Jain Sahityana Kavya Prakaro Swaroop ane Samiksha

SR No.: 001797
Original Sutra Author: N/A
Author: Kavin Shah
Publisher: Shrutnidhi Ahmedabad
Publication Year: 2008
Total Pages: 392
Language: Gujarati
Classification: Book_Gujarati, Literature, & Kavya
File Size: 22 MB

Page 129

૧૧૦
જૈન સાહિત્યના કાવ્ય પ્રકારો : સ્વરૂપ અને સમીક્ષા છે તો કેટલીક પ્રયોગશીલતાનું લક્ષણ ધરાવે છે. તો વળી કેટલાંક સામાન્ય લક્ષણો હોય છે. તેમ છતાં લક્ષણોની પ્રધાનતા કે ગૌણતા હોવાની સાથે એની શૈલી-રચના રીતિથી ઉલટબાસીનું નિર્માણ થયેલું હોય છે. પારિભાષિક શબ્દો, સાંકેતિકધ્વનિ શબ્દ પ્રયોગો, વ્યંગ્યનો પણ સમાવેશ થાય છે.
તેમાં પ્રયોજાતાં પ્રતીકો પારિભાષિક, રૂપકાત્મક, સાંકેતિક સંખ્યામૂલક હોય છે. (૯)
કબીરની રચનાઓમાં ગગનમંડળ–એ બ્રહ્મપ્રનું પ્રતીક છે. જ્યારે “બકનાલ સુષુમ્મા નાડી માટે છે.
પારિભાષિક પ્રતીકો હઠયોગની સાધનાની નિષ્પત્તિ છે. હઠયોગની સાધના દર્શાવતો શ્લોક ઉપરોક્ત વાતની પ્રતીતિ કરાવે છે.
इडा भगवती गंगा पिंगला यमुना नदी, इडा पिंगलयोर्मध्ये, बालरण्डाच कुण्डली (૧૦)
ઇડા નાડી માટે ગંગા, પિંગલા માટે યમુના, કુંડલિની શક્તિ માટે બાલરંડા પ્રતીકોનો પ્રયોગ થયો છે.
નાથપંથીઓએ મૂળાધાર ચક્ર માટે સૂર્ય અને સહસ્ત્રાર ચક્ર માટે અમૃતનો પ્રયોગ કર્યો છે.
સંખ્યામૂલક પ્રતીકો સિદ્ધો અને નાથ સંપ્રદાયમાં વિશેષ છે. કબીરે પણ તેના પ્રભાવથી આવો પ્રયોગ કર્યો છે.
__चोसठ दीया जीयके चौदह चंदामांहि, ते हि घर किसका चानडो जेहि घर गोविन्द નાહિં (૧૧)
ચૌદહ શબ્દ ૧૪ વિદ્યાઓ ચોસઠ શબ્દો ૬૪ કલાઓના સંદર્ભમાં અસંગતિ, અન્યોન્ય વ્યાઘાત, અતિશયોક્તિ જેવું તત્ત્વો રહેલાં છે.
ઉદાહરણ જોઈએ તોओक अचंभो देखिया, बिटिया जाई बाप बाबुल मेरा व्याहा करी, વર ઉત્તમ ને મારું, નવ ના વર પાવે નહીં, તવ ના તૂહી ચાહી. (૧૩)
આ પ્રકારના વિચારોમાં સૂફીવાદની વિચારધારાનો પ્રભાવ છે. બદરૂદીન કહે છે કે મારી માતાએ મારા પિતાને જન્મ આપ્યો છે. મારા પિતા એમના ખોળાનું બાળક છે અને દૂધ પીવડાવે
જીવ કહે છે કે હું એક બાળક છું, જેના પિતા એ મારો પુત્ર છે હું એવી માતાને મળ્યો છું કે જેને મને જન્મ આપ્યો છે. મેં વિવાહની વાત કરી તો તે તૈયાર થઈ ગઈ. સૂક્ષે કવિઓએ આવી શૈલી અપનાવી હતી. કબીર હિન્દુ અને મુસલમાન એમ બન્ને ધર્મના હતા એવી પ્રચલિત લોકોક્તિ છે કબીરે મુસલમાન કાજીઓના ધર્મ ઝનૂનથી રક્ષણ મેળવવા માટે આવી શૈલીનો પ્રયોગ કર્યો હતો.
હરિયાળી શૈલીનાં કાવ્યોમાં પ્રતીકો ચાર પ્રકારનાં છે તે ઉપરથી તેની વિવિધતાનો ખ્યાલ