabhilASAtmikA cintA / eSA cAkurasthAnIyA / tato'pi tatprAptiyatnaH zAstrazravaNarUpo nAlasaGkAzaH / evaM krameNa dharmaguNasvIkAro'pi bhavati / sa ca sambhavati pApapratighAtAnantarameva |ten hyazubhAnubandhakarmAzravanirodhaH, zubhAnubandhakarmopArjanaM ca / yadyapi pratisamayaM badhyata eva karma / tathApi tIvramithyAtvakaSAyAvezopazamata udeti zubhabhAvam / tato'pi zubhAnubandhodayaH / tatazca dharmaguNaruciprabhavaH / idamatra tAtparyam - guNabIjAdhAnArthinA prathamaM tadguNopAdeyamatau yatanIyama | hiMsAdInyakarttavyAni mantavyAni / tattyAga eva dhanyaM bhavati jIvanam / etacchraddhAtmakaM bIjaM hi samyaktvam / atra bhavati mokSAbhirucistattvajJAnaM tatpariNatizca / na sambhavatyetat pApapratighAtamantareNa jAtu, bhavarucyabhAvasya mokSAbhirucyAvirbhAvArthamAvazyakatvAt, viSayasaukhyAbhimAnAtmakaviSayapratibhAsajJAnavigamasya tattvaSariNati guNAdhigamAyA''vazyakatvAt / etadguNAnubhAvato hi viSayeSu viSatvadarzanam, bhavahetutayA tatparijJAnam, evameva hiMsAdISvapi saMsArakAraNatvasaMvittiH / tatazca niyogato mithyAtvAdi-pApapratighAtaH saddarzanaguNalakSaNabIjAvAptizca / - pApa pratighAtato'zubhAnubandhyAzravanirodhaH / guNabIjAdhAnataH zubhAnubandhyAzravodayaH / tatazca hiMsAdyakRtyAbhilASalakSaNa Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad pApasAmagryA asambhavaH, guNAnuguNabhAvodayasambhavazca / bAhyA zubhapravRttyanuguNasAmagrI yathA mAnuSakAya AryadezaH paJcendriyamanosvAsthyamArogyaM sudevaH suguruH sarvajJavaca ityAdiH / tathA'SbhyantarA - zubhabhAvaH samyagvIryollAsa ityAdiH / tatazcAmokSaM bhavatIdRzasAmagrIyogaH / sambhavatyevamazubhAnubandhapratighAtazubhAnubandhAdhAnAbhyAm / prabhAvo'yaM puNyAnubandhinaH puNyasya / tatrApyAdhipatyaM viziSTamokSAbhilASadharmarucyAdilakSaNasya vizuddhAdhyavasAyasya / tato'pi bhavati prayatnaH sthUlata uktaguNapratipattau taMtra sthUlata iti gRhasthena pAlayituM yogyena prakAreNa yathA - niraparAdhatrasajantUnAM saGkalpato vadhasya niyamaH, kanyAgaubhUmyAdi sambandhyasatyasambhASaNasya niyama ityAdiH / etadeva samayaparibhASayANuvratamityucyate / atra eva sarvathA niyamAtmakaM tu bhavati mahAvrataM sAdhUnAm / tadavAptiprayojakaM bhavatyaNuvratAnupAlanam / atastasmin tadanuguNavastuni cAdara stadbAdhakatyAgazca prathamaM karttavyaH / etadabhyAsataH prApyante krameNa mahAvratAni yatidharmadazakaM ca / ata eSa sAdhudharmaparibhAvanocyate / paribhAvanA bhAvanA'bhIpsA viziSTodyamasaciva-niyatavratAnuMpAlanAbhyAsa ityanarthAntaram / paramo hi kSamAdidazavidhayatidharmaH / bAhyAbhyantarasarvasaGgaparihAreNA''rAdhayituM zakya eSaH / na ca manovAkkAyasarvAzubhapravRttyatyAga udetyayam, nApi mahAvratavizuddhimantareNa / atastAdRzavIryollAsasyAtmani Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad sampAdanAya prAgaNuvratAnAM vidhAtavyo vizuddho'bhyAsaH / so'pyahiMsAdigocaranizcalopAdeyamati - akalyANamitraparihArakalyANamitrasaMsarga - dharmajAgarikAdibhiH sahitaH karttavyaH / prApaNIyazcAtmA sAdhudharmAdhigamayogyatAm / / anantakAlaM yAvadito viparItA caryA'pi svarasapUrvakaM niSevitA jIvena / na ca svapne'pi parijJAtaH sAdhudharmaH / na caiSa pratibhAtaH kadAcidAtmadharmatayA / yathA tapa AtmasvabhAvatayA nA''bhAti, api tvabhyavaharaNameva / parigraha eva bhavati vibhUtyabhimAnaH, na tu niSparigrahatve / evamanantakAlaM yAvanniSevitA''tmasvabhAvaviruddhacaryA / ato'tyAvazyakastatpratipakSAbhyAsaH / anyathA niyogato bhaviSyatyAtmavisaMsthulatvam / uktAbhyAsastu tadaiva sambhavati, yadA'rthakAmavismRttissyAt, syAcca satataM dharmamokSasaMsmRtiH / viSayakaSAyaparihAreNa bhavedAdRtistyAgavairAgyakSamAdInAm / ratnacintAmaNisadRze mAnavabhave'hiMsAsaMyamatapastyAgavairAgyopazamaviratyapramAdadarzanajJAnacAritrANyeva punaH punaH smarttavyAni / tatsaMsmaraNasampAdanAya ca dezato'pi tAnyAcaritavyAni / tato hi dezato'pi bhavati tatprakRtiyogaH / tatazcaiteSvAtmIyatAmatiprAdurbhAvaH, hiMsAdipApasthAnakAhArAdisaJjJAgRhaparivArAdau parakIyatvabuddhisamudayaH / tatazca dRDhA pravRttirabhavet saMyamAdau / zithilA tu hiMsAdau / buddhereva dRDhatvAdiniyAmakatvAt / na hyaparibhAvitasAdhudharmastamadhigantumadhikurute, tasya Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad tadanupAlanayatnAnupapatteH / paribhAvita sAdhudharmo'nunayati svajanAdIn pravrajyAM gRhItum / kathaJcidabudhyamAneSu teSu prayuGkte tatpratibodhopAyAn / evamapyabudhyamAneSu kurute tajjIvikAvyavasthAm / evamapyananujJApayatAM vidhatte'TavIglAnauSadhanyAyataH parihAram / tato'pi pravrajitassan yatatetarAM tadanupAlane / tadvinA paribhAvanAvaiyarthyAnuSakteH / 10 zrutasAgarasaGkAzadvAdazAGgyAH sArabhUtamidaM paJcasUtram / etatpariNatimatA pariNamitaM dvAdazAGgInavanItam / jJAnakriyayorhi dvAdazAGgIsamavatAraH / prakRte'pi tadadvayavaktavyatetyetatsAro dvAdazAGgyAH / jJAnakriyAsamuccaye hi siddhiyogaH / tathA ca pAramarSam - hayaM nANaM kiyAhINaM, hayA annANao kiyA / pAsaMto paMgulo daDDho, dhAvamANo ya aMdhao - iti (Avazyakaniryuktau) / pApapratighAtaguNabIjAdhAnAbhyAM vinA hyanantAnyapi cAritrAnupAlanAni niSphalatvaM gatAni / na hi kramaprApyaM vastu tadantareNa prApyate jAtu / na caivaM cAritraguNabhAve'pi muktyanadhigateranvayavyabhicAra iti vAcyam, tasya paramArthato guNAbhAsarUpatvAt / mukhyaM hi cAritraphalamAtmavizuddhiH, gauNaM tu sudevamAnuSyAdi / na hyetatpradAne'pratyalaM cAritraM guNarUpam, api tu gunnaabhaasaatmkm| kiJcAjJAnakaSTenApi prApyate devatvam, na tu taccAritram / evamevAnantazo graiveyakotpAtasaGgatirapi / tadatra kramollaGghana-syaivAparAdhaH / tatazca kathaJciddivyagatyavAptAvapi Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 paJcasUtropaniSad tatra viSayasukhagRddhayatizayayogAdanarthaH / samyaktvaM hi mokSAnuSThAne bIjam / sabIjakriyAta eva mokSaH / tAM vinA tu dravyazrAmaNyamapi saMsAraphalam / hiMsAbhirucirasaMyamavyasanitA. manojJAhAragRddhirviSayalAmpaTyaM kaSAyapramAdapAravazyaM ca muJcatyAtmAnaM dayAspadadazAyAm / yasya tu kramasacivavidhimArge samyagdRSTimAtramapi bhavati, tasyApi niyogato'rdhapudgalaparAvarttapramANa evotkarSataH saMsAraH / vinA tu samyagdRSTiM bhavatyevApAraH saMsAraH / ata eva paramArthata etacchAstrapadArthA etatkrameNaivAvirbhavantItyuktam / api ca... ayaM cAtigambhIro na bhavAbhinandibhiH kSaudrAdyupaghAtAt pratipattumapi zakyate / paJcasUtroditA bhAvA atigUDhA gambhIrAzca / ata eva prAk pApAnAM samUlaM vinAzaM kRtvA dharmaguNabIjAdhAnaM karttavyamityucyate / bhavAbhinandI hi jIvo nijakSudratAlobharatyAdidoSadUSitatayA na yatata etatpunita-padArthAnadhigantum / nA'pyetadavagame'pyasau. pratyalaH / nA'pi tasyaitadavagamaviSaya Adaralezo'pi bhavati / Adaro hyupAdeyamatihetukaH / sA cAsya nAstIti / evaM ca guNabIjAbhAve kutaH phalam ? bIjaM vinA tu kaSTamayakriyA'pi niSphalaiva syAt / ataH kSudratAdimalaprakSAlanena zuddhAtmasvabhAvAvirbhAve yatanIyam / tallezAdhigatAvapi zrAddhavratAdyabhyAsakrameNa saJjAyate sAdhudharmAbhilASastadyogyatA ca / eSa evAbhyAsaH prayatnazca paribhAvanApadenocyate / pt| Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad bhavAbhinandino'STau durguNA bhavanti, tadyathA - kSudro lAbharatidano matsarI bhayavAn zaThaH / ajJo bhavAbhinandI syAnniSphalArambhasaGgataH / / tatra kSudrahRdayodbhUto bhAvaH kSudratA / nAsmin bhavatyAzayagabhIratA / bhavati tu svArthasiddhyautsukyena sUkSmadRSTivirahaH, dIrghakAlaparyAlocanAbhAvazca / tatazca kutastarAM tattvazraddhAprasUtiH ? ataH parihAryaH svArthAndhatvodbhUtatucchahRdayAdhyavasAyaH / karttavyaM vastutattvadarzanam / vidhAtavyaH sUkSmabuddhyA vicAraH / evaM hyanucitapravRttyAderbhavatyAtmarakSA / 12 atra dharmaratnaprakaraNoditaM jJAtam - zrotrImatyAM nagaryAmuvAsa pApabhIruH kSIrakadambAbhidho brAhmaNaH / sa ca vedazAstravettA / tatsamIpe tatputraH parvataH, adhyetumanyata Agato nAradaH, rAjaputrazca vasuH zAstrAbhyAsaM cakruH / anyadA tadgRha AgataM muniyugalam / tatraikenAtizayajJAninA'bhihito'paraH - atra vidyArthitrayamadhye dvAvadhogAminau, ekastUrdhvagAmI iti / zrutamupAdhyAyena / cintitaM ca - rAjaputrastu prAyaH sambhavatyadhogAmI / itarastu ko bhaviSyatItyastu parIkSA / yataH - , bharturbhAryAkRtaM pApaM ziSyapApaM gurorbhavet / rAjJi rASTakRtaM pApaM, rAjapApaM purohite / / tatazcAndhakAramayyAM rAtrau parvatAya nAradAya caikaiko lAkSArasamayo kurkuTo'rpitastena / abhihitaM ca - mantrabalena mUrcchA prApito'yaM mayA / sa ca tatra hantavyaH, yatra na ko'pi Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad pazyati iti / tato'laGghanIyaM gurorvaca iti sampradhArya nirgato nAradaH / dRSTamaTavyAm - pazyati tArAmaNDalam iti / gato yakSamandire / tatrApi - yakSaH pazyati - iti nirgataH / zUnyagRhe'pi - ahameva pazyAmi - iti na jaghAna / nimIlitacakSurapi - lokapAlA divyadRzazca pazyantyeva - iti vicAryAvagatamanena guruvaca - stAtparyam - na kutrApi hantavyoM'yaM kurkuTaH - iti / tatazcAhata eva pratyarpitastena gurave / 13 parvatastu kSudramativazAdyathA na ko'pi janaH pazyati, tathA vane hatvA''gacchat / prazaMsito guruNA nAradaH / upAlabdhastu parvataH, yathA - kathaM pazyatsvapi lokapAleSu devatAdISu ca hato bhavatA kurkuTaH ? - iti / tato'pi tatpApenAtmapApitvaM manyamAna upAdhyAyo gata udyAne munyupakaNThe / papraccha vinayena - kuTumbasatkaH ko'pi yadi duSkRte pravarttate, tadA kuTumbamukhyasya doSAnuSaGgo bhavati, na vA ? - iti / pratyuttarayan muniH jAjvalyamAnaM tRNapUlaM gRhNan yathA dahyate, tathA gRhasvAmino'pi karmabandho bhavatIti zraddheyam - iti / punarapi papracchAsau kathannAmaitatpApavigamassyAt ? - iti / jagAdaiSa uttaram - yathA jAjvalyamAnaM tRNapUlaM vimuJcanna dahyate, tathaiva gRhatyAgaM vidadhannapi na taddoSeNa duSTo bhavati iti / - zrutvaitat pravavrAjAsau munisakAze / gatazca caraNArAdhanayA sadgatim / itazca parvato vidyArthinaH purastAt 'ajairyaSTavyam' iti vedavAkyasya 'elakairyajJaH karttavyaH' ityrthprktvmaaccksse| Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 paJcasUtropaniSad tacchrutvA nArada uvAca - ajaH punaryo na ruhati tAdRzaM purANaM zAlyAdi dhAnyam, ityartho gurubhiH kathitaH - iti / na tu kSudratAvazAt pratipannaM parvatena / tato'pyekAnte mAtrA prajJApyamAnenApi na tenAGgIkRtam / tadarthe cAGgIkRto'nena sAkSibhAvo vasurAjJaH / mAtrA'pi putramohataH kArito vasurAjA'satyabhASaNam / tatkSaNameva pAtito bhavanadevatayA bhUmau / mRtvA ca sa jagAma narakam / parvato'pi bADhaM lokakRtaM nyakkAraM prApya mumoca taddezam / gatvAnyatra pravarttayAJcakAra ghorahiMsAmArgam / ante ca gato'dhamAM gatim / kSudratA hi vismArayati tattvam / ullaGghayati satyam / pravarttayati dAruNAyAmahiMsAyAm / tatazca durlabhA bhavati mokSadRSTiH / bhavati ca bhavaikAbhinanditA / ato vimucya kSudratAM vicAraNIyamudArahRdayena - kSudratayaiva bhrAnto'hamanantaM bhavam / kathannAma nikaTIkariSyAmi mokSam ? na hi kasyApi lajjate karma / darzayati kSudrahRdayasya dAruNavipAkametat / ato naM kSudratayA bhavavardhane viSayabhoge svArthasaktau ca karaNIyaM bahumAnam / tadabahumAnata eva tucchatAsphAtiH, tatazca kSudrahRdayatA | yathA svApapriyasya madhyarAtrau kenacinnidrAbhaGge kRta udetyanalpo manyuH kSudratAnubhAvAt / aparathA tUdAramanasaiSa eva syAdvicAro yathA - ko nu bhAgyazAlI kena saGkaTenAtrA''gato bhaviSyati ? - iti / etena vimarzena bhavati hRdayaM dayArdram / gacchatyAtmA santatamapyabhyudayamArge / tadatra samAne'pi nidrAbhaGge manovRttiruccAvacagatiniyAmikA, atastatpAramye Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa paJcasUtropaniSad yatitavyam / __ svArthabhAvanA hi kSudratAmUlam / tatsAtatyaM tu bhavati tucchabhogabahumAnataH / tatazcodeti tucchavastugocaro lobhAtizayaH, tadalpaprAptAvatyanuzayaH, tatprAptau harSAtirekazca / prAyo mahattamo dinabhAgo vyeti tadvA vicArAdau / tatazca kathamsambhavassyAdudAttavRtterudAravyavahArasya ca ? kathaJca - kiyanmama muktezcAntaram ? bhavavRddhirmama bhavati taddhAnirvA ? - ityAdeH svapne'pi syAdvicAraH ? __yadA tu kSudratApagamena gabhIraM bhavati hRdayam, tadA na jAtu sambhavettucchavRttyudayaH / nApi dIyeta prAdhAnyaM tucchavastune / yadyapi na syAttattyAgapratyalatA, tathApi na bhavettattadbhoga ekAyanIbhAvazcittasya / api bhavatistadadhigamayatne glAnibhAvaH | na bhavati tadyatne kriyamANe nirdayatvaM jIveSu / na vismaraNameti paropakAraH | kSudratA hyApAdayati hRdaye niSThuratAm / tatazca na vicArayati jIvo yat - aparo'pi matsadRzaH saMsAravartijIvaH, so'pi karmakadarthitatayA dayAspadam / kathametasmai kupitavyama? kupitavyaM tu karmaprakRtau mohAndhye ca, yatpIDitamidamakhilaM jagat / prApnotvasau jIvaH sanmatim / aparAdhAderasya bhUyAdrakSA | mA bhUdasya dAruNaM durgatiduHkham / bhUyAdasyApi maGgalam - iti / na hi kSudrasyodetyeSa maitrIkAruNyabhAvaH / tasya tu pratipadaM bhavati dveSodayo nirdayatAvirbhAvazca / kadarthyate'sAvahaGkAreNa / bAdhAM prApnoti mamakArataH / nimajjati durguNakardame / kurute Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad dAnabhayena pareSAmapi dAne'ntarAyam / vidhatte dharmavighnam / __ na hi dharmabhAvanAnumatamidam / nazvarANAmAtmahitavighAtakAnAM ca vastUnAM bahumAnAnarhatvAt manojJaviSayANAM vaivazyApAdakatvAt, durgatikUpAvatAraNaprayojakatvAccAnabhilaSaNIyatvAdayuktaiva tattRSNAhetukatucchahRdayateti bhAvaH / ___abhilaSaNIyaM tvekamevAnAsaGgapadam, na tu pudgaladravyam / kiJcaikendriyajIvakalevararUpA eva bhojyAdayo vibhavazceti kastasmin sacetaso'nurAgaH ? kathaJca tucchArthaM tucchabhAvorIkAra iti cintyam / gRdhrA eva mRtakeSUtsavaM manyante / kintu pratibadhnAtyenaM sadvicAraM kSudratA / upahAsapAtrIvidhatte tattvacintanam / kurute paNDitamAninamAtmAnam / avagaNanAM kArayati mahAjJAninAm / kSudratA hi balAt pAtayatyevAnekadoSanikurambakardama iti hRdayam / / dvitIyastu bhavAbhinandidurgaNo lobharatiH (lAbharatiH) / bhavati hi bhavAbhinandino jIvasya viziSTataro lobhapakSapAtaH, yathA - bhAvyameva lobhinA, na hi vayaM sAdhavaH | saMsAriNo hi lobhamantareNa nirvAha eva na syAt / kiJca vibhavAdyAkAGkSAzUnyaM hAsyapAtrameva jIvanam / bhavitavyameva manuSyeNa mahattvA''kAGkSiNA - iti / tatazcAdriyate'nena lobhaH / naiSa lobha eva, api tu lobharatiH | tayA pazyatyasAvalpatRSNAn lokAn mUDhAn varAkA~zca / avagaNayati tyAgopadezavacaH / kathayati - purANaM sUkSmaM caitat / na ca sAmpratakAle lobhamantareNa lAbhaM vinA ca nirvAha eva Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 paJcasUtropaniSad sambhavI - iti / tato'pi kathaJcillAbhe jAte manyate taM prANAdhikaM sarvasvaM ca / kurute nakrandinamapi tadIyacintAm / lAbhena hi satRSNasya vardhata eva lobhaH, tathA ca pAramarSam - jahA lAho tahA loho, lAhA loho pavaDDhai do mAsa kayaM kajjaM koDie vi na niTThiyaM - iti (uttarAdhyayane) / abhihitaM ca - icchA hu AgAsasamA aNaMtiyA - iti (uttarAdhyayane - 9) sa eSa lobharogo nairAzyauSadhena neya upazamam / anyathA tu durantA lAbhalobhaviSacakrabhrAntiH / na hi tadbhrAntasya bhagavadbhaktyAdiyogA dRzyamAnA api jAtu samIcInA bhavanti / sa vidhatte'pi jinapUjAm, zRNoti gurUpadezam, vahatyazrUNyambakayoH, darzayati gadgadbhAvam, tathA'pi na zithilayati lobhagranthim / manyate dharmArAdhanAmapi lAbhasAdhanamAtram / evaJca tatpakSapAtAtizayAnnAsAvavagacchati dhanendriyaviSayatyAgavArtAm / na manyate - lobha eva sarvapApamUlam, sarvaguNavinAzakaH, bhavaduHkhanibandhanam, karmavaivazyApAdakaH, muktisukhabAdhakaH, tRptisaukhyapratibandhakazca - iti / evaM lobharatayo gacchantyadhamAM gatim / yathA rAjyasaktyA subhUmaH, indriyaviSayagRddhyA brahmadattastripRSThazca, manmanazreSThI ca dhanalobhena.... evamaneka AtmAno gatAH saptamAM narakAvanim / rAjyAdikaM tu tatraivA'sthAt, tatsattA tu bhramanti bhImAM bhavATavIm / zrUyate ca samarAdityatRtIyabhavAntarakathAyAM bAlacandraH svabhrAtRvaJcanaM kRtvA suvarNalakSasaptakaM parvatataTe nidhAnIkRtyA Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 paJcasUtropaniSad rakSat / tatratyasarpadaMzena prApa mRtim / itazca tadbhrAtA guNacandraH kadAcittIrthakarayoge papraccha - yathA kathamamukaparvatazikhararuDhasya nAlikerIvRkSasya mUlaM tattaTaM yAvad gatamasti ? kimasti tatra kimapi nidhAnam ? kena ca nihitaM tat ?. - iti / jagau cAhan, yathA - tannAlikerIvRkSajIvena pUrvabhave tvadbhAtRbhUtena nihitaM tat / mAritazca. tvaM tena dhanalobhena / antarAlabhave jAtismaraNe svanihitanidhAnaM vijJAya nihitaM taTIbhAge / tatazca lAbharatidoSeNa gata ekendriyatAm - iti / evamatilobho lAbharatizca dIrghabhavavyAdhikAraNaM kupathyam | bhAvanIyaM yathA - aho madajJAnam, yat parAdhIne'pi lAbhe svAtmagauravam / AtmamAlinyaprayojake lobhe samujjvalatvamAnitA / bhavati hi puNyAnuguNye'kalpito'nalpo'pi lAbho'ntareNopArjanaparizramam, tadvaiguNye tvabhilASayatnAdyatizayabhAve'pi naiva bhavati / api ca pApodaye sati mUlahAnirapi saJjAyate / ko'tra karmaparAdhInAya lAbhAyAbhiyogaH prekSAvataH? na hi spRhA) bAhyavibhavaH, pApaprakaraprayojakatvAt, api tvAntaravibhavaH sukRtasadAcArasadguNAtmakaH, satsaMskAra-samAdhAya katvAt / lAbhalobhaviSacakratastu purANatamA dAruNatarAzca dRDhIbhavanti kusaMskArAH / kazca tato bhavAntareSu tatsammArjanAvasaraH ? ata AdRtavyo'yamavasaraH - iti / . tRtIyo durguNo dInatAbhidhaH / yadanubhAvena sarvatra / manojJamanukUlaM cAnveSate jIvaH / na ca tadavAptAvapi tuSyati / analpalAbhamapi nyUnamevAbhimanyate / pazyati prAptavastuchidrANi, Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad 19 zocate paridevate ca / kurute'bhimatavastvavAptyarthaM parapreSyatAm / vadati cATUktim / sevate kukkurasaGkAzatAm / bhajate bhikSukabhAvam / vismaratyAtmIyamuttamakulAdi / nimajjati pApapaGke / gacchatyAhArAdisaJjJApAravazyam / I sarvAGgaduHkhamayo hyayaM saMsAraH, na tu sarvAGga sukhamayaH / sarvAGgasukhaM tu zuddhAtmasvarUpamAtre / sukhAbhAsastvanyatra / so'pyanekaduHkhasandoha hetuH / kA nu tatra sukhAzA ? kiM ca tanyUnatve paridevanam ? kintu naivaM saMvetti dInatAkavalitaH / nAvagacchati jIvapudgalayoH svarUpam / sa hyAtmanaH sukhasvarUpamanveSayati pudgalasvarUpe, na tu tannazvaratayA, parAdhInatayA, duHkhapradAnaprakRtitayA'vadhArayati / kathannAma sarpAsye sambhavatyamRtam, atastadanavAptau nimajjatyayaM zokasAgare / apUrNatA hi bhavasvabhAvaH / nAtra pUrNatvasambhavaH / ato'trAlpenApi karttavyastoSaH / alpamapi mantavyamanalpam / anyathA tu mahAsaMyamino'pi dInatvayogAt sambhavati saMyamabhraMzaH, kaNDarIkamunivat / vibhavAnudhAvanamanukurute svachAyAnudhAvanayatnam / yathA yathA tadanu dhAvyate tathA tathA so'pi saJcarati purastAt / vastutastu tataH parAGmukhIbhavanameva tadavAptyupAyaH, anvAha nAte yAvadaizvaryaM tAvadAyAti sanmukham / yAvadabhyarthyate tAvat, punaryAti parAGmukham / / iti (yogasAre - 4) Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad ___ parAGmukhIbhUtAstIrthakarA arthataH kAmatazca / tatasteSAM saJcaratAmAgacchantyadhastAccaraNayoH suvarNapadmAni / zirasA'rthaM vahamAnAstu taddAsatAmitAH kadarthyante tenaiva / nAmnaivAsAvartho'narthastu paramArthataH / kiJca gatvaravigame'nuzocanamapi na saGgatimaGgati / kathannAma svabhAvo'nyathA syAt ? atastadyatnaM vimucya sadAtanAtmasvabhAvAvirbhAvAya yatanIyam / / . kSudratA''pAdayati vivekazUnyatAm / lobharati bharatizca kuruta AtmAnaM raGkopamam / dInatA nityaM duHkhaikahetuH / etattritayavigamAya prArthayitavyaM prabhoH purastAt - (1) duHkhakSayaH karmakSayazca me'stu | mA bhUtkaSTeSvapi me cittapIDA / astu me santataM tRptyanubhUtirmanasi / bhUyAcca me dvAdazatapaArAdhanArUpA nirjarA / (2) astu me'ntasamaye samAdhilAbhaH / (3) bhavatu me bhavAntare bodhilAbhaH / ___ atra prathamA yAJcA jIvanakAlagocarA, dvitIyA mRtyusamayagocarA / tRtIyA tvAmutrikaviSayA / ihaloke'pi sukhazAntyarthinA paraloke'pi saukhyAbhilASiNA pAramparyeNa ca paramapadepsunA parihAryA dInateti samAsArthaH / ___turyo durguNo mAtsaryam / irSyA dveSo'sUyA vairamasahiSNutA tiraskAraH paravibhavAsahanamityAdyA asyaiva paryAyAH / vItarAga'pramattasarAgasaMyami-pramattasaMyami-dezavirata-samyagdRSTiH - mokSarucimithyAtvino guNavantaH / tato'pyadhastanakakSAgatA bhavanti bhavAbhinandino doSaikapariNatAH / tatkakSAM dRDhayati matsaraH / anena na sahate jIvassvasmAdadhikadhanavantamadhika Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad 21 jJAninamadhikatapasvinaM vA / irSyAvRttireSA pratibadhnAti bhavavirAgaM samyagdarzanaM ca / kArayatyupakAriNo'pyavagaNanAm, siMhaguhAvAsimunivat, pIThamahApIThamunivacca / paJcamo durguNo bhayam / dainye svAnupalabdhirduHkhayoniH, mAtsarye paralAbho'sukhahetuH, bhaye tu mA bhUdavAptavastunAzaHityetannibandhanA bhavati duHkhAnubhUtiH / atra mUlaM sampanmAtra - samAgamo me'stu mA bhUnmama vipallezo'pIti bhAvanA / vicitrA hi karmaNAM gatiH / pratArayantyetAni sabhayAnapi / 1 pAtayanti balAdapi kaSTe / samUlamunmUlayanti sukham / naiSAM ko'pi kAlaniyamo vidyate / tataH kassyAd bhayaprayukto guNaH? gatvaraM tu gacchatyeva, kintu sabhayo dahyate taccintayA, kadarthyate mamakAreNa, vismaratyAtmAnucintam, na pazyati paramArtham, vihitaM svamano jaDakiGkaram, saJjAtazca svayaM tadubhayordAsa iti / bhItasya hi bhojane dhanAdivyaye yAcakAgame sarvatrApyaskhalito bhavati bhayaprasaraH / kiJca - grahISyati dhanaM prazAsanam, lUNTiSyanti caurAH, apagamiSyati matsanmAnam, nopAdAsyate matkathitam ityAdi bhayakadarthito na bhuGkte sukhena, nApi bhojayati parAn, na karoti sukRtam, nApyanujAnAti parAn tatkarttum / bhayo hi kArayati ramaNaM tAmasabhAveSu, bhApayati dharmAcAryebhyaH, vaJcayatyupadezazrutermahArghyadharmArAdhanAtazca / cintAM kArayati mA kArSId dAnopadezaM dharmaguruH, tato varaM na yAmyeva tatsamIpe - iti / evamAtmAnaM satsaGgavaJcitaM vidhatte bhayam / tatazcAtmaiva Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 paJcasUtropaniSad malinatyAtmIyamujjvalaM jIvanam / tanotyasatkalpanAjAlam, ramate pazuprAyogyasaJjJAsu, dhatte bhavagocaropAdeyamatim / atra tRSNA tatra bhayam / tRSNaiva bhayajIvanam / tata eva bhayavRddhirbhavavardhanaM ca / ___api ca bhayena kalpayatyasatyabhASaNa-nikRtihiMsA-kaSAyAdipravRttim / yadyapi kadAcinna bhavatyapyasatyabhASaNAdikam, manasA tu kArayatyeva tattatpApAni bhayaH kiJca bhayenaiva sambhavati raudradhyAnamapi, yathoktam - sarvAbhizaGkAkaluSaM cittaM ca dhanarakSaNe-iti (adhyAtamasAre ...) raudradhyAnasvarUpam / vartamAne ca tasmin yadyAyurbandhaH, tadA prayAti narakamapi / tato'pi bhrAmyati durgatim, pApAnubandhAnAmanubaddhatvAt / __bhayo janayatyasamAdhim, prasUte gRhAdirakSAgocarAkSaNikatAtizayam, utpAdayati zaGkAM zabdaleze'pi caurAdigocarAm / dhanaM hyAsaktiviSayabhUtam, atastannimittIbhavati bhaye / na hi bhavAbhinandinaH samAdhisaktirbhavatIti 'mA bhUnmama samAdhibhaGgaH' ityAdyAkArako nodetyasya bhayaH / etadbhayavirahAdeva bhavantyasya tucchavastunibandhanAni bhayazatAni, lubdhaSThivat / tathA hi caurAzaGkayA jhaTiti dhanAgAradvAraM mudrayitvA'ntaH praviSTo'sau tAlakayantrodghATanopAyaviraheNAntareva prApa mRtim / kiJca bhayadoSeNa dharmAnuSThAne'pi na bhavati sthiracittaH / evaM khalu bhayo dUSayati sarvasvam / indriyANi hi lUNTAkarUpANi, caurabhUtaM manaH, sarpiNIva visarpati kuvAsanA, pratitiSThanti Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad ripUpamA viSayAH, ata ebhya eva bhetavyam / tadbhIterevApramAdaprayojakatayA bhayabhaGgayonitvAt, tathA ca pAramarSam - savvao pamattassa bhayaM savvao apamattassa natthi bhayaM iti ( AcArAge - .....) - 23 SaSTho bhavAbhinandidoSaH zAThyam / vidhatte'sau pratipadam, niSevate nikRtim kurute pratyayaghAtam, prakRtyaiva prakaroti dhUrttatAm bhajate niSprayojanamapi kapaTam / bhavati hyasyAnAdikAlIno viziSTo mAyAbhyAsaH / tatazcAbhIkSNaM tatsevanato badhnAtyazubhaM karma / - antarodbhUtamAyAviphalIkaraNameva tadanubandhavinAzopAyaH / yastu saphalIkurute tAm tasya tadanubandhodRDho bhavet / a karttavyA hRdayazuddhiH / bhAvanIyaM yat kathaM dhruvAtmaguNavaJcanA mamAdhruvAbhiyogahetukA ? - iti / evaM bhAvanayA bhavennikRtinikAraH / bhavAbhinandino hyatipriyo bhavati saMsAraH, mAyA ca saMsAramAtA, ato'sya niyogato'syAmanurAgo bhavati / prAg lobharatirasya doSatayoditA, na tu lobhaH / atra tu zAThyaratimaprocya zAThyamevoktaM durguNatayA, tatraiSa hetuH na hi lobhamAtraM tathAvidhabhavAbhinanditvaprayojakam, tathA zAThyamAtram - iti / evaJca dAruNataro'yaM doSaH / - I mAyA hi balAtpravarttayatyAtmahitavirUddha AtmAnam / Rjustu prApnoti sundarAmAtmonnati prayojikAM vicArapravRttim / jJAtamatra samarAdityakathAvAntaradRSTAntam, yathA - candrakAntanAmA zreSThiputraH paradezata AgataH / dRSTA svagrAme dhATiH patitA / Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 paJcasUtropaniSad sasambhramaM gRhamAgatya dRSTam, jJAtaM kiJciddhanaM lUNTitam / na ca dRzyate svabhAryA candrakAntA / jJAtamAptapuruSAddharanti mAnuSamapi lUNTAkAH, tatsvajanebhyaH puSkaladhanAzayeti / tato dAsasahitazcandrakAnto dhanaM gRhItvA cacAla uvAha dAsaH zambalam / lubdhazcAsau dhane / mArgayati sma chidram / bhojanAvasare gRhItaM zreSThiputreNa zambalam, dhanaM ca dAsena / jalAnayanavyAjena pAtitaH svAmI kUpe / patanAnantarameva zrutaM zreSThiputreNa 'namo'rhadbhyaH' iti / parijJAtaH patnIsvaraH / jJAtastayA sadbhAvaH - yathA tAmapahRtya nizAyAM tatra sthiteSu lUNTAkeSu zIlarakSArthaM tayA dattA jhampA kUpe - iti / itarayA'pi dAsaduSkRtaM vijJAya ninditam / pratiSiddhA zreSThiputreNa, bhaNitA ca - upakAryevAsau, yena melitAvAvAm / anyathA tu kutazcaurapallIM gatavato'pi me tvadyogaH ? api ca nAtra kUpe dhanamabhyavaharaNasAdhanamabhaviSyadapi tu zambalameveti yuktameva saJjAtaM sarvam - itiH / __tato'pi prayojanavazAttatrAgatena sArthavAhena kUpAduddhRtau tau calitAvagre | dRSTaM mArge zvApadamAritasya dAsasya mRtakam, dhanaM ca svakIyam / dRDhIbhUto vairAgyabhAva ubhayoH / pravrajitau / evaM madhuraM phalamArjavasya, kaTukaM tu nikRteH / ___ saptamo durguNo'jJatA / sA ca dviprakArA mUrkhatArUpA mUDhatAtmikA ca / mUrkhasya nodeti vivekamatiH | noparamatyasAvarthopArjanazabdAdibhogebhyaH | bhavati sa lokanindAspadam, pIDyate gRhavAse, bhrAmyati dAruNadurgatau / saiSA mUrkhatA / Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad mUDhatA tu sA, yasyAM satyapi pANDitye jJAnapariNatyabhAvaH / na cAsti mUDhasyAtmavijJAnam / tasya manovAkkAyayogA . jaDamevoddizya pravarttante, na tvAtmahitamuddizya, mUDhapaNDitavat / tathAdyuttarapradeza ekaH paNDito gRhe vidyArthino'dhyApayAJcakAraH | teSvekasmin svazuzruSApare'dhyetaryanuraktA tatpatnI / / .. na ca mUDhatayA paNDito viveda tayozcaritam / sakRddezAntaraM. gantukAmena paNDitena tasmai vidyArthine'rpitaM svapatnIrakSAkAryam | tAvapi paNDitavaJcanArthaM nikRtinA gRhabhAgaM dagdhvA tatra kiJciddagdhaM mRtakaM nikSipya palAyitau / tataH pratyAgatena paNDitena sampradhAritaM yathA dagdhA patnI / AkrandAdipurassaraM calitastadasthIni gRhItvA gaGgAM prati / tattaTe vilApaM kurvan dRSTastAbhyAm / kSamito jAtAnuzayAbhyAm / na cAsau pratyeti matpatnIti | uktazca bhAryayA ahameva tava gRhiNI - iti / na ca zraddadhe'sau, jagAda ca - bahavo dhUrtA bhavanti kAzyAm, matpatnI tu mRtA, etAni ca tadasthIni, nirgacchetaH - iti / evaM mUDhatayA nirvivekassa zokaM vidhAya bhrAntvA ca mRtaH / na hi mUrkhatvayoge jJAnaM bhavati, mUDhatve sati rahasyabhAnaM ca / na caitAbhyAM vetti manuSyaH, yadastyadhikaM svasya pazoH sakAzAt / vismRtya sanAtanamAtmAnaM ramate'sau kSaNasukheSu viSayeSu / na cAsya bhavati tattvaruciH, nApi rucyate'smai pareSAmapi mithaH pravRttA tattvavArtA / tatazca naktandinaM puSNAtyeSo'tattvamatim | na ca gRhAdicintAmantareNAnyat kimapi 'kartumutsahate'sau / saiSA mUr3hatAmUrkhatAbhyAmApAditA jIvadazA / Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 paJcasUtropaniSad kiJcAjJatA puSNAti bhaya-zAThya-kSudratA-lobharatimAtsaryAdidurguNAn / bhavAbhinanditvaM ca puSyata ebhirdurguNaiH / mUDhatAyogena na gaNayati jano mohagocarasya doSasandoham / nApyanyaiH prajJApyamAno'pi zraddadhAti / nApi gRhNAti jJAninaH zaraNam / mUDhatvavirahe tvanatiprAjJasyApi prabhavati vivekaH / sahate paralAbhAya svayamalpahAnimapi / vicArayati vicakSaNavacaH / pariharati punaH punarjAyamAnAM kSatim / na hyetAdRzavivekodayamantareNa jAtu bhavAbhinanditvavigamaH sambhavati / aSTamastu durguNo niSphalArambhasaGgatA / mUryo hi vicAravikalaH, viparItavicArastu mUDhaH / ataH svasvadoSahataM bhavati tayoH kAryam / yadyapi prArambhe dRzyeta ko'pi phalalezaH, paryante tu niSphalaMtvamevarcchati tat / niSphalaM nAma nissAram | evaMvidhaM ceSTitamAcarati bhavAbhinandI / niSphalaparyavasAnaM dRSTvA'pi na tato nivarttate'sau api tu dviguNaM pravarttate tatra | na ca bhavAbhinandinAmapi vibhUtidarzanAnna niSphalatvameva sarvatreti vAcyam, tatsAdhyapramodAdivaJcitatvAttasya, manaHzAntyAdizUnyatvAt, pazcAttApAdipIDitatvAcca / bhavatyasya doSapoSo niSphalairyatnaiH / jADyavRddhizca taireva / santatamapyapramAdabhAva evoktadurguNaparihAropAyaH / anantakAlaM yAvatsvabhyastatvAtteSAm / evaJca kathaJcitprakRti bhAvamApannA ete / aparicitAstu sadguNAH / sukhena sevyate kSudratA, kaSTena tvaudAryam / prakRtyodeti lobhaH, kRcchreNa tu Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __27 paJcasUtropaniSad santoSaH / svabhAvata Avirbhavati bhayam, utpAdanIyA bhavati tu niHsAdhvasatA / prathamamevodbhavati svArthasAdhanavimarzaH, parArthavicArastu pazcAdapi na / Apadyavalambate jIvo'dhamAM vRttim / kintu tattvavicAre tu kriyamANa Apadupayujyate tAdRzavRttivilayArtham / atastatsampAdanAya parihAryA mUrkhatA mUDhatA ca / yAvatkSudratAdidoSasadbhAvastAvad bhavati tattvadveSaH / tatazca tattvarucivirahaH / tato'pi tadanavagamaH / viziSTarasAyanopamamidaM paJcasUtram / na caitajjIryatyalpajaTharAgnInAm, pratanoti ca pratyapAyam / atastyAjyAste doSAH / tadarthaM niyantraNIyaM manaH, sahanIyaH kAyaklezaH, parihAryastucchalAbhaH, santyAjyAsvairitA, samupasampattavyamanantajJAnivacaH / etadviparItapravRttimUlo hi bhavAbhinandinaH saMsAra iti / pApapratighAtAdikramaprApyA muktiH / tatra pApapratighAtaH - (1) bhavAbhinandidurguNa vinAzaH (2) paJcasUtroditArAdhanAkramazraddhAnam (3) tadgocarapuruSArthaH (4) puruSArthe vidhibahumAnakAlayogyatva-aucitya yogaH - ityetatsamuccayatassAdhyaH | nanu durlabhaH paJcasUtroktaH kramaH, ataH kathaM tadadhigatiriti cet ? tatprAptyautsukyAtizayajanyayatneneti gRhANa / ato yatitavyamatra / evameva manuSyajanmAdisAmagrIsamprApteH sArthakyayogAt / na hyeSA bhAvanidrAdazArtham, vyarthavArtAlApAdyarthaM vA, api tu janmajarAmaraNAdicakrata AtmamocanArthamiti dhyeyama | na hyoghadRSTiparihAramantareNAdyayogadRSTisamprAptiriti Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad yogadRSTisamuccayakArAH / oghadRSTistvanAdikAlInabhavAbhinandibhAvahetukA''tmavismaraNaprayuktA pudgalaprApyAnandamAtravizrAntA dRSTiH / anAdikAlato jIvo nyavasatsUkSmanigode | vyatItA anenAtrai vAnantAH pudgalaparAvarttAH / bhavanti hi nigode sarvamuktAtmAnantaguNAH jIvAH, yadArSam - jaiyAi hoi pucchA jiNANa maggaMmi uttaraM taiyA / ikkassa Nigoyassa aNaMtabhAgo ya siddhigao / / kiJca nigodajIvAnAmAyuSyamantarmuhUrtamAtram, kadAcittu kSullakabhavamAtrameva / tadA saJjAyante teSAmekocchavAsamAtre kAle sAdhikasaptadazabhavAH / anubhavantyete narakaduHkhAdapyanantaguNaM duHkham | na cAntaraiSAM bAdaranigodAdiSvavataraNavyavahAro bhavatItyato'vyavahArarAzigatA ete procyante / te caikasmin zarIre'nantajIvA anubhavantyanantaM duHkham / soDhametAdRzaM duHkhamanantaM kAlaM yAvadasmAbhiH / yadA tu kazcijjIvo vrajati muktim, tadA vipakvabhavitavyatayA eko jIvo nirgacchatyavyavahArarAzinigodataH / tato'pi bhrAmyatyasau bAdaranigodAdiSu / vyavahriyate tato'sau pRthivIkAyAdiSvato vyavahArarAzigatatayA'bhidhIyate / tato'pyanubhavatyanantaM janmamaraNAdiduHkham / labhate kadAcit kathaJcinmanuSyabhavam / kintu hArayati taM viSayakaSAyAdibhiH / gacchati tato'pi sUkSmanigodam, tathApi vyavahArarAzijIvo'bhidhIyate / Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad - 29 kRSNapakSagato hi jIvo hArayati prAptAmapi muktisAdhanasAmagrIm, ramate tAmasabhAve, sevate svargAdyabhilASeNogracaraNamapi / tathApi zuklapakSaviraheNa nAvApnotyAtmasvarUpasthairyalezamapi / yadA tu mukteraktinaH pudgalaparAvarttamAtrakAlo'vaziSyate tadaiva tathAvidha yogyatAdhigamena saphalayatyeSa uktasAmagrIm / eSa ca kAlaH samayaparibhASayA caramAvarto'bhidhIyate / tadavAptau prayojakadvayam (1) anAdisiddhabhavyatvasvabhAvaH (2) etAvatkAlayApanaM ca / - bhavyatvaM nAma muktyavAptiyogyatA, yathA hi kumbhakArasagRhItA mRttikA ghaTanirmitiyogyA bhavati, ayogyA tu taTinItaTIsthitA / kAcittu yogyApi vanyapradezavyavasthitatayA sAmagrIviraheNa nAvApnoti ghaTabhAMvam evaM kecijjIvA muktimadhigantuM sarvadApyayogyA eva, te'bhavyAH / kecittu niHsRtyAnAdinigodA abhimukhA bhavanti mukteH, te bhavyAH / kecittu yogyA api na kadAcinniHsariSyanti nigodAt, te jAtibhavyAH | bhavyasya muktigamanAdhikAraH pauruSamRterevAnAdisiddha iti tAtparyam / atastatsAdhanapravRtterbhavyatvaparipAkaH karttavya iti / na hi caramAvarttapravezamAtrata oghadRSTivigamo bhavati, tathAniyamAbhAvAt / tadvigamo yogadRSTiprAptizcAvazyaM caramAvarta eva bhavati, nAnyatra / tayoH prayojakastu bhavati sahajamalahAnataH / anAdikAlInau tIvrarAgadveSau hi sahajamalabhUtau, AtmamAlinyaprayojakatvAt / caramAvarte tasya viziSTatarA Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 paJcasUtropaniSad bhavati hAniH / tallakSaNaM caitattritayam - duHkhiteSu dayA'tyanta - madveSo guNavatsu ca / aucityAsevanaM caiva, sarvatrApyavizeSataH / - iti upalabhyate'trAntara AtmavizrAntA prekSA / tato'pi sadgurUpadezAdinimittayogata vyApAryate dRk zuddhAtmasvarUpe / yadyapi tathAvidhabodhAbhAve prAk tattvaruci virahaH, tathApyupazAmyatyatra prAktanastattvadveSaH, udeti tattvajijJAsA, jAgarti tattvazuzrUSA / tato'pi bhavati tattvazravaNam / etaddhi sopAnacatuSTayamAdyayogadRSTicatuSkasya / / virajatyanena janma-jarA-mRtyu-roga-zokAdyupaplutAd bhavasvarUpataH, saMvettyetannirguNatAm / tatazca nirvidyata etadviSacakrataH / tatazca na zraddadhAti viSayasaukhyam / evaM vairAgyAparAbhidhAnabhavanirvedAdhigatiH / kiJca nAsya bhavati pApapravRttau tathAvidhasvarasaH / evamApnotyasAvapunarbandhakatvam / saptatisAgaropama-koTAkoTilakSaNAM / mohanIyakarmasthitiM yaH punarna badhnAti sa hyapunarbandhakaH | tattvayogato dayAdAnatyAgatapodevagurU-pAsanavrataniyameSvaMzena pravRttidharmapuruSArthaH / etenAnyAyAnItya-nucitavyayodbhaTaveSAdidoSanirodhapurassaraM prApyante nyAyasampannatvamAtRpitR-pUjA'tithisevAjJAnavRddhasaMyamibhaktyAntararipunigrahendriyadamadayAparopakArasaumyatAdharmazrutyAdayo guNasampadaH / atrAdyayogadRSTicatuSTaye krameNa (1) ahiMsA - satya Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad 31 nIti-sadAcAra-parigrahaparimANAkhyA yamAH (2) tapaH svAdhyAye - zvaradhyAnazaucasantoSalakSaNA niyamAH (3) padmAsanAdaya AsanAni (4) bAhyabhAvarecanamAntarabhAvapUraNamAtma-guNasthairyalakSaNakumbhakaM cetyetatritayayogena prANAyAmaH ityeteSAM sAdhanaM kriyate / saGgRhyate cAtra yogabIjapaJcakam, tadyathA - (1) vItarAgagocara - zubhacintanapUjana praNAmAdi / ( 2 ) AcAryasevA ( 3 ) sahajo bhavodvegaH (4) abhigrahAH ( 5 ) zAstralekhanAdi - iti / yathApravRttikaraNAkhyazubhAdhyavasAyenAvApyanta uktAtmadRSTyAdayaH prANAyAmaparyantAH sadguNAH / tato'pyanantaraM nibiDarAgadveSagranthibhedasampAdanArthamAvazyakamapUrvakaraNam / durlabhaM khalvetat prApyate'pArddhapudgalaparAvarttazeSe saMsAre / tataH prAk tu prabhavatyasadgocaro rAgaH / - durlabhaM khalu zuddhaM mokSAnuSThAnam / apUrvavIryollAsamAtraprApyaM tat / na hyAtmahitamantareNa kimapi spRhaNIyaM vastu nAma / tathApIdaM jIvasya mauDhyam / yata utsahate viSayasaukhyasanmAnAdyarthaM kaSTAni sahitam, parapreSyatAM ca kartum / sIdati tvAtmahitAnuSThAne / evaJca yo dhruvANi parityajya, adhruvaM pariSevate / dhruvANi tasya nazyanti, adhruvaM naSTameva ca / itinyAyasyAvatAraH / pariNAmastvasyanarakAdiduHkhamaye bhavacakre punaH punarbhrAntireva / evaM vijJAya prApaNIyo'bAdhyatAM dharmapuruSArthaH / sa eSa - Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad vikasito bhavati caramArdhapudgalaparAvarte / dhatte'pUrvakaraNarUpatAm / bhinatti nibiDarAgadveSagranthim / dadhAtyutkaTaM bhavanirvedam / dRDhataraM zraddhatte sarvajJoktaM tattvam / prApnoti saddarzanam / alaGkriyate prazamasaMveganirvedAnukampA''stikyairvibhUSaNaiH / vibhUSyate cAnyairapi tattvaparicaya-kudRSTisaMsargatyAga-jinazAsanagocaramanovAkkAyavizuddhyAdibhiH sadguNaiH / prApyApi saddarzanaM yatanIyamArAdhakabhAvAnvaye, yathA na syAdvirAdhakabhAvasparzo'pi / jinAjJAyAM bhAvapratibandha eva saddarzanapIThikA / sa ca AvItarAgatAvAptimabhidhAraNIyaH | ata evocyate - dhammo ANAe paDibaddho - iti (zrAvakadharmavidhiprakaraNe....) yadevaM jinAjJayA karttavyatayocyate, tadeva dharma iti tadarthaH / na hyaviratasadRSTi jinAjJAnupAlanasAmagrye zaktaH | tathApi tatra tatpratibandho bhavati / manyate ca - jinAjJaiva saMsArottArahetuH, tadeva satyaM niHzakaM ca yatprajJaptaM jinaiH, etadeva ca karttavyam / sa eSa jinAjJAsApekSabhAva evA''rAdhakabhAvaH / anena jAgarti vIryollAsaH, svIkaroti sarvato dezato vApi jinAjJAnupAlanam / ucyate caiSa sAdhuH zrAvako vA / etadanupAlakena santatamapi sAvadhAnena bhAvyam / yato jagatsaMyogAH karmodayAzca vismArayantyArAdhanAm / ataH kSayopazamAnvayarakSAM vidhAyAzubhanimittAni tyaktvA ca zakyamArAdhakabhAvAnudhAraNam / jinAjJArAdhanamArAdhakabhAvazca mohanIyAdikarmakSayopazamataH Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad 33 prApyau / etatkSayopazamasAnubandhabhAve bhaveduttarottaratadanvayaH / tanniranubandhabhAve tu tadvicchedayogAdvirAdhanAtadbhAvadvayayogaH / ato guNAnvayArthinA yatitavyaM kSayopazamasAntatye / tadarthamapi tyAjyamanAyatanam / AyatanaM nAma guNanibandhanam, tadviruddhaM tvanAyatanam, yathA brahmacarANAM vezyApATakam / evaM saddaSTermithyAdRksaMstavastadupadezazrutizcAnAyatanam / dAnaruceH kRpaNaparicayo'nAyatanam / sAnubandhakSayopazamopAyaH - (1) anAyatanatyAgaH (2) abhIkSNamAtmAdhyavasAyanirIkSaNam (3) guNasaundaryeprakRtyaivopAdeyamatiH (4) doSakalmaSajugupsA (5) AyatananiSevanam (6) kalyANamitrayogaH / etadupAyAdRtyA kSayopazame sAnubandhabhAvayogaH, tato'pi surakSA''rAdhanAyAstadbhAvasya ca / yadyapi bAhyapravRttau kadAcidvirAdhanAvasaraH sameti, tathApi na mocya ArAdhakabhAvaH | bhAvanIyaM ca - atra viSaya eSaiva tu jinAjJA, kintu durbhAgyaM mama, yanna tAmanusartuM pArayAmi / karttavyaM tu tadanusaraNameva / dhanyAzca tatkRtaH / abhilaSAmyahamapi tadanupAlakatAm - iti / evaM jinAjJAbahumAnena bhavedArAdhakabhAvatrANam / tadupekSayA tu tadvigama eva nandamaNikAravat, yathAnena zrAddhIbhUyApi hArita ArAdhakabhAvaH, prAptaM tiryaktvam, punastadbhAvodayataH samprApto devabhavam, prasiddhametadAgame dardurAGkadevavaktavyatAyAm / ArAdhanA hyArAdhakabhAvodgamasthairyavRddhiyoniH / ato naiSopekSitavyA / na hyArAdhanAyAM zakyodyamamantareNa tadudgamAdi Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 paJcasUtropaniSad gandho'pItyato yatitavyamasyAm, zrIvIranAthavat, tathA hyanena priyamitracakri-nandanarAjarSibhavayoruttarottaravizuddhatarArAdhanAkrameNArAdhakabhAvavizuddhyA'vAptaM tIrthakRttvamiti / atha pApapratighAta - guNabIjAdhAnAbhidhaM prathamaM sUtram Namo vIarAgANaM sabbaNNUNaM deviMdapUiANaM z2ahaTThiavatthuvAiNaM telukkaguruNaM aruhaMtANaM .. bhagavaMtANaM / / 1 / / vItarAgebhyaH sarvajJebhyo devendrapUjitebhyo yathA sthitArthavAdibhyastrailokyagurubhyo'ruhadbhyo bhagavadbhyo namaH | atha paJcasUtram / atrAdimaM vAkyaM maGgalam / karttavyaM caitat / vighnanighAtanipuNatvAttasya, zreyasAM ca vighnabahulatvAt, yaduktam - zreyAMsi bahuvighnAni bhavanti mahatAmapi / azreyasi pravRttAnAM kvApi yAnti vinAyakA: -iti / ataH karttavyaM maGgalam, tacceSTadevatAsmaraNena tannamaskArato vA sambhavati / sarvazreSTheSTadavatA tu devAdhidevo vItarAgo'rhatparamAtmeti tadgocara eko'pi namaskAro vinAzayati vighnazatAni / Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSada __35 ___ anantaguNAdhipatirhi vItarAgaH paramAtmA / atastadviSayaM vizuddhaM dhyAnaM tadgocaraM cintanaM ca vizuddhakoTikaM prabhUtakarmanirjarAprayojakam / prAdhAnyaM bhajate'tra bhAvavizuddhiH / zubho hyadhyavasAyo kSiNoti tIvrANyapyazubhakarmANi / azubhastu sa eva pAzayati saGkliSTatarakarmabhiH / bhavati hyanIdRze'pi bAhyAnuSThAne'dhyavasAyavizeSAd gativizeSaH / prasiddhamatra tandUlamatsyajJAtam / ___na caivamaheyA hiMsA, bhAvavizuddhereva niyAmakatvAditi vAcyam, hiMsApravRttestadbhAvaprayojakatayA bhAvamAlinyanibandhanatvAt / yatastatpravRttestadanurAgaH, tato'pi tadbhAvabhAvitatA, sA ca sambhavatyapravRttikAle'pi / ato dAruNatarA sA / api ca niyatkAlInA bhavati hiMsApravRttiH, alpA ca tathAvidhasAmarthyAdisAmagryabhAve / tatpariNAmapariNatistu sadAtanyapi sambhavati, bAhyasAmagrInirapekSatvAtprabalatamA ca / aho yatanIyaM tadvizuddhau / tayaiva. sambhavatyazubhAdhyavasAyanirodhaH, yathA gurUpadezazrutyanantarabhAvinyAM bhojanakriyAyAmapi sambhavatyAhArasajJAnirodhAbhilASAnvayaH | atra maGgale bhagavato vizeSaNacatuSTayamabhihitam, tatrA''dyam - vItarAgatvam / rAgadveSavinAbhUtatvaM ca tadarthaH / rAgo nAmAbhiSvaGgajananAnuguNaM mohanIyakarma / aprItyApAdakaM karma dveSaH / ajJAnamithyAjJAnajanakaM karma mohaH / rAgavedanIyaM karmetyAhurAcAryAH, tatra rAgatvena bhogyaM karmetyartho vijJeyaH / rAgAdyAtmakAtmapariNAmo'pi rAgAdyarthaH / tanmukto vItarAgaH / Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad 36 sa copazAntamoho'pi bhavati kintvatra kSINamoha ityartho'bhipretaH / 1 dvitIyaM sarvajJatvam / traikAlikAzeSadravyaparyAyajJAnadarzanopetatvaM tadarthaH / na ca vItarAgAH sarvajJA eva bhavantIti nairarthyametadvizeSaNasyeti vAcyam, upazAntamohavItarAgenAnekAntopalambhAt / na cAbhimatatAtparyeNa vyavacchinna eva sa iti vAcyam, tathAtve'pi prakRtavizeSaNasyaiva tattAtparyajJApakatvAt / syAdetat, evadevAstu vizeSaNam, etenaiva pUrvasya gatatvAditi cet ? na, nimittazAstrAdyavagamena kAlatrayAvaganturapi loke sArvajJyavyavahAradarzanAttadvyavacchedakatvena vItarAgapadasArthakyAt / sAmAnya kevalyapi bhavati sarvajJo vItarAgazca, atastadvayavacchedArthamAha - devendrapUjitebhyaH - iti / na caitenaiva pUrvadvayasya vyarthatvamiti vAcyam, gaNadharANAM tattve'pi pUrvadvayavirahAt, tatazca tadvyavacchedakatvena sArthaM pUrvadvayam / evaM vaiziSTyatrayavibhUSitaH paramAtmA dharmatIrthasthApanAnantarameva gacchati muktimityabhidhAnArthaM yathAsthitavastuvAdIti turyamabhihitama / sa ca caturdazapUrvadharo'pi bhavatIti tadvyavacchedArthamAdyatrayasArthakyaM dRSTavyam / na rohati hetvabhAvAtkarmAGkuraH yeSu te'ruhantaH, tebhyaH / tadatra vizeSaNacatuSke'tizayacatuSTayasamavatAro bhAvanIyaH / tadyathA - ( 1 ) apAyApagamAtizayaH apAyAH- doSA rAgAdayaH, tadapagamena vItarAgAH / yadvA'pAyAH - upadravA mAriprabhRtayaH, te ca sapAdayojanazate na bhavanti tIrthakRnnAmakarmodayAt / (2) sarvajJapadena sUcito jJAnAtizayaH (3) pUjAtizayo Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad 37 devendrapUjitapadena / (4) yathAsthitavastuvAdItyanena jJApitaH paJcatriMzadatizayopetAyA vAco vacanAtizayaH / so'yamatizayacatuSkAlaGkRto bhagavAn trailokyaguruH / gRNAti hitopadezamiti guruH / sa ca zuddhasatyadharmopadezaka: saMsAratyAgI virAgI nirgranthamunireva bhavati / zreSThastu gururahatparamAtmA / atra vItarAgapadamupalakSaNam / tena vItadveSo vItamoha ityapi dRzyam / rAgasya pradhAnadoSatvena tadvigamasyaiva zeSavigamajJApakatvAt / tatprAdhAnyaM caivam - (1) dveSanAzo hi navame guNasthAnake / rAgasya tu dazamaguNasthAnaparyante / ato yayA'dhyavasAyavizuddhyA dveSanAzo bhavati, tasyA adhikataratadvizuddhyA rAgavinAzasambhava iti phalitam / (2) rAga eva dveSajanakaH, tadvirahe tadanudayadarzanAt, ataH pradhAno rAgaH / (3) sukaraM dveSApanayanam, kAlena taddhAnidarzanAt / rAge tu kAlagamanaprayuktA bhavati vRddhiriti durmokSa eSaH / (4) alpakAlInaH sambhavati dveSaH prAyaH, dIrghAdhvA tu rAgaH / (5) dveSavismaraNaM sukhena sambhavati, na tu rAgasya / yathAjIrNadoSeNa saJjAto bhojanagocaro dveSo jhaTityapanIyate kSutprabhaveNa tadrAgeNa / (6) kaTukaH pratibhAti dveSaH, madhurazca rAgaH / kheda udbhavati dveSataH, harSastu rAgAt / eSo'nubhavo'pi rAgadAruNatAjJApakaH / (7) prayatnena kriyate dveSaH / prakRtyA tu bhavati rAgaH / (8) ayogyatayA pratibhAti dveSassacetasaH, na tu rAgaH / (9) avagamyate dveSaprayuktAbhimatahAniH, na tu Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 paJcasUtropaniSad rAgaprayuktA sA / (10) heyo dveSa iti prasiddhaM loke / rAgo'pi heya iti tu vItarAgazAsanamAtram / kiJca (11) kArayati durdhyAnaM dveSaH, iti manyate janaH / na ca tatkArakatvamadhikamapi sat pratibhAti rAge / (12) prakaTIbhavatyantarudbhUtadveSo vadanavikArAdibhiH, na tu prAyo rAgaH / jJAyate ca 'kRto mayA dveSaH' - iti, na tu - 'vihito mayA rAgaH' - iti / na hi durguNatayA bhAvaripurayaM mameti paricayameti rAgaH prAyaH / (13) hiMsAhetuDheSa iti pariNAmAlocanena sambhavati tattyAgaH | rAgastvAtmano bhAvahiMsAyA api hetuH, dustyAjyazca / (14) na hi rAgAndhA jAnantyAtmabhAvahiMsAm, tattvAdeva / (15) sambhavati dveSodayAnantaramanuzayaH, na tu rAgodayAt pazcAtprAyaH / api ca (16) asmadveSyo'pyasmAn na dviSedityabhilaSanto'pi vayamicchAmaH- mA bhUdrAgapAtrasyAsmAsu rAgabhaGgaH - iti / evaM durdharo virAgaH, dUrucyA ca svagocaraparaviraktiH / tadetattattvaM rAgadurmokSatAmeva vyanakti (17) zvavadaMzati svakhyApana purassaraM dveSaH, mUSakavattu rAgaH / iSTa viyoge cAnubhUyate tatpIDA / (18) klizyate jIva rAgapAtrapoSAya, vidhatte ca tadarthaM pApAni / na tu dveSapoSaNAya klizyet kazcit / (19) vetti janaH - vibhAvo mama dveSaH, na tu svabhAva:- iti / samAne'pi rAgasya vibhAvabhAve taM pratItyaitannAvagacchati lokaH / (20) na rucyate dIrghakAlIno dveSaH; rAgastu rucyate (21) na hyekasminneva vastuni sadAtanaM rAgaM dhArayituM zakyate / evaM nazvaratayA tyAjyo'sau / kiJca Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad 39 (22) sarvathA'pi dAruNo rAgaH, tadadhInA hi krodhAdikaSAyAH, tatpuSTikRtazca / (23) rAgo hi rakSati mithyAmatim / tayA ca bhavati tatpoSaH / tatazca rAgagocaravastuprAptyAdyarthaM niSevyante prakAmaM krodhAdyAH / dhriyate rAgagocare kAmasnehadRSTirAgAnyatamaH | udeti tannimittaM hAsyaM ratiraratizca / (24) karmarAjo hi mohanIyaM karma, tanmUlazca rAgaH | na hyanantAnubandhirAgavigamamantareNa sambhavI mithyAtvApagamaH | api ca (25) bhavati sapakSapAto rAgaH, atastIvratara eSo'ntarbhavatyanantAnubandhikaSAye / tatazca nApagacchati bhavapratibandhaH, atattvagrahazca / (26) prayojakataro rAgo hiMsAdau, dhana parivArAdirAgeNa tatpravRttidarzanAt / (27)rAgo hi bhraMzayati paropakArataH / rAga evApAdayati raGkagocaraM dveSam ; yathA - kathaM pIno'pyeSa bhikSate, necchati paribhramam - ityAdi / (28) kiJcAnItyA dhanopArjanamapi rAgakAryam / rAgamUlAni hi jagatpApAni taddhAnimAtrata upazamyAni 1 (29) saviveko'pi preryate rAgeNAvivekasAdhye kArye / (30) balavAnapi rAgasya purastAd bhavati durbalatamaH / __ ataH parihAryA'parihAryavyavahAre'pi rAgAndhatA | nAzritabharaNe'pi sevyaM rAgAndhatvam / rAgahAnau bhavatyanAvazyakavastuprAptiyatnahAniH, tatazca hiMsAdi, pApahAnam / dvividho hi rAgaH prazasto'prazastazca / tayoH prazastarAgo na bandhanibandhanam, api tu muktiprayojakaH, aprazastarAgApanAyakatvAt / eSa devagurudharmagocaraH sacchAstratIrthAtma Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad guNAdiviSayazca bhavati / aprazastastu rAgaH pApalezyAsacivaH / bhavati hi zuddhasAdharmikabuddhyA parivAragocaro'pi rAgaH prazastaH / zramaNAdigocaro'pi rAgaH - aho'sya mantritavAsacUrNAnubhAvaH, yena mama dhanalAbho'jani ityAdyadhyavasAyaprasUto'prazastaH / bhavAnuguNo rAMgo'prazastaH, itarastvitara iti tAtparyam / prazastarAgeNa syAd dharmAnuSThAne dRDhatarayatnaH, tato'pi pInapuNyopacayaH, tato'pi varataratatsAdhanasAmagrIyogaH, zAlibhadravat / rajyate'neneti rAgaH, arucyarthako dveSaH / tau ceSTAniSTagocarAvapagatau yasya sa vItarAgo vItadveSazca / eSa eva vItamoho'pi, apagatAjJAnatvAt / moho'jJAnaM mithyAvagamo viparyAso mUDhatA mithyAtvamasadgraha iti paryAyAH / moho hi / rAgadveSasacivo lUNTayatyAtmadhanam / kurute sa AtmAnaM muktiparAGmukham / daMzatyAtmAnamapratibhAta eva / kArayati sarpe'pi rajjuMbuddhim / mAnayati viSayasukhAdAvupAdeyatAm / utpAdayati deha AtmapratibhAsam / mohAbhAve tu vijJAtatayA sukaraM syAdrAgahAnam / moho hi kukkure darzayatyajam / tatazca na taddezato bibhetyAtmA / pazyatyahitamapi hitatayA / manyate duHkhamapi sukhatvena / vetti nagaranirdhamanamapi sukhasAgaratvena / svakRtAmAtmaguNahAnimapi lAbhatvena mAnayati mohaH / ata evocyate 40 -- ajJAnaM khalu kaSTaM, rAgAdibhyo'pi sarvapApebhyaH / arthaM hitamahitaM vA na vetti yenA''vRto lokaH / iti Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad ajJAnAtmakena mohena na vicArayatyAtmAtmAnaM doSakaluSitam, api tu guNavantam / pramattamapyAtmAnaM manyate sAvadhAnam, tadeSa moho'haDkAravigamena niroddhaM zakyaH, ato hi guNadoSavivekodayaH / tatazca niyogato mohatyAga iti / dvitIyaM bhagavadvizeSaNaM sarvajJatvam / etacca jJAnAtizayajJApakam / sarvajJo nAmAnantajJAnasampannaH kevalajJAnI / sa ca bhUtabhAvivarttamAnAnanantadravyaparyAyAn karAvasthitA''malakavatpazyati jAnAti ca / na hyasya kimapyajJAtaM nAma, pratibandhakavirahAt, uktaJca - jJo jJeye kathamajJassyAdasati pratibandhake ? dAhye'gnirdAhako na syA-dasati pratibandhake ? / / devendrapUjito'sAviti tRtIyaM vaiziSTyam / etena sUcitaH pUjAtizayaH / asaGkhyasurasandohasvAmino'pIndrA pUjayantyenam / dviprakArA hi pUjA / tatra bhayAdiprabhavA'dhamapUjA, guNabahumAnaprasUtA cottamapUjA / aparayA pUjyate devendrairdevAdhidevaH | vibhAvayanti te'nantaM jinopakAram / spRhyanti tadguNagaNavibhUtim / abhilaSanti tatsadRzacAritram / kintu nAjJApratipattyAtmakAnuttamA pUjA taiH kartuM zakyA, sarvaviratisAmarthyavikalatvAtteSAm / nanu sA pUjA tu gaNadharaiH kriyata eva, ato gaNadharapUjitebhya iti vAcyaM syAditi cet ? na, vaiziSTyajJApanArthatvAcchAstrArambhasya / divyasamRddhisaukhyasAgaramadhyanimagnAnAmapi Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad devendrANAM yadahamahamikayA devAdhidevagocarapUjApravRttatvam, tadatra mahad vaiziSTyaM bAlajIvAnAmapi bhagavadbahumAnodbhavaprayojakam / na hi tathAvidhaguNaprakarSapAtratAvirahe'vagaNayya manujakSetradurgandhaM santyajya ca divyApsaraHprabhRtisatkaM saukhyamavatareyurdevendrA bhagavatsannidhau / turyamabhihitaM yathAsthitavastuvAdIti / vijJApayatyetad vacanAtizayam / na hyavApya kaivalyaM tIrthakRt kRtakRtyatAmadhigamyaivameva gacchati muktim, kintu nirUpayatyeSa svapratyakSaM tattvaM jagataH samakSam / upadeSTi mokSamArgam / tArayatyanalpabhavyajIvAn / vidhatte ratnatrayIprabhAvanAm / prarUpayatyeSa utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat, jIvAjIvAzrava-bandhasaMvaranirjarAmokSAstattvam, tacca heyajJeyopAdeyAnyatararUpam, nAma-sthApanA-dravya-bhAvalakSaNaM nikSepacatuSTayam, vastu pramANanayajJeyam, saptabhaGgIpratipAdyo vastudharmaH, anantadharmAtmakaM vastu, mati-zrutA-'vadhimanaHparyavakevalAtmakaM jJAnApaJcakam ityAdi / bhAvanIyaM jinavacanam / zraddheyametat / tadarthaM tyAjyo'satpakSapAtaH / karttavyaM jinavacanamAtmasAt / bhedanIyaM virAgazilImukhai rAgAntaram / ApAdanIyaH pratikSaNaM jinavacanagocara AtmajAgarabhAvaH / __utpATitadaMSTra: sarvo'pi rajjUrevetyutpATitavyA rAgadveSamahAhidaMSTrA / vinAzanIyaM kaSAyaviSam / na hyetadviSapAna eva mAnuSyasAphalyam / nApi ghAtikarmapoSaNArthamavApteyamuttamA Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad 43 sAmagro | ato tatpratighAtataH saphalIkAryeyam / ___sa eSa vaiziSTayacatuSTayaviziSTaH paramAtmA tribhuvanagurustrilokasattvahito'nanyazaraNazca / sa eva pitA mAtA bhrAtA trAtA ca / araMhAzcaiSa, tadagocaravirahAt / nanu yathArthavAdyeva bhavati sarvajJo vItarAgaH ato'pArthakaM tadvizeSaNamiti cet ? na, asadabhyupagamavyavacchedArthatvAt, tathA hyastyevaMvidho'sadabhyupagamaH - kila vItarAgAdayo'pi na yathAsthitavastuvAdinaH, vastu vAcAmagocara ityukteH / sa cAnena vyavacchidyate / pratyeyazca vAgarthasambandhaH, tadabhAve sakeMtAnusAreNa niyatapratItyayogAt, tadyogasya ca sarvajanAnubhavikatvAccetyanyatra vistaraH / __ syAdetat, tarhi yathAsthitavastuvAdibhya ityetAvadevAstu, nArtho vItarAgAdigrahaNeneti cet ? na, sAmyataH pUrvadharAderapi yathAvasthitivastuvAditvAttadvyavacchedArthaM vItarAgAdigrahaNasya sArthakatvAt / nanvastu teSAmapi grahaNam, guNavattayA tatsaMstavasyAduSTatvAditi cet ? satyam, tathApi sarvatra guNaprakarSavAn stavArha iti tasya tatsampAdane tadantargataguNAnAM tatsampAdanameva, utkRSTaguNastutikukSipraviSTatvA-ttadantargataguNastuteH, tadetannyAyakhyApanArthatvAduktavyavacchedaH samIcInaH / na caiSa vyavacchedastannirAkaraNArthamiti dhyeyam / atrAtizayacatuSTayAvinAbhAvino bhAvinazcAnye'pi dehasaugandhyAdayaH prabhUtA veditavyA / tatazca-catustriMzadatizayasamanvitebhyaH paramAtmabhyo namaH - ityuktaM bhavati / ata eva Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .44 paJcasUtropaniSad sakalavizeSaNArthopasaMhAreNA''ha - trailokyagurubhyaH - iti / trailokyavAsisattvebhyo gRNanti zAstrArthamiti trailokyaguravaH, yadvA trailokyavartijIvebhyo guNAdhikatvAttrilokapUjyatvAdvA trailokyaguravaH / tebhyo namaskAro'stu / kiM viziSTebhya ityAha aruhebhyo bhagavadbhyaH / bhagaH samagraizvaryAdilakSaNaH / sa vidyate yeSAM te bhagavantaH, tebhyaH / sUtra : je evamAikkhaMti - iha khalu aNAI jIve, aNAI jIvassa bhave, aNAI kammasaMjoga-nivvattie, dukkharUve, dukkhaphale, dukkhANubaMdhe | ___ eassa NaM vucchittI suddhadhammAo | suddhadhammasaMpatti pAvakammavigamAo / __pAvakammavigamo tahAbhavattAibhAvAo / tassa puNa vivAgasAhaNANi - 1 cauzaraNagamaNaM, 2 - dukkaDagarihA, 3 - sukaDANa sevaNaM / ao kAyavvamiNaM houkAmeNaM sayA suppaNihANaM bhujjo bhujjo saMkilese, tikAlamasaMkilese / ye paramAtmAna evamAcakSate - loke'nAdikAlIno jIvaH, anAdizca jIvasya saMsAraH, sa cAnAdikAlInakarmasaMyoganirvartitaH, duHrUpazca saMsAraH, duHkhaparyavasAnaH, duHkhasantatisraSTA ca / ___anuvAdakaraNasyApi zreyobhUtatvena paramAtmoditamanuvadati granthakAraH / atastatprArambhe vighnavinAyakopazAntaye maGgalArtha iSTadevatAnamaskAra ukto veditavyaH / ihapadena lokAzrayatvaM Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45 . paJcasUtropaniSad jIvasyA''veditam / etenAlokAzrayatvavyavacchedaH pratyeyaH / jIva AtmA / atati tA~stAn jJAnAdiparyAyAn gacchati - AtmA / sa cAnAdiH sanAtanaH, asadutpattyayogAt / yathA hi mRtpiNDe tirobhUtaghaTasadbhAva eva tannivartanakriyayA tadAvirbhAva yujyate, tantuSu ca samAne'pi nirvartanaprayatne nAvirbhavati ghaTaH, tasmin tirobhUtaghaTasyAbhAvAt / tadiyaM satkAryavAdavaktavyatA pratikruSTo'nena paJcabhUtacaitanyotpattivAdaH / kathaJcitsadasadavasthAvasthito bhavati mutpiNDe ghaTaH / anyataraikAntAbhyupagame doSanikurambayogAt / evaM sarvathA'pyasadAtmana utpattirevAsambhavinI, zazaviSANAderapyutpattiprasakteH, tulyanyAyAt / ato'nAdireSa mantavyaH / __ na ca samudAyaprayuktaviziSTazaktiyogAccaitanyotpattibhaviSyatIti vAcyam, tAdRzazaktau pramANAbhAvAt / pratyakSamanIkSyamANatvAt / adRSTAbhyupagame yuktiyuktasyAtmana evAbhyupagamasyocitatvAt / mRtazarIre paJcabhUtasamudAyasattve'pi caitanyAsattvAdanekAntAccetyanyatra vistaraH | ataH karttavyaH svatantradravyatayA''tmAbhyupagamaH, sambandhamAtraM tu bhavatyasya zarIreNa / tadeva janmatvenAbhidhIyate / ___Atmavattadbhavo'pyanAdiH / sa ca manuSyAdigatau saMsaraNarUpavibhAvadazAtmakaH / na caiSa kadAcinnAbhavat / bhavantyasmin karmavazavartinaH prANina iti bhavaH / kimbhUto'yamityAha anAdikarmasaMyoganirvartitaH, kAryAnAditve kAraNAnAditvasyAvazyakatvAt, anyathA tu prAk karmasaMyogarahitasya zuddhasyAtmano Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad bhavAbhAvaprasaGgaH, hetuvirahAt, muktavat / ataH pUrvapUrvabaddhakarmodayato'vApyate tattaccharIrendriyAdikamityavadhAraNIyam / evaJcAnAdiH karmasaMyoga: pravAhataH / na ca tathApi kazcit prathamo'pyastu karmasaMyoga iti vAcyam, nirhetukodbhavAsambhavAt, atastattadbhavaH karmasaMyogazca tatpUrvapUrvahetukaH pratipattavyaH / ___ sa eSa bhavo duHkharUpaH, duHkhaphalaH, duHkhAnubandhazca / tatra duHkharUpaH, sarvAtmanA tanmayatvAt, viSayasukhasyApi paramArthato duHkha rUpatvAnatikramAt, sukhAbhAsamAtratvAt, kacchUkaNDUyanavat / tRSNAduHkhapratikArajanitakSaNasukhAbhimAnamAtrajanakameva viSayasukham / tadeva cAdhikataratRSNAduHkhavardhanamityasukhameva vastutaH / na hi tad vastvasti saMsAre, yanna syAdduHkharUpam, ata eva pAramarSam - jamma dukkhaM jarA dukkhaM rogA ya maraNANi ya | aho dukkho hu saMsAro jattha kIsaMti jaMtuNo - iti (vairAgyazatake...., uttarAdhyayane......) api ca duHkhaphalaka eSaH, gatyantareSvapi janmAdiduHkhapradatvAt tatphalatvena duHkhasyAvApteH / na ca sakRdeva pradAya phalaM viramatyeSaH, kintu janayati duHkhaparamparAm, anekabhavAnubandhikarmatabIjajanakatvAt / ___ evaJcAnAditayA'nantakAlato bambhramato'pyasya jIvasya visahato'pyanantaduHkhAni nAdyApi saJjAtaH khedaH, nAdyApyudbhUto bhavodvegaH | udbhUte tu talleze'pi kathaM nAma tadantakaraNayatno na syAditi / ato'lpakAlInaM saMyamakaSTaleza sahitvA'nanta Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 paJcasUtropaniSad kAlInaduHkhaM vinAzayitavyam / ratnatulya eSa manuSyabhavaH, na yuktaM ratnamayena sthAlena purISazodhanam, purISazodhanasthAnIyA atra viSayabhogAH / ato yatanIyaM saMsArocchede / / etasya bhavasya, NaM iti vAkyAlaGkAre vyavacchittirnAzaH zuddhadharmAt - jJAnadarzanacAritrarUpAt, aucityena sAtatyasatkAravidhisevitAt / na caiSa na sambhavati zrAvakAderiti vAcyam, abhigrahapAlanena teSAmapi tadbhAvasambhavAt, abhigrahabhAvasya sAtatyena bhAvAditi / pArayanti ca te'pi svasvabhUmikAprAyogyaratnatrayyArAdhanAM sAbhigrahaM kartumiti / ... (1) na hi zuddhA'pi dharmArAdhanA'nAdikuvAsanAsammArjane pratyalA'ntareNa sarvagamaucityAnupAlanam / tadabhAve hyanucitajIvikA'yuktaM ca vRttamApAdayati niSThurAdhyavasayAm / tatazca pAkottAritamRttikAvad guNaghaTanAyAmayogyaH saJjAyata AtmA / ata aucityapAlanenAnusandheyaM bhAvamRdutvam / na ca viziSTalobhAdi parihAramantareNa tatpAlanaM sambhavatIti yatitavyaM tatra / (2) vyatIteSvananteSu bhaveSu dRDhIkRtAH santi mithyAtvAjJAnahiMsAhRSIkagrAmAviratibhirAtmani tadadhyavasAyAH / tadRDhIkaraNahetustu sAtatyena tadA''sevanam / atastadapanayanAya tatpratipakSeSu darzanajJAnacAritreSu yatanIyaM sAtatyataH / na hi dIrghakAlIno rogaH santatamauSadhA''sevana-mantareNopazAmyatItyevaM prakRte'pi jJeyam / Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 paJcasUtropaniSad (3) kiJcAvazyako'tra hRdayabahumAnAtmakaH satkAraH / sevito hi bADhamAdarapurassaraM mohaH sudIrghakAlaM yAvat / ata eva nodvijyate'tyantaM duHkhamayAdapyetasmAtsaMsArAt / ata stadapAkaraNAya saddarzanAdiH zuddhadharmo'nuSThAtavyo bahumAnasAram evameva mohahrAsakrameNa bhavAbhAvasambhavAt / ___ (4) tathA dharmazrutyAdAvAvazyakaM vidhyanupAlanam / na hyAdareNa santataM sevApravRtto'pi vidhyanabhijJaH putra Avarjayati pitaram / nApi kAlAnupAnayatanAkupathyaparihArAdividhi sevanamantareNauSadhamapi vidhatte kaJcid guNam / evaM dharmAnuSThAne'pyUhyam / . atraucityaM sarvatrApyAvazyakam, tadyathA-jIvikAyAm, ucitalokavyavahArAnupAlane, bhASAvyavahAre, bhojanapravRttau, kuTumbAdisambhAvane - ityAdi / sAtatyArthaM tu tattajjJAnAdipravRttI nityaM niyatakAlaM vA yatanIyam / na hyanyathA tatsaMskAradADhayamiti pratItam / AdarasampAdanArthaM karttavyA dharmadharmigocarA mahAryaratnanidhAnavat prItiH / vidheyastatkathAnurAgaH | parihAryA tannindAzrutiH / anukampyAstannindakAH / mantavyaH saMsArasAratayA dharmaH / bhAvyaM dharmAvAptyatyutsukena / udyantavyaM tadartham / anubhavitavyastadavAptau sambhramo romAJcazca / mantavyo'nenA''tmA saubhAgyazAlI / parihAryaM tadbAdhanibandhanam / vidhyanupAlanArthaM yatitavyaM kAlasthAnAsanamudrA''lambanaprabhRtyanupAlane / sevitavyA aSTaprakAropetA jJAnAcArAdayaH | karttavyastapovIryAcAravidhiH / cintanIyA dharmazUnyeSu dayA, Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___49 paJcasUtropaniSad tatsahiteSu muditA ca / etadarthamapi pratijJAgrahaNapurassaraM karttavyaM tadanupAlanam / abhigraho hi dharmasAtatyabhAvaprayojakaH | vidhAtavyaH saddarzanAdi lakSaNazuddhadharmabhAvasparzaH / mithyAtvamohanIyAMdipApakarmaviziSTakSayastatsparzaprayojakaH / kSayo'pyeSa yathA na punarunmajjanaM syAtteSAM karmaNAm, tathAvidho draSTavyaH / tAdRzakSaye prayojakapaJcakamidam - tathAbhavyatvaM kAlo niyatiH karma puruSakArazca / atra tathAbhavyatvaparipAkeNa saJjAyata itarakAraNA''nukUlyam / ___ bhavyatvamiti sAmAnyato muktigamanayogyatvam / tathAbhavyatvaM tadeva viziSTam / sarvabhavyajIveSu sAmAnyataH samAne'pi bhavyatvasvabhAve naikakAle bhavati muktiH, tatra tathAbhavyatvaM niyAmakam / etacca sAdhyaparipAkam, vyAdhivat / ata upAyata statparipAkapurassaraM tadanto muktiprAptizca bhAvArogyasthAnIyA bhavati, tadidamupAyatrayam - . (1) arhatsiddhasAdhusarvajJoktadharmazaraNagamanamAdyam / na hyetadanyatkimapi zaraNaM paramArthataH, bhAvAribhayAnivArakatvAt / api ca nAnyazaraNamaikAntikamAtyantikaM vA, sadAtanatvavirahAdaparazaraNApekSA'vigamAcca / ukta catuSTayazaraNaM tu pAramArthikam, aikAntikatvAdAtyantikatvAcca / etacca prayojakaM krameNa bhavAbhAvasampAdane / (2) dvitIya upAyo duSkRtagardA / sA cehaparabhavAnuSThitAnAM duSkRtAnAM pazcAttApapurassaraM gurusamakSaM nindArUpA / yathA - akarttavyAnyetAni duSkRtAni / aho ! duSThu kRtaM mayA'dhamena, Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad mithyA'stu tat - ityAdi / guroH purastAdyathAvasthitatannivedanaM tadgarhA cetyetad dvayamapratihataM karmAnubandhApanayane / svodayakAle navakarmabandhApAdanAnuguNA karmanihitazaktistadanubandhaH | nAzyata eSa duSkRtagarhayA / (3) tRtIya upAyaH sukRtA''sevanA | sA cArhadAdInAmuttamapravRtteH zreSThaguNAnAM cAnumodanAyA AsevanarUpA / nanu kathaM sukRtapadenAtrAnumodanagrahaNamiti cet ? savivekatayA nirdambha ucitAdarasahite niyatabhAvini cAnumodane sati tasyA'khaNDazubhAdhyavasAyasAdhakatvaniyamAditi gRhANa | na hyanyA zubhA'pi pravRttirniyamena tAdRzabhAvasiddhau pratyalA / anumodane tvAvazyako manovAkkAyaprasannabhAvaH / ato mahadetat kuzalAzayanibandhanamiti paribhAvanIyam / kRtakAritAnumatibhedabhinne hi puNyapApe evamuttamAnuSThAnAnumodanamapyA''sevanavizeSaH, punitAnuSThAnavizeSa cedam, ato hi hRdaye vizuddhabhAvodayaH / ___upAyatritayamidamaucityasAtatyasatkAravidhipurassaraM sevyamAnaM paripAkaM vitanoti tathAbhavyatvasya, rogaparipAkakRdauSadhavat / tatazca pAkakarmavinAzaH, tato'pi bhAvasAraM zuddhadharmapratipattiH, tato'pi saMsarocchittiH / yata uktasAdhanatritayAdavazyaM duHkhamayaduHkhaphalakaduHkhAnubandhisaMsAravinAzAtmakasyeSTasAdhyasya siddhiH, ata AsevyamidaM mokSArthinA prazastapraNidhAnaikAgryabhAvavizuddhisacivam / sadA-sarvakAlam, supraNidhAnam - zobhanena praNidhAnena, nAtra kAlo niyamyate, kintu supraNidhAnam, yadA yadA kriyate, tadA tadA supraNidhAnaM Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad 51 kartavyamityarthaH, supraNidhAnasya phalasiddhau pradhAnAGgatvAt, yadAhuH - praNidhAnakRtaM karma, mataM tIvravipAkavat / sAnubandhananiyamAcchubhAMzAccaitadeva tat - iti / praNidhAnaM hi prApayati krameNa siddhim / uktaJca SoDazake praNidhAnaM pravRttirvighnajayaH siddhiriti kramaH / sa ca sUcayati praNidhAnasya mUlabhAvam / alpamapi supAtradAnaM saJjAtaM praNidhAnaprabhAvataH zAlibhadratvanidAnaM saGgamakasya / yadi tu tIvrarAgadveSodayAtmakatIvrasaGklezayogAdati harSodvegaratyaratimadatRSNAdayaH prAdurbhavanti, tadaitadupAyatrayasyA''sevanamabhIkSNaM karaNIyam / anyathA'pi trisandhyaM tu kAryameva / anantazaH svIkRtacAritreNAsmAkaM jIvena kRta eva zaraNacatuSTayasvIkAro'pyanantazaH, tathApi tAttvikatadviraheNa na jAtaH pApapratighAtaH / atastatsampAdanAya vakSyamANArhadAdivizeSaNavisaraviSayakazraddhAsAmagryeNorIkAryaM taccharaNam / pratipattavyaM yathA tattadvizeSaNoditA guNA vidyante mukhyatayA'rhadAdau / anyatra tu doSA eva pApahetava iti dRDhamavadhAraNIyam / evaM ca saccharaNatayA'rhadAdipratipattiH, tataH subhagammAnitA ca, yathA - aho mahAratnanidhAnavadavAptamidaM mayA'haMdAdizaraNam - ityAdi / na cAnenAvAptena gaNayati yatkiJcit kaSTam / manyate sarvasvamenameva / saMvettyetadanubhAvaprasUtamAsannabhAvaM mokSasya | bhavatyevamAzravasantyAgaH / so'yaM pApapratighAtaH / tatazcAvilambitaM guNabIjAdhAnam / bhAvanIyaM zaraNasvIkAre sulasAzrAddhIjJAtam / arhan mama tArakaH / eSa eva sarvasukhamUlarUpaH / na Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 22 paJcasUtropaniSad hyato'nyaH kazciddarzanIyo vandanIyaH sevanIyo vA / samarpayAmyenameva svajIvanadhanam / bhavAmyetadAjJAnupAlakaH / itthambhUtaM saMvedanaM zaraNorIkArasya svarUpam / yathA lUNTAkaprakarabhItaH kazcid dhanavAn sazastrazaraNamurIkarttukAmo yAcate karuNasvareNa tadanukampAm, tathA bhavATavyAM karmakaSAyadasyubhirAtmahitavinAzamAzaGkamAnairurIkAryamarhadAdicatuSTayazaraNam karmakaSAyavidhIyamAnadAruNAtmapIDanaM tadrakSAsAmarthyasamalaGkRtArhadAdayastatprayuktarakSArthisvAtmA cetyevaM tritayamavazyaM janayati tAttvikaM zaraNagamanAdhyavasAyam / mRtyusamaye'nanyazaraNatayA gadgadsvareNa gRhyate'rhadAdizaraNam |`jnyaayt etatkAle yathA- na bandhuvargavibhavazarIrAdayaH pratyalA mattrANAya / gantavyameva mayA svalpakAlena paralokam / aho duSkRtAnyanuSThitAni mayA / taddAruNavipAkavimukterarhadAdizaraNamevopAyaH - iti / evamanyasminapi kAle'GgIkAryamarhadAdizaraNam, mRtyoranAgamakAlavirahAt / sUtra : jIvajjIvaM me bhagavaMto parama tiloganAhA aNuttarapuNNasaMbhArA, khINarAgadosamohA, aciMtaciMtAmaNI, bhavajalahipoA, egaMtasaraNA, arahaMtA saraNaM / / athArhaccharaNam / yAvajjIvamarhan me zaraNamastviti. pratijJAvizeSaH, abhilASamAtratve bhavAntarakAlasyApyantarbhAvasya nyAyyatvAt / karttavya evaiSo'pIti cet ? satyam, tathApi parato bhaGgabhayAdetAvat kAlapariNamANam, na punaravadhitvena, parato'pyadhikRtazaraNasyeSTatvAt / etat pratijJAvaca eva jJApayati, Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 53 paJcasUtropaniSad yanna mocyamAjIvanametaccharaNam | . . ___arhanto bhagavantaH paramatrilokanAthAH, zreSThatvAt, trilokavAsinAM devAdInAM durgatibhayasaMrakSaNakRttvAcca / aihikastu nAtho rakSati katipayAdaihikAdeva bhayAt, ete tu nAthA bhAvino durgatibhayAt sudIrghasaMsArAcca rakSanti / avanti janma-jarA-maraNaparamparAtmakAjjaTilAjjAlAt / zraddheyametadarhadvaiziSTyam / santi jagati koTidravyavitaraNena dAridryavidArakAH, samyagauSadhapradAnena roganivArakAH, zuzrUSayA''nuguNyApAdakAH, lUNTAkAdisakAzAdrakSaNakRtazca / naiSa mahAnatizayaH, janmAdiduHkhApanayane'samarthatvAt / ato mAhAtmyaM tvarhatAmeva / bhAvanIyamatra zrIpArzvakumAravihitaM jvalatkASThAbhyantarasthasya sarpasya trANam / kiJcaite'nuttarapuNyasambhArAH, tIrthakRnnAmakarma-samanvita-. tvAcchreSThayazaH saubhAgyAdeyAdipuNyaprAgbhArAlaGkRtatvAcca / ata eva teSAJcyavanasamaye'pi kampanta indrANAmAsanAni / vidhIyate dikkumArikAbhiH sUtikarmotsavaH / kriyate sAnandaM catuHSaSTi surendrastajjanmAbhiSeka: / prApyate tairatizayasandohaH prAguktaH prAtihAryAdivibhavazca / evaM zreSThatamapuNyazAlI paramAtmA'vApto'smAbhiH / na hyato'pi paraM kiJcidavAptavyamiti dRDhamavadhAraNIyam / tathaite kSINarAgadveSamohAH / rAga iSTA''saktiH, dveSo'niSTAruciH, moho'jJAnam / ete yeSAmatyantaM kSINAste vibhavaH santu mama zaraNam / zrIvIrasya nAbhavad gautame rAgaH, nA'pi gozAlake dveSaH, nA'pyasya kiJcidapi kathanaM Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - paJcasUtropaniSad mohasaMvalitam, vItarAgatvAtsarvajJatvAcca tasya / etaccharaNorIkAreNaiva sajjJAnavirAgAdyadhigamaH sambhavI / ... kiJcaite'cintyacintAmaNayaH / cintitameva prayacchati cintAmaNiH, tadapi laukikameva; tadvitaritasyAnAnugAmikatvAt / acintitamapyutkRSTamAmokSaM phalaM dadanti paramAtmAnaH / atastAnavApyApadyapi na karttavyo viSAdaH, nAnubhAvyaM nyUnatvaM ceti / __ ta eva vizeSyante - bhavajaladhipotAH saMsArasAgarottArakatvAt / mocayantyete caturgatisaMsaraNarUpAd bhavAt, viSayakaSAyAdyanAdisaJjJAtmakAcca / ___ api caine ekAntazaraNAH, sarvAzritahitatvena / na hyebhyo'nye ke'pi vidadhanti sarvakalyANAtmakamupakArAtizayam / api caibhireva nirUpitA ekendriyAdayaH sUkSmajIvAH / upadiSTaM tadrakSAvidhAnam / kAritA bhavyasattvaistatpAlanA / na hyevaMvidhaM zaraNaM vizve'pi vizve, ato'rhantaH zaraNam / tatrAzokAdyaSTamahAprAtihAryalakSaNAM pUjAmarhantItyarhantaH, te mama zaraNam - AzrayaH / sUtra : tahA pahINajarAmaraNA, aveakammakalaMkA, paNaTThavAbAhA, kevalanANadaMsaNA, siddhipuranivAsI, niruvamasuhasaMgayA, savvahA kayakiccA, siddhAsaraNaM / tathA siddhazaraNasvIkAraH / te ca prakSINajarAmaraNAH prakSINe sadA'punarbhAvitvena jarAmaraNe yeSAnte, janmAdibIjAbhAvAt / ata evaite'kSayasthitayaH | naiteSAM saMsAranATake zailUSAnukAritvam, Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 55 paJcasUtropaniSad na zarIranirmityAdikA viDambanA, na jarA''pAditaM jarjaratvam, na mRtyuprayuktaH sarvavinAzaH / AstAmanyat, janmakadarthanAmuktatyameva paramaH siddhaguNaH, yata uktam - .. jarAmaraNadaurgatya-vyAdhayastAvadAsatAm / manye janmaiva dhIrasya, bhUyo bhUyastrapAkaram / iti bAlo'pi rAjaputro'timuktaH zrIvIravacaso'vagamya janmamaraNAvarta saMsAram, caraNAcaraNena karmakSayapUrvakaM siddhabhAvAdhigatestadaMbhAvaM ca jagrAha cAritram / jagAma muktim / prAptavAn siddhatAm / nanu siddhAnAM janmAbhAvo'pi kuta iti cet ? yata ete'petakarmakalaGkAH, karmakalaGkarahitatvAditi bhAvaH / ata evaite sphaTikavadatyantaM nirmalAH / paryavasitamAha - praNaSTavyAbAdhAH, sarvapIDAprabhRtyAtyantikavinAzayogAt / etadapi sarvopAdhizUnyatvAt / tathA hi - (1) zarIrakarmAdiviraheNa yazo'payazaiSTAniSTAdiprayuktavaiSamyavigamAt (2) anantajJAnasukhAdisvasvarUpAvirbhAvAt (3) rAgAdivibhAvavigamAcca siddhAnAM sarvavyAbAdhAnAM prakarSataH pranAzaH pratyeyaH | eta eva vizeSyante - kevalavarajJAnadarzanAH sarvajJAH sarvadarzina zcetyarthaH / etadapi svabhAvAvirbhAvAt, tatsvabhAvatvAdAtmanaH, na hyato'nyathA'sya cetanatvopapattiriti bhAvanIyam / jJasvabhAvo hi cetanaH / pravarttata etatsvabhAvo jJeyamAtre / jJeyarUpAzca traikAlikAH sarvabhAvAH / jJAyanta evaita AvaraNAtmaka Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 paJcasUtropaniSad pratibandhakavigame / kiJca siddhAd nirUpamasukhasaGgatAH, svAdhInasukhasandohasamalaGkRtatvAt, viSayAdyapekSAvirahAt, asaMyogajatvAnnityatvAtsahajatvAcca tatsukhasya / bhAvanIyaM yathA - aho'smAkaM sApekSaM tucchaM kSaNikaM duHkhapariNAmi sukham / nirapekSamanantaM paramaM cAho siddhasaukhyam / astu tadadhigamAya siddhazaraNam / jJAtamatrakarakaNDUrAjA, yaH duSTadurbalatvalakSaNaM balIvardasyAvasthAdvayaM dRSTavA svasaukhyAnityatvamavagamya pravavrAja siddhasukhalipsayA / iSTasiddhirhi pravRtteH prayojanam, iSTaM ca jIvasyaikAntasaukhyam / tacca siddhAvasthAmAtraprApyam / etadvicAryodyantavyaM tadavasthAdhigamArtham / siddhA ca sA siddhAnAm ata ete sarvathA kRtakRtyAH, siddhaprayojanatvAt / mokSalakSaNa zreSThatattvabhUtAH siddhAH / dvividhaM hi jagat - jaDaM cetanaM ca / tatra jaDaM na kadApi zazvacchuddhasvabhAvameti / cetanaM tUpayAti nityazuddhasattvam / tatrApi siddhajIvA aparebhyaH zreSThAH, karmakalaGkavimuktatvAt / navatattveSvapyantimaM mokSatattvam, tacca siddhAvasthAsvarUpam, nAtaH paraM kimapi sAdhyamavaziSyate / ataH parantattvamidaM zaraNIkAryam / sUtra : tahA pasaMtagaMbhIrAsayA, sAvajjajogavirayA paMcavihAyArajANagA, parovayAranirayA, paumAinidaMsaNA, jhANajjhayaNasaMgayA, visujjhamANabhAvA sAhU saraNaM / / tRtIyaM me'stu sAdhuzaraNam / te ca prazAntagambhIrAzayAH, kSamAdiguNagaNopetatvAt / ata eva kSamAzramaNAbhidhAnenocyanta Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 57 paJcasUtropaniSad ete / gabhIrA hi bhavatyeSAM cittavRttiH, apetatucchAdhyavasAyatvAt / nAtaste rAgAdisaGklezagocarA bhavanti / nApi prApayantyanyAn tadgocaratAm / kevalaM sAkSibhAvataH karmanATakamIkSamANA anubhavanti vipadyapi prasannabhAvam / nayantyanyAnapi prazamam / vibhAvyamatra yazodharamunicaritranirvarNitaM sudattamunivRttam / tathAhi tena muninA zvApadakukkurA rAjA ca pratibodhitAH svena lokottareNa prazAntagambhIrAzayeneti / gabhIratA hi rakSati mRdubhAvam / tatazca sukarA'kAryanivRttiH, sulabho'haGkAranikAra, asambhavI vipadAdyApAditacittakSobhA, saJjAyate yatkiJcidapi nibandhanaM tattvavicAra paripoSakam, vilayameti kaSAyaviSayAnurAgapariNatiH / api ca zramaNAH sAvadyayogaviratAH / avadyaM pApam / pApasahitamanovAkkAyapravRttiH sAvadhakaraNakArApaNAnumodanarUpA / gRhakuTumbAdiparAyaNAnAmasambhavinI tato muktiH / muktAstu zramaNA eva tadanumodanAto'pi / vicintyamatra kumArapAlabhUpAlamantridRSTAntam / tena hi navaM harmya darzayatA sUreH sakAzAtprazaMsAvaco'pekSitam / jJApitazcAsau tacchiSyena dharmakarmaivAnumodayet sUririti / kRtaM tena tadeva harmyaH pauSadhazAlAtvena / anumoditaM sUriNA yathA - zobhanA'tra bhaviSyati dharmArAdhanA - iti / evaM pApanivRttivad dharmapravRttirapi bhavati munividheyetyAha - paJcavidhAcArajJAH jJAnAcAra-darzanAcAra-cAritrAcAra-tapaAcAravIryAcAra-rUpAcArapaJcakasya samyag jJAtAra ityarthaH / jJAnamapyatra Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 paJcasUtropaniSad jJaparijJApratyAkhyAnaparijJAbhyAM jJeyam, tadavagantAraH paripAlakAzca bhavanti zramaNA iti hRdayam / eta eva vizeSyante - paropakAraniratAH upadizantyete'vasare niSpApajIvanaM bhavyajIvebhyaH, tyAjayanti pApAni | utsAhayanti guNAdhigamArtham / vitaranti yogyajIvebhyaH zrAmaNyaM ca / sa eSa upakAraH svaparau pratItyaikAntikaH, zuddhatvAt, apakAralezarahitatvAt / Atyantikazca, upakArAntara-nirapekSatvAt, doSaguNatyAgAdAnakrameNAsyAnantasukhaprayojakatayA kRtakRtyatvanidAnatvAt / vibhAvanIyamatra zAstroditaM pradezIrAjajJAtam, yaH prAg nAstiko'pi pratibodhitaH samyak zrIkezisvAminA / jagAma jinAjJArAdhanapurassaraM devabhUyam / bhaviSyati krameNAvApya muktiM kRtakRtyaH / tathaite padmAdinidarzanAH paGkotpattijalasthitibhAve'pi tadasparzanena yathA padmAdIni / evameva kAmena janitA bhogena ca vRddhimupAgatAH zramaNabhagavanta tadubhayasparzamantareNaiva jIvanti yogijIvanam / AdinA svacchasvAduzAntazaradRtu-kAlInasarovaravat svacchA ete prazamaprabhAvena, madhurAH kAruNyena, ata etaccharaNorIkAreNAvApnomyahamapi padmAdisAdRzyatAmiti bhAvanIyam / kiJcaite dhyAnAdhyayanasaGgatAH, tatra dharmadhyAnamAjJApAyavipAkasaMsthAnAnucintanAtmakam | zukladhyAnaM dravyaparyAyAntaragocaracittAnirodharUpaM maitryAdibhAvanA-catuSke'nityatvAdidvAdazabhAvanAsanhode vAnyatamagocare prazastaikAgravicArAtmakam, Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad na yasmin bhaveccittavyAkSepaH / yadvA samaste'pi kriyAmArge prazastaikAgraM dhyAnama, tadvantazca zramaNAH / adhyayanam - vAcanApRcchanAparAvarttanA'nuprekSA dharmakathAtmako jJAnayogaH, tatparAyaNA bhavantyete / AsvAdayanti ca dhyAnAdhyayanAnubhAvAdihaiva muktisaukhyam / tathaite zramaNA vizuddhyamAnabhAvAH / yataH zAstravihita samitiguptisvAdhyAyAvazyakAdIni dharmakRtyAnyuttarottaraM vizodhayantyAtmAdhyavasAyam, tathAtatsvAbhAvyAt, hiMsAdipravRttermAlinyApAdanasvAbhAvyavat / jinAjJAvihitayogA hi pAnIyasthAnIyA prakSAlayantyanantakAlInaM kAmakrodhAdilakSaNaM bhAvamalam / na hyanyabhave sambhavatyetatprakSAlanamiti yatitavyaM tatra / dhanyAzca nirgranthaguravaH, yaiH sArthakIkRtaM svajIvanamuktavizodhanaiH / ___ ka evambhUtAH ? ityAha - samyagdarzanAdibhiH siddhiM sAdhayantIti sAdhavaH - munayaH, te yAvajjIvaM santu me zaraNam - AzrayaH | sUtra : tahA surAsuramaNuapUio, mohatimiraMsumAlI, rAgadosavisaparamamaMto, heu sayalakallANANaM, kammavaNavihAvasU, sAhago siddhabhAvassa, kevalipaNNato dhammo jAvajjIvaM me bhagavaM saraNaM / tathA - na kevalaM sAdhavaH zaraNam, kintu kevaliprajJapto dharma iti sambandhaH / sa ca surAsuramanujapUjitaH / tatra surAH - jyotiSkA vaimAnikAzca devAH, asurAH - bhavanapatayo Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad vyantarAzca nirjarAH, manujAH - puruSavidyAdharAH / etadvizeSaNamApAdayatyatyantaM bahumAnaM dharmagocaram, aihikasamRddhipradazreSThyAdibhyo'pyabhyarhataratvajJApakatvAddharmasya, devAdInAmapi pUjyatvAt tasya / tathaiSa mohatimirAMzumAlI, mohaH sadasadAdivivekavirahaH | anenodeti mUDhAvasthA''tmanaH, yA pratibadhnAti tattvadarzanam / evaJcAndhakAratulyo mohaH / sUryasthAnIyaH zrutacAritrAtmako dharmo'panayatyenam / dharmazaraNAnubhAva eSa yadato vilIyate mohaH / kiJcaiSa rAgadveSaviSaparamamantraH, yathA viSeNa prANinAM mRtyu stathA rAgAdinA bhAvaprANAnAm, etenaiva karmabandhaprayojakabhAvena pratibhavaM kriyata AtmA mRtyugocaraH / ato dAruNaM hAlAhalaM rAgadveSau / hantyetau dharmaH, ato mantratulya eSaH / etattvatrAvadheyam - viSayAzaMsAparihArapurassaraM karttavyo dharmaH, tadAzaMsAyA rAgaviSopabRMhakatvAt / rAgadveSatANDavAtmake ceSTite'pi nAnuraktavyam / kathannAma rAgadveSaviSamupazamayenmama dharma iti bhAvanIyam / tathaiSa dharmaH sarvajJoktatayA sakaMlakalyANAnAM hetuH, devamanujasadgatiyazassAtebhya Arabhya A muktiM sakalakuzalanibandhanatvAttasya / jJApayatyetadvizeSaNaM yanna hiMsAdayaH kalyANanibandhanAni / ato'nanyazaraNatayA gRhItavyaM dharmazaraNam / sa eva vizeSyate - karmavanavibhAvasuH, karmavanasya jJAnAvaraNIyAdisamudayarUpasya vibhAvasuriva agniriva, taddAhakatvena / karmavane hi niSpadyante duHkhaphalAni / etadvanaM Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad puSpitaM phalitaM ca sarvajJoktazuddhadharmAbhAvAt / duHkhamAgacchati karmodayAt, na hyetat sahaja AtmasvabhAvaH / karmajanakaM tu hiMsAdipApam / karmavanaM dahyate sarvajJoditAhiMsAdidharmAnalena / tena ca bhasmasAtkRte tasminna sambhavati duHkhodayaH / bhavatyAtmA sphaTikavannirmalaH | prAdurbhavatyanantajJAnAdimayaM jyotiH / tathaiSa sAdhakaH siddhabhAvasya, tatsampAdakatvAt / na hi dharmAbhAve siddhiH, tadbhAve cAvazyaM vrajyA tAM prati / dharmasAdhanaM yathA yathA pravarttate, tathA tathA jIvasya vItarAgadazA''sAMyogikasukhazuddhajJAnadRSTiprabhRtirAsannIbhavati / tadevaMvidhaH kevaliprajJapto dharmo yAvajjIvamastu me zaraNam / catvAryapyetAni zaraNAni sambaddhAni mithaH ekArthasAdhakatvAt / tathAhi vItarAgo'rhan, tadbhAvopadeSTA ca, siddho'pi vItarAgaH, tadbhAvasAdhakaH sAdhuH, tadbhAvopAyabhUtazca dharmaH / ato naitaccharaNacatuSTayasvIkAre'nyo'nyavirodhaH / pApapratighAtArthaM catuHzaraNagamanAnantaraM karttavyA duSkRtagardA, tAmeva vyanakti - sUtra : saraNamuvagao a eesiM garahAmi dukkaDaM / jaMNaM arahaMtesu vA, siddhesu va, Ayariesu vA, uvajjhAesu vA, sAhusu vA, sAhuNIsu vA, annesu vA dhammaThANesu mANaNijjesu pUaNijjesu, tahA mAisu vA, piisu vA, baMdhusu vA mittesu vA, uvayArIsu vA, oheNa vA jIvesu, maggaTThiesu amaggaTThiesu, maggasAhaNesu amaggasAhaNesu, jaM kiMci vitahamAyariaM aNAyariav aNicchiavvaM pAvaM pAvANubaMdhi, Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad suhumaM vA bAyaraM vA, maNeNa vA, vAyAe vA, kAeNa vA, kayaM vA, kArAviaM vA, aNumoiaM vA, rAgeNa vA doseNa vA moheNa vA, ittha vA jamme jammaMtaresu vA, garahiameaM, dukkaDameaM, ujjhiavvameaM viANi mae kallANamittagurubhagavaMtavayaNAo / evameaMti roiaM saddhAe / arihaMtasiddhasamakkhaM garahAmi ahamiNaM duHkaDameaM, ujjhiyavvameaM / ittha micchA mi dukkaDaM, micchA mi dukkaDaM, micchA mi dukkaDaM | atrAhadAzAtanAvirodhAvinayAvarNavAdAjJAvagaNanarUpaM tanmUrticaityasiddhAntAdivirodhAdilakSaNamazraddhA'zuddhaprarUpaNAtmakaM vA tamprati viruddhamAcaraNamucyate / anenaiva bhrAntA lakSmaNA''ryA'STazatakoTAkoTisAgaropamakAlaM yAvat saMsAram / ___ siddhaM prati viparItamAcaraNam, yathA - na vidyata eva siddhaH / cedasti tadA kinnAmA'sya caitanyam ? - ityAdikuyuktiprapaJcanam, bhojanAdyabhAve kutaH siddhasya sukham - ityAdyasadArekAkaraNam, tanmUrtyAdyAzAtanAdikaM ca / ___ na ca vettyetatkRt, yathA - kiM phalo'nnAdisambhogaH ? bubhukSAdinivRttaye / tannivRtteH phalaM kiM syAt ? svAsthyaM teSAM tu tat sadA / / asvasthasyeva bhaiSajyaM svasthasya tu na dIyate / avAptasvAsthyakoTInAM bhogo'nnAderapArthakaH || akiJcitkarakaM jJeyaM mohAbhAvAdratAdyapi / teSAM kaNDvAdyabhAvena hanta kaNDUyanAdivat || aparAyattamautsukya - rahitaM niSpratikriyam / sukhaM svAbhAvikaM tatra nityaM bhayavivarjitam / / paramAnandarUpaM Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___63 paJcasUtropaniSad tad gIyate'nyairvicakSaNaiH / itthaM sakalakalyANarUpatvAtsAmprataM hyadaH || saMvedyaM yoginAmetadanyeSAM zrutigocaraH | upamA'bhAvato vyaktamabhidhAtuM na zakyate - iti (aSTakaprakaraNe 32/4-8) | - AcAryAdArabhya dharmasthAnaM yAvadapi viparItAcaraNamanAcaraNIyAcaraNAdanicchanIyapravRttezca dRSTavyam / mAtApitrAdikaM prati kRtaghnabhAvadroheApIDA'pamAnAnAdaratiraskArAdayo'nAcaraNIyAH / amArgasAdhanAdarabahumAnAdayo'pyanAcaraNIyAH | samAsato mithyAjJAnAprazastarAgAdiprayuktA sarvA'pi pravRttiranAcaraNIyA'nicchanIyA cetIyaM garhaNIyA | bhAvanIyaM duSkRtagarhaNe dRDhaprahArijJAtam / atra vyatikare 'micchAmi dukkaDam' vAratrayaM pAThaH / vyAkhyA cAsyArthavizeSatvAtprAkRtAkSaraireva nyAyyA, niyuktikAravacanaprAmANyAt / yadAha-mitti miumaddavatte cchatti ya dosANa chAyaNe hoi / mitti ya merAe Tio dutti duguMchAmi appaannN|| katti kaDaM me pAvaM 'tti ya Devemi taM uvasameNaM / eso micchAdukkaDapayakkharattho samAseNa - iti (Avazyakaniryuktau......) atra prathamaM hRdayakomalabhAva AvazyakaH, na hi hRdayakaThorabhAve satyudetyanuzayapariNAmaH / pratibadhnAti hyahaGkAraH - adhamo'smi, pApo'smyaparAdhyasmItyAdyAtma-garhAgarbhitamadhyavasAyam / atastyAjyo'yamAtmazuddhyabhilASibhiH / tadarthamapyupAdeyaM mArdavam / anyathA tvavaMzyaM karmodaye bhaviSyati dainyAvirbhAvaH / doSatiraskAradoSapariNatAtmajugupsAlakSaNaM dvayaM kSiNoti Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad pApapravRttau svarasAtizayam / tatazca kathaJcitsatyapi tatsevane na tathAvidhasaGkliSTAdhyavasAyaprasUtiH / ___na caivaM pApapravRttitadgarhAdvayasyAbhIkSNaM bhAvAddambho dhRSTatA vA syAditi vAcyam, saMsAravAse'zakyaparihArANAmapi doSANAM garhaNasyAvazyakatvAt, tadabhAve tadgocaraheyabuddherasambhavAt / ato vItarAgatA prAptiM yAvadyathA munirapi garhati rAgAdibhAvam, tathA gRhiNA'pi karttavyameva sAvadyapravRttigarhaNam / na caitaddambharUpam, zuddhabhAvaprayuktatvAt / jJApakaJcAtra bharatacakrivRttam, yena sAvadyagarhAdyArAdhanAbhyAsenA''sAditaM kaivalyam / duSkRtagarhAnubhAvenAsAdyate pravIbhAvaH / ato hi svairatApratibandhaH / tatazca susambhavA guNapariNatyAtmani / ayogyA bhavati kaThoratvakalaGkitA mRttikA ghaTabhAvA''pAdanArtham / evaM guNapariNatyarthiNA karttavyo'haGkAranikAraH | tatra ca sAdhanabhAvaM bhajate duSkRtagarheti / - unmUlanIyaM pApapravRttibIjam, yathA parastrIdarzanAdau bIjaM cakSurlolatvAdi / tadupazame vihite'sambhavaH pApapravRtteH, krodhopazame kRte paruSavacanoccArAdyasambhavavat / bhAvanIyaM duSkRtagarhaNe'timuktamunivRttaM kumArapAlapUrvabhavavRttaM ca / sUtra : hou me esA samma garihA | hou me akrnnniamo| bahumayaM mama eyaM ti icchAmi aNusa]i arahaMtANaM bhagavaMtANaM guruNaM kallANamittANaM ti / / garhAsacivameva cintanIyaM yathA - bhavatu mamaiSA gardA samyak, bhAvasAraM vidhivadastveSetyAzayaH / bhAvasAratA cAsyAM duSkRta Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___65 paJcasUtropaniSad gocaraheyabuddhyA sampAdyate / granthibhedena tathA punarapi na bandhaviSayamupayAtyutkRSTA karmasthitiH, evaM tadabandharUpo'stu me'karaNaniyamaH / iti sAmarthyamityAhuvRttikArAH, arthApattigamyamidamiti tadarthaH / prakaraNametadduSkRtagarhAsatkam, ato'karaNaniyamo duSkRtasambandhI pratyeya iti bhAvaH / ... etat - duSkRtagarhAtadakaraNaniyamalakSaNaM dvayam, catuHzaraNagamanaduSkRtagarhArUpaM vA yugaM mama bahumatam / icchAmyetadarthaM trilokanAthasyArhataH kalyANamitrabhUtAnAM gurUNAM cAnuzAstikam, tasyA evoktacatuHzaraNagamanAdisarvArAdhanAyA bIjabhUtatvAt / nanu prathamaM gurvanuzAstyabhilASo nyAyyaH, sAkSAdupakAritvAd guroriti cet ? na, guNAdhikatvAdarhataH, uktA''rAdhanAyA mUlopadezakatvAcca / adhikaguNAdhigamArthamadhikaguNavadbahumAnArthaM ca yatanIyaM tattvAnugAmibhiH / evameva tattvAnugAmitvopapatteriti bhAvanIyam / praNidhyantaramAha - sUtra : hou me eehiM saMjogo, hou me esA supatthaNA | hou me Ittha bahumANo, hou me io mukkhabIaM ti / / na hi hitazikSAsamAgamadvayaprArthanamidaM vAGmAtram api tu proktadvayaprAptyarthaM prayatnazIlo'haM bhUyAmityetatprayojanatastatpravRttiH, ata eva tena sahitamevoktanirNayo'pi karttavyaH / na hyAtmasAmarthyamAtrato'rhadAdisamAgamaH, api tu devagurukRpayA, atastadagrato bhAvasAraM prArthanIyamidam / yathA - astu me santatamapi tvatsaMyogaH-iti / paramapuruSamAzritya kRtA prArthanA'pi khalu jagati. durlabhA nirupamA niSparyantopakArakA ca / Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad ___ api cAstu mama tadgocaraH sadbhAvAtizayaH bahumAnazca / ato'tyantahRdayollAsena samaM kuryAmahamuktayAcanam / ita eva bhavatu mama muktibIjAvAptiH - ityapi prArthanIyam / prArthanA hyApAdayati pravIbhAvam / kArayati paramapuruSagocaraM bahumAnam / tanoti zubhAdhyavasAyollAsam / susaMskAraiH samRddhIvidhatte jIvam / nAzayati mithyAtvAdikaM karma / prApayati muktibIjam / tacca bhavati suvarNakalazavat sAnubandhaM zubhakarma / anubandhaH paramparA kuzalasya / yathA hi bhagno'pi suvarNaghaTo na jahAti suvarNabhAvam, evaM prArthanayA'vAptaM zubhaM karma vipAkodayataH kSINamapi janayatyaparaM zubhaM karma, sAnubandhatvAdeva | __ prakRte'pi karaNIyaM praNidhAnam, yathA - sadApyastu me duSkRtagardA, tadakaraNaniyamaH tadgocaro bahumAnabhAvaH, utkaTA ca bhavatu mamaiSA prArthaneti / ___ nanvastu devAdisaMyogayAcanA, prArthanAyAcanaM tu na saGgatimaGgatIti cet ? na, mahAprabhAvatvAttasyAH, acintyAnubhAvArhadgocaratvAt, iSTasiddhinidAnatvAt, dhanAdiyAcanAtizAyitvAt, AtmavizuddhiprayojanatvAt, nirAzaMsabhAvabIjatvAcca / ___ Avazyako duSkRtagarhA-devagurusaMyogaprArthanA ceti tritayagocaro bahumAnabhAvaH / tRNAyaiva mantavyamuktatritayasya purastAd jagat / etaddhi janayati muktibIjasAdhakaM zubhAnubandham / arhadAdisaMyogastatsevayaiva saphalIbhavati, ataH karttavyaiSA / tadanyasevayA hi jIvena nirmitaM svaduHkham, ataH - Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad 67 sUtra : pattesu eesu ahaM sevArihe siA ANArihe siA paDivattijutte siA niraiArapArage siA / tArakadevAdhideveSu sadguruSu ca prApteSu satsu bhavAmyahaM tadupAsanAyogyaH, na hi tadbhAvAbhAve sambhavatyuttamapuruSasevA / yogyo hi sevako bhavati sevanIyAjJApAtram / ato bhavAmyahaM kalyANakAriNyAstadAjJAyAH pAtram / tadAjJApAlanaM hi saGketaH zivasundaryAH / astu me tatpratipattiH / bhavatu me tadviSayA bhaktiH / bhavatu mama niraticAraM tadAjJAnupAlanam / etadarthaM mamaiSA bahumAnagarbhitA prArthanA / na hyantareNa sevAM bhaktiM ca samyagAjJAsvIkAraH samupasampannatA ca sambhavati / tatsvIkArAdiM vinA ca niraticAramAjJA'pAragamanaM durghaTam / ata evokta kramopanyAsa iti bhAvanIyam / etenaiva krameNa tIrNA zayyaMbhavAdayaH / etadanAdareNaiva nimajjitA kUlavAlakAdayaH, ato'rhatAmadhigamya sevanIyA arhadAdayaH / (3) sukRtA'' sevanam pApapratighAta-guNabIjAdhAnasatkaM tRtIyamupAyamAha sUtra : saMviggo jahAsattIe sevemi sukaDaM, aNumoemi savvesi arahaMtANaM aNuTThANaM, savvesiM siddhANaM siddhabhAvaM / athAhaM saMvijJaH san seve sukRtam / saMvignaH saMvegasampanno mokSamArgArthIti yAvat / tatha'numodaye sarveSAmarhadAdInAmuttamaM dharmAnuSThAnam, siddhAnAM siddhAvasthAm / Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 paJcasUtropaniSad samAnaM phalaM bhavatyanuSThAnakaraNa-kAraNA-'numodanAnAm, anantakAlInAnantatIrthakRtAM duSkaradharmAnuSThAne kiMnnAmAsmAkaM sAmarthyam ? tathApyAsAdyate tadanumodanena tathAvidho guNaH / arhadnuSThAnAni - zreSThamapramAdabhAvasacivaH saMyamaH, ugravihAraH, ghoraM tapaH, pracaNDaH parISahajaya, dAruNopasargeSvapi nirbhayatvam, lokottarA sahiSNutA, karmapIDitajagaduttAraNopadezaH, aticintAmaNizrutasamyaktvadezaviratisarvavirativitaraNam / dhanyaM khalu jIvanamarhataH, aho mahatyasya pravRttiH / anantAnAmarhatAmanantAnAmanuSThAnAnAm / aho lokottarA teSAmpravRttiH / aho mAdRzAnAM dInAnAM mahAnasAvupakArakaH / na hyeSvekatamamapi anuSThAnamAcarituM samartho'smi / tathA'pi madahobhAgyam, yaduttamAnyanuSThAnAni mamAvagamagocarIbhUtAni / prAptA mayA pramodabhAvanA / adhigataM mayA tadanumodanam / karaNa-kAraNA-'numodanAni samAnaphalAni / tAnyeva dharmasAdhanamArgarUpANi / atra tRtIyopAyarUpA'numodanA bhAvasAreNa hRdayena gadgadsvareNa sambhramabahumAnapurassaraM tattadanuSThAnamanorathasacivA ca kriyamANA syAdeva tadanuSThAnaphalapradA / anuSThAnamanusaranmodanamAnando hi anumodanam / atastenodvijyate saMyamAdipratipakSabhUtebhyo doSebhyaH kriyate dRDhopAdeyamatiH saMyamAdyanuSThAnagocarA / " siddhAnAM siddhAvasthA nAmAvyAbAdhA sthitiH, anantaM zazvatsukham, arUpitvaM sphaTikavanniSkalaGkaM zuddhaM svarUpam, anantaM jJAnaM darzanaM ca / anumodayAmyetatsarvam / aho Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad 69 , me'dhamA'vasthA, yasyAM punaH punarjanyate mriyate ca punaH punarviSayIbhUyate roga-zokAdInAm / pratihanyate kAmakrodhAdibhiH / vidhIyante hiMsAdipApAni / kaluSIbhUyante mahAmohAdibhiH / dhanyAstu siddhA eva, ye muktA etAbhirviDambanAbhiH / sUtra : savvesi AyariyANaM AyAraM savvesiM sAhUNaM sAhukiriaM tathA trikAlasambhavAn sarveSAmapyAcAryANAM jJAnAcAradarzanAcAra - cAritrAcAra tapa AcAra-vIryAcArAtmakA''cArapaJcakasyAnupAlanam, bhavyajIvebhyastaddAnaM tatpravarttanaM ca / adbhutA ca teSAM pravacanaprabhAvanA anumodayAmi sarvamapyetadanuSThAnameSAm / kva jagato hiMsrANi mohaprayuktAni vivekazUnyAni kaSTapradAni ca pApAcaraNAni / kva ca savivekatvAdivibhUSitAni jJAnAcaraNAdIni / kva pApAcArANAM pAlanaM tatpracArazca ? kva ca jJAnAdipunitAcArapracAraH ? " dhanyAste kezigaNadharAH, yairnAstiko'pi pradezI rAjA sadRSTiM prApitaH / thAvaccAputrA''cAryairapi mithyAdRk sudarzanaH zreSThI mahAzrAvakaparyAye pratiSThitaH / , evaM sarve'pyupAdhyAyA bhagavantaH ye bhAvikAn mumukSuvargAn tadyogyatAnusAreNa jinAgamamantratulyAn maGgalamayAn sUtrAlApakAn samyag vidhinA dadanti / anumodayAmyahaM tatsUtradAnaM sUtraparamparArakSAnidAnam / aho teSAM mahApuMsAM bhAvAnukampA, yayA saJjAto'bhUtapUrva upakArastasya ziSyavargasya / Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad evamapagatasarvasaGgAnAM samyak svAdhyAyA'hiMsA saMyama tapo - vinaya - bhakti- vaiyAvRttya - zubhadhyAna - maitrI kAruNya - mahAvrata - tadbhAvanA - parISahopasarga - sahISNutA - ratnatrayyArAdhanA sahAyabhAvaprabhRtInAmArAdhanAnAM karomi bhAvasArAmanumodanAm / aho sAdhUnAM lokottarA jIvanavRttiH / aho nirdoSa eSAM vyavahAraH / aho sva-parahitAnubandhinI kalyANakAriNI pravRttiH / aho vizvavatsalaM punitamAcaraNam / aho puruSArthaprAbalyam / aho yairbhAgyazAlibhiretAdRzaM sundaramavAptaM jIvanam, te dhanyAH, tIrNaprAyastaiH saMsArAvArapAraH / 70 - evaM bhAvasAraM vidheyA tattatprazastAnuSThAnAnumodanA | karttavyA tadgocarA - zraddhA / dharttavyo nidhAnAvAptitulyaH sambhramaH / mantavyametadeva saMsAre sArabhUtam / itthaM hyavApyate puruSArthayogyaH karmakSayopazamaH / - sUtra : savvesiM mukkhasAhaNajoge, savvesi devANaM, savvesiM jIvANaM, houkAmANaM kallANAsayANaM maggasAhaNajoge / - sarvairapi zrAvakaiH kriyamANaM devaguruvaiyAvRtyatattvazravaNadharmarAga- prabhubhakti - sAdhusevA dAna vrata niyama tapaHsAmAyika svAdhyAyAdikaM kRtyaM sAkSAt paramparayA vA mokSasAdhanam / anumodayAmyahametAn darzana jJAna cAritravyApArAn / na hi mohAdhikAre'napagate sati prApyeta tathAvidhamadhyAtmayogAnuSThAnam / jJApayati caitadadbhutavikasitAtmaguNAvasthAm / durlabhA caiSA doSanibhRte vizve / ato yatra kutracidapi dRzyamAnA'numodanIyA / - Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad 71 naitanmAtram, api tu sarve'pi devAH, sarve'pi jIvAH, ye mumukSavaH, nikaTamuktayaH, caramapudgalAvarttavartina, vizuddhAzayAzca, teSAmapyanumodaye'haM mArgasAdhanayogAn atra mArgaH samyagdarzanajJAnacAritrAtmakaH siddhisaJcaraH / tatsAdhanabhUtA yogAH - mArgAnusAriNAmAdidhArmikANAmapunarbandhakAnAmAdyayogadRSTicatuSTayavartinAM ca jIvAnAM mAdhyasthyapurassaraM kuzalapravRttayaH devadarzana - vrataniyamasevanAdiyogAnAM pUrvasevA, nyAyasampannatvAdi-mArgAnusAriguNAzca / ebhirhi prApyante saddarzanAdayaH / etadguNApekSayaiva mithyAdRzo'pi guNasthAnakamabhihitam / evameva cAsya sAnvarthabhAvasampAdanamiti vibhAvanIyam / ata evAnumodanIyatA proktaguNAnAm, mokSasAdhakatvAt / mokSamArgasyopayogitApekSayA jinavacanAvirodhApekSayA ca guNA evaite'numodanIyAH, na tu mithyAdRgiti dhyeyam / . ___ atha vimucyAbhinivezam, santyajyAtattvakalpanAm, kriyate praNidhAnavizuddhiH / praNidhAnaM karttavyanizcayaH, tadabhilASazca, uktaJca - vizuddhabhAvanAsAraM, tadarthArpitamAnasam / yathAzaktikriyAliGga, praNidhAnaM munirjagau - iti / ata Aha - sUtra : hou me esA aNumoaNA sammaM vihipuviA samma suddhAsayA, samma paDivattijuA sammaM niraiArA, paramaguNajuttaarahaMtA-sAmatthao / zreSThairlokottarairguNairyuktAnAmarhatsiddhAdInAmanubhAvena proktA me'numodanA''gamAnusAriNI sadvidhisacivA bhUyAt / Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 paJcasUtropaniSad tIvramithyAtvakarmavinAzena samyak zuddhAzayA'stu, mA bhUdasyAM paudgalikA''zaMsAdambhAdikRtaM kAluSyam / astu caitadgocaraH samyak svIkAraH / mA bhUdasyAM skhalanAtmakA aticArAzceti / __ nAnumodanamAtre, api tu yaMtra kutracidapi dharmAnuSThAne proktAnyaGgAnyAvazyakAni, tadyathA - (1) zAstroktavidhyanupAlanam / AptavacaviSayaH prabalaH sApekSabhAva AvazyakaH, tadyathA - mayA tadvacanAnusAreNaivArAdhanAyAM pravarttitavyaM, nopekSaNIyametaditi / (2) vizuddho'dhyavasAyaH, hRdaye punitapariNAmaparamparA'vicchittirityarthaH / (3) yathAzakti samyaka kriyA, yathA samabhAvA''sAdanArthaM vidhipurassaraM sAmAyikAnuSThAne pravRttiH / (4) tatpravRttyA niraticAraM pAlanam / ____ na hyetaccatuSTayagatAnyatamasyApyapAye sAdhyasiddhiH / (1) vidhyAgraho hi jinavacanasApekSabhAvajJApakaH, jinavacastu pratipadamapi puraskAryameva mumukSuNA | jinAjJaiva saMsArasAgarottaraNopAya iti / anyathA tu svacchandabhAvaH pAtayati balAdapyajJAnaceSTAyAm, tatazca kuto bhavAbhAvasambhavaH ? (2) parihAryA viSayatRSNA, hAtavyA kAmakrodhamadapAruSyeAdayo doSAH, hRdayakAluSyA''pAdakatvAt / etadaparihAreNa hIyate jinAjJAnurAgaH / ata uktadoSaparihAreNa yatitavyaM jinAjJAnupAlane / (3) tathA pariharttavyaH pramAdabhAvaH / udyantavyaM dharmapravRttau anyathA pApanipAtadhrauvyAt / tato'pi pApe pravarttamAnasya bhavetpariNAmakAluSyam / anAdikAlInA''hArAdisaJjJAprayukta Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad 73 duSpravRttisantatAbhyAsaprarUDhakuvAsanA tatpratipakSatapodAnAdidharmapuruSArthamAtrazakyakSayeti dRDhamavadhAraNIyam / svacchandamAhArAdipravRttestu pratyuta tatpoSa eva / (4) tathA dharmapravRttirapi yathA niraticArA syAttathA yatitavyama / evamevottaradharmapravRttitadguNasthAnakayoH sambhavAt, paramparayA vItarAgatvAvAptezca / ataH sattvasAreNa manasA yatitavyamatra / catuSTayaM hyAtmahitasAdhanam - jinAjJAgocaropAdeyamatiH, hRdayanairmalyam, puruSArthaprAbalyaM sattvaM ca / etaccatuSkAdhigamArthaM samyag vidhipAlane, vizuddhAdhyavasAye, yathAzaktikriyApAlane, niraticAratannirvAhe ca yatanIyam / jinAjJApratibandhato hi bhavati jinazaraNasvIkAraH / tato'pi tadviSayaparamArthatArakatvAdiguNagaNapratipattiH / taduktameva tattvam, tadabhihito mArga eva siddhisaJcaraH iti bhAvasAraM mantavyaM bhavati proktapratipattiprabhAvataH / tatazcAvazyaM bhavatyanAdyahaGkAranikAraH / sa eSa sarvo'pi jinAjJApratibandhapariNAmaH, atastatrA''dRtavyam / bharttavyaM hRdayaM zubhAdhyavasAyataH / santatamapi dhAraNIyaM pariNAmapAvitryam, virecanIyaM bhAvamAlinyam, kSapitavyAH kusaMskArAH / poSaNIyAH susaMskArAH / evaJcaitadabhyAsaparipAke prApyate paramaH prazastAdhyavasAyaH / tIrthakRtsthApitaM dharmatIrthamapi puruSArthasattvayormAhAtmyajJApakam / yadi tu kAla-svabhAva - pUrvakarma-bhavitavyatAmAtrata evAtmoddhAraH Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 paJcasUtropaniSad sambhavet, tadA kathamamUDhalakSyo'pi bhagavAn dharmatIrthasthApane pravarteta ? api ca paJcAcAravartI vIryAcAro'pi puruSArthA''vazyakatAM prajJApayati / na hyetadvinA''cAracatuSTaye nirdoSatvaprabalatvAdiviziSTA sambhavyArAdhaneti yatitavyaM tatra | saviSayeyaM prArthaneti dhyeyam / ato vidyate'syAlambanabhUtaH prArthanIyaH / sa ca pAramArthiko mahAnubhAvatvAdyupetaH puruSaH / ato naitatprArthanAniSphalatvasambhavaH / prArthanIyasya lokottaraguNagaNopetatvena prArthakahRdayapravIbhAvApAdakatvAt, svAzrayaguNopAdeyamatijanakatvAt, vizuddhAdhyavasAyajanakatvAcca / evaJca tamAzritya kRtA prArthanA / saphalaiva, avandhyanibandhanatvAd guNasandohasya / __ prArthanA'pyanumodanAyA vitaratyanumodanAsAmarthyam, tato'pi krameNA''sAdyate niraticAraM cAritram / prApyata AnupUrvyA'jarAmaratvam / avandhyaM bIjamupAdeyamatisacivA'bhilASA dharmAnuSThAnasya / bhAvanIyamatra nAgake tuvRttAntam / suvarNasiddhirasatulyA hi prArthanetyatra niSkarSaH | pAramArthikA sukRtAnumodanA'pi durghaTA mithyAtvamAndyamantareNa / tadarthaM kartavyaH zubhabhAvollAsaH / so'pi sambhavatyarhadAdigocaraviziSTabahumAnataH / evaJca zubhAdhyavasAyaprakarSataH sambhavati mithyAtvamAndyam / tatazcollasati hRdaye tAttvikA'numodanA / sa eSa bhagavadanubhAvaH, karNadhAro'pi prApaNIyaprAptau dhruvatArakAdyanubhAvaM manyate, tathA prakRte'pi yojyama / arhadAdyAlambanAbhAvata eva jIvasya saMsArasAgare'jani bambhramaNam / 17. I Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 75 paJcasUtropaniSad - sUtra : aciMtasattijuttA hi te bhagavaMto, vIarAgA savvaNNU paramakallANA paramakallANaheU sattANaM / / .. aMkalpanIya sAmarthyazAlinaste'rhadAdayo bhagavantaH, vItarAgAH sarvajJAzca / na hyarhacchaktirgamyA pareSAm, agamyatvAt, ameyatvAt, anupamatvAcca / zreSThakalyANasvarUpA hyarhantaH / paramAtmazaraNaM nAma trividhasaMsAratApavimuktiranantakalyANAbhiyAnaM ca / ___ AcAryAdayo'pyavAptakaivalyA mukhyatayA sarvajJA vItarAgAzca / tadanye'pi mahAvirAgA bahuzrutAzca sarvajJavItarAgavadAlambanIyAH, paramakalyANarUpatvAdeva, taddhetubhAvAcca / na hi tatkalyANamasti jagati yanna prApyate parameSThisamupAsanataH / prakAzyate tadupadezena muktimArgaH | ujjAgarayati tadarzanaM kalyANopAyAn / vitarati zreyastatsmaraNam / prApayati mahAkalyANaM tadAlambanam / ata ete'cintyasAmarthyazAlinaH / etadevAbhipretyA''huH sudharmasvAminaH - abhayadayANaM cakkhudayANaM maggadayANaM saraNadayANaM bohidayANaM dhammadayANaM jiNANaM jAvayANaM tinnANaM tArayANaM buddhANaM bohayANaM muttANaM moagANaM - iti / vihitametadeva vidheyaM sulasayA'pi bhagavaccharaNorIkaraNarUpam - eSa eva madAdhAraH, eSa eva nirIkSaNIyazcintanIya upAsanIyazca / na brahmAdayo devatAH sevanIyAH, nA'pi zabdAdayo viSayAH - ityAdi / etadvibhAvanenaivopArjitamanayAM tIrthakRnnAma karma / sUtra : mUDhe amhi pAve, aNAimohavAsie, aNabhinne bhAvao, Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 paJcasUtropaniSad hiAhiANaM abhinne siA, ahianivitte siA, hiapavitte siA, ArAhage siA, uciapaDivattIe savvasattANaM shiaNti| icchAmi sukaDaM icchAmi sukaDaM, icchAmi sukaDaM | ___ nAhamuktarItyorIkurve'rhadAdIn / nApyabhilaSAmyetadurIkAraM bhAvasAram / ato mUDho'ham, pApazca, AvRto'smyahaM mohAdipApmabhiH samantataH / anAdiH khalu mama saMsAraH | anAdikAlato'bhyasto mama mohaH / bhAvitastena madAtmanaH pratyekaH pradezaH, lazunagandhabhAvitavastra-satkapratyekatantuvat / rAgadveSamohavAsanAvAsitaM vivartate manmanaH | unmatto'smi khalvahaM tadbhAvanAbhAvitatvAt / tattvAnabhijJo'smyaham / na jAnAmyahaM vAstavaM madAtmahitam, nApyahitam / kva khalu mama pAramArthikasukRtAnumodanAvakAzo'pi / kintvabhilaSAmi zaraNamarhataH / Ihe hitetarAbhijJatAm / nivarte mithyAtvAviratikaSAyayogalakSaNebhya AzravebhyaH / pravarte saddarzanAdiyogeSu / bhavAmyahaM mokSamArgA''rAdhakaH / karomi tannirdezakArhadupAsanAm / vidadhe sadguruzuzrUSAm / dhArayAmi bhAvapratibandhaM jinAjJAyAm | seve sukRtAni / bhavAmi sarvatrA'pyucitavRttivibhUSitaH / tadevaMrItyA'hamicchAmi sukRtam, icchAmi sukRtam, icchAmi sukRtam / atra vAratrayabhaNane'yaM hetuH - (1) manovAkkAyayogatrayeNApyabhISTaM sukRtam / (2) bhUta-bhAvi-varttamAnakAlatritayagocaramipsitamasti sukRtam / (3) sukRtAnumodanA'pi karaNa-kAraNA-'numodanarUpaprakAratrayeNehitA / Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad uttamAnuSThAnamidaM sukRtA''sevanam anyajIvasukRtAnumodanA'pi mahAphaladAyinI, bhAvanIyamatra rathakAramRgabaladevamunijJAtam / sUtra : evameaM sammaM paDhamANassa suNamANassa aNuppehamANassa siDhilIbhavaMti parihAyaMti khijjaMti asuhakammANubaMdhA | 77 athaitatsUtrasya samyakpaThanAderadbhutaM phalamAha - samyak saMvegena hRdayaM bhRtvA, saMvegaH - catuHzaraNavaktavyatoktArhadAditattadvizeSaNagoMcarA bhAvasArA zraddhA''darazca / (2) duSkRtagahAryAM saMvegaH - hRdayAdduSkRtazalyAnyuddhRtya duSkRtakAriNaM svAtmAnaM prati jugupsAbhAvaH yathA - aho'dhamo'smyaham, aho duSThu kRtaM mayA - ityAdi / (3) sukRtAsevane saMvegaH - zaraNAdyupAyatrayAvAptirmama saJjAtAteti dhanyo'smyaham - ityAdi / = 1 evaM saMvegAya pradhAnabhAvaM samarpya sUtrapaThanazravaNa- smaraNAnucintanapravRttAnAM pUrvabaddhAzubhakarmarasastadanubandhazca mandIbhavati / parihIyante tatkarmasthitayaH, alpIbhavanti tatpradezAH / viziSTaprazastAdhyavasAyasadabhyAsayogena nirmUlamapyunmUlyante'zubhakarmAnubandhAH / te cAtmani vyaktA itarA vA tIvrasaGklezasaMskArAH / teSu hetubhAvamupayAnti saGkliSTatarANi karmANi / tAnyeva ca bhavaviTapimUlAni / etadviSopazame mahAmantropamaH prakRtasUtrapAThaH / eSa eva mhaussdhsngkaashssNsaarrogopshme| eSa eva ca paramarasAyanamajarAmaratvAvAptaye / etatpaThanazravaNamanananididhyAsanAnyullAsayantA zubhAdhyavasAyAn, cUrNayantyazubhAnubandhAn zoSayanti saMsArasAgaram / | Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad sUtra : niraNubaMdhe vA'suhakamme bhaggasAmatthe suhapariNAmeNaM, kaDagabaddhe via vise, appaphale siA, suhAvaNijje siA, apuNabhAve siA / 78 evaM paJcasUtreNa hRdayodbhavAH zubhAdhyavasAyA apanayantyazubhAnubandhaviSam / pratibadhyate tenAzubhakarmaNAM vipAkaparamparAjananasAmarthyam / yathA mantrasAmarthyeNa kaTakabaddhaM viSamalpataraphalaM bhavati, evaM catuHzaraNagamanAdi prazastapariNAmAtmakena mantreNAtrAvaziSTAzubhakarmAtmakaM viSamalpavipAkaM bhavati / tatazca syAdetat sukhApaneyam / na cAnyadapi tathAvidhamutkRSTasthitikaM karma badhyate punarapi / evaJca yathA pUrvakAla AtmanA'nubhUto'zubhakarmavipAkaH, tathA naiSyatkAle prApyeta kadAcit / evamavagamya catuHzaraNagamanAdyupAyatrayanisevanaphalAtizayaM nisevanIyametatpratidinaM trikAlam / evamapAyApagamarUpaM phalamuktvA'dhunA sadupAyasiddhilakSaNaM phalamAha sUtra : tahA AsagalijjaMti pariposijjaMti nimmavijjaMti suhakammANubaMdhA / sANubandhaM ca suhakammaM pagiTThabhAvajjiaM niyamaphalayaM supautte via mahAgae suhaphale siA, suhapavattage siA, paramasuhasAhage siA / - etatsUtratadarthapaThanAdibhiH saJcIyante prabhUtAH zubhakarmAnubandhA Atmani / puSyante ca te zubhabhAvAbhivRddhyA prApnuvanti parAM kASThAm / aho mahAmahimedaM paJcasUtram / sAnubandhaM hi karma tadbhAvata utkRSTaM bhavati / zubhAdhyavasAyaprakarSopArjita T 1 Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 79 paJcasUtropaniSad tvenaitanniyogato bhavatyuttamaphalapradam / yathaivaikAntakalyANakRduttamamauSadhaM samyag vidhiprayuktamArogyapuSTyAdikaM prayacchati sundaraM phalam / evaM sAnubandhaM zubhaM karmA'pi pravarttayati prazastAnuSThAne, prApnotyutkRSTakoTim, sAdhayati paramparayA nirvANodbhavaM paramaM sukham / yathaivAzubhAnubandhenAnantaH saMsAraH, tathaiva zubhAnubandhaprakarSato'nantamokSa iti tAtparyam / ata eva nidAnaM vinA. rAgAdiM vimucyobhayalokAzaMsA parihRtyAzubhAnubandhAn nirudhya karttavya etatsUtrapaThanAdinA zubhabhAvollAsaH / asAdhAraNaM nimittakAraNamidaM sUtraM zubhabhAvollAse / ataH satpraNidhAnena cittaprazamasacivaM paThanIyame tat / karttavyaM vyAkhyAnusAreNa tacchravaNam / cintanIyastatpadArthaH | __ athAtra nidAnaniSedhanamayuktam, prAg hou me esA aNumoyaNA - ityAdigranthato nidAnasyAbhihitatvAditi / maivam, tasya nidAnatvAbhAvAt / rAgadveSamohAnyatamaprayuktAzaMsA hi nidAnapadArthaH / sA ca bhavati kliSTakarmabandhanibandhanam, prApayati bhavaparamparAM sphAtim / saMvegAbhAvastaddhetuH / bhAvanIyAnyatra tripRSTha - brahmadattA'gnizarmavRttAntAni | akarttavyAni nidAnAnItyatra niSkarSaH / kintu na nidAnalakSaNaM ghaTate prakRtAyAM sukRtAnumodanAyAm / na hi doSa kalmaSazUnyA vizuddhabhAvasacivA'pyeSA nidAnarUpA, muktiprArthanAyA api tattvaprasakteH / aniSTaM caitat, AgamaviruddhaM ca / yathA''rogyabodhilAbhayAJcA nidAnaM na bhavati, tanniSedhakavacovirodhaprasakteH / tatrArogyam - bhAvanIruktA mokSa iti Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 paJcasUtropaniSad yAvat / na hyevaMvidhaprazastaprArthanAtmikA saMvittirnidAnamityalaM prasaGgena / sUtra : apaDibaMdhameaM asuhabhAvaniroheNa suhabhAvabIaM ti suppaNihANaM sammaM paDhiavvaM, sammaM aNupehiavvaM ti / namo namianamiANaM paramagurUvIarAgANaM / namo sesanamukkArArihANaM / jayau savvaNNusAsaNaM / paramasaMbohIe suhiNo bhavantu jIvA, suhiNo bhavantu jIvA, suhiNo bhavantu jIvA / atra sUtraparisamAptau caramaM maGgalamAha devairapi vanditA indrA gaNadharamaharSayazca yaM namaskurvate, taM paramaguruM vItarAgaparamAtmAnaM namo'stu / anyAnapi namaskArayogyAn guNAdhikAn namaskAro bhUyAt / nirAkRtya mithyAdarzanAni jayatu sarvajJazAsanam / mithyAtvadoSApAkaraNapurassaraM varabodhilAbhAvAptyA - samyagdarzanAdi zuddhadharmAvAptyA santu prANinaH sukhinaH / santu prANinaH sukhinaH / santu prANinaH sukhinaH / evaM pApapratighAtena - akuzalAnubandhAzravavyavacchedena guNabIjAdhAnam, bhAvataH prANAtipAtaviramaNamiti tannyAsaH / tathA'nubandhatovicitravipAkavatkarmAdhAnamityarthaH / etatsUcakaM sUtraM pApapratighAtaguNabIjAthAnasUtra samApta Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 85 paJcasUtropaniSad atha dvitIyaM sUtram sAdhudharmaparibhAvanA dharmaguNagocaraprakRtisaundaryAdyanucintanam / vicitravipAkaM zubhaM karma hi dharmaguNabIjamityuktaM prAk | tad bIjamAhitaM sat tattadvaicitryAttatkAlAdinimittabhedena vipacyate / etadAbhimukhyena, tata eva dharmaguNapratipattizraddhopajAyate / tasyAmupajAtAyAM yat karttavyaM tadabhidhAtumAha - ___ sUtra : jAyAe dhammaguNapaDivattisaddhAe bhAvijjA eesiM sarUvaM, payaisuMdarataM, aNugAmittaM, parovayArittaM paramatthaheuttaM / tathAvidhamithyAtvAdikarmakSayopazamenAtmanyullasati dharmaguNaprAptyabhilASaH / tatazca cintanIyaM dharmaguNasvarUpam / anantakAlInahiMsAdisaGkliSTapariNAmavizodhakA hi dharmaguNAH / aho eSAM prakRtisaundaryam / aho bhavAntare'pi susaMskArarUpeNaiSAM saJcaraNazIlatvam / anyapIDAparihArapravaNAtmakatayA'ho teSAM paropakAritvam / paramparayA mokSasAdhakatvenAho teSAM paramArthahetutvam / zreSThaM zIghrameva siddhisAdhakaM ca sAdhutvamavAptuM tadbhAvanayA bhAvayitavya AtmA / etadarthamapi.karttavyaM prAthamika zikSaNam | etaccANuvratAbhyAsataH sambhavItyato'NuvratAvAptirdUtI mahAvratAnAmityucyate / kathannAmANuvrateSu tathAvidhaM sAmarthya prAdurbhavet ? etadarthaM tasyAdyo vidhiratrocyate - Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad (1) svarUpAnucintanam - prathamaM sthUlAhiMsAsatyAdyaNuvratagocaraM vistRtaM svarUpaM cintanIyam, yathA-tattadaNuvratamudrA, tattatkarttavyatA, tattadvidhAne prAktanapravRttiparihAraH, tattatpAlanaprakAraH, sambhavitAticAra-parihAraH, sambhavadbAdhakAH, tattadbAdhakeSu satsvapi vratanirvAhaH etatsarvamapi vibhAvanIyam / na caitadvibhAvane bhAvyaM nirutsAhena, kAtareNa vA, antareNa dharmaguNAnAtmahitavirahAt / vibhAvitaM vratasvarUpamAnandakAmadevAdizrAvakaiH / sautsAhaM gRhItAni tAni / bhavatrayamAtrakAlatayA parittIkRtaH saMsAraH | (2) prakRtisaundaryam - ahiMsAdayaH svabhAvenaiva sundarAH | zobhata ebhirAtmA / bhavati jIvAnAM vallabhaH / svabhAvamaGgalAstu hiMsAdayaH, apavitrAzca / nindyate lokairapi hiMsAdyAsevanaparaH | yadyapi kathaJcidAsAdyate hiMsAdinA'pi vibhavaH, tathApi nAnena sampAdyate svAsthyamAtmanaH, asthairyAnupazamamamatvamAyAdikaluSitasya tadanavakAzAt / ata eva prakRtyaivAzobhanA hiMsAdayaH / ahiMsAdyanuzIlanena tu bhaveccittasvAsthyam / dRzyate mukhAravinde saumyatvaM kAntizca / bhUyate pratyayapAtreNAbhigamyena ca / saiSA svarUpasundaratA / .. phalamapi sundaramevAhiMsAdeH / tadupArjitabhogAnubhavakAle'pyAtmasvAsthyAnapAyAt / etadapi sktytishyvigmaat| . etadapi vaiziSTyaM jJApayati prakRtisaundaryamevAhiMsAdeH / ata bhAvanIya AtmA'hiMsAdibhiH / vicintyamatra haribalamAtsikahelAkazreSThi-sudarzanazreSThi vaGkacUla-puNyazrAddhaprabhRtivRttAntam / (3) AnugAmikatvam - AnugAmikAH khalvahiMsAdayaH, Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad ataH paraloke'pyete'nugacchantyAtmAnam / tatazca paraloke'pi prApyante prakRtisaundaryapuSTiprayojakAH sadgatyAdayo bhAvAH / suvratazreSThyAdivat / nanu ca hiMsAdayo'pi paralokAnuyAyina eveti ko vizeSo dharmasyeti cet ? sukhamAtrahetutvAkhyeti gRhANa / duHkhaikanibandhanarUpA hi hiMsAdayaH paraloke'pi, ata na te pretya zambalarUpatAM pratipadyante, ato dharmasyaivaM tattA pratipattavyA / (4) paropakAritvam - ahiMsAdibhirvidhIyate parapIDAparihAraH | kriyate paraH paropakAraH / naitanmAtram, api tvAtmano'pi taireva vidhIyata upakAro durgatinirodhalakSaNaH sadgatisAdhanarUpazca / evaJcAnena kriyata AtmA sAtayazauccagotrAdibhAjanam / kumArapAlabhUpAlasatke nAhiMsAvratena dattamabhayadAnaM jIvalakSebhyaH | zrIhIravijayasUrerUpadezenAkkabara-sAhirbabhUvAhiMsApravartakaH / (5) paramArthakAritvacintanam - guNAbhyAso hi krameNa vizuddhatarAhiMsAdiguNAkarSaNadvAreNa jIvaM mahApavitraM vidhAya yAvanmuktisaukhyamapi vitarati / evaM ca sAdhayatyeSa paramArtham / naitanmAtram api tvanyAnapi jIvAn prApayati kalyANam / na hyetadupakArasAmarthyaM hiMsAdiSu / bhAvanIyAnyatra megharatha-zrIkAntarAjazreSThi-vijayazreSThivijayAzrAddhI-maNikAntazreSThisatkAni vRttAntAni | aho durlabhe manujabhave'vApyAryadezamuttamaM kulaM cAvAptA mahAsukhamayadharmajIvanapadavI / prApto'vasaro jagadupakArasya / Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad adhigataM vRttapAvitryam / AsAditA suvizuddhAH saMskArAH | kathannAmaiSa dharmaguNo mayi kSIranIravadekAyanIbhAvaM vrajet ? ityAdyanucintanena bhAvanIyo dharmaguNabhAvanayA''tmA / (2) dharmaguNAtmakAnAM vratAnAM duSkaratA sUtra : tahA duraNucarattaM, bhaMge dAruNataM-mahAmohajaNagataM, evaM dullahattaM ti / ___ evaM paribhAvya vrataprakRtisaundaryAdi vizuddhatatpAlanArthaM bhAvanIyaM yathA - (1) pUrvAbhyAsAbhAvAd vratapAlanaM duSkaraM sakaSTaM ca / ato saharSa viSahya kaSTAni pAlanIyAnyetAnIti dRDhamavadhAraNIyam / na hyalpamUlyA dharmaguNAH / mahAsattvasAdhyazcaiSAM nirvAhaH | nibhAlanIyametadarthe vaGkacUlavRttAntam / (2) dharmaguNapratipatteH prAMgetadapi jJAtavyaM yathA pratijJApurassaraM vratagrahaNaM kRtvA yadyetAni bhajyante, tadA''sAdyate dAruNo vipAkaH / na hi jinAjJollaGghanamantareNa tadbhaGgasambhavaH, durantaM ca tadullaGghanam, mahApAparUpatvAt / jinAjJAbhaGgo hi janayati mahAmoham / kArayati loke dharmanindAm / dadhAti dharme'ruciM lokaH / apAstadharmaprItirdoSapakSapAtayuktazca saJjAyate tadbhaGgakRjjanaH / evaJca bhavAntare'pi durlabhA bhavanti dharmaguNAH / nibandhanaM cAtra dharmaguNAvadhIraNA, doSapakSapAtaprayuktatadanuguNabhavAdhigatizca / tatazca prakRtyaiva bhaveddhiMsAmRSAvAdAdidoSapakSapAtaH / durlabhAzca syurahiMsAdayo guNAstatra / api ca narakeSu viSahyante dAruNAni duHkhAni / Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad 85 tathApi durlabhAsteSvapi dharmaguNAH / pApaphalamanubhavatAmapi nArakANAM tadudvegAnudayAt / prAk hi vratabhaGgaM kurvadbhirAdRtA doSA bhAvasAram / tataH kutasteSAM dharmaguNasaulabhyam ? vrajanti caturdazapUrviNo'pi mahAmohodayAnnigodam / mahAvratabhaGgena gataH kaNDarIkaH saptamAM narakAvanim / ataH prANAdhikAn mantvA rakSaNIyA dharmaguNAH / bhAvanIyastadbhaGgadurvipAkaH | (3) vidhipurassaraM bhAvasAraM vratasvIkAraH sUtra : evaM jahAsattIe uciavihANeNaM accaMtabhAvasAraM paDivajjijjA taM jahA (1) thUlagapANAivAyaviramaNaM, (2) thUlagamusAvAyaviramaNaM, (3) thUlagaadattAdANa-viramaNaM, (4) thUlagamehuNaviramaNaM, (5) thUlagapariggaha-viramaNamiccAi / / te ca dharmaguNA ete - tadyathA - (1) sthUlaprANAtipAtaviramaNam / na hyahaM niraparAdhatrasajIvAn nirapekSatayopetya haniSyAmItyetad vratam / sAvacchedaM caitat, sthAvarANAM sAparAdhatrasajIvAnAM cAhiMsAyA anaGgIkaraNAt / (2) sthUlamRSAvAdaviramaNa - aMzena mRSAbhASaNatyAgaH / kanyAdipaJcavastugocarAsatyavacanaparihAra ityarthaH / (3) sthUlAdattAdAnaviramaNam - adattaM kenacidavitaritam, tasyA''dAnam - grahaNam - adattAdAnam - tato'zena virantavyam / kUTatolAdipaJcakAtmaka-madattAdAnaM na karttavyamiti bhAvaH / (4) sthUlamaithunaviramaNam aMzenAbrahmaviratiH / parastrIgamanaviratiH Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad svastrIsantoSazceti tAtparyam / (5) sthUlaparigrahaparimANam - dhanadhAnyAderamuka-'parimANasyAnullaGghanam / etatpaJcANuvratAni mUlaguNAH / dikparimANa - bhogopabhogaparimANA'narthadaNDaviramaNatritayaM guNavratarUpam / tathA sAmAyika- dezAvakAzika-pauSadhA'tithisaMvibhAgalakSaNaM catuSTayamuttaraguNarUpam / ete dharmaguNA ityavagantavyam / 86 AdAvupanyAsa eSAm bhAvata itthameva prApteH, uktaJcasammattammi u laddhe paliyapuhatteNa sAvao hojjA / caraNovasamakhayANaM sAgarasakhaMtarA hoMti / / evaM apparivar3ie sammatte devamaNuyajammesu / aNNayaraseDhivajjaM egabhaveNaM ca savvAiM / / ityAdi / , tadetadarthamAvazyakaM kaSAyamAndyam, uttarottarabhAvavizuddhizca / zrAddhatvena hyArohaNaM bhavati samyagdRSTerjIvasya / ato'tra dharmaguNatayA darzitAni prathamaM zrAddhAnAmaNuvratAni / ( 4 ) vratapAlanaM jinAgamagrahaNabhAvanapAratantryANi ca sUtra : paDivajjiUNa pAlaNe jaijjA, sayA''NAgAhaNe siA sayA''NAbhAvage siA sayA''NAparataMte siA / evaM pratipadya dharmaguNAn yatanIyaM tatpAlane yathA ratnakaraNDakaM kaJcinmahAmantraM cAvApya tadanupAlane mahAnAdaraH kriyate, tathA'nantakAlAnantaraM prAptA apUrvaratnakaraNDakasthAnIyA dharmaguNA rakSaNIyAH / etadarthamapi pravarttanIyaM vakSyamANe vidhau / etattvatrAvadheyam - (1) yadyapyAdAvatrAnubhUyeta duSkaratvam, Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad 87 tathApi samyak tadanupAlanenAlpenaiva kAlena prApyate'lpenaiva kAlena nirmalacaitanyaprakAzaH / (2) dharmaguNA evAtmano nijaM dhanam / soDhAni hyAtmanA duHkhazatAni paradravyAdhigamArtham / tato'dhunA''tmavibhUtirUpadharmaguNAvAptyarthaM kathaM na sahitavyam | vicAraNIyAni sAgaracandra-kAmadeva-candrAvataMsaka-prabhRtivRttAntAnyatra / (2) sadaiva bhAvyaM jinAjJA grAhakena / karttavyaM pratidinaM jinAjJAdhyayanam, tacchravaNaM ca / na cAdhyayanAntaraM zravaNena ko'rtha iti vAcyam, pratipannavrataguNagocaratAttvikazraddhAdhigamArthaM tattvajJAnAvApterAvazyakatvAt, tadarthaM ca zAstrAdhyayanaM pradhAnAGgam / tadadhyayanaM kRtvApi vizeSAvagamArthaM gurumukhena karttavyameva tacchravaNam / ataH zrotavyA jinavANI nizamyA zrAddhasAmAcArI, karNAvataMsIkarttavyA vairAgyarasadhArA / anyathA tu durlabho'hiMsAdigocaro vardhamAnaH pariNAmaH / bhayaM ca tanmAndyasya | santataM zAstrazravaNaM hi vidadhAti zraddhAdAya'm / zrAddhasAmAcArIzravaNenaiva sambhavyanAdyabhyastamithyApravRttinirodhaH / na hi guruvANIzravaNamantareNodeti tattvadRSTiH sArAsAravivekaH zubhAzubhadhyAnAvagamazca / tadanudayAt kliSTakarmabandhaH / ata AvazyakaM jinAjJAzravaNam / ___ (3) evaM jinAjJAyA adhyayanaM zravaNaM ca yathA''vazyakam, tathA bhAvanamapi tasyA Avazyakam / jinAjJAgocaracintanamananAbhyAmAtmanastadbhAvabhAvitatvA''pAdanaM hi bhAvanam / yathA hi viSayasukhAbhilASI janastatsAdhanAni pratyAdaraM vidhatte, zRNute Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad tadadhigamopAyAn, zikSate tatsAphalyaprayojakavidhim / evaM jinAjJAbhAvane'pi yatanIyam / evaM ca jina eva satataM vyavasthito bhavedRSTipathi, na tu saMsAraH / tatazca gRhAdikAryeSvapyanvetyAgamAnusArI vimarzaH / sadodayamApnuyAdAzravasaMvaravivekamatiH / nimIlanaM bhavenmohadRzaH | unmIlitA syAjjJAnadRk / evaJca nirodho bhavedvyartha karmabandhasya kuvAsanAdRDhIkaraNasya ca / saJcIyanta evaM susaMskArA Atmani / paribhAvyate samyak sAdhudharmaH / AjJAgrahaNabhAvanAvirahe tvAzravAdivivekAbhAvAd bhavet saMvarasthAne'pi pApapravRttiH / yathA rasavatIbhAjanapidhAnakriyAyAH samAnatve'pi jihvAlAmpaTyaprayuktA saiva kriyA''zrave'ntarbhavati, jIvadayA''zayena tu saiva saMvara iti / ata unmIlanIyA jJAnadRk / karttavyaM miSTAnnA''svAdeSu mohazastrIprahArAvalokanam / nibhAlanIyaM hIrakAdikaM sAradravyaM rAganAgadAruNadaMzanibandhanam / karttavyaM viSayeSvAtmaguNavismAraNakRttvavilokanam / evamAjJAnucintanAnantaraM bhavedevA''jJApAratantryAnurAgaH sacetasaH / tatazca yatate'sAvAgamAbhihiteSvaucityAdiyogeSu dhArmikAnuSThAneSu / dadhAtyetadgocaraH pakSapAtaH / dhArayati jinAjJAyAM bhAvapratibandhanam / sUtra : ANA hi mohavisaparamamaMto, jalaM rosAijalaNassa, kammavAhitigicchAsatthaM, kappapAyavo sivaphalassa / nanu kinnibandhanamidaM jinAjJAmAhAtmyam ? yena tacchravaNAderevamupAdeyatvAtizaya iti cet ? atrocyate / jinAjJA Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad 89 hi mohaviSApanayanAya paramamantraH / moho rAgo dveSazcAtmano vikRtA jugupsanIyA cAvasthA / eta eva bhAvikaTuvipAkaviTapimUlasthAnIyAH / ebhireva vyarthatAM nIyate durlabha AtmahitAvasaraH / pratihanyata ebhirAtmahitam / vidhIyate cAhitamAtmanaH / tadetatsarvamapi jJAyate jinAjJayA / ata eSaiva mohaviSanirAkaraNapravaNaH paramo mantraH / na hi sarvajJamantareNa jAnAtyanyaH kazcit sUkSmamohaprakriyAH, karmabandhasaGkramodvarttanApavarttanAnikAcanAdi pravRttim, dAruNatatpariNAmam, vicitratatkAryapaddhatim, AjJApAlanAnubhAvaM ca / sarvajJAjJayoktasarvAdhigamenaivollasatyAtmani vIryam / tata evApanayatyasau mohaviSam / na hi sarvajJAjJAnabhijJa udyacchatyetadartham / na vettyasau mohadurantatAm / pazyati pratyutainaM hitam / tatazca bambhramati gahane bhavakAntAre / jinAjJAlakSaNo mahAmantro hi nirAkaroti mohaviSavikAram / vidhatta AtmaguNaprakAzam / kArayati paramapadaM prati prayANam / ato'nyathA mohaviSavikAranikAro duHsambhavIti bhAvanIyam / zramaNabhagavanmahAvIravacasA hIndrabhUtyAdibhirapanIto mithyAtvamohakSveDaH / parAkRtamavirativiSam / pratipannaM cAritram / avAptaM gaNadharapadam / evamanantA gaNadharA prApurnirmohapadaM jinAjJAmahAmantrAnubhAvena / (2) kiJca jinAjJaiva dveSAratizokAdyAtmakAnalavidhyApanArthaM pAnIyarUpA / yasya hi hRdaye nivAso babhUva jinAjJAyAH, Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 / paJcasUtropaniSad tasya hRdaye vasati prazamapuSkarAvarttameghaH / vidyata evAsya hRdaye paramaM mAdhyasthyam / tatazca bhajate'sAvudAsInabhAvam / tatazcAnavakAzo'smin dveSAdivikArasya / evaMvidhAvasthAvizeSAnudaye tu hRdayAzrayajinAjJAnivAsa evA''rekAspada iti bhAvanIyam / adbhutaM hi sAmarthyaM vartate jinAjJAjale dveSAdyanalopazamArtham / uvasamasAraM khu sAmaNNaM - ityetanmAtraM vaco babhUva zrIharibhadrasUreH krodhAnalaprazamanibandhanam / / - (3) tathA''jJaiva cikitsAzAstram, karmavyAdhyapanayanaprakAropadarzakatvAt / etadanusaraNenaiva karmakSayo mokSazceti vibhAvanIyam / . na hi karmataH paraH kazcid vyAdhirjagati / tasyaiva janmamaraNeSTetarasaMyogaviyogazokasantrAsadainyAsvAsthyAratyAdiduHkhasandohanibandhanatvAt / karmavyAdhyapanayanArtha jinAgameSvamoghacikitsAprakArA upavarNitAH / yadAdareNa mUlata unmUlyate karmavyAdhiH / jinavacanaM hyabhidadhAti niyatAM muktisAdhanakriyAm / indranAgatApaso hi cakAropavAsadvayapAraNadvitIyadinAdevAparamupavAsadvayamevaM nityazaH | ugramapyasya tapo'jJAnakaSTamayam, pratigRhaM tannimittamArambhapravRtteH / teSu caikasmin gRhe cakAraiSa pAraNam / sakRdAjagmustannagare zrImahAvIrasvAminaH / preSayAmAsustatpratibodhArthaM zrIgautamasvAminam / gatvA'kathayadeSa tam, yathA - bho aNegapiMDiyA / egapiMDio taM daThumicchai Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad - iti / upetyAsau papraccha jinam, yathA - kathamahamekapiNDamAtragrAhyapyanekapiNDikaH ? iti / jJApitazcAsau sadbhAva bhagavatA / apanItamasya darzanacAritramohAvaraNalakSaNaM mAndhaM jinavacasA | pratipanno'nena SaTkAyarakSA''tmakaH zramaNadharmaH | vibhAvanIyamuttarAdhyayanoktaM saMyatIyAdhyayanamapyatra / jinAjJA hi sarvakarmakSayaprayojakatayA muktinibandhanam / zivaphalapradakalpatarukalpA hi jinAjJA / tRNAyaitasyAH purastAt svargasthA kalpavRkSA api / na hi vitarantyete mokSalakSaNaM phalam / jinAjJA tu cUrNayati bAhyAbhyantaratapaHkulizena karmAcalam / vitaratyalpakAlenaiva mokSaphalam / ato karttavyamAjJAgrahaNam, upAdeyaM tadbhAvanam, pratipattavyaM ca tatpAratantryamiti / syAdetat, aNuvratAdhigamamAtreNaiva guNavattvAdhigatervyarthamevAjJAgrahaNAdikamiti cet ? na, vratamAtrataH siddhyasiddheH, tatpAlanaphalAnubhUtimAtraparyavasAnAt / ahiMsAbAdhena satyAdipravRttiprasaktezca / tadatra vizuddhArAdhanA jinavacograhaNamananAdinaiva zakyA / anyathA tu yadyapi zrAddho nollaGghayet parigrahaparimANam, svIkRtavibhave tu na muJced gRddhyatizayam / evaJca vratAnupAlanamapi vaiphalyamupeyAjjinavacovibhAvanamantareNeti nipuNaM nibhAlanIyam / uktarItyA trasahiMsApratyAkhyAne satyapi niHzUkatayA sthAvarahiMsApravRttyAdikamapi dRSTavyam / nItiprAptavibhavAdyanubhave yadi kazcit pratibandhakatAmupeyAt tadA tadgocaro dveSo'pi syAdeva jinavacanAnabhijJasya, ato yatanIyamA Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 paJcasUtropaniSad jJAgrahaNAdau / ato vratasampanno'pi zrAddho jinAgamoditajIvAditattvasadvidhisAmAcArIheyopAdeyaprabhRtyavagamaM kuryAt / bhAvayedetajjJAnataH svakIyaM hRdayam / AjJAyA bhAvanaM pAratantryaM ca sampAdyate devagurubhaktyA, tattvAvagamena, paramAtmadhyAnena, vratAbhyAsena, indriyanigraheNa, kaSAyajayAdinA ca / tattvAgamena heyatayA pratibhAsate sAvadyam, tatazca parihriyante taddhetukA rAgadveSAH / tato'pi krameNa prApyate muktiH / tIrthakRto'pi pUrvajanmasvanenaiva viparanti tattvAvagamasaJcareNa / anenaiva sudhApAnena prApnuvantyajarAmaratvam / upAsitaM marubhUtijanmaprabhRtyA zrIpArzvanAthajIvane pratijanma kalpatarUpamaM jinavacanam / ata eva dazamabhave'vApya tIrthakRttvamApa paramaM zivam / bhavadattabhavAdArabhya jinavacanAnuzIlanena prAptaM jambUsvAminA paJcabhave nirvANam / pratyAtmapradezamasti vItarAgatvaprayuktamanantaM sukham, paramAnandahetukA madhuratA ca / tadAvirbhAvArthaM yatanIyaM jinAjJAparibhAvanAdau / kastUrIkalpA hi jinAjJA, apanayatyeSA'nAdikAlInaM doSadurgandham / apanIte ca tasminA virbhavatyAtmaguNasurabhiH svayameva / . kiJcA''jJaivaiSA cikitsAzAstrasthAnIyA'panayati mithyAtvalakSaNaM mAndyam, nirAkarotyaviratyAkhyamAtaGkam kaSAyopamaM rogaM ca / na hyetadupekSayA karmavyAdhicikitsAsambhava ityatrA''daro hitaH / Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad 93 etadevAnAdyajJAnavijRmbhitam, yad devagurugocaro nodeti mamakAraH / api tu zarIrAdiviSayaH / paripAlayati mUDhajIvo gRhAdikaM yatnataH / na tu nibhAlayatyapi jinAlayazramaNapratizrayAdikam / antareNApyupadezaM pravarttate gRhakAryAdau / na tUpadezenApi dharmAnuSThAne / tadatra moharoge jinAjJAlakSaNaM cikitsAzAstra-manusRtya bhAvArogyaprApaNameva paramArtha iti (6) akalyANamitratyAgaH sUtra : vajjijjA adhammamittajogaM / ciMtijjAbhiNavapAvie guNe, aNAibhavasaMgae a aguNe / udaggasahakArittaM adhammamittANaM, ubhayalogagarahiattaM, asuhajogaparaMparaM ca | zramaNajIvanasatkapunatAvasthAdhigamArthaM SaSThaM vastvidamakalyANamitratyAgAkhyam / akalyANamitramAtmakalyANaghAtakam / yathA dyUtakRccauro durAcAro vA / pravarttayatyeSa mRSAvAdAdau / prasabhaM kArayati hiMsAdikam / udIrayati krodhAdidoSAn / prerayatyabhakSyabhakSaNAdau / pAtayatyAhArAdisaJjJAgarttAyAm / sa ca bAhyarUpeNa suhRn mAtrAdiko vA'pi paramArthato'kalyANamitrameva, mohasphAtiprayojakatvAt, bAhyabhAvavardhanatvAt, saMsArAnurAganibandhanatvAcca / ____ nanu caivaM svajano'pyakalyANamitrabhUtastyAjyassyAditi cet? ko vA kimAha, tyAjya evAtmahitArthinA sa ityuttamA nItiH | yadvA so'pi prApaNIyaH kalyANamitrarUpatAm / prajJApayitavyaM tasmai yadAtmaguNA eva prazamaprabhRtayaH paramArthopakAriNa AtmanaH, anantabhAvikAlasaukhyanibandhanatvAt - ityAdi / Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad smarttavyamatropAsakadazAGgasthamAnandakAmadevAdivRttam / dharmapratipattyanantarameva taiH prathamamurIkArito dharmaH svabhAryAbhirapi / tatazca dharmAtmatAmupayAtAstadgRhiNyo'pi babhUvurdharmasahAyAH / atra vaidharmyadRSTAntaM nandamaNikAraH, yo'kalyANamitrasaGgena tyaktvAn zrAddhatAm / pravRtto vApyAdinirmitau / ArttadhyAnamupagatassan kAlaM kRtvA jagAma tiryaktvam / udabhavat svanirmitAyAmeva vApyAM darduratvena / 94 svajanAdayo vineyAH kalyANamitratAm, yata bhaveyurete dharmamitrANIti tAtparyam / kiJca nUtanA eMvAvAptA dharmaguNAH / ato rakSaNIyA ete yatnataH / durguNAstvanAdikAlInAH, ato bheyamebhyaH, mA bhUdunmajjanameSAmAtmahitavighAtakRditi / durguNaparihAra evAtmahitam, sAphalyaM manujajanmanazca / na hi kSaNikasampannazvaraviSayasukhArthaM dAruNadurgatiduHkhorIkAroM yujyate sacetasaH / ataH parihAryA eva doSAH, tatparihArArthamapi varjanIya evAdharmamitrasaGgaH, doSapoSasahAyatvAtteSAm / te ca bhavanti paralokacintAvirahitAH / na vicArayanti aihikaM pAralaukikaM ca hitam / ato'hitapreraNAdArabhya balAttatra pravRttimapi kArayanti te / vicAraNIyamatra marIcivRttAntam / akalyANamitrakapilasaGgena bhASitamanenotsUtram, vismRtaM samyagdarzanadaurlabhyam, puSTiM nItamanAdi mithyAtvam / tato'pi tenaivAkalyANamitrasaGgena tadutsUtrabhASaNaprAyazcittAdyabhAvataH prabhUtabhavAn yAvaddurlabhatAM nItaM saddarzanam / atastyAjyamevAkalyANamitram / Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad ___ (7) lokaviruddhatyAgaH akalyANamitravallokaviruddhamapyanarthakRt / tacca vyasanasaptaka-nindA-kharakarmAdirUpam / yena lokasyAzubhAdhyavasAyasaGklezaprabhRtissyAttadapi lokaviruddham / sAdhudharmaparibhAvanAparAyaNena tu dayaikatatpareNa bhAvyam / rakSaNIyA'nena svakIyApravRtti:; yathA'nayA na syAtpareSAmadharmapreraNam / nanvevaM pauSadhAdyapyakarttavyamApannam, tenA'pi keSAJcidvirodhamatyudayadarzanAditi cet ? na, prathamato 'pyazubhAdhyavasAyakaluSitatayA dharmanindakAnAM tatkAluSye dharmasya viziSTAhetutvAt / kintu yadA pauSadhAdidharmAnuSThAnapravRtto'sthAnakAyikyAdinA dharmanindAheturbhavati, tadA tallokaMviruddham / nanu saGghabhojanAdimahAvyayasAdhyadharmAnuSThAnaM tu lokaviruddhameveti cet? na, kintu yadA tatkAryevAlpatamavyayasAdhyAmapyanumodanAM na kurute, tadA tallokaviruddham, dharma evedRza eSAM kRpaNAnAmityAdilokanindAnibandhanatvAt / yadi tu kAciducitA'pi pravRttiramukasya nijAjJAnadoSeNa viruddhA pratibhAti, tadA tanna lokaviruddham / kintu bahujanAnAM mA bhUt svakRtye virodhapratibhAsa ityetadarthaM sAvadhAnena bhAvyam / sAmAnyApi pravRttiryatnasAdhyA bhavati guNopAsakAnAm / eSa evAbhiprAyo bhavatyeSAM yanmA bhUnmatpravRttitaH kasyaciddharmajugupsA tannyakkArazca / dharmI tu tathA vartate, yathA tacceSTitaM dRSTvA'pi Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad prApnuyurapare dharmam / tadA svavRttenApareSAmadharmaprApaNasya tu kathaiva keti bhAvanIyam / dharmAnAdaro hi saGklezarUpaH, aprazastapariNAmarUpatvAt / tIvramabodhibIjametat / kiJca dharmavirodhibhAvajanakaM tadbhAvadAryasampAdakaM caitat / tatazca dUre bhavanti lokA bodhibIjataH / tatra hetubhAvena svayamapi prApnotyabodhiM paraloke / yena hi lokAnAM dharmaM pratyasadbhAvassyAt tallokaviruddham / yathA tiraskArapUrvakaM dAnam, yathA-hRSTapuSTo'pi na laljase bhikSAM yAcamAnastvamityAdi / evaM hi loke pravarttate dharmanindA, yathA - kIdRza eSAM dharmaH ? - ityAdi / kiJca dharmavyAjena paravaJcanamapi lokaviruddham / pratijJAbhaGgo'pi lokaviruddhaH | yadi mahotsavapurassaramanekasahasralokamadhye cAritraM gRhItvA stokakAlAnantarameva yadi tanmuJcati, tadA bhavati tad dharmanindAnimittam / tathA saGghabhojanAdi dharmakRtyamapi kRtvA yadi taducchiSTAdisammArjane samyag na yatate, tadA jAyate tajjanagar2yAnimittam / sarvANyapyetAni lokaviruddhAnyanuSThAnAni parihAryANi prayatnato dharmArthiNA / yataH - sUtra : na khalu itto paro aNattho / aMdhattameaM saMsArADavIe jaNagamaNiTThAvAyANaM, aidArUNaM saruveNaM, asuhaannubNdhmcctthN| ___ lokaviruddhA pravRttirjanayatyaparajanacitteSu saGklezam / bhavAntareSvapi vaJcitaM vidhatte'paraM janaM bodhilAbhAt / Atmano'pi kurute durlabhaM bodhim / evaJcobhayathA'pi dAruNatvAnmahA'narthakRllokaviruddham / andhabhUyametad bhImAyAM bhavATavyAm / Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad ato mA bhUdetAdRzadAruNapravRttirityetadarthaM cintanIyam, yathA - na hIto'pi paro'nartho'sti vizve / ato hi lokAnAM dharma pratyarucyudayaH / tatazca bhavAntare'pi durlabhatA dharmasya / dharma pratyAdara eva tadavAptibIjam / etenaiva sadgurusamAgamAdikalyANaparamparAyogena dharmapratipattiparyantahitasaMyogaH / tadupAdeyamatyapAye tu kutastatpratipattisambhavaH / tatrApi cettadgocaraviruddhabhAvodayastadA tu dharmapratipattinimittasaMyoge'pyasambhava eva tatsvIkArasyeti dhyeyam / evaJca sUktam - na lokavirUddhAdapyaparo'narthaH kazciditi / etanniSevaNaparo jano bhavati svArthAndhaH / tatazcopekSya svaparAbodhimavalambya pAruSyaM vihAya kAruNyaM pragalbhatayA tathA pravarttate, yathA lokaH kurutetarAM dharmanindAM / na hyetAdRzapravRttiH saGkliSTAdhyavasAyaprakarSamantareNa sambhavinI / .. eSa saGklezo mahAmohaprabhavazcittapariNAmaH saMsArakAntAre'nanyAndhatvasthAnIyaH / na hi vidyate saMsAra iSTavirAmaH, nApi sanmArgagaNaH / ata evaiSa kAntAropamaH / atrApi lokaviruddhasevanaM nAmA'ndhatvam / andhatvena hi na dRzyate pAramArthiko dharmamArgaH / komalazcittapariNAmo jinadharmastaddAtA ca tadgocarAdaraprazaMsAdikazcakSussthAnIyaH / na hyato'pi paraH kazcit pratyalaH paramArthahitamArga darzayitum / uktacakSurabhAvata eva saJjAtaM jIvasya bhavabhramaNaM narakAdiduHkhanipAtazca / evaJca mahadaniSTakRjjIvasyAbodhibIjaM lokaviruddhasevanam / etena bhavAntare'pi bhavati kaThoracittaparamparA / tayA pravarttate Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad jIvo'nekeSu duSkRteSu / tato'pi tatphalabhUtAni viSahate dAruNAni duHkhAni / kiJcaivamanAdikAlInaH paripuSyate tattvadveSaH / etatpariNAmata eva pratibhavaM pratibadhyate dharmarucyudayaH / tato'pi pracalati pApAcaraNaparamparA / ato mahAbhayaGkaraM lokaviruddhamAcaraNam / ata eva pAramarSam - lokaH khalvAdhAraH sarveSAM dharmacAriNAM yasmAt / tasmAd dharmaviruddhaM lokaviruddhaM ca santyAjyam - iti (prazamaratau....) (8) kalyANamitrayogaH sUtra : sevijja dhammamitte vihANeNaM / aMdho vivANukaTThae vAhie viva vijje, dariddau ho viva Isare, bhIo viva mhaanaayge| na io suMdarataramannaMti bahumANajutte siA ANAkaMkhI, ANApaDicchage, ANAavirAhage, ANAniSphAyagetti / santyajyAkalyANamitraM vidhipurassaraM niSevyaH kazcit kalyANamitrabhUtaH / karttavyA tasya satpratipattiH / pratyayapAtratAM prApaNIya eSaH / eSa eva matkalyANasahAya iti zraddheyaH saH / akalyANamitrANi kSaNikaviSayasukhapradAni hitatvena pratibhAsante mUDhasya, na tu dharmaprerakAni klyaannmitraanni| tadatra moha evAparAdhyati / kalyANamitragocarapakSapAtAtizayena hi zatadhA phalati satsaGgaH / AtmakalyANasAdhanasahAyo hi kalyANamitrabhUtaH / yathA munipuGgavo guNaprerako gRhastho vA / AtmahitapratibandhakastvakalyANamitrabhUtaH / sAdhayati hitaM kalyANamitram / Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 99 paJcasUtropaniSad apanayatyArAdhanAvighnAni / prazaMsati dharmArAdhanAm / utsAhayati siddhisAdhane / sammArjayatyaticArAdikacavaram / rakSati pramAdaga-nipAtAt / vilokanIyamatra madanarekhAvRttAntam / yayA svapatirupazamaM nItaH / prApitazca paJcamaM kalpam / tenApi devabhUyaM gatena rakSitA sA kAmAndhAd vidyAdharAt, grAhitA ca parivrajyAm / ka evaM kuryAt kalyANamitramRte ? kalyANamitrIbhUtairgRhasthairapi karttavyaM mitho dharmapreraNam, ArAdhanIyAH sambhUya parvadinAH karttavyAstIrthayAtrAH, pratipattavyAni tapAMsi, mAnanIyA dharmotsavAH | upadeSTavyaM kalyANaM kalyANamitrabhUtena muninA / upabRMhaNIyAstatpravRttA bhAvasAram / abhidhAtavyastattvamArgaH / pratipAditavyaH siddhisaJcaraH / yojanIyA bhavyasattvAH zAstrAdhyayaneSu / sthirIkarttavyAste dAnAdidharmeSu sIdantaH / __yathaivAndho'nukarSakaM niSevate, rugNo yathA vaidyamArAdhayati, nirdhano yathA dhanavantaM paryupAste, bhItazca yathA mahAnAyakaM zaraNIvidhatte, tathA sevanIyAni kalyANamitrANi | .. yathA kazcidandho naSTo bhIme kAntAre / tacca kAntAraM vyAghrAdizvApadaparyAkulam, anekonmArgajaTAjaTilaM ca / tatra cet kazcit prApyate nAyakaH / so'pi cennipuNaH kRpAluni:svArthazca, tadA sa andhastaM samupasampadya taduktaM samyaganusaret / na ca tamanusaran vicArayatyeSa dIrgha laghu vA'dhvAnam / nApi cintayati vizrAmamavizrAmaM vA / evaM bhavATavyAM pranaSTenApi jIvenAnusatavya kalyANamitram / pratyeyametadvacanam / gantavyam | Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 paJcasUtropaniSad na vicAryaM priyo'priyo vaiSa mArgaH, dIrgho laghurvA, sakaSTo'kaSTo veti / ____ govindabhUdevagRhiNyAH samutpannaM jAtismaraNam, dRSTo nijo rukmIbhavaH, prAptA paramasaMvegam, jJApitastayA patiprabhRtInAM saccAritrasaJcaraH / tairapi kalyANamitramityanusRtaiSA / ___cet kazcidrogI syAt, sa ca rogapIDayA'tyantamudvignassan svajIvitAdapi nirviNNazcet kaJcit kuzalamApnoti vaidyam, tadA sevate taM bhAvasAram / zraddadhAti taduktaM hRdayena / zRNoti. tadvacanaM dattAvadhAnam / anusarati tadabhihitAM rugapanayanakriyAM prayatnataH / evaM bhavaroganirviNNena samupasampratipattavyaM kalyANamitram / vicintyamatra zrIsudharmasvAmilakSaNakalyANamitrasamupAsanamaM zrIjambUsvAmikRtam / ___ evaM. kazcinnirdhano gRhAdivarjito rAjyadaNDitaH kSudhAnipIDitakuTumbakaH kenacicchreSThinA dattahastAvalambassan paramabahumAnena taM niSevate / na gaNayati tatsevAparizramam / evamevAtmasampadaM pratItya nirdhanena jIvenAnusarttavyaM kalyANamitram / yathA'nusRtaM guNasenanRpeNa vijayasenAcAryA''khyaM kalyANamitram | tathA kasmiMzcinmahAbhayasthAne yadi prApyate samarthAzrayapradAtA | bhavati cAtmanaH zaraNam / tadA paramAdareNa svIkRtya tatpAratantryaM taM niSevate janaH / evameva sevanIyaM kalyANamitram | bhAvanIyamatraM jinadAsazreSThisatkabalIvardadvayadRSTAntam / yaiH pratipannaH sa zreSThI kalyANamitratayA / kRtA jinadharmArAdhanA | kambalazambaladevabhUyamupagatAbhyAM nivArita upasargaH zrIvIrasya / Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad 101 etadeva kalyANamitropAsanaphalam, yadanena prApnotyandhazcakSuH / apagacchatirugNasya ruk / adhigacchatinirdhano dhanam, palAyate bhItasya bhayam / durlabho hi jagati kalyANamitrayogaH / sulabhastu yatra tatrApyakalyANamitrasamAgamaH / prerayanti svajanA apyakArye / upadizanti pApaM duHkhavigamopAyatvena / evaM ca prApayanti dAruNAM durgatim / zrIRSabhadevajIvamahAbalarAjasatkaviSayAndhamantrigaNavat / stokA eva bhavanti subuddhimantrivatkalyANamitrANi / yathA nAgaketunA kalyANamitraM prApya vihitA''tmana unnatiH, tathA kalyANamitrayoge yatitavyam / na hyetatsevAto'pyadhikaM sundaramasti jagati kiJcit ataH (1) udAradhanikavadAdRtavyaM kalyANamitram / (2) bhavitavyaM tadAjJAkAGkSiNA / yathaitanna kimapyabhidhatte, tadA'pi vicintyaM kadA nveSa mAM kimapyajJApayediti / (3) yadA caiSa AjJApayati kiJcit, tadApi samyak tatpratipattiH karttavyA / yathA kazcid bubhukSito dramako bahukAlabhramaNenApi kiJcidalayamAnaH kathaJcit kenacidannaM labhamAna AdarAtizayena tat svIkurute tathA kalyANamitrA''jJAsvIkAraH karttavyaH ( 4 ) tato'pi yathA na syAttadA''jJAvirAdhanA, tathA yatitavyam / yastu pratipadyApyAjJAM / tadviruddhAM ceSTAM sevate, sa AjJAvirodhI / naivaMvidhena bhAvyam / kalyANamitrA''jJAvirodho hi vidhatte'nekadoSapoSam / dUrIbhavantyanena sadguNAH / prApyate durgatirbhavAntare / sudurlabhA ca bhavati punarbhavAntare'pi kalyANamitrasyA''jJA / (5) api caucityenAnuSThAtavyA kalyANamitrasyA''jJA / na ca tadanuSThAnaM 1 " Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 paJcasUtropaniSad rAjaviSTivat karttavyam, api tu bhAvasAraM rucipurassaram / mantavya etadadhigamena dhanyaH svAtmA / tathA yathAvadAjJAnusaraNaM karttavyam / yadyapi tatpAlanaM duSkaraM pratibhAseta, tathApi vicAraNIyaM yanmahAguNamAjJAnupAlanam / na hyato'pyantareNa janmAntarArjitakuvAsanAvigamaH | .. kalyANamitrameva niSevyamatra saMsAre evaM sudRDhamavadhAraNIyam / etadavadhAraNenaivorIkaroti jIva AjJApAratantryaM santyajya karmapAratantryam / evaJca niHzeSatayA karmabandhanavimukterudghATyate dvAram / . bADhamAdRtasya kalyANamitrA''jJAyAM na hi mohasyApi sAmarthya cAlayituM cetaH / (9) dharmaguNayogyagRhasthA''cAraH sUtra : paDivannadhammaguNArihaM ca vaTTijjA, gihisamuciesu gihisamAcAresu, parisuddhANuTThANe, parisuddhamaNakiri, parisuddhavayakirie, parisuddhakAyakirie / pratipannadharmaguNA/ manovAkkAyavRttamapyAvazyakam / AstAM vizeSaceSTitam, sAmAnyamapi vRttaM dharmijanazobhAspadaM yathA syAttathA yatitavyam / bhavitavyaM vividheSu gRhiyogyasamAcAreSUcitavRttinA / zAstravihitavRttavizuddhirapi samyagavagamyopAdeyA / kAyAzalyAdizUnyA cAntaHkaraNapariNatirAvazyakA | nirodhyo manasi RddhirasasAtagauravasaJcAraH | nirAkarttavyaH kRSNalezyAprasaraH / apAkaraNIya ArttaraudradhyAna Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 103 paJcasUtropaniSad kacavaraH / apanetavyAH krodhAdikaSAyAH / evaM vacanavRttaM kAyaceSTitaM ca pavitrIkarttavyam / parihAryA'nRtA paruSA'priyA'parimitA ca vAk | tyAjyo bIbhatsatva-krauryalakSaNo vapurdoSaH / ___manovAkkAyavRttaM sajjanatvenA''liGgitaM zAstravihitatvAlaGkRtaM ca yathA bhavettathA yatanIyamityAzayaH / pariNatiM prApaNIyA Atmani gAmbhIyaudAryAkRtrimasnehAdayo guNAH / dhAraNIyamaucityadayAsahiSNutAdilakSaNaM guNakadambakam / bhAvyaM dIrghadRzA | vicintyamatrA''cArapradIpAbhihitaM vaidyadRSTAntam / yena gRhasthAnucitena karmaNA'vAptaM vAnaratvam / punarapi . sadvRttorIkAreNa prApa devatvamiti / sUtra : vajjijjANegovaghAyakAragaM, garahaNijjaM, bahukilesaM, AyaivirAhagaM samAraMbhaM / na ciMtijjA parapIDaM / na bhAvijjA dINayaM / na gacchijjA harisaM / na sevijjA vithaabhinivesN| uciamaNavattage siA | . na bhAsijjA aliaM, na pharusaM, na pesunnaM, nANibaddhaM / hiamiabhAsage siA / evaM na hisijjA bhUANi | na giNhijjA adattaM / na nirikkhijjA paradAraM | na kujjA aNatthadaMDaM | suhakAyajoge siA / prAk sAmAnyena zuddhaM varttanamabhidhAyAdhunA vizeSarUpeNa kIdRzo manovAkkAyavyApArastyAjya ityucyate / na hi sAdhudharmaparibhAvanAyAmahiMsAdyaNuvratapAlanamAtraM paryAptam, api tu manovAkkAyavRttavizuddhirapItyavadheyam / Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad 104 tatra (1) mAnasavizuddhiH - yenAnekajIvavinAzatadapAyakRt kAryaM syAt, tathAvidhamArambhaM samArambhaM ca na vicArayet / tandulamatso hi mAnasapApenaiva gacchati saptamAM narakAvanim / koNiko'pi mAnasayuddhapariNato jagAma SaSThIM narakamahIm / ato yatkiJcidvimarzAt prAgeva nibhAlanIyam, yathA'trAnekajIvavinAzo'sti, na veti / (2) loke'tinindanIyamapi na vicAraNIyam / tacca cauryaM paravaJcanamAtmasambhAvanaM vA / rUpaseno rAjaputrIsunandArUpavibhAvanapariNato mRtvA sarpa - kAka - haMsa - mRgabhaveSu rUpalolIbhUya mRtaH kumAreNa / (3) yaccAtiklezapradaM bhavati parasya, yatastat pApopArjanadvAreNA''tmana eva pIDApradaM bhavati / parapIDAvicAro hi balAnnayati narakade raudradhyAne / zrAvakeNa tu maitrIbhAvasambhRtena kRpApareNa ca bhavitavyam / kathannAmaiSa parapIDanaM vicintayedapi / api ca svamArake ripAvapi kSamApareNaiva bhAvyam, evaM kurvANasya svapne'pi kva krauryAvakAzaH ? vibhAvanIyamatra yazodharamunivRttam yena rAjabhave mAtRtoSArthaM mAritaH SiSTakukkuTaH / bhrAntazca tathAvidhakaluSitacittapariNAmena duHkhayukteSu tiryagbhaveSu / (4) AtmanopyatiklezanibandhanaM parihAryaM kalahAdi / atrArthe nidarzanamagnizarmA / yadvairAnalaM prajvAlya pratibhavaM gato nirayam / tyAjyAzca nirlAJchanAdikAH karmAdAnavyApArAH / abhavyajIvo'GgAramardakAcArye / jIvavyApAdanapariNAmena karabhatayotpannaH / sAgaracandrazreSThinA yadyapi kimapyaniSTaM Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 105 paJcasUtropaniSad saJjAtam, tathApi na bhAvanIyaM dainyam, na gantavyaM raGkabhAvam / na hi paradravyApAye'nuzocanaM saGgatimaGgati sacetasaH | nAbhAvyaM bhavati, nApi bhAvino'sti nAzaH, ato na paradravyahAnAdau karttavyaM dainyam / nApISTaprAptau harSaH karttavyaH / indriyanandI hi bhrApyatyapAre saMsArapArAvAre | durgatiduHkhapradaM hi viSayasaukhyam / kastatra rajyati vicakSaNa iti / evamaniSTavigame'pi na cAturantasaMsArabambhramaNavigamaH, ato na tatrApyanuraktavyaM sumedhsaa| na hi zrAvaka iSTAniSTagocarau harSazokau kuryAt, api tu dhArayet samabhAvam / tathA pariharedasadabhinivezam / yatra hi na vidyate kimapi tattvam, nApi kazcit sAraH, tadurAgrahastyAjyaH / durAgrahatyAgArthamastyetanmAnavajIvanam / kiJcAtyantamapakAlInametajjIvanam, tadatra ko vyarthAsadgrahAvakAzaH ? tattvAbhinivezArtho hyayamavasare na yukto'tattvAgrahAdinA moghIkartumiti / ato'tattvA''grahamutsRjya tattva eva mano yogyatayA pravarttanIyam / yAdRzaM ca sadvRttaM sadbhASaNaM ca, tAdRzaM cittaM dhAraNIyam | yathA dAnaM vidhAya na bhUyo nindati yAcakAn / yogyaM manaHpravarttanam, yathA nAprApyavastvAkAkSAyAM manaH pravarttayet / pratikUle daive vANijyAdau sAhasaM vitarati daridratAm / vakraprakRtikasya svajanasyAnunayanaM pratyutAdhikavakrabhAvanibandhanaM bhavati / kiJcAnarthadaNDavicAro'pyanucitamanaHpravRttiH / sarvamapi svasvakarmaNaH vipAkAnusAreNa bhavatIti mattvA na yatkiJcidarthamapi Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 paJcasUtropaniSad karttavyamArtadhyAnam / na hi matprayatnazatAnyapi pratyalAni kAla-karma-bhavitavyatA anyathAkartum, ato na yuktaM mama vyarthaM tatsAdhyArthAnucintanam-iti vibhAvanIyam / evaM nATaka-prekSaNakayuddhAdiviSayA api vicArAstyAjyAH | nApyanyebhyo'dhikaraNadAnaM dadAmItyAdi vicintyam / svayamasatyasteyAnItidurAcAraparigrahasaktyAdikaM karomItyAdirvimarzo'pi tyAjyaH | nApi viziSTadhanalAbhahetuko harSavimarzaH parasampadvilokananibandhano vAdhyavasAyo'pi karttavyaH / etadsarvagocaramapi vicAraNIyaM yathA na hyete vikalpA jIvanArthamAvazyakAH / kiJca nirarthakapApapravRttirUpA evaite / kathaM mahAryo'pi matsamaya etattucchavicAreSu niyoktuM nyAyyaH / varametasmAtpaJcaparameSThyAdidhyAnenaivaiSa saphalIkartum / / ___evaM dAnAdikaM kRtvA tadanuzayAtmakamapi manaso'nucitA pravRttiH / dharmAnuSThAnaM kRtvA kriyamANaH santApo bhasmasAtkurute tatsukRtam / etena hi viparItAdhyavasAya udeti dharmAnuSThAnaM prati / tato'pi vimohAbhivRddhiH / dharmastu mohanikArAya, na tu tatpoSAya / uttamamapi dharmAnuSThAnaM vyarthatAmupayAti manaso'nucitapravRttyeti dhyeyam / __ ata etasmin sundare bhave manaso'saundaryaM mA bhUdityetadarthaM dRDhaM yatanIyam / etadyatanA ca manasa ucitavRttimantareNa durghaTI / ato niyojyaM cittaM sattvamAtragocarasnehe, duHkhigocaradayAbhAve, guNAnurAge, anityAdibhAvanAdvAdazake, mahApuruSasaccaritracintane, pApasAdhvasAdhyavasAye, paralokacintAyAm, devagurudharma Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad . 107 viSayakAntaraprItisacivazraddhAyAm, tIrthasmaraNe, dharmamanorathe, svaduSkRtanindAyAM ca / adhamA api jIvA uttamA babhUvuretaniyojanena / dvitIyA vizuddhirvAkpravRtteH / tadarthaM na vAcyamasatyam / prAg dvitIya mahAvrate'pi proktamidam / tathApi punarabhidhAnametanmAhAtmyakhyApanArtham / asatyabhASaNe hi bhaveddhRdayaM mAyAkaluSitam / puSyate'haGkAraH sanmAnA''kAGkSA ca / yadvA bhayenA''pAdyata Atmano niHsattvatA / yadvA hRdaye bhavati vyartharAgadveSAdyAkulatA / etadarthamucyate'nRtavacanam / na hyasatyavAdI prApnoti bhavAntare jihvAm / yaddhA rudrayAtanAprayuktA''rATirAvaNaparAmevApnoti rasanAm / asatyavRjinena hi patito vasurAjA narake / anyasmAyAladAnenA'pi. puSyate niSThuro mRSAvAdo'dhamabhAvazca / kSudrahRdayenaivodbhavatyanyAnadhamatayA khyApayitumicchA | sA ca bhavAbhinanditvapizunA muktirucyabhAvameva jJApayati / kimato'pi paraM dAruNakarmabandhanibandhanam ? vicintyA'tra samarAdityAvAntarakathA, yasyAM bhrAtRpatnyorAladAnena bhavAntare zramaNIbhUtA'pyavApnoti kalaGkam / ___ utsUtrabhASaNena tu mahAmRSAvAdo mithyAtvaM ca puSyate, ato hi prabhUteSvapi janmasu nAvApyate jinadarzanam / jamAli marIcyAdayo'nenaiva bhrAntAH saMsArakAntAram / ata ebhyaH sarvebhyo'pyanarthebhya AtmAnaM rakSayituM tyAjyo mRSAvAdaH | ___ evaM satyamapi paruSavacanaM parihAryam, paramarmavighAtahetutvAt / na hyandho'pi tattvenAbhidhAtavyaH, mAtA vA pitRpatnItayA vA / Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 paJcasUtropaniSad na hi suvarNamudrA'pi bADhaM taptayA'gnivarNA parahaste dAtumucitA | mRduvacanamevA''deyaM bhavati, na tu karkazam / avadhijJAnena patnyA narakagatiM vijJAya mahAzrAvakena zatakena-narakagAminI tvamasi-ityabhihitam, tadapi niSiddhaM bhagavateti vibhAvanIyamatra / uddhataM madAndhavaco'pi parihAryam, karkazatvAdeva / na ca paramarmodghATanamapi karttavyam, dAruNadoSarUpatvAttasya / etena hi puSyate'haGkAraH paragocaranyakkArabhAvazca / api caitadbhAvato hi paradoSAn parvatIkRtya brUte janaH / na caivaM bhASaNena parApAyo bhaviSyatItyapi cintayatyeSaH / kiJca paranindAmuktvA parakaSAyodIraNaM kRtvA hRSyatyasau / eSo'pi mahAnanarthaH / bhAvanIyamatra vijayazreSThikRtaM patnIkRtasvakUpapAtanalakSaNamarmodghATanaM vipAkadAruNam / nApyanibaddham - asaGgataM vAcyam / asaGgatamityasambaddham, niSprayojanam, hitAprayojakam / tacca vikathArUpam, darzanabhedinI - cAritrabhedinItyAdilakSaNapApakathAtmakaM ca / yacchRNvAnasya hIyate devagurudharmazraddhA tattvaruciH zubhabhAvanA vratAdyanuSThAnaM c| atyanucitametat / zraddhAdivRddhiryathA syAttathA yatanIyaM matimatA * | taddhAnisarjane tu bhaveddharmasyAvagaNanA, sA ca vipAkadAruNA / kiJca bAhyabhAvamAhArAdisaJjJAH kaSAyA~zca poSayanti vikathAH | paranindA'pi poSayati tadgocarasvarasaM tattvanirvedaM ca / tadete sarve'pyazuddhavAkprakArAstyAjyAH | bhAvyaM hitamitabhASiNA / hitabhASA nAma svaparakuzalajananI satyavAk, yathA paraguNAnuvAdaH, paramAtmastotram, zAstrasvAdhyAyaH, Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 109 paJcasUtropaniSad tattvakathA, mahApuruSacaritram, sukRtaprazaMsA, hitopadezaH, sAdharmikopabRMhaNA, dharmaviSaNNasthirIkaraNam / eteSvevAkSaNikasya kuto nindAvikathAdyavakAzaH / . mitabhASA nAma pramANopetodgAraH / vicintya parimitameva vaktavyam, yanneGgitena nirvahati, tadeva vaktavyam / evaJca prAyo maunabhAvena sukhena parihriyate'satyoccAraH / vicintyoccaraNenApi tyajyate karkazabhASaNAsambaddhavacaHprabhRtiH / pramANAtIta uccArastu niHsAraM kurute cittam / . mAtA sarasvatI hi mAnavajihvA / tatsambandhastu pitrA paramAtmanA tadAjJayaiva ca saha nyAyyaH, na tu yena kenApi / asatyAdinA saha tatsaMyojanaM tu mAturvezyAbhAvApAdanaM sparddhate / bahupuNyavyayenAvAptA'stIyaM jihvA / ata eSA hitabhASaNa eva niyoktvyA / hitabhASaNamapi priyavacanasacivaM duHkhasantaptajanasyopari sudhAvarSAsaGkAzam / hitaM parimitaM ca vacaH pratibadhnAti malinavRttiprasaram / prAyo'ntarvRttireva prayojikA bhavati vacanoccAre / yadi tu hitamevoccaryate tadA kSayaM prApsyatyasadvRttiH / kiJcAsatyAdahitAcca vacasa iha bhave'pi prApyante'payazovirodhadurbhAvAdayaH vipadaH / parabhave'pi jihvA rahita ekendriya bhaved bhavaH / yadvaiDamUkatvenotpadyeta / bhAvanIyamatra mAtAputravRttam / yathA durvacasaikenaiva mAtA karacchedamApa, putrazcAropitaH zUlyAmiti / atha tRtIyAyAM kAyikazuddhau - hiMsAM na kuryAt / nAdattAdAnaM Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 paJcasUtropaniSad vidadhIta / na nirIkSetApi parastriyam / na sevetAnarthadaNDam / hiMsAdezcatuSTayasyApi dAruNaphalatvAt / tatrAnarthadaNDazcaturdhA bhavati - (1) ArtaraudradhyAnam rAgAnucintanaM rAgapAtraviyogajanitazokapariNatirapi ca durdhyAnam / (2) pramAdAcaraNam / yathA ghRtadugdhAdibhAjanAnAmasaMvRtatayA sthApanam, bhUtikarmAdikam, vyasanasaptakasevanam, nATakAdiprekSaNam, kAmaceSTA, nadyAdisnAnam, mukharatA cetyAdi / (3) pApopadezaH / yenoktena mithyAtvahiMsAdi puSyet, viSayatRSNA vRddhimApnuyAt, kaSAyodIraNaM syAt, kalahodayo vA bhavet / (4) adhikaraNapradAnam / yathA kalahodIraNam, halamuzalAdivitaraNam, viSayatRSNAsaJjIvanasadRzapustakAdipradAnam / hiMsAsteyaparadAradarzanAnarthadaNDebhyo rakSayitvA''tmAnaM niyojya eSa zubhapravRttau / sA ca jIvadayAdAnazIlatapodeva gurubhaktijinavANIzravaNazAstrAdhyayanatIrthayAtrAsAmAyikapauSadhapratikramaNaparameSThismaraNAdirUpA / pravartitavyaM tasyAM prayatnataH / (11) lAbhocitadAnabhogAdiH sUtra : tahA lAhociadANe, lAhociabhoge, lAhociaparivAre, lAhocianihikare siA / sAdhudharmaparibhAvanArthamahiMsAdiguNa-tadgocaropAdeyabuddhijinAjJAgrahaNacintanapAratantryA-'kalyANamitraparihAralokaviruddhatyAga - kalyANamitrasevanAdikaM yathA''vazyakam, tathA Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad 111 vittasya yogya niyojanamapyAvazyakam / tacca catuSke bhavati - dAne bhoge parivAre saGgrahe ca / ____na cAtra sAdhudharmaparibhAvanAyAH kimAyAtamiti vAcyam, (1) lAbhocitadAnavirahe sarvatyAgasattvAnullAsAt, ahiMsAprayojakaparArthakaraNavikAsAnApatteH, svAthai kalAmpaTya-prasakteH, dharmaM prati kRtajJabhAvAnudayAt, pUjyapUjA-duHkhitadayAdiprArambhadazAyogyaguNAnadhigamAcca / na hyuktasattvAdikamantareNa sAdhudharmayogyatAmupayAti jAtvAtmA / yatkiJcidapi vittaM dharmadattamevAvApyate / taM prati kRtajJabhAvAbhAve kutaH zrAmaNyArhateti / tatra dAnaM dvividham - (1) bhaktidAnam (2) anukampAdAnam / atrAdyaM guNapUjArUpatvena guNasamarthakam / dvitIyaM duHkhidayArUpatvenA''tmapariNAmamArdavaprayojakatayA guNagrahaNayogyatAM vitarati / lAbhocitadAne yatitavyamevetyatra tAtparyam / (2) evaM lAbhocito bhogaH svanirvAha AvazyakaH / tadabhAve . kArpaNyakSudratAdhanamUrchAdidoSapoSayogena zrAmaNyayogyatvanirAkRteH / anucitavyayavazAdulbaNabhogendriyalAmpaTyAdiprasaktezca / kiJcaivamRNitvasyApi prasaGgaH, ata ucita eva bhogo nyAyyaH / (3) tathA lAbhocitaparivAreNa bhAvyam / tAvAneva parikaro dhArayitavyaH, yAvAnnirvoDhuM zakyeta / na tato'pyadhikakarmakarAdiparigraho vidhAtavya iti bhAvaH / evaM parivArArthamapyucitavyayena bhAvyam / na hi svArthaM muktahastaH parArthe ca kRpaNaH samAdhi prayacchati parivArAya, nApyasAvAdeyatAM vrajati parijanasya / evaJca kadAcit pravivrajiSurapi nAnusriyate'nujJAyate vA Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 paJcasUtropaniSad parivAreNa | kiJcAdhikaparijananirvAhacintA'pi janayati citte saGklezam / sa ca prayAti pratibandhakabhAvaM cAritre'pItyato lAbhocitaH parivAraH saGgataH | (4) lAbhocito nidhirapi zreyAn, bhAvini kAle rogAdivipadi te nirvAhasambhavAt, anyathA tu kriyetarNam, bhaveccittasaGklezaH, tato'pyasamAdhyAdyanarthaH / api ca nidhivirahe'gre pravivrajiSurapi kuTumbanirvAhArthaM vittaM dAtuM na zaknuyAt, tatazca sIdan parivAraH kuryAddAnam / atyantamaruciM gaccheddharme / bhavecca durlabhabodhiH / taM ca sIdantaM dRSTvA loko'pi dharmanindAM vidadhyAt, yathA - pazyaitAn bubhukSitAn vimucya pravavrAja / kIdRza eSAM dharmaH - ityAdi / tatazca teSAmapi bhasmasAd bhaved bodhibIjam / mA bhUdetaddoSanikurambamiti lAbhocitanidhikaraNaM zreyaH / tacca caturbhAgAdyapekSayA, uktaJca laukikaiH - pAdamAyAnnidhiM kuryAt, pAdaM vittAya varddhayet / dharmopabhogayoH pAdaM, pAdaM bharttavyapoSaNe - iti / anyatrApi - AyAdarddhaM niyuJjIta, dharme yadvA'dhikaM tataH / zeSeNa zeSaM / kurvIta, yatnatastucchamaihikam - iti / (12) parivArasyAsantApaH, mamatvaM bandhahetuH sUtra : asaMtAvage parivArassa, guNakare jahAsattiM, aNukaMpApare, nimamme bhAveNaM / evaM khu tappAlaNe vi dhammo, jaha annapAlaNe tti / / . pUrvoktaguNavibhUtisampanna AtmA parivAra prati kIdRza Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad 113 ssyAdityAha - nAsau parivArasya santApako bhavati, zubhapraNidhAnena / nirantaraM prazastabhAvanAzubhanirNayasundaramanoratharamaNapravaNatvAtsvArthabhAvanAvirahito varjitaparapIDApariNAmazcAsau bhavati / kiJca parArthatatparatayA kathannAmApareSAM saukhyasampat syAdityetadevaiSa samIhate / na cAsAvahaGkArakadarthito bhavati / nApyadIrghadRSTikSudravimarzAdidoSaduSTo bhavati, dIrghadRgvibhUSitatvAt, gabhIrodArAzayAlaGkRtatvAcca / na caiSa parivArasya pIDAkArI bhavati, api tu guNakRt / darzayatyasau parivArasya saMsAranirguNasvabhAvam / prerayatyenaM dharme / tadabodhe bhAvayatyanukampAm / cintayati karmavazavarttitAM sarvajIvAnAm / bhavati nirvyAjavAtsalyaH parivAra prati / nApekSate kRtapratikRtam / na smArayati svakRtopakRtim / pariharati dveSodayaprasaGgam / api copazamayati kathaJcidudIrNaM teSvasamAdhim / itthaJca tasminAdRto bhavet parivAraH / svayamapi tadanurAgeNa virajyeta saMsArAt / kiJcAnukampAgocarIkurvanapi parivAraM svayaM mamakArarahito bhavet / etadarthaM bhavasthitimAlocayet / vibhAvayedanantasaMsaraNAvarttam / nibhAlayedanityatvamAtranityatAm / cintayetpratyekajIvena saha saJjAtaM mAtrAdipratyekasambandham, uktaJca - saMsArAmbunidhau sattvAH karmormiparighaTTitAH / saMyujyante viyujyante, tatra kaH kasya bAndhavaH-iti / tathA - atyAyate'smin saMsAre, bhUyo janmani janmani / sattvo naivAstyasau kazcid, yo na bandhuranekadhA - iti / kiJca mamatvagocarajIvo janayatyAtmani saGklezazatAni / udbhAvayati virahe Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 114 paJcasUtropaniSad zokasantApAtizayam / vicintyamatra svayamprabhAnuraktasya lalitAGgadevasyAnuzocanam / mamatvabhAvo hi rakaM kurute janam, ato parivAraviSayamapi vimucya mamakAramanukampA-sAdharmikavAtsalyasacivaM karttavyaM tadanupAlanam / yadyapi parivAro mohAndhaH SaTkAyopamardanaparazca, atastatpoSaNaM pApam, tathApyuktarItyA tadanupAlane kriyamANe sambhavati dharmaH, yathA dInaduHkhijanopakAre kriyamANe / na hi jIvavizeSapratibaddho dharmaH / ato'mukAnupAlane dharmaH, amukAnupAlane tu neti vibhAgo na vidyate / navaraM mamakAravigamo'trAvazyakaH / yataH - sUtra : savve jIvA puDho puDho / mamattaM baMdhakAraNaM / nanu kathamAtmIye'pi parivAre mamakAro na syAdityatrA''hajagataH sarve'pi jIvAH pRthak pRthak, nAnAvidhabhavyatvakramopetatvAt / evaJcAvizeSeNAnyajIvAH parivAragatAzca jIvAH svAtmano bhinnAH | pRthakpradezebhya AyAtA yAnti pRthakpradezeSu, uktaJca-digdezebhyaH khagA etya, saMvasanti nage nage / svasvakAryavazAdhAnti, deze dikSu prage prage - iti (iSTopadeze.....) ato'yuktameSu mamatvavibhAvanam / dayayA tadanupAlane dharmaH, kintu mamakArastu bandhaikahetuH, lobharUpatvAt / rAgaprakArazcaiSaH / anena hi badhyata AtmA karmabandhena kusaMskArapAzena saMsAragatitatinigaDena ca / atastyAjyaM paryantadAruNaM mamatvam / vilokanIyamatra surendradattanRpavRttam, yo mamakAreNa parivAragocareNa bhrAnto mahAbhImAM bhavATavIm / marudevI tu sarvajIvapRthagbhAva vibhAvayantI parihRtya Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 115 paJcasUtropaniSad mamatvamavApa kaivalyaM muktiM ca / / mamatA hi samatAvidveSiNI, ata evaiSA sukhaparipanthinI / bhAvanIyaM yathA - yatparivArakRte madIyo mamatvAtizayaprasaraH, yatsnehavivazatA mama, yadvirahe ca mamAkulatvam, sa parivAraH samudrakallolavazAnmilitaM matsyasaGghAtamanukurute / tvaM madIyo'haM tvadIya ityucAnA na jAnImo vayam, yathA'pareNa kenacit prabalena kallolena sarve'pi prAgvat pRthak pRthag bhaviSyAmaH | pazyatsu eva teSu svajaneSu gamiSyati madAtmA'pArasaMsArapArAvArAparakoNaM vivazatayA / evaJca sarvamapi mamatvaM vyarthameva bhaviSyati / ato durlabhe'smin bhave prekSAvatA'pAsya mamakAraM sarvatra samadarzinA bhAvyam - iti / __'kiJca naiSa jIvaH, yo'nAdau saMsAre'smatsambandhIbhUya na babhUvA'sambandhI / ataH paramArthataH svajana eva na / tathApi gRhavAsavartitayA na vismarttavyaM parivAraM pratyucitaM karttavyam / AdheyA parivAre'pi nirmamabhAvabhAvitatA / prayoktavyA etadarthaM yuktayaH / tatpratibodhAsambhave tu bhAvanIyA karmagativicitratA, vimRzyA mohAndhadazA, vicAryaM varAkAnAM bodhadaurlabhyam / tatazca teSvanukampAparassyAt / na tu dveSaM santApaM vA kuryAditi / ___ nanu ca parivArapAlane dharmaH kathaM sambhavatIti cet ? uktarItyA tadanupAlane kriyamANa AtmopakArayogAditi gRhANa | na hyevaM santApaprasUtiH, api tu guNodayaH / evaM hi bhavanirguNasvabhAvabhAvitatA / itthaM hi dharmAbhilASodbhavaH, AtaraudradhyAnaparihArazca / na caivamupakAranimittatayA mamakAro Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 paJcasUtropaniSad 'pyatrocito'stviti vAcyam, sarve jIvA pRthak pRthagityAdiprAguktanItyA mamakArasya mithyAbhAvanArUpatvAt / ata evaiSa bandhahetuH / tasmAt sAdhudharmaparibhAvanApareNa prathamata eva yatitavyaM mamakAraparihAre, anyathA pazcAttasya zrAmaNyabAdhakatvayogAta | vicintyamatrA''rdrakumArajJAtam / (13) svAtmanirIkSaNam satra : tahA tesa tesa samAcAresa saisamaNNagae siA, 'amuge'haM amugakule, amugasisse amugadhammaTThANaTThie / na me tavirAhaNA, na me tadAraMbho, vuDhDhI mameassa, eamittha sAraM, eamAyabhuaM, eaM hiaM, asAramaNNaM sav, visesao avihigahaNeNaM / evamAha, tilogabaMdhU paramakArUNige samma saMbuddhe bhagavaM arihaMte' tti / __ na hi gRhiyogyeSvAcAreSu varttamAno'pyayaM lakSyaM vinA gatAnugatikapravRttirbhavati / kintu sAvadhAnIbhUya vicArayati, yathA - ko'ham ? kiM me kulam ? kasyAhaM ziSyaH ? kAni mama vratAni - iti / atrottarANi - ahaM devadattAdinAmA gRhastha AryamAnavaH / utpanno'smyahamamuka uttamakule / amukasyAcAryasya ziSyo'ham / amuke sadRSTidezaviratyAdike dharmasthAne sthito'smyaham / kiM mayA gRhItavratavirAdhanA vihitA? na vA ? kiJcA''rabhe'haM tadvirAdhanAm ? na vA ? kimasti madIyaM dharmasthAnaM vRddhiM gacchat ? svasyAryamAnavabhavabhAvopayogaH, uttamakulodbhavatvasaMvedanam, Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad 117 zreSThaguruziSyatvapratItiH, gRhItavratapratijAgarabhAvazca rakSati jIvaM patanAt, vidhatte cAtmasamunnatim / vicintyamatra dharmaratnaprakaraNoditamaGgarSivRttAntam / yenAsadabhyAkhyAnaM prAptenoktopayogenAvAptaM kaivalyam / yasminAtmani vidyate vratapAlanadADhayam / yazcottamabhAvanAramaNapravaNo'pramattatayA vidhatte vratAnupAlane prayatnam / rakSati zAstroktadravyakSetrakAlabhAvamudrAH / sa evaivaM vaktumarhati, yathA - na me tadvirAdhanA - iti / evaM bruvANo'pi sampradhArayati, yathA rAgadveSaprAbalyena sambhavati dharmabhAvanAzaithilyaM pramAdanipAto dharmaprAsAdavizakalIbhAvazca / ata evAsadAlambanAdrIbhUya parihRtya virAdhanAmanupAlanIyAni vratAni - iti / na hi jagati samyaktvAdito dharmasthAnAdadhikaM kimapyasti sAram / kiJcaitadevAtmIyam, AnugAmikatvAt, sadvipAkatvAt, kalyANarUpatvAcca / dhanasampadviSayasvajanamitraparivAravibhavAdi tvasAram, nirarthakaM ca / teSvapi yadanyAyenAvAptam, tattu pariNAmadAruNam, uktaJca - pApenaivArtharAgAndhaH phalamApnoti yat kvacit / baDizAmiSavattatta-mavinAzya na jIryati - iti / kSaNasukhAni vitIryAnItyavAptA sampat vinAzayatyAtmAnam / apanayanti tatpAvitryam / saMharati tatsaundaryam / tiraskurvati tattejaH / vizasati tatsAmarthyam / ApAdayatyAtmamAlinyam | jJAtAnyatra tripRSTha-brahmadatta-manmanAdayaH / . ka evamavagamayati ? ka AtmAnamatisundaratva-mahAsukhitvAdiguNopetaM kartamupadizati mArgamityAha - evamAha Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 paJcasUtropaniSad trilokabandhuH samupacitapuNyasambhAraH paramakAruNiko viziSTatathAbhavyatvabalopArjitatIrthakRnnAmapuNyo vizvavizvasattvagocarAgaNyakAruNyapuNyaH sarvazreSThasamyaktvAdilakSaNabodhivibhUSitaH samyak sambuddho bhagavAnahan sattvavizeSa iti / / / (14) bhAvamaGgalam .. sUtra : evaM samAlocia, tadaviruddhesu samAyAresu samma vaTTijjA, bhAvamaMgalameaM tannipphattIe / evaM samyag vicArya tIrthakRdvacanaM satpraNidhAnapurassaraM yathA samyaktvAdidharmasthAnAnyaviruddhAni syustathA yatitavyam / aviruddhAnIti jinavacanAbAdhakAni tadanuguNAnIti yAvat / vidhisacivaM hi dharmAcaraNamupayAti bhAvamaGgalatAm / nanu ca zubhAdhyavasAyo bhAvamaGgalamityucyate / atra tvahiMsAdisatkasavidhipravarttanasya tattvamuktam, ataH kimatra vastusvarUpamiti cet ? atrocyate / sAdhudharmaparibhAvanAsatkaM savidhi pravarttanamuttamAcArodhairniSevyate / tatsiddhau ca sidhyati prazastapariNAmaH / atastadAtmake bhAvamaGgale'vandhyanibandhanatAM vrajatyuktAcArapravRttiH / itthaJca tasyAmapi tadvyapadezo nyAyAnapetaH / yadyapyantaraM vidyata eva dugdhaghRtayoH / tathApi pAramparyeNa hetuphalabhAvo'vigAnenAbhimatastayorviduSAm / evamprakRte'pi dRSTavyam / vidhyAdRtistvatrAtyantamAvazyaketi dhyeyam. / na hi vratAnupAlanamAtraM pUrvoktA''gamagrahaNAdharmamitratyAgakalyANa Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad 119 mitrasevanalokaviruddhatyAgamanovAkkAyavizuddhiparivArAsantApana tadguNakAritA dayAnirmamatvAdi vidhivikalaM zubhAdhyavasAyaprasUtau pratyalam / na hi tapasvyapi pAraNake parimitAbhyavaharaNAdi vidhivikalo rasagRddhazcAvApnoti tapaHphalam / nApi gRhe kalahaM kRtvA jinAlaye gatvA jinapUjApravRttasyodeti zubhAdhyavasAyaH; pratibandhakapratibaddhatvAt tasya / vidhivikalatvameva pratibandhakaM prakRte'pIti parihAryaM tat / yAvatpramANA hi vyavahAravizuddhiH, tAvatpramANaM dharmasthAnavizuddhatvam / tanmAlinye dharmamAlinyaM c| ata eva prAganantAni cAritrANi gRhItAni, kintvA''jJAbhAvanAdyabhAvena vaiphalyaM gatAni, bhAvamAGgalyarUpatAnavApteH / vicintyamatra sudarzanazrAvakajJAtam, yasyANuvratAnyapyAjJAbhAvanAdisacivAnyabhUvan / tatazca prApustAni bhAvamaGgalarUpatAm / tadanubhAvena palAyitamarjunamAlyadhiSThAyake na yakSeNa / pratibuddhazcAnena zrAddhanArjunamAlI / evaM nAgaketuzrAddhasyApi vidhisacivaM vratAnupAlanaM vyantaramapi cakAra nijavazam / rakSitaM samagramapi nagaraM tena zilAnipAtajanyavidhvaMsAt / (15) dharmajAgarikA sUtra : tahA jAgarijja dhammajAgariAe / sAdhudharmaparibhAvanAparassadA dharmajAgarikAM vidadhyAt / sA ca bhAvanidrAparihAreNa sambhavinI / eSA ca mohamayI dRSTiratattvacintanaM rAgadveSakelirmithyAtvavilasitaM bAhyabhAvatANDavaM pramAdaparavazatA ca / dharmajAgarikA nAma jJAnamayI dRSTiH Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 paJcasUtropaniSad samabhAvAbhyAsaH saMvegavairAgyavRddhiH sattattvavimarzaH satpuruSArthAbhilASo'ntarmukhabhAvazca / saiva paramAM kASThAM prAptA vitanoti zramaNadharmAbhilASAtizayam / ratnopamasya mAnavabhavasya mahAphalamavAptumetajjIvanocitapariNAma prAptuM viSayasaukhyatRSNaikalakSiNI pravRttiM parihartumAtmamukhapravRttau layabhAvamadhigantuM paunaHpunyena janmamRtyujaTilajAlAdAtmAnaM rakSayituM karmavyAdhimapanetuM ca niHzeSatayA niSevaNIyaM dharmauSadham / vijJAtavya eSa durApo'vasaraH | paricintanIyametatpAramarSam-khaNaM jANAi paMDie - iti (AcArAGge.....) etadeva sAkSAdAcaSTe - sUtra : 'ko mama kAlo kimeassa uciaM?' vicintayeddharmajAgarikAyAm, yathA - kIdRzo mahAmUlyo'vasaro mayA'vAptaH / kiJcaitadavasarasyocitam ? mama prAktanyAM sthitAvanantAH pudgalaparAvarttA vyatItA anantajanmamaraNakaraNena | parAvartitAni mamAnantazarIrANi / adhunA tveSo'vasaraH, yena taMtpunarAvarttaparihAraH sambhavI / tathApi kathamenaM kAlaM nayAmyaham? kimadyApyajJAne mohavAsanAyAM gRhAdikAryajAla evATAmyaham? na hi bhavAntarAbhyastasyaivAbhyAsArthameSa bhava iti vibhAvanIyam | ___ ataH karttavyaH pratiprabhAtamAtmanastyAjyavicAro vidhAtavyavimarzazca / smarttavyAni mahApuruSANAM bhavyavRttAni / bhAvayitavyaM jinoditatattvaM tadArAdhanAprakAranikurambaM ca / apaneyAH kuvaasnaaH| bhasmasAtkarttavyaM karmakASThaM dharmArAdhanAnalena / prakSAlanIyaM vizuddhabhAvanAjalenA''tmamAlinyam / karttavyA''tmatejo'bhivRddhiH / tadetadavasarasAphalyApAdanamevameva / Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad 121 uktaviparyAse tu bADhaM kAlAnucitAnusevanameveti nipuNaM nibhAlanIyam / na hi saJjAnirAkaraNArthamavApte'tra bhave sajJAparipoSAnuguNA pravRttiH saGgatimaGgati / ato nirAkarttavyA AhArAdisaJjJAH | etadarthaM hyayaM kAlaH / devakAle'vAptAH paramarddhayaH / anyaparizramamantareNa divyodgAramAtropazAmyA tatra kSut / utkRSTaviSayasaukhyasAdhanopalabdhiH / anekakoTyapsaraupabhogaH / yadapi tatrAvAptam, tatsarvamapi saJjApuSTipradameva / na hi tatra saJjJAviSadharIviSasya lezato'pi babhUva hAniH / nApi taddhAniprayojakasAmarthyamapi babhUva tatra / atra tu tathAvidhasAmarthyAnuguNyamapi vidyate / na hyatra divyasvAdubhojyAni, nApi mahAvibhavAH, kinnAmAtra bhogAbhilASiNAmapi bhoktavyaM vastu ? pratyuta sambhavantyatra tapastyAgapravRttayaH / ata uttamo'yamavasaraH / kiJca tiryagbhavakAlo'tidAruNaH, yathoktam - gimhAyavasaMtatto raNNe chuhio pivAsio bahuso / saMpatto tirayabhave maraNaduhaM bahu visUraMto || vAsAsu raNNamajjhe girinijjharaNadagehiM vajjhaMto / sIyAnilaDajjhavio mao'si tiriyattaNe bahusA / / evaM tiriyabhavesu kIsaMto dukkhasayasahassehiM / vasio aNaMtakhutto jIvo bhIsaNabhavAraNNe - iti (vairAgyazatake) / api ca - bandho'nizaM vAhanatADanAni, kSuttRhimAtyuSNabhayArditAni / nijAnyajAtIyabhayApamRtyu-duHkhAni tiryakSviti duHSahAni - iti / (adhyAtmakalpadrume........) na hi tathAvidhe Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 paJcasUtropaniSad tiryagbhave'pyavApto dharmAvasaraH / na tatra dAruNaM dukhaM viSahamAnenApyavAptA jIvena samatA / kevalaM krodhA''dhmAtassan gato dAruNAM narakagatim / atra hi manujabhave samatAparipAkAvasaraH / atra hi samAdhyavakAzaH / atra sahiSNubhAvasambhavaH / - kiJca prAgasaMyamakAlaH, sAmprataM tu saMyamAvasaraH / pUrva rAgAnuraktatvakAlaH, adhunA tu virAgapadavIprasaraNAvasaraH / api ca prAG manovAkkAyadaNDakAlaH, idAnIM tu manovAkkAyagupteravasaraH | vyAghrAdibhaveSu vidhRtAni mAyAdizalyAni, sAmprataM tu tatsamuddhArAvasaraH / anAryatvAdhvani vihitAni bahUni nidAnAni, nAdhunA tattvaM niSevyam / jinadharmavirahakAle niSevitaH kumataH, nedAnIM tanniSevaNaM zobhAspadatAmRcchati / prAptakAla idAnImRddhirasasAtagauravanirodhaH / etatritayagocarasaktirhi zilAjatusaGkAzA / yathA hi pipAsurvAnaraH zilAjatu jalaM matvA tatpAnAya yatate / zliSyate tatra tanmukham / tanmocayituM nyasyati tatra hasm / so'pi tatra zliSyate / krameNa kRtsnaH svayamapi tatraiva zleSabandhanena baddhastRSitaH kSudhitazca san mriyate / evamevarddharasasAtagauravazliSTA api punaH punaranubhavanti maraNAdiduHkhasandoham / api cAyaM zleSaH sulabho devAdibhaveSu / iha tu bhave tanmokSasAdhanasaulabhyam / ata paribhAvanIyam - ko mama kAlaH ? kiJcAsyocitam / kiJca prAkkAle zrImataH sAmprataM dAridryopahatasya tucchabhoge kadAcidapi nAnurajyate cetaH | manyate ca tenAsAvAtmaviDambanAm | Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad evamupabhuktadivyakAmasya mAnuSakAmabhogo'pi viDambanAmAtraparyavasAyIti sUkSmamIkSaNIyam / ata eva pAramarSam - jahA kusagge uda'gaM samuddeNa samaM miNe / evaM mANussagA kAmA devakAmANa aMtie - iti (uttarAdhyayane.......) na hyetattucchabhogena tRptirapi sambhavinI jAtu, api tu tattRSNAparihAreNaiva tatparihArapratyalatvaprado'vApto'yamavasara iti bhAvanIyam / , 123 na hyeSa vikathAkAlaH, api tu satkathAvasaraH / naiSa durdhyAnAvA, api tu zubhadhyAnasamayaH / ataH saphalIkarttavya eSa samayaH / kiJca sUtra : asArA visayA, niamagAmiNo, virasAvasANA / bhIsaNo maccU, savvAbhAvakAro, avinnAyAgamaNo, aNivAraNijjo, puNo puNo'NubaMdhI / yadyapyApAtaramaNIyAH sparzAdayo viSayAH, tathApyasArAH, vinazvaratvAt, dAruNodayatvAcca, abhihitaM ca- baDizAmiSavattucche kusukhe dAruNodaye / satkAstyajanti sacceSTAM dhigaho dAruNaM tamaH iti ( yogadRSTisamuccaye.........) / kathannAmAnantasukhasandohaheturayaM mAnavadehastucchasukhArthaM vyarthatAM netumucitaH ? - kiJcAvazyambhAvI bhayaGkarazca mRtyuH / eSa eva janayatyagaNyAni bhayAni / karotyayaM sarvavastUnAmabhAvam / viyojayatyAtmAnaM sarvavastubhya ityarthaH / na hi maraNAnantaraM dhanAdikaM kimapyanveti jIvam / apAsyate tadAzrayaM jIvasvAmitvaM maraNena / avijJAtA''gamazca mRtyuH / naiSa pratIkSate kAlam / na pazyatyakAlam / na ca cakrIndropendratIrthakRdAdayo'piM Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 paJcasUtropaniSad prabhavantyasmin, anivAraNIyatvAt / naiSa zRNoti kasyacit kSaNapratIkSAvijJaptim / hasatIva sahasA dharmakaraNAbhilASam / apaharati vivazatayA rudantam / na ca sakRdevAgacchatyasau, api tu pratibhavam, ataH punaH punaranubandhI mRtyuH / jAtasya hi dhruvo mRtyuriti / yAvaddhi rAgaroSau manovAkkAyapravRttizca, tAvajjanma, tAvacca mRtyuH / atastroTanIyA rAgadveSatantavaH | vijetavyaM ca maraNam / . sUtra : dhammo eassa osahaM, egaMtavisuddho, mahApurisasevio, savvahiakArI niraiAro paramANaMdaheU / __ dharmo hi punaH punarmRtyubhAvanirodhakaH / ata eva. dharmo mRtyulakSaNadAruNarogopazamanauSadham / ato'bhIkSNaM sevanIya eSaH / avratairviSayaizca mohito'yaM jIvaH / ata eva kSINaM tannikAragocaramAtmasAmarthyam / tadatra dharmArAdhanaivopAyaH / navaramekAntanirmale dharme yatanIyam / dharmo'pi kaSacchedatApaparIkSottIrNa eva mRgya iti hRdayam / dharmeNa hi paramanivRttirUpeNa bhAvyam / yatra hiMsAdyavirateH sarvathA parihAra:, sa dharmaH paramanivRttirUpaH | yo dharmastIrthakara-cakryAdimahApuruSaniSevitaH, maitrIkAruNyAdivAsitaH, sarvahitaH, paramAnandapradaH, prazamasukhahetuzca, sa ArAdhanIyaH sarvAticAraparihAreNa / eSa eva bhavati maraNarugauSadham / sUtra : namo imassa dhammassa | namo eadhammapagAsagANaM | namo eadhammapAlagANaM | namo eadhammaparUvagANaM / namo eadhammapavajjAgANaM / Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad 125 tadevaMvidhAya dharmAya namaskaromyaham / vande cainam / etaddharmaprakAzakebhyo'rhadbhyo namaH / etaddharmaM maddhRdayasAtkRtya tadanupAlanAparebhyo munibhyo namaH / etaddharmopadezakebhya AcAryabhagavadbhyo namAmi / eSa eva dharmo mokSahetuH satyadharmazcetyevaM pratipattRbhyaH zrAddhAdibhyo namaH / sUtra : icchAmi ahamiNaM dhamma paDivajjittae samma maNavayaNakAya-jogehiM / hoi mameaM kallANaM paramakallANANaM jiNAmaNubhAvao | .. ___ icchAmyahametaddharmaM pratipattum, tadekapakSapAtatvAnmama / abhilaSAmi samyaGmanovAkkAyayogairetaddharmaniSevaNam / sarvAGgasampUrNadharmAdhigataye karomi praNidhAm / bhavatu maitaddharmAvAptilakSaNaM kalyANam / na ca tadavAptau vidyate mama kimapi sAmarthyam / tathApyadhigatAnantakalyANAnAM jinAnAmanubhAvato'stu mama tatprAptirityabhilaSAmyaham / nanu cAtmavizuddhAdhyavasAyamAtraprApya iti cet ? tadadhyavasAyasya tadanubhAvaprasUtatvAt taddhetorevAstu kinteneti nItyA tatra taddhetuvyapadezasya nyAyAnapetatvAditi gRhANa / sUtra : suppaNihANamevaM ciMtijjA puNo puNo | eadhammajuttANamavavAyakArIsiA / pahANaM mohaccheaNameaM / evaM visujjhamANabhAvaNAe kammApagameNaM uvei eassa juggayaM / tahA saMsAra-viratte saMviggo bhavai amame, aparovatAvI, visuddhe, visuddhamANabhAve | iti sAhudhammaparibhAvaNAsuttaM samattaM / . Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 paJcasUtropaniSad evamekAgratayA vizuddhahRdayena punaH punazcintayed bhAvayecca | etattvatrAvadheyam - zramaNadharmalakSaNauSadhasyAtimahattvaM vicintya karttavyastadabhilASaH / sa ca prAguktArhadAdinamaskArapurassarameva vidhAtavyaH / ata eva suutrkaarennaittkrmennaivaa''shNsaa'bhihitaa| tannamaskArasya maGgalarUpatvAdaucityAnu-pAlanArthamAvazyakatvAcca / ato hi pratibandhakakarmavigamam / tatazcAzu prArthanAsAphalyam / etatsAdhudharmaprAptAnAmavapAtakArI syAt, tatpAdapraNAmaparassyAt, sabahumAnaM tAnnamaskuryAt, tadvinayaM vidadhyAt, tadupAsanAM tanuyAt, tadAjJAkArI ca syAditi bhAvaH / dhanArthyapyetadvidhipurassarameva dhaninaM niSevamANo'vApnoti dhanam | bhAvanIyamatra-suvratazreSThijJAtam, yenaitadvidhinA zramaNopAsanena kSapayitvA cAritramohanIyamavAptaM zrAmaNyam / .. ___evaM tIvrapraNidhAnapUrvakamabhIkSNaM dharmajAgarikAkAraNaM sAdhusevanaM ca mukhyo mohacchedopAyaH, sarvaviratyadhyavasAyabhUmikAsthAnIyasundarAdhyavasAyajanakatvAt, tadadhyavasAyasya cAritramohanIyaziloccayavajrAzanisaGkAzatvAcca / tatazca viziSTena karmakSayenAvApyate zramaNadharmayogyatA - saMsArasya bhayaGkaradoSamayI sthitirityAlokyAvApnoti jIvaH zramaNadharmasya mokSasya cAbhilASam / bhavatyatyantaM viraktaH saMsArAvArapArAt / na cAsya saJjAyate yatkiJcidvastugocase mamakAraH / ata eva nAsya paradravyataptilakSaNa upajAyate santApaH / sarvatrApyapratihato bhavatyasyAnukampApariNAmaH / mucyate'sau rAgadveSagrahAt / varddhate zubhAdhyavasAyAt / Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad 127 ullasatyasya kaNDakasthAnam / prApnotyeSa uttarottaraM vizuddhamadhyavasAyasthAnam / evamArAdhayatyasau sAdhudharmaparibhAvanAm / iti dvitIyaM sAdhudharmaparibhAvanAsUtram atha tRtIyaM sUtram pravrajyAgrahaNavidhiH (1) parapIDAparihArayatnaH sUtra : paribhAvie sAdhudhamme jahodiaguNe, jaijjA sammameaM paDivajjittae aparovatAvaM parovatAvoM hi tappaDivattivigghaM / aNupAo khu eso / na khalu akuzalAraMbhao hiaM / pUrvasUtroktavidhinA vidhAya sAdhudharmaparibhAvanAmadhigatayathoditaguNazcAritradharmAvAptyarthaM yateta / atra yathoditaguNa iti saMsAravirakto mokSAbhilASI nirmamo parAnupatApI nirmalahRdaya uttarottaravizuddhyamAnabhAvazca / paropatApo hi dharmaprAptyantarAyabhUtaH, naiSa dharmAdhigamopAyaH / dharmaprAptiprayatno'pi cet parapIDAjanakastadA so'kuzalaH / AstAM gRhAdiprayojanena paropatApaH, dharmArthamapi paropatApo'zubha ityAkUtam / na cAzubhayatnena hitamabhUtkasyApi / ataH pariharttavyaH parasantApaH / (2) mAtApitRpratibodha: sUtra : appaDibuddhe kahiMci paDibohijjA ammApiyare / ubhayalogasaphalaM jIviaM, samudAyakaDA kammA samudAyaphalatti / evaM sudIho aviogo / Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 paJcasUtropaniSad atha sAdhudharmAbhilASiNAmaparastu paropatApo durghaTaH, kintu sambhavati kathaJcidapratibuddhAnAM pitRRNAM manasi viyogajanyasantApaH / tamapanetuM bodhayitavyau pitarau / kathaJcidapratibuddhAnityetajjJApayati yanna mahAsattvasya prAya etAvapratibuddhau bhavataH / sAdhudharmaparibhAvanAcaryAM mahAguNAMzca tasyAvalokya pratibudhyete tanmAtApitarAviti / mahAsattvo hi sa yasya divyabhogAvalokane'pi na bhavati harSonmAdaH / nAniSTaprasaGgairapyutpadyate glAnibhAvaH / upazAntA bhavantyasya kaSAyAH / Avarjyete etadguNavibhUtyA mAtApitarau, cakitAzcAsete / evaM tattvAnusAritvAkhyaguNo'pi mahAn / yena sarvatrAnveSayati vastutattvam / na ca bahumanyate varAkajIvairvidhIyamAnAmatattvakathAmeSaH / pratipadameva prAdurbhUyate'sya tattvapakSapAtaH / evaJca pratibodhamantareNaivodetyasya pitrorapi cAritrAbhilASaH, jambUkumAramAtApitRvat / tathApi yadyapratibuddhau mAtApitarau karmavaiSamyAt tadA tau pratiboddhavyau, yathA - yadasmAbhiruttamAyurlakSaNo nidhiravAptaH, sa aihikapAralaukikobhayaprayojanasiddhyA saphalIkarttavyaH / etajjIvanaM tu sukRti - nAmeva phalegrahirbhavati / tacca sukRtaM sarvajIvagaNAbhayadAnapradAnena paraloka uttamasthAnasthiti susaMskArasandohAnugamAnuguNAnuSThAnAcca sambhavati / dvayamapyetadsambhavati zuddhacAritra - dharmA''rAdhanAdeva / tadanArAdhanAyAmapi mRtyustvavazyambhAvI / cAritradharmorIkArAbhAvenaiva vaiphalyaM gatAnyanantAni jIvitAni / ata etadaGgIkAreNa saphalIkAryamidaM jIvitam / Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad 129 ___api ca bhavatormamoparyatIva snehaH / icchathaH sadApyaviyogaM naH / tacca durghaTam / maraNAntatvAdetatsaMyogasya / maraNAnantaraM hi gamyate svasvakarmAnusAreNa pRthak pRthag gatau / kintu sambhUya caraNopAsanena tu sudIrghakAlaM yAvadeSyadbhave'pi bhaviSyatyasmAkamaviyogaH, samudAyakRtakarmaNAM samudAyaphalatvAt / bhavati hyagniprabhRtyupadravakRt samudAyo bhavAntare'pi tAdRzopadravato maraNayogI, evaM dharmArAdhanAkRtsamudAyasya prazastaphalAdhigamo'pi dRSTavyaH / sambhavatyevamAmuktiM sadAtanaH saMyogaH / aGgAramardakAcAryaziSyANAM bhavAntare'pi samudAyaphalayogitvaM prasiddham / (3) virAgasarasIlaharI sUtra : aNNahA egarukkhanivAsisauNatullameoM / uddAmo maccU, paccAsaNNo a | dullahaM maNuattaM samuddapaDiarayaNalAbhatullaM / anyathA - bhavatozcAritrApratipattau, samudAyakRtA''rAdhanAvirahAttAdRzaphalasyApyabhAvaH / evaJca pAralaukikasaMyogasyApyabhAvaH / tatazcaikavRkSanivAsipakSigaNatulyaM syAdetat / prage svasvakAryavazAt pRthak pRthag gamanasAdharmyAt, yathoktam - vAsavRkSaM samAgamya, vigacchanti yathA'NDajAH niyataM viprayogAntastathA bhUtasamAgamaH - iti / kiJca mRtyurapi sakRdavazyamAgamiSyati, uddAmatvAt, anivAritaprasaratvAcca / na hi caturdazarajjUmite'tra loke tatsthAnamasti yatrAsambhavAgamo mRtyoH | api cAlpataraM Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 paJcasUtropaniSad sAmpratakAlInamAyuSyam, ayaM hi dharmasAdhanAvasaraH, etadvigame tu kva punareSa saMyogaH ? durlabhatvAnmAnuSyasya, samudrapatitaratnalAbhopamatvAttallAbhasya / ... (4) manujajanma yAnapAtram ... sUtra : aippabhUA aNNe bhavA dukkhabahulA, mohaMdhayArA, akusalANubaMdhiNo, ajuggA suddhadhammassa | juggaM ca eaM poabhUaM bhavasamudde, juttaM sakajje niuMjiuM saMvaraThaiacchidaM nAmakaNNadhAraM tavapavaNajavaNaM | durlabho hi manujabhavaH / yadyatra na vihitA zuddhadharmA''rAdhanA, tadA pazu-pakSi-kITAdibhavaprAyogyamamakAradivazavarttitA syAt, tatazca tAdRzabhavAvAptireva syAt / tatrApi tAdRzasaMskArAnvayena tiryagbhavaparamparAprasUtiH / evaM tIvramUrchAdidoSeNaikendriyAdibhavAvataraNamapi sambhavati, tathA cArSam - jayA mohodao tivvo aNNANaM khu mahabbhayaM / pelavaM veyaNIyaM tu tayA egidiyattaNaM - iti (bRhatsaGgrahaNyAm) / ekendriyeSu tvatidIrghakAyasthitisadbhAvAt kva punarmanujabhavAdhigamaH ? pRthvIkAyAdikAyasthitiGghasaGkhyakAlInA / so'saGkhyakAlo'pyasaGkhyotsarpiNyavasarpiNIpramANaH / teSvapi sAdhAraNavanaspatikAyasthitistvanantakAlacakrapramANA / itthaJca tatra gatasya kva punaretadavasaraprAptiH ? .. . kiJcaitA durgatayo duHkhabahulAH / prAyastAsvasAtavedanA bhavati / tAsu nibiDo bhavati mohAndhakAraH / prakRtyA Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 131 paJcasUtropaniSad bhavatyasacceSTA / atazcA''svakuzalAnubandhasAmAnyam / na hyatrodeti zuddhA buddhiH | nAvApyate vinayavidhAvisaraH / duSprApamatra manaHprabhRtipAvitryam / nApi tatra duHkhakSayopAyA''dRtiH / ata evaite bhavA ayogyAH zuddhadharmA''rAdhanArtham / yogyavastu manujabhava eva / manujabhavo hi saMsArAvArapArapAragamanaikayAnapAtram / devAnAmapi mumukSUNAmAvazyako manujabhavAdhigamaH / dharmAstreNa karmasaGgrAme kRtsnakarmakSayasambhavo manujabhava eva / ata eva dharmaH paramakartavyo manujAnAm / etadArAdhanAyAmeva manujajIvanaviniyogo nyAyAH / saMsArasAgare potabhUtamidaM manujajIvanam / sthagitavyAnyatra hiMsAdyAzravadvArANyahiMsAdisaMvaraiH / anyathA tu karmajalapUritasya nimajjanamevaitatpotasya / taraNArthamihAyaM bhavaH / nainaM nimajjananibandhanaM kartumucitam / / tathA'tra pote jJAnakarNadhAra AvazyakaH / yathaiva karNadhAro'bhIkSNamupayogena nayati potaM sanmArgeNa, tathA punaH punaH zubhopayogena jJAnamapi nayati jIvaM bhavottAramArgeNa / jJAnopayogavirahe tu saMvarapravRttasyApyajJAnA''lasyapramAdAdinonmArgagamanaM sambhavet / sambhavecca rAgadveSazailA''sphAlanena zatadhA vizakalIbhAvo guNasthAnakasya / ata eva sUktaM paramarSibhiH upayoge dharmaH, na ca pratijJAmAtreNa, api tu tatpAlanAvadhAnenaH sambhavati dharmaH - iti / . - tathA taporUpo'nukUlaH pavano'pyAvazyakaH / anyathA potasya visaMsthulabhAvayogAt, lakSyaM prati gatyabhAvAcca / anazanAdi Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 paJcasUtropaniSad bAhyatapASaTkaM prAyazcittAdyAbhyantaratapASaTkaM ca vidhatte viziSTAM karmanirjarAm / tapo hyanukUlapavanasthAnIyaM karoti bhavottAroddezyAM gatiM vegavatIm / (5) durlabhaH siddhisAdhakaH kSaNaH siddhisvarUpaM ca sUtra : khaNe dullahe savvakajjovamAI, siddhisAhagadhammasAhagatteNa / uvAdeA ya esA jIvANaM / jaM na ImIe jammo, na jarA, na maraNaM, na iTTaviyogo, nANiTThasaMpaogo, na khuhA, na pivAsA, na aNNo koi doso | savvahA aparataMtaM jIvAvatthANaM asubharAgAirahiaM saMtaM sivaM avvAbAhati / ___ bhavasamudrataraNAtmake nijakArya eva niyoktavyaM mAnavajIvanam, durlabhatvAdetadavasarasya / nirupamaH khalvayamavasaraH, atizAyI ca / atraiva sambhavati mokSamArgasya samyagdarzanajJAna-cAritrarUpasyA''rAdhanA / anyeSu tu bhaveSu viSoDhaM bahu kAyakaSTam, vihito'nalpaprayatnaH prayojanAntareSu / na ca kimapi siddhamAtmakAyA / adyApi na niSThitaM saMsaraNam / ataH siddhireva prAptavyA, janmajarAmaraNAdipIDAvirahitatvAtsiddheH / nanu ca bhojyAdivirahAtkinnAma siddhau saukhyamiti cet? maraNAdyapAyavigamenAvibhUtasvabhAvabhUtamiti gRhANa / tathAhi gaNakAbhihitaM mRtyuM zrutvA'pi kampate janaH / janmaduHkhaM smArayati narakayAtanAm / iSTaviyogo dandahati hRdayam / aniSTasaMyogo dArayati manaH / nipIDayanti kSudhApipAsAdayaH pIDAH / parAbhUyate pAratantryataH / udvijyate rogajarAdikRtaparAbhavaiH / ata Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad 133 evaitatsarvazUnye mokSe nirupamaM sukham / nAtra zarIrakArAvAsa - nirodhalakSaNo janma / ata eva na prANanAzasaGkAzaM mrnnm| na vayohAnirUpA jarA / neSTaviyogaH zazvatsaukhyasampatteH / api cecchAyA evAbhAvaH, ata iSTasyApyabhAvaH, tatazca prakRtyA paramAnandaprasUtiH, apekSAyA eva duHkharUpatvAt, vakSyate ca purastAt avikkhA aNANaMdeiti ( paJcasUtrake paJcamasUtre / kiJca zarIrendriyamanasAmapyabhAvaH / na tatra kSudviDambanA, nApi pipAsApIDA, na vyAdhyapayazo'sAtaviSTyAdikam / na hi zarIrAbhAve bhavati vyAdhiH, nApi nindakAdivirahe nindAdyapi | - " na caivaM sarvazUnyatvameva muktAviti vAcyam, nirUpamasukhasambhUti rUpatvAnmukteH, tadAhaH - aparAyattamautsukyarahitaM niSpratikriyam / sukhaM svAbhAvikaM tatra nityaM bhayavivarjitam / / paramAnandarUpaM tad gIyate'nyaiH - rvicakSaNaiH / itthaM sakalakalyANarUpatvAtsAmprataM hyadaH / / saMvedyaM yoginAmetadanyeSAM zrutigocaraH / upamAbhAvato samyagabhidhAtuM na zakyate iti (aSTakaprakaraNe) - adhigamyata etadavasthAvizeSo'zubharAgAdyabhAvAt rAgAdibhireva kriyate jIvo viSayaparatantraH / ebhireva ca pIDyata eSaH / siddhabhAve tu vItarAgatAnubhAvAt paramaM svAtantrayam / upazamazca paramaH / na ca zaktirUpeNApi tatra kaSAyAH, tadvirahAta / ataH zAntamidaM padaM zaktito'pi, AstAM vyaktita iti / eva sarvopadravANAM zazvadantabhAvena nityamatra zivam / kiJca nAtra gamanAgamanaprayuktamAkulatvam, sarvathApyakriyatvAt, ata evAtrA'vyAbAdhasthitiH / kriyaivAnekabAdhAyoniH tadvirahe kurtAbAdhAyA gandho'pIti / Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 paJcasUtropaniSad ato na viphalatAM neya eSa mokSasAdhanAvasaraH / viraktavyaM saMsArAt / vicAraNIyamatra hanumadvairAgyavRttAntam / (6) saMsArasvarUpam sUtra : vivarIo a saMsAro imIe, aNavaTThiasahAvo / ittha khalu suhI vi asuhI, saMtamasaMtaM, suviNuvva savvamAlamAMlaMti / tA alamittha paDibaMdheNaM / / mokSasvarUpAdatyantaM viparItametatsaMsArasvarUpam / mokSe nirupadravatA, saMsArastUpadravaikanilayaH / AstAmanyopadravagaNavArtA, janmopadravo'pi viDambanaiva, ata evoktam - jarAmaraNadaurgatyavyAdhayastAvadAsatAm / manye janmApi dhIrasya, bhUyo bhUyastrapAkaram - iti / . kiJca sthiraikasvabhAvo mokSaH / saMsArastvanavasthitasvabhAvaH | tathA hyatra saMsaran jIvo manujo bhUtvA pazurbhavati / nIrug bhUtvA rugNo bhavati / bAlo bhUtvA yuvA vRddhazca bhavati / parAvarttate'tra vayaH / parAvarttate'tra svajanaH / parAvarttate'tra svabhAvaH / prAG miSTAnnAbhyavaharaNasvabhAvaH zUkarIbhUya viSTAdanaprakRtirbhavati / parAvarttate'tra harSAdirbhAvo'pi / kiJca saMsAre sukhyapyasukhI paramArthataH, duHkhAtmakatvAttatsukhasya, calatvAcca sukhaparyAyasya, uktaJca - pariNAmAcca tApAcca saMskArAcca budhairmatam / guNavRttivirodhAcca, duHkhaM puNyabhavaM sukham - iti (adhyAtmasAre 18 -) dRzyata eva duHkhapariNAmaH sukhasya, tathAhi - astametyArogyamudeti ca Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 135 paJcasUtropaniSad rogaH / apagacchati vibhava Agacchati ca dAridryam / vilayameti sneha udbhavati ca virodhabhAvaH / kiJca kalaheneAdinA codeti saMsAre duHkham / api ca vadhyatayA rAjJA''diSTo jana itvarakAlInamanojJaviSayasaMyoge'pi neti ratim, evaM gRhItajanmatayA vadhyatayA''diSTA eva sarve'pi saMsAriNo jIvAH / kiJca vadhyo vetti mRtyudinam, na tu saMsAriNo jIvAH / tadatra saMsAre kinnu sukham ? sarvasyopari lambamAnaivA''ste mRtyutaravAriH sadA'pyatra / tathA saMsAre sadapyasat, paryAyAt / na hi paryAyaparAvarte vilambo bhavatyatra / uktaJca - AyurvAyutarattaraGgataralaM lagnApadaH sampadaH, sarve'pIndriyagocarAzca caTulAH sandhyAbhrarAgAdivat / mitrastrIsvajanAdisaGgamasukhaM svapnendrajAlopamaM, tat kiM vastu bhave bhavediha mudAmAlambanaM yat satAm ? - iti (zAntasudhArase 1-) ato he pitarau ! nAtra kutrApi pratibandhaH zreyAn / (7) pitRprArthanA sUtra : kareha me aNuggahaM / ujjamaha eaM vucchiMdittae | ahaMpi tumhANumuie sAhemi eaM niviNNo jammamaraNehiM / samijjhai a me samIhiaM guruppabhAveNaM / __ he putravatsala ! tAta ! kuruta mamoparyanugraham / udyatatametatsaMsArocchittyai / ahamapi yuSmAkamanumatyA sAdhayAmi saMsArocchedam / udvigno'smyahaM jarAmaraNAdiduHkhamayAtsaMsArAt / svIkaromyadhunA sadgurucaraNazaraNam / bhavatu mamAbhimatasiddhi Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 paJcasUtropaniSad rbhavatoH sadgurozcAnubhAvena / niyogata bhaviSyati matsamISTaM bhavAbhAvalakSaNam / tato'pyavazyamanantasaMsAraparibhramaNaparyavasAnam / sUtra : evaM sesevi bohijjA / tao samameehiM sevijja dhamma karijjociakaraNijjaM nirAsaMso u savvadA / eaM paramamuNisAsaNaM / evaM pitarau bhAryAdisvajanA~zca pratibodhayet, rAjaputravajrabAhuvat / tatazca taiH sahA''rAdhayeccAritradharmam / tadArAdhanA'pi kathamityAha - nirAzaMsabhAvena / vimucya RddhyAdigauravaM parihRtya vibhavAdilobhaM santyajya ca sanmAnAdyAkAGkSAM kuryAducitaM karttavyam / bhAvanIyaM nirAzaMsabhAvopalabdhaye zophapoSAdyaupamyam, bhavitavyamAtmamAtratRptena, yathA''ha - yathA zokasya puSTatvaM, yathA vA vadhyamaNDanam / tathA jAnan bhavonmAda - mAtmatRpto bhavenmuniH - iti (jJAnasAre 13 - 6) | (8) apratibodhe karttavyama sUtra : abujjhamANesu aM kammapariNaIe, vihijjA jahAsatti taduvakaraNaM AovAyasuddhaM samaIe | kayaNNuA khu esA, karuNA ya, dhammappahANajaNaNI jaNammi / tao aNuNNAe paDivajjijja dhamma / atha tathAvidhakarmapariNatyA yadi mAtApitarau na pratibudhyete, tadA svazaktyA tajjIvananirvAhacintAM kuryAt / svamatyA zuddhA''yopAyopArjanaM vidadhyAt / tatrAparebhya utpAdyamAnamAyaH / Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 137 paJcasUtropaniSad vRddhyAdinA niyato lAbha upAyaH / paTahavAdanapUrvakaM ghoSitaM kRSNena, yathA-yadyevaMvidho maharddhiko'pi thAvaccAputraH pravrajati, tadA yaH ko'pIcchati pravrajitum, sa pravrajet / tatkuTumbanirvAhAdicintAM kRSNaH kariSyati - iti / / . na cAnyasahAyena dIkSAgrahaNamanucitamiti vAcyam, anivAryasaMyogayoge gRhAdikAryeSvapi tadgrahaNasya sArvajanikatvAt / na ca mumukSuNA svajanArthaM dhanopArjanamanucitam, tattvAdeveti vAcyam, saMsAratyAgAsamarthayoH satyoH pitronirvAhAbhAve durdhyAnasambhavAt, lokanindAprasaktezca taccintAkaraNasyA''vazyakatvAt / naitatpApam, api tu mAtApitRsevA kRtajJatAguNaH kAruNyaM ca / __ kRtajJatA hi mokSamArgopayogI prathamo guNaH / liGgameMtanmokSasAdhakayogyatAyAH / ata eva loke karuNA pradhAnA dharmamAtetyuditam / tatprasUtatvAddharmasya / api ca zAsanonnatiprayojikA karuNA / tIrthakarA api pravrajyAgrahaNAt prAk pravarttante sAMvatsarikadAne / yadi cApareSvapyanukampA vidheyA, tadA mAtApitRgocare tu kiM vAcyam ? vastutastvanukampA'pyeSA na bhavati, api tu kRtajJatA bhaktizca / ___ evaM mAtApitRnirvAhaprabandhaM vidhAya, tadanujJAM prApyorIkuryAccAritradharmam / (9) apavAdamArgaH sUtra : aNNahA aNuvahe ceva uvahijutte siA | dhammArAhaNaM Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 paJcasUtropaniSad khu hiaM savvasattANaM / tahA taheaM saMpADijjA / savvahA apaDivajjamANe caijjA te aTThANagagilANosahatthacAgaganAeNaM / yadi tu mohavazAtpitarau nAnujJApayataH pravrajyAgrahaNArtham, tadA hRdayena nirmAya eva mumukSuranujJAdhigamArthaM mAyAprayogaM kuryAt / kathayenmama duHsvapnamA''gatam / tatazca tenAlpAyuH putrasyAnumIyAnujJApayetAM pitarau / na ca kathaM kalyANArthI mAyAM kuryAditi vAcyam, yata uktam - nirmAya eva bhAvena, mAyAvA~stu bhavet kvacit / pazyet svaparayoryatra sAnubandhahitodayam iti / evaJca dharmArAdhanameva hitaM sarvasattvAnAmiti / paramArthatastu mAyaivaiSA na bhavatIti vibhAvanIyam / - yathA hi prAjJo pitarAvantarullasantamapi snehasAgarakallolaM na vyaktIkurvanti zizoH purastAt / Asete ca gabhIramudrau / tathA cAntarbahirasadRzavRttibhAve'pi na sA mAyA doSarUpA, sutahitArthatvAt / yathA ca sudIrghaM cikitsAkAlaM vidannapi vaidyaH pratipAdayati rugNAya zIghrameva nIrug bhaviSyasi - iti / yato rugNamanaHprasannabhAva ullaset, yateta cauSadhapathyAdAveSaH, prApnuyAccA''rogyam / eSo'pi na doSaH, rugNahitArthatvAt evaM prakRte'pi draSTavyam / mohapracurasambandhanirvAheNaiva vyatItA anantA bhavA bhavATavyAm / sAmprataM tu parityajya tatsambandhaM ratnatrayIsAdhanAvasaraH, yato bhavabhrAntiparyavasAnaM syAt / atastadarthaM duHsvapnAdikathanalakSaNA mAyA'pi nyAyyA / AdinA gaNakamukhenAtmano bhAvyaniSTakathanaparigrahaH / / Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad 139 nanu caivaM satyabAdhA syAditi cet ? na svaparayoH pariNAmahitasyaiva satyatvAt, sadbhyo hitaM satyamityukteH / yadi tvevamapi nAnujJApayataH pitarau, tadA'sthAnaglAnauSadhanItyA tau parihRtyAGgIkuryAccAritram / sA ca nItirevam - (10) sUtra : se jahAnAmae kei purise kahaMci kaMtAragae ammApiisamee, tappaDibaddhe vaccijjA / tesiM tattha niyamaghAI purisamittAsajjhe saMbhavaosahe mahAyaMke siA | tattha se purise tappaDibaMdhAo evamAlocia 'na bhavaMti ee niyamao osahamaMtareNa, osahabhAve a saMsao, kAlasahANi a eANi' tahA saMThavia saMThavia, tadosahanimitaM savittinimittaM ca cayamANe sAhU | esa cAe acAe ceva cAe / phalamittha pahANaM buhaannN| dhIrA eadaMsiNo / sa te osahasaMpAyaNeNa jiivaavijjaa| saMbhavAo purisociameaM / ___ asthAne - vanAdau, glAnaH - saJjAtarogaprayuktaglAnibhAvaH, tadarthaM grAmAderauSadhamAnetuM tasya tyAgaH - parihAraH, yathA kazcit puruSaH yAti smATavyAM mAtRpitRsametaH / aTavI hyasthAnam, yatra na prApyata auSadhAdikam, tatra tanmAtRpitrAdeH saJjAtaH kazcidrogaH / sa cAtidAruNatayA sambhavati prANaghAtakaH / kiJcAzaktatayA'nyatra gantumazaktau pitarau / kiJcitkAlaM yAvajjIvituM tu samarthau / nAnyo vidyate rogopazamopAyaH / AvazyakaM varttate rogopazamanauSadham |tacca grAma eva prApyam / Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 paJcasUtropaniSad tadAnayAmyahamanujJApayataM mAm - iti vijJapayati putraH / na ca mohavazAdanujJApayataH tau. [ astu maraNaM mA bhUttava viyogaH - iti / tataH kiM kuryAt prAjJaH putraH ? gacchedevauSadhArtham / evaM mAtApitRparihArakRdapyeSa vastutastadatyAgI tatpratipAlakazca / auSadhA''nayanenApanIya tadrogaM tajjIvanaprayojakabhAvAt / evaJca tattyAga eva pAramArthiko'tyAgaH / paramabhaktazca pitroH sa putraH / atyAgastu bhavettattvato tyAgaH, pitrormrnnnibndhntvaat| api ca svayamapi mriyeta vane kSudhAturaH | pariNAmena hi nirNIyate pravRtteH sadasadbhAvaH | pariNAmameva prAdhAnyamarpayanti sUkSmadRzaH | sambhavatyatrauSadhA''nayanena mAtApitRrakSA, kAlasahatvAttayoH | auSadhArthamagamane tu nizcaya eva mRtyoH / atastAbhyAM vastrAdijIvikAM dattvA tadauSadhArthamAtmanirvAhArthaM ca gacchet / evaM mAtApitRparihArako'pi prazaMsanIyaH / auSadhamAnIya tAbhyAM jIvanamaparyediti sambhavatItyata evaMvidhamAcaraNamevocitam / (11) dRSTAntopanayaH sUtra : evaM sukkapakkhie mahApurise saMsArakaMtArapaDie ammA piisaMgae dhammapaDibaddha viharijjA / tesiM tattha niamaviNAsage, apattabIjAipurisamittAsajjhe, saMbhavaMta sammattAIosahe, maraNAivivAge kammAyaMke siA / tattha se sukapakkhie purise dhammapaDibaMdhAo evaM samAlocia - "viNassaMti ee avassaM sammattAiosahaviraheNa / tassa saMpADaNe vibhAsA | kAlasahANi a eANi vavahArao" | Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad 141 evaM ye zuklapAkSikAH - utkarSato'pyapArdhapudgala-parAvarttamAtrakAlInasaMsArAH kriyArucayo jIvAH, te saMsArATavIpatitA mAtrAdisametA jIvA dharmAnurAgamaGgIkRtya vihareyuH / te ca nirmaladRktayA pazyanti vastutattvam / paryAlocayati pariNAmam / cintayanti yathA - saMsAramahAraNyapatitau mama pitarau karmarogeNa glAnIbhUtau / sa ca rogo niyogena mArakaH / na ca sakRdevApi tu pratibhavamanena maraNabhayam / na cAyaM rogo dharmabIjAdilakSaNamauSadhamantareNa zakyopazamaH / sambhavati ca karmarogazamanasamyaktvA-dyauSadhA''nayanam / tatazca nIrugbhAvasampAdanena bhAvajIvanAdhigamassyAt / syAcca bhavATavIvilaGghanam - iti / __ syAdetat, yAvajjIvanaM pratipAlya pitarau tatazcAritraM gRhNIyAditi cet ? na, tanmRtyupratIkSAyAzcAritrapariNAmocchedakatvAt, maitrIbhAvanirnAzakatvAt / maitrIbhAvastu cAritraguNamUlamiti vibhAvanIyam / evaM jIvatoreva pitroH pravrajitavyam, na tu vilambo vidheyaH / alpaM hyAyuH tadapi sopakramam / ata evA''gamaH - kusagge jaha osabiMdue thovaM ciTThai laMbamANae / evaM maNuANa jIviyaM samayaM goyama ! mA pamAyae - iti (uttarAdhyayane 10 -) ataH zIghrameva grAhyaM cAritram / sUtra : tahA saMThavia saMThavia ihalogaciMtAe, tesiM sammattAiosahanimittaM, visiThThagurUmAibhAveNa savittinimittaM ca, kiccakaraNeNa cayamANe saMjamapaDivatIe, sAhU siddhIe / "esa cAe acAe' tattabhAvaNAo / 'acAe ceva cAe Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 paJcasUtropaniSad micchAbhAvaNAo / tattaphalamittha pahANaM / paramatthao dhIrA esadaMsiNo AsannabhavvA / ___ evaM vicArya mumukSurmAtRpitRjIvananirvAhasya yathAzaktyA cintAM kuryAt / evaM tau svasthIkRtya samyaktvAdiprApaNArthaM ratnatrayAvAptihetostyajet / gRhNIyAccAritram / tataH sadgurusamupAsanasamprAptazAstrajJAnaH putro vitarettayoH samyaktvAdyauSadham / svayamapi tapaHsaMyamasvAdhyAyA''rAdhanayA''tmapoSakajJAnAdyAtmaka bhAvaprANanirvAhaM kuryAt / etadarthaM hi tasya pravrajyAgrahaNam ! ata etadAzayena pitarau tyajan sAdhuH - siddhigocara prayatnazIlaH / itarastvasAdhuH - adharmazIlaH |na hi svadharmazIlatAmantareNa jAtu svahitasAdhakatvaM parahitaprayojakatvaM vA sambhavet / dRzyante'dyApi tathAvidhA mumukSavaH, ye mAtrAdyanurAgavazena na niSkrAntAH | na taiH svayaM cAritraM gRhItam | nApi mAtrAdikA api viziSTaM dharmapadaM prApitAH, atastAn parihRtya cAritragrahaNameva hitAvaham / na ca cAritralakSaNapunitavastusamprAptyarthaM niSThuratayA mAtrAdityAgo'nucita iti vAcyam, uktavidhau pAruSyAbhAvAt / proktanItyA'tyAgarUpatvAcca tyAgasya sa eSa tattvabhAvanAnubhAvaH viparyAse tu bhavettattyAgaH, mithyAbhAvanAt / na hi svasyaiva gRhavAsabhAve mAtrAdeHsamyaktvAdiprApaNaM sambhavi / tatazcaM niyataM mAtrAderdurgatibambhramaNam / tadetadeva pitroniSThuratayA tyajanam / na hyavAptasamyaktvAH kasyacitpravrajyAyAmantarAyatAMyantIti vibhAvanIyam / pravrajyAntarAyakRttve tu tayorbhaved bhavabhramaNam / Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad ato paramArthadRzA zubhAnubandhajanakaM samyaktvAdyavasthAparamparAsraSTR ca zubhaM phalameva mukhyam / yattu vartamAnakAle zubhatayA pratibhAsamAnamapi pariNAme'zubhaM phalaM dadAti, tacceSTitaM pratyapAyAvahaM tyAjyaM ca / dhIrA nikaTakAle muktigAmino hi puruSAH paramArthato mukhyaM phalaM pazyanti / dIrghadRzA''locya hitapravRttirhi vicArakatvasAdhikA / evaM hi nikaTIbhavenmuktiH / bhAvanIyAnyatra RSabhakumAra vajrasvAmi kalikAlasarvajJahemacandrasUri - avantisukumAlavRttAntAni / dRzyante'dyApi putradIkSAnantaraM pitrAderapi dIkSA / - 143 (12) duSpratikAreSUpakAraH sUtra : sa te sammattAiosahasaMpADaNeNa jIvAvijjA accaMtiaM, amaraNAvaMjhabIajogeNaM / saMbhavAo supurisoci amea / duSpaDiArANi a ammApiINi / esa dhammo sayANaM / bhagavaM ittha nAyaM pariharamANe akusalANubaMdhi ammApiisogaMti / evaM vimucya mAtApitarau zuklapAkSikaH puruSaH prayacchati tAbhyAM samyaktvAdyauSadham / evaJca vitaratyasau zazvajjIvanam / mRtyuJjayasyAmoghopAyabhUtatvAtsamyaktvAdeH / ato hi caraNAvAptikrameNa kRtsnakarmasaGkSayaH / tatazca paramasaukhyasaMvittilakSaNo mokSaH / na hyetatkalyANaM sambhavati pitrostadatyAge / ato yuktaH satAM tatparihAraH, duSpratikAratvAnmAtApitroH, evameva tatpratikRtisambhavAcca / ato na vaiphalyaM neyastAbhyAM dharmauSadhadApanasyaiSo'vasaraH / tadvaiphalyaM ca svayaM pravrajyAnupAdAnAt / evaJca mAtrAdInAM dharmavaJcanA / tato'pi teSAM dAruNaM durgatiduHkham, Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 paJcasUtropaniSad saiSA krUrataiva paramArthatasteSAmprati / ata evaiSa dharmaH satAM yat pratyupakarttavyau mAtApitarau / __jJAtamatra trilokanAtho bhagavAn mahAvIraH / vijJAtamanenAtizayajJAnena yathA matpravrajyAto mAtApitRRNAM dAruNo bhaviSyatyakuzalAnubandhI zokaH / ato garbhagatenaivAbhigrahaM gRhItvA kRtastacchokanirodhaH / sa cAbhigraha, evam - na pitro rjIvatoH pravrajiSyAmyaham - iti / etattvatrAvadheyam - avadhijJAnamatA bhagavatA vijJAtam, yathA - bhavAntare sadgatiH zubhaparamparA caivameva pitroH syAt, yadi tayoH zokanimittaM na dIyate / anyathA tvazubhAnubandhizokavihvalAnAmakAla-mRtyuyogAdazubhaparamparaiva syAd bhavAntare / evaJcAnekabhavAn yAvad durlabhA syAttayoH sadgatiH / tatazca na tayoH pratyupakAraH kRtassyAt - iti / evaM yadi bhagavatA'pi pitrorbhAvadayA. vicintitA, tato'paraiH kathaM na cintayitavyA sA ? . atrApyetadavadheyam, yaccaramatIrthakRtA'vadhijJAnena tathAvidhAM mAtrAdisthitiM dRSTvA tAdRzamucitamAcaritam / bhinnaprakArAM ca tAM dRSTvA zrIRSabhadevena bhinnavidhamAcaritamucitam / asmAkaM tu bhagavadAjJAyA dIkSAgrahaNavidhirUpAyA anupAlanamevocitam / evameva mAtrAdiM prati kRtajJatvanirvAhaH, tatpratyupakArasambhavAt / (13) pravrajyAvidhiH sUtra : evamaparovatAvaM savvahA, (1) sugurusamIpe (2) paittA bhagavaMte vIarAge (3) sAha a (4) tosiUNa vihavociaM Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad 145 kivaNAI, (5) suppauttAvassae, (6) suvisuddhanimitte, (7) samahivAsie, (8) visujjhamANo mahApamoeNaM sammaM pavvaijjA loaghammehiMto loguttaradhammagamaNeNa | evaM bhAvataH kasyApi kamapi santApamanutpAdya, sadgurusamIpamAgamya samyagaGgIkuryAccAritram / na hi gurumantareNAdhigamo jJAnasya / gururhi muktimArgadIpakaH / guruH pratyakSaM daivatam / na hi sadguruM vinA kSaNamapi sthAtavyam / dIkSA zikSA ca sadgurubhAva eva sambhavati, pravrajyAyA grahaNA''sevanazikSayozca gurubhAva eva bhAvAt / mA bhUt svairavihAreNonmArgagamanam, mA bhUdanAdyabhyastamohaprayuktaM chalanam, etadarthamAvazyakA viziSTasaMyamAdiguNAlaGkRtasya viditamohacikitsAzAstrarUpajinAgamasya gItArthasya sadguronizrA / caraNorIkArasya prAk svazaktyA zrIvItarAgatIrthakarANAmaSTAhnikAdipUjAM kuryAt / satkArayet zramaNAnAhAravastrapAtrAdivitaraNena / santoSayedvibhavAnusAreNa dhanadAnena kRpaNAdIn / tataH kAyikyAdibAdhAparihAra-lakSaNamAvazyakam / tato muNDanaM maGgalasnAna-mucitaveSaparidhAnamevaMvidhamanyadapyAvazyakam / tataH prazastanimitta-yogAdIn prApya pravrajed gurusamIpe / pratikriyaM gurumantreNa guruNA samabhivAsito 'tyutsAhenAnandena ca vizuddhyamAnacitta uttarottaravarddhamAnazubhabhAvollAso lokottarasamyagbhAvavandanAdi vizuddhipurassaraM mahatA pramodena lokadharmebhyaH sabalebhyo lokottaradharmagamanena pravrajet, prakarSeNa vrajedityarthaH / * sahetukAnImAni vidhAnAni / tatra sAmAcAryAdyanabhijJasya Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 paJcasUtropaniSad mumukSorguroH sakAzAdeva tadvijJAnayogaH, ataH prathamaM gurusAnnidhyAbhidhAnam / kiJca gururvettyutsargAnapavAdA~zca / ato tannizrAyAmeva sambhavi cAritrapAlanam, tasyaiva gurulAghavAlocanapratyalatvAt / mA bhUdanAdikuvAsanAprabodhaH sahasA kadAcit, ataH guruniyantraNamAvazyakam / upabRMhaNayA saMzodhanena cArAdhanAsthairyazuddhi-vRddhayo guruNaiva sambhavanti / kiJca mahAgabhIramanuSThAnamidaM pravrajyorIkAralakSaNam / yadi cetaramapi zubhakarmeSTadevatAnamaskArAdirUpamaGgalapurassarameva kriyate, tadA prakRte tu kiM vAcyam ? ato'rhatpUjAkaraNamupadiSTam / tathA gurAvAtmasamarpaNaM kriyate, ataH prathamaM tatsatkAraH karttavyaH, atastadupadezaH / tathA sarvajIvagocarakAruNyapuNyatA hi cAritram / atastadgrahaNAt pUrvaM dInAdibhyo dadyAddAnam / etena hi tAdRzAnAM zubhecchAyogAtprazasta bhAvollAsodayaH / mA bhUdvarttamAne dIkSAvidhau kAyikyAdibAdhA, ataH prathamata eva tatpariharaNaM nyApyam / muNDanaM kezocchedaH / sa ca smArayati rAgAdiklezocchedalakSaNaM karttavyam / snAnamapi smArayati bhAvasnAnam / vetti mumukSuryathA'haM rAgAdyucchedapurassaraM bhAvamAlinyaprakSAlanAya pravrajAmIti / veSaparivartanaM sUcayati hRdayaparivarttanam / vismArayatyetat saMsAram / gRhiveSo hyArambhasamArambhaparigrahAdibhiH saha bADhaM sambaddhaH / taM parihRtya muniveSadhAraNena sarvaviratisaMvedanodayaH / etadeva saMvedanamanekadhA rakSati zrAmaNyam / muniveSeNaiva rakSitaH prasannacandro rAjarSiH saGkliSTAdadhyavasAyAt / kiJa sukhenaiva parihriyante'nekA Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 147 paJcasUtropaniSad gRhijIvanakalpanA muniveSamAtradarzanena / evaM sAbhiprAyANi pravrajyAvidhau proktAnyAvazyakAni / atha dIkSAgrahaNe prazastanimitta-tithi-vAsara-nakSatra-karaNayoga-lagnAdayo draSTavyAH / teSAM zubhabhAvollAsaprayojakatvAt / tatazca sAphalyasaMyogaH / azubhanimitteSvArabdhamapi na niSThAM yAti kAryamiti dRzyate loke'pi / ataH prazastanimittapratipattipurassaraM pravrajyAvidhiranusatavyaH / guruhastena hyahaM dIkSito'smIti saMvedanena pravIbhAvayogaH / ato vidhyAdRtiApyA / ataH khalvAjJApratibaddhatA / arhadAdisAkSyanubhAvena pratijJAnirvAhasUpayuktatA / kiJca kalyANaguruhastadIkSitatve pAvitryayogaH pravacanaprabhAvanAsaMyogazca / naite lAbhA 'saMnyasta mityetAvaduccAramAtraprApyeti vibhAvanIyam / __ mantritA vAsAH patanti manmastake - ityetadavagamena vizeSata ujjvalaH sotsAhazca syAccittAdhyavasAyaH / akalpanIyazcAnubhAvo mantrANAm / tathA guruNA'bhimantritA vAsA ityavagama ullAsayati gurugocaraM gauravabhAvam / pravrajyApratipattikAlIno hi hRdayabhAvollAsAtizayaH samagre'pi saMyamajIvane prabhavati / tatazca caritArthyate - siMhotthitaH siMhavihAracArI - iti / pravrajyApratipattirnAma samyag laukikasambandhakartavyapravRttivyavahArAdilokadharmaparihArapurassaraM pravrajellokottaradharme / yAvajjIvamaGgIkuryAllokottaraM dharmamiti bhAvaH / vrajedaudayikAd bhAvAt kSAyopazamike bhAve / santatamapi bhaved gurupratibaddhaH | Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad pratipAlayenmahAvratAni / saJyujyet samitibhiH / guptIbhUyAd guptibhiH / pariNamayedAtmani kSamAdidharmAn / yApayennirdoSeNaiva piNDena / bhAvayejjinAgamAn / sustho bhavetsvAdhyAyena / paripAlayetpaJcAcArAn / itthaJca sarvathA'pi parastAt syAllaukikajIvanAt / evaM pravizecchramaNadharme / 148 sarvaviratipratijJayA manovAkkAyaiH kRtakAritAnumoditaizca sarvasAvadyayogapratyAkhyAnaM kriyate / tayA'nupravizati samatve / tyajati sAvadyayogasaktim / pariharati rAgAdiprayuktaM vaiSamyam / troTayati dhanAdinA saha sambandham / anusandhatte guruNA jinAjJayA saMyamena svAdhyAyena tyAgena tapasA sAdhvAcAreNa ca saha prtibndhm| tato'pi paJcamahAvratoccArapurassaraM vizeSeNa kurute paJcamahAvratasambandham / tadetasmin jIvane'nupravezo nAma lokottaradharmapravrajanam / (14) anullaGghanIyA jinAjJA sUtra : esA jiNANamANA mahAkallANatti na virAhiavvA buheNaM mahANatthabhayAo siddhikaMkhiNA / / / iti pavvajjAgahaNavihisuttaM samattaM / / AjJA hyeSA jinezvarANAM yadutaivaM pravrajitavyam / mahAkalyANakAriNI caiSA / ato mokSAbhilASI budhaH puruSo na virAdhayedenAm, mahAnarthabhayAt / jinAjJAvirAdhanAddhi dIrghadurgatibhramaNAkhyamahA'narthajanma / na hi jinAjJAvirAdhanAdapi paraH kazcidaparAdhaH / nApyataH paraH kazcidanartho'pi / Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad 149 jinAjJA''rAdhanameva paraM hitam / mokSarUpazreSThakalyANAbhilASiNAvagantavyametad yanna jinAjJArAdhanAdaparaH kazcittAttviko mokSamArgaH / ata eSaivArAdhanIyA, pariharttavyA ca tadvirAdhanA / evaM tattvataH pravrajyAgrahaNavidhyarthasUcakaM sUtraM samAptam / iti tRtIyaM sUtram atha pravrajyAparipAlanAbhidhaM . caturthaM sUtram (1) vidhiphalam sUtra : sa evamabhipavvaie samANe, suvihibhAvao kiriAphaleNa jujjai / visuddhacaraNe mahAsatte na vivjjymei| - pUrvoktapravrajyAvidheH samyaganupAlanAccAritryavApnoti satkriyA''tmakaM phalam / sarvamapyetatprAguktakrameNaivAvApyate / na hi vidhipUrvakapravrajyAgrahaNamantareNa samyakpravrajyAkriyAvAptiH / vidhigrahaNaM hi kAraNam / tacca janayati svakAryaM vidhipAlanarUpam / mumukSurabhUdadya yAvad gRhikriyAvizuddhimAn / sAmprataM sa vizuddhazramaNAcAro bhavati / yatate'sau gurunizrAyAm / parAkramati tapaH saMyamayoH / sannimajjati svAdhyAye / paripAlayati sAmAcArIm / dhArayati paramaM bahumAnaM cAritrArAdhane / abhilaSati tadvizuddhim / pariharati tanmAlinyanibandhanam / Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 paJcasUtropaniSad niSkalaGkacAritro hyavApnoti svAsthyasaukhyam / alaGkriyate navanavazraddhAsaMvegasaMvedanaiH / malinazIlastu samApadyate zaGkAm / Aste dUnacittaH / bhavati hIyamAnapariNAmaH kalaGkitAcArazca / tatazca bhavatyasau mandazraddhaH / patati durdhyAnAvarte / ato vibhAvanIyam, yathA- kimazeSasaMsAraM parihRtya duSparihArazcAritrAticAraH ? - iti / evaM vibhAvya prayateta cAritravizuddhau / suvidhibhAvataH kriyAphalena yujyata iti yaduktam, tatraitadavadheyam - trividho hyavaJcakaH, yogAvaJcakaH kriyAvaJcakaH phalAvaJcakazca / tatrAsau mumukSurvidhipurassaraM guruNA guNena vA saha yogaprAptyA yogAvaJcakaH saJjAtaH / avaJcako nAma sa yo na paraM vaJcayati yazca na niSphalatAmRcchati / niyogataH sAphalyasaMyogItyarthaH / kriyA ca prakRte phalam / ato'sau kriyA'vaJcaka'pi bhavati / yadi hyasya guruNA sahAdveSAdiguNena vA saha saJjAtastAttviko yogaH, tadA'sau guruvinayAdikayA tattvazravaNAdirUpayA vA kriyayA saMyujyata iti bhAvaH / ___ na hi gRhAdivyApAre'tyantaM saktasya gurusaMyogo bhavati / evaM yogAvaJcakatvavirahe kriyA'vaJcakatvasyApyasambhavaH / cAritraguNapratipattirapi yadyavidhinA vihitA syAt, tadA samIcInayogAvaJcakatvavirahAt kriyA'vaJcakatvasyApyabhAvaH / suvidhiprAptacAritrayogo hi tatphalatayA prApnoti kriyA'vaJcakatvam / tatazcaikAyanatAM vrajatyasyAtmA cAritrAnuSThAnena saha / etadavasthAntarAdhigamArthamupAyamAha Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad sUtrakAraH varddhamAnasamullAso bhavati cAritraprApta AtmA / varddhante'sya jinAjJAnupAlanagocarAbhilASAH, tatsparddhayaiva ca cittavizuddhiH / evaM hi tadaiva sambhavati yadA kutrApi nAnAdaro bhavettasya, nApyazraddhA syAt / na hi cittamAlinye sati sambhavatyakhaNDaM cAritrapAlanam / tanmAlinyaM ca sambhavati (1) caraNAcaraNotsAhamAndyAta (2) svajanAdigocarasnehodayAta (3) dhanAdyabhilASayogAt (4) sukhazIlatvapoSaNArtha-mArambhasamArambhodayAt (5) krodhAdivazenAsatyabhASaNAt (6) kathannAmAbhIkSNamavagraho yAcyate iti vicintyAdattA-dAnAbhilASakaraNAt (7) strIrUpAvalokanAdyabhilASAt (8) pUrvakrIDitAnusmaraNAt (9) upakaraNabakuzatvAdidoSAnuSaGgAt (10) itthaJca vismRtya sarvaviratipariNAmamaMzenApi paJcamahAvratollaGghanecchodayAt (11) ' 151 jinAjJAbhihita-pravRttinivRttigocaravacaullaGghanAbhilaSaNAt (12) sAmAcAryAM zaithilyapratipatteH (13) anyataraniSiddhakAryapravRttyabhilASAcca evaM hi malinIbhavanti cAritrapariNAmaH / ato parihAryANyetanmAlinyanibandhanAni / vRddhiM neyA bhAvavizuddhiH / udyatitavyaM doSapaGkaprakSAlane / tyAjyamanyadapi cittamAlinyanibandhanam / taccerSyA'sahiSNutA'sadviSayajijJAsA''kulatA'haGkArendriyavazavarttitA-krodhAdikaSAyaArttaraudradhyAna- gaurava-zalyA''hArAdisaJjJA-rAjakathAdivikathAsvArthAndhatA- kRtaghnatA 'naucitya-rAgAdisaGklezaparasaGklezopekSA-avinaya-pavitrakriyAgocarAnAdarakheda - - Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 paJcasUtropaniSad utsUtrabhASaNAdi-doSanikurambarUpam / etatparihAreNaiva sambhavatyuttarottaracittavizuddhiH / kiJca dhAraNIyaM mahAsattvam / tadabhAve hi tathAvidhakaSTodaye sambhaveccittasaGklezaH / evaM viziSTatyAgatapovaiyAvRtyapratyalaM sAmarthya nopayujyeta dharmArAdhanAyAm / vighneSu hatotsAhaM bhaveccittam / nodbhavedaprazastavikalpanirodhasAmarthyam / na sahanatvaM syAtkaTuvacanazravaNe / samudayassyAdainyasya / yatkiJcidgocareNApi lobhena bhavetpratijJAtabhaGgaH / ata AvirbhAvayitavyaM sattvam / - etadarthamapyAlambanIyAni mahApuruSavRttAni / vicAraNIyam - loke'pi sAttvikenaiva jIyate paravAhinI / uddhUliko'pi nAnyeSAM dRzyate'hnAya nazyatAm / lokottarAntaraGgasya mohasainyasya taM vinA / sammukhaM nAMparaissthAtuM zakyate nAtra kautukam - iti (yogasAre 4 -) / tatazca yasyAM kasyAJcidapyApadi dhAraNIyaM sattvam / na vaze gantavyaM rAgadveSayoH / avalambanIyaM mAdhyasthyam / parISahaMsahanaM tu dharma eva zramaNasiMhAnAm, ata evArSam - mArgAcyavananirjarArthaM pariSoDhavyAH parISahAH - iti (tattvArthasUtre) yathA ca caraNArAdhanAgocare na viparyAsametyAtmA tathA yatitavyam / mA bhUdasyonmArge mArgabhrAntiH / ata eva pAramarSam - jAe saddhAe NikkhaMto tameva aNupAlijjA - iti (AcArAGge) tathA vijahittA visottiyaM - iti (AcArAGge) santyajya visrotikAm - mArgaskhalanA-miti / Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad .153 etatsantyAgArthaM vicArayedyathA sarvajJopadiSTaH khalvayaM mArgaH | svayamAcaritazca - sarvajJaiH / kAritAzca taistadanupAlanaM gaNadharAdayaH / na hyatrAnyathAbhAvalezo'pi sambhavati / na hyetaditaradarzanavadasarvajJazAsanam / ato nAtra phalasaMzayaH kartavyaH / tathotsargApavAdagocaramazraddhAnamapi parihAryam / ahA! bADhaM sUkSma utsargaH ! kimeSa evameva bhaviSyatItyAdyAzaGkA na kAryetyarthaH / evametAdRzo'pavAdaH kathanna kuryAdvatabhaGga mevamapavAdagocaro'pratyayo'pi tyAjyaH / metAryamuninA prAgbhave'snAnagocarA jinAjJA na zraddhAnaviSayIkRtA / tatazca caNDAlakule'vAptaM janma / evaM zivabhUtimuninA'pavAde kRtA''zaGkA, tatazca bhrAntenodbhAvito digambaramataH | bahumAnAbhAvena hi viparyayalakSaNA bhrAntirbhavati / ato dharttavyo bahumAnaprakarSazcAritre / zrUyate saugatena prAggRhItA jinadIkSA / tatazca tapaHparISahasahanAdAvabahumAnAttyaktA sA / svacchandaM bhuktvA pItvA ca dhyAnaM karaNIyamityAdyAcAramayo madhyamamArgo mAdhyamikabauddhadharmaH pravartitaH / na tu jJAtamanena yattyAgatapaHprabhRtyabhyAsamantareNa durghaTamindriyamanoniyantraNam, tadantareNa cAsambhavI zubhadhyAnodayaH / rAgodreke sati tathA bhavati viparyayaH, yathA prApnoti jIvazcAritrabhraMzama, araNikamunivat / ato nirAkarttavyo rAgaH prayatnataH / kiJcAnekaprakAro bhavati viparyayaH / (1) yathendriya-viSayakumata-satkArAdikeSUpekSaNIyeSvapyupAdeyamatiH (2) karmakSayopAya Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 paJcasUtropaniSad bhUteSvapi sAdhvAcAreSu kaSTabuddhiraniSTA eta itimatizca / na ca samprAptacAritra AtmA viparyameti / na prahRSyatyasau manojJaviSayAdikaM prApya / nodvijati prApyApriyam / na santrasyati parISahAditaH / na smarati gRhibhAvAnubhUtaM saukhyam | na gaNayati mAnApamAne / vicintayatyasau - yathendriyasukhaM duHkhasandohanibandhanam / samagraduHkhAntakaraM tu cAritrameva / tatprApya kinnu mamAnuzocanam ? - iti / jAnAtyasau narakanigodAdibhavaM dAruNaM duHkham / vetti ca taduddhAropAyatayA cAritram / pratyeti sAraNAdikaM munijanavAtsalyatvena / na spRzyata eSa mithyAvikalpena / bhAvanIyAni viparyAsavigame meghakumArArdrakumAraprabhRtivRttAntAni / yadvA'natipuSTAlambane'pavAdasevanamatirUpo'pyavagantavyo viparyAsaH / yathA - yadi sanmatyAdizAstrAdhyayanArthamAdhAkarmAhAro'nujJAtaH, tadA'smAkamapyastveSo'dhyayanArtham - ityAdi / bhAvanIyamatra vikRtilAmpaTyalakSaNaviparyAsavRttamAryamaGgoH / . yadvA viparyAsa evam (1) kimetaccAritraM mokSakAraNaM bhaviSyati? pare tu - jJAnavairAgyAbhyAM mokSa ityA''sthitAH ato naitAni caraNAcaraNakaSTAni sahitavyAni - iti / (2) yadvA'ho caraNakriyAvistaraH / agaNyAH khalvatra suukssmtraa| mudraaH| sudIrghaH paJcAcAraprapaJcaH / tadenaM vimucyApavAdamArga eva niSevyaH, tasyApi zAstroktatvAt - iti / (3) yadvA kAtarANAM svalvayamapavAdamArgaH | mokSastvekAntotsargamArgamAtraprApya iti / Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad 155 nainamapi viparyAsameti cAritrI / (1) samyagdarzanajJAnacAritrANyeva mokSamArgaH, jJAnakriyAbhyAM mokSaH, iti siddhAntasaMvedanasampannatvAttasya / yadi tvasaMyamasaJjJAvazatvAdikaM vidyamAnaM syAt, tadaikAkI virAgaH kiM kartuM zaknuyAt / pratijJAprayuktacAritre sati saMyamakriyAsu satsu ca virAgavRddhikrameNa vItarAmabhAvodayasambhavaH, nAnyathA / kiJca tAttviko virAgastyAjayatyevAcAritramayaM gRhavAsam / . (2) svarasAnubhAvena hi gRhAdikriyAsu na pratibhAsate kaSTam / ato vipulena svarasena karttavyAzcAritrakriyAH / na hyasatkriyAsatkAH prabalAH saMskArA viziSTasvarasasacivAM satkriyAmantareNApanetuM zakyAH / sUkSmatarAzcaraNamudrA api mahAvratasaMrakSaNArthAH / paJcAcAraprapaJca AtmAnaM jJAnAdibhAvitaM vidhatte / na hyanena vinA jJAnAdyekAyanIbhAvaH sAnubandhatAM prApayituM zakyaH / (3) apavAdastUtsargarakSArthaM bhavati, na tUtsargonmUlanArtham - itivibhAvanenApagacchatyapavAdamAtrapakSapAtaH / evamutsargamAtrA''graho'pyasan, tathAvidhadravyAdau sarvabhraMzaprasakteH, asamAdhiprasaGgAcca / tatrApavAdasevanamutsargA''caraNasamAnoddezaM bhavati / ratnatrayIsamAdhipavAdoddeza iti hRdayam / ata evocyate loke'pi - sarvanAze samutpanne, ardhaM tyajati paNDitaH / ardhena kurute kArya, sarvanAzo hi dussahaH - iti / zAstrajJAna - sadguru-mArgAnusArisanmatilakSaNaM tritayaM sarvatrApi viparyAsajvarazamanIyam / viparyAsaviraha eveSTasiddhi Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 paJcasUtropaniSad riti yaduktaM tatsAmAnyato'vagantavyam / vizeSatastu sAmagryapISTasiddherAvazyakA / kintu tatra pravRttirapi viparyAsavigama eva sambhavatIti dhyeyam / __ sUtra : eaabhAve abhippeasiddhi uvAyapavittio / nAvivajjattho'NuvAe payaTTai / uvAo ya sAhao niymenn| tassa tattaccAo aNNahA, aippasaMgAo / nicchayamayamevaM | uktarItyA pravrajyAparipAlanakAle yadi viparyAsaM na gacchati, pravarttate ca caraNopAyeSu, tadA paramArthacaraNapAlanaM mokSalakSaNaM ca tadiSTaphalaM sidhyati / yatkiJcidviparyAsabhAve tu bAhya caraNamAtraM syAt, na tu paramArthopAye pravRttiH, yathA vidhiviparyAse vinayavikalatvAdilakSaNe sati zikSAgrahaNamapi na bhavati paramArthacAritropAyaH / atastasyAM zikSAyAmupAyatvAyogaH | tAmAsevamAnazca puruSo viparyasta ityucyate / aviparyastastu na pravarttata upAyA''bhAsarUpe'nupAye, satsAdhanamAtrapravRttatvAttasya / abhimataphalasadupAyamavagamya tatra pravRttirevAbhrAntatvalakSma, ta eveSTaphalaniSpattizcetyAkUtama | upAyastu sAdhayatyeveSTakAryam / paramArthopAyena niyogataH phalaprasUtiriti bhAvaH / yadi tu nAsya vidyate kAryajananasAmarthyam, tadopAyatvamevAsyAnupapannam, upeyasAdhanatvalakSaNasvAnvarthavikalatvAdasya / evaM satyapi cedasAvupAyatvenAbhidhIyate, tadA'tiprasaGgaH, yatkiJcid-vastuna upAyatvaprasakteH, abhimatAsAdhakatvAvizeSAt / evaM ca vikathAderapi cAritropAyatvamabhyupagataM syAt / na caivamabhyupeyate, ato'vidhikalaGkita Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad 157 zikSAgrahaNAderapi cAritrAnupAyatvamavagantavyam / .. nanu cAbhyAsadazAyAmavidhiyuktamapi zikSAgrahaNamupAdIyate, tatropAyatvabhimatameveti cet ? satyam, kintu vyavahAradRzA, prakRtavaktavyatA tu nizcayanayamatA, sUkSmamatigamyA caiSA / na hi phalAnutpAdaka upAyaH, pareSAmapi tattvaprasakteH, na hi sAdhyamasAdhayat sAdhanamucyate / yathA na rAgadazA vItarAgAvasthAhetutAmRcchati, asaktadazAyA eva tattAlaGkRtatvAt / na ca prItibhaktivacanAnuSThAnAnyapyupAyabhUtAni, rAgadazAtmakatvAt / api tvasaGgAnuSThAnamevopAyabhUtaM vItarAgatvasya | rAgastu pratibadhnAti vItarAgabhAvam / kathameSa tatkAraNatayA vaktumucita iti / nanvevaM prItyAdyanuSThAnAnyanArAdhanIyAnItyAyAtamiti cet? na, vyavahAranayena tadArAdhanAyA apyupayujyamAnatvAt / na hi vItarAgatvaprayojakaH sarvarAgocchedo dhanAdigocararAgApagamamantareNa sambhavI / atastadapagamArthaM jinAdigocararAgapratiSThA''vazyakA / evaM hi tadupAsanayocchidyate'prazastarAgaH sampUrNatayA / tato'pi krameNa vItarAgapraNidhAnaprakarSaprApterudetyasaGgAnuSThAnam / tatazca karatalagataM vItarAgapadam / itthaJca prItyAdyanuSThAnAni nibandhanabhAvaM pratipadyante'saGgAnuSThAne / ata upAdeyAnyetAnyapi / nanu caivaM nizcayanayenApyetAnyupAyatayaiva mantavyAnIti cet? na; tasya sUkSmadRktvAt / eSa hi tadeva kAraNatayA manyate, yanniyogataH kAryakRtsyAt / evaM nizcayadRSTiM sampradhArya vyavahArA''dareNa prApyate nizcayAbhimata upAyaH / tatprApako vyavahAra eva tAttvikaH / ato vimucya viparyAsaM vidhipurassara Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 paJcasUtropaniSad mArAdhanA karttavyA / nanvevamavidhilezalakSaNaviparyAsayogena pratilekhanAdikriyAvaiphalyaM syAditi cet ? na, yadyapi nizcayadRzA sA kriyA nopAyabhUtA, nApi zuddhavyavahAradRzA / tathApi prathamata eva zAstroktaM sarvathA zuddhaM vidhipAlanaM durlabham / tattu krameNa sidhyatyabhyAsavazAt / ato nirdambhena praguNena hRdayena lakSIkRtya zuddhavyavahAraM tathAvidhazaktibodhavikalatvenAzuddhavyavahArapravRttiH kriyate, sApi zuddhavyavahArapravRttikAraNaM bhavati, uktaJca - azuddhA'pi hi zuddhAyAH, kriyA hetuH sadAzayAt / tAnaM rasAnuvedhena svarNatvamadhigacchati - iti (adhyaatmsaare)| evameva siddhiM gatA anantA jIvAH / ato vyavahAranayena zuddhAnuSThAnakAraNabhUtamazuddhamapyanuSThAnamupAya evocyate / vidhipAlanapakSapAto'vidhigocaraheyamatiravidhyanuzayastu tatrApyAvazyaka iti dhyeyam, itthameva tatra zuddhakriyAhetutvanirvAhAt / viparyAsodaye tvavidhilakSaNaM heyameva pratibhAsata upAyatayA / tatazcopAyA''bhAsapravRttairvaiphalyamRcchati tatkriyA / __ atha (1) kAryajananaM yato bhavati, taccaramameva kAraNamastu, na tu pUrvatanam / (2) yadvopAyo'pi kazcitsAmagrIvirahe na sAdhayatyupeyam, tatazca tadupAyatvAyogaH / (3) yadvA zuddhyanubhAvenaiva kAryajananAcchuddhirevocyatAM kAraNatayA, na tUpAya iti / ___ atrocyate / (1) tajjanakajanakatvena prAktanAnyapi vyavahAreNa tatkAraNAni vyapadizyante / yathA gRhAdirAgApagame Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad 159 prayojakatayA vItarAgarAgaH sarvathA'nAsaktabhAvahetuH / vilokanIyamatra nAgaketuvRttAntam / (2) yadyapi sukSetrAdisAmagrIvaikalyAdaniSpattirdhAnyasya, naivaM bIjasya dhAnyopAyatvamapAsyate, sAmagrIyoge tasyaivopeyasAdhakatvAt, evaM prakRte'pi draSTavyam / kiJcopAyasampAdako'pyupAyatayaiva vyapadizyate / yathA maGgalaM vighnavinAzahetutayA kAryasiddhyupAyo'bhidhIyate / (3) tathA guruyogazcAritra-zuddhinibandhanam, guruvinayavAcanAgrahaNA''sevanazikSAdihetutvAt, tadantareNa tadasambhavAt / na hi zramaNabhagavAnmahAvIrayogena vinendrabhUtezcAritraprAptyAdikamabhaviSyaditi vicAraNIyam / __zuddho hyupAya upeyasAdhakaH, ato na zuddhimAtram, api tu zuddhopAya eva he tutayA mantavyaH / nirAdhArAyAH zuddheravasthAnAsambhavAt / zuddhajJAnena yathA paNDito vyapadizyate, na tu zuddhimAtrAt / kiJcAzuddhibhAve'pi vyavahAratastUpAya ucyate'pIti prAguktamanusandheyam / / parihRtya viparyAsamavalambya mahAsattvaM varddhamAnapariNAmenA''rAdhyamAnaM cAritramavazyaM prayacchati pravrajyAphalamityatra niSkarSaH | (1) samatvAdisAdhanam sUtra : se samaleThukaMcaNe, samasattumitte niartaggahadukkhe, pasamasuhasame, sammaM sikkhamAiai / samabhAvo bhavati zramaNasya leSThau suvarNe ca / nAsyopAdeyamatirudeti suvarNAdau, nApi heyamatirmRttikAdau / kiJca Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 paJcasUtropaniSad samazatrumitro bhavatyasau / na ripugocaro dveSo'sya, nApi mitraviSayo rAgaH / nanu vItarAgasyaiva sambhavatIdaM samadarzanam, na tu dIkSitamAtrasyeti cet ? na, guNeSu doSeSu vA'vasthAvaicitryasambhavAt / paramaM hi samadarzanaM vItarAge, itarattu zramaNe'pi sambhavati / etadabhyAsenaivAvApyata utkRSTo guNaH / ata etadbhyAse yatitavyam / tadyatnato hi sidhyatyuttarottaravizuddhaH samabhAvaH / ato bhAvanIyamanityaM pudgalasvarUpam / vicAraNIyA viSTAyAmapi svarNapariNAmapariNatiH / etadvimarzenaiva na lubdhaH koTidravye vajrasvAmIti smarttavyam / samazatrumitrabhAvena hi jiMgAya mohaM skandakamuniH / zatrurapi mitratAM prayAti, mitramapi ca zatrutAmiti ko nvetayo rAgaroSAviti vicintyam / ___ tathA dIkSita AtmA (1) nivRttA''grahaduHkho (2) nivRttA'grahaduHkho (3) nivRttagrahaduHkhazca bhavati / tatra (1) na hyasadgocara Agraho bhavati muneH / Agraho nAmAhaGkAralobhAdiprasUto'tattvAbhinivezaH / eSa eva duHkham, AtmapIDA- . prayojakatvAt, duHkhasandohanibandhanatvAt / saMvetti zramaNaH, yathA kadAgraheNa puSyate madaH, vaJcyata AtmA sanmArgagamanAt, janyante'nekakuvikalpA durdhyAnavizeSAzca / __ ko nAmAlpapuNyasyA''grahaH / sukhaM hi puNyAvApyaMm / na hi mUlyadAnaM vinAvApyate kutrApi krayAMNakam / parAdhIno hi vartate jIvo'nantakarmapudgalAnAm / na hi paratantrasya kvApyAgrahaH saGgatimaGgati / na hyavazasya-sammAnanIyamevAham, mantavya Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad 161 mevAparairmadvacaH - ityAdyAkArako'bhinivezaH zobhAspadatAmRcchati / kiJcaivamabhinivezaH puNyamAndye satISTAsiddheH prasUte tIvra saGklezam / evaM krodhamAyAdyAgraho'pyasan vyarthazca / puNyodayavirahAdyadA tadAgraho mudhA bhavati, tadA nindati tadvAn lokam, yathA stabdha eSaH, na zRNoti kasyacit kiJciditi / ___ tathA mithyAvikalpA''grahaNe mArgabhraMzo'pi syAt, yathA jamAlerabhavat / saMstArako hi kriyamANa: kRta iti na tenA''grahavazatayorIkRtam / / (2) agraho'jJAnam / etadapi mahad duHkham, asadvikalpodayavyarthavyAkulatva-karmabandhAdinibandhanatvAt / ato muniH prApnuyAt samyagjJAnam, vihared gItArthanizrayA / tato'sya na saGklezasambhavaH / tathA yAvajjJAnaM karmodayAnodeti, yAvAnagraho bhavati, taddhetukamapi na zokaM kuryAt / kintu samyag viSahetAjJAnaparISaham / jinAjJAnusaraNameva mama karttavyam, pUrvabaddhajJAnAvaraNakarmodayatitikSA ceti vicAraNIyam / bhAvanIyamatra yavarAjarSivRttam, uttarAdhyayanaturyAdhyayanAdhItau dvAdazasaMvatsarAn yAvadAcAmAmlakRnmunidRSTAntaM ca / . (3) grahaH parigrahaH pUrvagraho vyudgraho vA / eSo'pi mahatkaSTam / parihartavya eSa zramaNena / arthAnAmarjane duHkhamarjitAnAM ca rakSaNe | Aye duHkhaM vyaye duHkhaM dhigarthaM duHkhabhAjanam - ityAdinA parigrahaprayuktaM duHkhaM prasiddhameva / vicintyamatra ratnAkarasUrijJAtam / pUrvagraho'pyurIkArayati cAritrazaithilyam / AryarakSitasUripitRmunivRttaM jJAtamatra / Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 paJcasUtropaniSad ___ evaM vyudgrahaduHkhamapyavagantavyam / kenacidvyudgrAhito hyabahumAnaM pratipadyate gurvAdau, tatazca cAritrazaithilyaM tadbhazaM vA'vApnoti, cintyamatra siddharSigaNivRttAntam / tathA prazamasukhasameto bhavati zramaNaH, grahAgrahagrahavimuktatayA vimuktamohatvena kaSAyodayarahitatvAt / krodhAdayo hi duHkham / tadabhAvo hi sukham / ahaGkAratRSNAlakSaNaH kSayarogaH kSiNotyAtmanaH prazamasukham / mArayati bhAvaprANApahAreNa / krodhAdivirahitAvasthAvizeSo hi prazamaH / uktaJca - krodhAdyabAdhitaH zAntaH - iti / etatpariNatau na kasyacidapi sAmarthya hRdayodadhikSobhA''pAdane / bhAvanIyamatra namirAjarSivRttam / evaMvidhaguNasampatsampanno muniH kIdRzo bhavedityAha - ___ sUtra : gurukulavAsI, gurupaDibaddho, viNIe bhUatthadarisI, 'na io hi tattaM' ti mannai / uktaguNo muniH samyag gRhNAti grahaNazikSAmAsevanazikSA ca / etadarthaM samupAsate gurukulavAsam / suvihitagaccha uSitvA tanmudrAnatikramaparo bhavatItyarthaH / tatazca bhavatyasya jJAnAdilAbhaH, yat pAramarSam-NANassa hoi bhAgI, thirayarao daMsaNe caritte ya | dhaNNA AvakahAe, gurukulavAsaM na muMcaMti - iti nAto'pi paraH kazcidArAdhanIyaH, nAto paraM kimapi hitakRt, ata evoktam - esA ca parA ANA payaDA jaM gurukulavAso na muttavyo - iti (paJcAzake) na hi gurukulavAse svairatAvakAzaH, tatazca sukhena bhavati daurbalyaM mohasya / yadyapi kadAcit karmavaicitryAdudeti mohaH, tathApi rakSyata AtmA gurukulavAsAnu Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad 163 bhAvena bhAvanIyamatra vaMzagahanadRSTAntam, yathA - yadyapi nirgatabhAvastathApyasau rakSyate sadbhiranyaiH / veNurvilUnamUlo'pi vaMzagahane mahIM naiti - iti / gurukulavAse hi lajjayA bhayena sadAlambanena vApyupazAmyanti mohavRttayaH / prApyate samyajjJAnAdikam / tatazca niyogato nikaTIbhavati muktiH / I gurukulavirahitasya hyaSTAvapAyA bhavanti / (1) nAsau vidhipurassaraM guroH sakAzAdavApnoti zikSAm / AcAraprathamasUtre sudharmasvAmyapyAha - suaM me AvasaMteNa bhagavayA evamakkhAyaM iti / na hi gurukulavAsamantareNa sajjJAnayoga iti taatprym| (2) naikAkino vaiyAvRtyaguNayogaH / (3) naikasya viziSTatapaH prabhRtiniratamunisatkamAlambanaM syAt / (4) upadravantya'dhamapuruSA ekAkinam / (5) eko hyAkRSyate mahilAgaNaM prati / (6) ekAkinaM sukhena vilobhayanti striyaH (7) sambhavatyekAkini mithyAtvinAmAkramaNam, svAn prati tadAkarSaNaM ca / (8) anucitenotsargAdigocarA''graheNAtmavirAdhanAdikalmaSakaluSito bhavatyekAkI / evaM rogAdAvapyekAkino virAdhanA draSTavyA / tadArSam - katto ikkassa dhammo sacchaMdagaimaipayArassa ? / kiM vA kareu ikko ? pariharau kahamakajjaM vA / / katto suttatthAgama paDipucchaNa suNaNA ya ikkassa / viNao veyAvaccaM ArAhaNayA ya maraNaMte ? / / pillijja esaNaM ikko paiNNapamayAjaNAo NiccabhayaM / kAumaNo vi akajjaM na tarijja kAuM bahumajjhe / / uccArapAsavaNavaMtapittamucchAi khohio ikko / saddavabhAyaNavihattho, Nikhivijja karijja Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 paJcasUtropaniSad vA uDDAhaM / / savvajiNapaDikuTTho aNavatthA therakappabheo vA / ikko suAutto vi haNai tavasaMjamaM airA - iti (upadezamAlAyAm) | aSADhabhUtirAcAryo hi gacchavimuktatayA divyanATakaprekSaNArthaM SaNmAsAn yAvat sthitaH / tato'pyekAkinaM bAlaM dRSTvA tatsvarNAlaGkAralobhena taM vyApadayitvA gRhItvA vibhUSaNAni cacAla na hi gurukulavAse sati lajjAto'pIdRzamakAryaM syAt / ato na mocanIyo gurukulavAsaH | ___ tathA zramaNo gurupratibaddhassyAt / sarvathA'pi tadekAnusyUtastadgocarabahumAnaprakarSasamananvitazceti bhAvaH / yathA - aho bhImabhavodadhitArako'yaM mahopakArako guruH / aho trilokIsAmrAjyAdapyadhikadAtA'yaM guru: - ityAdi / evaM vicArya bahumAnaprakarSaM viziSTapakSapAtaM ca gurugocaraM dhArayatyeSaH / na ca zvAsocchavAsanimeSonmeSAdikA api kriyAH karotyeSa gurvanujJAmantareNa | . ___ guruvimukhasyApAyAH - (1) kRtajJatAguNacyutiH (2) gurukRtasAraNAdyasahanam (3) gurvAzAtAnA tadAjJollaGghanAdikaM vA (4) AtmaprazaMsAto gurorapyadhiko'hamiti pradarzanaprayatnaH (5) gurvabhiprAyAmArgaNam (6) siMhaguphAvAsimunivaddaHsAhasasambhavaH (7) bahumAnaviraheNAhaGkAravRddhyA jJAnAvaraNAdikarmabandhaH / evaJca guruvimukhasyAnyA vidyamAnA apyArAdhanA viphalAH syuH / gurubahumAnato mRgAvatI - caNDarudrAcAryaziSyaM - puSpacUlAdayaH kaivalyaM prAptAH, ato'tra yatanIyam / Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad 165 tathA vinItaH - abhyutthAnAdikAyAdivinayaparo bhavati zramaNaH / sadApyeSa tatparassyAcchuzrUSAdau / harSeNa svIkarotyeSa gurvAjJAm / iGgitAdinApyavagacchati gurorabhilASam / saMvettyeSaH - viNayamUlo dhammo - iti / ____ gurvavinayaprayuktamapAyaSaTkam - (1) auddhatya-prayuktakAluSyam (2) madapoSaH (3) sukhazIlatvaprayuktaH karmabandhaH (4) vinayaprApyaguNAbhAvaH (5) pravacanahIlanA (6) durlabhabodhitvaM ca / anyatIrthikA api kurvanti viziSTaM guruvinayam, muneravinayaM dRSTvA ta udbhAvayanti jinazAsanamAlinyamiti / kiJca paJcAzatsahasrakevaliguruAdazAGgIsraSTA prathamo gaNadharo gautamasvAmI svayaM jJAnacatuSTayopeto'pi cakAra paramaM guruvinayam / atastadAlambanenAsmAbhirapi karttavya evaiSa zobhanatayeti / tathA bhUtArthadarzI bhavati zramaNaH / bhUtArtho nAma tattvarUpaH padArthaH / taddIti tadupAsanaikalakSyaH, prakRte tattvabhUtaH padArtha eSaH, yathA - na hyenaM gurukulavAsaM vinA'nyaddhitakaraM vastu nAmeti / evaMvidhadarzanamapyasya jinAjJAnusAritvAt / jinAjJA ca yathopadizati gurukulavAsam, tathA prAguktameva / / __ aparo'pi bhavatyartho'yaM bhUtArthadarzinaH, yathA tattvamAtravizrAntadRSTissyAnmuniH / naitanmanasyanupravizantyatattvakalpanAH / ekAntavAdaH sarvathA nityatvarUpo 'nityatvarUpo vA'tattvam / Atmano jagadvyApitvaM hiMsAmayayajJena svargasAdhanamityAdyapyatattvam / tattvabhUtA hi dAnazIlatapaHprabhRtayaH / atattvabhUtAstu Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 paJcasUtropaniSad parigrahaviSayasevanasvacchandAhArAdayaH / paropakArastattvabhUtaH / atattvabhUtA tu svArthAndhatA / tattvabhUtAnyahiMsAdidharmasthAnAni / atattvarUpANi tu hiMsAdipApasthAnakAni / tattvabhUtA jJAnAdikSAyikA dharmAH / atattvabhUtAstu RddhyAdigauravaprabhRtaya audayikA dharmAH / - tadetAnatattvabhUtAnavagaNayya tattvaikopAsanAparobhavati zramaNaH | vismRtya dehamAtmamAtra vizrAntamasya locanam / AtmavizuddhiM mArgayatyeSo'navaratam / anveSayati jJAnAdiparyAyavRddhimabhIkSNam / prayatate zubhadhyAnAya / parAkramate tapaHkarmaNi / upekSate dehaparikarmANi / vicArayatyaGgasyAnityabhAvam / bhAvayati dehArthakRtapApapravRttyAhitakuvAsanAbhiH pratibhavamAtmano dAruNaduHkhaviDambanAgocarIkaraNam / evaM vivicya tattvAtattve'valambate tattvameva / udadhinimajjitaH kazcidyathA'valambate'nanyazaraNatayA yAnapAtram, tathA bhUtArthadarzI zramaNaH sevate gurukulavAsam / bhavatyasau gurupratibaddhaH | udyacchati tadvinaye / vicArayatyeSaH - neto'pi paraM kiJciddhitam - iti / sUtra : sussUsAiguNajutte tattAbhinivesA vihipare paramaMtotti ahijjai suttaM baddhalakkhe AsaMsAvippamuke AyayaTThI / . guruzuzrUSAdiguNagaNAlaGkRtastattvaikA''graho vidhitatparaH zramaNo'dhyeti sUtram / tatazca vijAnAtyadhikataraM sarvajJoktaM tattvaM tadupadiSTaM mArgaM ca / tathA zrutopayogasAtatyena niruNaddhi pApavikalpAn, rakSatyAtmAnaM durdhyAnAt / zuzrUSAdayo buddhiguNAH, Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 167 paJcasUtropaniSad yathA - zuzrUSA zravaNaM caiva grahaNaM dhAraNaM tathA / Uho'poho'rthavijJAnaM tattvajJAnaM ca dhIguNAH / iti tattvajJAnAdhigamArthamArAdhanIyA ete guNAH / tatra zuzrUSA - tattvazravaNArthaM tIvra utsukabhAvaH / zravaNam - jijJAsAsacivaM gurumukhena tattvazravaNam / zravaNAbhAve zravaNopayogAbhAve vA tattvAdhigamo'sambhavIti / grahaNam - prayatnapurassaraM zrutArthapratipattiH / dhAraNA - pratipannArthasya manasi samyag dhAraNam / UhaH - dhAritArthavitarkaNapurassaramanvayadRSTAntagaveSaNA / apohaH - vyatirekanidarzanamArgaNam / arthavijJAnam - UhApohAvadhAritArthasyAsandigdhabodhaH / tattvajJAnam - tattvasiddhAntaM vinizcityA''dareNa saha tatpakSapAtaH | ___ atra vRttikRtA dhAraNAnantaraM vijJAnopanyAsaH kRtaH / tata IhA gRhItA / tatredaM tAtparyam - avadhAritaviprakIrNapadArthAnAM kramazaH sAGgopAGgaM kriyamANA'dhigatirvijJAnam / tatazca tadgocarA sambhavatIhA - anukUlavicAraNA | evamaSTadhIguNopayogenaiva sambhavati samyaka tattvavinizcayaH / ataH prakarSatastattvapakSapAtamavalambya vidhinA vidadhyAtsUtrAdhyayanam / upadiSTo dvitIyasUtre'sadabhinivezatyAgaH / atra tu tattvAbhinivezaH pratipAditaH / etadantareNodbhavatyutsUtrabhASaNakalmaSam, unmArgopadezakilbiSaM ca / tattvAbhiniveze sati manyate jIvaH - tattvameva sArabhUtaM vizve'pi vizve / ziSTaM tu sarvamapyasAram | Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 paJcasUtropaniSad tattvameva vidhatte bhAvaprANaparipuSTim / vikAsayati prAjJabhAvam / vizodhayati cetaH / ato vidheyastadadhigame yatnaH / tattvAbhinivezavirahe tu (1) kadAciccalitaM syAccittaM tattvamArgataH / (2) syAt kvacidavidhisevanam / (3) bhavet kutracitsUtre'ruciH / (4) tatazca na bhaveddhRdi siddhAntopaniSatpariNatiH / (5) pramAda - skhalanAmithyAvastu-gocaropAdeyamati-prabhRtidoSasandohatAdavasthyam / tattvAbhinivezAnubhAvenaiva na calitA AnandakAmadevAdizrAvakA divyopasargeSvapi / evaM zAlibhadrAdibhirapi yogArAdhanA kRtA tasyA bIjaM tattvAbhinivezaH / kiJca tattvAbhinivezena bhavati dADharyaM vidhyanupAlane / tatazca kAlavinayabahumAnayogopadhAnAnihnavAdijJAnAcAraparipAlanapurassaraM niSadyAsthApanAdisatkavidhipAlanapUrvakaM sUtrArthatadubhayAdhyayanaM kuryAt / sUtraM hi paramamantra iti pratipadyeta / evaM pratipadya tadadhyayanaM kuryAt / yathA hyapUrvalAbhapradasya zreSThamantrasya pATha ekAyanatayA bhAvollAsapUrNena hRdayena kriyate, tathA sUtrazravaNe tatpaThane ca prayateta / yathA hi mantro'panayati sarpAdiviSam, tathA sUtraM paramamantratayopazAmyatyanekamRtyunibandhanaM rAgAdiviSam / atyuccenaikAgrabhAvena karttavyaM sUtrasyAdhyayanam / karttavyaH zubhabhAvollAsaH / smarttavyaM sUtrAdhyayane bAlavajrasvAmijJAtam / jinAgamAnmantravadadhIyAno hi haribhadramunirbabhUva mahAn zAstrakAra AcAryaH / Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad 169 tathA baddhalakSyo bhavati zramaNaH / sUtrAdhyayanena samameva nizcinotyasau svakarttavyam / tadabhAve tu (1) pANDityamAtraprayojanaM syAttadadhyayanam / (2) gatAnugatikatayA lakSyavikalaM vA syAt / (3) sparddhArthaM vA syAt / ( 4 ) sanmAnAdyarthaM vA syAt / (5) cittamAlinyapoSeNa sadanuSThAnopekSaNArthaM vA syAt / jJAnaM tu tadevopayujyate yat pravarttayati sadanuSThAne / anyattu rAsabhAropitabhArAnatizAyI / tathA ca pAramarSam jahA kharo caMdaNabhAravAhI, bhArassa bhAgI na hu caMdaNassa / evaM khu nANI caraNeNa hINo, nANassa bhAgI na hu suggaie iti (Avazyakaniryuktau) na hi sadanuSThAnagocarAM baddhalakSyatAM 'vinA pravarttakaM syAjjJAnam / - - na hi sammUrcchimakriyAsadRzaM bhavati zramaNasyAnuSThAnam, api tu lakSyasacivam / tallakSyaM caitat - (1) jinAjJAnupAlanena saphalIkarttavyaM mayA jIvanam / (2) karttavyo mayA mohAndhakAranikAreNa jinavacaHprakAzAdhigamaH / (3) prAptavyaM mayA kuvikalpAdiparihRtyarthaM sArabhUtaM tattvam / (4) vidheyaH khalu mayA karmakSayaH (5) manodaNDAdityAgArthaM rantavyaM mayA zrutopayoge santatam - iti / etallakSyasahitaM kuryAcchAstrAdhyayanam / tathA''zaMsayA vipramuktassyAcchramaNaH / nAsyaihikasya satkArAdeH pAralaukikasya vA balarddhivibhavAderAzaMsA bhavati AyataH - mokSaH, tadekAbhilASitayA sUtrAdhyayanaM karotyeSaH / pratipadyate ca sUtroditaM karttavyam / jJAnaM tvAtmasaMzodhanaM paramaM rasAyanam / tadabhyAsa AzaMsAkAluSyaM kupathyasevanasadRzam / Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 paJcasUtropaniSad na hi jJAnamantareNApanayatyAtmakAluSyaM kiJcit / yadi tu tatprApyApi kacavarasphAtireva kriyate, tadA kathaGkAraM tadapagamaH syAditi vicAraNIyam / ayaM cApara AzaMsAvipramuktiprayukto lAbhaH, yadanayA'dhyayane vartamAne na pANDityAdiprayojanabhAva udeti / tatazca na vismaryata Atmahitam / nopekSyate gurusevA / na gauNIkriyate gurusamarpaNam / na viziSTAdhyayanayoge'pi jAgarti madonmAdaH | na durbodhAbodhahetukamudeti durdhyAnam / na gurusatkamAnukUlyaM gauNIkRtya svAnuguNatAyai samarpyate prAdhAnyam / sa eSa AzaMsAvihAnaprApyA vibhUtiH / mokSAbhilASA tvasya bhavati tIvrA / tatazca mahollAsena dhairyeNa ca samaM kriyate sUtrAdhyayanam / na hi bhavanirvedaprAbalye mokSAbhilASaprakarSe ca sati zithilaM bhavati zrAmaNyam / etAbhyAmeva prerito'nanyopAyatayA'dhIte'sau jinAgamam / evaJca ___ sUtra : sa tamavei savvahA, tao samma niuMjai | eaM dhIrANaM sAsaNaM / aNNahA aNiogo, avihighia-mNtnaaennN|| sarvathA - yathAvasthitatayA sUtrasya bodhaM prApnuyAt / tato vidhipurassaramadhItasUtrasya tAttvikabodhena samyag niyogaM kuryAt | nizcito yogo nitarAM vA yogo niyogaH / sa ca caturdhA bhavati - (1) nizcitA prAptiH (2) sadupayogaH (3) adhikAraH (4) viniyogo vA / yathA (1) vihita Atmani sUtrasya samyag niyogaH, tasya Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad 171 samyak prAptiH kRtetyuktaM bhavati / (2) sUtrAnusAripravRttyA sUtrasya niyogaH - sadupayogaH kRtaH / (3) vidhipurassaramadhyayanAnniyogaH - adhikAro'vAptaH / (4) anyeSvapi sUtrArthAvatAraNAnniyogaH- viniyogo vihitaH / / etaddhIrANAm - gabhIrAzayAnAM puMsAM zAsanam - zikSAvacanam, yat pUrvoktavidhinA sUtramadhyetavyam, samyagrItyA tatsUtrasya niyogaM ca kuryAt' / anyathA-avidhikRtAdhyayanena tu avidhigRhItamantranidarzanena viparyAso'niyogalakSaNo bhavet / na hyadhyayanaparizrame kRte'pi (1) tatsamIcInaprAptiH kRtA syAt (2) na sUtrasya sadupayogo bhavet (3) na paramArthataH sUtrAdhikArAvAptissyAt (4) nAnyatra viniyogo'pi sambhavet / ___ yathA hyavidhigRhItamantrasya vastuto'grahaNam - aprAptireva | yadvA grahapIDAdiprayojakatayA vaiparItyena phalati tanmantragrahaNam | tadapyaprAptireva paramArthataH / evamavidhigRhItasUtrasya niyogo na bhavati, kintvaniyogaH . na hi nItyullaGghanena samprAptasya vittasyAdhikAro gaNyate nyAyavidA / na cAsyopayogo'pi bhavati yogyaH / yatra hi sUtrasya vidhipUrvakaM grahaNaM na bhavati, tatra jinAgamasyArAdhanaiva nAsti, api tvanArAdhaneti dhyeyam / (6) mArgadezanA sUtra : aNArAhaNAe na kiMci, tadaNAraMbhAo dhuvaM / ittha maggadesaNAe dukkhaM, avadhIraNA, appaDivattI / nevamahIamahIaM, avagamaviraheNa / Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 paJcasUtropaniSad yastUpekSya vidhiM yathAtathA'dhIte sUtram, so'nArAdhakaH / na hyasAvavApnotISTamaniSTaM vA phalam / atreSTaphalaM mokSaH, aniSTaphalamunmAdAdi / sadanuSThAnaM hi mokSaphalameva, yathoktam - zrAmaNyasya phalaM mokSaH, pradhAnamitarat punaH / tattvato'phalameveha jJeyaM kRSipalAlavat - iti / evaM virAdhanAphalamunmAdAdi / yathaktam - ummAdaM ca labhejjA, rogAtaMkaM va pAuNe dIhaM / kevalipaNNattAo dhammAo vAvi bhaMsejjA - iti / na hi samyaktvanAzamAtraM virAdhanAphalam, virAdhanAkAlInasaGkliSTabhAvena nirmalacittani zanAt, tatazca cittabhramAdilakSaNonmAdameti pratijJAbhaGgakRt / klizyate dIrghakAlInarogAtakena / bhrazyati vA sarvajJoktAt dharmAt / - nanu kathamatrAnArAdhanAyAM kiJcit phalamiti cet ? tattvatastadanArambhAt / na hyanArAdhanAbhAve prApyata ArAdhanAphalam / yadi hyArAdhanAsakAzAdbhinnA sAmagrI janayatyArAdhanAsAmagrIjanyaM phalam, anyathA'tiprasaGgAt, tantvAderapi ghaTaprasUtiprasakteH / nanu sUtrAdyarthaM yatamAno'pi vidhimupekSamANo'nArambhako bhavatItyuktam, kathameSa parijJAyata iti cet ? atrocyate, yadA'nArAdhakasya tAttvikA mArgadezanA kriyate - yathAyamunmArgaH, idRzastu bhavati mArgaH - tadaitacchRNvato'sya duHkhamudeti, avagaNayati vA'sAvenAM mArgadezanAm, na vaitAM pratipadyate / anArAdhakA hi prakAratrayopetA bhavanti / (1) gurukarmANaH - teSAM hi zuddhadezanA bhayotpAdikA Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad 173 bhavati / yathA - kathamevaMvidhasUkSmasamAcArazatAni paripAlayituM zakyante / api cAmRtatulyaH zrutadharma ekAntataH kalyANakRt, na hyekataravidhyanAdRterapAsyate'sya kalyANahetutvam - ityaadi| abhihitaM ca - zuddhadezanA hi kSudrasattvamRgayUthasantrAsanasiMhanAdaH - iti / (2) karmalAghavalezopetAH - teSAM noktavidhayodeti duHkham, kintvavadhIraNA bhavati zuddhamArgagocarA / yathA - bhavatu yA kAcidapi vidhipratipAdikA zAstroktiH / asmAbhistu yat kriyate, tadeva kariSyAmo vayam - iti / (3) karmalAghavavizeSopetaH - naiSo'vagaNayati mArgam, kintu na svIkarotyapyenam / ___na hyetajjIvatritayasyApi sUtrAdhyayanAdipravRttirArAdhanArUpA, api tvanArAdhanA, vidhimArgorIkArasyaivAsattvAttadanupAlanagandhasyApyabhAvAt / naivamadhItamadhItaM nAma paramArthataH, samyagbodhAnavApteH / sa tu pUrvoktasamaleSTukAJcanadRg - gurupratibaddhabhAva - sadbhUtArthadarzanazuzruSAdiguNASTaka-tattvAbhiniveza - mokSakAbhilASAdi - gunngnnprtijaagrnn-purssrmevaavaapyte| na hyetadguNagaNopekSayA'vAptaM zuSkaM pANDityaM sadbodhanibandhanaM bhavati, api tu bhavavRddhibIjam / evaM vidhimantareNa mArgamupekSya kRtaM sUtrAdhyayanamanArAdhanAyA-manupravizati / vajrasvAminA bAlatve eva zravaNamAtreNAdhItAnyekAdazAGgAni, tathApi mA bhUdayamanArAdhaka iti kRtvA guruNA yogodvAhanapurassaraM punaH pAThitAni | Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 paJcasUtropaniSad __ sUtra : na esA maggAmiNo, virAhaNA aNatthamuhA atyaheU, tassAraMbhAo dhuvaM / ittha maggadesaNAe aNabhiniveso paDivattimittaM, kariyAraMbho / evaM pi ahIaM 'ahIaM avgmlesjogo| nodeti yasya vidhimArgaM zRNvato duHkham / nApi yo'vadhIrayatyanaGgIkurute vainam / kintu zraddhayA pravarttate mArge / tasya kadAcittIvra zraddhAbala-vIryollAsa-viziSTacittopayogavaikalyAdvidhipAlane skhalanA bhavati, tathApi nAsyaikAntato'nArAdhanA, mArgazraddhAnAdasya samyaktvabhAvAt, tadbhAve ca sarvadA sadanuSThAnabhAvAt / na hi mArgAnusAriNyasadanuSThAnarUpA sambhavatyanArAdhanA / unmAdAdyanarthAnAM gurudoSahetukatvAt, teSAJca doSANAM mArgAnusAriNyabhAvAt / evaJcoktahetubhividhiskhalanAbhAve'pi tatkriyA'rthahetuH - mokSAGgam, mArgArAdhanayA paramArthato muktiM prati gamanaprArambhaNAt / evaJca mArgAnusAritvayogena mokSAbhimukhamevAsya gamanaM virAdhanAbhAve'pItyarthaH / kaNTakajvaramohopetamArgagantRvat, tadAha-munermArgapravRttiryA sA sadoSA'pi saiva hi / kaNTakajvarasammohayuktasyeva sadadhvani - iti / satyAmapi virAdhanAyAM mArgagAminAM trayaH prakArAH sambhavanti - (1) tAttvikadezanAzravaNena na yasyaikAntAnArAdhakavannodeti duHkhamavadhIraNA'pratipattiH, kintu vidhyAdijinA va mukhyetyAkArako'bhinivezo'pyasya na bhavati / tathAvidhapakSapAtaprAyogyAmUDhadazAyA adyApyanenAnadhigamAt / yathA same'pi bhUbhAge skhalatyandhaH, spaSTe'pi zabde skhalati ca mUkaH, Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad T evamabhinivezaviraheNa virAdhanAM karotyeSaH / (2) itarastvalpavirAdhano dhArayati tathAvidhaM pakSapAtam / kintu vIryollAsAbhAvAn na tatra pravarttate / (3) tRtIyastvalpatamavirAdhanaH pravarttate'pi tatra / kintu pramAdAdidoSeNa kvacit kvacit virAdhayati kiJcit / 175 evaM savirAdhanamapi mArgAnusAriNA'dhItaM sUtraM paramArthato'dhItam, samyagbodhalezayogAt / virAdhanAvirahe tu vipulaH saddbodha iti dhyeyam / bodhasamyaktvaM hyAtmani taddbodhapariNatimavalambate / pariNatirapi tathAvidhamanovAkkAyapravRttyA prasiddhyati, na tu vaiduSyamAtreNa / yadyapi mArgavirAdhanA skhalanAmApAdayati pariNatau, tathApi mArgAnusAribhAvena saddbodhalezaprayojakaM bhavati sUtrAdhyayanam / ata evAdhItamanena sUtraM paramArthataH / tatazca kurute'sau samyag niyogyam / (7) sApAyAdivaktavyatA sUtra : ayaM sabIo niyameNa / maggagAmiNo khu esA avAyabahulassa / niravAe jahodie suttuttakArI havai pavayaNamAisaMgae paMcasamie-tigutte / aNatthapare eaccAe aviattassa sisujaNaNIcAyanAeNa 1 viatte ittha kevalI eaphalabhUe / sammameaM viANai duvihAe pariNNAe / mArgArAdhako'yaM skhalanAbhAve'pyavazyaM dhArayati mokSaphalapradaM Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 paJcasUtropaniSad samyaktvAdi bIjam / nAsya virAdhanA bAdhate mArgaprayANam, sabIjatvenAsya mArgAnusAritvAt / anArAdhakasya tu mArgadezanAzravaNe'pyudbhavati santrAsAdikam, atastasya na bhavati mArgAnusAritvam / nApi tasya samyagdarzanAdi bIjam / adhikRtasya tu tadubhayayogAdabAdhitaM bhavati mokSaprayANam / mArgagAmina eva bhavatyeSA'bAdhakavirAdhanA, avAptabIjatvAttasya | nanu kiM sarveSAmapi mArgagAminAmevaMvidhA virAdhanA bhavati? netyucyate / dvividhA hi mArgagAminaH | sApAyA nirapAyAzca / apAyaH - atisaGkliSTamohanIyAntarAyAdi nirupakramakarmodayaH, sa cAvazyaM kArayati virAdhanAm / sopakramaM tu karma puruSArthena kSIyate / na darzayatyetat svavipAkam / etadyukta AtmA nirapAyo vyapadizyate / idRzo mArgagAmI na virAdhanAM vidhatte, api tu samyaganusarati zAstroditaM mArgam / paripAlayati vidhim / pariharati pramAdaprayuktaM zaithilyam / dvAvapyetau samyagdarzanAdibIjamantau / yadyapyetayorubhayorapi puruSArtho mArgapAlanArtho bhavati / dvAvapi yatete doSaparihArArtham, tathApi sApAyasya virAdhanA bhavati, tattvAdeva | sopakramakarmA tu nirapAyatayA pratibadhnAti svakarmavipAkodayam / ApAdayati kSayopazamam / tatazca na bhavati tasya virAdhanA / etaduktaM bhavati - sabIjasya doSaparihArAya puruSArthastu bhavatyeva, anyathA tu tadbhAvasyaivAnupapattiriti / uktaguNopetaH pravrajitaH pravacanamAtRsamyakparipAlakassyAt / Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad 177 pravacanam - cAritradezakaM jinavacaH, jinAjJAbhihitaM cAritraM ca / tacca bAlasthAnIyam / tanmAtRsthAnIyAzca paJca samitayastisro guptayazca / aSTAvapyetAH pravacanamAtRtayA vyapadizyante / etAH samyak paripAlayati zramaNaH / samyagupayogamaryAdAsacivA pravRttiH samitiH / upayogo'tra doSaparihAra AtmapratijAgarabhAvaH / maryAdA ca pravRttigocarA bhavati / guptirgopanam - asato nivartanam, sati sthApanaM ca / pravRttirUpA bhavati samitiH / guptistu pravRttinivRttyubhayasvabhAvA / yathA''svazubhAnnivarttanaM bhavati, tathA zubhe pravarttanamapi bhavati / samitipaJcakam - (1) iryAsamitiH - lokAtivAhite mArge, cumbite bhAsvadaMzubhiH / janturakSArthamAlokya, gatiriryA matA satAm / (2) bhASAsamitiH - avadyatyAgataH sarvajanInaM mitabhASaNam / priyA vAcaMyamAnAM sA bhASAsamitirucyate / / (3) eSaNAsamitiH- dvicatvAriMzatA bhikSA- doSairnityamadUSitam / muniryadannamAdatte aiSaNAsamitiH smRtA / / ( 4 ) AdAnabhaNDamAtranikSepaNAsamitiH - AsanAdIni saMvIkSya pratilikhya ca yatnataH / gRhNIyAnnikSipedvA yat, sA''dAnasamitirmatA / / (5) pAriSThApanikAsamitiH kaphavipruNmalaprAyaM nirjantujagatItale / yatanAdutsRjet sAdhuH, sotsargasamitirbhavet / / (yogazAstre 1 ) . - , - guptitrikam - (1) manoguptiH vimuktakalpanAjAlaM samatve supratiSThitam / AtmArAmaM manastajjJairmanoguptirudAhRtA / / Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 paJcasUtropaniSad (2) vacanaguptiH - sajJAdiparihAreNa yanmaunasyAvalambanam / vAgvRtteH saMvRttirvA yA, sA vAgguptirihocyate / / (3) kAyaguptiH - upasargaprasaGge'pi, kAyotsargajuSo muneH / sthirIbhAvaH zarIrasya kAyaguptiH satAM matA / / (yogazAstre 1) __ atreryAsamitI nidarzanaM varadatto muniH, yena devakRtaparIkSAyAM hastibhaye'pi maNDUkIrakSArthaM samyak paripAliteyaM samitiH / bhASAsamitau mahAnizIthe rukmIkathAvarNito munirdRSTAntam / yena sakRdetatsamitibhaGgena saJjAtAnuzayena pratipannaM yAvajjIvaM maunam / tatazcAparasmin bhave babhUva sulabhabodhI rAjaputraH | saJjAtaH prabhAvakabrahmacara AbAlyAt / avApa gRhibhAvAtprabhRtirevAvadhijJAnam / eSaNAsamitau DhaNDhaNamuninidarzanaM prasiddham / AdAnasamitau pratItaM valkalacIrI dRSTAntam / pAriSThApanikAsamitau dharmarucyanagAravaktavyatA prathitA / manoguptau nidarzanaM kumArapAlabhUpAlaH / yena manasA'pi brahmabhaGga upavAsAbhigraho gRhItaH / vAgguptau dRSTAntaM metAryamuniH / yena krauJcarakSArthaM maunamavalambitam / mA bhUnmastakasthAGgAranipAtena mahIgatajIvavirAdhaneti sthiratarakAyo gajasukumAlamunirnidarzanaM kAyaguptau / ___anAdikAlato hiMsApramAdAbhyAsaH saJjAto'styAtmanaH / taM kRpAnidhiM kurute samitiguptyabhyAsaH / eSa hi tanotyAtmanyapramAdalakSaNaM zubhopayogam / vidhatte AtmanaH puSTiM puNyataH, zuddhiM ca pApakSayataH / viralA eva niyantrayantyAtmAnaM samitiguptibhiH / etadanubhAvenaiva mASatuSasadRzA apyavApuH Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad sArvajJyamato'tra yatitavyam / 179 vettirmuniryathA mAtRtyAgato vinazyati bAlaH, evaM pravacanamAtRtyAgo'pi cAritrAtmakasya bAlasya prANAntalakSaNAnarthakRt / chadmasthasya cAritraM hi bAlacAritraM bhavati, ata etadavyaktam / vyaktaM tu cAritraM sarvajJasyaiva tadapi pravacanamAtRsantatasaMyogaphalam / uktasaMyogenaiva cAritrabAlasya samyagvRddhikrameNa sarvajJacAritra - pariNatiyogAt / vyaktacAritrAyoge nirantaraM pravacanamAtRsaMyogo'tyAvazyakaH / kSAyopazamikacAritraM kadAcidAvriyeta sattAgatena cAritramohanIyena / ato santataM pravacanamAtranupAlanaM karttavyamuktabhayabhItena / etadanupAlanenaiva saMrakSyate jIvazcaraNAvaraNodayalakSaNAdanarthAt / / sarvamapyetadavagacchati zramaNo dvividhayA jJaparijJayA pratyAkhyAnaparijJayA ca / aSTapravacanamAtRsvarUpopayogitA''vazyakatAmokSaphalakatAdigocaraM zraddhAsacivaM jJAnaM jJaparijJA / etajjJAnAnusArisamitiguptyAcaraNaM pratyAkhyAnaparijJA / anAdau saMsAre jIvenaitadbhinnaviSayamanalpaM jJAnaM tadanurUpA cAvAptA kriyA / tatphalatayA'vAptaM pApamayaM jIvanam / paryavasitaM tadAdhivyAdhitRSNAdipIDAyAm / tato'pi prAptA bhavaparamparaiva / ato proktadvividhaparijJayA karttavyA AtmasAt samitiguptayaH / tatazcehApi bhavet paramaM svAsthyam, tato'pi niSThAmeSyati saMsAraH / ko nu sundaraM durlabhaM ca yogaM prApya pramAdyeta ? Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 - paJcasUtropaniSad (8) AzvAsadvIpaH prakAzadvIpazca sUtra : tahA AsAsa-payAsadIvaM saMdINAthirAImeaM asaMdINathiratthamujjamai ! lokottaraM khalu vastu samyajjJAnaM samyak cAritraM ca / 'dIva' - zabdasya hi dvividhaM saMskRtarUpam - dvIpaH, dIpazca / cAritramAzvAsadvIpaH, jJAnaM tu prakAzadIpaH / bhavasAgare kaSAyAvirativikArakallole nimajjato jIvAn dvIpavadAzvAsayati cAritram, vikAropazamaprayojakatayA paramasukhahetutvAt / jJAnaM caikAntaduHkhavyAptamohAndhakAraM nirAkaroti pradIpavadityetat prakAzadIpopamam / cAritralakSaNadvIpAbhAve kaSAyAdivikArakallolaprayuktamAtmano nimajjanaM syAd bhavasAgare / jJAnadIpakavirahe tu satyapi sarvanidhAna AtmagRhisthite taddarzanaM vinaivameva kumAreNa maraNaM syAt / bhAvanIyaM cAritradvIpAlambana udAyanarAjarSijJAtam, jJAnadIpakaprAkaTye ca zrIsiddhasenadivAkarasUrinidarzanam / eSo'pi pratyeko dviprakAraH / tatra dvIpaH - (1) spandanavAn - samudravelAkAle plAvanavAn, etatsadRzaM bhavati kSAyopazamikaM cAritram / (2) aspandanavAn - aplAvanavAn, etatsadRzaM bhavati kSAyikaM cAritram / dIpo'pi dvividhaH - (1) asthiraH - pratipAtI, etatsaprakSaM kSAyopazamikaM jJAnam / (2) sthiraH - apratipAtI, evaMvidhaM kSAyikaM jJAnam / Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad 181 ubhayatrA''dyo vilambeneSTasiddhaye, sapratyapAyatvAt, dvitIyastvavilambena siddhipradaH, niSpratyapAyatvAt / samyagetadvijAnAti zramaNaH, na kevalaM vijAnAti kintvaspandanavatsthirArthamudyamaM karoti sUtranItyA / yathA hi dvIpAvAptyA na bhavati sAgare nimajjanam / AzvAsarUpo bhavati dvIpaH evaM bhavasAgara AzvAsayati cAritradvIpaH / yathA rakSati dvIpaH hiMsrebhyo jalacarebhyaH / apanayatyeSa tIvrakSutpipAsApIDAm / nirAkarotyeSa kSArajalasaMsargajanyavedanAm / na hi sAgare nimajjitasyoccAvacapadabambhramaNanairantaryAtkvApi sthairyaM svAsthyaM vA bhavati, prayacchati tvetad dvIpaH / kiJca mahArghyabhANDasya sAradravyasya ca rakSA dvIpamantareNa durghaTA samudravibhrame / / evaJcAritradvIpo'pi rakSati rAgAdidAruNanakracakrebhyaH / vitarati saddhyAnasvAdhyAyAdikAnAtmapuSTikarAn svAdubhojyAn bhAvanAdyamRtaM ca / na hyetadabhyavaharaNAvApyA tRptiH prApyeta jAtu bhavasAgare / bhavasAgarasulabhakaSAyAzubhadhyAnAdestRSNAdiduHkhavarddhanatvAt / kadarthyate'trAtmA doSakacchapaiH / carvyate nirdayaM kusaJjJAtimiGgilaiH / na vidyata etanmocako gururapi bhavasAgare gurukulavAsasyApi cAritradvIpasthitatvAt / kiJca bhavasAgara uccAvacapadAvAptiH kadarthayatyAtmAnam / kadAciddevaloke kadAcittu narake gacchatyAtmA / kadAcinnarakAdapyanantaguNavedane nigode'pi nivasatyAtmA'nantAn pudgalaparAvarttAn yAvat / naiSA kadarthanA bhavatyavAptacAritradvIpAnAm / Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 paJcasUtropaniSad bhavasAgare hi viprakIrNaM bhavatyAtmanaH kSAyopazamikakSAyikasamyaktva-kSamA-namratA-saMyama-jJAna-vIryA'vyAbAdhasukhA'kSayasthityAdirUpaM vibhavakadambakam / tacca surakSitaM syAccAritradvIpe, susthassyAdAtmA'pyatra | . tathA jJAnadIpaH prakAzaM prayacchati ghore saMsArakAntAre / vane hyandhatamase kaNTaka-zilAkaNAdiprayuktavedhavyaMthAmApnoti jIvaH / lUNTyate lUNTAkaiH / muhyate nikuJjaSu / kampate zvApadazabdaiH | carvyate'pi taiH / tadatra bhavakAntAre nirbhayIbhavati jJAnadIpakaM prApya / etatprakAzena pazyati jIvaH krodhAdilUMNTAkAn / tatazca samyag rakSati svakIyAn kSamAdiguNaratnAn / avatyAtmAnamanAcArazvApadebhyaH / pariharatyAzravakaNTakAn / parijAnAti saMvaranirjarArAjamArgam / avagacchati heyopAdeyopekSyatattvAn / saMvettyAtaraudradhyAne / tatazca samyakkarotyAtmarakSaNam / prakaTayatyAtmano vizuddhataraM svarUpam / evaMvidhaM dvIpaM dIpaJca prApya yathA'spandavaddvIpaH sthiradIpazca prApyet, tathA yatitavyam / etacca sambhavati zubhabhAvanAzukladhyAnAvalambanena, asthirajJAnadIpakasAmagrI tailavAdirUpAM kSAyopazamikatvAt kSAyikatAM prApaNena, samyaktvasaptaSaSTivyavahAraparipAlanena, tattvabhAvanAprakarSato darzanasaptakakSapaNapratyalAyAM kSapakazreNAvadhyArohaNena ca, evameva kSAyikasaddarzanAvApteriti bhAvanIyam / Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad 183 kSAyopazamikadharmAnupAlanaM prAyaH zAstravacanagurudAkSiNyalokalajjA-karmavipAkasAdhvasAdibhiH prayojakabhUtairbhavati / ato vakSyamANopAyanavakamanusatavyaM kSAyikadharmaprAptaye - (1) niSiddhaparihAro vihitasevanaM ca yathA svabhAvagataM syAttathA jinAjJArAdhane yatitavyam / yadyapyetadArAdhanaM pretya sukhanibandhanaM bhavati, tathApi na sukhaprayojanena tatra pravRttiH, api tu prakRtyA syAt, tathA'bhyAso vidheya iti hRdayam / etadarthamapi - (2) doSAn prati parapravRttiM prati ca dhartavyo jugupsAbhAvaH / na hi pretya duHkhanibandhanatayaiva tyAjyA hiMsAdayaH, api tu nisargato heyatayA parapravRttyAtmakatayA ca / itthaJca yathA svabhAva evAhiMsAdimayassyAttathA yatitavyam / .. (3) bhAvayitavyA'navaratamahiMsAdigocarA sundarA bhAvanA | evaM cintanIyaM hiMsAdidoSANAmadhamatvam / (4) yadguNapAlanadoSatyAgArthaM prAg bAhyasAmagrI mavalambitavAn, tadarthamadhunA svAtmAnamavalambayet / yAdRzA hi zubhabhAvA prAg jinamUAlambanenodayamApuH, tAdRzA adhunA tadAlambanamantareNApyudayaM prApaNIyAH / (5) prAgazubhAlambanaviyoga eva samabhavat zubhabhAvodayaH, tatsaMyoge tu sadyo'bhavaccittakSobhaH / sAmprataM tu tadyoge'pi yathA zubhabhAvabhedo na syAttathA dADhya vidheyam / . (6) smarttavyA prAktanamahApuruSaparAkramAH / yairutkaMTabhoga Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 sAmagrIM prApyApi tRNavatparihRtA / paJcasUtropaniSad (7) tathAvidhamahApuruSavRttameva lakSIkRtyArAdhanAnusyUtabhAvaM prApnuvAt / rAgadAruNatAvibhAvanena vajrasAratAM nayedviSayavirAgam / (8) kathaJciduditasyApyazubhabhAvasya nirodhaM kuryAt / na tu tasmin saMyojayedAtmavIryam / yathA krodhodaye paruSavacanAdau na pravartteta / (9) abhIkSNaM vidadhIta guNavikAsadoSaparihAramanorathAn / anAdau saMsAre kRtA jIvena manojJaviSayANAmeva manorathAH / yathedRzaM prApyate, tadA laSTam / evamevamidaM bhunajmItyAdi / na hyetairmanorathaiH sphAtirbhavati kSAyopazamikaguNAnAm / ato bhAvanIyAstatpratipakSimanorathAH / yathA'vajJAsyAcchacyA apyabhimukhAyAH / avagaNanA bhavet SaTkhaNDasAmrAjyasyApi kenaciddIyamAnasya / na dRzA nibhAlayedapi kAJcidmaNIm / yathoktam - khaMtassaM daMtassa jiiMdiyassa ajjhappajoge gayamANasassa / kiM majjha eeNa viciMtaeNa sakuMDalaM va vayaNaM na va tti ? - iti / abhilaSedupasargaparISahopanipAtam / manorathaM kuryAt kaSAyatyAgasya / yathA - maraNAnte'pyupasarge samupasthite na muJcAmyahaM kSamArasaikarasIbhUtaM bhAvam / karomi vratoccAraNAdikAmantimAmArAdhanAm / yadi kazcitkuryAnmama bADhamapamAnam, tathApi samanvayassyAnmayi mArdavasya / kathannAmaivaM zacyAmapi niHspRhasya malamUtrAdipAtreSu mAnuSastrIgAtreSvavalokanam ? kathannAmAsya maraNAntopasargasahanamanorathasya paruSavacolezazravaNe'pi sahasA krodhodayaH ? Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad 185 proktopAyAdRtyA svabhAvagatA bhavedAtmano guNAH / zubhasAmagrImantareNApi prakaTito bhavedAtmani jJAnadIpakaH / tatazcapuraHsthiteSvapi manojJaviSayeSu virAgadADharyaprakarSato na manasyapi vikArassyAt / krodhAvasare vicintyam, yathA zatrurapi karmakSapaNasahAyatayA mitrameveti kimasmai kupitavyam ? api tu svapApena bhramiSyatyeSa saMsAram, ato'nukampyo'yam / kiJca yadyahaM kopaM kariSyAmi, tathApi (1) avazyaM bhoktavyAnyeva mayA pUrvopArjitAni karmANi / (2) tatrApi kopaprayukto bhaviSyati navaH karmabandhaH / (3) punarnavIbhaviSyanti dRDhatAM gamiSyanti ca kaSAyAdikusaMskArAH (4) hArayiSyAmi manujabhavaprAptaH kSamAbhyAsAvasaram (5) krodhaM kariSyatA mayA parasyApyete'pAyA vidhAsyante / aho'narthanikurambaM kopahetukamiti vicArya bhUyAt samazatrumitraH / - prAguktopAyanavakasevanasAdhanapaJcakam - (1) sadApi dharttavyo'pramattabhAvAnvayaH / (2) bhetavyaM pudgalaparicayamAtrAt / (3) iSTetarobhayasaMyogeSu samAstheyaM mAdhyasthyasusthitena / (4) bhAvayitavyaM nirvikAratvAdivaiziSTyaviziSTamAtmasvarUpam (5) karttavyastapaHsaMyamasvAdhyAyayogeSu nirantaraH puruSArthaH / evamadhyavasAyavizuddhikrameNa kSapakazreNisamArohaNena kSAyikacaraNa-kSAyikajJAnalakSaNau prApyete'spandanavaddvIpasthiradIpau / (9) asambhramatvAdiyogaH sUtra : jahAsattimasaMbhaMte aNUsage asaMsattajogA''rAhae Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 paJcasUtropaniSad bhavai / yathAzaktyasambhrAnto'nutsukazca syAnmuniH / asambhramAnautsukyArthatritayam - (1) manovAkkAyasatkasarva-sAmarthyana pariharati phalaprAptiviSayaM bhramamutsukabhAvaM ca | saMvetti caiSa yathA - bhaviSyatyeva mama phalAdhigamaH, jJAniproktatvAt - iti / tatazca karttavyamAtraparAyaNo bhavatyasau / tathA phalautsukyena sadanuSThAnopayuktatAmapi na nihantyeSaH / na hi rasavatyapi sidhyatyabhIkSNamautsukyena tannibhAlanataH / phalautsukyena hi nAnuSThAnArpitamAste manaH , tatazca praNidhAnavicyutiH, tato'pyabhISTaphalasiddhivirahaH / atastyAjyaM tat / (2) nivRttimArge'bhrAntaH, pravRttimArge cAnutsukaH syAt / ayaM bhAvaH - gRhAdyArambhaparigrahebhyo mukto munina kadAcidvicArayet, yathA - yadi tannivRttirna kRtA'bhaviSyattadA varamabhaviSyaditi / evaMvidhabhramamuktassyAcchramaNaH / Atmano mahApratikUlaM tattyaktam, tannyAyyamevetyabhramasampanno bhavedasau / evaM pravRttimArge'pyamuke naitAvadadhItam, mama tvalpameva saJjAtamadhyayanamityAdyautsukyaM pariharet / paracintAyAH svacintAbhraMzahetutvAt, khedAdinibandhanatvAcca / (3) zuddhAtmAnulaMkSivyApAra AntarabhAvaH / tasminnabhrAntassyAnmuniH / upAdeyamatirasyApratihatA bhavetsaMyamAdiyogeSu / na bhavati vastrapAtrAdibAhyabhAveSUtsukaH | nAnukUlavastuprAptyarthaM tadrakSArthaM pratikUlavastuvirahArthaM tadanAgamArthaM votsuko bhavenmuniH / Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 187 paJcasUtropaniSad evambhUtassanasaMsaktatayA''rAdhayecchramaNayogAn / vijAtIyonmizraM hi saMsaktamucyate, yathA kITAdimizritaM piSTam / prakRte tattatkAle karttavyeSu yogeSvanyAzubhasya zubhasya vA yogasya yathA mizratvaM na syAt, yathA cAnyasya zubhayogasyApi vicAramAtramapi na syAttathA yatanIyamiti bhAvaH / evameva sUtrAnusAritvopapatteH / niHsapatnazrAmaNyavyApAre yatitavyamiti hi sUtrAjJA, taduktam - jogo jogo jiNasAsaNammi dukkhakkhayA pauMjaMto / aNNoNNamabAhaMto asavatto hoi kAyavvo - iti / na hIryAsamitipAlanAvasare svAdhyAyaH karttavyaH, evamevAsapatnayogArAdhanAsambhavAt / saMsaktayogArAdhane hi durlabhaH khedodvegakSepotthAnabhrAntyanyamudrugAsaGgadoSaparihAraH / tatazca yathAkramamaSTayogadRSTibAdhaH / ato yatanIyamasaMsaktayogA''rAdhanAyAm | etadabhyAsenaiva krameNAvApyate'nAsaGgayogaH, tato'pi sArvajhyA''virbhAvaH, vItarAgabhAvodayazca / (10) yogasiddhiphalam sUtra : uttarottarajogasiddhie muccai pAvakammuNatti / evamabhrAntAnutsukabhAvasacivA'sapatnayogArAdhanAta uttarottaraM vizuddhatarA sidhyati dharmapravRttiH / tathA ca tapasaH pAraNamapyunnatinibandhanaM syAt / yathA zrIgautamasvAmipratibodhitapaJcadazazatatApasAnAM pAraNAnantaraM kaivalyodayo babhUva / evaM hi pratyeko dharmayogo'nuSThAtavyaH, yathA tadanuSThAna Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 paJcasUtropaniSad muttarottaramadhikamAtmavikAsaM kuryAt / yathA'dyaikavikRtistyaktA, zvastadvayaM tyajediti / prAk sAmAnyaM parISahaM saharSaM tyajet, tata ugraparISahamapi / tato'pi sApekSayatidharmasopAnAdarohayennirapekSayatidharmam / uttarottarayogasiddhau sAkSibhAvaM bhajedasyAntarAtmA / evaJca yathA yathA dharmayogeSu pragatiM kurute, tathA mucyate pApakarmabhiH / tatazca prAdurbhavanti te te guNAH / yathA tapoyogasiddhyA''hArasaJottejakapApakarmavigamaH / tatazca kSutpIDitasyApi nArtadhyAnaM bhavati, kintvA''hArasajJAnirodhayatna eveti / tatazca vrajatyasthirAtsthiraM dIpaM prati / sUtra:-visujjhamANe AbhavaM bhAvakiriamArAhei / evaM ghAtikarmalakSaNapApato mucyamAna uttarottaraM vizuddhyatyAtmA / tatazcAjanmA saMsAraM vA bhAvakriyAM nirvANasAdhikAmArAdhayati / sA caucityArambhanirvahaNarUpA / aucityenAnupAlayatyeSa saMyamatapoyogAn / nirvahati ca samyagArabdhAn yogAn / prApayati guNAn parAM kASThAmityarthaH / ___ sUtra : pasamasuhamaNuhavai apIDie saMjamatavakiriAe avvahie parIsahovasaggehiM vAhiasukiriAnAeNaM / evaM sakaSTamapi saMyamatapo'nuSThAnamanupAlayananubhavati prazamasukham / na khidyate, nApyApnotti glAnim / nodvijate manojJaviSayavaimukhyalakSaNena pratisrotogamanena / nAnazanAdibAhyatapasi prAyazcittAdyabhyantaratapasi vA kaSTaleza Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad 189 mapyanubhavatyeSaH, apratihatacittaprasAdatvAt, saccikitsApravRttarugNavat / vijAnAtyeSaH, yathA nopasargAdibhiH kAciddhAnirmadAtmanaH / naibhiraMzenApyAtmano jJAnasya sukhasya vApi pratighAtaH sambhavati / api tvAtmano guNa eva, pApakarmakSapaNaprayojakatvAdeSAm / cikitsAjJAtameva kaNThata Aha - sUtra : se jahAnAmae kei mahAvAhigahie aNuhUatavveaNe viNNAyA sarUveNa niviNNe tattao | suvijjavayaNeNa samma tamavagacchia jahAvihANao pavaNNe sukiriaM / niruddhajahicchAcAre, tuccha pacchabhoi, muccamANe vAhiNA, niattamANa veaNe, samuvalabbhA''roggaM pavaDhamANatabbhAve, tallAbhanibbuIe tappaDibaMdhAo sirAkhArAijogevi vAhisamArUggaviNNANeNa iTThanipphattIo aNAkulabhAvayAe kiriovaogaNa apIDie avvahie suhalessAe vaDDhai, vijjaM ca bahumaNNai / - yathA kazcit kuSThAdimahAvyAdhigRhItassannanubhavan tatpIDAprakarSaM vijAnAti samyak svarugNabhAvam / naiSa kacchUkaNDUyakavadavijJAtasvavyAdhissyAditi. bhAvaH / tatazca tattvato roganirviNNo'sau kaJcit suvaidyaM prApya tadvacanena samyagavagacchati svavyAdhim / tato'pi taduktavidhinA pravarteta taccikitsAyAm / pariharati rogavRddhibhayato'pathyam / abhyavaharatyasAraM pathyadravyam / tatazca krameNa mucyate'sau vyAdhinA / na nirvidyate kaTvauSadhaiH / viSahate pratikriyAprayuktAM pIDAm / bhAvasAraM zRNute vaidyavacanam / anusarati ca tat / tatazca yathA yathA''pnotyArogyam, yathA yathA cApagacchati Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 paJcasUtropaniSad rogapIDA, tathA tathA''rogyasAmagryabhilASeNa dRDhatareNAdareNa yatate cikitsAyAm / saharSa sahate zirAvedhavyathAm / prItyA titikSate kSArakSepapIDAm / ___ evamanekakaSTabhAve'pi - rogopazamenAnandamayamArogyamavApyate - ityavagameneSTArogyalezayogena ca na vyAkulIbhavati / nApyadhairyama sahiSNutvaM vA pratipadyate / kintUtsAhasacivaH kArayati rogacikitsAm / bahumAnaM ca dhArayati vaidye, yathA - eSo'gadakAro mama mahatyA rogapIDAyA apanetA / nAnenArogyamAnaM dattaM mahyam; api tu vANijya-bhogavilAsAdyapi, tadantareNa tadasambhavAt - iti / tadetad dRSTAntamuktam, adhunA dArTAntikamAha - . (12) karmarogacikitsA sUtra : evaM kammavAhigahie aNubhUajammAivaaNe viNNAyA dukkharUveNaM niviNNe tattao / tao suguruvayaNeNa aNuThaThANAiNA tamavagacchia putavihANao pavanne sukiriaM pavvajjaM, niruddhapamAyAyAre, asArasuddhabhoi, muccamANa kammavAhiNA, niattamANiTThabiogAiveaNe, samuvalabbha caraNA''roggaM pavaDDhamANasuhabhAve tallAbhanivvui, tappaDibaMdhavisesao parIsahovasaggabhAve vi tattasaMvaaNAo kusalAsayavuDhDhIe thirA''sayatteNa dhammovaogAo sayAthimie teullAsAe pavaDDhaI / evaM karmavyAdhinA gRhIto'sti jIvaH / anantazo'nubhUtA Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 191 paJcasUtropaniSad janma-jarA-maraNa-roga-zokAdyAtmakA vedanA'nena / adhunA vettyenAM vedanAM duHkhasvarUpAm / na tu duHkhamevaitatsukhasvarUpamitiviparyAsaviSayobhavediti bhAvaH / tatazca paramArthata udvijate'taH | atrAntare'vAptaH suvaidyasthAnIyaH sadguruH / tadvacanena vijJAtaM sadgurusvarUpaM karmarogalakSaNaM ca tattvataH / mahAbhayaGkaraH khalvayaM karmarogaH / etadapanayanaM yadi na kRtam, tadA'nantaM kAlaM yAvad bAdhate dAruNA pIDA / zirovedanAdArabhya SoDazarogavyathA api karmavyAdhiprasUtA / karmaiva vibhavAbhilASiNo'pi darzayati daridratAm / svAtantryasamIhasyApi vitarati pAratantryam / chedanAdiyAtanAM prayacchati narakAdibhaveSu / na nArako'bhISTamapyavApnoti mRtyumAyuHkarmarogeNa | tiryaJco'pi viSahante tIkSNAM kSuttRDAyudbhavAM vedanAM karmAtaGkena / manujA api dAridrya-preSyatva-daurbhAgyA'jJAnA-'payazo-'pamAnA-'ntarAyeSTaviyogA-'niSTa-saMyogAdikaSTAn titikSante karmarujaiva / devA api mada-mohe-A-cyavana-vallabhAviyogAdikAM duHSahAM vyathAM viSahante karmavyAdhinaiva / na hi karmarogApagamamantareNaitadduHkhasandohApagamaH sambhavati jAtu. I. . ': ata upAyairapaneyo'yaM rogaH / pravartitavyaM zubhAzravasaMvaranirjarAsu | zubhAzravo hi puNyAnubandhipuNyavitaraNena vitarati saMvaranirjarAnukUlasAmagrIm / saMvaro nirudhNAti navakarmapravezam | nirjarA ca kSapayati purANaM karma / ata AdRtavyA eta upAyAH / pariharttavyaM pramAdAcaraNam / vihAtavyaH svecchAcAraH / apramattatayA, Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 paJcasUtropaniSad pAlayitavyAH saMyamayogAH / saMyamayAtrAmAtrArthamasAraM zuddhaM ca bhoktavyam, nirdoSaprAsukA''hArabhojinA bhAvyamiti bhAvaH / vizve'pi vizve zreSThacikitsAlayasaGkAzaM khalu saMyamajIvanam / tadatratyairniyantraNairapi zreSThaireva bhAvyamiti na kiJcidanupapannam / evamavagamya sadgurUpAsanatastadgocaro dhartavyo bahumAnaprakarSaH / cAritrameva manujabhavasArabhUtamiti matvA vidhinA tat pratipadyApramAdasacivaM kuryAttadanupAlanam / tato yathA yathA prazamaM gacchati karmarogaH, tathA tathA dUrIbhavati mohaH | nAta iSTaviyoga ude tyasya durdhyAnam, nApyaniSTasaMyoge'nuzocanam / upazAmyantyasya kaSAyavikArAH / prAdurbhavati kSamAdidazayatidharmarUpamArogyam / samyagavalokanenaita-tprAptimavalokya saMvarddhata AtmanaH zubho bhAvaH / tatazcAbhilaSatyuttarottaraM viziSTataraM cAritralakSaNamArogyam / yathA yathA copazAmyanti karmarogavikArAstathA tathA'dhikAdhikArogyalAbhayogAtsphAtimetyasya cAritragocaraH pakSapAtaH / saMvettyasau yannAto'pi paraM jagati kiJcit spRhaNIyam / tatazca tadavAptyarthaM saharSaM viSahata ugraparISahAn, divyAdhupasargAzca / na ca bibhetyebhyo manAgapi / santatamapi lakSyatayA pazyati karmarogopazamaprApyamArogyam / anubhAva eSo'sya tattvasaMvedanAtmakasya sajjJAnasya / tathA kuzalAzayavRddhyA - kSAyopazamikabhAvavRddhyA, sthirAzayatvena - cittasthairyeNa hetunaa| tathA dharmopayogAt - iti karttavyatAbodhAt - mokSaparyantaniyatA''rAdhanAbodhAt kAraNAt, sadA stimitaH - Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 193 paJcasUtropaniSad bhAvadvandvavirahAt prazAntaH / ratyarati-rAgadveSa-harSazokAdyAtmakA hi bhAvadvandvAH, etadabhAvAnnistaraGgamahodadhivatprazAnta iti hRdayam / tejolezyayA zubhaprabhAvarUpayA varddhate - vRddhimanubhavati zramaNaH | itvarakAlInaM hi jagato hAsyAdibhavaM sukham / sadAtanaM tu gabhIrAzayasyAnekaguNaM ca prazamasukham / etadvaktavyatA tvagre vakSyate / .. bhogasukhaM hyanityatvAdikalaGkakalaGkitam / atastad vihAya nityatvAdyalaGkArAlaGkRta - prazamasukhArthaM vidheyo yatnaH / tadAha vAcakamukhyaH - bhogasukhaiH kimanityairbhayabahulaiH kAkSitaiH parAyattaiH / nityamabhayamAtmasthaM prazamasukhaM tatra yatitavyam - iti (prazamaratau) anyatrApiparAdhInaM zarma kSayi viSayakAGkSaughamalinaM, bhave bhItisthAnaM tadapi kumatistatra ramate / budhAstu svAdhIne'kSayiNi karaNautsukyarahite, nilInAstiSThanti pragalitabhayAdhyAtmikasukhe - iti (adhyAtmasAre 4) ___ (13) gurubahumAnaH * sUtra : gurUM ca bahU mannai jahociaM asaMgapaDivattIe, nisaggapavittibhAveNa / esA gurui viAhiA bhAvasArA visesao bhgvNtbhumaannennN| 'jo maM paDimannai se gurUM' ti tadANA / annahA kiriA Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 paJcasUtropaniSad akiriA kulaDAnArI kiraAsamA, garahiA tattaveINaM aphalajogao / visannatattI (tti) phalamitthanAyaM / avaTTekhu tatphalaM asuhANubaMdhe / ___ Ayayo gurubahumANI avaMjJakArateNa / ao paramagurusaMjogo / tao siddhI asaMsayaM / ___ eseha suhodae pagiTThatayaNubaMdhe bhavavAhitegicchI na io suMdaraM paraM | uvamA ittha na vijji| . tadetadbhAvArogyaprada syAtyantamuccAvasthAdAyakasya bhAvavaidyasya gurormahAnanupamazcopakAraH / ato'tibahumAnagocarIkarotyenaM zramaNaH / yathocitamasaGgapratipattyA ca sevata enam / asaGgapratipattyeti (1) vimucya pratikRtyAzaMsAm (2) gurugocarasneharAgamantareNa (3) svabhAvata evaM tadbahumAnAdikaM kuryAt / bhAvasAramurIkuryAttadgurutvam / nisargapravRttibhAvena - sAMsiddhika - pravRttitvena hetunA, eSA'saGgapratipattiNurvI vyAkhyAtA bhagavadbhiH / yataH - bhAvasArA, tathaudayikabhAvaviraheNa, na hyasyAM kIrtyAdiprayojanatvaM mohanIyodayAtmaka bhaktibhAvo vA, ato guru bahumAne rAgamohanIyAdikarmodayarUpa audayikabhAvo heturna bhavatIti hRdayam / ato hi hRdaye prazastAdhyavasAyAnvayaH / malinarAgAdibhAvasAcivye tu sA sasaGgapratipattirbhavet / sA ca tathAvidharAgAdyapagame'pagacchati | nisargaprabhavA tu ratnaprakAzavadvizuddhA Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad 195 sthirA ca bhavati / etadanubhAvena gurvA va sarvatra prayojakabhAvaM pratipadyate / guroriccheva ziSyasyecchAtvamupayAti / etadavasthAntarAnadhigame tu tAttvikasya bahumAnasyaiva gurugocarasya viraha iti sUkSmamIkSaNIyam / eSA hyasaGgapratipattirmithyAtva-kaSAyamohanIyakSayopazamaprabhavatayA bhAvasArA bhavati / yato gurupratipattau vizeSato'cintyacintAmaNisamasyAhato bhagavataH pratipattiH, gurubahumAno hi paramArthatastIrthakarapratibandhaH, yata eSA jinAnAmAjJA yaduta - yo mAM pratimanyate bhAvataH sa gurum - iti / anyathA - gurubahumAnavyatirekeNa kriyA'pyakriyA pratyupekSaNAdirUpA / akriyA- satkriyAto'nyA / kiMviziSTA ityAha-kulaTAnArIkriyAsamA - duHshiilvnitopvaaskriyaatulyaa| yadyapi kulaTA karoti patisevAm, vyanakti pAtivratyam, tathApi parapuruSe bADhamAsaktatayA viphalaiva tasyAH sA sA kriyA / evaM guruMbahumAnavirahe sakaSTA'pi caraNakriyA na mokSaphalA, api tu bhavabambhramaNaparyavasAneti tAtparyam / ... . ___ nanu ca mokSaphalaM cAritrAnuSThAnamiti prasiddham / tatphalatvAbhAve'pi saMsAraphalatvamasya kathamiti cet ?. viSAnnatRptinidarzaneneti gRhANa / tathA hi puSTipradamannaM puSNAti zarIram | kintu yadi tadeva saviSaM syAttadA kSaNatRptipradatve'pi zIghraM prakaTayatyeva tat pariNAmadAruNatvamAtmanaH / saGkocaminti zirAvRndam / acireNaiva prApyate paJcatA / evaM gurubahumAnakaraNagocarajinAjJAvirAdhanena saMsAraphalaniSpattiriti jJeyam / Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 paJcasUtropaniSad puSTipradabhojyasthAnIyaM cAritram, hAlAhalasthAnIyA tu jinAjJAvirAdhanA, dharmaprANanirnAzanahetutvAt / ..... ... etadevAha - Avarta eva tatphalam, Avarttante prANino'sminnityAvarttaH saMsAraH, sa eva tattvatastatphalaM virAdhanAviSajanyam, kiMviziSTa Avata ityAha - azubhAnubandhaH, tathA tathA virAdhanotkarSeNa, bhavAntareSvapyato virAdhanAvRddhirbhavatIti hRdayam / evaM saphalaM gurvabahumAnamabhidhAya tadbahumAnamAha - __gurubahumAnaH -- gurubhAvapratibandhaH, eSa eva AyataH, dIrghakAlajIvitvAt, bhavAntarIyagurubahumAnaprAptau vartamAnasya gurubahumAnasyAmoghakAraNatvAt / api cAyamAnayati viziSTataramapi gurubahumAnam / ......... * dradra(2) ato hi paramagurulakSaNasya paramAtmanaH saMyogaH, tatazcAsaMzayaM siddhiH / evaJca gurubahumAno mokSasyAvandhyanibandhanatayA mokSaH, kAraNe kAryopacArAt / atra sAdyaparyavasitatvena dIrghatvAdAyato mokSaH / taddheturgurubahumAnaH; mokSaM pratyapratibaddhasAmarthyayogena / . ...... ........ - kiJca zubhodayo gurubahumAnaH, tatprabhavatvAttasya / na cAyaM sakRdeva zubhodayahetuH, api tUttarottara viziSTatarA''rAdhanAprayojakatayA viziSTatarazubhodaya-paramparAjanakaH / evaJcasAdhAraNAnupamakAraNe kAryavyapadezasya nyAyopapannatayA gurubahumAne zubhodayavyapadezaH kRtaH, ghRtamAyuritivat / tathAH zubhodayavRddhiprayojakatayA bhavavyAdhicikitsako bhavati Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 197 paJcasUtropaniSad gurubahumAnaH, hetuphalabhAvAt / vibhAvanIyamatra zAlibhadranidarzanam / - na ito gurubahumAnAt sundaraM param / nopamA'pyatra vidyate, yenopamIyetA'sau / nanu gurubahumAnAdapyadhikasundaraM bhagavadbahumAnamiti cet ? satyam, tathApyavyAhatamasya nirUpamatvam, jo maM paDimannai se guruM - iti prAguktavacanAd bhagavadbahumAnasya tadantargatatvAt, na ca samAnaupamyamastvanayoriti vAcyam, abhinnatvAdubhayoH / sundaratamazca bhagavadbahumAno vizve'pi vizve, anupamazca, atastadAtmakasya gurubahumAnasyApi tattvamiti na kiJcidanupapannam / (14) zramaNatejolezyA sUtra : sa evaM paNNe, evaM bhAve, evaM pariNAme, appaDivaDie, vaDhDhamANe teullesAe duvAlasamAsieNaM pariAeNaM aikamaisavvadeva teullesaM evamAha mahAmuNI / tao sukke sukkAbhijAi bhavai / ... ... ... .. . ... saH - adhikRtapravrajitaH, evamprajJaH- vimalavivekAt pUrvoktagurubahumAnakalyANasvarUpAvazyakarttavyatAdigocaraviziSTapratItisampannaH, evambhAvaH - tathAvidhajJAnAvaraNIyakarmodayena tAdRzavivekAbhAve'pi gurusAnnidhyAnubhAvena prakRtyA tathAvidhazubhabhAvavibhUSito vA, evampariNAmaH - sAmAnyena gurvabhAve'pi, kSayopazamAnmASatuSavat tathAvidhAtmapariNatisamalaGkRtaH / yathoktam - vivekazubhabhAvapariNAmA vacanagurutadabhAveSu yaminAm - iti / Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 paJcasUtropaniSad zAstrAbhyAsAnubhAvena viziSTaM vivekamApnoti zramaNaH / guruprasAdenAdhigacchatyasau zubhabhAvam / kathaJcittadaprAptAvapi karmakSayopazamAttadAtmani cAritrapariNAmastu syAdeva, tadviyoge zrAmaNyasyApyayogAt / tadetatpariNAmabhAvavivekA uttarottaraM zreSThAH | . (1) tattadguNapariNatiyogAdguNAnukUlamAtmadravyamAtmapariNAmaH / sa ca prakaTIbhavatyavasare sAmagrIyogAt / - (2) zubhabhAva uktapariNAmasAmagryavasaraprAptyA prakaTIbhUto viziSTaguNollAsaH | (3) zAstrAbhyAsaprAdurbhUtaviziSTajJAnazaktiprayuktatattadguNagocaraviziSTapratItirvivekaH / anena hi nirNIyate vastuno hetustatsvarUpaM tatphalaJca | ityaM hyamRtAnuSThAnamanupravizatyArAdhanA | pratipadyate ca prakRtibhAvamAtmanaH | - sopAnatrayeNAtmano vikAso darzito'tra - (1) pariNAmaH (2) bhAvaH (3) prajJA / tatra - (1) tIrthayAtrAdi nimittodbhUtakarmakSayopazamanena prakRtyA zubhabhAvodayaH pariNAmaH / (2) tatrApi gurusaMyogena viziSTollAsodayo bhAvaH / (3) jinavacanapariNatiyogAvApyo vivekaH prajJA / - yadA hi mASatuSamunerguruyogo nA'bhavat, tadApyAtmanastathAvidhakarmalAghavatathAbhavyatvAbhyAM prakRtyA kSayopazamayogena gurubahumAnagocaradRDhataropAdeyamatilakSaNaH pariNAma udayamAsasAda / tato'pi guruyogena gurubahumAnasya bhAva udabhavat / jambUsvAmi Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad 199 prabhRterjinavacanabodhayogena viziSTavivekasaciva ullasito gurubahumAnaH prAdurabhUt, sA prajJocyate / etatpariNAma-bhAvaprajJAnAmapratipatitabhAvayoge barddhata Atmani tejolezyA / yathA yathA hi viSayatRSNA hIyate tathA tathA prazAmyati cittam, tathA tathA ca varddhata Atmani prazamasukhAnubhUtilakSaNA tejolezyA / dvAdazamAsikena paryAyeNa - etAvatkAlamAnayA pravrajyayAM, atikrAmati sarvadevatejolezyAm, sAmAnyena zubhaprabhAvarUpAm / kaM evamAha ? mahAmunirbhagavAn mahAvIraH / tathA cAgamaH je ime ajjattA samaNA NiggaMthA ete NaM kassa teulesaM vItivayati ? goyamA ! mAsa pariyAe samaNe NiggaMthe vANamaMtarANaM devANaM teulesaM vIivayai / evaM dumAsapariyAe samaNe NiggaMthe asuriMdavajjiyANaM bhavaNavAsINaM devANaM teulesaM vItivayati / timAsapariyAe samaNe NiggaMthe asurakumAriMdANaM devANaM teulesaM vItivayati / caumAsapariyAe samaNe NiggaMthe gahagaNaNakkhattatArArUvANaM jotisiyANaM teulesaM vItivayati / paMcamAsapariyAe samaNe NiggaMthe caMdimasUriyANaM jotisiMdANaM teulesaM vItivayati / chammAsapariyAe samaNe NiggaMthe sohammIsANANaM devANaM teulesaM vItivayati / sattamAsapariyAe samaNe NiggaMthe saNakumAramAhiMdANaM devANaM teulesaM vItivayati / aTThamAsapariyAe samaNe NiggaMthe baMbhalogalaMtagANaM devANaM teulesaM vItivayati / NavamAsapariyAe samaNe NiggaMthe mahAsukkasahassArANaM devANaM teulesaM vItivayati / dasamAsapariyAe samaNe NiggaMthe ANaya-pANaya- AraNA-ccuyANaM Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 paJcasUtropaniSad devANaM teulessaM vItivayati / ekArasamAsapariyAe samaNe gevijjANaM devANaM teulessaM vItivayati / bArasamAsapariyAe aNuttarovavAtiyANaM teulessaM vItivayati / teNa. paraM sukke sukkAbhijAtI bhavittA. sijjhati, jAva aMtaM kareti - iti (vyAkhyAprajJaptau) . . . . . . . . . . .. : atroparitanoparitanasurANAmadhikAdhikaM bhavati prazamasukham, alpatarAlpataraviSayatRSNatvAt / teSvapi navamAdisuralokasurAstu manaHpravIcArAH / graiveyakAdisurAstuH nirvikArA eva / na hi paramasukhanimagnAnAM teSAM kadAcidapi jAgarti kaambhogtRssnnaa| pratyAhArAdhArAdhanAnubhAvena dvAdazamAsaparyAyo muniratikrAmatyanuttarasurasyASi-prazamasukham / etena jJAyate yaccAritrasya kIdRzI pariNatissyAt / na hi vaiduSyAdyeva cAritre pramANam, kintu rAgAdivikAropazamapurassaraM zrutopayogamagnatvasacivaM prazamopavanaviharaNam / ..... .......... evaM prazamavizeSamavApya zuklaH zuklAbhijAtyo bhavatyAtmA / tatra zuklo nAmAbhinnavRtto'matsarI kRtajJaH sadArambhI hitAnubandha iti / zuklo nAmojjvalasaMyamabhAvasampannaH / etadbhAvasya lakSaNapaJcakaM sUcayati, yadetadbhAvaprAptyarthamupAyapaJcakamAdRtavyam, tadyathA - .. : (1) mahAvratAnAmakhaNDaM pAlanaM karttavyam / ahiMsAdivrateSvaticArayogenaM malinI bhavatyAtmapariNAmaH / udeti tAmasabhAvaH / dvitayamatra bhAvamAlinyaprayojakam, hiMsAdya Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad dhyavasAyaH; pratijJApAlanopekSA ca / -- (2) amatsariNA bhAvyama / na kadApi paraguNavibhavAdyasahiSNutA kAryA / nAvakAzo deya irSyAdeH / sambhavati svato'dhikatapaHzrutAdisampanne matsarabhAvaH / sa ca nAzayati kaSAyakSayopazamAtmakaM cAritrapariNAmam, tathA cArSam - suTTu vi ujjamamANaM paMceva kareMti rittayaM samaNaM | appathuI paraniMdA jibbhovatthA kasAyA ya - iti (upadezamAlAyAm) - - ataH pUrvoktaiH samazatrumitrabhAva-sUtrAdhyayana-gurubahumAnAdibhiH prazamasphAtyApAdanena karttavyo mAtsaryanikAraH / na ca gurubahumAnato nAma kathaM matsaranirodhaH' sambhavIti vAcyam, niHzeSaguNagaGgAhimAcalasaGkAzatvAd gurubahumAnasya / dRSTazca tatsambhavaH zrIvajrasvAmivRtte, taduktaMm - sirisIhagirisIsANaM bhadaM guruvayaNasaddahaMtANaM / vayaro kira dAhI vAyaNaM ti na vikoviyaM vayaNaM - iti (upadezamAlAyAm) gurubahumAnavirahe tu prAyo'bhaviSyattatra. mAtsaryodaya iti bhAvanIyam | . . . .... (3) santatamapi dhAraNIyo gurvAdigocaraH kRtajJabhAvaH / Atmonnatiprayojako mahAn hi tatkRta upakAraH / na kadAcidapi vismarttavya eSaH | na hi pAruSyAhaGkArasvArthalAmpaTyAnyantareNa sambhavati tadvismaraNam / ete ca doSA 'dharmapIThikAbhUtAn pratibadhnanti mArdava-tattvAbhinivezaguNAbhilASAdikAn guNAn / ato gaNayitavyAH pAruSyAdidoSA AtmaghAtakatayA | dharttavyaH sadApi. kRtajJabhAvaH / evameva zuklatvAvApteriti / / Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad 202 (4) bhAvyaM sadArambheNa / zrutasvAdhyAya - AvazyakapratilekhanA-vihAraprabhRtayo munInAM sadArambhAH / etatpravRttivirahe tu vikathAdyanarthapAta iti bhAvanIyam / (5) sadArambho'pi hitAnubandhyeva karttavyaH / etadarthaM nirAzaMsatayA niraticAramArAdhanA''vazyakA / bhAvayitavyA nirantaraM vairAgyamaitrIprabhRtayo bhAvanAH / bhAvapratibandhaH karttavyo jinAjJAyAm / pade pade jinavacaHpuraskaraNaM bIjaM kalyANaparamparAyAH / ato hitAnubandhyetat / / evamabhinnavRttatvAdiviziSTaH zukla ucyate / zuklAbhi - jAtyastu viziSTataroktaguNasampannatayA zuklajIveSu pradhAnabhUtaH / sUtra : pAyaM chiNNakamANubaMdhe khavai logasaNaM, pahisoagAmI, aNusoanivitte, sayA suhajoge esa jogI viyAhie | sa ca prAyazchinnakarmAnubandho bhavati / tatsattAgatakarmasu svodayakAle navakarmabandhaprayojikA zaktirvyavacchinnA bhavatIti bhAvaH / yathA zramaNasya bhagavato mahAvIrasya karNazalAkopasarganibandhanaM karma vyucchinnabIjazaktikatayA navakarmabandhanibandhanaM na babhUveti / prAyograhaNamacintyatvAtkarmazakteH samarthasAnubandhakarmodaye kadAcid badhnAtyapi / ukto'nubandhavicchedaH prAguktatejolezyAzuklatva prayojakaguNagaNamUlakaH / etatpratipakSadoSaistu puSTirevAzubhakarmAnubandhAnAm / sa evambhUto vyavacchinnAnubandhaH kSapayati bhagavadvacanapratikUlAM Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad 203 lokasaJjJAm prabhUtasaMsArAbhinandisattvakriyAprItirUpA hi lokasaJjJA / kathannAmAjJe loke matsaundaryaM prakaTIbhavet ? kimucitaM pratibhAti lokasya ? tadevAnusarAmyaham - iti cittavRttirhi lokasaJjJA / tAM jitvA pariharati muniH / na hi jinavacasyatyantamanuraktasya tadviruddhAyAmekatarasyAmapi * lokapravRttyAmanurajyati cetaH / lokasaJjJAvijayena pratisrotogAmI bhavati muniH / nivarttate'sAvanusrotogamanAt / itthaJca lokAcArapravAhanadIM prati pratisrotogAmI muniH / na hi bhavAbhinandiprItihetusaMsAravardhanendriyamano'nukUlAyAM pravRttAvanuyujyata eSaH / api tu tatpratIpaM kurute gamanam / etaccAbhyAsAtizayena santataprayatnAtmakena sambhavi / nyAyyaM caitat, yatpAramarSam aNusoyapaTThie bahujaNammi / paDisoaladdhalakkheNaM paDisoyameva appA dAyavvo houkAmeNaM / aNusoyasuho loo paDisoe Asavo suvihiyANaM / aNusoo saMsAro paDisoo tassa uttAro - iti (dazavaikAlike) - bhAvanIyAnyatra meghakumAra - zAlibhadraprabhRtinidarzanAni, sanatkumArarAjarSiNA'vagaNitaH pRSThalagnaH samagraH parivAraH / ucyata etatpratisrotagamanam / evaM laukikadharmAdatyantaM bhinne lokottare zramaNadharme nityaM parAyaNo bhavatyasau / evaM sadA zubhayogaH - zrAmaNyavyApArasaGgataH, eSa yogI vyAkhyAtaH / evambhUto bhagavadbhiryogI pratipAditaH yathoktam samyaktvajJAnacAritrayogaH sadyoga ucyate / etadyogAddhi yogI Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 syAt, paramabrahmasAdhakaH - iti / sUtra : esa ArAhage sAmaNNassa jahAgahiapaINe, savvovahAsuddhe, saMdhaisuMddhagaM bhavaM sammaM abhavasAhagaM bhogakiriAsurUvAkappaM / tao tA saMpuNNA pAuNai avigalaheubhAvao asaMkiliTThasuharUvAo aparovatAviNo suMdarA aNubaMdheNa / na ya annA saMpuNNA, tattattakhaMDaNeNa / eSa evambhUta ArAdhakaH zrAmaNyasya, niSpAdakaH zramaNabhAvasya, yathA gRhItapratijJaH, Adita Arabhya samyakpravRtteH / evaM sarvopadhivizuddhaH, niraticAratvena, sandhatte ghaTayati, zuddhaM bhavaM janmavizeSalakSaNaM bhavaireva, ayamevaM vizeSyate - samyagbhavasAdhakam, satkriyAkaraNena mokSasAdhakamityarthaH / asaGkhyajanmopacitAni karmANyaparyantabhavasaJcitAzca vAsanA AtmasaMyoga bhajante / tadAtyantikakSayamantareNa durghaTA mokSaH / tatkSayo'pi durlabha ihaiva bhave / ataH prathamabhavIyaviziSTArAdhanAnantaramapi bhavagrahaNAni tu karttavyAnyavaziSyante / prasiddhametat pRthvIcandrAdivRtteSu / tathApi teSu bhaveSu saGklezarahito bhavati bhogaH, pUrvAnubandhAnubhAvAt / teSu satyapi vibhavabhoga uttarottaraM varddhata AtmavizuddhiH / tato'pi paryanto bhavo bhaviSyati vizuddhatamaH, yatra setsyati sarvathA vizuddhamanuSThAnam / tatazcaiSa bhavo bhaviSyati mokSasAdhakaH, tadanantarameva muktyavApteH / * paJcasUtropaniSad - * na hi tAdRzaM zuddhaM bhavamantareNa bhavAbhAvayogaH, yathA na surUpatvAMdikaM bhoMgasAdhanamantareNa sampUrNabhogakriyAH samyag bhavanti / AdinA vayaH vicakSaNatva - saubhAgya- mAdhurya Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad 205 aizvaryaprabhRtigrahaH / eSA hi sAmagrI sampUrNabhogakriyAM prati nimittabhAvaM pratipadyate / uktaJca-rUpavayovaicakSaNya-saubhAgyamAdhuryaizvaryANi bhogasAdhanam - iti / tatastAH sampUrNAH prApnoti surUpAdikalpAd bhavAd bhogakriyAH, avikalahetubhAvataH / tAzcAsaGkliSTasukharUpAH, zUnyatAbhAvena - gRddhyAdidoSavirahasadbhAvena saGklezAbhAvAt / ... __nApyanyasantApakAriNyo bhavanti tA bhogakriyAH / vaicakSaNyAdiguNasandohena sambhavatyetadapi / evaJcAnubandhenApyA caramabhavaM sundarA bhavantyetAH / saGklezena parapaMritApena vA'nAcaritatvAt / itarA tuH bhogakriyA'sundarAH, saGklezasahitatvAt, paraparitApakatvAcca / evaJca tatsatattvAbhAva eveti nipuNaM nibhAlanIyam / saiva paramArthatoH bhogakriyA, yehaloke svAtmasaGkleza-parAtmaparitApato-'kalaGkitaM vitarati saukhyam, pretya cA''muktiM prayacchati sAnubandhaM sundaraM saukhyam / . .. nanu ca kathamatra zrAmaNya phalatvena bhogakriyA'bhihiteti cet ? atrocyate, zrAmaNyasya pradhAnaphalaM tu. mokSasAdhakasya caramabhavasyAnusandhAnameveti prAguktam / kintu tadbhavadvitayamadhye'pi bhavanti bhavagrahaNAni / teSvapi puNyato viziSTabhogasukhaprAptirbhavati / te ca. bhogA niraticAranirAzaMsoccArAdhanAnubhAvena saGklezarahitAH parAsantApakA azubhAnubandhAkalaGkitAzca : |., naibhirlipyata AtmA, jalena puSkarapalAzavat / ata evAvasare. sukhena bhavati tattyAgazcAritragrahaNaJca / nAtra bhavati vilambaH / ata eva Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 paJcasUtropaniSad viziSTatarA bhavati caraNArAdhanA | tato'pyuccatarasuralokAvAptiH / tato'pi viziSTatarA''rAdhanA manujabhave / etatkrameNAvApyate caramabhavaH / tatsandhAne prathamabhavIyacaraNArAdhanA prayojikA | atra madhyataneSu bhaveSu yA bhogakriyA avApyante, tAH saGklezarahitaM nirlepaM cAtmAvasthAnaM na bAdhante / yojayantyuccatarArAdhanAyAm / dRzyata etat samarAdityakevalisatke bhvnvke| etadAzayenAtra bhogakriyAnirdeza iti sarvamavadAtam | sUtra : eaM nANaM ti vuccai / eammi suhajogasiddhI ucitapaDivattipahANA / ittha bhAvo pavattago / pAyaM vigyo na vijjai niraNubaMdhA suhakammabhAveNa / akkhittAo Ime jogA bhAvArAhaNAo / tahA tao sammaM pavattai, niphAyaI annaaule| jJAnakriyAbhyAM mokSaH, etatsUtrasthaM jJAnaM kiM ? kriyA ca kA ? tadatra darzayannAha - (1) pUrvoktArAdhanAgocaro'tIva zraddhAsampannaH samyagbodho jJAnam, iSTavastutattvanirUpakatvAt / (2) sA ca kriyA, yA proktajJAnadazAyAM zubhayogasiddhiH / etasmin jJAne sati zubhavyApAraniSpattiH / lokadvaye'pISTahetupravRttiranena janyata iti bhAvaH / etacchubhayoge samyajjJAnadazAvalokanena bhinnabhinnAnubandhagocaraM nipuNaM bhavati nirIkSaNam / - pazyati zramaNo jJAnadRzA, yacchubhakriyAkAle hRdaye kiMsvarUpo'styanubandhaH / yadi hi bhAvo vizuddhastadA zubhAnubandhipuNyabandhaH / kaSAyodaya-khedAdidoSa-bhAve tu bhavedazubhAnubandhikarmabandhaH / ato zaravyIkartavyA bhaavvishuddhiH| . tadbhAve ca sarvatrocitapratipattipradhAnaiva syAtpravRttiH / na Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad 207 kutrApyanucitapravarttanaM syAttasya, evameva tacchubhayogasya jJAnadazAnupravezasambhavAt / na hyanucitAcaraNabhAve jJAnadazAgandho'pi, tAdRzAcaraNasyaiva spaSTatayA mauDhyalakSmatvAt / sati ca mauDhye'zubho bhavatyanubandhaH / __ nanu cAyukta eSa AgrahaH, yajjJAnasadbhAve'lpA'pi na bhavatyevAnucitapravRttiriti cet ? na, na jJastadArabhate yadvinAzayati / vinAzAbhAvApAdanArthaM karttavyocitapravRttiH, nivartitavyaM cAnucitapravRtteH / na hyato'nyathA sambhavI vinAzaparihAraH / anucitAcaraNenaiva klizyate jIvaH, rAvaNavat, rohaguptavacca na hyetadAcaraNabhAve jJAnadazAsadbhAvo'bhyupapattuM yuktaH / ata evAha-atra - jJAnayuktAnuSThAne bhAvaH - sadantaHkaraNalakSaNaH pravartakaH, na mUDhahRdayamiti bhAvaH / yadi tvantaHkaraNaM mohadveSeA''saktimadamAyAdainyAdyazubhabhAvasacivaM syAt, tadanubhAvakalaGkitaM vA syAt, tadA dharmapravRttisadbhAve'pi durghaTA sajjJAnayuktatA / tathAvidhadharmavyApArapravarttikA yA kAcidapi mohavAsanA bhavati / evaJca dharmapravRttitvameva tasyAmanupapannam, sajjJAnamUlakatvAttAttvikasya dharmayogasya / sa ca sadantaHkaraNena pravarttate / ataH pradhAnamidam / etadavagamya dharmapravRtteH prAgeva pavitrIkarttavyaM hRdayam | yathA na kApi malinavAsanA hRdi sthiti banIyAt / tatazca sA dharmapravRttiH sajjJAnasacivA bhavet / tato'pi mohavAsanAnirviNNaM cittaM tasyAmekAyanabhAvamupeyAt / na hi pANDityaM sajjJAnam, api tvalpA'pi zuddhasaMvittipariNatiriti dhyeyam / saiva pAramArthika Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 paJcasUtropaniSad dharmapravRttiprayojiketi | .:. etatprayuktadharmapravRttau prAyo vighnaM na vidyate, sadupAyavihitatvAttasyAH / sadupAyAzca prAguktacatuHzaraNa-gamanAdayaH gurubahumAnazrutopAsanAdiguNagaNaparyantAH / na caiSu satsu vighnanipAto nAma / ___ nanu ca pUrvakRtakarmodayena sambhavatyapi vighnamiti cet ? satyam, tathApi na tad bAdhayituM pratyalaM dharmapravRttim, sadupAyaprayuktatvAdeva / evaJca tatra vighnatvasyaiva virahaH / yathA saGgamakena zrIvIradharmapravRttiM bAdhayituM yatnaH kRtaH / kintu tadbhAve'pi zrIvIrasya tu sphAtireva saJjAtA dharmapravRtteriti vighnarUpatAmeva nApuH saGgamakasyA''yAsAH / tadeSa sadupAyAnubhAvaH, yanna tadyoge vighnasambhava iti / - * sadupAyayogena vighnAbhAve bIjamAha-niranubanadhAzubhakarmabhAvena - iti / yadyapi zubhAzubhobhayakarmasaJcayo bhavatyAtmani, kintu nAdhikRtasya zramaNasya sattAgatakarmasu svodayakAle navAzubhakarmabandhahetubIjazaktirbhavati | sAnubandhaM hyazubhaM karma na kevalamaprazastaM phalaM vitarati, api tvazubhabIjazaktyanubhAvena malinIkurute buddhim / janayati hRdaye saGklezam / tatazca nUtano'pi syAtkarmabandhaH / vastutastu sAnubandhakarmavataH karmagauraveNa tAttvikaH pravrajyAyogaH evaM na bhavati / ata eva nAsya sadupAyapravRttirapi / etajjJAnayuktazubhacaraNayogA AkRSyante bhAvA''rAdhanAt / Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad 209 bhAvArAdhananibanadhanaM ca pUrvabhavakRtatadbahumAnaprazaMsAdikam / anekajanmA''rAdhanAyogena prApyante saccaraNayogA iti tAtparyam / tata AkSepAt samyak pravartate, niyamaniSpAdakatvena | tatazcA'nAkulaH san niSpAdayatISTam / (18) satkriyAphalam sUtra : evaM kiriyA sukiriA, egaMtanikkalaMkA, nikkalaMka'tthasAhiA, tahA suhANubaMdhA uttrutrjogsiddhiie| tao se sAhaI paraM paratthaM samma, takkusale sayA, tehiM tehiM. payArehiM sANubandhaM mahodae, bIja-bIjAdiTThAvaNeNaM kattiviriyAijutte, avaMjhasuhaciTThe, samaMtabhadde, suppaNihANAi heU, mohatimiradIve, rAgAmayavejje, dosANalajalaNihI, saMvegasiddhikare havai aciMtaciMtAmaNikappe / ....... evaM bhAvArAdhanArUpA sajjJAnapurassaramanuSThIyamAnA caraNakriyA sukriyA bhavati, sajjJAnamUlakatvAdevaucityasacivatvAt / AdhyAtmikavikAsa evodetyasyAmupAdeyamatiH | kiJcAdhikRtasya zramaNasya pravrajyAyAH prAgapyucitA''cArapurassarameva pravrajyAgrahaNaM. babhUva evaM ca hRdayavizuddhiprabhAveNa vivekAnubhAvena ca prakRtyA zobhanaiva bhavati caraNakriyeti / kiJcaiSaikAntena niSkalaGkA bhavati, nAsyAM kApyaticArA. bhavanti, ato'tyantaM zUnyaiSA doSamAlinyena / kathaGkAraM sukriyAsAdhako'ticAramalinIkuryAt svamanuSThAnam ? sa tu lezenApi na niSevate rAgAdipramAdam / tatazcAsambhavyasya Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 paJcasUtropaniSad doSoparAgaH / ata evaiSA kriyA sarvakarmakalaGkavimuktasya mokSasya sAdhikA / etena kukriyA, sadoSasukriyA malinAzayataH kriyamANA vA nirdoSA'pi sukriyA na sAdhayati mokSamityAveditam / sukriyAnubhAva eSa yadata uttarottarazubhayogasiddhyA zubhAnubandhaprasUtiH | nAsyAM bAdhate pramAdAcaraNam / evaM nirantaraM caraNayogapravRttyA citte saJjAyate prazastapariNAmaparamparA / - zubhAnubandhA nirantarA caraNakriyA sampAdayati praarthmpi| parArthaH - paropakAraH / sa ca dvividhaH - (1) gauNaH - annadAnAdiH, mithyAdRkprakalpitatattvabodhadAnaM vA / (2) pradhAnaH - bodhibIjAdisthApanam / adhikRto muniH samyagavaiparItyaM yathA syAttathA param - pradhAnaM parArthaM sAdhayati / pApapratighAtaguNabIjAdhAnAdyApAdanakrameNopakurute parAniti bhAvaH, evamevopakArasambhavAt / parArthaH satyArthaH - iti TIkAgatapAThe'yamarthaH - sadbhyo hitaM satyam / tatra dravyahitam - duHkhanAzaH, bhAvahitam - AtmavizuddhiH / sambhAvyate'tra sattvArtha iti pAThaH / tatra sattvAH - jIvAH, teSAmarthaH - iSTaprayojanam, tadeva parArthaH / na . ca parArthaH zreSThaprayojanaM mokSa ityevAstvartha iti vAcyam, mUlakAropanyastasya para-iti parArthavizeSaNasya vaiyarthyApatteH / kiJcaivamagratanasya bIjabIjAdisthApanenetipAThasyApyanupapattiriti yathokta evArtha ucitaH / ... Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSaH sadaiSa bhavati parArthakuzalaH, tattajjIvayogyatvAdyanusAreNa taddhitaM sAdhayatItyarthaH / . pravacanaprabhAvakaistaistaiH prakArairbIjabIjAdisthApanena sAdhayatyeSa parArtham / tatra bIjam - mokSabIjam - samyaktvam, tasya bIjam bIjopanAyakaM pravacanaprazaMsAdikam, AdinA jinadharmAbhilASalakSaNA'GkurAdigrahaH / viziSTopadezadAnataH viziSTatapa:karaNena jinamatasthApakavAdakaraNena saGghayAtrAdinA cA''kRSyante jinadharmaM prati janAH - aho sundara eSa dharmaH / evaJca bIjabIjasya samyaktvalakSaNabIjakAraNasya nyAso bhavati / parArthamapyeSa sAnubandhaM sAdhayati / nApAdayati pareSu viSayasukhA''zaMsAm / sthApayati tanmatAvupAdeyatayA zuddhaM kalyANamArgam / evaJca vizuddhabhAvanAtmakAnAM pravacanaprazaMsAdInAM yogenAgre'pi tatparamparAprasUtiH / evaJca sAnubandhabhAvayogaH | parArthasAdhako'pyayaM sAnubandhatAM prApayati svakRtaM paropakAram, nirAzaMsabhAvena vizuddhAzayena ca / evaJca svaparobhayakalyANaparamparAyA avicchedaH / . - 211 kiJca parArthasAdhako mahodayo bhavati, svasiddhadharmasya pareSu sAdhakatayA mahonnatiyogitvAt / api caiSa kartRvIryAdiyuktaH / tatra kartR - parArthaprayojakam, vIryam sAmarthyam, tena yuktaH - vibhUSito'sau bhavati, AdinotsAha-pratibhAdigrahaH, itthameva parArthakaraNasambhavAt, anyathA khedAdinA tadvicchedAcca / ata evAvandhyazubhaceSTo bhavatyasau, parArthasampAdanalakSaNAmogha Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 phalapradatvAttadyatnasya / nanu dRSTamevopadezAdiparArthapravRttairvaiphalyamiti cet ? satyam, kintu tatra kartrAdivaiguNyaM hetuH / na hi paropadezamAtrapaNDitAnAM sAphalyamRcchati vacanazramaH / zrAmaNyasusthitAnAM tu dezanAvacaH na niSphalatAM gacchati, ApAtena tattApratItAvapi paramArthataH pApabhIrutvAdiphalatvAttasya / nApyayogye'bhiyogamapi kurvanti te parArthakuzalatvAt / ato na teSAM pravRtternairarthyasambhavaH / tathaiSa parArthasAdhaka AtmA samantabhadraH parisamantAtkalyANasvarUpaH saumyamudratvAt, kalyANakRdvacanopetatvAt, kalyANayonipravRttimAtrapravRttatvAt, mArdavAlaGkRtaprakRtikatvAt, saujanyavibhUSitattvAt, udArAzayatvAcca / , .. paJcasUtropaniSad - tameva vizeSayati- supraNidhAnAdihetuH / AtmArthe parArthe vA'pi pravRtto'sau sarvatra satpraNidhAna pravRtti - vighnajaya-siddhyupeto bhavati / na cAsya nyUnatA bhavati kvApi / evaJcAnyeSAmapi janayati satpraNidhAnAdikam / dRSTacarametad yat sarvathA suguNo'dhyApako'dhyetAramapi sarvathA suguNatvAdyupetaM karoti / evaM samantabhadropadiSTA anye'pi bhavyAtmAnaH satpraNidhAnAdisampannA bhavanti / tameva vizeSayati - mohatimiradIpaH, pradIpavaddUrIkarotyeSa mohAndhakAramityAkRtam / upazAmayatyasau jIvasya mauDhyaM svamudrAdarzanamAtreNa | nirAkarotyajJAna - kumati - kadAgrahAdyandhatamasaM svavacaH prakAzaiH / Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad 213 punarapi tameva vizeSayati - rAgA''mayavaidyaH, vairAgyavigrahasyAsya tAdRzA tapazcaraNajJAnayogA bhavanti, ye vidadhanti pareSAmapi rAgarogacikitsAm / pratiSThApayanti pareSAmapi hRdi virAgabhAvam / . kiJcaiSa dveSAnalajalanidhiH, upazamarasaikarasIbhUtatanmudrAvacanayorteSadavAnalaprazamanibandhanatvAt, ata evAyaM saMvegasiddhikaraH / svayamapyeSa jIvati dharmajIvanam / avagaNayati viSayasaukhyAni | dhArayati nirvikAre nayane / vibhrAjate'dhyAtmatejasA / bhApayati mohAndhAn svakIyasuduSkarArAdhanAdarzanena | prasArayati jinavacaHjAhnavIm / evaJca pareSAmapi sAdhayatyeSa saMvegam, janayati teSu mokSAbhilASaprakarSam, prasUtetarAM ca zuddhadharmasvarasamityarthaH / ' tameva vizeSayati - acintyacintAmaNikalpaH, mohanAzAdihetutayaikAntasukhakAraNatvAt, na hi mohAdisadbhAve tAttvikaM sukhamudeti jAtu / doSopazamAnubhAvenAnubhUyate cintAtItaM saukhyam / tadetadacintyasiddhiprApako mahAtmA'cintyacintAmaNisama iti yuktamuktam | sUtra : sa evaM paraMparatthasAhae tahAkaruNAibhAvao, aNegehiM bhavehiM vimuccamANe pAvakammuNA, pavaDDhamANe a suhabhAvehiM, aNegabhaviAe ArAhaNAe pAuNai savvuttamaM bhavaM carama, acaramabhavaheuM, avigalaparaMparatthanimittaM / tattha kAuNa niravasesaM kiccaM vihUarayamale sijjhai, bujjhaI, muccaI, parinivvAI, savvadukkhANamaMtaM karei / Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 paJcasUtropaniSad (- ia pavajjAparipAlaNAsuttaM samattaM) pravrajita uttamapuruSaH pradhAnayogyatopetatayA tathAvidhakAruNyapuNyahRdayatvena vibhAvayati, yathA - . . mohAndhakAragahane, saMsAre duHkhitA bata / sattvAH paribhramantyuccaiH, satyasmin dharmatejasi / / ahametAnata: kRcchrAdyathAyogaM kathaJcana / anenottArayAmIti, varabodhisamanvitaH / / tathAbhavyatvayogena, kurvan sattvArthameva saH / tIrthakRttvamavApnoti paraM sattvArthasAdhanam / / (yogabindau285, 286, 288) evaM tIrthakarAdibhavamavApya sAdhayatyuttarottaraM viziSTaM parArtham / evamanekajanmA''rAdhanAbhirvimucyate'sau jJAnAvaraNAdibhiH karmabhiH / varddhate saMvegAdibhiH prazastaiH pariNAmaiH / yathA pratidinaM sUryAvalokane kRte pratidivasaM navameva tattejo'nubhUyate, tathA.'tmanyArAdhanAnubhAvena pratidinaM navaH navaH saMvegaraso'nubhUyate / nApyatra sUryadarzanadvayamadhye rAtrivatsaMvegadvayamadhye'saMvego bhavati / santatamapyAtma-nirIkSaNAnubhAvena jJAnAdyabhyAsena ca tadasambhavAt, yat. pAramarSam - jo puvvarattAvararattakAle, saMpikkhae appagamappageNa / kiM me qaDaM kiM ca me kiccasesaM. ? kiM sakkaNIjjaM na samAyarAmi / / kiM me paro pAsai. kiM ca appA, kiM . vA'haM khaliyaM na vivajjayAmi / icceva sammamaNupAsamANo aNAgayaM no khaliyaM kujjA - iti (dazavaikAlike cUlikAyAm 2) / ... Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad 215 tadeSa sarvazreSTho bhavazcaramabhavaH saMsAre, AnantaryeNa mokSahetutvAttasya / uttamaM hyetajjanma zreSThayazaAdeyasaubhAgyasusvarAdipuNyakarmodayopetatayA'vikalaparaparArthanimittamapi bhavati / tatra karotyeSa mahApuruSaH sarvamucitaM kRtyam / tatazca vidhUtarajomalo badhyamAnaprAgbaddhakarmarahito vyavahArato krameNa siddhyati, budhyate, mucyate, parinirvAti, sarvaduHkhAnAmantaM karoti / nizcayatastu nityamukto bhavatyAtmA, ato vyavahArata ityuktam / -- atra sidhyati - sAmAnyenANimAdyaizvaryaM prApnoti / budhyate * kevalI bhavati / mucyate bhavopagrAhikarmaNA / parinirvAti sarvataH karmavigamena / kimuktaM bhavati sarvaduHkhAnAmantaM karoti, sadA punarbhavAbhAvAt / yadvA sidhyati, sarvakAryaparisamAptyA, budhyate, tatrApi kevalApratighAtena, mucyate, niravazeSakarmaNA, parinirvAti, samagrasukhAptyA / evaM sarvaduHkhAnAmantaM karotIti nigamanam / - - | nayAntaramatavyavacchedArthametadevam / sa ca naya evamM nAsti nirvANamityAhurAtmanaH ke'pyabandhataH / prAkR pazcAd yugapad vA'pi tadbandhasyAvyavasthite: - ityAdi (adhyAtmasAre 13-63) etanmatanirAkaraNArthamuktakrameNa nirvANaM samarthitamatra / itthaM tattvataH pravrajyAparipAlanAsUtraM samAptam / iti turyaM sUtram Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 paJcasUtropaniSad atha pravrajyAphalAbhidham paJcamaM sUtram . ihAnantarasUtre pravrajitasya caryoktA / iha tu paraM tatphalamabhidhAtumAha - sUtra : sa evamabhisiddhe paramabaMbhe maMgalAlae jammajarAmaraNarahie pahINAsuhe aNubaMdhasattivajjie saMpattaniyasarUve | akirie sahAvasaMThie aNaMtanANe aNaMtadaMsaNe | se na sadde, na rUve, na gaMdhe, na rase, na phAse / / sa prakrAntaH pravrajyAkArI, evam - uktena sukhaparamparAprakAreNAbhiSiddhaH san paramabrahmasvarUpa ekAntena zuddhaH paramAtmarUpo bhavati, sadAzivatvena | zazvatkAlaM karmAdyupadravarahitatvAt / na hi karmakuvAsanAvikAropadravairupadrutaH paramAtmetyucyate / kiJcAyamanantaguNasampanno nirAkaroti pareSAmapyupadravAn, ato maGgalAlayo'yam / bhavati hi tannAmasmRti - stuti-dhyAna-prazaMsAdibhiH sarvamAlinyApagamaH, sarvAntarAyavigamazca / ata AlambanagocarIvihitaH siddhaH paramAtmA mahAmaGgalam / / kiJca karma-kAyAdinimittAbhAvenAsau janma-jarA-maraNarahitaH, yathoktam - dagdhe bIje yathA-'tyantaM, prAdurbhavati, nAGkuraH | karmabIje tathA dagdhe, nA''rohati bhavAkura:-iti (tattvArthakArikayAm 2 - .............) prakSINAzubha: - Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad 217 ekAntenAnubandhazaktivarjitaH, azubhamanaGgIkRtya, ata eva samprAptanijasvarUpaH adhigatAtmIyAnantajyotirAnandamayasvasatattvaH / ata evAkriyaH - gamanAgamanAdikriyAvarjitaH, kRtakRtyatvAt / nanu ca pratisamayaM bhavatyevAsya jJAnadarzana kriyA, ataH kathamakriyo'yamucyata iti cet ? manovAkkAyAbhAvAttatkriyAvirahAt / yadyapi kevalajJAnadarpaNe pratibimbabhAvamupayAti vizvam, tathApi niSkriya evAsau, darpaNavat / evaJca svabhAvasaMsthito bhavatyAtmA, sAMsiddhikadharmavAn bhavatItyarthaH | karmodayApAditasarvavibhAvApagamAt / ata evAnantajJAno'nantadarzanazca, jJeyAnantatvAt, svabhAvazcAsyAyameva, yathoktam - sthitaH zItAMzuvajjIvaH, prakRtyA bhAvazuddhyA | candrikAvacca vijJAnaM, dAvaraNamabhravat - iti (yogadRSTisamuccaye ) | na zabdAdirUpo bhavati siddhaH, pudgaladharmatvAdamISAm / paramakalyANadazAvasthitA-tsiddhAdatyantaM viparItA bhavati saMsAriNo jIvasyAvasthA, janmAdhupadravakalaGkitatvAditi siddhadazAdhigamArthaM yatanIyam / / sUtra : arUvI sattA aNitthaMthasaMThANA, aNaMtavIriA, kayakiccA, savvabAhAvivajjiA, savvahA niravikkhA thimiA pasaMtA / na ca zabdAdirUpatvAbhAvAdabhAva eva bhavati siddhasyetyAha Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 paJcasUtropaniSad - arUpiNI sattA jJAnavat / anitthaMsthasaMsthAnA, idamprakAramAMpannamittham itthaMsthitamitthaMstham, na itthaMsthaM anitthaMstham, evaMvidhaM saMsthAnaM yasyA arUpiNyAH sattAyAH sA yathoktA / anaMtavIryeyaM sattA prakRtyaiva / tathA kRtakRtyA, tanniSpAdanena nivRttatacchaktiH / kRtAnyeva kRtyAni siddhabhagavatA, ato niSprayojanatayA vyAvartate tatkAryazaktiH / .. . kiJca sA sarvA''bAdhAvivarjitAH, dravyato bhAvatazca sarvavidhapIDArahitatvAt / tathA sarvathA nirapekSA, tacchaktyapagamena | ata eva stimitA prazAntA, sukhaprakarSAdanukUlA nistaraGgamahodadhikalpA / etasyA eva paramasukhatvamabhidhAtumAha sUtra :-asaMjogie esA''NaMde, ao ceva pare mae / avikkhA aNANaMdeM / saMjogo viogakAraNaM / aphalaM phalameAo viNivAyaparaM khu taM, bahumayaM mohAo abuhANaM / jamitto vivajjao, tao aNatthA apajjavasiyA / esa bhAvariU pare / ao vutte u bhagavayA / na hi niyatadravyakSetrakAlabhAvasaMyogasApekSo bhavati siddhabhagavAn, zabdAdisaMyogamuktatvAt, tadapekSAvirahitatvAcca / ata eva tAttvikatayA paraH pradhAno'syA''nando mataH - iSTaH | ihaiva vyatirekamAha - aMpekSA'nAnandaH, kathannAmaiSA mamA''zA pUritA syAdityAdyAtmakautsukyaduHkharUpatvAttasyAH / api cAbhISTAvAptyanantaramapi na bhavati sadAtanaM sukham, viyogAntatvAtsaMyogasya / evaJca saMyogajanyaM phalaM vastuto'phalameva, Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad 219 vinazvaratvAt / tathApi mohAnubhAvenAjJajanAya rocate sAMyogikaM phalam / mohena hi gajanimIlikAmavalambati jano vinazvaratAM prati / tatazca mativiparyAsAdaphalameva manyate phalam / viparyAsAdevodabhavantyanantA anarthAH / na ca tatprayuktaduHkhavedanenApyavApyate tatparyantaH / mohenaivaitA bhavantyAtmakadarthanA, ataH paramo bhAvazatrurmoha:, ata evokto bhagavatA tIrthakareNa, yathoktam - aNNANato ripU aNNo pANiNaM Neva vijjai / etto'sakkiriyA tIe aNatthA vissato muhA - iti / nanu yadi saMyogo duSTaH kathaM siddhasyA''kAzena sa na duSTa iti cet ? atrAha - sUtra : nAgAseNa jogo eassa / se sarUvasaMThie / nAgAsamaNNattha / na sattA sadantaramuvei / arcitame / kevaligammaM tattaM / nicchimayameaM / vijogavaM ca jogotti na esa jogo / bhiNNaM lakkhaNameassa / na itthAvekkhA / sahAvo khu eso, anaMtasuhasahAvakappo ! siddhasyAkAzena saha saMyogo na bhavati svarUpasaMsthitatvAttasya / nanu ca kathamAdhAramantareNa sthitiriti cet ? atrAha - nAkAzamanyatrA''dhAre / ayaM bhAvaH- yathA''kAzaM svayamAdhAramantareNaiva tiSThati, na cAsattvabhAvamupayAti tathA prakRte'pi dRSTavyam / atraiva yuktiH - na sattA sadantaramupaiti / nAcetanatvaM gacchati cetanaH / nApyacetanazcetanatvaM gacchati / yathA bhAvo'bhAvatAM nopayAti evaM bhAvAntaratAmapi naityeSaH / yadi tu vastu vastvantare varteta, tadA dezena vA vartteta sarvAMzena * 1 , Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 paJcasUtropaniSad vA, sarvato vartane tadrUpatAmupeyAt, sarvathAvasthAnasyAnyathAnupapatteH | atha dezataH, tadA tadavacchedenApi dezataH sarvato veti tadevAvarttate / ato vastumAtraM svasvarUpAvasthitaM bhavatIti pratipattavyam / . ___ acintyo'yaM prastutaviSayaH / kevaligamyazca / tadeSa nizcayanayAbhiprAyaH / vyavahAratastu vastu vastvantarasaMyogaM prApyAdhArAdheyabhAvena tiSThati, AnubhavikatvAt / evaM satyapi nAkAzena yogo bhavati siddhAnAmitinizcayamato'pyucita eva saMyogazaktivikalatvAtsiddhAnAm / saMyogo hyavazyaM viyogavAn bhavati, ato nAkAzena siddhAnAM saMyogaH / tathApi lokAntasthenAkAzena yo yogo siddhasyAbhimataH, sa bhinnalakSaNaH, ato na tatra saMyogalakSaNaM ghaTate / siddhasya tadapekSAvirahAt / nanvevaM lokAnte siddhagamanaM tadAzrayasthiratvayogazcAnupapannaH syAditi cet ? na, yathA hi karmakSayena jIvasyAnantasaukhyasvabhAva Avirbhavati, evaM lokAntagamanAdirUpo'pi tatsvabhAva eva prakaTIbhavati karmakSaye / naitadarthaM kimapyapekSate siddhajIvaH / ato bhinnA evApekSAprasUtAH saMyogAH, bhinna eva svabhAvajanyaH siddhAnAM lokAntayogaH / kIdRzaM bhavati siddhasukhamityatrA''ha - sUtra : uvamA ittha na vijjai | tabbhAve'Nubhavo paraM tasseva / sakalakarmakSayena siddhasya yo'nantasukhasvabhAvaH prakaTIbhUtaH, sa nirupamaH / mahodadhinA evopamIyate mahodadhiriti / / svAnubhavamAtragamyaM siddhasukhamiti bhAvaH, yathoktam - svayaM Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad 221 vedyaM hi tad brahma kumArI strIsukhaM yathA / ayogI na vijAnAti samyag jAtyandhavad ghaTam - iti / ___ ata evA''ha - tadbhAve - siddhasukhabhAve, anubhavaH paraM tasyaiva - iti / etadapi kathaM jJAyata ityAha - sUtra : ANA esA jiNANaM savvaNNUNaM, avitahA egNto| na vitahatte nimittaM / na cAnimittaM kajjaMti nidaMsaNamittaM tu navaraM-savvasattukkhae, savvavAhivigame, savvatthasaMjogeNaM, sabvicchAsaMpattIe jArisameaM, itto'NaMtaguNaM / siddhasukhAnantye pramANaM sarvajJavItarAgavacanam / taccaikAntena satyam, nAtrAsatyalezo'pi, nimitAbhAvAt, etadapi rAgAdyabhAvAt, uktaJca - rAgAdvA dveSAdvA mohAdvA vAkyamucyate hyanRtam / yasya tu naite doSAstasyAnRtakAraNaM nAsti - iti|| syAdetat, rAgAdivirahe'pi bhavatvanRtaM vaca iti cet ? atrAha - na cAnimittaM kAryam - iti / yathoktam - nAkAraNaM bhavet kAryaM, nAnyakAraNakAraNam / anyathA na vyavasthA syAt kAryakAraNayoH kvacit - iti / evaM svasaMvedyaM siddhasukhamityAptavAdaH / nidarzanamAtraM tu navaraM siddhasukhasyedam sarvazatrukSaye - mahopadravakArakeSu sarvaripugaNe'tyantaM kSayamupagate sati, sarvavyAdhivigame - tIkSNapIDApradasarvarogabAdhAnAM niHzeSeNocchinne sati, sarvArthasaMyogena - kRtsnAbhISTaviSayasukhasAmagryavAptyA, sarvecchAsamprAptyA - janmAdArabhyAdya yAvadudbhUtecchAlakSAnAmapi samyak paripUrtyA yAdRzaM sukhaM bhavati, tato'nantaguNameva siddhasukham / sukhaM hyAtmasvabhAvaH / Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 paJcasUtropaniSad karmA''vRtazcaiSaH / ata AvaraNavigame'nantarUpasya tasyAvirbhAve na kiJciccitram / sUtra : taM tu bhAvasattukkhayAdito | rAgAdao bhAvasattU / kammodayA vAhiNo / paramaladdhIo u aTThA / aNicchecchA icchA / evaM suhumameaM na tattao iyareNa gammaI jaisuhaM va ajaiNA, ArugaggasuhaM va rogiNa tti vibhAsA / aciMtameaM sarUveNaM / __ anantaguNaM siddhasukham, bhAvaMzatrukSayAt, bhAvarogavigamAt, bhAvArthasaMyogAt, bhAvecchAsamprAptyA ca / siddhigamanena na kevalaM dravyaripUNAM bhAvarujAmapi / bhAvaripavo hi rAgAdyAH / karmodayAzca-vyAdhayaH / naiteSu vidyamAneSu sambhavatyanantasukhodayaH | rAgAdayo hi janayanti zArIramAnasaklezam / apaharati zAntasthitimAtmanaH / pariNAmenApi vidadhantyapakAram / yAvatkAlaM hi karmodayA vyAdhivajjIvaM pIDayanti, tAvatkAlaM, kuto'nantaM sukham ? api ca rasAyanauSadhapathyasevanairapAsyate jvaraprayuktadurbalabhAvaH, na tu vIryAntarAyakarmodayApAditA'zaktiH / yadi copazamaM nIyante kathaJcicchArIrarogAH, tathApi naiSatkAlInakarmodayApAditAH pratyapAyAstainirAkartuM zaktyAH / evaJca sambhavatsu dAruNavedanapradeSu karmodayeSu kRto'nantasaukhyodayaH / ataH paramArthato rAgadveSamohakarmodayarUpaM duHkham, yAvatkAlaM hi sA bhAvapIDA nopazAmyati, tAvatkAlaM durlabhamanantasukham / yaddhi sukhaM rAgAdivikAropazamena karmapAratantryApagamenoditi, tadaMzo'pi rAgavikAravikRte karmavaze Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 223 paJcasUtropaniSad jagati kuto dRSTacarassyAditi bhAvanIyam / kiJca viSayasukhaM tatsAdhanabhUto'rthazcAnarthaH paramArthataH, nAtaH sukhasambhavaH / sukhaM tu vidyate zreSThakevalajJAnAdirUpe'rthe, ata eva parArthasampAdanasambhavAt / parArthaH - pareSAmiSTavastu zreSTho vA'rtho mokSalakSaNaH / . . ___ evaM vastuto'nicchecchA icchA / yatpUrtyA prApyate zazvadanicchA / tatazca na kadAcidudeti kA'pIcchA / tatastanmUlakasya duHkhasyApyabhAvaH / loke tu yadyapyadya kathaJcitsarvecchAsamprAptissyAt, tathApi zva icchAntarodayena bAdhate eva tatphalabhUtaM duHkham / ato karttavyAnicchecchA, tatpUrtI sadAtananiHspRhabhAvayogAt / tatazca na kazcitsantApaH, kevalaM paramasukhasaMvittiH / ... .. . * vItarAgabhAvodaya eva siddhyatyanicchecchA / vItarAgabhAvodayo'pi virAgamantareNAsambhavI / tadarthamapi karttavya icchAhrAsaH / so'pi prArabhyate prathamAdeva guNasthAnAt / tatprakarSazca labhyate saptame guNasthAnake | . . ___ anantaM siddhasukhaM sUkSmam / naitat paramArthenetareNa gamyate / itareNa - asiddhena / na hi saMsAriNA siddhasukhamavagantuM zakyamiti bhAvaH / atra nidarzanamAha - yatisukhamivAyatinA, viziSTakSAyopazamikabhAvavedyatvAttasya, taduktam - na devarAjasya na cakravartiNastanno sukhaM rAgayutasya manye / yad vItarAgasya muneH sadAtmaniSThasya citte sthiratAM prayAti-iti (hRdyprdiipe)| Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 paMJcasUtropaniSad anyatrApi - kumArI na yathA vetti, sukhaM dayitabhogajam / na jAnAti tathA loko, yoginAM samatAsukham - iti (adhyAtmasAre 9 - 20) yathA cArogyasukhaM rogI na saMvettItyapyatra nidarzanam, uktaJca - rAgAINamabhAve jaM hoi suhaM tayaM jiNo muNai / Na hi saNNivAyagahio, jANai tayabhAvajaM sokkhaM - iti / tadeSA vibhASaiva / paramArthatastvacintyameva siddhasukhasvarUpam / na hyasmadvidhamatijJAnaviSayassaH, ato nAsmatkRtasUkSmacintanasyApi gamyaM tat / (5) vicitratathAbhavyatvakRtasahakAribhedaH sUtra : sAi-apajjavasi egasiddhAvekkhA, pavAhao aNAi / tevi bhagavaMto evaM | tahAbhavvattAibhAvao / vicittameaM tahAphalabheeNa / nAvicitte sahakAribheo / tadavekkho tao tti / tacca sukhaM sAdyaparyavasitamekasiddhApekSayA, na tu pravAhataH, pravAhatastadoghamAzrityAnAdyantatvAt / atha bhavyA eva sidhyanti / teSAJca samAnatve'pi bhavyatve kathaM siddhigamanakAlastatsAmagrI ca bhinnA bhavatIti cet ? tathAbhavyatvabhedAditi gRhANa | tathAphalaparipAkIha tathAbhavyatvam / tathAbhavyatvaM hi bhinnabhinnamokSasAmagryAM mokSalakSaNe phale ca paripacyate / ataH pratijIvaM tad bhinnaM bhavati / ato'nusRtya kAlAdibhedaM tattajjIvasiddhigamanaM bhavati / Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad 225 nanu tathAbhavyatvAbhede'pi bhinnabhinnasahakArikAraNavaividhyena vicitraprakArairmokSaphalAvAptiH kathaM saGgatimaGgatIti cet ? sahakAribheda eva kiMmprasUta ityeva tu pRcchyatAM prathamam / so'pi bhedastathAbhavyatvabhedaprabhavaH / tathAbhavyatvamavalambyaiva pravarttante sahakAriNaH, tAdRzasahakArisvabhAvavirahe sahakAriNAM niyatopanipAtasyaivAnupapattiriti sUkSmamIkSaNIyam / yadi tu tathAbhavyatvApekSA na syAt sahakAriNAm tadA kathaM sarvajIvAnAM yugapatsahakArisamAgamo na bhavatIti vicintyam / tadatra tathAbhavyatvavaicitryaprayuktaM sahakArivaicitryameva niyAmakam / evaM samAne'pi bhavyatve bhavyAnAmasamAnaM tathAbhavyatvamityanekAntaH / yadvA sAdayo'nAdayazca siddhA ityanekAntaH / __sUtra : aNegaMtavAo tattavAoM | sa khalu evaM ihrhegNto| micchattameso / na ito. vavatthA / aNArihameaM / saMsAriNo u siddhattaM / nAbaddhassa muttI saddattharahiA | anekAntavAda eva tattvavAdaH - tAttviMkaH siddhAntaH / ekAntavAdo mithyAsiddhAntaH / anekAntavAdaprayuktaM padArthanirUpaNaM tAttvikam / yata eSa vaMstuni ghaTamAnAnanekadharmAn kAryasAmarthyAni cAnekAni samyak prarUpayati / na tvekAntavAdavadamukaM svIkarotyapalapati cAmukamiti / prakRte bhavyatve'nekAnta evam - bhavyatvaM hi mokSaprAptiyogyatArUpam, atoM yathaitanmokSanibandhanam, tathaiva mokSasAdhanArAdhanAnAmapi kAraNam / na hi yogyatvaviraha etatsarvamavApyate / atastattadbhavyajIvAnAM mokSasAdhanayogavaicitrye bhavyatvavaicitryameva Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 paJcasUtropaniSad niyAmakatayA paryavasyati / evaM mokSaM prati teSAM bhavyatvAnAM samAnaM kAraNatvam, tatsAdhanasampAdanaM prati tvasamAnamityanekAntavAdaH / na tu. samAnakAraNatvaikAntaH / na hi bhinnabhinnAneqakAryaprarUpaNe zakta. eSaH / api ca bhavyatvasamAnatvaikAnte tu samAnakAle samAnasAmagryA sarvabhavyAnAM siddhigamanaprasaktiH / na caitad dRSTamiSTaM vA / ... ___ ataH ekAntavAdo mithyAvAdaH, ato vastuvyavasthAnAsambhavAt / anekAntavAda eva bhavyAnAM siddhigamanakAlabhedasya tatsAdhanabhedasya copapattisambhavAt / / / bhavyatvaM nAma mokSabhavanayogyatvam | mokSabhavanaM mokSaprAptiH | tatprApteH karma bhavyajIvaH / mokSo bhavyajIvasya prApto bhavatIti bhavyajIvaH prApyaH / etadarthe vidhyarthakRdantapadaM bhavya iti / 'ya'pratyayaH sUcayati karmatvam / karma. nAma SaTkArakamadhya ekatamaH kArakaH / kArakazca kriyAkAraNaM bhavati / yadi tu vastuni svabhAvavaicitryameva na bhavet / tadA'kiJcitkaro bhavetsahakAribhedaH / bhinnA'pi kRSirItistadaiva bhinnaM zasyamutpAdayati, yadA bIjeSu zAlitvagodhUmatvAdi-svabhAvavaicitryaM vidyate, nAnyathA / evaM jIvasvabhAvavaicitrya eva siddhigamanakAlavaicitryaM tatsAdhananAnAtvaM ca saGgatimaGgatIti nipuNaM nibhAlanIyam / na hi mokSo bhavyaH, api tu jIvaH / karmaNi vidhyarthakRdantamidam / evametaddhaTAmaTATyate - prAptikriyAkartA Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad 227 mokSaH | kriyAkarma jIvaH / upetyA''liGgati jIvaM mokSaH | ato mokSaH prApakaH / bhavyaH prApyaH / etatprAptikriyAyAM karmabhUto jIvo'pi kAraNam / ataH kriyAvaicitryAjjIvasvabhAvabhUte bhavyatve'pi siddhyati vaicitryam / yathA samAne'pi vibhave naikamanujAnAM kAlabhedena tatprAptau bhinnabhinnakAlInaH puNyodaya eva niyAmakatayA paryavasyati / evaM samAno'pi mokSo'nekajIvairbhinnabhinnakAle'vApyate, atastatkAraNabhUtaM bhavyatvaM vicitramityurIkarttavyam bhavyatvasya vicitro vipAko'pi bhavyatvavaicitryaprabhavaH / evaJcAsamAnaM pratijIvaM tathA bhavyatvamiti niSkarSaH / sAGkhyamatanirAsaH anAdikAlInamidaM jIvAnAM siddhigamanam / yathA'nena bhavyAnAM vicitraM tathAbhavyatvaM sidhyati, tathA - na jIvA anAdikAlataH zuddhA buddhA muktA vA, kintu karmamalaliptatayA'zuddhA abuddhA amuktAzca, saMsAriNa ityuktaM bhavati / ata evaiSAM zuddhatvAdiparyAyayogaH sambhavati / prAgasiddhasya siddhisambhavAt / na hi prathamata eva siddhaH sidhyati nAma / baddhasyaiva muktyupapatteH / abaddhasya tu muktirna pAramArthikA | na cAsyAM muktizabdArthaH bandhavizleSaNarUpo ghaTate | na copacAreNa muktavyavahArassyAditi vAcyam, anyatra mukhyamuktisadbhAva eva tadupacAraghaTanAt, mANavakasiMhavat / nanu sAGkhyasammatA mukhyamuktirghaTata eva prakRtau, upacArAttvAtmanIti cet ? na, Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 paJcasUtropaniSad prakRtereva baddhatve sadAzuddhasyAtmanaH kimAyAtam ? kimarthaM cAsau muktyarthaM puruSArthaM kuryAditi cintyam / nanu prakRtivikAro'hamiti bhramamapAkartumAtmanA mokSapuruSArthaH karttavya iti cet ? etadbhrama evAtmano'zuddhadazApizuno baddhatvasUcakazceti kiM na vicAryate ? evameva bhramavigamenAtmA zuddhoM muktazca saJjAta ityuktisAGgatyasambhavAt / ato prAgbaddhasyaiva muktiraGgIkartumucitA / abaddhasyApi muktisambhava AkAzAderapi tatprasaktezca / 1 kiJcAtmano nityamuktatvAbhyupagame bhavatAmevA''gamasyAnupapattiH, yattatroktam - paJcaviMzatitattvajJo yatra tatrA''zrame rataH / jaTI muNDI zikhI vA'pi mucyate nAtra saMzayaH iti / atha baddhatvamevAtmano'sambhavi, amUrtta Atmani mUrttakarmasambandhAsambhavAditi cet ? na na hi saMsAryAtmA''kAzavat sarvathA zuddho'rUpI ca, kintvanAdikAlataH karmalepaliptatayA mUrttasaGkAzaH / atastasmin navaH karmasaMyogaH sambhavati / na ca kazcit prathamaH karmalepo'stvAtmanIti vAcyam, ahetukatvApatteH, tasya ca 'nAkAraNaM bhavetkArya' mitinItyA'sambhavAt / , sUtra : aNAimaM baMdho pavAheNaM, aiyakAlatullo / abaddhabaMdhaNe vA'muttI, puNo baMdhapasaMgao, avisesoM / abaddhamuttANaM / vyaktyA tu pratyekA bandhakriyA nUtanotpannA, kintu pravAhata AtmA'nAdikAlataH karmabandhaviSayIbhavati / nidarzana Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad 229 matrAtItakAlaH, sa hi pravAheNAnAdimAnanubhUtavarttamAnabhAvazca, yathoktam -bhavati sa nAmAtItaH, prApto yo nAma vartamAnatvam / eSyaMzca nAma sa bhavati, yaH prApsyati varttamAnatvam - iti / AkAzaM tu vyaktyA'nAdi / na tu karmabandha idRzaH, tasya pravAhato'nAditvAt, vyaktyA tu sAdireva saH | nanu pravAhato'pyatrAstu sAdibhAvaH, pravAhasyApi kadAcitprArambhasyAvazyakatvAditi cet ? na, yadi bandho'nAdirna syAttadA prAktanakAla Atmano'baddhatvamabhyupeyaM syAt / tato'pyabaddhasya bandhaH pratipattavyo bhavet / evaJca na kadAcidapyasya siddhisambhavaH, sakRtsarvakarmabandhane tyakte'pi prAgvat punarabaddhabandhayogenAtyantikamuktyasambhavAt / na hyabaddhamuktayoH kazcid bhedaH, zuddhatvasyobhayatra nirvizeSatvAt / evamabaddhabandhasambhave muktasyApi tatprasaktiriti nipuNaM nibhAlanIyam / (8) karmaviyogAdiH sUtra : aNAijogevi viogo kaMcaNovalanAeNaM / na didikkhA akaraNassa / na yAdihrami aisA / na sahajAe nivittI / na nivittIe AyaTThANaM / na ya'NNahA tassesA / bhavvattatullA nAeNaM ! na kevalajIvarUvameaM / na bhAvijogAvekkhAe tullattaM tayA kevalatteNa sayA'visesao / tahAsahAvakappaNamappamANameva eseva doso parikappiAe | nanu yadyanAdiH karmasambandhaH, tadA'sya viyogo'sambhavI, AkAzamerusambandhavaditi cet ? na, dRSTAntavaiSamyAt, Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 paJcasUtropaniSad uktasambandhasya vyaktyA'nAditvAt / prakRte tu vyaktyA sAdirasti karmabandhaH / atastatparyavasAnaM sambhavati / nidarzanamatra kAJcanopalasaMyogaH / suvarNasyotpatterArabhyopalasaMyogabhAve'pyagnyAdiprayogatastadviyogassambhavati / evaM karmabandhapratipakSahetuyogenA''tmakAJcanasya karmamAlinyApagamAdvizuddhirapi muktilakSaNA sambhavatyeva / atra punaH pratitiSThanti sAGkhyAH - anAdibaddha AtmA nAbhyupagantavyaH, api tu prAgabaddhasya pazcAtsaJjAto bandha ityabhyupeyam / kadAcidapyasaJjAtabandho'baddha AtmA / didRkSayA bandhaviSayIbhUya tadanantaraM mukto baddhamukta AtmA / na tataH paraM kadAcid bdhyet eSa, didRkSAnudayAt . AtmA hyakartA'bhoktA ca / kartRrUpA tu prakRtiH / mahadahaGkArazabdAdi-tanmAtrendriyapaJcabhUtAni tu tasyA eva vikArabhUtAni / abhedabhrAntyA''tmA karttAramAtmAnaM manyate, tadAha - prakRteH kriyamANAni guNaiH karmANi sarvathA / ahaGkAravimUDhA''tmA karttA'hamiti manyate - iti / - yadA hi cetanasya puruSasya didRkSodeti, sadAtanI prakRtidarzanecchA bhavatItyarthaH, tadA saMsArasya prArambho bhavati / evaJcAbaddhasyAtmano didRkSA bhavati, na tu baddhamuktasya / nAtaH punaH saMsAronmajjanApattiriti sAGkhyavizeSAH / didRkSA nAma sattvarajastamoguNAtmakaprakRtivikAranibhAlanaspRhA / prakRtiracetanajagato mUlam / taddidRkSayA badhyata AtmA / tato'pi saMsaraNArambhaH / vastutastu prakRtireva Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad 231 badhyate / kintu tatprasUte darpaNasaGkAze mahattattve puruSaH svaM pratibimbaM nibhAlayati / tatazca prakRtisambaddhAn baddhatva-kartRtvajJAtRtvAdikAn dharmAnAtmIyatayA'bhimanyate / etenaivAbhimAnenAnekabhavaparamparAtmakaH sRjyate'sya saMsAraH / yadA tu vivekakhyAtyA vijAnAti, yathAbhinno'haM prakRteH, sadApyabaddho'kartA cetanaH puruSoham - tadA'sau krameNa mucyate / tato baddhamuktasyAsya na punarbhavati didRkSA, prakRtidarzanena tRpttvaat| nApi didRkSAvirahe punarasya bandho bhavati / ato baddhamuktasya punarbandhAyogaH / evaM sarvasyApi sUpapannatayA nAnAdibandha urIkartumucita iti / atrocyate - yadi sAdirbandhaH, tadA bandhasya pUrvakAla indriyazarIramanasAmabhAvAt kathaM didRkSodaya iti vAcyam / na bandhaM vinA karaNAdi, na tadantareNa didRkSA, nApi didRkSAmRte bandhastatprasUtaH saMsArazca / kiJca nAdRSTe didRkSodeti kasyacit kadAcit / (1) atrAdRSTa iti kartRpadam / dRSTaryavidyamAne sati didRkSA'pi na bhavatItyeko'rthaH / na hyanAdyabaddhasya puMso'ntaHkaraNazarIrendriyAdayaH, ato'smin draSTRtvasyaivAyogaH, cakSurvirahAt / didRkSAyAzcAsambhavaH, nirmanaskatvAt / yadi ca nirhetukAvetau dharmAvasyAbhimatau tadA svabhAvabhUtAvetau syAtAm / tatazca nityadRSTA nityadidRkSazcAtmA'bhyupeyassyAt, taccAniSTamiti / 1 iti karmaNi bhUtakRdantam, saptamI (2) yadvA'dRSTe - iti karmaNi Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 paJcasUtropaniSad viSayArthA / yaddhi vastvadRSTam, na kadAcidapi pratyakSamIkSitam, zrutaM vA, taddarzanecchA - didRkSA na bhavati / evaJcAbaddhAvasthAyAmadRSTazrutAyAH prakRtyA darzanasyecchaivAtmano na sambhavati / yadi tu nirhetukA syAd didRkSA, tada''tmasvabhAvabhUtatayA (1) didRkSAyA api nityatvApattiH / ata eva (2) tatkAryatvenAbhimatasya bandhasyApi zazvattvaprasaGgaH / ata eva (3) mokSAbhAvaprasaktiH / atha svabhAvabhUtA'pi nazyati didRkSetyabhyupagamazcet kriyate, tadA tadanatiriktasyA''tmano'pi nAzo'bhyupagantavyassyAt, tatsvabhAvabhUtatvAttasyAH / na hi svabhAvavigame vastuno'vasthAnaM sambhavatIti bhAvanIyam / anyathA - AtmAvasthAne sati, didRkSAyA apyavasthAnamabhyupeyam; tatsvabhAvabhUtatvAttasyAH / atha naiSA''tmasvabhAvabhUtA, tadA''tmanaH sA'sambhavinyeva, abhedamantareNA''tmanastatsambandhasyaivAnupapatteH / nanu ca yathA''tmano'natiriktamapi bhavyatvaM siddhigamane sati viyujyate, na cA''tmA tadviyoge vinazyati, evaM prakRtidarzanena nivaya'te didRkSA, avasthAsyati cA''tmeti sarvamavadAtamiti cet ? ___na, nyAyAnusAreNa didRkSAyA bhavyatvasAdharmyavirahAt / na hi zuddhAbaddhajIvasvarUpaM bhavyatvam / kintu jIvasvarUpam / didRkSA tu bhavatA zuddhAbaddhajIvasvarUpatayA parikalpiteti / nanu mA bhUttathAvidhaM bhavyatvasAdharmya didRkSAyAH, kaivalya Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 233 paJcasUtropaniSad yogaprayojakatvAkhyaM tu sAdharmyamatsyeva / bhavyatvasyApyasti svanAzakaH kaivalyAvasthAyogaH, didRkSAyA apIti cet ? na, evamapi vaidhAvasthiteH / prAkkAle hi didRkSA'baddhazuddhAtmano babhUva / kaivalyAvasthAnantaramapi na tasyA bhAviyogA''bhAvaH / tatazca sA prAgvadabaddhazuddhAtmanaH saJjAtA / itthaJcai katara syAM kaivalyAvasthAyAM sajAtAyAmapi punastadunmajjanaM sambhavet / tatsambhave cAbhAva eva zazvatyA muktyAH / na ca bhavyatvaviSaya evam, anAdibaddhAzuddhAtmAvasthArUpatvAttasya, na ca tadabaddhazuddhasya sambhavati / didRkSAyAstu kaivalyasya prAkkAle pazcAtkAle ca samAnaivAvasthA''tmanaH prApyate, ato vajralepAyateM'syAH punarunmajjanA''pattiH / nanu svabhAva evaiSa didRkSAyA yannaiSA mahadAdivikAraderzanataH kaivalyodayAnantaraM punarudetIti cet ? na, mahadAdivikAraprAktanAnAdivizuddhikAlIna-kaivalyAvasthAyA vikAradarzanAnantaraM vivekakhyAtiprasUtAyAzca kaivalyAvasthAyA svarUpabhedavirahAt / evaM satyapi didRkSAsahitatadrahitatvalakSaNasvabhAvadvayakalpanamekasminAtmani viruddham / kiJcaivamapi didRkSA''tmano bhinnetyevAbhyupeyaM syAt, prakRtipuruSayoratiriktatvAbhyupagamAt / na hyanAdikAlato mahadAdivikArANAmAtmayogo'sti / api tvitvarakAlataH / didRkSAyA apItvarakAlata uditatayA''gantukatvaparyavasAnAnnAsyAH puruSAtmakatvaM prakRtirUpatvaM vA Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 paJcasUtropaniSad pratipattumucitam, prakRtirUpatve tasyAH prakRtidarzanecchArUpatvAyogAt, na hi svasya svadarzanecchA bhavatIti | puruSarUpatve tu tasyA nityatvaprasaktirityAdhuktaM prAk / ___ataH puruSAdatyantaM bhinnA didRkSA puruSasya na kimapi kartuM pratyalA, tatazca kasya bandho mokSo veti vicAryam / na ca kalpitaiSA didRkSeti vAcyam, pramANavirodhAt / ataH kalpanApyeSA vyarthA / kalpanAtiriktAyAstasyA abhAvAt / na ca kalpanAmAtravigrahaM vastu kiJcidapi kAryaM karotItyataH tathAvidhAyA didRkSAyA bandhaprayojakatvaM na sambhavati / (9) bauddhamatasamIkSA sUtra : pariNAmabheA baMdhAibheo tti sAhU, savvanayavisuddhIe niruvacariobhayabhAveNaM / na appabhUaM kammaM / na parikappiameaM / na evaM bhavAdibheo / na bhavAbhAvo u siddhI / na taducchede'NuppAo / na evaM samaMjasattaM / nA'NAImaMto bhavo | na heuphalabhAvo / vastutastvAtmA nityo'pi, dravyatayA, anityo'pi, paryAyatayA / pariNAminitya Atmeti hRdayam / dravyatayA nityo'pyAtmA nAnApariNAmeSu pariNamate / evamApnotyasau devamanujAdiparyAyAn / Atmaiva badhyate mucyate ca / evaM tathAvidhapariNAmavizeSeNa bandhamokSau pramANasiddhau / ekAntanitye tvAtmani maraNAdiparyAyAnupapattiH, durghaTazca baddhamuktatvAdivyavahAraH | na cAyaM vyavahAraH kAlpanikaH | tathA bAhyavastu-satkapAramArthika Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 235 paJcasUtropaniSad saMyogamantareNa zuddhAtmano'vasthAntaragamanakriyA muktizca na sambhavati / nApyanAdisaMsAro'pyevaM ghaTate / na sarvanayavizuddhamatenoktasarvaM sAGgatyamupeyAditi bhAvaH, bandhamokSobhayasyaupacArikatvavirahAt, mukhyatayA vAstavatvAt / etadapi puruSArthanivartyatvAt / mukhyamuktyarthameva kriyate zAstrAbhyAsAdikamiti / saiSA dravyAstikanayenAnAdibaddhAtmadravyasya muktAtmadravyasya ca pramANasiddhatvaprarUpaNA / paryAyAstikanayo'pi bandhAdipAramArthikatvaM prtipaadyti| yathA - AtmaparyAyaprayojakAnyeva karmANi, na tvAtmabhUtAni, bodhasvarUpatvavirahAt / nApyasadrUpANi kalpitAni karmANi / asato vastuna AtmaparyAyaprayojakatvAnupapatteH / evaM karmaNo vAsanAyA vA''tmarUpatve kalpitatve vA'bhyupagamyamAne nAnayorAtmanaH pRthagavasthAnaM sidhyati / kSaNabhaGgavAde ca pratyekakarmakSaNAnAM zuddhajJAnAtmakatayA bhave mokSe'pi samAnatayA bhavamokSabhedAbhAvaH, ubhayasyApi kalpanAmAtratve nAmamAtraprayuktavizeSAt / na hi karma vAsanA vA pRthagvastu, kintu kSaNikajJAnamAtram / evaJca teSAM kSaNAnAM bhinnatve'pi yathA mukteranekakSaNeSu vicitrabhavAbhAvaH, evaM saMsAre'pi tadabhAvaH / tatazca bhavamokSabhedAbhAvaprasaGgaH / ata etatprasaGgaparihArAya karmavAsanAdikamapi vastusadaGgIkarttavyam / bandhamokSAvapi jIvadravyasya vAstavaparyAyAvityurIkAryam / nanu ca dravyasyAbhAva eva / azuddhakarmavAsanAkSaNaparamparAyA eva saMsArarUpatvAt / saMsAro'pi kAraNapUrvakatayA'stvanAdiH | Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad 236 saiva kSaNasantatirvidhyAtadIpavadatyantamucchidyate niranvayatayA / eSa eva mokSo'bhidhIyata iti cet ? na, niranvayavinAzayoge sato'sattvaprasakteH / yuSmAbhirhi sthiradravyApalApAya kSaNikajJAnasantaterniranvayanAza eva muktirityaGgIkRtam / kintu tAdRzamuktyanantaramapi bhavodbhavApattiH, sato'sadbhAvagamanavadasato'pi sadbhAvagamanopapatteH / vastutastu nAsato vidyate bhAvo nAbhAvo vidyate sataH itinItyA sato'sattvaprAptirevAsambhavinIti dhyeyam / - - nanu bhavatvasataH sadutpattiH, mokSAnantaramapi bhavasantatiprasUtizca, ko doSa iti cet ? nyAyAtikramAkhya iti gRhANa | prAgapi saMsArAnAditvAsiddheH / asadanutpattinItyA hi saMsArAnAditvasiddhirabhaviSyat / yadi tvasato'pyutpattiH svIkriyate, tadA yatkiJcitkAla eva bhavasantatyutpattirabhavaditi pratipattuM zakyate / na ceSTApattiriti vAcyam, jagatprasiddhahetuphalabhAvavilopaprasaGgAt / santAnasya prathamaH kSaNa evaM nirhetukassyAt, antimakSaNazca niSphalassyAt / paramArthatastvanAdikAlIneyaM kAryakAraNavyavasthA / na hi kAraNamantareNa kAryajanma, anyathA dugdhamantareNaiva dadhirudbhavet, bhojanaM vinaiva ca tRptissyAt / ato vastubhUtakarmaNaH saMyogenAnAdikAlInenA''tmanaH saMsAraH, tadviyogena ca mokSaH / etatsaMyogaviyogau hyAtmanastattadavasthAhetubhUtau / Atma-karma - bandha-mokSAdayaH sarve'pi vAstavAH / vidhyAtadIpanidarzanamapi parAbhimatAsAdhakam / tatrApi Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad 237 kajjalapudgalAnAmAkAze prasRterniranvayocchedAbhAvAt / evaM prakRte vicitrabhavasantativirahe'pi mokSAvasthAyAM zuddhasvarUpasyA''tmano'vasthitatvAn na tasyocchedo'GgIkartuM nyAyyaH / api ca 'sarvanAzo mokSaH' - ityupagame sarvamasat paryavaset / tathAhi - caramakSaNo'kAraNarUpassyAt, tatazca sa na kiJcitkAryaM kuryAt, nArthakriyAkArI syAdityarthaH / tatazca - yadevArthakriyAkAri tadeva sat - itinItyA tadasattvaM syAt / ata eva tasya prAktano'pi kSaNo'sana bhavet / evaJca sarve'pi kSaNA asantassyuH / tataH samagrA'pi santatirasatI syAt / aniSTaM caitat / ato na kSaNasantatisamucchedasvarUpo mokSo'bhyupapattumucitaH / sUtra : tassa tahAsahAvakappaNamajuttaM nirAhAra'nannayakao niogeNa / tasseva tahAbhAve juttameaM / suhumamaTThapayamea vicintiavvaM mahAppaNNAe tti / T atha svabhAva evaiSa caramakSaNasya yadasau nivarttate'tyantam, notpAdayati ca navaM kSaNam, eSa eva mokSaH / aparyanuyojyazca svabhAvaH, agneruSNatvavaditi ceta ? atrocyate, tathAvidhacaramakSaNasvabhAvopagamo yuktiviruddhaH / evamapi tadAgrahe rAjA''jJAsaGkAzataiva syAt / api ca ko'yaM svabhAvaH ? na ca svasya bhAva iti vAcyam, svAtiriktasya vastuna eva bhavanmate'bhAvAt / kintu svo bhAvaH svabhAvaH, AtmIyA sattetyarthaH / nivRttisvabhAvo bhavati caramakSaNaH evaM yadyucyate, tadA nivRttyanantaramapi vidyate svabhAvaH, caramakSaNAnantaraM - Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 paJcasUtropaniSad nivRttasvabhAvo'stItyabhyupagamAt / tathA ca svabhAvasadbhAvAnnirAdhArA syAnnivRttiH / svasattAyAM vidyamAnAyAM nAzAvasthAnAyogAt / yadi tu - pazcAtkAle caramakSaNasattaiva na bhavati - ityucyate, tadA'nanvayassyAnnivRttyAH, kenApi saha tasyA anvayasya - sambandhasyAbhAvAt / evaJca caramakSaNasya nivRttiritivyapadezAnupapattiH / tadete doSA dravyaviyutaparyAyamAtrAbhyupagame'bhipatanti, na tu dravyasyApyabhyupagame / tathAhi - dIpanivRttAvuSNasparzAdhupetAnAM jyotirmudgalAnAM zItasparzAdyupetabhasmAdiparyAyeSu yA pariNatiH, saiva dIpaMnivRttiH, atra hi pudgaladharmAnvayaH / paryAyamAtropagame'vazyaM syAd vajralepAyamAnA'nanvayaprasaktiriti / kiJca svabhAvasyAparyanuyojyatvamapi svato'nanyatvAttasya, anyathA svabhAvapadasAnvarthatvAyogAt / kintu caramakSaNanivRttyananvayalakSaNadoSasadbhAve'pi tathAsvabhAvakalpanaM durAgraha eva / pratikruSTazcaiSa vidvadbhiH / yathA guNAnAmanvaya AdhArabhUtaM dravyamantareNa na ghaTate, evaM nivRttirapi nirAdhArA na saGgatimaGgati / tathAhi - gorasadravyasadbhAva eva dugdhanivRttidadhyutpattizca ghaTate / ataH paryAyamAtraikAntavAde'nanvayadoSAnuSaGgaH | api ca vastuno nivRttireva bhavanmate vastusvabhAvaH, evaJca yatra kSaNe sarvanivRttistatra kasyAnvaya ityanvayAbhAvaH | yathA kaTakAtkuNDalanirmitau suvarNadravyameva sthAsnu Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad 239 kaTakaparyAyaM vihAya kuNDalaparyAyaM pratipadyate / tadApi pItavarNAdidharmANAmanvayo bhavati, agniprayogeNa suvarNasya bhasmarUpatApAdane taddharmANAM nAnvayo bhavati, kintu pudgaladharmANAm / bhavanmatena kSaNanaSTe'pikaTakAdiparyAye pItatvAdidharmANAmanvayo bhavati, tadA bhasmani kathaM nAnvayassyAt ? nanvevaM dravyAstikanaye'pi kathaM bhasmani dRzyamAnAnAM vilakSaNadharmANAmanvaya iti cet ? yathA kaTakAdyavasthAyAM suvarNadravyasyeti gRhANa | suvarNAvasthAyAM ye sUkSmA aNavaH, ta eva bhasmanyavataranti / atasteSAM dharmANAmanvayo bhavati / niyogagrahaNamavazyamidamitthamevorIkAryam, anyathA zabdArthAyogAt - iti khyApanArtham / yadi ca prathamakSaNadravyameva sthirIbhUya dvitIyakSaNe navAmavasthAM prApnotItyabhimataM syAt, tadaiva dvitIyakSaNe nivRttisvabhAvatvamupapadyeta, dravyatayA sthirasyaiva pUrvaparyAyatvena nivRttiyogAt / evamAtmanaH saMsAritvaparyAyasya kRtsnakarmakSayena nivRttirmuktatayotpattizca bhavatIti svIkAryam / evameva nivRttasvabhAvaanAdisaMsAra-kAryakAraNabhAvAdInAM yuktiyuktatvasambhavAt / sUkSma padArthasthAnamidam, ato mahAprajJayA - vizAlagabhIratattvAnugAmidhiyA vicAraNIyam, anyathA jJAtumazakyatvAditi / sUtra : apajjavasiameva siddhasukhaM / itto cevuttamaM imaM, savvahA aNussugatte'NaMtabhAvAo | logaMtasiddhivAsiNo ee| jattha ya ego, tattha niyamA aNaMtA | akammuNo gaI, Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 paJcasUtropaniSad puvvapaogeNa alAuppabhiibhAvao niamo ao ceva aphusamANagaIe gamaNaM / ukarisavisesao iaM / . mokSasvarUpe nyAya-vaizeSikamatam - vibhu AtmaparimANam / sarvadigvyApI bhavatyAtmeti bhAvaH / jJAnazUnyazcAtmasvabhAvaH / nAsya kutrApi saMsaraNaM bhavati muktiyoge / AtyantikaduHkhadhvaMsAtmakaM vizeSaguNocchedAtmakaM muktisvarUpam - iti / naitanmataM yuktisaGgatam, jJAnasukhAdInAmAtmaguNAnAM zarIramAtra upalabdhestadvibhutvAyogAt, dehamAtrapramANatvasiddhezca / jJAnAdisarvaguNocchedarUpasya mokSasya prAthanIyatvAyogAdaspRhaNIyA ca syAdeSA muktiH | api ca jJAnazUnyatve gatamAtmanazcaitanyenApi / caitanyamevAtmano'jIvabhinnatve niyAmakam, tadabhAve ca jaDatAmevopeyAdAtmA / na ceSTApattiriti vAcyam, svabhAvApagamAsambhavAt / kiJcA''gantukazcet syAccaitanyam, tadA'cetane'pIndriyAdau tadAgamasambhavaH, nirvizeSAditi / mokSasvarUpe sAGkhyamatam - jJAnasukhAdayastu prakRtidharmAH, na tvAtmana iti / etadapyayuktam, jJAnAbhAve caitanyasyApyayogAt, muktipIThikArUpeNopavarNitAnAmRtambharaprajJA - samprajJAtA-'samprajJAtasamAdhitattvanididhyAsanAdInAmapyaghaTanAcca / kiJca puSkarapalAzavanirlepasyAtmano mokSo'pi kalpanAmAtrameva paryavasyatIti / mokSasvarUpe vedAntimatam - AtmanaH zuddhaparamabrahmAvasthA mokSaH / sa ca nirguNo nirdharmaH sajAtIyAdibhedazUnyazca / Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 241 paJcasUtropaniSad etadapi niyuktikam, svarUpavigamaprasakteH / AkAzapuSpavadasattvApatteH / kiJca cidrUpatA'pyAtmani tadeva sambhavati yadA tasmin jJAnaM syAt / tacca viSayAnabhyupagame durghaTam / tathA sarvajIvAnAM zuddhaikabrahmarUpatA'bhyupagamAt sarvajIvAtmalayamantareNAsambhavinyekatamasyApi muktiriti / ____ mokSasvarUpe bauddhamatam - kSaNikasyAtmanaH saMsArakAlInA vijJAnakSaNasantatirviSayAkAreNa kaluSitA bhavati / sA ca svacchIbhUya nirAkAracitsantatitayA nirviSayatvena nirUpaplavatAmupetA mokSaH / yadvA vijJAnakSaNa santatyatyantocchedo mokSaH | etadapyasAram, nirviSayasya jJAnatvAyogAt / sato'tyantocchedAsambhavAt, sarvanAzarUpAyA mukteraspRhaNIyatvAcca / ___ mokSasvarUpe pAzcAtyadarzanAni - jIvasvarUpameva svatantraM na vidyate / nAsyAnAdibaddhatvAdikamapyata evAbhyupeyate / Adamaiva yugalAjjIvAtmodbhavo'bhUt / yadA cezvarasyAsthAnyAM.. sarvajIvA milaSyanti tadA nyAyaH kariSyate / tatazca mUlataH svarga-naraka-mRtyuloka-vyavasthA bhaviSyati / etadapi tarkaviruddhamiti pratyakSamIkSyate'pakarNanIyametat, niyatavastusvarUpAptadarzakatvAt, mokSasvarUpAjJApakatvAcca / mokSasvarUpe'vatAravAdaH - muktA api dharmaglAnimapAkartuM punaH saMsAre'vatarantIti / tadetadviruddhataram, mAtA me vandhyetivat, janmaprayojakakarmAditaH sarvathA virahitasya janmAyogAt, sajanmanazca Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 paJcasUtropaniSad muktatvAsambhavAcca / tadatra kintattvamiti vyAmUDhamateH sarvathA yuktayuktaM jinamatanirUpitaM mokSasvarUpaM nirUpayati - mokSAvasthAyAM hi siddhajIvasyAparyavasitameva sukhaM bhavati, ata evottamamidam, na ca vinazvaraM sukhaM zreSThaM bhavati, ata etadeva pradhAnam / nAtra sarvathautsaukyaM bhavati / anantaM caitat / autsukyaM hi zatamukhaM khaNDanaM vidhatte saukhyasya / sarvathAnautsukyayogenaivAkhaNDitasukhAviyogaH sambhavI / siddhasthAnam - siddhabhagavantazcaturdazarajjUmitasya lokasyAgrabhAge siddhazilAyA uparitanabhAge vyavasthitAH santi / siddhazilA ca paJcacatvAriMzadyojanalakSapramANAyAmavistArA vRttA sphaTikaratnamayI ca / uktapramANanibandhanamidam, paJcacatvAriMzadyojanalakSapramANAnmanuSyakSetrAddhi RjugatyA jIvA sidhyantIti, ata uparitanabhAge'pi tAvatpramANameva bhavati siddhakSetram / sA ca zilA madhyabhAge'STayojanabAhalyA paryantabhAge'tu dvitIyAcandraprAntavadatyantaM tanvI / taduparitanabhAge yojanapramANe lokAkAza uparitana yojanaSaDbhAge siddhA vyavasthitAH / yatra hyekaH siddhaH, tatraiva kSetre'vazyamanye'nantAH siddhA bhavanti / kSetrasya parimitatvAt siddhAnAM cAnantatvAt / te ca bhavasantatyA . AtyantikakSayakaraNena nityamuktA babhUvuH / sarvazubhamavApyaikAntena sukhino'rUpitayA'nyo'nyAbAdhayA tiSThanti / nanu sarvakarmakSaye ka etAn lokAnte prApayatIta cet ? Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad 243 tathAjIvasvabhAva eveti gRhANaM / yathA hi mRttikAlepASTakopetamalAbu nimajjati salila lepApagame tUnmajjati, tathAtatsvAbhAvyAt / evaM karmASTakalepalipto jIvaH karmapreritatayA gatiM kurute | talleparahitastu pratibandhakaviraheNa svasvAbhAvyAdurdhvaM gacchati / tatrApi niyamAdaspRzadgatyA gacchati / atra punarAgamanaviraho'pyalAbunidarzanena siddhaH / ekenaiva samayena lokAntaprAptirbhavati siddhasya nAtrotpalapatrazatabhedanidarzanamupayujyate, tatra pratipatravedhena krameNa gatiyogAdasaGkhyasamayapramANo gamanakAlo bhavati / atra tvaspRzadgatiyogenaikenaiva samayena siddhigamanaM bhavati / sambhavatyeSA'pi.gatirgatyutkarSavizeSayogAt / yathaiva sAmAnyavegagateH sakAzAdviziSTavegagatau vaiziSTyaM bhavati, tathaiva vegaprakarSopetAyAmutkRSTAyAM gatAvaspRzattAlakSaNo vizeSo draSTavya iti / (11) bhavyAnAmanucchedaH sUtra : anuccheo bhavvANa aNaMtabhAveNa, eamaNaMtANatayaM / samayA ittha nAyaM / bhavvataM jogayAmittameva kesiM ci paDimAjuggadArUnidaMsaNeNaM / vavahAramayameyaM / . . .. nanu na hi siddhAH pratyAgacchanti / anAdikAlata siddhigamanamAvarttate / pratiSaNmAsaM jaghanyato'pyekajIvastu siddhyatyeva / tadA kathaM na bhavyajIvazUnyo bhavati saMsAra iti cet ? teSAmAnantyAditi gRhANa | na cAnantye'pi tatkSayo bhaviSyati, vanaspatikAyasthitivaditi vAcyam, bhavyAnAM Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 paJcasUtropaniSad yuktAnantyAdivirahAt, anantAnantapramANatvAtteSAm, trikAlasamayA. yathA kadApi na kSayaminti, tathA bhavyajIvA api / yathA na kAlaH pratyAvarttate, tathA siddhA api / __nanvevam-- RturvyatItaH parivarttate punaH, kSayaM prayAtaH punareti candramAH / gataM gataM naiva tu sannivarttate, jalaM nadInAM ca nRNAM ca jIvitam ityasyAnupapattiriti cet ? na, etad vyavahArata ucyate / na hi RtvayanAdikaM tadeva punarAgacchati tattvataH, api tu navameva, anyathA tasyaiva parAvRttI bAlyAdyanivRttiH, tasya bAlyAdyApAdanasvabhAvatvAditi paribhAvanIyam / ato na kSayo bhavyAnAmiti sthitam / smarttavyamatrA''rSam-jaiyA vi hoi pucchA jiNANa maggammi uttaraM taiyA / ikkassa Nigoyassa aNaMtabhAgo 3 siddhigao - iti (navatattvaprakaraNe) evaM ca sati bhavyatvaM yogyatAmAtrameva siddhiM prati keSAJcit prANinAm, yena kadAcidapi setsyanti, tathA cA''gamaH-bhavvAvi na sijjhissaMti kei - ityAdi / bhavyatvaM siddhigamana yogyatvam | phalagamyA ca yogyatA / ___ nanu caivam - savve bhaviA sijhaMti - ityAgamavirodha iti cet ? na, abhiprAyAparijJAt / bhavyasyaiva siddhirnAnyasyetyatra tattAtparyabhAvAt, taduktam naitad vayaM vadAmo yad bhavyaH sarvo'pi sidhyati / yastu sidhyati so'vazyaM bhavya eveti no matam - iti (adhyAtmasAre) Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 245 paJcasUtropaniSad nanu evamabhavyebhyaH ko vizeSo bhavyAnAmityatrA''hapratimAyogyadArunidarzanena - iti / tathAhi tulyAyAM pratiniSpattau vizeSo bhavati kASThayoH / ekaM dAru pratimAyogyam, granthyAdizUnyatvAt / na tu tadanyat, granthyAdiyuktatvAt / ayogyAttu kASThAtpratimA naiva bhavati / yogyAdapi sarvasmAnna bhavati / yathA svayambhUramaNadvIpasatkamRttikAbhiryogyAbhirapi na ghaTaniSpattibhavati / nApi vandhyatvarahitasuzIlavidhavAyAH putrotpattirbhavati / na caivaM tathAvidhayogyataiva tasyA nAstIti / vidvadaGganAdisiddhametat / __ atha bhavyatvaM nivRttisvabhAvaM vA nityaM vA ? nityatve mokSe'pi tatprasaktiH, evaJca mokSe'pi mokSagamanayogyatvasadbhAve paramArthato mokSasyaivAnupapattiH / nivRttisvabhAvaM cet, tadA prathamata eva tena nivRttena bhAvyam, tatsvAbhAvyAt / atha mA bhUdeSa doSa iti prAptasAmagrIkaM tannivarttata ityucyeta, tadA sApekSatayA tatsvAbhAvyameva tasyAnupapannaM syAt / evamubhayathApyasiddhiH bhavyatvasya iti sthitam / . maivam, uktavikalpajAlasya vyarthatvAt / yadyapi na bhavyatvaM nityam, jIvasya siddhigamane sati nivarttanasvAbhAvyAt / tathApi vyavahAreNaitaz2jIvasvabhAvabhUtamucyate / nizcayatastu sadA sthAsnusvabhAvA jJAnAdaya eva jIvasvabhAvabhUtAH / vyavahAro hyevaM vyavasthitaH, yathA - na karmAdhInaM bhavyatvam, api tu sahajaM jIvayogyatArUpam, ataH svabhAvabhUtametat, na caitadabhavyeSu bhavati / upAyaibhavyatvaparipAkaM kRtvA''sAdyate mokSaphalamityAdi prAguktameva / Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 paJcasUtropaniSad (12) tattvAGgaM vyavahAraH sUtra : eso vi tattagaM pavittivisohaNeNa, aNegaMtasiddhio, nicchayaMgabhAveNaM / jagajjIvayogyatvAdivyavahAro'pi vastusatpadArthAvalambanaH, na tu kAlpanikaH / yadi kazcid brUyAt nizcayato 'nantajJAnasukhAdisvabhAva AtmA / kalpitastu bhavyatvAdivyavahAraH / atastatparipAcanAdivaktavyatA'pi vyarthA - iti / tadA tadabhiprAyo durAgrahe paryavasyati / nizcayavad vyavahArasyApi mokSasAdhanaprakaraNe tattvAGgatvAt, pAramArthikamokSAGgaM vyavahAra ityaakuutm| vastutastu na kevalaM yogyatAparipAkakriyA, api tu 'etadvastu yogyam' - ityAkArakA yogyatvamatirapi sannibandhanA, na tvasaddhetukA / yadi tu yogyatvAdibheda eva vastuni na vidyeta, tadA kathaM loko yogyavastvanveSaNaM kuryAditi vibhAvanIyam / kiJcAvibhAvitayogyatvAdeH kaGkaTuke pAkaprayatnavadviphalassyAdAyAsaH / tathA granthimatkASThaM pratimAghaTanArthamayogyam - iti jJAnamapi vyavahArAnAzrayaNe'pramANaM syAdityAdyanyatra vistaraH | pravRttI mokSAGgaM vyavahAraH | yathA sAdhyadRSTiprayojakatayA nizcayanaya upayujyate, tathA puruSArthavizuddhyApAdanArthaM vyavahAro'pi, ata eva pAramarSam - jai jiNamayaM pavajjaha tA mA vavahAraNicchaye muyaha / vavahAraNayucchee titthuccheo jato'vassaM - iti / Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad nanu ca nizcayanayAzrayeNa zuddhAtmasvarUpAvalambanameva mokSAGgamiti cet ? so'yaM vadato vyAghAtaH, svamatasyApyevamapA* karaNAt / nizcayanayena hi zuddhakSAyikasamyaktvajJAnasvabhAva AtmA / bhavadbhistvadyApyazuddhaiva dRSTidhriyate sA ca vyavahArAntargataiva / nanu satyapyevaM sA dRgupAdeyeti cet ? samaH samAdhiH, mahAvratAdyanuSThAnasyApyetannItyopAdeyatvAnatikramAt / . vyavahArasya tattvAGgatve kAraNatrayam (1) pravRttivizodhanena vyavahAranayena bAhyacAritrapAlane na paralokapravRttyAH saMzodhanaM bhavati / yAvanmAtrANi vrataniyama-tyAga-tapAMsyatrAcaryante, tAvanmAtrapApapravRttyAdihrAso bhavatItyAnubhavikam / etatsaMskAreNa paraloke'pi bhavati tadbhrAsaH / tadanubhAvena cAtmapariNativizuddhiH / evaJca vyavahAracAritraM ghaTayati pAralaukikavizuddhatarapariNatim / - I - 247 (2) anekAntasiddhitaH nizcayavyavahAranayadvayasyApyanusaraNena hi syAdvAdasya pramANaprasiddhiriti / (3) nizcayAGgabhAvena - vyavahAratazcAritrAdyanupAlanena puruSArthavizuddhyA'pUrvakaraNAdikA nizcayanayAbhimatA''rAdhanA prApyate / evaM hetutrayeNa vyavahAro'pi mokSAGgam / dambha- malinAzaMsAdivimuktaH zuddho vyavahAra eva jinAjJAnusAri puSTAlambanam, zuddhanizcayadharmaprAsAdasopAnamityarthaH / anantavyavahAradharmavaiphalye Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 paJcasUtropaniSad tadazuddhireva bIjam / ato nizcayadharmaM lakSyIkRtya zAstroditazuddhacaraNAdivyavahAre yatno vidheyaH, evameva siddhisiddheriti / pratyAkhyAnIyAbhidhatRtIyakaSAyacatuSkakSayopazamaprAdurbhUtaH zuddhAtmapariNAmo nizcayacAritram / etatsampAdanasaMvardhanasaMrakSaNAni kurute vyavahAracAritram / na hi sthAlyAM pariveSitasya bhojanasya darzanamAtreNa tRptirbhavati, api tu tatkavalanAdivyavahAreNaiva / kiJca priyasya janasya satkArAdinA prItivRddhiriti sarvAnubhava eva vyavahAramahimajJApakaH | satsamAgamaparamAtmadarzana-vairAgyazravaNa-sadanuSThAnAdivyavahAra-dharmAcaraNena nizcayadharmAdhigama iti dRDhamavadhAraNIyam / anyathA nizcayadharmAdhigama iti dRDhamavadhAraNIyam / anyathA tu svacchandaM viSayakaSAyAdipravRttyA kRtaH zubhabhAvodaya iti cintyam / kiJca vyavahArApalApino'pi nizcayanayapradarzanArthamupadeza-lekhapustakAdivyavahAramevAzrayanti, etadapi jJApayati, yad vyavahAro nizcayasiddhAvAvazyakamaGgam / . etattvatrAvadheyam - nizcayasya prAptirapi vyavahArataH, nizcayasya pUrNabhAvo'pi vyavahArataH, yoganirodhalakSaNavyavahArAdareNaivAtmapradezasthairyalakSaNanizcayapUrNabhAvayogAt / sUtra : esA ANA iha bhagavao samaMtabhaddA tikoDiparisuddhie, apuNabaMdhagAigammA / eSA - ubhayanayaprarUpikA paJcasUtroditasarvavidhAnAtmikA vA, jinAnAm - arhadbhagavatAm, AjJA samantabhadrA - sarvathA'pi Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad 249 nirdoSA, trikoTiparizuddhyA - kaSacchedatApaparizuddhyA / yathaiva suvarNaM nikaSeNa chedena tApena ca parIkSyate, evameva zAstravaco'pi / tathA hi hitavidhAnAnyahitaniSedhAni yatra santi tacchAstraM kaSazuddham / tAdRzavidhiniSedhanirvAhakakriyA''cArapratipAdakaM zAstraM chedazuddham / uktavidhiniSedhA''cArakadambakaM yena sAGgatyamupeyAt, tAdRzatattvanirUpaNaM yatra zAstre vidyate, tattApazuddham / .. etatparIkSAtritayottIrNAni khalu jinavacAMsi, (1) svAdhyAyAdividhInAM hiMsAdiniSedhAnAM ca teSUpalabdheH / (2) etannirvAhaprayojakAnAM tapaH pRtInAM samityAdInAM cApyupalambhAt / (3) uktasarvasAGgatyaprayojakanityAnityA''tmAditattvanirUpaNaprAptezca / na hyekAntanitye satyAtmani-niSiddhAnAM hiMsAdInAM parihAro vihitAnAM ca tapazcaraNAdInAmAsevanaM ghaTAkoTimATIkate / nApyekAntena kSaNika Atmani, hiMsAtyAgakartuH tapaupAdAnakartuzca kSaNanaSTatvAt tadakartuzca phalayogitvAt kRtanAzAkRtAbhyAgamadoSAnuSaGgAt / ato nityAnitya evAtmani sarvasAGgatyasadbhAvAttatpratipAdakaH syAdvAda eva jinAbhihitaH zaraNIkAryaH / / evaM vidhaM ca jinavacanamapunarbandhakAdigamyam / saptatikoTAkoTisAgaramitAmutkRSTAM karmasthitiM yaH punarna badhnAti, apunarbandhakatvena kSapayati, so'punarbandhakaH | AdinA mArgAbhimukha - mArgapatitAdigrahaH / samyaktvalakSaNaviziSTaguNasthAnakaprApakaghAtikarmakSayopazamavizeSaH, yena tattvazraddhAnaM prati Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad cetaso'vakragamanaM syAt, sa mArgaH / etatpraviSTo mArgapatitaH / etatpravezayogyo mArgAbhimukhaH / 250 sa ca dRDhapratijJatvAdiguNena parijJAyate / svakRtaskhalanAyAzca gurusakAza AlocanAM sa samyak kurute / na ca bahumanyate saMsAram / evaMvidhA eva jIvA jinavaco'dhigamArthaM yogyAH, nAnye bhavAbhinandinaH / teSAM hyato viSayapratibhAsamAtraM jJAnamudeti / na taddveSatvAdivedakam, tattvapariNatimadityarthaH / yathA''tmAhitakAriNa indriyeSTaviSayasaMyogAH - iti jinavacasaH pratibhAsamAtramupajAyate teSAm / na tu tadgocaradveSyamatirudeti, evaJca tattattvapariNativiraha eva teSAm / ata evAbhihitam na yathAvasthitaM zAstraM khalvako vetti jAtucit / dhyAmalAdapi bimbAttu, nirmalaH syAt svahetutaH - iti / na hi darpaNaM malinaM mukhaM vizodhayati, api tu tatra tatpratibimbaM dRSTvA jano yogyasAdhanavyApAraNena svamukhamujjvalIvidhatte / evaM bhavAbhinandijIvasya bAhyapravRttilakSaNe darpaNe yogyajIva Atmano mAlinyaM dRSTvA svakIyayogyatAnubhAvena parizramaprabhAvAcca nirmalo bhavati / ataH kathaM pariNativirahe bhavAbhinandinAM parottArakatvamupapadyeta - iti zaGkAnavakAzaH / - - sUtra : eappittaM khalu ittha liMgaM ocittipavittivinneaM, saMvegasAhagaM NiamA / AjJApriyatA hyapunarbandhakatvAdiliGgam - iti sUtrakAramaharSayaH / upalakSaNametat tenA''jJAzravaNatadabhyAsAvapi liGgabhUtau dRSTavyau / sa hi bhavAbhinanditAmatikramyApunarbandhaka / Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad 251 tvAdyalaGkArAlaGkRto bhavati, yasya priyA syAjjinAjJA / cintayatyeSa aho bhavasahasradurlabhA khalu jinAjJA'vAptA mayA / atra hi tadruci - jJAnA- 'nuSThAnAvasaraH / tadvaJcitasya kva punastadavAptirmama iti / - jinAjJAnupAlanagocaraH parizrama eva prAdurbhAvayatyanantaM viirym| jinAjJApAlanagocarameva jJAnaM prApayatyanantaM kevalajJAnam / jinAjJApAlane vyayitA zaktiH prakaTayatyanantamAtmasAmarthyam / jinAjJApAlanameva saukhyamitimAninaH udetyanantaM sukham / jinAjJApriyatvamapi jJAyata ucitapravRttyA / ucitapravRttireva jinAjJAbahumAnajIvanam / tadatikrameNa pravRttermohatANDavatvAnatiM kramAt / AjJA hi jJApayati saMsAramasAratva-tucchatvAdiviziSTam / yadi cainaM yathAvasthitaM jAnIyAt, tadA gauNIkuryAdaihikAdipralobhanam, na tu jinAjJAm / iSTaviSayagocarAdara evaucityAtikramaprayojakaH / tadAdaravataH kuto jinAjJAbahumAnaH ? viSayakaSAyaheyatva eva jinAjJAtAtparyabhAvAt / ato jinAjJAnurAgI sarvatra manovAkkAyairucitapravRttiryathA syAt, tathA prayateta / eSo'va'zyaM sAdhayati saMvegam / saMvego nAma mokSasya mokSasAdhakasya ca jinadharmasya tIvrAbhilASaH / yadi tu saMvego na vidyate hRdi, tadA jinAjJAnurAgo'pi naiva vidyate paramArthataH, iti dRDhamavadhAraNIyam / na hi svajanyamajanayad vastu svarUpameva labhate, nizcayatastasya kurvadrUpatvAditi hRdayam / Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 paJcasUtropaniSad saMveginastvAjJAnupAlanAnubhAvena svargAdiprAptissyAttatrApyasAvaucityAnatikrameNa saMvegavirAgarasaprasarA''plAvita eva tiSThet / saMvegAbhAvena bhavAbhinandI kathaJcid bhogasamRddhiM prApya bADhaM tasyAM gRddhyati, vrajati ca durgatim / (14) apAtre jinAjJAviniyogaH kAruNyam sUtra : na esA annesiM deA / liMgavivajjayAo tpprinnnnaa| tayaNuggahayaTThayAe AmakuMbhodaganAsanAeNaM esA karuNatti vuccai egaMtaparisuddhA, avirAhaNAphalA, tiloganAhabahumANeNaM nisseasasAhigatti pavajjAphalasuttaM / (iti zrIpaJcasUtram) ___ athaiSA-jinAjJA kasmai na deyetyAha - yasya hi jinAjJApriyatvaM nAsti, tasmai naiSA deyA / sa hyavagaNayatyetadabhihitasUkSmA''cAraprapaJcam / upahasatyetatkRtavidhiniSedhAn / unmAdyati jinAjJopahAsAdinA / tatazca bambhramati dAruNasaMsArasantatau / ato'punarbandha-kAdito'nye, ye'saMvegino'nucitakAriNazca, tebhyo bhavAbhinandibhyo na deyA jinAjJA, naibhyaH kathanIyAni zAstrarahasyAni, nApi darzanIya jinAjJopadiSTo mArga ityAzayaH | nanu kathannAmedRzAyogyajIvaparijJAnaM syAditi cet ? apunarbandhakAdi liGgaviparyAditi gRhANa yathA tIvrA viSayaparigrahAdisaJjJA, muktidveSaH, anucitakAritA cetyAdi / kSudratAdIni tallakSaNAni tu prAguktAnyeva / syAdetat, ekAntahitarUpatvena jinAjJAyAstebhyo'pi Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad 253 varAkebhyo deyaiva jinAjJA, tadantareNa teSAM bhImabhavasAgarottArasyAsambhavAditi cet ? na, tebhyastadadAnenaiva tadanugrahasya sambhavAt, aprazAntamatitvAtteSAM jinAjJAgrahaNasya doSanibandhanatvaparyavasAnAt, uktaJca - aprazAntamatau zAstrasadbhAvapratipAdanam | doSAyAbhinavodIrNe, zamanIyamiva jvare - iti (siddhasenI dvAtriMzikAyAm 18 - 28) __ atrA''makumbhodakanyAso'pi nidarzanam, yaduktam - Ame ghaDe nihittaM, jahA jalaM taM ghaDaM viNAsei / iya siddhaMtarahassaM, appAhAraM viNAsei - iti (paJcavastuke 982) alpAdhAram - ayogyA''dhAram / ato'yogyAya jinAjJA'pradAna eva taddayA / eSaiva dayaikAntaparizuddhA, uktadoSaparihAra-pravaNatvAt / svaparAvirAdhanA phalA caiSA, samyagAlocanena | -... ayogyAyApi jinavacanaviniyogalakSaNA tu na dayA, api tu dayAbhAsA, glAnApathyapradAnakriyAvat / bhavati hi bhavAbhinandinastIvrA viSayagRddhiH, ata upahasatyayaM tattyAgopadezaparaM jinavacanam | jugupsata etat / dveSTi ca / tadetatpApataraM nipIDayati taM jIvaM durgatitatau / na caivaM tadgocaraM kAruNyaM kRtaM syAt / / na ca dayAbhAseyamenaM rakSati jinAjJAvirAdhanAt / jinAjJA'viniyogalakSaNA tu dayA rakSati tataH / evameva cAkhaNDito bhavati trilokanAthatIrthakaradevagocaro bahumAnabhAvaH | ato mokSasAdhikeyaM karuNA / Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 paJcasUtropaniSad ___ bhavAbhanandine jinavacanamadadAno rakSati tamadhikatarAdanarthAt, svayamapi ca virAdhanAparihAreNa sAdhayati muktim / evaMvidhadayAsvarUpaprarupakaM bhagavantamapi bahumanyata eSa eva / / ____ayaM bhAvaH - yasya hi jinoktA''gamAvagamapariNatirnAsti, sa na tAttvikAM dayAM kartuM zaknoti / yasyoktapariNatirvidyate, sa eva vAstavakAruNye zaktaH / yato hi rasAdivRddhissyAt, saiva pariNatiH, na tvajIrNavikArakIM / sA hyAgamapariNatiH, yayA'pAtradAnasAhasA - 'dIrghadRSTi - AgamAtikramAdyA vikArA nodbhaveyuH / evaMvidhasya viziSTo bhagavadbahumAno bhavatIti na kiJcittatra citram / AgamapariNatimAn yAM tAttvikAM dayAM vidhatte, sA sAnubandhasupravRttibhAvena - paramArthasAdhakasatpravRttiparamparayA niyogato mokSasAdhikA / iti paJcamaM pravrajyAphalasUtraM savyAkhyaM samAptam / caramamaGgalamevamAhA'tra TIkAkRnmaharSiH - namaH zrutadevatAyai bhagavatyai / sarvanamaskArArhebhyo namaH | sarvanamaskArArhebhyo namaH / sarvavandanAni vande / sarvopakAriNAmicchAmo vaiyAvRttyam / sarvAnubhAvAdaucityena me dharmapravRttirbhavatu / sarve sattvAH sukhinaH santu / sarve sattvA sukhinaH santu / sarve sattvA sukhinaH santu - iti / Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasUtropaniSad 255 mithyA'stu duruktaM mama | zodhayantu kRtakRpA bahuzrutA: / iti caramatIrthapati-karuNAsAgara zramaNabhagavanmahAvIrasvAmizAsane jitAjitArizrIajitanAthabhagavatpuNyasAnnidhye munirasAmbaranayane (2067) vaikrame'bde phAlgunazuklapratipadi malADasthite jitendramArgasthe zrIso cirantanAcAryakRtazrIpaJcasUtragocarayAkinImahattarAsUnuAcAryavaryazrIharibhadrasUripurandaraviracitavRttiviSaya vardhamAnataponidhiAcAryavaryazrIbhuvanabhAnusUrIzvaravihita'ucca prakAzanA paMthe' ityabhidha-gurjaravivaraNasya tapAgacchIyAcAryadeva zrImadvijayaprema-bhuvanabhAnu padma-hemacandrasUrIzvaraziSyaAcAryavijayakalyANabodhisUrisaMvarNita saMskRtatAtparyAnuvAdarUpA paJcasUtropaniSad Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-1 + sAgara gaMbhIra che, paNa mITho nathI, sUrya tejasvI che, ke paNa zItaLa nathI, caMdra saumya vilokana | che, paNa niSkalaMka nathI, siMha zUravIra che, paNa dayALu nathI... A sUcino aMta Ave tema nathI. mahAkavi kAlidAse kahyuM che, "maitra sarvAsannipAta: ' eka ja pAtramAM sarva guNo AvI paDatAM nathI. mahAkavinI A paMkti Thera Thera saMvAdI thatI haze, enI nA nahIM, paNa eka pAtramAM e visaMvAdI puravAra thAya che, jenuM nAma che varlDamAnataponidhi nyAyavizArada AcAryadeva zrImadvijaya bhuvanabhAnusUrIzvarajI mahArAjA. kalpanAnI AMkhe joie to evuM lAge ke kyAreka rAbetA mujabanuM sarjana karatA vidhAtA kaMTALato haze ane AvA yugapuruSanuM sahaja sarjana thai jatuM haze. sAdhanAnA kayA kakSane A bhuvanabhAnue ajavALyo nathI, e ja eka prazna che. cAlo, e ajavALAmAMthI keTalAka tejakiraNonuM sAnnidhya mANIe, ane tenA dvArA ApaNA jIvanane ujAsathI bharI daIe. Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-1 257 taravarATa jJAnAcAra, darzanAcAra, cAritrAcAra ane tapAcAranI ArAdhanAno je adamya ullAsa enuM ja nAma vIryAcAra. sAdhanAno talasATa kaho, ArAdhanAno taravarATa kaho, mokSanI utkaMThA kaho ke nirjarAnI abhIpsA kaho, A sarvanuM mUrtimaMta svarUpa hatA pUjyazrI. temano taravarATa koi kSaNe chUpo na rahI zakato. 82 varSanI uMmare soljaranI jema vihAra karatI emanI mudrA....83 varSanI uMmare spriMganI jevI sphUrtithI pramArjanApUrvaka ubhA thai-thaineM khamAsamaNA detI emanI kAyA....zibiromAM cha-cha kalAkanA pravacano ApIne upAzrayamAM paga mukatAnI sAthe vAcanAnuM nimaMtraNa ApatA emanA madhura vacana.... vardhamAna tapanI 100 mI oLInA aMtima dine 101mI oLInA zamaNA sevatI emanI cittavRtti. ziSyanA ziSyanA ziSya bimAra paDe, to temanI paNa sevA karavAnI sahaja vRtti.... zabdonA bIbAmAM temano amApa aphATa taravarATa samAi jAya evI koi ja zakyatA nathI. virAgamahAsAgara 'sAheba ! comAsuM pUruM thaze, cAra cAra mahinA Ape pravacanagaMgA vahAvI. ApanuM pravacana to bejoDa che ja. sAthe sAthe meM eka vAta mArka karI che ke Ape kadI Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 paMcasUtropaniSad paNa eka kSaNa mATe paNa, uDatI najare paNa bahenonI parSadA tarapha najara karI nathI." saMsArane jyAM Azcarya jaNAya che, e yogInI sahajadazA hoya che. camAnI golDana phrema paranA kALA lapeDA, kapaDAnA dorAonI rIvarsa ekjhITa, eka jhATake mevA-miThAi-phUTano AjIvana tyAga, bhaktonI bhUtAvaLathI sadA ya salAmata aMtara, sAdAmAM sAdA upakaraNo....kyAM kyAM emanI virAganI dhajA pharakatI na hatI, e ja eka prazna che anarAdhAra pravacanadhArA..... pRthvIcaMdra-guNasAgara, vijayazeTha-vijayAzeThANI jevA pAtro hoya, aMtaramAM ghUghavATA karato vairAgyano dariyo pravacananA mAdhyame pragaTa thaI rahyo hoya, saMvedananI abhivyakti parAkASThAe pahoMcI hoya, zrotAgaNanI AMkho avirata azrudhArA karatI hoya, paththara hRdayo paNa pIgaLI jatAM hoya, viSaya-kaSAyonA minArAo kaDaDaDabhUsa thaIne tUTI paDatA hoya, kaThina karmonA paDaLo paLe paLe dhovAtA hoya... A koI ekAda divasanI vAta nathI. pUjyazrI 50-50 varSo sudhI mana mUkIne A rIte varasyA che ane hajAro-lAkho bhavyAtmAonA uddhAra karyA che. zibira jevA viziSTa AlaMbananI zrIsaMghane bheTa dharI che ane tenA mAdhyame zrIsaMghanA dedAra palaTI nAkhyA che.' Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-1 59 zAstrapAragAmitA chaThThanA pAraNe chaThTha karIne Atmatattvaviveka jevA jaTila graMthono abhyAsa....nyAyabhUmikA jevA mAsTara kI-graMthonuM sarjana.... 50 varSa pahelA bhaNelA graMtho paNa jANe tAjA ja hoya ema upasthita... zAstrapaMktionA gaMbhIratama arthone pragaTa karavAnI eka sahaja kaLA... kALadharmanA AgalA divasa sudhI avirata adhyApanapravRtti... camatkRtisabhara ciMtano dvArA cAMdanIno sadupayoga...zatAdhika zAstronA sarjana... divyadarzananA mAdhyame vizvane divya jJAnadaSTinuM pradAna... hajAro zloko pramANa saMskRta-prAkRta graMtho kaMThastha . . . AgamanA rahasyo hRdayastha... vadhu to zuM kahuM? ghaNI vAra evuM lAge che ke ApaNe 'nyAyavizArada' kahIe chIe, temAM pUjyazrIne anyAya to nathI thato ne ? kRtajJatA zatAdhika ziSyonA guru banyA pachI ya potAnA gurudevanI sevAmAM uchaLate umaMge paDApaDI, gurunI vRddhavaye hoMze hoMze temane khabhe uMcakIne vihAra, gurunA kALadharmanA samAcAra sAMbhaLatA ja asahAya bALakanI jema kareluM AkraMda... gRhastha vidyAguruno paNa adbhuta vinaya... potAnI 100 oLIno yaza eka zrAvakane jAya che... evI jAheramAM jAherAta... kharekhara yugaprabhAvaka hovA chatAM paNa A sthiti prakRSTa guNiyalatA vinA zakya ja nathI. Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 60 paMcasUtropaniSa jinazAsananiSThA "ahiMsA paramo dharma: A prabhu vIranA nAdane jagatamAM guMjato karyo, aneka sthaLoe katalakhAnA, baliprathA, iMDAvitaraNa baMdha karAvyA, gIranA jaMgalamAM siMhadarzananI hiMsaka yojanAne ucALA bharAvyA, divasarAta athAga parizrama karIne bALadIkSAnI rakSA karI, devadravya Adi aneka bAbatomAM jinAjJAnuM pravartana karAvyuM... jinazAsananiSThAnI parAkASThA to tyAM dAkhavI ke jyAM sAmudAyika pakSapAtane gauNa karIne samagra zrIsaMghanA hitane mukhya karyuM. jinazAsanahIlanA ane zrIsaMghasaMklezanuM nivAraNa karavA mATe kaDavA apamAnone sahana karI lIdhA. gurunA Azayane satata anusaratA rahIne svargastha gurudevanA paNa anahada AzIrvAda pAmI lIdhA. kaLikALanI aMdhArI rAte ugelo eka jhaLahaLato bhAnu... pAMcamA Are ya cothA ArAnA apramatta sAdhaka sAdhanAnA pradeza pradezane ajavALatuM dedIpyamAna vyaktitva. sahajapaNe Master of all jevA udgAro nIkaLI jAya. evI eka virala vibhUti... evA pUjayazrInA caraNomAM koTi koTi vaMdanA. gurupAdapaghareNu AcArya vijaya kalyANabodhisUri Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha prazastiH zrImate vIranAthAya, kAruNyapuNyapAthase / caramatIrthanAthAya, paropakAriNe namaH ||1|| gautamasvAmine svasti, sudharmasvAmine namaH / tatparamparayA''yAta-yatIndrebhyo namo namaH / / 2 / / zubhrAbhrazubhrasantatyA-metasyAmabhavata kila / vijayAnandasUrIzaH, surIzasevyatAM gataH ||3|| tato'pi kamalaH sUriH, saMyamakamalAkaraH | upAdhyAyastathA vIro, vIra Antaravigrahe / / 4 / / sarvAgamarahasyajJa-stato dAnasUrIzvaraH | tato'pi premasUrIzaH, siddhAntaikamahodadhiH / / 5 / / bhuvanabhAnusUrIza-stato nyAyavizAradaH | paMnyAso'syAnujaH padmaH, samatArasasAgaraH ||6|| virAjate vineyo'sya, mAdRzeSu kRpAparaH | vairAgyadezanAdakSaH, zrIhemacandrasUripaH / / 7 / / tatpAdapaGkajAlinA, sUrikalyANabodhinA / sandRbdho'yaM prabandhastu, kuryAt sarvasya maGgalam / / 8 / / Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sukRta anumodanA zrI jinazAsana sukRta mukhya AdhArastaMbha (1) zrI nayanabALA bAbubhAI jarIvAlA parivAra ha. lInAbena caMdrakumArabhAI jarIvAlA - muMbaI. zrI mULIbena aMbAlAla zAha parivAra ha. ramAbena puMDarIkabhAI zAha, khaMbhAta - muMbaI. zrI nayanabALA bAbubhAI jarIvAlA parivAra ha. zobhanAbena manIzabhAI jarIvAlA - muMbaI zrI sAyarakaMvara yAdavasiMhajI koThArI parivAra ha, mInAbena vinayacanda koThArI (5) hasamukhabhAI kesarIcaMda cUDagara (InTAsa), amadAvAda | zrI jinazAsana sukata AdhArastaMbha (1) zrI kamaLAbena kAMtilAla zAha parivAra ha. bInAbena kIrtibhAI zAha (ghATakopara-sAMghANI) (2) jAgRtibena kauzikabhAI bAvIzI DAlInI jayakumAra mahetA, maheMka, kAMdivalI, muMbaI. zrI kRtoddhAra mukhya AdhArastaMbha (1) zrI mATuMgA je.mU. jaina saMgha - muMbaI (2) zrI aThavAlAInsa zvetAMbara mUrtipUjaka jaina saMgha ane zrI phUlacaMda kalyANacaMda jhaverI TrasTa, surata. (3) zrI govAliyA Tenka jaina saMgha - muMbaI zrI navajIvana zve.mU. jaina saMgha - muMbaI zrI zratoddhAra AdhArastaMbha (1) zrI hemacaMdrAcArya jaina jJAnamaMdira - pATaNa (2) zrI manapharA zvetAMbara mUrtipUjaka jaina saMgha - manapharA | (preraka : pa.pU.AcAryadeva zrImad vijayakalAprabhasUrIzvarajI mahArAjA) (3) zrI naDiyAda zve.mU. jaina saMgha - naDiyAda (4) zrI ke.pI. saMghavI cerITebala TrasTa saMcAlita zrI pAvApurI tIrthadhAma-jIvamaitrIdhAma (5) zrI zaMkhezvara pArzvanAtha the. mU. tapAgaccha jaina saMgha, zrI jayAlakSmI ArAdhanA bhavana, ghATakopara (IsTa), muMbaI Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (6) zrI jaina zvetAMbara mUrtipUjaka saMgha, sAyana (ziva), muMbaI (7) zrI bAbubhAI sI. jarIvAlA cerITebala TrasTa, ha. zrI AdinAtha jaina saMgha, nijhAmapurA, vaDodarA. zrI riddhi siddhi vardhamAna hAITsa the. mU. jaina saMgha, bhAyakhalA, muMbaI. (preraka : pa.pU.mu. zrI jinapremavijayajI ma.) (9) zrI AdinAtha sosAyaTI jaina Tempala TrasTa, pUnA, (preraka : pU.paM. zrI aparAjitavijayajI gaNivarya) (10) zrI muluMDa je.mU. tapAgaccha samAja, muMbaI (preraka: pU.paM.zrI hiraNyabodhivi. gaNi, pU.mu. zrI hemadarzanavi.ma.) (11) zrI vikrolI saMbhavanAtha jaina zve.mU.pU. saMgha, vikrolI (I), muMbaI | (preraka: pU.mu. zrI yazakalyANavi. ma., mu. zrI tIrthapremavi. ma.) (12) zrI vizvanaMdIkara jaina saMgha, bhagavAnanagarano Tekaro, amadAvAda. (preraka : pU.A. zrI jagacaMdrasUrIzvarajI ma.sA.) (13) zrI AdIzvarajI mahArAja maMdira TrasTa, zrI dazA osavALa sirohIyA, sAtha goTIvALA, dhaDA, pUnA. (preraka : pU.mu. zrI abhayaratnavi. ma.) (14) zrI goDIjI Tempala TrasTa, pUnA (preraka : pU.A. zrI kalyANabodhisUrIzvarajI ma.sA.) (15) A. zrI hemaprabhasUrijInI AcArya padavI prasaMge kasturadhAma pAlItANA. (preraka : pU.paM. zrI vajasenavijayajI ma.sA.) - zrI zAsana sukRta rajatastaMbha (1) zeTha zrI kastUrabhAI lAlabhAI cerITebala TrasTa, navaraMgapurA, amadAvAda. (ha. zrI zreNIkabhAI kastUrabhAI) (zrutasamuddhAraka) bhANabAi nAnajI gaDA, muMbai, (5. pU. gacchAdhipati AcAryadeva zrImadvijayabhuvanabhAnusUri ma. sA.nA upadezathI) zeTha ANaMdajI kalyANajI, amadAvAda. zrI zAMtinagara zvetAMbara mUrtipUjaka jaina saMgha, amadAvAda, (pa. pU. tapasamrATa AcAryadeva zrImadvijayahimAMzusUri ma. sA.nI preraNAthI) zrI zrIpALanagara jaina upAzraya TrasTa, vAlakezvara, muMbai. (pa.pU. gacchAdhipati AcAryadeva zrImadvijaya rAmacaMdrasUri ma.sA.nI divyakRpA tathA pU. AcAryadeva zrImadvijaya mitrAnaMdasU. ma.sA.nI preraNAthI) zrI lAvaNya sosAyaTI zvetAMbara mUrtipUjaka jaina saMgha, amadAvAda. (pa. pU. paMnyAsajI zrI kulacaMdravijayajI gaNivaryanI preraNAthI) nayanabAlA bAbubhAi sI. jarIvAlA hA. caMdrakumAra, manISa, kalpaneza (pa. pU. munirAjazrI kalyANabodhi vijayajI ma. sA.nI preraNAthI) kezarabena ratanacaMda koThArI hA. lalitabhAi (pa. pU. gacchAdhipati AcAryadeva zrImadvijaya jayaghoSasUrIzvarajI mahArAjAnI preraNAthI). zrI zvetAMbara mUrtipUjaka tapagacchIya jaina pauSadhazALA TrasTa, dAdara, muMbai. 8) Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9) zrI muluMDa zvetAMbara mUrtipUjaka jaina saMgha, muluMDa, muMbaI. (5.pU. AcAryadeva zrI hemacaMdrasUrIzvarajI ma. sA.nI preraNAthI) 10) zrI sAMtAkrujha zvetAM. mUrti tapAgaccha saMgha, sAMtAkrujha, muMbai. (pa.pU. AcAryadeva zrI hemacaMdrasUri ma. sA.nI preraNAthI) 11) zrIdevakaraNa mUlajIbhAi jaina derAsara peDhI, malADa (vesTa), muMbaI. (pa. pU. munirAja zrI saMyamabodhivi. ma. sA.nI preraNAthI) 12) saMghavI aMbAlAla ratanacaMda jaina dhArmika TrasTa, khaMbhAta. (pUjya sAdhvI zrI vasaMtaprabhAzrIjI ma., pUjya sAdhvI zrI svayaMprabhAzrIjI ma. tathA pU. sA. zrI divyayazAzrIjI ma.nI preraNAthI mULIbenanI ArAdhanAnI anumodanArthe) 13) bAbu amIcaMda pannAlAla AdIzvara jaina Tempala cerITebala TrasTa, vAlakezvara, muMbai-6. (pU. munirAjazrI akSayabodhivijayajI ma.sA., pU. munirAjazrI mahAbodhivijayajI ma.sA. tathA pU. munirAjazrI hiraNyabodhi vijayajI ma.sA.nI preraNAthI) 14) zrI zreyaskara aMdherI gujarAtI jaina saMgha, muMbai. (pU. munirAjazrI hemadarzana vi.ma. tathA pU. munirAjazrI ramyaghoSa vi.ma.nI preraNAthI) zrI jaina zvetAMbara mUrtipUjaka saMgha, maMgala pArekhano khAMco, zAhapura, amadAvAda. (pa. pU. AcAryadeva zrIrUcamacaMdrasUri ma.nI preraNAthI) zrI pArzvanAtha zvetAMbara mUrtipUjaka jaina saMgha, sAMghANI esTeTa, ghATakopara (vesTa), muMbai. (pU. munirAjazrI kalyANabodhivijayajI ma. sA.nI preraNAthI) 17) zrI navajIvana sosAyaTI jaina saMgha, bombe senTrala, muMbai. (pU. munirAjazrI akSayabodhi vi. ma.nI preraNAthI) 18) zrI kalyANajI saubhAgacaMdajI jaina peDhI, piMDavADA. (siddhAMtamahodadhi sva. A. zrImadvijayapremasUrIzvarajI ma. sA.nA saMyamanI anumodanAthe) zrI ghATakopara jaina zvetAMbara mUrtipUjaka saMgha, ghATakopara (vesTa), muMbai. (vairAgyadezanAdakSa pU. A. zrIhemacaMdrasUri ma. sA.nI preraNAthI) 20) zrI AMbAvADI zvetAMbara mUrtipUjaka jaina saMgha, amadAvAda. (pU. munirAja zrI kalyANabodhi vijayajI ma.nI preraNAthI) 21) zrI jaina zvetAMbara mUrtipUjaka saMgha, vAsaNA, amadAvAda. (pU. AcAryazrI nararatnasUri ma.nA saMyamajIvananI anumodanArthe pUjya tapasvIratna AcArya zrI himAMzusUrIzvarajI ma. sA.nI preraNAthI) zrI premavardhaka ArAdhaka samiti, dharaNidhara derAsara, pAlaDI, amadAvAda. (pU. gaNivarya zrIakSayabodhivijayajI ma.nI preraNAthI) 23) zrI mahAvIra jaina zvetA. mUrtipUjaka saMgha, pAlaDI, amadAvAda. zeTha kezavalAla mULacaMda jaina upAzraya. (pa. pU. AcAryazrI rAjendrasUri mahArAja sA.nI preraNAthI) 24) zrI mATuMgA jaina zvetAM. mUrtipUjaka tapagaccha saMgha enDa ceriTIjha, mATuMgA, muMbaI. 25) zrI jIvita mahAvIrasvAmI jaina saMgha, nAdiyA. (rAjasthAna) (pU. gaNivarya zrI akSayabodhivi. ma.sA. tathA munirAjazrI mahAbodhivi. ma.sA.nI preraNAthI) Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26) zrI vizA ozavAla tapAgaccha jaina saMgha, khaMbhAta. (vairAgyadezanAdakSa pa. pU. AcAryadevazrI hemacaMdrasUri ma. sA.nI preraNAthI) 27) zrI vimala sosAyaTI ArAdhaka jaina saMgha, bANagaMgA, vAlakezvara muMbai-400 007. 28) zrI pAlitANA cAturmAsa ArAdhanA samiti. (pa. pU. vairAgyadezanAdakSa AcAryadeva zrImadvijaya hemacaMdrasUrIzvarajI ma. sA.nA saM. 2013nA pAlitANA madhye cAturmAsa prasaMge jJAnanidhimAMthI) zrI sImaMdharajina ArAdhaka TrasTa, emaralDa epArTamenTa, aMdherI (I), muMbai. (munirAjazrI netrAnaMdavijayajI ma. sA.nI preraNAthI) 30) zrI dharmanAtha popaTalAla hemacaMda jaina zvetAMbara mUrtipUjaka saMgha, jainanagara, amadAvAda. (pa.pU. munirAjazrI saMyamabodhivijayajI ma.sA.nI preraNAthI) zrIkRSNanagara jaina zvetAMbara mUrtipUjaka saMgha, saijapura, amadAvAda. (pa.pU.AcAryadeva zrImadvijaya hemacaMdrasUrIzvarajI ma. sA.nA kRSNanagara madhye saMvata 2052nA cAturmAsa nimitte pa. pU. munirAjazrI kalyANabodhivijayajI ma. sA.nI preraNAthI) 32) zrI bAbubhAi sI. jarIvAlA TrasTa, nijhAmapurA, vaDodarA-2. (pa. pU. munirAja zrI kalyANabodhivijayajI ma. sA.nI preraNAthI) 33) zrI goDI pArzvanAthajI Tempala TrasTa, punA. (pa.pU. gacchAdhipati AcAryadeva zrImadvijaya jayaghoSasUrIzvarajI ma.sA. tathA pU. munirAjazrI mahAbodhivijayajI ma.sA.nI preraNAthI) 34) zrI zaMkhezvara pArzvanAtha jaina zvetAMbara maMdira TrasTa, bhavAnI peTha, punA. (pU. munirAja zrI anaMtabodhivijayajI ma. sA.nI preraNAthI) zrI rAMdera roDa jaina saMgha, surata. (pU.paM. zrI akSayabodhi vijayajI ma. sA.nI preraNAthI) 36) zrI zvetAMbara mUrtipUjaka tapAgaccha dAdara jaina pauSadhazAlA TrasTa, ArAdhanA bhavana, dAdara, muMbai. (munirAjazrI aparAjitavijayajI ma. sA.nI preraNAthI) 37) zrI javAharanagara jaina zvetA. mUrti. saMgha, goregAva, muMbaI. (pU. A. zrI rAjendrasUri ma. sA.nI preraNAthI) 38) zrI kanyAzALA jaina upAzraya, khaMbhAta. (pa.pU. sA. zrI raMjanazrIjI ma. sA., pU. pra. sA. zrI IdrazrIjI ma. sA.nA saMyamajIvananI anumodanArthe pa. pU. sA. zrI vinayaprabhAzrIjI ma. sA., pa. pU. sA.zrI vasaMtaprabhAzrIjI ma. sA. tathA pa.pU. sAdhvIjI zrI svayaMprabhAzrIjI ma. sA.nI preraNAthI) zrI mATuMgA jaina zvetAMbara mUrtipUjaka tapAgaccha saMgha enDa cerITIjha, mATuMgA, muMbai. (pa. pU. paMnyAsapravara zrI jayasuMdaravijayajI ma. sA.nI preraNAthI) 40) zrI zaMkhezvara pArzvanAtha zvetAMbara mUrtipUjaka jaina saMgha, 60 phuTa roDa, ghATakopara (IsTa) (pU. paM. zrI varabodhivijayajI gaNivaryanI preraNAthI) zrI AdinAtha zvetAMbara mUrtipUjaka jaina saMgha, navasArI. - (pa.pU.A. zrI guNaratnasUri ma.nA ziSya pU. paMnyAsajI zrI puNyaratnavijayajI gaNivarya tathA pU.paM. yazoratnavijayajI gaNivaryanI preraNAthI) 42) zrI koimbatura jaina zvetAMbara mUrtipUjaka saMgha, koimbatura. Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 43) 44) 45) 46) 50) zrI paMkaja sosAyaTI jaina saMgha TrasTa, pAlaDI, amadAvAda. (pa. pU. A. zrI bhuvanabhAnusUri ma. sA.nI gurumUrti pratiSThA prasaMge thayela AcArya-paMnyAsa-gaNi padArohaNa, dIkSA vagere nimitte thayela jJAnanidhimAMthI.) zrI mahAvIrasvAmI jaina zvetAMbara mUrtipUjaka derAsara, pAvApurI, khetavADI, muMbaI. (pU. munirAjazrI rAjapAlavijayajI ma.sA. tathA pU.paM. zrI akSayabodhivi. ma.sA.nI preraNAthI) jagadguru zrI hIrasUrIzvarajI zvetAmbara mUrtipUjaka jaina saMgha TrasTa, malADa (pUrva), muMbai zrI pArzvanAtha zvetAM. mUrtipUjaka jaina saMgha, sAMghANI esTeTa, ghATakopara (vesTa), muMbai. (pa. pU. munirAjazrI kalyANabodhivijayajI ma. sA.nI saMghamAM thayela gaNi padavInI anumodanArthe) zrI dharmanAtha popaTalAla hemacaMda jaina zvetAM. mUrtipUjaka saMgha, jainanagara, amadAvAda. (pU. munirAjazrI satyasuMdara vi. ma.sA.nI preraNAthI) ratanabena velajI gAlA parivAra, muluMDa, muMbaI. (preraka-pU. munirAjazrI ratnabodhivijayajI ma. sA.) zrI marIna DrAiva jaina ArAdhaka TrasTa, muMbaI. zrI sahasraphaNA pArzvanAtha jaina derAsara upAzraya TrasTa, bAbulanAtha, muMbai (preraka-munirAja zrI sattvabhUSaNavijayajI ma.) zrI govAlIyA TeMka jaina saMgha muMbaI. (preraka : pU. gaNivaryazrI kalyANabodhi vijayajI ma.sA.) zrI vimalanAtha jaina derAsara ArAdhaka saMgha, bANagaMgA, muMbai. zrI vADilAla sArAbhAi derAsara TrasTa prArthanA samAja, muMbai (preraka : munirAjazrI rAjapAlavijayajI tathA paMnyAsa zrIakSayabodhivijayajI gaNivara.) zrI prinsesa sTrITa, luhAracAla jaina saMgha. (prerakaH pU. gaNivarya zrI kalyANabodhi vijayajI ma.sA.) zrI dharmazAMti cerITebala TrasTa, kAMdivalI (IsTa), muMbaI. (preraka-munirAjazrI rAjapAlavijayajI tathA paM.zrI akSayabodhivijayajI gaNivara) sA. zrI sUryayazAzrIjI tathA sA. zrI suzIlayazAzrInA pArlA (I) kRSNakuMjamAM thayela comAsAnI AvakamAMthI. zrI premavardhaka devAsa zve. mUrtipUjaka jaina saMgha, devAsa, amadAvAda (preraka-pU.A. zrI hemacaMdrasUrijI ma.sA. tathA pU. munirAjazrI kalyANabodhivijayajI ma.) zrI pArzvanAtha jaina saMgha, samAroDa, vaDodarA (preraka-paMnyAsapravara zrI kalyANabodhi vijayajI gaNivarya) zrI munisuvratasvAmI jaina derAsara TrasTa -kolhApura (pre 2ka-pU.munirAjazrI premasuMdaravijayajI ma.) zrI dharmanAtha po. he. jainanagara the. mU. pU. saMgha, amadAvAda (preraka - pa. pU. paMnyAsapravara zrI puNyaratnavijayajI gaNi) zrI dipaka jayoti jaina saMgha, kAlAcokI, parela, muMbaI (preraka - pU.paM. zrI bhuvanasuMdaravijayajI gaNivarya tathA pU.paM. zrI guNasuMdaravijayajI gaNivarya) zrI paDAmaNi jaina zvetAMbara tIrtha peDhI - pAbala, punA (pa. pU. paMnyAsajI zrI kalyANabodhivijayajI gaNinI vardhamAna tapanI so oLInI anumodanArthe pa. pU. paMnyAsa zrI vizvakalyANavijayajI gaNivaryanI preraNAthI) pa6) 60) 6 1) 62) Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ F9) 63) kArasUrIzvarajI ArAdhanA bhavana - surata (preraka- A. guNaratnasUri ma. nA ziSya munirAjazrI jinezaratnavijayajI ma.) zrI goDI pArzvanAtha jaina zvetAMbara mUrtipUjaka saMgha, nAyaDu kolonI, ghATakopara (IsTa), muMbaI. 65) zrI AdIzvara zvetAMbara mUrtipUjaka saMgha, goregAva-muMbai. 66) zrI AdIzvara zvetAMbara TrasTa, sAlema (pre 2ka-pa.pU. gacchAdhipati A.zrI jayaghoSasUrIzvarajI ma.sA.) 67) zrI govAliyA Teka jaina saMgha, muMbaI. 68) zrI vilepArlA the. mU.pU. jaina saMgha enDa cerITIjha, vilepArlA (pUrva), muMbaI. zrI nenasI kolonI jaina zve. mU. pU. saMgha, borIvalI (vesTa), muMbaI. 90) mAtuzrI ratanabena narasI monajI sAvalA parivAra. (pU. paM. zrI kalyANabodhivijayajInA ziSya munirAjazrI bhakitavardhanavijayajI ma. sA. tathA pU. sAdhvIjI zrI jayazIlAzrIjI ma. nA saMsArI suputra rAjananI puNyasmRti nimitte ha. : suputro navInabhAi, cunIlAla, dilIpa, hiteza. 71) zrI sImaMdhara jina ArAdhaka TrasTa, emarAlDa epArTamenTa, aMdherI (i.) muMbai (pa. pU. paMnyAsapravara zrI kalyANabodhivijayajI ma. sA.nI preraNAthI) 72) zrI dharmavardhaka the. mU. pU. jaina saMgha, kArTara roDa naM. 1, borIvalI (pa. pU. vairAgyadezanAdakSa AcArya bhagavaMta zrI vijaya hemacaMdrasUrIzvarajI ma.sA. tathA paMnyAsapravara zrI kalyANabodhi vijayajI gaNivaryanI preraNAthI) 73) zrI umarA jaina saMghanI zrAvikAo (jJAnanidhimAMthI) (preraka : pa.pU. munirAja zrI jinezaratnavijayajI ma.sA.) 74) zrI kezariyA AdinAtha jaina saMgha, jhADolI, rAja. (preraka : pa.pU. mu. zrI merUcaMdra vi. ma. tathA paM. zrI hiraNyabodhi vi. ga.) 75) zrI dharmazAMti cerITebala TrasTa, kAMdIvalI, muMbaI (preraka : pa.pU. munirAja zrI hemadarzanavi. ma.). 76) zrI jaina zve. mU. sudhArAkhAtA peDhI, mahesANA. 77) zrI vikrolI saMbhavanAtha zvetAmbara mUrtipUjaka jaina saMgha, vikrolI (I), muMbaInI ArAdhaka baheno taraphathI (jJAnanidhimAMthI) 78) zrI ke.pI. saMghavI cerITebala TrasTa, surata, muMbaI. (preraka - pa.pU. vairAgyadezanAdeza AcArya bha. zrImavijaya hemacaMdrasUrIzvarajI ma.sA. tathA paMnyAsapravara zrI kalyANabodhi vijayajI gaNivarya) 79) zAha jesiMgalAla mohanalAla AseDAvAlAnA smaraNArthe ha. prakAzacaMdra je. zAha (AphikAvALA) (preraka : 5. kalyANabodhi vi. gaNivara) Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80) zeTha kanaiyAlAla bheramalajI cerITebala TrasTa, caMdanabALA, vAlakezvara, muMbaI. 81) zrI navA DIsA zve.mU.pU. jaina saMgha (banAsakAMThA) 82) zrI pAlanapura jaina mitra maMDaLa saMgha, banAsakAMThA (preraka - pU. paMnyAsapravara kalyANabodhi vijayajI gaNivarya.) zrI ujhA jaina mahAjana (preraka - pU. paMnyAsapravara zrI aparAjitavijayajI gaNivarya tathA pU. munirAja zrI hemadarzanavi. ma.) 84) zrI sImaMdhara jaina derAsara, emarAlDa epArTamenTa, aMdherI (pUrva), muMbaI. (preraka - pU.sA. zrI svayaMprabhAzrIjInA ziSyA pU.sA. zrI tattvaprajJAzrIjI Adi) 85) zrI bApunagara zve. mU. jaina saMgha, amadAvAda. 86) zrI zephAlI jaina saMgha, amadAvAda. 87) zAntAbena maNilAla ghelAbhAI parIkha upAzraya, sAbaramatI, amadAvAda. (preraka- sA. zrI suvarNaprabhAzrIjI ma. tathA sA.zrI ratnatrayAzrIjI ma.) 88) zrI ADesara vizA zrImALI jaina derAvAsI saMgha (preraka - A. zrI kalAprabhasUrIzvarajI ma.sA.) 89) zrImad yazovijayajI jaina saMskRta pAThazAlA evaM zrI zreyaskara maMDala, mahesANA. 90) zrI tapAgaccha sAgaragaccha ANaMdajI kalyANajI peDhI, viramagAma (preraka : A. zrI kalyANabodhisUrIzvarajI ma.) 91) zrI mahAvIra zve. mUrtipUjaka jaina saMgha, vijayanagara, nAraNapurA, amadAvAda 92) zrI sImaMdharasvAmi jaina saMgha, aMdherI (pUrva) (preraka : sA. zrI svayaMprabhAzrIjI ma.) zrI cakAlA zvetAmbara mUrtipUjaka jaina saMgha (preraka : A. zrI kalyANabodhisUrIzvarajI ma.) 94) zrI aThavAlAInsa zvetAmbara mUrtipUjaka jaina saMgha tathA zrI phUlaca kalyANacaMda jhaverI TrasTa, surata 95) zrI jaina zvetAmbara mUrtipUjaka tapAgaccha saMgha - saMsthAna, bAvara (rAjasthAna) (preraka : A. zrI puNyaratnasUrIzvarajI ma.sA.) 96) pAlanapuranivAsI maMjUlAbena rasikalAla zeTha (hAla muMbaI), (preraka : A. zrI kalyANabodhisUrIzvarajI ma.) 97) zrI zaMkhezvara pArzvanAtha zve.mU.jaina saMgha, padmAvatI epArTamenTa, nAlAsopArA (I), (preraka pa.pU.A. zrI hemacaMdrasUrIzvarajI ma.sA.) 98) zrI RSabha prakAzabhAI gAlA, saMghANI esTeTa, ghATakopara (ve.), (preraka : pa.pU.A. zrI hemacaMdrasUrIzvarajI ma.sA.) 99) zrI zaMkhezvara pArzvanAtha ArAdhaka TrasTa, pukharAja rAyacaMda ArAdhanA bhavana, sAbaramatI (pa.pU. vyAkhyAnavAcaspati A.de. zrImadvijaya rAmacandrasUrIzvarajI ma.sA.nA upakAronI smRtimAM) 100) zrI kuMdanapura jaina saMgha, kuMdanapura - rAjasthAna, ha. zrI zAMtilAlajI muthA. Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. zrI bhuvanabhAnusUri janmazatAbdIe navaluM najarANuM jJAnAmRta monana... pariveSaka pa.pU. vairAgyadezanAdakSa A. hemacandrasUrIzvara ziSya A. kalyANabodhisUrIzvarajI ma.sA. siddhAnta mahodadhi mahAkAvyam - sAnuvAda. 2. bhuvanabhAnavIya mahAkAvyam - sAnuvAda, savArtika. samatAsAgara mahAkAvyam - sAnuvAda. 4. paramapratiSThA kAvyam - sAnuvAda, kalAtmaka AlbamasAthe. 5. jIrAvalIyam kAvyam - sAnuvAda. 6. premamaMdiram - kalyANamaMdira pAdapUrti stotra-sAnuvAda, savArtika. 7. chaMdolaMkAranirUpaNam - kavi banavAno zorTakaTa-pokeTaDAyarI. 8. tattvopaniSad - ) zrI siddhasenadivAkarasUrikRta SaSThI, 9. vAdopaniSad - aSTamI, navamI, aSTAdazI 10. vedopaniSad - dvArniMzikA para saMskRta vRtti-sAnuvAda. 11. zikSopaniSad - ) 12. stavopaniSad - zrI siddhasenadivAkarasUri tathA kalikAlasarvajJa zrI hemacandrAcArya kRta addabhuta stutionA rahasya-sAnuvAda. 13. sattvopaniSad - yogasAra caturthaprakAzavRtti-sAnuvAda. (mAtra saMyamI bhagavaMto mATe) 14. devadharmopaniSad - mahopAdhyAya zrI yazovijayajI kRta devadharmaparIkSA graMthanI gurjara TIkA . 15. paramopaniSad - mahopAdhyAya zrIyazovijayajI Adi kRta pAMca paramakRtio para gurjaravRtti, Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16. ArSopaniSad 1 | zrI pratyekabuddhapraNIta RSibhASita 17. ArSopaniSadra (IsibhAsiyAI) AgamasUtra para saMskRta TIkA. 18. vairAgyopaniSad zrI hariharopAdhyAyakRta bhartuharinirveda nATaka-bhAvAnuvAda. 19. sUktopaniSad - paradarzanIya adbhuta sUktono samuccaya tathA rahasyAnuvAda. 20. karmopaniSad - siddhAntamahodadhi zrI premasUrIzvarajI kRta karmasiddhi graMtha para bhAvAnuvAda. 21. vizeSopaniSad - zrI samayasuMdara upAdhyAyajI kRta vizeSa zataka graMtha para gurjara bhAvAnuvAda. 22. hiMsopaniSad - zrI haribhadrasUrikRta svopajJa avacUri alaMkRta hiMsASTaka graMtha para gurjara TIkA. 23. ahiMsopaniSad - ajJAtakaphUMka (pravAdata: zrI haribhadrasUri mahArAjA kRta) nAnAcittaprakaraNa para saMskRta TIkA-sAnuvAda. 24. dharmopaniSad - vedathI mAMDIne bAibala sudhInA dharmazAstronA rahasya. 25. zopaniSad - navanirmita saptakaprakaraNa - sAnuvAda. 26. lokopaniSad - zrI haribhadrasUrikRta lokatattvanirNaya graMtha para saMskRta vRtti (bhAga-1). 27. AtmopaniSad - zrI udayanAcAryakRta Atmatattvaviveka graMtha para gurjara TIkA (bhAga-1) . 28. sAmyopaniSad - maho. zrI yazovijayajI kRta samAdhi - sAmyadvArniMzikA sacitra sAnuvAda. 29. AgamopaniSad - visaMvAdaprakaraNa (AgamapratipakSanirAkaraNa) para vizada vivaraNa . Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38. 30. stotropaniSad - zrI vajasvAmikRta zrI gautamasvAmIstotra -sacitra sAnuvAda. 31. darzanopaniSad - zrI mAdhavAcAryakRta sarvadarzanasaMgraha graMtha 32. para gurjara TIkA. bhAga: 1-2 33-34-35. rAmAyaNanA teja kiraNo - rAmAyaNI mATe paryApta AlaMbana. bhAga-1-2-3. 36. jJAnopaniSad - aSTAvakra gItApara saMskRta vRtti. 37. saMbodhopaniSad saTIka zrI ratnazekharasUrikRta saMbodhasaptati graMtha para gurjaravRtti. bhAgaH 1-2 39. ISTopaniSad - zrI pUjyapAdasvAmikRta ISTopadeza graMtha para saMskRta TIkA-sAnuvAda. 40. vimohopaniSad - zrI yazapAlamaMtrIkRta moharAjaparAjaya 41. nATaka para viSamapada vyAkhyA ane anuvAda. bhAga : 1-2 42. zrAmaNyopaniSad - dazavidha yatidharma para navanirmita prakaraNa (bIjuM nAma zramaNazataka). 43. saphaLatAnuM saranAmuM - saphaLatAnI Icchuka vyaktie vAMcavA yogya gurjara graMtha. 44. prasannatAnI paraba - vaktA-zrotA bannene upayogI vairAgyAdi rasajharaNA. 45. sUtropaniSad - zrIsUtrakRtAMgasUtra dvitIya zrutaskaMdhanI saMskRta saMgrahaNI. zrI sUtrakRtAMgadIpikA bhAga-2 nA punaHsaMpAdana sAthe. 46. pravrajyopaniSad - ajJAtakartRka pravrajyAvidhAna para gurjara vRtti. Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47. dezanopaniSad - 48. jIrAvalAjuhArIe - gIta guMjana. 49. asparzopaniSad - 50. hitopaniSad - 51. upadezopaniSad - 52. prArthanopaniSad - vairAgyadezanAdakSa pU. gurudevazrInA vAcanAonuM saMskRta kAvyamaya avataraNa. 54. aMgopaniSad - 55. sAnuvAda. alaMkArika stutio para tAtparyavRtti sAnuvAda. 53. sodhopaniSad - sadbodhacandrodaya paMcAzikA para saMskRta sAnuvAda vArtika. adyAvadhi amudrita graMtha zrI aMgacUlikAsUtra para saMskRta vRtti mahopAdhyAya zrI yazovijayajIkRta aspRzativAda para gurjara vRtti. adhyAtmakalpadrumanA yatizikSopadezAdhikA2 tathA yatizikSApaMcAzikA para gurjara vArdika+sAnuvAda sAvasUri yativicAra. upadezaratnakoSa para saMskRtavRtti bhAga-1-2 56. vargopaniSad - adyAvadhi amudrita graMtha zrI vargacUlikAsUtra para saMskRta vRtti. 57. AgamanI AchI jhalaka 45 Agama saMkSipta paricaya 60. paMcakopaniSad - 58. jainaM jayati zAsanam - buddhijIvIone avizvasanIya jaina siddhAntonI Adhunika prasaMgo dvArA siddhi. 59. AI AI re aMjanazalAkA - aMjanazalAkA-sTeja progrAma mATe AlaMbana. zrI haribhadrasUri mahArAjA kRta jJAnapaMcakavivaraNa graMtha para nUtana saMskRta vRtti. Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 61. avadhUtopaniSad - zrI dattAtreya avadhUta praNIta avadhUtagItAnI mananIya sUktio para nUtana saMskRta vRtti. 6 2. duHSamopaniSad - duHSamagaMDikA graMtha para vizada vRtti, sAnuvAda 63. prathamopaniSad - ratnAkara paccIzI-prAcIna TIkA Adi viziSTa kRtionuM prathama prakAzana. 64. ahaMnnAmasahasrasamuccaya - kalikAlasarvajJa zrI hemacandrAcAryaracita kRti-sacitra saMpAdana. 65. upAsanopaniSad - pU. zrI haribhadrasUri mahArAjA kRta dhUmAvali + sarvajinasAdhAraNastavana A be viziSTa kRtio-sacitra sAnuvAda. 66. sukhopaniSad - paramasukhaprAptirUpa cittazuddhiphaLa, sacitra sAnuvAda. 67. dayopaniSad - jIvadayA prakaraNa para nUtana saMskRta vRtti sAnuvAda 68. zaMkhezvara stotra- maho. yazovijayajI mahArAjAnI kRti, sacitra-sAnuvAda. 69. dAnAdi prakaraNa - zrI sUrAcAryakRta prakaraNa, truTitakAvyapUrti + anuvAda saha. 70. dhyAnopaniSad - pa.pU. AcArya zrI bhuvanabhAnusUrIzvarajI likhita dhyAna ane jIvana pustakano saMskRta tAtparyAnuvAda. 71. paMcasUtropaniSad - pa.pU. AcArya zrI bhuvanabhAnusUrIzvarajI likhita ucca prakAzanA paMthe pustakano saMskRta tAtparyAnuvAda. 72. pUrvopaniSad - maho. yazovijayajI mahArAjA kRta jJAnasAra aMtargata pUrNASTaka sacitra - sAnuvAda. Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 73. magnopaniSad - maho. yazovijayajI mahArAjA kRta jJAnasAra aMtargata magnASTaka sacitra - sAnuvAda. 74. gautamASTaka - pUrvAcAryakRta mahAprabhAvaka kRti sacitra - sAnuvAda. 75. vIropaniSad - zrIbhadrabAhusvAmIkRta kalpasUtra aMtargata prabhu vIranuM svarUpa sacitra - sAnuvAda. 76. AcAropaniSad - daza sAmAcArI viSayaka navanirmita saMskRta prakaraNa - sAnuvAda. 77 thI 125 alagArI avadhUta zrI AnaMdaghanajI mahArAja AnaMdaghananI AtmAnubhUti praNIta AdhyAtmika pada AdhArita parizIlana zRMkhalA (sacitra) . sacitra hindI prakAzana * sTorI sTorI - mohaka evaM bodhaka kahAnIo kA anokhA sNgrh| DAyamaMDa DAyarI - jisa ke pratyeka peja para hai adbhuta hiire| lAipha sTAyala - jIvana jIne kI... jItane kI kalA kI prastuti | * knioya nainIksa - naina... prasannatA # patha ! Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ To get peace of mind. To be a best house holder. To take Sainthood in proper way. To be a supreme Saint. To get the fruit of Sainthood. Don't miss to read this book. MULTY GRAPHICS (022) 23873222 23884222 NOT Wigs