Book Title: Jain Sahityana Kavya Prakaro Swaroop ane Samiksha
Author(s): Kavin Shah
Publisher: Shrutnidhi Ahmedabad
Catalog link: https://jainqq.org/explore/001797/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhityanA kAvya prakAro 'svarUpa ane samIkSA DaoN. kavina zAha veli rAsA bhAsa lAvaNI. pavADo saloko. * prakAzaka che mRtanidhi 303, bAlezvara kvera, Iskona maMdira, | sarakheja gAMdhInagara hAIve, amadAvAda Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA jJAna prakAza karanAra che. tapa zuddhi karanAra che saMyama rakSaNa karanAra che (AvatAM navAM karmone rokanAra che.) A rIte jJAna, tapa ane saMyama-traNenA yogathI jinazAsanamAM mokSa kahyo che. (caMdA vijJApayannA gA-80) * lekhaka * DaoN. kavina zAha prakAzaka che zrutanidhi 303, vAlezvara skvera, iskona maMdira, sarakheja gAMdhInagara hAIve, amadAvAda Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Sahityana Kavya Prakaro Swarup ane Samiksha jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA prathama AvRtti, saMvata 2064, kArtika pUrNimA prata : 500 kiMmata : rU. 400/ prakAzaka : kRtanidhi 303, vAlezvara jvara, iskona maMdira, sarakheja gAMdhInagara hAIve, amadAvAda prAptisthAna : Rtanidhi 303, vAlezvara jvara, iskona maMdira, sarakheja gAMdhInagara hAIve, amadAvAda Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 zrata bhaktonI Arthika sahAyanI anumodanA mukhya Arthika sahAyaka : zAradAbahena cImanabhAI ejyukezanala risarca senTara amadAvAda, bhadraMkara prakAzana TrasTa-pATaNa. preraka : pa.pU. zrI vajasevijyajI ma.sA. * zrI aMcalagaccha jaina zvetAM. saMgha vaDodarA, preraka : zrutapremI pU. munirAjazrI sarvodayasAgarajI. zrI zAsana samrATa (nemisUrijI) zvetAM. mUrti. tapAgaccha jaina saMgha, muluMDa (vesTa) muMbaI. preraka : pa.pU. vinayavaMta sAdhvIjI raNayazAzrIjI. * hemalabahena pradIpakumAra salota-juhU skIma preraka : pa.pU. vinayavaMta sAdhvIjI raNayazAzrIjI. * gaM. sva. zAMtAbahena gulAbacaMda zAha, bIlImorA hA. prakAzabhAI. * sUcitakumAra mayaMkabhAI zAha, amalasADa. * : Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RNa svIkAra Qiang Qiang Qiang Qiang Qiang Qiang Qiang Qiang Qiang Qiang Qiang Qiang Qiang Qiang jaina sAhityanA kAvyaprakAro : svarUpa ane samIkSA pustakamAM gurukRpA AzIrvAda ane sahayogano AbhAra ane bhAvapUrvaka anumodanA. - pa.pU. AcAryazrI pradyumnasUrijI, pa.pU. A.zrI municaMdrasUrijI pa.pU.A.zrI padmayazasUrijI, pa.pU.A.zrI che zIlacaMdrasUrijI pa.pU. munivarya sarvodayasAgarajI, pa.pU. upA. bhuvanacaMdrajI ma.sA. pU.munizrI ajayasAgarajI cheAdi. - pa.pU. sAdhvIjI virAgarazAzrIjI, vairyazAzrIjI, zAzvatayazAzrIjI. - zrI kailAsasAgarasuri jJAnamaMdira kobA, manoja che. jaina ane dilAvarabhAI - AtmArAmajI jaina jJAnabhaMDAra, vaDodarA. - ciMtAmaNi pArzvanAtha jaina jJAna bhaMDAra, navasArI. - DaoN. kAMtibhAI bI. zAha, DaoN. jayAnaMda jozI, DaoN. vIrasiMha caudharI, DaoN. abhaya-dozI, prAkRta bhAratI akAdamI, jayapuranA mAnad niyAmaka mahAmahopAdhyAya huM vinayasAgarajI. rAjendraprasAda Ara. gAMdhI Guan Qiang Qiang Qiang Qiang Qiang Qiang Qiang Qiang Qiang Qiang Qiang Qiang Gou Qiang Qiang Qiang Qiang Qiang Qiang Qiang Qiang Qiang Qiang Qiang Qiang Qiang Qiang Qiang Qiang Qiang Qiang Qiang Qiang Qiang Qiang Qiang Qiang Qiang Qiang Qiang Qiang Qiang Qiang Qiang Qiang Qiang Qiang Qiang Qiang Qiang Qiang Qiang Qiang Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AvakAra...aMtaranA umaLakAbhara-AvakAra jaina sAhityanA kAvya prakAro :- svarUpa ane samIkSA." A pustakanuM nAma ja haiyAmAM anerA spaMdano pedA kare che. gaMbhIra ane talasparzI athavA saMzodhanAtmaka evuM sAhitya lagabhaga hAlamAM bahu ochuM jovA maLe che. evA avasare AvuM uttama sarjana thAya. e hakIkata manane AnaMdita kare che. saMzodhanAtmaka sAhityamAM sAruM evuM kheDANa karI cUkelA DaoN. kavina zAha A vakhate eka navA ja prakAranA graMthanuM sarjana karIne ApanI sAthe upasthita thayA che. eno AnaMda anero ane gauravaprada paNa che. A pustakamAM teozrIe mukhya vibhAgo pADIne ApaNane viSayanuM avagAhana karavA mATe ghaNI saraLatA karI ApI che. svarUpalakSI kAvya prakAro ane vastulakSI kAvyaprakAro. ema be vibhAgamAM vividha kAvya prakAronI mAhitI daSTAMta sahita vigato ApI che. vastulakSI kAvyomAM bhaktipradhAna, chaMda mUlaka, saMkhyAmUlaka upadeza pradhAna kAvyaprakArono paricaya ApavAmAM Avyo che. prakIrNa vibhAgamAM aparicita kAvya prakAronI dRSTAMta sAthe mAhitI ApavAmAM AvI che. AmAM paNa prakIrNa vibhAganA kAvya prakAronuM navu saMzodhita thAya ene khUba ja jarUrI che. AvuM kArya karavA koI taiyAra thAya ane kare to temAMthI kAvya sAhityanI samuddhino vizeSa paricaya cokkasa maLe tema che. kAvya prakAranI mAhitI ApatuM ane khUba ja mahenata karIne taiyAra kareluM evuM A viSayanuM eka taddana AgavuM pustaka pahelI vAra pragaTa thAya che. jaina sAhityanA abhyAsa ane saMzodhana mATe viziSTa bhomiyA jevuM A prakAzana che. AvuM viziSTa AgavuM pustaka prakAzita karIne saMghane caraNe arpaNa karavAmAM nimitta svarUpa lekhaka prakAzaka sahAyaka Arthika sahayogI ane saue umadA prakAranuM potAnuM kartavya adA karyuM che. kharA arthamAM teo sau dhanyavAdane pAtra che. zubhecchA ane anumodanA saha lekhakane AvakAratAM harSanI lAgaNI anubhavI viramuM chuM. li. AcArya vijayaratnabhUSaNasUri juhUskIma, muMbaI (kArtika pUrNimA) 2064 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | namo namaH zrI guru vikramasUraye // gurudeva AcAryazrI vikramasUrIzvarajI ma.sA.no mitAkSarI paricaya jina zAsananA tIrtha prabhAvaka A. zrI vikramasUrijInI janmabhUmi vaDodarA jillAnuM chANI gAma che. chANI gAmanI puNyavaMtI bhUmimAMthI ghaNA sAdhu-sAdhvIjIo dIkSita thayA che evI bhUminA eka panotA putra vikramasUrijI saMvata 1972nA jeTha suda 5 janamyA. pUrva janmanA puNyodaye dIkSAnI zubha bhAvanAthI putra bAlu ane pitAzrI choTAlAle gRhatyAga karyo ane pU.A. labdhisUrIzvarajI pAse mAtAnI saMmatithI saM. 1986mAM jeTha su. 3nA roja cANasmAmAM dIkSA aMgIkAra karI, putra bAla vikramavijaya ane pitAzrI choTAlAla muktivijaya nAmathI mokSamArganA yAtrI banyA. gurunI nizrAmAM saMyamane anurUpa dhArmika abhyAsa, 45 Agama tarka ane nyAyano abhyAsa karyo hato. saMvat 2011mAM mAgazara su. 6 nA roja siddhagirinI zItaLa chAyAmAM pU.A.bha. bhuvanatilakasUri ma.sA.nI nizrAmAM panyAsa padavIthI vibhUSita karyA hatA. saMvat 2011nA vaizAkha su. 6nA roja saMgamaneramAM (mahArASTra)mAM AcArya pada pradAnathI alaMkRta karyA ane vikramavijaya-vikramasUrinA nAmathI khyAti pAmyA. pUjyazrIe bhaktAmara stotranI satata 18 varSa sudhI ArAdhanA karIne siddha karyuM hatuM. vipattinA samaye A stotranA prabhAvathI sarva prakAranI anukULatA thatI hatI. bhaktAmara pUjana vidhAna pU.zrIe jinazAsanane ApeluM eka aNamola bheTayuM che. Aje gAme gAma maMgala prabhAte bhaktAmara stotranuM samUha paThana karIne bhAvika bhakto bhaktimAM tallInatA sAdhe che. A bhaktAmaranA prathama pUjana vakhate eka sAdhvIjI ma.sA.nA aTakI gayelA banne paga ane sUkAI gayelI naso. camatkArika rIte navacetana pAmI ane saMpUrNa ArAma thayAnI ghaTanA ghaTI hatI. tyArathI 20 ki.mI.no vihAra kare che. Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pU. zrI nA zAsana prabhAvaka kAryonI jhAMkhI karAvatI mAhitI nIce pramANe che. pU. zrI nI nizrAmAM nIkaLelA charI pAlitanA saMgha (1) sikandrAbAdathI sametazikharajI 6 mAsano (2) kalakattAthI vAyA sametazikharajI thaI pAlItANA 201 divasa (3) bIjApurathI kulapAkajI (4) bAlApurathI aMtarIkSajI (5) jAlanAthI anaMtarIkSajI (6) amadAvAdathI pAlItANA (7) selamathI puDalatIrtha (madrAsa) vagere saMgho saMghayAtrAnA itihAsamAM cira smaraNIya sthAna pAmyA che. saMvat 2018nA vaizAkha su. 6nA roja sakaLa saMgha samakSa pU.A.bha. jayavaMtasUri ma. sAhebe tIrtha prabhAvaka padapradAnathI aMlakRta karyo hatA. pU.zrInI nizrAmAM saM. 2024nA cAturmAsamAM madrAsamAM 1200nI aDhAI tapazcaryA thaI hatI. saMvat 2040nA khaMbhAtanA cAturmAsamAM 108 mA khamaNanI ugra tapazcaryA saMghamAM thaI hatI. ane A tapasvIone sametazikhara mahAtIrthanI yAtrA karAvavAmAM AvI hatI. jinendra bhakti mahotsavathI A prasaMge bhaktino raMga jAmyo hato. "tapasyA karatAM ho DaMkA jora bajAyA ho."nI ukti caritArtha thaI hatI. pU. gurudeva zrInI preraNA ane kRpAthI pU.sA. gIta prajJAzrIjI ane dIpayazAzrIjIe pAMca varSamAM 20 mAsakhamaNanI ugra tapazcaryA karI tapa dharmano jaya jayakAra thayo hato. pU.zrInI nizrAmAM aMjanazalAkA pratiSThA, jinendra bhakti mahotsava, upadhAna tapa, zAkhatI oLInI ArAdhanA, dIkSA ane padavI dAna samAroha, tIrthayAtrA, jevA sukRto svaparanA kalyANArthe thayAM hatAM. sarva sukRtanI jeTalI anumodanA karIe teTalI ochI che. pU. zrIe guruvarya A. labdhisUrIzvarajInI sAthe rahIne dvAdazAra, nayacakra graMthonuM saMpAdana karIne saMskRtamAM prastAvanA suMdara lakhI che. zrutajJAnanA vikAsamAM gujarAtImAM tatvArtha sUtranA pAMcamA adhyayananuM vistArathI vivecana lakhyuM che te adhyayana nyAyathI bhareluM che. mAdare vatana chANImAM cAturmAsa daramiyAna mAtAnI icchA pUrNa thAya te rIte mAtAne aMta samaye pU.zrIe namaskAra mahAmaMtranI ArAdhanA karAvI hatI ane mAtAnuM samAdhi maraNa thayuM hatuM. pU.zrInA vacana siddhinAM anya prasaMgo paNa yAdagAra banyA che. pU.zrInI vANInA namUnArUpe vicArIe to tame vacana pALo, vacana tamone pALaze, zAstro Atma samAdhi mATe che. zAstro maitrI bhAvanAnA vistAra mATe che. Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 zAstro samatAnI sAdhanA mATe che. Aje zAstro aMge vivAda cAle che paNa tattva bhUlI gayA che. pU. zrInI preraNAthI bharUca tIrthano tIrthoddhAra thayo. bharUca tIrthamAM jinAlayanuM nirmANa thayuM che. tathA vizvanuM sahu prathama zakunikA vihAra bhaktAmara maMdira jinAlayanA bhoMyarAmAM sAkAra thayela che. te Akhu jinAlaya atyaMta darzanIya che. pU.zrInA jIvananA aMtima divaso amadAvAdamAM dharaNIdhara pAse gaurava baMgalAmAM pasAra thayA hatA. pU.zrInuM 2042nA roja divALInA divase svargArohaNa thayuM hatuM. aMta samaye prasannatA ane pUrNa samAdhi sAthe jIvanadIpa bujhAyo ane saune prasannatAno zubha saMdeza prApta thayo hato. pU.zrInI smRtimAM agni saMskAra sthaLe zAMtinagara amadAvAdamAM guru maMdiranuM nirmANa karavAmAM AvyuM che. tathA pAlItANA kaMcanagira Adi aneka sthaLoe gurumaMdira nirmANa pAmyA che. nAma vikrama ane kAma paNa vikrama sarjaka pU.zrInI udAratA, saumyatA, jJAnovAsanA, sarAga saMyama, ratnatrayInI vizuddha ArAdhanA, sva-paranA kalyANanI udAtta bhAvanA, parama vAtsalya bhAva, siddhAMta ane saMyama niSThA jevA kAryo ane guNonI samRiddhi bhAvika bhaktone bheTa dharI che. jenAthI bhakto gurudeva vikramasUrijIne vAraMvAra vaMdana karIne kRtakRtyatA anubhave che. jaina sazAsana jayavaMtu varte che AvA yuga pravartaka AcArya bhagavaMtonA puNya pratApathI. pU. gurudevazrIne koTi koTi vaMdana saMdarbha :- vikramagurunI amara kahAnI. (pU. A.bha. padmayazasUri ma.sA.nA ArzIvAdathI) saMkalana : DaoN. kavina zAha bIlImorA Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sika ra ka ka ka ka ka ka ka za sa ca ra ra ra ra ra ra ra Zhang *** arpaNa patrikA ** **Di ******* ahiMsA, saMyama ane tapa jevA sarvottama dharmArAdhaka, tIrtha ane zAsana prabhAvaka, saumyamUrti, dhyAnastha mukhamudrA vAtasalya jheratAM nayano, vANInI madhuratA, trikAlasUri maMtrArAdhaka mahAtmA adi guNAlaMkRta mumukSu pa.pU. AcAryadevazrI vikramasUrizvarajInA mahArAjAnA saguNonI ciraMjIva smRti ane anumodanArthe. jaina sAhityanA kAvyaprakAro : svarUpa ane samIkSA pustaka sadbhAvanA ane gurubhaktithI prerAIne pU.zrI guruvaryanA kara kamaLamAM sAdara arpaNa. Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa.pU. zAsana prabhAvaka saumyamUrti AcAryadeva vikramasUrIzvarajI mahArAjA tIrtha prabhAvakapada (sametazikharajI) saM. 2028 vaizAkha zu. 6 janmasthaLa chANI saM. 1972, jeTha zuda-5 dIkSA cANasmA saM. 1986 jeTha zuda 3 paMnyAsa pada-pAlitANA saM. 2011, mAgazara zuda-6 AcAryapada saMgamanera (mahA) saM. 2021 vaizAkha zuda-6 svArgArohaNa amadAvAda saM. 2042 Aso vada amAsa Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnatrayInI ArAdhanAnI anumodanA pa.pU. zAsana samrATu nemisUrIzvarajI ma.sA.nA samudAyanAM pratibodha kuzalA 5.pU. sAdhvIjI Qiang Qiang Qiang Qiang Qiang Qiang Qiang Qiang Qiang Qiang Qiang Qiang Qiang Qiang Qiang Qiang Qiang Qiang Qiang Qiang Qiang Qiang Qiang Qiang Qiang Qiang Qiang Qiang Qiang Qiang zrI praviNAjI ma.sA.nI tRtIya puNya tithinI smRti ane pU.zrInI vinayavaMta ziSyA pU. rayaNayazAzrIjI ane emanI ziSyA pU. gItAyazAzrIjI pU. vItarAgayazAzrIjI, pU. zAzvatayazAzrIjI AdinA sadupadezathI anumodanA saujanya dAtA : pradIpakumAra Ara. salota a.sau. jaiminIbahena pI. salota nizItha kumAra pI. salota hemalabahena pI. salota juhU skIma, muMbaI Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA ratnatrayInA ArAdhaka, mumukSu 5.pU. AcArya ratnabhUSaNasUri ma.sA.no saM. 2061nA mahAvIra janma kalyANakane divase bIlImorAmAM saMparka thayo hato ane pU.zrIe jaina kAvya prakAro vize pustaka lakhavA mATe sUcanA karI hatI. tyAra pachI pa.zrInI preraNA ane kRpAthI kAryAraMbha karIne jaina sAhityanA kAvya prakAro - svarUpa ane samIkSA pustaka pragaTa karavAmAM AvyuM che. jaina sAhityanI vaividhyapUrNa kAvyasRSTi koI eka pustaka nathI. mAtra kAvya prakAronI noMdha maLe che. mo.da. desAIe jaina gUrjara kavio bhA-7mAM kAvyaprakArono ullekha karyo che. zrI agaraadijI nAhaTAe (bikAneravAsI) jaina kAvyo kI rUpa paraMparA pustaka pragaTa karyuM che. temAM svarUpalakSI15 kAvyaprakAro vize mAhitI upalabdha thAya che nAhaTAjIe emanA pustakamAM nAnA-moTA 117 kAvya prakAronI sUcI ApI che ane temAMnA 80 kAvya prakAronI sAmAnya mAhitI darzAvI che mo-da-desAI ane nAhaTAjInA kAvyaprakAronI sUcIne AdhAre jaina sAhityanA kAvya prakAronuM vargIkaraNa karIne kAvya prakAronI sadRSTAMta mAhitI ane samajUtI ApavAmAM AvI che. mo.da. desAIe aitihAsika, jJAnAtmaka ane kathanAtmaka ema traNa prakAranuM vargIkaraNa karyuM che. meM vargIkaraNa mATe nIce pramANe mAhitI taiyAra karIne pragaTa karI che. mukhyatve be prakAramAM samagra kAvya prakAronuM vibhAvana karavAmAM AvyuM che. 1. svarUpalakSI kAvya prakAro - temAM dareka kAvya prakAranAM viziSTa lakSaNo che ane kRtiomAM A lakSaNo ochevatte aMze caritArtha thayAM che eTale kAvya prakAranA svarUpano vikAsa samajavA A mAhitI upayogI che. 2. vastulakSI kAvya prakAromAM svarUpanI sAthe vastunI abhivyakti mahatvanI gaNAya che temAM bhaktipradhAna upadezAtmaka jJAnAtmaka, chaMdamUlaka, ane saMkhyAmUlaka ema cAra vibhAga karavAmAM AvyA che. bhakti pradhAna kAvya prakAromAM vividha rIte prabhu bhakti thAya che te badhA ja kAvyaprakAronA samAveza karyo che. temAM mukhyatve prabhu bhakti guNagAna ane mahimA gAvAmAM Avyo che. upadezAtmaka kAvya prakAromAM pratyakSa upadezanuM lakSaNa kendra sthAna che. temAM mAnava samudAyane upadeza ApavAmAM Avyo che. sAMpradAyika sAhityamAM upadezanuM lakSaNa badhA ja kAvya prakAromAM sarva sAmAnya che. paNa anya kAvya prakAromAM parokSa rIte upadezanuM lakSaNa sthAna dharAve Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 che pAtra-prasaMga ke guruvANI dvArA A lakSaNa kAryarata banyuM che. jJAnAtmaka kAvya prakAromAM jaina darzananA siddhAMto ane Agama temaja anya graMthonA vicAro vividha rIte sthAna dharAve che. te uparathI jJAnamArganI upayogItA siddha thAya che. temAM mAtra jJAna-mAhitI nathI paNa siddhAMtonI anusaraNathI durlabha mAnava janma saphaLa thayo che tevAM daSTAMtono sUcaka rIte ullekha thayo che. upadezAtmaka kAvya prakAro samAna jJAnAtmaka kAvya prakAro uparAMta anya kAvya prakAromAM paNa ochevatte aMze jJAnamArganuM anusaraNa thayuM che. chaMdamUlaka kAvyaprakAro : gadya-padyano bheda racanA rAtithI samajAya che. kAvyamAM geyatA lalita-maMjula padAvalI prakAro : gaMbhIratA rasa Urmi chaMda alaMkAra jevAM lakSaNo hoya che. kavioe kAvya racanAmAM vividha chaMdo akSarameLa mAtrAmeLa zAstrIya rAga ane dezIono vipula pramANamAM upayoga karyo che. eTale chaMdane anulakSIne kAvya prakAronuM vibhAjana karavAmAM AvyuM che. saMkhyAmUlaka kAvyaprakAronI racanA saMskRta bhASAnA prabhAvathI thaI che ema spaSTa samajAya che dA.ta. caturvizati covIzI vizati-vIsI-e rIte kAvyonI racanA thaI che A maLyo jJAnAtmaka, upadezAtmaka, bhakti pradhAna che paNa temAM kaDIonI saMkhyA mahatvanI che. vIzImAM 20 covIzImAM-24 batrIzImAM 32, chatrIzImAM-36 ema kaDIonI saMkhyAne AdhAre vibhAjana karavAmAM AvyuM che. kAvyaprakAronA vibhAjanamAM prakIrNa kAvya prakAronI saMkhyA vadhu che. A alpa paricita kAvya prakAro ane tene lagatI kRtio moTe bhAge hastaprata ane alpa pramANamAM prakAzita thayela che. eTale A vibhAganAM kAvya prakAro kAvyarasika, jijJAsu bhaktone vizeSa saMzodhana karavA mATe mArgadarzaka bane tema che. moTe bhAge prAkRta ane apabhraMza bhASAnA kAvya prakArone anulakSIne kRtio racAI che. temAM gujarAtI bhASAnI paNa kRtiono samAveza thAya che jaina sAhityanA kAvyaprakAro saMskRta-prAkRta ane apabhraMza bhASAnA prabhAvathI sarjAyA che. temAM paNa prAkRta-mAravADI-gujarAtI bhASAnuM paNa mizraNa thayuM che. atre kAvya prakAronI saMkSipta mAhitI ApI che. nAmollekha karyo nathI. prakaraNa rathI 7mAM tamAma kAvyaprakArono nAmollekha, saMbaMdhita kRtinI mAhitI ane prakAra vize vigato ApI che. eTale A bhUmikAne AdhAre jaina sAhityanA kAvya prakAronI virATa sRSTimAM jJAnAnaMda bhaktimAM rasalIna thavAno suvarNa avasara prApta thAya tevI zakyatA che. nAmollekha karelI kRtionI TUMkI mAhitI ApI che. vizeSa jijJAsA mATe mULa kRtiono abhyAsanI bhalAmaNa karavAmAM Ave che. kAvyAnaMda AtmAnaMdano eka viziSTa prakArano paryAya che. sahRdayI vAcako A prakAranA AnaMdathI karta nirjarAmAM paNa nimittarUpa bane tevI kSamatA che. keTalAka kAvya prakAro vize svataMtra saMzodhana mATe pustaka pragaTa karavAmAM AvyAM che. te uparathI vadhu vigato prApta thaI zake tema che. dA.ta., hariyALI, lAvaNI, gajhala, pAtrAlekha, hAlaraDAM, gItA, vagerenAM pustakonA aMta bhAgamAM saMdarbha sUrI ApI che te pustakomAMthI vistRta mAhitI maLI zakaze. - bhaktipradhAna, saMkhyAmUlaka, chaMdamUlaka, upadezAtmaka ane jJAnAtmaka kAvyaprakAro jaina sAhityamAM lokapriya che paNa A aMgenI pUrNa mAhitI nahi hovAthI prabhu bhakti ane Avazyaka Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 kriyAomAM bhAvollAsa pragaTa thato nathI eTale A kAvyaprakAronuM jJAna prApta karavAthI tamAma kriyAo amRta samAna phaLadAyI nIvaDe tevI pUrNa zakyatA che. jJAna ane kriyAo samanvaya sadhAya eTale Atma vikAsanI dizA prati padArpaNa thAya ane tenA vizeSa puruSArthathI AtmA mokSamArgano yAtrika bane che. lokonI ruci bhinna bhinna prakAranI hoya che. temAM paNa kAvyarucivALA bhakto ochA che chatAM kAvyaprakAronuM jJAna prApta thAya to rucino vikAsa thAya ane gAgaramAM sAgara samAya e nyAye vizeSa rIte jJAnaprApta thaI zake che. kAvya prakAro uparAMta jaina sAhityamAM saMzodhana karavA lAyaka viSayonI sUcI ApavAmAM AvI che. vidvAno jJAnamArganA bhakto ane sAhityapremI vargane A sUcI upayogI nIvaDe tevI che ane A kSetramAM kArya karavAthI jJAnanA kSayopazamanI sAthe zruta bhaktinuM cirasmaraNIya sukRta lekhAze. kAvya prakAronA abhyAsathI jANavA maLe cheke pUrvAcAryoe potAnA dainika jIvananI AvazyakakriyA sAthe sarva sAdhAraNa janatAne jainadharmanA vividha siddhAMtone kAvya racanA dvArA sAcuM jainatva prApta karavA mATe mahAna sukRta karyuM che. saMskRta-prAkRta ke apabhraMza bhASAnuM jJAna nahoya tevA sarvasAmAnya loko gujarAtI bhASA dvArA jJAnanA vArasAne pAmIne Atma kalyANamAM puruSArtha kare evI zrutajJAnanI virATa sRSTimAM vihAra karavAnuM zubha nimitta AvI kRtiothI prApta thayuM che to teno AtmalakSI svAdhyAya karavAno aNamola avasara vItI jAya tyAra pahelAM sahRdayI vAcako kAvya sRSTimAM vihAra karavA tatpara thaye ema mAnuM chuM jJAnano mahimA avarNanIya che. jaina sAhityano hetumAtra AnaMda prAptino nathI paNa mokSa mArganI sAdhanAmAM upayogI AtmAnA jJAna guNano vikAsa thAya ane potAnAM darzana, cAritra, upayoga, jyAM guNono paNa vikAsa thatAM Atmasiddhino mArga sahaja prApta thAya che eTale A pustakanA vicAro jJAna ane bhakti dvArA AtmAnA zuddha svarUpamAM ramaNatA kevaLavavA mATe amogha zastra che sAdhana ane sAdhya vize sAdhaka nizcita bane pachI kAryasiddhi hAtha veMtamAM AvI jAya che. A pustakanA prakAzana aMge mukhya Arthika sahayogano preraka DaoN. jitendra bI. zAhano hRdayapUrvaka AbhAra mAnuM chuM. vizeSa saMdarbha : jaina gUrjara kavio bhA-7 pA. 167 prAcIna kAvyoM kI rUpa paraMparA pA. 2 DaoN. kavina zAha Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN. kavina zAha lekhakano paricaya * zAha kavinacaMdra mANekalAla (janma sthaLa : vejalapura, ja. tA. 30-3-36) abhyAsa bI.e. (onarsa), ema.e., bI.eDa.TI.DI. elaelaema. pI.ecaDI I. sa. 1955thI 1966 sudhI gajerA, Derola sTezana ane delola hAIskUlamAM zikSaka * I. sa. 1966thI 1996 sudhA bhAdaraNa, khaMbhAta, kapaDavaNaja ane bIlImorA kaoNlejamAM prAdhyApaka tarIke sevA karIne hAla nivRtta. haLavA nibaMdho, kAvya, vArtA ane dharma-saMskRta viSayaka lekho lakhavAno zokha. jaina sAhityamAM sarjana ane saMzodhana pravRtti. jaina sAhityamAM pI.ecaDI padavI prApta karyA badala 'yazobhUmi smAraka caMdraka vijetA (kavi paMDita vIravijayajI : eka adhyayana) * sAhitya, saMskRti, zikSaNa, kAyado e samAjasevAnAM kSetromAM abhiruci ane sevAkIya pravRttiomAM yogadAna. I. sa. 1970nA sapTe.thI 1972 sudhIno aDhI varSano amerikAno zaikSaNika ane sAMskRtika pravAsa, ema. eDa. (1972 jUna), northa-IsTarna yuni. bosTana, helisTana, velenDa, proviDansa, smigaphIlDa, pholarIvara, vesTa nyUTana, volyuma, phemiMgahAma, baraliMgTana, vaoNziMgTana DI.sI., DeTroiTa, philADelphiyA, kembrija vagere sthaLomAM bhAratIya saMskRti ane dharmaviSayaka vArtAlApa. bAra vratadhArI zrAvakaH navalAkha navakAra, uvasaggahara ane logassano jApa pUrNa karela che. zrI vizA nImA jaina samasta jJAti maMDaLa, vejalapura jaina saMgha, bIlImorA jaina saMgha, jaina sozyala grupa-bIlImorA, dakSiNa gujarAta yuni. prAdhyApaka maMDaLa-surata, vI.esa. paTela kaoNleja bIlImorA vagere saMsthAo dvArA sanmAnapatra zALA-kaoNleja ane sevAkIya dhArmika ane sAmAjika saMsthAomAM prasaMgocitta pravacana ane vArtAlApa. patnI sva. kusumabahena, kiraNa , asti, kiMcita (putro), (svAti) zAzvatayazAzrIjI ma.sA. (putrI). yazobhUmi smAraka caMdra, vIsA nImA jaina dIpaka evorDa prApti 0 0 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN. kavina zAha likhita - saMpAdita pustakonI yAdI 1. biMbapratibiMba (kAvya saMgraha) 2. lallunI lIlA (kaLavA nibaMdho) 3. kavirAja dIpavijaya 4. kavi paMDita vIravijayajI : eka adhyayana (mahAnibaMdhano saMkSepa) 5. zrAvaka kavi manasukhalAla (saMzodhana graMtha) 6. jaina sAhityanI gajhalo 7. gajhalanI saphara 8. hariyALI svarUpa ane vibhAvanA 9. phAgaNa ke dina cAra (jaina AdhyAtmika hoLI gIto) 10. nemivivAhalo (hastaprata saMzodhana) 11. jaina patra sAhitya bhAga-1 (madhyakAlIna) 12. jaina patra sAhitya bhAga-2 (arvAcIna) 13. pUchatA nara paMDitA (praznottara saMcaya) 14. bIjamAM vRkSa tuM (saMzodhana lekha saMcaya) 15. lAvaNI kAvya svarUpa ane samIkSA 16. jaina gItA kAvyonI paricaya 17. kAvya zAstra vinodena (AdhyAtmika lekha saMcaya) 18. sametazikharavaMdu jinavIza. Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AvakAra...aMtaranA umaLakAsabhara--AvakAra gurudeva AcAryazrI vikramasUrIzvarajI ma.sA.no mitAkSarI paricaya prastAvanA prakaraNa-1 madhyakAlIna gujarAtI sAhitya 5 da 12 1 7 10 1. rAsa-10, 2. prabaMdha-16, 3. pavADo-17, 4. 'carcarI'-24, 5. bhAsa-33, 6. vivAhalo-40, 7. veli-47, 8. 'dhavala'-57, 9. phAgu-65, 10. bAramAsARtu kAvya-68, 11. chaMda-73, 12. saloko-82, 13. duhA-94, 14. pada svarUpa-98, 15. hariyALI : kAvya svarUpa-105, 16. gajhala : svarUpa vidhAna-125, 17. lAvaNI-148, 18. rUpaka kAvya-159, 19. hamacaDI163, 20. paghAtmaka lokavArtA-198 anukramaNikA madhyakAlIna kAvya prakAronI saMkSipta mAhitI prakaraNa-2 jaina sAhityanA svarUpalakSI kAvyaprakAro prakaraNa-3 vastulakSI kAvyaprakAro 173 21. kaLaza-173, 22 snAtra pUjA-177, 23. jaina pUjA sAhitya-183, 24. devavaMdana-194, 25. caityavaMdana-198, 26. stuti-205, 27. stavana-211, 28. DhALiyAM-217, 29. vadhAvA-222, 30. AratI : svarUpa-226, 31. garabo garabI-229, 32. gahulI-233, 33. hAlaraDuM ane anya racanAo239, 34. gIta-243, 35. saMghayAtrA-tIrthamALA-caityaparipATI-1-253, 39. thALa-255 prakaraNa-4 upadezAtmaka kAvya prakAro 261 37. mAtRkA-kakko-261, 38. hitazikSA-266, 39. subhASita-269, 40. sajjhAya-270, 41. jaina gItA kAvyono paricaya-280 prakaraNa-pa chaMdamUlaka kAvyaprakAro 293 42. copAI chaMda-293, 43. chappaya-chappA-294, 44. savaiyA-294, 45. Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 317 kavitta-206, 46. neminAtha rekhatA-296, 47. dhamAla-297, 48. adhyAtmasAra mAlA-298, 49. rAgamAlA-298, 50. maMjarI-209, 51. vastu-300, para. nizAnI-300, 53. vacanikA-301 prakaraNa-6 saMkhyAmUlaka kAvya prakAro 302 54. zrI jinacandrasUri aSTakamu-302, 55. vazI-304, 56. sthUlibhadra ekavIzo-305, 57. bAvIzI-305, 58. "covIzI"-306, 59. paccIzI307, 60. ogaNatrIzI-308, 61. batrIsI-308, 62. chatrIzI-309, 23. bAvanI-309, 64. sattAvanI-311, 65. bahoMterI-312, 66. pratyAkhyAna catuHsaptatikA-313, 67. sAmya zataka-313 prakaraNa-7 prakIrNa kAvyaprakAro 1. pAraNuM-317, 2. nemanAthano coka-318, 3. rAjulano vIMjhaNo-320, 4. mahAvIra prabhuno cuDo-3ra1, 5. cuMdaDI-322, 6. "phUlaDAM-324, 7. huMDI327, 8. patra | lekha | vinaMtI-328, 9, paTTAvalI-331, 10. sAdhu vaMdanA athavA guruparaMparA-333, 11. maMgala-334, 12. nATaka-336, 13. caritra337, 14. vilAsa-338, 15. 'taraMga-339, 16. akhyAna-340, 17. nirvANa-341, 18. cAbakhA-342, 19. vayaNAM-345, 20. aMtaraMgavicAra346, 21. caMdrAulAcaMdAvalA-346, 22. reluA-347, 23. saMbaMdha-348, 24. joDI-349, 25. saMdhi-349, 26. bolI-350, 27. vAsupUjaya bolikA351, 28. adhikAra-352, 29. sUDa-353, 30. "vilApa'-354, 31. namaskAra-355, 32. svAdhyAya - Atma zikSA svAdhyAya-3pa6, 33. ratnamAla356, 34. saMvAda-357, 35. "TIpa-358, 36. bhASA-359, 37. prakAza359, 38. kathA-361, 39. caMda copAI - samAlocanA-362, 40. kulaka - anAthI RSi kulaka-363, 41. jagaDuzAhano kaDakho-365 prakaraNa-8 anusaMdhAna 36 7 saMdarbha pustakasUci 370 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-1 madhyakAlIna gujarAtI sAhitya gaMgA nadInA taTa paranI retInI kaNone mApavA (gaNavA) je samartha che, ne je agAdha samudranA pANIne be hAtha vaDe ulecI nAkhavA je samartha che. te ja jJAnanA guNo kahevA samartha che. arthAt zrutajJAnanI mahattAnuM mApa kADhavuM azakya prAyaH che. ArSavacana (zruta vizeSAMka, pA. 155). madhyakAlIna gujarAtI sAhitya 12mI sadIthI 19mI sadI sudhIno gaNAya che. A samayamAM muslima rAjakartAonuM prabhutva hatuM. tyAre gujarAtanA kuzaLa-catura lokoe potAnI asmitA TakAvavA mATe puruSArtha karyo hato. lokopayogI kAryothI rAjakIya aMdhAdhUdhI hovA chatAM prajAe sAmAjika ane dhArmika rIte svasthatA keLavIne jIvana jIvyAno saMtoSa prApta karyo hato. lokonA manoraMjana mATe bhavAI, rAmalIlA bhATacAraNonI vArtAo ane jaina sAdhuonI vArtAo pracalita thaI hatI. sAhityanI dRSTie vicArIye to jevI sAdhu kavio dvArA rAsa, kathAsAhitya prabaMdha bAlAvabodha jevA sAhitya prakAro prApta thayA hatA. madhyakAlIna sAhityanA AraMbhamAM jainajainetara kavioe mUlyavAna pradAna karyuM che. sAdhu kavioe moTI saMkhyAmAM rAsa racanAo karI ane jainetara kavioe pado. lokavArtA ane AkhyAno dvArA gujarAtI bhASAmAM sarjana karIne sAhityanA noMdhapAtra vikAsa karyo hato. hemacaMdrAcAryanA apabhraMzanA duhA narasiMhanAM pado, akhAnA chApA premAnaMdanAM ApyAMno, zAmaLa bhaTanI lokavArtAo ane dayArAmanI garabIo aMgenuM sAhitya noMdhapAtra sthAna dharAve che. madhyakAlIna gujarAtI sAhitya para saMskRta apabhraMza, prAkRta, vrajabhASA, ane loka bolIno prabhAva paDyo che. taduparAMta sthAnika rAjyanI bhASAno paNa prabhAva nihALI zakAya che. jainoe mAtra sAhityanA vikAsamAM nahi paNa dharmanA raMge raMgAIne zilpa ane sthApatya kalAnA vikAsamAM yogadAna karyuM che. maMdiro, upAzrayo e jJAnabhaMDAro dvArA sAhitya ane kalAnA vArasAnuM jatana karyuM cheA samayamAM bhakti mArga ane jJAnAmArganI be zAkhAno vikAsa thayo hato jenA dvArA vipula pramANamAM vaividhyapUrNa sAhitya prApta thayuM che. loka sAhityanA prabhAvathI padyavArtAno prakAra jaina-jainetara kavioe vikasAvyo hato. Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA madhyakAlIna sAhitya mudritarUpe alpa che paNa hastapratomAM sAhitya kRtio moTI saMkhyAmAM prApta thAya che. jesalamera, amadAvAda, khaMbhAta, pATaNa, lIMbaDI, jevA sthaLoe hastapratono saMgraha thayo hato. kaMThastha sAhityane paNa A samayamAM lahiyAo pAse lakhAvIne graMthastha karavAmAM AvyuM hatuM. jJAnanA vArasAnA pratIkarUpe gujarAta ane anya rAjayomAM hastaprato moTI saMkhyAmAM surakSita thaI che. madhyakAlIna sAhitya moTA bhAganuM padyamAM ghaNI moTI saMkhyAmAM che 'padyano vikAsa thayo che ane kAvya prakAro carittatvamAM AvyA che. bAlAvabodha auktika ane Tabo jevI gadya racanAo alpa pramANamAM vikAsa pAmI che. madhyakAlIna sAhityanuM preraka baLa dharma hato. dhArmika viSayone lokabhogya banAvavA mATe vividha prakAranI kAvya kRtio sarjAI hatI. tenAthI loka zikSaNanuM paNa kArya thayuM che. dharmanA prabhAvathI sarjAyelA sAhityamAM mukti, sadAcAra nIti, tyAga ane vairAgya bhAva jevI vicAra dhArAno vizeSa prabhAva hato. aihika jIvana nAzavaMta che. AtmAnA zAzvata sukhanI prApti mATe saMyama-dIkSA-mokSa puruSArthanI sAdhanAnA vividha vicAro A sAhityamAMthI prApta thAya che. madhyakAlIna sAhityamAM tyAga pradhAna jIvanano abhigama vadhu pracAra pAmyo hato. saMsArI jIvanano ullAsa ane prakRtinA AnaMda vize udAsInatA jovA maLe che. sAhityanI dRSTie kavionI varNanakaLA AkarSaka hatI. sAMpradAyika sAhitya jIvana lakSI hovAthI temAM upadezanuM tattva sarvasAmAnya rIte sthAna pAmyuM che. eTale kalA daSTino abhAva hato. kalAtattvamAM rasa alaMkAra-varNana-chaMda yojanA jevAM lakSaNo jovA maLe che. kavioe sIdhIsaraLa vANImAM abhivyakti karIne janasAdhAraNane sAMpradAyika vicAronuM bhAthuM ApyuM hatuM. eTale kalA karatAM jIvanane vadhu mahattvanuM gayuM hatuM. madhyakAlIna sAhityanI saMkSiptamAM yuganI dRSTie vicArIye to rAsayuga-navayuga athavA hamayuga isavI 12mIthI 14mI sadIno che. I.sa.nI 15-16 sadIe bhaktiyuga kahevAya che. tene narasiMhayuga nAmathI oLakhavAmAM Ave che. 17mI sadIe premAnaMda yuga che. 18-19mI sadI pada garabI dayArAmayugathI oLakhANa che. A yuga vibhAjananA samayamAM moTI saMkhyAmAM gujarAtI sAhityano vikAsa thayo hato. eka tarapha jainetara sAhityano vikAsa thayo to bIjI bAju jaina sAhityano paNa vikAsa thayo hato. A vikAsanI rUparekhA madhyakAlIna jaina sAhityanA kAvya prakAro svarUpa ane samIkSA pustaka pratIkarUpe che. - jaina sAhityanA saMzodhaka ane itihAsakAra zrI mohanalAla dalIcaMda desAIe jevI sAhityano saMkSipta itihAsa graMthamAM madhyakAlIna gujarAtI sAhityanI mAhitI nIce pramANe darzAvI che. Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-1 hamayuga saM. 1162thI 1229 A samayanI noMdhapAtra siddhi gujarAtI bhASAnA vyAkaraNanI che. A samayamAM apabhraMza sAhityano vikAsa thayo hato. vastupAla-tejapAla yugano samaya 1275thI 1307no hato. A samayamAM jJAnabhaMDArono vikAsa thayo ane kavione rAjyAzraya prApta thayo hato. A samayamAM tADapatro para sAhityanuM lekhana thayuM hatuM. tilakAcArya, abhayadevasUri, mANikya caMdrasUri, vinayacaMdrasUri, tapAgacchAcArya jagatacaMdrasUri, sarvadevasUri vagere gurubhagavaMtoe jaina sAhityanA vikAsamAM pradAna karIne gujarAtamAM jainonuM prabhutva sthApita thayuM hato. vAghelA vaMzano samaya saM. 1300thI 13pa6no hato A samayamAM jUnI gujarAtI bhASAnA kavi vinayacaMdra, somamUrti ane jagaDu jANItA hatA. gujarAtamAM muslima zAsanano samaya saM. 1356thI 1400no hato. sarvAnaMdasUrinuM jagaDu caritra aMbadevano samarArAso jinapadma ane racAyelA jevA kavioe gujarAtI bhASAmAM pradAna karyuM hatuM. saM. 1471thI 1456nA samayamAM jayasiMhasUri ratnazakhara, merUtuMgasUri, munisuMdarasUri kSemakara, nayasuMdara vagere kavioe sAhitya sarjana ane tADapatronA lakhANamAM pradAna karyuM hatuM. saM. 14pa6thI 1500no samaya somasuMdara yuga che. somacaMdrasUrinA ziSyo-praziSyoe sAhitya sarjana dvArA zrutajJAna prasAranuM kArya karyuM hatuM. jagatacaMdrasUri, bhuvanacaMdrasUri, jinakIrtisUri mANikyasuMdarasUri, mANijyazekharasUri vagere kavio khyAti pAmyA hatA. A samaye kharataragacchanA jinabhadrasUri, dharmacaMdra somasAgara, jinasAgara, hIrAnaMda vagere kavioe potAnA sarjana dvArA vikAsamAM phALo Avyo hato. - saM. 1501thI 1600nA samayamAM jaina kAvya sAhityano noMdhapAtra vikAsa thayo. kavi lAvaNya samayamAM caritra, jaina darzananA viSayo, saMvAda, vagere prakAranI kRtio prApta thAya che. saM. 1601thI 1700no samaya hIrayuga-hairakayuga gaNAya che. A samayamAM bhAnucaMdra upA. vijayasenasUri zAMticaMdra, vagere sAdhu kavio jANItA hatA. kharataragacchanA jinacaMdrasUrinI sAhitya sevA uparAMta jinarAjasUri, samayasuMdara ane banArasIdAsanI sAhityapravRtti gujarAtI bhASAnA vikAsamAM mahattvanI gaNAya che. 17mA saikAmAM gujarAtI bhASAnI sAthe sAdhu kavioe saMskRta ane prAkRta bhASAmAM graMtho racyA hatA. A zatakamAM gujarAtI bhASAnI samRddhinuM darzana thAya che. bAramAsA, saMvAda, bhAvAnuvAda, vIra kAvyo, rUpaka kAvya, dezIo ane chaMdobaddha laghu kAvyo, Urmi gIto vagerenI racanA thaI hatI. A samayamAM bhaktimArganI prabaLa asarathI vipula sAhitya sarjana thayuM gatuM. yazovijayayuga saM. 1701thI 1643no gaNAya che. AnaMdaghanajInI adhyAtma mArganI stavana-padonI racanA UMcI guNavattA dharAve che. upAyazovijayajInuM saMskRta ane gujarAtI Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA sAhitya vizeSa lokapriya che. AnaMdaghanajInI covIzIno bALAvabodha, adhyAtmasAra jevI kRtio prasiddha che. tyArapachI vinayavijaya, meghavijaya sthAnakavAsI kavi dharmadAsa, sumati kallola, bhANavijaya jinavijaya, kalyANasAga2, jJAnavimalasUri labdhicaMdra, raMgavijaya vagere kavioe potAnI kRtio dvArA sAhityanA vikAsamAM yogadAna ApyuM che. 18mA zatakamAM jevI sAhityanA vikAsamAM ciratro, pado bhakti-gIto, vairAgya pado zloko adhyAtma viSayaka, kRtio, tIrtho ane tIrtha yAtrAnA sAhitya vize ghaNI mAhitI prApta thAya che. 19mA zatakamAM kAvya sAhityanA vikAsamAM rUpacaMda, vizuddha vimala ratnavijaya, dIpavijaya amIvijaya, vIravijaya, rUpavijaya, uttamavijaya, padmavijaya cidAnaMdajI, khoDIdAsa, dayAvijaya rAyacaMda vagere che. uparokta vigato jaina sAhityanA vikAsanI mitAkSarI mAhitIrUpe pragaTa karavAmAM AvI che. A aMgenI vizeSa mAhitI jaina sAhityano saMkSipta itihAsa jaina gUrjara kaviomAMthI maLaze. jaina sAhityanA kAvya prakAronI bhUmikArUpe madhyakAlIna sAhitya ane itihAsanI mAhitI pragaTa karavAmAM AvI che. saMdarbha : gujarAtI sAhityano itihAsa khaMDa-1 jaina sAhityano saMkSipta itihAsa madhya. guja. sAhi-iti. madhyakAlIna gujarAtI sAhityanA lakSaNo madhyakAlIna kAvya prakAro vize moTe bhAge kRtione AdhAre mAhitI saMkalana karIne pragaTa karavAmAM AvI che. kAvya prakArano zabdArtha bhAvArtha ane kRtionA saMdarbhamAM paricaya thAya te rIte keTalAMka sAmAnya lakSaNonI sUcI ApI che. prakIrNa kAvya prakAro vize saMzodhanane pUrNa avakAza che. svarUpa lakSI kAvya prakAro vize mAhitI prApta thAya che te sivAya anya kAvya prakAro vize abhyAsa karIne mAhitI ApI che. -- -- iSTa deva-guru ane sarasvatInI kRtinA AraMbhamAM stuti karavAmAM Ave che. viSaya vastu 24 tIrthaMkaro gaNadhara bhagavaMto sAdhu bhagavaMto, zreSThio, mahApuruSo, satIo ane jaina darzananA tattvajJAnane sparzatA vicAro, vagerene svIkArIne vividha prakAranAM kAvyo racAyAM che. vastu vibhAjana mATe ThavaNI, bhAsa, DhALa, jevA zabda prayogo uparAMta keTalIka dezIono paNa prayoga karavAmAM Ave che. varNana pAtro, prasaMgo, sthaLo ane dhArmika tahevAro vagerenuM varNana vastune anurUpa hoya che. Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-1 gAma-nagara, maMdira, prakRti, dIkSA mahotsava, jinamaMdiranI pratiSThA, saMghayAtrA, janmotsava, lagna varNana : svargArohaNa, yuddha vagere varNano sthAna dharAve che. A varNana mAhitI pradhAna che. dharmopadeza-sAMpradAyika sAhityamAM dharmopadezae sarvasAmAnya lakSaNa che. sAhitya janasamUhanI kalyANa mATe che. manoraMjanae kSullaka hetu che mukhyatve to AtmA karmathI mukta thaIne sva-svarUpane pAme te mATe prabhunI divya vANI vividha rIte kAvyomAM sthAna pAmI che je upadezAtmaka vicAro gaNAya che. 5 samakAlIna deza-samAja sthitinI mAhitI sAhityamAMthI prApta thAya che samAja ane kuTuMbajIvana, rAjakIya paristhiti, dhArmika tahevAro zukana-apazukana jyotiSa lagnautsavo Arthika samRddhi, rAjA ane prajAnuM jIvana vagere mAhitI prApta thAya che. koI eka sadI ke yuganAM sAmAjika ane rAjakIya vigato sAhityAMthI maLe che. rasa nirupaNa kAvyamAM rasanuM sthAna mahatvanuM che jaina kAvyomAM mukhyatve upazama zAMtarasa rahelo che. prasaMgocita zrRMgAra ane karuNa, pArzva bhUmikA tarIke jovA maLe che. yuddha jevA prasaMgomAM raudra ane vIrarasa ane mokSa puruSArthanI sAdhanAmAM paNa abhUtapUrva vIrasanI sthiti noMdhapAtra bane che. camatkAranA nirupaNamAM adbhuta rasa che rasa nirupaNa bhautika jIvananA AnaMda karatAM AdhyAtmika AnaMdanI anubhUtine vizeSa rIte vyakta kare che. tyAga ane vairAgya dvArA bhautika zRMgAramAMthI AdhyAtmika zRMgAramAM saMkramaNAnI sthiti sarva sAmAnya rIte nihALI zakAya che. bhakti rasa e koI svataMtra rasa nathI paNa zAMti rasamAM teno samAveza thAya che. eTale jaina sAhityamAM vI22sanuM nirupaNa thayuM che tenuM arthaghaTana nIce pramANe che. dayAvI2 :jaina sAdhuo ane mahApuruSo ahiMsA dharmanuM pAlana kare che te dRSTie dayAvIra kahevAya che. dAnavIra : sAdhu bhagavaMto zrutajJAnanuM dAna kare che ane bhavyAtmAone mokSamArga tarapha prayANa karavA mATe preraNA Ape che. yuddhavI :--sAdhubhagavaMto paMcamahAvrata racIkArIne aSTakarmanA nAzano puruSArtha kare che eTale karma sAme yoddhA samAna laDe che. dharmavI2 dharmadvArA vIratApUrvaka mokSa puruSArthanI sAdhanA karanArA muni bhagavaMto e dharmavIra che. 'vIratA" vagara A cAra prakAranI pravRtti thAya nahi eTale pAtro aMte saMyama svIkArIne cAra prakAranI vIratAnuM sAkSAt darzana karAve che. jaina sAhityanI A vIratA sAMskRtika vArasAnuM pratIka che. dhArmika vastune kAraNe bhaktirasanI dhArA askhalitapaNe vahetI jovA maLe che. Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA phaLazruti :-kAvyane aMte phaLazrutino ullekha thayelo hoya che. mukhyatve aihika jIvanamAM zAMti ane samRddhi, AtmAnuM kalyANa, mokSa prApti, roga-zoka-duHkha-dAridranuM nivAraNa jevA vicAro pragaTa thayA che. - ane kAvyane aMte strI-puruSa pAtro dIkSA aMgIkAra karIne AtmAnuM kalyANa kare che. mokSa prApta kare che ema dharma puruSArtha mokSa puruSArthanI siddhino Adarza caritArtha thayo che. A lakSaNa sarva sAmAnya rIte upadeza samAna jovA maLe che. - chaMda/dezIono prayoga :-gadya-padyano bheda racanA rItithI che. kavioe zAramIya rAga, mAtrAmeLa-varNameLa chaMdo ane vividha dezIono prayoga karIne kAvyamAM geyatA siddha karI che. DhALa baddha kRtiomAM dezano vizeSa prayoga thayo che. pada-gIta-stavana-pUjA sajajhAya lAvaNI AdimAM zAstrIya rAga ane dezIono prayoga vizeSa rIte noMdhapAtra banyA che. daivI tattva-camatkAra-dharma ane camatkAra eka bIjA sAthe atUTa saMbaMdha dharAve che. dharmano prabhAva camatkArathI vadhu asarakAraka bane che AkAza vANI duMdubhi nAda thavo, AkAzagAminI vidyAno prayoga, jAti smaraNA jJAnathI pUrvabhavanI smRti, daivI sahAyathI bhautika jIvanamAM lAbha thavo parakAyA praveza, pakSIo ane prANIo sAthe vArtAlApa, vagere dvArA camatkAranuM tattva abhuta rasanI alaukika anubhUti karAve che. pazcimanA grIkaaMgrejI sAhityamAM paNa A tattva kAryarata thayeluM jANavA maLe che. zailI zabda ati vistAravALo che. chatAM dhArmika sAhityamAM pratyakSa kathana, parokSa saMvAda, kathana varNana pradhAna, praznottara, vagere prakAranI zailIno Azraya laIne kavioe kAvyasarjana karyuM che. zIrSaka racanA-madhyakAlIna kavio vastu vAcaka zIrSaka racanAnI sAthe kAvya prakArano saMbaMdha sarva sAmAnya rIte darzAvyo che. dA. ta. pArzvanAtha vivAhalo - pArzvanAtha e vyakti vAcaka ane vivAhalo e vivAhanArUpaka kAvyano nirdeza kare che. gautama, svAmIno rAsa neminAtha phAgu metAraka muninI sajhAya, zubhaveli AdinAtha bhAsa, ArdrakumAra dhavala, mRgAvatI AkhyAna zAMtinAtha bhagavAnanI AratI vagere zIrSako dRSTAMtarUpe pragaTa karyA che te uparathI zIrSaka racanA spaSTa thAya che taduparAMta jaina darzananA viSayone sparzatI kAvyakRtiomAM A rIte zIrSaka racanA thaI che. dA.ta. saptakSetrirAsa, dharmamaMjarI, bAravratanA chappA, adhyAtma bAvanI, zrIahaMdagItA bhAvaprakAza namaskAra svAdhyAya vagere darzanazAstranA viSayone sparza che. kavioe eka ja kRtine betraNa kAvya prakAra sAthe saMbaMdha darzAvyA che. dA.ta. jagaDu prabaMdha-rAsa, copAI, neminAtha navaraso athavA stavana zaMkhezvara pArzvanAtha stavana athavA chaMda, ASADhAbhUti sajhAya athavA dhamAla athavA caritra, praznottara mAlikA athavA pArzvacandramata dalana, copAI, tIrthamALA stavana athavA pUrvadeza caityaparipATI uparokta udAharaNA uparathI viSayavastunI sAthe kAvya prakAra chaMda prayoganI paNa mAhitI prApta thAya Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-1 che. cAritrAtmaka nirUpaNa - sAMpradAyika sAhitya e mAtra phaLadrupa bhejAnI kalpanAo nathI paNa vAstavika rIte jIvanamUlyo-Adarzo caritArtha thayA che tenuM nirupaNa caritrAtmaka rIte thayuM che. jaina sAhityamAM anekavidha caritrono pratyakSa-parokSa rIte saMdarbha prApta thAya che jenA dvArA bhavyAtmAo dharmAbhimukha thavAnI preraNA meLavIne AtmAnuM kalyANa kare che. caritrAtmaka sAhityanI dRSTie jaina sAhitya ati samRddha ane prathama kakSAnuM sthAna dharAve che. rAsa-phAgu, veli, vivAhalo, bAramAsA, paMca kalyANaka stavana, DhALiyAM, chaMda, zloko, prabaMdha, pravADo, dhavala, bhAsa, nirvaNa, vagere prakAramAM AvAM caritro prApta thAya che. A sAhityanuM lakSajIvana che. jIvananuM Urdhvagamana thAya tevA sAMskRtika vicAro vividha vividha prakAranA kAvyo dvArA vyakta thayA che. vastu sAMpradAyika che paNa abhivyaktimAM sAhitya kaLAnAM lakSaNo ochevatte aMze caritArtha thayAM che. TUMkamAM sAhitya ane jIvanano saMbaMdha darzAvatI kAvya sRSTi che. madhyakAlIna kAvya prakAronI saMkSipta mAhitI saMgraha, samuccaya, saMdoha, maMjarI prakAza vagere saMjJAvALI kRtiomAM bhaktipradhAna caityavaMdana stuti. ane tAtvika mAhitIno saMcaya thAya che. stotra stavana cheda vagere kRtiono saMgraha che saMgraha uparathI saMgrahaNI ladhusaMgraha bRhad saMgrahaNI graMtho racAyA che A prakAranI kRtiomAM tAttvika vicArono saMgraha paNa thayo che. kulakasaMgraha prAcIna stavanAdi saMdoha loka prakAza, jina guNamaMjarI jaina kAvya prakAza. AkhyAnaka-AkhyAna-caritrA cAritra cariyuM, caritta-e samAna arthavAcaka zabdo dvArA caritrAtmaka nirUpaNano saMdarbha pUro pADe che. stava-stavana-samAnArthI prabhu guNagAna karatI racanA che. - patra-lekha-kAgaLa-e madhyakAlIna samayamAM patra dvArA saMdezo pahoMcADavAnI mAhitI darzAve che. vinatI saMdezo vijJapti-saMdezo e saMjJA sAthe sAmya dharAve che. anuzAsana saMjJA-vyavasthita cokkasa-niyamabaddha racanAno saMdarbha darzAve che kAvyanuzAsana, zabdAnuzAsana - savaiyA padhdharI-jhUlaNA chaMda che. kavioe vividha chaMdaprayogo karIne kAvyonI racanA karI che temAM A chaMda vadhu pracalita hato. A saMjJAvALI kRtio chaMda mUlaka che. - samAlocanA-vivaraNa-TIkA-vRtti vagere saMjJAo graMtha-pustakanA vicAronuM pRthakkaraNa karIne sarvasAdhAraNa janatAne AtmasAt karavAmAM upayogI nIvaDe che. moTe bhAge saMskRta prAkRta bhASAnA graMthonuM A rIte vivecana thAya che. Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA duhA-doharA-doharo-eka ja arthabodhaka saMjJA che eTale ke samAnArthI che. stuti-thaI-thoya-samAnArthI saMjJA che. "gAthA" prAta de che paNa vyavahAramAM "kaDI'nI jagAe teno prayoga thAya che. stavana, sajajhAya, thoyamAM gAthA zabda prayoga vizeSa pracalita che. - adhikAra-ThavaNI-DhALa-kaDavAM, sarga vagere saMjJAo dIrgha kAvyomAM vastuvibhAjana mATe prayojAya che. pAMca DhAlanuM stavana. - ArAdhanA-jJAna ane kriyAnA samanvayavALI kRti mATeno zabdaprayoga che. zAstrAnusAra AcAra dharmanI vidhi karavAnI mAhitI che, mukhyatve parva ArAdhana-tapanI ArAdhanAno temAM samAveza thAya che... prakIrNa-prakIrNaka-samAnArthI zabdo dvArA ema samajavAnuM che ke jeno koI cokkasa vibhAgamAM samAveza thayo nathI tene A saMjJAthI oLakhavAmAM Ave che. temAM AvI kRtiono saMcaya hoya che. pariziSTa-mULakRtinA saMdarbhamAM vizeSa mAhitI ane anya saMdarbho darzAvatI saMjJA-pustakanA vicArone samajavAmAM upayogI che. mahAbhya-mahAbhya-saMjJA tIrthaMkara-tIrtha mahApuruSonA guNagAna-prabhAva darzAvatI saMjJA che. asAdhAraNa vyaktitvano paricaya AvI kRti dvArA thAya che. - kaDakho-kaDakhA-jhUlaNA chaMdane maLatI eka prakAranI dezI che. rAgano eka prakAra paNa kahevAya caMdrAulA-caMdrAvalA-A prakAranI kRti caritrAtmaka nirUpaNavALI che temAM A nAmanI dezIno prayoga thayelo hovAthI A saMjJA ApI che dA.ta. pArzvanAthajInA saMvegaragarasa caMdrAvalI sImaMdhara svAmInA caMdAlA. kahA-kathAnaka-kathA-samAnArthI zabdo dvArA kathAnuyogano saMdarbha rahelA che. kahA-mAtra kathA artha vAcaka nathI paNa caritrAtmaka racanA che eTale jIvanakathA evo zabdaprayoga sAhityamAM thAya che. prAkRta bhASAnI 'sirisirivAba kahA" suprasiddha che. Tabo-bAlAvabodha-stakata-mULa stabaka zabda parathI dabo zabda racAyo che. traNeno artha samAna che. kAvakRtine samajavA mATe dareka pRSTha upara noMdha ApavAnI paddhati pracalita hatI. jJAnamAM bALaka jevA varganA manuSyone kRtio AsvAda karavA mATenI cAvI noMdha (spaSTatA) upayogI nIvaDe che. racanA padyamAM hoya paNa tenI mAhitI gadyamAM hoya che. A prakaraNanI racanA madhyakAlIna gadyanA dRSTAMtarUpa che. "stabaka zabda kRtinA anuvAda mATe prayojAya che. Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-1 - Teka-caMcalI-dhruva paMkti-dareka kaDIne aMte bolavAnI paMkti moTe bhAge AvI paMkti kAvya racanAnA mahattvanA vicAranuM pratipAdana kare che stavana-sajhAya-pUjA-DhALiyAM vageremAM A prayoga thayelo jovA maLe che. dA.ta. kArtika ekanI sajajhAyamAM dhanya laghu karmI A tamAre je kare dharmanI vRddhi prabhAtI-vahelI savAre gAvAnAM pardo gIto. saMjJI-saMdhyA samaye gAvAnAM pado gIto - horI-hoLInA samaye gAvAnAM vasaMtanAM gIto. Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-2 jaina sAhityanA svarUpalakSI kAvyaprakAro 1. rAsa madhyakAlIna gujarAtI sAhityamAM jaina kavioe rAsa racanAo eTalI karI che ke AkhA yugane rAsayuga tarIke oLakhavAmAM Ave che. A rAsayugane "jaina yuga" athavA "hema yuga" e rIte paNa oLakhavAmAM Ave che. I. sa. 1251 thI 1451 sudhIno samaya jaina yuga kahevAya che. zrI kezavarAma zAstrI narasiMha pUrvanA aDhI zatakanA kALane rAsayuga nAma ApavA mATe jaNAve che. rAsa zabdanuM mULa rUpa vicArIe to saMskRtanA rAsaka zabda uparathI rAsau rAso enA paryAya tarIke rAsa, rAsaka vagere zabda jovA maLe che. rAsa eTale gAI zakAya tevo kAvya prabaMdha. rAsa" zabda "rAsaka" (eTale ke eka chaMdanuM nAma, mAtrA meLa chaMdanI jAtionuM sAmAnya nAma, ane nartakIo tathA yugalo vaDe vividha tAla ane layamAM khelAtuM geya uparUpaka) zabda uparathI Avyo che. pahelAM e AkhyAna jevA lAMbA geya kAvya rUpe ane pachI TUMkA Urmi kAvya rUpe ema beu svarUpe sAhityamAM jovA maLe che. "rasezvara" kRSNanA samayathI Aja sudhInA janajIvanamAM geyatA, abhinaya tathA tAla ane laya nA kAraNe teNe lokahRdayane jItyuM che. kRSNa-gopIno rAsa, jaina kavionI madhyakAlIna sAhitya racanAo, ane nAnAlAla boTAdakaranAM gIto e traNe arthomAM "rAsa' zabda vaparAyo che. janajIvananuM khamIra ane prema-zauryanA bhAvone rAsamAM viSaya tarIke laIne biradAvavAmAM Ave che. kRSNajIvana, gopajIvana, sAgarajIvana, samAjajIvana ane kauTuMbika jIvananAM sukha duHkha vagere prasaMgo rAsanA viSaya banyA che. rAsa' e gujarAtI bhASAnI eka AgavI vizeSatA che. "rAsa' zabdano artha saMskRta zabda "rasa' eTale gAjavuM, vakhANavuM ke moTethI bUma pADavI parathI batAvAya che. saMskRtamAM te samUha nRtyanA arthamAM paNa jANIto che. . ke. kA. zAstrI rAsa ke rAsAno artha nIce pramANe ghaTADe cheH (1) "yuvaka ane yuvatIo ke ekalA yuvako athavA mAtra ekalI yuvatIo goLa kUMDALAmAM tALIothI ke dAMDiyAthI tAlabaddha rIte je nRtya kare che te rAsa. kRSNanI rAsalIlA A pramANe gaNAvI zakAya. Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-2 1 1 (2) rAsa ke rAso eTale jaina ane jainetara gujarAtI sAhityamAM je rIte maLe che te rIte jotAM "prAsayukta padyamAM thoDe aMze hoya che tevuM paNa samakAlIna deza sthiti uparAMta bhASAnI mAhitI sArA pramANamAM ApatuM lAMbu sugeya kAvya." (3) samUha nRtyamAM layabaddha rIte gAvAmAM Ave che te gIta vizeSa, ApaNA dAMDiyA rAsa ane mAtAjInA garabA te paNa A rAsanAM ja svarUpo che. zrI vijayarAja vaidya rAsa aMge noMdhe che-"rAsa ke rAsA" eTale prAsayukta padyamAM (duhAcopAI-dezI) nAme oLakhAtA vividha rAgomAMnA koInA racAyelA dharma-viSayaka ne kathAtmaka ke caritrAtmaka sAmAnyataH kAvyaguNI thoDe aMze hoya che tevuM, paNa samakAlIna deza sthita tathA bhASAnI mAhitI sArA pramANamAM ApatuM lAMbu kAvya." A vyAkhyA rAsa svarUpanA lakSaNo vize prakAza pADe che. A kAvya prakAramAM Agama sUtro ane aMgomAM AvatA paurANika pAtrone kendramAM rAkhIne viSaya-vAsanAnA tyAganI sAthe zRMgAra rasanuM nirUpaNa paNa kare che. sAmAnya rIte rAsanA aMtamAM zIla, sadAcAra ane sAtvikatAno vijaya batAvavAmAM Ave che ane teno uddeza upazamabhAva ane saMyamanA rAjamArge doravAno che. rAsamAM lokarucine dhyAnamAM laIne upadezanI vANI pIrasavAmAM Ave che. apabhraMza bhASAmAM keTalAka upadezAtmaka padya prabaMdho lakhAyA hatA te "rAsa' tarIke oLakhAtA hatA. hemacaMdrAcAryanA samayamAM "rAsa'- "rAsaka' eka geya rUpaka tarIke pracalita hato. dhArmika utsavomAM jaina derAsaromAM rAsa ramAtA ane gavAtA hatA. jaina sAdhuo AvA prasaMgoe rAsanI racanA karI ApatA hatA. rAsa be prakAranA jovA maLe che-'tAlA rAsa' ane "lakuTA rAsa'. tAlA rAsamAM tALIo pADavAnI vizeSa rIta mukhya che ane lakuTA rAsamAM lAkaDI-dAMDiyAthI ramavAmAM Ave che eTale rAsamAM geyatA ane abhinayanAM lakSaNo rahelAM che. rAsano prAraMbha TUMkA Urmi kAvya ke gIta kAvya svarUpe thayo hato. samaya jatAM A racanAo AkhyAna paddhatinI lAMbA geya kAvyavALI banI che. rAsa racanA para apabhraMza mahAkAvyano prabhAva paDelo che. mahAkAvya sargomAM vibhAjita thayeluM hatuM. tevI rIte rAsanuM viSayavastu "DhALa' ke "kaDavA'mAM vibhAjita thayuM che. AraMbha kALanI rAsa racA duhA, copAI ke dezImAM racAtI hatI. koI koIvAra to ekaja chaMdano prayoga thato hato. tenA vastu vibhAjana mATe 'bhAsa' zabda prayoga thato hato. rAsa racanA upadeza ApavAnA prayojanathI thaI hatI eTale temAM kathAtattva praveza pAmyuM ne varNana paNa anivArya lakSaNa banI gayuM. rAsamAM jaina tIrthakaro, munio ane zreSThionA jIvana prasaMgone kendramAM rAkhIne rAsa racAyA hatA. caritra kIrtana e rAsano pradhAna viSaya che. RSabhadeva, neminAtha, mahAvIra svAmI jevA tIrthakaro, gautama svAmI, sthUlibhadra, jaMbusvAmI, zAlibhadra jevA rAjavI munio, vastupALa, tejapALa, jagaDUzAha, pethaDazAha, samarasiMha jevA jaina zreSThIo vize rAsa racanAo muni kavioe karI che. taduparAMta saMgha tIrtha yAtrAnA prasaMgonuM varNana karatA rAsa paNa racAyA che. A racanAo jaina dharmanA prabhAvanuM digdarzana karAve tevI che. Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12. jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA rAsa racanAone AdhAre jANavA maLe che ke rAsamAM varNana, dharmopadeza, sUtro ane siddhAMtonuM, prasaMgone pAtro dvArA pratipAdana, pUrvajanma eTale ke A janma pahelAMnI vigatonuM nirUpaNa karavAmAM Ave che. karmanA siddhAMtanI prabaLatA jevA viSayonI sAthe thoDuM sAhitya tattva paNa raheluM che. "rAsa racanA dharma ane upadeza pradhAna hovAthI jaina kavioe kathAne vadhu mahatva ApyuM che. pariNAme teo paMDita hovA chatAM kavi tarIkenA aMzo ochA jovA maLe che. jaina sAhitya caritrAtmaka svarUpe racAyeluM che. anya koI bhASAmAM ATalI moTI saMkhyAmAM judA judA kAvya prakAromAM caritrAtmaka sAhitya ATalA moTA pramANamAM jovA maLatuM nathI e jaina dharmanI eka vizeSatAnI sAthe maryAdA paNa che.* rAsa racanAone AdhAre tenAM lakSaNo nIce pramANe noMdhavAmAM Ave che. maMgalAcaraNa, kavinuM nAma, racanA samaya, gurunuM nAma, dezIo ane rAgonA prayoga, DhALamAM vastu vibhAjana, zRMgAra, karUNa ane zAMtarasanI bhUmikA, samakAlIna deza ane samAja darzana, phaLazruti vagerenA saMyojanathI rAsa racanAo thayelI che. Ama rAsa eka jaina kAvya prakAra tarIke sAhitya vikAsanI aitihAsika bhUmikA pUrI pADIne potAnI asmitAno paricaya karAve che. 2. I. sa. 1232mAM racAyelAM "revaMtagiri rAsu' ne aMte kavi vijayasenasUri nIce pramANe ullekha karyo che. "raMgihi ceramaI jorAsu" te uparathI spaSTa samajAya che ke rAsa samUhamAM raMgabhara ullAsa-AnaMdapUrvaka gAvAmAM Avato kAvya prakAra che. rAsa zabda jUno che. aitihAsika daSTie vicArIe to I. sa. bIjI sadImAM harivaMza purANamAM teno prayoga thayo che. zrI kRSNanI rAsalIlA paNa A zabdanA saMdarbhamAM sAmya dharAve che. eTale rAsamAM samUhamAM nRtya dvArA gAI zakAya tevo kAvya prakAra gaNAya che. bharatezvara bAhubalI rAsamAM "rAsahi chaMditino ullekha thayo che. te uparathI rAsA eka prakArano chaMda che. A chaMdano ullekha svayaMbhUchanda hemacaMdrAcAryanA chaMdonuM zAsana ane kavi darpaNamAM thayo che. rAsamAM vastu vibhAjana mATe "ThavaNi", "mAsa" ane "kaDavaka' zabdaprayoga thayo che. jaMbusvAmI cariya | rAsa, mahendrasUri ziSyanI racanAmAM "ThaviyA" zabda prayoga thayo che. I. sa. 1230mAM racAyela AburAsamamAM 'bhAsa" zabda prayoga thayo che. temAM e pabhaNI nemi niNaMda rAso te uparathI nemijina rAsa che ema spaSTa thAya che. vijayasenasUrie revaMtagiri rAsanI racanA I. sa. 1232mAM karI che temAM "kaDavaka' zabda prayoga thayo che. saMskRta bhASA zabda uparathI bhArata zabda pracalita thayo che. saMskRtanA "sthApanA' zabda uparathI 'ThavaNi' zabda racAyo che. rAsanA AraMbhamAM Urmitattva hatuM. te dIrghakAvya hovAthI varNananI vividhatA najare paDe che sthaLa prasaMga, jIvananA vividha prasaMgo, yuddha, rAjayAbhiSeka, sAmAjika praNAlikA pratyakSa ane parokSa rIte upadezAtmaka vicAro, gauNa kathAo, vagerenI samRddha kathAtmaka-caritrAtmaka kAvya Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-2 13 tarIke sthAna pAme che. dhArmika saMdarbhathI rAsanI rasikatAmAM vikSepa paDyo che paNa madhyakAlIna samAja jIvananI dRSTie rAsanI lokapriyatAmAM koI avarodha Avyo nathI. rAsa racanAo kAvya tarIke noMdhapAtra hovAnI sAthe gujarAtI bhASAnA vikAsanI aitihAsika ane AdhArabhUta mAhitI pUrI pADe che. temAMthI bhaugolika, aitihAsika ane sAmAjika ema trividha prakAranI mAhitI prApta thAya che. samakAlIna samAjajIvana, dhArmika mAnyatAo, vrata, mahotsavanI ujavaNI, jevI lokajIvanane sparzatI vigato paNa prApta thAya che eTale rAsa kAvyo mAnava jIvana sAthe ekarUpa banIne jIvanano viziSTa prakArano abhigama darzAve che. lagabhaga 400 - varSanA dIrdhakALa paryata rAsa racanAo vipula pramANamAM sarjAI che. rAsayuga pachI tenA anusaMdhAnamAM AkhyAna kAvyano yugano prAraMbha thayo che. rAsanuM kathA ane dharmatattva zrAvya kAvya tarIke prasiddhi pAmyuM che. temAMthI bhAratIya saMskRtinA sAMskRtika vArasAno-mUlyono paricaya thAya che. temAM kalA ane jIvanano avicchinna saMbaMdha nihALI zakAya che. kalA jIvana mATe che sAhitya ane jIvanano atUTa saMbaMdha samajavA mATe A kAvyo AdhArabhUta sAdhana bane che. grIka ane aMgrejI sAhityamAM paNa sAhitya ane jIvananA saMdarbha vizenI kRtio racAI che eTale sAhitya jagatamAM kalA jIvana mATeno mata pracalita banyo che. 3. rAsanA prakAra viSayavastune anulakSIne nIce mujaba che. 1. jaina saMpradAyanA mahApuruSo, rAjA-mahArAjA, zreSThIo, satI ramIo, sAdhu bhagavaMto tIrthadhAmone kendramAM racAyelA rAsanI saMkhyA vipula pramANamAM upalabdha thAya che. 2. sAMpradAyika sAhitya hovAthI jaina darzananA vividha siddhAMtone kendramAM rAkhIne rAsa racanAo thaI che AvI kRtio jJAna prApti mATenuM sulabha sAdhana che. vargIkaraNa rAsa kathAtmaka tIrthAtmaka upadezAtmaka prakIrNa dhArmikakathAtmaka caritAtmaka laukika paurANika aitihAsika pUjAtmaka tAtvika stutyAtmaka pratimAM pratiSThA rAsa kRtio 4. bharatezvara bAhubalI rAsanI racanA kavi zAlibhadrasUrie karI che tenI 13mI ivaNimAM yuddha varNana che. "dhaula" A paMktio rasa ane alaMkArathI samRddha che. Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA gayajtu gayavara guDIya jaMgama jima girizaMgatu. suMDAdaMDa cira cAlavaI velaI aMgihi aMga tu || 21 / gaMjaI phiri phiri giri sirahi bhaMjaIturaara DAlitu, aksa-vasi AnaMI nahIM karAI apAra aNAlituM. | 22 // hIMsaI hasamasi huNahuNaIe taravara tAra toSAtu, khUMdala khuralaMI kheDavIya mana mAnaI asavAratuM. dhaDahaDaMta ghara kramadamIya raha rUMghaI rahuvAratu, ravabhari maNaI na giri gahaNa thira thobhaMI raha- thAkatuM. 24 || A rAsanuM viSaya vastu bharata ane bAhubalInA vaccenA yuddhanuM che. temAM vIrarasa kendra sthAne che. yuddha varNananI dRSTAMtarUpa paMktio nIce pramANe che. vara varaI sayaMvara vIra AraMthi sAhasa dhIra, maMDalIya miliyA jAna haya hIMsa maMgala gAna. haya hIMsa maMgalagAnigAjIyagayaI giriguhaguma gumaI, dhamadhamIya dharayala sasIyana sakaserA kulagiri kamakamaI. dhasadhasIya dhAmaMI dhAradhA vali dhIra vIra vihue, sAmaMta sama hari kSamu nala huI maMDalIka na maMDae. 5. zAlibhadrasUrinI bIjI kRti buddhirAsa 58 kaDInI sAMpradAyika dhoraNe upadezAtmaka che. temAM mukhyatve zrAvaka jIvana ane vyavahAra zuddhi mATenAM upadezAtmaka vicArono saMcaya thayo che. A prakAranI anya kRtio "sAra zikhAmaNa rAsa" hitazikSA rAsa jevI upalabdha thAya che. dharmasUrinI "jaMbusvAmI cariya" I. sa. 1210nI racanA che. roLAvRttamAM racAyelI A kRti bhASA vikAsanI dRSTie noMdhapAtra che. vijayasenasUrinI revaMtagiri rAju I. sa. 1231nI che. cAra kaDavAmAM vibhAjita dezIbaddha racanAmAM giranAra tIrthano aitihAsika paricaya tyAMnA maMdironuM varNana varNasagAi yukta AkarSaka che. saptakSetrirAsanI racanA I. sa. 1271mAM ajJAta kavinI prApta thAya che temAM jinapUjA ane anya sAMpradAyika mAhitIno samAveza thayo che. "pethaDa rAsa" giranAra, zatruMjaya ane kabulInI yAtrAnAM varNanane kendramAM rAkhIne racAyo che. kaDDalI rAsa A be rAsa ItihAsa, bhUgoLa bhASA ane kAvyabaMdhanI dRSTie noMdhapAtra che. "gautamarAsa'nI racanA kavi vinayaprabhasUrie 59 kaDImAM I. sa. 1356mAM karI che. temAM gautamasvAmInI caritrAtmaka mAhitInI sAthe prakRti varNana kAvyane anurUpa mahatvanuM che. tyArapachI moTI saMkhyAmAM rAsa racanAo prApta thAya che. rAsayugamAM jainetara kavi abdula rahemAnanI kRti "saMdeza rAsaka' I. sa.nI bAramI sadImAM prApta thAya che. 223 kaDInI A kRtimAM vipulatI zRMgArarasa AkarSaka che. bhASA vikAsanI dRSTie mahatvanuM gaNAya che. rAsa kRtio moTebhAge caritrAtmaka che temAM samakAlIna dezasthiti ane bhASA vikAsanI AdhArabhUta mAhitI prApta thAya che. rAsakAvyonuM vastu jaina AgamagraMtho aMga-upAMga graMthonAM Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-2 15 paurANika pAtronA jIvanane kendramAM rAkhavAmAM Ave che. rAsamAM prasaMga varNana ane pAtra nirUpaNa mahatvanuM hovAnI sAthe pAtra ke prasaMga dvArA pariNAma svarUpe pAtranI saMyama-dIkSA svIkArIne AtmakalyANa karavAnI bhAvanA caritArtha thayelI hoya che eTale rAsamAM upadezanuM tattva mahatvanuM banyuM che. sAMpradAyika sAhityanuM A eka lakSaNa che jene maryAdApaNa kahI zakAya che. (5868) bAlastrImUDhamUrkhANAM nRNAM cAritrakAMkSiNA // anugrahArthe sarvajJaiH sidhdhAnta prAkRtaH kRtaH // rAsa dvArA loka rUcine anusarIne rasikavANImAM bodha ApavAnI praNAlikA madhyakAlIna sAhityamAM nihALI zakAya che. rAsamAM mukhyatve prasaMgovarNana, dharmopadeza ane sAhityanAM keTalAMka lakSaNo jovA maLe che. pAtronA nirUpaNamAM karmano siddhAMta, punarjanma, puNya-pApanAM phaLa jevI sAMpradAyika mAhitI jANavA maLe che. eka rIte vicArIeto rAsa racanAo e dharmakathAnA dRSTAMtarUpa che. jaina sAhityamAM vizeSataH rAsa racanAomAM caritAnuyogane jeTaluM mahatva ApavAmAM AvyuM che teTaluM anya bhASAnA sAhityamAM nathI. caritromAM tIrthakaro, sAdhuo, zrAvaka-zrAvikAo, rAjA-mahArAjAo maMtrIo vagereno samAveza thayo che. prAkRta bhASAmAM carcarI ane rAsaka prakAranI racanAo thatI hatI. temAM geyatA ane saMgItano suyoga sadhAyo hato. eTale rAsa paNa geya kAvya racanA che. "rAsaka" uparUpaka che. tenuM lakSaNa nIce pramANe che. (pA. 73) anekanartakIyovyaM citratAlalayAzritam / AcatuH SaSThI yugalama masUNauuttam // jemAM aneka nartakIo hoya ane jemAM aneka prakAranAM tAla ane laya hoya. paNa jemAM 64 sudhInAM yugala hoya temanuM komaLa ane utkaTa eTale khUba taravarATavALuM evuM je geyapa rUpaka tenuM nAma rAsaka. rAsakanI kriyAnuM lakSaNa darzAvatAM pU. lakhamaNagaNi jaNAve che ke rAsanA AraMbhamAM Urmitattva hatuM te kramazaH lupta thayuM hatuM ane prasaMgo, varNana ane upadezanuM pramANa vizeSa rahyuM hatuM. ke. kA. zAstrI-narasiMha pUrvenA ramA zatakano samaya rAsayugano hato. AkhyAna pUrvanA kALamAM rAsa racanAo moTI saMkhyAmAM prApta thAya che. ka. mA. munazI jaNAve che ke jaina sAhityanI rAsa racanAo ane jainetara AkhyAnano kAvyomAM jIvananI vAstavika kalAnuM darzana thAya che. 1. kavi paMDita vIravijayajI eka adhyayana ra6 guja. sAhi. sva. pA- 68 3. guja. sAhi- Insa- khaMDa-1-5- 121 4. madhya. guja. sAhi. iti. pA- 132 5. guja. sAhi. madhya. pA- 55 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 , jaina sAhityanA kAvya prakAro svarUpa ane samIkSA 2. prabaMdha madhyakAlIna sAhityamAM samakAlIna paribaLane kAraNe prabaMdha kAvyano uddabhava thayo che. prabaMdha zabda-vIratA-parAkramanuM sUcana kare che. eTale prabaMdha kAvya nAyakanA parAkramanI sAthe caritrAtmaka aMzo dharAvatI racanA che. vyutpattinI dRSTie vicArIe to akabandha-prakaSTa rIte bAMdhavuM, graMthana karavuM evo artha thAya che. eTale prabaMdhamAM vIrapuruSanA caritranuM nirUpaNa prazasti kendra sthAne hoya che. te rIte vicAratAM prabaMdhane aitihAsika saMbaMdha saMdarbha che. saMskRta sAhityamAM prabaMdhano artha sasaMkalita-suvyavasthita sAhitya racanA che. mahAkavi kAlidAse "mAlvikAgni mitra" nATakanA prAraMbhamAM prabaMdha vize jaNAvyuM che ke "#AvyanATikkavi' racanA. vAsava dattAnA kartA subadhue prabaMdhano artha kathAtmaka racanA mATe jaNAvyo che vikramanA 13-14mA zataka sudhImAM prabaMdhanuM svarUpa sthira thayuM hatuM te uparathI prabaMdha aitihAsika caritrAtmaka racanA che ema spaSTa samajAya che. maNilAla bakorabhAI vyAsa vimalaprabaMdhanI prastAvanAmAM jaNAve che ke prabaMdha eTale padya-gadyamAM karelI sArtharacanA. saMvata 1000 thI 1500nA samayamAM aitihAsika prabaMdha racanAo prApta thAya che. ballalALano bhojaprabaMdha, kavi jinamaMDanano kumArapALa prabaMdha, merUtuMgAcAryanuM prabaMdha ciMtAmaNi, rAjazekharasUrinuM caturvizati prabaMdha, jevI kRtio racAI che. prabaMdhano nAyaka yuddhavIra-mahAvIra hoya che. rasazAstranI dRSTie vicArIe to uttama koTInA puruSonA prasaMgo ja prabaMdhamAM vIrarasane anulakSIne varNana karavA yogya che. mahAbhAratano arjuna yuddhavIra che. yudhiSThira dharmavIra che. karNa dAnavIra che ane ziLi dayAvIra che. vIrarasanA cAra prakAranI dRSTie vicArIe to prabaMdhamAM yuddhavIranuM mahatva kendra sthAne che. kArlAilanA mate Hero and Hero worship (vIra ane vIrapUjA) sAthe prabaMdhano saMbaMdha yathocita lAge che. vIrarasanA saMdarbhamAM prabaMdha-pavADA- saloko jevI kAvya racanAo prApta thAya che. jainaprabaMdha racanAomAM dharmavIrano ullekha noMdhapAtra gaNAyo che. A kAvyaprakAranA saMdarbhamAM vicArIeto prAcIna-madhyakAlIna samayamAM kavione rAjayAzraya ApavAmAM Avato hato. tyAre A kavio rAjAnA parAkrama- zaurya ane vIratAnI camakadAra zailImAM prazasti karavAmAM AvatI hatI. cAraNa jAti A zUravIratAnuM varNana karavAmAM prakhyAta che. hindI bhASAnA sAhityanA vikAsamAM prathama 'vIragAthA kALa' nAmAbhidhAna karavAmAM AvyuM che. temAM rAjAonI vIratA, parAkrama ane yuddhavarNananI mAhitI mahatvanI gaNavAmAM AvI che. pRthurAkha rAso, hammIra rAsa, vIdeva rAso A prakAranI kRtio che. saM. 1371mAM aMbadevasUrie "samarA rAsu'mAM bhaugolika mAhitInI sAthe samarA zAhe zatruMjaya tIrtha upara rUSabhadevanA jinAlayanuM nirmANa, tIrthayAtrAnuM varNana che. A eka aitihAsika prabaMdha kAvya che. kavi lAvaNyasamayasUrinI saM. 1568nI suprasiddha kRti vimalaprabaMdha che. A kRti rAsa svarUpanuM anusaraNa kare che. temAM mukhyatve gujarAtanA caulukyavaMzanI rAjA bhImadevanA maMtrI vimalazAhanA jIvananA prasaMgonuM nirUpaNa caritrAtmaka zailI thayuM che. emanI bAlyAvasthAthI jIvananA aMtakALa sudhInI kramika vigato ApavAmAM AvI che. navakhaMDamAM vibhAjita vimalaprabaMdha aitihAsika ane caritrAtmaka racanAno saMdarbha pUro pADe che. Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-2 17 A samayanI anya noMdhapAtra prabaMdha racanAomAM kAnhaDe prabaMdha, kavi padmanAbha, mAdhavAnanda kAma kandalAprabaMdha-kavi gaNapatinI sadayavasavIra prabaMdha-kavi bhImanI ane hammIra prabaMdha-kavi amRtakalazanI kRtio prApta thAya che. "prabaMdha' saMjJAvALI eka rUpakakAvya racanA tribhuvanadIpaka prabaMdha prApta thAya che. tenI mAhitI nIce pramANe che. 2. tribhuvana dIpaka prabaMdha-kavi jayazekharasUrie paMdaramAM zatakanA pahelA caraNamAM rUpaka kAvya tarIke racanA karI che. kavie saMskRtamAM "prabaMdha ciMtAmaNi' nI racanA karI hatI tene AdhAre uparokta kRti racAI che. eTale saMskRtamAMthI rUpAMtaranA prayogathI tribhuvana dIpaka prabaMdhanI racanA karI che. AtmArUpI paramahaMsa rAjAne mAyAe potAnA rUpamAM phasAvI tenI priya rANI cetanAthI vikhUTo pADyo. kAyAnagarI vasAvI manane kArabhArI banAvI mAyA sAthe bhogavilAsamAM DULyo. rAjAne kedamAM pUrI mana sarvasattAdhIza banI beTho ane potAnI mAnItI rANI pravRttinA putra mohane rAjA banAvyo ane aNamAnItI nivRtti ane tenA putra vivekane dezavaTo Apyo. dezavaTAmAM viveka sumati ane saMyama jevI patnIo ane puNyaraMga pATaNanuM nAnuM rAjaya saMprApta karI, aMte yuddhamAM mohano parAjaya karI teno vadha karyo. mohanA mRtyuthI pravRtti jhUrIne marI gaI ane mana vivekanA upadezathI kaSAyone haNI zukla dhyAnarUpa agnimAM praveza karyo. Ama thatAM cetanA rANIe ajJAtavAsamAMthI paramahaMsa rAjA AvI tene potAnuM parama aizvarya pharI hAtha dharavAnuM kahetAM rAjAe kAyAnagarIno tyAga karI potAnuM svarAjya punaH siddha karyuM. A kathAnakamAM rUpaka racanA vastu gUMthaNI ane kavi kalpanAno vaibhava jJAnagarbhita kRti tarIke noMdhapAtra bane che. temAM kavi pratibhAnuM viziSTa prakAranuM darzana paNa thAya che. 432 kaDInI A kRti vastu ane zailInI dRSTie AsvAdya banI che. paramahaMsa rAjAnA varNananI paMktio namUnArUpe pragaTa karavAmAM AvI che. tejavaMta tripubhavanamajhAri paramahaMsa naravara avadhAri jeha jayatAM navilAgaipApadina dina vAghaI adhika pratApa buddhi mahodadhi bahu balavaMta akala au anAdi anaMta kSaNi amaraMgaNi kSaNi pAtAli icchA vilasaI te tridhukAli vAdhiuM nIksa tribhuvana mAInAnahuu kuMthu zarIra samAI dIpati diyara-koDiDi, jisila jihAM jauM tihAM dekhata timila saMdarbha-guja. sAhi. madhya-pA. 60, pA. 62 3. pavADo pavADo eTale vIranuM prazasti kAvya. temAM vIronA parAkrama, buddhikSamatA, guNo, kuzaLatAnuM padyamAM nirUpaNa karavAmAM Ave che. prAkRta bhASAmAM pavADaka zabda che. te uparathI koI vyaktinI kIrti, guNagAna ke mahimA gAvAmAM Ave tevI racanA. tethI pavADau kahevAmAM Ave che. Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 , jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA saMskRtamAM pravAha athavA bhUtakRdaMta, prabuddha ane prAkRtamAM 'pavaDha uparathI pavADa- pavADo zabda prayoga pracalita thayo che.' vIrarasanuM prazasti kAvya eTale pavADo. A prakAranI kAvya racanAmAM kaTAkSano Azraya laIne niMdAnuM tattva paNa jovA maLe che. pavADanI sAthe sAmya dharAvato prabaMdha kAvya prakAra paNa saMdarbha tarIke gaNanApAtra che. prabaMdha aitihAsika vyaktinA caritranuM nirUpaNa karatuM vIrarasanuM kAvya che. kALAMtare jevI vyaktionA jIvananI prazasti karavAmAM AvI hoya tevI racanA "pavADA' tarIke jANItI che. vikramanI 10mIthI 16mI sadImAM prabaMdha, rAsa, carita jevI kRtio moTI saMkhyAmAM racAI che. temAM sUkSma dRSTie jotAM bheda nathI lAgato. eka vyaktinA jIvana nirUpaNa karatI racanAo kumArapALa rAsa saM. 1742 jinaharSamunie racyo hato. kumAra prabaMdha saM. 147pamAM ajJAta kavie racyo hato. eTale ekabIjAnA paryAyarUpe A zabdo pracalita hatA. kAnhaDade prabaMdhanI hastaprata para rAsa, pavADu, caupaI nAmano ullekha thayelo che. zrI kezava harSada dhruve raNamallachaMdane "pavADA' nAmathI oLakhANa ApI che. temAM mallanI vIratA ane yuddhanuM ojasa zailImAM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che. pavADo eka geya kAvya che. geyatAne anukULa prAsa, anuprAsa, varNAnuprAsa, varNanonI jaTilatA, kathana rItinI vividhatA, vIrarasa uparAMta zrRMgAra, karUNa ane addabhUta rasanI yojanA ane paraMparAgata ISTadevanI stuti prAraMbhamAM maMgaLAcaraNa samakAlIna samAjanA rIta-rIvAjanuM nirUpaNa vagere noMdhapAtra lakSaNa tarIke gaNAya che. marAThImAM "jJAnezvarI'mAM "pavADA' zabda prayoga thayo che. te mArile te vara thoDe ANIka hI sAdhIna gADha mama nAthena pavADa ye kalyAci mo ! uparAMta tukArAma gAthAmAM "anaMta he thorI, garjanAtI pavADe tathA kRSNa pavADA hI kelA' - hiMdu bAdazAhanA samayamAM mahArASTranI prajAmAM je zaurya ane parAkrama pragaTyuM hatuM tene aitihAsika vyaktio ane prasaMgonA saMdarbhamAM "pavADA' dvArA nirUpaNa karavAmAM AvyuM che. mahArASTramAM Aje paNa "povADA mocana' dvArA atyaMta harSollAsa vyakta karavAmAM Ave che. zrI kelakare marAThImAM "aitihAsika pavADA' be bhAgamAM prasiddha karyA che. 15mA zatakamAM racAyelI kRti tribhuvana dIpaka prabaMdha ane prabodha ciMtAmaNImAM "pAvADA'no nIce mujaba ullekha thayelo che. 1. putra pavADA sambhalI ANandiu naranAha. 2. majha digvijaya karantAM tribhuvana phiTTIthAI tiNiphADA, ApaNa kahaUM keha u ketalA tujha Agali pavADA ? 3. bhuyadaMDa payaMDi sughaDa bhaDa bhaMjaI caDiya pavADaI paMcasara. sAMyAjI nAmanA IDaranA cAraNa kavie "rukmiNI haraNa' ane nAgadamana kAvyo DigaLa bhASAmAM bhujaMgI chaMdamAM mastazailImAM racyAM che. tenA maMgalAcaraNanA duhAmAM kAliya damanano prasaMga nirUpaNa karatAM 'pavADA'no ullekha karyo che. W T Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-2 19 vidhijA zAradA vinavuM, sadgurU karuM pasAya, pavADo pannagAM zire, jadupatikIno jAya." pavADAnAM lakSaNomAM copAI, baMdha, duhA anya chaMda prayoga geyapado jenuM vibhAjana ThavaNI, DhALa, bhAsa vageremAM hoya che. asAItano "haMsAulI prabaMdha', kavi bhImano "sadayavatsa vIra prabaMdha' zAlibhadrasUrinuM 'virATa parva kAvya' vagere pavADA svarUpamAM guMthAyelI racanA che. geyarAsa kAvyano prakAra AgaLa jatAM AkhyAna svarUpamAM pariNAmyo tevI rIte pavADA kAvyaprakAra padyavArtA lokavArtA tarIke sthAna pAmyo. kavi asAItanI haMsAulI prabaMdhanuM asala nAma 'haMsavaccha caritapavADo' evo ullekha kAvyanA aMte thayelo che. saMvata cale caMdra muni zaMkha, vaccha haMsa vacarita asaMkha bAvana vIra kathArasalIu eha pavADa' asAIta kahiu' asAItanI 440 kaDInI A racanA rasanI dRSTie noMdhapAtra che. adUbhUta rasakendrasthAne che ane karuNa tathA hAsyarasa paNa jovA maLe che. haMsa ane vaccha e dhIrodAtta nAyaka che. pavADo vize upalabdha vigatone AdhAre evuM anumAna karavAmAM Ave che ke tenI kathAvastu prabaMdha prakAranI ane svarUpa-zailI rAsa prakAranI sAthe sAmya dharAve che. jainAcArya hIrANaMdasUrie I. sa. 1429 "vidyAvilAsa, pavADo'nI racanA karI che. jemAM vidyA vilAsa rAjAnuM prazasti yukta caritra nirUpaNa thayeluM che. pradhAnaputrane sthAne rAjakuMvarIne paraNAvayelA vinayacaTTanI vidyA, pratiSThA ane rAjakuMvarInA sAcA premanI saMpattinA saubhAgyane varNavyo che. hIrANaMdasUrinI vArtAnuM vastu kautukarAgI che. temAM nAyaka karatAM nAyikA vadhu tejasvI lAge che. temAMthI kavitvazaktino paricaya prApta thAya che. vikasita dezIbaMdha kAvyanI geyatA darzAve che. vidyA vilAsanI racanA jaina kavi vinayacaMdranI mallinAtha kAvya sarga be zloka 262 thI pa64mAMthI vastugrahaNa karIne kRti racavAmAM AvI che. tenA bIjA sargamAM mUrkhacatta ane vinayacaTTanI upakathAno mULa AdhAra kendrasthAne che. A rIte samagra racanAnuM avalokana karatAM sAMpradAyika prabhAvanuM pramANa alpa che. mAtra kathAno aMta nirveda bhAva pragaTa kare che. rAjA putrane sAmrAjya soMpIne dIkSA laI AtmA sAdhanA kare che. | 'pavADo' vIrarasanuM kAvya che. e prApta racanAo parathI kahIe tema chatAM caritra tarIke paNa teno ullekha A racanAmAM thayo che. vidyA vilAsa nariMda, pavADala, hAyaDAM haDIyaDAM bhitari jANi, aMtarAya viNa puNya kareluM, tuNyi bhAva dhara?' rAjakuMvarInA virahano ullekha karatI kaDI nIce mujaba che : nisibharI soNa suMdarI re joI vAsaMtI vATa, nIMdra na AvaI nayaNa le re, hiyaDaI kharau ucATa. devI maMdiramAM pradhAne raMgamaMDapamAM praveza karI gItavAdya mRdaMga) zarU kare che. ane saubhAgyasuMdarI harSollAsathI nRtya kare che. tenI abhivyaktimAM madhura dhvani, laya, tAlanI anubhUti thAya che. badhAM dhAM pAsu evo madhura avAje mRdaMga vAge che. caTapaTa caTapaTa evo Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 - jaina sAhityanA kAvya prakAro svarUpa ane samIkSA raMgabharyo tAla jAme che. vividha nAda sAthe dodo sAdathI nagArUM vAge che. mAdhuni e rIte vaNA jhaNaNe che. A prasaMganI vizeSatA darzAvatI paMktio namUnArUpe nIce mujaba noMdhavAmAM AvI che. dhAM dhAM dhAmu madhura mRdaMga cacapaTa cacapaTa tAlu suraMga, kahyagani dhoMgani dhuMgA nAdi, gAMI nAgaDa do do sAdi. mapadhuni padhuni jhaNajhaNa viNa, ninikhuNi jakhaNi AjilaNa, vAjI o o maMgala zaMkha, vidhikaTa beMkaTa pADa asaMkha. jhAgaDa digidigisiri vallarI, jhurANa, jhuNaNa pAuM neurI, doM chaMdahiM tivila rasAla, dhaNaNa dhaNaNe dhumbura dhamakAra. rimajhima rimajhima jhijhima kaMsAla, karari karari kari ghaTa paTatAla, bharara bharara siri bheria sAda, pAyaDIla AlavIu nAda." uparokta paMktithI pavADAnI geyatA ane saMgItamaya dhvanino paricaya thAya che. 'pavADA' svarUpanI eka racanAnI vigata paNa tenI lokapriyatAnuM sUcana kare che. satI sadubAIno "pavADo' nAmanI kRti A svarUpanI vizeSatA darzAve che. amadAvAdamAM pezvAnA rAjyakALa daramyAna keTalAka cADIyA lokoe cADI cugalIthI gRhasthonI strIone zire ALa caDhAvI herAna karIne paisA kaDhAvatA hatA. uttama nAmanA eka cADIyAe amadAvAdanA zAhapura bhATavADAnI harisiMga bhATanI strI sadubAI para ALa caDhAvI rAja darabAramAM laI javA yukti karI. tyAre bhAToe trAgA karyA ane sadubAIne pahelAM bhogamAM vadherI. pachI bIjA mANaso marI gayA. pariNAme nagarajanoe pezvAnI kacerImAM phariyAda karIne cADIyAone zikSA karAvI. sadubAIne satI gaNI mAnatA, bAdhA rAkhI derI caNAvI. A pavADAmAM duhA, paddharI, bhujaMgI, kavitta chaMdono prayoga thayo che. devo paNa zaurya, parAkrama jovA dharatI para AvyA hatA tevuM varNana karavAmAM AvyuM che. abhUta rasayukta rasikabhASA ane jhaDajhamakathI A pavADo namUnedAra thayo che. prathama gaNapati pAye namuM, sarasvatI do sumatyaH pavADo saduvala taNo. vidhividha vigatya." zAmaLa bhaTTa racita rUstama bahAdurano pavADo e paNa pavADAnA svarUpane caritArtha karavAmAM udAharaNa rUpa che. A samayamAM dezI rAjAo, bhATa cAraNo, tAlukedAro, ThAkoro, kumAvIsadAro vagere pAse aitihAsika prasaMgo hatA." tenuM chaTAdAra bhASAmAM nagarajano samakSa DahelI, corAmAM ke darabAragaDhamAM parAkramanuM varNana thatuM ane loko utsAhathI bhAga letA hatA. A pravRttithI lokonI rasavRtti saMtoSAtI hatI. "pavADA' kAvya prakAra caritrAtmaka kAvya sAthe sAmya dharAve che. 14mI sadImAM jaina kavioe rAsa racanAnI sAthe 'pavADA" nI racanA karI che. prabaMdha racanAnA anusaraNamAMthI gIta pradhAna racanAo thaI che. "payaDo' zabda prayoga sau prathama "harizcaMda purANa kathA" (saM. 1453)mAM maLI Ave che. saM. 151ramAM racAyela kavi padmanAbhanI kRti "kAnhaDade prabaMdha' ne "rAula kAnhaDade pavADa rAsa" evI saMjJA ApavAmAM AvI che. A uparathI ema anumAna karavAmAM Ave che ke carita Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-2 prabaMdha 'pavADA' vageremAM tAttvika rIte vicAratAM koI bheda nathI lAgato. agaracaMdajI nAhaTA jaNAve che ke rAjasthAnI bhASAmAM 'pAbujInA pavADA' vizeSa lokapriya che. 'soDho jI ro pavADo' rAjasthAna bhAratImAM pragaTa thayo che. A saMdarbhane AdhAre pavADonI racanA lokapracalita kathAne AdhAre athavA to lokagItonA saMdarbhathI thaI hoya ema mAnavAmAM Ave che. pavADA kakSAnI racanA sAthe sAmya dharAvatI 'zalokA' eTale ke 'zloka' racanA paNa thayelI che. kIrtigAthA gAvI, ke vyaMgamAM TIkA karavA mATe paNa zloka zabda prayoga thAya che. samasyA praznottaranA prayogathI zalokonI racanA thAya che. tevA nAyakanA parAkramanuM varNana karavAmAM Ave che. 'rUstamano zaloko' athavA 'abharAma kalIkhAnano zaloko' nI racanA kavi zAmaLa bhaTTe karI che. tene pavADA tarIke paNa oLakhavAmAM Ave che. kavie saMvata 1781mAM 361 kaDInI racanA dvArA rUstama kulIkhAna, sujAtakhAna ane abharAma kulIkhAna ema traNa bhAIonA parAkramanuM varNana karavAmAM AvyuM che. gujarAtanA trepanamAM mogala hAkema hamIdakhAnanA sarabulaMdakhAnanI preraNAthI sujAtakhAna, abharAma kulInakhAna ane suratanA rUstama kulIkhAna e traNe bhAIo sAthe thayelAM yuddho ane temAM chevaTe ANaMda pAse aDAsanA (kheDA jIllo) raNa saMgrAmamAM rUstama kulIkhAne batAvelAM parAkramo varNavelAM che. A zalokAno AraMbha nIcenI kaDIo dvArA samajI zakAya tema che. 'sarasvatI mAtA tama pAye lAguM kahu' saloko mAna ja mAguM, moTA subAnA karuM vakhANa samajI lejo te catura sujANa. dillIno pAdazAha ehamadazA jIvo, navakhaMDamAM pragaTa che dIvo, sahumAM ziromaNa gujarAta thApI, te to hamIdakhAnane subAI ApI. rAjya bhogave ne kare kallola zaheramAM vItyA masavADA sola, gujarAtI mugalA catura sujANa traNa bhAIonAM karuM vakhANa. vaDo to vINo sujAtakhAna, jene pAdasAImAM ati ghaNAM mAna, anamI mahevAsI je vaza kIdhA, prajA pALIne moTA jasa lIdhA. tethI nAnero rUstama kahIye jenA juthano pAra na lahIe, rUpe rUDo ne dAtAra jANuM sahumAM ziromaNa tene vakhANuM. jehenA nAmathI taskara trAse, dakSaNI ganIta sata gAunA hAse, tethI nAnero mADIno jAyo. abharAma kulIkhAna lADakavAyo. 21 yuddha varNanamAM yathocita vIra rasa che. temAMnA aMrtayamaka tathA vyaMjanonI jhaDajhamaka vANIne balavatI banAve che. udAharaNa nIce mujaba noMdhavAmAM AvyuM che. bhAlA ANIvAlA bANatrizUla caDhyA vaMDhe le rADhanuM mULa, jehenI topA zAM doTa doDAve, mAre cakacUra bhela paDAve. bhUta bhairava tyAM kalavAhala kare, AkAza devyAkhappara bhera, zUrA pUrA ne aNIAlA bhAthI ghIrA vIrAnA haThavyA hAthI. Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 jaina sAhityanA kAvya prakAro svarUpa ane samIkSA pherI napharI ghAva ja detA doDIne cohoDI prANa ja letA, rUMbane jhuMbe ghUme ne gAje dekhI mugalAne dohodazabhAje. ghoDe ne cheDe pohoDe che pUca. vAghe nAde rame raNazurA, cIse ne rIse pADe ne tADa dhaDa Dole ne dodazAM vADhe. jhaTake ne Take uDApA kaMI ne ke je samazero pAghaDe jaIne, mareThA pUNo tyAM lAkha, temAM rUstamanI paDe che zAkha. zAmaLa kahe zuM viveka mahArA mukhamAM jihA eka, sAgaranuM pANI tArA gaNAya, rUstamanuM juddha pUruM na thAya." zalokAnA aMte racanA saMvata, mahino, tithi, kavinuM nAma ane phaLazrutino ullekha thayo che. "saMvata sattara ekAzI jANuM mAgazara vadI teraza paramANuM, zAmaLajI brAhmaNa zrIgoDanAte, bAMdhyo "zaloko sAMbhaLI vAte. gAma vasoe rUstama gAje, tehanA nAmathI lohabeDI bhAMje, sAMbhaLI zaloko dAna je karaze, tene AkAzathI rojI to maLaze." kavie raMgamAM bhaMga paDavAno che. tenuM sUcana aMgaphuraNanA ullekhathI karyuM che siddhi buddhi dAtAne brahmAnI beTI, bAlakumArI vidyAnI peTI, hiMsavAhana ne jagamAM vikhyAtA, akSara Apo sarasvatI mAtA. nemajI kero karuM zaloko eka mana thaIne sAMbhaLajo loko." kavi devacaMde 82 kaDImAM nemanAthajInA zalokonI racanA karI che. kavi zaloko racanAnA preraka tarIke ullekha karatA nIce mujaba jaNAvyuM che. gAma gAMgaDanA rAjA rAmasiMga, kIdho, zaloko manane udharaMga, mahAjananA bhAva thakI meM kIdho, vAMcI zaloko sAro jaza lIdho." tenI racanA saMvata 1900mAM zrAvaNa vada pAMcama zukravAre thaI. muni ratnavijayajIe tenI vigata paNa zalokomAM darzAvI che. pArzvanAthanA lokonI racanA saMvata 1757 Aso vada AThamane divase thaI che. temAM pArzvanAthano mahimA gAvAmAM Avyo che. pArzvanAthanA lagna prabhAvatI sAthe karavAmAM Ave che. te prasaMge prabhAvatInuM varNana alaMkArayukta citrAtmaka zailInA namUnArUpa che. anukrame yauvana jorejI AvyA, prabhAvatI kumArI prabhu paraNAvyA, prazanajIta rAjAnI kumarI, rUpe rUDIne jANIye amarI. || vadana kamaLa ne netra sugaMgA, bhaNata veze to aMga suraMgA, vadana sukomala bAMha che sArI, kaTItaTI pAtaLI jaMghA saphArI. Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-2 2 3 karanI AMgaLIyo dIpe jema tAro, kaMThe to zobhe navasaro hAro, kA ne kuMDaLa jhAla jhabUke page nevarI raNajaNa raNake. || 24 .. hAlatI jANe hAthaNI dIse, prabhunI joDI to banI sarIse, pAMca prakAre sukha saMsAra bhoga saMyoga vivid apArAH || 25 ||", kavi udayaratnanI "zAlibhadrano zaloko' racanA saM. 1770 mAgazara suda terasanA roje thayelI che. 66 kaDInI A racanAno AraMbha sarasvatI vaMdanAthI thayelo che. zAlibhadra apUrva samRddhino tyAga karIne dIkSA aMgIkAra kare che te prasaMganuM varNana karavAmAM AvyuM che. zreNika rAjAne zAlibhadranA mahela ane vaibhavanA darzanathI Azcarya thAya che tenI abhivyakti karatAM kavi jaNAve che ke : "mahelanI racanA jotAM mahAzaya, aciraja pAmIne manasu akaLAya, aho aho huM zuM amarApura Ayo. bhAMtiye bhUlyone bheda na pAyo. jijA tima karIne bIjI bhUI jAya, trIje mALe to digamUDha thAya, joye uMcuM to nayaNane joDI, jANe ke ugyA sUraja koDI." A rIte lokonI racanAthI paNa ema lAge che ke, prabaMdha, pavADA, zaloko vagere ekabIjAnI najIka che. jaina ane jainetara sAhityamAM pavADA ane zalokonI saMkhyA vizeSa che. A aMge saMzodhana karavAmAM Ave to tenAthI sAhitya tattvanA A svarUpa dvArA kevI mAvajata karavAmAM AvI che te vize vadhu prakAza pADI zakAya tema che. jaina sAhityanA kavionI kAvya svarUpanI vividhatAno namUno uparokta kAvya prakAra che. dhArmika kathA vastuno saMdarbhamAM paNa kavitva zaktino paricaya karAvatI pavADA-zalokonI racanA ApaNAM madhyakAlIna sAhityanA vaividhyapUrNa vArasAno namUno che. 4. vidyAvilAsa pavADa pavADo-pavADu eTale vIra prazasti gIta. temAM mukhyatve copAI baMdha hoya che. avAranavAra alpa saMkhyAmAM duhA ane anya chaMdano paNa prayoga thAya che. asAItanI "haMsAulI kavi bhImanuM "saIyavatsa vIra prabaMdha' e pavADo prakAranI kRtio che. vidyAvilAsa pavADunI kavi hArANAMdarasUrie I. sa. 1429mAM racanA karI che. temAM vidyAvilAsa nAmanA vIra rAjAnuM prazasti sabhara caritra che. tenuM I. sa. 1229mAM racAyelA mallinAtha kAvyamAM che. temAM mUrkha caTTa ane vinayacaMdanI upakathAno AdhAra levAmAM Avyo che. pavADumAM vidyAvilAsa puruSane vidyA vilAsanI tarIke kalpanA karI che. pradhAnaputrI rAjakuMvarIne paraNAvelA vinayacaTTanI vidyA, pratiSThA ane rAjakuMvarInA sAcA premanI saMprAptimAM saubhAgyane varNavatI kathA mahatvanI che. temAM nAyaka karatAM nAyikAnuM pAtra vadhu tejasvI banyuM che. 5. vaMkacUla pavADo virATa dezanA peDhAlapura nagaranA rAjAne puSpacUla ane puSpacUlA putra-putrI hatAM. Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24, jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA puSpacUla jugArI, cora ane lUMTaphATa karato hovAthI rAjAe tenuM nAma vaMkacUla pADyuM rAjAe tene rAjyamAMthI kADhI mUkyo. eTale vaMkacUle eka pallImAM patnI ane bahena sAthe raheto hato. pallIno nAyaka maraNa pAmyo eTale vaMkacUla pallIpati thayo. corI, dhADa, lUMTaphATa karIne jIvana gujArato hato. eka vakhata jJAnatuMgasUri AcArya pallImAM cAturmAsa rahyA hatA. vaMkacUle pU.zrInI sAthe zarata karI hatI ke tamAre koIne upadeza Apavo nahi. jJAna dhyAnamAM cAturmAsa pUrNa karyA pachI vaMkacUla pU.zrIne vaLAvavA gayo tyAre tenI icchAthI pU.zrIe cAra niyama ApyA. 1) ajANyAM phaLa na khAvAM, 2) koIno paNa vadha karatA pahelAM sAta DagalAM pAchA pharavAM, 3) rAjAnI rANI sAthe bhogano tyAga karavo, 4) kAgaDAnuM mAMsa khAvuM nahi. A cAra niyamanuM daDhatAthI pAlana karavAthI sukhI lo ane jinadAsa zrAvakanI sahAyathI ArAdhanA karI mRtyu pAmI bAramA devalokamAM gayo. A kathAne AdhAre vaMkacUla pavADAnI racanA thaI che. pavADo vIrarasanuM kAvya che eTale ahIM vIratA corI-lUMTaphATamAM hatI te guru upadezathI vrata-niyama pAlanamAM pariNamI ane jIvana saphaLa karI dIdhuM. jaina sAhityamAM vIratA mAtra yuddha pUratI maryAdita nathI paNa talavAranI dhAra para cAlavA samAna pAMca mahAvratanuM pAlana saMyama dharmamAM niraticAra anusaraNa karIne AtmAnA zAzvata sukha pAmavA mATenA puruSArthamAM rahelI che teno vividha prakAranI kRtiomAM ullekha maLe che. soraThagacchanA jJAnacaMdrasUrie vaMkacUlano pavADo athavA rAsa saM.156panA caitra suda-6 guruvAre maMgalapuramAM racanA karI che. vaMkacUlanA caritranuM vistArathI nirUpaNa karatI A kRtinI 262mI ktamAM "pavADA' zabdaprayoga prApta thAya che. nyAna bhaNaI kaNipArakahuM, pavaDI paracaMdra vaMDyUla guNa varNavuM, zravaNa suNaI ekaciMtti. kavie rAsa athavA pavADo zabda prayoga karyo che. vaLI AraMbhamAM "kavitta' zabda prayoga prApta thAya che. "jAna bhaNe vaMkacUlanuM racasi kavitta atikhaMti" saMdarbha- 1. guja. sAhi- madhya-pA. 36, guja. sAhi.. sa. pA. 79. 2. guja. sAhi- madhya. pA. 60, guja. sAhi. madhya. pA. 62. 3. bIjamAM ........ pA. 7, guja. sAhi. sva. pA. 113 4. guja. madhya-sAhi. pA. 62 5. jaina gUrjara-kavio bhA. pA. 230. 4. "carcarI' madhyakAlIna kAvya prakAromAM "carcarI' kAvyano ullekha prApta thAya che. mULa prAkRta bhASAno hoya kAvya prakAra hato. tadanusAra gujarAtImAM tenI racanA thaI che. teno prathama prayoga apabhraMzanA vArasArUpe rAsa kRtIomAM thayo hato. tyArapachI caccarI-carcarikA nAmathI keTalIka Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-2 25 svataMtra kRtio racAI hatI. cAraNI bhASAmAM carcarI chaMda che te uparathI evuM anumAna karavAmAM Ave che ke A kAvya prakArane tenI sAthe saMbaMdha hovo joIe. caccarI kAvya jaina rAsa racanAonI samAna dhArmika utsavo-parvomAM rasiktAthI gavAto kAvya prakAra che. caccarI kAvyano viSaya caritrAtmaka che. vaLI temAM jaina gacchanA sAdhuonI paraMparA ke jaina paTTAvalI kahevAmAM Ave che tevI kRti paNa racAI che eTale guruguNa stuti mUlaka racanA che ema spaSTa samajAya che. A prakAranI anya saMjJA hamacaDI-hIMgano ullekha paNa dIdhuM kAvya kRtiomAM koI koI sthaLe prApta thAya che. dezI geya hoya che tevI rIte "hamacaDI' eka dezInA prakAra samAna che ke tAlabaddha rIte gAvAmAM Ave che. kavi paMDita vIravijayajInA mahAvIra svAmInA paMca kalyANakanA stavananI trIjI DhALamAM 'hamacaDI' zabda prayoga pratyeka paMktimAM thayo che. cacarI prakAranI 12mI sadInA kavi jinadattasUrinI "jina vallabha guNa stuti' nAmathI upalabdha thAya che. jinadattasUrinA TIkAkAra 14mI sadInA pUrvArdhamAM carcarikA nAmanI racanA kavi solaNanI prApta thAya che. A racanAmAM gujarAtI bhASAno vizeSa prabhAva che jyAre 12mI sadInI racanAmAM apabhraMzano vizeSa prayoga thayo che. kavi solaNanI kRtimAM giranAra tIrthanI yAtrAno mahimA gAvAmAM Avyo che. A stutimUlaka racanAmAM koI koI ThekANe varNana paNa jovA maLe che. kavie 38 duhAmAM A kAvya racyuM che eTale khAsa viziSTatA nathI. giranAranI yAtrAe jatAM vacce AvatAM sthaLo-nadI- prakRtino ullekha karyo che. kavi vinapAla uparokta kRtine caccarI nAmathI oLakhAve che. teno chaMda kuMda che. tenuM bIjuM nAma ajANaka chaMda che. temAM 21 mAtrA hoya che. 15mI kaDImAM akhaMtapura pahoMcyA tyAre corono bhaya thayo hato teno ullekha thayo che. A vistAra "nALiyerIovALo DuMgara' nAmathI oLakhAya che. arvAcIna samayamAM A sthaLa aMge koI saMdarbha prApta thato nathI. DaoN. lAghavana "nATyarasa' ne cacarI mAne che. apabhraMza kAvyatrayImAM jaNAvyuM che ke je ya prathama majjarI bhASayA nRtyA' carcarI carcarikA baMne zabda eka ja arthavAcaka che A zabda saMskRta bhASAno che. prAkRtamAM tene "caccArI kahevAya che. gujarAtI bhASAmAM "cAcarI' zabda prayoga thAya che. lakSmaNa rAmacaMdra vaidya kRta saMskRta-aMgrejI kozamAM carcarI zabdanA sAta artha maLe che. 1) eka jAtanuM gIta, 2) saMgItamAM tAla meLavavA hAtha Thokavo, 3) vidvAnonuM gAna, 4) vasaMta Rtu aMgenI krIDA, 5) utsava, 6) khuzAmata, 7) vAMkaDiyA vALa. abhidhAna ciMtAmaNi koza. (kAMDa-2- zloka- 187) carcarI ane carcarI baMne samAnArthI zabdo gaNAvyA che. vAra naryaneDanA varjarI'; "vAra maDhatenAra" pAiya sahaNamAM carcarIno artha 1) eka prakAranuM gIta, 2) gAnArI ToLI, 3) eka jAtano chaMda, 4) hAthanI tALIno avAja. prathama arthanA udAharaNa rUpe surasuMdarI cariyuM pari.3, gAthA- 54 che. bIjA arthanA Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA udAharaNa rUpe samarAIthya kahA. eziyATika sosAyaTIvALI AvRtti pA. 42 che. trIjo artha AvasmayamAM ane cothA carcarI zabdaprayoga thayo che. gujarAtI joDaNI kozamAM carcarIno artha 1) AnaMda-utsava, 2) chaMda, 3) nATakamAM praveza pUro thAya pachI mUkavAmAM AvatuM gIta. carcarInA vividha artho prApta thAya che. temAM khuzAmata ane vAMkaDiyA vALa vize koI AdhArabhUta saMdarbha maLato nathI. te sivAyanA artha aMge mAhitI maLe che ane carcarI zabda spaSTa rIte samajAya che. paMDita lAlacandra bhagavAnadAse apabhraMza kAvyatrayInI bhUmikAmAM carcarI vize saMskRtamAM je mAhitI ApI che tenI vigata nIce mujaba che. 1. prAkRta-apabhraMzamAM caccarI- carcarI. ane cAcarI zabda prayoga thayo che. 2. saMskRtamAM carcarI--gIta tarIke nRtyapUrvaka gAna karavuM, saMdarbha che. kavi kAlidAse "vikramorya zIya' mAM apabhraMza carcarI padyo racyAM che. haribhadrasUrie samarAIaikahAnA prAraMbhamAM, udyotanasUrie kuvalayamALAnA prAraMbhamAM, zIlAMkasUrie zrI harSe ratnAvalI nATakanA prAraMbhamAM carcarInuM smaraNa karyuM che. hemacandrAcAryae chandonuM zAsanamAM carcarI chaMdanAM lakSaNo ApyAM che. prAcIna gUrjara kAvyasaMgrahamAM kavi solaNa kRta carcarikA pragaTa thaI che temAM 38 kaDI che. kavi jinadattasUrie jinavallabhasUrinI smRtirUpe 47 kaDInI racanA carcarImAM karI che. kavi jinapAle saM. 1294mAM uparokta carcarInI saMskRtamAM TIkA racI che. vAgaDa dezanA vyAghapuramAM tenI racanA thaI che. teno racanA samaya bAramI sadInA uttarArdhano mAnavAmAM Ave che. apabhraMza kALa.trayImAM solaNanI carcarI, upadeza rasAyana rAsa ane kAla svarUpa kulakano samAveza thAya che. kezavarAma zAstrI ApaNA kavio pA- 60mAM jaNAve che te mujaba carcarI chaMda che. zrI raMganAthanI vikramorvazIyanI TIkAmAM carcarIno ullekha karyo che. carcarI e eka prakAranuM nRtya che. bharatezvara bAhubali rAsanI prastAvanAmAM paMDita lAlacandra bhagavAnadAsa jaNAve che ke pUrve kevaLajJAnI mahAtmAe rAsa nAcavAnA bahAnathI mohAsakta pAMcaso corone prAkRta carcarI dvArA pratibodha karyAno ullekha uttarAdhyayana sUtra- kapila adhyayanI 8 mAM tathA kuvalayamAlA kathAmAM maLe che. saMdarbha jaina satyaprakAza, varSa- 11, pA. 154 kapilakumAre dIkSA lIdhA pachI cha mahinA sudhI vicaratAM zuddha saMyamanA pAlanathI kevaLa jJAna utpanna thayuM. kapile potAnA jJAnathI jANyuM ke rAjagRhI nagarInA coro mArAthI pratibodha pAmaze. ema jANIne kapila kevalI rAjagRhI tarapha vihAra karIne gayA. coroe te zramaNane joIne kahyuM ke "nRtya karo". kevalIe kahyuM ke koI vagADanAra hoya to nRtya karuM. eTale cora loko tAlIo pADavA lAgyA. pachI kapila kevalI nRtya karavA lAgyA ane nIce pramANe zloka bolyA Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-2 9 adhuve asAsayammI, saMsArammi dukkhapaurANa ki nAma hoya taM kammayaM, jeNAhaM duggaI na gayaI // he manuSyajano ! A saMsAramAM evuM te kayuM kriyAnuSThAna che je karma vaDe karIne huM durgati na pAmu A saMsAra asthira tathA anitya, duHkhathI bharelo, janma jarA maraNAdi duHkhothI ane durgatithI bacAya evuM kayuM karma che? kapila kevalIno A prasaMga "carcarI'nA saMdarbhamAM noMdhavAmAM Avyo che te uparathI "carcarI' gIta-nRtya ane vAjiMtranA samanvayathI gavAya tevuM kAvya che. upadeza rasAyana rAsanA TIkAkAra upA. jinapAla apabhraMza kAvyatrayImAM carcarI vize nIce mujaba jaNAve che. temAM carcarI ane rAsaka e prAkRta prabaMdha che. yarI - rAdhe pravacce pravRtta ni | vRtipravRti nAdhate prAyaH ko'pi vipaDINaH" carcarI ane rAsaka nAmanA prAkRta prabaMdhane aMge kharekhara koI vicakSaNa, moTe bhAge koI vRtti racavA pravRtta thato nathI. A. haribhadrasUrie racelA municaMdrasUri kRta vRttimAM khaMbhadattariya ApyuM che. temAM 214 A patramAM uttarajaNanI nemicandrasUri kRta vRttimAM apAyela "babhatta cariya'nA prAraMbhamAM "carcarIno ullekha thayo che. "carcarI' prakAranI kRtionI yAdI nIce pramANe che. 1. gurustuti cAcari 15 gAthA ajJAta kavi 2. carcarikA 38 kaDI kavi solaNa, 14mI sadI 3. carcarI 47 padya jinadattasUri-12mI sadI 4. cArca stuti 36 gAthA jinaprabhasUri-14mI sadI 5. cArjarI 30 kaDI jinezvarasUri-14mI sadI carcarI prAkRta bhASAno avaziSTa mAtrika chaMda che. tenA baMdhAraNamAM 2. sa. ja-ja. ma. 2. (traNa) eTale 18 varNa ane 26 mAtrAno chaMda che. paMcakala + 4 - catuSkala + paMcakala ema paNa A chaMda vizenuM baMdhAraNa che. temAM madhyanA be catuSkala mukhya gaNAya che. padyanI AdimAM guruvarNa ane pAdAnta laghu-guru hoya che. A chaMda harigItanI samAna 3-4 mAtrAnA tAlamAM gavAya che. tenI mAtrA harigIta chaMda samAna bane che. mAtrA hovA chatAM varNika sAthe paNa saMbaMdha rahelo che. carcarI nRtya sAthe paNa gavAya che. carcarI chaMda eTale carcarI nRtya sAthe gavAto chaMda e rIte chaMda jANIto che. kavi kAlidAsa kRta vikramorvazIya nATakamAM carcarI gItono saMdarbha prApta thAya che. jinadattasUrie carcarIno prayoga karyo che te carcarI chaMda nahi paNa plavaMgama chaMda sAthe sAmya dharAve che. apabhraMzamAM rAsaka chaMda rAsa nRtya sAthe saMbaMdha dharAve che tevI rIte carcarI chaMda carcarI nRtya sAthe sAmyatA dharAve che. AraMbhamAM carcarI chaMda prayoga thato hato paNa bhATa kavioe 16 varNavALA varNika chaMda ane 26 mAtrAvALA chaMdanuM nAma ApyuM che eTale varNika chaMda tarIke prasiddha che. WWW.jainelibrary.org Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 . jaina sAhityanA kAvya prakAro svarUpa ane samIkSA carcarI chaMda : AI raggaNa hattha kAhala tAla dijjahu majbhkaA, .. sadda hAra palaMta biNNa vi savvaloahi bujAi / be vi kAhala hAra pUrahu saMkha kaMkaNa sohaNA, ___NAarAa bhaNaMta suMdari caccarI maNamohaNA // 184 // 184. jahA~ pratyeka caraNa meM AraMbha kramazaH ragaNa, hasta (sagaNa), kAhala (laghu), tAla (guru laghu rUpa trikala ) denA cAhie, madhya meM zabda (laghu), hAra (guru) do bAra par3e aMta meM do kAhala (laghu) eka hAra (guru), taba phira suMdara zaMkha (laghu) tathA kaMkaNa (guru) hoM, -nAgarAja kahate haiM, he suMdari, yaha mana ko mohita karane vAlA carcarI chaMda hai / (carcarI :- '||||SISISIS = 18 varNa ) / Ti.- dijjahu -vidhi prakAra (opTeTiva) kA ma. pu. ba. va. / palaMta - < patana (athavA patantau), vartamAnakAlika kRdaMta / savvaloahi -< sarvalokaiH; 'hi' karaNa ba. va. / / vuTi- buddhaM, (kucha TIkAkAroM ne ise 'carcarI' kA vizeSaNa mAnA hai :- 'buddhA' (strIliMga), anya ne ise 'viNNa vi' kA vizeSaNa mAnA hai - 'buddha' (pu. napuM. rUpa) / .. pUrahu - < pUrayata, AjJA ma. pu. ba. va. / jahA, pAa Nekara bhaMbhaNakkai haMsasaddasusohaNA, thUrathora thaNagga Naccai motidAma maNoharA / vAmadAhiNa dhAri dhAvai tikkhacakkhukaDakkhaA, __ kAhu NAara gehamaMDaNi ehu suMdari pakkhiA // 185 // 185. udAharaNa : (isake) pairoM meM nUpura, haMsa ke zabda ke samAna suMdara zabda kara rahe haiM, manohara muktAhAra sthUla stanAgra para nAca rahA hai (athavA muktAhAra stanAgra para thor3A thor3A nAca rahA hai ), isake tIkhe cakSuHkaTAkSa bAyeM aura dAhine bANa kI taraha daur3a rahe haiM, kisa saubhAgyazAlI puruSa ke ghara ko suzobhita karane vAlI yaha suMdarI dikhAI de rahI haiM ? Ti. - bhaMbhaNakkai - < jhaNajhaNAyate, dhvanyAnukRti (onomeTopoika) kriyA, vartamAna pra. pu. e. va. / thUrathora- (?) sthUlesthUle; (2) stokaM stokaM / kAhu - < kasya / pUrisa - < puruSaH, asAvarNya kA udAharaNa, jahA~ paravartI 'u' ko 'i' banA diyA gayA Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-2 29 pakkhiA - < prekSitA (= prekSitikA), karmavAcya bhUtakAlika kRdaMta strIliMga rUpa; vastutaH 'prekSitA' se prekSitA > pakkhiA > pekkhia apa. meM hogA, isakA A vAlA rUpa svArthe ka vAle rUpa se vikasita ho sakatA hai; ataH hamane isakI vyutpatti koSThaka meM 'prekSitikA' se saMtita kI hai ) | prAkRta piMgalampA . 284) carcarikA kRti paricaya kavi solaNa kRta cacarikAmAM giranAra tIrthanuM stutimUlaka nirUpaNa thayuM che. 38 kaDInI A racanAmAM gUrjara bhASA taraphanuM valaNa spaSTa rIte nihALI zakAya che. kavie prathama be kaDImAM 24 jinezvaro ane sarasvatInA nAmollekha dvArA stuti karIne carcarI racanAno saMdarbha darzAvyo che. (gA-1-2). jiNa cakavIsa namUviSNu sarasaIpaya paNamUvi, ArAha guru appaNI avicalubhAvu gharevi. / 1 // kara joDila solaNa bhaNaI jIvila saphala karesa, tulDi avadhAraha dhaMmi pau cacari hau gANasa || 2 || trIjI kaDIthI giranAranuM varNana karyuM che. kavinA zabdo che. (gA. 3) maNi umAhI aMmi suhu mokalli kariu pasAuM, jivu jAIvi ukiMjatagiri naMdala tihuyaNanAhu || 3 || giranAra vize kavi varNana karatAM jaNAve che ke (gAthA 33 thI 36) nijhara pANika khalahavaI vAnara karahi pukAra, koIla sada suhANa tahiM Dagari giranAri. || 33 II jaI maMdiThI pAjapI ucadiTha caDAu tala dhaMmiu ANaMdiyau lahiusivapuriThAu | 34 . hiyaDA ghau je vahaItAurjita caDe che, pANiI pI gaIdavaI dukhajala jali deje. 5 35 || girivAIDa jhaMjhoDiyala pAyathANura nalahuti, kaDi troDaIkaDi thakkI hiyaDauM sosahajIti. | 3 | pA. naM. 219 giranAranI yAtrAe jatAM cora lokono bhaya rahyo hato. yAtrAe jatAM vacce AvatAM sthaLono ullekha karyo che. nALIyerIvALo DuMgara ane "akhaMtapura' no je ullekha thayo che te sthaLa vartamAnamAM kyAM che tenI mAhitI maLatI nathI. saMbhavata A prAcIna nAma badalAIne vartamAnamAM bIjA koI nAmathI te sthaLa hoI zake ema anumAna karavAmAM Ave che. Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 8. caccarI--saMghayAtrAmAM ajJAta kavi kRta tIrthavaMdanAno mahimA gAtI carcarI30 kaDInI upalabdha thAya che. temAM tIrthanAyaka bhagavaMtanI pUjA-bhakti ane tenAthI prApta thatA phaLano ullekha karavAmAM Avyo che. kavie 'cAri' zabda prayoga karyo che ane te gIta racanA che ema samajAya che. AraMbhamAM rUSabhadeva ane mahAvIra svAmInI bhaktino ullekha karyo che. jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA bhagati karivi pahu risaha jiNa, vIraha calaNa name vi" tyArapachI sarasvatIne praNAma karavAmAM AvyA che. tIrthavaMdanAnI paMktio dRSTAMtarUpe pragaTa karavAmAM AvI che. 'pahilau thaMbhaNapura namahu, durita nivAraNa pAsuM, sAvaya sAviya mili bhaNaI, Aju divasu sukyatyu.' 0 -6-3lc saMdhi sayali yau matriyau gAmi nayarijiNa juyaNu, nhavaNu vilevaNu pUja kakara taha gAyaDu guNagrahaNu. dhanu su soraTha desupriya dhanugirihigiranAra, jAsu sihari pahu nemijiSNu sAmiu sohaga sAru. jAyava kulamaMDaNa tilau pamisa nemijiNaMdu, jima maNavaM isaMpaDaI toDai bhavaduhukaMdo. || 10 || nemanAtha bhagavAnanI vidhipUrvaka aSTaprakArI pUjA AratI- maMgala dIvo ane lUNa utAravAnAM prasaMganuM nirUpaNa thayuM che. || 6 || luNu nIru-aru Atiu sAmihi utAresu, paMca sadu vajjAvi kira maMgala dIvu karesu. prabhu bhaktinA phaLano nirdeza karatAM kavi jaNAve che ke (gAthA-17) guNa gAyahuM pahu nemijiNa karahu vivihu bahumati, cauM gaI gavaNu nivAri jiva pAvaDu paMcamati. || 17 || 19 mI kaDImAM zatruMjyanI yAtrAno prasaMga kendrasthAne che. zatruMjyano TUMkamAM mahimA gAtAM kavi jaNAve che ke. (gAthA- 22.) jahi nivasaI pahu paDhama jiSNu risaha jijJesara deu, zetruMjI siddhA kevi muNi tArUM ku jANaI che u. || 7 || // 22 // kavie caccarInA aMtamAM cAra tIrthono ullekha karatAM jaNAvyuM che ke (gA. 24) nemi nA revayasiMhari zetrujI risaha jihiMdu, namahu pAsa jiSNu thaMmaNaI abduI paDhama jihiMdu. || 24 || kavie A tIrthakSetro zAzvata rahe te mATe jaNAvyuM che ke merUparvata ane samudranAM nIra khUTe || 16 || Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-2 31 nahi te rIte A tIrthakSetro kAyama sadA-sarvadA raheze. bhakta bhagavAna pAse caraNonI sevAnI mAgaNI kare che kavinA zabdomAM A vigata nIce pramANe che. (gAthA-27-28) jiNa cauvIsa vivInavau mAgauM eka pasAuM, seva karAvatu A paNiya navi huu surarAuM. || 27 | rAju riddhi nahu maNi gharau kaMcaNa ramaNabhaMDA, siva suha mAgau ekuhauM je tiyalo yaha sAru. I 28 || phaLa-zrutino ullekha 29mI kaDImAM thayo che. (gAthA. 29-30) sAvaya sAviya je bhaNahi Iha cAcari suhubhAvi, te savi bhUri bhavaMtaraha chUTahi kali mala pAvi. || 29 || gAMvi nayari puri jiNabhumaNi je cAcari pabhaNaMti, cale gaI gamaNa nivAri nara te siva suhu pAvaMti. | 30 || A caccarImAM thaMbhana pArzvanAtha (khaMbhAta) nemanAtha (giranAra-revaMtagiri) rUSabhadeva (zatru-pAlitANA) ane AdinAtha (arbudagiri) ema cAra tIrthonI yAtrAnuM mitAkSarI nirUpaNa karIne tIrtha mahimA sAthe mAnavajanma saphaLa karanArI tIrthabhaktino lhAvo levAnI bhAvanA vyakta thaI che. 9. dharmacarcArI ajJAta kavi kRta dharma carcArImAM jainadharmanAM upadeza vacanono samAveza thayo che. tenA zIrSaka uparathI ja "dharma' vizeno khyAla AvI jAya che. kavie 20 gAthAmAM jina vANInA sArarUpa zrAvakadharmanA vicArono TUMkamAM ullekha karyo che. kavie "duhA' padabaMdhamAM A racanA karI che. AraMbhamAM vIra jinezvarane praNAma karIne zrAvaka dharma vizeno ullekha thayo che. (gAthA 1) sumaraviNa siri vIra jiNa paraNisu sAvayadhammu, je ArAI Ikka maNi so narupAvaI sammu | | 1 || zrAvakadharmanI eka cittathI ArAdhanA karavAthI samakti prApta thAya che. savAramAM UThIne navakAranuM smaraNa karavuM. prabhunuM smaraNa karavuM. mohatimira dUra karanArA suguruno satsaMga-vaMdana karavuM. durlabha narabhava maLyA pachI zrAvaka dharmanI avazya ArAdhanA karavI. traNa-sthAvara jIvonI rakSA karavI. jIvadayAnuM pAlana karavuM. haiyAmAM karUNAnI bhAvanA rAkhavI. brahmacaryanuM pAlana karavuM. jIvone abhayadAna ApavuM. iMdriyonA viSayonuM damana karavuM. caMdAvartaka rAjAnI jema sAmAyika pauSadha AdinI parvamAM ArAdhanA karavI. zrAvakanAM 12 vrata aMgIkAra karavAM arihaMta deva, susAdhu e guru ane jinezvara bhagavaMte bhAkhelo dharma e traNano zraddhAthI svIkAra karavo. durgatimAM laI janArA kudeva, kuguru ane kudharmano sarvathA tyAga karavo. jinezvara bhagavaMtanI aSTaprakArI pUjA karavI. pratidina che Avazyaka karavAM ane cAra prakAranA dharmanI ArAdhanA Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3ra, jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA karavI. kavie chellI kaDImAM dharma ArAdhanAnA phaLano ullekha karatAM jaNAvyuM che ke (gAthA-20) je ArAhada guru calaNa jiNavara dhammu kariti, saMsAriya saha aNubhaviya sivapuri te vilasaMti. | 20 || ajJAta kavinI 20 kaDInI dharma caccarI e zIrSaka pramANe dharmanA vicAronuM pratipAdana kare che. TUMkamAM zrAvakadharma-zrAvake karavA yogya kRtyono ullekha thayo che. A carcArI upadeza pradhAna che. maha jiNANAM ane zrAvaka karaNInI sajjajhAya sAthe A kRti sAmya dharAve che. 10. carcarI gIta carcarI e gIta kAvyanA daSTAMtarUpe prApta thAya che. kavi samayasuMdaranI gurubhaktinA udAharaNarUpa jinasiMdhasUri carcarI atre pragaTa karavAmAM AvI che. temAM upadezAtmaka vicAro pragaTa thayA che. rAta vItI gaI che ane savAra thayuM che. guru jinasaMghasUrinuM jIvana sUrya samAna tejasvI che. dharmanA mArge anusaravAno samaya thayo che. sUryathI kamaLavana vikase che tema durita timirano nAza thayo che ane kumatirUpI ghuvaDa dUra bhAgyo che. kavinI upamAo noMdhapAtra che. nAnakaDA gItanA vicAro AtmA sAdhanA karanArane preraka bane tema che. mora payau javika jIvajaga jAgi jAgirI, jinasaMghasari udaya bhANa tejapuMja rAjamANa, uTha aIse dharama mAragi lAgi lAgi lAgirI. || 1 || bhavika kamala vana vikAsana surita timira jAravinAsana, kumati uluka dUri gaNa bhAga bhAgi bhAgirI. zrI jinasiMghasUri sIsa pUravaI sabamanajagIsa, samaya sundara gAvata bhayarava rAga rAgi rAgirI. | 2 || saMdarbha : guja. sAhi. Iti. khaMDa-1, pA. 219 ejana pA. 237 jaina satyaprakAza varSa-11, pA- 154 uttarAdhyayana sUtra-8, pA.-103 jaina satya prakAza varSa-11 prAkRta piMgalam pA. 284 prAcIna gUrjara kAvya saMcaya pA- 71 8. prA - gU- kA. saM. pA-82 9. prA - gU- kA. saM. pA. 80 10. kusumAMjali-pA. pA.- 397 2. che 5 = La che Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-2 33 5. bhAsa bhASAnI dRSTie vicArIe to bhASya-saMskRta zabda che ane prAkRtamAM "bhAsa' zabda racAyo che. "sa' saralI karaNamAM 'ya' no lopa thayo che. eTale bhAsa zabda banyo che. ane "Sa' no "sa" thayo che. dA. ta. hAsya - hAsa. saMskRta bhASAmAM bhASya zabda prayoga vRtti, vivecana, TIkA ke vizeSa rIte samajAvavAnI zailI mATe vaparAya che. udA. zAMkara bhASya-. jaina darzanamAM traNa bhASya prAkRta bhASAmAM che caityavaMdana, guruvaMdana ane paccakakhANa bhASya. eTale A zabda prayoga saMskRta ane prAkRtamAM prApta thAya che. bhAsano zabdArtha-prakAza, AbhAsa, jhAMkhI prakAza pADavo, bolavuM athavA kahevuM. bhAratamAM mukhyatve munijIvana-AcAryo ane satIonA jIvananI gauravagAthAnuM nirUpaNa thayuM che. sAdhu jIvanamAM sajhAya mahatvanI che te dRSTie A bhAsa prakAranI kRtio saMyama jIvananI puSTi mATe navaluM najarANuM pUruM pADe che. pUrvAcAryo ane Agama graMthonA sArarUpe racAyelI bhAsa racanAo AtmAnA jJAna darzana ane cAritra guNanA vikAsamAM ananya preraNAstrota bane che. bhASA zabda parathI bhAsa zabda niSpanna thayo hoya ema saMbhava che. bhAsa vise upalabdha kRtione AdhAre nIce pramANe mAhitI jANavA maLe che. vivAhalo' kAvya racanAmAM "bhAsa'no padya khaMDa tarIke prayoga thayo che. vinayavijayajI upA. kRta 'vIzI' vIza viharamAna jina stavana racanAmAM "bhAsa' zabda prayoga thayo che. te uparathI bhAsano artha stavana-prabhu guNagAna aMgenI kAvya racanA ema samajAya che. kavinI bIjI kRti zAzvata jina bhAsa e paNa zAzvatA jinezvaronAM guNagAna gAtI racanA che. acalagacchanA kalyANasAgarasUrinI vIza viharamAna jina stuti- bhAsa stavana svarUpanI prApta thAya che. bhAsa zabda athavA "gIta' evo zabda prayoga paNa prApta thAya che. jinasAgarasUrie vIza viharamAna jina stavanonI racanAmAM gIta zabdaprayoga karyo che. eTale bhAsagItakAvyanA paryAyarUpe geya racanA che. ema anumAna karavAmAM Ave che. saM. 1978mAM pragaTa thayela sajhAya saMgrahamAM sajhAya-bhAsa zabda prayoga thayo che jaina gUrjara kavionI sUcimAM paNa A zabda prayoga tIrthakara viSayaka kRtio ane sakjhAya mATe prayojAyo che. 17mI sadInA kavi brahmamunie uttarAdhyayana sUtra 36, ane 18 pApa sthAnakanI sajhAya mATe "bhAsa' "gIta' evo prayoga karyo che. te uparathI bhAsamAM mAtra guruguNi gAvAnI ke tIrthamahimA gAvAnI vigato nathI paNa tAtvika vicArone "bhAsa' dvArA saMkSepamAM vyakta thayA che. eTale bhAsanA viSayamAM jJAnamArganA vicArono samAveza thayo che. prathama vinayazruta adhyayananA zabdo che. zrI guru gautama hiyaDedharI, kahizuM vinaya vicAra, svAmI sohama gaNadhara dAkhave, uttarAdhyayana majhAra. || 1 || Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 , jaina sAhityanA kAvya prakAro svarUpa ane samIkSA vinaya karI bhaviyaNa bhAvasuM, jehathI lahiye nANa, anukrame samakti cAritra guNa grahI, pAmIje nirvANa. / 2 mahAmahopAdhyAya munirAja meghavijayakRta jJAtAsUtranI 19 sakjhAya, ane soLa satInI sajhAyo prApta thAya che. zrI harajI muni kRta ekAdaza gaNadhara sajajhAyanI sajhAyo racI che. A kRtiomAM sajhAya zabdanI sAthe athavA bhAsa-athavA gIta zabda prayoga thayo che. - zrI vinayavijaya upA. kRta vIzI athavA vIza viharamAna jina bhAsa. kavie mahAvidehakSetramAM vicaratA vIza viharamAna jinezvaronAM 20 stavana racyAM che tene vIzI ane anya nAma vaza viharamAna jinabhAsa nAmathI oLakhavAmAM Ave che. vIzIne aMte kavinA zabdo kahe che zrI kIrti vijaya uvajhAyanoe, vinayavaMde, zrI jinanAM guNa gAvatAM e, kara jaDa, laliI maMgala kroDa. / 11 | bIjI racanA zAzvata jinabhAsa che. kIrtivijaya uvajhAya kero lahII puNyapasAya, zAzvata jinaguNa INi pari, vinaya vijaya uvajhAya. || 9 || 2 acalagacchanI pATe 64 mA AcArya kalyANasAgarasUri thayA che. kavie vIza viharamAna jina stutinI racanA karI che. sattaramI sadInA chellA tabakkAmAM thayelA A kavie racelI vIzI stavana-bhAsa ane gIta jyA zabdothI oLakhAya che. (2-269) jinasAgarasUrie saM. 1720mAM vIzI-vIza viharamAna jina stavano racyAM che tenI sAthe gIta zabda prayoga thayo che. ( 3 | 187) 4 dazArNabhadra bhAsanI racanA kavi hemANaMda saM. 1658mAM kArataka suda-15 nA roja pa6 kaDImAM karI che. (2 /43). kavi samayasuMdaranI "kusumAMjali' kRtimAM bhagavaMta, tIrtha, satIo, ane mahApuruSonA viSayane kendramAM racAyelI vividha bhAsa kRtio prApta thAya che. A kRtio bhAsa-gIta nAmathI pracalita che. kusumAMjali kAvya saMgrahamAM vividha viSayanA bhAsano saMcaya thayo che. 6. yazovijayajI upA. nI racanA iMdrabhUti bhAsa agnibhUti bhAsa, vAyubhUti gIta, vyakta gaNadhara, sudharmAsvAmI saMyamakSaNi vicAra sajajhAyamAM pragaTa thaI che. 11 aMganI sajhAyanI racanA suratanA comAsAmAM saM. 1722mAM karI che tene sajhAya athavA bhAsa zabda prayoga thayo che. (4(20). bhAsamAM tIrthakara bhagavaMta ane guru mahimA gAvAnI praNAlikAnuM anusaraNa thayuM che. 7. "bhAsa prakAranI mAhitInA saMdarbhamAM keTalIka kRtio ane mitAkSarI noMdha sAthe pragaTa karavAmAM AvI che te uparathI bhAsano vizeSa paricaya prApta thaI zake tema che. kavi lAvaNyasamayanI AdinAtha-bhAsa kRtino paricaya nIce pramANe che. Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-2 35 saM. 1587mAM AdinAtha bhAsanI racanA 22 kaDInI prApta thAya che temAM mukhyatve tIrthAdhirAja zatruMjayanA mULanAyaka AdinAtha bhagavAnane kendramAM rAkhIne sAta uddhAranI mAhitI prApta thAya che eTale A bhAsa racanAmAM zatruMjaya tIrthano sAta uddhArano mahimA gAvAmAM Avyo che. AraMbhamAM sarasvatInI stuti karIne zatruMjayano mahimA gAvAnA viSayano ullekha thayo che. "sarasati sarasati diuvayaNAM ghaNAM, gAIsi girUcA guNa setrujitaNA." zatruno mahimA darzAvatA kavi jaNAve che ke rAjA bharata cakravartIe pahelAM uddhAra karyo hato tyArapachI bAkInA uddhAra vize TUMkamAM mAhitI ApI che. karmAzAnA sAtamA uddhAra vize kavie vistArathI ullekha karyo che. sAtamA uddhAranI dRSTAMtarUpe nIcenI paMktio pragaTa karavAmAM AvI che. gAIsila zrI zetrujitaNA guNavimala vasuhAM vistaryA, pUrava navANuM vAra jANuM AgaI Adi samasaryA. IrAI phUMgara dIThaI naraga nIThaImugatinAM phala TUkaDAM, pAmII sadagati nahI duragati dUri jAI dUSaDAM. (2) parakAsII varalagana paMcami vetri vAhaNijotarI, utara dakSiNa pUrava pazcima pAThavaI kaMkotarI. keviagyA Asani kevi suSA sanikevi ratha sohAvae, zrI saMgha mAgaNa jaNa manohara moTA munivara Avae. (12) huI pratiSThAsaMgha samilyA anna avArInaMdhitasavi phalyA. (13) vAjaI na pherI puNyakerI karIya vahitI vATue. " (16) abhinavA utsava bhera bhugala dIpamaMgala AratI, zrI Adideva niNaMda pUjA karU kusumi bhAvatI. uddhArae sAtamu setrujjagatra acala sAgarU, lAvaNya samaI muNiMda bolaI saMgha cauvaha jayakarU. (22) | zrI gautama gaNadara bhAsa. /. (rAga aho matavAle sAhibA) pahelo gaNadhara virano, vara gobara gAma nivAsI re ! sutapRthivI vasubhUtino, nAme IndrabhUti suvilAsI re II bhaviyAM vaMdo bhAvaTuM | 1 jyeSThA nakSatre jAyo, gRhavAse varasa pacAso re ! trIza varasa chabasthatA, jina bAra varasa suprakAso re bhavi0 | 2 | ziSya paricchada pAMcase, sarvAyu varasa te bANuM re ! gautama gotrataNo dhaNI, e to sAco huM sura tarU jANuM re / bhavi0 | 3 || Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36, jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA suratarU jANI seviyo, bIjA parihariyA bAuliyA re .. e gurU thira sAyara samo, bIja tuccha vahe vAhuliyA re II bhavi0 4 labdhi aThAvIze varyo, jasa mastake nija kara thApe re ! achatuM paNa eha ApamAM, tehane vara kevala Ape re || bhavi0 || 5 | jJAna ahaMkAre kahyuM, rAge kari jagagurU sevA re | zoke kevala pAmiyuM, kAraNa sarve na kahevA re || bhavi0 || 6 || vIre zruti pade bujhavyo, eto jIvataNo saMdehI re . zrI navijaya susIsane, gurU hojayo dharma sanehI re . bhavio 7 | zrI sItA satInI sajhAya-bhAsa jhaLahaLatI baLatI ghaNuM re lAla, jhIle jhALa apAra re, sujANa sItA; jANe kesa kulIyA re lAla, rAtA khayara aMgAra re, sujANa sItA dhIja kare, sItA satIya re lAla. AMkaNI) 1 satayataNe paramANa re sujANa, lakhamaNa rAma khaDA tihAM re lAla ; nirakhe rANA rANa re sujANa, sItA dhIja kare. 2. snAna karI nirmaLa jaLe re lAla, bimaNe rUpa dekhAya re, su0 dhI0 AvIA naranArI ghaNA re lAla, UbhA re pokAra re. sutra dhIru 3. bhasma hoze INa AgamAM re lAla, rAma kare che anyAya re, su0 dhI0 rAma vinA vAMchaDyo hove re lAla, supane ha nara koya 2. sutra dhI) to muja aganI prajALajo re lAla, nahIM to pANI hoya re, su0 dhI0 ema kahI peDhI AgamAM re lAla, surata thayo agni nIra re. suo dhI5. jANe draha jaLaseM bharyo re lAla, jhIle dharamanI dhAra re, su0 dhI0 deva kusumavarSA kare re lAla, eha satI ziradAra re. sonA dhIjathI utarI re lAla, bhAsa kare saMsAra re, su0 dhI0 raliyAta mana sahuko thayA re lAla, saghaLe thayo ucharaMga. su0 dhI0 7 lakhamaNa rAma khuzI thayA re lAla, sItA sayaLa suraMga re, su0 dhI0 jagameM jaya thayo jehano re lAla, avicaNa ziyaLa sanAha re. sutra dhI0 8 satIonA guNa gAvatAM re lAla, ANaMda atyaMta thAya re, su0 dhI kahe jinaharSa sItAtaNA re lAla, praNamIje nita pAya re. sutra dhI0 9. zrI pravacanamAlA sajjajhAya-bhAsa cAle jayaNA jovato re | pAle jIva e kAya ! niravadha vacana madhura kahe che nitu jANI dharama upAya. | 1 || Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-2 37 namuM guru pAyA re | jazu sIleM niramalasAra suhAve kAyAre, paNi samiti gupati dharmasAra kahe jina rAyA re. tiNa kAraNa haraSa apAra namuM guru pAyA re. | AMkaNI | doSa betAlIsa TAlatA re I sughobhe AhAra, nayaNe nirakhI pUMjatA relve upagaraNa prakAra. || namuM | 2 | jalla mallAdika paravare sUgho kaeNmila joI, zubhadhyAne mana rAkhatAM . jasu cAritra niramala hoI. || namuM / 3 vacana na sAvadha uca re re vacana gupati saMbhAri, kAyA karaNI te kare jiNe have jIva ugAri. | namuM | 4 || pravacana mAtA Avae . je pAle anudina sAra, zrI brahma kahe te muni namo jima pAmo dharma vicAra. || namuM | 5 | zrI sajhAya saMgraha (pA. naM. 4). 'bhAsa' saMjJAvALI bIjI paNa vividha viSayanI pA. 176 kRtionI sUcI jaina gUrjara kavio bhA- 7, pA. 193, 206 para che. A vize saMzodhana karavAthI prabhubhakti ane guru bhaktino mahimA pragaTa thayelo jANI zakAya. 7. didhama sabarI bhAsa "bhAsa' kAvya prakAramAM zIlano mahimA darzAvatI saMvAdarUpe racAyelI ajJAta kavi kRta dima sabarI' bhAsa kRti prApta thAya che. temAM dIrdha rAjA ane zabarI sAthenA saMvAda dvArA zIladharmano mahimA gAvAmAM Avyo che. jaina rAmAyaNamAM A vigatano koI ullekha maLato nathI. A prasaMganI sajhAya prApta thAya che. atre mULa kRtino bhAvArtha pragaTa karavAmAM Ave che. tenI zailImAM saMvAdano prayoga eTale kAvyanI dRSTie bhAsa che to anya rIte "saMvAda' prakAranI kRti che. prAcIna gUrjara kAvya saMcaya pustakamAMthI A bhAsa prApta thayo che. (pA. 85/86). bhAsanuM viSaya vastu 16 kaDImAM vibhAjita thayuM che. jUnI gujarAtI bhASA hovAthI atre teno bhAvAnupada pragaTa karavAmAM Avyo che ane bhASAnI dRSTie paricaya thAya te mATe AraMbhanI be kaDI ane aMtanI be kaDI pragaTa karavAmAM AvI che. gaya gagaNibAlI mayaNacI AlI didha mimiyanayagule baninihAlI, nayaNa rasi rasAlI rAyanI hIyAlI kusumasara pasirihuItra parAli. | 1 || rAya sasi rAcaI viSayamadi mAcaI mamaI saMsAri te jIva sAcaI, pararamaNi IhaInarakanabIhaI didhama te kuMbhIya pAki pAcaI. | 2 || parakalavadekhI jaNasi jima lekhI svadAra saMtoSa kari bujI bujI, didhama kula gAjaI jasa paDahu bAjaI sIlajali suki tuM mama ma muji. || 15 II Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA vayaNi tiNi bhIjau didha muni patIjau dhanudhanu bahini tuM Ima samAvaI, zavari ne pAI lAgaI AsIsu tava mAmaI valiuM nara nAha niya nayari AvaI.IN 16 / (zIla vize) dIrgharAjA ane zabarIno saMvAda gajagAminI (hAthI jevI cAlavALI), kAmadevanI zreNi jevI (strI) dIrgharAjAe potAnAM nayana vaDe vanamAM nihALI, nayanarasathI rasIlIne jotAM rAjAne kAmadevanAM bANa prasaravAthI lajjA AvI...1 rAga rasamAM rAcavuM, viSayamadamAM nAcavuM eTale saMsAramAM jIvanuM bhamavuM. A lokamAM parastrIthI je bIto nathI te narakathI bIto nathI, te dIrdhakALa sudhI kuMbhIpAkamAM pakAya che. (strInAM) zItaLa vacanamAM gUMthAyo, sneharUpI kAdavamAM khUMpyo, raMga joIne vadhAre khUMcyo, tenI pAse pahoMcyo, mohanAM bhArathI jotarAyo, sAMbhaLIne bhramita thayo.... (3) rAjA neha vacanathI kahe che "he mRganayanI ! tuM koNa che? amRtasarakhI vANI vALI tuM vanamAM kema bhame che? rUpamAM devI jevI, vezathI IndrANI jevI, upamA na ApI zakAya tevI, manamAM na samAya tevI rUpALI tuM vanamAM kema bhame che ?".... (4) (zabarI kahe che) ame parvatamAM rahIe chIe. pAMdaDAnAM vastro paherIe chIe. bhIlanI vahu (bhIlaDI) chuM. patie vAravA chatAM huM phaLa levA mATe bhoLI ahIM pharuM chuM.... (5) rAjAe jANyuM ke "A bhIlanI rANI che." manamAM kAmadevane dhAraNa karIne te kahe che "huM tane paTarANI karuM" A vanane choDI tuM mArAM rAjyamAM Ava.... (6) zabarIe jAdara (jADI) cAdaranuM phALIyuM paheryuM che. kUrakapUra rasa A bALAe joyAM nathI. vanane choDIne bhIlaDI dIrgharAjAnI pAchaLa cAlI. rAjAe teno Adara karyo tethI manamAM Azcarya thAya che.... (7) dIrdharAjA ekalAM bhogane ja vakhANe che. jyAre bhIlaDI kahe che " amAre to eka bhIlarANo ja manamAM che. tame tamAruM rAjaya saMbhALo, mAre bIjo koI rAjA rANo nathI.....(8)" rahevAno mahela joIne zabarI vicAre che, dIrthane nirAza na karavo (paNa zIkhAmaNa ApavI)-bhIlaDI kahe che "sapheda mahelamAM vasIne narakamAM (kALI narakamAM) vasavuM paDaze. te kema vicAratAM nathI ? bhayathI paNa kaMIka vicAra narakano paNa bhaya nathI lAgato ? tyAM sUrya paNa nathI (aMdhakAra hoya che)".... (9) (dIrdha kahe che) madana subhaTa Aja mArAM upara jora kare che, sarva jIvo sukha icche che kAla upara koNa rAkhe ? kemake AchAM vastramAMthI pANI nItare tema AyuSya ghaTI rahyuM che. (bhoga bAkI rahI jaze)....(10) huM kAmadevanAM bANa pheMku chuM teno ghA tane kema lAge che ? tyAre zabarI dIrdha pAse prANa mAMge che. rAjA kahe che "evuM na bola." arere ! jo prANIne sneha na hota to A bhavamAyA kyAMthI Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 prakaraNa-2 hota? ... (11) bhoLI zabarI kahe che- he aMtarajAmI ! huM prANanI paravA nahIM karuM paNa kAmane vaza nahIM thauM. he dIrdha ! tuM rAjA che, rAjarANIne pAmIne bhIlaDI upara prema karatAM zarama nathI AvatI ? ... (12) pAchaLathI na rahevAya ane na sahevAya evI dazA thAya che. alpa sukha mATe zuM kAma vicAre che ? viSayarUpI viSa dhAraNa karI mohanAM bhArathI bharela he dIrdha ! tuM A janma hArI jAya che... (13) he dIrdha ! atirAga na kara. vaiSa paNa na karIza. premanI paravazatAthI deha dAjhato hoya che. jo. gaMdhamAM lubdha thayelo bhamaro phaLanA rasanI AsaktithI kamalavanamAM jAya che, mRtyu pAme che... (14) tethI parastrIne mAtA jevI gaNIne, svastrImAM saMtoSa kara, tuM bodha pAma jethI dIrgharAjAnuM kuLa gAjaze, yazano paDayo vAjaze, ziyaLarUpI jaLamAM snAna kara, mArAmAM mUMjhAIza nahI... (15) tenA AvA vacanathI te bhIMjyo, dIrthanA manamAM vizvAsa beTho te kahe che te bena ! tane dhanya che, mane kSamA Apa, ema kahI zabarIne page paDe che. AziSa mAMge che ane (naranAtha)= rAjA potAnAM nagaramAM pAcho phare che... (16) 8. zrI purimatAlamaMDana AdinAtha bhAsa bharata naI ghaI olamaMDA re, marudevI aneka prakArare mahAra bAlupaDau . bAluDau nayaNi dikhADi re mahArau nAnDavipakSe AMkaNI | tuM sukhalIlA bhogavaI re RSabhanI na karaI sAra re . hA 1 || purimatAla samosararyA re RSabhajI tribhuvana rAya re || hA || bharata kuMyarasuM parivarI re marudevI vAMdaNa jAya re . hA || 2 || Rddhi dekhI mana catavaI re eka pakhau hAra rAga 2 hA . rati divasa huM mUratI re RSabhanuM mana nIrAga re || hA / 3 // putra pahilI mugati DhAyI re ziva vadhu jovA kAja re | myA . samaya sundara suprasanna sadA re AdIsara jinarAja re || hA || 4 | saMdarbha - 1. jaina gUrjara kavio tA. 1/19 2. ejana bhAga. 3 |269 3. ejana bhAga. 3 | 187 4. ejana bhAga. 2 | 243 5. kusumAMjali-pA-81 6. jaina gurjara kavio bhAga. 4/20 7. prAcIna gUrjara kALa saMcaya pA-85 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 - jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA 8. kusumAMjali pA-81 - jaina gUrjara kavio bhAga- 7 pA. 193, 206 prAcIna kAvyoM kI rUpa paraMparA pA. - 58 (vivAhalo kRtIonI 22mI ), madhya-sAhi- sva. pA. 364 madhyasAhi-iti. pA. 41, guja. sAhi-iti. khaMDa-1, pA. 241. 6. vivAhalo : madhyakAlIna jaina sAhitya rAsa, phAgu, pada, stavana, sajhAya, hariyALI Adi kAvya prakArothI ati samRddha che. A samayamAM eka viziSTa prakAranI kAvya racanA "vivAhalo' prApta thAya che tenA svarUpa vize keTalIka kRtione AdhAre nIce pramANe mAhitI upalabdha thAya che. A samayamAM kavioe racelI kRtiomAM vivAhalau, vivAhala, vivAhalo zabdaprayogo thayA che. A zabdo bhASAnI dRSTie vikAsa darzAve che. "u" guNavRddhithI "o thatAM "vivAhalo' zabda ane "u' hrasva karatAM "vivAhalu' zabda niSpanna thAya che. paNa artha to vivAhano che temAM koI pheraphAra thato nathI. samagra madhyakAlIna sAhitya e gujarAtI bhASAno kramika vikAsa darzAvavA mATe aitihAsika mAhitI pradAna kare che. vivAhalo'no loka pracalita artha vivAha lagna sAthe saMbaMdha dharAve che. saMsArI jIvanamAM abhUtapUrva AnaMda ane maMgalanuM parva zAnadAra rIte ujavAya che te vivAha utsava che. lagna vidhi anusAra nara-nArInuM milana-gRhasthAzramamAM pravezano utsava e vivAha che. "vivAhalo' kAvyamAMthI samakAlIna samAjanI lagna paddhati ane rItarivAjano paricaya thAya che. eTale sAmAjika saMdarbhavALI A kAvyakRti kahevAya che. Arya saMskRtimAM mAnava jIvananA 16 saMskArano saMdarbha che temAM 14mo vivAha saMskAra (agni sAkSIe nara-nArIno saMbaMdha karavo) che. vivAha saMbaMdha e janma janmAntaranA saMbaMdhanuM sUcana kare che. vivAha e lagna jIvanano AdhAra staMbha che. ane svayaM nakkI thAya che. vivAha e mAtra utsava nathI paNa pavitra saMskAra gaNAya che. hindu dharmamAM cAra varNa ane cAra AzramanI vyavasthA che temAM gRhasthAzramano prAraMbha vivAhanA saMskAra pachI prAraMbha thAya che. cAra AzramonI sAthe dharma, artha, kAma ane mokSa puruSArthanI sAdhanA paNa saMbaMdha dharAve che. Asakti rAkhyA vagara niSkAma karma pravRtti AdaravI joIe. manu smRtimAM gRhasthAzramanuM mahattva darzAvyuM che. nAnI moTI nadIo sAgarane maLe che tema bAkInA traNa Azramano AdhAra staMbha gRhasthAzrama che. lagna eka pavitra karAra che. ane sAmAjika suvyavasthA tathA zAMti sthApavAmAM mahattvanI bhUmikA pUrI pADe che. A mATe vivAha saMskAranuM mUlya ucca koTinuM manAya che. vivAhanA A sAMskRtika saMdarbha pachI jaina kavioe "vivAhalo' kRtionI racanA karI che te vize vicAravuM jarUrI che. alpa paricita saiddhAMtika kozamAM vivAhano artha bhagavatI sUtra darzAvyo che. "vivAha eTale vividha rIte vyAkhyA karavI. vivAhalo dezI zabda che. kAvya racanAmAM vivAhalonI dezI Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-2 41 zabda prayoga prApta thAya che. vivAhalo eTale vivAha prasaMganuM nirUpaNa karatuM caritrAtmaka kAvya. vivAhalonA paryAyavAcI zabdomAM dhavala-maMgala-velino paNa samAveza thAya che. jaina sAhityamAM vivAhalono AdhyAtmika artha rahelo che. saMsArano tyAga karIne saMyama-dIkSA svIkArI pAMca vratanA pAlana dvArA muktivadhUne varavAnA prasaMganuM nirUpaNa e "vivAhalo' kahevAya che. bIjA zabdomAM kahIe to te AdhyAtmika vivAha che. bhautika vivAhamAMthI mukta thaIne AdhyAtmika vivAhamAM joDAvAnI Atma vikAsanI paramocca sthitinuM nirUpaNa e vivAhalo kAvya che. zrI hemacaMdrAcAryae triSaSThizalAkApuruSa graMthanI racanA karI che. temAM prathama parva sarga-2, zloka 768 thI 879mAM zrI rUSabhadeva bhagavAnanA sunaMdA ane sumaMgalA sAthenA lagna prasaMganuM varNana prApta thAya che. temAMthI samAja jIvana, vyavahAra, bhojana, tathA rItarivAjano ullekha maLe che. AvA prasaMge paraNavAnA koDa, vahughelI, jevA loka pracalita zabdo paNa vivAhanA utsavano apUrva AnaMdano saMgharSa pUrI pADe che. jaina kavioe vivAhanA prasaMganuM jIvananA krama pramANe zRMgAra rasayukta nirUpaNa karyuM che paNa aMte to saMyama ane mokSanI prAptinuM nirUpaNa e ja kendravartI vicAra vivAhalo kAvyanuM harda che. eTale sAdhu kavioe vivAha ane dIkSAmAMthI vivAhanA tyAganI sAthe dIkSAnA svIkAra dvArA muktivadhUne varavAnuM abhUtapUrva milana varNavyuM che. saMyamarUpI kanyAne varavAnuM, varyA saMyama vadhU laTakALI jevA zabda prayogo thayA che. sAdhujIvanano AcAra zuM che tenI mAhitI vivAhalomAMthI vAstavika rIte maLe che. jaina dharmanI dRSTie lagna Avazyaka nathI. tyAga, vairAgya ane brahmacaryanuM AcaraNa karIne jIvana jIvavAno Adarza mAnava janma saphaLa thayo ema mAnavAmAM Ave che. vivAhalo' e dIkSAnA rUpaka tarIke paNa jANItuM che. jaina kavionI vivAhalonI racanA eka anokhI kalpanA ane adhyAtma jIvananI vAstavikatAne pragaTa kare che. jaina kavioe be prakAranA vivAhalonI racanA karI che temAM prathama prakAramAM dIkSA prasaMganuM bhavyAtibhavya ane AkarSaka nirUpaNano samAveza thAya che. bIjA prakAramAM tIrthakara bhagavAnanI dIkSA ane muktivadhUne varavAnA paramocca koTinA prasaMganuM nirUpaNa che. eTale eTaluM spaSTa thAya che ke AtmAnI siddhi mATe saMyama e ja rAjamArga che. vivAhalo tIrthakara ane mahApuruSonA jIvana viSayaka racanA che mahApuruSonA vivAhalomAM AdrakumAra vivAhala 46 gAthAmAM, kavi sevaka, jaMbUsvAmI vivAhalo kavi hIrAnaMdasUrino gA. 35mAM, zAlibhadra vivAhalu gA. 44 kavi lakhamaNa kRtino samAveza thAya che. temAM A mahApuruSanA dIkSAnA utsavanuM AkarSaka varNana che. tIrthakara viSayaka vivAhalomAM AdinAtha vivAhalo kavi rUSabhadAsa, zAMtinAtha vivAhalo prabaMdha-kavi ANaMda pramoda, supArzvanAtha vivAhalo kavi brahmamuni, pArzvanAtha vivAhalo kavi raMgavijaya, nemanAtha vivAhalo-kavi paMDita vIra vijayajInI kRtiono samAveza thayo che. taduparAMta tAtvika vivAhalo kRtiomAM aDhAraha nAtA vivAhalo, hIrAnaMdasUri, aMtaraMga vivAha-jinaprabhasUrinI kRtio upalabdha thAya che. sAdhucarita vivAhalomAM kayavannA vivAhalo kavi depAla, kIrtiratnasUri vivAhalo kavi kalyANacaMdra, jinacaMdrasUri vivAhalo kavi sahajajJAna, Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA hemavimalasUri vivAhalo kavi hema vimalasUrinA ziSya--jevI kRtio prApta thAya che. madhyakAlIna kAvya praNAlikAne anusarIne caritrAtmaka varNana pradhAna vivAhalo kRtionI racanA karI che. ISTadeva ane sarasvatIne vaMdanA, duhA-DhALamAM vastu vibhAjana, prasaMgavarNanamAM kalAtmakatA, guruparaMparA kavi nAma racanA samaya vagere dvArA vivAhalonI racanA thaI che. jaina sAhityanA A kAvya prakAramAM saMzodhanane pUrNa avakAza che ane AvA saMzodhanathI jaina sAhityanA AdhyAtmika vivAhanI eka anokhI kalpanAnI kRtiono adhyAtmarasika bhaktone aneruM AkarSaNa jamAve tevI che. A prakAranI kRtiono 15mI sadIthI prAraMbha thayo che ane 20mI sadI sudhImAM racAyelI prApta thAya che. moTA bhAganI kRtio apragaTa che. cAra-pAMca kRtio pragaTa thayela che. 1. zrI jinezvarasUri vivAhalau ''vivAhalo" rUpaka kAvya sAthe sAmya dharAve che. vivAha eTale lagna nahi paNa saMyamarUpI nArI sAthenAM lagna evo saMdarbha prApta thAya che. vivAhalonI prAcIna racanA tarIke A kAvya noMdhapAtra che. saMvata 1331nI AsapAsanA samayamAM kavi somamunie racanA karI che. vivAhalonI 33mI kaDImAM kiva nAmano ullekha thayo che. 42 vivAhalonuM vastu nIce pramANe che. mAravADanA marUkoTu nagaranAM bhaMDArInI patnI lakSmIe saMvata 1245mAM aMbaDa nAmanA putrane janma Apyo hato. tenI dIkSA saMvata 1255mAM kharatara gacchanA jinapadmasUri pAse kheDanagaramAM dIkSA lIdhI hatI ane jinezvarasUri nAma dhAraNa karyuM hatuM. A prasaMganuM nirUpaNa vivAhalomAM kendra sthAne che. kavie 33mI kaDImAM jinezvarasUrinA nAmano ullekha karyo che tenI sAthe vivAhalonI phaLazruti paNa darzAvI che. A vivAhalo bolanAra ane lakhAvIne dAna ApanAra uparAMta khelanArA raMgabhera khelelo tene guru prasanna thAya che. A saMdarbhathI evuM phalita thAya che ke rAsa samAna vivAhalo raMgecaMge khelavAnI sAmAjika praNAlikA cAlatI hatI. gurukRpAno paNa A rIte prabhAva nihALI zakAya che. ( pA. 368-369 nI noMdha joDavAnI.) A kAvyamAM saM.1331mAM banelA eka banAvano ullekha che. tethI tenI racanA te pachInI che. eha vIvAhalau je pahADeM je diyahi khelAkheliya raMgabhari, tAha jijJesUrasUri supasannu Ima bhaNaI bhaviya gaNi somamutI. bAlake jyAre mAtAne kahyuM ke "paraNisu saMyamasiri va2 nArI' tyAre mAtA tene samajAve che : "pabhaNai mAyA, saMbhali lADaNa," tuhu niva jANai bAlau bholau, Ihu vratu hospaI kharau duhelau / / Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-2 meru dharevau niya bhuya-hi, jalahi tarevau ApuNa bAhuhi / hiMDevau asidhArahuM uvare, loha ciNA cAvevA INi pari|| tA tukuM rahi dhari, kahiyaI lAgi, jaM tuhu bhAvad vAMchita mAgi" | bAlaka aMbaDe kahyuM, 'kiMpi na bhAvai viSNu saMjasiri': kaliyugamAM saMsAranI asAratA paNa bALake kahI batAvI. - Akhare dIkSAnI saMmati maLatAM, avanavA prakArano varaghoDo jAnaIyAono nIkaLyo - 'abhinava e cAliya, jAnatra aMbaDa taNaI vIvAhi; ApuNu e dhammaha cakkavaI, hUyau jAnaha mAhi.' pitA nemicaMdra bhaMDArIe utsava karyo : Aha Aha raMga bhari, paMcama havyaya rAyaH gAhi gAhi mahura sira, aya pavayaNa mAya. aDhAra sahasaha rahavaraha jotriya tahi sIlaMgaH cAhi~ cAlahiM khaMti suha, vegihiM aMga turaMga.' AkhI jAna kuzalakSema kheDamAM gaI, tyAM bhAre utsavathI dIkSAmahotsava thayo 'kusalihi khemihi; jAnautra pahutiya kheDamajhAri; chavu hUMu aIpavo, nAhi pharaphara nAri.' jinapatisUrie varanI jAnane vadhAvI, ane amIrasa bharelA jJAnanI jamaNavAra karI : 'jiNavaIsUriNa muzipavo, desaN amiyaraseNa; kAriya jImaNavAra tarSi, jAnaha hariSabhareNa.' A kAvya tenI kavitA karatAM, temAM gUMthelA eka 'vIvAhalu'nA sAhityaprakAranA prAcInatama namUnA tarIke kImatI che. te sAthe saMvata 1331 pachI thoDA ja samayamAM racAyelA A 'vivAhalA'no racanAbaMdha paNa rasa paDe tevo che. emAM 'copAyA' uparAMta 'jhUlaNA' ne 'vastu' chaMda dhyAna kheMce che. karatAM ye zuddha jhUlaNAchaMdanI A samayamAM navAI che 43 -- 'nagarlR marukATu marudeza sirivara-mahu, soha e rayaNa-kaMcaNa-pahANu; jattha vajjati naya bheri bhaMkArao, paDi annasa hiyaye dhasakko.' 2. zAMtinAtha vivAhalo soLamI sadInA madhyakALamAM thayelA kavi brahma munie vividha kRtionI racanA karI che temAM neminAtha dhavala-vivAhalo, supArzva jina vivAhalo, vAsupUjya svAmI dhavala ane zAMtinAtha vivAhalono samAveza thAya che. kavinI vivAha prasaMganA varNanane sparzatI A kRtio che. zAMtinAtha vivAhalonI hastaprata nAnI khAkhara- mAMDavI kacchanA jJAna bhaMDAramAMthI pU. upA. bhuvanacaMdrajI ma.sA.nI bhalAmaNathI prApta thayela che. A pratamAM racanA samayano koI Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ja. jaina sAhityanA kAvya prakAroH svarUpa ane samIkSA nirdeza thayo nathI. kavi nAmano ullekha maLe che. vaLI racanAno AdhAra graMtha uttarAdhyayana sUtranI vRtti che ema mAhitI prApta thAya che. uttarAdhyayayananI vRtti pramukha thakI, bhAkhyo ekAdhikAra, Apamati kAMI hiNa adhika, kahiu, sAcavaI buddhi karI sArA ANaMda. || 15 zAMti jinesara svAmI solamAM gAyuM mana ullAsa, brahma kahinita sevA sAratAM, pUraI vaMchita cAsa ANaMda. I 16 || itizrI zAMtinAtha vivAhalo saMpUrNa | zubha bhavatu. kalyANama bhUyAtlekhaka pAThakyo ! kavie vivAhalonA AraMbhamAM zAMti karaNa zAMtinAtha bhagavAna, nirvANIdevI ane gurunI stuti karIne dhavala racanA karI che ema spaSTa darzAvyuM che te uparathI evuM anumAna karavAmAM Ave che ke dhavala e vivAhalono paryAyavAcI eTale ke vivAha utsavanuM varNana karatuM kAvya che. kavinA zabdo che. ArAdhuM bhavi zAMtikara, / zrI zAMti | giruA gurU vaMdu, TAlI mananI bhrAMti nirvANI nAmI zAsanadevI saMbhAruM, solamA jinavaranuM dhavala racisuM hatuM sAruM zAMtinAtha bhagavAne pUrvabhavamAM tIrthaMkara nAmakarma upArjana karyuM te prasaMganuM vistArathI varNana karIne bhagavAnanAM pAMca kalyANakanuM anya DhALamAM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che. atre vivAha sAthe saMbaMdhita DhALanI mAhitI pragaTa karavAmAM AvI che. vivAha zabda be arthamAM prayojAyo che. vivAha eTale bhautika vivAha-lagna ane AdhyAtmika vivAha dIkSA utsavamuktivadhUne varavAno prasaMga ema samajavAnuM che. vivAha prasaMganuM varNana karatI DhALa nIce pramANe che. vivAha avasara A vi6 kumara padavI mAMhi bolyAM varasasahapacavIza, harakha pAmI janaka jananI vArdhicita jagIza... sahuko sAjaNa raMge AvI rUDe hatthiNA ura puri dhyAmi, jihAM narapati vizvasena nAmI . || AMkaNI yauvanavaya jaba jANIyA re joI rAjakuMAri, kariparivivAhanI mani, ANI harakha apAra. sahu ratana maMDapa karyA moTA citraraMga apAra, caMduA upara bAMdhIyA jANi amara maMdira atizAra. 19 (DhALa : siMhAsanathApina) 1 7 18 Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-2 45 ratana siMhAnasAra zrI zAMti besAryA, tela suMgadha apAra maradana tihAM karyue, khIra samudra varanIra jinanaI nahavarAvI, luhI komalacara karevile paNe e. 5 20 | khUpa ratanamayasAra mastaki pahirAvi, kAni kuMDala galaIhAra bAMhi bahirakhAMe, sovana samudrakI hAthi-sohi atibhalIe, Ima AbharaNa aneka pahirAvI valIe.. ITI. (DhAla : ulAlAnI) tilaka sohAvIe bhAla, AMyAM nayanavizAla, caMdra na kholI karAvI kusumamAla pahirAvI... | 22 che. acirApUrIe harakhAI, vikasita napaNe e nirakhaI, jAna taNo nahIM pAra utsavathAe apAra... | 23 || rAjakuMari prabhu paraNI nayaNaI harAvie haraNI, Adi jasomatI jANI, rUpa sobhAganI khANI. | 24 || te haryuM bhoga vaI bhoga, pUrava punya saMyoga, zAMtinAtha bhagavAne 25000 hajAra saMsAralIlA bhogavIne saMyamano svIkAra karyo hato. A prasaMganuM bhAvavAhI varNana karatI kavinI paMktio nIce mujaba che. (DhAla : dIThAM sAminI sapanaDAMe). sarasavarasa vacavaza eNI pari, ajapAlaI sAra, lokAMtika sura eNe avasari bolaIe (2) vacana udAraki. | 76 | svAmI saMyama Adarabhu, sukha lahi (2) jiNi savi jIvaki, para upagAra dharI manaIe karUNAe (2)karo sadIki. | svAmI ! Ima suNI jinarAjIre, deI saMvaccharadAna, koDi traNasaI koDI aAsI, lAkhae (2) asI vali mAniki.... svAmI : || 77 rokawI Ima ghaDI chalagaI, avaradAtukAra, anaauSadha vasanAM re ApIIe (2) dAna apAra ki.. svAmI | 78 | kumara cakrAyu gha tihAM re thApIyuM varabhUpa, jinakari cAritra bhAvanA re joIya(ra)saMsAra sarUpa ki... svAmI | 79 che. INi avasari IMdra aghalA saparivAra miyaMti khIra, samudrajalaI karI re jina naIe(2)CvaNa kare tahi. svAmI | 80 || vilepI bAvanicaMdana, vasa veSa saphAra siMhAsana baI, sArIyAre tanu kari savi zaNagAra ki.. svAmI | 81 | Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 . jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA (DhAla : kalasanI) tihAM bhUgalabhela na pherI mahuarI, mAdala arasItAla, varavINA vaMsa ane sara maMDala paDaha tivala kaMsAla; dhaNa vAjiMtra vAjaI aMbara gAjaI amara karI jayakAra, bhUmaMDala mAnavasura gayuM gaNi vidyAdhara nahIM pAra... || 82 || sahasA vani AvI sahu vadhAvI mUkI savi zaNagAra, bhAvanA vizeSa samamati dekhAI, jANi athira saMsAra; tiNakhaNa zira locaI, viSaya saMkocAI li surapati sacivAla, kSIrodakI mUkI, rItina cuki cha4tAI saMbhAla. || 83 || kahI "namo siddhANaM' vinaya vinANuM laI sAvaghanuM nAma, ucaraI sAmAyika maNavayakAyaka trividha jIvatAM sIma; saMbhavi surAsura Athi naravara eka sahasa laI dIkha, manaH paryava pAme sahu sarinAmi, pAle sudhi zIkha... | 84 || - vivAhalo svarUpanI anya kRtiomAM prasaMgano vistAra ane mAhitIno ullekha thayo che. tevo ahIM ullekha nathI. caritrAtmaka nirUpaNAnI dRSTie prabhunAM pAMca kalyANaka ane pUrvabhavanA prasaMgone vivAhalomAM sthAna ApyuM che. kavie AraMbhamAM dhavala' zabda prayoga karyo che ane aMti vivAhalo saMpUrNa ema spaSTa jaNAvyuM che. eTale A prakAranI kRtio vivAhanA saMdarbhanI sAthe caritrAtmaka aMzovALI che. prabhunuM jIvana niSkalaMka, karmarahita ane niraMjana svarUpa che eTale "dhavala' zabda prayoga karyo hoya ema anumAna karavAmAM Ave che ane kalyANakanA pAMca divaso vivAhanA abhUtapUrva AnaMdanA che ema mAnIne kavie racanA karI che. saMdharma (hastaprata) 3. pArasanAthano vivAhalo ajJAta kavi kRta pArasanAthano vivAhalo vivAha prasaMgano mitAkSarI paricaya karAve che. gIta kAvyanI sAthe sAmya dharAvatI vivAhalonI racanA anihAMre....nI pracalita dezI ane duhA sAthe 4 gAthAmAM racAyelo che. vivAhano avasara jIna taNo kaIe ati sukamAla" - pArzvanAthanA vivAhamAM sAjana-mahAjana ane nara-nArI moTI saMkhyAmAM padhAryA che. kavi kahe che ke "rAya rANI taNo nahIM pAra." kavie varaghoDAno ullekha karIne pArzvakumAranA zaNagArelA dehanI mAhitI ApatAM jaNAvyuM che ke hAM re pArakumAra caDA varaghoDo, hAM re sIrakuMDa tIrtho beu kore, hAM re kAne kuMDaLane mucajoDe, mAnuM ravI zazI ApyA ghoDe. kavinI u--kSA dvArA pArzvakumAranA dehanI adabhUta zobhAno lAkSaNika paricaya thAya che. prabhue suvarNanI mudrikA dhAraNa karI che. A mAhitI ApyA pachI prabhue lagna karyA. teno ullekha karyo che. Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-2 "hAM re paraNI parabhAvatI rAzi, hAM re rUpe apacharA-iMdrANI." A lagnaprasaMge devo AratI utAre che. nara-nArI enna thaIne prabhunA guNagAna kare che. prabhu paraNIne svagRhe padhAre che. tyArapachI kavi jaNAve che ke hAM re jAcakane bahu dAna devarAve, hAM re guNa gAMdharava gAve, raMge A rIte cAra gAthAmAM vivAhano paricaya ApavAnI sAthe kavinI kalpanA- alaMkAra yojanAthI citrAtmaka abhivyakti thaI che. eka laghugIta samAna AsvAdya pArasanAtha vivAhalonI racanA A prakAranI kAvya racanAmAM noMdhapAtra che. sUci prAcIna kAvyoMkI rUpa paraMparA pA- 58 (vivAhalo kRtionI sUcI) madhya- sAhi.- sU. pA. 364 madhya-sAhi.-iti. pA. 41 guja. sAhi.- iti. khaMDa-1, pA. 241. 7. veli prAcIna kAvyokta rUpa paraMparA pA. 78 (veli kAvyonI sUcI) jaina gUrjara kavio bhA-7- pA.- 176, 185, 193, gujarAtI sAhi. sva. pA. 364 jaina dharma prakAza aMka-2, mAgazara-varSa-65 madhyakAlIna jaina sAhityamAM sAdhu kavioe vividha prakAranI kAvya kRtionI racanA karI che temAM eka viziSTa prakAranI kAvya racanA "veli" saMjJAthI pracalita che. jaina darzanamAM vivAha e saMsAra vRddhinuM kAraNa hovAthI Atma vikAsamAM aMtarAyarUpa gaNAya che, madhyakAlIna samayamAM kavie vivAha zabdanI anokhI kalpanA karIne AdhyAtmika vivAhanuM arthaghaTana karatI kRtio racI che. vivAhalo, dhavala ane veli saMjJAvALI kRtio AdhyAtmika vivAhanuM nirUpaNa kare che. A prakAranI rasaprada vigato nIce pramANe prApta thAya che. "veli' zabdana artha bIja mULa, AdhAra che. A zabda mULa "valli uparathI veli vallarI evo zabda vikalpa rUpe thayo che. vaidika saMskRtAnI paraMparAmAM jIvananA cAra Azrama che, temAM gRhasthAzrama bAkInA traNa AzramanuM mULa sthAna gaNAya che. eTale vivAhalagna e AzramanA bIjarUpa gaNIne veli zabda pracalita thayo che. vyavahAra jIvanamAM jene vivAha kahevAya che, te sAhityanI paribhASAmAM "veli' lagna dvArA vaMzavRddhi vistAra thAya che. vaMzavelo vadhAravo evI loka mAnyatA "veli" sAthe sAmya dharAve che. veli kAvyo mAtra saMsArI jIvananA vyavahAra pUratAM maryAdita nathI, paNa saMyamajIvana, dIkSA mahotsavanuM varNana ane zivavadhU varavAno mahAmaMgalakArI utsavano saMdarbha pUro pADe che. vivAhathI saMsAra vRddhi jotA jaina kavioe saMyamanArI ne varIne zivavadhU AtmAnA zAzvata sukha prApta karavAnA prasaMgane rasika vANImAM Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA nirUpaNa karyuM che, eTale A kAvyo AdhyAtmika vivAhanA vAstavika daSTAMtarUpe jaina samAjamAM bhakti bhAvanAthI AsvAdya bane che. "veli"nuM viSayavastu tIrthakara bhagavAna, aitihAsika mahApuruSonAM caritra sAthe saMbaMdha dharAve che. taduparAMta jaina darzananA tAttvika viSayane kendramAM rAkhIne paNa "veli' kAvyo racAyAM che. jaina sAhityanA vividha kAvya prakAranI kRtiono abhyAsa karatAM sarva sAmAnya rIte ema anumAna karavAmAM Ave che ke, rAsa-phAgunupavADo, vivAhalo, AkhyAna, copAI, zloko vagerenI racanAo vyakti viSayaka hovAnI sAthe tatkAlIna pracalita kAvyaprakArane dhyAnamAM rAkhIne tAtvika viSayane paNa AvA nAmathI sthAna ApavAmAM AvyuM che. dA.ta. pRthvIrAja rAThoDanI cihuMgati velimAM deva, manuSya, tiryaMca ane narakagatinA varNana pachI AtmA paMcamI gati siddhi gatine pAme tevo ullekha thayo che. A prakAranAM kAvyo rAjasthAnI hindI ane gujarAtI bhASAmAM paNa racAyelA prApta thAya che. rAjasthAnI bhASAmAM "vIragAthA" kAvyamAM "veli' racanAno saMdarbha maLe che. rAjasthAnI bhASAnA itihAsamAM paNa "veli' zabdano ullekha prApta thAya che. A samaya saMvata 1460 thI 1780no che. pRthvIrAja rAThoDe rAjasthAnanI DiMgala bhASAmAM kisana rUkmiNI velinI racanA karI che. Digala bhASAnI 305 kaDImAM racAyelI A suprasiddhi (khaMDa kAvyanI) kRti che. velio' nAmano chaMda che. uparokta racanAmAM A chaMdano prayoga thayo che. tenuM baMdhAraNa nIce mujaba che. A chaMdanuM bIjuM nAma choDI zaiNora che "veliyo' upazRMda che. temAM 16 athavA 18 mAtrAno prayoga thAya che. muharAvalI taka mahI muhasamAhi mRNanI, bI gIta Ima veliyo Adi gurulaghuta." A chaMdanA cAra caraNamAM 16-15-16-15 mAtrA che. tenI gati vIra athavA zrAlDA chaMda jevI hoya che. gItanA prathama caraNanI dareka kaDImAM be mAtrA vadhu hoya che. eTale 16 mAtrAne badale 18 mAtrAno prayoga thAya che. velinA svarUpano paricaya prApta karyA pachI vividha viSayanI veliono ullekha A prakAranI lokapriyatA ane vizeSatAno paricaya karAve che. veli prakAranI kRtio moTe bhAge jaina sAhityamAM moTI saMkhyAmAM prApta thAya che. kisana rUkmiNI velinA padya 291thI 293mAM "veli' nAma rAkhavAmAM AvyuM che teno ullekha thayo che. tenuM mULa bhAratIya hindudharmanA purANamAM che. velI tasu bIja bhAgavata vAyau madi thAragau mukha | mUla tAla, jaDaSyaya mAMDa daI, su-thira karamI caDhI chAMda sukha || patra zrakakhara dala thAlA jasa parimala navarasa taMtu vidhi zradoni ci ! madhukara rasika sugratha maMjarI, mugatI phaLa phaLa bhugati mici | kali kalaya vesi, vaDhi kAma dhenukA ciMtAmaNi oma veli yatra ! pragaTita prathama privyu sukha paMkaja zrakharAla misi theI eNkya / Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-2 49 priya veli kI paMca vidha prasigha pranAlI zrAgama nIgama kaji zrakhila | mugati takhI nIsaraNI maMDI, saraga loka copAna Ila | A veli vela (latA) samAna che. tenuM bIja bhAgavata purANa che. dAsa pRthvIrAja pRthvInuM mULa che. temAM A bIja ropavAmAM AvyuM. temAM mULa ane DALI che. zrotAo kAnarUpImaMDapathI sAMbhaLe che. tenA upara A DALI che. sukha tenI chAyA che, akSara enAM pAMdaDAM che. padya enI pAMkhaDIo che. bhagavAnano yaza enI sugaMdha che. navarasa eno taMtu che te rAta divasa vRddhi pAme che. bhakti enI maMjarI che sAhitya rasikajano enA bhramara che ane mukti enuM phUla che. paramAnaMda e phaLa che. pro. maMjulAla majamudAra veli kAvyane vivAha varNananA kAvya tarIke gaNAve che. jaina sAhityamAM "veli' kAvyo moTI saMkhyAmAM racAyAM che. kavi rAThoDanI ciDuMgativeli A prakAranuM prAcIna kAvya che. tenI racanA I. sa. 1520nA samayanI che. 16mI sadImAM kavi lAvaNya samaya, siMhA, sahajasundaranI veli racanA prApta thAya che. 17mI sadImAM cAraNa kavioe AvAM kAvyonI racanA karI che. 18/19mI sadImAM A kAvya paraMparAnuM anusaMdhAna thayuM che. saM. 2011nA vihukama aMkamAM maMgala mahetA racita mamatAli prakAzita thaI che. sAdhukIrtinI rUSabhadeva veli saM. 1914nI AsapAsanI, guNaThANA veli kavi jIvaMdharanI saM. 1616nI guru veli-bhaTTAraka kanIrAmanI saM. 1638 pUrvenI, sthUlibhadra mohanavelijayavaMtasUri saM. 1648, nemirAjula bAramAsA veli jayavaMtasUrinI saM. 1650nA samayanI, viravardhamAna jinaveli sakalacandra upA. saM. 1643nI AsapAsa sAdhu kalpalatA, munivara suraveli hIravijayasUri dezanA veli sakalacandra upAnI prApta thAya che. rUSabha guNa veli-kavi rUSabhadAsanI 17mI sadInA madhyakALanI che. cAra kaSAya velikavi vidyAkIrti, balabhadra veli-kavi sAliga, somajI nirvANa veli-samayasaMdaranI saM. 1670nI, pratimAdhikAra veli, vRddha garbha veli-kavi ratnAkara gaNanI saM. 16 80nI pacaMgatili harSakIrti saM. 1683nI, taduparAMta parakavedanA veli, jaMbUsvAmI veli, neminAtha paramAnaMda veli, kavi hemasAranI paMca parameSThi veli, sapta-vyasana veli, kavi ugamavijayanI siddhAcaLa siddhaveli, neminAtha rasaveli ane nema rAjimatI snehavela kavi mANeka vijayanI sthUlibhadra kozA saMbaMdha rasaveli mallidAsanI, brahmajaya sAgaranI vagere veli kAvyo prApta thAya che. moTA bhAganI kRtio aprakAzita ane hastapratamAM maLI Ave che. 18mI sadImAM pravacana sAra racanAveli jina samudrasUri guNasAgara pRthvIveli, guNasAgara, sujasaveli kAMtivijaya, amRtavela sajhAya yazovijaya upA., nemarAjula veli caturavijaya, nemisneha veli jinavijaya, vikmaveli-kavi matisuMdara vagere racanAo upalabdha thAya che. 19mI sadImAM jIvalaDI. kavidevIdAsanI vIra carita veli-kavijJAna udyotanI zubhaveli ane sthUlibhadranI ziyaLavela-kavi paMDitavIra vijayanI vagere kRtio A prakAranI che. arvAcIna kALamAM paramapUjaya siddhAMta mahodadhi suvizALa gacchAdhipati karmazAstra pAraMgata sat cAritra cUDAmaNi svargata premasUrIzvarajI mahArAjanA guNagAna rUpe pU. sva. A. bhuvanabhAnusUrijIe "guru-guNa amRtavelInI racanA Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50, jaina sAhityanA kAvya prakAroH svarUpa ane samIkSA karI che. A rIte 'veli' kAvya prakAranI mAhitI prApta thAya che. A kAvyo aMge saMzodhana karavAthI tenA hArdamAM rahelI uttama bhAvanA ane vicArAmRtanuM pAna thaI zake tema che. sAdhu kavioe vividha prakAranI kRtionI sarjanA karIne zrutajJAna prasAranuM mUlyavAna kArya karyuM che. teno zrutajJAna rasikajano AsvAda karIne AtmAne ujjavaLa banAvavA preraNA meLave evI A kRtio che. garbhavelinI racanAno AdhAra zrI naMduledyAlaya pannA sUtramAM maLe che. A panAmAM paramAtmA kathi garbhavijJAnanI mahatvanI mAhitI jANavA maLe che. tenA dvArA vairAgyabhAvanI vRddhi ane azuddhi bhAvanAnA vicAro pragaTa thayA che. "taMdula viyANI majhAra, kahyo garbhataNo adhikAra, te sAMbhaLI dharmavicAra, karI pAmo bhavajala pAra." temAM garbhanuM svarUpa, sthiti ane vedanAnuM nirUpaNa thayuM. jIva 270 divasa uparAMta bIjo aDadho divasa mAtAnA garbhamAM rahe che. tyAra pachI prasava thAya che. paNa upaghAtane kAraNe A samaya maryAdAmAM vadha-ghaTa thAya che. jIvane garbhamAM 3, 14, 10, 225 zvAso zvAsa hoya che. mAtApitAnI raja ane vIryanA saMyogathI jIva utpanna thAya che. ane kramika vikAsa thAya che. mAtAnI khAvA-pIvAnI-sUvAnI ane anya pravRttio garbhastha jIva anusare che. mAtAnA sukhe sukhanI ane duHkhe duHkhanI anubhUti kare che. zukra ochuM ane ramI raja vadhu hoya to garbhastha jIva strIrUpe, zukra vadhAre ane strI raja ochuM hoya to jIva puruSa rUpe, ramI raja ane puruSa zukra samAna hoya to napuMsaka rUpe utpanna thAya che. taduparAMta zarIranI racanA, sAMdhA hADakAM, nADIo vagerenI mAhitI paNa ApavAmAM AvI che. atre garbhavelinA saMdarbhamAM A AdhAra ApavAmAM Avyo che. 1. garbhaveli - kavi lAvaNyasamaya kRta garbhavelimA garbhamAM rahelA jIvano vikAsa garbhanAM duHkha ane manuSya janmanI mahattA-saphaLa karavAnA vicAronI abhivyakti thaI che. velinA AraMbhamAM sarasvatI vaMdanA pachI viSayano ullekha karyo che. brahmANI vara cAlI muja, tu kavitA jana mAtA, tuja pasAI gAIcuM, garbhavelI vikhyAta. || 1 || janmadAtA mAtA ane vikAsamAM sahabhAgI che emano mahimA darzAvatAM kavi jaNAve che ke (gA. 10-11-12) mAtA gaMga samANI mAnI pitA pukazyAmi, guru kedAra samANa tIratha vANI loka vimAsI. || 10 || aDasaTha tIratha ke adhikeza valI vizeSiIjANa, khaMtadharI pardarzana tIratha mAtA adhika vakhANaI. || 11 || tIratha mAtA jaga vikhyAtA vArovAra vakhANI tehanI, pIDI karI miketI pApI mAro prANI. || 12 ||. Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-2 51 mAtAnA nAbhikamalamAM garbha baMdhAyA pachI kramika vikAsa thAya che. tenI mAhitI ApatA kavinA zabdo che. gA- 20-22, 68 thI 74. nAbhi kamala te vimala vakhANa te vikasi bahu mUla jarA, vihuNI yauvanayuvati sahI sapharANA phula. | 20 || kula vinA phala kimahIna chaI saI sahu jagamAM hiI, mAtA tAta milaI saMyogiI yogIjala baMdhAI. sAta divasa jala budabuda sarikhu tihAM avatarIuprANI, mAsa divasa mAsamaI kAhANo palabhUrA paramANI. | 21 || bIjaI pesI mAni vicAsa trIjaI te adhikeruM, cauthaI mAsi cirUpa icAlo kIdho navo nave re. | 22 || pahilo mA cAlI gayo bholAvida bIjaI garbhajANaI, bIjaI mAsaI payodhara pIDA copaI ciMtA ANaI. | 68 || utapati garbhataNI lahIlAjI aMcili udara ughADi, chAnI mAnI chapatI cAlaI narahaI udara ughADI. | | 69 che. mAsa pAMcamI sarakha sarikha chakaI kIdhuM choDI, nAbhi taNI nAlI aMtarathI lUsI lIdhuM lohI. || 70 || mAsa sAtamI maMgala mADI dhana ghaNuM ghara pheDaI, bhagati tajI bharatAra vichoDI pAchI pIhara teDi. | 71 ||. mAsa AThamaI udara dAru khINa AkAro apAra, uThI bisI nasakI gAhI thobha vinA na lagAra. | 72 || numi mAsi payodhara pIDA jima jima dUdha bharAI, ahanizi uthala pAthala thAI uMcA aMga taNAe. || 73 dazami mAsi jAI dina gaNatA pIDIta aThaha kahANI, garbhataNAM duHkha savi kahaI sarikhA raMka hyo varirANI. _| 74 || prasUtino kALa (samaya) Apyo chatAM prararati thatI nathI eTale guru pAse jaIne mArga pUche che guru dharma cArA dhanAno mArga batAve che ane tenA prabhAvathI bALakano janma thAya che. kavinA zabdo che. (gAthA- 91-92) guru paI jaI pAla choDAvau baMdhana jIva mUkAvala, dharmataNA aghATa thapAko svAmI pUjA racAvA. | 91 || gurunuM vacana kariu mani ANI prasava samaya savajANI, halacala heja hayAhathI tava teza ahipANI. | 92 che. putrano janma thayA pachI strI prasavanI vedanAne bhUlIne mohanIya karmanA raMga-rAgamAM magna Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhityanA kAvya prakAro svarUpa ane samIkSA bane che. gA. 97-98 paDI paDI pUchaIstha jAyau suta suNi jabakAmi, prasava taNau tava duHkha visarIpha caDhI mohanI dhyAnI. | 97 || navalau raginAlava vAraIvRta ubarasI cAvaI bhUgala, bherI marUjava bhava I nAca gIta gavarAvaI. | | 98 che. putra moTo thAya eTale paraNAvIzuM pachI te mAtA pitAthI judo raheze. mAtA-pitAnuM RNa cUkavavA dAna-yAtrA-pUjA vagere karavA mATenI dharmavANIno atre ullekha thayo che. gA. 8 thI 12. mAtA pitAnI chuTIvA, prIchavA pAya upAya, yogA mAraga AdarI rAkhaI niramala kAya. || 8 || siddha kSetra setuja taNI giriI gaDha giranAra, yAtrA karAvaI jovalI to chuTaI saMsArI. | 9 || mAtA pitA paya pUja kari traNa pradakSima daMti mAta, vacana chuTAI sahI mani na ANe sabhAti. 10 || jina pratimA prAsAda jina varatAvI amArI, mAtA pitA nAmaI karI chuTaI paMca prakArI. | 11 || paDyA pIhara devau karIra morI sAra, mAtA pitA uraNa bhaNI mAgu Ika upagAra. | 12 || aMte kavi potAnA nAmano ullekha karatAM jaNAve che ke muni lAvaNya samaya bhaNaI sAmI vayaNA na bolau khoTA lAgA moTA pApa, bhAre gunahI bhagati na kIdhI kima ghuTI sIyAe. | 8 || sAtha mAruM dharma tuM mAruM Aro lAdho Aja, mAtA pitA Agati duHkha kavitA kahu prabho kahI lAja. || 9 || aMta kavi potAnA nAmano ullekha karatAM jaNAve che ke muni lAvaNya samaya bhaNaI garbhavelinI mAhitI apragaTa hastapratane AdhAre ApavAmAM AvI che. 2. zrI siddhAcalanI siddha vela siddhAcalano mahimA varNavatI vividha prakAranI kRtio kavioe racI che temAM zrI siddhAcala siddhavela nAmanI paMDita uttamavijayajInI kRti aMgenI keTalIka mahatvanI vigato nIce pramANe che. veli' bIja mULa pAyAnA sthAna tarIkeno artha sUcave che 84 lAkha jIvA yonimAM paribhramaNa karatA AtmAne svasvarUpa-Atma siddhi prApta karavA mATe siddhAcala jevuM zAzvata tIrtha bIjarUpe che. A tIrthamAM kAMkare kAMkare zrI siddhakSetre vahAlA mArA sAdhu anaMtA siddhAre e mATe e tIratha moTuM, uddhAra anaMtA kIdhAre zatruMjaya, eTale A tIrtha anubhava siddha che. mAtra kalpanA Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-2 53 nathI. anaMtA AtmAo siddhi padane pAmyA che evuM bIja svarUpa A tIrtha ane teno mahimA zabdomAM varNavI zakAya tema nathI chatAM kavioe potAnI AgavI zailIthI tIrtha mahimA mukta kaMThe gAyo che. A siddhavelanA kartA paMDita uttamavijayajI vijayaprabhasUrinAM pATa paraMparAmAM thayA che. pU. zrI pethApuramAM cAturmAsa daramiyAna saM. 1885nA kArataka suda pUrNimAne divase racanA karI che teno 13mI DhALamAM ullekha thayo che. ane tenI sAthe guru paraMparAno paNa nirdeza karIne kavinA nAmano saMdarbha prApta thAya che. ( gAthA-8-9-10-11-12). (pA. 30) kavie saM. 1884nA caitra suda pUrNimAne divase girirAjanI dravyabhAvathI ullAsUparvaka yAtrA karI hatI ane te nimittathI preraNA prApta thatAM zrI siddhAcala siddhavelanI racanA karI hatI. veli-vela prakAranAM kAvyo mAtra bhautika vivAhanuM sUcana karatAM nathI paNa zivavadhUne--zithanArIne pAmavAno jIvanano paramocca Adarza siddha thAya che tenuM pratipAdana kare che. eTale AtmA muktipadane pAme tenA bIja samAna upayogI siddhavela che. kavie tera DhALamAM siddhAcalano mahimA gAyo che. kAvyane anurUpa vividha dezIono prayoga karIne geya kRti tarIke sthAna prApta karyuM che. madhyakAlIna kAvya praNAlikA anusAra iSTa deva ane sarasvatInI stuti karIne viSayano nirdeza karavAmAM Avyo che. kavinA zabdo che. pArasataNA pada kaja namI, samarI zAradA mAya, vimalAcala guNa varaNavuM, sAMbhaLatAM sukha thAya. puNya narabhava pAmIne, je kare tIratha jAtra, tasa pada bhala pAvana huve, nAme niramala mAtra. siddhivaryA sAdhu taNA, siddhAcala supasAya, siddhaveli karIne stavuM, racanA mukha zuddha thAya. tIrtha mahimA varNavatI dRSTAMtarUpa paMktionI noMdha nIce pramANe che. siddhigiri sevo vahAlA, zuM bhaTako cho ThAlA mAlA, e giri jeNe na pharasyo, garbhavAsa rahyo te tarasyo. sAMbhaLo sukhabhara svAmI, te tIratha zIva maga vizarAmI, e giri jayavaMto varato, nirmaLa nIra nijharaNa jharato, sukha saMpada dAtAra dAtA, pAme uttama avicaLa sukha sAta || siddha || 11 (DhALa--1) tribhuvana tAraka jaga nilo re, zivagati dAyaka sAra. siddhagiri sevo vhAlA jAtrA navvANuM kAjI e re, charI pALI udAra, hoya aThThama chaThTha sAta gaNo re, gaNaNuM lakha navakAra. // siddha // 2 // pAMca koDi muni sAtha sadhAvyA, gaNadhara puMDarIka nAma, puMDarIka e cothuM jANe, pAMcamuM revata ThAma, // siddha // 6 // (DhALa -2) || 1 || // 2 // || 9 || Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA trIjI DhALamAM rUSabhadeva bhagavAnano saMkSipta paricaya ane navvANuM vakhata padhAryA hatA tenI mAhitI sAthe zatruMjyanAM 21 nAmano nirdeza karyo che. 54 . zatruMjya puMDarikagiri, vimaLAcara siddhakSetra, zrIpada suragiri mahAgiri re, zAzvatagiri supavitrare. || ri. || 7 || che. DhALa 4-5-6mAM zatruMjya tIrthanA uddhAranI kramika mAhitInuM varNana karyuM sUri duppasaha upadezathI mana., vimaLavAhana bhUpALa. mo. ma. chello upadhAra karAvaze, mana. bhaktibhAva vizAla mo. ma. || 5 || sAtamI DhALamAM siddhagirinI yAtrA, prabhunI aSTaprakArI, anAgamahotsava abhiSeka, japamALA, tapa Adi karavAthI prApta thatAM phaLano ullekha karIne siddhagirino mahimA gAyo che. nadI kuMDe tIratha jaLa mAhi re, kusumAMjali cyAra caDhAI, kare snAtra IhAM je saMtAre, duHkha cAra gati na lahatA hai. su. sA. // 4 // AThamI DhALamAM anya tIrthonI yAtrAno saMdarbha ApIne zatruMjyanI yAtrA zreSTha che evo vicAra pragaTa karyo che. anihAre tehathI anaMta guNuM phaLa tuvere giri dIThe sAMbhalI iMdra, anihAre sevana phaLa kuMNa kSaNa hove re, jo hove jJAnI jiNaMda. | si || 7 || navamI DhALamAM zatruMjyano mahimA gAvAnI sAthe mAnavajanma saphaLa karavA mATe yAtrA ane sukRtano lAbha levAnI upadezAtmaka vANIno paricaya thAya che. kavinA zabdo che. saMsAra dAvAnALa nIra re, bhavodiya tAraNae tIra re, jarA maraNa taNA jaMjIre re, vitrAraNa e vaDavIra re. IhAM pUjA prasAda karAvo re, jinarAnAM biMba bharAvo re, kari aMjana AnaMda pAmo re, bhale bhAvathI bhAvanA bhAvo re. // 4 // dazamI DhALamAM siddhagirino mahimA gAtAM kavie jaNAvyuM che ke ahIM 23 tIrthaMkara yAtrAe padhAryA hatA. caMdrazekhara rAjA, nami-vinami baMdhuo, anaMtA sAdhu bhagavaMto siddhipadane pAmyA che. agiyAra ane bAramI DhALamAM siddhipada pAmelA mahAtmAonI mAhitI ApatAM kavi jaNAve che ke. kArtika puname siddha thAve re, teNe mahimA Aja prasiddha re, kaMDu paNa eNe dine sidho re, iNe dina mahimA adhikore. // 3 // // 3 // kavie tIrthayAtrA karI ane mananA apUrva ullAsa ane raMgathI guNa gAyA che teno ullekha karatI paMktio joIe to riSatI pasAye caDhate raMge, kahe uttama ullAsita aMge. rAja. || 11 || teramI DhALamAM siddhavelanI racanApUrNa karatAM kavie paraMparAgata rIte racanA samaya guruparaMparA ane teno prabhAva darzAvyo che. Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 55. prakaraNa-2 zuM varNavuM vAdhe vistAra, dhana dhana che tIratha tane re, pApa kare giri suNatAM cyAra, darazana pharazana kIrtanare. gAyo giri ikSuvaMzI ima, DhALo tera karI lAjI re, siddhAcala siddha vela eTale siddhagirinI bhAvayAtrA ane guNagAna dvArA karmanirjarA karavA mATeno apUrva AnaMdadAyaka manuSya janmano lhAvo che. kavi paMDita vIravijayajInI navvANuM abhiSekanI pUjAnuM smaraNa karAve tevI prAsayukta prAsAdika, sugeya padAvalIo dvArA zatruMjayano mahimA gAvAmAM Avyo che. mAnavajanma saphaLa karavAnA bhagavaMte vividha mArganuM pratipAdana karyuM che. temAM A bhaktimArganI anubhava vANI bhavodadhi tAraka jahAja samAna che. pUrvanA puNyodaye mAnava janma ane yAtrAnI suvidhA maLe che ema mAnIne siddhipada pAmavAnI abhilASAvALA bhavyAtmAo zAstrIya rIte yAtrA karI jIvana saphaLa kare tevI preraNAprApta karAvatI "vela" racanA noMdhapAtra che. saMdarbha :- zrI siddhAcalajInI siddhavela. zrI amRtavela (sakjhAya) veli svarUpa racanAmAM zuddha jJAnamArga ane upadezAtmaka vicAronI namUnArUpa racanA amRtavela che. yazovijayajI upA. nI A kRti sajajhAya tarIke anya pustakomAM pragaTa thaI che. amRtavela eTale mRtyu para vijaya meLavavAno sAco rAjamArga amRtavela eTale mokSamArgamAM javA mATe zIvanArIne varavAmAM bhavobhavanI titikSAne pUrNa karavA mATe bIjAropaNa karavAno apUrva anupama avasara. amRtavela eTale AtmAnA zAzvata sukha prApta karavAno jinezvara bhagavaMte karelo sAco sAco mArga. mRtatvane nirmULa karavA mATenI sIdhI sAdI zailImAM sarvajana sulabha jinavANIno sAra. amRtavela eTale AtmAno kiMmatI svAdhyAya ke jenAthI mananA pariNAma bhAva uttama rahe ane adhama vicAro dUra thAya tevI bodhAtmaka vANIno saMcaya. mahAtmAo vizvanA sarvajIvonuM kalyANa thAya evI udAtta bhAvanA bhAve che pote jinamArgane anusare che ane te mArge sarvajIvo abhiyAna kare to mukti pAme e vAta niHzaka che. jinavANInA sArarUpa ra9 kaDInI A racanA nIce pramANe guNa dharAve che. mahatvanA vicAro nIce pramANe che. kavinI arthagaMbhIra zailIno paricaya prathama kaDI dvArA prApta thAya che. cetanajJAna ajuvALIe, TALIe moha saMtApa re, citra DamaDoLaluM vALIe, pALIe sahaja guma Apare. jJAnano mahimA, mohanIya karmathI saMtApa upaja che te dUra karavo, cittanI sthiratA keLavavI ane AtmasvarUpanI oLakhANa karavI. sAdhanAnuM aMtima phaLa Atmasiddhi-AtmAnA mULa svarUpanI prApti che. eka ja gAthAmAM jJAnamArga karmavAda, adhyAtma ane sAdhanAmAM upayogI sthiratA-ekAgratA jayA viSayono mitAkSarI ullekha thayo che. Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 , jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA ' upazama amRta rasanuM pAna karavuM, sAdhu bhagavaMtanA guNagAna gAvA, kaDavAM vacano sAMbhaLIne rIsa karavI nahi. khIjAI javuM nahi. sajjanane mAna ApavuM joIe. krodha kaSAyano anubaMdhana rAkhavo, satya vacana bolavuM, samakti ratna prApta karavAnI rUci-prema sAdhavo. kumatino tyAga karavo. mananA adhyavasAya zubha rAkhavA mATe arihaMta, siddha, sAdhu ane dharma ema cAranA zaraNano svIkAra joIe. kavie cAra zaraNanA hetu vize jaNAvyuM che ke cAranAM zaraNa je paDivaje, vaLI bhaje bhAvanA zuddha re, dUrita savi nidiye ApaNAM, jema hoya saMvara vRddhi 2. cetana 9 che. A bhava ane parabhavamAM thayelI virAdhanA- AzAtanA thaI hoya tenI niMdA karavI sukRtanI anumodanA ane duSkRtanI gaha karavI. guru vacananuM pAlana karavuM. guru AjJA zirodhArya karavI. svamatathI svecchAcArI vartana karavuM nahi. tenAthI AtmAnA jJAna darzana ane cAritra guNano nAza thAya che. dharmanA nAme lokone geramArge doravA nahi. gAthA 11 thI 14mAM aDhAra pApa sthAnakano ullekha karIne kavi jaNAve che ke pApa je ehavAM seviyAM, teha nidiye trioM kAla re sukRta anumodanA kIjIe, jema hoya karma visarAla re. cetana / 16 . anaMta upakArI arihaMta, siddha, AcArya, upAdhyAya sAdhue pAMcanI bhakti-ArAdhanA karavI. zrAvakanA dezavirati dharmanI anumodanA karavI. samaktinA saMdarbha kavie udAramatavAdI banIne syAdvAdanI apekSA jaNAvyuM che ke anyamAM paNa dhyAyika jeha jina vacana anusAra re, sarva te citta anumodIe, samakti bIja niradhAra re. cetana | 20 ||. pApabhIrutA rAkhavI, bhava pratye rAga na rAkhavo potAnI sthiti pramANe jIvanavyavahAra calAvavo. A pramANo AcaraNa karanAranI anumodanA karavI. jaina zAsana guNAnurAgane vareluM che. svadoSa darzana ane paraguNanI anumodanA AtmA pApakarmathI bacI jAya che. kavinA zabdo che. thoDe lo paNa guNa para taNo sAMbhaLI harSa mana Asare, doSa lava nijane dekhatAM, nirguNa nija AtamA jANa re cetana / 22 // ucita vyavahAranuM pAlana karavuM. mananI sthiratA karI zubha pariNAma rAkhavA-naya vAdanI rAte zubha bhAvanA bhAvavAthI pApakarmano nAza thAya che. kavie vaividhyapUrNa vicAro darzAvyA che temAM zuddha atyAtma svarUpa vicAro darzAvatI paMktio joIe to, deha mana vacana pudgala thakI, karmathI bhinna tuja rUpare, akSaya alaMka che jIvanuM jJAna AnaMda svarUpa re. cetana / 24 | samagra amRtavelanA sArarUpa Atma ciMtana karavA mATe ra4mI gAthA mahatvanI che. temAM rahelA gahana vicAro jANavAthI Atmasiddhino mArga hAthaveMtamAM AvI jAya che. Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-2 57. dharmanI dhAraNA, jJAnarUpI velano vistAra thAya karmano nAza thAya ane AtmAnuM svarUpa pragaTe che. zivanagaramAM javAno uparokta mArga che. te mArge prayANa karavAthI paramadhAmamAM pahoMcI javAya che. aMtamAM kavinA zabdo che. zrI nayavijaya guru ziSyanI, zIkhaDI amRta vela re, eha je catura nara Adare, te lahe sujasaraMgarela re. cetana | 29 // jaina darzananA graMthono abhyAsa karyo na hoya to paNa A sIdhI sAdI vANInuM ciMtana manana ane AcaraNa narabhavamAM samatA, zAMti ane samAdhi pradAyaka che. amRtavelanA vicAro AtmAnA mULa svarUpa prApta karavA mATe bIjarUpa che te spaSTa rIte svIkAravAthI AtmAno avazya vikAsa thAya che. saMdarbha :- jaina sajjayamAlA bhAga 2 | 17 8. "dhavala" Do. kavina zAha kAvya-viSayaka prAcIna prakAro ane racanAonA acchA abhyAsI che. A viSayaka emanAM pustako vidvAnomAM atipriya nIvaDyA che. A aMkamAM "dhavala'nA nAme oLakhAtI kAvyakRtino emaNe suMdara paricaya karAvyo che. AvA AvA viSayo para avAranavAra teo lakhatA raheze, ene vAcavA mATe A viSayanA vidvAnone "kalyANa' nimaMtraNa pAThave che. jaina saMghamAM AvA viSaya para kheDANa karanArA ochA che. ethI DaoN. kavina zAha vizeSa abhinaMdanane pAtra gaNAya. saMpAdaka. madhyakAlIna jaina sAhityamAM vividha prakAranI kAvya racanAo prApta thAya che. temAM "vivAha"nI rUpakAtmaka abhivyakti karavI kAvya racanAomAM vivAhalo, dhavala ane "veli" prakAranAM kAvyo racAyAM che. A traNa zabdo paryAyavAcI eTale ke vivAhasaMbaMdhI kAvyakRtiono saMdarbha pUro pADe che. vivAhathI sAmAnya rIte lagnano saMbaMdha prathama dRSTie samajAya che, paNa madhyakAlIna samayanA kavioe vivAha vize lagnanA arthaghaTananI sAthe saMyamarUpI nArIne varavAno utsava, bIjA zabdomAM kahIe to dIkSA lenAra vyaktinA jIvananuM nirUpaNa ke jemAM dIkSA prasaMganuM varNana kendra sthAne che. mahApuruSo ane tIrthakara viSayaka vivAhalonI sAthe tAttvika vivAhalo racAyA che tevIja rIte dhavala kAvya-kRtio prApta thAya che. dhavala saMskRta bhASAno zabda che. apabhraMzamAM bula' ane tyArapachI "dholAdhaula' zabda prayoga thayo che. gujarAtI bhASAnA sAhityamAM vallabhasaMpradAyamAM moTI saMkhyAmAM "dhaula' racanAo thaI che. A racanAo vividha ghaula saMgraha nAmathI prakAzita thayela che. "neminAtha ghula" kAvyanA AraMbha ane aMtanI paMktio udAharaNarUpe nIce pramANe che. Adi : mAI e nayaraI siMhaduvArI, paMca kanyA rAmatI ramaIe ! ciMhu pariNa variyalA zrama Ari, varanavI pAmaI paMcamI e che aMta : zramaNa priya varadarahavAya e samatalaI bAra varasi tu baDau lesAlii, jayavatta ho jevarachu tu malaI saMsAlIyau tuM !! Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 - jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA "hemacaMdrAcAryanA chandonuzAsana graMthamAM dhavala vizeno ullekha maLe che. dhavalamAM 8/6/4 caraNa hoya che. dhavalanA prakAra yazodhavala, kIrti dhavala, guNa dhavala, utsAha dhavala, bhramara dhavala, dIpaka dhavala, 14mI sadImAM racAyelA prAkRta piMgalam graMthamAM "chappaya" chaMdanA 71 bhedano ullekha che temAM "dhavala'no samAveza thAya che. dhArmika parvanI ujavaNI, vratanA udyApana mahotsavanA prasaMge dhavala' gIta gAvAnI sAmAjika praNAlikA hatI. kavi RSaNabhadAsanI paryuSaNanI bIjI stutimAM nIce pramANe ullekha maLe che. "dhavala maMgaLa gIta gahelI karIe." A paMkti dvArA dhavalano saMdarbha maLe che. eTale dhavala e gIta kAvyano prakAra che ema samajI zakAya che. uttara ane dakSiNa bhAratamAM jaina dharmano pracAra vizeSa thayo hato tyAre sAhityika AdAna pradAna thatAM dhavalano vadhu pracAra thayo hato. 13-14mI sadImAM dhavala gIto vadhu pracalita hatAM. guru bhagavaMtanA Agamana ane vidAyanA prasaMge dhavala gIta anerA utsAhathI gavAtA hatAM. vartamAna samayamAM AvAM gIto "gahulI' saMjJAthI jaina saMgha ane sAhityamAM pracalita che. mAMgalika prasaMgomAM dhavala gIto moTA pramANamAM gavAtAM hatAM. TUMkamAM kahIe to dhavala eTale janasamUhanA apUrva utsAhane vAcA ApatuM maMgala gIta. kAvya dhavalano prAraMbha dIrdha kAvyonA vastu vibhAjanamAM tenA eka bhAga rUpe gIta kAvya tarIke thayo che. tyArapachI "dhavala" nAmanI svataMtra kRtionI racanA thaI che. dhavala gIto mAtra dhArmika parvomAM ja nahi, paNa lagnaprasaMge gavAtAM hatAM. A gIto dharma ane lagna ema baMne sAthe saMbaMdha dharAve che A uparathI evuM anumAna karavAmAM Ave che ke, vivAhalo zabdanI sAthe dhavala" zabda prayogano saMdarbha prApta thAya che. dA.ta. kavi depAlakRta AdrakumAra vivAhalo dhavala kavi zrI jayazekharasUri kRta 15mI sadInI kRti neminAtha dhavala, 16mI sadImAM kavi sevaka kRta rUSabhadeva vivAhalu-dhavala, kavi ANaMdapramodanuM zAMtinAtha vivAhalu-dhavala, kavi brahma munivRta vAsupUjaya svAmI dhavala ane neminAtha dhavala. kavi nayasuMdara kRta neminAtha dhavala vagere kRtio dhavala saMjJAvALI prApta thAya che. A kRtio dIrgha racanA che, paNa temAM dhavalane anurUpa geyatA siddha thayelI che. - rAjasthAnamAM zrImALI brAhmaNa jJAtimAM sAmAjika ane dhArmika prasaMgoe dhavala gIto gAvAnI praNAlikA pracalita hatI, dhavalanI dIrdha racanAo pachI laghugIta racanA tarIke 17mI sadImAM prayoga thayo che. gujarAtI rAjasthAnI ane vrajabhASAmAM dhavala racanAo upalabdha thAya che. AvAM gItono saMgraha gIta ratnAvalI nAmathI pragaTa thayela che. "dhavala' saMgItanI paribhASAmAM eka "rAga" che to tenI chaMda tarIke gaNanA thAya che. AvAM dhavala gIto paraspara praNaya vRddhikAraka che, teno saMdarbha sAhitya ane janajIvanamAM rAsa-phAgu vagere kAvya racanAmAM duhA copAI, dezanA prayoganA sAthe dhavalano prayoga thato hato. 16mI sadImAM kavi sevaka saM. 1590mAM rUSabhadeva vivAhalaunI be kRtio racI che. temAM ekanuM nAma "dhavala" AvyuM che kavinA zabdo che. eha dhavala karatA zrApta virodhI jeha, eha dhavala gAI zrAdAdaI jeda nArI sadA 17mI sadImAM kavi brahma zAMtinAtha vivAhalo dhavalanI racanA karI che. tenI Adi aMtanI Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-2 paMktio nIce mujaba che. cAuvIsaya mitra caraNe lAgai, vara zrutadevI pAsaMI bhaNaI bAgai pAye zrI sugurunaMi, dhavala riyasa sudA maga, racaya dhavala jina carita bakhAyala, guru mukhI marma | tA thira paDhau gukha bhaviyakhajaba janajA varataI jiSa dharma. saM. 1644mI kavi "kanaka soma racita AdrakumAra dhavala-dhamAli nAmathI prApta thAya che. A racanA AdrakumAra cauDhALiyuM nAmathI paNa jANItI che. jainetara kavi brahmAnaMda dhoLa kAvyonI racanA karI che A dhoLa' zabda e dhavalanA paryAyarUpe prayojAyo che. kavie A dhoLamAM mAnavajanmanI saphaLatA karavA mATe tyAga ane vairAgyanA vicAro darzAvyA che. dRSTAMtarUpe paMktio joIe. "prabhubhajana vinA gAphala prANI, Age umara khoijI, meDImaMdira mAla khajAnA, kAma na Ave koInI." A tana raMga pataMga sarIkho jAtAM vAra na lAge che, asaMkhya gayA dhana saMpatti melI, tArI najaro AgejI." manuSyadehadhArIne mUrakha, kahezI karI kamANIjI, jAnataNI pere pharato Dolyo bolyo mithyA vANIjI." "ThAlo Avyo bhUlo vRDhavo kAMya na le gayo sAthejI, brahmAnaMda kahe jamapuri keruM, mahAduHkha lIdhuM mAthejI. uparokta dhoLamAM jIvananA AdhyAtmika ullAsano parokSa rIte dhavala vizenI uparokta mAhitIne AdhAre eTaluM spaSTa thAya che ke, madhyakAlIna samayamAM vivAhalo samAna sayaMmarUpI nArIne varavAnA prasaMganuM nirUpaNa karatAM kAvyo "dhavala' saMjJAvALAM prApta thAya che. anya rIte vicArIe to dhavala nAmathI svataMtra gIta racanAo paNa upalabdha thAya che. jevI sAhityanI vividhatA ane samRddhimAM dhavala kAvyo bhakti zRMgAranI anupamarasAnubhUti karavAnI zakti dharAve che. temAM bhautika vivAhanA prasaMga pachI AdhyAtmika vivAhanAM maMdamaMda smita karatA nijhara samAna ullAsanI anubhUti karAve che. dhavala viSayaka kRtiono abhyAsa karavAthI temAM rahelI AnaMdollAsanA parvanI mAhitI sAthe mAnavabhava saphaLa karavA mATe saMyamanA rAjamArganuM pratipAdana karIne samAjanA lokone pratyakSa ke parokSa rIte saMyamanI bhAvanA keLavAya tevo kavioe puruSArtha karyo che. 1. ArdrakumAra dhavala. (saMkSipta noMdha) AdrakumAra pratyeka buddha tarIke vicArI rahyA hatA tyAre pUrvabhavanI baMdhumatI strIno jIva vasaMtapura pATaNa zaheramAM dhanadatta zeThanI zrImatI nAmanI putrIpaNe janma thayo hato. teNI sakhIo sAthe Aja maMdiramAM pharavA AvatI hatI tyAre dareka sakhIo eka eka thAMbhalAne pati tarIke mAnIne AnaMda karatI hatI. A ramata prasaMge zrImatI mATe eka paNa thAMbhalo bAkI rahyo Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 jaina sAhityanA kAvya prakAro svarUpa ane samIkSA nahato tyAre zrImatIe pelA munine potAnA pati tarIke mAnyA. pachI turataja AkAzavANI thaI ke "A barAbara che" ane 12 karoDa ratnonI vRSTi thaI. rAjAne A vAtanI khabara paDI eTale dhana levA mATe AvyA tyAre pharI AkAzavANI thaI ke zrImatIno je pati thaze tenuM A dhana che. teNIe 12 varSa vItAvI dIdhAM dareka sAdhu bhagavaMta Ave tyAre emanA caraNonA namaskAra karI anna-jaLa vAparatI hatI. A pramANe karatI hatI tyAre eka vakhata ArTsa muni padhAryA ane caraNa cihnathI oLakhI lIdhA. paganA cihnanathI emane oLakhIne teNIe munine kahyuM "he ? priya ? have ahIM ja raho." tyArapachI ArTsa munie zrImatI sAthe lagna karyA ane saMsAra sukha bhogavatA putra ratnanI prApti thaI. ArdrakumAra pharIthI dIkSA levA mATe saMmati mAge che tyAre A aMge koI spaSTa javAba maLato nathI paNa zrImatI rUnI pUNIo lAvIne reMTiyo kAMtavA lAgI . putre pUchyuM, "mAtA, A zuM karo cho ?" tyAre zrImatIe kahyuM, "beTA, tArA pitA dIkSA levAnA che. pachI ApaNe AvI rIte jIvana gujAravuM paDaze. A rIte cAra varSa vItI gayAM. putra pitAne dIkSA levA mATe roke che. pitAe putranI rajA mAMgI tyAre putra kahe che, "huM dIkSA levA nahIM dauM," ema kahI trAka uparathI sUttarano doro laI AdrakumAra sUtA hatA tyAM temanA paga upara vIMTI dIdho. pachI kUdako mArIne bolyo. "basa, bAMdhI dIdhA, mAtA, have kevI rIte jaze? A premALa vANIthI ArdrakumAranuM hRdayaparivartana thayuM ane tAMtaNA gaNIne nirNaya karyo ke, tAMtaNA bAra che eTale bAra varSa sudhI dIkSA laI zakAze nahIM. putra A nirNayathI prasanna thayo. A prasaMganuM kavi depAle AdrakumAra dhavalamAM nirUpaNa karyuM che. dhavala e dIkSA prasaMganI kAvya racanA che eTale ahIM dIkSAno saMdarbha prApta thAya che. AdrakumAra dhavalanI namUnArUpe paMktio nIce pramANe che. nAI e naraha sahahuyAri pAMca kanyA rAmati ramaIe, cihu puNa varIyalA thaoNma thyAri varu navi pAmaI pAMcamIe vAvi caukhaMDi e Ara je thaMbhacihuM kuyAri cyAraha grahiyAe | rupa nirupama jesIyaraMbha dhaLavatadhUya teNe khIjavIe || 1 || baMdhavuM abhayakumAra tasu rAju chaDi vrata taNiliddhau ! viharatI vesa dhari gayau ahaMkAra sasi jo jiliddhauM !' viSaI ramaI desaNa karaI dini dasa pratibodhe che naMdiSeNa muni nAmataso niMghA koIna kareI | 8 || ApaNAM ghari ki7I kAtaNaue jAyasiIvAchatyatAta tuM vaDI nesAlIyae akhaIla hoI jevA cha maI bhalaI saMbhAlI e || 1 || 2. neminAtha dhavala kavi depAla kRta 15mI sadInI neminami nAtha "dhavala' gIta racanAmAM neminAthanA jIvananI rasika mAhitI ApavAmAM AvI che. gIta kAvyane anurUpa varNayojatAM kAvyane Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-2 cAravAdya banAvavAmAM upayogI nIvaDI che. A gItanA mahatvanA vicAro nIce mujaba che. rAjA samudra vijaya ane zIvA mAtAnA parivAranA zaNagArarUpa karUNAsAgara ane guNasaMkara yukta nemi kumAra che, ke jemanI tribhuvanamAM khyAti phlAI che. janmathI traNa jJAnanA dhAraka che. kavie lagnanA saMdarbhamAM jaNAvyuM che ke lADaNuM jaLa ghoDaI caDai e, krama AThaI ari daDavavuM paDae, sArathi para 146 me, 2thi yAra turiya vetrAva. // 3 // netrakumAra rathamAM savAra thaIne AgaLa vadhe che. tema tema upazama bhAvanI manamAM vRddhi thAya che. "soda sasa. gopI milIbhe, na Gail yAba bhana-34I." naranArIo pratIkSA karI rahyAM che ke kemakumAra ugrasena rAjAnA mAMDave lagna mATe padhArI rahyA che. kavie aMtima paMktimAM jaNAvyuM che ke ___(r)payA pratipAdUbhe, "bheva2 ||y avi hepAla me." kavie mukhyatve neminAthanI jIvadayA pALavAnI ahiMsA paramo dharmanI bhAvanAne kendramAM rAkhIne dhavala gItanI racanA karI che. 6. neminAtha - dhavala (kartA - depAla racanA samaya : 15vIM zatAbdI) karuNA-sAyara guNa-nilau, vara-samudavijaya-suta ati-bhalau / tihuyaNi sayali vakhANiyae, vara mADI ya sivA-devI rANi e // 1 // vIsaI sUghau sAmalau varo, mati-zruti-avadhii Ujalau / kevaDiyAlau khUpu e, vasa iMdra nihAle rUpu e // 2 // lADaNu java ghoDaI caDai e, krama ATha ari daDavaDu paDae / sArathi hari teDAvau e, rathi cAri turiya jotrAvau e lADaNu rahavari Aruhai e, tima tima upazamu gahagahae / sola sahasa gopI milI e, jAnautri cAlai mana-rulI gopIya uDhaNi ghATa e, vara-Agali bolai bhATa e / siravari jhalaka' chAtra e, vara-Agali nAca' pAtra e gaja-ratha-turiyaha thATa e, vara jAli joyai vATa e / cyAri camara DhalAvai e, vara nemi-jiNesara Avai e ugraseNa-ghari jAI e, vara nemi-jiNesara gAIya e / jIva-dayA-pratipAlU e, vara gAyaNu kavi depAlU e // 7 // // 4 // Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhityanA kAvya prakAro svarUpa ane samIkSA 3. neminAtha dhavala-kavi brahmamuni madhyakAlIna sAhityamAM vivAharUpakavALA traNa kAvyaprakAro noMdhapAtra che. temAM vivAhalo, veli ane dhavalano samAveza thAya che. kavi brahma munie A dhavalanI racanA 44 DhALamAM karIne neminAthanA jIvananA prasaMgonuM bhAvavAhI rIte varNana karyuM che. A dhavala apragaTa che. atre dhavala kRtinA paricaya tarIke neminAthanA jIvananA lagna ane dIkSAnA prasaMganI mAhitI ApavAmAM AvI che. kavie samayano kyAMya ullekha karyo nathI paNa chellI sAhelaDInI DhALamAM dhavala geya kAvya che tevo ullekha karIne phaLazrutino nirdeza karyo che. (gAthA- 92 ) kavie kAvyanA AraMbha ane aMtamAM dhavala racanAno nAmollekha karyo che. AraMbhanI paMktio nIce mujaba che. sArada sAra dayA kari devI hI aDA bhI tiri ANIjI naminAthanuM dhavala racisu sarasa sukomala vANIjI e dhavala racyauM maMI AMNI mani ANaMda brahmacArI nirUpama gAya nemijiNaMda kahaIzrI brahma sadAjina vaMdala be kara joDI te alavaI pAMmaI sukha saMpattinI koDI pada akSara mAtrAhaNa kahiuM huI jaya paMDita jana joI niratauM karayo teya sUtra vRtti carita anusAra che jaNI sAra. e dhavala racyuM bhAI ANI mani ANaMda brahmacArI nirupama gAya nemi jiNaMda kahaI brahma sadA jina vaMdaI be kara joDI te alavaI pAmaI suspatinI koDI | 2 | - kavie vinamra bhAve potAnI maMdamatithI ochu adhikuM sUtra virUddha lakhAyuM hoya to paMDita zrI sUtra anusAra sudhArIne svIkAre ane A adhikAra eTale ke neminAtha dhavalamAMthI sArabhUta tattva zodhIne anusare. ema jaNAvyuM che kavinA zabdo che. (gA. 93). pada akSara mAtrA hIna kahyAnuM huIjiya paMDita jana joI nItara nuM karajyo teya sutra vRti caritra anusAraI jANI sAra lava lezaI bhAMkhu eha sayala adhikAra || 3 || kavie 13mI DhALamAM nemakumAranA vivAha prasaMganuM varNana karyuM che. gopIo nemakumArane paraNavA mATe pralobhana Ape che. jemakumArano vivAha ugrasena rAjAnI rAjula rAjakumArI sAthe nakkI karIne lagnanI kaMkotarI lakhIne badhe AmaMtraNa mokalavAmAM AvyAM. paMca vadhAvAnI DhALamAM kavie nemakumAranA zaNagAra ane zrAvaNa suda-6ne divase lagna mATe jAna nIkaLe che tenI mAhitI ApI che. ulAlAnI 15mI DhALamAM prabhunA apUrva vaibhava ane strIo gIta gAIne prasaMgocitta AnaMda vyakta kare che. prekSako paNa A prasaMge dhanya dhanyanA zubhAnaMdanI abhivyakti kare che. A mAhitIthI lagnanA prasaMgano raMga jAmyo che ane rasikalAnI viziSTa koTinI anubhUti thAya che. namUnArUpa paMktio joIe to. (58thI 61 ) Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-2 DAlaI cAmara rAma chatra aghara IhaharI abhirAmAgaMdhagayudaI, e chaIsaI yAdava harakhaIe vikasAI. | 58 || ghAmakira rahatA yAcakanaI dhanadetA, maMva mahAmaMca vAgyA javA bahujana AvyA. || 59 | phUlaI vAsI e vATa zRMgAryA savihATa, miliyA mAnavaghATa biruda suNaI bhalAbhATA. I 60 || vAjIMtra guhirAe vAjaI nAI aMbara AgaI, khelaI e khelA jANaIe dhanavelA. II 61 | rAjimatI rAjakanyAne anurUpa vezabhUSA sajIne lagna mATe taiyArI kare che. ane potAnAM pUrvabhavanA puNyathI Avo uttamottama-maMgala avasara Avyo che. kavinA zabdo che. (gA. 17) hiyaDaI harakhadharI ghaNuM puNya pragadyanu pUravabhavataNu bagu karanu vidhAtA naIkiSNue suMdara rUpa suhAmaNa. tavidIsaI kAMIkhApaNuM jinataNuM jiNi ti jANi karyuM Isue. A samaye rAjimatInuM jamaNuM aMga phure che. ane ciMtA thAya che. jyotiSa zAstranA 8 vibhAgamAM aMga phuraNA vidyA che teno ahIM saMbaMdha jovA maLe che. kavinA zabdomAMja A mAhitI joIe to Imya citaI aMga phuraNAno prasaMga najIkanA samayamAM kaMI anicchanIya banavAnI AgAhInuM sUcana kare che ane bhautika zRMgAranI rasikatAmAMthI adhyAtma zRMgAra prati parivartananA pravAha vahelo thavAno che teno paNa saMketa maLe che. rAjulanA lagna prasaMge pazu-paMkhIone vADAmAM ekatra karIne pUrI rAkhavAmAM AvyAM hatAM. ane pazuo A parAdhIna avasthAmAM karUNa pokAra karatAM hatAM te samaye nemakumAra rathamAM beThA beThA sAMbhaLIne jIvadayAnuM ciMtana karI ratha pAcho vALavA sArathine sUcanA kare che. (gAthA-6768) kAratA pRthivi haNaI mavAlA baMdibAlA bahuDaraI paMkhI pakhAlA karI 5khAlA tehamAM saMbharaI na na bharaI phAlA hariNa kAlA nayaNa mAlA jata karaI sasalA suAlA galaI gAlA sukharasAtA duHkha karaI saMbharaI saMbara bAlA nAkhyA mAI bApa vichAriyA atisura suarathayA kAyara tahu nAMdI ThaI hi A suNI vAjIMtra nAdA kAmala nemivaI pazu vInavaI tuM trijaga nAyakaI amRtaI lokaIma kAM paribhavAI 67 || pazutaNI suNI vANI pUchaDyA nuM sArathI jIvakuNaI e Azaya dayA e niraparAdha savi jANI rAna rahaI sukhI chaIjI vita viMchaI prANIyAe sArathI kahaIsu sunnanAdava tuha paraNataI e yAdava naI bhoja tihu spaIe prabhu ciMtaI tiNi khevadhi Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhityanA kAvya prakAroH svarUpa ane samIkSA gudhi guparasevau jIvataNI hiMsA ramAIe sAmatavana balI jIvadayA karI pAsa pazuA choDIyAe. nemakumAranA dIkSAnA prasaMganuM varNanano prAraMbha prabhune lokAMtika devo potAnA AcAra pramANe dIkSA avasaranI mAhitI Ape che tyAMthI thayo che. kavinA zabdo che. (gAthA-109110) AgaI sIha surauhavaI mayAkharI paDaIvize khIkIjI, AgaI namivaI rAgIya uvalI lokAMtika dikhikIjI. || 109 | surapati cau savi tiNa biNiImA devataNaI, parivArI kIjI AvaI dvAravatI purI bhA kalyANaka saMbhArI kIjI. || 110 || prabhune zibikAmAM padharAve che ane ATha jAtanA kaLazathI abhiSeka kare che. pachI bhagavAnanA dIkSA kalyANakanI harakhabharyA haiyAnA haitathI ujavaNI karavAmAM Ave che. kavinA zabdomAM A prasaMganI vigata nIce mujaba che. IMdra maMDapa karaI moTa ulu ratihAM devachaMdI teha mAMhi, maNimaya maMDapa re pITha suhAmaNuM . hiyaDaI harakhana mAI. | 12 // arihaMta saMyama bhAvaI AdaraI ucchava deva karaMti, samakti ratanatihA ajuAlatA pAtaka duriharaMti. | 13 || vividha prakAraI re malAI akhathI varAvyA jinaghIrA, komala viraIre tanu luhI karI pahirAvaI suracIrA. | 14 || e vipalaI re bAvana caMdanaI ThAvaI sapala zRMgAra, karI pradakSiNa bAIna pAlakhI amara kaI jayajayakAra. 15 / chellI DhALamAM prabhunA parivArano ullekha karavAmAM Avyo che. prabhunA kevaLajJAna ane nirvANa kalyANakano paNa ullekha thayo che. tyArapachI devo naMdIzvara dvIpamAM jaIne occhava kare che teno paraMparAgata rIte mAhitI ApavAmAM AvI che. A hastaprata apragaTa che te uparathI pATha lakhIne "dhavala" nI mAhitI ApI che. 44 DhALanI dIrdha racanAmAMthI lagna ane dIkSAnI DhALa vivAhanA rUpaka tarIke mahatvanI hovAthI tenI mAhitI ApI che. temanAthanuM jIvana ane kArya suprasiddha che eTale vistAra karyo nathI paNa dhavala' kRtinA namUnArUpe hasmatane AdhAre lakhANa karyuM che. kavie geya dezIono prayoga karIne rasika kAvya racanA karI che. "dhavala' saMjJAvALI kRtio alpa saMkhyAmAM prakAzita thayela che. moTA bhAganI hastaprato apragaTa che. pU. upA. bhuvanacaMdrajI ma.sA.nI preraNAthI pArdhacandra gacchanA mAMDavInA jJAnabhaMDAramAMthI hastaprata prApta thaI che. pU. sAdhvIjI zAzvatayazAzrIjIe A hastaprata no pATha taiyAra karI Apyo ane uparokta kAvyano paricaya Apyo che. Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-2 saMdarbha. 1. prAcIna gurjara kAvya saMcaya--pA. 104 2. prAcIna gUrjara kAvya saMcaya-pA. 85 3. hastaprata-upA- bhuvanacaMdrajI prAcIna kAvyoM kI rUpa paraMparApA. 64 jaina gUrjara kavio bhAga-7, pA. 175-176-183, 204 65 9. phAgu madhyakAlIna kAvyaprakAromAM kAvyanAM lakSaNone caritArtha karato lokapriya kAvyaprakAra phAgu che. A kAvyaprakArane RtukAvya sAthe vizeSa saMbaMdha che. RturAja vasaMta ane varSA RtunAM gavAtAM gIto, sAthe sAmya dharAvato phAgu kAvya prakAra che. tamAM rahelo zrRMgAra ane nAyikAnA cittanI vaMdanAne mUrtimaMta rIte vyakta karavAnuM kavi karma kAvya vinA UMcA Adarzone siddha kare che. phAgu zabdano artha vicArIe to mULa zabda 'phalgu' che teno artha vasaMtotsava thAya che. pANinI vyAkaraNamAM ema jaNAvyuM che ke t dhAtune mu pratyaya joDavAthI tenuMt zabda racAyo che. nakSatranI gaNatarImAM pUrvA phAlgunI ane uttarA phAlgunIno nAmollekha maLe che. A zabda prayoga nadInA eka vizeSa nAma tarIke mahAbhArata ane harivaMzamAM prayoga thayo che. A zabdano 'suMdara', 'manohara' evo artha paNa thayo che. 'gAthA saptazatI' graMthamAM vasaMta RtunA utsavano artha maLe che. hemacaMdrAcAryanI dezI nAmamAlAmAM vasaMtaRtuno artha darzAve che. prAcIna dezya zabda phalgu mAMthI phAgu zabda niSpanna thayo che ane nakSatra sAthe joDAyelo prApta thAya che. bAramAsanAM nAmamAM 'phAlguna' mAsa ane vartamAnamAM 'phAguNa' mAsatI pracalita che. arjunano janma 'phalgu' nakSatramAM thayo hato te uparathI mahAbhAratamAM arjuna nA nAma mATe phAlguna zabda prayoga thayo che. rAsanA mULamAM nRtyano saMdarbha che tevI rIte phAgumAM vasaMtanA saMdarbhathI nRtyano saMbaMdha jANavA maLe che. eTale phAgu utsava pradhAna geya ane nRtya kAvya che ema spaSTa samajAya che. hoLInA parvamAM AnaMdivabhora banI loko gulAla chAMTatA hatAM. 'gulAla' mATe paNa phalgu zabda prayojAyo hato. hoLInA divasomAM 'dhANI' no vadhu upayoga thato hato eTale vrajabhASAmAM 'phaguvA' ane gujarAtImAM 'phagavA'zabda dhANInA paryAyarUpa che. phAgu samUhamAM gavAto geya ane abhinayayukta kAvya prakAra che. vasaMta ane prakRtinuM varNana AlaMbana ane uddIpana vibhAva tarIke yuvaka ane yuvatIone tathA premIone praNayalIlAmAM anerI lijjata pradAna kare che. vasaMtavihAra jaLakrIDA dvArA premIo manahara ane manatIra praNayamAM rasikatA anubhave che. 'phAga khelavo' zabda prayoga janasamUhamAM pracalita che te uparathI vasaMta ane hoLImAM yuvaka-yuvatIo samUhamAM phAga khele che (rame che). gheraiyAo samUhamAM tALIo ane dAMDiyAthI phAga khele che. saMgItanI sAthe tabalA, vINA, baMsarI jevAM vAgho sAthe phAga gavAya--khelAya che. vasaMtotsavamAM zerI-mahollAmAM gAvAmAM Avato phAgu kAvya prakAra che. enI paMktio lalita-maMjula-yamaka ane prAsayukta hovAthI teno karNapriya dhvani Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA vAMjitronA samanvayathI vadhu AnaMdadAyaka bane che. phAgumAM vasaMtaRtu uparAMta varSAnA virahane paNa sthAna prApta thayuM che. phAgu kAvya prakAranA vikAsamAM jaina kavionuM pradAna mUlyavAna che. jaina kavionAM phAgu kAvyo be vibhAgamAM vaheMcAyelAM prApta thAya che. prathama vibhAgamAM vasaMtane anurUpa jIvanano AnaMdollAsa ane bIjAmAM saMsAranI asAratA jANIne nAyakanAyikA saMyamano svIkAra karIne AtmAnA zAzvata sukhane mATe puruSArtha kare che tenuM zAMta rasa nA saMdarbhamAM nirUpaNa thayeluM hoya che. eTale zrRMgAra ane zAMta rasanI anerI sRSTino AsvAda karAve tevI phAgu kAvya kRtio racAI che. bIjA zabdomAM kahIe to saMsAranA bhogavilAsa pachI tenA tyAga dvArA AtmAnA sukhanI prAptino saMdarbha prApta thAya che. jainetara phAgumAM prakRti saundarya ane zRMgAra rasanI rasikatA nihALI zakAya che temAM dhArmika saMpradAyano prabhAva nathI eTale kAvyanI dRSTie ucca sthAna dharAve che. ajJAta kavi kRta 'vasaMtavilAsa' A prakAranI kRti vizeSa gauravaprada che. phAgumAM vividha prakAranI dezIono prayoga thAya che. dezIomAM rahelI geyatA samUhamAM gAvA mATe anukULa bane che. A dezIo chaMdonA saMdarbhathI racAyelI hovAthI geyatAnuM lakSaNa viziSTa rIte siddha thayuM che. vasaMtotsavamAM gavAtA rAsane phAgu kahevAmAM Ave che. prakRtamAM navajIvana sAthe mAnava jIvanamAM raMga rAga ane rasathI dezInRtya sAthe gavAtA rAsa e phAgunA paryAyarUpa che. phAguno AraMbha AvA nRtya-saMgIta ane rasika padAvalIthI thayo hato. tyArapachI 11mA zatakanA aMtamAM dIrdhakAvya tarIke teno vistAra thayo che. phAgu kAvyamAM vyakti-prasaMgavarNana mahatvanuM banyuM hatuM. temAM duhA-caupaI jevA chaMdano prayoga thayo hato. eTale phAgue gIta kAvyanA namUnArUpe paNa sthAna dharAve che. jaina dharmanA upadezanI pUrva bhUmikA rUpe vasaMta-varSA RtunuM varNana prAsaMgika rIte sthAna pAmyuM ane tenA dvArA sAMpradAyika bodhAtmaka vicAronuM pratipAda thatuM hatuM. dharmanA raMgamAM raMgAI javAya tevAM phAgu kAvyonI racanA thaI ane zRMgArarasanI bhUmikA hovA chatAM aMte to zAMtarasamAM kRtinI samApti thatI hatI. mahAkAvya rAsa samAna che to phAgu kAvya khaMDa kAvya samAna che kAraNa ke phAgumAM jIvananA ekAda prasaMgane vasaMtavarSA RtunA saMdarbhamAM 2sa-bhAva-varNana AdithI rajU karavAmAM Ave che. eTale phAgu svataMtra kAvya prakAra tarIke astitvamAM Avyo che. 'phAgu' kAvyono saMkSipta paricaya nIce pramANe che. jIvananA abhUtUparva AnaMdollAsanuM zrRMgArarasa yukta prakRtinI prazcAdbhUmikA varNana karatuM phAgu kAvya kavitA sarva aMgothI alaMkRta gaNAya che. jaina sAhityamAM phAgu kAvyonI racanAmAM moTe bhAge kavioe nemanAtha-rAjimatI sthUlibhadra-kozAnA ane jaMbUsvAmInA pAtronI nAyakanAyikA tarIke pasaMdagI karIne kAvyaracanA karI che. jaina phAgu kAvyomAM jIvanano ullAsa to nihALI zakAya che paNa A ullAsa pachI saMyamazrIne varavA-varavAnA zAzvata sukha pradAyaka mArganuM anusaraNa karavAno prasaMga paNa bhautika ullAsa karatAM savizeSa noMdhapAtra gaNAya che. phAgu kAvyanuM sArabhUta tattva zRMgAra nirUpaNa na hatuM paNa tyArapachI tyAga ane vairAgyanA mArgano svIkAra karanAra nAyaka-nAyikAnA pAtra dvArA pravajyAno (saMyama)no mahimA gAvAno hetu hato. Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-2 67 jaina phAguomAM zrRMgA22sa ane prakRti saundarya uddIpana vibhAva tarIke kAryarata che. kAvyane aMte zrotAone upazama bhAva zAMta rasamAM nimagna thavA mATe preraNAstrota bane che. phAgu kAvyanI prAcIna racanA jinacandrasUri phAgu (I. sa. 1281 pachInA samayanI) prApta thAya che. teozrI kharatara gacchanA AcArya hatA. A racanA emanA gacchanA koI sAdhue karI hoya tevo saMbhava che. teo kharatara gacchanA A. jinaprabodhasUrinI pAse thayA hatA. emano janma I. sa. 1270mAM, I. sa. 1276mAM pATaNamAM dIkSA ane I. sa. 1285mAM sUripada pradAna mahotsava akSayatRtIyAnA maMgalamaya divase ujavAyo hato. A phAgu kAvyamAM vasaMta RtunuM varNana tathA jIvana vizenI mAhitI prApta thAya che. kAvyanI dRSTie vicArIe to temAM rasa ane alaMkAranuM nirUpaNa noMdhapAtra banyuM che. A kaDInI A kRti doharAmAM racAI che. namUnArUpe paMktio nIce mujaba che. are puri pura AMbulA mariyA koyala harakhiya deha, are tahiM Thae Tahukae bolae. are Isau vasaMtu pekhivi nAriya kuMja kAmu, are siMgArAve viviha pari sahe loyaha vAmu. are siri maThu kanni kuMDalavarA koTihi navasarlR hAra, are bAhahi cUDA pAgihi neura-kao jhaNakAru. dharaAi dakSu pAyAlihi puhavihiM paMDiyalou, jAtauM jItauM Ima bhaNaI signihiM surapati vRMdu. || 4 || || neminAtha phAgu-kavi jayazekharasUrie saM. 1460nI AsapAsanA samayamAM racanA karI che. 114 doharAmAM racAyelI yamaka yukta kRti kAvyanI dRSTie suMdara ce. cAra lITInI eka kaDI pramANe 57 kaDInI racanA che. kavinA rAjimatInI viraha vedanAne duhA dvArA uddIpana vibhAva tarIke prayoga thayo che. temAM kAvyagata rasikatA rahelI che. raMgasAgara nemi phAganI racanA kavi somasuMdarasUrie vikramanA 14mA zatakanA uttarArdhamAM karI che. mahAkAvya samAna A kRtimAM neminAthanA jIvanano vistArathI paricaya ApavAmAM Avyo che. A phAga traNa vibhAgamAM anukrame 37, 45, 37 kula 119 kaDImAM vibhAjita thayela che. temAM duhA-rAsaka savaiyA chaMdano prayoga thayo che. suraMgAbhidhAna nemi phAga--kavi dhana devagaNie saMvata 1502mAM A phAganI racanA saMskRta ane gujarAtI ema be bhASAmAM karI che. kavie zArdula vikrIDita chaMdamAM racanA karI che aMte phAgu- ane phaLa zrutino ullekha thayo che. ajJAta kavikRta jaMbusvAmI phAga kavi rAjazekharasUri kRta neminAtha phAgu, kavi jinapadmasUri kRta siristhali bhadra phAgu kRtio phAgu kAvyomAM noMdhapAtra sthAna dharAve che. kAvyane anurUpa rasa-varNana alaMkAra ane bhAvathI uparokta kRtio mahattvanI gaNAya che. kRtio aitihAsika rIte jainadharmanA mahAtmAonA jIvananI jhAMkhI karAve che. samagra phAgu kAvyanI sRSTi Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 jaina sAhityanA kAvya prakAro svarUpa ane samIkSA aitihAsika vigatonI sAthe kAvya tarIke paNa gauravaprada che. vaLI gujarAtI bhASAnA vikAsanI paNa avanavI mAhitI temAMthI prApta thAya che. saMdarbha :1. guja. sAhi. iti. khaMDa-1-pA- 176 -181 guja. sAhi. sva. pA. 199 2. guja. sAhi. Iti. khaMDa-1 pA- 182 3. guja. sAhi. rasa-pA.-230 4. ejana pA. 233 5. ejana pA. 241 10. bAramAsA-katu kAvya 1. madhyakAlIna kAvya prakAronI vividhatAmAM RtukAvyo phAgu ane bAramAsA viSaya ane kavitA kalAnI dRSTie samRddha che. madhyakAlIna "phAgu' kAvyaracanA aMtargata RtuvarNananI praNAlikA jovA maLe che. A samayamAM svataMtra Rtu kAvyo alpa che. | Rtu kAvyamAM prakRtinA AlaMbana ane uddIpana vibhAva dvArA mAnavacittamAM udbhavatI virahanI bhAvanA ane jIvanano ullAsa pragaTa thAya che. temAM vizeSataH vasaMtanA saundaryanuM vaividhyapUrNa varNana bhAvavAhI rIte nirUpaNa thAya che. vasaMtano vaibhava nayanaramya to lAge paNa tenI sAthI jIvananI raMgInatA AnaMdollAsa paNa vyakta thAya che. kavioe prakRti varNanamAM je rasikatA darzAvI che tethI adhika hRdayadrAvaka coTadAra abhivyakti virahiNI nAyikAnI manovyAyAmAM nihALI zakAya che. eTale RtukAvyamAM prakRtinI vasaMtanI sAthe jIvananI vasaMtamAM ananya AnaMda pragaTa thayo che. saMskRta bhASAmAM kavi kAlidAsanuM Rtu saMhAra kAvya A prakAranI kRtimAM prathama sthAna dharAve che. temAM SaDu RtunuM varNana che. kAlidAsanI bIjI kRti meghadUta che. temAM varSA Rtuno saMdarbha prApta thAya che. temAM mukhyatve yakSa-yakSiNInA virahane megha dvArA saMdezo mokalIne sAMtvana ApavA mATeno eka viziSTa prakArano prayoga thayo che. kavie RtunA saMdarbhamAM saundaryanuM cittAkarSaka varNana karyuM che A varNana (objective) vastulakSI che. pazcimanA sAhityamAM aMgreja kavi TonsananuM "The Seasons" kAvya Rtu varNananA daSTAMtarUpe prApta thAya che. kAvyakRti vasaMtA mAdaka saundaryanI rasa-bhAva yukta abhivyakti karIne prakRtA ane mAnava jIvananA apUrva ullAsanuM darzana karAve che.gujarAtI sAhityamAM ajJAta kavi kRta "vasaMtavilAsa" kAvyakRti vasaMtanA mAdaka saundaryanI rasa-bhAva yukta abhivyakti karIne prakRtA ane mAnava jIvananA apUrva ullAsanuM darzana karAve che. 2. RtuvarNananI zailIno vicAra karIe to kAlidAse grISmaRtuthI kAvyano prAraMbha karyo Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-2 gujarAtI sAhityamAM "iMdrAvatI' ramI kavinI kRti ane dayArAma iMdrAvatI kAvyanA vasaMta varNananuM udAharaNa joIe to nIce pramANe che. Rtu mAMhi tu vasaMta ghaNI rUDI jemAM mahore vanarAya, e Rtu dekhI jIvana vinA te mAre jIvana khamAya. eNI trAte ekalaDI muMne kema mUko cho ? prANanAtha, jIva sakomaLa kUMpaLa meLe ramavA zyAmaLiyAnI sAtha. (pA. 259). 3. Rtu kAvyano saMdarbha "bAramAsa-bAramAsI" kAvya prakAra samajavA mATe pUrva bhUmikA rUpe pragaTa karavAmAM Avyo che. zIrSaka uparathI ja bAramAsanI spaSTa mAhitI maLe che. madhyakAlIna sAhityamAM rAsa ane phAgu kAvya pachI bAramAsA kAvya prakAra viSaya vaividhya ane kavitA kalAnI dRSTie noMdhapAtra gaNAya che. RtuvarNananI zailI e koI nUtana nathI. tenuM mULa vedamAM raheluM che. atharvaveda kA- 12, sU-1 nIce pramANenI mAhitI che. he bhUmi ? tArI Rtuo grISma varSA, zarada, hemaMta, zizira, vasaMta vihata varSo ane ahorAtri he pRthvI ? amane dUjhI. (pA. ra66) taitarIya saMhitAmAM jaNAvyuM che ke vasaMta, grISma ane varSo e traNa Rtu devatAonI che. zarada, hemaMta ane zizira e traNa Rtu mAnavonI che. cha RtumAM vasaMta mukhya che. "RturAja vasaMta" nAmathI sAhitya ane janajIvanamAM pracalita che. eka Rtu be mAsanI che eTale varSanI cha Rtu gaNAya che. caMdra mAsa saura mAsano meLa meLavatAM 13 mAsanuM varSa thAya che. tyAre A mahino adhikamAsa, puruSottama mAsa gaNAya che ane loko dhArmika vrata-tahevAra ane prabhu bhakti dvArA zAMti prApta karavAno dhArmika puruSArtha kare che. adhika mAsa vyavahAra jIvanamAM "dukALamAM teramo mAsa' ema kahevAya che. bAramAsA kAvyamAM virahiNI nAyikA-ramInAM virahAvasthAnuM bAramAsano Azraya laIne nirUpaNa karavAmAM Ave che. nAyikAne adhika mAsa vadhu pIDAdAyaka bane che. jo bAramAsano viraha pIDA Apato hoya to pachI adhikamAsa pIDAmAM vRddhi kare che eTale nAyikAnI vedanA vadhI jAya che. A kAvyamAM mukhyatve vipralaMbha zRMgAra ane karUNa rasa asarakAraka rIte sthAna pAme che. garbhita rIte temAM milana zRMgAranI utkaTa bhAvanA vyakta thAya che. RtucakramAM parivartana thatAM sRSTimAM avanavAM dazyo nihALI zakAya che. prakRti saundaryanAM navalAM rUpa bAhya sRSTinI zobhAmAM abhivRddhi kare che to tenI sAthe mAnava jagatane paNa avanavA anubhava ane AnaMda prApta karavA mATe AlaMbanarUpa bane che kavio kAvya racanAmAM RtuparivartananI sAthe mAnava jIvananI abhinava lAkSaNikatAnuM darzana karAvyuM che. A varNana nayanaramya, manahara ane manabhara rIte nihALI zakAya che. bhautika jIvananI sarva sAmagrI ane anukULatA hovA chatAM svAmI vinA jIvana jIvavAnuM kaThina lAge che. AvI sthitimAM proSita tIrtakAnI cittamAM rahelI vedanAne vAcA ApatI kAvya sRSTi prabhAvazALI banI che. bAramAsA e prakRtinI pUrvabhUmikAmAM virahavarNananuM kAvya banyuM che. Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0. jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA bAramAsA kRtiono saMkSipta paricaya. bAramAsA kAvyanA uddabhavamAM madhyakAlIna samAja jIvana mahatvanuM paribaLa che. samAjanA bhATa, bhavaiyA, cAraNa, vepArI, jatI, vidyArthIo laDavaiyA vagerenA sthaLAMtara ane videzamAM lAMbA samaya sudhI rahevAnI sthitimAM strIone viraha sahana karavo paDato hato. rAjakIya avyavasthA, lUMTaphATa, tophAna vagerene kAraNe sthaLAMtara thatuM hatuM. AvI sthitimAM gharamAM strI ane putra-putrI ekalAM rahetAM hatAM A paristhiti e bAramAsA kAvyanI utpattimAM nimittarUpa manAya gujarAtI bhASAnA sAhityamAM kRSNa-gopInA virahane ane jaina sAhityamAM nema-rAjula, sthUlibhadra-kozAnA virahane vividha kAvyomAM sthAna prApta thayuM che temAM "bAramAsA' noMdhapAtra bane che. taduparAMta lokasAhityamAM dAMpatya jIvana, lagnagIto ane anya gItomAM paNa A prakAranI kRtio racAI che. mAnava hRdayanI sukhaduHkhanI bhAvanAo dezakALa bhinna hovA chatAM ekaja sarakhI che ane sAhityamAM vividha svarUpe pragaTa thaI che temAM mAnavIya bhAvasRSTi kendrasthAne hovAthI A kAvya prakAra janasamAjamAM vadhu lokapriya banyo che. gujarAta, baMgALa, uttara hindustAnamAM te pradezanI bhASAmAM A prakAranI kRtio racAI che. bAramAsI-mAsA kAvya vize pro. maMjulAla majamuMdAra, DaoN. caMdrakAnta mahetA, pro. anaMtarAya rAvaLa, DaoN. harivallabha bhAyANI, DaoN. zivalAla jasalapurA jevA vidvAnoe svarUpa lakSI mAhitI ApI che. rASTrIya zAyara kavi meghANIe "raDhiyALI rAta bhA-2'mAM RtugItono saMcaya karyo che. "prItanA pAvA puSkara caMdaravAkare prakAzita karela pustaka vageremAM Rtu ane bAramAsano saMdarbha prApta thAya che. bAramAsI kAvyo sAmAjika, sAMskRtika ane aitihAsika mAhitInuM AdhArabhUta sAdhana che. viyogavarNananAM kA lokarucine vadhu hRdayasparzI banyAM che temAM bAramAsI kAvyo noMdhapAtra sthAna dharAve che. bAramAsI kAvyono vistAra mAtra gujarAtI sAhityamAM che tenI sAthe baMgALI, rAjasthAnI, cAraNI ane jaina sAhityamAM vividha prakAranI kRtio upalabdha thAya che. - bAramAsI kAvyanuM mULavatu virahiNI nAyikAnA cittanI vyathAne abhivyakta karavAmAM kendrasthAne che to kavioe madhyakAlIna dharmabhAvanAthI prerAIne jJAnamAsa jevI bAramAsI kAvyonI racanA karIne samAjane dharmAbhimukha karavA mATe prazasya prayatna karyo che. bAramAsAmAM viSaya vastu tarIke moTebhAge nema-rAjula ane sthUlibhadra-kozAnAM pAtro kendrasthAne che. taduparAMta samakAlIna dharmanA prabhAvathI jJAna mAsa paNa racAyA che. temAM mahinAno krama nizcita nathI. e kavinI potAnI racanA rItino viSaya che. nAyikAnI virahavedanAne rasa-bhAvapUrvaka coTadArahRdayasparzI vAcA ApavAmAM Ave che ane prakRtinI pArzvabhUmikA susaMgata rIte upakAraka nIvaDe che. phAgumAM prakRti ane viraha vedanAnI abhivyakti hoya che paNa bAramAsAmAM mAsa ane RtunA saMdarbhamAM vastunirUpaNa hovAthI svataMtra kAvya prakAra tarIke vikAsa thayo che. bAramAsAnuM viraha varNana kAvyanI dRSTie uttama che paNa aMte to samakAlIna dharmAbhimukha paNAnI rItinuM anusaraNa noMdhapAtra bane che. Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-2 71 2. neminAtha rAjimatI bAramAsa. A hastaprata saM. 1581mAM lakhAyelI che. tenA kartA muni cAritrakaLaza che. cAraNI bhASAnI bAramAsAmAM harigIta chaMdanI sAthe babbe traNa traNa anuprAsa vALI racanA che eTale kavitva zaktino viziSTa paricaya prApta thAya che. nema-rAjulanI kathAnI lokapriyatA, kathanazailInI vividhatA ane rasikatAthI bAramAsA kAvyakRti AsvAdya banI che. dRSTAMtarUpe nIcenI paMktio noMdhavAmAM AvI che. ( pA. 279). rAI rAjali viraha vyAkuli nemi nAma ja samaratI, nAI-pAkhaI aMgi mAharaI kimaI na hoI zivarati. nisuNI svAmI? pasAu kIjaI lAhu lIja jovaNa, taI kAMI daMDI re mehali ThaMDI dika dosa kiapaharaNau. AsAhiM Una, ati valIe gAjaI guhirahu mehaki, jhabajhaba jhabakkaI vIjalIe sAlaI vArli bha. neha kiM. asATha-mAsi Unayau atidhaNa gayaNamaMDala chAhI uM, raI vArdi mora dAdUra vAu supara vAIla mAsa zrAvaNi meha varasaI nAri marasiI virahaNI. nemi-svAmI naiva jANaI viraha-veyaNa asvataNI, mAsi kAti nemi rAti duHkhi ghAtI muja gayu kAjala sArI nayaNi nAri lokapriyabhaNI sAmahi u. 3. neminAtha caturmAsa phaLa mahopAdhyAya siddhicaMdra gaNie A kRtinI racanA karI che. pU. zrI akabara bAdazAhanA samakAlIna hatA ane 108 avadhAna karIne bAdazAhane Azcaryacakita karyA hatA. bAdazAhe gurunA avadhAnathI prasanna thaIne khuraphahara' nuM birUda ApyuM hatuM. pU. zrI bANabhaTTanI kAdaMbarIno gujarAtI bhASAmAM anuvAda karyo hato. kavie cAra mAsano krama zrAvaNa-bhAdaravo- Aso ane kAratakano darzAvyo che. temAM samakAlIna mogala sAmrAjayanA prabhAvathI phArasI bhASAnA zabda prayogo thayA che. kavie duhA ane harigIta chaMdanA padabaMdhamAM cAra mAsanuM varNana karyuM che. kavinI vizeSatA e che ke pahelAM chaMdano anya zabda bIjA chaMdanA prAraMbhamAM sthAna pAmyo che. kavinI prAsa yojanA cAraNI RtugItane anusare che. sattaramAM zatakanA pUrvArdhamAM A kRti racAI hoya ema saMbhava che. sthUlibhadra navaraso kavi udayaratnae saM. 1759mAM racanA karI che temAM vastuvibhAjana mATe svAdhyAya zabda prayoga thayo che tene pada paNa kahevAmAM Ave che. sthUlibhadranA saMsArI jIvanamAM kozAno apUrva sneha hato sthUlibhadra sAdhu thayA chatAM paNa kozAno prema to pUrvavat hato ane tenA utkaTa premabhAvanA kAvyamAM vyakta thaI che. kavie duhA ane geya dezamAM kAvya racanA karI che. aSADha Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72. - (1 ). jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA mAsanuM dRSTAMta nIce pramANe che. (ca-8) Avyo ASADho mAsa nAvyo dhUtAro re, munki jhULyo viraha-bhujaMga koI UtAro re ? virahataNuM viSa vyApyuM saghali mAharI phUlazI dehaDI dAghI re, sakaDAlanA suta-pAkhe bIjo nahIM ko maMtra vAdI re. ehanA jahiranI gati anerI mAnaI nahI maMtra ni moharo re, eka vAtano aMta na AvaI duHkha paNi Api duharo re. bAramAsamAM varSARtumAM ekAeka parivartana Ave che ane virahiNI nAyikAnAM manovedanA vadhu pIDAkAraka bane che. varSAnA virahanI vedanAne vAcA ApatI kavi paMDita vIra vijayajInI sthUlibhadranI ziyaLavelanI paMktio kozAnA cittanI sthitino vAstavika paricaya karAve che. kavinA zabdo che. ho sajanI re, prItamajI pyAro re hajIya na AvIyo ho sajanI re catura re nara khabara na koI lAvIyo, ho sajanI re cAlyo re mujha karI avadhi ghaDI cAranI ho sajanI re sukhIyo te zuM jANe vedanA nAranI. ho sajanI re eka viraha duHkha bIjuM dhanajala gaNaDe ho sajanI re duHkhIyAnA zira upara duHkha AvI paDe, ho sajanI re pAvasa mAse jala varase dhana ghorIyo ho sajanI re mAhare re kaMdarpataNo vana morIyo. ho sajanI re aMga vinAno paNa re thAnakane dahe ho sajanI re aMguDha ghuMTI re jhaMghAye rahe, ho sajanI re janne sAthala re bhaganAbhI phare ho sajanI re baMdhane chAtI re urojA dhare. ho sajanI re galasthalane locana re nilAo zire, ho sajanI re vivadharanuM viSa vApyuM maNi maMtra hare. sadarbha :1. guja. sAhi.-ita. pA. 250 guja. sAhi. sva. pA. 255, 259, 265, 266 2. ejana pA. 279 3. ejana pA. 277 4. bAramAsa-tithi-vAra kAvyo bIjamAM vRkSa tuM-pA. 148. . Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-2 11. chaMda chaMda eTale akSara ke mAtrAnA meLa, niyamathI banelI kavitA vRtta, chaMdamAM racelA stotro dvArA devonI stuti karAya che, te uparathI "pavADA' ane "zalokA'nA samAna arthano vAcaka A chaMda' zabda banyo che. sAmAnya rIte chaMda' racanA eka chaMdamAM hoya che, paNa apavAdarUpe koI chaMdamAM chaMda, dezI ane gIta e traNenuM mizraNa hoya che. chaMda racanAno hetu bhASAmAM lAlitya lAvavA mATe che, paNa AvuM lAlitya upalabdha racanAomAM alpa pramANamAM maLe che. tema chatAM AvI padya racanAo eka kAvya prakAra tarIke sthAna dharAve che. A racanA upara cAraNI bhASAno paNa prabhAva che. chaMdanA be prakAra che : vaidika chaMda ane laukika chaMda. vedanA maulika sAta chaMda che : gAyatrI, uNigu, anurupa, bRhatI, paMkti, triSTabha ane jagatI. vedathI judA chaMda te laukika chaMda kahevAya che. AvA laukika chaMdono sAhityamAM vizeSa prayoga thayo che. eka ja chaMdamAM kAvya racanA karavA mATenI preraNA saMskRta sAhityanA stotra sAhityamAMthI prApta thaI hoya ema mAnIe to vadhu yogya lAge che. stotramAM saMskRtamAM koI eka chaMdanI pasaMdagI karIne racanA thAya che. eka hajAra varSa pahelAnuM cAraNI sAhitya maLI Ave che, tenA sAhityamAM mAtrAmeLa chaMdono prayoga thayelo che. eka ja chaMdamAM lAMbI-TUMkI racanAo jevI ke jhUlaNAM, soDhA, rAmadepArA, kuMDaLiyA, rAvadudArI rAyasiMha mAnANI rAkavita, cUDAsamA rIjhamALa, rAdhAnisANI, jAmarAyasiMharI gajagata. cAraNI sAhityanA prabhAvathI kavi premAnaMda pUrvenA jaina munioe kAvyaracanA karI che. tenAM keTalAka udAharaNo prApta thAya che. kavi RSabhadAsanA kumArapALa rAsamAM keTalIka padyaracanAo cAraNI sAhityanA prabhAvavALI che. mIrAMbAI, premAnaMda ane zAmaLanI racanAo para cAraNI sAhityano prabhAva che. jaina sAhityamAM mukhyatve jhUlaNA ane bhujaMgI chaMdamAM racanAo thaI che. chaMda sAhitya ghaNI moTI saMkhyAmAM racAyeluM che. prastuta nibaMdhamAM namUnArUpa chaMda racanA para avalokana karavAmAM AvyuM che. raNamalla chaMda : "raNamalla chaMda' e IDaranA rAva raNamallanI parAkrama gAthAne varNavatuM aitihAsika vIra kAvya che. 70 kaDInI A nAnI aitihAsika kRti tenA kAvyabaMdhanI daDhatAnI dRSTie, te samayanI bhASAnI dRSTie, chaMdanI dRSTie, vIrarasanA nirUpaNanI dRSTie temaja aitihAsika dRSTie ghaNuM mahatva dharAve che. A kAvyamAM mukhyatve raNamallanI vIratAnuM ane yuddhanuM varNana hovAthI kavi "zrIdhara vyAse emAM vIrarasanuM saphaLa Alekhana karyuM che. aMbikA da H jainetara chaMda racanAomAM keTalIka kRtio prApta thAya che. aMbikA chaMda nAmanuM nAnuM stotrakAvya "kIrtimerU" nAmanA kavie saMvata 1487mAM racyuM che. temAM aMbikA devInI "khaMDa harigIta chaMda' mAM stuti karavAmAM AvI che. bhavAnIno chaMda : koI laghunAkare racelo graMtha bhaMDAromAM noMdhAyelo che, taduparAMta revAjInA chaMda, aMbA mAtA ane bahucarAjI mAtAnA chaMda paNa racAyelAM che. Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhityanA kAvya prakAro svarUpa ane samIkSA rAva jetasIno chaMda : A. chaMdamAM bIkAneranA rAva jetasInA parAkramanuM vIrarasamAM varNana karavAmAM AvyuM che. AvI ja eka racanA cAraNI kavi vIThue paNa karI che. jaina sAhityanI chaMda racanAo : zAMtinAthano chaMda : zAMtinAthanI chaMdanI racanA RSi jemalajIe 26 kaDImAM karI che. temAM zAMtinAtha bhagavAnanAM pAMca kalyANakanI ane jIvanamAM karelI ArAdhanAnI tathA parivAranI mAhitI ApavAmAM AvI che. madhyakAlIna sAhityamAM caritrAtmaka racanAo vizeSa thaI che. A racanA paNa zAMtinAtha bhagavAnanA caritrano paricaya karAve che. tIrthakara bhagavAnanuM caritra e saMsArI jIvone mATe agaNita upakAra karanAruM che. temAM zrI zAMtinAtha bhagavAna sarva rIte zAMti prApta karAvanAra ane paramapadanI prApti mATe pathapradarzaka hoI, emano mahimA aparaMpAra che. zAMtinAtha bhagavAnanI upAsanAthI zuM phaLa maLe che te mATe kavi jaNAve che ke : "tuma nAma liyA savi kAja sare tuma nAme mugati mahela maLe, tuma nAme zubha bhaMDAra bharo. | 25 | RSi jemalajIe eha vinaMtI karI prabhu torA guNano pAra nahI, muja bhavabhavanAM duHkha dUra karo. || 26 ! madhyakAlIna samayamAM moTA bhAganI racanAo padyamAM thatI hatI eTale padyanA mAdhyama dvArA tIrthakaronA caritrane viSaya tarIke pasaMda karIne eka karatAM vividha svarUpomAM sthAna ApavAmAM AvyuM che. A chaMdaracanAnI zailI saraLa ane sugrAhya che. zAMtinAthano chaMda : kavi guNasAgare zAMtinAthanA chaMdanI ekavIza gAthAmAM racanA karIne zAMtinAthano mahimA varNavyo che. taduparAMta zAMtinAtha bhagavAne dIkSA laI, kevalajJAna prApta karyuM pachI caturvidha saMghanI sthApanA karI, dezanA ApI, sarva karmano kSaya karI nirvANa pAmyA te viSenI mAhitI ApavAmAM AvI che. Ama A chaMda be vibhAgamAM vaheMcAyo che. zrI zAradA devInI stuti karIne zAMtinAthano mahimA darzAvatA kavi jaNAve che ke, "zAradA mAya namuM ziranAmI, huM guNa gAu tribhuvana ke svAmI, zAMti zAMti jape saba koI, te ghara zAMti sadA sukha hoI. / 1 / zAMti japI je kije kAma, sohi kAma hove abhirAma, zAMti japI je paradeza sadhAve, te kuzaLe kamaLA leI-Ave." || 2 | A chaMda gujarAtI bhASAmAM racAyo che, tenA para hindI bhASAno prabhAva paDyo hoya tema lAge che. narakuM, sAhIba, tero, tumaku-A zabdo hindI bhASAnA prabhAvavALA che. uparokta chaMdamAM sAcA arthamAM zAMtinAthano mahimA gAvAmAM Avyo che. chaMdanA aMte kavi jaNAve che ke, "janama-maraNanA bhaya nivAro, bhavasAgarathI pAra utAro, zrI hatyinAura maMDaNa sohe, tyAMthI zrI zAMti sadA mana mohe."|| 20 || zAMtinAtha bhagavAnanA guNagAna gAvAthI janma-maraNano mahAbhaya dUra thAya che ane bhava Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-2 75 bhramaNamAMthI mukta thavAya che. bhagavAnanI bhaktinuM A ja phaLa sarvottama che. bIjA koI phaLanI apekSA hoI zake nahi. zrI pArzvanAtha prabhunA 108 nAmano chaMda : vartamAna covIzInA trevIsamAM tIrthaMkara zrI pArzvanAtha bhagavAnanA aneka camatkArono lokone anubhava thayo che. pArzvanAtha bhagavAnanI pUjAbhaktithI camatkAra sarjAya che. emanA jIvanacaritra vize vividha prakAranI racanAo thaI che, temAM emano mahimA gAvAmAM Avyo che. prabhune aneka nAmathI oLakhavAmAM Ave che. zrI pArzvanAtha bhagavAnane 108 nAmathI oLakhavAmAM Ave che. vividha sthaLoe A nAmadhArI mUrtinAM maMdiro astitva dharAve che. kavi khuzAladAse ekavIsa gAthAmAM A chaMdanI racanA saMvata 1811nA phAgaNa vada bIjane zubha divase karI hatI, evo ullekha chellI gAthAmAM thayo che, te nIce mujaba che : "aDhAra ekAsIe phAlguna mAsIe, bIja kajjala pakhe chaMda karIyo, gurU taNAM vijaya khuzAlano, uttame sukha saMpatti varIyo." // 21 // kavie jhUlaNA chaMdamAM pArzvanAtha bhagavAnanA nAmano mahimA gAyo che. pArzvanAtha bhagavAna bhaktone sAcA hRdayathI atyaMta vahAlA che ane temanI bhaktithI sarve manokAmanA pUrNa thAya che. saMsArI jIvo pArzvanAtha bhagavAnane manovAMchitanA hetuthI bhAvapUrvaka pUje che. kavie jaNAvyuM che ke, "sAca jANI stavyo mana mAhare gamyo, pArzva hradaye ramyo parama prIte, samIhita siddhi navanidhi pAmyo sahu, muja thakI jagatamAM koNa jIte." bhIjabhaMjana pArzvanAthano chaMda : bhIDabhaMjana pArzvanAthanA chaMdanI racanA muni udayasAgare saMvata 1778 kArtika vadi AThamanA roja karI che, evo ullekha chaMdamAM maLI Ave che. A racanAmAM yamakayukta paMktio dhyAna kheMce che. "bhIDabhaMjana prabhu bhIDabhaMjana sadA, bhIDa bhava bhiti bhaya bhAvaka bhaMjaNo, bhakti jana raMjaNo bhAve bheTyo." bhaktajanonI sarva Apattine dUra karavAmAM bhIDabhaMjana pArzvanAtha bhagavAna parokSa rIte sahAya kare che, ane bhAvika bhakto zraddhApUrvaka upAsanA kare che. A laghu chaMdamAM kavine varNavyavasthAthI padalAlitya zuddha kavitAnuM darzana karAve che. zaMkhezvara pArzvanAthano chaMda : gujarAtanA jaina tIrthomAM uttara gujarAtamAM AvelA zaMkhezvara pArzvanAtha tIrthano mahimA aparaMpAra che. ghaNI moTI saMkhyAmAM bhAvika bhakto A tIrthamAM vividha rIte zraddhApUrvaka bhakti kare che. kavi udayaratnae 7 gAthAnI chaMda racanAmAM zaMkhezvara pArzvanAthano avarNanIya mahimA gAyo che. anya devadevIonI upAsanA choDIne zrI zaMkhezvara pArzvanAthanI ekAgracitte zraddhApUrvaka bhakti karavI joIe. kavie vividha dRSTAMto dvArA emano mahimA gAyo che. manuSya janma saphaLa karavA mATe zaMkhezvara pArzvanAthanI bhakti karavI joIe. A bhaktinA prabhAvathI mukti paNa maLI zake Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 jaina sAhityanA kAvya prakAro svarUpa ane samIkSA tema che. nidarzanA alaMkAravALI nIcenI paMktio kavinI caturAI darzAve che : kihAM kAMkaro ne kahAM meru zRMga? kahAM kesarI ne kahAM te kuraMga ? kahAM vizvanA kahAM anya devA ? karo ekacitte prabhu pAsa sevA. | 4 | vie bhujaMgI chaMdamAM A racanA karI che. neminAthano chaMda : jaina sAhityanI chaMdaracanAomAM muni lAvaNya samayanI saMvata 1546nI eka racanA prApta thAya che. kavie vividha chaMdomAM neminAthanuM caritra varNavyuM che. tenI racanA para saMskRta bhASAno prabhAva paDyo che. kavinI prAsAdika zailI ane alaMkAra yojanA A chaMdamAM noMdhapAtra che. zrI sUryadIvAvAda chaMda : kavi lAvaNya samaye A chaMdanI racanA 30 chappAmAM karI che, ane temAM sUrya ane dIvo baMne vacce koNa sarasa che e bAbatano vivAda varNavyo che. ahIM kavinI kalpanA manohara banI che. mahAvIra svAmIno chaMda : kavi udayasAgare bhujaMgI chaMdanI 15 gAthAmAM mahAvIra svAmInA chaMdanI racanA karI che. A chaMdanI vizeSatA e che ke temAM bhagavAna mahAvIranA jIvana ane kArya vize koI ullekha nathI paNa vItarAgI mahAvIra sivAya parigrahavALA anya devadevIonI upAsanA karavA yogya nathI, teno nAmolleka karIne bhagavAna mahAvIranuM zaraNa svIkArIne mukti meLavI zakAya che, ema jaNAvyuM che. koI deva hAthe asi cakradhArA, koI deva ghAle gaLe rUdramALA, koI deva usaMge rAkhe che vAmA, koI deva rAge rame vRMda rAmA. || 4 | koI deva jape leI japamALA, keI mAMsabhakSI mahA vikarALA, koI yogInI bhoginI bhoga rAge, koI rUdrANI chAgano homa mAge. | 5 || bhagavAna bhaktonA uddhAra kare, tArA sivAya mAro koI uddhAraka nathI." ema hRdayanI zubhabhAvanAthI jaNAvyuM che. kavie A bhAvane nIcenI paMktimAM vyakta karyo che. gaticAra saMsAra asAra pAmI, Avyo Aza dharI prabhu pAya svAmI, tuMhI tuMhI tuMhI prabhu parama rAgI, bhAvapheranI zRMkhalA moha bhAgI. | 14 || kavie vividha devadevIonA ullekha karIne mithyAtvano kaTAkSa karyo che ane vItarAga sivAya anya koInI upAsanA karavI nahi evI pAyAnI hakIkata ke je samaktino mULabhUta bhAga che tenuM nirUpaNa karyuM che. jaina tattvajJAnane sparzatA viSayane lokapracalita udAharaNa dvArA ahIM sthAna ApavAmAM AvyuM che. ahIM kAvyanI racanAmAM padalAlitya ane mAdhurya jovA maLe che. zrI gautamasvAmIno chaMda : A chaMdanI nava gAthAmAM anaMtalabdhi nidhAna bhagavAna mahAvIranA prathama gaNadhara ane jaina samAjanA sau koInA mahAna guru gautamasvAmIno abhUtapUrva mahimA darzAvavAmAM Avyo che. prabhAtanA samayamAM ane zubhakAryanA prAraMbhamAM gautamasvAmInuM smaraNa sarva prakAranI abhilASA pUrNa kare che. emano mahimA darzAvatAM kavi jaNAve che ke : Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-2 suramaNi jeha ciMtA maNi surataru kAmita pUraNa kAmadhenu eka gautama taNuM dhyAna hRdaye dharo jeha thakI adhika nahi mAhAbhya kehanuM. || 3 | aSTApada parvata upara zrI gautamasvAmI potAnI labdhithI pahoMcyA ane tApasIne pAraNuM karAvyuM. A kALamAM gautamasvAmInA jIvanano prasaMga mahAna camatkAra hovAnI sAthe sAthe emano prabhAva darzAve che. tIrtha aSTApade Apa laLe jaI panarase gaNane dI... kIdhI, aThThamane pAraNe tApasa kAraNe kSIra labdha karI akhUTa kIdhI. || 7 || gautamasvAmInA nAmasmaraNano prabhAva evo che ke Adhi-vyAdhi ane upAdhi dUra thAya che. sarva rIte zAMti thAya che. bhautika jIvanamAM sukha-samRddhi maLe che. bhUta, preta ane devo paNa pIDA ApatA nathI. A rIte A chaMdamAM gautamasvAmInA parama prabhAvaka jIvananI mAhitI ApavAmAM AvI che. navakArano chaMda : sAmAnya rIte jaina sAhityanI chaMdaracanA eka ja chaMdamAM viSayavastunuM nirUpaNa kare che, paNa navakAranA chaMdamAM paraMparAgata lakSaNo che. AraMbhamAM duhA ane aMte kalazano prayoga thayelo che. chaMdanA prAraMbhamAM cAra duhA che jemAM navakAramaMtrano mahimA darzAvyo che. manovAMchita pUrNa thAya che, saMpatti prApta thAya che ane pUrvajanmanAM karmo nAza pAme che ema darzAvyuM che. navakAra maMtrano mahimA darzAvatAM kavi nIce pramANe jaNAve che. "sakaLa maMtra zira mukuTa maNi sadgurU bhASita sAra, so bhaviyAM mana zuddhazuM nite japIe navakAra. | 4 ||. 13 kaDImAM hATakI chaMdaprayoga karIne kavie navakAramaMtrano vividha daSTAMto dvArA mahimA gAyo che. kavie zrIpAla mahArAjA, cArudatta, pArzvakumAra, mahAbalakumAra, mayaNAsuMdarI, zrImatI zrAvika, kaMbala-saMbala vagere dRSTAMtono ullekha karyo che. A dRSTAMto jaina dharmanI kathAomAM avAranavAra sAMbhaLavA maLe che, ane navakAramaMtranA saMdarbhamAM emanA nAma janasamAjamAM ahobhAvapUrvaka yAda karavAmAM Ave che. kALacakranAM game teTalA parivartana Ave to paNa navakAramaMtra zAzvata che, ema arihaMta bhagavAnanI vANI che. kavie A vicAra darzAvatAM nIce mujaba jaNAvyuM che ke, Age covIzI huI anaMtI hose vAra anaMtA, navakAra taNI koI Adi na jANe Ima bhAkhe arihaMta." | 9 | navakAramaMtranA aDasaTha akSara che. pratyeka akSara maMtrAkSara samAna pavitra hoI tenA smaraNathI Apatti dUra thAya che. nava lAkha navakAramaMtrano eka citte jApa karavAthI naraka gatinuM AyuSya baMdhAtuM nathI, A rIte navakAra maMtranI mAhitI ApavAmAM AvI che. Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA kavie paMca zabdano vaividhyapUrNa prayoga karIne navakAramaMtranA gUDha rahasyane samajAvavA mATe prayatna karyo che. 78 "paMca parameSThI zAna ja paMcaha dAna caritra paMca sajjAya mahAvrata paMcaha, paMca sumati samakti, paMca pramAdaha viSaya tajo paMca, pALo paMcAcAra." || 13 || kleza dvArA chaMdaracanA pUrNa karavAmAM AvI che. A chaMdanA kavi upAdhyAya kuzaLalAbha che, teno ullekha thayelo che. dhArmika racanAomAM pratyakSa rIte upadezanuM tattva raheluM hoya che, teno paNa kalazamAM ullekha thayelo che. chaMdanA aMte kavi nIce mujaba jaNAve cheH "navakAra sAra saMsAra che kuzaLa lAbha vAcaka kahe, eka citte ArAdhatA vividha Rddhi vaMchita lahe." || 14 || padmAvatI devIno chaMda : kavi harSasAgare daza gAthAmAM padmAvatI devIno citrAtmaka zailImAM paricaya karAvyo che. saMskRta bhASAnA prabhAvazALI A racanA gujarAtI bhASAnI anya chaMdaracanAo karatAM zuddha kavinA lakSaNo vizeSarUpe dharAve che. kAvyano viziSTa laya, mAdhurya ane prAsAdikatAnI sAthe sAthe aMtyAnuprAsa ane alaMkAra yojanAthI samagra rIte A chaMdaracanA padmAvatIno sAkSAtkAra karAve che. AraMbhano zloka vastu nirdeza kare che : "zrImat kalikuMDadaMDa zrI pArzvanAtha saMstuve, dharaNendra sArka, dharma kAmartha siddhaye. || 1 ||" padmAvatI devInAM keTalAMka vizeSaNo noMdhapAtra che. dA. ta. : samakti dhArI, zIlavaMtI, jainamatI, bhAgyavatI, kamalAkSI, priyamukhI, rAgavatI, ciMtAmaNI, rakSAkaranI, satI vagere vizeSaNo dvArA padmAvatIno mahimA gAvAmAM Avyo che. padmAvatInuM zabdacitra AlekhatI nIcenI paMktio kavinI manohara upamAo ane madhura padAvalIno AsvAda karAve che. "kaMcana samavaraNI--sakalAbharaNI--zItalaka2NI somamukhI, ujjavala kAne kuMDalajita vimaMDala kamalAkSI gayaNaMgaNa. gayaNI vikasita nathaNI avicala vayaNI priyamukhI saMtuSya. nAsA aNIyAlI adhara pravAlI jIbha rasAlI nidoSI, dADImakala daMtI madhura lavatI jinaguNa thuvatI tAranakhI. jita kinnaravAdI susvaravadI jinaguNa lAghI rAgavatI saMtuSya. chaMdane aMte kalaza mUkavAmAM Avyo che. temAM paNa padmAvatI devInuM camatkArayukta nirUpaNa karavAmAM AvyuM che. udA. nIcenI paMktio lakSamAM levA jevI che. || 4 ||" || 3 || klaza : ati zayavaMta apAra, sada jaga sAcI devI, samakti pALe zuddha zrI jinazAsana sevI; adho madhya AkAza rAsa ramaMtI amarI, sevaka jana AdhAra sAra kera mana samarI; phaNipati maMDita pAsa pratimA mastaka dharaNI, harSasAgara kahe harakhazuM padmAvatI pUjo sukha karaNI. Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-2 79 soLa satIno chaMda : jaina ane jainettara sAhityamAM satIonA satItva ane zIlarakSaNa aMgenI caritrAtmaka mAhitI suprasiddha che. jaina sAhityamAM paNa satIonA pavitra nAmanuM smaraNa jIvanamAM savicAronuM siMcana kare che. A satIonA nAmane chaMdaracanAmAM sthAna ApavAmAM AvyuM che. muni udayaratna soLa satInA chaMdanI jhUlaNA chaMdano prayoga karIne 17 gAthAmAM racanA karIne dareka satInA jIvananI lAkSaNikatA darzAvI che. soLa satIonAM jIvana atyaMta pavitra che. teno mitAkSarI ullekha thayelo che. kavie AdinAtha ane anya bhagavAnanI stuti karIne soLa satInA chaMdano prAraMbha karyo che. A satIonAM nAma brAhmI, suMdarI, caMdanabALA, dhAriNI, rAjimatI, draupadI, kauzalyA, mRgAvatI, sulasA, sItA, subhadrA, kuMtA, padminI, damayaMtI, puSpacUlA, prabhAvatI vagere che. kavinA zabdamAM sulatAno paricaya nIce mujaba ApavAmAM Avyo che. "sulasA sAcI ziyalena kAcI rAcI nahI viSayA rasae, mukhaDuM jotAM pApa palAe nAma letA mana ullasee." I II satInA nAmasmaraNanuM phaLa darzAvatAM kavi jaNAve che ke, "vIre bhAkhI zAse zAkhI udayaratna bhAkhe mudAe, vahANuM vAtA je nara bhaNase te lahese sukha saMpadAe." || 17 || A racanAmAM kavinI varNayojanAthI kAvyazaktino paricaya Ape che. zrI mANibhadra vIrano chaMda : jaina zAsanamAM vItarAga ke arihaMtanI pUjAbhaktine sarvottama kakSAnI gaNavAmAM AvI che. tema chatAM aihika sukhasaMpattinI apekSAthI vItarAga sivAya anya devadevIonuM bhaktinuM pramANa vadhatuM jAya che. maNibhadravIranI upAsanA ghaNA moTA pramANamAM thAya che. devAdhideva tIrthakara bhagavAnanA maMdiranI najIka bahAranA bhAgamAM mANibhadranI derI ke nAnuM maMdira banAvavAmAM Ave che. A mANibhadra anya devo karatAM manovAMchita pUrNa karavAmAM pratyakSa rIte sahAya kare che. pAMca gAthAnA A nAnakaDA chaMdamAM mANibhadravIrano camatkArayukta prabhAva darzAvyo che. kavie A chaMdanI racanA, dohAmAM karI che. "tuMhi ciMtAmaNI ratana citrAvela vicAra, mANika sAheba mAre dolatano dAtAra." | 4 ||. tAvano chaMda : lAkhA bhagate tAvanA chaMdanI paMdara gAthAmAM racanA karI che. chaMdanA viSayanI daSTie vicAratAM tAva jevA zarIranA rogane pasaMda karavAmAM Avyo che. prabhunI bhaktithI ke zuddha manathI nAmasmaraNa karavAmAM Ave to tAvano javara dUra thAya che evA camatkAranuM nirUpaNa thayuM che. kavie tAvanuM vAstavika svarUpa varNavyuM che. A varNana bhAvavAhI ane citrAtmaka zailInA - namUnArUpa che, udAharaNa tarIke nIcenI paMktio noMdhapAtra che. Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80, jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA "Avato parahara kaMpAve DAhyAne jimatima bahakAve, pahito tuM keDamAMthI Ave sAta zikhara paNa zItana jAve. || 7 || hA, hA, hIM, hIM, huM huMkAra karAve pAsaLiyA hADAM kakaDAve, unALe paNa amala jagAve, tApe parihaNamAM mUtarAve. | 8 " A chaMda maMtra garbhita che eTale tenuM smaraNa ke zravaNa karavAthI tAva dUra thAya che. evI phaLazruti darzAvavAmAM AvI che. maMtra sahita e chaMda je paDhaze, tene tAva kadI nava caDhase, kAMti kaLA dehI niroga lahese lamI lIlA bhegA. A 15 " zrI paMcAMgulI devI chaMda, zrAvakakaraNI chaMda, jJAnabodhano chaMda, jIvadayAno chaMda, dezAntarI chaMda, saMbhava jina vijJapti chaMda vagere. chaMdanA viSaya vastu tarIke tIrthakara bhagavAnanA jIvana-caritranI pasaMdagI karavAmAM AvI che. khAsa karIne AdinAtha, zAMtinAtha, pArzvanAtha, nemanAtha ane mahAvIra svAmI viSayaka chaMdaracanAo maLI Ave che. gautamasvAmIne guru tarIke svIkAra karIne gurubhaktirUpe chaMda racAyA che, taduparAMta padmAvatI devI, mANibhadravIra soLa satIo, navakAramaMtra ane tAva viSayo para chaMdaracanA thayelI che. A racanAo prabhuno mahimA, jIvananA vividha prasaMgonuM Alekhana, chaMdasmaraNathI prApta thatA lAbha ane samaktinI prApti vagerenuM nirUpaNa thayeluM che. koI koI chaMdaracanA duhAthI prAraMbha thAya che ane kaLazathI pUrNa thAya che evo ullekha maLI Ave che. bhakta bhagavAnane potAnA uddhAra mATe vinaMtI kare che. te svarUpamAM racanA thayelI che, to vaLI maMtragarbhita chaMdaracanA paNa sthAna dharAve che. upalabdha chaMdaracanAo vizeSa : jaina dharmanI mAhitI dvArA prabhAva darzAve che. zuddha kavitAo kahI zakAya tevI racanAo ghaNI thoDI che. prAsa yojanA dvArA koI koI vAra kavitva zaktino paricaya thAya che. padmAvatI devIno chaMda e kavitAkalAno suMdara namUno che. tenI varNayojanA mAdhurya ane prAsAdikatA padmAvatI devIno sAkSAtkAra karAve che. sAMpradAyika racanAo hovAthI temAM upadezanuM tattva sahaja rIte sthAna pAmyuM che. A racanAomAM bhakti ke zAMtarasa kendrasthAne che. to vaLI koI koI vakhata nAyakanA parAkramane paNa biradAvavAmAM Ave che. jyAM dharma tyAM camatkAra e nyAye keTalAka camatkAranA prasaMgo paNa gUMthAyelA che. chaMda racanA bhaktipradhAna hovA chatAM temAM tyAga-vairAgyanI sAthe bodhAtmaka vicArono ullekha maLe che. namUnArUpe nIcenA chaMdanI mAhitI pragaTa karavAmAM AvI che. kavi sakalacaMdra upAdhyAye 21 kaDImAM upadezAtmaka chaMda "Atmahita vinati" nAmathI racanA bhujaMgaprayAta chaMdamAM karI che. sAMpradAyika sAhityamAM upadezanuM lakSaNa pratyakSa ke parokSa rUpe sthAna dharAve che. A upadeza bhavyAtmAnA UrdhvagAmI mATe ananya upakAraka nIvaDe che. upadezamAM mukhyatve to jinavANIno saMdarbha rahelo che. (pA. 78) gA. pa-6 Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-2 pakSo gharataNe pApa Azaviluddho nahi sAMbhalyo jinarAja upadeza sugho, huM to putra parivAra zuM raMgarAto nahIM bhaNiyAM jinavara kAlamato. e pa // ghaNuM AraMbhanuM pApa karI piMDa lAyo meM pUra je narabhava phoka hAsyo, gayo kAla saMsAra eleM labhatAM sahyAM tehathI durgati duHkha anaMta. || 6 | kavi udayaratnae moharAjAnuM varNana nAmanA chaMdanI bhujaMgaprayAsa chaMdamAnI 11 kaDImAM racanA karIne mohanIya karmane vaza thayelo jIvAtmA kevI sthiti prApta kare che tenuM zAstrIya daSTAMtone AdhAre nirUpaNa karavAmAM AvyuM che. A chaMdamAM parokSa rIte mohanIya karmanA baMdhathI dUra rahevA mATe nArIno saMga tyAga karavAno upadeza prApta thAya che. nArIne vaza thayelo jIvAtmA anaMta saMsAra vRddhi karIne narabhava niSphaLa gumAvI de che eTale Atmahita jANIne teno tyAga karavAno bodha maLe che. (pA. 69-70) 1-2-3-11 beTI meM viluLo jIvo bApa hUto sAvitri vidhAtA vigato . luDInI pare lopine lokalA tuM ne huM namuM chuM bhalA moharAja / 1 / vRMdAvanamAM gopInArI vihArI kadaMbe cayA cIra corI murArI che. kubajA bhajI prIti se mUki mAnatu ne | 2 | "chaMda' prakAranI kRtio anya pustakomAMthI prApta thAya che. kavi prAcIna chaMda saMgraha pustaka pragaTa karyuM che. temAM vividha prakAranA chaMdono saMcaya thayo che. chaMda racanAo varNanAtmaka nathI paNa guNagAna mahimA yukta hovAthI stavana ke sakjhAya samAna che. A saMgrahamAM chaMda racanAne aMte "kaLaza" hoya tevI kRtio navakAra maMtrano chaMda-vAcaka kuzalalAbha, vAcaka bhAvavijayajIno aMtarIkSa pArzvanAtha chaMda, aMtarIkSa pArzvanAtha jina chaMda-kavi AnaMdavardhana, goDI pArzvanAtha chaMdakavi kAMtivijayajI zrI goDI pArzvanAtha jina chaMdamAM kAMtivijayajIe kaLaza racanA karI che. zrI zaMkhezvara pArzvanAthanA chedamAM muni megharAja racita kaLaza racanA che. A rIte madhyakAlIna kAvya paraMparAnuMsAra kaLaza racanAmAM gurukRpA racanA samaya ane kavi nAmanI mAhitI prApta thAya che. A saMgrahamAM chaMdanA navA viSayo jovA maLe che. paMcA gulI devI chaMda- jJAnabodha chaMda, zanizcarano chaMda, paMcaprabhu chaMda, sarasvatI mAtAno chaMda, jIvadayAno chaMda vagereno samAveza thayo che. chaMda racanA koI chaMdamAM thAya che tema chatAM vAcaka bhAvavijayajIe aMtarIkSa pArzvanAthanA chaMdamAM aDayala, sArasI, hATaDI, tribhaMgI, nArAca, kavitta, duhA vagereno prayoga karIne chaMda racanAnI rasikatA ane geyatA siddha karI che. (pA. 22) kavi kAMtivijayajIe zrI goDI pArzvanAtha jina chaMdanI racanAmAM nArAca, ardhanArA, duhA, bhujaMgI, chaMdano prayoga karIne geyatA siddha karavAnI sAthe goDI pArzvanAtha bhagavAnanA prabhAvathI aSTa bhayanuM nivAraNa thAya tenI mAhitI kramika rIte ApavAmAM AvI che. kavioe mukhyatve aDayala ane bhujaMgI chaMdano vizeSa prayoga karyo che. A rIte chaMda racanAo prabhu bhakti ane mahimAnuM bhAvavAhI nirUpaNa karatI viziSTa prakAranI kAvyakRtio banI che. Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA saMdarbha :prAcIna chaMda saMgraha, jaina kAvya prakAza-bhAga- 1, pA- 60, haMsaratna maMjUSA bhA-1, pA-210. bIjamAM vRkSa tuM. pA- 16, jaina sajajhAya mALA bhAga-1- pA- 30. guja. sAhitya itihAsa-pA- 74, sajjana sanmitra-pA-470. 12. saloko saMskRta bhASAnA zloka zabda uparathI apabhraMza zabda "saloko' racAyo che. loko eTale cAra caraNanI laghu kAvya racanA. saMskRta bhASAmAM anuSTrapa chaMda e zloka racanAnA dRSTAMta rUpa che. prAcIna sAhityano prAraMbha zloka racanAthI thayo che. prAcIna sAhityano prAraMbha zlokaracanAthI thayo che. vAlmIkine rAmAyaNa mA niSAda... zlokathI prAraMbha thayuM che. loko eTale vyaktinI prazaMsA karatI kAvya racanA. temAM abhivyaktinI viziSTatA rahelI che. dharmagraMthomAM "puNya zloka' zabda prayoga thayelo jovA maLe che. puNya zloko nalo rAjA puNya zloko yudhiSThira puNya zloko ya vairdamI puNya zloko janArdanaH A zlokamAM puNya zloka tarIke prazaMsanIya naLarAjA, yudhiSThira, sItA ane janArdanano ullekha thayo che. saloko e kAvya racanA che eTale kAvya racanAnA mAdhyamathI prazaMsA karavI guNagAna gAvAM evo artha paNa rahelo che. jJo - sno-jJAti- A saMdarbhathI uparokta mAhitI jANavA maLe che. svarUpa madhyakAlIna jaina sAhityamAM kAvya prakAronI vividhatA nihALI zakAya che. temAM saloko prakAranI kAvya kRtio caritrAtmaka ane tAtvika vicArone kendramAM rAkhIne sarjAI che. salokomAM mahApuruSonuM puNya smaraNa karavAmAM Ave che. AvA mahApuruSonuM sAhityaka jIvana tAtvika ArAdhanAthI saphaLa nIvaDyuM che evA mahApuruSonuM smaraNa karavA yogya Avazyaka kriyAmAM nitya smaraNa thAya che tevI racanA bharosaranI sajhAya che. temAM mahApuruSo ane satIono nAmollekha thayo che. prabhAtanA samayamAM rAIpratikramaNa karatI vakhate A sajajhAya bolavAmAM Ave che. mahApuruSonuM smaraNa, vaMdana ane emanA Adarza caritranuM manamAM smaraNa thatAM AtmAne parama zAMtino anubhava sAthe narabhava sapaLa karavA mATe preraNA strota bane che. A sajhAyamAM 53 mahApuruSo ane 47 mahAsatIono nAma nirdeza thayo che eTale 100 nAmano ullekha prAtaH smaraNIya che. eTale A 100 nAma puNya zloka saloko samAna che. A 100 vize rAsa-sajhAya-chaMda-vivAhalo, veli, phAgu saloko jevI kAvya kRtio kavioe racI che. salokomAM enA jIvanano Adarza lakSI paricaya thAya che. Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-2 83 Adarzo azakaya nathI, tene siddha karavA mATe sahRdayI-jAgrata manathI avirata puruSArtha karavAnI lAbha jarUriyAta che. eTale AvA Adarzo siddha karanAra mahApuruSonuM smaraNa jIvananI eka dhanya kSaNa cheke bhaviSyamAM unmArge gayelo jIvAtmA emanA smaraNathI sanmArge AvIne AtmAnA kalyANa mATe dharma puruSArthanI sAdhanA karavA mATe tatpara bane. saloko sAthe sAmya dharAvatI bharosaranI sajajhAyanI A saMkSipta noMdha atre pragaTa karavAmAM AvI che. A mahApuruSo ane satIonAM caritra vAMcanathI mAhitI prApta thaI zake che. zrI zubhazIla gaNie bharatezvara bAhubalI vRtti saM. 1509mAM racAI che temAM vizeSa mAhitI che. saloko eka ja mahApuruSano vistArathI paricaya prApta thAya che jayAre Avo paricaya hoya tevA mahAtmAnuM nAma smaraNa karatAM ja aMtarapaTa para emanA Adarzamaya jIvananA prasaMgonuM smaraNa thAya che. mahApuruSonI sUcI-57 - bharatezvara, bAhubalI, abhayakumAra, DhaMDhaNakumAra, zrIyaka, arNikAputra, atimukta, nAgadatta, metArya muni, sthUlibhadraka vajaRSi, naMdiSeNa, siMhagiri, kRtapuNya sukozala, puMDarIka, kezI, karakaMDU, halla, vihalla, sudarzana zeTha, zAla, mahAzAla, zAlibhadra, bhadrabahusvAmI dazArNabhadra, prasannacaMdra rAjarSi, yazobhadrasUri, jaMbUsvAmI, vaMkacUla, gajasukumAla, avaMtisukamAla dhanno, ilAyacIputra, cilAtIputra, bAhumuni AryamahAgiri AryarakSita, AryasahastasUri udayana rAjarSi, manakakumAra, kAlakAcArya, zAmbakumAra, pradyumnakumAra, mULadevarAjA, prabhavasvAmI viSNukumAra, AdrakumAra, daDhaprahArI, zreyAMsa, kuragaDusAdhu, zathaMbhavazyAmI, meghakumAra, A mahApuruSonA nAma smaraNathI pApano nAza thAya che. mahAsatIonAM nAma tulasA, caMdanabALA, manoramA, madanarekhA, damayaMtI narmadA suMdarI, sItA, subhadrA, naMdA, bhadrA, rAjimatI RSidattA, padmAvatI, aMjanA, zrIdevI, jayeSThA, sujayeSThA mRgAvatI, prabhAvatI, elaNArANI, brAhmI, suMdarI rukmiNI, revatI, kuMtI, zIvA, jayaMtI, devakI, draupadI dhAraNI, kalAvatI, puSpacUlA, padmAvatI, gaurI, gAMdhArI, lakSamaNA, susamA, jaMbuvatI, satyabhAmA ane rukimaNI (kRSNanI ATha paTarANI) yakSA, kSadinA, bhUtA, bhUtadattA, senA, veNA, reNA (sthUlibhadranI sAta baheno) A mahAsatIo niSkalaMka-zIlane dhAraNa karI AtmAne nirmaLa banAvyo che eTale emanuM smaraNa jIvanamAM maMgalamaya che. Aje paNa emanA zIlanI prazaMsA sarvatra thAya che. ArvAcIna kALamAM nUtana varSanA maMgalaprabhAte mAMgalika tarIke gautama svAmInA chaMdanuM gAme gAma sakaLasaMgha puNya smaraNa zravaNa kare che te sivAya chaMda gAvA-sAMbhaLavAnuM pramANa nahIvat che tevI ja rIte nemanAtha bhagavAnanA janma kalyANakano divasa zrAvaNa suda-paMcamI che te divase baheno samUhamAM nemanAthanA lokonuM smaraNa-zravaNa kare che te sivAya anya prasaMgo parvomAM slokonuM smaraNa Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84, jaina sAhityanA kAvya prakAro svarUpa ane samIkSA nahIvata che. vAlmIki rAmAyaNa vize kahevAya che ke - sno snorvamAM tiH | zloka viSe sAmAjika saMdarbha paNa vicAravA jevo che. lagna prasaMge varakanyA pakSamAM sAma-sAmI bolAtI paMktio mATe loko zabda prayoga thAya che. vimala prabaMdha kAvyamAM kavie lAvaNya samaye A praNAlikAno ullekha karyo che. apakIrti- avayavanA arthamAM paNa "saloko' zabdaprayoga karavAmAM Ave che. vimala maMtrIzvara lagnanA mAMDave AvI pahoMce che tyAre zloko gAvAmAM Ave che eTale vivAha vidhi eka bhAga rUpe salokono upayoga thAya che. jaina samAjamAM lagna prasaMge nemajInA saloko gAvAno rivAja hato. Aje A rivAja lupta thaI gayo che. jaina sAhityamAM loko prakAranI racanAo 18mI sadIthI prApta thAya che. lokonuM viSaya vastu paraMparAgata eTale jaina dharmanA tIrthakaro, mahApuruSo, tIrtho, sAdhucarita, durguNa tyAga karavA mATenA upadezAtmaka saloko racAyA che. tIrthaMkara viSaya salokomAM AdinAtha saloko, pArzvanAtha saloko kavi dolata, kavi gopAla, kavi vijAta vimalanA, RSabhadevanA saloko, kavi jinaharSa, zAMtinAtha saloko maNivijaya, nemanAthanA loko kavi jinaharSa, udayaratna, vijAta vimala, devacaMda, motI mAlu vagerenA prApta thAya che. tIrtha mahimA gAtA loko aSTApada saloko kavi vijAta vimala, kesariyAjI ro saloko kavi uttamacaMda, zaMkhezvarakA saloko kavi udayaratna ane kavi devavijaya, siddhAcalanA loko saMghavI prabhajI-bhramara vijaya, jesalamera caDhatI dasA ro saloko ajJAtakavi, guru mahimA gAtA lokomAM pArjacaMdrasUri saloko kavi megharAja, vijayalakSmIsUri saloko kavi niNaMdasAgara, hIravijayasUri saloko kavi vidyAdharanA prApta thAya che. vyakti vizeSa salokomAM bharatabAhubali saloko udayaratna, meghakumAranA loko, kavi mahAnaMdana, zAlibhadra saloko RSi khoDAdAsa, udayaratnanA male che. meghakumAra saloko-kavi mahAnaMdana, vimala maMtrI saloko-kavi vijAta vimalanA prApta thAya che. prakIrNa lokomAM vivekavilAsa saloko kavi devacaMda, sarasvatI ro saloko krodha, mAna, mAyA, lobhanA loko sajajhAya saMgrahamAMthI prApta thAya che. uparokta salokonI kRtio uparathI A prakAranI kAvya kRtio jaina sAhityanI vividhatA darzAve che. madhyakAlIna jaina sAhityamAM rAsa, prabaMdha, phAgavelI, vivAhalo jevI kAvya kRtio caritrAtmaka nirUpaNavALI che. tenI sarakhAmaNImAM lokonI racanA paNa caritrAtmaka che paNa prasaMgonuM varNana nathI. mitAkSarI ullekha thayo che. jaina sAhityamAM vyaktilakSI kRtio caritrAtmaka che ane jIvana jIvyAnuM satya darzana karAvIne vAcakone ananya preraNA Ape che. dhArmika AcAra saMhitA mAtra Adarzo ja nathI paNa dharma puruSArthathI Adarzo siddha thaI zake che ema A prakAranI kRtiomAMthI niSkarSa prApta thAya che. atre daSTAMtarUpe salokonI vigatavAra mAhitI nIce pramANe che : kavi devacaMdranA nemanAthanA lokonI racanA 82 gAthAmAM thaI che. A racanA saM. 1900nI che. temAM temanAtha bhagavAnano caritrAtmaka ullekha kendra sthAne che. Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-2 salokonI racanA madhyakAlIna kAvya paraMparAnusAra sarasvatI, guru ane devanI vaMdanAthI karIne vastu nirdeza karavAmAM Ave che. udAharaNa joIe to - sarasvatI mAtA huM tuma pAya lAguM, devaguru tANI AjJA mAMgu, jihvAge tuM besaje AI, vANI taNuM tuM karaje savAI. // 1 // A salokomAM lagnanA prasaMganuM vaividhyasabhara ane AkarSaka nirUpaNa thayuM che. temAM zrRMgAra rasanI sthiti bhAvavAhI banI rahe che. vezabhUSA, AbhUSaNo, nemakumArane lagna karavA mATe rANI satyabhAmAnI pralobhanayukta vANI vagere salokonI kAvyakRtinA AbhUSaNa rUpa sthAna dharAve che. 85 nemakumArane jalakrIDA dvArA paraNavAnI icchA jAgRta karavA mATe lakSmIjI, satyabhAmA, rUkmaNI vagere rANIo ekatra thaIne lalacAve che. kavinA zabdo che. cAlo paTarANI sahave sAje, cAlo devariyA nhAvAne kAje, jaLakrIDA karatAM bolyA rUkSmaNI, devarIyA paraNo chabIlI rANI. vAMDhA nava rahIe devara nagInA, lAvo derANI raMganA bhInA, nArI vinA to duHkha che ghATuM, koNa rAkhaze bAra ughADuM. paraNyA vinA to kema ja cAle, karI laTako gharamAM koNa mAle, cUlo phuMka tho pANIne gaLazo, velA moDA to bhojana karazo. vAsaNa upara to nahi Ave teja koNa pAtharaze tamArI seja, prabhAte lukho khAkharo khAzo, devatA levA sAMjare thazo. || 20 | - // 21 // // 22 || moTAnA chorUM nAnethI varIyA, mAruM kahyuM to mAno devarIyA, tyAre satabhAmA bolyAM tyAM vANa, sAMbhaLo devarIyA catura sujANa. | 26 // bhAbhIno bharozo nAzIne jAze, paraNyA vinA koNa potAnI thAze, paherI oDhIne AMgaNe pharaze, jhAjhAM vAnAM to tamane ka2ze. || 24 || // 27 || nemakumArane paraNavA mATe pralobhana yukta vacanonI sAthe rAdhArANI te saMbaMdhamAM keTalAka vicAro darzAve che tenuM udAharaNa joIe to tyAre rAdhikA AgherA AvI, bolyAM vacana to moDhuM malakAvI. zI zI vAto karo cho sakhI, nArI paraNavI ramata nathI. kAyara puruSanuM nathI e kAma, vAparavA joIe jhAjhero dAma. kavie vastrAbhUSaNanI mAhitI ApatAM nIce pramANe jaNAvyuM che. jhAMjhara nupUra ne jhINI javamALA, aNaghaTa vI ghATe rUpALA, paga pAMne jhAjhI ghuMgharIo joie. mhoTe sAMkaLe ghugharA joie. sonA cuDalo ghugharAno ghATa, challA aMguThI arisA ThATha, ghugharI poMcI ne vAMka sonerI, caMdana sUDInI zobhA bhalerI. || 32 || || 33 || || 34 || Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA || 38 || bAMTa cuMdaDIo kasabI sohie, dazarA divALI paheravA joIe, moghAM mUlanAM kamaLAM kahevAya, evaDuM nemathI pUruM kema thAya. kavie samakAlIna samAjanI praNAlikAnusAra A mAhitI ApI che. nemakumA2no vaibhava to atre je sUcI ApI che tethI vadhumAM vadhu ApavA mATe zakti saMpanna che. batrIza hajAra nArI che jahane, ekano pADa caDaze tehane, mATe hRdayathI phIkara TALo, kAkAjI kerU ghara ajavALo. 86 evuM sAMbhaLI nema tyAM hasiyA, bhAbhInA bola hradayamAM siyA, tyAM to kRSNane dIdhI vadhAI, nizce paraNazo tamAro bhAI, nemakumAranuM 'smita' lagnanI saMmati jANIne ugrasena rAjAnI rAjakuMvarI rAjimatI sAthe vivAha karI lagnanI taiyArI karavAmAM AvI. pIThI coLe ne mAninI gAya, dhavaLa maMgaLa ati varatAyA, tarIyAM toraNa bAMdhyAM che bahAra, maLI gAya che sohAgaNa nAra. || 41 || 1188 11 A salokomAM paraMparAgata rIte madhyakAlIna zailIne anurUpa nemakumAranA lagnanI jAnanuM varNana thayuM che. pazuonA pokArathI nemakumAra ratha pAcho vALIne giranAra jAya che tenuM nirUpaNa karIne rAjulanA vilApano prasaMga paNa sthAna pAmyo che; eTale bhautika vivAhamAMthI AdhyAtmika vivAhanuM nirUpaNa karIne A saloko vastu ane kaLAnI dRSTie uttama racanA thaI che. mahAjananI preraNAthI saloko racyA che. kavinA zabdo che. mahAjananA bhAva thakI meM dIdhA. vAMcI saloko sAro jaza lIdho, racanA samaya viSe joIe to saMvata ogaNIsa zrAvaNa mAsa vadi pAMcamano divasa khAsa. vAra zukra ne coghaDiyuM sAruM prasanna thayuM manaDuM mArUM. kavi devacaMda racita A saloko udAharaNa rUpe atre noMdha karI che. madhyakAlIna pagha racanAo moTe bhAge eka yA bIjI rIte caritrAtmaka che. kAvya prakAranI dRSTie judI hovA chatAM tenA aMtargata caritrAtmaka aMzo spaSTapaNe nihALI zakAya che. caritramAM satyano aMza kendra sthAne che ane jIvana jIvyAno ane narabhava saphaLa karyAnuM sAkSAt dRSTAMta che. atha gIta sAvajha ar3iya lachaNa hau solaha matta varaNa dasa, pada pada jhamaka guraMta / 'kisana' sujasa paDhastrI kisana, ar3iyala gIta akhaMta // z00 // aratha jIke AdakI tathA sArI hI tukAM prata mAtrA soLai hoya, tuka prata Akhira dasa dasa hoya, tukAMta doya guru hoya, aMta meM jamaka hoya sau ar3iyala gIta kahIjai / tuka prata akhyara dasa Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-2 chai jitA be varaNa chaMda chai / koika aNa gIta nai sAvajha aDala piNa kahai chai / cyAra dUhA hoya sau tau ar3iyala nai eka dUhau hoya sau causara gAhau tathA gAthA kahAvai / arthAt - jisameM solaha mAtrAe~ hotI hai, tukAMta dasa-dasa varNa hote haiM, tukAMta do guru hote haiM, anta meM yamaka hotA hai, vaha ar3iyala gIta kahA jAtA hai / isameM cAra caraNa hote haiN| koI vidvAn isa gIta ko sAvajha ar3ala kahate haiM / cAra dohA ho to ar3iyala gIta aura eka duhA ho to vaha causara gAthA kahalAtI hai| isake anusAra nemajI saloko meM solaha-solaha mAtrAe~ honI cAhie aura anta meM do guru hone cAhie aura yamaka bhI honA cAhie / pratilipikAra kI bhrAMti aura uccAraNa se isame adhika mAtrAe~ bhI prApta hotI hai kintu yaha ar3iyala gIta hI hai| isa saloko meM solaha mAtrAe~ haiM antima do guru haiM aura caraNa ke anta meM 'TI' aura 'tA' yamaka bhI hai / ataH yaha ar3iyala gIta hI 1. viveka vilAsanA loko - kavio kAvya sarjana kare che. paNa sahRdayI bhAvako kAvyano AsvAda kare che. gadya karatAM padya racanA AtmasAta karavI kaThina che. temAM paNa rUpaka kAvyano artha samajavo atyaMta kaThina kArya che. kAvyamAM mAtra zabdonI vyavasthA nathI paNa zabdamAM rahelo viziSTa artha samajAya tyAre ucca koTinA kAvyAnaMdanI anubhUti thAya che. jaina sAhityamAM saloko saMjJAvALI racanAo tIrthaMkara mahApuruSo ane jaina darzananA viSayonI prApta thAya che. kavi devacaMde viveka vilAsanA salokonI rUpakAtmaka kAvya zailImAM racanA karI jaina darzananA tAttvika vicAronI mitAkSarI ullekha karyo che. kavinI kalpanAzaktinI sAthe rUpaka yojanAnI zakti kavi pratibhAno lAkSaNika paricaya karAve che. 84 lAkha jIvayonimAM paribhramaNa karato AtmA muktinA zAzvata sukhane meLavavA mATe kyAre samartha bane te vizenA jaina darzananA vicAro kAvyamAM kendrasthAne che. A aMgenI rasaprada mAhitI nIce pramANe che. madhyakAlIna kAvya paraMparAnusAra sarasvatI, iSTadeva ane gurunI stutIthI kAvyaraMbha thAya sarasatI mAtA tuma pAye lAgI, deva, guru taNI AzA mAgI, kAyAnagarIno kahuM saloko, ekacitte sAMbhaLo, loko / 1 // salokonuM zIrSaka viveka vilAsa che paNa tenA aMtaHstalamAM kAyAnagarInA rUpakAtmaka vicAro nihita che eTale prathama kaDImAM viSayano ullekha karI kAyAnagarI" pratye vAcaka varganuM dhyAna doravAmAM AvyuM che. racanA samayano, kavi nAmano sAMketika nirdezanI mAhitI ApatI paMktio nIce mujaba Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA ogaseM traNano mAgazara mAsa, zukala pakSano divasa khAsa, tithi terasa maMgaLavAra, karyo saloko buddhi prakAra. || 89 || || 90 || zahera gujarAta revAzI jANo, vIzA zrIramALI nAta parimANo, vAghezvarInI poLamAM rahe che, jehavuM che tevuM surazazI kahe che. kAyAnagarInA rUpakAtmaka vicAro salokone AdhAre nIce pramANe che : kAyAnagarImAM ghaNA vepArIo che. temAM daza dIvAna che. pAna, apAna, udAna, samAna, dhyAna, nAga, dhanaMjaya, devadatta, kukama, kurala. pAMca indriyo mana, vacana ane kAyabaLa, zvAsozvAsa ane AyuSya ema daza prANa che. kAyAmAM pAMca tattva che. jaLa, pRthvI, vAyu, AkAza ane teja. (paMcamahAbhUtanuM zarIra) A pAMca paTodhara kAyAnI zobhA samAna che. A pAMcanA pAMca jamAdAra che je kaMI khAtA pItA nathI chatAM kAyAnuM rakSaNa kare che. jaLatattva : lohI, pitta, kapha, virya, pasIno (prasveda). pRthvItattva H cAma, hADakAM, mAMsa, rUMvATAM, naso. tejatattva : UMgha, ALasa, tRSA, bhUkha, kAMti. vAyutattva : baLa, prasanna, dhAyanI, hIMcaNI, saMkocaNa. AkAzatattva : satya, juTha, lobha, moha, ahaMkAra. kAyAnagarImAM manarUpI rAjA pacaraMgI baMgalAmAM daza daravAjA che tyAM aneka AzAo rAkhIne rAja kare che. manarAjA evA to baLavAna che ke zaktizALI indra paNa enI sAme parAjaya pAme che. moTA mUchALA mardanuM paNa kaMI cAlI zakatuM nathI evo baLavAna manarAjA che. A rAjAne pravRtti ane nivRtti nAmanI be rANI che. pravRtti mAnItI ane nivRtti aNamAnItI che. rAjA pravRtti rANI sAthe rahe che. nivRtti rANIne tyAM jato nathI. kavie pravRtti rANInA parivAra vize kalpanA karatAM jaNAvyuM che ke pravRtti sAthe rAjA rame che; niza dina rANI manamAM game che. rANIne jhAjhI rAjAthI mAyA, ema karatAM pAMca dIkarA jAyA. te upara eka beTI tyAM jANI, cha pharajana jaNyAM pravRtti rANI. // 16 | rAjAe pAMca putrone managamatI rANI paraNAvI ane emane tyAM saMtAna thayAM. pAMca dIkarAH moha, kAma, krodha, lobha, mAna, ane AzA nAmanI dIkarI che. A pAMca bhAI ane bahena ema cha no parivAra thayo. moTo dIkaro moha tene kumati nArI che. emanA pAMca dIkarA ane eka dIkarI che. aceta, ajJAna, zoka, dhokha, paradroha, ane mithyA kuMvarI. kAma e mohano nAno bhAI che teNe 'rati' rANI sAthe lagna karyAM che. tenAM pAMca dIkarA mada, matsara, unmAda, aMdhaka, hiMsA ane viSayA nAmanI bahena' che. Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-2 89 - trIjo krodha stra che. tenI strI hiMsA che. tenA pAMca dIkarA kuvacana, ahaMkAra, irSyA, mamatA, risAmaNa, ane adhyA bahena che. cotho putra lobha che. tenI strI tRSNA che. tenA pAMca dIkarA lAlaca, cAha, prAha, aceta, svArtha ane bahena mamatA che. pAMcamo putra mAna che. tenA pAMca dIkarA pAkhaMDa, prapaMca, azuddha, dhUrta, kubuddhi ane bhramaNA bahena che. A rIte pravRtti rANIno parivAra 41 jaNano che. pravRtti rANI dIkarA-dIkarInA parivArane nihALe che. kavinA zabdo che. ekatAlI jaNanuM heta ja ehevuM, sarave jagatane vakhANyuM jehevuM, rANI pravRtti saravene jotI, kuMvarI AzA che piyara panotI. | 29 eka divasa rAjA nivRtti rANIne tyAM gayo ane ahIM zAMti maLe che ema vicAravA lAgyo. nivRtti rANInA parivAranI mAhitI nIce mujaba che. nivRttinA pAMca dIkarA, dAna, puNya, viveka, ziyALa, vairAgya, ane aNaAzA nAmanI dIkarI che. "je koI aNaAzA kuMvarIne variyA, te to bhavasAgara kSaNamAM tariyA." aNaAzA kuMvarI piyaramAM rahIne bhAIonI AbarU sAcave che. ane pativratA dharmanuM pAlana kare che. aNaAzA kuMvarInA parivAranI mAhitI joIe to viveka rAjA ne sumati rANI che. tene pAMca dIkarA ane eka dIkarI; anukrame jJAna, sacitta, bhAva, prakAza, nIti ane zraddhA dIkarI. bIjo dIkaro vicAra che tene subuddhi rANI che. tenA pAMca dIkarA akala, akAma, udAsa, saMtoSa, zuci, sukRta. dIkarI muktilakSmI che. - trIjo dIkaro zIla che. tenI rANI kSamA che. tenA pAMca dIkarA vinaya, sahana, dayA, gaMbhIra, muni ane dInatA dIkarI che. cotho dIkaro saMtoSa che. tene zAMti rANI che. tenA pAMca dIkarA satya, dhIraja, vizvAsa, niHsaMdeha ane karuNAvaMta. dIkarI sukhI nAmanI che. pAMcamo dIkaro vairAgya che. tene vidyA nAmanI rANI che. tenA pAMca dIkarA zama, dama, saMyama, udAsa ane virakta. ane sarasvatI nAmanI dIkarI che. A rIte nivRtti rANIno parivAra 41no che. kavinA zabdo che : e sahu parivAra nivRtti kero, sI puruSano raMga bhalero, ehavuM kuTuMba kahAve jehane, pAraMgata thAya vAra zI jehane. || 48 che. nivRtti ane pravRttino parivAra 41+41 eTale 82 no thayo che. bane zokyo ne tIsaro rAjA, sukha bhogave rahe nitya tArA, paMcyAsI jana jagatamAM rahe che, kAyAnagarImAM ekaThA rahe che. || 5.ll Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA samaya vItI jatAM pravRtti zokyae nivRtti sAme AkramaNa karyuM. laDAI zarU karI. pravRttino parivAra nivRttinA parivAra sAme laDavA mAMDyo. manarUpI dAdA pravRtti sAthe gayA. kavi kahe che ke : 90 'sahuno isTa che AtamarAma, sAkSI rahIne jue che ThAma.' AtamarAma kahe che ke mAnItIne ghera javuM nathI. ane aNamAnItInI sAme thavuM yogya che. mAnItIno parivAra aNamAnItI u52 yuddha kare che tenuM vIra ane raudrarasamAM nirUpaNa karatAM kavi jaNAve che ke : raNasaMgrAma ropyo che bhAI, kevI thAya che juo laDAI, mAnItI kerI tarapha mana ja caDIyA, tatkSaNa AvI morace aDIyA. // 58 // viveka vicAra UbhA che bhAI, AtamarAme kIdhI caDAI, caDI moracA AgaLa Ave, topo nAlo ne baMduko lAve. mana mahA baLIyo jovo kahevAya, jehano tApa to navi sahevAya, mana rAjAe topa halAvI, AtamArAma upara calAvI. || 59 || ghaNuM ghamazAna cAlI laDAI, sAmAsAmI tyAM Aphale bhAI, sIe strIne beTIye beTI paherayAM bakhatara julama peTI. sAmAsAmI tihAM kaDAkA thAya, judrano varaNavA kahyA nava jAya, anyoanyathI baLIyA bahuzrura, jevuM sAyaranuM caDatuM pura. (viveka vilAsa) || 60 || chUTe goLA ne bhaDAkA thAya, kAyara kerA to Thare nahIM pAya, bhAlA, barachI ne bANatIra jALavI le che AtamarAma vIra. khAMDA khaMjaranA ghAva kare che, AtamArAma paTe rame che, dhoba khaDuvA ne kaTArA ghAva, AtamArAma jALave dAva. pAche rojai Agero Ave, AtamA upara ghAva calAve, na vAge tIra, na vAge goLI, pharIthI Avyo, barachI ja toLI. eka pachI eka joradAra humalo karavAmAM Ave che chatAM AtamarAma to dhIraja rAkhe che. kavie A yuddhamAM nivRttinA parivArano rUpakAtmaka paricaya ApIne nivRttino vijaya jaya jayakA2 darzAvyo che. pratikAra karavA mATe jJAna guptI, kSamA khaMjara, mana yoddhAnuM kazuM cAlatuM nathI. yuddhanI bhayaMkaratA darzAvatI kavinI paMktio joIe to- || 63 || || 61 || || 62 // || 72 || || 73 || ajJAna sAme kuzAna, kumati sAme sumati AvI, acetananI sAme cetanA, hiMsA sAme saMyama, kSamA nirdaya sAme dayA, ahaMkAra sAme mAphI, prapaMca sAme zamadama, aNaAzA kuMvarI sAme AzA, lobha sAme saMtoSa, daMbha sAme vairAgya, pAkhaMDa sAme nyAya, azuddha sAme zuddha-- A pramANe nivRttinA parivAre pravRttinA parivArano sAmano karIne sakhata parAjaya Apyo. Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-2 pravRtti ane nivRttinI laDAImAM nivRttino jhaLahaLato vijaya thayo. kavi kahe che ke aNamAnItInA parivAre (nivRtti) mAnItInA parivArane dAvAnaLamAM bALIne khAkha karI nAkhyo. devo manuSya janma mAMge che. manuSya janma pravRtti mATe nathI nivRtti mATe che; eTale pravRtti sAme laDavA nivRtti pAse ja rahevAno saMkalpa karavo joIe. kavinA zabdo che : Akhara jIta to nivRtti kerI, jehanI prajA che ati bhalerI, pravRtti sutane jeNe je jIpyo, bhavasAgara mAMhe kadI nahIM chIpyo. | 84 | kavi salokane aMte jaNAve che ke : zeSa sarasvatI pAra na pAme, to kavinI buddhi kema karI gAve, pUro saloko kIdho A ThAma, have kahuM chuM kavinuM nAma. | 98 // abhivyaktithI saloko racanA kAvya kRtinI sAthe tattvadarzananI mAhitI ApIne AtmajAgRti ane uddhAra mATe mArgadarzaka jIvana pAtheya pUruM pADe che. lokonA vicAronuM ciMtana karavAmAM Ave to AtmAne jIvananA sanmArga prati puruSArtha karavA mATeno parokSa rIte bodha maLe che. jJAnamArganI A racanA atyaMta noMdhapAtra che. 2. cAra kaSAyanA saloko - salokomAM tIrthakara bhagavAna ane mahApuruSono viSaya tarIke svIkAra thayo che to bodhAtmaka vicArone sparzatA cAra kaSAyanA loko ajJAta kavi kRta prApta thayA che te atre pragaTa karavAmAM AvyA che. cAra kaSAyanA baMdhanathI jIvAtmA anaMto saMsAra vadhArIne bhavabhramaNa kare che. kavie kaSAyanAM viparIta pariNAmo darzAvIne teno tyAga karavA mATe upadezAtmaka vicAro vyakta karyA che. samagra dharmanA sAra rUpa kaSAya muktino mArga muktidAyaka bane che ema tAtvika vicAra rahelo che. saMsAra eTale kaSAya. ane mukti eTale kaSAyano AMtara-bAhya sarvathA tyAga. atha zrI krodhano zaloko. krodhataNo huM kahuM saloko, eka mane karI sAMbhaLajo loko, krodhe bharIne narake te jAya, krodha marIne tiryaMca thAya. / 1 / anaMtAnuM baMdhI krodha te jANa, upamA jema phATyo pASANa, apaccakhANI krodhanuM rUpa, phATyuM netra kyuM jANo sarUpa. 35. || 2 | paccakhANInuM rUpa che jema, dhuLamAM lITI kADhIe tema, krodha saMjaLanuM rUpa che evuM, pANImAM lITI kADhIe tevuM. || 3 || cAra krodhanI upamA kahI, sutra thakI te bhedaja lahI, krodhe karIne lohI sukAya, dharma taNI te vAta na thAya. || 4 ||. krodhe te saraje vIMchI ne sApa, krodhe vaDhe te putra ne bApa, kriodhe karIne vaDhe be bhAI, krodhe bhare te jhera khAI. || 5 | = Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA krodhe pANImAM buDIne mare, krodhe potAnI ghAtaja kare, krodhe karIne phAMso te khAya, krodhe marIne durgati jAya. krodhe vaDhe te sAsu ne vahu, krodhe kuTuMbamAM vaDe te sahu krodhe te bhava kare anaMta, koI kALe te pAme na aMta. subuddhi TALI durbuddhi thAya, krodhe te akkala cAturI jAya, krodhe saMsAranuM jAya te sukha, krodhe dehamAM thAyaja duHkha. krodhe karIne kamANI jAya, krodhe te gharamAM avaguNa thAya, krodhe karIne sahuzuM laDhe, krodhe karI sva Atama kADhe. krodhInI koI ANe na prIta, krodhe na hove koIzuM prIta, evuM jANIne krodhane vAro, to koI kALe pAmIe Aro. krodha huve tyAM dayA na Ave, dayA vinA samakti kima pAve, tapanuM ajIraNa jANajo krodha, cAra mAMhIlI Ave na buddha. atha zrI mAna no zaloko. || 6 || || . . || || 2 11 || 9 || || 10 || // 1 // || 3 || krodhano bhAI mAnasaMga hoTo, mahA jabbara guNa che khoTo // mAnanA lIdhA vaDe bhupALa, kaMika jIvano ANe te kALa mAne te kharace dravya apAra, mAne te kare khAlI bhaMDAra // mAnanA lIdhA jhaTakA te khAya, mAnanA lIdhA narakamAM jAya // 2 // mAne thayo te duryodhana duHkhI, mAne koI te thayo na sukhI // mAne te kharace dravya nImuTha, thAya hAthIne vadhAre sUMDha anaMtAnubaMdhI mAnano baMdha, pASANo kero karIe te thaMbha / / apaccakhANI mAnanuM rUpa, vADanA thaMbha taNuM sarUpa paccakhANI te mAnano bheda, kASTano thAMbho nizce te veda // saMjaLanuM mAna zailI sarUpa, bhagavaMta ema vANI prarUpa mAnanA lIdhA mohavaza paDiyA, covIza daMDakamAM teraDavaDiyA // mAne juone laMkAno patI, rAmanI nArI sItAjI saMtI // 6 // rAmAyaNa mAMhI juone sAkha, laMkA bALIne kIdhI che rAkha // mAna huve tyAM vinaya na Ave, vinaya viNa dayA haiyethI jAve || 7 || 3. zrI hIravijayasUri saloko : // 4 // || 5 || salokomAM aitihAsika mahApuruSonA jIvanano caritrAtmaka paricaya prApta thAya che. akabara bAdazAhane pratibaMdhi karanAra yuga mahApuruSa tarIke A. hIrasUrinuM nAma jaina sAhityanA itihAsamAM suvarNAkSare aMkita thayuM che. || 11 || iti II Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 93 kavi kuMvaravijayajIe 81 kaDImAM salokonI racanA karIne AcAryanAM jIvananA vividha prasaMgono ullekha karyo che. pU.zrInA jIvana vize hI saubhAgya mahAkAvya ane kavi rUSabhadAsa kRta hIravijayasUrino rAsamAM vistArathI mAhitI upalabdha thAya che. salokono AraMbha paraMparAgata zailIthI thayo che. prakaraNa-2 (gA-1) gujarAtanA pAlanapura zahe2mAM kuMvarajI zeThanI srI nAthIzrIe saM.1583mAM mAgazara vada-9ne divase putrano janma Apyo ane hIrajI nAma pADavAmAM AvyuM hatuM. mAtA-pitA svarge sIdhAvyA pachI moTAbhAI zrIpALa ane bahena vimaLAnI anumati laIne saM.1596mAM mAgazara vada-2 ne divase AcArya dAnasUri pAse dIkSA aMgIkAra 'hIharSa' nAma rAkhavAmAM AvyuM hatuM. dIkSAno ullekha karatI paMktio joIe to. IMdra taNi pardi riddha saphAra AvyA jihAM dIkhyAM ThAMma udAra, saMvata pannara channu IM(1596)jANuM mRgazira dinI bIjavakhANuM. jaya jaya maMgala karatAM uccAra hIrUM AdarIuM saMyamabhAra, dIdhI dIkhyAne harakhyA che tAMma hIraharaSa tihAM ThavIujanAma. maMtra ArAdhanAno prabhAva maMtra ArAdhana kIdhu ja jAma zAsanA patikha AvItAMma, sAsanA devI INi paribole hIraharaSane nahIM koI tole. e jinazAsana bhAMNa samAna tapagaccha vadhasyuM ethI javAMna, Ima kahI devI thAMnika jAya divasa Ugyo nirayaNa vihAya. sola dAhora varasa majhAri ucchava zrAvaNa kare apAra, kharace rUpaIA eka hajAra muhurata thApyo atihi udAra. hIra haraSa zire kavi ujavAsa zrI saMgha pAmyA sahuko ullAsa, hIravijayasUrInAM mathApezrI sUri maMtra ArAdhana Ape. gaMdhA2mAM cAturmAsa || 24 || || 32 || || 33 || || 34 || || 35 || gurUjI comAsu rahIA gaMdhAra tiNa sameM AgarAhira majhAra, nAM me a zrAvIkA caMpA ulhAsa tapa tihA kIdho terNi cha mAsa.|| 42 // || 43 || ucchava sArthi aneka prakAre caitya, pravAsi deva muhAreM, dekhI ADaMbara bahu tasarUpa ke kuNuM pUche akabara bhUpa. AvyA kaNI AvaDa gAMmija jyAre motIe vArvi devatAja tyAre, AgarA samIpeM AvyAja tA maI gaIa vadhAmaNI akabaratAM ma. // 56 // harakhIneM kanheM saba sAhameM ja jAuM bahuta ADaMbare sahirameM tyAu, vaDavaDA UbarA milIahajAra avara mAMnavano nahIM koI pAra. || 57 || Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA hAthi ghoDAni cauMToM siNagArI sAhamele saghalo sAjasamArI, sonA sapAne phUle vadhAve INapari chava nagaramiM Ave. saMvata solarnivarse jayyArthi jenI terasaniM pakSaajuvAli, pAtsArni milavA maula padhAreM UThI arinuM mahuta vadhArI. / / 59 // be kara joDI narapati tAMma Aghe Avo kaheM karIa praNAMma, beThI jalIce Upara gurapIra vacana paraMpe zrIgurU hIra. pU. zrInA nirvANano saMdarbha darzAvatI paMktio 1. salokA saMgraha--pA. 83 2. jaina sajjhAya--bhA-2, pA- 69 3. jaina. aiti. gUrjara kAvya., saMcaya pA. 196 jaina kAvya prakAza-bhAga-1. 11 42 11 saMvata solarni nAvane jANuM bhAkravA zudinI pakSa vakhANuM, koma dharmanA hIrajI saghAryA ekAdazI dina siMga padhAryA. unhAM mAhe deve chava kIdho te jaga mAMhe aoi prasidho, aMba phalyo te sahu koI jANeM kavi mukha ke to kahia vakhANe. II 78 // mujha mukharahiI rasanAja eka nAthI naMdananA guNaEi aneka, joM mukha hoMve jIha hajAra tohi na Ave gurU guNa pAra. || 60 || // 79 || kavi kuMvara vijayajIe pU. hIrasUrijI ma.sA.nA jIvananI kramika mAhitInI sAthe pU.zrI ane akabara bAdazAha sAthenA saMbaMdhanuM nirUpaNa karIne 'ahiMsA paramodharma' nuM sUtra ciratArtha thayeluM nihALI zakAya che. zAsana prabhAvaka AcArya tarIke emanuM nAma-smaraNa jIvanamAM abhinava caitanya pragaTAve tevI kSamatA dharAve che. saMdarbha || 77 || 13. duhA saMskRta bhASAmAM duhU dhAtu che teno artha dohavuM dohana karavuM niSkarSa kADhavo ema thAya che. guNavRddhine kAraNe saMskRtano A zabda duha parathI dohA banyo che eTale zabdArtha vicArIe to temAM sArarUpa mahatvapUrNa vicAronuM dohana ke abhivyakti thAya che. saMskRta sAhityamAM mustaka racanAo thayelI che. tenI sAthe duhAnI racanA sAmya dharAve che. mustaka duhAnuM bIja jovA maLe che. duhA suktAvalImAM duhA vizenI keTalIka mAhitI prApta thAya che. te uparathI duhAnuM svarUpa pragaTa thAya che. Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-2 95 duho tihAM kahijaI jihAM beThA hoya sujANa, adhUre pUro kare pUro kare vikhANa. lokonI maMDaLI jAmI hoya ane maMDaLInA sabhyo vAto karatA hoya tyAre duho kahevAno rivAja pracalita hato duho kahenAra catura hoya to ja raMga jAme che. duho mAtra joDakaNuM nathI. emAM Urmitatva paNa astitva dharAve che. khAvuM khoImAM ne bhUkha vinA bhAve nahi, duho dilamAM ne ulaTa vinA Ave nahi. AvA ja arthavALo bIjo duho pracalita che. duho dasamo veda, samaje tene sAle, vaiyA varUnI vedanA te vAMjhaNI zuM jANe ? ulaTavALA duhA sAcA duhA kahevAya che. temAM pAdapUrti paNa thatI hoya che. jagatanuM hAla prApta prAcIna sAhitya nihALIe to bhAratIya vedo chaMdomaya che. IzanI avastA ane grIkanuM sAhitya chaMdamAM che. grIka lokomAM eka evI mAnyatA ke I. sa. pUrve AThamI sadImAM thayelA Arkiloksa nAmanA kavie sau prathama laghu-gurunI vyavasthA vicArI ane chaMda racanA karI bhAratIya vaidika vADumayamAM eka kathA evI che ke svargamAM rahetA soma nAmanA rAjAnA mukhamAM eka divasa acAnaka chaMdo baddha vANIe janma lIdho. zarUAtamAM A vANI pazutulya eTale ke caturpada hatI pachI tripAda ane chelle kripAda banI manuSya svarUpa pAmI RSi munio ane manuSyo kriyAda vANIne ArAdhavA lAgyA. duhAnuM baMdhAraNa duho mAtra meLa chaMda che. tenAM cAra caraNa (paMkti) che prathama ane tRtIya caraNAM 13 mAtrA, bIjA ane cothA caraNamAM 11 mAtrA hoya che. A duhAnA traNa prakAra che. te tenA anya prAsamAMthI nIpajyo che. bIjA ane cothA caraNane aMte maLe te "sAdo duho che. pahelA ane trIjA caraNanA anyaprAsa maLe tevo "soraThIyo duho" bIjA prakArano che. bIjA ane trIjA caraNano anya prAsa maLe tevo trIjA prakArano madhyameLa duho che. madhyameLa duhA soraThI duhAmAM vadhu prApta thAya che. soraThiyo duho bhalo, bhalI, maravakI bAna jobana chAI dhaNa bhaNI, tArA chavAI rAta. | Rtu varNanano duho joIe to AMbA hiloLe AviyA, zAkha rasa na samAya. kahejo oghA kAnane, jeTha varasyo jAya. duho e geya kAvya che. soraThI duhAmAM madhuratAnI sAthe karUNarasanI abhivyakti hRdasparzI banI che. gavAtA duhA jIvaMta svarUpe pracalita che. temAM prAsa maLavo joIe. eTale duho lAdhavayukta bhAvavAhI geya racanA tarIke laghu kAvya tarIke sthAna pAme che. gujarAtI bhASAnA udbhavanuM mULa siddhahema vyAkaraNanA AThamAM adhyayanA apabhraMza bhASAnA duhA che. A duhA svataMtra kAvya prakAra uparAMta bhASA vikAsanI AdhArabhUta aitihAsika mAhitI pUrI pADe che. ( pA. 46 ). Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA purve jAeM kavaNu guNa avaguNa kavaNu mueNa, jA bappIkI bhUMhaDI campijjaI avareNa ? evA putranA janmavAthI zo lAbha ke maravAthI zI hAni thavAnI che jenA hovA chatAM bApadAdAnI bhUmi anya (zatru) vaDe caMpAya ? bhallA huMA ju mariyA bahiNi ? mahArA kantu, lajjejjatu vayaMsi ahu jaI bhaggA gharU enjI. sAruM thayuM bahena ke mArA svAmI (yuddhamAM) khapI gayA bhAgIne e ghera (nAsI) AvyA hota to sakhIo AgaLa huM lAjI marata. duhA sAhitya sAMskRtika vArasAno amUlya vaibhava che. loka kaMThe kAyama vAsa karelA duhA e anya prakAranA duhAnuM preraNAsrota che DAyarAmAM gavAtA duhA zrotAonAM dila DolAvI nAkhe che ane hRdayapaTa para vedhaka coTadAra asara nIpajAve che. dIrdha kRtiomAM vastunirdezaka duhA che to tattva darzananA vicArone paNa svataMtra rIte duhAmAM sthAna prApta thayuM che. eTale duhA e sAragarbhita vicAronuM pratinidhitva karatI saMkSipta ane saraLa zailImAM racAyeluM kAvya che. temAM jJAna ane bhakti mArganA viSayono samAveza thAya che. saurASTramAM soraThI duhA lokapriya che. avAranavAra DAyarAmAM bulaMda kaMThe duhA rajU thAya che ane zrotAonuM manoraMjana karavAnI sAthe bodhAtmaka vANIno paricaya thAya che eTale soraThI duhA lokabhAgya banyA che. sAMpradAyika sAhityamAM duhA motI samAna, tejasvI tAralA jevA, maMdasmita karatA prakAza samAna che. jaina sAhityamAM duhAno prayoga vividha rIte thayo che. teno dRSTAMtarUpe paricaya nIce pramANe che. 1. jinamaMdiramAM darzana karatI vakhate duhAno upayoga thAya che. prabhu darizana sukha saMpadA prabhu darazana navanidha, prabhu darazanathI pAmIe sakala padAratha siddha. bhAve jinavara pUjIe, bhAve dIje dAna, bhAve bhAvanA bhAvIe, bhAve kevaLajJAna. // 2 // 2. bhagavAnanI aSTaprakArI pUjAnA duhA kavi paMDita vIravijayajIe racyAM che temAM aSTa dravyathI duho bolIne pUjA thAya che. puSpapUjAno duho surabhi akhaMDa kusumagrahI pUjo gata saMtApa, suma jaMtu bhavya japa re karIye samakti chApa. || 1 || 3. rAIprati kramaNamAM prabhAtanA sAthe sImaMdhara svAmI bhagavAnanI caityavaMdana dvArA bhAvapUjA thAya che tyAre duhA bolAya che. Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-2 97 anaMta covIzI jina namuM siddha anaMtI koDa, kevala dharamugate gayA vadhu ne kara joDa. be koDI kevaLa dharA viharamAna jinavIza, sahasa koDI yugalanamuM sAdhu namuM nizadina. | 2 || je cAritre nirmaLA je paMcAvana siMha, viSaya kaSAya nAgaMjIyA te praNamuM nizadina. 3 | rAMka taNI pareravaDyo niradhaNIo niradhAra, zrI sImaMdhara sAhibA tuma viNa INa saMsAra. | 4 | 4. kavi paMDita vIravijayajIe siddhagirinA 21 nAmano mitAkSarI ullekha karIne duhAnI racanA karI che. (pA. 86-6-7-8) samosaryA siddhAcale puMDarIka gaNadhAra, lAkha savA mahAttama kahyuM suranara sabhA mojhAra. caitrI punamane dine karI aNa saNa eka mAsa, paMca koDi muni sAthazuM muktinilayamAM vAsa. || 7 | tize kAraNa puMDarikagiri nAmathayuM vikhyAta, mana vacana kAye vaMdiye uThI nitya prabhAta. | 8 | 5 rAsa racanAnA prAraMbhamAM-maMgalAcaraNa rUpe iSTadeva, sarasvatI ane gurunI stuti karatA duhAno prayoga vizeSa rIte pracalita che. temAM viSayavastuno nirdeza karavAmAM Ave che. zrIpAla rAjAno rAsa- upA. vinayavijayajI kRta maMgalAcaraNa kalpaveli kaviyaNa taNI, sarasati karI supasAya, siddha cakra guNa gAvatAM pUre manoratha mAya. + 1 | aliya vighana savi upazama japatAM jina covIza, namatAM nizra payakamala jagamAM vAghe jagIza. || 2 | guru gautama rAjagRhI AyA prabhu Adeza, zrImukha zreNika pramukhane INi pare de upadeza. 6. rAsanI DhALanI zarUAtamAM paNa duhAno prayoga thAya che. dareka DhALanI zarUAta duhAthI thAya che. maNidharano mada tihAM laga, na kari garUDa prayANa, aMgahoya bala tihAM lage, subhaTa na vAgAM bANa. || 1 || bhaTa baMbhaNa balatyAMhAM lage, maLyo na jaina sulatAna, vijayasenasUri dekhatA, vAdI melyuM mAna. 4 || 2 || (pA. 193) Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 jaina sAhityanA kAvya prakAroH svarUpa ane samIkSA ahIM duhAno prayoga viSayavastunA saMdarbhamAM thayo che. 7. maMgaLAcaraNa ane DhALanA duhAnI praNAlikAnuM dIrdha kRtiomAM kavioe anusaraNa karyuM che. phAgu, vivAhalo, veli, dhavala vagere kRtiomAM duhAno upayoga thayo che. svatizrI dAyaka sadA,pAsa prabhu jinacaMda, paNamuM padayuga tehanA, jaga jana nayaNAnaMda. | 1 || azvasena kuLa dinamaNi, vAyArANI naMda, gAzuMtasa vivAhalo, maMgaLarUpa AnaMda. || 2 || (pArzvanAthano vivAhalo) 8. pUjA sAhityanA prAraMbhamAM prathama duhA dvArA viSaya vastuno nirdeza thAya che. samagra pUjA sAhityamAM A zailI jovA maLe che. kavi haMsavijayakRta giranAra maMDaLanI ekaso ATha prakArI pUjA prathama pUjAnA duhA dhanezvara sUrirAjakA aisA he pharamAna, neminAtha nirvANase varSa sahasa do mAna. 1 || vIta gaye brahma kakA nemijina biMbasAra, ratnazeTha padharAyake utara gayA bhavapAra. || 2 | mukhya maMdira biMba so disata hai vartamAna, pUjo praNamo prema meM karake prabhu guNa gAna. | 3 || saMdarbha kavi paMDita vIra-eka adhyAya pA- 27 madhya-sAhi- iti. pA- 46. 14. pada svarUpa pada saMskRta bhASAno zabda che. teno artha caraNa ke paMkti thAya che. AvA cAra caraNanI racanA eka kta kahevAya che. "pada' laghu-saMkSipta kAvya prakAra che. teno uddabhava mAnava hRdayanI lAgaNI, bhAvanA ane UrminAM abhivyaktithI thayo che. muktaka karatAM moTo ane AkhyAna karatAM nAno e benI vacceno kAvyaprakAra che. padamAM premalakSaNA bhakti ane upadezAtmaka vicAronI abhivyakti thAya che. bhakta hRdayanI bhaktino talasATa ane prabhu pratyenI samarpaNazIla bhaktinuM temAM darzana thAya che. anubhUtijanya abhivyaktinuM coTadAra nirUpaNathI pada saMkSipta hovA chatAM bhAvavAhI- hRdayasparzI bane che. A mAhitIne AdhAre ema kahevAya che ke pada saMkSipta, Urmiyukta geya kAvya prakAra che. madhyakAlIna samayanA janajIvanamAM dharmapreraka baLa hatuM ane tenA saMdarbhamAM kavioe vividha kAvya prakAromAM je kRtio racI che teno AdhAra vastu e dharma che. A racanAo sAMpradAyika hovA chatAM mAnavajIvananA ghaDatara ane Urdhvagamana mATe Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-2 99 ananya preraka hatI eTale kAvyakRtio jIvanalakSI banI hatI. kAvyane eka mAdhyama svIkArIne dharma-jAti-sadAcAra AtmAnI mukti jevA udAtta vicAronI abhivyakti thayelI che. padanA viSayavastumAM prabhubhakti kendrasthAne che. kramazaH bhakti pachI temAM sAMpradAyika tattvajJAna ane bodhAtmaka vicAronAM pado racAyelAM jovA maLe che. AvAM pado bhajana, hAlaraDAM, thALa, AratI, prArthanA svarUpe prApta thAya che. A kAvya prakAro madhyakAlIna samayamAM lokapriya banyA hatA. prabhAtiyAM, kAphI, cAbakhA, garabo garabInA padanA ja prakAramAM samAveza thAya che. teno AkAra padano che kartavya-vastu bhinna hovAthI uparokta nAmathI padono paricaya thAya che. kAvya svarUpanI vividhatAmAM pada ati samRddha che. temAM bhaktonI bhakti yogIonI AtmAbhimukhapaNAnI anerI mastIno anubhava pragaTa thayelo che. gujarAtI, hindI, rAjasthAnI ane jaina sAhityamAM pada prakAranI vaividhyapUrNa kRtio prApta thAya che. padanAM premalakSaNA bhakti hovAthI zRMgArarasanuM nirUpaNa mahatvanuM banyuM che paramAtmAnA milananI tAlAvelI ane samarpaNazIla bhaktimAM zRMgArarasanI anubhUti thAya che. mUrtipUjAnI viziSTa prakAranI ArAdhanAnA saMdarbhamAM thALa, AratI, hAlaraDAM, snAtrapUjA, caityavaMdana, stuti, stavana ane pratikramaNanI Avazyaka kriyAmAM upayogI sajajhAya parvanI ujavaNI jevI kRtio pada sAthe sAmya dharAve che paNa tenI racanA rIti ane ArAdhanAnI daSTie jaina sAhityamAM svataMtra kAvya prakAra tarIke vikAsa thayo che. jaina sAhityanI 'pada svarUpanI kRtio ati samRddha ane vaividhyapUrNa che pada svarUpamAM vistAravALAM caritrAtmakakatAtmaka pado padamALA nAmathI oLakhAya che teno viSaya prabhu bhakti ane emanA jIvana viSenA prasaMgonA nirUpaNane kendramAM rAkhIne racAyAM che. | jaina kavionI padaracanAo samRddha che temAM prabhubhakti, upadezAtmaka vicAro, tattvajJAna temaja anya dhArmika parvone kendramAM rAkhIne racAyAM che. vaLI sAdhu kavio tyAga ane saMyamane varelA hovAthI mAnavajIvananI sArthakatA mATe tyAga-vairAgya ane AtmA thavAnI preraNA maLe tevAM pado ghaNI moTI saMkhyAmAM racyAM che temAM nirveda bhAva-zAMtarasa, bhaktirasa ane mokSapuruSArthanI sAdhanAnI abhivyaktimAM anupama evo vIrarasa rahelo che. 'pada' racanArA kaviomAM yazovijayajI upA., vinaya kirtIjJAnasAra upA., AnaMdadhanajI, cidAnaMdajI, rUSabhadAsa, kSamA kalyANa, sAdhukIrti rUpacaMda, amIcaMda samayasuMdara, lAlacaMda jinacaMda, harakhacaMda, jinadAsa jinalAbha, bhUdharadAsa, kavi bhUSaNa amIcaMda rAmadAsa, sAMkaLacaMda, Atmabuddhi, sAgarasUri, zrAvaka kavi manasukhalAla vagerenAM pado prApta thAya che. uparokta kavioe bhaktipradhAna, bodhAtmaka, tIrtha mAhAbhya, vairAgya bhAvanIvRddhi kAraka jevAM pado racyAM che. A padomAM AtmalakSI, AtmasvarUpa darzana ane tene pAmavA mATenA vicArovALAM pado paNa upalabdha thAya che. anya kAvyaprakAronI tulanAmAM padano jJAna ane bhaktino vAraso jJAnaprApti mATe upakAraka nIvaDe tema che. Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 jaina sAhityanA kAvya prakAroH svarUpa ane samIkSA 1. Aja RSabha ghara Ave dekho mAI ! Aja. | Teka kUpa manohara jagadhananaMdana sabahI ke mana bhave. kaMI muktAphaLa thAla vizAlA keI maNi mAsikalyAve, haya gaya ratha pAyaka bahu kanyA laI prabhu vega vadhAve. te dekho II 2 zrI zreyAMsakumara dhanezvara Izurasa vahorAve, UttamadAna adhika amRtaphala sAdhu kIrti gunagAve. || dekho | 3 (pA. naM. 381) 2. bhale mukha dekhyo zrI jina tero bhale mukha dekho zrI jina, | Teka | roma roma zItala guna pragaTyo tApa miTyo saba mero. bhale 1 lavi janakuM jananaina saba renana maMjana daSTa anero, aghara kapola deta saba suMdara dIpaka jyoti ujero. | bhale // 2 ravizazI maNi te adhika virAje teja pratApa dhaNero, mallidAsa aradAsa karata he bhavabhava tuma pApa cero. || bhale | 3 (pA. naM. 379) 3. nipaTakI kaThina kaThora herI zivAdevI ke naMdana, | Teka II. paNa chUDAya gaye giranAre merIna dekhe ora. || hari ni. / 1 chappana koDi yAdava hari haladhara ThADhe karata nihorI. tinako kahyo kachu nahi mAnyo aise nemi niThora. | heri ni. / 2 meM paNa bAho manAya rahI tuma jima dhanahara giramora, vijayakIrti kahe dhanya dhanya rAjula dhyAna dharayo ghanaghora. / heri ni. / 3 (pA. naM. 401) 4. nainA saphalabhaye, jina darzana pAyo meM AjA ne. | 1 || roma roma AnaMda bhayo mere azubha karma gaye bhAja. | jainAM 2 kAla anaMta gayo mohi bhaTakta sarayo na ekokAja. | jaina I 3 rAmadAsa prabhue mAgata hai loka zikharako rAja. || nainAM | 4 (pA. naM. 406) pa. vIra prabhu tribhuvana UpagArI jANI zaraNa hama Ave che, pAvApurI prabhu darazana pAI duHkha saba dUra gamAye hai. | vIra. / 1 kevalapAya pAvApura Aye samavasaraNa viracAe haiM, saMgha caturvidha sthApana karake zivapura paMca calAe che. || vIra. | 2 mahimA maMDana viracita jinavara bahucetana bujAe hai, trilokko he mahimA adbhuta suranara milajarA gAe hai. vIra. 3 pAvApura prabhu carama comAzI karI saba karama khapAe che, amRta dharma suvAcaka prabhu ke darzana kari tulasA e che. vIra. 4 Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-2 101 ziSya bimA kalyANa supAThaka zAsana pati guNagAehe. | vIra. | 5 (pA. naM. 371) 6. zikhara para rAjata vIra niNaMda zikhara, ajU pUjita devanArada ! viza jinezvara mukti gaye haiM avara aneka muniMda. | zi. 1 darzana dekha harakha ura lAve pAve paramAnaMda. !! zi. II 2 siddhotrake jonara vaMde so lahe sukha muniMda. zi. . 3 janma maraNake bheTata he prabhu pAvana ziva sukha kaMda. || zi. / 4 saMvata aDhAraseM aThThAvana pharase jaga ke kaMda. || zi. 5 mAgazira zudi AThama prabhu bheTyA mithyayesaba duHkhada. // zi. II 6 durgati dUra karo prabhu morI ehI araja karaMda. | zi. 7 sala bhUSaNa bhaTAraka vaMde bhAva sahita jinaMda. | zi. 8 (pA. 403) 7. samakti zrAvaNa AyorI mereghara samakti. Teka | vitI kRhata mithyAta grIkha pAvasa saheja sahucorI. meM aba mero / 1 anubhava dAminI camakana lAgI mora sumana harakhAyo, bolyo vimala viveka pAIo sumatI sohAgaNI bhAyorI. || 2 || bhUla dhUla ke mUle sUjhata samarasa jalabhara tyA corI, bhUdhara kahe nikazo kaEna bAhera nijAni ghara pAyorI. || A || 3 | (pA. naM. 383) pIluDI ThumarI II 8. hAM re prabhu bhaja le merA dila sajI, | merA dila e AMkaNI | ATha pohorakI cosaTha ghaDIA, do ghaDIA jina sAjI re. | hAM re prabhu . 1 dAna puNyaka che dharmakuM karale, moha mAyAkuM tyAgI re. .. hAM re prabhu ! 2 AnaMdaghana kahe samaja samaja le Akhara khovegA bAjI re. ! hAM re prabhu . 3 (pA.naM. 305) 9. bisara mata nAma jinaMdAjIko che. bisara . Teka prabhuko nAma ciMtA mana sarakho, nirmaLa nAma sadAnI ko. | bisara / 1 nAbhirAyA marUdevI ko naMdana, tIna bhuvana zira he TIko. bisara | 2 catura kuzaLa raMga coLazuM rAco, e rahe raMga pataMga zako. bisara / 3 (pA. naM. 308) Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 jaina sAhityanA kAvya prakAro svarUpa ane samIkSA prabhAtiyuM 10. jaba jinarAja kupA kare taba zivasukha pAve, akSaya anupama saMpadA, navAMnadhi ghara Ave. | 1 || aisI vastu na jaga tameM, dila zAtA Ave, surataru ravi zazi pRmukha je, jina teje chipAve. | 2 | janama jarA caraNAMtaNAM, duHkha dUra gamAve, mana vanamAM jina dhyAnano, jaLadhara varasAve. || 3 | ciMtAmaNi rayaNe karI koNa kAga uDAve, tima mUrakha jina choDIne avarAMka dayAve. | 4 | IlI bhamarI saMgathI, bhamarI pada pAve, jJAnavimala prabhu dhyAnathI, jina upamA Ave. || 5 || (pA.naM. 34 ) 11. deva niraMjana bhavabhaya bhaMjana tatvajJAnanA dariyA re, mati mRta avadhi ne mana paryava kevaLajJAne bhariyA re. 1 | kAma krodha lobha macchara mAraNa aSTa karakuM haNIyA re, cAre nArI dUra nivArI, paMcamI suMdarI variyA re. . ra che. darizana jJAna eka rasa , kSIrodadhi kyuM bhariyA re, rUpacaMda prabhu nAmakI nAvA jo beThA so tariyA re. 3 5 (pA.na. 37) horIpada (2) rAga : dhamAla 12. vAtu khelana kI aba AI, vanarAI vikasaMta / bala jAUM che. ali ali guMjIta kokIla kilarava bolatA bola anaMta. 1 || kisekara vAlima bina rahuM to aho mere, II bala jAUM che. zo che nemazuM neha viraha nI vedana kyuM sahu ho. | e AMkaNI || aMba phUlevana ke takI phUle phUla bakula palAsa, || bala jAUM . jo mana phUlita to mana vikasita ja hoye prItama pAsa. | 2 || malaya samIra abIra aragajA aMtara agara dhanasAra, bala jAUM che mRga mada kuMkuma kezara gholI kyA karUM binubharatAra. || 3 | bhojana bhAna bhUSaNa jojana aMjana maMjana cIra, / bala jaU kyAha karUM sAjana manaraMjana ghare nahIM naNadI ko vIra. | 4 | Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-2 103 , bholI TolI holI khelata apane nAhake sAtha, e bala jAUM . Ima kahetI rAjula revatagiri saMyama laI priyA hAtha. | 5 | ziva maMdira meM vAso kIno nema rAjula malI doya, e bala jAUM Uttama sAgara sAhiba seve, navanidhi Rddhi siddhi hoya. | 6 | (jai. kA. pra. bhA-1, pA. 448) 13 (3) sarovara tIre dhUma macAI gopI saba vAha manAvana AI ! sthApI Asane nema prabhuE kahe ghera pAlava sAhI | gopI / 1 / bhAI tumAro devara tehane batrIza sahasa lugAI | gopI | || 2 || paraNo tame eka nArI kanyA je saMsAre sukhadAI | gopI | 3 | bhara picakArI kesarI raMga chAMTe gulAla se dharatI chAI || gopI || 4 || chuTazo kema have sAMkaDe AvyA, mAnyA vinA kahe bhojAI || || 5 | vivAha mAnyo ema sahu kahetI, jAI mADIne dIdhI vadhAI | | 6 rAjula sAthe karI sagAI giradhare jana calAI | gopI | 7 | toraNathI ratha pAcho vALI, saMjama leI thayA amAI | gopI | 8 || kevaLa pAmI zivapura poho tA, dharamacaMda pUje guNagAI | gopI | 9 || (ja. kA. pra. bhA-1 pA. 468) 14. cala alabela horI khelIe, kAhAna kuMvarane hukama dIyo he bina vivAha mata choDIe. gAya mata choDIe. | 1 || caMdana vATakI kesara ghorI, mAre picakArI raMga roLIe, || 2 || eka mukhamAM che zAma suMdara mAre gulAba kI jorIe. | 3 || mAnyo vivAha zabda gorI eso zabda sunyo rAdhA gorIe, | 4 | rUpacaMda kahe ugrasena kI beTI, rAnI rAjula se vivAha jerIe. / 5 che. (jai. kA. pra. bhA-1 pA. 470) 15 adhyAtmanI horI zAmaLo kevI khele che horI, acaraja khuba banyo rI; koI jana bheda lahyorI. zAmaLo-Teka tana raMgabhUmi banI ghaNI suMdara, bAlano bAga thayo rI; Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 jaina sAhityanA kAvya prakAro svarUpa ane samIkSA nADI aneka galI jayAM zobhe, kAnhAe khela karyo rI; saMga vRSabhAna kizorI. zAmaLo. | | 1 | pAMca sakhI maLI pAMca raMga bharI, Ape bharI bharI jhoLI; rAdhikA laIne nAkhe zyAma para, raMga madhura ghoLI ghoLI; kRSNa mana harSa thayo rI. zAmaLo. | 2 || horImAM harSa mAnatAM zrI kRSNa, rAdhikA svAMga dharyo rI; maLi sakhiyo saMga khela macAvyo, ramI ane magana thayo rI; Apa zuddhi visarI gayo rI. zAmaLo. || 3 | ramatAMne ramatAM samaja paDI nahIM, bahu eka kALa gayo rI; vanavana pharatAM rUpa jyAM jANyuM, sakhiyono saMga to rI; zyAma ajitAbdi maLyo. rI. zAmaLo. | 4 || (gI. prabhA-pA. 25) 16. rAga : dhamAla phAga khelata he phUla bAga me ho, mahArAjA cakravartI zAMti | harilaMkI hema kI lAtana ho eka lAkha bANuM hajAra che bali jAUM che. nArI mali phUla geha banAve Thora Thora bhamara jaMkAra. | 1 | lAla phUla maMdira meM suMdara, karate kelI kallo che bali ja che tela phUlela gulAba cuvA zuM bhIno bhIno aMgaraMga rola. || 2 | mAlatI mogara ketakI ho jAI juI jasula / bali jAUM . e so vasaMta ryuM phalU rahyo che jihAM dekhA tihAM phUlaphUla. / 3 // phUla amRlika khyAla meM khelata vilasita sukha nisa disa || bali jAUM che paMcamo cakradhara zolamo navara, jIvana jagadIsa. | 4 | zivasukha phUla cAritra phUlana ke pAye zAna anaMta ! bali jAUM che. lAvaNya dhanya lakhamI prabhu gAye manabhAe zAMti bhagavaMta. | 5 | ( jai. kA. pra. bhA-1 pA. 454) saMdarbha : pada 1 thI 9 jaina kAvya prakAza bhAga-1 - 10/11 sajjana sanmitra 12 thI pa6 jaina kAvya prakAza-bhAga 1 phAgaNa ke dina cAra guja. sAhi. ati khaMDa-1 , pA- 130 sajjana sanmitra-pA. 282. Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-2 105 15. hariyALI : kAvya svarUpa jaina kAvya prakAromAM abhivyaktinI dRSTie navInatA, AkarSaNa ane artha gaMbhIratAvALI kAvya racanA tarIke "hariyALI' uccakakSAnuM sthAna pAme che. teno svarUpalakSI paricaya kAvya tarIkenI viziSTatA darzAve che. hindI, saMskRta ane gujarAtI bhASAnA tulanAtmaka abhyAsane AdhAre svarUpalakSI paricaya ApavAmAM Avyo che. sAhityanAM anya svarUponI tulanAmAM kAvya racanA ane AsvAda ati kaThina che tyAre tene saraLa ane sugrAhya banAvavA mATe hariyALIno paricaya mArgadarzaka nIvaDe tema che. 'hariyALI'no zabdArtha vicArIe to "lIlotarI', "zobhA', 'Greenery '. ahIM koI lIlotarI hoya to saMtonI sAdhanAnA pariNAma svarUpe AdhyAtmika vasaMtotsavanI anubhUti che tene vyakta karavA mATe "hariyALI" kAvya racanA che. eTale lIlotarIno artha AdhyAtmika AnaMdanI anUbhUti e paNa jIvananI anerI kSaNono samaya che tene pragaTa karatI racanA e hariyALI che ema arthaghaTana karavAmAM Ave che. zabdArthathI kAvya svarUpano pUrNa paricaya thAya te zakya nathI. tene pUrNarUpe samajavA mATe vizeSa rIte vicAravuM paDe tema che. jaina sAhityamAM hariyALI racanAo prApta thAya che ane keTalAka saMdarbho tenA svarUpane samajAvavAmAM sahAyabhUta thAya che te dRSTie nIce darzAvelI mAhitI "hariyALI' zabdanI spaSTatA karIne arthabodha karAve che. jaina sAhityamAM hariyALI prayoga thAya che. hindI bhASAnA sAhityamAM ulaTabAsI zabda che. gujarAtI bhASAnA sAhityamAM "avaLavANI' zabda che. tulanAtmaka rIte vicArIe to avaLavANI ane ulaTabAsI e zabdo ekabIjA vacce vadhu sAmya dharAve che jayAre hariyALI taddana svataMtra zabda che chatAM tenI racanArItine kAraNe anya paryAyavAcI zabdo sAthe sthAna pAme che. avaLavANI ane ulaTabAsImAM avaLavANI-virodhano dhvani pragaTe che. jyAre hariyALImAM Avo koI dhvani zabdamAMthI nIpajato nathI paNa tenI aMtargata abhivyaktimAM virodhano dhvani avazya rahelo che. hariyALI vize svayaMbhU chanda graMthamAM nIceno zloka che te uparathI hariyALIno artha samajI zakAya che. suNNAiM akkharAiM NANAchaMdesu jattha bajjhaMti philmaNa vi traNa sabhyo dizAni maUUU prasa (2 ) artha : jema judA judA prakAranA chaMdomAM zUnya akSaro bAMdhavAmAM Ave che ane hRdayamAM paNa jeno artha vase che tene hRdayAlikA kahevAmAM Ave che. hariyALI zabdanA mULamAM saMskRta bhASAno hRdaya zabda che, prAkRtamAM hiyAliyA zabda che, te uparathI hariyALI zabdano udbhava thayo che. - hariyALI kaho ke harIyALI kaho e bane gujarAtI bhASAnA zabda che. jaina sAhityamAM A prakAranI kRtio vizeSa rUpe prApta thAya che. taduparAMta "haIAlI" "hIAlI' zabda prayoga hariyALInA arthamAM prayojAyA che. pAThaya bhASAmAM 'hiAlI' zabda che, saMskRtamAM "hRdayAlI' Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA zabda che. hariyALI zabdaprayogavALI racanA vi. saM. 1500 thI 1522 sudhImAM vidyamAna kavi depAla bhojakanI kRtimAMthI prApta thAya che. "e hariyALI je nara jANe, mukhe kavI depAla vakhANe". nyAyAcArya yazovijayajI upA.nI hariyALImAM paNa Avo ullekha maLI Ave che. lakSmIsAgaranA ziSya haAlI gIta racyuM che. AvI bIjI racanA ajJAta kavinI maLI Ave che. prathama kRtinI chaThThI kaDImAM "haiAlI' zabda prayoga che. ajJAta kavinI racanA pAMca kaDInI che. jaina satya prakAzamAM ukhANAM- hariyALI zIrSakathI pragaTa thayela che te uparathI anumAna karavAmAM Ave che ke hariyALI eka ukhANAnI paryAya tarIke prayojAyelo zabda che. "hiAlI" zabda zvetAMbara saMpradAyanA kavi jayavallabhe pAIyamAM racelA "vajjAlagnamAM' hiAlIvAmAM vAparyo che. ratnadeve enI moTe bhAge je chAyArUpa saMskRta TIkA racI che temAM ene "hRdayAlI paddhati' kahI che. A saMdarbhamAM vicArIe to hRdayAlI, hiyayAlI, riyAlI, hiAlI zabdanuM rUpAMtara haIAlI-hariyALImAM thayuM hoya tevo saMbhava che. gUDhArtha hariyALInuM bIja che. zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmIne eka core pUrva bavanA anaMga (sena) suvarNakAre "yA sA' evo je sAMketika prazna pUchyo hato, mahAvIrasvAmIe eno uttara ApatAM " sAM sA" ema jaNAvyuM hatuM. brahmAe upadezarUpe traNa akSaro "da da da' deva, mAnava ane dAnavane uddezIne kahyA hatA. teno artha devane damana, dAnavane dayA ane mAnavane dAnano hato. hariyALIne nALiyera sAthe sarakhAvavAmAM Ave che. enA ukelanI mathAmaNa nALiyeramAMthI koparuM kADhavAnI mahenatanA pariNAma sAthe saMbaMdhita hovAthI A upamA vinodayukta hovAnI sAthe yathArtha lAge che. jaina Agama sAhityanA uttarAdhyayana sUtramAMthI prahelikAnAM udAharaNo prApta thAya che. sughanaharSa e tapagaccha prasiddha hIravijayanA ziSya dharmavijayanA ziSya hatA. temaNe saM. 1677mAM jaMbudvIpa vicAra stavana tathA bIjI kRtio nAme deva-kurUkSetra stavana ane maMdodarI rAvaNa saMvAda racela che. hariyALI eTale samasyA. koI zabda ke artha gUDha rAkhI te pachI te gUDha zabda ke artha zodhI kADhavAno A hariyAlI zabda rUDha jaNAya che. A zabda nIcenA sthaLe vaparAyelo jovA maLe che. guNAvalI kahe prabhu! avadhArI eka hariAlI kaho suvicArI". "moTAM pAMca dhyeyanAM nAma ArAdhai savi sIjhaI kAma, traNa akSara mAMhI te jANI Iha parabhava sukhIA mana ANI". "muja hariAlI kavaNa vicAra te kahejo prabhu aratha udAra". (93, premalA lacchI, A. kA. ma. pR. 443) Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-2 107 "kAvya siloka anaMI hariAlI re gAhA prahelI kahe rasAlI re". (pR. 406) A rIte sudhanaharSanI kRtiomAM hariyALI zabdaprayoga thayo che. hariyALI eka gaMbhIra sAgara che. sAgaramAM saphara karIne pracaMDa puruSArthane aMte marajIvA motI prApta karyAno apUrva AnaMda mANe che tevI rIte hariyALIno artha samajAtAM anamola motI samAna vicAro prApta thAya che. hariyALI eTale buddhinI tIkSNatA karavAvALI racanA. jaina sAhityamAM hariyALIno artha evo che ke prathama dRSTie vicitra lAge ane virodhAbhAsa hoya paNa teno sAco artha to kaMIka judo ja hoya che. satya vAtane viparIta bhASAmAM vyakta karavAnI kalA hariyALImAM che. AvI racanAne viparyaya kahevAmAM Ave che. hariyALI racanAo e yogIonI viziSTa prakAranI bhASA che. lagabhaga be hajAra varSathI A prakAranI bhASA pracalita che, je yogIonI ziSya paraMparA dvArA vistAra pAmI che. saMta kabIra ane dhyAna yogIo ene "saMdhA bhASA" "sainA-bainA' zabdothI oLakhAve che. cInI bhASAnA dhyAna aMgenA sAhityamAM AvAM kAvyonI vipula saMkhyA maLI Ave che. lagabhaga AvAM 600 "jil' (cInI kAvya) upalabdha thAya che. cInI bhASAmAM "koAne' zabda hariyALIno paryAyavAcaka che, cInI yogIoe jApAnamAM praveza karyA pachI tyAM paNa AvI kRtio vadhu pracAra pAmI che. guru ziSyanA praznottara rUpe paNa AvI kRtio racAI che. jaina sAhityamAM AvA yogI mahAtmA AnaMdaghanajI che. emanAM padomAM yoga sAdhanAno prabhAva che ane hariyALI svarUpane mUrtimaMta rUpe pragaTa kare che. temAM koI laukika artha nathI paNa lokottara artha che je buddhinI paripakvatA vagara samajI zakAya tema nathI. hariyALI e nAmanI racanAo sAhitya vinoda mATe karavAmAM AvatI hatI. Aje ApaNe ukhANAM, aMtakaDI, pAdapUrti vagere karIe chIe tema. eTale temAM kazo gUDha AdhyAtmika artha hoto nathI. AcArya svayaMbhUnI vyAkhyAmAM "zUnya' akSaro kahyA che teno artha e che ke vyaMjano batAvyA na hoya mAtra svaro ja batAvyA hoya. te uparathI padyano pATha pakaDavAno hoya. AThamI zatAbdImAM racAyelI udyotanasUri kRta kuvalayamALA kathAmAM (prAkRta) A himAlIyAnuM udAharaNa ApyuM che tyAM tenuM nAma 'biMdumatI' che. (DaoN. harivallabha bhAyANI) hariyALImAM manogata sUkSma bhAva dhAraNA ke sAdhanAnI anubhUtinA vicAro asaMgata, atArkika ane lokavyavahAra virUddha lAge tevA vicAro pratIkAtmaka rIte vyakta thayelA hoya che. saMta kabIranuM eka udAharaNa joIe to - "hitna pUta piche ma mAruM, cetrA gu nA pa (2) pahelAM beTo (putra) pedA thAya che pachI mAtAno janma thAya che Avo vicAra sAMbhaLatAnI sAthe ja loko Azcaryacakita thaI jAya che. paNa buddhipUrvaka vicArIe to ema jANavA maLe che ke putra eTale jIvAtmA. mAI--e mAyAnuM pratIka che ema pratIkano Azraya laIne abhivyakti Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 jaina sAhityanA kAvya prakAro svarUpa ane samIkSA thaI che. hariyALIno artha loka virUddha lAge che paNa temAM rahelo gUDhArtha pragaTa thAya che tyAre Avo virodha lAgato nathI, AvI kAvya racanAo pratIkAtmaka hovAthI arthabodha thatAM samasyA ke zaMkA nirmuLa thaI jAya che. bhaktimArganA pUrva kaviomAM AvI kAvyakRtio upalabdha thatI nathI, mAtra kabIranI racanAomAM teno saMdarbha maLe che. jaina kAvya paraMparAmAM "hariyALI' nAma ApavAmAM Ave che te uparokta lakSaNoyukta che. eka jApAnIjha dharmagurune ziSya prazna pUchyo ke bhagavAna buddha koNa che? gurue pratyuttara pAThavatAM jaNAvyuM ke - puhina che para vaidya phuI hai aura usa nA narama paDe du hai " (3) teno artha evo che ke tuM ane huM bane ajJAnI chIe. hariyALImAM kavionI abhivyaktimAM uparokta rItino prayoga thayo che. ulaTabAsImAM AdhyAtmika anubhUtinI sUkSmatA vyakta karavA mATe pratIkono Azraya levAmAM Ave che. A prakAranI racanAmAM amUrtine mUrta karavA mATenA prayAsa karavAmAM Ave che. vyaktinI anubhUtinuM kSetra vizALa paTa para patharAyeluM che tyAre abhivyaktimAM vividhatA mATe zabdazakti, pratIka aprastuta vidhAna, alaMkAra ane vakroktino Azraya levAmAM Ave che. ulaTabAsInI racanA Aja prakAranI che. saMta kabIra tene "gUMge ke guDa' nAmathI darzAve che. avaLavANInI racanAno saMdarbha ati prAcIna che. RgvadamAM teno saMdarbha maLe che. idaMvapurnivacanaM janAsazcaranti yannadyastasthurapiH (4) artha: he manuSyo A zarIra nirvacana che. temAM nadIo vahe che. ane pANI sthira che. upaniSadUmAM paNa AvAM dRSTAMto rahelAM che. izopaniSadramAMthI nIcenuM udAharaNa noMdhavAmAM AvyuM che. - tadejati tannejati tadre tadvanti ke tadantarasyasarvasya tatsarva sAsya bAhyataH // (5) artha : te cAle che ane cAlato paNa nathI. te dUra che ane najIka paNa che. te badhAMnI aMdara che ane bahAra paNa che. bhAratIya sAhityamAM ulaTI vAta rajU karavAno prayoga zramaNa (sAdhu-saMta)paraMparAthI thayo che. bauddha dharmamAM siddhonI "saMdhA bhASA dvArA AvI abhivyakti thaI che. tyAra pachI nAtha saMpradAyanA sAdhakoe nirguNa upAsanAnI abhivyakti mATe ulaTI vANInI zailI apanAvI hatI. AvI kRtiomAM guhyatA-gopanIyatA paNa rahelI hoya che. bauddhazaiva ane tAMtrikono strIo sAtheno saMbaMdhane kAraNe guhya paddhati pracalita banI hatI. AvAM keTalAMka pratIko sarva sAdhAraNa janatAmAM ulaTasulaTa gaNAta hatAM. siddha sAhityamAM "kamala' strInI jananendriyano artha darzAve che. "kulIza' zabda puruSanA vIryanuM pratIka che. eTale ulaTabAsImAM Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-2 109 pratIko paNa noMdhapAtra sthAna dharAve che. saMghAbhASA eTale prakAza ane aMdhakAranI saMdhi tenA saMdarbhamAM saMdhAbhASA eTale te spaSTa nathI ke adazya nathI paNa tenuM pariNAma jJAnano saMyoga che. DaoN. hariprasAda zAstrI. DaoN. vidhuzekhara bhaTTAcArya--AbhiprAyika vacana kahe che. bauddhadharmamAM virodhI vastuono saMbaMdha darzAvIne madhyamamArganA siddhAMta samajAvavAmAM AvatA hatA. janma-mRtyu, pRthvI-svarga, caMdra-sUrya, asti-nAsti, dina-rAta jevAM paraspara virodhI zabdayugmo dvArA siddhonI vANI pracAra pAmI hatI. mananI sthiti sudhAravA mATe virodhI abhivyakti upakAraka mAnavAmAM Ave che. AvI sAdhanAnI sAthe dharmamAM paNa abhivyakti mATe virodhI vicArono, ulaTI vANIno Azraya levAmAM Avyo che. (6) brAhmaNa dharmamAM 'gomAMsabhakSaNa' ane vArUNIno niSedha karavAmAM Avyo che, jyAre siddhoe jAhera karyuM ke je gomAMsa khAze ane vArUNInuM pAna karaze tene ame kulIna mAnIzuM. ahIM zabdArtha samajavAno nathI gomAMsa eTale khecarI mudrA che. vArUNIno artha sahastradala kamalamAMthI jharato amRta rasa che. (7) kabIranuM udAharaNa joIe to -- bAbula merA vyAhari, vara uttima hai AI; jaba vara pAve nahIM taba laga tuM hI vyAhi. (8) beTI bApane kahe che ke he pitAjI, mAro vivAha koI uttama vara sAthe karI do, jyAM sudhI Avo vara na maLe tyAM sudhI tame mArA vara bano. ahIM bAbulano artha guru che. ane uttama vara paramAtmA che. A artha samajIe tyAre satya samajAya che. eTale AvI racanAthI lokonI jijJAsA jagADIne potAnI vAta para dhyAna kendrita karavAno prayatna karyo che. zailI, viSaya, prayojana ane chaMda ema cAra prakAranI ulaTabAMsI che. zailInA traNa bheda- virodhAbhAsa, sArdazyAzrita, gUDhArtha pratIti. viSaya : upadezapradhAna, tyAga-rAgapradhAna, vizvAsapradhAna sAdhanAmUlaka mAyAviSaya, siddhiphaLa saMbaMdhI. prayojananI dRSTie sAdhanAtmaka anubhUti, guhyapravRtti pradhAna, kautuhala-vismaya pradhAna, pAMDitya pradarzana, chaMdanI dRSTie--pUrNapada ane aMzapada ulaTabAMsImAM mukhyatve nIcenA traNa tattvo rahelAM che. 1. virodhAbhAsI--asaMbaMdha padaracanA, paraspara virodhano bhAva 2. pratIka pradhAna-zabdonI vicitratA che. 3. sAdhanAtmaka vicAronI anubhUti upalabdha racanAone AdhAre ema jANavA maLe che ke temAM keTalIka vigato anivArya hoya Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA che to keTalIka prayogazIlatAnuM lakSaNa dharAve che. to vaLI keTalAMka sAmAnya lakSaNo hoya che. tema chatAM lakSaNonI pradhAnatA ke gauNatA hovAnI sAthe enI zailI-racanA rItithI ulaTabAsInuM nirmANa thayeluM hoya che. pAribhASika zabdo, sAMketikadhvani zabda prayogo, vyaMgyano paNa samAveza thAya che. temAM prayojAtAM pratIko pAribhASika, rUpakAtmaka, sAMketika saMkhyAmUlaka hoya che. (9) kabIranI racanAomAM gaganamaMDaLa-e brahmapranuM pratIka che. jyAre "bakanAla suSummA nADI mATe che. pAribhASika pratIko haThayoganI sAdhanAnI niSpatti che. haThayoganI sAdhanA darzAvato zloka uparokta vAtanI pratIti karAve che. iDA bhagavatI gaMgA piMgalA yamunA nadI, iDA piMgalayormadhye, bAlaraNDAca kuNDalI (10) iDA nADI mATe gaMgA, piMgalA mATe yamunA, kuMDalinI zakti mATe bAlaraMDA pratIkono prayoga thayo che. nAthapaMthIoe mULAdhAra cakra mATe sUrya ane sahastrAra cakra mATe amRtano prayoga karyo che. saMkhyAmUlaka pratIko siddho ane nAtha saMpradAyamAM vizeSa che. kabIre paNa tenA prabhAvathI Avo prayoga karyo che. __cosaTha dIyA jIyake caudaha caMdAmAMhi, te hi ghara kisakA cAnaDo jehi ghara govinda nAhiM (11) caudaha zabda 14 vidyAo cosaTha zabdo 64 kalAonA saMdarbhamAM asaMgati, anyonya vyAghAta, atizayokti jevuM tattvo rahelAM che. udAharaNa joIe took acaMbho dekhiyA, biTiyA jAI bApa bAbula merA vyAhA karI, vara uttama ne mAruM, nava nA vara pAve nahIM, tava nA tUhI cAhI. (13) A prakAranA vicAromAM sUphIvAdanI vicAradhArAno prabhAva che. badarUdIna kahe che ke mArI mAtAe mArA pitAne janma Apyo che. mArA pitA emanA khoLAnuM bALaka che ane dUdha pIvaDAve jIva kahe che ke huM eka bALaka chuM, jenA pitA e mAro putra che huM evI mAtAne maLyo chuM ke jene mane janma Apyo che. meM vivAhanI vAta karI to te taiyAra thaI gaI. sUkSe kavioe AvI zailI apanAvI hatI. kabIra hindu ane musalamAna ema banne dharmanA hatA evI pracalita lokokti che kabIre musalamAna kAjIonA dharma jhanUnathI rakSaNa meLavavA mATe AvI zailIno prayoga karyo hato. hariyALI zailInAM kAvyomAM pratIko cAra prakAranAM che te uparathI tenI vividhatAno khyAla Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-2 111 Ave che. pAribhASika pratIko : temAM sAMpradAyika ane dhArmika saMbaMdha dharAvatA zabdono prayoga thAya che. saMkhyAmUlaka pratIko : temAM saMkhyAvAcaka zabdo saMketa tarIke prayojAya che. temAM paNa sAMpradAyika zabdonuM pramANa vizeSa che. rUpakAtmaka pratIko : adhyAtma sAdhanAnI anubhUtine rUpako dvArA vyakta karavAmAM Ave che. A pratIko nirAkAra upAsanA dvArA jJAnazaktinA AviSkAra samAna che. samasyAmUlaka pratIko : koI eka sAdhana ke vastunuM varNa karIne tenuM nAma zodhavAnuM hoya che, taduparAMta prahelikA samAna racanA karIne vastunuM nAma zodhavAnuM hoya hariyALI prakAranI kRtiomAM AvAM pratIkono vizeSa prayoga thayelo hovAthI samagra kAvyaracanA anya kAvya prakAro karatAM viziSTa koTInI gaNAya che. suMdaradAsa - suMdara ulaTa bAta hai samajho catura sujAna / ulaTabAsI eka zailI vizeSaracanA che temAM ulaTIvAta, ulaTo khyAla, aTapaTI vANI ema samajAya che. ulaTabAsImAM ulaTa zabda vizeSaNayukta che je vANInI vizeSatA darzAve che. ulaTabAsI eka evI racanA che ke samajyA pachI tRpti-saMtoSano anubhava thAya che. rahasyamaya vicArone pragaTa karavA mATe atikaThina ane durbodha pratIkono Azraya levAmAM Ave che. abhidhA zaktithI artha thato nathI eTale kutUhala vRtti thAya che. zabda vaicitrya ane asaMbhavita uktio hoya che. dhArmika ane AdhyAtmika vicAradhArAne AvI rIte vyakta karavAmAM Ave che. AcArazuddhi ane upadezanI sAthe adhyAtmavAdanI uktio vizeSa che. ulaTabAsI eTale ulaTA bhASaNa, avaLI vANInI racanA. (13) gujarAtImAM sAhityamAM avaLavANI hindI sAhityamAM ulaTabAsI ane jaina sAhityamAM hariyALI' kAvya svarUpanI vividha prakAranI vigato upalabdha thAya che. hindI sAhityanA kavi suMdaradAsa ulaTabAsIne viparyamUlaka saMjJAthI oLakhAve che. saMtakabIranI ulaTabAsI racanAo thaI tyAra pahelAM nAtha saMpradAya ane bauddha sAhityamAMthI AvI kRtio prApta thAya che. kavi gorakhanAtha ulaTI carcA nAmathI oLakhANa Ape che. tulasIdAsa ulaTI rIte ane zivadayAla ulaTI carcA evo artha jaNAve che. DaoN. parazurAma caturvedI saMbhAvanAono saMketa che ema mAne che. DaoN. saranAthasiMha "bAMsI zabda bosa (vAMsa) uparathI niSpanna thayo che tema mAne che. teno artha nihita (aMdara raheluM) che (nivAsa) te dRSTie temAM ulaTI vAta rahelI che. Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA DaoN. bharatasiMha upAdhyAya bAMsane avaLo karavo ema jaNAve che. bauddhadharmamAM brAhmaNadharma mATe "aMdhaNu' zabda prayoga thayo che. badhA aMdho eka vAMsa pakaDIne tenuM anusaraNa kare che. tene badale vAMsane ulaTo karIne sAco mArga zodhavAno che. - uparokta vidhAnane AdhAre ulaTabAsI eTale avaLI vAtanI pratIti thAya tevI kAvya racanA. (14) jaina sAhityamAM hariyALI zabdaprayoga thAya che teno saMdarbha koI zabdakozamAM maLI Avato nathI. jaina sAhityamAM teno artha vicitra lAge tevI hakIkata thAya che. zrImannathurAma zarmAe batrIsa savaiyA prasiddha karyA che te pustakanI prastAvanAmAMthI nIce jaNAvyA pramANeno hariyALIno saMdarbha prApta thAya che. kahevAno upayogI viSaya jo ulaTI rItanA zabdomAM kahevAmAM Ave to te viSaya vAMcanArane sAMbhaLanArane Azcarya jevo pratIta thaI teno vAstavika artha jANavA tenI vRtti vegavatI thAya che. manuSyonAM manano A svabhAva dhyAnamAM rAkhI keTalAka sapuruSoe jijJAsu janonA hitArthe UlaTI vANI lakhI che." (15) AvI UlaTI vANIno uddeza vinoda sAthe jJAna prAptino che. (zrI AnaMdaghanajInAM pado bhA. 2) "hariyALI, anyokti ane vyAjastutimAM taphAvata rahelo che. anyoktimAM koine kahIne bIjAne saMbhaLAvavAnuM hoya che. vyAjastutimAM vakhANano dekhAva karIne TIkA ke niMdA karavAno hetu rahelo che. hariyALI TIkA-niMdA ke anyane saMbodhIne kahevAtuM nathI. paNa dekhItI rIte virodha lAgatI vAtano meLa meLavavAno hoya che." (16) agaracaMdajI nAhaTAe prAcIna kAvyoMkI rUpaparaMparAmAM jijJAsAmUlaka kAvyaracanAo vize jaNAvyuM che. A prakAranA hariyALI kAvyomAM kUTavANI, ulaTabAsI, ukhANA, subhASita ane samasyAno samAveza thAya che. bauddha dharmanA sAhityamAM AvI racanAo maLI Ave che. hariyALI vize jaNAvyuM che ke je kAvya sahelAIthI samajI zakAya nahi ane rUpako, dRSTAMtomAM dhArmika pAribhASika saMdarbha hoya tevI racanA hariyALI prakAranI che. madhyakAlIna sAhityamAM chUTA vAkyo ke vidhAno ApIne samasyA pUchavAmAM AvatI hatI te vAkya samasyA kahevAya che. Avo saMdarbha saMskRta ane prAkRta bhASAnI racanAomAM paNa maLI Ave che. kUTa prazna paNa samasyAnA paryAyarUpa che tenA uparathI "koyaDo' udbhavyo hoya ema lAge che. je kAvyano artha saraLatAthI samajAya nahi ane guMcavADA bharelo artha hoya tyAre te kUTaprazna yukti kavitA kahevAya che. A prakAranI racanAo madhyakAlIna bhaktimArganI kavitAnI avaLavANI sAthe sAmya dharAve che. kabIranI prasiddha uktinuM udA. joIe to - Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-2 113 pAnImeM mIna pyAsI, mohe dekhata Ave hAMsI." A paMkti dvArA AtmAne nahi oLakhanAra ane bAhya jagatamAM zodhavA nIkaLanAra abUjha mANasanI hAMsI majAka karI che. dayArAmano kuMDaLiyo "pArasamaNine vATake, bhaTajI mAge bhIga'. ane "dhIrAnuM pada 'taraNA othe DuMgara re, DuMgara koI dekhe nahi paNa Aja prakAranI ukti che. - kavi ajitasAgara-avaLa vANIno artha karavAmAM zAstro-purANo ke nyAya bhaNelA paMDitanuM kAma nathI. nyAya bhaNelA ke vyAkaraNa zIkhelA paMDito to mAtra zabdArtha ja karI zake che ke te saMbaMdhI uhApoha calAvI zAstrArtha sAdhI zake che paNa avaLavANInA kharA arthane te pAmI zakatA nathI. avaLavANIno artha karavo e anubhavI mahAtmAonuM kAma che, emAM DahApaNa kAma karatuM nathI. eka kahevata che ke "jyAM na pahoMce ravi tyAM pahoMce kavi ane jyAM na pahoce kavi tyAM pahoMce anubhavI'. hariyALImAM koI vastu ke viSayano nAmollekha karyA vagara tenA guNonuM varNana karavAmAM Ave che te uparathI varNaviSaya ke vastunuM nAma zodhI kADhavAmAM buddhine kasavI paDe che aMte nAma prApti thatAM kavitAno camatkRtipUrNa AnaMda anubhavI zakAya che ane Azcarya paNa thAya che. TUMkamAM hariyALI eTale parokSa rIte sAnaMdAzcarya anubhava karAvatI adhyAtma viSayaka racanA che. prAkRta bhASAmAM 12 mI 13mI sadImAM (subhASita graMtho) piyAlI nAmanI padyAvalI racanA maLe che. jaina sAhityamAM Ano vikAsa thayelo che. prabaMdha racanAomAM Avo saMdarbha maLI Ave che eTale 'hiyAlI' svarUpanI svataMtra racanAo nathI. kavi samayasuMdaranI racanA naLadamayaMtI copAImAM chaMda duhAnI sAthe hariyALI paNa jovA maLe che. hariyALI racanAo vividha kavioe karI che. ane tenA svarUpamAM navInatA hoya che. saMkhyAvAcaka zabdo hoya, koyaDo ke samasyAne paNa hariyALImAM sthAna ApavAmAM AvyuM che. gaNitanA prazno paNa hariyALI rUpe pUchavAmAM AvatA hatA. udA. - eka samaivRSamAna lalI kAhAra vihArameM tUTI mirayA saitisa seja aura tirasaka aMcala aura sattara gvAlina lUTi liyo ardhama bhAga mirayo chiti pai prabhu paMcama bhAga curAi liyo navama bhAga sahelina ke vagahi ugt votika motIna hAra girayo motI / (18) (hindI sAhi. bRhad itihAsa pA.-509) (motI) bhAratIya sAhityamAM kAvya vize keTalAka mata pracalita che. temAM kutakano vakroktivAda kAvya mImAMsAmAM navo abhigama che. kAvyamAM vakroktivAda paNa mahattvanuM lakSaNa gaNAya che. kavie je kiMI kahevAnuM hoya che te potAnI AgavI rIte kahevAnuM che temAM vakroktino Azraya levAmAM Ave che. vakrokti eTale je ukti asAdhAraNa che, vicitra che, atizayavALI che, ramaNIya che, vidagdhatAnI chaTAvALI che, je pratibhAvaMta kavinI pravRttinuM pariNAma che. kRtinA bhAvanathI bhAvakane vaicitryano anubhava thAya che te arthamAM te alaukika che. kavi prasiddha mArga tyajI daIne artha anyathA kahe che. vakrokti e kavi kauzalyanI chatra che. Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA - ketaka jaNAve che ke kAvya dvArA lokottara camatkArakAraka vaicitryanI bhAvakane anubhUti thAya che. e sAkSAt anubhavanI bAbata che. tarka ke anumAnano viSaya nathI. (nagInadAsa pArekha prakA. gujarAta sAhitya akAdamI sekaTara-17 gAMdhInagara (saMdarbha-pA. 6-7) kuntakano kAvya vicAra) hariyALI svarUpane samajavA mATe vakroktino mata susaMgata lAge che. vicitra abhivyakti dvArA rahasyamaya anubhUti thAya che. agaracaMdajI nAhaTAkA hariyAlI viSayaka mataH jaina kaviyoMne hiyAlI saMjJaka aisI bahuta sI racanAeM kI hai jo bar3I hI samasyA mUlakta hotI hai / hiyAlI zabda kA sabase prAcIna ullekha prAkRta bhASA ke vajAlagga granthameM dekhane ko milatA hai / usameM dI huI hiyAliyoM se pakhI prAcIna rAjasthAnI bhASAkI hiyAliye kucha bhinna prakArakI hai| ise hame hiyAlI ka svarupa vikAsa kI jAnakArI mila vAtI hai (20). kUTakAvya racanA saMskRta ane hindI sAhityamAM prApta thAya che. tene mATe daSTakUTa zabda prayoga thAya che. hariyALI ulaTabAsInI mAphaka A zailInI racanAo tenI sAthe sAmya dharAve che. AcArya hajArIprasAda dvivedI ene "vicitra pada racanA nAmathI oLakhAve che. daSTakUTa racanA viSaya ke vastunuM padyamAM varNana nirUpaNa karavAmAM Ave che. A kAvya racanA vAMcIne vAcaka bhramamAM paDI jAya che. taduparAMta kavinuM pAMDitya pragaTa thavAnI sAthe vAcakavarganA jJAnanI kasoTI paNa thAya che. jaina sAhityanI varNanAtmaka hariyALIono saMcaya kUTakAvya prakArano che. hariyALImAM lokonuM AkarSaNa jamAvavAnI zakti rahelI che. kUTa kAvyamAM vinoda ane manoraMjana thAya te svAbhAvika che paNa hariyALImAM rahelo gUDhArtha dhIra gaMbhIra banIne samajavAno te dRSTie AvI hariyALIo pratIkAtmaka svarUpanI gaNAya che. pratIko sAMpradAyika ane lokavyavahAranAM hovA chatAM temAM rahelo adhyAtmavAda-vairAgya ane nirAkAra upAsananA vicAro jANavA maLe tevo hetu che. hindI bhASAnA kavi vidyApati ane sUradAsanA padyamAM kUTakAvyano saMdarbha prApta thAya che. jaina dharmanA stotra sAhityamAM paramaprabhAvaka ane addabhuta camatkArayukta RSimaMDala stotra jANItuM che. tenA pUjanamAM keTalAka maMtrono samAveza thayo che. temAMno eka maMtra "rAkSaH nama: vIhI" A maMtramAM kUTa zabda prayoga noMdhapAtra gaNAya che. maMtrAkSaromAM prayojAtA svara ane vyaMjano mAtra eka-be-akSara nathI paNa te maMtrAkSaromAM garbhita rahasya raheluM che. maMtrano artha jANavAthI A vAta svAbhAvika rIte samajI zakAya che. hariyALInA svarUpamAM 'kUTa kAvya" prayoga thAya che te yathArtha lAge che. bhASA eka samartha mAdhyama che ke enA upAdAna dvArA anubhUtinI kalAtmaka abhivyakti karavAmAM Ave che. temAM mAtra zAbdika anubhUti nathI paNa sarjakanA citta ane buddhinI pratibhAthI abhivyaktimAM avanavI kalpanAono samanvaya sadhAyelo hoya che. Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-2 115 bAhya jagatamAM vidyamAna padArthone anubhavone AdhAre vyakta karavA saraLa che. jyAre mAnava cetanAnA saMsparzathI aMtaramAM udbhavelA taraMgo, vicAro ne sUkSma bhAvanAo vyakta karavI ati kaThina kArya che. aMtastalamAM hajI paNa kaMIka avyakta che tene pragaTa karavAnI tIvra icchAthI hariyALI prakAranI racanAo pragaTa thaI hoya tema saMbhave che. kavi potAnI abhivyaktine vadhune vadhu samartha banAvavA mATe puruSArtha kare che AvI manovRtti sAmAnya mAnava samUha karatAM sarjakamAM vizeSa prabaLa hoya che te kAraNathI hariyALI prakAranI racanAono uddabhava thayo che. bhAva sthitinI sUkSmatAne vyakta karavA mATe pratIkono Azraya levAmAM Ave che. AvI pratIkAtmaka abhivyakti hariyALInuM aMgabhUta lakSaNa bane che. temAMthI niSpanna thato artha camatkRtivALo hoya che. rAjasthAnI bhASAmAM hiyAlI geya padyaracanA che. 13mA zataka sudhImAM hariyALI sAhitya maLe che. AvI hariyALI sAMbhaLIne bALako, yuvAno, vRddho badho teno artha samajavA mATe buddhine kasoTIe caDhAve che. teno javAba paricita tathA sAdo hovA chatAM khyAla Avato nathI paNa jyAre javAba maLe che tyAre AnaMda sAthe ajJAnatAne kAraNe duHkha paNa thAya che. hariyALI prAcIna gujarAtI rAjasthAnI sAhityanI eka manoraMjaka racanA che. jenA paThana pAThanathI buddhinI tIkSNatAnI sAthe sAhityano anero rasAsvAda thAya che. vaLI temAMthI AdhyAtmika jJAnanA upakAraka vicAro prApta thAya che. buddhinI parIkSAnA saMdarbhamAM prahelikA samAna kAvya racanAne rAjasthAnI sAhityamAM piyAlI' kAvya kahevAmAM Ave che. A zabda prayoga vize agaracaMdajI nAhaTA ema jaNAve che ke 12mI 13mI sadIno paNa ucca koTino kavi paNa hato. 11mI sadInA karIrUddIna attAra 12mI sadInA jalAluddIna rUmI AvI racanAo mATe jANItA che. uparokta saMdarbhono tulanAtmaka vicAra karIe to jaina sAhityanI hariyALInA mULamAM rAjasthAnI "hiyAlI' zabda rahelo che. kavi gorakhanAthanI eka paMktimAM 'hiyAlI' no ullekha maLe che. "yAda diyAnI ne zorDa tA no zI tu muvana suphI." (22) rAjasthAnamAM jamAInI parIkSA karavA mATe zvasura pakSa taraphathI pracalita prahelikAo ane aTapaTI mAhitI pUchavAmAM AvatI hatI. tene mATe "hiyAliyA' zabdaprayoga thato hato. A saMdarbha paNa "hariyALI" zabdane samarthana Ape che. - rAjasthAnI bhASAnA "piyAlI' zabdanA mULamAM hiya-hRdayano saMbaMdha jaNAya che. hRdaya zabda parathI hiya banIne riyAlI zabda racanA thaI ema lAge che. A racanA coTadAra, vedhaka asara kare tevI che. temAM rahelo gUDhArtha ane abhivyaktimAM virodhAbhAsa hovAthI tenI vedhaka asara thAya che paNa gUDhArtha samajAya eTale vedhaktAnI mAtrA vadhu prabaLa bane che. 'hiyAlI" zabda parathI jaina sAhityamAM hariyALIno prayoga thayo hoya ema mAnavAne mATe A saMdarbha samarthana Ape che. hiyAlInA udAharaNa tarIke nIcenI paMktio noMdhavAmAM AvI che. Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhityanA kAvya prakAro svarUpa ane samIkSA uDoroTo ghI ghaNore dvare mAMya uDada dAla mahorA rAja. purIsaNa Alo padamaNIre, oto jogaNa AlI gaMvAra mahorA. (uttara-matIrA, taDabuca, kharabujA) ATha kUA ne nava vAvaDI voto donoM samaya talAba mhArA rAja. hAthI ghoDA DUba gayA re paNihArI khAlI jAya mahArA. mahorI re hIyAlI ro aratha karo. je thAne aratha na ukale re, thAre kAkojIne teDAvo mahorA rAja. horI re hIyAlI ro aratha karo. (uttara-kAca, darpaNa, Adarza). piyAlI' prahelikA samAna che. rAjasthAnI kAvya racanAomAM prahelikAnA svarUpa uparAMta prahelikAnAM anya prakAronI sAthe gUDhArtha vyakta thayelo hoya che. tenuM mukhya prayojana buddhi parIkSAnI sAthe manoraMjana ke vinoda prApta karavAnuM che. hariyALI racanA mATe suprasiddha kavi samayasuMdara che. temAM paMDitonI pAMDityane paDakAra karavAmAM Ave che. (Challenge), hariyALImAM pahelikA samAna eka zabdamAM javAba ApavAno hoya che. mukarInI mAphaka vastunA guNa, kriyA vagerenuM varNana karavAmAM Ave che. temAM aprastutA ane ulaTabAsI jevo virodha paNa rahelo che. kavivara dharmavardhananI riyAlInuM udA-atre noMdhavAmAM AvyuM che. temAM eka puruSa koNa ? teno javAba "mana' che. tenuM varNana karavAmAM AvyuM che. aratha kahI tuma bahilau prahano sagara riyAlI hai sAra, catura eka puruSa jaga mAhai paragaDI saha bALa saMsAra. / 1 / 2. // paga vihulo paradese jAmeM, Avai turatI bApa, baiThI hai ApaNe dhari bApaDI tau piNa capala kahAya. / 2 / . / koIka to tehanai rAja kahe koI to kahe raMka, sAMcI sarala subALa kahe sahu bali tija gAe re baMka. | 3 / 2. I pIte svastha zuM pAMcAM milai Apa murAda re sahu dhana tike nara kahe zrI dharmasI, lope teha re jaha. || 4 | ca. // (kavi dharmavardhana ) (22) izAriyA : prAcIna arabI-phArasI bhASAnA sAhityamAM vaicArika abhivyakti mATe IzariyatanI zailI apanAvavAmAM AvI hatI. temAM lokapracalita udAharaNo ApIne alaukika jagatano vAto vicAro vyakta karavAmAM AvatA hatA, sAgara, madhu, madhupAtranA mAdhyamathI racanA thatI hatI temAM asaMbaMdha ke virodha darzAvavAmAM Avato nathI. IzariyatanI racanA karanAra mAtra sAdhaka na hato. Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-2 117 hariyALI svarUpane samajavA mATe anya prAdezika bhASA sAhityanI mAhitI vadhu upayogI nIvaDe che. bAula gItaH baMgALI bhASAmAM bAulagIta vadhu pracalita che. temAM AdhyAtmika praNayanI vibhAvanA avaLavANIno Azraya laIne pragaTa karavAmAM Ave che. bAula eTale bhagavat premamAM vyAkuLa-vyApta-vikSipta ema thAya che. baMgALI sAhityamAM sAdhako mATe bAula zabda prayoga thAya che. emanI vANIne bAulagIta kahevAmAM Ave che. A gIto vyaktigata sAdhanAnI nIpaja che. ulaTabAsI ke avaLavANImAM sAdhanAgata anubhUti uparAMta lokonuM A tarapha AkarSaNa thAya tevo hetu rahelo che. - hariyALInA tulanAtmaka abhyAsanI dRSTie bAulagItanI uparokta mAhitInA saMdarbhamAM cAra bAulagIta sAthe daSTAMtarUpe noMdhavAmAM AvyAM che. Songs of this type which are still now to be heard in the rural areas partiularly of Bengal, are genrally known as tha Songs of the ulta Boul (QUCG)... The enigmatic Style was a popular technique also with the Vaishnav and the bouls of Bengal Ragatmic Padas of Chandidas are full techniqualities and riddles. (24) They proceed ina direction opposite to that followed by the general run of Pupil... It is for this reason that the boul would call their path Ulta (the Reverse) and would Call the porcess of their spiritual advance as the process of proceeding against the Current (25). hariyALI kAvyo racavAnuM prayojana zuM che? teno paNa vicAra karavo joIe. adhyAtma sAdhanA ane tattvanI gahana vAto janatA sudhI pahoMcADavA mATe hariyALI kAvyo racAyAM che. temAM rahelA vicAro AtmonnatikAraka che. kavinI abhivyaktimAM gUDhArtha bhAvanI gaMbhIratA-arthaghanatA rahelI che. vaLI Avo artha sIdhI rIte pragaTa thato nathI eTale guptatAgopanano paNa aMza rahelo che. kavioe AvI kAvya kRtio dvArA sarvamAnya prayojana AnaMdanuM che te to sau koI svIkAraze. A AnaMda sAmAnya koTIno nathI paNa atiuccatama evA AtmAnubhUtinI kakSAe laI jAya che. temAM AnaMda, Azcarya, jijJAsA ane AkarSaNa dvArA anero rasAsvAda thAya che. tenAthI sAcA arthamAM manoraMjana thAya che. kavio vidvAna che. emanI kalpanAo ane vicAro paNa avanavA che. bannenA samanvayathI racAyelI hariyALI dvArA emanA pAMDityano khyAla Ave che. sAmAnya vAcakavargane AvI kRtionuM pratyAyana thAya nahi. buddhine kasoTIe caDhAve to ja artha pAmI zakAya temAM pAMDitya darzAvavAno hetu paNa rahelo che ema mAnIe to vAMdho nathI. jaina sAdhu kavio adhyayana-adhyApana ane svAdhyAyamAM khUbaja pravRttizIla hovAthI emanuM jJAna paNa agAdha che. AvA jJAnanA vArasAne kAvya dvArA vyakta karIne kavitva zaktinI sAthe jJAnanI gahanatA ciMtana ane mananA aMte vyakta thayelA upadezAtmaka vicAro pragaTa thAya che. hariyALI kAvyoe kavionA UMDA jJAnanA pratIka samAna Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 che. aMgrejI bhASAmAM nIcenA zabdo hariyALI vize prakAza pADe che. Cartoon kArTUna ane Cari Cature- aLavItaro, avaLavANInuM citramaya svarUpa. temAM prathama dRSTie komIka-vyaMga jevo artha samajAya che paNa UMDo vicAra karatAM temAM rahelA gaMbhIra vicAro pAmI zakAya che. hariyALImAM Avo artha nihita che. jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA aMgrejI bhASAmAM Enigma, Mystery, Puzzle jevA zabdo che. tenI sAthe hariyALI racanA kaMIka aMze sAmya dharAve che. To Speak in riddle an intentionally obscure statement that depends for the comprehension on the alertness and injunity of the hearer or reader syn-puzzle. (Webster's third new international dictionary of the English language Volume-one Page 753) Seen puzzles riddle, enigma. Puzzle applies to any problem notably daffling and challenging ingenuity or skill. Riddle - indicates question of problem involving paradox or contradiction proposed for solution. (26) Puzzle - To make it difficult for person to proceed along in a mentally laborious manner to exercise once mind a question problem of contrivante designed for testing ingenutiy. (27) Riddle To Find the solution of explained interprete, to create or set a riddle for to speak in or propounded riddles, a mistifying mesleading or puzzling question posed as a problem to be solved or guessed. (28) P. 275 Because of this ulta nature of sadhna of language of the songs in which the secret-of the sadhna is caught also generally of a ulta nature or extremely paradoxical and enigmatic (29) The process has frequently been styled in the vernacular as the ulta sadhna of the regressive process such yogik tractites the sidha to his original ultimate the immortal being in his perfection or divine body back from the ordinay crative process of becoming. (30) * * hariyALI svarUpa : mahattvanA muddA. gUDhArtha rahasyamaya vicAronI abhivyakti. vyaMjanA zaktino vizeSa prayoga vividha prakAranAM pratIko, rUpako, vakrokti, virodhAbhAsa, jijJAsA jevAM lakSaNone AdhAre padya racanAnI viziSTa zailI. Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-2 119 o - Ta * yoga sAdhanAnI anubhUtinuM padyamAM nirUpaNa. * amUrta vicArone prakRti ane vyavahAranI pracalita mAnyatAno Azraya laIne virodhamUlaka abhivyakti. * madhyakAlIna pada svarUpa samAna padabaMdha racanA. "kAphI'no prayoga vizeSa thayo che. 1. pratIkAtmaka hariyALI kahiye paMDita koNa e nArI, vIsa varasanI avadhi vicArI. doya pitAe eha nipAI, saMgha caturvidha manameM AI. | 2 || kIDIe eka hAthI jayo, hAthI sAmo sasalo dhAyo. | 3 || viNadIve ajavALuM thAya, kIDInA daramAMhi kuMjara jAye. |4 | varase agni ne pANI dIye, kAyara subhaTa taNA madarajIye. || 5 || te beTIe bApa nipAyo, teNe tAsa jamAI jAyo. meha varasatAM bahu raja uDe, loha tare ne taraNuM buDe. | 7 ||. tela phire ne pANI pilAe, gharaMTI dANe karIye dalAye. bIja phUle ne zAkhA uge, sarovara Age samudra naM pUge. | 9 | paMkaja re ne sarakha jAme, bhame mANasa tihAM ghaNe visAme. || 10 || pravahaNa upari sAgara cAle, hariNa taNe bale DuMgara hAle. || 11 || eno artha vicArI kahiyo, nahitara garva ma koI kariyo. | 12 || zrI nayavijaya vibudhane ziSya, kahI hariyALI manahara jagIse. || 13 // e hariyALI je nara kahezya, vAcaka rasa jape te sukha lhasya. || 14 che. AdhyAtmika hariyALI, pA. 36 yazovijayajI upAdhyAyanI kaho paMDita e kuNa nArI hariyALIno artha nIce mujaba che. (1) he paMDito ! 20 varSanI samayamaryAdAmAM vicAra karIne kaho ke A strI koNa che ? eka tIrthakara ane bIjA gaNadhara bhagavaMte maLIne jIvadayArUpI strI utpanna karI che. ene caturvidha saMghane kahyuM ke emanA manamAM jIvadayA vasI gaI, A jIvadayArUpI putrIe dharmarUpI pitAne utpanna karyA, A beTIno bApa che, te dharmamAM jJAnarUpI jamAI utpanna karI jethI buddhi saphaLa thaI tene jJAna samajo // 1 // hiMsArUpI ciuTIne pAparUpI hAthIne utpanna karyo. A pAparUpI hAthIno mukAbalo karavA mATe dharmarUpI kharagoza Avyo. dharmarUpI kharagoze pAparUpI hAthIne bhagADI mUkayo. pApano hAthI moTo ane dharmano kharagoza nAnA jANavo. jayAre hRdayamAM jJAnarUpI prakAza thAya tyAre dIpaka vagara paNa prakAza thaI jAya che. ajJAna e hAthI samAna che. zarIrane ciuTInA dara samAna nAnuM samajavuM eTalA mATe kahevAmAM AvyuM che ke ciuTAnA daramAM hAthI samAI jAya che. meM 2.// Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA jJAnarUpI tejano vistAra thavAthI karmaprakRtirUpI ghANI pIlI nAkhe che. (karmasamUho nAza karavo) durgatirUpI cakkI dAnarUpI dANAne daLI nAkhe che Tale ke kSaya kare che. AtmA jahAja samAna baLavAna che ane karma samudra samAna che,jyAre karma zaktizALI bane che tyAre AtmA chaLe ane karmarUpI samudra tene DubADI de che. A jIva haraNa samAna che. paNa potAnI apUrva zaktithI pahADa jevA majabUta karmane halAvo (DolAvI) nAkhe che. eTale ke teno kSaya kare che. I 3 || 120 jyAre jJAnarUpI medhanI vRSTi thAya che tyAre karmarUpI rajakaNo uDI jAya che. ane ATha karmano kSaya thAya che tyAre lokhaMDanI mAphaka bhAre che. AtmA tare che ane tRNa samAna karmo DUbe che. buddhimAna vyakti A padyano artha vicArIne kahe nahitara abhimAna karavAnuM choDI de. / / 4 // paM. zrI nayavijayagaNino ziSya A hariyALImAM kahe che ke je manuSya teno artha samajaze (jANaze) te sukha prApta karaze. // 5 // 2. rUpakAtmaka hariyALI hariyALImAM vividha prakAranAM rUpakono prayoga thAya che. rUpakAtmaka abhivyakti hariyALInuM aMgabhUta lakSaNa che. sIdhI-sAdI vANImAM padyaracanA e hariyALImAM jovA maLatI nathI. paNa kavioe potAnI zailImAM rUpakonA prayoga dvArA adhyAtmavAdanA keTalAka vicArone vyakta karavAno puruSArtha karyo che. A prakAranI kRtiomAM rUpakono prayoga noMdhapAtra banI zake che. loka pracalita ne vyavahAranAM rUpako dvArA thayelI abhivyakti pratyAyanakSama bane te svAbhAvika che. keTalAMka rUpako joIe to kAyA-vADI, popaTa-pAMjaruM, nispRha-deza, DALe beThI sUDalI, kAyA kuTuMba, sAsariye jaIe, vairAgya beTA, vagere hariyALIonA vicAromAM Atmadarzana-svarUpa pAmavAnA vicAro vyakta thayA che. temAM rahelo vairAgya bhAva zAMta rasano ghotaka che. vaLI temAM rahelI vakroktithI maMdamaMda smita udbhave che chatAM aMte to karUNarasano bhAva niSpanna thAya che. te A prakAranI hariyALInI viziSTatA che. (1) mUlaDo thoDo bhAI vyAjaDo ghaNo re, kema karI dIdho re jAya, talapada pUMjI meM ApI saghalI re, tohe vyAja pUruM navi thAya. vyApAra bhAgo jalavaTa thalavareM re, dhIre nahIM nisAnI mAya, vyAja choDAvI koI khaMdA parave re, to mUla ApuM sama kAya. hATyuM mAMDuM rUDA mANekacokamAM re, sAjanIyAnuM manaDuM manAya, AnaMdaghana prabhu zeTha ziromaNi re, bAMhaDI jhAlo re Aya. artha : (1) karmanI kevi vicitra gati che ke mULakarma (Causes) thoDuM hoya che paraMtu jyAre te yathA samaye udayamAM karmaphaLa (Effects) tarIke Ave che tyAre jIva jAgRti ke upayoga rAkhato nathI. eTale ke pAriNAmika dharmanuM bhAna na rahevAthI navuM karmabaMdha tathA tenA karmaphaLanI paraMparA ||3 || // 1 // // 2 // Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-2 121 niraMtara sarjAtI hoya che. AnuM mukhya kAraNa jIvanuM potAnA daraasala svarUpanuM ajJAna tathA rAgadveSa mULa karmaphaLanI nirjarA thatAM sudhImAM anekagaNAM karmabaMdhana jIva ajJAnatAthI bAMdhe che. Ama mULakarmanI pUMjI cUkavatI vakhate temAMthI anekagaNuM karmabaMdharUpa vyAja pUruM thatuM nathI. eTale ke anAdikALathI karmanI paraMparA (Causes and Effects) cAlyA ja karatI hoya che. (2) AtmajAgRtinA abhAve athavA pramAdathI jIva dharmano mArga anusarato na hovAthI teno vyApArarUpI dharma paDI bhAMge che ane tene koI udhAra dhIranAra dekhAto nathI. vyApAramAM dhananI vRddhi thalavaTa (Inland Trade) ane jalavaTathI (Overseas Trade) thAya che. tevI ja rIte dharmadhananI vRddhi zrata ane cAritradharmanI ArAdhanAthI thAya che. A baMneya unnati mArgano vyApAra ajJAnatAthI ke pramAdathI paDI bhAMge che. jo saguru ke jJAnI puruSanA kRpApAtra thavAya ane teo mAraphata jo svarUpano bodha thAya to ja karmaphaLa bhogavatI vakhate navIna paraMparA vRddhirUpa vyAja je thatuM hoya che temAMthI chUTakAro prApta thAya to mULakarmanI haptAthI cUkavaNI (karmanuM devuM) saMvarapUrvakanI nirjarAthI bharapAI karI zakAya. (3) koI jJAnI puruSa mAraphata svarUpano bodha thAya to zraddhA ane vivekarUpa mANekacokamAM huM dharma ArAdhanAnI dukAna mADuM eTale ke jJAna, darzana ane cAritrarUpa svajanonuM mana manAvIne mAro vyApAra zarU karuM. he ! AnaMdanA ghanabhUta ane dharmamAM zreSTha ziromaNi evA sarvajJadeva tamo kRpA karI mArA hRdayamaMdiramAM birAjo ane mAro hAtha jhAlo eTale ke mane dharmavyApAramAM sahAya karo. mane paNa ApanA jevo banAvo evI mArI hRdayapUrvakanI prArthanA kRpA karI Apa svIkAro. (sAdhakano svAdhyAya-pA. pa3) (3) varNanAtmaka hariyALI keTalIka hariyALIo varNanapradhAna che. adhyAtma sAdhanAmAM bAhya sAdhano (vastuo)no upAdAna tarIke Azraya levAmAM Ave che tene kendramAM rAkhIne AvI hariyALIo racAI che. prahelikA ke samasyAnA ukela zodhavAnI saMskRta sAhityanI kAvya praNAlikAmAMthI gujarAtI bhASAmAM teno uddabhava thayo hoya ema mAnavAmAM Ave che. kavi koI eka vastu ke sAdhanono vividha rIte paricaya Ape che ane te cIja ke vastu kaI che te zodhavA mATe jijJAsA jAge che. buddhine kasoTIe caDhAvIe ane UMDA vicArone aMte varNavelI vastu zodhI zakAya che, tenA AraMbhamAM ja Avo ullekha thayelo hoya che. udAharaNa tarIke joIe to "catura vicAra catura vicAro, e koNa kahIye nArIre, eka nArI doya puruSa maLIne, nArI eka nipAI re." e cIja te evI kaI kaI re lola." re koI ajaba tamAsA dekho, jahAM rUpa raMga na rekhA. suguNanara e koNa puruSa kahAyo ?" uparokta paMktiothI zarU thatI hariyALIomAM jijJAsA dvArA vastu-sAdhana ke cIja kaI Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA che te zodhavAno saMdarbha maLe che. vastunuM varNana evA prakAranuM hoya che ke te uparathI vicArane aMte javAba maLI jAya che tyAre sAnaMdAzcaryanI anubhUti thAya che. haiye che ne hoThe AvatuM nathI, evo paNa anubhava thAya che. hariyALInAM lakSaNamAM jijJAsAnuM tattva che teno ahIM pUrNapaNe upayoga thayo che. hariyALI racanAonI vividhatAmAM varNanAtmaka kRtio tenI navInatA ane samRddhino paricaya karAve che. kAminI koI kope caDhI nija nAthane mAre, mAratA dekhe ghaNA paNa koI na vAre. kA. nADo nAtha jANI karI, pUDe ujANI, mAthe mArI Aziyo, gharamAMhi tANI. kA. parapurUSa hAthe grahI, tava mAne sukha, uMghamukhI dhaNI Agale, hiye nAthane duHkha. kA. dhanaharSa paMDita Ima kahe, suNajo guNavaMta, nAma kaho te nArInuM, jo ho buddhivaMta. kA. // 1 // || 2 || | 4 || (AdhyAtmika hariyALI. pA. 24) mAyArUpI strI AtmArUpI patine mAravA lAgI (mAyAmAM lapaTAyo) AvA mAyAmAM lapaTAyelA AtmAne saMsAranA loko jue che paNa aTakAvI zakatA nathI. mAyAne kAraNe AtmApati nirbaLa thaI gayo. || 3 || krodha, kAma, mada, mAna, harSa vagere zatruone kAraNe AtmA nirbaLa thayo che. mAyAne vaza thayelo AtmA teno trAsa sahana karIne AtmA para sattA jamAvI dIdhI. anya puruSa mohano hAtha pakaDIne teno bhautika sukha mANavA lAgI, AtmAne AvI sthitithI ghaNuM du:kha thAya che. (mAyA-srI, moha, anya puruSa-AtmA, pati) 4. saMkhyA mUlaka hariyALI (sAMketika) hariyALImAM pratIkonI vividhatA rahelI che. keTalAMka sAMketika pratIko dvArA rahasyamaya abhivyakti karIne sAMpradAyika vicAronI arthaghana abhivyakti karI che AvA saMkhyAmUlaka zabda prayogono artha temAM rahelA vaividhyapUrNa vicAronuM pratinidhitva kare che. pratyeka zabdano artha tattvajJAnane sparzIne AtmasvarUpanI sAthe saMbaMdha dharAve che. ahIM udayaratna ane labdhisUrinI kRtio ApavAmAM AvI che. tattva darzananA jijJAsuone mATe AvI kRtio vadhu rasaprada bane tevI che. hariyALInA lakSaNamAM jIjJAsAno samAveza thAya che eTale AvI kRtiomAM saMkhyAmUlaka pratIkano artha jANavAnI tIvra icchA udbhave che. artha jANyA pachI tenA sAcA rahasyane pAmI zakAya che. artha gAMbhIryayukta kavivANI kAvyakalAnA namUnArUpa che. Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-2 123 meM to najIka rahasyAMjI, morA re sAhibarI, sevA karasyAMjI, sAhiba rI, sevAmAM rahasyAM. karasyAM sukhaduHkha vAta, ANA vasyAM, zivasukha lahasyAM harasyAM durita saMghAta. meM. to. te 1 / siddhAratha rAjAno naMdana, trizalA devI mAya, covIzamA jinanA guNa gAtA harakhita karazuM kAya. meM. to. te 2 //. be ne maMDI cho ne jhaMDI, bolavIzuM bAra, paMdara jaNanI pAsa na paDazuM, terane dezuM mAra. meM. to. . 3 ll cAra pAMca ATha haNIne, navamuM dharazuM neha, daza potAnA dosta karIne, ekane dezuM mAra. meM. to che ja ! be pAMca sattAvIza dharazuM, beMtAlIsa zuddha, tetrIsane corAzI TALI, Atama karazuM zuddha. meM. to. 5 / sattara pALI aDhAra ajavALI, jItazuM bAvIza, tevIsa jaNane dUra karIne, citta dharazuM cAlIsa. meM. to. || 6 | cAramAMthI bene pariharizuM, beno Adara karazuM, ema jinanI AzA vahIne, bhava sAyarane tarIzuM. meM. to. | 7 aMga vinAno saMga na karIe, tarIe bhavajala tIra, udayaratna kahe trizalAnaMdana, jaya jaya mahAvIra. meM. to. | 8 | sAMketika pratIkanI mAhitI gAthA. 3- bene maMDI- dezavirati ane sarvavirati dharmane svIkAra karavo. chone jhaMDI chakkAyanA jIvonI rakSA. bolAvIzuM bAra-12 bhAvanA anityAdi. paMdaranI pAsa-paMdara karmAdAna. 13ne mAra-13 kAThiyA. gAthA. 4- cAra pAMca ATha haNIne-cArakaSAya, pAMcapramAda, ATha karma, navazuM dharazuM neha-brahmacaryanI nava vADanuM pAlana. daza potAnA dosta- 10 yatidharma, ekane dezuM mAra-mithyAtva. gAthA. 5- be pAMca sattAvIza dharazuM-ra-jJAnakriyA, pa- mahAvrata, 27 sAdhunA guNa, beMtAlIsa zuddha-4ra gocarInA doSa tetrIsa ne corAzI TALI-33 AzAtanA gurUnI 84 jinamaMdiranI AzAtanA. . Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 24. jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA gAthA. 6- sattara pALI aDhAra ajavALI 17-saMyamanA bheda, 18- pApa sthAnaka tevIsa jaNane dUra-pAMca indriyanA viSaya-kaSAya citta dharazuM-24 tIrthakaranuM cittamAM dhyAna karavuM. cAlIsa jItazuM bAvIza-22 pariSaha (aMga vinAno saMga-anaMga kAmadeva) 5. samasyApradhAna hariyALI hariyALInA mULamAM teno sAco artha zodhavAno buddhigamya puruSArtha rahelo che. temAM keTalIka hariyALIo samasyApradhAna che. temAM koI eka vastu ke sAdhanano Adi, madhya ane aMtya akSara athavA to tenA bAhya lakSaNa ke guNano ullekha karavAmAM Ave che te uparathI vastu ke sAdhananuM nAma zodhavAnuM hoya che. A vibhAgamAM sudhanaharSa ane munirAja zrI jJAnavijayajInI samasyA pradhAna hariyALIno samAveza karyo che. tenAthI jJAna sAthe gammatano viziSTa prakArano AnaMda thAya che. samasyAno artha jANavAnI utkaMThAne kAraNe vAMcako vicAra karatA thAya che ane aMte teno ukela jANavAthI parama paritoSa thAya che. "kAvyazAstra vinodana kAlo gacchati dhImatAm'nI ukti tenAthI caritArtha thAya che. A prakAranI kRtiomAM kavinI ajabagajabanI kalpanA zaktino paNa paricaya thAya che. haiye che paNa hoThe AvatuM nathI ema paNa anubhava thavAno saMbhava che. maMgalakArI aMtyAkSara viNa, sahuye jaga jasa kahave re, nizAle AvInA (ne) prathamAkSara harSa dharI grahave re. muM. | 1 / madhyAkSara viNa te ubhayane, hoya na kahAM e pyArI re, akSara traNa karI te pUraNa, rAjakuLe ghaNI sArI re. ma. || 2 // pahalA akSara ne che kAno, bIje kevala jANo re, trIjo akSara jima nirakhI, vahejo artha pichANI re. meM. || 3 II Ave eka koIna kAme, be to kAme Ave re, dhana harSa paMDita INa pari pUche, te suM nAma kahAvere. muM. || 4 | (hariyALI saMgraha pA. 22 ) javAba-vAcanA A hariyALIno javAba "vAcanA' che. samasyAmUlaka hariyALInA udAharaNarUpa A kRtimAM jinavANIno saMdarbha rahelo che. vAca-vANI-maMgalakArI che. canA-pAThazALAmAM bALakone ApavAmAM Ave che jeno saharSa svIkAra thAya che. vAnA-mahAna puruSone gamatAM nathI. vA' ne mAtrA che "ca" mAtrA vagarano che 'nA' no artha bodhamAM sahAya kare che. rAjakuLamAM rahe che eTale jinazAsana e rAjakuLa che. temAM vAcanA rahe che. rAjakuLa jinezvara bhagavaMtanuM sAmrAjaya ema samajavuM. Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-2 1 25 vA-dada koIne kAmanuM nathI., "ca-aneka kAmamAM upayogI che. 'nA'--nakAranA arthamAM che. A rIte hariyALIno artha spaSTa thAya che. saMdarbha : hariyALI svarUpa ane vibhAvanA haMsa ratnamaMjUSA bhAga-2, pA. - 287. 16. gajhala svarUpa vidhAna gajhala arabI sAhityano kAvyaprakAra che. arabastAnathI irAnanI phArasI bhASAmAM teno vikAsa thayo. rAjakIya paristhitinA prabhAvathI gajhala racanAo vizeSa thaI hatI. muslima zAsanakALa daramyAna rAja darabAranI phArasI bhASAno samAjanA keTalAka varganA lokoe abhyAsa karyo hato. lazkaranA sainiko sAthe vAtacIta karavA mATe urdU-phArasInA mizraNavALI bhASA prayojAtI hatI. urdUbhASAnA vyavahArathI gajhala sarvasAdhAraNa janatA sudhI pahoMcI hatI. rAjyavahIvaTanI phArasI bhASA gajhalanA avatAra mATe nimittarUpa banI. kramazaH gujarAtI bhASAmAM gajhalane sthAna maLyuM. "gajhala' vize svarUpalakSI vicAraNA karatAM nIce pramANenI keTalIka vigato upalabdha thAya gajhala eTale haraNanuM baccuM, tIra khUMpelA haraNanI cIsa. (phirAkha gorakhapurI) A artha maryAditapaNe na letAM sAhityanI retI levAno che. temAM gajhala zabdanuM mULa tenA arthamAM hoya che. gajhala nAmano eka premI mANasa hato te uparathI gajhala zabda prayoga udbhavyo che. gajhala eTale priyatamA sAthe vAtacIta. zabdakozamAM gajhalano artha phArasI rAga-rekhatA che. eTale evA rAganuM kAvya. gajhala mATe prAraMbhika avasthAmAM rekhatA zabda prayoga thato hato eTale gajhala e rekhatAno paryAyavAcI zabda che. mIrajhA gAlibanI eka kaDImAM Avo saMdarbha prApta thAya che. rekhatAke tuhIM nahIM ho ustAda asada, sunate hai agalana jhamAnemeM koI mIra bhI thA. gajhala e gAyakIno eka prakAra che. phArasI bhASAmAM gajhalano artha ema che ke evuM kAvya ke jemAM prema ane saundaryanuM varNana hoya. ahIM saundaryano artha bhautika nahi paNa AdhyAtmika rUpa samajavAno che. gajhala vize uparokta vicAro pracalita che ane te uparatI gajhala e svataMtra kAvya prakAra che ema jANavA maLe che. Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA gajhalanA bAhya svarUpane samajavA mATe keTalAka pAribhASika zabdono paricaya anivArya bane che. matlaa, maktaa, zera, kAphiyA, radIpha, bahera, ulA ane sAnI bIjI kaDIno aMtima zabda anya kaDImAM paNa punarAvRtti pAme tyAre radIpha kahevAya che. gajhalanI prathama kaDIne matlaa kahevAmAM Ave che. A zabdano artha sUryodaya thAya che. ahIM teno artha gajhalano udaya samajavAno che. 126 gajhalanI aMtima kaDImAM kavinuM nAma ke upanAma vaNI levAmAM Ave che tyAre maktaa bane che. teno artha DUbato sUrya thAya che. ahIM gajhala pUrNa thaI ema saMdarbha levAno che. matlaa ane maktaa e baMne vaccenI kaDIonI 'zera' kahevAmAM Ave che. zeranI bIjI paMktimAM radIpha Ave che. ane kAphiyA meLavavAmAM Ave che. gajhalamAM pAMcathI ogaNIsa zeranI maryAdA che. temAM ekI saMkhyA anivArya che. 5, 7, 9, 11, 13, 15, 17, 19, ema zera hovo joIe. pratyeka zeramAM bIjI paMktimAM radIpha Ave ane tenA pahelAMnA zabdamAM kAphiyA meLavavAmAM Ave che. radIpha matlaathI nakkI thAya che. gajhalanA chaMdane bahera kahevAmAM Ave che. gajhalamAM 1000 uparAMta chaMdono prayoga thayo che. zeranI pahelI paMktine ulA ane bIjI paMktine sAnI kahevAya che. TUMkamAM kahIe to gajhalamAM matlaathI radIpha ane kAphiyA uparAMta bahera nakkI thAya che. gajhalanA bAhya svarUpanI uparokta mAhitI tenA vize prakAza pADe che. gajhala e kAvya che te dRSTie, temAM tenA bAhyadehanI sAthe AMtara kAvyanAM lakSaNovALuM hovuM joIe. gajhalamAM praNayanI anubhUti philasUphanI mAkapha vyakta karavAmAM Ave che. gajhalanA viSayo jIvana ane mRtyu pachInI parikalpanAo sudhI vistAra pAmyA che. praNayanI anubhUti, milana-viraha, taDapananI vaividhyapUrNa abhivyakti e gajhalanuM paribaLa che. sUphIvAdanI praNaya viSayaka vicAradhArAno gajhalamAM AvirbhAva thayo che. izke hakIkI ane izke mijAjI ema be prakAranI abhivyakti karanArI gajhalo che. gajhalanA AMtaradehano vicAra karatAM ema kahI zakAya ke gajhala e premanI jabAna che. gIta ane UrmikAvyanA viSayo gajhalamAM sthAna pAmyA che. gajhalakAranI abhivyakti bhAvavAhI ane rasika hovAthI hRdayasparzI bane che. praNayabhAvanA ke prema mAnava jIvananuM atipreraka paribaLa che eTale kavioe teno mahimA vividha rIte gAyo che. A prema bhautika hoya ke AdhyAtmika paNa hoya pariNAme AvI gajhalo zrotAo vAcakone rasanimagna karavAnI UMcI kSamatA dharAve che. gajhalamAM geyatA--laya to hoya che ja paNa tenI sAthe alaMkAro, pratIka, kalpananA prayoga, mAnava cittanI saMvedanA- bhAva jagatane vyakta karavAmAM upayogI bane tevI rIte vaNAyelAM hovA joIe. gajhalanI bhASA pratyAyanamAM anukULa bane tevI joIe tenI bhASA kliSTa, tatsama Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-2 127 zabdonI hAramALA vALI na hovI joIe. gajhala sAhityanI dRSTie kAvya prakAra tarIke sthAna dharAve che to bIjI rIte "Performing Art' tarIke paNa tenuM mUlya UMcuM che. muzAyarA, kavvAlI nA samAraMbhomAM gajhala kendrasthAne rahIne kalAtmaka abhivyakti dvArA nirdoSa AnaMda ApavAnuM kArya kare che. gajhala dvArA sarjakanA vyaktitvanI viziSTatA mastI ke mijAja pragaTa thato hoya che. AnA pragaTIkaraNa mATe vedhaka bhASA upayogI nIvaDe che. kavvAlI ane kavvAla zabdo gajhalanA saMdarbhamAM jANavA jarUrI che. je vyakti gajhala gAya che te kavvAla kahevAya che. ane gajhalane kavvAlI kahevAmAM Ave che. kavvAla be prakAranI hoya che. keTalAka svaracita gajhalo gAya che keTalAka kavvAlo anya gajhalakAronI gajhalo gAya che. A rIte kavvAlI e gajhala gAyakI sAthe saMkaLAyelo kAvya prakAra che. teno saMdarbha pUro pADe che. sUkSavAdI vicAradhArA pramANe prabhubhakti viSayaka gajhala ilma, tasavaka kahevAya che. temAM bhakta hRdayanI bhagavAna pratyenI ArajU, tamannA, anurAga, cittamAM rahelI lAgaNIobhAvajagatane vyakta kare che. praNayAnubhava vaita vinA azakya che. sAco bhakta bhagavAna sAthe bhaktinA mAdhyama dvArA ekarUpa bane che. gajhalanI anerI mastIno anubhava varNanIya che. varNanakauzalya, vicAratatva, ciMtana, alaMkArayojanA, saMgItamayatA, AdhyAtmikatA vagerethI gajhala atisamRddha kAvya tarIke sanmAnanIya che. gajhalanA prAraMbhamAM pracalita musammana hajja sAlema chaMdano moTA pramANamAM kavioe prayoga karyo che. upA. jayaMtasena vijaya, municaMdra vijayajI maNi, prabhavijayajI AdinI gajhalomAM arvAcIna zailIno prabhAva nihALI zakAya che. kavi AnaMdaghanajI, ajitasAgarasUri ane nAnacaMdajInI gajhalomAM zAstrIya rAgano sahayoga sadhAyo che. dhanAzrI, mADha, bhairavI, bhImapalAsa, bihAga, harigIta sohanI vagereno prayogathI temAM navInatA AvI che. tenAthI kavi pratibhAnuM darzana thAya che. - ratnatrayInA ArAdhaka muni bhagavaMtoe racelI gajhalomAM nItimattAnA UMcA dhoraNano prabhAva hoya che. te svAbhAvika lAge che. AcAra pradhAnajIvana jIvatA A munionI gadya-padya racanAono pradhAna sUra e nIti ane adhyAtma sAdhanAnA vicAro che. A prakAranI vicAra sRSTi saMskAra siMcana dvArA mAnava jIvanane unnata banAvavAmAM preraka nIvaDe che. municaMdra vijayajInI gajhalomAM muni jIvana ane kavijIvanano samanvaya thayo che. | gujarAtI bhASAmAM gajhalonuM pramANa ghaNI moTI saMkhyAmAM prApta thAya che. tenI bhASA gujarAtI hovA chatAM hindI, UrdU bhASAno prabhAva paNa jovA maLe che. gajhalo dvArA gujarAtI bhASAmAM tenI anerI lijjata mANI zakAya tevI kSamatA che. jIvana jIvavAno utsAha TakAvI rAkhe ne navo prANa pUre tevI samartha zakti dharAve che. sAhityamAM paraMparA ane prayoganuM valaNa jovA maLe che. sarjaka pratibhAnA lakSaNomAM emanI prayogazIlatA paNa saphaLatA-niSphaLatAnuM sUcana kare che. gujarAtI gajhalomAM Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA prayogazIlatAthI enuM svarUpa badalAyuM che. gIta jevI gajhalo radipha-kAphiyA rahita bolIthI gUMcavAtI racanAo ane kyAreka tatsama zabdothI gUMgaLAtI racanAo gajhalanA gajhalatvane ane chevaTe kAvyatvane haNI nAMkhe che. gajhalomAM AvI paristhiti sarjAI che. tyAre jaina kavionI gajhalomAM paraMparAgata valaNanuM anusaraNa thayuM che. eTale gajhalano prAraMbhano zabda rekhatA hato te rekhatA ane prAraMbhanA gajhalakAro zrI kaMthAriyA maNibhAI drivedI "sAgara', tribhuvana premazaMkara DAhyAbhAI derAsarI kalApI kAnta jevA gajhalakAro samAna jaina kavioe gajhalo racIne A kAvyaprakArane samRddha karyo che. temAM bAhya AkAra jovA maLe paNa AMtara svarUpamAM gajhalamAM praNayanuM vizva mahatvanuM che. bhautika premanI vibhAvanA karatAM Divine Love daivI prema AdhyAtmika premanI anubhUtine AMtaradohamAM sthAna ApIne sAMskRtika mUlyonuM gaurava vadhAryuM che. jo ke temAM rahelA upadezanA vicAro maryAdA rUpa gaNIe tema chatAM sUvAdanI vicAradhArAne anulakSIne AvA vicAro bAdhaka banatA nathI. jaina sAhityanI gajhalo jaina sAhityamAM gajhalono prAraMbha sthaLavarNanathI thayo che. vaDodarA, surata, cittoDa, udepura, pAlanapura jevA zaheronuM varNana karatI gajhalo prApta thAya che. jaina sAdhu kavioe yugadharmane oLakhIne samakAlIna pravAha sAthe ekarUpa thavA mATe gajhalonuM sarjana karyuM hoya ema mAnavAne kAraNa maLe che. rAjadarabAranI phArasI bhASA sAdhuoe zIkhI lIdhI ane teno gajhalomAM prayoga karyo hato. siddhicaMdra gaNine akabara bAdazAha taraphathI "khuphahama'no IlkAba maLyo hato. DLavarNananI gajhalono prAraMbha 18mI sadImAM thayo che. jaina sAdhuoe tIrtha mAhAbhyane lagatAM kAvyo racyAM hatAM. purANomAM jema kAzI mAhAbhya, gayA mahAbhyanI samAna jaina tIrthono mahimA gAyo hato. jaina sAhityamAM jinaprabhasUrinI racanA "vividha tIrthakalpa' A prakAranI kRti che jemAM tIrthonI aitihAsika dhArmika ane bhaugolika mAhitI gUMthI levAmAM AvI che. saMskRta-prAkRta bhASAnI A kRtiono prabhAva sthaLavarNananI gajhalo para paDyo hoya ema anumAna karavAmAM Ave che. A prakAranI gajhalo manoraMjana tathA mAhitI pradhAna hoI temAM kavitvanA aMzonuM pramANa alpamAtrAmAM che. varNana kauzalya ne mAhitI sabhara hovAthI teno bAhya AkAra gajhalano che paNa AMtaradehamAM kavitvanAM lakSaNo nahivat jaNAya che. jaina sAhityamAM sthaLavarNananI gajhalo e gajhalanI prAthamika avasthA darzAve che. A gajhalone lokasAhityanA eka aMgarUpe mUlavavAmAM Ave to yathArtha lekhAze. aitihAsika mAhitI meLavavA mATe AvI gajhalone AdhArabhUta sAdhana gaNAya che. | muslima zAsananA prabhAvathI rekhatA ane gajhala padabaMdhano Azraya laIne sthaLa varNananI gajhalo racAI hatI. saMvata 1748mAM kharata gacchanA kavi khetAe 'citoDa rI gajhalanI racanA karI che. A Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-2 129 racanA svayaM te sthaLano pravAsa karIne karI hatI evo saMdarbha temAMthI maLe che. "kahiye sita kaho kaeNsi ki, AMkhyuM dekhiye aisi kiM." duhAthI gajhalano prAraMbha karavAmAM Avyo che. "caraNa caturbhujadhAri cita, arU ThIka kari mana Thora, corAzI gaDha cakkale, cAlo gaDha citora." citoDanuM varNana karatI gajhalanI paMktio namUnArUpe nIce pramANe noMdhavAmAM AvI che. gaDha citoDa hai vaMkA ki, mAnuM samada meM laMkAki." jaisI dvArikA haridvAra, gaMgA gomatI giranAra, badarInAtha taTa kedAra, IkaliMga tetalA avatAra." kasabA talahaTI, aisI ki, dIlhI Agara jaisI ki." racanA samayano saMdarbha kavinI paMktiomAMthI maLI Ave che. (2) saMvata sattarameM aDatAla, khetA ki, AMkhe mojanuM etArki, vadi pakhavAraI terA ki kIni gajala paDhiyo Diki." (3) gajhalanA aMte madhyakAlIna paraMparA anusAra kalaza racanA paNa karI che. "paDho ThIka bArIka suM, paMDitANe jinhoM rIta saMgItakA ThIka mANe, cAroM bUTa mAlUma citADa cAvi, jihAM caMDikApITha cAmuMDa mAI." (4) kavi khetAjI bIjI kRti udayapura rI gajhala che. saMvata 1755thI 1767 sudhImAM thayelA rANA jayasiMhanA putra amarasiMhanA vakhatamAM racAI che. maMgalAcaraNamAM duhA, gajhalamAM udayapuranuM varNana ane kaLazathI gajhala racanA pUrNa thAya che. duhA. javuM Adi ikaliMgajI, nAthadvAra nAmA, guNa udayApura gAvatAM saMto karo sanAtha. A gajhalanI paMktio pIche talAva pIcho lApha karatA lahira killolAka mohana maMdara bAdara mahila, aMdara khUba ujalAhala. mahi rahita magaramaccha, kUrama kamacha dAdura kaccha, sArasa haMsa batakA sora, madhure mora ke DiMgora. narapati baiThakara nAvAka, dekhata saila dariyAvA. (9) (5) Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 jaina sAhityanA kAvya prakAroH svarUpa ane samIkSA sthaLavarNananI paraMparAne anusarIne kavirAja dIpavijaye vaTapadra, khaMbhAta, pAlanapura, surata, udepura ane zinoranI gajhalo racI che. temAM samakAlIna aitihAsika ane bhaugolika mAhitI prApta thAya che. teno racanA samaya saM. 1877nI AsapAsa che. vaTapadranI gajhala saM. 185ramAM racAI che. kavi AtmArAmajIe pUjA sAhityanI racanAmAM gajhala ane rekhatAno prayoga karIne navA viSayone sthAna ApyuM che. pUjA sAhitya bhakti-mArganI paraMparAnuM eka mukhya aMga che. bhaktinA mAdhyama dvArA prabhu sAthe ekAgratA sAdhavAnI sarvasAdhAraNa janatAne sAnukULatA prApta thAya che. te dRSTie kavinI bhaktipradhAna racanAomAM dezIonI sAthe gajhalane rekhatAno prayoga thayo che, je jaina sAhityanI gajhalanA itihAsamAM noMdhapAtra bane che. kavi manasukhalAle AdhyAtmika vicAradhArAne potAnI gajhalomAM sthAna ApyuM che. zuddha AtmatatvanA vicArone vyakta karatI A gajhalo jaina sAhityanuM navaluM najarANuM che. temAM bhakti to kharIja paNa vizeSataH AtmasvarUpanI pichAna mATenA vicAro kendrasthAne che. upAdhyAya vIravijayajIe bhakti-mArganI loka pracalita stavanonI racanAmAM "gajhala' no padabaMdha svIkAra karyo hato. emaNe stavana covIsIne aMte kaLaza racanAmAM rekhatAno prayoga karyo che. jaina kavionI moTAbhAganI kRtiomAM dezIonuM anusaraNa thayuM che. tenI sAthe samakAlIna prabhAvathI gajhala-rekhatAno prayoga thayo che. kavi haMsavijayanA pUjA sAhityamAM gajhalono prayoga thayo che temAM giranAramaMDana neminAtha bhagavAnanAM guNagAna sAthe tIrtha mahimA varNavyo che. A varNanamAM dezIonI sAthe gajhalano prayoga thayo che. viSayanI dRSTie haMsavijayanuM nAma aitihAsika mahatva dharAve che. jaina sAhityanI gajhalomAM mukhyatve tIrthakara bhagavaMtanA jIvana prasaMgo dvArA bhaktino mahimA gAvAmAM Avyo che. tyAga ane vairAgyanI bhAvanAnuM poSaNa ane AtmasvarUpa pAmavA mATe anivArya guNonuM saMvardhana thAya tevA preraka vicAro pragaTa thayelA che. mAnavatAnA dRSTikoNane kendramAM rAkhIne paNa keTalIka gajhalonuM sarjana thayuM che. jemAMthI vyaktinA vyaktitvane udAtta banAvavAmAM ciMtanAtmaka vicAro sthAna pAmelA che. bhakti, yoga ke jJAna game teno Azraya levAmAM Ave paNa te sAdhana che, sAdhya nathI evo daDha saMkalpa karIne sAdhana dvArA sAdhyaAtmAnI mukti che te lakSamAM rAkhIne AtmAnA zAzvata sukhanI eka ane avicchinna mahatvakAMkSA paripUrNa thAya te mATenA vaividhya sabhara vicAro gajhalomAM sthAna pAmyA che. gajhalamAM je milana-viraha jevA bhautika praNayanI abhivyakti hovI joIe tene badale A gajhalomAM adhyAtma prema-viraha-milananI hRdayasparzI bhAvavAhI prArthanA jevI AdhyAtmika vANI vaNAI gayelI che. premanAM sarva prakAromAM zreSTha prabhu prema che. evo pradhAna sUra vAraMvAra pragaTa thayo che. gajhalamAM viSaya vaividhyanI dRSTie vicAra karatAM labdhisUri pachI vallabhasUrinuM sthAna Ave che. emaNe paraMparAgata vairAgya-bodhavALI gajhalo uparAMta tIrtha mahimA, parvanI ujavaNI ane bhakti bhAvavALI gajhalonuM sarjana karIne A kAvyaprakArane samRddha karyo che. vallabhasUrinI Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-2 131 paryuSaNanI ane akSayanidhi tapanI gajhala viSayanI dRSTie navIna hoI gajhalomAM navuM AkarSaNa jamAve che. kavino zAMtinAtha bhagavAna pratye vizeSa bhaktibhAva rahyo che ema emanI kRtio parathI niSkarSa tAravI zakAya che. zAMtinAtha bhagavAnanI gajhalo, stavana, paMcakalyANakapUjA tenA udAharaNarUpa che. emaNe be kavvAlI saMskRta bhASAmAM racI che. jemAM zAMtinAtha bhagavAnano mahimA gAvAmAM Avyo che. kavino saMskRta bhASA pratyeno prema ahIM pragaTa thAya che. emanuM bhASA prabhutva kavitva zaktinuM ghotaka che. 5. maNivijayajIe upA. vIravijayajI samAna stavana racanAomAM gajhalano prayoga karyo che. AcArya labdhisUrie jaina sAhityanI gajhalanA vikAsamAM mUlyavAna pradAna karyuM che. viSayavaividhyanI sAthe kalAtmaka abhivyakti paNa noMdhapAtra che. bArabhAvanA, cArabhAvanA, tattvatrayI, vyasananiSedha, upadezAtmaka vairAgyabhAvanuM nirUpaNa ane mAnavIyaguNonA vikAsamAM saMskAra siMcana kare tevI AdhyAtmika ane vyavahAra jIvana viSayaka gajhalonI racanAthI jaina sAhityanI gajhalone samRddha karI che. jaina sAhityanA prathama koTinA gajhalakAra tarIke emanuM sthAna che. kavino mijAja ne mastI gajhalomAM nihALI zakAya che. saMkhyA ane guNavattAnI dRSTie A. labdhisUrinI tulanAmAM anya kavio nabhomaMDaLamAM tAralA samAna che. jyAre A. labdhisUri sUryasamAna prakAzapuMja pAtharIne gajhalane vizALa phalaka para taratI mUke che. sAMpradAyika viSayonI sAthe sAthe sAMskRtika mUlyonuM saMrakSaNa thAya ane mAnavIya guNo pratye Adara thAya tevA vicAro pragaTa karatI gajhalo jana sAdhAraNane sparzI zake tevI UMcI guNavattA dharAve che. Agama prabhAkara muni puNyavijayajInI be gajhalomAM guruvirahathI udbhavelI lAgaNI, zubhabhAvanA, pratyupakAra vyakta karIne guru mahimA pragaTa kare che. A gajhalo karUNarasanI bhAvavAhI hRdayasparzI abhivyaktinA udAharaNarUpa che. kavionI gajhalo mukhyatve bhakti rasapradhAna hovAthI zAMta rasanI anubhUti karAve che jayAre puNyavijayajInI be gajhala rasanI daSTie vicAratAM vadhu AkarSaka bane che. A. dakSasUrinI stavanAvalimAM prabhubhakti viSayaka gajhalo prApta thAya che. keTalIka prakIrNa gajhalomAM jJAna ane bhaktinA samanvayanI sAthe AtmasvarUpa ciMtana, jinavANIno mahimAM, guruviraha, vairAgyabhAvanA, tIrthamahimA vagere viSayone sthAna ApavAmAM AvyuM che. jaina sAhityanI gajhalo sthaLavarNanathI zarU thayA pachI kramazaH AdhyAtmika vicArone vividha rIte sparze che. sUphIvAdanI vicAradhArAmAM AdhyAtmika vicArone kendra sthAne mUkavAmAM AvyA che tadanusAra jaina sAhityanI gajhalo paNa adhyAtma mArganI ciMtana ane manana karavA lAyaka prasAdI che. Atma vikAsa mATe vairAgyabhAva poSaka hovAthI judA judA svarUpamAM racanAo thaI che temAM gajhala prakAranI kRtio paNa samarthana Ape che. samagra rIte vihaMgAvalokana karatAM gajhalomAM viSaya vaividhya noMdhapAtra che. Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ '132 jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA A gajhalomAM vyakta thayelA vicAro prAcIna daSTAMtono sUcaka ullekha karIne sAMskRtika mUlyonuM samarthana kare che. sattvazIla sAhityamAM AvA vicAronuM pratipAdana thAya te icchavA yogya che. A dRSTie vicArIe to dhArmika viSayo dvArA mAnavajanmanI saphaLatA ane vyavahAra zuddhithI sAcA mAnavI banavA mATenI kalyANakArI bhUmikA pUrI pADe che. gajhalonA vikAsano vicAra karatAM temAM rahelI prayogazIlatA dhyAna kheMce che. "gajhalanA kAvya rUpane saMyojIne eka navIna saMsRSTirUpa gross genere sarjavAnA AzayathI gajhalakAra prayoga tatpara bane che. AvAM saMyojano saoNneTa-gajhala, duhA-gajhala, gajhalamuktaka, gIta-gajhala, ThumarI-gajhala, ema thatAM rahyA che." (7) "gajhalamAM laya sAdhya karavAmAM saMgItanuM pradAna vizeSa mahatvanuM che. tenA dvArA svaratAlanA sAtatyane lIdhe ekAgratAnuM vAtAvaraNa sarjI zakAya che. AvI ekAgratA ja saphaLatAnuM sUcana kare che." (8) gujarAtI bhASAmAM prAraMbhanI gajhalo chaMda pUratI ja sImita hatI. bAlAzaMkara kaMthAriyAnI gajhalanuM udAharaNa joIe to gujAre je zire tAre jagatano nAtha te saheje, gayuM je pyAruM pyArAe, ati pyAruM gaNI leje." (9) - maNilAla nabhubhAI dvivedI "ahA? huM ekalo duniyA biyAbAMmAM sUno bhaTakuM, rajhaLato Izkane raste, ahIMtahIM AMdhaLo aTakuM." (10) - kavi kalApI "yArI gulAmI zuM karuM, tArI sanama, gAla cUmuM ke pAnIe tuMne sanama." (11) A gajhalo bhairavI rAgamAM gavAtI hatI te uparathI gajhalanuM zAstrIya rAga sAthenuM saMyojana thayeluM lAge che. gajhalanA chaMdo mAtrAmeLa che. A chaMdo eTalA badhA sthitisthApaka che ke catuSkala, paMcakala, pakala, saptakala ema game te rIte vAMcI zakAya che. arthAt karavA, dhumALI, tritAlapaMjAbI, jhapatAla, dAdarA, ekatAla, rUpaka ke dIpacaMdI ema judI judI mAtrAvALA tAlamAM sahelAIthI besADI zakAya che. - rAgonuM mizraNa kAvyanA bhAvamAM atisuMdara lAge che. gajhalanuM mAdhyama saMgItamAM vadhu lokapriya thayuM che. (12) Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-2 133 gajhala racanAnA saMdarbhamAM zAstrIya rAga-tAlanuM saMyojana paNa mahatvanuM sthAna dharAve che. jaina sAhityanI gajhalomAM Avo prayoga thayo che. A aMgenAM keTalAMka udAharaNo atre noMdhavAmAM AvyAM che. lagabhaga badhIja gajhalomAM radIphanuM anusaraNa thayeluM che, radIphanI sAthe ane svataMtra rIte kAphiyA paNa sthAna pAmyo che. keTalIka gajhalonA "zera'nI cothI paMktinuM pratyekanuM punarAvartana gIta, kAvya garabo ke dezanI dhruva paMkti samAna sthAna pAmyuM che. tenA pariNAme AvI gajhalomAM vedhaka vicAro pragaTa thayA che. jaina sAhityanI gajhalonuM avalokana karatAM ema jANavA maLe che ke kavioe gajhalane eka rAga tarIke svIkArIne tenuM sarjana karyuM che. gajhalano prabhAvotpAdaka laya, kavvAlInI viziSTa prakAranI geyatAthI prerAIne gajhala kavvAlInuM sarjana thayuM che. pariNAme tenuM chaMdazAstranI rIte mUlyAMkana karatAM baMdhAraNa aMgenI truTio rahelI che. mAtra laya-geyatAne mahatva ApIne gajhalonI racanA thaI che tyAre tenA baMdhAraNanI apekSA pUrNa thaI zake nahi te svAbhAvika che. keTalAMka udAharaNo parathI gajhalo viSe vadhu mAhitI maLI zake tema che. AcArya labdhisUrinI gajhalo udA. tarIke joIe to - "lagI hai cAha darazanakI miTA doge to kyA hogA." kavie ahIM rAga-gajala, kavvAlI ema noMdhyuM che. bhajo mahAvIra ke caraNo, chuDA degA janama maraNoM." "kuMthujina merI bhavabhramaNA, miTA doge to kyA hogA." "rUSabhajina suna liyo bhagavAna, araja tumase gujAruM chuM." A udA. mAM kavie "rAga gajala" ema lakhyuM che. zAstrIya rAgo ane dezIonA cAla vALI gajhala-kavvAlI racanAo paNa upalabdha thAya che. udA. "meM bheTayA AdinAthajI, harSa apAra, harSa apArI, AnaMdakArI rAga roga hara kavAthajI. harSa apAra." ahIM gajhala-bhairavI rAgano sumeLa sadhAyo che. caMdA prabhujI pyArA, mujhako dIyo sahArA." ahIM kavie rAga-kavvAlIno ullekha karyo che. | vijaya mANikyasiMhasUri kRta mahAvIra svAmI paMcakalyANaka pUjAnI cothI DhALamAM rAgasohanI-kavvAlIno prayoga thayo che. vaLI te dezI sAthe sAmya dharAve che te dRSTie dezIno ullekha karyo che. dezI- "rAjA merA mithenI gayA." kavi manasukhalAlanI gajhalanuM udA. joIe to - Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA "subodhake udyota hota, durita tama harA." "prabhu phajalu majalU karuM, meM Atma zakti che." "pratA dakSa jJAna lakSa cetanA jAgI." ahIM kavie "gajala-tAla-dAdarA-aMgrejI bAjekI cAla" ema jaNAvyuM che. AcArya vallabhasUrinI RSimaMDalanI pUjAnI AThamI DhALamAM evI noMdha che ke gajalatAla-kavvAlI nATaka ane dezI Azaka to ho cukA huM. vIra niNaMda jayakArA, jayakArA, bhavi jana bhAvazuM pUje." AcArya vallabhasUrinI paMcatIrtha pUjAnuM udAharaNa joIe to - pUjana to kara rahA huM, cAhe tAro yA na tAro ahIM gajhala-kavvAlInI sAthe cAhe bolo yA na bolo - e cAlano ullekha karyo che. emanI mahAvIra prabhu paMca kalyANakapUjAnI gajhalamAM dezIno samanvaya thayo che. "dezI dhana dhana vo jagameM "dhanya dhanya vIra jinaMda bhagavAna, tapasyA karake batalAnevAle." uparokta udAharaNo gajhala ane kavvAlIno zAstrIya rAga ane dezI sAthe saMbaMdha darzAve che. mukhyatve to kavioe gajhala-kavvAlInA rAga-layane anusarIne kRtio racI che. kavi haMsavijayajInI eka kavvAlInuM udAharaNa nIce mujaba che. ' "pUjana dravya bhAvase hove, sAdhu siddhAMta dikhalAve." suno prabhu vinatI etI, hameM saMsArase tAro " yaha cAla kavvAlI ema ullekha karyo che. A. vallabhasUrinI ninyAnave prakArI pUjAnuM udAharaNa nIce mujaba che. girirAja darza pAve, jaga puNyavaMta prAnI." ahIM kavie "kavvAlI-gajala-cAla Azaka to ho rahA huM" ema ullekha karyo che. bIju udAharaNa. "yAtrA nita karie, nita karIe, nita karie, prabhu AdijinaMda anusarie" kavie ahIM tAla-kavvAlI-cAla mujaro ema nodhyuM che. huMDha phirA jaga sArA jaga sArA, siddhagiriAnI na milA." ahIM kavie "sohanI-kavvAlI cAla-rAjA merA mithenI gayA" ema darzAvyuM che. AcArya vallabhasUrinI eka racanAmAM gajhalanI sAthe tAla dAdarAnuM saMyojana thayuM che. sevo bhavi virajina rAjA, apunarAvRtti phaLa tAjAM." temAM vaLI 'lo divAnA kiyA dila merA' e cAla sAthe paNa saMbaMdha darzAvyo che. Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-2 135 uparokta udAharaNone AdhAre evo niSkarSa tAravavAmAM Ave che ke jaina sAhityanI gajhalo padabaMdha tarIke moTe bhAge gajhalanA chaMdazAstra karatAM zAstrIya rAga-dezIo ane cAlane anusarIne sarjAI che. te daSTie gajhalonuM mUlyAMkana karatI vakhate chaMdazAstra (arabI-phArasInA) karatAM kavioe gajhalanA laya-rAgane anusarIne racanA karI che e vAta dhyAnamAM levI anivArya bane che. sAhitya sarjanamAM paraMparA ane prayogane paNa sthAna ApavAmAM AvyuM te dRSTie vicArIe to gajhalomAM paNa prayogo thayA che. jaina sAhityanI gajhalomAM AvA prayoganuM valaNa jovA maLe che. chaMdazAstranA niyama pramANenI gajhalo sivAya anya gajhalo racAya che te mATe jamiyata paMDyAnA vicAro noMdhavAmAM AvyA che. chaMda zAstramAM gajhala ane te sivAya baMdhAraNapUrvakanA anya ghaNA prakAro che. vartamAna samayanI gajhalomAM prAsAnuprAsane kAraNe bhAvasAtatya sAdyata jaLavAI rahe te prakAre racAyelI ghaNI gajhalo prasiddha thatI rahe che. A paddhatine "najhama' prakAranI gajhalo tarIke oLakhAya che. bhAva sAtatya jALavI zakAya tevI gajhala sivAya anya 14 prakAro che. 1 gajhala, 2 muktaka, 3 rUbI, 4 najhama, 5 paraMparita, 6 AjhAdabahara, 7 murabbA , 8 musallasa, 9 mukhammasa, 10 musalsa, 11 musammanuM, 12 muazara, 13 tajhamIna, 14 hikAyAta, 15 masanavI. gujarAta; dakSiNa, madhyapradeza ane uttara pradezamAM jaI vaselA muslima vidvAno ane sUphIsaMtoe masanavIo lakhI che. temaja hikAyato paNa lakhAI che. A gajhalanI baheromAM saLaMga kathAvastuo, upadezo, premakathAo temaja prazasti kAvya prakAro urdU, paMjAbI, siMdhI vagere bhASAomAM lakhAyela che. vartamAna samayamAM A prakArono kyAMya upayoga thato nathI. gujarAtanA keTalAka sthaLoe saMta kavioe lAMbAM khaMDakAvyo, masanavIo ane hikAyata urdUmAM rekhatAmAM lakhela che. A prakAranuM kheDANa lagabhaga have thatuM nathI." (13) jaina kavioe rekhatA'no prayoga karIne AdhyAtmika vicAro vyakta karyA che. temAM upadezanuM tattva paNa raheluM che. sUphI vicAra dhArAne vyakta karatI gajhalomAM upadeza rahelo che te dRSTie jaina sAhityanI gajhalomAM Avo upadeza hoya to te gajhalanA viSaya vastunuM eka aMga che ema mAnavuM joIe. gajhalamAM satata prayogo thayA che. ane thatA raheze. jaina sAhityanI gajhalomAM prayoganuM valaNa ochuM che chatAM temAM zAstrIya rAga ane dezIonuM saMyojana karIne gajhalomAM prayogazIlatA darzAvI che. sthaLa varNananI gajhalomAM madhyakAlIna paraMparAnuM anusaraNa karIne kaLaza, duhA, racanA, saMvata vagere vigato prApta thAya che. kavi "khetA'nI 'citoDarI gajhala'nuM udAharaNa nIce pramANe che. "kharatara kavi jAti khetAki, AMkha mojazuM etAki, saMvata sattarameM aDatAla, sAvaNamAra ritu varasAla." vadi pakhavAraI terI ki kinI gajhala paDhiyo ThIka" Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA (14) kavirAja dIpavijayanI "pAlanapuranI gajhala"mAM "kaLaza" racanA thayelI che temAM kavinA nAmano saMdarbha che. "dharaNarAja padmAvatI aharnis prabhu hAjara rahe, dIpavijaya kavirAja bahAdara sakala saMghamaMgala kare." (15) gajhalanI chellI kaDImAM kavinuM nAma ke upanAmano ullekha thelo hoya che. jaina sAhityanI gajhalomAM paNa upanAma karatA sIdhA nAmano ja saMdarbha prApta thAya che. "are A nAva jIMdagInuM dharyuM che hAtha meM tAre, DubAve tuM ugAre tuM, zrI zubhavIra vInave tujane." | 7 | ahIM kavi paMta vIravijayano nAmollekha thayo che. "nAgara' nI araja ura dharajo. " "vinayamuni vade bhAve, gajhala e premathI gAve." guNInA guNanI vidhi pUjya puNyavijaye kIdhI, kavvAlI zuddha e kIdhI, dayALu meM nathI dIThI." | 27 II " kahe labdhi sukhI thAze, paDyA je ehanA pAse, vezyAnI vAsanA tyAgo, agara jo sukhaDAM mAgo." | 10 || sahasa ho kama sattAise, caitra dvAdazI sudi sArI, kiyo vallama prabhu darzana, juo AnaMda zanivAsa. || 10 | (A kaDImAM racanA samaya, mahino, tithi, vAra ane kavinA nAmano ullekha che.) nemi lAvazya caraNoMkA upAsaka dakSa gAvata hai || (ahIM kavie guru paraMparAno nirdeza karyo che) rUpAtIta svabhAva dhare, zuddha kevalajJAna nahIM darza vare; jaba AtamarAma AnaMda bhare. siddha. || 7 || ghana ghAtI kSINa zukala lIna, virya umahayo, manasukha raMga zIva laMga, sejase rahyo. || 4 || meM araja karI sukhadAyA, te avadhAro mahArAyA, ema vIravijaya guNa gAyA, meM Aje darizana pAyA. zrInema. | 7 | yadu kulake vibhUSaNa ho, tribhuvana ke tuma svAmI, hamAre mana mAnasameM, birAje haMsagati gAmI. | 4 | Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 137 prakaraNa-2 saMskRta bhASAnI gajhalamAM paNa nAmanirdeza thayelo jovA maLe che. vallabha deva caraNe harSotma lakSmI karaze, vasantI te caraNa kamale mAyA labdhiH zrutAsarvA." uparokta udAharaNo dvArA madhyakAlIna ane arvAcIna praNAlikA anusAra kavinA nAmanI sAthe anya vigato upalabdha thAya che. jaina sAhityanI gajhalomAM bAhya AkAra joI zakAya che paNa teno AMtara deha gajhalanA bhAvane sparzato nathI. keTalIka gajhalo to mAtra mAhitI pradhAna che to vaLI anya gajhalomAM AkAranI sAthe aMtastatva paNa raheluM che. temAM rasa-bhAva-ciMtana jevAM lakSaNo joI zakAya che. jaina sAhityanI gajhalono abhyAsa karatAM ema lAge che ke lagabhaga 315 varSa pahelAM sthaLa varNananI mAhitIpradhAna ane varNanAtmaka gajhalo racAI hatI tyAra pachI kramazaH viSaya vaividhya ane rasa-bhAva pUrNa gajhalo racAI che. samakAlIna muslima zAsananA prabhAvathI gajhalo racI hovAnuM mAnavAmAM Ave che, tema chatAM A zAsanakALa vItI gayo ane navA viSayomAM gajhalonI paraMparA cAlu rahI che. temAM sAMpradAyikatAnuM lakSaNa hoya te to svAbhAvika che chatAM temAM mAnavatApreraka vicAronuM nirUpaNa thayela hovAthI gujarAtI bhASAnI gajhalomAM potAnI asmitA TakAvI rAkhe che. jaina sAhityanI gajhalomAM lagAgAgA cAra Avartanono 28 mAtrAno hakka musammAna sAlema chaMda kuzaLatApUrvaka prayojAyo che. gujarAtI bhASAnI prAraMbhanI gajhalomAM bAlAzaMkara kaMthAriyA, kavi kAnta, maNilAla dvivedI vagere kavioe teno ja prayoga karyo che. gujarAtI bhASAnI gajhalomAM eno raMga, mijAja ane pravAhitAmAM jarA paNa uNapa nathI. jaina sAhityanuM vastu sAMpradAyika che temAMthI paNa gajhalanI mastI ane mijAja nihALI zakAya che. prAraMbhanI gajhalomAM prAsa meLavavA mATe zabdonI toDaphoDa karIne bAhya rIte gajhala che ema darzAvavAno prayatna thayo che. tyAra pachInI gajhalomAM AvuM valaNa jovA maLatuM nathI. kavioe gujarAtI hindI bhASAnuM mizraNa karyuM che. ane arabI phArasInA viziSTa zabdaprayogo dvArA gajhalanI oLakhANa ApavA mATenA prayatna karyo che. jAlima, baMdA, malAha, jauharI, phaMdA, majala, kaMjaluM, gamAyA, matavAlA, mubAraka, baMdagI, siphata, ilama, jArI, vagere zabdaprayogo gajhalomAM noMdhapAtra bane che. gajhala ne anurUpa laya sAdhavA uparokta zabdo upayogI banyA che. A. vallabhasUri ane A. labdhisUrinI gajhalomAM gujarAtI-hindI bhASAnI sAthe gajhalanA baMdhane saMskRta bhASAmAM siddha karavAno puruSArtha karyo che. saMskRta bhASAmAM AvI kRti sarjana karanArA A be kavio jaina sAhityanI gajhalonI sAthe vizeSatAomAM cAra cAMda lagAve che. urdU-phArasI hindI-gujarAtI jevI bhASAomAM gajhala ane kavvAlInI racanAo thAya te to svAbhAvika che paNa saMskRtamAM AvI racanAo karIne jaina kavioe bhASA prabhutvanuM AzcaryakAraka darzana karAvyuM che. malA ane matA, radIpha, kAphiyA vagereno paNa gajhalomAM prayoga thayo che. vyavahAra Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA jIvananAM dRSTAMto-upamA-rUpaka, unmekSA jevA alaMkAro, zAMta, vairAgya ane karUNarasanI anubhUti, upadezAtmaka vicAro zabdAnuprAsa varNAnuprAsanI yojanAthI samartha abhivyakti, zabdavaibhava vagerethI badhI gajhalo jaina sAhityanI vividhatA ane samRddhimAM aitihAsika mUlya dharAve che. sAhityano mULabhUta uddeza to nirdoSa AnaMda ApavAnI sAthe mAnava kalyANanI udAtta bhAvanAno rahelo che te jo caritArtha thato hoya to pachI gadya-padyano koI bheda raheto nathI. padyanA prakAromAM gajhala paNa potAnI asmitA TakAvIne janasAdhAraNane ciMtanAtmaka ane vicArAtmaka bhAthuM pUruM pADIne mAnavatAvAdI vyaktitva ghaDataramAM pratyakSa ke parokSa rIte upakAraka nIvaDe che. gajhalanI abhivyaktimAM AdhyAtmika vicAro jovA maLe che. mAriphata adhyAtmavAda A prakAranI gajhalanI vizeSatA e che ke emAM divyaprema, laukika nahi paNa lokottara premanI bhAvanAnuM nirUpaNa thayeluM hoya che. temAM kavinI vyaMjanA zakti ane pratIkonuM upAdAna raheluM che gajhalamAM adhyAtmavAda vizenA avataraNane atre noMdhavAmAM AvyuM che. "urdUnA zAyara zAda' ajhImA bAdIe gajhalamAM sUphI vicAradhArAno AraMbha 20mI sadImAM karyo. eno sAra e che ke saMsAranI vibhinnatA eka prapaMca mAtra che. vibhinna jaNAtA samasta ekAMzo ekaja zaktinA aMza che. jemane A zakti e premanA aMzane Urdhva karavA potAnAthI vikhUTA karyA che. prema dvArAja A vikhUTA aMza pelA mahAna tattvamAM maLI zake che ane jIvana lIlA samApta thaI jAya che. A vicArasaraNI bhAratIya vedAMta sAthe meLa khAya che. AtmA paramAtmA vacceno prema, milananI utkaTa jhaMkhanA, talasATa, jagata taraphanI beparavAI, mastI vagere emAM rajU thAya che. ucchaMkhalA ke unmattatA nahIM paruMta AMtarika pAtranuM chalakAI UThavuM. umAzaMkara jozI kahe che mastI eTale jagatane vyavahAranI kAMcaLI utArIne pheMkI devAnI zakti. AvI zakti vagara kavitA tattvano paNa udaya asaMbhavita che, kemake kAvya paNa te ghaDIe prasare che je ghaDIe A meLavuM, A choDI dauM, AnI upekSA karuM evI vastu mAtra pratyenI zUnyatA pAmyo hoya che ane AnuM ja bIjuM nAma mastI." sUkSavAdanA vicAronA prabhAva heThaLa gajhalo racAI che. sUphIvAde gajhala dvArA premanuM AkarSaNa, Urdhvagati ane saundarya jevAM lakSaNo vikasAvyAM che. tenAthI gajhalamAM bauddhika ane ciMtanAtmaka vicAro sthAna pAmyA che. paramAtmA manuSyane pathapradarzana karIne preraNA paNa Ape che. icchAonA damanapara sUkSavAda vizeSa bhAra mUke che. sUphIvAdanA vicAro vedAMta, bauddhadarzana ane bhAratIya bhakti mArganI sAthe sAmya dharAve che. sUphI divyapremano bhikSuka che. saMsAranA lokonAM daMbha joIne emanuM mana virakta banyuM che. daivI premane chupAvanAra AvaraNanI khojamAM pravRtta thavAnI AkAMkSA sUvAdamAM mahatvanI che. ahaMkArane ogALavAthI divyapremanI anubhUti thAya ane tanmayatA AvI jatAM bhakti rasamAM ananya AnaMdanI anubhUtimAM jIvana vyatIta thAya che. Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-2 139 sUphivAdanI vizeSatA darzAvatA keTalAka vicAro joIe to - satyanI prApti e ja jIvanano uddeza che." bAhyasRSTi sArahIna che. AMtarika jayoti pathapradarzakanuM kAma kare che. ane aMtima prakAza tarapha dorI jAya che. AnI prApti kevaLa Atma prakAza dvArA thaI zake che. yogAbhyAsa dvArA prApta thaI zake che. jethI kaMIka anubhava prApta thAya che. khAsa karIne jyAre sAMsArika astitvanuM bhAna rahetuM nathI tyAre siddhinI avasthA prApta thAya che. jyAre sImita AtmA mahAna jyotimAM maLI temAM vilIna thaI potAne vIsarI jAya che tyAre ja A avasthA prApta thAya che. A abhyAsa svayaM zakya nathI. gurunuM hovuM ati Avazyaka che. yAtrA AMtarika ane mArga aSTa che. jenA mArga para cAlI cUkyo hoya teja pathapradarzaka thaI zake che. evI vyakti mukta hoya che. ghaNI zodha pachI guru maLe che ane te tyAre ja prApta thAya che jayAre jijJAsA pipAsA utkaTa hoya. tenI oLakha kaThina che. paraMtu samaya anukULa thatAM te svayaM oLakhAI jAya che. gurumAM pUrNa zraddhA ati Avazyaka che. ane gurunI AjJAnuM pAlana zIdhra phaLadAyI nIvaDe che. vizvAsathI ja ziSyano mArga prakAzita thaI UThe che. tene devIdRSTi prApta thAya che. ane aMte te premasAgaramAM magna thaI jAya che. (17) sUphI mATe daridra paNa pavitra ane tapamaya jIvana jarUrI che. Atma nirIkSaNa temaja mananI ekAgratA anivArya che. jenAM sAdhana sadguru dvArA ja maLe che. potAnA dhyeyane varelA sUphI Ane puSTa kare che. temano anubhava divyajJAnanI samAna tarka ane buddhithI para che. tema chatAM temanI zraddhAnI AdhArazIlA hovAthI te aMtargata satyaja kahevAze. tarka ane buddhithI para je eka agocara satya che. temAM ja sUphIo vizvAsa rAkhe che. temanI sAdhanA tyAM sudhI pahoMcavuM ane siddhi temAM ekAkAra thavuM te che." (18) sUphIvAdanA uparokta vicAro jaina sAhityanI prabhuviSayaka, upadezAtmaka ane vairAgyapreraka gajhalonA samarthana mATe mahatvanuM sthAna dharAve che. tapa, tyAga, indriya damana, anAsakta bhAva, sAdhanA-yogAbhyAsa, AtmAnubhUti jevA vicAro dharmamAM kendrasthAne che eTale jaina kavioe potAnI gajhalomAM AdhyAtmika vicArone kalAtmaka rIte gUMthI lIdhA che. e dRSTie vicAratAM temAM sAMpradAyikatAne gauNa karIne vicArasRSTi tarapha lakSa rAkhavuM joIe toja jaina sAhityanI gajhalone yathocita nyAya maLI zake. gajhalanA samakAlIna kAvyarUpono abhyAsa saMlakSya bane te mATe keTalIka vigato atre ApavAmAM AvI che. kasIdA = prazasti kAvya. rAjA mahArAjAonI, khalIphA, amIra-umarAvonI birUdAvalI gAvAmAM Ave tevI guNagAthA. masanavI= kathAkAvya. temAM koI aitihAsika ghaTanA ke premakathAnuM varNana dvArA nirUpaNa karavAmAM Ave che. Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140, jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA masiyA = zoka kAvya. yuddha kAvyano viSaya ane teno vistAra thatAM mRtyu-janya zokavirahanI bhAvanAne vyakta karavAmAM Ave che. jaina sAhityanI keTalIka gajhalomAM prasaMganuM nirUpaNa thayuM che, te laghukathA samAna AsvAdya che. AvI gajhalo masanavI sAthe sAmya dharAve che. kavi prabhudAsanI nemanAthanI gajhalamAM nemanAtha rAjulano tyAga kare che ane aMte mukti pAme che te prasaMga kendra sthAne che. rAjula kahe nAtha gae sAtha paraharI, nahIM arja merI gaja kachu dIlameM dharI. rAjula." / 1 / kasIdA jevI racanAonI dRSTie vicArIe to jaina gajhalomAM guru ane paramAtmAne kendramAM rAkhIne emano guNAnuvAda, mahimA gAvAmAM Avyo che. prabhu pratyenA samarpaNa bhAvathI zaraNAgatinI paNa abhivyakti thayelI che. nIcenAM udAharaNa uparathI A vigata vadhu spaSTa thaze. kavi haMsasAgara zAMtijina zAMtinAdAtA, tujAgama biMba jaga trAtA, duHkhita bharate kSamAdAtA, guru nigraMtha vicaratA." kavi paMDita vIravijayajI sAMizuM dila lagA prAnI, nisAnuM para navA bAnI; karo ghaTa jala bharI jaisA, bharUsA piMDA kA taisA." . prabhu jevo gaNo tevo, tathApi bAla tAro chuM, tame mArA jevA samA lAkho, paraMtu eka mAre tuM." A. kalApUrNasUri "bhUlo paDyo chuM bhavamahIM, bhagavAna rAha batAvaje, janamo janama ne maraNanAM, saMtApathI ugAro." muni dhuraMdharavijaya dinarAta jhUruM toya vahAlA kema rIjhato nathI ? avirata jhare AMsunayanathI toya bhIMjAto nathI." A. dakSasUri patitapAvana tarana tArana, duHkhI ke duHkha nivAraNa, anAthoM ke sadA pAlana, karo bhava pAra utArana." A vallabhasUri pArasaprabhu nAtha tuM merA, raTuM meM nAma nita terA, vinA tuma nAtha jina rAyA, bhavo bhava duHkha bahu pAyA. Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-2 A. labdhisUri, A. vallabhasUri "" tUrkI bhava du:khakA bhaMjana, tuM hI bhavi jIvakAraMjana, jagata AdhAra tUM kahiye, niraMtara zaraNa tuma lahiye." " bhajo mahAvIra ke caraNoM, chur3A degA janama maraNoM, jagatameM deva AlI haiM, surata sabase nirAlI vaiM" "6 " tuMhI brahmA tuMhI viSNu tUhI zaMkara tuMhI pArasa, devAdhideva nirdoSI, prabhu guNa ke bhaMDArI hai." paramAtmAnuM svarUpa, guNo ane teno prabhAva ke camatkAra darzAvatI paMktio AdhyAtmika gajhala 52 prakAza pADe che. masiyA. A prakAranI kRtimAM mRtyunA virahathI udbhavatA zokanuM nirUpaNa karavAmAM Ave che. temAM guru pratyeno apUrva sneha, zraddhA, bhakti ane upakAranI bhAvanAne vyakta karavAmAM Ave che. AcArya vallabhasUrinI guru viSayaka gajhala joIe to " vinA guru rAjake dekhe, mere dila vekarArI hai mahAupagAra jaga karatA, tanu phanAha samaja karake, jIyAvallabha cAhatA hai, namana kara pAMu para paDake." kavi nAgaranI guru jItavijayanA avasAnanI kavvAlI joIe to-- 141 66 * amone lADamAM lAlI, paDhAvyA putravALI, acAnaka yuM gayA cAlI, amone cheka gayAM bhUlI." "hajAro medanI cAmI, malI guru bhaktine kAje, vIraha amone thayo, Aje dAdAguru amArA yuM amone cheka bhulI gayA." jaina sAhityanI gajhalono tulanAtmaka abhyAsa karatAM ema phalita thAya che ke e prAraMbhakALanI gajhalonI sAthe samAna kakSAe sthAna pAmI zake che. eTale jaina sAhityanI gajhalo kAvyaprakAranI samRddhimAM vividhatA dvArA navo raMga jamAve che. dhArmika sAhityanI eka maryAdA gaNo ke vizeSatA gaNo to temAM upadezanuM valaNa mahattvanuM dekhAya che. mammaTe kAvyaprakAzanI racanAmAM kAvyanAM prayojano darzAvatAM upadezano ullekha karyo che. A upadeza kAMtAsaMmita, mitrasaMmita ane prabhusaMmita ema traNa prakArano che. dharmagraMthone AdhAre vividha prakAranuM sAhitya sarjAyuM che temAM prabhusaMmita upadeza che. bhAratIya saMskRtinI ujjavaLa paraMparAnuM anusaMdhAna sAhitya dvArA upadezAtmaka abhivyaktinuM che te yathArtha lAge che. Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA mitra ane kAMtAsaMmita upadeza to mAtra A ja janmamAM lAbhadAyaka nIvaDe jyAre prabhusaMmita upadeza to bhavobhavanA bhAthAnI garaja sAre che. prabhunI divyavANIno prabhAva janma janmAMtaronA duHkha dAridraya ane zokane dUra karIne AtmasvarUpa pAmavA, pUrNatva pAmavA mATeno rAjamArga darzAve che. teno upakAra cirasmaraNIya che. "The divine speech of Lord is the heartiest blessings to the mankind for the development of Spiritual Stage in life" dhArmika sAhityanA pAyAmAM jIvana sAtheno avicchinna saMbaMdha rahelo che. sAhityamAM kalA, kalA mATe ane kalA jIvana mATenA vAda vivAdamAM nahi paDatAM kalAno jIvana sAtheno saMbaMdha svIkAravo yogya lAge che. A prakAranuM sAhitya mAtra pracAralakSI nathI paNa mAnavA AcArane AtmalakSI banAvavAmAM mUlyavAna pradAna kare che te dRSTie dharmanA sAhityanI upekSA karavI ucita nathI. temAMthI niSpanna thatI vizvanA sarva jIvonA kalyANanI vizALa bhAvanA tarapha sau koIne pUjya bhAva thAya tevI UMcI kSamatA dharAve che. Let Your life lighty dance on the edges of time, like a dew drop on the tip of a leaf (Rabindranath Tagore) saMdarbha sUci naM. 1 thI 4 gujarAtI sAhityanAM svarUpo pA. 628 naM. 5-6 gujarAtI sAhityanAM svarUpo. naM. 7 chIpano cahero-gajhala pA. 225 naM. 8. chIpano cahelo-gajhala pA. 181 I, 10,11 chIpano cahero-gajhala pA. 183 naM. 12 chIpano cahelo-gajhala pA. 186 naM. 13 gajhalanuM chaMdazAstra pA. 157 158 madhyakAlIna sAhityanAM svarUpo pA. 628 15 paTTAvalI samuccaya pA. 85 gujarAtI gajhalanI sauMdarya mImAMsA pA. 44 17, 18 gujarAtI gajhalanI sauMdarya mImAMsA pA. 23 pA. 629 naM. 14 . naM. 16 .a .shn Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-2 143 gajhala AcArya buddhisAgarasUrijI prabhu tuM che prabhu tuM che. (kavvAli) game tevA rUpe tuM che, purepuro nahIM bhAse; tathApi bhAsa dilamAMhi, prabhu tuM che. prabhu tuM che. thaI layalIna vicAromAM, jigarathI zodhIne zodhyo; parAmAM bhAsatuM evuM, prabhu tuM che prabhu tuM che. anumAno ghaNAM kIdhA, prabho tuja astitvatAmAMhi; hRdayamAMhI thatI huraNA, prabhu tuM che prabhu tuM che. akalane nA kaLI sakato, agamano pAra nA pAmuM; jigarano tAra vAcaka to, prabhu tuM che prabhu tuM che. alakhane nA lakhI zakato, aho e koNa saMskAre, thatI phuraNA svayaM evI, prabhu teM che prabhu tuM che. prabhuno pUrNa pUjArI, aho enA hRdayamAMhI; prabhanA nAmanI raTanA, prabhu tuM che prabhu tuM che. pratIti pUrNa thaI hArI, kathAtI vANIthI nA te; buddhayabdhi bhaktinA yoge, prabhu tuM che prabhu tuM che. 7 bha. 5. bhA-8 pA. 28 pU. nAnacaMdajI svAmI agara hai zauka milanekA, to haradama lau lagAtA ja; jalAkara khudanumAIko, bhasama tana para lagAtA jA. pakaDa kara IkkI jhADU saphA kara hijU e dilako; dUIkI dhUlako lekara, musalle para uDAtA jA. musallA doDa, tasabI toDa, kitAbuM DAla pAnImeM; pakaDa dasta tU paratoMkA, gulAma unakA kahAtA jA. na mara bhUkhA, na rakha rojA, na jA masjida, na kara sijadA; vajUkA toDa de kUjA, zarAbe zauka pItA ja. hamezA khA hamezA pI, na gaphalatase raho Ikadama; nase meM saira kara apanI, khudako - jalAtA jA. na ho mullAM, na to bambanuM dUIkI choDakara pUja; hukama hai zAha kalaMdarakA, analahaka - kahAtA ja. Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA kahe "masUra' mastAnA, haka maine dilameM pahacAnA; vahI mastoMkA mayakhAnA, usIke bIca AtA jA. (prA. 5.- pA. 37) kavi rasika have A vizvane vaMdana (gajhala) ghaNAe bhogavyA bhogo, ghaNAe bhogavyA rogo, pharI cAhuM nahI bhogo, have A vizvane vaMdana. jagatanA sarva vyavahAro, viSe khoTo samaya mAro, upADyo pApano bhAro, have A vizvane vaMdana. pharyo A vizva upavanamAM, dharIne harSa huM manamAM, haNAyo harSa e kSaNamAM, have A vizvane vaMdana. ghaDIbhara je hatuM pyAruM, banyuM che sarva te khAruM, pharI teM nA karU mahArUM have A vizvane vaMdana. prItI paramAtmathI lAgI, dIdhuM meM vizvane tyAgI, ghaNIe Thokaro vAgI, have A vizvane vaMdana. (adhyA. bhajana. pA. 87) gajhala-mohanalAla cunIlAla dhAmI tyAganuM mUlya vizvanA mayadAnanA sanmAna sAcA tyAganAM, vizva vINA para madhura gAna sAcA tyAganA; mAnavajIvananAM mUlyavaMtA mAna sAcA tyAgamAM, vizvanA saMto sadA gulatAna, sAcA tyAgamAM. || 1 | AMsunI dhAra saMsArIo kahejo tame, saMsAramAM zuM sAra che ? saMsAranI rasakuMjamAM sthAI kyo zaNagAra che ? saMto anubhavathI kahe tyAM saLagatA aMgAra che. AkraMda che naranAranA, ne AMsuDAnI dhAra che. | 2 || ' lohanA svAde ! mAtApitAne bena baMdhu pyAra kAM rAkhe ? putrane parivAra sahu ko mITa kAM mAMDe? Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-2 145 3 | | 4 | 5 || nehe jharatI nAra mIThAM veNa kAM bhAkhe? lAlI bharelA lohInA svAde sahu rAce. - rAganI mAyA dardamAM DubI mare paNa tyAga A gamato nathI; AMsu ukaLatA hoya toya "rAga" te khasato nathI, paTakAya lAkho vAra toye tyAM namato nathI, samajAya saghaLuM sApha toye tyAgamAM ramato nathI. be dhArI talavAra saMsAramAM saDanAra mAthe rAta aMdhArI, mArga sUjhe nAM maLe nAM muktinI bArI, saMsArIonA bhAgyamAM che "svAdathI yArI garadana pare laTakI rahI talavAra be dhArI. (sane. 1947nI sAlamAM lakhAyelA kAvyonI jhalaka) smi. mA. pA. 174) upA. jayaMtasena vijayajI "bAta dila utAra" jAnA hai jarUra jIvaDA bAta utAro ura, jethI Adi DIgrImAMhi hotA kyoM magarUra. moha madirA ja bhAna bhUlIne hotA kyoM cakacUra, kAlakI phAla Ave tuja para uDI jaze tuja nUra. TAIma kI kiMmata hoya tujane bano dharmamAM zUra, ekatAna bano jo usameM zivapUra nahi hai dUra. isa bAtako nahi mAne to bhavo bhavakA majUra, AtmakamalamAM labdhi pragaTe bhaktimeM raho hajUra. yaMta bAtako je nara mAne mile mukti khajUra. (A. guM-pA. 234). kavi paMDita vIravijayajI karmarAyanI vicitratA are kismata tuM gheluM raDAve tuM hasAve tuM, ghaDI de phasAvIne satAve tuM rIbAve tuM. | | 1 | Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 149 jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA ghaDI AzAmahI vahetuM ghaDI aMte nirAzA che, vividha raMgo batAve tuM hase tene raDAve tuM. | 2 || keInI lAkha AzAo ghaDImAM dhuLadhANI thaI, pachI pAchI sajIvana thaI rahelAne hasAve tuM. | 3 || rahI mazagula abhimAne sadA moTAI mana dharatA, nIDarane paNa DarAve tuM na dhAryuM koInuM thAtuM. || 4 || vikaTa rastA ane tArA ati gaMbhIra ne UMDA, na marma koI zake jANI ati je guDha abhimAnI. | 5 || sadAcArI ja santone phasAve tuM raDAve tuM, kare dhAryuM are tArUM badhI Alama phanA karatuM. | 6 | are A nAva jIMdagInuM dharyuM che hAthameM tAre, DubAve tuM ugAre tuM zrI zubhavIra vinave tujane. || 7 || (pA. na. 192) AcArya yazobhadrasUri aupadezika sajhAya A jIvana eLe jAya che bhagavAnane bhajazo kayAre ? AyuSya ochuM thAya che bhagavAnane bhajaze kyAre ? gharanI strI ghareNAM mAge nAno kIko chAtIe lAge, sau svArthamAM rAce che. bhagavAnane. || 1 || nokara cAkara sevA karatAM hoThe enAM nAmo ramatAM, e rAmo ghATI bhUlIne bhagavAnane. | 2 || raMka jano para charI calAvI zeTha banyo tuM zaktizALI, e nirdayatAne choDIne bhagavAnane. | 3 || jhaTapaTa doTa moTara tArI lakSmI che vaibhava che bhArI, paNa khAlI hAthe javuM che bhagavAnane. || 4 || kapaDAM saphAIvAlAM che paNa aMtaramAM kALAM jALAM che, nirmala aMtarane karavAne bhagavAnane. | 5 || sukha zAMti sadAye mAgo cho paNa dharmadhyAnathI bhAgo cho, anupama sukha meLavavAne bhagavAnane. nema vijJAnasUri sArA vAcaka kastura gura sukhakArA, yazobhadra kahe che. cetana bhagavAnane. || 7 || (pA. naM. 174). Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-2 147. muni dhuraMdhara vijayajI (gajhala) dina rAta jhurUM to vhAlA kema rIjhAto nathI ? avirata jhare AMsu nayanathI toya bhIMjAto nathI ? mArI najara tujathI maLIne bhAna huM bhUlI gayo premamAM evo paDyo ke raMga e jato nathI ? huM khela khele khalakanA ne palakamAM rIjhavuM jagata paNa thayo chuM lAcAra tujathI tuM ja samajAto nathI. bolane o ? bola vahAlA ? kema mauna dharI rahyo ? tAre mAre kharekhara kAMI paNa nAto maLe ? dila daIne darda lIdhuM deva tArI pAsethI toya zuM A dIna paratuM rahamadila thAto nathI ? tArA virahanI AgamAM zekAIne taDapI rahyo premanI varSA karIne kema malakAto nathI. khUba huM bhoLo paDuM chuM nAtha tArI AgaLa jAte homuM toya vhAlA sTeje kheMcAto nathI ? paNa prabhu muja premano vijaya thAze ekadI huM ane tuM eka thaIzuM vizvAsa e vAto nathI. AcArya labdhisUrijI pArzvanAthastavana zaraNa le pArja caraNo kA phira phira nahIM mile mokA zaraNa, devana ke deva ye sohe InDoM ko dekha jo moheM. haThe tasa duHkha duniyA kA phira phira nahIM mile mokA zaraNa. / 1 / InoM kA nAma ja lete unahoM ko zivasukha dete, mAraga yaha mokSa jAnekA phira phira nahIM mile mokA zaraNa. | 2 | anAdikAla bhavabhaTakA jAmI tuM pArzva se chaTakA, milA aba varNa dhyAne kA phira phira nahIM mile mokA zaraNa. || 3 || jinhoMne sarpako tArA namaskAra maMtra ke dvArA, vo hI tuma tAra lene kA phira phira nahIM mile mokA zaraNa. / 4 guNa 8 pArzameM jaise nahI ora devameM aise, yahI bhavapAra lagAne kA phira phira nahIM mile mokA zaraNa. / 5 . kahe labdhi jinaMda sevo aisA hai anya nahIM devo, bhavAbdhi pAra kara naukA phira phira nahIM mile mokA zaraNa. | 6 | Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 jaina sAhityanA kAvya prakAroH svarUpa ane samIkSA saMdarbha : jaina sAhityanI gajhalo, gajhalanI phara, guja. sAhi- sva. pA. 625 17. lAvaNI saMgIta ane abhinayanA samanvayathI lokajIvananI jarUriyAtane anulakSIne racAyelo geya kAvyaprakAra eTale lAvaNI. A kAvya prakAramAM sAhitya, saMgIta, nRtya, abhinaya jevAM eka athavA vadhu lakSaNo jovA maLe che. lAvaNI zabdanI utpatti aMge judA judA mato pracalita che. 1. khetaramAM ropaNa karatI vakhate (lAvaNI-ropaNImAM gAvAnuM gIta che; tema chatAM e kRSi gIta nathI temAM kAvyakalAnAM lakSaNo rahelAM che.) 2. lavaNa eTale mIThuM (namakIna) suMdara. te uparathI lAvaNya jevo bhAvavAcaka zabda niSpanna thayo che. temAM lAvaNInI saMjJA jovA maLe che. lAvaNImAM vizeSataH strI sauMdaryanuM varNana hoya che. 3. lApanikA-e saMskRta zabda uparatI lAvaNI zabda racAyo che evuM keTalAka sAhityakAro mAne che paNa vAstavika rIte vicArIe to lApanikA zabda mULabhUta saMskRta bhASAno nathI. te mahAnubhAva graMthomAMthI maLyo che. teno artha spaSTa--kiraNa, saMbaMdha anvaya vagere thAya che. A artho lAvaNInA svarUpa sAthe susaMgata lAgatA nathI. 4. lAvaNI nRtyamAM nartakInuM zarIra sahaja rIte maroDa laI zake che eTale zarIrane vALavuM, namAvavuM, aMgabhaMgI sAthe saMbaMdha che te uparathI lavavuM zabdane AdhAre lAvaNI zabda | utpanna thayo che. akSara ane zabdone subhaga suMdara rIte goThavavA, zobhAvavAnI kalA te lAvaNI kAvya che. kAvyanI eka vyAkhyA che-Poetry is the best words in the best order te uparathI evuM anumAna karavAmAM Ave che ke layabaddha racanA kAvya racanAmAM zabdone kramika rIte goThavavAmAM Ave che ema samajAya che. lAvaNInAM parivartana pAmatAM rUpo, sthaLa, kALa ane lokaprasiddha thayelAM che tene AdhAre lAvaNInA prakAra (bheda) pADavAmAM Ave che. temAM thayelAM parivartana jotAM koI eka mata lAvaNI vize spaSTa mAhitI ApI zake tema nathI. lAvaNI e saMgItano eka lokaprasiddha prakAra che. ghara ke kuTuMba choDIne yuddhanA morace potAnuM sarvasva arpaNa karavAnI taiyArI sAthe gayelA sainikanuM mana rIjhavavA mATe zrRMgAra pradhAna gItonI racanA karavAmAM Ave che. evo gujarAtI bhASAmAM ullekha maLe che. "mArI naNadalanA virA hAlyA cAkarI' (sainikanI nokarI karavI) ho rAja, rasiyA vAlama vIMjhaNuM lyo, he...sUDI sa sarIkhaDI pAtaLI vAvyamAM, rasiyo vAlama vIMjhaNuM lyo, tArA gUMjAmAM (khissAmAM-gajavAmAM) ramatI AvuM ho rAja... rasiyA vAlama vIMjhaNuM Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-2 149 lyo.. jevAM gIto sainikanI chAvaNIomAM emanA saMgIta ke utsavomAM, meLAomAM-yAtrAmAM sAmUhika manoraMjana mATe gIto gavAtAM hoya che. A gIto manane AkarSaka mohaka lAge che. tevA gItone lAvaNI nAmathI marAThI sAhityamAM oLakhavAmAM Ave che. lAvaNI kAvyonA uddabhava mATe A bhUmikA paNa upayogI che. A prakAranI racanAo vaividhyapUrNa che. uparokta vigatone AdhAre evuM anumAna karavAmAM Ave che ke zrRMgAra pradhAna gIta eTale lAvaNI. jUnAmAM jUnI lAvaNIo saMta ekanAtha mahArAjanI 16mI sadInI upalabdha thAya che. vIra-zaiva saMtomAM manmatha svAmI A prakAranAM gItonA mULa racayitA che. emaNe A lAvaNI gIta prakAranuM sarjana karIne pracalita banAvyo. tenuM svarUpa AdhyAtmika kakSAnuM che. temAM karAvakSetranA devI-devatAonuM varNana che. khAsa karIne zIlAhAronA kuLadevatA karAvakSetramAM kaI rIte AvyA tenuM varNana che. lAvaNI kAvyaprakAra marAThI zAsanakALamAM eTale pezavAnA samayamAM-aDhAramI sadInA uttarArdha ane 19mI sadInA pUrvArdhamAM thayo che ema mAnavAmAM Ave che. zAhAra-zAyara ane kavi rAmajozI, honAjI bAbA, parazurAma saganabhAu, anaMtakaMdI ane prabhAkara jevA lokapriya kavio A kALamAM thayA hatA. rAmajozIe saMskRta-marAThI ane anya bhASAomAM lAvaNIonI racanA karI che tenAthI lAvaNI kAvyo samRddha thayA che. aMgrejI zAsanakALamAM pakke bApurAva zAhIra (zAyara) hebatI ane haidara paNa lAvaNInA vikAsamAM sahayogI thayA hatA. Adhunika samayamAM lAvaNInA AkarSaka kAvya prakAranA racayitA ba. di. mADaguLakara kavi saMjIva, pI. sAvaLArAma ane jagadIza khebUDakara jevA kavio lAvaNI pratye AkarSAyA hatA ane tenA vikAsamAM pradAna karyuM che. uparokta aitihAsika mAhitI lAvaNI kAvyaprakAranA astitvanI sAthe vikAsanI mAhitI Ape che. te uparathI marAThI sAhityanI lAvaNI kAvyonI samRddhino paricaya thAya che. - lAvaNInA viSaya aMge vicArIe to strI-puruSa saMbaMdha ane te nimitte kRSNa-gopInA varNano vividharUpe jovA maLe che. zRMgAra rasanI samagra rasasthiti vyakta karIne lAvaNIne alaMkRta karavAmAM Ave che eTale teno viSaya rasika che. tema chatAM lAvaNImAM paurANika, AdhyAtmika ane laukika viSayonI vividhatA rahela che. gaNapati, zaMkara ane viSNu jevA devonI stutio, koI paurANika dIrdhakathAnuM Alekhana, tuLajApura, paMDharapura jevA tIrthayAtrAnAM varNano vairAgya viSayaka upadezAtmaka vicAro, sAvitrI harizcaMdra jevA AkhyAno, lakSmI pArvatIno saMvAda, kRSNa-rAdhA saMvAda, gurukRpA, gUDha AdhyAtmika anubhavanuM nirUpama jevA viSayone sparzatI anekavidha lAvaNIo sarjAI che. bhedika lAvaNIomAM ukhANAM, kUTaprazna, praznottara svarUpanI lAvaNIo racAI che. lAvaNIo AdhyAtmika ane laukika ema be prakAranI hoya che. kavi rAmajogIe duSkALanuM varNana karatI lAvaNIo lakhI che ane anaMtakadIe parivartana pAmelA jamAnA pratye asaMtoSa vyakta karatI to vaLI bIjA kavioe Adhunika jamAnAnI samasyAone vAcA ApatI lAvaNIo racI che. uparokta viSayavastune dRSTie vicAratAM evo niSkarSa tAravAmAM Avyo che ke lAvaNInuM viSaya vastu samaya ane saMjogo badalAtAM abhinava parivezamAM prApta thAya che eTale Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA te mAtra dhArmika kSetra pUratI maryAdita na rahetAM jIvananA vividha kSetrone sparze che. viSaya vaividhyavALI lAvaNIothI samRddha marAThI sAhityanI lAvaNIono abhyAsa karatAM eTaluM spaSTa thAya che ke lAvaNI e geya padabaMdha racanA che eTale gIta kAvyamAM samAna geyatA enuM vyAvartaka lakSaNa gaNAya che. lAvaNInI racanA moTebhAge ATha mAtrAomAM padanuM mAtrAnuM Avartana dharAvatI ke cha mAtrAovALI bhUMgAvartanI prakAranI jovA maLe che. emanI jAtivRta (chaMdano eka prakAra) kahevAmAM Ave che. A vRtta saraLa ane geya hoya che ane saraLatAthI gAI zakAya tevo che. sarva sAdhAraNapaNe nAno UMco svara dharAvatI, Dholaka, tuNatuNA (mahArASTramAM vaparAto eka khAsa prakArano ekatAro jemAM eka DabbA para vAMsa lagAvI khUTI mUkI eka UMco svare vAge evo tAra hoya che. ), jhAlara, jhAja ane khAsa karIne medAna para zaurya utpanna karI zakAya evA vAMjitro ja lAvaNInA gAna samaye vaparAya che. lAvaNI mahephilamAM rajU thAya che te daSTie tenA traNa prakAra che. (1) zAhirI lAvaNI (ekatrita jana samudAya sAme kavi pote khAsa paheraveza sAthe rajUAta kare) temAM Dapha (eka tAlavAdya) ane tuNatuNo ekatAro jhAja saMgata sAthe zAhira AvI lAvaNI prastuta kare che. tene sAtha ApavA mATe UMcA svare gAI zake, jhIlI zake evuM eka vRMda paNa tenI sAthe rAkhe che. (2) beThakanI lAvaNItabalA, hAramoniyama, sAraMgI, nAno taMbUro jevAM saMgItanA sAdhano sAthe koI koI mahephilanA svarUpamAM AvI lAvaNIo rajU thAya che. moTebhAge gAyikAo ane nartakIo AvI lAvaNI prekSako samakSa prastuta kare che. temAM puruSo sahayoga Ape che. A lAvaNIo uttara hindustAnanA saMgItanA humarI prakAranI hoya che te yogya abhinaya ane nRtya sAthe rajU thAya che. (3) DaphanI lAvaNI (lAvaNI rajU karanAra maMDaLa ke kaMpanIne samUha-jUthane phaDa kahevAya che.) te vaMzaparaMparAgata ke guruparaMparA pramANe cAle che. emAM nartaka (moTebhAge bAyalo) bhavAI karanAra hAsya kalAkAra ane naTa ke vidUSa kahI zakAya ane anya pAtro pramANenuM kalAkAra vRMda hoya che. A vRMda samUhamAM ekatra thaIne lAvaNI rajU kare che. nRtya, saMvAda, saMgIta, vAdana ane tAlathI A prakAranI lAvaNIo prastuta karavAmAM Ave che. A bAlavATI (virahavedanA-duHkha vyakta karatI), chakkaDa (uttAna zRMgAra pradhAna), savAla-javAba (praznottara yukta), cAra kaMDikAo dharAvatI athavA cAra cAra DhALa badalIne gavAya evI phaDamAM gaNAya che. AjanA tamAzA prakAramAM rajU thatuM lAvaNI nRtya uttara hindustAnanA kaththaka nRtya prakAra temaja "begaDI' nRtyazailI sAthe sAmya dharAve che. chatAM taLapadA kahevAya evA keTalAka khAsa padanyAsa che je vizeSa sauSThavayukta kahI zakAya. muralInRtya sAthe paNa AvI lAvaNIo maLatI Ave che. DholakanA tAle vividha prakAre karavAmAM Avato padanyAsa, jhaDapI padanyAsa temaja paherelA navavAranA sADalAno baMne hAthe garadananI pAchaLanA bhAgamAM pakaDI karavAmAM Avato Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-2 151 padanyAsa e pAraMparika lAvaNI nRtyanI AgavI vizeSatAo gaNAya che. vadhu paDatAM uttAna zRMgAra rasane kAraNe potAnI asmitA ane sAmAjika pratiSThA gumAvI beselA A lAvaNI nRtyane kevaLa tamAzAnuM nRtya na rahetAM tamAzAmAM kAma karanAra lokone susaMskRta samAja samakSa rajU karI zakAya evA navasaMskAro sAthe punarjivita karavAnuM kArya Aje mahArASTra sarakAra karI rahI che. tamAzAmAM kAma karanAra kalAkAro mATe khAsa zibironuM Ayojana karI pAraMparika lAvaNI nRtya navA parivezamAM jIvaMta rahI zake te mATe khAsa zaikSaNika kAryakramanuM Ayojana karavAmAM Ave che. (saMdarbha-marAThI vizvakoza khaMDa 15, mahArASTra rAjya marAThI vizvakoza maMDaLa nirmitamuMbaI 1995) marAThI lAvaNIono saMdarbha marAThI bhASAnI lAvaNIo vize atre keTalIka mAhitI daSTAMtarUpe ApavAmAM AvI che. jaina sAhityanI lAvaNIonA abhyAsanI sAthe tulanAtmaka rIte adhyayana karavAmAM A lAvaNIo upayogI banI che. kavi rAmajozInI lAvaNIo marAThI sAhityamAM sukhyAta che. emanI lAvaNIo rAmajozI kRta lAvaNyA' pustakamAM pragaTa thayelI che. temAM daivatavarNana lAvaNI, zRMgArika lAvaNI (paurANika), zRMgArika lAvaNI (laukika), upadeza para lAvaNI, ema A prakAranI 104 lAvaNIono saMcaya thayo che. te uparathI samajI zakAya che ke jaina sAhityamAM jaina dharmanA graMtho ane tIrthakaronI ane upadezanI lAvaNIo racAI che te uparokta saMdarbhamAM sAmya dharAve che. marAThI lAvaNI vADamayamAM paurANika, sAmAjika ane upadezapradhAna lAvaNIono saMcaya thayo che. vaLI A pustakamAM lAvaNInA svarUpa aMgenI mAhitI paNa upalabdha thAya che. lAvaNInI vyAkhyA ane mULa svarUpa, lAvaNI vADamayanI pUrvabhUmikA, lAvaNInI vyutpatti, lAvaNInA viSayo, AdhyAtmika, zRMgArika, lAvaNImAM samAjadarzana, lAvaNIonuM mUlyAMkana, jevA viSayo ane vistRta mAhitI ApavAmAM AvI che. marAThI bhASAnI lAvaNIonA adhyayana mATe A pustaka AdhArabhUta mAhitI pUrI pADe che. "aMdhArAtIla lAvaNyA' pustaka ya. na. keLakare saMzodhana karIne saMpAdana karela che temAM AdhyAtmika lAvaNIomAM samayAnusAra parivartana pAmIne lokaraMjana karavA mATe 194 lAvaNIo racAI che teno saMcaya thayo che. lokonA manoraMjana mATe zerI ke mahollAmAM rAtrinA samaye AvI lAvaNIo nAca-gAna sAthe upayogamAM levAtI hatI. uparokta traNa graMthone AdhAre marAThI sAhityanI lAvaNIono paricaya prApta thAya che. jaina sAhityanI lAvaNIonA viSayo AdhyAtmika ane upadezAtmaka che. temAM samayAnusAra koI parivartana thayuM nathI eTale mULabhUta rIte A lAvaNIo bhaktipradhAna kAvya prakAra tarIke svataMtra rIte astittva dharAve che. bhaktimArganA vividha kAvya prakAromAM "lAgaNI" potAnA svarUpathI alaga rahIne vikAsa pAmI che. Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA marAThI sAhityanA traNa graMthomAMthI namUnArUpe lAvaNI ane teno bhAvArtha atre abhyAsa adhyayana mATe tulanAtmaka dRSTibiMduthI ApavAmAM Avyo che. te uparathI lAvaNI kAvyonI paripUrNa mAhitI prApta thaze evI AzA rAkhavAmAM Ave che. lAvaNI madhyakAlIna gujarAtI sAhityanI bhaktimArganI virATa kAvya sRSTimAM jaina sAhityanuM mUlyavAna pradAna che temAM lAvaNI prakAranAM kAvyo bhaktimArganI kAvyadhArAnuM anusaMdhAna kare che. lAvaNI kAvyo stavana ane sajhAya ema baMne sAthe sAmya dharAve che tIrthakara viSayaka lAvaNIo bhaktipradhAna che to bodhAtmaka lAvaNIo tyAga, vairAgya ane AtmAne upakAraka vicAro dharAvatI hovAthI sajhAya sAthe samAna kakSAnuM sthAna dharAve che. bhaktipradhAna lAvaNIomAM prabhu mahimA gAvAmAM Avyo che ane emanA jIvananA prasaMgo dvArA utkaTa bhaktibhAvanA prabhAvotpAdaka banI che. lalita madhura padAvalImAM racAyelI lAvaNIo gIta kAvya tarIke mahatvanI gaNAya che. bodhAtmaka lAvaNIo Atmonnati mATe upakAraka vicArothI bharapUra che. temAM jinavANIno saMdarbha rahelo che. kavioe potAnA jJAnane AdhAre sIdhI sAdI zailImAM bodhAtmaka vicAro vyakta karIne AtmAne muktimArgamAM prayANa karavA mATe dizAsUcana karyuM che. unmArge gayelo AtmA AvA vicArothI jAgRta thaIne sAcI dizAmAM puruSArtha karavA prerAya che ane tenuM pariNAma manuSyajanmanI saphaLatA-mukti che. madhyakAlIna samAjajIvanamAM dharma mahatvano bhAga bhajavato hato. vyavahAra jIvananI sAthe dharmanA raMge raMgAyelA loko jJAna ane bhaktimAM vadhu rasa dharAvatA hatA. te kAraNathI vividha prakAranI bhaktipradhAna kRtio sarjAI che ema mAnIe to te ucita lekhAze. marAThI bhASAnI upadezAtmaka lAvaNIo prApta thAya che te dRSTie jaina sAhityanI upadezAtmaka lAvaNIo madhyakAlIna kAvya sRSTi sAthe samAna kakSAe sthAna dharAve che. lAvaNI e saMgItazAstrano zabda che. eka tAla tarIke paNa tenuM svataMtra sthAna che. temAM 8 mAtrA ane 3 tAla hoya che. 1, 3, 7 mAtrA para tAlano AdhAra hoya che. pamI mAtrA khAlI oya che. lAvaNI dakSiNa bhAratano eka dazya tAla che. A tAlano samAveza ziSTa ke zAstrIya saMgItamAM thayelo nathI. lAvaNIne dakSiNa pradezamAM dhUmalI tAla tarIke oLakhAya che. dAdA samatAne duta e lAvaNInA tAla che. lAvaNI cAra mAtrAno eka tAla che. lAvaNI eTale lalakArAya evI carcAtI vAtanI kavitA lAvaNI zabdaprayoga sAhityamAM koI eka rAga ke DhALa mATe paNa thAya che. marAThI bhASAmAM lAvaNIno vikAsa eka DhALa tarIke jovA maLe che. lAgaNI" zabdanI vyutpatti joIe to "lApanikA lAvaNyA lAvaNI vyutpattinI dRSTie vicAratAM lAvaNImAM AlApa, rAga yuktatAnuM lakSaNa raheluM che. aMgrejI bhASAmAM Ballad zabda lAvaNI sAthe sAmya dharAve che. 'Ballad means a kind of song. It is known as a love song. It is Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-2 153 simple song-a sentimental composition of several verses." e rIte joIe to lAvaNI e eka lAgaNIsabhara pada racanA ke gItaracanA che. TUMkamAM lAvaNI eTale rAgayukta lAgaNIne pragaTa karatI sugeya padaracanA. jaina kAvya prakAronI vividhatAmAM anerI bhAta pADatI eka racanA te lAvaNI che. A racanA copAI chaMda hariyAlI ane pada sAthe sAmya dharAve che. jaina sAhityamAM ghaNAM kavioe lAvaNIonI racanA karI potAnA hRdayamAM bhAvo pragaTa karyA che. jaina samAjamAM lAvaNIonuM sthAna bhajano jevuM ja che. jema premalakSaNA bhaktinAM padomAM zRMgAra rasa rajU thAya che. tema lAvaNImAM paNa zRMgArarasanuM nirUpaNa thatuM jovA maLe che. cittanI caMcaLatA paNa temAM pragaTa thAya che. kavi narmade lAvaNI vize eka lekhamAM je vicAro rajU karyA che te marAThI bhASAnI lAgaNIo sAthe sAmya dharAve che tema chatAM A lekhamAMthI eTaluM phalita thAya che ke lAvaNI eka geya kAvya che. temAM rasa, arthAlaMkAra, zabdAlaMkAra, mAtrAmeLa, chaMdaprayoga ane prAsaracanA jevAM kAvyanAM lakSaNo sthAna dharAve che. bhavAInA vezamAM bhavaiyA halakuM manoraMjana karavA mATe nItimattAne maryAdAne neve mUkIne je saMvAda-abhinaya kare che tevI rIte lAvaNI gAnArAo paNa maryAdAbhaMga karIne zrotAnuM manoraMjana kare che eTale lAvaNInI zAkha ghaTI gaI che. jaina dharmanI lAvaNIono abhyAsa karatAM temAM nItimattAnuM uccadhoraNa jaLavAI rahyuM che tevo anubhava thAya che. dhArmika sAhityanI eka vizeSatA che ke temAM kalpanAnA raMgo che paNa aghaTita-anucita kalpanAone sthAna nathI, eTale dhArmika vicAradhArAnI sAthe sAhitya ane nItino saMbaMdha jaLavAI rahyo che; ema jANavA maLe che. pariNAme jaina lAvaNIo sAttvika AnaMda pradAna kare che. AvI rItanI kavitA banAvIne gAvI pehelavahelI kiye ThekANethI ne kiyA varasamAM nIkaLI, te kaMI kharuM mAluma paDatuM nathI. lAvaNI athavA khyAla gAnArAonI judI judI TukaDIo, potAnI taraphanI jevI tevI vAta batAve che, mATe hamArAthI kaMI kharuM kahI zakAtuM nathI. A bAbata ahIM lakhavAnuM kAraNa e ke te khyAlanI kavesarImAM valovAya ne pachI temAMthI mAkhaNa nIkaLe. puchapAcha uparathI jeTaluM jANyAmAM AvyuM che, te nIce jAhera karIe chIe. je hiMdustAnI gANAne ApaNe lAvaNI kahIe chIe, tene hiMdustAnI loko chaMda kahe che ne marAThI bhASAmAM je evI rItanuM gANuM che tene teo lAvaNI kahe che. hiMdustAnI lAvaNI ane marAThI lAvaNI e judI ja tareha che. pAchalI gAyanamAM ja sArI zobhe che, paraMtu AgalI sAdhAraNa rIte bolAyAthI paNa dIlane khuza kare che. lAvaNI te hiMdustAnI ja. e lAvaNInI dhapa jAnA moTA sahunAM dilamAM asara kare tevI che. jema bIjAmAM tema AmAM paNa zaNagArano ghaNo bekAvI mUkyo che tethI lAvaNI zabda cheka halako paDI gayo che; ne kharekhara e gANAnA zokhioe (karanAra, gAnAra ane sAMbhaLanArAe) hadathI bahAra jaIne anItinAM karmo bharajozathI karelAM che, tethI teoe potAnI ane potAnI kRtinI (lAvaNInI) zAkha gumAvI che. lAvaNI saghaLA rasamAM joDAyelI che. hame dIlagIra chIe ke AvI rItanuM gANuM tenA zokhioe potAnI nakArI cAlathI Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 jaina sAhityanA kAvya prakAro svarUpa ane samIkSA lokanI AMkhamAM dhikkAravALuM karI mUkyuM che. e lAvaNInuM gANuM pAchuM lokamAM mAnabhareluM gaNAya ne e kavitAvidyAno sAro lAva rUDI rIte thAya, evI AzA rAkhIe chIe. marAThI lAvaNI vize na bolatAM bIjI vize kaMI ahIM bolIe chIe. gujarAtI, marAThI, hiMdustAnI (uradu nahIM) ane saMskRta e cAra mukhya bhASA potAnA parivAra sAthe hiMduonI jANavI. e cAra bhASAmAM sahuthI miThAzavALI (hamArA vicAra pramANe) hiMdustAnI che. tethI utaratI saMskRta, pachI marAThI ane pachI gujarAtI, hiMdustAnI bhASAnuM sAdhAraNa bolavuM paNa kAnane gaLyuM lAge che ane lAvaNI, gANuM hiMdustAnI bhASAmAM gavaiyAe gAyuM hoya to pachI zuM bAkI ! lAvaNI banAvavAmAM kaMI akSaranI nathI. alabatta mAtrAnIma to hovo ja joIe. prAsa paNa keTalIka lAvaNIomAM ghaNAM sArA jovAmAM Ave che ne emAM piMgala niyama vagara arthAlaMkAra, zabdAlaMkAra rasa vagere bAbato hoya che. lAvaNIo ghaNI tarehathI ghaNAM sAhityathI gavAya che, paNa temAM ghaNuM karIne jhAMjha, Dapha hoya che, jeno Thoko lAvaNInA gANAMne zAkane mIThuM jema, svAdiSTa kare che. lAvaNIo gAnArAnI hAla pAMca TukaDIo jovAmAM Ave che. torA, kalagI, DuMDA, jhuMDA ane anaNaghaDa. dillIna bAdazAhane tyAM eka vakhata be gavaiyA AvyA hatA. temAM eka zAhaalI nAmano musalamAna hato ne bIjo tukanagIra nAmano gosAI hato. te baMnenA gANAM sAMbhaLIne bAdazAha ghaNo prasanna thayo ne moTI khuzIthI teonI AgaLa eka kalagIne eka tAro eka rakAbImAM mukyAM. temAMthI zAhaallIe kalagI uThAvI lIdhI ne tukanagIre toro upADI lIdho. ne e be ustAda gAnAronAM matanA ane teonI rItanA je zArgIdo thayA, teo kalagIvALA ane torAvALAnAM nAmathI oLakhAya che. ema kahevAya che ke kalagIvALA Adyazaktine gAya che ane torAvALA zivane gAya che. kalagInuM nizAna lIluM ane torAnuM nizAna bhagavuM, sapheda athavA pacaraMgI hoya che. sAmasAmI ToLIyo potAnAM nizAna ane Dapha sAthe jyAre gAvA bese che, tyAre prathama to gananI sAkhIne ghoso gAya che eTale gaNapatinI TuMkAmAM (maMgalacaraNanI paThe) stutI kare che. pachI gaNanI lAvaNI gAya che, pachI beThakanI salAma lAvaNI gAya che, pachI je bAbata bolavI hoya te bAbatanI lAvaNI gAya che ane chellIvAre uThavAnI salAma gAIne sahu uThI jAya che. pAMca-dasa varSamAM thaI gayelA evA traNa puruSo lAvaNImAM vakhANamAM yogya lAvaNIo karI. gayA che. vaDodarAno mAhArAjagIra ane suratanA bAdhurasiMga tathA IsAjI pArasI. bAhAdarasiMga vize ema kahevAya che ke tene eka akSara paNa lakhatAM AvaDato nahIM. teNe je lAvaNIo banAvI che, te ghaNI vicAravALI ane rasavALI che. koIpaNa ajaba thAya tevuM che ke bilakula lakhatAM na AvaDatuM evo puruSa umadA lAvaNI kema karI zakyo haze ? je svAbhAvika buddhinuM puSkaLa abhyAse jAre sArI peThe kheDavuM thAya che, tyAre te koI vAtanI khoDa chatAM paNa ghaNI ja sArI Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-2 155 khIlI rahe che. jeTaluM badAharasiMga vize tame vAMcyuM che ne sAMbhaLyuM che, te uparathI kahI zakIe che ke te ghaNo buddhivALo hato. enI banAvelI keTalIka lAvaNIo havenAM copAniAmAM banaze to dAkhala karIzuM. (kavi narmada-narma gadya khaMDa-1 (pA. 51)) I respect and follow the divine speech of vitrag with full faith. kavi rAmakRSNanI upadezanI lAvaNImAM saMvata aDhAra varasa saDasaDha, sAdahI rAhera suhAnA hai, phAgaNa zudi terasa ke divase, e upadeza sunAyA re. traNa prakAranI lAvaNIonI samIkSA lAvaNI kAvyo vize mAhitI Ape che. vizeSa vigato lAvaNIonA adhyayanI prApta thaze. (prakaraNa-4) janarala samIkSA * lAvaNI sugeya padyAtmaka racanA che. tenuM viSaya vastu tIrthaka bhagavAna navapada, jaina tIrtho, jaina dharmanA AtmahitakArI vicAro vagere sAthe saMbaMdha dharAve che. viSaya vastune AdhAre lAvaNI traNa prakAranI che. prabhubhakti viSayaka, upadezAtmaka ane prakIrNa eTale jaina dharmanA viSayone sparzatI. prabhuno mahimA guNagAna, bhaktanI ArdrabhAvanA, bhakti dvArA prabhune samarpaNazIla, zaraNAgati, sevakanA uddhAra bhAvanA vyakta karIne lAvaNIo racAI che. upadezAtmaka lAvaNImAM jaina samAjanA lokone nyAya, nIti, pramANikatA, AcArazuddhi, sudeva, suguru ane sudharmanI ArAdhanA tathA asAra saMsAramAMthI nivRtta thaIne mukti mATe puruSArtha karavAno jinavacananA ullekha dvArA upadezanA vicAro pragaTa thayA che. laghu lAvaNIo sugeya padAvalIyukta kalAtmaka banI che. jyAre dIrdha lAvaNIo caritrAtmaka mAhitIne anusare che. tIrthakara viSayaka lAvaNIo baMne prakAranI jovA maLe * * upadezAtmaka lAvaNIo prasaMga varNana samAna vistArayukta che A prakAranI lAvaNIomAM kAvyatattvanI upAsanA zithila banI gaI che. lAvaNI bhaktimArgane anusaratI padyaracanA che eTale temAM bhaktirasa-zAMtarasa dvArA Urmiyukta padAvalIo sthAna pAmI che. lAvaNI ochAmAM ochI traNa kaDIthI 25-30 kaDInI prApta thAya che eTale ochAmAM ochI traNa kaDInI racanA hovI joIe. pAMca-sAta-ATha-dasa-paMdara jeTalI kaDIovALI lAvaNIo prApta thaI che. paNa dIrdha lAvaNIo saMkhyAnI dRSTie ochI che. moTAbhAganI lAvaNIomAM kaDIono saMdarbha kAvya ane viSayane anurUpa thayo che. lAvaNInI chellI ke tyAra pahelAnI kaDImAM kavi nAma, racanA, samaya varSa-mahino-tithi ke vArano paNa ullekha thayo che. A prakAranI vigato lAvavI vikAsanA abhyAsa mATe Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA AdhArabhUta mAhitI pUrI pADe che. prabhubhakti viSayaka lAgaNIo stavana kAvya prakAra sAthe ane upadezAtmaka lAgaNIo sajajhAya kAvya prakAra sAthe sAmya dharAve che. lAvaNI sugeya padyaracanA hovAthI samAjamAM samUhamAM ke bhakti nimitte gAvAnI prathA pracalita hovAno pUrepUro saMbhava che. jaina samAjamAM "rAsa' gavAtA hatA ane khelAtA hatA tevI rIte dhArmika tahevAro ane jinabhakti mATe lAvaNIo utsAhathI gavAtI ane loko sAMbhaLIne bhaktirasamAM tallIna thatA hatA evo vicAra upalabdha lAvaNIomAMthI garbhita rIte prApta thAya che. lAvaNIne kalAtmaka banAvavA mATe pracalita dezIo ane chaMdano prayoga thayo che. lAvaNImAM devagurunI kRpAno ullekha thayo che. bhakta ane bhagavAnano saMbaMdha bhaktimArgamAM sarva sAmAnya rIte nihALI zakAya che. kavioe kAvyaracanA karI temAM sarasvatInI kRpA sAthe iSTadeva, gurunI kRpA paNa bhAga bhajave che te uparathI guru-ziSyanA sumeLabharyA saMbaMdhano paricaya thAya che. lAvaNImAM bhakta kavioe potAnI jAtane dAsa-kiMkara-sevaka mAnIne prabhunuM zaraNa svIkAryAno sahaja ekarAra karIne bhavabhramaNathI mukta karavA mATe AdrabhAve vinaMtI karI che. A prakAranI abhivyaktimAM kAvyane anurUpa rasikatA-lAgaNI ane bhakta hRdayanA sukumAra bhAvanA pragaTa thaI che. marAThI bhASAnI lAvaNImAM prabhubhakti, upadeza zRMgAra ane manoraMjana jevA viSayono samAveza thayo che. AraMbhanI lAvaNIo prabhubhakti ane upadeza vANIthI samRddha che paNa kALakrame temAM parivartana thayuM ane sAtvika vicAronI lAvaNIo zRMgAra rasayukta banI ane rAtrinA samaye manoraMjana thAya tevA vicArothI lAvaNIo racAI che jyAre jaina sAhityanI lAvaNIomAM kALakrame koI parivartana AvyuM nathI. bhakti ane upadezanA vicArone ja kendramAM rAkhIne mAnavakalyANanI bhAvanAne sparze che. eTale dhArmika sAhityanI A lAkSaNikatA che ke jemAM sAMskRtika mUlyonuM saMvardhana thayuM che. lAvaNIo gujarAtI bhASAmAM racAyelI che. koI koI lAvaNImAM hindI bhASAnA zabdaprayogo thayA che eTale hindI bhASAnA mizraNavALI gujarAtI bhASAno prayoga thayelo jovA maLe che. jaba, taba, aba, kyuM, ho, meM, cAhiye, aura, tIna, khijamata, terA, merA, jinakI sAdhuo kavio vihAra karIne gujarAta ane mahArASTra, madhyapradeza Adi sthaLomAM vicaratA hovAthI emanI bhASAmAM hindI zabdono prayoga svAbhAvika rIte thato hoya che, lAvaNI sivAyanI anya kAvyaracanAo stavana, sajajhAya, pada, hariyALI AdimAM paNa hindI bhASAnA zabdono prayoga thayo che. I surrender my self totally to vitrag, siddha sadhu and religion of vitrag. Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-2 157. | zrI || 1 | || zrI | 2 || | zrI | 3 || || zrI | 4 | | zrI || 5 | II zrI || 6 | zrI RSabhadeva mahArAja kesarIyA zrI RSabhadeva mahArAja kesarIyA, beThA pahADo meM ! kesarI che. AsapAsa gulajAra jaDI, laga rahI pahADo meM e AMkaNI | Tuka Tuka para he dhajA dhajA para, cokI bhillanakI .. saba zrAvaka mila pujA karate, kezara caMdanakI. khAsA devaLa banyA devaLa para, kallI caDavAI, aSTa dravya leI pujA karate, udyota savAI. zetruMjaya giranAra jIva tuma aSTApada janAM || sonagirike darasana karake, caMpApurI AnAM. caMpApura ora pAvApurI jIva, sametazikhara jAnAM || muktAgiri ke darzana kari, AbujI AnAM. rAyaNapura ora gaDha AbujI, mArge tuMgI giri jAnAM ! magasIjIke darisana karaThe, goDIjI AnAM. zrI zaMkhezvara darisana kara cala, tAraMge janAM // purapaTTaNake darasana karake kallIkuMDa AnAM. saba tIratha kI karI jatarA, gharakuM bI jAnAM || kahe zrI gaMgAdAsabhAI vANI, bhagavata kI lenAM. Adi anesara kiyo Adi anesara kiyo pAraNo A rasa selaDI cAM || a | ghaDA ekaso ATha seraDI rasa bharIyA che nIkAre che. UlaTa bhAva zreyAMsa vahorAvai mAMDavI AbukAre. deva duMdubhi vAi rahI sonaIyArI virabAre | bAre mAsa zuM kiyo pAraNo gaI bhUkha sarava tirakhAre. riddhisiddhi kAraja manokAmanA ghara ghara maMgalA cAra | duniyA harakha vadhAmaNAM kAMI akhAtrIja tivAra re. saMkaTa kATo vidhana nivAro rAkho hamArI lAja re | be kara joDI nADu kahitA rUSabhadeva mahArAja re. tuM alaMkI rUpa svarUpI tuM alaMkI rUpa svarUpa, paramAnaMda para tuM dAI; tuM zaMkara brahmA jagadIzvara, vItarAga tuM nIramAI. anopama rUpa dekhI tuja rIje, sura naranArI ke vRMda; namo nIraMjana phaNI patI sevata, pAsa gorIcA sukha kaMdA. || zrI || 7 II 1 || 2 || | 3 || || 4 | Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 jaina sAhityanA kAvya prakAro svarUpa ane samIkSA kAne kuMDala zIra chatra bIrAje, cakSu TIkA nIradhArI; aSTha bIjoruM hAthe sohe, tuma vaMde sahu naranArI. jaLa AvI prabhu nAke aDIA, Asana kaMpyA nIradhArI; nAga nAgaNI chatra dhare che, jaLa varasAvyAM nIradhArI. rUpa vijaya kahe suNa merI lAvaNI, esI zobhA bahu sArI; mAta pitA bAMdhava sahu sAthe, saMjaya lIdhAM naranArI. girivarakuM gaye guru gyAnI girivarakuM gaye guru gyAnI, rAjula manameM nahi mAnI / giri | nava bhavako neha mero juno, taja gayo mero zyAma saluno mere sirape paDyo duHkha dUno, mero hirado huvo sAma suno || nita nena jhare mujha pAnI. II giri ne 1. zuddha saMjama samatA pALe, dUSaNa mananA saba TALe che saba gAMTha garavI gALe, mugati ke mAraga cAle che ese nemanAtha he dhyAnI. | giri | 2aa rAjula kahetI suna pIyA | jugameM esA kyA kiyA | abaLAkuM dosa karyuM dIyA, jugameM hiMga biga merA jIyA | paravatarka caluM re dila jAnI. | girial. zuddhasatIne saMyama lIno, Atamako kAraja kIno | paramAtama padakuM cIno, anubhava rasa se dila bhIno che jinadAsa prarUpI bAnI. | giri | sA. catura paranArI mata nirakho catura paranArI mata nirakho zrAvaNa kerI reta aMdherI bIjala ko camako // rAvaNa mahoTArAya kahAve, laMkA gaDha baMko // pApa karIne naraka poMhocIyo duHkha pAyo adhako. || 1 || ghAtakI khaMDako rAya padamotara dhrupadIne harato || kRSNa narezara kare khuvArI jaba puNya juvo halako. | 2 || kIcakarAya mahA duHkha pAyo bhImeMsuM adhako // nArI dhrupadI nehe bicArI bhavabhavameM bhaTako. | 3 || paranArI ko raMgapataMga haiyo ghalako jhalako . osa buMda jaba lage tAvaDA Dhalaka jAye Dhalako. || 4 || paranArI ko saneha karatAM dhana jAze gharako / dujA dekhakara kare khuvArI jaba vanameM bhaTakyo. 5 || Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-2 159 | khabara 1 || khabara 2 || || khabara 3 || ne khabara 4 || khabara nahI yA jugameM palakI khabara nahI yA jagameM palakI, sukRta karanA hoya so karale kona jAne kalakI (e dezI) khabara nahIM munI mAraga satakI, pyAsa paMcamI gati kI jaku nahi lAlaca vitakI. khabara lachIpati narauttama hove sobata corakI, unmArage jAtA koe pakaDe hANI dhanajorakI. unmArage eka rUSama nohara svAda gaMdha palakI, chAyA zItala loka kahe paNa nAza kare malakI. unamArage manoratha bhaTa milase mata sunIyo unakI, laghu khADI dekI bharoso jima tima hoze moTakI. phala kaMpAkakA paMca manoharUM makara vAMchA unakI, svAda gaMdha mata lIyo tisakI Teka dharo manakI. zatru mitra paNe cau milase vAta kahe sabakI, mIThA vayaNa suNI mata cuko ghAta kare jIvakI. unmArage eka ratipati rAjA rAjadhyAnI unakI, viSa amRtapaNe batalAve kSaya kare punakI. tIna karo mata tIna dharo mata AsyAdhara tinakI, tIna nivAraNa tIna graho bhavi saMga choDo tInakI. tIna pIchAMNo tIna dharo mana taja vithA jagakI, cazvavidha dharmakI boTa banAvI caugati taranakI. paravata paMca muni mAragameM vATaviTa jinakI, paMca khaDaga se paMca baMdhana kaTilIyo padavI zivakI. paMcasu paMca haTAve mahAmunI kare dayA chakAyakI, saMdarbha : - lAvaNI saMgraha - lAvaNI kAvya svarUpa ane samIkSA te khabara 5 || khabara 6 II che khabara 7 . || khabara 8 ! I khabara 9 || 18. rUpaka kAvya kAvya suMdarInA saundaryamAM abhivRddhi mATe alaMkAra yojanA suprasiddha che. temAM rUpaka alaMkArano prayoga paNa vizeSa rIte thAya che. upamAna ane upameya vacce abheda bhAva darzAvavAmAM Ave tyAre rUpaka racanA thAya che. rUpakamAM be vastu ke padArthanuM evI rIte nirUpaNa Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA karavAmAM Ave che ke temAM banne vacce ekarUpatA sarjAya che. rUpaka alaMkAra ekAda kaDImAM hoya che jyAre rUpaka kAvya racanAmAM samagra rIte rUpakanI yojanA karavAmAM Ave che. sAmAnya vyavahAramAM pracalita zabdone rUpaka tarIke kAvyaracanA dvArA vedhaka asara upajAvavAmAM Ave che. kavinI rUpakayojanA svAbhAvika ane pratikAraka lAge che. A kavi karma kaThina hovA chatAM kuzaLa kavioe rUpaka yojanAthI uttama kAvyonuM sarjana karIne siddhi prApti karI che. rUpakapradhAna kAvyo uparAMta AkhyAno ane nATakonI racanA paNa thaI che. bhAratIya sAhitya uparAMta pazcimanA sAhityamAM paNa AvI kRtio prApta thAya che. saMskRta sAhityamAM kRSNamizranuM prabodha caMdrodaya nATaka prasiddha che. veMkaTanAthanuM "saMkalpa sUryodaya' anaMta nArAyaNanuM "moha parajaya nATaka', kavi padmasuMdaranuM "jJAna caMdrodaya', jayazekharasUrinuM "prabodha ciMtAmaNi" vagere rUpaka kRtio saMskRta bhASAmAM prApta thAya che. saMskRta bhASAmAM rUpaka yojanA nATya svarUpanA saMdarbhamAM thaI che. aMgrejI bhASAmAM Pilgrim's Progress (kavi baniyana) (yAtrIono saMgha) lokapriya rUpakakAvya tarIke prasiddha che. jaina sAhityamAM "vivAhalo' no rUpaka tarIke prayoga karIne dIkSA prasaMgano saMdarbha darzAvyo che. te dRSTie vivAhalo rUpaka kAvyanA udAharaNarUpa gaNAya che. rUpaka yojanA dvArA nAnI-moTI kAvyakRtinuM sarjana saraLa nathI. kavinI buddhi pratibhA para avalaMbe che. jaina sAhityanuM suprasiddha rUpaka kAvya tribhuvana dIpaka prabaMdha che. teno paricaya nIce mujaba che. mahAkavi premAnaMdanuM viveka vaNajhAro rUpaka kAvya vizeSa pracalita che. teno 89 kaDImAM kAyA ane mananA saMdarbhamAM vANijyano saMdarbha darzAvyo che. zrAvaka kavi jinadAse vyApArI rAma' nAmanA rUpaka kAvyanI racanA saM. 1719mAM karI che. dozI ane vairAgInI vepAramAM thayelI jIta ane jUnarUpI jugArIyAnI hAranI mAhitI darzAvI che. . keTalAMka TUMkA rUpaka kAvyo sacoTa ane vedhaka asara upajAve tevAM racAyAM che. madhyakAlIna kavio bhaktinA raMge raMgAyelA hovAthI bhaktinI mastImAM keTalAMka rUpako dvArA tatvadarzananA vicAro pragaTa karyA hatA. kavioe jane sAdhAraNa prasiddha vastuono rUpakamAM prayoga karIne viziSTa kAvya racanA karI hatI. rUpakathI kavitva zaktinI sAthe dharmabodha ema be prakAranI siddhi jovA maLe che. pracalita rUpakomAM "mana", "tana', "vaNajhAro', "nagara,', "musAphara', "cetanajI', nivRtti', "pravRtti", "carakho", "reMTiyo", "sAsaruM', "relagADI' vagereno prayoga thayo che. rUpaka yojanAnuM mULa Agama sAhityanA samayatI prApta thAya che eTale A prakAranI kAvya sRSTi ati prAcIna che. 1. uttarAdhyayana sUtramAM zrI kezI-gautamI adhyayana-23mAM rUpakano ullekha maLe che. he gautama ! ApanI buddhi sarasa che, ke je buddhie A saMzayanuM khaMDana karyuM, have eka bIjo prazna rajU thAya che teno Apa khulAso karo. "he gautama ! A sAhasika, bhayaMkara ane duSTa ghoDo doDI rahyo che, ke jenA upara Apa ArUDha thayelA cho. tyAre zrI gautama kahe che ke, unmArga tarapha doDatA te ghoDAne huM AgamarUpI rajuthI baMdhAyelo karuM chuM yAne AgamarUpI Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-2 161 lagAmathI huM ghoDAne kabaje rAkhuM chuM, A ghoDo bhale duSTa hoya to paNa te unmArge jato nathI paraMtu mArge cAle che have zrI kezIe zrI gautamasvAmI javAba Ape che ke, sAhasika-bIjA "mana" e kaSTa azva che je manarUpI duSTa azva doDI rahyo che. tene dharma- abhyAsa mATe kaMthaka. jAtimAna ghoDAnI mAphaka sArI rItie huM lagAmamAM kAbumAM karuM chuM arthAt duSTa ghoDo paNa jo nigraha yogya hoya to jAtivAna azva jevo ja che. kavi samayasuMdara, kavi rUpavijaya, kavi padmavijaya, kavi AnaMdaghanajInI rUpakAtmaka kRtio pragaTa karavAmAM AvI che te uparathI rUpaka kAvyano vAstavika paricaya thaze. dhobIDAnI sajhAya dhobIDA ! tuM dhoje mananuM dhotIyu re rakhe rAkhato mela lagAra re, eNe re mele jaga melo karyo re aNa dhoyuM na rAkhe lagAra re. dhobIDA 1 | jina zAsana sarovara sohAmaNuM re samakti taNI rUDI pALa re, dAnAdika cAre bAraNA re mAMhI navatattva kamala vizAla re. || 2 || tihAM jhIle munivara haMsalA re pIya che tapa-japanIra re, zama- dama Arda je zilA re tihAM pakhale Atama cIra re. 3 | tapAvaje tapa taDake karI re jaLavaje nava brabhavADa re, chAMTA na UDADe pApa aDhAranAM re, ema ujaLu hoze tatakAla re. | 4 || AloyaNa sAbuDo sudho kare re rakhe Ave mAyA sevALa re, niSe pavitra paNuM rAkhaje re pachI ApaNA niyama saMbhALa re. | 5 | rakha mUkato mana mokaLuM re pAmelIne saMkala re, samaya suMdaranI zIkhaDI re sukhaU amRta vela re. zrI dharma kuTuMba ane pApa kuTuMbanI sakjhAya (rAga- bharatharI). cauvIsa jina praNamI karI, suguru taNe re pasAya che; sajajhAya kahuM re sohAmaNI, bhaNatAM gaNatAM sukha thAya che, suNo sajajana zikhaDI. || 1 || sudeva suguru sudharmanI, parIkSA na karI lagAra che; daSTi rAge re mohI rahyo, teNe roLyo re saMsAra jI. | 2 || lAkha corAsI re yonImAM, bhamiyo kALa anaMta jI; janma maraNa duHkha bhogavyAM, te jANe bhagavaMta jI. 3 || manuSya janma pAmI karI, pApa kuTuMba zuM dharI prita jI; dharma kuTuMba navi oLakhuM, kAma karyA re viparIta jI. || 4 || Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarUpa ane samIkSA | 5 || = || 7 || | 8 || 9 || | 10 | | 11 | 16 2 - jaina sAhityanA kAvya prakAra pApanuM mULa te krodha che, pApano bApa te lobha jI; hiMsA mAtA re pApanI, putra lAlaca akSobha jI. su0 kubuddhi pApanI nArI che, pApanI bahena te rIsa jI; juTho te bhAI pApano, putrI tRSNA dize jI. pApa kuTuMbane parIharI, dharma kuTuMba zuM dharo neha jI; nAma batAvuM re tehanA, jehathI laIe bhava cheha jI. dharmanuM mULa te kSamA che, bApa nirlobhatA jANa jI; dayA mAtA re dharmanI, putra saMtoSa bhaMDAra jI. dharmanI strI te saMjama che, putrI samatA zuM rAca jI; subuddhi bahena te dharmanI, dharmano bhAI te sAca jI. pAMca iMdrIya je vaza kare, jagamAM tehI ja zura jI; para upagArI te dhanavaMta che, ziyaLa pALe te catura jI. dharma vrata AdarI je pALe, zAnI te kahevAya che; padmavijaya supasAyathI, jIta name tenA pAya jI. zrI mana bhamarAnI sajhAya bhUlyo manabhamarA tuM kyAM bhamyo, bhamiyo dinane rAta; mAyAno bAMdhyo prANIo, bhame parimala jAta. bhUlyo. kuMbha kAco re kAyA kAramI, tehanAM karo re jatana; viNasatAM vAra lAge nahI, nirmaLa rAkhe re mana. bhUlyo kenAM chorU kenA vAcharU, kenA mAyane bApa; aMte javuM che ekaluM, sAthe punyane pApa. bhUlyo AzA DuMgara jevaDI, maravuM pagalAM re heTha; dhana saMcI saMcI kAMI karo, karo dehanI veTha. bhUlyo dhaMdho karI dhana meLavyuM, lAkho upara kroDa; maraNanI veLA mAnavI, lIdho kaMdoro choDa. bhUlyo mUrakha kahe dhana mAha3 dhokhe dhAna na khAya; varA vinA jaI poDhavuM, lakhapati lAkaDAM mAMya. bhUlyo bhavasAgara dukha jale bharyo, taravo che re teha; . vicamAM bhaya sabaLo thayo, karma vAyaro ne meda, bhUlyo lakhapati chatrapati savi gayA, gayA lAkha vaDe lAkha; garva karI gokhe besatA, sarva thayA baLI rAkha. bhUlyo. || 2 || | 3 || || 4 || | 5 | 7 || || 8 || Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-2 163 / 1 / || 2 || 3 . 3. AyuSya rela gADI mUrakho gADI dekhI malakAve umara tArI rela taNI pare jAve, saMsArarUpanI gADI banIne rAgadveSa doya pATA. deha DabbAne paLapaLa paiDA ema phare che. AukhAnA AMTA. karma enjinamAM kaSAya agnine viSayo vArI mAMhI bharIyuM, trasanuM bhUMgaLuM AgaLa karyuM e to cAre gati mAMhI pharIyuM re. premaja rUpI AMkaDA vaLagADyA ne Dambe DabbA joDyA bhAI, pUrvabhavanI kharcA laIne cetana besADuM DabbA mAMhire. koIe TIkITa lIdhI naraka tIrthaMcanI koIe lIdhI manuSyadevA, koIe TIkITa lIdhI siddhi gatinI pAmavA amRta mevA re. ghaDI ghaDI ghaDIyALa ja vAge nizadina vahI ema jAya, bole sITIne cAle AgagADI ADA avaLA mAIla thAya re. AyuSya rUpI AvyuM sTezana haMsalo te hAlu hAlu thAya, pApe bharI pAkITa laI jatAM kALa koTavALa pakaDI jAya re. lAkha corAzI jIvAyonI mAMhI jIvaDo phare vAraMvAra, sadgurUno je dharma ArAdhe to pAme bhavano pAra re. saMvata 1986nA varSe Atama dhyAna lagADI , gopAla gurUnA puNya pasAye mohana gAve bhAva gADI re. mUrakho. | 4 | | 5 || || 7 || | 8 || (pA. naM. 263) saMdarbha - guja. sAhitya svarUpo-pA. 396 jaina sajhAya mALA_bhAga-1-2 19. hamacaDI hamacaDI' dezIno eka prakAra che. premalA lacchI rAsamAM "hamacaDInI dezI' evo prayoga thayo che. mo. da. desAIe dezIonI sUcImAM naM. 2219mAM hamacaDIno dezI tarIke ullekha karyo che. (bhA.8 296) sArtha joDaNI kozamAM hamacaDI teno artha aMgrejImAM nIce mujaba prApta thAya che. Singing and moving in a circle on some festival or occasion 241 242LR AdhAre hamacaDI e garabAnI dezIno prakAra che ema sUcita thAya che. rAsa-garabA-phAga, vivAhalo horA gIto jevA kAvyomAM vartuLAkAre pharI pharIne gAvAnI prakriyA thAya che. dhArmika utsavomAM A pramANe gavAtI kRtione hamacaDI oLakhavAmAM Ave che. atre daSTAMta rUpe Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164. jaina sAhityanA kAvya prakAro svarUpa ane samIkSA "hamacaDI' kAvya paMktio noMdhavAmAM AvI che. hIMcano anya saMdarbha che ke rAsa-garabA gAvAnI paddhatimAM vartuLAkAre pharatAM sAma-sAmI eka bIjAnI koIno sparza karavo ane (koNI aDADavI) dhamAla karavI. te cha mAtrAno tAla paNa che. A rIte vicArIe to rAsa-garabA dvArA mukta rIte AnaMda mANavAnI eka anokhI zailI jovA maLe che. sakalacaMdra upA.nI kRti vIra vardhamAna veli athavA hamacaDI athavA suralatA athavA janmAdi abhiSeka pAMca kalyANaka varNanarUpI stavana 66 kaDImAM che. kavie suraveli-hamacaDI zabda prayoga karyo che te gA- 6pamAMthI prApta thAya che. amarI sarassI pUranI kumarI ToleI deti bhamarI, prabhu naI dhyAnaI hamArI khude vIra taNA guNa samarI re. 35 hamarathI vIra taNI je gAtI nAke motI jatI, jananI mAtA roto rAkhaI TolAmAMthI jotI re. vardhamAna jina guNa suravelI hIaDA karI re sahelI, sala kahi guNa matsara melhI nisadina jina guNa sura khelI re. 65 vIra paTodhara zreNiI Ayo hIravijaya gurU hIro, sakala kahi eso niti samaro carama jinezvara vIzero re hamacaDI. 66 2 kavi rAmavijayajIe mahAvIra svAmInA paMca kalyANakanA stavananI racanA saM. 1773mAM karI che tenI trIjI DhALamAM "hamacaDI" no dezI tarIke prayoga thayo che. namUnArUpe nIcenI kaDIo pragaTa karavAmAM AvI che. karI mahocchava siddhAratha bhUpa nAma dhare vardhamAna, dina dina vAdhe prabhu sura tarU jima rUpaklA asamAna re. hamacaDI 1 / eka dina prabhujI ramavA kAraNa pura bAhira jaba jave, IMdra mukhe prazaMsA suNI tihAM mithyAtvI sura Ave re. hamacaDI | 2 | ahi rUthe viMTANo taruNuM prabhu nAMkhyo chALI, sAta tADanuM rUpa karyuM tava muThe nAMkhyo vALI re. hamacaDI || 3 || pAye lAgIne sura nAme nAma dhare mahAvIra, jevo Indra vakhANyo svAmI tevo sAhasa dhIre rehama. hamacaDI ne 4 / mAtA pitA nizALe mUke ATha varasa jANI, IMdra taNA tihAM saMzaya TALyA nava vyAkaraNa vakhANI re. hamacaDI 5 // 3. hIMca hIMDI sakalacaMdra upA. nuM mahAvIra hIMca avA hAMDI mahAvIra stavana 46 kaDInuM prApta thAya che Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-2 165 1 | 2 || kavie stavanane aMte hIMca zabda prayoga karyo che te nIce mujaba che. AsInmatho kuta saMgavAM te rase prazAMte yasyAnu lakSA kSatirabhUdupAMte, suvaNakAMte kRta saMgavA te namoDastu te vasmo nizAMte. || caMdrAta: pari niramalI RSabhAdika jinavANI, tuma ANaI AvI mujha matI makariza tANo tANI. | tu sarasati tuM bhagavatI Agama tuja baMdhANa, mujha muSi AvI tuM rajo ma karisi mati kAMzi. || hIMcIre hIMcIre hIMDoDalI re bAravAsI prabhuvIra hIDa- AMcalI, vara tapAgaccha gaMgAdharo munivaro hIra vijayabhyo sUrijI ho. vardhamAnAdaro sakalamuni saMkaro suadharo zamavaro amRtajI ho. che. || 8 || 4 || hamacaDI 'hamacaDI' nRtyano eka prakAra che. hamacaDI hAM-hamacI e paryAyavAcI zabda che. (samAnArthI) . hIMca zabda traNa mAtrAno duta tAla che jhaDapathI levAmAM Ave che. hamacI zabda hindu samAjamAM rAMdanA prasaMge pUjAvidhimAM gAvAmAM Ave che. uparokta vigatone AdhAre eTaluM spaSTa thAya che ke tAlabaddha nRtyamAM gavAtI padya racanA hamacaDI kahevAya che. hamacaDI nRtyamAM bhakto AnaMda ullAsa ane chaLa-kUda karIne gAya che. agaracandrajI nAhATa prAcIna kAvyoM kI rUpa paraMparAmAM jaNAve che ke je padya racanA strIo gAya che te hamacaDI' kahevAya che ane puruSo gAya che te "hIMca' kahevAya che. tAlIonA tAla ane saMgItanA samanvayathI paganA ThamakA sAthe ekarUpa banIne rAsa ramavAnI-goLAkALa pharavAnI gAvAnI zailI che tevI rIte hamacaDInI racanA che. nemijina hamacI (hamacaDI) kavi lAvaNya samayanI nemi jina hamacI (hamacaDI)nI hastaprata prApta thaI che te uparathI hamacaDI' kAvya prakAranI mAhitI ApavAmAM AvI che. hamacaDInuM viSaya vastu nema-rAjulanA jIvananA prasaMgo sAthe saMbaMdha dharAve che. kavie 83 kaDImAM nema-rAjulanA jIvanano paricaya Apyo che. racanA samayano ullekha karatI kaDI nIce mujaba che. saMvata panara bAsaThai re gAuM, nemikumAra. munI lAvaNya samaya Ima bolaI, varatiu jaya jayakAra re. hama. 83. - 16mI sadInI A kRti "hamacaDI' geya kAvya prakAra che ema spaSTatA thAya che. dareka kaDIne Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA aMte hamacaDIno prayoga thayo che. hamacI--hamacaDIno paryAyavAcI zabda che. kavie 82 mI kaDImAM hamacI--hamacaDI zabdonI punaH prayoga karIne kAvyanA zIrSakane sAco nyAya Apyo che. ha. hamacI (2) hamacaDI hamacI cheha curAzI muni lAvaNyasamaya ima bolaI hamacI harakhai vANI 2. hama. 82 kavie AraMbhamAM sarasvatI devInI kRpAthI nemikumAranA guNa gAvAno nirdeza karyo che. sarasa vacana diu sarasatIre, gAisi nemikumAra, sAmala vanta sohAmaNA, rAjImatI bharatAra re. hamacaDI || 1 || ekavAra bAlyAvasthAmAM nemakumA2 2matAM ramatAM Ayudha zALAmAM jAya che ane zaMkhanAda kare che. anya kRtio A aMge sAmAnya ullekha maLe che. zaMkhanAdanA prabhAvathI vAtAvaraNamAM parivartana Ave che. kavinA zabdo che. gA. 9 10. tiNi nAdaI paNa parvata DhaliyA sAyara savi khalabhalIyA, aMbara gAjaI tarUara bhAjaI zeSabhAga sabasalIyA reha. | 9 || gajazAlA gajabaMdhana chuTaI phuTaI gorasagAlI, eka paDaI eka laDathaDaI reIma dharaNI dhaMdhotIe. || 10 || nemakumArane paraNAvavA mATe gopIo jaLakrIDA karavA laI jAya che te prasaMganuM citrAtmaka zailImAM varNana karavAmAM AvyuM che. nirmala tAsyA sarabatIkhAlI tejA hitu aMgamakAlI AMjIre, dAI AMkhaDI mastakI rAkhalaDI veNi te kumatI yAlI reha.|| 22 // kharIya saMkhITalI phAthe vITalI harakhI hiraNI laMkI, je ghAtualI kadalI thaMbhA raMbhA rUpI kalaMkI re. // 23 || nemikumAra lagna mATe saMmati Ape che evI maunasUcaka saMmatithI ugrasena rAjAnI rAjakumArI rAjimatI sAthe lagnanI taiyArI karavAmAM Ave che. kavinA zabdo che. nemikuvara paraNisiI rehAsiI harSa apAra re, munI lAvaNya samayaIma boleI e paheluM adhikAra re. || 44 || lagnanI pUrva taiyArInA prasaMganI jhAMkhI karAvatI paMktio joIe to. bihudharI dhavala ghusaTa paDIA maMDiva maMDava chAyA, karamaItAM kAMdAItebhyA vara pakavAna kamAya re. || 47 || nemakumAra zaNagAra karIne paraNavA Ave che tenuM zabda citra AlekhatA kavinA zabdo che. gA. 55 thI 60. maMDipa moTA caMduAre talIyA toraNa bAra, nemikuvarava2 paraNemiIre rAjulI rAjakumArIe. || 55 || ha Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-2 167 khAMti bhariu khUpa khuNAla nemikuMvara vara sohaI, caDi6 mayagala malapale re tejiI tribhuvana mAhIM re. . pa6 | ha kAkuMDala jhalahalaI pahiA savi ziNagAra, lUNa utArAM bahinahi re dhana (2) nemikumAra re. . pa7 | ha maMgala bolaI jAINI re ApaI vaMchItadAna, chappana koDa yAdava milyA re balaMvata balibhadra kAnhA re. . 58 || ha gaNa gaMdharvagaNA jevA milIyA gAlagIta rasAlA, thAnakI apachara nAcaI vAjaI bhuMgala talA re. || pa9 || ha mataki chatra sohAmaNuM re caMgA cAmara chalAvaI, iMdra utAraI AratI nemijI toraNi AvaI re. | 20 || ha pazuonA pokArathI jIvadayA ciMtavIne nemakumAranuM hRdayaparivartana thatAM gaDha giranAra jaIne saMyama aMgIkAra kare che. kavie A prasaMgano ullekha karatAM jaNAvyuM che ke gA. 66-67 pazu vilApa suNI ratha vAlyu pazuM taNuM duHkha TAlI, daI dAna caDiu giranArI jharaI rAjula nArI re. || 6 || ha kaMkaNa hADaI riyaDuM moDaI trADaI navaserohAra, khiNa khiNa loDaI bekara joI jaMpaI nemikumAra re. . 67 / ha nema kumAre rAjimatIno tyAga karyo ane virahAvasthAnuM duHkha anubhava karavAnI sthiti sarjAI te prasaMge kavie rAjimatInI sthitino mitAkSarI ullekha dRSTAMta dvArA karyo che. haMsa virUNI haMsalI re mAMDava viNasI veli, katavihUNI kAminI re kisIke kArasidhaNa tora re. || 70 || ha caMdA viNasI cAMdanI re pAsA viNasI sArI, mayala viNasI hAthiNI re pIyaDA viNasI nArI re. . 71 || ha rAjimatInA virahanA kAraNarUpa pUrvabhavanAM pApa karmo che tenI mAhitI ApatI paMktio joIe to kaI maI RSi saMtApIyA kraI maI vichIhalA bAlA, kaI kaI sADI jhATakA re kIdhA kUDA karamore. || 72 | ha kaI naI RSi saMtApIyA kaImaI vidhAhayAlAlA, kaImaI ratana viNasIyA re dIdhA ayugata AlA re, | 73 |ha kaImaI kraha phoDAvIyAre kaImaI paradhana lIdhA, kaImaI kaMI kAmaNa kIdhAM aNagala pANI pIdhA re. | 74 || ha aMte rAjimatI nemanAtha pAse giranAra para dIkSA aMgIkAra karIne mukti pAme che tenI mAhitI ApatAM kavi jaNAve che ke (gA.- 81) Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 jaina sAhityanA kAvya prakAroH svarUpa ane samIkSA nemijiNesara nehalyuM pAliu duragati navabhavana liuM rAjImatInA vAMchita phalyA be jaNa mugatI hamalIyA re. | 81 || ha A hamacaDI kAvyamAM nema-rAjulanA jIvanano paricaya thAya che. kavie nemakumAranA pAtrane vikAsa karIne aMte rAjimatInA saMyama ane muktine mahatvanI gaNAvI che. hamacaDI prakAranI sugeya padyaracanA noMdhapAtra che. kailAsasAgarasUri jJAnabhaMDAramAMthI prApta thayelI hastapratane AdhAre A hamacaDInuM lakhANa taiyAra karyuM che. 1. jaina gUrjara kavio . bhA. 2 | 204 2. jina guNa maMjarI pA. 460 3. jaina gUrjara kavio bhA. 2 | 206 20. padyAtmaka lokavArtA. kathA-vArtA-samAnArthI zabdo che. prAkRtamAM kahA zabda kathAno saMdarbha darzAve che. dharmagraMthomAM dharmakathA che tevI samAjajIvananI sAmAjika kathAo che. AkhyAna prakArano prabhAva paNa kathA sAhitya para vizeSa paDyo che. saMskRta sAhityanI dakSakumAra carita, paMcataMtra, hitopadeza, kAdaMbarI vageremAM ADa kathAo che. jaina rAsa kRtiomAM eka pAtra bIjA pAtrane potAnuM vaktavya kahe che temAM paNa kathAnAM lakSaNo nihALI zakAya che. jaina kathAomAM mukhya kathA sAthe gauNa kathAo paNa jovA maLe che. ane temAM pUrvajanmanAM vividha prasaMgo kathArUpe sthAna dharAve che. dharmakathAo jaina, bauddha, hindu ane anya dharmamAM paNa gauravaprada sthAna dharAve che temAM jAti, cAturya, upadeza, siddhAMto vagerenI mAhitI prApta thAya che. kathA sAhityamAM suvarNa kaLaza samAna sthAna prApta karAve tevI guNADhya kavinI "bRhad kathA che A kavi zAlivAhana rAjAnA samayamAM rAjadarabAranA kavi tarIke prasiddha hato. eka lAkha zloka pramANa guNADhyanI kathA lokavArtAmAM ucca koTinI che. kavi somadevanI kathA saritsAgara ane kSemendranI bRhad kathAmaMjarI A kathA sAhityanA viziSTa prakAranA udAharaNarUpa che. kathAono vicAra karatAM ema lAge che ke saMskRta ane prAkRtamAM AvI kathAo rUpAMtara rUpe pragaTa thaI che tyArapachI madhyakAlIna sAhityamAM lokakathA rUpe teno vikAsa thayo che. A kathAo prema kathA- adabhUta kathA, kautuka pradhAna ane camatkArayukta hatI. kathAnI sAthe lokazikSaNa dharmanA siddhAMto ane nItipUrNa jIvana jIvavAno bodha prApta thato hato. kathA sAhityanI virATa sRSTi vizvanA vividha dezo ane prAMtamAM vistAra pAmI che ane bahujana samAjane AnaMda sAthe uttama koTinA jJAnamArganI mAhitI prApta karavA mATe mArgadarzaka banI che. A bhUmikAne AdhAre padyAtmaka lokavArtAnI mAhitI ApavAmAM AvI che. padyAtmaka lokavArtA (padyavArtA kathA) madhyakAlIna sAhityamAM kavioe padyane ja abhivyaktinuM mAdhyama banAvIne vaividhyapUrNa Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-2 169 kAvyasRSTinuM sarjana karyuM che. temAM padyAtmaka lokavArtAnI racanA paNa noMdhapAtra banI che. kAvyAnaMda prApta karavo kaThina che tema chatAM kathAtattva dvArA racAyelAM kAvyo AsvAdya banyAM che. prAkRta ane apabhraMzamAM padyAtmaka vArtAo racAI che tevI ja rIte gujarAtI bhASAmAM paNa A svarUpanI kRtio prApta thAya che. kathA-vArtA AbAla gopAla ema samAjanA badhA varganA lokone sAhityika AnaMdanI anerI anubhUti karAvavAnI kSamatA dharAve che. madhyakAlIna samayamAM tyAga-vairAgya ane upadezanA sAhityanI sAthe saMsArarasathI bharapUra janamanaraMjana karatI paghAtmaka lokavArtAo paNa vikAsa pAmI che. padyAtmaka lokavArtAnA lakSaNo nIce pramANe che. bhautika- saMsArI jIvananA prasaMgone vizeSa rIte sthAna ApavAmAM Ave che. temAM premarasa mahatvano hoya che. adbhuta kathAo ane alaukika ghaTanAonuM varNana AkarSaka bane che. * cakSurAga nAyaka - nAyikA ekabIjAne dRSTithI nihALIne praNayanI anubhUti kare che temAM saphaLatA meLavavA mATe vighnono sAmano karavo paDe che tyArabAda nAyaka-nAyikAnuM milana thatAM apUrva AnaMdanuM vAtAvaraNa sarjAya che. adbhuta rasika tattvo. nAyaka-nAyikAnA jIvananA saMdarbhamAM pUrvajanmanuM vRttAMta, mRtaka vyakti, saMjIvanI-jIvatAM thaIne vArtAlApa kare, nAyaka nAyikAnA sAhasa ane parAkramanAM prasaMgo, parakAyA praveza, AkAzamAM uDDayana, (AkAza gAminI vidyAno prayoga), maMtrataMtra-jAdu ane vazIkaraNano prayoga vagere dvArA abhuta rasanI sRSTinuM vAtAvaraNa nirmANa thAya che. mAnavetara pAtra sRSTi, devadevIo, bhUta-pizAca, vaitAla, haMsa-popaTa jyAM pakSIo vagerenA prayoga- pariNAme puruSa pAtro karatAM strIpAtro vadhu AkarSaka ane prabhAvazALI banyAM che. samakAlIna jIvanaraMga-samakAlIna samAjanA rIti rivAjo, mAnyatAo, zIlano mahimA, ramacaritra, durAcAra, premalagna jevI mAhitI sthAna dharAve che. strIviSayaka vicAro-samAjamAM strInuM sthAna. strInA zIlano mahimA-svecchAcAra, strIzikSaNa, saMskArathI jIvananI pavitratA, kAya, nRtya, gAna, vAdya-citrakalA vageremAM kuzaLa strIo pAdapUrtimAM paNa catura, strIo puruSa veza dhAraNa karIne sAhasa parAkramathI vijaya meLave, vagere vigato paNa A prakAranI vArtAmAM mahatvanI bane che. gaNikAnuM pAtra-gaNikAnuM sthAna halakuM gaNAtuM na hatuM. rAjA-pradhAna- zreSThI vagere paNa tyAM jatA hatA. A sthAna gIta-saMgIta-nRtyanI tAlIma mATe paNa upayogI hatuM. nagararAjyo: nAnAM nAnAM nagara rAjyo ane teno rAjA, ekabIjA sAthe laDAI, apaharaNa vagere ghaTanAo paNa dhyAna kheMce tevI che. padyavArtAmAM mukhyavArtAnI sAthe gauNa kathAo paNa kAryarata bane che ane vArtArasanuM sAtatya jaLavAI rahe che. zAmaLabhaTanI haMsAvatI, madanamohanA naMdabatrIzI vagere kRtio dRSTAMtarUpa che. Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA * padyavArtAmAM vyavahArajJAna ane nIti viSayaka upadezAtmaka vicAro sthAna dharAve che. pAtra ane prasaMgamAMthI Avo bodha prApta thAya che. to vaLI pratyakSa upadeza vacano paNa hoya che. samasyA prayoga-vyaktinI buddhi ane caturAInI parIkSA mATe eka bIjAne samasyA pUchavAmAM Ave che ane tenA dvArA pAtranI parIkSA thAya che. varakanyAnI pasaMdagImAM paNa Avo prayoga thAya che. rasanirUpaNa-padyavArtAmAM zRMgArarasa kendra sthAne che tenI sAthe adbhuta ane vIrarasanuM nirUpaNa hoya che pariNAme vArtAmAM rasa taraboLa thavAnI pUrNa zakyatA rahelI che. vArtArasathI bharapUra A kAvya prakAra sau koIne vazIkaraNa kare che. * padyavArtA zrAvya ane kathanazailInA mizraNavALI racanA che eTale AdithI aMta sudhI teno pravAha satata vaheto rahe che. maMgalAcaraNathI vArtAno prAraMbha thAya che. ISTadeva sarasatInI stuti pachI vastu nirdeza karavAmAM Ave che. vArtAno pada baMdha- temAM mukhyatve duhA, copAI, chappaya, soraThA, chappA, manahara- kavitA chaMda vagerenA prayoga padyanI sArthakatA siddha thAya che. A vArtAno aMta sukhada hoya che temAM phaLazruti racanA samaya jevI mAhitI paNa hoya che. padyavArtAnA vikAsamAM sAdhu kavionuM pradAna noMdhapAtra che. lokonA manoraMjana mATe AvI padyavArtAnuM sarjana karIne eka paMtha do kAja nA nyAye jJAna sAthe gammatano siddhAMta caritArtha thayo che. | vijayabhadrasUri AcAryanI haMsarAja vaccharAja copAI I. sa. 1355mAM racAI che te A prakAranI padyavArtAnA dRSTAMtarUpa prApta thAya che. tyArapachI jainetara kavi asAItanI haMsAulI I. sa. 1371nI kavi bhImanuM sadyavatsa caritra, 15mI sadImAM kavi sAdhu kIrtinI vikramakumAra caritra rAsa, kavi nayasuMdaranI vidyAvilAsa caupaI, malayacaMdranI siMhAsana batrIsI caupaI, kRtio noMdhapAtra che. soLamI sadImAM kavi siMhakuzaLanI naMda batrIsI vinayasamudranI ArAma zobhA kavi matisAranI karpara maMjarI, kavi nayanasuMdaranI rUpacaMdakuvara, jainetara kavi gaNapatinI mAdhavAnala kAmakaMDalA dogdhaka, ane zAmaLabhaTanI lokapriya padyavArtA madanamohanA vagere A prakAranI kRtio che harajI muni kRta lokavArtAnuM dRSTAMta pragaTa karavAmAM AvyuM che. jaina sAdhukavi harajI munivRta | vinodacotrIsI saMzodhaka-saMpAdaka-DaoN. kAntibhAI bI. zAha vinodacotrIsI' e madhyakAlIna gujarAtInI "sihAsana batrIsI' ke "suDAboterI prakAranI kathAmAlA samI saM. 1641mAM jaina sAdhukavi harajI muni dvArA racAyelI eka padyavArtA che, jemAM laukika svarUpanI 34 kathAonA maNakA eka kathAdoramAM parovAyelA che. Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-2 - 171 atyaMta dharmAnurAgI evA zreSThIno putra kamala pitAthI taddana viparIta prakRtino che. te uddhAMta, uzruMkhala ane nAstika che. A nagaramAM padhArelA jainAcAryo A kamalane zAstrakathita sIdho sadupadeza ApavAno prayatna paNa niSphaLa gayo. paNa thoDA samaya pachI padhArelA eka sAdhue kamalane sIdho upadeza ApavAne badale kevaLa siddhAMtacarcA karavAne badale zreSThIputranI raga ane mana sthiti pArakhI laIne kathAnI mAMgaNI karI. kamalane emAM rasa paDyo ane rojeroja e guru pAse AvavA lAgyo. guru roja zreSThI putrane roja ekeka kathA saMbhaLAve che. Ama 34 divasa sudhI saLaMga 34 kathAo kahIne guru A zreSThIputrane dharmAbhimukha kare che. A che A padyavArtAno mukhya kathAdora. A 34 kathAonI vizeSatA e che ke kRtinA zIrSakamAM nirdezita thayuM che e pramANe e badhI hAsya-vinoda rasika kathAo che. emAM buddhicAturInI kathAono paNa samAveza thaI jAya che. ahIM je buddhicAturyanI kathAo upalabdha che teno AdhArasrota haribhadrasUrinA 'upadezapada' graMthamAM temaja malayagiri kRta "naMdI-adhyayana vRttimAM maLe che. A graMthomAM buddhinA cAra bheda darzAvAyA che. autyatrikI, vainayikI, kArmika ane pAriNAmikI buddhi. enAM dRSTAMta tarIke te graMthomAM apAyelI kathAo paikInI 9 kathAo A "vinodacotrIsI'mAM padya svarUpe che. ahIM mANasanI mUrkhAInI, gamArapaNAnI, alpabuddhinI kathAo che. avaguNI vyaktinA bUrA aMjAmanI kathAo che. bhAgyahIna mAnavIonI kathAo che. A badhI kathAo hAsyarase rasita che. ahIM keTalAka samAna kathAghaTako jovA maLe che. jevA ke (1) devadevInI ArAdhanA dvArA icchita vastunI prApti, (2) citAsnAna, (3) apara mAtAno sAvakA putra sAtheno vyavahAra, (4) koI vivAda saMdarbhe rAjA ke maMtrI dvArA toLAto nyAya, (pa) sAsu pratye putravadhUno ajugato vyavahAra, (6) kuzIla-karkazA strIno pati pratyeno durvyavahAra, (7) vezyA ane dhUrtavidyAmAM enI nipuNatA. upara jaNAvyA pramANenuM kathAvastu ane kathAghaTakone laIne enI pAtrasRSTi paNa vaividhyapUrNa che. rAjA-raMka, caturajano-mUkhuM, gRhiNIo-vezyAo, yuvAno-vRddho, sAsu-vahu, jJAnI sAdhuo-vezadhArI jogIo, devadevIo ane enA ArAdhako, vaNika zreSThIo ane brAhmaNa paMDito. Ama bhAtIgaLa pAtrasRSTi ahIM sarjAI che. A graMthamAM saMskRta, prAkRta ane madhya gujarAtI subhASito paNa moTA pramANamAM kavie ApyAM che. jemake - "nadI jihavAI ekalI hoI, tehanuM nIra pII sahu koI, samudramAMthI maLI jetalaI, athaya udaka hUu tetalaI." ahIM guNIjana nirguNI pAse jAya che tyAre enA guNo paNa doSa banI jAya che enI vAta mArmikapaNe kahevAya che. chaLakapaTa AcaratAM mAnavIo mATe kavi kahe che- Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17ra jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA "mAyAvatAM mANasA, kima patIjaNa jaI? nIlakaMTha madhuruM lavaI, sa-viSa bhujaMgama khAI." Ama A "vinodacotrIsI' je adyApiparyata apragaTa hatI te prathamavAra prakAzita thaI che je madhyakAlIna gujarAtI padyavArtAnA sAhityamAM mahattvano umero che. saMdarbha : gujarAtI sAhityano ItihAsa graMtha-2 khaMDa -1, pA-papa gujarAtI sAhityano itihAsa graMtha -1,- pA- 250 madhyakAlIna gujarAtI sAhityano itihAsa-pA.- 30 gujarAtI sAhityanAM svarUpo-pA. 72 Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-3 ghaNuM bhaNelA hoya e ja zAnI kahevAya evuM kAMI nathI kharekhara vAraMvAra nirvANa padanuM dhyAna kare e ja utkRSTa ane sAco jJAnI che. (jJAnasAra-aSTaka zloka-2 anuvAda) upA. yazovijayajI vastulakSI kAvyaprakAro bhaktipradhAna kAvyaprakAro. 21. kaLaza bhagavAnanA janmAbhiSekanI mahattA darzAvatI vizAla-locana' sUtranI bIjI gAthAno artha atre noMdhavAmAM Avyo che. jemanI snAtra-kriyA karavAthI ati harSa vaDe matta thayelA devendro svarganAM sukhane paNa tRNavat gaNatA nathI. te prAtaHkALamAM zivasukha ApanArA thAo. kavi bAlacaMdra kRta snAtasyA stutinI bIjI gAthAmAM bhagavAnanA janmAbhiSekano ullekha prApta thAya che. meru parvatanA zikhara upara jeonA janmAbhiSeka sarva devo ane dAnavonA Iyoe hiMsonA khaMbhAothI athaDAyelA padamapuSponA parAgathI raMgAIne kAbaracitrA thayelA nIra samudranA pANIthI bharelA ane apsarAonA moTA ratano sAthe spardhA karatA sonAnA kaLazo vaDe karyo che te sarva jinezvaronA caraNakamaLane huM namuM chuM. karyo che te sarva jinezvaronA caraNakamaLane huM namuM chuM bRhad zAMti stotranA AraMbhamAM zAMtinI udghoSaNA karavAmAM AvI che tenI bIjI gAthAno artha prabhunA janmAbhiSekanuM sUcana kare che. (pA. 644) ! bhavya loko ! ahIM ja bharata kSetra airAvatakSetra ane mahAvideha kSetramAM janma letAM saghaLA tIrthaMkara paramAtmAonA janma vakhate Asana kaMpyA bAda avadhi jJAnathI jANa thatAM ja sughoSA nAmanI divya ghaMTA vagaDAvyA pachI saudharma devalokanA iMdra sarvadevendro ane bhavanapatio Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 jaina sAhityanA kAvya prakAro svarUpa ane samIkSA vagerenA iMdronI sAthe AvI vinayapUrvaka pUjya arihaMta devone teDIne meruparvatanA zikhara upara jaI janmAbhiSeka snAtra mahotsava samApta karyA pachI je pramANe zAMtinI udghoSaNA kare che te pramANe karyAnuM anukaraNa karavuM joIe ema ane mahApuruSo je raste jAya te raste javuM joIe. ema vicArIne huM paNa bhavya lokonI sAthe ekatra thaIne snAtra pITha upara snAtra karIne zAMtinI udghoSaNA karuM chuM mATe pUjAno yAtrAno ane snAtrAdino mahotsava pUro thayo che ema dhyAnamAM laIne kAna daIne (eka citte) sAMbhaLo sAMbhaLo svAhA. prabhunA janmAbhiSeka aMgeno saMdarbha prAcInatA darzAve che ane mAnava janmanuM mahAna sukRta gaNAya che. "kaLaza" racanAono mAhitI A rIte mahA maMgalakArI che. madhyakAlIna kAvya prakAromAM caritrAtmaka nirUpaNa vizeSarUpe nihALI zakAya che. temAM bhagavAnanA janma kalyANakanI ujavaNIne kendramAM rAkhIne "kaLaza nAmano kAvya prakArano uddabhava thayo che. bhagavAnanAM pAMca kalyANaka hoya che temAM janma kalyANakanI bAdazAhI ujavaNI ThAThathI devo ujave che. kaLazanI AdhArabhUta mAhitI nIce mujaba che. kaLaza racanA be prakAranI prApta thAya che. 1. bhagavAnanA janma mahotsavanuM varNana karatI kaLaza racanA je janmAbhiSeka kaLaza kahevAya che. 2. kAvya racanAnI samAptinI kaLaza racanAo. kaLazanI vizeSa mAhitI nIce mujaba che. "kaLaza" zabda dvArA prabhunA abhiSekanuM sUcana thAya che. iMdro ane devo meruparvata upara tIrthakara bhagavAnanA janma mahotsavanI daivI ane zAhI ThAThathI ujavaNI kare che. tenuM varNana "kaLaza'mAM kendra sthAne che. bIjA zabdomAM kahIe to prabhunA janma kalyANakanI lokottara ujavaNInuM kAvya ke jemAM tIrthodaka ane sugaMdhI dravya mizrita jaLa-dUdhathI abhiSeka karavAmAM Ave che teno saMdarbha samajavAno che. "kaLaza" bhakti mArganI kriyAgIta samAna AvidyA kAvya racanA che. mRtyu lokanA mAnavIo bhagavAnanA janma kalyANakanI ujavaNInA pratIkarUpe pratidina jinamaMdiramAM snAtrapUjA' bhaNAve che. dhArmika mahotsava pUjana-jinendra bhakti mahotsavanA pUrtimAM snAtrapUjA bhaNAvavAmAM Ave che. jaina samAjamAM pa6 dikumArikAno snAtra mahotsava paNa iMdrae ujavaNI karI hatI tenA anukaraNathI ujavAya che ane bhakto janma kalyANakano ujavaNIno lhAvo le che. kavi depAla ane kavi davecaMdrajI kRta snAtrapUjAmAM kaLaza racanAno samAveza thAya che. snAtrapUjA pachI kaLazanI vidhi thAya che. A aMgenI vigatavAra mAhitI nIce pramANe che. 1. zrI ajitanAtha jinano kaLaza. zrI padmavijayajI gaNie ajitanAtha jinanA Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-3 175 kalazanI traNa DhALamAM racanA karI che. kavie kalazanA AratImAM ajitanAtha bhagavAnanAM vizeSa darzAvIne kalaza racanAno ullekha karyo che. zrI kozaladeza madhye ayodhyA pUrI maMDaNo, taraNa tAraNa azaraNa, zaraNa, bhavijana, sukha karaNa kutarkavAdI aMgajano zrI ajitanAtha taNo kalaza kahIzuM. kavie vijayA2emANIe cauda svapna joyAM ane rAjA jitazatrune svapnAnI vAta kahI. bIjI DhALamAM cauda supananI mAhitI ApI che. svapnaphaLa vize kavi jaNAve che ke bhIna bhIna phaLa ja dAkhe rANI cittamAM rAkhe caudanuM phaLa vahIe raheze cauda rAja zirajeha. kavie trIjI DhALamAM prabhunA janmamahotsavanuM varNana karyuM che. prabhuno janma, gharaghara raMga vadhAmaNAM, 56 dikkumArInuM Agamana indranuM Asana kepAyamAna thayuM, meruparvata upara janmAbhiSeka karavo. naMdIzvara dvIpamAM jaIne aThAI mahotsava ka2vA vagere mAhitI ApI che. jitazatru rAjA janmAbhiSeka ujave che. tenI mAhitI ApatA kavinA zabdo che. bAMdho toraNa gha2gha2e maMgalagAyegIta, tavavihANe na22Ayare. janma mahotsava kare muktAphala taNA svastika pUre AmaMtraNee. zrI guru uttama ziSye re, padmavijaya bhaNe ajitajiNaMda bhava tAraNoe. kavi devapAla (depAla) kRta snAtrapUjA aMtargata zrI AdinAtha janmAbhiSeka kaLaza ane navapallava pArzvanAthano kaLazano samAveza thAya che. 'kaLaza' racanA paraMparAgata zailImAM thaI che tema chatAM banne 'kaLaza'mAM keTalIka vizeSatAo nihALI zakAya che. vacchabhaMDArI e vArANasI nagarI ane svapnano vizeSaNa yukta ullekha karIne puSpa pUjAnI bhaktirasa sabhara mAhitI ApI che. AdinAtha janmAbhiSeka 'kaLaza'mAM janmamahotsavanuM kramika varNana karavAmAM AvyuM che. pArzvanAthanA kaLazamAM lalita maMjula padAvalio karNa priya banI che. AdinAthanA 'kaLaza' prAkRta bhASAmAM che eTale arvAcIna kALanA bhaktone AtmasAra karavAmAM avarodha thAya tema che. A aMgenI vigatavAra mAhitI atre ApavAmAM AvI che. vividha pUjA saMgrahamAM zrAvaka kavi vaccha bhaMDArI kRta pArzvanAtha kaLaza zrIvardhamAna svAmI janmAbhiSeka kaLazano saMcaya thayo che. temAM saMskRta prAkRta ane gujarAtI bhASAnuM mizraNa che. chaMda vaividhya noMdhapAtra che. yugAdideva-laza jasa paya-paMkayaM nippaDima-rUvayaM sura-asura-nara-khayara(?)vayaMsIyaM, tassa risahassa bhattIi majjaNa-vihiM kiM-pi pabhaNemi tumhei kuSNaha savaNAtihiM. 1 sura-sihari miliya causika taha suravarA pavara-nevattha-dhara harisa(-bhara)-nibhaMrA, sayala-niya-niya-parIvAra-parivAriyA phulla-nayatraMbuyA vikruriya-tAriyA. 2 Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 jaina sAhityanA kAvya prakAroH svarUpa ane samIkSA ruppa-maNi-kaNaya-maTTIhi nivRttie imberasa-khIra-ghaya-nIra-pUracie, levi kalase kuNahi paDhama-jiNa-majhaNe bhakti-bhara-paravasA kampa-bhaDAjaNa. 3 kavi gati gulagulahi kivi cAmara kevi vAyaMti DhAlati kavi cAmarA, kA-vi narcyuti gAyaMti kivi deviyA harisa-bhara-pUriyA bhUsaNAlaMkiyA. 4 vimalagiri-maMDaNa nAbhi-niva-naMdaNa jaNa-masANaMdaNa kampa-nikaMdazaM, tayaNasAreNa bho havahu bhaviyaNa-jaNA siva-vahU hoi jimba tuha uDDaya-maNA. 5 yugAdideva kalazamAM vartamAna covIzInA prathama tIrthaMkara AdinAthanA janmAbhiSekanI saMkSipta mAhitI ApavAmAM AvI che. prabhunA caraNo namana karIne devo ane indro ratna maNi AdinA kaLazathI janmAbhiSeka ujave che. devo harSollAsathI nRtya-gIta gAna karIne prasaMgocita janmamahotsavamAM rAhabhAgI bane che. kavinI mAdhurya yukta zabda racanA ane madhura dhvaninA pratIka samAna zabdo kAvyanA sauMdaryamAM caritra siddhi kare che. udA. joIe to naaiti, gAvaMti, kaLazamAM khurasa-khIra-dhaya nIra pUracie. ane abhiSeka kare che. vimalagiri maMDana nAbhi niva naMdaNa" dvArA yugAdidevano ullekha karyo che. AvA uttama abhiSekathI bhavyAtmAo sivAya paNa pAme che. A kaLaza racanA madhura gItanA AsvAda samAna janmAbhiSekanI jhAMkhI karAve che. snAtrapUjA ane anya kaLaza racanAomAM vistArapUrvaka prabhunA janmAbhiSekanI mAhitI prApta thAya che jayAre A laghu kaLaza racanAmAM prasaMgano mitAkSarI-bhAvavAhI ullekha thayo che. A prakAranI anya kRtAo ajJAta kavinI yugAdideva janmAbhiSeka kalaza gA-20, candraprabhasvAmI kalaza gA.-11, vAsupUjaya kaLaza gA-8, zAMtinAtha kalaza gA-6, zrIvIrajina kalaza-gA-14 vIrajina kaLasa-gA-5 sarva jina kalaza gA-5. zAMtinAtha kaLaza gA-10 kavi rAmacaMdra vagere kRtio prApta thAya che. A kRtio abhaya jaina graMthAlaya (bikAnera) taraphathI pragaTa thayela che. A uparAMta anya kaLaza racanAo paNa che. A vize saMzodhana thAya to prabhunA janmAbhiSeka vizenI avanavI mAhitI prApta thAya tema che. kaLaza-daSTAMta vijaya lakSmIsUrinI vIza sthAnaka pUjAno kaLazamAM racanA samaya ane guru paraMparAno nAmollekha karyo che. Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-3 ema vIzasthAnaka stavana kusume, pUjiyo zaMkhezvaro / saMvata samiti veda vasu zazI, (1845) vijayadazamI mana dharo // tapagaccha vijayAnaMda paTTadhara, zrI vijaya saubhAgya sUrIzvaro zrI vijaya lakSmIsUrI pabhaNe, sakala saMgha maMgala karo. // 1 // kavie racanA samayano sAMketika ullekha karyo che. kaLazano bIjo artha kAvya racanAnI samAptinI mAhitI ApatI kAvya paMktio pUjA svarUpa DhALabaddha stavana ane sajjhAya racanAnI keTalAka kRtiomAM 'kaLaza'no samAveza thayo che. eTale kaLazano artha kAvyakRti pUrNa thAya che tenI sAthe racanA samaya ane anya paraMparAgata mAhitI prApta thAya che. A mAhitIne AdhAre kavino kavanakALa ane kRtinA samayano AdhArabhUta mAhitI prApta thAya che. te dRSTie kaLaza racanA aitihAsika mAhitInuM vizvAsapAtra sAdhana che. 'kaLaza'mAM guruparaMparA, kavinAma, racanA varSano sAMketi ke pratyakSa ullekha, mahino, tithi, gAma, vagere vigato jANavA maLe che. 177 'kaLaza'mAM je mAhitI prApta thAya che te dIrghakRtionI chellI DhALamAM hoya che tenA dvArA kAvya kRti pUrNa thaI che ema spaSTa thAya che. TUMkamAM kahIe to chellI DhALa e 'kaLaza'no paryAya vAcI saMdarbha che. zrImahopAdhyAya meghavijayajI kRta stavana covIzInI aMte 'kaLaza' racanA karI che te nIce pramANe che. (pA.-16) ima thuchyA jinavarasarasa rAge, covIze jaganA ghaNI, thira rAja Ape jAsa jApe Apa Ave suramaNi. savisiddhi sAdho jina ArAdho, stavana mALA gaLe dharI, bahu punya joge sukha saMjoge parama padavI AdarI. tapagaccha rAje teja tAje zrI vijayaprabha gaNa, tasa paTTadhArI vijayakArI vijyaratna dhuraMdharuM. kavirAja rAje suguNa gAje kRpAvijaya yaMkaruM, tasa ziSya gAve bhagatibhAve meghavAcaka jinavaruM. 22 snAtra pUjA bhaktimArganA udaya 16mA zatakamAM thayo. vallabha saMpradAyano praveza gujarAtamAM thaI cUkyo hato. bhaktinI asarathI A zatakamAM jainomAM eka viziSTa prakAranuM sAhitya uddabhavyuM te pUjA sAhitya che. kharataragacchanA sAdhu kIrtie saMvata 1618mAM ane te arasAmAM tapagaccha sakaLacaMde sattarabhedI pUjA racI. maMdiramAM prabhunI pUjA karavAnA 17 prakAra che. caMdanavilepana, cakSuyugala, gaMdhavAsa, puSpa, puSpamAla, kusuma aMga racanA, cUrNa, caMdana, vilepana, dhvaja, AbhUSaNa, kusumagRha, kusumamegha, aSTa mAMgalika, dhUpadIpaka, gIta, nRtya ane vAgha ema darekathI Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA pUjA karavAnAM gIto tathA bhakti preraka UrmigIto racAyAM. AnI pahelAM 15mA zatakamAM pratimAne snAna karAvavA thatI pUjA-snAtra pUjA zrAvaka kavi depALe racI che. jemAM vaccha bhaMDArI kRta "pArzvanAtha kaLaza" ane ratnAkarasUri kRta "AdinAtha kaLaza-janmAbhiSeka nAmanI kRtio racAI che ane 13mA zatakamAM apabhraMza bhASAmAM jayamaMgaLasUri kRta "mahAvIra janmAbhiSeka' nAme pUjA racAI hatI.Ama janmAbhiSeka snAtrapUjA ane pachI sattara bhedI pUjA utatarottara sAhityamAM AvyA. pachI 18mA zatakamAM yazovijayajI kRta navapada pUjA, devacaMdra kRta snAtrapUjA ane 19mA zatakamAM vIra vijayajIe 64 prakArI, 99 prakArI vagere jAta jAtanI pUjAo racI che. jaina sAhityamAM vividha prakAranI pUjAo racAyelI che teno paricaya uparokta vivaraNathI prApta thAya che. sarvaprathama 16mA zatakamAM pUjAnI racanA thaI ane tyAra pachI 19mA zatakamAM A racanA atyaMta lokapriya banI, je bhaktinA eka aMgarUpa gaNAya che. pUjA sAhityamAM pUjA ane snAtra pUjA ema be bheda che, snAtra pUjA e koIpaNa prakAranI pUjAnA AraMbhamAM vidhi tarIke upayogamAM levAya che. tyAra pachI prAsaMgika rUpe pUjA bhaNAvavAmAM Ave che. mULabhUta rIte kendra sthAne bhagavAna vItarAga che eTale nikSepanayathI prabhunI sthApanA karIne temano janma mahotsava ujavavAmAM Ave che. snAtra pUjA eTale prabhuno janma mahotsava evo artha spaSTa thAya che. prabhuno janma thAya che tyAre devo meru parvata para bhegA thaIne janma mahotsava ujave che. A eka zAstrokta vidhAna che, jenuM jIvana e kArya vizvanA nAnA moTA sarva jIvo mATe kalyANakArI che. emano janma mahotsava ujavavo e paNa potAnA jIvanamAM eka ananya bhaktibhAvano ghAtaka bane che. snAtra ane pUjA e baMnenA samanvayathI snAtra pUjA zabda banyo che. saMskRtanA "snA' dhAtu parathI "snAtra' zabda banyo che. teno artha snAna karavuM, nhAvuM ema thAya che. jyAre bhagavAnanA mATe A zabdano artha abhiSeka karavo ema thAya che. snAtrano mukhya bhAva e che ke prabhune devo meru parvata para laI jaIne janmAbhiSeka kare che te bhAvanA mahatvanI lekhAya che. tenI sAthe joDAyelo pUjA zabda abhiSeka dvArA bhagavAnanI pUjA karavI evo artha sUcave che. snAtra pUjA e dainika kriyAvadhi, AcAra saMhitA ke karmakAMDanI praNAlikArUpe che. dhArmika tahevAro, nUtana gRha vAstu, janma divasa jevA prasaMgoe snAtra pUjA karavAmAM Ave che. snAtra eka prakAranI pUjA che, jemAM tIrthakaranA janma mahotsavanuM varNana thAya che, kavinI ajaba gajabanI kalpanA zaktino paricaya thAya che. meru parvata para A mahotsava ujavAya che. pa6 dizA kumArIo tathA devo saparivAra A mahotsava ujave che tenuM varNana karavAmAM AvyuM che. kaDakhAnI dezImAM pa6 dizAkumArInA mahotsavano paricaya karAvyo che. cAra kaDInI vIravijayajInI A racanA dazyano sAkSAtkAra karAve tevI zaktizALI che. snAtrapUjA kalpasUtrAdi jinAgamo, triSaSThi zalAkA puruSa caritra, vAsupUjya caritra vagere graMthomAM jovA maLe che. surA-surendronA zAzvata AcAranA anukaraNarUpe jaina samAjamAM zraddhApUrvaka parvonA divasomAM AnaMdollAsathI snAtra mahotsava ujavAya che. Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-3 179 snAtrapUjA dezIonA vividha rAgomAM racAyelI che. temAM AvatAM varNana zAstrIya vidhi anusAra sthAna pAmelAM che, je mananIya ane AnaMdaprada che. kaI rIte tIrthakara nAmakarma nikAcita karI tIrthakara thAya, kyA kyA puNyakSetromAM tIrthakaro janma, mAtA kyAM 14 mahAsvapna jue, janma samaye Asana kaMpAyamAna thAta 56 dikyumArikAo potAno AcAra kare, zakrendranuM siMhAsana kaMpAyamAna thAya, prabhu janma avasara vagerenuM AmAM citraNa che. zrI rAyapAseNI sUtra, zrI jIvAbhigamasUtra, zrI jaMbUdvIpa prajJaptisUtra, saMbodha prakaraNa pUjA prakaraNa, vijayacaMda kevalI caritra, anaMtanAtha jina caritra, guNavarmA caritra vagere graMthomAM paNa snAtra pUjAnuM varNana che. vividha pUjA saMgrahamAM prathama snAtra pUjA che, pachI aSTaprakArI, sattarabhedI, paMca kalyANaka vagere pUjAo sthAna dharAve che. pratikramaNa sUtramAM jagaciMtAmaNi, bRhadRzAMti, snAtasyA stuti ane vizAla locana sUtramAM paNa devAdhideva tIrthakara bhagavaMtanA janma mahotsavanI ujavaNInA apUrva AnaMdano ullekha che. A pramANe snAtrapUjA e eka zAzvata pravRtti che." prabhuno janma avasara jANI hariNagameSI deva sughoSAghaMTA vagADIne devone mahotsavamAM AvavA jANa kare, bhagavAnanI mAtA pAse jaIne prabhune meru parvata para laI jaI abhiSeka karavo, sugaMdhI ane kiMmatI jaLaauSadhithI abhiSeka karavo vagere vigato snAtrapUjAmAM bhAvavAhI rIte vyakta thayelI hoya che. snAtrapUjA bhaNAvatI vakhate traNa bAjaTha mUkavAmAM Ave che. tene trigaDha kahevAmAM Ave che. A trigaDha e ApaNo meru parvata che temAM jinezvara bhagavAnanI pratimA sthApana karavAmAM Ave che. A pratimA sAkSAt tIrthakara bhagavAna che. snAtra bhaNAvanArA bhAIo ane baheno tathA temAM indro-indrANIo hoya che. uparokta kalpanAthI snAtrapUjA bhaNAvAya che. Atma kalyANakArI, sarva prakAranI zAMti, bodhibIja lAbha ApanArI, zAzvata sukha pradAyaka tathA sarva jIvone sukhadAyaka snAtrapUjA vidhi sahita sAcI bhAvanAthI bhaktinA raMgamAM raMgAIne AtmAbhimukha thaI snAtra pUjA bhaNAvavAthI uparokta phaLa maLe che. enA mahimA saMbaMdhI jaina sAhityamAM soma zrI caMdrateja ane dattakumAranAM dAMta pracalita che." vIravijayanI snAtra pUjA : snAtra pUjAno AraMbha saMskRta zlokathI thAya che. A maMgalAcaraNa zlokamAM tIrthakara paramAtmA eTale ke bhagavAna kevA che teno ullekha karavAmAM Avyo che. sarasa zAnti sudhArasa sAgara, zucitare guNaratna mahAgara, bhavika paMkaja bodha dIvAkare, pratidina praNamAmi jinezvare." (1) zAMtarasarUpI amRtanA samudra samAna, ati pavitra guNorUpI ratnonA bhaMDAra samAna ane bhavya prANIo rUpI hRdaya kamaLone vikasvara karavAmAM sUrya samAna evA zrI jinezvara bhagavaMtone huM haMmezA namaskAra karuM chuM. uparokta maMgalAcaraNa pachI snAtra pUjA kAvyanI zarUAta karavAmAM Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA AvI che. A kRtinI bhASA gujarAtI ane ardhamAgadhI zabdonA mizraNavALI che ane eka padyanATikA samAna AsvAdya che. temAM judA judA chaMdonA prayoga thayelA che. vividha pAtro dvArA enA abhinaya thaI zake che eTale uttama prakAranI abhinaya kSamatA A kAvyanuM mahattvanuM aMga che. kriyAgIta (ekazana soMga) tarIke upayogamAM laI zakAya evI racanA che. duhA, AryAgIti, kusumAMjali DhALa, svapnanI DhALa, vastu chaMda, kaDakhAnI dezI, ekavIzAnI dezI, troTaka chaMda, DhALa pUrvelI, vivAhalAnI dezI, rAga, dhanAzrI vagere chaMdo ane dezIono snAtrapUjAmAM prayoga thayelo che. geyatAnuM tattva kAvya prakArane bhAvavAhI banAvavAmAM saphaLa nIvaDe che. uparokta chaMda ane dezIonA namUnA rUpa nIcenI gAthAothI eno vadhu spaSTa khyAla Avaze. dohA : ''kusumAbharaNa utArIne paDimA dhariya viveka, majjana pIThe sthApIne, karIe jaLa abhiSeka." (2) AryagIta : " "jiNa janma samaye meru sihare, rayaNa kyaNa klasehiM, devAsurarhi Rvio, te dhannA jehiM diThThosi." (3) kusumAMjali DhALa : 'kRSNA garUvara dhUpa dharI je, sugaMdha kara kusumAMjali, dIje, kusumAMjali melo, nemi jillaMdA." (4) DhALa : samakita guNa ThANe pariNamA, vaLI vratadhara saMyama sukharamyA, vIza sthAnaka vidhie tapa karI esI bhAvadayA dilamAM dharI.' madhyakAlIna kAvya prakAromAM AkhyAna vadhu lokapriya prakAra hato. AkhyAnamAM dhArmika ane paurANika kathAvastuno Azraya laIne dharmanI vAto saraLa vANImAM rajU karavAmAM Ave che. AkhyAnanAM vyAvartaka lakSaNomAM phaLazruti paNa eka mahattvanuM lakSaNa che. jaina kAvya prakAromAM paNa phaLazrutinuM anusaMdhAna jovA maLe che. pratyakSa ke parokSa rIte AvI phaLazruti snAtra pUjA vidhinI phaLazruti tarIke apamaMgaLa dUra thAya, samakita nirmaLa thAya, mananI pavitratA vadhe, dhArmika jIvana jIvavAnI ananya preraNAo maLe, sarvatra zAMtinuM sAmrAjya phelAya, roga ane upadravanI zAMti thAya evI bhAvanA vyakta thAya che. vIravijayanI snAtra racanA para devacaMdrajInI snAtra racanAno vizeSa prabhAva paDyo che tenI keTalIka rasaprada paMktio joIe to...'kusumAMjali melo Adi jiNaMdA' e pada baMnemAM Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-3 181 sthAna pAmyuM che. "rAjA artha prakAze," "zake jina khoLe dharyA', "sakala manoratha phaLaze," azrutapatie hukama kIno', "koNa avasara e banyo,' "agyArame rayaNAyara', "pAMDukavanane cihiM dize," "sohama surapati vRSabharUpa karI vahaNa kare' vagere kAvya paMktio ke tenA khaMDo samAnarUpe baMnemAM jovA maLe che. A rIte chaMda, dezI DhALa ane rAganA saMyojanathI eka ananya ajoDa kAvyanI racanA karI che te bhaktibhAvamAM lIna kare tema che. saMgItanA sUrone anya vAjiMtronI sahAyathI A racanAo sAco AsvAda karatAM bhaktisAgaranI abhUtapUrva sahelagAha karAve che. be vibhAgamAM vaheMcAyelI snAtrapUjAnA prathama vibhAgamAM dohAnI racanAnI bhASA saraLa gujarAtImAM che jayAre AryAgIti e prAkRta bhASAno chaMda che eTale gujarAtI ane prAkRta ema be prakAranI bhASAno prayoga karyo che. dA.ta. duhA pahelo vibhAga dvatavilaMbita chaMdathI zarU thAya che ane kusumAMjalinI DhALathI pUrNa thAya che. bIjo vibhAga dohAthI zarU thAya che temAM chaMda ane dezIono prayoga che. aMte rAga dhanAzrIno prayoga che. dA.ta., sarasa zAMti sudhArasa sAgara, zucitare guNa ratna mahAgara, bhavika paMkaja boda divAkara, pratidina praNamAmi jinezvare." (7) A eka ja racanA samagra snAtrapUjAmAM saraLa saMskRtamAM che. bhASA eTale saraLa che ke bhAgye ja khyAla Ave ke A saMskRta racanA che. saMskRta bhASA kaThina che paNa Avo prayoga karIne kavitvazaktino paricaya karAvyo che. prAta chaMdanI traNa racanA che. bAkInA duhA che. DhALa ane dezI aMtyAnuprAsanI racanA anya racanAo jevI che. kAvyAnta kavie vistArapUrvaka potAnA vaMzanA pUrvajono bahumAnapUrvaka ullekha karIne gurubhakti pragaTa karI che. tapagaccha isarasiMha sUrIzvara kerA ziSya vaDerA, satyavijaya paMnyAsa taNe pada kapUra vijaya gaMbhIrA. khImAvijaya tarasa sujasa vijayanA zrI zubhavijaya savAyA, paMDita vIravijaya ziSya jina janma mahotsava gAyA." (8) snAtrapUjAthI zuM phaLa prApta thAya che teno ullekha 9mI gAthAmAM thayelo che. sAdhAraNa e kaLaza je gAve, zrI zubhavIra savAI, maMgaLalIlA sukhabhara pAve, ghara ghara harSa vadhAI." (9) snAtra pUjAthI jIvanamAM paramocca zAzvata sukhano AnaMda prApta thAya che. evI phaLazrutino ullekha che. gujarAtI bhASAnA prayogamAM koI koIvAra prAkRta zabdo paNa najare paDe che. jemake-tapagaccha isara." "ketA mittanuM jAI', "joisa vyaMtara bhuvanapatinA." Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 jaina sAhityanA kAvya prakAro svarUpa ane samIkSA snAtrapUjAnI racanAmAM saraLa gujarAtI sAthe prAkRta uparAMta hindI bhASAnA zabdaprayogo paNa thayA che. jemake- huA, jihAM, tihAM, paDimA. rasanI daSTie vicArIe to snAtrapUjAmAM bhaktirasamAM pradhAnapade che. devo meru parvata para tIrthaMkara paramAtmAno janmotsava atyaMta ullAsathI ujave che tenuM nirUpaNa bhaktinuM ghAtaka che. janma mahotsavanA nirupaNamAM abhutarasa rahelo che. A vizva para na hoya tevA mAnavIo eTale devasRSTimAM vasatA 64 devo meru parvata para bhegA thAya che ane IndranI AjJAthI badhA prabhune janmAbhiSeka kare che. A nirupaNamAM camatkAranuM tattva che, koI daivIzaktithI badhuM banatuM hoya tema lAge che. bhagavAnano janma thAya che tyAre IndranuM Asana kaMpe che eTale indra potAnA avadhijJAnanA upayogathI jANe che ke devAdhideva tIrthakara bhagavAnano janma thayo che. A vAtanI khabara paDI ke tarata ja sughoSA ghaMTAno nAda karavAmAM Ave che. sughoSA ghaMTAno moTo raNakAra svarganA vividha devo sAMbhaLe che ane prabhunA janma mahotsavamAM padhAravA mATenI indranI AjJAno amala kare che. "tadA ciMte Indra manamAM koNa avasara e banyo, jina janma avadhi nANe jaNI, harSa AnaMda upanyo. 1 sughoSa Aje ghaMTanAde, ghoSaNA surameM kare, savi devI devA janma mahotsave, Avajo suragiri vare I" (10) indra mahArAjA bhagavAnane potAnA khoLAmAM laIne bese che. ane bAkInA Indro jaLa, auSadha, sugaMdhI dravyothI mizrita pANIthI prabhune abhiSeka kare che- "mera uparaja pAMDuka vana meM cihuM dize, zilA upara siMhAsana mana ullase. tihAM besIjI zakre jina khoLe dharyA, hari tresaThajI bIjA tihAM AvI maLyA." (11) bhagavAnane abhiSeka karyA pachI caMdana, puSpa vagerethI pUjA karavAmAM Ave che. AratI ane maMgaLadIvo karIne bhakti kare che. chevaTe devo maNi, mANeka, suvarNa ane ratna ema 32 kroDa dravyanI A dharatI para vRSTi kare che. harSaghelA banIne devo A kArya karIne naMdIzvara dvIpa para jaIne ATha divasano mahotsava kare che. batriza koDi kanaka maNi mANika vacanI vRSTi karAve, pUraNa harSa karevA kAraNa, dIpa naMdIzvara jAve. karI aThThAI utsava devA, nija nija kalpa sadhAve, dIkSA kevaLane abhilASe, nita nita jina guNagAve." (12) Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-7 183 uparokta udAharaNa A dharatI para banI zake tevI ghaTanA nathI. daivI zakti vagara A kArya thAya nahi. devo pAse viziSTa zakti che. eTale A mahotsava kare che temAM adbhuta rasa rahelo che. AvA adbhutarasanA vAtAvaraNamAM bhaktajano bhaktimAM joDAya che. A prakAranI anya kavionI racanAo nIce jaNAvyA pramANe : (1) kavi depAla (devapAla) kRta snAtra pUjA (2) devacaMdrajInI snAtrapUjA (3) rUpavijayajInI snAtrapUjA (4) paMDita kSamA lAbha muni (5) AtmArAmajI sAdhAraNae "kaLaza" je gAve e paMktithI snAtra janmAbhiSekano saMdarbha maLe che abhiSekamAM "kaLaza' zabda mukhya che. snAtra pUjAmAM "snAtra' dvArA abhiSekano artha rahelA che evo baMne zabdo paryAvAcI che. zabda judA artha eka che. vividha pUjA saMgraha- pA.3, kavi paMDita vIravijayajI 1 adhyayana, pA.2 23. jaina pUjA sAhitya jaina kAvya prakAronI vividhatAmAM anerI bhAta pADatuM pUjA sAhitya bhaktimArganI paraMparAmuM anusaraNa kare che. saMskRta bhASAnA pUjA dhAtu parathI pUjA zabda racAyo che. teno artha pUjayabhAva, mAna, sanmAna, bhakti thAya che. bhaktimArgamAM teno artha ISTadeva pratye bhajanakIrtana dvArA pUjayabhAva pragaTa karIne mahimA gAvAno che. vyavahAra jIvanamAM mAtA-pitA ane vaDIlo pratye pUjyabhAva pragaTa karIne bhAratIya saMskRtinI paraMparAnuM anusaraNa thAya che. A saMskAro dharmamArgamAM vizeSa rIte pragaTa thayelA jovA maLe che. iSTadeva eTale ke paramapadanI prApti karanAra paramezvara. emanI sAkAra upAsanAnuM sAhitya vividha prakAromAM upalabdha thAya che. temAM pUjA-sAhityanI paNa potAnI asmitA che. navadhA bhaktimAM pUjana, arcana, smaraNa, kIrtanano samAveza thAya che. te daSTie vicArIe to temAM pUjA-sAhityanuM anusaMdhAna thayeluM che. bhaktimArga e mAtra lAgaNIveDA ke daMbha nathI paNa sAkAra upAsanA dvArA mukti sahajasAdhya che ema phalita thAya che. narasiMha, mIrAMbAI, sUradAsa, tukArAma jevA bhakto mukti karatAM paNa bhaktine vadhu icche che. kavi yazovijayanA RSabhadevanA stavanamAM paNa uparokta hakIkta sthAna dharAve che. muktithI adhika taja bhakti muja mana vasI, jehazuM sabaLa pratibaMdha lAge." (1). jJAnamArga kaThina hovAthI badhA loko pravezI zakatA nathI. jyAre bhakti sahajasAgha hovAthI temAM vadhu loko vikAsa kare che. emAM Urdhvagamana thatAM vAra lAgatI nathI. sarva sAdhAraNa janatAne bhaktimArga sparze che teTalo jJAnamArga sparzato nathI. chatAM kavioe bhaktimArgamAM Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA kalama calAvIne temAM jJAnamArgano suyoga karyo che. bhakti eTale iSTadeva sAthe sIdho saMbaMdha. bhakta ane bhagavAna sAthe guNagAna dvArA sAtatya sAdhI zakAya che. AtmadarzananI dIrghakAlIna titikSA tenA dvArA pUrNa thAya che. stuti, stavana, gahuMlI vagere kAvya prakAro bhaktiviSayaka che. pUjAsAhitya paNa tenI samAna kakSAe sthAna dharAve che. pUjA vizenA zAstrIya AdhAranI mAhitI nIce pramANe che. uvavAIsUtra, bhagavatI, samavAyAMga, jJAtAsUtra, jIvAbhigama, jaMbudrIpa, prajJapti jevA AgamagraMthomAM devo ane manuSyoe prabhu pUjA bhakti karIne jIvana saphaLa karyuM che tevA saMdarbho maLe che. aMbaDa parivrAjake 700 ziSyonA parivAra sAthe nizcaya karyo hato ke vItarAga sivAya anya koInI pUjA bhakti karavI nahiM. upAsaka dazAMga sUtramAM bhagavAna mahAvIranA daza zrAvakonI mahAvIra svAmI pratyenI bhaktino ullekha thayelo che. dravyapUjA ane bhAvapUjA ema be prakArano samanvaya sAdhatuM pUjA sAhitya bhaktimArgamAM navo rAha cIMdhe che. sattaramAM zatakamAM bhaktimArgano vizeSa pracAra thayo. bhaktinI asarathI A zatakamAM pUjAsAhitya udbhavyuM. kharataragacchanA sAdhu kIrtikavie saM. 1618mAM ane te ja samaya daramyAna sakalacaMdra upAdhyAye sattara bhedI pUjAnI racanA karI hatI. maMdiramAM prabhunI pUjA karavAnA sattara prakAra, aSTa prakAra, ekavIza prakAra, cosaTha prakAra ane navvANuM prakAra vagere pUjAo kramazaH racAI che. pUjA mATe stuti, duhA ane gIto paNa moTI saMkhyAmAM racAyAM che. prabhunA janmAbhiSekanI ujavaNInA AdhAre 'snAtra pUjA' racAI ane pAMca kalyANakanA saMdarbhathI paMcakalyANaka pUjAo racAI che. prabhunAM pAMca kalyANakomAM janmakalyANaka vizeSa mahatvanuM gaNAya che. te dRSTie snAtrapUjA vadhu lokapriya banI che. tamAma dhArmika parvo ane mahotsavonI ujavaNI tathA vyavahArajIvanamAM maMgalarUpe snAtrapUjA jIvanamAM aMgarUpa banI che. keTalAka kavioe AvA. saMdarbhathI pUjAo racIne tenA vikAsamAM yogadAna karyuM che. A sAhitya dvArA bhaktimArganI kSitijonA vizvastarIya vistAra thayo che. snAtrapUjA, prabhunA janmAbhiSekanuM varNana ka2tI nATyAtmaka aMzo dharAvatI bhaktimArganI kAvyakRti che. kavi devapAla, devacaMdrajI, mANikya suMdarasUri, paMDita vIravijayajI, A. buddhisAgarasUri, A labdhisUri, kavi AtmArAmajI vagerenI snAtrapUjA racanAo prApta thAya che. gujarAtamAM paMDita vIravijayajInI snAtrapUjA vadhu lokapriya che. jyAre rAjasthAna, madhyapradeza, mahArASTra vageremAM devacaMdrajInI snAtrapUjA vadhu pracalita che. temAM prabhuno janmAbhiSeka devoe ujavyo hato tenuM anusaraNa karIne mRtyulokanA mAnavIo snAtrapUjA dvArA janmotsava ujave che. jinamaMdiramAM siMhAsananI aMdara prabhunI mUrtinI sthApanA karIne mahotsava ujavAya che. tenI zailI prasaMga varNana dvArA citrAtmaka che. vRtta vaividhyathI viziSTa karNapriya dhvaninuM zravaNa bhaktimAM ekAgra kare che. devapAla ane devacaMdrajInI snAtrapUjAmAM prAkRta ane apabhraMza zabda prayogo vizeSa che. AtmArAmajInI racanAmAM saMgItanA sUronI lijjata mANIne bhaktimAM tallIna thavAya che. zAstrIya rAganA prayogathI emanI kRti bhaktirasane sArthaka kare che. Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-3 185 snAtrapUjAmAM to janmakalyANakanI ujavaNI hoya che. temAMthI preraNA prApta karIne bhagavAnanAM pAMca kalyANakanI ujavaNI nimitte kavioe "paMcakalyANaka pUjA' racI che. vividha prakAranA pUjA sAhityanI mAhitI nIce pramANe che. (1) paMcakalyANaka pUjA-paMDita rUpavijayajI ane vIravijayajInI saM. 1889, caturasAgaranI zAsanapati (mahAvIra) pUjA saM. 1961, A. vallabhasUrinI pArzvanAtha paMcakalyANaka pUjA saM. 1963, mahAvIra svAmI paMcakalyANaka pUjA saM. 1974 ane zAMtinAtha paMcakalyANakapUjA saM. 1981. mANikyasiMhasUri saM. 1976, A. dhuraMdharasUri AdinAtha paMcakalyANaka pUjA saM. 2001, A. yazobhadrasUri-mahAvIra jinapaMcakalyANaka pUjA saM. 2006 ane A. rAjayazasUrinI munisuvrata svAmI pUjA saM. 2044. (2) aSTa prakArI pUjA-uttamavijayajI saM. 1813, kavi devavijayajI saM. 1821, paMDita vIravijayajI saM. 1858, kavi AtmArAmajI saM. 1943, kamalasUri saM. 1970, A. labdhisUri saM. 1980, A. vallabhasUri saM. 1962 ane vijayAnaMdasUri pUjASTaka ane kuMvaravijayajI vagerenI pUjAo prApta thAya che. (3) sattarabhedI pUjA-sAdhu kIrti saM. 1618 ane te ja samayamAM sakalacaMdra upA. kavi AtmArAmajI saM. 1919, kavi rasika saM. 1978 ane kavi megharAjanI pUjA prApta thAya che. (4) ekavIza prakArI pUjA-sakalacaMdra upA. ane A. vallabhasUri. (5) navvANuM prakArI pUjA-paMDita vIravijayajI saM. 1884, A. vallabhasUri saM. 196 2. (6) cosaTha prakArI pUjA-paMDita vIravijayajI saM. 1874. (7) navapada pUjA yazovijayajI upA. padmavijayajI saM. 1838, AtmArAmajI saM. 1945, kavi manasukhalAla saM. 1964. suguNacaMdra upA. paMcaparameSThi pUjA, paMcajJAna pUjA paMDita rUpavijayajI saM. 1897, guNacaMdra upA. saM. 1981, paMcamahAvrata pUjA A. labdhisUri saM. 1980, A. vallabhasUri samyadarzana-cAritra pUjA saM. 1879, paMcatIrtha pUjA, A. vallabhasUri saM. 1977, aSTApadanI pUjA-kavi dIpavijaya saM. 1892 ane naMdIzvara dvIpapUjA-1968, tathA dharmacaMdrajInI saM. 1896, navatattva pUjA A. labdhisUri 1989, bAravrata pUjA saM. 1980 tathA tattvatrayI pUjA saM. 1779, vIzasthAnaka pUjA- lakSmIsUri saM. 1845. jinaharSasUri saM. 1871 ane AtmArAmajI saM. 1940. nItivijayajI vIza viharamAna pUjA-saM. 1919, dAdAsAhebanI pUjA-romaRddhi, ekAdaza gaNadhara pUjA- A. vallabhasUri saM. 1900, vAstuka pUjA A. buddhisAgarasUri ane mANikyasiMhasUri. gaMbhIravijayajInI dazayatidharma pUjA-saM. 1940, pistAlIza Agama pUjA-paMDita vIravijayajI saM. 1881 ane bAvratanI pUjA-paMDita vIravijayajI saM. 1887 ane A. vallabhasUri saM. 1968, rUpavijayajI 45 Agama pUjA-1885, RSimaMDaLa pUjA-A. vallabhasUrinI saM. Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA 1961 ane A. vallabhasUri cauda rAjaloka pUjA saM. 1977. - uparokta vigato pUjA sAhityanI vividhatA ane vikAsanuM darzana karAve che. pUjA sAhitya eTale snAtrapUjA ane anya viSayone sparzatI kAvyakRtio. pUjA sAhityanA eka bhAgarUpe "kalaza' racanAo paNa prApta thAya che. jJAnavimalasUrikRta zAMtijina kalaza, vacchabhaMDArI kRta pArzvanAtha kalaza, padmavijayano ajitanAtha kalaza jevI bhavya racanAo paNa thaI che. pUjA sAhityanI samRddhino tenAthI paricaya thAya che. pUjA sAhitya : racanA-rIti : pUjA kAvya racanA cAra vibhAgamAM vaheMcAyelI che. duhA, DhALa, kAvya ane maMtra ema cAra vibhAga che. pUjAno AraMbha vastu nirdezAtmaka duhAthI thAya che. duhAnI saMkhyAno koI cokkasa niyama nathI paNa eka duhAthI AraMbha karIne ATha-daza duhAmAM vastu nirdeza thAya che. navvANuM prakArI pUjA (3) eka duho che. "nema vinA trevIza prabhu, AvyA vimala girIMda, bhAvI covIzI Avaze, padmanAbhAdi niNaMda." 15 (2) pAMca indriya vaza kare, pALe paMcAcAra, paMca samiti samatA rahe vaMdu te aNagAra. //lA (3) pUjAno bIjo vibhAga DhALa che. duhA pachI DhALano prAraMbha thAya che. DhALa eTale rAgamAM layabaddha gAvuM. vastu vistAra mATe DhALa mahatvanI che. temAM pracalita dezIono prayoga thAya che. pUrvAcAryoe racelAM stavananI dhruvapaMktine paNa cAla tarIke svIkArIne prayoga thAya che. zAstrIya rAgo ane chaMdono prayoga paNa kAvya racanAmAM noMdhapAtra siddhi meLave che. kavi paMDita vIravijayajInI pUjAnI dezIono prabhAva anya kavio para vizeSa paDyo che. pUjA sAhityanI lokapriyatAmAM vIravijayajInuM pradAna prathama kakSAnuM che. kavi labdhisUri, AtmArAmajI ane vallabhasUrinuM pUjA sAhitya ati samRddha che. temAM zAstrIya rAga ane tAlano samanvaya saMdhAyelo hovAthI AvI pUjAo saMgIta ane kAvyano saMbaMdha caritArtha kera che. pariNAme pUjA sAhitya bhaktimArganI upAsanAmAM AkarSaNa jamAve che. kavi AtmArAmajInI sattarabhedI pUjAnuM udA. joIe to temAM nIce pramANe noMdhe che : rAga jaMgalo-tAla-dAdaro aMgrejI bAje kI cAla." (4) aSTaprakArI pUjAmAM zAstrIya rAga ThumarI, jiMda, kAphI, kasUrI, dhanyAzrI, kAliMgaDo, pIlu vagereno prayoga karyo che. sarjakonI duniyAmAM samakAlIna prabhAva eka mahattvanuM aMga gaNAya che. A. labdhisUri, AtmArAmajI, dIpavijayajI vallabhasUri vagerenI pUjAomAM gajhalano prayoga thayo che. taduparAMta svataMtra gajhalo paNa racI che. A labdhisUri bAra bhAvanAnI pUjAmAM "gajhala ane "DhALa' ema be vibhAgamAM vastu vistAra karyo che. udA. nIce pramANe che : Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-3 187 vinAzI A jagata jANo, na sthira vAsa vasavAnuM, nahIM koI sAthamAM Ave, prathama e bhAvanA bhAvo. 1 (5) DhALanI dezIonuM udAharaNa : "saphaLa bhaI merI AjakI gharIyAM e dezI jigaMdA pyArA." () DhALamAM vastuvikAsa eTale vastune anurUpa mAhitIno saMcaya. cosaTha prakArI pUjAmAM karmavAdanA vicAronuM pratipAdana che. 45 AgamonI pUjAmAM Agama graMthonI mAhitI, zlokasaMkhyA ane nAmollekha che. navvANuM prakArI pUjAmAM siddhagirino mahimA gAvAmAM Avyo che. navapada ane viza sthAnakanI pUjAmAM pratyeka padanI mahattA darzAvI che. tIrthaviSayaka pUjAo naMdIzvara, aSTApada, giranAra, sametazikhara vageremAM tIrtha mahimAnI sAthe tIrthakarono mitAkSarI paricaya thAya che. aSTaprakArI, sattarabhedI ane ekavIza prakArI pUjAmAM dravya ane bhAva pUjAno samanvaya sadhAyo che. ekAdaza gaNadhara ane dAdAsAhebanI pUjAmAM anaMta upakArI gurunAM guNagAna kendra sthAne che. cauda rAjalokanI pUjAmAM vizva svarUpanuM darzana thAya che. paMca parameSThi, paMcajJAna, tattvatrayI, navatattva, paMca ane bAra mahAvrata pUjAmAM jaina tattvajJAnanA vicAronuM nirUpaNa thayuM che. A pUjA jaina darzanano prAthamika paricaya karAvIne temAM UMDA utarI vadhu abhyAsa karavA mATe bhUmikArUpa che. pUjA sAhityanuM vastu bhaktinA raMge raMgAvAnI anerI kSaNo pUrI pADe che. AvI rasasthitinuM zabdomAM varNana thaI zake tema nathI. pUjAnuM trIjuM aMga "kAvya' che. temAM viSayane anurUpa mitAkSarI mAhitI saMskRta zlokamAM pragaTa karavAmAM Ave che. dareka pUjAmAM kAvya nizcita krama pramANe hoya che. kavi haMsavijayakRta giranAramaMDana pUjAnuM kAvya nIce pramANe che : troTaka chaMda : kamalodara komala pAda tala, gaNanA parivarjita bAhubaluM, praNamAmi jagatraya bodhikare, giranAra vibhUSaNa nemijina. (7) kavi paMDita vIravijayajInI paMcakalyANa pUjAnuM udA. joIe to bhogI yadA lokanatoDapi yogI, babhUva pAtAla pade niyogI, kalyANakArI duritApahArI, dazAvatArI varada : sapA : | bhASAMtara : yoganI ekAgratAvALo thayelo bhoga eTale sarpa paNa jemane jovAthI dharaNendra thayo evA kalyANanA karanArA, duritane haranArA ane dazabhava jenA thayA che te pArzvanAtha prabhu vAMchitane ApanArA thAo. pUjAsvarUpamAM vastu vaividhya samAna zlokonI vividhatA paNa mahattvanI gaNAya che. pUjAnuM cothuM aMga-maMtra che. kAvyamasAna maMtranI racanA paNa saMskRta bhASAmAM thAya che. maMtra, 'OM hrIM zrIM paramapuruSaya paramezvarAya, janmajarA mRtyu nivAraNAya zrImate jinendrAya Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA jalAdikyajAmahesvAhA.' (9) temAM prathama traNa maMtrAkSaro che. OM eTale paMcaparameSThi, maiM eTale 24 tIrthaMkaro, zrI eTale sarva jinezvaro ema artha che. jeo paramapuruSa che, paramezvara che, janma, jarA ane mRtyunA nivA2Na ka2nA2A che tevA jinendranI huM jala, caMdana, puSpa, dhUpa, dIpa, akSata, naivedya ane phaLa vaDe aSTaprakArI pUjA karuM chuM. (10) pratyeka pUjAmAM OM thI janmajarA mRtyu nivAraNAya zabdo sarvasAmAnya che. tyArapachI viSayane anurUpa zabdonI racanA hoya che. A rIte maMtra racanA pUjAnA eka aMga tarIke lekhAya che. pUjAne aMte kaLaza racanA thAya che te pUjAnI pUrNatA darzAve che. temAM pUjAnI preraka vyakti, guru paraMparA, racanA samaya, mAsa, tithi, vAra, nagara, pUjA mahotsava, kavinuM nAma jevI aitihAsika vigatono samAveza thAya che. samayano ullekha sAMketika zabdothI thAya che to vaLI pratyakSa rIte paNa samaya nirdeza thAya che. 'kalaza'nuM udA. nIce pramANe noMdhavAmAM Ave che. tapagaccha tapagacchaisara siMha sUrIzvara kerA, satya vijaya satya pAyo, kapUravijayaguru khImAvijaya tasa, jasa viyo munirAyo re. // 4 // zrI zubhavijaya suguru supAsaye, zruta ciMtAmaNi pAyo, vijaya devendrasUrizvara rAjye pUjA adhikAra racAyo re. // 5 // pUjA navANuM prakArI racAvo, gAvo e giri rAyo, vidhi yoge phaLa pUraNa pragaTe, tava haThanAda haThAyo re. // 6 // veda 4, vastu 8, gaja 8, caMdra 1, saMvastara, caitrI punama dina gAyo, paMDita vIravijaya prabhi dhyAne, Atama Apa karAyo re. // 7 // (11) pUjA sAhitya : samIkSA bhaktimArganI vividha prakAranI kRtiomAM pUjA sAhitya viSaya vaividhya ane kAvyAtmaka aMzothI ati samRddha che. viSayonI vividhatA joIe to paMcakalyANaka, paMcajJAna, paMcatIrtha, giranAra, aSTApada, sametazikhara, naMdIzvara ane siddhAcala tIrtha, 45 Agama, tattvatrayI, ratnatrayI, navatattva, navapada, vIza sthAnaka, cauda rAjaloka vagere jaina darzananA viSayo uparAMta gurumahimA mATe dAdAsAheba ane ekAdaza gaNadha2, 24 tIrthaMkarono paricaya ApatI RSimaMDaLa pUjA ema pUjAnA viSayo jaina darzananA lagabhaga sarvAMze paricaya karAvavAnI kSamatA dharAve che. 45 AgamanI pUjA e zuddha jJAnamArganI che. temAM bhaktirasa jhAMkho paDe che ane jJAnagaMgotrI vahetI jaNAya che. tema chatAM geya dezIonA prayogathI kAvyatva jaLavAI rahyuM che. A pUjA hRdaya karatAM buddhine vadhu sparze che. vartamAnamAM 45 Agama che tema chatAM kavi dIpavijaye 68 AgamanI pUjA racIne '68'nI saMkhyAne siddha karavA pUjA racI che. pUjAmAM A hakIkata dhyAna kheMca tevI che. dRSTivAda nAmanA bAramAM aMgano viccheda thayo che tene kavie gaNatarImAM lIdhuM che. kavinA Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 189 prakaraNa-3 zabdadomAM tenI mAhitI joIe to vIra prabhu niravANathI, dRSTivAda bhagavatano, aDasaThamAM viraha paDyo, jagamAMhe re. merA vajaghATa pare indrane, upano mahAsaMtApa, bharata kSetranA saMghano huo moTo paritApa. 3. (12) paMDita vIravijayajInI 45 AgamanI pUjA mAhitIpradhAna che. udAharaNa joIe to do zrata khaMdha AcArAMga kerA, saMkhita aNuyoga dvArA re, saMkhyAtI niryukti kahI re, ajayaNA paNe vIza. padanI saMkhyA sahasa aDhAra, nitya gaNatA aNagAra re. //rA (13) aSTa prakArI pUjAmAM jala, caMdana, puSpa, dhUpa, dIpa, akSata, naivedya ane phaLa ema krama che. kavi devavijaya ane dIpavijayanI pUjAmAM "phaLa" sAtamI pUjA ane naivedya AThamI pUjA evo prayoga thayo che. krama badalavA pAchaLanuM prayojana spaSTa rIte samajAtuM nathI. naivedya dvArA nirvedapaNuM prApta karavAnuM ane tyArapachI phaLa dvArA mokSaphaLa maLe ema saMdarbha che. AThamI phaLapUjA e muktinuM sUcana kare che. krama aMge zAstrIya AdhAra maLe to teno hetu AtmasAt thAya. guru mahimAnuM varNana karatI ekAdaza gaNadhara pUjA jaina dharmanA itihAsano krama darzAve che. prathama gaNadhara zrI gautama svAmInI mAhitI joIe to gaNadhara nAma karama para bhAve, gaNadhara gaNadhara pada upajAve, sama caurasa saMhANe, sohe tima pahalA saMghayaNa kahAve. ||1|| dhruva, utpAda vigama e tIno pada arihaMta svamukhase sunAve. ||rA (14) kavi haMsavijaye sametazikharanI pUjAmAM zAstrIya rAgono prayo karIne kAvya ane saMgItano samanvaya karyo che. vaLI pUjAnA rAgane sArIgamanA sUra dvArA spaSTa karyo che. anya koI pUjAmAM AvI noMdha nathI. haMsavijayanI A paddhati emanI zAstrIya saMgIta ane prabhubhaktinI tanmayatAnuM sUcana kare che. zrI padmaprabhunI pUjAnuM dRSTAMta A mATe noMdhavAmAM Ave che. rAga deza tritAla (sthAyI) : sA ni sA | rI-ma- | pa-ni- | sAnisA pU Da jA | sametazI | kharagIrI | u Da para nidhapadha prabhunI sughaDa | mapamapa | nidhadhapa | garI | rI Da Da Da | re Da Da Da (15) 0 1 X Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190. jaina sAhityanA kAvya prakAro svarUpa ane samIkSA sAMpradAyika viSayavastu hovAthI pUjAomAM pAribhASika zabdaprayogonI saMkhyA vizeSa che. dA.ta., : navapada, navatattva, gaNadhara, cauda rAjaloka, ratnatrayI, tattvatrayI, aSTApada, nadIzvara, paMcajJAna, paMcaparameSThi, RSimaMDaLa vagereno paricaya na hoya to pUjA kAvyo samajI zakAya nahIM. jaina dharmanA prAthamika jJAnane AdhAre A pUjAnA vicAro AtmasAt thaI zake. jaina sAhityanI A maryAdA gaNo ke vizeSatA te to svAbhAvika che. A prakAranA sAhityamAM zAstrIya daSTAMtono sUcaka ullekha thayelo che. tenA dvArA zAstrasiddhAMta, tatvajJAna ke anya dArzanika vicAranuM samarthana thAya che. siddhigirino mahimA darzAvatI paMktiomAM daSTAMta che. rAma bharata traNa koDi zuM, koDi muni zrI sAra, koDi sADA aTTa zivavaryA, zAMba pradyumnakumAra. (16) bAravratanI pUjAnuM udA. joIe to"kArtika zeTha pAmyA hari avatAra re zrAvaka daza vaza varSe svarge gayA, pretakumAra virAdhaka bhAvane pAmyA re, devakumAra vrata re ArAdhaka thayo." (17) bhaktimArganI racanAnA kendramAM zAMtarasanuM nirjhara vahe che je sadA sarvadA zItaLatA arthe che. A rasano camatkAra e che ke janasAdhAraNane sahaja AkarSaNa thatAM bhaktimAMthI muktimArganA yAtrI banI javAya che. pUjAsAhitya AtmakalyANanA mArgamAM rasika sRSTi dvArA nimittarUpa bane che. bhaktirasanI A balihArI che. 45 Agama, cosaTha prakArI, cauda rAjaloka, navatattva, navapada vageremAM vizeSa rIte mAhitIpradhAna hovAthI kAvyane anurUpa madhurapadAvalIo prApta thatI nathI. tema chatAM A pUjAo jaina darzananA jJAnamArganA vicArone padyamAM vyakta karIne jJAnAmRtapAna karavAmAM khUba upakAraka che. paMcakalyANaka pUjAmAM abhuta rasa che. mahAvIra svAmIno janmAbhiSeka sughoSA ghaMTAno viziSTa raNakAra, meru parvata DolAvavo, pArzvanAtha paMcakalyANakamAM baLatA nAgano uddhAra ane prabhu pratimAnI prApti, vageremAM camatkAra che. daivItattvano AdhAra paNa jANI zakAya che. dhArmika sAhityamAM kalpanA ane vAstavikatA baMne hoya che. ahIM kalpanAno prabhAva ocho che. vAstaviktAnuM pramANa vizeSa che. kavinI varNanakalA, alaMkAra yojanA, rasasiddhi, layabaddhatA, geyatA dvArA kAvyatattvanA aMzo pragaTa thAya che. upamA, rUpaka, vyatireka, svAbhovakti, dRSTAMta, varNAnuprAsa jevA alaMkAro moTI saMkhyAmAM prayojAyA che. paMcakalyANaka pUjAmAM namUnA rUpe prakRtidarzana thAya che. prakRtikanI pazcAd bhUmikAmAM prabhunA janmotsavanuM nirUpaNa thayuM che. puSpapUjAmAM vividha puSpono nAmollekha prakRtidarzanano saMketa karAve che. snAtrapUjA ane kalazanuM chaMda vaividhya kAvyalAnanI dRSTie uttama che. temAM madhura padAvalIo laya, tAlanuM sAyujaya sadhAyuM che. pariNAme A kAvyo vadhu hRdayasparzI banyA che. kutavilaMbita chaMda, vastu chaMda, AryA gIti, kaDakhAnI dezI, vivAhalAnI dezI, dhanyAzrI, vasaMta, sAraMga, harigIta, supanAnI DhALa pUrvI, batrIso chaMda, sattAvIzo chaMda, gAthA caMdrAvaLInI dezI vagerenA prayogatI kAvyano layasiddha thayo che. vAvayaM rasAtma vya' pUjA sAhityane lAgu paDe che. pariNAme temAM UMcI kAvyakalA rahelI che. sakalacaMdra upA.nI pUjA pAMDityapUrNa che. emanI Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-3 191 pUjAmAM dIpaka, goDI, kAnaDo, dhavala, mallahAra, madhu mAdhana vagereno prayoga che.paMDita rUpavijaya ane vIravijayajInI pUjAo saraLa ane sugrAhya che. dezIono moTA pramANamAM prayoga hovAthI A pUjA vadhu lokabhogya banI che. pUjAsAhityanI kRtio samUhamAM gAIne bhaktirasa sabhara thavAya tevI che. keTalAka kavioe DhALamAM dezIne badale gIto, gAyano, garabA-garabInI dhruva paMktiono Azraya laI racanA karI che te dRSTie paNa pUjA vadhu pracAra pAmI che. pujA sAhityanI bhASA zuddha gujarAtI hovAnI sAthe saMskRta, prAkRta, apabhraMza ane hindI bhASAno prabhAva paDelo che. gujarAta sivAya mahArASTra, madhyapradeza, uttara pradezamAM sAdhu kavio vihAra karIne jatA hovAthI tyAMnI bhASAnA zabdono prabhAva paDyo che. saMskRta ane prAkRta bhASAnA abhyAsane kAraNe te bhASAnA zabdo paNa prayojAyA che. bhASAno prayoga gujarAtI bhASAnA vikAsanI aitihAsika mAhitI Ape che. yazovijayajI upA. jJAnavimalasUri, vaccha bhaMDArI vagerenI bhASAmAM saMskRta prAkRta bhASAno vaibhava che. tyArapachInA kavionI bhASAmAM hindIno prabhAva che. paNa gujarAtI bhASAnI uttama rIte abhivyakti thayelI che. lalita madhura padAvalIothI teno rasAsvAda amRta samAna pAna karAve che. 19mI ane 20mI sadInA kavionI pUjAmAM gujarAtI bhASAnuM gaurava sacavAyuM che ane bhASAnI rasikatAno paricaya thAya che. "pUjA to vIravijayajInI' evI lokokti che te vIravijayajInA pUjA sAhityanI viziSTatA darzAve che. sAdhaka AtmAne mokSa e dhyeya che. siddhi padane pAmelA siddho paNa dhyeya ja che. AvA mokSe gayelA ane siddhapadane pAmelA vItarAga e mAnavasamUhane mATe pUjanIya che. dhyeyaprApti mATe jJAna, dhyAna, cAritra ane tapa jevo anya koI phaLadAyaka mArga nathI. sarvavirati pAlaka sAdhu-sAdhvIo, dezavirati, zrAvaka zrAvikAo ane anya upAsako e dhyAtA che. dhyeyanI pUjaka vyakti dhyAnamAM niSNana thAya to ja iSTa phaLa maLe che. te dRSTie vicArIe to pUjyanI pUjA karavI e pUjakano mahAna dharma che. pUjA sAhitya A ja arthamAM upayogI gaNAya che. A. vallabhasUrinA zabdomAM A vicAro nIcenI paMktio dvAra vyakta thAya che. pUjaka pUjanase bane, pUjya barAbara dhAra, pUjA phaLa pUjA kare, pAme bhavodadhi pAra." (18) pUjA sAhitya e dravyapUjA ane bhAvapUjAno saMyoga che. dravyathI bhAvamAM joDAvAnuM mahAna nimitta pUjA che. paMcamakALamAM bhautika sukhanI ghelachAmAM raDhaLapATa karatA jIvone zAstrajJAna meLavavAnI phurasada nathI tyAre saraLa zailImAM sarjAyeluM pUjA sAhityanuM jJAna jIvanapAtheya tarIke upayogI nIvaDe tema che. DhALamAM vyakta thayelA vicAromAM jinAgamanI vANIno saMcaya che. tenA dvArA jJAna ane bhaktimArgamAM AdhyAtmika saphara mANI zakAya che. A sAhitya AtmakalyANanI bhAvanAnuM poSaNa kare che. dravyapUjAthI cIjavastuo arpaNa karIne saMtoSa mAnavAno nathI paNa tenA dvArA vyakta thayelA vicAronuM ciMtana ane manana AtmAne upakAraka bane te mahattvanuM che. pUjA sAhitya dvArA bhaktirasanI lhANI jeTalA pramANamAM thaI che teTalI Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 jaina sAhityanA kAvya prakAro svarUpa ane samIkSA anya kAvyothI thaI nathI. pUjAnAM dravyo pratIka samAna che. kezarapUjA-kevaLajJAna, phaLapUjA, mukti-mokSa, naivedya pUjA-nirveda bhAvanA, dhUpapUjA, tyAga ane vairAgya, svastika cAra gati, puSpa samakitanI vizuddhi, akSatapUjA bhavabIja na pAMgare vagere pratIkAtmaka arthabodha jANIne pUjAnI sArthakatA karavI joIe. jinAlayamAM pUjA bhaNAvAtI hoya ane saMgItanA sUronI relamachela thatI hoya tyAre bhaktonI bhIDa jAme che ane bhakti sAgaramAM jIvananaiyA lherAya che. AvI sthiti paramocca prakAranI hoI karmanirjarA ane bhAvavizuddhimAM pUraka bane che. 11mA zatakamAM udbhaveluM pUjA sAhitya 17mA zatakamAM vikAsa pAmIne arvAcIna samayamAM vizALa paTa para patharAyeluM che. satata 425 varSa jevA dIrghakAla sudhI vividha prakAranI pUjAo racAI che. pUjAmAM hAramoniyama, sitAra jevA vAMjitro vadhu vaparAya che. keTalIka pUjAo nRtya ane garabA dvArA nATyAtmaka banIne bhaktinI UMcI kakSAe pahoMcavAnI anerI taka pUrI pADe che. pUjA sAhityano vistAra, viSaya, vaividhya, layAnvita abhivyakti, arthaghanatA, zAstrIya rAga ane dezIono prayoga, padalAlitya vagere vicArIe to tenI samRddhino khyAla Ave che. temAM vyakta thayelA vicAro jaina dharmanI sAMskRtika paraMparAno paricaya karAve che ane gaurava anubhavI zakAya tevI sthitie pahoMcI zakAya che. tenA dvArA nitimattA ane saMskAronuM siMcana thatAM mAnavakalyANanI udAtta bhAvanAmAM paNa A sAhityano sahayoga vizeSa che. jaina sAhityanA anya kAvyaprakAronI sarakhAmaNImAM pUjAkAvyo paNa svataMtra rIte sthAna dharAvIne vividhatA darzAve che. pUjA sAhitya dvArA mAnavatAnA vikAsa ane bhaktimArganI paraMparAnuM anusaMdhAna thayuM che. te paNa gauravaprada ghaTanA che. TUMkamAM kahIe to pUjA sAhityanI prasAdI eTale sAkAra upAsanAmAMthI nirAkAra upAsanAprati gati karIne Atmadarzana AtmAnubhUti karavAno ananya mArga. jaina ratna vyAkhyAna vAcaspati kAyA kuLa kirITa pa.pU.A. labdhisUrijIe pUjAstavanAdi saMgraha saM. 1980mAM pragaTa karyo che. temAM pUjyazrInI bhaktimArganI anusaMdhAna karatI pUjAonI mAhitI prApta thAya che. kavie pUjAnuM vastu DhALa ane gajhalanI rAhamAM vibhAjita karyuM che. pUjAnA viSayamAM paNa navInatA nihALI zakAya che. dvAdaza bhAvanA pUjA, tattvatrayIpUjA mahAvIra racAtI snAtra pUjA aSTaprakArI pUjA navatattva pUjA saM. paMcajJAna pUjA saM. arvAcIna kALamAM A. vallabhasUrie zAstrIya rAgano prayoga karIne bhAvavAhI zailImAM ekavIza prakArI pUjA paMcakalyANaka pUjA navvANuM prakArI pUjA, sattarabhedI pUjAnI racanA karI che. A pUjAo bhaktimArganI vicAradhArAnuM anusaraNa kare che. jaina sAhityamAM guru mahimA gAvAnI eka anokhI zailI jovA maLe che. kavie gacchAcArya vijayanaMdasUri pUjASTakanI racanA karI che. Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 193 prakaraNa-3 (pUjA-stavanAdi saMgraha) vIsamI sadImAM kavi sumati maMDananI pUjAo viSaya vaividhyanI sAthe jJAna ane bhaktino subhaga samanvaya sAthe tevI che. A kavi kharataragacchanA muni dharma vizAlanA ziSya hatA. siddhAcala pUjA, aSTa pravacanamAtApUjA, AbupUjA, sahastrakUTapUjA, paMcaparameSThipUjA, 11 gaNadharapUjA jaMbUdvIpapUjA, giranArapUjA, gautamagaNadharapUjA, pUjA sAhityamAM kavi paMDita vIravijayajI prathama kakSAnuM sthAna dharAve che. emanI zratopAsanAnA pratIka samAna pUjA sAhitya kavinI ananya siddhinuM pramANa che. dhArmika mahotsavo ane anya prasaMgoe vIravijayajInI ekAda pUjA to avazya hoya che ja. kavi zabda kalAnA zilpI hatA. alaMkAra, chaMda-dezI ane gIta sabhara pUjAo zrotAone maMtra mugdha karIne bhaktimAM tallInatA sAdhavA mATe nimittarUpa bane che. Aje paNa pUjAnA nAmanI sAthe vIravijayajInuM deza-paradezamAM ahobhAvapUrvaka puNya smaraNa thAya che pU.zrInI navvANuM prakArI pUjA, bAravratanI pUjA, karmavAdane AdhAre racAyelI cosaTha prakArI pUjA, pArzvanAtha paMcakalyANaka pUjA ane 45 AgamanI pUjAo vizeSa lokapriya che. arvAcIna jaina sAhitya bahumukhI pratibhAzALI yoganiSTha AcArya e kavi buddhisAgarasUrinI sAhitya sRSTimAM vividhatA jovA maLe che. pU.zrIe pUjA sAhityanA vikAsamAM navA viSayone sthAna ApIne noMdhapAtra pradAna karyuM che. emanI vAstuka pUjA vizeSa pracalita che. emanI pUjAomAM maMgaLapUjA, snAtrapUjA, zrAvaka dvAdazatrutapUjA, bArabhAvanAnI pUjA, paMcajJAnapUjA, aSTAdaza pApasthAnaka nivAraNa pUjA, navapadapUjA, paMcAcArapUjA, viMzatisthAnaka laghupadapUjA, dazavidha yatidharmapUjA, aSTakarma sUdanArtha aSTaprakArI pUjA, prabhu mahAvIra tIrthakara devanI aSTaprakArI pUjA, zrI ghaMTAkarNa mahAvIra pUjA. emanI pUjAnA viSayo uparathI pU. zrInI saMyama jIvana pratyenI uccatama bhAvanA pApasthAnakathI bacavA temaja nivAraNa karavAnI bhAvanA ane prabhu bhaktino vAstavika paricaya maLe che. bhAvapUjA : jinezvara bhagavAnanI stuti caityavaMdana namutthaNe stavana dvArA guNagANa gAvAnI bhaktimArganI sarvasulabha pravRttie bhAvapUjA che. zAstramAM dravyapUjA ane bhAvapUjA zrAvakazrAvikAne mATe che ane bhAvapUjA sAdhu bhagavaMtone mATe che. taizcAdo bhAvapUjA ThAU~cii vanuyo viNa dese / jahusati citahuI thutamANAM deva banugayaM // arthAta bhAvapUjA meM caityavaMdana karane ke ucita pradeza meM avagraha rakha ke baiThakara yathA zakti stuti stotra, stavanA, dvArA caityavaMdana kare ! gaMdhArAvaka ke liye aisA hI nizIthasUtra Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA meM varNana AtA hai nizIthasUtramAM gaMdhAra zrAvakanI pUjAno saMdarbha prApta thAya che. sougaMdhAra sAvao thaMya thuie bhakhaMto tathya giri suhAe ahorataM nivasiko // arthAt vahu gaMdhAra zrAvakastavana, stutiyAM padatA huA rAtadina usaguphAmaeNrahA ! "vasudeva hIMDI'mAM pUjAno saMdarbha nIce mujaba che. vasudevo payavume kaya samata samAiyAI niyamo gahiye paccakkhAo kaya kAusaggatuI vauyeti athAt vasudeva prAtakAla samyakta kI zuddhi kare zrAvaka ke sAmAyikAdi 12 vrata dhAraNakara niyama (abhigraha) pratyAkhyAna karI kAusagna thaI devavaMdana karake vicArate hai ese aneka zrAvakAdikone kAryotsarga stuti kara caityavaMdana kara diyA hai 24. devavaMdana caityavaMdana, stavana ane stutie traNemAM bhagavAnanA guNonuM varNana hoya che. chatAM te svataMtra racanA tarIke gaNavAmAM Ave che. namutyurNa rUpa praNipAta pahelAM ja bhagavAnanA guNonuM varNana karanAruM kathana te caityavaMdana che. temAM vizeSa rIte sthAvara tIrtho ane jinezvara bhagavAnanI pratimA vize nAma nirdeza karIne racanA karavAmAM Ave che. eTalA ja mATe jaMkiMci nAmatie sarvanAma tIrtho ane jina pratimAone vaMdanarUpe sUtro bolAya che. zakrastava e caityavaMdana che temAM tIrthakarane vaMdana karavAmAM Ave che. tyAra pachI bhagavAnanA guNagAna rUpe prArthanA svarUpe karavAmAM AvelI racanA e stavana che. caityavaMdana ane prArthanArUpa stavana pahelAM paNa stuti bolAya che. prabhunA darzana karatI vakhate namaskAra karIne prabhumahimA darzAvatI racanA bolAya che. prabhunAM 'darzana karatI vakhate namaskAra karIne bolAya che te paNa stuti che. stutino bIjo prakAra Avazyaka kriyAmAM kAusagga pArIne caityavaMdana ane stavana pachI trIjA namaskAra praNidhAna je bolAya che te stuti che. A rIte devavaMdanamAM jinezvara bhagavAnane trividha namaskAra karavAmAM Ave che. eTale prabhune vizeSa rIte vaMdana karavAnI zAstrIya vidhie devavaMdana nAmane caritArtha kare che. traNa svarUpamAM bhagavAnane namaskAra karavAmAM Ave che paNa teno krama ane abhivyakti svataMtra che. devavaMdana vize caityavaMdana bhASyamAM nIce pramANenI vigato ApavAmAM AvI che teno sAra nIce mujaba che. "devavaMdanamAM koIvAra cAra thoya bolAya che to koIvAra ATha thoya bolAya che. cAra thoyano eka joDo kahevAya che ane ATha thoyanA be joDA kahevAya che. cAra thAya anukrame namutthaNe, logassa, pukharavaradI ane vaiyAvaccagarANaM sUtrothI kAussa pachI bolAvAmAM Ave Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-3 195 che." A rIte devavaMdanamAM cAra thoyano upayoga thAya che. pauSadhanA devavaMdanamAM anya tapanI vidhinA devavaMdanamAM be thAya joDAthI devavaMdana karAya che. A vigatone AdhAre vIravijayajI kRta devavaMdananI samIkSA karavAmAM AvI che. devavaMdananI samIkSA : caityavaMdanano eka prakAra devavaMdana che. caityavaMdana e Avazyaka kriyAmAM sthAna dharAve che. tevI rIte devavaMdana paNa pauSadha ane anya vizeSa prakAranA tahevAromAM devavaMdananI kriyAvidhinuM sthAna che. sAmAnya divaso karatAM parvonuM mahattva vizeSa hoya che. parvanI ujavaNI pAsa khAsa prakAranA zAstrokta AcAra pramANe paraMparAgata rIte thAya che. jaina dharmamAM devavaMdana mahattvanuM che. comAsI parva zAzvatI oLI, parvAdhirAja paryuSaNa, divALI, jJAnapaMcamI, caitrIpUnama, gaNadhara, mauna ekAdazI vageremAM devavaMdananI kriyA thAya che. taduparAMta sarva sAmAnya rIte pauSadhavratanI ArAdhanAmAM trikAla devavaMdana karavAmAM Ave che. pauSadhamAM devavaMdananI kriyA ane anya devavaMdana karatAM saMkSipta che eTale laghudevavaMdana evuM nAma ApI zakAya tema che. jyAre anya parvonA devavaMdanamAM 24 tIrthakaronI vizeSa rIte stuti bhakti karavAmAM Ave che. devavaMdanamAM caityavaMdana, stuti ane stavana ema traNa svarUpanI kAvyaracanAono samAveza thayelo hoya che. caityavaMdanamAM bhagavAnanAM mAtApitAnuM nAma, lAMchana, janmasthaLa, zarIranuM pramANa, prabhujInuM AyuSya ema sAta vigatono nirdeza karavAmAM Ave che. kAvya aMte racayitA kavi muninuM nAma ke koI koIvAra potAnA nAmanI sAthe gurunA nAmano ullekha karavAmAM Ave che. jaina sAhityamAM racAyelAM caityavaMdananI saMkhyA vipula che paNa eka vAta cokkasa che ke dareka caityavaMdanamAM ochAmAM ochI traNa gAthA hoya che. gAthA e prAkRta bhASAno de che. A zabdano cAra paMktinI kAvyanI kaDI mATe paNa paryAyarUpe prayoga thAya che. stuti prabhunA guNono mahimA pragaTa karato laghu kAvya prakAra che. sAmAnya rIte stutimAM cAra gAthA hoya che, paNa devavaMdanamAM eka stutino prayoga thayelo che. RSabhadeva, zAMtinAtha, nemanAtha, pArzvanAtha ane mahAvIrasvAmI ema pAMca bhagavAnanI stuti cAra gAthAmAM racAyelI che. jyAre bAkInA bhagavAnanI eka gAthAmAM che. vIravijayajI uparAMta anya muni kavioe Aja praNAlikA anusAra stutinI racanA karI che. aMtamAM 24 tIrthakaro uparAMta zAzvatA azAzvatA tIrthakaronI stuti cAra thayamAM kramika rIte sthAna dharAve che. stavanamAM vizeSarUpe prabhunAM guNagAna, mahimA ane prabhAva pragaTa thayelo hoya che. mukhya pAMca bhagavAna uparAMta zAzvatA-azAzvatA tIrthakaronA stavananI sAthe pAMca mahAtIrthanA stavananI racanA thayelI che. tIrthAdhirAja zatruMjaya, giranAra, arbudagiri, aSTApadagiri ane sametazikhara A pAMca tIrtha atyaMta prabhAvazALI gaNAya che ane teno mahimA stavanamAM pragaTa Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA thayelo hoya che. padasvarUpanI samakakSa sthAna dharAvatI stavana racanA e navadhA bhaktino ja eka prakAra che. paramAtmA padane prApta karelA tIrthakaronI bhAvabhakti stavana dvArA thAya che. pAMca tIrtha pradhAna gaNavA mATe paNa cokkasa kAraNo che. vartamAna covIsa tIrthaMkaromAM RSabhadeva bhagavAna sarva prathama che. zatruMjaya tIrtha para emanI vizeSatA rahelI che, ahIM 99 vakhata yAtrA karavA AvyA hatA. jyAre aSTApada parvata para emane mukti prApta karI hatI. sametazikhara e paNa zatruMjaya samAna mahAna camatkAra bhareluM tIrtha che. e bhUmi parama pAvanakArI che. A tIrtha para RSabhadeva, vAsupUjya, nemanAtha ane mahAvIrasvAmI sivAyanA bAkInA 20 tIrthakaroe mokSa prApta karyo hato. bAvIsamA tIrthaMkara zrI nemanAtha giranAra-jUnAgaDhamAM mokSe sidhAvyA hatA, eTale A pAMca tIrtha mahAna gaNAya che ane tenI yAtrA-bhaktirUpe devavaMdanamAM samAveza thayelAM che. sAdhu ane zrAvako, sAdhvIjI ane zrAvikA upAzrayamAM samUhamAM bhegAM thaIne parvane divase baporanA samaye zAstravidhi anusAra devavaMdananI ArAdhanA kare che. devavaMdanathI bhAvadharmanI pariNati uccakakSAnI bane che. A pravRtti dharma dhyAnanI hovAthI karmanirjarA thAya che. eTale Atma svarUpanI vikAsa prakriyAmAM devavaMdana eka pUraka pravRtti che. aSTApada para Adijina e pahoMcyA mukti mojhAra to, vAsupUjya caMpApurIe nema mukti giranAra to, pAvApurI nagarImAM vaLIe zrIvIra taNuM nirvANa to, sametazikhara viza siddha huAe zira vahuM tehanI ANato." (1) A rIte devavaMdananI racanA e jaina kAvya prakAramAM anokhI che. A eka ja racanA evI che ke jemAM caityavaMdana stuti ane stavana ema traNa kAvya prakArano samanvaya sadhAyo che. A racanA devavaMdanamAM kramika rIte sthAna pAmI hovA chatAM svataMtra rIte paNa enuM sthAna ochuM nathI. A kAvya prakAramAM prabhunA jIvana aMgenI mAhitInI sAthe bhakti bhAvapUrvaka emano mahimA pragaTa karavAmAM Ave che. devavaMdananA prakAra aM.naM. devavaMdananuM nAma 1. zrI divALI devavaMdana zrI jJAnavimalasUri 2. zrI jJAnapaMcamI devavaMdana zrI vijayalakSmI sUri 3. zrI mauna ekAdazI devavaMdana zrI rUpavijayajI 4. caitrI pUnama devavaMdana zrI jJAnavimalasUri, zrI dAnavijayajI 5. zrI caumAsI devavaMdana zrI jJAnavimalasUri, padmavijayajI zrI vIravijayajI kartA Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-3 6. zrI 11 gaNadhara devavaMdana zrI jJAnavimalasUri zrI kavirAja dIpavijaya uparokta prakAranA devavaMdanano saMkSipta paricaya nIce pramANe che. (1) divALInA devavaMdanamAM prabhu mahAvIra tathA gautama svAmInI paryupAsanA ane guNAnuvAda karavAmAM Ave che, ane te divALI parvamAM ArAdhAya che. (2) jJAna paMcamInA devavaMdanamAM pAMca jJAnanA svarUpanuM varNana karyuM che. (3) mauna ekAdazInA devavaMdanamAM tIrthaMkara bhagavaMtonAM thayelAM kalyANako temaja vartamAna tIrthaMkaronAM kalyANakonA guNAnuvAda stavana, caityavaMdana, stuti dvArA karavAmAM Avela che. (4) caumAsI devavaMdanamAM covIsa tIrthaMkaronI prasiddha mahAna tIrthonI stavanA ane ArAdhanA karavAmAM Ave che. A badhA devavaMdano niyata parva divase dharmabhAvanAthI bhakta varga avazya ArAdhe che. 197 (5) caitrI pUnamanA deva zAzvati caitra mAsanI oLImAM chelle divase vaMdAya che. navapada paryArAdhana ati mahAna prabhAvazALI che ane divase divase tenI ArAdhanAthI khUba zAsana prabhAvanA thAya che. A devavaMdanano mahimA mahAmaMgalakArI vighnanA nAzarUpa che. A uparAMta aMdara AvatAM sUtromAM saMtikara, namiUNa, jayatihuaNa, bhaktAmara temaja caityavaMdana bhASya A pAMca mahA camatkArika stotranI paNa sAthe ArAdhanA karavAmAM Ave che. saMtikara stotramAM zAMtinAthanI stuti dvArA zAsana devadevIonI ArAdhanA tema zAMtinI prArthanA che. namiUNastotramAM pArzvanAthanI stuti dvArA ATha bhavano ane vighnano nAza thAya che. jayatihuaNa stotra e pArzvanAthanuM camatkArika stotra che. AthI upadrava nAza thAya che. bhaktAmara stotra prabhunA guNagAnamAM tallIna banAvanAra bhAvavAhI stotra che. caityavaMdana bhASyamAM caityanI maryAdA prabhunAM darzana vagere karavAno vidhi batAvyA che. AvAM kAraNothI A devavaMdana khUba ja ArAdhanIya che. che. (6) agiyAra gaNadharanA devavaMdanamAM bhagavAna mahAvIranA agiyAra gaNadharane kramAnusAra vidhipUrvaka vaMdana karavAmAM Ave che. 1. gautama svAmI, 2. agnibhUti, 3. vAyubhUti, 4. vyaktajI, 5. sudharmAjI, 6. maMDitajI, 7. maurya putra, 8. akaMpitajI, 9. acalabhrAtA, 10. metArya, 11. prabhAsa. vIravijaya kRta caumAsI devavaMdananI samIkSA : caumAsI devavaMdananI racanA jJAnavimalasUri, padmavijayajI ane vIravijayajIe karelI vIravijayajInI stuti racanA paraMparAgata rIte thayelI che. stuti e eka laghu kAvya Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA prakAra hovAthI mAhitI pradhAna che. temAM vistArane avakAza nathI. jJAna mArgI kavinI jJAnopAsanAno paripAka caityavaMdana ane stuti kAvyaprakAramAM pratyakSa thAya che. samagra devavaMdanamAM racanAonI saMkhyA nIce pramANe che. 26 caityavaMdana, 25 stuti che, 1-6-22-23-24 ema pAMca bhagavAnanA stavana uparAMta zAzvatA-azAzvatA jina stavana, pAMca mahAtIrthanAM stavana maLIne kula 11 stavana che. jyAre samagra kAvyonI saMkhyA 62 thAya che. A rIte devavaMdanamAM jJAna ane bhaktino samanvaya sadhAyo che. saMdarbha pustaka sUcI devavaMdana mALA 25. caityavaMdana jaina sAhityamAM stuti ane caityavaMdana laghu kAvya prakAro che. caityavaMdana vize tapAgacchanA Adya AcArya jagatacaMdrasUrinA ziSya devendrasUrie 'caityavaMdana bhASya' graMthamAM vistArathI samajUtI ApI che. bhASya eTale ke sUtra ane niryukti. je kaMI kahevAyuM hoya tene saMkSepamAM samajavuM. sUtra eTale ke jaina tIrthaMkaro kevaLajJAna vaDe traNa kALanA bhAvono upadeza dravya kSetrakALa ane bhAva sahita Ape che te hakIkato gaNadhara bhagavaMta sUtra rUpe racanA kare che. cauda pUrvanuM jJAna dharAvanAra ane pratyeka buddhoe karelI racanAo paNa sUtra kahevAya che. niryukti eTale ke sUtra sAthe saMbaMdha dharAvanAra padArthonI niyanikSepathI samajUtI ApavI te che. caityavaMdana dainika kriyAnuM eka aMga che. caityavaMdanamAM yogamudrA che. AMgaLIo AMtarAomAM rAkhI hAtha kamaLadaMDa samAna banAvI peTa upara koNI rAkhavA, A yogamudrAnI sthiti che. caityavaMdana ane stavana A mudrAmAM bolavAmAM Ave che. caityavaMdanano zAstrIya artha jANavo jarUrI che. praznavyAkaraNa graMthamAM caitya zabdano artha mUrti karyo che. uvavAI sUtramAM caityavaMdanano paNa maMdira ane mUrti artha che. eTale A kAvya prakAramAM jaina tIrthaMkarane kendramAM rAkhIne emanA jIvanano mitAkSarI paricaya ApavAmAM Ave che. caityavaMdananI zAstrIya mAhitI nIce pramANe che. ''breDsa naM-(tripha vaLI) caityavaMdana-caityane karavAmAM AveluM vaMdana te caityavaMdana athavA caitya dvArA karAtuM vaMdana te caityavaMdana athavA jenA vaDe caityane vaMdana thAya te caityavaMdana. caityano artha sthAnAMga sUtranA trIjA sthAnamAM prathama uddezamAM TIkAkAra zrI abhayadevasUrie daityamiva binAvipratimeva evo artha karelo che. vaLI AcArAMga, sUtrakRtAMga, bhagavatIsUtra jJAtAdharma kathA ane prazna vyAkaraNa Adi graMthomAM nIcenuM vAkya ghaNIvAra vaparAyeluM jovAmAM Ave che. Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-7 199 "&T kaMpanna revayaM pablavIsAma" A vAkyano spaSTa artha kalyANarUpa, maMgalarUpa, devarUpa caityarUpa evI ApanI pardhapAsanA-bhakti karuM chuM ema thAya che. hemacaMdrAcArye abhimAna ciMtAmaNi kozamAM "caitya linoveza: vizvama' caitya eTale jinamaMdira ane jinabiMba evo artha jaNAvela che. zrI haribhadrasUrie saMbodha prakaraNanA devasvarUpamAM jaNAvyuM che. "ceiyasaddo rUDho jisiMda paDimati atthao diko" matalaba ke caitya zabda jinendra pratimAnA arthamAM daDha che." "ce vana- mahAbhAsamAM caityavaMdanano artha nIce mujaba karelo che : "bhAvajiNa-SNamuhANaM, savvesiM ceva vaMdaNA ci / jiNa ceiyANa purao, kIrai cii vaMdaNA teNa // " bhAvajina Adi sarve jinezvarone vaMdana karavuM te vaMdanA che, paraMtu jinacaityonI samakSa je vaMdanA karAya che te "caityavaMdanA' kahevAya che, tenI mahattA jJAnI puruSoe nIce mujaba prakAzI che. "caityavaMdanataH samyak, zubho bhAvaH prajAyate / tasmAt karmakSayaM sarvaM, tataH kalyANamazrute // " caityavaMdana samyakjhakAre (vidhiyukta) karavAthI zubhabhAva utpanna thAya che. zubha bhAvathI karmono nAza che ane karmono kSaya thavAthI sarva prakAranuM kalyANa (mokSa) prApta thAya che. 23 caitya zabdano artha, lokamAM jinabiMba athavA jina-maMdira e prasiddha che chatAM keTalAka teno artha jJAna, muni ane vana evo kare che te yathArtha nathI. vyAkaraNamAM cita dhAtu ke jeno artha saMjJA utpanna karavI e thAya che, te uparathI caitya thayela che. jema kASTha vageremAM pratimAne joIne A arihaMtanI pratimA evuM jJAna thAya che. dhAtu pAThamAM paNa "cit' dhAtuthI caityano prayoga karela che. have koza Adi zAstra joIe. nAmavALA graMthamAM "caitye vihAre jinasamnani AvI rIte "caitya' zabda vihAra ane jinAlayamAM vaparAyela che. Aja graMthanA TIkAkAre "cIya teti citi jenAthI vRddhi pamADAya te cita ane teno ja bhAva-vRddhi pamADavApaNuM te caitya kahevAya che ema siddha karyuM che. amarakozamAM paNa caityamApatane prokta eTale "caitya' zabdano artha siddhAyatana jinamaMdira ema kahyuM che. vaLI zrI hemacaMdrAcArye potAnA "anekArtha saMgrahamAM "caitya jinaukastat biMba caitya mudezapAdapa" caitya te jinamaMdira, jinabiMba ane je vRkSanI nIce zrI tIrthakarane kevaLajJAna utpanna thayuM hoya te vRkSa ema traNa artha karyA che vaLI AgamAdimAM paNa vicAratAM e ja artha spaSTatAthI dhvanita thAya che." 24 Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 jaina sAhityanA kAvya prakAro svarUpa ane samIkSA caitya eTale jinezvara bhagavAnanI pratimA. A pratimAnI sthApanA karavAmAM AvI che tevuM sthaLa jinamaMdira-daherAsara che. zrI jinezvaranAM pAMca caityanI mAhitI nIce pramANe che : (1) bhakticaitya (4) anizrAkRtatya (2) maMgalacaitya (5) zAzvatacaitya (3) nizrAkRtacaitya gRhastha potAnA gharamAM zAstravidhi anusAra jinabiMba rAkhIne trikAla pUjA kare te bhakti caitya kahevAya che. AvI pratimA dhAtunI aSTaprAtihArya sahitanI hoya che. gharanA dvAra ke makAnanI TocanA mahatvanA sthAna para jina pratimA lAkaDAnA kotarakAmavALI mUkavAmAM Ave che te maMgalacaitya che. tapagaccha, kharataragaccha ke aMcalagaccha saMbaMdhI caitya nirmANa thayuM hoya te nizrAcaitya kahevAya che. A caityamAM je te gacchanA AcAryanI nizrAmAM pratiSThA ane anya vidhi vidhAna karavAmAM Ave che. anizrAkRtacaitya sarvagacchanA AcAryono adhikAra rahelo hoya zAzvata-caitya eTale siddhacaitya-siddhAyatana. A caityamAM zAzvata pratimAo pratiSThita thayelI hoya che. caityanA anya pAMca prakAra nIce pramANe che : (1) nityacaitya-devalokamAM rahelAM caitya (2) dvivadhacaitya-nizrAkRti caitya ane anizrAkRta caitya (3) bhaktikRta caitya-gRhadvAranA madhya bhAgamAM upAsanA karavA mATe nirmANa kareluM caitya (4) maMgalakRta caitya-makAnanA agra bhAga para maMgala mATe kotarAveluM lAkaDAnuM jinabiMba (5) sAdharmikacaitya-jina maMdiramAM mAtA, pitA, putra ke anya koI svajananA zreyArtha jinabiMbanI pratiSThAthI sthApanA karavAmAM Ave tyAre sAdharmikacaitya kahevAya che." 25 caityavaMdananuM bIjuM nAma devavaMdana che. caityavaMdana traNa prakAre karAya che. jaghanya, madhyama ane utkRSTa, jaghanyamAM eka, madhyamamAM be ane utkRSTamAM pAMca namuskurNa Ave che. jaghanyamAM eka thoya, madhyamamAM cAra thAya ane utkRSTamAM ATha thAyathI vaMdana karavAmAM Ave che. caityavaMdanamAM nAmajina, sthApanAjina, dravyajina ane bhAvajinane vaMdana karavAmAM Ave che." 26 - caityavaMdanamAM tIrthakaro uparAMta bhUta, bhaviSya ane vartamAna ema traNe kALamAM tIrthaMkara pada prApti karanArane paNa sthAna ApavAmAM Ave che. taduparAMta navapada, vividha jaina tIrthabhUmio, parvanA tahevAranA divaso, bIja, pAMcama, AThama, paryuSaNa, divALI, jJAna paMcamI, mauna ekAdazI jevA viSayo para caityavaMdananI racanA thayelI che. tIrthamAM je bhagavAnanI pratimA mukhya hoya te vizeSanAM caityavaMdana racAyAM che. jemAM prabhunAM guNagAna, mahimA uparAMta Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-3 201 tIrthano prabhAva anero che, camatkArika che. icchita phaLanI prApti thAya che, tevI vigatono paNa temAM ullekha thayelo che. parvonI ujavaNI karavAnI paddhati ane tenAthI prApta thanAra phaLanI mAhitI darzAvavAmAM Ave che. caityavaMdananI chellI kaDImAM racayitAnA nAmano ullekha hoya che. keTalIka racanAomAM racayitA gurumahimAne, emanA pratyeno pUjyabhAva upakAranI bhAvanAno svIkAra karIne, ahobhAva pUrvaka prathama guruno ullekha karIne pachI potAnAM nAmo lekha che. caityavaMdanamAM ochAmAM ochI traNa gAthA hoya che tethI vadhAre gAthAnI koI cokkasa maryAdA nathI. caityavaMdananI racanA saMskRta, prAkRta ane gujarAtI bhASAmAM thayelI che. vyavahAramAM gujarAtI caityavaMdana vadhu upayogamAM levAya che. gujarAtI caityavaMdanamAM doharA chaMdano prayoga moTA pramANamAM thayelo che jayAre saMskRta caityavaMdanAM vasaMtatilakA, mAlinI, dutavilaMbita, upendravajA, bhujaMgaprayAta, ToTaka hariNI, mandAkrAtA, zArdUlavikrIDita vagere chaMdano prayoga thayelo jovA maLe che. jaina sAdhu-sAdhvI vargamAM saMskRta ane prAkRta caityavaMdanano vizeSa upayoga thAya che. gujarAtI caityavaMdananI bhASA saraLa che tema chatAM pAribhASika zabdothI arthabodhamAM avarodha thAya che. A kAvya prakAramAM chaMdanI vividhatA ochI che. saMskRta bhASAmAM racAyela caityavaMdanamAM saMskRta chaMdono prayoga thayelo che. bhagavAnanA jIvananA atyaMta preraNAdAyI ke prabhAvazALI prasaMgone A kAvyamAM sthAna ApavAmAM Ave che, tyAre caityavaMdana e mitAkSarI paricaya ApavA karatAM laghu padyakathA banI jAya che. jaina munioe stuti, stavana ane sajhAya samAna caityavaMdananI racanAo paNa vipula pramANamAM karIne gAgaramAM sAgara bharavAnI uktine caritArtha karI che. tejIne TakorAnI jarUra tema caityavaMdananA zabdo evI uttama rIte padAvalImAM sthAna pAmyA hoya che ke bhAvanuM pratyAyana saraLatAthI asarakAraka rIte karAve che. keTalAMka udAharaNo parathI caityavaMdananI vaividhyapUrNa mAhitI vadhu spaSTa thaze. kalikAla sarvajJa hemacaMdrAcAryae saMskRtamAM 24 tIrthakaronA eka dIrgha caityavaMdananI racanA 33 gAthAmAM karI che. tenuM nAma sakalAt caityavaMdana che. vartamAna covIzInA RSabhadevathI mahAvIrasvAmI sudhInA 24 bhagavAna uparAMta zAzvatA-azAzvata jina caityo, svarga, mRtyu ane pAtAla lokamAM rahelAM caityo, prasiddha tIrthabhUmimAM birAjamAna jinabiMbono bhaktibhAvapUrvaka stuti karavAmAM AvI che. caityavaMdananA pahelA zlokamAM "ahaMnyAM prasiddha mahe' e paMktithI arihaMta vItarAga bhagavAnanI stuti karavAno udeza jaNAvyo che. bIjA zlokamAM nAma, sthApanA, dravya, bhAva ema cAra nikSepathI sarva tIrthakaronI stuti karI che. 3thI 26 zlokomAM 24 bhagavAnanI kramika stuti che. namUnArUpe 24mA bhagavAna mahAvIra svAmInI stuti atyaMta noMdhapAtra che temAM kavie zArdUlavikrIDita chaMdano prayo karyo che. AkhA zlokanI racanApaddhatimAM kavinI kavitva zaktino paricaya e rIte thAya che ke saMskRta vyAkaraNa sAta vibhakti ane saMbodhana vibhaktino samAveza thAya che. Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA vIra: sarva surA surendra mAhito, vIra budhAH saMzritA vIreNAbhihataH sva karmanicayo, vIrAya nitya namaH vIrA tIrthamide pravRttamatula, vIrasya ghora tapo, vIre zrI dhRti kIrti kAnti nicayaH zrI vIra bhadra dizA /rA" 38 rekhAMkita zabdo anukrame vibhakti prayoganuM sUcana kare che. A zlokamAM bhagavAna mahAvIranA guNagAna gAvAmAM AvyA che. A stotranA 33 zloko che temAM 28 zloko anuSTra, chaMdamAM, 3 zloko zArdUlavikIDita, 1 zloka AryagIti ane eka zloka mAlinI chaMdamAM che A racanAnuM chaMda vaividhyapUrNa noMdhapAtra che. A stotranuM mULa nAma "caturvizati jina namaskAra che. paNa tenA prathama zabda parathI sakalAt caityavaMdana nAma pracalita che. jaina dharmanAM sUtro prAyaH prathama zabdathI oLakhAya che. dA.ta. namuskurNa, karemibhaMte, saMsArAdAvA, jayavIyarAya, sAta lAkha vagere. caityavaMdananA bheda : jaghanyAdi bhedathI caityavaMdananA bheda traNa kahyA che. bhASAmAM kaheluM che ke, namukkAreNa jahannA, cii vaMdaNa maijhadaMDa thuijualA / paNadaMDa thUi caukga, thathappaNihANehi ukkosA // 1 // be hAtha joDI no viUTTU ema kahI prabhune namaskAra karavo te, athavA no arihaMtApa ema Akho navakAra kahIne athavA eka zloka stavana vagere kahavAthI jAtinA dekhADavAthI ghaNA prakAre paNa thAya, athavA praNipAta evuM nAma namuthu nuM hovAthI ekavAra namuthu jemAM Ave evuM caityavaMdana (sarva sAmAnya zrAvako jema kare che tema) e jaghanya caityavaMdana kahevAya che. madhyama caityavaMdana te prathamathI arihaMta relAI thI mAMDI kAussagna karI eka thaI pahelI pragaTapaNe kahevI. pharIne caityavaMdana karIne eka thaI chellI kahevI te jaghanya caityavaMdana kahevAya che. pAMcadaMDaka te, 1 zakrastava (namutyusaM), 2 caityastava (arihaMta ceiyANa), nAmastava (logassa), 4 zrutastava (pukharavaradI), 5 siddhastava (siddhANaM buddhA), e pAMca daMDaka jemAM Ave evuM jayavIyarAya sahita je praNidhAna siddhAMtomAM batAvelI rIti pramANe baneluM anuSThAna) te utkRSTa caityavaMdana thAya che. keTalAka AcAryo ema kahe che ke, eka zakrastave karI jaghanya caityavaMdanA kahevAya che, ane be traNa vAra zakastava jemAM Ave tyAre te madhyama caityavaMdanA kahevAya, temaja cAra vAra ke pAMca vAra zastava Ave tyAre te utkRSTa caityavaMdanA kahevAya che. Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-3 203 dravya pUjA ane bhAvapUjAnI dRSTie vicArIe to caityavaMdana e bhAvapUjAnI kriyA che caitya vizenI mAhitI prApta karyA pachI caityavaMdana karavA mATe racAyelAM vividha caityavaMdananuM jJAna paNa Avazyaka che caityavaMdana tIrthaMkara bhagavAna emano mitAkSarI paricaya, jIvanano ekAda preraka prasaMga, Abu-giranAra-zatruMjaya, pAvApurI, sametazikhara aSTApada Adi tIrtha, vividha prakAranA tapanI ArAdhanAnA saMdarbhamAM racAyelAM caityavaMdana rohagiNItapa, vIsasthAnakatapa, vardhamAnatapa vagere navapada (siddhacakra), tithi viSaya bIja, pAMcama aSTama, ekAdazI, parva ArAdhanAnI tithiomAM jJAnapaMcamI, kArtika pUrNimA, mauna ekAdazI, parvAdhirAja paryuSaNa, dIvALI, prabhunAM lAMchana AyuSya-gaNadhara, varNa, sAmAnya jina vagere prakAranAM caityavaMdana racAyAM che TUMkamAM kahIye to tIrthakara, tIrtha, parvaArAdhanA tapanI ArAdhanA ane sAmAnya jina ema pAMca prakAra che. caityavaMdananI bhASA saraLa ane prAsAdika che bhagavAnanA jIvana viSayaka caityavaMdanamAM prasaMga nirUpaNathI laghu kathAno AsvAda thAya che. moTe bhAga caityavaMdananI racanAmAM jaina dharmanA tIrthaMkaro, tIrtha ane jJAna viSayaka vicAro pragaTa thAya che eTale caityavaMdana eka rIte prabhune viMdananI kriyA che to bIjI rIte jJAna prApti dvArA bhaktimAM aikyatA sAdhavA mATenuM zubha nimitta che. navapadanA caityavaMdanamAM navapadanAM nAma-ArAdhanAno ullekha, vizasthAnakanA caityavaMdanamAM vizasthAnakanI vidhi paryuSaNanA caityavaMdanamAM paryuSaNanI ArAdhanAno mitAkSarI ullekha, tIrtha viSaya caityavaMdanamAM tIrthanI mAhitI dvArA tenA pratyenI bhakti bhAvanA jAgrata thAya, tIrthaMkara viSaya caityavaMdanamAM bhagavAnanAM jIvana viSayaka mAhitIno ullekha, jJAnapaMcamI mauna ekAdazImAM parvanI ArAdhanAnI mAhitI, sAmAnya jina caityavaMdanamAM prabhuno vizeSaNa yukta paricaya maLe che. eTale caityavaMdana jJAnaprAptinuM eka sAdhana che. jarUra che mAtra caityamAM birAjamAna prabhu pratyenI samarpaNazIla bhakti ane bhAvapUjAnI ekAgratA. atre daSTAMtarUpe keTalAMka caityavaMdana pragaTa karavAmAM AvyAM che te uparathI vizeSa mAhitI prApta thAya tema che. caityavaMdana evo jJAna bhakti ane kriyAnA triveNI saMgamathI bhAvapUjAnI uccakoTinI bhavyAtmAnI sthitinuM darzana. garbhagRhamAM birAjamAna devAdhideva bhAvapUjAthI manamaMdira-aMtaramAM birAjamAna thAya evI amRta samAna cAritrAdi caityavaMdananA kriyA AtmavikAsamAM mahAna nimitta che. 1. nemanAthanuM caityavaMdana bAla brahmacArI nemanAtha samudra vistAra, zivAdevIno lADalo rAjula vara bharatAra. 1 toraNa AvyA nemajI pazuDe mAMDyo pokAra, moTo kolAhala thayo nemajI kare vicAra. 2 jo paraNuM rAjulane to jAya pazunAprANa, ema dayA manamAM vasI tyAMthI kIdhuM prayANa. 3 Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA toraNathI ratha pheravyo rAjula mUchita thAya, AMkhe AsuDA vahe lAge nemajIne pAya. 4 sogana ApuM mAharA vaLI pAchA ekavAra, nirdaya thaIzuM hAlamAM karyo mAro parIhAra. 5 jINI jhabUke vIjaLI jaramara varase meha, rAjula cAlyAsAthamAM vairAge bhIMjANI deha. 6 saMyama laI kevala varmA e mukti purimAM jAya, nema-rAjulanI joDane jJAna name sukhadAya. 7 A cetyavaMdanamAM kavie nemanAtha bhagavAnanA jIvanano mitAkSarI ullekha karIne emanI stuti karI che. prasaMga varNanano bhAvAhI ullekha karIne eka rasika caityavaMdananI racanA karI che. 2. zrI viza sthAnakanuM caityavaMdana pahele pada arihaMta namuM bIje sarvasiddha, trIje pravacana mana dharo AcArya siddha. 1 namo therANe pAMcame pAThaka pada chaThe, namo loe savva sAhUNa je che guNa garike. 2 namo nANassa AThame darzana mana bhAvo, vinaya karo guNavaMtano cAritra pada dayAvo. 3 namo baMbhavaya dhArINuM terame kriyA jANa. namo tavassa caudame goyama namojiNAyuM. 4 saMyama jJAna sukhassanee namo tatkasa jANI, jina uttama pada padmane namatAM hoya sukhI ANI. 5 vIza sthAnaka tapanI ArAdhanAthI tIrthaMkara nAma karma upArjana thAya che evA 20 sthAnakano (116) nAmollekha stutirUpa thayo che. 3. zrI paMcatIrthanuM caityavaMdana Aja deva arihaMta namuM samarU torUM nAma, jayAM jayAM pratimA jinataNI tyAM tyAM karUM praNAma. 1 zaMtrujaya zrI Adideva nema namugiranAra, tAraMge zrI ajitanAtha Abu RSabha juhAra. 2 Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-3 205 aSTApada giri upare jina covIze joya, maNimaya muratI mAnazuM bharate bharAvI sopa. 3 sameta zikhara tIratha vaDuM jyAM vize jinapAya, vaibhAra girivara upara zrI vIra jinezvararAya. 4 mAMDavagaThano rAjiyoe nAme deva supAsa, rikhava kahe jina samaratAM pahoMce mananI Aza. 5 4. zrI sAmAnya jina caityavaMdana jaya jaya tuM jinarAja Aja maLIyo muja svAmI, avinAzI akalaMkarUpa jagaaMtara jAmI. 1 rUpA rUpI dharma deva Atama ArAmI, cidAnaMda cetana aciMtya ziva lIlA pAmI. 2 siddha buddha tuja vaMdatA sakala siddhi varabuddha, rAma prabhu dhyAne karI pragaTe Atama riddha. 3 kAla navu sthAvara gamyo bhamIyo bhavamAMhI, vikalendriya mAMhI vasyo sthiratA nahIM kyAMhI. 4 tiryaMca paMcendriya mAMhideva karamehuM Avyo, karI kukarma narake gayo tuma darazina nahIM pAyo. 5 ema anaMta kAle karIe pAmyo nara avatAra, have jagatAraka tuMhI malyo bhavajalapAra utAra. 6 bhagavAnano vizeSaNa yukta nirdeza karIne emanI stuti karavAmAM AvI che. pA. 117 saMdarbha : kavi paMDita vIra adhyayana pA. 31 jena kAvya prakAza bhAga-1 pA.-1 jina guNa maMjarI pA. 18 caityavaMdana bhASya 26. stuti je gaMbhIrapado ane artha vaDe racAyelAM hoya, tathA zrI jinezvara devanA yathArtha guNonA kIrtanamAM hoya te ja stuti stotro uttama jANavAM. (haribhadrasUri-SoDazaka caturtha) stuti kAvya prakArane stotra kAvya sAthe saMbaMdha che. stotra dvArA iSTadevane stuti karavAmAM Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 jaina sAhityanA kAvya prakAro svarUpa ane samIkSA Ave che. stutimAM cAra padanI eka gAthA hoya che, jayAre gAthAnI maryAdAne koI baMdhana nathI. saMskRta bhASAmAM racAyelAM stotromAM aSTaka, dazaka, paMcAzIkA, zataka, aSTottara zataka, sahastra nAmavALA vagere prApta thAya che. saMskRta sAhityamAM je sthAna stotranuM che te ja sthAna jaina sAhityamAM stutinuM che. stotra racanAmAM bhakta hRdayanI lAgaNIo ane bhakti uparAMta prabhuno mahimA gAvAmAM Ave che. ISTadeva bhaktanA saMtApa haranAra, icchApUrti karanAra parama divya zakti nidhAna che. jaina kAvyaprakAromAM saMskRta sAhityanA stotra prakAranI sAthe saMbaMdha dharAvato laghu kAvya prakAra e stuti che. saMskRta bhASAnA "stu' dhAtu uparathI utarI Avelo stuti zabda che, jeno artha prazaMsA karavI, guNagAna gAvA evo thAya che. stutimAM bhaktino bhAva kendra sthAne che. bhaktibhAva vagara stutino koI artha nathI, sAcA dilathI karavAmAM AvelI stuti, stuti karanAranA hRdayane sukomaLa banAve che. stuti AtmAnI Urdhvagati karavAmAM khUba mUlyavAna bane stuti zabda saMskRtano che ane teno apabhraMza mAgadhI bhASAmAM thaI-thoya tarIke pracalita che. jaina sAhitya ane samAjamAM thoya zabdanuM pracalana moTA pramANamAM jovA maLe che. dhArmika tahevAronI ujavaNI ane dainika kriyA vidhimAM thoyano upayoga thAya che. thoya e stotra kAvya prakAra hovA chatAM jaina sAhityamAM A svarUpanI keTalIka vizeSatAo rahelI che. ahIM stuti mAtra guNAnuvAda nathI paNa mitAkSarI kAvyavANImAM dharmanuM svarUpa, tAtvika vAto, tahevAro, tIrthakarono paricaya ane jIvananA ananya preraka prasaMgono saMketa, tIrthasthaLanI mAhitI, prabhAva vagereno paricaya thAya che. jenA pariNAme stuti dvArA vividha prakAranAM jJAnano bhavya vAraso saMcita thayo che. tethI stutio dvArA vaividhyasabhara dhArmika jJAna prApta thAya che. stutinI racanA akSarameLa ke mAtrAmeLa chaMdamAM thayelI hoya che. saMskRta bhASAnA chaMdono upayoga jaina stutio ke thoyamAM jovA maLe che. vasaMtatilakA, zArdUlavikrIDita, stragdharA vagere chaMdo khAsa pracalita che. stuti cAra kaDImAM vaheMcAyelI hoya che. enI vizeSatA e che ke prathama kaDImAM stutino viSaya kyo che te darzAvavAmAM Ave che. bIjI kaDImAM 24 tIrthakarono eka yA bIjI rIte ullekha karelo hoya che. trIjI kaDImAM zrutajJAna ke AgamazAstranI vANIno ullekha karavAmAM Avelo hoya che. jayAre cothI kaDImAM yakSa-yakSiNIno nirdeza karelo hoya che. Ama cAra kaDI judI judI rIte stutinA viSayane vyakta kare che. pariNAme stuti dvArA kramika rIte viSayavastunI rajUAta thAya che. cothI gAthAmAM kavinA nAmano ullekha paNa anya kAvya prakAronI samAna jovA maLe che. caityavaMdana bhASyamAM stutinAM zAstrIya lakSaNo nIce pramANe batAvavAmAM AvyA che : ahi gaya jiNa paDhama thaI, bIyAsavANa, taIya nANassa, veyAvaccagarANa, uvaogaEUR cauttha thaI parA prastuta gAthAnuM bhASAMtara nIce pramANe ApavAmAM AveluM che. Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 207 prakaraNa-3 adikRta jinanI pahelI, sarva jinanI bIjI, jJAnanI trIjI tathA vaiyAvacca karanArA devonA upayogane artha smaraNArthe cothI hoya che." zrI mohanalAla dalIcaMda desAI stutinA prakAra vize noMdha karatAM nIce mujaba jaNAve che: (1) pAMcA : prabhu pAse mokSa, sukha AdinI mAMgaNI karavI racanAmaya stuti karavI te. 2) guNotkIrtana : prabhunA bAhya ane atyaMta guNonA varNana sAthe temanI vANI ane atizayo AdinuM nirUpaNa karavuM te. (3) svanidA : potAnI niMdA prabhu sanmukha karavI te AnuM mukhya udAharaNa "ratnAkarasUri racita ratnAkarapacIzI" che. (4) AtmasvarUpAnubhava : prabhu sanmukha nizcaya svarUpathI potAnAmAM ane prabhumAM koIpaNa aMtara nathI ema anubhava sahita prabaLa AtmasvarUpanA nirUpaNa sAthe stuti karavI te. - A rIte sAmAnya stuti karavAno niyama che. bhAvapUrvaka eka zlokathI te eka hajArane ATha sudhI karAya to paNa ochI che. stotra e gIta kAvyano eka prakAra che. bhaktimArganA ArAdhako dharmabhAvanAthI prerAIne stotra pATha karatA hatA. A pravRtti samAja jIvananA eka aMgarUpa gaNAtI hatI. temAM rahelA tyAga ane vairAgyanA preraka vicAro AdhyAtmika mArganA dizA sUcana rUpa hatA. stotramAM ISTadevanI bhakti sAthe dArzanika vicAro paNa vyakta thayelA hoya che. hiMdu, bauddha ane jaina sAhityanI bhASAomAM stotronI saMkhyA vividha prakAranI upalabdha thAya che. jaina kavi siddhasena divAkarasUrie kalyANaMdira stotranI racanAmAM pArzvanAtha bhagavAnano mahimA gAyo che. jyAre mAnatuMgAcArye bhaktAmara stotranI racanA karIne dharma camatkArano prabhAva varNavyo che. zrI somaprabhasUrinuM sukta muktAvalI stotra svarUpanuM che. A racanAo saMskRtamAM hatI tevA ja prakAranI gujarAtI racanAo stuti nAmathI jaina sAhityamAM pracalita che. stuti racanAo prArthanA svarUpane paNa sparze che. aMgrejImAM stuti mATe Hymn (hima) zabda prayoga thAya che. Hymnology stutistotrano samUha ema ullekha maLe che. A rIte saMskRtanA stotra sAhityane anusaratI gujarAtI bhASAnI kAvya racanAo stuti kahevAya che tenI saMkhyA paNa vipula pramANamAM prApta thAya che. (stutinAM lakSaNone caritArtha karatI muni padmavijayajIe racelI nemanAthanI stutino paricaya nIce pramANe che.) "namo nema namIno nabhamaNi Avyo padavI bhogavI surataNI, mokSa pAmyo aSTakarmaNI, lahI adazya traddhi anaMta guNI.... ||1|| prathama kaDImAM nemanAtha bhagavAnano paricaya ApatAM kavie jaNAvyuM che ke temanAtha sUrya Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA samAna tejasvI che. teo devagatimAMthI A manuSya gatimAM janma laIne AvyA che. temaNe ATha karmono kSaya karIne mukti prApta karI aMte anaMta zAzvata sukha samRddhine pAmyA. A gAthA nemanAthanA jIvanano TUMko paricaya karAve che. ima vIsa cA2 jina janamIyA, dikumarIe hularAvIA, mIlI mIlI indrANIe gAIA, dhana dhana mAtA jene jAiA.' // 2 // bIjI gAthAmAM stutinA niyama pramANe 24 bhagavAnano saMdarbha 'ima vIsa cAra janamIyA' e paMkti parathI prApta thAya che. bhagavAnano janma thAya che tyAre pa6 dikumArikAo janmotsavamAM upasthita rahIne prabhune hularAve che ane madhura kaMThe gIto gAya che. tIrthaMkara bhagavAnano janma ApanAra mAtAne khUba khUba dhanyavAda che. bIjI gAthA e niyamAnusAra racAyelI che. nemi jinavara diye dezanA, bhavi paMcamI karo ArAdhanA, paMca pothI ThavaNI vITAMgaNA, dAbaDI jayamALA thApanA.' ||gA trIjI gAthAmAM 'dezanA' dvArA bhagavAnanI vANI eTale zrutajJAnano saMdarbha darzAvyo che. paMcamIne divase jJAnanI ArAdhanA karavAnI upadezAtmaka vigata paNa pragaTa thayelI che. jJAnanA sAdhano jevA ke pothI, ThavaNI, vIMTaNAM (pustakane surakSita rAkhavA mATeno sapheda kApaDano TukaDo) sthApanA vagerethI jJAnanuM ane jJAna ApanArA gurunuM bahumAna karavuM joIe. 'jina uttama pada padmane paName, kare sevA tasa duHkha hare khiName, gomegha jazane aMbA devI, vighna hare nita samaTevI.' II4I A cothI gAthAmAM gomedha yakSa ane aMbAdevInuM smaraNa karavAmAM AvyuM che. prathama paMktimAM 'padma' zabda dvArA stutinA racayitA padmavijayajIno ullekha thayelo che. madhyakAlIna kAvya paraMparAmAM rAsa, AkhyAna ane pada svarUpanI racanAonI aMte kavinA nAmano ullekha thayelo hoya che tenuM anusaraNa stuti kAvya prakAramAM thayeluM che. 24 bhagavAna uparAMta bIja, pAMca, AThama, agiyAra, pUnama jevI tithio, navapada, paryuSaNa, divALI jevAM parvo, zatruMjaya, sametazikhara, aSTApada, giranAra jevAM tIrthone tathA rohiNI, vIza sthAnaka, vardhamAna tapane paNa viSaya banAvIne stutionI racanA thayelI che. stutimAM upAsanAthI vidhi ane tenA phaLano nirdeza karavAmAM Ave che. stuti mukhyatve be prakAranI che. prabhu sanmukha UbhA rahIne darzana karatI vakhate emanAM guNagAna gAvAnI stuti. A prakAranI stuti saMskRta ane gujarAtI bhASAmAM upalabdha thAya che. taduparAMta anya stotra ke racanAnI gAthAo paNa stuti tarIke bolavAnI paddhati pracalita banI che. bIjo prakAra eka athavA cAra thoyanI stuti Avazyaka kriyAmAM upayogamAM levAya che. Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-3 209 je gaMbhIra pado ane artha vaDe racAyelAM hoya, tathA zrI jinezvara davenA yathArtha guNonA kIrtanamAM hoya te ja stuti stotro uttama jANavA. (haribhadrasUri-SoDazaka caturtha) 1. zrI pArzvanAtha stuti pAsa jigaMdA vAmAnaMdA janagarabhe phalI, supanAM dekhe artha vizeSe kahe maghavA malI. jinavara cayA suraphularAyA huA ramaNI priye, nemirAjI ciravirAjI vilokita vrata lIye. 1 vIra ekAkI cAra hajAre dIkSA dhUra jinapati, pAsa nemalli trayazata sAthe bIjA sahasevatI. SaTazata sAthe saMyama dharatA vAsupUjya jagadhaNI, anupama lIlA jJAna rasIlA dejo mujane ghaNI. 2 jinamukha dIThI vANI mIThI surataru velaDI, DAkha vidAse gaI vanavAse pIle rasa selaDI. sAkara setI taraNA letI mukhe pazu cAvatI, amRta mIThuM svarge dIThuM sura vadhu gAvatI. 4 gajamukha dakSo vAmana yakSo mastake phaNAvalI, cAra te bAMhI kacchapa vAhI kAyA jaza zAmalI. cAukara pauDhA nAgAphagA devI padmAvatI, sovana kAnti prabhuguNagAtI vIraghare AvAnI. 5 (jina guNamaMjarI pA.naM. 146) kavi paMDita vIra vijayajInI A stutinI prathama gAthAmAM pArzvanAtha bhagavAnanI mAhitI che. bIjI gAthAmAM 24 jinezvaronI stuti nimitte kayA bhagavAne keTalA mahAnubhAvo sAthe dIkSA lIdhI e jaNAvyuM che. trIjI gAthAmAM jinavANI amRta samAna che ema jaNAvIne AgamanI stuti karI che. cothI gAthAmAM pArzvanAtha bhagavAnanA yakSa ane yakSiNInuM smaraNa karavAmAM AvyuM che. 2. zrI navatattvanI stuti jIvA jIvA punyane pAnA Azrava saMvara tatAjI, sAtame nirjarA AThame baMdha navame mokSapada satAjI. e navatatA samakita sattA bhAkhe zrI arihaMtAjI, bhuja nayaramaMDaNa risahasara vaMdo te arihaMtAjI. 1 Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA dhammA dhammAgAsA pugala samayA paMca ajIvAjI, nANa vinANa zubhAzubhayoge cetana lakSaNa jIvAjI. ityAdika par dravya prarUpaka lokAloka digaMdAjI, prahaUThI nitya namIye vidhisuM sitariso jinacaMdAjI. 2 sUkSma bAdara doya ekendriya bitI calarinTiri duvihAjI, tivihA paMcidA pajatA apajajatA te vivihAjI. pannavaNAdika Agama suNatAM lahIye zuddha vicArajI. 3 bhavanapati vyaMtara jyotiSavaravaimAnikasuravRndAjI, covIza jinanA yakSayakSiNi samaki ISTa suriMdAjI. bhUjanagara mahilamaMDalasaghaLe saMgha sakala sukhakarajojI, paMDita mAna vijaya Ima jaMpe samakita guNa cita dharajo. 4 (jina guNa maMjarI pA. naM. 203) (kavi mAna vijaye A stutimAM navatattvano saMkSipta ullekha karIne jIvAtmA temAM zraddhA rAkhI samaje Adareto samakita pAmIne mokSe jAya evo kendravartI vicAra vyakta karyo che.) 3. zrI adhyAtmanI stuti sovanavADI phUlaDe chAI chAba bharI huM lAvuM, phUla ja lAvuM ne hAra guMthAvuM prabhujIne kaMThe sohAvejI. upavAsa karuM to bhUkha lAge UvuM pANI navibhAvejI, AMbila karuM to lakhuM na bhAve navIe DUcA AvejI. 1 ekAsaNuM karuM to bhUkhe rahI na zake sukhe khAuM traNa TaMkajI, sAmAyika karuM to besI na zakuM nidrA karuM sArI rAtajI. dere jAuM to khoTI thAuM gharano dhaMdho cakuM, dAna dauto hAtha ja dUje haiye kaMpa vachUTe che. 2 jIvane jamaDAnuM teDuM ja AvyuM sarva melIne cAlejI, raho raho jamaDAjI Ajano dahADo zaguMje jaIne AvuMjI. zetruje jaIne dravya ja kharacuM mokSamArga huM mAguMjI, ghelA jIvaDA gheluM zuM bole ? ATalA divasa zuM kIdhuMjI. 3 jAte je jIve pAchaLa bhAtuM zuM zuM sAthe Ave che, kAcI kulerane khokharI hAMDI kASTanA bhArA sAthe jI. jJAna vimalasUri INi pere bhAkhe dhyAvo adhyAtama dhyAnajI, bhAva bhaktisuM jinajIne pUjo samaktine ajavALojI. 4 (jinaguNamaMjarI. pA. naM. 205) Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-3 211 (jJAna vimalasRSTinI A stuti vakravANImAM racAI che niSedhAtmaka vANImAMthI hakArAtmaka vicAra grahaNa karavAno che. jainAcAranA pAlana viSenI loka samUhanI lAgaNIne vyakta karavAmAM AvI che trIjI ane cothI gAthA jIvAtmAonI vAstavikatAno paricaya Ape che. eTale duHkhe sAMbhare deva ema samajAya che.) stutinA baMdhAraNa pramANe A racanA nathI. padravijayajI ane jJAna vimalasUrie kavi paMDita vIravijayajI devavaMdananI racanA karI che temAM eka gAthAnI stutino samAveza thayo che. namUnArUpe stuti pragaTa karavAmAM AvI che. prahaUThIvaMdu-edezI zItala prabhu darzana zItala, aMga, uvaMga kalyANakapace prANI guNa sukha saMge, to vacanasuNatAM zItala kima nahi lokA, zubhavIra te brahmA zAsanadevI azokA. 1 - kavi padmavijayajI vizvanA upagArI dharmanA AdikArI, dharmanAdAtArI kAmakrodha divArI, tAryA naranArI duHkha dohagahArI, vAsupUjaya nihArI jAuM huM nitya vArI. //nA jJAnavimalasUri dharama jina patino dhyAna rasa mAMhe bhIno vararamaNa rAcIno jehane varNalIno, tribhuvana sukhaThIno laMchane vajadIno navi, hoya tedIno jehane tuM vasIno. 15 saMdarbha devavaMdana mALA. saMdarbha : kavi paMDita vIravijayajI eka adhyayana pA. 45 jinaguNa maMjarI pA. 126 jaina kAvya prakAza pA. 22 jinendrastavanAdi kAvyasaMdoha pA. 185 devavaMdana mALA 27. stavana madhyakAlIna sAhityamAM dharma, tattvajJAna, jIvanadarzana ane ciMtana aMgenuM kAvya sAhitya vipula pramANamAM sarjAyuM che. A samayanA jaina kAvya prakAromAM rAsa ane phAgu sAhitya sukhyAta che. A kAvya prakAro uparAMta stavana, stuti, sajhAya, caityavaMdana, pUjA, AratI ane chaMda jevA prakAro jaina sAhityamAM vizeSa lokapriya che. jaina dharmanI eka pAyAnI mAnyatA e che ke jJAna kriyAbhyAm mokSa eTale ke jJAna ane kriyA A baMneno samanvaya thAya to ja mokSaprApti thAya che. Ama A sUtrane AdhAre dharmanuM jJAna prApta karyA pachI puruSArtha karavAthI kriyA dvArA mukti meLavI zakAya che. jJAna prApti mATenA vividha mArgomAM upayogI ane dharmakriyAmAM : Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 2. jaina sAhityanA kAvya prakAro svarUpa ane samIkSA upakAraka A kAvya prakAro, sAhityasvarUpa ane temAM vyakta thayelA vicAro bhAvanI dRSTie ananya che. jJAna ane vairAgyanAM padonI tulanAmAM AvI zake tevA A prakAro AdhyAtmika mArganA vikAsamAM sImAstaMbharUpa che. saMskRtanA "stu' dhAtu parathI nAma tarIke upayogamAM levAto stavana zabda vizeSa arthasUcaka che. sAmAnya rIte stuti karavI ke guNagAna gAvA evo artha A dhAtuno che. jaina kAvya prakAramAM ane sAmAnya stuti karatAM paNa vizeSa rIte prabhunI stuti, emanAM guNagAna, emanAM guNonuM varNana, jIvanano mahimA, camatkAra, jIvananAM duHkha dUra karavAmAM parokSa rIte sahAyaka prabhu svarUpanuM varNana vagereno mitAkSarI paricaya thAya che. stavananA judA judA prakAro che. jaina dharmanA 24 tIrthakaronAM stavano, AnaMdaghanajI, padmavijaya, devacaMdravijaya, jJAnavimalasUri, jazavijaya, zubhavijaya vagerenAM stavano pracalita che. RSabhadevathI mahAvIrasvAmI sudhInAM 24 stavano lakhAyelAM maLI Ave che. 24 stavanono samUha "covIzI' nAmathI pracalita che. tithino mahimA ane ArAdhanA karavA vizeSanA stavano racAyelAM che. bIja, pAMcama, AThama, ekAdazI A tithio vizeSa mahattvanI gaNavAmAM Ave che. A divasanI ArAdhanA kevI rIte karavI ane mAhitI tathA ArAdhanA, phaLa ane A uttama divasanuM mAhAbhya stavanamAM pragaTa thAya che. madhyakAlIna kavioe A kAvyane aMte kartA tarIke potAnA nAmano ullekha karyo che te paraMparA jaina kavioe apanAvI che. stavananI chellI gAthAnI aMtima paMktimAM racayitA muninuM nAma hoya che. moTAbhAganI A racanAo jaina munionI che. apavAdarUpa zrAvakoe AvI racanAo karI che. RSabhadAsa, jinadAsa, kezavadAsa AvI racanAo mATe vizeSa khyAtanAma che. A kAvya prakAra pada svarUpane maLato Ave che. padmavijaya munirAje RSabhadevanA stavananI aMtima paMktimAM Avo ullekha karyo che ane anya stavanomAM paNa Aja anusaraNa thayeluM che. padmavijaya kahe eka samaya prabhu pALaje jima thAuM akSaya abhaMga." "jaza kahe bhamara rasika hoI tAmeM." suvidhinAthanA A stavanamAM "jaza' zabda dvArA upA. jazavijayajI racayitA che, ema samajI zakAya che. stavana, sajajhAya, stuti ane pUjA A cAreya kAvya prakAromAM AvAM nAmano ullekha thayelo joI zakAya che. pUjAmAM nAma nirdezanI sAthe gurunuM nAma, gAma, varasanI paNa mAhitI maLI Ave che eTale anya svarUpo karatAM pUjAnI ATalI viziSTatA che. bhagavAna e paramatAraka che. devonA paNa deva che enA prabhAvathI sarva aniSTo TaLe che ane aihika sukha maLe che. paNa A aihika sukha e zAzvata sukha nathI. Atma-sukha, zivasukha e zAzvata che. paraduHkhabhaMjaka, kRpAnidhAna, dayALu, anAthano nAtha jevA vizeSaNothI prabhunI stuti karavAmAM Ave che. bhagavAna e ja AdhAra che. prabhunI sAthe sneha baMdhAya pachI kAMI bAkI rahetuM nathI. Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-3 213 padmavijayanA pArzvanAthanAM stavanamAM nIce pramANe ullekha Ave che. paramAtama paramezva, jagadIzvara jinarAja jagabAMdhava jagabhANa, balihArI tuma taNI bhalajaladhimAM jahAja." uparanA udAharaNamAM pahelA be zabdo e bhagavAnanAM vizeSaNo che. "he prabhu ! tuM bhavarUpI samudramAM tAranAra, pAra utAranAra jahAja samAna che. bhavajaladhi, prabhunI kRpA, AzIrvAda, darzana, pUjana, arcana, AratI, navadhA bhakti, stuti Adi dharmakriyAnA AcaraNathI manuSya janmanI sArthakatA siddha thAya che." stavana sAhitya prakAra tarIke atyaMta samRddha ane vizeSa preraNArUpa che. jaina sAhityamAM ne jIvanamAM stavanano mahimA aparaMpAra che. rAgarAgiNIthI bharapUrane vAjiMtronI saMgatathI saMgItakAronAM kaMThe gavAtAM, sAMbhaLavAno lhAvo e kalArasiko mATe eka mahattvanI bAbata che. stavananuM svarUpa sAhityamAM gauravaprada sthAna bhogave che. dharmanI daSTie vicAratAM ema lAge che ke tenAthI bhaktirasano ananya lhAvo prApta thAya che. AtmA ane paramAtmA vacce anusaMdhAna thAya che. vaLI karmanirjarA ane dharmadhyAnanI viziSTatAno paricaya thAya che. "bhAvanA bhavanAzinI evuM je kahevAya che, emAM stavana e bhAvadharmanuM dyotaka che. enA AlaMbanathI mananAM pariNAmo sudhare che. zubhabhAvamAM sthira thavAya che. jenAthI Atmazaktino addabhuta camatkAra, mAnasika zAMti ane sarvottama saMtoSano anubhava thAya che. stavana gAI juo ne nijAnaMdamAM masta bano, tyAre satya samajAya. Ama stavana kAvya prakAra tattvadarzana, bhAva, rasa, alaMkAra, chaMda, prabhuguNa darzana, tithi mahimA, tIrthayAtrA jevAM vaividhyapUrNa aMgonA samanvayathI sAyujya sAdhIne jaina munionA haste adbhuta racanAo thayelI che. stavanano eka viziSTa prakAra tIrthaviSayaka mahimA gAvAno che. stuti, pUjA e stavana ema traNa kAvya prakAramAM eka yA bIjI rIte prabhunA guNagAna sAthe tIrthano mahimA gAvAnI praNAlikAnuM sAdhu kavioe anusaraNa karyuM che. bhaktimArganI lokapriya kRtiomAM "stavana' prathama paMktinuM sthAna dharAve che. temAM prabhu bhakti uparAMta alaMkAra-dezI-bhakta hRdayanI ArTa bhAvanAnuM nirupaNa mahatvanuM banyuM che. bhakti dvArA bhaktajano paugalika sukhanI koI mAgaNI karatA nathI paNa traNa ratana muja Apo tAtajI, bhavobhava tuma caraNonI sevA, janmamaraNa duHkha kApo, bhavabhramaNa dUra kara, mokSasukha Apo, karmabaMdhana kApo, ajarAmarapada Apo, bhaktane sevaka jANI uddhAra karo, bhavabhramaNamAMthI mukta karo, jethI Atma kalyANakArI vicAradhArA stavanomAM vividha svarUpe nihALI zakAya che. eTale bhaktithI muktino siddhAMta ahIM caritArtha thayo che mAtra jarUra che samarpaNazIla bhaktinI. stavana prakAranI kRtio vipula pramANamAM prApta thAya che. atre namUnArUpe pAMca stavana pragaTa karavAmAM AvyAM che. Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA 1. mahAvIra jina stavana vira jinezvara sAheba merA pAra na lahuM terA, mahera karI TALo mahArAjajI janama maraNanA pherA, ho jinajI 1 aba huM zaraNe Apo. (1) garabhAvAsataNAM duHkha moTAM UMdhe mastake rahIye, maLa-mUtramAM te lapaTANo evA duHkhane sahIyAM ho. (2) naraka-nigodamAM upanyone cAvIyo sUma bAdara thaIyo, viMdhANo sUIne agrabhAge mAnatihAM kihAM rahIyo ho. (3) naraka taNI ati vedanA ulasI sahI tejIve bahu paramAghAmIne vaza paDIyo te jANo tame sahu ho ji. (4) tiyaca taNA bhavakidhA dhaNerA viveka nahIM lagAra, nizadinano vahevAra na jANyo kema utarAe pAraho. (5) deva taNI gati puye huM pAmyo viSayArasamAM bhIno, vrata paccakmANa udayanavi AvyA tAna mAnamAM che lIno. (6) manuSya janmane dharmasAmagrI pAmyo chuM bahu puNyo, rAga-dveSamAM te bahu bhaLIyo na TaLI mamatA buddhi ho. (7) eka kaMcanane bIjI kAminI te zuM manaDuM bAMdhyuM, tenA bhoga levAne huM zuro kema karI jinadharma sAdhu (8). mananI doDa kIdhI aMtijhAjhI huM chuM koka jaDa jevo, kalI kalI kalpameM janma gumAvyo punarapi punarapi tehavo. (9). guru upadezamAM huM nathI bhIno nAvI sahasAsvAmI, have vaDAI joIe tumArI bIja matamAM he che khAmI ho. (10) cAra gatimAMhe raDavaDIyo toye na sIdhyA kAja, rIkhava kahe tAro sevakane bAMhe grahyAnI lAja ho. (11) pA. naM. 557 jIvAtmA corAzI lAkha jIvA yonimAM paribhramaNa karIne trAsI gayA pachI prabhunA zaraNe Ave che ane uddhAra karavA mATenI mAgaNI karI che bhakta potAnA durguNone paNa pragaTa kare che. 2. zrI AdIzvara prabhunuM stavana prathama jinezvara praNamIe jAsa sugaMdhI re kAya, kalpavRkSa pare tAsa IndrANI nayana je bhRga para lapaTAya. (1) Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-3 2 15 roga uraga tuja navi naDe amRta jeha AsvAda, tehathI pratihata tehamAnuM koI nahi kare jagamAM tumazuM re vAda. (2) vagara dhoI tuja nira maLI kAyA kaMcanavAna, nahi prasveda lagAra tAre tuM tehane je dhare tAruM dhyAna. (3) rAga gayo tuja mana thakI tehamAM citra na koya, rUdhira AmiSathI rAga gayo tuja janmathI dUdha sahodara hoya. (4) zvAsozvAsa kamaLa samo tuja lokotara vAta, dekhe na AhAra vihAra carmacakSu ghaNI ehavA tuja avadAta. (5) cAra atizaya mULathI ogaNIza devanA kIdha, karma khappAthI agyAra cotrIsa ema atizayA samavAyaMge prasiddha. (9) jina uttama guNagAvatAM guNagAve nija aMga, padmavijaya kahe e samaya prabhu pALajo jema thAuM akSaya abhaMga. (7) bhagavAnanI divya kAyAno paricaya bhagavAnanA 34 atizayano ullekha karIne prabhunuM kIrtana karavA rUpa stavana che. 3. zrI zreyAMsanAtha jina stavana zrI zreyAMsa jina aMtarajAmI Atama rAgI nAmI re, adhyAtma mata pUraNa pAmI sahaja mukti gati gAmI re zrI. (1) sayala saMsArI IndriyarAmI muni guNa Atama rAmI re, mukhyapaNe je AtamarAmI te kevala nikAmI 2 zrI. (2) nija svarUpa je kiriyA sAthe teha adhyAtama lahiye re, je kiriyA karI caugati sAthe tene adhyAtama kahiye re zrI. (3) nAma adhyAtama ThavaNa adhyAtama dravya adhyAtama chaMDo re, bhAva adhyAtama nija guNa sAdhe to tehazuM raDha maMDore zrI. (4) zabda adhyAtama artha suNIne nirvikalpa Ajarajo re, zabda adhyAtama bhajanA jANI hAna grahaNa mati dharajo re zrI. (5) adhyAtama je vastu vicArI bIja jANa labAsI re, vastu gate je vastu prakAze AnaMdaghana matavAsI re zrI. (9) yogI AnaMdaghanajIe A stavanamAM adhyAtmanA svarUpano sAco artha samajAvyo che adhyAtmanA rAgI AgamavANI pramANe vastu tattvano svIkAra kare che ema jaNAvyuM che. Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA 4. zAMtinAtha bhagavAnanuM stavana hama magana bhaye prabhu dhyAnameM dhyAnameM dhyAnameM hamamagana, bisara gai duvidhA tana manakI acirAsuta guNa gAnameM hamamagana. hari hara brahma puraMdarakI Rddhi Avata nahi koI mAnameM, cidAnaMdanakI moja macI hai samatA rasake pAnameM hama, itane dina tuM nAhi pichAnyo mero janama gayo so ajAnameM. aba to adhikArI hoi beThe prabhuguna akhaya khajAnameM hama, gai dInatA sabahI hamArI prabhu ? tuja samakita dAnameM, prabhuguna anubhava rasake Age Avata nahi koI mAnameM. jinahI pAyA tinahI chIpAyA na kahe kou ke kAnameM, tAlI lAgI jaba anubhavakI tabajAne kou sAnameM hama. prabhu guna anubhava caMdrahAsa jayo soto na rahe myAnameM, vAcaka jasa kahe moha mahAarijIta lIyo hai medAnameM hamamagana. bhaktinI ekAgratAnuM nirUpaNa karatA A stavanamAM samakita prApta thavAthI daridratA dUra thaI che vaLI prabhu guNa gAnamAM masta AtmAnI anubhUti zabdomAM varNavI zakAya tema nathI. bhaktinA mAdhyamathI mohane vaza karI lIdho che ane AvI bhakti AtmAne mukti apAve temAM koI Azcarya nathI. zrI sAmAnya jina stavana sakala samatA suralatAno, tuMhi anopama kaMda 2, tuM kRpArasa kanakakuMbho, tuM hi jiNaMda munnIMda re. 1 prabhu tuM hi tuM hi tuM hi tuM hi, huM hi dharatA dhyAna re, tuja sarUpI je thayA teNe, lalluM tAruM tAna re. prabhu. 2 tuM hi alago bhavathakI paNa, bhavika tAhare nAma re, pAra bhavano teha pAme, ehi acaraja ThAma re. prabhu 3 janma pAvana Aja mAharo, nirakhIyo tuja nUra re, bhavobhava anumodanA je, huo Apa hajUra re. prabhu 4 eka mAharo akhaya Atama, asaMkhyAta pradeza re, tAharA guNa che anaMtI, kima karuM tAsa niveza re. prabhu pa eka eka pradeza tAhare, guNa anaMta no vAsa re, ema karI tuja sahaja mIlata, huo jJAna prakAza re. prabhu. 6 Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-3 2 17 dhyAna dhyAtA beya ekI, bhAva hoya ema re, ema karatAM sevya sevaka, bhAva hoya ema . prabhu 7 zuddha sevA tAharI jo, hoya acala svabhAva re, jJAnavimala sUrada prabhutA, hoya sujasa jamAvare. prabhu 8 saMdarbha : kavi paMDita vIravijayajI eka adhyayana pA. pa7 vIravijayajI eka adhyayana pA. 91 tAra hotAra prabhu jinaguNamaMjarI pA. 210 jaina kAvya prakAza pA. 97 jinendra stavanAdi kAvya saMdoha pA. 1 28. DhALiyAM DhALiyAM zabdanuM mULa "DhALa'mAM joI zakAya. DhALa e eka viziSTa prakAre gAvAnI paMkti ke Dhaba DhALamAM gAvuM eTale tAlabaddha rIte gAvuM Ama joIe to DhALiyAmAM geyatAnuM viziSTa tatva raheluM che. vIravijayajInI kAvya racanAomAM dIrghakAvyo stavana ke sajhAya svarUpe jovA maLe che. A kAvyo caritrAtmaka ke prasaMgA lekhanane lagatAM hoya che. AkhyAnamAM jevI rIte kaDavuM Ave che. tevI rIte jaina kAvyonI dIrgharacanAomAM vastunuM vibhAjana DhALamAM karavAmAM Ave che. ane tethI AvI racanAone DhALiyA tarIke oLakhavAmAM Ave che. dA.ta. vIravijayajInAM meghA kAjaLanAM DhALiyAM ane haDhIsIMganA DhALiyAM atre e noMdha pAtra che. jaina sAhityanAM 'DhALa strIliMgarUpe moTA pramANamAM pracalita che. sAmAnya rIte AvI racanAmAM keTalI DhALa hoya te pUrvanizcita nathI. kavi viSayavastune potAnI AgavI kavi pratibhAthI kaI rIte rajU karavA mAge che te upara AdhAra rahe che. AvI racanAo ochAmAM ochI traNa DhALamAM zarU thayelI jovA maLe che. traNa ke tethI vadhu DhALamAM racAyelI kRtio "DhALiyAM' tarIke oLakhAya che. te sivAyanI laghukRtio stavana ke sajhAya tarIke oLakhAya che. A DhALamAM pracalita dezI ane geya zAstrIya rAgono prayoga thayelo hoya che. rAsamAM paNa kathA vastunuM vibhAjana DhALathI karavAmAM Ave che. (1) gautamasvAmIno rAsa-udayavaMta munie cha DhALamAM racyo che. (2) nArakInuM stavana-sAta DhALanuM che je kavi muktivijaye racyuM che. (3) cha aThThAInuM stavana vijayalakSmasUrie nava DhALamAM racyuM che. (4) cha AvazyakanuM stavana vinavijaya upAdhyAye cha DhALamAM racyuM che. (5) nemanAtha prabhunAM sattara DhALiyAM kavi RSabhavijaye racyAM che. (6) zrI goDI pArzvanAtha mevAzAnuM stavana kavi nemavijaye paMdara DhALamAM racyuM che. Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 jaina sAhityanA kAvya prakAroH svarUpa ane samIkSA A racanAo uparathI samajI zakAya che. AvI racanAo aneka kavio dvArA thaI che. temAM AtmA AtmasvarUpa karmamokSa prAptino mArga vagerenuM varNana uparAMta dhArmika vahevAronI vigato vistArathI rajU karavAmAM Ave che. A racanAomAM madhyakAlIna kAvya paraMparAnAM maMgalA caraNa DhALamAM kathA vastunuM vibhAjana varNana racanA DhALa phaLazruti vagere lakSaNo sAthe sAmya dharAve che. madhyakAlIna gujarAtI sAhityamAM jeTalI lokapriyatA AkhyAna kAvyonI hatI teTalI ja lokapriyatA jaina sAhityamAM DhALiyAnI che. DhALiyAMne laghu AkhyAna svarUpe joIe to paNa vadhu paDatuM nathI. stavanamAM ochAmAM ochI pAMca kaDInI maryAdA che. pAMcathI vadhu kaDInAM stavano paNa racAyAM che. teno AdhAra kavi ane stavananA viSaya para rahelo che. stavana pada sAthe sAmya dharAve che. viSaya ane abhivyaktinI daSTie sAmyatA lAge che. paNa padamAM ochAmAM ochI traNa kaDInI maryAdA che. bannemAM bhAva bhakti ane urmi jevAM tattvo rahelAM che. keTalAMka stavano DhALa baddha racAyAM che. A prakAranAM stavanamAM prasaMga ke viSayane anulakSIne vistArapUrvaka mAhitI ApavAmAM Ave che. eTale DhALa baddha stavano mAhitI pracura ane varNana pradhAna che. te khaMDakAvya sAthe paNa sarakhAvI zakAya che. teno AraMbha duhAthI thAya che jemAM ISTa deva-guru ane sarasvatInI stuti karIne viSaya vastuno nirdeza karavAmAM Ave che. dA.ta. mahAvIra svAmInA satAvIza bhavabhavanA stavananA duhA joIe to zrI zubhavijaya suguru namuM namI padmAvatI mAya. bhava satAvIza varNavuM suNatAM samati thAya. DhALa vastu vibhAjana karavAmAM Ave che. eTale prasaMga-varNana ane viSayane anurUpa vigato layabaddha rIte rajU karavAmAM Ave che. stavanamAM keTalI DhALa kopa teno koI niyama nathI DhALanI saMkhyAe kavi karmano viSaya che. DhALamAM geya dezIono prayoga thavAthI rasikatA ane vAsaNamAM nimagnatA tallInatA sadhAya che. DhALabaddha stavanamAM "kaLaza" racanA stavananI pUrNatA sUcave che. temAM guru paraMparA varSamahino tithi sthaLa vagerenI saMkSipta mAhitI hoya che. covIzI stavana bhakti mArgana loka priyatAnuM pratIka stavana kAvya prakAramAM nihALI zakAya che. DhALa baddha stavano uparAMta stavana covIzInI racanAothI A prakAra atyaMta samRddha che. covIzI zabda uparathI 24 stavano artha noMdha thAya che. eTale A prakAranA stavano prathama tIrthaMkara rUSabhadevathI mahAvIrasvAmI sudhInAM stavanonI racanA che. kavi samayasuMdara kavimAna vijaya kavijJAna vimalasUri mohanavijayajI vAcaka mukti saubhAgya gaNinI covIzIno samAveza thAya che. covIzI zabdanA mULamAM bhASAno caturvizatistava zabda che. temAM 24 tIrthakarono saMdarbha che. bhakta hRdayanI bhaktibhAvanAnA paramAtmAnA darzananI paramAtmA svarUpa jANavAnI AtmA Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-3 219 paramAtmA sAthe ekAgratA sAdhavAnI svadoSa darzana nirUpaNa karIne svAmI sevakanA saMbaMdhathI uddhAra karavAnI zaraNAgati svIkArIne samarpaNa bhAvathI bhaktirasamAM layalIna banI paramAtmAmaya banavAnI anerI lijjata sAdhavAnI anubhUti che. AvA hetuthI bhaktoe prabhukAya banIne stavano racAyAM che. temAM covIzI racanA mahatvanuM sthAna dharAve che. A covIzImAM bhaktinA virATa svarUpanuM darzana thAya che. temAM kavionI lalita maMjula padAvalIo kendrasthAne che. covIzInI racanA bhakti pradhAna jJAnapradhAna ane caritrAtmaka ema prakAranI che. prabhu pratyenI bhakti mATe jJAna paNa anivArya che. prabhunA jIvananA prasaMgo caritrAtmaka svarUpe jIvanamAM sthAna pAmyA che. temAMthI parokSa rIte prabhuno ja paricaya thAya che. e paricaya ke jJAna bhaktine samRddha karavAmAM mahAna nimittarUpa bane che. Agama graMthomAM bhaktinuM mULa svarUpa jovA maLe che. saMskRta ane prAkRtamAM bhakti pradhAna kRtio che. A vicArane madhyakAlIna samayamAM sAdhukavioe bhaktimArganA pravAhanI sAthe rasasabhara kAvyo racayAM te stavana prakAranAM che. covIzI svarUpa ane sAhitya nAmano mahAnibaMdha DaoN. ajayadozIe pragaTa karyo che. temAMthI vizeSa mAhitI prApta thAya tema che. covIzI svarUpa ane sAhitya. pA. 25. DhALiyAM DhALiyAM'nI racanA be prakAranI prApta thAya che. 1. DhALa baddha stavana ane sajhAyanI kRtio. 2. pratiSThA aMjanazalAkA tIrtha mahimA darzananAM DhALiyAM. uparokta be prakAranI kRtiono parica. atre ApavAmAM Avyo che. DhALa 'DhALa' dezIno eka prakAra che. DhALa eTale tafpara gAvAnI paddhativALI kAvya racanA dIrgha kAvyomAM vastuvibhAjana mATe "DhALa' zabda prayoga thAya che. tAlabaddha ane rAgayukta gAvAnI paddhativALI racanA e DhALa kahevAya che. DhALiyAM DhALa baddha racanAo stavana ane sajhAya prakAramAM vizeSa prApta thAya che. sajhAya prakAranI kRtio eka karatAM vadhu DhALamAM racAyelI che tenA nAma karaNamAM DhALano ullekha thayo che. dA.ta. | RSi mULacaMdajIe davAnuM driDhAliyuMnI racanA saMvata 1885mAM goMDavanA cAturmAsamAM karI che. munie saMvata 166 2mAM sAMgAnera gAmamAM phAgaNa suda-chaThane somavAre "gajasukumAlanA trADhAliyA''nI racanA karI che. cAMmuttAkumAranuM triDhAliyuMnI racanA kavi kSamA kalyANanI prApta thAya che. ''jhAMjhariyA muninuM coDhAliyuM"nI racanA bhAvaratna munie saM. 17pa6 aSADha suda Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 20 jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA 2nA roja karI che. kalAvatInuM coDhAliyuM muni mAnasihe bhujamAM saM. 1835nA zrAvaNa suda-5 nA roja racyuM che. meghakumAranuM coDhaliyuM kavi jAdajI muni ajJAta kavi kRta zrI puMDarika kaMDararika coDhaLiyuM. rUSi rAyacaMde saM. 1840nA nAgoranA comAsAmAM mahAvIra svAmInA coDhALiyAnI racanA karI che. zrI kIrtivijaya upA. pAMca samavAyanuM "SaTa DhAliyuM racyuM che. zrI mAla munie aMjAramAM nivAsa daramiyAna saM. 1855nA jeThamAsamAM elAcIkumAranuM cha DhAliyuM racyuM che. kavi sahajasuMdare mahAvIra svAmInA paMca kalyANanA coDhAliyAnI racanA saMvata 1781mAM suratanA comAsAmAM karI che. kavi paMDita vIra vijayajIe mahAvIra svAmInA sattAvIza bhavanA paMcaDhAliyAnI racanA saM. 1900nA zrAvaNa suda pUrNimAe karI che. kavi samayasuMdare dAna, zIla, tapa ane bhAvanuM paMcaDhALiyuM racyuM che. zrI iSakAra ane kamalAvatInuM SaTaDhAliyuM mAlamunie saM. 1855nA jeTha vada-3ne divase racyuM che. DhALiyAnI racanAo moTe bhAge sajhAya prakAranI che. mahAvIrasvAmInA DhALiyAnI racanA stavana tarIke prApta thAya che. stavana prakAranAM DhALiyAM bhakti pradhAna che. sajajhAya prakAranAM DhALiyA tyAga-vairAgya ane dharma puruSArthathI mokSa siddhinA mUrtimaMta udAharaNarUpe preraka che. saMdarbha jaina sajhAya bhAga- 1-2 1. DhALiyAM e varNana pradhAna racanA che. temAM tIrthaMkara bhagavAnanA kalyANaka uparAMta pratiSThA mahotsava ane anya prasaMgonuM varNana paNa kendrasthAne hoya che. DhALa baddha racanA hovAthI 'DhALiyAM'nAma pracalita thayuM che. kavi paMDita vIravijayajIe goDIjI pArzvanAthanAM DhALiyAnI racanA khaMbhAta nagaramAM saMvata 1853nA jeTha suda-5nA divase karI hatI. temAM goDIjI pArzvanAtha bhagavAnano mahimA kendra sthAne che. 2. goDI pArzvanAtha athavA meghA kAjalanAM DhALiyAM A stavananuM mULanAma goDI pArzvanAthanAM DhALiyAM che. temAM meghAzA ane kAjalazAnA jIvana prasaMgo kendrasthAne hovAthI enuM bIjuM nAma meghA kAjalanA DhALiyAM ApavAmAM AvyuM che. kavinI A racanAmAM goDIjI pArzvanAthano mahimA tathA camatkAro varNavyAM che. A DhALiyAnuM kathAvastu 17 DhALamAM kramika rIte vibhAjita thayeluM che. paraMparAgata Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-3 2 2 1 paddhatinuM maMgalAcaraNa pArzvanAtha bhagavAnano mitAkSarI paricaya turka jAtinA mANasane pATaNamAMthI prApta thatI mUrti yakSanuM svapna meghAzA ane kAjalazAno bhAgIdArImAM dhaMdho meghAzAe turka pAsethI pArzvanAthanI mUrti 500 TakAmAM meLavI sALA banevIno bhAgIdArIno hisAba meghAzAnI dhana vaibhavamAM dina pratidina vRddhi goDI pArzvanAthanA jinamaMdiranI racanA kAjalazAnI irSyA kAjalazAne tyAM dIkarInA lagna prasaMge meghAzAnuM prayANa kAjalazAnI kapaTI cAla nAmethI viSa mizrita dUdhanuM pAna karavAthI meghAzAnuM avasAna kAjazAe bahenane ApeluM AzvAsana jinamaMdiranuM kArya pUrNa karavAnA prayatnonI niSphaLatA moghAzAnA dIkarA maherAzAne cakSunA svapnathI mAmAnA kapaTanI mAhitI prApta thava maherazAnA haste maMdira nirmANanuM kArya pUrNa thavuM ane goDI pArzvanAthanI mUrtino mahimA nirupaNa karatI paMktio ghaNInA dANa bhAgavAnA prasaMge UMTanI saMkhyAno hisAba maLavo vagere prasaMgonuM kavie Alekhana karyuM che. A DhALiyA eka paTakathA tarIke Aje paNa rasika AsvAda karAve tema che. - goDI pArzvanAthanAM DhALiyAnI racanAno samaya sthaLa, guru paraMparA ane kavinA nAmano ullekha nIce pramANe che. tasa kapUrvijaya ziSaya jo khImAvijaya munIzo che, jaza vijaya guNe gaMbhIraja zubha vijaya surata bharojo. llA tasa caraNa taNe supa sAthe taMbAvatIpura thApajo, garabAnI dezI mAhiM jo stavana racIyuM utsAha jo. 1nA pAvaka maNaraNa kasa caMdojo saMpata zola sukhakaMdojo, vaLI mAsacuM jeThI udArameM gIta paMcamI zazI vArajo. 11 A rIte goDIjI pArzvanAthanI mUrtinI aitihAsika mAhitI Apa to DhALiyAMnI racanAne prasaMga kAvya tarIke sthAna ApI zakAya tema che. geya dezIonA prayogathI racanA rasika banI che. anya racanAonI samAna 14mI DhALamAM guru paraMparA ane DhALiyAM racanAno samaya saMvata 1853mAM jeTha suda pAMcamane somavArano che. taMbAvatI nagarImAM racanAne aMte kaLazamAM saMskRta ane gujarAtI bhASAnA mizraNavALI eka gAthAmAM goDIjIno mahimA ane ozavAla zrAvakonA kahevAthI racanA karI che. ema jaNAvyuM che. phaLazruti : goDI pArzvanAthano mahimAM darzAvatAM kavi jaNAve che ke manavaMchita pUrNa thAya saMtApa dUra thAya nirdhanane dhana maLe nirAdhArane AdhAra maLe aputravAnane putravAna banAve che. kAyarane zUravIra banAve che. ne garIbanI garIbAI dUra kare che. goDIjInA dhyAna ane pUjanathI anusaraNa vIravijayajonI racanAomAM thayeluM che. tadauparAMta phaLazrutino aMte ullekha karavAmAM Avyo che. Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA jo bhaNe guNe bhavI bhAve jo te sukha saMpatti pAvejo, kahe vIra vijayagaNI zALA tasa ghara maMgalika mAlAjo. / / 278 / / 3. 'motIzAnAM DhALiyAM'nI racanA kavi paMDita vIravijayajIe saM. 1888 Aso suda15nA roja karI hatI. motIzA zeThe muMbaI bhAyakhalAmAM jinAlayanI pratiSThA karAvI hatI te prasaMganuM bhAvavAhI ane rasika zailImAM varNana karavAmAM AvyuM che. A DhALiyAM lokapriya banyAM che, motIzA zeThe zatruMjaya tIrtha 52 jinamaMdiranI pratiSThA-aMjanazalAkA saM. 1893mAM karAvI hatI tenAM DhALiyAM racAyAM che. 4. 'zeTha haThIsIMganAM DhALiyAM'nI racanA saM. 1903mAM thaI che. amadAvAdamAM bahAranI vADImAM jinAlayanA pratiSThA mahotsavanuM varNana karatI A kRti caitya mahotsavano paricaya karAve che. amadAvAdanA zeTha premAbhAI hetAbhAIe zatruMjayano saMgha kADhyo hato tenuM varNana karatAM DhALiyAMnI racanA saM. 1905nA mahA suda-15nA roja thaI hatI. saMdarbha : kavi paMDita vIra. adhyayana 1-5aa. 91 naM. 3-4 kavi paMDita vIra. adhyayana pA. 277 kavi paMDita vIra. adhyayana mahAnibaMdha naM 2 pA. 329 kavi paMDita vIra. jaIejI eka adhyayana pA. 91, 267 29. vadhAvA bhaktimArganA sAhityanI racanA prakAra ane saMkhyAnI dRSTie vadhu vistAra dharAve che. lagabhaga pratyeka kavie nAnI moTI kRtiomAM bhaktimArgane poSaka vicAro layabaddha rIte vyakta karyA che. tyArapachI karmayoga ane jJAnamArganI jaTilatAthI sarva sAdhAraNa janatAne sparzatA. vadhu samaya jAya che. jyAre bhaktimArgane hRdaya ne buddhi sAthe saMbaMdha hovAthI sahaja sAdhya bane che. iSTadeva pratye citta maLI jAya evI mananI sthiti prApta thatAM bhaktimAM svAbhAvika rIte vizeSa gati thaI zake che. bhAvika bhakto prabhu sanmukha eka citte bhAva vibhora banIne iSTadeva ke gurunI ahobhAvathI stuti karI guNagAna gAya che. A prakAranI kRtio upAsanAmUlaka kahevAya che. sAlaMbana bhaktinA nimittathI AtmAbhimukha thavA mATe nirAlaMbana bhakti tarapha vikAsa sadhAya che. upAsanAmUlaka kRtiomAM vizeSa rIte iSTa ke ArAdhya devadevIno mukta kaMThe mahimA gAvAmAM Ave che. evA kAvyaprakAromAM stuti, stotra, gahuMlI, caityavaMdana stavana, bhajana, AratI, hAlaraDAM, thALa, tIrthamALA, paTTAvalI, salokA, chaMda, dhavala, vadhAvA, snAtra pUjA, Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-3 223 kaLaza vagere prakAranI racanAo upalabdha thAya che. snAtrapUjA, kaLaza, dhavala ane maMgala jevI racanAomAM nAma judAM che paNa tAtvika rIte vicAratAM tenuM vastu eka ja che. temAM mukhyatve devAdhideva, tIrthaMkara bhagavAnanA janmotsavanuM kavioe vividha rIte varNana karavAno prayoga karyo che. iMdra mahArAjA meruparvata upara bhagavAnano janmotsava ADaMbara sahita ujave che ane emano mahimA gAya che. tenuM anukaraNa mRtyulokanA mAnavIo siMhAsanamAM prabhunI mUrtinI sthApanA karIne janmotsava ujave che. tenI sAthe uparokta racanAone saMbaMdha che. racanAono saMdarbha atre noMdhavAmAM Avyo che. 'vadhAvavuM e sanmAnasUcaka kriyApada che. bhakto prabhunA jIvananA parama pAvanakArI kalyANakanA prasaMgone bhaktibhAvapUrvaka mahimA gAIne vadhAve che. akSata, sugaMdhI cUrNa, sonA cAMdInAM puSpo vagerethI prabhune vadhAvavAmAM Ave che. A kriyA e bhaktinI bAhya pravRtti hovAnI sAthe bhakta hRdayanI prabhu pratyekanI zraddhAnuM pratIka bane che. vadhAvAnAM AvA prasaMgonuM nirupaNa karavAmAM Ave che, je prabhunI caritrAtmaka mAhitI pUrI pADe che. te daSTie AvI padya racanAno caritrAtmaka sAhityamAM samAveza thAya che. vadhAravAno vicAra karatAM bIjI paNa keTalIka vigato jANavA maLe che. jainAcAryonA nagara praveza, cAturmAsa parivartana ke mahotsavamAM Agamana thAya tyAre tevA prasaMgomAM emanA svAgatane anulakSIne guru mahimA darzAvatI padya racanAo thatI hatI. AvA padone vadhAvA nAmanI saMjJA ApavAmAM Ave che. jaina sAhityamAM sauthI vadhu caritrAtmaka racanAo vividha svarUpomAM maLI Ave che. bhakta kavi sUradAsa ane tulasIdAsanAM padomAM "vadhAI" nAmathI pado racAyelAM upalabdha thAya che. vadhAI e lokagIta sAthe sAmya dharAvato kAvya prakAra che. loka vyavahAramAM putra janmanA prasaMge vadhAI gAvAmAM Ave che. AnA paryAyarUpe jaina sAhityanI vadhArAnI racanAo che. 'vadhAmaNI ApavI" nAmano gujarAtI bhASAmAM rUDhaprayoga jANIto che. temAM paNa zubha samAcAra ApavAthI AnaMda ke harSano anubhava thAya che. temAM putrajanma, vivAha, jevA vyavahAranA prasaMgo sthAna dharAve che. to bIjI tarapha tIrthakara bhagavAnano janmotsava, Agamana, dezanA sAMbhaLavI, vidAya, gurunuM Agamana e paNa vadhAI svarUpe kAvya racanAmAM sthAna pAmelAM che. dhavalamAM janmotsava uparAMta tIrthakara bhagavaMtanI dIkSA, kevalajJAna ane nirvANa kalyANakanA prasaMgonuM alaga DhALamAM varNana karavAmAM Ave che. eka rIte joIe to keTalAka kavioe paMcakalyANaka stavananI racanAo karI che. temAM vadhAvA samAna vastu nirUpaNa karavAmAM Avela che. eTale vadhAvAne paMca kalyANaka stavana tarIke saMjJA ApIe to kAMI vAMdho nathI. snAtrapUjAmAM mAtra janmotsava kendrasthAne hoya che. jyAre vadhAvAmAM janmotsava uparAMta prabhunAM dIkSA, kevaLa ane nirvANa kalyANakanuM paNa varNana karavAmAM Ave che. Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA w bh yh vadhAvA zrI mahAvIra prabhunA saMkSepamAM pAMca vadhAvA A. buddhisAgarasUrie gahulI saMgraha bhA. ramAM uparokta vadhAvA pragaTa karyA che. geya dezIonA prayogathI vadhAvAno saraLa zailI ane prabhu mahAvIra svAmInA jIvanano mitAkSarI paricaya karAve che. vadhAvAnuM vastu paMcakalyANakanA stavana sAthe sAmya dharAve che. zrI mahAvIra prabhunA saMkSepamAM pAMca vadhAvA pahelo vadhAvo-zrAvaNa varase re sujanI. e rAga. mahAvIra prabhuno re vadhAvo, pahelo saMgha sakaLa maLI gAvo, trIje bhavere arihaMta, karma nikAcyuM tapa guNavaMta. ma.1 dazamA svargathI re caviyA, trizalAnA udare avatariyA, bhArata deze resohe, kSatripuMDa sahunAM mana mohe. ma. 2 cauda svapno re dekhe, trizalA mAtA harSa vizeSa, svapanAM patine re suNAve, putra hoze ema pati samajAve. jozI svapnonAM phala bhAkhe, tIrthakara vA cakrI thAze, trizalA Ananda ubharANI, buddhisAgara harSa bharANI. bIjo vadhAvo mahAvIra janma zrAvaNa varase re sujanI. e rAga bhArata deze re svAmI, mahAvIra janmyA guNa vizrAmI, traNa bhuvananA re devA, causaTha indo sura kare sevA. bhArata. 1 anupama lIlAe gAtre, caitra suda terasanI rAtre, surapati utsava re karatA, merUpara jinavarane dharatA. bhArata. 2 snAna karAve re prema, bhaktie nija kalpane nema, paga aMguThe re dabAvI, kaMpAvI merU samabhAvI. bhArata. 3 indra saMzayane bhAgyo, anaMta zakti mahimA jAgyo, mAtA pAse re lAve, prabhu namAvI svarge jAve. bhArata. 4 utsava mahotsava re thAve, vardhamAna prabhu nAmane ThAve, anukrama moTA re thAve, yauvanavaya yazodA paraNAve. bhArata. 5 bhogo bhogavatAM abhogI, jala paMkajavatu nirmala yogI, buddhisAgara re dIkSA, levAnI manamAM thaI icchA. bhArata. 6 ma. 4 Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-3 225 thayA. 1 thayA. 2 thAya. 3 thayA. 4 thayA. 5 dIkSA kalyANaka trIje vadhAvo mAlaNa guMthI lAva guNIyala gajaro e. rAga. thayA mahAvIra deva vairAgI, virati pariNAme tyAgI, zuddhabhAvanA ghaTamAM jAgI. mAgazara vada dazamIe dIkSA, dIdhI mohamAyAne zikSA, karapAtre prabhu se bhIkSA. nija AtamamAM layalIna, bAhya bhAvamAM mAnI na dIna, zuddha citavatA rUpa jina. pariSaha sahiyA duHkhadAyI, paNa prabhujI rahyA akaSAI, dharma zukalamAM layalAvI. zubhAzubhI rahyuM nahIM citta, satya samatA yoge pavitra, buddhisAgara vIracaritra. cotho kevala kalyANaka vadhAvo bhavi tame vaMdo re sUrIzvara gaccharAyA. e rAga. vaizAkha sudi dazamI mahAvIrajana, kevala jJAnane pAmyA, zukla dhyAne ghAtakarmano, nAza karI duHkha pAmyA, bhavijana vaMdore vIrajinezvara devA, jaga paramezvara re, sura narapazu kare sevA. samavasaraNa deve raciyuM zubha, tyAM mahAvIra virAje, jainadharmanI dezanA deve, meghapere dhvani gAje. cotrIza atizaye chAje aha, vANI guNa pAMtrIze, doSa aDhAra rahita vItarAgI, satyatattva upadeze. saMgha caturvidha tIrthane sthApyuM, bhArata deza uddhariyo, covIsamA tIrthaMkara chellA, anaMta guNano dariyo. ekAdaza gaNadhara nijapATe, gautama Adi thApyA, buddhisAgara mahAvIra prabhujI, trasya bhuvanamAM vyApyA. pAMcamo nirvANa kalyANaka vadhAvo. bhavi tame vaMdo re bhagavatI sUtranI vANI e rAga. Aso amAvAsyA rAtre, prabhujI mukti sadhAyA, bhavi. 2 bhavi. 3 ra bhavi. 4 bhavi. 5 Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 26 jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA prabhu. 2 dIpALInuM parva tyArathI, surapati kare nara rAyA, prabhu vIra deve re, dilathI ho nahIM nyArA, AtamarAmI re, nizcaya cho mana pyArA. vIra vIra ciMtavatAM gautama, kevala jJAnane pAyA, vIra prabhuno saMvata pragaTayo, utsava mahotsava thAyA. jainadharma jagamAM lAvI, mahAvIra mukti sadhAvyA, dhanya dhanya vIra prabhunuM jIvana, bhaktonA mana bhAvyA. ati saMkSepe pAMca vadhAvA, mahAvIra prabhunA gAyA, buddhisAgara mahAvIra gAtAM, janma saphaLa samajAyA. saMdarbha : kavirAja dIpavijaya mahAvIra pA. 106 gurubhakti gahuMlI saMgraha pA. 106 gahlI saMgraha bhAga-2 pA. 50 prabhu. 3 prabhu. 4 30. AratI : svarUpa saMskRta bhASAnA "mArAtri' zabda ane prAkRtamAM 'mAratiya' zabda uparathI AratI zabda racAyo che. ene mArarti ane "vIrAMgana' nAmathI oLakhavAmAM Ave che. marAThI bhASAmAM nAmano aMtyAkSaro vhasya hoya to te dIrdha bane che te rIte AratI zabda gujarAtImAM pracalita che. AratI eTale deva ke guru mUrti samakSa ghInI vATa banAvIne pragaTAvIne cakrAkAre pheravavAnI kriyA. AratImAM iSTadevanuM svarUpa mahimA prabhAva, divyazakti, parAkrama AdinA vicAro padyamAM sthAna pAme che. taduparAMta bhaktanI Adra bhAvanA manokAmanA pUrtino paNa ullekha thAya che. AratI bhaktimArganI upAsanAnuM eka lokapriya ane ati pracalita samUhamAM gavAtuM ghaMTanAdanA bulaMda dhvanithI guMjarAva karatuM viziSTa prakAranuM gIta kAvya che. AratI zabda "Akarati'no banelo che. ratino artha prIti thAya che. 'A' no artha cAre taraphathI badhI bAjuthI AvavuM. bhAvika bhakto AratI TANe samUhamAM avazya ekatra thaIne AratI gAIne bhaktino lhAvo le che. AratIno anya artha nivRtti eTale pUjA vidhi ke anya dhArmika anuSThAna pUrNa thAya che tenuM sUcana kare che. saMskRtamAM AratIno artha du:kha pIDA, zoka, kleza, darda, ciMtA Adino nAza thavo. ema jANavA maLe che. AratI utAravI eTale iSTadevanA prItipAtra banIne emanI asIma kRpAnA phaLanI prApti thavI evI sAtvika bhakti bhAvanAvALI kriyA che. marAThI bhASAmAM nIrAMjana zabda AratIno paryAyavAcI che teno artha ISTadevanI mUrtine Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-3 227 niHzeSapaNe zobhatI darzAvavo dekhADavo ema thAya che. AratI cakrakAre pheravIne devanuM nakhazikha darzana karavAnI kriyA paNa che. AratI ane tenA phaLe vize saMskRtamAM mAhitI prApta thAya che. nIrAbanaM ca ya pakSet karAbhyAM ca pravandate / kula koTi samudradhRtyayAti viSNoH paraM padam // dhUpa karavAnI ane AratI karavAnI kriyAone je jue che ane banne hAthe praNAma karI AsakA le che te potAnA kuLanI karoDa peDhIno uddhAra kare che ane bhagavAna viSNunA paramapadane pAme che. AratImAM pAMca dIveTa che eTale 'paMcadIpaka-dIvo' zabda prayoga thAya che. paMca dIvo pragaTa karI, jinavara aMga suvAsa jina AratI utAratAM, bhava saMkaTa nita jAya. AratI 'kapUra' dvArA surabhi yukta banAvavAmAM Ave che. AratI caraNathI zarU karIne mukha sudhI laI javAmAM Ave che. vaidika upAsanAmAM AratI-nI kriyA maMtroccAra sahita thAya che. AratI pachI maMgala dIvo utAravAmAM Ave che. maMgaladIpaka mithyAtvarUpI aMdhakArano nAza karavAnA pratIka samAna AtmAnA jyortimaya svarUpanuM paNa viziSTa pratIka che. maMgaladIpakathI 'AtmavIomava' ema samajavAnuM che. saMskRtamAM dIpa jyota vize nIceno zloka prApta thAya che. zubhaM karota kalyANam Arogya dhanasaMpadaH / zatrubuddhivinAzAya dIpajyotirnamostute // ahIM dIvAnI jyotane saMbodhIne kahyuM che ke zubhakara kalyANa kara Arogya ane dhana saMpatti Apa koIne paNa zatru mAnavAnI buddhino nAza karanAra tame namaskAra uparAMta dIpo hastu me pApam dIpa mAruM pApa harI le evI prArthanA paNa karavAmAM AvI che. jaina darzanamAM prabhunI aSTaprakArI pUjAnuM vidhAna che jemAM pAMcamI dIpaka pUjA che. te paNa AratInA saMdarbhamAM vicAravA yogya che. dIpakase jina pUjatAM, Atama nirmaLa hoya, jaga dIpaka pragaTAvavA, dIpaka taNo re udyota dravya dIpaka suvivekathI, karatAM duHkha hoya phoka bhAva pradIpa pragaTa hue, bhAsita lokA loka paMcamI gati varavA bhaNI paMcamI pUjA rasALa / kevaLaratnagaveSavA ghariye dIpaka mALa // 1 // (kavi vIravijayajI) nizcaya dhana je nijapaNuM, tirobhAva che jeha, prabhu mukha dravya dIpaka dharI, AvirabhAva meha. ||1|| Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA abhinava dIpakae prabhu, pUjA mAgo heva, ajJAna timira je anAdinuM TALo devAdhideva // 2 // (rUpavijayajI) jaga pradIpa pura dIpe zubha, karatAM bhAvo eha / avarANuM je anAdinuM, jJAna lakSa nija jeha, IlI (paMDita uttamavijaya) paMcama pUjA jina taNI, paMcamI gati dAtAra, dIpase prabhu pUjiye, pAmIye kevala Ara. // 4 // (AtmArAmajI) AratI pAMca vATanI che. A pAMca vATa paMcajJAna, eTale mati, zruta, avadhi, mana:paryava ane kevaLajJAna ema samajavAnuM che. maMgala dIvo eka vATano che. teno artha AtmAnA jyotirmaya svarUpano che jJAnathI ja AtmAnI siddhi thAya ane svasvarUpa prApta thAya tenuM pratIka maMgaladIvAnI jyota che. maMgala kAryanI pUrNAhuti nimitte temaja jIvanamAM maMgala thAya te mATe sAyaM-prAtaH AratI utAravAnI kriyA jinamaMdiramAM pratidina thAya che. AcArya zIlacandrasUri AratInA saMdarbha vize nIce pramANe jaNAve che. arhat mahApUjana vidhi, 'AcAra dinakara' jevA saMskRta graMthomAM AratI vize pATha maLe che. A pATha bolyA pachI AratI maMgala dIvo utAravAmAM Ave che. 'ArAtrika' trikALa pUjAnA aMtima anuSThAnarUpa sthAna dharAve che. jo anuSThAnane aMte AratI karavAmAM na Ave to te anuSThAna apUrNa che. prabhu jJAna prakAzAtmA che eTale pAMca vATanI AratI utAravAmAM Ave che ane maMgala dIvo zubha zukana maMgalarUpe utArAya che. saMskRta bhASAnI apragaTa kRti 'RSabhatarpaNa'mAM AratIno saMdarbha prApta thAya che. A hastaprata 17mI sadInI che temAM kartAno koI ullekha nathI. eka kALa cakramAM 24 tIrthaMkaro thAya che. tIrthaMkara bhagavAnanAM pAMca kalyANakamAM jevI kalyANakanI ujavaNI rAjavI vaibhavathI svargamAM 2helA diva-devIo meru parvata upara jaIne ujave che. prabhuno vidhivat abhiSeka karyA pachI AratI-maMgala dIvo kare che ane pachI naMdIzvara dvIpamAM jaIne mahotsava kare che. snAtrapUjAmAM puSpAdika pUjAne chAMTI karI kesararaMga sAthe maMgaLa-dIvo AratI karatAM, susvara jaya jaya bola' AratI-maMgala dIpakanI prAcInatAmAM koI saMzaya nathI. saMdarbha : bRhad AratI saMgraha : maMgala dIvo kavi depAle maMgala dIvAnI racanA karIne kumArapALa mahArAjAe apUrva bhaktibhAvathI AratI utArI hatI teno ullekha karyo che maMgala dIvo zubha zukana samAna che ane te vyakti ane saMghanuM sarva rIte maMgala kare che. 'cAro maMgala cAra'mAM kavie prabhunI dravya e bhAvapUjAno mitAkSarI saMdarbha darzAvyo che. ''cothe maMgala prabhu guNa gAuM, nAcuM joI joI kAra'' sakaLacaMda Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-3 229 (sAMkaLacaMda)nI cAro maMgalacAra AratImAM prabhu bhaktanI mAhitI prApta thAya che. kavinA zabdo che. 'haiye dharI bhAva bhAvanA bhAvo, jima pAmo bhavapAra.' A rIte maMgala dIvo jIvanamAM sarva rIte maMgala karanAro che paNa maMgala thAya te mATe dravyanI sAthe bhAvanI uttamatA jarUrI che. A vAta sarva dharmakaraNImAM kendra sthAne che. "AratIno mahimA" eka vakhata kumArapALa mahArAjAe paramAtmAnI aMga racanAnuM darzana karyuM tyAre manamAM zubha bhAvanA pragaTa thaI ke mArA udyAnamAM cha RtunAM puSpo na Uge tyAM sudhI upavAsa karavo. A pratijJAnA samAcAra pU. hemacaMdrAcAryane jANavA maLyA. pU.zrIe zAsanadevInI sAdhanA karI ane udyAnamAM cha RtumAM puSpo UgI nIkaLyAM. pachI kumArapALa mahArAjAe A puSpothI paramAtmAnI bhavya aMga racanA karIne bhAvollAsa pUrvaka AratI utArI. eTalA mATe AratI utArI rAjA kumArapALe evo ullekha AratImAM thayo che. AratI bRhad AratI saMgraha vividha pUjA saMgraha pariziSTa 31. garabo garabI 1. dhArmika ane sAmAjika utsavomAM samUhamAM gAvAnI paddhatimAMthI garabAno udbhava thayo che. garabo mukhyatve mAtAnI bhakti saMdarbhamAM vikAsa pAmyo che. aMbA mAtA-kALImAtAnA garabA janajIvanamAM vadhu khyAti dharAve che. mAtAnI bhaktinA viSaya uparAMta sAmAjika ane samakAlIna viSayo paNa garabAmAM kendra sthAne racyA che. A racanAo saMgha nRtya sAthe saMbaMdha dharAvatI hovAthI tenAM geyatAnuM lakSaNa anivAryapaNe raheluM che. garabAmAM deva-devIpUjA zaNagAra, daivI zakti ane deva-devInA camatkAra prabhAvanuM varNana hoya che. vivecaka zrI anaMtarAya rAvaLa jaNAve che ke garabA garabInuM mULa dezIomAM che. tyAra pachI rAsa racanAomAM tenI mAhitI prApta thAya che. TUMkI dezIomAMthI pada racanA banI. lAMbI dezIomAMthI kaDavAM banyAM. padomAMthI garabIno udbhava thayo ane kaDavAmAMthI garabAno udbhava thayo. garabAmAM bhAvanI viziSTatA karatAM varNana camatkAra mahimA mahatvanuM sthAna dharAve che temAM maMgaLAcaraNa iSTadevanI stuti ane phaLa zrutinA ullekha thAya che. garabAnA udbhava aMge mata-matAMtara pravarte che tema chatAM garabA gAvAnI prathA jUnI che ema sau koI svIkAre che. garabA mATe kavi vallabhamevADAnuM nAma pracalita che. tyAra pahelAM kavi bhANAdAsanI paMktimAM garabAno saMdarbha maLe che. jogi jogamAyA garakhuM racI" 2. garabI TUMkI ane bhakti bhAva pradhAna racanA che. ka.mA. munazI jaNAve che ke Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 gujarAtanI garabI e UrmikAvyanuM uttama udAharaNa che. garabImAM eka ja vicAra ke UrminuM nirupaNa thavuM joIe. garabImAM dIrgha varNanane sthAna nathI. garabInI racanA samUhanRtyane anurUpa tAlabaddha ane sUcanA samanvayavALI hovI joIe. garabInuM dhruvapada AkarSaka ane madhura-karNapriya hovuM joIe. temAM hRdayanA UMDANamAMthI bhAvasabhara abhivyakti mahatvanI che. jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA garabInA udbhava vize ka.mA. munazI jaNAve che ke kavi bhAlaNanAM keTalAMka pado garabI svarUpamAM che tyArapachI prItama raNachoDa, rAje, niSkuLAnaMda brahmAnaMda, premAnaMdanI kRtiomAM garabI jovA maLe che. narasiMharAva dIveTiyA kavi dAyArAmane garabInA pitA gaNAve che. dayArAmanI garabIo vizeSa lokapriya che. vizvamAM gujarAtanA rAsa-garabA ane garabIo aitihAsika ane sAMskRtika mUlya dharAve che. garabI bhakti pradhAna racanA che vizeSataH kRSNa bhaktinA saMdarbhamAM teno vikAsa thayo che. madhyakAlIna gujarAtI (pA. 38) sAhityano itihAsa guja. sAhitya svarUpo pA. 22 jaina sAhityamAM garabA-garabInuM pramANa thoDuM che. gahuMlI saMgrahanI keTalIka upalabdha kRtiomAM garabA ane garabInI kRtio prApta thAya che. dhArmika mahotsava pAThazALA jinamaMdiranAM darzana ane jainacArane kendramAM rAkhIne racAyelI kRtio prApta thaI che atre dRSTAMtarUpe garabA-garabInI racanAo pragaTa karavAmAM AvI che. A vize saMzodhana karavAthI vadhu kRtio maLe tema che. garabo gujarAtanuM vizva vyApI gauravaprada najarANuM che garabIe bhakti pradhAna racanA tarIke bhaktajanonA hRdayamAM sthAna dharAve che jaina sAhityamAM paNa garabA-garabInI samRddhi khANanA hIrA samAna che tene pragaTa karavAnI jarUra che. garabo rAMdera nagare meLAvaDo A bhalo re lola, zubha jainano uddhAra che e kharo re lola. (1) enI prItine aMtaramAM dhArajo re lola, zuddha bhAvethI sumatine bhALajo re lola. (2) rANA sajjana manamAM bhAviyAMre lola, lhAvo levA meLAva De AviyAre lola. (3) rUDA zeThIAo zAna dAna ApatAM re lola, punya pothI bAMdhIne sugati jatA re lola. (4) dhanya dhanya te rAMdera zaherane re lola, thayo saMpane AnaMda laherane re lola. (5) Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-3 231 ogaNi cosuMTha mAgazara mAsaruM re lola, zyAma prayodazine guruvAra zuM re lola. (6) prathama varase te darizana ApiyuM re lola, jANe AdityanuM teja vyApiyuM re lola rAMde. (7) (pAThazALAnA vArSikotsava prasaMgano garabo) saMdarbha : zrI jaina stavana maMjarI gahelI chavvIzI garabo anopama Aja re occhava re mahAvIra maMdira re, cAlo jovA jaIe hete haLI maLI Aja. vAlAvIrano janama divasa che Ajano re |anopama / 1 trizalA kukhe avataryo mahAvIrano avatAra, dhanya dhanya divasa te ghaDI varatyojayajayakAra. thALa bharI bharI motIDe vadhAvatI re, chappana kumarI sajI sau zaNagAra. ubhI Arasa pArasamaNi cokamAM re || anopama / 2 jina manaraMjana pAraNuM hIrAno jhaLakATa, poDhyA che. mAMhi maNi punama mukha jaNAya. hete hiMcoLe cho. kaMcanavaraNI dorIe re, mAtAtrizAlA harakha apAra. evo divasa ugyo che AnaMdano re || anopama | 3 motI toraNa bAraNe dIse jhAkajhamALa, iMdrANI Age nAce raNajhaNa Iccho thAya. TaukA karatI koyala madhurA meNAM kaMThanI re, vaLI bapaiyA gAvaMtA rUDA rAga. evuM AnaMda AnaMda vIra pAraNuM re ! anopama // 4 pA.naM. 222 (mahAvIra svAmInA janmotsavano garabo) saMdarbha : zrAvaka kartavya garabI (zikhAmaNanI) bahenI suNa jo re mArI heta zikhAmaNa eka che sArI bahenI. (1) dhanathI moTAI dhAre te zuM Atama kAja sudhAre bahenI. Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 (10) jaina sAhityanA kAvya prakAro svarUpa ane samIkSA bhaNIe gaNIe re bhAve jethI murkhAI durabhave nhanI. (3) utama keLavaNI lIje mukhathI mIThA vacana vadI je benI. (4). cADI corIne na ja karIe sadaguNa mALA hRdaye dharIe bahenI. (5) sAsusasarAnuM mAna krodhe navI karIe apamAna banI. karaja karIne re bhArI AbhuSaNa pahero nahimArI bahenI. (7) para puruSanI re sAthe hasIe nahi maLI hAtho hAthe bahenI. (8) pApa malinatA re to navarAM beThAM prabhune bhajIe bahenI. jIva jaMtu ne re joI daLavuM khAMDavuM kIje rasoI bahenI. mAtApitAne re namIe para ghara navarAM kaho kImabhamIe. (11) raDavuM rovuM re tyAgo guru vaMdI sadaguNane mAgo bahenI. (12) nyAyanitIthI re cAlo buddhisAgara sukhamAM mAlo brenI. (13) pA.naM. 67 saMdarbha : zrI ciMtAmaNi garabo ame paradezI paMthIne koI paMtha batAvajo, bhUlyA ame bhagavaMtano mAraga te samajAvajo. prabhunI prItinA pATha pavitra te preme bhamAvajo, mokSano mAraga keTalA jojana dUra jaNAvajo. lAkha corAsI paMthamAM bhaTakyo kALa anaMta, sIdho mAraga mokSano koI batAvo saMta ame. (2) pAMca ghoDAnI gADalI ghoDA bahu mastAna, ame anAdi uMghamAM bhUlyA mAraga bhAna ame. (3) saMta batAve mokSano sIdho mAraga eka, darzana jJAna kriyA taNo ArAdho suviveka ame. (4) uDe uMgha anAdinI Ave hAtha lagAma, aMtara mahurata sAdhatAM mokSapurI zubha kAma ame. (5) sAta rAja upara jazo jojana dUra asaMkha, caMdra kahe eka samayamAM sAdho paMtha aMDaka ame. (6) pA.naM. 82 AtmAne karavA yogya kartavyanI mAhitI. saMdarbha : gahlI saMgraha jaina garabAvaLI Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-3 ' 233 32. gahulI gahelI geya kAvya prakAra che. temAM mAtra guru stutino vicAra kendra sthAne nathI paNa vividha prasaMgone anurUpa vicAro gahlImAM guMthI levAmAM Ave che. tenuM viSaya vaividhya noMdhapAtra che. gurubhaktinI gahulImAM guru vANIno prabhAva ane emanA vyaktitva-AcAra zuddhine lagatA gaNino ullekha thAya che. tIrtha mahimAnI gahuMlI stavana sAthe sAmya dharAve che ane tIrthamAM gavAya che tathA gAme gAma tIrthanI sAlagIrI nimitte paNa AvI gahelIo gAvAno rivAja che. parvanA divaso caumAsI caudaza, paryuSaNa, saMvatsarI, zAzvatI AyibalanI oLI, dIvALI akSayatRtIyA, jinendra bhakti mahotsava, dIkSA mahotsava, tapanuM ujamaNuM, guru bhagavaMtanuM Agamana, ane vihAra, jinavANI zravaNa, saMghayAtrA vagere prasaMgomAM gahelI gavAya che eTale gahulInA viSayamAM paNa vividhatA jovA maLe che. cAturmAsa upadhAna tapanI ArAdhanAne prasaMge jaina dharmanA graMthanuM gurumukhe zravaNa karavAmAM Ave che. temAM bhagavatIsUtra, bArasAsUtra, kalpasUtra, yogazAstra, zrAddhAvidhi prakaraNa ane anya caritrano samAveza thAya che. gahelImAM uparokta graMthono mahimA gAvAmAM Ave che. jinavANInuM zravaNae zrAvaka-zrAvikAnuM mahAna suta che. guru mukhe A vANI zravaNa karavAthI bhavyAtmAo dharma pAmIne AtmakalyANanA mArgamAM puruSArtha kare che. gahulImAM jinavANIno paNa mahimA gAvAmAM Ave che. gahulInA kendra sthAne guru bhagavaMta che eTale emanA guNonuM kIrtana karatI gahulIo paNa racAI che. atre daSTAMtarUpe keTalIka gahulIo noMdhavAmAM AvI che. gahuMbi-guruguNa stuti yogya dararoja prabhAte pravacana thAya (sAdhu vyAkhyAna vAMce) temAM vacce daza miniTano AMtaro paDe che te vakhate strIonI gAvAnI racanAne gahuni kahevAmAM Ave che. A kavirAje ghaNI gahuLio banAvI che kahe che ke pracalita pratyeka garabI garabAnA rAha para emaNe gahunio banAvI che ane nIcenAM nAmo maLyAM che. 1. zrI zubhavijayajInA amadAvAdanA zrAvakonAM nAma sUcaka gahuLi saM. 1858nA asADa zudi 14 pachInA cAturmAsamAM banelI. 2. siddhacakranI gahuLi gAthA 12 Avo sakhi saMja miyAgAvA. 3. bhagavatIsUtranI gahuLi gAthA 7 vIrajI ApAre guNazIla caitya mojhAra. 4. aThThAvIza labdhinI gahuLi gAthA 9 gaNadhara zrI gautama prabhu re. 5. paryuSaNanI gahuLi gAthA 9 jIre lalita vacananI cAturI. Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 jaina sAhityanA kAvya prakAro svarUpa ane samIkSA 6. muninI gahuLi gAthA 9 munivara mAragamAM vasiyA. 7. gurunI gahuLi gAthA 5 caraNa karaNazuM zobhatA. 8. sukRtanI gahuLi gAthA 6 sukRta tarUnI veli vadhAravA re. 9. sAdhujInI gahuLi gAthA 6 jJAnadivAkara zobhatAM. 10. dardUcaka devanI gahuLi gAthA 8 rAjagRhI vanakhaMDa vicAla. 11. muninI gahuLi gAthA 7 . 12. aSTAMga yoganI gahuLi gAthA 7 muditA munimaMDaLIe vasyA. 13. akhaMDa tApasanI gahula gAthA 6 arihA AyAre caMpA vana ke medAna. 14. paryuSaNanI gahuLi gAthA 2 sakhi parva pajusaNa AviyA. 15. sAmAnya gahuLi gAthA 6 caturA caturI cAlazuM re cAlIcIkhe cIre. 16. jayaMtiprazna gahuLi gAthA 9 citahara covIzamA jinarAja. vyAkhyA-pravacanamAM gahulIno sAthIyo pUrIne gahulI gAvAmAM Ave che. A praNAlikA sarva sAmAnya rIte pracalita che. gurubhagavaMtanA Agamana, satkAra, vidAya, jinendrabhakti mahotsava, dIkSA mahotsava, tapanI ArAdhanA-pAraNuM-udyApana mahotsava vagere prasaMgoe gahulI gAvAno rivAja che. vividha prasaMgoe nArIvRMdanA madhura kaMThe gavAtI gahulI zravaNa karavI e jIvananI sonerI kSaNo gaNAya che. gahuMlI mAtra mAnavasamAjanI pravRtti nathI. svargamAM aparaMpAra sukha samRddhimAM rAcatA devo ane devIo paNa sAkSAt bhagavAna vicaratA hoya, bAra parSadAmAM birAjamanA thaIne dezanA ApatA hoya tyAre paNa kiMmatI dravyo hIrA, mANeka, motI vagerethI prabhunI gahelI karIne satkAra kare che. kavioe gahulImAM vAstavikatAnuM darzana karAvyuM che. sImaMdhara svAmInI stutimAM devonI prabhu bhakti ane satkAranI bhAvanAne vyakta karI paMktio joIe to mahAvideha kSetramAM sImaMdharasvAmI sonAnuM siMhAsanathI rUpAnAM tyAM chatra birAje ratnamaNinA dIvA dIpejI kumakuma varNI tyAM gayuMlI virAje, motInA akSatasArajI A prasaMga mahAvidehakSetramAM vicarI rahelI sImaMdharasvAmInA saMdarbhamAM atre noMdhavAmAM Avyo che. temAM gahulIno prAcIna saMdarbha rahelo che. gahulImAM "sAthIyo" karavAmAM Ave che. jaina dharmamAM svastika lokapriya che. tenA cAra cheDA cAra gatinuM sUcana kare che. deva, manuSya, tiryaMca ane naraka gatino nAza karavAnA pratIkarUpe jinamaMdiramAM bhakto sAthIyo kare che. sAthIyA pahelAM akSatanI traNa DhagalI darzana, jJAna ane cAritranA pratIka tarIke sthApavAmAM Ave che. A traNanI ArAdhanAthI cAra gatino nAza thAya ane siddhagati-siddhipada prApta thAya che. siddhipadanA pratIka rUpe traNa DhagalI pahelAM siddhazilA Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-3 235 sthApavAmAM Ave che je phaLanuM sUcana kare che. sAthIyAnI AkRti sarvasAdhAraNa janatAmAM pracalita che. sAthIyAnI vividha AkRtio paNa prasaMgopAta upayogamAM levAya che. "naMdAvarta AkRti saMsAranI bhava bhramaNamAMthI mukta thavAnuM sUcana kare che. gahulInI racanAmAM "akSata" kendra sthAne che. gahulIne AkarSaka banAvavA mATe vividha AkRtiono Azraya levAmAM Ave che ane te AkRtimAM motI, badAma, phaLa, rUpAnANuM, suvarNarajatanA sikkA vagerethI alaMkRta karavAmAM Ave che. AvI AkRtiomAM guru mahArAjano cotho (rajoharaNa), naMdIzvara dvIpa, kuMtI kalaza, kamaLapatra, vagereno samAveza thAya che. eTale gahuMlI mAtra zravaNano viSaya nathI paNa viziSTa prakAranI kalAtmaka AkRtivALI gahulInuM darzana zrotAone AnaMdadAyaka bane che. gahulImAM dharma ane kalAno samanvaya sadhAyo che. kalAnA vikAsamAM dharmanuM pradAna aitihAsika rIte mUlyavAna che te daSTie gahulI kalAtmakatA bhaktinA raMga racAyelI nihALI zakAya che. guhalIno sArabhUta vicAra e che ke gahulInI AkRti vividha prakAranI hoya paNa tenA dvArA cAragatino nAza karIne paMcama gati meLavavAno che. bIjA zabdomAM kahIe to 84 lAkha jIvAyonimAM paribhramaNa karatA AtmAne potAnA zAzvata sukha siddhapada pAmavAno hetu che. gahuMlI dravyathI thAya paNa bhAva uttama Ave e ja ISTa che. kavi rUSabhadAsanI pAsaNanI thoyanI bIjA "gAthAnA zabdo che. dhavala maMgala gIta gahelI karIe." kavi samayasuMdare sImaMdharasvAmInA stavanamAM indrANI gahulI kare che teno ullekha karyo che. "IndrANI kADhe gaNuMlIjI, motInA coka pUrAya" gahlI dvArA guruno satkAra karavAmAM Ave che. bhagavaMta e to guruonA paNa agresara guru che. bhagavaMtanI AjJA pramANe gurubhagavaMta pAMca mahAvrata pALIne mokSamArganI sAdhanA kare che eTale bhagavaMtanA sAkSAt virahamAM gurubhagavaMta emanA ja pratinidhi tarIke jinavANI dharmopadeza ApIne bhavyAtmAonuM kalyANa kare che. eTale evA paramocca sukRtanA nimittarUpa gurunuM gahulI dvArA racAgata thAya che. gahelI gAnAra zrAvikA baheno hoya che. keTalIvAra teo zIghra kavi samAna joDakaNAMnI mAphaka joDIne gahulIo race che. tyAre koI prakhara kavinuM smaraNa thAya che. gahuMlI eTale zrAvikAnA madhura kaMThe gavAtAM vizeSa prakAranAM gIto. gahulImAM pracalita garabAnI cAlake dezIono prayoga thayelo hoya che. namUnArUpe keTalIka dezIo A pramANe che. (1) zrAvaka vrata suratarUphalIpo. (2) bhAvi tume aSTamI tithi evo re. Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 jaina sAhityanA kAvya prakAro svarUpa ane samIkSA (3) sajanI morI pAsa jinezvara pUjo re. (4) bhavi tume naMdora gItAratha gaccharAyAM che. (6) aho muni saMyamamAM ramatA. (7) sneha vIrajI jayakArI re. (2) hAM re mAre Aso mAso zarada pUnamanI rAtajo . (9) premanI premanI premanIre mane lAgI kaTArI premanI. (10) jI re mAM re. gahlImAM racanAomAM dezIo uparAMta pracalita gItonA rAgono prayoga thayelo che. dA.ta. rAkhanAM ramakaDAM jaba tumahI cale paradeza avatare sivA kauna, morA kRSNa kanaiyA. bigaDI banAnevAle bigaDI banA de A to lAkheNI AMgI kahevAya. pArevaDAM jAje vIrAnA dezamAM "jIvanakI nAva na Dole paMchIbAvarIyA' 'vIrA tAruM nAma vhAluM lAge merA dila toDane vAle. jUnI philmo ane gujarAtI gItonAM rAgamAM gahulIo racAyelI che. gahulImAM bhaktirasanI anubhUti thAya che. temAM saraLa paMktio uparAMta alaMkAra yukta abhivyakti karavAmAM Ave che. guru mahimA rasa samRddhi alaMkAra yojanA UrmionI abhivyakti ane geyatA jevAM lakSaNothI gahulIe eka svataMtra kAvya prakAra tarIke sthAna dharAve che. pA.naM. 94 gahulI prakAranAM vividha pustako pragaTa thayAM che te uparathI A kAvya prakAranI lokapriyatAno khyAla Ave che. kAvya prakAra tarIke vizeSa abhyAsamAM upayogI nIvaDe te mATe gahulInAM pustakonI sUcI ApI che. gahelI saMgraha-prakA. kezavalAla nagInadAsa pAlakhIvALA saM. 1966 zrI amRta gahelI saMgraha muni jinendravijayajI saM. 2012, gahuMlI saMgraha kapUravijayajI saM. 1977, zrI gahelI Adi saMgraha muni bUvijayajI saM. 1912, jinendra stavanAvalI gahlI saMgraha-muni udayavijayajI saM. 1980, haMsa vinoda-muni haMsavijayajI AtmAnaMda prakAza-AtmArAmajI ma.sA. jaina garabAvalI paMDita caMdulAla nAnacaMda zrI jaina saMgIta bahAra kavi manasukhalAla DAhyAbhAI zAha saM. 1978, gahulI saMgraha-muni zrI devacaMdrajI saM. 1984, gahuMlI saMgraha-prakA. zrAvaka bhImazA mANeka nUtana gaDuMlI saMgraha A kIrticandrasUrijI gahulI saMgraha A devaguptasUrijI saM. 2004, gahulI saMgraha-prakA. sAdhvIjI sunaMdAzrIjI saM. 2007, nirmaLa gaNuMlI saMgraha sAvarakuMDalA jaina saMgha galI saMgraha A buddhisAgarasUri saM. - 2030, A gahulI saMgrahamAM gahulImAM uparAMta gIta-garabA garabI vagereno saMcaya paNa thayo Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 237 prakaraNa-3 che. lagabhaga 300 varSanA samayanI A gahuMlIono abhyAsa jaina sAhityanI samRddhino itihAsa bane tema che. 9. (rAga-jaba tuma hI cale paradeza) gururAja vihAranI vAta, kare AghAta, dilamAMhi apArA, uddhAraka koNa amArA. have koNa ahIM sicana karaze, A kSetrane koNa lIluM karaze, gururAja vinA sUkAI jaze dharmakyArA....uddhAraka, 1 jJAna udyota koNa have karaze, ajJAnatimirane koNa haraze, batalAvaze ATha have koNa jJAnAcArA...uddhAraka) 2 samyaktane koNa vizuddha karaze, dUSaNa koNa pAMca pariharaze, paherAvaze koNa have samakita zaNagAra....uddhAraka0 3 koNa kaheze vANI jinavaranI, koNa varNavaze zrAvakakaraNI, batalAvaze koNa have amane vrata bArA....uddhAraka0 4. bArasaMvidha tapane tapavAne, have karma purANAM khapavAne, karaze koNa preraNA amane nitya savArA...uddhAraka) 5 koNa kaheze bheda jIvAjIvano, puya-pApane Azrava-saMvarano, baMdha mokSane nirjarA koNa have kahenArA...uddhAraka) 6 comAsuM vahI gayuM zI rIte, amane na khabara paDI koI rIte, suNatAM nitya guruvaranA upadeza rasALA....uddhAraka) 7 upadeza niraMtara ApIne, dharmabhAvanA dilamAM sthApIne, puSTi karaze have dharmanI koNa amArA....uddhAraka) 8 . jabuvijayanA guruvaranA, zrI bhuvanavijayajI munivaranA, vihArathI thAya che manamAM duHkha apArA...uddhAraka0 9 comAsI caudazanI gahelI lAkhalAkha vaMdana ho guru caraNamAM svIkAro Apa gururAja, dhanya dhanya divasa sohAmaNo cAturmAsI caudasa Aje dharma mosama AvI AMgaNe divasa dIpe manohAra...dhanya AraMbha-samAraMbhane tyAgI, dharmadhyAna karavAnI lAgI karIe Atma uddhAra re. Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA ajJAnI jIvonA tAraNahArA, sadagurU maLIyA jJAnanA sitArA arpaNa karo jJAna rasa thALa re... nitya nitya vIravANI suNavAne Avajo, ArAdhanAnI takana gumAvazo upadeza Ape. hitakAra re... Apa ja zAnI Apa ja dhyAnI Apa ja amArA jIvanasukAnI hAtha jhahI karo. bhavapAra re... jaina zAsananA moMgherA hIralA, - tyAgI vara dIso cho jaMgamAM vIratA vIra name vAraMvAra re.. gahulI guruvANInI kevI gurUjInI vANI benI kevI gurujInI vANI, mIThI madhuravANI gurujInI mIThI madhurI che vANI. jANe sudhArasapAna mIThI mIThI vANI mIThI mIThI bhASA, taDe che. karmonA tAra toDe che. kramonAtAra mIThI madhuravANI mIThI madhurI vANI gurujInI mIThI madhurI che. vANI jANe sudhArasa pAna. surata zaheramAM gurue padhArI kIdho ati upakAra kIdho ati upakAra. paMcAzakanI vANI suNAvI kADhyo mithyA aMdhakAra kADhyo mithyA aMdhakAra. mIThI madhurI vANI gurujInI mIThI madhurI che vANa jANe sudhArasapAna, pAlItaNAmAM siddhagiri chAyAmAM baMdhAvyA AgamamaMdira baMdhAvyA AgamamaMdira. (5) Agama maMdiranI sAthe baMdhAvyA zrIsiddhacakra maMdira zrI siddhacakra maMdira. (9) kidhAM che dusAdhyakAma gurujIe kIdhAM che dusAdhya kAma kIdhA che dusAdhya kAma. (7) guNasAgarajI guNanA dariA kiIdhA che mAsakSamaNa kIdhA che mAsakSamaNa. (8) dIpasAgarajIe zAsana dIpAvyuM karIne mAsakSamaNa karIne mAsakSamaNa. (9) e gurujIno pratApa banIe gurujInI pratApa e gurujIno pratApa. (10) surata zaheramAM gopIpurAmAM vartAvyo jayajayakAra vartAvyo jayajayakAra. (11) e gurujIne vaMdana karatAM pAtika dUra TaLAya pAtika dUre TaLAya mIThI madhurI vANa... mIThI madhurI vANI gurujInI mIThI madhurI che. vANI jANe sudhArasapAna. (12) jayabALA gurujInAM guNa gAve haiye dharIne ullAsa, mIThI madhurI vANI gurujInI mIThI madhurI che vANa jANe sudhArasa pAna. (13) @ @ @ Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-3 239 saMdarbha : kavivAraja dIpavijaya pA. 136 kavi paMDita vIravijayajI eka adhyayana pA. 93, 158 vividha gahulIo $ $ 33. hAlaraDuM ane anya racanAo 'hAlaraDuM' eTale mAtA bALakane UMghADavA mATe layabaddha padAvalIone saMgItamaya dhvani yukta gAya che te racanA. bALakone vAtsalyathI pAraNAmAM jhulAvatI vakhate gItasvarUpa hAlaraDuM gAvAthI tenI koI cuMbakIya asarathI nAnakaDo bALa nidrAdhIna bane che. temAM pAraNAnuM varNana ne bALa ceSTAo, bALakano zaNagAra, kauTuMbIka saMbaMdho, bhaviSyanI anerI AzA-AkAMkSAo vagereno samAveza thAya che. temAM svAbhAvika nirUpaNa dvArA citrAtmaka abhivyakti thatI hoya che. AvAM gIto ke padomAM mAtAnA ullAsa ane apUrva vAtsalyano sAhajika bhAva pragaTa thayelo jovA maLe che. mAtA bALakane pAraNAmAM jhulAvatI hoya te dazya mAtRtvanA jIvanano sarvottama prasaMga kahevAya che. tenuM varNana zabdomAM thaI zake tema nathI. te to mAtA pote ja jANe che. "hAlaraDuM AvI anubhUtine sAkAra karatI pada ke gIta svarUpanI sumadhura kAvya racanA che. temAM vizeSa rIte to mAtAnA cittanI prasannatA ne dhanyatAno naisargika bhAva jovA maLe che. jaina sAhityamAM upalabdha hAlaraDAMnI kRtio sAdhu kavioe racI che tema chatAM prabhu bhaktinA paryAya rUpe madhura padAvalIomAM vAstavikatAno paricaya thAya che. tyAga ane vairAgyane varelA sAdhuonA zubha haste bALaka ane mAtAnA saMbaMdhanuM bhAvavAhI citra AlekhavAnI emanI pravRtti sau koIne mATe gauravavaMtI che. pAyAmAM prabhu pratyeno anahada prema che. padanA kAvya prakAra tarIke bhajana, AratI ane hAlaraDAM ne sthAna ApavAmAM Ave che. kRSNa bhakti viSayaka vividha padomAM hiMDoLAnAM pado bhagavAnane pAraNAmAM jhulAvatI vakhate gAvAmAM AvAM pado samUhamAM gAI zakAya tevA DhALa ke dezamAM racAyAM che. temAM devanI stutinI sAthe Rtuno saMdarbha paNa jovA Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 jaina sAhityanA kAvya prakAro svarUpa ane samIkSA maLe che. mAtRvAtsalyane pragaTa karatAM hAlaraDAMnuM mULa zrI kRSNanI bALalIlAnAM padomAM che. bhAgavatamAM hiMDoLAMnAM ane hAlaraDAMnAM padomAM zrI kRSNanI bALalIlAnuM nirUpaNa thayeluM che. hAlaraDuM sugeya pada racanA che. jemAM bALasvabhAvanI lAkSaNikatA, mAtRhRdayanI bALaka pratyenI zubha bhAvanA, AzIrvAda ane bhaviSyanI anerI AkAMkSAo vyakta thayelI hoya che. pada samAna hAlaraDAM paNa bhakti pradhAna kAvyanuM anusaMdhAna kare che. zrI kRSNanA hAlaraDAM e sau koI bALakonAM hAlaraDAM che. premAnaMdanA dazamaskaMdhamAM paNa eka hAlaraDuM che. lokagItomAM lokabhASAmAM viziSTa rIte hAlaraDAnuM sarjana thayuM che. chUpAI gayelA bALakRSNane zodhavA prayatna karatI mAtAnI vyAkuLatAnuM nirUpaNa bhAlaNanA padamAM nIce mujaba maLI Ave che. "kahAna kahAna karatI hatu re, ghera ghera jatI haDa re, kyAM gayo mAro nAnaDiyo jene nAke nirmaLa motI re." maMdiramAM prabhu pUjA karavAmAM AvatI hatI tyAre emanA janmano mahimA darzAvavA mATenI bhaktibhAva pradhAna racanA tarIke hAlaraDuM sthAna dharAve che. bhaktajanonI bhakti bhAvanAnI abhivyaktimAMthI hAlaraDAno uddabhava thayo hoya ema mAnavAmAM Ave che. hAlaraDAmAM pAraNAnA varNana uparAMta sagAM snehIonAM nAmano ullekha thayelo hoya che. udA. "hari hAlo re kAnajI hAlo re, naMdano lAlo re, vizvano vahAlo re, te poDhyo pAraNe. hari. harine pAraNe jagyA Apare, naMdajI to lAla re. jhulAve pAraNuM." loka sAhityamAM hAlaraDAM vizeSa che. hAlaraDAMno uddeza bALakane pAraNAmAM poDhADavAno che. bALaka zAMtithI nidrAdhIna thAya te mATe vividha pradezamAM hAlaraDAM pracalita che.bALaniMdrA saMgItanA layabaddha sUrothI paNa sAdhya che. tema chatAM loka bolImAM racAyelA laya yukta TUMkA pado bALakone poDhADavAmAM mAtA gAya che. jo mAtAno kaMTha madhura hoya to hAlaraDuM prabhAvotpAdaka bane che. raDatA bALakone zAMta karavA mATe paNa hAlaraDAM gAvAno rivAja jovA maLe che. temAM dhruvapaMkti atimahatvanuM sthAna dharAve che. hAlaraDAM mATe hAlo, hAlo jevA zabdo paNa pracalita che. "hAlaraDuM ghaNuM vahAluM ho bhAIne, hAlaraDuM ghaNuM vahAluM cakamaka cakalI sonethI maDhAvuM, pAraNIye popaTa padharAvuM ho bhAIne cinAI cAdara caMpAnAM kulaDAM, sUvAnI saheja bichAvuM ho bhAIne. malamala mazarUta takIA banAvuM, pAraNIe padhAravuM ho bhAIne Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-3 241 hIranI dorIe hIMcoLu vhAlA gherAM gherAM gItaDAM gAu ho bhAIne..... UMghIne UThazo bhAIe lADakA gAlIza huM gajave khAuM ho bhAIne.... hAlA gaja re, gorI laInAM hAlA....hA.....lA..... hAla hAluMnuM hAlaruM ne, vAvyA maga caNAne jhAlaruM re, jhAlara khAro bokaDA ne bhAI rame re sonAnA dokaDA ("sAbarakAMThAnA gharo eka adhyana," 3 hAlo re hAlo, bhAine hAlo re bahu hAlo bhAIne gorIDAM re gAjo, bhAIne ramavA teDI jAjo, gorI gAyanA dUdha bhAI paze ugamate sUra hAM...hAM...hAlo. 3 "tame mArA devanA dIdhela cho, tame mArA mAgI lIdhela cho, AvyA tyAre amara jaine rejo ? tame mAruM nagada nANuM cho, tame mAruM phUla vasANuM cho AvyA tyAre amara jaine rajo ? 3ba prathama garbha vakhate sUrya sAme rannAduM sUryarANI samakSa gavAtAM gIto adharaNI gIto kahevAya che. hAlaraDAnI racanA saguNopAsanAnI sAthe dhArmika mahatva darzAvatI zrRMgAra ane vAtsalyabhAva nirUpaNa karatI rasika racanA che. hAlaraDAM mAtra nidrAdevInI prasannatA mATe racAyAM nathI. temAM mAtRvAtsalya urasaMvedano, kaMTALo, parAkramanI bhAvanA, ArzIvAda ane bALaka mATenA bhaviSyanI avanavI AzAonuM nirUpaNa thayeluM jovA maLe che. 1. mahAvIra svAmInuM pAraNuM (jhulAve mAI vIrakuMvara pAraNe-e dezI) ratna jaDIta sonekA pAraNA dorI jarIkI jAlane.. .1 mANI motI aneka jumakI tIke, ghugharI ghamaka kAraNe... ratnadAma zrI dhAma gaMDaka para, kare prabhujI khyAla ne.... jI..3 menA mora zuka sArasa suMdara, harakhe kuMvara pAraNe... chappana dIga kuMvarI hulAve, bajAve bajAve tAlane... 4.5 trIzalA mAtA AnaMdita hove, nIrakhe nIrakhe bAlane... haMsa kahe prabhu pAraNe poDhyA, jANe jagata cAlane.. 4.7 Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242. jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA 2. zrI mahAvIrasvAmInuM pAraNuM (rAga : prItama perIsa cAlo) snehe snehe hiMcoLuM zrI bhagavAna, vIrane hAlo hAlo. vahAluM-vahAluM vIra ! eka tAruM nAma vIrane hAlo hAlo. hAluM vhAluM mahAvIra ! tAruM nAma vIrane hAlo hAlo. caitara suda terasano dahADo, trizalAnI kukhe tuM jAyo, traNe bhuvanamAM jaya jaya jaya kAra-vIrane hAlo hAlo. 1 deva-devI sahue hulAvyA, merU upara preme tvavarAvyA, jenI sabhaktinuM thAya nahi dhyAna-vIrane hAlo hAlo. 2 mAtA-pitAnI bhakti karavA, bhAtR-emane nahi visAravA, trIza varSe haMkAyuM dIkSA vahANa-vIrane hAlo hAlo. 3 tapa japa saMyamane bahu pALI, kaSya ghaNAne nahi guNakArI, jhagamaga jyoti sama pAmyA kevaLajJAna-vIrane hAlo hAlo. 4 jaga-kalyANe jIvana jhukAvyuM, bhAna-bhUlyAne zAna batAvyuM, maitrI bhAve utAryA bhavajala pAra, vIrane hAlo hAlo. 5 adhama-uddhAraka bhavi-jana-tAraka, guNa anaMtanA je dhAraka, evA vIrane che vaMdana vAraMvAra, vIrane hAlo hAlo. 6 vaMdana karIe bhAve smarIe, trikALa tAruM pUjana karIe, hArA nAme sadA sukha thAya, vIrane hAlo hAlo. 7 3. zrI mahAvIra svAmInuM pAraNuM "bharata kSetramAM zobhato, kSatrIyakuMDa sukhadhAma, rAya siddhAratha AMgaNe, devI trizalA nAma. uttama tenI kukSIe, janmyA vIra jiNaMda, toraNa bAMdhyA gharaghare, gIta madhurA gAya. ghara gokhe divaDA jhage, maMgala tura bajAya, rAsa laDe ramavA male, sarva sAhelI sAtha, rUma jhUma nRtya karI, saha jhulAve jaganAtha. jhUlo jhUlo vIra mArA pAraNIyAmAM jhulo, (Avo Avo...rAga) rUDA hAlarIyAmAM jhulo. Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-7 243 , che ja 2 da ja sonA kerU pAraNuM ne, upara jaDIyA hIrA, rezame dore mAta hiMcoLe, jhulo mahAvIra. iMdra iMdrANI malI halarAve, sura naranArI Ave, madhura kaMThe gAyA hAlaraDAM, vIrane snehe jhulAve. jhIka bharIyuM AMgaDIyuM ne, jarIno Tope mAthe, lAvyAM ramakaDA ramavA kAje, mevA mIThAI sAthe. mAtA trizalA harakhe harakhe, ema mukhe vadaMtI, moTo thAje bhaNavA jAje, AzISa deI hasaMtI. paraNAvIza huM navalI nAra, jobanavaMtI tujane, mAtApitAnA koDa pUraje, hoMza haiye che mujane. jaina zAsanamAM tuM eka pragaTyo, AMgaNa mAre dIvo, karmane kApI dharmane sthApI, amRta rasane pIvo. dharma dezanA ApI jagane, uddharaje jaga prANI, Atma sAdhanA sAdhI varaje, vijaya ziva paTarANI. rUDA. (7) saMdarbha : kavirAja dIpavijaya pA. 10 34. gIta madhyakAlIna samayamAM laghu kAvya prakAromAM dUhA pada ane gItano bhavya vAraso bhakti rasanI ramajhaTa nImAvavAmAM bhaktonA AkarSaNanuM kendra banyuM che. gIta zabdamAM geyatAno dhvani rahelo che. gIta maLyo vividha prakAranAM che. temAM viSaya vaividhya noMdhapAtra che. prabhu bhakti, guru bhakti, jJAna bhakti tIrtha mahimA, jevA viSayonAM gIto racAyAM che. kavi samayasuMdaranAM gIto vizeSa viSaya vaividhyanI sAthe bhAvavAhI hovAthI teno prabhAva viziSTa prakArano che. kavie sAMjhI (saMdhyA) comAsA carcarI prabhuno pUjA bhadvAraaiya jIva pratibodha, mAyA, hiMDoLA, gaNadhara, aSTApada tIrthabhAsa, neminAtha bAramAsA, pArzvanAtha mahAvIrasvAmI, guru bhagavaMto, ane aupadezika vagere viSayanAM gIto racyAM che. kusumAMjalimAM A gItono saMcaya thayo che. kavi samayasuMdara madhyakAlIna samayanA uttama gItAkAra che. emanAM gIto vize lokokti che ke "samaya suMdaranAM gItaDAM bhIMtanAM cIMtaDAM re." kavi gujarAtI, hiMdI siMdhI, marAThI, mevADI, vagere sthaLone sparzatAM gIto racyAM che. A gItomAM kavinI kAvya caturAI ane zailInI viziSTa prakAranI jhAMkhI thAya che. atre keTalAMka gIto namUnArUpe pragaTa karavAmAM AvyAM che. gIta kAvyanuM svarUpa 1. sAhityanI sRSTimAM laghukAya prakAra tarIke gIta kAvya viziSTa lakSaNothI mahatvanuM Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA sthAna dharAve che. temAM mAnava cittamAM uddabhavatI sUkSma lAgaNIone madhura padAvalIo dvArA mUrtimaMta rIte AlekhavAmAM Ave che. temAM rahelI geyatA kAvyanI sukumAratAmAM sahayoga Ape che. kAvyamAM rahelo viziSTa laya tenA prAdurbhAvamAM nimittarUpa bane che. kavi ane vivecakazrI suMdaram jaNAve che ke kavitA ane saMgItanA sahAyArA sImADA parano choDa che. saMgIta ane kavitAnA samanvayathI viziSTapaNe gIta potAnuM svarUpa sAdhe che. kavitAmAM saMgIta ane saMgItamAM kavitAno samanvaya gItomAM jovA maLe che. gIta zabda gAvA sAthe saMbaMdha dharAve che te dRSTie vicAratAM geyatA gItanuM viziSTa lakSaNa gaNAya che. gIto vividha prakAranAM prApta thAya che. lagna gIto, lokagIto, RtugIto, zremagIto, vyavahAra jIvananA anya prasaMgonAM gIto, tahevAra vizenAM gIto uparAMta dezabhaktinA gItonI virATa sRSTi nihALI zakAya che. A gIto mIThI halakathI madhura kaMThe ane samucita rAgathI gavAtAM vedhaka asara pahoMcADe che ane dIrghakALa paryata gItonI keTalIka paMktio ke samagra gIta lokagIto avAra navAra gavAtuM saMbhaLAya che. temAM rahelo Aroha-avaroha, bhAva, rasa, lAgaNI ane avAjano vaLAka e gIta kAvyanI siddhi gaNAya che. gIta ane kAvyano saMbaMdha vicArIe to UrmikAvyano eka prakAra che. gItakAvyamAM UrmikAvya samAna rasAnubhavanI pUrNa kSamatA che. temAM koI eka vicAra ke bhAvavAhI ghaTanAnuM nirUpaNa hoya che. mAnava manosthiti ane sUkSma lAgaNIone vyakta karavA mATenuM samartha mAdhyama gIta kAvya prakAra che. madhyakAlIna sAhityamAM paNa suMdara gIto prApta thAya che. jenI madhura paMktiothI Aje paNa teno abhinava rasAsvAda thAya che. jAgIne jouM to jagata dIse nahi-(narasiMha) nIrakhane gaganamAM koNa ghUmI rahyo-(narasiMha) harino mAraga che zUrAno-(prItama) taraNA othe DuMgara-(dhIrA bhagata) bola mA bola mA bola mA re.(mIrAMbAI) jUnuM to thayuM re devaLa-(mIrAMbAI) arvAcIna gItomAM kavi narmadanuM nava karazo kAMI zoka, nAnAlAlanuM virATano hiMDoLo ane phUlaDAM kaTorI atiprasiddha che. gItamAM mAtra praNaya ke anya prakAranI Urmine vyakta karavAnI sAthe kAvyatva paNa siddha thavuM joIe. suMdaram ane umAzaMkara jozInA gItomAM ghaTanA-prasaMge sAmAjika sthiti jevA viSayone sthAna maLyuM che. eTale gIta kAvyomAM viSaya vaividhya raheluM che. kavi suMdaramanA mate gItanAM mukhya aMgomAM zabda deha, rasa, pudgala ane viSaya nirUpaNano samAveza thAya che. Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-3 245 gItano zabda deha, laya ane tAlane AdhAre racAya che. lokagIto, bhajana, garabA, garabInI racanAmAM Avo zabda deha rahelo che. UrmikAvya samAna saMkSiptatA paNa gItanuM mahatvanuM lakSaNa gaNAya che. A gItomAM tAla ane laya sAdhya karavA mATe mAtrA meLa chaMdo ke DhALano Azraya levAmAM Ave che. AvA laya ane tAlathI gItano zabda deha niyaMtrita thAya che. gItanA zabdomAM arthalAghava hovuM joIe. gIta gAvAnI ane sAMbhaLavAnI racanA che. paMktine aMte temAM rahelI saMvedanA ke bhAva sacoTa ane spaSTa thavo joIe. temAM prAsanuM tattva mahatvanuM bane che. gItanI paMktio svataMtra hovA chatAM eka paMktino bIjI paMkti sAthe saMbaMdha jALavavAno hoya che. gIta racanA rIti, lAlitya pradhAna, mRdula paNa mAdhuryavALI haLavI kAvya kRti che. temAM komaLa saMvedano sthAna pAmelA hoya che. temAM karaNa ke zRMgAra rasanI sAthe zauryabhAva-vIratvanuM ojasa paNa noMdhapAtra bane che. kavi narmadanuM "sahu calo jItavA jaMga', vIra bhAvanuM dyotaka che. nAnAlAlanuM "pArthane kaho caDhAve bANa", "mArA kesarabhInA kaMtha" jevAM gIto paNa vIrasa rasanA dRSTAMtarUpa che. praNaya ane prakRti to sarva kAvyomAM eka yA bIjI rIte kAryarata hoya che. gItamAM prakRti ane praNayanI vibhAvanA daSTigocara thAya che. gItomAMthI pragaTa thato viziSTa dhvani agatyano gaNAya che. jo tevo koI dhvani na hoya to AvAM gIto mAtra saMgItanA AlApa samAna che. | UrmikAvya mATe aMgrejImAM Lyric lirika zabda prayoga thAya che jyAre gIta kAvyane Song nAmathI oLakhavAmAM Ave che. (saMdarbha : UrmikAvya le. caMdrazaMkara bhaTTa-pA. 148). gIta 2. AdinAtha gIta-kavi vinIta vimale saM. 1874nI AsapAsanA samayamAM AdinAthanA loko ja racanA karI che. A kRti saloko tarIke pustakamAM pragaTa thaI che. kavie apara nAma tarIke "rUSabhadevanuM gIta' AvyuM che. vaLI zatruMjaya loko paNa nAma nirdeza karyo che. saloko bhaktinA eka prakAra tarIke gAvAmAM Ave che te dRSTie "gIta' zabda prayoga karyo che ema anumAna karavAmAM Ave che. (pAna 73) kavinI anya saloko racanAmAM neminAtha soloka, aSTApada saloko, vimalamaMtrIzvarano saloko prApta thAya che temAM "gIta" zabdaprayoga nathI mAtra "soloko'nI saMjJA che. kavi biMbo viza viharamAna jina 22 gItanI racanA karI che. vAstavika rIte vicArIe to "gItano artha viharamAna jina stavana thAya che. padya racanAmAM geyatA anivArya paNa hoya che ahIM gIta samAna geyatAnA saMdarbhathI "gIta' zabda prayoga thayo che. (1-353) ajJAta kavi kRta sametazikhara gIta (apUrNa) prApta thAya che. tenI paMktio nIce mujaba che. 1-426 ajJAta kavi kRta anya gItomAM zetruMjaya mahAtIrtha gIta kaDI-5, Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 jaina sAhityanA kAvya prakAro svarUpa ane samIkSA sthUlibhadra gIta-gA-12, sudarzana mahA RSi gIta gA-13, sthUlibhadra gIta gA-8, vayarasvAmI gIta-gA-7, madhubindu gIta gA-8, vagere gIto prApta thAya che. gItanA viSaya tarIke guru bhagavaMtane paNa sthAna ApIne guru mahimA gAvAmAM Avyo che. kavi jinacaMdrasUri ziSyanI jinabhadrasUri gIta racanA 5 gAthAnI prApta thAya che. daSTAMtarUpa paMktio nIce pramANe che. (1-451) Adi, mAI e dIThau mANika mohi rANIyA e gacchati Avataue, kavaNihi ahaguru Avanau dITha kavaNihi laI valAvaNI e. || 1 || aMta. sarasavi Thavila sovana pATa, sAsaNidevati sesa vadhAriyere, gacchapati baIThaka jiNa bhadrasUri saMgha maMDaNa gaccha udhdharaNa. || 5 || saMdarbha : jaina gUrja kavio. jIvapratibodha gItam 3. re jIva vakhatalikhyA sukha lahiyai / bhkUri bhkUri kAhe hota pAMjara kaiva kInA dukha sahiyai re // re // 1 zaisau nahIM koU aMtarajAmI jiNa Agali dukhakahiyai / jora nahIM paramesara setI jyU~ rAkhai tyU~ rahipai // re // 2 kula kI lAjabhrajAu bheTata kuNa, jimatimakari nikhahiyai / samayasuMdara kahai sukha kau kAraNa eka dharamasarauhiyai // re // 3 (pAna 421) mAyA ihu merA ihu merA ihu merA ihu merA / jIva tuM vibhAsi nahIM kucha terA // ina // 1 // sAsatAM sosa karai bahu terA AMkhimIcI taba jaa aMdherA // 2 // bhAla malUka tabUkA DairA sabakucha chori calai gAi kera // 3 // samayasuMdara kahai kahu~ kyA dhaNerA mAyA nItai tiNakA hUM verA // 4 // (pAna 431) dIkSAgIta 5. dhanya dhanya divasa Ajano raLiyAmaNo dhanya dhanya zAMtapurIgrAma, dIkSAno avasara AnaMdano Dagale pagale bahu jhaNakAravAgatA. dilaDAM saunA jANe uMghamAMthI jAgatAM cAhatA muktinuM ghAma dIkSA vinA Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-3 247 amRtasUrIzvara gurujI birAjatA kSamA Adi bahu guNee chAjatAM, sAre je bhavyonAM kAma dIkSAno. /rA. vacano jenA megha vArAe varase AjJA jinendranI dharaze te taraze, AtmAne thAye ArAma dIkSAno. I all AjJA jinendranI dharavA taiyAra che suzIlAbenane harSa ApAra re, dhanya temanA mAtApitA gAma dIkSAno. llll dIkSA mahotsava ujave sau premathI mumukSu pAmajo mokSane kSemathI, leIne jinendranAma dIkSAno. ApA (pAna 78) gIta 6. raMga lAgyo anupama rAja, caraNamAM cita lAgo, jina zAsananA sulatAna caraNamAM cita lAgo. 15 mane bheTavA zrI bhagavAna caraNamAM citta lAgo, alabelI ANA jinarAjacaraNamAM cita lAgo. merA pUraNa puje malyo zubhayoga caraNamAM cita lAgo, zIkha dharavI sadA gurUrAja caraNamAM cita lAgo. Hall nahi choDuM have prabhu sAtha caraNamAM cita lAgo. jA bhAve bheTyAthI bhava duHkhamaya caraNamAM cita lAgo. pAM jJAna dIpaka sodhavA kAja caraNamAM cita lAgo, tevA avicala AtamarAja caraNamAM cita lAgo. ell mana mohyuM mAruM dinarAta caraNamAM cita lAgo, guNagAMzu sadAvItarAga caraNamAM cita lAgo. IlNI prabhu dIje dilAso rAja caraNamAM cita lAgo, akehu gurUzubha zIkha caraNamAM cita lAgo. liTA saMdarbha : gahuMlI saMgraha ravicaMdravi. pA. 205 cintA-nivAraNa-gIta rAga-sAMmerI re jIva ciMtA cita nava dharIya, lahiNo huyaso lahiyai / re jIva0 / tuM jhurajhura ke nIra kyuM nAkhata, apano eha na kahIyai / apanoM ho to kyuM uTha jAto, sAcau e saradahIyai / re jIva0 / / Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA lahiNAyata jyu lekheM kAraNa, para ghara vAra paThaIyai / / lekhai kIdhaiM vAra na lAvai, phira ghara pIcho pulaIyai / re jIva0 2 / tAharau nahIM nahIM tuM inakau, moha na kinasai karIyai / 'amara' eka avacala dhrama tero, yAku~ nita cita dharIyai / re jIva0 / / anya jaina gIto 8. kAvya ane geyatAno saMbaMdha anivArya gaNAya che. sAhityanA prAraMbhakALathI padyano mahimA vizeSa prasiddha hato. dIrgha ane laghukAvyo paNa padyamAM ja racAtAM hatAM. akSarameLa ane mAtrAmeLa vRttono prayoga thato hato. taduparAMta duhA ane dezIonA prayogathI kAvyajagata ati samRddha banyuM che. kAvyamAM yenakena prakAreNa geyatA to avazya hoya che. pazcimanA sAhityanA prabhAvathI kAvyamAM geyatA hovI joIe e mata yathArtha gaNAyo nathI. geyatA e kAvyanuM aMga che sarvasva nathI. geyatA na hoya to paNa temAM kAvya eTale padyane anurUpa laya (Rhythm) hovo joIe. kAvyanI arvAcIna vyAkhyAmAM layabaddhatAne kAvyanA lakSaNa tarIke mAnavAmAM Ave che. arvAcIna kALamAM jaina sAhityanI gItasRSTi vizALa paTa para vistAra pAmI che. arvAcIna samayamAM padya racanAonuM pramANa madhyakAlIna sAhityanI tulanAmAM ochuM che. temAM samakAlIna prabhAvathI navI zailImAM rAgabaddha gIto racAyAM che. madhyakAlIna rAsa-prabaMdhavivAhalo-phAgu jevA kAvyaprakAromAM vastu vibhAvana DhALamAM karIne dezIo-copAI ane gItano paNa Azraya levAmAM Avyo che. jJAnavimalasUri, rUpacaMda, jayavijaya vagere kavionI racanAomAM gIto prApta thAya che. pada sAhityanI vizALa sRSTimAM vaividhyapUrNa gItonI sAmagrI che. jaina kavioe vasaMta-phAgaNanI viSayavastune kendramAM rAkhIne gIto racyAM che. A gItomAM bAhya rIte vasaMtano vaibhava che paNa teno aMtaraAtmA AdhyAtmika AnaMdanI vaividhyapUrNa vigato darzAve che. vaLI temAM prakRti ane mAnavajIvanano subhaga saMbaMdha sadhAyelo jovA maLe che. rasa ane alaMkAranI dRSTie paNa A gIto UMcI kakSAnAM che. cidAnaMdajInuM gIta joIe to : anubhava cIta milAya de mokuM zAma suMdara vara morA re, zIyala phAga pIyA saMga ramuMgI, guNa mAnuMgI meM terA re, jJAna gulAla prema picakArI, sucI saradhA raMga bhare re." kavi lAvaNya samayanA gItanuM udA. nIce pramANe che : phAga khelata hai phUla bAga meM ho, mahArAja cakravarti zAMti, harilaMkI hamakI vAta naho eka lAkha bANuM hajAra, nArImila phUla geha banAve ThoraThora bhamara jekAra." Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-3 249 , ratnasAgaranA padanuM udA. joIe to : raMgamo jinadvAra re, cAlo khelIe horI, kanaka kacoLI kezara ghoLI, pUjA vividha prakAra re, kRSNAgarUkA dhUpa dharata che, parimala bahake apAra re.' kavi paMDita vIravijayanA gItanuM udA. joIe to : zivAnaMdanakuM khelAve harigorI, hAM re hari gorI khelAve horI, hAMre sarovarIyAne tIra, kemakumara keDe paDI hari gorI." Ayo vasaMta hasaMta sAhelI rAdha madhu doya mAsa, virahI saMtone nAma vasaMto, saMtaku sadA sukhavAsa.' uparokta daSTAMtone AdhAre gItano madhura rasAsvAda thAya che. arvAcIna jaina sAhityanAM gIto vize keTalIka rasaprada mAhitI atre ApavAmAM AvI che. jaina sAhityanAM gIto mukhyatve deva, guru ane dharma pratyenI bhakti bhAvanAne sparze che. taduparAMta upadezAtmaka dRSTibiMduthI paNa gIto racAyAM che. A gItomAM zAstrIya rAga, pracalita dezIo, dezI nATaka samAnanA nATakanI pracalita paMktino rAha, samakAlInatAne lakSamAM laIne jUnI philmonA gItanI paMktine AdhAre jaina kavioe gIto racyAM che. keTalAka jaina kavionAM gIto vizenI mAhitI nIce pramANe che : AcArya kIrticaMdrasUrinI gItonuM udAharaNa joIe to : raghupati rAghava rAjArAmae paMktine anusarIne racAyeluM gIta prArthanA svarUpanuM che. jaya jaya he vItarAga prabhu, prAtaH uThI sadA samaruM, Apa prabhAvathI hojo nAtha, araja karuM joDI be hAtha." 'lAkha lAkha dIvaDAnI AratI utArajo' e paMktinI rAhanuM gIta joIe to : lAkha lAkha vAra prabhu pArzvane vadhAmaNAM, aMtarIyuM harSa ubharAya, AMgaNiye avasara AnaMdano." rAkhanAM ramakaDAM...nI cAlanuM gIta : jJAnanA e dIvaDAne vire jhagamaga saLyA re, traNa lokanA nAtha saunAM timira TALI nAMkhyA re. Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA che. 'choDa gaye bAlama' paMkti parathI racAyeluM gIta : 'choDa gaye giranAra, mere nAtha alI choDa gaye, mere nema gaye giranAra, merA AzabharA dila toDa gaye.' 'Aja mArI naNadIe meNuM mAryuM'--e rAhanuM gIta : 'rAja ! mAruM dilaDuM che du:khe bharyuM, rathaDo vaLI gayA pazuo pokAratA, bolyA bolyA yadupati karuNA batAvatA, are ! A zuM thAya ? pagaluM hiMsA bharyuM, rAja mAruM.' jaMbusUrinA gIto gahuMlI tarIke racAyelA maLe che. temAM gurubhakti ane jinavANIno mahimA pragaTa thayo che. 'tAlIonA tAle'--e rAganuM gIta : 'tyAgIonA tyAge zuddha saMyama jhalakAra re.' 'nAgaravelIo ropAva'--e rAganuM gIta : jaina zAsananA zaNagAra, sUrijI jayavaMtA varto.' 'koyala TahukI rahI madhuvanameM'--e rAganuM gIta H 'rAjanagaramAM surijI padhAryA, madhurI dezanA devAya' munizrI maNiprabhavijayajI e kusumAMjalinI racanA karI che temAM vividha gItono saMcaya kavi caMdulAla amIcaMda zAhanAM gItomAM bhaktirasanI lhANa thayelI jovA maLe che. udA. 'A to lAkheNI lajjA kahevAya' e rAganuM gIta : 'A to lAkheNI AMgI kahevAya, zobhe jinavarajI, zuddha kezara kasturI bahekAya, zobhe jinavarajI.' 'sunI paDI che sitAra'--e rAganuM gIta : 'vaiSNava jana to' e rAganuM gIta : 'zrAvaka jana to tene kahIye, vIra vIra mukha bole re, prabhu AjJAne dilamAM dhArI, marma nA koInA khele re.' AcArya dakSasUrinAM gIto viSaya vaividhya ane rAgarAgiNIthI bharapUra che. udA. nIce pramANe che : Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-3 251 rAha-rakhiyA baMdhAvo bhaiyA navapada dhyAvo bhaviyAM ziva pada pA...vo...re, javA de javA de kinAre kinAre tAjamahela) e rAhanuM gIta : "jagA de jagA de lagA re lagA re, jagA de jigaMdakA dhyAna lagA de, jagA de." baMde jIvana hai saMgrAma_e rAhanuM gIta : "ceta zake to ceta le cetana ! bhaja le prabhukA nAma, cetana ! jIvana che udyama, cetana jIvana che udyama." duniyA raMgaraMgIlI bALaka' e rAhanuM gIta : aMgiyA raMgaraMgIlI pyArA, aMgiyA raMgaraMgIlI pyArA, sohe akhiyAM kamala sI kaliyAM, zAMta sudhAkI kyArI haya hara aMgo para samarasa chAyA, hara prANI hitakArI haya." "mIThA lAgyA che ane AjanA ujAgarA--e rAhanuM gIta vIra jinezvara jaga paramezvara, janma kalyANaka Aja re, AnaMda maMgalakArI, trizAlAnaMdana pApanikaMdana, darzana nayanA naMda re, AnaMda maMgalakArI." AcArya labdhisUrinAM gIto jaina samAjamAM vadhu lokapriya banyAM che. eka sarakhA divasa sukhanA koInA jAtA nathI' e rAganuM gIta joIe to : "mAnajIvaDA divasa rajanI jAya te Ave nahIM, ethI ja bAlApaNa thakI jinarAjane bhajato rahI." "naMdalAla gagarI morI bhara de e rAganI gIta nIce pramANe che. "mere karma sakala prabhu hara de, pAyo jaga duHkha bhArI, zivadhara de re, mere..." "mAruM vatana, A mAruM vatana'nA rAganuM gIta : prabhu bhajana karo, prabhu bhajana, Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA pyAruM pyAruM mane prabhu bhajana.' upA. jayaMtasenanA gItonuM udAharaNa nIce pramANe che : bhekhaDo utAro rAjA' e gItanA rAhanI racanA : "zAnti niNaMda mahArAjanI, mUrati ajaya gajabajI, darzana karatAM AnaMdanI uchaLe choLo apArajI." pArevaDAM jA je vIrAMnA dezamAM e rAganuM gIta : "cetanajI cAlo siddhAcala dhAmamAM, Ave jIvana ArAmamAM, traNa bhuvanamAM nahIM bIjo koI, Ave jinavara zAnamAM-cetanajI." vIra tAruM nAma vahAluM lAge e rAganuM gIta : tAraMgA tIrtha darza pAyA, ho svAmi, harSa savAyA, anupama dhAma che khUbInuM kAma che, bhAvanA dila DolAyA. ho." naiyA DubI re saMsAra, amArA jIvananI naiyA DubI re saMsAra, mohanI karame puNyaI vIsarI, utAro bhavapAra amArA jIvananI." lezo nisAsA paraNetaranAe rAganuM gIta : paraNyA vinA svAmI na jAzo, rAjula vinave nema piyujI pAchA vaLo." "huM to AratI utAruM ree rAhanuM gIta : mArI vinaMtI svIkAro ajitanAtha re, ajItanAthajI re, dInAnAthajI re." zAMtilAla bI. zAha khaMbhAtavALA, pU. A. zrI ajitasAgarasUri | mAstara dInAnAthI suratavALA, praviNabhAI vI. desAI-boTAda ane tapovana gIta gaMgA vegere e paNa gIta kAvyanA vikAsamAM phALo Apyo che. arvAcIna jaina gItomAM bhaktino navo pariveza jovA maLe che. bhaktimAM samarpaNabhAva ane cittanI ektA mATe viziSTa prakAranA rAga-layayukta racanAo upakAraka nIvaDe che. atre ullekha karyo che te sivAya anya gItakAronAM gIto paNa saMzodhana dvArA prApta thAya tema che. AvA saMzodhanathI arvAcIna jaina sAhityanAM vikAsanI aitihAsika vigato maLI zake che. jaina sAhityanA madhyakAlIna ane arvAcIna saMdarbhamAM gItakAvyonI vividhatA jovA maLe che. A viSayamAM saMzodhana karavAmAM Ave to gItakAvyanI samRddhi jevI sAhityanI vizeSatAne siddhinuM sopAna bane tevI kSamatA dharAve che. bhaktirasanI ramajhaTa jamAvatAM gIto sAMpradAyika vastu sAthe saMbaMdhita hovA chatAM tenI maMjulapadAvalIo alaMkAra rasa vasaMtunuM sauMdarya ane AdhyAtmika pariveza dvArA AtmAnaMdanI anokhI anubhUti karAve tevAM gIto che. jaina sAhityanA itihAsamAM ahobhAva pUrvaka aitihAsika noMdha karI zakAya tevo gIta kAvyaprakAra Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-3 253 dinapratidina navA sAdhu kavionA zubhahaste vikAsa pAmI rahyo che. pariNAme bhaktimArganI vividha racanAomAM tenuM sthAna vizeSa noMdhapAtra banyuM che. saMdarbha : 1. phAgaNa ke dina cAra pA. 36 2. jaina gUrjara kavio 3-4. kusumAMjali pA. 421-431 5. zrI amRta gaNuMlI saMgraha pA. 78 6. gahuMlI saMgraha pA. 205 7. bambaI ciMtAmaNi pArzvanAthadi stavana saMgraha pA. 124 8. bIjamAM vRkSa tuM pA. 140 35. saMghayAtrA-tIrthamALA caityaparipATI-1 tIrthamALA ane caitya paripATI vizenI kRtio rAsarUpe racAI che. bhaktimArganI vividhatAno paricaya karAvatI tIrthamALA caityaparipATI kRtio tIrthono aitihAsika paricaya ApavAnI sAthe tatkAlIna jIvanano saMdarbha darzAve che. caitya paripATImAM paNa tIrthano ja saMdarbha che. temAM vividha sthaLe AvelAM caityo ane mULanAyaka bhagavAnanI pUjA-bhakti ane mahimA gAvAmAM Avyo che. prAcIna tIrthamALA bhAga-1-ranuM dharmasUrie saMpAdana karyuM che temAM uparokta zrAvaka jIvanamAM saMghayAtrAnuM kartavya samakitanI zuddhi pApa nAzanA mATe ane uttama prakAre caturvidha saMgha sAthe yAtrA karavAno lhAvo puNyazALI AtmAone prApta thAya che. cha'rIpALIne saMghayAtrA karavAnuM zAstramAM vidhAna che. kavi rUSabhadAse zatruMjayanI thoyanI trIjI gAthAmAM bhagavaMtanI vANI dvArA saMghayAtrAno mahimA gAyo che. bharatarAya jina sAthe bole svAmI zatruMjaya giri guNa tole, jinanuM vacana amoe rUSabha kahe suNo bharatajIrAya charI pALatAM je nara jAya, pAtaka bhuko thAya" jaina zAsananA itihAsamAM zAzvata tIrtha zatruMjaya, sametazikhara, giranAra, uparAMta arvAcIna kALamAM zaMkhezvara, jhaghaDiyA, khaMbhAta jevAM tIrthono saMghayAtrA prativarSa guru bhagavaMtanI nizrAmAM yojAya che ane bhAvika bhakto dAna dharmanI ArAdhanA sAthe AtmAnA zAzvata sukha mATeno mArga cokhkho thAya te mATe yAtrA kare che. pUrva ane madhyakAlamAM AvI saMghayAtrAnI kAvyamaya mAhitI prApta thAya che. arvAcIna kALamAM eka ahevAlarUpe yAtrAnuM varNana gadyamAM pragaTa thAya che. AvA saMdha vizeSo mitAkSarI ullekha aitihAsika noMdharUpe jaina paraMparAnA itihAsamAMthI maLe che. prabhu bhakti sAthe saMbaMdha dharAvatI kRtio viSaya vastunI daSTie vicAratAM tIrthamALA, caitya paripATI ane saMghayAtrA mAnavajIvananAM mahAna sukRta che jenI jeTalI anumodanA karIe Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA teTalI ochI che. prAcIna tIrthamALA saMgrahamAM tIrthamALA ane caityaparipATI aMgenI keTalIka kRtiono saMcaya thayo che. samagra pustakanuM vastu tIrthabhUminI bhAvayAtrA samAna che. pUrvadezIya tIrtha vibhAgamAM 24 tIrthono kSatriyakuMDa, caMpAnagarI siMhapurI, pATalIputra paricaya ApavAmAM Avyo che. pAvApurI, sametazikhara tIrthamALA zaurIpurI hastinApura vagerenI racanA paM. vijayasAgara karI che temAM sametazikhara tIrthano mahimA, bhaugolika varNana ane tIrthanA prabhAvanI vigatono samAveza thAya che. tIrtha vize aitihAsika mAhitI paNa prApta thAya che. kavi haMsasomanI A racanA dvArA pUrvadezIya tIrthono mitAkSarI paricaya prApta thAya che. vastu chaMdamAM kAzI tIrthano ullekha karatAM kavi jaNAve che ke (pA. 17) nayara kAsI nayara kAsI pAsa supAsa, caMdrAvatI caMdraprabha sIhapura zreyAMsa jinavara. havi gaMgAnaI uttarAi rAjagRhI nayarI manohara, vaibhAragiri vipulagiri Upari bahu prasAda. te vAMdInaIM UtariyA jItyau kalisvAda. tIrthamALAnA nirUpaNamAM tIrthanA mULanAyaka bhagavAna ane emanA prabhAvanI sAthe pUjA bhakti bhAvanAno ullekha thayo che. 2. kavi jayavijayajInI paNa sametazikhara tIrthamALA noMdhapAtra che. - kavi ratnasiMhasUrinI giranAra tIrthamALAnI racanA karI che temAM saMgha yAtrA ane prabhupUjAnI sAthe tIrthano paricaya prApta thAya che. paM. devacaMdrajIe saM. 1695mAM IDaranA cAturmAsa pUrNa thayA pachI zatruMjayanI caityaparipATI, saMghayAtrA karI hatI tenuM varNana zatruMjaya caityaparipATI nAmathI prApta thAya che. kavie amadAvAda tIrtha jainapurIno paricaya ApatAM jaNAvuM che ke (gA. 1-2- pA. 39) ahamadAvAda nagara suvicAra zrAvaka sukRta bharaI bhaMDAra, pUz2a zrI jinasAra tuM jayo jayo pUz2a zrI jina sAra (1) gaDhamaDha maMdira poli uttaga nagara zeSatAM hui manaraMga. sAbhramatI vahe caMgatuM ja (2) 3. kavi meghanI tIrthamAlAnI racanAmAM gujarAta, kAThiyAvADa, mAravADa, mevADa ane dakSiNAnAM tIrthono saMkSipta paricaya prApta thAya che. A tIrthamALA nAma pramANe guNa dharAve che temAM uparokta vistAranAM mukhya tIrthono ullekha thayo che. "posInA' tIrtha vize kavinA zabdo che, (gA. 23-pA.-50) Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-3 255 pAMsIne chaI pAMca prasAda suragirisile te mADaivAda, caMdaNa kusumi dhUpa ghari gharau jiNavarataNI pUjAnatu karela rANakapura tIrthano mitAkSarI ullekha karatI paMktio joIe to. (gA. 84-pA.-55) nagara rANapuri sAta prasAda eka ekasi6 mAMDaIvAda, dhajAdaMDa dIsaI girivalaI IsiMha tIratha nathI sUrijattalaI. 4. saMvata 1793mAM cAturmAsa rahIne kaTukamalatayIlAghA sAhaviracita sUratanI caitya paripATInI mAgazara vada-10ne guruvAre racanA karI che te samayanI pratimAno ullekha karatAM kavi jaNAve che ke sucI madhye deharAM 10 che. derAsara 235 bhUyarAM che. traNa pratimA ekekI gaNatAM 3978 paMcatIrthanI pAMca, covIsa vaTAvAnI 24, eka samaya paTa pATalo, siddhacakra kamala caumukha sarve thaIne 10041 kaMI. (pA-69) pa. 5. kalyANa sAgaranI pArzvanAtha caitya paripATImAM, vividha tIrthomAM birAjamAna pArzvanAtha bhagavAnano ullekha thayo che. daSTAMtarUpe paMktio nIce pramANe che. (gA. 27 pA.72) dolatAbAdai dIpato caMpApura ho ciMtitadAtAra, nAhaDameM re vanavuM kalikuDe ho kalapatarU sAra. tIrthamALAmAM zAzvata tIrthamALA, jesalamera caityaparipATI, kALI tIrtha vagereno saMcaya thayo che. samagra tIrtha bhArata dezanAM nAnAM moTAM suprasiddha tIrthono ullekha darzAve che. mukhyatve zatruMjaya, giranAra ane sametazikhara viSe vadhu mAhitI prApta thAya che. atre daSTAMtarUpe saMkSipta mAhitI ApavAmAM AvI che. jijJAsu bhaktoe mULa pustakanAM abhyAsa karavAthI tIrtha mALAnA nAma smaraNathI bhAvayAtrAno aNamola lAbha maLe tevI kSamatA rahelI che. kavinA zabdomAM tIrthamALAnA svAdhyAyathI prApta thatA phaLanI mAhitI nIce pramANe che. bhakti guNi jesAMjali, sIjhi vAMchita kAja" saMdarbha : prAcIna tIrthamALA saMgraha 117, ra39, 350, 4-69, pA72 36. thALa madhyakAlIna sAhityamAM pada svarUpa sAthe sAmya dharAvatI vyakti pradhAna racanAomAM prArthanA AratI hAlaraDAM lokapriya che. temAM thALa racanA paNa prabhu bhaktinA eka aMga samAna che iSTadevane naivedya dharAvavA mATe eka thALamAM vividha prakAranI vAnagIo goThavIne thALa prabhune Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA dharAvavAmAM Ave che. A prasaMge gavAtuM pada e thALa kahevAya che. temAM bhakta hRdayanI ArtabhAvanA ane sahRdayanI vinaMtIno ullekha thAya che ane bhagavAna A "thALa' svIkArI bhaktane upakRta kare evI bhaktanI apekSA hoya che. A prasaMge gavAtI padya racanAne thALa tarIkenI saMjJA ApavAmAM AvI che. anya dharmamAM paNa satyanArAyaNanI kathA pachI, mAno thALa e nAmathI padya racanA jANItI che. jainadharmamAM aSTaprakArI pUjAmAM naivedya pUjA che tenuM ja rUpAMtara "thALa" rUpe nihALI zakAya che. aNAhArI padanI prApti mATe nirveda thavA mATe AtmAnA zAzvata saphaLa pAmavA mATe anAdikALathI je AhAra saMjJA AtmAne vaLagI che tene dUra karavA mATe naivedya caDhAvavAmAM Ave che. mANibhadra ghaMTAkarNane paNa A rIte naivedya dharAvavAmAM Ave che. vItarAga pAse naivedya dharAvIne AtmAnuM aNAhArI pada meLavavAnI AzApUrNa thAya evI bhAvanA che. jyAre anya rIte thALa dharAvIne mAtA ke mAnelA deva-devInI bhaktithI paudgalika icchAonI pUrti thAya evI bhAvanA rahelI che. kavi saubhAgyavijayajIe pArzvanAthanA thALanI racanA 9 kaDImAM karI che. temAM kavie pAraNAnI dezI-vIra prabhunA hAlaraDAnA rAgamAM racanA karIne layabaddha rasika racanA karI che. A thALanI vizeSatAe che ke kavie rUpakAtmaka zailImAM vicAro vyakta karIne lokottara bhAvanAne vyakta karI che. AratInA AraMbhanA zabdo che. mAtA vAmATe bolAve jamavA pAsane, jamavA veLA thaI che, ramavAne citta jAya. cAlo tAta tamArA bahu thALe utAvaLA, vahelA hAlone bhojanIyA TADhAM thAya mAtA. 15 kavinI upamA ane rUpaka aMgenI avanavI kalpanAo thALanI rasikatAne siddha kare che. mArA nAnaDIyAne cokhkhA citranAM cUramAM sumati sAkara upara bhAvazuM bheluM dharata. bhakti bhajIyAM piraramAM, pAkumArane premazuM, anubhava athANAM AMkhone, rAkho sarata. mAtA. I4o. saMtoSa thIrone vaLI, punyanI pUrI pIrasI, saMvega zAka bhalAM che, dAtAra DhIlIdALa. mIThAI mAlapuDAne prabhAvanAnAM puDalAM, vicAra vaDI vadhArI, jamajyo mArA bAla. mAtA. llell aMtamAM kavinA zabdo dvArA thALa gAvAnI phaLazruti jaNAvI che. Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-3 257 prabhunAM thALa taNAM je guNa gAyane sAMbhaLe, bhede bhedAMtara samaje jJAnI te kahevAya. guru gumAna vijayano ziSya kahe zira nAmI re, sadA saubhAgya vijaya thAve gIta gAya sadA. mAtA. lA. A thALa sAmAnya mAnavIne bhojananA rasArayAdanI ane jJAnIjanone Atma vikAsamAM upayogI guNonI viziSTatA samajAve che. nAma ane thALa pArzvanAtha bhagavAnano paNa tenAthI bhava sudhare saphaLa thAya bhavyAtmAno. evI rasika thALa racanA jaina kAvyaprakAromAM abhivRddhi kare che. zrI pArzvanAtha stavana (thALa) mAtA vAmATe bolAve jamavA pAsane, jamavA velA thaI che ramavAne cita jAya. cAlo tAta tamArA bahu thAye utAvaLA, vahelA hAlone bhojanIyA TADhA thAya mAtA. ||1|| mAtAnuM vacana suNIne jamavA bahuM premazuM, buddhi bAjoTha DhALI beThA hoMziyAra. vinayathAla ajuAlI lAlana AgaLa mUkayo, viveka vATaDIyo zobhAve thAla maMjAra mAtA. ||2| samakti selaDInA cholIne gaTTA mUkIyA, dAnanAM dADamadANA pholI ApyA khAsa. samatA sitAphaLano rasa pIyo bahu rAjIyA, mukti jAmaphaLa pyArA Arogone pAsa mAtA. Hall mArA nAnaDIyAne cokhkhA citanAM cUranAM, sumati sAkara upara bhAvazuM bheluM dharata. bhakti bhajIyAM pirasyAM pAsakumArane premazuM, anubhava athANAM cAkhone rAkho sarata mAtA. III prabhune guNa guMdAne jJAna guMdavaDA pIrasyAM, premanA peMDA janamyo mAnavadhAraNa kAja. jANapaNAnI jalebI jamatAM bhAge bhUkhaDI, dayAdUdhapAka amIrasa Arogone Aja mAtA. ||paNa saMtoSa sIrone vaLI punyanI pUrI pIrasI, saMvega zAka bhalAM re dAtAra DhIlI dALa, Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 jaina sAhityanA kAvya prakAro svarUpa ane samIkSA moTAI mAlapuvAne prabhAvanAnAM pUDalA. vicAra vaThI vaghArI jajAmyo mArA bAlA mAtA. llll. rUci cayatAM rUDA pApaDa pIrasyAM, caturAI cokhA vaMzAvI AyA bharapUra. upara iMdra damana dUdha tapa tApe tAtu karI, prItya pIrasyuM jamajo jagajIvana sahanUra mAtA. llNA prIti pANi pIdhA prabhAvatInA hAthathI, tattva taMbola lIdhAM zIyaLa sopArI sAtha. akkala elAyacI ApIne mAtA mukhadeva, tribhuvana tArI tarasyo jagajIvana jaganAtha mAtA. 8 * prabhunAM thAlataNAM je guNa gAvene sAMbhaLe, bheda bhedAMtara samaje jJAnI te kahevAya. guru gumAnavijayano ziSya kahe ziranAmI te, sadA saubhAgyavijaya thAve gIta gavAya sadAya mAtA. llA (pAna 338) mahAvIrasvAmIno thALa kavi ratnavijayajIe mahAvIra svAmInA thALanI racanA 12 kaDImAM karI che. kavie rUpakAtmaka abhivyakti dvArA bhautika vAnagIo nahi paNa tIrthaMkarano AtmA to AdhyAtmika vAnagIo ArogIne potAnA AtmanInuM zuddha svarUpa prApta kare che. kavi kalpanAnI viziSTatAthI bhojananA rasAsvAda samAna adhyAtma vAnagIono apUrva rasAsvAda anubhavI zakAya tevI AdhyAtmika vAnagIo bhavyAtmAono mATe preraka bane tevI che. kavi amRtavijayakUta pArzvanAthano thALanI racanAno prabhAva mahAvIrasvAmI thALa para spaSTa rIte nihALI zakAya che. kavinA zabdo che. UNa para thALa gAyo mAtA trizalA sutano re, je koI gAve guNe, teNe hoje maMgala mALa. guru ratnavijayaguNa gAyAne gavarAvIyA re, viraputranI zobhA juo aparaMpAra, te to bhavasAgarathI utare che pAra. mAtA trizAlA. ||rA "thALa' mAtA trizalA bolAve jamavA kAraNe re tame cAlo prabhu, pyArA vIra jINaMda (1) Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-3 Ta 5 4 3 259 tamArA pitA to ubhA che vATa nihALatA re, bhojana TADhA hove Avo paramANaMda mAtA. prabhujI AmalakI krIDA karavAne nIkaLyA re, mAtA UbhI jue vIrakuMvaranI vATa. sakhIo trizAlAne to oLaMbhA deI rahI re, tuo vege cAlo traNa bhuvananA nAtha mAtA. prabhujIe muddhi baLe paTakIne pachADIyo re bhoriMga kheMcInAkhyo, ramaNa bhUminI bahAra prabhujIe devanA pizAcanuM rUpa banAvIyuM re. prabhujIne khAMdhe leI akAze UDI jAya mAtA. prabhujInAhI dhoI mAtAjI pAse AvIyA re. beThA siddhArthasayanA khoLAmAMya pachI khoLe laI mAtAe phularAvIyA re. mukhaDuM joi joi AnaMda AnaMda thAya mAtA. mAtAe sumati zuM bAjoTha bichAvIyAre tenI upara vaLI thALa dIyA, dharavAya zuM bAjoTha bichAvIyA re te upara re. tame beso beso traNa bhuvananA nAtha mAtA. Aje ane labdhi lADa maMgAvIyAe vaLI punya taNA paiDA pramANa, juo AvyA pApAkA pApaDa curanAre tame jamo jamo zrI jagannAtha. (2) ziyaLa vratakI zeraDI maMgAvIne re mahA saMtoSa sItAphaLa jAya, namatA nAraMgI jamone bahubhAvazuM re vaLI dADama kerI kaLIo sujANa. jIhAM mukti kerA magaja maMgAvIyAre mAtAtrizalA pIrase tuma dina kAja, e to zAnanA gulAba jAMbu jANIyAre tribhuvana tArI tArajo. jaga jIvana jagannAtha mAtA. saMtoSa zIrone vaLI punyanI pUrI pIrasI re, bhakti bhajIyAM pIrasyA mahAvIrane kAja. vaLI tapasyA karo dUdhapAka mANIye re. eno ame kaMsAra kIdho dUra mAtA. (9) vratanI veDhamIne prabhAvanAnA puDalAre tame jamo jamo Atama, bharapUra sonAnI jhArI bharIne nirmaLo re, trizalA rANI UbhI hAjara laI Ave. (10) prabhu pIo pIo gaMgAjaLa nirmaLA re sukha joga jaga jIvonA nAtha, bIDA pAnasopArI elAyacI re laviMgaTA re vinaya varIyALI ApI. (11) Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA UNI pare thALa gAyo mAtA trizalA sutano re je kAI gAve, suNo toNe hojo maMgaLamALa gurUratnavijayaguNagAyAne. gavarAvIyA re vIra putranI zobhA juo aparaMpAra. te to bhavasAgarathI utare 0re pArA mAtA trizalA mAtA. saMdarbha : sukha prIti bhakti trilocana viveka harSa parva mALA (pA-167) (12) Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 4 upadezAtmaka kAvya prakAro AtmA jJAnamaya che eTale jIvano je jJAnamaya bhAva che te sva-parano prakAzaka che. te jJAna dIpaka samAna che ke ajJAnarUpI aMdhakArano nAza karIne divyajJAnarUpI prakAza pragaTa kare che. 37. mAtRkA-kakko samagra sAhitya sRSTinA pAyAmAM bhASAnA mULAkSaro kAryarata che. mULAkSaronA saMyojanathI arthapUrNa abhivyakti thAya che. AvI abhivyaktinI eka viziSTa prakAranI racanA madhyakAlIna kAvyaprakAromAM 'mAtRkA' nAmathI upalabdha thAya che. tene 'kakko' nAmathI paNa oLakhavAmAM Ave che. mAtRkA upadezAtmaka kAvya prakAra che. temAM cathI AraMbha karIne dareka mULAkSarathI AraMbha thatI paMktio racavAmAM Ave che. A prakAranI AraMbhanI jUnI kRti mAtRkA copAI che. copAI chaMdamAM tenI racanA thayelI hovAthI mAtRkA copAI kahevAya che. 'kakko'nI racanAmAM 'ka' akSarathI AraMbha karIne anya akSarothI zarU thatI paMktio racAya che. mukhyatve temAM 'duhA'no prayoga thAya che. maMgalAcaraNanA duhAmAM OMOM namaH siddham lakhavAmAM Ave che. mULamAM A racanAmAM namosiddham no prayoga thayo hato. pAchaLathI 'OM'no umero karavAmAM Avyo che. A kAvyaprakAranI keTalIka upalabdha kRtionI saMkSipta mAhitI nIce mujaba che. 'mAtRkA copAI' e prAcIna kRti che temAM tenI 64 kaDImAM upadezAtmaka vicArono pradezika vyAkaraNa saMskRtamAM racAyAM hatAM. A vyAkaraNa bhaNAvavA mATe grAmINa zALAo zarU thaI hatI. AMdhra, tAmilanADu, mahArASTra ane karNATakanI zALAmAM vyAkaraNanA AraMbhamAM maMgalAcaraNarUpe OM namaH siddham bhaNAvavAmAM AvatuM hatuM. kaliMga ane uDiyA pradezamAM AraMbhamAM 'siddhastu'no prayoga thato hato. jaina sAdhuonA abhyAsanA prAraMbhamAM Avo prayoga pracalita hato tenuM mAtRkA racanAmAM anusaraNa thayuM che. bAramAsa, paMdara tithi ane sAtavAranI Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 2 jaina sAhityanA kAvya prakAro svarUpa ane samIkSA kAvya kRtio racAI che tevI ja rIte mAtRkA ane kakkAmAM mULA akSaronA AraMbhathI kAvya racanA thaI che. jinezvarasUrinA ziSya jagaDue samyakta caupade saMvega mAtRkA ane duhA mAtRkAnI racanA che. saM. 1350mAM thaI hoya tema saMbhava che. 1. zAlibhadranA caritranA saMdarbhamAM zAlibhadra kakkanI kRti upalabdha thAya che. tenI 71 kaDI che ke jemAM dareka vyaMjana mATe be duhA racyA che. temAM mAtA-putrano saMvAda noMdhapAtra che. zAlibhadra saMyama svIkAravA mATe taiyAra thAya che tyAre mAtA putrane samajAve che paNa zAlibhadra saMsAra ane tenI sarva samRddhi sukha ane bhogano tyAga karIne saMyama svIkAre che e vAta mahatvanI gaNAya che. paumu bhAI kakaSpariNa sAlibhadraguNa ke, pA bhaNe kakkAre zAlibhadraguNa kahuM. zAlibhadranI eka ukti namUnA tarIke utAriye, khAra-samudra Agalau mAI ? kahiu saMsAru. saMjama pavahaNa hINa-tasu kimaI na lambhai pAruM. A saMsArane khArA samudra jevo kahelo che. saMyamarUpI pravAhaNa-vahANa vagara teno pAra keme pAmI zakAto nathI. mA kahe che. phaNi rAhu siriyutta? maNi mulleNa 5 bahumullu sA vihetA pANahara saMjayabharu tasutulla. (44) nAgarAjane mAthe he putra bahu mUlyavAna evo maNi hoya che. paraMtu e levA jatAM te prANa kAraka bane che. tema saMyama svIkAravo e tenA jeTaluM durghaTa che. zAlibhadra kahe che. phADijaI karavatasiri pAijaI kathIra, mAI ? duSmannA suNiI mahu udhyasaisarI, saMsAranA sukha to evA e karavatathI mAthuM kapAve tyAre kathIranI. prApti thAya che. mA. nArakI duHkho sAMbhaLIne mAruM zarIra tharatharI uThe che. 2. dharma mAtRkA dUhA A kRti OM kArathI kSa sudhInA akSaronA AraMbhathI duhAmAM racAI che. tenA kartA 'padma codamI sadInA uttarArdhamAM thayA ho ema saMbhava che. kavie subhASita ane dAMtonA saMdarbhathI viziSTa kAvya racanA karI che. bhASA gujarAtI chatAM apabhraMzanuM mizraNa thayuM che. kavi nAmano ullekha pa7mA duhAmAM prApta thAya che. Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-4 263 uppala-dala jalabiMdu jiva tiva caMcalu taNuM lacchi, ghaNuM dekhatA jAIe dai mana melata acchi. utpala dale jalabiMdu jema tema caMcala tana lakSamI, dhana dekhatAM jAze jaI mane mela tadarthe. rIsa karatA jIvarAha acchaI avaguNatiNi. appau tAvisi para tavasi paratahANikaresi, rIsakaratA jIvane che. avaguNa traNa. Apa tapAve para tape paratrane hAni karaze. TalaI meru niyaThANahujaI pazlima ugahu sUra, puvra kiyeuM to navi calaI kamma mahAbharapUruM. TaLe meru nijakAmathI jo pazcima Uge sUra, taluM ekallauM sahasi jiya? khAesaI parivAra, vihavu vihuci leI jaNa pAvana vihacaNahAru, tuM ekalo sahIza jIva ? khAze sau parivAra. vibhava beMcI le jano pApana vaheMcaNahAra. maMgala mahA sirisarisa sivaphaladAyaguramu, duhAmAi akhiyAM paumihi jiNava-dhammu. 3. saMvega mAtRkA 61 kaDInI A racanA saM. 1350mAM thaI che. mAtRkA caupaInA anusaraNathI racanA thaI che ema mAnavAmAM Ave che. bhale bhaNau jANa paramatyudulahau cavita saMghahasatyu, e jANeviNa lAhaula calanaya vidvatyu vaNa dhami diuM. mIDauM bhaNiukema ? kavi kahaI mIDAviNa saMsAru jumAM , maNa taNI aja evaDa sakti mIDala dhyAtAM hua ijamukti. bhale bhaNo jANo paramArtha durlabha caturvidha saMghano sArtha, e jANI taI lAbha ja lyo nija vitArtha ghaNo dharma dho. mIThuM bharyuM kema ? kavi kahe mIDA viNa saMsAra ja bhame, mIMDA taNI ja evaDI zakti mAMDa trAtAM hoya ja mukti. aMtaH maMgala mahAsirisarSa saMghujasu ANa devaha alaMgha, uvasami-sau saMvegihiracI bayAlI saviya muNirasi. maMgala mahAzrI zuM saMgha jenI ANa devane alaMdhya, upazama-zuM saMvege racI bahuvAlI zrAvakamuni RSi. Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 jaina sAhityanA kAvya prakAro svarUpa ane samIkSA 4. devasuMdarasUriziSya (kulamaMDanasUri ?) (62) kAkabaMdhi cauppAI athavA dhammakakka A copAI 69 TUMkanI che. kakkAnA akSarone anukrame AdyAkSara karIne copAI gUMthI che. dAna, zIla, tapa ane bhAva e cAra jainadharmanA mukhya siddhAMtono upadeza Apyo che. copAI racyAno saMvat lakhyo nathI, paNa pahelI TUMkamAM zrI devasuMdarasUrine vaMdanA karI che, eTale A copAI devasuMdarasUrinA koI ziSya racI che ema khAtarI thAya che. devasuMdarasUrine sUripadavI saMvat 1420mAM maLI ane saMvat 1450 sudhI teo hayAta hatA, eTale A copAI saMvat 1420thI 1450 sudhImAM racAI che ema khAtrIthI kahI zakAya. enI bhASA paNa te kALane anurUpa jUnI che. Adi-arihaMta siddha Ariya uvajajhAya, sAhu suguru devasuMdarasUri pAya, vidiya suya sAmaNi samaravi, dhama kakka pabhaNisu saMkhevi.1 karau dharma mana bhUlA bhamau mANasa bhava kAMI Ahni nigamI? dAna sIla tapa bhAvana sAra, suhagura vayaNa pAlauM savicAra. 2 kAMI ju dI jaI dAna, tihAM cIMtavAI navi abhimAna, citti vitti pattihi suvizuddhaSa so zreya saI lIlaI laddha. 3 kharaI citti nAma evaDA, vitti aNu rasi pUriya ghaDA, patta ju pAmirka paDhama jihaMdu, caDaI sikhA navi paDaI Iku biMdu. 4 khAdhaI tRpati udari navi hoI, dIdhauM pAtri dAna Ugarai, khIra thAla dIdhauM saMgamai, zAlibhadra soI hUi timaI. 5 gahagahIyA dhanna kayavana, tihUaNi nisuNau tehanU punya, zuddha citti dIyAM ghata khIra, devaloki pahatA be vIra. 6 gADhaI saMkaTi vaMti nAri, tatakhiNi virUpa hUta bAri, dAna dei tima caMdanavAla, jima AvIla bhAjaI tatakAla. 7 ghalata tima vihArAvi6 dhIya, jima saMci9 tirthaMkara bIya, pAtri dAni haUu niravAha, AdinAtha dhana sArathavAha. 8 dhI dAu jau dIjai dAna, tu rAula lAbhaI bahu mAna, dAni bhUtapreta vasi thAI, dAni duSpa duria savi jAI. 9 jima kaMThi thika UpajaI, dAna udAri tima nIpajaI. dAna viSaI jeha UpajaI buddhi, tIha nara saIvara AvaI riddhi. 10 Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-4 265 aMta- zazi laMchaNa caMdaNa pIyUSa, sevaMtAni haNaI savi dUkha, ima pari mani bhAvaNa bhavatAM, karma aNatAM jAI patyAM. 20 zAli dAli ghata mIThAM hoi. e vAta jANaI sahu koI, dharamu mAhi tima bhAvaNa sAra, eha vAta pAdhara vicAra. 61 palakaMI cUDi aMtevara hAthi, nami rAjA pavisaI paramanji, bahu maLie kali kaMdala hoI, paramANaMda lahaI Ike soI. dara SaSi SaNi Ari cariAsI jIva, yoni vasaI saMsAri saiva dharamu eka savihU AdhAra, dharma lagaI pAmI jaI pAra. 63 samaratha rAtri divasi mani dharma, dharma taNau mana iMDau bhrama, rAkhaI dharma cihuM gati duSpa, dharma lagaI pAmI jaI mukta. 64 sAyara maryAdA puNa rahaI, caMdasUra gayaNi saMyarAM, kuzala paMca te di AcAra, soI sahaguru bujhavAM vicArU. 65 hiva gura jANa so saMsAri, jeha guru bUjhaI vicAra, pAlaI anaI palAva soI, eu suhaguru bhANa sahu koI. dara hAthi caDiG ciMtAmaNi ratna, jau lAbhai jiNavaranuM vacana, jiNavara deva dharmagurU sAdhu eya samakita zreNikarAi laddha. 67 kSaNa eka mana jau thAhara rahaI, karma vivara nizca so lahaI, karama vivara sIjhaI savi kAja, lAbhaI mugati taNuM saha rAja. 68 kSAyaka samakita nizcala tAI, calavaha dharma hoI chaI jAMha, soI kahII kakkara kara baddha, paDhatAM guNatAM huI sarva siddhi. 69 (1) iti kAkabaMdhi cauppaI samAptA. che. kakkAvali subodha madhyakAlIna kakkAnI racanAnA anusaMdhAnamAM arvAcIna kALamAM yoganiSTha A. buddhisAgarasUrie kakkAvali subodhanI racanA karI che. A graMthanI prazastimAM racanA samaya vize ullekha thayo che. poSa vadi ekama ravivAre, maTuDIvAlA padma niNaMda, ravivAre racanA zarU kIdhI, sarva jIvone che sukha kaMda lall tyArapachI prAMtija thaIne vIjApura AvyA ane graMtha racanA pUrNa karI hatI (saM. 1982) caitrapUrNimA zukravAra dine pUrNa kIdho kakkAvali graMtha bhaNe gaNene bhAve sAMbhaLe, pAme zivapurano Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266. jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA paMtha /l. A graMthamAM "a" rayara ane "Tha" vyaMjanathI AraMbha karIne bArAkhaDI pramANe 1884 kaDImAM bodhAtmaka vicAro vyakta karyA che, kakkAvali subodha ane dharma AtmA, mArganusarIpaNuM karma, tapa tyAga ane jIvana UrdhvagAmI banAvavA mATenuM saraLa zailImAM jIvana pAtheya atrenI mAhitI to mAtra namUno che. rasika jijJAsu bhavyAtmAo mATe mULa graMtha vAMcavA bhalAmaNa che. jJAna sAgaranI sapharamAM Atma ramaNatA meLavavA mATe AvI sIdhI sAdI kAvya vANIno AsvAda karavA yogya che. A prakAranI anupama rasAnubhUti yogInA ananya yogAnubhUti samAna che. namUnArUpa paMktio nIce pramANe che. uge che teno asta che jagamAM udhe te jana jAga jANa, unnati AtamanI AtamathI unnati hetu AtamajJAna. l822aa kakkA karmane samyaka samajI karmanuM kAraNa moha nivAra, rAga dveSathI karmabaMdha che. jJAnavairAgye karmane vAra. kaDavI tuMbaDIne jalaghaTathI navarAvo jokoTivAra, kaDavA paNa te leza namUke kapaTIne tema yAtrA dhAra. (ka-93) khammA kSamA dharo ghaTamAMhI saghaLI khAmI karazo dUra, khAra na rAkho vairI upara AtmakhumArI raho magu. (kha-1) gaddhA paccIzIne jALava ? gaddhA samate mAre lAta, gaddho thAnA kAmane svArthe gurUbodhanI bhUla na vAta. (ga-17) cetana ceto narabhava pAmI ATha karmane vege TALa, caMdra sarakho zItala thA? dila cittane AtmaprabhumAM vALa. (ca-91) saMdarbha : 1. guja. sAhitya pA. 464 2. ejana pA. 466 3. ejana pA. 468 4. jaina gUrjara kavio, bhA. 1-39 38. hitazikSA upadezAtmaka kAvya racanA tarIke hitazikSA' nAmanI keTalIka kRtio prApta thAya che. mAtRkA ane kakkAmAM je sIdho upadeza che tevo ja upadeza 'hitazikSA' kAvyomAMthI prApta thAya che. saMskRta bhASAnAM 'zikSa' dhAtu uparathI zikSA zabdanI racanA thaI che. teno artha zikhAmaNa salAha ApavI ema samajavAnA che. kavioe zikSA pUrNa "hita" zabdaprayoga karIne ema sUcana karyuM che ke kAvyamAM rahelI zikhAmaNanA vacano nara-nArIne jIvana-vyavahAramAM upayogI che. Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-4 267 vyavahAra jIvanamAM paNa AvI zikSAnuM udA. kanyA vidAya vakhate mAtA dIkarIne sAsariyAmAM jIvana jIvavA mATe zikhAmaNanAM vacano kahe che. dharmanI dRSTie vicArIe to dIkSA aMgIkAra karyA pachI (veza dhAraNa) dIkSA pradAna karanAra guru bhagavaMta nUtana dIkSita sAdhu-sAdhvIne saMyama jIvananA saMdarbha 'hitazikSA'rUpe siMha ane ziyALanA rUpaka dvArA upadezAtmaka vANI saMbhaLAya che. vyavahAra jIvana ane saMyama jIvanamAM A hitazikSAno saMdarbha prApta thAya che. kavi dAyArAmanI eka garabInA zabdo che "zIkha sAsujI de che re, vahujA raho DhaMge." kavionI upadezavANI mitra saMmita upadeza gaNAya che. 1. hitazikSAnI praNAlikA vize Agama graMthomAMthI mAhitI maLe che. saMthArasa payannAbhAMgA 107thI 111mAM nIce pramANe mAhitI che. saMlekhanA karI hoya tevA sAdhune pUrva karmanA udayathI vedanA thAya tyAre hitazikSA ApIne saMlekhanAmAM sthira karavAmAM Ave che. saMthArA para ArUDha thayelA mahAnubhAva kSepakane kadAca pUrvakAlIna azubhanA yoge samAdhi kALamAM vighna karanArI vedanA udayamAM Ave to tene samAvavAne mATe gItArtha evA sAdhuo bAvanA caMdana jevA zItaLa dharma zikSA Ape. he puNya puruSa? ArAdhanAmAM ja jeoe potAnuM saghaLuM arpita karyuM che evA pUrvakAlIna munivaro jayAre tevA prakAranA abhyAsa vagara paNa aneka jaMgalI jAnavarothI comera gherAyelA bhayaMkara parvatanI Toca para kAyotsarga dhyAne rahetA hatA. vaLI atyaMta dhIra vRttine dharanArI A kAraNe zrIjinakathita ArAdhanAnA mArgamAM anuttara rIte viharanArA te maharSi puruSo jaMgalI jAnavaronI dADhamAM AvavA chatAMye samAdhi bhAvane akhaMDa rAkhe che ane uttama arthane sAdhe che. jaina sAhityanI hitazikSAnI daSTAMtarUpa mAhitI nIce pramANe che. saMdarbha: Agama dIpa vibhAga 6-65 kavi nayasuMdare saM. 1940mAM vIjApura nagaramAM racelA prabhAvatI rAsane aMte hitazikSAno ullekha thayo che. A racanA rAsamAM hovA chatAM svarUpe duhA svataMtra kAvya tarIke paNa noMdhapAtra che. dohiluM mANasa janma pAmI karo AlasadUri, pUjA karo jinarAjanI prati udaya huti suri. aSTa prakArI satara bhedI sArii jinanI sevI, pApa saghalAM parahari ArAdhi devAdhideva. lakSmI lahI kara pAvaze mama thAo paNa ajANa, pAmI dhana mada maNiyo makarayo Apa vakhANa. Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 jaina sAhityanA kAvya prakAro svarUpa ane samIkSA paranArI dekhI guNa uvekhI capalama karo AMkhaDI, aMgi agi sukati kAraNi jJAna darazana pAMkhaDI. kavi rUSabhadAse saM. 1682mAM hitazikSA rAsanI racanA 1682 kaDImAM karI che gA. 3thI 7 kAsamIra mukha maMDaNI bhagavati brahmasutAya, tuM tripurA tuM bhAratI tuM kavIjananI mAya. tuM sarasati tuM zAradA tuM brahmANI sAra, viduSI mAtA tuM kahI tujha guNano nahiM pAra. haMsagAminI tuM sahI vAghezvarI tuM hoya, devikumArI tuM sahI tujha sama avara na koya. bhASA tuM brahmA cAriNI tuM vANI ke vANI, hiMsa vAhinI tuM sahI guNa saghalAnI khANi. brahma vAdinI tuM sahI tuM mAtA matideha, tuM mane mukha mAhare ciMtye kAsa-kareha. citye kAja karazuM Aja tujha nAme savi sariyAM kAja, tujha nAme buddhi pAmuM sAra jJAna vinA jIvita dhikkAra. (1) te dAridrI jaMgamAM bhalA jJAna rahita dIse guNanilA, arthasahita ne zAyarahita te nara nAve mahAre citta. (2) jJAnI kApaDI Agala karyo mUrakha moTo bhUSaNa bharyo, bahuM AbharaNe zobhe nahiM jJAna bhalo to zobhe nahI. (3) kavi paMDita vIravijayajIe saM. 1898mAM hitazikSA chatrIzInI racanA karI che. A upadeza vANI traNa vibhAgamAM vaheMcAyelI che. strI-puruSa ane sAmAnya upadeza vacana pA. 247-241-239 laukika lokotara hitazikSA chatrIzIe bolIjI, paMDitazrI zubhavIra vijaya mukha vANI mohanavelI. sAMbhaLajo sajajana naranArI hitazikhAmaNa sArIjI, rIsa kare detAM zikhAmaNa bhAgyadazA paravArI...suNajo sajjana re. loka viruddha nivAra su-jagata vaDovyavahAra...suNajo sajjana re. ghanavaMto ne veSa malinatA pagazuM pagaghasI dhovejI, nApita ghara jaI zira muMDAve pANImAM mukha jove...suNajo. nAvaNa dAtaNa suMdara nakare beTho taraNAM toDejI, bhUe citrAmaNa nAgo sUe tene lakSmI choDejI.....suNajo. Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-4 269 hitazikSAno upadeza madhyakAlIna samAja jIvananI vyavahAra zuddhi ane zAMtimaya jIvana jIvavAnI jhAMkhI karAve che. jIvananA dareka kSetramAM upadeza vacana hitakAraka che temAM koI zaMkA nathI. kakkA rUpe paNa hitazikSA che tevI ja A prakAranI racanAo che. 39. subhASita DahApaNa ane dUraMdezIpaNAthI mAnava samUhanA kalyANa ane vipattimAM mArgadarzana ApanAra subhASitonuM sthAna mahatvanuM che. subodha vicArono bhaMDAra e subhASita che. prAcIna sAhitya lokakathAmAM avAranavAra subhASitano prayoga thato hato. subhASitanA vicAro sacoTa, ane vedhaka ane asarakAraka upajAvAnI zakti dharAve che temAM jIvanamAM upayogI evA vicAraratnono samUha rahelo che. subhASita aMgenA prAcIna graMtho A kAvyaprakAranI sAkSI pUre che. bhartRharinuM zataka catuTya, catura kavinuM amarAzataka vallabhadeva subhASitAvalI,amaruzataka amitagatinuM subhASita saMgraha vagere kRtio subhASita aMge noMdhapAtra che. jaina kavi hIra kaLaze saM. 1936mAM siMhAsana batrIzInI racanA karI che. temAMthI vividha subhASito prApta thAya che atre dRSTAMtarUpe nIcenuM subhASita pragaTa karavAmAM AvyuM che. (dIpa25) anna viNa deva nAme annaviNa kure na kAyA, annaviNa sattanasIla anna viNabaMdha na mAyA. anna vinA jIvanacale annaviNa pitara na pAvai, anna vinA naranAra dekhi mana kimeM nabhAvai. uDe desa savianna viNa kavi cakora Ima Uca re, mare ja jIva saba anna viNa eka annatihuM paNa tare. 2. kuMDaliyA chaMdamAM racAyeluM subhASita kavi hIra kaLazanI siMhAsana batrIzImAMthI prApta thAya che. atre udAharaNarUpe pragaTa karavAmAM AvyuM che. (dIpa25) Dhama Dhama vacco DholaDI AikiyAM prIyasAra, hAtha levA UraNa thaI vAjyA rAya viDAra. vAjyA rAyavihAra sAra sAmI kI Ai, kari kaMkaNa AratI mudha manikharI suhAI. dhana sudihADI Ajata jairiNa dina saggI, bhaNe gaMga guNavaMta DholaDI DhamaDhama vAgyo. saMdarbha : (1) guja. sAhitya. sva. pA. 479 (2) jaina gUrjara kavi bhA.351 madhya sAhitya pA. 29 (3) ejana. bhA. 10 pA. 174 Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA 40. sajhAya jaina sAhityamAM kAvyanAM vividha svarUpono prayoga thayelo che. temAM sajhAya paNa svarUpanI daSTie AgavuM sthAna dharAve che. saMskRta bhASAno mULa zabda svAdhyAya che temAMthI prAkRtamAM sajajhAya zabda pracalita banyo che. jaina sAhityamAM sajajhAyanuM svarUpa atyaMta samRddha che. madhyakAlIna sAhityamAM jJAna bhakti ane vairAgyanAM padonI racanA thayelI jovA maLe che. tenI sAthe sarakhAvI zakAya tevI A sajhAyanI racanAo che. A svarUpanI vizeSatA e che ke teno pradhAnasUra tyAga-vairAgyanI bhAvanAne poSaNa ApavAno che. sakjhAyano eka artha "sva" eTale AtmA che te uparathI AtmA svarUpane pAmavAmAM upakAraka vicArone vyakta karatI racanA te sajajhAya. zRMgAra, karuNa ke zAMta rasanuM nirUpaNa hoya chatAM aMte to vairAgyanI bhAvanA kendra sthAne hoya che. sajhAyanA viSayo vaividhyapUrNa che. saMsAranI asAratA, kSaNabhaMguratA, jIvanamAM AvatAM sukhaduHkhanAM kAraNo, punarjanmanI mAnyatA, mRtyunI bhAyanatA, jIvanano jhaMjhAvAta, satkarmano Agraha, AcAra zuddhi, nIti parAyaNatA, durguNono tyAga, saguNonI sAdhanA, dharmanuM svarUpa, krodha, mAyA, lobha, roga, draSa, parigraha vagereno tyAga, satya, ahiMsA jevA viSayo hoya che. taduparAMta sajhAyamAM jaina dharmanA covIsa tIrthakaronA jIvananA preraka prasaMgo, cakravartI, bAhubalI rAjA, mahArAjA, RSio, maharSio ane jaina sAdhuonA jIvananA preraka prasaMgonuM kAvyamAM nirUpaNa thayeluM jovA maLe che. jaina tahevAro ane tithionuM paNa mahattva sajhAyanA viSayavastumAM vaNAyeluM che. Agama, nArakI, navapada tapano mahimA jevA viSayo sAthe pazuSaNa, bIja, AThama Adi parvonI vizeSatA ane tenA dvArA vairAgya bhAvanAnuM samarthana thayeluM jovA maLe che. Ama viSayanI daSTie sajhAyamAM vividhatA eTalI che ke jIvana vikAsanI bhUmikA caritArtha thayelI nihALI zakAya che. sajajhAyanuM svarUpa padasvarUpane maLatuM Ave che. RSi manuonI sajhAya 1thI 18 DhALamAM vaheMcAyelI hoya che. dareka DhALamAM evuM nirUpaNa hoya che ke jIvananI sArthakatA vairAgyamAM che ane te mATe cAritradIkSAno mArga zreSTha che, evI upadezAtmaka abhivyakti thayelI hoya che. saMsAranA saMbaMdho e sAcA nathI mATe tenAthI cetatA rahevuM joIe. AvA vicArathI AtmAne svatarapha abhimukha karavAmAM Ave che. vAdhyAya vize zrAvakanA aticAramAM ema jaNAvavAmAM AvyuM che ke, svAdhyAya e atyaMtara tapano prakAra che. tenA pAMca bheda che. vAcanA sUtra ke anya abhyAsano pATha bhaNavo ane bhaNAvavo, pRcchanA zAstra ke tatva saMbaMdhI zaMkA nivAraNa karavI, jijJAsAthI vizeSa mAhitI jANIne saMtoSa prApta karavo, parAvartanA prApta karelA jJAnanuM smaraNa karavuM, punarAvartana e parAvartananI kriyA che. anuprekSA eTale sUtra ane arthanuM ekAgratAthI ciMtana karavuM. dharmakathA eTale dharmopadezanI kathA karavI. Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-4 271 sajajhAyamAM A pAMca prakArano svAdhyAya garbhita rIte sthAna pAmelo che. stavana eka vyakti bole che, loko samUhamAM bhegA thaIne gAya che ane gavaDAve che. jyAre sajhAya to AtmaciMtanano viSaya hovAthI svakendrI banIne zuddha svarUpa pAmavAnI sthitimAM ekarUpa banavAnuM che. eTale eka vyakti sajajhAya bole che ane anya vyaktio tenuM svAdhyAyarUpe zravaNa karIne tenuM hArda pAme che. rAga e saMsAra ane karmanAM baMdhana utpanna kare che. jyAre vairAgya e baMdhanamAMthI mukti apAvanAra Atma svarUpanI avarNanIya alaukika jhAMkhI karAvavAmAM saphaLa nIvaDe che. saMsArI jIvo AnI sajajhAyanA zravaNathI pApamaya pravRttithI aTake ane pApa bhIru banI karmabaMdhananI prakriyAmAM lapaTAya nahi ane tenA mAdhyama dvArA dharmanA siddhAMtono paricaya thAya evI uttama bhAvanA temAM rahelI che. sajhAyano AnaMda pratye maitrI bhAva keLavAya ne dAnavamAMthI mAnava, mahAmAnava ne prabhu padanI prApti thAya tevo alaukika AnaMda anubhavI zakAya tema che. | muni udayaratna kRta jaina sakjhAyamALAmAM vividha viSayonI sajhAyono saMgraha che. jenAthI A svarUpano sAco khyAla Ave che. padma vijaya, rUpavijaya, prItivimala muni, samayasuMdara, kanaka-kIrti muni, ratnasAgara, labdhivijaya, udayavAcaka, dIpavijaya, vIravijaya, jazavijaya, jJAnavimala, saubhAgyavijaya, mAnavijaya, lAbhavijaya, indrivijaya, AnaMdaghana, cidAnaMda muni, vRddhivijaya, dhanamuni, dharmaratna muni, hIravijaya AdinI sajhAyono vaibhava jJAna dhyAna dvAra Atma ramaNatAmAM ananya preraka che. jaina munioe sakjhAyanI zabda artha ane bhAvasabhara racanAo karI che. rUSabhadAsa zrAvake eka saMsArI tarIke AvI racanA karI che. jinadAsa, devacaMdra, zrAvakonI AvI racanAo jovA maLe che. A rIte sajhAyanuM svarUpa jaina sAhityamAM viziSTa aMga che. sajhAyanI aMtima kaDImAM enA racayitA muninuM nAma Ave che. koI koI vAra racanA karanAra muni potAnA gurunuM nAma paNa darzAve che. sajhAya mALAnA bhAga-1thI 4 e jaina sAhityano vaividhyapUrNa mUlyavAna vAraso che. A racanAo dharma ane sAhityanI dRSTi ane jIvana ghaDataramAM ananya preraka, vairAgya vardhaka, dharma bhAvanAmAM abhivRddhi karanAra, samatA rasa-upazama bhAvamAM AlaMbanarUpa sajhAyanuM svarUpa enI racanA-rIti, alaMkAra rasa ane geyatAne lIdhe ghaNuM noMdhapAtra tathA pratibhA saMpanna che. sajajhAyamAM pUrva maharSionA guNothI bharelA svAdhyAyo, viSayonI viSamatA, kaSAyonI kaTutA ane indrayonI asAratAdikanuM vedhaka vANImAM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che. sajajhAya vize paMDita maphatalAla jhaveracaMde potAno abhiprAya ApatAM jaNAvyuM che ke, sajhAyanuM geya sAhitya khUba vairAgyavAdI sAhitya che. je upadeza ke utsava asara na karI zake te ekAda sajhAyanuM zravaNa mANasanA cittane DolAvI zake che ane dharma mArgamAM vALI zake che. sAmAnya janatAne tattvanuM jJAna bhakti ane vairAgyanuM poSaNa to sajhAya dvArA thAya che. sajhAyomAM seMkaDo caritro gUMthAyelAM che. vairAgyanI sAthe karaNIya kAryo ane upadeza paNa temAM rahelA che. Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA paMDita sukhalAla sajhAya vize jaNAve che ke sajajhAya kathA ke upadeza pradhAna geya kAvya racanA che. Arya saMskRtinI paraMparAmAM svAdhyAyanuM mahattva che. taitarIya upaniSadamAM kahevAmAM AvyuM che ke svAdhyAya ane pravacana ja tapa che. A paraMparA anya dharmomAM paNa jIvaMta che. jaina paraMparAmAM bAhyatyAga che paNa kharo bhAra to svAdhyAya ane dhyAna jevA viSayo para vizeSa che. koIno gaMbhIra sAstrAbhyAsa na hoya to paNa geya sAhitya sajhAya dvArA rasAsvAda karI zake che. sajhAya dvArA paraMparAgata ucca saMskAro ane sAtvikatA pAmI zakAya che. sajhAya sAMbhaLavI, sajhAyanI DhALo yAda karavI, tenuM punarAvartana karavuM evA nitya karmane kAraNe, mArA vidyA vyavasAyanuM prathama pagathiyuM ane dizA ughaDavAnuM eka kAra banyuM che. bhara dariye vahANa tUTatAM koI musApharane nAnakaDuM pATiyuM maLe to tenA Teke sAlamatI mATe AgaLa vadhe tema sajhAya A saMsAranI sapharamAM svasthAne laI javAnuM pavitra ne preraka kArya kare che. karmabaMdhanA dUra karavA sarva zreSTha sAdhana tapa che. bAhya tapa sAdhana che. atyaMtara tapa sAdhya che. karma nirjarA mATe anuprekSA ane parAvartana jarUrI che. AradhakonI mAnasika bhUmikAmAM vivekadRSTinuM bIjAropaNa sakjhAyanA parizIlanathI thAya che. sajajhAyathI sAdhunI saMyama bhAvanA vadhe che ane gRhasthanI vairAgya bhAvanA jAgRta thAya che. jaina kavioe sajhAyamAM je vicAro pragaTa karyA che tene madhyakAlIna jJAna mArgI kavitA sAthe gADha saMbaMdha che. kavi prItamadAse nAma mahimA saMtamahAbhya, jJAna, yogabhakti, vairAgya, viraha tRSNA, sajjananAM lakSaNo vagerene padamAM sthAna ApyuM che. madhyakAlIna tyAga vairAgya ane jJAna pradhAna sAhitya sajhAya sAthe sAmya dharAve che. Avazyaka kriyAmAM sajhAya mahattvanuM sthAna dharAve che. jaina dharmanA vicAro mAtra Adarza tattvajJAna tarIke sthAna dharAvatA nathI paNa vicArane AcAramAM mUkIne muktimArga siddha karavA mATe mArgadarzaka che. zAstrIya vicAro vidhi anusAra amalamAM mUkavAthI Atma kalyANano mArga sulabha bane che. jaina dharmanA jJAnanA vArasArUpe 45 Agama graMthomAM 11 aMga sUtro che. temAM prathama AcArAMga sUtra che. te uparathI paNa AcAradharmanuM mahattva samajI zakAya che. tattvArthasUtranA prathama adhyAyanuM prathama sUtra paNa AcArane ja caritArtha kare che. samyagdarzana, samyajJAna ane samyakyAritra e traNanA samanvayathI mokSaprApti thAya che. ahIM jJAna sAthe cAritra zabdano prayoga AcAra dharmano saMdarbha darzAve che. e dRSTie vicArIe to vicAra ane AcArano samanvaya eTale Atma svarUpanI prApti. pratikramaNanI Avazyaka kriyAmAM prabhu guNagAna nimitte stavana bolavAno gAvAno krama che. tyArapachI sarvavirati dharmanA pAyArUpa vairAgyabhAvathI samRddha sakjhAyano krama-vidhi che. sajhAya vairAgyabhAvanI vRddhikAraka ane rakSaka tarIke sthAna dharAve che. stavana samUhamAM gAIne prabhubhaktimAM nimagna thavAya che jayAre sajajhAya samUhamAM gavAtI nathI paNa eka vyakti sajajhAya bole ane anya vyakti e sAMbhaLIne tenA arthaciMtana dvArA vairAgyabhAvamAM lIna bane Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-4 273 che. sajhAyanA vicAronuM ciMtana ane manana Atma svarUpa siddhi mATe ananya preraka che. AtmAnuM zuddha svarUpa zuM che ? AtmA janma maraNa kema kare che ? AtmAnI durgati sadgati kevI rIte thAya ? vagere nA vicAro sajhAya dvArA vicAravAnI mogherI kSaNa prApta thAya che eTale pratikramaNamAM sajhAya pratyeno uparokta abhigama AtmalakSI banavA mATe eka amogha zastra samAna che. saMskRta bhASAmAM "svAdhyAya' zabda che te uparathI ardhamAgadhI bhASAmAM sajhAya zabda vaparAyo che. teno artha sva-adhyAya eTale potAnA AtmAnI vicAraNA karavI ema samajavAnuM che. jaina sAhityamAM tyAga ane vairAgya pradhAna sajhAya racanAo vipula pramANamAM upalabdha thAya che temAM caritrAtmaka durguNono nAza ane tenAM vikaTa pariNAma, saguNonuM mahattva ane vRddhi karavI, jaina darzananA tattvajJAna ane AtmAne upayogI vicAronuM nirUpaNa, dharmanI ArAdhanAno prabhAva ane narajanmanuM mahattva samajIne tene saphaLa karavAnA upAyo, tIrthakara bhagavAna, sAdhu bhagavaMto, ArAdhaka mahAtmA ane satIonA satItva ane zIlano mahimA vagere viSayone sparzatA vicAro sajajhAyamAMthI prApta thAya che. bAra ane cAra bhAvanAnI sajhAya paNa vizuddha vicAro manasuddhi mATe upayogI che. mahAvrata ane aNuvratanA pAlanathI AtmAnI Urdhvagati thAya che te aMgenI sajhAya paNa AtmA mATe poSaka vicAro pUrA pADe che. sAmAnya divasonI tulanAmAM parvanA divaso viziSTa sthAna dharAvatA hovAthI teno mahimA darzAvatI sajajhAya paNa jaina samUhane dharmamArgamAM joDAvA ane pragati karavA nimittarUpa bane che. vItarAganA guNagAna pachI vItarAga thavA mATe sajhAyanI vidhi paNa mahattvanI gaNI che. mukti maLI ema moTA bhAganA loko vicAre che paNa pratikramaNamAMthI mukta thayA pachI AtmAnI mukti mATe zravaNa karelI sajhAyanA vicAronuM ciMtana-raTaNa karavAnI jarUra che. pratikramaNa pachI ghare javAnA AnaMda karatAM to vizeSa rIte tyAga ane vairAgyanA vicArothI manane puSTa karavAnI udAtta bhAvanA bhAvavI joIe e ja sAco abhigama che. sajhAya e Atma jAgRtinI kSaNe kSaNe cetavaNI Ape che ane tenAthI dhIragaMbhIra banIne svasthiti prati vicAra karavAnI preraNA Ape che. sajhAya mAtra dravya kriyA nathI paNa Atma bhAvanuM darzana karavA mATenuM sAdhana che. devasi pratikramaNamAM je sajhAya che tenA karatAM viziSTa prakAranI sajhAya rAI pratikramaNa ane pauSadhanI kriyAmAM che. rAI pratikramaNamAM bharaphesara bAhubalI ane pauSadhamAM traNa vakhata manDa jiNANanI sajhAyano svAdhyAya karavAno hoya che. parvanA divasomAM rAI pratikramaNa karanArAM ghaNAM che paNa bAkInA divasomAM rAI pratikramaNa karanArAnI saMkhyA alpa che. tenAthI paNa ochI saMkhyA pauSadha karanArAnI che eTale devasi pratikramaNanI sajajhAya pachI be sajhAyano vizeSArtha bahu ochA lokone khabara che. parvAdhirAja paryuSaNamAM rAI pratikramaNa ane pauSadhamAM sajhAyanuM zravaNa thAya che pachI A aMge koI viziSTa vicAraNA thatI nathI. vidhi pramANe vidhi kAryAno saMtoSa che paNa vidhi dvArA AtmalakSIpaNAno bhAva keTalo vadhyo vikAsa pAmyo teno vicAra nihavata che. mAMgalika pratikramaNamAM manDa jiNANanI sajhAyano vidhi che. pampI, comAsI ane saMvatsarI pratikramaNamAM saMsAradAvAnaLanI sajhAyano vidhi che ane cothI gAthA Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA samUhamAM moTA avAjathI bolAya che. A sajhAyano bhAva paNa koI rIte vicAravAmAM Avato nathI. devasi pratikramaNanI sajhAya tyAga ane vairAgya pradhAna che to rAI pratikramaNanI sajhAya prAtaHkALamAM mahApuruSo ane satIonAM puNya smaraNa dvArA AtmAne mAnasika zuddhi vRddhimAM pUraka bane che. bharosaranI sajhAyamAM ucca koTinA ArAdhakonI sUcI che. tenuM pratidina smaraNa karavAthI guNAnurAga keLavAya ane AtmA paNa temAMthI preraNA laIne ArAdhaka bhAvamAM sthira thAya tevI viziSTa zakti e nAmomAM rahelI che. A sajhAyanI 13 gAthA che. 1thI 7 gAthAmAM pa3 mahAtmAo ane 8thI 13 gAthAmAM 47 mahAsatIono nAmollekha che. sAtamI gAthAnA arthanI vicAraNA karavA jevI che. temAM jaNAvyuM che ke jemanA nAma smaraNathI pApanA baMdha nAza pAme che evA guNanA samUhathI yukta, evA (nAma nirdeza karelA) ane bIjA mahApuruSo sukha Apo. bharata, bAhubalIthI AraMbhIne meghakumAra sudhInA mahAparuSo cAritronI khabara hoya to sajajhAya bolatAM ke zravaNa karatAM zubha bhAvamAM lIna thavAya. sajhAyanA hArdane pAmavA mATe mahApuruSo ane mahAsatIonA jIvanano ochovatta paricaya avazya hovo ja joIe. te vinA zuddha upayogamAM AtmA Ave nahi. tulasA, caMdanabALAthI sthUlibhadranI sAta bahenono nAma nirdeza thayo che to A satIonA jIvanano mitAkSarI paricaya paNa sArthaka nIvaDe che. pratyeka nAmanI sAthe jIvanano eka mahAna guNa rahelo che, tenuM jo jJAna prApta thAya toya AtmAne zAMti maLe. dravya pratikramaNamAMthI bhAvapratikramaNa prati gati karavA mATe A prakAranuM jJAna khUba ja upayogI che. A mATe jAgRti keLavavAnI anivArya AvazyakatA che. manya jiNANa'nI sajhAya mAMgalika pratikramaNa ane pauSadhamAM sAMbhaLavA maLe che. pauSadha AtmAnA jJAna, darzana ane cAritra jevA guNonI vRddhi ane zuddhi mATe che. eTale AtmAe zrAvaka tarIke kyo dharma karavAno che teno ullekha temAMthI maLe che. pauSadha A sajhAya traNa vakhata bolavAmAM Ave che ane sAcA arthamAM e AtmAno svAdhyAya bane che. sajhAyanI pAMca gAthamAM zrAvakanAM 36 kRtyono ullekha thayo che. jinAjJAnuM pAlana, mithyAtvano tyAga ane samakitano svIkAra, cha AvazyakanuM AcaraNa, parvatithie pauSadha grahaNa karavo, dAna-zIla tapa ane bhAva ema cAra prakAranA dharmanuM pAlana, navakAramaMtrano svAdhyAya, paropakAra karavo, jayaNA dharmanuM anusaraNa, jinapUjA, prabhunI stuti-guNagAna gAvA, guru stutibhakti, sAdharmika bhakti, vyavahAra jIvanamAM nIti parAyaNatA dvArA zuddhi, rathayAtrA, tIrthayAtrA, upazama, saMvasara ane vivekanA guNo keLavavA, bhASA samitinuM pAlana cha kAyanA jIvo pratye karuNA ane rakSaNa, dharmIjananI sobata-satsaMga, caraNa, karaNa, dharmapAlana, saMghapatinuM bahumAna, dhArmika pustaka lekhana ane tIrthamAM prabhAvanA jevAM sukRta zrAvake karavAM joIe. vaDIla puruSa sajhAya bole che paNa zravaNa karanArA teno artha samajIne vicAre ke narajanma pUro thAya tyAra pahelAM keTaluM karyuM che ane keTaluM bAkI che te karIne jIvana sArthaka karavAno vicAra karanArA ati alpa saMkhyAmAM che. sajhAyamAM AtmAno vicAra karavA mATe A sUci mArgadarzaka staMbha samAna che ke jenAthI zrAvaka dharmamAM keTalI pragati thaI tenuM mApa nIkaLe che. dharma phurasade karavAno nathI. e to zvAsozvAsa samAna che. phurasadano dharma mAtra Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-4 275 sAmAjika pratiSThA banI jAya che. tenAthI AtmAnuM koI zreya thatuM nathI. bhagavAna mahAvIranA zrAvako AnaMda ane kAmadeva jevA ghaNI javAbadArIvALA hatA chatAM temAMthI samaya kADhIne zrAvaka dharmanuM pAlana karatA hatA. dharmamAM saMtoSa mAnavAno nathI. e to bhavobhava ArAdhanA thAya ane mukti maLe tyAM sudhI muzaLadhAra vRSTi samAna AcaravAno che. strI, dhana ane bhojanamAM saMtoSa mAnavo. bAkI dharma, jJAna ane ArAdhanAmAM saMtoSa mAnavo nahi. pampI, comAsI ane saMvatsarI pratikramaNanI sajhAya saMsAra dAvAnaLanI stuti dvArA thAya che. "saMsAradAvAnaLa dAha nIraM, saMmoha pUlI haraNo samIre, mAyA rasAdAraNa sIre, namAmi vira giri sAra dhIre." sAra sajhAyanA AraMbhamAM saMsAra, dAvAnaLa che ema jaNAvIne AtmAne cetavaNI ApI bhagavAna mahAvIra svAmInI vizeSatA darzAvI che ane namaskAra karyAno ullekha thayo che. saMsAra eTale zubhAzubha karma bhogavavA mATenuM sthAna ane mokSanI sAdhanA mATenuM sAdhana. saMsAra eTale cAra kaSAyanI caMDALa cokaDI karmabaMdha karIne bhavabhramaNa karAve che teno nAza karavA mATe prabhu mahAvIra ane emane pratipAdana karelA dharmanI ArAdhanA e ja uttamottama mAnava janmanuM kArya che. sajhAyano A bhAva pratikramaNamAM AvI jAya to AtmAnI jAgRti avazya thAya ane te mArge pravRtta thayA vinA rahe nahi. sajhAya AtmAno svAdhyAya che ema jANIne sajhAyanA hArdane pAmavA mATe ne puruSArtha thAya to AtmabhAvane AtmadazAno paricaya thAya. sajhAya zravaNathI eka kadama AgaLa vadhIne artha ane bhAva samajavAno prayatna sAphalya TANuM banI rahe che. jaina sAhitya sarjanarAyanI sRSTi vizALa paTa para vistarelI che. temAM viSaya vaividhyanI sAthe sajajhAyano pradhAnasAra tyAga ane vairAgyano che te caritArtha thayelo nihALI zakAya che. A sAthe keTalIka sajhAyano nAmollekha karavAmAM AvyA che ane dRSTAMtarUpe sajajhAyonI noMdha karI che te uparathI sajhAya svarUpanI mahattAnI sAthe jJAnamArganI avanavI mAhitI prApta thAya che. ratnatrayInI ArAdhanAmAM satata prANa vAyu pUro pADanArI sajhAyanI duniyAmAM rAcato AtmA samatva bhAva pAmI vairAgya vAripta banI kAmadhaMdha aTakAvI AtmasukhamAM ramakhANa rahe che. evI sajhAyonI vividhatAno nAmollekha paNa AtmAne vairAgya bhAva keLavavAnuM zubha nimitta che. caritrAtmaka sajhAyanI racanA DhALa baddha thaI che temAM aitihAsika mahApuruSo, satI ramIo ane jaina darzananA viSayono samAveza thAya che namUnArUpe tenI noMdha nIce pramANe che. aitihAsika mahApuruSonI sajhAya pRthvIcaMdra ane guNasAgaranuM triDhALIyuM (DhALa-3) kavi jIvavijaya, naMdiSeNanI sajajhAya, DhALa-3. munizrI meravijayajI, Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 jaina sAhityanA kAvya prakAro svarUpa ane samIkSA avaMtIsukumAranAM tera DhALIyAM kavi zAMtiharSa, meghakumAranI sajhAya DhALa-6 kavi jayasAgara. jhAMjharIyA muninI sajhAya DhALa-4 kavimAna vijaya, jaMbusvAmInI sajajhAya, DhALa-4, kavi saubhAgyavijaya, vajasvAmInI sajajhAya DhALa-15 kavi jinaharSa, satI strIonI sajhAyakalAvatInI sajhAya DhALa-4 ajJAta kavi, caMdanabALAnI sajajhAya DhALa-2 jJAnavimalasUri, rUkamaNInI sajajhAya-rAjavijaya, devAnaMdanI sajajhAya-upA. sakalacaMdrajI, nema-rAjulanI sajhAya-kavi lAvaNyasamaya, sulasA sabhanI sajajhAya-kavi kalyANa vimaLa. rahanemIne rAjImatInA saMvAdanI sajhAya. kavi paMDita vIravijayajI pradeza rAjAnA dazapraznonI sajhAya muni merUvijayajI kAyA ane jIvano saMvAda kavi sAMkaLacaMda saMkhyAmUlaka zabdothI racAyelI sajhAya zIyaLa batrIsI upA. guNavijayajI, karma paccIsInI sajajhAya kavi harakha RSi, bAra bhAvanAnI sajhAya. upA. sakalacaMdra, aDhAra pApa sthAnakanI sajhAya kavi brahmamuni garbha bahoMterI kavi ratnaharSa, nArakInuM cha DhALiyuM ajJAtakAya. jaina darzananA viSayonI sajhAya guNasthAnakanI sajajhAya-kavi karmasAgAra, pAMcamInI sajajhAya DhALa-5 kavi vijayalakSmIsUri (pAMca jJAnano mahimA), aDhAra nAtarAMnI sajajhAya DhALa-2 kavi hatavijaya, samakitanA saDasaTha bolanI sajajhAya DhALa-12 upAyazovijayajI, iriyAvahinI sajajhAya kavi paMDita vIravijayajI, paDikkamaNanI sajhAya kavi rUpavijayajI uttarAdhyayananA-36 adhyayananI 36 sajhAya kavi brahma muni, dazavaikAlikanA 10 adhyayananI sajajhAya muni vRddhivijayajI, sAmAyikanI sajajhAya muni dharmasiMha, pAMca samavAyanuM SaTaDhALiyuM upA. kAMtivijayajI, jIvadayAnI sajajhAya kavi harSasAgara. sajhAyamAM kavitva zaktino paricaya thAya che. rUpaka prakAranI sajhAya tenA daSTAMtarUpe che. bhavaprapaMca nATaka ane mana bhamarAnI sajhAya kavi sAMkaLacaMda, kAyA-pura pATaNanI sajajhAya kavi rUpavijaya, kAyA vADInI sajajhAya muni ratnatilaka. sajajhAya racanAmAM tyAga-vairAgya-upazama bhAvanuM bhAvavAhI nirUpaNa karavAmAM Ave che. dharma puruSArtha dvArA AtmAnA mULa svarUpane pAmavAnuM phaLa prApta karanAra mahApuruSono sajhAyamAM dRSTAMtarUpe nAmollekha karavAmAM Ave che. kavi mAnavijayajInI AThama danI sajhAyanuM udAharaNa joIe to temAM jAti, kuLa, baLa rUpa, lapa, saMpatti, vidyA lAbha ATha madathI AtmAnI kevI sthiti thAya che teno mitAkSarI ullekha thayo che. manuSyamAM aneka durguNo rahelA che, tene kAraNe AtmAnA sAcA svarUpanuM darzana thatuM. nathI. AtmAnA vikAsa mATe ane saMbaMdhathI aTakavA mATe AvA durguNonA duHkhadAyaka pariNAmathI bacavA mATe ane sadguNono vikAsa karavA mATe sAdhu kavioe keTalIka sajajhAyonI racanA karI che "niMdAnI sajajhAya kavi samayasuMdara sAdhu kavie vairAgya bhAvanI sajhAyomAM vAstavavAdanuM Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-4 277 bhAvavAhI nirUpaNa karIne zrotAo upara coTadAra vedhaka asara pahoMcADavAnuM kArya karyuM che. tenAthI vairAgya bhAvanuM poSaNa thayuM che ane jIvAtmA A bhAvanA pratApe samatA pAmIne Atma bhAvamAM layalIna bane che. kavi udayaratnanI cAra kaSAya krodha, mAna, mAyA ane lobhanI sajhAya, kavi rUSabhadAsanI saguM tAruM kolA sAcuM sajhAya UMcA te maMdira mAkhiyAM udayaratnanI sajajhAya, Atama dhyAnathI re saMto sadA svarUpamAM-cidAnaMdajI, kayA tana mAMjatA re-kavi yogI AnaMda dhanajI, jAuM balihArI vairAgyanI-kavi dharmaratna vagere sajhAyamAM vairAgya bhAvanI bharatI nihALI zakAya che. zikhAmaNanI-upadezanI sakjhAya AtmAne uddezIne racAI che temAM manuSya janma sArthaka karavA mATeno kendrastha vicAra pragaTa thayo che. mAruM mAruM makara jIva-kavi harSavijaya, zAne kare mAruM mAruM re-cidAnaMdajI, Apa svabhAvamAM re kavi jIvavijaya, sAra nahi re saMsAramAM kavi saubhAgyavijaya, AtamarAma kahe cetanA samajo kavi jinaharSa. sajhAyanI vividhatAno ullekha karyA pachI daSTAMta rUpe keTalIka sajajhAyo pragaTa karavAmAM AvI che. sajhAya aMgenI mAhitI A kAvyanI virATa sRSTino paricaya karAvavAnI kSamatA dharAve che. (1) adhyAtmanI sajhAya avadhU nirapakSa viralA koI dekhyA jagata sahu joI avadhU. samarasa bhAva bhalA cita jAke thApa uthApa na hoI, avinAzI ke gharakI bAtAM jAneMge narasoI. avadhU.(1) rAva raMka meM bheda na jAne kanaka upala samalekhe, nArI nAgariko nahi paricaya to zivamaMdira dekhe. avadhU. (2) niMdA stuti zravaNa suNIne harSazoka nAviANe, te jagameM jogIzvara pUrA nitya caDhate guNa ThANe. avadhU. (3) caMdra samAna saumyatA jAkI sAyara jina gaMbhIrA, apramata bhAraMDa pare nitya suragiri sama zuci dhIrA. avadhU. (4) paMkaja nAma dharAya paMkazuM rahata kamala jimanyAro, cidAnaMda IsyA jana utama so sAhiba kA pyArA. avadhU. (5) mokSamArganA sAdhaka sAdhumahAtmAnA guNono mitAkSarI paricaya A sajajhAyamAMthI prApta thAya che. saMdarbha : sajajhAyamALA pA. 205 Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 praha 2 jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA zrI karmanI sajhAya prabhujI mArA karma lAgyA che mArA kaDale, ghaDIe ghaDIe AtamarAma muMjhAya re. prabhujI. (1) jJAnAvaraNIya jJAna rokIyo, darzanAvaraNIye kyo darzana dhAta re. prabhujI. (2) vedanI karma vedanA mokalI, mohanIya karme khavarAvyo re mAra re. prabhujI. (3) AyuSya karme tANI bAMdhIyo, nAma karme nacAvyo che nAca re. prabhujI. (4) gotrakarma bahu rajhaDAvIo, aMtarAya karme vAvyo che ADo AMka re. AThe karmano rAjA moha che, muMjhAve mane covIse kalAka re. prabhujI. (9) A karmane je vaza kare, tehano hoMze muktipurImAM vAsa re. prabhujI. (7) AThe karmane je jItaze, tehane ghera hove maMgaLa mAla re. prabhujI. (8) hIravijayaguru hIralo, paMDita ratnavijaya guNa gAya re. prabhujI. (9) jaina darzananA karmavAdamAM ATha karmo che teno saMkSipta ullekha karIne sarvathA karmanAza karavAno parokSa rIte bodha maLe che. saMdarbha : jina guNamaMjarI, pA. 778 zrI vairAgyanI sajajhAya UMcA te maMdira mALIyA soDa vALIne sUto, kADho kADho re ane sahu kahe jANe jabhyo ja nahoto. eka re divasa evo Avaze. (1) mane sabaLo jI sAthe maMtrI maLyA sarve kAramAM, tenuM kaMI nava cAle. - eka.(2) Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-4 279 sAva sonAnAM re sAMkaLA paheraNa nava nava vAghA, dhoLuM vasa enA karmanuM te to zodhavA lAgyA. eka.(3) carU kaDhAIA ati ghaNA bIjAnuM nahi lekhuM, khokharI hAMDI enA karmanI te to AgaLa dekhuM. eka.(4) nA chorU ne tenA vAcharU kenA mAyane bApa, aMta kALe jAvuM (jIvana) ekaluM sAthe puNyane pApa. eka.(5) sagI re nArI enI kAminI UbhI Dagamaga juve, tenuM paNa kAMI cAle nahIM beThI dhrusake rU. eka.(2) vahAlAM te vahAlAM zuM karo ? vahAlAM voLAvI vaLaze, vahAlAM te vananA lAkaDAM te to sAthe ja baLaze. eka.(7) nahIM prApo nahIM tuMbaDI nathI taravAno Aro, udayaratana prabhu Ima bhaNe mane pAra utAro. eka. (8) janma-jarA ane maraNanA cakramAMthI chUTavA mATe manuSya bhava maLyo che. mRtyunI aMtima ghaDInuM hRdayadrAvaka vairAgya preraka vAstavika citra Alekhana karatI A sajajhAya jIvananI parivartanamAM sUcaka bane che. jina guNa maMjarI- pA. 781 svArthanI sajhAya jagata hai svArtha kA sAthI samajale kauna hai apanA, e kAyA kAcakA kuMbhA nAhaka tuM dekha ke phulatAM. jagata. (1) manuSya kI aisI jIMdagAnI abI tuM ceta abhimAnI, jIvana kA kyA bharosA hai karI le dharma kI karaNI. jagata(2) khajAnA mAlane mIlakata tuM kyuM kahetA merA merA, IAM saba choDa jAnA hai na Ave sAtha aba terA. jagata. (3) kuTuMba parivAra suta dArA supana sama dekha jaga sArA, nikala jaba haMsa jAyegA usI dina hai sabhI nyArA. jagata. (4) IsI saMsAra sAgara meM jape jo nAma jinavara ko, kahe khAtti evI prANI haThAve karma jaMjIra ko. jagata hai svArtha kA sAthI samaja le kauna hai apanA. jagata. (5) gajhala svarUpamAM lakhAyelI A sajhAyamAM jagatanuM svarUpa ane patnI-putra-saMpatti Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 jaina sAhityanA kAvya prakAro svarUpa ane samIkSA vagere aMtakALe AtmA sAthe AvatAM nathI. ahIM saMsAra ane anyatva bhAvanA dvArA AtmAne vaddhi maLe che. saMdarbha : sajhAyamALA- pA. 379 sajhAya - 4 - 272 1. jina guNamaMjarI pA. - 788, 2. jina guNamaMjarI pA. -778, 3. jina guNamaMjarI pA. - 781, 4. jaina sajhAyamALA. pA. - 379 - kavi paMDita vIravijayajI eka adhyayana - pA. 74 - kAvyazAstra vinodena pA. - 114 - sajajhAya mALA bhAga 1/2 41. jaina gItA kAvyono paricaya jainomAM dinapratidina anya darzanonI vicAradhArAno prabhAva paDavAne kAraNe ke uMbara mUkIne DuMgara pUjavAnA nyAye samyakTarzana jJAna ane cAritra dvArA mokSa prAptino rAjamArga jinazAsananA tIrthakaroe svAnubhava siddha darzAvyo che tenI upekSA karIne "khAvata pIvata mokSa je mAne, te ziradAra bahu jaga meM evI padmavijayajInI navapadanA tapa padanI pUjAnI paMktinA vicArone mAnanArA lokonI saMkhyA vastIvadhArA samAna AgaLa vadhI rahI che. ajJAnatAne kAraNe jIvo darzana zAstranA satyane pAmI zakatA nathI. A mATenA puruSArthanI paNa moTI khAmI che. bhakSAbhakSanA niyamo nahi adyatana vaijJAnika sAdhano dvArA bhautika sukha meLavAya tevI rIte dharma thato hoya to te karavAnI mithyAtvavRtti dinapratidina bhAre karmI AtmAomAM ghara karI beThI che. bhagavadgItAnAM guNa gavAya che teno koI virodha nathI. dhArmika sahiSNutAno guNa keLavavo ane dhArmika saMgharSa ubhave nahi e paNa eka prakArano ucca koTIno dharma che. mAdhyasthavRtti dvArA A guNa keLavI zakAya. jaina darzanamAM syAdvAdanI apekSAe ane jJAnanA kSayopazamanI dRSTie vicArIe to jaina gItA kAvyonI sRSTi AbAla gopALa sau koIne jJAna ane bhaktimArgamAM praveza karIne mukti meLavavA mATe AhvAna Ape che. tattvajJAnane lagatI gItAo paMDitone buddhizALI vargane mATe che. jyAre bAkInA varganA loko mATe caritrAtmaka gItAo che jemAM jaina darzananA mULabhUta siddhAMtonuM jJAna upalabdha thAya che. jaina gItA kAvyono graMtha pragaTa karavA mATenI A bhUmikA vicAra preraka che. ApaNe ApaNI jJAnanA jyortimaya vArasAne oLakhIe nahi to dIvo laI kuve paDavA jevI sthiti thAya temAM vAka kono gaNavo? A graMthanI kula 26 gItAono paricaya e paNa A AMka aSTakarma vijayanuM sUcana kare Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-4 281 che. jaina gItAnA vicAro AtmAnI muktinA poSakane pUraka che. teno paricaya e AtmAno kiMmatI svAdhyAya che, jenA dvArA manazuddhi thAya che. tapathI kAyA zuddhi thAya ane jinavANIno satsaMga--vArtAlApa karavAthI jina vANInAM guNagAna gAvAthI vacana zuddhi thAya che. A trividha zuddhi e AtmAnI zuddhino anupama mArga che ema mAnIne A gItA kAvyonI sRSTinuM eka graMtha rUpe saMkalana karavAmAM AvyuM che. tenI keTalIka noMdhapAtra vigato atre ApavAmAM AvI che. mAnavajanmamAM zrutajJAna prAptino suavasara prApta thAya che tyAre AtmA vizenI vicAraNA avazya karavA jevI che. adhyAtmajJAnanI AvazyakatA svIkAryA vagara cAle tema nathI. adhyAtma jJAnathI dharmano mArga saraLa bane che. pAparUpI corano bhaya dUra thAya che. eka vakhata adhyAtmajJAnano rasAsvAda thAya ane cittamAM coMTI jAya pachI tenA arthanuM ciMtana ane manana karavAthI viSayo--kaSAyo dUra bhAgI jAya che ane manazuddhi dvAra Atma zuddhi thAya che. anya zAstrono abhyAsa bhautika jIvana pUrato maryAdita che jyAre adhyAtma zAstra AtmanA svarUpa ane mukti sAthe saMbaMdha dharAve che, eTale tenA abhyAsathI sAcA paMDita thavAya che. adhyAtma jJAna vagaranuM pAMDitya saMsAra vRddhinA kAraNabhUta che, eTale adhyAtma zAstrano abhyAsa karavo joIe, temAM rahelA vicAronA arthanuM ciMtana karIne zubhabhAvanA bhAvavI joIe. A pravRttithI AdhyAtmika eTale ke AtmAnubhavanI alaukika anubhUti thAya che te avarNanIya che. adhyAtmajJAnanI jo koI upalabdhi hoya to te svasvarUpAnusaMdhAna che jenI anubhavathI pratIti thAya che. adhyAtmazAstra saMbhUta saMtoSa sukha zAlinaH / gAnti na rAkhAnuM na zrIonApi vAsavam // 20 // (adhyAtmasAra) adhyAtma zAstrathI utpanna thayelA saMtoSarUpI sukhathI zobhatA yogIjano pachI rAjAne kuberane ke indrane paNa gaNatA nathI. AtmA saMbaMdhI jJAna te adhyAtma che, tenA abhyAsathI raMgAyelA adhyAtma rasiko Atno vikAsa sAdhI zake che. emanA ucca vicAro, vizuddha vyavahAra ane jIvanano Adarza daSTAMtarUpa banIne sau koIne Atma vikAsa mATe anukaraNIya bane che. adhyAtma jJAnanA vicAronAM punarAvartana--svAdhyAyathI Atmazaktino anubhava thAya che. adhyAtmanI vAto karIne daMbhI jIvana jIvanArA loko paNa che paNa temanAthI dUra rahIne AtmA pote ja satya samajIne adhyAtma mArgamAM pragati karI zake che. adhyAtma jJAnano vAraso agamya nathI paNa puruSArtha hoya tene te jJAnanI samRddhi prApta thAya che je ekAMte AtmAnA uddhAramAM sadA-sarvadA pUraka bane che. gItA kAvyonuM mukhya prayojana e AtmAnI svasthiti prAptino rAjamArga darzAvavAnuM hovAthI adhyAtma jJAnanA eka bhAga tarIke uparokta vigato ApavAmAM AvI che. jaina gItA kAvyonI pUrva bhUmikArUpe jainetara bhagavadgItA vizenI keTalIka vigato atre Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA noMdhavAmAM AvI che. saMskRta bhASAnA 'gI' dhAtu uparathI gAvuM artha to cokkasa che ke temAM tattvadarzana kendra sthAne che. A tattvadarzanamAM paNa AtmAnI mukti vizeSa vicArono paNa samAveza thAya che. bhagavadgItA vizvavyApI dharmagraMtha tarIke bhAratIya saMskRti ane jana samudAyamAM gauravavaMtu sthAna dharAve che. gItA e vedano sAra che temAM rahelA tAtvika vicAro mAnavajIvananI sArthakatA karavAmAM navo prANa pUre che. gItAnA prabhAvathI ke anya koI rIte 'gItA' nAma ApIne jaina sAhityamAM keTalAMka gItA kAvyo saMskRta ane gujarAtImAM upalabdha thAya che. tene jaina gItA kAvyo nAmAbhidhAna karIne pustakarUpe pragaTa karavAmAM Ave che. jaina kavionAM gItA kAvyono paricaya ApavAmAM Avyo che. A paricaya rasika ane jijJAsu vAcakone mATe jJAnamArganA pravezadvAra samAna che. tenA abhyAsathI mULa gItA kAvyonAM paThana pAThana mATe dizA sUcana maLe che. gItAno jaina paribhASAmAM artha vize nIcenI vigato maLe che. tIrthaMkara bhagavAnane kevaLajJAna thAya che. tyAra pachI devo samavasaraNanI racanA kare che ane bhagavaMta samavasaraNamAM besIne bA2 parSadA samakSa mAla koza rAgamAM dezanA Ape che. prabhu gaNadharone 'tripadI'rUpe upadeza Ape che. tyAra pachI sAdhu vRMdane sUtrarUpe pradAna karavAmAM Ave che. jyAre devo ane manuSyo tenA artha samajIne bhagavaMtanI vANIne AtmasAt kare che. munivRMda eTale jina zAsanamAM dharmano mArga darzAvanAra guru mATe 'gItArtha' zabda prayoga vizeSaNarUpe thAya che. teno artha bhagavaMtanI vANIno artha potAnI jJAnopAsanA ane jJAnanA kSayopazamathI samajAvavAmAM kuzaLa hoya che. mATe 'gItArtha' zabda prayoga vizeSaNarUpe thAya che. ahIM gAvAno saMdarbha paNa laI zakAya tema che. vANImAM bhale kAvyatva na hoya paNa tenI zailImAM padyano laya hoya che. jenAthI zrotAo kAvya samAna rasikatA dvArA vANInuM zravaNa kare che. te dRSTie paNa gItA ane artha saMdhiyukta zabda yathocita lAge che. gItA zabda tattva darzananuM sUcana kare che. bhagavAnanI vANImAM mukhyatve to tattvanI vigato kendra sthAne hoya che. kathA ke dRSTAMta e to mAtra sAdhana che. sAdhya to AtmasvarUpa pAmavA mATe tattvanI nakkara hakIkatanuM mahatva che. eTale gItA kAvyo jaina darzananA siddhAMtonuM kAvya vANImAM pratipAdana kare che. jaina darzana SagdarzanonI tulanAmAM UMcA prakAranuM che. ahiMsA paramo dharma zrI bhagavAna vaDe gAvAmAM AvelI evo artha thAya che. gItA lokAgIta che. zrI kRSNane yogezvara kahyA che. gItA bhagavAna vaDe racAyelI che. gItAmAM jJAnacarcAno saMvAda che. bhagavadgItA uparathI tattva jJAnane anulakSIne zrI kRSNa ane arjuna vacce jJAnanA saMvAdanI racanA thaI te gItA che. kAvya prakAranI dRSTie A eka viziSTa prakAranI brahmavidyA-adhyAtma zAstranuM nirUpaNa karatI racanA gaNAya che. Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 283 aMgrejImAM gItone artha The Lord's Song karavAmAM Ave che. tema chatAM sAcI rIte to "Sung by Lord" ema kahevuM joIe. gItAmAM brahmavidyA, jJAna, karma, yoga, jagata bhakti jevA viSayonA vicAro rahelA che. te uparathI gItAne tattvajJAna sAthe saMbaMdha che ema spaSTa thAya che. prakaraNa-4 gItA eTale guru ziSyanI kalpanA vaDe AtmavidyA upadezAtmaka kathA vizenI mAhitI. dA.ta. bhagavadgItA, rAmagItA, gItA vizenA vividha vicArone aMte eTale jaina jIvana zailInI sUkSmAti sUkSma vicArasaraNI Aje dezaparadezamAM AvakAradAyaka banatI jAya che. tyAre jaina gItA kAvyomAM pragaTa thayelI mAhitI sau koI mATe eka jaina tarIke ananya upakAraka bane tevI adbhuta kSamatA dharAve che. anya darzanIone bhAratIya saMskRti ane jaina dharmanA vArasAnuM jJAna prApta karavA mATe atyaMta upayogI saMdarbha maLe che. gItA kAvyonuM sarjana karanAra tyAgI ane vairAgI munivRMda hovAthI emanI jJAnopAsanAnA paripAkarUpe AtmavikAsane poSaka ane pUraka vicAronuM bhAthuM prApta thAya che. zivamaMdiramAM pahoMcavA mATe sopAna samAna garaja sAre che. tattvanI kaThina ane durbodha vicAra sRSTine pAmavA mATe gItA kAvyonA sArabhUta vicAronuM ciMtana karavAthI AtmatattvanI viziSTa koTinI jhAMkhI thatAM apUrva ne alaukika AtmIya AnaMdAnubhUtinuM saMsmaraNa jIvananI eka camatkAra pUrNa ghaTanA bane che ane AtmajAgRtinA mArgamAM vizeSa puruSArthanI Atma sAkSAtkAra thAya to te jIvananuM sAphalyapaNuM kahevA che. saMskRta ane prAkRta bhASAno abhyAsa karyo na hoya tevI vyaktine mATe gItAnI sAmagrI jaina darzananA jJAna mATenuM eka AdhArabhUta sAdhana che. janasAdhAraNane gItAnA rahasya samajavA mATe gurugamanI AvazyakatA rahe che. vidvAnone mATe darzana zAstrano tAtvika jJAna prAptine AsvAdavAmAM anupama AnaMda pradAyaka nIvaDe tevI che. A buddhisAgarasUrinI gItAo saMskRtamAM hovA chatAM saraLa, sugrAhya zailImAM racAI che. vinayavijayajI upA. ane yazovijayajI upA.nI gItA sRSTi dharmanA sAra garbhita bane temAM koI navAI nathI aMte to jJAnopAsanAnuM phaLa zuddha upayoga dvArA uparokta siddhi meLavavAnuM che. evA nizcita vicArathI AdarelI sat pravRtti janma, jarAne maraNanA cakramAMthI mukti apAve che. bhakti mArganI tulanAmAM jJAna mArga durbodha gaNAya tema chatAM temAM puruSArtha karavAmAM Ave to bhakti samAna sahaja sAdhya evo jJAnamArga mukti dAyaka bane che. sAdhakanA pakSe puruSArthanI uNapa ke prayatnonI alpatAno doSa na detAM satata sAdhanAmaya banavAthI jIvanajyota jhaLahaLatI banIne AtmA paramAtmAnA milananA abhyudayano apUrva avasara prApta thAya che eTale gItA kAvyonuM darzana ucca koTInuM hoI paramocca padanI prAptino rAjamArga bane che. paMDita devacaMdrajInA mahAvIrasvAmInA stavananI gAthAmAM A ja vicAra vyakta thayo che. svAmI darizana samo nimitta lahI nirmaLo, jo upAdAna e zuci na thAze, Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA doSa ko vastuno ahavA udyama taNo, svAmI sevA grahI nikaTa lAze. tAra ho.. * jaina sAhityamAM gItAno eka artha tattvadarzana che to upalabdha gItAone AdhAre bIjo artha guNagAna, mahimA, guNagAthA, stutino che. jinazAsana guNAnurAgane vadhu mahattva Ape che, te dRSTie caritrAtmaka gItAo guNAnuvAda guru-guNano mahimA gAI racAI che. tema caritra to eka sAdhana che paNa koI vyakti ke tIrthaMkaranA jIvana prasaMgomAMthI jIvananI Urdhvagati ke mukti prApta thAya che tenuM ja vizeSa mahattva che. sAdhana ane sAdhyano bheda samajIe to caritrAtmaka gItAo paNa tattvalakSI che ema mAnavAmAM koI vAMdho nathI. jaina gItA kAvyonI keTalIka kRtiomAM prathama adhyAtma zabda prayoga thayo che. Atmadarzana, gItA, adhyAtmagIta, AtmagItA te dRSTie vicArIe to gItAmAM mULabhUta rIte AtmatattvanuM vizleSaNa karIne AtmA paramAtmA bane ane tema zakya na hoya to aMte siddhi padane pAme te aMgenI jina zAsananA vicAronI abhivyakti thaI che. vizvamAM vividha dharmomAM jIvamAMthI ziva thavAnI mArganI vicAraNA karavAmAM AvI che. temAM jaina darzanamAM paNa svataMtra astitva dharAvIne (navatatva) prathama jIvatatvano vizada vicAra karavAmAM Avyo che. ege jANaI te savaeN jANaI" Agama graMthanA A sUtrano artha e che ke je ekane jANa che te sarvane jANe che ahIM eka "jIvAtmA" Atma svarUpanI paripUrNa mAhitIne prApti anivArya che eTalA eka AtmAne jANe che te jagatanA paugalika padArthonuM paNa jJAna dharAve che. AtmAne pudgalono saMyoga bhava bhramaNa karAve che. eTale tenAthI mukta thavA mATe AtmAne jANavAnI sAthe anya sarvajJAna paNa AvI jAya che. gItA e vItarAgabhagavaMtanI divyavANIno paripAka che. temAM AtmAnA uddhArano saMdarbha hoya te niHzaMka che. AtmA svarUpano abhyAsa e gItAno pAyAno viSaya che. samavasaraNamAM birAjamAna tIrthaMkara paramAtmAo utpAda, vyaya ane dhrauvya A tripadIno upadeza Ape che. gaNadhara bhagavaMto potAnI labdhi vizeSatAthI tenI dvAdazAMgI race che. zarIramAM jema bAra aMganI mukhyatA che, tema tIrthakaronI vANImAM paNa bAra aMgo che. dvAdazAnAmaNAnAM samAhAra: iti dvAdazAMgI kahevAya che. saMsAramAM rahelA padArthonI je svAbhAvikI ke kArmiNI vyavasthA che tene ja yathArthavAdI paramAtmA yathArtharUpe prarUpe che. dravya mAtrAmAM mULa dravyarUpe prauvya ane vyaya rahelAM che tethI tRNathI laIne indra sudhInA anaMta dravyomAM traNenI vyavasthA susaMgata che. bhagavAnanI dezanAno A saMdarbha gItA kAvyonI vicAra sRSTine jANavA mATe Avazyaka che. dravyAnuyoganA eka bhAga tarIke AdhyAtma zAstra che. vyutpattithI teno artha vicArIe to Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-4 285 AtmAnamadhikRtyetyadhyAtmam / AtmanItya dhyAtmam // AtmA zuM che? te kyAMthI Avyo che? kyAM javAno che? tenuM asala svarUpa kyuM che? AtmAne karmano saMbaMdha-pudgalano rAga zuM che ? Atma svarUpa kevI rIte pAmI zakAya ? bhavabhramaNa aTakAvavAno upAya zuM che ? mokSa puruSArthanI sAdhanA kevI rIte karavI ? vagere mAhitI darzAvatA graMtha mATe adhyAtma zabda prayoga thAya che. adhyAtma zabdanA zIrSakavALA graMthamAM AtmA vizenI dArzanika vicAradhArAno samAveza thAya che. adhyAtmano artha joI to AtmAne uddezIne paMcAcAra (jJAnAcAra, darzanAcAra, cAritrAcAra, tapAcAra, viryAcAra) vyavahAra vartana karavuM tenuM nAma adhyAtma che. teno rUDha artha e che ke bAhya vyavahArathI manane maitrI, pramoda, kAruNya ane madhyastha bhAvanAmAM vAsita karavuM. yogI mahAtmA kavi AnaMdaghanajIe zrI zreyAMsanAthanA stavanamAM adhyAtma vize ullekha karatAM jaNAvyuM che ke "nija svarUpa je kiriyA sAthe, teha adhyAtma lahIe re, je kiriyA karI caugati sAthe te na adhyAtama kahIe re. adhyAtma eTale ke jenAthI AtmAnA svarUpanI prApti thAya. je ArAdhanAthI cAragatinAM sukha maLe te adhyAtma nathI. uparokta mAhitI adhyAtmagItAnA saMdarbhamAM upayogI hovAthI ApavAmAM AvI che. Atmadarzana gItA, pugala gItA, adhyAtma upaniSad vagere gItA kAvyone samajavAmAM pAyAnA vicAro tarIke sthAna dharAve che. TUMkamAM adhyAtma eTale AtmAne jANavAnI vidhi. gItAo bhASAMtara sAthe pragaTa thayelI hovAthI A bhASA nahi jANanAra varganA vAcako paNa anuvAdane AdhAre jJAnopArjana karI zake evI sukhada sthiti che. zrI jinagItAnA racayitA upA. yazovijayajIe jaina darzananA sArabhUta siddhAMtonuM aSTakamAM nirUpaNa karyuM che, tenuM pracalita nAma "jJAnasAra che. A jJAnasAra e adhyAtma jJAnanA amUlya vArasA samAna mAnava jIvananI UrdhvagatimAM mArgadarzana Ape che. yazovijayajI upA.nI paMcaparameSThi gItA namaskAra mahAmaMtrano mahimA darzAve che. cauda pUrvanA sArarUpa navakAra maMtranI upAsanAthI jIvananI sArthakatA thAya che. paMcaparameSThi eTale devaguru ane dharmano rahasyayukta mitAkSarI paricaya che. vRddhivijayajInI jJAna gItA mohanIya karmano nAza karIne AtmAnI apUrva zakti pragaTa karanAra brahmacaryano mahimA pragaTa kare che. devacaMdrajInI adhyAtma gItA gujarAtI bhASAmAM bAlAvabodha sAthe pragaTa thaI che, eTale Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA tene samajavA mATe koI muzkelI nathI AvatI tema chatAM jaina darzananA pAribhASika zabdonI ochIvattI mAhitI hoya to A gItAnuM adhyayana AtmasvarUpane vizada rIte samajavA mATe AdhArabhUta graMtha banyo che. cidAnaMdajInI pugala gItAnuM gujarAtI bhASAmAM sarjana thayuM che. temAM mAtra pudgala padArthane kendramAM rAkhIne kavie viSaya vizleSaNa karyuM che. jaDa padArthono rAga-Asakti mAnavane janma, jarA ane mRtyunA cakramAM phasAve che. temAMthI mukta thavA mATeno mArga adhyAtma vidyA che ema niSkarSa tADavI zakAya che. AcArya devaguptasUrie cidAnaMdajInI gItAne AdhAre praznottaramAlA nAmathI pudgala gItA pragaTa karI che temAM pudgala viSayaka prazno ane uttarono samAveza thayo che. vinayavijayajInI agiyAra aMga gItAmAM AgamanA mULa 11 aMga vizeSanI mAhitI sajhAya nAmathI pragaTa thayelI che tene agiyAra aMga gItA nAma ApavAmAM AvyuM che. A gItA jainadarzananA mULabhUta Agama zAstrano paricaya karAve che. je jinavANIno bhavyodAtta vAraso che. pU. buddhisAgarajIsUrijInI Atmadarzana gItA, adhyAtma gItA, premagItAo saMskRta bhASAmAM che. emanI gItAo saraLa saMskRta bhASAmAM che. svayaM abhyAsa karI zakAya tevI saMskRta zailI ane anuSupa chaMdano Azraya laIne sarjana karyuM che. emanI gItAnuM kendra bindu Atma svarUpanI prAptino mArga ane temAM jainadarzana uttarAdhyayana sUtramAM "vatyu sahAvo dhammo eTale ke vastunA svabhAvane ja dharma kahyo che. jenI sevanA karatAM eTale ke kriyAo karatAM AtmAnI svAbhAvikatAmAM vakratA, luccAI, mAyA, mRSAvAda Adi durguNo praveza thavA na pAme te ja AtmAno dharma hoI zake che. e te samatA, sama, zama, titikSA Adi AtmAnA dharmane anukULa tattvo che. tenI ArAdhanA mATe Ane koI paNa prayatna karavo paDato. nathI. taduparAMta tenI pAchaLa zoka, saMtApa, duHkha, Adhi, vyAdhi, upAdhirUpa moharAjAnA sainikono leza mAtra bhaya hoto nathI. AtmAne adhaHpatanamAMthI bacAvavA mATe samatA mahAna auSadha che, mATe "sama' AtmAno dharma che. gItA kAvyonA vicAro AtmAnI svAbhAvika sthiti prApta karavA mATenuM mArgadarzana pUruM pADe che te daSTie AtmAnA svabhAvano khyAla rAkhIe to te mArge vadhu vikAsa sAdhI zakAya. gItA kAvyo traNa prakAranAM che. prathama prakAramAM jaina darzananA siddhAMtonuM nirUpaNa karatA tera gItAono samAveza karyo che. bIjA prakAramAM upaniSad nAmAvalInI pAMca kRtionI mAhitI ApavAmAM AvI che. trIjA prakAramAM caritrokyara nirupaNa dvArA tattvanA jJAnano koIne koI saMdarbha hoya tevI ATha gItAono paricaya ApavAmAM Avyo che. zrI meghavijayajI upA.nI ad gItAmAM ahaMdunA svarUpanuM anokhI zailImAM vizleSaNa karavAmAM AvyuM che. kavinI ajaba gajabanI kalpanA zakti dvArA arihaMtanA svarUpanuM anya darzanonA Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-4 287 pAribhASika zabdo sAthe tulanA karIne arthaghaTana karyuM che. taduparAMta OMkAranA svarUpanI vistRta mAhitI ApIne paramAtmA padanI prAptinA mArga tarapha vAcakavarganuM dhyAna kendrita karavAmAM AvyuM che. bhagavadgItAmAM zrI kRSNa ane arjunano saMvAda che tevI rIte ahIM zrI gautamasvAmIjI pU. mahAvIrasvAmI bhagavaMtane prazna pUche che e prabhue teno uttara Apyo che. praznottara zailImAM A gItAnuM sarjana thayuM che. jaina gItAo saMskRta ane gujarAtI bhASAmAM upalabdha thAya che. saMskRta bhASAnI gItAo vidvAna vargane mATe anupama jJAnAmRtanuM pAna karavAnI anerI lijjata ApIne adhyAtma vizenI vaividhyasabhara vigato pUrI pADe che. saMskRta bhASAnI ane hiMdu dharmanA vicArono samanvayavAdI saMdarbhothI sarjana karyuM che. kavinI dRSTi guNAnurAganA valaNane spaSTa kare che ane jaina darzananA vicAronI sAthe sAmya dharAvatI anya darzananI vigatono tulanAtmaka rIte ullekha karIne Atmatattva, AtmAnuM zuddha svarUpa, zAzvatasukhanI prApti mATenA mArgadarzaka siddhAMtonI avanavI vigato darzAvI che. A. gItAo jJAnamArganI vaividhyapUrNa mAhitI prApta karavA mATe ajoDa sAdhana che. zrI IzvaralAlajInI zrI ''jaina jJAna gItA' nAma pramANe guNa dharAvatI jaina darzananA siddhAMtonuM nirUpaNa kare che. temAM kavie Agama zAstra ane anya pUrvAcAryoe racelA graMthono saMdarbha ApIne jaina darzananI vicAradhArAnuM samarthana karyuM che. muni saMtabAlajInI gItA tattvajJAna ke caritrAtmaka svarUpanI nathI paNa samAja sudhAraNA, sAmAjika zAMti ane sukhAvasthA dvArA rASTranI zAMti mATenA vicAro vyakta kare che. jaina dharmanI dRSTie vicArIe to mArgAnusArInA vicAronI sAthe tulanA thaI zake tevA vyavahAra zuddhi dvArA jIvana zuddhi ane dharma dvArA Atma zuddhi viSayaka vaividhyapUrNa vicAro vyakta thayAM che. gItA e vizenI prAthamika mAhitIne AdhAre teno paricaya meLavavA mATe saraLatA thaze evI AzA rAkhuM chuM. sAgarAnaMdasUrijInI gItAmAM navatattva, navapada, saMyama jIvananA sthaMbhasamAna pAMca mahAvrata, sAtakSetra, deva-guru ane dharma, ratnatrayI ema jaina darzananA mULabhUta siddhAMtone pratipAdana karatI kRti che. saMskRta bhASAmAM racelI A gItAmAM 36 adhyayana ane zlokono saMcaya thayo che. UMcI kavi pratibhA ne pAMDityapUrNa zailInA namUnArUpa A gItAnI zailI durbodha che. chatAM gurugamathI tattvajJAnanI jhAMkhI thaI zake tevI kSamatA dharAve che. bIjA prakAramAM upaniSad, viSayaka racanAo che. mULabhUta rIte to jaina darzanane je kendramAM rAkhIne racAI che. AcAryadeva kaLikALa sarvajJa zrI hemacaMdrAcAryanuM yogazAstra, adhyAtmopaniSad nAmathI sukhyAta che teno TUMko paricaya Apyo che. upA. yazovijayajInI adhyAtma upaniSad bhA. 1-2 kRtiomAM AtmasvarUpanI prApti mukti ane anya darzanonI tulanA dvArA eka anokhI zailImAM zuddha jJAnamArgano paricaya prApta thAya che. A Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 jaina sAhityanA kAvya prakAro svarUpa ane samIkSA buddhisAgarasUrijInI ziSyopaniSadranI racanA guru-ziSyanA saMbaMdho uparAMta vyavahAramAM mAtApitA, pitA-putra vagere saMbaMdhomAM saphaLatA maLe tevA vicAro sUtrAtmaka zailImAM darzAvyA che. jainopaniSad e jainatvanAM lakSaNo satrAtmaka zailImAM prativAdana karatI kRti che. trIjA prakAranI caritrAtmaka gItAonA kendrasthAne nemanAtha, pArzvanAtha, AdinAtha jevA tIrthakaro che. emanA jIvana dvArA mukti mArgamAM pahoMcavAno zAzvata mArga oLakhI zakAya che. jaMbusvAmI-neminAtha gItA gujarAtI bhASAmAM che temAM vyakti, samAja ane rASTranI zAMti ne suvyavasthAnI bhramaragItA jevI kRtiomAM brahmacaryano apUrva mahimA gAvAmAM Avyo che. A gItAo gujarAtI bhASAmAM che. tenA dvArA gujarAtI bhASAnA vikAsanI aitihAsika vigato maLI Ave che. arvAcIna kALanI jaMbusvAmInI jaMbusvAmI guru gItA saMskRta bhASAmAM che temAM koI jIvananA prasaMgono ullekha nathI paNa khaMbhAtanA cAturmAsamAM thayelI zAsanana prabhAvanA dvArA guru guNano mahimA gAvAmAM Avyo che. A trividha gItA sRSTi eTale ratnatrayInI ArAdhanAno subhaga samanvaya. Atmonnatino rAjamArga darzAvatI jJAna ane bhakti mArganI vicAra dhArAnuM arvAcIna kALane bhaviSyanI peDhIne mATe sAtatya jALavI rAkhIne jaina dharmanA sAMskRtika vArasAnA pratIka samAna che. paMDita devacaMdrajInI adhyAtmagItA ane cidAnaMdajInI pudgala gItA gujarAtI bhASAmAM che, jyAre bAkInI gItAo saMskRta bhASAomAM che. upaniSad nAmavALI kRtio saMskRta bhASAmAM che. A buddhisAgaranuM jainopaniSad ane ziSyopaniSad sUtrAtmaka zailImAM che, jyAre bAkInI badhI ja gItAomAM anuSupa chaMdano prayoga moTA pramANamAM thayo che. A gItAo dvArA caritranA mAdhyamathI tAtvika saMdarbhanI vigato pAmI zakAya che. sAgarAnaMdasUrinI jaina gItAnI zailI saMdhi samAsayukta hovAthI teno abhyAsa parizrama mAgI le tevo che. jyAre A. buddhisAgarasUrinI gItAo saraLa saMskRtamAM che. | muni saMtabAlajInI gujarAtI bhASAmAM racAyelI samAjadarzanagItA saraLa ane mAnavavyavahAranI zuddhi para vizeSa lakSa ApavAmAM AvyuM che. AcAradharma vizenI vigato mAnavIyaguNonA vikAsamAM preraka vicAro darzAve che. saMskRta gItA kAvyo bhASAMtara sahita ane keTalIka gItAo saMskRta TIkA gujarAtI vivecana sAthe pragaTa thaI che eTale teno abhyAsa saraLa ane sulabha bane che. gItA kAvyo tattvanI dRSTie vicArIe to kaTina ane durbodha che. chatAM sahRdayI prayatna karavAmAM Ave ane gurunI nizrA maLe to tattvAnubhavano anero AnaMda AtmajAgRtimAM mArgadarzaka bane che. jaina gItAonuM vivecana paNa upalabdha che eTale tenA dvArA paNa jina zAsananA siddhAMtonI samaja keLavAya tema che. jJAna, bhakti, karma yoga, naya, nikSepa, syAdvAda, ahaMdUsvarUpa, paMca parameSThI navapada, navatattva, mokSaprApti jevA viSayone sparzatA vicAro gItAmAMthI prApta thAya che. gItA kAvyono paricaya e pratyakSa ane parokSA ema be rIte jaina Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-4 289 dharmanA pAyAnA siddhAMtonuM pratipAdana karIne jJAnamArganI vicAra sRSTimAM vihAra karavA mATe alaukika AnaMdAnubhUti karAvavAnI kSamatA dharAve che. upA. yazovijayajI ane A. buddhisAgarasUrinI gItAomAM anya darzanonI sAthe guNagrAhI rdaSTithI tulanAtmaka nirUpaNa karavAnI zailI kavigata vizeSatAnA udAharaNarUpa che. jJAnano mahimA sarvadharmomAM pracalita che paNa adhyAtma jJAna vagara mAnava jIvananI koI siddhi nathI. A mATe jaina gItAonuM adhyayana, ciMtana ane manana arvAcIna kALanA saMdarbhamAM to bhava bhramaNanA roga nivAraNa mATe kiMmatI auSadharUpa che. bhAgavadgItAmAM jJAna vize jaNAvyuM che ke- nahi jJAnena sardazaM pavitramiha vidyate / gItA / 38 jJAnANi: sarva karmANi masmAt kutate / gItA // 4-37 // jaina darzanamAM umAsvAtisvAmInA tattvArtha sUtranA prathama adhyAyanuM prathama padanA graMthano mULa hetu gItA kAvyono paricaya karAvavAno hovAthI emanA ema sarjaka pU. zrI munibhagavaMtonI saMkSipta mAhitI ApI che. dhArmika sAhitya bhautika jIvananA AnaMdanuM nirUpaNa hovA chatAM temAM kendra sthAne to sarvocca kakSAno advitIya ane zAzvata AdhyAtmika AnaMda rahelo che. dhArmika sAhityanI A mahAna upalabdhi che. vaLI tenA dvArA bhAratIya saMskRtinA jJAnanA divya jyotisvarUpa vArasAnuM anusaMdhAna thayuM che je vartamAna ane bhaviSyanI peDhIne jIvana UrdhvagAmI banAvavA mATe bhavyAtibhavya vAraso pUro pADe che. A vidhAna paNa gItA kAvyonA jJAna mArganA saMdarbhamAM svIkAravuM joIe. jIvamAtra AtmAnA sahaja sukhane prApta kare ane bhavabhramaNamAMthI mukti meLave evI udAra bhAvanA sAkAra bane te mATe jaina gItA kAvyonI vicArasamRddhi ananya preraka bane tevI che. jaina darzananA abhyAsano vyApa vadhe te mATe A gItA kAvya namUnArUpa banaze evI zraddhA che. kauTuMbika paraMparAthI navI peDhInA vArasadAro jaina kriyAkAMDa kare che paNa tenA hArdane samajavA gItAmAM vyakta thayelA vicAronuM sahRdaya adhyayana kare to jainatvanA sAcA vA2sAdara banI zakAya. nAmathI jaina kahevAtA loko AcArathI jaina banIne AtmakalyANa karI zake te mATe gItAnI vizALa vicAra sRSTi AtmakhojanI navI diSTa ughADIne jIvana sAphalyanuM TANuM AvyuM che ema mAnIne sanmArge javA pharaja pADe che. gItAnuM saMgIta jIvananA tANAvANAne ekarUpa banAvIne hRdayanA tAramAMthI anahadano nAda pragaTe ane 'ahaM brahmAsmi' tat vasa, no sAkSAthAra thAya evI alaukika yaugika anubhUti thAya evI anupama zakita gItA kAvyomAM rahelI che. AtmazreyArthanA dRSTibiMdu teno abhyAsa avazya divyAnubhUtimA mahatvanI bhUmikA pUrI pADe che. Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA bhAratamAM vividha dharmo, paMtho, mato ane saMpradAyonI vipula saMkhyA che. pratyeka matanI alaga vicAradhArA, kriyAkAMDa vagere vividha sthaLoe cAlatI hoya che A dhArmika mAnyatAomAM saMgharSa paNa thAya che pariNAme dharma dvArA sAmAjika ane rASTrIya zAMti ne suvyavasthA sthApavAmAM prayatnomAM niSphaLatA maLI che. sarakArI sUtradhAro vAraMvA2 dhArmikane rASTrIya ekatA vize jAheramAM nivedana kare che. dhArmika sahiSNutA vagara A zakya nathI. dharmajhanUnano tyAga karIne rASTramAM zAMti yathAvat rahe to ja dharmanI ArAdhanA zakaya che. dharma AtmasAdhanA mATe che te mATe sarvadharma samabhAva keLavAya tevI rIte yazovijayajI upA. ane A. buddhisAgarasUrinI gItA ane enuM arthaghaTana vartamAna paristhitimAM jaina-jainetara vargane mATe mArgasUcaka bane che. 290 vyavahAra zuddhi ke jIvana zuddhi vagara dharma mArgamAM koI pragati thaI zakatI nathI. rAga dveSano tyAga e ja moTAmAM moTo dharma che ema arhad gItA ane anya gItAomAMthI sArarUpe vicAra prApta thAya che. dharma dvArA "vAra ratAnAma tu vasudhaiva kuTuMbam''nI bhAvanA vikasita thAya te mATe gItAnI vicAradhArA kAryarata che ema jANIne A gItAonuM adhyayanane adhyApana sva-paranA kalyANamAM sahayoga Ape che. AtmA vize Agama graMthothI prAraMbha karIne pUrvAcAryo ane anya vidvAnoe potAnI AgavI zailImAM gadya-padya kRtionuM sarjana karIne bhavyAtmAone mULasvarUpa prApti mATe avirata prayatno cAlu rAkhavAnI preraNA ApI che. evA ja eka mahAna yogI AnaMdaghanajInI vicAra sRSTimAM paNa AtmA vizenA--adhyAtmanA vicAronI preraka sAmagrI rahelI che. pU. zrInA zreyAMsanAthanA stavanamAM teno ullekha maLI Ave che. A paMktio nitya svAdhyAya karavA yogya che e gItAnA vicAronI sAthe sAmya dharAve che eTale vizeSa noMdha tarIke atre pragaTa karavAmAM AvI che. sayala saMsArI indriyarAmI muniguNa AtamarAmIre, mukhya paNa Atama rAmI, te kevala niSkAmI re. zrI ze. 2 nijasvarUpa je kiriyA sAthe teha adhyAtama lahIe re, je kiriyA karI cagati sAdhe te na adhyAtama kahIe re. zrI zre. 3 nAma adhyAtama ThavaNa adhyAtama dravya adhyAtama kaMDo re, bhAva adhyAtama nijaguNa sAdhe to tehazuM raDha maMDo re. zrI. zve. 4 jaina gItA kAvyo jaina dharmanA pAyAnA siddhAMtone samajavA mATenuM AdhArabhUta sAdhana che teno vizeSa upayoga karIne mAnava janmamAM ja prApta karavA lAyaka satlAna meLavIne dharmane mokSa puruSArthanI sAdhanAmAM pravRtta thavA mATeno sau koIe svIkAravo joIe. gItA eTale adhyAtma vidyAno anupama, advitIya ane alaukika graMtha che ke jemAM mAnavajanmanI sArthakatAnuM parama iSTa lakSa mokSa che tenuM svarUpa jANavAnuM eka AdhArabhUta sAdhana che ane te svarUpa jANyA pachI tenI prApti mATe puruSArtha dvArA siddhi maLe te vAta sarva svIkRta che. Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-4 291 jaina gItA kAvyonAM pustakonI sUcI tattvajJAnanI gItAo 1. zrI ardhagItA upA. meghavijayajI 2. jinagItA (jJAnasAra) upA. yazovijayajI 3. paMca parameSThi gItA upA. yazovijayajI 4. jJAna gItA vRddhivijayajI 5. adhyAtma gItA devacaMdajI 6. pudgala gItA cidAnaMdajI 7. agiyAra aMga gItA kavirAja zrI vinayacaMdrajI 8. adhyAtma gItA A. buddhisAgarasUri premagItA A. buddhisAgarasUri 10. Atmadarzana gItA A. buddhisAgarasUri 11. jaina gItA sAgarAnaMdasUrizvarajI ma.sA. 12. zrI jaina jJAna gItA IzvaralAlajI svAmI 13. gItA darzana muni saMtabAlajI upaniSad nAmanI gItAo 1. adhyAtmopaniSad kaLikALasarvapa hemacaMdrAcArya 2. adhyAtma upaniSad upA. yazovijayajI 3. jainopaniSad A. buddhisAgarasUri 4. ziSyopaniSad A. buddhisAgarasUri 5. IzAvAsyopaniSad A. buddhisAgarasUri caritrAtmaka gItAo 1. zrIrAma kathA jaina gItA zrI zubhazIla gaNi bhramara gItA bhaTTAraka jJAnabhUSaNa 3. neminAtha bhramara gItA vinayavijayajI Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 4. jabugItA 5. zrI Adijina gItA 6. pArzvanAtha rAja gItA 7. sukhasAgara guru gItA 8. jaMbuguru gItA saMdarbha : jaina gItA kAvyono paricaya jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA yazovijayajI (kavi kesaravimala hastaprata saMzodhana) udayavijayajI A. buddhisAgarasUri kavi paMDita bhAlacaMda zAstrI Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-5 chaMdamUlaka kAvyaprakAro "matijJAna ane mati ajJAnamAM jJAnatattva raheluM hovA chatAM ekamAM samAna che bIjAmAM mithyAtva che. mANasanA jIvanamAM jyAM sudhI mithyAjJAna saMzayajJAna raheluM hoya che. tyAM sudhI AtmAnuM zuddha svarUpa prApta thatuM nathI mATe samyajJAna meLavavAmAM puruSArtha karavo e ja zreSTha sukRta gaNAya che." copAI 1. keTalAka kavioe rAsa athavA copAI evo zabda prayoga karIne kRtio racI che temAM copAI zabda dvArA copAI chaMdano prayoga evo artha samajavAnA che kavi maMgaladharma (jJAnarUci)nI kRtinA aMtamAM "caupaI copAIno ullekha che. ane te chaMdano prayoga thayo che. neminAtha catuSyadikA nAmanI prAcIna kRti copAInA saMdarbhamAM AdhArabhUta gaNAya che. catuSyadikA zabda uparathI cAra pada-paMktivALI racanA ema artha thAya che. rAsa racanA pachI dIrgha kAvyo mATe copAIno moTA pramANamAM prayoga thayo che. 42. copAI chaMda mAtrA 15 caraNa cAra tAla 1, 5, 9, 13mI mAtrAe svarUpa dAdA dAdA dAdA gAla - caMdragacchi devabhadra uvajhAya tiNi uThArI ukiyAsamudAya, rayaNAgaragacchi gurU guNabhUri jagatilaka jayati leha sUri. 26 raNasiMhari munivara pATi udayavallabhasUri tehanApATi, jJAnasAgarasUri gacchAdhIza jayavaMta bhaviyAM pUrAM jagIsa. 27 munivara vAcakazrI udayadharma jAgiu Agama zAstrahamarma, tAsa pasAI phalaI karma, jJAna rUci bhaNaI maMgala dharma. Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA maMgalakalasa taNI caupaya saMvata panara paMcavIsa IhaIya, paDhai guNe saMbhalai vicAra tasa ghari ucchava jaya jayakAra. 29 munivara vAcaka udayadharma jANi navanaceti kari vakhANa, jANe zAstranI Agama marma tAsa pasAI racIla upakrama. nyAya ravi bhaNi maMgaladharma je sAMbhaLatAM AvI zarma. 3. chappaya-chappA 2. kavi RSi prakAza siMhe saM. 1875 aSADha suda-8ne divase goMDala nagaramAM bAvratanA chappAnI racanA chappaya-chappA chaMdamAM karI che. AraMbhamAM prathama vrata prANAtipAta che tenA saMdarbhamAM jIvadayA-ahiMsA paramo dharmanA vicAro vyakta karyA che. Adi-jIvadayAnita pAlie vrata paheluM kahie, vaLI sUkSma bAdara sarvene abhayadAna ja daIe. sAdhAraNa prabhu (2) bahu pApa ja jANo, e anaMta kAyane olakhI tehanI dayA ANo. uthalo che kAyanI rakSA karo kuTuMba sarve che ApaNo, prakAza saMgha kahe pAlajo toya Rtu DAyA paNa (7) aMta-aDhAra so paMcotaronI zukla pakSe valI, mAsa asADi sobhano valI aTTama divase. sajhAI vidhi sobhatI dhari mana ulAse, kahe sevaka bhAvamuM vali goMDala vase. huM vAMdIza vrata zrAvakanAM ne sudha samakita pAlaze, prakAzasaMgha vANI vaMde mokSanAM sukha mAlaze. 4. savaiyA 3A madhyakAlIna samayamAM keTalIka kAvya racanAne chaMdanA nAmathI oLakhavAmAM Ave che. A prakAranI paddhati prAcIna kAvyomAM jovA maLe che. mAtRkA caupaI (copAI) tenA zIrSaka uparathI kAvyanA chaMdano saMbaMdha jANavA maLe che eTale chaMda pradhAna kAvyo A zailImAM prApta thAya che. atre namUnArUpe "savaiyA chaMdanI mAhitI ane kAvyano saMkSipta paricaya ApavAmAM Avyo che. Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-5 295 savaiyA 3B kharataragacchanA kavi jinaharSanI upadeza chatrIzI savaiyAnI racanA saM. 1713nI che. hindI bhASAmAM racAyelI A kRti savaiyA chaMdamAM che. Adisakala sarUpa ane prabhunA anUpa bhUpa, pU chAyA mAyA daina aina jagadIza jU. punya hai na pApa hai na sIta hai na pApa hai, jApake prajJA prakaTe karama atIma. gyAnako aMga ja puja sukha vRta koni kuja, atImaya cotIsa arU vicana paitIsa. aiso jinarAja jinadarakha praNami upadeza kI, chatIsI kakuM savaI ane chatIsa. 1 aMta-bhAI upadezaka chatIsI paripUraNa, catura nara have je yAMko madhya rasa pIjyo. merI hai alapa maNi tIM bhI maiMkI e kavita, kavitA ke seMke jina graMtha mAni bIjIyo. sarasa kaMda vakhANa jou avasara aMNi, doi tena yArka bheyA cavaiyA kaIjIyo. kadi jinadarakha savaMta guNa zazI bhana, unI hai tu suNata AbAsi moDe chIyo. 2. yogI cidAnaMdajIe upadezAtmaka savaiyAnI racanA karI che temAM Atma svarUpane sparzatA zuddha adhyAtma mArganA vicAro pragaTa thayA che. "savaiyA' chaMdanA prayoga vALI A kRti kavinI AtmasAdhanA ane jAgRtinuM pramANa che. ApakuM Apa kare upadeza nyuM, Apake Apa sumAraga ANe. ApaNuM Apa kare sthira dhyAname, ApaNuM Apa samAdhine bhANe. ApakuM Apa nikhAvo svaAro, bhoganakI mamanA navi ThANe. ApaNuM Apa saMmArabha yA vidha, Apako bheda no Apa di jANe. 1. jaina-gUrjara kavi bhA 4-84 Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA savaiyA chaMda mAtra 31 athavA 32 caraNa 4 yadi 16mI mAtrAe tAla 1, 5, 9, 13, 17, 21, 25, 20mI mAtrAe svarUpa dAdA, dAdA, dAdA, dAdA, dAdA, dAdA, dAdA, gAla 45. kavitA loMkA gacchanA kavi dIpacaMde sudarzana zeTha rAsa athavA kavitta nAmanI kRti saM. 1836 pahelAM racI che. kavie 120 chappAmAM sudarzana zeThanuM caritra varNavyuM che. 120 chappAne aMte kavitta" zabda prayoga thayo che sudarasana saMbaMdha suNe vAMce cita sAme, tAMtaNa kAtike paMcabhara viSaya na rAce. sAte rAce sIla neha cheDe paranArI, zeTha taNA guNa suNIi isI rAmai ikatArI. iha loka sujasa pasareIlA paraloke hui paramagati, Adare sIla pAle akhaMDa kahe ema dIpo kavita. 5 kavita ekAM gharidhana lAkha eka niraghana niradhArA, emeM gharibahu nAri ekanara phira kuArA. ekAM AsaNa turIya eka nara haDa pAlA, eka rUpa sarUpa eka nara kucchita kAlA. ima bahu loya subhameM asubhakIyA karma na Tarla kahI, matadIyo dosa ko daivarne sagatasiMha bolai sahI. kavittae varNika chaMda che. tenA dareka caraNamAM 31 varNa hoya che, 16, 15 varNa para yati Ave che. aMtima varNa guru ho. 46. neminAtha rekhatA 6. gujarAtI bhASAmAM gajhalo moTI saMkhyAmAM racAI che. gajhalanA prAraMbha kALamAM rekhatA chaMdano prayoga thato hato. tyAra pachI gajhalamAM vividha chaMdono prayoga thayo che. kavi gurudAsa RSie neminAtha rekhatAnI 8 kaDImAM racanA karI che. sattaramI sadInA A kavie jaina sAhityanI gajhalonA prAraMbha kALano aitihAsika saMbaMdha darzAvyo che. Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-5 zrI nemicaraNa baMda jima hoi mani AnaMda, maMgala vinodapAvo je nAma nita dhyAvo. jinha hiyaU jina virAjai tinha sukha kilesa bhAjad, yadupati vara guNa gAvo jima mukti saMga pAvo. mukti saMga jiu pAiya Talahiju sakala kilesa, madanamAna jini khaMDiu dhyAvo soi jineza. zrI vaMza sAgharavara durgAdAsa kalpataravara, jisu nAmi lacchi pAvai savaloka pagasu dhyAvai. khilata ziSya jANo saMjamisu joti bhANo, tasu ziSya guNasugAvai jima sakala saukhya pAvai. zrI nemizvara vaMdayai lalAhIyai suSya anaMta, RSi gurudAsa guNa vittharai jiu su hoi mahaMta. (8) 47. dhamAla 'dhamAla'no zabdArtha vicArIe to tophAna, avAja, musalamAnonuM dhArmika prasaMge agnimAM cAlavuM cha mAtrAno viSaya jAtino eka tAla. 297 uparokta zabdArthane AdhAre dhamAla'no artha tAlabaddha gIta gAvAnI paddhati ema niSpanna thAya che. mULa AphrikAthI jUnAgaDha ane tyAMthI bharUca jillAnA jhaghaDIyA pAse bAvA goLa (AdivAsIjAti) sthAna jayAM rahelA musalamAnonuM jussA bharyuM nRtya che. A saMdarbha uparathI dhamAlamAM tAla baddha gAvAnI sAthe utsAhapUrvaka nRtya karavAno saMdarbha prApta thAya che. kavi kanaka somanI ArdrakumAra copAI athavA dhamAla racanA saM. 1644nA pahelA zrAvaNa 48 kaDInI kRti prApta thAya che. kAvyanA AraMbha ke aMtamAM kyAMya 'dhamAla' zabda prayoga prApta thato nathI. A kRtinI racanA sUyagaDAMgasUtrane AdhAre karavAmAM AvI che. kavie aMtima paMktimAM jaNAvyuM che ke kanaka soma ANaMda bhagavatibharai bhaNatAM saba sukhakAra" prAcIna kALamAM dhamAla'ne badale hamAla zabda prayoga thato hato. 'dhamAla' phAgu kAvya samAna racanA che. hoLImAM gavAtAM gItomAM 'dhamAla' eka rAgabaddha gIta che. eTale dhamAla kAvya phAgunuM anusaraNa kare che. AnaMda ane ullAsathI ujavAtA prasaMgamAM AvAM gIto gavAya che te dRSTie ArdrakumAranA jIvananA prasaMgonuM nirUpaNa jIvanano sAtvika AnaMda vyakta kare che. dhamAla eTale phAgaNa mAsanA utsavamAM gavAMtA horI gItono prakAra. premalA lacchI rAsamAM dhamAlano dezI tarIke ullekha thayo che. Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 jaina sAhityanA kAvya prakAro svarUpa ane samIkSA vasaMta dhamAla calo cetana jinase khele horI sakhIrI khelIe mAsavasaMtA || calo samakita zuddha vasaMtaRtu pragaTI zraddhA laI banarAI / bali jAUM che vinayAdika bahu guNazuM manohara niyamAdika bhamara guMjAya nA saba raMga suraMga gulAle bharI bharI jhorI suraMga | bali jAUM che samatA picakArI sukhakArI upazama rasake sara prasaMga //rA zukladhyAna abIra samunjavala cihuM dila kIo virakAva / bali jAUM che. zuddha nayAtmaka gherIe ho gherata jinavuM zubhabhAva Will anubhava galImeM gheralIe prabhu phaguvA zivapada detA bali jAUM che. vAghajI muni sevaka prabhujI se dinadinasavI sukha leta jo 48. adhyAtmasAra mAlA zrAvaka kavi nemidAse adhyAtmasAra mAlAnI racanA saM. 1765mAM karI che. temAM adhyAtma vizenA mananIya vicArono samAveza thayo che. Adi-savi bhavijana e dhyAna pAmine nubhava sudhAro, jJAnavilama-gurUvayaNa citamAMhe avadhAro. zrI zrImAlIvaMza-ratna sama rAmajI naMdana, nemidAsa kahe vANi lalita zitala jimacaMdana. sararasa muni vighu varasa to mAsa mAghava tRtiyAdine, e adhyAtama sArameM bhaNyo bhAva karI zubha mane. aMta-ima dhyAnamAlA guNa vizAlA bhavika jana kaMTheThavo, jima sahaja samatA saralatAno sukha anupama bhogavo. saMvata rasa>tu muni zazi mitamAsa ujvala pakhe, paMcamI divase pita lAho lIlA jema sukhe. zrI jJAnavimala gurU kRpA sahI, tasa vacana AdhAra, dhyAnamAlA ima racIne midAse vratadhArI. 49. rAgamAlA kavi devavijayajIe bhaktAmara stotra rAga mAlAnI racanA (hindI) saM. 1730mAM karI che. dareka gAthAmAM judA judA rAgano prayoga thayo che. rAga-jayajayavaMtI Adi-bhakta-amara-gana praNata mugaTamaNi, ulasata prabhAe na tAkuM dUtideta che. bha. 1 Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-5 299 bha. 2 TaM h TaM h pApatimira kare sukRta saMcaya kare, jinapada jUgavara nIke pranamenu haiM. jUganikI Adi jatuM parata bhavajala bhrAMti, jaya jayavaMta saMtu tAke sAca setuhe. nAbhirAja ke naMda jagabaMda sukhakaMda, deva prabhu dharI AnaMda jinaMda vaMdetu huM. aMta-vijayadevariMda paTaghara vijayasiMha gaNadhAra, sIsa iNi pariraMgano be devavijaya jayakAra. satara saMvata trIsa varase posa sudi sitavAra, terasa dina marUdevInaMdana gAyo saba sukhakAra. to nara bhaddI ke bharatAra. bha. 6 50. maMjarI maMjarI e viSamavRtta varNameLa chaMda che kalikA athavA samavRtta chaMda paNa kahevAmAM Ave che. A chaMda amRtadhArA nAmathI oLakhAya che. prathama caraNa 10 ladhu, 2 guru akSaro bIjA caraNamAM 14 laghu, 2 guru akSaro trIjuM caraNa 18 laghu 2 guru akSaro cothuM caraNa 6 laghu, 2 guru akSaro maMjarI-samavRtta vaNameLa chaMda che. dareka caraNamAM sAta jagaNA ane yagaNa maLI 24 varNa heya che. anya rIte 14 akSarano akSara meLa chaMda paNa kahevAya che. kharataragacchanA A. jinacaMdrasUrinA ziSya samayarAje saM. 166ranA mahA zudi-10ne divase 278 katamAM dharma maMjarInI racanA karI che. tenI namUnArUpa paMktio nIce pramANe che. bhuja rasa vijAdevI vaccharAM madhu sudi dazamI puSpArakavarU, Ima varai vikramanagaramaMDaNa riSabhadeva jisesarU. supasAya kharatara gacchanAyaka sakala suvihita sukhakarU, juga pavara zrI jiNacaMdasUrI sUri susIsa payaMpae. zrI samayarAja uvajhAya avicala suSma sohaga saMpae. I73 ima jinabhASita mula samakita dharama suratarU maMjarI, ati suguNa sarasa sugaMdha subhadala saphala avicala sivasirI. Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 jaina sAhityanA kAvya prakAro svarUpa ane samIkSA vidhakarIya akabara sAhavara pratinodha kAraka suhagurU, jayavaMta zrI jinacaMda suhagurU jainasiMgha sUrIsarU. Adeza lahi karI dharama dharatAM seya maMgala suSakarU. 74 51. vastu vastue mAtrA meLa da che temAM 4,4,4,3 ema 15 mAtrA hoya che. 1,5,9, 13 mAtrAe tAla Ave che. tene viSama jAti mAtrAmeLa chaMda paNa kahevAmAM Ave che. anya cArUsenAthI oLakhAya che. temAM navapada-115 mAtrA anya rIte vicAratAM te samavRtta varNameLa chaMda che. atijagatI chaMdano eka prakAra che. tene vAstuka chaMda kahevAmAM Ave che. ma, ta, 2, ma ane 1 guru maLIne 13 varNa hoya che. jaMbusvAmI vastu (vastu chaMdanI racanA) Adi-bu dIvaha bharaha khitaMmi, rAyagnihu vara nAyara usamadatu tahi siddhi nivasaI. tasu gehiNi ghAriNiya tAsu putu bUbhaNijajai, uvarohiNa sayaNaha taNAI kumaru manAvi ujAva. ada kannavara rUva ghara bakhu varAva tAva, aMta-itya ciMtahi racora saipaMca, viSNu jammu ammaha taNI vAravAra kukami vaTTaiM. ehu kumara varabhoa puNa, pariharevi dhammaNa vaTTaI, nava ahiyaM puNa paMcasaya (509) paDibuddhA nahi Thavi. jaMbukumara saMgama lipai dipaI su sohammasAmi, suatula saMjama 25 vara cArita. vIrasIla saMjama sakriya duhiya jIva saMsAratAraNa, karuNAmaya mayarahara roya-roya nicchai nivAraNa. jaya jaya gaNahara dhammavara jaya jaya sivasulusAmi, sayala saMgha duriyA~ hara gaNaharu jaMbuI sAmi. para. nizAnI madhyakAlIna kAvyaprakAromAM prAkRta bhASAnA keTalAka chaMdono prayoga thayo che. te uparathI kAvyomAM chaMda vaividhya noMdhapAtra banyuM che. 'nizAnI ardhajAti mAtrAmeLa chaMda che, temAM pahelA ane trIjA padamAM 13 mAtrA, bIjAM ane cothA padamAM 10 mAtrA hoya che. dareka padamAM 1,5,9, mAtrAe tAla Ave che. anya rIte vicAratA te samavRtta mAtrAmeLa chaMda che. te "jagatI chaMdano eka prakAra che. tenA dareka caraNamAM traNa magaNa ane Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-5 301 tagaNa maLIne kula 12 akSara hoya che. gA gA gA tAthI le nizAnI kahevAya che. A prakAranI kRti jinakuzalasUri "nizAnI"nI racanA khataragacchanA kavi udayaratnajIe saM. 1874mAM karI che. 53. vacanikA 'vacanikA' e nAmano cAraNI rAga che te raNasaMgrAmamAM gavAya che. temAM vIratAnuM varNana kendra sthAne hoya che. kavi jJAnasAranI samudrabaddha vacanikA kRti saM. 1853nI AsapAsa racAyelI che. temAM jayapura nareza pratApasiMhanA AzIrvAdAtmaka guNonuM varNana kendra sthAne che. daSTAMtarUpe nIcenI paMktio noMdhavAmAM AvI che. Adi sArada zrIdhara samara ISTadeva gurUrAya, varNana zrI paratApa kI kariyuM jukti banAya. aMta-zrI saMkANI daura kamala meM chipagaI. ravi zazi ghenuM bhAjaki nabhamaMDala mahI, siMgha sake vanavAsa jIya dehI rahyo. zrI pratApasiMgha jIpI so yuga cirayau. saMdarbha : 1. jaina gUrjara kavio bhA. 1-148 2. ejana bhA. 6-290 3. ejana bhA. 4-84 4. ejana bhA. pa-186 pa. ejana bhA. 6-526 6. ejana bhA. 3-380 jaina sAhityanI gajhalo 7. jaina gUrjara kavio bhA. 2-149 8. phAgaNa ke dina Ara. pa-118 9. jaina gUrjara kavio bhA. 1-231 10. jaina gUrjara kavio bhA. 4-257 11. jaina gUrjara kavio bhA. 3-17 12. jaina gUrjara kavio bhA. 1-415 13. jaina gUrjara kavio bhA. 6-222 14. jaina gUrjara kavio bhA. 6-280 Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-6 (saMkhyAmUlaka kAvya prakAro) saMkhyAmUlaka kAvyonuM zIrSaka kAvyanI kaDIo (gAthA)ne AdhAre niyata karavAmAM AvyuM che. A prakAranI nAnI moTI ghaNI kRtio pragaTa thayela che. moTe bhAge A prakAranI kRtio sajajhAya stavana ane AdhyAtmika vicArone sparzatI che. atre vizIbAvIzI covIzI, paccIzI ogaNatrIzI, bagIzI, chatrIzI bAvanI ane bahoMterI namUnArUpe pragaTa karavAmAM AvI che. adhyAtma jJAnanA vArasArUpa A kRtio mAhitI pradhAna che. sAta dhvasananI sajhAya nayavijayajI, ATha dRSTinI sajhAya upA. yazovijayajI ATha madanI sakjhAya mAnavijayajI, daza zrAvakanI sajhAya kavi paMDita vIravijayajI, bAra bhAvanAnI sajajhAya sakalacaMdra upA., tera kaThiyAnI sajajhAya vizuddha vimala aThAra pApa sthAnakanI sajhAya jazavijaya. vagere saMkhyAmUlaka kAvyonI sUci che. 1. jaina sAhityanA kAvya prakAronI vividhatAno vicAra karIe to temAM saMskRta-prAkRta ane apabhraMza kAvya prakArono prabhAva paDyo che. muni bhagavaMto saMskRta ane prAkRta bhASAnA prakhara abhyAsI hovAthI jJAnane stavana sulabha banAvavA mATe samakAlIna gujarAtI bhASAmAM kAvya racanA karI che. saMskRtamAM aSTaka-zataka jevI racanAo stotra-stutimUlaka tarIke prApta thAya che. gautama svAmInuM aSTaka vizeSa jANItuM che. kavi bANanuM caMDIzataka prasiddha che. "zataka' e saMkhyAvAcaka zabda che. te uparathI A prakAranI kAvyakRtimAM 100 zlokono saMcaya hoya che. aSTakamAM ATha zloko hoya che mahAmahopAdhyAya yazovijayajI upA.nI samAdhi zataka ane samatA zataka kRtio A saMjJAvALI prApta thAya che. 54. zrI jinacandrasUri aSTaka 2. muni puNyasAgarajIe jinacandrasUri aSTakanI racanAmAM pU. guruvaryano janma-dIkSA svargArohaNa tathA gurupUjA-bhaktino mitAkSarI paricaya AvyA che. A aSTaka guru bhakti Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-6 303 nimitte racAyuM che ane guru kRpAthI jIvanamAM manovAMchita pUrNa thAya evI apekSA rAkhavAmAM AvI che. zrIjinadattasUrinda paya, zrIjinacandamuNinda, naya(2)maNi maMDita bhAla yasa, kuzala kumuda vaNacaMda. 1 saMvata siva sattANavayaM, bhaddhami sudi jammu rasAla tAta sumAta jasa delhaNa devi sudhamma. 2 saMvata bAra tirottaraya, phAguNa navami vizuddha, paMca mahatvaya bhari dhariya, bAlattaNi paDibuddha. 3 bAraha saI paMcotaraI e, vaizAkhAha sudi chaddhi, thApiu vikramapura niyari, jigadattasUri supaki. 4 tevisaI bhAdrava kasiNi, cavadasi suha pariNAmi, surapuri patta muNipavara, zrI jayaNipura kAmi. 5 suha guru pUjA jaha karaI e, nAsaya tAsu kilase, roga soga Arati Talai e, milaI lacchi suvizeSa. 6 nAma maMtra je mukha japaI e, maNa taNu suddhi tisaMga, manavaMchita savi tasu huvaI, kAraMbha abaMjha. 7 jAsu sujaju jagi jhimirga e, caMdula nikalaMka, prabhu pratApa guNa vikhuraI, haraI Damara ari saMka. 8 Iya zrIjinacandrasUri guru, thiNiu guNi puna, zrI "puNyasAgara" vInavai, sahaguru hou suprasanna. 9 54. aSTapadI yazovijayajI upA. AnaMdaghanajInI stutirUpe aSTapadInI racanA karI che. saMskRtamAM aSTaka samAna gujarAtImAM aSTapadInI kRti prApta thAya che temAM 9 pada che. yazovijayajI upA.nA samakAlIna adhyAtmayogI mahAtmA AnaMda dhanajI hatA. pU. adhyAtma yogInA samAgamathI yazovijayajI upA. adhyAtma mArgamAM vizeSa jJAtA thayA hatA. tyAra pachI upA. mahArAja apUrva AnaMdollAsamAM AvIne AnaMdaghanajInI stutirUpe aSTapadInI racanA karI hatI. atre 8muM pada pragaTa karavAmAM AvyuM che. (4-229) aMta- rAga kAnaDotAla AnaMda ghanake saMka susahI mile jaba, taba AnaMda sama bhayo sujasa. Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA pArasa saMga lohAmo pharasata, kaMcana hota hI tAke kasa-AnaMda. khIranIra jo mila hai rahe AnaMda, jasa sumati sakhI ke saMga. bhayo che ekarasabhavaapAI sujasa vilAsa. bhaye siddha svarUpa lIye dhasamasa.AnaMda. 55. vIzI vartamAna kALamAM mahAvideha kSetramAM A tIrthakaro vicarI rahyA che. te vIza viharamAna jina nAmathI oLakhAya che. bharatakSetranA vartamAna covIzInA 24 tIrthakarono stavananI racanA covIzI nAmathI prApta thAya che tevI rIte mahAvideha kSetranA viza viharamAna jinanAM stavano vIzI athavA vIza viharamAna jina stavana nAmathI racAyAM che. vIzI aMgenI namUnArUpe mAhitI nIce pramANe che. acalagacchanA A kalyANasAgarasUrie 17mI sadImAM vIzI (vIza viharamAna jinastutinI racanA karI che. Adi-zrI sImaMdhara sAMbhalau eka morI aradAsa, suguNa sohAvA tumavinA ramaNI hoI cha mAso jIvana jagaghaNI. aMta-kalyANasAgara prabhu suramijI harIya pharI mujha mITa patuM, bhujaMga svAmi gIta. 5. kharataragacchanA jinasagArasUrie vazI (vIza viharamAna jina gIta)nI racanA karI che. aMta- suvihita kharataragacchapatIe yugavara jinasiMghasUri, tAsu sIsa guNasaMstave zrI jinasAgarasUri. 6. 18mI sadImAM upA. vinayavijayajIe vIzI (vIza viharamAna jina bhAsanI racanA karI che. vizI athavA vIsa viharamAna jina bhAsa, 20 viharamAna jina para 20 rU. kedAro nayarI vinItA mAMhI tuma cho rAyA re. kavi devacaMdra gaNi, muni jinavijayajI, kavi nyAyasAgara, kavi devasAgarajIe paNa vIzInI racanA karI che. A rIte vIzI racanAo stavana prakAranI che jemAM vIza viharamAnanI bhakti bhAvapUrvaka stuti karavAmAM AvI che. Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-6 305 56. sthUlibhadra ekavIzo 7. sthUlibhadra ekavIso kavi lAvaNya samaye saMvata 1553mAM be chaMdanI eka kaDI evI ekavIsa kaDImAM kAvya racanA karI che. pahelI kaDI dezInI ane bIjI harihIta chaMdanI che. sthUlibhadra muni gurunI AjJAthI kozAnI citrazALAmAM cAturmAsa rahIne lapa-japa kare che. veLA potAnA hAvabhAva ane ceSTAo dvArA sthUlibhadrane saMyamathI calita karavA mATe prayatno kare che. paNa kozAnI vANI-ceSTA niSphaLa nIvaDe che A viSayavastune kendramAM rAkhIne kAvya racanA karI che. A kAvya "phAgu' prakAranuM che ema kahIe to ucita lekhAze. bhautika sukha samRddhi ane sAdhanothI chalakAtI citra zALAmAM sthUlibhadra potAnA saMyama jIvanamAM sthira rahe che e ghaTanA samagra kAvyanuM rahasya gaNAya che. nita navalA re sarasa save AhAra , citra sAlI re cAkhe citi caturA-rahaI. e to kozA re nATika ragajariyA lahuM, pari paragaTa re kavijana te ketA kahuM ? kavi kahaI ketI-parijItI lahaI kozA kAminI, parihati caraNA cIra colI bhAva-bholI bhAminI. kara caDi khalake nelara raNake pAya dhamake ghUgharI, jhabajhali jhabake jhumaNAM ne khITalI khalake kharI. kozAne sthUlibhadra pratyuttara ApatAM jaNAya che ke, e to tRSA re sAyara paritRpti nahIM. e to javIya re saMdhyA-rAga jis lahIM, suNi suMdari re jovaNa jala-bubruTsamo. Ima jANi re Ali kaho kima nigamo ? kima nigamuM dinaDuM Arli mATe eNi vATe jagaryo. rasa bhoga kerAM ati bhalerAM bhogavithirakuNa rahyo ? saMsAra paDIyo viSaya naDIyo jIva jo cete nahIM, AvIo ThALo gayo bhUlo dharama viNanara-bhavalahIM. 57. bAvIzI kavi khoDIdAsa svAmIe satya vIzInI racanA pUjAjI svAmI gurukRpAthI racI che. bAvIza kaDInI A racanAmAM satyavratanA mahimA gAvAmAM Avyo che. kavinA zabdo che. Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA Teka na mUko re dhariye dharmaviveka ke satya na cUko re, satya thakI sahu jana sanamAne pyArA mArA dhyAna dharedharAEido. roma vadana sudhArasa varase hima karaNajima caMdo re. raNagAM ghara saMsAre ghaNA che pyArA koI na satyane tole, kaSTa paDe kAyaratA nANe bolI vacana navi Dole re. vasu vasudhApati vasudhA vadito pyArA, satyavAdI tesa meno asatya vacana uccAra kyAMthI. sAtamI puDhaviye pahotyore. satya sarovara samatAM jaLamAM pArA keLI karo mana bhAve, Atapa aMtara nirmaLa thAve karma malIna maLa jAve re Teka. 58. ''covIzI' 1 8 17 20 jaina kAvya prakAronI saMkhyAmUlaka racanAmAM covIzI racanA prAcIna che. saMskRtimAM 'caturviMzatistava' racanAne AdhAre covIzI racanAno prayoga thayo che. covIzI evo vartamAna samayanA rUSabhadeva zrImAhavIrasvAmI sudhInA 24 tIrthaMkaronI stavanA stuti covIzI traNa prakAranI upalabdha thAya che. caityavaMdana-covIzImAM 24 tIrthaMkaronAM caityavaMdananI mitAkSarI paricaya karAvatI racanAo maLe che jJAnavimalasUri, padmavijayajI ane paMDita vIravijayajInI devavaMdana racanAmAM AvAM caityavaMdana prApta thAya che. zrAvaka kavi manasukhalAle paNa caityavaMdana covIzInI racanA karI che. stavana covIzImAM pUrvakAlIna muni kavioe bhaktimArganA vikAsamAM AvI racanA karIne prabhunAM guNagAna gAyAM che AvI covIzI 16mI sadIthI prApta thAya che. A covIzI traNa prakAranI che. 1. bhakti pradhAna covIzI pArzvacandrasUri kavi samayasuMdara, yogI, AnaMdaghanajI upA., yazovijayajI, mAnavijayajI ane jJAnavimalasUri, mohanavijayajI,haMsaratnavijayajI, nyAyasAgarajI, udayaratnajI, rAmavijayajI, kanakavijayajI, jagajIvanajI. 2. jJAnapradhAna covIzI yogI AnaMdaghanajI, devacaMdrajI, padmavijayajI, vijayalakSmIsUrijInI prApta thAya. 3. caritrAtmaka covIzI A prakAramAM tIrthaMkara bhagavAnanA jIvana viSayaka prasaMgone kendramAM rAkhIne racAI che sattaramI sadInA aMtakALamAM kavi bhAva vijayajIkRta covIzI uparokta prakAranI che. keTalAka apragaTa covIzI DaoN. abhayakumAra dozIe potAnA mahAnibaMdha (pI.eca.DI)mAM saMzodhana karIne pragaTa karIne che temAM guNacaMdragaNi, uttamavijayajI, dhIravijayajI, premamuni Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-6 sumatiprabhasUri, vAcaka mukti saubhAgyagaNino samAveza thAya che. stuti covIzI 24 tIrthaMkaronI 'stuti' 'thoya' racanA prApta thAya che. kavi lAvaNyasamayanI eka thAyanI stuti uparAMta jJAnavimalasUri padmavijayajI ane paMDita vIravijayajInI stutio devavaMdana mALAmAMthI prApta thAya che. bhaktimArganA vikAsamAM A prakAranI racanA janajIvanamAM vizeSa lokapriya banI che. Avazyaka kriyA, vrata ArAdhanA ane tIrtha yAtrA daramiyAna uparokta racanAo moTA pramANamAM upayogI nIvaDI che. bhAvadharmanI ArAdhanAmAM zubha nimittarUpa covIzInI racanAo jJAna ane bhakti mArgano samanvaya sAdhe che. 59. paccIzI tiloka rUSie karma paccIzInI lAvaNInI racanA saMvata 1921nA vaizAkha vida chaThThanA roja karI che. kavie suguru baDAha ''upagArI re" e dezImAM lAvaNI racIne jaina dharmanA karmavAdathI du:kha sahana karanArA nara-nArIono dRSTAMta dvArA mitAkSarI ullekha karIne aMte jaNAvyuM che ke (gA. 23 pA. 63) mRgAputra zakaTa abhaMgasena cilAtI cora jANyo, du:kha anaMtA pArya karmazuM sUtrameM vakhANyo. keI to kathA mAMhe jahArI re jinacakrI harihara iMdrAdika, koizuM nahIM pyArI choTA to kIsIgiNatamAMIre ka. 23 saMdarbha : jaina sajjhAya mAlA. bhA. 1-61 59. a. paccIzI rUSi ravicaMdajIe samAdhi paccIzInI racanA meDatA nagaramAM saM. 1833nA cAturmAsamAM karI che. mAna bhava prApta thavo dubalI che tyAre manuSyajanma maLyA pachI samAdhi prApta karavA mATe parokSa rIte upadezAtmaka vicAro zAramokta dRSTAMtono nAmollekha karIne vyakta karyA che. 'daza bola'thI samAdhinuM nirUpaNa karyuM che. kavinA zabdo che. apurava jIvajina dharmane pAmyo jyAre kamiya rahI nahIM kAMya re, lpavRkSa tasa AMgaNe ugyo manavaMchita phaLapAyare. prANI cita samAdhI have daza bole. 1 307 mRgAputra mahAlamAM beThA munivara meghakumAra re. IIII mallinAtha taNA chae maMtrI pAmyo deDako samakita sAra re. // pra.|| pA saMdarbha : jaina sajjhAyamALA bhA. 2-177 Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA 60. ogaNatrIzI kavi guNasAgare mana ogaNatrIzI sajhAyanI racanAmAM mana marakaTa samAna asthira, meluM hovAthI pApano baMdha thAya che ane bhavabhramaNa vRddhi thAya che mATe manane sthira karI ArAdhanA karavAthI mukti maLe che. A vicArane anurUpa keTalAMka dRSTAMto dvArA ogaNatrIzInI racanA jIvAtmAne narabhava saphaLa karavA mATe bodhadAyaka bane che. 26-28 e mana caMcaLa cihuM dize DolatuM na gaNe kAma akAma, kSaNa narapatinAM re kSaNa surapati taNAM vache sukha abhirAma. 2 jo mana heltha re ati ghaNuM mokaLuM jANo kuMDarika aNagAra, cAritra khoMyare sahasa varasataNuM pahoMtyo narakamajhAra. 5 bahu bahu bhavanAMre bahaLAM saMcIyAM poDhA pataka dekha, zuddha mane je te kSaNameM kare e jina vacana vizeSa jIva. 2 mAthe ghaTa dharI naTavI nAcatI vaMza caDhatI re joya, brAhya prakAre janamana rIjhave managhaTa upare re hopajIvA. 26 sAdhu sAdhavI zrAvaka zrAvikA calavita saMgha ullAsa, zuddha praNAme re varate tehano huM bhava bhavano re dAsa jIva. 28 61. batrIsI kavi vidyAprabhasUrie AtmabhAvanA batrIzInI 32 kaDImAM racanA karI che. temAM AtmA potAnA duSkRta ane pApa kRtyonI niMdA karIne prabhu uddhAra kare evI bhAvanA vyakta karI che. kavie duhA padabaMdhamAM racanA karIne prAraMbhamAM pArzvanAtha bhagavAnanuM nAma smaraNa karyuM che. pAsa jiNesara payanamI, samarI sarasatI mAya, muja vitaka bolauM sahI, nisukhozrI jinarAja. mAyA mAMDI ati ghaNI bhAmi pADyA loka, Apa kAja kIdhauM nahi melyAM upagaraNa phoka. maI siddhAnta bhaNyA ghaNA pararIjhavAnI kAmI, paNi hoyaDauM bhediuM nahi suNo saMpIsara svAmi. 11 sAdhu sAdhu pokAra karI zrAvaka paDyA pAsa, para nidA kIdhI ghaNI dharamakharuM muja pAsa. AcaraNA AzA bhaNI lopIuM maUvadIvAda, sughau naraga ulavI mAMDile mithyAvAda. Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-6 309 svapnara saMcala nahIM manasI corI kIdha, aNa naDyA aNa olakhyA paranaI Alaja dIdha. 18 svAmi mujhamAMhI guNa nahi doSa taNI AghAra, tohi mAna na mUkIuM ehavau mUDha gamAra. krodha lobha na ThaMDIu na dhariu upazama raMga, pAMcaI Azrava sevIyAM meM niI huo racaMga. have svAmi tuM mujha malika tribhuvana mAMhi isahu karivaragaNa tasu siu kara jasu vulAmaNi sIha. 29 vinataDI tujha AgaliI samaratha jANI Aja, jau vAhara tuM navi kari tusahI pAMca rAja. (saMdarbha : jitendra stavanAdi kAvyasaMdoha pAka390) - 6ra. chatrIzI kavi cidAnaMdajIe duhAmAM paramAtmA chatrIzInI racanA karIne paramAtmAnA svarUpano paricaya karAvyo che. kavie AraMbhamAM AtmAnA traNa prakArano ullekha karIne anya duhAmAM paramAtmA pada prApta karavA mATeno upAya darzAvyo che. rAga dveSa ke nAsate paramAtama parakAsa, rAga dveSake mAsate paramAtama padanAsa. 23 jo paramAtama pada cahe to tuM rAganivAra, dekhI saMjogasAmIko apane kiye vicAra. 24 paramAtama chatrIsIko paDhiyo prItisAra, cidAnaMda tuma pratilikhI Atama ke uddhAra. 36 kavie mukhyatve rAga dveSano sarvathA tyAga thAya to ja tapa-japa saMyama ke koIpaNa prakAranI ArAdhanA vItarAga pada prApta karAve tema che. A vicArane mahatvano gaNIne paramAtma chatrIzInI racanA thaI che. 63. bAvanI adhyAtmayogI kavi cidAnaMdajIe adhyAtma bAvanInI duhAmAM racanA karIne traNa prakAranA AtmA aMtarAtmA, vahirAtmA ane paramAtmAnuM svarUpa varNavyuM che. saMkhyAmUlaka anya racanAo dezIomAM sajhAyarUpe racAI che. kavicidAnaMdajIe zuddha tattvajJAnayukta adhyAtma bAvanInI racanA karIne Atma svarUpano paricaya karAvyo che. Atama sAkhe dharma ejyAM jananuM zuM kAma janamana raMjana dharmanuM mUla na ekasadAma. Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 jaina sAhityanA kAvya prakAro svarUpa ane samIkSA AtmAnA prakAra (gA. 14) te Atama trividhA kahyo bAhi ja aMteranAma, paramAtama tihAM tisaro so anaMta guNadhAma. 14 pugala se rAto rahe jAne eha nizAna, tasa lobhe lobhe rahyo bahitatama abhidhAna. 15 aMtarAtmA pudgala bhAva rUci nahi tApa rahe udAsa, so Atama aMtara lahe paramAnaMda prakAza. 18 zuddhAtama bhAve rahyo pragaTe nirmala jyota, sahaja bhAvathI saMpaje orate vacana vilAsa. 29 paramAtmA svarU gA. 45 nAmAtama bahirAtamA sthApanA kAraNa teha, so aMta dravyAtamA paramAtamAguNa geha. 45 paramAtmA thavAno rAja mArga darzAvatAM kavi kahe che ke jJAna vRkSa sevo bhavika cAritra samakita mUla, amara agama pada phala ho jinavara pada anukUla. para A kavitta bAvanI sajajananI viralatA ghaNA kare ahaMkAra, ghaNA mana macchara rAkhuM, ghaNA kapaTa kelarve, ghaNA avicAryo bhAkhuM; ghaNA nIca saMgati, ghaNA nara haThI harAmI, ghaNA Apa svArathI, ghaNA krodhI ne komI; nilaja, nikhara, niguNA ghaNA, kAga taNI pari jihAM tihAM, jinaharaSa haMsa jima thoDalA, sajana diseM kihAM kihAM. 21 IndriyonuM saMyamana nayaNa vayaNa vazi kare, kare vazi indrI caMcala, kAma krodha vazi kare, kare pazi lobha parighala; mana marakaTa vazi kare, kare vasa viSaya vikArI, nija Atama vasi kare, kareM vasi rasanA bhArI. Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-6 311 rAga ne dveSa arI jIpa, je moha mAyaNa rasa rAkhije; jinaharaSa trijagatanA vasIkaraNa, mugati-vadhu rasa cAkhije. 22 bhAgya vinA puruSArthanI nirarthakatA caraNe bhuI gAhato, deza paradesa pharato; jala sAyara laMghato, kAmi keI karmo karato, citta cAlA guMthaMto, kubuddhi mAMna mAMhi dharato; karato saudAsuta, raheM dina rAti bhamato, dhaTha kAji kareM dhaMdhA ghaNA, kapaTa haIA mAMhi dhAvato, jinaharakha kahe dhana kihAM thakI, jo bhAgya vinA na mileM ito. 22 64. sattAvanI pArzvacandra gacchanA kavi rUpacaMdajIe kevala sattAvanInI racanA saM. 1801mAM karI hatI. prastuta kRtimAM kevaLajJAnanuM varNana karavAmAM AvyuM che. saMvara tattvanA pa7 bheda che tenI bhAvanA bhAvavAthI kevaLajJAna prApta thAya che. "saMvara bhAve kevalI" ema kahevAya che te yathArtha che aSTa pravacana mAtA 22 pariSaha 10 yatidharma, 12 bhAvanA ane pAMca cAritra A rIte 57 bheda che. navatattvaprakaraNamAM A aMge vizeSa mAhitI che. A kevala sattAvanI Adi-kAra pUraNa brahma padAratha sakala padArtha ke sira svAmI. vyApaka vizvaprakAza sumaMtara jyoti sarva ghaTa aMtarajAmI; siddha ehI guru govida he arU ziSya ehI para chAMDI akAmI, Apu akartA punyatA bhogatA tAhi vilokanameM kevala nAmi. 1 aMta- liMga akhaMDita samuti saMta katAbaMra sAkAra siddhi sahAI, pAsa zazi sUra so dIpaka tAhika jota anUpacaMda kahAI. tAhIko aMsa brahmarUpa saMvegI arihA dhyAna kare manalAI, paMca laghu akSare siddha huM kAraja kevala sAdha sarUpae bhAI. TvabhAva asAra havai jana sIjha Agama sAra samayako sArA, tripadI bheda abheda samAvaiI paramAtamapada pAvai dhArA. cAlI jAya ziva magnake saMmukha niravikalpa nirUpadhi tArA, vimalA rasarUpe siddhi pragaTe kevalasAdi anaMta AcAra. saMvata saiju aSTAdazajAnI upara ekotara varase vacI, mAsa suujajavala mAgha supAMca tAdina vasaMta ritu zubha macI. darasa parasa havo jabanI Adajina chabiM sAsitasacI, vArasubhA mariSa(caM?) revatI zubhayoge kevala satAvanI racI. 57 Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 jaina sAhityanA kAvya prakAro svarUpa ane samIkSA kAzI desa nayarI jAtrA ju Aye vRSabha jina karI, bhAva zuM bheTyo siddhAcala tIratha karma kaThoramiTIbhavapharI. jai jaga paMDita bhAvAratha vicArapaDhe tinakuM caMdana merI, pUraNa kRpA have satagurukI kevalasaMpati AvAhi nerI. 58 (saMdarbhaH jaina gUrjara kavio bhA. 6-8) 65. bahoterI zrI sAra pAThake ratnaharSagaNi gurukRpAthI garbha bahoterInI racanAmAM garbhastha jIvanI sthitI ane ane garbhAvasthAmAM jIvAtmAno vikAsa ane navamAsa pUrNa thayA pachI janma thavo. daza daSTAMte durlabha manuSyajanma maLyA pachI jinadharma ArAdhavo joIe. garbha bahoterInI racanAno AdhAra taMdula vyApI padyabhASAmAM che ema jaNAvyuM che. namUnArUpe paMktio nIce pramANe che. utapati jojo ApanI mana mAMhI vimAsa, garabhAvaze jIvaDo vasiyo navamAsa. utapati || 1 | nArI taNI nAbhI taLe jinavacane joya, kulataNI jima nALIkA temAM nADI che doSa. | utapati 2 || AThame mAse nIpaLyuM ema saphaLa zarIra, UMdha zira vedane sahe jaMpe jina vIra. || utapati || 27 II UMdhe mukha guDA hiye sahe to bahu pIDA, daSTi AgaLa bijuM hAtha zuM rahe mUThI bhIDa. || utapati | 34 | naraviNa vastra jaLAdike upaje cothAna, athavA bihu nArI maLyAM kahyAM garbha nidhAna. || utapati . 35 II janmanI pachInI daza-daza varSanI avasthA vize kavi jaNAve che ke pahotyo daza ke pAMcame manamAM sasaneha, beTA beTI ne potarAM paraNAve teha. || G || para che chaThe dazake prANIyo laLI paravaza thAya, jarA AvI jobana gayuM tRSNA toya na jAya. || pa3 || Avyo daza ke sAtame have prANI teha, baLa bhAMgyuM seDho thayo nArI nA ghare neha. 3 || 54 || Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-6 313 jIvAtmAne bodhAtmaka vicAro upayogI che te aMge kavinA zabdo che. gA. 60-61-62 daza daSTAMte dohilo lahI narabhava sAra, zrI jinadharma samAcare te pAme bhavapAra. || u. || 60 || tarUNapaNe je tapa maLe pALe nirmaLa zILa, te saMsAra tarI karI lo avicaLa lIla. || u. | 61 | koTI ratana kavaTI mATe kAMI game re saMsAra, dharma vinA e jIvane nahIM koI AdhAra. || u. 62 // A garbhabahoterI jaina darzanamAM jIvAtmAnA janma ane garbhAvasthAno bAyolojI vijJAnanA saMdarbhamAM citrAtmaka paricaya karAve che. kevaLI bhagavaMte potAnA divyajJAnathI A jagatanA jaDa ane cetana padArthonuM jJAna prApta karyuM che enAM vacanono A racanAmAM samAveza thayo che. 66. pratyAkhyAna catuHsaptatikA 16. pArzvacandra gacchanA kavi samaracaMde pratyAkhyAna catuHsaptatilakAnI racanA 74 kaDImAM karIne vidhipUrvaka pratyAkhyAna karavA vizenI mAhitI ApI che temAM vividha prakAranAM paccakhANa ane tenA lAbha vizenI mAhitI rahelI che. namUnArUpa paMktio nIce pramANe che. Adi-vIra jirNadiI bhAkhilajI Avazyaka suyabaMdha, chaha adhyayaniI saMjuujI calavita saMgha saMbaMdhi. aMta- ho bhaviyaNa kari vau ahanizikali, jiNi sUTa karma vizAla ho. samarasiMgha ima vInavaI zrI pArasacaMda gurU sIsa, paccakhANa vidhirUu karI bhavi paNa phalaI jagIsa. 67. sAmya zataka 17. sAmya zatakanI racanA kavi siMhasUrie saMskRta bhASAmAM karI che namUnArUpe gujarAtImAM anuvAdarUpe sAmya zatakanA vicAro pragaTa karavAmAM AvyA che. mane samabhAvamAM je kaI thoDo paNa laya pragaTa thayo te, layane jaladIthI vacanamAM mUkavA mArI buddhi prayatna kare che. (7) ApAceya indriyonA viyogamAM rAga ane dveSano tyAga karIne, pravRti karavI te audAsInya kahevAya che ane te audAsInya. amRta-mokSa mATe rasAMjanarUpa auSadhi che. (9). Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 jaina sAhityanA kAvya prakAro svarUpa ane samIkSA jyAM sudhI prANIone mohanA hetubhUta saMsAranI vAsanA, jAgatI hoya che. tyAM sudhI nirmamatA mATenI ruci kyAMthI pragaTe. (29). he mana? kAraNane anurUpa kArya hoya che. e vAtano tuM nizcaya, rAkha tethI A anAyAsa-kaSTa vinAnI kSamA kleza vagaranA. sukhane utpanna kare che. (ema jANa) (37) vakragatine dhAraNa karatI ane bahArathI komalatAne, darzAvatI sApaNanI mAphaka A mAyA niraMtara jagatane DasyA kare che. (45). duHkhe karIne vaza karI zakAya tevA manane prathama jItavAthI, ja pachI Indriyo sukhathI jItI zakAya che ane te manane. tattvanA vicArathI jItavuM joIe ema mane lAge che. (70) samAdhi zataka samAdhi zatakane bIjuM nAma samAdhi taMtra-duhA ApavAmAM AvyuM che. jaina dharmanA uttama graMthonA saMdarbhamAM 100 duhAno anuvAda samAdhi zatakamAM che. Adi-samarI bhagavati bhAratI praNamI jina jaMga badhu kevala Atama bodhako karazuM sarasa prabaMdha. aMta-jJAna vimAna cAritra pavi naMdana sahaja samAdha, muni suragati samatA zaci raMge rame agAdha. kavi jazavijaryo e ro dodhika zatakapramANa, eha bhAva jo manadhare sau pArve kalyANa. kavie samatA zatakamAM samatAno mahimA gAyo che. Atmasiddhi mATe mokSa mArgamAM AgaLa vadhavA mATe samatA guNa anivArya che sAdhu jIvana samatAnuM uttamottama udAharaNa che aho aho sAdhujI samatA dariyA. kavie dohA padavaMdhamAM A zatakanI racanA karI. Adi-samatA gaMgA maganatA udAsInatA jAta, cidAnaMda jayavaMta ho kevala bhAnu prabhAta. aMta-bahuta graMtha naya dekhike mahApuruSakRta sAra, vijasiMhasUrI kio samatAzatako hAra. 103 bhAvata jAkuM tattva mana ho samatA rasalIna, yU pragaTe tujha sahaja sukha anubhava gamya bahIna. 104 Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-6 kavi yazavijaya zuM zIkhae Apa ApaE deta, sAmyazataka uddhArakAra hemavijayamuniketa. samatA zataka 18 yazovijayajI upA.nI vaividhyapUrNa kAvya sRSTimAM AtmAnA kalyANa mATe ananya preraka ane poSaka vicAronuM bhAthuM rAkhatA zatakamAMthI prApta thAya che. atre dRSTAMtarUpa kRtio abhyAsa mATe noMdhavAmAM AvI che. samatAthI sAdhanAnA vicAro Atma vikAsamAM zubha nimitta bane che. A samatA zataka cidAnaMda vidyukI kalA amRta bIja anapAya, jAne kevala anubhavI kinahI kahI na jAya. Atmika AnaMdarUpI candramAnI kalAe amRtanuM (mokSanuM) bIja che te kalA kadI nAza pAmatI nathI ane te kalAno je AnaMda che. te to kevala anubhavI ja jANe che te koInI AgaLa kahI batAvatI nathI. mamatA thira sukha zAkinI niramamatA sukha mUla, mamatA ziva pratikUla hai niramamatA anukUla. 315 mamatA e sthira sukhano nAza karavA mATe zAkinI tulya che. jyAre nirmamatAe sthira sukhanuM mUla che. mamatA te mokSa mArgathI pratikUla che jyAre nirmamatAte anukUla che. kare mUDhamati puruSakuM zruta bhI madabhaya roSa, jyuM rogIkuM khIra dhRta saMnipAtako poSa. 105 (pAna 219) jema rogI mANasane khIra ane ghI saMnipAta vadhAravA mATe thAya che tema mUDha buddhivALA puruSane zruta (jJAna) paNa madabhaya ane roSanI vRddhi karanAruM thAya che. TALe dAha tRSA kare gAle mamatA paMka, laharI bhAva virAgakI tAko bho nisaMka. virAga bhAva (rUpI jala)nI lahera (krodharUpI) dAhane TALe che. (viSayarUpI) tRSAne dUra kare che. ane mamatArUpI kAdavane sApha kare che. tethI zaMkArahita paNe tenuM sevana karo. rAgabhujaMgama viSaharana dhAro maMtraviveka, bhavavana mUla cheTuM vilase yAkI Teka. rAga rUpI sarpanuM viSa dUra karavA mATe vivekarUpI maMtrane manamAM dhAro e viveka saMsArarUpI vananuM mUla chedI nAkhavA mATe samartha che. Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA apramAda pavi daMDathi karI moha cakacUra, zAnI Atamapada lahai cidAnaMda bharapUra. jJAnI puruSa pramAda tyAgarUpa vajIdaMDathI mohane cakacUra karI nAkhI jJAna ane AnaMdathI bharapUra evA Atmapadane (mokSane) prApta kare che. vitha tyaji sausaba tyaji pAtaka doSa vitAna, jaladhi tarata navikyuM tareDa taTinI gaMga samana. pApo ane doSono vistAra karanAra viSayone je tyaje che te badhuM ja tyajI zake che. je mANasa samudrane tarI jAya te gaMgA jevI nadIone kema na tare. saMdarbha : saMkhyAmUlaka kAvyo 1. jaina gUrjara kavio bhA-4 218-219 2. maNi jina pA. 30 3. jaina gUrjara kavio bhA-4 229 4. jaina gUrjara kavio bhA-1 269 5. jaina gUrjara kavio bhA-3 187 6. jaina gUrjara kavio bhA-4 19 7. guja-sAhitya pA. 290-291 8. jaina sajhAya bhA.-2 102 9. covIzI svarUpa pA. 2pathI pa5 devavaMdanamALA pA. 119 jinendra sta saMdoha 10. jaina sajajhAya bhA.-1 61 11. jaina sajajhAya bhA.-2 177 12. jaina sajajhAya bhA.-1 91 13. cidAnaMdajI kRta padyAvaLI pA. 68 14. cidAnaMdajI kRta padyAvaLI pA. 45 15. jaina sajhAya bhA.-2 195 16. jaina gUrjara kavio bhA.-1 345 17. saumya zataka 18. samatA zataka Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-7 prakIrNa kAvyaprakAro samyajJAnae vizvanuM amUlya dhana che. tenI sarakhAmaNI A jagatanA koI dunyavI padArtha sAthe thaI zake nahi. samyajJAna mukti-mokSa apAvanAra che jyAre Adhunika jJAna rAgadveSa-moha AdithI bhavabhramaNa vRddhi karanAruM che. eTale asat zAna choDIne sattAna samyajJAna dharma AtmajJAnanI upAsanA karavI joIe. 1. pAraNuM rUSabhadeva svAmInuM pAraNuM vartamAna covIzInA prathama tIrthakara zrI AdinAtha bhagavAne che mAsanA upavAsa karyA pachI "pAraNA' mATe bhikSA vahoravA nIkaLyA paNa yugalIone jJAna na hatuM ke prabhune kaI vastu vahorAvavI. A rIte pharatAM pharatAM bAramAsa vItI gayA. prabhunA aMtarAya karmano kSaya thayo ane zreyAMsa kumAre jAti smaraNa jJAnathI jANIne prabhune IzurasathI pAraNuM karAvyuM. A prasaMgane kendramAM rAkhIne "pAraNuM' nAmanI kRti racAI che. kavi sAgaracaMde saM. 1891mAM rUSabhadeva svAmInuM pAraNuM ane kavi mANekavijaya rUSabhadeva jinanuM pAraNuM'nI racanA karI che. bhikSA mATe vicaratA bhagavAnano ullekha karatI paMktio joIe to. thALa bharyo sagamotIDe ghumara gotaDI gAya, vIrA vacane re ghaNuM kare tele nahi lagAra prathama. llel vinitA nagarImAM vegazuM pharatA zrI jinarAya, zerIye zerIye re jo phare Ape nahi koI AhAra prathama. INA karmasattA baLavAna che te mATe sItA ane harizcaMdrano ullekha karI kavi jaNAve che ke, kevaLIne paNa karma udayamAM Ave to bhogavavuM paDe che. karma to kevaLIne naDyAM mukyA lohI ja thAma, karmathI nyArA re jehuvA pahoMcyA zivapura DhAma prathama. I10nA bhikSA mATe bAramAsI vicaryA pachI karmano aMtarAya dUra thayo ane pAraNuM karyuM kavinA Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA zabdo che. zrI zreyAMsa naresa3 beThA cobArA bahAra, prabhujIne pharatA re nIrakhIyA vahorave nahIM koI AhAra. /14 zrI zreyAMsa naresarU mokalyA sevakasAra, prabhujI padhAro re premazuM che sujhato AhAra prathama. (15) so daza ghaDI tyAM lAvIyA zeraDI rasano re AhAra, prabhujIne vahorAve premazuM vahorave utama bhAva prathama. /1ell saMdarbha : jina-guNa maMjarI pA. 239-240 2. nemanAthano coka jaina sAhityanI eka viziSTatA che ke temanAtha vize lagabhaga dareka kAvya prakAramAM nAnI-moTI kRtio prApta thAya che. nemanAthanI cuMdaDI, nemanAthano coka jevI racanAo dvArA kavioe nemarAjulanI jugala-joDInA amara snehanI guNa gAthA gAI che. keTalAka zabda prayogomAM zabdArtha nahi paNa kRtine AdhAre lakSmArtha niyama karIne teno paricaya ApavAmAM Avyo che. temanAthane "coka'mAM coka zabda vize nIcenI mAhitI maLe che. coka" gAma ke nagarano mukhya mArga cAra rastAvALI jagA. coka eka prakAranI gAvAnI rIta-zailI. - coka eTale lAvaNI kAvyamAM AvatI eka kavitA. temAM cAra ke ATha kaDInI racanA heya che, TUMkamAM coka eTale geya kAvya racanA ema spaSTa samajAya che. lAvaNImAM Teka hoya che 1 kaDI astAInI 2-3 kaDI aMtarAnI 3-4 jhulanI chellI vALavAnI ema Teka racanA hoya che. atre kavi amRta vimaLakRta nemanAthano coka pragaTa karavAmAM Avyo che ane tenI mahatvanI vigato noMdhavAmAM AvI che. kavi e kAvyanA AraMbhamAM nemanAthanA lagnanA prasaMganuM nirUpaNa karyuM che. temanAthanI jAna Avaze evI rAjula pakSanI sakhIo ane snehIo sumadhura kalpanA dvArA AnaMda vibhora banI gayAM che. bIjI. DhALamAM nemajInA Agamana prasaMge pazuonA pokAra sAMbhaLIne jIvadayA ciMtavIne toraNathI ratha pAcho pheravIne gaDha-giranAra pahoMcI sahasAvanamAM nemakumAra saMyama svIkAre che. A prasaMge rAjula mUcha pAmI virahAvasthAnI anubhUti kare che zRMgAra rasanI anerI sRSTimAMthI pazuonA pokAranuM nimitta karuNa rasanI sRSTimAM aneruM parivartana thAya che. trIjI DhALamAM rAjulA cittanI sthitino ullekha karIne rAjula saMyama svIkAre che tenI mAhitI ApI che. rAjula kahe che ke tame mane ekalI mUkIne cAlyA gayA. paNa huM tamane choDavAnI nathI. huM tamArA paMthe AvuM Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-7 319 chuM. rAjulanuM hRdaya parivartana hRdaya sparzI ane AkarSaka prasaMga che. namUnArUpe paMktio joIe to temAM kAvyanI geyatAne anurUpa prasaMgocita madhura padAvalIo cokanI rasikatAmAM vRddhi kare huM vATa jouM Avone nema alabelA khINa khINa palapala prItama nIrakhe, hAMre mAre harakha na mAye manamAM. hAM. 1 pazuA pokAra suNI nema dayALa, hAM re e to choDyA baMdhana tatkala. hAM. II toraNathI ratha pAcho vALI. hAM re cAlyA raivatagirinI jALamAM hAM. 4 svAmIno mane viraho te ghaNuM jue che, ema rAjula sakhIone kahe che. svAmI. 15. traNa bhuvanano nAtha kahAve, hAM re kaMI nirbaLa thaI zuM bIe che. svAmI. maMjhA tame mUko paNa huM navi mUkuM, hAM re ema kahI jaI saMyama lIe che. svAmI. IINA rAjula nemakumArane upAlaMbha ApatAM jaNAve che ke rUSabhAdika paraNI sukha vilase, hAM re pachI thayA che saMyama dhArI. sAhelI. jA rAjula kaMI olaMbhA detI, hAM re nema pAse saMyama lava letI. sAhelI. IINA daMpatI kevaLa ziva varIyA, hAM re ema amRta vimaLa ema sukhadarIyA sAhelI. peTA jaina sAhitya lagabhaga badhI ja kRtionA aMtamAM je te pAtra saMyama svIkArIne mukti sukhanI prApti kare che evI sarva sAmAnya ullekha thayo che. nemanAthano coka' eTale nema-rAjulanI jugala joDIno avicalapada pAmavAnA prasaMganuM bhAvavAhI nirUpaNa ane mokSa puruSArthanI sAdhanAno anubhava siddha rAjamArganuM bhavyAtmAone digdarzana karAve tevI uttama kAvya racanA. Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA 3. rAjulano vIMjhaNo vIMjhaNono zabdArtha paMkho, havA nAkhavAnuM eka sAdhana, ahIM rAjulano vIMjhaNono artha rAjulanA virahane zAMta karavA mATenI padya racanA. artha samajavAno che. virahano tApa-garamI zAMta thAya tevI kAvya racanA. rAjulano vIMjhaNoe nema-rAjulanI joDInA jIvanano mitAkSarI paricaya karAve che. teno AraMbha UnALAnI garamInA divasathI thayo che vAstavika rIte garamInA saMdarbhamAM nemakumAre rAjulano tyAga karyo te virahano prasaMga UnALAnI garamInuM pratIka che. kavi amaravijayanI A kRti nemanAthanI vaividhyapUrNa kRtiomAM navI bhAta pADe che. rAjulano vIMjhaNo AvyA unAlAnA dahADA ke rAjula benI viMphANIyo zuM na lAvI ke re, rAjula benI viMjaNIyo zuM na lAvIke mArA nemane DholavA thAya ke prabhujInA caraNe zivanamAvIke rAjula benI vIMjhaNIyo zuM na lAvI. // 1 // rAjula kahe suNo saiyara morI vikANIyo zAkAraNa lAvuM, svAmI mukI gayA giranAre ke saMsAra choDI munivara thAvuM ke. 2aa caMdrA kahe suNo rAjulavAlA saralasvAmI na hoya kAlA, te kAraNa svAmIne tajIe ke bIjo vara manamAM majIe ke. IIII rAjula kahe bolo bolama juThA zyAma vastumAM guNa che moTA, e to traNa bhuvanano svAmI ke huM to pUrava puchyuM pAmI ke. // 4 // jinajI e jIvadayA mana ANI rathaDo pherI cAlyA pApa jANI, pazuDAM ugArI dAnadIdhAM kuMvAre manavaMchita phala lIdhAM ke. pA mAta kahe suNa putra sujANa ke tuM to anaMtaguNa bhagavAna, mArI Aza pUro ekavAra ke kanyA paraNIne vAna vadhArake. 6 // putra kahe suNo mAta hamArI paraNuM nahi huM mAnava nArI, saMyama nArI meM manamAM dhArI mujane lAge ati ghaNIppA2Ike. IIII rAjula kahe suNo saiyara mArI huM to navabhavakerI nArI, ene bIjo koI manamAM dhArI ke jANI zivavadhu ghaNIppArIke. // 8 // jinajIe dAna saMvatsarI dIdhuM bhavi prANInuM kArajasIdhuM, lei jAna jAdavajI pAchA vaLiyA ke kevalapAmI zivasukha varIyA ke. "lA rAjula dAna punya nitya karatI nemanuM dhyAna hRdayamAM dharatI, saMyama lai giranAre caDhyAM ke aSTa karmanA toDyAM iDayA. ||10|| Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-7 321 jagamAM dhanya dhanya eha naranArI huA janma thakI brahmacArI, thayA daMpatie vratadhArI ke pAmyA ziva padavI sukhakArIke. 11aaaa evo vijJANIyo je koI gAze tasa ghara manavAMchita thAze ke, amaravijayaguru eNI pere bole nahi mArAnema rAjulanI tole ke. /12 4. mahAvIra prabhuno cuDo cuDo saubhAgyanA pratIka samAna che. kavi padmavijayajIe caMdanabALAnA saMdarbhathI cuDAnI racanA dvArA ema jaNAvyuM che ke caMdanabALAe prabhunA nAmano cUDo paheryo che. prabhu mahAvIra mArA svAmInAtha che mane jJAnanI lhANI ApI che ane bhagavAnanI prathama sAdhvI banI chuM kavie mRgAvatIno paNa dRSTAMtarUpe ullekha karyo che. kavinI cuDAnI kalpanAthI nUtana stavana racAyuM che. mahAvIra prabhuno cuDo (rAga-olI caMdanavALAne bAraNe) tArA mukhaDA upara jAuM vArI re, vIra mArAM mana mAnyA, bArA darzananI balihArI re, vIra mukI bAkuLA mATe AvyA re. vIra. (1) mane heta dharI bolAvyA re, pAye kIdhI jhAMjhaNanI jhaNa re, vIra. mAthe kIdhI mugaTanI veNa re, vIra. prabhu zAsanano eka rUDo re, vIra. meM to paheryo tArA nAmano cUDo re. vIra. (2) e cUDo sadAkALa chAje re vIra. mAre mAthe vIra ghaNI gAje re. vIra. mane ApI jJAnanI debI re, vIra. pahelA thayA caMdanabALA ebI re vIra. (3) ene ogho mudapati AlyA re vIra. niMdA mahAvIra vicaratA AvyA re vIra. mane AthI jJAnanI debI re, vIra. bIjA thayAM mRgAvatI cetI re. vIra. (4) nidA dezanA amRta dhArA re vIra. bhavi jIvane kIdho upakAra re, vIrA caMdra sUrya mULa vimAne AvyA re. vIra. caMdanabALA upAzraye AvyA re vIra. (5) caMda sUrya svasthAne jAya re, vIra. mRgAvatI upAzraye AvyA re, vIra. gurUNIjI bAra ughADo re vIra. gurUNIe kIdho tADo re. vIra. (6) gurUNIne khamAvavA lAgyA re, vIra. kevaLa pAmyA ne karma bhAgyA re, vIra. eNe AvatAM sarpane dITho re, vIra. gurUNIjIno hAtha UMco lIdho re vIra. (7) guNIjI jhabakIne jAgyAre vIra, sAdhvIne pUchavA lAgyA re vIra. tane e zuM kevaLa thAya re, vIra. guNIjI tamAre pasAya re, vIra. (8) Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA caMdanabALA celIne khamAvyAre, vIra. niMdA khAmatAM te kevaLa pAmyA re, vIra. gurUNI ne celI mokSa pAmyA re, vIra. tema padmavijayajI guNa gAyA re vIra. (9) saMdarbha : (jinaguNamaMjarI) pA. 336 5. cuMdaDI 'cuMdaDI' e saMsArI jIvanamAM saubhAgyanA pratIka tarIke prasiddha che. lagnajIvananI saphaLatA ane samRddhimAM cuMdaDI oDhavAno prasaMga apUrva harSollAsathI ujavAya che. AtmAnA zAzvata sukha mATe saMyama jIvanano rAjamArga suprasiddha che. saMyama jIvanamAM pAMca mahAvrata che temAM cothuM brahmacaryavrata vratomAM ziromaNi che. A mATe ziyaLa zabda tenA paryAya tarIke pracalita che. kavi zIla vijaye 11 kaDInI A sajhAyamAM pUrvakAlIna dRSTAMtono ullekha karIne zIyaLa pALavAno anurodha karato kendravartI vicAra pragaTa karyo che. viSayavAsanAno tyAga karIne bramacaryavrata pAlanathI AtmA muktimArgano bhoktA bane che zIyaLanI cuMdaDI e muktinuM pratIka che. AraMbhanA zabdo che. re jIva viSaya nivArIe, nArI ziraso neho re, muMjamRNAla taNI pare, phATaka dekhAya chehore. // 1 // kavie strI caritranAM udAharaNa ApavIne zIyaLa pALavAno bodhAtmaka vicAra vyakta ryo che. udA. joIe to janama lage je vAlahI, sUrikatAnAro re, kaMThe Dasyo aMguThaLa, mAravA nija bharatAro re, re jIva. III dIpazIkhA dekhI karI. rUpe mohyo pataMgo re, sonA kAraNa lobhIyo, home Apano aMgo re, // rejIva ||lA aMte kavi jaNAve che ke ''zIyala suraMgI cUnaDI, te sevo nizadizore." zIyalanI cuMdaDI re jIva viSaya nivArIe nArI upara zo nehore, muMja mRgAla taNIpare phATaka dekhAya cheho re jIva. // 1 // SaT khaMDa kero rAjIyo ApataNo aMga joto re, cUlaNI cUkI mAravA avara kahuM kisI vAto re jIva. II2 / / Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-7 323 janma lage je vahAlI sUrIkAMtA nAro re, kaMThe Daspo aMguThaDo mAryo nija bharatAro re jIva. 3 caMdravadanI mRgalocanI cAlatI gajagelI re, rUpe dise rupaDI paNa te viSanI velI re jIva. III viSayArasa viSa velaDI zelaDI sevo caMgo re, paMDita janane bholave kSaNamAM mAMgo maMgo re jIva. //pA nArI viSayaviNAsIo dazamAM kaMdhara dazaviSo re, rAjaramaNI hArI karI naraka paDyo nizadizo re jIva. IIell eka iMdriya paravazapaNe baMdhana pAme jIvo re, mayagala mohyo hAthaNI baMdha paDyo kare rIvo re jIva. kA. madhukara mohyo mAlatI levA parimala pUrI re, kamala biMDate mAMDI rahyo jana AthamIyo sUro re. jIva. 58 dIpa zikhA devI karI rUpe mahyo pataMgo re, sonAkAraNa lobhIyo home ApaNo aMgo re jIva. lA nAdavinoda vidhIyo haraNa haNyo nija bANo re, rasanA pharase mAchalo bAMdhyo dhIvara jAlo re jIva. ll10nA paMDita ziyala vijaya taNo ziSyadiye AziSo re, zIyala suraMgI cuMdaDI te sevo nizadino re re. jIva. 11 saMdarbha : jaina-sajajhAya bhA. 1, pA. naM. 126 cAritra cUDI kavi samayasuMdaranI virATa ane vaividhyapUrNa gIta sRSTimAM viSayonI navInatA dhyAna kheMce levI che. kavie cAritra cUnaDInA gItanI racanA karIne cUMDI prakAranI kRtio prApta thaI che temAM navInatAno paricaya thAya che nemanAtha bhagavAne rAjulane cAritra cuMdaDI AtmAnuM saubhAgyapaNuM prApta karAvyuM che te vicAra mahatvanA che. oDhADIne cAritra cUDI tIna gupati tANo tayo re vINo re varAyo guNa chaMda re, raMga lAgo vairAgano re viSa meM vayo vAritavaMda. 15 Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 'jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA lAkhIkhI cUtaDI re lAla molavi sakhi ketA mUla, cUnaDI citamAnI amUla mUne nema uDhADI re. ll avihaDa raMga e cuMdaDI re jala jAla vica meM saMti, samayasundara kahaI sevatAM re kharI pUgI rAjula khaMti. rAA (kusumAMjali pA. 130) 6. "phUlaDAM phUlaDAM' eTale chAza lAvavAnuM phUlanA AkAranuM sAdhana kAvya gAtA gAtA tevo AkAra thAya ema artha thAya che. vajasvAmInAM phUlaDAM gIta gAtAM baheno tevo AkAra banAve che. ema arthaghaTana karavAmAM Ave che. kAvya racanA nIce pramANe che. vajasvAmInAM phUlaDAM "phUlaDAM' saMjJAvALI eka kRti kavi paMDita vIravijayajInI prApta thAya che. A kAvya hariyALI prakAranuM che. atre artha sahita pragaTa karavAmAM AvyuM che. kavie phUlarUpa hAlaraDAMno ullekha karIne vajasvAmInA ujjavaLa bhaviSyanI AgAhI karI che. zrAvikA upAzrayamAM vajasvAmIne pAraNAmAM jhulAve che ane hAlaraDAM gAIne bhaviSyanI zubha bhAvanA vyakta kare che. hariyALI-vajasvAmInAM phUlaDAM - sakhIre meM kautika dIThuM-vajasvAmI cha mAsanA Azare hatA te vAre sunaMdAe dhanagiri sAdhune ApyA. te sAdhvInA upAzraye pAlaNe suvArIne zrAvikAo hIMcoLatI thakI hAlaraDAM gAtI mAMhomAMhe sakhIone kahe che ke, he sakhI ! meM kotaka dIThuM. sAdhu sarovara jhIlatA-snAna vajaryuM che to paNa muni samatA jaLa bharelA upazama sarovaramAM jhIle che. sa. nAke rUpa nihAlatAre-tapasyAe karI saMbhinna zrotAdika labdhio upajI che tevA muni te AMkha mIcI hoya ne nAzikAe karI netranuM kAma kare rUpAdika juve. sa. locanathI rasa jANatA re-netre karI rasendrInuM kAma kare eTale dIThA thakI-mITho-khATo rasa mAlama paDe. ekeMdriya pAMce IMdrInuM kAma kare. punaH pAMca iMdrInuM jJAna thAya. sa. munivara nArIsuM ramaze. gA. 1-viratirUpI je nArI te sAthe munirAja sadaiva niraMtara rame che. sa. nArI hIMcoLe kaMthane-samatA suMdarI te nArI potAno AtmarUpI je bhartAra tene dhyAnarUpa hIMcoLe besArIne hIMcoLe che. sa. kaMtha ghaNA eka nArInere-tRSNArUpINI je strI teNe jagatanA sarva jIvane bhartArarUpe karyA che sarvane paraNI che. Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-7 325 sa. sadA yovana nArI te rahere-vaLI moTuM kautuka che ke tRSNA nArIne paraNelA aneka saMsArI jIvo mRtyu pAmyA paNa te strI sadA yovanavantI che. kadApi vRddha paNuM pAme ja nahIM. sa. vezyA viludhA kevalIre. gA. 2-mukti rUpINI strI anaMta siddha bhogavI mATe vezyA te sAthe kevalajJAnI lubdha thayA te jIvo pharI saMsAramAM AvatA nathI. sa. AMkha vinA dekhe ghaNuM re-kevalajJAnIne dravyandriyanuM prayojana nathI te mATe AMkha te netra, teNe joyA vinA paNa dekhe che. jJAna netre karI jagatane dekhe che. sa. ratha beThA munivara calere-aDhAra hajAra sIlAMga ratha temAM beThA thakA munirAja mukti mArga bhaNI cAle che. sa. hAtha jale hAthI DubIo-ardha pudgala mAMhe saMsAra te hAtha jala saMsAra kahIe, te jIvaupazama zreNe caDhato thako sarAga saMjaye paDato kadAcita mithyAtva pAme te muniyo hAthI sarikhA hAtha jale DabbA jANavA. sa. kutarIe kezarI haNyore gA. 3- niMdrArUpI kutarIe cauda pUrvadhara sarIkhA kezarI siMhane haNyA eTale pramAda yogye cauda pUrvadhara saMsAramAM bhame che. sa. tarazyo pANI nahi piere-saMsArI jIva Anadi kALathI tarazyo che, tene guru vANIrUpa amRta pANI pAya che paNa pIto nathI. sa. paga vihuNo mAraga calere-zrAvaka tathA sAdhuno dharma e be paga mAMhelo eke paga sAjo nathI ane AtmA parabhAvanA mArge cAle che te bahu duHkhane pAme che. sa. nArI napuMsaka bhogavere-mana napuMsaka che cetanArUpI strIne bhogave eTale mana sahacArI cetanA yathA icchAe viSayAdikane vilase che. sa. aMbADI para upa2 ll4-bhavAbhinaMdI durbhavya athavA abhavya athavA arocaka kRSNa pakSIA manuSyane gardabha kahIe tene cAritra devuM tene gadheDA upara aMbADI jANavI. sa. nara eka nitye ubho rahere-sadeva eka puruSa Ubho ja che, te kemake cauda rAja lokarUpa eka nara che te madhye je kahyA ane kaheze te sarve bhAva che. evA loka paMcAstikAya maLe urdhva, adhotIchayathokatAgama pramaNe paNa te puruSa AkAra che. jema puruSa paga be pahoLA karI keDe be hAtha kApI Ubho rahe te AkAre jANavo. sa. beTho nathI navI besazera-zAzvato loka che te puruSa Ubho te AkAre che mATe loka prakAzamAM puruSa kahI bolAve che te beTho nathI tema besaze nahi. sa. ardha gagana vace te rahere-urdhva adhotirtho ema cophera aloka che madhya loka che mATe anaMtapradeza AkAza te vacce adhara loka rahyo che. sa. mAMkaDe mAjhane gherIre po-vahevArIA bhavya jIva manuSya deva tiryaMcAdi gati Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA pAmyA thakA rahe che te mAjhana kahie tene kaMdarpa rUpa mAMkaDe saMsAramAM gherI rAkhyA che, mukti jAvA de nahIM. sa. uMdare merU halAvIore-paMca mahAvratanA dhAraNahAra munirAja che te kadAcita, saMjavalanane udaye aticArarUpa uMdara jo lAge to paMcamahAvratarUpa merU hAle ane saMjavalana kapAyodaya rUpa uMdara te uttara guNa virAdhe. sa. suraja ajavALuM navi karere-ekendriyAdika paMcendriyAvata saMsArI jIvane tirohita bhAve kevalajJAna che. paNa AvirbhAva thayA vinA AtmAmAM ajavALuM karatuM nathI. kevala te sUrya. sa. laghu baMdhava batrIsa gayA-ema ajJAnamAM, saMsAramAM rahetAM vaya rUpa baLatAnI pAmyuM, vaLI jIbha pachI jagyA, evA je batrIsa dAMta te nAnAbhAI. batrIsa prathamaja gayA. - sa. zoka ghaTe nahi benaDI dI-batrIsa bhAI gayA to paNa moTI bena je jIbha te vairAgya pAmI nahIM, AhArAdika lAlaca thaI paNa lavalava ne lapalapa ghaTI nahiM, eTale cetanane jarA AvI paNa cetato nathI. sa. sAmalo haMsa meM dekhIo-samakita vinA AtmArUpI je haMsane kALo ja kahIe athavA kRSNa pariNAme cetanarUpa je haMsa te kALo ja dIse che. sa. kATa valyo kaMcanagIrIre-aDhI dvIpamAM eka hajAra kaMcana gIri che tevA nirmaLa AtmAnA asaMkhyAta pradeza che, tene karmarUpa kATa vaLyo che mATe saMsArI kahevANo. sa. aMjanagIrI ujavala thayA re-aMjanagIrI zikhararUpa mAthAnA zyAma keza te paNa ujavela thayA, jarAe kaMpavA lAgyo. maraNane lagato thayo. sa. toe prabhu na saMbhArIAre chA-topaNa strI, putra, ghara. dhana, lIlAne vAMche che, prabhu smaraNa karyuM nahi, dharmanI sAmagrI pAmyA chatAM manuSya bhava eLe gumAvyo. sa. vayara svAmI pAlaNe sutAre-vayara kumAra bALapaNe bhAvacAritrIyAthakA pAraNe sutA sa. zrAvikA gAve hAlarAMre-zrAvikA sAdhvI pAse bhaNatI thakI kuMvarane hIMcoLatI thakI e kularUpa hAlaraDAM rahe gAya che. sa. thaI moTA artha te kahejore-vaLI kahe che ke vajakumAra tame moTA thajo, cAritra lejo ne harIALino artha kahejo. sa. zrI zubha varane vAlaDAre nadI-ema kavi paMDita zubhavijaya gaNi ziSya vIravijaya gaNine e artha vallabha vacana che. saMdarbha : gahelI saMgraha pA. 91 Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-7 32 7. 7. huMDI kAvya racanA mULabhUta stavanarUpe pragaTa thaI che paNa tenA aMtargata vicArone anulakSIne huMDI-vIjatI zabda prayoga thayo che. kavie huMDI stavananI racanA saM. 1733mAM 150 gAthAmAM racanA karI che. AraMbhamAM viSaya vastuno nirdeza karyo che te nIce mujaba che. praNamI zrI gurunA payapaMkaja, paNag vIra jiNaMda, ThavaNa nikSepa pramANa paMcAMgI, parakhI bahuM prANare. jinajI tujatrANA ziravahINa, tujazA sananaya zuddhayarupaNa guNathI zivasukha bahiNare. huMDI eTale vInatI. vepAra dhaMdhAmAM nANAMkIya vyavahAramAM huMDInuM calaNa hatuM. kavie DhuMDhaka matavALAne stavananI huMDI dvArA vitarAganI vANI-Agama graMthonuM je jJAna che teno AdhAra darzAvIne pratimA sthApanA pUjAno adhikAra zArama saMmata che ema jaNAvyuM che eTale A stavanarUpa huMDI DhaMDhaka matavALAe svIkAravI joIe ema samajAya che. satyavicAra grahaNa karavAthI AtmAno avazya uddhAra thAya che. huMDIno paryAyavAcI zabda lIna lIdhe bhakto prabhune vinatI karIne uddhAranI bhAvanA vyakta kare che. eTale A prakAranI pratimA pUjana (mUrtipUjA)nA matanuM samarthana karavA mATe AgamanA graMthono saMdarbha ApIne DhaMDhaka matanA saMzayono pratikAra karavAmAM Avyo che mUrtipUjA e koI phaLadrupa bhejAnI kalpanA nathI paNa prabhu bhaktinA prakAra mATenI uttamottama vyavasthA che. kavitA zabdomAM mAhitI nIce pramANe noMdhavAmAM AvI che. koI kahe jina pUjAtAjI | je paTakAya AraMbha | te kema zrAvaka AcarejI | samakitamAM thirathaMbha | sukhadAyaka torI ANA muja supramANa | Teka |1|| artha :- koI kahe jina pUjatAM ke koIka to DhuMDhIyA ema kahe je paramozvaranI pUjA karatAM thakI je paTakAya AraMbha ke tana kAyanI je hiMsA thAya te toke te pUjA kema zrAvaka Acare ke zrAvaka Sa kare ? samakitamAM thirathaMbha ke samakita daDha be te zrAvaka kakAnI hiMsAno hetu je jinapUjA te dharmavAste kema kare iti prathama gAthArtha sukhadAyaka ke he sukhadAyaka sukhanA deNahAra torI ANA ke tamArI AjJA te muja supramANa ke mahAre pramANa re athavA prabhujInI stavanA to kare ja je mATe prabhune kahe re je sukhadAI je tamArI AjJA te mAre pramANa te eTale e bhAva je tamArI AjJA te pramANe te paNa kuyukti karavI te pramANe nathI. tehane kahIe jatanA bhakti kiriyAmAM nahIM doSa / paDikamaNa munidAna vihAre | nahIM to hoya tasa poSa su. artha : tehane kahIe ke je pUjAmAM hiMsA batAve te tene kahIe zuM kahIe ? te kahevuM Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 jaina sAhityanA kAvya prakAro svarUpa ane samIkSA jatanA bhakti ke eka jatanA bIjI bhakti kariyAmAM ke je kriyAmAM hoya eTale je kriyAmAM jatanA tathA bhakti hoya nahIM doSake. te kriyAmAM doSa nathI tathA kadAcita tehamAM paNa hiMsA kahIne doSa deravADIe to paDikkamaNe paDikamaNAmAM muni dAna ke munine dAna detAM vihAra ke munine vihAra karatAM nahIM to ke jItanA bhaktie paNa karatAM doSa kahIe to hoya tasa poSake te pratikramaNa pramukhamAM paNa hiMsAnI puSTi thAze eTale e e bhAva je pratikramaNa karatAM uTha besa karatAM vAyukAya haNAya muni dAnamAM paNa unhI bAka nIkaje. tathA dAna devA unatAM paNa jIvaghAta thAya valI munine vihAra karatAM paNa pRthvI pANI vAyu vanaspati valI trasa beiMdriyAkano paNa ghAta thAya. te mATe e paNa na karavAM ema kahevuM paDaze te mATe jItanA bhakti kriyAmAM doSa nathI. A stavanamAM zuddha tAtvika vicArono samanvaya sadhAyo che. jJAnamArganI ucca koTinI racanA tarIke sthAna dharAve che. kavie DhaMDhaka matavALAnA vicArono pratikAra karIne AgamanA pATha AdhAra sAkSI tarIke vicAro darzAvIne satya darzana karAvyuM che. yazovijaya upA-nI A jJAna garbhita vIra stavanA uttama kRti gaNIe tenI sAthe caturvidha saMghane paNa Agama sAkSIe satya samajAvIne dharma zraddhA daDha banAvavAmAM amUlya phALo Ape tevI che. A stavananA vicAro gurugama vagara AtmasAt thaI zake tema nathI eTale AtmArthI janoe AgamanI vANI samajavA mATe gurunI nizrAmAM puruSArtha karavo iSTa che ema kavie jaNAvyuM che. ahIM huMDI zabdanuM arthaghaTana DhaMDhaka matavAdI jinavANI-jinAgamarUpI huMDI svIkArI AtmAnuM kalyANa kare ema samajavAnuM che. mahAvIra hUMDI bAlAvabodhanI racanA kavi padmavijayajIe saM. 1849mAM racanA karI che hUMDInA mULa kartA yazovijayajI upA. che. (6-70) saMdarbha : prakaraNa ratnAkara bhA-3. pravacana sAroddhAra-pA. 632. 8. patra lekha | vinaMtI madhyakAlIna sAhityamAM gadya-padyamAM svataMtra patra lakhAyelA prApta thAya che tenI sAthe dIrgha kAvyomAM paNa patrano prayoga thayo che. saMdezo mokalavA mATenuM sarvajana sulabha evuM patra sAhitya vividha prakAranuM che. kavi jayavaMtasUri 16mI sadInA madhyakALamAM thayA hatA. emano ajitasena zIlavatI lekha prApta thAya che. ajitasenane zIlavatIno koI patra ke samAcAra maLyA nathI tenI vedanAne vyakta karatAM karavAmAM AvI che. ke kavi jayavaMtasUrie zrI sImaMdharasvAmI lekha | patra nI racanAmAM bhagavaMtano bhakti bhAva sabhara mahimA gAvAmAM Avyo che. zrI sImaMdhara vinatI patra rUpe kavi kamaLavijayajIe saM. 1682mAM divALInA divase guruvAre racanA karI che ane bhakta bhagavAnane potAno uddhAra karavA mATe vinaMtIrUpe vicAro Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-7 3 29 pragaTa thayA che. kavi harSavijaye saM. 1853mAM zrI sImaMdharasvAmIne vinaMtI nAmano patra lakhyo che. loka gItanA rAhamAM lakhAyelo A patra bhakti ane kavikalAthI vadhu bhAvavAhI ane AkarSaka banyo kavi rUpavijayajIe nema-rAjula lekhanI racanA 19 gAthAmAM karI che temAM mukhyatve rAjulanA virahane vAcA ApavAmAM AvI che. kavi lAvaNya samaye saM. 1562mAM zrI zatruMjaya maMDana Adijina vinatI kAvyanI racanA pAMca DhALamAM karI che. temAM mukhyatve zatruMjaya tIrthamAM birAjamAna AdIzvara bhagavAnane vinaMtI karIne jIvAtmAno uddhAra karavAno mukhya vicAra vyakta thayo che. traNa DhALamAM prabhuno vizeSaNa yukta paricaya ApIne bhakta corAzI lAkha jIvA yonimAM bhramaNa karIne Avela che tenuM nivedana karyuM che cothI DhALamAM tIrtha yAtrA-sparzanA Avazyaka kriyAo karI nathI tenI mAhitI cAlI che. pAMcamI DhALamAM zatruMjayanI yAtrA prabhu darzanathI apUrva AnaMdanI anubhUti thAya che tenI abhivyakti thaI che. aMte bhakta bhagavAnano sevaka che ane prabhu svAmI che ane sevakano uddhAra karavAnI sahRthrI ArtabhAvanA pragaTa karI che. kavinA zabdo che. huM aparAdhI chuM prabhu gADho, tohI bola dIdho muja TALo, chorUM hoya kachorUM koI, mAya tAya sAro savi soI. | 43 | tuM ThAkora | tuM mAyane bApa, janama janama meM kIdhAM pApa, teha taNo TALo saMtApa, jima kAyA ajavALuM Apa. 4pAI rAja raddhi....svAmi, kahe lAvaNya samaya ziranAmI, sevakamAMhi samAho to sthApo, AdIsara avicala pada Apo. All pannara ...AdIjina tUThe, vinataDI ulaTa ghaNe, cAro mAsa vada dazamI, dahADe, mini lAvaNyasamaya bhaNo jaNA 1. mahAvIrasvAmIne saMdezo paMthIDA saMdezo dejo mArA nAthane, vardhamAna je covIzamo jinarAjo; rAja iMdAthI sAta UMe jamavAsa che, dhyAtA naranA beThA hadya mojhAra jo. paM. 1 je dinathI prabhu Apa iMdAthI sIdhAvIyA, te dinathI prabhu jJAna khajAno luMTAya jo; Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA Apa je nara apakAraka rAkhyA danA, to to sarave Apa keDe zuM sIdhAyajo . 2 kevala ne mana:paryava doya nAsI gayA, ladhu bhrAtA tasa ekadinANa paNa jAya jo; Atho ajJAna aMdhArAne sAthe laI, pragaTyo bharatanA are khUNAmAMya jo paM. 3 Ape je prabhu dharma vRkSa ropyo hato, te to khaMDo khaMDa karI vecAya jo; digaMbara zvetAMbara Adi aneka che, nija nija matie gacchAgaccha TharAyajo 5. 4 eno paMtha chanA de muja na tRpti thayo, tiNa gacchamAM eka paMcha je gAya che; kade jinadAsa muMjhAyo paMtha dekhI ghaNA, kiNa paMthe pahocuM Apakane so kahevAyajo paM. 5 sImaMdharasvAmInI vinatI (patra) rAga : kaMku chAMTI kaMkotarI mokalI svasti zrI mahAvideha kSetramAM, jIhAM rAje tirthaMkara vaza tenuM nAmuM ziza kAgaLa lakhu kaDithI (1) svAmI jaghanya tirthaMkara vaza che, utkRSTA ekaso sitera, temAM nahi phera. kAgaLa. (2) svAmI bAra guNe karI yukta cho, aMge lakSaNa eka hajAra, upara ATha bAra kAgaLa. (3) svAmI cotrIza atirAya zobhatAM, vANI pAMtrIsa vacana rasAla, guNo taNI mAla. kAgaLa. (4) svAmI gaMdha hastI sama gAjatAM, traNa loka taNA prati pALa, cho dina dhyAna. kAgaLa. (pa). svAmI kAyA sukomaLa zobhatI, zobhe suvarNa savina vAna, karU huM praNAma. kAgaLa. (6) Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 331 prakaraNa-7 svAmI guNa anaMtA che tAharI, eka jIbhe kahyA kema jAya, lakhyA na lakhAya. kAgaLa. (7) bharata kSetrathI lIkhItaMga jANajo, Apa darzana Icchaka dAsa, rAkhuM tuma Aza. kAgaLa. (8) (jinaguNamaMjarI) to pUrva pApa kIdhAM ghaNAM, jethI Apa darzana rahyA kara na pahoMcuM hajUra. kAgaLa. (9) mArA mananA saMdeha ati ghaNAM, Apa vinA kahyA kema jAya, aMtara akaLAya. kAgaLa. (10) ADA pahADa parvata ne DuMgarA, tethI najara nAkhI nava jAye, darzana kema thAya kAgaLa. (11) svAmI kAgaLa paNa pahoMce nahi, navI pahoMce saMdezo sAMI, huM to rahI AMhi. kAgaLa. (12) deve pAMkha ApI hota pIThamAM, UDI AvuM dezAvara dUra, to pahoMcuM hajUra. kAgaLa. (13) svAmI kevaLajJAne karI dekhajo, mArA AtamanA cho AdhAra, utAro bhavapAra. kAgaLa. (14) ochuM adhikuM ne viparita je lakhyuM, mApha karajo jarUra jinarAja, bAguM chuM tuma pAya. kAgaLa. (15) saMvata 1853nI sAlamAM, harakhe harSavijaya guNagAya, preme praNamuM thAya. kAgaLa. (16) saMdarbha : jaina patra sAhitya bhA-1. 1. jina guNamaMjarI pA. 326 2. jina guNamaMjarI pA. 328 9. paTTAvalI mahAvIra svAmInA hAlaraDAMthI khyAti pAmelA kavirAja dIpavijayajIe sohamakuLa paTTAvalInI racanA karI che. paTTAvalI samuccaya bhA-3mAM nIce pramANenI bAjI paTTAvalIono saMcaya thayo che. kabUlI gaccha rAsa cAra prajJAtilaka, pUrNimA gaccha gurnAvalI paM. udayasamudra, kamala kalaza Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA gaccha A. jayakalyANaziSya, tapAgaccha paTTAvalI A. somavimala, Agamagaccha paTTAvalI muniratna, gaNadhara paTTAvalI. upA. vinayavijayajIgaNi bRhadgaccha gurjAvAna munimAla kavalagaccha paTTAvalI siddhasUriziSya, kalpasUtra sthavirAvalI muni darzanavijaya paTTAvalI racanA je te gacchanA pATa paraMparAe thayelA guru bhagavaMtono saMdarbha darzAve che gurnAvalImAM guru bhagavaMtono aitihAsika saMdarbha prApta thAya che. jaina sAhityamAM A prakAranI racanAone paNa rAsa' saMjJA ApavAmAM AvI che to vaLI gurvAvalI saMjJA paNa prApta thAya che. bhagavAna mahAvIra svAmInA prathama gaNadhara zrI gautamasvAmI ane tyAra pachI pATa paraMparAe thayelA pUrvAcAryonI mAhitI kavirAja dIpavijayanI paTTAvalImAMthI prApta thAya che bAkInI paTTAvalIomAM je te gacchanA AcAryonI mAhitI maLe che. eTale paTTAvalI jaina dharmanA guru bhagavaMtonI aitihAsika mAhitI ApatI kiMmatI dastAveja samAna racanA che. kAvya DhALa baddha che paNa vigato jaina dharmanA itihAsanuM AdhArabhUta sAdhana che. A haribhadrasUrinA varNananI mAhitI nIce pramANe che. duhA che . ? 1. citrakUTa gaDhameM tadA, saMvata pAMca majhAra, rAja kare mahAbhuja balI rAvala saMgatakumAra. teha nayarameM vipro, haribhadra INa nAma, pUrava saMjoge huo vidyAkuMbha sudhAma. pyAra veda khaTa aMga che, upaniSada chatIsa, pariziSTa bahotera milI sahu graMtha lakhavIza. vIsa lAkha e graMtha che cAra vedakomAMna, vidhA cauda nidhi samo haribhadra bhaTa jAna. dhare gaurava manamAM isyo jaganahi vAdI kopa, vidyAvAda vinA tavA peTa Apharo hoya. je vAdi hAM re tako care ghAsa pII nIra, mujane jIte tehano ziSya houM tasatIra. peTe paTabaMdhana karI karI pratijJA ema, nija paTakarma nita rahe citrakUTa bica kheMma. tapagaccha gurnAvalI-kavi vinayasuMdara gaNie saMvata 1650mAM racI che. tenI cAre paMktio nIce pramANe che. kavie A paTTAvalImAM paTadhara tarIke thayelA guru bhagavaMtono nAmollekha karyo che (pA. 163) (e) Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 333 2. prakaraNa-7 sakala surAsura sevitapAya praNamI vIra jisesararAya, tasa zAsana gurupada paTadhara jagartii guNasuM sohAkaruM. pahila praNamuM gautamasvAmI sarvasiddhi huMI jasa lIdhaI nAmi, sudharmasvAmI, paMcama gaNadhAra, jaMbusvAmi, nAbhi jayakara. (2) prabhavasvAmi tasa paTadhara namau zayaMbhava paTadhara pAMcamauM, yazobhadra bhadrabAhu muNiMda, thulabhadra, namatAM ANaMda. (3) tehanA ziSya hoI paTadhara sUrIzvara guNa maNi bhaMDAra, Arya mahAgiri Aryasuhasti saMpratirAya guru bhaNi prazasti. (4) soham kula paTTAvalI rAsa 1 pA-32, 2-pA-163 10. sAdhu vaMdanA athavA guruparaMparA jaina sAhityamAM muni bhagavaMtono caritronI racanA thaI che to guru bhagavaMtonI aitihAsika mAhitIrUpe guruparaMparA-gurnAvalInI racanAo prApta thAya che. kavi naya vimalanI sAdhuvaMdanA kRti A prakAranI che tenI racanA saM. 1728mAM 14 DhALamAM thaI che. atre namUnArUpe paMktio nIce pramANe che. Adi-zAsana nAyaka guNanilo siddhArathagRpanaMda, vardhamAna ji praNamatAM lahie paramAnaMda. aMga igyAra payajJadaza tima upAMgavalI bAra, cheda sUtra SaTabhASIyA mUlasUtra timacAra. niMdI anuyogadvAra valIe paNayA lIsasUtra, tasa anusAra je kahyA prakaraNa vRtti sUtra. zruta prakaraNathI huM kahuM sakala-sAdhu abhidhAna, sugama karuM sAdhu vaMdanA bhakti heti zubhadhyAna. ghaNA divasanI mane hatI huMsi ghaNI muja jeha, sakala sAdhuvaMdana bhaNI saphala thaI muja teha. zrIvijayaprabhasUrIMdanA pada praNamI abhirAma, sudhA sAdhutaNI kahuM vaMdanahita sukhakAma. covIse jinavarataNA gaNadhara sAdhavIsAdha, pahelA tehane vaMdanA sakalasukhanaya lAdha. Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 Adi-pATa paraMpara je valI Ayo tapAbirUdaupAyojI, jagatacaMdra sUrIsara gAyo lalitAdeno jAyojI. dhanadhana sAdhu mahAMtae moTA upazamarasanAbhoTAjI, jinamunivaMdana puNyae moTA vi mAne te khoTAjI. jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA saMdarbha : jaina gUrjara kavio bhA. 4-383 zrIANaMdavimalasUrIsara thayA chapanamaI pATaIMjI, kiyAuddhArakarInaI kIdhI UjalI pravacanavATaIMjI. zuddha-prarUpaka jinamatavyApaka vAdIkakuDakalaMkojI, jagi jasavAda ghaNo dekhInaIM nAThA kumatI raMkojI. zrIvijayadAnasUrIsara suMdara maMdiraguNa maNikerojI, jJAnakriyAdika guNanI gaNanA karavA nai kuMNasurojI. hIrohIravijaya sUrIsara jehanA ghaNA avadAtaIjI, jIva amAri tIrthaMkara mocana pramukhataNI ghaNI karI vAtaIjI.9 sIhi akbaranaIM pratibodhyo jAsa jasa bahuto vAdhyojI, meghajIIM guruhInaIM caraNad AvI vaMchitasAdhyojI. vijayasena tasa pATi saphAya tasa paTTibhAnusamAnajI, vijayadevasUrIsara pragaTyo dinadina caDataIvAnaIjI. 5 da . 10 11. maMgala 'maMgala' nAmathI racAyelI kavionA saMdarbhamAM A zabda vizenI mAhitI nIce pramANe che. maMgala eTale jenAthI adRSTa-durbhAgya dUra thaI jAya evo artha che. maMgala eTale aniSTa nivAraNa ane iSTanI prApti. 1. zrI jinabhadragaNie vizeSAvazyaka bhASyamAM 11 maMgijjaNudhigammai jeNa hiaM teNa maMgala hoI / ahavA maMgodhammo taM sAi tayaM samAdute // jenA vaDe hita sadhAya, athavA je maMtra eTale dharmane lAvo te maMgala kahevAya che. maMgalanA be prakAra dravya maMgala ane bhAva maMgala. dravya maMgala ghI-dUdha-akSata jevA padArtho dravya maMgala gaNAya che. bhAva maMgala eTale samyakdarzana, samyakzAna ane samyakcAritra che. Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa7 335 maMgalya laukika ane lokotara evo paNa bheda che. laukika maMgalamAM aSTamaMgala che. svastika, zrIvatsa, naMdAvarta, vardhamAnaka, bhadrAsana, kaLaza, mInayugala, darpaNa, lokottara maMgaLamAM arihaMta, siddha sAdhu, ane kevali praNIta dharma che. dazavaikAlika sUtramAM maMgala tarIkeno saMdarbha nIce pramANe che. dhammo maMgalaM mukikaTuM ahiMsA saMjamo tavo / ahiMsA, saMyama anetema e utkRSTa maMgala che. (prabodhaTIkA-bhA.-1 pA-9). maMgala saMthArA porisImAM cAra maMgaLano saMdarbha prApta thAya che. cattArimaMgalam, arihaMtAmaMgalam siddhA maMgala, sAhUmala, kevalI pannato dhammo maMgala ema cAra maMgaLa bhavyajIvonA kalyANarUpa che. Atmazuddhi mATe arihaMta rAgadveSathI sarvathA mukta thaI aSTakarma kSaya karanArA siddho, saMyamajIvanamAM mokSa puruSArthanI sAdhanA karanArA sAdhu bhagavaMto e kevaLajJAnanA jhaLahaLatA prakAzathI jagatanA jIvonA kalyANane mATe divyavANIno akhkhalita vRSTi karanAro dharma, ema cAra vastu maMgalarUpa che. A "maMgala'ne kendramAM rAkhIne keTalIka kRtio racAI che. maMgala dIvonI racanAmAM Avo saMdarbha maLe che. cAro maMgaLa cAra, Aja ghera prabhujI padhAryA ahIM prabhujI eTale "arihaMta vItarAga ema samajavAnuM che. temAM cAra maMgala prabhu pUjA, dhUpapUjA, AratI utAravI, prabhu guNagAna karavA A cAra maMgala rUpa che. eTale ke prabhunI dravya ane bhAvapUjAno maMgaLa tarIke ullekha thayo che. 1. pratikramaNa sUtra prabodhaTIkA bhA.-1 2. haMsaratna maMjuSA bhAga-2. pA. 206 prabhAte smaraNa karavA yogya cAra maMgala prathama maMgala siddhAratha bhUpati sohe kSatriyakuMDa tasa ghara trizalA kAminIe, gaMjavara gAminI-poDhiya svAminI-cauuda supana bhAminIe, jAminI madhye zobhatAM re, supana dekhe bAda mayagala vRSabha ne kesarI, kamalA kusumanI mAla, indu dila kara-dhvajA suMdara-kalaza maMgalarUpa, padmasara jalanidhi uttama amara vimAna anUpa / ratnano aMbAra ujjavala, nidhUma jayota, kalyANa maMgalakArI mahA, karavA jaga ughoDa | e cauda supana sUcita, vizvapUjita sakala sukha dAtA maMgala paheluM bolIe, zrI vIra jagadAdhAra 1// Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA dvitIya maMgala magadha dezamAM nayarI rAjagRhI-zreNIka nAme nareza panavara guvvara gAma vase tihAM, vasubhUti vipra manohara eka manoharu tasa mAninI, pRthvI nAme nAra, indrabhUti Adeya traNa putra tehane sAra | yajJa karma teNe AdaryuM, bahu viprane samudAya, teNe same tihAM samosaryA, covIzamAM jinarAya che upadeza tehano sAMbhaLI, lIdho saMjayabhAra, agiyAra gaNadhara thopIyA, zrI vIre teNIvAra II indrabhUti guru bhakti thayo, mahAlabdhi taNo bhaMDAra, maMgala bIjuM bolIe zrI gautama prathama gaNadhAra ||rA tRtIya maMgala naMda nariMdanA pADalI puravare, sakaDAla nAme maMtrIsarue, chalade tasa nArI anupama, zIyalavatI bahu sukhakaru e | mukhakaru saMtAna nava doya, putra putrI sAta, ziyalavaMtamAM ziromaNI, sthUlibhadra jaga vikhyAta // mohavaze vezyA-maMdira, vasyA varSa ja bAra, bhoga bhalI pere bhogavyA, te jANe sahu saMsAra || zuddha saMjama pAmI viSaya vAmI, pAmI guru Adeza, kozyA vAse rahyA nizcala, DagyA nahi lava leza // zuddha ziyala pAle, viSaya TAla, jagamAM je naranAra, maMgala trIjuM bolIe, zrI sthUlibhadra aNagAra. (3) caturtha maMgala hema maNi rUpamaya ghaDita anupama, jaDita kozIsAM teje jhage e surapati nirmita traNa gaDha zobhita, madhye siMhAsana jhagamage, be jhagamage jina siMhAsane, vAjiMtra koDAkoDa, cAra nikAyanA devatA, te seve bihu karajoDa | prAtihAraja AThazuM, cotrIza atizayavaMta, samavasaraNamAM vizva nAyaka, zobhe zrI bhagavaMta sura asura kinnara mAnavI, beThI te parSadA bAra, upadeza de arihaMtajI, dharmanA cAra prakAra dAna zIyala tapa bhAvanAe, TaLe saghalAM karma, maMgala cothuM bolIe, jagamAMhe jinadharma e cAra maMgala, nitya gAvaze je, prabhAta dharI prema, te koDI maMgala nitya pAmaze. zrI udayaratana bhAkhe eme 12. nATaka sthUlibhadra nATaka kavie sthUlibhadranI ziyaLavela racI che. Aja viSayanI lAvaNInI paNa racanA karI che. ahIM sthUlibhadranATaka e zIrSakathI kAvya racyuM che. kAvyano prAraMbha duhAthI karavAmAM Avyo che. duhoe viSayavastuno nirdeza kare che. sthUlibhadranA parivAranI mAhitI duhAmAM ApavAmAM AvI che. pATalIputrano rAjavI zakaTALa sthUlibhadranA rUpakozAnA jovana vize mAhitI ApI che. sthUlibhadrane rAjakhaTapaTa gamatI nathI eTale maMtrIpadano asvIkAra kare che. rAja darabAramAM sthUlibhadra Ave che. tenuM zabdacitra A lekhatAM kavi jaNAve che ke Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-7 337. drAsa tilaka sire dharI Aje rAjadarabAra kara mAlA japato harI, sthUlibhadra rAma nAmano jApa kare che. rAmanAmathI mukti maLe che. ema jaNAvIne rAmano mahimA pragaTa thayelo joI zakAya che. jaina sAdhuo bhagavAna tIrthakara jinezvara jevA zabda prayogothI prabhuno ullekha kare che. ahIM "rAma" zabda bhagavAnananA paryAparUpe prayojayo che. rAma nAma he sakala kAmako jagata meM Asaro rAmanAma hai, rAma nAma japatA je dhIrA jJAnI mugatI lahe zubhavIrA. duhA soraThI duhA ane dezamAM A kRtinI racanA karI che. aMte rUpakozA premadivAnI banI che. ema kavi jaNAve che. ahIM "nATaka' zabda prayoganAM saMdarbhamAM sthUlibhadra sAdhuveza dhAraNa karIne rAja darabAramAM jAya che. e ja nATakanA eka aMza samAna che. bAkI nATakamAM koI lakSaNo jovA maLatAM nathI. mAravADI bhASAmAM anusvArano vizeSa prayoga thAya che. kavinI A racanAmAM jaina darzananA siddhAMtone zAstrIya AdhAro ApIne zaMkA-samAdhAnano paraMparAgata prayatna karIne jJAnamArganI sanAtana vicAradhArA tarapha dizA sUcananuM preraNAdAyI kArya karyuM che. ahIM nATaka zabdanuM arthaghaTana moharAjAnA saMdarbhamAM ghaTAvI zakAya tema che. mohanIya karmanA udayathI sthUlibhadra kozAnA saMbaMdhamAM jIvanano eka navo dAva khele che ane pachI sAdhuveza dhAraNa karIne kozAne tyAM cAturmAsa rahI kozAna vratadhArI zrAvikA banAve che A eka viziSTa prasaMga paNa nATaka samAna che te dRSTie sthUlibhadra nATaka ucita gaNAya. 13. caritra jaina sAhityanI caritrAtmaka kRtionA daSTAMtarUpe padminI caritrano mitAkSarI ullekha karavAmAM Avyo che. tenI racanA (kha) lambodayagaNie saM. 1707mAM karI che. temAM traNa khaMDa ane 16mI che kavi hemaratnae gorA-bAdala copAI jaTAmalakata gorA bAdala vAta paNa padminI caritra samAna che. padhinI caritra Adi-zrI Adisara prathamajina jagapatiyotisvarUpa, nirabhayapadavAsI namuM akala anaMta anUpa. caraNakamala cita suM namuM covIusamo jinacaMda, sukhadAyaka sevabhaNI sAco suratarUkaMda. sukhasara sArada sAminI hojayo mAtahajUra, budhi dejyo mujane bahuta pragaTa vacana paMkUra. jJAtA dAtA jJAnadhana jJAnarAjagururAja, tAsaprasAda thakI kahu satIcarita siratAja. Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 jaina sAhityanA kAvya prakAro svarUpa ane samIkSA gora vAdala atiguNi sUravIra siratAja, citrakoTa kIdhau carIta sAMmI dharamasiratAja. sarasakathA navarasasahita vIra zRMgAravizeSa, kahisya kavitA killosa suM pUravakathA saMkhepa. padmani pAlyo sIvrata vAdala goro vIra, zilavIra gAvata sadA khAMDa milI ghUta vIra. saMdarbha : jaina gUrjara kavie bhA. 4-157 14. vilAsa vilAsa' saMjJAvALI be kRtionI saMkSipta mAhitI ApavAmAM AvI che. vilAsano artha sukha-samRddhimAM masta banIne samaya pasAra karavo. bhogavilAsa jevo zabda paNa vyavahAramAM pracalita che. ahIM sAhityanI dRSTie vicArIe to vilAsano artha AtmAnI zuddha vicAra dhArAmAM ramakhANa thavAnI pravRtti azubha vicArone badale zubha vicAro dvArA nijAnaMdanI anubhUti karavAnI mAnavAnI eka anukaraNIya-anumodanIya kriyA. - viveka vilAsanA saloko rUpakAtmaka che temAM nivRttinI pravRttie viveka vilAsa che. jyAre pravRttinI je je kriyAo che te sarva azubha hoI AtmAne karmabaMdhathI vajasamAna bhAre banAve che. bIjI kRti bhAvanA vilAsa che temAM AtmA potAnA svarUpane pAmavA mATe dharmadhyAna tarIke bAra bhAvanA cAra bhAvanA lAve che te AdhyAtmika rIte AtmavikAsanI pravRtti che eTale Atma svarUpamAM ramaNatA meLavavA mATe bhAvanA zubha nimitta che. saMdarbha : prakaraNa - 2 saloko naM. 11 - viveka vilAsanA saloko 1. vIzA zrImALI jJAtinA devacaMdra nAmanA zrAvake saM. 1903 mAgazara zudi-13nA roja vivekavilAsa salokonI racanA karI che. A racanA rUpakAtmaka zailImAM che. teno paricaya A sAthe pragaTa karavAmAM Avyo che. Adi-sarasati mAtA tuma pAye lAguM devagurU taNI AganA maNuM, kAyAnagarIno kahuM zaloko eka citathI sAMbhaLajo loko. aMta- ogaNIse traNano mAgazara mAsa zukla pakSano divasa khAsa, tithi teraza maMgalavAra karyo zaloko buddhi prakAsa. 88 Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-7 339 zahera gujarAta revAzI jANo vizA ziramAlI nAta parimANo, vAghezvarInI polamAM rahe che, jehavuM che tevuM surazazi kahe che. nathI jANato gaNane bheda koI karazo mamuja parakheda, kavijana Agala mahArIthI gati doSa TAlaze mAtA sarasatI. sUtrasiddhAMta nathI huM bhaNyo jADA rezamano doraDo vaNyo, vAta sAcI che kAyAmAM jojo vivekI puruSo vicArI leje. (jaina gUrjara kavio bhA. 6-319 bhAvanA vilAsa kavi lakSmI vallabha-rAja-kSemarAje bhAvanA vilAsa nAmanI kRti saM. 1727nA poSa vada-10nA roja hindI bhASAmAM racI che. temAM anitya, azaraNa, saMsAra ane ekatva ema cAra bhAvanAnuM varNana karavAmAM AvyuM che. daSTAMtarUpe paMktio nIce pramANe che. temAM "vilAsa" zabda prayoga che ema darzAvyuM che. praNami caraNayuga pAsa jinarAja juke, vidhinake cUraNa hai pUraNa hai Asake. diDha dilamAMjhi dhyAna dhari zrutadevatAko, sevai te saMpUrata hai manoratha dAsake. gyAnadagadAtA gurU baDe upagArI mere, dinakara jaise dIpe gyAna parakAsake. inake prasAda kavi rAja sadA sukhakAja, savIe banAvata hai bhAvanA vilAsa ke. jaina gUrjara kavio bhA. 4-348 15. "taraMga sImaMdharasvAmI zobhA taraMga 'taraMga' saMjJAvALI zrI sImaMdharasvAmI zobhA kRti kavi tejapAle saM. 1982mAM 5 ullAsamAM vibhAvana karIne racI che. daSTAMtarUpe nIcenI paMktio pragaTa karavAmAM AvI che. (3 241) Adi-rAga guDI tAla aDatALu RSabha ajita saMbhavajino, zrI jainendra divAkarA arihAtribhovanacaMdA re. Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA aTha mahA pADihera jo teNi jutA sukhakaMdAre, sukhakaMdA kanaka ketakI kAMti kadalI komalA. manuSyo avatAra mAnuM pavitra kAraNi bhUtalA, aSTakarma nirmukta siddhA A IriyA ja isohIi. aThagaNi saMpadA jutA AcAra zruta tanu mohI. aMta- torI vadanazobhA maMDapi morU mannabhAvanaveli, ghanazyAmasuM jima vIjalI jhalakaMti karatI geli. koTi sUriya jAti adhikI tujha vadana detI heli, tejapuMja virAjatI sevakahuM raMga reli. taraMga eTale prakaraNa, AnaMda, Urmi, kAlpanika vicAronI kharI mAnIne vicAravAnI paddhati agama-nigamane samajavAno prayatna temAM kalpanAo mahatvanI gaNAya che. jaina gUrjara kavio bhAga 3-241 16. akhyAna jaina sAhityamAM AkhyAna kAvya prakAranI kRtio prApta thatI nathI. rAsayuga pachI AkhyAna kAvya prakArano prAraMbha thayo che. kavi bhAlaNane AkhyAnano pitA kahevAmAM Ave che tyAra pachI nAkara, viSNudAsa ane premAnaMdanAM AkhyAno prApta thAya che. mahAkavi premAnaMda AkhyAnonI moTI saMkhyAmAM racanA karIne AkhyAnano suvarNayuga evI kIrti prApta karI che. jaina sAhityamAM 1. kavi nayasuMdaranI kRti prabhAvatI (udayana) rAsa athavA AkhyAna sa. 1640nI prApta thAya che. tenI racanA Aso suda-5 budhavAra vidyApurI (bIjApura u.gu.)mAM thaI che. A kRtinA aMtamAM racanA samayanA ullekha sAthe AkhyAna zabda prayoga thayo che. Adi-prathama nAtha dAtA prathama, jagaguru prathama jagAri, prathama niNaMda prathama namuM, jeNe karI puNyAdi. aMta- SaT sinirI vidyApurIve, jaI rahIyA cuMmAzi, zrI saMghane Agraha lihI, jina vIra vaMdI ulAsI. 1. sola cyAlizi varcaSa haraze Aso paMcamI ujalI, budhavAra anurAdhA UDIye prItiyoge manirUbI. guNa suNI sAdhu udAyI keza jAlo karmeha kAMthaDI, AkhyAna suNI prabhAvatInuM sukRta saMe gAMThaDI. Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-7 guNavaMta RSiguNa gAyatAM je puNya saMtati kare caDI, teNe vibudha nayasuMdara kahe zrI saMgha laho saMpada vaDI. 2. sakala caMdra upAdhyAyanI kRti mRgAvatI AkhyAna athavA rAsa 461 kaDInI racanA saM. 1643 pahelAMnI che. 341 rAsa caritrAtmaka kRti che ane temAM jaina dharmanA pUrvAcAryo, mahApuruSo ane satIonAM jIvanano vistArathI paricaya ApavAmAM Ave che te dRSTie AkhyAna saMjJA ApI hoya ema saMbhava che. AkhyAnanuM vastu prAcIna dhArmika graMtho ane pUrvAcAryonA graMthomAMthI levAmAM Ave che te dRSTie AkhyAna saMjJA yogya lAge che. 1. jaina gUrjara kavio 2-99 2. jaina gUrjara kavio 2-197 17. nirvANa 'nirvANa' kAvyamAM koI vyaktinA dIkSA prasaMganuM varNana kendra sthAne che eTale dIkSAnA utsavanuM kAvya ema samayajAya che. taduparAMta pUrvAcAryanA svargArohaNanA prasaMganuM varNana mukhya hoya tevI kRti 'nirvANa' nAmathI racAyelI che eTale 'nirvANa' kAvyano saMbaMdha jIvananA aMtakALa kAladharma sAthe che. 1. zrI vRddhivijayagaNi nirvANa bhAsa racanA kavi sukha sAgare karI che. teno AraMbha varNanathI thayo che. gurjaradezanA vaDanagara (AnaMdapura) pAse DAbhalI gAmanA poravADa jJAtinA ANaMdazAha ane patnI su2ANI rahetAM hatAM. emanA parivAramAM su22ANIe visanagaramAM potAnA piyaramAM putrano janma Apyo.tenuM nAma bodhA pADavAmAM AvyuM ane pAchaLathI karamazI nAma rAkhavAmAM AvyuM hatuM. satyavijaya paMnyAsanA satsaMgathI saM. 1735mAM pATaNAnA saMgha samakSa karamazIe dIkSA aMgIkAra karI ane vRddhivijaya nAmAbhidhAna karavAmAM AvyuM. pU.zrIe satyavijayanI uttama koTinI vaiyAvacca karI hatI. pU.zrIe aMtima cAturmAsa pATaNamAM karyuM hatuM tyAre comAsA pachI kArtika vada-14no covihAra upavAsa karyo hato. bIje divase gocarI mATe nIkaLyA ane rastAmAM eka zrAvakane tyAM vizrAma daramyAna DahelAmAM ja amAvasyAnA divase kALadharma thayo hato. pU.zrInI aMtima vidhi sakaLa saMghanA bhAIoe karI hatI. pU. satyavijaya paMnyAsanI caraNApAdukAnI sthApanA karavAmAM AvI hatI tenI sAthe ja pU. vRddhivijayajInAM pagalAMnI sthApanA karavAmAM AvI hatI. rAsane aMte kavinA zabdo che. ''dharmamitra'sukhasAgara kavi iNi pira bhaNe re haMsavijayane heti." A paMkti dvArA ema jANavA maLe che ke sukhasAgara kavi vRddhivijayajInA dharmamitra hatA. vRddhivijayanA ziSya haMsavijayajI hatA. emanA mATe A nirvANa bhAsanI racanA karI che. Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA 'nirvANa' saMjJAvALI kRtio guruguNa mahimA gAvAnI sAthe pUrvAcAryonA jIvananI dIkSA, zAsanaprabhAvanAnAM kAryo ane aMtakALanA varNanane kendramAM rAkhIne racAI che. 2. zrI rAjasAgarasUri nirvANa rAsa. 3. zrIvijayasenasUri nirvANa rAsa. 4. zrIhIravijayasUri nirvANa A rIte "nirvANa' saMjJAvALAM kAvyonI saMkSipta mAhitInI noMdha karavAmAM AvI che. saMdarbha : jaina aitihAsika gUrjara kAvya saMcaya pA-14, pA-45, 159 pA. 203. 18. cAbakhA samAjamAM pravartatI asAmanatA, daMbha, sAMpradAyika saMkucitatA, DhoMgI guruonAM dhatiMga, vahema, rUDhinI jaDatA, aMdhazraddhA vageremAM samAjanA loko phasAyelA hatA, emane jAgRta karavA mATe ane satya samajAvavA mATe jJAnI kavioe kaThora vANImAM dhAradAra ane vedhaka abhivyakti karatI keTalIka racanAo karI hatI te "cAbakhA" nAmathI pracalita thaI che : temAM bhojA bhagatanA 'cAbakhA" vizeSa lokapriya che, bhojA bhagate yoga sAdhanA karI hatI. paMdara divasa dhyAna magna sthitimAM rahyA pachI upadeza vANI pragaTa thaI te "cAbakhA' kahevAya che. keTalAka paMktio udAharaNa tarIke noMdhavAmAM AvI che. mUrakhanI dADhI thaI dhoLI re, hRdayamAM joyuM na khoLI re. mUrakhA janama gayo tAro re, bAMdhyo pApaNo bhAro re. mUrakho moTI rahyo mAruM re, AmAM koI nathI tAruM re. prabhu sevA mATe kavi jaNAve che ke prANiyA bhajIlene kiratAra, Ato sapanuM che saMsAra. bhajana karo to bhava maTe, saMta zabda dharajo kAna. premapadane pAmavA tuM melI de mananI tANa. bhojA bhagate bhASAno mAtra eka sAdhana tarIke upayoga karIne potAnA ciMtanAtmaka vicAro rajU karyA che. temAM AtmajAgRti adhyAtmika sparzanAnI anubhUtino raNakAra saMbhaLAya che. jaina sAhityamAM "cAbakhA"nI racanA eka mAtra khoDIdAsa svAmInI prApta thAya che. atre emanA cAbakhAnI samIkSA ane mUla 3 cAbakhA pragaTa karavAmAM AvyA che. loka jAgRti keLavavA mATe A prakAranI racanA vedhaka asara pahoMcADe che. kaDavA kArelAnA guNa na hoya kaDavA e nyAye kaDavI, tIkhI vANI jIvana ghaDataramAM upayogI-poSaka nIvaDe che. akhA bhagatanA chAppAmAM paNa "cAbakhA' jevI vicAro pragaTa thayA hatA. samakAlIna sAmAjika ane rAjakIya paristhitanA prabhAvathI "cAbakhA' racAya che tenI vigatavAra mAhitI atre pragaTa karavAmAM AvI che. Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-7 343 1. prathama sudharelA viSe cAbakhA. sAMbhaLo zrAvaka sutanI vAtuM, ame A duHkhaDuM nathI khamAtuM ! ghaNA divasa gopavIne rAkhyuM, paNa have nathI gopavAtuM ! ubharo thaIne upara Ave che, cittaDe nathI samAtuM ! sAMbhaLo. 1 e AMkaNI II ekaThAM thaI IMgrejI bhaNe, navI jaMpe divasane rAtuM // dayAne to dezavaTo didho, kare sApa viMchInI ghAtuM sAM 2I nija dharamano nizcaya nahI, nathI zAstranuM veNa sohAtuM ! kavaLajJAnInuM kahyuM avaguNI, mana goLAmAM gothAM khAtuM | sAM. ll sAdhunuM kahyuM kadi saradhe nahI, navI bAMdhe dharamanuM bhAtuM ! kaSTa karIne koNa mare, nathI svarga naraka dekhAtuM. || sAMs III upadeza rUpI auSadhathI paNa, dilanuM darada nathI jAvuM che vartamAna sukha to vhAluM lAge che, paNa aMte sodhAze khAtuM sAM pA! nAti jAtino vyavahAra na jANe, navI mAne pitA ne mAtu che. vinaya maryAdA, mUkIne beThA, ene aMge abhimAna na mAtuM || sAM. ll snAna vinA kadI cAle nahIM, nitya bhojana bhAve che tAtuM II bhakSa abhakSano lakSa nahI, enuM aMtara nathI javAtuM | sAM. lNA dayA dharamano dATa vALyo, jihAM vANIyAnI re vilAtuM . sudhArAthI kudhAro thayo, ame eha sahana nathI thAtuM | sAM ||8|| jANuM sudharaze chokarA, tethI raheze dharamanI vAtuM | mAta pitAnuM mAna vadhAraze, nirmaLa karaze nAtuM | sAM || paNa e vAtanA vAMdhA thayA, thayuM bhaNatara kAramuM kAtuM . sudharelAnuM caNatara joI, dayAvaMtanuM dila akaLAtuM || sAM ||10 udyoganuM phaLa ati pAmyA, khare raste nathI kharacAtuM / punaravivAhanI prIti ghaNI, laNI nAMkhe asala avadAtuM || sAM0 11 maNi jevo manuSabhava maLIyo, temAM kathI zubha thAtuM ! khoDAjI kahe che kharekharuM aMte Avaze mAMDave gavAtuM || sAMs I/12aaaa iti | 2. zrI UcharatI vayanA sudharelA viSe cAbakho. sAMbhaLo sudarela chela chabIlA, thayA kema dharma karavA DhIlA che. kaMdamULa kero kera karo, DhoLI pANI karAvo gIlA II UMTanI pere uchaLatA pharo, pahero buTa jaDAvI khIlA sAMbhaLo ||1aaaa - Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA copaDI vAMcavA cUMpa ghaNI, navI zodho dharamanA cIlA / tyAga vairAgyanI vAta na jANo, tame vacana bolo cho vilA | sAM. rA manamojIne ati mijAjI, laDo cho lAla raMgIlA | mAtA pitAne mAno nahI, hajI rahyA kIlAne kIlA || sAMs III alabelA AchakalA tame to, hiMsAmAMhI hoMzIlA | bodha rUpI bahu pANI paDe, tohI thAtA nathI tame lIlA | sAM. jA bhaNyA ghaNuM paNa gayA nahI, navI durguNa doSane pIlyA che. takarArI ne taMtIlA thayA, vaLI vizeSe vAdIlA | sAM ||pA sadaguNanI zerI navI zodhI, hRdaya kaThaNa jema zilA, khoDAjI kahe che janavikarALA, jhADakaze te jhIlA | sAM, hA iti | 3. zrI zrAvakane zikSA viSe cAbakho. zrAvaka sUtra suNe che bhAve, tohi kema jJAna aMtara navI Ave che bhinna bhinna bheda karIne munivara, nita nita samajAve che vAMsa naLImAM DuMka taNI pare, karaNa thakI vahI jAve re / zrAvaka. 1pa e AMkaNI || jIva ajIvane jANe nahI | gurudeva dhAraNa navI dhyAve che samAyika kare tenI zuddhi nahI, jhukI jhukIne jholA khAve re || zrA, rA. dhanya vANI satya vANI kahIne, mastaka DolAve che daskata eka to dile na dhAre, vAMcyuM vyathA thAve re | zrAva Hall AMdhaLAne ArIso batAve, bahIrA AgaLa gAve che. mUrakhane upadeza karIne, raNamAM koNahI vAve re | || zrA //4 kAgaLamAM guNa kIrtipaNere, zrAvaka kerI gAve paNa eha mAMhilo eke nahi, guNa phogaTa phulAve re || zrA ||po tyAga nahi vairAgya nahi, kAMI anukaMpA dila nAve anaMtakAyane ArogI jAya, pache svarganuM paNa kema pAve re | zrAIll AThama pAkhI SaTa paravI, te lIlotarI ghara lAve che. agaDa lIe to goTA ghaNA, mahoTA zrAvaka nAma dharAve re ! zrA. zA vrata pacakhANa maryAdA nahI, jene saMvara citta navI bhAve |. AraMbha parigraha pyArA lAge, vaLI, rAtrI bhojana khAve re || zrA . Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-7 345 pAmara upara prIti nahi, karI krodha rovarAve che ghara khoraDAM to kabaje karAve, dharmane niMdAvare || zrI II ADa pIlAve ne hADa pIlAve, pUrANAM jhADa kapAve che. kaNa taNA koThAra bharI, trasa prANInA prANa tapAve re | zrA. ll1nA jIvahiMsAnA dhaMdhA kare, aMdhA thaIne duHkha upajAve che. ujavaLa dharmane eba lagADI, manamAM te malakAve re || zrA. ||11|| bhara varasAdamAM ghara ukelI, AraMbha adhika calAve che. pANA khANethI pANA kaDhAve, cunAnI bhaThThIo jalAve re || zrA ||12|| dharmanA kAmamAM dhaMdha macAve, apazabda megha varasAve . sAdharmi sAthe saMpa nahi, hAtha karIne dharma phelAve re || zrA, 13. jainadharama karavAnuM ThekANuM, sAdhujI kahI saMbhaLAve che. zAstra pramANe zikSA diye, karmahINAne kema suhAve re | zrA0 14 nirthaka nIrane koNa valove, koNa kUzayA oghAve che. khoDI kahe rUDA zrAvaka ghaNA, evA pItaLane koNa tAve || zrA ||1pI iti 19. vayaNAM sArI su3i mere sa3purU vaI | suo | amRta mIThe atyanta sarasa vAMve siddhAMta / maMjana mana kI bhrati citta hota vayaNA // su0 // 1 gAvata vayarADI rAgai AlA paizrI saMgha Agai vAMsurI madhurI vAgai sukha pAvai sayaNA // su0 // 2 zrI jina siMghasUri kekhyAM dukha gaye dUri samayasundara sanUri harakhe nayaNA // su0 // 3 20. dohA ikaDina akabara bhUpati ima mAravaI maMtrIsara karmatvaMu suDAkhai / tumha gurU sukhiyai gujjara khaMDai siddha puruSa supratApa akhaMDai // 11 // vegi bolAyau likhi kuramANaM Aura adhika dei bahu mAkhaM Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA suNi jiNacaMhu sUri sukkhANaM jima hama jaina dharama pahi chANaM // 12 // tava maMtrIsara begi bulAe ADaMbara moTai gurU Ae nara nArI mana raMgi bAdhae pAtisAhi akabara mani mANa // 13 // pA. 359 20. aMtaraMgavicAra kahuu kima tiNa ghari hathaI bhalIvAra kokahanI mAnada nahIM kAra 1 ka pAMcajana kuTumba milau parivAra jUjai mati bupuya adhikAra ||rA ka Apa saMpA suthai eka lagAra tau jIva pAmaI eka apAra samayasundara kahaI su naranAri aMtaraMga chaI eha vicAra I4 ka. 21. caMdrAulAcaMdAvalA madhyakAlIna kAvya prakAromAM caMdrAvalA kAvyanI saMkhyA atialA che. "caMdrAvalA" eka prakAranI dezI che. A dezamAM racAyeluM kAvya caMdrAvalA nAmathI oLakhAya che. chaMdamUlaka racanA jevA kAvya samAna A kAvya dezImUlaka racanAnuM che. - caMdrAvalA prakAranI traNa kRtio prApta thAya che. 1. soLamA zatakanA aMta kALamAM kavi lIMbo sthAna dharAve che. emanI kRti pArzvanAtha nAmanA saMvedarasa caMdrAulA apragaTa che. (hastapratamAM saMcaya) 2. sImaMdharanA caMdrAulA-27 kaDInI racanA kavi jayavaMtasUrinI prApta thAya che. je hastapratamAM saMcita che. emano racanA kALa sataramA saikAnA madhya bhAgamAM che. 3. zrI pArzvanAthanA caMdrAvalA-A kRti saMvata 1939nA phAgaNa suda-1ne zanivAre zrI jaina hitecchu maMDaLa bhAvanagara taraphathI, pragaTa thayela che. tenI prastAvanAmAM jaNAvyuM che ke anya darzanIomAM vasaMtaRtune vize yuddha vizenI kAvyaracanA ke je karmabaMdhananA kAraNarUpa che tevI pAMDavavaLA caMdrAvaLA prApta thAya che. tevI rIte vasaMta RtumAM gAI zakAya tevI jaina dharmanI caMdrAvaLA racanA che. jaina sAhityamAM AvI koI kRti pragaTa thayela nathI eTale zrI jaina Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-7 347 hitecchu maMDaLanA eka sabhya pArzvanAtha nAmanA saMvegarasa caMdrAvaLAnI racanA karIne jaina samAjane caraNe bheTa dharI che. je vasaMta RtumAM gAvA mATe upayogI che. jaina sAhityamAM vasaMtano pado, horI gIto jevI racanAo thaI che "phAgaNa ke dina cAra' pustakamAM A prakAranI kRtio pragaTa karavAmAM AvI che. vasaMta ane phAgaNa mAsa temAM hoLInuM parva e ghora mithyAtvanI upAsanAnuM che. A mithyAtvathI bacavA mATe jaina kavioe AdhyAtmika padomAM vasaMta-horInuM rUpakAtmaka nirUpaNa karIne jaina samAja adhyAtmanA raMge raMgAIne bhaktimAM nimagna thAya tevo zubhahetu rahelo che. A racanAmAM pArzvanAtha bhagavAnanAM pAMca kalyANaka pAMca prakaraNamAM vibhAjita karIne varNavyAM che. nAma caMdrAvaLA che paNa tulanAtmaka rIte vicArIe to A kRti "vadhAvA', "paMcakalyANaka stavana," "paMcakalyANaka pUjA sAthe pUrNa rIte sAmya dharAve che. temAM mukhyatve "caMdrAvaLA' dezIno prayoga thayo hovAthI caMdrAvaLA nAma ApavAmAM AvyuM che. sattaramI sadInA kavi samayasuMdare zrI jinacaMdrasUri candrAulA gItamanI racanA karI che A kRti "kusumAMjali' nAmanA kAvya saMgrahamAMthI prApta thaI che. kavi jinacandrasUrino mahimA darzAvIne cothI kaDImAM "candrAulA' zabda prayoga karyo che. e candrAulA bhAsa maI gAI, prIti samayasundara mati pAi." kharataragacchanA gacchAdhipati guru jinacandrasUrinA AgamananI sakaLa saMgha pratIkSA kare che. gurujI padhAryA-saMgha taraphathI utsava thayo. ramIyo harSapUrvaka gurune vadhAvIne maMgala gIta gAya che. gurunI amRta sama madhura vANI darzanathI duHkha dUra thAya nayanomAMthI amI vRSTi thavI vagere dvArA guru bhaktino mahimA gAvAmAM Avyo che. 22. relaA dareka kAvyaprakAranI saMjJAno koI artha hoya che. zabdArtha ane bhAvArthanI kAvya prakArano artha bodha thAya che. "reluA' kAvya vize Avo koI ullekha maLato nathI. jesalameranA upAzrayanA jJAnabhaMDAramAM puSpikA nAmanI pustikAnAM thoDAM hastalikhita peja maLe che temAM reluA zabdaprayoga thayo che. teno samaya saM. 1437no che. eTale 15mI sadImAM A prakAranA kAvyanI racanA mAnavAmAM Ave che. reluAmAM koI eka chaMdano prayoga hoya che. lokagItanI cAlamAM A kAvyaracanA dhruva paMktithI geyatAne siddha kare che. tenA para lokagItanI racanAno prabhAva nihALI zakAya che. reluA zabdane "rehuvA' nAmathI oLakhavAmAM Ave che. "reluA' saMjJAvALI upalabdha kRtionI sUcI nIce pramANe che. 1 jinakuzalasUri reluA gA. 10 jayadharmagaNi patrAMka 412me ra zAlibhadra reluA gA. 8 patrAMka 414 meM 3 gurAvalI reluA gA. 13 somamUrti patrAMka 438 4 zrIjinacandrasUri reluA gA. 8 cAritragaNi patrAMka 440 Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA 5 jinaprayogasUri varNana reluA - gA.10 padhArazna patrAMka relucA kAvyanI namUnArUpa AraMbhanI paMktio nIce pramANe che. 1. zrI jinakuzalasUri reluA dhana dhana jello maMti varu dhana jayataladeviya ItyAdi guNa saMpannA, jIha taNaIkuli grathariuparavAIya rIjaNo sirijina kuzala murNida. / 1 // halihali guru gihimoha molziyaI jikuzalasUri guru seviyaI, labhaI jina bhava pAruM e. || aMcalI | 2. zrI zAlibhadra reluA rAjagRhI udhAna patikami vIra samasariu dhana esau zAlibhadra, niya niyariya manu haraviSayau tribhuvana guru pUchi 5 vaMdAvisu samudra. || 1 || taya teya muni veDa pAMguriyA dhanu zAlibhadra, viharaNa caliyA niya jakhaNi hAthi pArisI. | 2 | saMdarbha - prAcIna kAvyoM kI rUpa paraMparA - pA- 90, jaina gUrjara kavio - bhAga- 1- 2 416 23. saMbaMdha 1. kavi jJAnamerue vijaya zeTha-vijayA zeThANI saMbaMdhanI racanA 37 kaDImAM e16dapanA phAgaNa suda-10nA roja karI che. saMbaMdha kAvyanI vizeSatA vijayazeThanI kRSNapakSamAM ane vijayA zeThANInI zukala pakSamAM cothA brahmacaryavratanA pAlanano mahimA pragaTa thayo che. lagna saMbaMdha thayo paNa AjIvana brahmacaryavratanuM pAlana karyuM. eTale "saMbaMdha" nAma sArthaka karyuM che. kavi harSa kIrtisUrinI sajhAyane aMte noMdhapAtra paMktio joIe to zrI sAdhukarasi pAThakavarU kharataragaNa nabhacaMda, mahima suMdara gaNi cira jyutasu ziSya kahaI ANaMdo re. Ima jANI sIla je dharaI zivate pAvaI apAra, jJAnamerU muni Ima bhaNaI sugurU pasAya jayakAre ro. sAhathirapAla karAviyau eha saMbaMdha ullAsa, zAstra virUdhaIhAM je kahapa micchA dukkaDa tAsa re. 2. "saMbaMdha" kAvyanA anya udAharaNarUpe 18 nAtaronI sajajhAya pracalita che. jIvAtmA mohanIya karmanA udayathI saMbaMdha bAMdhIne karma udayamAM Ave che tyAre karmasthitino vicAra Azcaryacakita kare che. Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-7 jima kRSNapakSe zukalapakSe, ziyaLa pALyo nirmaLo, te daMpatInA bhAva zuddhe, sadA sadaguru sAMbhaLyo; jima harita dodaga dUra jAye, sukha pAye bahupare. vaLI dhavaLa maMgaLa Ave vaMdita, sukha kuzaLa ghara avatare. 1. jaina - gUrjara - kavi bhA. 395 2. sajhAya mALA - pA. 432 - 24. joDI joDI- joDa be vastuno saMbaMdha joDavo. Avo saMbaMdha darzAvatI kAvyaracanA joDI kahevAya che. sattaramI sadInA kavi guNavijayajIe bAravratanI joDInI 56 kaDImAM saM. 1955mAM racanA karI che. temAM bAvratano mukhyatve samakti sAthe saMbaMdha che e pAyAno siddhAMta mahatvano gaNAyo che. namUnArUpe paMktio nIce mujaba che. Adi - jinaha cavIsanA pAya paNamI karI, sami goyama gurUnAma hIyaDaI dharI. samakti sahita vrata bAra hiva uccarUM, sugurUsAkhaI valI tattva triNaI dharUM. aMta :- zrI kharataracchi gayaNa EiNido zrI jinacaMdrasUri sUriMdo, ehanI mastaki ANa vahijjaI sUrUM samakti Ima lahijjaI. saMvata sola paMcAvana varasaI zrAvikA jIniya manaharasaI, zrIguNavinaya vAcaka varapAsaI suNIu Agama muni ulAsaI. kIdhau bArahavrata uccAraha aNajANaI nahIM dUSaNabhAra, bhaNasaI guNasaI eha adhikAra tehi dhire maMgala jayakAra. 25. saMdhi hemacaMdrAcArya jaNAve che ke padyaM prAyaH saMskRta prAkRtatRpa pra. zaM. bhASA nibadhdha bhinnAnstya vRtta. sargA''zvAsa saMdhyavaskaMdhaka badhaM sassaMdhi. zabdArtha. vaicigayopetaM mahAkAvyam 'saMdhi' kAvyanuM dRSTAMta nIce mujaba che. 1. 'saMdhi' zabda prayoga apabhraMzamAM kAvya racanAnA vibhAjanamAM thAya che. saMskRtamAM sargaadhyAyano vastu vibhAjana mATe prayoga thAya che tevI rIte apabhraMzamAM 'saMdhi' zabda prayoganuM sthAna che. - 349 grAmya, // 1 // 55 Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 jaina sAhityanA kAvya prakAro svarUpa ane samIkSA saMdhi kAvya 2. kharataragacchanA snehaharSanA ziSya zrIsAra pAThake AnaMta zrAvaka saMdhinI saM. 1684mAM 15 DhALanI 2para kaDImAM racanA karI che. ( 3 | 214) sAMbhali jebU sohama Ima kahai sAtama aMga majhAra, prathama adhyayanai bhASyA ehavA vIra jiNaMda vicAra. 248 jima jima carita suNI je ehavA tima tima marathira thAya, thiva maNa rAkhyAM lAbhahuvai ghaNo pAtika dUri palAya. 249 pahakaraNI niyari ati dIpatI zrAvaka caturasujANa, AdIsara jinavara supasAule rAjaprabhakalyANa. 250 saMvata dizI siddhi rasa sasi 1684 tiNa purIma kIdhI caumAsi, e saMbaMdha kI yaura liyA maNa usuNatAM thaI ullAsa. 251 ratnaharaSa vAcakagurU mAharala manaMdana sukhakAra, hemarati gurU baMdhava nai kaI pabhaNe muni zrIsAri. 252 25 2 saMdarbha :- 1. prAcIna kAvyoM kI rUpa paraMparA - pA. 22 2. jaina gUrjara kavio bhAga- 3 | 214 26. bolI, chaMdobaddha racanAomAM vacce bolI yukta gadya mUkavAnI rUDhi pracalita hatI. I. sa. nA 15mAM zatakanA pUrvArdhamAM racAyela hIrANaMdakRta 'vastupAla rAsa" ane uttarArdhamAM racAyela narapatikRta "paMcadaMDa", "udAharaNo' Adi kAvyomAM A praNAlikAno saMdarbha prApta thAya che. jayazekharasUri kRta prakIrNa racanAomAM saMgrahamAMthI bolIyukta zloka nIce pramANe che. aho zyAlaka? jima grahamAMhi caMdu surajda mAMhi IMdu maMtrAkSaramAMhi, okAra dharmamAhi paropakAra nadI mAhi gaMgA mahAsatI mAMhi sItA. maMtramAMhi paMcaparameSThi namaskAru dAyika mAhi ubhaya dAtAru guruyala, tima tIrtha sivihu mAhi siddhakSetru zrI zatruMjya nAma parvatu. tehaupara zrI nAbhirAyA taNA kulanaI avataMtu mAtA. (jaina gUrjara kavio bhAga- pA. 282) AdinAtha bolI Adi H jo bhuvaNabhUsaNanA bhikulannara vaMsi vasa mahadao, marUdevi devanaI suvanna kamala siri vasahaduo. varadAya muNi kevali jiNaha dhuri paMcasaya dhaNuhurcAo, setuja meri girIjjA surataru AdinAhu sunaMdao. Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 351 prakaraNa-7 aMta : sohama sA miNa kamiNa jirNasarasUri goyamatullao, tasu paTTi siri jiNapa buhari tAsu paIvijajAlau. jiNacandrasUri guru vajesi jatta karaNa ji piThakhae, sittejji saMDiya kaDi jakakhaha pamuha saMghaha raktae. A racanA kavi vinayacaMdrasUri ziSya nI apabhraMza bhASAmAM kAvyarUpe racAI che. (jaina gUrjara kavio. 1 419) Adi : dhanu dhana dhanu soraTha desi pasiThau jiri girivara giranAra, utaMga sutAraNa ja siri sohaI bhuvaNi bhuvaNa aIcAra, tasu majijha nividau jalahara vannau sAmiu nemikumAra, jiNi helaI jita nava juvaNa bhari tihuNa ragaDaNa thAra Adi : revaIgiri maMDaNa pAva vihaMDaNa tihuyaNa paNamiya thAya, bhatihi saMyuNiyala INi maNi rahiyau Iku tuNuM jAdavarAya. tima tima tima karimahu bhAlaFli jima huIne mitilau supahANa, jaya jaya jaya jiyavara tuha paramesara jAma gayaNi sasi bhANa vacanikA ane bolImAM prabhunAM guNagAna gAvAmAM AvyAM che. ajJAta kavikRta bolI kAvyamAM che. (jaina gUrjara kavio. nA 419) 27. vAsupUjya bolikA bolikA eTale bola, bAbata evo artha thAya che. vAsupUjaya bolikAmAM vAsupUjaya svAmI bhagavAna vizenI mAhitI prApta thAya che. suSama-duSama kALamAM avatAra pAmIne jagatanA jIvonuM kalyANa karyuM che. bhagavAna sAkSAta vicaratA hoya tyAre AgaLa aSTamaMgala, strIo zaNagAra karIne prabhunI bhakti kare che. prabhune vahaNa-vilepana karavAmAM Ave che. vAjiMtronA nAdano madhura dhvani karNapriya banyo che. kavie prAsayojanA dvArA gItanI samAna padyaracanA karI che. paMktinA AraMbhamAM lA calahi, tApUjanmyA vahi, tApati rAvaNi kAvyamAM bhaktirasanI anerI anubhUti thAya che. namUnArUpe bhaktigItanI A bolikA dvArA prabhunI lAkSaNika paricaya thAya che aMte kavinA zabdo che ke prabhu bhaktithI manuSyonAM manovAMchita pUrNa thAya che ane duHkha dAridrano nAza thAya che. Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA vAsupUjaya bolikA tA pahRNapUri gorI vinaMtI karahi ju priya nisuhA tA dUsama kAli sUsamu avayariya uduhaha jalaMjali deha || tA callahi sAmiya mayagala - gAmiya sahalau jammu karesa tA vijAri bidhi maMdira paNamisa vAsupujaju - tiththasu || tA callAha suMdara maNi niccha kari adabhudu kari siNagA tA gativi agarU kapUru kusuma - caMdana - kayUrI sArU che. tA pUja rayAvahi mAvaNa bhAvahi caMgu vilavaNu aMgi tA pahirAvaNI vivihakArA vahi sapaDi (1) nita nava-raMgi || 2 | tA utsula doM doM tiulI vajaha giDi (?) karaDi - jhaMkAra tA do doM trikhu nabu khunatA mAdala jhigaDadi paDahu ahasAru // tA jhajhuhazu kArahi jhallari maNahara kaMta suhAvI tAla tA bharare bhArare bherI suSmaI chAla chapala kaMsAla | 3 || ta che che charara Auja bajaha viNa veNu aImma tA tuMbaru - sari mahura - sari gAyahi gAyaNa khoDahi kamma tA vAsupUjya tiththuyara pasaMsahi suguru jisesarasUri tA bhaviyahu jaNamaNa vaMbiu pAvahu duriu paNAsau dUri | 4 | 28. adhikAra adhikArano zabdArtha koI kRtino vibhAga, viSaya, vRttAMta ema samajAya che. "adhikAra" saMjJAvALI kRti paMcasamavAya nAmanI vinayavijaya upA. nI - 58 kaDInI saM. 1723mAM racAyelI che. A kRtine paMcakAraNa-syAdvAdasUcaka mahAvIra stavana nAmanI saMjJA paNa ApavAmAM AvI che. paMca samavAya kAraNa e koI vRttAMtavALI kRti nathI paNa jainadharmanA syAdavAdane AdhAre racAyelI kRti che. koIpaNa kArya karavAmAM pAMca kAraNa nimittarUpa che. temAM mukhya ane gauNa nimitta (1) kALa samavAya kAraNa, (2) svabhAva samavAya che. kAraNa (3) niyati samavAya kAraNa, (4) pUrvakRta karma samavAya kAraNa, (5) udyama samavAya kAraNa. kavie adhikArano AraMbha duhAthI karIne pAMca kAraNa vize pAMca DhALamAM vicAro vyakta karyA che. tyArapachI chaThThI DhALamAM syAdvAdanI rIte arthaghaTana karIne samAdhAna karyuM che. vastutattvane samajavA mATe eka pakSIya vicAra na cAle. naya-nikSepa-saptabhaMgI vagerenA sahayogathI tattvanI vAta spaSTa rIte jANI zakAya che. kavie AraMbhamAM mahAvIra svAmInI stuti karIne adhikAranI racanA karI che. duhA - Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-7 353 I || 1 || siddhAratha suta vaMdIe jaga dIpaka jinarAja, vastutatva savi jANIe jasa AgamathI Ama. saMgati sakala naye karI jugatiyoga zuddhabodha, dhanya jinazAsana jaga jyo jihAM nahIM kizovirodha. | 5 | prathama kALa vize kavinA zabdo che. (13) zrI jinazAsana jaga jayakArI syAdvAda zuddha rUpare, naya ekAMta mithyAtva nivAraNa akala abhaMga anupare zrI. 1 kAla garbha ghare jaga vanitA kAle janame pUtare, kAle bole kAle cAle kAle jAle ghara sUta re. zrI. | 3 | svabhAva vize kavi jaNAve che ke (gA - 7) maccha tuMba jalamAM tarejI bUDe kAga pASANa, paMkhijAta gayaNe phirejI INipare sayala vitrANa. | 7 || niyatinuM udAharaNa joIe to (gA - 8) AheDI nAga DayojI bANa lAgyo sIMcANa, kokUho uDI gayo jI juo juo niyati pramANa re. || 8 || pUrvakarma vize kavi jaNAve che ke ( gA - 3) karama niyati te anusare e jehamAM zakti na hoya to, deula vAgha mukhe paMkhIyAe piu pesaMtA joya to. 3 || udyamano mahimA darzAvatI paMkti joIeto. (gA - 4) te tu svabhAve paTa upajAve kAla krame re vaNAe, bhavitavyatA hoya to nipaje nahIM to vidhana ghaNAe re.sa. | 4 || chaThThI DhALamAM kavinA zabdo che. vardhamAna jina Izi pare vinave, zAsana nAyaka gAyo, saMgha sakala sukha hoye jehamAM, syAdvAda rasa pAmo re. prANI. | 8 kAryasiddhi mATe A pAMca kAraNa mukhya athavA gauNa paNe rahelAM che. saMdarbha: - sajjana sanmitra - (pA - 197) 29. sUDa prAkRta piMgalama graMthamAM sUDa (zUla) e nAmano mAtrA meLa chaMda che tevo ullekha maLe che. te AnaMda vastu chaMdano eka prakAra che. temAM 16 gura, pa8 laghu maLIne 74 varNa hoya che. tenI 90 mAtrA che. Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA sUDano artha kSetraphaLa, patraka, kharaDo, sUDavaho eTale ke popaTa jevuM pakSI ke je saMdezo laI jAya che ane pahoMcADavAnuM kArya kare che. (1-130) AdrakumAra kumAranuM sUDanI paMktio. aMta : depAla bhaNi sAMjI gaIlA mugati ApuNI ghAnacI, sakati sayala saMgha prasana (kavi depAla kRta). sUDano eTale mULa sUtra ane tenI TIkA lakhAI hoya tevI pratane mATe A zabda prayoga thAya che. temAM traNa ke pAMca pAna hoya to tenI vacce sUtra ane AjubAju TIkA lakhAyelI hoya che. sUDanuM lakhANa kramika hoya che. soLamI sadInA kavi depAla kRta "AdrakumAranuM sUDa" nAmanI kRti pravartaka kAMti vijayajInA bhaMDAramAM (hastaprata) che A kAvyanA AdrakumAra mukti pAmyA tevo saMdezo temAMthI prApta thAya che. saMdarbhaH (jaina gUrjara kavio bhA - 1 130) 30. "vilApa vastulakSI kAvya prakAranI vividhatAmAM 'vilApa" nAmanI eka sakjhAya racanA prApta thAya che. temAM mukhyatve karUNarasa kendra sthAne che. gautama svAmIno vilApa e sajajhAya A prakAranA daSTAMtarUpe pragaTa karavAmAM AvI che. kalpasUtramAM mahAvIra svAmInA caritramAM A prasaMga bhAvavAhI rIte pragaTa thayo che. AdhAra ja hato re eka vIra tAharo re have koNa karaze morI sAra, prItalaDI jekuMtI re pelA bhava taNI re te kema vIsarI re jAya. || 1 | mujane mUkyo re TaLavaLato IhA re nathI koI AMsu lovaNahAra, gautama kahIne re koNa bolAvaze re have koNa karaze morI sAra. / 2 / aMtara jAmI re aNaghaTatu kyuM re mujane mokalIyo re gAma, aMtakALa veLA re huM samajyo nahIM re je cheha deze mujane Ama. || 3 | gaI have zobhA re bhAratanA lokanI re huM ajJAnI rahyo chuM Aja, kumati mithyAtvI jIma tIma bolaze re koNa rAkhaze morI lAja. || 4 ||. valI zulapANI re ajJAnI ghaNo re dIdhuM tujane re duHkha, karuNA ANI re tenA upare re ApyuM bahoLuM re sukha. || 5 | je aImuMto re bALaka AvIyo re ramato jalazu re teha, kevaLa ApI Apa samo krIyo re evaDo zo tasa neha, je tuja caraNe AvI dazIo re kIdho tujane upasarga, samatAvalI re te caMDakozIe re pAmyo AThamu re svarga. 7 || caMdanabAlAe aDadanA bAkulA re paDilAvyA tuM ja svAma, tehane kIdhI re sAhuNImAM vaDI re pahoMcADI zivadhAma. | 8 || Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-7 dIna byAsInAM re mAtA-pitA hatA re brAhmaNa brAhmaNI doya, zivapada saMgI re tehane teM karyA re mithyA mala tasa ghoya. arjuna mAlI re jeha mAhA pAtta kI re karato manuSya saMhAra, te pApIne prabhu tame uddharyo re karI teha supasAya. je jaladhArI re huM to deDako re te tuja dhyAna suhAya, sohama vAsI re teM suravara kIyo re samakti kere supasAya. adhama uddharyA re ehavA te ghaNA re kahuM tasa ketA renAma, mAhare tAharA nAmano Azaro re te tuja phalase re kAma. hame meM jANyuM re pada vItarAganuM re je teM na dharyo re rAga, rAga gayethI guNa pragaTyA sahu re te tuja vANI mahAbhAga. saMvega raMgI re kSapaNa zreNI caDyo re karato guNano jamAva, kevala pAmI re lokA lokanA re dIThA saghaLA re bhAva. Indre AvI re jinapade thApIyo re dezanA amRtadhAra, paraSadA vujI hai Atama raMgasu re pAmyA zivapada sArA. gautama svAmInA vilApanI anya kRtio vardhamAna vacane tadA mANekasUra vIra vahelA Avo re - vIravijayajI zAsana nAyaka prANa prabhu ! he vIrajI ajJAta kavi vIra vitaka AjJA thakI ajJAta kavi vagere prApta thAya che. - - saMdarbha : jina guNa maMjarI pA- 326 / 372 || 9 || || 10 || | 11 | || 12 || // 13 || 1198 11 || 15 || 31. namaskAra namaskAra eTale namana - vaMdana karavAnI kAyika kriyA. namaH raNamiti namasvatAra: je pATha zrutaracanA vaDe baMdhI thAya te pATha-racanAne namaskAra kahevAmAM Ave che temAM be hAtha joDIne mastaka namAvIne namaskAra thAya che to vaLI zrutapATha ke racanAthI paNa namaskAra karIne prabhunAM guNagAna gAvAmAM Ave che. stotra ke stutimAM parokSa rIte namaskAra che jyAre namaskAra saMjJAvALI kRtimAM namaskArane pradhAna gaNavAmAM Ave che. 14mI sadInA sametazikhara tIrtha namaskAra kRti kavi dharmasUrinI prApta thAya che. temAM tIrthavaMdanAno ullekha thayo che. namUnArUpe nIcenI paMktio pragaTa karavAmAM AvI che. 355 Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA Adi : asura amara khayariMda paNamiya payapaMkya, jasu siri bIsa niNaMda patta sAsapayayasaMpaya. vara acchara sura sariya sarisu taruvara sumasohara, so sameya giriMga namI tithahasira seraha. aMtaH Iya sammaya giriMdavIsa je siddha jiNesara, moha gurUya tama timira pasara bhayaharaNa disesara. te saMdhu atie bhatirAI supasAI mahAmuNi, dhammasUri pAyANa didhu citiya suha je muNi. saMdarbhaH (jaina gUrjara kavio bhAga-1 / 425) 32. svAdhyAya - Atma zikSA svAdhyAya AtmAne upadezAtmaka vicArono svAdhyAya karavA mATe A laghuracanA sUcana kare che. mukhyAye dharma karavAthI zivasukha prApta thAya che ema jANIne dharmakaraNI karavI joIe. svAdhyAya eTale punarAvartana, AvRtti, AtmalakSI vicAronuM ciMtana evo artha samajavAno che, teno atyaMtara tapamAM samAveza thAya che. svAdhyAyae karma nirjarAnuM mahAna nimita che vaLI, jJAnano layopazama paNa thato hovAthI tenuM mUlya ucca koTinuM che- Adi saMbhava jinavara vinatI, jIvana cetana cetaI pAmIne navabhavasAra re. sAra saMsAramAM lahi karI calI lahi dharma udAra re jIvana. 1 aMta : zrI vijayaratnasUrisvarUpa devavijaya citadhArare, dharmathI zivasukha saMpaje jima laho sukha apAra re jIvana cetana cetII. 7 saMdarbhaH jaina gUrjara kavio - 5 | 416 33. ratnamAla kavi vAsaNa kRta ANaMdavimalasUri rAsanuM bIjuM nAma sAdhuguNa vaMdanA ratnamAla che. ahIM ratnamAla zabda ANaMdavimalasUrinA eka eka guNa kiMmatI ratna samAna che. eTale ratnamAla nAma nirdeza karyo che. Adi : sakala padAratha pAmII japatAM zrI jinanAma, prathama tirthasara dhyAdI RSabhajI karUM praNAma. aMta : zrI ANaMda vimalasUrisarU tasa paTodhara pavita, te zrI vijayadAnasUri guNaniluM vAsaNa praNami e ANI naramala cita suM. Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-7 357 saMvata panara satANuI Aso AsUra AlomAsa, sAdha nAma guNaratnamAlA e rAsa. racatA e mananaI ati ulAsa ullAsa, suMdara ravi zazi soI sAsvatA merU mahIdhara jahAM. vajuvadhi saMgha paravAra sUcira pratapoe avicala tihAM, jIvatAM ajamAna varU zrI vijaIdAnasUrada. bhaTAraka rAjavijayasUri kahe vAsaNa maNa ANaMda suMdara darasaNa sAdhanA. saMdarbha: jaina gUrjara kavio bhA-1. 363 34. saMvAda sAmAnya rIte saMvAdanuM lakSaNa nATaka ke ekAMkI jevI kRtiomAM noMdhapAtra gaNAya che. jaina sAhityamAM keTalIka kAvya kRtiomAM be pAtro vacceno vArtAlApa saMvAdarUpe gaNAya che. A prakArano kezI-gautamI adhyayana (uttarAdhyayana sUtromAM prApta thAya che. sthUlibhadra kozA, rahanemirAjula, saMvAda kara saMvAda (be hAtha vize) kavi lAvaNya samaya, samudra vahANa saMvAda- yazovijayajI upA., rAvaNa maMdodarI- saMvAda- kavi lAvaNyasamaya vagere kRtio A prakAranI che. atre jIva ane kAyAnA saMvAdanI saMkSipta mAhitI pragaTa karavAmAM AvI che. kavi sAMkaLacaMda kAyA ane jIvano saMvAdanIka sajhAya racI che. kAyA jIvane kahe che re o prANapanI, lADato laDAvyAM sArAM kadI na karyA TuMkArA, Aja to rIsANA pyArA re o prANapatI. | 1 | bheLA besIne jamADI bAga bagIcAne vADI, pheravI be sArI gADI re - prANapatI, || 2 || atara kulela coLI kesara kasuMbA ghoLI, ramyA rasa raMga hoLI re prANapatI. | 3 || jIva kAyAne kahe che te vize kavinA zabdo che. jIva kAyAne suNAve re okAyA bhoLI, kAyA tuM kAmaNagArI pAzamAM paDyo huM tArI, prabhune mukyA visArI re okAyA bhoLI. || 1 | tArI sAthe prIti karI karIne beTho huM karI. pApanI meM poTha bharIre o kAyA bhoLI. | 2 | Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA ghaNIvAra samajAvI haThIlI na sAna AvI, mujane dIdho DubAvI re okAyA bhoLI. | 3 | nItino pravAha toDyo anItino paMtha joDyo, sajjanano saMga choDyo re okAyA bhoLI.. 4 saMdarbhaH (jaina sajhAya mALA - bhAga-2 / 223) 35. "TIpa' 'TIpa" eTale sUcI - saMkSipta noMdha e arthamAM bAvratanI TIpa che, soLamI sadInA aMcalagacchanA kavi gajalAbhanI bAravratanI "TIpa' copAI chaMdamAM racAyelI prApta thAya che. temAM zrAvakanA dezavirati dharmanA pAlana mATenAM 12 vratano kramika ullekha thayo che. A TIpa'nI racanA saMvata 1597nI che. dRSTAMtarUpa paMktio nIce mujaba che. Adi : pahiluM praNa misa jinavarU e jinazAsana sAra, sahigurU vaMdI vrata bAra pabhaNisuM savicAra. vrata vinA jagi sayala nAma avirati pabhaNI jaI, cauda rAja mAhi vastu yeha mahIyAM jasi lIjaI. aMta : mani vacana kAyA taNA je kaI bahu vyApAra, teha thika navi UsaruM jina huI jayajayakAra. niyamabhaMgi evuM karU nIvInuM paccakhANa, jana gajapati lAbhaha kahaIma pAlaujana ANa. karisu jayaNA karisu jayaNA sesi AraMbha, sAmagrI dhari chattIya savasi sayala ene mi pAlisa, Thakara haTTahavIsaraNaha pramukha dazavi AgAra yalisu, bhavAjIva bhArgaka7I suvisaha mUla suramma. pannara sattANavaI laDhamAM sugurU pAsi gati dhamma, Iya atihi udAra samakti sAra bAravrata aMgIkaraIe. je bhavayaNa bhAviI eha jegAvaI te saMsAra samudra taraIe. saMdarbha : (jaina gUrjara kavio. 1 361) Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-7 359 36. bhASA sametazikharajI stotrakI bhASA - kavi surendrakIrtie 36 kaDImAM saM. 1936mAM hindI bhASAmAM karI che. mULa kRti saMskRtamAM hatI tene bhAvAnuvAda dvArA racIne "bhASA' saMjJAthI pragaTa karavAmAM AvI che. dohA Adi : prathama ajita jineza pada, carama pAsa padasAra, vicaleyuta vaMdo sadA, ziSyara cammada mujhAra.... aMta : bhaTTAraka vairika surikIrti abhirAma, saMskRta bhASA dou nike, karatA hai jasa dhAma. 35 aklAda sai chatIsa meM, phAguNa paMcamI nIla, bhASA kAzmabajArameM, kIhanI de ju rasIla. saMdarbhaH (jaina gUrjara kavio bhAga- 6 / 151) 37. prakAza kavi jJAnasAgare saM. 1778nA AsomAsanA guruvAre amRtasiddhi yoga hato tyAre bhAvaprakAzanI racanA karI hatI. kavie anuyogadvAra Agama graMthane AdhAre bhAvaprakAzanI mAhitI ApI che. jaina sAhityanI ghaNI kRtiomAM kavioe AdhArabhUta mAhitI mATe AgamagraMtho ane pUrvAcAryonI kRtiono ullekha karyo che. eTale jaina sAhitya mAtra kalpanAnA AdhAre racAyeluM nathI paNa vAstavika graMthono AdhAra pramANabhUta gaNIne astitva dharAve che. saMskRta bhASAnA mU-dhAtu uparathI bhava-bhAva bhAvavAcaka zabda racAyo che. tenA judA judA artha thAya che. astitva, prakRti, svabhAva, padArtha, paryAya, IrAdo, vRtti, lAgaNI, tAtparya, abhiprAya, ceSTA, abhinaya, prIti, AsthA, kiMmata, dara, sthiti, svarUpa vagere artha thAya che. ahIM vRtti-lAgaNI mananI sthitino arthagrahaNa karavAno che. bhAvaprakAzano artha mananA bhAva-sthiti-lAgaNI ke jemAM parivartana thavAnI zakyatA che te vizenI mAhitI ApavAmAM AvI che. cha bhAva anukrame caudAyika, upazama, kSAyika, upazamaNa, pAriNAmika, sannipAta ema che bhAva che. prakAza zabdaprayoga dIrgha kAvyakRtimAM vibhAga - vibhAjana mATe paNa prayojAyelo che. hemacaMdrAcAryanA yogazAstramAM 12 prakAza (vibhAga) che. madhyakAlIna jaina kAvyaracanAo saMskRta - prAkRta bhASAnA prabhAvathI racAI che ema samajAya che. bhAva prakAzamAM che bhAvanuM varNana che. cha bhAvanI saMkSipta vigata nIce pramANe che. 1. audAyika bhAva :- pUrva bhavamAM bAMdhelA karmonA udayathI prApta thatA bhAvo manuSya-deva Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA AdinI avasthAo, 2- upazaya bhAva - kaSAyone dabAvavA zAMta karavA. 3. kSAyika bhAva - karmono kSaya thavAthI kevaLajJAna ane kevaLadarzana utpanna thavAmAM zubha nimittarUpa che. 4. kSayopazama bhAva - udayamAM AvelA karmonI tIvra zaktine haNIne maMda karIne bhogavI ane anudita karmo je udAraNA AdithI udayamAM Ave tene tyAM ja dabAvI devA (niyaMtraNa karavuM). 5. pariNAmika bhAva - karmanA udaya AdithI nirapekSa caitanyatva bhAva. 6. sannipAta bhAva - eka jIvamAM eka samayamAM bhinna bhinna avasthAone kAraNe guNa sthAnomAM yathAyogya bhAva thAya che temAM saMyogI bhedone sannipAta kahe che je sImita che. Adi : zrI gurUnA praNamI pAya sarasvatI svAminI samarImAya, chae bhAvano kahuM suvicAra anuyogadvArA taNe anusAra. || 1 || pahelo jANo udayabhAva bIjo kahIe upazama bhAva, trIjo kSAyika bhAva pavitra cotho upasamabhAva vicitra. _| 2 | pAriNAmika te paMcama jANa chaThTho sazipAtaka suvakhANa, ehano have yathArtha kahuM jehavo gurU AgamathI lahuM. | 3 | aMta : te tarIyA bhAvi te tarIyA je bhAvavicAre bharaAre, sutra Agama paMcAMgI sapta bhaMgInA darIA re te. || 1 || dharma dhuraMdhara puNya prabhAvaka kasatucaMda saubhAgI re, jina pUje jina caitya karAve sUtra siddhAMtanA rAgI re te. | 6 | zA bhojA ne dozI durlabha bIja bahu bhavikhANI re, zrI mahAbhASya vizeSa vazyaka sAMbhale cittamAM ANI re. || 7 teha taNA AgrahathI e zubha bhAva svarUpa vicAryA re, anuyoga dvArA SaDazItikamAMthI ANyo ati vistAryo re te.. 8 | bhaNatAM guNatAM suNatAM saMpatti lIlAlachi bhaMDAro re, jinavANI raMga sAMbhaLatAM nitanita jaya jayakAro re te. | 9 | aMcalagacche giphasAgacchapati vidyAsAgarasUrizayAre, burahApura zahere gurU mehare bhAvaprakAza meM gAyA re te. | 10 || kalaza Ima kahyA bhAvavicAra suMdara jehavA gurUmukhe suyA, jina rAjavANI hIe ANI nirjarA kAraNe thumyA. satara naya mada Azvina siddhi yoga gurUvAsare, zrI sUrividhA taNo vinayIjJAnasAgara sukha kare. | 11 || saMdarbhaH jaina gUrjara kavio bhA.5/330 Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa 7 36 1 38. kathA kathA zrAvya kAvyano prakAra che. tenuM mULa navalakathAmAM che. kathA gadya ke padyamAM saMskRtaprAkRta ane apabhraMzamAM racAyelI hoya che. gadyamAM bANabhaTanI kAdaMbarI suprasiddha che. padyamAM lIlAvatInI kathA che. AkhyAna kathAtmaka-caritrAtmaka kAvya che. temAM upAkhyAnanI racanA bodhAtmaka kathA tarIke hoya che. temAM abhinaya bhAvasRSTi ane kathanazailI mahatvanI che. daSTAMta kathAo prANIo-paMkhIonAM ceNa dvArA parokSa rIte bodhadAyaka che. cariyama e kathA che ane temAM jIvananA badhA prasaMgonuM satyane AzrayIne nirUpaNa karavAmAM Ave che. dAna-zIla-tapa-bhAvanA kathAnaka (kathA) sattaramI sadInA kavi labdhivijaye dAna-zIla-tapa-bhAva kRtinI racanA saM. 1691mAM karI che A kRti sAthe kathA-rAsa zabdaprayoga joDAyelA che. temAM 4 khaMDa, 49 DhALa, 1278 kaDI che. kavie hastapratane aMte bhAvanuM mAhAbhya, dRSTAMta kathA evA zabdaprayogathI kRti pUrNa karI che evI mAhitI prApta thAya che. A racanA 169ramAM pUrNa thaI hatI. bhagavaMte dharmanA cAra prakAramAM uparokta viSayane rAkhIne vicAro vyakta karyA hatA. tyArapachI kavioe A aMge vividha kRtio racI che. kavi lablivijayajIe cAra prakAranA dharmano kathA-daSTAMta dvArA paraciya karAvyo che. | 1 | || 2 || | 3 | Adi : zrI sarasati tuM sAradA bhagati mugati dAtAra, jainI jagadaMbA jage tujhathI mati vistAra. tuM tripurA tuM to tilA tuM zrutadevI mAta, padamiNi paMkajavAsinI SaT darazana vikhyAta. Adi puruSanI putrikA prajJA paMDita mAya, bhArati bhagavati bhavanamAM tujhathI ziva sukha thAI. brahmANI vANI vimala vANI gho mujha mAya, gIta kavita je kare te savi tuja pasAya. koI navi jANe DosalA vRddhapaNe vaIrAga, ANI saMyama AMdayuM paNa bhaNavA uparAga. zrI vijayadAnasuriza tapagaccha dhaNI tapa taNe tene Adita nirakho, sUri zrIhIravijayabhidho hIralo tAsapATa sohamasAmi sarikho bhajo. tAsapATe vijayasenasUrIsarU prabala vidyA prakaTa puNya dario, zrIvijayadevasUrIsarU saMdarU pratapayo tasa paTe suguNa bhario. | 4 || | 5 | || 6 || Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 2 jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA zrIvijayadAnasUrIzanA sIsavara zrI samIpAla paMDita virAje, zrI guNaharSa paMDita pravara tehano sIsa guNa jaladhi gaMbhIra gAje. tehano sIsa savika vimukuTa kavi caraNa zaraNa anukaraNa mati mami ANI..| 7 || labadhi vijayAbhidho parasaguNa vaNagho kahati suNi mAta zizuvacana vANI..| 8 || cArakhaMDe akhaMDe abhiya vacana meM bhASika rAsalavaleza karatAM, sAdhayo kavi baDA sayala guNanA ghaDA kahuM bahu pravacana thakIa DaratI. | 9 || solazata bANuI vasa vikrama thakI bhAdrarve mAsi zuci chaThi divase, rAsa likhio rameM surata sukha hoI si jeha jaNa joisi manna hararsi. | 10 || sahasa upari zatakoI camyotpare adhika dodhaka pramukha sayala kahIe, dAnavara sIla tapa bhAvanA rAsa ke DhAla nava adhika cAlIsa lahIe. / 11 // maMgalaI jainano dharma dharma thira thaI rahe sayala jagajIva suratarU samAno, tAM lage rAsae thira thaIne raho. savi sadharmajane vAcyamAno bha. || 12 saMdarbhaH jaina gUrjara kavio bhAga- 3 / 281 39. caMda copAI - samAlocanA kavi jJAnasArajI e saM. 1837nA caitravada-2nA roja caMda-copAI caritranI racanA karI che. zrI agaracaMdajI nAhaTA A kRti vize jaNAve che ke kavi mohanavijayajIe "caMda rAsanI racanA karI hatI. A kRtinA guNadoSa darzAvatI racanA 400thI vadhu dohAmAM jJAnasArajIe karI che. te uparathI kavinA jJAna ane vivecana zaktino paricaya thAya che. Adi : e niau nizca karI lakhi racanA kI mAMjha, chaMda alaMkAre nipuNa nahi mohana kavirAja. | 1 | doDa chaMde visamapada kahI tIna dasa mAta, saga meM gyAre huM dhare chaMda giraMthe khyAta. | 2 | so to pahile huM parda mAta racI do bAra, alaMkAra dUsana likhuM likhata paDhata vicAra. | 3 | aMta : nAM kavikI niMdhA karI nA kahuM rAkhI kAna, kavitA kavitA zAstra ke saMmmata likhI sayAMna. dohAtrike dasa gyArase prastAvIka navIna, kharatara bhaTTAraka gaIM. jJAnasAra likhadIna. bhayabhaya pavaNayamAya siddhathAna vAmalikha dIdha, caita kisana dutIyA dinaiH saMpUrana rasapIdha. saMdarbha: jaina gUrjara kavio bhAga 6 | 208 Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-7 363 40. kulaka - anAthI RSi kulaka uttarAdhyayana sUtranA vIzamA mahAnigraMthIya adhyayanamAM anAthI munino saMdarbha prApta thAya che. anAthI muni vize sajajhAya gIta ane saMdhi kulakanI racanA thaI che. A kulakanI racanA 14mI sadInI koI ajJAta kavinI che. kulakanA prasaMganI mAhitI nIce pramANe che. magadharAjA zreNika mahArAjA kaMDakukSI udhAnamAM pharavA Ave che tyAM eka vRkSa nIce samAdhistha sukumAra yuvAna sAdhune joIne navAI pAme che. muninI kAyA to sukha upabhoga mATe yogya hatI rAjAne navAI lAgI ke A muni bhoga bhogavavAnA samaye zA mATe dIkSita thayA haze ? muninA caraNomAM vaMdana karI nRpati teone A yuvAna vayamAM saMyama dharma grahaNa karavAnuM kAraNa pUche che tyAre munirAja javAba Ape che ke huM anAtha chuM mAruM koI nathI koI saMrakSaka nathI eTale meM dIkSA grahaNa karI che tyAre zreNika rAjA teone kahe che ke he bhAgyazALI tamAro koI nAtha nathI to huM tamAro nAtha banuM chuM. tame ciMtAmukta thaI mitra svajano sAthe bhoga bhogavo. tyAre munirAja pratyuttara vALe che te rAjan ? tame pote ja anAtha cho to koInA nAtha zI rIte banI zakazo ? rAjA bhramamAM paDI jAya che ke magadhano rAjA sattA - saMpattino svAmI evo huM zI rIte anAtha ? munivarane pUche che ke huM anAtha kevI rIte ? tyAre munivara kahe che ? he rAjana ? tame anAthano artha parama artha nathI jANatA mANasa sanAtha ane anAtha kyAre kahevAya? tyAre teo potAnI ApavIti rajU kare che. he rAjana ? nAnI uMmaramAM huM vyAdhigrasta thayo. AMkhomAM, mAthAmAM, kammaramAM atyaMta dArUNa vedanA thatI hatI aneka maMtra-taMtra jANanArA AvyA. vaidyo AvyA. cikitsA karI paNa teo mane duHkha mukta karI na zakyA mArI mAtA paNa mArA vyAdhine kAraNe atyaMta duHkhI hatI. mArI patnI paNa chAtI para mAthuM mUkI niraMtara AMsu sAratI. teo mane duHkha mukta na karI zakyA A mArI anAthatA hatI. eka rAtre meM vicAra karyo ke A asahya vedanAomAMthI ekavAra chUTakAro thAya to huM saMyamadharma grahaNa karIza Ama vicArI rAtre huM sUI gayo rAtri daramyAna daI kSINa thaI gayuM savAre huM sAjo thaI gayo? AtmA ja potAnA sukha-duHkhano kartA che ane te ja bhoktA che AtmA ja potAno mitra che ane te ja potAno zatru che. ahIM AtmAnA saMdarbhamAM vairAgyasabhara bodhapATha che. have zreNika mahArAjAne anAthanuM yathArtha svarUpa samajAyuM. vizeSa mAhitI uttarAdhyayana sUtra naM. - 20 uparathI prApta thaze. kulakamAM teno madhyama kakSAno ullekha thayo che. anAthI RSi kulakanI namUnArUpa paMktio atre pragaTa karavAmAM AvI che. (gA. 1 thI Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 jaina sAhityanA kAvya prakAro svarUpa ane samIkSA paNamIe sAmIa vIra jiNaMda loAloA payAsa diNiMda azA dhI arAyaNa bheu bebhaNi sukiMpiku tuhi nisuNiu magadha desa desaha pariddhi, rAyagiI tahi nayara pasiddha zreNika rAjA tihA bahu balavaMtA ho. dhanakhaMDahAMdhAna nadIaMtA anna divasa ramavADI jAI maMkucchauNaThAI, tihiM tayara talidika muNiMda jasasiri ulakaIjhANa diNida. rUpavaMtasamari sukumAlo navajIvana bharInayaNa visAlA, pekhavi maharisi pabhaNi suu sirAu teI ThAMI lIdhau saMyama bhAuM. | 4 || te nisuNIe paNabhaI munInA homahArAyakuMka umaNA ho, INikAraNa mAIlIdhI dIkhA suguru pAsi maI pAmIe sISa. pahasikanI vapabhAI munInA ho riddhavaMta tuM kAMI anAha, huM acchau balavaMtA visayasukha u mANimahatA. anAthI muni potAnA saMsArI jIvananI vedanAno prasaMga zreNika rAjAne kahe che. yuvAnImAM netra ane zarIramAM dAha pIDA evI bhayaMkara hatI ke koI rIte tenAthI zAMti thatI na hatI. kavinA zabdo che. (gAthA - 11 thI 18). kosaMbInayarI riddhivaMta nAmi guNavaMta vaNi manI, upannau rAgohiNI duHkhI hiMvI sariu bhogA. || 11 | dehamAhi upannau dAha mADie bhaNahuM tana ucchA ho, sajani veda vRMdAmalIA koIna nAha rAgibhelIyA. || 12 || miliA veda bahu bhativaMta usaDa kara Iti majhamahaMta, paNa IkaI navi TiI dAho tohi chate kukuMuM aNAto. || 13 II pitA sahu muja kAraNI deI puNio vipIDana huveI bhAI, mahA duHkha mani dharaI to Ima navi dukha utaraI. | 14 || sayala sahAyara karaIsukhA teha vilIjaikhiNa navi duHkha, duHkhiI bahi nihAI AsIsa pIDana phaTaIrAti naI dIsA. aMzu pravAhI loyaNa su aMgA majja kalatra deDha aMga, vilavaNa suha milleI toI na majha duHkha sAleI. INi duHkhI puNa bhogau rayaNI ma%i cinevAlAgI, eha pIDajaI majjAe paratasa bhAra saMjama leI. || 17 || Ima ciMti a ke sutaujAma gaI pIDA ravi ugau tAma, pUchI navajAI sayaNa havanga saMyama gahila sivapura magna. | 18 || Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-7 365 anAthI muni paMcamahAvrata pALIne narabhava ujamALa kare che. kavi jaNAve che ke (gA. 26 thI 28 -35). dayA vivajI Aja kara. je dhamma ni -vasanIgamAI, je jama tIratha gamaNa na kIdhala jehi bhava niga mila AhiM tehi. / 26 dAnazIla tava bhAvaNa sAra sAvaya dharmo sukata bhaMDAra yaNA, jehiM na pAlI leu narama paDatA tAha dhaNI na koI. 27 // pAmI paMcamahatvaya bhArA pAlIu jehi na saMjama bhArA, tava savila dukkaratara jehiM niSphala jammu hAravila tehiM. || 28 | kavalasiri sayaMvara Avau karmasiddhi sukha pAmau bhaNa9 suNI je eha carika viviha puNIta sujanma pavitra | 35 // saMsArI jIvo 84 lAkha yonimAM paribhramaNa kare che ane janma-jarA-mRtyunAM duHkha bhogave che. tyAre koI zaraNabhUta thatuM nathI. AvI paristhitimAMthI mukta thavAno mArga saMyama jIvana che. anAthI muninuM jIvana tenA dRSTAMtarUpa che. sarvavirati e ja AtmAnA zAzvata sukhanuM mahAna nimitta che ema jANIne manuSyajanamAM te mArge puruSArtha karavAno jinazAsanano avicaLa siddhAMta samajavA yogya che. (hastapratane AdhAre mAhitI) 41. jagaDuzAhano kaDakho kavi kezara kuzaLa saM. 1760mAM jagaDu prabaMdha - copAI rAsa athavA kaDakho nAmanI 26 kaDInI kRtinI racanA karI che. "kaDakhA' zabdano artha yuddhabhUmimAM laDatA sainikone zUrAtana caDhAvavA mATe gavAtAM gIto ema samajAya che. eTale kaDakho - kaDakhA e geya-dezI rAgano prakAra che. atre namUnArUpe paMktio nIce pramANe che. kavie jagaDuzAhanA guNonuM varNana karIne dAnavIratAthI amarakIrti prApta karI che ema jaNAvyuM che. (5 / 196) kaDakhA-kaDakho e dezIna prakAra che mo. da. desAIe (jaina gUrjara kavio bhA.-2mAM dezI naM. 297 che. te jhUlaNA ane AsAurI rAga sAthe sAmya dharAve che. Adi : pAsa sira payanamI praNamI zrI gurU pAya, jagaDuzA suralAtaNA guNagAtAM sukha thAya. rAjA karaNa marI karI poho to saraga majhAra, kaMcana dAna prabhAvathI paga paga rahemano hAra. mAnavabhava je pAmIe to sahI dIje atra, devalokathI avataryo jagaDUzA dhanadhanna. Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA aMta : IMdra caMdra ke suratarUsAra mAnava nahIM e sura avatAra, dhanadhanajAti zrImAlI taNI jehanI kIti ciMhudize jaNI, satara nabhat zrAvaNamAsa eha saMbaMdha karyo ullAsa, zAMtalapura comAsuM rahI zrAvakajanane Adare kahI. paMDita mAMhe pravara pradhAna vIkuzala gurU paramanidhAna, saubhAgyakuzala sadgurU supasAya tAsa ziSya kesara guNagAya. saMdarbha : jaina gUrjara kavio bhAga- 5 / 196 Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-8 anusaMdhAna jaina sAhityanA kAvya prakAronA pustakane AdhAre sAhityanI samRddhi ane kAvya prakAronI virATa sRSTimAM vihAra karatAM apUrva jJAnAnaMdanI anubhUti thaI che. A kSetramAM vizeSa saMzodhanane pUrNa avakAza che. A kAvyaprakAronuM pustaka mArgadarzaka bane evI kSamatA dharAve che. tenA anusaMdhAnamAM M. Phil-Ph.D jevI ucca padavI mATe saMzodhana karavA yogya viSayonI sUcI pragaTa karavAmAM AvI che tene AdhAre bIjA paNa viSayonI phuraNA thAya tema che. ghaNI moTI saMkhyAmAM kAvya prakAro alpa paricita che. A aMgenI kRtio hastapratamAM saMcita thayelI che to anya sthaLoe keTalAMka pustakomAM teno saMdarbha maLe che. eTale saMzodhana dvArA tenuM saMkalana saMpAdana karavAthI A kAvyo vize vadhu vigato prApta thaI zake tema che. prakIrNa kAvya prakAro aMge saMzodhanane vadhu avakAza che. svarUpalakSI kAvya prakAromAM bhAsa dhavala, veli, carcarI, aMge paNa apragaTa kRtio che to teno svataMtra rIte abhyAsa thaI zake tema che. jaina ekeDemI jaina jJAnasaga satra ane jaina sAhitya samAroha dvArA vidvAnone protsAhita karavAmAM Ave che. tenAthI avanavA viSayonuM vaividhyapUrNa jJAna sarvasAdhAraNa janatAne prApta thAya che. arvAcIna kALamAM ucca zikSaNano vikAsa thayo che tyAre jaina sAhityanI samRddhi ane asmitAne vadhu tejasvI ne gauravaprada banAvavA mATe zrutabhakto, jJAnapipAsu varganA mahAnubhAvo ane saMzodhanapriya vidvAno A kSetramAM puruSArtha karIne jJAnavArasAne prakAzamAM lAvavA mATe sahabhAgI bane evI AzA rAkhavAmAM Ave che. jaina sAhitya sAMpradAyika hovA chatAM sAdhu ane zrAvaka kavioe pracaMDa puruSArtha karIne jainadharmanA ane bhAratIya saMskRtinA jIvanalakSImAnava kalyANanI bhAvanAvALA udAtta vArasAnuM jatana karyuM che ane sarva sAdhAraNa janatA sudhI pahoMcADavAno prazasya prayatna karyo che. tene saMzodhana pravRtti dvArA vadhu bhavya ane gauravaprada banAvI zakAya tema che. saMzodhana saci 1. jinAgamanA vikAsanI rUparekhA ane tenA anuvAda vivecanano paricaya. Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 2. madhyakAlIna sAhityamAM bhaktimArganI vicAradhArAnuM digdarzana. 3. jaina sAhityanA vikAsamAM sAmayikonuM pradAna. 4. madhyakAlIna sAhityamAM vijJAna viSayaka vicArono tulanAtmaka abhyAsa. 5. arvAcIna gIta kAvyonI samIkSA. 6. madhyakAlIna gIta sAhityanI rUparekhA. 7. jaina kathA sAhityanI vikAsa gAthA. jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA 8. jaina sAhityamAM caritrAtmaka nirUpaNano abhigama. 9. arvAcIna jaina sAhityamAM gadya vikAsa. 10. jaina sAhityanA gadya vikAsamAM patrakAratvanuM pradAna. 11. madhyakAlIna anuvAda sAhitya. 12 jaina darzanamAM jIvanuM svarUpa ane arvAcIna vijJAna sAthe tulanAtmaka adhyayana. 13. madhyakAlIna sAhityamAM zrAvaka kavionuM pradAna. 14. madhyakAlIna sAhityamAM sAMskRtika mUlyonuM nirupaNa ane tenI samIkSA. 15. arvAcIna jaina sAhityano itihAsa. 16. madhyakAlIna sAhityamAM dezIonuM adhyayana. 17. madhyakAlIna sAhityamAM upadezAtmaka vicAronI samIkSA. 18. madhyakAlIna jJAnamArganI vicAradhArAnI samAlocanA. 19. madhyakAlIna gadya vikAsamAM Tabo ane bALAvabodhanuM pradAna. 20. madhyakAlIna sAhityamAM jIvana lakSI abhigamanI samIkSA. 21. madhyakAlIna sAhityamAM kalAtattvanI upAsanA. 22. madhyakAlIna sAhityamAM chaMda prayogonI samIkSA. 23. paMDita sukhalAlajI eka adhyayana. 24. 5.pU. A. ratnasuMdarasUrijInuM arvAcIna jaina sAhityanA vikAsamAM pradAna. 25. jaina sAhityamAM vivecana pravRtti. 26. 5.pU. gaNivarya candrazekharavijayajInuM arvAcIna jaina sAhityanA vikAsamAM pradAna. Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 369 prakaraNa-8 27. jaina zilpa ane sthApatya kalAno vikAsa. 28. pa.pU. sAgarAnaMdasUrijI, pU. AtmArAmajI, pU. vallabhasUrijI, pU.A. rAmacandrasUrijI pU. A. bhuvanabhAnusUrijI, Adi sAdhu bhagavaMtonA sAhityanI samIkSA. ra9. kavi lAvaNya samaya, samayasuMdara. jaina bAla sAhitya, kavi sakalacaMdra upA., kavi yazovijayajI upA. kavi vinayavijayajI upA. adhyAtma yogI devacaMdrajI, kavi kapUravijaya (cidAnaMdajI) kavi padmavijayajI, kavi rUpavijayajI, kavi uttamavijayajI, vagereno jIvana ane kavanano abhyAsa thaI zake tema che. A sUcine AdhAre saMzodhana mATe mArgadarzana maLe evI zubha AzA vyakta karavAmAM Ave che. anya viSayo paNa vicArIne saMzodhanakSetramAM kAryarata banI zakAya tema che A to mAtra bhalAmaNa che. anya viSayo paNa vicAravAthI prApta thAya tema che. saMzodhana kArya aitihAsika, tulanAtmaka ke nigamana paddhatithI thaI zake che. A aMgeno nirNaya saMzodhaka para AdhAra rAkhe che. ke Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMdarbha pustakasUci Agama vAcanA paricaya Agama dIpa bhAga-6 pU. jita ratnasAgarajI pU. munizrI dIparatnasAgara uttarAdhyayana sUtra-sAra bhA. 1-2 muni akalekavijayajI kavirAja dIpavijaya kavi paMDita vIravijayajI eka adhyayana kAvya zAstra vinodana kAvyAnuzAsana-svapajJa vRtti kusumAMjali kulaka saMgraha DaoN. kavina zAha DaoN. kavina zAha DaoN. kavina zAha DaoN. amRta ema. upA. kavi samayasuMdara pa.pU. zrI siMhasenavijayajI gaNi ga gujarAtI sAhityano ItihAsa graMtha-12 gujarAtI madhyakAlIna sAhitya gujarAtI sAhityanAM svarUpo gajhalanI saphara guru bhakti gahelI saMgraha gurjara phAgu sAhitya gujarAtI sAhitya pariSada pro. anaMtarAya rAvaLa pro. maMjulAla DaoN. kavina zAha muni jaMbUvijayajI DaoN. ramaNalAla cI. zAha Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMdarbha pustakasUci 371 jina guNamaMjarI jinendrastavanAvalI kAvya saMdoha jaina aitihAsika gurjara kAvyasaMgraha-1 jaina kAvyaprakAza bhAga-1 jaina gItA kAvyano paricaya jaina gUrjara kavio bhAga 1thI 7, 10 jaina paraMparAno itihAsa bhAga-3 jaina patra sAhitya bhAga-1 jaina sAhityanI gajhalo jaina satyaprakAza varSa-12 aMka pa-6 jaina saiddhAMtika zabdaparicaya jaina sAhityano saMkSipta itihAsa jaina sajhAyabhALA bhAga 1-2 saMpA. vAriSeNAzrIjI cAritravijaya muni jinavijayajI bhImazI mANeka DaoN. kavina zAha mohanalAla dalIcaMda desAI tripuTI ma.sA. DaoN. kavina zAha DaoN. kavina zAha sunaMdAbena vahorA mohanalAla dalIcaMda desAI bAlAbhAI chaganalAla zAha devavaMdanamALA A. vallabhasUri ma.sA. pUjAsaMgraha ane stavanasaMgraha parvamALA pUjA stavanAdisaMgraha pratikramaNa sUtra prabodhaTIkA bhAga 1-2 prAcIna kAvyoMkI rUpa paraMparA prAcIna tIrthamALA saMgraha prAcIna chaMda saMgraha prAkRtapiMgalam A. labdhisUrijI dhIrajalAla TokarazI zAha agacaMdarajI nAharA A. dharmasUrijI vidyAvijayajI phAgaNa ke dina cAra DaoN. kavina zAha Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 jaina sAhityanA kAvya prakAro : svarUpa ane samIkSA bIjamAM vRkSa tuM bAramAsA DaoN. kavina zAha DaoN. prabhAzaMkara teraiyA aMka mArca 1991 (gujarAtInA adhyApaka saMgha) bhajana padasaMgraha bhAga-4 A. buddhisAgarasUri madhyakAlIna sAhityano itihAsa paTela zukala nAyaka lAvaNI saMgraha lAvaNI kAvya svarUpa ane samIkSA zrAvaka bhImazI mANeka DaoN. kavina zAha vividha pUjAsaMgraha jaina prakAzana maMdira sajjana sanmitra zrI samaNa sutta siddhAcala siddhavela salokA saMgraha sAmya zataka samatA zataka prakA. A. hema sAgarasUri upA. bhuvanacaMdrajI prakA. kAMtilAla vanamALIdAsa prakA. maganalAla haThIsIMga mahetA prakA. paMDita amRtalAla kAlidAsa dozI saMzo. muni sAgaracaMdrajI A. ratnazekharasUrijI zrI sajhAya saMgraha bhAga-1 zraddhavidhi prakaraNa hariyALI saMgraha hariyALI svarUpa ane vibhAvanA haMsa ratna maMjUSA bhAga-2 pro. hirAlAla 2. kApaDiyA DaoN. kavina zAha saMpA. A. haMsasAgarasUri Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prakAzaka * mRtanidhi 303, bAlezvara kvera, Iskona maMdira, sarakheja gAMdhInagara hAIva, amadAvAda