________________
सुधाटीका स्था० ५ उ० १ सू०१ पञ्चमहाव्रतनिरूपणम्
४२.७
काळत अनीतादेराज्यादि प्रभवाद्वा भावतो रागद्वेपसमुत्थाच्च समग्रात् प्राणातिपातात् प्रागानाम् - इन्द्रियोच्यसारादीनाम् अतिपातः प्राणिनः सकाशाद् वियोजनं प्राणातिपातः - माणिप्राणवियोजनव्यापार इत्यर्थः तस्माद विरमण = सम्यग्ज्ञानश्रद्धानपूर्विका विरतिः निवृत्तिरिति यावत्, न तु परिरधूलादेव विरति । इदं प्रथमं महाव्रतम् १ | 'जाव' शब्दाद् द्वितीयतृतीयचतुर्थानां महाव्रतानां सग्रहो प्राणातिपातसे, कालकी अपेक्षा अतीतादिकालमें हुए प्राणातिपातसे अथवा रात्रि आदि जायमान प्राणातिपात से और भावकी अपेक्षा रागद्वेषादि उत्पन्न होनेरूप प्राणातिपात से जो विरमण है, वह "सर्चस्मान प्राणातिपातात् विरमणम् " है, प्राण व्यवहार नयकी अपेक्षा पांच इन्द्रिय ३, पल आयु और श्वासोच्छ्वासके भेद से १० होते हैं, एकेन्द्रिय दोइन्द्रिय तेइन्द्रिय चौइन्द्रिय असंज्ञि पञ्चेन्द्रिय और संज्ञी पश्च न्द्रिय इन जीवों में अपनी २ योग्यता के अनुसार ४ आदिसे लेकर १० प्राणत कहे गये हैं, अर्थात् एकेन्द्रियमें चार प्राण स्पर्शेन्द्रियबल प्राण, फायबल माण, श्वासोच्छ्वासबल प्राण, आयुष्यबल प्राण घाणेन्द्रियमें छ प्राण पहिलेके चार रसनेन्द्रियबल प्राण - वचनबल प्राण तेइन्द्रियमें सात प्राण घाणेन्द्रियबल प्राण बढा, चौदन्द्रियमें आठ चक्षुरिन्द्रियल प्राण बढ़ा, असंज्ञी पञ्चेन्द्रियमें नौ श्रोत्रेन्द्रियबल प्राण बढ़ा, संज्ञी
·
ત્રિલેાકમાં સ‘ભવિત પ્રાણાતિપાતને ત્યાગ કરવા, કાળની અપેક્ષાએ અતીતાદિ કાળમાં થઇ ગયેલા પ્રાણાતિપાતથી અથવા રાત્રિ આદિ કાળે થઈ જતા પ્રાણાતિપાતથી વિરમણુ થવું, અને ભાવની અપેક્ષાએ રાગ દ્વેષ આદિ ઉત્પન્ન થવા; ३५ प्रातिपातने। त्याग ४२वा, तेनुं नाम " सर्वस्मात् प्राणातिपातात् विरमणम्”.. છે વ્યવહાર નયની દૃષ્ટિએ નીચે પ્રમાણે ૧૦ દસ પ્રાણ કહ્યાં છે-પાંચ ઇન્દ્રિય રૂપ - પાંચ પ્રાણુ, ત્રણુ ખલ રૂપ ત્રણ પ્રાર્થુ, આયુ રૂપ એક પ્રાણ અને શ્વોચ્છ્વાસ રૂપ એક પ્રાણ, એકેન્દ્રિય, ીન્દ્રિય, શ્રીન્દ્રિય ચતુરિન્દ્રિય, અસજ્ઞિ પ`ચેન્દ્રિય અને સન્નિ પચેન્દ્રિય જીવેામાં પાતપાતાની ચેાન્યતા અનુસાર ચારથી લઈને ૧૦ પ્રાણ સુધીના સદ્ભાવ હાય છે જેમકે એકેન્દ્રિયમાં સ્પર્શેન્દ્રિયબલ પ્રાણુ, કાયબલ પ્રાણુ, શ્વાસેાષ્ટ્રવાસખલ પ્રાણુ અને આયુષ્યમä પ્રાણના, આ રીતે, ચાર પ્રાણુના સદ્ભાવ હાય છે દ્વીન્દ્રિયેમાં નીચેનાં છ પ્રાણેાને સદ્ભાવ હોય છે—ચાર પ્રાણુ એકેન્દ્રિયા પ્રમાણે, રસનેન્દ્રિયલ ત્રાણુ અને વચનખલ પ્રાણુ, શ્રીન્દ્રિયામાં ઘ્રાણેન્દ્રિય પ્રાણ અને ઉપયુક્ત છ પ્રાથ, ચતુરિન્દ્રિયામાં આઠ પ્રાણુના સદ્નભાવ હોય છે ઉપયુક્ત સાત પ્રાણુ અને ચક્ષુરિન્દ્રિયખલ પ્રાણુ,
Tuto
