________________
२६५
सुधा टो स्था. ४ उ ३ सू ४१दृष्टान्तमेदनिरूपणम्
यत् प्रकृतसाध्यानुपयोगि दान्तिकेन सह साधाभावात्तद् दुरुपनीतम् , यथा नित्यः शब्दः कार्यत्वाद् घटवदित्यत्र दृष्टान्ते घटे नित्यत्वधर्मों नास्ति इति तत्साधर्म्यात् शब्दस्य नित्यत्वं कथं सिद्धयेत् अनित्यतैव पर्यवस्यतीति तृतीयं ज्ञातस्३॥ ___ अथ चतुर्थ ज्ञातमाह- उबन्नासोदणए .' इत्यादि ।
'उवन्नासोवणए ' उपन्यासोपनयश्चतुर्दा भवति-तद्वस्तु-तदन्यवस्तु, प्रतिनिभ-हेतु-भेदात् । तत्र प्रथमं भेदमाह- तबथुए ' इति तद्वस्तुकम् तदेव= हां किन्तु अकेला नहीं वह वेश्याके साथही पीता हूं, तो क्या तुम वेश्याके यहां भी जाते हो? दुश्मनोंके गले पर पैर रखकर जाता है, तुम्हारे दुश्मन कहाँले हुवे ? में जिनके घर पर खात लगाता हूं वे मेरे शत्रु हो जाते हैं । तो क्या तुम चोरीभी करते हो ? हां, जुवेके लिये सब कुछ करना पड़ता है ऐसा क्यों करते हो ? मैं दासी पुत्र हूं इसलिये ॥१॥ दार्शनिक दृष्टि से इस दुरुपनीतका तात्पर्य ऐलाही निकलता है कि जो प्रकृत साध्यमें उपयोगी नहीं होता है अनुपयोगी रहता है वह दुरुपनीतहै क्योंकि दार्टान्तिकमें इसके साधर्म्यका अभाव रहता है जैसे-" नित्यः शब्दः कार्यत्वात् घटवत्" कार्य होनेसे घटकी तरह शब्द नित्य है । यही घट दृष्टान्तमें नित्यत्व धर्म नहीं है इसलिये उसके साधर्म्यसे शब्दमें नित्यता कैसे सिद्ध हो सकती है इससे तो अनित्यताही सिद्ध होती है ३ પણ પીવો છે? હા, પણ એકલે નથી પીતે વેશ્યાની સાથે જ પીઉં છું, તો શું તમે વેશ્યાને ત્યાં પણ જાય છે ? હા દુશ્મનને ગળા પર પગ રાખીને જાઉં છું, તમારે વળી દુશ્મન કયાથી ? હું જેના ઘરોમાં ખાતર પાડું છું તેઓ મારા દુશ્મન બને છે. તે શું ? તમે ખાતર પણ પાડે છે ! જુગાર માટે તેમ કરવું પડે છે. તે છે ધૂર્ત આવું તું શા માટે કરે છે? હું દાસીને પુત્ર છું એ માટે ?” આ પણ દુરૂપનીતનું દષ્ટાન્ત છે.
દાર્શનિક દષ્ટિએ આ દુરૂપનીતને ભાવાર્થ એ થાય છે કે જે પ્રકૃતિ સાધ્યમાં ઉપયોગી થતું નથી પણ અનુપયેગી જ થઈ પડે છે, તેને દુરૂપનીત કહે છે, કારણ કે પ્રાન્તિની સાથે તેના સાધમ્યને અભાવ રહે છે.
भडे-" नित्यः शब्द कार्यत्वात् घटवत् " " य पाथी घट (431)नी જેમ શબ્દ નિત્ય છે અહીં ઘટ દષ્ટાતમાં નિત્યત્વ ધમને જ અભાવ હોવાથી તેને સામ્ય વડે શબ્દમાં નિત્યતા કેવી રીતે સિદ્ધ થઈ શકે ? આ દષ્ટાન વડે તે શબ્દમાં અનિત્યતા જ સિદ્ધ થાય છે.
