Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna mahAvIrake 2500veM nirvANa mahotsavake upalakSyameM bhAratake digambara jaina tIrtha [ prathama bhAga ] uttara pradeza aura dillI rAjya saMyojana evaM nirdezana bhAratIya jJAnapITha, naI dillI saMkalana-sampAdana balabhadra jaina prakAzaka bhAratavarSIya digambara jaina tIrthakSetra kameTI, hIrAbAga, bambaI-4
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzaka : bhAratavarSIya digambara jaina tIrthakSetra kameTI, hIrAbAga, bambaI - 4 prathama saMskaraNa : navambara 1974 mUlya: tIsa rupaye Bharatvershiya Digamber Jain Tirth-kshetra Committee, Hirabaug, Bombay-4 mudraka sanmati mudraNAlaya durgAkuNDa mArga, vArANasI - 221005
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAmukha bhAratavarSIya digambara jaina tIrthakSetra kameTIko isa bAtakA harSa hai ki 'bhAratake digambara jaina tIrtha'kA yaha prathama khaNDa bhagavAn mahAvIrake 2500veM nirvANa mahotsava varSake zubhArambhake dina prakAzita ho rahA hai| hamArI pIr3hIkA yaha saubhAgya hai ki hama, jo bhagavAnke nirvANake DhAI hajAraveM varSakI parisamAptike mahAn parvake sAkSI haiM, use manA rahe haiM aura unake tIrthaMkaratvakA guNagAna karake dhanya ho rahe haiN| hamArI AsthAko AdhAra denevAle, hamAre jIvanako kalyANamaya banAnevAle, hamArI dhArmika paramparAkI ahiMsAmUlaka saMskRtikI jyotiko prakAzamAna rakhanevAle, jana-janakA kalyANa karanevAle hamAre tIrthakara hI haiM / janma-maraNake bhavasAgarase ubAra kara akSaya sukhake tIrapara le jAnevAle tIrthaMkara pratyeka yugameM 'tIrtha' kA pravartana karate haiM; arthAt mokSakA mArga prazasta karate haiN| tIrthaMkaroMkI isa mahimAko apane hRdayameM basAye rakhane, aura apane zraddhAnako akSuNNa banAye rakhaneke lie hamane una sabhI vizeSa sthAnoMko 'tIrtha' kahA jahA~jahA~ tIrthaMkaroMke janmAdi 'kalyANaka' hae, jahA~se kevalI bhagavAna, mahAn AcArya sAdhu aura 'siddha' hue, jahA~ke 'atizaya'ne zraddhAluoMko adhika zraddhAyukta banAyA, unheM camatkArI prabhAvoMse sAkSAtkAra kraayaa| aise pAvana sthAnoMmeMse kucha haiM jo aitihAsika' kAlake pUrvase hI pUje jAte haiM aura jinakA varNana purANa-kathAoMkI paramparAse puSTa huA hai / anya tIrthoke sAtha itihAsako koTimeM AnevAle tathya jur3ate cale gaye haiM aura manuSyakI kalAne unheM alaMkRta kiyA hai| sthApatya, mUrtikalA, vividha zilpa-kAroMne ina sthAnoMke mahattvako bar3hAyA hai / anAdi-ananta prakRtikA manorama rUpa aura vaibhava to prAyaH sabhI tIrthoM para vidyamAna hai| aise sabhI tIrthasthAnoMkI vandanAkA prabandha aura tIrthoM kI surakSAkA dAyitva samAjakI jo saMsthA akhila bhAratIya starapara vahana karatI hai, use 'gaurava' kI apekSA apanI sImAoMkA dhyAna adhika rahatA hai, aura yahI aisI saMsthAoMke lie zubha hotA hai, yaha jJAna unheM sakriya rakhatA hai| bhAratavarSIya digambara jaina tIrthakSetra kameTI apanI sImAoMko acchI taraha jAnatI hai, kintu vaha yaha bhI jAnatI hai ki jo jaina samAja ina tIrthoM kI vandanA karake dhanya hotI hai, vaha ina tIrthoMkI rakSAke lie tana-mana-dhanakA yogadAna dene meM sahayogI rahI hai, tabhI kucha sambhava ho pAyA hai| bhagavAn mahAvIrake paccIsa sauveM nirvANakA yaha mahotsava aisA avasara hai jaba tIrthokI surakSAkA bahuta bar3A aura vyApaka kAryakrama jo kameTIne banAyA hai, aura Age banAneke lie tatpara hai, usameM pratyeka bhAIbahina ko yathA-sAmarthya yogadAna denekI antaHpreraNA utpanna honA svAbhAvika hai / yaha preraNA mUrta rUpa le aura yAtrI bhAI-bahanoM ko tIrtha-vandanAkA purA suphala, Ananda aura jJAna prApta ho, isa dRSTi se tIrthakSetra kameTIne isa granthamAlAkA prakAzana prArambha kiyA hai / granthamAlAkA yaha pahalA khaNDa hai| prakAzanakI isa parikalpanAko paga-pagapara sAdhanekA sarvAdhika zreya zrIsAha zAntiprasAdajIko hai, jinake sabhApatitva-kAlameM isa granthakI sAmagrIke saMkalanakA aura lekhanakA kArya prArambha huA aura Aja prathama khaNDakA prakAzana bhI unake nirdezanameM sampanna huA hai| Ageke cAra khaNDa bhI unake nirdezanameM taiyAra ho rahe
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha haiM / hamArA prayatna hai ki mahotsava varSake bhItara adhikase adhika bhAga prakAzameM A jaayeN| maiM tIrthakSetra kameTI bambaIkI ora se zrI sAhUjIke prati kRtajJatA jJApana karatA huuN| aisA karanA merA aura kameTIkA sukhada kartavya hai| tIrthakSetra kameTI aura bhAratIya jJAnapIThake saMyukta tattvAvadhAnameM isa granthamAlAkI sAmagrIkA saMkalana, lekhana aura prakAzana huA hai| maiM sabhI sahayogiyoMkA AbhArI huuN| mAna lIyona boTI aura na 1navambara, 1974 / / lAlacanda hIrAcanda sabhApati bhAratavarSIya digambara jaina tIrthakSetra kameTI, bambaI
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastuti 'bhAratake digambara jaina tIrtha granthamAlA' kA yaha pahalA puSpa pahale bhAgake rUpameM bhagavAn mahAvIrake nirvANa mahotsavako smRtimeM samarpita hai| yaha samarpaNa hamAre jIvanakA saubhAgya hai / isa khaNDa meM uttarapradezake tIrthokA varNana prAcIna kSetrIya bhU-bhAgoMke nAmoMke AdhArapara kiyA gayA hai| arthAt (1) kurujAMgala aura zUrasena, (2) uttarAkhaNDa, (3) paMcAla, (4) kAzI aura vatsa, (5) kozala aura, (6) cedi / isa paddhati prAcIna itihAsa, purANa kathA aura paramparAke sAtha sandarbhoM kA mela baiThAnemeM saralatA hogii| dillI rAjya aura Aja jo prAcIna bhU-bhAga pAkistAnako sImAmeM A gayA hai, usa podanapuratakSazilAkA bhI paricaya isa khaNDake pariziSTa meM diyA gayA hai / tIrthakSetra kameTIkI orase paNDita balabhadrajI gata cAra varSoMte kameTI dvArA pUrva saMkalita sAmagrIke AdhAra para kArya kara rahe haiM / unhoMne tAtkAlika yAtrAoM dvArA saMkalanameM nayI sAmagrI jor3akara lekhanasampAdanako adyatana banAne kA prayatna kiyA hai / kameTI dvArA granthamAlAkI yojanA kisa prakAra nirdhArita aura svIkRta hai isakA ullekha paNDita balabhadrajI apanI bhUmikAmeM kara rahe haiN| yojanA ke anusAra ukta pahale bhAgake prakAzanake uparAnta agale cAra bhAga isa prakAra niyojita haiM : dUsarA bhAga tIsarA bhAga coyA bhAga pAMcavAM bhAga -- baMgAla, bihAra, ur3IsA ke tIrtha - madhyapradeza ke tIrtha - rAjasthAna, gujarAta, mahArASTrake tIrtha - dakSiNa bhAratake tIrtha inameM se dUsare aura tIsare khaNDoMkI saMkalita sAmagrIkA nirIkSaNa saMzodhana prastAvita yAtrAoMse prApta sabhI jAnakArIke AdhArapara cala rahA hai| dakSiNa bhAratakI yAtrAoM aura sAmagrI saMkalanakA prabandha alagase kiyA gayA hai tAki isa granthamAlAke sabhI khaNDa jaldI prakAzita kiye jA sakeM / jaisA ki isa prathama bhAgate spaSTa hogA, toyoMke varNanameM paurANika, kalAparaka sAmagrIkA saMyojana bar3e parizrama aura sUjha-bUjhase kiyA gayA hai / vyApaka anubhava hai| sAmagrIko sarvAMgINa banAne kI dizAmeM jo bhI sambhava thA, kA nirdezana aura zrI sAhU zAntiprasAdajIkA mArgadarzana evaM preraNA paNDitajIko upalabdha rahI hai / - aitihAsika aura sthApatya tathA paNDita balabhadrajIkA isa kArya meM kameTIke sAdhana aura jJAnapITha pustakameM jitane mAnacitra aura jitanI adhika saMkhyAmeM phoTo haiM, unakA saMgraha, blAka AdikI taiyArI aura prakAzana Adi Aja kitane vyaya-sAdhya haiM, yaha sarvavidita hai / kAg2az2a, chapAI, jildabandI AdikI dareM uttarottara bar3hatI gayI haiM / phira bhI tIrthakSetra kameTIne isa granthamAlAko sarva-sulabha banAnekI dRSTise kevala lAgata mUlyake AdhAra para dAma rakhanekA nirNaya kiyA hai| bhAratIya jJAnapIThakA vyavasthA sambandhI jo vyaya huA hai, aura jo sAdhana suvidhAe~ isa kAryake lie upalabdha kI gayI haiM, unakA samAveza vyaya rAzimeM nahIM kiyA gayA hai / isa pahale bhAga ke 6 adhyAyoM (janapadoM) kI kucha pratiyA~ alaga-alaga chapAI gayI haiM tAki sambandhita tIrthakSetra utane hI aMzakI pratiyAM prApta kara skeN|
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha hamArA vizvAsa hai ki isa prakAzanako upayogI, sundara, jJAnavardhaka aura tIrtha-vandanAke lie preraNAdAyaka mAnA jaayegaa| pUrA prayatna karane para bhI truTiyA~ raha jAnA sambhava hai / isa granthake sambandhameM sujhAvoM aura saMzodhanoMkA svAgata kreNge| lakSmIcandra jaina mantrI bhAratIya jJAnapITha nayI dillI candulAla kastUracanda mahAmantrI bhAratavarSIya digambara jaina tIrthakSetra kameTI, bambaI
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkkathana tIrtha tIrtha-mAnyatA pratyeka dharma aura sampradAyameM tIrthoM kA pracalana hai| hara sampradAyake apane tIrtha haiM, jo unake kisI mahApuruSa evaM unakI kisI mahattvapUrNa ghaTanAke smAraka hote haiN| pratyeka dharmake anuyAyI apane tIrthoM kI yAtrA aura vandanAke lie bar3e bhakti bhAvase jAte haiM aura Atma-zAnti prApta karate haiN| tIrtha-sthAna pavitratA, zAnti aura kalyANake dhAma mAne jAte haiN| jaina dharma meM bhI tIrtha-kSetra kA vizeSa mahattva rahA hai| jaina dharmake anuyAyI prati varSa bar3e zraddhA-bhAvapUrvaka apane tIrthoM kI yAtrA karate haiN| unakA vizvAsa hai ki tIrtha yAtrAse puNya-saMcaya hotA hai aura paramparAse yaha mukti-lAbha kA kAraNa hotI hai| apane isI vizvAsakI badaulata vRddha jana aura mahilAeM bhI sammeda zikhara, rAjagRhI, mAMgItuMgI, giranAra jaise durUha parvatIya kSetroM para bhI bhagavAn kA nAma smaraNa karate hue car3ha jAte haiN| binA AsthA aura niSThAke kyA koI vRddhajana aise parvatapara ArohaNa kara sakatA hai ? tIrthakI paribhASA tIrtha zabda tR dhAtuse niSpanna huA hai / vyAkaraNakI dRSTise isa zabdako vyutpatti isa prakAra hai'tIryante anena vaa|' 'tR plavanataraNayoH' ( svA. pa. se.)| 'pAtRtudi'-( u.27) iti thak / arthAt tu dhAtuke sAtha thak pratyaya lagAkara tIrtha zabdakI niSpatti hotI hai| isakA artha hai-jisake dvArA athavA jisake AdhArase tarA jAya / koSake anusAra tIrtha zabda aneka arthoM meM prayukta hotA hai / yathA nipAnAgamayostIrthamRSijuSTajale gurau / -amarakoSa tR. kANDa zloka 86 tIrtha zAstrAdhvarakSetropAyanArIrajaHsu ca / avatAraSijuSTAmbupAnopAdhyAyamantriSu // -medinI isa prakAra koSakAroMke matAnusAra tIrtha zabda jalAvataraNa, Agama, RSi juSTa jala, guru, kSetra, upAya, strI-raja, avatAra, pAtra, upAdhyAya aura mantrI ina vibhinna arthoM meM prayukta hotA hai| jaina zAstroMmeM bhI tIrtha zabdakA prayoga aneka arthoM meM kiyA gayA hai| yathA saMsArAbdherapArasya taraNe tiirthmissyte|| ceSTitaM jinanAthAnAM tasyoktistIrthasaMkathA / -jinasenakRta AdipurANa 4 / 8 arthAt jo isa apAra saMsAra-samudrase pAra kare use tIrtha kahate haiN| aisA tIrtha jinendra bhagavAnakA caritra hI ho sakatA hai| ataH usake kathana karane ko tIrthAkhyAna kahate haiN| yahA~ jinendra bhagavAnke caritra ko tIrtha kahA gayA hai / AcArya samantabhadrane bhagavAna jinendradevake zAsanako sarvodaya tIrtha batAyA hai
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha sarvAntavattadguNamukhyakalpaM sarvAntazUnyaM ca mitho'napekSam / sarvApadAmantakaraM nirantaM sarvodayaM tIrthamidaM tavaiva // -yuktyanuzAsana 62 __ arthAt "ApakA yaha tIrtha sarvodaya (sabakA kalyANa karanevAlA) hai| jisameM sAmAnya-vizeSa, ... dravyArthika-paryAyAthika, asti-nAsti rUpa sabhI dharma gauNa-mukhya rUpase rahate haiM, ye sabhI dharma paraspara sApekSa haiM, anyathA dravyameM koI dharma yA guNa raha nahIM paayegaa| tathA yaha sabhIkI ApattiyoMko dUra karanevAlA hai aura kisI mithyAvAdase isakA khaNDana nahIM ho sktaa| ataH ApakA yaha tIrtha sarvodaya-tIrtha kahalAtA hai|" yaha tIrtha paramAgama rUpa hai, jise dharma bhI kahA jA sakatA hai| bRhatsvayaMbhU stotrameM bhagavAn mallinAthakI stuti karate hue AcArya samantabhadrane unake tIrthako janma-maraNa rUpa samudrameM DUbate hue prANiyoMke lie pramukha taraNa-patha ( pAra honekA upAya ) batAyA hai ___ tIrthamapi svaM jananasamudratrAsitasattvottaraNapatho'gam // 109 puSpadanta-bhUtabali praNIta SaTkhaNDAgama (bhAga 8, pR. 91 ) meM tIrthaMkarako dharma-tIrthakA kartA batAyA hai| AdipurANameM zreyAnsakumArako dAna-tIrthakA kartA batAyA hai| AdipurANameM ( 2 / 39) mokSaprAptike upAyabhUta samyagdarzana, samyagjJAna, samyak cAritrako tIrtha batAyA hai| Avazyaka niyuktimeM cAturvarNa arthAt muni-ajikA zrAvaka-AvikA isa caturvidha saMgha athavA caturvarNa ko tIrtha mAnA hai| inameM bhI gaNadharoM aura unameM bhI mukhya gaNadharako mukhya tIrtha mAnA hai aura mukhya gaNadhara hI tIrthaMkaroMke sUtra rUpa upadezako vistAra dekara bhavyajanoMko samajhAte haiM, jisase ve apanA kalyANa karate hai / kalpasUtra meM isakA samarthana diyA gayA hai| tIrtha aura kSetra-maMgala kucha prAcIna jainAcAryoMne tIrthake sthAnapara 'kSetra-maMgala' zabdakA prayoga kiyA hai| SaT khaNDAgama (prathama khaNDa pR. 28) meM kSetra-maMgalake sambandhameM isa prakAra vivaraNa diyA gayA hai tatra kSetramaMgalaM guNapariNatAsana-pariniSkramaNa-kevalajJAnotpattiparinirvANakSetrAdiH / tasyodAharaNamUrjayanta-campA-pAvAnagarAdiH / ardhASTAralyAdi-paJcaviMzatyuttarapaJca-dhanuHzatapramANazarIrasthitakaivalyAdyavaSTabdhAkAzadezA vA, lokmaatraatmprdeshailokpuurnnaapuuritvishvlokprdeshaa vA / arthAt guNa-pariNata-Asana kSetra arthAt jahA~ para yogAsana vIrAsana ityAdi aneka AsanoMse tadanukUla aneka prakAra ke yogAbhyAsa, jitendriyatA Adi guNa prApta kiye gaye hoM aisA kSetra, pariniSkramaNa kSetra, kevalajJAnotpatti kSetra aura nirvANa kSetra Adi ko kSetra-maMgala kahate haiN| isake udAharaNa Urjayanta ( giranAra), campA, pAvA Adi nagara kSetra haiN| athavA sAr3he tIna hAtha se lekara pAMca sau paccIsa dhanuSa takake zarIrameM sthita aura kevalajJAnAdise vyApta AkAza pradezoMko kSetra-maMgala kahate haiN| athavA loka pramANa AtmapradezoMse lokaparaNasamudghAta dazAmeM vyApta kiye gaye samasta lokake pradezoMko kSetra-maMgala kahate haiN| bilakula isI Azaya kI 4 gAthAe~ AcArya yativRSabhane tiloyapaNNatti nAmaka granthameM (prathama adhikAra gAthA 21-24 ) nibaddha kI haiM aura unhoMne kalyANaka kSetroMko kSetramaMgalakI saMjJA dI hai| gommaTasArameM batAyA haikSetramaMgalamUrjayantAdikamarhadAdInAm /
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkkathana isa prakAra hama dekhate haiM ki tIrtha zabdake AzayameM hI kSetra-maMgala zabdakA prayoga milatA hai| yadi antara hai to itanA ki tIrtha zabda vyApaka hai| tIrtha zabdase una sabakA vyavahAra hotA hai, jo pAra karane meM sAdhana haiM / ina sAdhanoMmeM eka sAdhana tIrtha bhU miyA~ bhI haiN| ina tIrtha bhUmiyoM ko hI kSetra-maMgala zabdase vyavahRta kiyA gayA hai| ataH yaha kahA jA sakatA hai ki tIrtha zabdakA Azaya vyApaka hai aura kSetra-maMgala zabda kA artha byApya hai| tIrtha zabdake sAtha yadi bhUmi yA kSetra zabda aura jor3a diyA jAya to usase vahI artha nikalegA jo kSetra-maMgala zabdase abhipreta hai| tIrthoMkI saMracanAkA kAraNa tIrtha zabda kSetra yA kSetra-maMgalake arthameM bahupracalita evaM rUr3ha hai| tIrtha-kSetra na kahakara kevala tIrtha zabda kahA jAya to usase bhI prAyaH tIrtha-kSetra yA tIrtha-sthAna kA Azaya liyA jAtA hai| jina sthAnoMpara tIrthakaroM ke garbha, janma, abhiniSkramaNa, kevala-jJAna, aura nirvANakalyANakoM meM se koI kalyANaka huA ho athavA kisI nirgrantha vItarAga tapasvI muniko kevalajJAna yA nirvANa prApta huA ho, vaha sthAna una vItarAga maharSiyoMke saMsargase pavitra ho jAtA hai| isalie vaha pUjya bhI bana jAtA hai| vAdIbhasiMha sUrine kSatracUr3AmaNi (6 / 4-5 ) meM isa bAtako bar3e hI buddhigamya tarIkese batAyA hai| ve kahate haiM pAvanAni hi jAyante sthAnAnyapi sadAzrayAt / / sadbhiradhyuSitA dhAtrI saMpUjyeti kimadbhutam / kAlAyasaM hi kalyANaM kalpate rasayogataH // ___ arthAt mahApuruSoMke saMsargase sthAna bhI pavitra ho jAte haiN| phira jahA~ mahApuruSa raha rahe hoM vaha . bhUmi pUjya hogI hI, isameM AzcaryakI kyA bAta hai| jaise rasa athavA pArasake sparza mAtrase lohA sonA bana jAtA hai| mUlataH pRthvI pUjya yA apUjya nahIM hotii| usameM pUjyatA mahApuruSoMke saMsargake kAraNa AtI hai / pUjya to vastutaH mahApuruSoMke guNa hote haiM kintu ve guNa ( AtmA ) jisa zarIrameM rahate haiM, vaha zarIra bhI pUjya bana jAtA hai| saMsAra usa zarIrakI pUjA karake hI guNoMkI pUjA karatA hai / mahApuruSake zarIrakI pUjA bhaktakA zarIra karatA hai aura mahApuruSake AtmAmeM rahanevAle guNoM kI pUjA bhaktakI AtmA athavA usakA antaHkaraNa karatA hai| isI prakAra mahApuruSa, vItarAga tIrthakara athavA munirAja jisa bhUmikhaNDapara rahe, vaha bhUmikhaNDa bhI pUjya bana gyaa| vastutaH pUjya to ve vItarAga tIrthaMkara yA munirAja haiN| kintu ve vItarAga jisa bhUmikhaNDa para rahe, usa bhUmikhaNDa kI bhI pUjA hone lagatI hai| usa bhUmikhaNDakI pUjA bhaktakA zarIra karatA hai, usa mahApuruSakI kathA-vArtA, stuti-stotra aura guNa-saMkIrtana bhaktakI vANI karatI hai aura una guNoMkA anucintana bhaktakI AtmA karatI hai| kyoMki guNa AtmA meM rahate haiM, unakA dhyAna, anucintana aura anubhava AtmAmeM hI kiyA jA sakatA hai| vItarAga tIrthaMkaroM aura maharSiyoMne saMyama, samAdhi, tapasyA aura dhyAnake dvArA janma-jarA maraNase mukta honekI sAdhanA kI aura saMsArake prANiyoMko saMsArake dukhoMse mukta honekA upAya btaayaa| jisa mithyA-mArgapara calakara prANI anAdi kAlase nAnA prakArake bhautika aura Atmika dukha uThA rahe haiM, usa mithyA-mArgako hI ina dukhoM kA eka mAtra kAraNa batAkara prANiyoMko samyak mArga batAyA / ataH ve mahApuruSa saMsArake prANiyoMke akAraNa bandhu haiM, upakAraka hai| isIlie unheM mokSamArgake netA mAnA jAtA hai| unake upakAroMke prati kRtajJatA prakaTa karane aura usa bhUmi-khaNDapara ghaTita ghaTanAkI satata smRti banAye rakhane aura isa sabake mAdhyamase una vItarAga devoM aura guruoMke guNoMkA anubhava karaneke lie usa bhUmi [2]
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 bhAratake digambara jaina tIrtha para una mahApuruSakA koI smAraka banA dete haiN| saMsArako sampUrNa tIrthabhUmiyoM yA tIrtha-kSetroMkI saMracanAmeM bhaktoMkI mahApuruSoMke prati yaha kRtajJatA kI bhAvanA hI mUla kAraNa hai| tIrthoke bheda digambara jaina paramparAmeM saMskRta nirvANa bhakti aura prAkRta nirvANa kANDa pracalita hai| anuzrutike anusAra aisA mAnate haiM ki prAkRta nirvANa-kANDa ( bhakti ) AcArya kundakundakI racanA hai / tathA saMskRta nirvANa bhakti AcArya pUjyapAda dvArA racita kahI jAtI hai| isa anuzrutikA AdhAra sambhavataH kriyAkalApake TIkAkAra prabhAcandrAcArya haiN| unhoMne likhA hai ki saMskRta bhaktipATha pAdapUjya svAmI viracita hai| prAkRta nirvANa-bhaktike do khaNDa hai-eka nirvANa-kANDa aura dUsare nirvANetara-kANDa / nirvANa-kANDameM 19 nirvANakSetroMkA vivaraNa prastuta karake zeSa muniyoMke jo nirvANa kSetra haiM unake nAmollekha na karake sabakI vandanA kI gayI hai| nirvANetara kANDameM kucha kalyANaka sthAna aura atizaya kSetra diye gaye haiN| aisA pratIta hotA hai ki prAkRta nirvANa-bhaktimeM tIrthabhUmiyoMkI isa bheda kalpanAse hI digambara samAjameM tIna prakArake tIrtha-kSetra pracalita ho gaye-siddha kSetra (nirvANa kSetra), kalyANa kSetra aura atizaya kSetra / / saMskRta nirvANa bhaktimeM prArambhake bIsa zlokoMmeM bhagavAn vardhamAnakA stotra hai| usake pazcAt bAraha padyoMmeM 25 nirvANa kSetroMkA varNana hai| vAstavameM yaha bhaktipATha eka nahIM hai| prArambhameM bIsa zlokoMmeM jo vardhamAna stotra hai, vaha svatantra stotra hai| usakA nirvANa bhaktise koI sambandha nahIM hai| yaha isake par3hanese hI spaSTa ho jAtA hai / dvitIya padyameM stutikAra sanmati kA pAMca kalyANakoMke dvArA stavana karane kI pratijJA karatA hai aura bIsaveM zlokameM isa stotrake pAThakA phala batAtA hai / yahA~ yaha stotra samApta ho jAtA hai / phira ikkIsaveM padyameM arhantoM aura gaNadharoM kI nirvANa-bhUmiyoMkI stuti karane kI pratijJA karatA hai| aura battIsaveM zlokameM unakA samApana karatA hai / jo bhI ho, saMskRta nirvANa-bhaktike racayitAne prAkRta nirvANabhaktikArakI taraha tIrtha-kSetroMke bheda nahIM kiye / sambhavataH unheM yaha abhipreta bhI nahIM thaa| unakA uddezya to nirvANa-kSetroMkI stuti karanA thaa| ina do bhaktipAThoMke atirikta tIrtha-kSetroMse sambandhita koI svatantra grantha digambara paramparAmeM upalabdha nahIM hai / jo haiM, ve prAyaH 16,17 vIM zatAbdIke bAdake haiN| kintu digambara samAjameM ukta tIna hI prakArake tIrthakSetroMkI mAnyatAkA pracalana rahA hai-(1) nirvANa kSetra, (2) kalyANaka kSetra aura (3) atizaya kSetra / nirvANa kSetra-ye ve kSetra kahalAte haiM, jahA~ tIrthaMkaroM yA kinhIM tapasvI munirAjakA nirvANa huA ho| saMsArameM zAstroMkA upadeza, vrata-caritra, tapa Adi sabhI kucha nirvANa prAptike lie hai| yahI carama aura parama puruSArtha hai| ataH jisa sthAnapara nirmANa hotA hai, usa sthAnapara indra aura deva pUjAko Ate haiN| anya tIrthoMkI apekSA nirvANa kSetroMkA mahattva adhika hotA hai| isalie nirvANa-kSetrake prati bhakta janatAkI zraddhA adhika rahatI hai| jahA~ tIrthaMkaroMkA nirvANa hotA hai, usa sthAnapara saudharma indra cihna lagA detA hai| usI sthAna para bhakta loga una tIrthakara bhagavAnke caraNa-cihna sthApita kara dete haiN| AcArya samantabhadrane svayambhUstotrameM bhagavAn neminAthakI stuti karate hue batAyA hai ki Urjayanta ( giranAra ) parvatapara indra ne bhagavAn neminAthake caraNa-cihna utkIrNa kiye| tIrthaMkaroMke nirvANa kSetra kula pAMca hai-kailAza, campA, pAvA, Urjayanta aura sammeda shikhr| pUrvake cAra kSetroM para kramazaH RSabhadeva, vAsupUjya, mahAvIra aura neminAtha mukta hue| zeSa bIsa tIrthaMkaroMne sammeda
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkkathana zikharase mukti prApta kii| ina pA~ca nirvANa kSetroMke atirikta anya muniyoM kI nirvANa bhUmiyAM haiM, jinameMse kuchake nAma nirvANa bhaktimeM diye hue haiN| kalyANaka kSetra-ye ve kSetra haiM, jahAM kisI tIrthakarakA garbha, janma, abhiniSkramaNa ( dIkSA) aura kevalajJAna kalyANaka huA hai| jaise hastinApura, zaurIpura, ahicchatra, vArANasI, kAkandI, kakubhagrAma Adi / atizaya kSetra-jahA~ kisI mandirameM yA mUrtimeM koI camatkAra dikhAI de, to vaha atizaya kSetra kahalAtA hai / jaise zrI mahAvIrajI, devagar3ha, hummaca, padmAvatI Adi / jo nirvANa kSetra athavA kalyANaka kSetra nahIM haiM, ve sabhI atizaya kSetra kahe jAte haiN| atizaya kSetroMke prati janasAdhAraNakA AkarSaNa bhautika yA sAMsArika hotA hai, AdhyAtmika nahIM hotaa| loga yA to aihika kAmanAvaza vahA~ jAte haiM athavA unake manameM adbhuta kutUhala hotA hai / tIrthakSetroMkI sthApanAke mUlameM jisa AdhyAtmika bhAvanAkA vikAsa huA thA, vaha bhAvanA thI Atmika zAnti-lAbha aura usa kSetrase sambandhita vItarAga tIrthakara yA maharSiyoMke Adarzase anuprANita hokara AtmakalyANa kI / kintu atizaya kSetroMmeM bhautika pralobhana hI AkarSaNake kendra-bindu hote haiN| hameM lagatA hai, jaina janatAko aihika kAmanAoMkI pUrtike lie yadvA tadvA jainetara deva-sthAnoM meM jAnese rokaneke lie hI atizaya kSetroMkI sthApanA kI gyii| yaha kalpanA sambhavataH bhaTTAraka paramparA kI dena hai| atizaya kSetra prAyaH 8-9vIM zatAbdIke bAdake haiM / aura yaha vaha kAla thA, jaba jaina dharmako apanI astitvarakSAke lie lagabhaga sabhI prAntoMmeM aura mukhyataH dakSiNa bhAratameM kaThina saMgharSa karanA par3a rahA thaa| usa kAlameM jaina dharmapara jainoMkI AsthA banAye rakhaneke lie hI manISI AcAryoM aura bhaTTArakoMko atizaya kSetroMkI kalpanA karanI pdd'ii| saiddhAntika dRSTikoNase isakA samanvaya bhale hI na kiyA jA sakatA ho, kintu aisI kalpanAke lie tatkAlIna dhArmika aura rAjanaitika paristhiti hI jimmedAra kahI jA sakatI hai| tIrthoM kA mAhAtmya saMsArameM pratyeka kSetra-sthAna samAna haiM, kintu dravya, kSetra, kAla aura bhAvakA prabhAva hara sthAnako dUsare sthAnase pRthak kara detA hai / dravyagata vizeSatA, kSetrakRta prabhAva aura kAlakRta parivartana hama nitya dekhate haiM / isase bhI adhika vyaktike bhAvoM aura vicAroMkA cAroM orake vAtAvaraNapara prabhAva par3atA hai| jinake AtmAmeM vizuddha yA zubha bhAvoMkI sphuraNA hotI hai, unameMse zabha taraMgeM nikalakara AsapAsake sampUrNa vAtAvaraNako vyApta kara letI haiM / usa vAtAvaraNameM zucitA, zAnti, nirvaratA aura nirbhayatA vyApta ho jAtI hai| ye taraMgeM kitane vAtAvaraNako gheratI haiM, isake lie yahI kahA jA sakatA hai ki una bhAvoMmeM, usa vyaktikI zucitA AdimeM jitanI prabalatA aura vega hogA, utane vAtAvaraNameM ve taraMgeM phaila jAtI hai / isI prakAra jisa vyaktike vicAroMmeM jitanI kaSAya aura viSayoMkI lAlasA hogI, utane parimANameM, vaha apanI zakti dvArA sAre vAtAvaraNako dUSita kara detA hai| itanA hI nahIM, vaha zarIra bhI pudgala-paramANu aura usake cAroM orake vAtAvaraNake kAraNa dUSita ho jAtA hai| usake azuddha vicAroM aura azuddha zarIrase azuddha paramANuoMkI taraMgeM nikalatI rahatI haiM, jisase vahA~ke vAtAvaraNa meM phailakara ve paramANu dUsareke vicAroMko bhI prabhAvita karate haiN| prAyaH sarvasvatyAgI aura AtmakalyANake mArgake rAhI ekAnta zAntikI icchAse vanoMmeM, giri-kandarAoMmeM, suramya nadI-taToMpara AtmadhyAna lagAyA karate the| aise tapasvI-janoMke zubha paramANu usa sAre vAtAvaraNameM phaila kara use pavitra kara dete the| vahA~ jAti-virodhI jIva Ate to na jAne unake manakA bhaya aura saMhArakI bhAvanA kahA~ tirohita ho jAtI / ve usa tapasvI munikI puNya bhAvanAkI snigdha chAyAmeM paraspara kilola karate aura nirbhaya vihAra karate the|
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 bhAratake digambara jaina tIrtha - isI Azayako bhagavajinasenane AdipurANa 2 / 3-26 meM vyakta kiyA hai / magadha nareza zreNika gautama gaNadharakI prazaMsA karate hue kahate hai-"ApakA yaha manohara tapovana jo ki vipulAcala parvatake cAroM ora vidyamAna hai, prakaTa hue dayAvanake samAna mere manako Anandita kara rahA hai| isa ora ye hathiniyA~ siMhake bacceko apanA dUdha pilA rahI hai aura ye hAthIke bacce svecchAse siMhanIke stanoMkA pAna kara rahe haiN|" ___ isa prakArakA camatkAra to tapasvI aura RddhidhArI vItarAga muniyoMkI tapobhUmimeM bhI dekhaneko milatA hai / jo usa tapobhUmimeM jAtA hai, vaha saMsArakI AkulatA vyAkulatAoMse kitanA hI prabhAvita kyoM na ho, munijanoMkI tapobhUmimeM jAte hI use nirAkula zAntikA anubhava hone lagatA hai aura vaha jaba taka usa tapobhUmimeM ThaharatA hai, saMsArakI cintAoM aura Adhi-vyAdhiyoMse mukta rahatA hai| jaba tapasvI aura RddhidhArI muniyoM kA itanA prabhAva hotA hai to tIna lokake svAmI tIrthakara bhagavAn ke prabhAvakA to kahanA hI kyA hai| unakA prabhAva to acintya hai, alaukika hai| tIrthaMkara prakRti sampUrNa puNya prakRtiyoMmeM sarvAdhika prabhAvazAlI hotI hai aura usake kAraNa anya prakRtiyoMkA anubhAga sukharUpa pariNata ho jAtA hai| tIrthaMkara prakRtikI puNya vargaNAe~ itanI tejasvI aura balavatI hotI hai ki tIrthakara jaba mAtAke garbhameM Ate haiM, usase chaha mAha pUrvase hI ve devoM aura indroMko tIrthakarake caraNoMkA vinamra sevaka banA detI haiN| indra chaha mAha pUrva hI kuberako AjJA detA hai-"bhagavAn trilokInAtha tIrthakara prabhukA chaha mAha pazcAt janma hone vAlA hai| unake svAgatakI taiyArI kro| trilokInAthake upayukta nivAsa sthAna bnaao| unake Agamanake upalakSyameM abhIse unake janma paryanta ratna aura svarNa kI varSA karo, jisase unake nagarameM koI nirdhana na rhe|" . aise ve tIrthaMkara bhagavAn jisa nagarameM janma lete haiM, vaha nagara unakI caraNa-dhUlise pavitra ho jAtA hai| jahA~ ve dIkSA lete haiM, usa sthAnakA kaNa-kaNa unake virAga raMjita kaThora tapa aura AtmasAdhanAse zucitAko prApta ho jAtA hai / jisa sthAnapara unheM kevalajJAna hotA hai, vahIM deva samavasaraNakI racanA karate haiM, jahA~ bhagavAnkI divya dhvani prakaTa hokara dharmacakrakA pravartana hotA hai aura aneka bhavya jIva saMyama grahaNa karake Atma-kalyANa karate hai, vahA~ to kalyANakA AkAzacumbI mAnastambha hI gar3ha jAtA hai, jo saMsArake prANiyoMko AmantraNa detA hai-'Ao aura apanA kalyANa kro|' isI prakAra jahA~ tIrthakara deva zeSa adhAtiyA karmoMkA vinAza karake niraMjana paramAtma dazAko prApta hote haiM, vaha to zAnti aura kalyANakA aisA ajasra srota bana jAtA hai, jahA~ bhakti bhAvase jAnevAloMko avazya zAnti milatI hai aura avazya hI unakA kalyANa hotA hai / nirvANa hI to parama puruSArtha hai, jisake kAraNa anya kalyANakoMkA bhI mUlya aura mahattva hai| ___ yaha mAhAtmya anya muniyoMke nirvANa sthAnakA bhI hai| yaha mAhAtmya usa sthAnakA nahIM hai, kintu una tIrthaMkara prabhukA hai yA una niSkAma tapasvI munirAjoMkA hai, jinake antarameM Atyantika zuddhi prakaTa huI, jinakI AtmA janma-maraNase mukta hokara siddha avasthAko prApta ho cukI hai| isIlie to AcArya zubhacandrane jJAnArNavameM kahA hai siddhakSetre mahAtIrthe purANapuruSAzrite / kalyANakalite puNya dhyAnasiddhiH prajAyate // siddhakSetra mahAn tIrtha hote haiM / yahA~ para mahApuruSakA nirvANa huA hai| yaha kSetra kalyANadAyaka hai tathA puNyavarddhaka hotA hai| yahA~ Akara yadi dhyAna kiyA jAya to dhyAnakI siddhi ho jAtI hai| jisako . dhyAna-siddhi ho gayI, use Atma-siddhi hone meM vilamba nahIM lgtaa| - tIrtha-bhUmiyoMkA mAhAtmya vastutaH yahI hai ki vahA~ jAnepara manuSyoMkI pravRtti saMsArakI cintAoMse mukta hokara usa mahApuruSakI bhaktise AtmakalyANakI ora hotI hai| gharapara manuSyako nAnA prakArako
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkkathana 13 sAMsArika cintAe~ aura AkulatAe~ rahatI hai| use gharapara AtmakalyANake lie nirAkula avakAza nahIM mila paataa| tIrtha-sthAna prazAnta sthAnoM para hote haiN| prAyaH to ve parvatoM para yA ekAnta vanoMmeM nagaroMke kolAhalase dUra hote haiN| phira vahA~ke vAtAvaraNa meM bhI preraNAke bIja chitarAye hote haiN| ataH manuSyakA mana vahA~ zAnta, nirAkula aura nizcinta hokara bhagavAnkI bhakti aura Atma-sAdhanAmeM lagatA hai| saMkSepameM, tIrthakSetroMkA mAhAtmya ina zabdoMmeM kahA jA sakatA hai zrItIrthapAntharajasA virajIbhavanti tIrtheSu vibhramaNato na bhave bhrmnti| tIrthavyayAdiha narAH sthirasaMpadaH syuH pUjyA bhavanti jagadIzamathAzrayantaH / / ahA ! tIrthabhUmike mArgakI raja itanI pavitra hoto hai ki usake Azrayase manuSya raja rahita arthAt karma mala rahita ho jAtA hai| tIrthoM para bhramaNa karanese arthAt yAtrA karanese saMsArakA bhramaNa chUTa jAtA hai| tIrthapara ghana vyaya karanese avinAzI sampadA milatI hai| aura jo tIrthapara jAkara bhagavAnkI zaraNa grahaNa kara lete haiM arthAt bhagavAnke mArgako jIvanameM utAra lete haiM, ve jagatpUjya ho jAte haiN| tIrtha yAtrA kA uddezya tIrtha-yAtrAkA uddezya yadi eka zabdameM prakaTa kiyA jAye to vaha hai Atma-vizuddhi / zarIrakI zuddhi tela-sAbuna aura anya prasAdhanoMse hotI hai| vANIkI zuddhi lavaMga, ilAyacI, soMpha Adise hotI hai, aisI loka-mAnyatA hai| kucha logoMkI mAnyatA hai ki pavitra nadiyoM, sAgaroM aura bhagavAnke nAma saMkIrtanase sarvAMga vizuddhi hotI hai| kucha mAnate haiM ki tIrtha-kSetrakI yAtrA karane mAtrase pApoMkA kSaya aura puNyakA saMgraha ho jAtA hai| kintu yaha bahirdRSTi hai / bahirdRSTi arthAt bAharI sAdhanoM kI ora unmukhtaa| kintu tIrtha-yAtrAkA uddezya bAhyazuddhi nahIM hai, vaha hamArA sAdhya nahIM hai, na hamArA lakSya hI bAhyazuddhi mAtra hai| vaha to hama ghara para bhI kara lete haiM / tIrtha-yAtrAkA dhyeya Atma-zuddhi hai, AtmAkI aura unmukhatA, parase nivRtti aura AtmapravRtti hamArA dhyeya hai / bAhya-zuddhi to kevala sAdhana hai aura vaha bhI eka sImA taka / tIrtha yAtrA karane mAtrase hI Atma-zuddhi nahIM ho jaatii| tIrtha-yAtrA to Atma-zuddhikA eka sAdhana hai| tIrtha para jAkara - vItarAga muniyoM aura tIrthaMkaroMke pAvana caritrakA smaraNa karake hama unakI usa sAdhanA para vicAra kareM, jisake dvArA unhoMne zarIra-zuddhikI cintA chor3akara AtmAko karma-malase zuddha kiyaa| yaha vicAra karake hama bhI vaisI sAdhanAkA saMkalpa leM aura usakI ora unmukha hokara vaisA prayatna kreN| kucha logoMkI aisI dhAraNA bana gayI hai ki jisane tIrthakI jitanI adhika bAra vandanA kI athavA kisI stotrakA jitanA adhika bAra pATha kiyA yA bhagavAnkI pUjAmeM jitanA adhika samaya lagAyA, utanA adhika dharma kiyaa| aisI dhAraNA puNya aura dharmako eka mAnanekI paramparAse paidA huI hai / jisa kriyAkA Atmazuddhi, AtmonmukhatAse koI nAtA nahIM, vaha kriyA puNyadAyaka aura puNyavarddhaka ho sakatI hai, vaha bhI taba, jaba mana meM zubha bhAga hoM, zubha rAga ho / ..-puNya yA zubha rAga sAdhana hai, sAdhya nhiiN| puNya bAhya sAdhana to juTA sakatA hai, AtmAkI vizuddhi nahIM kara sktaa| AtmAkI vizuddhi AtmAke nija puruSArthase hogI aura vaha zubha-azubha donoM rAgoMke nirodhase hogI / tIrtha-bhUmiyA~ hamAre lie aise sAdhana aura avasara prastuta karatI haiN| vahA~ jAkara bhakta jana usa bhUmise sambandhita mahApuruSakA smaraNa; stavana aura pUjana karate haiM tathA unake caritrase preraNA lekara apanI AtmAkI ora unmukha hote haiN| puNyakI prakriyA sarala hai, Atma-zuddhikI prakriyA samajhanemeM bhI kaThina hai aura karane meM bhii|
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha kintu eka bAta smaraNa rakhane kI hai| bhakta jana ghATemeM nahIM rhtaa| vaha pApa aura azubha saMkalpavikalpoMko chor3akara tIrtha-yAtrAke zubha bhAvoMmeM lIna rahatA hai| vaha apanA samaya tIrtha-vandanA, bhagavAnkA pUjana, stuti AdimeM vyatIta karatA hai| isase vaha puNya saMcaya karatA hai aura pApoMse bacatA hai| jaba vaha AtmAkI ora unmukha hotA hai to karmokA kSaya karatA hai, Atma-vizuddhi karatA hai| arthAt svakI ora upayoga jAtA hai to asaMkhyAta gunI karma-nirjarA karatA hai aura para ( bhagavAn Adi ) kI ora upayoga jAtA hai to puNyAnubandhI puNya saMcaya karatA hai / yahI hai tIrtha-yAtrAkA uddezya aura tIrthayAtrAkA vAstavika laabh| tIrtha-yAtrAse Atma-zuddhi hotI hai, isa sambandhameM zrI cAmuNDarAya 'cAritrasAra' meM kahate haiM tatrAtmano vizuddhadhyAnajalaprakSAlitakarmamalakalaMkasya svAtmanyavasthAnaM lokottarazucitvaM, tatsAdhanAni samyagdarzana-jJAna-cAritratapAMsi tadvantazca sAdhavastadadhiSThAnAni ca nirvANabhUmyAdikAni / tatprAptyupAyatvAcchucivyapadezamarhanti / (azuci anuprekSA) arthAta vizuddha dhyAna rUpI jalase karma malako dhokara AtmAmeM sthita honeko AtmAkI vizuddhi kahate haiM / yaha vizuddhi alaukika hotI hai / Atma-vizuddhike lie samyagdarzana, samyak-jJAna, samyak-cAritra, samyaktapa aura inase yukta sAdhu aura unake sthAna nirvANabhUmi Adi sAdhana haiN| ye saba Atma-zuddhi prApta karaneke upAya haiM / isalie inheM bhI pavitra kahate haiN| gommaTasArameM AcArya nemicandrane kahA hai"kSetramaMgalamUrjayantAdikamarhadAdInAM niSkramaNakevalajJAnAdiguNotpattisthAnam / " kSA ) aura kevala-jJAnake sthAna AtmaguNoMkI prAptike sAdhana hai| tIrtha-pUjA vasunandI zrAvakAcArameM kSetra-pUjAke sambandhameM mahattvapUrNa ullekha milatA hai, jo isa prakAra hai 'jiNajammaNa NikkhamaNe NANuppattIe titthatiNhesu / NisihIsu khettapUjA puvvavihANeNa kAyavvA' // 452 // arthAta jina bhagavAnakI janma kalyANaka bhUmi, niSkramaNa, kalyANaka bhUmi, kevalajJAnotpatti sthAna, tIrthacihna sthAna aura niSIdhikA arthAt nirvANa-bhUmiyoMmeM pUrvokta vidhAnase kI huI pUjA kSetra-pUjA kahalAtI hai| AcArya guNabhadra 'uttara-purANa' meM batalAte haiM ki nirvANa-kalyANakakA utsava manAne ke lie indrAdi deva svargase usI samaya Aye aura gandha, akSata Adise kSetrakI pUjA kI aura pavitra banAyA / 'kalpAnirvANakalyANamanvetyAmaranAyakAH / gandhAdibhiH samabhyarcya tatkSetramapavitrayan // -uttara purANa 66 / 63 pA~coM kalyANa koMke samaya indra aura deva bhagavAnko pUjA karate haiN| aura bhagavAna ke nirvANa-gamanake bAda ina kalyANakoMke sthAna hI tIrtha bana jAte haiN| vahA~ jAkara bhakta jana bhagavAnke caraNa cihna athavA mUrtikI pUjA karate haiM tathA usa kSetrakI pUjA karate haiN| yahI tIrtha-pUjA kahalAtI hai| vastutaH tIrtha-pUjA bhagavAnkA smaraNa karAtI hai kyoMki tIrtha bhI bhagavAnke smAraka hai / ataH tIrtha-pUjA prakArAntarase bhagavAnkI hI pUjA hai| tIrtha-kSetra aura mUrti-pUjA jaina dharmameM mUrti-pUjAke ullekha prAcInatama kAlase pAye jAte haiN| pUjA pUjya puruSako kI jAtI hai| pUjya puruSa maujUda na ho to usakI mUrti banAkara usake dvArA pUjya puruSakI pUjA kI jAtI hai| tadAkAra
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkkathana sthApanAkA Azaya bhI yahI hai| isalie itihAsAtIta kAlase jaina mUrtiyAM pAyI jAtI haiM aura jaina mUrtiyoMke nirmANa aura unakI pUjAke ullekhase to sampUrNa jaina sAhitya bharA par3A hai| jaina dharmameM mUrtiyoMke do prakAra batalAye gaye haiM-kRtrima aura akRtrima / kRtrima pratimAoMse akRtrima pratimAoMkI saMkhyA asaMkhya guNI batAyI hai| jisa prakAra pratimAeM kRtrima aura akRtrima batalAyI hai, usI prakAra caityAlaya bhI do prakArake hote haiM-kRtrima aura akRtrima / ye caityAlaya nandIzvara dvIpa, sumeru, kulAcala, vaitADhya parvata, zAlmalI vRkSa, jambU vRkSa, vakSAra giri, caitya vRkSa, ratikara giri, rucakagiri, kuNDalagiri, mAnuSottara parvata, iSvAkAragiri, aMjanagiri, dadhimukha parvata, vyantaraloka, svargaloka, jyotirloka aura bhavanavAsiyoMke pAtAlalokameM pAye jAte haiM / inakI kula saMkhyA 85697481 batalAyI gayI hai| ina akRtrima caityAlayoMmeM akRtrima pratimAe~ virAjamAna haiN| saudharmendrane yugake AdimeM ayodhyAmeM pA~ca mandira banAye aura unameM akRtrima pratimAe~ virAjamAna kii| kRtrima pratimAoMkA jahA~ taka sambandha hai, sarvaprathama bharata kSetrake prathama cakravartI bharatane ayodhyA aura kailAsameM mandira banavAkara unameM svarNa aura ratnoMkI mUrtiyA~ virAjamAna kraayiiN| inake atirikta jahA~ para bAhubalI svAmIne eka varSa taka acala pratimAyoga dhAraNa kiyA thA, usa sthAnapara unhIMke AkArakI arthAt pA~ca sau pacIsa dhanuSakI pratimA nirmita kraayii| aise bhI ullekha milate haiM ki dUsare tIrthakara ajitanAthake kAlameM sagara cakravartIke putroMne tathA tIsaveM tIrthaMkara munisuvratanAthake tIrthameM munirAja vAlI aura pratinArAyaNa rAvaNane kailAsa parvata para ina bahattara jinAlayoMke tathA rAmacandra aura sItAne bAhubalI svAmIkI ukta pratimAke darzana aura pUjA kI thii| purAtAttvika dRSTi se jaina mUrti-kalAkA itihAsa sindhu sabhyatA taka pahu~catA hai / sindhu ghATIkI khudAImeM mohana-jo-dar3o aura har3appAse jo mUrtiyA~ prApta huI haiM, unameM mastakahIna nagna mUrti tathA sIla para aMkita RSabha jinakI mUrti jaina dharmase sambandha rakhatI haiN| aneka purAtattvavettAoMne yaha svIkAra kara liyA hai ki kAyotsargAsanameM AsIna yogI-pratimA Adya jaina tIrthaMkara RSabhadevakI pratimA hai| bhAratameM upalabdha jaina mUrtiyoMmeM sambhavataH sabase prAcIna jaina mUrti terApurake layaNoMmeM sthita pArzvanAthakI pratimAeM haiN| inakA nirmANa paurANika AkhyAnoMke anusAra kaliMganareza karakaNDane karAyA thA, jo pArzvanAtha aura mahAvIrake antarAlameM huA thaa| yaha kAla IsA pUrva sAtavIM zatAbdI hotA hai| isake bAdakI mauryakAlIna eka mastakahIna jinamUrti paTanAke eka muhalle lohAnIpurase milI hai| vahA~ eka jaina mandirakI nIMva bhI milI hai| mUrti paTanA saMgrahAlayameM surakSita hai| vaise isa mUrtikA har3appAse prApta nagnamUrtike sAtha adbhuta sAmya hai| IsA pUrva pahalI dUsarI zatAbdIke kaliMganareza khAravela ke hAthI-guMphA zilAlekha se pramANita hai ki kaliMgameM sarvamAnya eka 'kaliMga-jita'kI pratimA thI, jise nandarAja ( mahApadmananda ) I. pUrva. cauthI-pA~cavIM zatAbdI kaliMgapara AkramaNa kara apane sAtha magadha le gayA thaa| aura phira jise khAravela magadhapara AkramaNa karake vApisa kaliMga le AyA thaa| isake pazcAt kuSANa kAla-( I. pU. prathama zatAbdI tathA IsAkI prathama zatAbdI ) kI aura isake bAdakI to aneka mUrtiyA~ mathurA, devagar3ha, pabhosA Adi sthAnoMpara milI haiN| tIrtha aura mUrtiyoMpara samayakA prabhAva - ye mUrtiyA~ kevala tIrtha kSetroMpara hI nahIM milatI, nagaroMmeM bhI milatI haiN| tIrtha kSetroMpara tIrthakaroMke kalyANaka sthAnoM aura sAmAnya kevaliyoMke kevalajJAna aura nirvANasthAnoMpara prAcIna kAlameM, aisA lagatA hai, unakI mUrtiyAM virAjamAna nahIM hotI thiiN| tIrthaMkaroM ke nirvANa sthAnako saudharmendra apane vajradaNDase cihnita
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 bhAratake digambara jaina tIrtha kara detA thaa| usa sthAnapara bhakta loga caraNa-cihna banavA dete the| tIrthaMkaroMke pAMca nirvANa sthAna hai| unapara prAcIna kAlase abataka caraNa-cihna hI bane hue haiM aura saba unhIMkI pUjA karate haiN| zeSa tIrtha sthAnoMpara prAcIna kAlameM caraNa-cihna rhe| kintu vahA~ mUrtiyA~ kabase virAjamAna kI jAne lagIM, yaha kahanA kaThina hai| isakA kAraNa yaha hai ki vartamAnameM kisI bhI tIrthapara koI mandira aura mUrti adhika prAcIna nahIM hai| bhAratIya itihAsakI kucha zatAbdiyA~ jainadharma aura jaina dharmAnuyAyiyoM ke lie atyanta durbhAgyapUrNa rahIM, jabaki lAkhoM jainoMko balAt dharma-parivartana karanA par3A, lAkhoMko apanA mAtu-sthAna chor3akara visthApita honA par3A aura apane astitvakI rakSA aura nivAsake lie naye sthAna khojane pdd'e| aise hI kAlameM aneka tIrthakSetroMse jainoMkA samparka TUTa gyaa| ve kSetra virodhiyoMke kSetra meM honeke kAraNa vahA~kI yAtrA banda ho gyii| aneka mandiroMko virodhiyoMne tor3a DAlA, aneka mandiroMpara jainetaroMne adhikAra kara liyaa| aise hI kAlameM jaina loga apane kaI tIrthoM kA vAstavika sthAna hI bhUla gye| phira bhI unhoMne tIrtha-bhaktise prerita hokara una tIrthoMkI naye sthAnoMpara unhIM nAmoMse, sthApanA aura saMracanA kara lii| kucha jaina tIrthoMkA nava nirmANa pichalI kucha zatAbdiyoMmeM hI kiyA gayA hai| unake mUla sthAnoMkI khoja honA abhI zeSa hai| tIrthopara prAyaH caraNacihna hI rahate the aura unake lie ekAdha mandira banAyA jAtA thaa| jaba mandiroM kA mahattva bar3hane lagA to tIthoMpara bhI aneka mandiroMkA nirmANa hone lgaa| tIrthoMpara tIrthaMkaroMkI jo mUrtiyA~ nirmita hotI thIM unakA adhyayana karanese hama isa pariNAmapara pahu~cate haiM ki ve sabhI nagna vItarAga hotI thiiN| jitanI prAcIna pratimAe~ upalabdha hotI haiM, ve sabhI nagna haiM / sambhavataH mathurAmeM sarvaprathama aisI mUrtiyA~ upalabdha hotI haiM, jina pratimAoMke caraNoMke pAsa vastra khaNDa milatA hai| kaDorA yA laMgoTase cihnita pratimAoMke nirmANakA kAla to guptottara yuga mAnA jAtA hai aura usa samaya bhI isa prakArako pratimAoM kA nirmANa apavAda hI mAnA jA sakatA hai| jaba nirgrantha jaina saMgha-se phUTakara zvetAmbara sampradAya nikalA, to use eka sampradAyake rUpameM vyavasthita rUpa lene meM hI kAphI samaya laga gyaa| itihAsakI dRSTise ise IsAkI chaThI zatAbdI mAnA gayA hai| isake bhI paryApta samayake bAda vItarAga tIrthakara mUrtiyoMpara vastrake cihnakA aMka kiyA gyaa| dhIre-dhIre yaha vikAra bar3hate-bar3hate yahA~taka pahu~ca gayA ki jina mUrtiyA~ vastrAlaMkAroMse AcchAdita hone lagI aura unakI vItarAgatA isa parigrahake ADambarameM daba gyii| kintu digambara paramparAmeM bhagavAn tIrthakarake vItarAga rUpakI rakSA abataka akSuNNa rUpase calI A rahI hai / tIrtha kSetroMmeM prAcIna kAlase stUpa, AyAgapaTTa, dharmacakra, aSTa prAtihArya yukta tIrthaMkara mUrtiyoMkA nirmANa hotA thA aura ve jaina kalAke apratima aMga mAne jAte the| kintu 11vIM se 12vIM zatAbdiyoMke bAdase to prAyaH inakA nirmANa samApta-sA ho gyaa| isa bIsavIM zatAbdImeM Akara mUrti aura mandiroMkA nirmANa saMkhyAkI dRSTise to bahuta huA hai kintu aba tIrthaMkara-mUrtiyA~ ekAkI banatI haiM, unameM na aSTa prAtihAryakI saMyojanA hotI hai, na unakA koI parikara hotA hai| unameM bhAvAbhivyaMjanA aura saundaryakA aMkana sajIva hotA hai| pUjAkI vidhi aura usakA kramika-vikAsa zrAvakake dainika Avazyaka karmoMmeM AcArya kundakundane prAbhUtameM tathA varAMgacarita aura harivaMza-purANameM dAna, pUjA, tapa aura zIla pe cAra karma batalAye haiN| bhagavajjinasenane isako adhika vyApaka banAkara pUjA, vArtA, dAna, svAdhyAya, saMyama aura tapako zrAvakake Avazyaka karma btlaaye| somadeva aura padmanandine devapUjA, gurUpAsanA, svAdhyAya, saMyama, tA aura dAna ye SaDAvazyaka karma btlaaye|| ina sabhI AcAryoMne deva-pUjAko zrAvakakA prathama Avazyaka kartavya batAyA hai| paramAtma prakAza ( 168 ) meM to yahAMtaka kahA gayA hai ki "tUne na to munirAjoMko dAna hI kiyA, na jina bhagavAnkI pUjA
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkkathana 17 hI ko, na paMca parameSThiyoMko namaskAra kiyA, taba tujhe mokSakA lAbha kaise hogA ?" isa kathanase yaha spaSTa ho jAtA hai ki bhagavAna kI pUjA zrAvakako avazya karanI caahie| bhagavAna kI pUjA mokSa-prAptikA eka upAya hai| Adi-purANa-parva 38meM pUjAke cAra bheda batAye haiM-nityapUjA, caturmukhapUjA, kalpadrumapUjA aura ASTAhnikapUjA / apane gharase gandha, puSpa, akSata le jAkara jinAlayameM jinendradevakI pUjA karanA sadArcana arthAt nityamaha ( pUjA ) kahalAtA hai / mandira aura mUrtikA nirmANa karAnA, muniyoMkI pUjA karanA bhI nityamaha kahalAtA hai| mukuTabaddha rAjAoM dvArA kI gayI pUjA caturmukha pUjA kahalAtI hai| cakravartI dvArA kI jAnevAlI pUjA kalpadruma pUjA hotI hai| aura aSTAhnikAmeM nandIzvara dvIpameM devoM dvArA kI jAnevAlI pUjA ASTAhnika pUjA kahalAtI hai| pUjA aSTadravyase kI jAtI hai-jala, gandha, akSata, puSpa, naivedya, dIpa, dhUpa aura phl| isa prakArake ullekha prAyaH sabhI ArSa granthoMmeM milate haiN| tiloyapaNNatti (paMcama adhikAra, gAthA 102se 111) meM nandIzvara dvIpameM aSTAhnikAmeM devoM dvArA bhaktipUrvaka kI jAnevAlI pUjAkA varNana hai / usameM aSTadravyoMkA varNana AyA hai| dhavalA TIkAmeM bhI aisA hI varNana hai / AcArya jinasena kRta AdipurANa ( parva 17 zloka 252 ) meM bharata dvArA tathA parva 23 zloka 106meM indroM dvArA bhagavAnkI pUjAke prasaMgameM aSTadravyoMkA varNana AyA hai| pUjana vidhike prasaMgameM samAjameM kucha mAnyatA-bheda hai| aSTadravyoMke nAmoMke sambandhameM koI matabheda nahIM hai| kevala matabheda hai sacitta aura acitta (prAsuka) sAmagrIke baaremeN| eka varga kI mAnyatA hai ki aSTadravyoMmeM jo nAma haiM, pUjanameM ve hI vastu car3hAnI caahie| isake viparIta dUsarI mAnyatA hai ki sacitta vastumeM jIva hote haiM, unakI hiMsAkI sambhAvanAse bacaneke lie prAsuka vastuoMkA hI vyavahAra ucita hai| matabhedakA dUsarA muddA hai-bhagavAn para kezara cacita karanekA / isake pakSameM tarka yaha diyA jAtA hai ki aSTadravyoMmeM dUsarA dravya candana yA gandha hai| usakA eka mAtra prayojana hai bhagavAn para gandha vilepana krnaa| dUsarA pakSa isa bAtako bhagavAn vItarAga prabhukI vItarAgatAke viruddha mAnatA hai aura gandha-lepako parigraha svIkAra karatA hai| pUjanake sambandhameM tIsarA vivAda isa bAtako lekara hai ki pUjana baiThakara kiyA jAya yA khar3e hokara / cauthA vivAdAspada viSaya hai bhagavAnkA paMcAmRtAbhiSeka arthAt ghRta, dUdha, dahI, ikSurasa aura jala / pA~cavA~ mAnyatA-bheda hai striyoM dvArA bhagavAnkA prkssaal| ina mAnyatA-bhedoMke pakSa-vipakSameM par3e binA hamArA vinamra mata hai ki bhagavAnkA pUjana bhagavAnke prati apanI vinamra bhaktikA pradarzana hai| yaha kaSAyako kRza karane, manako azubhase rokakara zubhameM pravRtta karane aura Atma-zAnti prApta karanekA sAdhana hai| sAdhanako sAdhana mAneM, use sAdhya na banA leM to mAnyatA-bhedakA prabhAva kama ho jAtA hai| zAstroMko TaToleM to isa yA usa pakSakA samarthana zAstroMmeM mila jaayegaa| jisa AcAryane jisa pakSako yuktiyukta samajhA, unhoMne apane granthameM vaisA hI kathana kara diyaa| unheM na kisI pakSakA Agraha thA aura na kisI dUsare pakSake prati dveSa-bhAva / hameM lagatA hai, apane prakSake prati durAgraha aura dUsare pakSake prati Akroza aura dveSa-buddhi, yaha kaSAyameM-se upajatA hai| isameM sandeha nahIM ki sacitta phaloM aura naivedya ( miSTAnna Adi ) kA varNana tiloyapaNNattI meM nandIzvara dvIpameM devatAoMke pUjana-prasaMgameM milatA hai, anya zAstroMmeM bhI milatA hai| kintu hamArI vinamra mAnyatAmeM jaba zuddhAzuddhi aura hiMsA AdikA vizeSa viveka nahIM rahA, usa kAla aura kSetrameM sudhAravAdI pravRtti calI aura isapara bala diyA gayA ki jo bhI vastu bhagavAnke Age arpaNa kI jAye, vaha zuddha ho, prAsuka ho, sUkhI ho, jisameM hiMsA kI sambhAvanAse bacA jA ske| yahI bAta gandha-vilepana aura paMcAmRtAbhiSekake sambandhameM hai| [3]
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhArata ke digambara jaina tIrthaM dharma aura puNya kAryako kaSAyakA sAdhana na banAveM / manakI caMcalatA, manake saMkalpa-vikalpase dUra hokara Apa bhagavAn ke guNoMke saMkIrtana cintana aura anubhavanameM apane Apako jisa upAyase, jisa vidhi se kendrita kareM, vahI vidhi Apake lie upAdeya hai / dUsarA vyakti kyA karatA hai, kyA vidhi apanAtA hai, aura usa vidhimeM kyA truTi hai, Apa isa para apane upayogako kendrita na karake yaha Atma-nirIkSaNa kareM ki merA mana bhagavAn ke guNoMmeM AtmasAt kyoM nahIM huA, merI kahA~ truTi raha gayI, taba phira kyA matabheda mana-bheda bana sakate haiM ? tIna sau tiresaTha virodhI matoMke vividha raMgI phUloMse syAdvAdakA sundara guladastA banAnevAlA jainadharma eka hI vItarAga jinendra bhagavAnke bhaktoMkI vividha prakArakI pUjana vidhiyoMke prati anudAra aura asahiSNu banakara unakI mImAMsA karatA phiregA ? aura kyA jinendra prabhukA koI bhakta kaSAyako kRza karanekI bhAvanAse jinendra prabhuke samakSa yaha dAvA lekara jAyegA ki jisa vidhise maiM prabhukI pUjA karatA hU~, vahI vidhi sabake lie upAdeya hai ? nahIM, bilakula nhiiN| hamAre ajJAna aura kujJAnameMse dambha pUratA hai aura dambha arthAt madameMse svake prati rAga aura parake prati dveSa nipajatA hai / yaha samyak mArga nahIM hai, yaha mithyA-mArga hai / tIrtha-yAtrA kA samaya 18 yoM to tIrtha-yAtrA kabhI bhI kI jA sakatI hai / jaba bhI yAtrA kI jAye, puNya saMcaya hI hogA / kintu anukUla dravya, kSetra, kAla aura bhAva dekhakara yAtrA karanA adhika upayogI rahatA hai / dravya kI suvidhA honepara yAtrA karanA adhika phaladAyaka hotA hai / yadi yAtrA ke lie dravyakI anukUlatA na ho, dravyakA kaSTa ho aura yAtrA ke nimitta karja liyA jAye to usase yAtrAmeM nizcintatA nahIM A pAtI, saMkalpa-vikalpa bane rahate haiM / kisa yA kina kSetroMkI yAtrA karanI hai, ve kSetra parvatapara sthita haiM, jaMgala meM haiM, zaharameM haiM athavA sudUra dehAtI aMcala meM haiM / vahA~ jAneke lie rela, basa, nAva, rikzA-tAMgA yA paidala kisa prakArakI yAtAyAta suvidhA hai, yaha jAnakArI yAtrA karanese pUrva kara lenA Avazyaka hai| isake sAtha-sAtha kAlakI anukUlatA bhI Avazyaka hai / jaise sammeda zikharakI yAtrA tIvra grISma Rtu meM athavA varSA RtumeM karanese bar3I kaThinAI uThAnI par3atI hai / uttarAkhaNDa ke tIrthoMke lie varSA Rtu athavA sardIkI Rtu anukUla nahIM hai / usake lie grISma Rtu hI upayukta hai / kaI tIrthoMpara nadiyoM meM bAr3ha Anepara yAtrA nahIM ho sakatI / kucha tIrthoMko chor3akara udAharaNataH uttarAkhaNDa ke tIrtha - zeSa tIrthoMkI yAtrAkA sarvottama anukUla samaya akTUbarase lekara mArca taka kA hai / isameM mausama prAyaH sApha rahatA hai, bAr3ha AdikA prakopa samApta ho cukatA hai, ThaNDe dina hote haiM / garmI kI bAdhA nahIM rahatI / zarIrameM sphUrti rahatI hai / yaha mausama parvatIya aura maidAnI, zaharI aura dehAtI sabhI prakArake tIrthoMkI yAtrAke lie anukUla hai / bhAvoMkI anukUlatA yaha hai ki yAtrApara jAne ke pazcAt apane bhAvoMko bhagavAnko bhakti-pUjA, stuti, stotra, jApa, kIrtana, dharma- carcA, svAdhyAya aura AtmadhyAna meM lagAnA cAhie / anya sAMsArika kathAe~, rAjanaitika carcAe~ nahIM karanI cAhie / tIrtha-yAtrAkA adhikAra tIrtha-yAtrA kA uddezya, jaisA ki hama nivedana kara Aye haiM, pApoMse mukti aura AdhyAtmika zAnti prApta karanA hai / jo bhI vyakti ina uddezyoM se tIrtha-yAtrA karanA cAhatA hai, vaha kara sakatA hai| usake lie mukhya zarta hai jinendra prabhuke prati bhakti / jo pradarzanake lie hI tIrthoM para jAnA cAhate haiM, unake lie adhikArakA prazna hI nahIM utthtaa| kintu jo vinaya aura bhakti ke sAtha, vahA~ke niyamoMkA Adara karate hue tIrthavandanAko jAnA cAheM, ve vahA~ jA sakate haiM / tIrtha-yAtrA adhikArakA prazna na hokara kartavyakA prazna hai / jo kartavyako apanA adhikAra mAnate haiM, unake lie adhikArakA koI prazna nahIM uThatA / kintu jo adhikArako hI apanA kartavya banA lete haiM, unakA uddezya tIrtha-vandanA nahIM hotA, balki usa tIrthakI vyavasthA para apanA
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkkathana 19 adhikAra karanA hotA hai| tIrtha tIrthaMkaroM yA kevaliyoMke smAraka haiN| unakI upadeza-sabhAmeM saba jAte themanuSya, deva, pazu-pakSI tk| unake pAvana smAraka svarUpa tIrthoMmeM saba jAyeM, manuSya mAtra jAyeM, sabhI tIrthavyavasthApakoMkI yaha hArdika kAmanA hotI hai| kintu unakI isa sadicchAkA durupayoga karake kucha loga usa tIrthapara hI adhikAra jatAne lageM to yaha prazna yAtrAkA na rahakara vyavasthAke svAmitvakA bana jAtA hai| jahA~ prANIke kalyANa aura vizva-maitrIkA ghoSa uThA thA, vahA~ yadi kaSAyake nirghoSa gUMjane lage to phira tIrthoMkI pAvanatA kaise banI raha sakatI hai aura tIrthoM ke vAtAvaraNameM-se pAvanatAkA vaha svara manda par3a jAye to tIrthokA mAhAtmya aura unakA atizaya kaise banA raha sakatA hai / Aja tIrthoM para vaisA atizaya nahIM dIkha par3atA, jaisA madhyakAla taka thaa| aura usake jimmedAra haiM ve loga, jo yojanAnusAra Aye dina tIrthakSetroMke unmukta vItarAga vAtAvaraNameM kaSAyakA viSailA dhuA~ chor3akara vahA~ ghuTana paidA kiyA karate haiN| prAcIna kAlameM tIrtha-yAtrA prAcIna kAla meM tIrtha-yAtrA kaise hotI thI, isake lie kucha ullekha zAstroMmeM milate haiM athavA unake yAtrA-vivaraNa upalabdha hote haiM / unase jJAta hotA hai ki pUrvakAlameM yAtrA-saMgha nikalate the| saMghakA eka saMcAlaka hotA thA, jo saMghakA vyaya uThAtA thaa| saMgha meM vividha vAhana hote the-hAthI, ghor3e, ratha, gAr3I Adi / saMghake sAtha muni bhI jAte the| usa samaya yAtrAmeM kaI-kaI mAha laga jAte the| mahArAja aravinda jaba muni bana gaye, aura jaba ve eka bAra eka saMghake sAtha sammeda-zikharakI yAtrAke liye jA rahe the, acAnaka eka jaMgalI hAthI AkramaNake uddezyase unapara A jhpttaa| aravinda avadhi-jJAnI the| unhoMne jAnA ki yaha to mere mantrI marubhUtikA jIva hai| ataH unhoMne usa hAthIko sambodhita karake upadeza diyaa| hAthIne aNuvrata dhAraNa kara liye aura prAsuka jala aura sUkhe pattoM para nirvAha karane lgaa| vahI jIva bAdameM pArzvanAtha tIrthakara banA / isa prakArakA kathana paurANika sAhityameM milatA hai| bhaiyA bhagavatIdAsa kRta 'argalapura jina-vandanA' nAmaka stotra hai| usase jJAta hotA hai ki rAmapurake zrAvakoMke sAtha bhaiyA bhagavatIdAsa yAtrA karate hue argalapura (AgarA) Aye the| unhoMne apane stotrameM AgarAke tatkAlIna jaina mandiroM kA paricaya diyA hai| isase yaha bhI patA calatA hai ki usa samaya jaina samAja meM kitanA adhika sAdharmI vAtsalya thaa| taba yAtrA saMghake loga kisI mandirameM darzanArtha jAte the to usa muhalleke jaina bandhu saMghake logoMko dekhakara bar3e prasanna hote the aura unakA bhojana, pAnase satkAra karate the| duHkha hai ki vartamAnameM sAdharmI vAtsalya nahIM rahA aura na yAtrA-saMghoMke svAgata-satkAra kA hI vaha rUpa rahA / yAtrA saMghoMke aneka ullekha vibhinna granthoMkI prazastiyoM AdimeM bhI milate haiN| tIrtha-yAtrA kaise kareM? vartamAnameM yAtAyAtake sAdhanoMkI bahulatA aura sulabhatAke kAraNa yAtrA karanA pahale jaisA na to kaSTasAdhya rahA hai aura na adhika samaya-sAdhya / yAtrA-saMghoMmeM yAtrA karaneke pakSa-vipakSameM tarka diye jA sakate haiM / kintu ekAkIkI apekSA yAtrA-saMghoMke sAtha yAtrA karanekA sabase bar3A lAbha yaha hai ki aneka paricita sAthiyoMke sAtha yAtrAke kaSTa kama anubhava hote haiM, samaya pUjana, darzana, zAstra-carcA AdimeM nikala jAtA hai; vyaya bhI kama par3atA hai| relakI apekSA moTara basoM dvArA yAtrA karane meM kucha suvidhA rahatI hai| jaba yAtrA karanekA nizcaya kara leM to usI samayase apanA mana bhagavAnkI bhaktimeM lagAnA cAhie aura jisa samaya gharase ravAnA hoM, usI samayase ghara-gRhasthIkA moha chor3a denA cAhie, vyApArakI cintA chor3a denI cAhie tathA anya sAMsArika prapaMcoMse mukta ho jAnA cAhie / yAtrAmeM sAmAna yathAsambhava kama hI rakhanA cAhie kintu Avazyaka vastue~ nahIM chor3anI caahie|
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 bhAratake digambara jaina tIrtha udAharaNa ke rUpameM yadi sardImeM yAtrA karanI ho to or3hane vichAneke raIvAle kapar3e ( maddA aura rajAI ) tathA pahanane ke garma kapar3e avazya apane sAthameM rakhane caahie| uttara pradezameM grISma RtumeM garmI adhika par3atI hai aura sardI ke mausama meM adhika sardI par3atI hai| vizeSataH gujarAta, madrAsa Adi prAntoMke yAtriyoMko uttara pradezake tIthoMkI yAtrA karate samaya isa bAtako dhyAna meM rakhanA caahie| kapar3oMke alAvA sTova, Avazyaka bartana aura kucha dinoMke lie dAla, masAlA, ATA Adi bhI sAtha meM le jAnA cAhie / uttara pradezake tIrthoM meM uttarAkhaNDake atirikta prAyaH sabhI tIrtha maidAnI ilAke meM haiM / aura inakI yAtrA kisI bhI mausamameM kI jA sakatI hai| jina dinoM adhika garmI par3atI aura varSA hotI hai, unheM bacAnA cAhie - jisase asuvidhA adhika na ho / tIrtha kSetrapara pahu~cane para yaha dhyAna rakhanA cAhie ki tIrthakSetra pavitra hote haiN| unakI pavitratAko kisI prakAra Antarika aura bAhya rUpase kSati nahIM pahu~canI cAhie / jJAnArNavameM AcArya zubhacandrane kahA hai "janasaMsargavAkcittaparispandamanobhramAH / uttarottarabIjAni jJAnijanamatastyajet // " arthAt adhika manuSyoM kA jahA~ saMsarga hotA hai, vahA~ mana aura vANI meM caMcalatA A jAtI hai aura manameM vibhrama utpanna ho jAte haiM / yahI sAre anarthIkI jar3a hai / ataH jJAnI puruSoMko adhika jana-saMsarga chor3a denA cAhie / yadi zAstra-pravacana, tattva-carcA, prabhu-pUjana, kIrtana, sAmAyika pratikramaNa yA vidhAna-pratiSThotsava Adi dhArmika prasaMga hoM to jana-saMsarga anarthakA kAraNa nahIM hai, kyoMki vahA~ sabhIkA eka hI uddezya hotA hai aura vaha hai-dharma-sAdhanA kintu jahA~ janasamUhakA uddezya dharma-sAdhanA na hokara sAMsArika prayojana ho, vahA~ jana-saMsarga saMsAra-paramparAkA hI kAraNa hotA hai / tIrtha kSetroM para jo janasamUha ekatrita hotA hai, usakA uddezya dharma-sAyana hotA hai| yadi usa samUhameM kucha tatva aise hoM jo sAMsArika carcAoM aura azubha rAgavarddhaka kAryoMmeM rasa lete hoM to tIrthoM para jAkara aise tatvoMke samparka yathAsambhava bacanekA prayatna karanA cAhie tathA apane cittakI zAnti aura zuddhi bar3hAnekA hI upAya karanA cAhie / yahI Antarika zuddhi kahalAtI hai / bAhya zucitA kA prayojana bAharI zuddhi hai| tIrtha kSetroMpara jAkara gandagI nahIM karanI cAhie / malamUtra yathAsthAna hI karanA caahie| baccoMko bhI yathAsthAna hI baiThAnA caahie| dIvAloM para azlIla vAkya nahIM likhane cAhie | kUr3A, rAkha yathAsthAna DAlanA caahie| rasoI yathAsthAna karanI caahie| sArAMza yaha hai ki tIcoM para bAharI saphAI kA vizeSa dhyAna rakhanA caahie| striyoMko eka bAtakA vizeSa dhyAna rakhanA caahie| mAsika dharma ke samaya unheM mandira, dharma-sabhA, zAstra-pravacana, pratiSThA maNDapa AdimeM nahIM jAnA caahie| kaI bAra isase bar3e anartha aura upadrava ho jAte haiN| jaba tIrtha kSetra ke darzanake lie jAyeM, taba svaccha dhulA huA ( sapheda yA kezariyA ) dhotI- dupaTTA pahana kara aura sAmagrI lekara jAnA caahie| jahA~ taka ho, pUjanakI sAmagrI gharase le jAnA caahie| yadi mandirakI sAmagrI leM to usakI nyochAvara avazya de denI caahie| jahA~se mandirakA zikhara yA mandira dikhAI dene lage, vahIM 'duSTASTaka' athavA koI stotra bolate jAnA caahie| kSetrake Upara yAtrA karate samaya yA to stotra par3hate jAnA cAhie athavA anya logoMke sAtha dharma-vAta aura dharma-varcA karate jAnA cAhie / kSetra para aura mandirameM vinayakA pUrA dhyAna rakhanA caahie| sAmagrI yathAsthAna sAvadhAnIpUrvaka car3hAnI cAhie use jamInameM, pairoMmeM nahIM girAnI caahie| gambodaka bhUmi para na gire, isakA dhyAna rakhanA Ava zyaka hai| gandhodaka kaTi bhAgase nIce nahIM lagAnA caahie| pUjanake samaya sirako DhakanA aura kezarakA tilaka lagAnA Avazyaka hai /
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkkathana jisa tIrtha para jAyeM aura jisa mUtike darzana kareM, usake bAremeM pahale jAnakArI kara lenA jarUrI hai| isase darzanoMmeM mana lagatA hai aura manameM preraNA aura ullAsa jAgRta hotA hai| tIrtha-yAtrAke samaya camar3ekI koI vastu nahIM le jAnI caahie| jaise-sUTakesa, bistarabanda, jUte, bailTa, ghar3IkA phItA, parsa Adi / antameM eka nivedana aura hai / bhagavAn ke samakSa jAkara koI manautI nahIM manAnI cAhie, koI kAmanA lekara nahIM jAnA cAhie / niSkAma bhakti sabhI saMkaToMko dUra karatI hai| smaraNa rakhanA cAhie ki bhagavAnse sAMsArika prayojanake lie kAmanA karanA bhakti nahIM, nidAna hotA hai| bhakti niSkAma hotI hai, nidAna sakAma hotA hai / nidAna mithyAtva kahalAtA hai aura mithyAtva saMsAra aura duHkhakA mUla hai| viSApahAra stotrameM kavi dhanaMjayane bhagavAnke samakSa kAmanA prakaTa karanevAloMkI A~khomeM uMgalI DAlakara unheM jagAte hue kitane sundara zabdoMmeM kahA hai iti stuti deva vidhAya dainyAd varaM na yAce tvamupekSako'si / chAyAtalaM saMzrayataH svataH syAt kazchAyayA yAcitayAtmalAbhaH // arthAt he deva ! stuti kara cukane para maiM Apase koI varadAna nahIM maaNgtaa| mA~D kyA, Apa to vItarAga haiN| aura mAMga bhI kyoM? koI samajhadAra vyakti chAyAvAle per3ake nIce baiThakara per3ase chAyA thor3e hI mAMgatA hai / vaha to svayaM binA mAMge hI mila jAtI hai| aise hI bhagavAnkI zaraNameM jAkara unase kisI bAta kI kAmanA kyA karanA / vahA~ jAkara sabhI kAmanAoMkI pUrti svataH ho jAtI hai| tIrtha-granthako parikalpanA bhAratavarSIya digambara jaina tIrtha kSetra kameTI bambaIko bahuta samayase icchA aura yojanA thI ki samasta digambara jaina tIrthoMkA prAmANika paricaya evaM itihAsa taiyAra karAyA jaaye| san 1957-58 meM tIrthakSetra kameTIke sahayogase maiMne lagabhaga pAMca sau pRSThakI sAmagrI taiyAra bhI kI thI aura samaya-samayapara use tIrtha-kSetra kameTIke kAryAlayameM bhejatA bhI rahatA thaa| kintu usa samaya usa sAmagrIkA kucha upayoga nahIM ho skaa| san 1970 meM bhagavAn mahAvIrake 2500 veM nirvANa mahotsavake upalakSyameM bhAratavarSake sampUrNa digambara jaina tIrthoke itihAsa, paramparA aura paricaya sambandhI granthake nirmANakA punaH nizcaya kiyA gayA / yaha bhI nirNaya huA ki .yaha grantha bhAratIya jJAnapIThake tattvAvadhAnameM bhAratavarSIya digambara jainatIrtha kSetra kameTI bambaIkI orase prakAzita kiyA jaaye| bhagavAn mahAvIrake 2500veM nirmANa mahotsavako akhila bhAratIya digambara jaina samitike mAnya adhyakSa zrImAn sAhU zAntiprasAdajIne, jo tIrthakSetra kameTIke bhI adhyakSa haiM, mujhe isa granthake lekhana-kAryakA dAyitva leneke lie prerita kiyA aura maiMne bhI use saharSa svIkAra kara liyaa| granthako rUparekhA isa granthakI rUparekhA nimna prakAra nizcita kI gayI hai1. isa grantha ke pA~ca bhAga raheMge, jo isa prakAra hai bhAga 1. uttara pradeza, dillI evaM paMjAba ( pAkistAna ) ke tIrtha bhAga 2. bihAra, baMgAla aura ur3IsAke tIrtha bhAga 3. madhya pradezake tIrtha bhAga 4. rAjasthAna, gujarAta aura mahArASTrake tIrtha bhAga 5. dakSiNa bhAratake tIrtha
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha 1 bhAra usakA zAstrIya tA usake sambandhameM parampa i. dhArmika aura sAMska 2. pratyeka tIrthaka vivaraNameM nimnalikhita bAteM raheMgI a. tIrthakI avasthiti aura mArga A. tIrthakA rUpa ( kalyANaka kSetra, siddhakSetra yA atizaya kSetra hai) aura usakA zAstrIya ___ AdhAra / yadi atizayakSetra hai to usake sambandhameM paramparAgata anubhutiyAM / i. dhArmika aura sAMskRtika itihAsa, paurANika AkhyAna / I. purAtattva sambandhI pRSThabhUmi aura vivrnn| u. kSetra para sthita mandiroM, mUrtiyoM, stambhoM AdikA vivaraNa / prAcIna mUrtiyoM tathA anya kalApUrNa vastuoMkA vizeSa paricaya / pratyeka mandirakI vediyoM aura mUrtiyoMkA ___vivaraNa / mahattvapUrNa zilAlekha / U. pracalita kiMvadantiyA~ / e. vArSika athavA ullekhanIya naimittika mele / .. ai. kSetrapara sthita sNsthaaeN| 3. isa vivaraNake sAtha pradezakA nakzA, janapada ke nakze aura yAtrA-mArga rheNge| . 4. pratyeka tIrthake yathAvazyaka mahattvapUrNa citra diye jaayeNge| . prastuta bhAga-1 kI saMyojanA prastuta prathama bhAga ( uttara pradeza, dillI aura paMjAbake jaina tIrtha) kI rUparekhA nimna prakAra taiyAra kI gayI hai aura usake anusAra sAmagrI saMyojita kI gayI hai a. uttara pradeza ko suvidhAke lie nimnalikhita janapadoMmeM vibhAjita kara diyA hai.... . (1) kurujAMgala aura zUrasena, (2) uttarAkhaNDa, (3) paMcAla, (4) kAzI aura vatsa, . (5) kozala, (6) cedi - A. ina janapadoMmeM uttara pradezake jaina tIrthoM kA vibhAjana isa prakAra kiyA gayA hai- --- 1. kurujAMgala aura zUrasena janapada-hastinApura, pArasanAtha kA kilA, bar3AgA~va, mathurA, - AgarA, zaurIpura, candavAra, marasalagaMja 2. uttarAkhaNDa janapada-aSTApada ( kailAsa ), zrInagara "3. paMcAla janapada-ahicchatra, kampilA 4. kAzI aura vatsa janapada-vArANasI, siMhapurI, candrapurI, prayAga, kauzAmbI, pabhosA 5. kozala janapada-ayodhyA, ratanapurI, trilokapura, zrAvastI, kAkandI, kakubhagrAma, pAvA ( navIna) 6. cedi ( bundelakhaNDa ) janapada-devagar3ha, sIrona, girAra, sairona, pavA ( pAvAgiri ), kSetrapAla lalitapura, bAlAvehaTa, cA~dapura-jahAjapura, dudhaI, bAnapura, madanapura, karaguvA~ i. pariziSTa 1. dillI I. pariziSTa 2. podanapura-takSazilA u. pariziSTa 3. uttarapradeza ke digambara jaina tIrthoM kA saMkSipta paricaya aura yAtrA mArga / U. isa bhAgake nakze bhI isIke anusAra taiyAra karAye gaye haiM-sampUrNa uttarapradeza kA eka tathA chaha janapadoMke chaha /
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkkathana 23 AbhAra-pradarzana yaha grantha jo bhI kucha bana par3A hai, usameM aneka mahanIya vyaktiyoM kA AzIrvAda aura yogadAna sarva pramukha kAraNa rahA hai| kintu yadi isake lie kisI eka hI vyakti ko zreya diyA jA sakatA hai to ve haiM jaina samAja ke hRdaya samrATa sAhU shaantiprsaadjii| unakI audyogika pratibhA, prabandha-paTutA, sabhA-cAturya Adi vizeSatAoMne deza-videzake asaMkhya-vyaktiyoMko unakA prazaMsaka banA diyA hai| isa granthake sandarbhameM jaba mujhe unake nikaTa samparkameM AnekA saubhAgya milA taba mujhe unake gahana adhyayana, sAhityika pakar3a aura adbhuta sUjha-bUjhake darzana hue / nizcaya hI maiM usase bar3A abhibhUta aura vismita huaa| vastutaH isa granthakI rUparekhA sAhajIke hI mastiSka kI dena hai| unakA mujhe AzIrvAda milA hai aura sahaja sneha bhii| unake prati maiM vinamra bhAvase hArdika AbhAra prakaTa karatA huuN| sAtha hI, maiM bhAratIya jJAnapITha ke mantrI bAbU lakSmIcandrajI kA bhI AbhArI hU~ jinakA prema, sahayoga aura sujhAva sabhI kucha mile| maiM apane mitra DaoN. gulAbacandra jaina ko bhI dhanyavAda detA hU~ jinhoMne parizramake sAtha bhASA Adi kA saMzodhana kiyaa| isa grantha para vicAra karane ke lie zrImAn sAhUjI ke sAnnidhyameM jJAnapIThake sahayogiyoMkI samayasamaya para baiThakeM huI / ina baiThakoMmeM sAmagrI, zailI, bhASA, rUparekhA Adi sabhI dRSTise vicAra kiyA jAtA rahA hai| isalie kahA jA sakatA hai ki granyake Antarika saundarya-sRjanameM ina sabhI sajjanoMkA bahuta bar3A hAtha rahA hai| una sabake prati bhI maiM apanA AbhAra prakaTa karatA huuN| maiM bhAratavarSIya digambara jaina tIrthakSetra kameTI, bambaI kI kAryakAriNIkA bhI atyanta AbhArI hU~ ki usane sAmayika aura samayopayogI nirNaya karake bhAratIya jJAnapIThake mAdhyamase mujhe yaha avasara pradAna kiyaa| bhAratIya jJAnapIThakI adhyakSA zrImatI ramA jainakA bhI maiM hRdayase kRtajJa haiM jinakI snehila chAyAmeM maiM isa dAyitvakA nirvAha kara skaa| vIra-parinirvANa divasa 13 navambara, 1674 -balabhadra jaina
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya-sUcI uttara pradeza : itihAsa aura kalAkI pRSThabhUmi 3- 19 kurujAMgala aura zUrasena janapada 20-84 hastinApura, pArasanAthakA kilA, bar3AgA~va, mathurA, AgarA, zaurIpura, candavAra, mrslgNj| uttarAkhaNDa janapada 85-96 aSTApada, shriingr| paMcAla janapada 97-110 __ ahicchatra, kmpilaa| kAzI aura vatsa janapada 111-152 vArANasI, siMhapurI, candrapurI, prayAga, kauzAmbI, pabhosA / kozala janapada 153-178 ayodhyA, ratanapurI, trilokapura, zrAvastI, kAkandI, kakubhagrAma, pAvA (nviin)| cedi ( bundelakhaNDa ) janapada 179-208 devagar3ha, sIrIna, girAra, sairaunajI, pavAjI ( pAvAgiri ), kSetrapAla ( lalitapura ), bAlAvehaTa, cA~dapura-jahAjapura, dudhaI, bAnapura, madanapura, krguvaaN| pariziSTa-1 ...... 209-222 dehlii| pariziSTa-2 223-238 podnpur-tkssshilaa| pariziSTa-3 239-249 uttara pradezake digambara jaina tIrthoMkA saMkSipta paricaya aura yAtrA-mArga / sandarbha grantha sUcI 251-252 citra sUcI 253-255 citra 257
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarapradezakai digambara jaina tIrtha
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarapradeza itihAsa aura kalAkI pRSThabhUmi vartamAna uttarapradeza zramaNa jaina saMskRtikA Adi srota rahA hai| caubIsa tIrthaMkaroMmeM-se ThAraha tIrthaMkaroMkA janma yahIM haa| samAja-vyavasthA, rAja-vyavasthA, daNDa-vyavasthA, lipi aura vidyAoMkA prArambha, vaMza-sthApanA aura yahA~taka ki dharma-vyavasthA yahIMse prArambha huii| isalie uttarapradezakA apanA vizeSa mahattva hai| isa pariprekSyameM uttarapradezakI pRSThabhUmi samajhaneke lie jainadharmakI kucha maulika mAnyatAoMpara dRSTipAta karanA upayogI pratIta hotA hai| kAla-caka-kAla satata pravahamAna hai| usakA cakra nirantara ghUmatA rahatA hai| kAlakA kahIM Adi nahIM aura kahIM anta nhiiN| yaha satata pariNamanazIla aura parivartanazIla hai saMsArakI sabhI vastue~ pariNamanazIla haiN| pariNamana hI vastukA dharma hai aura kAla usakA mApaka hai| ___jainadharmane isa kAla-cakrako avasarpiNI aura utsarpiNI ina do khaNDoMmeM vibhAjita kiyA hai| inameM se pratyekake 6 vibhAga svIkAra kiye gaye haiM-suSamA-suSamA, suSamA, suSamA-duSamA, duSamAsuSamA, duSamA aura dussmaa-dussmaa| ina saba 12 kAloMkA eka cakra kalpa kahalAtA hai| prakRti svayaM hI eka kalpake Adhe bhAgameM nirantara utkarSaNazIla banI rahatI hai| isameM manuSyakI Ayu, rUpa, svAsthya Adi sabhI kSetroMmeM utkarSa hotA rahatA hai| ataH yaha utsarpiNI kAla kahalAtA hai| jisa kAlameM manuSyakI Ayu, svastha zarIra, vizvAsa AdimeM apakarSa hotA rahatA hai, vaha avasarpiNI kAla kahalAtA hai| eka kalpa vyatIta honepara prakRtimeM bhArI parivartana hote haiM, taba dUsare kalpakA prArambha hotA hai| kAla isI parivartana, saSTi aura vinAzakI dharIpara nirantara cakrakI taraha ghamatA rahatA hai / prakRtikA sampUrNa vinAza kabhI nahIM hotA, kevala rUpa-parivartana bhara hotA hai| ghar3Ike DAyalameM suI bArahake bAda chaha baje taka nIcekI ora jAtI hai aura usake bAda bAraha bajetaka Uparako jAtI hai| kAlakI bhI yahI sthiti hai| kAla akhaNDa aura avibhAjya hai, kintu vyavahArakI suvidhAke lie hama eka-do-tIna, ghaNTA-ghar3I Adi kAlake vibhAga kara lete haiN| kalpa aura usake chaha bhedoMkI kalpanA bhI vyAvahArika sUvidhAke lie kI gayI hai| isa prakAra kalpakA prArambhika kAla suvidhAke lie sRSTikA Adi kAla mAna liyA gayA hai aura usa kAlameM rahanevAlA mAnava Adya mAnava kahA jAtA hai| kalpa-vRkSa-manuSya-samAjake Arambhika aura avikasita rUpako 'yugaliyA samAja'ke nAmase sambodhita kiyA jAtA hai| tatkAlIna mAnava samAjameM vivAha-prathAkA pracalana nahIM thA, ataH sahajAta bahana-bhAI hI pati-patnIke rUpameM rahane lagate the| ve apanI sampUrNa AvazyakatAoMkI pUrtike lie vRkSoMpara nirbhara rahate the, jinheM kalpa-vRkSa kahA jAtA thaa| usa samaya mAnava prakRtise sarala thaa| vaha sahaja jIvana vyatIta karatA thaa| usakI AvazyakatAe~ sImita thIM aura AvazyakatA 1. kalpavRkSa, 10 prakArake hote haiM-1. madyAMga, 2. tUryAMga, 3. vibhUSAMga, 4. mAlyAMga, 5. jyotiraMga, 6. dvIpAMga, 7. gRhAMga, 8. bhojanAMga, 9. patrAMga, 10. vastrAMga / ye apane nAmake anurUpa hI phala dete the|
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhArata ke digambara jaina tIrthaM pUrti ke sAdhana asIma the / ataH AvazyakatAoMkI pUrti kalpavRkSoMse saralatAse ho jAtI thI / mAnava vikAsakA yaha uSA kAla thA / isa kAlako bhoga-yuga kahA jAtA hai / aura usa samayake mAnavakI saMskRtiko hama vanya-saMskRti kaha sakate haiM / Adhunika bhASAmeM ise pUrva pASANa yuga kahA jA sakatA hai| 4 kulakara - prakRtimeM tejIse parivartana ho rahe the / kalpavRkSoMkI saMkhyA ghaTatI jA rahI thI / manuSyoMke samakSa nita nayI samasyAe~ aura ulajhaneM utpanna ho rahI thiiN| usa samaya jina mahAn puruSoMne apane vizeSa jJAna aura sUjha-bUjhase mAnavakI una samasyAoM aura ulajhanoM ko sulajhAyA, unheM kulakara kahA jAtA hai / mAnava samAjake niyAmaka aura mArgadarzaka kulakara kahalAte haiN| unheM 'manu' bhI kahA jAtA hai / sambhavataH manukI santAna honeke kAraNa hI mAnava yA manuSya nAma par3A ! kulakara dakSiNa bhArata meM utpanna hue the| tabataka nagaroM aura grAmoMkA nirmANa nahIM huA thA / ve anya mAnavoMke samAna hI rahate the / kintu apane viziSTa jJAnake kAraNa unhoMne tatkAlIna mAnava samAjakA netRtva kiyA aura mAnava-jAtike hitake aneka kArya kiye| saba kulakara caudaha hue the, jinake nAma isa prakAra haiM 1 - pahale kulakarakA nAma pratizruti thA / eka dina pUrNamAsIkI sandhyAko pazcimameM sUrya aura pUrva meM candra dikhAI pdd'aa| unheM dekhakara manuSya bhayabhIta ho gaye / isase pahale jyotiraMga nAmaka kalpavRkSoMkI tejasvI jyotike kAraNa sUrya aura candrakI AbhA dhUmila lagatI thI / kintu jaba jyotiraMga kalpavRkSoMkI jyoti manda par3ane lagI, taba sUrya aura candra dRSTimeM Aye / manuSya bhayabhIta hokara pratizrutike nikaTa phuNce| unhoMne batAyA- 'manuSyo ! bhayakA koI kAraNa nahIM hai / ye sUrya aura candra jyotiSka maNDalake tejasvI graha haiM / inase tumhArA koI aniSTa nahIM hogA / ' manuSya sunakara Azvasta ho gaye / 2 - prati tike putra sanmati dvitIya kulakara hue / inhoMne sUryagrahaNa, candragrahaNa, graha AdikA spaSTIkaraNa kiyA / 3 - sanmati ke putra kSemaMkara hue / inake samayameM siMha - vyAghra Adi hiMsra pazuoMse manuSyoM ko bhaya utpanna hone lagA / inhoMne usakA nirAkaraNa batAkara janatAko nirbhaya kiyA / 4-- kSemaMkarake putra kSemandhara hue| unhoMne duSTa jAnavaroMke lie lAThI AdikA prayoga batAyA / sambhavataH zastroM Adi rUpakA AviSkAra inhIM ke kAlameM huA thA / 5 - kSemandharake putra sImaMkara hue| aba kalpavRkSoMkI saMkhyA bahuta kama ho gayI / unako lekara prajAmeM kalaha hone lagA / taba inhoMne pratyeka parivAra ke lie kalpavRkSoMkI sImA niyata kara dI / 6 - sImaMkarake putra sImandhara hue / inake samayameM kalpavRkSoMkA tejIse hrAsa hone lagA thA / 1. mAnavakI utpatti aura vikAsako lekara vaijJAnikoMne Adi mAnava sabhyatA ke vikAsake kAlako tIna bhAgoM meM vibhAjita kiyA hai - ( 1 ) pUrva pASANa yuga ( 1 karor3a varSa se 6 lAkha varSa pUrvataka ) isa. kAla meM manuSya prAyaH asabhya vanya jIvana vyatIta karatA thA / ( 2 ) purAtana pASANa yuga - ( 6 lAkha varSa pUrva se 15 hajAra varSa pUrvataka ) isa kAlameM 4-5 bar3e vyApaka barphIle tUphAna Aye / isa kAraNa isa yugako himayuga bhI kahate haiM / kintu isake antima caraNa meM ( lagabhaga 40000 se 15000 varSa pUrvataka ) mAnava-sabhyatAkA sahaja vikAsa huaa| (3) navya pASANa yuga -- ( I. pUrva 15000 varSa se 8000 varSataka ) isa kAla meM mAnavakI sabhyatA aura saMskRtine bar3e druta vegase pragati kI /
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarapradezake digambara jaina tIrtha janatAmeM kalaha bar3hane lagI thI, mArapITa bhI hone lagI thii| taba inhoMne hara ekake kalpavRkSoMpara cihna lagAkara kalaha zAnta kii| 7-sImandharake putra vimalavAhana hue| inhoMne hAthI, ghor3A Adi jAnavaroMko vazameM karake aMkuza, lagAma, palAna Adi dvArA unapara savArI karanA sikhAyA / 8-vimalavAhanake cakSuSmAn putra hue| pahale mAtA-pitA putra hote hI mara jAte the| kintu inake samayameM putra utpanna honepara kucha kAlataka mAtA-pitA jIvita rahate the| kulakarane janatAko isakA kAraNa samajhAkara nirbhaya kiyaa| 9-cakSuSmAnke putra yazasvAn hue| inhoMne prajAko putrakA nAma rakhanA sikhaayaa| .. 10-yazasvAnke putra abhicandra hue| inake upadezase prajA apane putroMko candramAkI cA~danImeM bhI khilAne lgii| 11-abhicandrake putra candrAbha hue| aba inake upadezase prajA apanI santAnako AzIrvAda dene lagI aura putrake sAtha mAtA-pitA kucha samayataka khelanekA Ananda lene lge| 12-candrAbhake putra marudeva hue| inake pravacanase mAtA-pitA apane putroMkI totalI bolI sunanekA Ananda lene lge| 13-marudevake putra prasenajita hue| inhoMne putra utpanna honepara jarAyu haTAnekI vidhi sikhaayii| 14-prasenajitake putra nAbhirAja hue| ye antima kulakara the| inhoMne baccoMke nAla kATanekI vidhi btaayii| inhoMne miTTIke baratana banAnA aura svayaM uge hue dhAnyoMkA upayoga karanA sikhaayaa| isa prakAra ye caudaha kulakara hae aura ye sabhI eka hI vaMza-paramparAke ratna the| ye gaMgA aura sindha nadiyoM ke bIca dakSiNa bharata kSetrake nivAsI the| janatApara inakA bahuta prabhAva thaa| ye janatAkA niyamana karate the aura AvazyakatA par3anepara daNDa bhI dete the| kintu inakA daNDa zArIrika na hokara manovaijJAnika thaa| kisIse aparAdha honepara ve kahate 'hA' / yadi aparAdha bhArI huA yA punaH aparAdha huA to kahate the 'maa'| yadi aparAdhI phira bhI bAja na AyA yA aparAdha ati bhayAnaka huA-AjakI apekSA nahIM, usa kAlakI apekSA-to kahate 'dhik'| yaha daNDa atyanta kaThora mAnA jAtA thaa| aura taba, punaH aparAdha karanekA sAhasa nahIM hotA thaa| vaidika paramparAmeM svAyambhuva manu manvantara paramparAke Adya pravartaka mAne gaye haiN| svAyambhuvake priyavrata, priyavratake AgnIdhra, AgnIdhrake nAbhi aura nAbhike putra RSabhadeva batAye gaye haiN| yugake prArambhameM karma-vyavasthA-jaba zrI nAbhirAyakI patnI marudevIke garbha meM prathama tIrthaMkara RSabhadeva AnevAle the, taba saudharma svargake indrane kuberako trilokInAtha bhagavAnke upayukta nagarIkI racanA karanekA Adeza diyaa| taba devoMne ayodhyAkI racanA kI aura indrane usa nagarImeM sarvaprathama jina mandiroMkA nirmANa kiyaa| bhagavAn RSabhadevane yugake AdimeM yahIMpara sabase pahale asi, masi, kRSi, vidyA, vANijya aura zilpa ina chaha karmoMkA jJAna saMsArako diyA thaa| yahIMpara unhoMne apanI brAhmI aura sundarI putriyoMke mAdhyamase lipi aura aMka vidyAkA AviSkAra kiyA thaa| apane bharata Adi sau putroMko bahattara kalAoMkA zikSaNa bhI unhoMne yahIM diyA thaa| sAmAjika vyavasthAke lie kSatriya, vaizya aura zUdra varNakI sthApanA unhoMne yahIM kii| rAjanItika 1. zrImadbhAgavata 11 / 2 / 15, manusmRti 1161 /
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha vyavasthAke lie pura, grAma, kheTa, karvaTa, nagara AdikI vyavasthA yahIM kii| unhoMne ayodhyAse calakara siddhArthaka vanameM dIkSA lI, aura chaha mAha nirAhAra rahaneke bAda prathama AhAra rAjA zreyAMsa dvArA hastinApurameM akSaya tRtIyAko liyaa| purimatAla nagara sthita vaTavRkSake nIce unheM kevalajJAna prApta huaa| isa akSaya jJAnake kAraNa hI purimatAlakA nAma prayAga ho gayA aura vaha vaTavRkSa akSayavaTa kahalAne lgaa| unake putra bharatane sampUrNa janapadoM, pradezoM aura khaNDoMpara vijaya prApta kara prathama sArvabhauma sAmrAjyakI sthApanA kI aura bikharI huI sampUrNa rAjanItika ikAiyoMko sUtrabaddha karake unakA rAjanItika kendra ayodhyA banAyA aura isa dezako 'bhAratavarSa' nAma diyaa| isase pUrva isa dezakA nAma ajanAbha varSa yA nAbhikhaNDa thaa| yaha nAma nAbhirAjake nAmapara rakhA gayA thaa| bharatane tIrthakaroMkI pratimAoM aura stUpoMkA nirmANa bhI prArambhameM yahIM kraayaa| isI kAlameM svayaMvara prathAkA prArambha kAzI nareza akampanakI putrI sulocanAke svayaMvara dvArA kAzImeM huaa| uttarapradezake janapada-bhagavajjinasenake AdiparANake anusAra bhagavAna RSabhadevane bhAratako 52 janapadoMmeM vibhAjita kiyA thaa| una janapadoMke nAma isa prakAra haiM: sukozala, avantI, puNDra, uNDa, azmaka, ramyaka, kuru, kAzI, kaliMga, aMga, baMga, suma, samudraka, kAzmIra, uzInara, Anarta, vatsa, paMcAla, mAlava, dazArNa, kaccha, magadha, vidarbha, kurujAMgala, karahATa, mahArASTra, surASTra, AbhIra, koMkaNa, vanavAsa, Andhra, karNATa, kozala, cola, kerala, dAru, abhisAra, sauvIra, zUrasena, aparAntaka, videha, sindhu, gAndhAra, yavana, cedi, pallava, kAmboja, AraTTa, bAlIka, turuSka, zaka aura kaikaya / ina dezoM meM se nimnalikhita deza uttarapradezako sImAke antargata haiM : 1. kurujAMgala janapada-isakI rAjadhAnI hastinApura thI, jo Ajakala meraTha jile meM hai| 2. paMcAla janapada-pazcAdvartI kAlameM isa janapadake do bhAga ho gaye the-uttara paMcAla aura dakSiNa paMcAla / uttara paMcAlakI rAjadhAnI ahicchatra thI, jo Ajakala barelI jilemeM hai| dakSiNa paMcAlakI rAjadhAnI kampilA thI, jo Ajakala pharrukhAbAda jilemeM hai| 3. kozala janapada-pazcAdvartI kAlameM isa janapadake bhI do bhAga ho gaye the-uttara kozala aura dakSiNa koshl| uttara-kozalakI rAjadhAnI zrAvastI thI jo vartamAna baharAica jilemeM hai| dakSiNa kozala-isakI rAjadhAnI sAketa yA ayodhyA thii| Ajakala yaha phaijAbAda jilemeM hai| 4. vatsa janapada-isakI rAjadhAnI kauzAmbI thI, jo Ajakala ilAhAbAda jilemeM hai| 5. kAzI janapada-vartamAna vArANasI hI kAzI janapadakI rAjadhAnI thii| 6. zUrasena janapada-isakI rAjadhAnI mathurA thii| "bhagavAn mahAvIrase pahale bhAratameM solaha bar3e rAjya the jo solaha mahAjanapada kahe jAte the| ve mahAjanapada isa prakAra the-magadha, baMga, kAzI, kozala, vajji, malla, vatsa, cedi, kuru, paMcAla, zarasena, matsya, avanti, azmaka, gAndhAra aura kamboja / ina mahAjanapadoMmeM kAzI, kozala, vatsa, kuru, paMcAla aura zUrasena janapada uttarapradezameM haiN| vartamAna sabhyatAkA Adi kendra-vastutaH uttarapradeza bhAratavarSakA hRdaya hai| jaina zAstroMmeM ise madhyadeza bhI kahA gayA hai| yahIM mAnavakI saMskRti aura sabhyatAkA bIjAropaNa huaa| kalpavakSoMkA anta honepara bhagavAn RSabhadevake upadezase tatkAlIna janatAne ikSa-rasa aura kRSi udyogake
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarapradezake digambara jaina tIrtha dvArA apanA jIvana-yApana karanA prArambha kiyaa| kRSi-udyogake Azrayase hI yugake ArambhameM mAnavIya saMskRtikA DhA~cA nirmita evaM vikasita huaa| bhogayugakI samAptipara karmayugakA prArambha yahIM huA jisakA artha thA ki sabhyatA aura saMskRtikA sonA karmakI AgameM par3akara hI AbhAmaya banatA hai / bhoga to usakA maila hai / karma sphUrta saMskRti hI mAnavakI zreSTha saMskRti hai| ___vaMza sthApanA-bhagavAn RSabhadeva ikSvAku vaMzI the| unake do pratApI pautroM-bharataputra arkakIrti aura bAhubalIputra somayazase kramazaH sUryavaMza aura candravaMzakA prAdurbhAva huaa| apane rAjanItika varcasva aura prabhAvake kAraNa sAre saMsArameM ina donoM hI rAjavaMzoMkI bar3I khyAti huii| ina donoM hI rAjavaMzoMne uttarapradezameM apane zaktizAlI rAjya sthApita kiye| samAjameM anuzAsana aura vyavasthA banAneke lie bhagavAnane hari, akampana, kAzyapa aura somaprabha nAmaka cAra kSatriyoMko mahAmaNDalezvara banAyA aura una cAroMse kramazaH harivaMza, nAthavaMza, ugravaMza aura kuruvaMza cale / mUlavaMza ikSvAkuvaMza thA, jo bhagavAn RSabhadevase calA thaa| zeSa vaMza ikSvAkuvaMzakI hI zAkhA-prazAkhA the| tresaTha zalAkApuruSoM se kaI tIrthaMkara, cakravartI, balabhadra, nArAyaNa Adi inhIM vaMzoMmeM utpanna hue| tIrthaMkaroMmeM pArzvanAtha ugravaMzameM, munisuvratanAtha aura neminAtha harivaMzameM, dharmanAtha, kunthunAtha aura aranAtha kuruvaMzameM tathA zeSa tIrthaMkara ikSvAkuvaMzameM utpanna hue| - cakravartiyoMmeMse bharata, sagara, maghavA, subhauma, padma, hariSeNa aura jayasena ikSvAkuvaMzameM, sanatkumAra sUryavaMzameM, zAntinAtha somavaMzameM, kunthunAtha aura aranAtha kuruvaMzameM utpanna hue the| bharata cakravartI bhagavAn RSabhadevake samaya aura tIrthameM hue| sagara bhagavAn ajitanAthake tIrthameM, maghavA aura sanatkumAra dharmanAtha aura zAntinAthake antarAlameM, subhauma bhagavAn aranAtha aura mallinAthake antarAlameM, padma bhagavAn mallinAtha aura munisuvratanAthake antarAlameM, hariSeNa bhagavAn munisuvratanAtha aura naminAthake madhyameM, jayasena bhagavAn naminAtha aura neminAthake antarAlameM aura brahmadatta bhagavAn neminAtha aura pArzvanAthake madhyavartI kAlameM hue / zAntinAtha, kunthunAtha aura aranAtha cakravartI bhI the aura kramazaH 16veM, 17, 18veM tIrthaMkara bhii| cakravatiyoM ke samAna balabhadra. nArAyaNa aura pratinArAyaNa nimnalikhita tIrthaMkaroMke tIrthameM hue the / ( yahA~ jo nAma diye jA rahe haiM, ve kramazaH balabhadra, nArAyaNa aura pratinArAyaNake samajhane cAhie ) 1. vijaya, tripRSTha-azvagrIva bhagavAn zreyAMsanAthake tIrthameM 2. acala, dvipRSTha-tAraka bhagavAn vAsupUjyake tIrthameM 3. dharma, svayambhU-meraka bhagavAn vimalanAthake tIrthameM 4. suprabha, puruSottama-madhukaiTabha / bhagavAn anantanAthake samayameM 5. sudarzana, puruSasiMha-nizumbha bhagavAn dharmanAthake tIrthameM 6. nandI, puruSa puNDarIka-bali bhagavAn aranAthake tIrthameM . 7. nandimitra, puruSadatta-praharaNa bhagavAn mallinAthake tIrthameM 8. rAma, lakSmaNa-rAvaNa bhagavAna manisuvratanAthake tIrthameM 9. padma, kRSNa-jarAsandha bhagavAn neminAthake samayameM tIrthaMkaroMkI lIlAbhUmi-paurANika aura sAMskRtika sAhityake anuzIlanase yaha niSkarSa nikalatA hai ki 18 tIrthaMkaroMke garbha, janma, dIkSA aura jJAna kalyANaka uttarapradezameM hue / bhagavAn RSabhadevakA nirvANa kalyANaka bhI isI pradezameM huA thaa| tAraka
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha ayodhyAmeM bhagavAn RSabhadeva, bhagavAn ajitanAtha, bhagavAn abhinandananAtha, bhagavAn sumatinAtha aura bhagavAn anantanAthakA janma huaa| vartamAna bhUmi mApake anusAra ayodhyAse 24 ki. mI. dUra ratanapurImeM bhagavAn dharmanAtha utpanna hue| ayodhyAse 109 ki. mI. dUra zrAvastImeM bhagavAn sambhavanAthane janma liyA / devariyAse 14 ki. mI. dUra kAkandImeM bhagavAna puSpadantakA janma huaa| kAzI bhagavAn supArzvanAtha aura pArzvanAthakI janmabhUmi hai| kAzIse 20 ki. mI. dUra candrapurI bhagavAn candraprabha aura 6 ki. mI. dUra siMhapurI bhagavAn zreyAMsanAthake janmase pavitra huii| ilAhAbAdase 60 ki. mI. dUra kauzAmbImeM bhagavAn padmaprabhukA janma huaa| hastiAnApura meM bhagavAn zAntinAtha, bhagavAn kunthunAtha aura bhagavAn aranAthakA janma huaa| ye tInoM cakravartI bhI the| kampilA bhagavAn vimalanAthakI tathA AgarAse 75 ki. mI. dUra zaurIpura bhagavAn neminAthakI janmabhUmi hai| ina tIrthaMkaroMke samAna anya tIrthakaroMkA bhI puNya vihAra aura samavazaraNa uttarapradeza meM hotA rahA hai| unake lokAtizAyI pAvana caraNoMkI dhuli isa pradezake kaNa-kaNa meM vyApta hai| isalie yahA~kA kaNa-kaNa pAvana tIrtha hai| uttarapradezake samunnata bhAlakI taraha garvonnata himAlayameM bhagavAn RSabhadeva, mahAmuni bharata, mahAyogI bAhubalI, AtmapuruSArthI bhagIratha, mahAbAhu bAlI Adi asaMkhya muniyoMne sampUrNa gaMgA-taTapara, himAlayakI kaThora zilAoMpara, uttuMga himazikharoMpara sarvatra vihAra karake, tapasyA karake, vimala kevalajJAna prApta karake, divya upadeza dekara aura nirvANa-lAbha dvArA isa vistRta parvata zRMkhalAko hI tIrthadhAma banAyA thaa| Aja bhI vahA~kA hara kaMkar3a ina mahAmuniyoMkI caraNa-rajako apane bhItara saMjoye hue hai, isalie vaha vandya pavitradhAma ho gayA hai| itihAsa-AdikAlase lekara yaha pradeza vibhinna rAjavaMzoMkA zAsanakendra rahA / gaMgA, yamunA, sarasvatI, saraya , ghAgharA, gomatI Adi nadiyoMse siMcita isa pradezakI miTTI atyanta upajAU rahI hai| yahA~kI miTTI bIja nigalakara sonA ugalatI hai| isalie yaha pradeza rAjanItika SaDyantroMkA kendra rahA hai aura deza, videzake aneka rAjavaMzoMko apanI ora AkarSita karatA rahA hai| mahAbhArata yuddhake sarvagrAsI pariNAmoMko bhogakara yaha pradeza bahata lambe kAlataka nirbala rhaa| usake pazcAt isapara zizunAga, nanda, maurya, zuMga, zaka, kuSANa, gupta, nAga, maukharI, pratihAra, bhAra, gAhar3avAla, musalima, a~gareja Adi vaMzoM aura jAtiyoMkA zAsana rhaa| bhAraziva, vAkATaka, candela, kalacurI, kacchapa prAyaH musalamAnoMke AkramaNa aura zAsanakAlase pahaletaka vizeSataH maurya, kuSANa, guptavaMza, pratihAra aura gAhar3avAla vaMzoMke zAsanakAlameM uttarapradezameM jaina mandiroM, mUrtiyoM, AyAgapaTToM, stUpoM AdikA vipula saMkhyAmeM nirmANa huaa| Arthika dRSTise bhI yaha samRddhi-yuga kahA jA sakatA hai| . - isake pazcAt dharmonmAdase grasta hokara kucha logoMne yahA~ na kevala dhana-sampadAko hI lUTA, balki unhoMne saMskRti aura kalAke kendroMkA bhI vidhvaMsa kiyaa| chaThI zatAbdImeM hUNa saradAra mihirakulane mathurAkA vidhvaMsa kiyaa| isa vinAza lIlAmeM, lagatA hai, mathurAke jaina mandira aura stUpa bhI naSTa kara diye gye| mahamUda gajanavIne bhAratapara apane nauveM abhiyAna san 1017 meM mathurApara bhayaMkara AkramaNa kiyaa| usake eka karmacArI mIra manzI alautvIne 'tArIkhe yAminI' meM likhA hai ki sulatAnane isa zahara meM eka aisI imArata dekhI jise yahA~ke loga manuSyoMkI racanA na batAkara devatAoMkI kRti batAte the| eka mandirako dekhakara to sulatAnane yahA~taka kahA ki yadi koI zakhsa isa prakArakI imArata banavAnA cAhe to dasa karor3a
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarapradezake digambara jaina tIrtha dInArase kama kharca na hoMge aura zAyada do sau sAla usake banAnemeM laga jaayeNge| yaha mandira kauna sA thA, yaha to jJAta nahIM ho sakA, kintu jisa imAratako devanirmita batAyA gayA hai, vaha sambhavataH devanirmita stUpa rahA hogA aura gajanIke usa butazikana sultAnane use avazya tor3a diyA hogaa| kyoMki usake pazcAt devanirmita stUpakA ullekha kisI yAtrI yA granthakArane nahIM kiyaa| isa prakAra anya kaI bAdazAhoM aura saradAroMne barbaratApUrvaka isa pradezako sAMskRtika aura Arthika barabAdI kara ddaalii| barabAdIkA yaha krama auraMgajeba taka barAbara calatA rhaa| unhoMne uttarapradezake prAyaH sabhI jaina tIrthoke mandiroM, mUrtiyoM aura stUpoMko naSTa kara diyaa| kalA aura kalAkendroMke isa dIrghakAlIna aura vyApaka vinAzake kAraNa jaina saMskRtiko gaharA AghAta lagA hai| purAtattvAnveSaka evaM itihAsakAra kalAke ina avazeSoMko TaTolakara jaina saMskRti aura jaina itihAsakA abataka sahI mUlyAMkana nahIM kara sake haiN| kaI vidvAnoMne bhramavaza kAkandI, zrAvastI, kauzAmbI, ahicchatra, kampilA Adi jaina tIrthoke kaI jaina avazeSoM, mandiroM, mUrtiyoM aura stapoMko bauddha likha diyaa| kaI purAtattvavettAoMkI yaha dhAraNA baddhamala ho gayI hai ki sabhI prAcIna stUpa samrATa azoka dvArA nirmita haiM kintu samrATa azokake pautra samrAT sampratine jainadharmake pracArake lie vahI kiyA thA jo azokane bauddhadharmake pracArake lie kiyA thaa| usane bhI azokakI taraha stambhoMpara dharmAjJAe~ likhavAyI thIM; tIrthaMkaroMkI kalyANaka bhUmiyoMpara stambha aura stUpa bhI banavAye the| usane apanA nAma na dekara 'priyadarzina' hI likhavAyA thaa| stUpoMke samAna kucha dharmacakra, siMhastambha, hAthI, ghor3A Adi cihnita stambha, tIrthaMkaroMkI yakSa-yakSiNiyoMkI mUrtiyA~, caityavRkSa Adiko kucha vidvAnoMne bauddha yA hindU likha diyA hai, jo vastutaH jaina saMskRtike pratIka haiN| uttarapradezake vibhinna sthAnoMmeM prAcIna mandiroMke bhagnAvazeSa mIloMmeM bikhare par3e haiM, jinameM kucha TIloMkA utkhanana ho gayA hai| aneka TIloMkI khudAI abataka bhI nahIM ho pAyI hai| ye sthAna haiM-devagar3ha, hastinApura, mathurA, ahicchatra, kampilA, candavAra, zaurIpura, kauzAmbI, zrAvastI, ayodhyA, kakubhagrAma, kAkandI, pArasanAthakA kilA aadi| jaina kalA uttarapradezameM vibhinna sthAnoMke anveSaNa aura utkhanana dvArA jo jaina kalAkRtiyA~ upalabdha huI haiM, unheM hama suvidhAke lie cAra bhAgoMmeM vibhakta kara sakate haiM - 1. tIrthakara mUrtiyA~-devagar3ha, zrAvastI, prayAga, mathurA, ahicchatra, kAkandI, kauzAmbI, pabhosA aura kampilAmeM kucha aisI mUrtiyA~ upalabdha huI haiM, jinakA nirmANa kAla IsA pUrva tIsarIcauthI zatAbdIse IsAkI 5-6vIM zatAbdItaka hai / jitanI mUrtiyA~ prApta huI haiM, unameM padmAsana pratimAe~ adhika haiN| kucha khaDgAsana pratimAeM bhI haiN| devagar3hameM aisI pratimAoMkI saMkhyA adhika hai| adhikAMza pratimAoMke siMhAsana pIThapara unakA nirmANa-kAla abhilikhita hai| kucha prAcIna pratimAoMpara isa prakArake lekha aMkita nahIM haiN| jaina samAjameM aisI pratimAoMko caturthakAla arthAt IsA pUrva chaThavIM yA isase pUrvakI zatAbdiyoMkI mAnanekA calana hai| aisI mUrtiyA~ bar3AgA~va, mathurA, prayAga, candavAra, phirojAbAda, kAkandI, kakubhagrAma, bahasUmA, devagar3ha AdimeM haiN| itanA to prAyaH nizcita hai ki jina pratimAoMpara abhilekha nahIM haiM, ve IsA pUrvase lekara guptakAla athavA usake bAdakI mAnI gayI haiN| aisI pratimAoMmeMse kuchakA paricaya purAtattvake chAtroM aura zodhakartAoMke lie bar3A upayogI hogaa|
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha kAkandI-yahA~ bhagavAn neminAthakI savA do phUTa U~cI kRSNa varNakI eka khaDgAsana pratimA hai| yaha eka zilAphalakapara utkIrNa hai| usake parikarameM indra, deva, deviyA~ Adi haiN| eka bhUre pASANako ATha iMcI devI-mUrti bhUgarbhase prApta huI thii| yaha ambikAkI mUrti hai| ye donoM hI mUrtiyA~ guptakAla athavA usase kucha pUrvakI haiN| yahA~se nikalI kucha mUrtiyA~ gorakhapurake jaina mandirameM bhI rakhI haiN| kakubhagrAma-yahA~ eka TUTe-phUTe kamaremeM eka alamArImeM pAMca phuTakI kAyotsargAsana eka tIrthaMkara-pratimA rakhI huI hai| mUrti khaNDita hai| isa kamareke sAmane cabUtarepara eka cAra phuTa avagAhanAvAlI mUrti par3I huI hai| ye donoM hI mUrtiyA~ guptakAlakI lagatI haiN| prayAga-yahA~ kilekI khadAImeM 150-200 varSa pahale kucha jaina matiyA~ upalabdha haI thIM, jo yahA~ cAhacanda muhalleke pArzvanAtha digambara jaina mandira aura paMcAyatI di0 jaina mandira meM virAjamAna haiN| inameM pASANa-mUrtiyA~ tIrthaMkaroMkI aura dhAtu-mUrtiyA~ prAyaH zAsana deviyoMkI haiN| tIrthaMkara mUrtiyoMpara koI abhilekha nahIM hai| isa prakArakI tIrthaMkara mUrtiyoMkI saMkhyA donoM mandiroMmeM teraha haiN| ye sabhI mUrtiyA~ zailI, vinyAsa, bhAvAbhivyaMjanA aura pASANako dekhakara lagabhaga eka hI kAlakI lagatI haiM / inakA nirmANakAla 7-8vIM zatAbdI lagatA hai| devI-mUrtiyA~ 5vIMse 19vIM zatAbdItakakI haiN| yahA~ke saMgrahAlayameM kucha jaina mUrtiyA~ saMgrahIta haiM jo vibhinna sthAnoMse prApta huI haiM / ye mUrtiyA~ chaThIse bArahavIM zatAbdItakakI haiN| inameM sarvAdhika ullekhanIya hai bhagavAn cndrprbh-prtimaa| yaha padmAsana hai aura bhUre pASANakI hai / isakA AkAra paune cAra phuTa hai / yaha chaThI zatAbdIkI mAnI gayI hai / yahA~ do mUrtiyA~ dasavIM zatAbdIkI haiM, cAra mUrtiyA~ bArahavIM zatAbdIkI haiM / yahA~ ambikAkI atyanta manorama mUrti hai, jo 6 phuTa lambe aura 3 phuTa caur3e phalakapara banI huI hai / isa phalakameM ambikAke atirikta 23 zAsana deviyoMkI bhI mUrtiyA~ aMkita haiN| zaurIpura-yahA~ke mandiroMmeM cAra tathA paMcamar3hImeM tIna mUrtiyA~ kAphI prAcIna lagatI haiN| saMbhavataH ye 10vIM zatAbdIkI hoNgii| kucha mUrtiyA~ abhilikhita bhI haiM, jinake anusAra ve 11-12vIM zatAbdIkI haiN| yahA~se utkhananameM kucha mUrtiyA~ nikalI thIM jo lakhanaUke saMgrahAlayameM rakhI huI haiN| vaTezvarameM bhI 5-6 mUrtiyA~ 11-12vIM zatAbdIkI virAjamAna haiN| yahA~ mUlanAyaka bhagavAn ajitanAthakI pratimA atyanta saumya aura prabhAvaka hai| isakI pratiSThA AlhA-Udalake pitA jalhaNane mahobAmeM saMvat 1224 meM karAyI thii| mathurA-caurAsI kSetrapara mUlanAyaka bhagavAn ajitanAthakI pratimA saMvat 1494 kI hai| yaha atyanta prazAnta aura saumya hai| bhagavAn pArzvanAthakI zveta varNa, paune do phuTa avagAhanAkI eka padmAsana-pratimA saMvat 1168 ( san 1112 ) kI hai| bhUgarbhase prApta eka mUrtipada saMvat 189 aMkita hai| ___mathurAke vibhinna sthAnoM-jaise kaMkAlI TIlA, saptarSi TIlA, kRSNa janma-bhUmi Adise utkhanana dvArA vipula jaina sAmagrI prApta huI hai| kucha mUrtiyA~ IsavI sanse bhI prAcIna haiM aura kaI mUrtiyA~ zaka-kuSANa kAlakI haiN| aisI mUrtiyoMme bhagavAn munisuvratanAtha, AdinAtha, neminAtha, aranAtha, zAntinAtha Adi tIrthaMkara mUrtiyA~ haiN| ___ candavAra-mandirameM 5 pratimAe~ saMvat 1053 aura 1056 kI haiN| yahA~ko kucha pratimAe~ phirojAbAdameM 'choTI-chipaiTI'ke mandira meM virAjamAna haiN| ve bhI lagabhaga isI kAlakI pratIta hotI haiN|
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarapradezake digambara jaina tIrtha pabhosA-yahA~ parvatakI eka zilApara cAra pratimAeM ukerI huI haiM, jo sambhavataH IsA pUrva prathama-dvitIya zatAbdIkI haiN| ayodhyA-kaTarA muhallAke digambara jaina mandirameM vedI naM0 2 meM jo mukhya pratimA virAjamAna hai, vaha saMvat 1224 kI hai| trilokapura-neminAtha mandirameM mUlanAyaka bhagavAn neminAthakI kRSNavarNakI pratimA saMvat 1197 kI hai| ___ AgarA-motIkaTarAke digambara jaina bar3A mandirameM mUlanAyaka bhagavAn sambhavanAthakI pratimA saMvat 1147 kI hai| isake atirikta saMvat 1272 kI kaI pratimAe~ haiN| bar3AgAMva meM eka mUrti saMvat 1127 kI hai tathA hastinApurameM zAntinAtha tIrthaMkarakI pratimA saMvat 1237 kI hai devagar3ha-kI tIrthaMkara mUrtiyoMmeM guptakAlase lekara AdhunikakAlatakakI mUrtiyA~ milatI dillI-ke nayA mandira aura seThake kUcA mandirameM saMvat 1253 ko pratimAe~ virAjamAna mandiroMke atirikta banArasa kalA bhavana, lakhanaU, sAranAtha, mathurA aura dillIke saMgrahAlayoMmeM IsA pUrva cauthI zatAbdItakakI mUrtiyA~ vidyamAna haiN| mUrtiyoMmeM vividha prakArakI tIrthaMkara mUrtiyA~ milatI hai, jaise sarvatobhadrikA, dvimUrtikAe~, trimUrtikAe~, caubIsa pratimAe~, nandIzvara dvIpakI 52 pratimAe~, sahasrakUTa caityAlaya Adi / vividha zailIkI jaTAvAlI paMcaphaNavAlI, saptaphaNavAlI, sahasraphaNavAlI, sarpAsanavAlI, nIcese Uparataka sarpakI kuNDalIvAlI mUrtiyA~ bhI milatI haiM / RSabhadevake sAtha muni bharata-bAhubalIkI mUrtiyA~ bhI milatI haiM aura neminAthake sAtha gRhastha dazAmeM kRSNa-balabhadrakI bhI mUrtiyA~ milI haiN| uttarapradezameM yoM to sabhI tIrthakSetroMpara prAcIna aura kalApUrNa pratimAeM milatI haiM, kintu do sthAnoMkA atyadhika mahattva hai-matharA aura devgddh| matharAmeM pUrAtana kAlako jitanI jaina kalA-sAmagrI bhUgarbhase upalabdha huI hai, utanI bhArata bharameM anyatra kahIMse prApta nahIM huI / isI prakAra devagar3hameM jitanA kalA-vaividhya aura mUrtiyoMkA bAhulya vidyamAna hai, utanA bhArata bhara meM anyatra kahIM nahIM hai| yahA~ tIrthaMkara mAtA, pA~ca parameSThI aura zAsana deviyoMkI pRthak mUrtiyA~ bhI vipula saMkhyAmeM milatI haiN| 2. zAsana devatAoMko mUrtiyA~-caubIsa tIrthaMkaroMmeM pratyekake sevaka eka yakSa aura eka yakSiNI hote haiN| ye zAsana devatA kahalAte haiN| tIrthaMkaroMke sAtha bhI ina devatAoMkI mUrtiyA~ milatI haiM aura devagar3ha, kAkandI, matharA, prayAga, vArANasI Adi kaI sthAnoMpara yakSa aura yakSiNIkI alaga mUrtiyA~ bhI milatI haiM / kahIM devI-mUrti caturbhujI milatI hai, kahIM dobhujI / devagar3ha AdimeM adhika bhujAvAlI bhI milatI haiN| ina yakSa-yakSiNiyoMkA rUpa, vAhana, Asana, mudrA, bhujAe~, hAthoMmeM liye hue padArtha AdikA jaina zAstroMmeM vistRta varNana milatA hai| use samajhe binA unheM handU yA bauddha devI-devatA mAnanekI bhUla ho jAtI hai, jaisI ki zrAvastI, kAkandI, kakubhagrAmameM huI hai| yakSiNiyoMmeM ambikA, padmAvatI aura cakrezvarIkI mUrtiyA~ sarvAdhika milatI haiN| ___3. AyAgapaTTa Adi-isa zreNI meM hama stUpa, AyAgapaTTa, caityavRkSa, sarvArthavRkSa aura dharmacakrako leNge|
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha samrAT sampratine aise sthAnoMpara jainadharmakI ahiMsA Adi loka-kalyANakArI dharmazikSAe~ stambhoM yA stupoMpara khadavAkara lagavAyI thIM jo tIrthaMkaroMke kalyANaka sthAna. apane parivArajanoMke mRtyusthAna athavA apane janmasthAna the| kauzAmbI, prayAga, kAlasI, sAranAtha Adike stUpa, siMha stambha samrAT samprati dvArA nirmita haiN| sAsArAmake zilAlekhameM to vIra ni0 saM0 256 diyA huA hai| dUsarI zatAbdIkA eka AyAgapaTTa mathurAke kaMkAlI TIlese prApta huA thA, jisameM sUcita stUpako prAcIna anuzrutike samAna purAtattvavettA bhI devanirmita svIkAra karate haiN| devagar3ha, mathurAmeM aura bhI kaI AyAgapaTTa milate haiN| kauzAmbI meM bhI kaI AyAgapaTTa prApta hue haiN| eka vakSake nIce sukhAsanase baiThe hae strI-puruSa hote haiN| unakI godameM kabhI-kabhI bAlaka bhI hotA hai / vRkSake zIrSapara arhanta pratimA hotI hai| aise caityavRkSa kaI sthAnoMpara prApta hue haiN| dharmacakra mUrti ke siMhAsana pIThapara lAMchanake donoM ora bane hote haiN| kabhI do siMhoMke bIcameM banA hotA hai / kahIM-kahIM sarvAha yakSa apane mastakapara dharmacakra uThAye hue milatA hai| kauzAmbI, devagar3hameM eka pASANameM bane hue dharmacakra bhI mile haiN| tIrthaMkaroMke samavazaraNameM dvArapara dharmacakra rahatA hai| jaba ve vihAra karate haiM, usa samaya dharmacakra unake Age-Age calatA hai| unake prathama upadezako dharmacakra pravartana kahA jAtA hai| ina kAraNoMse dharmacakra jainadharmakA mahattvapUrNa pratIka hai| isameM 8, 16, 24, 32 aura eka hajArataka Are rahate haiN| 4. vividha alaMkaraNa aura vedikA stambha-jaina stUpoMke cAroM ora pattharoMkA gherA banAyA jAtA thaa| yaha vedikA kahalAtA thaa| isameM sIdhe aura Ar3e patthara lagAye jAte the| sIdhe pattharoMpara loka jIvana aura prAcIna AkhyAnoMse sambandha rakhanevAle vividha dRzya aMkita kiye jAte the| Ar3e pattharoMpara pazu-pakSiyoM aura prakRti-saundaryake dRzya utkIrNa kiye jAte the| isa prakArake stambha mathurA aura devagar3hameM pracura mAtrAmeM upalabdha hue haiN| devagar3hake stambha guptakAla yA usake pazcAdvartI kAlake haiM, jabaki mathurAke stambha kuSANakAlake haiN| mathurAke vedikA-stambhoMmeM striyoM ke vividha mohakarUpoMke dRzya bahutAyatase milate haiN| vividha zailIke kezapAza, nAnA jAtike alaMkAra-karNakuNDala, muktakahAra, keyUra, kaTaka, mekhalA, nUpura Adi aura AkarSaka mudrAe~ ye saba strI-rUpoMko vizeSatAe~ haiN| ina sabake atirikta yakSa, kinnara, gandharva, suparNa, nAga AdikI mUrtiyA~ bhI ina sthAnoMpara prApta huI haiN| devagar3ha aura mathurAmeM dhanake adhiSThAtA kubera aura unakI strI hArItIko kucha mUrtiyA~ milatI haiN| __ mathurA, kauzAmbImeM loka-jIvanako pragaTa karanevAlI aneka mRNmUrtiyA~ bhI milI haiN| ye mUrtiyA~ zuMgakAlase madhyakAla takakI haiM / ye mUrtiyA~ mathurA, prayAga aura lakhanaUke saMgrahAlayoMmeM surakSita haiN| ___ vAstukalA-vartamAna kAlameM jahA~para jaina purAtattva sAmagrI upalabdha hotI hai, vahA~ prAcIna kAlameM aneka bhavya mandira, stUpa, mAnastambha, vedikA-stambha Adi rahe hoMge kintu kucha apavAdoMko chor3akara guptakAla athavA kuSANa kAlakI koI samUcI kRti nahIM miltii| devagar3ha aura zrAvastImeM kucha mandira jIrNa avasthAmeM avazya khar3e haiN| unake atirikta avazeSoMmeM toraNa, dvArastambha, gavAkSa, AdhAra stambha Adi vipula parimANameM milate haiN| ina sabako dekhanese jaina vAstukalA aura sthApatya kalAkI samRddha dazAkA kucha anumAna lagAyA jA sakatA hai| jina sthAnoMpara hinduoM aura bauddhoMkA koI mandira yA mUti nahIM hai, kevala jainoMkA hI mandira yA mUti milatI
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarapradezake digambara jaina tIrtha hai, una sthAnoMkI jaina sthApatya zailI aura kalA avazya darzanIya hai| toraNa, AyAgapaTTa, caityavRkSa, stUpa, mAnastambha, dharmacakra tathA ardhonmIlita netra, cuMgharAle kuntala aura zrIvatsa lAMchanayukta padmAsana yA khaDgAsana pratimAoMmeM jainatva aura jainakalAkI aisI chApa aMkita hotI hai, jo anya dharmokI kalAse jaina kalAko pRthak kara detI hai| vastutaH ye saba vastue~ tIrthaMkarake samavasaraNakI hI bhAga hotI haiM aura ise samajhe binA jaina kalAko samajhanemeM bhUla honA sambhava hai| eka bhrAnta dhAraNA-jaina kalAko samajhaneke lie una vizeSatAoMko samajhanA Avazyaka hai, jo jaina kalAke atirikta anyatra kahIM nahIM miltii| tIrthakara mUrtiyA~ padmAsana aura khaDgAsana do hI AsanoMmeM dhyAnAvasthAmeM milatI haiN| sabhI tIrthaMkaroMke paricAyaka cihna hote haiM, jaise vRSabhadevakA baila, pArzvanAthakA sarpa, mahAvIrakA siNh| kucha matiyA~ cihnarahita bhI hotI haiN| aisI mUrtiyoMke sambandhameM jaina janatAmeM hI bar3A bhrama hai| cihna aura lekhase rahita mUrtiko caturtha kAla ( IsavI sanse chaha zatAbdI yA usake pUrva ) kI mAna liyA jAtA hai| kucha vidvAn aisI mUrtiko avalokitezvara yA samAdhilIna zivajIkI mUrti mAna lete haiM kintu dhyAnAvasthita jaina mUrtike nirmANakI vidhi jina pratiSThApAThoMmeM dI gayI hai, unameM isa sambandhameM spaSTa ullekha milate haiN| AcArya jayasena kRta pratiSThApAThameM batAyA hai sallakSaNaM bhAvavivRddhihetukaM saMpUrNazuddhAvayavaM digambaram / satprAtihAryanijacihnabhAsuraM saMskArayed bimbamathArhataH zubham // arthAt arhantakI mUrti zubha lakSaNoMvAlI, zAntabhAvako bar3hAnevAlI, sampUrNa sAnupAtika aMgopAMgoMse yukta digambara svarUpa, aSTaprAtihArya aura apane cihnase suzobhita banAnI caahie| Age siddha paramAtmAkI mUrtikA svarUpa batAyA hai siddhezvarANAM pratimApi yojyA tatprAtihAryAdivinA tathaiva / AcAryasatpAThakasAdhusiddhakSetrAdikAnAmapi bhAvavRddhayai // 181 / / arthAt siddha parameSThIkA bimba prAtihArya aura cihna Adise rahita honA cAhie aura AcArya, upAdhyAya aura sAdhu parameSThI tathA siddhakSetra AdikI pratimA bhAva-vizuddhike lie banAnA ucita hai| __arhanta pratimAke vakSapara zrIvatsa (zrIvRkSa) kA cihna rahatA hai, kintu siddha-pratimAke vakSapara yaha cihna bhI nahIM hotaa| isIlie jayasenAcAryane arhanta-pratimAkI nirmANa-vidhimeM kahA hai'urovitastidvayavistRtaM syAcchIvatsasaMbhAsi sucUcukaM c|' arthAt vakSasthala do vitasti ho aura zrIvatsa cihnase bhUSita ho aura usakI cUcaka sundara ho| isI prakAra isI prakaraNameM anyatra kahA hai-'zrIvRkSabhUSihRdayaM / ' isase spaSTa ho jAtA hai ki zrIvatsa, aSTaprAtihArya aura lAMchana (cihna ) sahita arhanta parameSThIkI pratimA hotI hai aura jisa pratimApara ye cihna nahIM hote, vaha siddha parameSThIkI pratimA hotI hai| kucha prAcIna pratimAoMpara zrIvatsa nahIM miltaa| prArambhameM zrIvatsa choTA hotA thaa| kintu dhIre-dhIre isakA vikAsa huA / gupta kAlameM yaha kucha bar3A banane lagA aura pratihAra yugameM yaha aura adhika vistRta ho gyaa| aSTa prAtihArya--azoka vRkSa, puSpavarSA, dundubhi, Asana, divyadhvani, trichatra, do camara aura prabhAmaNDala ye ATha prAtihArya tIrthaMkarake hote haiN| prAcIna kAlameM tIrthaMkara pratimAmeM pASANake hI chatra camarAdi hote the| dakSiNameM jo prAcIna jaina mUrtiyA~ milatI haiM, ve saba chatra camarAdi prAtihArya
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha baila hAthI sehI sahita hI milatI haiN| uttara bhAratameM bhI jo mUrtiyA~ zilAphalakapara banAyI jAtI thIM, unameM aSTa prAtihArya milate haiN| bAdameM ye alagase banAye jAne lge| tIrthaMkaroMke cihna-tIrthaMkaroMke cihna caraNa-caukIpara aMkita rahate haiN| RSabhadevakI kucha jaTAyukta pratimAe~ bhI milatI haiN| jaTAe~ prAyaH kandhoMpara hotI huI chAtI aura pIThapara laTakatI milatI haiN| kinhIM pratimAoMmeM jaTAoMkA jUTa yA gulma bhI prApta hotA hai| jaTAvAlI pratimAe~ mathurA, devagar3ha, candavAra, zaurIpura, ilAhAbAda, vArANasI AdimeM vidyamAna haiN| supArzvanAthakI pratimApara kahIM kahIM sarpaphaNAvalI bhI milatI hai, kintu una sarpaphaNoMkI saMkhyA pA~ca hotI hai| pArzvanAtha pratimA adhikAMzataH sarpaphaNa maNDalase maNDita hI prApta hotI hai aura prAyaH phaNoMkI saMkhyA sAta hotI hai| kahIM-kahIM sahasraphaNavAlI mUrti bhI milatI hai| kucha pArzvanAtha pratimAoMke pIche sarpakuNDalI bhI milatI hai| kahIM-kahIM neminAtha ambikAdevIke zIrSapara aura pArzvanAtha padmAvatIke sarpaphaNa maNDita zIrSapara virAjamAna pAye jAte haiN| tIrthaMkaroMke cihna kramazaH isa prakAra haiMtIrthakaroMke cihna 1. RSabhadeva 13. vimalanAtha sUara 2. ajitanAtha 14. anantanAtha 3. sambhavanAtha ghor3A 15. dharmanAtha vajradaNDa 4. abhinandananAtha bandara 16. zAntinAtha hiraNa 5. sumatinAtha cakavA 17. kunthunAtha bakarA 6. padmaprabha kamala 18. aranAtha machalI 7. supArzvanAtha sAthiyA 19 mallinAtha kalaza 8. candraprabha arddhacandra 20. munisuvratanAtha kachavA 9. puSpadanta magara 21. naminAtha nIlakamala 10. zItalanAtha kalpavRkSa 22. neminAtha 11. zreyAnsanAtha gaiNDA 23. pArzvanAtha sarpa 12. vAsapUjya bhaiMsA 24. mahAvIra siMha zAsana-devatA-tIrthaMkaroMke sevaka eka yakSa aura eka yakSI hote haiN| inheM zAsana-devatA bhI kahA jAtA hai| prAcIna kAlameM zAsana-devatAoMkI mUrti mandirake dvArapara rakhI jAtI thii| jaba hindU aura bauddhoMmeM devI-devatAoMkI mAnyatA bar3hI to usakA prabhAva jainoMpara bhI par3A aura dvArase haTakara ye zAsana-devatA mandirake bhItara, garbhagRhake dvArapara pahu~ca gye| dhIre-dhIre aura jaise-jaise janatAmeM aihika manokAmanAko pramukhatA milatI gayI aura devI-devatAoMse apanI manokAmanApUrtikI bhAvanA prabala hotI gayI, ye devatA tIrthaMkara pratimAoMke agala-bagalameM virAjamAna kiye jAne lge| ina devatAoMke prati jaise-jaise niSThA bar3hI, devatAoMkA AkAra bhI usI anupAtase bar3hatA gyaa| yahAMtaka ki deviyoMke zIrSapara tIrthaMkara virAjamAna karanekI prathAne janma liyaa| itanA hI nahIM, devI-mUrtiyA~ una tIrthaMkara pratimAoMse bar3I banane lagI aura tIrthakara pratimAe~ unakI apekSA choTI raha gyiiN| deva-deviyoMkI svatantra mUrtiyoMkA pracalana bhI bddh'aa| devatA-viSayaka mAnyatAkA yaha vikAsa kisa kAla-kramase huA, yaha nizcita rUpase kahanA to kaThina hai| kintu IsA pUrvako athavA IsavI sanke prArambhika kAlakI tIrthaMkara pratimAoMke pArzvameM ina zAsana-devatAoMkI mUrtiyA~ upalabdha nahIM hotiiN| guptakAla taka pahu~cate-pahu~cate zAsana zaMkha
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarapradezake digambara jaina tIrtha devatAoMkI mUrtiyA~ pracuratAse banane lgiiN| gupta-kAlake pazcAt kalacuri-pratihAra aura maukharI yugameM ina devatAoMkA mahattva bar3ha gyaa| inakI svatantra mUrtiyA~ to banane hI lagIM, kintu inake zIrSapara tIrthaMkara pratimAe~ banAnekA pracalana bhI cala niklaa| zAsana-devatAoMke prabhAvase pratiSThA pAThoMke racayitA bhI achUte nahIM rhe| paM. AzAdhara jIne pratimAkA lakSaNa karate hue spaSTa rUpase kahA-raudrAdidoSanirmuktaM prAtihA?kayakSayut' arthAt raudra Adi bAraha doSoMse rahita ho, azoka vRkSAdi prAtihAryoMse yukta ho tathA donoM ora jisake yakSayakSI hoN| zrI Thakkurapheru ne digambara paramparA ke anusAra 'vAstusAra prakaraNa meM tIrthaMkaroMke sevaka ina yakSa-yakSiyoM kA paricaya isa prakAra diyA hai 1. RSabhadeva-gomukha yakSa aura cakrezvarI ( apratihatacakrA ) ykssii| gomukha yakSa-svarNa jaisI kAnti, gAya jaisA mukha, vRSabhakI savArI, mastakake Upara dharmacakra, cAra bhujaa| dAyeM hAthameM mAlA, eka dAyA~ hAtha varada mudrAmeM tathA bAyeM hAthoMmeM parasu aura bijauraa| cakrezvarI-svarNa varNa, kamalapara virAjamAna, garur3akA vAhana, cAra bhujAvAlI, Uparake donoM hAthoMmeM cakra tathA nIceke bAyeM hAthameM bijaurA aura dAyA~ hAtha varada mudrAmeM / yaha devI 8, 12, 16, 20, 24 bhujAoMvAlI bhI milatI hai| 2. ajitanAtha-mahAyakSa yakSa aura ajitA ( rohiNI ) ykssii| mahAyakSa yakSa-svarNa varNa, hAthIkI savArI, 4 yA 8 bhujAvAlA, cAra mukhavAlA, bAyeM hAthoMmeM cakra, trizUla, kamala, aMkuza tathA dAyeM hAthoMmeM talavAra, daNDa, pharasI aura eka hAtha varada mudraameN| ajitA ( rohiNI ) devI-svarNakAnti, lohAsanapara AsIna, cAra bhujaaeN| eka hAthameM zaMkha, dUsaremeM cakra, tIsarA aura cauthA abhaya aura varada mudraameN| 3. sambhavanAtha-trimukha yakSa aura prajJapti ( namrA ) ykssii| trimukha yakSa-kRSNa varNa, vAhana mayUra, tIna mukha, tIna-tIna netra, chaha bhujAe~, bAyeM hAthoM meM cakra, talavAra, aMkuza aura dAyeM hAthoMmeM daNDa, trizUla, tejadhAravAlI kaiNcii| prajJapti (namrA)-zveta varNa, pakSIkA vAhana, chaha bhujAe~, hAthoMmeM kramazaH ardhacandra, pharasI, phala, talavAra aura iiddh'ii|' dAyA~ eka hAtha varadAna mudraameN| 4. abhinandananAtha-yakSezvara yakSa aura vajrazRMkhalA ( duritArI ) ykssii| yakSezvara yakSa-kRSNa varNa, hAthIkI savArI, cAra bhujAe~, bAyeM hAthoMmeM dhanuSa aura DhAla tathA dAyeM hAthoMmeM bANa aura tlvaar| vajrazRMkhalA ( duritArI )-svarNa jaisI kAnti, haMsakI savArI, cAra bhujaaeN| hAthoMmeM nAgapAza, bijaurA aura mAlA / dAyA~ eka hAtha varadAna mudrA meM / 5. sumatinAtha-tumbaru yakSa aura puruSadattA ( khaDgavarA ) ykssii| tumbaru yakSa-kRSNa varNa, garur3akI savArI, sarpako janeUkI bhA~ti lapeTe, cAra bhujAe~, Uparake donoM hAthoMmeM sarpa, nIcekA dAyA~ hAtha varada mudrAmeM aura bAyeM hAtha meM phala / 1. pratiSThA tilakameM "piMDI' likhA hai| anekArtha koSameM iSTIkA artha tuMbar3I kiyA hai|
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha puruSadattA ( khaDgavarA)-svarNa varNa, hAthIkI savArI, cAra bhujAe~, hAthoMmeM vajra, phala aura cakra / eka hAtha varada mudrA meN| 6. padmaprabha--puSpa yakSa aura manovegA ( mohinI ) ykssii| puSpa yakSa-kRSNa varNa, hiraNakI savArI, cAra bhujAvAlA, dAyeM eka hAtha meM mAlA aura dUsarA varada mudrAmeM tathA bAyeM eka hAthameM DhAla aura dUsarA abhaya mudraameN| ____ manovegA-svarNa varNa, ghor3ekA vAhana, cAra bhujaaeN| Uparake hAthoMmeM phala / nIceke eka hAthameM cakra aura dUsarA varada mdraameN|| 7. supArzvanAtha-mAtaMga yakSa aura kAlI ( mAnavI ) ykssii| mAtaMga yakSa-kRSNa varNa, siMhakI savArI, kuTila mukhvaalaa| do hAtha jinameM dAyeM hAthameM trizUla aura bAyeM hAthameM daNDa hai| - kAlI ( mAnavI )-sapheda varNa, bailakI savArI, cAra bhujAvAlI, hAthoMmeM ghaNTA, phala aura trizUla / eka hAtha varada mudrAmeM / 8. candraprabha-zyAma yakSa aura jvAlAmAlinI (jvAlinI) ykssii| zyAma yakSa-kRSNa varNa, kabUtarakI savArI, tIna netra aura cAra bhujAvAlA / bAyeM hAthoMmeM pharasI aura phala tathA dAyeM hAthoMmeM mAlA aura varadAna / - jvAlAmAlinI ( jvAlinI )-zveta varNa, bhaiMsekI savArI, ATha bhujaavaalii| hAthoMmeM cakra, dhanuSa, nAgapAza, DhAla, trizUla, bANa, machalI aura talavAra / 9 suvidhinAtha-ajita yakSa aura mahAkAlI ( bhakUTi ) ykssii| ajita yakSa-zveta varNa, kachaekI savArI aura cAra bhujaavaalaa| dAyeM eka hAthameM akSamAlA aura dUsarA varada mudrAmeM tathA bAyeM hAthoMmeM zakti aura phala hai| mahAkAlI ( bhRkuTI )-kRSNa varNa, kachuekI savArI, cAra bhujAvAlI, hAthoMmeM vajra, phala aura mudgara tathA eka hAtha varada mudraameN| 10. zItalanAtha-brahmA yakSa aura mAnavI ( cAmuNDA ) ykssii| brahma yakSa-zveta varNa, kamalakA Asana, cAra mukha aura ATha bhujaavaalaa| bAyeM hAthoMmeM dhanuSa, daNDa, DhAla aura vajra tathA dAyeM hAthoMmeM bANa, pharasI aura talavAra tathA eka hAtha varada mudrAmeM hai| mAnavI ( cAmuNDA ) harita varNa, kAle sUarapara savArI karanevAlI, cAra bhujaavaalii| usake hAthoMmeM machalI, mAlA aura bijaurA, eka hAtha varada mudraameN| 11. zreyAnsanAtha-Izvara yakSa aura gaurI ( gaumedhakI ) ykssii| Izvara yakSa-zveta varNa, vRSabhakI savArI karanevAlA, tIna netra aura cAra bhujaavaalaa| bAyeM hAthoMmeM trizala aura daNDa tathA dAyeM hAthoMmeM mAlA aura phala hai| gaurI ( gaumedhakI )-svarNa varNa, hiranakI savArI, cAra bhujaaeN| hAthoMmeM mudgara, kamala, kalaza aura eka hAtha varada mudraameN| 12. vAsupUjya-kumAra yakSa aura gAndhArI ( vidyunmAlinI ) ykssii| kumAra yakSa-zveta varNa, haMsakI savArI, tIna mukhavAlA aura chaha hAthoMvAlA hai| bAyeM hAthoMmeM dhanuSa, babhruphala aura phala tathA dAyeM hAthoMmeM bANa, gadA aura varadAna mudrAmeM hai| 1. vasunandi pratiSThA kalpake anusAra do bhujAe~ haiN|
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17 uttarapradezake digambara jaina tIrtha gAndhArI ( vidyunmAlinI ) yakSI-nIlA varNa, magarakI savArI, cAra bhujAvAlI / bAyeM hAthoMmeM kamala aura mUsala haiN| dAyeM eka hAthameM kamala aura dUsarA hAtha varada mudrAmeM hai| 13. vimalanAtha-caturmukha yakSa aura vairoTI devI ykssii| caturmukha yakSa-harita varNa, morakA vAhana, cAra mukha aura bAraha bhujAvAlA / Uparake ATha hAthoMmeM pharasI aura cAra hAthoMmeM talavAra, mAlA, DhAla aura daNDa rahate haiN| vairoTI devI-harita varNa, sA~pakI savArI, cAra bhujaavaalii| Uparake do hAthoMmeM sarpa tathA nIceke dAyeM hAthameM bANa aura bAyeMmeM dhanuSa hai| 14. anantanAtha-pAtAla yakSa aura anantamatI (vijRmbhiNI ) ykssii| pAtAla yajJa-lAla varNa, magarakI savArI, tIna mukha, mastakake Upara sA~pake tIna phaNa vidyamAna haiM / chaha bhujAe~ haiN| dAyeM hAthoMmeM aMkuza, trizUla tathA kamala haiM tathA bAyeM hAthoMmeM cAbuka, hala aura phala haiN| ___ anantamatI ( vijRmbhiNI ) svarNa varNa, haMsakA vAhana, cAra bhujaaeN| hAthoMmeM dhanuSa, bijaurA, bANa aura varadAna mudrA dhAraNa kiye hai| 15. dharmanAtha-kinnara yakSa, mAnasI (parabhRtA ) ykssii| kinnara yakSa-mUMge jaisA varNa, machalIkA vAhana, tIna mukha aura chaha bhujaaoNvaalaa| bAyeM hAthoMmeM cakra, vana aura aMkuza haiM tathA dAyeM hAtha mudgara, mAlA aura varada mudrA sahita haiN| ___ mAnasI (parabhRtA ) mUMge jaisA varNa, bAghakA vAhana, chaha bhujAe~ / hAthoMmeM kamala, dhanuSa, aMkuza, bANa aura kamala haiM / eka hAtha varada mudrAmeM hai| 16. zAntinAtha-garur3a yakSa, mahAmAnasI ( kandarpA ) ykssii| ___ garur3a yakSa-kRSNa varNa, sUarakI savArI, vakra mukha aura cAra bhujaavaalaa| nIceke donoM hAthoMmeM kamala aura phala aura Uparake donoM hAthoMmeM vajra aura cakra haiN| mahAmAnasI ( kandarpA )-svarNa varNavAlI, morakI savArI karanevAlI, cAra bhujAvAlI hai| hAtha kramazaH cakra, phala aura varada mudrA dhAraNa kiye haiN| 17. kunthunAtha-gandharva yakSa aura jayA ( gAndhArI ) ykssii| gandharva yakSa-kRSNa varNa, pakSIkA vAhana, cAra bhujAe~ haiN| Uparake donoM hAthoMmeM nAgapAza haiM aura nIceke hAthoMmeM dhanuSa aura bANa haiN| jayA ( gAndhArI)-svarNa varNa, kAle sUarakI savArI, cAra bhujAe~ haiN| hAthoMmeM cakra, zaMkha aura talavAra haiN| eka hAtha varada mudrAmeM hai| 18. aranAtha-khendra yakSa aura tArAvatI ( kAlI ) ykssii| khendra yakSa-kRSNa varNa. zaMkhakI savArI. tIna netra. chaha makha aura cAra bhajAvAlA hai| bAyeM hAthoMmeM dhanuSa, vajra, pAza, mudgara aura aMkuza haiM tathA eka hAtha varada mudrAmeM hai| dAyeM hAthoMmeM bANa, kamala, bijaurA aura moTI akSamAlA tathA eka hAtha abhaya mudrA dhAraNa kiye hue hai| tArAvatI ( kAlI )-svarNa varNavAlI, haMsakI savArI karanevAlI aura cAra bhujAvAlI hai| hAthoMmeM sA~pa, hiraNa aura vajra dhAraNa kiye hai| eka hAtha varada mudrAmeM hai| 19. mallinAtha-kubera yakSa aura aparAjitA ykssii|| kubera yakSa-indradhanuSa jaise varNavAlA, hAthIkI savArI karanevAlA, cAra mukha aura ATha 1. pratiSThAtilakameM chaha mukhavAlA likhA hai|
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhArata ke digambara jaina tIrtha bhujAvAlA hai / hAthoM meM DhAla, dhanuSa, daNDa, kamala, talavAra, bANa aura nAgapAza / eka hAtha varada mudrA hai / aparAjitA devI - harita varNavAlI, aSTApadakI savArI karanevAlI aura cAra bhujAvAlI hai / hAthoMmeM DhAla, phala aura talavAra haiN| eka hAtha varada mudrAmeM hai / 20. munisuvratanAtha -- varuNa yakSa aura bahurUpiNI devI yakSI / 18 varuNa yakSa - sapheda varNavAlA, vRSabhakI savArI karanevAlA, jaTAoMkA mukuTa dhAraNa kiye hue, tIna netravAlA, ATha mukha aura cAra bhujAoMvAlA hai / bAyeM hAthoM meM DhAla tathA phala aura dAyeM eka hAthameM talavAra aura dUsarA hAtha varada mudrAmeM hai / bahurUpiNI devI ( sugandhinI ) - pIle varNavAlI, kAle sarpakI savArI karanevAlI aura cAra bhujAvAlI hai / hAthoM meM DhAla, phala aura talavAra tathA eka hAtha varada mudrAmeM hai / 21. naminAtha - bhRkuTi yakSa aura cAmuNDA ( kusumamAlinI ) yakSI / bhRkuTi yakSa - lAla varNavAlA, vRSabhakI savArI karanevAlA, cAra mukha aura ATha bhujAvAlA / hAthoMmeM DhAla, talavAra, dhanuSa, vANa, aMkuza, kamala aura cakra tathA eka hAtha varada mudrAmeM hai / cAmuNDA ( kusumamAlinI ) - haritavarNa, makaravAhinI aura cAra mukhavAlI hai / hAthoM meM daNDa, DhAla, mAlA aura talavAra liye hue hai / 22. neminAtha - gomeda yakSa aura AmrA ( kUSmANDinI ) yakSI / gomeda yakSa - kRSNa varNa, tIna mukhavAlA, puSpake Asanapara AsIna, manuSyakI savArI karanevAlA aura chaha hAthavAlA hai / hAthoMmeM mudgara, pharasI, daNDa, phala, vajra aura varadAna mudrA dhAraNa kiye hue hai / AmrA ( kUSmANDinI ) - haritavarNa, siMhavAhinI, Amra chAyAmeM rahanevAlI aura do bhujAvAlI hai| bAyeM hAthameM AmakI DAlI aura dAyeM hAthameM putra zubhaMkarako liye hue hai / isa devIko aba bhI kahate haiM / ambA, 23. pArzvanAtha - dharaNendra yakSa aura padmAvatI yakSI / dharaNendra yakSa- AsamAnI varNavAlA, kachuekI savArI karanevAlA, mukuTameM sarpa-cihna sahita aura cAra bhujAvAlA / UparavAle hAthoM meM sarpa haiM tathA nIceke bAyeM hAthameM nAgapAza aura dAyA~ hAtha varada mudrAmeM hai / padmAvatI-lAla varNavAlI, kamala ke AsanavAlI aura cAra bhujAvAlI hai / hAthoMmeM aMkuza, mAlA aura kamala haiM / eka hAtha varada mudrAmeM hai / yaha devI chaha aura caubIsa bhujAvAlI bhI hai / chaha hAthoM meM pAza, talavAra, mAlA, bAla candramA, gadA aura mUsala liye hue hai| caubIsa hAthoM meM kramazaH zaMkha, talavAra, cakra, bAla candramA, sapheda kamala, lAla kamala, dhanuSa, zakti, pAza, aMkuza, ghaNTA, bANa, mUsala, DhAla, trizUla, pharasI, mAlA, vajra, mAlA, phala, gadA, pAna, navIna pAnakA guccha aura varadAna mudrA dhAraNa kiye hue hai / 24. mahAvIra - mAtaMga yakSa aura siddhAyikA yakSI / mAtaMga yakSa - haritavarNa, hAthIkI savArI karanevAlA, mastakake Upara dharmacakra dhAraNa karane 1. 'AzAdhara pratiSThApATha' meM kukkuTa sarpa isakA vAhana batAyA hai / aura kamalake Asanapara baiThI huI batAyA hai / usake sirake Upara tIna phaNayukta sarpa haiM / 'padmAvatI kalpa' meM cAra bhujAoMmeM pAza, phala, varadAna aura aMkuza batAyA hai /
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarapradezake digambara jaina tIrtha vAlA aura do hAthavAlA hai / bAyeM hAtha meM bijIrA aura dAyA~ hAtha varada mudrA meM hai| * siddhAyikA-suvarNa varNavAlI, bhadrAsanameM baiThI huI, siMhakI savArI karanevAlI aura do bhujAvAlI hai / bAyeM hAthameM pustaka aura dAyA~ hAtha varada mudrA meM hai| __mAMgalika cihna-jaina mandiroM meM mAMgalika cihna bhI aMkita milate haiN| ve cihna caraNacaukI, vedI, stambha, siradala aura dvArapara prAyaH milate haiN| jaise svastika, mIna-yugala, lakSmIkA abhiSeka karatA gaja-yugala, kamalapuSpa, puSpamAlA, aSTaprAtihArya, caityavRkSa, siddhArthavRkSa, zRMkhalAoM meM laTake hue ghaNTe, ghaNTiyoMkI vandanamAlA, patAkA, dharmacakra, siMha, makara, gaMgA-yamunA, nAga, kIcaka aadi| dhvajAoMpara mayUra, haMsa, garur3a, mAlA, siMha, hAthI, makara, kamala, bela aura cakrake cihna rahate haiN| mAnastambha-mandira samavasaraNake laghu pratIka haiN| samavasaraNameM 12 zrImaNDapa aura unake madhyameM gandhakuTI hotI hai, jisameM aSTaprAtihArya yukta bhagavAn virAjamAna hote haiN| samavasaraNake dvArapara dharmacakra rahatA hai aura Age mAnastambha rahatA hai| yahI racanA mandirameM rahatI hai| prAcIna kAlameM mandirake sAtha mAnastambha avazya rahatA thaa| maurya athavA zaka, kuSANa kAlakA koI mandira Aja upalabdha nahIM hai| saba dhvasta ho gye| gupta kAlakA eka mAnastambha kakubhagrAma (kahAU~) meM aba bhI apane mUla rUpameM surakSita hai| devagar3hameM bhI prAcIna mAnastambha milate haiN| kucha mAnastambhoMpara abhilekha bhI haiM, jinake anusAra inakA nirmANa kAla saMvat 1108, 1111, tathA 1121 hai| stUpa-samavasaraNameM stUpa bhI hote haiN| stUpa kaI prakAra ke hote haiM / loka stUpa, madhyaloka stUpa, mandara stUpa, kalpavAsa stUpa, graiveyaka stUpa, anudiza stUpa, sarvArthasiddhi stUpa, siddha stUpa, bhavyakUTa stUpa, pramoda stUpa, prabodha stUpa / prAcIna kAlameM stUpoMkI racanA hotI thii| mathurAke bauddha stUpake sambandhameM to aise ullekha milate haiM ki vaha supArzvanAtha tIrthaMkarake kAlameM nirmita huA thaa| phira pArzvanAtha tIrthakarake kAlameM usakA punaruddhAra huaa| prathama-dvitIya zatAbdIke loga isakI adbhata kalAko dekhakara ise devanirmita kahane lage the| mahamUda gajanavIke kAla taka to yaha nizcita rUpameM thaa| isake pazcAt isake sambandhameM koI ullekha nahIM miltaa| sambhavataH vaha naSTa kara diyA gyaa| isa stUpake atirikta aura 514 stUpa mathurAmeM the, sAhityameM aise ullekha milate haiM / ye bhI kisI AkrAntAne mugala kAla meM naSTa kara diye| mathurAke stUpoMke atirikta uttarapradezameM anya kahIM stUpa banAye gaye, aisA koI ullekha dekhane meM nahIM aayaa| samrAT sampratike sambandhameM yaha dhAraNA vyApta hai ki usane jainadharmake lie vaisA hI kArya kiyA, jaisA azokane bauddhadharmake lie kiyaa| phira bhI kyA bAta hai ki bhAratameM eka bhI stambha aura stUpa sampratikA nahIM milaa| jitane mile, saba ashokke| isa sambandhameM avazya bhUla huI hai| itihAsakAroM aura purAtattvavetAoMko isa sambandhameM eka bAra punaH sUkSma anveSaNa karanA hogaa| sAranAtha saMgrahAlayameM eka pASANa stambhake zIrSapara cAroM dizAoMmeM cAra siMha bane hue haiN| unake nIce kramazaH vRSabha, azva, siMha aura gaja bane hue haiN| ina pazuoMke bIcameM dharmacakra bane haiN| dharmacakrameM caubIsa Are haiN| siMhacatuSTaya aura dharmacakra jaina mAnyatAke adhika nikaTa haiN|
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 bhAratake digamAra jaina tIrtha siMhacatuSTaya arahantake anantacatuSTayakA pratIka hai tathA dharmacakra tIrthaMkaroMke dharmakA pratIka hai| caubIsa AroMkA dharmacakra jainoMkA dharmacakra hotA hai| vRSabha, azva, siMha aura gaja kramazaH RSabhadeva, sambhavanAtha, mahAvIra aura ajitanAtha tIrthaMkaroMke cihna haiN| yaha stambha nizcaya hI jainadharmase sambandhita honA caahie| siMhatrayI aura dharmacakrake sambandhameM bhI yahI bAta hai| siMhatrayI ratnatrayakI pratIka hai|
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ kurujAMgala aura zUrasena janapada hastinApura pArasanAthakA kilA bar3AgA~va mathurA AgarA zaurIpura candavAra marasalagaMja
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttara pradeza ke jaina tIrtha kuru jAMgala aura zurasena janapada skela 1 : 1000000 bur3hAnA kolA 15 Nu yA NA dillI zAhadarA ri rA me linApura 60 ki0mI0 bAgapata roDa ja sthA khekhar3A meraTha bar3AgAMva nivAra modInegara kharakvIdA ma sarakSanA sayAnA ko sikaMdrAbAda bharatapura gojiyAbAda dillI se meraTha 60 ki0 bAyAnA ko danakaura jhajjhara kosIkala hAtA " jAnasaTha khataulI dIrAlA stinApura 6 TUppala murAdanagara DAsanA mhApur3a, tAMtapura hastinApura mArIpata maMgalAvaThI siyAnA bAbarI bhA mathurA se !AgarA Tha mavAnA anerA kiThora kucesara | 24 'gar3hamuktezvara colA balaMdazahara za vajIzahara khurjA ja dUnabAra ajhAI vRndAvana sonAI (hAyarasa zahara caurAsI (mathurA) (mahAvane kulabA alI * bijanaura haladaura nahaTaura bi somanA ataraulI roDa, karaulI 6 phatehapura sIkarI khairAgaDha sAdAbAda, hivAI) . jahAMgIrAbAda etamAdapura janUrapura nI cAMdapura siyok dhanaurA maMDI igalIsa sAsanI (AgarA 2. mAnacitra meM diye gaye nAmoM kA akSara vinyAsa vibhinna sUtroM se liyA gayA hai| anUpazahara maMDarAka akarAvAda gajaraulA murAdAbAda hasanapura (alIgar3ha DibAI roDa dharamapura ataraulI majUragar3hI rAjapurA hAyarasa jaM jalesara roDa sambhala hAtima sarAya zaharAta 8 varahana camaraulI na bhAratavarSIya digambara jaina tIrtha kSetra kameTI baMbaI dvArA sarvAdhikAra saMrakSita 1. bhArata ke mahAsarvekSaka kI anujJAnusAra bhAratIya sarvekSaNa vibhAgIya mAnacitra para AdhArita / -pArasanAtha kAkilA (bar3hApura) TUDalA 'AgarA phirojAbAda A ga raoN phatehAbAda dhAmapura phIrojAbAda kAMTa amarAra sikaMdarArA nicaulI avAgar3ha dhanArI jalesara pharihA zerakoTa syohArA sirasI 22 ki. babarAlA bilArI kAsagaMja nAhavA, ' sIro vandevAra TA maresanagaMja zikohAbAda AgarA- vaTezvara 70 vara pinAhaTa eTA vasuMdharA zaurIpura prAdezika sImA jile kI sImA anya nagara relave lAina rASTrIya mArga sar3aka bAhara sirasAgaMja pradeza ke mukhyasthAna jile ke kaccA rAstA jaina tIrtha nadI pahAr3a ( 1. meraTha. 2 bulandazahara, 3 alIgar3ha 4 mathura saMketa 5. AgarA uttara pradeza meM de mainapurI kuru jAMgala aura zUrasena janapada kI sthiti karahala pu. navinezata iTAvA (c) bhArata sarakAra kA pratilipyadhikAra, 1971
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ hastinApura mArga hastinApura pazcimI uttarapradezake meraTha jilemeM sthita hai| meraThase hastinApura taka pakkA roDa hai| dillIse meraTha 60 kilomITara hai aura meraThase mavAnA hokara hastinApura 37 kilomITara uttara-pUrva meM hai / yahA~ jAnekA ekamAtra sAdhana baseM haiM, yahA~ posTa-oNphisa aura pulisa caukI bhI hai| Thaharane ke lie kSetrapara 5 jaina dharmazAlAe~ haiN| kalyANaka kSetra ayodhyAke samAna hastinApura bhI atyanta prAcIna tIrtha hai| jisa prakAra, jaina anuzrutike anusAra ayodhyA kI racanA 'devoM ne kI thI, isI prakAra yuga ke prArambha meM hastinApura kI racanA bhI 'devoM dvArA kI gayI thii| ayodhyAmeM pA~ca tIrthaMkaroMke 18 kalyANaka devoM aura manuSyoMne manAye, jabaki hastinApurameM tIna tIrthaMkaroMke 12 kalyANakoMkI pUjA aura utsava manAyA gyaa| yahA~ solahaveM tIrthaMkara zAntinAtha, satrahaveM tIrthaMkara kunthunAtha aura aThArahaveM tIrthaMkara aranAthakA janma huA thaa| ina tIrthaMkaroMke janmake sambandhameM prasiddha grantha 'tiloyapaNNatti' meM vistArase ullekha hai| tInoM tIrthaMkaroMne hastinApurake hI sahasrAmra vanameM yA sahetuka vanameM dIkSA lI aura vahIM unheM kevalajJAna utpanna huaa| isa prakAra yahA~para tIna tIrthaMkaroMke garbha, janma, dIkSA aura kevalajJAna isa prakAra cAra kalyANaka arthAt kula 12 kalyANaka manAye gye| ataH tIrthaMkaroMkI kalyANaka bhUmi honeke kAraNa yaha nagara itihAsAtIta kAlase tIrthakSetrake rUpameM mAnya rahA hai| ___inake atirikta bhagavAn AdinAthakA dharma-vihAra jina dezoMmeM huA, unameM kurudezai bhI thaa| hastinApura kUrudezakI rAjadhAnI thii| ataH yahA~ kaI bAra bhagavAnkA samavasaraNa AyA thaa| unnIsaveM tIrthaMkara bhagavAn mallinAthakA bhI samavasaraNa yahA~ AyA thaa| yahA~ teIsaveM tIrthaMkara bhagavAn pArzvanAtha dIkSAke bAda padhAre the aura varadattake ghara pAraNA kI thii| ve kevalajJAnake bAda bhI yahA~ padhAre the| yahA~kA rAjA svayambhU bhagavAn pArzvanAthako kevalajJAna prApta honepara ahicchatra gayA thA aura unakA upadeza sunakara muni-dokSA dhAraNa kara lI thii| vahI bhagavAnkA prathama gaNadhara bnaa| usakI putrI prabhAvatI bhagavAnake pAsa AryikA bana gyii| vaha phira pradhAna ajiMkA huii| bhagavAn mahAvIra bhI yahA~para padhAre the| parANa zAstroMmeM mahAvIra bhagavAna ke pAvana vihArakA jo prAmANika vivaraNa milatA hai, usameM kuru deza yA kurujAMgala deza bhI hai| AcArya jinasena ( harivaMza purANa 13-7) ne to spaSTa likhA hai ki ina dezoMko bhagavAnne dharmase yukta banA diyaa| isakA artha hai ki bhagavAnke vihAra aura unake upadezake kAraNa isa pradezameM bhagavAnke dharmako mAnanevAle vyaktiyoMkI saMkhyA pracura thii| eka prakArase sampUrNa kuru pradeza hI bhagavAnkA bhakta bana gayA thaa| - 1. AdipurANa 12170-77 / 2. vahI, 16:152 / 3. tiloyapaNNatti 4 / 541-43 / 4. AdipurANa 25 / 287 / 5. vividha tIrthakalpa, pRSTha 27 / 6. pAsanAhacariu 15 / 12 /
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 bhAratake digambara jaina tIrtha paurANika aura aitihAsika pRSThabhUmi hastinApurakI gaNanA bhAratake prAcInatama aitihAsika aura sAMskRtika nagaroMmeM kI jAtI hai| mAnava-vikAsake AdikAlase hI yaha rAjanItika, sAMskRtika aura AdhyAtmika ghaTanAoMkI lIlAbhUmi rahA hai| AditIrthaMkara bhagavAn RSabhadevane 52 Arya dezoMkI sthApanA kI thii| unameM kurujAMgala deza bhI thaa| isa pradezako rAjadhAnIkA nAma gajapura thaa| sambhavataH isa pradezake gaMgAtaTavartI jaMgalameM hAthiyoMkA bAhulya honeke kAraNa yaha gajapura kahalAne lgaa| pazcAt kuruvaMzameM 'hastin' nAmakA eka pratApI rAjA huaa| usake nAmapara isakA nAma hastinApura ho gyaa| prAcIna sAhityameM isa nagarake kaI nAma Ate haiN| jaise-'gajapura, hastinApura, gajasAhvayapura, 'nAgapura, AsandIvata, brahmasthala, zAntinagara, kuMjarapura aadi| yahA~ sabase prathama aura sarvavizruta ghaTanA bhagavAn RSabhadevake lie rAjakumAra zreyAMsakUmAra dvArA diye gaye AhAra-dAnakI ghaTita haI, jisane sAre jagatkA dhyAna isa nagarakI ora AkarSita kara diyaa| bhagavAn RSabhadeva muni-dIkSA leneke pazcAt chaha mAhake upavAsakI pratijJA lekara dhyAnameM lIna ho gye| apane vratakI samAptike pazcAt ve AhArake lie nikle| kintu munijanocita AhAra-vidhikA jJAna na honeke kAraNa koI unheM AhAra nahIM de skaa| isa prakAra bhagavAnko 6 mAha 13 dina taka aura nirAhAra rahanA pdd'aa| jaba bhagavAn prayAgase vihAra karate hue hastinApura padhAre to bAhubalIke putra hastinApura-nareza somaprabhake laghubhrAtA zreyAnsane unheM apane mahalakI chatase dekhaa| dekhate hI use pUrva janmameM diye hue AhAra-dAnakI vidhikA smaraNa ho aayaa| vaha nIce AyA aura bhagavAnko bhaktipUrvaka par3agAhA aura mahaloMmeM le jAkara unheM ikSu rasakA zuddha AhAra diyaa| yaha puNya divasa vaizAkha zuklA tRtIyA thaa| bhagavAnke isa sarvaprathama AhArake kAraNa hastinApurako mahAnatA prApta ho gyii| yaha pavitra dina akSaya tRtIyAke nAmase eka parvake rUpameM prasiddha ho gyaa| zreyAMsako dAnake prathama pravartakake rUpameM pratiSThA prApta huii| usane AhAra dAnavAle sthAnapara eka ratnamaya stUpakA nirmANa kraayaa| saMsArameM dAna denekI prathA isa AhAradAnake bAda hI pracalita huii| somaprabha aura zreyAMsa donoM bAhubalIke putra the| bhagavAn RSabhadevane jaba apane sau putroMko rAjya diye to bAhubalIko podanapura aura hastinApurake rAjya mile / podanapurameM svayaM rahe aura hastinApurameM unakA putra somaprabha yA somysh| isIse candravaMza claa| isakA dUsarA nAma kuru bhI thaa| kuruvaza bhA isAka kAraNa prakhyAta huaa| ikSurasakA AhAra leneke kAraNa bhagavAn ikSvAku kahalAye aura unakA vaMza ikSvAku vNsh| ___ anantara somaprabhake putra meghezvara jayakumAra aura unakI sundara patnI sulocanAne hastinApurako AkarSaNakA kendra banA diyaa| jayakumAra prathama cakravartI bharatake pradhAna senApati the aura sulocanA kAzInareza akampanakI putrI thii| akampanase hI nAthavaMza calA thA aura bhagavAn RSabhadevane inheM mahAmaNDalezvara banAyA thaa| kAzImeM sulocanAkA svayaMvara kiyA gyaa| sulocanAne jayakumArake galemeM varamAlA DAlakara unheM patirUpameM svIkAra kara liyaa| bhAratameM yahIse svayaMvara prathAkA sUtrapAta huaa| 1. vimalasUri kRta paumacariu 95-34 / 2. zrImadbhAgavata 1-9-48 / 3. vimalasUri kRta paumacariu 6-71,20-10 / 4. vahI, 20-180 / 5. vahI, 95-34 / 6. harivaMza purANa 13 / 16 / 7. AdipurANa 16 / 258 / 8. vahI, 16 / 260 /
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarapradezake digambara jaina tIrtha sulocanAke satItva aura zIlake camatkArapUrNa prabhAvakA varNana jaina vAGmayameM kiyA gayA hai| vivAhake pazcAt jaba gaMgAke kinAre-kinAre jayakumAra sulocanAko lekara senAsahita jA rahA thA, usa samaya eka ghaTanA ghaTI / jayakumArane gaMgA pAra karaneke lie hAthIko gaMgAmeM praveza karAyA / jaba hAthI sarayU aura gaMgAke saMgamapara pahu~cA to pUrva janmakI vairI kAlIdevIne magarakA rUpa dhAraNa kara hAthIko pakar3a liyaa| usa samaya sulocanAne bhaktibhAvase NamokAra mantra pddh'aa| usakI bhaktise prasanna hokara gaMgAdevIne Akara unakI prANa-rakSA kii| isake pazcAt to hastinApurameM bar3e-bar3e mahApuruSa hote rahe aura lokapara prabhAva DAlanevAlI ghaTanAoMkA tAMtA lagA rhaa| bhagavAn dharmanAtha aura zAntinAthake antarAlameM hue cauthe cakravartI sanatkumArane ise apanI rAjadhAnI bnaayaa| solahaveM, satrahaveM aura aThArahaveM tIrthaMkara bhagavAn zAntinAtha, bhagavAn kunthunAtha aura bhagavAn arahanAtha yahIMpara utpanna he| bhagavAna RSabhadevase bhagavAn mahAvIra takake kAlameM jo bAraha cakravartI hae haiM, unameM pA~caveM, chaThe aura sAtaveM cakravartI ye hI tInoM tIrthaMkara the| ina tInoMne hI bharata kSetrake chahoM khaNDoMko vijaya karake ekachatra sAmrAjyakI sthApanA kI aura hastinApurako sampUrNa bharata kSetrakA rAjanItika kendra bnaayaa| tInoM tIrthakaroMke nAmapara yahA~ pazcAdvartIkAlameM eka-eka stUpakA bhI nirmANa huaa| isa prakAra hama dekhate haiM ki isa nagarako yaha mahAn gaurava prApta huA ki yahA~ tIna tIrthaMkara aura cAra cakravartI hue| isa dRSTise hastinApurako ayodhyAke pazcAt dUsarA sthAna prApta hai| jaina purANoMmeM hastinApurase sambandha rakhanevAlI anya kaI kathAe~ milatI haiN| -yahA~ gurudatta nAmaka nareza the| yathAsamaya unheM saMsArase vairAgya ho gyaa| droNImatI parvatakI talahaTImeM ve dhyAnArUr3ha the| eka bhIlane unake Upara ghora upasarga kiyaa| unake zarIrapara cithar3e lapeTakara Aga lagA dii| mani AtmadhyAnameM lIna rhe| unheM kevalajJAna ho gayA aura vahIMse mukta hue| -yahIMpara rAjA padmake bali Adi mantriyoMne AcArya akampana aura unake saMghake sAta sau muniyoMko prANAntaka kaSTa diyA thA aura usakA nivAraNa bhI padma rAjAke bhAI muni viSNukumArane apanI vikriyA Rddhi dvArA vAmana brAhmaNakA rUpa dhAraNakara kiyA thaa| yaha ghaTanA isa prakAra hai ujjayinI nareza zrIdharmAke cAra mantrI the-bali, bRhaspati, namuci aura prahlAda / eka bAra mahAmuni akampana sAta sau muniyoMke saMghake sAtha Akara ujjayinIke bAhya vanameM virAjamAna hue| rAjA zrIdharmAko muni-saMghake AgamanakA samAcAra milA to vaha unake darzanoMke lie jAne lgaa| jaina muniyoMse sahaja dveSa rakhanevAle mantriyoMne mahArAjako muniyoMke sambandhameM yadvA tadvA kahakara rokanA cAhA phira bhI vaha darzanArtha calA gyaa| mantriyoMko bhI sAthameM jAnA pdd'aa| AcArya mahArAjane munisaMghako mauna rakhanekA Adeza de rakhA thaa| jaba rAjA darzana karake lauTA to mArgameM zrutasAgara nAmaka muni nagarase Ate hue mile| mantriyoMne unase anAvazyaka vivAda cher3a diyA / muni zrutasAgarako gurukI AjJAkA patA nahIM thaa| unhoMne vAda-vivAdameM mantriyoMko niruttara kara diyaa| phalataH usI dina rAtrimeM gurukI AjJAse muni zrutasAgara usI sthAnapara Aye aura pratimAyoga dhAraNa kara baiTha gye| mantrI apanI parAjayake kAraNa bahuta krodhita the| ataH ve ukta muniko mAraneke lie rAtrimeM Aye aura unhoMne munipara talavArase jaise hI vAra karanA cAhA ki vanadevatA 1. AdipurANa 45 / 142-150
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 . bhAratake digambara jaina tIrtha ne unheM kIlita kara diyaa| prAtaHkAla honepara rAjAko samAcAra milA to rAjAne mantriyoMko apamAnita kara rAjyase nikAla diyaa| __cAroM mantrI ghUmate-phirate hastinApura pahu~ce / vahA~ke kuruvaMzI rAjA padmane unheM apanA mantrI banA liyaa| eka bAra mantriyoMkI yuktise rAjAne apane zatru siMhabala rAjAko pakar3a liyA / rAjAne prasanna hokara balise kahA-"maiM tumase bahuta prasanna hU~, koI vara mA~ga lo|" baline socakara kahA"abhI AvazyakatA nahIM hai| jaba AvazyakatA hogI, taba mA~ga luuNgaa|" kisI samaya vihAra karate hue akampanAcArya muni saMghake sAtha hastinApura padhAre aura vahIM varSAyoga dhAraNa karake nagarake bAhara virAjamAna ho gaye / taba baline anya mantriyoMse salAha karake rAjA padmase nivedana kiyA-'mahArAja, Apane mujhe jo vara diyA thA, maiM usake phalasvarUpa sAta dinakA rAjya cAhatA huuN|' rAjAne svIkAra karake use sAta dinake lie rAjya sauMpa diyA aura svayaM mahala meM rahane lgaa| baline rAjya prApta karake munisaMghapara ghora upasarga kiyaa| taba sabhI muniyoMne niyama le liyA ki yadi upasarga dUra hogA to AhAra-vihAra kareMge, anyathA nahIM kreNge| aura ve dhyAnastha ho gye| usa samaya rAjA padmake choTe bhAI viSNukumAra muni banakara ghora tapasyA kara rahe the| unheM vikriyA Adi kaI RddhiyA~ prApta ho cukI thiiN| unake guru muni zrutasAgara usa samaya mithilA nagarImeM virAjamAna the| nimittajJAnase unheM isa upasargakA hAla mAlUma ho gyaa| unake mukhase akasmAt ye zabda nikale-'Aja munisaMghapara dAruNa upasarga ho rahA hai| usa samaya unake pAsa puSpadanta nAmaka eka kSullaka baiThe hue the| unake pUchanepara gurune batAyA-'isa upasargako kevala viSNukumAra muni dUra kara sakate haiN| unheM vikriyA Rddhi prApta ho gayI hai, isakA jJAna hI nahIM thaa| unhoMne parIkSA kI, taba vizvAsa huaa| ve tatkAla hastinApura pahuMce aura rAjA padmase mile| jaba rAjAse varadAnakI bAta jJAta huI to muni viSNukumAra vAmana brAhmaNakA rUpa dhAraNa kara balike pAsa yajJa-maNDapameM phuNce| baline kahA-'mahArAja! ApakI jo icchA ho, mA~ga liijie|' vAmana rUpadhArI viSNukumAra bole-'mujhe kucha bhI icchA nahIM hai| kintu ApakA Agraha hI hai to mujhe rahaneke lie tIna paga dharatI de diijie|' baline jala lekara saMkalpa kiyA aura kahA ki Apa apane pA~voMse nApa liijie| viSNukumArane apanA zarIra bddh'aayaa| unhoMne eka paga sumeru parvatapara rakhA, dUsarA mAnuSottara parvatapara rkhaa| tIsare pagake lie sthAna hI nahIM bacA, kahA~ rkheN| tInoM lokoMmeM kSobha vyApta ho gyaa| deva aura gandharvone muni viSNakUmArakI stuti kii| devoMne Akara maniyoMkA upasagaM dUra kiyaa| bali bhayake mAre viSNukumArake caraNoMmeM gira par3A aura usane dInatApUrvaka apane aparAdhakI kSamA maaNgii| saba logoMne akampanAcArya Adi sAta sau muniyoMkI pUjA kii| viSNukumArane apane guruke pAsa jAkara prAyazcitta liyA aura ghora tapasyA karake nirvANa prApta kiyaa| isa ghaTanAkI smRtisvarUpa rakSA-bandhanakA mahAn parva pracalita ho gayA jo zrAvaNa zukla pUrNimAko ullAsapUrvaka manAyA jAtA hai| -bhagavAn munisuvratanAthake samaya nAgapura ( hastinApura ) kA rAjA bahuvAhana thaa| usakI putrI manoharA thii| usakA vivAha sAketapurIke rAjA vijayake putra vajrabAhuke sAtha huA / vivAhake bAda jaba vaha apanI patnIko lekara jA rahA thA, taba vasantagiripara eka dhyAnastha muniko dekhA, unakA upadeza sunaa| sunakara bahuta prabhAvita huA aura usane 26 anya rAjakumAroMke sAtha
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarapradezake digambara jaina tIrtha munirAjase munidIkSA' le lii| bhagavAn munisuvratanAthake hI samayameM hastinApurameM gaMgadatta zreSThI thaa| usake pAsa sAta karor3a svarNamudrAe~ thiiN| eka bAra bhagavAn hastinApura padhAre / zreSThIne bhagavAnkA upadeza sunaa| usake manameM vairAgya utpanna ho gyaa| usane bhagavAnke pAsa hI muni'-vrata aMgIkAra kara liye| yahIMpara kaurava aura pANDava hue the aura rAjyake praznapara donoMmeM mahAbhArata nAmaka prasiddha yuddha bhI huA thaa| varanAla nAmaka vaha sthAna jahA~ duryodhanane lAkhake gharameM pANDavoMko jalAnekI yojanA kI thI, isake pAsa hI hai| isa yuddhase pUrva pANDavoMne kRSNake dvArA kauravoMse bAgapata, tilapata. indraprastha, pAnIpata aura sonIpata ina pA~ca gA~voMkI mA~ga kI thii| ye nagara Aja bhI hastinApurake nikaTa maujUda haiN| ___ eka bAra muni damadatta hastinApura padhAre aura udyAnameM Thahara gaye / kaurava udharase nikle| unhoMne apanI duSTa prakRtike kAraNa muniko dekhakara unakI nindA kI aura unapara patthara brsaaye| phira thor3I dera bAda pANDava aaye| unhoMne munikI caraNa vandanA kI, stuti kI aura patthara haTAye / mani dhyAnalIna the| unheM usI samaya kevalajJAna ho gyaa| devoMne Akara utsava mnaayaa| pANDavoMke bAda kucha samaya taka yahA~ nAgajAtikA Adhipatya ho gyaa| arjunake pautra parIkSitkI mRtyu inhIM nAgoMke hAthoM huI thii| takSazilA inakA pradhAna kendra thaa| takSaka inakA pradhAna thaa| paMjAba tathA pazcimottara bhAratameM nAgajAtikA bahuta jora thaa| inhoMne udharase Akara aura parIkSitko mArakara kucha samayake lie takSazilAse zUrasena pradeza taka adhikAra kara liyaa| parIkSitake pUtra janamejayane inake sAtha satata yuddha karake inhe parAsta kiyA aura pajAbake Age taka khader3a diyaa| to bhI hastinApurapara nAgoMke AkramaNa barAbara hote rhe| nAga loga apanI sundaratAke lie bahuta prasiddha the| nAgakanyAoMkI tulanA apsarAoMse kI jAtI thii| prAcIna sAhityameM aise sthala aneka bAra Aye haiN| Arya logoMke sAtha nAgakanyAoMke vivAha bhI hote the| arjunane nAgakanyA ulUpIke sAtha vivAha kiyA thaa| hindU purANoMmeM nAgajAtike prabhutvakA vistRta vivaraNa milatA hai aura vidizA, kAntipurI, mathurA aura padmAvatI ( naravarake pAsa padamapavAyA ) ko unakI rAjadhAniyA~ batAyA hai| ye nAgajAtike zakti kendra the| nAgajAti kA apanA jAtIya cihna 'nAga' thaa| mathurA Adi kaI sthAnoMpara sikke prApta hae haiM, jinameM nAga nAmAntaka kucha rAjAoMkA paricaya milatA hai| bhAraziva nareza padmAvatI ke nAgavaMzake the| tIsarI-cauthI zatAbdImeM inakA vistRta pradezapara Adhipatya thaa| tIrthakaroMkI mUrtiyoM ke dAyeM-bAyeM bahudhA phaNadhArI nAga loga khar3e pAye jAte haiN| isase yaha spaSTa pratIta hotA hai ki nAga loga jaina dharma ke anuyAyI rahe haiN| inheM vaidika smRtiyoM meM veda-virodhI vrAtya kahA gayA hai| nagarakA vinAza aura nirmANa parIkSitkI pA~cavIM pIr3hImeM adhisIma kRSNakA putra nicakSu huaa| isake rAjya-kAlameM lAla TiDDiyoMkA bhayAnaka prakopa huA, jinhoMne sArI phasalako caTa kara ddaalaa| per3oMpara patte taka na 1. vimalasUri kRta paumacariu 21-43 / 2. vividhatIrthakalpa, pR. 27 3. 'NAyakumAra cariu'-DaoN. hIrAlAla jI, ema. e., DI. liTa. dvArA likhita bhUmikA, pRSTha 31-32 4. bhAratIya itihAsako rUparekhA bhAga-1, zrI jayacandra vidyAlaMkAra, pa. 289
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 bhAratake digambara jaina tIrtha rhe| bhISaNa akAla pdd'aa| tabhI gaMgAmeM bhI bhISaNa bAr3ha A gyii| usase hastinApurakA vinAza ho gyaa| isake bAda gaMgA isa nagarase pUrvakI ora kaI mIla khisaka gyii| isase nagarako jala milanA bhI durlabha ho gyaa| phalataH nicakSune yahA~se apanI rAjadhAnI haTAkara prayAgake nikaTa kauzAmbImeM bnaayii| yaha hastinApura nagarakA prathama vinAza thaa| isake pazcAt yaha nagara phira bsaa| kintu kuruvaMzake sthAnapara isapara nAgajAtikA Adhipatya ho gyaa| sambhavataH nAgajAtike Adhipatya kAlameM hI bhagavAn pArzvanAthakA samavasaraNa yahA~ AyA thA / bhagavAn mahAvIrakA bhI samavasaraNa yahA~ AyA aura bhagavAnke divya upadezoMko sunakara vahA~ke rAjA zivarAjane jainadharma svIkAra kara liyA thaa| bhagavAnakI smatimeM yahA~ eka stapakA bhI nirmANa kiyA gayA thaa| yaha bastI IsA pUrva 300 taka AbAda rhii| phira kisI bhISaNa agnikANDake kAraNa naSTa ho gyii| tIsarI bAra jaina samrAT sampratine ise AbAda kiyaa| yaha samrATa azokakA pautra thA aura jainadharmakA anuyAyI thaa| isane yahA~ aneka jinamandiroMkA nirmANa kraayaa| yaha bastI 200 I. taka rhii| isake bAda yaha cauthI bAra 10-11vIM zatAbdImeM bhAravaMzI rAjA haradattarAyake samaya basAyI gayI aura 14vIM zatAbdI taka rhii| san 1600 meM hindI jaina sAhityake amara kavi banArasIdAsane 'hastinApurakI sakuTumba yAtrA kI thI, isa prakArakA vivaraNa unake prasiddha Atmacarita grantha 'ardhakathAnaka' meM milatA hai| kavivara banArasIdAsa zAhajahA~ bAdazAhake samakAlIna the| 'ardhakathAnaka' se pratIta hotA hai ki banArasIdAsake samaya yahA~ jaina yAtrI tIrtha yAtrAke lie barAbara Ate rahate the| prAcInakAlameM yahA~ stUpoMke atirikta aneka jainamandiroM aura niSadhikAoM ( naziyA ) kA bhI nirmANa huA thaa| sambhavataH unakA bhAgya bhI nagarake vidhvaMsa aura nirmANake itihAsase rhaa| janamandira nirmANakA itihAsa kaI rAjanItika aura prAkRtika kAraNoMse hastinApura madhyakAlake pazcAt zatAbdiyoM taka upekSita sA rhaa| isI upekSAke pariNAmasvarUpa. lagatA hai, yahA~ke prAcIna mandira aura niSadhikAe~ naSTa ho gyiiN| kintu tIrtha sthAna to yaha barAbara banA rahA aura bhakta loga yAtrAke lie Ate rhe| 18-19vIM zatAbdImeM yahA~ mandira aura naziyoMkI hAlata bar3I jIrNa-zIrNa thii| sabhI logoMkI icchA thI ki yahA~ mandira avazya bananA caahie| logoMkI prArthanA para saM. 1858 ( san 1801 ) jyeSTha 1. maTacIhateSu kuruSvATikyA saha jAyayopastiha cAkrAyaNa ibhyagrAme pradrANaka uvAsa ||1||-chaandogy upaniSad a. 1, khaNDa 10 -oloMkI varSAse annakA nAza honepara kurudezameM akAla par3a jAne ke kAraNa cakrake putra upastine apanI strI ATikIke sAtha ( anna na milaneke kAraNa ) maraNAsanna dazAmeM hAthIvAnoMke grAmameM Akara Azraya liyaa| 2. adhisIma kRSNaputro nicakSurbhavitA nRpaH / yo gaMgayApahRte hastinApure kauzAmbyAM vidhatsyati // ramezacandra majUmadAra kRta 'prAcIna bhArata', pR. 51 / pArjITara-Ancient Indian Historical Tradition ( 1922 ), page 285 kavivara banArasIdAsa-DaoN. ravIndrakumAra jaina, pRSTha 112 3.
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarapradezake digambara jaina tIrtha 27 vadI 13ke melemeM dillI nivAsI rAjA'harasukharAya, jo mugala bAdazAha zAha Alamake khajAMcI the, ne mandira-nirmANake lie apanI svIkRti de dii| yaha ilAkA usa samaya bahasUmeke gUjara nareza nainasiMhake adhIna thaa| zAhapurake gUjara yahA~ jainamandira nirmANake akAraNa virodhI the| rAjA nainasiMhake eka mitra zAhapura nivAsI lAlA jayakumAramala the| rAjA harasukharAyane unase anurodha kiyA ki Apa rAjA nainasiMhase kahakara yaha kArya karA diijie| usI rAtako lAlA jIne rAjA sAhabase isakI carcA kI aura kahA ki rAjA harasukharAyane isake lie bharI paMcAyatameM apanI pagar3I sabake samakSa utArakara rakha dI hai| rAjA nainasiMha rAjA harasukharAyake bhI bar3e kRtajJa the kyoMki ve eka bAra zAhI khajAneke karjake eka lAkha rupaye samayapara adA nahIM kara sake the, jisako rAjA harasukharAyane svayaM adA kiyA thaa| basa, unhoMne mandira-nirmANakI svIkRti de dii| itanA hI nahIM, lAlA jayakumAramalake anurodhapara unhoMne mandirakA zilAnyAsa bhI apane hAthoMse svIkAra kara liyaa| dUsare dina rAjA harasukharAya, lAlA jayakumAramala aura saikar3oM jainAjaina vyaktiyoMkI upasthitimeM rAjA nainasiMhane dharAtalase cAlIsa phuTa U~ce TIlepara digambara jaina mandirakI nIMvameM apane hAthoMse pA~ca IMTeM rkhiiN| isake bAda rAjA harasakharAyake dhanase lAlA jayakUmAramalakI dekharekha meM pA~ca varSameM vizAla zikharabanda digambara jaina mandirakA nirmANa huaa| kahate haiM, jaba kalazArohaNa aura vedI-pratiSThAkA avasara AyA to rAjA harasukharAyane paMcAyatase prArthanA kI-'paMca saradAro! merI jitanI zakti thI, maiMne utanA kara diyaa| mandira Apa sabakA hai| ataH Apa loga bhI isake lie sahAyatA kareM / ' usa samaya jo loga vahA~ upasthita the, unake sAmane eka ghar3A rakhA gayA aura sabane apanI-apanI zaktike anusAra usa ghar3emeM dAna ddaalaa| kintu phira bhI yaha rAzi atyanta alpa thii| mandirake nimitta sabhI jaina bhAiyoMse isa taraha rupayA ekatrita karanemeM rAjA sAhabakA uddezya mandirako sArvajanika banAnA aura apaneko ahaMbhAvase dUra rakhanA thaa| tatpazcAt saMvat 1863 meM kalazArohaNa aura vedI-pratiSThAkA kArya rAjA sAhabane samArohapUrvaka kraayaa| usa samaya mandirameM dehalIse lAyI huI bhagavAn pArzvanAthakI binA phaNavAlI pratimA virAjamAna kI gyii| vi. saM. 1897 meM lAlA jayakumAramalane mandirakA vizAla siMhadvAra bnvaayaa| isa mandirake cAroM ora dharmazAlA banI hai| mandirake bAhara bhI kaI digambara jaina dharmazAlAe~ banI huI haiN| mandirameM bahuta sA kAma rAjA harasukharAyake putra rAjA suganacandane karAyA thaa| san 1857 ke gadarake samaya gUjara logoMne isa mandirako lUTa liyaa| ve loga mUlanAyaka pratimAko bhI uThAkara le gye| phalataH dillI dharmapurAke naye mandirase vi. saMvat 1548 meM bhaTTAraka jinacandra dvArA pratiSThita bhagavAn zAntinAthakI mUrti yahA~ lAkara mUlanAyakake rUpameM virAjamAna kI gyii| tabase yaha mandira zAntinAtha mandira kahA jAne lgaa| gadarake bAda bhI eka bAra phira luTeroMne mandirako luuttaa| yaha mandira usa kendrIya TIlepara banAyA gayA thA, jahA~ sambhavataH pahale bhI koI jaina mandira thaa|
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 bhAratake digambara jaina tIrtha tIrtha-darzana yahA~ pahu~cate hI dAyIM ora zvetAmbara mandira evaM dharmazAlA milatI hai| yaha mandira san 1870meM banA thaa| isa dharmazAlAke sAmanekA cabUtarA digambara samAjakA hai tathA dharmazAlAke barAbara jo jamIna hai, vaha bhI digambara samAjakI hai| isa jamInapara meleke samaya saikar3oM varSoMse digambaroMkA paNDAla banatA AyA hai aura aba bhI prativarSa banatA hai| pahale yahA~ zvetAmbaroMkA na koI mandira thA, na dharmazAlA thI aura na koI bhUmi thii| kintu digambara bhAiyoMne zvetAmbaroMke anurodhapara bhUmi Adi dilavAne meM sahayoga diyA aura apanI bhI kucha bhUmi unheM de dii| paNDAlakI bhUmise milI huI digambara samAjakI eka vizAla dharmazAlA hai| bAyIM ora thor3I sI U~cAI car3hakara digambara jaina mandira aura dharmazAlAkA vizAla dvAra milatA hai| dvArapara hI kSetra-kAryAlaya hai| bhItara ghasate hI purAnA pakkA kuA~ aura dharmazAlA hai| phira eka dvAra milatA hai jo mandirakA praveza-dvAra hai| dvArake samakSa 31 phuTa U~cA mAnastambha banA huA hai| cAroM ora khule barAmade aura sahana haiM aura bIcameM mandira hai| mandira lagabhaga cAra phuTa U~cI caukI dekara banAyA gayA hai aura mandirake cAroM ora reliMgadAra cabUtarA hai| mandirakA kevala eka hI khaNDa hai, jise garbhagRha kaha sakate haiM, kintu hai kAphI bdd'aa| isa mandirameM kevala eka hI vedI hai / vedI tIna darakI aura kAphI vizAla hai| mUlanAyaka pratimA bhagavAn zAntinAthakI hai| yaha zveta pASANako lagabhaga eka hAtha U~cI padmAsana hai| yaha mUrti jIvarAja pApar3IvAlene saM. 1548 vaizAkha sudI 3 ko bhaTTAraka jinacandra dvArA pratiSThita karAyI thii| isake bAyIM ora aranAtha aura dAyIM ora kunthunAthakI mUrti hai / vedImeM paMcabAlayati ( vAsupUjya, mallinAtha, neminAtha, pArzvanAtha aura mahAvIra ) kA eka pratimAphalaka kAphI prAcIna lagatA hai| bIcakI pratimA padmAsana hai tathA bAyIM ora do pratimAe~ khaDgAsana haiM / dAyIM orakI do pratimAe~ nahIM haiN| sambhavataH muslimakAlameM khaNDita kara dI gayI hoNgii| yaha pratimAphalaka 25 varSa pahale jilA muz2aphpharanagarake mAragapura gA~vake jaMgalameM milA thA, jo yahA~ le AyA gyaa| pratimApara koI lekha nahIM hai| isalie loga ise caturtha kAlakI mAnate haiN| kintu isa pratimAkI banAvaTa aura zailIse yaha 10-11vIM zatAbdIkI pratIta hotI hai| inake atirikta do pratimAe~ nIle aura hare pASANakI haiN| avagAhanA prAyaH 6-6 iMca hogii| ye padmAsana mudrAmeM haiM tathA atyanta manojJa haiN| aura bhI 7 pratimAe~ pItalakI tathA eka sandUkameM pItalakI choTI-choTI 7 anya pratimAe~ rakhI haiN| mandirapara jo zikhara hai, usakI vizeSatA yaha hai ki vaha na kevala sundara aura vizAla hai, balki usake Upara eka kamarA hai aura usa kamareke Upara dUsarA zikhara banA huA hai| yaha zikhara itanA vizAla hai ki isakI samAnatA kama milegii| - isa mandirake pIche eka dUsarA mandira hai / yaha mukhya mandirake bAdakA banA huA hai| isameM bAyIM orakI vedImeM bhagavAn zAntinAthakI 5 phuTa 11 iMca avagAhanAvAlI khaDgAsana pratimA
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarapradezake digambara jaina tIrtha virAjamAna hai| isake mUrtilekhase jJAta hotA hai ki isakI pratiSThA saMvat 1231 ( san 1174 ) vaizAkha sudI 12 somavArako devapAla sonI ajamera nivAsI dvArA hastinApurameM huI thii| yaha pratimA 40 varSa pahale usa TIlekI khudAImeM nikalI thI, jisake Upara zvetAmbaroMne apanI naziyA banAyI thii| yaha pratimA halake saleTI raMgakI hai| isake caraNoMke donoM ora ca~varadhArI khar3e hue haiN| sirake Upara pASANakI chatratrayI suzobhita hai| chatrake donoM ora hAthIpara baiThe hue indra bhagavAnke Upara puSpa varSA kara rahe haiN| camaravAhakoMke nIce hAtha jor3e strI-puruSa khar3e haiM jo sambhavataH pratiSThApaka yugala haiM / pAdapIThapara hariNakA lAMchana aura lekha hai| bIcakI vedIke madhyameM kAle pASANakI pArzvanAthakI savA do phuTa avagAhanA vAlI pratimA hai| usake dAyeM-bAyeM zAntinAtha aura kunthunAthakI pratimAeM virAjamAna haiN| AgekI paMktimeM 1 zveta pASANakI, 1 pItalakI sarvatobhadrikA tathA 2 pItalakI anya pratimAe~ haiN| dAyIM orakI vedImeM bhagavAn mahAvIrakI zveta pASANakI 7 phuTI pratimA hai| yaha vIra ni. saM. 2469 meM pratiSThita huI hai| yahA~ nikaTa hI eka sthAna hai jo pakkA cabUtarA kahalAtA hai| vahA~ eka guphA bhI hai| sambhavataH yaha munijanoMke dhyAnAdike lie prayukta hotI thii| mandirase uttara dizAmeM 3 mIlakI dUrIpara canda TIloMpara jaina naziyA~ banI huI haiN| mandirase calakara vana-vibhAga dvArA saMrakSita vana par3atA hai| vana-vibhAgakI orase banI huI kaccI sar3akase naziyoMko mArga jAtA hai| yaha sar3aka bhI lagabhaga 1 mIla taka ThIka hai| usake pazcAt retIlA rAstA A jAtA hai| sabase pahale zAntinAthakI naziyA milatI hai| ToMkameM svastika banA huA hai| ToMkake bagala meM khulI tidarI banI huI hai jo yAtriyoMkI suvidhAkI dRSTise banAyI gayI hai| ToMkake pUrva meM bhI eka chatarI hai| sambhavataH digambara muniyoMke dhyAnake lie yaha sthAna banAyA gayA hai / isa naziyAkA jIrNoddhAra miti jyeSTha kRSNA 14 vIra saM. 2438 vi. saM. 1949 ko digambara jaina samAjane paMcAyatI dravyase karAyA thaa| isa naziyAse dUsarI naziyAko jAte samaya rAstemeM eka pakkA kuA~ milatA hai, jisakA nirmANa lAlA saMgamalAla pannAlAla zAhapura ( jilA mujaphpharanagara ) ne karAyA thaa| isase Age jAnepara eka TekarIpara kampAuNDa banA huA hai, jisameM do naziyA~ haiM-bhagavAn arahanAthakI aura bhagavAn kunthunAtha kii| ye donoM kramazaH bAyIM aura dAyIM ora haiN| donoM naziyoM (ToMkoM) ke nIce eka-eka pASANa lagA huA hai, jisameM donoM tIrthaMkaroMkA jIvana-paricaya likhA hai| jinhoMne ina tIrthaMkaroMkI yaha prazasti-zilA lagAyI hai, unhoMne vAstavameM bahuta prazaMsanIya evaM anukaraNIya kArya kiyA hai| ina donoM naziyoMmeM svastika bane hue haiN| zrI arahanAtha svAmIkI naziyAkA jIrNoddhAra zrImatI bhagavAnadeI dharmapatnI lAlA musaddIlAla suputra lAlA kedAranAtha raIsa sadara, meraThane apane pitA rAyasAhaba lAlA prabhulAla jaina meraTha nivAsIke prabandhase vIra ni. saM. 2444 vi. saM. 1975 meM kraayaa| __zrI kunthunAtha svAmIkI naziyAkA pASANoddhAra zrImatI bhagavAnadeIne apanI svargIya suputrI ratanadeI dharmapatnI lAlA digambaraprasAda suputra bA. zItalaprasAda raIsa sahAranapurakI orase apane
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 bhAratake digambara jaina tIrtha pitA rAyasAhaba lAlA prabhulAla jaina meraTha nivAsIke prabandhase vIra ni. saM. 2443 vi. saM. 1974 meM karAyA / isase Age calakara eka kampAuNDa meM mallinAtha bhagavAnkI ToMka hai| isameM kevala svastika banA huA hai / isakA jIrNoddhAra lAlA chedAlAla pradyumnakumAra suputra lAlA maTarUmala jaina jAracA ( bulandazahara) nivAsIne vi. saM. 2006 meM karAyA / dUsarI naziyAke pAsa zvetAmbara naziyA hai / AsapAsa meM kaI samAdhi sthAna ( chatarI ) bane hue haiM, jo ajJAta digambara jaina muniyoMke haiM / kSetrakA vArSika melA digambara jaina samAjakA vArSika melA kArtikI (aSTAhnikA) zuklA 8 se 15 taka hotA hai / isameM hajAroM yAtrI Ate haiM / yaha bahuta prAcIna samayase hotA A rahA hai / pahale yaha kevala tIna dinakA hotA thA, kintu aba yaha ATha dinakA hotA hai / kArtikI pUrNimAko yahA~ rathayAtrA nikalatI hai / isake atirikta phAlgunI aAhnikA aura jyeSTha kRSNA 14 ko bhI choTe mele hote haiM / zvetAmbara apanA melA akSaya tRtIyAko aura hindU vaizAkha zuklA saptamIko karate haiM / zikAra - niSedha lagabhaga pacAsa varSa pUrva jainoMke prayatnase sarakArane isa pavitra tIrthaMkara-bhUmi ( tIrthaM ) meM kisI prakArakA zikAra khelanA niSiddha ghoSita kara diyA thA, jo aba taka lAgU hai / yaha sarakArI AjJA pASANoMpara aMkita karA dI gayI hai / eka rocaka paramparA sarakArI kAgajAtake anusAra maujA hastinApura do paTTiyoM yA mahAloM meM vibhAjita hai - paTTI kauravAna aura paTTI pANDavAna / hastinApurakA uttarI bhAga, jo paTTI kauravAna kahalAtA hai, digambara jaina mandirakI sampatti hai / dakSiNI bhAga, jo paTTI pANDavAna kahalAtA hai, kA bahu-bhAga zvetAmbara mandira ke adhIna hai / adhikAMza jaina imArateM aura avazeSa paTTI kauravAnameM sthita haiM, jaba ki madhyakAlIna avazeSa aura hindU smAraka prAyaH paTTI pANDavAnameM haiM / ina donoM mahAloM ke bIcameM eka pakkA mArga hI donoM mahAloMkI vibhAjaka rekhA hai / bAgameM bandara bahuta haiM / eka manoraMjaka bAta yaha hai ki ye bandara bhI do virodhI daloMke rUpameM ba~Te hue haiM / eka dala rekhAke isa ora rahatA hai aura dUsarA dala usa ora / koI dala eka dUsarekI rekhAkA atikramaNa nahIM kara sakatA / karanepara yuddha chir3a jAtA hai / purAtattva prAcIna kAla meM hastinApurakI cahAradIvArIke nikaTase gaMgA nadI bahatI thI / lekina aba vaha sAta mIla dUra calI gayI hai / aura aba usIkI eka zAkhA - jo bUr3hI gaMgA kahalAtI hai 1. DaoN. jyotiprasAda, hastinApura
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarapradezake digambara jaina tIrtha prAcIna TIloMke pAsa bahatI hai| bhArata sarakArakI orase isa sAMskRtika nagarIkI san 1950 meM khudAI huI thii| yaha khudAI 24 phuTa caur3I, 500 phuTa lambI aura 25 phuTa gaharI thii| isa khojake phalasvarUpa yaha siddha hotA hai ki hastinApura nagara cAra bAra basA aura ujar3A / prathama bAra yaha nagara gaMgAkI bAr3hake kAraNa naSTa huA / purAtattvavettAoMne yahA~kI khudAIse tathA yahA~ upalabdha hue mRtpAtra, mudrA Adi purAtana vastuoMse yaha anumAna lagAyA hai ki nagarakA prathama bAra vinAza IsAse lagabhaga 10-12 zatAbdI pUrva huA hogaa| usa samayase pUrva taka yaha nagara apanI unnatikI carama sImApara thaa| nagarake sampUrNa vaibhava aura kalA, sabhyatA aura sampadA sabako gaMgA apane sAtha bahA le gayI aura apane pIche mIloMmeM isake avazeSa chor3a gyii| abhI taka jo bhI khudAI haI hai, vahA~ jaina mandiroM, stUpoM aura niSadhikAoMke cihna prApta nahIM hue| isase lagatA hai ki jina TIloMko achUtA chor3a diyA gayA hai, unake nIce jaina saMskRtikA atula bhaNDAra dabA par3A hai| AcArya jinaprabhasUrine vi. saMvat 1389 meM saMghasahita yahA~kI yAtrA kI thI ( vividhatIrtha kalpa ) / isI prakAra kavivara banArasIdAsane kuTumbasahita yahA~kI yAtrA san 1600ke lagabhaga kI thii| usa samaya yahA~ mandira, naziyA aura stUpa vidyamAna the| paravartI kAlameM prakRtike prakopase athavA muslima koMkI dharmAndhatAke kAraNa ye naSTa ho gaye / hameM vizvAsa hai, ve ina TIloMmeM dabe par3e haiN| khudAIke phalasvarUpa purAtattvavettA isa niSkarSapara pahuMce haiM ki har3appAkI sindhu ghATI sabhyatAse bhI prAcIna narmadA ghATIkI sabhyatA hai, jo gujarAtase mAhiSmatI ( madhyapradezameM sthita mahezvara ) hotI huI gaMgAke kAMThe taka phailI huI hai| usakA sambandha hastinApurase bhI hai / isa prakAra unake matase hastinApurakI sabhyatA aura saMskRti IsAse lagabhaga 3000 varSa pUrvakI ho jAtI hai| kSetrapara sthita saMsthAe~ isa samaya kSetrapara digambara jaina prAntIya gurukula, mumukSu-Azrama hai| yahA~ tyAgIjana aura brahmacAriNiyA~ bhI rahatI haiN| isa gurukulakI sthApanA san 1945 meM pUjya kSullaka gaNezaprasAdajI varNI aura manoharalAlajI varNIke AzIrvAda aura preraNAse sahAranapurameM kI gayI thii| vahA~ jalavAyu anukUla na honeke raNa yaha san 1949 meM hastinApura A gyaa| chAtroMke nivAsake lie isakA apanA chAtrAvAsa hai| vidyAlaya bhavanakA nirmANa ho rahA hai / kucha kamaroMkA nirmANa ho bhI cukA hai| mumukSu AzramameM paM. hukumacandrajI salAvAke kAraNa zAstra-svAdhyAya niyamita calatA hai| kSetrako vyavasthA ___ isa kSetrakI vyavasthA eka rajisTarDa kAryakAriNI samiti dvArA kI jAtI hai, jisake 41 sadasya haiN| navanirmANa __ pichale mandirake uttara aura dakSiNakI ora do bhavya zikharabanda mandira zrI arahanAtha aura zrI kunthunAtha bhagavAnke bana cuke haiN| mandirake pIche, 100 bIgheke usake kaimpiga grAuNDameM pANDuka zilAkA nirmANa ho rahA hai|
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIthaM pArasanAthakA kilA 1 bijanaura jile meM nagInA relave sTezanase uttara-pUrva kI ora 'bar3hApura' nAmaka eka kasbA vahA~ se cAra mila pUrvakI ora kucha prAcIna avazeSa dikhAI par3ate haiM / inheM hI 'pArasanAthakA kilA' kahate haiM / isa sthAnakA nAmakaraNa teIsaveM tIrthaMkara bhagavAn pArzvanAthake nAmapara huA lagatA hai / 32 isa kile ke sambandha meM aneka janazrutiyA~ pracalita haiN| eka janazrutike anusAra pArasa nAmaka kisI rAjAne yahA~ kilA banavAyA thA / usane yahA~ kaI jainamandiroMkA bhI nirmANa karAyA thA / isa samaya yahA~ koI mandira nahIM hai, apitu prAcIna mandiroM aura kileke bhagnAvazeSa cAroM ora kaI vargamIlake kSetrameM bikhare par3e haiN| ina avazeSoMkA aba taka vidhivat adhyayana nahIM huA hai / kucha utkhanana avazya huA hai| samaya-samayapara yahA~ jaina mUrtiyoM yA jainamandiroMse sambandhita anya sAmagrI upalabdha hotI rahatI hai / upalabdha sAmagrI ke adhyayanase jJAta huA hai ki prAcIna kAlameM yaha sthAna jainoMkA pramukha kendra thA / yahA~ kaI tIrthaMkaroMke pRthak-pRthak mandira bane hue the / 'pArasanAthakA mandira' ina sabameM pramukha thA / isIlie isa sthAnakA nAma pArasanAtha par3a gayA / nizcaya hI madhyakAlameM yahA~ eka mahattvapUrNa mandira thA / vaha susampanna aura samRddha thA / mandira ke cAroM ora sudRr3ha koTa banA huA thA, isIko pArasanAthakA kilA kahA jAtA thA / san 1952 se pUrva taka isa sthAnapara bar3e bhayAnaka jaMgala the / isalie yahA~ pahu~canA kaThina thA / san 1952 meM paMjAba se Aye paMjAbI kAztakAroMne jaMgala sApha karake bhUmiko kRSi yogya banA liyA hai aura usapara kRSi kArya kara rahe haiN| prArambhameM kRSakoM ko bahuta sI purAtana sAmagrI milI thI / aba bhI kabhI-kabhI mila jAtI hai| aba taka jo sAmagrI upalabdha huI hai, usameM se kuchakA paricaya yahA~ diyA jA rahA hai - bhagavAn mahAvIrakI balue kheta pASANakI padmAsana pratimA / avagAhanA lagabhaga paune tIna phuTa | yaha pratimA eka zilAphalakapara hai / mahAvIrakI ukta mUrtike donoM ora neminAtha aura candraprabha bhagavAnkI khaDgAsana pratimA hai / isakA alaMkaraNa darzanIya hai / alaMkaraNameM tInoM pratimAoMke prabhAmaNDala khile hue kamalakI zobhAko dhAraNa karate haiM / bhagavAn mahAvIra azokavRkSake nIce virAjamAna haiM / vRkSake patroMkA aMkana kalApUrNa hai / pratimAke mastakapara chatratrayI suzobhita hai / mastaka ke donoM ora puSpamAlAdhArI vidyAdhara haiN| unake Upara gajarAja donoM ora pradarzita haiM / tInoM pratimAoMke idhara-udhara cAra camaravAhaka indra khar3e haiM / pratimAke siMhAsana ke bIcameM dharmacakra hai / usake donoM ora siMha aMkita haiM / cakrake Upara kIrtimukha aMkita / siMhAsana meM eka ora dhanakA devatA kubera bhagavAnkI sevAmeM upasthita hai aura dUsarI ora godameM baccA liye hue ambikAdevI hai / siMhAsanapara brAhmI lipimeM eka abhilekha bhI utkIrNa hai jo isa prakAra par3hA gayA hai'zrI viruddhamanasamidevaH / saM. 1067 rANalasutta bharatha pratima praThapi' arthAt saMvat 1067 meM rAke putra bharata ne zrI vardhamAna svAmIkI pratimA pratiSThApita kI / - bhagavAn pArzvanAthakI eka vizAla padmAsana pratimA bar3hApura gA~vake eka musalamAna jhoje - ke gharase milI thI, jise vaha ukta kileke sabase U~ce TIlese uThA lAyA thA / isako ulaTA rakhakara vaha nahAne aura kapar3e dhone Adike kAmoMmeM lAtA thaa| eka varSake bhItara vaha aura usakA sArA parivAra naSTa ho gayA / ghara phUTa gayA logoM kA vizvAsa hai ki bhagavAnkI avinayakA hI yaha
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarapradezake digambara jaina tIrtha 33 pariNAma hai / yaha khaNDita kara dI gayI hai| isake hAtha, paira aura mu~ha khaNDita haiM / sarpa- kuNDalIke Asanapara bhagavAn virAjamAna haiN| unake sirapara sarpaphaNa maNDala hai / unake agala-bagala meM nAganAgina aMkita haiM / caraNapIThapara do siMha bane hue haiN| jisa sAtizaya mUrtike kAraNa isa kile ko pArasanAthakA kilA kahA jAtA thA, sambhavataH vaha mUrti yahI rahI ho / ina mUrtiyoM ke atirikta kucha siradala-stambha Adi bhI mile haiN| eka siradalake madhya meM kamala-puSpa aura unake Upara baiThe hue do siMhoMvAlA siMhAsana dikhAI detA hai / siMhAsana ke Upara madhyameM padmAsana mudrAmeM bhagavAn dhyAnalIna haiN| unake donoM ora do khaDgAsana tIrthaMkara mUrtiyoM kA aMkana kiyA gayA hai / phira ina tInoM mUrtiyoM ke idhara-udhara bhI isI prakArakI tIna-tIna mUrtiyA~ banI huI haiN| ina tInoM bhAgoMke idhara-udhara eka-eka khaDgAsana mUrti aMkita hai / kucha dvAra stambha bhI mile haiN| eka dvAra stambhameM makarAsIna gaMgA aura dUsare stambhameM kacchapavAhinI yamunAkA kalAtmaka aMkana hai / ina deviyoM ke agala-bagala meM unakI paricArikAe~ haiM / ye sabhI stanahAra, mekhalA Adi alaMkaraNa dhAraNa kiye hue haiM / stambhameM UparakI ora patrAvalIkA manorama aMkana hai / stambhoMpara gaMgA-yamunAkA aMkana guptakAlase milatA hai / kucha stambha aise bhI prApta hue haiM, jinapara daNDadhArI dvArapAla bane haiM / dehalIke bhI kucha bhAga mile haiM, jinapara kalpavRkSa, maMgalakalaza liye hue do-do devatA donoM ora bane hue haiN| eka pASANaphalakapara saMgIta-sabhAkA dRzya utkIrNa hai| isameM alaMkaraNake atirikta nRtya karatI huI eka nartakI tathA mRdaMga- maMjIravAdaka puruSa dikhAI par3ate haiM / kilese kucha alaMkRta IMTeM bhI milI haiM / yahA~ke kucha avazeSa aura mUrtiyA~ nagInA aura bijanaura ke digambara jainamandiroM meM pahu~ca gayI haiN| zeSa avazeSa yahIM eka khetameM par3e hue haiM / ina purAtattvAvazeSoM aura abhilikhita mUrtiyoMse hama isa nirNayapara pahu~cate haiM ki 9-10vIM yA usase pUrva kI zatAbdiyoMmeM yaha sthAna jainadharmakA mahattvapUrNa kendra rahA hai / yahA~ jo vyApaka vidhvaMsa dikhAI par3atA hai, usake pIche kisakA hAtha rahA hai, nizcita rUpase nahIM kahA jA sakatA / yadi yahA~kI khudAI karAyI jAye to sambhava hai, yahA~ se aneka prAcIna kalAkRtiyA~ mila sakeM aura yahA~ke itihAsapara bhI kucha prakAza par3a sake / yaha sthAna tathA isake AsapAsake nagara jainadharmake kendra rahe haiM, isa bAta ke kucha pramANa prakAza meM Aye haiM / yaha sthAna nagIneke bilakula nikaTa hai / nagInemeM jainamandira ke pAsakA muhallA 'yatiyoMkA muhallA' kahalAtA hai / yati jaina tyAgI varga kA hI eka bheda thA / isa nAmase hI isa nagarake isa bhAgameM jaina yatiyoM ke prabhAvakA patA calatA hai| nagInese 8 mIlakI dUrIpara nahaTaura nAmaka eka kasbA hai / san 1905 meM isa kasbeke pAsa tA~be kA eka piTArA nikalA thA jisameM 24 tIrthaMkaroMkI mUrtiyA~ thIM / sambhavataH ye muslima AkramaNakAriyoMke bhayase jamInameM dabA dI gayI hoNgii| ye mUrtiyA~ aba nahaTaurake jainamandira meM haiM / nahaTaura ke pAsa gAMgana nAmakI eka nadI hai / usameM se 1956-57 meM eka pASANa phalaka nikalA thaa| usake Upara pA~ca tIrthaMkara - mUrtiyA~ haiM / yaha jainamandira bhI nahaTaura meM sthApita hai / nahaTaurase tIna mIlakI dUrIpara pADalA garIbapura nAmakA eka grAma hai| usa grAmake bAhara eka TIlepara eka padmAsana jainapratimA miTTI meM dabI par3I thii| usakA kucha bhAga nikalA huA thA / grAmINa loga ise devatA mAnakara pUjate the / 1969-70 meM jainiyoMne yahA~ kI khudAI kraayii| khudAIke phalasvarUpa bhagavAn RSabhadevakI pratimA niklii| aba nahaTaurakI jaina samAjane vahA~ mandira diyA hai| 5
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 bhAratake digambara jaina tIrtha bijanaura hastinApurase kevala 13 mIlakI dUrIpara gaMgAnadIke dUsare taTapara sthita hai| hastinApurake samIpa hone aura uparyukta mUrtiyA~ nikalane se spaSTa hai ki bijanaura jilemeM kucha sthAna vizeSataH 'pArasanAthakA TIlapa'ke AsapAsakA sArA pradeza jainadharmakA pramukha kendra aura prabhAva kSetra rahA hai| bar3AgA~va mArga rAvaNa urpha bar3AgA~vakA digambara jaina mandira atizaya kSetrake rUpameM prasiddha hai| yahA~ pahu~canekA mArga isa prakAra hai dillI-sahAranapura sar3aka mArgase sar3aka kinAre khekar3A basa-sTaiNDa hai| khekar3A uttara pradezameM meraTha jilekI tahasIla nAgapatameM gaDa, gallekI prasiddha maNDI hai| dillIse khekar3AkA basa-sTaiNDa 22 kilomITara hai| sTaiNDase khekar3AkA bAjAra 2 kilomITara hai| sTaiNDapara hara samaya tA~ge aura rikze milate haiN| bAjArase bar3AgA~va 5 kilomITara hai| 4 kilomITara taka pakkI sar3aka hai tathA 1 kilomITara kaccI sar3aka hai jo nikaTa bhaviSyameM pakkI hone jA rahI hai| khekar3Ase meraTha jAne vAlI basase bar3AgA~va jA sakate haiM athavA sAikila rikzAse jA sakate haiN| gA~vameM hokara mandirake lie rAstA hai| mandira gA~va ke bilakula pAsa hai| atizaya kSetra isa mandirakI prasiddhi atizaya kSetrake rUpameM hai| lagabhaga 50 varSa pahale yahA~ eka TIlA thA, jisapara jhAr3a-jhaMkhAr3a uge hue the| dehAtake loga yahA~ manautI manAne Ate rahate the| apane jAnavaroMko bImArImeM yA unheM najara laganepara ve yahA~ bar3I zraddhAse Ate the aura dUdha car3hAkara manautI manAte the| aura unake pazu rogamukta ho jAte the| bahuta-se loga apanI bImArI, putraprApti aura mukaddamoMkI manautI manAne bhI Ate the aura isa TIlepara dUdha car3hAte the| isase unake vizvAsake anurUpa unakI manokAmanA pUrNa ho jAtI thii| sambhavataH kisI jamAne meM yahA~ vizAla mandira thaa| kintu muslima kAlameM dharmAndhatA athavA prAkRtika prakopake kAraNa yaha naSTa ho gayA aura TIlA bana gyaa| eka bAra ailaka anantakIrti jI khekar3A grAmameM pdhaare| usa samaya prasaMgavaza vahA~ke logoMne unase isa TIlekI tathA usake atizayoMkI carcA kii| phalataH ve use dekhane gye| unheM vizvAsa ho gayA ki isa TIlemeM avazya hI pratimAe~ dabI hoNgii| unakI preraNAse vaizAkha vadI 8 saMvat 1978ko isa TIlekI khudAI karAyI gyii| khudAI honepara prAcIna mandirake bhagnAvazeSa nikale aura usake bAda bar3I manojJa 10 digambara jaina pratimAe~ nikalIM, jinameM 7pASANakI tathA tIna dhAtukI thiiN| lagabhaga 5 aMgulakI eka hIrekI bhI pratimA nikalI thii| kintu vaha khaNDita thii| ataH yamunA nadImeM pravAhita kara dI gyii| dhAtu pratimAoMpara koI lekha nahIM hai| kintu pASANa pratimAoM para ( doko chor3akara zeSapara ) mUrtilekha haiN| unase jJAta hotA hai ki ina pratimAoMmeM kucha 12vIM zatAbdIkI haiM aura kucha 16vIM shtaabdiikii| isase utsAhita hokara yahA~ eka vizAla digambara jaina mandirakA nirmANa kiyA gayA aura
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarapradezake digambara jaina tIrtha jyeSTha zuklA 9 saMvat 1979 ko yahA~ bhArI melA huaa| isake bAda saMvat 1989 meM yahA~ samArohapUrvaka zikharakI pratiSThA huii| ____ jisa sthAnapara khudAI kI gayI thI, vahAM eka pakkA kuA~ banA diyA gyaa| kuA~ 18 phITa gaharA hai| isa kue~kA jala atyanta zItala, svAdiSTha aura svAsthyavardhaka thaa| isake jalase aneka roga dUra ho jAte the| dhIre-dhIre isa kue~kI khyAti dUra-dUra taka phaila gayI aura yahA~ bahuta-se rogI Ane lge| itanA hI nahIM, isa kue~kA jala kanastaroMmeM rela dvArA bAhara jAne lgaa| pratyakSadarziyoMkA kahanA hai ki khekar3Ake sTezanapara pratidina 100-200 kanastara jAte the| vahA~se unheM bAhara bhejA jAtA thaa| aba isake jalameM vaha vizeSatA nahIM raha gayI hai| ___ mandirameM manautI manAnevAle jaina aura ajaina bandhu aba bhI Ate haiN| jinake jAnavara bImAra par3a jAte haiM, ve bhI yahA~ manautI manAne Ate haiN| vartamAna sthiti yaha mandira zikharabanda hai| zikhara vizAla hai| usakA nicalA bhAga kamalAkAra hai| mandirameM kevala eka hAlanumA mohanagRha hai| hAlake bIcoMbIca tIna kaTanIvAlI gandhakuTI hai| gandhakuTI eka pakke cabUtarepara banI huI hai / vedImeM mUlanAyaka bhagavAn pArzvanAthakI zveta pASANakI padmAsana pratimA virAjamAna hai| isakI avagAhanA 1 hAthake lagabhaga hai| pratimA saumya aura cittAkarSaka hai| isakI pratiSThA vaizAkha sudI 3 saMvat 1547 meM bhaTTAraka jinacandrane kI thii| isa pratimAke atirikta eka pItalakI pratimA isa vedImeM virAjamAna hai| mandirake cAroM ora barAmadA banA huA hai| barAmadeke cAroM konoMpara zikharabanda mandariyA~ banI huI haiN| pUrvakI vedImeM RSabhanAtha bhagavAnakI maTamaile raMgakI padmAsana pratimA virAjamAna hai| isakI avagAhanA Der3ha hAthakI hai| yaha pratimA 15vIM zatAbdIkI hai tathA yaha bhUgarbhase nikalI thii| dakSiNakI vedImeM mUlanAyaka bhagavAn vimalanAthakI bhUre pASANakI padmAsana pratimA hai| nIceke hAthakI u~galiyA~ khaNDita haiN| isakA lAMchana miTa gayA hai kintu paramparAgata mAnyatAke anusAra ise vimalanAthakI mUrti kahA jAtA hai| mUtike nIce itanA lekha spaSTa par3hanemeM AyA hai 'saMvat 1127 mAgha sudI 13 zrIzaM labhethe' isI vedImeM bhagavAn pArzvanAthakI eka kRSNa pASANakI mUrti hai| yaha padmAsana hai| avagAhanA 1 phuTa hai| hAtha khaNDita haiN| isapara koI lekha nahIM hai| pAliza kahIM-kahIM utara gayI hai| yaha mUrti bhI vimalanAthakI pratimAke samakAlIna lagatI hai| ye donoM bhUgarbhase nikalI thiiN| pazcimakI vedImeM bhagavAn pArzvanAthakI zveta pASANakI eka hAtha avagAhanAvAlI padmAsana pratimA hai| pItalakI eka 6 iMcI vedImeM cAroM dizAoMmeM pItalakI cAra khaDgAsana caturmukhI pratimAe~ haiN| pItalakI do pratimAe~ aura haiM jo kramazaH savA do iMcI aura Der3ha iMcI haiN| ye sabhI bhUgarbhase nikalI thiiN| - ___ uttarakI vedImeM bhagavAn mahAvIrakI maTamaile raMgakI padmAsana pratimA hai| isakI avagAhanA Der3ha hAtha hai| yaha pUrvakI vedIke bhagavAn RSabhanAthakI pratimAke samakAlIna hai tathA donoMkA pASANa bhI eka hI hai| yaha bhI bhUgarbhase prApta huI thii| ___ ina pratimAoMke atirikta sabhI vediyoMmeM pItalakI eka-eka pratimA aura yantra haiM, jo sabhI Adhunika haiN|
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha mandirake cAroM ora dharmazAlA hai, jisakA dvAra pUrva dizAmeM hai| dharmazAlAke bAhara pakkA cabUtarA aura eka pakkA kuA~ hai jo mandirakI sampatti hai| dharmazAlAke dakSiNakI orake kamaroMke bIca meM eka kamaremeM navIna mandira hai, jisameM do vediyA~ haiN| bar3I vedImeM mUlanAyaka candraprabhu bhagavAnkI pratimA hai| inake atirikta tIna pASANakI tathA eka dhAtukI pratimA hai| inameM eka pASANa pratimA bhUgarbhase nikalI thii| yaha eka bhUre pASANa-khaNDameM ukerI huI hai jo prAyaH pA~ca aMgulakI hai| choTI vedImeM zItalanAtha bhagavAnkI khaDgAsana, pASANakI do padmAsana aura eka pItalakI khaDgAsana pratimA virAjamAna hai| mAnastambhakA zilAnyAsa lagabhaga 15 varSa pahale yahA~ kSullaka sumatisAgarajI padhAre the| unhoMne isa kSetrapara mAnastambhake nirmANakI preraNA dii| kinta usa samaya yaha kArya sampanna nahIM ho skaa| sana 1971 meM svargIya AcArya zivasAgarajIke ziSya muni zrI vRSabhasAgarajI mahArAjane dillI cAturmAsake samaya logoM ko isa kArya ke lie punaH prerita kiyaa| phalataH 8 navambara san 1971 ko mahArAjajIke tattvAvadhAnameM mandirake sAmane mAnastambhakA zilAnyAsa ho gyaa| yahA~ makarAneke saMgamaramarake mAnastambha-nirmANakI yojanA hai, jisakA kArya cAla hai| vArSika melA ____ yahA~ prati varSa phAlguna zuklA 8-9-10 ko melA bharatA hai aura Asauja kRSNA 1 ko jalayAtrA hotI hai| yahA~ kI jalavAyu bar3I svAsthyavardhaka hai| vyavasthA yahA~kI vyavasthA sthAnIya aura bAharake jainoMko eka kameTI dvArA hotI hai| mathurA siddha kSetra mathurA prAcIna kAlase tIrthakSetra rahA hai| prAkRta nirvANakANDameM eka gAthA nimna prakAra hai maharAe ahichitte vIraM pAsaM taheva vaMdAmi / - jambu muNindo vande NivvuI pattovi jaMbuvaNagahaNe // arthAt maiM mathurAke mahAvIra bhagavAn aura ahicchatrake pArzvanAtha bhagavAnkI vandanA karatA huuN| tathA gahana jambU vanameM nirvANa prApta karanevAle jambU munirAjakI vandanA karatA huuN| -mathurA zUrasena janapadakI rAjadhAnI thii| zUrasena janapadameM mahAvIra bhagavAnkA samavasaraNa AyA thA aura unake upadezoMko sunakara nagara seTha jinadattake putra arhaddAsa, mathurAke nareza uditodaya (athavA bhIdAma), usake mantrI, rAjyAdhikArI aura aneka nAgarika bhagavAna mahAvIrake dharmAnuyAyI bana gye| 1. vrajakA sAMskRtika itihAsa-zrI prabhudayAla mItala, pR. 345 /
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarapradeza ke digambara jaina tIrthaM 37 - bhagavAn mahAvIrake nirvANa honepara unake pramukha gaNadhara gautama svAmIko kevalajJAna - huaa| jisa dina gautama svAmIkA nirvANa huA, usa dina sudharmAcAryako kevalajJAna huaa| jisa dina sudharmasvAmIkA nirvANa huA, usa dina unake mukhya ziSya jambUsvAmIko vipulAcalapara kevalajJAna huA / kevalajJAnI jambUsvAmIne ar3atIsa varSa taka dharmakA prakAza saMsArako diyA / ve vihAra karate hue apane ziSya samudAyake sAtha jambUvana meM pdhaare| vahIM para yoga nirodha kara unhoMne zeSa aghAtiyA karmoMko naSTa kara nirvANa prApta kiyA / prAcInakAlameM mathurAmeM caurAsI vana the, jinameM bAraha bar3e vana the aura bahattara choTe vana yA upavana the / ye vana mathurAke cAroM ora dUra-dUra taka phaile hue the / ina caurAsI vanoMmeM-se 'kucha vanoMke nAmapara aba nagara basa gaye haiM, jaise vRndAvana, vidhivana, mahAvana, madhuvana, tAlavana, kumudavana, bahulAvana, bihAravana, kAmavana, gahvaravana, vatsavana, bhadravana, bhANDAravana, belavana, khelanavana, loha - vana, bRhadvana / inake atirikta zeSa vana samayake prabhAvase samApta ho gaye aura unake sthAnapara khetI hone lagI athavA gA~va-nagara basa gaye / ina caurAsI vanoM meM eka jambUvana bhI thA / tAlavana, kumudavana, belavana AdikI taraha usa vanakA bhI nAma jambUvana isalie par3A ki vahA~ jambU vRkSoMkI bahulatA thI / nizcaya hI yaha bahuta gahana aura vizAla thA / isI vanameM Akara antima kevalI jambUsvAmIne nirvANa prApta kiyA thA / jambUsvAmIkA caritra atyanta prabhAvaka hai / ve rAjagRha nagarake prasiddha zra eSThI arhadAsa ke putra the / unakI mAtAkA nAma jinamatI thA / ve rUpameM kAmadevake samAna the / unake zarIrameM apAra bala thaa| unhoMne aneka yuddhoMmeM zaurya pradarzita kara zatruoM para vijaya prApta kI thI / cAra zreSThiyoMne apanI-apanI kanyAoMkA vAgdAna jambUkumArake lie kara diyaa| eka bAra dakSiNa ke prabala parAkramI vidyAdharaM nareza ratnacUlako jItakara jambUkumAra magadha samrAT zreNika bimbasAra ke sAtha lauTa rahe the| rAjagRhake upavana meM unhoMne pA~ca sau ziSyoM se yukta sudharma svAmIke darzana kiye aura unakA upadeza sunA / upadeza zravaNakara unake manameM vairAgyakI bhAvanA jAgRta huI / ghara pahu~cakara unhoMne apane mAtA-pitAse muni-dIkSA ke lie anumati mA~gI | mAtA-pitAne apane putrako muni dIkSA ke nizcayase virata karanekA bar3A prayatna kiyA / jambUkumAra apane nizcayapara aDiga rahe yaha samAcAra una vAgdattA kanyAoMke mAtA-pitA ke kAnoM meM pahu~cA / ve binA vilamba kiye arhadAsa zra eSThIke pAsa daur3e Aye aura unase parAmarza karake jambUkumArako isa bAtapara rAjI kara liyA ki Aja hI cAroM kanyAoMke sAtha unakA vivAha ho jAye / yadi unheM dIkSA hI lenI ho to vivAha ke pazcAt kabhI bhI le sakate haiM / tadanusAra usI dina cAroM zreSThiyoMne apanI-apanI kanyAoM kA vivAha jambUkumArake sAtha kara diyA aura daheja meM apAra dhana diyA / sambhavataH unheM yaha vizvAsa thA ki devAMganAoM jaisI rUpavatI navapariNItA striyoMkI mohinIke pAzameM yuvaka jambUkumArakA mana avazya ulajha jAyegA / kintu unakI yukti saphala na ho skii| cAroM vadhuoMne rAta bhara apane virAgI patiko rijhAne aura unheM apane saMkalpase virata karaneke lie hAva-bhAva vilAsake apane sabhI acUka kahe jAnevAle astra ajamAye, kintu svAmIke aDiga saMkalpakI zilA TakarAkara ve saba vyartha ho gaye / 1. tiloya paNNatti, caturtha adhikAra, gAthA 1476-77 /
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 bhAratake digambara jaina tIrtha dahejakI vipula dhanarAzike prati AkarSita hokara usa yugakA kukhyAta DAkU vidyuccara apane sAthiyoMke sAtha usI rAta jambUkumArake mahaloMmeM ghusaa| kumArake mAtA-pitA, parijana, dAsa-dAsiyA~ dhar3akate dila aura AzaMkita manase usa 'suhAgarAta' ke pariNAmakI pratIkSAmeM the| kisIko daheja yA gharakI surakSAkA dhyAna nahIM thaa| vidyuccara dhanakI TohameM rAjaprAsAdake usa kakSake pAsa pahuMcA jahA~ vara aura vadhuoMke bIca vArtAlApa ho rahA thaa| kutUhalavaza vaha bhI usa vArtAlApako sunane lgaa| sArI vArtA suhAgarAtameM vara-vadhake bIca prAyaH honevAle rativilAsake vArtAlApase bhinna thii| rAga aura virAgake isa hRdayasparzI vArtAlApake prabhAvase vidyuccara itanA abhibhUta huA ki prakaTa hokara vaha bhI usa vArtAlApameM sammilita ho gyaa| jIta jambUkumArakI huii| sUryako kiraNoMne phailakara jahA~ jagatkA bAhya andhakAra dUra kiyA, jambUkumArakI virAgabharI bAtoMne navavadhuoM aura coroMke hRdayakA andhakAra dUra kara diyaa| prAtaH hote hI mAtA-pitAse AjJA lekara jambakumAra muni-dIkSA lene cala diye aura unake pIche cAroM vadhue~, mAtA-pitA, vidyuccara aura unake sAthI cala pdd'e| dIkSita ho saba tapazcaraNa karane lge| kevalajJAna-prAptike pazcAt bhagavAn jambUsvAmI kaI bAra mathurA padhAre aura dharmopadeza diyaa| antameM mathurAke jambUvanameM Akara unakA nirvANa huaa| unake nirvANake kAraNa yaha sthAna siddhakSetra ho gyaa| 1. isa sambandhameM zAstroMmeM kucha matabheda pratIta hotA hai| vIra kavi kRta 'jambUsAmicarita' meM isa sambandha meM likhA hai viulairi sihari kammaTTa cakSu / siddhAlaya sAsaya sokkhapattu // sandhi 10, kaDavaka 24 isI prakAra kavi rAjamallane 'jambUsvAmicaritam' meM likhA hai tato jagAma nirvANaM kevalI vipulAcalAt / karmASTakavinirmuktazAzvatAnandasaukhyabhAk // ina donoM granyoMke anusAra jambUsvAmIkA nirvANa vipulAcalase huA thaa| kintu nirvANa kANDakI gAthAmeM jisa jambUvanakA ullekha hai, vaha vipulAcalapara kabhI rahA hai, yaha vicAraNIya hai| kintu kavi rAjamallakI nimna sUcanAke anusAra mathurA siddha kSetra rahA hai aura kavine sAha ToDarake sAtha saM. 1630 ke lagabhaga isa siddhakSetrakI yAtrA kI thii| isa sambandhameM ve likhate haiM athaikadA mahApuryAM mathurAyAM kRtodyamaH / yAtrAyai siddhakSetrasya caityAnAmagamatsukham // jambUsvAmicaritam 1-78 bhaTTAraka jJAnasAgarajIne 'sarvatIrthavandanA' likhI hai| jJAna sAgara kASThAsaMgha nandItaTa gacchake bhaTTAraka zrIbhUSaNake ziSya the| unakA kAla 16vIM zatAbdIkA antima caraNa aura 17vIM zatAbdIkA prathama caraNa mAnA jAtA hai| unhoMne apane 'sarvatIrtha vandanA' stavanameM mathurAke sambandhameM kucha vizeSa likhate hue use hI jambUsvAmIkI nirvANa bhUmi mAnA hai| mathurA nayara visAla govardhanagiripAsaI / yamunAtaTa abhirAma jaMbu svAmi sukharAmaI / / para hariyA savi bhoga yoga abhyAsa sadA rata / jaMbUvanai majhAra cora zata paMca zivaMgata //
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarapradezake digambara jaina tIrtha kucha samaya pazcAt munirAja vidhuccara prabhava Adi pA~ca sau muniyoM sahita mathurAke vanameM pdhaare| munirAja vidhuccara gyAraha aMgake pAThI the| zeSa muni bhI jJAnI aura ghora tapasvI the| rAtrimeM vyantaroMne unake Upara ghora upasarga kiyA kintu dhIra vIra muni unase tanika bhI calavicala nahIM hue| ve Atma-cintanameM lIna rahe / ye upasarga prANAntaka siddha hue| sabhI muniyoMkA samAdhimaraNa haa| manirAja vidyaccara sarvArthasiddhi vimAnameM ahamindra he| ve manuSya bhava dhAraNa karake mukti prApta kreNge| zeSa muni bhI apane gatibandhake anusAra vibhinna svargoM meM gye|' - munirAja jambUsvAmIke nirvANa aura munirAja vidyuccarake upasargakI ghaTanAeM sarvavizruta haiM / isase pUrva bhagavAn munisuvratanAthake kAlameM bhI yahA~ eka aisI hI ghaTanA ghaTita huI thii| usa nAri cyAri parihari karI jaMbudeva zivapada lhyo| brahma jJAnasAgara vadati anaMta sukha pada pAmiyo / / 22 isI prakAra paNDita dilasukhane 'akRtrima caityAlaya jayamAlA' likhI hai| usameM eka chanda isa prakAra hai 'sanmathurAyAM jambU svaamii| suddhAntima kevali zivagAmI' isa prakAra ina donoM vidvAnoMne jambUsvAmIkA nirvANa mathurAse mAnA hai / 1. vyatIte copasarge'tha munividyuccaro mahAn / vyagre vyomni yathAdityo tejaHpuJja iva dyutaH // 13 // 164 prAtaHkAle'tha saMjAte prAntyasaMlekhanAvidhau / caturvidhArAdhanAM kRtvAgamatsarvArthasiddhike // 13 // 165 zatAnAM paJca saMkhyAkAH prabhavAdimunIzvarAH / ante sallekhanAM kRtvA divaM jagmuryathAyatham ||13|169-kvi rAjamalla kRta jambUsvAmicaritam 2. munirAja vidyuccarake saMghapara jo devakRta upasarga huA, vaha kahA~ huA, isa sambandhameM bhI zAstroMmeM aikamatya nahIM hai / vIra kavi usa sthAnakA nAma tAmralipti (tamaluka-pazcima baMgAla) batAtA hai| jaisA ki usane likhA hai aha savaNasaMghasaMjuu pavaru, eyAra saMgadharu vijjucaru / viharaMtu taveNa virAiyau, puri tAmalitti sNpaaiyu||-jmbuusaamicriu 1024 / 13 kintu kavi rAjamalla usa sthAnako mathurA batAtA hai / athAnyedyuH sa nissaMgo munipaJcazatairvRtaH / mathurAyAM mahodyAnapradezeSvagamanmudA // jambUsvAmicaritam 12 / 126 prasaMgavaza ina matabhedoMkI carcA A gyii| kintu itanA nizcita hai ki kavi rAjamallake samayameM bhI mathurAkI siddhakSetrake rUpameM prasiddhi thii| caurAsIpara jambUsvAmIke prAcIna caraNa sthApita haiN| kavi rAjamallane svayaM mathurAmeM jambUsvAmI aura vidyucca rAdi muniyoMke pAMca sau eka stUpa yA niSidhikAe~ dekhI thI, jo bahuta prAcIna thiiN| niSidhikAe~ munijanoMkI samAdhi sthAna hotI haiM / 3. AcArya raviSeNakRta padmapurANa, parva 89 se 92 / /
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrthaM samaya mathurApara rAvaNake dAmAda madhukA zAsana thA / vaha bar3A pratApI nareza thA / camarendrane prasanna hokara use zUlaratna nAmaka zastra diyA thA, jisase vaha apaneApako ajeya samajhatA thA / usakA putra lavaNArNava bhI bar3A mahArathI thA / 40 jaba rAvaNapara vijaya prApta kara maryAdApuruSottama rAmacandra aura lakSmaNa apane mitra rAjAoMke sAtha ayodhyA lauTe to unhoMne rAkSasavaMzI, vAnaravaMzI aura RkSavaMzI mitra rAjAoM ko vibhinna dezoM ke rAjya diye, apane laghu bhrAtA zatrughnako usakI icchAnusAra mathurAkA rAjya diyA / zatrughnane senA lekara mathurApara car3hAI kara dii| isa yuddhameM madhukA putra lavaNa kAma AyA / yahA~ madhu yuddha virata ho munidIkSA le lii| rAjya para zatrughnakA adhikAra ho gyaa| aura vaha ayodhyA lauTa gayA / zUlaratna zastra ke adhiSThAtA camarendrako jaba isa ghaTanAkA patA calA to usane kruddha hokara mathurA nagara meM mahAmArI phailA dI / roga itane bhayAnaka vegase phailA ki usase nagara meM trAhi-trAhi maca gyii| manuSya kIr3e-makor3oMkI taraha marane lage / eka dina cAturmAsa prArambha hone se pUrva saptarSi AkAzamArga se mathurA padhAre aura nagarake samIpa eka vaTavRkSake nIce varSAyogakA niyama lekara virAjamAna ho gaye / ye sAtoM RSi prabhApuranareza zrInandanake putra the jinhoMne prItiMkara kevalIke nikaTa jAkara munidIkSA grahaNa kI aura tapazcaraNa dvArA aneka RddhiyA~ prApta kara lI thIM / unake Rddhi-prabhAva se mahAmArIkA prakopa zAnta ho gayA / mathurAkI janatA saptarSiyoMke isa cAmatkArika prabhAvase unakI bhakta bana gayI / zatrughna bhI saptarSiyoMke darzana karaneke lie ayodhyAse mathurA Aye / unhoMne saptarSiyoM kI pUjA kii| saptarSiyoMke upadezase zatrughnane aura nagaravAsiyoMne nagarameM aneka jina mandira banavAye aura unameM jina pratimAe~ sthApita karAyIM / unhoMne mandiroMmeM una saptarSiyoMkI bhI pratimAe~ virAjamAna karavAyIM / saptarSi jisa sthAnapara Thahare the, usa sthAnapara bhI jinamandirakA nirmANa karAyA / kAlAntarameM vaha mandira naSTa ho gayA aura vahA~ TIlA bana gayA / vaha sthAna saptarSiTIlA kahalAne lagA / yuddha aura mahAmArIke kAraNa nagarakI sundaratA naSTa ho gayI thI / ataH zatrughnane naye nagarakA nirmANa karAyA / isa nagarake cAroM ora koTa aura parikhA thI / yaha nagara tIna kosa meM phailA huA thA / mathurA nagarI sambandhita katipaya anya paurANika ghaTanAe~ bhI mahattvapUrNa haiM / nauveM nArAzrIkRSNakA janma yahIM huA / ve AgAmI kAlameM tIrthaMkara hoMge / uttarapurANa meM eka rocaka ghaTanAkA varNana hai jisake anusAra bhagavAn mahAvIra pahale eka bhavameM vizvanandI rAjakumAra the / ve rAjagRhake rAjA vizvabhUtike putra the / unake zarIrameM atula bala thA / unhoMne apane cacere bhAI vizAkhanandake samakSa mukkoMse pASANakA khambhA tor3a diyA thA / 1. nayA~ bahirantazca zatrughnaH pratimAstataH / atiSThipajjinendrANAM pratimArahitAtmanAm // 92 / 81 saptarSipratimAzcApi kASThAsu catasRSvapi / asthApayanmanojJAGgA sarvetikRtavAraNAH // 92 82 padmapurANa |
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarapradeza ke digambara jaina tIrthaM 41 eka bAra muni avasthA meM ve mathurA padhAre / tapake kAraNa unakA zarIra atyanta kRza ho rahA thA / eka gAyakA dhakkA unheM lagA to ve gira gaye / vizAkhananda vahA~ vezyAkI eka chatapara baiThA dekha rahA thaa| usane vizvanandI munikA majAka udd'aayaa| muni saMyama na rakha sake / krodhameM Akara unhoMne bala prApta karanekA nidAna kiyaa| marakara ve mahAzukra svarga gaye aura anantara ve tripRSTha nAmaka pahale nArAyaNa hue / 1 mathurAke rAjA varuNakI patnI rAnI revatIkI kathA bahuta prasiddha hai / ratnakaraNDa zrAvakAcArake kartA svAmI samantabhadrane unheM amUDhadRSTi nAmaka caturthaM aMgake pAlanevAle vyaktiyoMmeM zreSTha batAyA hai / ghaTanA isa prakAra hai-- dakSiNake meghakUTa nagarake nareza candrAbhane AcArya muniguptase kSullaka dIkSA le lii| eka bAra kSullaka candrAbhane AcAryase uttara mathurAkI yAtrA karanekI AjJA mA~gI / AcAryane AjJA de dI / unhoMne mathurAmeM rAnI revatI ke lie AzIrvAda kahA, uNDarur3a munike lie prativandanA kahI kintu janavizruta bhavyasena munike lie prativandanA nahIM kahI / kSullaka mahArAjako bar3A Azcarya huA / unhoMne mathurA pahu~cakara tInoM vyaktiyoMkI parIkSA kii| apane vidyAbalase brahmA, viSNu, mahAdeva aura tIrthaMkara mahAvIrakA rUpa banAkara yathAkrama mathurAmeM prakaTa hue| hajAroM vyakti unake darzanoMke lie gaye / kintu aneka vyaktiyoM dvArA kahanepara bhI rAnI revatI nahIM gayI / use bhagavAn jinendradevakI vANIpara pUrNa zraddhA thI / 'bhagavAn RSabhadevane janatAko jIvana-pAlana ke upAya batAkara usakI rakSA kI, ataH ve viSNu haiM / samavasaraNameM bhagavAn ke mukha cAroM dizAoMmeM dikhAI par3ate the isa kAraNase tathA unhoMne kRtayugakA prArambha kiyA, isa kAraNa ve hI brahmA kahalAte the / bhagavAn RSabhadeva to ho cuke, ve aba kahA~ A sakate haiM / rudra gyAraha hote haiM / ve bhI ho cuke, yaha bArahavA~ rudra kahA~se A gyaa| isI prakAra mahAvIra svAmIkA nirvANa hue bahuta samaya bIta gayA / nirvANa prAptike pazcAt punarAgamana nahIM hotA / ataH dainaMdina ghaTita honevAlI ye ghaTanAe~ kisI mAyAvI ke camatkAra haiM, yathArtha nahIM / ' yaha vicAra kara revatI apane samyagdarzanapara dRr3ha rahI / kSullakajIne prakaTa hokara revatIkI bar3I prazaMsA kI aura AcArya mahArAjakA AzIrvAda kahA / kSullakajIne uNDarur3a aura bhavyasena donoM muniyoMkI bhI parIkSA kI aura pAyA ki uNDarur3a muni vastutaH bhAvaliMgI muni haiM aura bhavyasena dravyaliMgI haiM / yahI kAraNa thA ki AcAryaM mahArAja uNDaruko prativandanA kahI thI aura bhavyasenako kucha bhI nahIM kahA yaha ghaTanA bhagavAn mahAvIrake bAdameM ghaTita huI / usa samaya mathurA ke strI-puruSoMmeM jainadharmake prati gaharI AsthA thI / itihAsa mathurA bhArata atyanta prAcIna sAMskRtika nagarI hai| prAcIna bhAratIya sAhitya meM isake kaI nAma milate haiM / jaise - madhupurI, madhupura, madhurA, mathurA, mahurA, madhulA, madhUlikA, madhupanA / isakA mUla nAma madhurA thA / yaha nAma harivaMzI rAjA harivAhanake tejasvI putra aura pratiardhacakrezvara rAvaNa jAmAtA madhu rAjAke nAmapara par3A / vaha isa nagarakA pratApI nareza thA / mahApurANa, 1. kurvan ghoraM tapo vizvanandI dezAn paribhraman / kRzIbhUtaH kramAt prApya mathurAM svatanusthiteH / uttara purANa 74 / 112 2. AcArya nayasena kRta dharmAmRta / 6
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 bhAratake digambara jaina tIrtha harivaMzapurANa, AdipurANa granthoMke anusAra kRtayugake prArambhameM bhagavAn RSabhadevane 52 janapadoMkI sthApanA kI thii| unameM eka zUrasena janapada bhI thaa| zatrughnake pratApI putra zUrasenake kAraNa yaha adhika prasiddha ho gyaa| isake pazcAt janapadakA nAma zUrasena aura unake pramukha nagara yA rAjadhAnIkA nAma mathurA zatAbdiyoM taka calatA rhaa| kintu IsAkI prathama zatAbdIse zUrasena nAma apracalita ho gayA aura apanI prasiddhike kAraNa mathurA eka nagarakI taraha eka janapadake rUpameM bhI prayukta hone lgaa| yahI bAdameM braja kahalAne lgaa| bIsaveM tIrthaMkara bhagavAn muni suvratanAthake tIrthameM aura unhIMke vaMzameM satyavAdI rAjA vasu huaa| eka bAra jhUThakA samarthana karaneke kAraNa use narakakI yAtanAe~ bhoganI pdd'ii| vasuke dasa putra the, jinameM se ATha kramazaH rAjagaddIpara baitthe| kintu ve thor3e hI dinoMmeM mRtyuko prApta ho gye| isa vibhISikAse AtaMkita hokara suvasU nAgapura jAkara rahane lagA aura bahaddhvaja mathurAmeM jA bsaa| suvasuke vaMzameM Age calakara rAjagRhameM jarAsandha huA, jo nauvA~ pratinArAyaNa thaa| bRhaddhvajake subAhu, usake dIrghabAhu, usake bajrabAhu, usake labdhAbhimAna Adi santAneM huii| bRhaddhvajake vaMzameM Age calakara mithilApurImeM ikkIsaveM tIrthaMkara naminAtha hue| harivaMzameM yadu nAmakA eka pratApI rAjA huA / usIse yAdava vaMza calA / yadukA putra narapati huaa| narapatike do putra hue-zUra aura suviir| zUra kuzadya dezameM zaurIpura nagara basAkara rahane lgaa| suvIrako mathurAkA rAjya milaa| zrase andhakavRSNi Adi aneka vIra putra utpanna hue| mathurA nareza suvIrase bhojakavRSNi Adi hue| andhakavRSNikI rAnI subhadrAse dasa putra, do putriyA~ utpanna huIM-samudravijaya, akSobhya, stimitasAgara, himavAn, vijaya, acala, dhAraNa, pUraNa, abhicandra aura vasudeva / kuntI aura madrI do putriyA~ thiiN| samudravijayake putra bAIsaveM tIrthaMkara bhagavAn neminAtha he| zaura vasUdevake nauveM nArAyaNa zrIkRSNa aura nauveM balabhadra balarAma utpanna he| kuntI aura madrI hastinApurake rAjA pANDuke sAtha byAhI gayIM, jinase pA~ca pANDava utpanna hue| mathurAke rAjA bhojakavRSNikI rAnI padmAvatIse ugrasena, mahAsena tathA devasena nAmaka tIna putra utpanna hue| ugrasenake kaMsa nAmaka putra aura devakI evaM rAjamatI nAmakI putriyA~ thiiN| kaMsa jaba garbhameM thA, tabhIse vaha ugra prakRtikA thaa| usakI ugratAse bhayabhIta hokara mAtA-pitAne use kAMsakI maMjuSAmeM banda karake tathA sAthameM usake nAmakI mudrikA aura patra rakhakara yamanAmeM bahA diyaa| usa maMjUSAko kauzAmbImeM maMjodarI nAmaka madirA banAne vAlI eka strIne nadIse nikAla liyaa| vaha bAlakakA lAlana-pAlana karane lgii| kaMsa jyoM-jyoM bar3A hotA gayA, usake upadrava bar3hate gye| ataH maMjodarIne use gharase nikAla diyaa| ___ vaha ghUmate-phirate. zaurIpura aayaa| vahA~ kumAra vasudeva kucha ziSyoMko zastra-saMcAlanakA zikSaNa dete the| kaMsa bhI unase zastra-vidyA sIkhane lgaa| eka dina rAjagRhake samrATa jarAsandhane ghoSaNA kI-'siMhapura nareza siMharatha bar3A uddaNDa hai| jo manuSya use jIvita pakar3akara mere samakSa upasthita karegA, use rAjakIya sammAnake sAtha apanI sundarI putrI jIvadyazA bhI duuNgaa|' yaha ghoSaNA sunakara kumAra vasadeva kaMsa Adi ziSyoMko lekara rAjagaha phuNce| vahA~se vidyAnirmita siMhoMke rathapara ArUr3ha hokara siMhapura phuNce| patAkA kaMsako thamAyI aura siMharatha narezase yuddha kiyaa| avasara milate hI kaMsane gurukI AjJAse siMharathako bA~dha liyA aura rAja 1. harivaMza purANa sarga 18 /
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarapradezake digambara jaina tIrtha gRha pahu~cakara samrAT jarAsandhake samakSa use upasthita kara diyaa| samrATa atyanta prasanna huaa| usane vasudeva aura kaMsakA rAjakIya sammAna kiyaa| samrATne kaMsake vaMzAdikA paricaya pUchA to usane spaSTa kaha diyA ki maiM madirA banAnevAlI eka strIkA putra huuN| kintu samrATko kaMsake zaurya, teja Adiko dekhakara vizvAsa nahIM aayaa| usane rAjyAdhikArI bhejakara kauzAmbIse maMjodarI ko bulvaayaa| maMjodarIne sampUrNa satya ghaTanA sunA dI tathA pramANasvarUpa mudrikA aura patra bhI upasthita kara diyaa| samrAT jarAsandhane apanI putrIkA vivAha kaMsake sAtha kara diyaa| . kucha samaya pazcAt samrATke pUchanepara kaMsane mathurAkA rAjya mA~gA, samrATne apanI svIkRti de dii| taba kaMsa senA sajAkara mathurA jA phuNcaa| usa samaya mathurAke Upara rAjA ugrasena zAsana kara rahe the| kaMsane apane pitA ugrasenako yuddhameM parAjita karake bandI banA liyA aura unakA apamAna karaneke uddezyase nagarake mukhya dvArake Upara unheM kaida kara diyaa| isa prakAra vaha mathurAkA rAjA bana gyaa| kaMsa apane guru vasudevake prati atyanta kRtajJa thaa| unhIMkI badaulata vaha samrAT jarAsandhakI putrI jIvadyazA jaise strI-ratnako prApta kara skaa| ataH kRtajJatAsvarUpa usane apanI bahana devakIkA vivAha kumAra vasudevake sAtha kara diyaa| pazcAt kaMsake Agrahase vasudeva aura devakI mathurAmeM hI rahane lge| eka avadhijJAnI munise jaba yaha jJAta huA ki devakIke garbhase utpanna honevAlA putra hI kaMsa aura jarAsandhakA mAranevAlA hogA, taba usane kumAra vasudevase yaha vacana le liyA ki jaba bhI avasara AvegA, bahana devakIkI prasUti mathurAke mere mahaloMmeM hI hogii| vasudevako isa bAremeM kucha patA nahIM thaa| ataH unhoMne vacana de diyaa| kintu bAdame jaba jJAta huA to unhe bar3A duHkha huaa| devakIke kramazaH tIna yugala putra utpanna hue| indrakI AjJAse sunaigama devane utpanna hote hI una putroMko lekara sumadrila nagarake seTha sudRSTikI strI alakAke yahA~ pahu~cA diyA aura sadyaHjAta mRta putroMko lAkara devakIke pAsa sulA diyaa| kaMsane Akara una mRta putroMko pairoMse pakar3akara zilApara pachAr3a diyaa| ye chahoM putra alakA seThAnIke yahA~ zukla pakSake candramAkI bhA~ti bar3hane lge| unake nAma the-nRpadatta, devapAla, anIkadatta, anIkapAla, zatrughna aura jitazatru / devakIke sAtaveM putra nArAyaNa kRSNa utpanna hue| ve sAtaveM mAhameM utpanna hue the| usa samaya ghanaghora varSA ho rahI thii| usa andhakArameM baladeva aura vasudeva navajAta zizuko lekara cala diye| barasAtakI yamunA samudra banI huI thii| kintu nArAyaNake puNya pratApase ve nadIse pAra ho gye| unhoMne jAkara nanda aura yazodAko zizu sauMpa diyA aura yazodAkI navajAta kanyAko le aaye| lAkara unhoMne use devakIke bagala meM sulA diyaa| kaMsako prasUtikA patA claa| usane kanyAko mArA to nahIM, sirpha dabAkara usakI nAka capaTI kara dii| nArAyaNa zrIkRSNake hAtha-pairoMmeM gadA, khaDga, cakra, aMkuza, zaMkha aura padmake cihna the| ve mahAn puNya lekara utpanna hue the| ve dhIre-dhIre nandake gharameM bar3hane lge| kisI dina kisI nimittajJAnIne kaMsako batAyA ki terA zatru kahIM AsapAsameM bar3ha rahA hai| yaha sunakara vaha bar3I cintAmeM par3a gyaa| jaba use zrIkRSNake sambandhameM vizvAsa ho gayA ki yahI merA zatru hai to usane unheM mAraneke aneka upAya kiye, kintu ve saba vyartha ho gye| ___eka dina kaMsane kRSNa sahita samasta gopoMko mallayuddhake lie Amantrita kiyaa| vasudevane AzaMkita hokara zaurIpurase apane bhAiyoMko bulA liyaa| akhAr3emeM cANUra aura muSTika malloMko
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 bhArata ke digambara jaina tIrthaM zrIkRSNa aura balabhadrane dekhate-dekhate samApta kara diyaa| jaba kaMsa talavAra lekara zrIkRSNako mArane daur3A to zrIkRSNane use bhI yamaloka pahu~cA diyaa| unhoMne rAjA ugrasenako kArAgArase mukta karake unheM puna: mathurAkA zAsana sauMpa diyA / jIvadyA apane patikI mRtyu honepara apane pitA jarAsandhake pAsa pahu~cI aura ro-rokara zoka-samAcAra sunAyA / jarAsandha putrIke mukhase isa dAruNa samAcArako sunate hI AgababUlA ho gyaa| usane apane putra kAlayavanako vizAla senAke sAtha mathurApara car3hAI karaneke lie bhejA / kintu vaha mathurA ke maidAnoM meM pITha dikhAkara lauttaa| isa prakAra usane satraha bAra yAdavoMpara AkramaNa kiyA / apane antima AkramaNa meM vaha zrIkRSNa ke hAthoM atula mAlAvarta parvatapara mArA gyaa| usake bAda jarAsandhane apane bhAI aparAjitako bhejA / usakI mRtyu bhI zrIkRSNa ke hAthoM huI / samrAT jarAsandhake krodhakA pAra nahIM rahA / vaha svayaM vizAla senA lekara yAdavoMpara AkramaNa karane cala diyA / yAdavoMko jaba yaha samAcAra milA to unhoMne mantraNA kI aura nirNaya kiyA ki raNanIti ke taurapara isa samaya hameM yaha nagara chor3akara kahIM dUra cale jAnA caahie| isa nirNaya ke anusAra mathurA, zaurIpura aura vIrya pureke rahanevAle yaduvaMzI cala diye aura pazcima dizAmeM sAgara taTapara dvArAvatI nagarI basAkara rahane lage / vahA~kA zAsana-sUtra nArAyaNa zrIkRSNane sambhAla liyA / eka dina samrAT jarAsandhake darabAra meM kucha paradezI vyApArI pahu~ce / unhoMne samrATkI sevAmeM 'kucha bahumUlya ratna bheMTa kiye| una anarghya ratnoMko dekhakara samrATko bar3A Azcarya huA / usane vyApAriyoMse pUchA - 'itane amUlya ratna tumane kahA~ prApta kiye ?' vyApAriyoMne batAyAdvArikApurIse / usake pazcAt yAdavavaMziyoM, mahArAja kRSNa aura dvArikAkI zrIsamRddhi aura vaibhavakI jo unhoMne prazaMsA kI to jarAsandha vismayavimUr3ha ho socane lagA ki 'oha ! jina zatruoMko maiM mRta samajha rahA thA, ve to abhI jIvita haiM aura samudra ke bIcameM koTa, nagara banAkara sukhapUrvaka raha rahe haiM / ' usane senApatiko bulAkara senA sajjita karanekA Adeza de diyA tathA apane sabhI mitra rAjAoM, mANDalika rAjAoM Adiko turanta senA sahita AnekA Adeza bheja diyA / jaba saba taiyAriyA~ ho gayIM to vizAla vAhinIko lekara vaha cala diyA / udhara mahArAja zrIkRSNako bhI apane caroM dvArA tathA nArada dvArA jarAsandhakI taiyArI aura senAke kUca karane ke samAcAra mile / ataH unhoMne bhI apane sabhI mitra rAjAoMko nimantraNa bheja diye / jaba rAjA loga apanI phaujoMko lekara A gaye to zrIkRSNa bhI vizAla senAko lekara cala par3e / donoM pakSa kI senAoM kA AmanA-sAmanA kurukSetra ke vizAla maidAna meM huA / bhISaNa yuddha huA / jarAsandhane zrIkRSNake Upara cakrakA prahAra kiyA / kintu devAdhiSThita cakra zrIkRSNakI pradakSiNA dekara unakI bhujApara Akara Thahara gayA / taba zrIkRSNane cakra ghumAkara jarAsandhake Upara pheMkA aura kSaNamAtrameM usakA sira kaTakara alaga jA pdd'aa| jisane Adhe bharatakSetrapara nirbAdha zAsana kiyA, vaha bhUluNThita ho gayA / nArAyaNane pAJcajanya zaMkha bajAyA / neminAthane zAkra zaMkha, arjunane devadatta zaMkha aura senApati anAvRSTine apanA balAhaka nAmaka zaMkha phuuNkaa| isa prakAra yAdavoMke pakSameM yuddhakA anta huA / 1. uttarapurANake anusAra mathurA, zaurIpura aura hastinApura ye tIna sthAna yAdavoMne chor3e / arthAt usa samaya mathurA aura zaurIpura ke samAna hastinApurameM bhI yAdava loga rahate the / ( uttarapurANa 71 / 12 )
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarapradeza ke digambara jaina tIrtha 45 harivaMzapurANase eka aura rocaka tathya para prakAza par3atA hai| eka bAra devarSi nArada hastinA - pura pdhaare| pANDavoMne unakA bar3A svAgata-satkAra kiyA / vahA~se nivRtta hokara nAradajI draupadIke mahala meM phuNce| usa samaya draupadI zRMgAra karatI huI kisI vicAra meM magna thI / asahiSNu nArada kaba Aye aura kaba kruddha hokara vahA~se cale gaye, isakA use kucha patA hI nahIM claa| nArada ise apanA apamAna smjhaa| unhoMne isa apamAnakA badalA lenekA nizcaya kiyaa| ve vahA~se AkAzamArgaM dvArA pUrvadhAtakIkhaNDake bharatameM sthita aMga dezakI amarakaMkApurI nagarImeM pahu~ce / vahA~ke rAjA padmanAbhane unakA bar3A satkAra kiyaa| avasara pAkara nAradajIne draupadIke rUpa - lAlitya - aura aniMdya saundaryakA aisA varNana kiyA ki padmanAbha draupadIke prati anurakta ho uThA / nAradajI draupadI dvIpa, kSetra, nagara aura bhavanakA patA batAkara vahA~se cala diye / rAjA padmanAbhane atyanta utkaNThAse saMgama nAmaka devakI sAdhanA kI aura usake dvArA draupadIko rAtrimeM palaMga sameta uThavAkara apane mahaloM meM ma~gA liyA / prAtaHkAla jAganepara draupadI vismayAcchanna bhAvase idhara-udhara dekha rahI thI, tabhI padmanAbha AyA aura usane praNaya nivedana karate hue sArI ghaTanA batA dI / satI draupadIko paristhiti samajhate dera na lagI / usane padmanAbhako burI taraha phaTakArA / satIke tejapUrita vacana sunakara kAmavihvala padmanAbha siTapiTA gayA / udhara hastinApura meM prAtaH kAla honepara patA calA ki mahArAnI draupadI palaMga sahita gAyaba haiM / pA~coM pANDavoMne milakara parAmarza kiyA / cAroM ora patA lagAne sainika bheje gaye / nArAyaNa zrIkRSNako bulAne ke lie cara bhejA gayA / zrIkRSNa samAcAra sunate hI Aye / kintu abhI taka draupadIkA kahIM patA nahIM calA thA / itane meM nAradajI A gaye / zrIkRSNake pUchane para unhoMne pUrA patA batA diyA / taba vicAra-vimarzake pazcAt pA~coM pANDava aura zrIkRSNa dhAtakIkhaNDa ke lie cala diye / samudrataTapara pahu~canepara nArAyaNane samudrake adhiSThAtA devakI ArAdhanA kI aura usakI sahAyatAse saba logoMne samudra pAra kiyA aura amarakaMkApurI jA pahu~ce / padmanAbhakI senAoMse ina chaha mahArathiyoMkA yuddha huA / senA hAra gayI / bhayake mAre padmanAbha draupadIkI zaraNa meM jA pahu~cA aura prANa - dAnakI bhikSA mA~gI / draupadIne abhaya dAna diyaa| taba padmanAbhane draupadIko Adarasahita pANDavoMke pAsa pahu~cA diyA / saba loga AnandapUrvaka samudramArga se vApasa lautte| jaba taTapara pahu~ca gaye, taba bhImane zrIkRSNa ke sAtha majAka kiyA / usase zrIkRSNa itane kupita hue ki unhoMne pANDavoM ko hastinApurase nikala jAnekA Adeza de diyA / hastinApurakI gaddIpara abhimanyu ke putrakA abhiSeka kara diyA / pANDava apane anukUla janoMke sAtha dakSiNa dizAkI ora cale gaye / vahA~ unhoMne eka nagarI basAyI, jisakA nAma unhoMne mathurA rkhaa|' yaha mathurA dakSiNa mathurA kahalAtI thI / bAdameM usakA nAma mathurA raha gayA / mathurAke eka aura yaduvaMzI rAjAse sambaddha ghaTanAkA ullekha milatA hai / usa rAjAkA nAma sAkAra ( yA sAntAra ) thA / usakI rAnIkA nAma zriyalA thA / usake jinadatta nAmaka eka putra thaa| eka bAra rAjA eka bhIla kanyApara mohita ho gayA / usake SaDyantrase rAjA apane ! ko mArane ko taiyAra ho gyaa| taba jinadatta chipakara dakSiNakI ora calA gayA aura hummacameM eka putra 1. pragatya dAkSiNyabhRtA sudakSiNAM, janena kASThAM mathurAM nyavezayan // harivaMza purANa 54 / 73
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha naye yAdava rAjyakI sthApanA kii| isIke vaMzaja vIra pANDayane vi. saM. 1482 meM kArakalameM bAhubalIkI 41 / / phuTa U~cI pratimA bnvaayii| IsA pUrva prathama zatAbdImeM kaliMgameM samrATa khAravela haa| usa samaya magadhapara zuMgavaMzI bRhaspati mitrakA zAsana thaa| inhIM dinoM bhAratapara grIka logoMke AkramaNa punaH prArambha ho gye| dunti yavanarAja demitriyasa ( Demetrius) paMjAbako rauMdatA magadhakI ora bar3hatA huA mathurA A phuNcaa| samrATa khAravela bhI kaliMgase magadhakI ora bar3ha rahe the| tIna sau varSa pahale nandavaMzI mahApadmananda kaliMga-vijayake samaya kaliMgavAsiyoMke ArAdhya 'kaliMga' jina'kI ratnapratimA le AyA thaa| khAravela usa pratimAko vApasa lenA cAhate the| ve rAjagRhake nikaTa pahu~ca gaye the| tabhI unhoMne videzI AkrAntA demitriyasa dvArA mathurA-vijayakI bAta sunii| magadhase unakI gharU lar3AI thI, usase to kabhI bhI nipaTA jA sakatA thaa| kintu videzI AkrAntA to sampUrNa rASTrakA zatru thaa| ataH ve magadhako chor3a rASTrabhaktise prerita hokara matharAkI ora bddh'e| unake zauryaparAkramakI kathAe~ sunakara hI demitriyasa mathurA chor3a apane deza lauTa gyaa| yadyapi mathurApara aneka rAjavaMzoMne zAsana kiyA, kintu lagatA hai, yAdavoMke pazcAt zaka aura kuSANoMne use rAjadhAnI honekA gaurava pradAna kiyaa| isa kAla meM jaina mUrtikalA, sthApatya aura vAstukalAkI bar3I unnati huii| aneka mUrtiyoM, stUpoM, AyAgapaTToM AdikA nirmANa huaa| purAtattva jaina sAhitya meM kRtrima hI nahIM, akRtrima caityAlayoM aura caityoM (mUrtiyoM) kA vistRta varNana milatA hai| isa kalpake tRtIyakAlameM, sarvaprathama indrane ayodhyA nagarIkI racanA kI thI aura nagarIke nirmANase bhI pUrva usane pA~ca mandiroMkA nirmANa karAyA thA-cAroM konoMpara cAra aura eka mdhymeN| mAnava jAtimeM sarvaprathama bhagavAn RSabhadevake jyeSTha putra, prathama cakravartI samrATa bharatane ayodhyA, kailAsa AdimeM jaina mandiroM aura matiyoMkA nirmANa karAyA thaa| stUpoM, AyAgapaTToM, dharmacakroM, siMhastambhoM, svastika aura pratIka cihnoM AdikA nirmANa bhI isI kAlameM prArambha ho gayA thaa| Adi tIrthaMkara bhagavAn RSabhadevake samavasaraNameM ye saba cIjeM banI huI thiiN| anya tIrthaMkaroMke samavasaraNoMmeM bhI inakI racanA anivArya mAnI gayI hai| isakA artha yaha hai ki jaina dharmameM mUrti, mandira, stUpa Adike pracalanakA itihAsa utanA hI purAnA hai, jitanA mAnava-sabhyatAkA itihaas| 1. madrAsa va maisUra prAntake prAcIna jaina smAraka, pR. 295 / vrajakA sAMskRtika itihAsa, pR. 332 / 'kaliMga jina' kI yaha pratimA Ajakala jagannAtha purIke mandirameM virAjamAna hai| isa mandirameM anya vaiSNava mandiroMkI apekSA kaI bAteM bar3I adbhuta haiN| vaiSNava mandiroMmeM ekAdazIko prasAda nahIM bA~TA jAtA kintu yahA~ bA~TA jAtA hai| mandirake dvArapara di. jaina pratimA hai| 12 varSa bAda yahA~ vigraha badalA jAtA hai| jaba vigrahameM bhagavAn sthApita kiye jAte haiM, taba paNDAkI A~khoMpara paTTI rahatI hai| taba vaha lakar3Ike kholameM bhagavAnako rakhatA hai|
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarapradezake digambara jaina tIrtha bauddhadharmameM mahAtmA buddhakI mUrtiyA~ kuSANakAlameM bananI prArambha huiiN| isase pahale unakA pUjana vividha cihnoM-jinameM bhikSApAtra, vajrAsana, uSNIS, triratna, stUpa, bodhivRkSake rUpameM hotA thaa| kuSANa-kAlameM buddhakI mAnuSI pratimAkA nirmANa hone lgaa| vaidika dharma meM pahale prakRtike vividha tattvoMkI upAsanAkA pracalana thaa| kuSANa kAlameM hI viSNu, durgA, ziva, sUrya Adi devadeviyoMkI mUrtiyA~ banane lgiiN| mathurAmeM hinduoMke sabase prAcIna jisa mandirakA ullekha milA hai, vaha rAjA zoDAza ( zAsanakAla I. pU. 80 se I. pU. 57 ) ke rAjyakAlameM nirmita huaa| eka siradalapara utkIrNa zilAlekhase aisA jJAta huA hai / zaka-kuSANa kAla ( lagabhaga I. pU. 100 se I. san 200 taka ) meM mathurAmeM tInoM dharmokI mUrtiyA~ aura mandira vipula parimANameM nirmita hue| unakI sahI saMkhyA to jJAta nahIM kI jA sakI, kintu khudAIke dvArA mathurAke vibhinna sthAnoMse jo purAtattva sAmagrI upalabdha huI hai, vaha mahattva aura saMkhyAkI dRSTise anya sthAnoM-jahA~ pichale 100 varSoM meM khudAI huI hai, kI apekSA bahuta adhika hai| sabase adhika sAmagrI kaMkAlI TIlAse prApta huI hai| yaha AgarA-govardhana sar3akake eka konemeM mathurAke dakSiNa-pazcimI kinArepara hai| yaha sAta loMkA samUha hai| yahA~ kaMkAlI devIkA eka choTA-sA mandira hai jo vizeSa prAcIna nahIM hai| usake kAraNa yaha kaMkAlI TIlA kahalAne lagA hai| vaise ina TIloMse caurAsI mandira aura usake AsapAsa TIloMkI lambI zRMkhalA calI gayI hai| kaMkAlI TIlese jaina purAtattva kI jo sAmagrI milI hai, usameM aneka stupa, matiyA~, sarvatobhadra pratimAe~, zilAlekha, AyAgapaTTa, dharmacakra, toraNa, stambha, vedikA stambha tathA anya bahumUlyaM kalAkRtiyA~ haiN| san 1888 se 1891 takakI khudAImeM kevala isa Tolese hI 737 kalAkRtiyA~ milI thiiN| 47 phuTa vyAsakA IMToMkA eka stUpa tathA do prAcIna mandiroMke avazeSa bhI mile the| yahA~ jo purAtana avazeSa prApta hae ve prAyaH sabhI jaina haiN| abhilekhoM aura prAcIna sAhityase spaSTa jJAta hotA hai ki IsAke kaI sau varSa pUrvase gyArahavIM zatAbdI taka yaha jainoMkA kendra rahA thaa| isake atirikta saptarSi TIlA, kRSNa janmabhUmi Adise bhI kucha jaina mUrtiyA~ milI thiiN| yaha sampUrNa sAmagrI mathurA, lakhanaU, kalakattA, landana Adike myUjiyamoMmeM surakSita hai| purAtattva-vettAoMke matAnusAra yaha sAmagrI IsA pUrva cauthI zatAbdIse IsAkI bArahavIM zatAbdI takakI hai| jo purAtattva sAmagrI prApta huI hai, usameM IsAkI dUsarI zatAbdIkI bhagavAn munisuvratanAthakI eka pratimA bhI hai| usake siMhAsanapara eka mahattvapUrNa lekha hai, jo isa prakAra hai paMkti 1-saM. 79 va 4 di. 20 etasyAM pUrvAyAM koTTiye gaNo vairAyAM zAkhAyAM paMkti 2-ko atha vRghahasti arahato nandi ( A ) vartasa pratimaM nivartayati paMkti 3-bhAviya'ye zrAvikAye ( dinAye ) dAnaM pratimA vodve thUpe devanirmita pra....... arthAt varSa 79 kI varSA Rtuke caturtha mAsake bIsaveM dina koTTiya gaNakI vaira zAkhAke AcArya vRddhahastine arhat nandyAvartakI pratimAkA nirmANa karAyA aura unhIMke Adezase bhAryA zrAvikA dinA dvArA yaha pratimA devanirmita bauddhastUpameM dAna svarUpa pratiSThApita huii| kucha vidvAn nandyAvartake sthAnapara munisuvratasa par3hate haiM jo adhika saMgata lagatA hai| -jaina zilAlekha saMgraha bhAga 2, pR. 42
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha isameM mUrti-pratiSThApanAke sthAnake bAremeM likhA hai-'thUpe devnirmite'| yaha stUpa bauddha stUpa kahalAtA thaa| yaha itanA sundara thA ki loga yaha kalpanA taka nahIM kara sakate the ki yaha manuSyakI kRti ho sakatI hai| yaha lekha nizcita rUpase kuSANa kAlakA hai| usa kAla arthAt dUsarI zatAbdI taka loga stUpake nirmAtAkA nAma bhI bhUla cuke the tathA usa stUpakI anindya kalAko dekhakara yaha vizvAsa karane lage the ki aisI kalAkRtikA nirmANa kisI puruSa dvArA na hokara devoM dvArA hI sambhava ho sakatA hai| purAtattvavid vinseNTa smithakA bhI vizvAsa hai ki yaha stUpa nizcita rUpase bhAratameM jJAta stUpoMmeM sabase prAcIna hai| isa stUpakA purAtAttvika mahattva asAdhAraNa hai| yaha to abhI taka nirNaya nahIM ho pAyA ki kaMkAlI TIlekI khudAIke samaya phyUrarako IMToMkA jo prAcIna stUpa milA thA, kyA vaha vahI stUpa hai, jisakI ora uparyukta mUrti-lekha saMketa karatA hai| dUsarA prazna nirNayake lie yaha bhI raha jAtA hai ki jisa stupako devanirmita kahA gayA hai. vaha kitanA prAcIna hai| ____ isa stUpake itihAsa aura kAla-nirNayake lie jaina sAhitya hameM samucita sahAyatA pradAna karatA hai| AcArya jinaprabhasUri ( 41vIM zatAbdI) ne 'vividha tIrthakalpa' nAmaka granthameM 'mathurA kalpa' likhA hai / usameM unhoMne likhA hai sAtaveM tIrthaMkara supArzvanAthake tIrthameM dharmaruci aura dharmaghoSa nAmaka do muni the| ve eka bAra vihAra karate hue mathurA pdhaare| taba mathurA bAraha yojana lambI aura nau yojana caur3I thii| vaha jamunAtaTapara sthita thI aura prAkArase pariveSTita thii| ve muni bhUtaramaNa upavanameM pahu~ce aura cAturmAsa yoga dhAraNa kara liyaa| unakI kaThora tapasyAse prabhAvita hokara usa vanakI adhiSThAtrI devI kuberA unake caraNoMmeM Akara bolI-'bhagavan, Apase maiM prasanna huuN| Apa koI varadAna mA~ga liijie|' sAdhu bole-'devI ! hama to nirgrantha muni haiM, hameM kyA caahie|' taba devIne bar3I bhaktise rAtameM sone aura ratnoMse maNDita, toraNamAlAse alaMkRta, zikharapara tIna chatroMse suzobhita eka stUpakA nirmANa kiyaa| usakI cAroM dizAoMmeM paMcavarNa ratnoMkI mUrtiyA~ virAjamAna kiiN| usameM mUlanAyaka pratimA zrI supArzvanAtha svAmIkI thii| dUsare dina loga usa adbhuta stUpako dekhakara Azcarya karane lge| una muniyoM aura caturvidha saMghako bar3A Ananda huaa| ve muni yathAsamaya vahIMse karmanaSTa karake siddha paramAtmA bne| tabase yaha siddhakSetra kahalAne lgaa| bhagavAna pArzvanAtha-teIsaveM tIrthaMkarake kAlameM mathurAkA rAjA bar3A lobhI thaa| usane jaba isa ratna-svarNamaya stUpako dekhA to usane Adeza diyA ki stUpako tor3a kara isakA svarNa aura ratna rAjakoSameM jamA kara do| sipAhI kulhAr3A calAne lge| kulhAr3A stUpake Upara calatA aura ghAva rAjA aura sipAhiyoMke hote| ve trasta ho gye| devatAne Rddha hokara kahA-'pApiyo! jaisA rAjA pApI hai, vaise hI tuma bhI pApI ho| jo jinendra bhagavAnkI pUjA karegA, usakA ghara bacegA, zeSa ghara naSTa ho jaayeNge| yahA~kA jo rAjA jina-pratimAkI pratiSThA karAyegA, kevala vahI bcegaa|' devatAke vacana sunakara rAjA-prajA sabane vaisA hI kiyaa| eka bAra pArzvanAtha bhagavAnkA samavasaraNa yahA~ AyA, unakA upadeza huaa| jaba ve anyatra vihAra kara gaye, taba devatAne kahA-'bhagavAnne kahA hai ki duSamAkAla Ane vAlA hai| usameM rAjA aura prajA lobhagrasta ho jaayeNge| ataH aba isa stupako DhaMka denA ucita rhegaa| taba use IMToMse DhaMka diyaa| mukhya stUpake bAhara eka pASANa mandira bhI banavAyA gyaa|
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarapradezake digambara jaina tIrtha bhagavAn mahAvIrake nirvANa-gamanake 1300 varSa bAda bappabhaTTa sari hue| unhoMne 8vIM zatAbdImeM usakA jIrNoddhAra kraayaa| kUpa, koTa bnvaaye| IMTeM khisaka rahI thIM, unako haTAkara stUpako pattharoMse veSTita kara diyaa| stUpake sambandhameM AcArya jinaprabha sUrine jo kucha bhI likhA hai, vaha saba svayaM apanI A~khoMse pratyakSa dekhakara yA anuzrutiyoMke AdhArapara likhA hai / isase yaha siddha ho jAtA hai ki mathurAmeM eka prAcIna stUpa AcArya mahArAjake kAla taka bhI vidyamAna thaa| isake pUrva isa stUpakI carcA AcArya somadeva sUrine 'yazastilaka campU' meM kI hai| inake paune tIna sau varSake pazcAt honevAle kavi rAjamalla dvArA racita 'jambUsvAmI caritra'se yaha spaSTa jJAta hotA hai ki rAjamalla siddhakSetrakI vandanAke lie sAhU ToDarake sAtha mathurA gaye the| sAhU ToDara kola ( alIgar3ha ) jileke rahanevAle the aura TakasAlake kAmameM dakSa the| jaba ve mathurA pahu~ce to unhoMne dekhA ki bIcameM jambUsvAmIkA stUpa ( niHsahI sthAna ) banA huA hai| unake caraNoMmeM vidyuccara munikA stUpa thaa| AsapAsameM anya muniyoMke stUpa bane hue the| ina muniyoMke stUpa kahIM pA~ca, kahIM ATha, kahIM dasa aura kahIM bIsa isa taraha bane hue the| tatrApazyatsa dharmAtmA niHsahIsthAnamuttamam / antyakevalino jambUsvAmino madhyamAdimam / / 81 / / tato vidyuccaro nAmnA muniH syAttadanugrahAt / atastasyaiva pAdAnte sthApitaH pUrvasUribhiH // 82 / / kvacitpaJca kvaciccASTau kvaciddaza tataH param / kvacid viMzatireva syAt stUpAnAM ca yathAyatham / / 87 / / -kathAmukhavarNana, jambUsvAmI caritra stUpoMkI jIrNazIrNa dazA dekhakara unake manameM unake uddhArakI bhAvanA aayii| unhoMne vipula vyaya karake 501 stUpoMkA eka samUha aura 13 stUpoMkA dUsarA samUha-isa taraha 514 stUpoMkA uddhAra kiyaa| ina stUpoMke pAsa hI 12 dvArapAloM AdikI bhI sthApanA kraayii| yaha kArya vi. saM. 1630 jyeSTha zuklA 12 budhavArako samApta huaa| isa vivaraNase yaha spaSTa ho jAtA hai ki 16vIM zatAbdIke anta aura 17vIM zatAbdIke prathama pAdameM mathurAmeM 514 stUpa maujUda the aura unakA jIrNoddhAra huA thaa| kaMkAlI TIlekI khudAImeM eka stUpa aura do jina-mandiroMke avazeSa prApta hue tathA saikar3oM jaina mUrtiyA~ milI haiN| sase yaha pratIta hotA hai ki prAcIna kAlameM yaha sthAna tathA isake AsapAsa caurAsI kSetra takakA ilAkA jainadharmakA kendra thaa| sambhavataH ati prAcIna kAla meM yahA~ vana thaa| jamba svAmIkA nirvANa aura vidyuccara Adi 500 muniyoMkA svargavAsa yahIM huA thaa| ataH zaharake nikaTa, nirvANa bhUmipara hI ye stUpa yA niSadhikAe~ banAyI gayI thiiN| ina pA~ca sau eka muniyoMke atirikta anya muniyoMne bhI yahA~se nirvANa yA svarga prApta kiyaa| ataH unake bhI stUpa banAye gye| phira siddhakSetra honeke kAraNa yahA~ mandiroMkA bhI nirmANa huaa| isa prakAra yaha sthAna sAtaveM tIrthaMkara supArzvanAthake kAlase hI- jaba ki dharmaruci dharmaghoSa maniyoMkA nirvANa yahA~se haA-jaina dharmakA kendra bana gayA thaa| mathurAmeM jainoMkA dUsarA kendra saptarSi TIlA rahA hai| zrImanu Adi saptarSiyoMne mathurAmeM jisa sthAnapara cAturmAsa kiyA thA, vaha sthAna hI saptarSi TIlA kahalAne lgaa| mahArAja zatrughna aura
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 bhAratake digambara jaina tIrtha prajAne saptarSiyoMke Adezase isa sthAnapara tathA anyatra aneka jainamandira banavAye the| saptarSi TIlemeMse upalabdha jaina mUrtiyoMko dekhakara yaha sahaja hI vizvAsa hotA hai ki yahA~ TIleke sthAnapara prAcInakAlameM koI vizAla jainamandira rahA hogaa| zrI siddhasena sUri (12-13vIM zatAbdI) dvArA viracita 'sakalatIrthastotra' ke anusAra mathurA pArzvanAtha aura neminAthake stupa the| 'vividha tIrtha-kalpa' ke anusAra yamunA taTapara anantanAtha aura neminAthake mandira the| ___uparyukta vivaraNake anusAra prAcInakAlase--vizeSataH IsA pUrva 8-9vIM zatAbdIse arthAt teIsaveM tIrthaMkara pArzvanAthake kAlase-mathurAmeM vibhinna sthAnoMpara stUpoM, mandiroM aura mUrtiyoMkA nirmANa barAbara hotA rahA / zuMga, kuSANa aura guptakAlameM nirmANa pracuratAse huaa| kuSANakAlameM jinamurtiyoMkA nirmANa huA, unameM kalA-pakSakA vizeSa nikhAra huaa| zAsana devatAoMkI mUrtiyA~ prAyaH gaptakAla kI haiN| tIrthaMkara pratimAoM aura zAsana devatAoMkI mUrtiyoMke atirikta jo kalAkRtiyA~ upalabdha huI haiM, ve prAyaH IsavI sanke prArambhase pA~cavIM zatAbdI takakI haiN| isa kAlameM kalAkA zRMgAra pakSa vizeSa samunnata huaa| nArI-mUrtiyoM kA alaMkaraNa kalAke vikasita rUpakA pramANa hai| aSTa maMgaladravya, aSTa prAtihArya, tIrthaMkaroMke cihnoMkI pratIkAtmaka yojanA, dharmacakra, svastika, siddhArthavRkSa, caityavRkSa Adine bhI mathurA zailIke isa vikasita rUpameM apanA ucita sthAna grahaNa kiyA hai / yahA~ke kaI AyAgapaTToM aura zilApaTToMpara suparNoM, nAgoM, gandharvo aura nRtyAMganAoMke nRtya, gAnake dvArA kalAke lalita pakSakA bhI pradarzana mukhara huA hai| Anandake pratIka dhanapati kuberakI toMda, lalanAoMke keza-prasAdhana aura kezavinyAsameM pASANapara jo sajIva aura spaSTa rekhAMkana huA hai, usase kalA dhanya ho gayI hai| nara-nArIke vastroMkI cunnaToMkA aisA kauzalapUrNa takSaNa sambhavataH anyatra durlabha hai / yahA~ upalabdha jaina zilAlekhoMkI saMkhyA 110 hai / jainoMkI pUjA-paddhatimeM nimnalikhita pratIkoMkA sthAna mahattvapUrNa rahA hai dharmacakra, stUpa, triratna, caityastambha, caityavRkSa, siddhArthavRkSa, pUrNaghaTa, zrIvatsa, zarAvasampuTa, puSpapAtra, puSpapaDalaga, svastika, matsyayugma aura bhadrAsana / inake atirikta jainaarcAkA eka aura pratIka thA AyAgapaTTa / AyAgapaTTa eka caukora zilApaTTa hotA thA, jisapara madhyameM tIrthaMkara pratimA banI hotI thii| usake cAroM ora svastika, nandyAvarta, zrIvatsa, bhadrAsana, vardhamAnakya,maMgalaghaTa, darpaNa aura matsya-yugala bane rahate the| ye 'aSTamaMgala dravya' kahe jAte haiN| eka AyAgapaTTapara ATha dizAoMmeM ATha deviyoMko nRtya-mudrAmeM aMkita kiyA gayA hai| anya AyAgapaTToMpara vedikA sahita toraNa aura alaMkaraNa aMkita haiN| inameM se kucha AyAgapaTToMke nIce brAhmI lipimeM lekha bhI aMkita haiN| inase patA calatA hai ki ye pUjAke uddezyase sthApita kiye jAte the| mathurAmeM kuSANakAlake kaI AyAgapaTTa mile haiN| inameM se eka samUcA AyAgapaTTa tathA dUsarA khaNDita AyAgapaTTa, jisapara tIrthaMkara pratimA banI huI hai, vizeSa mahattvapUrNa hai / samUce AyAgapaTTapara eka jainastupa, usakA toraNadvAra, sopAna mArga aura do caityastambha bane haiM jinapara kramazaH dharmacakra aura siMhakI AkRtiyA~ banI huI haiM / siMha tIrthaMkara mahAvIra svAmIkA cihna hai / 1. siri pAsanAha sahiyaM ramma, sirinimmiyaM mahAthUnaM / kalikAla visutitthaM, mahurA nayarIu vaMdAmi // 2. 'vividha tIrthakalpa' meM caturazItimahAtIrtha nAma saMgraha kalpa /
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarapradezake digambara jaina tIrtha 51 eka AyAgapaTTapara lekha aMkita hai| usake anusAra 'lavaNazobhikA nAmaka eka vezyAkI lar3akI vasune yaha AyAgapaTTa dAnameM diyA thaa| isapara eka stUpa tathA vedikAoM sahita toraNadvAra banA huA hai / yaha AyAgapaTTa IsAkI pahalI-dUsarI zatAbdIkA anumAna kiyA jAtA hai| kaMkAlI TIlAse prApta eka zilApaTTapara saMvat 72 kA brAhmI lekha khudA hai| isake anusAra svAmI mahAkSatrapa zoDAsa ( I. pU. 80-57 ) ke rAjya-kAlameM jaina munikI ziSyA amohinIne eka jaina AyAgapaTTakI sthApanA kii| isake atirikta gautIputrakI strI kauzika kulodbhUta zivamitrA, phalguyaza nartakakI patnI zivayazA, mathurA nivAsI lavAr3akI patnI, kauzikI putra siMhanandika, madranandIkI patnI acalA, aura traivaNika nandI ghoSane bhI AyAgapaTToMkI sthApanA karAyI thii| - kuSANakAlameM tIrthaMkara pratimAoMkA eka navIna rUpa vikasita huaa| eka pASANake cAroM ora cAra tIrthaMkara pratimAeM banI rahatI haiN| ina pratimAoMko sarvatobhadra pratimA kahA jAtA hai| yahA~para aisI do sarvatobhadraM pratimAe~ prApta huI haiN| ye donoM hI kuSANakAla kI haiN| eka pratimAke lekhake anusAra muni jayabhUtikI praziSyA vasulAke kahanepara veNI nAmaka seThakI prathama patnI kumAramitAke dvArA yaha dAna kI gayI thii| dUsarI pratimAmeM sarpaphaNa-maNDapa hai| vaha pratimA 1. 1-namo Arahato vadhamAnasa daNdAye gaNikA 2-ye leNazobhikAye dhitu zamaNasAvikAye 3-nAdAye gaNikAye vAsaye ArahatA devikulA 4-AyagasabhA prapA zIlApaTA patiSThApitaM nigamA5-nA arahatAyatane sa (ha) mAtare bhaginiye dhitare putreNa 6-savina ca parijanena arahata pujAye / ___ artha-arhat vardhamAnako namaskAra ho| zramaNoMkI upAsikA ( zrAvikA ) gaNikA nAdA, gaNikA dandAkI beTI vAsA, leNazobhikAne arahantoMkI pUjAke lie vyApAriyoMke ahaMta mandirameM apanI mA~, apanI bahana, apanI putrI, apane lar3akeke sAtha aura apane sAre parijanoMke sAtha milakara eka vedI, eka pUjAgRha, eka kuNDa, aura pASANAsana banavAye / -jainazilAlekha saMgraha, bhAga 2, pR. 15 2. 1. nama arahato vardhamAnasa 2. sva (!) misa mahakSatrapasa zoDAsasa saMvatsare 40 (?) 2 hemanta mAse 2 divase 9 haritiputrasa pAlasa ___ bhayAye samasAvikAye 3. kochiye amohiniye sahA putrehi pAlaghoSana poTha ghoSana dhanaghona AyavatI pratiyApitA prAya-(bha) 4. AryavatI arahata pujAye - -jainazilAlekha saMgraha, bhAga 2, pR. 12 arthAt arhat vardhamAnako namaskAra ho| svAmI mahAkSatrapa zoDAsake 42 veM (?) varSako zIta Rtuke dUsare mahIneke nauveM dina hariti (haritI yA hAritI mAtA) ke putra pAlakI strI tathA zramaNoMkI zrAvikA kochi ( kotsI ) amohinI ke dvArA apane putroM-pAlaghoSa, poThaghoSa aura dhanaghoSake sAtha AyavatI ( AryavatI ) kI sthApanA kI gyii| 3. (1) a-........saM. 10 5 gR 3 di 1 asyA pUrva (1) ya ba-....hikAto kulAto aryajayabhUti....
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 bhAratake digambara jaina tIrthaM pArzvanAtha bhagavAnkI hai / vaha sthirA nAmaka mahilAke dvArA dAna kI gayI thI / mathurA myUjiyama meM eka zilApaTTapara bhagavAn RSabhadevakI pratimA utkIrNa hai / isapara brAhmI lipikA lekha aMkita hai / lekha ke anusAra yaha pratimA kuSANa nareza zAhI vAsudeva ( 138176 I.) ke rAjyake caurAsIveM varSa meM eka maThameM virAjamAna kI gayI thI / Ferrarat tIrthaMkara pratimAe~ do hI AsanoMmeM milatI haiM - eka to padmAsana dhyAnastha pratimAe~ aura dUsarI jA~ghase hAthoMko saTAkara sIdhI khar3I pratimAe~ / ye khaDgAsana yA kAyotsarga mudrAvAlI pratimAe~ kahalAtI haiM / tIrthaMkaroMke mastaka yA to muNDita haiM yA choTe-choTe ghuMgharAle kezoMse alaMkRta haiM / A~kheM ardhonmIlita haiM / kAna kandhoM taka laTakanevAle nahIM haiM / pratimAoMkI hatheliyoMpara dharmacakra aura paira ke taluoMpara triratna aura dharmacakra bane rahate haiM / vakSasthala ke bIcoMbIca zrIvatsa cihna banA rahatA hai| kucha pratimAoMke hAthakI u~galiyoMke porapara bhI zrIvatsAdi maMgala cihna bane rahate haiM / isa kAlameM pratimAoMpara paricAyaka lAMchanoMkA abhAva hai / isa kAlakI jitanI tIrthaMkara pratimAe~ yahA~ upalabdha huI haiM, ve saba digambara haiM / yahA~ tIna pratimAe~ aisI bhI milI haiM jinameM digambara sAdhu vastra khaNDa hAthameM pakar3e hue dikhAI par3ate haiM / ye ardhakAlaka sampradAya ke anuyAyI haiM / ye mUrtiyA~ Ajakala lakhanaU saMgrahAlaya meM haiM / yahA~ bhagavAn neminAthakI kaI aisI mUrtiyA~ milI haiM jinameM bhagavAn neminAtha ke agalabagalameM nArAyaNa zrIkRSNa aura balarAma khar3e haiM / kRSNa caturbhuja haiM / balarAma hAthameM caSaka liye hue haiM, tathA mastaka para nAgaphaNa hai / kRSNa viSNu ke avatAra rUpameM tathA balarAma zeSanAgake avatArake sa-sya zizIninaM asaMgamikaye zizIni..... da- avalaye (nirvarta) naM (2) a... lasya dhI (tu) ... dhuveNi ba- zreSTha (sya) dharmapatniye bhadri (se) nasya sa..... (mAtu) kumAramitayo danaM bhagavato ( pra . ) ..... da....mA savvato bhadrikA tIsare mahIne ke pahale dina bhagavAn kI eka (mehika) kulake aryyajayabhUtikI ziSyA arthya saMgakumAramitrA.... lakI putrI.... kI vadhU aura zreSThI arthAt (saphalatA ho) 15 veM varSa kI grISma Rtuke sarvatobhadrakA pratimAko kumaramitA ( kumAra mitrA) ne faarat ziSyA arthya vasulA ke Adeza se samarpita kii| veNIkI dharmapatnI aura bhaTTisenakI mA~ thI / 1. a - siddhako ( TTi ) yato gaNato ucena garito zakhato brahmAdAsi ato kulato zirigrihato saMbhokato ayya jeSTa hastisya ziSyo a (yUryama) (hi) lo / va tasya ziSya (T) akSera ( ko ) vAcako tasya nirvatana vara ( Na ) hasti ( sya ) sa- (ca ) devayaca dhita jayadevasya vadhu moSiniye vadhu kuThasya kathaya - (ti) ha sthirae dana zavadobhadrika sarva satvanahita sukhaye / arthAt koTTiyagaNa, ucenagarI ( uccanAgarI) zAkhA ( aura ) brahma - dAsika kula zirigraha saMbhogake ayya jyeSThahastin ke ziSya ayryamihila ( Arya mihira ) the| unake ziSya vAcaka asUrya kSeraka the / unake kahane se varaNahastI aura devI donoMkI putrI, jayadevakI bahU tathA moSinIkI bahU, kuTha kasuthakI dharmapatnI sthirA dAnase sarvajIvoMke kalyANa aura sukhake lie sarvatobhadrikA pratimA dI gayI /
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarapradezake digambara jaina tIrtha rUpameM aMkita haiN| eka anya mUrtimeM neminAthake donoM ora balarAma aura kRSNa dvibhujI banAye gaye haiN| guptakAlakI pratimAoMke sira dhuMgharAle kuntaloMse alaMkRta haiN| prabhAmaNDala vividha prakArake aura alaMkRta milate haiN| pratimAoMke pIThAsanoMpara lAMchana aMkita karanekI prathA prArambha ho jAtI hai| isa kAlakI jo pratimAeM milatI haiM, unameM eka pratimAkI caraNa-caukIpara mIna yugala banA huA hai| isase jJAta hotA hai ki yaha pratimA aThArahaveM tIrthaMkara aranAthakI hai| isI prakAra eka pratimAke nIce do mRgoMke bIcameM dharmacakra aMkita hai| yaha pratimA solahaveM tIrthaMkara zAntinAtha bhagavAn kI hai| mathurAmeM aisI bhI tIrthaMkara pratimAe~ milI haiM, jinakI kaTimeM laMgoTakA cihna hai| kintu aisI pratimAoMkI saMkhyA atyalpa hai| dUsarI bAta yaha bhI hai ki aisI pratimAe~ mAthurI vAcanA' ( vIra ni. saM. 840 arthAt I. san 314 ) ke pazcAtkAlakI hai| tIsarI bAta yaha hai ki aisI pratimAoMmeM unmIlita netra nahIM haiN| yahA~ jaina deva aura deviyoM kI mUrtiyA~ bhI milI haiM jo kuSANakAlakI haiN| inameM eka hai naigameza yA hrinaigmeshii| yaha deva baccoMse ghirA huA milatA hai| dUsarI devIkA nAma revatI yA SaSThI hai| isa devIkA mukha bakarekA hotA hai| isakA sambandha bhI baccoMse hai| tIsarI devI hai srsvtii| jaina sarasvatIkI prAcInatama mUrti kaMkAlI TIlese nikalI hai| isa samaya vaha lakhanaU myUjiyamameM hai| isakA eka hAtha abhayamudrAmeM uThA huA hai| dUsare hAthameM grantha hai / inake atirikta ambikA, cakrezvarI Adi deviyoMkI mUrtiyA~ bhI prApta huI haiN| yahA~ vedikAke bahuta khaNDita bhAga mile haiN| jaina stUpake cAroM ora toraNasahita vedikA banAnekI prathA thii| hindU anuzrutike anusAra mathurA sapta mahApuriyoMmeM mAnI jAtI hai| nArAyaNa zrIkRSNake jIvanake sAtha mathurAkA dIrghakAlIna sambandha rahA hai| kintu yaha AzcaryakI bAta hai ki kuSANa yugameM zrIkRSNakI koI pratimA upalabdha nahIM huii| hA~, isa kAlakI viSNukI kucha pratimAe~ milI haiN| yahA~ upalabdha abhilekhoMke adhyayanase eka vizeSa bAtapara prakAza par3atA hai ki mathurAmeM AyAgapaTTa, pratimAe~, zilAstambha Adi sthApita karAnevAloMmeM sabhI vargake loga sammilita the| unameM uccavarNake atirikta gaNikA, nartakI, luhAra, sArthavAha, gandhI, pujArI, sunAra, ghATI yA nAvika Adi bhI the| aisA lagatA hai ki zaka-kuSANakAlase guptakAla aura usake kucha bAda taka mathurA meM jainadharma sarvasAdhAraNakA dharma thaa| 1. mAthurI vAcanA bhagavAn mahAvIrake nirvANake 840 varSa bAda zrIskandilAcAryakI adhyakSatAmeM mathurAmeM eka sabhA huI, jisameM dvAdazAMgakA saMkalana kiyA gyaa| yahI mAthurI vAcanA kahalAtI hai| kintu isa vAcanAse kucha logoMko santoSa nahIM huaa| taba usI varSa valabhImeM zrInAgArjunakI adhyakSatAmeM dUsarI vAcanA huI / isameM bhI zvetAmbara paramparA aura sAhityakI tasavIra pUrI aura sApha nahIM bana pAyI / taba phira isa vAcanAke 140 varSa bAda arthAt vIra ni. saM. 980 meM zrI devaddhi gaNI kSamAzramaNakI adhyakSatAmeM valabhImeM sabhA huI aura vahA~ zAstroMko antima rUpa diyA gyaa| ve zAstra hI zvetAmbaroMko mAnya hue|
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha dharmAyatanoM aura kalAkA vinAza pA~cavIM zatAbdIke antima dinoMkI bAta hai| mathurAnagara una dinoM atyanta samRddha thaa| nagarameM jaina, hindU aura bauddhoMke stupa, kalApUrNa mandira, bhavya mUrtiyA~ aura saMghArAma vidyamAna the| zeThiyoMkI anaginata harmya aura U~cI-U~cI aTTAlikAe~ thiiN| hUNoMne vi. saM.580 ke lagabhaga Akara una kalAyatanoM aura kalAkA vidhvaMsa kara diyaa| eka bhI mandira aura mUrti sAbuta nahIM bcii| imAratoMmeM Aga lagA dii| nagara barabAda kara diyaa| isa vidhvaMsa-lIlA meM kaMkAlI TIlA, saptarSi TIlA aura caurAsI ( jambU TIlA ) ke mandira, mUrti aura stUpa nahIM baca pAye / saba naSTa ho gye| sattA aura dharmake unmAdakA jo nagna tANDava nRtya usa samaya mathurAmeM huA, usameM zraddhA aura kalAke ye AgAra naSTa-bhraSTa ho gye| bar3e-bar3e gaganacumbI stUpa aura mandira malaveke TIle bana gaye, aneka mUrtiyA~ khaNDita ho gyiiN| ina hUNoMkA netRtva saradAra mihirakula kara rahA thaa| ina hUNoMko samrAT skandaguptane bhAratase khader3a diyA aura lagabhaga pA~ca sau varSa taka mathurApara koI bar3A videzI AkramaNa nahIM haa| isa antarAlameM pUnaH dharmazraddhAluoMne vahA~ aneka mandiroM, mUrtiyoM aura stUpoMkA nirmANa kara liyaa| kintu gyArahavIM zatAbdIke ArambhameM bhAratapara uttara-pazcima sImAkI orase AkramaNa prArambha ho gaye / gajanIkA sulatAna mahamUda gajanavI satraha bAra bhAratapara car3hakara aayaa| apanA nauvA~ AkramaNa san 1017 meM usane mathurApara kiyaa| mahamUdake mIra muMzI alautvI kRta 'tArIkhe yAminI' ke anusAra isa zaharameM sulatAnane nihAyata umdA DhaMgakI banI huI eka imArata dekhI, jise sthAnIya logoMne manuSyoMkI racanA na batAkara devatAoMkI kRti btaayaa| zaharake bIca meM bane hue eka sundara mandirake bAremeM khuda sulatAnane likhA ki yadi koI vyakti isa prakArakI imArata banavAnA cAhe to use dasa karor3a dInArase kama nahIM kharcane par3eMge aura usake nirmANameM do sau varSa lgeNge| yaha lUTa aura barabAdI lagAtAra bIsa dinoM taka hotI rhii| logoMne jisa imAratako devatAoMkI kRti batAyA thA, vaha avazya hI vaha stUpa hogA, jo devanirmita stupake rUpameM prasiddha thaa| isa barabAdIkI paizAcika lIlAmeM zAyada vaha na baca paayaa| mUrtiyA~ tor3a DAlIM, mandiroMmeM Aga lagA dI, svarNa-ratna aura cA~dIko sau U~ToMpara lAda-lAdakara gajanI bheja diyaa| isake pazcAt to barabAdIkA yaha krama mahammada gorIse lekara lodIvaMza taka barAbara calatA rhaa| isameM bhI sikandara lodI ( san 1488 se 1516 taka ) ne to vidhvaMsa-lIlAkA aisA Ayojana kiyA jisameM tArIkhe dAUdIke lekhaka abdullAke anusAra mathurAmeM mandira pUrI taraha naSTa kara diye gye| ina saba AkramaNoMko mAta denevAloMmeM bAdameM auraMgajeba aura ahamadazAha abdAlI hue, jinhoMne rahe-sahe, bace hue mandiroMko vismAra kara diyaa| ___isa barabAdIke bAda jainoMkA eka bhI bar3A mandira nahIM baca paayaa| isa vinAzakAlameM bhaktoMne mUrtiyoMko bacAneke lie kahIM kuoM yA jamunA nadImeM DAla diyA, kahIM jamIna meM gAr3a diyaa| aise samayameM bhaktoMne caurAsImeM jambU svAmIke caraNoMko eka chatarImeM virAjamAna kara diyaa| kintu yaha chatarI bhI prakRtikA prakopa adhika dinoM taka na saha skii| vaha chatarI TUTa-phUTa gayI aura dhIre-dhIre caraNa miTTImeM daba gye| usake Upara bera AdikI jhAr3iyA~ uga aayiiN| usa saMkaTa kAlameM surakSAke lie jina mUrtiyoMko kuoMmeM, nadImeM yA jamInameM chipA diyA gayA thA, ve aba kabhI-kabhI mila jAtI haiN| musalamAna bAdazAhoMke barbara aura dharmAndhatApUrNa 1. brajakA itihAsa-lekhaka zrIkRSNadatta vAjapeyI, pR. 131-32 /
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarapradezake digambara jaina tIrtha AkramaNoMke kAraNa jo asaMkhya mUrtiyA~ aura stUpa mandiroMke malaveke nIce daba gaye aura vahA~ TIle bana gaye, unakI khudAIke phalasvarUpa kucha prAcIna kalAvaibhava bhUgarbhase prApta huA hai| aise prAcIna TIloMkI saMkhyA kama nahIM hai, jinakI khudAI nahIM huI hai| akele kaMkAlI kSetrameM sAta TIle haiN| unameM se kevala cAra TIloMkI hI khudAI ho pAyI hai, jisake phalasvarUpa hajAroM kalAkRtiyA~ upalabdha huI haiN| yadi sabhI TIloMkI khudAI yojanApUrvaka kI jAye to yahA~kI dharatIkI chAtIke nIcese aba bhI saMskRti aura kalAkA vipula bhaNDAra mila sakatA hai| kiMvadantI caurAsI nAmaka prAcIna sthAnapara navIna mandira-nirmANakI kathA atyanta rocaka hai| isa sambandhameM eka bahupracalita kiMvadantI isa prakAra hai eka bAra DIga ( bharatapura ) ke eka sajjana haNDAvAle seThako rAtrimeM svapna AyA ki caurAsImeM amuka sthAnapara jambUsvAmIke caraNa jamInameM gar3e hue haiM, use tuma jAkara nikAlo aura vahA~ mandira bnvaao| prAtaHkAla usane uThakara anya jainabandhuoMse isa svapnakI carcA kI aura ve saba loga calakara caurAsI phuNce| nirdiSTa sthAnako khodA to unheM jambasvAmIke caraNa mile| sabane milakara ApasameM mandirake lie dhana-saMgraha kiyaa| kintu vaha dhana itanA na thA jisase mandirakA nirmANa ho sktaa| taba ve matharAke seTha manIrAma ToMgyA ke pAsa gaye jo seTha rAdhAmohana pArikhake munIma the, aura ToMgyAjIne pArikhajIke parAmarzase eka vizAla digambara jaina mandirakA nirmANa kraayaa| unhIM dinoM gvAliyara rAjyameM bhagavAn ajitanAthakI eka manojJa zvetapASANakI padmAsana pratimA khudAImeM nikalI thii| yaha samAcAra ToMgyAjI taka bhI phuNcaa| inhoMne isa pratimAko lAneke lie pArikhajI dvArA gvAliyara sarakArase AjJA prApta kara lii| kintu pratimA adhika vajanadAra thii| ataH ToMgyAjI ko cintA huI ki ise mathurA kaise pahu~cAyA jaaye| unheM usI rAtako svapna huA ki yadi koI dharmAtmA vyakti isa pratimAko akele hI uThAkara bailagAr3ImeM rakhegA to yaha pratimA AsAnIse mathurA pahu~ca jaayegii| subaha hote hI unhoMne isa svapnakI carcA apane kuTumbIjanoMse kii| turata hI unake pautra seTha raghunAtha dAsakI bhAvanA huii| unhoMne pavitra vastra pahanakara pahale to bhaktibhAva pUrvaka bhagavAn ajitanAthakI pUjA kii| tatpazcAt unhoMne NamokAra mantra par3hakara usa pratimAko uThAyA to vaha aise uTha gayI, mAno vaha phUloMkI banI huI ho| use gAr3Ipara virAjamAna karake caurAsI le gaye aura digambara AmnAyake anusAra dhUmadhAmake sAtha usakI pratiSThA kraayii| vArSika melA pahale yahA~ prativarSa kArtika vadI 1 se 8 taka vArSika melA bharatA thaa| kintu aba kucha varSoMse yaha melA cAra dinakA hone lagA hai| prArambha aura anta ke dina yahA~ ratha nikalatA hai| pahale meleke avasara para AsapAsake bahutase sthAnoMse jaina loga samosaraNa lekara Ate the| isI avasarapara bhAratavarSIya digambara jaina mahAsabhAkA adhivezana bhI haA karatA thaa| samosaraNa ke lie AsapAsake sabhI sthAnoMke pratyeka gharase eka rupayA vArSika candA ( lAga ) bhI AtA thaa| kintu vyavasthA AdikI kamI honeke kAraNa mele aura candekA vaha rUpa aba nahIM rhaa| samosaraNakI vyavasthA mathurAkI digambara jaina samAja karatI hai| kucha sadasya bAharake bhI liye jAte haiN| seThagharAnA ( seTha manIrAmake vaMzaja ) isakI vyavasthAmeM barAbara ruci letA hai|
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha vartamAna sthiti yaha mandira lagabhaga 20 phUTa U~cI caukIpara sthita hai| yahA~ pahu~cane ke lie lagabhaga tIsa sIr3hiyA~ car3hanA par3atA hai| sIr3hiyA~ donoM ora haiN| sIr3hiyoMke bAda maNDapa hai| andara jAnepara tIna ora vizAla barAmade aura bIcameM eka lambA-caur3A sahana hai| dAyIM orake barAmade meM kSetrapAla virAjamAna haiN| mandirameM bar3e-bar3e aura Dabala pASANa-stambhoMkA prayoga kiyA gayA hai| garbhagRha kAphI bar3A hai| garbhagRhake cAroM ora pradakSiNA-patha hai| eka pradakSiNA-patha mandirake bAhara, sIr3hiyoMke bagalase bhI hai| mandirake Upara zikhara hai| mukhya vedI bhagavAn ajitanAthakI hai| lagabhaga 3 phuTa UMcI caukIpara tIna kaTanIdAra gandhakuTImeM ajitanAtha tIrthaMkarakI tIna phUTa U~cI zveta pASANakI padmAsana pratimA virAjamAna hai| siMhAsana-pIThapara madhyameM hAthIkA lAMchana hai aura usake donoM ora dharmacakra bane hue haiN| isake tIna ora abhilekha hai| abhilekhake anusAra isa mUrtikI pratiSThA saMvat 1414 vaizAkha sudI 10 budhavArako kASThAsaMgha mathurAnvaya pUSkaragacchake bhaTrAraka zrI yazakIrti, tacchiSya bhaTTAraka sahasrakIrti, unake paTTadhara bhaTTAraka guNakIti aura unake paTTadhara sukarmane gopAcala durgapara tomaravaMzI rAjA gaNapatideva, unake putra mahArAja DUMgarasiMhake rAjyakAlameM karAyI thii| isa pratimA kI virAgaraMjita musakAna atyanta prabhAvotpAdaka hai| isa vedIke sAmane isI vedIkI caukIpara jambUsvAmIke caraNa virAjamAna haiN| caraNa ati prAcIna haiN| caraNacaukIpara lekha bhI utkIrNa hai, kintu vaha kAphI ghisa gayA hai, ataH par3hane meM nahIM aataa| isa vedIkI caukIke sAmane eka pakkA cabUtarA hai jo bhaTTArakIya yugakA pratIka hai| isa makhya vedIke pIchekI vedImeM bhagavAna pArzvanAthakI pratimA virAjamAna hai| yaha kRSNa pASANakI savA phuTa avagAhanAvAlI phaNamaNDita pratimA hai| yaha pratimA mathurA-vRndAvanake bIca ghaurairA gA~vake samIpavartI akrUra ghATake pAsa di. 19-6-1966 ko bhUgarbhase prApta huI thii| isake pIThAsanapara saMvat 189 aMkita hai, jo isakA pratiSThAkAla hai| yaha pratimA zaka-kuSANakAlakI hai| isa dRSTise isakA vizeSa mahattva hai| isa vedImeM eka pratimA zvetavarNakI saM. 1548 kI hai| isa vedIke pIche Der3ha phuTa U~ce pASANa-phalakapara nandIzvara dvIpakI racanA hai, jisameM 52 koSThakoM ( caityAlayoM ) meM mUrtiyA~ banI huI haiN| pASANa halake katthaI raMgakA hai| isa pratimAke dAyIM orakI vedImeM bhagavAn pArzvanAthakI zveta pASANakI padmAsana pratimA hai| yaha sarpaphaNase maNDita hai aura avagAhanA paune do phuTa hai| isa mUrtikI pratiSThA vijayAdityake rAjyameM saMvat 1168 meM lambakaMcuka jAtIya buDhele gotrake dhannU aura prabhAvatIke prapautra banavArIne karAyI thii| isa vedImeM padmaprabha bhagavAnkI savA phUTa avagAhanAkI eka rakta varNavAlI padmAsana pratimA virAjamAna hai| yaha saMvat 1451 meM pratiSThita haI thii| do pratimAe~ bhagavAn candraprabhu aura ajitanAthakI saMvat 1548 kI haiN| ye zveta varNa haiN| ye isI vedImeM virAjamAna haiN| bAyIM orakI vedImeM bhagavAna pArzvanAthakI zveta varNa pASANa pratimA hai| isake Age khaDgAsanameM sAta sAdhu mUrtiyA~ haiN| ye manvAdi saptarSi haiM, jinake prabhAvase marI roga dUra ho gayA thaa| ___ isa mandirameM 9 vediyA~ aura eka caraNa-yugala hai| pratimAoMkI kula saMkhyA 68 hai| inameM 20 pASANa-pratimAe~ aura zeSa dhAtu-pratimAe~ haiN|
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 57 uttarapradezake digambara jaina tIrtha caurAsIkA yaha mandira dillI-mathurA 'bAI-pAsa' tathA mathurA govardhana sar3aka ke kinAre banA huA hai| kSetrapara mandirake tIna ora eka vizAla dharmazAlA hai, jisameM 50 kamare haiN| sAmane mAnastambha hai| san 1929 meM cAritracakravartI AcArya zAntisAgarajIkA muni-saMgha dakSiNase tIrtharAja sammedazikharajIkI ora bihAra karatA huA yahA~ padhArA thaa| usa samaya hI yaha dharmazAlA aura mAnastambha bane the| usa samaya AcArya saMghake Agamanake upalakSyameM yahA~ eka vizAla melA bhI bharA thA / bhagavAn jinendradevakI rathayAtrA bhI nikalI thii| isa nimittase bhagavAnkA bihAra sAre zaharameM huA thaa| isake bAda aisA vizAla melA aura rathayAtrA kSullaka gaNezaprasAdajI varNIke caurAsI Agamanake upalakSyameM huA thaa| san 1960 meM mAnastambhakI pratimAoMkI paMca kalyANaka pratiSThAke avasarapara AcAryaratna zrI dezabhUSaNajI mahArAja aura unake saMghake atirikta bAharase hajAroM vyakti padhAre the| ina sabhI avasaropara zaharake mukhya-mukhya bAjArose rathayAtrA nikalI thii| kSetrake nikaTa hI rAdhAnagara aura kRSNAnagara nAmase zaraNArthI bastiyA~ banI huI haiN| . rAdhAnagarameM RSabhadeva di. jaina brahmacaryAzrama ( gurukula ), RSabha jaina iNTara kAleja, bhAratavarSIya digambara jaina saMgha aura sAptAhika jaina sandezakA kAryAlaya hai| __ isa sthAnakA nAma caurAsI kyoM par3A, isakA koI tarkasaMgata kAraNa khojanepara bhI nahIM mila skaa| mathurAke jaina mandira ___mathurA zaharameM cAra digambara jaina mandira aura eka caityAlaya hai| caurAsI kSetra sthita mandirake atirikta ghiyAmaNDI, ghATI aura jayasiMhapurAmeM mandira haiM tathA seThajIkI havelImeM eka caityAlaya hai / eka digambara jaina mandira vRndAvanameM hai jo mathurA zaharase prAyaH cAra mIla hai| ghiyAmaNDImeM digambara jaina dharmazAlA bhI hai| daivI atizaya caurAsI kSetrapara sthita mandirameM kabhI-kabhI daivI atizaya bhI ho jAte haiN| kahA jAtA hai ki san 1946 meM yahA~ lagAtAra sAta dina taka kezarakI varSA hotI rhii| zahara tathA bAharake hajAroM vyaktiyoMne isa daivI camatkArako atyanta Azcaryake sAtha dekhA thA / garbhagRha, barAmade, cauka, chata, dIvAreM, Upara-nIce sarvatra kezara hI kezara dikhAI par3atI thii| kabhI-kabhI to pUjA karanevAloMke kapar3e aura sAmagrI kezarameM ra~ga jAte the| sArA mandira kezarakI sugandhise mahakatA rahatA thaa| yaha camatkAra kevala mandirakI mukhya bhUmi taka hI sImita thaa| hindU tIrtha mathurA nArAyaNa zrIkRSNakI lIlAbhUmi rahA hai| yaha hinduoMkA prasiddha tIrtha hai| yahA~ aura AsapAsake bahutase sthAnoMpara hindU janatA darzanoMke lie jAtI hai| jaise kRSNa janmabhUmi, dvArakAdhIzajIkA mandira, vRndAvanameM raMgajIkA mandira, bA~kevihArIjIkA mndir| isake atirikta hindU loga gokula, nandagA~va, barasAnA, dAUjI, govardhana, rAdhAkuNDa Adiko jo zrIkRSNase kisI bhI rUpameM sambandhita rahe haiM, tIrtha mAnate haiM aura zraddhAke sAtha vahA~kI yAtrA karate haiN|
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha mArga mathurA dillI-AgarA ( grANDa-TraMka ) roDapara dillIse 145 ki. mI. aura AgarAse 54 ki. mI. dUra hai| dillIse rela aura sar3aka mArga donoMse hI yaha jur3A huA hai| mathurA jaMkazanase caurAsI siddhakSetra tIna mIla hai| mathurA kaiNTa aura basa sTaiNDase prAyaH do mIla hai| yaha uttarI relave aura pazcimI relavekI bar3I aura choTI lAinoM dvArA dillI, kAnapura, bharatapura, AgarA, hAtharasase sambaddha hai| kucha varSa pUrva taka caurAsI kSetra mathurA zaharase alaga-alaga sA par3A huA thaa| kintu jabase isake nikaTa zaraNArthI bastiyA~ basI haiM aura dillI-AgarA roDakA 'bAI-pAsa' caurAsIke baMgalameM hokara nikalA hai, tabase caurAsI mukhya zaharase mila gayA hai| aba vahA~ savArI, nala, bijalI, TelIphona Adi sabhI suvidhAe~ upalabdha haiN| AgarA itihAsa - AgarA eka aitihAsika nagara hai| isakI sthApanA kaba, kisane kI, yaha abhI taka sanizcita nahIM ho sakA hai| mi. TADa Adi pUrAtattvavettAoMke vicArameM isakA nAmakaraNa agravAla jAtike kAraNa pdd'aa| yunAnI itihAsakAra kviNTasa karTiasa ( Quintus Curtius ) kI mAnyatA hai ki prAcInakAlameM yaha nagara bhAratIya nareza agrabhezakI rAjadhAnI thaa| sambhavataH yaha agnikUlakA kSatriya thaa| usIke nAmapara nagarakA nAma AgarA ( Agara, AgarA) par3a gyaa| tIsarI mAnyatA hai ki yahA~kI miTTI Agarayukta (lavaNakSAravAlI) hotI hai, isalie isa nagarakA nAma hI AgarA par3a gyaa| eka aura bhI mAnyatA sAmane AyI hai| kRSNa-sAhityameM caurAsI vanoMkA ullekha AtA hai| unameM eka agravana bhI thA aura yaha yamunAke taTapara phailA huA thaa| yAdavoMke kAlameM yaha vana yAdavoMke AdhipatyameM thaa| matharAmeM kRSNa apanI lIlAe~ dikhA rahe the aura zaurIpurameM unake cacere bhAI neminAtha / mathurAse zaurIpUrake lie isI agravanameM hokara mArga jAtA thaa| nizcita rUpase nahIM kahA jA sakatA ki agravanake sthAnapara athavA usake kucha bhAgameM isI kAlameM (yAdavoMke zAsanakAlameM ) athavA usake pazcAt kisI samaya nagara basa gyaa| usakA nAma agravanapura, agrapura, yA argalapura par3a gyaa| vahI bigar3ate-bigar3ate AgarA bana gyaa| jaina sAhityameM saMskRtameM 'argalapura' aura prAkRta bhASAmeM 'aggalapura' nAma milatA hai| hindIbhASI kaviyoMne argalapura aura AgarA, ina nAmoMkA vyavahAra kiyA hai| zilAlekhoM aura grantha-prazastiyoMmeM isakA nAma ugrasenapura bhI AtA hai| kintu sarvasAdhAraNameM isakA nAma AgarA pracalita ho gayA aura vahI nAma aba taka barAbara cala rahA hai| bAdazAha akabarane isa nagarakA nAma badalakara akabarAbAda kara diyA thaa| pUrAtattvavettA e. sI. aila kArlAilako san 1869 meM yahA~ khudAImeM eka sthAnapara 2000 cA~dIke sikke mile the| inake Upara 'guhila zrI' aMkita thaa| sambhavataH ye sikke mevAr3ake gahalautavaMzake saMsthApaka guhAditya athavA guhilase sambandhita the| yaha bhI sambhAvanA prakaTa kI gayI hai ki zIzaudiyA vaMzake zIlAdityake putra grahAditya athavA guhake ye sikke rahe hoN| kucha bhI ho, itanA to nizcita lagatA hai ki chaThI-sAtavIM zatAbdImeM AgarAmeM guhila yA gahalautavaMziyoMkA (zAsana thaa|
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarapradezake digambara jaina tIrtha yahA~para eka udyAna aura usameM eka prAcIna mahala banA huA hai, jo rAjA bhojakA mahala kahalAtA hai| anuzruti hai ki yaha bhoja mAlavapati bhoja the aura unhoMne isa pavitra vrajabhUmimeM apanA mahala banavAyA thaa| yadi yaha anuzruti satya ho to AgarAkA itihAsa pA~cavIM-chaThavIM zatAbdI taka jA pahuMcatA hai| ___ anantara musalimakAla taka AgarAkA itihAsa andhakArAcchanna hai| sarvaprathama lodI vaMzake sikandara-bina-bahalola lodIkI rAjadhAnIke rUpameM AgarAko hama pAte haiN| usakI mRtyu yahIMpara san 1515 meM huI thii| usane sikandarAmeM san 1495 meM apanA mahala banavAyA thA, jo ki bArahadarIke nAmase prasiddha hai| isa sthAnakA sikandarA nAma bhI usIke kAraNa par3A thaa| sikandara lodIke bAda usakA putra ibrAhIma lodI yahA~ rhaa| mugala samrAT bAbarane ibrAhImako harAkara maI san 1526 meM dillI aura AgarApara adhikAra kara liyaa| bAbarake pazcAt humAyU~ne bhI prAyaH yahIM rahakara zAsana kiyaa| usane jitane bhI abhiyAna kiye, saba yahIM se kiye| sambhavataH bAbara aura humAyU~ke mahala tAjamahalake sAmane yamunAke dUsare taTapara the| bAdazAha akabara san 1557 ke lagabhaga gaddIpara baiThA aura phatahapura sIkarImeM apane mahala banavAye / san 1568 meM vaha phatahapura sIkarI chor3akara AgarAmeM rahane lgaa| prArambhameM vaha IdagAhake nikaTa sultAnapurAmeM Akara rhaa| usake naukara-cAkara khavAsapurAmeM rahate the| jaba lAla kilA taiyAra ho gayA to vaha kilemeM jAkara rahane lagA aura yahIM rahakara dezapara zAsana kiyaa| isake bAda jahA~gIra aura zAhajahA~ne bhI dillIkI apekSA AgarAmeM hI rahakara zAsana-saMcAlana kiyaa| zAhajahA~ne saMsAra prasiddha tAjamahala apanI begama mumatAjamahala ( urpha mumatAja jamAna urpha bAnUbegama ) kI smRtimeM yahIM bnvaayaa| auraMgajebane gaddIpara balAt adhikAra karake zAhajahA~ bAdazAhako yahIM lAla kilemeM kaida kiyA thaa| isake bAda sthAyI taurapara dillI hI bhAratakI rAjadhAnI bana gayI aura tabase AgarekI rAjanItika pramukhatA aura prabhutva samApta ho gyaa| jaina sAhityameM AgarA __mugalakAlameM AgarAmeM jainoMkA acchA prabhAva thaa| una dinoM aneka jaina ucca sarakArI padoMpara the / vyApArika aura rAjanItika kendra honeke kAraNa bAharase aneka jaina yahA~ Ate rahate the aura bahuta-se bAharase Akara sthAyI rUpase yahIM basa gaye the| bahuta-se jaina vidvAn bhI yahA~ Ate rahate the| kucha yahA~ bhI rahate the| sthAnIya aura bAharake jaina bandhuoMne yahA~ aneka jaina mandiroMkA nirmANa karAyA thaa| ina mandiroMmeM subaha aura zAma zAstrapravacana aura tattvagoSThI hotI thii| ina goSThiyoMmeM aneka sarakArI jaina karmacArI aura anya bandhu sammilita hote the| isa jamAnemeM tIna sthAnoMkI tattvagoSThiyA~ bahuta prasiddha thIM-AgarA, jayapura aura multaan| bAharake loga apanI zAstrIya zaMkAe~ ina sthAnoMkI goSThiyoMmeM samAdhAnake lie bhejA karate the yA svayaM ina goSThiyoMmeM Akara apanI zaMkAoMkA samucita samAdhAna prApta karate the| mugalakAlIna kucha jaina kaviyoMkI racanAoMse tatkAlIna dhArmika aura sAmAjika paristhitiyoMpara paryApta prakAza par3atA hai| una racanAoMse usa samayake AgarAmeM sthita jaina mandiroMke sambandhameM bhI mahattvapUrNa jAnakArI upalabdha hotI hai| paM. bhagavatIdAsajI bur3hiyA ( jilA ambAlA) ke lAlA kizanadAsa agravAlake putra aura dillIke bhaTTAraka mahendrasenake ziSya the| ve eka bAra rAmanagarake zrAvaka saMghake sAtha yAtrArtha yahA~ Aye the| unhoMne yahA~ 48 jaina mandiroMke darzana kiye the| unakI choTI-bar3I saba racanAoMkI saMkhyA lagabhaga pacAsa hogii| unameM kucha prakAzita ho cukI haiM aura
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 bhAratake digambara jaina tIrtha kucha vibhinna sthAnoMpara guTakoMmeM milatI haiN| san 1594 meM unhoMne apanI AgarA-yAtrAkA padyabaddha vivaraNa likhA thA, jisakA nAma hai 'argalapura jinvndnaa'| isa racanAmeM kula 21 chanda haiM aura pratyeka chandameM 12 paMktiyA~ haiM / yaha racanA paM. paramAnandajI zAstrIko ajamerake eka zAstra-bhaNDArake eka guTakemeM prApta huI thI aura vaha aba taka aprakAzita hai| isa racanAmeM zAhajahA~ bAdazAhake kAlameM AgarAke jainamandiroM, mandira-nirmAtAoM, pramakha vidvAnoM aura viduSI striyoMkA varNana hai| AgarAke ina dhArmika AyatanoM AdikA itanA prAmANika vivaraNa sambhavataH anyatra kahIM nahIM miltaa| unhoMne jina 48 jainamandiroMke darzana kiye the, unakA nAma aura unake banavAnevAle dhArmikajanoM evaM unameM pUjApATha karanevAle pANDe aura paNDitoMke nAma diye haiM / kavike anusAra usa samaya yahA~para nimnalikhita mandira the zahajAdI maNDI, nUragaMja, sultAnapura, zAhagaMja, kalyANapura, sAhila sAhUkA mandira, pratApurA, maMDaI ( sambhavataH bhANDaI ) asamapurA, nautanaderA, sahasrakIti bhaTTArakakA mandira, itavArIkhA~kA kaTarA, nAIkI maNDI, phUTA daravAjA, khavAsakhA~kI maNDI ( khavAsapurA), saMgahI abhairAjakA mandira, nUrI daravAjA, kesozAhakA mandira, meghA sAhukA jinAlaya, tihuNA sAhukA devAlaya, nagarake madhyameM khAsA sAhakA deurA, muni ratnakItikA mandira, hajaratakI maNDI, nAlekI maNDI, dalapatarAyakA mandira, basaI, madAra daravAjA, nUpapura, bAjArakA devAlaya, dInAzAhakA mandira, padmAvatI puravAla mandira, vijayasenakA mandira, kAlIdAsa khaNDelavAlakA mandira, amIpAlakA mandira, ToDarasAhUkA mandira, sAha narAyanIkA mandira, dharmadAsa jaisavAlakA mandira, bhIkAkI maNDI, khiDakI aura multAnI ttolaa| ina mandiroMke atirikta kavine zubhakIti aura jagatabhUSaNa bhaTTArakoMkA bhI varNana kiyA hai| zubhakIrti bhaTTAraka tihuNA sAhUke caityAlayameM rahate the aura jagatabhUSaNa bhaTTAraka sAhU narAyanIke mandirameM rahate the| jina vyaktiyoMne AgarAmeM mandiroMkA nirmANa karAyA thA, unake kucha nAma bhI isa racanAmeM diye gaye haiM jaise-sohila sAhU, sahasrakIti bhaTTAraka, puNyasAgara yati, saMghapati abhayarAja, kezozAha, meghAsAha, tihaNA sAha, khAsA sAha, ratnakIti bhaTTAraka, ugaru sAha, dalapatarAya, dInA sAha, vijayasena, kAlidAsa khaNDelavAla, ToDara sAhU, amIpAla, sAhU nraaynii| usa kAlameM kucha striyA~ bar3I viduSI thIM aura mandiroMmeM rahakara apanA sAdhanAmaya jIvana vyatIta karatI thiiN| aisI striyoMmeM tejamatI bAI, parimalabAI, sAhamatI, nanarIbAI, bhAnamatI, kamalAbAI, hamIrIbAI mukhya thiiN| sultAnapurA muhalle meM cintAmaNi pArzvanAthakI eka sAtizaya pratimA virAjamAna thii| kavivara banArasIdAsajIkA bhI bahuta varSoM taka Agarese sambandha rahA thaa| unhoMne 'ardhakathAnaka' meM apane vaividhyapUrNa jIvanakA varNana kiyA hai| unake jIvanakI eka bahuta hI rocaka ghaTanA hai-unake pitA kharagasenane saM. 1667 meM ( kavivarakI 24 varSakI AyumeM ) banArasIdAsako gRhabhAra sauMpa diyA aura kucha javAharAta, bIsa mana ghI, do kuppe tela, do sau rupayekA kapar3A aura kucha nakada rupayA vyApArake lie diyaa| banArasIdAsa saba sAmAna lekara vyApAra karane AgarA phuNce| kintu vyApArameM anAr3Ipanake kAraNa, aura kucha dUsaroM dvArA Thage jAneke kAraNa bhI vyApArameM hAni huii| javAharAta aura rupayoMkA bhI aisA hI kissA huaa| kahIM gira gaye, kahIM cUhe khIMca le gye| taba hAlata yaha ho gayI
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarapradezake digambara jaina tIrtha gharakI vastu banArasI beMci beMci saba khAMhi / laTA kuTA jo kichu hutau so saba khAyau DAri // jaba gharameM kucha bhI nahIM bacA, taba motIkaTarAke eka kacaur3IvAlese hara roja eka sera kacaur3iyA~ udhAra lekara khAte rahe / jaba 1-1 // mAha isI prakAra karate bIta gayA, taba bhI kacaur3IvAlene kabhI takAjA nahIM kiyaa| taba banArasIdAsane usase svayaM hI apanI hAlata sApha zabdoMmeM bayAna kara dii| tuma udhAra kInau bahuta, Age aba jina dehu / mere pAsa kichU nahIM, dAma kahA~se lehu / kintu vAhare Agareke kacaur3IvAle ! itanepara bhI usane apanI udAratAse mu~ha nahIM mor3A kahai kacaur3IvAla nara, bIsa rupaiyA khAhu / tumasoM kou na kachu kahe, jahA~ bhAvai tahA~ jAhu // aura vAhare kharIdAra ! kacaur3IvAlekI udAratAkA bharapUra upayoga kiyA aura chaha mahIne taka yoM hI udhAra kacaur3iyA~ khAte rhe| taba Agareke tAMbI tArAcandajI, jo inake zvasura lagate the, patA laganepara unheM apane ghara le gye| phira inhoMne dharmacanda jauharIke sAjhemeM do mahIne vyApAra kiyaa| taba inhoMne kacaur3IvAleke 14 rupaye cukaaye| phira do varSa aura vyApAra kiyaa| kula 200 rupaye kamAye / kharca bhI itanA hI huaa| Aya-vyaya barAbara rhe| __ isake pazcAt bhI ye AgarA rahe, vyApAra bhI kiyaa| kintu kabhI dhanavAn na bana paaye| saMvat 1680 meM khairAbAda nivAsI arthamalajI Dhorane kavivarako TIkA sahita samayasAra svAdhyAyake lie diyaa| use par3hakara ve nizcayAbhAsI bana gye| saM. 1692 meM paNDita rUpacanda pANDe AgarA pdhaare| logoMke Agrahase Apa 'gommaTasAra' kA pravacana karane lge| banArasIdAsajI bhI sunane jAte the| vahA~ karma prakRtiyoM aura guNasthAnoMkI carcA sunakara unakI A~kheM khula gayIM aura ve vyavahAra-nizcayake samanvayAtmaka dRSTi-binduko hI jainadharma samajhane lge| vastutaH unameM adhyAtmakI lagana tabhI jAgI / pariNAmataH saM. 1693 meM unhoMne 'nATaka samayasAra'kI racanA kii| - zAhagaMjake mandirameM adhyAtma goSThI hotI thii| isa goSThIkI prasiddhi dUra-dUra taka thii| isameM bar3e-bar3e vidvAn pratidina bhAga lete the| paM. rUpacanda pANDe, paM. banArasIdAsa, paM. bhUdharadAsa, paM. bhagavatIdAsa, kavi dyAnatarAya, kavi daulatarAma Adi / basavA nivAsI daulatarAma kAzalIvAlane isa goSThIkI badaulata hI jainadharmakI ora ruci prApta kI thii| dyAnatarAya bhI isa goSThIke kAraNa hI jainadharmakI ora AkarSita hue the| AgarAmeM aneka kavi hue haiN| ina kaviyoMkI racanAoMse hindI sAhityakA bhaNDAra ati samRddha huA hai / ina kaviyoMkI nimnalikhita racanAe~ upalabdha haiM paM. bhagavatIdAsa-mugati ramaNI cUnar3I, laghusItA satu, manakarahA rAsa, jogIrAsa, catura vanajArA, vIra jinandagIta aura rAjamatI nemIsura DhayAla, TaMDANArAsa, anekArtha nAmamAlA, mRgAMkalekhA carita, Adityavrata rAsa, jyotiSasAra, vaidyavinoda tathA aneka rAsa aura stavana / pANDe rUpacanda-paramArthI dohAzataka, gIta paramArthI, maMgalagIta prabandha, neminAtha rAsA, khaTolanA gIta aadi| kavivara banArasIdAsa-nAmamAlA, nATaka samayasAra, banArasI vilAsa ( isakA saMgraha Agareke dIvAna jagajIvanane kiyA thA), arddha kathAnaka, moha-viveka-yuddha /
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha kavi kuMvarapAla-samakita bttiisii| jagajIvana-ekIbhAva stotra, aneka pd| paM. hIrAnanda-paMcAstikAya TIkA, dravyasaMgraha bhASA, samavasaraNa stotra, ekIbhAva stotra / kavivara dyAnatarAya-dharmavilAsa, pUjA-stotra aura AratI saahity| bhaiyA bhgvtiidaas-brhmvilaas| bulAkIdAsa-vacanakoSa, praznottara zrAvakAcAra, pANDavapurANa, jaina caubiisii| bihArIdAsa-sambodha paMcAsikA, jakhaDI, jinendra stuti, aartii| bhUdharadAsa-jaina zataka, bhUdharavilAsa, padasaMgraha, paramArtha jakhar3I, gurustuti, bAraha bhAvanA, jinendra stuti, pArzvanAtha stotra, ekIbhAva stotra, pArzva purANa / AgarAke kucha vartamAna viziSTa jaina mandira / ___isa samaya AgarAmeM mandira aura caityAlayoMkI kula saMkhyA 36 hai| paM. bhagavatIdAsane 'argalapura jinavandanA' meM jina 48 jina-mandiroMkA ullekha kiyA hai, unameMse kucha rahe nahIM, kucha naye bana gye| kintu ina mandiroMmeM-se yahA~ tIna mandiroMkA ullekha karanA aprAsaMgika na hogA, jo mUrtiyoM kI prAcInatA aura atizayake kAraNa atyadhika prasiddha haiN| inameM eka hai tAjagaMjake mandirakI cintAmaNi pArzvanAthakI prtimaa| dUsarI zItalanAtha bhagavAnkI bhuvana mo aura tIsarA hai motIkaTarAkA paMcAyatI bar3A mndir| tAjagaMja paM. bhagavatIdAsane sultAnapUrekI jisa cintAmaNi pArzvanAthakI pratimAkA ullekha kiyA hai, vizvAsa kiyA jAtA hai ki vaha pratimA tAjagaMjake mandirameM virAjamAna hai / yaha mUlanAyaka hai| pAlizadAra kRSNa pASANakI isa pratimAkI avagAhanA savA do phuTa hai| yaha padmAsana mudrAmeM hai| isakI pratiSThA saMvat 1677 phAguna sudI 3 budhavArako kI gayI thii| paM. banArasIdAsa, paM. bhUdharadAsa Adi pratidina isakI pUjA upAsanA karate the| usa kAlameM isakI bar3I khyAti thI aura loga manokAmanA pUrtike lie isake darzanako Ate the| kavivara banArasIdAsane kaI sthAnoMpara isa pratimAke mAhAtmyakA varNana kiyA hai| unhoMne cintAmaNi pArzvanAthakI eka stutikI bhI racanA kI hai jo isa prakAra hai cintAmaNi svAmI sA~cA sAhiba meraa| zoka harai tihu~ loka ko uTha lIjau nAma saverA / .... vimba virAjata Agare thira thAna thayo zubha beraa| dhyAna dharai vinatI karai banArasi bandA terA / / isase jJAta hotA hai ki banArasIdAsa jaise adhyAtmarasika vyakti bhI jisa pratimAko tInoM lokoMkA zoka haranevAlI batAte haiM, vaha kitanI camatkArapUrNa hogii| kavivara bhUdharadAsane bhI isa cintAmaNi pArzvanAthakI pratimAkI eka stuti racI hai| usameM ve kahate haiM sukha karatA jinarAja AjaloM hiya na aaye| aba mujha mAthe bhAga carana cintAmaNi pAye / / zrIpArsadevake padakamala hiye dharata vinasai vighana / chaTai anAdi bandhana baMdhe kauna kathA vinasai vidhana / /
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarapradeza ke digambara jaina tIrthaM 63 vastutaH yaha pratimA itanI manorama hai ki isake darzana karane mAtrase manameM bhaktikI taraMgeM Andolita hone lagatI haiM / mandira zItalanAthajI bhagavAn zItalanAtha svAmIkI yaha pratimA jAmAmasajida ke pAsa rozana muhalleke jaina mandirameM virAjamAna hai| yaha kRSNavarNa hai aura lagabhaga sAr3he cAra phuTa avagAhanAkI padmAsana mudrAmeM AsIna hai / aisI bhuvanamohana rUpa vAlI pratimA anyatra milanA kaThina hai / isakA saundarya anindya hai / vItarAgatA prabhAvotpAdaka hai / isake atizayoMkI aneka kiMvadantiyA~ bahu pracalita haiM / jaina nahIM, aneka ajaina bhI manokAmanAe~ lekara isake darzanako Ate haiM / aneka vyakti aise mileMge jinakA prAtaH kAla chaha baje bhagavAnke abhiSekake samaya unakI mohanI chavike darzana karane aura zAmako AratI karake dIpaka car3hAnekA niyama hai| aSTamI, caturdazI aura parvake dinoM meM mandirameM prAtaH aura sandhyAke samaya darzanArthiyoMkI bhArI bhIr3a rahatI hai / isa mandira meM digambara aura zvetAmbara donoM hI sampradAyoMkI pratimAe~ virAjamAna haiM / digambara pratimA to kevala eka hai zItalanAtha svAmIkI / kintu zvetAmbara pratimAe~ aura vediyA~ kaI haiM / zItalanAtha bhagavAnkA pUjA-prakSAla donoM hI sampradAyavAle apanI hI AmnAyake anusAra karate haiM / zItalanAthajIke mandirameM garbhagRhake dAyIM ora dIvAlapara lAla pASANakA 2 x 1 / / phuTakA eka zilAlekha zvetAmbaroMne kucha varSa pahale lagA diyA hai, jisameM sAta zloka saMskRtake haiM tathA hindI ke do savaiyA haiM / savaiyAkI prathama do paMktiyA~ isa prakAra haiM prathama vasanta sirI sItala ju devahukI pratimA nagana guna dasa doya bharI hai / Agare sujana sA~ce aThAraha se dasa ATha mAha sudI dasa cyAra budha puSa dharI hai // yaha zilAlekha kula 18 paMktiyoMmeM hai / isake Age cAra yantra bane hue haiM / 1 motIkaTarAkA paMcAyatI digambara jaina bar3A mandira yaha AgarAkA bar3A mandira kahalAtA hai / yaha mandira jaisA Upara banA hai isakA bhoyarA ( talaghara ) bhI hUbahU vaisA hI banA huA hai / yahA~ taka ki vedI bhI vaisI hI banI hai / saMkaTakAlameM pratimAe~ nIce pahu~cA dI jAtI thIM / isameM mUla 'vedI bhagavAn sambhavanAthakI hai / gandhakuTI meM kamalAsanapara virAjamAna sambhavanAtha bhagavAnkI pratimA zveta pASANakI eka phuTakI hai / bhagavAn padmAsanameM virAjamAna haiM / nIce ghor3ekA lAMchana hai / mUrti lekhake anusAra isa pratimAkI pratiSThA saMvat 1947 mAgha mAsa kI zuklA paMcamI guruvAra ko huI thI / isa pratimA meM bar3e atizaya haiM / devaloga rAtrimeM isakI pUjA ke lie Ate haiM, isa prakAra pratyakSadarziyoMne mujhase kahA / bAyIM orakI pahalI vedImeM bhagavAn pArzvanAthakI savA tIna phuTa avagAhanA, padmAsana mudrA, zveta pASANakI phaNamaNDita pratimA hai / yaha saM. 1272 mAgha sudI 5 ko pratiSThita huI thI /
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha dAyeM hAthakI vedImeM maTamaile pASANakI do bhavya caubIsI haiN| eka zilAkhaNDameM bIca meM eka bhavya toraNake nIce pArzvanAthakI mUrti hai| idhara-udhara do-do paMktiyoMmeM 10-10 pratimAe~ haiN| inake Upara eka-eka pratimA virAjamAna hai| madhyavartI pratimAke Upara do hAthI bane hue haiN| unake Upara eka pratimA virAjamAna hai| ye caubIsI vi0 saMvat 1272 mAgha sudI 5 ko pratiSThita huI thiiN| ___ yahA~kA hastalikhita zAstra-bhaNDAra atyanta samRddha hai| isameM lagabhaga do hajAra hastalikhita grantha haiN| yahA~ pASANa aura dhAtukI mUrtiyoMkI saMkhyA lagabhaga chaha sau hai| prAcIna kAlameM jainoMkA prabhAva mugalakAlase pUrva aura usa kAlameM bhI isa nagarameM zAsana aura prajA para jainoMkA bar3A prabhAva rhaa| bAdazAha akabarake navaratnoMmeM eka sAhU ToDara bhI the jo bAdazAhake koSAdhyakSa the tathA TakasAlake kAmameM nipuNa the| ve rAjyameM Arthika mAmaloMke vizeSajJa mAne jAte the| unhoMne rAjasva paddhati tathA anya Arthika mAmaloMmeM bar3e sudhAra kiye the| ve bhaTAniyA kola ( alIgar3ha ) se yahA~ Aye the| unhoMne AgarAmeM eka jinamandira banavAyA thaa| vi0 saMvat 1631 meM unhoMne mathurAmeM 514 stUpoMkA jIrNoddhAra karAyA thaa| zvetAmbarAcArya jagadguru hIravijaya sUriko samrATa akabarane bar3e Agrahake sAtha nimantraNa dekara bulAyA thA aura unakA rAjakIya sammAna kiyA thaa| AcArya mahArAjase bAdazAhane jaina tattvoMkA varNana sunA thA aura prabhAvita hokara usane jaina paryoM tathA kaI anya avasaroMpara rAjya bharameM pazuhiMsA na karanekA Adeza pracArita kiyA thaa| tAjagaMja, nunihAI aura sikandarAmeM paryuSaNa parvake bAda bhagavAnke kalazAbhiSekakA utsava bahuta samaya se hotA A rahA hai| ina utsavoMmeM hajAroM jaina nara-nArI dhArmika zraddhAse bhAga lete haiM aura utsavake bAda tAjamahala, aitamAduddaulA tathA sikandarAkI zAhI imAratoMke udyAnoMmeM saba loga bhojana karate haiN| dukAnoM, jala AdikI vyavasthA hotI hai| ye mele apane DhaMgake nirAle hI haiN| isa tarahake mele kisI sampradAyake nahIM hote| ina meloMke lie jainoMko zAhI kAlase AjJA milI huI hai| isa pradezameM jainoMke dhArmika AcAra-vicArakA sarva-sAdhAraNapara atyadhika prabhAva rahA hai| AgarAke kalaikTara mi. nevilane AgarA gajeTiyara ( san 1905 ) meM likhA hai-AgarAse iTAvA takakA pradeza-yamunA, cambala aura kvArI nadIke trikoNa meM basA huA kSetra pUrNatayA ahiMsaka hai| isa kSetrameM koI zikAra taka nahIM khelatA, na mAMsa khAtA hai| isase jaina va vaiSNava prabhAva prakaTa hotA hai| aggaladeva kI sAtizaya pratimA prAkRta nirvANabhakti ( atizayakSetra-kANDa ) meM eka gAthAmeM kahA hai-"aggaladeva vaMdami" arthAt maiM argaladevakI vandanA karatA huuN| ye argaladeva yA Agaladeva kauna haiM aura kahA~ virAjamAna haiM ? nirvANabhakti meM kevala 'aggaladeva' hI kahA hai, sthAnakA nAma nirdeza nahIM kiyaa| pazcAtkAlIna lekhakoMmeM isa sambandhameM matabheda rahA hai| udayakItine apabhraMza bhASAkI 'tIrtha-vandanA' nAmaka racanAmeM kahA hai-'karakaMDarAyaNimmiyau bheu / hauM vaMdauM Agaladeva
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarapradezake digambara jaina tIrtha 65 deu // 11 // ' arthAt karakaNDu nareza dvArA nirmita AgaladevakI maiM vandanA karatA huuN| isameM terApUrakI usa pArzvanAtha pratimAko Agaladeva kahA hai, jisakA nirmANa karakaNDa rAjAne karAyA thaa| . inhIMkA anukaraNa bhaTTAraka guNakItine marAThI 'tIrtha-vandanA' meM 'dhArAziva nagari AgaladevAsi namaskAra mAjhA' arthAt dhArAzivake Agaladeva kahakara kiyA hai| isI prakAra bhaTTAraka jJAnasAgarane gujarAtI 'tIrthajayamAlA' meM dhArAzivake Agaladeva mAnakara vandanA kI hai| kucha vidvAnoMke matameM argaladeva AgarAkI koI prasiddha pratimA thii| sthAnoMke nAmapara mUrtiyoMkA nAma rakhanekI paramparA ati prAcIna kAlase calI A rahI hai| itihAsameM 'kaliMga jina' pratimA bahuta prasiddha rahI hai, jise rAjA nanda kaliMga abhiyAnameM saphala honepara pATaliputra le AyA thA aura bAdameM khAravelane magadhapara AkramaNa karake use punaH kaliMgameM le jAkara pratiSThita kiyA thA / sambhava hai, argaladevakI jisa sAtizaya pratimAkA ullekha nirvANa-bhakti meM kiyA gayA hai, vaha argalapura ( AgarA ) ke nAmapara koI prasiddha pratimA rahI ho| AgarAmeM jaina purAtattva AgarAse 14 mIla dUra eka prasiddha 'bur3hiyAkA tAla' hai, jisake sighAr3e bahuta mazahUra haiN| usameM se kucha mUrtiyA~ sau varSa pahale prApta huI thiiN| unameM eka mUrti siddhArtha vRkSake nIce baiThe yakSa-yakSiNI kI hai| pIThAsanake nIceke bhAgameM vibhinna devI-devatA vRkSakI pUjAke lie vibhinna vAhanoMpara ArUr3ha hokara Ate hue dikhAI dete haiN| eka padmAsana mUrti dhyAnAvasthita avasthAkI bhI prApta huI thii| isI prakArakI eka aura bhI jaina mUrti milI thii| eka mUrti cakra liye hue yakSakI milI thI jo sambhavataH sarvANha' yakSa hai| isI varSa AgarAke lAla kileke jaladvAra aura yamunAke bIcameM eka prAcIna jaina mandirake pASANa-stambha aura kucha avazeSa mile the tathA kAle pASANakI jaina tIrthakarakI eka sundara pratimA bhI milI thii| kaniMghamane isa sambandha meM apanI riporTameM isa prakAra vivaraNa diyA hai "muslima kAlase pUrvake prAcIna avazeSa AgarAmeM bahuta thor3e haiN| AgarA kileke jaladvArake bAhara, kile aura yamunA nadIke bIcameM kAle pASANake kucha stambha khudAImeM prApta hue the aura eka kAle pASAgakI kalApUrNa bahuta vizAla mUrti, jo jainoMke bIsaveM tIrthaMkara zrI munisuvratanAthakI thI, khudAImeM milI thii| isapara kuTilA lipimeM saMvat 1063 khudA huA thaa| isameM koI sandeha nahIM hai ki ye stambha kisI prAcIna jainamandirake usa dvArake the jo nadIkI ora thA aura jaba kilA banAyA gayA thA, usa samaya vaha zAyada girA diyA yA naSTa kara diyA gayA thaa|" 1. Archeological Survey of India, Report for the Year 1871-72, Vol. IV, by ____A.C. L. Carlleyle, pp. 207-8. 2. Archeological Survey of India, Report for the Year 1873-74, pp. 221, 247. ___Monumental antiquities and inscriptions N. W. P. and Oudh, Vol. II, 1891, p. 76. 3. Its original text is as following : The ancient remains at Agra of the pre-moselman period are very few. Outside the watergate of the fort of Agra, between the fort and river, several square pillars of black basalt have been unearthed, as well as a
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha . kArlAilane bhI isa sambandhameM apanI riporTameM isI AzayakA vivaraNa diyA hai| unhoMne likhA hai ki kile aura yamanAke bIcameM kAle pASANake tIna stambha aura chatake patthara mile the| mere vicArameM ye stambha jaina mandirake rahe haiN| unakI AkRti aura zailI anya prAcIna jaina mandiroMke stambhoMse milatI-julatI hai| tIrthaMkara munisuvratanAtha kI mUrti bhI isI sthAnase nikalI thii| . yaha mUrti lakhanaU myUjiyamameM surakSita hai| zaurIpura pAvana kSetra zaurIpUra (prAcIna nAma zauryapura ) meM bAIsaveM tIrthaMkara bhagavAna neminAthake garbha aura janmakalyANaka hue the| harivaMza purANameM isa sambandhameM nimna prakAra ullekha hai jinasya nemestridivAvatArataH puraiva SaNmAsapurassarA suraiH|| pravartitA tajjananAvadhimuMhe hiraNyavRSTiH puruhUtazAsanAt // 37 // 2 // -bhagavAn neminAthake svargAvatArase chaha mAha pahalese lekara janma paryanta pandraha mAsa taka indrakI AjJAse (zaurIpura nivAsI) rAjA samudravijayake ghara devoMne ratnoMkI varSA jArI rkhii| isI prakAra 'tiloyapaNNatti' granthameM bhagavAn neminAthake janmake sambandhameM Avazyaka jJAtavya bAtoMpara prakAza DAlate hae likhA hai saurIpurammi jAdo sivadevIe smuddvijenn| __vaisAha terasIe sidAe cittAsu NemijiNo // 547 / / -nemi jinendra zaurIpurameM mAtA zivadevI aura pitA samudravijayase vaizAkha zuklA 13 ko citrAnakSatrameM utpanna hue| ina ullekhoMse spaSTa hai ki bAIsaveM tIrthaMkara bhagavAn neminAthane zaurIpura nagarameM rAjA samudravijayake yahA~ janma liyaa| isake upalakSyameM indroM aura devoMne bhagavAnke garbha aura janma kalyANakoMkA mahAn utsava zaurIpurameM mnaayaa| bhagavAnke ina do kalyANakoMke kAraNa yahA~kI bhUmi atyanta pAvana ho gyii| bhagavAnke ina do kalyANakoMke atirikta yahA~para kaI anya muniyoMko kevalajJAna aura nirvANa-prAptike ullekha bhI paurANika sAhityameM upalabdha hote haiN| very massive and elaborately sculptured statue of black basalt representing Munisubratnath, the 20th Jain Tirthankar with a dedicatory inscription in Kutila characters dated Sambat 1063 or A. D. 1006. There can be no doubt that these pillars formed the collonnade to the entrance from the river, of some ancient Jain temple, which was probably pulled down and destroyed, when the fort was built.-page 69. 1. raviSeNa kRta padmapurANa sarga 20158, jayasiMhanandI kRta varAMgacaritra 27 / 85 /
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarapradezake digambara jaina tIrtha -zaurIpurameM gandhamAdana nAmaka parvatapara rAtrike samaya supratiSTha nAmaka munirAja dhyAna mudrAmeM virAjamAna the| sudarzana nAmaka eka yakSane pUrva janmake virodhake kAraNa munirAjapara ghora upasarga kiyaa| munirAja avicala rhe| anantara unheM lokAloka prakAzaka kevalajJAnakI prApti ho gyii| ve sarvajJa-sarvadarzI bana gye| indroM aura devoMne Akara bhagavAnkI pUjA kI aura utsava mnaayaa| jAtu zauryapurodyAne gandhamAdananAmani // 29 // rAtrau pratimayA tasthau supratiSThaH pratiSThitaH / pUrvavairAdyatestasya cakre yakSaH sudarzanaH // 30 // agnipAtaM mahAvAtaM meghavRSTyAdi duHsaham / upasarga sa jitvApa kevalaM ghAtighAtakRt // 31 // . kucha samaya pazcAt zaurIpura nareza yAdavavaMzI andhakavRSNi aura mathurA nareza bhojakavRSNi ne, jo donoM bhAI-bhAI the, inhIM kevalI bhagavAnke nikaTa muni-dIkSA le lii| -harivaMza purANa, sarga 18 -amalakaNThapurake rAjA niSThasenake putra dhanya ne bhagavAn neminAthake upadezase muni dIkSA dhAraNa kara lii| eka dina bihAra karate hae mani dhanya zaurIpura pdhaare| vahA~ yamanA-taTapara ve dhyAnArUr3ha ho gaye / zaurIpurakA rAjA zikArase lauttaa| zikAra na milaneke kAraNa vaha manameM bar3A khinna ho rahA thaa| munirAjako dekhate hI use lagA-'ho na ho, isa nagna munike kAraNa hI mujhe sAre dina bhaTakanepara bhI zikAra nahIM mila paayaa|' yaha socakara apane nirAzAjanya krodhake kAraNa usa mUrkhane una vItarAga muniko tIkSNa bANoMse bAMdha diyaa| muni dhanya zukla dhyAna dvArA karmoko naSTa kara siddha padako prApta hue| usa samaya indroM aura devoMne Akara unakA nirvANa mahotsava mnaayaa| -zrI nemidatta viracita ArAdhanA kathAkoSa, kathA 71 -hariSeNa kathAkoSa-141 meM bhI yaha kathA isI rUpameM nimna prakAra se dI gayI hai aura zaurIpurako siddhakSetra svIkAra kiyA gayA hai viharan sa muniH prApa tadAnIM zUrapattanam // 141 / 43 / / tatpurottaradigbhAge yamunA pUrvarodhasi / tasthau pratimayA dhIraH sa muniH karmahAnaye // 141 / 44 / / atha sauripure rAjA sAdhitArAtimaNDalaH / babhUva yamunApaGko yamunApatirugradhIH / / 141 / 45 / / mRgayArthaM mahAsainyaH kopAruNanirIkSaNaH / jagAma yamunApaGkastAM dizaM daivayogataH // 141 / 46 / / tato nivartamAnaH san pratimAsthaM takaM munim / vilokya sa narAdhIzaH sahasAyaM ruSaM yayau // 141447 / / darzanenAsya nagnasya zakuno'pi na me'bhavat / jagAma svapuraM rAjA pUrayitvA zarairimam // 141 / 48 / /
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha upasarga sahitvAsya dhIro dhaanymunistdaa| mokSaM jagAma zuddhAtmA nihatAzeSakarmakaH // 141149 munerdhAnyakumArasya siddhikSetraM tadadbhutam / vidyate pUjyate'dyApi bhavyalokeranAratam // 141150 sa nRpo yamunApaGkaH prApya kuSThaM hi tadbhave / jagAma narakaM ghoraM raudradhyAnaparAyaNaH / / 141151 arthAt vihAra karate hue ve (dhAnya kumAra ) muni zUrapattana (zaurIpura ) padhAre aura nagarake uttara dika-pradezameM yamanAtaTapara pratimAyoga dhAraNa kara sthita ho gye| zaurIpurameM yamunApaMka nAmaka rAjA thA, jo bar3A pracaNDa thaa| usane zatruoMko apane vazameM kara rakhA thaa| eka vizAla senA lekara vaha zikAra khelane cala diyaa| saMyogase vaha usI dizAmeM gayA, jidhara muni dhAnyakumAra tapasyA kara rahe the| jaba vaha nirAza lauTA to usane dhyAna mudrAmeM khar3e hue muniko dekhaa| unheM dekhate hI use bar3A krodha aayaa| vaha socane lagA ki isa nagnake dekhanese hI mujhe azakuna ho gyaa| usane bANoMse muniko bIMdha diyA aura apane nagarako calA gyaa| una dhIra-vIra munirAja dhAnyakumArane yaha upasarga zAntise sahana kiyA aura sampUrNa karmoMkA nAza kara mokSa prApta kiyaa| muni dhAnyakumArakA vaha adbhuta siddhakSetra aba bhI vidyamAna hai aura bhavya loga usakI pUjA karate haiN| vaha yamanApaMka rAjA usI janmameM kor3hI ho gayA aura raudradhyAna sahita marakara narakameM gyaa| _ -ujjayinI nareza prajApAlakA ratnapArakhI sudRSTi nAmaka eka vyakti thaa| usakI strI vimalAse alasatkumAra nAmakA putra utpanna huaa| jaba vaha yuvAvasthA meM pahu~cA, use saMsArase virakti ho gayI aura muni abhinandanake nikaTa dIkSA le lii| vaha ghora tapa karane lgaa| eka dina vihAra karate hue muni alasatkumAra zaurIpura aaye| vahA~ yamunA-taTapara tapameM lIna ho gye| unhoMne yoga-nirodha kiyaa| karmokI zRMkhalAe~ TUTane lgiiN| unheM kevalajJAna ho gayA aura phira nirvANa prApta kiyaa| nAnAtapaH prakurvANo mandarasthiramAnasaH / varottaradizAbhAgaM prApya zaurIpurasya saH / / 18 / / athAlasatkumAro yaM sthitvA pazcimarodhasi / yamunAyAH samAdhAnAnirvANaM gatavAnasau / / 19 / / arthAt muni alasatkumAra nAnA tapa karate hue zaurIpurake uttara bhAgameM aaye| vahA~ yamunAke pazcima taTapara dhyAnalIna ho gaye aura nirvANa prApta kiyaa| -hariSeNa-koza, kathA 153 --bhagavAn mahAvIrake samaya yama nAmaka eka antaHkRt kevalI bhI yahIMse mokSa gaye haiN| -bhagavAn RSabhadeva, bhagavAn neminAtha, bhagavAn pArzvanAtha aura bhagavAn mahAvIrake pAvana vihArase yaha bhUmi pavitra huI thii| -zaurIpurameM rAjA vasudeva the| unakI mahAdevIkA nAma rohiNI thaa| unake eka putra thA, jisakA nAma balabhadra thaa| bar3A honepara bhI vaha sadA apanI mAtAke pAsa rahatA thaa| kintu kucha panihArinoMmeM aisI kutsita carcA cala par3I ki hamArI mahAdevI apane putrameM hI anurakta hai| yaha carcA eka gopIne bhI sunii| vaha rotI huI rohiNIke pAsa pahu~cI aura usane ro-dhokara
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarapradezake digambara jaina tIrtha unheM sArI bAta sunAyI / yaha bAta mahArAja vasudevake kAnoMmeM phuNcii| sunakara ve stabdha raha gaye / nindakoMke prati unheM bar3A krodha aayaa| kintu mahAdevIke samajhAnepara ve zAnta hue aura taba yaha nizcaya huA ki rohiNIke zIlakI parIkSA kI jAye, unheM car3hI huI yamunAmeM chor3a diyA jAye / yadi ve satI hoMgI to nahIM DUbeMgI, anyathA DUba jaayeNgii| janatAmeM jaba yaha samAcAra pahu~cA to aneka logoMne Akara mahArAjako smjhaayaa| unhoMne mahArAjako rokanA cAhA kintu mahArAjane eka nahIM sunii| unhoMne rAnIkI parIkSA lii| mahArAnIke satItvake prabhAvase yamunA-jalakA stambhana ho gayA aura vaha jala nagara kI ora bahane lgaa| nagarameM hAhAkAra maca gyaa| saba logoMne mahArAnI rohiNIse prArthanA kI, prANa-bhikSA mA~gI / saba unakI stuti karane lage-'tuma mahAsatI ho, mA~ ! hameM bcaao|' janatAkI Arta pukAra sunakara rohiNIdevIkA hRdaya karuNAse bhara gayA unhoMne yamunAko AjJA dI ki vaha yahA~para dakSiNakI bajAya uttarakI ora bahanA prArambha kara de| vaisA hI huaa| logoMke prANa baca gye| sabane satI mahAdevIkI jaya jayakAra kii| nindakoMne kSamA maaNgii| yamunAkA pravAha tabase Aja taka yahA~ uttara kI ora hai| -muni zrIcandrakRta 'kahAkosu', sandhi 35, kaDavaka 1-3 -yaha sthAna dAnI karNakI janma bhUmi hai| -prasiddha dArzanika vidvAn AcArya prabhAcandrake guru AcArya lokacandra yahIM hue the| AcArya prabhAcandrane jaina nyAyake suprasiddha grantha prameyakamalamArtaNDakI racanA yahIMpara kI thI, isa prakArakI anuzruti hai| ___isa prakAra yaha kevala garbha, janma aura jJAna kalyANaka bhUmi hI nahIM, balki nirvANabhUmi arthAt siddhakSetra bhI hai| itihAsa ___ ikkIsaveM tIrthaMkara naminAthake tIrthameM harivaMzameM eka pratApI rAjA huA, jisakA nAma yadu thaa| isI yaduse yAdava vaMza calA / yadukA putra narapati huaa| narapatike do putra hue| zUra aura suviir| suvIrako mathurAkA rAjya milA aura zUrane zaurIpura bsaayaa| zUrase andhakavRSNi hue aura suvIrase bhojkvRssnni| zaurIpura kuzadya dezakI rAjadhAnI aura sarvAdhika samRddha nagarI thii| yaha nagarI zUrasena janapadase, jisakI rAjadhAnI mathurA thI, kauzAmbI, zrAvastI jAnevAle jala-mArgapara avasthita thii| kuzadya choTA sA hI janapada thaa| yahI bAdameM bhadAvara kahalAne lgaa| usa kAlameM yAdavavaMziyoMke do rAjya the-(1) zUrasena janapada jisakI rAjadhAnI mathurA thI aura (2) kuzadya janapada, jisakI rAjadhAnI zaurIpura yA zauryapura thii| zaurIrapurake nareza andhakavRSNikI mahArAnI subhadrAse dasa putra aura do putriyA~ huIM, jinake nAma the-samudravijaya, akSobhya, stimitasAgara, himavAn, vijaya, acala, dhAraNa, pUraNa, abhicandra aura vasudeva / putriyoMke nAma kuntI aura madrI the| isI prakAra mathurAke rAjA bhojakavRSNikI padmAvatI nAmaka rAnIse tIna putra hue-ugrasena, mahAsena aura devsen| bAdameM donoM cacere bhAiyoMne supratiSTha kevalIke pAsa jAkara munidIkSA grahaNa kara lii|
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 bhAratake digambara jaina tIrtha andhakavaSNi aura bhojakavaSNi dvArA manidIkSA dhAraNa karaneke pazcAt mathurAkA zAsana-sUtra ugrasenane aura zaurIpurakA zAsana-sUtra samudravijayane sNbhaalaa| ugrasenake kaMsa nAmaka putra tathA devakI, aura rAjamatI ( jinheM rAjula bhI kahate haiM ) putriyA~ huiiN| samudravijayakI mahArAnI zivA devIse neminAtha hue aura samudravijayake sabase choTe bhAI vasudevake balarAma aura kRSNa hue| neminAtha bAIsaveM tIrthaMkara the| balarAma aura kRSNa kramazaH antima balabhadra aura nArAyaNa the| ina mahApuruSoMke utpanna honeke pUrvase hI zaurIpurakA prabhAva, vaibhava Adi bar3hane lagA thaa| kaMsane apane pitAko nagarake mukhyadvArake Upara kArAgArameM DAla diyaa| usa yugameM sarvAdhika prabhAvazAlI nareza jarAsandha thA, jo rAjagahakA adhipati thaa| jarAsandhane apanI putrI jIvadyazAkA vivAha vasudevake kahanese kaMsake sAtha kara diyaa| kaMsa vasudevake isa AbhArase dabA huA thaa| ataH usane apanI bahana devakIkA vivAha vasudevake sAtha kara diyA aura atyanta Agraha karake vasudeva aura devakIko mathurA rahaneke lie rAjI kara liyaa| isa samaya taka vastutaH mathurA aura zaurIpura rAjagRha nareza jarAsandhake mANDalika rAjya the| nimittajJAnase yaha jAnakara ki kRSNa dvArA merA vadha hogA, kaMsane kRSNako mAraneke lie kaI bAra gupta prayAsa kiye, kintu vaha saphala nahIM ho skaa| taba usane kRSNako mallayuddhake lie mathurA bulaayaa| vasudevane bhI AzaMkita ho zaurIpurase samudravijaya Adi bhAiyoMko bulA liyaa| mathurAmeM kRSNane kaMsake malloMko akhAr3e meM pachAr3akara kaMsako bhI samApta kara diyaa| aba yAdavoMkA rAjya eka pracaNDa zaktike rUpameM bhAratake rAjanItika mAnacitrapara ubhraa| mathurA usakA zakti kendra bana gyaa| usa samaya bhI mahArAja samudravijaya zaurIpurameM rahakara rAjya-zAsana calA rahe the| ___aba jarAsandhakI orase yAdavoMpara AkramaNa hone lge| eka bAra jarAsandha vizAla vAhinI lekara svayaM yuddha karane claa| sAthameM aneka rAjA the| usa samaya vRSNivaMza aura bhojavaMzake pramukha puruSoMne raNanItipara vicAra kiyA aura nizcaya kiyA ki svIkRtya vAruNImAzAM kAnicid divasAni vai| vigRhyAsanamevaM hi kAryasiddhirasaMzayA // -harivaMza purANa, 40 / 17 arthAt isa samaya hama logoMke lie pazcima dizAkI ora jAkara kucha dinoM taka cupa baiTha rahanA hI ucita hai| aisA karanese kAryakI siddhi avazya hogii| yaha nizcaya hote hI vRSNivaMzI aura bhojavaMzI logoMne mathurA aura zaurIpurase prasthAna kara diyaa| isa niSkramaNake bAremeM AcArya jinasena likhate haiM mAthuryaH zauryapUryazca vIryapUryaH prajAstadA / samaM svAmyanurAgeNa svayameva pratasthire / -harivaMzapuraNa, 40 / 21 aSTAdazeti saMkhyAtAH kulakoTayaH pramANataH / apramANadhanAkIrNA niryAnti sma yadupriyAH / / -harivaMzapurANa, 40 / 23 arthAt mathurA, zaurIpura aura vIryapurakI prajAne svAmIke prati anurAgavaza unake sAtha hI prasthAna kara diyaa| usa samaya aparimita dhanase yukta aThAraha koTi yAdava zaurIpurase bAhara cale gaye the|
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarapradezake digambara jaina tIrtha isa niSkramaNake samaya neminAtha bhagavAn bAlaka hI the| yAdavoMne pazcima samudra taTapara jAkara dvArakA nagarI bsaayii| bhojavaMzI ugrasenako giranagarakA rAjya de diyaa| gaye hue yAdava punaH zaurIpura yA mathurA nahIM lautte| mahAbhAratake pazcAt ye nagara pANDavoMke tAbemeM A gye| pazcAtkAlIna itihAsameM mathurA samaya-samayapara itihAsapara apanA prabhAva aMkita karatA rahA, kintu zaurIpura sambhavataH itihAsakI koI nirNAyaka bhUmikA adA karanekI sthitimeM nahIM raha gyaa| vartamAna mandira prAcIna zaurIpUra dhIre-dhIre ujar3a gayA aura aba kevala usake dhvaMsAvazeSa hI bace hae haiN| zaurIpura kSetrakI prAcInatAke smAraka kevala jainamandira raha gaye haiN| inameM sarva-prAcIna digambara jaina mandira hai| isakA jIrNoddhAra samaya-samayapara hotA rahA hai| eka mandirakA, jise Adi mandira kahate haiM, usakA nirmANa saMvat 1724 ( I. san 1667 ) meM huA thaa| digambara jaina mandirake bhItara pIThikA kI dIvAlapara eka zilAlekha hai jo isa prakAra hai "zrI mUlasaMce balAtkAragaNe sarasvatIgacche zrI kundakundAcAryAnvaye zrI jagatabhUSaNa zrI bha. vizvabhUSaNa devAH svarIpura ( zaurIpura ) meM ( kSetre ) jina mandira pratiSThA saMvat 1724 vaizAkha vadI 13 ko kaaraapitaa|" isa prakAra isa mandirakA nimoNa bhaTTAraka vizvabhUSaNake upadezase haA hai| baruvAmaTha-yaha mandira kucha sIr3hiyA~ car3hakara hai| eka bar3A cabUtarA hai| usase Age yaha mandira hai| yahA~kA yaha sabase prAcIna mandira kahalAtA hai| yahA~kI kucha pratimAeM corI calI gayIM aura kucha madhya mandirameM virAjamAna kara dI gyiiN| taba AgarAke sva. seTha sumeracanda jI barolyAke suputra seTha pratApacandra jI, pautra AnandakumAra-vimalakumAra-zazikumAra jI ne vIra saM. 2480 mArgazIrSa kRSNA 8 ko yahA~ bhagavAn neminAthakI atyanta bhavya pratimAkI pratiSThA kraayii| yaha kAle pASANakI kAyotsargAsanameM hai| isakI avagAhanA pIThAsana sahita ATha phaTa hai| isake sirapara pASANakA chatra hai| pASANameM hI kalApUrNa bhAmaNDala hai| caraNa-pIThapara AmanesAmane do siMha bane hue haiN| bIcameM zaMkhakA lAMchana hai| ___ yAdavavaMziyoMmeM jo jaina haiM, unameM kisIkI mRtyu honepara kArtika sudI 14 ko dIpaka car3hAnekI prathA hai, jo yahIM car3hAyA jAtA hai| vaiSNava yaduvaMziyoMkA dIpaka vaTezvarameM yamunAmeM car3hatA hai| zaMkhadhvaja mandira yaha mandira dUsarI maMjilapara hai| sAmanevAle garbhagRhameM cAra vediyA~ haiN| mUlanAyaka bhagavAn neminAtha madhyakI vedImeM virAjamAna haiN| usake pIche bAyIM orakI vedImeM eka khaDgAsana pratimA baluAI pASANa kI hai / avagAhanA 3 phuTa hai| caraNoMke nikaTa donoM ora camaravAhaka khar3e haiM / sirake donoM ora deviyA~ hAthoMmeM pArijAta puSpoMkI mAlAe~ liye hue aMkita haiN| isa mUrtipara koI lAMchana yA lekha nahIM hai| isa mUrtike nikaTa eka zilAphalakameM utkIrNa mUrti hai / yaha padmAsana pA~ca iMcI hai| mUrti to akhaNDita hai, kintu vaha zilAphalaka Upara kI orase khaNDita hai| .. ye donoM hI pratimAe~ anumAnataH 11-12vIM zatAbdI kI haiN|
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha dAyIM ora do vediyA~ haiM / donoM meM hI do-do Adhunika pratimAe~ virAjamAna haiN| bAyIM orake garbhAlayameM eka vedI hai| isameM zveta pASANakI DhAI phUTa avagAhanAvAlI padmAsana pratimA hai| pAda-pIThapara geMDekA cihna banA huA hai| ataH yaha bhagavAn vimalanAthakI pratimA hai| isake idhara-udhara pArzvanAtha aura candraprabha bhagavAn virAjamAna haiN| pratimA-lekhake anusAra isakI pratiSThA vi. saM. 1357 ( I. 1300 ) jeTha sudI 14 ko huI thii| dAyIM orake garbhagRhameM eka vedImeM zveta pASANakI DhAI phuTa avagAhanAvAlI padmAsana pratimA virAjamAna hai| mUrti-lekhake anusAra yaha saMvat 1308 ( san 1251 ) meM pratiSThita huI thii| isa pratimAke Age candraprabha bhagavAnkI Adhunika pratimA rakhI hai| ukta vedIke dAyIM ora eka vedImeM do prAcIna pratimAe~ haiM / madhyameM eka pratimA kAyotsargAsanameM sthita hai| eka zilAphalakameM bAyIM orako cAra pratimAoMkA aMkana kiyA gayA hai aura dUsare zilAphalakake dAyIM ora bhI aisA hI aMkana hai| vastutaH ye donoM hI zilAphalaka eka mUrtike do bhAga haiM jinapara paMca vAlayatikI ye pratimAe~ ukerI gayI haiN| nIce kI ora yakSamUrti hai| usake bAyeM hAthameM koI phala yA bijaurA hai aura dAyeM hAthameM zakti hai| ye donoM hI pratimAe~ vAha ( jilA AgarA ) se Age nadagavA~ gA~vake nikaTa hatakAnta ( hastikAntapUra ) ke jainamandira se san 1938 meM U~Tapara rakhakara lAyI gayI thii| hatakAntameM bahata prAcIna domaMjilA digambara jainamandira haiN| yahA~ kabhI jainoMkI acchI bastI thii| vyApArika kAraNoMse yahA~ke kucha jaina kalakattA, iTAvA, AgarA Adi zaharoMmeM cale gye| jo vahIM jamIna-jAyadAdake mohase par3e rahe, unheM DAkuoMke AtaMkake kAraNa apanI janma-bhUmikA tyAga karanA par3A, kyoMki yaha ilAkA nitAnta dasyu-prabhAvita hai| aisI dazAmeM vahA~kI kucha mUrtiyA~ iTAvAkI jaina dharmazAlAvAle mandirameM le jAkara virAjamAna kara dI gayIM aura uparyukta do mUrtiyA~ yahA~ lAkara sthApita kara dI gyiiN| hatakAntake mandirameM abhI kucha mUrtiyA~ vidyamAna haiN| hatakAnta eka aitihAsika nagara rahA hai| yaha dhana-dhAnyapUrNa aura zrIsampanna nagara thaa| aise bhI ullekha prApta hue haiM, jinase patA calatA hai ki yahA~ 51 pratiSThAe~ huI thiiN| san 1389 meM sulatAna firojazAhane isa nagarapara AkramaNa karake ise bhArI kSati phuNcaayii| yahA~ke mandira barabAda kara diye gye| paMcamaThI-zaMkhadhvaja mandira ke bAyIM ora eka maidAnameM, jisake cAroM ora dIvAleM haiM, prAcIna ToMke aura chatariyA~ banI huI haiN| yaha sthAna paMcamaThI kahalAtA hai| yahA~ tIna mUrtiyA~ maidAnameM rakhI huI haiM / ye mUrtiyA~ san 1940-41 meM yahIM bhUgarbhase nikalI thiiN| ye tInoM hI mUrtiyA~ khaNDita kara dI gayI haiN| mUrtiyA~ baluAI pASANakI bhUre raMgakI haiN| tInoMkA AkAra lagabhaga sAr3he tIna phuTa hai / eka mUrti ke siMhAsana pIThapara bhagavAn mahAvIrakA cihna siMha hai / dUsarI mUrtipara kamala yA nIlakamalakA cihna hai, jisase yaha mUrti padmaprabhu yA naminAtha tIrthaMkarakI jAna par3atI hai| tIsarI mUrti mahAvIra svAmIkI hai jisapara siMhakA lAMchana aMkita hai| pratimAoMke Upara donoM ora camarI vAhaka, gaja aura mUrtiyA~ banI huI haiN| kisI mUrtipara koI lekha nahIM hai| kintu ina mUrtiyoMkA AnumAnika nirmANa-kAla 11-12vIM zatAbdI lagatA hai| yahA~ eka chatarIke nIce yama munike caraNa aMkita haiN| uttara dizAkI chatarIke nIce dhanya manike caraNa sthApita haiN| dakSiNa dizAkI ToMkameM bhI kisI munike caraNa virAjamAna haiN| do prAcIna ToMkeM banI huI haiM jo khAlI par3I haiM / bIcameM U~ce pAyekI eka ToMka banI hai| isakI vedIkI pratimA corI calI gayI hai| tabase vedI sUnI hai| vedIke Age caraNa bane hue haiM, jahA~ vi. saM. 1828
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarapradezake digambara jaina tIrtha 73 kA lekha aMkita hai / lekhake anusAra saM.1828 kArtika sudI 11 zanivArako bhaTTAraka jinendra bhUSaNake upadezase ye caraNa sthApita kiye gaye haiM / yaha ToMka domaMjilI hai / nIcekA bhAga jamInake bhItara hai| ___isa paMcamaThIke pIche dakSiNa kI ora antakRt kevalI dhanyakI bahuta prAcIna ToMka hai / vaha bilakula jIrNa hai / isameM aba koI caraNa yA mUrti nahIM hai| prAcIna mandirake uttara-pUrva kI ora eka prAcIna ToMka thii| usameM caraNa virAjamAna the| kisI samaya bhaTTArakoMne dharma-vAtsalyake nAte zvetAmbaroMko isake darzana-pUjanakI suvidhA de dI thii| kintu kAlAntarameM zvetAmbaroMne isapara apanA adhikAra kara liyA aura caraNa haTAkara mandira banA liyA aura pratimA sthApita kara dii| isake dakSiNameM bhI eka prAcIna mandirakA bhagna bhAga thaa| kevala dAlAna bacA thaa| usameM bhagavAn neminAthakI pratimA virAjamAna thii| isapara zvetAmbaroMne apanA adhikAra kara liyaa| yahA~para 16 phuTa caur3A eka prAcIna kuA~ hai| isakA jala bar3A svAdiSTa aura svAsthyavardhaka hai| digambara samAjane yahA~ eka dharmazAlA aura Adimandirake dakSiNameM eka kuA~ aura banavA liyA hai| mUlataH yaha digambara tIrtha hai| jitane prAcIna mandira, mUrtiyA~ aura caraNa haiM, sabhI digambara paramparAke haiN| AsapAsake jaina strI-puruSa yahA~ muNDana, karNa-vedhana Adi saMskAra karAne Ate haiN| yaha kSetra mUlasaMghAmnAyI bhaTTArakoMkA sthAna rahA hai| bhaTTAraka jagatabhUSaNa aura vizvabhUSaNakI paramparAmeM aThArahavIM zatAbdImeM jinendrabhUSaNa bhaTTAraka hue haiN| ye mantravettA siddhapuruSa the| inake camatkAroMke sambandhameM aneka kivadantiyA~ aba taka pracalita haiN| unhoMne bhiNDa, gvAliyara, ArA, paTanA, sammedazikhara, sonAgira, masAra Adi kaI sthAnoMpara vizAla mandira tathA dharmazAlAe~ banavAyIM, jo aba taka vidyamAna haiN| vaTezvarakA digambara mandira bhI unhIMke Agrahase banavAyA gayA thaa| vaTezvara vaTezvarake digambara mandirake sambandhameM kahA jAtA hai ki jaba zaurIpura yamunA nadIke taTase adhika kaTane lagA aura bIhar3a ho gayA, taba ukta bhaTTArakajIne vaTezvarameM vizAla mandira aura dharmazAlA bnvaayii| yaha mandira mahArAja badanasiMha dvArA nirmApita ghATake Upara vi. saM. 1838 meM tIna maMjilakA banavAyA gayA thaa| usakI do maMjileM jamInake nIce haiM / isa mandirameM mahobAse lAyI haI bhagavAn ajitanAthakI pA~ca phuTa U~cI kRSNa pASANakI sAtizaya padmAsana pratimA virAjamAna hai| isakI pratiSThA saMvat 1224 vaizAkha vadI 7 somavArako parimAla rAjyameM AlhA-Udalake pitA jalhar3ane karAyI thii| isa mandirake sambandhameM eka kiMvadantI bahupracalita hai| eka bAra bhadAvara narezane bhaTTAraka jinendrabhUSaNajIse tithi pUchI to bhUlase ve amAvasyAko pUrNimA kaha gye| kintu jaba unheM apanI bhUla pratIta huI to bhUlako satya siddha karaneke lie mantra-balase eka kA~sekI thAlI AkAzameM car3hA dI jo bAraha kosa taka candramAkI taraha camakatI thii| isa bAtakA patA brAhmaNoMko laga gayA aura unhoMne mahArAjako yaha bAta batA dii| isase ve aprasanna nahIM hue, balki ulaTe prasanna hI hue aura unhoMne bhaTTArakajIse saharSa kucha mA~ganekA Agraha kiyaa| taba bhaTTArakajIne mandira banavAnekI AjJA maaNgii| mahArAjane svIkRti to de dI kintU brAhmaNoM dvArA usameM bAdhA DAla dI gyii| phalataH yaha AjJA saMzodhita rUpameM isa prakAra AyI ki mandira yamanAkI bIca dhArAmeM banAyA jaaye| bhaTTArakajIne isa AjJAko svIkAra kara liyA aura yamunAkI dhArAmeM hI svayaM 10
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 bhAratake digambara jaina tIrtha khar3e hokara mandira bnvaayaa| yadyapi aba yamunA vahA~se kucha dUra haTa gayI hai kintu varSA RtumeM aba bhI mandira yamunAmeM DUba jAtA hai| mahArAja bhadAvarane jainamandiroMkI rakSArtha kucha jamIna bhI dI thI jo jatIke cakake nAmase prasiddha rhii| jaba uttarapradezameM jamIMdArI prathA samApta huI, taba yaha jamIna apane adhikArase nikala gyii| bhagavAn ajitanAthakI pratimA pAlizadAra hai| usakA bAyA~ hAtha jur3A huA hai, aisA lagatA hai| mUti atyanta prabhAvaka aura sAtizaya hai| isa vedIpara bAIsa dhAtu pratimAe~ virAjamAna haiM / isa mukhya vedIke bAyIM orake garbhagahameM eka vedIke madhyameM eka zilAphalakapara bhagavAn zAntinAthakI cAra phUTa U~cI kAyotsargAsana pratimA hai| isake parikarameM bAyIM ora eka khaDgAsana aura dAyIM ora eka padmAsana tIrthaMkara pratimA hai| caraNoMke nIce do bhakta zrAvaka baiThe hue haiN| unake bIcameM do striyA~ mukulita karapallava mudrAmeM AsIna haiN| do camaravAhaka indra idhara-udhara khar3e haiN| Upara pASANakI chatratrayI hai| Upara vINAvAdinI aura mRdaMgavAdaka baiThe haiN| pIThAsanapara hariNa aMkita hai| isa mUrtikA pratiSThA-kAla ( mUrti lekhake anusAra ) vi. saMvat 1150 vaizAkha badI 2 hai| isa mUtike atirikta isa vedImeM vi. saM. 1688 kI eka katthaI raMgakI aura vi.saM. 1838 kI eka zveta pASANakI pratimAe~ haiN| bIsa anya choTI-choTI pASANa-pratimAe~ aura caraNa haiM, jo kaI zatAbdI pUrvako haiN| mukhya vedIke dAyIM aura bAyIM orakI vediyoMpara tIna-tIna pASANa pratimAe~ haiM / pratimAoMpara lekha yA lAMchana kucha nahIM hai| kintu ye pratimAe~ kAphI prAcIna-anumAnataH 11-12vIM zatAbdIkI pratIta hotI haiN| dAyIM orake kamarekI vedImeM kAle pASANakI paune tIna phuTakI bhagavAn neminAthakI padmAsana pratimA hai tathA lagabhaga 150 dhAtu pratimAe~ haiN| sTorameM eka prAcIna pratimA peTImeM rakhI huI hai| yaha baluA pASANakI bhUre raMgakI savA do phuTa avagAhanAvAlI padmAsana pratimA hai| yaha eka pASANa phalakameM utkIrNa hai| pratimAke nIce do siMha bane hue haiN| eka ora yakSa-yakSiNI hai| madhyameM zaMkhakA cihna hai aura dAyIM ora hAtha jor3e hue sevikA khar3I hai| caraNoMke donoM ora cavaravAhaka haiN| unake Upara do azva bane hue haiM aura do caturbhajI yakSa utkIrNa haiN| Upara do vidyAdhara puSpavRSTi karate hue dIkhate haiN| mUtike cAroM orakA alaMkaraNa AkarSaka hai| yaha mUrti lagabhaga 11-12vIM zatAbdIkI lagatI hai| yaha mUrti bIcameM jur3I huI hai| vaTezvarameM eka jaina dharmazAlA thii| eka aura dharmazAlA dAnameM prApta huI hai| yaha dharmazAlA purAnI hai| isake jIrNoddhArakI AvazyakatA hai| yaha jisa ghATapara avasthita hai, vaha ghATa bhI TUTA huA hai| isakI marammatakI avilamba AvazyakatA hai| purAtattva jaina mAnyatAnusAra zaurIpurakA itihAsa mahAbhArata kAlase bhI kucha pUrvase prArambha hotA hai| isa jaina mAnyatAkA samarthana bhAratIya purAtattva sarvekSaNa vibhAgakI orase mArca san 1972 meM kiye gaye sarvekSaNase bhI hotA hai| kendrIya kAryAlayake nirdezase AgarA sthita pUrAtattva sarvekSaNa vibhAgakI orase sahAyaka adhikArI zrI jagadIzasahAya nigamane vaTezvara, zaurIpUra Adi sthAnoM
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarapradeza ke digambara jaina tIrthaM 75 kA sarvekSaNa kiyA thA / phalasvarUpa Apako isa kSetra meM mahAbhAratakAlIna miTTIke baratanoMke avazeSa prApta hue| ye Tukar3e cAka miTTIke bane hue sileTI raMgake halake aura cikane haiM / ye 'peNDa greveyara' kisma ke haiN| 'kArbana TesTa' dvArA inakA kAla mahAbhArata kAla arthAt I. pU. 1000 anumAnita kiyA gayA hai / baratanoMke dUsare avazeSa mauryakAlIna haiM arthAt 600 I. pU. se 200 I.pU. / inapara sunaharI pAliza hai / purAtattva vizeSajJa inheM ena. bI. pI. kisma ke antargata rakhate haiM / isa prakAra mahAbhArata kAlase maurya kAla takakI kar3IkA patA isase laga cukA hai / isa kAlameM yaha nagara atyanta samRddha thA / kintu kAlakI karAla gati se isakA aba kevala nAma zeSa raha gayA hai / nagarakA prAcIna vaibhava aura usakI sAMskRtika samRddhi TIloMke nIce dabI par3I hai / prAcIna nagarake dhvaMsAvazeSa cAroM ora bikhare par3e haiN| eka bAra kSetra kameTIne Adimandirake dakSiNakI ora eka TIkI khudAI karAyI thI / phalataH usameM aneka sAMgopAMga tathA khaNDita jaina pratimAe~ nikalI thiiN| isI prakAra eka bAra AdimandirakA jIrNoddhAra karate samaya kisI prAcIna jainamandirakA palastarayukta nIcekA bhAga milA thA / usameM eka zilAlekha bhI milA thA jisameM vi. saMvat 1224 meM isa mandira ke jIrNoddhAra honekA ullekha hai / prasiddha itihAsavid TAne eka lekha meM likhA hai- " eka bAra maiM prAcIna nagaroMke sambandhameM gvAliyara ke eka prakhyAta jaina bhaTTArakake eka ziSyase bAta kara rahA thA, unhoMne mujhe 35 varSa pUrvakI eka ghaTanA sunAyI ki zaurIpurameM eka vyaktiko avazeSoMke bIcameM zIzekA eka Tukar3A milaa| usane le jAkara use eka sunArako dikhAyA, jisane eka rupayA dekara vaha kharIda liyA / vAstavameM yaha hIrA thA / sunArane ise AgarAmeM jAkara pA~ca hajAra rupaye meM beca diyaa| usa garIbako jaba yaha patA calA to usane sunArase usa rAzi meM se kucha hissA mA~gA | sunAra sApha mukara gayA to usa vyaktine sunArase bahuta jhagar3A kiyaa| itanA hI nahIM, usane sunArakA khUna kara diyA / bAdameM usake Upara mukaddamA calA / " "yaha kahAnI sunakara maiMne apane eka mudrAsaMgrAhakako zaurIpura bhejA / kucha samaya pazcAt usane mujhe apoloDoTasa aura pArthiyana rAjAoMke kaI sikke lAkara diye / " ma. TAske isa vivaraNase jJAta hotA hai ki zaurIpura nagara IsA pUrva tIsarI zatAbdI meM vyApArika kendra thA / vAstrI vaMzake yUnAnI rAjA apoloDoTasa ( apaladatta ) aura pArthavavaMzI narezoMkA kAla IsA pUrva dUsarI-tIsarI zatAbdI mAnA jAtA hai / unake sikke vyApArika uddezyase yahA~ lAye gaye hoMge / sarakArakI orase yahA~ sau varSa pahale e. sI. ela. kArlAila Aye the aura unhoMne kucha khudAI bhI karAyI thii| usake sambandhameM sarakAra kI ora se riporTa' prakAzita ho cukI hai / usameM kArlAilane yahA~ke vistRta bhagnAvazeSoMke sambandha meM likhA hai "AsapAsa meM yahA~ logoMmeM eka kiMvadantI pracalita hai ki eka bAra prAcIna kAlameM eka rAnI idharase jA rahI thI / usane sAmane khar3e hue bhavanoM ke bAremeM pUchA ki ye bhavana kaise haiM / jaba ye bhavana jainoM ke haiM to usane AjJA de dI ki inheM naSTa kara diyA jAye / se usakI AjJAnusAra sAre bhavana aura mandira naSTa kara diye gaye / " 1. Royal Asiatic Society. Vol I, p. 314. 2. Archeological Survey of India, Report for the year 1871-72, Vol. IV, by A. C. L. Carlleyle.
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha isa vivaraNase yaha to patA nahIM calatA ki isa kiMvadantImeM kitanA tathya hai tathA yaha rAnI kauna thI aura kaba hii| kintu isase yaha avazya vizvAsa hotA hai ki kisI samaya zaurIpura jainoMkA prasiddha kendrIya nagara thA aura vaha kisI kAraNa naSTa kiyA gyaa| kArlAilakI riporTase jJAta hotA hai ki unheM zaurIpurameM eka gaDDhe meM eka padmAsana jaina-pratimA milI thii| usake donoM ora sevaka the aura zIrSapara donoM ora gaja the| mUrtipara koI lekha nahIM thaa| mUrtikA AkAra do phuTakA thaa| vaha baluA pASANakI bhUre varNakI thii| eka mandirakI dIvAra meM unheM eka zilAlekha milA thA. jise ve par3ha nahIM ske| mandirake nicale bhAgameM unheM tIna vizAla padmAsana jaina mUrtiyA~ milIM jo miTTImeM garadana taka dabI huI thiiN| inameM do ThIka thIM kintu ekakA sira khaNDita thaa| ye mUrtiyA~ unhoMne bAhara niklvaayiiN| bar3I mUrtipara vi. saMvat 1082 yA 92 par3hA gayA thaa| yaha AdinAthakI pratimA thii| zeSa donoM pratimAe~ bhI isIke samakAlIna hoNgii| ____ kahA jAtA hai ki yahA~ koI tahakhAnA hai jahA~ bar3I saMkhyAmeM prAcIna mUrtiyoM aura purAvazeSa rakhe haiN| unhoMne yaha sthAna khudavAyA to asaphala rhe| vahA~ kudAlI bhI kAma nahIM de skii| nAlemeM aura usake AsapAsa khadAI karanepara unheM prAcIna jainamandiroMke avazeSa prApta hue| mandiroMke pIche 44 phuTa lambI-caur3I purAnI nIMva bharI huI hai| sambhavataH vaha kisI nirmANAdhIna mandirakI rahI hogii| usameM jina IMToMkA prayoga kiyA gayA hai, unakI lambAI 14-15 iMca taka hai| eka TIlepara aneka matiyoM ke bhAga idhara-udhara par3e yA dabe mile, jinase vizvAsa hotA hai ki prAcIna kAlameM yahA~ kaI mandira rahe hoNge| ina TIloM aura khAiyoMmeM na jAne kitanA purAtana itihAsa aura kalA-sAmagrI chipI par3I hai| varSA aura bAr3hoMse yaha sAmagrI adhikAdhika nIce dhasatI gayI hai| kArlAilako pA~ca phUTa, cAra iMca moTI prAcIna dIvAra, suraMga, godameM baccA liye hue padmAvatIkI mUrti do phuTa, tIna iMca U~cI bAdAmI raMgakI sarvatobhadrikA pratimA bhagavAn pArzvanAthakI pratimAe~, akele sarpa-phaNa-maNDala tathA aneka khaNDita-akhaNDita pratimAe~ aura anya sAmagrI milI, jo adhikAMzataH yA sarvAMzataH jaina hai| isase yaha pramANita hotA hai ki yaha sthAna ati prAcIna kAlase jainadharmakA pramukha kendra rahA hai| vyavasthA pahale kSetrakA prabandha bhaTTAraka jinendrabhUSaNakI paramparAke ziSya aura paMcAyata dvArA hotA thaa| yati rAmapAla kharauA isa paramparAke antima ziSya the| kintu digambara-zvetAmbara-saMgharSake samaya vi. saMvat 1981 ke zrAvaNa mAsameM inakA katla kara diyA gyaa| tabase yahA~kA prabandha nirvAcita digambara jainatIrthakSetra kameTI dvArA hotA hai| vArSika melA ___ vaTezvara zaurIpurake nikaTa yamunA nadIke kinArepara avasthita hai| yahA~ yamunAke kinAre mahArAja badanasiMha dvArA banavAye hae cAra mIla lambe ghATa haiN| yahA~ kAtika zaklA 5 se magasira vadI 2 taka jaina melA bharatA hai| inhIM dinoM jaina rathotsava hotA hai| bhagavAnkI savArI sampUrNa meleke bAjArameM nikalatI hai| zAmako kalazAbhiSeka hote haiN| hajAroMkI bhIr3a
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarapradezake digambara jaina tIrtha hotI hai| ajaina loga bhagavAn ajitanAthakI pratimAko maNiyAdeva kahakara pUjate haiN| yaha hindustAnakA sambhavataH sabase bar3A aura prasiddha melA hai / mArga AgarAse dakSiNa-pUrva kI ora vAha tahasIlameM, 70 ki. mI. dUra vaTezvara kasbA hai| yahA~se 5 ki. mI. dUra yamunAke khAroMmeM zaurIpura kSetra hai| AgarAse vaTezvara taka pakkI sar3aka hai| sarakArI baseM jAtI haiN| vAhake lie bhI AgarAse baseM jAtI haiN| vAhase yaha sthAna 8 ki. mI. hai| zikohAbAdase yaha 25 ki. mI. hai| sar3aka pakkI hai| moTara va ikkA jAte haiN| vaTezvarase zaurIpura taka mArga kaccA hai| kintu kAra Adi jA sakatI hai| paidala mArgase bahuta pAsa par3atA hai| candavAra itihAsa ____ yaha fIroz2AbAdase cAra mIla dUra dakSiNameM yamunA nadIke bAyeM kinArepara, AgarA jilemeM avasthita hai| yaha eka aitihAsika nagara rahA hai| Aja bhI isake cAroM ora mIloM taka khaNDahara dikhAI par3ate haiN| yaha eka atizaya kSetra hai| vi. saM. 1052 meM yahA~kA zAsaka candrapAla nAmaka digambara jaina pallIvAla rAjA thaa| kahate haiM, usa rAjAke nAmapara hI isa sthAnakA nAma candavAra yA candrapATha par3a gyaa| isase pahale isa sthAnakA nAma asAIkher3A thaa| isa narezane apane jIvana meM kaI pratiSThA karAyIM / vi. saM. 1053 meM isane eka phuTa avagAhanAkI bhagavAn candraprabhakI sphaTika maNikI padmAsana pratimAkI pratiSThA kraayii| isa rAjAke mantrIkA nAma rAmasiMha hArUla thA, jo lambakaMcaka thaa| isane bhI vi. saM. 1053-1056 meM kaI pratiSThAe~ karAyI thiiN| isake dvArA pratiSThita katipaya pratimAe~ candavArake mandirameM aba bhI vidyamAna haiN| aise bhI ullekha prApta hote haiM ki candavArameM 51 pratiSThAe~ huI thiiN| itihAsa granthoMse jJAta hotA hai ki candavArameM 10vIM zatAbdIse lekara lagabhaga 15-16vIM zatAbdI taka jaina narezoMkA hI zAsana rahA hai| isa kAlameM pallIvAla aura cauhAna vaMzakA zAsana rahA / ina rAjAoMke mantrI prAyaH lambakaMcuka ( labeMcU ) yA jaisavAla hote the| ina mantriyoMne bhI aneka mandiroMkA nirmANa aura mUrtiyoMkI pratiSThAe~ kraayiiN| ina rAjAoMke zAsana kAlameM yaha nagara jana aura dhana-dhAnyase paripUrNa thaa| nagarameM aneka jainamandira the| rAjA sambharIrAyake samaya yaduvaMzI sAhU jasaratha yA dazaratha unake mantrI the jo jainadharmake pratipAlaka the| sambharIrAyake putra sAraMga narendrake samaya dazarathake putra gokUla aura karNadeva mantrI bne| bAdameM vAsAdhara mantrI banAye gye| kavivara dhanapAla kRta bAhubalI caritra ( racanA kAla vi. saMvat 1454 ) meM likhA hai ki usa samaya candavArameM cauhAnavaMzI sAraMga nareza rAjya kara rahe the| saMghAdhipa sAha vAsAdhara 1. hindI vizvakoSa ( DaoN. nagendranAtha vasu ) bhAga 7, pRSTha 171 meM likhA hai ki candrapAla iTAvA aMcalake eka rAjAkA nAma thaa| kahA jAtA hai ki rAjA candrapAlane rAjya-prAptike bAda candravADameM saMvata 1053 meM eka pratiSThA karAyI thii| inake dvArA pratiSThApita sphaTika maNikI eka mUrti, jo eka phuTakI avagAhanAvAlI hai, AThaveM tIrthaMkara candraprabha kI thii|
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 bhAratake digambara jaina tIrtha unake mantrI the| ye lambakaMcaka vaMzake the| inake pitA somadeva karNadeva rAjAke mantrI the| kavine vAsAdharakI preraNAse ukta kAvya-granthakI racanA kI thii| inake pUrvaja vokarNa, somadeva bhI candavArake narezoMke mantrI the| kavivara dhanapAlane 'bAhubali devacariu' meM yahA~ aneka jainamandira honekI sUcanA dete hue likhA hai uttuMga dhavalu siri-kaya-kalasu tahi jiNaharu NaM vAsahara jasu / mai gaMpi paloyau jiNa bhavaNu bahu samaNAlauNaM sama-saraNu / / siri araha biMba pUNa bNdiyu| kavine nagarakA yaha varNana svayaM apanI A~khoMse dekhakara kiyA hai| isa sUcanAke anusAra eka vizeSa bAtapara bhI prakAza par3atA hai ki usa nagarameM bhagavAn arahanAthakI eka pratimA vizeSa ullekhanIya thii| sambhavataH yaha pratimA atyanta sAtizaya thI aura usa yuga meM usa pratimA kI khyAti atyadhika thii| yahA~ke kucha rAjAoMke nAma isa prakAra milate haiM jo cauhAnavaMzI the-sambharIrAya, sAraMga narendra, abhayacandra, jayacanda, raamcndr| inake lambakaMcuka ( labeMcU ) mantriyoMke nAma isa prakAra the-sAhU hallaNa, amRtapAla, sAhU seDhU, kRSNAditya / ye saba jaina the| amRtapAlane eka sundara jinamandira banavAyA thaa| kRSNAdityane rAyavaddiyake jainamandirakA jIrNoddhAra karAyA thaa| vi. saM. 1230 meM kavivara zrIdhara ne 'bhavisayatta kahA' kI racanA isI nagarameM kI thii| unhoMne isa granthakI racanA candravAr3a nagara nivAsI mAthuravaMzI sAhU nArAyaNakI patnI ruppiNIdevIke anurodhase kI thii| candavArake nikaTa hI raparI nAmaka eka sthAna hai| yahA~ bhI jaina rAjA rAjya karate the| jAyasavaMzI ( jaisavAla ) kavi lakSmaNane rAyavaddiya ( raparI) kA varNana kiyA hai| yaha kavi tribhuvanagirikA rahanevAlA thaa| yaha sthAna bayAnAse 14 mIla hai| sUrasenavaMzI rAjA tahanapAlane san 1043 meM vijayagar3ha ( bayAnA ) yA zrIpatha basAyA thA aura usake putra tribhuvanapAlane tribhuvanagiri bsaayaa| isIkA nAma bigar3akara tahanagar3ha bana gyaa| jaba san 1196 meM muhammada gorIne isapara AkramaNa karake adhikAra kara liyA aura atyAcAra kiye to kavi lakSmaNa vahA~se bhAgakara vilarAma (eTA jilA ) meM phuNce| vahA~ kucha samaya Thaharakara ve rAyavaddiya ( raparI) A gye| usa samaya yahA~kA rAjA Ahavamalla thA, jo candravAr3a nagarake cauhAna vaMzase sambandhita thaa| isIne sarvaprathama raparIko apanI rAjadhAnI banAyA thaa| isI rAjAke mantrI kRSNAdityakI preraNAse kavine vi. saM. 1313 meM 'aNuvaya rayaNa paIva' granthakI racanA kI thii| jaba muhammada gorIne yahA~ AkramaNa kiyA, usa samaya yahA~kA rAjA raparasena thaa| vaha gorIke sAtha yuddhame karakhA nAmaka sthAnapara mArA gyaa| yahA~ usa kAlameM jainoMkI AbAdI bahuta thii| aitihAsika mahattva isa nagarakA apanA aitihAsika mahattva bhI rahA hai aura yahA~ke maidAnoM tathA khAroMmeM kaI bAra isa dezakI bhAgya-lipi likhI gayI hai| yahA~ kaI bAra to aise itihAsaprasiddha yuddha hue haiM, jo bhAratapara zAsana-sattA aura Adhipatyake lie bhI nirNAyaka hue| itihAsa-granthoMse jJAta hotA hai ki candavArameM eka durbhedya kilA thaa| san 1194 meM
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarapradezake digambara jaina tIrtha 79 muhammada zahAbuddIna gorI kannauja aura banArasakI ora bar3ha rahA thaa| kannauja nareza jayacanda gorIke uddezyako samajha gayA aura use kannaujapara AkramaNa karanese rokaneke lie bhArI sainyadala lekara candavArake maidAnoMmeM A ddttaa| yahA~ donoM senAoMke bIca bhISaNa yuddha huaa| jayacanda hAthIpara baiThA huA sainya saMcAlana kara rahA thaa| tabhI zatrukA eka tIra Akara jayacandako lagA aura vaha mArA gyaa| jayacandakI senA bhAga khar3I huI / gorIkI phaujeM candavAra nagarapara TUTa pdd'iiN| yahA~se gorI lUTakA sAmAna pandraha sau U~ToMpara lAdakara le gayA / san 1389 meM sultAna fIroz2azAha tugalakane candavArake nikaTastha hatikAnta nagara, candavAra aura raparIpara adhikAra kara liyaa| usake pote tugalakazAhane candavArako bilakula naSTa-bhraSTa kara diyaa| jo mUrtiyA~ bacAyI jA sakI, ve jamunAkI dhArAmeM chipAkara bacA lI gyiiN| jo raha gayIM ve naSTa kara dI gyiiN| lodI-vaMzake zAsana-kAlameM candavAra aura raparIpara kaI jAgIradAroMne zAsana kiyaa| san 1487 meM bahalola lodIse raparImeM jaunapurake navAba husaina khA~kI karArI muThabher3a huI, jisameM navAba burI taraha haaraa| san 1489 meM sikandara lodIne candavAra, iTAvAkI jAgIra apane bhAI AlamakhA~ko pradAna kara dii| usane ruSTa hokara bAbarako bulA bhejaa| bAdameM candavArameM humAyU~ne sikandara lodIko harA diyaa| zerazAha sUrIne humAyU~ko harAkara candavArapara adhikAra kara liyaa| prajAmeM vidroha honepara zerazAhane hatikAntameM rahakara vidroha ko dabA diyaa| dhIre-dhIre candavAra aura usake AsapAsake raparI, hatikAnta Adi sthAna, jahA~ kabhI jainoMkA varcasva aura prabhAva thA, apanA prabhAva khote gye| unakI samRddhi naSTa ho gyii| ye vizAla nagara durbhAgya-cakrameM pha~sakara Aja mAmUlI gA~va raha gaye haiM, jahA~ thor3ese kacce-pakke ghara haiM aura cAroM ora prAcIna khaNDahara bikhare par3e haiM, jo inake prAcIna vaibhavake smAraka aura sAkSI haiM / kSetrakI sthiti ___ yaha kSetra fIroz2AbAdase cAra mIla hai| mArga kaccA hai| kevala eka mandira hI avaziSTa hai jo gA~vake eka konemeM khar3A hai| nikaTa hI jamunA nadI bahatI hai| yahA~ cAroM ora khAdara aura khAra bane hue haiN| yahA~ bastImeM koI jaina ghara nahIM hai| yahA~kA prabandha fIroz2AbAdakI digambara jaina paMcAyata karatI hai| kintu DAkUgrasta kSetra honeke kAraNa yahA~ varSameM kucha ine-gine jaina hI AnekA sAhasa karate haiM / anyathA to yaha nitAnta upekSita par3A huA hai| saMsAra kitanA parivartanazola hai, yaha isa mandirako dekhakara spaSTa ho jAtA hai| isa mandira aura yahA~kI mUrtiyoMne samRddhike usa kAlakA bhoga kiyA thA, jahA~ bhaktoMkI pUjA aura stutigAnoM, utsava aura vidhAnoMse yaha sadA guMjarita aura mukharita rahatA thaa| kintu Aja vahA~ bhagavAnkI pUjA to dUra rahI, unakI miTTI aura garda jhAr3anevAlA taka koI nahIM hai| ___mandirameM praveza karate hI sahana par3atA hai, jisake do ora dAlAna bane hue haiN| usake Age eka vizAla garbhAlaya hai| garbhAlayameM praveza karate hI mukhya vedI milatI hai| vedI cAra phuTa U~cI caukIpara banI huI hai| vedI pASANakI hai aura usake Age pakkA cabUtarA banA huA ha / kintu vedImeM koI mUrti nahIM hai| ____ isa vedIke atirikta do vediyA~ dAyeM aura bAyeM dAlAnameM tathA do vediyA~ mukhya vedIke pIche dIvAlameM banI huI haiN| bAyIM orake dAlAnakI vedImeM baluA bhUre pASANakI eka padmAsana
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ .80 bhAratake digambara jaina tIrtha pratimA virAjamAna hai / avagAhanA tIna phuTa hai / siMhAsana-pIThapara sAmane do siMha bane haiN| sirake Upara pASANakA trichatra suzobhita hai| lAMchana aura lekha aspaSTa haiN| mukhyavedIke pRSTha bhAgameM sthita bAyIM vedImeM baluA bhUre pASANakI DhAI phuTa U~cI padmAsana pratimA hai| nIce siMhAsana-phalakapara do siMhoMke bIca vRSabhakA aMkana hai, jisase spaSTa hai ki yaha AdinAtha tIrthaMkara kI pratimA hai| donoM ora camarIvAhaka indra haiN| sirake Upara chatratrayI aura puSpavarSiNI deviyA~ aMkita haiN| __ pRSTha bhAgakI dAyIM vedImeM halake katthaI pASANakI DhAI phuTa avagAhanAvAlI padmAsana RSabhadevakI pratimA hai| donoM ora kandhoMpara jaTAe~ par3I huI haiN| jaTAoMkI tIna-tIna laTeM haiN| isakI pratiSThA vi0 saMvat 1056 mArgazIrSa sudI paMcamIko huI thii| isa prakArakA lekha mUrti ke nIce utkIrNa hai| dAyIM orake barAmadekI vedImeM baluA bhUre pASANakI padmAsana pratimA hai jo bhagavAn RSabhadevakI hai| isakI avagAhanA savA tIna phuTa hai| caraNoMke nIce do siMha bane hue haiN| donoM ora camaravAhaka indra khar3e haiN| sirake donoM ora puSpamAlAe~ hAthoMmeM liye hue do deviyA~ dikhAI paDatI haiN| kandhoMpara jaTAe~ bikharI huI haiN| sirake Upara trichatra haiN| chatrake donoM ora gajarAja apanI sa~r3ase kalaza uThAye hue bhagavAnkA abhiSeka karate dIkha par3ate haiN| ina vediyoMkI pratimAoMke atirikta eka pratimA aura bhI hai, jo vizeSa rUpase ullekhanIya hai| yaha sarvatobhadrikA pratimA hai| cAroM dizAoMmeM cAra pratimAe~ khaDgAsana mudrAmeM banI huI haiN| isakI avagAhanA DhAI phUTa hai| prAcIna jaina mUrtikalAmeM sarvatobhadra pratimAoMkA bhI viziSTa sthAna rahA hai| aisI pratimAe~ apanI anindya kalA aura apratima saundaryake lie vikhyAta rahI haiN| prastuta pratimA bhI usakA apavAda nahIM hai| yaha bhI sambhava jAna par3atA hai ki yaha yahA~ke mAnastambhakI mUrti rahI ho| Ajakala ise sambhavataH surakSAkI dRSTise jIneke Upara asurakSita dazAmeM DAla diyA gayA hai| uparyukta sabhI mUrtiyA~ prAyaH vi0 saMvat 1053 aura 1056 kI haiM aura yahA~ke rAjA candrapAlake mantrI rAmasiMha hArUla dvArA pratiSThita jAna par3atI haiN| kintu zraddhA aura saMskRtike AgAra isa purAtana kSetrakA, usake mandiroM aura mUrtiyoMkA vidhvaMsa kucha dharmonmatta muslima zAsakoM dvArA bahuta burI taraha kiyA gyaa| unake bhagnAvazeSa nagarake cAroM ora bikhare hue aba taka milate haiN| ina avazeSoMke nIcese aura mallAhoMkI bastIke AsapAsa aba bhI kabhI-kabhI jaina pratimAe~ nikalatI haiN| fIrojAbAdake mandiroMmeM yahA~se nikalI huI kaI pratimAeM virAjamAna haiN| yaha ullekhanIya hai ki candavArakI jo mUrtiyA~ fIroz2AbAdake digambara jaina mandiroMmeM athavA candavArake digambara jaina mandirameM virAjamAna haiM, ve sabhI digambara paramparA kI haiN| isase yaha niSkarSa nikalatA hai ki prArambhase arthAt jabase yahA~ jaina mandiroMkA nirmANa huA, abataka, yaha kSetra digambara paramparAkA rahA aura sabhI tIrthakara mUrtiyA~ digambara paramparAkI rhiiN| kSetrakA adhikAra bhI digambara jaina samAjake hAthoMmeM rahA hai| vi0 saMvat 1468 meM rAjA rAmacandrake zAsanakAlameM candravAr3ameM bhaTTAraka amarakIrtikA 'SaTkarmopadeza' nAmaka grantha likhA gayA jo mUlasaMghI golAlArAnvayI paNDita asavAlake putra vidyAdharane likhA thaa| kavivara raidhUne 'puNNAsava kahA kosa' ko prazastimeM candravAr3a nagarake sambandhameM varNana karate
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 81 uttarapradezake digambara jaina tIrtha hue likhA hai-'candravAr3a paTTana kAlindI ( yamunA ) nadIse cAroM tarapha ghirA huA hai| phira bhI vaha dhana-kana-kaMcana aura zrIsamRddhise paripUrNa hai|' isa samaya yaha nagara vyApArika kendra bana gayA thaa| yamunAse ghirA honeke kAraNa bAharakA vyApAra nAvoM dvArA hotA thaa| bAharake aneka vyApArI yahA~ Akara vyApAra karate the| aneka vyApArI to yahIMpara sthAyIrUpase basa gaye the| inameM se eka vyApArI yoginIpura ( dillI ) ke nivAsI sAhU tosau agravAlake cAra putroMmeM jyeSTha sAhU nemidAsane yahA~ Akara atula dhana kmaayaa| inhoMne vidruma, ratna aura pASANakI aneka jinamUrtiyA~ banavAyIM aura yahA~ eka vizAla jinamandirakA nirmANa karA kara unheM isameM pratiSThita kiyaa| kavivara raidhUne isa sambandhameM ukta granthameM likhA hai ki "bahuviha dhAu-phaliha- vidruma-mau kArAveppiNu agaNiya pddimu| pAtiTTAvivi suhu Avajjiu siri titthesara-gottu samajjiu / ji Naha-lagga siharu ceIharu pUNa NimmAviya sasikara-paha haru / NemidAsa NAmeM saMghAhiu ji jiNa, saMgha, mAra NivvAhiu // " inhIM nemidAsa sAhUkI preraNAse kavine isa granthakI racanA kI thii| vi. saMvat 1511 meM paNDita dharmadharane dattapallInagarameM jo candravAr3ake nikaTa hI thA, 'nAga kumAra cariu' nAmaka eka saMskRta kAvya-granthakI racanA kI thii| usameM likhA hai ki dhanezvarake putra sAha nalhane candravAr3a nagarake jinAlayakA jIrNoddhAra karAyA thaa| isase jJAta hotA hai ki isa samaya taka rAjA rAmacandrake putra pratAparudrake zAsana-kAla taka yaha nagara sampanna rhaa| yadyapi isase pUrva bhI san 1194 meM muhammada gorIne yahA~ lUTamAra kI thI kintu taba vaha naSTa nahIM huA thaa| kintu fIroz2azAha tugalaka aura usake pote tugalakazAhane isa nagarako burI taraha naSTa-bhraSTa kara diyaa| rAjA candrasenake putra sAvanta siMhane jaba apaneApako ghirA huA dekhA to unhoMne bhagavAn candraprabhakI vikhyAta sphaTika mUrti tathA anya mUrtiyoMko jamunAmeM DAla diyA, jisase ve naSTa honese baca jaayeN| rAjA eka suraMgase jamunAke mArga dvArA nikalakara bhAga gyaa| yaha bhI mAnyatA hai ki usane ur3IsAmeM jAkara apanA rAjya kAyama kara liyaa| abase lagabhaga cAra sau varSa pahale fIroz2azAha sUbedArane candavArakA burI taraha vidhvaMsa kiyaa| mandiroM aura mUrtiyoMko tor3a DAlA, nagara barabAda kara diyA, aura vahA~se tIna mIla haTakara eka nayA zahara basAyA, jisakA nAma fIroz2azAhake nAmapara fIroz2AbAda rakhA gyaa| yaha nagara AgarA jilemeM AgarA-mainapurI roDapara sthita hai| yaha AgarAse 45 ki. mI. dUra hai| yaha uttara relaveke dillI-hAvar3A mukhya lAinapara prasiddha sTezana hai| yahA~ jAneke lie rela aura sar3aka donoMse hI suvidhA hai| .. aba to yaha nagara kA~cakI cUr3Ike vyavasAyake kAraNa sAre bhAratameM prasiddha hai| yahA~kI banI huI cUr3iyA~ na kevala dezameM, apitu videzoMmeM bhI jAtI haiN| yahA~ke cUr3Ike vyavasAyane kalA aura parimANa, guNa aura vistAra, sabhI dRSTiyoMse vikAsa kiyA hai| .. 11
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha isa nagarameM kula 21 digambara jaina mandira aura caityAlaya haiN| muhallA bar3AmeM bar3A mandira hai tathA muhallA candraprabhameM vikhyAta candraprabha mandira hai| candraprabha bhagavAnkI mUrti sphaTika kI hai| siMhAsana sahita isa mUrtikI avagAhanA Der3ha phuTa hai| mUrtike pIche darzanIya bhAmaNDala lagA huA hai| sphaTikakI itanI bar3I mUrti anyatra kahIM nahIM hai| ___ choTI chipeTIke mandirameM bhI kucha pratimAe~ ullekha yogya haiN| yahA~ kucha aisI pratimAe~ haiM jo candavArase lAkara yahA~ virAjamAna kI gayI haiM yahA~kI mukhya vedImeM bhagavAn RSabhadevakI mUlanAyaka pratimA virAjamAna hai| yaha siMhAsana sameta do phuTakI hai| yaha kRSNa pASANakI padmAsana mUrti hai / mUrti-lekhase jJAta hotA hai ki yaha vi0 saMvat 1438 meM pratiSThita huI thii| yaha pratimA candavArase lAkara yahA~ virAjamAna kI gayI hai| eka zilAphalakameM 120 pratimAe~ aMkita haiM, jo 15-15 kI ATha paMktiyoM meM haiM / phalaka lAla pASANakA hai| isakI pratiSThA vi0 saMvat 1468 kArtika sudI 14 ko huI thii| isa sambandhameM mUrtipara lekha bhI utkIrNa hai| pIchekI do vediyoMmeM candavArase lAyI huI kucha mUrtiyA~ virAjamAna haiN| eka zilAphalakameM pA~ca bAlayatikI mUrtiyA~ haiN| isake donoM ora do padmAsana pratimAe~ haiM jo kramazaH halake katthaI aura hare katthaI varNakI haiN| eka pASANa khaNDameM sAta pratimAe~ haiN| madhyameM eka padmAsana pratimA hai| isake donoM ora do-do padmAsana aura do-do khaDgAsana pratimAe~ virAjamAna haiN| kiMvadantI bhagavAn candraprabhakI isa sphaTika mUrtike bAremeM eka kiMvadantI bahupracalita hai| lagabhaga do sau varSa pahale yamunAmeM bhISaNa bAr3ha Aneke kAraNa candavAra-mandirakI mUrtiyA~ baha gyiiN| yaha sphaTika mUrti bhI baha gayI thii| tabhI fIroz2AbAdake paMcoMko rAtameM isa sambandhameM svapna huaa| prAtaHkAla hote hI paMcoMne apane svapnakI carcA kii| sabako eka sA hI svapna sunakara sAre nagarameM sanasanI vyApta ho gyii| taba utsuka janasamUhake sAtha paMca loga candavAra pahu~ce / svapnake anusAra unhoMne sAvana-bhAdoMkI ghaharAtI huI yamunAmeM phUloMkI eka TokarI chodd'ii| vaha TokarI jahA~ ruka gayI, vahA~ dhIre-dhIre pAnI utaratA gyaa| kucha bhaktajana zuddha vastra pahana aura NamokAra mantrakA smaraNa kara jahA~ phUloMkI TokarI sthira ho gayI thI, vahA~ pAnIke bhItara ghuse| pAnImeM talAza karanepara maya siMhAsanake candraprabha bhagavAnkI mUrti milii| mUrti prApta hote hI jana-janake mAnasameM harSakI taraMga laharAne lgii| sabhIne bar3e bhaktibhAvase bhagavAnke darzana kiye aura mUrtiko fIroz2AbAda le jAkara mandirameM virAjamAna kiyaa| tabhIse yahA~ usa pratimAkI bar3I mAnyatA hai aura usake sambandhameM janatAmeM nAnA bhA~tike camatkAroMkI kiMvadantiyA~ pracalita haiN| janatAmeM isa maMtike sambandhameM yaha bhI dhAraNA vyApta hai ki yaha mUrti caturthakAlakI hai| arthAt isa mUrtikA nirmANa bhagavAn mahAvIra yA unase pUrvavartI kAlameM huA hogaa| jaina melA-bhUmi yahA~ nagarake bAhara jaina naziyAke samIpa hI eka vizAla bhUmi-khaNDa hai, jise jaina melAbhUmi kahate haiN| yahA~ digambara jaina paMcAyatakI orase yaha melA bharatA hai / yaha melA AgarA jileke
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarapradezake digambara jaina tIrtha 83 dhArmika meloMmeM apanA pramukha sthAna rakhatA hai| sarakArakI orase meleke lie bahuta sI vizeSa suvidhAe~ bhI dI jAtI haiM / isa bhUmipara zatAbdiyoMse jainoMkA adhikAra calA A rahA hai / san 1968 meM eka vyaktine isa bhUmipara balAt adhikAra karanekA prayatna kiyA thaa| kintu jainoMne apane paramparAgata zAntipUrNa aura ahiMsAtmaka DhaMgase isakA pratirodha kiyaa| mAmalA bar3hatA gyaa| phalataH apane dhArmika adhikAroMkI rakSAke lie saikar3oM jaina bandhuoMne kArAvAsa bhI svIkAra kiyaa| darzanIya jina-mandira __ san 1951 meM yahA~ke prasiddha udyogapati seTha chadAmIlAlajIne eka pAramArthika TrasTakI sthApanA kI aura vedI-pratiSThAkA Ayojana kiyaa| usake sAtha audyogika pradarzanI aura anya kaI sAMskRtika Ayojana bhI rakhe gye| isa samaya AcArya sUryasAgarajI tathA kSullaka gaNezaprasAdajI varNI bhI padhAre the| isa avasarapara seTha chadAmIlAla jI ne bIsa lAkha rupayoMse 'zrI chadAmIlAla jaina pAra mArthika TrasTa' nAmase eka TrasTakI sthApanAkI ghoSaNA bhI kii| isI TrasTakI orase jaina nagarameM eka vizAla aura kalApUrNa jaina mandirakA nirmANa kiyA gyaa| sampUrNa mandira saMgamaramarakA banA huA hai / isameM khulI huI vedImeM bhagavAn mahAvIrakI sAta phuTa avagAhanAvAlI zveta pASANakI padmAsana pratimA kamalAsanapara virAjamAna hai| yaha mandira motI pArka meM banA huA hai| mandirake donoM pAryoM meM sarasvatI devI jaina dharmazAlA, kAnajI svAmI pustakAlaya, motIlAla jaina pAramArthika auSadhAlayake bhavana bane hue haiN| mandirake pRSTha bhAgameM puSpa-vATikA aura jaina myUjiyama banA hai| myUjiyamake sAmane tIsa phuTa U~cI bAhubalI svAmIkI saMgamaramarakI pratimA sthApita karanekI yojanA hai| yaha pratimA nirmANAdhIna hai| TrasTakI orase chadAmIlAla jaina DigrI kaoNleja bhI cala rahA hai / mandira darzanIya hai| marasalagaMja atizaya kSetra zrI digambara jaina atizaya kSetra RSabhanagara marasalagaMja uttara pradezake AgarA jile meM fIroz2AbAdase 22 kilomITara dUra hai| yahA~ aba jainoMkA koI ghara nahIM hai / kintu isake pAsa hI, lagabhaga cAra phalA~gapara pharihA nAmaka eka kasbA hai, jahA~ jainoMke 35 ghara haiN| kahA jAtA hai, pahale marasalagaMjameM jainoMkI acchI AbAdI thI, lagabhaga do sau jaina ghara the| usa samaya yaha nagara dhana-dhAnya pUrNa thA aura yahA~ eka choTA-sA jaina mandira banA haA thaa| pandrahavIM zatAbdImeM bAbA RSabhadAsa nAmaka eka kSullaka yahA~ pdhaare| ye dakSiNake rahanevAle brAhmaNa the, kintu jaina dharmake kaTTara anuyAyI the| ye mantra-tantrake bhI acche jAnakAra the| unakI preraNA aura prayatnase usa choTe se mandirake sthAnapara vartamAna vizAla mandirakA nirmANa kiyA gayA aura bar3e samArohapUrvaka usakI pratiSThA bhI unhIM bAbAjI dvArA kI gyii| bAbA RSabhadAsake sambandhameM usa samayakI aneka cAmatkArika ghaTanAe~ aba taka AsapAsameM pracalita haiN| unhoMne svayaM kahIMse bhagavAn RSabhadevakI eka manojJa aura sAtizaya pratimA lAkara mukhya vedImeM virAjamAna kraayii| usa pratimAke darzanoMke lie dUra-dUrase loga Ane lge| dhIre-dhIre usa pratimAke camatkAroM aura
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha atizayoMkI carcA cAroM ora phailane lgii| isa prakAra marasalagaMja eka atizaya kSetrake rUpameM prasiddha ho gyaa| vartamAna sthiti kAlAntarameM yahA~ jainoMkA eka bhI ghara nahIM rhaa| aisI sthitimeM kucha logoMne kSetrakI bhUmipara apanA adhikAra karanekA prayatna kiyaa| kintu kSetra kameTIne hara prakArase kSetrake hitoMkI rakSA kii| aba to lambI cahAradIvArI banavA dI gayI hai jisameM vijayadvAra aura abhayadvAra bane haiN| cahAradIvArIke bhItara hI meleke lie alaga paridhi khIMcakara usameM RSabhadvAra, daulatadvAra aura mANikadvAra banAye gaye haiM tathA eka sundara ahiMsA dhvajastambha (ghaNTAghara) bhI banA hai| isa stambhapara kSetrakA paricaya, jaina dharmakA paricaya tathA pramukha dAnadAtAoMkI nAmAvalI aMkita hai| kSetrapara kevala eka hI mandira hai| mukhya vedImeM bhagavAn RSabhadevakI zveta pASANakI padmAsana pratimA hai, jisakI avagAhanA paune do phUTa hai tathA jisake Asanapara lekha hai| usake anusAra isakI pratiSThA vi0 saMvat 1545 meM haI thii| malanAyaka pratimAke atirikta pA~ca pASANa pratimAe~ aura, gyAraha dhAtu pratimAe~ haiN| dhAtu pratimAoMmeM eka caubIsI bhI hai| pASANa pratimAoMmeM cAra iMca avagAhanAvAlI pArzvanAtha bhagavAnakI eka pratimA hai jo lagabhaga pA~ca sau varSa prAcIna pratIta hotI hai| do vediyA~ aura haiN| bAyIM vedImeM malanAyaka zAntinAtha bhagavAn ke atirikta ATha pASANapratimAe~ tathA vedIke donoM ora pA~ca phuTa avagAhanAvAlI do khaDgAsana pratimAeM haiN| ye sabhI pratimAe~ Adhunika haiN| ___ dAyIM orakI vedImeM bhagavAn neminAthakI kRSNa varNa mUlanAyaka pratimA hai tathA isake atirikta sAta pratimAe~ aura haiN| ye pratimAe~ bhI Adhunika haiN| ___ ina arahanta pratimAoMke alAvA AcArya sudharmasAgarajI, AcArya mahAvIra kIrtijI aura AcArya vimalasAgarajIko bhI pASANa pratimAe~ dhyAna mudrAmeM virAjamAna haiN| isa mandirase saTA huA eka hAla banA hai, jisameM khulI vedImeM bhagavAn RSabhadevakI zveta pASANakI sAta phUTa avagAhanAvAlI bhavya padmAsana pratimA virAjamAna hai| isakA bhAra 350 mana hai| pharihAmeM do mandira haiN| bar3A mandira darzanIya hai| yahA~ cAroM ora lahalahAte hue vRkSoM aura sundara jalavAyune kSetrakI AdhyAtmika zAnti aura saundaryako atyadhika bar3hA diyA hai| prAcIna mandirake nIce bAbA RSabhadAsajIkI dhyAnaguphA hai| vArSika melA yahA~ prati tIsare varSa melA hotA hai| mArga yahA~ pahu~caneke lie samIpakA relave sTezana fIrojAbAda hai| yaha kSetrase 22 ki. mI. dUra hai| pharihA-koTalA-phIrojAbAda roDa, TUNDalA-eTA roDa, pharihA-mainapurI roDase basa dvArA pharihA pahuMcA jA sakatA hai| pharihAse yaha kSetra 4 phalAMga hai| rAstA kaccA hai jo AzA hai kucha samaya bAda pakkA ho jaayegaa|
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarAkhaNDa janapada aSTApada zrInagara
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ hi mA ca yamunA nadI P 'cakarAtA 0 To sa by sAhiyA saMketa antarrASTrIya sImA prAdezika sImAjile kI mImA anya nagara relave lAina sar3aka kuccArAstA jaina tIrtha nabI pahAr3a sahAranapura pradeza ke mukhyAlaya jile ke deharAdUna u vArakoTa la haridvAra ta yamunAnadI pra yamanotrI ra 0 gharAsU kAThagodAma sTe uttarakAzI (bArahATa) ThaharAvAlA DoivAlA marendra mahApaka za Ti TiharI vA la zrInagara gaM mA mInada bijanaura pIr3I gaMgotrI nk bhAra lAlaDAMga gaDhavA la lensa DIna dhAgA lA 'kedAranAtha pratsaMga coka lA adabAdarA camolI RSikeza se uttara pradeza ke jainatIrtha uttarAkhaNDa skela 1 : 700000 mulA 40 ki.mI mAnA ghATI badrInAtha badrInAtha nandaprayAga lohavA almA Cregbusy vainAlI cI jozImaTha 10 dvArahATa rAnIkhata baijanAtha ti nItI ghATI bhAratavarSIya digambara jaina tIrtha kSetra kameTI baMbaI dvArA sarvAdhikAra sNrkssit| 1. bhArata ke mahAsarvekSaka kI anujJAnusAra bhAratIya sarvekSaNa vibhAgIya mAnacitra para AdhArita / 2. isa mAnacitra meM diye gaye nAmoM kA akSara vinyAsa vibhinna sUtroM se liyA gayA hai / trizala nai bItA la tunajuna lA kapakoTa i na sataluja nadI bba * mADIlA vAgezvara kAla-jAle ghATI ciTI ghATI U~TA jayanta milAma almor3Ara pithorAga lohAghATa campAvata balvAthurA ghATI kyo gADa ghATI 0 racIna kuMgarI bigarI ghATI pithorAgar3ha ta 0 nejama thAla gaMgolIhATa, asakATa! kAThagodAma se kapakoTa 221 ki.mI. kapakoTa se aMTAjayantI kuMgarI viMgarI hokara kailAsa 425 ki.mI. 226 ki.mI. 0 rAmazvara ki0 mI0 priyorAgar3ha 425 rAkasatAla kailAza aSTApada svagiyA somanA gaDhaprayAga, j lipulekha cATI mAnasarovara maMgeza pATI lipulekha ghATI uttara pradeza meM uttarAkhaNDa kI sthiti 1. uttarakAzI camaulI 3. pithorAgar3ha 4. almor3A 5.paur3IgaDhavAla 6 TiharI gar3havAla 7. deharAvUna (c) bhArata sarakAra kA pratilipyadhikAra 1971
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarAkhaNDa janapada kSetra-kailAza ( badrInAtha, kailAza, aSTApada ), zrInagara aSTApada nirvANa kSetra aSTApada nirvANa kSetra hai| 'aTThAvayammi Rsaho' yaha prAkRta nirvANa bhaktikI prathama gAthAkA prathama caraNa hai| isakA artha yaha hai ki RSabhadeva bhagavAn aSTApada parvatase mukta hue| aSTApadakA dUsarA nAma kailAza hai / harivaMza purANake kartA aura AcArya jinasenane bhagavAn RSabhadevake mukti-gamanase pUrva kailAza parvatapara dhyAnArUr3ha honekA bar3A mArmika citraNa kiyA hai| itthaM kRtvA samarthaM bhavajaladhijalottAraNe bhAvatIrthaM kalpAntasthAyi bhUyastribhuvanahitakRt kSetratIrthaM ca kartum / svAbhAvyAdAruroha zramaNagaNasuravAtasampUjyapAdaH kailAsAkhyaM mahadhiM niSadhamiva vRSAditya iddha prabhADhayaH / / -harivaMza purANa, 12-80 arthAt munigaNa aura devoMse pUjita caraNoMke dhAraka zrI vRSabha jinezvara saMsArarUpI sAgarake jalase pAra karane meM samartha ratnatraya rUpa bhAvatIrthakA pravartana kara kalpAnta kAla taka sthira rahanevAle evaM tribhuvana jana hitakArI kSetratIrthako pravartana karaneke lie svabhAvataH kailAza parvatapara isa taraha ArUr3ha ho gaye, jisa taraha dedIpyamAna prabhAkA dhAraka vRSakA sUrya niSadhAcalapara ArUr3ha hotA hai| isake pazcAt AcAryane kailAzagirise bhagavAnke mukti-gamanakA varNana karate hue likhA hai tasminnadrau jinendraH sphaTikamaNizilA jAlaramye niSaNNo yogAnAM sannirodhaM saha dazabhiratho yoginAM yaiH sahasraiH / kRtvA kRtvAntamante caturapadamahAkarmabhedasya zarma sthAnaM sthAnaM sa saiddhaM samagamadamalasragdharAbhyarcyamAnaH / / 12 / 81 arthAt sphaTika maNikI zilAoMse ramaNIya usa kailAza parvatapara ArUr3ha hokara bhagavAnne eka hajAra rAjAoMke sAtha yoga nirodha kiyA aura antameM cAra aghAtiyA karmoMkA anta kara nirmala mAlAoMke dhAraka devoMse pUjita ho ananta sukhake sthAnabhUta mokSa sthAnako prApta kiyaa| bharata aura vRSabhasena Adi gaNadharoMne bhI kailAza parvatase hI mokSa prApta kiyA zailaM vRSabhasenAdyaiH kailAzamadhiruhya saH / zeSakarmakSayAnmokSamante prAptaH suraiH stutaH / / -harivaMzapurANa, 13 // 6
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrthaM rAja bharata Ayu antameM vRSabhasena Adi gaNadharoMke sAtha kailAza parvatapara ArUr3ha ho ye aura zeSa karmoM kA kSaya karake vahIMse mokSa prApta kiyA / 86 zrI bAhubalI svAmIko kailAza parvata se nirvANa prApta huA / isa sambandhameM AcAryaM jinasena AdipurANameM ullekha karate haiM itthaM sa vizvavidvizvaM prINayan svavaco'mRtaiH / kailAsamacalaM prApat pUtaM saMnidhinA guroH || 36 203 _arthAt samasta vizvake padArthoMko jAnanevAle bAhubalI apane vacanarUpI amRtake dvArA samasta saMsArako santuSTa karate hue pUjya pitA bhagavAn RSabhadevake sAmIpyase pavitra hue kailAza parvata para jA pahu~ce / -ayodhyA nagarIke rAjA tridazaMjayakI rAnI indurekhA thI / unake jitazatru nAmaka putra thA / jitazatru ke sAtha podanapura nareza vyAnandakI putrI vijayAkA vivAha huA thA / dvitIya tIrthaMkara ajitanAtha inhIMke kuladIpaka putra the / bhagavAn pitAmaha tridazaMjayane muni dIkSA le lI aura kailAza parvatase mukta hu 1 --sagara cakravartIke uttarAdhikArI bhagIratha narezane kailAzameM jAkara muni dIkSA lI aura gaMgA-taTapara tapa karake mukta hue / - prAkRta nirvANa bhaktimeM aSTApadase nirvANa prApta karanevAle kucha mahApuruSoMkA nAma-smaraNa karate hue unheM namaskAra kiyA gayA hai| usameM AcArya kahate haiM kumAra muNindo bAla mahAbAla caiva accheyA / aTThAvayagiri - sihare nivvANa gayA Namo tesiM // 15 // arthAt aSTApada zikharase vyAla, mahAvyAla, acchedya, abhedya aura nAgakumAra muni mukta hue / - hariSeNa cakravartIkA putra harivAhana thA / usane kailAsa parvatapara dIkSA lI aura vahIM se nirvANa prApta kiyA / harivAhana duddhara bahu dharahu / muni hariSeNa aMgu tau cariu / ghAticakka kamma khaU kiyaU / kevala NANa udaya taba hayaU // niru sacarAcaru pekhiu lou / puNi tiNijAya diyau nirujou || anta yAli sanyAsa kareya / aTThasiddhi guNi hiyaU dhareu || suddha samAdhi cayeviya paann| niruvama suha pattai nivvANa | - kavi zaMkara kRta hariSeNa carita, 707-709 ( eka jIrNa guTakepara se - racanA kAla 1526 ) vividha tIrthaMkalpameM AcArya jinaprabha sUrine 'aSTApada kalpa' nAmaka kalpakI racanA kI hai| usameM likhA hai -- indrane aSTApadapara ratnatrayake pratIka tIna stUpa banAye | - bharata cakravartIne yahA~ cAra siMhaniSadyA banavAyIM, jinameM siddha pratimAe~ virAjamAna karAyIM / inake atirikta unhoMne caubIsa tIrthaMkaroM aura apane bhAiyoMkI pratimAe~ bhI virAjamAna karAyIM / unhoMne yahA~ caubIsa tIrthaMkaroM aura ninyAnabe bhAiyoMke stUpa bhI banavAye the / 1. uttarapurANa, 48 / 141
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarapradezake digambara jaina tIrtha -bhagavAn RSabhadevake mokSa jAnepara unakI citA devoMne pUrva dizAmeM bnaayii| bhagavAnke sAtha jo muni mokSa gaye the, unameM jo ikSvAkuvaMzI the, unakI citA dakSiNa dizAmeM tathA zeSa muniyoMkI citA pazcima dizAmeM banAyI gyii| bAdameM tInoM dizAoM meM citAoMke sthAnapara devoMne tIna stUpoMkI racanA kii| aneka jaina granthoMmeM ullekha milatA hai ki kailAsapara bharata cakravartI tathA anya aneka rAjAoMne ratna pratimAeM sthApita karAyI thiiN| yathA kailAsa zikhare ramye yathA bharatacakriNA / sthApitAH pratimA vA jinAyatanapaMktiSu // tathA sUryaprabheNApi"......... -hariSeNa kathAkoSa, 56 / 5 -jisa prakAra manohara kailAza zikharapara bharatacakravartIne jinAlayoMkI paMktiyoMmeM nAnA varNavAlI pratimAeM sthApita kI thIM, usI prakAra sUryaprabha narezane malayagiripara sthApita kii| bharatacakravartIne caubIsa tIrthaMkaroMkI jo ratna-pratimAe~ pratiSThita kI thIM, unakA astitva kaba taka rahA. yaha to asandigdha rUpase nahIM kahA jA sakatA, kintu ina mandiroM aura matiyoMkA astitva cakravartIke pazcAt sahasrAbdiyoM taka rahA, isa prakArake sphuTa ullekha jaina vAGmayameM hameM yatra-tatra milate haiN| dvitIya cakravartI sagarake sATha hajAra putroMne jaba apane pitAse kucha kArya karanekI AjJA mA~gI taba vicAra kara cakravartI bole rAjJApyAjJApitA yUyaM kailAse bhrteshinaa| gRhAH kRtA mahAratnaizcatuvizatirarhatAm / / teSAM gaGgAM prakurvIdhvaM parikhAM parito girim / iti te'pi tathAkurvan daNDaratnena sattvaram / / ___-uttarapurANa, 48 / 107-108 arthAt rAjA sagarane bhI AjJA dI ki bharata cakravartIne kailAza parvatapara mahAratnoMse arahantoMke caubIsa mandira banavAye the| tuma loga usa parvatake cAroM ora gaMgA nadIko una mandiroMkI parikhA banA do| una rAjaputroMne bhI pitAkI AjJAnusAra daNDaratnase vaha kAma zIghra hI kara diyaa| ___ isa ghaTanAke pazcAt bharata cakravartI dvArA kailAsa parvatapara banAye hue jina mandiroMkA ullekha vAlI munike prasaMgameM AtA hai| eka bAra laMkApati dazAnana nityAloka nagarake nareza nityAlokakI putrI ratnAvalIse vivAha karake AkAza mArgase jA rahA thaa| kintu kailAza parvatake Uparase ur3ate samaya usakA puSpaka vimAna sahasA ruka gyaa| dazAnanane vimAna rukanekA kAraNa jAnanA cAhA to usake amAtya mArIcane kahA-"deva ! kailAza parvatapara eka munirAja pratimAyogase virAjamAna haiN| ve ghora tapasvI pratIta hote haiN| isIlie yaha vimAna unako atikramaNa nahIM kara sakA hai| dazAnanane usa parvatapara utara munirAjake darzana kiye| kintu vaha dekhate hI pahacAna gayA ki yaha bAlI hai| unake sAtha apane pUrva saMgharSakA smaraNa karake vaha bar3e krodhameM bharakara bolA-are durbuddhi ! tU bar3A tapa kara rahA hai ki abhimAnase merA vimAna roka liyA, maiM tere isa ahaMkArako abhI naSTa kiye detA huuN| tU jisa kailAza parvatapara baiThA hai, use ukhAr3a kara tere hI sAtha abhI samudrameM pheMkatA huuN|" yaha kahakara dazAnanane jyoMhI apanI bhujAoMse vidyAbalako sahAyatAse kailAzako uThAnA prArambha kiyA, munirAja bAlIne avadhijJAnase dazAnanake isa duSkRtyako jAna liyaa|
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 bhAratake digambara jaina tIrtha taba ve vicAra karane lage kAritaM bharatenedaM jinAyatanamuttamam / sarvaratnamayaM tuGgaM bahurUpa virAjitam / / pratyahaM bhaktisaMyuktaiH kRtapUjaM surAsuraiH / mA vinAzi calatyasmin parvate bhinna parvaNi // -padmapurANa 9 / 147-148 arthAta bharata cakravartIne ye nAnA prakArake sarva ratnamayI U~ce-U~ce jinamandira banavAye haiN| bhaktise bhare hue sura aura asura pratidina inakI pUjA karate haiM / ataH isa parvatake vicalita ho jAnepara kahIM ye jinamandira naSTa na ho jAveM / aisA vicAra kara munirAjane parvatako apane pairake a~gUThese dabA diyaa| dazAnana daba gayA aura burI taraha rone lgaa| tabhIse hI usakA nAma rAvaNa par3a gyaa| taba dayAvaza unhoMne a~gUThA DhIlA kara diyA aura rAvaNa parvatake nIcese nikalakara nirabhimAna ho munirAjakI stuti karane lgaa| mahAmani vAlI ghora tapasyA karake kailAzase mukta hue| isa ghaTanAse yaha niSkarSa nikalatA hai ki usa kAla taka bharata dvArA nirmita jina-mandira vidyamAna the| kintu paMcama kAlameM ye naSTa ho gaye, isa prakArakI nizcita sacanA bhaviSyavANIke rUpameM prApta hotI hai kailAsa parvate santi bhavanAni jinezinAM / caturvizati saMkhyAni kRtAni maNikAJcanaiH / / surAsura-narAdhIzairvanditAni divAnizama / yAsyanti duHSame kAle nAzaM taskarAdibhiH / / -hariSeNa bRhatkathA, koSa 119 arthAt kailAza parvatapara maNiratnoMke bane hue tIrthaMkaroMke caubIsa bhavana haiM / sura, asura aura rAjA loga unakI dinarAta vandanA karate rahate haiN| duHSama ( paMcama ) kAlameM taskara Adike dvArA ve naSTa ho jaayeNge| jaina purANa-granthoMse jJAta hotA hai ki caturtha kAlameM kailAza yAtrAkA bahuta rivAja thaa| vidyAdhara vimAnoM dvArA kailAzakI yAtrAko jAte rahate the| aMjanA aura pavanaMjayakA vivAha sambandha kailAzakI yAtrAke samaya hI huA thaa| pavanaMjayake pitA rAjA prahlAda aura aMjanAke pitA rAjA mahendra donoM hI phAlgunI aSTAhnikAmeM kailAzakI vandanAke lie gaye the| vahIMpara donoM mitroMne apane putra aura putrIkA sambandha kara vivAha kara diyaa| vidyAdharoMkI kailAza-yAtrAke aise aneka prasaMgoMkA ullekha jaina purANa sAhityameM upalabdha hotA hai : kailAzakI sthiti kailAzakI AkRti aise liMgAkArakI hai jo SoDaza dalavAle kamalake madhya khar3A ho| una solaha dalavAle zikharoMmeM sAmaneke do zRMga jhakakara lambe ho gaye haiN| isI bhAgase kailAzakA jala gaurI kuNDameM giratA hai| ___ kailAza ina parvatoMmeM sabase U~cA hai| usakA raMga kasauTIke Thosa patthara jaisA hai| kintu barphase DhaMke rahaneke kAraNa vaha rajata varNa pratIta hotA hai| dUsare zRMga kacce lAla maTamaile pattharake
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarapradezake digambara jaina tIrtha haiN| kailAzake zikharakI UMcAI samudra talase 19000 phuTa hai| isakI car3hAI Der3ha mIlakI hai jo ki bahuta hI kaThina hai| kailAzakI ora dhyAna pUrvaka dekhanese eka Azcaryajanaka bAta dRSTimeM AtI hai| vaha yaha hai ki kailAzake zikharake cAroM konoMmeM aisI mandirAkRti svataH banI huI hai, jaise bahutase mandiroMke zikharoMpara cAroM ora banI hotI haiN| tibbatakI orase yaha parvata DhalAnavAlA hai| udhara tibbatiyoMke bahuta mandira bane hue haiN| bahutase tibbatI to isakI battIsa mIlakI parikramA daNDavat praNipAta dvArA lagAte haiM / 'liMga-pUjA' zabdakA pracalana tibbatase hI prArambha huA hai| tibbatI bhASAmeM liMgakA artha kSetre yA tIrtha hai / ataH liMga-pUjAkA artha tIrtha-pUjA huaa| kailAza aura aSTApada prAkRta nirvANa bhaktimeM 'aTThAvayammi Rsaho' arthAt RSabhadevakI nirvANa bhUmi aSTApada batalAyI gayI hai| kintu kahIM 'kailAse vaSabhasya nirvattimahI' arthAt kailAzako vRSabhadevakI nirvANa bhUmi mAnA hai| saMskRta nirvANa bhaktimeM bhI aSTApadake sthAnapara kailAzako hI RSabhadevakA nirvANa dhAma mAnA gayA hai| ( kailAzazailazikhare prinirvRto'sau| zailezibhAvamupapadya vRSo mahAtmA // ) nirvANa-kSetroMkA nAmollekha karate hue saMskRta nirvANa kANDameM eka sthAnapara kahA gayA hai'sahayAcale ca himavatyapi suprtisstthe|' isameM sampUrNa himavAn parvatako hI siddhakSetra mAnA gayA hai| - yahA~ vicAraNIya yaha hai ki kyA kailAza aura aSTApada paryAyavAcI zabda haiM ? yaha bhI avazya vicAraNIya hai ki kailAza athavA aSTApadako nirvANa kSetra mAna leneke pazcAta sampUrNa himavAna parvata ( himAlaya ) ko nirvANabhUmi mAnanekA kyA rahasya hai| yadi sampUrNa himAlaya parvatako nirvANa bhUmi mAnA gayA to usameM kailAza nAmaka parvata to svayaM antarbhUta thA, phira kailAzako pRthak nirvANa kSetra kyoM mAnA gayA ? isa prakArake praznoMkA samAdhAna pAye binA upayukta ArSa kathanoMmeM sAmaMjasya nahIM ho paataa| . pahale praznakA samAdhAna hameM vividha tIrthakalpa ( aSTApada giri kalpa 49 ) meM mila jAtA hai| usameM likhA hai___"tIse ( aujjhA ) a uttaradisAbhAe vArasAjoaNesuM aTThAvao nAma kailAsAparabhihANo rambho nagavaro aTThajoaNuccI sacchaphAlihasilAmao, ittuccialoge dhavalagiritti psiddho|" arthAt ayodhyAke uttara dizA bhAgameM bAraha yojana dUra aSTApada nAmaka suramya parvata hai, jisakA dUsarA nAma kailAza hai / yaha ATha yojana U~cA hai aura nirmala sphaTika zilAoMse yukta hai| yaha lokameM dhavalAgirike nAmase bhI prasiddha hai| isa ullekhase yaha siddha ho jAtA hai ki aSTApada, kailAza aura dhavalagiri ye saba samAnArthaka aura paryAyavAcI haiN| isase pahale praznakA uttara to mila jAtA hai ki aSTApada aura kailAza paryAyavAcI haiM, kintu zeSa praznoMkA uttara khojanA zeSa raha jAtA hai| sampUrNa himAlayako siddha kSetra mAna lenepara 8. It may be mentioned here that Linga is a Tibctan word for land. The Northern most district of Bengal is called Dorji-ling, which means Thunder's land. S. K. Roy ( Pre-Historic India and Ancient Egypt p, 28 ). 12
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha aSTApada aura kailAzakA pRthak siddhakSetrake rUpameM ullekha karanekI kyA saMgati ho sakatI hai ? kintu gaharAIse vicAra karanepara hama isa niSkarSapara pahu~cate haiM ki aSTApada aura kailAza himavAn yA himAlayake nAmAntara mAtra haiN| dhavalAgiri zabdase isa bAtakA samarthana ho jAtA hai| himAlaya himake kAraNa dhavala hai, isaliye vaha dhavalAgiri bhI kahalAtA hai| ataH dhavalAgirike samAna himAlayako bhI aSTApada aura kailAzakA paryAyavAcI samajha lenA caahie| __isa mAnyatAko svIkAra kara lenepara yaha niSkarSa nikalatA hai ki kailAza yA aSTApada kahanepara himAlayameM bhAgIrathI, alakanandA aura gaMgAke taTavartI badarInAtha Adise lekara kailAza nAmaka parvata takakA samasta parvata pradeza A jAtA hai| isameM Ajakalake RSikeza, jozImaTha, badarInAtha, kedAranAtha, gaMgotrI, jamanotrI aura mukhya kailAza sammilita haiN| yaha parvata pradeza aSTApada bhI kahalAtA thA kyoMki isa pradezameM parvatoMkI jo zRMkhalA phailI huI hai, usake bar3e-bar3e aura mukhya ATha pada haiN| unake nAma isa prakAra haiM-kailAza, gaurIzaMkara, droNagiri, nandA, nara, nArAyaNa, badarInAtha aura trishulii| jaina purANoMse jJAta hotA hai ki jaba RSabhadeva rAjya bhAra saMbhAlane yogya hue, to mahArAja nAbhirAjane unakA rAjyAbhiSeka kara diyaa| ( AdipurANa 16 / 224 ) / jaba RSabhadeva nIlAMjanA apsarAkI Akasmika mRtyuke kAraNa saMsAra, zarIra aura bhogoMse virakta ho gaye aura dIkSA lI, usa samaya bhI mahArAjA nAbhirAya aura rAnI marudevI anya logoMke sAtha tapa kalyANakakA utsava dekhaneke lie pAlakIke pIche cala rahe the| ( AdipurANa 17178 ) / vanameM pahu~canepara RSabhadevane mAtA-pitA aura bandhu-janoMse AjJA lekara zramaNa-dIkSA le lI (padmapurANa 3 / 282 ) / ina avataraNoMse yaha to spaSTa hai ki tIrthaMkara RSabhadevake dIkSA mahotsavake samaya unake mAtA-pitA vidyamAna the| kintu isake bAda ve donoM kitane dina jIvita rahe athavA unhoMne apanA zeSa jIvana kisa prakAra aura kahA~ vyatIta kiyA, isake sambandhameM jaina sAhityameM abhI taka koI spaSTa ullekha hamAre dekhanemeM nahIM aayaa| kintu isa viSayameM hindU purANa 'zrImadbhAgavata meM maharSi zukadevane jo vivaraNa prastuta kiyA hai, vaha atyanta mahattvapUrNa hai| maharSi likhate haiM "viditAnurAgamApaura prakRti janapado rAjA nAbhirAtmajaM samayasetu rakSAyAmabhiSicya saha marudevyA vizAlAyAM prasanna nipUNena tapasA smaadhiyogen........mhimaanmvaap|" .. -zrImadbhAgavata 5 / 4 / 5 isakA Azaya yaha hai ki janatA bhagavAn RSabhadevako atyanta prema karatI thI aura unameM zraddhA rakhatI thii| yaha dekhakara rAjA nAbhirAya dharmamaryAdAkI rakSA karaneke lie apane putra RSabhadevakA rAjyAbhiSeka karake vizAlA ( badarikAzrama ) meM marudevI sahita prasanna manase ghora tapa karate hue yathAkAla jIvanmuktiko prApta hue| isa ullekhase spaSTa hai ki badarikAzrama (jise badarI vizAla yA vizAlA bhI kahate haiM ) meM nAbhirAja jIvanmukta hue| isa kAraNase yaha sthAna tIrthadhAma bnaa| jahA~ mAtA marudevIne tapasyA kI thI, vahA~ logoMne mandira banAkara unake prati apanI bhakti pragaTa kii| vaha mandira mANAgA~vake nikaTa hai| yaha bhAratIya sImApara antima bhAratIya gA~va hai| alakanandAke usa pAra mANAgA~va hai aura isa pAra mAtAkA mandira hai| sambhavataH jisa sthAnapara baiThakara nAbhirAjane jIvanmukti prApta kI thI, usa sthAnapara unake caraNa sthApita kara diye gye| ye caraNa badarInAtha mandirake pIche parvatapara bane hue haiN| unake nikaTa hI bhagavAn RSabhadevake eka vizAla mandirakA bhI nirmANa kiyA gyaa| yaha mAnaneke paryApta kAraNa haiM ki yahA~para prathama cakravartI bharatane yaha mandira banavAyA
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarapradezake digambara jaina tIrtha thaa| unhoMne kailAza parvatapara jo 72 svarNa mandira nirmita karAye the, badarI vizAlakA mandira unameM se eka thA / badarI nAmaka choTI jhAr3iyA~ hI yahA~ milatI haiN| yahA~ prAcIna kAlameM munijana tapasyA kiyA karate the| isa kAraNa yahA~ muniyoMkA Azrama bhI rahA hogaa| ataH ise badarikAzrama kahane lage aura yahA~ke mUlanAyaka bhagavAnko badarInAtha / Aja bhI yahA~ mandira aura RSabhadevakI mUrti vidyamAna hai| ina saba kAraNoMse spaSTataH yaha jainatIrtha hai| samrATa bharatane ye mandira eka hI sthAnapara nahIM banavAye the, apitu ve usa vistIrNa parvata pradezake una sthAnoMpara banavAye gaye, jahA~ muniyoMne tapasyA kI athavA jahA~se unheM mukti-lAbha huaa| baMdarInAtha pratimAkA itihAsa. bhagavAn badarInAtha aura badarInAtha mandirakA bar3A rocaka itihAsa hai| mUlataH yaha jaina mandira thaa| aisI kiMvadantI' pracalita hai ki bhagavAn badarInAthakI yaha pratimA isa mandirakI nahIM hai, balki kailAzake mArga meM par3anevAle zivaculamke nikaTastha AdibadarIkI hai| tibbatI AdibadarIko thuliMgamaTha kahate haiN| vahA~se yaha pratimA lAkara badarInAthameM virAjamAna kI gyii| isake sambandhameM yaha mAnyatA bhI pracalita hai ki eka bAra isa pratimAko nArada kuNDameM se nikAlA gayA thaa| jaba bauddhoMkA prAbalya huA, taba isa mandirapara unakA adhikAra ho gyaa| unhoMne isa mUrtiko buddha-mUrti mAnakara pUjanA Arambha kara diyaa| jaba Adya zaMkarAcArya bauddhoMko parAjita karate hue yahA~ Aye, taba idharake bauddha tibbatakI ora bhAga gye| bhAgate samaya ve isa mUrtiko alakanandA nadImeM pheMka gye| taba zaMkarAcAryane alakanandAmeM-se mUrtiko nikalavAkara punaH yahA~ pratiSThita kraayaa| phira eka bAra isa mandirake pujArIne hI isa mUrtiko taptakuNDameM pheMka diyA aura yahA~se calA gayA kyoMki mandirameM jo car3hAvA AtA thA, vaha usake jIvana-nirvAhake lie paryApta nahIM hotA thaa| taba rAmAnuja sampradAyake kisI AcAryane usa kuNDameM-se mUrtiko nikalavAkara punaH pratiSThita kiyaa| tabase isa mandira aura mUrtipara hinduoMkA hI adhikAra calA A rahA hai| . isameM koI sandeha nahIM ki badarInAthakI yaha mati digambara jaina tIrthaMkara RSabhadevakI mUrti hai| kintu aisA lagatA hai ki yaha mandira aura yaha mUrti kinhIM aitihAsika kAraNoMse itanI mahattvapUrNa rahI hai, ki isake adhikArake lie jainoM, hinduoM aura bauddhoMmeM itanA saMgharSa huA aura bhAratakI cAroM dizAoMmeM apanA pITha sthApita karate hue zaMkarAcAryane uttara dizAke lie isa mandirako cunaa| isakA kAraNa eka hI rahA hai| himAlayakA yaha sampUrNa pradeza, jisameM uparyukta ATha parvata haiM, munijanoMkI tapobhUmi aura nirvANabhUmi rahA hai| bhagavAn RSabhadeva, unake bharata Adi putra, bhagIratha, vyAlI, mahAvyAlI, nAgakumAra Adi asaMkhya muniyoMkA nirvANa mahotsava yahIM manAyA gayA / ataH yaha sArA pradeza hI siddhakSetra hai| gaMgAvataraNa isa prasaMgameM gaMgAvataraNakI mAnyatApara eka dRSTi DAla lenA bhI upayogI rhegaa| jise Ajakala gaMgotrI kahA jAtA hai, usase 18 mIla Age jAnepara gomukha nAmaka sthAna haiM, jahA~se gaMgA nikalatI hai, aisA kahA jAtA hai| kintu vastutaH gaMgA isase bhI Uparase nikalatI hai| jaina zAstroke anusAra gaMgA nadI himavAn parvatake padma sarovarase nikalakara pahale pUrvakI ora 1. 'kalyANa' kA tIrthIka varSa 31 aMka 1 pRSTha 40 / 2. " , " pRSTha 58 /
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 bhAratake digambara jaina tIrtha aura phira dakSiNakI ora bahatI hai| yahA~ eka cabUtarepara jo gaMgAkUTa kahalAtA hai-jaTAjUTa mukuTase suzobhita RSabhadeva AdijinakI pratimA hai| isake Upara gaMgAkI dhArA par3atI hai; mAno gaMgA unakA abhiSeka hI kara rahI ho| 'tiloyapaNNatti' granthameM ukta mAnyatAkA samarthana karanevAlI nimnalikhita gAthA dhyAna dene yogya hai Adi jiNappaDimAo tA o jaDamauDa sehrillaao| paDimobarimma gaMgA abhisittumaNA va sA paDhadi ||4|230|isse milatI-julatI eka gAthA trilokasArameM bhI upalabdha hotI hai, jo isa prakAra hai sirigiha sIsaTTiyaM bujakANiya siMhAsaNaM jddaamNddlN| jiNamabhisittumaNA vA odiNNA matthae gaMgA // 590 / / ina avataraNoMmeM himAlayake isa himAcchAdita pradezameM Adi jinakI pratimAkA ullekha nizcaya hI isa bAtako sUcita karatA hai ki bhagavAn RSabhadevane isa parvatapara tapasyA kI . thii| lokamAnasameM yaha dhAraNA vyApta hai ki gaMgA brahmAke kamaNDaluse nikalakara zivajIkI jaTAoMmeM samA gyii| phira vahA~se nikalakara viSNuke caraNoMmeM pahu~cI aura vahA~se bhagIratha tapasyA karake gaMgAko dharAtalapara lAyA / yadi isa sAre kathana ko AlaMkArika mAnakara hama isakA tathya jAnanekA prayatna kareM to vAstavikatA ujAgara ho sakatI hai| gaMgA padma sarovarase nikalakara clii| usakI dhArA Uparase gaMgAkUTapara sthita RSabhadevakI eka pASANa pratimAke sirapara girii| pratimAke jaTAjUTa hai| vahA~se Age gaMgA barphake nIce bahatI rahI, eka prakArase vaha adRzya ho gyii| phira vaha nArAyaNa parvatake caraNoMmeM jA niklii| kintu usase Age punaH barphake kAraNa adRzya hI rhii| phira vaha gomukhAkAra zilAkhaNDase nikalakara gaMgotrI AyI, jahA~ bhagIratha munine tapasyA kI thI aura jahA~para aba taka eka zilA maujUda hai jise bhagIrathazilA kahate haiN| gaMgA-taTapara baiThakara unhoMne jo duddhara tapa kiyA, usake kAraNa gaMgAkI eka dhArAkA nAma hI bhAgIrathI par3a gyaa| munirAja bhagIrathakI tapasyA asAdhAraNa, atizayasampanna aura mahAn thii| unake caraNodakake gaMgAmeM milanepara gaMgA nadI bhI isa lokameM tIrtha bana gyii| isa rahasyakA udghATana karate hue AcArya guNabhadrane kahA hai "nirvANagamanaM zrutvA teSAM niviNNa mAnasaH / baradattAya datvAtmarAjya lakSmI bhagIrathaH / / kailAsaparvate dIkSAM zivagupta mahAmuneH / AdAya pratimAyoga dhAryabhUtsvadhUMnI taTe // surendreNAsya dugdhAbdhipayobhiribhiSecanAt / kramayostatpravAhasya gaMgAyAH saMgame sati / / tadA prabhRti tIrthatvaM gNgaapysminnupaagtaa| kRtvotkRSTaM tapo gaMgAtaTe'sau nirvatiM gataH // -uttarapurANa 48 / 138-141 arthAt 'sagara cakravartIke putra mokSa cale gaye' yaha sunakara bhagIrathakA mana nirvedase bhara gyaa| ataH usane varadattako rAjyalakSmI sauMpakara kailAsa parvatapara zivagupta nAmaka mahAmunise dIkSA le lI tathA gaMgA nadIke taTapara pratimAyoga dhAraNa kara liyaa| indrane kSIrasAgarake jalase mahAmuni bhagIrathake caraNoMkA abhiSeka kiyA jisakA pravAha gaMgAmeM jAkara mila gyaa| usI samayase gaMgA
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarapradezake digambara jaina tIrtha nadI bhI isa lokameM tIrtha mAnI jAne lgii| bhagIratha gaMgA nadIke taTapara utkRSTa tapa karake vahIMse nirvANako prApta huaa| jaina zAstroMmeM kahIM bhI bhagIrathake nirvANa-sthAnakA nAma nahIM milatA, kevala gaMgA-taTa kaha diyA gayA hai| dIkSA-sthAnakA nAma kailAza avazya milatA hai| kAraNa yahI hai ki yaha sArA himAlaya pradeza hI kailAza yA aSTApada kahalAtA thaa| ataH dubArA nAma na dekara kevala gaMgA-taTa hI likha diyaa| kahIM kailAza, kahIM aSTApada aura kahIM himavAn parvatakA nAma nirvANa-kSetroM meM denekA rahasya yahI hai ki vastutaH ye tInoM nAma paryAyavAcI rahe haiN| sampUrNa himAlaya-pradeza hI munijanoMkI pAvana tapobhUmi rahA hai, jahA~ asaMkhya muniyoMko kevalajJAna aura nirvANakI prApti huii| DimarI jAti ___ uparyukta pariprekSyameM yaha dhAraNA nirAdhAra nahIM pratIta hotI ki prAcIna kAlameM uttarAkhaNDake isa vistRta parvata pradezameM jaina mandiroMkA bAhulya thaa| nItI ghATI yA alamor3A mArgase kailAzakI ora jAnepara mArgameM dhvasta mandiroMke avazeSa aura jaina mUrtiyA~ aba bhI milatI haiN| sambhavataH kucha zatAbdiyoM pUrva taka isa pradezameM jainadharmake anuyAyiyoMkI bhI saMkhyA vizAla rahI hogii| zanaiHzanaiH pracAra aura samparkakI zithilatA athavA anya aitihAsika kAraNoMse ye loga jainadharmako chor3akara hindUdharma pAlane lge| aisI eka jAti isa pradezameM aba bhI milatI hai jise DimarI kahA jAtA hai| DimarI zabda sambhavataH digambarIkA pahAr3I apabhraMza hai| inake jIvana-maraNa Adi jAtIya saMskAra yahA~ke logoMse pRthak haiM tathA jainoMse bahuta milate-julate haiN| badarInAthakA mandira prArambhase DimarI jAtike adhikArameM rahA hai| aisI bhI kiMvadantI hai ki prAcIna kAlameM badarInAtha aura kedAranAtha dhAmoMke pujArI DimarI hI the| jabase Adya zaMkarAcAryane isa mandirapara adhikAra kiyA, tabase itanA hI antara par3A hai ki vahA~ do pujArI rahane lage haiM-eka DimarI aura dUsarA dAkSiNAtya / zItakAlake prArambhameM badarInAtha mandirakI utsava mUrtiko DimarI jAtikA pujArI hI jozI maTha le jAtA hai| badarInAthake darzana badarInAthakI mUrti vastutaH bhagavAn RSabhadevakI dhyAnamudrAvAlI padmAsana mUrti hai| yaha vAstavameM do bhujAvAlI hai, bAkI do bhujAe~ nakalI lagAyI huI haiN| nhavana karate samaya mandirake paTa banda rakhe jAte haiM / nhavanake pazcAt ise vastrAlaMkArase alaMkRta kara diyA jAtA hai / isake pazcAt paTa khole jAte haiM aura taba 'nirvANa-darzana' karAyA jAtA hai| boliyA~ lenepara kucha logoMko nhavanake samaya digambara vItarAga rUpake darzana hote haiN| mArga kailAza jAneke lie nimnalikhita suvidhAjanaka mArga haiM.1-pUrvottara relaveke Tanakapura sTezanase moTara basa dvArA pithaurAgar3ha (jilA alamor3A) jAkara vahA~se paidala yAtrA dvArA lIpU nAmaka darrA pAra karake jAnevAlA maarg| 2-pUrvottara relaveke kAThagodAma sTezanase moTara basa dvArA kapakoTa ( alamor3A ) jAkara paidala yAtrA karate hue U~TA, jayantI tathA kuMgarI-biMgarI ghATiyoMko pAra karake jAnevAlA maarg| 3-uttara relaveke RSikeza sTezanase moTara basa dvArA jozImaTha jAkara vahA~se paidala yAtrA karate hue nItI ghATIko pAra karake jAnevAlA mArga /
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha1. lopU mArga ___Tanakapura sTezanase basa dvArA pithaurAgar3ha 95 mIla, kanAlI chInA 14 mIla, AskoTa 12 mIla, balavA koTa 11 // mIla, khelA 17 mIla, pAMgu 7 mIla, sirakhA 5 mIla, jupatI 9 mIla, mAlapA 8 mIla, buDDI 8 mIla, garavyAMga 5 mIla, kAlApAnI 12 mIla, lIpU ghATI 9 mIla, takalA koTa 10 mIla ( tibbatakA bAjAra ), mAMcA 12 mIla, rAkSasatAla 12 mIla, mAnasarovara taTa 6 mIla maidAna, jyugumphA 8 mIla, barakhA 10 mIla, bAMgaTU 4 mIla, daracina 4 miil| yahA~se kailAzakI parikramA prArambha hotI hai| parikramAkA mArga yaha hai-daracinase laMDIphU ( nandI guphA ) 4 mIla, DeraphU 8 mIla, gaurIkuNDa 3 mIla, aMDalaphU 11 mIla aura iracita 6 mIla / DeraphUse eka mIla Upara sindhu nadIkA udgama hai| tibbatI kSetrameM kulI nahIM milte| sAmAna aura savArIke lie yAka jAtikA pazu milatA hai jisakI pU~chase caMvara banAye jAte haiN| isa mArgase 1 jUna taka Tanakapura pahu~cakara yAtrA zurU kara denI caahie| barasAtameM mArga kharAba ho jAtA hai aura saradiyoMmeM barpha par3aneke kAraNa yAtrA asambhava ho jAtI hai| anya mArgoMkI apekSA yaha mArga choTA hai, kintu isameM car3hAI adhika hai| 2. jauhara ( jayantI ) mArga ___ kAThagodAmase basa dvArA kapakoTa 138 mIla, zAmA 12 mIla, kuiTI 11 mIla, rA~tI 15 mIla, vogaDayAra 10 mIla, rIlakoTa 7 mIla, ( yahA~se yAtrI nandAdevI coTI dekhane 10 mIla jAkara usI dina lauTa sakate haiM ), milama 9 mIla (yaha bhAratIya sImAkA antima bAjAra aura posTa oNphisa hai), puMga 9 mIla, chiracuna 20 mIla (UTA, jayantI tathA kuMgarI-biMgarI-ye tIna 18000 phuTa U~cI coTiyA~ pAra karanI par3atI haiM ) ThAjAMga 10 mIla, mAnIthaMgA 7 mIla, jiMgaluMga 24 mIla, gurucyAMga 10 mIla, tIrthapurI 6 mIla, gaurIkuNDa 3 mIla, jaMDalaphU 11 mIla, vAMgaTU 8 mIla, jyUgumphA mAnasarovara taTa 12 mIla, varakhA 12 mIla, jJAnibhA maNDI yA DaMca 22 mIla / yahA~se ThAjAMga chinacuna hokara pahale mArgase lauTanA par3atA hai| ___isa mArgase yAtrA 25 jUnase 15 agasta taka kabhI bhI kI jA sakatI hai| yaha mArga sabase lambA kintu uttama hai| 3. nItI ghATI mArga . RSikezase basa dvArA jozImaTha 145 mIla, tapovana 6 mIla, surAI ThoTA 7 mIla, jumbhA 11 mIla (yahA~se drogAgiri parvatake darzana hote haiM ), malaurI 6 mIla, vAMvA 7 mIla, nItI 3 mIla ( yaha bhAratIya sImAkA antima gA~va hai), hotI ghATI 5 mIla, hotI 6 mIla ( yahA~ cInI senAkI caukI hai ) / hotIse do mArga haiM, / eka mArga hai--zivaculam khiMgaluMga hokara tIrthapurI 16 mIla aura dUsarA mArga hai-jyUtAla 11 mIla, yUMgu 11 mIla, alaMgatArA 11 mIla, gojImaru 9 mIla, deMgI 11 mIla, gurujJAma ( mizara ) 10 mIla, tIrthapurI 6 mIla / AgekA mArga pUrvavat hai| isa mArgase yAtrAkA samaya jUnake antima saptAhase 15 agasta taka hai| isa mArgase paidala kama calanA par3atA hai| isa mArgase badarInAthakI bhI yAtrA ho jAtI hai| vApisImeM kisI mArgase icchAnusAra A sakate haiN| 1. isa lekha meM mArga Adike sambandhameM 'kalyANa' gorakhapurake tIrthIka ( janavarI 1957 ) se vizeSa sahAyatA lI gayI hai| isake lie hama usake bahuta AbhArI haiN|
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarapradezake digambara jaina tIrtha mAnasarovara-himAlayako pAra karaneke bAda tibbatI paThArameM 30 mIla jAnepara do vizAla sarovara milate haiM 1. rAkSasatAla, 2. mAnasarovara / AkArameM rAkSasatAla vizAla hai aura mAnasarovara golAkAra banA huA hai| yaha lagabhaga 22 mIlameM phailA huA hai| donoM sarovaroMke bIcameM uThI huI parvata bhUmi hai| . mAnasarovarameM 'rAjahaMsa' aura sAmAnya haMsa vipula saMkhyAmeM milate haiN| mAnasarovarase pratyakSataH koI nadI nahIM nikalI hai, kintu anveSakoMkA mata hai ki sarayU aura brahmaputra nadiyA~ isameM se nikalatI haiN| sambhavataH bhUmike bhItarI mArgase isakA jala mIloM dUra jAkara ina nadiyoMke srotake rUpameM pragaTa hotA hai| mAnasarovara yA kailAzapara koI vRkSa, puSpa Adi nahIM haiN| usameM motI haiM yA nahIM, yaha kahanA to kaThina hai, kintu isake kinArepara raMga-biraMge patthara aura sphaTikake Tukar3e avazya milate haiN| zrInagara mArga uttara relaveke murAdAbAda-sahAranapura mukhya lAinake najIbAbAda sTezanase zrInagara basamArgase koTadvAra hote hue sau mIla dUra hai, tathA RSikezase basa dvArA 67 mIla dUra hai| yaha nagara himAlayameM alakanandAke taTapara basA huA hai| yahA~ alakanandA nadI dhanuSAkAra ho gayI hai| zrI digambara jaina mandira bhI alakanandAke taTapara avasthita hai| yAtriyoMke Thaharaneke lie mandirake bAhara nadyAvarta atithibhavana hai| itihAsa sampUrNa himAlaya parvata Adya tIrthaMkara bhagavAn RSabhadevakA vihAra sthala rahA hai| purANa sAhityase yaha jJAta hotA hai ki bhagavAn RSabhadevane aneka varSoM taka himAlaya ( kailAsa parvata ) meM tapasyA kI, kevalajJAna prAptike pazcAt kaI bAra bhagavAnkA samavazaraNa bhI isa parvatapara AyA aura antameM karma kSaya karake ve himAlayase hI mukta hue| unake atirikta aneka muniyoMne pAvanatoyA gaMgA nadIke ekAnta taTapara himAlayakI zilAoMpara baiThakara tapasyA kii| bharata, bAhubalI, bhagIratha Adi aneka muniyoMne yahIMse nirvANa prApta kiyaa| bhagavAn pArzvanAthakA bhI eka bAra samavazaraNa yahA~ AyA thA aura unake AtmakalyANakArI upadeza sunakara aneka vyaktiyoMne jainadharma aMgIkAra kiyA thaa| isI kAraNa aneka zatAbdiyoM taka jainadharma aura usake anuyAyiyoMko himAlayake aMcalameM prabhAva rahA hai| zrInagarake nikaTavartI nagaroMmeM aba bhI DimarI, caudharI Adi aneka jAtiyoMke loga rahate haiM, jinameM aba taka jaina saMskAra pAye jAte haiN| isase pratIta hotA hai ki inake pUrvaja avazya jaina dharmAnuyAyI rahe hoNge| kintu kinhIM paristhitiyoMke kAraNa ve jainadharma aura usake anuyAyiyoMke samparkase sarvathA pRthak ho gye| lekina itanA to nizcita hI hai ki himAlayake kaNa-kaNameM lokavaMdya tIrthaMkaroM aura muniyoMkI caraNa-dhUli milI huI hai aura yahA~kA kaNa-kaNa pAvana tIrtha hai| ____ zrInagarakA jaina mandira bhI prAcIna kAlameM eka prasiddha tIrtha rahA hai| zrInagara kisI samaya paur3I gar3havAlakI rAjadhAnI thaa| apanI bhaugolika sthiti aura aitihAsika kAraNoMse uttarAkhaNDake
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha pramukha nagaroM meM isakI gaNanA rahI hai| yaha vyApArakA bahuta bar3A kendra rahA hai| ataH yaha svAbhAvika hai ki yahA~para tathA pAzrvavartI nagaroMmeM jainoMkI pracura saMkhyA rhii| isa bAtake pramANa prApta hae haiM ki yahA~ke jaina mandirakI mAnyatA jainatIrthake rUpameM rahI, tathA badarInAtha Adi jaina tIrthoMko jAnevAle jaina yAtrI isa tIrthake darzanArtha Ate rhe| uddAma virahIne san 1894 meM zrInagarako dhvasta kara diyA aura isa dhvaMsa-lIlAse yaha jainatIrtha bhI nahIM baca paayaa| kintu pratimAe~ surakSita rhiiN| sva. lAlA pratApasiMha jaina aura sva. lAlA manoharalAla jainake saMyukta prayAsase dhvasta mandirakA punarnirmANa huaa| isa kAlameM jo mandira banAyA gayA, vaha zilpa-cAturya aura kalApUrNa vAstu-vidhAnako dRSTile atyanta samRddha hai / sambhavataH uttarAkhaNDakA koI mandira zrInagarake jaina mandirake samunnata, sUkSma zilpa vidhAna aura bhavya citrakArIse samatA nahIM kara sktaa| lagatA hai, yahA~kA pratyeka pASANa sajIva hai| atizaya isa mandirameM kevala eka vedI hai, jisapara tIna pratimAe~ virAjamAna haiM-mUlanAyaka bhagavAn RSabhadevakI aura do bhagavAn paarshvnaathkii| tInoM hI padmamAsana pratimAe~ haiM aura prabhAvaka haiN| pASANakA sUkSma nirIkSaNa karanese jJAta hotA hai ki ye pratimAe~ lagabhaga pandraha sau varSa prAcIna hoNgii| inameM bhagavAna pArzvanAthakI kRSNa pASANakI padmAsana pratimA to caturtha kAlakI batAyI jAtI hai jo atyanta sAtizaya hai| bhaktoMkI mAnyatA hai ki isa pratimAkI bhakti karanese saMbhI manokAmanAe~ pUrNa ho jAtI haiN| isa pratimAke camatkAroM aura atizayoMke sambandhameM janatAmeM nAnA prakArakI kiMvadantiyA~ pracalita haiN| unameM sarva pramukha yaha hai ki yahA~ rAtrimeM deva-gaNa Ate haiM aura isa mUrtike samakSa bhAvavibhora hokara nRtya aura pUjana karate haiN| logoMmeM yaha bhI dhAraNA vyApta hai ki isa pratimAkA hI yaha camatkAra hai ki alakanandAkI bAr3hameM bhI vedI aura pratimAoMkI koI kSati nahIM huii| vastutaH eka atizaya kSetrake rUpameM isa mandira aura mUrtikI mAnyatA zatAbdiyoMse calI A rahI hai| bhagavAn pArzvanAthakI isa pratimAkA sabase bar3A camatkAra to yaha hai ki jo isake darzanoMko jAtA hai, usake manameM zubha bhAvanAe~ aura bhagavAnkI bhaktikA aisA udreka hotA hai ki saMsArakI tamAma vAsanAoMko vaha bhUla jAtA hai| mandirake prAMgaNameM kSetrapAla bhairoMkA bhI mandira hai| san 1970 se hI mandirameM jarNoddhArakA kArya cala rahA hai|
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcAla janapada ahicchatra kampilA
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttara pradeza ke jaina tIrtha paMcAla janapada nainI tA la baherI ) skela 1:1000000 bu murAdA bA dI, candausI navAbagaMja ANANAGA rAjapurA babarA ba dA bilasI yU pATapurAnA ilAkara sahasavAna ujhAnI hidAyU~ IS bhAsoroM ra 4 kAkarAlA .... alIga alAgar3ha kAsagaja. paTiyAlA zAha - sahAvara gaMjaDuDavArI sidhapurA nicaulI eTA. jaitharA alIgaMja kAyamagaMja 0 avAgar3ha - vasundharA / navAbagaMja mAbAda haradoI zahara Te dillI-alIgaDha 126 ki. mAra kamilA jalesara sivA hagaDa(0/ 1 pharukhAbAda) kurAvalI moTA pakhanA muhammadAbAda ke ( jasarAnA / maina purA chibarAmaU zikohAbAda jAravA kasamA pharu khA tAlagar3ha manAnatI sirasAgaMja | Vo bhadAnIkarahala .. kizanI bhadona aurakha lA UML .balarAho kaTarA muNDAvA mAnakapura saMketa prAdezika sImA -.-.-. sar3aka jile kI sImA kaccA rAstA pradeza ke mukhya sthAna jaina tIrtha jile " " nadI anya nagara pahAr3a relave lAina --- rASTrIya mArga bhAratavarSIya digambara jaina tIrtha kSetra kameTI bambaI dvArA sarvAdhikAra surkssit| uttara pradeza meM paMcAla janapada kAsthAna 9.barelI.2.badAyU~, 3.eTA , 4.mainapurI 5.pharukhAbAda (c) bhArata sarakAra kA pratilipyadhikAra, 1971 1. bhArata ke mahAsarvekSaka kI anujJAnusAra bhAratIya sarvekSaNa vibhAgIya mAnacitra para AdhArita / 2. isa mAnacitra meM diye gaye nAmoM kA akSara vinyAsa vibhinna sUtroM se liyA gayA hai|
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahicchatra sthiti ahicchatra uttarapradezake barelI jilekI AMvalA tahasIlameM sthita hai / dillIse alIgar3ha 126 ki. mI. tathA alIgar3hase barelI lAinapara ( candausIse Age ) A~valA sTezana 135 kI. mI. hai| AMvalA sTezana se ahicchatra kSetra sar3aka dvArA 18 ki. mI. hai| A~valAse ahicchatra taka pakkI sar3aka hai| sTezanapara tA~ge milate haiN| isake atirikta isI relave lAinapara kareMgI sTezana se yaha 8 ki. mI. tathA revatI bahor3A kher3A sTezanase 5 ki. mI. pUrva dizAmeM par3atA hai / kintu A~valA sTezanapara utaranA adhika suvidhAjanaka hai / isakA posTa oNphisa rAmanagara hai / kalyANaka kSetra ahicchatra Ajakala rAmanagara gA~vakA eka bhAga hai| isako prAcIna kAlameM saMkhyAvatI nagarI kahA jAtA thA / eka bAra bhagavAn pArzvanAtha muni-dazAmeM vihAra karate hue saMkhyAvatI nagarI bAhara udyAnameM padhAre aura vahA~ pratimA yoga dhAraNa karake dhyAnalIna ho gaye / saMyogavaza saMvara nAmaka eka deva vimAna dvArA AkAza mArgaMse jA rahA thA / jyoM hI vimAna pArzvanAthake Uparase gujarA ki vaha vahIM ruka gayA / ugra tapasvI RddhidhArI muniko koI sacetana yA acetana vastu lA~ghakara nahIM jA sakatI / saMvaradevane isakA kAraNa jAnaneke lie nIcekI ora dekhA / pArzvanAthako dekhate hI janma-janmAntaroMke vairake kAraNa vaha krodhase bhara gayA / vivekazUnya ho vaha apane pichale jIvanameM pArzvanAthake hAthoM hue apamAnakA pratizodha leneko Atura ho uThA aura aneka prakArake bhayAnaka upadrava kara unheM trAsa denekA prayatna karane lagA / kintu svAtmalIna pArzvanAthapara ina upadravoMkA raMcamAtra bhI prabhAva nahIM par3A / na ve dhyAnase cala-vicala hue aura na unake manameM AtatAyIke prati durbhAva hI aayaa| tabhI nAgakumAra devoMke indra dharaNendra aura usakI indrANI padmAvatI ke Asana kampita hue| ve pUrva janma meM nAga-nAgina the / saMvara deva karmaTha tapasvI thA / pArzvanAtha usa samaya rAjakumAra the| jaba pArzvakumAra solaha varSake kizora the, taba gaMgA-taTapara . senA ke sAtha hAthI para car3hakara ve bhramaNake lie nikle| unhoMne eka tapasvIko dekhA, jo paMcAgni tapa kara rahA thA / kumAra pArzvanAtha apane avadhijJAnake netrase usake isa viDambanApUrNa tapako dekha rahe the / isa tapasvIkA nAma mahIpAla thA aura yaha pArzvakumArakA nAnA thA / pArzvakumAra ne use namaskAra nahIM kiyA / isase tapasvI manameM bahuta kSubdha thA / usane lakar3I kATaneke lie apanA pharasA uThAyA hI thA ki bhagavAn pArzvanAthane manA kiyA 'ise mata kATo, isameM jIva hai / ' kintu unake manA karanepara bhI usane lakar3I kATa DAlI / isase lakar3Ike bhItara rahanevAle sarpa aura sarpiNIke do Tukar3e ho gye| parama karuNAzIla pArzvaprabhune asahya vedanAmeM tar3aphate hue una sarpasarpiNIko NamokAra mantra sunAyA / mantra sunakara ve atyanta zAnta bhAvase sAtha mare aura nAgakumAra devoMke indra aura indrANIke rUpameM dharaNendra aura padmAvatI hue / mahIpAla apanI sArvajanika apratiSThA kI glAnimeM atyanta kutsita bhAvoMke sAtha marA aura jyotiSka jAtikA deva banA 13
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 98 bhAratake digambara jaina tIrtha usakA nAma aba saMvara thaa| usI devane aba muni pArzvanAthase apane pUrva vairakA badalA liyaa| dharaNendra aura padmAvatIne Akara prabhuke caraNoMmeM namaskAra kiyaa| dharaNendrane sarpakA rUpa dhAraNa karake pAzvanAthako Upara uThA liyA aura sahasra phaNakA maNDapa banAkara unake Upara tAna diyaa| devI padmAvatI bhaktike ullAsameM vajramaya chatra tAnakara khar3I ho gyii| isase saMvaradeva pArzvanAthake sAtha-sAtha dharaNendra aura padmAvatIke Upara bhI kSubdha ho utthaa| usane unake Upara bhI nAnA prakArake karkaza vacanoMse prahAra kiyaa| itanA hI nahIM, 'A~dhI, jala, varSA, upalavarSA Adi dvArA bhI ghora upadrava karane lgaa| kintu pArzvanAtha to ina upadravoM, rakSAprayatnoM aura kSamA-prasaMgoMse nirlipta rahakara AtmadhyAnameM lIna the| unheM tabhI kevalajJAna utpanna ho gyaa| vaha caitra kRSNa caturthIkA dina thaa| indroM aura devoMne Akara bhagavAnke jJAnakalyANakakI pUjA kii| ____ jaba indrane vahA~ apAra jala dekhA to usane isake kAraNapara vicAra kiyaa| vaha saMvaradevapara ati kruddha huaa| saMvaradeva bhayake mAre kA~pane lgaa| indrane kahA-terI rakSAkA eka hI upAya hai ki tU prabhase kSamA yAcanA kr| saMvara prabhake caraNoMmeM jA giraa| tatpazcAt indrakI AjJAse dhanapati kuberane vahIMpara samavasaraNakI racanA kI aura bhagavAn pArzvanAthakA vahA~para prathama jagatkalyANakArI upadeza huaa| nAgendra dvArA bhagavAnake Upara chatra lagAyA gayA thA, isa kAraNa isa sthAnakA nAma saMkhyAvatIke sthAnapara ahicchatra ho gyaa| sAtha hI bhagavAnke kevalajJAna kalyANakakI bhUmi honeke kAraNa yaha pavitra tIrthakSetra ho gyaa| - muni zrIcanda kRta 'kahAkosu' nAmaka apabhraMza kathAkoSa ( sandhi 33 kaDavaka 1 se 5 pRSTha 333 se 335 ) meM yahA~ke eka vyaktikI kathA AtI hai, jo isa prakAra haiuna ahicchatrapura nagarameM zivabhUti vipra rahatA thaa| usake do putra the-somazarmA aura shivshrmaa| choTe putrakA mana par3hane meM nahIM lagatA thaa| isase pitA use kor3oMse pITA karatA thA aura usakA nAma vAratraka rakha diyA thaa| zivazarmAko isase itanI mAnasika glAni haI ki vaha gharase nikala gayA aura damavara munike pAsa digambara nirgrantha muni bana gyaa| eka dina guruse usane apanI mRtyuke sambandhameM puuchaa| guru bole-mahilAke nimittase tumhArI mRtyu hogii| yaha sunakara zivazarmA ekAnta vanameM jAkara tapasyA karane lgaa| vanadeviyA~ unheM AhAra detI thiiN| - eka dina gaMgadeva naTa apanI putrI madanavegA aura sAthiyoMke sAtha usI vanameM Akara tthhraa| munikI dRSTi madanavegApara pdd'ii| vaha dekhate hI usapara mohita ho gayA / madanavegAkI bhI yahI dazA huii| naTane donoMkA vivAha kara diyaa| aba zivazarmA naTa-maNDalIke sAtha rahane lgaa| . eka bAra naTa-maNDalI bhramaNa karatI huI ahicchatrapura aayii| saMyogase zivazarmAkI bheMTa apane pUrva guru mani damavarase ho gyii| unhoMne use samajhAyA aura jo anucita kRtya kiyA hai, usake tyAgakA upadeza diyaa| gurukA upadeza sunakara use bhI apane kRtyapara pazcAttApa huaa| usane prAyazcitta lekara punaH muni dIkSA le lii| ghora tapa kiyaa| varADadezakI vennAtaTapurameM jAkara use mokSa ho gyaa| 1. pAsanAha criu|
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarapradeza ke digambara jaina tIrthaM 99 atizaya kSetra bhagavAn pArzvanAtha ke sirapara dharaNendra dvArA sarpa phaNa lagAne aura bhagavAnko kevalajJAna utpanna honeke pazcAt, lagatA hai, yahA~kI miTTImeM hI kucha alaukika atizaya A gayA / yahA~para pazcAdvartI kAlameM aneka aisI camatkArapUrNa ghaTanAe~ ghaTita honekA varNana jaina sAhitya meM athavA anuzrutiyoMmeM upalabdha hotA hai / ina ghaTanAoMmeM AcArya pAtrakezarIkI ghaTanA to sacamuca hI vismayakArI hai| AcArya pAtrakezarIkA samaya chaThI sAtavIM zatAbdI mAnA jAtA / ( sva. paM. jugalakizora mukhtAra aura sva. pro. mahendrakumAra nyAyAcArya ke matAnusAra AcArya pAtrakezarIkA AnumAnika samaya chaThI zatAbdIkA antima athavA sAtavIM zatAbdIkA prArambhika kAla hai / ) ve isI pAvana nagarIke nivAsI the / usa samaya nagarake zAsaka avanipAla the / unake darabAra meM pA~ca sau brAhmaNa vidvAn the, jo prAyaH tAttvika goSThI kiyA karate the / pAtrakezarI inameM sarvapramukha the / eka dina yahA~ke pArzvanAtha mandirameM ye vidvAn goSThI ke nimitta gye| vahA~ eka muni, jinakA nAma cAritrabhUSaNa thA, AcArya samantabhadra viracita devAgama stotrakA pATha kara rahe the / pAtrakezarI dhyAnapUrvaka use suna rahe the| unake manakI aneka zaMkAoMkA samAdhAna svataH hotA gayA / unhoMne pATha samApta honepara munirAjase stotra dubArA par3hanekA anurodha kiyA / munirAjane dubArA stotra pddh'aa| pAtrakezarI use sunakara apane ghara cale gaye aura gaharAI se tattva - cintana karane lage / unheM anya darzanoMkI apekSA jaina darzana satya lagA / kintu anumAna pramANake sambandhameM unheM apanI zaMkAkA samAdhAna nahIM mila pA rahA thaa| isase unake cittameM kucha udvignatA thI / tabhI padmAvatIdevI pragaTa huI aura bolI - 'vipravarya ! tumheM apanI zaMkAkA uttara kala prAtaH pArzvanAtha prabhukI pratimA dvArA prApta ho jAyegA / ' dUsare dina pAtrakezarI pArzvanAtha mandirameM pahu~ce / jaba unhoMne prabhukI mUrtikI ora dekhA to unake AzcaryakA ThikAnA nahIM rahA / pArzvanAtha pratimA phaNapara nimnalikhita kArikA likhI huI thI anyathAnupapannatvaM yatra tatra trayeNa kim / nAnyathAnupapannatvaM yatra tatra trayeNa kim // kArikAko par3hate hI unakI zaMkAkA samAdhAna gyaa| unhoMne jainadharmako satya dharmaM svIkAra kara use aMgIkAra kara liyaa| tatpazcAt ve jainamuni bana gaye / apanI prakANDa pratibhA kAraNa jaina dArzanika paramparAke pramukha AcAryoM meM unakI gaNanA kI jAtI hai / - ArAdhanA kathAkoSa, kathA - 1 pAtrakezarIke pazcAdvartI sabhI dArzanika jaina AcAryoMne apane granthoMmeM aura jaina rAjAoMne zilAlekhoMmeM isa ghaTanAkA bar3e AdarapUrvaka ullekha kiyA hai / vAdirAja sUrike 'nyAyavinizcayAlaMkAra' nAmaka bhASyameM ullekha hai ki yaha zloka padmAvatI devIne tIrthaMkara sImandhara svAmIke samavasaraNameM jAkara gaNadharadeva ke prasAda se prApta kiyA thA / zravaNabelagola 'malliSeNa prazasti' nAmaka zilAlekha ( naM. 54/67 ) meM, jo zaka saM. 1050 kA hai, likhA hai mahimA sapAtrakesariguroH paraM bhavati yasya bhaktyAsIt / padmAvatIsahAyA trilakSaNa - kadarthanaM kartum // una pAtrakezarI gurukA bar3A mAhAtmya hai jinakI bhaktike vaza hokara padmAvatI devIne 'trilakSaNa- kadarthana' kI racanAmeM unakI sahAyatA kI /
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 bhAratake digambara jaina tIrtha yaha jJAtavya hai ki uparyukta zlokake AdhArapara hI AcArya pAtrakezarIne 'trilakSaNakadarthana' nAmaka mahattvapUrNa dArzanika granthakI racanA kI thii| - isI prakArakI eka dUsarI camatkArapUrNa ghaTanAkA ullekha 'ArAdhanAsAra kathAkoSa' ( kathA 90 ) meM upalabdha hotA hai| . usa samaya isa nagarakA zAsaka vasupAla T / usakI rAnIkA nAma vasUmatI thaa| rAjAne eka bAra ahicchatra nagarameM bar3A manojJa sahasrakUTa caityAlayakA nirmANa karAyA aura usameM pArzvanAtha bhagavAn kI pratimA sthApita kraayii| rAjAkI AjJAse eka lepakAra mUrtike Upara lepa lagAneko niyukta huaa| lepakAra mAMsabhakSI thaa| vaha dinameM jo lepa lagAtA thA rAtameM gira jAtA thaa| isa prakAra kaI dina bIta gye| lepakArapara rAjA bahuta kruddha huA aura use daNDita kara nikAla diyaa| eka dina eka anya lepakAra aayaa| akasmAt usakI bhAvanA huI aura usane munike nikaTa jAkara kucha niyama liye, pUjA rcaayii| dUsare dinase usane jo lepa lagAyA, vaha phira mAno vajralepa' bana gyaa| yahA~ kSetrapara eka prAcIna zikharabanda mandira hai| usameM eka vedI tikhAlavAle bAbAko hai| isa vedImeM harita pannAkI bhagavAn pArzvanAthakI eka mUrti hai tathA bhagavAnke caraNa virAjamAna haiN| isa tikhAlake sambandhameM bahuta prAcInakAlase eka kiMvadantI pracalita hai| kahA jAtA hai ki jaba isa mandirakA nirmANa ho rahA thA, una dinoM eka rAta logoMko aisA lagA ki mandirake bhItara cinAIkA koI kAma ho rahA hai| IMToMke kATane-chA~TanekI AvAja spaSTa sunAI de rahI thii| logoMke manameM duHzaMkAe~ hone lagI aura unhoMne usI samaya mandira kholakara dekhA to vahA~ kucha nahIM thaa| alabattA eka Azcarya unakI dRSTise chipA nahIM raha skaa| vahA~ eka nayI dovAla bana cukI thI, jo sandhyA taka nahIM thI aura usameM eka tikhAla banA huA thaa| avazya hI kinhIM adRzya hAthoM dvArA yaha racanA huI thii| tabhIse logoMne isa vedIkI mUrtikA nAma 'tikhAlavAle bAbA' rakha diyaa| kahate haiM, jinake adRzya hAthoMne kucha kSaNoMmeM eka dIvAra khar3I karake bhagavAnke lie tikhAla banA diyA, ve apane ArAdhya prabhuke bhaktoMkI prabhuke darabArameM hAz2ira hone para manokAmanA bhI pUrI karate haiN| yahA~ke eka kue~ke jalameM bhI vizeSatA hai| usake pInese aneka prakArake roga zAnta ho jAte haiN| sunate haiM ki prAcInakAlameM AsapAsake rAjA aura navAba isa kue~kA jala ma~gAkara kAmameM lAte the| __AcArya jinaprabha sUrine 'vividha tIrthakalpa' ke ahicchatra-kalpameM likhA hai-saMkhyAvatI nagarImeM bhagavAna pArzvanAtha kAyotsarga dhAraNa kara khar3e hue the| pUrva nibaddha vaira ke kAraNa asura kamaThane unapara nAnA prakArake upasarga kiye| bhagavAn dvArA vigata janma meM kiye hue upakArakA smaraNa kara nAgarAja dharaNendra apanI devI padmAvatIke sAtha vahA~ AyA aura bhagavAnake Upara sahasra phaNa phailAkara upasarga nivAraNa kiyaa| tabase isa nagarIkA nAma 'ahicchatra' par3a gyaa| (tao paraM tIsa' nayarIe ahicchatta ti nAma sNjaayN| ) vahA~ bane hue prAkArameM vaha uragarUpo dharaNendra kuTila gatise jahA~se gayA, vahA~ IMToMkI racanA karatA gyaa| kahIM-kahIM aba bhI usa prAkArameM IMToMkI vaha racanA dikhAI par3atI hai| saMghane vahA~ pArzvanAtha svAmIkA eka vizAla mandira bnvaayaa| 1. muni zrIcandakRta kahAkosu, sandhi 6, kaDavaka 9, pR. 66 /
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarapradezake digambara jaina tIrtha 101 yahA~kI uttarAbhidhAnA bAvar3Ike jalameM snAna karanese kuSTha roga dUra ho jAtA hai| isI prakAra vahA~ke kue~kA jala bhI bahuta Arogyaprada batAyA hai| yahA~ke upavanameM aneka bahumUlya auSadhiyA~ utpanna hotI haiN| jaise-jayantI, nAgadamanI, sahadevI, aparAjitA, sakalI, svarNazilA, mUsalI, somalI, ravibhaktA, nirviSI, morazikhA, vizalyA aadi| purAtattva evaM itihAsa yaha nagarI bhAratakI prAcInatama nagariyoMmeM se eka hai| bhagavAn RSabhadevane jina 52 janapadoM kI racanA kI thI, usameM eka paMcAla bhI thA / paravartIkAlameM paMcAla janapada do bhAgoMmeM vibhakta ho gayA-uttara paMcAla aura dakSiNa paMcAla / pahale sampUrNa paMcAlakI hI rAjadhAnI ahicchatra thI, kintu vibhAjana hone para uttara paMcAlakI rAjadhAnI ahicchatra rahI aura dakSiNa paMcAlakI kmpilaa| jaina sAhityameM paMcAlake prAyaH ina do bhAgoMkA ullekha milatA hai| mahAbhArata kAlameM ahicchatrake zAsaka droNa the aura kampilAke drupd| kahIM-kahIM isa nagarIkA nAma saMkhyAvatI aura ahicchatrA bhI milatA hai / kauzAmbIke nikaTa pabhosA kSetrakI guphAmeM sthita eka zilAlekhameM isakA nAma adhicakrA bhI milA hai| vaidika sAhityameM ina nAmoMke atirikta paricakrA, chatravatI aura ahikSetra bhI milate haiN| sambhavataH vibhinna kAloMmeM ye vibhinna nAma pracalita rahe haiM / kintu dUsarI zatAbdIse lagabhaga chaThI zatAbdI taka ahicchatrA nAma adhika pracalita rhaa| yahA~kI khudAImeM dUsarI zatAbdIkI eka yakSa-pratimA tathA miTTIkI guptakAlIna mohara milI thii| una donoMpara ahicchatrA nAma milatA hai| nagarIkA yaha 'ahicchatrA' nAma sarpa dvArA chatra lagAneke kAraNa par3A, isameM jaina, vaidika aura bauddha tInoM hI dharma sahamata haiN| kintu isa sambandhameM jo kathAnaka diye haiM, unameM jaina kathAnaka aneka kAraNoMse adhika prAmANika pratIta hotA hai| bhagavAn pArzvanAtha aitihAsika mahApuruSa the| unakA prabhAva tatkAlIna sampUrNa bhArata-vizeSataH uttara aura pUrva bhAratameM atyadhika thaa| vaidika sAhitya bhI unake prabhAvase achUtA nahIM rhaa| unake prabhAvake kAraNa vaidika RSiyoMkI cintanadhArA badala gyii| unake cintana kI dizA hiMsAmUlaka yajJoM aura kriyAkANDoMse haTakara adhyAtmavAdI upaniSadoMkI racanAkI ora mur3a gyii| bhagavAn pArzvanAtha sambandhI uparyukta ghaTanAkI gUMja usa kAlameM dakSiNa bhArata taka pahuMcI thii| isa bAtakA samarthana kalluraguDDu (jilA sImaugA, maisUra prAnta-san 1121 ) meM upalabdha usa zilAlekhase bhI hotA hai jisameM gaMga vaMzAvalI dI gayI hai| usameM ullekha hai ki jaba bhagavAn pArzvanAthako ahicchatrameM kevalajJAnakI prApti huI thI, usa samaya yahA~ priyabandhu rAjA rAjya karatA thaa| vaha bhagavAna pArzvanAthake darzana karane ahicchetra gyaa| 1. harivaMzaketu nemI-1 zvara-tIrthaM vartisuttamire gaMga kuLAM vara-bhAnu puttttidNbhaa-| sura-tejaM viSNugupta nembanRpALam // A-dharAdhinAthaM sAmrAjya-padaviyaM kaikoNDahicchatra-puradolu sukhamirdu nemitIrthaMkara paramadeva-nirvANakALadola aindradhvajavemba pUjeyaM mAr3e devendranosedu / anupamadarAvatamaM / manonurAgadoLe viSNuguptaMgittam / jina-pUjeyinde muktiyaH / nanayamaM paDegumendoDuLidudu piride / / ......
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhArata ke digambara jaina tIrthaM pArzvanAtha sambandhI isa ghaTanAkA eka sAMskRtika mahattva bhI hai| isa ghaTanAne jainakalAko - vizeSataH jaina mUrtikalAko bar3A prabhAvita kiyA / pArzvanAthakI pratimAoMkA nirmANa isa ghaTanA ke kAraNa hI kucha bhinna zailImeM hone lagA / caubIsa tIrthaMkaroMkI pratimAe~ apane Asana, mudrA, dhyAna Adi dRSTise sabhI eka samAna hotI haiN| unakI pahacAna aura antara unake Asanapara aMkita kiye ye cihna dvArA hI kiyA jA sakatA hai / kevala pArzvanAthakI pratimAe~ anya tIrthaMkara - pratimAoMse eka bAta nirAlI haiM / arahanta dazAkI pratimA hote hue bhI unake sirapara sarpa-phaNa rahatA hai, jo hameM sadA hI kamaTha dvArA ghora upasarga karanepara nAgendra dvArA pArzvanAthake Upara sarpa - phaNake chatra tAnanekA smaraNa dilAtA rahatA hai| itanA hI nahIM, aneka pArzvapratimAe~ isa ghaTanAke smAraka rUpameM dharaNendra- padmAvatI ke sAtha nirmita hone lagIM aura isIlie jaina sAhityameM isa indradampatikI khyAti pArzvanAthake bhakta yakSa-yakSiNI ke rUpameM vizeSa ullekha yogya ho gayI / 102 yaha ghaTanA apane rUpameM sAdhAraNa thI / avazya hI isa ghaTanAke pratyakSadarzI vyakti bhI vahA~ rahe hoNge| unake mukhase jaba satya ghaTanA jana-janake kAnoMmeM pahu~cI hogI, taba una sabakA hRdaya niSkAma vItarAga bhagavAn pArzvanAthake caraNoMmeM zraddhAplAvita ho uThA hogA aura unake darzanoMke lie vahA~ asaMkhya jana- medinI ekatrita huI hogI / phira yaha kaisA alaukika saMyoga ki tabhI bhagavAnkA kevalajJAna mahotsava huA aura samavasaraNa lgaa| vahA~ bhagavAnkA upadeza huA / usa prathama upadeza ko hI sunakara ve bhagavAn ke upAsaka bana gaye aura jaba bhagavAnkA vahA~se vihAra ho gayA, taba sabane milakara prabhukI smRti surakSita rakhaneke lie vahA~ eka vizAla mandirakA nirmANa karAyA / yahA~ kSetra se do mIla dUra eka prAcIna kilA hai, jise mahAbhAratakAlIna kahA jAtA hai / isa kile ke nikaTa hI kaTArIkher3A nAmaka TIlese eka prAcIna stambha milA hai| usa stambhapara eka lekha hai / isameM mahAcArya indranandike ziSya mahAdarike dvArA pArzvapati (pArzvanAtha) ke mandirameM dAna denekA ullekha hai / yaha lekha pArzvanAtha mandirake nikaTa hI milA hai| isa TIle aura kilese kaI jaina mUrtiyA~ milI haiM / kaI mUrtiyoMko grAmINa loga grAmadevatA mAnakara aba bhI pUjate haiM / va // antA - priyabandhu sukha - rAjyaM geyyuttamire tatsamayadoLu pArzvabhaTTArakarge kevala jJAnotpatti yAge saudharmendra bandukevalipUjeyaM mADe priyabandhu tAnuM bhaktiyi bandu pUjeyaM mADalAtana bhaktigindraM mecci divyavappadu-toDagegalaM koTTu nimmanvaya doLu mithyAdRSTi galAgaloDaM adRzyaMga lakkumendu peLudu vijayapurakka hicchatra memba pesaraniTTu divijendraM popudumittalu gaMgAnvayaM sampUrNa candranante pecci vartittamire tadanvayadoLukampa - mahIpatige padmanAbhanemba magaM puTTi | -- kallUraguDDu ( zimogA paraganA ) meM siddhezvara maMdirakI pUrva dizAmeM par3e hue pASANapara lekha - ( zaka 1043 - 1121 I0 ) -- jaina zilAlekha saMgraha, bhAga dvitIya, pRSTha 410-11 artha -- jaba nemIzvarakA tIrtha cala rahA thA, usa samaya rAjA viSNuguptakA janma huaa| vaha rAjA ahicchatrapura meM rAjya kara rahA thA / usI samaya nemi tIrthaMkarakA nirvANa huA / usane aindradhvaja pUjA kI / devendrane use airAvata hAthI diyA / .... unake vazameM priyabandhu huaa| jisa samaya vaha zAntise rAjya kara rahA thA, usa samaya pArzva bhaTTArakako kevalajJAna utpanna huaa| isI aksarapara svayaM priyabandhune Akara kevalajJAnakI pUjA kI / usakI zraddhAse prasanna hokara indrane pA~ca AbharaNa use diye aura kahA-- agara tumhAre vaMzameM koI mithyAmatakA mAnanevAlA utpanna hogA to ye AbharaNa lupta ho jAyeMge / yoM kahakara aura ahicchatrakA vijayapura nAma rakhakara indra calA gayA /
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarapradezake digambara jaina tIrtha 103 sambhava hai vartamAnameM jo pArzvanAtha-mandira hai, vaha navIna mandira ho aura jisa sthAnapara kile aura TIlese prAcIna jaina-mUrtiyA~ nikalI haiM, vahA~ prAcIna mandira rahA ho| yadi yahA~ke TIloM aura khaNDaharoM kI, jo mIloMme phaile hue haiM, khudAI kI jAye, to ho sakatA hai ki gaharAImeM pArzvanAthakAlIna jaina mandirake cihna aura mUrtiyA~ mila jaayeN| . aisA koI mandira guptakAla taka to avazya thaa| zilAlekhoM Adise isakI puSTi hotI hai| guptakAlake pazcAdvartI itihAsameM isa sambandhameM koI sUtra upalabdha nahIM hotaa| phira bhI yaha to asandigdha hai ki paravartI kAlameM bhI zatAbdiyoM taka yaha sthAna jainadharmakA eka vizAla kendra rhaa| isa kAlameM yahA~ pASANakI aneka jaina pratimAoMkA nirmANa huaa| aisI aneka pratimAe~, stUpoMke avazeSa, miTTIkI mUrtiyA~ aura kalAkI anya vastue~ prApta huI haiN| yahA~ yaha ullekhanIya hai ki ye sabhI pratimAe~ digambara paramparA kI haiN| yahA~ zvetAmbara paramparAkI eka bhI pratimA na milanekA kAraNa yahI pratIta hotA hai ki yahA~ pArzvanAtha-kAlameM digambara paramparAkI hI mAnyatA, prabhAva aura pracalana rahA hai| prAcIna ahicchatra eka vizAla nagarI thii| usake bhagnAvazeSa Aja rAmanagarake cAroM ora phalAMgoMmeM bikhare par3e haiN| cInI yAtrI hventsAMgake anusAra isa nagarakA vistAra usa samaya tIna mIlameM thA tathA yahA~ aneka stUpa bhI bane hue the| . eka rAjyake rUpameM isakA astitva gupta-zAsana kAlameM samApta ho gyaa| usase pUrva eka rAjyako rAjadhAnIke rUpameM isakI khyAti rhii| yahA~ aneka mitravaMzIya rAjAoMke sikke mile haiN| ina rAjAoMmeM kaI jaina dharmAnuyAyI the| kilA - yahA~ mIloMmeM prAcIna khaNDahara bikhare par3e haiN| yahA~ do TIle vizeSa ullekhanIya haiN| eka TIlekA nAma aiculI-uttariNI hai aura dUsarA TIlA aiMcuA kahalAtA hai| aiMcuA TIlepara eka vizAla aura UMcI kursIpara bhUre baluI pASANakA sAta phuTa U~cA eka pASANa stambha hai| isake nIcekA bhAga paune tIna phuTa taka caukora hai| phira paune tIna phuTa taka chaha pahalU hai| isake UparakA bhAga gola hai / kahate haiM, isake Uparake do bhAga gira gaye haiN| isakA UparI bhAga dekhanese aisA lagatA hai ki vaha avazya hI TUTakara girA hogaa| kucha aisI bhI sambhAvanA hai ki yaha tor3A gayA ho| UparakA bhagna bhAga nIce par3A huA hai| isakI AkRti tathA TIlekI sthitise aisA pratIta hotA hai ki yaha mAnastambha rahA hogaa| jana-sAdhAraNameM vahA~ aisI bhI kiMvandantI hai ki yahIM prAcInakAlameM koI sahasrakUTa caityAlaya thaa| yahA~ khudAImeM aneka jaina mUrtiyA~ upalabdha huI haiN| sambhavataH yahA~ prAcInakAlameM aneka jinamandira aura stUpa rahe hoNge| kucha loga ajJAnatAvaza isa pASANa-stambhako 'bhImakI gadA' kahate haiN| isa prakArake ati prAcIna pASANa-stambhoMke sAtha bhI bhImakA sambandha jor3anekI eka paramparA-sI par3a gayI hai| devariyA jileke kakubhagrAma ( vartamAna kahAU~ gA~va ) meM guptakAlakA eka mAnastambha pASANa nirmita hai| usake adhobhAgameM bhagavAn pArzvanAthakI kAyotsargAsana pratimA hai aura zIrSa bhAgapara cAra tIrthaMkara pratimAe~ haiN| madhya bhAgameM 'brAhmI' lipimeM eka zilAlekha hai, jisameM isa mAnastambhakI pratiSThAkA ullekha hai| itanA honepara bhI loga ise 'bhImakI lATa' kahate haiN| - aiMcuA TIleke isa pASANa-stambhako 'bhImakI gadA' kahe jAneke sambandhameM eka kahAnI bhI
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 bhAratake digambara jaina tIrtha grAmINa janatAmeM pracalita hai jisake anusAra apane ajJAtavAsameM pANDavoMne isa nagarake eka brAhmaNa ke ghara vAsa kiyA thaa| usa samaya bhImane apanI yaha gadA vahA~ sthApita kara dI thii| astu / - yahA~ eka jainamUrtikA zIrSa bhI milA thA jo kSetrake phATakake bAhara vidyamAna hai| pahale isa TIleke nIce zivagaMgA nadI bahatI thii| aba to usakI rekhA mAtra avaziSTa hai| . kahA jAtA hai, apane vaibhava-kAlameM ahicchatra nagara 48 mIlakI paridhimeM thaa| Ajake A~valA. vajIragaMja, rahadaiyA, jahA~ anekoM prAcIna mUrtiyA~ aura sikke prApta hae haiM, pahale isI nagarameM sammilita the| isa nagarakA mukhya daravAjA pazcimameM vartamAna sa~panI batAyA jAtA hai| yahA~ke bhagnAvazeSoMmeM 18 iMca takakI IMTeM milatI haiN| kSetra-darzana sar3akase kucha phuTa U~cI caukI para kSetrakA mukhya dvAra hai| phATakake bAyIM ora bAhara usa bhagna mUtike zIrSake darzana hote haiM, jo kilese lAkara yahA~ dIvArameM eka AlemeM rakha diyA gayA hai| bhItara eka vizAla dharmazAlA hai / bIcameM eka pakkA kuA~ hai| ___ bAyIM ora mandirakA dvAra hai| dvArameM praveza karate hI kSetrakA kAryAlaya milatA hai| phira eka lambA-caur3A sahana hai| sAmane bAyIM ora eka choTe garbha-gRhameM vedI hai, jisameM tikhAlavAle bAbA (bhagavAn pArzvanAthakI pratimA ) virAjamAna hai| pArzvanAthakI yaha sAtizaya pratimA haritapannAkI padmAsana mudrAmeM virAjamAna hai| isakI avagAhanA 9 // iMca hai| pratimA atyanta saumya aura prabhAvaka hai| isa pratimAke pAdapITha para koI lekha nahIM hai| sarpakA lAMchana avazya aMkita hai aura sirapara phaNa-maNDala hai| vedIke nIce sAmanevAle bhAgameM do siMha Amane-sAmane mukha kiye hue baiThe haiN| pratimAke Age saumya caraNa sthApita haiM jinakA AkAra 1 phuTa 5 // iMca hai| unapara nimnalikhita lekha utkIrNa hai zrImalasaMghe nandyAmnAye balAtkAragaNe kundakundAcAryAnvaye digambarAmnAye ahicchatranagare zrI pArvajinacaraNA pratiSThApitAH / zrIrastu / pratimAkA nirmANa-kAla 10-11vIM zatAbdI anumAna kiyA jAtA hai| isa vedIke Upara laghu zikhara hai| isa vedIse Age dAyIM ora dUsare kamarekI vedImeM mUlanAyaka pArzvanAthakI zyAma varNa 1 phuTa 10 iMca avagAhanAkI atyanta manohara padmAsana pratimA hai| pratimAke sirapara sapta phaNAvalIkA maNDala hai| bhAmaNDalake sthAnapara kamalakI sAta lambAyamAna pattiyoM aura kalIkA aMkana jitanA kalApUrNa hai, utanA hI alaMkaraNamaya hai| isase mUrtikI sajjAgata vizeSatAmeM abhivRddhi huI hai| alaMkaraNakA yaha rUpa adbhuta aura adRSTapUrva hai| mUrtike nIce siMhAsanapIThake sAmanevAle bhAgameM 24 tIrthaMkara pratimAe~ utkIrNa haiN| isa pratimAke bAyIM ora zveta pASANakI 10 iMca U~cI padmAsana pArzvanAtha pratimA hai| isase Age dAyIM ora eka garbhagRhameM do vediyA~ haiM, jinameM Adhunika pratimAe~ virAjamAna haiN| unameM vizeSa ullekha yogya koI pratimA nahIM hai| antima pA~cavIM vedImeM tIna pratimAe~ vizeSa rUpase ullekhanIya haiN| lagabhaga 20 varSa pahale bUMdI ( rAjasthAna ) meM bhUgarbhase kucha pratimAe~ prApta huI thiiN| unameM se tIna pratimAeM lAkara yahA~
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 105 uttarapradezake digambara jaina tIrtha virAjamAna kara dI gayI thiiN| tInoMkA raMga halakA katthaI hai aura zilApaTTa para utkIrNa haiM / bAyeMse dAyIM orako prathama zilAphalakakA AkAra 3 // phuTa hai| bIcameM phaNAlaMkRta pArzvanAtha tIrthaMkarakI khaDgAsana pratimA hai| isake parikarameM nIce eka yakSa aura do yakSI haiM jo ca~varavAhaka haiN| unake Upara kAyotsarga mudrAmeM 10 iMca AkArakI eka tIrthaMkara pratimA hai| tathA usake Upara 7 iMca avagAhanAkI eka padmAsana pratimA aMkita hai| isI prakAra dAyIM ora bhI do pratimAe~ haiN| yaha zilAphalaka paMcabAlayatikA kahalAtA hai / pASANa baluAI hai| lekha yA lAMchana nahIM hai| madhyameM halake katthaI raMgakI padmAsana pArzvanAtha pratimA hai| Upara sarpaphaNa hai| avagAhanA 2 // phuTa hai / siMhAsanameM sAmane do siMha jihvA nikAle hue baiThe haiM jo karmazatruoMke bhayAnaka rUpake pratIka haiN| kintu caraNa-tale baiThanekA abhiprAya yaha hai ki tIrthakarane apane bhayAnaka karmazatruoMko caraNoMke nIce dabAkara kucala diyA hai| __ yakSI padmAvatI eka bacceko godameM liye hai| pArzvanAthake bhAmaNDalake donoM ora gaja utkIrNa haiM, jo gajalakSmIke pratIka haiN| unase kucha Upara indra hAthoMmeM svarNa kalaza liye kSIrasAgara ke pAvana jalase bhagavAnkA abhiSeka karate pratIta hote haiN| phaNake Upara trichatra haiN| usake donoM ora zIrSa konoM para devakulikAeM banI huI haiN| alaMkaraNa sAdhAraNa hI hai kintu isameM kalAkI jo abhivyaMjanA huI hai, usase darzaka AkRSTa hue binA nahIM rhtaa| ____ antima pratimA khaDgAsana hai| avagAhanA 3|| phuTa hai| adhobhAgameM donoM ora indra aura indrANI camara liye hue haiN| madhyameM yakSa-yakSI vinata mudrAmeM baiThe haiN| mUrti ke sirake donoM ora vimAnacArI deva haiN| eka vimAnameM deva aura devI haiN| dUsaremeM eka deva hai| chatrake eka ora siMha aura dUsarI ora hAthIkA aMkana hai / bhAmaNDala aura chatratrayI haiN| sambhavataH ina tInoM pratimAoMkA nirmANa usa yugameM huA hai, jaba pratimAoMmeM alaMkaraNa aura sajjAkA vikAsa prArambhika dazAmeM thaa| ina pratimAoM para zrIvatsa lAMchana bhI laghu AkAra-. meM hai| pAdapITha para bhI lekha yA lAMchana nahIM hai| isa prakArakI zailI gaptakAlake nikaTa paravartI kAlameM prApta hotI hai| arthAt, cauthI-pA~cavIM zatAbdIse AThavIM-nauvIM zatAbdI taka mUrtikalAvinyAsa uparyukta prakArakA rahA hai| - dharmazAlAke mukhya dvArake sAmane sar3akake dUsarI orakA maidAna bhI mandirakA hai| sar3akase kucha Age calanepara vaha vizAla pakkA kuA~ yA vApikA hai, jisake jalakI khyAti pUrvakAlameM dUra-dUra taka thii| AcArya jinaprabha sUri ( caudahavIM zatAbdI ) ne bhI 'vividha tIrtha kalpa' meM isa vApikAkI prazaMsA kI hai| mandirake nikaTa hI rAmanagara gA~va hai| vahA~ bhI eka zikharabanda mandira hai| isa mandirameM phaNamaNDita bhagavAn pArzvanAthakI zyAma varNa padmAsana pratimA hai| isakI avagAhanA 4 phuTa hai| pratimA atyanta manojJa hai| phaNAvalImeM 'anyathAnupapannatvaM....' zloka bhI likhA huA hai / isa mUrtiko pratiSThA vI. saM. 2481 vaizAkha zuklA 7 guruvArako zrI mahAvIrajImeM huI thii| . ... mUlanAyakake atirikta do pASANakI aura do dhAtukI pratimAe~ bhI haiN| pahale isa mandirake sthAnapara padmAvatI puravAla paMcAyatakI orase lA.hIrAlAlajI sarrApha eTA tathA paM. campAlAlajI peMThata nivAsIkA banavAyA haA mandira thaa| bAdameM usake sthAnapara samasta digambara samAjakI orase yaha mandira banAyA gyaa| 14
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 bhAratake digambara jaina tIrtha ___mandirake bAhara uttarakI ora AcArya pAtrakezarIke caraNa bane hue haiN| caraNoMkI lambAI 11 iMca hai| aisA vizvAsa hai ki AcArya pAtrakezarI isI sthAnapara bane hue mandirameM devI padmAvatI dvArA pratibodha pAkara jainadharmameM dIkSita hae the| vArSika melA kSetrakA vArSika melA caitra kRSNA aSTamIse caitra kRSNA trayodazI taka hotA hai| kampilA mArga kampilA uttarapradezake pharrukhAbAda jilekI kAyamagaMja tahasIlameM eka choTA-sA gA~va hai| yaha uttara relavekI achanerA-kAnapura zAkhAke kAyamagaMja sTezanase 8 ki. mI. dUra hai| sTezanase gA~va taka pakkI sar3aka hai| basa aura tA~ge milate haiN| kalyANaka kSetra : kampilAmeM terahaveM tIrthaMkara bhagavAn vimalanAthakA janma huA thaa| usa samaya ikSvAkuvaMzI mahArAja kRtavarmA yahA~ke zAsaka the| ve bhagavAn RSabhadevake vaMzaja the| unakI mahArAnIke garbhameM jyeSTha kRSNA dazamIke dina sahasrAra svargake indrakA jIva Ayu pUrNa honepara aayaa| devoMne Akara bhagavAnkA garbhakalyANaka utsava mnaayaa| ___ nau mAha pUrNa honepara bhagavAnkA janma huaa| AcArya yativRSabha viracita 'tiloyapaNNatti'meM isa sambandhameM nimnalikhita ullekha hai 'kAMpilapure vimalo jAdo kadavamma jayassAmA hi| mAghasida codasie Nakkhatte puvvabhAddapade // 4 / 538 . arthAt kampilApurImeM vimalanAtha pitA kRtavarmA aura mAtA jayazyAmAse mAgha zuklA caturdazIke dina pUrva bhAdrapada nakSatrameM utpanna hue| ..usa samaya cAroM nikAyake devoM aura indroMne bhagavAnko sumeru parvatapara le jAkara unakA janmAbhiSeka kiyA aura punaH kampilA lAye jahA~ unakA janmakalyANaka mahotsava mnaayaa| saudharma indrane bAlakakA nAma vimalanAtha rkhaa| ____bAlakake zarIrameM 1008 zubha sAmudrika lakSaNa the| kintu indrakI dRSTi sarvaprathama unake perake zUkara cihnapara par3I thii| isalie unakA pratIka cihna zaMkara svIkAra kiyA gyaa| devoM aura indroM dvArA bhagavAnakA janma-mahotsava kampilAmeM bar3e samArohake sAtha manAyA gyaa| isa ghaTanAse janatA atyanta prabhAvita haI aura usane tabhIse kampilAko zraddhAvaza zakara kSetra mAna liyaa| 1. jattha ya tasseva bhagavao sUara lacchaNattaNaM paDucca devehi mahimA kayA tattha ya sUara khittaM psiddhimuvgyN| -vividha tIrthakalpameM kAmpilyapura kalpa, 25
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarapradezake digambara jaina tIrtha 107 yauvana avasthA prApta honepara pitAne vimalanAthakA vivAha kara diyA aura rAjyAbhiSeka kara munidIkSA dhAraNa kara lii| vimalanAtha rAjya-zAsana karane lge| eka dina ve prakRtiko zobhA dekha rahe the| zarad RtukA suhAvanA mausama thaa| AkAzameM kahIM-kahIM bAdala the| kintu kucha dera bAda unhoMne dekhA, bAdala vilIna ho gye| isa sAdhAraNa-sI ghaTanAne vimalaprabhuko bahuta prabhAvita kiyaa| ve socane lage-saMsArameM saba bhautika padArtha aura rUpa kSaNabhaMgura haiN| isase unheM Atma-kalyANakI preraNA milI aura kampilAke bAhya udyAna meM jAkara u le lii| 'tiloyapaNNatti'meM isa sambandhameM ullekha hai mAghassa sida cautthI avaraNhe taha sahedugammi vaNe / ___ uttarabhaddapadANaM vimalo Nikkamai tadiya uvavAse / / 4 / 656 arthAt vimalanAtha svAmIne mAgha zuklA caturthIko aparAhNa kAlameM uttara bhAdrapada-nakSatrake rahate sahetuka vanameM tRtIya upavAsake sAtha dIkSA grahaNa kii| yaha sahetuka vana kampilAkA bAhya udyAna yA vana thaa| devoM aura indroMne yahA~ Akara bhagavAna kA dIkSA-kalyANaka mahotsava mnaayaa| pazcAt svAmI vimalanAtha anya kSetroMmeM vihAra karate rhe| tIna varSa pazcAt ve apane dIkSA-vanameM padhAre aura do dinake upavAsakA niyama lekara dhyAnArUr3ha ho gaye aura vahIM unheM kevalajJAna utpanna ho gyaa| 'tiloyapaNNatti'meM isase sambandhita vivaraNa nimna bhA~ti hai pusse sida dasamIe avaraNhe taha ya uttarAsADhe / vimalajiNide jAdaM aNataNANaM sahedugammi vaNe / / 4 / 690 arthAt , jinendra vimalanAthake pauSa zuklA dazamIko aparAhna kAlameM uttarASAr3hA nakSatrake rahate sahetuka vanameM anantajJAna ( kevalajJAna ) utpanna huaa| kampilA meM eka aghAtiyA TIlA hai| yaha anuzruti hai ki yahIMpara bhagavAn vimalanAthane ghAtiyA rahita hokara arthAt ghAtiyA karmoM kA nAza kara kevalajJAna prApta kiyA thaa| yaha TolA kisI prAcIna jainamandirakA dhvaMsAvazeSa hai| khudAI honepara yahA~ kabhI-kabhI jaina-mUrtiyA~ mila jAtI haiN| isa prakAra kampilAmeM bhagavAn vimalanAthake garbha, janma, dIkSA aura kevalajJAna-ye cAra kalyANaka hue the| ataH yaha sthAna unake samayase hI tIrthakSetra mAnA jAtA hai| paMcAla janapadameM bhagavAna AdinAtha, pArzvanAtha aura mahAvIrake vihArakA ullekha milatA hai| yahA~ ina tIrthaMkaroMkA samavasaraNa AyA thaa| prAcIna mandira isa tIrthakSetrako mAnyatA ati prAcIna kAlase hai| isalie prAgaitihAsika kAlameM yahA~ bhagavAn vimalanAthakA koI mandira avazya rahA hogaa| caitya-nirmANakI paramparA atyanta prAcIna hai, kintu prAgaitihAsika kAlakA koI mandira vartamAnameM upalabdha nahIM hai| sambhava hai, agara yahAM aisA mandira kabhI rahA ho to vaha naSTa ho gayA hogaa| phira bhI vartamAnameM eka bahuta prAcIna mandira bastIke bIca pazcimottara bhAgameM vidyamAna hai| isakA nirmANa-kAla vikrama saM. 549 (IsavI san 492) batAyA jAtA hai| arthAt yaha mandira lagabhaga Der3ha hajAra varSa prAcIna hai| yaha mandira dharAtalase lagabhaga 10 phuTa U~cI caukIpara banAyA gayA hai|
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 0108 bhAratake digambara jaina tIrtha isa mandirameM bhagavAn vimalanAthakI mUlanAyaka pratimA hai| isakA varNa khAkI, avagAhanA do phuTa, pASANakI padmAsana mudrAmeM hai| chAtIpara zrIvatsa aura hathelIpara zrIvRkSakA cihna hai| pahale yaha mandirake garbha bhAgameM thii| vahA~se uThAkara aba ise Upara saMgamaramarakI nayI vedImeM virAjamAna kara diyA hai| pratimApara lekha hai kintu par3hA nahIM jAtA hai, kAphI ghisa gayA hai| bhakta janatA ise caturtha kAlakI mAnatI hai, kintu isakI banAvaTa zailI aura pASANa AdikA sUkSma nirIkSaNa karanepara tathA zrIvatsase lagatA hai ki yaha guptakAlIna hai| pratimAkA bhAvAMkana atyanta sajIva hai| madrAkI sahaja musakAna bhI samUce parivezameM ubharate hue virAgako dabA nahIM pAyo / hA, virAgameM musakAna aura bhI adhika prabhAvaka ho gayI hai, mAno vaha kaha rahI hai ki saMsAra aura bhogoMkA parityAga mere lie ha~sI-khela hai / maiM lipta hI kaba huA thA inameM ? - yaha pratimA gaMgAmeM se nikAlI gayI thii| pAnImeM par3e rahanese isake mukha, peTa aura chAtIpara dAga par3a gaye haiN| mukhya vedIpara 5 pASANakI aura 13 dhAtukI pratimAeM haiN| eka pASANa-pratimA jisakA varNa bhUrA hai, avagAhanA 15 iMca hai| yaha padmAsana mudrAmeM hai aura kAphI prAcIna pratIta hotI hai / isapara koI lAMchana yA cihna nahIM hai| paramparAse ise bhagavAn anantanAthakI pratimA kahA jAtA hai| ___do pASANa-pratimAe~ ATha-ATha iMcakI haiN| eka bhUre pASANakI hai aura dUsarI kRSNa pASANakI / lekha aura lAMchana bilakula ghisa cuke haiM / eka pratimA mahAvIra svAmIkI aura dUsarI RSabhadevakI kahI jAtI hai| eka anya pASANa-pratimA saM. 2008 kI hai| bAyIM orakI vedImeM bAdAmI yA khAkI varNakI eka padmAsana-pratimA hai| isakI avagAhanA eka phuTa dasa iMca hai| isake Upara lekha yA lAMchana kucha nahIM hai| paramparAse yaha mahAvIra svAmIkI kahI jAtI hai| isa vedIpara do pratimAeM vi. saMvat 1548 kI aura tIsarI kRSNa varNa pratimA vi. saMvat 1960 kI hai| dAyIM ora barAmademeM eka cabUtare para cAra caraNa-yugala sthApita haiM / sahanake pAsa barAmademeM bhI eka vedI hai, jisameM zveta pASANakI eka padmAsana pratimA virAjamAna hai| isakA pratiSThA-kAla vIra saMvat 2488 hai| bAyIM orake barAmademeM eka sarvatobhadrikA pratimA rakhI huI hai| bIcameM-se isake do bhAga ho gaye haiN| donoM bhAgoMmeM do-do pratimAeM haiN| sabhI khaNDita avasthAmeM haiN| pASANa khaNDa isa prakAra hue haiM ki eka pratimAkI bA~ha dUsare bhAgameM raha gayI hai| pASANa bhUre varNakA hai| ye pratimAeM padmAsana mudrAmeM haiM ? inakI avagAhanA DhAI phuTa hai| lAMchana aura lekha nahIM haiN| chAtIpara zrIvatsa bhI nahIM hai| aisA lagatA hai ki yaha pratimA kuSANa-kAlako hai| mathurAma prApta sarvatobhadrikA pratimAoMse isakI racanA-zailImeM bahuta sAmya dikhAI par3atA hai| ukta pratimAke bagala meM eka aura khaNDita pratimA rakhI huI hai| yaha khar3agAsana mudrAmeM hai| ghuTanoMse caraNoM takakA bhAga nahIM hai| isakA vartamAna AkAra chaha iMcakA hai| yaha bhI sarvatobhadrikA pratimAkI taraha prAcIna lagatI hai| mandirakA zikhara vizAla hai| usameM eka lambA-caur3A sahana hai, jisake tIna ora dAlAna haiM aura eka ora garbhagRha hai|
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 109 uttarapradezaka digambara jaina tIrtha mandirake sAmane hI eka jaina dharmazAlA hai, jisameM chaha kamare haiN| eka domaMjilI jaina dharmazAlA bastIke dUsare sirepara banI huI hai| yaha bahuta vizAla hai| isameM pakkI pANDuka zilA banI huI hai, jo meleke avasarapara bhagavAnke abhiSekake lie kAmameM AtI hai| paurANika itihAsa kampilA bhAratako atyanta prAcIna sAMskRtika nagarI hai| prAcIna bhAratameM bhagavAn RSabhadevane 52 janapadoMkI racanA kI thii| bhagavAn mahAvIrase pUrvase 16 mahAjanapadoMkA bhI ullekha jaina aura bauddha sAhityameM milatA hai| una donoMmeM paMcAla janapada bhI thaa| mahAbhArata yuddhase pUrva sampUrNa paMcAla janapadapara rAjA drupadakA Adhipatya thaa| unakI strIkA nAma bhogavatI ( harivaMza purANa 45 / 120 ) athavA dRr3harathA ( uttara purANa 722262 ) thaa| draupadI unakI anupama sundarI putrI thii| bAdameM yaha arjunako vivAhI gyii| usa samaya akhaNDa paMcAlakI rAjadhAnI kampilA thii| isa kAlameM rAjamahalase gaMgA nadI taka eka kalApUrNa suraMga banAyI gayI, jisameM 80 bar3e dvAra aura 64 choTe dvAra the| kahate haiM, usameM eka aisI mazIna lagI huI thI jisameM eka kIlA Thokate hI sabhI dvAra svataH banda ho jAte the| anantara uttara paMcAlapara droNAcAryakA Adhipatya ho gayA thaa| dakSiNa paMcAla drupadake zAsanameM rhaa| uttara paMcAlakI rAjadhAnI ahicchatra thI aura dakSiNakI kmpilaa| paMcAlako ina donoM bhAgoMmeM gaMgA vibhAjita karatI thii| usa samaya kampilA rAjyakI sImA gaMgAse lekara dakSiNameM carmaNvatI (cambala) taka thii| paMcAlake donoM bhAgoMkI rAjadhAniyoMmeM kampilA adhika prAcIna hai| ___ sAhityameM isa nagarIke kaI nAma milate haiM-kampilA, kaampily| kahIM-kahIM isakA nAma bhogapura aura mAkandI bhI AyA hai| kampilA prAcInakAlameM atyanta samRddha aura vizAla nagarI thii| isakI vizAlatAkA anumAna isIse kiyA jA sakatA hai ki 'kAzikAvRtti' meM kampilA aura saMkAzyako eka nagarake do bhAga batAyA hai| isI prakAra 'bRhajjAtaka' kI mahIdhara-TIkAmeM kapitthikako kampilAkA sanniveza batAyA hai| cInI yAtrI phAhyAnane saMkAzyako aura usake pazcAt hventsAMgane kapitthikako kampilAkA sanniveza batAyA hai| arthAt kampilA aura saMkAzya donoM milakara eka nagara banAte the| athavA saMkAzya aura kapitthika kampilAke sanniveza the| Aja to saMkizA (saMkAzya ) aura kaithiyA ( kapitthika ) kampilAse bIsa-bAIsa mIla dUra haiN| prasiddha sthAna athavA kendra honeke kAraNa yahA~ aneka mahattvapUrNa dhArmika aura sAMskRtika ghaTanAe~ ghaTI haiN| tIrthaMkaroMke kalyANakoM aura vihArake atirikta yahA~ hariSeNa cakravartI bhI hue, jinake pitA padmanAbhane nagarake manohara udyAnameM anantavIrya jinendrase muni-dIkSA lI aura dIkSAvanameM hI tapasyA kara kevalajJAna prApta kiyaa| AcArya raviSeNane hariSeNa cakravartIke sambandhameM likhA hai ki-"kAmpilya nagarameM ikSvAkuvaMzI rAjA hariketu aura rAnI vaprAke hariSeNa nAmakA dasavA~ prasiddha cakravartI huaa| usane apane rAjyakI samasta pRthvIko jina-pratimAoMse alaMkRta kiyA thA tathA bhagavAn muni suvratanAthake tIrthameM siddhapada prApta kiyA thaa| 1. bhagavatI sUtra / 2. aMguttara nikAya, vinayapiTaka / 3. padmapurANa 201186-87 /
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 bhAratake digambara jaina tIrtha isI prakAra yahIMpara bArahavA~ cakravartI brahmadatta bhI huA jisane sampUrNa bharata kSetrapara vijaya prApta kara kampilAko rAjanItika kendra bnaayaa| yaha cakravartI bhagavAn neminAtha aura bhagavAna pArzvanAthake antarvartI kAlameM huA thaa| vAlmIki rAmAyaNa aura bauddha grantha mahAummagga jAtakameM bhI isa rAjAke sambandhameM varNana milatA hai| viSayalampaTI honeke kAraNa isake narakameM jAnekA ullekha milatA hai| mahAbhAratake yuddhake bAda kampilA adhyAtma vidyAkA kendra bana gayA thaa| vArSika melA / kSetrapara caitra kRSNA amAvasyAse caitra zuklA tRtIyA taka mainapurIvAloMkI orase melA lagatA hai aura rathayAtrA nikalatI hai| isa samaya bAharI caukake dAlAnameM banI huI zikharabaddha vedIpara mUlanAyaka pratimA virAjamAna kI jAtI hai| pahale yaha melA caitra kRSNA dazamIse hotA thaa| eka melA Azvina kRSNA dvitIyAko hotA hai| isa avasarapara jala-vihAra aura mastakAbhiSeka hotA hai| ___ yahA~ eka zvetAmbara mandira bhI hai| isakA nirmANa san 1904 meM huA thaa|
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAzI aura vatsa janapada kAzI (vArANasI, siMhapurI aura candrapurI ) prayAga kauzAmbI pabhosA
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttara pradeza ke jainatIrtha kAzI aura vatsa janapada pra tA pa ga da skena 1: 1000000 uttara pradeza meM kAzI aura -batma janapada kI sthiti / 1.ilAhAbAda 2.bArANasI mirjApura zivapura siMhapurI racandapurI mAvAtila mugalasarAya Onib.... --vArANasAminagara tamirjApuraghATa Voc YOlogara karanA zaMkaragar3ha sImora khIro ko mAMDaSTha cakiyA / bi hA ra kauzAmbI se pabhIsA jalamArga dvArA 10kimI. hai| 0lAlagaMja-ma KOvarodhA madhya pradeza mila ghorAvala saMketa gorI prAdezika sImA -.jile kI sImA -.-. pradeza ke mukhyAlaya jile ke anyanagara relave lAina sar3aka kaccA rAstA jaina tIrtha (nadI So dIjApura muirapura nadI pahAr3a . rASTrIya mArga bhAratavarSIya digambara jainatIrtha kSetra kameTIbambaI dvArA sarvAdhikAra saMrakSitA 1. bhArata ke mahAsarvekSaNa kI anujJAnusAra bhAratIya sarvekSaNa vibhAgIya mAnacitra para AdhArita / 2. mAnacitra meM diye gaye nAmoM kA akSara vinyAsa vibhinna sUtroM se liyA gayA hai| (c) bhArata sarakAra kA pratilipyadhikAra, 1971
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAzI (vArANasI) jaina tIrtha kAzI ( vArANasI ) jainoMkA prasiddha tIrtha hai| tIrthakSetrake rUpameM isakI prasiddhi sAtaveM tIrthaMkara bhagavAn supAzvanAthake kAlase hI ho gayI thii| jaba yahA~ usake garbha, janma,tapa aura kevalajJAna kalyANaka manAye gaye usa samaya kAzIke nareza mahArAja supratiSTha the| pRthvI unakI mahArAnI thii| jyeSTha zuklA dvAdazIke dina supArzvakumAra unake garbhase utpanna hue| 'tiloyapaNNatti' granthameM unake janmake sambandhameM likhA hai vArANasIe puDavI supaiThehi supAsa devo y| jeThussa sukkavAra sidiNammi jAdo visAhAe / 4 / 532 arthAt supArzvadeva vArANasI nagarImeM mAtA pRthvI aura pitA supratiSThase jyeSTha zuklA 12 ke dina vizAkhA nakSatrameM utpanna hue| - isake pazcAt teIsaveM tIrthaMkara bhagavAn pArzvanAthake garbha, janma aura dIkSA kalyANaka isI prakAra dhUmadhAma aura ullAsake sAtha manAye gye| .. tiloyapaNNatti' meM unake janmake sambandhameM isa prakAra vivaraNa milatA hai hayaseNa vammilAhiM jAdo hi vANArasIe paasjinno| pUsassa bahula ekkArasie rikkhe visAhAe / 4 / 548 / / arthAt, bhagavAn pArzvanAtha vArANasI nagarImeM pitA azvasena aura mAtA vammilA (vAmA) se pauSa kRSNA ekAdazIke dina vizAkhA nakSatrameM utpanna hue| pAzrvanAthakA janma kAzI dezameM vArANasI nAmaka eka nagarI thii| mahArAja azvasena vahA~ke rAjA the|vaamaadevii unakI mahArAnI thiiN| ve kAzyapagotrI ugravaMzI the| vaizAkha kRSNA dvitIyAko zubha nakSatrameM pArzvanAthakA jIva, jo vaijayanta nAmaka svargameM deva thA, Ayu pUrNa honepara vAmAdevIke garbha meM aayaa| indrakI AjJAse yakSapati kuberane garbhAvataraNake chaha mAha pUrvase ratnavarSA prArambha kara dii| ratnavarSAkA yaha kArya bhagavAnke janma hone taka calatA rhaa| indra aura devoMne vArANasI nagarImeM pahuMcakara trilokInAtha bhagavAnkA garbha kalyANaka utsava bar3I bhaktike sAtha mnaayaa| bhagavAnke puNya prabhAvase mahArAja azvasenake prAsAdoMmeM, nagarameM aura kAzI rAjyameM sukha-samRddhi meM nirantara vRddhi hone lgii| 1. uttarapurANa 73 / 75 ke anusAra mahArAnIkA nAma brAhmI thaa| AcArya padmakIti kRta 'pAsaNAha cariu' meM unheM kuzasthala nareza zakravarmAkI putrI batAyA hai| 'pAsaNAha cariu' ke anusAra uttarapurANameM prANata / vAdirAjasUri kRta pArzvanAtha caritameM Anata svarga /
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 bhAratake digambara jaina tIrtha pauSa kRSNA ekAdazIko bhagavAnakA janma haa| indroM aura devoMne vArANasImeM Akara bhagavAnko apane airAvata hAthIpara suzobhita ratnamaya siMhAsanapara virAjamAna kiyaa| bAlaka bhagavAnko lekara ve sumeru parvatake pANDuka vanameM sthita pANDukazilApara le gaye aura vahA~ kSIrasAgarake jalase unakA abhiSeka kiyaa| indrANIne prabhukA zRMgAra kiyA, vastrAlaMkAra pahanAye / taba saudharmendra bhagavAnko lekara anya indroM aura devoMke sAtha vArANasI AyA aura mahArAja azvasenake mahAlayameM usane bhakti-vihvala hokara tANDava nRtya kiyaa| phira saba loga apane-apane sthAnoM para cale gye| pAvakumAra dvArA yuddha - .. rAjA azvasena eka dina darabAra meM baiThe hue the| usa samaya rAjyasabhA meM bhUTAna nareza, rANA, hUNa, jATa, gurjara, khasa, tomara, bhaTTa, caTTa, harivaMzI, dahiyA, sUryavaMzI, muNDiya, maurya, ikSvAku vaMzI, somavaMzI, buddharAja, kulikachinda, pamAra, rAThaur3a, solaMkI, cauhAna, pratihAra DuNDurAja, kalacurI, zakavijetA candelA, bhaTTiya, cAvaNDa, malla, Takka, kacchanareza, sindhupati, kuDukka tathA anya aneka nareza aura sAmanta yathAsthAna baiThe hue the| . tabhI kuzasthala ( kannauz2a ) se eka dUta aayaa| usane samAcAra diyA-'kuzasthalake rAjA zakravarmAne apane bar3e putra ravikIrti ( ravivarmA ) kA rAjatilaka karake muni-dIkSA le lI hai| ravivarmA ApakI adhInatA svIkAra karate haiN|' zakravarmA mahArAja azvasenake zvasUra the| unakI dIkSAke samAcArase azvasenako mohavaza duHkha huaa| ___ mahArAjake svastha honepara dUtane punaH nivedana kiyA-"deva ! yamunAke taTapara eka zaktizAlI yavana narezakA rAjya hai| usane mahArAja ravikItise unakI sundarI kanyA mA~gI thii| na denepara usane AkramaNakI dhamakI dI thii| mahArAja ravikIrtine jaba apanI kanyA denese inakAra kara diyA to yavanarAjane kuzasthalapara bar3e vegase AkramaNa kara diyA hai| kuzasthala nareza Apase sainika sahAyatAkI prArthanA karate haiN|" ___ mahArAja azvasena apanI vizAla senA lekara kuzasthala nagarake lie calaneko taiyAra hue| yaha samAcAra pArzvakumArane bhI sunaa| unhoMne apane pitAse yuddha meM jAne kI anumati maaNgii| pitAne unheM saharSa anumati de dii| pArzvakumAra senA lekara kuzasthala phuNce| ravivarmAne unakA prema pUrvaka svAgata kiyaa| donoM orakI senAoMmeM bhISaNa yuddha huaa| pArzvakumArane yuddha meM yavanarAjako bandI banA liyaa| pArzvakUmArakI jayadhvanise AkAza gUMjane lgaa| kumArake atUla bala-vikramako dekhakara ravikIrti nareza atyanta prasanna huaa| usane apanI sundarI kanyA prabhAvatIke sAtha vivAhake lie pArzvakumArase nivedana kiyaa| kintu ghaTanAcakra aisA ghUmA ki pArzvakumArakA vivAha nahIM ho skaa| 1. AcArya padmakIti dvArA racita 'pAsaNAha cariu' 9 / 7-8 / 2. pArzvanAtha dvArA yuddha karane kI yaha ghaTanA AcArya padmakIrti dvArA racita 'pAsaNAha cariu' ( sandhi 9 se 13 taka ) ke AdhArapara dI gayI hai| uttarapurANa, tiloyapaNNatti Adi anya digambara granthoMmeM 1isa ghaTanAkA koI ullekha nahIM prApta hotA /
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarapradezake digambara jaina tIrtha 113 tApasa kamaThakA mAna-bhaMga pArzvakumAra isa samaya solaha varSake kizora the| eka dina krIr3Ake lie ve nagarase bAhara gye| vahAM unhoMne eka vRddha tApasako dekhA jo paMcAgni tapa kara rahA thaa| vaha mahIpAla nagarakA rAjA thA aura pArzvanAthakA nAnA lagatA thaa| apanI rAnIke viyogase vaha tApasa-bana gayA thaa| usake sAta sau tApasa ziSya the| gaMgAkA sArA pradeza, jisameM vArANasI bhI zAmila thI, vAnaprastha tapasviyoMkA gar3ha thaa| usa pradezameM hottiya agnihotra karate the| kottiya jamIna para sote the| pottiya kapar3A pahanate the| jaNNaI yajJa karate the| thAlaI apanA saba sAmAna sAtha lekara calate the| huMvoTTa kuMDikA lekara calate the| daMtukkhaliya dA~tase pIsakara kaccA anna khAte the| miyaluddhaya jIvahatyA karate the| aMbuvAsI, bilavAsI, jalavAsI, rukkhamUlA, sevAlabhakkhI Adi na jAne kitane prakArake tApasa isa kSetrameM rahate the| ... bauddha jAtakoMmeM ghora tapasyAke pracalita rUpoMkA varNana milatA hai| kucha loga barAbara jhUlate rahate the| kucha loga kaNTakazayyApara sote the| kucha paMcAgni tapate the| kucha ukaDUM hI baiThe rahate the| kucha barAbara snAna hI karate rahate the| pArzvakumAra usa mahIpAla tApasako namaskAra kiye binA usake pAsa jAkara khar3e ho gye| tApasane unake isa vyavahArako bar3A apamAnajanaka maanaa| usane bujhatI huI agnimeM lakar3I DAlane ke lie eka bar3A lakkar3a uThAyA aura kulhAr3Ise kATaneke lie vaha jyoM hI taiyAra huA ki avadhijJAnI bhagavAn pArzvanAthane use rokA-'ise mata phaadd'o| isameM sA~pa haiN|' manA karane para bhI vaha tApasa nahIM mAnA aura usane lakar3I kATa hI DAlI / isase lakar3ImeM baiThe hue sA~pa-sA~pinI donoMke do Tukar3e ho gye| prabhune dayArdra hokara usa sarpa-yugalako NamokAra mantra sunaayaa| mantra sunakara vaha sarpa-yugala zAnta bhAvoMse marA aura apanI zubha bhAvanAoMke kAraNa marakara dharaNendra aura padmAvatI bane / kamaTakA ghora tiraskAra aura apamAna huaa| vaha vahA~se anyatra calA gyaa| usakA sArA krodha kumAra pAvake Upara kendrita ho gyaa| kaSAya pariNAmoMmeM vaha nirmalatA nahIM lA sakA aura marakara saMvara nAmakA jyotiSI deva huaa| bhagavAnkI dIkSA evaM jJAnakalyANaka pArzvakumAra jaba tIsa varSake hue, taba eka dina ayodhyAnareza jayasenane upahAra dekara dUta ko bhejaa| pArzvakumArane dUtase ayodhyAke samAcAra pUche / dUta ayodhyAke samAcAra sunAte-sunAte bhagavAn RSabhadevakA bhI carita sUnA gyaa| sunate hI pArzvanAthako jAtismaraNa jJAna ho gyaa| unheM pUrva janmoMkI ghaTanAoMse tIsa varSako avasthAmeM saMsArase vairAgya ho gyaa| tatkAla laukAntika deva aaye| unhoMne bhagavAnke vairAgyakI anumodanA kii| sabhI jAtike devoM jaura indroMne Akara dIkSAkalyANakakA abhiSeka kiyaa| tadanantara bhagavAn pAlakImeM baiThakara vArANasI nagarIke bAhara 1. uttarapurANa 73 / 93 / 2. Avazyaka suutr| 3. uttarapurANameM tApasakA nAma mahIpAla diyA hai| pArzvanAtha carita AdimeM usakA nAma kamaTha diyA hai| 'kamaTha' yaha nAma nau janma pahale thA, jaba pArzvanAthakA nAma marubhUti thaa| cUMki vairakA prArambha kamaThake janmase huA, ataH isa janmameM bhI kucha granthakAroMne usakA paricaya kamaThake nAmase diyA hai /
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 bhAratake digambara jaina tIrtha azvavana ( yA azvatthavana ) meM pahu~ce aura vahA~ pAlakIse utarakara siddhoMko namaskAra kiyaa| phira prabhune padmAsana lagAkara paMcamuSTi loMca kiyaa| bhagavAnne dIkSA lekara ATha upavAsa kiye / ve vihAra karate hue gajapura pahu~ce aura vahA~ varadattake ghara pAraNA kii| anantara vihAra karate hue ve bhImATavImeM pahu~ce aura kAyotsargakI avasthA dhAraNa kara lii| tabhI kamaThakA jIva saMvara nAmakA asura AkAzamArgase jA rahA thA ki akasmAt usakA vimAna ruka gyaa| jaba usane avadhijJAnase isakA kAraNa jAnanA cAhA to use apane pUrvabhavakA vaira spaSTa dikhane lgaa| use bahuta krodha AyA aura apanI sAmarthyake anusAra pArzvanAthako ghora kaSTa dene lgaa| kintu dhIra-vIra pAzavakumArakA dhyAna zarIrakI ora nahIM thA, ve to AtmalIna the| ghora kaSToMkA bhI koI prabhAva unake Upara nahIM huaa| avadhijJAnase yaha upasarga jAnakara 'nAgakumAra devoMkA indra dharaNendra apanI indrANI sahita bhagavAnke pAsa aayaa| kumAra-avasthAmeM mahIpAla tApasakI kulhAr3Ise Ahata hue jina sarpa-sarpiNIko pAvakumArane NamokAra mantra sunAyA thA, ve sarpa-sarpiNI hI mara kara dharaNendra aura padmAvatI bane the| dharaNendrane bhagavAnke Upara phaNA-maNDapa tAna diyaa| isa prakAra upasarga nivAraNa huaa| ukta ghaTanAkA citraNa AcArya samantabhadra ( 3-4 zatAbdI) ne apane pArzvanAtha-stavana meM isa prakAra kiyA hai tamAlanIlaiH sadhanustaDidguNaiH prakIrNabhImAzanivAyuvRSTibhiH / valAhakairvairivazairupadruto mahAmanA yo na cacAla yogataH // 1 // bRhatphaNAmaNDalamaNDapena yaM sphurittaDipiGgarucopasargiNam / jugUha nAgo dharaNo dharAdharaM virAgasandhyAtaDidambudo yathA // 2 // 2. arthAt tamAlavRkSake samAna nIle, indradhanuSa tathA bijalIse yukta aura bhayaMkara vajra, vAyu aura vRSTiko saba ora pheMkanevAle meghoMse, jo ki pUrvajanmake vairI devake dvArA lAye gaye the, pIr3ita honepara bhI mahAmanA pArzvadeva dhyAnase vicalita nahIM hue| usa samaya dharaNendra nAmaka nAgane camakatI huI bijalIke samAna pIta kAntiko liye hue apane vizAla phaNAmaNDalakA maNDapa banAkara upasargase grasta pArzvanAthako usI prakAra Dhaka liyA, jisa prakAra kRSNa sandhyA meM bijalIse makta megha parvata ko Dhaka lete haiN| bhagavAna Atma-dhyAnameM vicaraNa karate hue nirantara zakla-dhyAna meM Age bar3ha rahe the| unake karma naSTa ho rahe the| AtmAkI vizuddhi bar3hatI jA rahI thii| tabhI unheM lokAloka-prakAzaka kevalajJAna prApta ho gyaa| sAre upasarga svataH hI samApta ho gye| devoM aura indroMke Asana kampita hue| jaba unheM jJAta huA ki bhagavAn pArzvanAthako kevalajJAnakI prApti huI hai, to ve bhaktipUrvaka unakI 'vandanA karane cle| isI samaya indrane athAha jalake bIcameM bhagavAnko dekhaa| usane apane jJAnase jAna liyA ki bhagavAnake Upara upasarga kiyA gayA hai| isa bAtase use bahuta krodha aayaa| usane vajrAyudhako AkAzameM ghumAkara usa asurake Upara chor3a diyaa| vajrako bhISaNa vegase apanI ora AtA huA dekhakara asura nabhameM, samudrameM, pRthvIpara saba kahIM dasoM dizAoMmeM bhAgatA phiraa| jaba kahIM trANa na mila sakA to vaha jinendra prabhu kI zaraNameM aayaa| taba vaha apane jIvanake prati Azvasta ho paayaa| vajra vApasa calA gyaa| 1, A. padmakIrti kRta 'pAsanAha cariu' ke anusaar| uttarapurANake anusAra gulmakheTa nagarake nareza dhanyake ghara bhagavAnkA AhAra huA thaa|
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarapradezake digambara jaina tIrtha indra kI AjJAse kuberane samavasaraNakI racanA kii| bhagavAnne vahA~ lokakalyANakArI upadeza diyaa| usa samaya gajapura ( hastinApura ) kA svAmI svayambhU bhI bhagavAnke samavasaraNameM upasthita thaa| usane vahIM bhagavAnko praNAma karake dIkSA le lii| vaha bhagavAnkA prathama gaNadhara bnaa| usakI kanyA prabhAvatIne AryikA dIkSA le lii| vaha mukhya gaNinI bnii| tApasa mahIpAlake sAta sau tApasa ziSya bhI bhagavAnke ziSya bana gye| prabhukA upadeza sunakara saMvara asurane jinendrake caraNoMmeM namaskAra kara apane aparAdhoMkI kSamA yAcanA kI aura aneka janmoMse cale A rahe vaira aura krodhake saMskAroMkA parityAga kiyaa| __ prabhu vihAra karate hue zaurIpura pdhaare| usa samaya vahA~kA rAjA prabhaMjana thaa| vaha bhagavAnkA bhakta bana gyaa| vahA~se vihAra karate hue ve vArANasI pdhaare| vahA~ mahArAja azvasena aura mahArAnI vAmA devIne dIkSA grahaNa kii| antameM bhagavAn sau varSakI avasthAmeM sammedazikharase nirvANako prApta hue| bhagavAn pArzvanAthakA vihAra aMga, baMga, kaliMga, madhyadeza, magadha Adi pradezoMmeM adhika huaa| ina pradezoMkI janatA Apake dharmakI anuyAyI bana gyii| ina pradezoMmeM Apake anuyAyiyoMkI saMkhyA lAkhoM-karor3oMmeM thii| Aja bhI ina pradezoMmeM bhagavAn pArzvanAthako apanA kuladevatA mAnanevAle sarAkoMkI vipula saMkhyA hai| bhUgarbhase Ajataka jitanI jaina mUrtiyA~ nikalI haiM, unameM pArzvanAthakI mUrtiyA~ sarvAdhika milatI haiN| sammedazikhara tIrtharAja hai, jahA~se bIsa tIrthaMkaroM aura asaMkhya muniyoMne nirvANa prApta kiyA hai| kintu lokameM usa sthAnakA nAma 'pArasanAtha hila' ke rUpameM vikhyAta hai / ina sabase yaha jJAta hotA hai ki lokamAnasapara pArzvanAthakA prabhAva asAdhAraNa rahA hai| vArANasIse 6 ki. mI. dUra siMhapurI kSetra hai| yaha sthAna pahale vArANasIkA hI bhAga rahA hai / yahA~ gyArahaveM tIrthaMkara bhagavAn zreyAnsanAthake garbha, janma, dIkSA aura jJAnakalyANaka hue the| tiloyapaNNatti granthameM isa sambandhameM nimnalikhita ullekha milatA hai sIhapure seyaMso viNhu garideNa vennudeviie| ekkArasie phagguNa sida pakkhe samaNabhejAdo // 4 / 536 / / arthAt bhagavAn zreyAnsanAtha siMhapurImeM pitA viSNu narendra aura mAtA veNudevIse phAlguna kRSNA ekAdazIke dina zravaNa nakSatrameM utpanna hue| vArANasIse moTara aura rela dvArA prAyaH 22 ki. mI. dUra candrapurI kSetra hai| siMhapurIse yaha sthAna lagabhaga dasa mIla hai| yahA~ AThaveM tIrthaMkara bhagavAn candraprabhakA janma huA thaa| isa sambandhameM tiloyapaNNattimeM nimnalikhita kathana milatA hai candapaho candapure jAdo mahaseNa lAcchemai AhiM / --- pussassa kiNha. eyArasie aNurAha Nakkhatte // 4 / 533 / / arthAt candraprabha jinendra candrapurImeM pitA mahAsena aura mAtA lakSmaNAse pauSa kRSNA ekAdazIko anurAdhA nakSatrameM utpanna hue| ... AcArya guNabhadrane uttarapurANameM candraprabha bhagavAnke dIkSAkalyANakake sambandhameM likhA hai 1. bRhatsvayambhU stotra, pArzvanAtha stuti /
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 . bhAratake digambara jaina tIrtha dinadvayopavAsitvA vane sarvartukAhvaye / pauSe mAsyanurAdhAyAmekAdazyAM mahIbhujAm // 54 / 216 / / -sarvartuka vanameM do dinake upavAsakA niyama lekara pauSa kRSNA ekAdazIko ( eka hajAra rAjAoMke sAtha dIkSA dhAraNa kara lii)| isI prakAra kevalajJAnakalyANakake sambandhameM AcArya guNabhadrane likhA hai trIn mAsAn jinakalpena nItvA diikssaavnaantre| adhastAnnAgavRkSasya sthitvA SaSThopavAsabhRt // phAlgune kRssnnsptmyaamnuraadhaapraahlke| -uttarapurANa 54 / 223-24 isa prakAra jinakalpa mudrAke dvArA tIna mAha bitAkara ye dIkSA vanameM nAgavRkSake nIce velAkA niyama lekara sthita hue| vaha phAlguna kRSNA saptamIke zAmakA samaya thA aura usa samaya anurAdhA nakSatra thaa| ( taba unheM kevalajJAna prakaTa ho gayA ) / . isa prakAra kAzI janapadake vArANasI, siMhapurI aura candrapurI tInoM nagara cAra tIrthaMkaroMke kalyANaka kSetra haiN| dhArmika aura aitihAsika ghaTanAoM kA kendra : vArANasI nagarameM prAcIna kAlameM aneka dhArmika aura aitihAsika ghaTanAe~ ghaTita huI haiN| jaina purANa-sAhityameM sarvaprathama isa nagarakA ullekha rAjakumArI sulocanAke prasaMgameM AyA hai| kAzInareza akaMpanane apanI putrI sulocanAkA svayaMvara kiyaa| rAjakumArIke saundaryakI prazaMsA sunakara bhAratake bahuta-se nareza aura rAjakumAra isa avasarapara vArANasImeM aaye| unameM bhAratake prathama cakravartI samrATa bharatake jyeSTha putra yuvarAja arkakIti, mahArAja bharatake pradhAna senApati aura hastinApurake rAjakumAra tathA bAhubalIke pautra jayakumAra jaise vikhyAta puruSa bhI sammilita hue the| sabhI rAjakumAra AzA lekara Aye the, kintu bhAgyalakSmI rAjakumAra jayakumArake Upara prasanna ho uttho| rAjakumArIne varamAlA jayakumArake gale meM DAla dii| kucha hatAza aura IrSyAlu rAjakumAroMne kumAra arkakIrti ko bhar3akA diyA 'Apa cakravartI mahArAjake uttarAdhikArI haiM, bhAvI samrAT haiN| Apake yahA~ hote hue Apake eka sevakako yaha kanyAratna mile, yaha anyAyakI parAkASThA hai| sAmrAjyakI sampUrNa sundara vastuoMpara samrATkA adhikAra hotA hai|' Adya tIrthaMkara RSabhadevakA dharmazAsana aura Adya cakravartI bharatakA rAjyazAsana sampUrNa bharata kSetra meM pravartamAna thaa| kintu vArANasIne sabhyatAke isa Adima kAlameM eka naye itihAsakA nirmANa kiyaa| isa yugameM sAmAjika vyavasthAke naye-naye AyAma nirdhArita ho rahe the| yaha svayaMvara bhI unameM eka thaa| yaha prathama bAra Ayojita kiyA gayA thaa| isa prathA dvArA strI jAtiko apanA bhAvI jIvana-sAthI cunanekI svAdhInatA dI gayI thii| isameM sabhI pratyAzI samAna the| bAtoMmeM Akara rAjakumAra arkakIrtine nyAyakI isa rekhAko lA~ghakara svAmI-sevakakA anAvazyaka prazna khar3A kara denA caahaa| jayakUmArane anyAyakI isa cunautIko svIkAra kiyaa| unhoMne kAzIke vistRta maidAnameM yuvarAja arkakIti aura unake sAthI rAjakumAroMko parAjita kara nyAya aura naitikatAko dhUmila honese bacA liyaa| eka anya paurANika ullekhake anusAra bhagavAn mallinAthake tIrthameM yahA~ nauvA~ cakravartI
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 117 uttarapradezake digambara jaina tIrtha padma huaa| usane sampUrNa bharata kSetrako jItakara kAzIko usakI rAjadhAnI bnaayaa| yaha pratApI samrAT ikSvAkuvaMzI thaa| aisA bhI ullekha milatA hai ki bhagavAn pArzvanAtha vihAra karate hue kevalajJAna prAptike pazcAt vArANasI padhAre the| unake darzanArtha kAzInareza azvasena (bhagavAnke pitA) aura mahArAnI vAmA devI donoM aaye| samavasaraNameM bhagavAnkA upadeza sunakara donoMne hI dIkSA le' lI thii| isake pazcAt yahA~ itihAsakI jo sarvAdhika mahattvapUrNa ghaTanA ghaTita huI, vaha thI svAmI smntbhdrkii| muni samantabhadra dakSiNa bhAratake uragapura ( athavA uraiyUra) ke rahane vAle the| yaha tricanApallI nagarakA bAharI prAnta thaa| isakI rAjadhAnI kaMcanapara yA kAMjIvaram athavA kAMcI thii| usa samaya yahA~ pallava rAjAoMkA rAjya thaa| yaha madrAsa se dakSiNa-pazcima kI ora 42 mIla dUra hai tathA kAverI nadIke taTa para avasthita hai| unake pitA phaNimaNDalAntargata uragapurake rAjA the| inake bacapanakA nAma zAntivarma' thaa| muni samantabhadra ghora tapasvI the aura prakANDa vidvAn bhii| kintu azubhodaya se inheM bhasmaka roga ho gyaa| bhasmaka rogameM kapha kSINa ho jAtA hai, vAyu aura pitta bar3ha jAte haiN| isase jaTharAgni atyanta pradIpta, balADhya aura tIkSNa ho jAtI hai| jo bhI bhojana kiyA jAtA hai, kSaNa mAtrameM bhasma ho jAtA hai| pauSTika bhojanase hI yaha roga zAnta hotA hai| muni avasthAmeM yaha sambhava nahIM thaa| ataH ve gurukI AjJAse vahA~se cala diye| usa samaya ve maNuvaka hallI ( maisUrase lagabhaga 40 mIla dUra ) meM virAjamAna the| vahA~se calakara ve digambara avasthAmeM kAMcImeM phuNce| phira bhasma ramAkara lAmbuzameM phuNce| vahA~ se bauddha bhikSu kA veza banAkara puNDra ( baMgAla ), uNDra ( ur3IsA )meM ghuume| tadanantara pariprAjakakA bAnA dhAraNa karake dazapura ( madhyapradezakA mandasaura ) jA phuNce| phira zvetavastradhArI yogI banakara vArANasI gye| kintu yatheSTa susnigdha pauSTika AhAra kI vyavasthA nahIM bana skii| 1. pAsanAha cariu-AcArya padmakIti racita / 2. ihaiva dakSiNasthAyAM kAJcyAM puryAM parAtmavit / muniH samantabhadrAkhyo vikhyAto bhuvanatraye // -ArAdhanA kathAkoSa 21 / 3. zravaNavelagolake zrI daurvali jinadAsa zAstrIke zAstrabhaNDArameM AptamImAMsA grantha hai| usakA puSpikA vAkya isa prakAra haiiti zrI phaNimaNDalAlaMkArAkhyoragapurAdhipasUnauH zrIsvAmIsamantabhadramuneH kRtau AptamImAsAyAM.... 4. 'gatvaikastutameva' isa antima padameM, samantabhadra viracita 'stuti vidyA' granthake anta meM eka paMkti hai ...---'zAntivarmakRta jinastutizataM' 5. vArANasI tataH prAptaH kulaghoSaH samanvitAm / . yogiliGgaM tayA tatra gRhItvA paryaTan pure // 19 // sa yogI lIlayA tatra zivakoTimahIbhujA / kAritaM zivadevoruprAsAdaM saMvilokya ca // 20 // ArAdhanA kathAkoSa-kathA 4
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 bhAratake digambara jaina tIrtha usa samaya vArANasIke nareza zivakoTi the| unhoMne zivajIkA eka vizAla mandira banavAyA thaa| vahA~ rAjyakI ora se aneka prakArake vyaMjana zivajIke Age car3hate the| svAmI samantabhadrane dekhA ki pujArI zivajIkI pUjA karake bAhara Aye aura zivajIko car3hAI huI vyaMjanoMkI bhArI rAzi bAhara lAkara rakha dii| samantabhadra use dekhakara pujAriyoM se kahane lage-'ApalogoMmeM kisImeM aisI zakti nahIM hai, jo isa naivedyako zivajI ko khilA skeN| pujAriyoMko isa praznase bar3A Azcarya huaa| unhoMne pUchA-'kyA ApameM yaha zakti hai ?' svAmI bole-'hA~, mujhameM yaha zakti hai| tuma cAho to maiM yaha sArI sAmagrI zivajIko khilA sakatA huuN|' . .... pujArI tatkAla rAjAke pAsa gaye aura unase saba samAcAra kahA / rAjAko bhI sunakara bar3A Azcarya huA aura usa adbhuta yogIko dekhaneke lie vaha usI samaya zivAlaya meM aayaa| usane svAmI samantabhadrako dekhaa| unakI tejamaNDita mukhamudA aura AkarSaka vyaktitva ko dekhakara vaha bar3A prabhAvita huaa| usane bar3I vinayake sAtha nivedana kiyA-yogirAja! sUnA hai, ApameM zivAlayakA yaha sampUrNa naivedya zivajIko khilAnekI sAmarthya hai| yadi yaha satya hai to lIjie yaha sAmagrI, ise mahAdevajIko khilaaie|' svAmIne svIkRti dekara saba pakvAnnoM ko mandira meM rakhavA diyA aura saba logoMko mandira . se bAhara nikAlakara andarase daravAjA banda kara liyaa| phira AnandapUrvaka bhojana kiyA aura sampUrNa pakvAnnako samApta karake bAhara aaye| mahArAja aura upasthita jana vaha azrutapUrva dRzya dekha vismita raha gye| aba rAjAko orase pratidina eka-se eka bar3hakara susvAdu pakvAnna Ane lage aura AcArya usase apanI vyAdhi zAnta karane lge| isa prakAra chaha mAha vyatIta ho gye| roga zAnta hotA gayA aura usI mAtrAmeM naivedya bacane lgaa| pUjAriyoM ko sandeha bar3hane lgaa| unhoMne jAkara rAjAse yaha bAta khiiN| rAjAko bhI sandeha haa| rAjAke kahanepara pujAriyoMne eka cAlAka lar3akeko morImeM chipA diyaa| yathA samaya yogIrAjane kivAr3a banda karake bhojana kiyaa| lar3akene yaha saba dekhA aura bAhara Akara pujAriyoMse kaha diyaa| rAjAko bhI yaha samAcAra bhejA gyaa| rAjA AyA aura AcArya mahArAjase bolA-'hameM saba samAcAra mila gaye haiN| tumhArA dharma kyA hai ? tuma sabake samakSa zivajIko namaskAra kro|' svAmI samantabhadra bole-'rAjan ! merA namaskAra svIkAra karane meM zivajI samartha nahIM haiN| yadi Apa phira bhI Agraha kareMge to nizcita samajhie, zivajIkI yaha mUrti phaTa jaayegii|' taba bhI rAjA barAbara Agraha karatA rahA aura nizcaya huA ki dUsare dina prAtaHkAla svAmI samantabhadra zivajIko namaskAra kreNge| rAtrimeM svAmI samantabhadra caubIsa tIrthaMkaroMkI stuti karane lge| tabhI zAsana devI prakaTa huI aura hAtha jor3akara bolI-'prabho! Apa kisI prakArakI cintA na kreN| jaisA Apane kahA hai, vaisA hI hogaa|' yaha kahakara devI antardhAna ho gyii| svAmI zeSa rAtrimeM sAmAyika karate rhe| prAtaHkAla honepara rAjA aayaa| zivaliMgake samakSa svAmIjIko bulAyA gyaa| rAjAne unase zivajIko namaskAra karaneke lie khaa| svAmIjI jinendra prabhukI bhaktimeM tanmaya hokara svayambhU stotra (caubIsa tIrthakaroMkI stuti ) kA pATha karane lge| jisa samaya ve AThaveM tIrthaMkara candraprabhukI stuti karane lage, zivamUrti phaTa gayI aura usameMse bhagavAn candraprabhukI divya pratimA prakaTa huii| isa divya camatkArako dekhakara sabhI bar3e prabhAvita hue| taba rAjA hAtha jor3akara bolA-'bhagavan ! ApakA prabhAva acintya hai| kintu Apa haiM kauna ? usa samaya svAmI samanta
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarapradezake digambara jaina tIrtha 119 bhadrane Atma-paricayake lie 'kAJcyAM nagnATako'haM'' ityAdi zloka bolaa| rAjA tathA aneka prajAjana svAmIjIke ziSya ho gye| svAmI samantabhadrane punaH jaina munikI dIkSA le lii| rAjA zivakoTi Adine bhI unase muni-dIkSA le lii| vArANasIke bA~sa phATaka muhallemeM gudauliyA cauka mArgapara eka choTA-sA zivAlaya hai, jo phaTe mahAdevake nAmase khyAta hai| isakI piNDI ThIka bIcase ekadama phaTI hai| Ajase 50 varSa pUrvaka vRddha janose yaha sunA gayA thA ki eka samaya yaha vizAla mandira thA aura ise samantabhadrezvara kahate the| jaba yaha sar3aka banI to vaha mandira dhvasta ho gyaa| ____kannar3a bhASAke eka grantha 'rAjAvalI kathe' meM svAmI samantabhadrakI jo kathA dI gayI hai, usameM aura ArAdhanA kathAkoSakI upayukta kathAmeM kahIM-kahIM antara hai| usameM yaha kathA isa prakAra dI gayI hai jaba samantabhadra muni-dharmakA pAlana karate hue maNuvakahallI grAmameM virAjamAna the, taba tIvra asAtAvedanIya ke udayase unheM bhasmaka roga ho gyaa| taba gurukI AjJAse unhoMne bhasma lagA lI aura ve maNuvakahallIse kAMcI phuNce| vahA~ zivakoTi rAjAke pAsa, sambhavataH usake bhImaliMga zivAlayameM, jAkara use AzIrvAda diyaa| unakI AkRti dekhakara aura unheM hI ziva samajhakara rAjAne unheM praNAma kiyaa| usane apanI zivabhakti, mandirakA nirmANa aura bhImaliMga mandirameM pratidina bAhara khaMDuka parimANa taNDulAnna viniyoga karanekA hAla unase nivedana kiyaa| samantabhadra sunakara bole-'maiM tumhAre isa naivedyako zivArpaNa kruuNgaa|' yoM kahakara unhoMne mandira banda kara liyA aura sampUrNa bhojana samApta kara diyaa| itanA vipula bhojana samApta dekhakara rAjAko bar3A Azcarya huaa| dUsare dina kucha bhojana bacanepara rAjAko sandeha huaa| isa prakAra pratidina bhojana bacane lagA aura rAjAkA sandeha usI mAtrAmeM bar3hatA gyaa| pA~caveM dina mandirako sainikoMse ghiravAkara mandirako kholanekI AjJA rAjAne dii| samantabhadrane upasarga samajhakara caturvidha AhArakA tyAga kara diyA aura caturviMzati tIrthakaroMkI stuti karanA prArambha kara diyaa| isa stuti-pAThakA nAma 'svayambhU stotra' hai| jaba ve AThaveM tIrthaMkara candraprabhu svAmIkI stuti kara rahe the to unhoMne bhImaliMgakI ora dekhA to unheM vahA~ kisI divya zaktike pratApase candralAMchana yukta arhanta bhagavAnkA eka jAjvalyamAna svarNamaya vizAla vimba vibhUti sahita prakaTa hotA huA dikhAI diyaa| unhoMne daravAjA khola diyA aura stutimeM lIna ho gaye / rAjAne yaha Azcarya dekhaa| vaha apane choTe bhAI zivAyana sahita unake caraNoMmeM gira gyaa| svAmIne unheM AzIrvAda aura upadeza diyaa| svAmIkA upadeza sunakara rAjA saMsArase virakta ho gyaa| usane apane putra kaNThako rAjya dekara zivAyana sahita muni-dIkSA dhAraNa kara lii| anya logoMne bhI aNuvratAdi dhAraNa kiye| 1. kAJcyAM nagnATako'haM, malamalinatanurlAmbuze pANDupiNDa: puNDore zAkyabhikSuH dazapuranagare miSTabhojI parivrAT / vArANasyAmabhUvaM zazadharadhavala: pANDurAMgastapasvI rAjan yasyAsti zaktiH sa vadatu purato jainanirgranthavAdI // 2. brahmacArI nemidatta kRta ArAdhanA kathAkoSa, kathA-4 / 3. 'rAjAvalI kathe' kA pATha, jise mi. Devisa rAisane Inscription Shravanbelgola pustakakI prastAvanAke pRSTha 62 para uddhRta kiyA hai|
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrthaM senagaNakI paTTAvalImeM bhImaliMga zivAlaya meM zivakoTi rAjAkI muni dIkSAkA ullekha milatA hai / isameM use navatiliMga dezakA rAjA batAyA hai / 'vikrAntakaurava' nATaka tathA nagara tAllukeke 35 veM zilAlekha meM zivakoTi ko samantabhadrakA pradhAna ziSya batAyA hai / isI prakAra tirumakUDalu narasIpura tAllukeke zilAlekha naM0 105 meM jo zaka saMvat 1905 IT likhA huA hai, samantabhadra ke sambandha meM likhA hai 120 samantabhadraH saMstutyaH kasya na syAnmunIzvaraH / vArANasIzvarasyAgre nirjitA yena vidviSaH // arthAt samantabhadrakI stuti kauna nahIM karegA jinhoMne vArANasInarezake samakSa apane saba vipakSiyoMko parAsta kara diyA / isase yaha siddha hotA hai ki vArANasImeM samantabhadrane nagarake rAjAke samakSa vipakSiyoMse zAstrArthaM kiyA thA aura unhoMne usameM vijaya prApta kI thii| 'rAjAvalI kathe' ke anusAra samantabhadra kauzAmbI, maNuvakahallI, lAmbuza, puNDoDra, dazapura aura vArANasImeM bhI kucha samaya taka rahe / zravaNabelagolAke zilAlekha naM0 54 meM una sthAnoMkA varNana hai, jahA~ svAmI samantabhadra dharmakI vijaya vaijayantI phaharAte hue pahu~ce aura vipakSiyoMko llkaaraa| una sthAnoMmeM pATaliputra, mAlavA, sindha, paMjAba, kAMcI, vidizA aura karahATaka ( satArAke pAsa karAr3a ) haiM / hindI prasiddha kavi banArasIdAsa bhI yAtrAke nimitta kAzImeM Aye the / unake likhe hue 'ardhakathAnaka' nAmaka Atmacarita granthase patA calatA hai ki ve vyApAra Adike silasile meM vArANasI kaI bAra Aye the / itanA hI nahIM, unakA banArasIdAsa yaha nAma bhI banArasakI yAtrAke kAraNa hI par3A / unake isa nAmakaraNakI kathA bar3I rocaka hai / banArasIdAsakA janma mAgha zuklA 11 saMvat 1643 ko zrImAn khar3agasenake gharameM jaunapurameM huA / jaba bAlaka chaha sAta mahIne kA huA, taba khar3agasena jI yAtrA ke nimitta kAzI gaye / bAlakakA rAzi nAma vikramAjIta thA / khar3agasenajI ne bAlakako pArzvaprabhuke caraNoM meM rakha diyA aura usake dIrghAyu honekI prArthanA kii| usa samaya mandirakA pujArI bhI vahA~ khar3A thaa| thor3I dera dhyAna lagAkara bolA- bhagavAn pArzvanAthake yakSane mujhase kahA hai ki yadi bAlakakA nAma pArzvanAthake janma-nagara (banArasa) ke nAmapara rakhA jAyegA to bAlaka cirAyu hogA / jo prabhu pArzva janmako gA~va / so dIje bAlakako nAMva // to bAlaka cirajIvI hoya / yaha kahi lopa bhayo sura soya // - ardhakathAnaka, 91-92 tabase bAlakakA nAma banArasIdAsa rakha diyA gayA / vi. saMvat 1661 meM, jaba pitA khaDgasenajI zikharajIkI yAtrApara cale gaye, taba banArasIdAsa apanI mAtAse pArzvanAtha bhagavAn ke melemeM jAneke lie jhagar3ane lage / yahA~ taka ki 1. pUrvaM pATaliputramadhyanagare bherI mayA tADitA pazcAnmAlava-sindhu-Thakka viSaye kAJcIpure vaidize / prApto'haM karahATakaM bahubhaTaM vidyotkaTaM saMkaTa vAdArthI vicarAmyahaM narapate zArdUlavikrIDitam /
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarapradezake digambara jaina tIrtha 121 isake lie unhoMne dahI, dUdha, ghRta, cAvala, cane, tela, tAmbUla, puSpa Adi kitanI hI vastuoMkA haThapUrvaka tyAga kara diyaa| caitake mahInemeM yaha niyama liyA thA ki jaba taka banArasake pArzvanAthakI yAtrA nahIM kara lU~gA, taba taka ina vastuoMkA upayoga nahIM kruuNgaa| isa niyamako chaha-sAta mahIne ho gaye / kArtikI pUrNamAsIke gaMgAsnAnake lie bahuta-se zivabhakta aura pArzvanAthakI pUjAke lie jinabhakta banArasa jA rahe the| una logoMke sAtha banArasIdAsa bhI gye| 'ardhakathAnaka meM unhoMne isakA bar3e rocaka DhaMgase varNana kiyA hai "kAsI nagarImeM gaye, prathama nahAye gNg| pUjA pAsa supAsa kI, kInI mana dhara raMga // 232 / / je je khana kI basta saba, te te mola mNgaai| nevaja jyoM Age dhare, pUje prabhu ke pAi // 233 / / dina dasa rahe banArasI, nagara banArasa maahi| pUjA kArana ghohare, nita prabhAta uThi jAhiM // 234 // isa prakAra banArasIdAsane vArANasI nagarIkI dasa divasIya yAtrA bar3e bhakti-bhAvase kii| yakSoM aura nAgoMkI pUjA prAcIna bhAratIya sAhityase patA calatA hai ki prAcIna bhAratameM nAga-pUjA pracalita thii| nAga nAmaka eka jAti bhI thI aura nAgakA Azaya sarpase bhI hai| kintu nAgajAtike nAga hamAre samAna hI mAnava the| unake nAma isa prakArake hote the, jisase unheM sarpa samajha liyA jAtA hai| hindU purANoMmeM nAga jAtike pradhAna puruSoMmeM zeSa, vAsuki, takSaka, zaMkha, zveta, mahApadma, kambala, azvatara, elApatra, nAga, karkoTaka, dhanaMjaya batalAye gaye haiN| yaha prAcIna bhAratakI eka sabhya aura sundara jAti thii| nAgajAtikA eka viziSTa varga bhAratIya itihAsameM 'bhArazivanAga'ke nAmase prasiddha hai| prasiddha itihAsakAra DaoN0 kAzIprasAda jAyasavAlane maMjuzrI mUlakalpa (zloka 74 / 52) nAmaka bauddha granthake AdhArapara nAgoMko vaizya batAyA hai| ___ nAga jAtikA Adi udgama yA itihAsa kyA hai, yaha abhI andhakArameM hai kintu isa jAtikA astitva rAmAyaNa aura mahAbhArata kAlameM bhI milatA hai| rAmake putra kuzakA vivAha eka nAga-kanyAse huA thaa| zUrasena pradezake adhipati zUrakI mAtA aura ugrasenakI rAnI nAga jAtikI thii| arjunakI do rAniyA~ citrAMgadA aura ulUpI bhI nAga kanyAe~ thiiN| kurukSetrake nikaTa khANDavavanameM takSaka nAmaka eka nAga saradAra rahatA thaa| mahAbhAratase patA calatA haiM ki jaba arjuna aura zrIkRSNane bastI basAneke lie usa vanako jalAyA thA, taba usameM rahanevAle bahuta-se prANI jala mare the| usa samaya takSaka kahIM bAhara thaa| vaha baca gyaa| kintu tabase hI pANDavoMkA virodhI ho gyaa| usane avasara milate hI arjunake pautra parIkSitako chadma veSameM mAra DAlA thaa| taba parIkSitake putra janamejayane nAgoMkA vidhvaMsa kiyaa| --itihAsase siddha hotA hai ki nAgoMkA eka prAcIna kendra vidizA thaa| IsA kI dvitIya zatAbdImeM nAgoMkI eka zAkhAne padmAvatI (vartamAna padama pavAyA, madhyapradeza) meM apanA rAjya jamA liyaa| dUsarI zAkhAne kAntipurI ( vartamAna kAntita, jilA mirjApura, uttara pradeza ) ko apanI rAjadhAnI bnaayaa| yaha sthAna vArANasIke nikaTa hai| yaha patA nahIM calatA ki nAga saradAra bhavanAgakA zAsana vArANasIpara bhI thA yA nhiiN| nAgoMkI tIsarI zAkhAne mathurApara adhikAra kara liyaa|
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrthaM Glimpses of political history (p. 65 ) meM likhA hai ki 'jaba nAga jAti gaMgAkI meM basatI thI to eka nAga rAjAke sAtha vArANasIkI rAjakumArIkA vivAha huA thA ataH vArANasIke sAtha nAga rAjAoMkA ghaniSTha sambandha thA aura gaMgAkI ghATI (ahicchatra ) meM hI tapa karate hue pArzvanAthakI rakSA nAgoMne kI thI / ahicchatra usIkA smAraka ho sakatA hai / 122 nAga jAti aura nAgapUjAke itihAsapara abhI taka spaSTa prakAza nahIM par3a paayaa| kucha vidvAnoMne yaha tarka diyA hai ki nAga jAti aura usake vIroMke zauryaMkI smRtiko surakSita rakhane ke lie nAgapUjA pracalita ho gayI / padmapurANa ( sRSTi khaNDa ) meM nAgoMkI utpatti kazyapa RSikI patnI kase batAyI hai / kintu hamArI dhAraNA hai ki sAtaveM tIrthaMkara supArzvanAthake sAtha nAga jAtikA sambandha hai / supArzvanAthakI mUrtiyoMke Upara nAgaphaNakA pracalana sambhavata: isIlie huA / nAga jAtike vyaktiyoMkI pahacAna ke lie unakI mUrtiyoMke bhI Upara sarpaphaNa lagAye jAne lge| isa prakArakI mUrtiyA~ mathurA AdimeM milI haiM / jahA~ taka nAgapUjAkA sambandha hai, yaha to nizcaya hI bhagavAn pArzvanAthake Upara upasarga honepara nAgendra dvArA sarpa-phaNoMse rakSA karanekI ghaTanAkI yAdagAra hai / pArzvanAthakA kAla Ajase paune tIna hajAra varSaM prAcIna / isase prAcIna kisI grantha meM nAgapUjAkA ullekha prApta nahIM hotA / 1 bhagavAn pArzvanAtha vArANasIke hI rAjakumAra the / vahA~kI janatAkA unake prati apAra prema aura bhakti thI / ve janatAke upAsya the / usake upAsyakI rakSA dharaNendrane nAgarUpa dhAraNa kara kI thI, bholI janatA aisA hI to samajhatI thI / isalie kRtajJatA prakaTa karaneke lie usa nAgakI pUjA karane lagI / isa prakAra vArANasImeM nAgapUjAkA pracalana huA / yakSapUjAkA sambandha bhI dharaNendra aura padmAvatIse hai, jo pArzvanAthake yakSa-yakSiNI mAne jAte haiM / yakSapUjA pArzvanAthake samaya se pracalita nahIM huI, yaha calana uttarakAlIna hai / isa calanake sAtha yakSoMke sambandhameM bahuta kucha kalpanAe~ aura mAnyatAe~ bhI bar3hIM / ve kaSTa dete haiM, zarIrameM unakA Aveza hotA hai aura mantroM- tantroMse ve utarate haiM, janatAko ve bahuta parezAna karate haiM, aisI bhI mAnyatAe~ cala pdd'iiN| dUsarI ora yaha bhI dhAraNA thI ki yakSa prasanna hote haiM to manokAmanAe~ pUrNa karate haiM / kAzImeM donoM hI prakArake yakSoMkI mAnyatAe~ pracalita thIM / maNibhadra Adi yakSoMke ullekha zvetAmbara jaina zAstroMmeM pracuratAse milate haiM / avasthiti aura itihAsa kAzI madhyavartI janapada thA / usake pichavAr3e kozala, vatsa mahAjanapada the / usake sAmane videha aura magadha the / kAzIse cAroM ora mArga jAte the / uttarakI ora zrAvastI aura dakSiNakI ora kozala the / pUrva meM magadha aura pazcimameM vatsa the I bauddhayugameM eka rAstA kAzIse rAjagRha jAtA thaa| dUsarA rAstA bhaddiyA hotA huA zrAvastIko jAtA thA / vArANasIse takSazilA aura veraMjAke bIca bhI eka rAstA thA / eka rAstA vaizAlIko bhI jAtA thA / veraMjAse eka sar3aka mathurA jAtI thI tathA vahA~se takSazilAko / vArANasIse jala-mArga dvArA AvAgamana bahuta prAcIna kAlase rahA hai / vahA~ se tAmralipti hokara pUrvI samudrako pAra karate the / isa prakAra kendrameM honeke kAraNa vArANasI nagarI 1. DaoN0 vAsudevazaraNa agravAla /
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarapradezake digambara jaina tIrtha 123 aura kAzI janapadakA anya bar3e-bar3e nagaroMke sAtha jala aura sthalake dvArA sambandha thaa| vyApArika kendra honeke kAraNa isakI gaNanA bhAratakI samRddha nagariyoMmeM kI jAtI thii| bhagavAna mahAvIrake kAlameM nau malla aura nau licchavi rAjAoMkA varNana milatA hai| ye aThAraha gaNatantra rAjA bhagavAna mahAvIrake nirvANotsavake avasarapara pAvAmeM pahuMce the| ina malla aura licchavi rAjAoMkA sambandha kAzI aura kozalase bhI thaa| 'kalpasUtra meM ullekha AyA hai-'navamallaI, navalecchaI kAsIkosalagA aTThArasavi gnnraayaanno| -kalpasUtra vyAkhyAna 6, sUtra 128 / ____ 'kalpasUtra'kI 'sandeha viSauSadhi' nAmaka TIkAmeM isakI vyAkhyA isa prakAra kI gayI hai'nava mallaI ityAdi-kAzIdezasya rAjAno mallakI jAtIyA navakozaladezasya rAjAno lecchakI jaatiiyaa'| arthAt kAzI dezake rAjA mallakI jAtIya the aura kozala dezake nau rAjA lecchakI jAtIya the| Azaya yaha hai ki mallako ( malla ) jAtike rAjAoMkA mUla vAsasthAna kAzI thA aura lecchakI ( licchavi ) jAtike rAjA mUlataH kozala dezake rahanevAle the| kAzI aura kozalake ye loga kaba kisa kAraNa apanI janmabhUmi chor3akara cale gaye aura jAkara unhoMne usa adhinAyakavAdI kAlameM malla aura licchavi gaNatantra jaise sudRr3ha gaNarAjyoMkI kaise sthApanA kI, ina viSayoM para itihAsakAroMko abhI vistRta khoja karanekI AvazyakatA hai| - vaidika sAhityameM kozalake kisI nagarakA nAma nahIM milatA / zatapatha brAhmaNake anusAra kozalameM brAhmaNa sabhyatAkA prasAra kuru-paMcAlake pazcAt tathA videhase pahale huaa| rAmAyaNa tathA hindU purANoMke anusAra kozalakA rAjavaMza ikSvAku nAmake rAjAse claa| isI vaMzakI zAkhAoMne vizAlA yA vaizAlI, mithilA aura kuzInArAmeM rAjya kiyaa| kozalakI taraha videhakA nirdeza bhI prAcIna vaidika sAhityameM nahIM hai| donoMkA prathama nirdeza zatapatha brAhmaNa (241-10) meM milatA hai| ina ullekhoMse prakaTa hai ki kozala a videha paraspara mitra the| kozala aura videhake sAtha kAzIko bhI prAdhAnya uttara vaidika kAlameM milaa| atharvavedameM prathama bAra kAzIkA nirdeza milatA hai| kAzIkA kozala aura videhake sAtha ghaniSTha sambandha thaa| kAzIke eka rAjA dhRtarASTrako zatAnIka sahasrAjitane harAyA thaa| vaha azvamedha yajJa karanA cAhatA thaa| kintu zatAnIkane use harA diyaa| phalataH kAzIvAsiyoMne yajJa karanA hI chor3a diyaa| bauddha mahAgovinda suttantameM bhI kAzIke rAjA dhattaraTTakA nirdeza kiyA hai jo zatapatha brAhmaNakA dhRtarASTra hI pratIta hotA hai| use mahAgovindane bharatarAja kahA hai| DaoN. rAya caudharIne likhA hai-aisA pratIta hotA hai ki kAzIke bharatavaMzakA sthAna rAjAoMke eka naye vaMzane le liyA jinakA vaMza nAma brahmadatta thaa| ye brahmadatta mUlataH videhake the| udAharaNake lie mAtiposaka jAtakameM kAzina dezako videha kahA hai / yathA 'muttomhi kAsIrAjena videhena ysssinaa|' DaoN. rAya caudharIkA vizvAsa hai ki videhake rAjyako ulaTanemeM kAzIke logoMkA hAtha thA kyoMki janakake samayameM kAzIrAja ajAtazatru videharAja janakase cir3hatA thaa| 1. Political history of Ancient India, P. 63.
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 . bhAratake digambara jaina tIrtha pAlITIkA paramattha jotikA (ji01, pR. 158-65 ) meM likhA hai ki videhake janaka vaMzakA sthAna una licchaviyoMne liyA jinakA rAjya videhakA sabase zaktizAlI rAjya thA tathA jo vajjigaNake pramukha bhAgIdAra the| ye licchavi kAzIkI eka rAnIke vaMzaja the| videhake licchaviyoMmeM antima tIrthaMkara bhagavAna mahAvIrakA janma haA aura kAzIkI vArANasI nagarImeM tIrthaMkara pArzvanAthakA janma huaa| ataH ina donoM rAjyoMmeM rAjanIti aura dharmakA ghaniSTha sambandha rahA hai| digambara jaina sAhityake anusAra pArzvanAtha uggavaMzI the aura sUtrakRtAMgameM ugroM, bhogoM, aikSvAkoM aura kauravoMko jJAtRvaMzI aura licchaviyoMse sambaddha kahA hai| isase bhI kAzIke ugravaMza tathA videhake licchaviyoM aura jJAtRvaMziyoMke pArasparika sambandhakA samarthana hotA hai'| kalakattA vizvavidyAlayameM DA. de. rA. bhaNDArakarane I. pUrva 650-325 takake bhAratIya itihAsapara kucha bhASaNa diye the| usameM unhoMne kahA thA ki bauddha jAtakoMmeM brahmadattake sivAya kAzIke chaha rAjA aura batalAye haiN| ugrasena, dhanaMjaya, mahAsIlava, saMyama, vissasena aura udayabhadda / viSNupurANa aura vAyapurANameM brahmadattake uttarAdhikArI yogasena, vizvakasena aura jhallATa batalAye haiN| DaoN. bhaNDArakarane purANoMke viSvaksena aura jAtakoMke vissasenako eka ThaharAyA hai| ___ jaina sAhityameM pArzvanAthake pitAkA nAma azvasena yA assaseNa batalAyA hai| kintu yaha nAma na to hindU purANoMmeM milatA hai aura na bauddha jaatkoNmeN| guNabhadrane apane uttarapurANameM pArzvanAthake pitAkA nAma vizvasena diyA hai| jAtakoMke vissaseNa aura hindUpurANoMke vizvaksenase isakI ekarUpatA sambhava hai| yahA~ aneka rAjavaMza Aye aura gye| phira 1033 I. meM isa sAMskRtika nagarIke durdina Aye, jabaki niyAltagIna nAmaka musalamAna saradArane isako kaI dina taka luuttaa| bAdakI zatAbdiyoMmeM aise avasara kaI bAra aaye| phira 1659 ImeM mugalasamrATa auraMgajebane kAzIke aneka mandiroMko tur3avA diyA aura unake sthAnapara masajideM banavA dii| jJAnavApIkI masajida vizvanAtha mandirako tur3avAkara usakI sAmagrIse banavAyI gayI thii| yahA~ rAjaghATa muhalle meM sarakArakI orase khudAI huI thI, usameM zuMgakAla ( I0 pU0 185 se 100 )se lekara madhyakAla takake avazeSa vipula mAtrAmeM mile haiN| purAtatva sthAnIya bhArata-kalAbhavanameM purAtattva sambandhI bahumUlya sAmagrI saMgrahIta hai| yahA~ rAjaghATa tathA anya sthAnoMpara khudAImeM jo purAtattva sAmagrI upalabdha huI thI, vaha isa kalA-bhavanameM surakSita hai| yaha sAmagrI vibhinna yugoMse sambandhita hai| isameM pASANa aura dhAtuko aneka jaina pratimAe~ bhI haiM / ye kuSANakAlase lekara madhyakAla takakI haiN| yahA~ kuSANa yugakI bhagavAn pArzvanAthakI pratimAkA eka zIrSabhAga hai jo mathurAse utkhananameM prApta huA thaa| isa zirobhAgake Upara sapta phaNAvalI hai| dhuMgharAle keza-kuntaloMkA vinyAsa atyanta kalApUrNa hai| 1. Political history of Ancient India, P. 99.
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarapradezake digambara jaina tIrtha 125 guptayugameM pratimAoMmeM alaMkaraNa aura surucisampannatAmeM jo vRddhi huI, vaha yahA~ prApta isa yugakI pratimAoMmeM dekhaneko milatI hai| rAjaghATase prApta eka jaina tIrthaMkara pratimAkA zirobhAga yahA~ rakhA huA hai| yaha eka zilAphalakameM utkIrNa hai| sirake Upara AkAzacArI deva hAthoMmeM pArijAta puSpoMkI mAlAe~ liye pradarzita haiN| zirake pRSThabhAgameM azoka vRkSakA bhavya aMkana hai| bhavya keza gucchaka, ardhonmIlita dRSTi, vItarAga chavi, mandasmita Adi sArA vaiziSTya isa zirobhAgameM parilakSita hai, jo isa yugakI anya tIrthaMkara pratimAoMmeM milatA hai| racanA-zailIse isakA kAla chaThI zatAbdI nizcita kiyA gayA hai| saMgrahAlayameM isa zIrSakA ullekha 'mahAvIra-pratimAkA zirobhAga' isa rUpameM kiyA gayA hai, kintu kisa lAMchana yA cihnake AdhArapara yaha nirNaya kiyA gayA, kaha sakanA kaThina hai / sAdhAraNataH pArzvanAtha aura kabhI-kabhI AdinAtha tathA supArzvanAthakI pratimAoMke zirobhAgako dekhakara pratimAkA paricaya mila jAtA hai, kintu zeSa tIrthaMkara mAoMke zirobhAga to prAyaH samAna hote haiN| isalie kevala zirobhAgase usa tIrthaMkara-pratimAkA sambandha kisa tIrthaMkarake sAtha hai, yaha spaSTa jJAta nahIM ho paataa| ataH yaha zIrSabhAga mahAvIra pratimAkA hai, yaha nahIM kahA jA sktaa| ___eka zilAphalakapara, jo 4 phuTa 51 iMca U~cA aura 33 phuTa caur3A hai, kamalAsanapara tIrthakara pratimA hai| pAdapIThake madhyameM dharmacakra tathA usake donoM ora siMha aMkita haiN| isake kucha Upara yakSa-yakSI haiM tathA unake UparI bhAgameM do tIrthaMkara pratimAe~ aMkita haiM / zirake pIche bhAmaNDala aura Upara chatratraya suzobhita haiN| usake donoM ora AkAzacArI deva puSpamAla liye hue dikhAI par3ate haiN| bhagavAnkI chAtIpara zrIvatsa cihna aMkita hai / do siMhoMse isa pratimAkI pahacAna mahAvIra pratimAke rUpameM kI jAtI hai| eka padmAsana tIrthaMkara pratimA balue pASANa khaNDapara utkIrNa hai| yaha pASANa lagabhaga Der3ha phuTa U~cA aura eka phuTa caur3A hai| siMhAsanake sthAnapara kamalAsana hai| nIce donoM ora bhagavAnke yakSa-yakSI vinIta mudrAmeM khar3e hue haiN| pIThikAke madhyameM dharmacakra hai, jisake donoM ora siMhAkRtikA banI huI haiN| donoM ora. camaravAhaka khar3e haiN| vakSake madhyameM zrIvatsa cihna hai| sirake pIche bhAmaNDala tathA Upara trichatra haiN| donoM ora nabhacArI deva hAthoM meM puSpamAla liye haiN| siMhAsana pIThake nicale bhAgameM eka caityavRkSa ke Upara tIrthaMkara pratimA aMkita hai| jisake donoM ora yakSa-yakSI pradarzita haiN| yakSI dvibhujI hai| eka bhujAse eka bAlakako godameM liye hue hai tathA dUsare hAthameM Amraphala hai| eka bAlaka nIce khar3A huA hai| isase jJAta hotA hai ki yaha ambikA mUrti hai| dakSiNa-pArzvameM eka lambodara yakSa-mUrti hai jo hAthoMmeM dhanakI thailI liye hue hai| yaha gomedayakSakI mUrti pratIta hotI hai| ambikA aura gomeda bAIsavaM tIrthaMkara neminAthake zAsana devatA haiM / ataH ise bhagavAn neminAthakI mUrti mAnA jAtA hai| isake atirikta mUrtikI pahacAnake lie koI lAMchana yA lekha nahIM hai| uparyukta donoM hI zilAphalakoMkI mUrtiyA~ chaThI zatAbdI kI mAnI jAtI haiN| rAjaghATake utkhananase prApta saptaphaNAvaliyukta eka tIrthaMkara pratimA yahA~ sthita hai| yaha kRSNa zilApaTapara utkIrNa hai| isa phaNAvalIke do phaNa khaNDita ho gaye haiN| sirake idhara-udhara do gaja bane hue haiN| unake Upara baiThe hue devendra hAthoMmeM kalaza liye hue haiN| phaNAvalIke Upara bherI tAr3ana karatA huA eka vyakti aMkita hai| yaha mUrti 11vIM zatAbdIkI anumAnita kI gayI hai| paMca phaNAvalIse yaha supArzvanAthakI mUrti pratIta hotI hai| kalAbhavanake saMgrahAlayameM bhI kucha jaina pratimAe~ upalabdha haiN| unameM se eka khaDgAsana
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 bhAratake digambara jaina tIrtha pratimA hai| donoM ora yakSa-yakSI khaDe haiN| vakSa para zrIvatsa aMkita hai| isa pratimA para koI lAMchana yA lekha nahIM hai| alaMkaraNa bhI prAyaH nahIM hai| ina kAraNoMse ise prathama zatImeM nirmita mAnA jAtA hai| eka zilAphalakapara caubIsI aMkita hai| madhyameM padmAsana RSabhadeva virAjamAna haiN| kezoMkI laTeM kandhoMpara laharA rahI haiN| pAdapIThapara vRSabhakA lAMchana hai| bhagavAnke donoM pAzoNmeM zAsana devatA cakrezvarI aura gomakhakA aMkana kiyA gayA hai| donoM hI dvibhajI haiM aura alaMkaraNa dhAraNa kiye hue haiN| cakrezvarIke eka hAthameM cakra tathA dUsare meM sambhavataH bijaurA hai| bhagavAnke mastakake Upara trichatra aura donoM ora savAhana gaja haiN| trichatrake Upara do paMktiyoMmeM padmAsana aura kAyotsargAsanameM teIsa tIrthaMkaroMkI mUrtiyA~ haiN| pIThikAke nIcekI ora upAsakoMkA aMkana kiyA gayA hai| ___isa mUrtikA kalAIse nIcekA bhAga aura bA~yA paira khaNDita hai| yaha phalaka khajurAhose prApta huA thaa| isakA AnumAnika kAla 11vIM zatAbdI batAyA jAtA hai| yahA~para eka sarvatobhadrikA pratimA bhI hai| cAroM dizAoMmeM cAra khaDgAsana tIrthaMkara pratimAe~ haiN| inake atirikta pratyeka dizAmeM pratyeka konepara do padmAsana pratimAe~ aMkita haiN| isa prakAra kula 12 pratimAe~ aMkita haiN| ina pratimAoMmeM na lAMchana aMkita hai, na zrIvatsa hI aMkita hai| khar3I pratimAoMkI bhujAoMkA bhAga khaNDita hai| yaha mUrti kahA~se prApta huI thI, jJAta nahIM huaa| tIrthakSetrakI vartamAna sthiti bhadainIghATa-bhagavAn sUpArzvanAthakA janmasthAna vartamAna bhadainI ghATa mAnA jAtA hai| . yahA~ Ajakala syAdvAda mahAvidyAlaya nAmaka prasiddha zikSA saMsthA hai| isake bhavanake Upara bhagavAn supArzvanAthakA mandira hai| yaha gaMgA taTapara avasthita hai| dRzya atyanta sundara hai| mandira choTA hI hai| kintu zikharabaddha hai / isakA nirmANa lAlA prabhudAsajI ArAvAloMne karAyA thaa| vedImeM bhagavAn supArzvanAthakI zvetapASANako saMvat 1913 meM pratiSThita padmAsana pratimA virAjamAna hai| isakI avagAhanA 15 iMca hai| isa mUlanAyaka pratimAke atirikta pA~ca zveta pASANakI aura eka kRSNa pASANakI tathA eka sarvatobhadrikA pratimA virAjamAna haiN| garbhagRhake dvArapara dAyeM-bAyeM pArzvameM mAtaMga yakSa aura kAlI ( mAnavI) yakSI banI huI haiN| yakSakA vAhana siMha hai aura yakSI vRSabhArUDhA hai| garbhagRhake bAharake kamare meM eka khAlI vedI hai| eka AlemeM caraNa bane haiN| mandirake donoM ora khulI chata hai / mandirakA zikhara bahuta sundara banA huA hai| bhadainI ghATase dakSiNakI ora do ghATa chor3akara bAbA chedIlAlajI kA ghATa hai| pUrvajoMkA kahanA hai ki isa ghATake nirmANase pahale yahA~ bhagavAn supArzvanAthake caraNa-cihna sthApita the| bhagavAnke garbhakalyANakakI tithi bhAdrapada zuklA 6 hai| usa samaya gaMgAmeM bAr3ha AyI hotI hai| ataH bar3I umrake vyakti pAnImeM jAkara caraNa-cihnakI pUjA kiyA karate the| kAzIke raIsa bAbA chedIlAlajIne isa jagaha ghATa banavAkara mandirakA nirmANa karAyA aura vi0 saM0 1952 meM usakI pratiSThA kraayii| dhArmika dveSake kAraNa bagalameM hI sthita mandirake adhikAriyoMne mukaddamebAjI cAlU kara dii| jarAse koneke lie varSoM taka mukaddamA calA aura chedIlAlajIkI jIta huii|
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarapradezake digambara jaina tIrtha 127 isI mandirameM ve purAne caraNa yA unakI pratikRti pratiSThita hai usakA lekha isa prakAra hai-'veravebhadrendusita mArgaziSe bharAkhye 2080 kAzyAM varANasi supArzva sujanme tIrthe eSaH kramAbjayugalaM trijagaddhitAm / saMsthApitaH sakalasaMghadigambareNa' hai| mandira zikharabaddha aura vizAla hai| isakI pratiSThA saMvat 1952 meM mitI mAgha zuklA 5 candravArako bAbA rAyadAsajIke putra bA. chedIlAlajIne karAyI thii| . garbhagRhameM do vediyA~ tIna dara vAlI haiN| mukhya vedImeM mUlanAyaka bhagavAn supArzvanAthakI kRSNavarNa, padmAsanastha Der3ha phuTa avagAhanAvAlI bhavya pratimA hai| pIThikApara svastika cihna tathA lekha hai| vakSapara zrIvatsa aMkita hai| isake atirikta 8 pASANakI tathA 5 dhAtukI pratimAe~ isa vedImeM virAjamAna haiN| dAyIM ora dUsarI vedI hai| isakI pratiSThA bhI saMvat 1952 meM huI thii| isameM mukhya pratimA bhagavAn supArzvanAthakI hai jo 20 iMca avagAhanA kI hai aura kRSNavarNa kAyotsargAsanameM sthita hai| inake alAvA 8 pASANa pratimAe~ aura haiN| isa mandirako bhI supArzvanAthakI janmabhUmi mAnA jAtA hai| bhelUpura-bhagavAn pArzvanAthakA janma vartamAna bhelUpurA muhallAmeM huaa| unake janma sthAnapara Ajakala do mandira bane hue haiN| eka kampAuNDa ke bhItara jaina dharmazAlA banI huI hai| yaha digambara-zvetAmbara samAjakI saMyukta dharmazAlA hai| isameM sabhI jaina bandhu binA kisI bhedabhAvake Thahara sakate haiN| dharmazAlAke bAda eka dUsarA ahAtA AtA hai / isa ahAteke dvArake bAyIM ora zvetAmbara samAjakA tathA dAyIM ora digambara samAjakA kAryAlaya hai| isa ahAteke dvArameM praveza karate hI sAmane jo mandira AtA hai, vaha digambara aura zvetAmbara samAjakA sammilita mandira hai| tathA isakI vediyoM para donoM sampradAyoMkI pratimAeM virAjamAna haiM, donoM hI sampradAyavAle apanIapanI mAnyatAnusAra pUjA-prakSAla karate haiN| mukhya vedImeM donoM sampradAyoMkI pratimAeM virAjamAna haiN| digambara samAjakI 4 pratimAe~ haiM / eka pratimA kRSNa varNa, padmAsana 15 iMca avagAhanAvAlI hai| isapara na to koI cihna hai aura na lekha hI hai / pratimA guptakAlakI pratIta hotI hai| tamA zveta pASANa kI, padmAsana tathA 11 iMca avagAhanAkI hai| isake Upara bhI lAMchana yA lekha nahIM hai| yaha bhI pUrva pratimAke samAna prAcIna hai| tIsarI pratimA bhagavAn pArzvanAthakI hai| yaha padmAsana mudrAmeM 15 iMca U~cI zveta pASANakI hai| sirapara sarpa-phaNa hai| pIThikApara sarpakA lAMchana tathA lekha aMkita hai| lekhake anusAra isakI pratiSThA saMvat 1568 meM huI thii| eka pratimA padmAvatI devIkI hai / zIrSapara pArzvanAtha virAjamAna haiN| ___ isa vedImeM zvetAmbara sampradAyakI 9 pASANako aura 2 dhAtukI pratimAeM haiN| vedoke pIche bA~yeM AlemeM do digambara pratimAe~ haiN| eka zilAphalakameM 24 pratimAe~ haiN| yaha caubIsI bilakUla vaisI hI hai, jaisI isa mandirake pAsavAle digambara jaina mandirameM hai| yaha abhilikhita hai / mUrti-lekhake anusAra isakA pratiSThAkAla vi. saMvat 1153 hai / dUsarI mUrti kRSNa pASANakI padmAsanameM bhagavAn pArzvanAthakI hai| isa mUrtipara koI lekha nahIM hai| kintu yaha pratimA pUrvokta caubIsIke hI samakAlIna pratIta hotI hai|
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 bhAratake digambara jaina tIrtha / * eka dUsare AlemeM zvetAmbara sampradAyakI do dhAtu aura eka pASANa-pratimA hai tathA eka caraNa-yugala virAjamAna hai| eka mejapara zvetAmbara sampradAyakI zveta mUrti rakhI hai| digambara jaina mandira ukta mandirake bagalameM dAyIM ora digambara jaina mandira hai| isake lie isa saMyukta mandira--- meM-se bhI rAstA hai aura usakA pRthak dvAra bhI hai| isa mandirameM tIna vediyA hai| mukhya vedImeM mUlanAyaka pratimA bhagavAn pArzvanAthakI hai| yaha zvetapASANakI padmAsanameM hai| avagAhanA 15 iMca hai / mUrti-lekhake anusAra yaha vi. saM. 1664 kI hai| isa vedImeM kUla 26 pratimAe~ virAjamAna haiM, jinameM 22 pASANakI aura 4 dhAtakI haiN| inameM vi. saMvat 1028 aura 1228 se lekara saMvat 1548,1664 aura 1952 takakI pratiSThita pratimAe~ haiN| vi. saMvat 1028vAlI pratimA bhagavAn candraprabhuko zveta pASANakI padmAsana 11 iMca kI hai| dAyIM orakI vedImeM bAyIM orase-kRSNa pASANake phalakapara bhagavAn zAntinAthakI kAyotsarga mudrAmeM 3 / phuTa UMcI pratimA hai / isake parikarameM nIce 9 bhaktajana baiThe hue haiN| dAyIM ora bhagavAnkA garur3a yakSa aura mahAmAnasI (kandarpA ) yakSiNI hai| donoM hI dvibhujI haiN| yakSake eka hAthameM phala aura dUsare hAthameM vajra hai| yakSake UparakI ora godameM eka bAlakako liye hae yakSI khar3I hai| isake UparakI ora indra pArijAta puSpa liye hue khar3A hai| usake bagalameM khaDgAsana arhanta pratimA hai| usake Upara bhI eka aura khaDgAsana arhanta pratimA hai| unake UparakI ora gaja hai, jisake Upara kalaza liye hue indra baiThA huA hai| phira AkAzacArI deva-deviyA~ kamala-puSpa liye dIkha par3atI haiN| chatratrayIke Upara vAdyayantra bajAtA huA eka puruSa dikhAI detA hai| bAyIM orakI racanA bhI isI prakArakI hai| antara itanA hai ki isa ora eka manuSyake kandhepara eka strI baiThI huI hai| isa vedImeM mukhya pratimA bhagavAn pArzvanAthakI hai| yaha kRSNa varNa, padmAsana aura 2 phuTa 10 iMca avagAhanAkI hai| eka mati kRSNa pASANakI padmAsanameM 18 iMca U~cI hai| isa maMtike Upara koI lAMchana aura lekha nahIM hai / yaha uttara madhyakAlakI pratIta hotI hai / isa vedImeM kula 17 pratimAe~ haiM jinameM 9 pASANakI aura 8 dhAtukI haiN| inameM vi. saMvat 1555 kI kaI pratimAeM haiN| . bAyIM vedImeM mUlanAyaka candraprabha bhagavAnkI zveta pASANakI padmAsana pratimA hai| yaha 15 iMca U~cI hai / yaha vi. saMvat 1990 kI pratiSThita hai| isa vedImeM cAra caubIsI mUrtiyA~ haiM / pratyeka eka zilAphalakameM ukerI huI haiN| varNa sAdhAraNa harita hai| lagatA hai, pASANa bahumUlya hai| zveta pASANakI eka khaDgAsana mUrti bhI hai| usameM lekha aura lAMchana nahIM hai| isa vedImeM padmAvatI devIkI zveta pASANako savA phuTa U~cI pratimA virAjamAna hai| yahA~ 3-4 varSa pUrva eka rocaka ghaTanA ghaTita huI thii| prAtaH jaba pujArI abhiSekake lie AyA to usane dekhA ki candraprabha bhagavAnake Upara eka vizAlakAya citakabarA sarpa phaNa phailAye hae baiThA hai| pUjArI jaba abhiSekake lie Age bar3hA to sarpa haTa gyaa| abhiSekake pazcAt vaha punaH Akara baiTha gyaa| use dekhane hajAroM vyakti aaye| usake citra bhI liye gye| phira vaha dekhatedekhate hI patA nahIM kahA~ calA gyaa| ina mandiroMke bagala meM eka samAdhisthala banA huA hai, jisapara digambara-zvetAmbara donoM sampradAyoMkA samAna adhikAra hai|
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 129 . uttarapradezake digambara jaina tIrtha seTha khaDgasena udayarAjakA mandira-ukta mandiroMke kampAuNDake bAhara navIna digambara jaina mandira hai, jo seTha khaDgasena udayarAjakA banavAyA huA hai| yaha mandira zikharabaddha aura bar3A bhavya hai / mandirake bAhara udyAna hai / isa mandira aura yahA~kI mUrtiyoMkI pratiSThA saMvat 1925 meM huI thii| yahA~kI tIna vediyoMpara tIrthaMkara pratimAeM virAjamAna haiN| inake atirikta tIna vediyoMmeM padmAvatI devI virAjamAna haiN| bAyIM orake kakSameM padmAvatI devIkI zveta pASANakI 3 phuTa U~cI mUrti hai| nIce sImeNTakI ajagarakI kuNDalI banI huI hai| isa para paoNliza itanI kalAtmaka DhaMgase kI gayI hai ki vaha sajIva pratIta hotA hai| kuNDalIke Upara kamalAsana hai, jisapara devI baiThI hai| usake sirake Upara sImeNTakA banA huA phaNa-maNDapa hai| padmAvatIkI itanI sundara mUrti anyatra milanA kaThina hai| ___ mandirakI vedIpara svarNakA kAma bahuta sundara kiyA gayA hai| dIvAloMpara bhitticitra bane hae haiM. jinameM paurANika AkhyAna citrita kiye gaye haiN| sacitra bhaktAmara stotra bhI citrita kiyA gayA hai| ____ isa mandirakI bagalameM mahArAja vijayAnagaramkA mahala hai| seTha khaDgasena udayarAjane mahArAjase mukaddamA jItakara yaha sthAna prApta kiyA thaa| eka mahattvapUrNa grantha-prazasti ___ syAdvAda mahAvidyAlayake akalaMka pustakAlayameM eka hastalikhita grantha hai, jisakA nAma 'sAmAyika nitya pratikramaNa pATha' hai| isakA lekhana-kAla saMvat 1619 hai / isa pratimeM kula 16 patra haiN| usameM jo prazasti dI gayI hai vaha upayogI honeke kAraNa yahA~ dI jA rahI hai liSataM (likhitaM ) paMDita sevArAma tripAThI kozala deze trilokapura madhye pArzvanAtha caityAlaye paThanArthaM ye utA (tta ) rA kAzI SaMDa ( khaNDa ) vArANasI nagarI bhelIpura zrI pArzvanAtha caityAlayAt paThanArthaM zrI guNakIrti AcAra zrI dighavara ( digambara ) gaccha sarosati ( sarasvatI) mUla saMgha AmanAye ( AmnAye ) ugAma ( ? ) tase sIse brahma padmasAgara sake sovAse 1619 miti caitra ( caitra ) vada 10 teM divasI sAmAika pATha sampUrNa samAptaH / / 6 / / ___isa prazastise do bAtopara prakAza par3atA hai ki saMvat 1619 (san 1562) meM trilokapurameM pArzvanAtha digambara caityAlaya thA tathA bhelapUrameM pArzvanAtha mandira vidyamAna thaa| yaha kAla mugala samrATa akabarakA thaa| hindU-tIrtha hinduoMkI mAnyatAnusAra ayodhyA, mathurA, mAyA ( kanakhala haridvAra ), kAzI, kAMcI, avanti ( ujjaina ) aura dvArakA ye sAta mahApuriyA~ haiN| inameM kAzI mukhya mAnI gayI hai| yaha purI zaMkarajIke trizUlapara basI hai| 'kAzyAM hi maraNAnmuktiH' yaha hindU-zAstroMkA vAkya hai| kAzImeM maranese mukti prApta hotI hai, isa vizvAsake kAraNa hI prAcIna kAlameM yahA~ dehotsarga karaneke lie hindU loga AyA karate the| yaha nagara zivajIkA nagara kahalAtA hai, ataH yahA~ ziva aura unake gaNoMke aneka mandira haiN| yahA~ unake kula 59 mukhya zivaliMga, 12 Aditya, 56 vinAyaka, 8 bhairava, 9 durgA, 13 nRsiMha aura 16 kezava haiN| kAzIkA sambandha mahArAja harizcandra, kabIra aura tulasIse bhI rahA hai|
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 bhAratake digambara jaina tIrtha kAzI sahasroM varSoM se vidyAkA kendra rahI hai| yahA~ bhAratIya vAGmaya-darzana aura sAhityake adhyayana-adhyApanakI prAcIna paramparA aba taka surakSita hai| jarI aura rezamakI sAr3iyoMke lie to banArasa sadAse prasiddha rahA hai| aura apanI usa khyAtiko vaha Aja bhI surakSita rakhe hue hai| siMhapurI siMhapurI vArANasI jilemeM vArANasIse sar3aka mArga dvArA 6 ki. mI. dUra uttarameM avasthita hai| banArasa chAvanI sTezanase yaha 8 ki. mI. aura banArasa siTIse 5 ki. mI. hai| vahA~ jAneke lie vArANasIse moTara aura TaiksI hara samaya milatI haiN| Trenase jAnA ho to sAranAtha sTezana utaranA caahie| sTezanase lagabhaga tIna phalA~ga dUra digambara jaina mandira aura dharmazAlA hai| yahA~kA posTa Aphisa sAranAtha hai| jainatIrtha bhagavAn zreyAnsanAthake cAra kalyANakoMke kAraNa yaha atyanta prAgaitihAsika kAlase jainatIrtha rahA hai| yahA~ unake garbha, janma, dIkSA aura kevalajJAna ye cAra kalyANaka hue the| jaina mandira kSetra para eka digambara jaina mandira hai| eka vedImeM 2 phUTa 5 iMca avagAhanAvAlI zreyAnsanAtha bhagavAnkI zyAmavarNa padmAsana mUlanAyaka pratimA hai| yaha pratimA atyanta manojJa hai| pratimA lekhase jJAta hotA hai ki isakI pratiSThA vi. saMvat 1881 meM mArgazIrSa zuklA SaSThI zukravArako pabhausAparvatapara haI thii| isa pratimAke nIce geMDekA lAMchana hai jo bhagavAn zreyAnsanAthakA hai| yaha bhelUpurake digambara jaina mandirase lAkara yahA~ virAjamAna kI gaI thii| isa pratimAke sAthakI do zyAmavarNa pratimAe~ abhI taka bhelapUrake jaina mandira meM virAjamAna haiN| mUlanAyaka pratimAke Age bhagavAn zreyAnsanAthakI zvetavarNa pratimA hai| eka siMhAsanameM bhagavAn pArzvanAthako zyAmavarNa pratimA virAjamAna hai| yaha pratimA bhI bhelUpurake mandirase lAyI gayI thii| vedIke pIche dAyIM ora dIvAlameM banI huI eka AlamArImeM eka zilApaTameM nandIzvara caityAlaya hai jisameM 60 pratimAe~ banI huI haiN| isameM UparakI pratimAoMkI paMkti khaNDita hai| yaha zilApaTa bhUgarbhase upalabdha huA thA / bAyIM orake dAlAnameM eka tahakhAnA banA huA hai / garbhagRhake Age vizAla sabhAmaNDapa hai| mandirake bAhara vizAla cabUtarA aura udyAna hai| mandirake kampAuNDake bAhara bhArata sarakArakI orase ghAsakA lAna aura pUSpodyAna banA diyA gayA hai| yaha sArI bhUmi pahale mandirakI thI kintu digambara jaina samAjakI asAvadhAnIke kAraNa isa vizAla bhUmikhaNDapara aba sarakArI adhikAra ho gayA hai| yahA~ koI zvetAmbara mandira nahIM hai| maayaa| purAtattva jaina mandirake nikaTa hI eka stupa hai| isakI U~cAI 103 phUTa hai| madhyameM isakA vyAsa
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarapradezake digambara jaina tIrtha 131 93 phuTa hai| isakA vedIbandha aThakoNa hai| isake pArzvameM eka maharAva hai| maharAvake pAdapIThapara prArambhameM mUrtiyA~ rakhI huI thiiN| dakSiNa bhAga belabUToMse alaMkRta hai, jinake kucha bhAga aba taka avaziSTa haiM / yaha stUpa 2200 varSake lagabhaga prAcIna hai| isa stambhakI opadAra pAliza tathA azvAdi jAnavaroMkA citraNa kalAke utkRSTatama udAharaNoMmeM se hai| isakA nirmANa samrATa priyadarzIne karAyA thaa| bhagavAna zreyAnsanAthakI janma nagarI honeke kAraNa sampratine bhagavAnakI smRtimeM ise nirmita karAyA hogA, yaha mAnyatA bhI pracalita hai| stUpake ThIka sAmane siMhadvAra banA huA hai, jisake donoM stambhoM para siMhacatuSka banA huA hai| siMhoMke nIce dharmacakra hai jisake dAyIM ora baila aura ghor3ekI mUrtiyA~ aMkita haiM / dvArakA AkAra bhI bar3A kalApUrNa hai| bhArata sarakArane isa stambhakI siMhatrayIko rAjacihnake rUpameM mAnya kiyA hai aura dharmacakrako rASTradhvajapara aMkita kiyA hai| jabase ina dharmacihnoMko zAsanase mAnyatA prApta huI hai, tabase janasAdhAraNakA dhyAna isa ora vizeSa rUpase AkRSTa huA hai| jaina mAnyatAnusAra pratyeka tIrthaMkarakA eka vizeSa cihna hotA hai aura pratyeka tIrthaMkarapratimApara usakA cihna aMkita rahatA hai| una cihnoMse hI yaha jJAta ho jAtA hai ki yaha pratimA amuka tIrthaMkarakI hai| ve cihna mAMgalika kAryoM aura mAMgalika vAstuvidhAnoMmeM bhI maMgala cihnoMke rUpameM prayukta kiye jAte haiN| siMha bhagavAn mahAvIrakA cihna hai| baila prathama tIrthaMkara RSabhadevakA aura ghor3A tRtIya tIrthaMkara sambhavanAthakA cihna hai| isI prakAra dharmacakra tIrthaMkaroM aura unake samavasaraNakA eka Avazyaka aMga hai / samavasaraNakI devanirmita racanAmeM siddhArthavRkSa, caityavRkSa, koTa, vanavedikA, stUpa, toraNayukta mAnastambha, dhvajastambha, zrImaNDapa Adi hote haiN| zrImaNDapameM tIna pIThikA hotI hai| pratyeka pIThikApara aSTamaMgala-dravya hote haiM tathA yakSa apane mastakapara dharmacakra liye khar3e rahate haiN| inameM hajAra-hajAra Are hote haiN| .isI prakAra jaba tIrthaMkara bihAra karate haiM, taba unake Age-Age hajAra AroMvAlA dharmacakra calatA hai / bhagavajjinasenane batAyA hai sahasrAra-sphuraddharma-cakraratnapuraHsaraH / / AdipurANa 25 / 256 isa dharmacakrake kAraNa hI tIrthaMkarako dharmacakrI kahA jAtA hai| AcArya jinasena kahate haiM mahAprabhAvasampannAstatra zAsanadevatAH / nemuzcApraticakrAdyA vRSabhaM dharmacakriNam / / harivaMzapurANa 9 / 222 arthAt bar3e-bar3e prabhAvazAlI apraticakra Adi zAsana devatA dharmacakrI bhagavAnko nirantara namaskAra karate haiN| ..... - tIrthaMkara kevalajJAna prApta karaneke pazcAt jo prathama dharmopadeza karate haiM, use dharmacakrapravartana kahA jAtA hai| dharmacakrakA itanA mahattva honeke kAraNa hI prAyaH sabhI pratimAoMke siMhAsanoM aura vediyoMmeM dharmacakra banA rahatA hai| zilApaTTapara jo pratimAeM banAyI jAtI haiM unameM bhI prAyaH dharmacakra milatA hai| paurANika mAnyatAke anusAra isa sthAnapara gyArahaveM tIrthaMkara zreyAnsanAthane dharmacakrapravartana kiyA thaa| yahA~para devoMne unake samavasaraNakI racanA kI thii|
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 bhAratake digambara jaina tIrtha samavasaraNa-racanAkA adhyayana karanepara eka niSkarSa nikalatA hai ki samavasaraNa tIrthaMkara bhagavAnke puNyavaibhavakA pariNAma hai / jaina mandira samavasaraNake pratIka hote haiM / kintu jaina mandirameM samavasaraNakI sampUrNa racanA nahIM kI jA sktii| ataH samavasaraNakI aneka mAMgalika vastuoMkI svatantra racanA bhI hotI rahI hai| aisI racanAoMmeM stUpoMkA apanA alaga mahattva rahA hai| isI lie dezake vibhinna sthAnoMse utkhananameM bhI stUpoMkI upalabdhi huI aura kaI sthAnoMpara abataka ye jIrNa-zIrNa dazAmeM khar3e bhI hae haiN| aisA lagatA hai, prAcInakAlameM, vizeSataH IsA pUrva tIsarI zatAbdIse guptakAla taka jaina sthApatya kalAmeM stUpoMkA vizeSa pracalana rhaa|---- jaina zAstroMmeM stUpoMke sambandhameM vistArapUrvaka vivaraNa upalabdha hote haiN| jaina vAGmayameM stUpa dasa prakArake batAye gaye haiM loka stUpa, madhyaloka stUpa, mandara stUpa, kalpavAsa stUpa, greveyaka stUpa, anudiza stUpa, sarvArthasiddhi stUpa, siddhastUpa, bhavyakUTa stUpa, pramoda stUpa / ye stUpa tattvabodha prApta karaneke sAdhanoMke rUpameM mAne jAte the| isI uddezyase unakA nirmANa bhI hotA thaa| pazcAdvartI kAlameM prabodha stUpa nirmita hone lage, jo tIrthaMkaroM aura muniyoMke smAraka the| ina stUpoMkI pUjAkA pracalana prArambhase hI rahA hai| aise stUpa mathurA, devagar3ha Adi sthAnoM meM mile haiN| yahA~ jo stUpa khar3A hai, vaha devAnAM priya, priyadarzI samrAT sampratikA ho sakatA hai| isa mAnyatAke samarthanameM kaI tarka upasthita kiye jA sakate haiN| prathama to yaha ki yaha sthAna tIrthaMkara zreyAnsanAthakI kalyANaka bhUmi hai| dUsare, 'devAnAM priya' yaha jaina paramparAkA zabda hai| jaina sUtra sAhityameM isa zabdakA prayoga sthAna-sthAna para milatA hai| isakA prayoga bhavya, zrAvaka Adike arthameM AtA hai| sampratine apane liye priyadarzI zabdakA hI sarvatra prayoga kiyA hai, lekina kahIM-kahIMpara devAnAMpriya priyadarzI zabda bhI prayukta huA hai| sambhavataH inhIM kAraNoMse purAtattvavizAradoMko bhI samrATa azoka dvArA isake nirmita honekA sandeha hai| isIlie isa stUpake sambandhameM purAtattva vibhAgakI orase jo sUcanA-paTTa lagAyA gayA hai, usameM apane isa sandehako "sambhavataH yaha stUpa samrATa azoka dvArA nirmita huA" yaha likhakara prakaTa kiyA gayA hai| zreyAnsanAthake nAmapara hI isa sthAnakA nAma sAranAtha pdd'aa| vyavasthA yahA~ke jaina mandirakI vyavasthA digambara jaina paMcAyata banArasake adhIna hai| yahA~ varSameM phAlguna kRSNa ekAdazIko, jisa dina zreyAnsanAtha bhagavAnne dIkSA lI thI, melA hotA hai aura zrAvaNa zuklA 15 ko, jisa dina bhagavAnkA nirvANa huA thA, dUsarA melA bharatA hai| yahA~ Thaharaneke lie jaina dharmazAlA banI huI hai| isameM cAroM ora kamare aura dAlAna haiM tathA bIcameM udyAna hai| dharmazAlAke pIche cAra bodhemeM udyAna banA haA hai, jo dharmazAlAkI hI sampatti hai| bauddhatIrtha bauddha mAnyatAnusAra mahAtmA buddhane sarvaprathama apane paMcavargIya ziSyoMko yahIMpara upadeza dekara apanA dharma-cakra pravartana kiyaa| bauddha granthoMmeM isa sthAnakA nAma RSipattana aura mRgadAva AtA hai| yahA~ sAre vizvase bauddha yAtrI darzanArtha Ate haiN|
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ mArga uttarapradezake digambara jaina tIrtha candrapurI 133 candrapurI kSetra banArasase Age mena lAinapara kAdIpura sTezanase 5 ki. mI. dUra gaMgAke kinAre avasthita hai | TaiksI aura moTara dvArA vArANasI - gorakhapura roDapara 20 ki. mI. hai| rela dvArA 24 ki. mI. par3atA hai / mukhya sar3akase 2 ki. mI. kaccA rAstA jAtA hai / yaha siMhapurIse 17 ki. mI. hai| yaha eka choTA-sA gA~va hai jo candrauTI kahalAtA hai / yaha vArANasI jilemeM hai aura isakA posTa Aphisa kaithI hai / yAtriyoMke lie suvidhA janaka yaha hai ki vArANasI meM maidAginako jaina dharmazAlA meM ThahareM / vahA~se TaiksI yA basase jaayeN| TaiksI mandira taka pahu~ca jAtI hai / basase sar3aka para utarakara do ki. mI. paidala calanA par3atA hai / pujArI gA~vameM rahatA hai / jamAdAra daravAjepara hI rahatA hai / jainatIrtha yaha AThaveM tIrthaMkara candraprabhu bhagavAnkA janma sthAna hai| isa sthAnapara bhagavAn candraprabhake garbha, janma, tapa aura kevalajJAna ye cAra kalyANaka hue the / isalie yaha eka atyanta prAcIna tIrthaM sthAna hai / vartamAna sthiti yahA~ digambara jainoM kA eka prAcIna mandira thA, jisapara zvetAmbaroMne adhikAra kara liyA / taba ArA nivAsI lAlA prabhudAsane yahA~ gaMgAke taTapara san 1993 meM navIna digambara jaina mandirakA nirmANa karAyA / mandirake lie bhagavAn candraprabhakI do mUrtiyoMkA nirmANa bhI inhoMne karAyA aura unakI paMcakalyANaka pratiSThA bA0 devakumAra ArA vAloMne karAyo / mandira sAdhAraNa hai tathA dUsarI maMjila para hai| garbhagRha eka sAdhAraNa-sA kamarA hai, jo lagabhaga 8 x 8 phuTa hai| dIvAla meM AlamArInumA vedImeM eka sAdhAraNa pASANake siMhAsanapara mUlanAyaka bhagavAn candraprabhakI zveta pASANakI paune do phuTa U~cI pratimA virAjamAna hai / isake Age pItala ke siMhAsanapara bhagavAn pArzvanAthakI 8 iMca U~cI kRSNavarNa pratimA hai / garbhagRhake Age sabhAmaNDapa hai, jo garbhagRhase kucha bar3A hai| garbhagRhake dvArapara idhara-udhara donoM AloMmeM yakSa vijaya aura aSTabhujI yakSiNI jvAlAmAlinI kI mUrtiyA~ rakhI huI haiM / isI prakAra sAmagrI vAlI vedIke idhara-udhara AlemeM ekameM kSetrapAla tathA dUsaremeM caraNa virAjamAna haiM / mandirake cAroM ora dharmazAlA hai / zvetAmbaroMke adhikArameM jo mandira hai, vaha digambara mandirase thor3I dUrapara banA huA hai| isakA nirmANa saMvat 1860 meM huA thA / kiMvadantI isa mandira nirmAtA lAlA prabhudAsakI Arthika sthiti sAdhAraNa thI, aisA kahA jAtA hai / eka bAra bhaTTAraka jinendrabhUSaNane unase kahA- tuma chaha jaina mandiroMkA nirmANa karAo / lAlA prabhudAsane isapara dukhI hokara apanI Arthika vivazatA prakaTa ko to bhaTTArakajI boletuma isakI cintA mata karo, kevala svIkRti bhara de do / lAlAjIne apanI svIkRti de dI / dekhate-dekhate kucha dinoM meM hI lAlAjIkI Arthika sthiti sudhara gayI / taba unhoMne candrapurI, bhadainI,
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 bhAratake digambara jaina tIrtha aura kauzAmbI digambara jaina mandira bnvaaye| ve apane jIvanameM pUre chaha mandira banavA pAnese pahale hI svargavAsI ho gye| ataH zeSa tIna mandiroMkA nirmANa unake vaMzajoMne kraayaa| isake atirikta unake vaMzajoMne 'prabhudAsa jaina ( tIrthakSetra ) nidhi' nAmase eka TrasTakI sthApanA kI, jisakI orase ina mandiroMkI dekhabhAla aura vyavasthA hotI hai| vArSika melA yahA~ caitra kRSNa paMcamIko vArSika melA bharatA hai| prayAga mArga dillIse kalakattA jAnevAlI uttara relave lAinapara ilAhAbAda jaMkzana hai| yaha sabhI orase kendrameM hai| ilAhAbAda jaMkzanapara uttara relave aura madhya relavekI lAineM milatI haiN| sar3akake mArga dvArA bhI isakA sambandha sabhI bar3e zaharoMse hai| nainImeM havAI aDDA bhI hai| muhallA cAhacandameM jaina dharmazAlA hai| tIrthakSetra Adya tIrthaMkara bhagavAna RSabhadevane jina 52 dezoMkI racanA kI thI, unameM kozala deza bhI thaa| usake antargata hI purimatAla nAmaka eka nagara thaa| bhagavAnne dIkSA lenese pUrva apane sau putroMko vibhinna nagaroMke rAjya diye the| unameM vRSabhasena nAmaka putrako purimatAlanagarakA rAjya diyaa| jaba bhagavAnne nIlAMjanA apsarAkI nRtya karate hue mRtyu dekhI to unake manameM saMsAra, zarIra aura bhogoMke prati nirveda ho gyaa| laukAntika devoMne isa pUNya avasarapara Akara bhagavAnke vairAgyako sarAhanA kI, anumodana kiyA aura preraNAprada nivedana kiyaa| bhagavAn rAjapATa tyAgakara dIkSA lene ayodhyAse devanirmita pAlakI 'sUdarzana meM cala diye| pAlakIko sarvaprathama bhUmi gocariyoMne uThAyA aura sAta kadama cale / pazcAt vidyAdharoMne pAlakIko utthaayaa| tadanantara devoMne pAlakIko uThA liyA aura AkAza mArgase cle|| AkAzameM deva aura indra harSa-vibhora cala rahe the aura bhUmipara bhagavAnkI striyA~-nandA aura sunandA, anya parivArI jana aura janatA zokAkUla cala rahI thii| sAthameM bhagavAnke mAtApitA marudevI aura nAbhirAya bhagavAnkA dIkSAkalyANaka dekhane cala rahe the| bhagavAn siddhArtha vanameM paha~cakara pAlakIse utara par3e aura phira unhoMne sabhI prakArake parigrahakA tyAga karake eka vaTavRkSake nIce pUrvAbhimukha hokara apane hAthoM dvArA keza luMcana kyaa| isa prakAra bhagavAnane caitra kRSNA navamIke dina sAyaMkAlako uttarASADha nakSatrameM dIkSA le lI aura chaha mAhakA yoga lekara usa vaTavRkSake nIce eka zilA-paTTapara AsIna ho gye| dIkSA lete hI bhagavAnko manaHparyayajJAna utpanna ho gyaa| cAra hajAra rAjA bhagavAnke sAtha dIkSita ho gye| unameM samrAT bharatakA putra marIci bhI thaa| devoM aura indroMne bhagavAnkA dIkSAkalyANaka mnaayaa| isI samayase usa sthAnakA nAma prayAga par3a gyaa| AcArya jinasenane isa sambandhameM harivaMza-purANameM bar3e spaSTa zabdoMmeM ullekha kiyA hai| ve likhate haiM :
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarapradezake digambara jaina tIrtha 135 evamuktvA prajA yatra prajApatimapUjayat / pradezaH sa prajAgAkhyo yataH pajArthayogataH // 9 / 96 / / arthAt 'tuma logoMkI rakSAke lie maiMne catura bharatako niyukta kiyA hai| tuma usakI sevA karo' bhagavAnke aisA kahane para prajAne unakI pUjA kI / prajAne jisa sthAnapara bhagavAnkI pUjA kI, vaha sthAna pUjAke kAraNa 'prayAga' isa nAmako prApta huaa| isI prakAra AcArya raviSNane 'padmapurANa' meM kahA hai prajAga iti dezo'sau prajAbhyo'smin gato yataH / prakRSTo vA kRtastyAgaH prayAgastena kIrtitaH // 13 // 28 // arthAt bhagavAn vRSabhadeva prajAse dUra ho usa sthAnapara pahu~ce the, isalie usa sthAnakA nAma 'prajAga' prasiddha ho gyaa| athavA bhagavAnne usa sthAnapara bahuta bhArI tyAga kiyA thaa| isalie usakA nAma 'prayAga' bhI prasiddha huaa| ina ullekhoMse spaSTa hai ki bhagavAn RSabhadevake kAraNa hI isa sthAnakA nAma 'prayAga' par3A aura phira pUrimatAla nagara bhI prayAga kahalAne lgaa| kyoMki sAhityameM RSabhadevake pazcAt purimatAla nAmaka kisI nagarakA nAma dekhane meM nahIM aayaa| bhagavAn prajApati kahalAte the, prajA unheM hRdayase prema karatI thI, unapara zraddhA rakhatI thii| isalie bhagavAnke sarvasva tyAga jaisI apUrva ghaTanAke kAraNa 'prayAga' nAma par3A, jo Age calakara sthAyI ho gyaa| dIkSA leneke pazcAt bhagavAn yahA~para kevala chaha mAha taka hI rhe| isake pazcAt ve vibhinna dezoMmeM vihAra karate rhe| ThIka eka hajAra varSa pazcAt ve purimatAla nagara padhAre / bhagavajjinasenAcAryake zabdoMmeM maunI, dhyAnI aura mAnase rahita ve atizaya buddhimAn bhagavAn dhIre-dhIre aneka dezoMmeM vihAra karate hue kisI dina purimatAla nAmaka nagarake samIpa jA phuNce| vahA~ zakaTa nAmaka vanameM vaTavRkSake nIce eka zilApara paryakAsanase virAjamAna ho gye| unhoMne dhyAnAgni dvArA ghAtiyA karmoMkA nAza kara diyA aura phAlguna kRSNA ekAdazIko uttarASADha nakSatra meM bhagavAnko nirmala kevalajJAna utpanna ho gyaa| sampUrNa devoM aura indroMne vahA~ Akara kevalajJAnakI pUjA kI aura kevalajJAna kalyANakakA mahotsava bnaayaa| indrakI AjJAse devoMne usI sthAnapara samavasaraNakI racanA kI / usa samaya usa nagarakA nareza, RSabhadevakA tRtIya putra vRSabhasena aneka rAjAoMke sAtha bhagavAnke pAsa pahu~cA aura dIkSA lekara bhagavAnkA prathama gaNadhara banA / taba isa yugameM prathama tIrthaMkarakA prathama upadeza yahIMpara huaa| bhagavAn RSabhadevane dharmacakra pravartana prayAgameM hI kiyaa| bhagavAnkI dIkSAke kAraNa isa nagarakA nAma badalakara prayAga ho gayA aura jisa vaTavRkSake nIce unheM akSaya jJAna-lakSmI prApta huI, vaha vaTavRkSa 'akSayavaTa' kahalAne lgaa| nandisaMghakI gurvAvalImeM akSayavaTakA ullekha isa prakAra milatA hai-'zrI sammedagiri-campApurI-UrjayantagiriakSayavaTa-AdIzvara dIkSA sarva siddhakSetra kRta yaatraannaaN|' isameM akSayavaTako tIrtha sthAna mAnA hai| kASThA saMgha nandItaTa gacchake bhaTTAraka zrIbhUSaNake ziSya nayanasAgarane, jo 16vIM, 17vIM zatAbdIke vidvAna haiM, apanI 'sarvatIrthavandanA' nAmaka racanAmeM prayAgake sambandhameM bhI likhA hai. jo isa prakAra hai 'gaMgA-yamunA madhya nayara prayAga prasiddhaha / jinavara vRSabha dayAla dhRta saMyama mana suddhaha /
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha baTa prayAga tala jaina yoga dharmo sbhaash| pragaTyo tIrtha prasiddha pUrata bhavimaNa Asaha / prayAgabaTa dIThe thake pApa sakala jana prihre| bRhat jJAnasAgara vadati prayAga tIrtha bahu sukha kare isameM kavine batAyA hai ki RSabhadeva bhagavAnne prayAga vaTavRkSake nIce dhyAna lagAyA thaa| isase vaha tIrthake rUpameM prasiddha ho gyaa| vahA~ jAnepara logoMkI manokAmanAeM pUrI hotI thIM; aisA usa sthAnakA atizaya thaa| 'prAcIna tIrthamAlA saMgraha' bhAga 1, pR0 10-11 ke anusAra prAcIna samayameM yahA~ RSabhadevake caraNa virAjamAna the kintu solahavIM sadImeM rAya kalyANa nAmaka sUbedArane caraNa haTAkara zivaliMga sthApita karA diyaa| 'vividha tIrtha kalpa' meM likhA hai ki AcArya annikAputrako logoMne nAvase uThAkara gaMgAmeM pheMka diyaa| AcAryako isakA koI kheda nahIM thaa| kintu jala kAyake jIvoMkI jo virAdhanA ho rahI thI, isase ve AtmAlocanameM lge| tabhI zreNI-ArohaNa karake unheM kevalajJAna ho gayA aura antakRtkevalI hokara mukti-lAbha kiyaa| devatAoMne nirvANa mahimA (pUjA) kii| Age likhA hai 'ataeva tIrthaM prayAga iti jagati pprthe| prakRSTo yAgaH pUjA atreti prayAga ityanvarthaH / zalAprItatvagatAnugatikatayA cAdyApi parasamayinaH krakacaM svAMge dApayanti ttr| vaTazca tatra gaNazasturuSkaizchinno'pi muharmahaH prarohati / -vividha tIrthakalpa pR068 isake anusAra musalamAna bAdazAhoMne yaha vaTavRkSa kATa diyA thA kintu vaha bAra bAra uga AtA hai| yaha sthAna prAkRtika suSamAse samRddha hai| gaMgA-yamunA aura sarasvatIkA yaha saMgama sthala hai| ina tIna nadiyoMkI zveta, nIla aura rakta dhArAe~ milakara eka dUsaremeM samAhita ho gayI haiN| yaha akSaya vaTa isa triveNI saMgamake taTapara khar3e hue kileke bhItara hai| isameM to sandeha nahIM hai ki vaha mUla akSayavaTa samApta ho gayA, kintu usakI vaMza-paramparAke dvArA aba taka eka akSayavaTa vidyamAna hai| pahale pAtAlapurI guphAmeM kucha paNDe loga eka sUkhI lakar3Iko kapar3emeM lapeTakara aura use akSaya vaTa kahakara bhakta janatAko usakA darzana karAte the, aba bhI karAte hai| kintu aba, kahate haiM, akSaya vaTakA patA cala gayA hai aura aba saptAhameM do dina usake darzana karAye jAte haiN| yamunA kinAreke phATakase yahA~ A sakate haiN| Ajakala yaha usa kSetra meM hai jo senAke adhikArameM hai| ataH isake darzanake lie kSetrIya sainika adhikArIse AjJA lenI par3atI hai| isa sthAnakI yAtrA karanese bhagavAn RSabhadevakI smRti manameM jAga uThatI hai aura mana anirvacanIya bhakti-bhAvase plAvita ho uThatA hai| purAtattva ___yahA~ kilemeM eka prAcIna stambha hai| bhagavAn RSabhadevakI kalyANaka bhUmi honeke kAraNa maurya samrATa sampratine isakA nirmANa karAyA thaa| usa stambhako bhUlase azoka stambha kahane lage haiN| isake Upara priyadarzI (sampratikI upAdhi ), usakI rAnI, samrAT samudragupta, vIrabala aura jahA~gIrake lekha bhI khude hue haiM /
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarapradezake digambara jaina tIrthaM 137 pArzvanAtha mandira yahA~ cAhacanda muhallA sarAvagiyAnameM eka unnata zikharase suzobhita pArzvanAtha paMcAyatI mandira hai / aisA kahA jAtA hai ki isa mandirakA nirmANa nauvIM zatAbdImeM huA thA / isa prakAra yaha mandira 1100 varSa prAcIna hai / yadyapi samaya-samayapara mandirakA jIrNoddhAra hotA rahA hai, ataH prAcInatAke cihna pAnA kaThina hai / phira bhI paramparAgata anuzruti isI prakAra kI hai / lagabhaga 150-200 varSa pUrva kilekI khudAImeM kucha jaina tIrthaMkaroM aura yakSa-yakSiNiyoMkI mUrtiyA~ nikalI thIM / jaina samAjane sarakArase ye mUrtiyAM lekara usa mandira tathA paMcAyatI digambara jaina mandirameM virAjamAna kara dI haiM / ye mUrtiyAM na kevala purAtattvakI dRSTise hI, apitu kalAka dRSTise bhI bar3I mUlyavAn haiM / tIrthaMkara pratimAe~ caturtha kAlakI kahI jAtI haiM / inameM madhyameM virAjamAna mUlanAyaka pratimA bhagavAn pArzvanAthakI hai / isakI avagAhanA sAr3he cAra phuTakI hai / varNa silaiTI hai / isakA pASANa ravAdAra hai / donoM ora yakSa-yakSiNI haiN| Upara phaNa hai / phaNake agala-bagala meM puSpamAladhAriNI vidyAdhariyA~ tathA Upara do airAvata hAthI haiN| hAthiyoM para do-do deva hAtha jor3e hue baiThe haiN| kiMvadantI hai ki yaha pratimA kilemeM khudAI karate samaya nikalI thI / hinduoMne ise apane bhagavAn kI mUrti kahakara le jAnA cAhA / kintu jaba jainoMko isakA patA calA to hindU loga ise lene nahIM Aye | adhikArIne bhI yaha zarta lagA dI ki yadi yaha jainoMkI pratimA hai to ise eka hI vyakti uThAkara le jAye / taba eka dhArmika sajjana rAta bhara sAmAyika karate rahe aura subaha bhagavAnkI pUjA karaneke bAda mUrti lene pahu~ce / zuddha bhAvase bhagavAnkA smaraNa karake jaba unhoMne ise uThAyA to yaha AsAnIse uTha gyii| kileke bAharase ve use gAr3I meM rakhakara le Aye aura isa mandira meM lAkara virAjamAna kara diyaa| pratimA kAphI vizAla aura vajanadAra hai aura sAdhAraNataH eka AdamI ise kisI prakAra uThA nahIM sakatA / Tai orase eka zilAphalakapara bhagavAn AdinAthakI khaDgAsana pratimA hai jisakI avagAhanA 1 phuTa 9 iMca hai / yakSa-yakSiNI aMjalibaddha mudrAmeM sthita haiM / mUrtike donoM ora camaravAhaka haiM / kandhepara jaTAe~ laharA rahI haiN| donoM ora do-do tIrthaMkara mUrtiyA~ padmAsanameM virAjamAna haiN| chatrake donoM ora puSpamAlAdhAriNI do deviyA~ haiM / dUsarI pratimA - eka zilApaTTapara paMcabAlayatikI khaDgAsana pratimA aMkita hai / yakSayakSiNI, camaravAhaka aura bhaktajana khar3e haiN| UparakI ora mAlAdhAriNI do deviyoMkA aMkana hai| bhagavAn pArzvanAtha kI eka phaNAvalimaNDita pratimA hai / parikarameM yakSa-yakSiNI donoM ora vinayamudrA meM khar3e haiM / camaravAhaka hAthoMmeM camara liye hue haiN| Upara do deva aura do deviyA~ puSpamAla liye haiM / inase Upara donoM ora gajarAja haiM; jinapara saudharmaM aura aizAna indra karabaddha mudrA meM AsIna haiM / chatrase UparakI ora eka deva dundubhi bajAte hue dikhAI par3atA hai / isase Age bhagavAn AdinAthakI khaDgAsana pratimA hai / camaravAhaka hAthoMmeM camara liye khar3e haiN| yakSa-yakSiNI haiM jo khaNDita haiN| UparakI ora do deviyA~ puSpamAlAe~ liye haiM / bAyIM orakI vedImeM zveta pASANakI ambikAdevIkI mUrti hai / avagAhanA 1 phuTa 3 iMca hai| do bAlaka aMkita haiN| eka godameM hai, dUsarA bagalameM khar3A hai / devIke zIrSa para bhagavAn nemi - nAtha virAjamAna haiM / bhagavAn ke cAroM ora bhavya alaMkaraNa hai / isa pratimA ke pIThAsana para 18
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 bhAratake digambara jaina tIrtha vi. saMvat 1433 bhAdrapada sudI 10 kA lekha hai| dhAtuko eka caturbhujI padmAvatIkI mUrti hai| avagAhanA 6 iMca hai| sira para sarpaphaNa hai| vi. saMvat 1902kA mUrti-lekha aMkita hai| ___siMhAsanapara lalitAsanameM baiThI huI dvibhujI padmAvatIkI eka dhAtu-pratimA hai| eka hAthameM aMkuza aura dUsare hAthameM kamala-puSpa dhAraNa kiye hue hai| pAdapIThapara saMvat 1809 kA eka abhilekha hai| . ___ isake Age haMsavAhinI devIkI dhAtu-mUrti hai| cAra bhujAe~ haiM jo kramazaH sarpa, kamala, aMkuza aura dhanuSa dhAraNa kiye hue haiN| sirapara sarpa phaNa hai| mUrti-lekha hai kintu par3hA nahIM jA sakA / sambhavataH yaha padmAvatIkI mUrti hai| ___ eka caturbhujI devIkI dhAtu-mUrti saMvat 1537 kI hai| yaha lalitAsanameM hai| sirapara tIrthaMkara-mUrti hai| eka hAtha khaNDita hai / isI vedIpara vi. saMvat 1541 kI eka dhAtu-mUrti hai| mUrtike cAra bhujAe~ haiN| AkAra 5 iMca hai| bagalameM haMsa hai| paMcAyatI mandira muhallA cAhacandameM pArzvanAtha mandirase lagA huA aura jainadharmazAlAke phATakake andara zikharabaddha paMcAyatI digambara jaina bar3A mandira hai| yahA~ dAyIM orako vedImeM prAcIna pratimAe~ virAjamAna haiM jo purAtattva aura kalAkI dRSTise mahattvapUrNa haiN| . bAyIM orase eka zilAphalakameM bhagavAn AdinAthakI khaDgAsana pratimA hai| sirapara jaTAe~ haiM jo pIThakI ora gayI haiN| nIce dAyeM-bAyeM yakSa-yakSiNI haiN| donoM ora bIcameM camaravAhaka khar3e haiN| sirapara tribhaMga chatra hai| isake parikarameM caubIsa tIrthaMkara-pratimAe~ donoM ora aura Upara banI huI haiM jisameM 20 padmAsana haiM aura 4 khaDgAsana haiN| chatrake donoM ora gaja bane hue haiN| do AkAzacArI deva hAthoMmeM puSpamAla liye haiN| chatrake Upara eka deva dundubhi bajA rahA hai| kRSNa pASANakI bhagavAn padmaprabhukI eka khaDgAsana-pratimA hai| avagAhanA 2 phuTa 6 iMca hai| siMhAsana-pIThapara madhyameM puSpakA cihna aMkita hai| caraNoMke donoM ora yakSa-yakSiNI haiM / madhyameM eka ora do camaravAhaka tathA dAyIM ora eka camaravAhinI devI hai| usake Upara eka deva banA huA hai| eka hastI sUMDa uThAye hue hai| sirake Upara idhara-udhara do deviyA~ hAthameM puSpamAlAe~ liye aMkita haiN| do gaja zuNDoMmeM kalaza liye bhagavAnkA abhiSeka kara rahe haiN| jaTAdhArI bhagavAn AdinAthakI pratimA hai| jaTAe~ pIThakI ora haiN| sirapara chatra hai| caraNoMke dAyeM-bAyeM do camaravAhaka haiN| do gaja bane hue haiM, jinapara eka-eka deva baiThA hai| AkAzacAriNI deviyA~ hAthoM meM pArijAtakI puSpamAlAe~ liye hue haiN| ____ nambara 4vAlI mUrti nambara 1 jaisI hai| nambara 1 kI mUrtimeM bailakA mukha dAyIM ora hai, jabaki nambara 4vAlI mUrtimeM bailakA mukha bAyIM ora hai| AgekI paMktimeM bhagavAn pArzvanAthakI kRSNa varNa pratimA hai / avagAhanA 13 iMca hai| kRSNa pASANakI 11 iMca avagAhanA kI eka anya mUrti hai jisameM lAMchana nahIM hai| dAyIM ora pArzvanAthakI do pratimAe~ haiN| kRSNavarNa haiN| avagAhanA 13 iMca hai| ..... ye sabhI mUrtiyA~, lagatA hai, chaThIse dasavIM zatAbdI taka kI haiN| ilAhAbAdameM cAhacanda muhallemeM 3 mandira aura 2 caityAlaya haiN| inake atirikta 5 mandira aura caityAlaya anya muhalloM
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarapradezake digambara jaina tIrtha 139 meM haiM / cAhacanda muhallemeM jaina dharmazAlA hai| dharmazAlAke pIche jaina vidyAlaya hai| isameM choTe bacce par3hate haiN| prayAga myujiyamameM jaina purAtattva yaha myujiyama ilAhAbAda myunispala kArporezanake antargata cala rahA hai| isameM jaina purAtana kalAkRtiyoMkA sundara saMgraha hai| ye kalAkRtiyA~ kauzAmbI, pabhausA, gayA, jaso Adi vibhinna sthAnoMse prApta huI haiN| prAcInatA aura kalA donoM hI dRSTiyoMse inakA vizeSa mahattva hai / myujiyamake kampAuNDameM bahuta sI mUrtiyA~ khaNDita aura akhaNDita donoM prakArakI rakhI huI haiM / unapara prAptisthAna, kAla Adi kucha bhI nahIM likhA hai| lAMchana bhI nahIM haiM aura na mUrti-lekha hI haiN| isalie yahA~ unhIM jaina kalAkRtiyoMkA saMkSipta paricaya diyA jA rahA hai jo myujiyamake kakSameM vidyamAna haiN| candraprabhu-do siMhoMke Upara bane hue Asanapara padmAsanameM virAjamAna haiN| varNa bhUrA baluA pASANa, avagAhanA 3 phuTa 9 iMca hai| donoM ora camaravAhaka haiN| sirake Upara pASANa chatra hai| UparakI ora puSpavarSA karate hue do AkAzacArI deva aMkita haiN| yaha pratimA kauzAmbIse prApta huI hai| purAtattvavettAoMne isakA nirmANakAla IsAkI chaThavIM zatAbdI nizcita kiyA hai| sarvatobhadrikA-eka sarvatobhadrikA pratimA, jisameM cAroM dizAoMmeM cAra khaDgAsana tIrthaMkara pratimAeM haiM, kauzAmbIse prApta huI thii| yaha ghuTanoMse khaNDita hai| isakA nirmANa kAla 10vIM zatAbdI hai| AdinAtha-eka zilAphalakapara kRSNa pASANakI bhagavAn AdinAthakI eka khaDgAsana pratimA gayAse prApta huI thii| sirapara bAloMkA jaTAjUTa hai| caraNoMke donoM ora camaravAhaka haiM / isa pratimAke donoM ora caubIsa tIrthaMkaroMkI khaDgAsana mUrtiyA~ banI haiN| isakA bhI anumAnita kAla 10vIM zatAbdI batAyA hai| AdinAtha-halake lAlavarNakI pASANa zilA para aMkita bhagavAn AdinAthakI eka anya khaDgAsana pratimA hai| isake hAtha aura pA~va khaNDita haiN| kandhe aura pIThapara jaTAe~ haiN| noceke bhAgameM yakSa-yakSiNI haiM / idhara-udhara do ca~varavAhaka khar3e haiM tathA donoM ora do-do padmAsana tIrthaMkara pratimAe~ utkIrNa haiM / chatrake Upara donoM ora 2 deviyA~ aura 2 devatA puSpa liye dikhAI dete haiM / yaha pratimA jasose prApta huI thii| isakA kAla 12vIM zatAbdI anumAnita hai|| jasose prApta AdinAthakI eka aura pratimA hai| isakA pASANa lAla hai / padmAsana hai / isake bhI hAtha aura paira khaNDita haiN| bAyIM ora yakSa-yakSiNI baiThe haiN| unake Upara tIna paMktiyoMmeM do khaDgAsana, do padmAsana aura tIna khaDgAsana pratimAe~ hai| kintu sabhIke sira khaNDita haiN| isI prakAra dAyIM ora nIce eka padamAsana aura do khar3agAsana pratimAe~ haiN| tInoM hI khaNDita haiN| Upara bhI pratimAeM banI huI thIM, kintu ve to bilakula miTa cukI haiN| sambhavataH isa phalakapara caubIsI banI huI thii| isakA anumAnita kAla 12vIM zatAbdI hai| yakSa dampati, yakSa gomeda aura yakSI ambikA siMhAsanapara lalitAsanameM AsIna haiM / donoMkI godameM eka-eka bAlaka hai / ambikAke hAthameM Amra-phala hai| bAlakoMke sira khaNDita haiM / Asanake adhobhAgameM sAta bhakta zrAvaka baiThe hue haiN| Upara bhagavAn neminAthakI laghu pratimA hai / yaha mUrti jasose prApta huI thii| yaha 12vIM zatAbdIkI hai| zAntinAtha-yaha pabhosAse prApta huI thI aura 12vIM zatAbdIkI hai| yaha bhUre balue pASANakI hai| padmAsanameM sthita hai aura avagAhanA do phuTa tIna iMca hai| isake donoM ora eka-eka
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 bhArata ke digambara jaina tIrtha khaDgAsana pratimA hai / unake Upara bhI koSThakameM padmAsana pratimAe~ utkIrNa haiM / bhAmaNDalakA aMkana atyanta kalApUrNa hai / adhobhAgameM donoM ora do-do yakSa-yakSiNI haiN| zIrSa bhAgameM donoM ora puSpamAla liye AkAzacArI deva haiN| chatrake Upara kaI mUrtiyA~ haiM jo khaNDita haiM / 1 ambikA-6 phuTa U~ce aura 3 phuTa caur3e eka zilAphalakapara ambikAkI caturbhujI mUrti hai / kintu isakI cAroM bhujAe~ khaNDita haiN| devI ratnAbharaNoMse alaMkRta hai / sirapara svarNa kirITa, galemeM akSamAlA, ratnahAra, kaTipara mekhalA hai / kAnoMmeM kuNDala aura bhujAoMmeM keyUra haiN| sirake pIche alaMkRta prabhAmaNDala hai| isa mUrtikA alaMkaraNa kalApUrNa hai| isakI eka vizeSatA aura hai / isa phalakameM caubIsa yakSa-yakSaNiyA~ banI huI haiM aura unake nAma bhI diye haiN| isake atirikta idharaudhara 8 khaDgAsana pratimAe~ banI huI haiM / 5 pratimAe~ uparibhAga meM bhI aMkita haiM, jinameM 2 khaDgAsana aura 3 padmAsana haiM / sAmAnyataH tIrthaMkara pratimAoMke keza kuntala ghu~gharAle aura choTe hote haiM / unake jaTA evaM jaTAjUTa nahIM hote / kintu bhagavAn RSabhadevakI kucha pratimAoMmeM isa prakAra ke jaTAjUTa athavA jaTA dekhane meM AtI hai / yadyapi tIrthaMkaroMke bAla nahIM bar3hate, kintu RSabhadevake tapasyArata rUpakA varNana karate hue kucha AcAryoMne unheM jaTAyukta batAyA hai / AcArya jinasena kRta harivaMza purANa meM isa prakAra ullekha hai - sapralambajaTAbhArabhrAjiSNujiSNurAbabhau / rUDhaprArohazAkhAgro yathA nyagrodhapAdapaH ||9| 204 || arthAt lambI-lambI jaTAoMke bhArase suzobhita Adi jinendra usa samaya aise vaTa-vRkSa samAna suzobhita ho rahe the, jisakI zAkhAoMse pAye laTaka rahe hoM / isI prakAra AcArya raviSeNa padmapurANameM varNana karate haiMvAtoddhRtA jaTAstasya rejurAkulamUrtayaH / dhUma iva saddhyAna- vahnisaktasya karmaNaH / / 3 / 288 / / arthAt havAse ur3atI huI unakI jaTAe~ aisI jAna par3atI thIM, mAno samIcIna dhyAnarUpI agnise jalate hue karmake dhUmakI paMkti ho / isa prakAra hama dekhate haiM ki RSabhadevakI pratimAoMkA jaTAjUTa saMyukta rUpa paramparAnukUla rahA hai| ina pratimAoMkI racanA -zailI, takSaNa kauzala, bhAvAbhivyakti aura alaMkaraNAdikA sUkSma adhyayana karane para lagatA hai ki ye sabhI pratimAe~ eka hI kAlakI haiM aura usa kAlakI haiM, jaba mUrtikalAkA paryApta vikAsa ho cukA thA / kilemeM bhUgarbhase itanI prAcIna pratimAoMke milanese avazya hI nimnalikhita niSkarSaM nikAle jA sakate haiM / 1 - atyanta prAcInakAlameM isa sthAnapara jaina mandira thaa| yaha mandira bhagavAn ke dIkSA aura kevalajJAna kalyANakoMke sthAnapara unakI smRtimeM banA thaa| jaina janatAmeM 'tIrthakSetra ke rUpameM' yaha mAnya rahA aura jaina loga tIrthayAtrA ke lie yahA~ Ate rahe / kintu bAdameM kisa kAlameM isa mandirakA vinAza ho gayA yA kiyA gayA, yaha kahanA kaThina hai / 2 - prAcInakAlameM zAsana devatAoMkI mUrti banAne kA bhI rivAja thA / 3 - mUrtiyoMke pITha-mUla meM lekha aMkita karanekI prathA guptakAlameM nizcita rUpase pracalita ho gayI thI / sAdhAraNa apavAdoMko chor3akara mUrtiyoMpara lekha aMkita kiye jAne lage the / guptakAla
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarapradezake digambara jaina tIrtha 141 mUrti-kalAke vikAsako dRSTise svarNayuga kahA jAtA hai| isa kAlakI mUrtiyA~ paryApta vikasita avasthAmeM pAyI jAtI haiN| aMga-sauSThava, keza-vinyAsa aura zarIrake ubhAroMmeM rekhAoMkA sUkSma aMkana kuSANa kAlIna pratimAoMmeM milatA hai| uparyukta vivaraNase hama isa niSkarSa para pahuMcate haiM ki jahA~ jainoMne stambha nirmita karAyA aura jahA~ prAcIna jaina mandira thA, vahIM prAcIna vaTa-vRkSa thA, vahIM bhagavAnke donoM kalyANaka manAye gaye aura triveNI saMgamakA nikaTavartI pradeza, jahA~ kilA par3A huA hai, jaina tIrtha thaa| rAjanItika itivRtta prayAga prAcIna kAlameM kAphI samaya taka kozala rAjyake antargata rhaa| pazcAt yaha pATaliputra sAmrAjyakA eka aMga bana gyaa| sambhavataH rAjanItika ikAIke rUpameM prayAgakA svatantra astitva kabhI nahIM rahA, kintu zAsanakI suvidhAke dRSTikoNase isakA mahattva avazya rahA hai / zAhaMzAha akabarane apane rAjyako bAraha sUboMmeM vibhAjita kiyA thA, jinameM prayAga bhI eka sUbA thaa| zAsanakI dRSTise usane saMgamapara eka majabUta kilA bhI bnvaayaa| vaha yahA~ bahuta samaya taka rahA bhI aura usIne prayAgakA nAma badalakara ilAhAbAda kara diyaa| hindU tIrtha __ hindU bhI prayAgako apanA tIrtha mAnate haiM / triveNI saMgamameM snAna karaneko ve bar3A puNyaprada -mAnate haiN| hara chaha varSa pIche ardha kumbha aura bAraha varSa pIche kumbha hotA hai| usa samaya lAkhoM yAtrI yahA~ snAna karane Ate haiN| kauzAmbI sthiti ilAhAbAdase dakSiNa-pazcimameM yamunAke uttarI taTapara 60 ki.mI. dUra kausama nAmaka eka choTA-sA grAma hai| vahA~ jAneke lie ilAhAbAdase moTara milatI hai| ilAhAbAdase sarAya akila taka 42 ki.mI. taka pakkI sar3aka hai| vahA~se kauzAmbIkA resTa hAusa kacce mArgase 18 ki. mI. hai| yahA~ taka basa jAtI hai| resTa hAusase 4 ki. mI. kaccA mArga hai| ilAhAbAdase 37 ki. mI. dUra mena lAinapara bharavArI sTezana hai| yahA~se yaha kSetra dakSiNakI ora 32 ki.mI. hai| yahA~se moTara, ikkA dvArA jA sakate haiN| Ajakala prAcIna vaibhavazAlI kauzAmbIke sthAna para gar3havA kozala inAma aura kosama khirAja nAmaka choTe-choTe gA~va haiM / jo jamunAke taTa para avasthita haiN| kSetrase gar3havA inAma gA~va 1 ki. mI. hai| vahA~se 10 ki. mI. jalamArga dvArA pabhosA giri hai, jahA~para bhagavAn padmaprabhukI bhavya mUrti hai| kauzAmbIkI sthApanA candravaMzI rAjA kuzAmbune kI thii| isakA posTa oNfisa kauzAmbI hai| yahA~ eka prAcIna kilA bhI thaa| kahate haiM, ise pANDavoMne banavAyA thaa| yaha Ajakala khaNDahara par3A huA hai| isa kileke kAraNa isa sthAnakA nAma bhI kauzAmbI gar3ha ho gayA hai| tIrthakSetra isa nagarIkI prasiddhi chaThaveM tIrthaMkara bhagavAn padmaprabhu ke kAraNa huI hai| bhagavAn padmaprabhuke garbha, janma, tapa aura jJAnakalyANaka yahIM para hue the| ina kalyANakoMko manAneke lie indra aura
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 bhAratake digambara jaina tIrthaM deva, rAjA aura prajA sabakA yahA~ Agamana huA thA aura yaha nagarI taba vizvake AkarSaNakA kendra bana gayI thI / tabase yaha nagarI lokavizruta tIrthaMke rUpameM prasiddha ho gayI / prasiddha jaina zAstra 'tiloyapaNNatti' meM bhagavAn padmaprabhukI kalyANaka bhUmike rUpameM kauzAmbIkA ullekha isa prakAra AyA hai assajuda kiNha terasidiNammi paumappaho acittAsu / dharaNa susImAeko vipuravare jAdo || 4|531 // arthAt tIrthaMkara padmaprabhu ne kozAmbI purImeM pitA dharaNa aura mAtA susImAse Asoja kRSNA trayodazI ke dina citrA nakSatrameM janma liyA / isakA samarthana A. raviSeNakRta 'padmapurANa' 982145, A. jaTAsiMhanandIkRta ' varAGgacarita' 2782, tathA A. guNabhadrakRta 'uttara purANa' 52 / 18 meM bhI kiyA gayA hai / usa samaya kauzAmbI atyanta samRddha mahAnagarI thI / Aja to vaha khaNDaharoMke rUpameM par3I huI hai| kahate haiM, vartamAna pAlI, siMhabala, kosama, pabhosA ye saba gA~va pahale kauzAmbIke antargata the / vAstava meM kauzAmbImeM bhagavAn ke garbha aura janma kalyANaka hue the aura pabhosAmeM jo kauzAmbI kA udyAna thA, dIkSA aura kevalajJAna kalyANaka hue the / ataH ye donoM hI sthAna tIrthakSetra haiM / Ajakala isa vanakA nAma arathavana hai | bhagavAn ke dIkSA- kalyANakakA vivaraNa 'tiloya paNNatti' meM isa prakAra milatA hai caittA hi terasa avaraNhe kattiyassa NikkaMto / ho jiNo die khavaNo maNoharujjANe ||41649 || arthAt padmaprabhu jinendra kArtika kRSNA trayodazIke aparAhna samayameM citrA nakSatrameM manohara udyAna meM tRtIya bhakta ke sAtha dIkSita hue / Apane dIkSA lekara do dinakA upavAsa kiyaa| do dinake pazcAt Apa vardhamAna nagarameM pAraNA ke nimitta padhAre / rAjA somadattane bhagavAnko AhAra- dAna dekara asIma puNyakA bandha kiyaa| devatAoMne paMcAzcarya kiye| bhagavAn ghora tapa karane lage / dokSAke chaha mAha pazcAt bhagavAn vihAra karate hue puna: dIkSA vanameM pdhaare| vahA~ Apa dhyAna lagAkara baiTha gaye aura usI manohara udyAnameM unheM kevalajJAna prakaTa ho gayA / AcArya yativRSabha 'tiloyapaNNatti' grantha meM bhagavAnke jJAnakalyANakakA vivaraNa prastuta karate hue kahate haiM vasAha sukkadasamI, cettArikse maNoharujjANe / avarahe uppaNNaM paramappaha jiNavadissa || 4|683| arthAt padmaprabha jinezvarako vaizAkha zuklA dazamIke aparAhna kAlameM citrA nakSatrake rahate manohara udyAnameM kevalajJAna utpanna huA / usI samaya indroM aura devoMne Akara unakI pUjA kii| kuberane samavasaraNakI racanA kI aura bhagavAn ne isI vanameM-pabhosAgirimeM dharmacakra pravartana kiyA / isake bAda yahA~ sarvAdhika mahattvapUrNa ghaTanA usa samaya ghaTita huI, jaba bhagavAn mahAvIra kevalajJAna prApti se pUrva yahA~ pdhaare| ve pAraNAke lie nagarameM padhAre / saMyogavaza usa samaya bhAratake sarvAdhika zaktizAlI gaNarAjya vaizAlIke adhipati ceTakakI putrI kumArI candanA (candanabAlA) durbhAgyake cakrameM par3akara seTha vRSabhasenakI seThAnI dvArA bandhanameM par3I huI thI / jhUThe sApatnya dveSase seThAnIne use jaMjIroMmeM bA~dha rakhA thA / candanAne jyoM hI prabhu mahAvIrako dekhA tyoM hI usake
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarapradezake digambara jaina tIrtha sAre bandhana khula gye| seThAnIne use nirAbharaNa kara rakhA thA, use khAneke lie kAMjI mizrita kodoMkA bhAta miTTIke sakoremeM de rakhA thaa| bhagavAnke darzana karate hI usakA komala zarIra bahumUlya vastrAbharaNoMse suzobhita hone lgaa| usake zIlake mAhAtmyase usakA miTTIkA sakorA sonekA ho gayA aura kodokA bhAta zAlI cAvaloMkA bhAta bana gyaa| kintu candanAko to isa sabakI ora dhyAna denekA avakAza hI kahA~ thaa| vaha to prabhukI bhaktimeM lIna thii| jagadguru trilokInAtha prabha usake dvArapara AhArake lie Aye the| usake hRdayakA sampUrNa rasa hI bha bana gayA thaa| vaha bhagavAnke caraNoMmeM jhukI aura navadhA bhaktipUrvaka usane bhagavAnko pdd'gaahaa| Aja usake hRdayameM kitanA harSa thA! vaha apane sAre zoka-santApoMko bhUla gyii| Aja usake hAthoMse tIrthaMkara bhagavAnne AhAra liyA thaa| isase bar3A puNya saMsArameM kyA koI dUsarA ho sakatA hai ? bhagavAnakA AhAra samApta haa| devoMne Akara usakA sammAna kiyaa| unhoMne paMcAzcarya kiye| AkAzase ratnavarSA huI, puSpavRSTi huI, devoMne dundubhi ghoSa kiye, zItala surabhita pavana bahane lagA aura AkAzameM khar3e hue deva jayajayakAra kara rahe the| 'dhanya yaha dAna, dhanya yaha pAtra aura dhanya yaha daataa|' prabhu AhArake pazcAt vanakI ora cale gaye, bhakta candanA jAte hue prabhuko ninimeSa dRSTise dekhatI rhii| kauzAmbIke nAgarika Akara candanAke puNyakI sarAhanA kara rahe the| yaha puNya-carcA rAjamahaloMmeM bhI phuNcii| kauzAmbI-nareza zatAnIkakI paTarAnI mRgAvatIne sunA to vaha usa mahimAmayI bhAgyavatI nArIke darzana karaneke lie rAjakumAra udayanake sAtha svayaM aayii| kintu use yaha dekhakara atyanta Azcarya-mizrita harSa huA ki vaha nArI aura koI nahIM, usakI choTI bahana hai| vaha apanI priya bahanako bar3e AdarapUrvaka mahaloMmeM livA le gyii| kintu candanA apanI isa alpavayameM hI karmake jina krUra hAthoMmeM par3akara nAnA prakArakI lAMchanAoM aura vyathAoM kA anubhava kara cukI thI, usase usake manameM saMsArake prati prabala nirveda panapa rahA thaa| usake bandhujana Akara use livA le gye| lekina usakA vairAgya pakatA hI gayA aura eka dina candanA ghara-bAra aura rAjasukhoMkA parityAga karake bhagavAn mahAvIrakI zaraNa meM jA pahuMcI aura AryikA dIkSA le lii| apane tapa aura kaThora sAdhanAke balapara vaha bhagavAn mahAvIrakI 36000 AryikAoM ke saMghakI sarvapramukha gaNinIke padapara pratiSThita huii| bhagavAn mahAvIra apane jIvana kAlameM kaI bAra kauzAmbI padhAre aura vahA~ unakA samavasaraNa lgaa| tatkAlIna itihAsa jaina granthoMse jJAta hotA hai ki IsA pUrva 7vIM zatAbdImeM jo solaha bar3e janapada the, unameM eka vatsadeza bhI thA, jisakI rAjadhAnI kauzAmbI thii| gaMgAkI bAr3hake kAraNa jaba hastinApurakA vinAza ho gayA, usake bAda candravaMzI nareza nemicakrane kauzAmbIko apanI rAjadhAnI banAyA thaa| unake vaMzane yahA~ bAIsa pIr3hI taka rAjya kiyaa| bhagavAn mahAvIrake samayameM zatAnIka vatsa dezakA rAjA thaa| vaizAlI gaNatantrake adhipati ceTakakI sAta putriyA~ thIM jinameMse jyeSThA aura candanA to pravajita ho gyiiN| zeSa pA~ca putriyoMmeM bar3I putrI priyakAriNI, jinheM trizalA bhI kahA jAtA hai, kuNDalapura nareza mahArAja siddhArthake sAtha byAhI gyiiN| mRgAvatI vatsanareza candravaMzI sahasrAnIkake putra zatAnIkake sAtha, suprabhA dazArNa deza
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 bhAratake digambara jaina tIrtha ke hemakaccha nareza sUryavaMzI dazarathake sAtha, pA~cavIM putrI celinI magadhanareza zizunAgavaMzI biMbasAra zreNikake sAtha vivAhI gyii| isa prakAra vatsarAja zatAnIka sAMsArika sambandhake kAraNa mahAvIra bhagavAnake mausA the aura mugAvatI unakI mausI thii| ataH unakA isa rAjavaMzase rakta sambandha thaa| kintu isase . adhika unake patitapAvana vyaktitvake kAraNa yaha rAjavaMza unakA ananya bhakta thaa| vatsa dezake rAjAoMke sambandhameM kahA jAtA hai ki ve zikSita aura susaMskRta the| inakI rAjavaMzAvalI isa prakAra batAyI jAtI hai| 1. sutIrtha 2. raca 3. citrAkSa 4. sukhIlAla-sahasrAnIka 5. parantapa zatAnIka aura jayantI patrI 6. udayana aura eka putrI 7. medhAvin athavA maNiprabha 8. daNDapANi 9. kSemaka zatAnIkakI bahana jayantI kaTTara jaina dharmAnuyAyI thI aura mahAvIra kI bhakta thii| zatAnIka bar3A vIra thaa| usane eka bAra campAnagarIpara AkramaNa karake use jIta liyA aura use apane rAjyameM milA liyaa| lalita kalAoMmeM usakI bar3I ruci thii| usake yahA~ eka kuzala citrakAra thaa| kisI kAraNavaza rAjAne use nikAla diyaa| isase citrakArake manameM pratizodhakI bhAvanA jAgRta huii| vaha sIdhA avantInareza caNDapradyotake rAjadarabAra meM pahuMcA aura use mRgAvatI rAnIkA citra dikhaayaa| pradyota citra dekhate hI mRgAvatIke Upara mohita ho gyaa| usane zatAnIkake pAsa sandeza bhejA ki yA to mahArAnI mRgAvatoko mujhe de do yA phira yuddha ke liye taiyAra ho jaao| vIra zatAnIkane yuddha pasanda kiyaa| avantInarezane prabala vegase kauzAmbIpara AkramaNa kara diyaa| kintu zatAnIkakI isa yuddhake daurAna sambhavataH visUcikA rogase mRtyu ho gyii| pradyota usa samaya vApisa lauTa gyaa| ... mRgAvatIne rAjyakA zAsana-sUtra sambhAla liyaa| udayanakI avasthA usa samaya 6-7 varSakI thii| rAnI jAnatI thI ki pradyotase yuddha avazyambhAvI hai| ataH vaha yuddhakI taiyArI karatI rhii| usane eka majabUta kilA bnvaayaa| tabhI pradyotane mRgAvatIke pAsa punaH vivAhakA prastAva bhejaa| mRgAvatIne caturAIse udayanake rAjyArohaNa takakA samaya mA~ga liyA aura vaha kile, khAiyoM aura yaddhakI anya taiyAriyoMmeM DaTI rhii| 13-14 varSakI avasthAmeM udayanakA rAjyAbhiSeka huaa| pradyotane punaH kauzAmbIpara AkramaNa kara diyaa| bhayAnaka yuddha huaa| antameM samajhautA huaa| pradyotake hAthoMse udayanakA rAjyAbhiSeka huaa| mRgAvatI bhagavAn mahAvIrake pAsa dIkSita ho gyii| 1. The Journal of the Orissa Bihar Research Society, Vol. I, pp. 114. 2. bharatezvara-bAhubalI vRtti, ( tRtIya saMskaraNa ) pRSTha 341-343 / ..... 3. bharatezvara bAhubalI bRtti, pR. 323-5 / ..
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 145 uttarapradezake digambara jaina tIrtha udayana bhI bhagavAn mahAvIrakA samakAlIna thaa| vaha apane samayameM sAre dezameM rUpa aura guNoMmeM sAre rAjakumAroMkI IrSyA aura kumAriyoMkI kAmanAkA eka mAtra AdhAra bana gayA thaa| yaha kahA jAtA hai ki usa samaya kI pramukha pA~ca mahAnagariyoMmeM udayanake citra rAjaprAsAdoMse lekara nAgarikoM aura vArAMganAoMke sAyaM kakSameM saba kahIM sammohanake sAdhana bane hue the| vaha vINAvAdana meM atyanta nipuNa thaa| jaba vaha apanI prasiddha ghoSavatI vINAke tAroMpara uMgaliyA~ calAtA thA to sunane vAle apanA hoza ga~vA baiThate the| apanI isI vINAkI badaulata vaha avantinareza caNDapradyotakI putrI vAsavadattAse praNaya vivAha karane meM saphala huA thaa| bAdameM rAjanItika kAraNoMse magadhakI rAjakumArI padmAvatI tathA anya do rAjakumAriyoMkA bhI vivAha usake sAtha huA thaa| kintu vAsavadattAke prati usakA jo anurAga thA, usako lekara anaMga, harSa, kAtyAyana, vararuci, guNADhya, zrI harSadeva, kSemendra deva Adi aneka kaviyoMne kAvya racanA kI hai| mahAkavi bhAsane udayana-vAsavadattAke kathAnakako lekara tIna nATakoMkI racanA kI hai| udayanane kauzAmbIko kalAkA kendra banA diyA thaa| usa samayake jana-jIvanameM saundarya aura surucikI bhAvanAkA pariSkAra huA thaa| usake samakAlIna narezoMmeM itihAsa prasiddha prasenajita, caNDapradyota, zreNika vimbisAra, ajAtazatru, hastipAla, jitazatru, dadhivAhana Adi mukhya the jinhoMne tatkAlIna bhAratake itihAsakA nirmANa kiyaa| - isa nagarImeM kaI bAra mahAtmA buddha bhI padhAre the kintu jainadharmakI apekSA bauddha dharmakA pracAra usa samaya yahA~ kama hI huA thaa| bhagavAn mahAvIrake prabhAvaka vyaktitvakI ora hI yahA~ kI janatA adhika AkRSTa huii| udayana bhI mahAvIrakA bhakta thaa| mahAtmA buddha udayanake samaya jaba kauzAmbI padhAre, taba udayana unake pAsa eka bAra bhI darzanArtha nahIM aayaa| sambhavataH isase kSubdha hokara bauddha granthakAroMne udayanake caritrako kucha nimna DhaMgakA citrita karanekA prayatna kiyA hai kintu jaina kathAsAhityameM udayanakA caritra-citraNa bhadra zabdoM meM kiyA gayA hai| udayanakI mRtyu svAbhAvika DhaMgase nahIM huii| vaha apanA adhikAMza samaya jainadharmakI kriyAoM meM dharmArAdhana meM vyatIta kiyA karatA thaa| eka bAra usane eka karmacArIko kisI aparAdhapara pRthak kara diyA / usa karmacArIne udayanase isakA badalA lenekI pratijJA kI / vaha avanti phuNcaa| vahA~ kevala pratizodhake lie hI vaha jaina muni bana gayA / kucha samaya bAda vaha apane guru ke sAtha kauzAmbI aayaa| paryuSaNa parvake dinoMmeM eka dina udayanane upavAsa kiyA aura vaha rAtameM dharmAgArameM hI soyaa| vahIMpara vaha vaMcaka sAdhu aura guru bhI Thahare hue the| rAtrimeM jaba rAjA gaharI nIMdameM so rahA thA , usa samaya vaha dhUrta cupacApa uThakara rAjAke pAsa pahuMcA aura eka cAkU ( athavA kaTAra ) se rAjAkI hatyA karake kaTAra vahIM pheka kara bhAga gyaa| guru kI nIMda khulii| unhoMne dekhA - rAjA nirjIva par3A hai , cAroM ora rakta baha rahA hai aura ziSya lApatA hai| ve sArI sthiti samajha gye| unhoMne socA ki eka jaina sAdha rAjAkA hatyArA hai, isa apavAdako sunane dekhane ke lie maiM jIvita nahIM rahanA caahtaa| unhoMne usI kaTArase AtmaghAta kara liyaa| udayanako koI santAna nahIM thii| taba vAsavadattAne apanA bhatIjA goda le liyaa| usakA rAjyAbhiSeka kiyA gyaa| kucha varSa bAda usane avantI para bhI adhikAra kara liyaa| isake kucha varSoM bAda magadhasamrAT nandivardhanane usase vatsa rAjya chIna liyaa| 1. bharatezvara bAhubalI vRtti, pR0 325 /
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha prAcIna sAhityase yaha patA calatA hai ki dhavala seTha yahIMkA rahane vAlA thA, vastutaH yaha nagarI usa samaya atyanta samRddha thii| yAtAyAtakI yahA~ suvidhAe~ thiiN| phalataH dezadezAntaroMke sAtha usakA vyApArika sambandha thaa| yaha zrAvastIse pratiSThAna jAne vAle mArga para eka prasiddha vyApArika kedra thaa| maurya , zaMga , kuzANa aura gapta kAlameM bhI yaha nagarI kalA aura vANijyakA kendra rhii| barasAtake dinoMmeM aba bhI kabhI kabhI mUlyavAn pASANa-ratna Adi khetoMmeM mila jAte haiN| yaha nagarI zatAbdiyoM taka maNmUrtiyoM tathA manakoMke nirmANa kA prasiddha kendra rhii| kintu muslima kAlameM isakI samRddhi samApta ho gyii| kalA kA vinAza kara diyA gayA; mUrtiyA~, mandira, stUpa, zilAlekha tor3a diye gye| usase kauzAmbIkA svarNima atIta khaNDaharoMke rUpameM bikhara gyaa| purAtattva kauzAmbImeM prayAga vizvavidyAlayakI orase khudAI haI thii| phalataH yahA~se hajAroM kalApUrNa mRNmUrtiyA~ aura manake prApta hue the , jo prayAga saMgrahAlayameM surakSita haiN| kahA jAtA hai , DhAI hajAra varSa pahale rAjA zatAnIkakA kilA cAra mIla ke gheremeM thaa| usameM battIsa daravAje the| usIke andara kauzAmbI nagarI basI huI thii| kaI sthAnoM para to aba bhI kilekI dhvasta dIvAle 30 se 35 phuTa UMcI spaSTa dikhAI detI haiN| yahA~ prAcIna nagarake bhagnAvazeSa mIloMmeM bikhare par3e haiN| inake madhya samrAT samprati kA banavAyA huA eka stambha bhI khar3A huA hai| bhagavAn padmaprabhukA janma sthAna hone ke kAraNa samrAT sampratine yahA~ stambha nirmita karAyA thA aura usake Upara jaina dharmakI udAra zikSAe~ aMkita karAyI thiiN| __ yahA~ ke khaNDaharoM meM maiMne san 1958 kI zodha - yAtrAmeM aneka jaina mUrtiyoMke khaNDita bhAga par3e hue dekhe the| mujhe akhaNDita jaina pratimA to nahIM mila pAyI thI kintu jo khaNDita pratimAe~ milIM , unameM kisI pratimAkA zirobhAga thA to kisIkA adhobhaag| mujhe jo zirobhAga mile , ve bhAvAbhivyaMjanA aura kalA kI dRSTi se atyanta samunnata the| mujhe siMhAsana pITha aura AyAgapaTTa ke bhI kucha bhAga upalabdha hue the| siMhAsana pITha para dharmacakra aura puSpa utkIrNa the| ve tathA AyAgapaTTa ke alaMkaraNa bhI anindya kalA ke utkRSTa udAharaNa the| . khudAImeM eka bihAra nikalA hai, jo maMkhalIputra gozAlakakA kahalAtA hai| kahA jAtA hai, isa bihAra meM gozAlakake sampradAyake pA~ca hajAra sAdhu rahate the| prArambhameM gozAlaka bhagavAn mahAvIrakA ziSya thaa| kintu bAdameM vaha bhagavAnse dveSa aura spardhA karane lgaa| usane eka nayA sampradAya bhI calAyA, jisakA nAma AjIvaka sampradAya thaa| kintu aba to vaha kevala granthoMmeM ho raha gayA hai| jaina mandira vidhiko yaha kaisI viDambanA hai ki jo nagarI kabhI jainadharmakA pramukha kendra rahI, Aja vahA~ eka bhI jainakA ghara nahIM hai| kevala lAlA prabhudAsajI ArAvAloMkA banavAyA huA eka digambara jaina mandira aura eka jaina dharmazAlA hai| mandirameM do vediyA~ haiN| ekameM bhagavAn padmaprabhukI pratimA aura caraNa haiN| eka zilAphalakameM khaDgAsana pratimA aMkita hai| bAyIM ora devI eka bAlaka ko goda meM liye hae AsIna hai| martike sirake donoM ora yakSa-yakSiNI
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarapradezake digambara jaina tIrtha 147 bane hue haiN| yakSa hAtha jor3e hue hai tathA yakSiNI hAtha meM mAlA liye dikhalAI par3atI hai| mUrti ke pAdapITha para kamala lAMchana banA huA hai| yaha mUrti bhUgarbha se nikalI thii| ___ isa mUrti ke Age caraNa virAjamAna hai / caraNoMkI lambAI 8 iMca hai| donoM caraNoM ke bIca meM kamala banA huA hai| isase ye padmaprabhu bhagavAnke caraNa-cihna mAne jAte haiN| caraNoM para lekha utkIrNa hai| kintu vaha dhuMdhalA par3a gayA hai| saMvat 567 avazya par3hane meM AtA hai| bAyIM ora kamaremeM sarvatobhadrikA pratimA virAjamAna hai| zveta pASANakI khaDgAsana pratimAkI avagAhanA 2 phuTa 8 iMca hai| cAroM ora hAthIkA cihna banA huA hai| mUrtiyoMke Upara 'zrI ajitanAthAya namaH' likhA huA hai| mUrtiyoMke Asana phalaka para lekha bhI utkIrNa hai| yaha mUrti Adhunika hai| garbhagRhake bAhara eka AlemeM kSetrapAlakI sthApanA kI gayI hai / mandirakA prabandha bA. subodha kumArajI suputra bAbU nirmalakumAra jI ArAke parivArakI orase hotA hai| dharmazAlAke barAmademeM baccoMkI pAThazAlA lagatI hai| vArSika melA yahA~ para prativarSa miti phAguna kRSNA 4 ko bhagavAn padmaprabhukA nirvANotsava bar3e samArohake sAtha manAyA jAtA hai / isa avasarapara nirvANa lADU car3hAyA jAtA hai| kAphI bhIr3a ho jAtI hai| pabhosA sthiti ___pabhosA kSetra ke lie kauzAmbo se mArga kaccA hai / ikke jA sakate haiM / kauzAmbI se yamunA nadI meM nAvoM meM jAne se kevala 10 ki. mI. paDatA hai aura yaha suvidhAjanaka bhI hai| kauzAmbI se pAlI hote hue paidala mArga se yaha sthAna 8 ki. mI. hai| pabhosA yamunA taTa para avasthita hai| yaha ilAhAbAda jile ke antargata maMjhanapura tahasIla meM hai| isakA posTa-Aphisa pazcima sarIrA aura saba-posTa-Aphisa gurAjU hai| tIrthakSetra chaThe tIrthakara bhagavAn padmaprabhu apane rAjamahaloM ke dvAra para ba~dhe hue hAthI ko dekhakara vicAramagna ho gye| unheM apane pUrva bhavoM kA smaraNa ho aayaa| unheM saMsAra kI dazA ko dekhakara vairAgya ho gayA aura kauzAmbIke manohara udyAna (pabhosA ) meM jAkara kArtika kRSNA trayodazI ke dina dIkSA le lI / devoM aura indroM ne bhagavAn kA dIkSAkalyANaka mahotsava mnaayaa| bhagavAn dIkSA lekara tapasyA meM lIna ho gye| lagabhaga chaha mAha ke ghora tapa ke bAda unheM caitra zuklA pUrNamAsI ko usI manohara udyAna meM kevalajJAna prApta huaa| devoM aura indroM ne Akara kA mahotsava mnaayaa| yahIM para bhagavAn kA prathama samavasaraNa lagA aura bhagavAna ke caraNoM meM baiThakara aura unakA upadeza sunakara asaMkhya prANiyoMko Atma-kalyANa kI preraNA milii| jisa sthAna para bhagavAn padmaprabhu ke dIkSA aura jJAnakalyANaka manAye gaye, vaha sthAna pabhosA hai| isIlie yaha kalyANaka tIrtha mAnA jAtA hai /
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 bhAratake digambara jaina tIrtha yaha sthAna prAcIna kAla meM muniyoM kI tapobhUmi rahA hai| kAlindI kA prazAnta kUla, suramya parvata kI harItimA aura gahA kI ekAnta zAnti yaha sArA vAtAvaraNa maniyoM ke dhyAna-adhyayana ke upayukta hai| prAcIna sAhitya meM aise ullekha milate haiM, jinase patA calatA hai ki yahA~ para munijana tapasyA kiyA karate the| lalitaghaTa Adi battIsa rAjakumAra mani bana kara yahA~ Aye aura yamunA taTa para khar3e hokara vividha prakAra ke tapa karane lge| eka dina yamunA meM bhayaMkara bAr3ha A gayI aura ve sabhI muni bAr3ha meM baha gye| unakI smRti meM yahA~ battIsa samAdhiyA~ banI huI thIM jina para hinduoM kA adhikAra hai| itihAsa pabhosA kauzAmbI kA hI eka bhAga thaa| yahA~ usa samaya vana thaa| isalie kauzAmbI se bhinna pabhosA kA apanA koI svatantra itihAsa nahIM hai| yahA~ tIrthaMkara padmaprabhu ke do kalyANakoM kI pUjA aura utsava hue| yahA~ bAIsaveM tIrthaMkara neminAtha ke kAla meM eka mahattvapUrNa ghaTanA ghttii| bhagavAn neminAtha ne balarAma ke pUchane para dvArakA aura nArAyaNa zrIkRSNa ke bhaviSya kA varNana karate hue kahA-Aja se bAraha varSa pIche madyapI yAdavoM dvArA uttejita kiye gaye dvaipAyana muni ke zApa se dvArakA bhasma hogii| antima samaya meM zrIkRSNa kauzAmbI ke vana meM zayana kareMge aura jaratkumAra unakI mRtyu ke kAraNa bneNge| bhagavAn kI isa bhaviSyavANI ko sunakara balarAma ke mAmA (rohiNI ke bhAI ) dvaipAyana virakta hokara muni bana gaye aura kahIM dUra vanoM meM jAkara tapa karane lge| isI prakAra zrIkRSNa ke bar3e bhrAtA jaratkumAra bhI vahA~ se cale gaye aura vanoM meM rahane lge| tIrthaMkara anyathAvAdI nahIM hote / donoM ne hI, lagatA thA, bhavitavya aura tIrthaMkara-vANI ko jhuThalAnA caahaa| kintu bhavitavya hokara hI rhii| dvaipAyana ke krodha se dvArakA bhasma ho gyii| balarAma aura zrIkRSNa vahA~ se cala diye aura kauzAmbI ke isa vana meM pahu~ce / zrIkRSNa pyAsa se vyAkula ho gye| ve eka per3a kI chA~ha meM leTa gye| balarAma jala lAne gye| jaratkumAra usI vana meM ghUma rahA thaa| usane dUra se kRSNa ke vastra ko hilatA huA dekhakara use hiraNa smjhaa| use bANa sandhAna karate dera na lgii| bANa jAkara zrIkRSNa ke paira meM lgaa| jaba jaratkumAra ko tathya kA patA lagA to vaha Akara pairoM meM par3a gyaa| zrIkRSNa samyagdRSTi the, bhAvI tIrthaMkara the| unhoMne bar3e zAnta aura samatA bhAva se prANa visarjana kiye| baladeva jaba lauTa kara Aye to apane prANopama anuja ko mRta dekhakara ve aise mohAviSTa hue ki ve chaha mAha taka mata deha ko liye phirate rhe| anta meM eka deva dvArA samajhAne para tuMgIgiri para jAkara unhoMne dAha-saMskAra kiyaa| isa prakAra isa kalpakAla ke antima nArAyaNa zrIkRSNa ke antima kAla kA itihAsa pabhosA kI miTTI meM hI likhA gyaa| sthAnIya mandira yahA~ digambara jaina dharmazAlA banI huI hai| dharmazAlA meM hI eka kamare meM mandira hai| isa mandira meM bhUgarbha se nikalI huI kucha prAcIna jaina mUrtiyA~ bhI virAjamAna haiN| ye mUrtiyA~ prAyaH hala jotate hue kisAnoM ko milI haiN| eka zilA-phalaka meM bhagavAn RSabhadeva kI pratimA hai| phalaka kI U~cAI cAra phuTa hai| pratimA padmAsana hai| isake donoM ora do-do khaDgAsana arihaMta pratimA haiN| siMhAsana ke AdhAra rUpa meM do siMha bane hae haiN| bIca meM kamala aMkita hai| zirobhAga ke Upara
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarapradezake digambara jaina tIrtha 149 do gandharva puSpamAlA liye hue haiN| bhagavAn kI jaTAe~ kandhe taka par3I huI haiN| mUrti khaNDita hai| kintu gupta kAla kI pratIta hotI hai| eka sarvatobhadrikA pratimA hai, vaha bhI khaNDita hai| dharmazAlA ke nikaTa pahAr3I hai / pahAr3I choTI-sI hai| pahAr3I para jAne ke lie sIr3hiyoM kI kula saMkhyA 168 hai / Upara jAkara samatala cabUtarA milatA hai| vahA~ eka kamarA hai jo mandira kA kAma detA hai| pahale yahA~ mandira thaa| kintu bhAdrapada vadI 9 vIra saM. 2457 ko yakAyaka parvata TUTa kara mandira ke Upara gira par3A, jisase mandira to samApta ho gyaa| kintu pratimAe~ bAla-bAla baca gayIM / pratimAe~ nikAlakara vartamAna kamare meM virAjamAna kara dI gyiiN| kahate haiM pahale pahAr3a para tIna mandira, mAnastambha aura bhadrAraka lalitakIrti kI gaddI thii| ulkApAta hone se ye saba naSTa ho gye| pratimAe~ bhI naSTa ho gyiiN| unake naSTa hone para ilAhAbAda ke lAlA chajjUmala ne saMvat 1881 meM yaha mandira banavAyA thaa| isa prakAra kA zilAlekha yahA~ milatA hai| isa kamare meM eka gaja U~ce cabUtare para saba pratimAe~ virAjamAna haiN| inameM mUlanAyaka bhagavAn padmaprabhu kI pratimA halake bAdAmI varNa kI padmAsana mudrA meM hai| avagAhanA DhAI phuTa hai| pratimA caturthakAla kI hai, aisI mAnyatA hai| pratimA para gUDha lAsya aura vItarAga zAnti kA sAmaMjasya atyanta prabhAvaka hai| kinta pASANa aura kalAkA parIkSaNa karane para yaha IsA pUrva prathama dvitIya zatAbdI kI pratIta hotI hai| isake bAyIM ora bhagavAn neminAtha kI bhUre varNa kI padmAsana 2 phuTa 7 iMca avagAhanA vAlI pratimA hai| pAdapITha para zaMkha kA cihna aMkita hai| nIce bAyIM ora gomeda yakSa aura dAyIM ora ambikA devI yakSI hai / yakSa sukhAsana meM AsIna hai| usake tIna mukha aura cAra bhujAe~ haiM jinameM mudgara, daNDa, phala aura vajra haiN| yakSI kI goda meM priyaMkara putra hai| inase Upara donoM ora camaradhArI haiM / unase Upara do padmAsana arahanta pratimAe~ banI huI haiN| zirobhAga meM do gaja dikhAI par3ate haiM / Upara do khaDgAsana arahanta pratimAeM banI huI haiM / eka devI puSpamAla liye aura eka deva tIna chatra liye hue hai| dUsarI ora bhI aisI hI racanA hai| yaha mUrti saMvat 1508 kI hai| jaisA ki isake lekha se prakaTa hai| isase Age bAyIM ora vi. saMvat 1952 kI kRSNa varNa kI eka mUrti sthita hai| eka padmAsana mUrti hai jo 15 iMca kI hai| nIce ke bhAga meM camaravAhaka haiM aura UparI bhAga meM puSpamAla liye hue deviyA~ haiN| sira para vichatra bane haiM / eka bhUre varNa kI padmAsana pratimA hai| zirobhAga meM bAyIM ora hAtha meM puSpamAla liye hue deva dikhAI par3atA hai| dUsarI ora kA bhAga khaNDita hai| sabase anta meM matiyoM ke cAra bhagna khaNDa rakhe hae haiN| dAyIM ora eka zilAphalaka para 'paMcabAlayati kI pratimA vi. saMvat 1408 kI hai| isakI avagAhanA 2 phuTa 5 iMca hai| bIca meM mUlanAyaka aura usake donoM ora do tIrthaMkara pratimAe~ haiN| sira ke pIche bhAmaNDala aura Upara trichatra haiN| usase Upara puSpamAla liye do gaganacAriNI deviyA~ dIkha par3atI haiN| zveta pASANa kI vi. saMvat 1881 kI eka pratimA aura eka caraNa-yugala virAjamAna haiN| ___ eka padmAsana pratimA 11 iMca avagAhanA kI hai| donoM ora camaravAhaka khar3e haiN| Upara gaganacAriNI deviyA~ puSpavarSA karatI huI dikhAI par3atI haiN| mandira ke Upara pahAr3a kI eka vizAla zilA meM ukerI huI cAra pratimAeM dikhAI par3atI haiM jo dhyAnamagna muniyoM kI haiM / Upara do guphAeM bhI hai, jinameM nimnalikhita zilAlekha haiM
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 bhAratake digambara jaina tIrtha 'adhiyachAtrA rAjJo zaunakAyana putrasya baMgapAlasya putrasya rAjJo teSaNIputrasya bhAgavatasya putreNa vaihidarI putreNa ASAr3ha senena kAritaM / ' / arthAt adhichatra ke rAjA zaunakAyana ke putra rAjA baMgapAla ke putra aura traivarNa rAjakanyA ke putra rAjA ASAr3hasena ne yaha guphA bnvaayii| -jaina zilAlekha saMgraha, bhAga 2, pR. 13-14 DaoN. phyUrara ne zuMgakAla ke akSaroM se milate-julate akSaroM ke kAraNa isa zilAlekha kA kAla dvitIya yA prathama IsavI pUrva nizcita kiyA hai| isa zilAlekha ke tathya aitihAsika dRSTi se bahuta mahattvapUrNa haiM / eka to isa zilAlekha se yaha tathya prakaTa hotA hai ki rAjA ASAr3hasena ne isa guphA kA nirmANa kraayaa| dUsarA isameM ahicchatra. jo uttara pAMcAla ke pratApI rAjAoM kI rAjadhAnI thI, kI rAjavaMzAvalI dI gayI hai| eka dUsarA zilAlekha isa prakAra hai2-rAjJo gopAlIputrasa bahasatimitrasa mAtulena gopAliyA vaihidarI pUtrena AsADhasenena lenaM kAritaM uvAkasa (?) dasameM savachare kazzapInAM arahaM (tA) na........... arthAt gopAlI ke putra rAjA vahasatimitra (bRhaspatimitra ) ke mAmA tathA gopAlI vaihidarI arthAt vaihidara rAjakanyA ke putra ASAr3hasena ne kazyapagotrIya arihanto...dasaveM varSa meM eka guphA kA nirmANa kraayaa| , -jaina zilAlekha saMgraha, bhAga 2 ___ yaha zikhAlekha bhI dvitIya yA prathama IsavI pUrva kA mAnA gayA hai| bRhaspatimitra nAmaka eka nareza ke kucha sikke kauzAmbI, ahicchatra, mathurA Adi sthAnoM para mile haiN| isa pahAr3I ke nIce hI yamunA nadI bahatI hai| yahA~ kA prAkRtika dRzya atyanta AkarSaka hai| dhyAna-sAmAyika ke lie upayukta sthAna hai| kivadantI mUlanAyaka pratimAke sambandhameM eka kiMvadantI pracalita hai ki lagabhaga Der3ha-paune do sau varSa pahale kauzAmbIke pujArIko svapna huA ki mandirake dvAra para jo ku~A hai, usameM bhagavAn padmaprabhu kI pratimA hai| use nikAlakara mandirameM virAjamAna kro| prAtaH hote hI pujArIne svapnakI carcA kii| carcA prayAga taka phuNcii| bahuta-se loga ekatrita hue / ku~ese pratimA nikAlI gyii| kahA jAtA hai ki khodate samaya bhAmaNDalameM phAvar3A laga gayA, jisase dUdhakI dhAra baha niklii| logoM ne jaba bahata vinamra stuti kI, taba vaha zAnta huii| vahI pratimA pabhosAke mandirameM lAkara virAjamAna kara dI gyii| daivI atizaya mUlanAyaka pratimA atyanta manojJa aura atizaya sampanna hai| jaisA adbhuta Azcarya isa pratimAmeM hai, vaisA sambhavataH anyatra kahIM dekhane meM nahIM aayaa| pratimA yadyapi bAdAmI pASANa kI hai, kintu sUryodayake pazcAt isakA raMga badalane lagatA hai| jyoM-jyoM sUrya Age bar3hatA jAtA hai, tyoM-tyoM pratimAkA raMga lAla hotA jAtA hai| lagabhaga bAraha baje pratimA lohita varNakI ho jAtI
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarapradeza ke digambara jaina tIrtha 151 hai / isake pazcAt yaha varNa halakA par3ane lagatA hai aura lagabhaga 3 baje katthaI raMgakI ho jAtI hai / raMga kA yaha parivartana kisa kAraNase hai, yaha vizvAsa pUrvaka nahIM kahA jA sakatA / sambhava hai, pASANakI hI ye vizeSatAe~ hoM / kintu sUryakI kiraNeM mandirake andara pratimA taka pahu~ca nahIM paatiiN| aisI dazA meM pratimAkA yaha raMga parivartana eka daivI camatkAra mAnA jAne lagA hai / isa prakArakA eka aura bhI daivI camatkAra yahA~ dekhaneko milatA hai / yahA~ hara rAtako parvatake Upara kezarakI varSA hotI hai / prAtaHkAla pahAr3Ike Upara jAnepara choTI-choTI pIlI bU~deM par3I huI rahatI haiM / yahA~ kArtika sudI 13, caita sudI 15 ko khUba kesara varSA hotI hai / purAtattva pabhosAmeM zuMgakAla ( I. pU. 185 se 100 ) ke samaya ke kaI zilAlekha prApta hue haiN| zuMgavaMzake antake bAda zuMgavaMzakI hI eka zAkhA mitravaMzI narezoMkA Adhipatya yahA~ rahA / ina mitravaMzI kaI rAjAoMke sikke aura mUrtiyA~ kauzAmbI, mathurA Adi kaI sthAnoMpara bahusaMkhyA meM mile haiN| uttara paMcAla nareza ASAr3hasena ke samaya ke do lekha pabhosAmeM pAye gaye haiM / eka lekhameM rAjA ASAr3ha - nako bRhaspati mitrakA mAmA batAyA hai / bRhaspatimitra mathurAkA mitravaMzIya nareza thA / bhosAmeM jo prAcIna mandira aura mUrtiyA~ haiM, ve sabhI prAyaH zuMga aura mitravaMzI rAjAoM ke kAlakI mAlUma par3atI haiN| yahA~ para eka AyAgapaTTa bhI upalabdha huA thA, jo isa prakAra par3hA gayA hai 'siddhaM rAjJo zivamitrasya saMvaghaTe. . ravamAha kiya....... sthavirasa ladAsasa nivartana zazivanaMdisa antevAsisa zivapAlita AyAgapaTTe thApayati arahato pUjAyai / ' arthAt siddha rAjA zivamitrake rAjyake bArahaveM varSa meM sthavira baladAsake upadezase zivanandIke ziSya zivapAlitane arahanta pUjAke lie AyAgapaTTa sthApita kiyA / Asa-pAsake jaina mandira yaha kSetra zatAbdiyoM taka jainadharmakA pramukha kendra rahA hai / ataH yahA~ AsapAsa meM jaina purAtattva sambandhI sAmagrI aura mUrtiyA~ bahutAyata se milatI haiM / isI prakArakI eka mUrti campahA bAjArameM dekhI jo eka khetameM se nikalI thii| yaha mUrti khaNDita hai / ghuTanoMke nIcekA bhAga TUTa gayA hai / yaha sarvatobhadrakA hai / aba yahA~ jaina mandira bhI bana gayA hai / aura vaha mUrti mandirameM rakha dI gayI hai / yaha mUrti I. sanse pUrvakI pratIta hotI hai / isI prakAra zahajAdapura meM eka jaina mandira / eka anuzruti ke anusAra prAcIna kAlameM yahA~ do sau jaina mandira the / kintu aba vahA~ jainakA eka bhI ghara nahIM rahA / yaha sthAna bharavArIse 27 ki. mI. dUra hai / kavivara vinodIlAla isI sthAnake nivAsI the / banArasI vilAsameM bhI ina kavivarakI carcA hai| inakI kaI racanAe~ aba taka milatI haiM, jaise tIna lokakA pATha, neminAthakA vivAha Adi / dArAnagara meM bhI eka prAcIna mandira hai / pAlImeM eka prAcIna mandira thA / kintu yamunAkI bAr3hameM vaha baha gyaa| usake bhagnAvazeSa bace haiN| nayA mandira bana gayA hai| pratimAe~ atyanta prAcIna haiM /
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 bhAratake digambara jaina tIrtha vyavasthA pabhosA kSetrakI vyavasthA ilAhAbAda jaina paMcAyatake AdhIna hai| dharmazAlAke pAsa gA~va hai| usameM 20-25 ghara kisAnoMke haiN| ve yahA~ khetI dvArA apanA nirvAha karate haiN| pahale yaha sArI bhUmi mandirakI thI, kintu vyavasthA sambandhI zithilatAke kAraNa isa bhUmipara kisAnoMne apanA ... adhikAra kara liyA hai| vArSika melA kSetrapara vArSika utsava caita sudI pUrNamAsIko hotA hai|
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ kozala janapada ayodhyA ratanapurI trilokapura zrAvastI kAkandI kakubhagrAma pAvA ( navIna )
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4kataraniyAghATa uttara pradeza ke jainatIrtha uttara pradeza meM kozala, janapada kI sthiti kozala janapada skela 1:1000000 saMketa antarrASTrIya sImA-.-.prAdezika sImA ------ jile kI sImA ------ pradeza ke mukhyAlaya 7 jile ke . . (c) anyanagara relave lAina sar3aka pakkA kaccA kaccArAstA jaina tIrtha nAnapArA paTanA 1baharAica 2.goMDA 3.bastI 4.gorakhapura 5.devariyA 6phaijAbAda 7 bArAbaMkI Xo baha rAI cA bhiMgA / banakaTavA ra nadI pahAr3a rASTrIya mArga nautanavA, tralokapura rAmaghATANDA iTavAM moharatagaDha cilaIyA gANDA nicalIla utaralA. ariyAgaMja ZA16vaDagAbhagaMja elijhI pinTeyura NIA sabajAra hitAna hai / trilokapUra yA jakhalADagauDA bhItIrAMjaba XGQazeharA bhAgamanakApura ra koTaliyA mahArAjagaMja-9L Y . jilAkara . ghughalI rAvatagaMja kaptAnagaMja rAmakaula daurA maidovAnapura riyANA biga baM kA parasapura / tarabagaMja vAvagaMjI haraiyA ratanapurA phaijAbAda piparAica kA gorakhapura paDa paDaraunA vari yA dahI MaraL lakhanaU/ rAmasanehIghATa ayodhyA milavagepura 0 haidar3a / ht vikApura kanaka sAjadhAna devariyA se pAvA 50 ki0mI0 * salemapura se kAkandau 14 ki.mI bAstagAva nanara kebhigrAma jApharAja, kahAjA salama bhAratavarSIya digambara jainatIrtha kSetra kameTI bambaI dvArA sarvAdhikAra sNrkssit| (c) bhArata sarakAra kA pratilipyadhikAra, 1971 1. bhArata ke mahAsarvekSaka kI anujJAnusAra bhAratIya sarvekSaNa vibhAgIya mAnacitra para AdhArita / 2. mAnacitra meM diye gaye nAmoM kA akSara vinyAsa vibhinna sUtroM se liyA gayA hai|
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ mArga ayodhyA ayodhyA pUrvI uttarapradeza meM phaijAbAda jilemeM eka prAcIna nagarI hai / yaha sar3aka mArga se lakhanaUse 139 ki. mI., vArANasIse 192 ki. mI., ilAhAbAdase 160 ki. mI. aura phaijAbAdase 5 ki. mI., hai / dillI - syAladA mena lAinapara ayodhyA uttara relavekA sTezana hai| mugalasarAya, vArANasI aura lakhanaUse yahA~ sIdhI gAr3iyA~ AtI haiN| gorakhapurakI orase AnevAle yAtriyoM ko manakApura sTezanapara gAr3I badalanI par3atI hai / phira vahA~se kaTarA sTezana AnA par3atA hai / yaha sarayU nadIke dUsare taTa para hai / sarayUpara pakkA pula hai| ayodhyA sTezanase rATAgaMja muhallA 1 // ki. mI. aura kaTarA muhallA 3 ki. mI. hai| donoM sthAnoMpara jaina dharmazAlA haiM / ki milate haiM / zAzvata tIrthaM jaina mAnyatA ke anusAra yaha zAzvata nagarI hai / prathama tIrthaMkara bhagavAn RSabhadevake garbhaM aura janma kalyANaka tathA dUsare tIrthaMkara bhagavAn ajitanAtha, cauthe tIrthaMkara bhagavAn abhinandana - nAtha, pA~caveM tIrthaMkara bhagavAn sumatinAtha aura caudahaveM tIrthaMkara bhagavAn anantanAtha ina cAroM tIrthaMkaroMke garbha, janma, dIkSA aura kevalajJAna kalyANaka isa prakAra pA~ca tIrthaMkaroMke * 18 kalyANaka mAnekA saubhAgya isa puNya nagarIko prApta huA hai / isa dRSTise ise tIrtharAja kahA jA sakatA hai / jaina vAGmaya prasiddha grantha 'tiloyapaNNatti' meM isa prasaMga meM nimnalikhita ullekha haiM-- avajjhAe uho, marudevi NAbhirAehiM / vettAsiya navamI Nakkhatte uttarAsAr3he || tiloya0 4 / 526 / arthAt ayodhyA nagarImeM RSabhadevakA janma, mAtA marudevI aura pitA nAbhirAyase caitra kRSNA 9 ko uttarASAr3ha nakSatrameM huA / mAghassa sukka pakkhe rohiNi rikkhammi dasamidi vasammi / sAkede ajijiNo jAdo jiyasattu vijayAhi || tiloya0 4 / 527 - sAketa ajitanAtha jinendrakA janma mAtA vijayA aura pitA jitazatru se mAgha zuklA 10 ko rohiNI nakSatra meM huA / mAghassa vArasIe sidammi, pakkhe puNavvasUrikkhe | saMvara siddhatthAhiM sAkede NaMdaNo jAdo || tiloya paNNatti || 4|529 - abhinandananAtha mAtA siddhArthA aura pitA saMvarake ghara meM sAketa meM mAgha zuklA 12 ko punarvasu nakSatrameM utpanna hue / 20 meghapaNa sumaI sAkedapurammi maMgalAe ya / sAvaNa sukke yArasi divasammi maghAsu saMjaNido || -tiloyapaNNatti 4|530
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 bhAratake digambara jaina tIrtha -sAketapurImeM mAtA maMgalA aura pitA meghaprabhase zrAvaNa zuklA 11 ko maghA nakSatrameM sumatinAtha tIrthaMkarakA janma huaa| jeThassa vArasIe kiNhAe revadIsu ya annNto| sAkedapure jAdo savvajasAsohaseNohiM / -tiloy04|539 -anantanAtha jinezvarakA janma sAketapurameM sarvayazA mAtA aura siMhasena pitAse jyeSTha kRSNA 12 ko revatI nakSatrameM huaa| isI prakArake ullekha uttara purANa sarga 48, padmapurANa sarga 20. harivaMza purANa sarga 60 meM milate haiM, jinase siddha hotA hai ki pA~ca tIrthaMkaroMkA janma ayodhyAmeM huaa| jaina sAhityameM ayodhyAke anekoM nAma milate haiM. jaise ayudhyA, ayodhyA, sAketa, kosalA, rAmapurI, vinItA, vizAkhA / jaina purANoMmeM ina nAmoMke kAraNa bhI diye haiM / vaha ayodhyA kahalAtI thI, kyoMki koI zatru usase yuddha nahIM kara sakatA thaa| usako sAketa isalie kahate the, kyoMki usameM sundara-sundara makAna the| athavA suraasura Adi tInoM jagatke jIva vahA~ sabase pahale eka sAtha pahuMce the| vaha sukozala dezameM thI, ataH vaha sukozalA kahalAne lgii| usakA nAma vinItA bhI thA, kyoMki usameM zikSita vinayI puruSa bahuta the| yaha nagarI prArambha se hI jainadharmakI kendra rahI hai| yahA~ aneka bAra bhagavAn RSabhadevakA samavasaraNa AyA thaa| anya tIrthaMkara bhI yahA~ aneka bAra padhAre aura unakI loka-kalyANakArI divya dhvani sunakara ayodhyAvAsiyoMne Atma-kalyANa kiyA / / yahA~ zrI rAmacandrajIke kAlameM dezabhUSaNa kulabhUSaNa kevalI bhagavAn padhAre the aura ve mahendrodyAna vanameM Thahare the / manvAdi cAraNaRddhidhArI saptarSi matharAmeM cAturmAsa karate samaya yahA~ kaI bAra padhAre the aura satI sItAke ghara AhAra liyA thaa| koTivarSa nareza cilAtane yahA~ke subhUmibhAga udyAnameM bhagavAn mahAvIrake nikaTa muni-dIkSA lI thii| bhadrAraka jJAnasAgarajI ( 16vIM zatAbdIkA antima caraNa aura 17vIM zatAbdIkA prathama caraNa ) ne ayodhyAkA ullekha 'tIrtha vandana saMgraha meM isa prakAra kiyA hai kozala deza kRpAla nayara ayodhyA nAmaha / nAbhirAya vRSabheza bharata rAya adhikAraha / 1. AdipurANa parva 12, zloka 7.6 / 2. AdipurANa parva 12, zloka 77 / 3. harivaMza purANa parva 8, zloka 150 / 4. AdipurANa parva 12, zloka 77 / 5. AdipurANa parva 12, zloka 78 / 6. padmapurANa 85 / 136 / 7. padmapurANa 92 / 78 /
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarapradezake digambara jaina tIrtha anya jineza aneka sagara cakrAdhipa maMDita / dazaratha suta raghuvIra lakSmaNa ripukula khaMDita / / jinavara bhavana pracaMDa tihAM puNyakSetra jagi jANiye / brahma jJAnasAgara vadati zrI jina vRSabha bakhANiye // 81 / / jJAnasAgarajIke kathanAnusAra yahA~ vizAla jina maMdira the| ayodhyAko racanA aura mahattva ___AcArya jinasena kRta harivaMza purANake anusAra jaba bhogabhUmikA anta huA, usa samaya kalpavRkSa naSTa ho gye| kevala eka kalpavRkSa avaziSTa raha gayA, jisameM caudahaveM kulakara athavA manu nAbhirAya rahate the| yahI nAbhirAyakA bhavana thaa| isakA nAma sarvatobhadra prAsAda thaa| yaha 81 khaNDa kA thaa| isake cAroM ora koTa, vApikA aura udyAna the| jaba prathama tIrthaMkara RSabhadeva garbhameM AnevAle the, taba indrane kuberako trilokInAtha bhagavAnke upayukta nagarIkI racanAkA Adeza diyA / phalataH donoMne ayodhyAkI racanA kii| usa samaya loga jahA~ tahA~ bikhare hue the| devoMne una sabako lAkara usa nagarImeM basAyA aura sabakI suvidhAke lie upayogI sthAnoMkI racanA kii| indrane zubha muhUrta-nakSatrameM prathama hI mAMgalika kArya kiyaa| unhoMne ayodhyApurIke bIcameM jinamandirakI racanA kii| phira cAroM dizAoMmeM bhI jina-mandiroMkA nirmANa kiyaa| devoMne usa nagarIko vapra, prAkAra aura parikhAse suzobhita kiyA thaa| koTake cAroM ora cAra gopura bane hue the| yaha bAraha yojana lambI aura nau yojana caur3I thii| yaha saMsArakI Adya nagarI thii| vaha atyanta sundara thii| jisa nagarIkI racanA karanevAle kArIgara svargake deva hoM, adhikArI sUtradhAra indra hoM aura bhavana banAneke lie sampUrNa pRthvI par3I ho, usa nagarIkI sundaratAkA kyA varNana ho sakatA hai / ___isI nagarImeM bhagavAn RSabhadevane ASAr3ha kRSNa pratipadAko kRtayuga athavA karmayugakA prArambha kiyaa| unhoMne yahIMpara sabase pahale asi, masi, kRSi, vidyA, zilpa aura vANijya ina chaha karmokA jJAna samAjako diyA thaa| yahIMpara unhoMne apanI brAhmI aura sundarI putriyoMke mAdhyamase lipi aura aMka vidyAkA AviSkAra kiyA thaa| apane bharata Adi sau putroMko bahattara kalAoMkA zikSaNa bhI inhoMne yahIM diyA thaa| sAmAjika vyavasthAke lie kSatriya, vaizya aura zUdra varNako sthApanA unhoMne yahIM kii| rAjanaitika vyavasthAke lie pura, grAma, kheTa, nagara, AdikI sArI vyavasthAeM yahIM kii| unhoMne sAre rASTrako 52 janapadoM yA dezoMmeM vibhAjita kiyaa| rAjapATa tyAga kara aura nirgrantha digambara mani-dIkSA lekara unhoMne dharma-mArgako prazasta karanekA saubhAgya bhI isI mahAn nagarIko pradAna kiyaa| unake jyeSTha putra bharatane yahIM rahakara sampUrNa bharatakhaNDa para vijaya prApta kara sArvabhauma sAmrAjyako sthApanA kI aura sampUrNa sAmrAjyakA kendra ayodhyAko hI bnaayaa| ve bharata kSetrake 1. harivaMza purANa 8-4 2. vividhatIrthakalpa ( aujjhA kalpa ) 3. Adi purANa 12-76 /
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 bhAratake digambara jaina tIrtha prathama cakravartI samrAT hue| unake nAmapara hI hamAre dezakA nAma 'bhAratavarSa pdd'aa| unhoMne bhogakI sampUrNa sAmagrI kI upasthitimeM bhI apanI niSkAma pravRtti dvArA eka Adarza sthApita kiyaa| ayodhyA aneka dhArmika paramparAoMkI udgama srota rahI hai| cakravartI bharatane ayodhyAke bAhara cAroM dizAoMmeM caubIsa tIrthakaroMkI pratimAeM aura stUpa nirmita kraaye| nagarake pUrvadvAra para RSabha aura ajita kI, dakSiNa dvArapara sambhavanAtha Adi cAra tIrthaMkaroM kI,-pazcima dvArapara supArzvanAtha Adi ATha tIrthakaroMkI aura uttara dvArapara dharmanAtha Adi dasa tIrthaMkaroMkI pratimAe~ aura stUpa bnvaaye| isa prakAra saMsAra meM sarvaprathama mUrtikalAkA udaya aura stUpoMkA pracalana bhI yahIMse prArambha huaa| inake atirikta samrATa bharatane caubIsa tIrthaMkaroMkI vandanAke lie bahamulya ratnoMse bane hue, suvarNakI rassiyoMse ba~dhe hue aura jinendradevakI pratimAoMse saje hue bahutase ghaNTe banavAye aura aise caubIsa ghaNTe bAharake daravAjepara, rAjabhavanake mahAdvAra para aura gopura dvAroMpara anukramase TaiMgavA diye| jaba cakravartI una dvAroMse Ate yA jAte, taba mukuTake agrabhAgake TakarAnese una ghaNToMse zabda nikalatA thA aura unheM tIrthaMkaroMkA smaraNa ho AtA thaa| bharata dvArA lagAye hue ghaNToMko dekhakara nagaravAsiyoMne apane gharoMke toraNoMmeM jina-pratimAse yukta ghaNTe bA~dhane prArambha kara diye / cUMki bharatane bar3e ghaNToM aura choTI ghaNTiyoMkI ye mAlAeM arahanta bhagavAnakI vandanAke lie banavAyI thIM, isalie unakA nAma vandanamAlA par3a gayA aura Ajataka mAMgalika cihnake rUpameM vandanamAlA yA bandanavAra bA~dhI jAtI hai| . isake pazcAt maryAdA puruSottama rAmacandrake kAraNa ayodhyAko vizeSa khyAti prApta huii| saMsArameM lokamAnya maryAdAoMkI rakSA, pitR-bhakti, bandhu-prema. satItva Adi anekavidha Adarzoke nirjhara rAma-caritrake uttaMga zikharase pravAhita hue| jinhoMne bhAratIya saMskRti aura garimAko cAroM orase AplAvita kara liyaa| saMsArake rAjya zAsanake lie to rAma-rAjya eka spRhaNIya Adarzake rUpameM Ajataka smaraNa kiyA jAtA hai| dhadhakatI huI agni-jvAlAoMmeM kUdakara bhagavatI sItAne apane satItvakI sArvajanika parIkSA jisa AtmavizvAsa aura sAhasake sAtha dI thI, usane mahAsatI sItAke niSkalaMka caritrakI garimAko loka-lokAntaroMmeM vyApta kara diyaa| isake atirikta anya bhI anekoM mahattvapUrNa ghaTanAe~ yahA~ ghaTita huI, jinhoMne lokamAnasa para apanI gaharI chApa aMkita kii| rAjA vasuke rAjadarabArameM nArada aura parvatakA lokavikhyAta saMvAda bhI yahIM huA thA, jisane yajJoMmeM hiMsAkA sUtrapAta kiyaa| sagara cakravartIne bhI isIko apanI rAjadhAnI bnaayaa| yahA~ dharmodaya rAjAke rAjyameM vasumitra nAmaka eka nagaraseTha thaa| vaha jinazAsanameM atyanta 1. himAhU dakSiNaM varSa bharatAya pitA ddau| tasmAttu bhArataM varSa tasya nAmnA mahAtmanaH // -mArkaNDeya purANa 50-41, agni purANa 10-12 / vAyupurANa 33-52 / liMgapurANa 42-23 / skandhapurANa kaumArakhaNDa 37-57 / harivaMzapurANa ( jaina ) 8-55, 104 va 9-21 / 2. vividha tIrthakalpa ( aujjhAkalpa ) / 3. AdipurANa 41187 se 96 / harivaMza purANa 12-2 /
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarapradezake digambara jaina tIrtha 157 anurakta thaa| eka rAtako vaha apane nivAsameM pratimA yogameM dhyAnArUr3ha thaa| eka deva dveSavaza upasarga karake usakI parIkSA karane lgaa| deva usake strI, pUtra, dhana-dhAnya Adiko lekara cala diyA, kintu zreSThI tanika bhI vicalita nahIM huA aura apane dhyAnameM magna rhaa| antameM devako usake samakSa jhukanA par3A / usane kSamA mAMgI aura use AkAzagAminI vidyA dekara calA gyaa| eka anya kathAnaka isa prakAra hai-ayodhyAke rAjA suratakI paTarAnI mahAdevI thii| eka dina rAjA mahArAnIke mukhamaNDala para tilaka-vinyAsa kara rahA thaa| itanemeM do parama tapasvI mAsopavAsI mani AhArake lie rAjabhavanameM pdhaare| sevakane mahArAjako muniyoMke AgamanakI sUcanA dii| rAjA mahArAnIko kahakara prasanna manase AhAra-dAnake lie gayA / rAnI viSaya sukhameM antarAya samajhakara jalabhuna utthii| vaha muniyoMkI nindA karane lgii| pApake udayase usake zarIrameM tatkAla kor3ha nikala aayaa| rAjA AhAra dAna dekara jaba lauTA to rAnIke rUpakI yaha durdazA dekha bhogoMse hI virakta ho gyaa| usane usI samaya muni-dIkSA le lii| ___ ayodhyA nagarIse sambandhita eka anya ghaTanA isa prakAra hai-ayodhyAnareza sImaMdharake putrakA nAma mRgadhvaja thaa| vaha bar3A mAMsalolupI thaa| nagarameM eka bhaiMsA phirA karatA thaa| vaha bulAnepara A jAtA aura pairoMmeM loTane lagatA thaa| eka dina mRgadhvajake kahanese mantrIputra aura zreSThIputrane usakI TA~ga kATa lI aura mAMsa khaayaa| rAjAko jaba bhaiMsekI TA~ga kATanevAloMkA patA lagA to unhoMne una tInoMko zUlIkA daNDa diyaa| una tonoM mitroMko jJAta ho gyaa| ve bhayabhIta hokara jaMgalameM bhAga gaye aura vahA~ muni-dokSA le lii| muni bananeke bAda mRgadhvajakI bhAvanA ekadama badala gyii| unhoMne ghora tapasyA kI aura ghAtiyA karmoM kA nAza kara ve arhanta paramAtmA bana gaye, aura antameM ve mukta hue| purANa prasiddha parazurAma aura kArtavIryakI ghaTanA bhI yahIMpara ghaTita huI thii| kArtavIrya ayodhyAkA rAjA thA / ayodhyAke pAsa jaMgalameM jamadagni munikA Azrama thaa| jamadagnikI strIkA nAma reNukA thaa| eka dina reNukAke bhAI varadatta muni aaye| unakA upadeza sunakara reNukAne samyagdarzana grahaNa kara liyaa| calate samaya varadatta muni apanI bahanako kAmadhenu aura parazu nAmaka do vidyAeM de gaye / eka dina kArtavIrya hAthI pakar3aneke lie aayaa| vaha AzramameM bhI aayaa| reNukAne kAmadhenukI sahAyatAse rAjA aura usakI senAko svAdiSTha bhojana kraayaa| rAjA jAte samaya jabardastI kAmadhenuko chIna le gyaa| isase reNukA bahuta dukhI huii| jaba usake donoM putra zvetarAma aura mahendrarAma samidhA lekara jaMgalase Aye aura mAtAko dukhI dekhA to usane duHkhakA kAraNa pUchA aura kAraNa jAnakara donoM bhAI parazu lekara ayodhyA phuNce| kArtavIryase unakA yuddha huaa| zvetarAmane parazukI sahAyatAse kArtavIrya aura usakI senAko naSTa kara diyA aura ayodhyAke rAjyapara adhikAra kara liyaa| tabase zvetarAmakA nAma parazurAma ho gyaa| usane sAta bAra pRthvIko kSatriya rahita kiyA / pazcAt subhUmane usakA saMhAra kara ayodhyA para adhikAra kara liya' aura bharatakSetrake chahoM khaNDoMko jItakara cakravartI bnaa| vartamAna jaina mandira ___ yaha tIrtharAja hai| yahA~ do mandira aura pA~ca ToMkeM haiN| kaTarA muhallemeM prAcIna digambara jaina mandira hai| mandirake nikaTa eka jainadharmazAlA hai| isa mandirakI mukhya vedImeM bhagavAn AdinAthakI zveta pASANakI padmAsana pratimA virAja
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 bhAratake digambara jaina tIrtha mAna hai| avagAhanA 2 phuTa 9 iMca hai| yaha pratimA vi0 saMvat 2009 meM pratiSThita huI thii| sake bAyIM ora bhagavAn ajitanAtha aura dAyIM ora bhagavAn sumatinAthakI pratimAeM virAjamAna haiM / inake atirikta isa vedImeM 18 dhAtu pratimAeM aura 1 pASANa pratimA hai| ___ ina mUrtiyoMmeM sabase prAcIna mUrti bhagavAn ajitanAthakI hai| isake pAdapIThapara vi0 saM0 1548 kA abhilekha hai| isakI avagAhanA 18 iMca hai| .. isa vedIke nikaTastha dUsarI vedImeM tIna pratimAeM haiN| tInoMpara koI lAMchana nahIM hai| paramparAgata anuzrutike anusAra mukhya pratimA bhagavAn abhinandana nAthakI kahI jAtI hai| isake mUrtilekhake anusAra isakI pratiSThA saMvat 1224 ASAr3ha sudI 8 ko huI thii| eka kRSNa varNakI vi0 saM0 1626 kI sAr3he nau iMca U~cI pratimA hai| isa vedIse Age sahanameM eka ToMka banI huI hai| isameM bhagavAn sumatinAthake caraNa bane hue haiN| caraNoMkA varNa silaiTI hai| ina caraNoMpara lekha abhilikhita hai, jisake anusAra ina caraNoMkA jIrNoddhAra vi0 saMvat 1781 kArtika sudI 13 ko lA0 kezarImala agravAla dillI nivAsIne karAyA jo navAba AsaphUTaulAke khajAMcI the| vi0 saMvat 1956 meM digambara jaina paMcAyata, lakhanaUkI sammatise punaH isakA jorNoddhAra kiyA gyaa| ____ tIsarI vedI bhagavAn AdinAthakI hai / zveta saMgamaramarakI 9 phuTa uttuMga bhagavAn AdinAthakI manojJa khaDgAsana pratimA virAjamAna hai| isake donoM ora muni bharata aura muni bAhubalIkI 5 phuTa 6 iMca avagAhanAvAlI kAyotsarga mudrAvAlI pratimAeM AsIna haiN| ina tInoM pratimAoMkI pratiSThA vi0 saM0 2009 meM huI hai| ____ antima vedImeM mukhya pratimA bhagavAn pArzvanAtha kI hai| yaha 15 iMca avagAhanAvAlI hai| dUsarI pratimA 9 iMca U~co bhagavAn candraprabhakI hai| caraNa caukIpara lAMchana lekha hai| donoM hI vi0 saMvat 1548 kI haiN| isa mandirake Upara vizAla zikhara hai / anantanAthakI ToMka-kaTarA mahallAse isa ToMkake lie pakkA mArga hai| kucha dUra taka kaccA mArga hai| yaha sarayanadIke taTapara avasthita hai| eka kamare meM cabUtarepara bhagavAn anantanAthake caraNa bane hae haiN| caraNoMkA mApa sADhe sAta iMca hai| kamareke Upara zikhara hai| isa kamareke tona ora barAmade bane hue haiN| eka kamaremeM pakkA ku~A hai| cAroM ora kampAuNDa hai| caraNoMkA jIrNoddhAra lAlA kezarImalajI agravAla dillIne karAyA thaa| isa ToMkake bAhara TIle haiM aura eka nAlA hai| purAtattva vibhAgakI orase yahA~ khudAI huI thii| kaniMghamane upalabdha pramANoMke AdhAra para ise jaina TIlA . abhinandananAthakI ToMka-yaha ToMka kaTarA skUlake pAsa hai| caraNa mArvalake haiN| ToMkake Upara zikhara hai| cAroM ora kampAuNDa hai| caraNoMpara vi. saM. 1781 meM lAlA kezarImalajI dvArA aura 1956 meM digambara jaina paMcAyata lakhanaUkI sammatise jIrNoddhAra honekI bAta utkIrNa hai| aisA hI lekha sabhI ToMkoM ke caraNoMpara likhA huA hai| zItalanAthako ToMka-pUrvokta ToMkake pAsa hI yaha ToMka banI huI hai / isameM sAr3he cAra iMca lambe caraNa virAjamAna haiM, jo kinhIM zItalanAtha nAmaka munike haiN| inakI sthApanA vi. saMvat 1704 meM huI thii| ToMkake cAroM ora cahAradIvArI hai aura Upara zikhara banA huA hai / - - - - - -
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarapradeza ke digambara jaina tIrtha 159 ajitanAthako ToMka--yaha ToMka begamapurA muhalle meM hai / caraNa mArvalake haiM / isa gumaTI meM kAphI khulI jagaha hai / Upara zikhara hai / jIrNoddhAra sambandhI lekha likhA huA hai / AdinAthakI ToMka - baksariyA TolA, purAnA thAnA muhallA meM sthita yaha ToMka 16 sIr3hiyA~ car3hakara Upara kI maMjilapara banI huI hai| kahA jAtA hai ki bhagavAn AdinAthakI pavitra janmabhUmi yahIM thii| isa ToMkakA bhI bar3A adbhuta itihAsa batAyA jAtA hai / kahate haiM, bhagavAn AdinAthake janmasthAnapara bane hue jaina mandirako tur3avAkara navAbI zAsana meM masajida banavAyI jA rahI thI / zAhI khajAMcI lAlA kezarImalajI agravAla dillIvAloMne yahA~ke navAba phaijauddInase phariyAda kI-- 'hujUra ! yaha sthAna to bhagavAn AdinAthakA janmasthAna hai / ataH yahA~ to unakA mandira honA caahie|' isapara navAbane unase pramANa mA~gA / taba unhoMne javAba diyA- 'amuka sthAnapara khudavAkara dekha liyA jAye / vahA~ ghIkA eka caumukhA dIpaka, svastika aura nAriyala mileMge / ' navAba hukma se vaha sthAna khodA gayA to ye cIjeM usI prakAra milIM / navAbane prabhAvita hokara masajidakA kAma rukavA diyA aura jainoMko apanA mandira punaH banAnekI AjJA de dii| jainako isase bar3A harSa huA / unhoMne vahA~ mUrti ke sthAnapara kevala caraNa hI virAjamAna kiye| sambhava hai, unhoMne surakSA kI dRSTise hI aisA kiyA thA / isa ToMka aura usase saTe hue bhagnAvazeSoMke dekhanese aisA pratIta hotA hai ki usa kAlameM yaha prAcIna jaina mandira bahuta vizAla thA / jitane kSetrameM masajidake khaNDahara bikhare par3e haiM, vaha samasta kSetra jaina mandirakA thA / kintu navAbane masajidakA kArya rokakara jainoMko apanA mandira punaH nirmANa karanekI AjJA de dI to jainoMne masajidake nirmita bhAgako chor3akara mandirake thor3e-se sthAnapara ToMka banA lI aura usameM pratimAkI bajAya bhagavAn ke caraNa virAjamAna kara liye / yaha ToMka lAlA kezarImalajI ne banavAyI thI / hanumAnagar3hI - ayodhyAkA eka prasiddha hindU mandira hai| isake sambandhameM yaha kiMvadantI pracalita hai ki pahale yaha eka vizAla jaina mandira thA / isameM eka bahuta bar3A ghaNTA lagA huA thA / kahA jAtA hai, usakI AvAja goMDA taka sunAI par3atI thI / aba to isa mandirameM hanumAnako mAtA aMjanIkI mUrti banI huI hai / rAyagaMja muhallA meM bhI eka vizAla mandira kucha varSa pahale nirmita huA hai / bIcameM mandira huA hai| usake sAmane kAphI bar3e bhU-bhAgameM puSpa vATikA banI huI hai| bAhara bahuta U~cA phATaka hai| usake donoM ora dharmazAlA hai / mandira aura udyAnako ghere hue U~cA prAkAra hai / prAkArake bhItara eka pakkA kuA~ banA hai / phATakake bAhara bhI eka pakkA kuA~ hai / phATaka A eka kampAuNDa hai / mandira meM 28 phuTa avagAhanAvAlI bhagavAn RSabhadevakI kAyotsargAsana pratimA virAjamAna hai / pratimA zveta pASANakI hai kintu tIna sthAnoMpara kAlI dhArI par3I huI hai| pratimA ka caukIpara virAjamAna hai / isa pratimAke dAyeM-bAyeM do-do U~cI vediyA~ haiM, jinameM eka vedopara bhagavAn ajitanAtha aura abhinandananAtha tathA dUsarI vedIpara sumatinAtha aura anantanAthakI pA~capA~ca phuTa U~cI mUrtiyA~ khaDgAsana mudrAmeM virAjamAna haiN| eka vedIpara bhagavAn candraprabhakI pratimA virAjamAna hai / ina mUrtiyoMkI pratiSThA AcAryaratna zrI dezabhUSaNajI mahArAjakI preraNAse san 1965 meM bhavya samAroha ke sAtha huI thI /
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 bhAratake digambara jaina tIrtha _ ye sabhI mandira digambara sampradAya ke haiN| muhallA kaTarAmeM eka zvetAmbara mandira hai jo Adhunika hai| itihAsa prAcIna kAlameM ayodhyA sAMskRtika cetanAkA kendra rahI hai| sAtha hI yaha rAjanItika kendra .. bhI thii| sarvaprathama yaha ikSvAkuvaMzI narezoMkI rAjadhAnI rhii| antima manuse lekara ikSvAkuvaMzI 112 pIr3hiyoMne isa nagarapara zAsana kiyaa| ikSvAkuvaMzI pazcAdvartI kAlameM sUryavaMzI aura puruvaMzI kahalAne lge| ayodhyAkA rAjya kauzala kahalAtA thaa| bhagavAn mahAvIrase pahale jina solaha janapadoMkI carcA AtI hai, unameM kozala bhI eka prasiddha janapada thaa| bhagavAn mahAvIrake kAlameM kozala rAjya do bhAgoMmeM ba~Ta gayA-uttara kozala aura dakSiNa kozala / sarayU nadI ina donoMkI sImA banAtI thii| dakSiNa kozalakI rAjadhAnI ayodhyA rahI aura uttara kozalakI shraavstii| Age calakara gupta samrATa candragupta vikramAdityake kAlameM ayodhyA sAhitya aura kalAkI kendra bana gyii| cInI yAtrI hventsAMgake samayameM isa nagarakA vistAra 10 lI (4 mIla ) thaa| bArahavIM zatAbdIke bAda bhAra jAtike rAjAoMkA isapara adhikAra ho gyaa| ye rAjA jainadharmAvalambI the| inake kAraNa sAre avadhameM jainadharmakA khUba pracAra rhaa| ina rAjAoMko musalamAnoM ne parAsta kiyaa| sarvamAnya tIrtha jainoMkI taraha hindU aura bauddha loga bhI ayodhyAko zAzvata nagarI mAnate haiN| hinduoMkI mAnyatA hai ki ayodhyA sapta mahApuriyoMmeM prathama purI hai| kintu hinduoM meM isa tIrthakI mAnyatA mukhyataH bhagavAn rAmake kAraNa hai| isalie yahA~ke adhikAMza hindU mandira rAma aura unake parikarase sambandhita haiN| hinduoMke mukhya mandiroMmeM kanaka bhavana, jise sItAjIkA mahala kahate haiM aura rAma-mandira, jo rAmakI janmabhUmi kahalAtA hai, haiN| yahA~ eka dantUna kuNDa hai| hindU mAnate haiM ki rAmacandra yahIM dA~tuna karate the| bauddhoMkI mAnyatA hai ki buddhane yahIM apanI dA~tuna gAr3a dI thI, vaha bAdameM uga aayii| cInI yAtrI phAhyAnane bhI use dekhA thaa| sikha loga mAnate haiM ki guru govindasiMhane ayodhyAkI tIrthayAtrA kI thii| isa yAtrAko smRtimeM eka bar3A gurudvArA banA huA hai / musalamAna ayodhyAko 'khurdamakkA' aura 'siddhoMkI sarAya' mAnate haiN| phakIra abbAsa aura musAAzikAna nAmaka do musalamAna santoMkI kabre yahA~para haiM, jahA~ aneka musalamAna jiyArata karane Ate haiM / __ isa prakAra ayodhyA sarvadharmamAnya tIrthasthAna hai| vASika melA kSetrakA vArSika melA bhagavAn RSabhadevakI janmatithi caitra kRSNA 9 ko bharatA hai| bhagavAnkI savArI kaTarA mahalleke jainamandirase rAyagaMjake jainamandirameM AtI hai| ratanapurI mArga zrI digambara jaina kSetra ratanapurI jilA phaijAbAda meM ayodhyA se bArAbaMkIvAlI sar3akapara 24 ki. mI. dUra hai| sar3aka se lagabhaga 2 ki. mI. kaccA mArga hai| sohAvala sTezanase
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarapradezake digambara jaina tIrtha 161 yaha 2 ki. mI. hai| sTezana se lagabhaga Der3ha ki. mI. taka sar3aka pakkI hai, zeSa kaccA rAstA hai| raunAhI choTA-sA gA~va hai| gA~va ke bIca meM saraya ke nikaTa do mandira digambara samAja ke haiN| jaina dharmazAlA bhI hai| eka zvetAmbara mandira gA~va ke bAhara banA huA hai| phaijAbAda se siTI basa tathA anya baseM raunAhI taka barAbara milatI haiN| raunAhI ke caurAhe para utarakara paidala yA rikze dvArA mandira taka jA sakate haiN| tIrthakSetra yaha sthAna pandrahaveM tIrthaMkara bhagavAn dharmanAthakI janmabhUmi hai / 'tiloyapaNNatti' meM AcArya yativRSabha isa sambandhameM isa prakAra ullekha karate haiM rayaNapure dhammajiNo bhANu garideNa suvvadAe y|| mAghasida verasIe jAdo pussammi Nakkhatte / / 4540 / / ___arthAt ratanapurameM dharmanAtha jinezvara mahArAja bhAnu aura mahArAnI suvratAse mAgha zuklA 13 ko puSya nakSatra meM utpanna hue| isI prakAra raviSeNa kRta padmapurANa 98 / 144, jayasiMhanandI kRta varAMgacarita 27484, guNabhadra kRta uttarapurANa 61 / 13 meM bhI bhagavAn dharmanAtha kA janma ratanapura meM batAyA hai| isa nagarameM bhagavAnke cAra kalyANaka hue the-garbha, janma, dIkSA, kevalajJAna / kevalajJAna honeke pazcAt bhagavAnkA prathama samavasaraNa yahIM lagA thA aura prathama divyadhvani yahIM khirI thii| unhoMne yahIMpara dharma-cakra pravartana kiyA thaa| anuzruti ____ AcArya jinaprabha sUrine 'vividhatIrthakalpa' nAmaka granthameM ratnapurako ratnavAhapura kahA hai aura isI nAmakA kalpa bhI diyA hai| isameM unhoMne eka rocaka anuzrutikA vivaraNa diyA hai jo isa nagarase sambandhita hai / vaha anuzruti isa prakAra hai isa nagarameM eka kumbhakAra rahatA thaa| usakA eka putra thA, jise krIr3AkA zauka thaa| vaha kucha kAma nahIM karatA thA, kevala juA Adi kheloMmeM lagA rahatA thaa| vahA~ eka nAgakumAra deva khelakA zaukIna honeke kAraNa manuSyakA rUpa dhAraNa karake A jAtA aura kumhArake putrake sAtha khelA karatA / kumbhakAra apane putrase miTTI khodane tathA anya kAmoMko karaneke lie usapara adhika sakhtI karane lagatA to use bAdhya hokara kAma karanA par3atA thaa| isalie khelameM nAgA par3ane lgaa| eka dina nAgakumArane usase pUchA-tuma pahale to niyamita rUpase khelane Ate the, aba nAgA kyoM hotA hai ? kumhAra-putra bolA-'kyA batAU~, peTake lie kAma karanA par3atA hai| na karU~ to pitA DA~Tate haiN|' nAgakumArane socakara uttara diyA, "tuma cintA na kro| maiM sA~pakA rUpa banAkara leTa jAyA kruuNgaa| tuma phAvar3e se merI pU~cha kATa diyA krnaa| vaha sone kI ho jaayegii| -- kumhAra-putra pratidina aisA hI karane lgaa| use hara roja sonA prApta hone lgaa| soneko lAkara vaha apane pitAko de detA thaa| pitA usase pUchatA-'tuma roja-roja sonA kahA~se lAyA karate ho|' kintu vaha uttara na dekara TAla jAtA thaa| eka dina usake pitAne use uttara deneke lie bAdhya kiyA to usane satya bAta batA dii| kumhArake manameM lobha paidA ho gyaa| vaha bolA-'Aja apane sAtha mujhe le clnaa| tU to mUrkha hai jo thor3I-sI pUMcha kATatA hai| jitanA 21
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 bhAratake digambara jaina tIrtha jyAdA kATegA, utanA jyAdA sonA milegaa|' . usa dina kumhAra apane lar3akeke sAtha gyaa| jaba nAgakumAra sA~pa bana gayA to kumhArane phAvar3ese usake do Tukar3e kara diye / nAgakumArako bar3A krodha aayaa| usane kumhAra-putrako DA~Tate hue kahA-'tumane rahasya kholakara mere sAtha vizvAsaghAta kiyA hai| aba usakA pariNAma bhI bhogo|' yoM kahakara usane pUtra aura pitA donoMko kATa liyaa| ve donoM tatkAla mara gaye / tabase lekara cAka dvArA AjIvikA karanevAlA koI kumhAra isa gA~vameM nahIM rhtaa| isa gA~vake loga baratana-bhANDa dUsare gA~vase lAte haiN| aba bhI vahA~ nAgamati se veSTita bhagavAn dharmanAthakI pUjA kI jAtI hai| aura jaba varSA nahIM hotI, taba ajaina grAmINa loga dharmanAthako dharmarAja mAnakara dUdhase unakA abhiSeka karate haiN| unakI mAnyatA hai ki aisA karanese tatkAla varSA hone lagatI hai| vartamAna mandira yahA~ bastImeM do digambara jainamandira haiN| eka mandirameM mUrtiyA~ haiN| kahA jAtA hai ki yahA~ bhagavAn dharmanAthakA janmakalyANaka huA thaa| mUlanAyaka bhagavAn dharmanAtha kI zveta pASANakI 3 phuTa uttuMga padmAsana pratimA hai| nIce Asanapara vajrakA lAMchana aMkita hai| mUrti-lekha bhI hai, jisake anusAra isakI pratiSThA vi. saMvat 2007 meM huI thii| bAdAmI varNakI 1 phuTa avagAhanAvAlI bhagavAn mahAvIrakI padmAsana pratimA vI. ni. saMvat 2463 kI hai| eka dhAtu pratimA dharmanAtha svAmIkI hai| avagAhanA 1 phuTa hai| eka dhAtu pratimA bhagavAna pArzvanAthakI hai| avagAhanA lagabhaga 8 iMca hai| yaha abhilikhita hai| abhilekhake anusAra isakI pratiSThA vi. saMvat 1190 meM kI gayI thii| isa prakAra yaha pratimA lagabhaga sAr3he ATha sau varSa prAcIna hai| eka aThapahalU pItalakI pleTameM bhagavAnke caraNa aMkita haiM / mandirake sAmane dharmazAlA hai, jisameM 5 kamare bane hue haiN| mandirakA eka makAna hai, jisameM mandirakA mAlI rahatA hai| dharmazAlAke pIche lagabhaga 1000 vargagaja jamIna bhI mandirakI hai| isa mandirase kucha calakara dusarA mandira hai| yahA~ bhagavAna dharmanAthakA garbhakalyANaka honA batAyA jAtA hai| isameM mandirakI chatapara zikhara banA huA hai, jisameM eka ora zikharakI dIvAlameM AlA-sA banA huA hai| usameM saMgamaramara nirmita bhagavAnake caraNa virAjamAna haiN| inheM vi. saM. 2009 meM virAjamAna kiyA gayA thaa| caraNoMke Upara dIvAlameM eka zilAlekha lagA haA hai, jisameM eka paMktikA yaha lekha hai-'zrI dharmatIrthake kartA zrI dharmanAtha svAmIkA garbhakalyANaka hai ratnapura nagarI shrii|' ___isa mandirakI racanA-zailIse, vartamAnameM ise ToMka kahaneke bAvajUda, aisA lagatA hai ki yaha pahale mandira rahA hogaa| mandirake garbhagRhakA dvAra cina diyA gayA hai aura Upara zikharameM hI sthAna nikAlakara caraNa virAjamAna kara diye gaye haiN| nagarake bAhara eka hI kampAuNDameM zvetAmbara samAjake do mandira tathA cAroM konoMpara cAra ToMkeM haiN|
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarapradezake digambara jaina tIrtha 163 trilokapura mArga zrI neminAtha digambara jaina atizaya kSetra trilokapura tahasIla phatahapura jilA bArAbaMkImeM sthita hai| ayodhyAse bArAbaMkI sar3aka mArga dvArA 167 ki. mI. hai| bArAbaMkIse bindaurA nahara 19 ki.. mI. pakkA mArga hai| sar3akase bAyIM orako kacce rAstemeM utarakara lagabhaga 6 ki. mI. paidala hai / uttarapUrva relavekI choTI lAinake bindaurA sTezanase 5 ki. mI. par3atA hai / mArga kaccA hai| yahA~ jainoMke lagabhaga 20 ghara haiN| jaina mandira yahA~ do digambara jainamandira haiN| eka bhagavAn neminAthakA mandira jo atizaya kSetra kahalAtA hai tathA dUsarA pArzvanAtha mandira / neminAtha mandira meM 'mUlanAyaka bhagavAn neminAthakI zmAmavarNa padmAsana pratimA hai| isakI avagAhanA 22 iMca hai aura yaha kasauTIke pASANakI hai| pAdapIThapara abhilekha hai| abhilekhake bIcameM zaMkha cihna aMkita hai| abhilekhake anusAra isa mUrtikA pratiSThA-kAla vi. saMvat 1197 phAlguna vadI 6 hai| ____ mUrtimeM adbhuta AkarSaNa hai / isake atizayoM aura camatkAroMko lekara janatAmeM nAnA kiMvadantiyA~ pracalita haiN| kahate haiM, kabhI-kabhI rAtameM jhAMjha aura khar3atAlakI sammilita dhvani hotI hai| bAjoMke isa prakArake zabda aneka logoMne sune haiN| isI prakAra ananta caturdazI, dIpAvalI aura kArtika zu. 6 ko, jisa dina rathayAtrA hotI hai, mandirameM cAroM ora sugandha milatI hai| kabhIkabhI vedIpara harI loMga aura rupaye milate the| ve rupaye abataka sthAnIya eka jaina bandhuke pAsa surakSita haiN| pahale yaha mandira kaccA thaa| jaba isakA jIrNoddhAra karake pakkA banAyA jA rahA thA, usa samaya yahA~ bahuta camatkAra hue| aneka loga yahA~ manautI manAne Ate haiN| isa pratimAkI prAptikA bhI eka itihAsa hai / yaha sthAnIya tAlAbameM par3I huI thii| eka ajaina bandhuko yaha mila gyii| vaha bar3A prasanna huaa| jaba use yaha jJAta huA ki yaha jaina pratimA hai, taba usane use jainoMko de dI aura mandira banAnekA Agraha kiyaa| jaina bandhaoMne milakara yaha mandira banavAyA aura vaha mUrti vedImeM virAjamAna kara dii| tabhIse vaha isI mandirameM virAjamAna hai| isa pratimAkI kucha apanI vizeSatAeM haiM, jinameM eka hai pratimAkA bhAva parivartana / prAtaH bhagavAnke mukhapara bAlakake samAna bholApana TapakatA hai| madhyAhnameM yauvanake anurUpa teja jharatA hai / sandhyAke bAda mukhapara praur3ha aura bujurgakI taraha gambhIratA pratIta hotI hai| - mandirake Upara vizAla zikhara hai| garbhagRhake atirikta eka sabhAmaNDapa banA huA hai / mandirase bAhara eka ora eka dAlAna banA hai| eka pakkA kuA~ hai / mukhya dvArakI dIvAla kaccI banI huI hai| pArzvanAtha mandira gA~vake eka konepara banA huA hai| isa mandirameM bhI kevala 1 vedI hai| mUlanAyaka pArzvanAthakI pratimA zveta varNa, padmAsana 20 iMca U~cI hai| yaha vi. saMvat 1548 meM pratiSThita huI thii|
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 bhAratake digambara jaina tIrtha eka pASANa-phalakameM candraprabha padmAsanameM virAjamAna haiN| varNa halakA bAdAmI hai| isapara koI abhilekha nahIM hai| anumAnataH yaha pratimA 12vIM zatAbdIkI lagatI haiN| isa vedImeM kUla 106 pratimAe~ haiM, jinameM 15 pASANako tathA 92 dhAtUkI pratimAeM haiN| dhAtu-pratimAoMmeM 10 caubIsI haiN| ina pratimAoM meM kucha vi. saM. 1501 aura 1548 kI haiN| ___mandirameM garbhagRha aura sabhAmaNDapa hai / mandirake bAhara jaina dharmazAlA hai / vArSika melA ___ yahA~ san 1956 se prativarSa kArtika sudI 6 ko melA lagatA hai| zrAvastI mArga zrAvastI uttara pradezake balarAmapura-baharAica roDapara avasthita hai| yaha sar3aka mArgase ayodhyAse 109 ki. mI. hai jo isa prakAra hai-ayodhyAse goMDA 50 ki. mii.| goMDAse balarAmapura 42 ki. mI., balarAmapurase zrAvastI 17 ki. mii.| yaha prAcIna nagara hai| kintu aba to yaha khaNDaharoMke rUpa meM bikharA par3A hai| isa nagarIke khaNDahara goMDA aura baharAica jiloMkI sImApara 'saheTa-maheTa' nAmase bikhare par3e haiN| ye ardhacandrAkAra sthitimeM eka mIla caur3e aura savA tIna mIla lambe kSetrameM bikhare hue haiN| relamArgase yahA~ pahu~caneke lie uttara-pUrvI relaveke goMDA-gorakhapura lAinake balarAmapura sTezanapara utaranA caahie| yahA~se kSetra pazcimameM hai| yaha balarAmapurase baharAica jAnevAlI sar3aka kinArepara hai| eka choTI sar3aka khaNDaharoM taka jAtI hai| saheTa-maheTa pahu~canekA sugama sAdhana balarAmapura-baharAicake bIca calanevAlo sarakArI basa hai / isake alAvA balarAmapurase TaiksI, jIpa Adi bhI milatI haiM / yahA~ Thaharaneke lie jainadharmazAlA banI huI hai| jainatIrtha zrAvastI prasiddha kalyANaka tIrtha hai| tIsare tIrthaMkara bhagavAn sambhavanAthake garbha, janma, tapa aura kevalajJAna kalyANaka yahIM hae the| cAroM prakArake devoM aura manuSyoMne ina kalyANakoMkI pUjA - aura utsava kiyA thaa| bhagavAn sambhavanAthakA prathama samavasaraNa yahIM lagA thA aura unhoMne yahIMpara dharmacakra pravartana kiyA thaa| ArSa grantha tiloyapaNNattimeM nimna prakAra ullekha milatA hai sAvitthIe saMbhavadevo ya jidAriNA susennaae| maggasira puNNimAe jeTTArikkhammi saMjAdo // 528|| arthAt zrAvastI nagarImeM sambhavanAtha magasira zuklA pUrNimAko jyeSThA nakSatrameM utpanna hue| unake pitAkA nAma jitAri aura mAtAkA nAma suSeNA thaa| isI prakAra padmapurANa, varAMgacarita, harivaMzapurANa, uttarapurANa AdimeM bhI ullekha milate haiN| sambhavakumArane apanA bAlyakAla aura yuvAvasthA yahIM bitaayii| unhoMne rAjyazAsana aura sAMsArika bhogoMkA bhI svAda liyaa| lekina eka dina jaba unhoMne havAke dvArA meghoMko gaganameM vilIna hote dekhA to unheM jIvanake samasta bhogoMkI kSaNabhaMguratAkA ekAeka anubhava huA aura unheM saMsArase vairAgya ho gyaa| phalataH magasira zuklA pUrNamAsIko zrAvastIke sahetuka vanameM dIkSA le snnaae| -
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarapradezake digambara jaina tIrtha 165 lii| taba indroM, devoM aura manuSyoMne bhagavAnkA tapa kalyANaka manAyA', caudaha varSa taka bhagavAnne ghora tapa kiyA aura jaba ghAtiyAkarma naSTa karake kArtika kRSNA 4 ko kevalajJAna ho gayA, taba bhI devoM aura manuSyoMne zrAvastI ke sahetuka vanameM bar3e ullAsake sAtha jJAnakalyANakakA pUjana kiyA / isa prakAra isa nagarIko bhagavAna sambhavanAthake cAra kalyANaka manAnekA saubhAgya prApta haA hai| isase yaha pavitra nagarI eka mahAn tIrthake rUpameM mAnya ho gyii| harivaMzapurANa ( sarga 28 zloka 29 ) ke anusAra jitazatru narezake putra mRgadhvajane zrAvastIke udyAnameM munidIkSA dhAraNa kara siddha pada paayaa| ___ karakaNDu cariu (pR. 181 ) meM varNana AyA hai ki zrAvastIke prasiddha seTha nAgadattane strIcaritrase khinna hokara muni-dIkSA le lI aura antameM yahIMse mukti-pada prApta kiyaa| isa prakAra zrAvastI siddhakSetra bhI hai| yahA~para bhagavAn mahAvIrakA samavasaraNa kaI bAra AyA thaa| unakI amRtavANI sunakara zrAvastIke aneka nAgarika mahAvIrake bhakta bana gaye the| zrAvastIke sambandhameM eka ghaTanA isa prakAra bhI milatI hai-yahA~kA nareza jayasena bauddha dharmakA upAsaka thaa| zivagupta usakA guru thaa| eka bAra AcArya yativRSabha vahA~ padhAre / rAjA-prajA sabhI unake darzanArtha gaye / unakA upadeza sunakara rAjAne jainadharma dhAraNa kara liyaa| zivaguptako isase bar3A kSobha huaa| vaha pRthvInareza sumatike pAsa gayA jo usakA ziSya thaa| usane rAjAse zikAyata kii| rAjAne eka dhartako jayasenakI hatyA karanekA kArya sauNpaa| vaha dharta zrAvastI pahu~cA / usane AcArya yativRSabhase muni-dIkSA le lii| eka dina rAjA jayasena mandirameM munivandanAke lie gyaa| jaba vaha navadIkSita munike caraNoMmeM jhukA to usa dhUrtane rAjAkI hatyA kara dI aura bhAga gyaa| AcAryane yaha dekhakara vicAra kiyA ki loga mere Upara hatyAkA sandeha kreNge| ataH unhoMne dIvAlapara ghaTanA likhakara AtmahatyA kara lii| -hariSeNa kathAkoSa, kathA 156 / pArzva paramparAke muni kezIse bhagavAn mahAvIrake paTTa gaNadhara gautama svAmIkI jisa bheTakA ullekha milatA hai, vaha zrAvastImeM hI huI thii| zvetAmbara AgamoMke anusAra bhagavAn mahAvIrake kaI cAturmAsa bhI yahA~ hue the| isa prakArake spaSTa ullekha zvetAmbara AgamoMmeM milate haiN| prAcIna kAlameM yahA~para jainoMke aneka mandira aura stUpa bane hue the| bhagavAn sambhavanAthakA eka vizAla mandira bhI yahA~ nirmita haA thaa| isa mandirake sambandhameM zrI jinaprabha sarine 'vividha-tIrtha-kalpa' meM likhA hai-'yahA~kA bhagavAn sambhavanAthakA vizAla jinabhavana ratnanirmita thaa| jisakI rakSA maNibhadra yakSa kiyA karatA thaa| isa yakSake prabhAvase mandirake kivAr3a prAtaH hote hI svayaM khula jAte the aura sUryAsta hote hI banda ho jAyA karate the| ____ isa sundara jinabhavanako sultAna alAuddInane baharAicakI vijayake samaya tor3a diyaa| 1. tiloypnnnntti-4|643, 646 / 2. tiloypnnnntti-4|681 / 3. zrAvastI nagarI klp| 4. bhUgola-saMyukta prAntAMka, pR. 286 /
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 bhAratake digambara jaina tIrtha - itihAsa Adya tIrthaMkara RSabhadevane 52 janapadoMkI racanA kI thii| unameM eka kozala deza bhI thaa| kozalake dakSiNa bhAgakI rAjadhAnI sAketa yA ayodhyA thI jo sarayake dakSiNa taTapara avasthita thii| uttarI kozalakI rAjadhAnI zrAvastI thI jo acirAvatI ( rAptI) ke dakSiNa taTapara sthita thii| lagatA hai, kozala dezakA yaha vibhAjana bahuta pazcAdvartI kAla meM huaa| kyoMki bhagavAn RSabhadevane dIkSA lete samaya apane sau putroMko jina dezoMkA rAjya diyA thA, una dezoMmeM kozala dezakA hI nAma AyA hai,| cakravartI bharatakI digvijayake prasaMgameM bhI madhyadezameM kozalakA nAma milatA hai| paravartI kAlameM kozala janapadakA nAma kUlAla yA kuNAla bhI prasiddha ho gyaa| mahAvIrase pahale jina solaha mahAjanapadoMkI aura chaha mahAnagariyoMkI carcA prAcIna sAhityameM milatI hai, unameM zrAvastIkA bhI nAma hai| usa samaya kozala rAjya bar3A zaktizAlI thaa| kAzI aura sAketapara bhI kozaloMkA adhikAra thaa| zAkya saMgha inheM apanA adhIzvara mAnatA thaa| yaha mahArAjya dakSiNameM gaMgA aura pUrva meM gaNDaka nadIko sparza karatA thaa| isa kAlameM zrAvastImeM eka vizvavidyAlaya bhI thaa| mahAvIrake samayameM zrAvastIkA rAjA prasenajita thaa| vaha bar3A pratApI nareza thaa| usane apanI bahanakA vivAha magadha samrATa zreNika bimbasArake sAtha kara diyA thA tathA kAzIkI Aya dahejameM de dI thii| prasenajitake putra vidUDabha athavA vidUrathane rAjagRhase apane rAjanItika sambandha sudar3ha karane ke lie apanI putrI prabhAvatIkA vivAha zreNikake putra kuNika athavA ajAtazatruke sAtha kara diyaa| kintu kAzIke Upara donoM rAjyoMkA jhagar3A barAbara hotA rhaa| kozalanarezane eka bAra kAzIko rAjagRhake prabhAva se mukta kara liyaa| kintu ajAtazatrune kAzIko jItakara apane rAjyameM milA liyaa| prasenajitake sambandhameM zvetAmbara AgamoMmeM kucha bhinna ullekha milatA hai| vahA~ prasenajitake sthAnapara pradezI nAma diyA gayA hai| use pApitya sampradAyake kezIkA anuyAyI batAyA gayA hai| bAdameM vaha bhagavAn mahAvIrakA anuyAyI bana gyaa| bauddhagranthoMmeM bhI prasenajitake sthAnapara pasadi nAma AyA hai| bauddhagrantha 'azokAvadAna meM prasenajitake pUrvavartI aura pazcAdvartI vaMzadharoMke nAma milate haiN| usake anusAra vrata (vaMka ) ratnaMjaya, saMjaya, prasenajita, vidUratha, kusalika, suratha aura sumitra isa vaMzake rAjA hue| sumitrako mahApadmanandane parAjita karake kozalako pATaliputra sAmrAjyameM AtmasAt kara liyaa| azokAvadAna kI isa vaMzAvalIkA samarthana anya sUtroMse bhI hotA hai| bharahuta meM jo prasenajita stambha hai, vaha isI prasenajitakA batAyA jAtA hai| prasenajitake sAtha zAkyavaMzI kSatriyoMne kisa prakAra mAyAcAra kiyA, usakI kathA atyanta rocaka hai| prasenajitane zAkyavaMzase eka sundara kanyAkI yAcanA kii| zAkyaloga use bhara 1. hariSeNa kathAkoSa, kathA 81 / 2. AcArya caturasena zAstrI-vaizAlI kI nagaravadhU ( bhUmi.), pR. 792 / 3. Records of the Western World, Part I & II, by Rev. Beal. 4. Chronology of India, by Mrs. M. Luff.
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarapradeza ke digambara jaina tIrtha apanI kanyA nahIM denA cAhate the, kintu usa prabala pratApI narezako asantuSTa bhI nahIM kara sakate the / ataH unhoMne eka dAsI-putrIke sAtha usakA vivAha kara diyaa| isI dAsI-putrIse vidUratha kA janma huA thaa| eka bAra vidUratha yuvarAja avasthAmeM apanI nanasAla kapilavastu gyaa| vahA~ use zAkyoMke mAyAcArakA patA cala gyaa| usane zAkyasaMghako naSTa karanekI pratijJA kii| gharapara Akara usane apane pitAse yaha bAta khii| isa prasaMgapara donoMmeM matabheda ho gyaa| naubata yahA~ taka A pahuMcI ki vidUrathane pitAko rAjyacyuta kara diyaa| prasenajita mahArAnI mallikAko lekara rAjanItika zaraNa lene rAjagRha phuNce| kintu nagarake bAhara hI donoM kI mRtyu ho gyii| vidUratha apanI pratijJAke anusAra zAkyasaMghapara AkramaNa karane tIna bAra gyaa| kintu buddhane tInoM bAra use roka diyaa| cauthI bAra buddhakA vihAra anyatra ho gayA thA, usa samaya vidUratha ne zAkyasaMgha kA vinAza kara diyaa| jaba usakI senA lauTakara eka nadIke kinAre par3Ava DAle hue thI, tabhI joroM kI olAvRSTi huI, nadImeM bAr3ha A gayI aura saba baha gye| bhagavAn mahAvIrane jaba dIkSA lI, usase prAyaH ATha mAha pahale kuNAlA ( kozala ) dezameM bhayaMkara bAr3ha aayii| usameM zrAvastIko bahuta kSati phuNcii| bauddha anuzruti hai ki anAtha piNDada seTha sudatta kI aThAraha karor3a mudrA acirAvatIke kinAre gar3I huI thii| ve bhI isa bAr3hameM baha gyiiN| zvetAmbara AgamoMke anusAra yaha bAr3ha kuruNa aura utkuruNa nAmaka do muniyoMke zApakA pariNAma thii| kintu kucha samaya bAda yaha nagarI punaH dhanadhAnyase paripUrNa ho gyii| jainazAstroMke anusAra isa nagarameM aise seTha bhI the, jinake bhavanoMpara svarNamaNDita zikhara the aura unapara chappana dhvajAeM phaharAtI thiiN| jo isa bAtakI pratIka thIM ki usa seThake pAsa itane karor3a svarNamudrAeM haiN| vAstavameM apanI bhaugolika sthitike kAraNa zrAvastI atyanta samRddha nagarI thii| isakA vyApArika sambandha sudUra dezoMse thaa| yahA~se eka bar3I sar3aka dakSiNake prasiddha nagara pratiSThAna ( paiThaNa, ji. auraMgAbAda ) taka jAtI thii| isapara sAketa, kozAmbI, vidizA, gonarda, ujjayinI, mAhiSmatI Adi nagara the| eka dUsarI sar3aka yahA~se rAjagRhI taka jAtI thii| isa mArgapara setavya, kapilavastu, kuzInArA, pAvA, hastigrAma, maNDagrAma, vaizAlI, pATaliputra aura nAlandA par3ate the| tIsarA mArga gaMgAke kinAre-kinAre jAtA thaa| acirAvatI nadIse gaMgA aura yamunAmeM naukAoM dvArA mAla eka sthAnase dUsare sthAna taka pahuMcAyA jAtA thaa| aise ullekha bhI milate haiM ki videhase gAndhAra, magadhase sauvIra, marukacchase samudrake rAste dakSiNa-pUrvake dezoMse vyApAra hotA thaa| svAtantrya senAnI suhRddhvaja -- -- _ zrAvastIkI yaha samRddhi aura svatantratA 12-13vIM zatAbdI taka hI surakSita raha sakI aura usakI surakSAkA antima saphala prayatna zrAvastI-nareza suhRddhvaja yA suhaladevane kiyaa| 1. Early history of India, by Verient Smith-The Hindu History of India, by A. K. Mazumdar. 2. Life in Ancient India, p. 256.
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 bhAratake digambara jaina tIrtha 'kaniMghama tathA smithane bhI isakA samarthana kiyA hai| yaha rAjA jaina thaa| usa samaya mahamUda gajanavI bhAratake aneka prAntoMko rauMdatA haA gajanI lauTa gyaa| usane apane bhAnaje saiyada sAlAra masaUda gAjIko avadha-vijayake lie musalamAnoMkI vizAla senAke sAtha bhejaa| sAlAra jitanA bahAdura sipahasAlAra thA, utanA hI kUTanItijJa bhI thA / usane aneka hindU rAjAoMko phUTa DAlakara athavA yuddha meM gAyoMko Age karake parAjita kara diyaa| kintu jaba vaha baharAicake samIpa kauDiyAlAke maidAnameM pahuMcA to use dRr3ha saMkalpI jaina nareza suhaladevase morcA lenA par3A / isa yuddhameM san 1034 meM saiyada sAlAra aura usake sainika rAjA mahaladevake hAthoM mAre gye| isase zrAvastI bhI surakSita rahI aura lagabhaga do sau varSa taka avadha bhI masalamAnoMke AtaMkase makta rhaa| kintu isa ghaTanAke kucha samaya pazcAt kisI daivI vipattike kAraNa zrAvastIkA patana ho gyaa| usake bAda alAuddIna khilajIne Akara yahA~ke mandiroM, vihAroM, stUpoM aura mUrtiyoMkA burI taraha vinAza kiyaa| usake kAraNa zrAvastI khaNDaharoMke rUpa meM parivartita ho gayI aura phira kabhI apane pUrva gauravako prApta na kara skii| purAtattva yaha nagarI prArambhase tIrtha-kSetrake rUpameM mAnya rahI hai tathA khUba samRddha rahI hai| ataH yahA~ vipula saMkhyAmeM mandiroM, stUpoM aura vihAroMkA nirmANa huaa| mauryayugameM samrATa azokane kaI stambha aura samAdhi stUpa banavAye the| usake pautra samrATa sampratine bhagavAna sambhavanAthakI janmabhUmipara stUpa aura mandiroMkA nirmANa karAyA thaa| isI prakAra vahA~ke zreSThiyoMne bhI mandiroM AdikA nirmANa karAyA thaa| kintu alAuddIna khilajI ( 1226-1316 ) ne ina kalAkRtiyoM aura dharmAyatanoMkA vinAza kara diyaa| usake khaNDahara saheTa-maheTa grAmameM mIloM taka bikhare par3e haiN| bhArata sarakArakI orase yahA~ san 1863se purAtattvavettA janarala kaniMghama, veneTa, hoya, phAgala, dayArAma sAhanI, mArzala AdikI dekharekha meM kaI bAra khudAI karAyI gyii| isa khudAIke phalasvarUpa jo mahattvapUrNa sAmagrI upalabdha huI hai, vaha lakhanaU aura kalakattAke myujiyamoMmeM surakSita hai| isa sAmagrImeM stUpoM, mandiroM aura vihAroMke avazeSa, mUrtiyA~, tAmrapatra, abhilikhita muhareM Adi haiN| yaha sAmagrI I. pUrva cauthI zatAbdIse lekara bArahavIM zatAbdIke anta takakI hai| eka tAmrapatrake anusAra, jo kannaujake rAjA govindacandrakA hai, jJAta hotA hai ki saheTa prAcIna jetavana (bauddha vihAra ) kA sthAna hai aura maheTa prAcIna zrAvastI hai| maheTake pazcimI bhAgameM jaina avazeSa pracura mAtrAmeM mile haiN| yaha bhAga imaliyA daravAjeke nikaTa hai| yahIMpara bhagavAn sambhavanAthakA jIrNa-zIrNa mandira hai jo aba sobhanAtha mandira kahalAtA hai| sobhanAtha sambhavanAthakA hI vikRta rUpa hai| isa mandirakI racanA-zailI irAnI chApa hai| isake nIce prAcIna jainamandirake avazeSa haiN| mandirake Upara gumbada sAbuta hai| kintu do taraphakI dIvAreM gira cukI haiN| vedIke sthAnapara eka pA~caphuTI maharAbadAra AlamArI banI huI hai / garbhagRha 10x10 phuTa hai| uttara, pUrva 1. Arka. sarve riporTa oNpha iNDiyA, bhAga 2, pR0 316-323 / 2. jarnala rAyala eziyATika sosAiTI, san 1900, pR01| 3. abdurrahamAna ciztIkRta 'mirAtemasaUdI'-suhaladevane unheM unake par3Ava baharAicameM A gheraa| yahIM masaUda rajjavula murajjaka 28vIM tArIkha ko 424 hijarI meM ( san 1034 I. ) apanI sArI senA sahita mArA gyaa|
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarapradezake digambara jaina tIrtha 169 aura dakSiNa kI ora dvAra haiM / dIvAra kA AsAra sAr3he tIna phuTa hai| garbhagRha ke bAhara cabUtarA hai| usake Age nIcAI meM do A~gana haiN| aisA lagatA hai ki yaha mandira tIna kaTaniyoMpara banA thaa| isakA pUrvI bhAga kaMkarIle pharzavAlA samacaturbhuja A~gana hai jo pUrvase pazcima 59 phuTa aura uttarase dakSiNa 49 phuTa caur3A hai| isake cAroM ora IMToMkI dIvAra hai| isameM madhyakAlIna mandiroMkI zailIko gar3hI huI choTI IMTeM lagI haiN| dIvArake andarUnI bhAgameM vediyAM banI huI haiN| khudAIke samaya yahA~ bahuta-sI jainamUrtiyA~ milI thiiN| kahA jAtA hai, yahA~ caubIsa tIrthaMkaroMkI mUrtiyA~ thiiN| isa mandirake uttara-pazcimI kamaremeM prathama tIrthaMkara RSabhadevakI eka mUrti milI thii| eka zilApaTTapara padmAsana mudrAmeM bhagavAn virAjamAna haiN| pIThAsanake donoM ora sAmane do siMha baiThe hue haiN| madhyameM RSabhadevakA lAMchana vRSabha hai| pratimAke donoM ora do yakSa khar3e haiN| unake Upara tIna chatra suzobhita haiN| yaha mUrti bar3I bhavya hai aura lagabhaga eka hajAra varSa prAcIna hai| zilApaTTapara teIsa tIrthaMkaroMko bhI mUrtiyA~ ukerI huI haiN| ___ kaI mUrtiyoMke Asanapara zilAlekha utkIrNa haiN| ina lekhoM ke anusAra pratimAoMkA pratiSThA kAla vi. saMvat 1133, 1234 hai| inake alAvA yahA~ caityavakSa. zAsana deviyoMkI matiyA~ Adi purAtattva avazeSa bhI prApta hue haiN| ye saba prAyaH madhyakAlIna kalAke utkRSTa namUne haiM / sobhanAtha mandirake bAhara purAtattva vibhAgakI orase jo paricaya paTTa lagA huA hai, usapara isakA paricaya isa prakAra likhA hai "yaha eka jainamandira hai| sobhanAtha bhagavAn sambhavanAthakA apabhraMza jJAta hotA hai / sambhavanAtha tIsare jaina tIrthaMkara the aura unakI janmabhUmi zrAvastI thii| yahA~se kitane hI jaina AcAryoM ( tIrthaMkaroM kI pratimAeM prApta huI haiN| isa mandirake kisI vizeSa bhAgakI koI nizcita tithi taya nahIM kI jA sakatI hai| isake UparakA gumbada, jo uttarakAlIna bhAratIya aphagAna zailIkA hai, prAcIna jainamandirake zikharake sthAnapara banAyA gayA hai|" kaniMghama Adi purAtattvavettAoM kI mAnyatA hai ki isa mandirake AsapAsa 18 jainamandira the| ina avazeSoMpara per3a aura jhAr3iyA~ uga AyI haiN| cAroM orakA jaMgala avazeSoMpara hI hai| kucha logoMkA vizvAsa hai ki bhagavAn candraprabhukA janmasthAna yahIM thA aura vaha ina dhvasta mandiroMmeM se koI eka thaa| sobhanAtha mandirake nikaTa hI do TIle haiM, ekakA nAma hai pakkI kuTI aura dUsarekA nAma hai kaccI kuttii| donoM TIloMpara dhanuSAkAra dIvAra banI huI hai| donoM hI TIlekA sUkSma avalokana karanepara pratIta hotA hai ki yahA~para avazya hI stUpa rahe hoNge| bauddhatIrtha saheTa bhAga bauddhatIrtha rahA hai / mahAtmA buddhake nivAsake lie seTha sudattane rAjA prasenajitake putra rAjakumAra jetase usakA udyAna 'jetavana' aThAraha karor3a mudrAmeM kharIdakara eka vihArakA nirmANa karAyA thaa| seThAnI vizAkhAne bhI 'pUrvArAma' nAmakA eka saMghArAma banavAyA thaa| samrATa azokane eka stUpakA nirmANa karAyA thaa| mahAtmA buddhane yahA~ kaI cAturmAsa kiye the| ina saba kAraNoMse bauddha loga bhI ise apanA tIrtha mAnate haiN| deza-videzake bauddha yahA~ yAtrA karane Ate haiN| yahA~ bauddhoM ke tIna navIna mandira bhI bana cuke haiN| vaizAkhI pUrNimAko unakA melA bhI bharatA hai| 22
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 bhAratake digambara jaina tIrtha vartamAna jainamandira ___ balarAmapurase baharAica jAnevAlI sar3aka kinAre navIna digambara jainamandira banA huA hai| mandira zikharabaddha hai| mandirake bAhara tIna ora barAmade haiN| eka hAlameM eka vedI banI huI hai| bhagavAn sambhavanAthakI zveta varNa padmAsana paune cAra phuTa avagAhanAvAlI bhavya pratimA virAjamAna hai| isakI pratiSThA san 1966meM kI gayI thii| mUlanAyakake atirikta 2 sambhavanAthakI, 1 mahAvIra svAmIkI tathA 1 siddha bhagavAnkI dhAtu pratimAeM bhI virAjamAna haiN| bhagavAnke caraNa yugala bhI aMkita haiN| mandira udyAnake dAyeM bAjUmeM hai| sAmane yahIM jaina-dharmazAlA bhI hai| kAkandI mArga-pUrvI uttara pradezake devariyA jile meM 'khukhundU' nAmakA eka qasbA hai| yaha nUnakhAra relave sTezanase dakSiNa-pazcimakI ora 3 ki. mI. dUra hai| sar3aka mArgase devariyA-salemapura sar3akase 1 mIla kacce mArgase jAnA par3atA hai| mena roDa lakhanaU-AsAma TAive haiN| pazcimase AnevAloMko devariyA aura pUrvase AnevAle yAtriyoMko salemapUra utaranA caahie| donoM hI sthAnoMse yaha 14-14 ki. mI. hai| isa kasbeke pAsa hI kaI prAcIna tAlAba aura tIsa TIle haiN| jahA~ prAcIna mandiroM aura bhavanoMke bhagnAvazeSa lagabhaga eka mIlameM bikhare par3e haiN| ye hI TIle prAcIna kAlIna kAkandI kahalAte haiN| kAkandIkA hI nAma pazcAdvartI kAlameM kiSkindhApura ho gayA thaa| aura phira vaha bhI badalate-badalate khukhundU ho gayA hai| isa gA~vameM thAnA, posTa Aphisa, skUla, kAleja haiN| jaina tIrtha-jaina paramparAmeM atyanta prAcIna kAlase kAkandIkA nAma bar3I zraddhAse liyA jAtA hai| yahA~ nauveM tIrthakara bhagavAna pUSpadantake garbha aura janma kalyANaka hue the| isI nagarake puSpaka vanameM unakA dIkSAkalyANaka huA thaa| yaha puSpaka vana hI kabhI kisI kAlameM kakubhagrAma kahalAne lagA aura eka alaga tIrthadhAma bana gyaa| pazcAt durdharSa kAlapravAhameM par3akara na kAkandI bacI aura na kakubhagrAma / donoM hI nagara khaNDahara bana gye| mIloMmeM phaile hue ina khaNDaharoMkI chAtImeM ina prAcIna tIrthokI kalA, unakI saMskRti aura itihAsa chipA par3A hai| jainasAhityameM kAkandIkA bhagavAn puSpadantake sAtha sambandha batAnevAle aneka ullekha milate haiN| tiloyapaNNattimeM isa sambandhameM nimnalikhita ullekha AyA hai rAmA suggIvehi kAkaMdIe ya pupphayaMta jinno| . maggasira pADivAe sidAe mUlammi saMjaNidade / / 4 / 534 / / arthAt rAmA mAtA aura sugrIva pitAke yahA~ kAkandI nagarImeM maMgasira zuklAko mUla nakSatra meM bhagavAn puSpadantakA janma huaa| bhagavAnke janmake kAraNa indroM aura devoMne mahArAja sugrIvake rAjabhavanoMmeM aura nagarameM pandraha mAha taka ratnavRSTi ko| bhagavAnke garbha aura janmakalyANakakA mahotsava kiyaa| eka dina ulkApAta dekhakara bhagavAnko ekAeka sAMsArika asAratAkA bodha huaa| unhoMne jIvanako kSaNabhaMgura jAnakara isa manuSya dehake dvArA AtmakalyANa karanekI bhAvanAse mani-dIkSA le lii| usa samaya bhI indra aura deva bhagavAnkA dIkSAkalyANaka manAneke lie yahA~ bhaktibhAvanAse aaye| 'tiloyapaNNatti' meM isa sambandhameM nimnalikhita vivaraNa upalabdha hotA hai
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarapradeza ke digambara jaina tothaM aNuhAe puruse sidapakkhe kArasIe avarahe / pavvajjao pupphavaNe tadie khavaNammi pupphayantajiNo 4 652 / / 171 arthAt puSpadanta bhagavAn pauSa zuklA ekAdazIko aparAhna samayameM anurAdhA nakSatrake rahate puSpakavanameM tRtIya bhakta ke sAtha dIkSita hue / unhoMne do dinake upavAsake pazcAt zailapura nagarake adhipati rAjA puSpamitra ke ghara jAkara pAraNA kI / bhagavAn cAra varSaM taka vividha kSetroM, vanoM aura parvatoMpara kaThora Atma-sAdhana aura tapa karate rhe| cAra varSaM bAda vihAra karate hue ve kAkandI nagarIke puSpakavana ( dIkSAvana ) meM pdhaare| usa vanameM do dinake upavAsakA niyama lekara ve eka nAgavRkSake nIce dhyAna lagAkara baiTha gaye / unheM AtmAkI nirantara vikAsamAna zuddha pariNatike dvArA kArtika zuklA tRtIyAko kevalajJAna prApta ho gyii| isa prasaMga meM 'tiloya paNNatti' grantha kI nimnalikhita gAthA ullekhanIya hai-- kattiya sukke laiye avarahe mUlabhe ya pupphavaNe / suvihajiNe uppaNNaM tihuvaNa saMkhobhayaM gANaM ||4|686 // arthAt puSpadanta ( suvidhinAtha ) tIrthaMkarako kArtika zuklA tRtIyAke dina aparAhna kAlameM mUla nakSatra ke rahate puSpavanameM tInoM lokoMko kSobhita karanevAlA kevalajJAna utpanna huA / kevalajJAna utpanna honepara indrakI AjJAse kuberane samavasaraNakI racanA kI aura bhagavAnkA lokakalyANakArI prathama upadeza yahIM huA / ina kalyANakoMke kAraNa yaha sthAna tIrthakSetra mAnA jAne lagA / prAcIna kAlameM aneka jainamuniyoMne yahA~se tapasyA kara mukti prApta kI / bhagavatI ArAdhanA ( gAthA 1550 ) aura 'ArAdhanAkathAkoSa' ( kathA 67 ) meM abhayaghoSa nAmaka eka munikI kathA AtI hai / abhayaghoSa kAkandIke rAjA / unhoMne eka bAra eka kachuekI cAroM TA~geM talavArase kATa dIM, jisase vaha mara gayA aura marakara unake gharameM hI unakA putra banA / candragrahaNa dekhakara abhayaghoSane muni dIkSA le lI / eka bAra ve kAkandIke bAhara udyAnameM tapasyA meM lIna the / unakA putra caNDavega bhramaNa karate hue vahA~ se nikalA / jaise hI usane muni abhayaghoSako dekhA, usake manameM pUrvajanma sambandhI saMskAroMke kAraNa krodhakI prabala agni prajvalita ho uThI / usane apane dveSake pratikAra ke lie isa avasarako upayukta samajhA kyoMki vaha jAnatA thA kSamAmUrti munirAja usake kisI atyAcArakA pratikAra nahIM kreNge| usane tIkSNa dhAravAle kisI zastrase nirdayatApUrvaka unake aMgoM ko kATanA prArambha kiyA / dhyAnalIna munirAja AtmaniSTha the / tila-tila karake unakA zarIra kaTa rahA thA, kintu unakA hara kSaNa AtmasAnnidhya meM vyatIta ho rahA thA / unakA dhyAna eka palake lie bhI dehakI ora nahIM gayA / jyoM hI unake aMgakA antima bhAga kaTA, unake AtmAmeM asaMkhya sUryo kA - sA prakAza phaila gayA, unheM kevalajJAna ho gayA; ve sarvajJa-sarvadarzI bana gaye aura vahIMse unhoMne nirvANa kI prApti kI / devoMne bhaktibhAvapUrvaka unakI pUjA kii| yahA~ bhagavAn mahAvIrakA samavasaraNa kaI bAra AyA thaa| yaha nagara sAketa - zrAvastI - vaizAlI - nAlandA rAjamArgapara avasthita thA / ataH prAcIna kAlameM yahA~ tIrthayAtrI bhI tIrtha-yAtrA ke lie nirantara Ate rahate the / yahA~ bhakta rAjapuruSoM aura zreSThiyoMne aneka devAlayoM, devamUrtiyoM, zAsana devatAoMkI pratimAoM, caityavRkSoM aura stUpoMkA nirmANa karAyA thA / kintu dharmadveSa aura dharmonmAda ina
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 bhArata ke digambara jaina tIrthaM kalAgAroMko khaNDahara banA diyA / aba ve kevala purAtattvAnveSakoMke anveSaNa ke lie miTTI meM dabe par3e haiN| purAtattva - yahA~ bhagnAvazeSoMke tIsa TIleM haiM, jo mIloMmeM bikhare hue haiM / sthAnIya loga inheM 'deurA' kahate haiM / 'deurA' zabda jainadevAlayoMke lie hI prAyaH prayukta hotA hai / yahA~ utkhananake phalasvarUpa jo purAtattva sAmagrI upalabdha huI hai, usameM tIna TIloMpara kucha hindU mUrtiyA~ bhI milI haiM jo bahuta Adhunika haiN| zeSa jitanI bhI sAmagriyA~ upalabdha huI haiM, sabhI jaina haiM / aura vaha bhI guptakAlakI yA usake pUrva kI haiN| bauddhadharma se sambandhita koI sAmagrI yahA~ nahIM prApta huI khudAI ke phalasvarUpa zrI AdinAtha, zAntinAtha, pArzvanAtha aura bhagavAn mahAvIrakI mUrtiyoM, tIrthaMkaroMke sevaka yakSa, siddhArtha yakSa, caityavRkSa aura stUpoMke bhagna bhAga mile haiN| caityavRkSoMkA sambandha kevala jainadharmase hI hai / dampati kabhI-kabhI jinake sAtha do bAlaka hote haiM, eka vRkSake baiThe hue hote haiM / unake Upara jaina - pratimA rahatI hai / yaha dampati prAyaH gomeda yakSa aura ambikA yakSiNI hote haiM, jo sukhAsana se baiThe hote haiM / pratyeka tIrthaMkara ke sevaka eka yakSa aura eka yakSiNI hote haiM / jinheM zAsana devatA kahate haiM / unake rUpa, vAhana, mudrA Adi ke sambandhameM jainazAstroM meM vistRta vivaraNa milatA hai / yahA~para bhI kaI caityavRkSa maNDita zilApaTa, gomukha Adi yakSoM aura yakSiyoMkI mUrtiyA~ prApta huI haiN| TIlA naM. 11 kI khudAI karanepara 89 phITa caukora pharza milA, jisameM phUladAra IMTeM lagI huI haiM / kaniMghamane ise jainamandira batAyA hai / nizcaya hI yaha sthAna aneka zatAbdiyoM taka jaina saMskRtikA kendra rahA hai / ataH yahA~ vipula parimANa meM jaina purAtattva milatA hai / aitihAsika dRSTise yaha sAmagrI IsA pUrva se lekara guptakAla Sarat hai / abhI taka saba TIloMkI khudAI nahIM ho pAyI aura jina TIloMkI khudAI huI hai, yaha bhI adhika gaharAI taka nahIM huI / yadi saba TIloM kI gaharAI taka khudAI kI jAye to kalA, saMskRti aura itihAsake aneka rahasyoMpara prakAza par3a sakegA / jaina mandira - khukhundU kasbeke eka chorapara khetoMke bIcameM digambara jaina mandira banA huA hai / bhagavAn puSpadantakA janma yahIM huA thA, aisA vizvAsa kiyA jAtA hai / vartamAna meM yadyapi mandira bahuta bar3A nahIM hai kintu usakI sthiti acchI hai / mandirameM kevala eka hI vedI hai / yaha cAra stambhoM para maNDapanumA banI huI hai / eka zilAphalakameM bhagavAn neminAthakI kRSNa pASANa padmAsana pratimA virAjamAna hai / avagAhanA 2 phuTa 3 iMca hai| pAdapIThake madhya meM zaMkhakA lAMchana aMkita hai / idhara-udhara zAsana devatA khar3e haiN| donoM ora indra bane hue haiM, jinake hAthameM vajra hai| unake Upara do-do deva-deviyA~ haiM / Upara gajArUr3ha deva puSpavarSA kara rahe haiN| sirake Upara trichatra aura alaMkaraNa haiM / yahI mUlanAyaka pratimA hai / isake atirikta eka zveta pASANakI padmAsana puSpadanta bhagavAnkI 11 iMca U~cI pratimA virAjamAna hai / yaha vi. saMvat 1548 kI hai / dhAtukI eka caubIsI hai jo vi. saMvat 1556 kI hai / dhAtukI eka anya pratimA bhagavAn pArzvanAthakI 9 iMca avagAhanAvAlI hai / bhUgarbha se 8 iMcakI bhUre pASANakI eka devImUrti prApta huI thI jo yahA~ rakhI huI hai / devIke bagala meM baccA hai / isase lagatA hai ki yaha ambikA devIkI mUrti hai / isake dAyIM ora yakSa- mUrtikA aMkana hai jo sambhavataH sarvA (gomeda ) yakSakI hai / bhagavAn neminAtha ora ambikAkI uparokta mUrtiyA~ guptakAla yA usase bhI pUrvako pratIta hotI haiM /
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarapradeza ke digambara jaina tIrtha 173 garbhagRha ke bAhara sabhAmaNDapa, idhara-udhara kamare aura Age sahana hai / mandirake cAroM ora kampAuNDa hai / kampAuNDake bAhara dUsarA kampAuNDa hai, jisameM pakkA kuA~, snAnaghara, eka kamarA banA huA hai / mandirase dUsare kampAuNDameM Anepara bAyIM ora kampAuNDake bAhara eka TIlA hai, jisake Upara eka chatarI banI huI hai / usameM pASANa caraNa virAjamAna haiN| caraNoMkA mApa 7 iMca hai| inako san 1951 meM virAjamAna kiyA gayA hai| isI samaya isa TIlekI khudAI karAyI gayI thI / khudAIke phalasvarUpa isameM eka vedI nikalI thI, kintu phira vaha banda kara dI gayI / yaha TIlA purAtattva vibhAga ke saMrakSaNa meM hai / yaha TIlA 200x150 phuTa hai | kAkandIke pujArI tathA kaI anya pratyakSadarziyoMse jJAta huA ki pahale yahA~ bhUgarbhase bhagavAn neminAthakI eka khaDgAsana pratimA nikalI thI, jisakA AkAra lagabhaga savA tIna phuTa thA / vaha vedIpara mUlanAyakake rUpameM virAjamAna thI / pratimA bar3I kalApUrNa aura sundara thI / usa pratimAkA kAna kucha khaNDita thA / kucha varSa pahale khaNDita mAnakara usa pratimAko ghAgharA nadI pravAhita kara diyA gyaa| isa prakAra guptakAla athavA usase bhI prAcIna kAlakI eka kalApUrNa pratimAse samAja vaMcita ho gayA / sambhavataH kaniMghamane isI mUrtiko Adi buddhakI mUrti likhA thA / mArga kakubhagrAma kakubha grAma vartamAna meM 'kahAU~' gA~va ke nAmase prasiddha hai / yaha devariyA jilemeM paraganA salemapura se 5 ki. mI., kAkandIse 16 ki. mI. aura gorakhapurase 73 ki. mI. kI dUrI para hai / kadIse yahA~ takakA mArga kaccA hai / basa aura jIpa jA sakatI hai / yaha eka choTA sA gA~va hai, jo IMToMke khaNDaharoMpara basA huA hai / jisa TIlepara yaha gA~va AbAda hai, vaha lagabhaga ATha sau varga gaja hai / tIrthakSetra bhagavAn puSpadantako janmabhUmi kAkandI yahA~se kevala 16 ki. mI. dUra hai / pahale yahA~ grAma nahIM thA, vana thA, jo kAkandI nagarIke bAhara thA / bhagavAn puSpadantane kAkandIke isI vanameM dIkSA lI thii| usa vanameM kuTaja jAtike vRkSa adhika the| sArA vana unake puSpoMse mukharita aura surabhita rahatA thA / unhoMne pauSa zuklA 11ko isa vanameM dIkSA lI thii| isa Rtu meM vana cAroM ora puSpita thA / kuTaja jAttike vRkSoMke atirikta isa vanameM arjunake vRkSa adhika saMkhyA meM the| isalie isa vanako 'kukubha' vana' kahA jAtA thA / devoM, indroM aura manuSyoMne yahIM para bhagavAnkA dIkSA kalyANaka manAyA thaa| isake cAra varSa pazcAt isI vanameM kArtika zuklA tRtIyAko kevalajJAna huA / yahIM prathama samavasaraNa lagA aura yahIM dharmacakra pravartana huA / ataH bhakta janatA meM yaha tIrthakSetra ke rUpameM prakhyAta ho gyaa| pazcAt isa vanake sthAna meM grAma basa gayA aura vaha kukubha vanake nAmapara kakubhagrAma kahalAne lagA / 1. kakubhakA artha hai, kuTaja jAtike puSpa, arjuna vRkSa ( hindI vizvakoSa ) /
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 bhAratake digambara jaina tIrtha yahA~ bhagavAn mahAvIrakA bhI samavasaraNa AyA thaa| jaba bhI bhagavAnkA vihAra vaizAlIse zrAvastIkI ora hotA thA to mArgameM isa sthAnapara bhI padhArate the| isI prakAra vaizAlIse vihAra karate hue bhagavAn kAkandI, kakubhagrAma hote hue zrAvastI jAte the| yaha nagara zrAvastIse setavya, kapilavastu, kuzInArA, hastigrAma, maNDagrAma, vaizAlI, pATaliputra, nAlandA rAjamArgapara thaa| pUrvI bhAratake isa mahattvapUrNa rAjamArgapara avasthita honeke kAraNa nagarakI samRddhi bhI nirantara bar3ha rahI thii| deza-videzake sArthavAha barAbara Ate-jAte rahate the| bhagavAn puSpadantakA dIkSA aura kevalajJAna kalyANakakA sthAna honeke kAraNa sudUra dezoMke bhI yAtrI yahA~ tIrtha vandanAko Ate rahate the| isalie ati prAcIna kAlase hI yahA~ jainamandira, mAnastambha aura stUpoMkA nirmANa hone lagA thaa| maurya aura guptakAla meM isa prakArake nirmANa vipula parimANameM yahA~ hue| phira patA nahIM kisa kAlameM kisa kAraNase ina prAcIna dharmAyatanoM aura kalAkRtiyoMkA Akasmika vinAza ho gyaa| sambhavataH zrAvastI Adi nikaTavartI tIrthoMkI taraha sultAna alAuddInake sipahasAlAra malika havvasane isakA bhI vinAza kara diyA aura ise khaNDahara banA diyaa| isake bAda isakA phira punaruddhAra nahIM ho paayaa| ina dharmAyatanoMke bhagnAvazeSoMpara eka choTe-se gA~vakA nirmANa avazya ho gyaa| gA~vake punanirmANake samAna isake nAmakA bhI punanirmANa ho gayA aura kakubhagrAma hI badalate-badalate kahAU~ bana gyaa| . ye avazeSa kAphI bar3e kSetra meM bikhare par3e haiN| eka Te-phaTe kamaremeM, jisake Upara chata nahIM hai, eka dIvAlameM AlamArI banI huI hai| usameM 5 phUTa U~cI sileTI varNakI tIrthaMkara pratimA kAyotsargAsanameM avasthita hai| pratimAkA eka hAtha kuhanIse khaNDita hai| donoM paira khaNDita haiN| bA~ha aura peTa kreka haiN| chAtIse nIce peTakA bhAga kAphI ghisa gayA hai| mukha ThIka hai / grAmINa loga tela-pAnIse isakA abhiSeka karate haiN| ___ isa kamareke bAhara eka bhagna cabUtarepara eka mUrti par3I huI hai| yaha tIrthaMkara mUrti hai| raMga sileTI hai tathA avagAhanA 4 phuTake lagabhaga hai| yaha khaDgAsana hai| yaha itanI ghisa cukI hai ki isakA mukha taka patA nahIM cltaa| mUrti-pASANameM parateM nikalane lagI haiN| ina mUrtiyoMse uttara dizAmeM gA~vakI ora bar3hanepara prAcIna mAnastambha milatA hai| yaha eka khule maidAnameM avasthita hai| isake cAroM ora prAcIna bhagnAvazeSa bikhare par3e haiN| yadi yahA~ khudAI karAyI jAye to bhagavAn puSpadantakA prAcIna jainamandira nikalanekI sambhAvanA hai kyoMki mAnastambha sadA mandirake sAmane rahatA hai| yadi yahA~ jainamandira nikala sakA to usase guptakAlakI kalA aura itihAsapara nayA prakAza par3a sakatA hai| mAnastambha bhare pASANakA hai aura 24 phuTa U~cA hai| stambha nIce caupahala, bIcameM aThapahalU aura Upara solaha pahalU hai| jamInase savA do phuTa Upara bhagavAn pArzvanAthakI savA do phuTa avagAhanAvAlI pratimA usI pASANastambhameM ukerI huI hai| yaha pazcima dizAmeM hai| caraNoMke donoM ora bhakta strI-puruSa hAthoMmeM kalaza liye caraNoMkA prakSAlana kara rahe haiN| mUrtike pIThake pIche sarpa-kuNDalI banI huI hai aura sirake Upara phaNamaNDapa hai| ___ stambhake madhyameM, bAraha paMktiyoMmeM, uttara dizAkI ora brAhmI lipimeM lekha aMkita hai, jo isa prakAra hai 1. yasyopasthAnabhUmirnupatizataziraHpAtavAtAvadhUtA 2. guptAnAM vaMzajasya pravisatayazasastasya srvottmrdheH|
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ 175 uttarapradezake digambara jaina tIrtha 3. rAjye zakropamasya kSitipazatapateH skandaguptasya zAnte . 4. varSe triMzaddazakottarakazatatameM jyeSThamAsi prapanne // 1 // 5. khyAte'smin grAmaratne kakubha iti janaissAdhusaMsargapUte 6. putro yassomilasya pracuraguNanidherbhaTTisomo mahAtmA 7. tatsUna rudrasoma (:) prathulamatiyazA vyAghra ityanyasaMjJo 8. madrastasyAtmajo'bhUd dvijaguruyatiSu prAyazaH prItimAn yaH // 2 // 9. pUNyaskandhaM sa cakre jagadidamakhilaM saMsaravIkSya bhIto 10. zreyo'rthaM bhUtabhUtyai pathi niyamavatAmahatAmAdikatRRn 11. parcendrAnsthApayitvA dharaNidharamayAn sannikhAtastato'yam 12. zailastambhaH sucArugirivarazikharAnopamaH kIrtikartA / / 3 / / ( isa zilAlekhameM, jo ki guptakAlake 141veM varSakA hai, batAyA gayA hai ki kisI madra nAmake vyaktine, jisakI vaMzAvali yahA~ usake prapitAmaha somila taka ginAyI hai, arhantoM ( tIrthakaroM )meM mukhya samajhe jAnevAle, arthAt AdinAtha, zAntinAtha, neminAtha, pArzva aura mahAvIra, ina pA~coMkI pratimAoMkI sthApanA karake isa stambhako khar3A kiyaa| lekhakI 11vIM paMktike 'paMcendrAn' zabdakA inhIM pA~ca tIrthakaroMse matalaba hai|) -iNDiyana eNTikverI. jilda 10, paSTha 125-126 / -jaina-zilAlekha saMgraha, bhAga 2, pRSTha 59 / stambhake Upara caukI banI huI hai| usake Upara pA~ca tIrthaMkaroM-AdinAtha, zAntinAtha, neminAtha, pArzvanAtha aura mahAvIrakI pratimAeM virAjamAna haiN| ___ brAhmI lekhake anusAra isa mAnastambhakA nirmANa evaM pratiSThA jaina dharmAnuyAyI madra nAmaka eka brAhmaNane gapta saMvata 141 ( I. sana 460 )meM samrATa skandagaptake kAlameM karAyI thii| ___ grAmINa loga ajJAnatAvaza usa mAnastambhako 'bhImakI char3I' yA 'bhImasenakI lATa' kahate hai aura dahI-sindUrase isakI pUjA karate haiN| isake kAraNa nIceke bhI bhAgameM banI huI pArzvanAthapratimA kAphI virUpa ho gayI hai| pAvA (navIna) bhagavAn mahAvIrakI nirvANa bhUmi pAvA yA pAvApurI bihAra zarIphase sAta mIla dakSiNapUrvameM aura giriyakase do mIla uttarameM avasthita hai| digambara zAstra tiloyapaNNatti, nirvANakANDa, nirvANa-bhakti, harivaMzapurANa, jayadhavalA, uttara-purANa AdimeM mahAvIrakA nirvANa pAvAmeM mAnA hai / ina zAstroMmeM pAvAke lie pAvA, pAvAnagara, pAvApura, pAvAnagarI, madhyama-pAvA Adi zabdoMkA prayoga milatA hai / zvetAmbara zAstra-kalpasUtra, Avazyaka-niyukti, pariziSTa-parva, vividhatIrtha-kalpa AdimeM isa nagarakA nAma majjhimA ( madhyama ) pAvA, madhyamA, apApA, apApApurI, pAvApurI Adi diyA hai| nirvANa-bhakti ( saMskRta ), uttarapurANameM kamaloMse suzobhita tAlAbake bIca bhagavAnke nirvANakA ullekha milatA hai / vividha tIrthakalpameM aisA ullekha hai ki usa tAlAbameM aba bhI sarpa kilola karate rahate haiN| jisa sthAnapara bhagavAnkA nirvANa huA thA, vahA~ aba bhI eka vizAla sarovara hai| isa tAlAbake sambandhameM janatAmeM eka vicitra kiMvadantI pracalita hai| kahA jAtA hai ki bhagavAnke
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 bhAratake digambara jaina tIrtha nirvANake samaya yahA~ bhArI jana-samUha ekatrita huA thaa| pratyeka vyaktine isa pavitra bhUmikI ekaeka cuTakI miTTI uThAkara apane bhAlameM zraddhApUrvaka lagAyI thii| tabhIse yaha tAlAba bana gayA hai| yaha bhI kahA jAtA hai ki yaha sarovara pahale caurAsI bIdhemeM phailA huA thaa| Ajakala yaha cauthAI mIla lambA aura itanA hI caur3A hai| sarovara atyanta prAcIna pratIta hotA hai| isake madhya- .. meM zveta saMgamaramarakA jainamandira hai jise jala-mandira kahate haiN| isameM bhagavAnke pAvana caraNa virAjamAna haiN| mandira taka jAneke lie tAlAbameM uttarakI ora eka pula banA huA hai| jisa TApUpara yaha mandira banA huA hai, vaha 104 varga gaja hai| kintu kucha logoMkA vizvAsa hai ki bhagavAn mahAvIrakA nirvANa jisa pAvAmeM huA thA, vaha pAvA yaha nahIM hai jo vartamAnameM mAnI jA rahI hai| aise logoMmeM kucha itihAsakAra aura vidvAn bhI haiN| unake mukhya tarka ye haiM 1-bhagavAn mahAvIrakA nirvANa malloMkI pAvAmeM huA thaa| vartamAna pAvApurI malloMkI pAvA nahIM thii| 2-mahAtmA buddhane apanA antima bhojana pAvAke karmAraputra cundake ghara kiyA thaa| unhoMne sUkara maddava khaayaa| khAkara ve asvastha ho gaye aura vahA~se vaha kuzInArA phuNce| pAvA aura kuzInArA donoM hI malloMke pradeza the| 3-malloMkI yaha pAvA kahA~ thI, isake sambandhameM vidvAnoMmeM matabheda hai| kucha loga paDaraunAko prAcIna pAvA mAnate haiN| paDaraunA kazInArAse uttara-pUrvakI ora 19 ki. mI. hai| kucha vidvAna papaurako pAvA mAnate haiN| papaura chaparA jilemeM sivAnase pUrvakI ora 5 ki. mI. hai| tIsare ve vidvAn haiM jo phAjilanagara-saThiyA~vako pAvA mAnate haiN| yaha devariyAse kuzInArA hote hue, lagabhaga 56 ki. mI. hai| isake cAroM ora kapilavastuse lekara kuzInArA, paDaraunA, phAjilanagara, saThiyAMva, sareyA. kakkarapATI, nandavA, danAhA, AsamAnapura DIha, mIrabihAra, pharamaTiyA aura gAMgI TikAra taka prAcIna bhavanoM, mandiroM aura stUpoMke dhvaMsAvazeSa bikhare par3e haiN| ina avazeSoMkI yAtrA bhArata sarakArakI orase mi. kaniMghama, vaigalara, kArlAila Adine sana 1875 yA usake AsapAsa kI thii| ina vidvAnoMke yAtrA-vivaraNa sarakArakI orase prakAzita ho cuke haiM / eka anya riporTa ( Archeological Survey Report, 1905 ) meM DaoN. vogelane batAyA hai ki kuzInagara aura saThiyAMva AdimeM koI imArata mauryakAlake bAdakI nahIM hai, saba isake pahale kI haiN| kaniMghamane apanI 1861-62 kI riporTa meM aura bAdameM 'Ancient Geography of India' meM paDaraunAko pAvA mAnA hai| kArlAilakA mata hai ki pAvA vaizAlI-kuzInArA mArgapara avasthita thii| ataH vaha kuzInArAse dakSiNa-pUrvameM honI cAhie, jabaki paDaraunA uttara aura uttara-pUrva meM 12 mIla dUra hai| vaha ?. ( a ) Report of tours in the Gangetic Provinces from Badaon to Bihar in 1875 76 and 1877-78 by Alexander Cunningham, Vol. XI. - (b ) Report of a tour in the Gorakhpur District in 1875-76 and 1876-77 by A.C. L. Carlleyle, Vol. XVIII.
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarapradezake digambara jaina tIrtha to prAcIna vaizAlI-kuzInArA mArgapara bhI nahIM hai| unake matase phAjilanagara-saThiyAMva purAnI pAvA honI caahie| aba isI matako adhikAMza vidvAnoMkA samarthana prApta ho cukA hai aura phAjilanagarasaThiyA~vako hI prAcIna pAvA mAna liyA gayA hai| . "laMkAkI bauddha anuzrutiyoMke anusAra pAvA kuzInArAse 12 mIla dUra gaNDaka nadIkI ora honI cAhie / arthAt kuzonArAse pUrva yA dakSiNa-pUrvameM / siMhalI anuzruti pAvA aura kuzInArAke bIcameM eka nadI bhI batAtI hai, jo kakutthA kahalAtI thii| yahIM buddhane snAna aura jala-pAna kiyA thaa| sambhavataH isI nadIkA nAma vartamAnameM ghAgI hai| yaha kasiyAse pUrva, dakSiNapUrvakI ora 6 mIla dUra hai|" 'buddha aura mahAkAzyapa kramazaH magadha aura vaizAlIse kuzInArA jAte hue pAvAmeM Thahare the|' phAjilanagarameM eka bhagna spUpa hai| phAjilanagara aura saThiyAMva pAvAke avazeSoMpara bane haiM, aisA lagatA hai| bhagna stUpase lagabhaga Der3ha pharlAga uttara-pUrvameM nadI hai jo sonuA, sonAvA yA sonArA kahalAtI hai / kucha dakSiNakI ora bar3hanepara isIkA nAma kukU par3a gayA hai| saThiyAMvake dakSiNameM 10 mIla pare eka ghATa athavA kukU ghATI hai| isa nadIke kinAre isase milate-julate nAma pAye jAte haiM, jaise karkuTA, khurahuriyA, kutteyaa| laMkA aura barmAkI anuzrutiyoMmeM isa nadIkA nAma kakutthA yA kakuravA batAyA hai / yaha pAvA aura kuzInArAke bIca bahatI thii| vartamAnameM saThiyAMvase Der3ha mIla pazcimakI ora prAcIna nadIke cihna milate haiM jo anheyA, soniyA aura sonAkA kahI jAtI hai| sambhavataH isI nadImeM baddhane snAna aura jala-pAna kiyA thaa| anheyAke do mIla pazcimameM eka bar3I nadI bahatI hai jo ghAgI kahalAtI hai| paDaraunAse 10 mIla dUra uttara-pazcimameM siMghA gA~vake pAsa eka jhIla hai| usImeM-se ghAgI, anheyA aura sonAkA nadI nikalI haiM / vastutaH ghAgI bar3I nadI hai / isakI pazcimakI zAkhA anheyA hai aura pUrvakI zAkhA sonAvA hai| ghAgIkA artha hai kukkutt| kukkuTa aura kakutthA paryAyavAcI zabda haiN| pAvAke khaNDahara hI aba saThiyA~va DIha kahalAte haiN| inhIM TIloMpara saThiyA~va gA~va basA hai| phAjilanagara aura saThiyA~va donoM eka prAcIna gA~vake do bhAga haiN| saThiyAMva DIhake pazcimameM eka bar3A tAlAba hai jo 1100 phuTa lambA aura 550 phuTa caur3A hai| isake AsapAsa choTe-bar3e kaI tAlAba haiM / saThiyA~va kA bar3A DIha uttarameM hai jo 1700 phuTa lambI eka sar3akase jur3atA hai, jo kasiyA-phAjilanagara sar3aka se milatI hai / isake pAsameM hI phAjilanagara-paTakAvalI sar3aka jAtI hai| sArA saThiyA~va DIha prAcIna nagarake hI avazeSa haiN| DIhapara saghana vRkSa khar3e hue haiN| isake dakSiNI bhAgameM lagabhaga tIna cauthAI bhAgameM IMTeM bikharI par3I haiN| IMToMke U~ce-U~ce Dhera bhI jahA~tahA~ milate haiM / sambhavataH ye stUpoMke avazeSa haiN| eka TIlepara logoMne devIkA thAna banA liyA hai| eka per3ake sahAre devIkI mUrti khar3I hai| yahA~ jo IMTeM milatI haiM, unameM kucha 11 iMca lambI, kucha 13 aura 14 iMca lambI haiN| khudAImeM 15 iMcakI bhI IMTeM milI haiN| phAjilanagarameM thAnA aura posTa-Afisa hai| ye bhI IMToMke TIlepara bane haiM / isake AsapAsa bhI bahuta-se TIle haiM / mukhya sar3akase uttarakI ora 350 phuTakI dUrIpara eka bar3A TIlA hai| vizvAsa kiyA jAtA hai, yaha TIlA kisI stUpakA avazeSa hai| TIleke Upara stUpakI U~cAI 35 phuTa hai| stUpakA UparI bhAga 40 se 44 phuTake gheremeM hai / sambhava hai, buddhakI asthibhasmake Upara banA huA stUpa yahI ho / yahA~ mandira yA vihArake bhI kucha cihna mile haiN| eka dhvasta bhavana bhI hai| ina donoM 23
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 bhAratake digambara jaina tIrtha ke bIca meM musalamAnoMne karabalA banA liyA hai| yaha stUpa saThiyAMva DIhake pUrva, uttarapUrvameM 3300 phuTa dUra hai| stUpake uttarameM 300 phuTa dUrase phAjilanagara gA~va zurU hotA hai| phAjilanagara-saThiyA~va DIhameM bAbA rAghavadAsake prayatnase 'pAvAnagara mahAvIra iNTara kAleja' kI sthApanA ho cukI hai| kucha logoMkA vizvAsa hai ki mahAvIrakI nirvANabhUmi pAvA yahI hai| yahA~ eka prAcIna kuA~ milA hai| isakI caur3AI tIna phuTa hai| isameM golAI liye hue eka gheremeM tIna iMTeM lagI haiN| vizvAsa kiyA jAtA hai ki yaha kuA~ gupta-kAla yA usase bhI prAcIna hogaa| eka per3ake nIce eka devI-mUrti milI hai / mUrti khaNDita hai / eka dUsare per3ake nIce eka mUrti rakhI hai, jisake hAtha khaNDita haiN| yaha mUrti dhana-devatA 'kubera' kI hai| eka TIlepara kucha IMTeM va patthara rakhe hue haiM jinheM hindU pUjate haiN| yaha mukhya TIlA kahA jAtA hai| TIlepara U~cI ghAsa ugI huI hai| hindU loga isa TIleko pavitra mAnate haiN| kAlejameM bhUgarbhase prApta kucha sAmagrI rakhI huI hai| isa sAmagrImeM kaI pASANa aura miTTIkI mUrtiyA~, sikke, muhareM, miTTIke TUTe baratana Adi haiN| eka devIkI mUrti hai jo khaNDita hai| eka zilA-phalakameM eka devI hai| nIce donoM ora sevikAeM haiN| UparakI ora do deviyA~ haiN| 1. Report of a tour in the Gorakhpur District in 1875-76 and 1876-77, by A.C. L. Carlleyle, Vol. XVIII.
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ cedi ( bundelakhaNDa ) janapada devagar3ha sIrauna girAra saironajI pavAjI lalitapura kSetrapAla bAlAbehaTa cAMdapura-jahAjapura dudhaI bAnapura madanapura karaguvA~
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttara pradeza ke jaina tIrtha cedi (bundelakhaNDa) skela 1:1000000 uttapradeza meM caidi bundelakhaNvakI sthiti 1.jhAMsI 7 -1 saMketa devagar3ha lalitapura se 32 ki.mI. karagI jhAMsI se lakhanaUroDa para 6 ki01ki. kaccA rAstA kSetrapAla- lalitapura sTe sepharlAga / paMvA-basaI aura tAlabehaTa sTe.sekasarA13ki. vAsepa vA 3 ki0mI0 dudhaI - lalitapura se VIA- jAkhalauna 50ki., devagar3hase30ki.) cA~dapura- jahAjapura - dhaura sTe se 1 ki relave lAinake.. pUrva meM cAMdapura aura pazcima meM jahAjapura vAnapura-lalitapura se maharaunI ho kara 53 ki. madanapura- lalitapurasai barodiyA hokara 75 ki. bAlabehaTa-lalitapura se mAlayauna hokara 53 ki.mI... sImona lalitapuraHse.maMDAvarA- ~ ~ M samatha rAyA he EHBO - caragA -lalitapura se zaki.mI.! - - FokalasarAya va para saMketa dalavArA TIkamagaDhako sAnanadAra prAdizika sImA -.-. jile kI sImA -..-.. pradeza ke mukhyAlaya jile ke *anya nagara relave lAina sar3aka kaccA rAstA jaina tIrtha nadI pahAr3a rASTrIya mArga - - mobAlaka sA gara bhAratavarSIya digambara jaina tIrtha kSetra kameTI bambaI dvArA sarvAdhikAra saMrakSita (c) bhArata sarakAra kA pratilipyadhikAra, 1971 1. bhArata ke mahAsarvekSaka kI anujJAnusAra bhAratIya sarvekSaNa vibhAgIya mAnacitra para AdhArita / 2. mAnacitra meM diye gaye nAmoM kA akSara vinyAsa vibhinna sUtroM se liyA gayA hai|
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ devagar3ha avasthiti devagar3ha kSetra uttara pradezameM jhA~sI jilemeM lalitapura tahasIlameM betavA nadIke kinAre avasthita hai| yaha lalitapurase dakSiga-pazcimameM 31 ki. mo. kI pakkI sar3akase dUrIpara hai| pratidina basa jAtI hai / lalitapurase isakA mArga isa prakAra hai-lalitapurase jIrona 16 ki. mii.| vahA~se jAkhalauna 6 ki. mii.| vahA~se sepurA 3 ki. mI. / sepurAse devagar3ha 6 ki. mI. / jAkhalauna sTezanase 13 ki. mI. dUra hai / pakkA DAmara roDa hai| mArga pahAr3I ghATiyoMmeM se hokara jAtA hai| devagar3ha eka choTA-sA gA~va hai| jisameM lagabhaga 300 kI AbAdI hai| yaha betavAke muhAnepara nicAIpara basA huA hai| vindhyaparvatakI zreNiyoMko kATakara betavA nadIne yahA~ bar3e hI sundara dRzya upasthita kiye haiN| devagar3hakA prAcIna durga jisa parvatapara hai, betavA nadI ThIka usake 400 phuTa nIcese bahatI hai| yaha pahAr3a uttara-da lagabhaga eka mIla lambA aura pUrva-pazcima meM lagabhaga chaha phalA~ga caur3A hai| isa pahAr3I ke nIce eka di. jainadharmazAlA, digambara jainamandira, aura sAha jaina saMgrahAlaya hai| saMgrahAlayakI sthApanA sAha jaina TrasTakI orase san 68 meM haI thii| dharmazAlAke barAbarameM hI vana-vibhAgakA vizrAmagaha hai| grAmake uttarameM prasiddha dazAvatAra mandira aura zAsakIya saMgrahAlaya hai| pUrvameM pahAr3Ipara usake dakSiNa-pazcimI kone meM jainamandira aura anya jainasmAraka haiN| pahAr3Ipara car3haneke lie pUrvakI ora rAstA banA huA hai| rAstemeM eka tAlAba bhI hai| pahAr3apara jAneke lie pakkA DAmara roDa hai| basa aura kAra ThIka mandirake dvAra taka pahu~ca jAtI hai| dharmazAlAse kSetra 3971 phUTakI dUrIpara hai| isameM dharmazAlAse pahAr3I taka 1550 phuTa aura usake bAda car3hAI prArambha honese purAnI dIvAroMmeM jo daravAjA hai vaha 721 phuTa aura isa daravAjese kSetra 1700 phuTa kI dUrIpara hai| digdarzana pahAr3Ike nIce jo dharmazAlA hai, usake pAsa hI eka purAnA mandira dikhAI detA hai jise gupta-mandira kahate haiN| yaha guptakAlIna sthApatya kalAke sundaratama namUnoMmeM se eka hai| mandirakI cahAradIvArI aura usake cAroM orake avazeSoMko dekhanese pratIta hotA hai ki isake cAroM ora aura bhI kaI mandira rahe haiN| pahAr3IkI talahaTImeM sthita ye saba bhavana, mandira, dharmazAlA, vizrAmagRha Adi atyanta manorama sthAnapara avasthita haiN| pIchekI ora betavA nadI na kevala bahatI huI dikhAI detI hai apitu usakI kalakala dhvani bhI kAnoM meM par3atI hai| kSetrapara pahAr3IkI car3hAI samApta hote hI pahAr3IkI adhityakAko ghere hue eka vizAla prAcIra milatI hai, jisake pazcimameM kuMja dvAra tathA pUrvameM hAthI daravAjA hai| durgakI dIvAra sthAna-sthAnapara TUTI huI hai| isa prAcIrake madhyameM eka prAcIra aura hai jise dUsarA geTa kahate haiN| isIke madhya jainasmAraka haiN| dUsare koTake madhyameM bhI eka choTA prAcIra hai jisake avazeSa aba bhI milate haiN|
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 bhAratake digambara jaina tIrtha isa prAcIrake madhyameM bhI eka dIvAra banAyI gayI hai jisake donoM ora khaNDita-akhaNDita mUrtiyA~ par3I haiN| sabhI mandira pattharake haiN| vizAla prAcIrake dakSiNa-pazcimameM barAha-mandira aura dakSiNameM betavAke kinAre nAhara ghATI aura rAjaghATI hai| yadyapi yahA~ choTe-bar3e 40 jainamandira haiM. kintu inameM 31 mandiroMkA kalA-sauSThava ullekhanIya hai| mandiroMkI apekSA yahA~kI mUrtiyA~ zilpacAturya ke uttama namUne haiN| ina mandiroMke atirikta yahA~ 19 pASANa-stambha haiM aura lagabhaga 500 abhilekha haiM / itihAsa gurjara pratihAra nareza bhojadevake zAsanakAlIna vi. saM. 919 ke zilAlekhase patA calatA hai ki pahale isa sthAnakA nAma luacchagiri thaa| 12vIM zatAbdImeM candelavaMzI rAjA kIrtivarmAke mantrI vatsarAjane isa sthAnapara eka navIna durgakA nirmANa karAyA aura apane svAmIke nAmapara isakA nAma kIrtigiri rkhaa| sambhavataH 12-13vIM zatAbdImeM isa sthAnakA nAma devagar3ha par3a gyaa| devagar3hake isa nAmakaraNakA kAraNa kyA hai, isa sambandhameM vidvAnoMmeM aikamatya nahIM hai| zrI pUrNacandra mukharjIkA abhimata hai ki isa sthAnapara san 850 se 969 taka devavaMza kA zAsana rahA / isalie isa gar3hako devagar3ha kahA jAne lgaa| kintu yaha mAnyatA nirdoSa nahIM hai kyoMki isa kAlameM yahA~ gurjara pratihAravaMzI rAjAoM kA rAjya thaa| eka stambhapara vi. saMvat 919 kA eka abhilekha hai| usake anusAra usa stambhake pratiSThApaka AcArya kamaladevake ziSya zrIdeva bar3e prabhAvazAlI the| unhoMne yahA~para bhaTTAraka gar3hIko sthApanA kI thii| ataH yaha sthAna bhaTTArakoMkA gaDha rahA hai aura unake nAmake antameM deva zabda rahatA thaa| isa kAraNa isa sthAnakA nAma devagar3ha prasiddha ho gyaa| ___ tIsarI mAnyatA, jo adhika buddhigamya pratIta hotI hai, yaha ki yahA~ asaMkhya deva-mUrtiyA~ haiM / isIse isakA nAma devagar3ha par3a gyaa| devagar3ha nAmake sambandhameM eka kiMvadantI bahupracalita hai| devapata aura khemapata nAmaka do bhAI the| unake pAsa eka pArasamaNi thI, jisake prabhAvase ve asaMkhya dhanake svAmI bana gaye the| usa dhanase unhoMne devagar3hakA kilA aura mandira bnvaaye| tatkAlIna rAjAko jaba isa pArasamaNikA patA calA to usane devagar3hapara car3hAI karake usapara apanA adhikAra kara liyaa| kintu use pArasamaNi nahIM prApta ho sakI kyoMki use to una dharmAtmA bhAiyoMne betavA ke gahare jalameM pheMka diyA thaa| sambhavataH usI devapatake nAmapara isakA nAma devagar3ha par3a gyaa| aisI bhI mAnyatA hai ki isa sthAnakI racanA devoMne kI thii| isalie ise devagar3ha kahA jAne lgaa| aitihAsika dRSTise devapata aura khemapata kaba hue athavA uparyukta kiMvadantI meM kitanA tathya hai, yaha to vizvAsapUrvaka nahIM kahA jA sktaa| kintu yaha nizcita hai ki bundelakhaNDa meM aisA bhI eka samaya AyA thA, jaba yahA~ jainoMkA paryApta prabhAva aura varcasva thaa| ise hama isa pradezakA svarNa-kAla kaha sakate haiM kyoMki isa samaya kalAko sabhI dizAoMmeM khulakara vikAsa 1. mandira naM. 12 ke ardhamaNDapa ke dakSiNa-pUrvI stambhapara utkIrNa abhilekha / 2. rAjaghATImeM vi. saM. 1154 kA abhilekha /
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarapradezake digambara jaina tIrtha 181 karanekA paryApta avasara prApta huA aura kalAvidoMne kaThina pASANoM meM sUkSma lalita kalAkA aMkana karanekA saphala prayatna kiyaa| jaina devAlaya yahA~para sthita mandiroMkA saMkSipta vivaraNa nimna prakAra hai___ mandira nambara 1-Upara jAte samaya sIdhe hAthakI ora hameM pahalA mandira milatA hai| yaha mandira pUrvAbhimukha hai| yaha cAra-cAra stambhoMkI do paMktiyoMpara AdhArita eka maNDapa ke samAna hai| purAtattva vibhAgane stambhoMkI prathama paMktimeM yahA~ mUrtiyA~ jar3a dI haiN| inameM khaDgAsana aura padmAsana donoM hI avasthAoMkI mUrtiyA~ haiN| pazcimakI dIvArapara paMca parameSThiyoMkI mUrtiyA~ bhinna-bhinna avasthAmeM ukerI huI haiN| ___mandira nambara 2-mandirake madhyameM kevala do stambha khar3e hue haiN| ye stambha dIvArake aMga bana gaye haiN| isa mandirake pazcimameM eka dvAra hai jo pattharakI jAlIse banda hai| isake bhItara padmAsana aura khaDgAsana 10 mUrtiyA~ virAjamAna haiN| ___ mandira nambara 3-yaha uttarAbhimukha hai| yaha pUrva-pazcimakI tIna aura sAta stambhoMkI cAra paMktiyoMpara AdhArita hai| isameM khulA maNDapa aura mandira hai| Ageke bhAgameM dAlAna hai| pahale yaha mandira do maMjilakA thA kintu UparakI maMjila gira jAnese aba yaha eka maMjilakA raha gayA hai| isa mandirake do bhAga haiN| pahale bhAgameM 11 khaNDita mUrtiyA~ haiM jinameM bhagavAn pArzvanAthakI mUrti atyanta bhavya hai / dUsare bhAgameM 26 zilAphalaka haiM / unapara mUrtiyA~ aMkita haiN| mandira nambara 4-yaha 18 stambhoMpara AdhArita hai| ina stambhoMmeM se 2 stambha maNDapake antargata haiM, 12 ko dIvArameM cina diyA gayA hai| zeSa 4 stambha mandirake bIca meM sthita haiN| dIvAroMmeM bhItarakI ora aneka mUrtiyA~ jar3I huI haiN| bAhara stambhameM cAroM ora tIrthaMkaroM aura upAdhyAyoMkI padmAsana mUrtiyA~ aMkita haiN| dAyeM stambhameM ye vibhinna AsanoMmeM aMkita haiN| samavasaraNa vedImeM virAjamAna RSabhanAtha tathA tIrthaMkara-mAtA kI pratimA darzanIya hai| mandirake Age dumaMjilA maNDapa hai, jisameM nIce aura Uparake stambhoMmeM cAroM ora mUrtiyA~ aMkita haiN| zeSazayyApara leTI tIrthaMkarakI mAtAkA aMkana adbhuta hai| ___ mandira nambara 5 -atyanta sundara sahasrakUTa caityAlaya hai| pUrva aura pazcimakI ora do dvAra haiN| donoM dvAroMpara sundara alaMkaraNa haiN| uttara aura dakSiNake dvArake pASANa mor3adAra haiN| caityAlayameM 1008 mUrtiyA~ banI huI haiN| mandirake dvArapara camaradhArI yakSa-yakSiNI aura dvArapAlakI mUrtiyA~ banI huI haiM / aisA sundara sahasrakUTa caityAlaya anyatra aprApya hai| mandira nambara 6-yaha cAra stambhoMpara banA huA hai| isameM 7 tIrthaMkara mUrtiyA~ dIvArameM jar3I huI haiN| isa mandirameM eka mUrti bhagavAn pArzvanAthakI hai, jisake sirapara sarpa-phaNa nahIM hai kintu donoM ora do vizAla sarpa bane hue haiN| kahA jAtA hai ki purAnI rIti yahI hai| mandira nambara 7-cAra stambhoMpara AdhArita yaha cAroM orase khulA huA hai| sIr3hiyA~ uttara aura dakSiNameM haiN| isameM caraNoMke do phalaka haiN| mandira nambara 8-yaha ATha stambhoMpara banA huA lambAkAra maNDapa hai| isameM tIna dvAra haiN| bAyIM orake dvArakI caukhaTake Upara padmAsana tIrthaMkara mUrti aMkita hai| mandira nambara 9-isake Age eka cabUtarA hai / mandirakA praveza alaMkRta hai / dvArapara gaMgA,
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 bhAratake digambara jaina tIrtha yamunA tathA anya devI-devatAoMkA aMkana hai| mandirameM vedIpara 12 zilA-phalakoMpara vibhinna mUrtiyA~ aMkita haiN| mandira nambara 10-yaha cAra stambhoMpara AdhArita gumaTInumA maNDapake rUpameM banA huA hai| isake madhyameM eka paMktimeM tIna catuSkoNa stambha haiN| inameM pratyekakI gumaTI khaNDita hai| stambha 6 phuTa U~ce haiN| jIrNoddhArake samaya do stambhoMmeM do tAmrapatra mile the| ina tInoM stambhoMke cAroM ora deva-kulikAoMmeM tIrthaMkaroM, sAdhu-sAdhviyoM aura zrAvakoMkI mUrtiyA~ aura zilAlekha haiN| mandira nambara 11-yaha do maMjilakA paMcAyatana zailIkA mandira hai| ATha stambhoMpara isakA maNDapa banA huA hai| praveza-dvAra sundara evaM alaMkRta hai| isameM eka mahAmaNDapa hai| dIvAloMmeM 12 stambha cine hue haiN| 4 stambha bIcameM haiM / garbhagRhameM tIna tIrthaMkara mUrtiyA~ haiM / dUsare khaNDapara bhI dvAra alaMkRta hai| usapara mUrtiyA~ banI huI haiN| yahA~ 25 zilAphalaka haiM, jinameM 18 para khaDgAsana aura 7 para padmAsana tIrthaMkara mUrtiyA~ banI huI haiN| garbhagRhameM vedIpara 5 mUrtiyA~ virAjamAna haiN| inameM zveta saMgamaramarakI 1 mUrti nayI hai| garbhagRha dakSiNakI ora hai| dUsarI maMjilakA garbhagRha isIke Upara hai| isa mandirake sAmane maNDapameM bhagavAn RSabhadevake putra bAhubalokI 11vIM zatAbdIkI mUrti hai / dakSiNa bhAratameM pAyI jAnevAlI gommaTezvara bAhubalIkI mUrtise isa mUrti meM kucha vizeSatA bhI hai| isa mUrtipara vAmI, kukkUTa, sarpa aura latAoMke atirikta bicchU, chipakalI Adi bhI aMkita kiye gaye haiN| devayugala latAoMko haTAte hue dikhAye haiM jo ki dakSiNakI mUrtiyoMmeM dekhaneko nahIM milte| bAhabalI svAmIkI aisI hI eka mati canderImeM bhI milatI hai| mandira nambara 12-yaha mandira devagar3hake sabhI mandiroMmeM mahattvapUrNa hai aura mukhya mandira mAnA jAtA hai| yaha pazcimAbhimukha hai| pahale ardhamaNDapa banA huA hai| phira maNDapa AtA hai jo 6-6 khambhoMkI 6 paMktiyoMpara AdhArita hai| barAmademeM bAyIM ora 18 zilAphalaka haiN| dopara padmAsana aura zeSapara khaDgAsana mUrtiyA~ haiM / yaha barAmadA 42 phuTa 3 iMca vargakA hai| isa mandirameM bhagavAna zAntinAthakI malanAyaka pratimA virAjamAna hai, jo 12 phUTa U~cI khar3agAsana hai| yaha pratimA atyanna cittAkarSaka aura atizaya sampanna hai| isake sambandhameM anuzruti hai ki pahale isa pratimAke sirapara pASANakA chatra eka aMgulake phAsalepara thA kintu aba vaha do hAthake phAsalepara hai| mandirakI uttarI dAlAnameM eka mahattvapUrNa zilAlekha hai| isameM jJAnazilA likhA huA hai| yaha 18 bhASAoM aura lipiyoMmeM likhA huA hai| ise sAkhAnAmadI nAmaka vyakti ne likhAyA thaa| bhagavAn RSabhadevakI putrI brAhmIne jina 18 lipiyoMkA AviSkAra kiyA thaa| ve sabhI lipiyA~ isameM likhI huI haiN| isameM mauryakAlako brAhmI aura drAvir3I bhASAe~ bhI haiN| ardhamaNDapake eka stambhapara gurjara pratihAravaMzI rAjA bhojakA saMvat 919 kA eka zilAlekha hai| isa mandirakA praveza-dvAra aura zikhara bar3e bhavya aura kalApUrNa haiN| garbhagRhake praveza-dvArake Uparake zilAphalakoMmeM bhagavAnkI mAtAke solaha svapnoM evaM navagrahoMkA anUThA aMkana hai| ___ isake pradakSiNA-pathakI bahibhittiyoMpara jaina zAsanadeviyoMkI sundara mUrtiyA~ banI huI haiN| pradakSiNAmeM 54 zilAphalaka haiN| inameM se 6 para padmAsana aura zeSapara khaDgAsana mUrtiyA~ aMkita
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarapradezake digambara jaina tIrtha 183 haiN| inameM 15 para abhilekha haiN| inameM jo bar3I mUrti hai, usake donoM ora eka-eka camaravAhaka aura eka-eka ambikAkI mUrti hai| isa mandirake barAmademeM jo 24 zAsanadeviyoM (yakSiyoM)kI mUrtiyAM pASANameM utkIrNa haiM aisI sundara yakSI-mUrtiyA~ anyatra kahIM nahIM miltii| pratyeka mUrti ke nIce usakA nAma bhI likhA . huA hai| mandirake barAmademeM eka cAra phuTa U~cI mUrti hai jo cInI zilpa-kalAkI pratIka hai| yahA~ pahale 20 bhujI cakrezvarI aura padmAvatIko mUrtiyA~ thIM, jinheM sAhU saMgrahAlayameM pahuMcA diyA gayA hai| isa mandirakI dIvAroMkA jorNoddhAra, aisA lagatA hai ki eka hajAra varSa pahale huA ho| bahata-se bhAratIya aura bhAratIyetara vidvAnoMne bhinna-bhinna prakArase isa mandirakI vizeSatAoMkA varNana kiyA hai| isa mandirakA koTa AgarAnivAsI seTha padmacandajIne banavAyA thA, jisameM 11 se 15 nambara takake mandira haiN| isakI dIvArameM aneka mUrtiyA~, jo idhara-udhara par3I huI thIM, lagA dI gayI haiN| isase adhika hAni nahIM ho skii| mandira nambara 13-yaha uttarAbhimukha hai| isake maNDapameM 20 zilApaTToMpara tIrthakara mUrtiyA~ haiN| garbhagRhameM cAra vediyoMpara sAta zilApaTTa aura ATha tIrthaMkara mUrtiyA~ haiN| yahA~ jo mUrtiyA~ haiM, unameM keza-kalA kI vibhinna zailiyA~ darzanIya haiN| devagar3hake mandiroMmeM jo 18 prakArakI keza-kalAke namUne prApta hote haiM, kahA jAtA hai ki ye anyatra kahIM bhI prApta nahIM haiM / yahA~se hI isa kalAko videzoMmeM le jAyA gayA hai| eka phalakake donoM ora khaDgAsana mUrtiyA~ haiN| ___mandira nambara 14-ATha stambhoMpara maNDapa hai| phira garbhagRha hai| isameM do kamare haiN| dAyeM kamaremeM chaha zilApaTToMpara 6 khaDgAsana mUrtiyA~ haiM / bAyeM kamaremeM sAta zilAphalakoMpara mUrtiyA~ haiN| kula 4 mUrtiyoMpara lekha haiN| mandira nambara 15-yaha pazcimAbhimukha hai| ATha stambhoMpara ardhamaNDapa banA huA hai| yahA~ 5 zilApaTTa haiN| 4 zilApaTToMpara tIrthaMkara mUrtiyA~ haiM tathA ekapara zilAlekha hai| dvArakI caukhaTa kalApUrNa hai| mahAmaNDapameM 16 stambha haiN| yahA~ 18 zilAphalaka haiN| 6 choTI vediyoMpara haiN| dopara ekaeka paMktikA lekha hai| cAroM dizAoMmeM eka-eka garbhagRha hai| ardhamaNDapa pazcimameM haiN| isameM 2 vediyA~ haiN| uttarake garbhagahameM 3 martiyA~ aura mUrtikhaNDa haiN| pUrvI garbhagahameM dvArapara gaMgA-yamanA aura dvArake bhItara eka padmAsana pratimA tathA usake donoM ora khaDgAsana pratimA hai| bhagavAn neminAthakI mUrti atyanta bhavya hai / isake dAyIM ora pArzvanAtha-mUrti hai| dakSiNI garbhagRhameM bAharI ora do khaDgAsana mUrtiyA~ haiM / bhItara aneka mUrti-khaNDa haiN| mandira nambara 16-cAra stambhoMpara maNDapa banA hai| eka mahAmaNDapa hai jisameM 6-6 khambhoMkI 3 paMktiyA~ haiN| mahAmaNDapameM 25 vizAla zilApaTTa haiN| 8 para padmAsana aura 16 para khaDgAsana tIrthaMkara mUrtiyA~ haiM / eka zilApaTTapara ambikAkI mUrti hai| mandira nambara 17-maNDapa 8 stambhoMpara khar3A hai| yahA~ 3 zilApaTropara khar3agAsana mUrtiyA~ haiM / mahAmaNDapameM 31 zilAphalaka haiN| 22 para khaDgAsana aura 9 para padmAsana mUrtiyA~ haiN| mandira nambara 18-yaha dakSiNAbhimukha hai| isa mandirakI zailI khajurAhose milatI hai| cabUtarepara 2 stambha khar3e haiM / maNDapa 8 khambhoMpara AdhArita hai| maNDapameM 3 phalakoMpara padmAsana aura 4 para khaDgAsana mUrtiyA~ banI huI haiN|
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha mahAmaNDapa praveza dvArapara do madanikA aMkita haiM tathA saMgIta sabhAkA dRzya banA huA hai / yaha maNDapa 16 khambhoMpara ThaharA huA hai / isameM 16 zilAphalaka haiN| garbhagRhakA dvAra nIcA hai| dvArapara gaMgA-yamunAkA aMkana hai| garbhagRha meM 5 zilApaTTa haiN| eka 7 phuTa 7 iMcakI vizAla mUrti hai / 184 mandira nambara 19 - yaha dakSiNAbhimukha hai / maNDapa meM 8 stambha haiM / pravezadvArapara gaMgAyamunA, nAga-nAgI, tIrthaMkara mUrtiyoM tathA bharata aura bAhubalIkI mUrtiyoMkA sundara aMkana hai / mahAmaNDapameM 16 stambha haiM / 12 zilAphalaka rakhe hue haiN| inameMse 7 ke zIrSa kaTe hue haiM / mandira barAmade meM cArabhujI khar3I huI sarasvatI, Sor3azabhujI garur3AsInA cakrezvarI, vRSabhAsInA aSTamukhI jvAlAmAlinI aura padmAvatIkI mUrtiyA~ bar3I manojJa haiM / inameMse ekapara vikrama saM. 1120 khudA huA hai| mandira nambara 20 - yaha dakSiNAbhimukha hai / praveza-dvAra para gaMgA, yamunA aura tIrthaMkaramUrtiyoM kA aMkana hai / maNDapameM 24 stambha haiM tathA 27 zilApaTTa rakhe haiM / inameM 14 para khaDgAsana aura 13 para padmAsana pratimAe~ aMkita haiN| garbhagRhameM 5 zilApaTTa haiM jinameM 3 para padmAsana aura 2 para khaDgAsana mUrtiyA~ haiM / bhagavAn mahAvIrakI padmAsana mUrti atyanta sundara hai / mandira nambara 21 - maNDapa 8 stambhoMpara AdhArita hai / yahA~ eka stambha khaNDa rakhA huA hai jisapara 6 paMktiyoM kA eka lekha hai / maNDapameM eka kAyotsarga mUrti hai jo khaNDita hai / pazcimI kamare meM 8 zilAphalaka haiM, jinameM 3 para abhilekha haiN| eka mUrtikA sira kaTA huA hai| pUrvI kakSa meM bhI 8 zilAphalaka haiN| inakI mUrtiyA~ bar3I sundara haiM / kaTe hue haiM / san 1959 meM mUrti-coroMne isa mandirako bahuta kSati pahu~cAyI thI / aneka mUrtiyoMke sira kATa le gaye / indrakI pUrI mUrtiko hI chainIse kATa diyaa| isa mAmale meM mohanajodar3o dillI pharmazivacanda Adiko suprIma korTase kArAvAsakA daNDa bhI huA / mandira nambara 22 - yaha dakSiNAbhimukha hai / maNDapa do stambhoM aura praveza-dvArapara sthita hai / dvArake Upara eka paMktikA lekha hai| bAharI dIvAroMpara zikharAkRtiyA~ banI huI haiN| garbhagRhameM 3 zilApaTToMpara 3 padmAsana mUrtiyA~ banI huI haiM / mandira nambara 23 - praveza dvAra sundara hai| garbhagRhakI vedI sUnI hai / yahA~ 5 zilApaTTa haiM3 para kAyotsarga aura 1 para padmAsana tIrthaMkara mUrtiyA~ aMkita haiM / anya 1 zilApaTTapara ambikA mUrta hai| mandira nambara 24 - maNDapase Age dvAra hai jisapara gaMgA-yamunA aura tIrthaMkara mUrtiyoMkA bhavya aMkana hai / dvArake siradalapara 1 paMktikA lekha hai| garbhagRhameM 5 zilApaTTa haiM - 3 para padmAsana, 1 para khaDgAsana mUrtiyA~ haiM tathA 1 para dharaNendra-padmAvatI bane hue haiM / mandira nambara 25-yaha pUrvAbhimukha hai / maNDapa cAra stambhoMpara AdhArita hai / pravezadvArake Upara khaDgAsana pArzvanAthakA aMkana hai / isake bagalameM eka paMktikA lekha hai| garbhagRhameM 5 zilAphalaka hai jinameM 2 para padmAsana aura 3 para khaDgAsana pratimAe~ haiM / kintu 4 mUrtiyoMke sira mandira nambara 26 - yaha pUrvAbhimukha hai / maNDapa 8 stambhoMpara khar3A hai / maNDapameM 5 zilApaTTa haiM / 1 para kevala bhAmaNDala hai / praveza-dvArake siradalapara pA~ca phaNAvalIvAlI supArzvanAthakI mUrti hai / garbhagRhameM kula 12 stambha haiM / yahA~ 13 zilAphalaka haiM, jinameM 7 para abhilekha haiM / san 1959
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarapradezake digambara jaina tIrtha 185 meM mUrti-becakoMne yahA~kI kucha tIrthaMkara mUrtiyoM aura 1 dharaNendra-padmAvatIke sira kATa liye the| mandira nambara 27-yaha pUrvAbhimukha hai| maNDapa dIvAroMpara AdhArita hai| praveza-dvArake siradalapara neminAtha padmAsana mudrAmeM AsIna haiN| unake idhara-udhara pArzvanAtha aura supArzvanAtha haiM / dAyIM ora 1 paMktikA abhilekha hai / garbhagRhake dvArake Upara RSabhadeva aMkita haiN| garbhagRhameM 2 zilApaTTa haiM / 1 para caubIsI banI huI hai| ___mandira nambara 28-yaha dakSiNAbhimukha hai| garbhagRha 2 sIr3hI utarakara nicAI para hai| isameM 7 zilApaTTa haiM, jinameM 2 para padmAsana aura 5 para khaGgAsana mUrtiyA~ haiN| 3 para lekha haiN| mandirapara zikhara hai| praveza-dvArapara bhavya zikhara hai| jIrNoddhArake samaya yathAvat mUrti lagA dI gayI hai| - mandira nambara 29-yaha pazcimAbhimukha hai| siradalapara tIna tIrthaMkara mUrtiyA~ haiN| isakI vedIpara 6 zilApaTTa haiN| inameMse ekapara saM. 1203 kA lekha hai| eka zilAphalakapara caubIsI hai aura ekapara kevala bhAmaNDala aura siMhAsana banA haA hai| mandira nambara 30-yaha pazcimAbhimukha hai| maNDapa 8 stambhoMpara AdhArita hai| pravezadvArake Upara tIna tIrthaMkara mUrtiyA~ haiN| garbhagRhameM 3 vediyA~ banI huI haiN| inapara 12 zilApaTTa rakhe hue haiM / 3 para lekha haiM / eka siMhAsanapara lekha khudA huA hai / isapara koI mUrti nahIM hai| mandira nambara 31-yaha dakSiNAbhimukha hai| praveza-dvArake donoM ora gaMgA-yamunAkA aMkana hai| siradalapara vINA-pustakadhAriNI sarasvatI tathA zAntinAthakI mUrti banI huI hai| bAyIM ora koI devI-mUrti thI jo khaNDita kara dI gyii| garbhagRhakI vedImeM eka zilAphalakapara neminAthakI mUrti hai| laghu mandira uparyukta mandiroMke atirikta katipaya laghu mandira bhI haiM, jinakA paricaya isa prakAra hai mandira nambara 1-mandira saMkhyA 12 ke dakSiNameM hai| maNDapa cAra stambhoMpara khar3A hai| dIvArake bAharI bhAgapara cAra zikharayukta devakulikAe~ banI huI haiN| jinameM eka-eka tIrthaMkara pratimA hai| garbhagRhameM 5 zilApaTTa haiM, jinameM 2 para padmAsana aura 3 para khaDgAsana mUrtiyA~ haiM / mandira naM. 2-yaha mandira naM. 12ke dakSiNameM bIcameM haiN| isameM maNDapa nahIM hai| pazcima bhittipara pA~ca aura pUrva evaM dakSiNakI dIvArapara cAra-cAra alaMkRta stambhAkRtiyA~ haiM / garbhagRhameM tIna zilApaTTa haiN| 1 para khaDgAsana aura 2 para padmAsana mUrtiyA~ haiN| mandira naM. 3-mandira naM. 12 ke dakSiNameM pazcimakI ora sthita hai| yaha mandira maNDapAkAra hai aura tIna orase khulA huA hai| isameM eka mUrti savA sAta phuTa U~cI hai| donoM ora camaravAhaka haiM, kintu bAyIM orakA camaravAhaka nahIM hai, kaTa gayA hai| mandira naM. 4-yaha mandira naM. 13ke sAmane hai| pravezadvArapara gaMgA-yamunA aura siradalapara padmAsana tIrthaMkara mUrti hai / pazcimI bhittipara eka zikharayukta maNDapAkRti banI huI hai, jisameM khaDgAsana tIrthaMkara pratimA aMkita hai| isI prakAra pUrvI dIvArapara bhI tIrthaMkara-mUrti banI huI hai| garbhagRhameM vedIpara do zilApaTTa aura khaDgAsana pArzvanAtha mUrti hai / zilApaTToMmeM padmAsana mUrtiyA~ haiN| mandira naM. 5-yaha mandira naM. 15 ke pIche hai| praveza-dvArake siradalake madhyameM eka 24
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 bhAratake digambara jaina tIrtha khaDgAsana tIrthaMkara pratimA hai| isakI pUrvI dIvAlake uttarako ora navanirmita cahAradIvAra milatI hai| isake garbhagRhameM tona ora vediyA~ banI huI haiN| unapara 6 zilApaTTa haiM, jinameM 3 para khaDgAsana aura 3 para padmAsana-pratimAeM haiN| mandira naM. 6-isake siradalake madhyameM padmAsana tIrthaMkara pratimA hai| isakI dIvAloMpara stambhoMke AkAra bane hue haiN| stambhoMpara sundara bela-bUTe haiN| isakI chata eka hI pattharakI hai| isake garbhagRhameM tIna ora navanirmita vediyA~ haiM, jinapara 5 zilApaTTa haiN| 1 para padmAsana aura zeSapara khaDgAsana pratimAe~ haiN| yaha mandira naM. 15ke pIche choTI mar3hiyA kahalAtI hai| mandira naM. 7-yaha mandira 19ke sAmane sthita hai| bahibhittiyoMpara cAra-cAra stambhAkRtiyA~ banI huI haiN| garbhagRhameM cAra zilAphalakoMmeM 1 para padmAsana aura zeSapara khaDgAsana pratimAeM banI huI haiN| mandira naM. 8-yaha mandira naM. 26ke uttarameM hai| prAcIna mandirakA jIrNoddhAra karake yaha banAyA gayA hai| praveza-dvArake siradalameM eka khaDgAsana tIrthaMkara mUrti hai| garbhagRhameM cAra zilAphalaka haiM, jinapara 5 pratimAeM banI huI haiM-4 khaDgAsana haiM aura 1 padmAsana hai / 1 mUrtipara lekha hai| mandira naM. 9-mandira naM. 27ke dakSiNameM hai| purAne mandirake sthAnapara yaha banAyA gayA hai| isameM do kakSa haiN| bAyeM kakSameM 2 zilAkhaNDa haiM, jinapara 2 padmAsana aura 2 khaDgAsana mUrtiyA~ banI huI haiN| dAyeM kakSameM 1 zilApaTTapara khaDgAsana pratimA hai aura 2 choTe abhilekha aMkita haiN| stambha yahA~ choTe-bar3e 19 stambha haiM, jinakA paricaya isa prakAra hai 1-yaha mandira naM0 1 ke Age banA huA hai| isake Upara 4 deva-kulikAeM banI huI haiM, unameM 4 khaDgAsana pratimAe~ aMkita haiN| dakSiNI devakulikAke nIce ardhacandra lAMchana banA huA hai, jisase jJAta hotA hai ki yaha mUrti candraprabha bhagavAnkI hai| isa stambhake pUrvI bhAgameM 10 iMca lambI 9 paMktiyoMkA eka lekha hai| isake anusAra vi. saM. 1493meM mahendracandra nAmaka eka zrAvakane mUrti-pratiSThA karAyI thii| stambhakI U~cAI 5 phuTa 3 iMca hai| 2-mandira naM. 1 ke pIche uttara meM sthita hai| isa stambhake nIceke bhAga meM cAra devakulikAoMmeM ambikA, cakrezvarI, dharaNendra aura padmAvatI bane hue haiN| stambhake madhya bhAgameM kIrtimukhoMke cAroM ora ghaNTiyA~ laTaka rahI haiN| isake Upara 4 devakulikAeM banI huI haiM, jinameM 3 padamAsana tIrthaMkara matiyAM banI haiM aura dakSiNI devakalikAmeM upAdhyAya parameSThIkI mati hai| upAdhyAya upadeza mudrAmeM haiN| unake nikaTa eka caukI hai| pIchI kamaNDalu bhI spaSTa dikhAI par3ate haiN| unake bAyIM ora hAtha jor3e hue eka bhakta baiThA hai| pazcimI devakulikAmeM paMca phaNAvaliyukta bhagavAn supArzvanAthakI mUrti hai| zeSa do mUrtiyA~ cihna rahita haiN| isa stambhakI U~cAI savA dasa phuTa hai| 3-mandira naM. 1 ke pIche banA huA yaha mAnastambha hai| isake nIceke bhAgameM 4 devakulikAe~ banI huI haiN| uttarakI devakulikAmeM siMhAsanArUr3hA ambikA apane donoM bAlakoM aura
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarapradeza ke digambara jaina tIrthaM 187 Acchaka sahita virAjamAna hai / pUrvameM garur3apara baiThI huI cakrezvarI hai / dakSiNameM nAga aura pazcimameM nAgI bane hue haiM / inake Upara kIrtimukhoMse kalApUrNa ghaNTiyA~ laTaka rahI haiN| kIrtimukhoMke Upara devakulikAe~ banI huI haiM / pUrvameM pIchI - kamaNDalu sahita 6 muni upadeza mudrAmeM bane hue haiN| dakSiNa meM pIchI - kamaNDalu sahita, vinaya mudrAmeM 6 arjikAeM, pazcima meM 3 sAdhu, 3 arjikAe~ kramase pIchI sahita aura uttarakI ora bAyeMse zrAvaka-zrAvikA aura sAdhu hAtha jor3e hue haiM / inake madhyameM AcAryaM parameSThI upadeza mudrAmeM AsIna haiM / yahA~ taka stambha catuSkoNa hai / isake pazcAt pASANa gola ho gayA hai / phira kIcakoMke Upara cAra devakulikAoMmeM cAra padmAsana mUrtiyA~ haiM / pUrvaM aura dakSiNameM hariNa cihnavAlI zAntinAthakI pratimA hai / pazcimameM phaNayukta pArzvanAtha haiN| uttarako devakulikAmeM upadeza mudrAmeM AcAryaM parameSThI virAjamAna haiM / unake samakSa zrAvaka baiThe hue haiM / 1 inake Upara aura bhI devakulikAe~ banI huI haiM / mAnastambha atyanta bhavya hai / isakI U~cAI caukI sahita 16 phuTa hai / 4- yaha mandira 1 ke pIche hai / caukI sameta isakI U~cAI 10 phITa 10 iMca hai / adhobhAga4 devakulikAe~ banI haiN| inameM kramazaH nAga, nAgI, ambikA aura mahAkAlI haiN| madhya bhAga meM kortimukhoMse ghaNTikAe~ laTaka rahI haiN| inake Upara 4 devakulikAe~ banI huI haiN| dakSiNakI devakulikA upAdhyAya aura zeSameM padmAsana tIrthakara mUrtiyA~ haiM / " 5 - yaha mandira naM. 2-3-4 ke bIcameM banA huA hai| isameM adhobhAga aura madhyabhAgameM kIrtimukha bane hue haiN| madhyake kIrtimukhoMse sA~kaladAra ghaNTiyA~ laTakI huI haiN| UparI bhAga meM 4. Sagar banI huI haiM / uttarameM AcArya parameSThI upadeza mudrAmeM AsIna haiM / eka hAthameM grantha hai / pIchI-kamaNDalu pAsameM rakhe hue haiN| pUrva meM sapta phaNAvaliyukta pArzvanAtha, dakSiNameM RSabhadeva aura pazcimameM ajitanAtha padmAsanameM virAjamAna haiN| sabake nIce eka-eka paMktikA lekha hai / isa stambhapara vi. saMvat 1108 aMkita hai / 6 - mandira naM. 5 ke pazcima meM bAyIM ora hai / yaha stambha kevala 4 phuTakA hai| isameM cAra devakulikAe~ banI huI haiN| dakSiNakI devakulikAmeM pIchI- kamaNDalu liye hue arjikA hai| zeSa 3 para pochI - kamaNDalu liye hue muni kAyotsarga meM lIna haiM / 7-yaha stambha mandira naM. 6 - 7-9 ke madhya meM hai / isameM pUrva aura pazcimameM devakulikAe~ banI huI haiM, jisameM galemeM mAlA dhAraNa kiye hue kAyotsarga mudrAmeM bhaTTArakakI eka-eka mUrti hai / pUrva meM eka paMktikA tathA pazcimameM tIna lAinakA lekha hai / yaha caukI sahita paune pA~ca phuTa U~cA hai / 8 - yaha stambha mandira naM. 12 ke sAmane cabUtarepara hai / adhobhAga meM cAra devakulikAe~ haiN| uttara meM siMhavAhinI, pUrva meM mayUravAhinI, dakSiNa meM narArUr3hA aura pazcimameM vRSabhArUr3hA caturbhujI devI - mUrtiyA~ haiM / sambhavataH ye mahAvIra tIrthaMkarakI siddhAyikA, zAntinAthakI mahAmAnasI ( kandarpA), supArzvanAtha kI kAlI ( mAnavI ) nAmaka deviyA~ hoNgii| kintu digambara zAstroMmeM kisI narArUDhA' devIkA varNana dekhane meM nahIM AyA / 1 - zrI Thakkara pheru viracita 'vAstusAra prakaraNa' granthake anusAra padmaprabhu bhagavAnkI yakSI acyutA ( zyAmA) naravAhanA mAnI gayI hai /
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 bhAratake digambara jaina tIrtha ___ madhya bhAgameM kIrtimukhoMse lambI-lambI tIna zRMkhalAoMmeM ba~dhI huI ghaNTikAe~ laTakatI huI aMkita haiN| isase Upara bhAgameM cAra devakUlikAe~ banI huI haiM jinameM eka-eka khar3agAsana tIrthaMkara mUrtiyA~ haiN| yaha 13 phuTa 8 iMca U~cA hai| 9-yaha stambha mandira naM. 12 ke sAmane hai| yaha 8 phuTa 7 iMca U~cA hai| isake Upara koI aMkana yA alaMkaraNa nahIM hai| 10-yaha mandira naM. 12ke mahAmaNDapameM rakhA huA hai| isapara do abhilekha haiM-eka do paMktikA aura dUsarA 10 paMktiyoMkA / usake Upara devakulikAmeM tIrthaMkara mUrti banI huI hai| yaha 6 phuTa 2 iMca U~cA hai| 11-yaha mAnastambha hai jo mandira naM. 11ke sAmane aura mandira naM. 12ke dakSiNameM hai| yaha tIna kaTanIdAra caukIpara sthita hai aura kula 8 phuTa 5 iMca U~cA hai| isake adhobhAgameM cAra devakulikAeM banI huI haiN| inameM uttarakI ora dharaNendra-padmAvatI, pUrvameM garur3avAhinI dazabhujI cakrezvarI, dakSiNameM dvAdazabhujI mayUravAhinI mahAmAnasI, pazcimameM vRSabhArUr3hA aSTabhujI kAlIdevI utkIrNa haiN| stambhapara phUla-pattiyA~, zRMkhalAyukta ghaNTiyoMkA aMkana bahuta sundara hai| Uparake bhAgameM cAroM dizAoMmeM cAra koSThaka haiN| uttarakI ora AcArya parameSThI upadeza mudrAmeM padmAsanameM virAjamAna haiN| unake donoM ora pIchIdhArI eka sAdha aura aMjalibaddha do-do bhakta baiThe haiN| pUrvakI ora vi. saMvat 1111 kA eka abhilekha hai| usake Upara eka upadeza detI huI ajikA aMkita hai| usake donoM ora vastrAbhUSaNadhAriNI aMjilabaddha tIna-tIna zrAvikAe baiThIM huI haiN| dakSiNameM upadeza mudrAmeM ajikA aMkita hai| unake pIchI-kamaNDala donoM dikhAI par3ate haiN| unake donoM ora - eka-eka ajikA aura do-do zrAvikAe~ vinaya madrAmeM AsIna haiN| pazcimameM madhyameM upAdhyAya parameSThI upadeza mudrAmeM baiThe haiN| unake donoM ora eka-eka sAdhu aura do-do zrAvaka baiThe haiN| inake bhI Upara cAra devakUlikAeM banI haI haiN| inake zikharoMke Upara laghu Amalaka aura kalaza bane hae haiN| ina kUlikAoMmeM dakSiNameM sapta phaNAcchAdita pArzvanAtha kAyotsargameM sthita haiN| zeSa tIna ora tIrthaMkara pratimAeM khaDgAsanameM aMkita haiN| 12-yaha mandira naM. 12ke dakSiNameM sthita hai| isake cAroM ora 11-11 paMktiyoMmeM 4-4 tIrthaMkara mUrtiyA~ aMkita haiN| sabhI padmAsanameM haiN| yaha stambha caukI sameta 11 phuTakA hai| 13-mandira naM. 14ke sAmane dAyIM ora hai| isake adhobhAgameM cAroM ora devakUlikAe~ banI huI haiN| pazcimakI devakulikAmeM ambikA hai tathA zeSameM yakSI haiN| inake Upara cAroM ora 11-11 paMktiyoMmeM 4-4 tIrthaMkara pratimAe~ aMkita haiN| devakUlikAoMke Upara kalaza bhI bane hue haiN| yaha 11 phuTa U~cA hai| 14-yaha stambha mandira naM. 15ke sAmane sthita hai| isakI banAvaTa bahuta sundara hai| adhobhAgameM 18 mekhalAeM banI huI haiM / kIrtimukhoMke Upara latAoM aura patroMkA sundara aMkana kiyA gayA hai| UparI bhAgameM khaDgAsana sarvatobhadrikA pratimAe~ haiN| isakI U~cAI 6 phuTa 9 iMca hai| 15, 16-ye donoM stambha mandira naM.18ke sAmane haiN| adhobhAgameM maMgala ghaTa bane hue haiM,
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarapradezake digambara jaina tIrtha 189 jinake Upara patra-puSpoMkA alaMkaraNa hai / madhyabhAgameM jaMjIroMmeM ghaNTiyA~ laTakI huI haiM / dAyIM ora stambhapara vi. saMvat 1921kA eka lekha hai / zRMkhalAoMke Upara kIrtimukha haiN| UparI bhAgameM cAroM ora koSThaka bane hue haiN| uttarakI ora grantha hAthameM liye AcArya parameSThI haiM, pAdapIThameM pIchI - kamaNDalu hai / inake nIce kI ora AryikAe~ haiM / zeSa tIna ora padmAsana tIrthaMkara mUrtiyA~ haiM / bAyeM stambhapara AcAryaM parameSThIke sAmane sAdhu aura AryikAe~ upadeza zravaNa karate hue dikhAye gaye haiN| ye 13 phuTa 10 iMca U~ce haiM / 17 - yaha stambha mandira naM. 20 ke sAmane hai / isameM eka susajjita harmyakA dRzya aMkita hai / kIrtimukha aura puSpamAlAoMkA bhavya aMkana kiyA gayA hai| madhyameM zikharAkAra devakulikAe~ haiM, jinameM padmAsana sarvatobhadrakA pratimAe~ haiM / kevala yahI mAnastambha golAkAra hai / isakI sUkSma kalA darzanIya hai / yaha caukI sameta 11 phuTa 11 iMca U~cA hai / 1 18 - yaha stambha mandira naM. 26-27ke madhya meM hai / isake adhobhAgameM devakulikAe~ banI huI haiM / jinameM dharaNendra - padmAvatI, ambikA Adi deviyA~ utkIrNa haiM / inake Upara patrAvalI, latAe~ haiM / unake madhya meM kIrtimukhoMse ghaNTikAe~ laTaka rahI haiM / unake Upara devakulikAeM haiM jinameM padmAsana tIrthaMkara mUrtiyA~ haiM / yaha paune pA~ca phuTa U~cA hai / 19 - yaha stambha mandira naM. 26-28-30 ke madhya meM hai / adhobhAga meM devakulikAe~ haiM / inameM dharaNendra, padmAvatI, ambikA Adi yakSa-yakSI haiM / inake bAda Upara cAroM ora caubIsI banI huI hai| pA~ca-pA~ca paMktiyoMmeM 4-4 padmAsana mUrtiyA~ haiM tathA chaThavIM paMkti meM khaDgAsana mUrtiyA~ haiM / yaha 5 phuTa 8 iMca U~cA hai / kSetra para bahuta-sI khaNDita mUrtiyA~ idhara-udhara bikharI par3I haiM / kuMjadvAra yaha dvAra parvatake pazcima kI ora hai aura prAcIna durgaMkA mukhya dvAra hai / yaha 19 phuTa U~cA aura 10 phuTa caur3A hai / yaha jIrNa dazA meM hai / isa dvArake donoM ora 15 phuTa caur3I prAcIna prAcIra hai / isakA toraNa bhavya aura kalApUrNa hai / isa dvArake dakSiNameM lagabhaga 100 gajakI dUrIpara mukhya sar3aka aura mandiroMke bIca eka pakkA mArga bana gayA hai / hAthI daravAjA durga prathama prAcIrameM pUrvakI ora yaha daravAjA hai| hAthiyoMkA AvAgamana isI dvArase hotA thA, isalie isa daravAjekA nAma hI hAthI daravAjA ho gayA / dvArake bhItara bAyIM ora eka zilAphalaka 8 phuTakI U~cAIpara lagA huA hai / isameM upAdhyAya parameSThI aMkita haiM / hAthameM grantha liye hue haiM, kintu vaha kucha khaNDita ho gayA hai / inake donoM ora aMjalibaddha sAdhu khar3e hue haiN| unake hAthoMmeM pIchI hai / upAdhyAyake Upara padmAsanameM eka tathA usake donoM ora khaDgAsanameM eka-eka tIrthaMkara pratimA / isake bagala meM eka devakulikA banI huI hai / isameM eka padmAsana tIrthaMkara pratimA virAjamAna hai / kintu isakA mukha khaNDita hai / isa pratimAke kandhoM para jaTAe~
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 bhAratake digambara jaina tIrtha bikharI huI haiN| zrIvatsa aura aSTa prAtihAryakA aMkana bahuta bhavya hai| isake donoM ora eka-eka padmAsana tIrthaMkara mUrti hai| dvArake bhItara dAyIM ora 7 phuTa 8 iMcakI U~cAIpara eka zilApaTTa hai| eka devakulikAmeM saptaphaNa yukta pArzvanAtha khar3agAsanameM virAjamAna haiN| pAdapIThake donoM ora do-do mAnavAkRtiyA~ haiM, jo khaNDita haiN| unake Upara padmAsanameM eka tIrthaMkara mUrti hai, jisake donoM ora ca~varavAhaka haiN| ___zilApaTTake bhItarakI ora devakulikAmeM lalitAsanameM baiThe hue yakSa-yugala aMkita haiN| eka tIrthakara mUrti kamalAsanapara virAjamAna hai / yaha padmAsanameM hai| sirake Upara do kSatra haiN| ghATiyA~ parvatake dakSiNakI ora do ghATiyA~ haiN| inameM-se nAharaghATI pahAr3akI U~cI dIvArako kATakara banAyI gayI hai| isa ghATImeM aneka guphAeM aura zilAoMpara aneka devakUlikAeM banI huI haiN| yahA~ eka guphAmeM vi. saMvat 609 kA eka zilAlekha milA batAyA jAtA hai jo guptakAlakA pratIta hotA hai| yahA~ betavAke taTapara utkhananameM prAgaitihAsika kAlake asthipaMjara prApta hue haiN| rAjaghATIkI gaphAmeM eka zilAlekha vi. saMvata 1154 kA hai| isako candelavaMzI rAjA kIrtivarmAke mantrI vatsarAjane utkIrNa karAyA thA aura usane apane rAjAke nAmapara isa sthAnakA nAma kIrtigiri rakhA thaa| abhilekha __yahA~ lagabhaga 300 choTe-bar3e abhilekha prApta hue haiN| ye abhilekha bhittiyoM, stambhoM aura mUrtiyoMpara utkIrNa haiN| kucha zilAoMpara bhI abhilikhita haiN| kucha betavAkI taTavartI guphAoM aura parvata zilAoMpara likhe hae prApta hae haiN| adhikAMza lekha dAnake avasaroMpara utkIrNa karAye gaye haiN| jaina smArakoMke lekhoMmeM sabase prAcIna vi. saMvat 919 kA hai| yahA~ke eka abhilekhakI lipi mauryakAlIna brAhmI lipise bahuta kucha milatI-julatI hai| yaha abhilekha sAhU jaina saMgrahAlayameM rakhA huA hai| nAharaghATI aura dazAvatAra mandirameM do abhilekha aise prApta hue haiM jo guptakAlake haiN| vi. saMvat 919 kA eka abhilekha gurjara pratihAra zAsaka bhojake kAlakA hai| yaha mandira nambara 12 ke ardhamaNDapameM eka stambhapara utkIrNa hai| vi. saMvat 1121 meM gurjara pratihAra zAsaka rAjyapAla dvArA eka maThakA nirmANa kiyA gayA ( mandira nambara 18 meM ) vi. saMvat 1210 ke eka lekhake anusAra mahAsAmanta udayapAlane mUtiyoMke nirmANameM Athika sahayoga diyA thaa| kucha abhilekhoMmeM kucha bhaugolika nAma bhI milate haiM, jaise canderIgar3ha, pAtIgar3ha, luacchagiri, gopAlagar3ha, vetravatI, krnaattkii| kucha abhilekhoMmeM kucha aitihAsika vyaktiyoMke nAma bhI milate haiM, jisase aneka itihAsaprasiddha ghaTanAoMke kAla-nirdhAraNameM hameM sahAyatA milatI hai| ina puruSoMmeM kucha isa prakAra haiMgurjara pratihAra zAsaka bhojadeva, bhojakA mahAsAmanta viSNurAma yacinda, rAjapAla (gurjara pratihAravaMzake antima zAsakoMmeMse eka), udayapAla deva, sultAna mahamUda ( mAlavAkA zAsaka san 143575 ), udayasiMha udetasiMha, devIsiMha durgAsiMha ( bundelA zAsaka ) /
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarapradezake digambara jaina tIrtha kalA-vaividhya yahA~ke sabhI mandira pASANake haiM aura inameM cUne-gArekA koI upayoga nahIM kiyA gayA hai| hA~ kalAkI vibhinna kAloMkI vividha zailiyoMke darzana hote haiN| yahA~ gaNa aura parimANakI daSTise bahula vividha prakArakI kalA-vastue~ milatI haiM / ina vividha kalAkRtiyoMko hama suvidhAkI dRSTise 5 bhAgoMmeM vibhAjita kara sakate haiN| (1) tIrthaMkara mUrtiyA~-yahA~ tIrthaMkara mUrtiyA~ anya saba mUrtiyoMkI apekSA atyadhika haiN| . tIrthakara mUrtiyoMmeM kucha mUrtiyA~ bahuta prAcIna hai| mandira nambara 12 ke mahAmaNDapameM eka siMhAsanapara eka zilAphalaka rakhA huA hai| usa phalakapara lagabhaga savA cAra phuTa avagAhanAvAlI eka mUrti hai| yaha yahA~kI sarvAdhika prAcIna mUrtiyoMmeMse hai| siMhAsanapara bIca meM dharmacakra aura usake donoM ora siMha bane hue haiM / mUrtike ghuTane aura nAka kucha khaNDita haiN| mandira nambara 15 ke maNDapameM eka padmAsana mUrti guptakAlake turanta bAdakI hai| vAstavameM yaha mUrti bhAratIya mUrtikalAmeM apane DhaMgakI anUThI hai| sabase vizAla mUrtiyoMmeM mandira nambara 12 meM eka mUrti 12 phuTa 4 iMca kI hai / yaha bhagavAn zAntinAthakI kahalAtI hai| mandira nambara 6 meM padmAsana mUrti, mandira nambara 9 meM khaDgAsana abhinandananAthakI mUrti aura mandira nambara 15 meM padmAsana neminAthakI mUrtiyA~ sarvAdhika sundara mUrtiyoMmeM mAnI jAtI haiM / ye mUrtiyA~ guptakAla kI haiN| mandira nambara 2,21 aura 28 meM bhI kaI mUrtiyA~ guptakAla yA usake tatkAla bAdakI haiN| 10-11vIM zatAbdIkI to aneka mUrtiyA~ haiM / yahA~ tIrthaMkara mUrtiyoMmeM vaividhya bhI darzanIya hai| yahA~ dvimUrtikAe~, trimUrtikAe~, sarvatobhadrikAe", caubIsI pratimAeM pracura saMkhyAmeM upalabdha haiN| jaTAoM sahita pratimAe~ bhI yahA~ bahuta haiN| jaTAoMke vividha rUpa bhI dekhaneko milate haiN| kahIM pA~ca laTe kandhepara laharA rahI haiM to kahIM kandhepara AtI huI do laTeM laTakate-laTakate bIsiyoM laToMmeM badala gayI haiM / kahIM sirapara uThI huI laToMkI coTI baMdhI dikhAI par3atI hai to kahIM ye laTeM pairoM taka pahuMca rahI haiN| aisA lagatA hai ki yahA~ Akara kalAkI dhArA sAre vidhi-vidhAnoM aura bandhanoMko tor3akara unmukta bhAvase pravAhita ho uThI hai| phaNAvalIvAlI pratimAe~ prAyaH pArzvanAthakI hotI haiN| kintu kucha aisI phaNavAlI pratimAe~ yahA~ milatI haiM jo pArzvanAthake atirikta anya tIrthaMkaroMkI bhI haiN| mandira nambara 12 ke mahAmaNDapameM ( dAyeMse bAyIM ora tIsarI) neminAtha pratimA, ( jaina cahAradIvArIke praveza-dvArake dAyIM ora bAhara Upara dUsare sthAna para ) tathA sumatinAtha pratimAke Upara phaNAvalI hai, jabaki ina donoM tIrthaMkaroMkA lAMchana pAdapIThapara spaSTa aMkita hai| paMca phaNAvalIvAlI supArzvanAtha aura sapta phaNAvalIyukta pArzvanAthakI aneka mUrtiyA~ yahA~para haiN| sarpa-kuNDalIke Asanapara baiThI pArzvanAtha pratimAe~ bhI kaI haiM / sarpa-kuNDalI Asana banAtI huI aura pIThake pIche hotI huI Upara garadana taka gayI hai| usake bAda sirapara phaNAvalIkA chatra tanA huA hai| (2) deva, deviyoMkI mUrtiyA~-yahA~ indra, indrANI, yakSa, yakSI, vidyAdeviyA~, lakSmI, sarasvatI, navagraha, gaMgA-yamunA, nAga-nAgI, udghoSaka, kIrtimukha, kIcaka aura kSetrapAla AdikI aneka mUrtiyA~ milatI haiN| indra-indrANI tIrthaMkaroMke sAtha dikhAye gaye haiN| udghoSaka deva bhI tIrthaMkara parikarameM pradarzita haiN| zeSa deva aura deviyoMkI martiyA~ tIrthaMkaroMke sAtha bhI aura svatantra bhI milatI haiM / deva-deviyoMmeM sarvAdhika mUrtiyA~ yakSiyoMkI prApta huI haiN| yakSoMmeM kevala gomukha, gomedha
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 bhAratake digambara jaina tIrtha aura dharaNendra ina tIna yakSoMkI hI martiyA~ milI haiN| mandira nambara 37, 12, 19, 22 meM gomukha yakSa, mandira nambara 12,13,15 aura 23 meM gomedha yakSa, tathA mandira nambara 24,28 aura aneka stambhoMpara padmAvatI sahita dharaNendrakI matiyA~ milI haiN| dharaNendra martiyoMmeM eka aura vicitratA yahA~ dekhane meM aayii| dharaNendra aura padmAvatI donoMkI godameM eka-eka baccA bhI kahIM-kahIM dikhAyA gayA hai| yakSiyoMmeM cakrezvarI, ambikA aura padmAvatIkI mUrtiyA~ bahutAyatase milI haiN| ye tIrthaMkara mUrtiyoMke sAtha bhI haiM aura svatantra bhii| svatantra mUrtiyA~ adhika haiN| ye siradalapara, devakulikAoM meM aura bhittiyoMpara bhI banI huI haiN| ye lalitAsana, rAjalolAsana aura khaDgAsanameM haiN| ye bahumUlya vastroM aura ratnAbharaNoMse alaMkRta haiN| cakrezvarI aura padmAvatI bIsabhujo bhI milatI haiM / sAhU jaina saMgrahAlayameM aisI do mUrtiyA~ rakhI haiM / donoMke sirapara tIrthaMkara mUrtiyA~ haiM / saMgrahAlayameM eka phalakapara lagabhaga 3 phuTa U~cI cakrezvarIko aisI hI eka aura mati rakhI huI hai| usake eka hAthameM yakSamAlA, eka hAthameM zaMkha, sAta hAthoMmeM cakra haiM / 11 hAtha khaNDita haiM / usake parikarameM lakSmI, sarasvatI aura mAlAdhArI vidyAdhara yugala haiN| saMgrahAlayameM cakrezvarIkI 1 mUrti 4 phuTa 4 iMcakI hai| mandira naM. 19meM dazabhujI cakrezvarIkI mUrti hai / kintu isake hAtha khaNDita haiN| yahA~ ambikAkI kaI sau mUrtiyA~ milatI haiN| ise neminAthake alAvA RSabhanAtha (mandira naM. 4ko bhItarI pazcimI dIvArameM) tathA pArzvanAtha (mandira naM. 12ke mahAmaNDapameM tIsarI mUrti) ke sAtha bhI dikhAyA hai| mandira naM. 12meM ambikAko 5 phuTa 7 iMca U~cI eka mUrti atyanta sundara aura kalApUrNa hai| padmAvatIkI bhI kaI sau mUrtiyA~ yahA~ milatI haiN| godameM bAlaka liye hue tathA akelI donoM prakArako mUrtiyA~ milatI haiN| ___ mandira naM. 12kI bAhya bhittiyoMpara yakSiyoMke 24 phalaka haiN| nIce yakSIkA nAma aura Upara tIrthaMkara mUrti haiN| (3) sAdha-sAdhviyoMkI matiyA~-yahA~ AcArya, upAdhyAya, sAdha parameSThiyoM aura ajiMkAoM kI bahuta mUrtiyA~ haiN| sabake sAtha pIchI to avazya milatI hai, kintu kabhI-kabhI kamaNDalu nahIM dIkha pdd'taa| AcArya parameSThI pAThazAlAmeM kulapatike rUpameM par3hAte hue kabhI milate haiM, kabhI upadeza madrAmeM hAtha uThAkara upadeza dete hae khate haiN| kabhI-kabhI ve bhaktoMko kevala AzIrvAda dete hI dIkha par3ate haiN| upAdhyAya parameSThI sadA eka hAthameM grantha liye hue sAdhuoM yA zrAvakoMko par3hAnekI mudrAmeM dikhAI dete haiN| sAdhu aura sAdhviyA~ prAyaH tIrthaMkaroM, AcAryoM aura upAdhyAyoMke samakSa aMjalibaddha khar3e hae yA baiThe hue dikhAI dete haiN| kabhI padmAsana yA kAyotsargAsanameM dhyAnalIna bhI milate haiN| bharata-bAhubalIkI yugala mUrtiyA~ yahA~ aneka sthAnoMpara haiN| (4) tIrthaMkara-mAtA evaM zrAvaka-zrAvikA-mandira naM. 4ke garbhagRhakI bAyIM bhittimeM leTI huI tIrthaMkara-mAtAko 3 phuTa 10 iMca lambI eka mUrti jar3I huI hai| mAtA mukuTa, karNakuNDala, ratnamAlA, keyUra, kaMkaNa, mekhalA aura pAyala dhAraNa kiye hue hai / vaha dAyIM karavaTase leTI huI hai| bagalameM khar3I eka devI ca~vara Dhola rahI hai, eka pA~va dabA rahI hai| Upara tIrthaMkara mUrtiyA~ haiN| nIceke bhAgameM eka paMktikA abhilekha hai| isameM nirmANa-kAla vi. saMvat 1030 hai|' mandira naM. 30ke garbhagRhameM eka zilAphalakapara tIrthaMkara-mAtAkI eka mUrti
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarapradezake digambara jaina tIrtha 193 zrAvaka-zrAvikAoMkI aneka mUrtiyA~ milatI haiM, kintu ve tIrthaMkara, AcArya aura upAdhyAyake nikaTa aMjalibaddha yA vinayAvanata mudrAmeM milatI haiN| unakA svatantra aMkana bahuta kama milatA hai| (5) phuTakara mUrtiyA~-isameM hama prakRti-citraNa, pratIkAMkana aura utsava Adiko le sakate haiN| yahA~ke kalAkAroMko kucha dhArmika niyama aura maryAdAke vAtAvaraNameM kArya karanA par3atA thaa| kintu prakRtike isa suSamA-kendrameM baiThakara prakRtike saundaryase vyAmohita na hoM, yaha kaise sambhava thaa| parvatakI suramya adhityakA, nIce kalakala zabda karatI huI betavA, surabhita samIra aura pakSiyoMkA unmukta kUjana ! kalAkAra mohita ho gyaa| prakRti-saundarya hI to usakI preraNA-zakti hai / prakRtikA svatantra aMkana karanekA avakAza na sahI kintu mUrtiyoM ke bahAne usane udIyamAna sUrya, dhavala jyotsnA bikheratA pUrNacandra, prazAnta samudra, sarovarameM kiloleM karatA huA matsya-yugala, lakSmIkA abhiSeka karatA huA gaja-yugala, apanI 32 DhU~r3oMko laharAtA huA airAvata hAthI, nirdhUma agni, nAgendra bhavana, ratnajar3ita siMhAsana, Amragucchaka, kalpalatA, azoka vRkSa, kamala, puSpapatrAvalI AdikA bhavya aMkana kiyaa| stambhoM, devakulikAoM aura bhittiyoMpara mUrtiyoM aura ziradaloMmeM usane prakRti citraNa kiyA hai| vAstavameM yahA~ Akara usakI kalA atyanta mukhara ho uThI hai| AnandameM bharakara usane loka jIvanake Ananda parvokA bhI, kaThora pASANako chainI-hathaur3ese apanI icchAnukUla rUpa dekara, aMkana kiyA hai| isI prakAra tIrthaMkara mAtAke 16 svapna, caityavRkSa, siddhArthavRSa, svastika, aSTaprAtihArya Adi pratIkoMkA aMkana bhI atyanta bhavya huA hai| preraka aura pratiSThApaka yahA~ sthita abhilekhoMse hama isa niSkarSapara pahu~cate haiM ki yahA~ aneka mUrtiyoMkA nirmANa sAdhuoM yA ajiMkAoMkI preraNA yA upadeza dvArA huA hai| AryikAoM meM induA, AryikA gaNI, AryikA dharmazrI, AryikA navAsI, AryikA madanakA nAma milatA hai| isI prakAra sAdhaoMmeM lokanandIke ziSya guNanandI, kamalasenAcArya aura unake ziSya zrIdeva tribhuvanakIrti, jayakIti, bhAvanandI, candrakIrti, yazaHkIti, AcArya nAgasenAcArya, kanakacandra, lakSmIcandra, hemacandra, dharmacandra, ratnakIti, prabhAcandra, padmanandI, zubhacandra, devendrakIrti Adine yahA~ mandira-nirmANakI preraNA kI athavA pratiSThA kraayii| rAjanItika sthiti uparyukta vivaraNase sahaja hI yaha niSkarSa nikAlA jA sakatA hai ki yahA~para kalA aura purAtattvakI jo sampadA surakSita hai, vaha anupama hai| lagatA hai ki bundelakhaNDameM usa samaya jainoMkA paryApta prabhutva evaM prabhAva rahA hai / kalAkI dRSTise ise hama isa pradezakA svarNa kAla kaheM to anucita nahIM hogaa| .......--isa pradezapara kisa vaMzakA kitane kAla taka prabhutva rahA, isakA kucha AnumAnika vivaraNa purAtattva vibhAgane denekA prayatna kiyA hai| usake anusAra hajAroM varSa pahale yahA~ zabara jAtikA Adhipatya thaa| pazcAt pANDavoM ( IsAse 3000 varSa pUrva ), saharI ( samaya ajJAta ), goMDa ( samaya ajJAta ), gupta vaMza ( 300 se 600 I.), devavaMza ( 950 se 961 I.), candela vaMza (1000 se 1210 I.), mugala(1250 se 1600 I.), bundela vaMza ( 1700 se 1811 I.) tatpazcAt a~garejoMkA yahA~ Adhipatya rahA / san 1811 meM mahArAja sindhiyAne apanI phauja bhejakara isapara Adhipatya kara 25
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 bhAratake digambara jaina tIrtha liyaa| kucha samaya pazcAt mahArAja sindhiyAse a~garejoMne eka sandhi kI, jisake anusAra devagar3ha aMgrejoMne le liyA aura usake badale canderI mahArAja sindhiyAko de diyaa| devagar3hake kilekI dIvAra kaba kisane banavAyI, yaha kahanA kaThina hai| kintu surakSAtmaka daSTise yaha durga atyanta sUr3ha hai| isakI dIvArakI moTAI 15 phUTa hai| yaha binA gAre aura cunAke kevala pASANakI banI huI hai| isameM burja aura golA calAneke lie cheda bhI bane hue haiN| kileke uttara-pazcimI kone meM dIvArakI moTAI 21 phuTa aura lambAI 600 phuTa hai| ho sakatA hai, yaha dIvAra kisI anya kilekI rahI ho, jo naSTa ho gyaa| eka vizeSa dizAkI ora abataka logoMkA dhyAna nahIM gyaa| devagar3ha surakSA gar3ha avazya rahA hai, kintu yaha kabhI kisIkI rAjadhAnI nahIM rhaa| prakRtine eka ora betavA nadI aura do ora pahAr3oMkI abhedya dIvAra khar3I karake jo ise surakSA pradAna kI hai, usake kAraNa vibhinna rAjavaMzoMne ise abhedya durgake rUpameM rakhA aura usakI rakSAke lie kucha senA bhI rakhI, kintu yahA~ durgake bhItara rAjamahala yA sainikoMkI vairakoMke koI cihna dRSTigocara nahIM hote| isakA uddezya itanA hI ho sakatA hai ki ina devamUrtiyoMko surakSita rakhA jaaye| rAjavaMzoMne isa durgapara Adhipatyake jo bhI prayatna kiye, ve kevala isa gauravake lie ki vaha una asaMkhya deva-pratimAoMkA svatvAdhikArI hai jo kalA sauSThava aura vipula parimANakI dRSTise deza-bharameM anupama hai| sambhava hai, apanI bhaugolika sthitike kAraNa isa pradezapara dRSTi rakhaneke lie isakA sainika mahattva bhI rahA ho| lagatA hai, jaba musalamAna zAsaka yahA~ Aye to unhoMne yahA~ko isa sAMskRtika nidhi deva-pratimAoMkA khulakara vidhvaMsa kiyaa| bundelakhaNDameM loga kahA karate haiM ki devagar3hameM itanI pratimAe~ haiM ki yadi eka borI bharakara cAvala le jAyeM aura hara eka pratimAke Age kevala eka cAvala hI car3hAte jAyeM taba bhI cAvala kama par3a jaayeNge| Aja vahA~ cAroM ora bikhare hue bhagnAvazeSoMko dekheM to ukta bundelakhaNDI kahAvata asatya nahIM jAna pdd'tii| atizaya kSetra isa kSetrake camatkAroMke sambandhameM bhakta janoMmeM aneka prakArakI kiMvadantiyA~ pracalita haiN| kucha logoMkA vizvAsa hai ki kSetrapara rAtrike samaya deva loga pUjanake lie Ate haiN| ve Akara nRtyagAna-pUrvaka pUjana karate haiM / kucha aise pratyakSadarzI bhakta loga haiM, jinhoMne rAtrike samaya mandiroMse nRtya aura gAnakI dhvani AtI sunI hai| iso prakAra bhagavAn zAntinAtha manokAmanA pUrNa karate haiM Adi aneka prakArako kiMvadantiyA~ yahA~ kSetrake atizayoMko lekara pracalita haiN| isalie yaha kSetra atizaya kSetra kahA jAtA hai| hindU mandira yadyapi koTake bhItara kevala jaina mandira, matiyA~ Adi hI milate haiM, kintu isake bAhara do hindU mandira aura kucha mUrtiyA~ haiM / nAhara ghATImeM jo guphA hai, usameM eka sUrya-mUrti, ziva liMga aura sapta mAtRkAoMke cihna milate haiN| yahIM nikaTa hI kileke dakSiNa-pazcima kone para vArAhajIkA eka mandira hai| yaha mandira vidhvasta par3A hai| mandirake pAsa vArAhajIkI mUrti par3I hai| usakI eka TA~ga khaNDita hai| kileke nIce eka viSNu mandira hai| isakA UparakA aMza naSTa ho cukA hai| yaha mandira guptakAlakA kahA jAtA hai| yaha mandira pattharake jina Tukar3oMse banA hai, una
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarapradezake digambara jaina tIrtha 195 para mUrtiyA~ khudI huI haiN| isakI dIvAroMpara rAmAyaNake dRzya aMkita haiN| guptakAlakI kalAke pratinidhi mandiroMmeM isa mandirakI gaNanA kI jAtI hai| melA bIsavIM zatAbdImeM isa kSetrameM kaI bAra vizAla Ayojanake sAtha mele ho cuke haiM, jinameM hajAroM-lAkhoM vyaktiyoMne bhAga liyaa| pahalA melA san 1934 meM bharA thaa| usake bAda san 1936 meM bharA / san 1939 meM gajaratha mahotsava huaa| tatpazcAt san 1954 meM, phira bahuta bar3e starapara san 1956 meM melA huaa| san 1965 meM munivarya nemisAgarajI mahArAjakA saMgha sahita cAtumArsa huaa| usake kAraNa kSetrapara bhaktajanoMkI khUba upasthiti rahatI thii| isI avasarapara yahA~ eka kSullaka dIkSA bhI huI thii| sIrauna maDAvarA nagarase 6 ki. mI. pUrvakI ora sIrauna grAma hai| gAMvake makAnoM aura nikaTavartI jaMgalameM aneka khaNDita mUrtiyA~ bikharI par3I haiN| jo sAmagrI yahA~ milatI hai, vaha purAtattva evaM kalAkI dRSTise bahumUlya hai| isa sAmagrImeM tIrthaMkara pratimAe", devI-devatAoMkI mUrtiyA~, toraNa, pASANa stambha Adi vipula mAtrAmeM milate haiN| mUrtiyA~ prAyaH 11vIM zatAbdIse lekara 13vIM zatAbdI takakI haiN| yahA~ 50 phuTa U~cA eka bhagna jaina mandira bhI dikhAI par3atA hai| isameM eka padmAsana tIrthaMkara pratimA virAjamAna hai| girAra zrI digambara jaina atizaya kSetra girAra maDAvarAse 16 ki. mI. uttara-pUrvakI ora hai| isa kSetrake atizayoMke sambandhameM nAnA prakArakI kiMvadantiyA~ pracalita haiN| aneka loga yahA~ aba bhI manautI manAne Ate haiN| isa sthAnake dekhanese yaha vizvAsa karaneko jI cAhatA hai ki yahA~ kabhI jainoMkI bahuta bar3I AbAdI thii| kintu samaya badala gyaa| aba to yahA~ kevala kucha hI jainoMke ghara bAkI bace haiN| yahA~ bhagavAn vRSabhadevakA eka vizAla jaina mandira hai| isIkI tIrtha kSetrake rUpameM prasiddhi hai| mAgha kRSNA 14ko yahA~ jainoMkA vArSika melA hotA hai| sairona jI zrI digambara jaina atizaya kSetra sairona jI jhA~sI jilemeM lalitapurase jhA~sI kI ora 21 ki. mI. hai / 20 ki. mI. sar3aka pakkI hai| kSetra gA~va se kucha dUrapara sthita hai| kSetrake pIchekI ora lagabhaga eka phalAMga dUrapara eka choTI-sI nadI khaiDara bahatI hai| yahA~ Thaharaneke lie dharmazAlA hai| ___kSetrake cAroM ora 200 phuTa lambA pakkA parakoTA banA huA hai jisakA nirmANa 200 varSa pUrva si. devIsiMhane karAyA thaa| kSetrake dvArameM praveza karate hI sAmane mAnastambhake darzana hote haiN| prAMgaNameM dharmazAlA banI huI hai| eka ora purAnI bAvar3I hai| prAMgaNameM pahale mandira meM praveza karake eka bar3A garbhagRha milatA hai jisameM eka vedI hai| mUrtiyA~ prAcIna haiM / vedIke cAroM ora dAvAlaka sahAra aneka khaNDita-akhaNDita prAcIna mUtiyA rakhI hai|
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 bhAratake digambara jaina tIrtha - prAMgaNameMse dUsare mandirameM jAnepara eka ati bhavya pratimAke darzana hote haiN| eka zilAphalakameM 18 phuTa U~cI bhagavAn zAntinAthakI mUrti hai| yahI kSetrakI mUlanAyaka pratimA hai| isakA praveza-dvAra paune tIna phuTa U~cA aura Der3ha phuTa caur3A hai| dvArake toraNapara dvAdaza rAziyA~ aMkita haiN| caukhaTapara khaDgAsana aura padmAsana tIrthaMkara mUrtiyA~ banI huI haiN| daravAjeke donoM ora do zilAoMpara sahasrakUTa caityAlayakA dRzya aMkita hai| mUlanAyaka pratimAke hAtha aura paira khaNDita haiN| bAdameM hAthoMko sudhAra diyA gayA hai| bhagavAnke abhiSekake lie donoM ora jIne bane hue haiN| mUlanAyakake atirikta zeSa 23 tIrthaMkaroMkI pratimAe~ bhI haiM jinameM kucha khaDgAsana haiM, kucha padmAsana haiN| isI prakAra tIsare aura cauthe mandiroMmeM bhI prAcIna mUrtiyA~ virAjamAna haiN| mandirase bAhara dharmazAlA hai| dharmazAlAke usa bhAgameM jahA~ bAvar3au hai tathA prAMgaNameM dIvArake sahAre prAcIna mUrtiyA~ rakhI haiN| mUrtiyoMme tIrthaMkara pratimAe~, aura devI-devatAoMkI pratimAeM haiM | devImUrtiyA~ itanI bhavya haiM, jinakI samAnatA zAyada khajurAhoM aura devagar3ha hI kara skegaa| devI vastrAlaMkAroMse susajjita haiN| hAthoMme kaMgana, gale meM mauktika mAlA, kamara meM karadhanI aura kamarapaTTa haiN| pairoMme pAyala haiN| ina sabakA aMkana itanA sundara huA hai ki pratimA hI sajIva pratIta hotI hai| bAhubalIkI eka pratimA to sacamuca hI adbhuta hai| jahA~ yaha mAnastambha banA hai, vahA~ khudAIke samaya pASANameM abhilikhita eka mantra aura maMgalakalaza upalabdha hue the| jo surakSita rakhe ___ yahA~ parakoTeke bAhara eka nayI dharmazAlA bana rahI hai| usake kamaroMkI bhItarI dIvAloMmeM aneka mUrtiyA~ unakI surakSAkI dRSTise cina dI gayI haiN| gA~vameM aura AsapAsa 2-3 mIlake gheremeM prAcIna mandiroMke avazeSa bikhare par3e haiN| eka Tolepara eka padmAsana jaina mUrti rakhI huI hai| isa mUrtikA sira nahIM hai / Ama janatA ise 'baiThA deva' kahakara pUjatI hai aura manautI manAtI hai| isake dhar3a takakA bhAga nau phUTa U~cA hai| isa prakArake TIloMkI saMkhyA 42 hai jo yahA~ cAroM ora bikhare hue haiN| ye prAcIna mandiroMke dharAzAyI honese bana gaye haiN| 'baiThA deva' ke pazcimameM eka bAvar3I aura kUA~ hai| usake nikaTa ATha jaina mandiroMke khaNDahara haiN| pratyekameM dharmacakra hai|| yahA~ mandirake ahAtemeM eka barAmadekI dIvAlameM 53433 phuTakA eka zilA-phalaka lagA huA hai, jo abhilikhita hai| isameM vi. saMvat 964 se 1005 takakA vivaraNa diyA gayA hai| isa zilAlekhase itanA to spaSTa ho jAtA hai ki yaha kSetra dasavIM zatAbdImeM vidyamAna thaa| yahA~ devagar3hake samAna hI mUrtiyoMkI bahulatA hai / adhikAMza mUrtiyoMpara lekha nahIM haiN| mUrtiyoMkI racanA-zailIse anumAna hotA hai ki ye mUrtiyA~ guptottara kAlakI arthAt 7-8vIM zatAbdIkI honI caahie| ____ bAhara dharmazAlAke eka kamaremeM eka caubIsI hai| jisameM mUlanAyaka mahAvIrakI mUrti hai| yaha caubIsI 6 phuTa U~cI hai| ina mandiroMke parakoTese lagabhaga ATha phalA~ga dUra saikar3oMkI saMkhyAmeM mUrtiyA~ par3I huI haiN| kahIM-kahIM to bhagna mUrtiyoMkA Dhera lagA huA hai| aneka purAne mandiroMke bhagnAvazeSa bhI par3e hue haiM / purAtattva aura kalAkI dRSTi se inakA mUlyAMkana abhI taka nahIM kiyA gayA hai| devagar3ha aura sairona nikaTa hI avasthita haiM / lalitapurase devagar3ha 29 ki. mI. hai aura sairona 19 ki.mI. hai| devagar3hakI kalA anindya hai| saironakI kalApara bhI usakA prabhAva par3A hai| devagar3hakI kalAkA bahuta bar3A bhAga jisa samaya niSpanna ho rahA thA, usI kAlameM saironameM unhIM kalAkAroMke
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarapradezake digambara jaina tIrtha chaino-hathaur3e mUrtiyA~ gar3ha rahe the, mandira uThA rahe the| isalie devagar3ha aura saironakI tatkAlIna kalAmeM bahuta sAmya dikhAI par3atA hai| devagar3hameM jisa prakAra mUrti-bAhulya hai, saironameM bhI mUrtiyoMkI bahulatA hai| devagar3hameM sabase purAnA abhilekha saM. 919 kA hai| lagabhaga usI kAlakA arthAt saM. 954 kA eka abhilekha saironameM milatA hai, jo yadyapi abhI taka pUrA nahIM par3hA gyaa| kintu jo aMza par3hA gayA, usameM vahA~kI rAjavaMzAvalI dI gayI lagatI hai| parakoTeke bAhara dAyIM ora san 1961 meM khudAI huI thii| usake phalasvarUpa vedI nikalI; aneka stambha, mUrtiyA~ aura dharmacakra nikle| lagatA hai, yahA~ koI vizAla mandira rahA hogA, jisakA vidhvaMsa ho gyaa| parakoTeke bAyIM ora kucha Age calakara eka pASANa-dvAra khar3A huA hai| usake Upara tIrthaMkara mUrtiyA~ aMkita haiN| ise loga 'dhobIkI paura' kahate haiN| vastutaH yaha kisI prAcIna mandirakA dvAra hai| isake pAsameM pattharoMkA Dhera lagA huA hai, jisameM mUrtiyoM aura mandirake pASANoMke khaNDa haiN| isa dhobIkI paurake sAmane jahA~ Ajakala kheta bane hue haiM, kabhI mandira bane hue the| hala calAte hue kisAnoMko yahA~ aneka bAra mUrtiyA~ milI haiM, jo parakoTeke andara rakhI huI haiM / yahA~ mandira the, isa bAtake spaSTa pramANa aba bhI ina khetoMmeM maujUda haiN| isI prakAra kSetra ke pIche mandiroMke khaNDahara bikhare par3e haiN| ina khaNDaharoMko dekhakara anumAna hotA hai ki yahA~ lagabhaga bAIsa jaina mandira the| ye khaNDahara bhI dhIre-dhIre jamInake barAbarameM hote jA rahe haiN| gA~vameM koI aisA ghara nahIM milegA, jisameM jaina mandiroMkI sAmagrI na lagI ho| kaI makAnoMmeM to mUrtiyoMke bhAga lage haiM / gA~vake do hindU mandiroMmeM bhI jaina mUrtiyA~ rakhI haiM / adhikAMza pArzvanAthakI pratimAe~ haiM / hindU loga unheM pUjate haiN| yahA~ devI-mUrtiyoMmeM sarasvatI, cakrezvarI, jvAlAmAlinI aura padmAvatIkI mUrtiyA~ bahulatAse milatI haiM / kucha to jaina mandiroMmeM haiM aura kucha hindU mandiroMmeM rakhI huI haiM yA phira jaMgala meM par3I huI haiM / padmAvatIkI eka mUrti to prAyaH 9 phuTa U~cI hai| usake Upara sarpa-phaNakI cAr3AI savA pA~ca phuTa hai| yahA~ eka bAtakI ora svataH dhyAna AkRSTa ho jAtA hai| yahA~ mUrtiyA~ to sahasrAdhika haiM kintu lekha unameM 2-4 para hI haiN| yahA~ taka ki mUlanAyaka bhagavAn zAntinAthakI mUrtipara bhI koI lekha nahIM hai| isakA kAraNa yaha nahIM hai ki ye mUrtiyA~, jinapara lekha nahIM haiM, caturtha kAlakI hoNgii| mUrtiyA~ to nizcita rUpase guptottara kAlakI haiN| yahA~ jo lekha mile haiM, unameM prAcInatama ullekha saM. 954 kA milatA hai aura adhikatama kAlakA lekha saM. 1451 kA hai jisa samaya bAvar3IkA jIrNoddhAra kiyA gyaa| sambhava hai, kisI mUti para saM. 954 se bhI pUrvakA koI abhilekha ho| kintu itanA to nizcita hai ki IsAkI nauvIM zatAbdIse lekara kaI sau varSoM taka saironakA apanA sAMskRtika aura dhArmika mahattva rahA hai| isa kAlameM yahA~ gaur3avaMza, bhojavaMza aura candelavaMzakA zAsana rahA aura ina tInoM hI vaMzoMne kalAke samunnayanameM vizeSa ruci lii| lagatA hai, khajurAho aura devagar3hake samAna sairona bhI mUrti-nirmANakA kendra rahA hai| lagatA hai, mUrtiyoMkA nirmANa to isa kAlameM barAbara hotA rahA kintu unakI pratiSThAkA avasara prApta nahIM ho skaa| ve nirantara pUjI jAtI rhiiN| isa taraha unako pUjyatAkA adhikAra prApta ho gyaa| kSetrake nikaTa hI khaiDara nAmaka eka nadI aura eka nAlA bahatA hai| gA~vake nikaTavAlI bAvar3IkA jala bar3A zItala hai| yahA~ko kucha vizeSatAe~ haiM-jaise bar3e-bar3e baragadake vRkSa, vizAla
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 bhAratake digambara jaina tIrtha zilAe~, TUTe hue mandira aura mUrtiyA~ aadi| yahA~ Asa-pAsake kSetrameM vyavasthita khudAIko AvazyakatA hai| usameM jo vastue~ upalabdha hoM, unheM saMgrahAlayameM surakSita rakha denA caahie| isase una naSTa prAya mUrtiyoMkA jIvana surakSita ho skegaa| pavAjI ( pAvAgiri) digambara jaina kSetra pAvAgiri uttarapradezameM jhA~sI jileke antargata hai / isakA posTa Aphisa pAvA hai| yaha jagaha jhA~sIse 41 ki. mI. aura lalitapurase 48 ki. mI. hai| una donoM sTezanoMke madhyameM madhya relave ke basaI athavA tAlabehaTa sTezanapara utaranA cAhie jo yahA~se kramazaH 13-14 ki. mI. kI dUrIpara pUrva meM haiN| yaha kSetra siddhoMkI pahAr3Ipara sthita hai| kar3esarA taka simeNTa roDa hai| yahA~se kSetra kevala 3 ki. mI. hai| yahA~para moTara va jIpa jA sakatI hai| kacce mArgameM 2 nAle par3ate haiN| kSetrake pazcimameM betavA nadI bahatI hai| do pahAr3iyoMmeM-se eka pahAr3I 'siddhoMko pahAr3I' kahalAtI hai jisapara 2 mar3hiyA~ banI haiN| donoMkI banAvaTa eka-sI hai parantu eka purAnI pratIta hotI hai| donoMke bIca kevala 20 phuTakA hI antara hai| jaisI mar3hiyA pahAr3IkI coTIpara hai, vaisI hI kSetrapAlakI mar3hiyA mUla bhoyareke pAsa hai| ina donoM mar3hiyoMmeM caraNa cihna bane hoMge parantu aba ve yahA~ nahIM haiN| ina mar3hiyoMpara-se cAroM orakA dRzya atyanta manohara lagatA hai| eka ora betavA, dUsarI ora celanA, cAroM ora pahAr3iyA~ aura usake bIca meM kssetr| yaha dRzya atyanta cittAkarSaka hai| ina mar3hiyoMse mAtA TIlA bA~dha aura usase rokA huA agAdha jala bhI dikhAI detA hai| uttarakI ora jo nadI bahatI hai, use nAlA kahA jAtA hai jisake kaI nAma haiN| nAleko bA~dhake pAsa belAnAlA kahate haiM aura dUsare bA~dhake pAsa isakA nAma bailotAla par3atA hai / yaha tAla bahuta bar3A hai / Age pahAr3akI parikramA karatA huA yaha nAlA 'baikonA' nAmase pukArA jAtA hai| kintu thor3A aura Age calakara ise 'belanA' kahate haiM / aisA kahA jAtA hai ki yaha belanA celanA kA hI apabhraMza hai| celanA nadIpara rAstemeM do pula bhI bana cuke haiN| jahA~ siddhoMkI pahAr3I aura kSetrakI parikramA denevAlI celanA nadI milatI hai vahIM eka zilA rakhI hai jise 'meghAsana devIko zilA' kahate haiN| kiMvadantI ___ kahA jAtA hai ki eka sAdhu siddha pahAr3IkI mar3hiyApara Akara rahA jo kabhI nIce nahIM aayaa| pahAr3Ike Upara hI usakI mRtyu huI aura vahIMpara dAha-saMskAra bhI huaa| ho sakatA hai ki dUsarI mar3hiyA usakI smRtimeM banAyI gayI ho, kyoMki vaha siddha puruSa mAnA jAtA thA aura usIke kAraNa isakA nAma siddhoko mar3hiyA' pdd'aa| nAyakakI gar3ho-jahA~ siddhoMkI pahAr3I prArambha hotI hai vahA~ lAlAhaidolakA cabUtarA banA hai, jahA~ kucha khaNDita mUrtiyA~ par3I haiN| usI cabUtarese 'nAyakakI gar3hI' kA bAharI parakoTA zurU ho jAtA hai| yahA~ gar3hIke pUre nizAna, parakoTA, bAvar3I, sIr3hiyA~ tathA kamaroMke bhagnAvazeSa aba bhI milate haiM / vastutaH yaha nAyakakI gar3hI nahIM hai balki eka vizAla jaina mandirakA khaNDahara hai / yadi isa khaNDaharakA utkhanana ho to isameM itihAsake kaI bolate pRSTha dabe par3e mileNge| bAvar3IkI sIr3hiyA~ isa kArIgarIse nikAlI gayI haiM ki Ajake iMjIniyara bhI use dekhakara hairAna raha jAte haiN| yaha vizAla mandira 'siddhoMkI pahAr3I' ke Upara hai|
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarapradezake digambara jaina tIrtha 199 sAta bhoyare bundelakhaNDameM rahe haiM, jinameM se 1 bhoyarA pAvAgirikA hai| ye 7 bhoyare isa prakAra haiM-pAvAgiri, devagar3ha, canderI, sorauna, karaguvA~, papaurA aura thuubaun| kahA jAtA hai ki ye sAtoM bhoyare devapata-khevapatake banavAye hue haiN| isa bhoyaremeM kula 6 mUrtiyA~ haiM jo tIrthaMkara mallinAtha, RSabhanAtha, pArzvanAtha tathA neminAtha AdikI haiN| ye mUrtiyA~ vi. saMvat 1299 evaM 1345 kI haiM / parantu jo mUrtiyA~ bAvar3Ise khudAImeM milI haiM unameM ekapara vi. saM. 1299 par3A huA hai jisakI pratiSThA yahIM huI thI kyoMki mUrti para pavA zabda likhA huA hai| isa prakAra yahA~kI prAcInatA asandigdha hai / yaha siddha kSetra hai| hindI nirvANa kANDameM kahA haisvarNabhadra Adi municAra, pAvAgirivara zikhara majhAra / celanA nadI tIrake pAsa, mukti gaye bandoM nita taas| yahA~para navIna tIna jinAlaya haiN| 33 phuTa U~cA eka mAnastabha hai| bAhubalI svAmIko eka bhavya mati bhI virAjamAna kI gayI hai| sana 1970 meM yahA~ gajaratha mahotsava huA thaa| usa samaya isakI pratiSThA huI thii| pahAr3Ipara suvarNabhadra Adi munirAjoMke caraNa-cihna aura unake Upara 30 phuTa U~cI chatarI banI huI hai| ___ yAtriyoMke Thaharaneke lie dharmazAlA banI huI hai| kSetrakA vArSika melA maMgasira kRSNA 2 se 5 taka hotA hai / yahA~ke 'bhUre bAbA' sabakI manokAmanA pUrNa karate haiM, aisI prasiddhi hai| Avazyaka nivedana pAvAgiri siddhakSetrake sthAnake sambandhameM vivAda hai| pracalita mAnyatA unake nikaTavartI pAvAgirikI hai| pavAjI atizaya kSetrake rUpameM prasiddha rahA hai, kintu kucha samayase bundelakhaNDakA prabuddha varga yaha dAvA kara rahA hai ki 'pavAjI hI vAstavika pAvAgiri hai| betavA nadI hI vAstava meM celanA nadI hai| isalie svarNabhadra Adi cAra muni jisa pAvAgirise celanAke taTapara mukta hue haiM, vaha pAvAgiri aura celanA yahI hai|' vistArabhayase isa sambandhameM yahA~ adhika kucha nahIM likhA jA sktaa| madhyapradeza sambandhI granthake tRtIya bhAgameM, jahA~ pAvAgirike sambandhameM vivecana kiyA hai, isa viSayapara vistArapUrvaka carcA kI gayI hai| lalitapura (kSetrapAla) sthiti madhya relaveke jhA~sI-bInA jaMkazanake bIca lalitapura sTezana hai jo uttarapradezake jilA jhA~sI maNDalake antargata bundelakhaNDakA pramukha nagara hai| bhAratIya itihAsake AdhArapara yaha sthAna candela kalacurI vaMzake zAsakoMke adhIna thaa| vartamAnameM yahA~para lagabhaga eka hajAra di. jaina parivAra haiN| yaha nagara di. jaina tIrtha kSetroMkA jaMkazana hai| kyoMki isake cAroM ora yahA~se lagabhaga 30 ki. mI. dUrIpara zrI digambara jaina atizaya kSetra devagar3ha jI, 30 ki. mI. kI dUrIpara zrI di. jaina atizaya kSetra sairona jI, 36 ki. mI. kI dUrIpara di. jaina atizaya kSetra canderI, 20 ki. mI. para thUbauna jI evaM 60 ki. mI. kI dUrIpara zrI di. jaina atizaya kSetra papaurA jI, ahAra jI Adi vikhyAta kSetra haiN| inhIM vizva vikhyAta kSetroMse ghire hue lalitapura nagarake bIca vizAla evaM prAcIna
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 - bhAratake digambara jaina tIrtha cAra zikharavat jinAlaya tathA tIna caityAlaya haiN| (zrI di. jaina bar3A mandira, zrI digambara jaina nayA mandira, zrI pArzvanAtha aTA mandira, zrI di. jaina kSetrapAla jii)| zrI digambara jaina kSetrapAla jI sTezanase cAra phalA~gakI dUrIpara eka vizAlakoTake andara adbhuta jinabimba evaM caityAlayoMse suzobhita haiN| isake pramukha hAthIdvArase praveza karate hI sAmane bhavya uttuMga mAnastambha hai| mAnastambhake bAda hI jamInake samatalase lagabhaga 10 mITarakI U~cAIpara eka TIlepara vizAla parakoTese veSTita mandira haiM jahA~ 2 prAcIna vediyA~ haiN| mandira naM. 3 daravAjeke sAmane hI hai| yaha bhagavAn abhinandananAthakA jinAlaya hai| isameM bhagavAn abhinandananAthakI zyAma varNa pASANakI 4 phITa uttuMga padmAsana bhavya pratimA saM. 1243ko pratiSThita hai, jo atyanta manojJa hai| isIke nIce kSetrapAla jIke nAmase eka zilAkhaNDa vidyamAna hai| jisake nikaTa eka kuNDa hai| aisI janazruti hai ki yaha kuNDa satata ghI DAle jAnepara bhI kabhI bharA nahIM jA skaa| isI mandirakI dAlAnake khambhemeM nIce va U~ce khaNDameM bhI candaprabha svAmIkI eka prAcIna mUti hai| mandira naM. 4 meM vi. saM. 1223 kI sapheda pASANako sundara mUrti hai jisameM AvAja AtI hai| mandira jI ke prAMgaNameM eka vizAlakAya hAthI vidyamAna hai| jisake sambandhameM janazruti hai ki madhya rAtrike samaya zrI kSetrapAla jIkI savArI nagara parikramA hetu nikalatI thii| mandira naM. 7 meM lagabhaga 7 phuTa uttaM ga vi. saM. 1706 meM nirmita bhagavAn pArzvanAthakI khaDgAsana mUrti caTTAnameM utkIrNa hai jisake caraNase lekara mastakake Upara taka 7 phaNoMse yukta sarpa cihna banA huA hai| isakI pAliza camakadAra hai| pratimA atyanta manojJa evaM AkarSaka hai| smaraNa karanese manokAmanA siddha hotI hai| isIke nikaTa prAcIna bhoyarA hai jisameM caTTAnameM utkIrNa 12 tIrthaMkaroMkI tathA 35 devadeviyoMkI ekase eka sundara mUrtiyA~ haiN| bhagavAn bAhubalIkI atyanta manohara mUrti dekhate hI banatI hai| caTTAnameM utkIrNa pArzvanAtha svAmoko 6 phuTa U~cI eka khaDgAsana mUrti bhI hai| mandira naM. 9 tanika U~cAIpara sthita hai| isake bhItarakI vedikAke pIche ati prAcIna vizAla khar3agAsana pratimA AvaraNase AveSTita hai| vedIke sAmane hI dvArake Upara eka AlemeM bhotarakI ora eka jinapratimA virAjamAna hai jo apanI prAcInatAko svayaM sAkSI hai| pAsameM hI eka vedikAmeM bhagavAn pArzvanAthakI mUrti virAjamAna hai| ye sabhI mandira atizayayukta haiN| yahA~para eka vizAla pravacana-haoNla hai jahA~ aneka AcAryoM, muniyoMke cAturmAsa tathA samaya-samayapara dhArmika pravacana hote rahe haiN| AdhyAtmika santa pUjya zrI kSallaka gaNezaprasAda jI varNIne apane cAturmAsake samaya kahA thA ki bhArata bhramaNake bAda maiM kahatA hU~ ki isa kSetrapAlajIse adhika sukha-zAntidAyI mujhe anya kSetra pratIta nahIM huaa| isI kSetrapAlajIkI paridhimeM vratI Azrama, chAtrAvAsa, zrI varNI jaina kAleja, dharmazAlA, vizAla bagIcA tathA (sarovara) talaiyA kA maidAna hai| pulisa lAinake pIche bhI isakI kAphI jamIna hai| saba jamIna 9 ekar3ake lagabhaga hai| lalitapura nagarameM vi. saM. 1706, 1849, 1955 tathA 1979 meM paMca-kalyANaka pratiSThAe~ evaM gajaratha mahotsava hue, zAhajAda nadIke Dor3hA ghATa ke nikaTa banI pratiSThA vedikAeM jinake smAraka haiN|
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarapradezake digambara jaina tIrtha 201 bAlAhaTa bAlAbehaTa eka grAma hai jo uttara pradezake jilA jhA~sIke antargata sthita hai| yahA~para posTa-Aphisa bhI hai / lalitapurase isa kSetra taka pratidina moTara jAtI hai / barasAtake dinoMmeM moTarakA AnA-jAnA banda ho jAtA hai| mArga isa prakAra haiM-lalitapurase dakSiNakI ora lalitapurasAgara roDa para lagabhaga 25 ki. mI. jAte haiN| vahA~se 13 ki. mI. kaccA mArga hai| lalitapurase amajharAghATI hokara bhI bAlAbehaTa jAte haiN| amajharAghATIse 5 ki. mI. pakkA mArga hai, bAdameM lagabhaga 14 ki. mI. kaccA mArga hai| yaha rAstA apekSAkRta acchA hai| eka anya rAstA karoMdA sTezanase hai / yahA~se 16 ki. mI. kI dUrIpara uttara dizAmeM kacce rAstese bailagAr3I dvArA vahA~ pahuMcA jA sakatA hai| yaha eka atizaya kSetra hai| yahA~kI mukhya pratimA kAle pASANakI bhagavAn pArzvanAthakI hai, jo Der3ha phuTa avagAhanAkI hai| yaha pratimA sA~baliyAke nAmase pracalita hai| kahate haiM, ki vi. saM. 1500 meM kisI vyaktiko svapna huA aura usane dUsare dina isa pratimAko jamInake andarase khodakara nikaalaa| tabhIse isakI prasiddhi ho gayI hai| aba yaha pratimA eka vizAla mandirameM virAjamAna hai jo ki lagabhaga 200 varSa prAcIna hai| jaba kabhI rAtrimeM yahA~ deva nRtya pUjana Adi karate haiM, bAje bajate haiM, yaha kiMvadantI bhI pracalita hai| pratimAke lekhase pratIta hotA hai ki yaha vi. saM. 1446 meM pratiSThita huI thii| kSetra para eka hI mandira hai / eka dUsarA mandira bhI hai jo jIrNAvasthAmeM hai, ataH khAlI par3A hai| pratimAoMkI kula saMkhyA 51 hai| yahA~ do dharmazAlAeM haiM jinameM eka jIrNa hai| gA~vameM abhIabhI kucha jainoMke ghara bhI basa gaye haiN| cA~dapura-jahAjapura mArga - yaha kSetra lalitapura aura jAkhalonase Age lalitapura-bInA lAina para dhaurrA sTezanase AdhA mIla dUrI para biyAbAna jaMgalameM jIrNa-zIrNa avasthA par3A huA hai| yaha devagar3hase lagabhaga 18 mIlakI dUrIpara hai| cA~dapura aura jahAjapurake bIcase relave lAina gujaratI hai| cA~dapura pUrva aura jahAjapura pazcimakI ora hai| cA~dapurakI ora jAte hue kucha mUrtiyAM rAstemeM bhI par3I huI haiN| yahA~ eka vizAla koTase ghirI huI eka jagaha hai jisameM 3 mandira vidyamAna haiN| pahalA mandira U~ce cabUtarepara chatarInumA banA hai| cabUtarepara cAroM ora bahuta-sI mUrtiyA~ bikharI par3I haiN| inameMse eka to 12 phuTakI hai| eka mandira bIcameM hai| usameM ghusanekA daravAjA bahuta choTA hai| isameM eka 17 phuTa U~cI bhagavAn zAntinAthakI mUrti hai aura idhara-udhara 8 mUrtiyA~ aura rakhI haiN| do bahuta hI sundara yakSiNiyoMkI bhI matiyA~ haiN| isa mandirake bAhara 24 mUrtiyA~ par3I haiN| mandirake sAmane eka 60 phUTakA maidAna hai, jisake Upara calanese pratIta hotA hai ki yadi isakI khudAI karAyI jAye to bahuta adhika purAtattva sAmagrI milegii| .... isake alAvA mandirake parakoTemeM kisI samaya caubIsoM bhagavAnkI caubIsI rahI hogii| parantu aba to usa caubIsIkI lagabhaga 5-6 pratimA hI dikhAI detI haiN| 26
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 bhAratake digambara jaina tIrtha yahA~se thor3I hI dara para calakara relave lAina pAra karake jaba hama jAte haiM to vahA~ pacAsoM mandira ekake pAsa eka lage TUTe par3e hue haiN| ye mandira adhikatara ajainoMke haiN| kevala eka mandirameM hI kucha aMza jainiyoMke mile haiM / ina bhagnAvazeSoMse thor3I dUrapara eka aura koTa hai jisameM eka jIrNazIrNa mahAdevakA mandira hai| usameM 3 bar3e-bar3e nAdiye haiM aura eka gaNezajIkI bar3I mUrti hai| isameM eka koTa hai aura usameM lagA huA pIche eka bahuta bar3A tAlAba hai| yahA~se kucha dUrapara aura bhI jaina mandira aura mUrtiyoMkA honA sambhava hai| dudhaI yaha sthAna devagar3hase 30 ki. mI. aura lalitapUrase 50 ki. mI. hai ( bAyA jaakhlon)| zAhapurAse yaha 16 ki. mI. kI dUrIpara avasthita hai| antima 3 ki. mI. kI sar3aka to bahuta hI kharAba hAlatameM hai| dudhaI gA~vakA purAnA nAma mahaulI hai| yahA~para 3 mandira bhagnAvazeSa dikhAI dete haiM aura ve sabhI purAtattva vibhAgakI dekha-rekhameM haiN| jinameM do vizAla mUrtiyA~ haiN| eka 14 // phuTa, dUsarI 11 phuTakI hai / yaha acchI dazAmeM hai / lagabhaga 66 TUTI mUrtiyA~ hai aura vipula parimANameM bhagnAvazeSa par3e haiM / yahA~para kaI mUrtiyA~ to kucha hI samaya pahale khaNDita kI gayI pratIta hotI haiN| pahale mandirakI chata nahIM hai aura dUsarA mandira bhI bahuta TUTI-sI hAlatameM hai| isa mandirameM eka 11 phuTa U~cI padmAsana mUrti hai jo yahA~kI sabase bar3I mUrtiyoMmeM se hai| kucha dUrapara aura bhI mandiroMke bhagnAvazeSa milate haiM / dudhaIke rAstemeM AkhirI mIlapara purAtattva vibhAgakA borDa najara AtA hai jisapara likhA hai 'neminAthakI baaraat'| yahA~para 150 varga phuTa bhUmimeM bahuta sArI mUrtiyA~ va mandiroMke bhagnAvazeSa par3e haiM / aneka mUrtiyoMke sira to hAla hI meM kaTe pratIta hote haiN| sabhI mUrtiyA~ aura bhagnAvazeSa bilakula khule maidAnameM par3e hue haiM aura purAtattva vibhAgakI koI vizeSa dekha-bhAla pratIta nahIM hotii| bAnapura - zrI digambara jaina atizaya kSetra bAnapura 'kSetrapAla' lalilapura maharaunI hote hue 53 ki. mI. hai / kSetrapAlase eka mIla Age bAnapura gA~va hai / gA~vameM bhI do vizAla mandira haiM / yaha kSetra lagabhaga 250x185 phuTameM avasthita hai| isake cAroM ora parakoTA banA huA hai kintu yaha kahIM-kahIMse TUTa gayA hai| yahA~para eka purAnI dharmazAlA banI huI hai, jisameM pA~ca kamare haiN| kSetrapara kula pA~ca mandira haiN| yahA~ eka kuA~ hai| pUjanake lie pujArIko vyavasthA hai| mandira naM. 1 meM chaha phuTa U~cI eka manojJa pratimA hai| eka pratimA saMgamaramarakI hai jo Adhunika hai| isI pratimA kI pUjA hotI hai| mandira naM. 2 meM eka pratimA 9 phuTa 9 iMca kI hai| isake atirikta 4 mUrtiyA~ aura haiM / mandira naM. 3 meM eka padmAsana pratimA vi. saM. 1541 kI hai| mandira naM. 4 meM bhagavAn zAntinAthakI atyanta manojJa pratimA hai, jisakI avagAhanA 15 phuTa hai| yahI isa kSetrakI mUlanAyaka pratimA kahalAtI hai| isa pratimAke dAyeM-bAyeM 7 phuTa U~cI mUrtiyA~ bhagavAn kunthunAtha aura aranAtha kI haiN| ina mUrtiyoMke lekhoMke anusAra inakA pratiSThA kAla vi. saM. 1001 hai| ye cAroM mandira cabUtarepara bane hue haiN| isa cabUtare ke nIce eka hauja-sA banA huA hai|
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarapradezake digambara jaina tIrtha 203 pA~cavA~ mandira isa haujake dUsarI ora hai, jisameM eka sahasrakUTa caityAlaya banA huA hai| yaha atyanta kalApUrNa evaM bhavya hai| yaha 12 phuTa U~cA hai| isakA nirmANa-kAla bhI vi. saM. 1001 hai| isake parikramA-pathakI dIvAloMmeM bAhara aura bhItara prAcIna pratimAe~ aMkita haiN| isa sahasrakUTa caityAlayakI sthApanA athavA pratiSThA kisane karAyI thI-isa sambandhameM zrI ahAra kSetrapara bhagavAn zAntinAthake pAdapIThameM utkIrNa lekhase kucha prakAza par3atA hai| yaha lekha vi. saM. 1239 kA hai| isake anusAra ahArajIke pratimA-pratiSThAtAke prapitAke prapitA isa sahasrakUTa caityAlayake pratiSThApaka the| vaha ullikhita zloka isa prakAra hai gRhapati-vaMza-saroruha-sahasrarazmiH sahasrakUTaM yH| bANapure vyadhidhAsIt zrI mAnasiMha devapAla iti / / arthAt gRhapati vaMzarUpI kamaloMko praphullita karaneke lie sUryake sadRza yahA~ zrIsampanna devapAla hue jinake dvArA bANapurameM sahasrakUTa caityAlaya banavAyA gyaa| ___ isa kSetrake ahAtemeM kaI mandiroM aura mUrtiyoMke bhagnAvazeSa par3e hue haiM / yahA~se lagabhaga 12 mIla dUra sojanA nAmaka gA~vameM kaI jaina mUrtiyA~ par3I huI haiM / gA~vakA mandira bhI bahuta vizAla hai| isameM 15-16vIM zatAbdo kI pratimAe~ vidyamAna haiN| madanapura mArga zrI digambara jaina atizaya kSetra madanapura jhA~sI jileke antargata maDAvarAse dakSiNakI ora 17 ki. mI. hai / jhA~sIse maDAvarA 250 ki. mI. hai| maDAvarA grAmameM bhI 11 vizAla jaina mandira haiM tathA 9 choTe mandira haiM / sva. pUjya gaNezaprasAdajI varNIkA janma isI gA~vameM huA thaa| jhA~sIse madanapura taka pakkI sar3aka hai aura baseM barAbara AtI-jAtI haiN| maharaunIse bhI madanapurake lie pakkA mArga bana gayA hai jo Age jAkara baraudiyAkalA~para jhA~sI-sAgara rASTrIya mArgase mila jAtA hai / lalitapura grAmase baraudiyAkalA~ ( lalitapura-sAgara roDa ) hokara yaha sthAna 76 ki. mI. par3atA hai| madanapUra grAmameM jainoMke kevala do ghara haiN| isa grAmameM thAnA bhI bana gayA hai jisase asurakSAkA bhaya bilakula bhI nahIM rhaa| madanapura gA~vase kSetra takakA mArga bhI bahuta sundara bana gayA hai / campomar3ha aura modImar3ha jAnekA bhI mArga bana gayA hai| jaMgala kaTavA diye gaye haiN| kSetrase thAnA 3-4 phalAMga dUra hai / thAneke nikaTa hI sarakArI DAka baMgalA banA huA hai| .... - kSetra-darzana . gA~vameM eka prAcIna mandira hai jo jIrNa-zIrNa dazAmeM hai| garbhagRhake Upara lagabhaga 40 phuTa U~cA zikhara banA huA hai| mandirameM 6 zveta pASANa aura 6 dhAtukI pratimAeM haiM, jo 15vIM zatAbdIse 18vIM zatAbdI taka kI haiN| gA~vase uttarakI ora lagabhaga 500 gaja calanepara parvatapara paMcamar3hI milatI hai| jinameMse cAra mandira to cAroM konoMpara aura eka sabake madhyameM banA huA hai| cAroM mar3hoMkI U~cAI 15 phaTa hai tathA bIcake maDhakI U~cAI 20 phuTa hai| pratyeka maDhameM eka-eka khaDagAsana pratimA sImeNTase dIvAlameM jor3akara khar3I kI gayI hai, jinakI avagAhanA pA~ca-pA~ca phuTakI hai| pratyeka para lekha
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 bhAratake digambara jaina tIrtha abhilikhita haiN| inameM do mUrtiyA~ vi. saM. 1312 kI haiN| do mUrtiyA~ saM. 1618 kI haiN| eka mUrti-lekha aspaSTa hai| ina mar3hoMkA jIrNoddhAra ho cukA hai| paMcamar3hIke sAmane pazcimAbhimukha eka vizAla mandira hai jo tIna phuTa U~cI kurasIpara banA hai| yaha 28 phuTa U~cA hai| mandirake Age cAra pASANa-stambhoMpara AdhArita maNDapa banA huA hai| mandira ke Upara zikhara banA huA hai aura zikharameM eka koTharI banI huI hai| mandirake praveza-dvArake Upara padmAsana mUrti aMkita hai| praveza-dvArase garbhagRha sAr3he cAra phuTa gaharA hai| garbhagRhameM tIna khaDgAsana pratimAe~ haiN| madhyameM 10 phuTa U~cI bhagavAn zAntinAthakI pratimA hai, jo khaNDita hai| mUrti-lekhake anusAra isakA pratiSThA-kAla vi. saM. 1204 hai| isake donoM ora sAta phuTa avagAhanAvAlI bhagavAn kunthunAtha aura aranAthakI pratimAe~ haiN| inake atirikta do mUrtiyA~ khaNDita par3I huI haiM, jinake dhar3a mandira meM haiM tathA sira mandirake bAhara par3e hue haiN| eka DhAI phuTa U~cI sarvatobhadrikA pratimA rakhI huI hai| mandirake bAhara eka zilA-phalakapara eka phuTa U~cI pandraha tIrthaMkara mUrtiyA~ banI huI haiM / eka bhagna mAnastambha bhI hai| isa mandirase lagabhaga 300 gaja Age eka khaNDita mar3ha milatA hai| aba to yaha TIlA bana gayA hai| aba bhI nau phUTa U~cI eka mati ina khaNDaharoMke bIcameM khar3I huI hai kintu ghuTanoM taka yaha miTTImeM DUbI par3I hai| ina bhagnAvazeSoMmeM khoja kI jAye to aneka mUrtiyA~ nikalanekI sambhAvanA hai| isa sthAnase lagabhaga do phalA~ga uttarakI ora bar3hanepara campomar3ha milatA hai| isake mArgameM pahale ka~TIlI jhAr3iyoMkA bIhar3a jaMgala par3atA thA kintu aba mArga bana gayA hai| jaMgala sApha ho gayA hai| isa samaya yahA~ eka hI mandira hai| kintu cAroM ora matiyoM aura mandiroMke itane avazeSa par3e milate haiM, jinase anumAna hotA hai ki yahA~ bhI cAroM konoMpara cAra mar3ha bane hue hoNge| mandirake bAhara maNDapa banA huA hai| isake praveza-dvArase garbhagRha 4 // phUTa nicAI meM hai| mandirakI dIvAloMpara nAnA prakArake devI-devatAoM aura pazu-pakSiyoMke citra banAye hue haiN| isI prakAra pravezadvArakI dIvAloMpara aura idhara-udhara nAnA prakArake jIvoMke citra utkIrNa kiye gaye haiN| garbhagRhameM aSTa prAtihAryayukta tIna mUrtiyA~ virAjamAna haiN| madhyavAlI mUrtikA AkAra lagabhaga 9 phuTa 3 iMca hai| isake mUrti-lekhake anusAra isakI pratiSThA 'phAlguna zuklA 10, vi. saM. 1204 ko huI thii| isake donoM ora 7-7 phuTa U~cI bhagavAn mahAvIrako pratimAe~ haiN| inake caraNoMke samIpa 2 / / 2 / / phuTaka chaha indra aura camaravAhaka haiN| matiyoM ke hAtha khaNDita haiN| ina mUtiyokaM Upara dIvAlama bhI do padmAsana lAla pASANakI pratimAe~ aMkita haiN|| isa mar3hake tIna konoMpara yadyapi vartamAnameM koI mandira nahIM hai, kevala bhagnAvazeSoMke TIle bane hue haiM, kintu mar3hake dakSiNakI ora eka aura ardhabhagna mar3ha banA huA hai| kevala dIvAleM khar3I haiN| isa mar3hameM zAnti-kunthu-aranAthakI khaDgAsana pratimAe~ virAjamAna haiN| madhyakI pratimA 10 phuTakI aura zeSa donoM pratimAeM 7 phuTakI haiN| isa mar3hakA nAma campomar3ha par3anekA kAraNa campovRkSa haiM, jo isa mar3hake cAroM ora aba bhI vipula mAtrAmeM lage hue haiN| ___isa mandirake dekhanese pratIta hotA hai ki eka cabUtarepara cAroM konoMpara mandira hoNge| campomar3hIkI mUrtiyA~ 1201 saMvat kI haiN| yadi paMcamar3hI aura campomar3hIkI paraspara tulanA kI jAye to campomar3hIkA bIcakA mandira sabase sundara siddha hogaa| paMcamar3hIpara jo pA~coM mandira haiM, ve acchI dazAmeM nahIM haiM aura jo eka mandira alaga banA huA hai, vahI mukhya mandira mAlUma hotA
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarapradeza ke digambara jaina tIrthaM 205 hai / isase yaha bhI anumAna hotA hai ki paMcamar3hIke pA~coM mandira usa mandirase bAdameM banAye gaye the / yahI bAta pahAr3Ike tIsare koneke mandirase pratIta hotI hai / kyoMki vahA~ bhI bIcakA bar3A mandira vaisA hI hai aura cabUtareke cAroM konoMpara mandiroMke bhagnAvazeSa dRSTigocara hote haiM / yahA~ pAsa hI eka choTI nadI hai / usameM aneka jaina mUrtiyA~ par3I huI haiM / nagarakA itihAsa campomar3hase lagabhaga do pharlAMga Age prAcIna bhavanoMke khaNDahara par3e hue haiM, jo purapaTTana nagarake kahe jAte haiM / pUrva kAlameM yahA~ zrI sampanna purapaTTana yA pATanapura nAmakA eka nagara thA / rAjA madanasena isa nagara ke zAsaka the / AmotI dAmotI nAmakI unakI do rAniyA~ thIM / eka kiMvadantI pracalita hai ki donoM rAniyA~ pratidina nayI sAr3I pahanatI thiiN| dUsare dina una sAr3iyoMko garIboMke lie dAna kara detI thIM / vizeSatA yaha thI ki ve sAr3iyA~ isI nagarameM banAyI jAtI thiiN| isa kAma meM 365 julAhe niyukta the / rAjyakI orase unake bharaNa-poSaNakI samucita vyavasthA thI / eka julAhA varSameM do sAr3iyA~ banAkara detA thA / satrahavIM zatAbdI meM inhIM madanasena ke nAmapara madanapura nAmaka nagara kI sthApanA huI / bundelakhaNDake itihAsameM rAjA madanasena aura unakI AmotI dAmotI rAniyoMkI bar3I khyAti rahI hai / bAjanA bAvar3I modImar3hake nIce pUrvako ora eka prAcIna bAvar3I banI huI hai jise bAjanA bAvar3I kahA jAtA hai| bAvar3I meM patthara DAlanese aisI AvAja hotI hai jaise bartanapara patthara par3anese hotI hai / yaha bhI kiMvadantI pracalita hai ki isa nagara meM jaba koI dhArmika samAroha yA utsava hotA thA aura usake lie jitane baratanoMkI AvazyakatA hotI thI to dhArmikajana bAvar3Ike taTapara Akara apanI AvazyakatA kA nivedana kara dete the aura tatkAla unakI AvazyakatA pUrI ho jAtI thI / isa bAvar3I ke nikaTa eka kheta meM eka vizAla AkArakI tIrthaMkara mUrti par3I huI hai| mUrti khaNDita hai / sthAnIya loga use 'dAnA devatA' kahate haiM aura usa khetako 'dAnekA kheta' / modImar3ha yahA~ eka mar3ha aura hai jise modImar3ha kahA jAtA hai / yaha pATanapura nagarakI ora campomar3hase do phala kI dUrI para sthita hai / yaha pUrvAbhimukha hai| isakA zikhara jIrNa-zIrNa hai| garbhagRhakA pharza ukhar3A huA hai / mar3hakI dIvAleM 5 || phuTa caur3I haiM aura unakI U~cAI 25 phuTa hai / isameM tIna pratimAe~ virAjamAna haiN| madhyameM zAntinAthakI pratimA hai jo 9 phuTa U~cI hai| usake dAyeMbAyeM zAntinAtha aura mahAvIrakI - 6 phuTa U~cI pratimAe~ virAjamAna haiN| tInoMpara mUrtilekha haiM / isake anusAra mUrtiyoMkI pratiSThA phAlguna zukla 4 saM. 1688meM huI thI / usake cAroM konoM para cAra mar3ha hone caahie| unake avazeSoMke TIle bane hue haiM / ina TIloMmeM hI eka vRkSake sahAre bhagavAn RSabhadevakI 8 phuTa U~cI khaDgAsana pratimA maujUda hai / darzanIya sthala yahA~ Asa-pAsameM do sthala darzanIya haiM, jinakA apanA aitihAsika mahattva hai / eka to purapaTTana nagara dhvaMsAvazeSoM ke bIca banA huA jauhara kuNDa, jahA~ AtatAyiyoMse apane zIladharma kI rakSAke lie agaNita bhAratIya vIrAMganAoMne agnimeM ha~sate hue kUdakara jauhara vrata kiyA thaa| bhAratIya AtmA
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 bhAratake digambara jaina tIrtha ke lie aise sthala pavitra tIrthasthala haiM jahA~ kisI dharma, jAti, sampradAya aura vargake bhedabhAvake binA kevala strIant niSkalaMka gaurava gAthA gU~jatI hai / dUsarA sthala hai AlhA UdalakA baiThakA | ye do bhavana haiM jo AlhA aura Udalase sambandhita batAye jAte haiM / AlhA Udala mahArAja pRthvIrAjake darabArake do sAmanta-putra the / kintu ve apane dussAhasa, zaurya aura vIratA ke lie prasiddha the / unakI vIratAkI sambhava asambhava kahAniyA~ aura gIta bundelakhaNDa aura braja- pradezameM aba bhI bar3e cAva se gAye aura sune jAte haiM / ye donoM bhavana purAtattva vibhAgake saMrakSaNa meM haiM / ye madanapura grAma ke pUrva-dakSiNa meM 10 phuTa U~cI patthara kI kurasI para nirmita haiM / ullekhanIya bAta yaha hai ki ina bhavanoMkI chateM eka hI patthara se banI haiN| eka chatakA AkAra 13 || 8 || phuTa hai aura isake lie eka hI patthara kAmameM lAyA gayA hai / isI prakAra stambhoMmeM eka hI patthara tarAzakara lagAyA gayA hai / udAharaNake taurapara eka khambhA 6 / phuTa lambA, 5||| phuTa moTA aThapahalUdAra hai / isake Upara chaha iMca moTA golAkAra pASANa hai / yaha saba eka hI pattharako tarAzakara banAyA gayA hai / ye saba patthara jo makAna ke kAma meM Aye haiM, yahIM kI khAnase nikAle gaye the / yaha bhI kahA jAtA hai ki ina donoM apratima vIroMne ina pattharoM ko apane hAthoMse uThAkara khuda hI isa makAnakA nirmANa kiyA thA / vArSika melA kSetrapara phAguna kRSNa caturdazIse paMcamI taka prati varSa vArSika melA bharatA hai / isa mele meM AsapAsa ke hajAroM jaina - jainetara vyakti Ate haiM aura jinendra devake darzana karate evaM anya dhArmika AyojanoM meM sammilita hote haiM / kA~ zrI digambara jaina atizaya kSetra karaguvA~ jhA~sI zaharase 5 ki. mI. kI dUrIpara jhA~sI-lakhanaU rAjamArgapara meDikala kAlejake ThIka sAmane AdhA ki. mI. dUra pahAr3IkI manorama talahaTI meM sthita hai| yahA~ ATha ekar3a jamInapara prAcIna parakoTA banA huA hai / kSetra isI parakoTeke andara hai / parakoTeke andara Ama, jAmuna Adi phaladAra vRkSa lage hue haiM tathA kucha bhUmipara khetI bhI hotI hai / mandira bhUgarbha ( bhoyare ) meM hai| pahale yahA~ andhakAra rahatA thA / kintu kucha samaya pahale jaina samAjane yahA~ jIrNoddhAra karAyA thA / aba to bhUgarbha meM eka vizAla haoNla bana gayA hai aura usameM prakAzakI samucita vyavasthA ho gayI hai / isa bhoMyaremeM aba kevala sAta pratimAe~ haiM / chaha pratimAoM para saMvat 1343 khudA huA hai aura eka mahAvIra svAmIkI pratimApara saMvat 1851 khudA huA hai / yahA~ mUlanAyaka bhagavAn pratimA pArzvanAthakI hai / isa pratimAke nikaTa prAyaH sarpa dekhe gaye haiM kintu kisIko unhoMne kabhI bhI. kATA nahIM / aneka bhaktajana yahA~ manautI manAne Ate haiM / isa kAraNa yaha atizaya kSetrake rUpameM prasiddha hai / ina sAta pratimAoM meM pA~ca padmAsana haiM tathA do khaDgAsana pratimAe~ haiM / ye prAyaH tInase cAra phuTa U~cI haiM / yahA~ pahale bahuta mUrtiyA~ thIM / kintu kahate haiM ki a~garejoMne jaba 1814 I. meM jhA~sI para AkramaNa kiyA thA, usa samaya ucchRMkhala a~gareja sainikoMne bahuta-sI mUrtiyoMko tor3a-phor3a DAlA /
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarapradezake digambara jaina tIrtha 207 isa kSetrake atizayoMkI aneka kiMvadantiyA~ pracalita haiN| kahate haiM, lagabhaga do sau varSa pahalekI bAta hai| eka gADI khaNDita jinapratimAoMse bharI huI idharase niklii| jaise hI vaha gAr3I mandirakI bhUmise gujarane lagI, gAr3I vahIM ruka gyii| usa samaya jhA~sIkA nAma balavantanagara thaa| yaha samAcAra vahA~ bhI phuNcaa| aneka vyakti Aye, aneka upAya kiye, kintu gAr3I nahIM clii| usI rAtako balavantanagarake pramukha jaina paMca zrI nanhejUko svapna huA ki jisa sthAnapara gADI rukI hai usake nIce jamInameM jainamatiyA~ haiN| unheM tuma niklvaao| prAtaHkAla zrI nanhejane yaha svapna apane mitroM aura paricitoMko sunAyA aura taba yaha nizcaya huA ki usa sthAnakI khudAI karAyI jaaye| saba loga usa sthAnapara gaye aura khudAI Arambha kI gyii| kucha gaharA khodanepara mUrtiyA~ dikhAI dene lgiiN| taba yaha nizcaya huA ki pahale rakSAkA prabandha ho jAye, tabhI Age khudAI karAyI jAye / isa nirNayake anusAra khudAI roka dI gyii| usa samaya balavantanagarameM bAjIrAva pezavA dvitIyakA zAsana thaa| zrI nanhejU unake sammAnaprApta darabArI the| siMghaIjIne darabArameM jAkara yaha Azcaryajanaka samAcAra sunaayaa| carcAke pazcAt yaha nizcaya huA ki mahArAja usa sthAnapara jaayeNge| tadanusAra mahArAja aura siMghaIjI ghor3oMpara karaguvA~ phuNce| unake sAmane khudAI kI gii| thor3I derameM bhavya jina pratimAeM prakaTa huIM / janatA harSita hokara jaya-jayakAra karane lgii| - tabhI mahArAja aura nanhejUne manoraMjanake taurapara ghor3oMkI daur3akA nizcaya kiyaa| donoMne ghor3e daur3Aye / bhAgyane siMghaIjIkA sAtha diyaa| unakA ghor3A jIta gyaa| mahArAjane unase icchAnusAra inAma lenekA Agraha kiyaa| siMghaIjIne avasarakA lAbha uThAkara usa bhUgarbha sthAnake cAroM ora ATha ekar3a jamIna mA~ga lii| mahArAjane unheM tatkAla pradAna kara dii| siMghaIjIne samAjake sahayogase usa bhUmike cAroM ora parakoTA khicavAyA, bagIcA lagavAyA aura vizeSa samArohake sAtha paMcakalyANaka pratiSThA karAyI, jisameM bhagavAn mahAvIrako uparyukta pratimA virAjamAna kraayii| kSetrake sAmane hI jabase meDikala kAleja khalA hai, tabase kSetrapara yAtrI adhika saMkhyA meM Ane lage haiN| abhI mArca san 1972 meM eka vizAla melA huA thaa| isa bhUgRhakI vedIkA jIrNoddhAra kiyA gayA thA aura vedI-pratiSThA kI gayI thii| isa avasarapara ekatrita janasamUhane mahAvIra zodhasaMsthAna aura bundelakhaNDa mahAvIra vizvavidyAlayako sthApanAkA nizcaya kiyaa| zodha-saMsthAnakA zilAnyAsa to 12 mArca san 1972 ko samAjake vikhyAta udyogapati dAnavIra sAha zAntiprasAda jIke kara-kamaloM dvArA sampanna ho cukA hai| kSetrase saMlagna 55 ekar3a bhUmimeM vizvavidyAlayakA nirmANa-kArya prArambha ho gayA hai| vArSika melA yahA~ varSameM do mele bharate haiM-caitra zuklA trayodazI ( bhagavAn mahAvIrakA janma-divasa tathA kArtika kRSNA amAvasyA ( bhagavAn mahAvIrakA nirvaann-divs)| isake atirikta dazalakSaNa parvake pazcAt kalazAbhiSekakA melA / yahA~ eka pUjArI aura eka mAlI kI vyavasthA hai| dharmazAlAmeM do kamare haiN| eka pakke cabUtarepara TinakA sAyabAna par3A huA hai| yAtriyoMke lie suvidhAjanaka yaha hogA ki ve jhA~sImeM jaina dharmazAlAmeM ThahareM aura tA~ge-rikzoMse yahA~ Akara darzana-pUjanakA Ananda leN|
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-9 dehalI
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ dehalI dillI yA dehalI bhAratakI rAjadhAnI hai| bhAratakA rAjanItika kendra hone tathA vizvako rAjanIti meM prabhAvaka bhAga leneke kAraNa deza aura videzoMko dRSTimeM dillIkA atyadhika mahattva hai| apane isa antarrASTrIya mahattvake kAraNa aba yaha sAMskRtika aura Arthika kendra bhI banatI jA rahI hai| eziyAke sambhAvita netRtva aura antarrASTrIya kSetrameM apanI mahattvapUrNa bhUmikAke kAraNa Aja dehalIko jo sthAna prApta hai, sambhavataH isase pahale ise yaha sthAna kabhI nahIM milA / purAtanakAlase bhAratake itihAsameM ise sadA hI yuddhoM aura vinAzoMke bIcase gujaranA par3A hai| yaha aneka bAra basI, ujar3I, aura phira bsii| vartamAna dehaloke cAroM ora phaile hae dhvaMsAvazeSa isake sAkSI haiM aura ye vibhinna samayoM ke vibhinna rAjavaMzoMke itihAsako apane sIne meM dabAye par3e haiN| dillIke nAma ___ sAhityameM isakA sarvaprathama ullekha hameM indraprasthake rUpameM mahAbhArata kAlameM milatA hai| bAdameM samaya-samayapara isake nAmoMmeM parivartana hotA rahA / isalie sAhityameM isa nagarake kaI nAma milate haiM, jaise DhillI, DhillikA, yoginIpura, joiNIpura, jahAnAbAda, dillI, dehlii| apabhraMza bhASAke granthoM meM dillI aura joiNIpura ye do nAma hI milate haiN| eka kiMvadantI hai ki samrAT samudraguptane lohekI eka lATa indraprasthameM gar3avAyI thii| tomaravaMzI rAjA anaMgapAla (prathama ) se kisI jyotiSone yaha kahA ki yaha lATa jitanI adhika sthira hogI, ApakA rAjya bhI utanA adhika sthira rhegaa| rAjA anaMgapAlane dubArA majabUta gar3avAneke vicArase lohekI lATa ( killI ) ukhar3avAyI to dekhA ki eka ora usake kinArepara khUna lagA huA hai / rAjAne lohekI vaha killI punaH vahIM gar3avA dii| kintu abakI bAra vaha kIlI utanI nIcI nahIM gayI, jitanI pahale calI gayI thii| ataH vaha kIlI kucha DhIlI raha gayI, jisase loga ise DhIlI yA DhillI kahane lge| DhillI hI badalate-badalate dillI bana gyii| aura aMgarejoMke jamAnemeM dillIko dehalI kahA jAne lgaa| DhillI zabdakA prayoga gyArahavIM zatAbdI aura usake pazcAdvartI kAlameM khUba hone lagA thaa| apabhraMza aura prAkRtake kaI jainagranthoM tathA zilAlekhoMmeM, jo Ajase prAyaH eka hajAra varSa prAcIna haiM, DhillIkA ullekha milatA hai| dillIke itihAsa-nirNayameM ina jainagranthoM aura zilAlekhoMkA apanA vizeSa mahattva hai| vi. saM. 1189 (san 1132)meM kavi zrIdharane apabhraMza bhASAmeM pArzvapurANakI racanA kI thii| isa granthakI racanA dillIke tatkAlIna nareza anaMgapAla ( tRtIya) ke mukhya maMtrI zrAvakapravara naTTala sAhUkI preraNAse kI gayI thii| isameM kavi DhillIkA varNana karate hue likhatA hai 'hariyANae dese asaMkhagAma / gAmiyayaNa jaNi aNavaraya kAma / paracakka vihaTTaNu sirisaMghaTTaNu jo suravaiNA parigaNiyaM / riu ruhirAvaTTaNu biulu pavaTTaNu DhillI nAmeNa ji bhaNiyaM / /
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha arthAt hariyANA dezameM asaMkhya grAma haiN| vahA~ke grAmINa loga bar3e adhyavasAyI haiN| unheM dUsarekI adhInatA svIkAra nahIM hai aura zatrukA rudhira bahAnemeM ve abhyasta haiN| svayaM indra isa dezakI prazaMsA karate haiM / isa dezako rAjadhAnI dillI hai| isI prakAra 'gaNadharasArddha zataka bRhadvRtti' jisakI racanA vi. saM. 1295 meM huI thI, meM 11vIM zatAbdIke zvetAmbara AcArya varddhamAnasUrike sambandhameM isa prakAra vivaraNa milatA hai| ___ "svAcAryAnujJAtaH katipayayatiparivRtaH DhillI-bAdalIpramukhasthAneSu smaayyau|" arthAt ( AcArya varddhamAnasUri ) apane gurukI AjJA lekara kucha yatiyoMke sAtha DhillIbAdalIko gye| dillI aura bAdalI Aja bhI vidyamAna haiM / bAdalI dillImeM hI sammilita hai| DhillIkI taraha joiNIpura yA yoginIpurakA ullekha bhI aneka prAcIna granthoM meM milatA hai / yaha nAma bhI lagabhaga eka hajAra varSa pUrva pracalita thaa| DhillIko hI yoginIpura kahate the| bAdazAha gayAsuddIna tugalakake samayameM (hijarI san 725 meM ) likhA huA eka zilAlekha jo saM. 1365 kA hai, aura damohake pAsa baTiyAgar3hameM milA thA, usameM likhA hai asti kaliyuge rAjA zakendro vsudhaadhipH| yoginIpuramasthAya yo bhuGkte sakalAM mahIm / / sarvasAgaraparyantaM vshiickrnraadhipaan| mahamUda suratrANo nAmnA zUro'bhinandatu // arthAt kaliyugameM eka zakendra ( musalamAna ) rAjA hai jo yoginIpurameM rahakara samasta pRthvIkA bhoga karatA hai aura jisane sAgara paryanta rAjAoMko vazameM kiyA hai| vaha zUravIra mahamUda sulatAna yaza prApta kre| isI prakAra vi. saM. 1305 meM kharataragacchIya jinapAlopAdhyAyane 'yagapradhAnAcArya garvAvalI' nAmaka eka granthakI racanA kI thii| isameM maNidhArI AcArya jinacandrasUrikA jIvana-paricaya diyA gayA hai| eka bAra yoginIpurake rAjA madanapAlane AcArya maNidhArIjIse yoginIpura padhAranekA anurodha kiyaa| usa samaya maNidhArIjIke guru zrI jinadatta sUrine apane pratApI ziSyako yoginIpura jAnekA niSedha kiyA thaa| kintu maNidhArIjI mahArAja phira bhI yoginIpura gye| isI prasaMgakA varNana karate hue granthameM likhA hai 'zrI madanapAlamahArAjoparodhAt yuSmAbhiryoginIpuramadhye kadApi na vihartavyamityAdi zrIjinadattasUridattopadezatyAgena hRdaye dayamAnA api zrIpUjyAH zrIDhillI prati prsthitaaH|' isa avataraNameM yoginIpura aura dillI ye donoM hI nAma Aye haiN| isase lagatA hai ki ina donoMkA kucha samaya taka sAtha-sAtha pracalana rahA hai| uparyukta gurvAvalI granthase isa rahasyapara bhI prakAza par3atA hai ki dillIkA nAma yoginIpura kyoM pdd'aa| yahA~para 64 yoginiyoMkA pIThasthAna 1. nAgarI pracAriNI patrikA, varSa 44 meM madhyapradezakA itihAsa nAmaka lekha / 2. 64 yoginiyoMke nAma isa prakAra haiM akSobhyA, rUkSakarNI, rAkSasI, kSapaNA, kSamA, piMgAkSI, akSayA, kSemA, ilA, nIlAlayA, lolA, raktA, ( laktA ), balAkezI, lAlasA, vimalA, durgA ( yA hutAzA), vizAlAkSI, hIMkArA ( yA huMkArA), bar3avAmukhI, mahAkrUrA, krodhanA, bhayaMkarI, mahAnanA, sarvajJA, taralA, tArA, RgvedA, hayAnanA, sArA,
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 213 pariziSTa-1 honeke kAraNa ise yoginIpura bhI kahate the| isa prakArake pIThasthAna ujjayinI, dillI aura ajamerameM the tathA AdhA bharukacchameM thA / kintu lagatA hai, dillIkA pIThasthAna adhika lokamAnya aura camatkArapUrNa rahA hogaa| ataH isa pIThasthAnakI khyAtike kAraNa nagarakA yoginIpura nAma par3a gyaa| dillIko kisane basAyA dillIkI sthApanA kisane kI, isa jijJAsAkA samAdhAna vi. saM. 1384 ke usa zilAlekhase ho jAtA hai, jo dillI myujiyamameM vidyamAna hai| usameM likhA hai dezo'sti hariyAnAkhyo pRthivyAM svrgsnnibhH|" DhillikAkhyA purI tatra tomarairasti nirmitA / / isameM batAyA gayA hai ki hariyAnA dezameM DhillikA nagarIko tomaroMne bsaayaa| DhillikA ( athavA DhillI ) hariyAnA dezakI rAjadhAnI thii| itihAsakAroMke matAnusAra jisa tomaravaMzI rAjAne isa nagarI kI sthApanA kI thI. vaha anaMgapAla prathama thaa| isakA rAjyA bhiSeka kaniMghamake anusAra san 736 meM huA thaa| paM. lakSmIdhara vAjapeyIkI bhI mAnyatA yahI hai / tomara rAjA pratihAroMke karada the| anaMgapAla prathamake vaMzajoMne DhillIpara kucha varSoM taka rAjya kiyaa| unheM candradeva rAThaur3ane bhagA diyaa| ve loga yahA~se bhAgakara kannauja cale gye| phira dvitIya anaMgapAla dillImeM AyA aura use jItakara apanI rAjadhAnI bnaayii| usakA rAjyAbhiSeka vi. saM. 1108 (san 1051 ) meM huaa| usane navIna zahara bsaayaa| isa zaharake avazeSa kutubamInArake AsapAsa aba bhI milate haiN| _anaMgapAla ( dvitIya ) se lagabhaga sau varSa bAda anaMgapAla ( tRtIya ) huaa| isakI puSTi kavivara badha zrIdhara dvArA racita pArzvanAtha carita ( racanAkAla saM. 1189 ) se bhI hotI hai| usameM hariyANA pradezako rAjadhAnI DhillokA varNana karate hue likhA hai jahiM asivara toDiu riu kapAlu / NaraNAhu prasiddha aNaMgavAlu / NirudalavaDhiya hammIra viiru| vaMdiyaNaviMda paviyaNNa cIru / / rasasaMgrAhI ( athavA susaMgrAhI yA rudrasaMgrAhI ), zabarA ( yA zambarA ), tAlajaMdhikA, raktAkSI, suprasiddhA, vidyujjihvA, karaMkiNI, meghanAdA, pracaNDA, ugrA, kAlakarNI, varapradA, caNDA (athavA candrA), caNDavatI ( yA candrAvatI ), prapaMcA, pralayAntikA, zizuvaktrA, pizAcI, pizitAsavalolupA, dhamanI, tapanI, rAgiNI ( athavA vAmanI), vikRtAnanA, vAyuvegA, bRhatkukSI, vikRtA, vizvarUpikA, yamajihvA, jayantI, durjayA, jayantikA ( athavA yamAntikA), viDAlI, revatI, pUtanA aura vijyaantikaa|| -agnipurANa, adhyAya 52 yoginiyA~ ATha athavA cAra hAthoMse yukta hotI haiM / icchAnusAra zastra dhAraNa karatI hai / 1. Archeological Survey of India, Vol. I., p. 149 2. dillI athavA indraprastha, pRSTha 6 / 3. mi. kniNghm| 4. paM. lakSmIdhara vAjapeyI-dillI athavA indraprastha /
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhArata ke digambara jaina tIrthaM isameM DhillInareza anaMgapAlakI vIratAkA varNana kiyA gayA hai / kavi zrIdhara anaMgapAla (tRtIya) ke samakAlIna thA aura usane apanA grantha naTTala sAhUkI preraNAse DhillI (dillI ) meM rahakara hI likhA thA / vi. saM. 1207 ke lagabhaga cAhamAnavaMzI ( jo bAdameM cauhAnavaMzI kahalAne lage) rAjA AnAke putra vigraharAja ( bIsaladeva caturtha ) ne anaMgapAlako ukhAr3a pheMkA aura DhillI (dillI ) ko chInakara use ajamerakA sUbA banA diyA / vijolyAke eka zilAlekha se jo vi. saM. 1226 kA hai, bhI isa bAtakA samarthana hotA hai / usameM vigraharAjakI prazaMsA karate hue kahA hai pratotyAM ca balabhyAM ca yena vizrAmitaM yazaH / DhillikA - grahaNazrAntamAzikA lAbhalambhitaH ||22|| 214 arthAt DhillI lenese thake hue aura AzikA ( hA~sI) ke lAbhase lAbhAnvita vigraharAja ne apane yazako pratolI aura balabhImeM vizrAnti dI / arthAt ina cAroM rAjyoMko usane harAyA / isake bAda to dillIpara adhikAra ke lie saMgharSa hote rahe / aura isapara cauhAna, gulAma, khilajI, tugalaka aura mugala vaMzoMne tathA a~garejoMne ATha zatAbdI taka zAsana kiyaa| yaha dillI ke hI nahIM, samUce dezake itihAsa meM andhakArapUrNa yuga kahalAtA hai, jisameM kalA, sAhitya aura saMskRtikA koI ullekhanIya vikAsa nahIM ho paayaa| navasRjanakI bAtako jAne deM, isa kAla meM kalA aura saMskRtiko bhISaNa kSati pahu~cI / isa kAlameM mandiroM aura mUrtiyoMkA bhayaMkara vinAza kiyA gyaa| dhvasta jaina mandira vinAza cakra jaina mandira bhI na baca pAye / kalAkI vinAza - lIlAke isa kAlameM kitane jaina mandiroM aura mUrtiyoM kA vidhvaMsa huA, yaha jAnanekA koI prAmANika sAdhana hamAre pAsa nahIM hai / kintu eka mandirake vidhvaMsake to nizcita pramANa Aja bhI upalabdha hai / Upara ullekha kiyA jA cukA hai ki anaMgapAla (tRtIya) kA mukhyamantrI agravAlavaMzI sAhU thA / usIkI preraNAse kavi budha zrIdharane saM. 1989 meM apabhraMza bhASA ke 'pArzvanAtha caritra' kI racanA kI thii| eka sthAnapara kavine naTTala sAhUkI prazaMsA karate hue eka tathyakA udghATana kiyA hai ki naTTala sAhUne eka sundara jaina mandirakA nirmANa karAyA hai / kavi likhatA hai - nArAdhya vizuddha-dhIramatinA devAdhidevaM jinaM satpuNyaM samupArjitaM nijaguNaiH saMtoSitA bAndhavAH / jainaM caityamakAri sundarataraM jainIM pratiSThAM tathA sa zrImAn viditaH sadaiva jayatAt pRthvItale naTTalaH // - pArzvanAthacarita, sandhi-5 arthAt jisane nirmala buddhise devAdhideva jinendradevakI ArAdhanA karake puNyopArjana kiyA hai, jisane apane guNoMse bAndhava janako santuSTa kiyA hai, jisane sundara jaina mandirakA nirmANa karAke usakI pratiSThA karAyI hai, usa suprasiddha zrI sampanna naTTalakI isa duniyAmeM jaya ho / 1. nAgarI pracAriNI patrikA, bhAga 1, pR. 405, TippaNa 44 /
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa - 1 215 sAhU dvArA nirmita isa mandirako terahavIM zatAbdI meM kutubuddIna aibakane tor3a diyA aura usake sthAnapara kutubamInAra ke nikaTa 'kuvvatula islAma' nAmaka masajidakA nirmANa karAyA / isa masajidakA nirIkSaNa karate hue janarala kaniMghamako masajidakI dIvArapara eka abhilekha isa AzayakA milA ki yaha masajida 27 hindU mandiroMko tor3akara usakI sAmagrI se banAyI gayI / avazya hI ina tor3e gaye mandiroMmeM vaha jaina mandira bhI thA / isa masajidakA dhyAnapUrvaka nirIkSaNa karanepara dIvAroM aura chatoMmeM aneka sthAnoMse plAsTara ukhar3a gayA hai / isase bhItarake pASANa stambha aura pASANa zilAe~ dikhAI dene lagI haiM / aise kaI zilA-stambha haiM, jinapara jaina tIrthaMkaroMkI mUrtiyA~ utkIrNa haiM / ye mUrtiyA~ dIvAroM aura chatoM meM betuke DhaMgase jur3I huI haiM / jaina dharma ke aneka cihna aura citra bhI utkIrNa kiye hue milate haiM / kuvvatula masajidake uttara-pUrva aura dakSiNa-pUrvavAle UparI konevAle kamaroMmeM chatoMke pA~ca-pA~ca painaloMmeM padmAsana aura kAyotsargAsana tIrthaMkaramUrtiyA~, sumeru parvatapara bhagavAnkA devendra dvArA abhiSeka Adi dRzya utkIrNa milate haiM / isI prakAra pASANa-stambhoMpara khudI huI jaMjIroMmeM laTakate ghaNTe mIna-yugala Adi jaina dharmameM mAnya mAMgalika cihna Aja bhI dekhe jA sakate haiM / yaha mandira bhagavAn AdinAthakA thA, aisI dhAraNA hai / 'yugapradhAnAcArya gurvAvalI' nAmaka granthase, jisakA ullekha Upara kiyA jA cukA hai, eka pArzvanAtha caityakI sUcanA milatI hai / sambhavataH yaha mandira AdinAtha mandirase alaga koI dUsarA mandira rahA ho| usa mandirakA bhI Aja koI cihna nahIM milatA / ina jaina mandiroM ke atirikta usa samaya dehalImeM jaina mandira the yA nahIM ? yadi the to kitane aura kahA~-kahA~para the ? ina saba praznoMkA koI prAmANika uttara denekI sthitimeM Aja koI itihAsakAra nahIM hai / kintu tatkAlIna sAhityase kaI jaina mandiroM kA patA calatA hai / Amerake zAstra bhaNDArameM vidyamAna 'kriyA kalApa savRtti' nAmaka granthese jJAta hotA hai ki usa samaya (san 1343 meM) dillI meM 'darabAra caityAlaya' thA, jisameM kASThAsaMgha, mAthura gaccha aura puSkara gaNake sAdhu nayasena aura durlabhasena virAjamAna the / saiyadavaMzake bAdazAha mubArikazAha ( san 1421-23 ) ke mantrIkA nAma sAha hemarAja thaa| unhoMne eka bhavya jinamandirakA nirmANa karAyA thaa| bAdazAha bAbarake kAlameM san 1530 meM sAhU sAdhAraNane eka mandirakA nirmANa karAyA thaa| 1. isa masajida ke bAhara purAtattva vibhAgakI orase sUcanA paTTa lagA huA hai, usameM likhA hai kuvvatula islAma ( islAmakI zakti ) masajidake nAmase prasiddha yaha imArata bhArata meM sthita prAcInatama masajida hai / isake madhya sthita AyatAkAra ( 43.2 mI. x 32.1 mI. ) sahanake cAroM ora dAlAna bane haiM, jinameM prayukta khambhe tathA dUsarI vAstu sAmagrI mUlataH 27 hindU evaM jaina kI gayI thI / mandiroMko dhvasta kara prApta 2. kriyA-kalApa saTIka prazasti, prazasti saMgraha, pR. 97 / 3. pANDava purANa prazasti ( bhaTTAraka yazaH kIrti viracita ) - loNaMda daNu hemarAu, jinadhammovari jasu Nicca bhAu / suratANa mumArakha taNaI rajje, matitaNe thiupiya bhArata kajje / / 4. illarAjake putra mahindu (mahAcandra ) dvArA racita bhagavAn zAntinAtha caritra /
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha paM. bhagavatIdAsane san 1623 meM 'cUnar3IrAsa' granthakI racanA kI thI / usakI prazasti meM motIbAjAra sthita pArzvanAtha mandirakA ullekha kiyA gayA hai / 216 uparyukta saba mandira Aja kahA~ haiM yA kauna-se haiM, athavA ve naSTa ho gaye, isakI khoja honA Avazyaka hai / dillI ke kucha mahattvapUrNa jaina mandira lAla mandira yaha mandira lAlakile ke lAhorI geTake sAmane cAMdanIcauka meM hai / yaha dillIke jaina mandiroM meM sabase prAcIna hai / jahA~ yaha mandira banA huA hai, vahA~ mugala bAdazAha zAhajahA~ke samaya meM urdU bAjAra nAmakA eka bAjAra thA / isalie zAhI jamAne meM ise urdU mandira bhI kahate the / isa mandirakA nAma lazkarI mandira bhI thA / kahate haiM, zAhI phaujake eka jaina aphasarane eka TeNTa meM apane darzana-pUjana ke lie eka tIrthaMkara pratimA rakha lI thI / zAhI senAke anya jaina adhikArI bhI yahA~ darzana karane Ate the / dhIre-dhIre usa TaiNTake sthAnameM jaina mandira banAne kI carcA calI / phalataH san 1656 meM yahA~ isa mandirakA nirmANa huA / kendrIya sthAnapara hone tathA kucha daivI camatkAroMke kAraNa isa mandirakI mAnyatA sabase adhika hone lagI / eka kiMvadantI pracalita hai ki bAdazAha auraMgajebane hukma nikAlA ki mandiroMmeM bAje na bajAye jaayeN| zAhI hukma ho jAnepara bhI yahA~ nagAr3e bajate rahe / Azcarya kI bAta to yaha thI ki bAje bajAnevAlA vahA~ koI dikhAI nahIM par3atA thA / bAdazAhako sarakArI adhikAriyoMke kathanapara vizvAsa nahIM huA / ataH ve svayaM mandirameM dekhane gaye, taba unheM isapara vizvAsa hI nahIM karanA par3A, ve bahuta prabhAvita bhI hue aura isa mandira meM bAje bajAnekI chUTa de dii| isa mandirake sambandhameM isa prakArakI Azcaryajanaka aura bhI kaI kiMvadantiyA~ sunI jAtI haiM / vartamAnameM mandirameM ATha vediyA~ haiM / prAcIna vedImeM bhaTTAraka jinacandra dvArA saM. 1548 ( san 1491 ) meM pratiSThita bhagavAn pArzvanAthakI padmAsana zveta pASANakI pratimA lagabhaga paune do phuTakI virAjamAna hai / usake agala-bagalakI mUrtiyA~ bhI isI saMvat kI pratiSThita haiM / yahA~ eka vedImeM padmAvatI devIkI pratimA virAjamAna hai, jisake Upara laghu AkArakI pArzvanAtha pratimA virAjamAna hai| jainoMmeM devIkI isa pratimAkI bar3I mAnyatA hai / bhaktajana yahA~ manautI manAte haiM aura dIpaka car3hAte haiM / isa mandirake mukhya dvArake samakSa mAnastambha aura puSpavATikA hai / mandirake bAhara udAsInAzrama, dharmazAlA, pakSI - cikitsAlaya ( jo bhAratameM apanI kismakA eka hI cikitsAlaya hai), jaina sAhitya sadana pustakAlaya Adi lokopayogI saMsthAe~ haiM / mandirakA sabhA bhavana kAphI vizAla hai / nayA mandira dharmapurA isakA nirmANa saM. 1857 (san 1800 ) meM prArambha huA thA aura vaizAkha sudI 3 saM. 1864 (san 1807) meM isakI pratiSThA huii| kahate haiM, usa kAlameM isake nirmANapara ATha lAkha rupaye vyaya hue the / ( kucha loga isa saMkhyAko pA~ca lAkha batAte haiM ) mandirakI mUla vedI makarAneke saMgamaramarakI
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-1 217 banI huI hai| mUlanAyaka bhagavAn AdinAtha ( saM. 1664 ) kI pratimA saMgamaramarakI 10 phuTa U~cI vedImeM virAjamAna hai| jisa kamalAsanapara yaha pratimA virAjamAna hai, usakI kImata dasa hajAra rupaye tathA vedIko lAgata savA lAkha rupaye batAyI jAtI hai| (yaha lAgata usa samayakI hai, jaba rAja cAra Ane aura majadUra do AnA roja lete the|) kamalake nIce saMgamaramarake patthara meM cAroM dizAoMkI ora mukha kiye hue cAra siMhoMke jor3e bane hue haiN| inake mUMchoMke bAloMkI bArIka kArIgarI darzanIya hai| vedImeM bahumUlya pASANako paccIkArI aura belabUToMkA anupama alaMkaraNa . itanA kalApUrNa aura bArIka kiyA gayA hai, jise dekhaneke lie deza aura videzake aneka kalAmarmajJa Ate rahate haiM aura use dekhakara Azcarya karate haiN| vedIke cAroM ora dIvAroMpara jaina kathAnakoMko lekara kalApUrNa svarNakhacita citrAMkana kiyA gayA hai| . mUlanAyaka pratimA aba mandirameM maujUda nahIM hai| kahA jAtA hai ki vaha khaNDita ho gayI thI aura bambaIke samudra meM pravAhita kara dI gayI thii| __ pahale isa mandira meM eka vedI thii| bAdameM eka vedI una pratimAoMke lie banAyI gayI, jinakI rakSA gadarake jamAnemeM kI gayI thii| bAdameM mUla vedIke dAyoM aura bAyIM orake dAlAnameM do vediyA~ aura banAyI gyiiN| ina vediyoMmeM nIlama marakatakI tathA pASANakI saMvat 1112 takakI pratimAeM haiN| eka chatra sphaTikakA banA huA hai| yaha dillIkA prathama zikharabanda mandira hai| isa mandirake nirmAtA rAjA harasukharAyajI ne zikharake lie bAdazAhase vizeSa AjJA lI thii| taba zikhara bana sakA thaa| antima vedImeM kula 42 pratimAeM virAjamAna haiN| bAyIM ora tIna pahalUvAlI kAle pASANakI eka pratimA hai| isameM do ora 1 padmAsana aura khaDgAsana pratimAeM haiN| isake UparakA lekha isa prakAra hai saM. 153 mAgha zuklA 10 candre / dUsarI ora bhI yahI lekha hai| purAtattvavettAoMke anusAra yaha saMvat 1253 honA caahie| isI vedIpara dAyIM ora aise hI pASANakA eka zilAphalaka tIna pahalUvAlA hai| isake Upara choTA-sA zikhara banA huA hai| isameM bIcameM padmAsana tIrthakara pratimA hai| idhara-udhara donoM pahaluoMpara eka-eka khaDgAsana mUrti hai| dAyIM ora padmAsana mUrtike Upara hAthI kI sUMr3a banI huI hai| kahA jAtA hai ki ye donoM zilAphalaka maharaulIse lAye gaye the, vahA~ sambhavataH prAcIna kAlameM jaina mandira thaa| isI vedIpara eka khaDgAsana mUrti saM. 1123 kI hai| yaha gahare katthaI raMgako 1 phuTa avagAhanAkI hai| ___vediyoMke atirikta kamaremeM Adhunika kAlakA eka sahasrakUTa caityAlaya hai| jisakI cAroM dizAoM meM eka zilApara 1008 pratimAeM utkIrNa haiN| isa mandirameM zAstra-bhaNDAra bhI hai, zAstroMkA saMgraha sundara hai / mandira ke sAtha hI dharmazAlA, zizu sadana, prAimarI skUla, lar3akiyoMkA skUla hai| jaina mitra-maNDala dvArA saMcAlita vardhamAna jaina pustakAlaya bhI yahIMpara hai| aisA sunA jAtA hai ki lagabhaga 50 varSa pUrva yahA~ kI bahuta-so khaNDita mUrtiyoMko samudrameM pravAhita karA diyA gyaa| bahuta-sI mUrtiyoMpara lekha bhI the| rAjA harasukharAya nayA mandira dharmapurAke nirmAtA rAjA harasukharAya hisAravAsI lAlA hukUmatarAyake sabase 28
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 bhAratake digambara jaina tIrtha bar3e putra the| lAlAjI hisArake mAne hae raIsoMmeM the| dillIke mugala bAdazAha zAhaAlama (saM. 1816-1863) ne Apako dillI bulAyA aura unase dillImeM hI rahanekA anurodha kiyaa| lAlAjIne bAdazAhake anurodhako svIkAra karake dillImeM hI apane parivArako bulA liyaa| bAdazAhane unheM rahane ke lie eka makAna diyaa| lAlAjI vahIM rahane lage / Apake pA~ca putra theharasukharAya, mohanalAla, saMgamalAla, sevArAma aura tnsukhraay| pAnIpatake eka jaina raIsako, jinakA nAma lAlA santalAla thA, bAdazAhane dillI bulAyA aura unheM bhI rahaneke lie eka makAna de diyaa| saMvat 1848 meM lAlA harasukharAyane lAlA santalAlake sAjhemeM sAhUkArekI koThI kholI / saMvat 1852 meM lAlA harasukharAyako zAhI khajAMcI banA diyA gayA aura bAdazAhane unheM rAjAkA khitAba dekara sammAnita kiyaa| bAdameM saltanatakI orase unheM tIna jAgIreM aura sanadeM bhI milI thiiN| ve bAdazAhake atyanta vizvAsapAtra vyaktiyoMmeM-se the| koSako surakSA, vRddhi aura AvazyakatA A par3anepara bAdazAha aura saltanatake lie dhanakI vyavasthA karanekA dAyitva rAjA sAhabake Upara thaa| jise ve bar3I yogyatA aura niSThAke sAtha pUrA kara rahe the| bAdazAha unase atyanta prasanna the aura khajAnekA sArA bhAra unapara sauMpakara vaha nizcinta ho gaye the aura unheM apane atyanta vizvasanIya navaratnoM meM sthAna diyA thaa| yaha vaha samaya thA, jaba mugala saltanata apanI antima sA~seM le rahI thii| auraMgajebakI anudAra aura asahiSNu nItike kAraNa cAroM ora vidroha sulaga rahA thaa| bAdazAhakI mRtyu hote hI vaha vidroha phUTa pdd'aa| bharatapurake jATa, paMjAbake sikha, rAjasthAnake rAjapUta aura dakSiNameM marahaThe uTha khar3e hue aura unhoMne svatantra rAjya khar3e kara liye / auraMgajebakI mRtyukA samAcAra pAte hI usake donoM pUtra-suajjama aura Ajama apanI-apanI senAe~ lekara dillIkI gaddIpara kabjA karane cala pdd'e| donoMkA AmanA-sAmanA jAjaU (AgarA-dhaulapUrake bIca meM eka gA~va) ke maidAnoMmeM huaa| usameM Ajama mArA gayA aura muajjama bahAdurazAhake nAmase mugala samrAT bana gyaa| usakA zAsanakAla 1764 se 1769 taka thaa| kintu saltanatakI sthiti dinoMdina kharAba hotI gyii| vidroha bar3hate gaye, rAjya-koSa khAlI hotA gyaa| isake bAda kaI bAdazAha hue| phira muhammadazAha (saM. 1776-1805 ) gaddIpara baitthaa| vaha svayaM to ayogya thA kintu Amera nareza savAI jayasiMhase vyavasthA karaneke lie usane sahayoga maaNgaa| savAI rAjAne sahayoga denA saharSa svIkAra kara liyaa| usane Akara jAToMkA vidroha zAnta kara diyaa| saM. 1784 meM savAI rAjA bAdazAhakI naukarI ( AgarAkI sUbedArI ) chor3akara Amera calA gyaa| kucha varSoM bAda IrAnakA luTerA zAsaka nAdirazAha mugala hukUmatako kamajora jAnakara karanAla taka A phuNcaa| vahA~ muhammadazAha kI senAoMse usakA yuddha huaa| usameM muhammadazAha 24 pharavarI san 1739 ko parAjita huaa| nAdirazAha dillIpara car3ha AyA aura usane apane sainikoMko dillIko lUTane aura katleAmakA hukma de diyaa| phalata: 30 karor3a rupaye, bezumAra hIre-javAharAta, begameM aura unake vastrAbhUSaNa, takhtatAUsa aura kohanUra hIrA usake hAtha lge| _____ saM. 1805meM muhammadakI mRtyu ho gyii| usake bAda ahamadazAha ( saM. 1805-11 ), AlamagIra dvitIya ( saM. 1811-1816 ), zAhaAlama ( saM. 1816-1863 ) gaddI para baitthe| cAroM ora vidrohake kAraNa aba mugala saltanata sikur3a-simaTakara bahuta thor3e pradezapara raha gyii| saMvat 1814 meM nAdirazAhake uttarAdhikArI ahamadazAha abdAlIne dillIpara AkramaNa kiyA aura use
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa - 1 219 jItakara eka mAha taka dillIkI lUTamAra karatA rahA / aura apAra dhana-daulata lekara vaha IrAna vApasa calA gyaa| nAdirazAha aura ahamadazAha abdAlIkI lUToMke bIca eka bAra aura bhI dillIkI lUTa huI / vaha lUTa bharatapurake jATa nareza sUrajamalane saM. 1890 meM kI / isa prakAra lagAtAra tIna bAra lUTa honeke kAraNa koSa bilakula khAlI ho gayA / mugala saltanata kamajora par3a cukI thii| rAjA loga kara adA karanemeM AnAkAnI karate the| aise samayameM rAjA harasukharAyane koSakA kAma samhAlA aura bar3I yogyatAse nibhaayaa| unakI yogyatA aura kuzalatAse prasanna hokara kaI riyAsatoMne unheM apane yahA~kA khajAMcI niyukta kiyA thA / bharatapuranarezane unheM apane darabArakA kauMsilara niyukta kiyA thA / rAjya meM bhArI gar3abar3I macI huI thii| rAjA sAhabane apane parivArako surakSAkI dRSTise hisAra bheja diyA / eka dina kucha DAkU unake gharapara jA dhmke| Apane unase pUchA - 'tumheM kyA cAhie, dhana ?' aura unhoMne apanI tijorI khola dI aura kahA - 'tumheM jitanA dhana cAhie, le lo / ' DAkU jaise hI tijorI meM se dhana nikAlaneko taiyAra hue, tabhI saradAra kar3akakara bolA'khabaradAra ! kisIne mAlako jo hAtha lagAyA / yaha AdamI neka aura zarIpha hai| isakA mAla hajama nahIM hogA / ' saba DAkU mAla chor3akara vahA~se cale gaye / vi. saMvat 1858 meM Apake manameM mandira nirmANakI bhAvanA huii| Apane bAdazAha se - dharmapurA meM upayukta sthAna lekara mandira aura usake Upara zikhara banAnekI AjJA le lii| sAta varSa meM ATha lAkha kI lAgata se bhavya kalApUrNa mandira banakara taiyAra ho gayA / zikhara bhI lagabhaga bana cukA thA, kevala 1-2 dinakA kArya bAkI thaa| tabhI unhoMne madada banda karavA dI / logoMne dekhA - mandirakI madada kyoM banda ho gayI ! 2-4 dina ho gaye, madada cAlU nahIM huI / janatAmeM isa "bAta ko lekara kucha kAnAphUsI zurU ho gayI / jaba eka saptAha taka madada cAlU nahIM huI to logoMmeM nAnA bhA~tikI carcAe~ hone lgiiN| kucha asUyA - rasikoMne to rAjA sAhabakI nindA taka karanA Arambha kara diyA / paMcAyatake pramukha logoMne isa masalepara paraspara parAmarza kiyA aura nizcaya kiyA ki rAjA sAhaba se milakara patA lagAyA jAye ki mandirakI madada kyoM ruka gayI hai / paMca loga milakara rAjA sAhabake ghara pahu~ce / rAjA sAhabane sabakA hArdika svAgata kiyA aura AdarapUrvaka sabako Asana diyA / unhoMne pAna, supAr3I, itra Adi dvArA sabakA yathocita sammAna kiyA / yaha saba ziSTAcAra samApta honepara rAjA sAhaba hAtha jor3akara bole- 'merA aho - bhAgya hai ki birAdarIke saradAra loga yahA~ padhAre aura merI ijjata bar3hAyI / kahie, saradAra sAhabAnoMne kaise kaSTa kiyA ?" eka paMca bole - 'hujUra ! dekha rahe haiM, kaI dinoMse mandirameM tAmIrakA kAma banda par3A hai / ekAeka kyA bAta ho gayI, kyA hujUra isapara rozanI DAlanekI inAyata bakhzeMge / ' sunakara rAjA sAhaba ekAeka gambhIra ho gaye / bole - 'maiM zarmindA hU~ ki Apa logoMko isa bAta ke lie itanI takalIpha uThAnI pdd'ii| maiM kaI dinase soca rahA thA ki birAdarIke logoM ke pAsa jAU~ aura sArI hakIkata kaha jAU~ / merI badakismatI hai ki maiM kAmoM meM itanA mazagUla rahA ki jA nahIM skaa| lekina jaba sabhI saradAra loga khuda hI padhAre haiM to mujhe kahane meM jhijhaka kyA / phira Apa loga to mere bhAI-bandhu haiM / Apa logoMse hI nahIM kahU~gA to maiM nizcinta kaise ho pAU~gA / bAta yaha hai ki mere pAsa jo kucha thA vaha maiM lagA cukaa| aba mere pAsa lagAne
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 bhAratake digambara jaina tIrtha ko nahIM hai / aba merI lAja Apa logoMke hAtha hai / ' yaha asambhava-jaisI bAta sunate hI paMca loga bole-'hujUra ! Apa hameM zarmindA kara rahe haiN| hamAre pAsa jo kucha hai, saba ApakA hI hai| Apa hukma pharamA, lAkha-do lAkha abhI hAjira ho jaayegaa|' le-'yaha to Apa saba saradAroMkI mere Upara meharabAnI aura prema hai / lekina maiM to sArI birAdarIse luuNgaa| apane bhAiyoMke sAmane jholI phailAnemeM zarma kisa bAta kii| paMcoMne sammilita bhI aura alaga-alaga bhI bahata kahA, isarAra kiyA-'yaha to hama logoMke maranekI bAta hogI ki hama logoMke rahate hae Apa bharI paMcAyatameM jholI psaareN| Apa hukma to dIjie jo kaheMge, hama loga hI ApasameM ikaTThA kara leNge|' kintu rAjA sAhaba kisI bhI taraha nahIM mAne aura unakI icchAnusAra eka dina sArI paMcAyata bulAyI gyii| rAjA sAhabane apanI bAta duharA dI, jo paMcoMke samakSa kahI thii| antameM bole-'saba bhAI yahA~ maujUda haiN| hara bhAI merI jholImeM eka AnA DAlatA calA jAye, adhika nahIM luuNgaa|' yoM kahakara rAjA sAhaba vAstavameM hI jholI pasArakara khar3e ho gye| jo AtA gayA, ikannI DAlatA gyaa| kisIne rupayA yA ginnI DAlanI cAhI to jholI banda ho gyii| lAcAra sabane ikannI hI ddaalii| isa bAtako lekara birAdarImeM nAnA bhA~ti kI carcAeM huiiN| dUsare dinase mandirameM tAmIrakA kAma punaH cAlU ho gyaa| kAma thA hI kitanA, 5-7 dinameM samApta ho gyaa| phira rAjA sAhabane paMcAyata bulAkara pratiSThA aura kalazArohaNakA muhUrta nizcita kiyaa| vaizAkha zuklA 3 saM. 1864 ko pratiSThA hii| tabhI eka bhayaMkara durghaTanA ho gyii| lAla kileke sAmane pareDake maidAnameM vizAla paNDAla banAyA gayA thaa| paNDAla khUba sajAyA gayA thaa| yahIMpara sAre dhArmika vidhi-vidhAna ho rahe the| tabhI kucha vidveSI logoMne paNDAla meM Aga lagA dI aura sone-cA~dIkI cIjeM-chatra, camara, baratana Adiko lUTa liyaa| isa kANDase strI-puruSoMmeM bhagadar3a maca gyii| rAjA sAhaba bar3e udAsa manase khar3e-khar3e yaha kANDa dekhate rhe| dUsare dina rAjA sAhaba bAdazAhake darabArameM pahuMce aura sArI ghaTanA kaha sunAyI / bAdazAhane kotavAla dvArA guNDoMko bulAyA aura kar3I phaTakAra dii| guNDoMse saba sAmAna vApasa dilaayaa| taba pratiSThAkA kArya sampanna huaa| jaba zikharapara kalaza aura dhvajAke ArohaNakA samaya AyA taba anya vyaktiyoMke samAna rAjA sAhaba bhI baiThe hue the / muhUrta-kAla bIta rahA thaa| pratiSThAcAryane pratiSThAkAraka yajamAnako AnekA Adeza diyaa| phira bhI rAjA sAhaba baiThe rhe| taba paMcoMne rAjA sAhabase anurodha kiyA'hujUra ! zubha kAmameM dera kaisI, zubha muhUrta meM hI kalazArohaNa aura dhvajArohaNa karanA hai aapko|' taba rAjA harasukharAya bole-'zubha kAma zubha muhUrtameM to honA hI caahie| kintu Apa loga yaha saba mujhase kyoM kaha rahe haiM ?' paMcoMne Azcarya prakaTa karate hue kahA-'vAha sAhaba ! Apase nahIM to kisase kheN| Apa mAlika haiN| mandira ApakA hai, pratiSThA Apa karA rahe haiN|' rAjA sAhabane hairata prakaTa karate hue bar3I vinamratAse uttara diyA-'Apa loga kyA kaha rahe haiM ! na mandira merA hai, na maiM pratiSThAkAraka hI huuN| AmantraNa patrikAmeM dekhie, agravAla digambara jaina paMcAyatakA nAma hai| mandirameM sArI birAdarIkA paisA lagA hai| aba kalaza aura dhvajArohaNameM yA to sArI birAdarI hAtha lagAyegI yA phira koI nahIM lgaayegaa|'
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-1 221 usa samaya logoMko mandirakI tAmIra banda karane aura hara ekase eka-eka AnA jholImeM lenekA rahasya jJAta huaa| saba loga rAjA sAhabakI nirIhavRtti aura nirabhimAnatA dekhakara daMma raha gye| ___ApakI nirIhatA aura nirabhimAnatAkA sabase bar3A pramANa aura kyA ho sakatA hai ki Apane nayA mandira dharmapurAke atirikta paTapar3agaMja, hastinApura, karanAla, sonapata, hisAra, pAnIpata; sAMgAnera Adi aneka sthAnoMpara mandiroMkA nirmANa kiyaa| nirmANa pUrA hote hI sabhI jagaha Apane use paMcAyatake supurda kara diyaa| sAtha hI, mandira meM kahIM koI aisA cihna taka na chor3A jisase mandirase unakA sambandha prakaTa ho ske| yazolipsA aura abhimAnase apane Apako bacAnevAle vyakti saMsArameM virala hote haiN| ve dIna-asamarthoMkI gupta sahAyatA kiyA karate the| jahA~ rupayekI AvazyakatA hotI, vaha kisI bahAnese rupaye bheja dete the| kabhI gindaur3emeM rakhakara, kabhI bar3e laDDUmeM rakhakara / isa prakArakI sahAyatAoMke bAremeM kisIko kAnoM kAna khabara taka na ho pAtI thii| saMvat 1867 meM Apake mana meM rathayAtrA nikAlane kI bhAvanA utpanna huii| kintu ve yaha bhI jAnate the ki rathayAtrAke lie zAhI hukma milanA kaThina hai, kaThina hI nahIM, asambhava hai| yaha socakara ve upayukta avasarakI pratIkSA karate rhe| eka dina ve cA~danI caukameM-se gujara rahe the| unhoMne dekhA ki sunaharI masajidakI sunaharI pAliza dhuMdhalI par3a gayI hai| unhoMne usI samaya raMga-roganake kArIgara bulAye aura masajidapara sunaharI pAliza karanekA hakma de diyaa| kucha dina pazcAt bAdazAha udharase hAthIpara gujare / unakI nigAha sunaharI masajidakI tarapha gyii| unhoMne pUchA-'yaha pAliza kisane karAyI ?' dIvAna bolA-'hujUra ! rAjA harasukharAyake hukmase huI hai|' bAdazAha sunakara cupa ho gayA kintu manameM vaha rAjA sAhabase bahuta khuza huaa| dUsare dina darabAra meM apanI prasannatA prakaTa karate hue bolA-rAjA sAhaba ! mAbadaulata tumase bahuta khuza haiN| tumheM jo mA~ganA ho, vaha mA~ga lo|| rAjA sAhaba darabArI ziSTAcArase bole-'hajUrakI aina inAyata hai| hajUra agara kucha khyAla na kareM to bhagavAnkI savArI nikAlane kI merI khvAhiza hai| AlamapanAha hukuma atA pharamAne kI navAjiza phrmaayeN|' rAjA sAhabane varadAna to mA~gA kintu Darate-Darate / unheM vizvAsa nahIM thA ki varadAna unheM mila skegaa| masalamAnI saltanatameM rathayAtrApara na jAne kabase pAbandI calI A rahI thii| kintu unake AzcaryakA ThikAnA na rahA, jaba bAdazAhane rathayAtrAkI svIkRti dekara hukamanAmepara apanI muhara lagA dii| rAjA sAhaba kRtajJatAse abhibhUta ho gaye / unhoMne bArabAra dhanyavAda dekara apanI kRtajJatA prakaTa kii| isake bAda jo rathayAtrA nikalI, usameM jainoMke harSakA pAra nahIM thaa| .. kucha varSoM taka Apa a~garejI saltanatake bhI khajAMcI rahe / saMvat 1879 meM koThIkI sAjhedArI samApta ho gyii| usake eka varSa bAda saMvat 1880 meM ApakA svargavAsa ho gyaa| Apake putra suganacanda he| Apane bhI rAjA sAhabakI paramparAko nibhAyA tathA dharma evaM samAjake pratyeka kAryameM rucipUrvaka bhAga liyaa| seThakA ku~cA bar3A mandira isa mandirakA nirmANa seTha indrarAjajIne 200 varSa pUrva karAyA thaa| ye yahIM seThake ku~cAmeM rahate the| mukhya vedI aura usameM virAjamAna mUlanAyaka bhagavAn AdinAthakI pratimA mandirake
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 bhAratake digambara jaina tIrtha sthApanA kAlase hI hai| naye mandirake samAna isakI vedI bhI tIna kaTanIvAlI hai| usameM gandhakuTI banI huI hai jahA~ kamalAsanapara bhagavAn AdinAthakI kRSNa pASANakI pAlizadAra padmAsana paune do phuTa avagAhanAvAlI pratimA virAjamAna hai| isa pratimAke pAdapIThapara lekha bhI hai, jisake anusAra isakI pratiSThA saMvat 1253 (san 1196 ) meM vaizAkha zuklA 5 somavArako kI gayI. thii| kula 5 vediyA~ haiN| mandirake sAmane choTA digambara jaina mandira hai| isameM 6 vediyA~ haiN| yahA~ padmAvatI devI kI mUrti bahuta bhavya hai aura usakI bahuta mAnyatA hai / yaha mandira jisa bhavanameM hai, usameM nIce A. namisAgara jaina pAramArthika auSadhAlaya hai tathA Upara do maMjiloMmeM tyAgI bhavana hai| mandirake sAmane hI jaina hAyara sekeNDarI skUla hai|
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-2 podanapura-takSazilA
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ podanapura kSetra maMgala nirvANa bhakti ( saMskRta ) meM podanapurako nirvANa-kSetra svIkAra kiyA hai, jo isa prakAra hai 'droNImati prabalakuNDalamer3hake ca, vaibhAraparvatatale vrsiddhkuutte| RSyAdrike ca vipulAdribalAhake ca, vindhye ca podanapure vRSadIpake ca // 29 / / ye sAdhavo hatamalAH sugati prayAtAH / / 30 / / isameM podanapurako nirvANa-bhUmi mAnA hai| prasiddhi podanapurakI prasiddhi bharata-bAhubalI-yuddhake kAraNa vizeSa rUpase huI hai| jaba bhagavAn RSabhadevako nIlAMjanA apsarAkI Akasmika mRtyu dekhakara saMsArase vairAgya ho gayA aura ve dokSA ke lie tatpara hue, taba unhoMne apane sau putroMko vibhinna dezoMke rAjya bA~Ta diye| unhoMne ayodhyAkI rAjagaddI para apane bar3e putra bharatakA rAjyAbhiSeka kiyA tathA dUsare putra bAhubalIko yuvarAja paMda dekara unheM podanapurakA rAjya de diyaa| eka ora RSabhadevake dIkSAkalyANaka mahotsavakI taiyAriyAM ho rahI thIM, dUsarI ora bharatakA rAjasiMhAsana mahotsava manAyA jA rahA thaa| bhagavAnne apane hAthoMse bharatake sirapara rAja-mukuTa pahanAyA aura dIkSA lene cala diye / apAra janamedinI, indroM aura devoMne bhagavAnkA dIkSA mahotsava mnaayaa| ___ mahArAja bharata aura usake sabhI bhAI apane-apane dezameM zAntipUrvaka rAjya karane lge| kucha samaya bAda mahArAja bharatakI AyudhazAlAmeM cakraratna utpanna huaa| bharata vizAla sainya lekara digvijayake lie nikle| unhoMne kucha hI varSoM meM sampUrNa bharata kSetra jIta liyaa| unhoMne apane bhAiyoMko bhI adhInatA svIkAra karaneke lie patra likhe| 98 bhAiyoMne ApasameM parAmarza kiyA aura saba milakara bhagavAnke pAsa pahu~ce / bhagavAnne unheM upadeza diyA, jisase unake manameM vairAgya utpanna ho gyaa| phalataH unhoMne bhagavAnke pAsa hI munidIkSA dhAraNa kara lii| digvijayake bAda jaba bharatane ayodhyA meM praveza kiyA to unheM yaha dekhakara Azcarya haA ki cakra nagarake bhItara praveza nahIM kara rhaa| unhoMne sandehayukta hokara buddhisAgara purohitase isakA kAraNa pUchA / purohitane vicAra karake uttara diyA, "Apake bhAI bAhubalI ApakI AjJA nahIM maante|" bharatane parAmarza karake eka catura dUtako bAhubalIke pAsa podanapura bhejaa| dUtane bAhabalI kI sevAmeM pahu~cakara apanA paricaya diyA aura apane AnekA uddezya bhI btaayaa| bAhubalIne 29
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 bhAratake digambara jaina tIrtha bharatakI adhInatA svIkAra karanese spaSTa inakAra kara diyaa| jaba samrATa bharatako yaha khabara pahu~cI to ve vizAla senA lekara podanapurake maidAnoMmeM jA DaTe / bAhubalI bhI apanI senA sajAkara nagarase nikale aura unhoMne bhI bharatakI senAke samakSa apanI senA jamA dii| donoM senAoM kI bhayAnaka muThabher3a huI, jisameM donoM orake aneka vyakti hatAhata hue| taba donoM rAjAoMke mantriyoMne paraspara parAmarza karake nizcaya kiyA ki dezavAsiyoMkA vyartha nAza na ho, ataH donoM rAjAoMmeM dharmayuddha honA caahie| donoM bhAiyoMne mantriyoMke isa parAmarzako svIkAra kiyA aura donoMmeM dRSTiyuddha, jalayuddha aura mallayuddha karanekA nizcaya huaa| bAhubalI savA pA~ca sau dhanuSake the aura bharata pA~ca sau dhanuSake the| isa U~cAIkA lAbha bAhubalIko milaa| ve dRSTiyuddha meM jIta gye| phira jalayuddha huaa| usameM bhI bAhubalIkI vijaya huii| antameM mallayuddha haa| donoM hI apratima vIra the| kintu bAhubalI zArIrika balameM bhI bharatase bar3ha-car3hakara the| unhoMne kSaNamAtrameM bharatako hAthoMmeM Upara uThA diyaa| bAhubalIne rAjAoMmeM zreSTha bar3e bhAI tathA bharata kSetrako jItanevAle bharatako jItakara bhI 'ye bar3e haiM isa gauravase unheM pRthvIpara nahIM paTakA, balki unheM apane kandhepara baiThA liyaa| bAhubalIkI tInoM hI yuddhoMmeM nirNAyaka vijaya ho cukI thii| saba loga unakI jayajayakAra kara rahe the| isa apamAnase kSubdha hokara bharatane bAhubalIpara cakraratna calA diyaa| kintu cakra bAhabalIkI pradakSiNA dekara lauTa aayaa| bAhabalI bharatake bhAI the tathA caramazarIrI the, isalie cakra unake Upara kucha prabhAva nahIM DAla skaa| bAhubalIke manapara isa ghaTanAkA bar3A prabhAva pdd'aa| ve manameM vicAra karane lage-'bar3e bhAIne isa nazvara rAjyake lie yaha kaisA lajjAjanaka kArya kiyA hai| yaha rAjya vyaktiko chor3a detA hai kintu vyakti rAjyako nahIM chor3anA caahtaa| dhikkAra hai isa kSaNika rAjya aura rAjyakI lipsaako|' yaha vicAra kara Ahistese unhoMne bharatako eka U~ce sthAnapara utAra diyaa| unhoMne bharatase apane avinayako kSamA mA~gI aura apane putra mahAbelIko rAjya sauMpakara guruke nikaTa muni dIkSA le lii| gurukI AjJAmeM rahakara unhoMne zAstroMkA adhyayana kiyA tathA ekalabihArI rhe| phira kailAsa parvatapara jAkara eka varSakA pratimAyoga dhAraNa karanekA niyama lekara ghora tapa kiyaa| eka varSa taka usI sthAnapara khar3e rahaneke kAraNa dImakoMne unake cAroM ora bAmI banA lii| bAmiyoMmeM sarpa Akara rahane lge| unameM latAe~ uga aayiiN| cir3iyoMne unameM ghoMsale banA liye| eka sthAnapara nirAhAra khar3e rahakara dhyAna lagAnA kitanA durdhara tapa hai! kintu bAhubalIke manameM eka vikalpa thA ki mere kAraNa bharatako kleza pahu~cA hai / jaba eka varSa samApta huA to cakravartI bharatane Akara unheM praNAma kiyaa| tabhI bAhubalIko kevalajJAna ho gyaa| cakravartIne kevalajJAna utpanna honese pUrva bhI munirAja bAhubalIkI pUjA kI aura kevalajJAna utpanna honeke anantara arhanta bhagavAn bAhubalIkI pUjA kii| indroM aura devoMne bhI Akara unakI pUjA kii| 1. padmapurANa 4 / 69; paumacariu, svayambhU kRta 4 / 10 / 2. paumacariu ( svayambhU ) ke anusAra somaprabha / 3. Adi purANa 36 / 104 / 4. harivaMza purANa 11 / 98 / / 5. svayambhU kRta paumacariuke anusAra unake manameM yaha kaSAya thI ki maiM bharatakI dharatIpara khar3A huuN|
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-2 227 bhagavAn bAhubalI kevalajJAnake bAda pRthvIpara vihAra karate rahe / pazcAt bhagavAn RSabhadevake sabhAsad ho gaye, aura kailAsa parvatapara jAkara mukta hue / podanapurakI avasthiti podanapu kSetra kahA~ thA, vartamAna meM usakI kyA sthiti hai, athavA kyA nAma hai, isa bAtako janatA prAya: bhUla cukI hai / kathAkoSoM aura purANoMmeM podanapurameM ghaTita kaI ghaTanAoM kA ullekha milatA hai, kintu unase podanapurakI bhaugolika sthitapara vizeSa prakAza nahIM par3atA phira bhI digambara purANoM, kathAkoSoM aura caritagranthoM AdimeM idhara-udhara bikhare hue puSpoMko yadi ekatra karake unheM eka sUtrameM piroyA jAye to unase sundara mAlA banAyI jA sakatI hai / podanapurake lie prAcIna granthoMmeM kaI nAmoMkA prayoga milatA hai / jaise podana, potana, podanapura / prAkRta aura apabhraMzameM ise hI poyaNapura kahA gayA hai / samAjameM podanapurake sambandhameM eka dhAraNA vyApta hai ki yaha dakSiNameM kahIM thA / bhagavAn RSabhadevane putroMko rAjya dete samaya bharatako apane sthAnapara ayodhyAkA rAjA banAyA aura anya 99 putroM ko vibhinna dezoM yA nagaroMke rAjya diye / bAhubalIne apanI rAjadhAnI podanapura meM banAyI / hariSeNa kathAkoSa (kathA 23 ) meM podanapura ke sambandha meM sAdhAraNa-sA saMketa isa prakAra diyA gayA hai / athottarApathe deze pure podananAmani / rAjA siMharatho nAma siMhasenAsya sundarI ||3|| isase spaSTa hotA hai ki podanapura nAmaka nagara uttarApatha dezameM thA / isI prakAra kathA 25 meM 'thottarApathe deze podanAkhye pure'bhavat' yaha pATha hai / isase to lagatA hai ki podanapura dakSiNApathameM nahIM, uttarApathameM avasthita thA / kintu anya puSTa pramANa isake viruddha haiM aura unase podanapura dakSiNameM thA, aisA nizcita hotA hai / janatAkI paramparAgata dhAraNAkA avazya koI sabala AdhAra rahA hai / dakSiNApatha meM hone kI isa dhAraNAko vIra mArtaNDa cAmuNDarAyake caritase adhika bala milA hai | zravaNabelagolake zilAlekha naM. 250 (80) tA. 1634 meM zravaNabelagolakI bAhubalI pratimAke nirmANa aura pratiSThA sambandhI eka kahAnI dI gayI hai, jo bahupracalita ho cukI hai / I 'bharata cakravartIne podanapura meM 525 dhanuSa U~cI svarNamaya bAhubalI-pratimA banavAyI thI / kahate haiM, isa mUrtiko kukkuTa - sarpa cAroM ora se ghere rahate haiM, isalie AdamI pAsa nahIM jA sakatA / eka jainAcArya jinasena the / ve dakSiNa mathurA gaye / unhoMne podanapurakI isa mUrtikA varNana cAmuNDarAyakI mAtA kAlaladevIse kiyA / usane yaha niyama le liyA ki jabataka mujhe isa mUrtikA darzana nahIM hogA, maiM dUdha nahIM pIU~gI / isa niyamakA samAcAra gaMgavaMzI mahArAja rAcamallake mantrI cAmuNDarAyako unakI strI ajitAdevIne batA diyA / taba cAmuNDarAyane usa mUrti kI talAzake lie cAroM ora apane sainika bheje aura svayaM apanI mAtAko lekara cala diye / mArga meM candragiri ( zravaNabelagola ) meM tthhre| rAtriko padmAvatIdevIne cAmuNDarAyako svapna diyA ki sAmane doTTaveTa ( vindhyagiri athavA indragiri ) parvatapara zrIgommaTa svAmIkI mUrti jaMgalake bhItara chipI huI hai / 1. Adi purANa 36-202 / 2. harivaMza purANa 101 / 102 /
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 bhAratake digambara jaina tIrtha yadi tU yahA~se khar3e hokara sAmane parvatapara tIra mAregA to mUrti prakaTa hogii| cAmuNDarAyane aisA hI kiyaa| subaha uThakara NamokAra mantra par3hakara sAmane parvatapara tIra maaraa| tIra lagate hI mUrtikA mukha prakaTa huaa| taba unhoMne pA~ca sau kArIgara lagAkara gommaTezvara bAhubalIkI usa adbhata mUrtikA nirmANa kraayaa| cAmuNDarAyane apane guru zrI ajitasenakI AjJAse apanI mAtAko samajhAyA ki podanapura jAnA ho nahIM sakatA, tumhArI pratijJA yahIM pUrNa ho gyii| isa kathAkA samarthana kaI zilAlekhoM aura candragiripara sthita eka abhilikhita pASANase, jo cAmuNDarAya caTTAnake nAmase prasiddha hai, bhI hotA hai| sambhavataH dakSiNameM bAhabalIkI vizAla pratimAe~ isI kAraNa bniiN| rAjAbalI kathe aura munivaMzAbhyudaya kAvyameM batAyA hai ki bAhubalIkI mUrtikI pUjA zrI rAmacandra, rAvaNa aura mandodarIne kI thii| ina ullekhoMko par3hakara manameM yaha bAta jamatI hai ki podanapura kahIM dakSiNameM rahA hogaa| isa sambandhameM yati madanakIti viracita zAsanacatustrizikAke do zloka ullekhanIya haiMpadya do aura sAta / padya saMkhyA 2 meM RSi-muni aura devatAoM dvArA vandanIya podanapurake bAhubalI svAmIke atizayakA varNana tathA padya saMkhyA 7 meM jainabadrImeM devoM dvArA pUjita dakSiNa gommaTadevakI stuti kI gayI hai| bharata-bAhubalIkA yuddha kahA~ huA thA ___ isa praznakA uttara padmapurANa aura harivaMza purANameM milatA hai| padmapurANameM ullekha hai ki cakravartI bharata apanI caturaMga senAke dvArA pathvItalako AcchAdita karatA haA yuddha karaneke lie podanapura gyaa| harivaMza purANameM isa praznakA aura bhI adhika spaSTa uttara diyA hai| vaha ullekha isa prakAra hai podanAnniryayau yoddhamakSauhiNyA yuto drutam / / 11 / 78 / / cakravartyapi saMprAptaH sainyasAgararuddhadik / vitatAparadigbhAge camvoH sparzastayorabhUt // 11 // 79 // arthAt ve ( bAhubalI ) zIghra hI akSauhiNI senAke sAtha yuddhake lie podanapurase nikala pdd'e| idhara senArUpI sAgarase dizAoMko vyApta karate hue cakravartI bharata bhI A pahu~ce, jisase vitatA nadIke pazcima bhAgameM donoM senAoMkI muThabher3a huii| isa samasyAkA spaSTa samAdhAna AcArya guNabhadrane 'uttarapurANa' meM kiyA hai 'jambavizeSaNe dvIpe bharate dakSiNe mahAn / suramyo viSayastatra vistIrNaM podanaM puram // 73 / 6 / / arthAt jambUdvIpake dakSiNa bharatakSetrameM eka suramya nAmakA bar3A bhArI deza hai aura bar3A vistRta podanapura nagara hai|| zrI vAdirAja sUrine bhI pArzvanAtha carita sarga 1 zloka 37-38 aura saMrga 2 zloka 65 meM podanapurako suramya dezameM batAyA hai| 1. padmapurANa 4,67-68 /
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa - 2 229 kabhI-kabhI granthoMkI sAdhAraNa laganevAlI bAteM zodhakhojake sandarbha meM bar3I mahattvapUrNa bana jAtI hai / pArzvanAtha caritameM suramya dezako zAli cAvaloM ke khetoMse bharA huA batAyA hai / yaha kathana podanapurako cAvala bahula pradeza meM hoMnekA saMketa karatA hai / AdipurANa kathana hai ki jaba bharatakA dUta podanapura pahu~cA, taba use nagara ke bAhara khetoM meM pake hue dhAna khar3e mile the bahiH puramathAsAdya ramyAH sasyavatIrbhuvaH / pakvazAlivanoddezAn sa pazyan prAya nandathum ||28|| somadeva viracita 'upAsakAdhyayana ( yazastilaka campU )' meM likhA hai'ramyakadezanivezopetapodanapuranivezino' arthAt ramyaka deza meM vistRta podanapurake nivAsI / yahA~ bhI podanapurako ramyaka dezameM batAyA hai / puNyAsrava kathAkoSa kathA- 2 meM 'suramyadezasya podaneza' vAkya hai / arthAt usameM bhI podanapurako suramya dezameM mAnA hai / bauddha grantha culla kaliMga aura assaka jAtakameM poTali ( potali ) ko assaka janapadakI rAjadhAnI batAyA hai / aura assaka dezako godAvarI nadIke nikaTa sakya parvata pazcimI ghATa aura usara madhya avasthita likhA hai / suttanipAta 977 meM assakako godAvarIke nikaTa batAyA hai / pANini 1 / 373 azmakako dakSiNa prAntameM batAte haiM / mahAbhArata ( droNaparva ) meM azmaka putrakA varNana hai / usakI rAjadhAnI potana yA pAtali thI / isameM podanya nAma bhI diyA hai / hemacandarAya caudharIne mahAbhAratake podanya aura bauddha granthoMke pottanako eka mAnakara usakI pahacAna Adhunika bodhanase kI hai / yaha Andhra pradezake maMjirA aura godAvarI nadiyoMke saMgamase dakSiNa meM sthita hai / isa mAnyatAkA samarthana 'vasudeva hiNDi' ke nimnalikhita uddharaNase hotA hai 'uttiNAmo goyAvara nadi / tattha vahAmA kayahigA sIhavAhIhiM turaehi pattA mo poyaNapuraM / ' arthAt godAvarI nadIko pArakara podanapura pahu~ca gayA / uparyukta pramANoMse podanapura azmaka, suramya athavA ramyaka dezameM godAvarIke nikaTa thA / jo Adhunika Andhra pradezakA bodhana mAlUma par3atA hai / zvetAmbara paramparA hameM Azcarya hotA hai ki isa sambandha meM zvetAmbara aura digambara paramparAmeM nAmoM meM ekapatA nahIM hai| mahApurANa, harivaMza purANa, padmapurANa ina sabameM bAhubalIke nagarakA nAma podanapura milatA hai | zvetAmbara - digambara donoM paramparAoMke madhyamArgI athavA yApanIya saMghake AcAryaM vimala sUrine 'paumacariu' meM kaI sthAnoMpara bAhubalIkI nagarIkA nAma takkhasilA ( takSazilA ) diyA / yathA 'takkhasilAe mahappA bAhubalI tassa nicca paDikUlo / bharata nariMdassa sayA na kuNai ANA paNAmaM so' || 4|38|| 1. upAsakAdhyayana kalpa, 28, zloka 391 meM asatya phalakI kathA / 2. vasudeva hiNDI 24vA~ padmAvatI lamba, pR. 354 240, paMcama somazrI lamba, pR. 187241 /
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 bhAratake digambara jaina tIrtha arthAt takSazilAmeM mahAn bAhabalI rahatA thaa| vaha sadA bharata rAjAkA virodhI thA aura unakI AjJAkA pAlana nahIM karatA thaa| 'patto tavakhasilapUraM jayasavUkhaTra klylaaraavo| jujjhassa kAraNatthaM sannaddho takkhaNaM bharaho' // 4 // 40 // arthAt bharata takSazilA paha~ce aura tatkSaNa yuddha karaneke lie taiyAra ho gye| usa samaya jaya zabdake udghoSakA kalakala zabda sarvatra phaila gyaa| 'bAhubalI pi mahappA bharahanarindaM samAgayaM - souM / bhaDacaDayareNa mahayA takkhasilAo viNijjAo' // 4 // 41 // arthAt mahAtmA bAhubalI bhI bharata rAjAkA Agamana sunakara subhaToMkI mahatI senAke sAtha takSazilAse bAhara niklaa| vimalasUri mAnate haiM ki donoMmeM dRSTi aura muSTi yuddha huaa| .. vimalasUrine kaI kathAnakoMmeM podanapurakA ullekha kiyA hai| ve kathAnaka digambara purANoMmeM bhI upalabdha hote haiM-jaise madhupiMgala aura kuNDalamaNDita, gajakumAra aadi| kintu yaha Azcaryajanaka hai ki bAhubalIke caritrameM unhoMne podanapurakA ullekha nahIM kiyaa| vahA~ unhoMne podanapurake sthAnapara takSazilAkA hI ullekha kiyA hai| zvetAmbara granthoMmeM jahA~para bhI bAhabalIkA caritra-citraNa kiyA hai, vahA~ sarvatra bahalI ( vAhlIka ) deza aura takSazilA nagarakA ullekha milatA hai| eka prakArase zvetAmbara sAhityameM paumacArauko hI paramparAkA anusaraNa milatA hai| yahA~ isa prakArake kucha uddharaNa denA samucita hogA'bahulIdezasImni gataH sainyena ca tatra sthApitavAn / ' -kalpasUtra, samayasundaragaNI kRta kalpalatA vyaakhyaa| arthAt bAhubalI bhI bharatako AyA jAnakara senA sahita bahalI dezakI sImApara aayaa| 'tato bharatena bahuvilApaduHkhitena bAhubaliputrAya somayazase takSazilArAjyaM datvA ayodhyAnagaryAM smaagtm| -kalpasUtra 214, kalpalatA vyAkhyA -ati vilApase duHkhI bharata taba bAhubalIke putra somayazako takSazilAkA rAjya dekara ayodhyA nagarImeM vApasa A gyaa| 'takkhasilA-bahalI deze bAhubale garyAm / ' -abhidhAnarAjendra koza arthAt takSazilA bahalI dezameM bAhubalIkI ngrii| 'takkhasilAi purIe vahalIvisayAvayaMsabhUyAe / ' -kumArapAla pratibodha 212 arthAt takSazilA bahalI dezakA eka aMgabhUta / 'svAmizikSAM dautyadIkSAmivAdAya sasauSThavAm / sUvego rathamAruhyAcalattakSazilAM prati' // 15 // 25 // -pariziSTa parva
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ * pariziSTa-2 231 -svAmIkI zikSAko dautyaqI dIkSAke samAna svIkAra karake vaha sundara suvega rathapara car3hakara takSazikSAke lie claa| 'SaDbhyo bharatakhaNDebhyaH khaNDAntaramiva sthitam + bharatAjJAnabhijJaM sa bahalIdezamAsadat / ' -pariziSTa, parva 11549 ___ arthAt vaha bharatake ajJAnako samajhanevAle bahalI dezameM pahu~cA jo chaha bharata khaNDoMse pRthak khaNDakI taraha sthita thaa| 'bharatAvarajotkarSAkarNanAdvismRtaM muhuH anusmaran vAcikaM sa prApa takSazilApurIm // ' -pariziSTa, parva 115 / 53 arthAt vaha bharatake laghubhrAtA bAhubalIke utkarSakI bAteM sunakara bAra-bAra bharatake diye hue AdezoMko bhUla jAtA thA aura bAra-bAra vaha unheM yAda karatA thaa| isa prakAra vaha takSazilApurI phuNcaa| 'dine dine narapatirgacchaMzcakrapadAnugaH / rAzyantaramivAdityo bahalIdezamAsadat // ' -pariziSTa, parva 1 / 5 / 283 ------ arthAt samrAT bharata dina-rAta calatA huA bahalI deza pahu~cA, mAno sUrya eka rAzise cakkara lagAtA huA dUsarI rAzimeM pahu~cA ho| 'bAhubaliNo takkhasilA diNNA' -vividha tIrthakalpa, pR. 27 arthAt bAhubalIko takSazilA dii| 'takSazilAyAM bAhubalI ninirmitaM dharmacakraM' -vividha tIrthakalpa, pR. 85 arthAt bAhubalIne takSazilAmeM dharmopadeza diyaa| uparyukta ullekhoMse yaha spaSTa hai ki zvetAmbara granthoMke anusAra bAhubalIko takSazilAkA rAjya milA thaa| takSazilA bahalI dezameM sthita thii| arthAt usa pradezako bahalI athavA vAhnIka kahA jAtA thA aura takSazilA usakI rAjadhAnI thii| takSazilAkA sthApanA-kAla isameM sandeha nahIM hai ki takSazilA bahalI dezameM thii| kintu vicAraNIya prazna yaha hai ki RSabhadevake kAlameM takSazilA nAmakI koI nagarI thI bhI yA nhiiN| vAlmIki rAmAyaNake anusAra zrI rAmacandrane bharatako usake nanihAla kekaya dezakA rAjya diyA thaa| raghuvaMzake anusAra use kekayake sAtha sindhu deza bhI milA thaa| kekaya aura sindhu donoM deza mile hue the| prasiddha purAtattvavettA kanighama Adhunika pazcimI pAkistAna sthita gujarAta, zAhapura aura jehalama jiloMko prAcIna kekaya deza mAnate haiN| kekaya dezakI rAjadhAnI una dinoM rAjagRha yA 1. Ancient Geography of India, p. 164.
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 bhAratake digambara jaina tIrtha girivraja thI, jisakI pahacAna jehalama nadIke kinAre para base hue Adhunika girajAka (jalAlapura) bastIse kI gayI hai| bharatake putra ( rAmAyaNake anusAra ) takSa aura puSkara the| una donoMne gAndhAra dezako jItA aura donoMne apane nAmapara takSazilA aura puSkarAvatI nAmaka nagariyA~ bsaayiiN| takSazilA nagarI bar3e mahattvapUrNa sthAnapara basAyI thii| vaha paMjAbase kAzmIra tathA paMjAbase kapiza deza jAnevAle mArgapara niyantraNa rakhatI thii| puSkarAvatI nagarI kubhA ( kAbula ) aura suvAstu (svAta ) nadIke saMgamapara thii| uttara bhAratake maidAnase kapiza aura uDDIyAna (svAtakI uttarI dUna) jAnevAlA rAstA puSkarovatI hokara jAtA thaa| ___isa vivaraNase spaSTa hai ki takSazilAkI sthApanA zrIrAmacandrake kAlameM yA unake kucha samaya pazcAt haI thii| RSabhadevake kAlameM takSazilA nAmakI koI nagarI nahIM thii| aisI sthitimeM zvetAmbara granthoMmeM bAhubalIkI nagarIkA nAma takSazilA kisa kAraNa diyA, yaha avazya vicAraNIya hai| aisA pratIta hotA hai ki jisa kAlameM Agama grantha likhe gaye, usa samaya una Agama granthoMke kartA AcAryoM ke sAmane takSazilAkI atyadhika prasiddhi rahI thii| usakI khyAtise prabhAvita hokara hI una AcAryoMne takSazilA nAmakA prayoga karanA ucita smjhaa| phira usa paramparAke paravartI granthakAroMne isa nAmako hI apanA liyaa| ___ podanapurako hI takSazilA kahA jAne lagA, yaha sambhAvanA-mUlaka kalpanA hai| usake lie koI Thosa AdhAra nahIM hai| _ vimala sUri kRta paumaicariuke anusAra potana nagara ( podanapura ) zrI rAmacandrajIke kAlameM atyanta samRddha nagara thaa| jaba rAmacandra laMkA vijaya karake ayodhyA lauTe, taba eka dina unhoMne apane laghubhrAtA zatrughnase kahA-isa pRthvIpara tumheM jo priya nagara ho, vaha maaNgo| maiM vaha duuNgaa| isa sAketapurIko grahaNa karo athavA potananagara, puNDravardhana yA anya abhISTa desh| uparyukta kathanase aisA lagatA hai ki zrI rAmacandrake kAlameM bhI potanapura vikhyAta aura samRddha nagara thaa| kintu takSazilA isase bhinna thI, jise bharatake pUtra takSane basAyA aura apanI rAjadhAnI bnaayaa| eka navIna kalpanA eka madhura kalpanA yaha bhI kI gayI hai ki bAhabalIko uttarApatha aura dakSiNApatha donoM tarapha rAjya diyA gayA thaa| unhoMne uttarApathake apane rAjyakI rAjadhAnI podanapura bnaayii| jaba bharatane AkramaNa kiyA to unhoMne takSazilApara AkramaNa kiyA, podanapurake Upara nahIM kiyaa| kyoMki bAhubalI prAyaH takSazilAmeM hI rahate the| isa kalpanAkA AdhAra kucha bhI nahIM hai| 'vividha tIrthakalpa' hastinApura kalpake anusAra bhagavAn RSabhadevane bAhubalIko takSazilA aura hastinApurakA rAjya diyA thaa| isase isa kalpanAkA khaNDana ho jAtA hai ki bAhubalI ne apane dakSiNa rAjyako rAjadhAnI podanapura bnaayii| 1. bhAratIya itihAsakI rUparekhA, bhAga 1, pR. 156 / 2. paumacariu, 86 / 2 /
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ . pariziSTa-2 233 AdipurANameM bhagavajjinasenane batAyA hai ki vRSabhadevane rAjyavyavasthAke lie cAra vyaktiyoMko daNDadhara ( rAjA ) niyukta kiyA-hari, akampana, kAzyapa aura somaprabha / somaprabha bhagavAn RSabhadevase kururAja nAma pAkara kurudezakA rAjA huA aura kuruvaMzakA zikhAmaNi khlaayaa| harivaMzapurANameM somaprabhakA nAma somayaza diyA hai aura unheM bAhubalIkA putra tathA somavaMza ( candravaMza ) kA kartA batAyA hai| . ukta purANoMke anusAra hastinApurakA rAjya somaprabhako diyA thA, na ki bAhubalIko / bAhubalIko to podanapurakA hI rAjya diyA thaa| somaprabha aura bAhubalIko RSabhadeva dvArA rAjya denekA kAla bhI bhinna-bhinna hai| jisa kAlameM RSabhadeva samAja-vyavasthA, varNa-vyavasthA, vivAhavyavasthA sthApita karane meM lage hue the, usa samaya daNDanItikI vyavasthAke lie anya tIna vyaktiyoMke sAtha somaprabhako bhI rAjA banAyA thA aura use kurujAMgala dezakA rAjya diyA thaa| kintu dIkSA lenese pUrva RSabhadevane apane sau putroMko rAjya diyaa| unameM bAhubalI ko podanapurakA rAjya diyaa| ina pramANoMse bAhubalIko takSazilA aura podanapura milanekI kalpanAkA nirasana ho jAtA hai| kucha paurANika ghaTanAeM hastinApurake rAjA mahApadma aura suramya dezake podanapurake rAjA siMhanAdameM bahuta samayase zatrutA calI A rahI thii| avasara pAkara mahApadmane podanapurake Upara AkramaNa kara diyA / podanapurameM sahasrakUTa nAmaka eka caityAlaya thA, jisameM eka hajAra stambha lage hue the| mahApadma caityAlayako dekhakara bar3A prasanna huaa| usake manameM bhI yaha bhAvanA jAgRta huI ki maiM bhI apane nagarameM isI prakArakA sahasra stambhavAlA caityAlaya bnvaauuNgaa| usane eka patra apane amAtyako likhA'mahAstambhasahasrasya kartavyaH saMgraho dhruvam' arthAt tuma eka hajAra stambha avazya saMgraha kara lo| patravAcakane stambhake sthAnapara stabha par3hA aura usakA artha huA ki tuma hajAra bakare ikaTThe kara lenaa| tadanusAra unhoMne eka hajAra bakare ikaTThe kara liye| jaba mahArAja Aye aura unheM vAcakakI isa bhUlakA patA calA to bar3e kruddha hue aura vAcakako kaThora daNDa diyaa| eka anusvArakI bhUlakA kaisA pariNAma niklaa| eka anya kathA isa prakAra milatI hai| pATaliputranareza gandharvadattakI putrI gandharvadattA atyanta rUpavatI thii| usane pratijJA kI thI ki jo mujhe gandharva vidyAmeM parAjita kara degA, use hI varaNa kruuNgii| aneka kalAkAra Aye aura parAjita hokara lauTa gye| eka dina vijayAdha parvatake nikaTavartI podanapurake nivAsI paMcAla upAdhyAyane gandharvadattAkI pratijJA sunii| vaha apane pA~ca sau ziSyoMko lekara pATaliputra pahu~cA aura vahA~ rAjakanyAko parAjita karake usake saMga vivAha kiyaa| 1. AdipurANa, 16 / 255-8 / 2. harivaMzapurANa, 13 / 16 / / 3. ArAdhanA kathAkoSa, kathA 95 / hariSeNa kathAkoSa, kathA 25 meM podanapurako uttarApathameM batAyA hai, jaba ki ArAdhanA kathA koSameM use suramya dezameM batAyA hai|
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 bhAratake digambara jaina tIrtha isa kathA meM podanapurako vijayAdha parvatake nikaTa batAyA hai| eka anya kathAnaka isa prakAra milatA hai| dvArakAnagarImeM vAsudeva kRSNakI mahArAnI gandharvadattAkA putra gajakumAra thaa| podanapuranareza aparAjitako parAjita karaneke lie zrIkRSNane kaI bAra prayatna kiyA, kintu vaha aparAjita hI rhaa| taba gajakumAra senA lekara aparAjitake nagara taka pahu~cA / donoM senAoMmeM bhayAnaka yuddha huaa| aura rAjakumArane aparAjita ko parAjita kara diyA / nArAyaNa zrIkRSNane usakA samucita sammAna kiyaa| kintu vijaya pAkara gajakumAra ucchRkhala ho gyaa| vaha striyoMkA zIlabhaMga karane lgaa| eka dina bhagavAn neminAthakA samavasaraNa dvArakAnagarImeM aayaa| bhagavAnkA upadeza sunakara gajakUmArako vairAgya ho gyaa| usane bhagavAnke nikaTa munidIkSA le lii| phira bihAra karate hae gajakumAra muni giranAra parvatapara phuNce| vahA~ ve dhyAna lagAkara khar3e ho gye| vahA~ pAMsula nAmaka vyaktine unapara ghora upasarga kiye| sandhiyoMmeM kIleM ThoMka dii| kintu phira bhI manirAja dhyAnase vicalita nahIM hue| unhoMne samAdhi-maraNa dvArA zarIra tyAgakara svarga prApta kiyaa| -ArAdhanA kathAkoSa, kathA 59 eka aura ghaTanAke anusAra ayodhyAnareza tridazaMjaya narezake putra jitazatrukA vivAha podanapuranareza vyAnandakI putrI vijayAke sAtha huaa| jinakI pavitra kukSise dvitIya tIrthaMkara bhagavAn ajitanAthakA janma huaa| aisA bhI ullekha hai ki bhagavAn pArzvanAtha apane pUrvabhavameM podanapurake rAjA aravindake pUrohita vizvabhatike putra marubhati the| unakA bhAI kamaTha thA jo dRSTa prakRtikA thaa| marubhatikI anupasthitimeM usane marubhUtikI strIke sAtha durAcAra kiyaa| jJAta hote hI rAjAne kamaThako kaThora daNDa diyA aura nagarase nikAla diyaa| taba kamaTha podanapurase calakara bhUtAcalapara phuNcaa| vahA~ eka tApasAzramameM kutapa karane lgaa| isa prakAra aneka paurANika ghaTanAoMkA sambandha podanapurake sAtha rahA hai| kintu itane prasiddha aura samRddha nagarakA vinAza kina kAraNoMse aura kisa kAlameM ho gayA athavA yaha prakRtike prakopase naSTa ho gayA, isa sambandhameM koI spaSTa ullekha prAcIna sAhityameM athavA itihAsa granthoMmeM kahIM bhI dekhanemeM nahIM aayaa| takSazilA takSazilA pAkistAnameM vartamAna rAvalapiNDI jilemeM thaa| kaniMghamake matAnusAra yaha 'kalAkA sarAya' se eka mIla, kaTaka aura rAvalapiNDIke bIca meM aura zAhadherIke nikaTa thaa| Ajakala yahA~ isa prAcIna nagarIke khaNDahara par3e hue haiN| ina khaNDaharoMmeM jo mIragA~vake nIce hai, ve takSazilAko sabase purAnI bastIke haiN| saiNTamArTina ise hasana abdula, jo zAhadherIse ATha mIla dUra hai, ke uttara-pazcimameM ATha mIla dUra batAtA hai| isa nagarakI sthApanA, jaisA ki pahale batAyA jA cukA hai, zrI rAmacandrake bhrAtA bharatane apane putra takSake nAmapara kI thii| takSa yahA~kA rAjA banAyA gayA thaa| kathA saritsAgarake anusAra takSazilA vitastA ( jhelama ) ke taTapara avasthita thii| 1. rAmAyaNa, uttarakANDa, 114, 201 /
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-2 235 yaha kucha samaya eka gAndhAra dezakI bhI rAjadhAnI rahI / usa samaya gAndhArameM pUrvI aphagAnistAna aura uttara-pazcimI paMjAba thaa| ___isa nagarapara sUryavaMzI rAjAoMkA bahuta samaya taka adhikAra rhaa| kintu takSake vaMzameM kauna-kauna rAjA hue, isakA koI vyavasthita aura prAmANika itihAsa nahIM miltaa| mahAbhArata yuddhane samUce AryAvarta aura vizeSakara paMjAbake rAjyoMko kamajora kara diyA thaa| ataH kahIM-kahIM utpAta hone lage the| gAndhAra dezake nAgoM ne takSazilApara adhikAra kara liyaa| kahA jAtA hai, jisa dina mahAbhArata yuddha samApta huA, usI dina abhimanyukI strI uttarAke garbhase parIkSitakA janma huA thaa| pANDavoMke pIche hastinAparako gahIpara parIkSita baitthaa| takSazilAke nAga dhIre-dhIre apanI zakti bar3hA rahe the| unhoMne paMjAbapara adhikAra kara liyaa| phira paMjAba lAMghakara hastinApurapara bhI unhoMne AkramaNa kara diyaa| aba kuru rAjya itanA niHzakta thA ki rAjA parIkSitako nAgoMne mAra ddaalaa| isa samaya takSazilAke nAgoMkA rAjA takSaka thaa| putra janamejaya pratApI rAjA thaa| usane apanI zakti khaba bar3hAyI aura apane pitAko mRtyukA badalA leneke lie nAgavaMzako nirmUla karanekA saMkalpa kara liyaa| vAsukI, kulaja, nIlarakta, koNapa, picchala, zala, cakrapAla, halomaka, kAlavega, prakAlagna, suzaraNa, hiraNyabAhu, kakSaka, kAladantaka, takSakaputra zizuroma, mahAhanu Adi aneka nAga saradAroMko samrATa janamejayane jItA jalA diyA thaa| pIche nAgarAja vAsukIke bhAgineya AstIkane bar3e anunayavinayase nAgoMkI sandhi kraayii| ina nAgoMne apanA prabhAva-vistAra khUba kiyaa| mathurApara nAgoMkI sAta pIr3hiyoMne rAjya kiyaa| kAzmIrameM bhI unakA rAjya thaa| IsA pUrva chaThA zatAbdImeM vidizAmeM nAgarAja zeSa, puraMjaya bhogI, rAmacandra, candrAMzu, nRkhavanta, dhanadharSaNa, nagara aura bhUtanada prasiddha nAgarAjA hue| jaba sikandarane bhAratapara AkramaNa kiyA, usa samaya takSazilAkA rAjA Ambhi thaa| usane sikandarase binA lar3e hI usakI adhInatA svIkAra kara lI thii| usakI sahAyatAse sikandarakI senAne sindha pAra kI aura takSazilA pahu~cakara apanI thakAna utaarii| maurya samrAT bindusArake kAlameM takSazilAne do bAra vidroha kiyaa| eka bAra azokako aura dUsarI bAra kuNAlako vahA~ vidroha dabAneko jAnA pdd'aa| vidroha dabAneke lie koI zaktikA prayoga nahIM karanA par3A, balki bar3e rocaka aura nATakIya DhaMgase svayaM zAnta ho gyaa| jaba kumAra azoka takSazilAke nikaTa pahu~cA to takSazilAke paura nagarIse sAr3he tIna yojana Age taka sAre rAsteko sajAkara maMgala ghaTa liye hue usakI sevAmeM upasthita hue aura kahane lage-'na hama kumArake viruddha haiM, na rAjA bindusAra ke| kintu duSTa amAtya hamArA paribhava karate haiN|' isake pazcAt jaba azoka rAjagaddIpara baiThA, taba usane apane putra kuNAlako takSazilAkA uparika ( gavarnara ) banAyA / kuNAla janmase hI surUpa aura sukumAra thaa| usakI A~kheM bar3I sundara 1. mahAbhArata / 2. vAyu aura brahmANDa purANa / 3. divyAvadAna /
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 bhAratake digambara jaina tIrthaM thIM / azokane vRddhAvasthAmeM tiSyarakSitA nAmaka eka yuvatIse vivAha kiyA thaa| eka bAra ekAnta pAkara tiSyarakSitA kuNAlakI A~khoMko dekhakara usapara mugdha ho gayI / vimAtAke isa ghRNita prastAvako kuNAlane asvIkRta kara diyaa| isase tiSyarakSitA usakI zatru bana gayI / avasara pAkara eka dina usane takSazilA ke paurajanoMko eka kapaTa- lekha bhejakara azokake nAmase yaha Adeza bhijavAyA ki kumArako andhA kara diyA jAye / isa Adezako pAkara paurajana bhayabhIta ho gaye / taba kuNAlane isa Adezako rAjAkA aura pitAkA Adeza mAnakara unakI AjJAko pAlanA apanA kartavya samajhA aura khuzIMse A~kheM nikalavA diiN| jaba kuNAla apanI strI kAMcanamAlA ke sAtha pATaliputra AyA aura azokako isa bhayAnaka SaDyantrakA patA calA to usane tiSyarakSitAko jindA jalavA diyA tathA jo loga isa SaDyantrameM zAmila the, unheM maravA diyA yA nirvAsita kara diyA / sAtha hI, takSazilA meM jisa sthAnapara kuNAlane apanI A~kheM nikalavAyI thIM, vahA~ stUpa khar3A karavA diyA / yaha stUpa cInI yAtrI hvAna cvAMgake samaya taka vahA~ maujUda thaa| isa stUpake khaNDahara sirakA ke Der3ha mIla pUrvameM varapala nAmaka gA~va meM par3e hue 1 ye khaNDahara rAvalapiNDIse uttara-pazcima meM 26 mIla para haiM aura kalAkA sarAya relave sTezana se 2 mIla haiM / isa nagarakI bhUmipara aba hAhadherI, sirakAya, siramukha, kacchAkoTa gA~va basa gaye haiM / IsA pUrva prathama zatAbdI meM vaikTriyAse nikAle jAnepara kuSANoMne ise apanI rAjadhAnI banAyA thA / sikandarane isako IsA pUrva 326 meM jItA thA / usake cAra varSa bAda maurya samrAT candraguptane ise apane rAjyameM milA liyA thA / IsA pUrva 190 meM DremiTriyasane ise jIta liyA aura yaha grIka rAjAoMkI bhAratIya rAjadhAnI bana gyaa| usake bAda yaha nagara zaka, pallava aura kuSANa rAjAoMke AdhipatyameM rahA / vikhyAta vizvavidyAlaya yahA~ IsAkI prathama zatAbdI taka pazcima ke balabhI, pUrvake nAlandA, dakSiNa meM kAMcIpuram aura madhya bhAratake dhana kaTakake samAna uttarApathakA prasiddha vizvavidyAlaya thA / pANini jaisA vaiyAkaraNa, vikhyAta vaidya jovaka yahIM par3he the / sambhavataH cANakyane bhI yahIM zikSA prApta kI thii| isa vizvavidyAlaya meM zastra aura zAstra donoM prakArakI zikSAkI vyavasthA thI / dUra-dUra se loga yahA~ par3hane Ate the / sirakAyase cAra mIlapara vizAla bhavanoMke bhagnAvazeSa par3e hue haiM / yahIM para yaha vizvavidyAlaya thA / isakI khyAti sudUra dezoM taka thI / jainadharmakA kendra IsApUrva 326 meM sikandara aTakake nikaTa sindha nadIko pAra karake takSazilA meM Akara ThaharA | usane digambara jaina muniyoMke ucca caritra, unnatta jJAna aura kaThora sAdhanAke sambandhameM aneka logoM se prazaMsA sunI thii| isase usake manameM digambara jaina muniyoMke darzana karanekI prabala AkAMkSA thI / jaba use yaha jJAta huA ki nagarake bAhara aneka nagna jainamuni ekAntameM tapasyA kara rahe haiM, to usane apane eka amAtya onesIkreTasako Adeza diyA- tuma jAo aura eka jimnosA phisTa (digambara jainamuni) ko Adara sahita livA lAo / onesIkreTasa vahA~ gayA, jahA~ jaMgalameM jainamuni tapasyA kara rahe the / vaha jaina saMgha ke AcArya ke pAsa pahu~cA aura kahA - AcArya ! Apako badhAI hai| paramezvarakA putra samrAT sikandara, jo saba manuSyoMkA rAjA hai, Apako apane pAsa bulAtA hai| yadi Apa usakA nimantraNa svIkAra
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-2 237 karake usake pAsa caleMge to vaha Apako bahuta pAritoSika degaa| yadi Apa nimantraNa asvIkAra karake usake pAsa nahIM jAyeMge to sira kATa legaa| zramaNa sAdhu saMghake AcArya daulAmasa ( sambhavataH dhRtisena ) sUkhI ghAsapara leTe hue the| unhoMne leTe hue hI sikandarake amAtyakI bAta sunI aura musakarAte hue bole-sabase zreSTha rAjA balAt kisIkI hAni nahIM karatA, na vaha prakAza, jIvana, jala, mAnava zarIra aura AtmAkA banAnevAlA hai, na inakA saMhAraka hai| sikandara devatA nahIM hai kyoMki usakI eka dina mRtyu avazya hogii| vaha jo pAritoSika denA cAhatA hai, ve sabhI padArtha mere lie nirarthaka haiN| maiM to ghAsapara sotA huuN| aisI koI vastu apane pAsa nahIM rakhatA, jisakI rakSAkI mujhe cintA karanI par3e, jisake kAraNa apanI zAntikI nIMda bhaMga karanI pdd'e| yadi mere pAsa suvarNa yA anya koI sampatti hotI to maiM aisI nizcinta nIMda na le paataa| pRthvI mujhe sabhI Avazyaka padArtha pradAna karatI hai, jaise bacceko usakI mAtA sukha detI hai| maiM jahA~ kahIM jAtA hU~. vahA~ majhe apanI udara pratike lie kamI nahIM, AvazyakatAnusAra saba kucha ( bhojana ) mujhe mila hI jAtA hai| kabhI nahIM bhI milatA to maiM usakI kucha cintA nahIM karatA / yadi sikandara merA sira kATa DAlegA to vaha merI AtmA ko to naSTa nahIM kara sktaa| sikandara apanI dhamakIse una logoMko bhayabhIta kare jinheM suvarNa, dhana AdikI icchA ho yA jo mRtyuse Darate hoN| sikandarake ye donoM astra hamAre lie zaktihIna haiM, vyartha haiN| kyoMki na hama svarNa cAhate haiM, na mRtyuse Darate haiN| isalie jAo, sikandarase kaha do ki daulAmasako tumhArI kisI vastuko AvazyakatA nahIM hai / ataH vaha tumhAre pAsa nahIM aavegaa| yadi sikandara mujhase koI vastu cAhatA hai to vaha hamAre samAna bana jaave|" __ AnesIkreTasane sArI bAteM samrATse khiiN| sikandarane socA-jo sikandarase bhI nahIM DaratA vaha mahAn hai| usake manameM AcArya daulAmasake darzanoMkI utsukatA jAgRta huii| usane jAkara AcArya mahArAjake darzana kiye| jaina muniyoMke AcAra-vicAra, jJAna aura tapasyAse vaha bar3A prabhAvita huaa| usane apane dezameM aise kisI sAdhuko le jAkara jJAna-pracAra karanekA nizcaya kiyaa| vaha kalyANa manise milA aura unase yanAna calanekI prArthanA kii| manine usakI prArthanA svIkAra kara lI / yadyapi AcArya kisI munike yUnAna jAnekI bAtase sahamata nahIM the| jaba sikandara takSazilAse apanI senAke sAtha yUnAnako lauTA, taba kalyANa muni bhI usake sAtha-sAtha bihAra kara rahe the| muni kalyANane eka dina mArga meM hI sikandarakI mRtyukI bhaviSyavANI kii| munike vacanoMke anusAra hI bebIlona pahu~canepara I. pU. 323 meM aparAla velAmeM sikandarako mRtyu ho gyii| matyase pahale sikandarane mani mahArAjake darzana kiye aura unase upadeza suunaa| samrATkI icchAnusAra yUnAnI kalyANa muniko Adarake sAtha yUnAna le gaye / kucha varSoM taka unhoMne yUnAnavAsiyoMko upadeza dekara dharma pracAra kiyaa| antameM unhoMne samAdhimaraNa kiyaa| unakA zava rAjakIya sammAnake sAtha citApara rakhakara jalAyA gyaa| kahate haiM, unake pASANa caraNa ethensameM kisI prasiddha sthAnapara bane hue haiN| takSazilAmeM usa samaya digambara muni rahate the, isa bAtakI puSTi aneka itihAsa-granthoMse hotI hai| ____ "elekjeNDara ( sikandara ) ne una digambara muniyoMke pAsa onesIkreTasako bhejaa| usakA 1. Mc. Crindle, Ancient India. P. 70.
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 bhAratake digambara jaina tIrtha kahanA hai ki usane takSazilAse 20 sTaiDIja dUra 15 vyaktiyoM ko vibhinna mudrAoMmeM khar3e hue, baiThe hue yA leTe hue dekhA, jo bilakula nagna the| ve zAma taka ina AsanoMse nahIM hilate the| zAmake samaya ve zaharameM A jAte the| sUryakA tApa sahanA sabase kaThina kAma thaa|" __-plUcArca, aiMziyeNTa iNDiyA, pR.71 ___ "digambara jaina dharma prAcIna kAlase abataka pAyA jAtA hai| isase yaha niSkarSa nikalatA hai ki jimnosophisTa, jinako yUnAniyoMne pazcimI bhAratameM dekhA thA, ve jaina the, ve brAhmaNa yA bauddha nahIM the| sikandarane digambara muniyoMkA samudAya takSazilAmeM dekhA thaa| unameM se kalyANa nAmaka muni phArasa taka usake sAtha gye| isa yugameM isa dharmakA upadeza caubIsa tIrthaMkaroMne diyA hai aura mahAvIra unameM antima tIrthaMkara haiN|" -I. AI. thAmasa kRta 'dI lAipha oNpha buddha' isI pustakameM eka sthAnapara likhA hai ki sikandarake AdamiyoMne jaina-bauddha dharmako vaikTriyA, auksiyAnA tathA aphagAnistAna tathA bhAratake bIcakI ghATiyoMmeM unnata rUpase phailA huA pAyA thaa| mejara janarala je. esa. Ara. phalA~gane bhI apanI pustaka 'tulanAtmaka dharma-vijJAna (Science of Comparative Religions) meM takSazilAmeM digambara jainamuniyoM ke pAye jAne aura sikandarake sAtha kalyANa nAmaka digambara jaina munike jAne kI bAtakA samarthana kiyA hai| ina pramANoMse yaha siddha hotA hai ki sikandarake AkramaNake samaya takSazilA jaina dharmakA kendra thA aura yahA~ aneka digambara jaina muni rahate the|
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-3 uttarapradezake digambara jaina tIrthoM - kA saMkSipta paricaya aura yAtrA-mArga
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ dillI ___ yaha bahuta prAcIna zahara hai| mugalakAlase yaha bhAratako rAjadhAnI rahI hai| Ajakala bhI yaha bhAratako rAjadhAnI hai| kendrIya sarakArakA sacivAlaya, lokasabhA, rAjyasabhA, suprImakorTa, senAkA mukhyAlaya yahIMpara hai| bhAratako svatantratAke bAda dillIkA jitanA vikAsa huA hai, utanA dezake kisI nagarakA nahIM huaa| aba to yaha vyApArika kendra bhI ho gayI hai| yahA~ jainoMkI saMkhyA lagabhaga eka lAkha hogii| prAyaH sabhI mahalloM aura kaoNloniyoMmeM digambara jaina mandira haiN| mukhya mandira isa prakAra haiM : lAla mandira (lAla kileke sAmane cA~danI caukameM, nayA mandira dharmapurA), digambara jaina mandira seThakA ku~cA, paMcAyatI mandira, meru mandira aura masajida khajUra, vaidavAr3A, pahAr3I dhIraja, dillI geTa, dariyAgaMja, jayasiMgapurAke mndir| yahA~ akhila bhAratIya digambara jaina pariSad, pariSad parIkSA borDa, digambara jaina bhagavAn mahAvIra 2500vA~ nirvANa mahotsava samitike kAryAlaya haiN| bhAratavarSIya jaina bAla Azrama, aura vIra sevA mandirake bhavana yahIMpara haiN| Thaharaneke lie kU~cA bulAkI begamameM 2, dharmapurA, vedavAr3AmeM 1-1, pahAr3I dhIrajameM 1, dariyAgaMjameM makkhanalAlajI jainakI dharmazAlA hai| darzanIya sthAnoMmeM pArliyAmeNTa hAusa, rASTrapati bhavana, kutubamInAra, cir3iyAghara, ajAyabaghara, lAla kilA, purAnA kilaa| humAyU~kA makabarA, ndhI samAdhi Adi haiN| yahA~ dezake sabhI bhAgoMse releM AtI haiN| zahara meM ghamaneke lie DI. TI. sI. ko baseM, TaiksI, phora sITara, TU sITara skUTara, tA~ge, rikze Adi kI suvidhA hai| bar3AgA~va dillIse basa dvArA dillI-sahAranapUra sar3akapara 22 ki. mI. khekhar3A jAnA caahie| basa sTaiNDa para tA~ge aura rikze milate haiN| basa sTaiNDase meraThake basa sTaiNTa para jAkara meraThavAlI basase athavA rikze dvArA bar3AgA~va jA sakate haiN| khekhar3Ase bar3AgA~va 5 ki. mI. hai jisameM 2 ki. mI. kaccA mArga hai| yaha atizaya kSetra hai| yahA~ bhagavAn pArzvanAthakI camatkArI pratimA hai| loga yahA~ manautI manAne Ate haiN| yahA~ jaina dharmazAlA hai| kintu khekhar3AmeM ThaharanemeM adhika suvidhA / rahatI hai| khekhar3A bar3I maNDI hai| hastinApura ___ khekhar3A se hastinApura lagabhaga 90 ki. mI. hai| dillIse meraTha 60 ki. mI. aura meraThase hastinApura 37 ki. mI. hai| hastinApurameM bhagavAn RSabhadevako rAjakumAra zreyAnsane sarvaprathama AhAra diyA thaa| bhagavAn zAntinAtha, kunthunAtha aura aranAthake garbha, janma, tapa aura jJAnakalyANaka yahIMpara hae the| ye tIrthaMkara bhI the aura cakravartI bhI the| bali Adi mantriyoMne akampanAcArya Adi 700 muniyoMpara jaba ghora upasarga kiye, taba muni viSNukumArane yahIMpara una muniyoMkI rakSA kI thii| kaurava-pANDava yahIMke rahanevAle the / yahA~ rAjA harasukharAyakA banavAyA huA jainamandira hai| usake sAmane 31 phuTa U~cA
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 bhAratake digambara jaina tIrtha mAnastambha hai| mandira meM bhagavAn zAntinAthakI mUlanAyaka pratimA hai| isake pIche eka mandira aura hai / usameM lagabhaga 6 phuTakI bhagavAn zAntinAthakI khaDgAsana pratimA darzanIya hai| kSetrase 3 mIla dUrapara bhagavAn zAntinAtha, eka kampAuNDameM bhagavAn kunthunAtha arau arahanAtha tathA usase Age bhagavAn mallinAthakI ToMke haiN| kSetrase ToMkoM taka kaccA mArga hai| tA~ge dvArA jA sakate haiN| ___ kSetrapara Thaharaneke lie kaI dharmazAlAe~ banI huI haiN| kSetrapara digambara jaina gurukula, aura mumukSu Azrama sthita haiN| kSetrakA vArSika melA kArtikI aSTAhnikAmeM hotA hai| phAlgunI aSTAhnikA aura jyeSTha kRSNA 14 ko choTe mele hote haiN| zrInagara __ hastinApurase meraTha vApasa Akara murAdAbAda jAnA caahie| vahA~se murAdAbAda-haridvAra lAinake najIbAbAda sTezanapara utarakara basa dvArA koTadvAra hote hae zrInagara 160 ki. mI. hai RSikezase zrInagara basa mArgase 107 ki. mI. par3atA hai| jaina mandira alakanandA nadIke taTapara avasthita hai| Thaharaneke lie jaina dharmazAlA banI huI hai| yahA~ bhagavAna pArzvanAthakI eka pratimA hai, jisake camatkAroMke bAremeM aneka kiMvadantiyA~ pracalita haiN| kailAsa aura badarInAtha zrInagarase basa dvArA rudra prayAga hote hue kedAranAtha, badarInAtha jA sakate haiN| pakkI sar3aka hai| badarInAthakI mUrti vastutaH bhagavAn RSabhadeva kI mUrti hai| yaha do bhujAvAlI padmAsana pratimA hai| do bhujAe~ nakalI lagAyI huI haiN| nhavanake pazcAt mUrtiko alaMkRta kiyA jAtA hai| taba mandirake paTa khole jAte haiM aura taba 'nirvANa-darzana' karAyA jAtA hai| bolI lenepara kucha logoMko nhavanake samaya digambara mUrtike darzanakI anumati prApta ho jAtI hai| yahA~ bhagavAna RSabhadevane tapasyA kI thii| nAbhirAja aura marudevIne yahIMpara tapasyA kI thii| bhagIrathane yahIM gaMgAke kinAre tapa kiyA thaa| unhIMke nAmapara gaMgAkI eka dhArAkA nAma bhAgIrathI ho gayA hai| badarInAthase kailAsa-yAtrAkA mArga Ajakala banda hai| badarInAthase jozImaTha hote hue nItI ghATI 94 ki. mI. hai| yaha bhAratIya sImAkA antima gA~va hai| isase Age hotI gA~va 11 ki. mI. hai| yahA~ cInI senAkI caukI hai| isase Age kailAsa takakA sArA pradeza cInake Adhipatya meM hai| ahicchatra badarInAthase basa dvArA RSikeza lauTakara vahA~se rela dvArA murAdAbAda, murAdAbAdase candausI aura candausIse A~valA sTezana jAnA caahie| A~valA sTezanase ahicchatra 18 ki. mI. hai| sTezanase kSetra taka jAneke lie tA~ge milate haiN| isa kSetrapara bhagavAn pArzvanAthake Upara saMvaradevane upasarga kiyA thaa| nAgakumAra jAtike dharaNendra aura padmAvatIne bhagavAnke Upara sarpaphaNa phailA diyA aura bhagavAnko Upara uThA liyaa| tabhI bhagavAnko kevalajJAna ho gyaa| indra aura devoMne Akara bhagavAnke kevalajJAnakI pUjA kI aura samavasaraNakI racanA kii| bhagavAnne
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-3 243 vahIM para apanA prathama upadeza diyA / ahicchatrameM bhagavAn pArzvanAthako mUlanAyaka pratimA hai, jise 'tikhAlavAle bAbA' kahA jAtA hai| unake camatkAroMkI aneka kiMvadantiyA~ pracalita haiM / ahicchatrase mile hue rAmanagarake mandirameM bhagavAn pArzvanAthakI bhavya pratimA hai| kahA jAtA hai ki yahIM para bhagavAnke phaNapara pAtrakezarI nAmaka brAhmaNa vidvAnko apanI zaMkAkA uttara likhA huA milA thA, jisase unhoMne jainadharmaM svIkAra kara liyA aura ve prasiddha AcArya pAtrakezarI ke rUpameM vikhyAta hue / caurAsI mathurA A~valA sTezanase alIgar3ha - hAtharasa hote hue mathurA AnA cAhie / mathurA jaMkazana se 5 ki. mI. caurAsI siddhakSetra hai / yahA~se antima kevalI jambUsvAmIko nirvANa prApta huA thA / vidyuccara Adi 500 muniyoMpara yahIM para bhayAnaka upasargaM huA thA / manu Adi saptarSiyoM ke prabhAvase nagara meM phailA huA marI roga zAnta huA thA / yahA~ kaMkAlI TIle tathA anya sthAnoMse aneka jaina mUrtiyA~, AyAgapaTTa Adi nikale the / unameM se kucha sAmagrI yahA~ke ajAyabaghara meM surakSita hai / yaha sAmagrI darzanIya hai / kSetrake atirikta ghiyAmaNDI, ghATI, jayasiMhapurAmeM bhI mandira haiM / seThajIkI havelImeM eka caityAlaya hai / eka mandira vRndAvana meM hai / kSetrapara dharmazAlA banI huI hai / ghiyAmaNDI meM bhI eka jainadharmazAlA hai / AgarA mathurAse rela yA basa dvArA AgarA AnA cAhie / Thaharaneke lie motIkaTarA digambara jaina bar3A mandirakI dharmazAlA aura kacaur3A bAjAra belanagaMjakI jaina dharmazAlA adhika suvidhAjanaka haiM | AgarA meM 36 digambara jaina mandira haiM / unameM motIkaTarA, belanagaMja, dhUliyAgaMja, rAjAmaNDI, naI maNDI aura chIpITolA ke mandira bar3e haiM / rozana muhallemeM zItalanAthajIkA mandira hai / isa mandira para zvetAmbara samAjakA adhikAra hai / kevala bhagavAn zItalanAthakI mUrti hI digambara hai, zeSa saba mUrtiyA~ zvetAmbara haiM / zItalanAtha svAmIkA abhiSeka prAtaH chaha baje hotA hai / usa samaya mUrti apane asalI rUpameM hotI hai / yaha mUrti atyanta cittAkarSaka aura atizayasampanna hai / tAjagaMjake mandirameM cintAmaNi pArzvanAthakI vaha mUrti virAjamAna hai, jisakI pUjA kavivara banArasIdAsa Adi karate the / yahA~ tAjamahala, lAla kilA, sikandarA darzanIya hai / phatahapura sIkarI bhI darzanIya hai jo AgarAse 11 ki. mI. hai / zaurIpura AgarAse basa dvArA baTezvara jAnA caahie| AgarAse baTezvara 70 ki. mI. hai| yahA~ jaina mandira aura dharmazAlA hai / isa mandirakI do maMjileM jamunAke andara haiM / isameM bhagavAn ajitanAtha - kI mUrti atyanta bhavya hai / - baTezvara se zaurIpura lagabhaga 4 ki. mI. hai| mArga kaccA hai / jIpa, PSI sakatI hai / yahA~para teIsaveM tIrthaMkara bhagavAn neminAthake garbhaM aura janma-kalyANaka manAye ye the / pratiSThamuniko yahA~ kevalajJAna huA thaa| muni dhanyako yahIM mokSa prApta huaa| muni alasatkumAra aura yama muniko bhI yahA~se nirvANa huA thA / phIrojAbAda baTezvarase basa dvArA phIrojAbAda jAnA cAhie / yahA~ seTha chadAmIlAlajI dvArA nirmita 32
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 bhAratake digambara jaina tIrtha mandira darzanIya hai| yahA~ dharmazAlA bhI hai / Thaharane Adiko acchI suvidhA hai| zahara meM candAprabhu mandira meM bhagavAn candraprabhakI sphaTika pratimA atyanta sundara hai| sphaTikakI itanI bar3I aura sundara mUrti sambhavataH kahIM nahIM hai| yaha zahara cUr3iyoMke vyavasAyake lie sAre dezameM prasiddha hai| candavAra phIrojAbAdase candavAra 6 ki. mI. hai| mArga kaccA hai| kevala jIpa dvArA jAnA hI suvidhAjanaka hai aura vaha bhI kisI paricitako sAtha le jAkara / yahA~ kevala pA~ca pratimAe~ haiM, jo lagabhaga eka hajAra varSa prAcIna haiN| marasalagaMja candavArase vApasa phIrojAbAda Akara marasalagaMja jAnA caahie| phIrojAbAdase kSetra 22 ki. mI. hai| pharihA-koTalA-phIrojAbAda, TUMDalA-eTA roDa athavA pharihA-mainaparI roDakI kisI basase pharihA utaranA caahie| pharihAse kSetra 6 phalAMga hai| yaha atizaya kSetra hai| yahA~ prati tIsare varSa melA bharatA hai| kampilA ____ phIrojAbAdase basa dvArA pharrukhAbAda athavA rela dvArA kAyamagaMja jAnA caahie| phIrojAbAdase kAyamagaMja 157 ki. mI. hai| kAyamagaMjase kampilA 6 ki mI. hai| pakkI sar3aka hai| basa aura ikke barAbara milate haiN| yahA~ bhagavAn vimalanAthake garbha, janma, tapa aura jJAna kalyANaka hue the| rAjA drupadakI putrI draupadIkA svayaMvara yahIM huA thaa| yahA~kA vArSika melA caitra kRSNA amAvasyAse caitra zuklA tRtIyA taka hotA hai| ilAhAbAda ___kAyamagaMjase rela dvArA kAnapura jAnA cAhie jo 170 ki. mI. hai| tathA kAnapurase ilAhAbAda rela mArga dvArA 192 ki. mI. hai| ilAhAbAdakA prAcIna nAma purimatAla thaa| bhagavAn RSabhadevane yahA~ eka vaTavRkSake nIce baiThakara tapasyA kI aura vahIM kevalajJAna prApta ho gyaa| jisase usa vaTavRkSako akSayavaTa kahane lage tathA parimatAlakA nAma prayAga ho gyaa| vaha akSayavaTa (vaMza paramparAse ) kileke bhItara abataka maujUda hai| bhagavAnkA prathama samavasaraNa bhI yahIM lagA thA aura unakA prathama upadeza yahIM huA thaa| yahA~ke saMgrahAlayameM kaI jaina mUrtiyA~ haiM jo itihAsa aura kalAkI dRSTise mahattvapUrNa haiM / yahA~ saMgama, neharU bhavana Adi darzanIya haiM / kauzAmbI ilAhAbAdase basa dvArA kauzAmbI 60 ki. mI. dUra hai| yahA~para bhagavAn padmaprabhuke garbha aura janma kalyANaka hue the| candanabAlAne yahIM bhagavAn mahAvIrako AhAra diyA thaa| yahA~ eka mandira aura dharmazAlA hai| basa kauzAmbIke resTa hAusa taka jAtI hai| yahA~se lagabhaga tIna ki. mI. kacce mArgase kSetra taka pahu~ca sakate haiN| pabhosA yaha kSetra yamunAke taTapara kauzAmbIse prAyaH 10 ki. mI. dUra eka choTI-sI pahAr3Ipara hai| kauzAmbIse yamunAke rAste nAva dvArA lagabhaga 10ki. mI. hai| akilasarAyase pacchima sarIrA
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-3 245 taka baseM bhI calatI haiN| pacchima sarIrAse yaha kSetra lagabhaga pA~ca ki. mI. hai, mArga kaccA hai| yahIMpara bhagavAn padmaprabhune dIkSA lI thI aura yahIM unheM kevalajJAna huA thaa| nArAyaNa zrIkRSNakA nidhana jaratkumArake bANase yahIMpara huA thaa| yahA~ padmaprabhu bhagavAnkI mUrtimeM adbhuta camatkAra hai| vaha mUrti bAdAmI varNakI hai| kintu jaise-jaise sUrya madhyAhnakI ora car3hatA hai, mUrtikA raMga raktavarNa hotA jAtA hai phira ghaTate ghaTate zAmako vaha apane asalI rUpameM A jAtI hai| dUsarA camatkAra yaha hai ki yahA~ kezarako varSA hotI hai| vizeSataH kArtika sudI 13 aura caitra sudI 15 ko khUba kezara barasatI hai / yahA~kI mUrtiyA~ bahuta prAcIna haiN| lakhanaU pabhosAse vApasa ilAhAbAda Akara vahA~se lakhanaU jAnA caahie| ilAhAbAdase lakhanaU sIdhI lAina hai / yadi lakhanaU na jAnA ho to ilAhAbAdase basa aura TreneM sIdhI ayodhyA jAtI haiM / ilAhAbAdase ayodhyA 160 ki. mI. hai| lakhanaUmeM cArabAga sTezanake pAsa hI munnelAla kAgajIkI dharmazAlA hai| dharmazAlAmeM mandira bhI hai| isake atirikta cauka, yahiyAgaMja, DAlIgaMjake mandira bhI darzanIya haiN| darzanIya sthAnoMmeM myUjiyama, ( yahA~ bahuta jaina sAmagrI rakhI huI hai ), cir3iyAghara. choTA-bar3A imAmabAr3A Adi darzanIya haiN| ayodhyA ___ lakhanaUse ayodhyA 135 ki. mI. hai| rAyagaMja muhalle meM bar3I mUrti bhagavAn RSabhadevakI virAjamAna hai / mandirake Age udyAna aura dharmazAlA hai| kaTarA muhallemeM purAnA mandira hai aura dharmazAlA hai| sTezanase donoM jagahake lie rikze barAbara milate haiN| ayodhyAkI racanA devoMne kI thii| yahA~ RSabhadeva, ajitanAtha, abhinandananAtha, sumatinAtha aura anantanAtha ina pA~ca tIrthaMkaroMke garbha, janma, tapa aura kevalajJAna kalyANaka hue the| kevala RSabhadevakA jJAnakalyANaka prayAgameM huA thaa| ina pA~coM tIrthaMkaroMkI ToMkeM banI huI haiN| kaTarA muhallAmeM sumatinAthakI, sarayU nadIke kinAre anantanAthakI, kaTarA skUlake pAsa abhinandananAthakI, isake pAsa hI muni zItalanAthakI, baksariyA TolAmeM RSabhadevakI, aura begamapurAmeM ajitanAthakI ToMke haiN| cakravartI bharata, jinake nAmapara isa dezakA nAma bhAratavarSa par3A, bhagavAn rAmacandra aura sItAkI krIr3AsthalI yahI nagarI thI / hindU, bauddha, sikha aura musalamAna sabhI isako apanA tIrtha mAnate haiN| yahA~ caitrakRSNA 7 se 9 taka melA hotA hai| ratanapurI ayodhyAse ratanapurI 24 ki. mI. hai| baseM milatI haiN| yaha phaijAbAda-bArAbaMkI roDake kinArepara sar3akase 2 phalAMgapara raunAhI gA~va hai| gA~vake andara digambara samAjake do mandira haiN| yahA~ bhagavAn dharmanAthake garbha, janma, dIkSA aura jJAnakalyANaka hue the tathA unhoMne yahIMpara dharmacakra pravartana kiyA thaa| yahA~ choTI-sI dharmazAlA bhI hai| trilokapura ayodhyAse bArAbaMkI sar3aka mArga dvArA 167 ki0 mI0 hai| basa aura rela jAtI haiN| bArAbaMkIse basa yA TaimpU dvArA vindaurA nahara 19 ki. mI. taka pakkI sar3aka hai| vahA~se bAyIM
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha ora naharake kinAre kacce mArgase 6 ki. mI. dUra trilokapura gA~va hai| vindaurA sTezanase 5 ki. mI. par3atA hai| sAikila dvArA yA paidala jA sakate haiN| yahA~ do digambara jaina mandira haiN| neminAtha bhagavAnkA mandira atizaya kSetra kahalAtA hai| kahate haiM vahA~ jAkara logoMkI manokAmanAe~ pUrNa ho jAtI haiN| zrAvastI trilokapurase bArAbaMkI Akara vahA~se rela yA basa dvArA gauNDA-balarAmapura hokara zrAvastI AnA caahie| yahA~ bhagavAn sambhavanAthake garbha, janma, tapa aura jJAnakalyANaka hue the| yahA~se muni mRgadhvaja, muni nAgadatta mukta hue the| jainanareza sudRr3hadhvaja athavA suhaladevane mahamUda gajanavIke bhAnaje aura sipahasAlAra saiyada sAlAra masaUda gAjIko yahIM parAsta kiyA thaa| alAuddIna khilajIne yahA~ke mandiroM, mUrtiyoM, vihAroM aura stUpoMko tor3akara khaNDahara banA diyaa| bhagavAn sambhavanAthakA prAcIna mandira jIrNazIrNa dazAmeM vahA~ aba bhI khar3A hai| Ajakala yaha somanAthakA mandira kahalAtA hai| kahA jAtA hai ki isake nikaTa aThAraha jaina mandira the, jo aba khaNDaharoMke rUpameM par3e hue haiN| kSetrapara navIna mandira aura dharmazAlA bana gaye haiN| vArANasI yahA~ ayodhyAse bhI jA sakate haiM aura cAheM to kAnapurase vArANasI, lakhanaU, ilAhAbAda, ayodhyA aura zrAvastI jA sakate haiM tathA zrAvastIse sIdhe gorakhapura hote hue kAkandI, kakubhagrAma jA sakate haiN| vArANasImeM do tIrthaMkaroM-supArzvanAtha aura pArzvanAthake garbha, janma, tapa aura jJAnakalyANaka hue the| bhelUpurAmeM pArzvanAtha tathA bhadainIghATameM supArzvanAthakA janma huA thaa| bhelUpurAmeM eka mandira aura dharmazAlA digambara aura zvetAmbara samAjakI sammilita haiN| eka hI vedIpara digambara pratimAe~ bhI haiM aura zvetAmbara pratimAe~ bhI haiN| isI prakAra dharmazAlAmeM bhI donoM Thahara sakate haiN| donoM hI samAjoMke kAryAlaya yahA~para haiN| isa mandirake alAvA yahA~ do mandira digambara samAjake haiN| sammilita mandirake bagalameM jo digambara mandira hai, usameM kaI pratimAeM lagabhaga eka hajAra varSa prAcIna haiN| bAhara jo digambara mandira hai, usameM vedIpara sonekA kAma, dIvAloMke citra tathA padmAvatI devIkI mUrti vizeSa ullekhanIya hai| bhadainIghATameM syAdvAda mahAvidyAlayakA bhavana hai| usake Upara supArzvanAtha bhagavAnkA mandira hai| mandirake nIce gaMgA baha rahI hai| isake pAsa hI chedIlAlakA mandira hai| kucha loga ise supArzvanAthakI janmabhUmi mAnate haiN| maidAginameM digambara jaina dharmazAlA hai| yahA~ ThaharanekI acchI suvidhA hai| dharmazAlAke bIcameM mandira bhI banA huA hai| siMhapurI vArANasIse sar3aka mArga dvArA 6 ki. mI. sAranAtha hai| vArANasIse moTara, TaiksI Adi barAbara milatI haiN| yahA~ bhagavAn zreyAnsanAthake garbha, janma, tapa aura jJAnakalyANaka hue the| mandirake bAhara hI eka stUpa banA huA hai| kucha loga ise samrATa azokakA banAyA huA mAnate haiM aura kucha samrAT samprati dvArA nirmita mAnate haiN|
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-3 candrapurI - siMhapurIse candrapurI 17 ki. mI. hai| isa gA~vakA nAma candrAvatI hai jo vArANasIgorakhapura roDapara sar3akase haTakara 2 ki. mI. dUra avasthita hai| 2 ki. mI. kA yaha mArga kaccA hai kintu savArI calI jAtI haiN| yahA~ bhagavAn candraprabhake garbha, janma, tapa aura jJAnakalyANaka hue the| jaina mandira gaMgAke taTapara sthita hai| yahA~ dharmazAlA bhI banI huI hai| kAkando vArANasIse devariyA jAnA cAhie / vahA~se TaiksI Adi dvArA kAkandI jA sakate haiM / yaha devariyA-salemapura mArgapara 14 ki. mI. sar3aka mArgase calakara aura 1 mIla kaccA rAstA pAra karake kAkandI kSetra pahuMcate haiN| yahA~ bhagavAn puSpadantake garbha aura janma kalyANaka hue the| abhayaghoSa muniko yahIMse nirvANa huA thaa| isa sthAnakA vartamAna nAma khukhundU hai| kakubhagrAma ___ isa sthAnako Ajakala 'kahAU~' kahate haiN| yaha kAkandIse 16 ki. mI. hai| mArga kaccA hai| basa, jIpa jA sakatI haiN| yahA~ puSpadanta bhagavAnke tapa aura jJAna kalyANaka hue the| ___ yahA~ 24 phuTa U~cA pASANakA prAcIna mAnastambha hai jo I. san 460 kA hai| stambhameM nIceke bhAgameM savA do phuTa avagAhanAkI pArzvanAtha pratimA hai tathA stambhake zIrSapara pA~ca tIrthaMkara pratimAe~ haiN| isake nikaTa hI do khaNDita jaina pratimAe~ haiM jo guptakAlakI lagatI haiM / pAbA ( navIna ) kucha loga saThiyA~va gA~vako pAvA mAnate haiN| yaha devariyAse kasiyA ( kuzInArA ) hote hue 56 ki. mI. hai| yahA~ eka choTA-sA gAMva TIloM para basA huA hai| cAroM ora TIle aura khaNDahara dikhAI par3ate haiM / abhI taka yahA~ koI jaina mUrti yA mandira nahIM nikalA hai| devagar3ha pAvAse lauTakara kAnapura hote hue jhA~sI-lalitapura rela dvArA pahu~canA caahie| lalitapurase basa dvArA devagar3ha 32 ki. mI. hai| pakkI sar3aka hai| mArga pahAr3I ghATiyoMmeM hokara jAtA hai| yaha kSetra eka pahAr3Ipara hai| usake nIce betavA nadI bahatI hai| pahAr3Ike nIce digambara jainadharmazAlA, sAhU jaina myUjiyama aura digambara jaina mandira hai| isake pAsa hI guptakAlakA eka mandira hai, jise dazAvatAra mandira kahate haiN| tathA vanavibhAgakA vizrAmagRha hai| pahAr3Ipara prAcIna durgakI dIvAra hai, jisake pazcimameM kuMjadvAra aura pUrvameM hAthI daravAjA hai| isa dIvArake bAda phira eka dUsarI dIvAra AtI hai| ise dUsarA geTa kahate haiN| isake bhItara hI jaina mandira haiN| isa dIvArake bhItara bhI eka dIvAra hai, jisake donoM ora khaNDita-akhaNDita asaMkhya-mUrtiyA~ haiN| yahA~ choTe-bar3e kula 40 jaina mandira haiM / 29 pASANa stambha haiM tathA lagabhaga 500 abhilekha haiN| yahA~kI mUrtiyA~, mandira aura stambha zilpa-kalAke utkRSTa udAharaNa haiN| yahA~ paMca parameSThiyoM, zAsana devatAoM, deva-deviyoM, tIrthaMkara mAtA, maMgala cihnoM AdikA aMkana bahuta sundara huA hai| yaha eka atizaya kSetra hai / kahate haiM, jaba kabhI rAtrimeM deva aba bhI yahA~ pUjanake lie Ate haiN| aisI bhI kiMvadantI hai ki yahA~ bhagavAn zAntinAthake darzana karanese manokAmanA pUrNa ho jAtI hai|
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrthaM 248 karaguvA~ yaha kSetra sadara jhA~sIse lakhanaU roDapara sAr3he tIna mIla dUra hai| tIna mIla taka pakkI sar3aka hai tathA AdhA mIla kaccA mArga hai / yahA~ eka parakoTA banA huA hai / yahA~ dharmazAlA ke kucha kamare bane hue / dharmazAlA ke pAsameM eka purAnI mar3hiyA banI huI hai| usake nIce eka bhayarA ( talaghara ) banA huA hai / usameM 20 pratimAe~ haiM, jo kAphI prAcIna haiM / " pavAjI yaha jhA~sI 49 ki.mI. aura lalitapurase 48 ki. mI. hai tathA ina donoM sthAnoMke madhyavartI basaI athavA tAlabehaTa sTezanase yaha kSetra 8-9 mIla hai / sar3akapara kar3esarA sthAna hai jahA~se yaha kSetra sar3akase utarakara 2 mIla par3atA hai| basa aura jIpa jA sakatI hai / yaha do pahAr3iyoM ke bIca meM sthita hai / kSetrake pazcimameM betavA nadI bahatI hai| eka ora celanA nadI hai / do pahAr3iyoM meM se eka siddhoMkI pahAr3I kahalAtI hai / isake Upara do mar3hiyA banI huI haiM / isa pahAr3Ipara prAcIna kAlameM eka jaina mandira thA, jisake avazeSa aura kucha khaNDita mUrtiyA~ par3I huI haiM / loga ise nAyakakI gar3hI kahate haiM / bhoyaremeM 6 jaina mUrtiyA~ haiN| eka mUrti yahA~ bAvar3Ise nikalI thI / usapara saMvat 299 aMkita hai / kucha loga nirvANakANDameM AyA huA pAvAgiri siddha kSetra isI kSetrako mAnate haiM / ve kahate haiM ki svarNabhadra Adi muni apane samasta karmoMkA nAza karake yahA~ vimukta hue haiN| kSetrapAla lalitapura yaha sthAna sTezanase tIna mIla hai / isameM eka kampAuNDameM pA~ca jaina mandira bane hue haiN| unameM se eka bhoMyare meM hai / bhoyaremeM 12 pratimAe~ tIrthaMkaroMkI haiM aura 35 devI-devatAoMkI pratimAe~ haiM / kSetrapAla dharmazAlA bhI banI huI hai / dudhaI yaha devagar3ha se 30 ki. mI. aura lalitapurase vAyA jAkhalauna lagabhaga 50 ki. mI. hai| isa dudhaI gA~vakA purAnA nAma 'maholI' hai / yahA~ tIna mandiroMke khaNDahara par3e hue haiN| ye sabhI purAtattva vibhAga ke antargata haiM / kucha mUrtiyA~ acchI dazAmeM haiM tathA 66 mUrtiyA~ khaNDita dazAmeM par3I huI haiN| do mUrtiyA~ kramazaH 14 || phuTa aura 11 phuTa avagAhanA kI haiN| ye saba khulemeM par3I huI haiM / kucha mUrtiyoMke sira kATa DAle gaye haiM / dudhaIkA nAma 'neminAthakI barAta' bhI hai / cA~dapura- jahAjapura lalitapura- bInA lAinapara dhaurrA sTezana hai| sTezanase AdhA mIla dUra jaMgalameM donoM kSetra haiN| relave lAinake pUrva meM cA~dapura aura pazcimameM jahAjapura hai / ina sthAnoMpara aura AsapAsa meM bahuta-sI mUrtiyA~ par3I huI haiN| eka koTake bhItara tIna mandira haiM / inameM 17 phuTa aura 12 phuTakI bhI mUrtiyA~ maujUda haiN| relave lAinakI dUsarI ora bhI bhagna mandira aura mUrtiyA~ bahuta haiM / bAnapura yaha kSetra lalitapurase mahAraunI hote hue 53 ki. mI. hai| yahA~ gA~va ke bAhara kSetrapAlakA mandira hai / mandirake cAroM ora koTa hai| koTake andara 5 mandira haiM / inameM eka sahasrakUTa caityAlaya hai, jo lagabhaga eka hajAra varSa prAcIna hai /
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-3 242 madanapura yaha sthAna lalitapurase baraudiyA kalA~ hokara 75 ki. mI. hai, roDa pakkA hai / lalitapura se maharaunI hokara 83 ki. mI. hai, jisameM 62 ki. mI. pakkI sar3aka hai / AgekA 21 ki. mI. jo kaccA rAstA thA, aba pakkA ho gayA hai| yaha kSetra eka pahAr3Ipara hai / lalitapurase maharaunI, mar3AvarA hokara madanapura taka baseM pratidina AtI-jAtI haiN| pahAr3Ike tIna konoMpara tIna mandira bane hue haiN| bar3e mandira meM eka 12 phuTakI tathA do ATha-ATha phuTakI mUrtiyA~ haiM / tathA inase choTI 19 mUrtiyA~ haiM / yaha sthAna paMcamar3hI kahalAtA hai / uttara-pazcimakI ora kone meM kucha mandira milate haiM / yaha sthAna campomar3hI kahalAtA hai / yahA~ bhI bIcakA mandira acchI hAlata meM hai / tIsare kone meM bIcakA mandira ThIka dazAmeM hai, zeSa 4 mandira bhagnadazA meM haiM / isa sthAnako modImaTha kahate haiM / pahAr3Ipara aneka jaina mUrtiyA~ khaNDita dazA meM par3I haiM / pAsameM eka nadI bhI hai, vahA~ bhI jaina mUrtiyA~ milatI haiM / bAlAbehaTa lalitapurase mAlathauna hokara yaha kSetra 53 ki. mI. hai, jisameM 40 ki. mI. pakkA roDa hai tathA 13 ki. mI. kaccA mArga hai / yaha atizaya kSetra hai / yahA~ mukhya pratimA kAle pASANakI savA phuTa avagAhanAkI bhagavAn pArzvanAthakI hai| yaha sA~valiyA pArzvanAthake nAmase prasiddha hai / isake atizayoMkI kAphI kiMvadantiyA~ pracalita haiM / yahA~ dharmazAlA bhI hai / serona yaha kSetra kSetrapAla lalitapurase 21 ki. mI. hai| yahA~ eka parakoTeke bhItara 6 mandira haiM / yaha kSetra jaMgalameM hai| kSetrapara lagabhaga Der3ha sau mUrtiyA~ haiM / lagabhaga eka mIla dUra mandiroM aura mUrtiyoM ke bhagnAvazeSa par3e hue haiN| eka tAlAba meM bhI kucha mUrtiyA~ par3I haiM / sIrauna lalitapurase mar3AvarA hokara 74 ki. mUrti hai / kintu jaMgalameM tathA gA~vake makAnoM meM mI. hai| yahA~ eka bhagna mandira hai, jisameM eka bahuta-sI mUrtiyA~ haiM / Avazyaka sUcanA jo loga uttarapradezake tIrthoMkI yAtrA karake bihArake tIrthoMkI yAtrAke lie jAnA cAheM, unheM devariyA se chaparA hote hue sIdhe vaizAlI nikala jAnA caahie| ve devagar3ha aura usake nikaTavartI aura tIrthoMkI yAtrA bAdameM kara sakate haiM /
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ akRtrima caityAlaya jayamAlA paM. dilasukha agni purANa - maharSi vyAsa anekArya koSa-kavi dhanaMjaya abhidhAna cintAmaNi AcArya hemacandra abhidhAna rAjendra koSa- rAjendra sUri artha kathAnaka kavivara banArasIdAsa Adi purANa - bhagavajjinasena Arama mImAMsA AcArya samantabhadra ArAdhanA kathAkoSa - brahma nemidatta Avazyaka cUrNi Avazyaka sUtra AzAdhara pratiSThA pATha- paM. uttarapurANa - AcArya guNabhadra uttarAkhaNDakI yAtrA - seTha govindadAsa uttarAdhyayana sUtra upAMga aMguttaranikAya kalpasUtra kalyANakA tIrthaMka AzAdhara kahako su- muni zrIcandra kavivara banArasIdAsa - DaoN. ravIndrakumAra kumArapAla pratibodha-AcArya hemacandra kriyAkalApa - AcArya prabhAcandra gaNadhara sAIzataka vRhadvRti gomahasAra-AcArya nemicandra cAritrasAra - cAmuNDarAya cUnahI rAsa bhagavatIdAsa chAndogya upaniSad jayasena. pratiSThApATha-AcArya jayasena jaina zilAlekha saMgraha saM. paM. vijayamUrti jambU sAmi carita -kavi vIra jambUsvAmicaritam kavi rAjamalla jAyakumAra carita (bhUmikA)- DaoN. hIrAlAla tiloya paNNati-AcArya yativRSabha tIrthaM jayamAlA - bhaTTAraka jJAnasAgara tIrthavandana saMgraha - bhaTTAraka jJAnasAgara 33 sandarbha grantha sUcI tIrthavandanA aTTAraka guNakIti vIrthaM vandanA bhaTTAraka udayakoti darzana-digdarzana- rAhula sAMkRtyAyana dillI athavA indraprastha- paM. lakSmIdhara vAjapeyI divyAvadAna dIgha nikAya dharmAmRta-AcArya nayasena dhavala grantha - AcArya jinasena nAgarI pracAriNI patrikA nirvANa kANDa-AcArya pUjyapAda nirvANa bhakti-AcArya kundakunda nyAyavinizcayAlaMkAra - vAdirAja sUri pauma cariu-kavi svayambhU paumacariya vimala mUri padmapurANa-raviSeNa AcArya padmapurANa - maharSi vyAsa padmAvatI kalpa pariziSTa parva - AcArya hemacandra pANDavapurANa- bhaTTAraka yazakIrti pArzvanAtha carita - vAdirAja mUri pArzvapurANa- kavi budha zrIvara pAsavAda carita AcArya padmakIti puNyAstrava kathAkoSa-tra nemidatta pratiSThA tilaka AcArya nemicandra prazasti-saMgraha -- paM. paramAnanda zAstrI prAcIna bhArata- ramezadatta majUmadAra bAhubalI deva caritra - kavivara dhanapAla jakA itihAsa-pro. kRSNadatta vAjapeyI brajakA sAMskRtika itihAsa - prabhUdayAla mItala brahmANDa purANa - maharSi vyAsa bhagavatI ArAdhanA - AcArya zivArya bhagavatI sUtra bharatezvara bAhubalI vRtti bhAratIya itihAsakI rUparekhA - jayacandra vidyAlaMkAra bhUgola-saMyukta prAnta aMka majjhimanikAya
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 mahAsa va maisUra prAntake prAcIna jaina smAraka saM. a. zItalaprasAda jI manusmRti - maharSi manu mahAbhArata - maharSi vyAsadeva mArkaNDeya purANa 11 mIrA masaUdI - abdurrahamAna ciztI merI tamila yAtrA- DI. jI. mahAjana maMDI mUlakalpa yazastilaka campU- AcArya somadeva yugapradhAnAcArya gurvAvali- jinapAla upAdhyAya ratnakaraNDa zrAvakAcAra - AcArya samantabhadra rAmAyaNa vAlmIki bhAratake digambara jaina tIrthaM liMgapurANa - maharSi vyAsa varaMga carita AcArya jaTAsiMhanandI vasudeva DiNDi vasunandi pratiSThA pATha AcArya vasunandI vasunandi zrAvakAcAra - vAyupurANa - maharSi vyAsa vAstusAra prakaraNa-Thakkura pheru vinaya piTaka vividha tIrtha kalpa- AcArya jinaprabhari viSNupurANa - maharSi vyAsa vaizAlIkI nagara vadhU - AcArya caturasena zAstro zatapatha brAhmaNa zAntinAtha caritra - mahindu ( mahAcandra ) zrImadbhAgavata - maharSi vyAsa - 21 tIsarva vandanA bhaTTAraka jJAnasAgara sarvatIrtha bandanA bhaTTAraka namanasAgara sAmAyika nitya pratikramaNa pATha skandha purANa maharSi vyAsa stuti vidyA svayambhU stotra - AcArya samantabhadra harivaMza purANa - AcArya jinasena hariSeNa kathAkoSa hariSeNa carita kavi zaMkara hastinApura - DaoN. jyotiprasAda hindI vizvakoSa DaoN. nagendranAtha vasu himAlayera pathe pathe - umAprasAda mukhopAdhyAya kSatra cUr3AmaNi yAdIbhasiMha sUri trilokasAra-AcArya nemicandra Ancient India: Mc. Crindle Ancient India: Plutarch Ancient Indian Historical Tradition Ancient Geography: Cunningham An early history of Vaishali : Dr. Yogendra Mishra Archeological Survey of India Report Buddhist Legends, Part II: Berlingam Chronology of India: Mrs, M, Duff Early history of India: Vincent Smith Glimpses of Political History: Dr, B, C, Law Inscriptions of Shravanbelgola: R. Narsimhachari Journal of Asiatic Society of Bengal: Dr. Hoe Life in Ancient India Political History of Ancient India Pre-Historic India and Ancient Egypt : S. K. Roy Quintus Curtius Records of Western World: Rev. Beal Royal Asiatic Society, vol. I Science of Comparative Religions: Major General J.S.R. Furlong Shravasti in Ancient Literature: Dr. Vimal Charan Law The Hindu History of India : A.K, Majumdar The Journal of the Orissa & Bihar Research Society The Life of Buddha : EI, Thomas
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ citra-sUcI 1. hastinApura-bhagavAn zAntinAthakI bhavya 16. AgarAmeM bhUgarbhase prApta bhagavAn muni suvratanAthapratimA, saMvat 1237 / kI prtimaa| vi. saMvat 1063, lakhanaU 2. hastinApura-digambara jaina mandira meM mukhya vedI- myujiym| . kA dRzya, mUlanAyaka bhagavAn shaantinaath| 17. zaurIpura-paMcamaThIke ahAtemeM bhUgarbhase prApta 3. pArasanAthakA kilA-bhUgarbhase prApta bhagavAn prAcIna prtimaa| mahAvIrakI pratimA, saMvat 1063 / .. 18. vaTezvara-bhagavAn ajitanAthakI manamohaka 4. pArasanAthakA kilA-bhUgarbhase prApta paMca baalyti| pratimA, vi. saMvat 1224 / anumAnataH eka hajAra varSa prAcIna / 19. candavAra-digambara jaina mandirameM virAjamAna 5. bar3AgA~va-di. jaina atizayakSetra para mUlanAyaka bhagavAn RSabhadevakI jaTAyukta pratimA, vi. - bhagavAn pArzvanAtha / saMvat 1056 / 6. bar3AgA~va-di. jaina kSetrake mandirameM 'bhagavAn 20. candavAra-mAnastambhakA zIrSa bhAga, vi. vimalanAtha' kI lagabhaga 1000 varSa prAcIna saMvat 1053 / prtimaa| 21. phirojAbAda-candraprabha di. jaina mandira meM 7. mathurA-di. jaina siddha kSetra caurAsIke mUlanAyaka bhagavAn candraprabhakI prasiddha sphaTika prtimaa| bhagavAn ajitanAtha / 22. phirojAbAda-choTI-chipaiTIke digambara jaina 8. mathurA-zrI di.jaina siddhakSetra caurAsImeM antima mandirameM pA~ca bharatake caubIsa tiirthNkr| kevalI thI jambUsvAmIke caraNa / 23. phirojAbAda-seTha chadAmIlAlajI dvArA nirmita 9. mathurA-zrI di. jaina siddhakSetra, caurAsImeM bhUgarbha- saMgamaramarakA bhavya jinAlaya / se prApta bhagavAn pArzvanAthakI ati prAcIna 24. phirojAbAda-seTha chadAmIlAlajI dvArA nirmita pratimA / vi. saMvat 189 / jinAlayakI mUlanAyaka pratimA / 10. mathurAmeM bhUgarbhase prApta tIrthakara-pratimA, kuSANa 25. marasalagaMja-digambara jaina atizaya-kSetrapara kAla, mathurA saMgrahAlaya / mUlanAyaka bhagavAn AdinAtha / 11. matharAkA eka abhilikhita AyAgapaTTa, kuSANa 26. ahicchatra-tikhAlavAle bAbA bhagavAn pArzva nAtha / kAla, lakhanaU myujiyama / 27. ahicchatra kSetra-bhagavAn pArzvanAthako adbhata 12. mathurAkA sundara dharmacakrase alaMkRta jaina AyAga pratimA / caraNa caukIpara caubIsa tIrthakara paTTa / kuSANa kAla, lakhanaU myujiym| pratimAe~ haiN| 13. AgarA-motIkaTarAke di. jaina bar3A mandirameM 28. ahicchatra kSetra-rAmanagara mandirameM mUlanAyaka mUlanAyaka bhagavAn sambhavanAtha-vi. saMvat 1147 / bhagavAna pArzvanAtha / 14. AgarA-tAjagaMjake digambara jaina mandirameM 29. ahicchatra kSetra-jUdImeM bhUgarbhase prApta bhagavAna cintAmaNi pArzvanAthakI bhavya prtimaa| pArzvanAthakI prAcIna prtimaa| 15. AgarA-motI kaTarAke di. jaina bar3A mandirameM 30. kampilA kSetra-bhagavAn vimalanAthakI mUlanAyaka / caubIsI-vi. saMvat 1272 / prtimaa|
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 bhAratake digambara jaina tIrtha mukhya vedii| 31. vArANasI-bhadainI ghATake mandira aura syAdvAda 48. ayodhyA-digambara jaina bar3A mandirameM bhagavAn mahAvidyAlayake pRSTha bhAgakA dRshy|| RSabhadevakI 28 phuTa U~cI prtimaa| 32. vArANasI-bhagavAna sUpArzvanAthakI janmabhUmi 49. ayodhyA-prAcIna digambara jaina mandira kaTarAkI bhadainI ghATake mandirakI vedii| 33. vArANasI-bhagavAn pArzvanAthake janmasthala 50. tIrthakara dharmanAthakI janma nagarI ratanapurIke digambarajaina mandirameM dharmanAtha bhagavAnkI mUrti / bhelUpurAmeM digambara-zvetAmbaroMkA saMyukta mandira / 34. vArANasI-bhelUpurA digambara jaina mndirkii| 51. ratanapurI-bhagavAn dharmanAthake caraNa-cihna, jahA~ mdhyvedii| bhagavAnkA garbha-kalyANaka huA thaa| 35. vArANasI-udayasena khar3agasenake jaina mndirmeN| 52. digambara jaina atizaya kSetra trilokapura bhagavAn neminAthakI prtimaa| vi. saM. 1197 / . padmAvatI devIkI manojJa mUrti / 53. trilokapura-digambara jaina pArzvanAtha mandirakA 36. vArANasI-rAjaghATameM bhUgarbhase prApta paMca bAla bhavya zikhara / yatikI mUrti / 8-9vIM shtaabdii| 54. zrAvastI-somanAtha ( sambhavanAtha ) mandirake 37. bhagavAn zreyAMsanAthakI janmabhUmi siMhapurIke avazeSa, jahA~ bhagavAn sambhavanAthakA janma huA mandirameM bhagavAn zreyAMsanAthakI prtimaa| . thaa| . . . 38. sAranAtha-bhUgarbhase prApta prAcIna tiirthkr-muurti| 55. zrAvastImeM bhagarbhase prApta bhagavAna neminAthakI 7vIM zatAbdI, lakhanaU sNgrhaaly| manojJa mUrti / 9vIM zatAbdI, lakhanaU myujiyama / 39. bhagavAn candraprabhakI janma-nagarI candrapurIke 56, zrAvastImeM bhUgarbhase prApta bhagavAn mahAvIrako jaina mandirakI vedIkA dRzya / mUti / 10vIM zatAbdI, lakhanaU myujiyama / 40. prayAga-bhagavAn candraprabhakI chaThI zatAbdIkI 57. zrAvastImeM prApta bhagavAn sambhavanAthakI mUrti / prtimaa| prayAga saMgrahAlaya / __ 9vIM zatAbdI, lakhanaU myujiym| 41. prayAga--ambikA devIkI 6 phuTa unnata bhavya 58, kAkandI (khukhundU) bhagavAn neminAthakI bhavya mUrti / isa phalakapara caubIsa yakSiyoMkI mUrtiyA~ pratimA / samaya anumAnataH chaThI shtaabdii| bhI utkIrNa haiM / prayAga saMgrahAlaya / 59. kAkandI (khukhundU) meM prApta ambikAdevIkI 42. prayAga-pArzvanAtha digambara jainapaMcAyatI mandira- mUrti / samaya 12vIM zatAbdI, lakhanaU rAjakIya meM bhUgarbhase prApta bhagavAn pArzvanAthakI bhavya sNgrhaaly| .. . prtimaa| 60. kakubhagrAma (kahAU~) meM guptakAlIna mAnastambha / 43. prayAga-paMcAyatI digambara jaina bar3A mandirakI zIrSapara 8 jina pratimAe~ virAjamAna haiN| vedIkA dRzya / sabhI pratimAe~ prAcIna haiN| 61. kakubhagrAma ( kahAU~ ) meM guptakAlIna pArzvanAtha 44. kauzAmbI-digambara jaina mandirameM bhagavAn pratimA / pratimA khaNDita hai| padmaprabhake caraNa cihna, jahA~ bhagavAnkA janma 62. devagar3ha-mandira naM0 12 kI bhItarI bhittimeM huA thaa| jaina mUrtiyA~ / 45. kauzAmbI-digambara jaina mandirameM caitya / 63. devagar3ha-bhItarI cahAradIvArImeM jaina mUrtiyA~ / 46. pabhosA-digambara jaina mandirameM bhagavAn padma- 64. devagar3ha-bAhabalIkI bhavya pratimA / kinnariyA~ prabhakI sAtizaya prtimaa| __ latAoMko haTAtI huii| 47. pabhosA-digambara jaina mandirake poche pahAr3akI 65. devagar3ha-eka mandirameM zukanAsikAkA dRzya / / eka zilAmeM utkIrNa cAra jaina prtimaaeN| 66. devagar3ha-upAdhyAya parameSThIkI saumya mUrti /
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ citra-sUcI 255 78. madanapura-modImaThameM zAntinAtha, kunthunAtha aura arahanAtha / 79. dillI-zrI digambara jaina lAla mandira padmA vatI devIkI sAtizaya prtimaa| . 80. dillI-zrI digambara jaina lAla mandirameM bhitti 67. devagar3ha-eka jaina mandirake sAmane bhavya mAna- stambha / 68. devagar3ha-eka dIvAlameM aneka jaina prtimaaeN| 69. devagar3ha-sAhU jaina saMgrahAlayameM viMzatibhujI ckreshvrii| 70. sarona-gomedha yakSa aura ambikA yakSI / zIrSapara tIrthakara neminAtha virAjamAna haiN| 71. sarona kSetra ke jaina mandiroMkA bhavya dRzya / kendrIya sarvekSaNa vibhAga, AgarA kSetra / 72. sIrona-eka bhagna mandira / / 73. cA~dapura-kSetrapara sthita prAcIna jaina mandira / 74. cA~dapura kSetra-kucha khaNDita muurtiyaaN| 75. dudhaI kSetra-jaina mandira aura usakA adbhuta zikhara / 76. bAnapura-eka zilAphalaka jisapara 56 kalAtmaka ___mUrtiyA~ utkIrNa haiN| 77. bAnapura-sahasrakUTa caityAlayakA zikhara / 81. dillI-zrI digambara jaina nayA mandira, dharmapurA kI kalApUrNa mukhya vedii| 82. dillI-seThakA kUcA mandirakI mukhya vedI aura mUlanAyaka bhagavAn AdinAtha / 83. dillI-kuvvatula islAma masajida ( jaina mandira ) kA eka stambha jisameM tIna ora padmAsana tIrthakara mUrtiyA~ banI huI haiN| 84. dillI-kuvvatula islAma masajidameM eka pASANastambha jisapara zRMkhalAyukta ghaNTe laTaka rahe haiN|
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ citra
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ Hd.ds 1. hastinApura-bhagavAn zAntinAtha kI bhavya pratimA, saMvat 1237 /
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2. hastinApura-digambara jaina mandira meM mukhya vedI kA dRzya, mUlanAyaka bhagavAn zAntinAtha /
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. pArasanAtha kA kilA - bhUgarbha se prApta paMca bAlayati / anumAnataH eka hajAra varSa prAcIna / 3. pArasanAtha kA kilA - bhUgarbha se prApta bhagavAn mahAvIra kI pratimA, saMvat 1063 /
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ vanaslama zArI nel mamatArAmAsA 5. bar3AgA~va-di. jaina atizaya kSetra para mUlanAyaka bhagavAna pArzvanAtha /
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6. bar3AgA~va-di0 jaina kSetra ke mandira meM 'bhagavAm vimalanAtha' kI lagabhaga 1000 varSa prAcIna prtimaa|
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7. mathurA-di0 jaina siddha kSetra caurAsI ke mUlanAyaka bhagavAn ajitanAtha /
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8. mathurA - zrI di0 jaina siddhakSetra caurAsI, meM antima kevalI zrI jambUsvAmI ke caraNa /
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9. mathurA - zrI di0 jaina siddhakSetra, caurAsI meM bhUgarbha se prApta bhagavAn pArzvanAtha kI ati prAcIna pratimA / vi0 saMvat 189 /
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10. mathurA meM bhUgarbha se prApta tIrthaMkara-pratimA kuSANakAla, mathurA saMgrahAlaya /
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ PRAVAHETALE vazavart ECIALLL 11. mathurA kA eka abhilikhita AyAgapaTTa, kuSANakAla, lakhanaU myujiyama /
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ JaINITIATTO HORSEEGNEOHINABTAITINEKHAOrtawinp SACHIOSweart SSrelialeRayaNSAR KAR PERSONALhatwalarNIA.OHARDAGAkathaas nadara dharmacakra se mAlakata jana mAyAgapar3ha zi kApamA nimapate kI bImAriyA karanApana sa mitIhraruri md n`r w ngyn w by htl hy 12. mathurA kA sundara dharmacakra se alaMkRta jaina AyAgapaTTa / kuSANakAla, lakhanaU myujiym|
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ Aap 13. AgarA-motIkaTarA ke di0 jaina bar3A mandira meM mUlanAyaka bhagavAn sambhavanAtha-vi0 saMvat 1147 /
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ XXKUS 14. AgarA - tAjagaMja ke digambara jaina mandira meM cintAmaNi pArzvanAtha kI bhavya pratimA /
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ HTara EVERATlayA 15. AgarA-motI kaTarA ke di0 jaina bar3A mandira meM caubIsI-vi. saMvat 1272 /
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ edit 118 bksuM 16. AgarA meM bhUgarbha se prApta bhagavAn munisuvratanAtha kI pratimA / vi0 saMvat 1063, lakhanaU myujiyama /
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17. zaurIpura-paMcamaThI ke ahAte meM bhUgarbha se prApta prAcIna pratimA /
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18. baThezvara-bhagavAn ajitanAtha kI manamohaka pratimA, vi0 saM0 1224 /
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ 19. candavAra-di0 jaina mandira meM virAjamAna bhagavAn RSabhadeva kI jaTAyukta pratimA / vi0 saMvat 1056 /
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20. candavAra-mAnastambha kA zIrSa-bhAga, vi0 saMvat 1053 /
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ 21. phirojAbAda-candraprabha di0 jaina mandira meM magavAn candraprabha kI prasiddha sphaTika prtimaa|
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22. phirojAbAda - choTI-chipeTI ke digambara jaina mandira meM pA~ca bharata ke caubIsa tIrthaMkara |
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ 23. phirojAbAda-seTha chadAmIlAla jI dvArA nirmita saMgamaramara kA bhavya jinaaly|
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 phirojAbAda - seTha chadAmIlAla jI dvArA nirmita jinAlaya kI mUlanAyaka pratimA /
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ 25. marasalagaMja-digambara jaina atizaya kSetra para mUlanAyaka bhagavAn AdinAtha /
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ cchatra-tikhAla vAle bAbA bhagavAn pAzvanAtha /
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ 27. ahicchatra kSetra-bhagavAn pArzvanAtha kI adbhuta prtimaa| caraNa coko para caubIsa tIrthaMkara pratimAeM haiN| 2 8. ahicchatra kSetra-bUMdI meM bhUgarbha se prApta bhagavAn pArzvanAtha ko prAcIna prtimaa|
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ VIVAVVVUwUw 29. ahicchatra kSetra-rAmanagara mandira meM mUlanAyaka bhagavAn pArzvanAtha /
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30. kampilA kSetra bhagavAn vimalanAtha kI malanAyaka prtimaa|
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ TW jana ghATa IBPE 31. vArANasI- bhadainI ghATa ke mandira aura syAdvAda mahAvidyAlaya ke pRSTha bhAga kA dRzya
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32. vArANasI-bhagavAn supArzvanAtha kI janmabhUmi bhadainI ghATa ke mandira kI vedii|
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ 33. vArANasI-bhagavAn pArzvanAtha ke janma sthala bhelUpurA meM digambara zvetAmbaroM kA saMyukta mandira /
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13303 34. vArANasI-bhelUpurA digambara jaina mandira kI madhya vedI /
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ 35. vArANasI--udayasena khaDgasena ke jaina mandira meM padmAvatI devI kI manojJa mUrti /
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ 448-183 36. vArANasI-rAjaghATa meM bhUgarbha se prApta paMca bAlayati kI mUrti / 8-9vIM shtaabdii|
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ 37. bhagavAn zreyAMsanAtha kI janmabhUmi siMhapurI ke mandira meM bhagavAn zreyAMsanAtha kI prtimaa|
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38. sAranAtha- bhUgarbha se prApta prAcIna tIrthaMkara-mUrti / 7vIM zatAbdI, lakhanaU saMgrahAlaya /
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ 39. bhagavAn candraprabha kI janma-nagarI candrapurI ke jaina mandira kI vedI kA dRzya /
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40. prayAga-bhagavAn candraprabha ko chaThavIM zatAbdI kI prtimaa| prayAga saMgrahAlaya /
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ 41. prayAga - ambikA devI kI 6 phuTa unnata bhavya mUrti / isa phalaka para caubIsa yakSiyoM kI mUrtiyA~ bhI utkIrNa haiM / prayAga saMgrahAlaya /
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42. prayAga -- pArzvanAtha digambara jaina paMcAyatI mandira meM bhUgarbha se prApta bhagavAn pArzvanAtha kI bhavya pratimA /
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ 43. prayAga-paMcAyatI digambara jaina bar3A mandira kI vedI kA dRzya / sabhI pratimAeM prAcIna haiN|
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14. kauzAmbI-digambara jaina mandira meM bhagavAn padmaprabha ke caraNa cihna, jahA~ bhagavAn kA janma huA thaa| 45. kauzAmbI-digambara jaina mandira meM caitya /
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46. pamausA-digambara jaina mandira meM bhagavAn padmaprabha kI sAtizaya prtimaa|
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ 47. pamausA-digambara jaina mandira ke pIche pahADa kI eka zilA meM utkIrNa cAra prtimaaeN|
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48. ayodhyA-digambara jaina bar3A mandira meM bhagavAn RSabhadeva kI 28 phuTa U~cI prtimaa|
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ MrunmuTHILI LOKALTALKutil influintinuTINECHERRIBLUELI WEDNA 49. ayodhyA-prAcIna digambara jaina mandira kaTarA kI mukhya vedI /
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ 51. ratanapurI-bhagavAn dharmanAtha ke caraNa-cihna jahA~ bhagavAn kA garbha-kalyANaka huA thaa| 50. tIrthakara dharmanAtha ko janma nagarI ratanapurI ke digambara jaina mandira meM dharmanAtha bhagavAn kI mUrti
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ prayatna kiyA 52. digambara jaina atizaya kSetra trilokapura bhagavAn neminAtha kI pratimA / vi0 saM0 1197 /
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ 53. trilokapura-digambara jaina pArzvanAtha mandira kA bhavya zikhara /
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54. zrAvastI - somanAtha ( sambhavanAtha ) mandira ke avazeSa, jahA~ bhagavAn sambhavanAtha kA janma huA thA /
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ XXX HK 26084 55. zrAvastI meM bhUgarbha se prApta bhagavAn neminAtha kI manojJa mUrti / lakhanaU myujiyama / 9 vIM zatAbdI,
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56. zrAvastI meM bhUgarma se prApta bhagavAn mahAvIra kI mUrti / 10vIM zatAbdI, lakhanaU myujiyama /
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ 57 zrAvastI meM prApta bhagavAn sambhavanAtha kI mUrti / 9vIM zatAbdI, lakhanaU myujiyama /
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ BERBAGASCA 58. kAkandI ( khukhundra ) bhagavAn neminAtha kI bhavya pratimA samaya anumAnataH chaThavIM zatAbdI / 59. kAkandI ( khukhundra ) meM prApta ambikAdevI kI mUrti samaya 12vIM zatAbdI lakhanaU rAjakIya saMgrahAlaya
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60. kakubhagrAma ( kahAU~ ) meM gupta kAlIna maanstmbh| zIrSa para 8 jina pratimAeM virAjamAna haiN|
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ 61. kukumagrAma ( kahAU~ ) meM guptakAlIna pArzvanAtha pratimA / pratimA khaNDita hai|
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62. devagar3ha-mandira nambara 12 kI bhItarI bhitti meM jaina mtiyaaN|
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ 63. devagar3ha-bhItarI cahAradIvArI meM jaina mUrtiyA~ /
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64. devagar3ha -- bAhubalI kA bhavya pratimA / kinnariyA~ latAoM ko haTAtI huI /
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ FIRSTOON REETD 65. devagar3ha-eka mandira meM zukanAsikA kA dRzya /
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66. devagar3ha-upAdhyAya parameSThI kI saumya mUrti /
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ GRONGGADARSHURAISINSTAGRICS 67. devagar3ha--eka jaina mandira ke sAmane bhavya mAnastambha /
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68. devagar3ha-eka dIvAla meM aneka jaina pratimAe~ /
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ 69. devagar3ha-sAhU jaina saMgrahAlaya meM viMzatibhujI ckreshvrii|
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70. sairona-gomedha yakSa aura ambikA ykssii| zIrSa para tIrthaMkara neminAtha virAjamAna hai|
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ 71. sairona kSetra ke jaina mandiroM kA bhavya dRzya / kendrIya sarvekSaNa vibhAga, AgarA kSetra /
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72. sIrona - eka bhagna mandira /
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ 73. cA~dapura-kSetra para sthita prAcIna jaina mandira /
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74. --kucha khaNDita muurtiyaaN|
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ AAD 75. dudhaI kSetra-jaina mandira aura usakA adbhuta zikhara /
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ RAILE 76. bAnapura-eka zilAphalaka jisa para 56 kalAtmaka mUrtiyA~ utkIrNa haiM / 77. bAnapura-sahasrakUTa caityAlaya kA zikhara /
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78. madanapura-modImaTha meM zAntinAtha, kunthunAtha aura arahanAtha /
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ BarsamprsareAai ra 79. dillI-zrI digambara jaina lAla mandira padmAvatI devI kI sAvizaya prtimaa|
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ ANTITANSETTE 80. dillI-zrI digambara jaina lAla mandira meM bhitti citra /
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ 81. dillI-zrI digambara jaina nayA mandira, dharmapurA kI kalApUrNa mukhya vedI /
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ mUlanAyaka pratimA zrI 1008AdinAthajI 82. dillI-seTha kA kUcA mandira kI mukhya vedI aura mUlanAyaka bhamavAn AdinAtha /
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ 83. dillI kuvvatula islAma masjida (jaina mandira) kA eka stambha jisameM tIna ora padmAsana tIrthaMkara mUrtiyA~ banI huI haiN|
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
_