________________
*
स्थानाङ्गसूत्रे
कठोरता हीनस्वरेण गीयमानं कोमलम्, रिमितम् - यत्राक्षरेषु घोलनया संचरन स्वरो भवति घोलनाबहुलम्, पदबद्धं गेयपदेद्धं विशिष्टरचनया योजितं ततथ मृदुकं रिमितं च तत् पदवद्धं चेति मृदुकरिमितपदवद्धमिति कर्मधारयः ।
समतालप्रत्युत्क्षेपं - तालो हस्तसमुत्पन्नः शब्दः उपलक्षणत्वाद् प्रत्युत्क्षेपःमितोषकारकाणां मुरजकांस्यादीनां शब्दः, यद्वा-नर्तकी पदप्रक्षेपः तौ समौ = गीतस्वरेण समानौ यत्र तत् समतालप्रत्युत्क्षेपम् सप्तस्वरसीमरं - अक्षरादिभिः समं यत्र गीते तङ्गीतम्, अक्षरसमम् - अक्षरैर्वणैः समं यत्र दीर्घेऽक्षरे दीर्घः स्वरो गीयते, हस्के, हवः प्लुते प्लुतः स्वरः सानुनासिके सानुनामिकस्तदक्षरसमं गीतं, पद
,
"
हो जाने पर गाया जाता है। जो गीत गाया जावे वह मृदुक विभित और पदबद्ध होना चाहिये । जो गाना कठोरता से रहित स्वरसे गाया जाता है, वह मृदुक है। जहां अक्षरों पर घोलना से स्वरका संचार होता है वह घोलनाबद्दल रिभित है, और गेय पदोंकी विशिष्ट रचनासे योजित जो गाना है वह पदवद्ध गाना है । हाथ से उत्पन्न हुआ जो शब्द है, उसका नाम ताल है मृदंग कांस्य आदि गीतोपकारक वाद्योंका जो शब्द है वह प्रत्युक्षेप है यहा - नर्तकी के पदका जो प्रक्षेप है वह प्रत्युत्क्षेप है । ताल और प्रत्युक्षेप ये दोनों जहां गीत स्वरके साथर चल रहे हों, ऐसा वह गाना समताल प्रत्युत्क्षेपवाला है । अक्षरादिकों के साथ जो गीत सात स्वरोंसे युक्त हो वह गाना सप्तस्त्ररसीभर है । दीर्घ अक्षर के साथ जिस गाने में दीर्घ स्वर गाया जाता हो ह्रस्व अक्षर पर ह्रस्व स्वर गाया जाता हो प्लुत अक्षर पर जहां प्लुत स्वर गाया जाता हो और सानुनासिक
તે મૃદુક, રિભિત અને પદબદ્ધ હૈાવું જોઇએ. જે ગીત કંઠારતાથી રહિત એટલે કે મૃદું સ્વરથી ગવાય છે તેને મૃદુક કહે છે. જ્યાં અક્ષરાને ઘુટવાથી સ્વરને સચાર થાય એવી તે અક્ષરાને છુ'ટવાની ક્રિયાને રિભિત કહે છે,
ગેય પદાની વિશિષ્ટ રચનાથી ચાજિત જે ગાવાની ક્રિયા છે તેને પદમહુ ગીત કહે છે. હાથ વડે ઉત્પન્ન થયેલા અવાજને તાલ કહે છે. મૃગ, મછરા આદિ ગીતાપકારક વાદ્યોના જે અવાજ છે તેને પ્રત્યુત્સેપ કહે છે. અથવા નતકીના પગના જે પ્રક્ષેપ થાય છે તેને પ્રત્યુત્શેષ કહે છે. તાલ અને પ્રત્યેક્ષેપ જ્યારે ગીતના સૂરની સાથે સુમેળપૂČક ચાલી રહ્યાં હાય, ત્યારે તે ગીતને સમતાલ પ્રત્યુત્લેપવાળુ કહેવાય છે. અક્ષરાદિકની સાથે જે ગીત સાત સ્વરાથી યુક્ત હાય છે તેને સસ્યરસીભર કહે છે. જે ગીતમાં દ્વીધ અક્ષરની સાથે દીવ્ર સ્વર ગવાતા હાય, હસ્વ અક્ષર આવે ત્યારે હસ્ત્ર સ્વર અવાતા હાય, શ્રુત અક્ષર આવે ત્યારે દ્યુત સ્વર ગવાતા હાય અને સાતુ
