Book Title: Niyamsar Author(s): Kundkundacharya, Gyanmati Mataji Publisher: Digambar Jain Trilok Shodh Sansthan Catalog link: https://jainqq.org/explore/090308/1 JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLYPage #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6666666 prathama saMskaraNa 1100 vIra jJAnodaya granthamAlA puSpa naM0 75 zrImad bhagavatkumkunvAcArya praNIta niyamasAra [ zrIpadmaprabhamaladhArideva kRtatAtparyavRttisahita ] hindI anuvAda : pUjya prAryikAratna zrI jJAnamatI mAtAjI prakAzaka : vi0 jaina triloka zodha saMsthAna hastinApura (meraTha) u0 pra0 3 pharavarI 85, mAgha zuklA 13 bo0 ni0 saM0 2511 EGG&GEGGEGUETTGGGGC saMzodhita mUlya) ru0 mukhya vIra jJAnodaya graMthA hripur| Tha Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAdya-upodghAta zrI kudakuda deva ke dvArA viracita isa niyamasAra grantha meM "mArga mora mArga kA phala" ina do viSayoM kA varNana hai / mokSa kA upAya mArga hai aura nirvANa usakA phala hai / mokSa ke upAya ko athavA anya ke nAma kI pArSakatA ko batalAte huye zrI bhAcAryadeva ne kahA hai "NiyameNa pa ja ka taM NiyamaM gAparasaNacaritaM / " vivarIpaparihatthaM bhaNiyaM khatu sAramidi varSaNaM // / niyama se jo karane yogya hai vaha "niyama" hai, vaha darzana, jJAna aura pArita hai / usameM 'viparIta-mipyArava kA parihAra karane ke liye "sAra" zabda lagAyA hai| koI likhate haiM ki "viparIta kA artha mithyAtva nahIM hai vikalpa arthAta bheda ratnatraya hai| kyoMki isa grA5 meM nirvikalparUpa nizcaya ratnatraya kA hI varNana hai" kintu yaha bAta galata hai / 'yadi zrI kudakudadeva ko viparIta zabda se bheda ratnatraya kA parihAra karanA iSTa hotA to ve svayaM cAra adhikAra tapha isa vyavahAra ratnatraya kA pratipAdana kyoM karate / dekhiye, cauthI gAthA meM hI unhoMne kahA hai ki "edesi tiNhaM piya patteyaparUpaNA hoI" / darzana mAna aura caritra ina tInoM meM se pratyeka kI prarUpaNA karate haiN| puna: samyaktva kA lakSaNa karate huye kahA hai "prApta, pAgama aura sastroM ke aMdAna me gamyastva hotA hai| anaMtA prAcArya ne ina tInoM kA lakSaNa svayaM batAyA hai / pahale adhikAra meM gAthA 16 naka jIvatatva kA varNana, dvitIya adhyAya meM pudagala, dharma, adharma, mAmAza mora pAla inakA varNana kiyA hai| hare taka vyavahAra mAge zuddha jIvatatva kA varNana karake naya.bavakSA diyaa| jArisiyA siddhappA bhavalliAra joktArasA hoti / jaramaraNajammamurakA aguNAla kiyA jeNa // 4 // asarIrA Aca mAsA AMdiyA NimmaranA nimuddhApA / jaya loyagI siddhAnA gAyA sidI ropA // 48 // Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ evaM samve pApA babahAraNayaM pahunca majidA hu| madhye siDasahApA suraNayA saMsidI jIvA // 49 // jaise sikhAtmA hai vaise bhava meM rahane vAle saMsArI jIva hai pora isI kAraNa se ve jarA, maraNa pora janma se rahita hai tathA pATha guNoM se bhasaMkRta haiN| . jisaprakAra ke prazarorI, avinAzI, matIMdriya, nirmala, miNudAtmA, middhaloka ke grabhAga para sthita hai vaise hI jIva saMsAra meM haiM aisA jAnanA / punaH tatkSaraNa hI navivakSA ko spaSTa kara diyA hai pUrvokta sabhI bhAva (sthiti, manubhAga, baMdha, myAna dhAdi) vyavahAranaya kA mAzraya karake kahe gaye haiM / kintu zuddhanaya se saMsAra meM sabhI jIva siddhasvabhAva vAle haiN| yahAM para pAcAyaMdeva kA abhiprAya vyavahAranA se prasatya kA nahIM hai| anyathA ve vyavahAra-nizcaya, darzana, jJAna, cAritra ke dvArA mAmA ko zuda-siddha banAne kA upAya kyoM pradazita karate: ve kA sakate the ki "vAstava meM mArga kA phala nirvANa hai pora mAgaM jo moSTa kA upAya hai vaha asatya hai|" kyoMki mokSa kA upAya to vyavahAranaya ke prAzrita hI hai / kintu aisA na kaha kara vyavahAra kA upadeza diyA hai| prAge puna: caturtha adhikAra meM pAMca mahAvrata, pAMca samiti aura tIna gupti kA kathana kiyA hai / mAcArya kudakudadeva ne mahAgrata mAra samiti meM nizvayanama ko na ghaTAkara gurista meM bhayabhya ghaTAyA hai / puna: paMcaparamezrI kA samaNa batAkara mantima gAyA meM kahA hai-- parisaya bhASaNAe cavahAraNayassa hodi cArisa / NijyaNayalsa caraNaM eto ur3ada pavarapAmi / / 6 / / ga pUrvota. bhAvanA meM (gAyA 75 taka kI bhAvanA meM) gyabahAranaya ke abhiprAya se pArita hotA hai, para isake gharage nimpayanaya ke cAritra ko kaagaa| / isake mAge pAca adhikAra se lekara gyAraha adhikAra taka nizcaya prati kramAga, nizcaya pratyAsyAna, nizcaya pAlAnanA, zuddha vinaya prAyazcita, paramasamAti, paramani. pora niracaya parama pAvazyaka ina sAtoM nA varNana kiyA jo ki dhyAna ke mAzrita ho hai| mAga gyArahaveM padhikAra ke anta meM kahA hai save purANapurisA evaM ArAmamaM ya kAUNa / mapamattapaThiANaM parivajjapa phevalI jAdA / / 15 / / Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 sabhI purANa puruSa isI prakAra se dhAvazyaka kriyAsoM ko karake prapramatta prAdi prapUrvakaraNa, anivRtikaraNa, sUkSmasAMvarAya aura kSINakaSAya guNasthAnoM ko prApta karake kevalI ho gaye haiN| isake prAge antima bArahave adhikAra meM kevalI bhagavAna kA yana karake pransa meM nirdhAraNa ko prApta siddhoM kA varNana kiyA gayA hai / 1 isa prakAra se prAcArya mahodaya ne apane kahe anusAra gyAraha adhikAra meM mArga aura bArahaveM adhikAra meM mArga ke phala ko kahA hai| usa mArga ke vyavahAra-nizcaya do bheda karake cAra adhikAra taka vyavahAra ratnatraya svarUpa mokSamArga kI kahakara punaH dhAge gyArahaveM adhikAra taka nizvaya mokSamArga ko kahA hai| isa taraha se yaha spaSTa ho jAtA hai ki vyavahAraratnatraya nizcayaratnatraya ke lie sAdhana hai| nizvaya ratnatraya sAdhya bhI hai aura mokSa ke lie sAdhana bhI hai| yahAM yaha bhI spaSTa ho jAtA hai ki yaha graMtha muniyoM ke vAdhikA ho varNana karatA hai| isameM bAvakoM koI nahIM haimati dhikAra meM avazya hI bhakti karane ke liye zrAvaka zabda ko ke caritra liyA hai / inhIM kRdakuda prAcArya ne cAritra pAr3a meM tathA rayasAra meM pRthaka se zrAvakoM ke samyaktva aura cAritra kA varNana kiyA hai isa taraha se grantha ke rahasya ko samajha lene ke bAda prattha ke kisI bhI prakaraNa se avayaM kI saMbhAvanA nahIM rahatI hai / jina aura jinakalpI - sthavirakalpo muni: zrI kuMdakudadeva ne apane sabha granthoM meM mokSamako liyA hai| yadyapi paMcAstikAya aura pravacanasAra meM siddhAMta kathana pradhAna hai phira bhI inameM aMtima adhikAra meM mokSamArga kA prakaraNa aura muniyoM ko caryA va vana hI liyA hai / yaha monA mamyagdarzana, jJAna ra nAtri kI ekatA hai| zrAvaka gyAraha pratimA taka bhI cAritra ke ekadaMtadhArI hI kahate haiM tAna bhI ga-pUrva kA nahIM hotA hai| muni sakalavara ke adhikArI haiM yo kahile ki malavAritra grahaNa karane para hI munibaMdhodhana sAdhu Adi nAma prApta hote haiN| deva hI hI haiM, doghA lete hI unheM mana na sa parikara rakhane meM na upadeza dete hai na grAma yA nagara meM yA vasatikA meM mahAmAnu kabhI kabhI nagara meM prAkara prahAra grahaNa kara lete hai| kinAre, cora praraNya bhAdi ekAMta sthAnoM para tapazcaryA karate huye jJAna pragaTa ho jAtA hai phira bhI ve nivAsa karate haiN| ve ekalavihArI g2alata mauna vA pralaMbana rakhate huye paryaMta nadI ke zuddha prAtmatatva kA ciMtana mora dhyAna karate rahate Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yapi inako bhI chaThA-sAta hI guNasthAna rahatA hai phira bhI inakI caryA, inake pariNAma sAmAnya janoM kI hoTi meM nahIM pA sakate haiM / isIliye ye sAkSAt jina haiM / inakA bhAraraNa tIna loka meM sarvotkRSTa hai| ___ inake samAna jinakI carcA ho phira bhI inase kiMcita nyUna hI ho ve muni jinakarUpI kahalAte haiM / ye bhI prAyaH mauna pUrvaka vihAra karate huye cAra-ghaha mahIne taka bhI dhyAna meM khar3e ho jAte haiM, ye bhI ekalavihArI hote haiM / uttama saMhanana ghArI mahAmuni isa yuga meM nahIM ho sakate haiN| Ji jo muni jJAno utkRSTha caryA ko pAlane meM asamartha hote haiM ye guru ke sAnidhya meM saMgha meM rahakara pAhAH bihAra nauhAra kriyAbhoM meM pAgama ke anugala pravRtti karate haiM / inameM jo pradhAna yAcArya hote haiM ve ziSyoM kA saMgraha karanA, unheM dIkSA, zikSA, prAyazcita prAdi dekara mokSamAma meM lagAnA, muni ba bhAvakoM ko dharmopadeza denA, tIrthayAtrA, dharma prabhAvanA pAdi kAryoM meM pravRtta honA pAdi saragacaryA kA anusaraNa karate haiN| ye sAdhu "sthavirakalpI" phahalAte haiM / ye gahAM caturthakAla meM mora videha kSetroM meM bhI hote haiM / paMcamakAla meM zrI kucakudadeva grAdi se lekara mAja taka ke sabhI muni uttama saMhanana ke abhAva me sthavirataka ke sabhI muni uttama mahanana ke prabhAva se sthavi... karUpI hI haiN| spabahAra -nizcaya mokSamArga : muniyoM ke makala cAritra ke do bheda haiM-sarAga nAritra paura vInarAma cAritra / inheM zubhopayoga-zuddhopayoga, ___ prapatasaMyama upekSAsaMyama, vyavahAracAritra aura nizcaya cAritra bhI par3ate haiN| inameM meM pahale munijana vyavahAra / pAritra ko grahaNa kara umameM pUrNatayA niSNAta-niSpanna hokara nizcayacAritra ke liye prayatna karate haiM / vyavahAra cAritra, prAcagNa, kiyA athavA pravRttirUpa hai aura nizcaya cAritra, dhyAna, ekAyanA yA nivRttirUpa hai| sAdhanasAdhya bhAva : na donoM meM Apasa meM sAdhana madhyabhAva athavA kAgA kArya bhAva pAyA jAtA hai / jaima agni meM binA ghUma vIka nikSa athavA phUla ke binA ena nahIM ho sakatA hai| me hI binA pabahAracAritra ke nizcaya pArita nahIM ho sapanA hai / cAritracakravartI gumamAMgurU prAcArya zrImatisAgaraja pahArAja ne prAne 26 dina ke upanA ke bAda dina gaye atima upadeza meM pavanacAritra se nizcayacAritra * ji puna se phala kA udAhAgA niH!! 41 / bA .. nivipa samAdhi. marikalna samAdhi isa prakAra ke do kadama hai| kapar3I meM rahane va ne Phi | dhi kare / muniyoM ke sivAya nirvikalpa samAdhi ho / / / / / jo vinA munipada nahI honA 1 bhAyA ! ro mata, munipada dhAraNa kro| yathArtha maMyama huye binA nivipa samAbhi nahIM hotI hai| isaprakAra gamayasAra meM pro kudakudasvAmI ne kahA hai| prAtmAnubhava ke binA samyaktva hotA mhiiN| vyavahAra samma yo upacAra kahA hai / yaha yathArtha samyabatva nahIM hai, yaha sAdhana hai| jisaprakAra phala ke pAne ke liye pu.la Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puna: dUsarI pASA kI sasthAnikA meM kahA hai bhyavahAramokSamArgasAdhyamAvena mizvayamokSamArgopanyAso'pAe / "mitraamuppnnH|" isaliye niAcaya-vyavahAramokSamArga se sAdhyasAdhana bhAva acchI taraha se siddha ho gayA hai| pravacanasAra grantha meM to sRtIya pArivAdhikAra meM sarvaprathama munidIkSA lene kI hI vidhi batAte haiM / ye kahate haiM ___ "jo muni honA cAhatA hai vaha sarva prathama apane baMdhuvarga se pUchakara, paMcAcAra se sahita prAcArya ke pAsa 'pahuMcakara unheM praNAma kara unase dIkSA kI yAcanA kre| usa dIkSA meM kezaloMca karake nagna mudrA pArI hokara pAMca mahAvata pAdi bhaTThAIsa mUlaguNa dhAraNa kre|" "mAgama meM muni zuddhopayogI aura zubhopayogI aise do prakAra ke haiN| unameM se zuddhopayogI prAnaba se rahita haiM aura zubhopayogI prAnara se sahita hai| yahA~ zuddhopayogI muni 12 guNa sthAnavartI liye gaye haiN|'' punaH gAcA 46 se lekara 72 taka zubhopayogo muni kI caryA batalAI hai / prAge gAthA 73-74 meM zuddhopayogI kA lakSaNa kiyA hai : zubhopayogI muni kI caryA kA eka udAharagA dekhirI vasaNaNAevareso, sissaggahaNaM ca posaNaM tesi / cariyA ya sarAgANaM, jiNivapUjobadeso ya // 4 // darzana zAna kA upadeza denA ziSyoM kA saMgraha karanA, unakA popaNa karanA, tathA jineMdradeva kI pUjA kA upadeza denA yaha gaba sarAma caryA arthAta zubhopayogI muniyoM ko pravRtti hai| samayamAra meM bhI mUla gAthA meM sarvaprathama bhevarUpa vyavahAraratnatraya punaH abhedarUpa nizcayAnna anya dhAraNa karane kA upadeza hai| yathA saNaNANacarittaNi sevivasvANi sAhaSNA Niccha / tANi puNa jANa tiSNivi apANaM gheva nnisaapko||16|| sAtha ke dvArA dAna , jAna mora cAritra ye nitya hI mevana karane yogya hai / punaH ina tInoM nizcaya se mAtmA hI mamajho / pragati prathama tInoM ko eka pRthava dhAraNa karanA cAhiye puna: nizcayanaya se : togoMrUpa yA-ma ko mArAdhanA manA cAhiye / 1 pravacanasAra adhikAra 3, gAthA 1 me / gAyA 45 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 apane pAhU granthoM meM se cAritrapAhar3a meM bhI kama kahA hai gAthA 21 vIM meM hai "sAgAra ghora nirAgAra - anagAra ke bheda se saMyamavaraNa do prakAra kA hai| unameM se sAgAra cAritra parigraha sahita zrAvaka ke hotA hai aura nirAgAra cAritra parigraha rahita muni ke hotA hai / punaH darzana vratamAdika se zrAvakoM ke gyAraha bheda kiye haiM | manaMtara bhAge krama kahA hai evaM sAdhammaM saMgamacaraNaM udesiyaM sayalaM / suddha saMjamacaraNaM adhammaM nizkalaM boche ||27| isaprakAra zrAyakadharmarUpa saMyamacaraNa kA nirUpaNa kiyA, aba mAge pratidharmarUpa, sabala zuddha ghIra midhyasa saMyamacaraNa kA nirUpaNa kruuNgaa| isake bAda munidharma kA svarUpa kahate haiM paMceMdriyoM kA damana, pAMca mahAvrata inakI pasvAMsa bhAvanAyeM pAMca samitiyAM aura tIna guptiyAM yaha nirAgAra saMyamacaraNa cAritra hai / isakA artha yahI huA ki zrAvakadharma ke bAda munidharma dhAraNa karane ke anaMtara hI nizcayacAritra hotA hai / dvAdazAnuprekSAgrantha meM saMvara zranuprekSA meM kama batAza hai sujogassa pavito saMvaraNaM, kuNadi asuhajogassa / suhajogassa giroho, sudyuvageNa saMbhavadi // 63 // suDha bajogeNa puNI dhammaM sukkaM ca hoti jIvassa / 1 zubhayogako pravRtti azubhayoga kA vara karatI hai aura zuddhopayoga dvArA zubhayoga kA nirodha jAtA hai| zuddha se jIva ke bhramaMdhyAna aura zukladhyAna hote haiM | mUlAbAra ne sAta adhyAya taka guptagura sAmAcAra, paMcAcAra, pizNuddhi, prAvazyaka prakaraNa prAdi dvArA vyavahAracaritra ko batalAkara naMtara prArthI adhikAra meM dhanuprekSA navameM meM panagAra bhAvanA aura samA adhikAra meM mAtama bhAvanA pradhAna kahate hai| prAkRta bhane to atirAgakI pradhAnatA hone se vyavahAra kriyAyeM unheM kitanI adhika priya thiiN| zrI kuMkudeva svayaM bhakti karate the| ko upAdeyatA siddha ho jAtI hai| eka muni bAra vihAra pAdi karate haiM taba taka unheM pAzyaka kipAyeM ci se karanA nAhiye / bhakti meM svayaM zrI kRdakudeva ne apane bhaktiya ko vyakta kiyA hai| Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 I isa prakAra maiMne bhaktirAga se dvAdazAMgarUpa zreSTha kA stavana kiyA hai| jinavara vRSabhadeva, mujhe mIghra hI zruta kA lAbha deveM / mI kuMdakudadeva ne kisI bhI grantha ke aMta meM apanA nAma nahIM diyA / aisA ekAMta nahIM hai unhoMne "vArasaNupekkhA " grantha ke aMta meM apanA nAma diyA hai / yathA 13 evaM mae subarA matIrAeNa saMtabuvA tathA / sigyaM me subalAhaM jinavarakhasahA payacchaMtu // 11 // isa prakAra zrI kuMkumuninAtha ne nizcaya aura vyavahAra kA pravalaMbana lekara jo kahA hai, zuddha hRdaya hokara jo usakI bhAvanA karatA hai vaha parama nirvANa ko prApta hotA hai / gAyA 49 iSi nidrayavavahAraM jaM bhaNiyaM kuM vakudamujiNAhe / jo bhAva suddhamaNo so pAvai paramaNiSvANaM // 91 // naya vyavasthA : yaha niyamasAra muniyoM ke cArikA grantha hai| usa nAritra meM bhI vItarAga cAritra kA hI pramukha vana hai| isameM cauthe adhikAra meM pAMca mahAvrata pAna samiti mora tIna gupsi, ina taraha vicAra ko kahA hai| mahAvrata aura samiti to vyavahAracAritra hI hai| hAM, guptiyoM meM prAcAryadeva ne vyavahAra nizcaya do bheda kara diye haiN| vyavahAra guptiyAM zubha pravRtti hote hue bhI praNuma se nivRtti rUpa haiM ye paMcama kAla meM saMbhava haiM aura prAcArya parameSThI ke 36 guNoM meM bhI haiM / nizcayaguptiyAM zubha-zubha donoM kI nivRtirUpa hone se triguptigupta mahAmuniyoM ke hI saMbhava haiM jo ki mAja nahIM ho sakatI / maM I I isa grantha meM vyavahAra nizcaya kAya karate huye donoM ke viSaya ko kahane vAlI dasa gAthAyeM haiM, unake kucha udAharaNa dekhiye- kaTTA hai- prakRti sthiti dhAtA zravazamika prA bhI bhAva vyavahAranaya se jova ke kaI hai niyata se yA zuddhanaya se saMsAra meM bhI jIva siddhasvabhAva vAle hai gAthA 76 meM kahA hai- pAMca mahAvrata prAdi tathA paMca parameSThI ko bhaktimAdi bhAvanA se vyavahAracAritra hotA hai dhIra aba maiM isake dhAge nizcayagaya ke nAni ko kahUMgA isa kathana se yaha nayA spaSTa hai ki vyavahAra ke cAritra ko dhAraNa karate haiM. dAhI nizvaya cAzyi prApta hotA hai ke binA bhI nizcaya kucha loga cAritra mAna lete hai unheM isa 76 gAthA para lakSya denA nAhiye / gAthA 156 meM kevalI bhagavAn meM donoM nayoM ko vivakSA karate haiM zrI kuraMdakudadeva kahate haiM-vyavahAralaya me kevalI bhagavAn garva jagat ko jAnate haiM aura se apanI pAtmA ko hI jAnate dekhate haiM / isa kathana Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 se yaha samajhA jAtA hai ki vyavahAranapa mithyA nahIM hai anyathA kevalI bhagavAna ke mAna meM saba kucha jhamaka rahA hai yaha kahanA hI mithyA ho jAyegA / prataH naya vastu ke eka anna ko grahaNa karatA hai vaha apane viSaya ko kahane meM: samIcIna hI hai| nizcayacAritra muni ko ho hotA hai : isa grantha meM pAritra ke prakaraNa meM hara eka jagaha muni ke liye hI vItarAga yA nizcayacAritra kA pratipAdana hai / usake sUcaka muni yA muni ke pAtraka saMyata zramaNa prAdi zabda 22 gApAoM meM prAya huye hai una / gApAtroM ko pariziSTa meM diyA gayA hai / jinameM se kucha udAharaNa dekhiye ___ gAthA 68 meM jo sASu aguptibhAva ko chor3akara trigupti se gupta hote haiM ve hI pratikramaNa kahalAte haiN| kyoMki ve pratikramaNarUpa ho cuke haiM | gAthA 107 me jo kama no karma rahita, vibhAvaguNaparyAyoM se bhinna pAtmA kA dhyAna karate haiM una pramaNa ke pAlomanA hotI hai| gAthA 144 meM jo saMyata zubha bhAva meM prAcaraNa karate haiM / andhavaza haiM isaliye unako kiyAyeM pAvazyaka lakSaNa nahIM hai| puna : 151 meM kahA hai-dho dharma zuzta dhyAna se | pariNata hai ve aMtagaramA haiM / pAna se hona ghamaNa bahirAtmA hai / tAtparya yahI nikalatA hai ki cauthe praSikAra ke vyavahAracAritra ke bAda jo niznayapratikramaNa, pratyAkhyAna, mAlocanA, prAyazcitta, samAdhi, bhakti pAra / prAvazyaka nAma se nigyacaya cAritra ke prakAza mAna zikAra haiM unameM mAna ko ekApatA, mAtmA ke svarUpa meM tanmayatA, zuddhopayoga pariNati yA mivikalpa samAdhi ho vikSita hai vahI vItarAga bArita hai| TIkAkAra ne sthala sthala para isa viSaya ko spaSTa kiyA huaA hai| jina kanAmA kAvyoM meM bhakti pradhAna hai| paura jo phalaza kAthya nizcayacAritra kA kathana karate haiM tathA mora bhI jo kucha vizeSa hai aise caubIsa kasama kAya pariziSTa meM de diye haiM / kucha udAharaNa dekhiye- kalaza kAvya 73 meM kahA hai-zuddhanizcayanaya meM mokSa pora / sasAra meM kucha aMtara nahIM hai / guddhatA ke ramika tapAdicAra ke samaya aigA hI kahate haiN|" usa 124 meM hai-yaha zugala dhyAna rUpI dIpaka jina ke. manarUpI makAna meM nana rahA hai, vahI yogI, usake zukhAtmA svayaM pratyakSa ho / jAtA hai| "yahAM yaha spaSTa hai ki zreNI meM ho munikoM ko zuddhAtma kA prayakSa anubhava hotA hai / " kalA 170 meM , rahA hai-garUpI aMdhakAra kA nAma karane vAlA mahanate . jayazIna hai, yaha muniyaroM ke mana meM ho gobara hotA hai, pA shuddh| viSaya mAtra meM na raye logoM ) mayaH hI dulabha hai, paramasuna kA gamudra hai / aisA yaha zujAna nidrA / / me rahita hai| isameM bhI pAyA hai ki zuddha pAtmA ne vipaNAva meM vatpara gRha nahIM mila sakatA / prAge. 243 / / 1 meM haiM .-muniSadhAge bho pupa : pona vimu svacA muni zekAmuka mAra paha jinendra deva ge yinita ho gUnayavaraH, muni bAra hameM gugAyAvatIM haiN| ine hI kalama 259 meM kahA hai ki "moha ke naSTa ha jAne para ye muni aMtastanda ko deza lero|" yaha bhI vArahaye guNasthAna meM saMbhava hai|| ' ' . . . . Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TIkAkAra pacaprabhamasadhArI deva ke kucha TIkA ke aMza mo isa viSaya meM draSTavya haiM / gAthA 1VE kI TIkA meM aMtarAtmA kA lakSaNa dekhiye-"svazAbhidhAnaparamadhamaNaH sarvotkRSTotarAramA, poggAyANAmabhAvAda bhoNamohapadavI pariprApya spito mahAtmA / " "svakza" nAma ke parama zramaNa sarvotkRSTa aMtarAtmA haiM, sosaha kaSAyoM ke prabhAva se ye sIemoha padavI ko-cArahaveM guNasthAna ko prApta huye mahAtmA hai / yahA~ to vAraharSe guNasthAna ke aMtarAtmA ko liyA hai yaha bAta spaSTa kara dI hai| gAthA 150 kI TIkA meM "svAmadhyAnaparAyaNassan niravazeSeNAntamukhaH prazastAprazasta samastavikalpa. jAlakeSu kadAcidapi na vartate prata eva paramatapodhanaH sAkSAtarAtmeti / " svAtmapAna ko karane meM satpara ye saMpUrNa rUpa se aMtarmukha hokara zubha-azubha samasta vikalpoM meM kadAnita bhI nahIM badaMte haiM isIliye ve parama tapodhana sAmAna aMtarAtmA haiN| gAthA 151 ko TIkA meM paMkti hai"iha hi sAmAdantarAtmA bhagavAna kSINakayAyaH / " yahAM para nizcita hI sAkSAna aMtarAtmA bhagavAna koNa kAya muni haiN| ina sava udaraNoM se samajhanA cAhiye ni. ima niyamasAra meM nipacaya kriyAyeM bArahavaM guNasthAnavatI muni ke dhyAna meM paTita hotI hai / usake pUrva sAtaveM se lekara gyArahaveM tapa bhI zuddhopayoga meM prAraMbha hone kI apekSA ghaTita hotI hai| gAthA 133 ko TokA meM kahA hai ki zAzvata sAmAyikayata dhyAna meM hI hotA hai "pastu ...... dharmazukla dhyAnAmyAM sadAzivAtmakamAtmAnaM ghyAyati hi tamya valu jinezvarazAsananiSpanna nityaM zuddha' trigupta guptaparamasamAdhilakSaNa kAzvataM sAmAthimavataM bhavati / " jo dhamadhyAna zukladhyAna ke dvArA sadA ziva svarUpa prAtmA ko niraMtara dhyAte haiM ! una ke hI jinezvara ke zAsana meM prasiddha nitya zuddha trigupti se gupta parama mamAdhinakSagA zAzvata mAmApikAta hotA hai| gAthA 125 kI TokA meM bigupta kA lakSaNa kiyA hai "agastAprazasta samastakAyabA manaso vyApArAmArAt triguptaH / " zubha nabha samasta mana bacana kAya ke vyApAra kA prabhAva ho jAne meM tIna matiyA se gRpta padamyA honI hai| 2- niztapatramA vAmI ko banAyA :"ya: ... ... ... ... ....... nigupti gupta nivikalpaparamasamAdhisakSaNamAbhA agapUrvamAmAnaM dhyAyati, yasmAt pratikramaNamayaH paramasaMpamI ataeva ma nizcayapratikramaNasvarUpo bhavati / " Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 16* hai jo munIzvara trigupti gupta paramAra se sahita, prati papUrva mAtmA ko SyAte haiN| jisa hetu se ve pratikramaNamaya paramasaMyamI haiM isI hetu se ye nizcaya pratikramaNa svarUpa haiM / gAyA 91 kI TIkA meM bhI parama tapodhana puni ke hI nizcaya pratikramaNa kahA hai- "yaH paramapuruSArthaparAyaNaH zuddharatnatrayAtmaka AtmAnaM bhAvayati sa eva paramatapodhana eva nizcayapratikramaNasvarUpa ityuktaH " jo parama puruSArtha meM lage huye muni zuddharannatrayasvarUpa zrAtmA ko bhAvanA karate haiM, ve hI paramatapodhana nizcayapratikramaNa svarUpa haiN| gAthA 82 ko TokA meM parama saMyamI ko hI mumukSu kahA hai - "jovakarma yugalayorbhedAbhyAse sati tasminneva ca ye mumukSavaH sarvadA saMsthitAste hyataeva madhyasthA: sena kAraNena teSAM paramasaMyaminAM vAstavaM cAritraM bhavati / " jIva karma ke bhedAbhyAsa meM jo "mumukSu" hamezA sthita hai isa hetu se ve madhyastha haiM. una paramasaMyamI muniyo ke ho vAstavika cAritra hotA hai| isa taraha vItarAgamuti ke sAtaveM, mATavaM guNasthAna se lekara bArahaveM guggasthAna taka jo dhyAnAvasthA hotI hai usI kA nAma nirvikalpa dhyAna muddhAtmatatva dhzana aura nizcapanAritra hai / ina uddhRta prakaraNoM se krama vidita ho jAtA hai / vyavahAracAritra ke dAda nizvayacAritra kA krama hone se ina donoM meM kAraNa kAryabhAva aura sAdhanasAdhya bhAva pracchI taraha siddha ho rahA hai / bhakti meM zrAvaka bhI adhikArI haiM : | isa grantha meM paramabhakti nAma ke dasaveM adhikAra meM prAcAryadeva ne bhakti karane ke liye "sAgo" "samarA" zabda meM donoM kI ho liyA hai| gayA sammaNAcaraNe, jo mati kuNa sAvagI samaNo / tasa duNiditI, hobisi jilehi paNNa // 134 // jo zrAvatI ra apamA samyagdarzana, jJAna ko cAritra meM bhakti karatA hai usake niti bha nA hai| 1 hotI hai I 27f& faqa adinfaufey kena alasso grAdicAnti zrAvaka keke Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAnarUpa cAritra mAja ke muni ko hai yA nahIM : adi sabakadi kAI je, pahirumaNAdi kareja sApamayaM / sattivihINo jA jara sAdahaNaM gheca kAya // 14 // ' he bhune ! yadi tumheM zakti hai to dhyAnamaya pratikramaNa mAdi kro| aura yadi pAkti nahIM hai to aDAna karanA cAhiye / isameM TokAkAra ne kahA hai ki "yadi isa paMcamakAla meM tumheM uttama saMhanana nahIM hai to kevala nijaparamAtmatatva kA pradhAna hI karanA cAhiye / puna: kalazakAvya meM kahA hai-"pApabahula isa kalikAla meM mukti nahIM hai prataH madhyAtmadhyAna se ho sakatA hai| isa kAraNa tumheM nija mAtmA kA zraddhAna hI karanA caahiye|" karaNAnuyoga par3hane kI preraNA : gAthA 17 meM prAcAryadeva ne nara nAraka mAdi ke saMkSipta bheda batAkara yaha kaha diyA ki "edesi vityAraM loya vibhAgesu gAdacvaM / inakA vistAra lokavibhAga se jAna lenA caahiye| isa kathana se yaha spaSTa ho jAtA hai ki mesIlo karAyogAyokIna haiN| yogakti yA paramasamAdhirUpadhyAna : gAyA 140 meM kahA hai ki vRSabha se lekara sabhI tIrthakoM ne yogati-nirvikalpa dhyAna karake hI nirvANA mukha prApta kiyA hai ataH tuma loga bhI yogakti kro| yahAM paramasamAdhirUpa dhyAna vivakSita hai| mAthA 158 meM kahA hai ki "sabhI prAcIna pRSa, prAvazyaka kriyAnoM ko karake prapramatta mAdi guNasthAnI ko prApta kara phevalI bhagavAn haye haiM / isa kathana se mAvazyaka triyAnoM kA mahanda pragaTa ho rahA hai| mahatvapUrNa yA priya gAthA : isa anya meM eka gAthA hai jise prAcAryadeva ne apanA paMthoM meM lo hai, vaha yaha hai-- arasamarUyamagaMdha anvata vedaNAguNamasadaM / jANa aligamAhaNaM jIvapagiddiva saMThANaM / / he zi ! ga ya ko rasarahita, pahita, gaMdharahita, vya karahita, zabda rahita, anumAna ke dvArA grahaNa na karane yogya, garadAna bhI bhaya kA na nahA jA sake aisA nidiSTa maMmyAna pora cetanAguNa sahita nmjho| yaha maannaaraabaagaapaaii| va-mAratImadharAma EbI niyamasAra paMsti gAya meM 12vI hai aura jApAbhUta meM : vIM hai| isase mAsUma paratA hai granthakAra zrIkR'daka deva kA Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maha gApA pratyadhika priya rahI hai / mora isa kathana se yaha bhI siddha ho jAtA hai ki pranthakAra apanI priya pAthA, zloka bhAdi ko apane anya prAyoM meM lete rahe haiM / yahAM niyamasAra meM pratyAsthAna paramasamAdhi, aura prAvazyaka prAdhikAra meM bhI gaI gAthAyeM mUlAcAra granma meM bhI lI gaI haiM / adhyAtma se saMyama ratna milatA hai : TIkAkAra ne apane 147 ve kalaza meM kahA hai--- "madhyAtmazAstrarUpI mamRtasamudra se maiMne saMyamaralamAlA nikAlo hai|" isase yaha siddha hotA hai ki pradhyAtma andhoM ko par3hane se sayama grahaNa karanA avazya hotA hai na ki saMyama se ruci / prAbakala vo madhyAtma prasya / kAra saMyama AdhyAtma ke rahasya ko na samajhakara zAstra ko zastra banA lete haiM mor| saMyama tayA saMyamI kI niMdA karake darzana mohanIya ho baMdha lete haiM / vAstava meM pradhyAtA granya se bhAsmA meM anaMta gakti hai|" aisA jJAna mora bhavAna ho jAne se usake phalarUpa mokSa ko prApta karane ke liye cAritra grahaNa rUpa puruSArtha karanA hI caahiye| maiMne svayaM yaha anubhava kiyA hai / bAlyakAla meM padmanaMdipaMcavizatikA ke svAdhyAya se "mAtmA meM mamata zakti hai|" aisA nizcaya hI jAne se maiMne zakti ke anusAra cAritra grahaNa kara usa anaMtazakti ko pragaTa karane ke puruSArtha meM apanA kadama utthaayaa| padmaprabhamaladhArideva kA bhaktirAga : TIkAkAra ne isa adhyAtmagrantha meM naukarI kI bhakti, sAmAnya meM jinamakti, gurubhakti aura apane svayaM ke iSTa pAcAryoM kI bhakti karate hue praneka kalazakAya likhe haiN| unameM se zrI padamaprabhu kI bhakti ke tIna phAvya hai. neminAtha ko bhakti ke tIna kAvya hai. aura vIraprabhu ko bhani ke do kAvya hai| jina deva kI bhakti ke to aneka kAthya haiN| ina pamaprabhamasavArIdeva ne prArama meM prAcAyoM meM zrI siddhasama, zrI prakalaya dava, zrI pUjyapAda pora zrI voranaMdi ko namaskAra kiyA hai| pravya ke kalaza kAroM meM prokoni muni zrI mAdhavasena prAcArya, zrI vIrana prAcArya ko bhI bar3e prAya: it. / ina tIno meM meM kauna isake dokSAgA ye bhora kauna zikSA gura: yaha spaSTa nahIM ho pAyA hai| grAja bho sacce muni haiM : mAnA jAnane vAle dokAnakAyoM meM rahI hai| usakA padAharaNa Tama kalikAla meM bhI dekhiye - Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ko'pi kyApi munirvabhUva suruto kAle kptaavpyaalN'| aise hI eko bhAti kalo puNe munipatiH pApATavIpAvakaH // TIkAkAra ne eka bAra meM "zAzo" mere siMge ka. spetu jhore aisI prArthanA kI hai mAlocanA satataragayAsmikA yA mimuktimArgaphasadA yminaamjn'| zuvAtmatasvanipatAvaraNAnulpA, spAsaMpatasya mama sA kisa kAmadhenuH // 172 / / ina sundara-sundara caubIsa kalaza-kAvyoM ko maiMne pariziSTa meM de diyA hai| zrIkundakunda kI gAthAyeM : gAthA 7 kI TIkA meM TokAkAra ne kahA haitathA cokta zrI kubakudAghAyaM devaH - "temo-viThThI gANaM iDDI sANaM saheba ImArapaM / sihavaNapahAgavAyaM mAhappaM assa so arihA / " yaha gAthA pravacanasAra ko hai| amRtacaMdrasUri ne isako TokA nahIM kI hai / jaya senAcArya ne isakI TIkA ko hai / isase yaha vidita hotA hai ki jayasenAcArya ne bho bhI adhika gAyAyeM kadakudadeva kI mAnakara samayasAra, pravacanasAra aura paMcAstikApa meM lekara unakI TIkA kI hai ve panya prAcAryoM ko bhI kudakudakRta mAnma rahI haiM / mahAsena paMDitadeva kona hai : gAthA 159 kI TIkA meM TIkAkAra ne kahA haiukta' ca SaSNavatipAxi vijapopAnitavizAlakItiminahAre,napatidevaH "yathAvara vastumiNotiH samyAjJAnaM pradopavan / tatsvArthavyavasAyAtma kapaMcitapramiteH pRthak / / " prAge mAthA 162 kI TonA meM bhI aise hI hainayA ghokta zrImahAsenaparita: - "mAnAdaminno na cAmino bhinnAbhinnaH kathaMcana / hAnaM pUpirobhUtaM so'yamAtmeti kIrtitaH / / " ye 96 pAra pAkhaMDiyoM ke sAtha zAstrArtha meM vijayI hone vAle zrI mahAsema parisadeva kauna hai ? baMdhe ye donoM zloka "svarUpa saMbodhana" ke haiM, jo ki zrI prakalaMkadeva ko racanA prasiddha hai| prataH isa viSaya meM anvedaka vidvAnoM ko vicAra karanA cAhiye / 1 kalazakAvya 241 2 kalAkAvya 215 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 isa vivAda nirasana praraMtha meM gAthA 31-32 41 tathA 53 ko TIkA meM kucha vivAda haiN| una una sthaloM meM TIkA kA artha karake maiMne vizeSArtha meM anya zAstroM ke pramANa dekara vivAda kA nirasana kara diyA hai| zrI kuMdakuMdadeva kI carcA : niyamasAra kathita nizcaya pratikramaNa Adi kriyAye zrI kuMdakudadeva ke pUrNarUpa se thIM nayA ? uso ko dikhAte haiM - nizcaya pratikramaNa meM kahA hai battA agutimAvaM tigugusI have jo sAhU so paDikamaNaM ucca paDikamaNamao have jamhA // 86 // jo sAghu pragupti bhAva ko chor3akara sonagupti se gupta hote haiM ye pratikramaNa karate hai kyoMki ve pratikamamaya haiN| isameM TIkAbhara ne kahA hai ki jo munazvara trigupti se gupta nibikarUpa parama namaH dhilakSaNa se lakSita prati pUrva pratmA ko dhyAte haiM ve hI nizcaya pratikramaNa svarUpa hai| zrIkuvakudadeva kadAcit pAtayeM guNasthAna ke svasthAna apramatta bhAga meM aMzAtmaka yaha dhyAnarUpa pratikramaNa karate hoMge phira bhI unake bho vyavahAra guptiyAM hI mAnI jAnI cAhiye ki nizcaya guptiyoM meM to avadhijJAna saMbhava hai| nizcaya pratyAkhyAna meM kahA hai mo sayama japamAgaya saha asah vAraNaM kicvA / appA jo zAyada paccakkhANaM have tassa // 95 // I jo muni sakala ko aura anAgata evaM zubha-azubha ko chor3akara AtmA kA na karate haiM unake pratyAkhyAna hotA hai / isameM bhI TIkAkAra ne maMpUrNa zubha prazubha dravya-bhAva karmoM ke suMdara ko pratyAkhyAna kahA hai| jo ki bArahaveM guNasthAna meM ghttegaa| zrI kucakuH dadeva grantha racanA karate the, upadeza karate the mataH zubharUpa bAhyarUpa dhIra aMtarUpa unake yA ho thA / nizcaya AlocanA meM kahA hai gomakammaratiyaM vihAvaguNajaha davirita / appA jo mAryAdi samassAloyaNaM haSi / / 107 // jo karma nokarma meM rahita aura vibhAva guNa paryAyoM se rahita prAramA kA dhyAna karate haiM una zramaNa ke mAlocanA hotI hai / yaha bhI nivikalpa zuddhopayoga pariNatirUpa dhyAna meM ghttegii| yaha mAlocanA zrI prAcArya deva ko. kadAcita ho dhyAna meM ghaTatI hogI / nizcaya prAyazcita meM kahA hai suha asuvaNarayaNaM rAmAbIbhAvavAraNa kiyA / apANaM jo prAyadi, tassa hu niyamaM huve viyamA // 120 // Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zubha zubha donoM prakAra ke vacana aura rAgAdi bhAvoM ko chor3akara jo bhAramA ko ghyA yahAM bhI zubha vacana racanA ko chor3akara arthAt nirvikalpa dhyAna karanA kahA hai| zubhamacana racanA zrI kucakuMdadeva ke hoto dI pI anyAya nAyI paramasamAdhi meM kahA hai 21 jo sarvasAya prAraMbha garigraha se rahita haiM, tIna guptiyoM meM sahita haiM, pUrNa jitendriya hai, unhIM ke sthAyI mAmAyika hotI hai aisA kevalI bhagavAna ke zAsana meM kaSTA hai| yahAM bhI tIna gupti se nirvikarUpa dhyAna ke dhyAtA muni liye gaye haiN| zrI kuraMdakudadeva ke yaha sthAyI sAmAjika guptirUpa se kadAcita hI dhyAna meM hotI hogI / paramabhakti meM kahA hai| bho virado sambalAvajje tigulo pihiDidiyo / tasya sAmAna ThAI, idi ke sisAsaNe // 125 // yaha jo sAdhu sarva ke prabhAva meM nivikalpa dhyAna meM apanI prAtmA ko lagAte hai ve yogabhakti se yukta haiM / inase atirikta itara sAdhu ke yoga kaise hogA; yahAM para mavikalpoM kA prabhAva honA botarA nirvikalpa dhyAna meM hI saMbhava hai / yaha dhyAna zreNI pArohaNa meM zuvala dhyAna meM hI ghaTita hotA hai ataH zrI kuMdakudadeva ke yokti na hokara mAtra bhAvanA hI mAnanI caahiye| svaviyAmA apANa jo jaja sAhU | so jogamakti juttoM, ivarassa ya kiye have jogo / / 138 || ghAvazyaka meM kahA hai jo caravi maMtrado khalu bhAve so have aNNavaso / lamhA narasa dukam AvAsayalavakhaNaM Na have / / 144 // jo saMyata zubhAva meM vartana karate haiM dhanyavaza haiN| isaliye unakI kriyAyeM prAvazyaka lakSaNa nahIM haiN| yaha para devadAruvanAmiyoM se pravRtti ur3AI hai| jaba ki zrI phuTakudevasya evaM zubha kriyAyeM karate hI the / ye guNasthAna meM pravRtti karate huye inheM chor3a sakate the / mAge kahate haiM-- svaguNapajmayAnaM, citta jo kuNai so vi aNNavaso / mohapAramavagayasamA kahiyaMti eriyaM // 145 // REFRES Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ o dampa, guNa aura paryAyoM meM vitta lagAte haiM ve pranyavaza haiM / bhohopakAra se rahita zramaNoM ne aisA kahA hai| yahAM para bhI pravya guNaparyAyoM ke citana ko chur3Akara mAtra nirvikalpa dhyAna kI preraNA dI hai| mI kupadadeva svayaM isa mazaraNa se kathaMcit anyaSaNa mAne yA sabAne haiM / bhAge bhaura yo samaNa kiyA hai ki aMtaravAhiraappe mo baTTA so haveha bahirampA / madhyeca mo ma baTTA so ucca aMtaraMgapA // 150 // jo aMtara aura bAhya jarUpa meM rahate haiM ye bahirAtmA hai aura jo jarUpa meM vartana nahIM karate haiM ve aMtarAtmA hai| yahA TIkAkAra ne kahA hai ki jo papane pAramadhyAna meM tatpara huye saprakAra se aMtarmukha hokara guma azubha samasta vikalpa jAla meM kabhI ko nahIM pataMse haiM ve ho "paramatapodhana" sAkSAda panagaramA hai / yaha lakSaNa bArahaveM guNasthAnavartI muni meM ghttegaa| zrI kudakudadeva bhI sAkSAt bArahaveM gagAsthAnamAle attarAtmA na hokara chaThe sAtaveM guNasthAna vAme madhyama maMtarAmA the| unake prazastarUpa ataair janma dUnahI huye the| pAge mora kahate hai ko dhammamukkajhApA mhi pariNayo sovi aMtaraMgappA / mANavihINo mamaNI bahirApA ipi vijANohi // 15 // jo ghargagubaladhyAna meM pariNata haiM, ye patAma! hai, dhyAna se rahita bamaNa bahirarAtmA hai| isakI TolA meM kahate haiM-"iha hi samAt maMtarAtmA bhagavAn kSINa kAlApa: sya khalu bhagavataH bhoNakapAyasya poTA kapAgaNAmabhAvAt ........... / " yahAM para sAkSAt aMtarAtmA hoNakaSAyavartI bhagavAna hai, una bhagavAn bArahaveM guNasthAnavartI mahAmUmi ke anaMtAnubaMdhI yAdi solaha kapAyoM kA prabhAva ho cukA hai| yaha mazaraNa mo zrI kudadeva 3 TomAkAra zrI papaprabhamalaghArI deva meM ghaTita nahIM ho sakatA hai| puna: svayaM prayakAra kahate haiM papaNamayaM parikama vayaNamayaM pandavANa jiyama cha / AlopaNabayamamayaM taM sadhvaM jANa saramAyaM // 15 // vayanamaya pratikramaNa, bapanamaya pratyAsthAna, vAnamaya niyamaprAyazcitta paura ghanamama pAlopanA ina sabako tuma svAdhyApa smjho| kurakudadeva svayaM vacanamapI kiyAyeM karate the| Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puna: kahate haiM kavi samsadi kAbule pahirumaNAra karela mAmaya / sattivihINo jo jA sararahana ceSa kApavvaM // 154 / / yadi zakti hai to dhyAnamaya-nizcaya pratikramaNa prAdi karanA cAhiye aura yadi zakti nahIM hai so bhavAna hI karanA cAhiye / TIkAkAra ne isameM zakti se usama saMhanana liyA hai prora zaktivihIna se- isa paMcama kAla meM hona saMhanana hone se kahA hai / ata: yaha uttamasaMhananarUpa zakti zrI kudakudadeva meM bhI nahIM thI ve svayaM apane prayAna ko do pada rakhate huye bhAjakala ke paMraparala ke muniyoM ko bavAna mI preraNA rahe haiM aisA samajhanA cAhiye / zrI kudakudadeva vizAla saMdha ke prAcArya the| inhoMne giranAra parvata para yadetapaToM se vivAda hone para pASANa ko mUrti mo bulavA diyA thA yaha bAta panekapramANa se middha hai| gurvAvanI meM kahA hai-- pani gurujAMto balAtkAra gaNApagIH, pAvANaghaTitA yena pAritA zrI sarasvatI / Uryatapiro tema pAH sArasvato'bhavat, atastasma munImAya namaH dhopayanaMdine / / balAtkAraparaNa ke pragnaNI zrIpapanadi prAcArya huye jinhoMne pragiri para pApAranimita sarasvatI kI gati ko cunavA diyA thaa| usI se sArasvatagacha prasihapA hai, una pahanaMdI maninAtha ko namakAra ho / ina kRdAda devake (-budakuda, 2- vaga, 3-sAnA - pisA: :.-- padA meM nAma the / poravapurANa meM kahA hai phudakudagaNI yenojayaMtAgarimastake / so'valAta vAditA sAha pApANaritA kelo| nAtri vRndAvana ne bhI kahA hai-- saMgha sahita zrI kudakuda guru paMcamaheta gaye girnaaH| bAdaparyo tahaM saMsayamati ko, sAkSI bado aMbikAkAra // "satyapaya nirNaya digaMbara" kahI purI tahaM pragara pukAra / so gubveva vaso ghara mere vighana haraNa maMgama karatAra / / inhoMne papanA prAcAryapaTTa samAsvAmI ko diyA hai / gurvAvaloM meM yaha pATa hai-mAdi yadA-1-zrIguptigupta, 2-bhadragahu. 3-mAghanaMdI, 4-jimacaMdra, 5- 6 6-mAsvAmI yahI bAta naMdisaMgha kI pAvalo meM bhI hai-yathA-4-jinacandra, 5-kudakuMdAcArya, 6-umAsvAmI / " prAdi - - -- - . 1-tIrthakara mahAvIra mora unakI prApAbaMparaparA, bhAga 5, pR0 213, pR044| Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI anuvAda kA nimitta : san 1971 meM ravInakumAra ne merI palAgi reraNA ke gogakA savAtika prantha par3hakara solApura parIkAlaya se zAstrI parIkSA uttIrNa karatI / dhanaMtara mere se kaI bAra pAgraha kiyA ki mAtAjI | mAja kala samayasAra mAdi adhyAtma granpa ko parakara kucha loga ekAMta se nizcayAmAsI bana rahe haiN| isaliye mApa vidyApiyoM ko ina anyoM kA svAdhyAya karAkara naya vivakSA macchI taraha samajhA doSiye / maiMne bhI samayAnusAra ise ucita samajhakara ina sabhI ko pahale samayasAra kA svAdhyAya karAyA / sAtha hI prAlApapati bhI pddh'aaii| isake bAda krama meM pravacanasAra paMcAstikAya kA bhI svAdhyAya plaayaa| ina canyoM ke kaI vAra svAdhyAya ke bAda san 1975 meM hastinApura meM niyamasAra kA svAdhyAya zurU kiyaa| usa samaya do taraha kI pratiyAM svAdhyAya meM rakhI gaI / eka prasi meM tIsarI gAyA ko par3hate samaya bhayaM bhasaMgata pratIta hA / vaha gAthA vaha hai jiyameNa ya kama ta NiyamaM gANasaNacarita / viyarIpapariharasthaM maNivaM khalu sAmiviSayaNaM / / 3 / / isakA sarala artha yaha hai ki-niyama me jo karane yogya hai vaha niyama hai. badda bhAna darzana pAritra hai, viparIsa kA parihAra karane ke liye isa meM "sAra" zabda samAyA hai| arthAta ratnatrayasvarUpa mola mArga niyama" hai isameM viparIta ko dUra karane ke liye "sAra" zabda lagAkara "niyamasAra" banA hai| isakA prartha hai samyagdarzana jJAna caarit| vitu eka prati meM TIkA kA artha aura TippaNa kucha alaga hI chapA hai / vaha yaha hai / pralokArya meM viparIta zahita kA (vikalpa rahita) mayaM kiyA hai / aura viparIta Nanda ke TipaNA meM kahA hai ki viparIta-virAja / vyavahAraralatrayarUpa vikalpo ko-parAzrita bhAvoM ko-chor3akara mAtra nirvikalpa zAnadarzanacAritrakA hI-zuddharatnatraya kA hI svIkAra karane hetu "niyA" ke sAtha "mAra" mAnda jor3A hai|" yaha adhaM dekhakara maiMne vicAra kiyA ki jaba svayaM zrI madadadeva ne isI niyamamAra grantha meM cauthe adhyAya taka vyavahAra ratnatraya kA varNana kiyA hai punaH usI vyavahAraratnatraya ke parihAra ke liye "sAra" zabda jor3A hai yaha kaise banegA; yaha to pUrvApara vizva doSa ho jaayegaa| dUsarI bAta yaha hai Fi mvayaM zrIkudakudadeva vyavahAraratnatraya pho grahaNa kara usI ke anumAra pravRtti karate the| ve bhI apane pAhAra vihAra, granpa racanA maura tIrtha yAtrA pAdi kAryoM meM mUlAcAra ke anusAra hI caryA karate the / kyoMki nipaparatnatraya va nigmaya pratikramaNa, pratyAyAma, mAvazyaka mAdi kriyAyeM to dhyAnarUpa hI mAnI gaI hai| kho ki phavaMcit unake ghyAnarUpa saptamagueDaspAna meM saMbhava pI / anyaradhanA karanA, upadeza denA mAdi kArya bhI to vyavahAraralaya ke aMtargata hai na ki nizcayaralatrama ke aMtargata / Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .-1 .... prataH upayukta partha ke anazyaM ko dekhakara merI bhAvanA yaha huI ki isa grantha kA mAparaMparA ke anukUla anuvAda honA ati pAvazyaka hai / aba maiMne aura ni: saMvat 2502 meM magasira zuklA vitIyA ke dina isa grantha kA anuvAda kArya prAraMbha karake patra kRSNA navamI "zrIvRSabhajayaMtI" ke pavitra dina isa mamupAda kArya ko pUrNa kiyA hai| maiMne yaha manubhava kiyA hai ki pranthoM ke anugava ke samaya atyadhika ekApatA ho jAtI hai / mana usI parya ke citana meM tammaya ho jAtA hai| pariNAmoM meM nirmalatA pAsI hai| paticAra prAdi dopoM kA zodhana hotA hai, rAgya paura bar3hate haiM tathA nijAtma bhAvanA na hotI hai| ___ isa manuvAda meM kahIM kahIM bhAvArtha aura vizeSArtha dekara prathaM spaSTa karane meM maiMne dhavalA prAdi sattAIsa anyoM se sahAyatA lI hai aura yathAsthAna una granthoM ke TippaNa bhI de diye haiM yaha manuvAda pradhyAtma grantha kA sahI mayaM karAne meM sakSama hogA bhaura mArpaparaparA ke anuyAyiyoM ko priya hogA yaha merA pUrNa vizvAsa hai / hastinApura pauSa vado 2 vIra ni0 saM0 2511 di. 10-12-1984 -prAdhikA zAnamatI Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuvAda meM sahAyaka grantha 1 dhaSalA, pustaka 2 paramAtmaprakAza 4 mAtmAnuzAsana 5 gommaTasAra jIvakAMDa 6 gommaTasAra karmakAMDa 7 tattvAvaM rAjavAtika pUrvAdha 8 tasvArtha rAjavAsika uttarArdha 9 samayasAra 10 pravaSamasAra 11 AsApapaddhati 12 paramAnyAtmataraMgiNI 13 tatvAnuzAsana 14 vRhAvyasaMgraha 15 AptaparIkSA 16 yazastilakacaMpU 17 siddhAMtasArAvi (amRtAyoti) 18 mUlAdhAra 19 anagAradharmAmRta 20 AdipurANa 21 paumacaritra 22 aSTapAra 23 bhagavatI ArAdhanA 24 laghIyastraya 25 tattvAvaMsUtra 26 svayaMbhUssona 27 rayaNasAra Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : ~ prastAvanA AcArya zrI kundakunda kunvakundAcArya aura unakA prabhAva : digambara jainAbhArthI meM kundakunda kA nAma sarvopari hai| mUrtile pUrvAcAryoM ke saMsmaraNoM meM kundakunda svAmI kA nAma bar3I zraddhA ke sAtha liyA milatA hai / maGgalaM bhagavAnvIro maGgalaM gautama gaNI maGgalaM kubhvakundAyoM jainadharmo'stu maGgalam // zilAlekhoM, granthaprazasti lekhoM evaM iga maMgala padma ke dvArA bhagavAn mahAvIra aura unake pradhAna ghara gonama ke bAda kundakunda svAmI ko maMgala kahA gayA hai| inakI prazasti meM kavivara vRndAvana kA nimnAMkita sAmanta prasiddha hai, jisameM batalAyA kunmAna huA hai, mare, aura na hoga sunI Ama ke mukhAravindateM prakAza pAsava syAdavAda jaina caina iMda kumbakunda se tAsa ke abhyAsa vikAsa meva jazna hota mUDha so sakhe nahIM kubuddhi kundakunda se / deta haiM azIsa zIsa nAya inda caMda jAhi moha mAra khaMDa bhArataMDa kukunda se vizuddhi buddhi vRddhiyA prasiddha Rddhi siddhiyA enanada kundakunda me / / tatvakA vizada yAMna / samayasAra AAdi granthoM meM unhoMne parase bhinna tathA svakIya zrI kundakunda svAmI ke isa jayaghoSakA kAraNa hai unake dvArA pratipAdita vastutasyakA vizeSatayA prAtmaparyAyoM se prati zrasmA unhoMne ina granthoM meM adhyAtma dhArA rUpa jisa mandAkinI ko avagAhana kara bhavabhramaNa zrAnta puruSa zAmyata jAnti ko prApta kA jo varNana kiyA hai| vaha anyatra durlabha hai| pravAhita kiyA hai usake zItala evaM pAvana pravAhameM karate haiM / Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ARH mArgadarzaka :- AcAmA sAgarI sa 26 kundakundAcArya kA viveha gamana : - - -- zrI kundakandAcArya ke viSaya meM yaha mAnyatA pracalita hai ki ve videha kSetra gaye the aura sImaMdhara svAmI kI divya svani se unhoMne Atmatattva vA svarUpa prApta kiyA thA / yideha gamana kA sarvaprathama ullekha karane vAle prAcArya devasena (vi.saM. dAvIM zatI) haiN| jaisA ki unake darzanasAra se prakaTa hai| - - jai pajamaNaM diNAho somaMdharasAmidimvaNArageNa / Na viyohaha to samaNA kaha sumAgaM payANati // 43 // unameM kahA gayA hai ki yadi panandinAtha, sImandhara svAmI dvArA prApta divyajJAna se bodha na dete to zramaNa-munijana sacce mArga ko kaise jAnate ? devamena ke bAda IsAkI bAnhavIM zatAbdI ke vidvAna javasenAcArya ne bhI paMcAmninAyaka TIkA ke prAraMbha . meM nimnanidina avAraNa pucikA meM kandakanda svAmI ke nidezagamana kI carcA kI hai "atha zrI kumAranandisiddhAntadevaziSyaiH prasiddhakathAnyAyena pUrva videhaM garavA donarAgasarvajJa dhImavarasvAmitIrthakaraparamadevaM dRSTvA tanmukhakamalavinirgata divyaSANo zravaNAvadhAritapadArthAsuddhAtmanatvAdisArArtha" gRhItyA punaramyAga: zrImatkundakundAcArya devaH pacananchAdyaparAbhiveyarantastAvahistasvargANamukhyapratiphtyartha athavA zivakumAramahArAjAdisaMkSepAca ziSyapratibodhanArya viracite paJcAstikAyanAbhRtazAstra yathAkrameNAdhikArazuddhipUrvaka tAtparyadhyAkhyAna kathyate / " jo kamAranandhi siddhArUdeva ke ziSya the, prasiddha kathA ke anusAra pUrva videha kSetra jAkara bInAga sarvajJa zrIsvAmI tIrthabara paramadeva ke darzana kara tathA unake mukhakamala se vinirgata divyadhvanike zranaga. se avadhArita padAyose gaddha vAtmanasva dhAdi sArabhUta artha ko grahaNa kara jo pUna: vApisa pAye the tathA pavanandI prAdi jinake dUsare nAga the, eme zrI kundakandAcArya deva ke dvArA antastatvakI mukhya rUpa se aura bahistandako gogArUpa se pratipatti karAne ke liye athavA pivamAra mahArAja prAdi saMkSepa rucibAle ziSyoM ko samajhAne ke liye paJcAstikAya prAmRta stra mA gyaa| prAbhUla rAMkRta TIkAkAra thI tasAgara mAna apanI TIkA ke prazna meM bhI kanyAda svAmI ke videha gama kA ullekha kiyA hai "zrImatpamanandikundakundAcAryavaRgrovAcAyalAcAryaddhapicchAcAryanAmapandhavirAjitana caturaMgulAkArAgamanadinA pUrvavidehapuNDarI kiNInagarabanditazrImandharAparanAmasvayaMprabhajinena tatprAptazru tajJAnasambodhitabhAratavarSabhavyajIvena zrIjinamanamUribhaTTArakapaTTAbharaNa mUtena kanikAlasarvanena viracite SaTprAmRta granthe '- - --- Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathA padmanandI, kundakandAcArya, vaRgrovAcArya, elAcArya aura gRdhapicchA vAyaM, ina pAMcanAmoM se jo yukta the, cAra aMgula Upara prAkAza gamana kI Rddhi jinheM prApta tho, pUrva viveha kSetra ke puparI kiraNI nagara meM jAkara zrImandhara apara nAma svayaMprama jinendra kI jinhoMne vandanA kI yo, unase prApta zrutazAna ke dvArA jinhoMne bharata kSetra ke bhavya jIvoM ko saMbodhita kiyA thA jo jinacandra mUribhaTTArakakai paTake prAbhUSaNa svarUpa ghe tathA kalikAla ke sarvaza the, aise kundakundAcArya dvArA viracitA paraprAbhUta grantha meN|" upayukta ullekhoM se sAkSAt sadaMja deva kI vANI sunane ke kAraNa kundakunda svAmI ko apUrva mahimA prasthApita kI gaI hai| kintu kundakunda nvAnI ke granthoM meM unake svamukha se kahIM videha gamana kI carcA upalabdha nahIM hotI / unhoMne samayaprAbhUta ke prArambha meM middhoM kI vandanApUrvaka nimna pratijA kI hai paMdita mantra siddha dhruvamacanamaNovamaM gaI patte / vocchAmi mamayapAhumiNamo suyakevagnI maNiyaM / / 1 / / - -- isameM kahA gayA hai ki ne battaka daloM ke dvArA bhagina samayaprAbhRna ko kamA / yadApi "surake vali bhagigaya" isa pada ko TIkA meM zrI amRtacandra svaam|| kahA hai --nAdinidhanazraprakAzatatvena, nikhirApaMsAkSAtkArakebalipragItatvena, zrutakevalibhiAvara manu bhatrabhiranihitatvena ca pramAggatAmupagataraya / " parthAt anAdinidhana paramAgama bATa vAma dvArA prakAzana hone ge, tathA saba padAkoM ke samUha kA makSAta karane vAle kevalI bhagavAn sarvazadeva ke pragAna hone se praura svayaM anubhava karane vAle zrata kevaliyA ga kahe jAne se jo pramANatA ko prApa hai| -. - : - . to bhI isa kathana se yaha spaSTa nahIM hotA ki maiMne kevalI kI vAragI pratyakSa sunI hai ala: kevalI isake kartA haiN| yahAM to mUlakA kI apekSA kevanI kA ullekha jAna paThatA hai / jaya senAcArya ne bhI kevalI kA sAkSAt kartA ke rUpa meM koI jAnlekha nahIM kiyA hai| unhoMne 'gugake valI bhaeivaM" kI TIkA isaprakAra kI hai .. - 'zra te paramAgame ke pratibhiH sarvajaNita dhatakavalimaNita / athavA bhatakevalimANitaM gaNadharakAyata miti / ' arthAt dhata- paramAgama me kavana-gavajJa bhagavAna ke dvArA kahA gayA / athavA bhUtanevalI-gaMgAdhara ke dvArA kahA gyaa| phira bhI devasena mAdi ke ullekha sarvathA nirAdhAra nahIM ho sakate / devasena ne,mAcArya paramparA se jo carcAeM calo pA rahI thI unheM darzanasAra meM nibaddha kiyA hai| isase siddha hotA hai ki kumnakunda ke videhagamana kI parcA varNanasAra kI racanA ke pahale bhI pracalita rahI hogii| Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SE kundakundAcArya ke nAma : paJcAstikAya ke TIkAkAra jayasenAcArya ne kundakunda ke pAna do prAdi apara nAmoM kA ullekha kiyA hai| SaTmAbhRta ke TIkAkAra zrutasAgarasUri ne padmanandI, kudakudAcArya, vakragrIvAcArya, elAcArya aura gRprapicchAcArya huna pacinAmo kA nirdeza kiyA hai / nandisaMgha se saMbaddha vijayanagara ke zilAlekha meM bhI jo lagabhaga 1186 I. kA hai, rakta podhanAma batalAye gaye haiN| disaghakI paTTAvalI meM bhI upayukta pAMca nAma nirdiSTa haiN| paraMtu anya zilAlekhoM meM pazmanaMdI aura kudakuda prathavA koNyA iTa do nAmoM kA hI ullekha milatA hai| kundakanda kA janmasthAna : - indranaMdo prAcArya ne papranaMdI ko kuNDakudapura kA banAyA hai| isIliye bhavaraNavelagolA ke kitane hI zilAlekhoM meM unakA koNDaka da nAma likhA hai|dhii pI0 vI desAI ne "jainijma ina sAutha iNDiyA" meM likhA hai ki muSTa phala relave sTezana se dakSiNa kI aura lagabhaga 4 mIla para ekA konavaNDala nAma kA sthAna hai jo annatapura jile ke muTI tAluke meM sthita hai / zilAlekha meM usakA prAcIna nAma "koNDaka de" milatA hai| yahAM ke nivAsI ise bhAja bhI "koNDakudi" kahate haiM / bahuna kucha meM bhaya hai ki kudakadAcArya kA janmasthAna yahI ho / kundakunda ke guru : __paMgAra ge ni:spRha vItarAga sAdhupoM ke mAtA-pitA ke nAma surakSita rakhane-lekhabaddha karane kI paramparA prAyaH nahIM rahI hai / yahI kAraNa hai ki samasta prAcAryoM ke mAtA pitA viSayaka itihAsa ko upalabdhi prAya: nahIM hai| ho inake guruyoM ke nAma kisI na kisI rUpa meM upalabdha hote haiN| paMcAstikAya ko tAtparyavRtti meM jayasenAcArya ne kudakudasvAmI ke guru kA nAma kumAranandi siddhAntadeva likhA hai aura naMdisagha ko paTTAyalI meM unheM jinacaMdra kA ziSya batalAyA gayA hai| paraMtu kudakudAcArya ne dodhapAhu ke aMta meM apane guma ke rUpa meM bhadrabAhu kA smaraNa karate hue apane pApako bhadrabAhu kA ziSya batalAyA hai / bodhapAhuDa kI gAthAeM isa prakAra haiN| sadanimAro ho bhAsAmuttamu jaM jigaNe kahiyaM / mo taha kahiyaM gANaM sIseNa ya bhaddabAhussa // 6 // bArasa aMgariyANaM cauvasa pusvaMga viula visyaraNaM / suyaNANi bhavdavAhU gabhaSaguru prayadao jayao // 62 / / prathama gAthA meM kahA gayA hai ki jineMdra bhagavAn mahAvIra ne artharUpa se jo bathana kiyA hai vaha bhASAsUtroM meM mAnada vikAra ko prApta humA marthAt bhaneka prakAra ke zabdoM meM grazcita kiyA gayA hai| bhadrarAha ke ziSya ne use Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usI rUpa meM jAnA hai aura kathana kiyA hai / dvitIya gAthA meM kahA gayA hai ki bAraha aMgoM aura caudaha pUrdhA ke vipula bistAra ke vesA gamaka guru bhagavAn zrutakevalI bhadrabAhu jayavaMta hoM / .. ye donoM gAthAeM paraspara meM saMbaddha haiN| pahalI gASA meM apane mApako jina bhatrabAha kA ziSya kahA hai isaro gAthA meM unhIM kA jayaghoSa kiyA hai / yahAM bhadrabAhu se antima zrutakevalI bhadrabAha hI grAhya mAna par3ate haiM payoMki dvAdazA aMga mora caturdaza pUrvo kA vipula vistAra unhIM se saMbhava thA / isakA samarthana samaya prAbhRta ke pUrvokta pratijJA vAkya "vadita samvasida"--meM bhI hotA hai| jisameM unhoMne kahA hai ki maiM atakavalI ke dvArA pratipAdita samayamAbhUta ko vAhU~gA / aSaNabelagolA ke aneka zilAlekhoM meM yaha ullekha milatA hai ki apane ziSya candragupta ke sAtha bhadrabAhu yahAM padhAre aura vahIM eka guphA meM unakA svargavAsa huprA / isa ghaTanA ko prAja aitihAsika taya ke rUpa meM svata kiyA gayA hai| rAba vicAraNIya bAta yaha rahatI hai ki yadi kundakunda ko antima zratakavanI bhadravAha kA bhAkSAta ziSya mAnA jAtA hai to ye vikrama zatAbdI se 30 varSa pUrva Thaharate hai aura usa samaya jatri. gyAraha aMga caura nAha pUrvA ke jAnakAra prAcAryoM kI paramparA vidyamAna thI taba unake rahate hA 'daka daravAmI kI itanI pratiSThA kaise saMbhava hai| nakatI hai aura kaise unakA anvaya cala sakatA hai?sa sthiti meM vRndAndakI unakA parAga zirA ho mAnA jA sakatA hai. sAkSAt nahIM / zra nakevalI bhadrabAha ke dvArA upadiSTa nAva unheM guru paramparA se prApta rahA hogA. jI ke prAdhAra para unhone apane prApako bhadrabAha kA zida ghopita kiyaa| bAMdha pAhida ke saMskRta TIkAkAra zrI zrutasAgaramUri ne bhI "bhadrayAso seraNa" kA artha vipAkhAcArya kara kundakunda ko unakA paramparA ziSya hI svIkana niyA hai / zrutasAgaramUri kI pattiyAM nimna prakAra hai bhadrabAhaziSyeNa ahaM balimugtiguptAparanAmatayena vizANAcArya nAmnA bazapUrvaprAriNAmekAdazAcAryANAM mAye prayamana jJAtam / ina paMniyoM dvArA kahA gayA hai ki yahAM bhadravAI ke ziSya se vinAvAcArya kA grahA hai| ina vidhAnAkArya ke gardana bali aura gupitagupta ye do nAma paura bhI haiM lathA ye dazapUrva ke dhAraka gyAraha prAcAryoM ke madhya prayama prAcAya the / gavAha antima zrutakevalo dhe jaimA ni tagAgara sUri ne 62vI gAthA ko TIkA meM kahA hai "paJcAnAM patakevalinAM madhye'ntyo bhadrabAha." bharyAta bhadravAha pAMca zrutake valiyoM meM mantima a ta kevalI the| prataH unake dvArA upaviSTa tatva ko unake ziSya vizAkhAcArya ne jAnA / usI vI paramparA apaye palatI rahI / gamakAma kA artha zrutasAgara sUri ne upAdhyAya kiyA hai so vimAnAcArya ke liye yaha vizeSaNa ucita hI hai| Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kundakunda svAmI kA samaya : kundakunda svAmI ke samA nirmANa para "manasAra" kI prastAvanA meM hA0 90 ena0 upAdhye ne, "samantabhadra" kI prastAvanA meM sva. zrI jugala kizorajI mukhtyAra ne, "paMcAstikAya" ko prastAvanA meM DhA0 e. cakravartI ne tathA "dada prAbhUta saMgraha" kI prastAvanA meM zrI paM0 lAzacandajo zAstrI ne vistAra se carcA kI hai| lekha vistAra ke bhaya se maiM una saba carcAnoM ke avataraNa nahIM denA cAhatA / jijJAsu pAThakoM ko tat tat pranyoM se jAnane ko preraNA karatA humA kukuda svAmI ke samaya nirdhAraNa ke viSaya meM pracalita mAtra do mAnyatAmoM kA ullena kara rahA hU~ / ka mAnyatA pro0 hAnale dvArA sampAdita nandisagha kI paTTAyaliyoM ke AdhAra para yaha hai ki kundakunda vikrama ko pahalI zatAbdI ke vidvAn the / vi0 saM0 49 meM ye prAcArya pada para pratiSThita hue, 44 varSa kI bhAvasthA meM unheM AnAyaM para milA, 51 varSa 10 mahIne taka de uga pada para pratiSThita rahe aura unakI kula prAyU 65 varSa 10 mAha 65. dina kI thii| DA0 e0 cakravartI ne paMcAstikAya kI prastAvanA meM apanA hI abhiprAya prakaTa kiyA hai / ghora dusarI mAnyatA yaha hai ki ve vikrama ko dUmarI zatAbdI ke uttara prathavA toro zatAbdI ke prArambha ke vidvAna haiM / jisakA samarthana sva. zrI nAyUgAjI premI tathA paM. jugalakizorajI gana-yAra prAdi vidvAna karate mAMge haiN| kandakanda ke pratya aura unakI mahattA : digambara jaina prAyoM meM budabudAnAyaM dvArA racita graMya gharapanA alaga prabhAva ramate haiN| inakI varNana pAlI hI isa prakAra kI hai ki pAThaka usa se vastu svarUpa kA anugama bar3I saralatA se kara letA hai| varga ke vistAra se rahita, nape-tule pAdoM meM kisI bAta ko vAhanA ina grantho kA vizeSatA hai| kUdakUda kI vAgI mIdhI hRdaya para prasara karatI hai / nimnAMkiA patha kudakuda svAmI ke dvArA racita nirvivAda rUpa se mAne jAna hai tathA jaina samAja meM unakA sarvopari gAna hai / (1) pacA stikAya (2) samayamAra (3) pravacanasAra (4) niyamasAra (5) assttpaah| damaraNa pAhaTa, carittapAhuDa, muttapAhuha, bodhapA huDa, bhAvapADa, mosapAhuDa, sIlapahuI aura nigapAhata / (6) vArasa gudevAyA paura nimgho| inake minA-: "rayaNagAra'' nAma kA graMtha bhI kudakuda svAmI ke dvArA racita prasiddha hai tu usake aneka pATha bheda dekha kara vidvAnAM kA mata hai ki yaha kadada ke dvArA racita nahIM hai athavA isake aMdara anya logoM kI gAthAeM bhI sammilita ho gaI haiN| bhANDArakara risartha isTITyUTa pUnA se hamane 1825 saMvat ko likhita hastalikhita prati bulAkara usase mudrita rayaNA sAra kI gAthAoM kA milAna kiyA to bahuta maMtara mAlUma humA / mudrita prati meM bahuta sI gAthAeM chuTI huI haiM tathA navIna gAthAeM mudrita haiM / usa pratipara racayitA kA nAma nahIM hai| ughara sacI meM bhI yaha prati prajJAta lekhaka ke nAma se darja hai| carcA pAne para paM.paramAnaMdajI zAstrI ne batalAyA ki - - - - - Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Mand ALLA . hamane 70-80 pratiyAM dekhI haiM rAyakA yahI hAna hai mudrita prati meM apabhrazakA eka dohA bhI zAmila ho gayA hai tathA kucha isa abhiprAya kI gAthAeM haiM jinakA kudakudakI vicAradhArA se mela nahIM khAtA / iMdranaMdi ke ghuptAvatAra ke anusAra SaTkhaNDAgama ke bhAdya bhAga para kudakuda svAmI ke dvArA racita paripharma graMtha kA ullekha milatA hai| isa graMgha kA ullekha SaTkhaNDAgara ke viziSTa puraskartA yAcArya vIrasena ne apanI TIkA meM kaI jagaha kiyA hai / isase patA calatA hai ki unake samaya taka to vaha upalabdha rahA / paraMtu prAjakala usako upalabdhi nahIM hai| prasanna bhaNDAroM, khAsakara dakSiNa ke zAstra bhaNDAroM meM isakI khoja kI jAnI cAhiye / muul| cAra bhI dapha da gvAmI ke dvArA racita mAnA jAne lagA hai capoMki usakI aMtima praSpikAmeM "ti mUlAcAra vitI dvAdazo'dhyAyaH / kadakuMdAkyaM praNIta mUlAcArAkhya vivRti: / kRniriya dhasunandinaH zramasamayaha ulekha pAyA jAtA hai / vizeSa parijJAna ke liye purAtana vAkya sUtrI ko prastAvanA meM sva0 50 jugalakizorajI mukhtyAra kA saMdarbha paThitamya hai / phandakanda sAhitya meM sAhitya suSamA : kudabA dAcArya ne adhikAMza gAthA dazA, jo ki prAya nAma ga prasiddha hai, prayoga vigA hai| yahIM manuSTapa pro majAti kA bhI prayoga kiyA hai| kahIda vAparata-par3hane dhIca ma yadi vibhinna chaMda yA jAtA hai to ugase 116 ko eka daza : 1.1 nAva svAmI to vadha anuSTupa iMdhoM kA namunA dekhiye 1 mamati parivajjAmi nimmattimudidI / AsavaNaM ca meM AdA avasesAIbAsare ||5||-bhaav prAbhUta ego me samsado aNNA jaannvNsnnlskhnnii| sesA me bAhirA bhAvA samve saMjogalakkhaNA ||52||-bhaav prAmRta suheNa bhAvidaM gANaM vuhe jAve viNasadi / tamhA jahAvalaM jAI appA dukhehi bhAvae 1162||-mokss prAbhRta viravI sadhvasAvajje triguttI pihidivio| tassa sAmAigaM ThAi idi kaMvalisAsaNe / / 12 / / no samo savabhUdesu sAvaresu tasesu vA / tAsa sAmAigaM ThAi idi vilisAsaNe ||126||-niymsaar ceyA upayaTI aThaM upajjai viNassada / payaDI vi ceyayadaLa umpajjava viNassA // 312 // Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ evaM baMdhI u cumheM vi apaNoNNApacnayA hve| apaNo papaDIe ya saMsAro teNa jAyae ||313||-smy prAbhUta eka upajAti kA namUnA dekhiye-- giddhassa NiNa durAhieNa tukkhassa lumakheNa curaahiyenn| giddhassa sukkheNa havevi baMdho jahaNNavajle visame same vA ||-prvcnsaar pralaMkAroM kI puTa bhI kudakudasvAmI ne yathA sthAna do hai / jaise, aprastuta prazaMsA kA eka udAharaNa dekhiye. Na mupada paDi abhanyo muvi AyaSNiuNa jiNadhamma / uddha' pipitA Na pagNayANivisA hoti ||136-bhaav prAbhUta thor3e se hera-gora ke sAtha yaha gAthA samaya prAkRta meM pAI hai / ugamAlaMkAra ko ghaTA dekhiye - jaha tArayANa caMdo payarAoM mayAulANa smyaann| ahijo taha sammatto risisASaNa vRvihadhammAgaM // 142 // jaha phaNirAo rehA pnnmnnimaannikkirnnvipphurio| taha vimaladasaNadharI jiNabhattI pacayaNo jIyo // 14 // maha tArAyaNa sahiye sasaharavivaM khamaMDale vimle| bhAciya taha baya vimalaM jiliMga daMsaNadhisUddha' / / 144 // jaha salileNa Na sippA karmAlagipatta shaavpphiie| taha mAvaNa Na lippA kasAyavisara hi supuriso / / 152 / / mAtra prAmRta rUpakAlaMkAra kI bahAra dekhiye - jiNavara-caraNaMburuhaM maMti je paramabhanirAyeNa / te jammavellimUrNa khati varabhASasatveNa // 15 // te dhIra dhIra purisA khamadamakhaggeNa viSpharateNa / dujjayapalabaluddharakasAyamaNijjiyA jehiM / / 154 // Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35 mAyAvehila asesA mohamahAtasvarammi aaruddh'aa| visavisa phupphaphulliya nurNati muNi NANasahi ||156||-bhaav prAmRta . kahIM para cUTaka paddhati kA bhI anusaraNa kiyA hai / yathA, tihi tiNNi dharavi Nic tipahilo taha tiegpripriko| yo dosa vippamuko paramApA prAyae joI ||44||-mokss prabhRta arthAta nIna ke dvArA (tIna mustiyoM ke dvArA) tIna ko (mana vacana va.:ya yo) dhAraNa nara, niraMtara tIna se (zalyatraya ro) rahita, tIna se (gnatraya me) sahita aura do doSoM (gaga dveSa) se muna rahane dhArA yogI paramAtmA kA dhyAna krnaa| kandakanda kA zilAlekhoM tathA unaravartI granyoM meM ullekha : pada svAmI pratyanta praziddha aura sarvamAnya grAcArya the prata: inakA janana aneka zilAlekhoM meM milatA hai tathA inavenarabI gUthakAroM meM bar3I baddhA ke mAtha inakA saMsmaraNa kiyA hai| jaina ganda ke zAoM bhAdhAra para chahalakhoM kA yahAM maMkalana kiyA jAnA hai zrImatI vardhamAnasya baddhamAnaraya zAsane / zrI koNDakundanAmAbhUnmUlasaGgAgraNImaNI / / -80 ye zi0558412 vanyo vibhu ci na kariha koNDakundaH kundapramApraNayikItivibhUSitAza: 1 yazcArucAraNakarAmbujacancarIkapacakra tasya bharate prayataH pratiSThAma mavezi0 54/67 taspAnye bhUvidite babhUva yaH pacanandiprayamAbhidhAnaH / zrIkopaSTa kundaadimuniishvraajysttsNthbhaadgtcaarnntH||-030shi0 40/60 dhopapanandItyanavadhanAmA hyAcAryazasvIttarakoTakundaH / dvitIyamAsIdabhidhAnamadyaracaritrasaMjAla pubArAtaH / / -00 mi0 82, 43, 47, 50 'ityAdyanekasUriSvatha suedamupeteSu dIvyastapasyAzAstrAdhAreSu puNyadani sa jagatAM koNDakundo yatInnaH / rasobhiraspRSTatamatvamanta yo'pi saMkhyajayitu yatIzaH / rajapada bhUminana vihAya cacAra manye caturaMgulaM saH ||100shi0 105 L Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIpavaMzAkarataH prasiddhArabhUpadovA yatirasnamAlA / namo yavantammaNivanmunIndrasta puNDakundorita vaNavaNaH 0 0zi0 105 bhImUlasaGgha'ani kundakundaH sUrimahAbhAkhilatasvayeso / somandharasvAmipavaprabanyo paJcAyo janamatapradIpaH dharmakIti, harivaMzapurANa kavizvanalinI prAmamibodhanasudhApUNim / bancha banyamahaM vande kundakundAbhiSaM munim // 10 vidyAnandhi-sudarzana 10 zrI mUlasaGga 'gani nandisaMghastasmin balAtkAragaNo tiramyaH / tathApi mAramvatamAna gayo svANo adiha pananando / AcAryakundakandAsyAM vakrIvo mahAmatiH / elApAryo gRpiya isi nannAma pancadhA sA0 10 insa0, na0 152 kavaka darpani bande camuraMgulacAraNam / kalikAle kRtaM pena vAtsalyaM sarvajantuSu / somasena purANa mRSTaH samapasArampa kA ripdeshvrH| zrImacchIka dayAmayamtanotu manimeburAm ||ajit bahma-hanumacaritra sandisaMghamuravasmaMdivAkaro macchImadakara itinAma munIzvaro so| jIyAt sa yaM ghihitazAstrasudhArona miyAbhujaGgagaralaM jagataH praNaSTam // -medhAvI dharmasaMgraha prAvakAcAra AsAya tha sadA sahAyapasama pazvA viveha javA - dakSiIta hila kevalakSaNamina cotakSamadhyakSataH / svAmI sAdhyapadAdhiradhiSaNaH zrI nandisaMghadhiyo mAnyaH so stu zivAya zAntamanasA zrI kA vAbhidhaH // --amarakotiri, jinasahananAma dIkA zrImUlasara mani nandisaGghastasmin balAtkAragara tiramye / tatrAmavatpUrvapadAMzavedI zromAghanandI maradevabandhaH // pare tadIye munimAmyavRttI jinAdicandraH samabhUvatandraH / tato bhavatpandha sunAmadhAmA zrIpAnaMdI municakravartI 1-mavisaMghapaTTAvalI Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kundakundAcArya kI naya vyavasthA : vastu manamA kA adhigama-jAma, pramANa aura bhaya ke dvArA hotA hai / pramANa vaha hai jo padArtha meM rahane vAle paraspara virodhI do dharmoM ko eka sAtha grahaNa karatA hai aura naya vaha hai jo padArtha meM rahane vAle paraspara virodhI do dharmoM meM se eka ko pramukha mora dUsare ko gauNa kara vivakSAnusAra krama se grahaNa karanA hai| nayoM kA nirUpaNa karane vAle prAcAryoM ne unakA zAstrIya aura adhyAtmika dRSTi se vivecana kiyA hai| zAstrIya dRSTi kI nava-vivecanA meM naya ke vyAdhika, paryAvAdhika tathA unake naMgamAdi sAta bheda nirUpita kiye gaye haiM aura prAdhyA-- smika dRSTi meM nizcaya tathA vyabahAra naya kA nirUpaNa hai| yahAM dravyAthika aura paryAyAcitra donoM hI nizcaya meM samA jAte haiM aura vyavahAra meM upacAra kathana raha jAtA hai| zAstrIya dRSTi meM barata svarUpa ko vivecanA kA lakSya rahatA hai aura adhyAtmika dRSTi meM jarA naya-vivetanA vA dvArA prAtmA ke zuddha svarUpa ko prApta karane kA mabhiprAya rahatA hai| ina donoM rASTiyoM kA antara vatana te hA bundakunda prabhUta saMgraha ko prastAvanA meM pR 82 para zrImAna siddhAntAcArya paM. kailAzacAna jI ne nimnAMkina paMktiyAM bahuta hI mahatvapUrNa likhI haiM "bhAstrIya dRSTi vastu kA vilaga karake unako taha naka pahanana kI nATA karatI21 umakI dRSTi meM timina kAraNa va vyApAra kA uttanA hI rUpa hai jitanA upAdAna kAragA ke vyApAra kA / aura parasaMyogajanya avasthA bhI utanA hI paramArtha hai jitanI svAbhAvika avsthaa| jaise zAdAna cAraNa ke binA vArya nahIM hotA ghase hI nimitta kAraNa ke binA bhI kArya nahIM hotaa| saH kAmaM kI utpatti meM donoM kA sama vyApAra hai / jame miTTI ke binA ghaTa utpanna nahIM hotA vaise hI kumhAra Adi ke binA bhI ghaTa utpanna nahIM honA / aisI sthiti meM vAstavika sthiti kA vizleSaNa karane vAloNAstrIya dRSTi kimo eka ke pakSa meM apanA malA kase de sakatI hai? isI taraha mokSa jitanA yathArtha hai saMsAra bhI utanA hI yathArtha hai aura sasAra jitanA yathArtha hai usake kAraNa kalApa bhI utane hI yathArtha haiM / saMsAra dagA na kevala koda kI azuddha dazA kA pariNAma hai aura na kevala pudgala kI aNddha dazA kA pariNAma hai| kintu jIva mora padagala meM. mela se utpanna haI azuddha dazA kA pariNAma hai| mata: tya dRSTi se jitanA matya jIva kA mastitva hai aura jitanA mutya pAgana kA astitva hai utanA hI satya jana / donoM kA mela bhora saMyogaja bikAra bhI hai / vaha mAnya kI taraha puruSa meM grAropita nahI hai kinta prakRti aura purupa ke gaMyogajanya bandha kA pariNAma hai ataH zAstrIya daura meM jIva, ajIva prAstrava, bandha, maMbara, nijarA, puNya, pApa mora mokSa sabhI yathArtha aura sArabhUta haiM / ata: sabhI kA yathArtha zraddhAna sampazyamAna hai| aura ki usakI dRSTi meM kArya ko utpatti meM nimitta kAraNa bhI utanA hI prAvazyaka hai jitanA ki upAdAna kAraNa, prata: prAtmapratIti meM nimittabhUta deva zAstra aura guru vagairaha kA pradAna bhI mamyagdarzana hai| usameM guNasthAna bhI haiM, mArgaNAsthAna bhI hai-sabhI haiM / zAstrIya dRSTi kA kisI vastu-vizapa yo sAtha koI pakSapAta nahIM hai| vaha vastu svarUpa kA vizleSaNa kisI ke hita ahita ko dRSTi meM rakhakara nahIM krtii| Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAdhyAtmika dRSTi kA vivecana karate hue pRSTha 83 para likhA hai "zAstrIya dRSTi ke sivAya ekA dRSTi prAdhyAmika bhI hai / usake dvArA prAtmatatva ko lakSya meM rakhakara vastu kA vicAra kiyA jAtA hai jo pAtmA ke prAprita ho use adhyAtma kahate haiN| jaise vedAntI brahma ko kendra meM rakhakara jagata ke svarUpa kA vicAra karate haiM va se hI madhyAtma dRSTi prAtmA ko kendra meM rakhakara vicAra karatI hai / jaise dedAnta meM brahma hI paramArtha sat hai aura jagata mithyA hai, vaise hI pradhyAtma vicAraNA meM eka mAtra zuddha buddha bhAtmA ho paramArtha sat hai aura usakI pratya saba dazAe vyavahAra satya haiN| isI se zAstrIna kSetra meM jaise vastutatva kA vivecana dravyAthika aura paryAyAthika nayoM ke irA kiyA jAtA hai vaise hI adhyAtma meM nizcaya bhora vyavahAra naya ke dvArA aAtmatatva kA vivecana kiyA jAtA hai aura nizvaya dRSTi ko paramAyaM aura vyavahAra dRSTi ko aparamArtha kahA jAtA hai| kyoMki nizcaya dRSTi prAtmA ke yathArtha zuddha svarUpa ko dikhanAtI hai aura vyavahAra dRSTi azuddha avasthA ko dikhalAtI hai / adhyAtmI gumuna zuddha prAramatatva ko prApta karanA nAhanA hai ataH usakI prApti ke liye maba meM prathama ume usa dRSTi ko AvazyakatA hai jo prAtmA ke zuddha svarUpa kA darzana karA sakane meM samartha hai / aisI dRSTi nizcaya dRSTi hai ataH mumukSu ke liye vahI dRSTi bhUtArtha hai| jisase prAramA ke prazuddha svarUpa kA dAma hotA hai. vaha vyavahAra dRSTi urA ke liye kAryakArI nahIM hai pataH vaha amRtArtha bahI jAtI hai / isI se prAcArya kundakunda ne namayaprAbhUta ke prArambha meM "vabahAge bhUdatyo bhUdatyo desido ya muhAnA' likhakara vyavahAra ko prabhUtArtha gora zuddhanAya prArthAt nizcaya ko bhunAthaM vahA hai|" kUndakunda ranAmo ne samayasAra aura niyamaptAra meM mAdhyAmika dRSTi se gnA-masvarUpa vA vivecana kiyA hai ataH ina nizcaya naya aura vyavahAra naya ye do bheda hI dRSTigata hote haiM / vastue abhinna praura svAzrita-paranirapekSa kAlika svabhAva ko jAnane vAlA nizcayanaya hai aura aneka bhedarUpa vastu tathA usake parAzrita-parasApekSa pariNamana ko jAnane vAlA naya vyabahAranaya hai / yadyapi anya prAcAryoM ne nizcayanaya ke zuddhanizcayana aura pazuddha nizcayanaya isa prakAra do bheda kiye haiM tathA vyavahAra naya-ke sadbhUta, asadabhUna, anupacarita paura upacarita ke bheda se aneka bheda svIkRta kiye haiN| parantu kunda kunda svAmI ne ina bhedoM ke caka meM na para mAtra do bheda svIkRta kiye haiN| apane guNa paryAyoM se prabhinna prAtmA ke kAlika ghAtmA ke svabhAva ko unhone nicayanaya kA viSaya mAnA hai maura kama ke nimitta se hone vAlI prAtmA kI pariNati ko vyavahAranama vA vipa vahA hai| nizcayanaya prAtmA meM kAma krodha, mAna, mArA, loma prAdi vikAroM ko svIkRta nahIM karatA / pUki ve pudagane ke nimitta se hote haiM prataH unheM pRdagama ke mAnatA hai / isI taraha guNasthAna tathA mArgaraNA prAdi vikalpa jIva ke svabhAva nahIM haiM ataH nizcaya nama unheM svIkRta nahIM karatA ina sabako mAtmA ke kahanA vyavahAranaya kA viSaya hai| nizcayanaya svabhAva ko viSaya karatA hai, vibhAva ko nahIM / jo stra meM svake nimitta se sadA rahatA hai vaha svabhAva hai jaise jIva ke zAnAdi, aura jo sva meM para ke nimitta se hote haiM ve vibhAva haiN| jaise jIva meM krodhaadi| ye vibhAva, cU phi prAtmA meM hI para ke Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nA F mitta se hote haiM isalie unheM kapaMcit bhAtmA ke kahane ke liye jayasena prAdhi pAcAryoM ne nizcayanaya meM zuddha aura bhagura kA vikalpa svIkRta kiyA hai parantu kundakunda mahArAja vibhAya ko prAtmA kA mAnanA svIkRta nahIM rase, ve use vyavahAra kA hI viSaya mAnate haiM / amRtacaMdra mUri ne bhI inhIM kA anusaraNa kiyA hai / samyagTuSTi jIva vastu tatva kA parijJAna prApta karane ke liye donoM nayoM kA prAnabana letA hai para zraddhA meM vaha pazukha nayake pAlambana ko heya samajhatA hai / yahI kAraNa hai ki vastu svarUpa kA gayAoM parijAna hone para bhagavanaya kAmAlambana svayaM chUTa jAtA hai| kudakudasvAmI ne ubhayanapoM ke pAlambana se vastasvarUpa kA pratipAdana kiyA hai isaliye vaha nirvivAda rUpa se sanA hA hai| mAga niyamamA meM pratipAdita yastu tatva kA digdarzana karAyA jAtA hai| niyamasAra niyamasAra meM 157 gAbhAga aura 12 adhikAra hai adhikAroM ke nAma isa prakAra hai : (1) jovAdhikAra (2) jIvAdhikAra (3) va bhAvAdhikAra (4) vyavahAra cAritrAdhikAra (5) garamA pratimamaraNAdhikAra (6) nipacaya pratyAkhyAnAnikAra (7) paramAnocanAdhikAra (8) zuddhanizcaya prAyazcitAdhikAra (E) paramamamAdhyadhikAra (10) parama bhaktyadhikAra (11) nizcaya paramAdaNyakAdhikAra pro. (12) zuddhopayogAdhikAra / (1) joSAdhikAra : niyama kA artha likhane hA kundakandAcArya kahate haiM: - NiyameNa yajaMkaja tagNiyamaM jANavaMsagacarita' / viparIya pariharatyaM paNidaM khala sAmiviSayaNaM // 3 // jo niyama se karane yogya hoM unheM niyama kahate haiN| niyama se karane yogya jJAna dargana aura cAritra hai| viparIta zAna, darzana aura cAritra kA parihAra karane ke liye niyama zanda ke sAtha sArapada kA prayoga kiyA hai| isa taraha niyamasAra kA artha samyamAna, samyagdarzana aura samyakpArita hai| saMskRta TIkAkAra zrI padmaprabhamaladhArI deva ne bhI kahA hai "nighamazamdastAvat samyagdarzanazAnacAripreSu vartate, niyamasAra ispanena zuddharatnatrayasvarUpamuktam / " : -- - - - -- Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- - arthAt niyama dhAbda sagyagdarzana, samyagjJAna aura samyaka cAritra meM prAtA hai tathA niyamasAra isa zabda se zuddharatnatraya kA svarUpa kahA gayA hai / jina zAsana meM mArga aura mArga vA phala pana do padArthoM kA kathana hai| unameM mArga-mokSa kA upAyasamyagdarzana, samyagjJAna aura sampacAritra kahalAtA hai aura nivAraNa, mArga kA phala kahalAtA hai| inhIM tIma kA varNana isa grantha meM kiyA gayA hai / sarvaprathama samyagdarzana kA lakSaNa likhate huye kahA hai mApta, pAgama aura tatvoM ke pradhAna se samyaktva samyagdarzana hotA hai / jisake samasta doSa naSTa ho gaye hai tathA jo sakala guNa svaspa haiM vaha prApta hai / kSudhA tRSA Adi aThAraha doSa kahalAte haiM aura kevalajJAna mAdi muga kahe jAte hai / prApta bhagavAn kSudhA tRSA prAdi samasta dopoM se rahita haiM tathA phevalajJAnAdi paramavibhava-ananta guNa rUpa aipavarya se sahita hai| yaha prApta ho paramAtmA kahalAtA hai| isame viparIta prAmA paramAtmA nahIM ho sktaa| prAgama aura tattva kA varNana karate hue likhA hai -- una prApta bhagavAga ke mukha meM udgata -divyadhvani se prakaTita tathA pUrvApara virodha rUpa doSa se rahita jo zuddha vacana hai vaha pAgama kahalAtA hai aura agama ke dvArA kathita jI jIva, gudgala, dharma, adharma, kAla aura aAkAzA hai ve tatvArtha haiM / ve tatvArya nagnaH gRNa aura payAyoM se sahita haiN| ina tatvAryo meM daparAvabhAsI hone se jIva tatva pradhAna hai| upayoga, yUmA lakSaNa hai| upayoga ke bAgapayoga aura darzanopayoga kI apekSA do bheda haiN| jJAnopayoga svabhAva aura vibhAva ke bheda se do prakAra kA hai| kevalajJAna svabhAva jJAnopayoga hai aura vibhAva jJAnopayoga, samyagjAna tathA midhyAjJAna kI pragakSA do prakAra kA hai| vibhAva samyagjJAnopayoga ke mati zrutta bhavadhi pora manaHparyaya ke bheda se cAra bheda haiM paura vibhAva mithyAjJAnopayoga ke mumati, kuzruta aura kupravadhi kI pekSA tIna bheda haiN| isI taraha darzanopayoga ke bhI svabhAva aura vibhAva ko prapaMkSA do bheda haiN| unameM kevala darzana svabhAva darzanopayoga hai tathA cakSudarzA, pracakSudarzana aura prabadhidarzana ye tIna varNana vibhAva darzanopayoga haiM / paryAya ke vara kI apekSA me sahita aura parako apekSA meM rahita, isa taraha do bheda haiN| artha paryAya prAra vyaMjana paryAya ke bheda se bhI paryAya do prakAra kI hotI hai| para ke prAnaya se hone vAlI SaTguNI hAni vRddhirUpa jo saMsArI jIva kI pariNati hai vaha vibhAva prathaM paryAya hai nayA siddha parameSThI kI jo SaDguNI hAni vRdirUpa parigati hai vaha jIva ko svabhAva adhaM paryAya hai| pradezAvatva guNa ke vikAra rUpa jo jIva kI pariNati hai arthAt jisameM kisI prakAra kI apekSA rakkhI jAtI hai use vyaMjana paryAya kahate haiN| isake mI svabhAva aura vibhAga kI apekSA do bheda hote haiN| antima zarIra se kiccidUna jI siddha parameSThI kA sAkAra hai vaha jIca kI svabhAva vyajana paryAya hai paura kopAdhi se racita jo bharanArakAdi paryAya haiM vaha vibhAva vyanjana paryAya hai| Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyabahAra naya se prAtmA pUdagalakama kA va.rtA aura bhoktAhai tathA prazava mizcayanayase karma janita rAgAdi bhAvoM kA kartA hai / saMskRta TIkAkAra me naya vivakSA se kartRtva mora bhoktRtva bhAva ko spaSTa karate hue kahA hai ki nikaTavartI bhanupacarita masadbhUta vyavahAra naya kI apekSA mAtmA dravya karmoM kA kartA hai tathA unake phalasvarUpa ra prApta hone vAle sukha-duHkha kA bhoktA hai| prazuddha nizcayanaya kI prapekSA samasta moha-rAga-daMSa rUpa bhAva karmoM kA katA hai tathA unhIM kA moktA hai| gumpAra prAddha vyavahAra naya kI apekSA zarIra rUpa no kamA~ kA karmA aura moktA hai tathA upacarita masadRbhUta vyavahAra naya se ghaTapAdikA bartA aura maukA hai| jahAM nizcayanaya aura yavahAramaya ke bheda se nayake do bheda ho vivakSita haiM vahAM prAtmA niAcaranaya kI apekSA apane jJAnAdi guNoM kA kA bhoktA hotA hai aura vyavahAra napa se rAgAdi bhAva kamI kA / zrI padmaprabhamaladhAge deva ne kahA hai dvI hi nayo bhagavadahaparamezavareNa prokto thyAthikaH paryApArikazceti / dravyamevArthaH prayojanamasyeti pradhyApikaH / paryAyaH eva prapojanamasyeti paryAyAthikaH na dalu epha nayAyattopadezo prAhyaH kintu tadupayApattopadezaH / bhagavAna ahaMnta paramezya ne do naya he eka dravyAthika aura dUsarA paryAyAthika / kA hI jisakA prayojana hai vaha dadhyAthikanaya hai aura paryApa hI jisakA projana hai vaha payAyAthika naya hai / eka naya ke adhIna upadeza grAhya nahIM hai kintu donoM nacoM ke adhIna upadeza grAha hai| yaha ullekha pAra kiyA jA cukA hai ki naya vastu svarUpa ko samajhane ke sAdhana hai, vaktA pAya kI yogyatA dekhatra. vivakSAnusAra ubhayanayoM ko apanAtA hai / yaha ThIka hai ki upadeza ke samaya eka naya mukhya tathA dUsarA naya gauNa hotA hai parantu, marvathA utita nahIM hotaa| ima pariprekSya meM jaba ghakAlika svabhAva ko grahaNa karane vAle dravyAthivanaya kI apekSA vapana hotA hai| taba jIva dravya gamAdika vibhAva pariNati tathA naranArakAdika saJjana paryAyoM me rahita hai yaha bAta pAtI hai aura nava paryAyAthika nAya kI apekSA kathana hotA hai taba jIva ina mabase sahita hai yaha bAta prAtI hai| (2) ajIvAdhikAra : pudgala, dharma, adharma, prAkAza aura kAla ye pAMca pajIva padArtha hai| pudagala dravya praNu pora svAndha ke bheda me do prakAra kA hotA hai / unameM skandha ke pratispUna syUla, syUlasUkSma, sUkSmasthUla, sUkSma aura pratisUkSma ke bheda se 6 bheda haiM / pRthivI, tela prAdi, chAyA, bAnapa bhAdi, cakSu ke sivAya zeSa cAra indriyoM ke viSaya, kArmaNa vargaNA paura ghaNakAkandha ye asismUla Adi skandhoM ke udAharaNa haiM / aNu ke kAraNa aNu aura kAryapraNa ke bheda se do bheda haiM / pRthivI, jala, agni aura vAyu ina cAra dhAtupoM kI utpatti kA jo kAraNa hai se kAraNa paramA aura Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 skandha se bichur3akara eka pradezAtmaka avasthA ko prApta pazuko kArya paramANu kahate haiM paramANu kA lakSaNa isa prakAra kahA hai vahI jisakA Adi hai, vahI madhya hai, yahI anta hai, jisakA indriyoM ke dvArA pA nahIM hotA tathA jisakA dUsarA vibhAga nahIM ho sakatA use paramANu jAnanA cAhiye / isa paramANu meM eka rasa, eka rUpa, eka gandha aura zIta uSNa meM se koI eva tathA snigdha dhaura rUkSa meM se koI eka isa prakAra do spazaM pAye jAte haiN| do yA usase adhika paramANuoM ke piNDa ko skandha kahate hai / prazu zrIra skandha ke bheda se pudgala dravya ke do bheda haiN| jIva aura pUgala ke gamana kA jo nirmita hai use dharma dravya kahate haiN| jIva aura pudgala kI sthiti kA jo nimitta hai use dharmadravya kahate haiM jovAdi samasta dravyoM ke athAha kA jo nimitta hai use prakAza kahate haiM / samasta drayoM ko avasthoM ke badalane meM jo sahakArI kAraNa hai vaha kAladravya hai| yaha kAladravya samaya aura pAvalI ke bheda se do prakAra kA hotA hai athavA tIta, vartamAna aura bhAvI (bhavidhara) kI apekSA tIna prakAra kA hai| saMkhyAta pAyaniyoM se guNita siddha rAzi kA jitanA prabhAga hai utanA hai| vartamAna kAla samaya mAtra hai aura bhAvI (bhaviSyat) kAla, samasta jItra rAzi tathA samasta pudgala dravyoM se pratanta guNA hai| dhamaM prathamaM prAkAza aura kAla ina nAroM kA pariNamana sadA zuddha ho rahatA hai parantu jIva aura pudagala prazya meM zuddha zuddha donoM prakAra kA parimana hotA hai| mUrta dharmAdAya ke saMkhyAta saMkhyAtIra pradeza hote haiN| dharma dharma dhAra eka jIva dravya se pradeza hote hai, lokakAna ke bhI saMkhyAta pradeza hai parantu samasta prakAza ke ananta pradeza hai| kAlavya eka pradezI hai| uparyukta chaha dRSyoM meM pula dravya bhUtaM hai, zeSa pAMca dravya prabhUtaM haiN| eka jIva sa cetana hai zeSa pAMca dravyapracetana hai| pudgala kA paramANu bhAra ke jinameM aMza ko gheratA hai use pradeza kahate haiM / zuddhabhAvAdhikAra : jaba tatvoM kI hai aura upAya ina do bhedoM meM vibhAjita karate hai / taba ejIbAdi bAgha tatva heya hai! aura karmarUpa upAdhi meM rahita svakIya svayaM arthAt zuddha AtmA upAdeya hai| jaba tatvoM ko ya upAdeya tathA zeya dona bhedoM meM vibhAjita karate hai taba jovAdi hai, svakIya zuddha dhAtmA upAdeya hai aura usakA vibhAsa parama hai| tvayaM yaha ki zrAramadravya kA pariNamama svabhAva aura vibhAva ke bheda se do prakAra kA hotA hai| jo sva meM svake nimitta se hotA hai vaha svabhAva parimana kahalAtA hai jaise jIva kA jJAna darzana rUpa pariNamana / aura jo sva meM parake nimitta se hotA hai vaha vibhAva pariNAmana kahalAtA hai jaise jIva kA rAga yAdirUpa parAmana ina donoM prakAra ke pariNAmoM meM svabhAva pariNamana upAdeya hai para vibhAva parimana he hai| Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | . zuddha bhAvAdhikAra meM mAtmA ko inhIM vibhAva pariNAmoM se pRthak siddha karane ke liye kahA gayA hai kArya kI utpatti bahiraGga mAra mantaraGga kAraNoM se hotI hai ataH samparatva ko utpatti ke bahiraGga paura , mantaraGga kAraNoM kA kathana karate hue zrI kundakunda svAmI ne kahA hai - sammatassa Nimita niNasuta tasta jANayA purisaa| antaraheka maNidA basaNamohamsa khaya papI // 53 / / prarSAt samyagdarzana kA vAhA nimitta jinAgama tathA usake mAtA puruSa haiM, aura amta ra nimitta varNana __ moha karma kA Apa mAdika hai ! mantara nimitta ke hone para kArya niyama se hotA hai parantu bahiraGga nimitta ke hone para kArya kI utpatti hone kA niyama nahIM hai| ho bhI pora nahIM bhI ho| isa adhikAra meM kama janita prazuddha bhAyoM ko anAtmIya ratanAkara svAdhita zuddha bhAva ko prAtmIya basalAyA hai| (4) vyavahAra cAritrASikAra : isa adhikAra meM pahimA, satya, saMghIyaM, bAya, aparigraha ina pAMca mahAyatoM kA, IryA, bhASA, gaSaNA pAdAna nikoparaNa pIra pratiSThApana ina pAMca samitiyoM kA, manopti, ghacana gupti aura kAya gupti ina tIna gupsiyoM kA tathA parahaMta, siddha, prAcArya, upAdhyAya aura sAdhu ina pAMca parameSThiyoM kA svarUpa batalAyA gayA hai / hiMsA, asatya, corI, vyabhicAra aura eggiha ye pAMca pApa the. panAse haiN| inake mAdhyama se prAtmA meM karmoM kA pAtraya hotA hai prataH inakA nirodha karanA sampaphacAritra hai| pAMca pApoM kA pUrNa tyAga ho jAne para pAMca mahAvata prakaTa hote haiM unakI rakSA ke liye IyAM prAdhi pAca samitiyoM pora tIna guptiyoM kA pAlana karanA prAyazyaka hai / mahAyatoM kI rakSA ke liye pravacana-mAgama meM ina pATha ko mAtA ko upamA dI gaI hai isIliye inheM aSTa pravacana mAsRkA kahA gayA hai| vyavahAranaya se yaha teraha prakAra kA cAritra kahalAtA hai| isa adhikAra meM isI vyavahAra cAritra kA varNana hai| (5) paramArtha pratikramaNAdhikAra : isa praSikAra meM pharma aura naukama se bhinna prAtmasvarUpa kA varNana karate hue sarva prathama kahA gayA hai ki "maiM nArako nahIM hai, tiryapa nahIM hai, manuSya nahIM hU~. deva nahIM hai, guNasthAna mArgaraNA sabhA jIva samAsa nahIM hUM, na inakA karane rAtA hUM, na karAne vAlA hU~, bhora na anumodanA karane vAlA hai| bAlara prAdhi avasthA tathA rAga Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 deSa moha krodha mAna mAyA lobha pa dhikArI bhAva bhI mere nahIM haiN| maiM to eka jJAyaka svabhAva vAlA svatantra jIva davya hai|" isa prakAra bhedAbhyAsa karane ke jIva madhyastha hotA hai aura madhyastha bhAva se cAritra hotA hai| usa cAritra ko dRr3ha karane ke liye pratikrapaNa hotA hai / yarthAtha meM pratikramaNa kisake hotA hai ? isakA kitanA spaSTa varNana kundakunda svAmI ne kiyA hai| dekhiye-- o bacana racanA ko chor3akara tathA rAgAdibhAvoM kA nivAraNa kara AtmA kA dhyAna karatA hai usake pratikramaNa hotA hai aura aise paramArtha pratikramaNa ke hone para hI cAritra nirdoSa ho sakatA hai / nizcaya pratyAkhyAnAdhikAra : pratyAsthAna kA artha tyAma hai| yaha tyAga vikArI bhAvoM kA hI kiyA jA sakatA hai svabhAva kA nahIM-aisA vicAra karatA huA jo samasta vacanoM ke vistAra ko chor3akara zubha-azubha bhAvoM kA nivAraNa karatA hai tathA bhAramA kA dhyAna karatA hai usI ke pratyAkhyAna hotA hai / zubha-azubha bhAva, isa jIva ke prAtmadhyAna meM bAdhaka haiM prataH pratyAkhyAna karane jhAle puruSoM ko sabase pahale zubha-azubha bhAvoM ko sagama unheM dUra karane kA prayAsa karanA caahiye| nizcaya pratyAsthAna kI siddhi ke liye prAcArya mahArAta ne isaprakAra kI bhAvanAmoM kA honA mAvazyaka, batalAyA hai maiM nimamatva bhAva ko prApta kara mamatva bhAba | choratA hai| merA mAlambana merA prAtmA hI hai, zeSa pAlambanoM ko maiM chor3atA hai / ityAdi / (7) paramAlocanAdhikAra : paramAlocanA kisake hotI hai ? zvakA uttara dete hA kahate haiM-- jo nokama aura karma se rahita tathA bibhAva guraga aura paryAyoM se bhinna prAtmA kA dhyAna karatA hai aise zramaNa-muni ke hI mAlocanA hotI hai / ' yAgama meM 1. pAlocana 2. mAnuSThana 3. bhAvikRtikaraNa mora 4, bhAva zudi ke bheda se pAlocamA ke pAra aMga kahe gaye haiM / puna: ina maMgoM ke pRthaka-pRthak lakSaNa banAye gaye haiN| (8) zuddhanizcayaprAyazcicAdhikAra : vyavahAra daSTi se prAyazcitta ke aneka rUpa sAmane prAte haiM parantu nizcaya napase usakA kyA rUpa honA cAhiye isakA digdarzana zrI kundakundAcArya ne isa madhikAra meM kiyA hai| ve kahate haiM ki prata, samiti, zIta aura Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45 yamarUpa pariNAma tathA indriyadamana kA bhAva hI vAstavika prAyazcita hai| yaha prAyazcita nirantara karate rahanA caahiye| bhAratIya guNoM ke dvArA vikArI bhAvoM para vijaya prApta karanA saccA prAyazthita hai| isIliye kahA hai kSamA se zodha ko mAIna me mAna ko bhAva se mAyA ko aura saMtoSa me lobha ko isaprakAra thamana cAra kaSAyoM ko jItatA hai / (e) paramasamAdhi adhikAra : pariNAmoM kA svarUpa meM susthira honA parama samAdhi hai| isakI prApti bhI Ama dhyAna se hI hotI hai| kahA hai jo muni samatA bhAva se rahita hai usake liye banavAsa, pratApanayoga, Adi kAyakleza, nAnAprakAra ke upavAsa aura adhyayana tathA mauna dhAdi kyA lAbha pahuMcA sakate haiM? kucha bhI nahIM sAmAyika aura paramasamAdhi ko paryAyavAcaka mAnate huye kundakundasvAmI me 124-133tAoM meM spaSTa kiyA hai ki sthAyI sAmAyika kisase ho sakatI hai ? parama samAdhi kA adhikArI phona hai ispAdi + (10) paramabhakti pradhikAra: "bhajanaM bhaktiH " isa vyutpatti ke anusAra upAsanA ko bhakti kahate haiM yAnA" guNezvarAmo bhakti" puruSoM ke guNoM meM dhanurAga honA bhakti hai yaha bhakti kA sArtha zreSTha nivRti hai arthAt mukti kI upAsanA hai / nivRtibhakti, yogabhakti - zuddhasvarUpa ke dhyAna se sampanna hotI hai / nivRtibhakti kisake hotI hai ? isakA samAdhAna kundakunda svAmI ke zabdoM meM dekhiye sammatAcaraNe ko masi kuNDa sAyo samaNo / tarasa vilI hobitti jirohi pampa / / 134 // jo bAbaka athavA bhramaNa samyagdarzana sampajJAna aura sabhyAritI bhakti karatA hai usI ke nirvRti bhakti hotI hai jinendra bhagavAn ne kahA hai / yogabhakti kisake hotI hai ? isakA samAdhAna dekhiye jo sAdhu bhavane dhApa kI rAgAdi ke parihAra meM lagAtA hai dharSAt rAgAdi vikArI bhAvoM para vijaya prApta karatA hai vahI yogabhakti se yukta hotA hai| anya sAdhu ke yoga kaise ho sakatA hai ? Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (11) nizcayaparamAvazyakAdhikAra : zo manya ke vaza meM nahIM hai vaha avaza hai tathA avaza kA jo kArya hai vaha mAvazyaka hai| avaza-padA svAdhIna rahaneSAlA zramaraNa hI mokSa kA pAtra hotA hai / jo sAdhu, zubha yA azubha bhAva meM lIna ho vaha pradhaza nahIM hai kintu panyavaza hai, usakA kArya pAvazyaka kase ho sakatA hai ? jo parabhAva ko chor3akara nirmana svabhAva vAle prAramA kA dhyAna karatA hai vaha pAtmavaza-svavA-svAdhIna hai isakA kArya mAvazyaka kahalAtA hai / mAvazyaka prApta karane ke liye kundakunda svAmI kitanI mahatvapUrNa dezanA dete haiM, dekhiye AvAsaM jai icchasi appa sahAvesu kudi ghiramA / teNa du sAmagaguNaM saMpugNaM hodi jIvassa // 14 // he dhamae ! yadi prAvazyaka ko i-chA karatA hai to prAramasvabhAva meM sthiratA kara, kyoMki jIva kA dhAmaNya-amaNapama usI se saMpUrNa hotA hai / paura bhI kahA hai ki jo zramaNa bhAvazyaka se rahita hai vaha cAritra se bhraSTa mAnA jAtA hai isaliye pUrvokta vidhi se mAvazyaka karanA cAhiye / mAvazyakasahita zramaNa antarAtmA hotA hai aura prAvazyaka se rahita ghamaNa bahirAtmA hotA hai / samatA, bandanA, stuti, pratikramaNa, svAdhyAya mora kAyotsarga se BE pAvazyaka kahalAte haiM. inakA pArtha roti se pAlana karanevAlA zramANa hI yathArtha zramaNa hai| (12) zuddhopayogAdhikAra : isa adhikAra ke prArambha meM hI kundakundasvAmI ne nimnalikhita mahatvapUrNa gAthA mistrI hai-- jANavi passavi savaM vabahAraNayeNa kevalI bhgii| kevalaNANI ANadhi passadi Niyameya appANaM // 15 // kevalajJAnI vyavahAranaya se sabako jAnate dekhate haiM parAta nizcayanaya se prAtmA ko hI jAnane dekhane / isa kathana kA phalitArtha yaha nahIM lagAnA cAhiye ki kevalI, nizcayanaya se saja nahIM hai mAtramAtmaja hai, kyoMki prAtmazatA meM hI sarvazatA gabhita hai| vAstava meM mAramA kisI bhI padArtha ko saba jAnatA hai jabaki usakA vikalpa prAtmA meM pratiphasita hotA hai| jisaprakAra dapaMga meM pratibimbita bharapayAdi pavArtha darpaNarUpa hI hote haiM usI prakAra prAramA meM pratiphalita padArthoM ke vikalpa prAtmarUpa hI hote haiM / paramArtha se prAtmA uma vikalpoM Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se paripUrNa prAtmA ko hI jAnatA hai ata: pAtmanna kahalAtA hai| una vikalpoM ke pratiphalita hone meM lokAloka ke samasta padArtha kAraNa hote haiM ataH vyavahAranaya se una sabakA bhI zaratA arthAt sarvajJa, draSTA prarthAt sarvadI kahalAtA hai| jaba jIva kA upayoga-jJAnadarzana svabhAva, zubha azubha rAgAdika vikArI bhAvoM se rahita ho jAtA hai taba vaha zuddhopayoga kahA jAtA hai / paripUrNa zuddhopayoga yathAsyAta cAritra kA bhavinAbhAdI hai| yathAkhyAtacAritra se avinAbhAvI zuddhopayoga ke hone para vaha jIva pransamuhUrta ke andara nigama se kevalazAnI bana jAtA hai| esa adhikAra meM kundakunda svAmI ne jJAna aura darzana ke svarUpa kA sundara vizlepaNA miyA hai / isI grahopayoga ke phalasvarUpa jIva nATakamA~ kA sara kara pradhyAnAdha, pranindriya, anupama, puNya pApa ke vikalpa se rahita, punarAgamana se rahita, nitya, bhacala praura para ke nAlambana se rahita nirmANa ko prApta hotA hai| karma rahita prAtmA lokAgra taka ho jAtA hai kyoMki dharmAstikAya kA abhAva hone se usake prAge gamana nahIM ho sktaa| mAge niyamasAra kI saMskRta TIkA grAra usake racayitA zrI padmaprabhamanadhArI deva para prakAza DAlA jAtA hai| niyamasAra ke saMskRta TIkAkAra - zrI padmaprabhamaladhArI deva niyamasAra ke saMskRta TIkAbAra bhI padyaprasamaladhArI dava hai| saMskRta ke mahAna vidvAna the, garA padya kI racanA meM sikha sarasvatIka the| niyamasAra ke adhikArAnta-puSpikA-vAvayare meM inhoMne apane nAma ke pUrva "sukavijana payojamiva", "paMcendriya prasa ravarvita" aura "gAtramAtra parigraha" ye tIna vizeSaNa lagAye haiN| ina vizeSaNoM se unake pANDitya, jitendriyatva aura ninyatA kA spaSTa bodha hotA hai| "maladhArI" vizeSaNa se zArIrikani:mpahatA kA bhAna hotA hai| zrI padmaprabhamalaghArI deva, zrI amRnacandrA vAyaM vicina samayamAra kI prAtmakhyAti TIkA se pUrNa prabhAvita haiN| jisa prakAra amRtacandrAcArya ne samAsa bahula evaM prasiddha nUtana-kutana zandAvasi se paripUrNa gadya kA prayoga kiyA hai tathA kalara kAvyoM ke dvArA usa gadya ke pratipAdya prarya ko prasphuTita kiyA hai usI prakAra nhani bhI samAsabahula evaM prasiddha tUtana-nUsana zabdAvani se paripUrNa gadya kA prayoga kiyA hai tathA kalaza kAvyoM ke dvArA usa gadya ko samalaMkRta kiyA hai| Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. - - 48 inhoMne svaracita TIkA meM pratipAdita viSaya kA samarthana karane ke lie vibhinna prAcAryoM ke zloka bhI samudadhRta kiye haiN| TokA parIkSaNa karane se vidita hotA hai ki usameM kundakunda, samantabhadra, pUjyapApa, yogIndradeva, vidyAnanda, guNabhadra, amRtamandra, somadevapaNDita vAdirAja pora mahAsena mAdi pAcAyoM tathA samayasAra, prava paMcAstikAya, upAzcakAdhyayana, amRtIzIti, mArgaprakAza, pravacanasAravyAkhyA, samayasArakhyAsthA, padamanandipaMcavimatikA, tatvAnuzAsana tathA zrubindu nAmavaH granthoM kA ullekha kiyA hai| padamaprabhamaladhArI deva ne yadhapi apanI guru pamparA tathA pranya racanA ke samaya kA spaSTa ullekha nahIM kiyA hai tathApi niyamasAra kI svaracita tAtparyavRtti ke prArambha meM aura paJcamAdhikAra ke anta meM boranandi muni kI vandanA kI hai| bhadrAsa prAnta ke antargata "paTaziyapuram" grAma meM eka stambha para pazvinI cAlukya rAjA tribhuvanamalla somezvara deva ke samaya kA zaka mavata 11.7 kA eka bhabhilekha hai - jabaki malika tribhuvana malla, bhogadeva colsa hejarA nagara para rAjya kara rahe the / usI meM yaha likhA hai ki jaba gada gamana garama gara. 5taba padA prabhamalA deva aura unake guru vIranandi siddhAnta-cakravartI vidyamAna the|" rA abhilekha se padmaprabhamalaghArI deva ke gRha kA hI nahIM kintu samaya kA bhI parijJAna hotA hai| tAtparya yaha hai ki ve 12 Izyoga zatAbdI ke vidvAna the| * gadayaradhArga deva ko aba taka do sapanAye hI upalabdha haiM : (1) niyamasAra kI tAtparya vRtti aura (2) pAzvanAtha stotra ( paparanAma lakSmIstotra ) niyamasAra kI tAtparya vRtti pAThakoM ke hAtha meM hai / pArzvanAtha stotra meM yamakAlaMkAra se vibhUSita 9 zloka haiM / yaha mANikacandra ganyamAlA se prakAzina "siddhAnta sArAdisaMgraha" meM saTIka prakAzita hai / yamakAlaMkAra ko chaTA dekhiye "lakSmomahastulya sato satI satI, pramukhakAlo biraso rato rto| jarA ijA janma hattA hatA hatA, pArzva pharakhe rAma gire girI girau / / ima jona kA hindI panuvAda svargIya jugalakizorajI mukhtyAra ne hamase karAyA thaa| tAlayaM vRtti ke vicAraNIya sthala - 1) niyamamAra ko gAthA 31 aura 32 meM vAladravya kA varNana hai / usame kAladravya ke bhUta, bhAvI aura bartamAna ke bheda se tIna bheda kiye gaye haiN| TIkAkAra ne 31 yo gAthA ke uttarAI meM "tIdo saMkhajjAvali zrIDAne micandra zAstrI dvArA viracita "tIrthaMkara mahAvIra aura unakI bhAcArya paramparA bhAga ke prAcAra pr"| Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- - ELLE pasaMhANappamApANaM tu" pATa svIkRta kiyA hai yahAM saMThA ke sthAna para "siddhANaM'' pATha pradhika saMgata jAna par3atA visakA artha hotA hai pratIta- bhUtakAsa saMkhyAta prAliyoM se guNita sikhoM ke pramANa haiN| 32 vI gAthA ke pUrvAdha "jIvAdhu puggalAdoNataguNA cAvi saMpadA samayA" meM "cAvi" ke sthAna para sahI pATha"mAvi" jAna par3atA hai jisakA artha hotA hai prAvI-bhaviSyavakAla jova aura pudAla se pranantaguNA hai tathA saMpadA-vartamAnakAla eka samaya mAtra hai / lokAkAza ke pradezoM para jo kAlANu sthita hai yaha paramArtha-nizcala kAla dravya hai / "pAdhi" pAya ke svIkRta karane para maviSyatkAla kA varNana haTa jAtA hai| } 41 vI gAghA ko TIkA meM bAyopAmika bhAva 18 bhedoM kI gaNanA meM padmaprabhamAnadhArI deva ne pAMca upasabdhiyoM ke nAma kAlakaraNopadezopazamaprAyogyatA-bhedAllabdhayaH paJca" paMkti dvArA kAlakaraNa, pradeza (dezanA) upazama (kSayopazama) aura prAyogya. svIkRta kiye hai jabapi. granthAntaroM meM kSAyopamika dAna, lAbha, bhAga, upabhoga aura vIrya ko prabdhi mAnA gayA hai aura karaNAdi ladhiyoM ko sampanatva prApti meM sahAyaka banAyA gayA hai| (3) 53 vIM gAthA meM ''rakha yagahudI" zabda kI saMskRta chAyA 'kSayaprabhRteH' svIkRta kara jina sU ko bAhya nimitta tathA usake jJAtA puruSa ko darzana mAha kA kSaya hone se antaraGga hetu kahA hai| jabaki jinasUtra mora usake jJAtA bahiraMga hetu haiM aura darzana mAI kA kSaya grAdika agaraGga henu hai / "khayapahudI" kI saMskRta chAyA "kSayaprabhRtiH'' hai / usameM viparyAsa hone meM TIkA meM viparyAsa ho gayA hai| TIkAkarnI mAtAjI ne vizeSArtha meM ina sthaloM para kucha prakAza DAlA hai| hindI TokA : - bahuta pahale niyamasAra gara eka hindI TokA svargIya va pItalaprasAdajI ne likhI thI vaha kitane hI sthaloM para skhalita pii| abhI hAla zrI paNDita himmatalAla jeThAlAla zAha kRta gujarAtI TIkA ke prAdhAra para paNDita maganalAlajIkRta hindI TIkA sonagar3ha meM prakAzita hokara svAdhyAya meM aA rahI hai| jo TIkA pAThakoM ke hAtha meM hai vaha bhI 105 bhAyikA ratna jJAnamati mAtAjI ke dvArA nikhita hai| svAdhyAya karane vAna mahAnubhAba isa TIkA ko vizeSatA kA svaya anubhava kareMge / - --- prAyikAratma jJAnamati mAtAjI : --- ---- prArmikAratna jJAnamati mAtAjI kA janma bhAsoja zuklA 15 vi0 saMvat 1661 san 1934 IsvI ko Tikatanagara (u0 pra0) nivAsI dharmasnehI zrI choTelAlajI ko dharmapatnI mohinIdevI ke garbha se huA thA / mAtAjI hI nahIM, isa parivAra meM saba pUrvabhava ke sarakArI jIva ekatrita hue haiN| zrI mohinIdevI isa samaya ''ratnamati" Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAyikA haiM, jJAnamatijI svayaM grAyikA haiM, inakI choTI bahina "abhayamati" prAyikA haiM, bhAI ravIndrakumAra zAstrI brahmacarya prata lekara dharma pracAra meM rata haiN| ku. mAdhurI pora ku. mAlatI brahmacarya vrata dhAraNa kara zrutAbhyAsa meM rata haiN| grAyikA jJAnamanijI ne vi0 saM0 2001 meM manAyaM denA bhUSaNagI dipIkSA aura ni . 2013 meM prAcArya vIrasAgarajI se prAyikA dIkSA lI thii| prAcArya mahAvIrakItijI ke pAsa nyAya, myAkaraNa, sAhitya aura siddhAnta kA gahana adhyayana kiyaa| prAcArya zivasAgarajI ke saMgha meM rahakara tapasyA kI sAdhanA kii| tapazcaryA ke prabhAva se prApakA kSayopazama nitya prati vardhamAna hai| inako vidvattA se prabhAvita hokara prAcArya zrI dezabhUparAjI mahArAja ne prAcArya zrI dharmasAgarajI aura upAdhyAya zrI vidyAnandajI ke sAnnidhya meM vizAla janasabhUdhAya ke bIca dillI meM nyAya prabhAkara evaM prAyikA ratna ko upAdhi se vibhUSita kiyA thaa| bhApakA abhIkSNa jJAnopayoga rahatA hai| isI kAraNa aba taka aApa 108 granthoM ko canA kara kI haiN| pApa saMskRta aura hindI kavitA likhane meM middhahasna haiN| niyamasAra kA yaha saMskaraNa : zrI 105. jJAnamani mAlAjo dvArA viracina hindI TIkA ke sAtha niyamasAra kA yaha saskaraNa prakAzita ho rahA hai| gAthAnoM ke noca saMskRta chAyA, nadanantara mAtAjI dvArA 'varacita hindI padyAnuvAda, usake noceM padamaprabhamaladhAgadeva viracita mastata TokA aura usake nIce mAtAjI dvArA viracita hindo TIkA dI gaI hai| hindI TokA meM gAyA kA pratyArya, saMskRta dokA kA prayaM, bhAvArtha aura pathAvazyaka vizeSArtha diyA gayA hai / TippaNI meM gApAtroM ke pATha bheda saMgRhIta haiN| pariziSTa meM nAthAnukramaNikA 141 padyAnukramaNikA TIkA meM uddhRta gAyA tathA zlokoM ko anukramaNikA dI gaI hai| prArambha meM prakAzakIya bAga ke bAda vistRta prastAvanA saMlagna hai jima meM mUla pratyakartA zrI kundakundAcArya, saMskRta TIkAkAra zrI padmaprabhamalaghArI deva aura hindI TIkAkI zrI AdhikArala jJAnamati mAtAjI kA paricaya diyA gayA hai| sAtha hI niyamasAra ke. pratipAdya viSaya ko adhikAroM ke krama se diyA gayA hai / saMskRta TIkA saMskRpta chAyA meM garamparA meM jo prazuddhiyAM calI mAtI thI unakA yathAzakya saMzodhana kara digA gayA hai| niyamamAra meM kundakunda svAmI ne nizcaya aura vyavahAranaya ke anusAra niyama praryAda samyagdarzana, mamparajJAna aura samyakacAritra kA varNana kiyA hai| kumakunda kI samasta racanAyeM anAvazyaka vistAra se rahita sAra svarUpa hai| mAtAjI ne isa grantha ko hindI TIkA likhakara svAdhyAya rasika puruSoM kA mahAn upakAra kiyA hai| prAzA hai isI prakAra aApake dvArA jinavANI kI sevA hotI rhegii| sAgara vinIta : 15-2-1982 pannAlAla sAhityAcArya Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyamasAra-vaMdanA (prApikA-jJAnamatI mAtAjI ) siddhi labdhvA janA loke, zrayaMto niyamazriyam / niyamAkhyaM triratnaM tat bhedAbhedAtmakaM stuve / / 1 / / prabhedAkhyaM triratna na bhedaratnatraya vinA / sAdhanaM vyavahAraM tannizcayaM sAdhyameva hi // 2 / / svayogyaM ca vrataM labdhvA, ratnatritayahetave / bhAvayAmi sadA citte, bhedAbhedaviratnakaM // 3 // pAlayantyA trizudyA me, hya pacAramahAvrataM / bhUyAniraticAraM tat tvaMte sallekhanApi ca / / 4 / / strIparyAyaM ca vicchedya suro bhUtvApi tatra va / samyaktvavatamAhAtyAt bhUyAM dharmakasaktazrI: / / / / / prApnuyAm ca tatazcyutvA, jinarUpamatunaraM / mokSakasAdhanaM ratnatritayaM cobhayAtmakaM / / 6 / / nizcayAvazyakaM prApya, nizcayabhaktimAzritaH / nirvikalpasamAdhistha: svAtmasiddhiM labhe tvaraM / / 311 yAvannatAzI me syAt sthitiH krmnimlnii| paramAnaMdamAtmAnaM, tAvatkaM. bhAkyAmyahaM / / 8 / / nayadvayAtmakaM natvaM, svAtmAnaMdaikanirbharaM / anaMtadarzanajJAnasaukhyavIryAtmakaM dhruvaM / etatsvarUpalabdhyarthaM dhRtvA vIraM mano'buje / granthaM niyamasArAkhyaM, vaMde bhaktyA puna: punaH / / 10 // Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI kundakundasvAmine namaH zrImadbhagavatkundakundAcAryadevapraNIta niyamasAra zrIpadmaprabhamaladhArideva viracita tAtparyavRtti sahita --1 jIva adhikAra (mAlinI) svayi sati paramAtmanmAdRzAnmohamugdhAna kathamatanuvazatvAnbuddha kezAnyaje'ham / sugatamagadharaM vA vAgaghIzaM zivaM vA jitabhavamabhivande bhAsuraM zrojinaM vA // 1 // - - - - - -- - - - - - - - -- - (1) ilokArtha-he paramAtman ! Apake hote hue maiM mujha jaise ( saMsArI) tathA moha se mugdha aura kAmadeva ke vazIbhUta hue aise brahmA-viSNu-maheza ko kaise pUja sakatA hUM ? arthAt nahIM pUja sakatA hUM / jinhoMne bhava-saMsAra athavA bhava-kAmadeva ko jIta liyA hai maiM unakI vaMdanA karatA huuN| ve cAhe sugata hoM, giridhara hoM athavA brahmA hoM, ziva hoM athavA zobhAyamAna zrI jineMdra bhagavAna hoM / Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyamasAra (anuSTubh ) vAcaM vAcaMyamondrAraNA vaktravArijavAhanAm / vande nayayAyattavAdhyasarvasvapaddhatim // 2 // ( zAlinI) siddhAntodghoSavaM siddhasenaM tAjA bhaTTapUrvAkalaMkam / zabdAbSondu pUjyapAvaM ca dhande tavidhADhaya boranandi vratIndram / / 3 / / -.- - - - - - - - bhAvArtha-loka meM bhagavAna buddha, viSNu, brahmA aura mahAdeva ye 4 atyadhika prasiddha haiM / unhIM ko lakSita karake prAcArya kahate haiM ki jinhoMne saMsAra kA nAza kara diyA hai jo janma maraNa ke dukhoM se chUTa cuke haiM ve cAhe jisa nAma ke dhArI hoM, maiM unheM namaskAra karatA huuN| (2) zlokArtha-vAcaMyamIndrANAM-muniyoM meM pradhAna aise jineMdra bhagavAna kA mukhakamala jisakA vAhana hai / arthAt jo jineMdra bhagavAna ke mukhakamala se pravAhitapragaTa huI hai / tathA jo donoM nayoM ke prAzrayabhUta vAcya-padArtha unake sarvasva-saMpUrNa artha ko kahane ko paddhati-zailIrUpa hai / aisI jinavANI ko maiM namaskAra karatA hai| ( 3 ) zlophArtha-siddhAMta rUpI zreSTha lakSmI ke pati zrI siddhasena prAcArya ko tarka, nyAya, kamala ko vikasita karane meM sUrya aise bhaTTAkalaMka deva ko zabda zAstrarUpI samudra ke vardhana meM caMdramA aise pUjyapAda sUri ko tathA ina vidyAoM se sahita vatiyoM meM pradhAna aise vIranaMdi AcArya ko maiM namaskAra karatA huuN| bhAvArtha- zrI siddhasena divAkara ke sanmati tarka nAmaka siddhAMtagrantha zrI akalaMkadeva ke pramANasaMgraha nyAyagranya pUjyapAda svAmI kA jaineMdra vyAkaraNa aura vIranaMdi prAcArya kA prAcArasAra grantha prasiddha hai / Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIba adhikAra ( manuSTubh ) apavargApa bhavyAnA zuddhaye svAtmanaH punH| vakSye niyamasArasya vRtti tAtparyasaMjJikAm / / 4 / / ki ca ( prAryA ) guNadharagaNadhararacitaM zrutagharasantAnatastu sudhyaktam / paramAgamArthasArtha vaktumamu ke vayaM mandAH / / 5 / / api ca-- | ( anuSTubh ) asmAkaM mAnasAnyuccaHpreritAni punaH punaH / paramAgamasArasya rucyA mAMsalayA'dhunA // 6 // - - -- - - - - - - - - -- - () zlokArtha- bhanya jIvoM ko mokSa kI prApti ke lie aura pUnaH apanI AtmA kI zuddhi ke lie maiM niyamasAra kI tAtparya vRtti nAmaka TIkA ko khuuNgaa| ( 5 ) zlokArtha---guNa ko dhAraNa karane vAle zrI gaNadhara devoM se racita, zrutakevalo Adi zrutapAraMgata muniyoM kI avicchinna paraMparA se acchI taraha se vyakta kiyA gayA jo paramAgama hai usa paramAgama ke artha-samUha ko kahane ke lie hama maMda jana kauna ho sakate haiM / arthAt aise paramAgama ke artha ko kahane ke lie hama loga maMda buddhi vAle samartha nahIM ho sakate haiM / (6) palokArya-phira bhI isa samaya hamArA mana paramAgama ko puSTa ruci se bAra bAra atyaMta prerita ho rahA hai / arthAt paramAgama ke prati hamArI bar3hatI huI zraddhA vizeSa hai yA vRddhigata ruci vizeSa hai / uso se punaH punaH prerita hokara hI maiM isa grantha kI TIkA kara rahA huuN| Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -dan. niyamasAra ( anuSTubh ) paJcAstikAyaSaDadravyAmaptatattvanadhArthakAH / proktAH sUtrakRtA pUrva pratyAkhyAnAdisaskriyAH / / 7 / / pralamalamativistareNa / svasti sAkSAdasma vitharaNAya / atha sUtrAvatAra : miUraNa jiraNaM voraM, pratavaraNANadasaNasahAvaM / vocchAmi riNayamasAraM, kevalisudakevalobhariNadaM // 1 // natvA jina vAraM anantavarajJAnadarzanasvabhAvam / vakSyAmi niyamasAra kevalizcata kelibhaNitam // 1 // jo jina anaMta jJAna prau darzana svabhAva yuta / karake namana una bIra kA maiM bhakti bhAva yuta / / jA sakatI / tavaralo meM jisako kahA hai| usa niyamasAra ko kahUMgA jo ki mahA hai / / 1 / / - ---. -..-. - -.- -.- - - - - - - (7) zlokArya-sUtrakAra ne isa grantha meM prathama gAMca astikAya, chaha dravya, sAta tatva aura nava padArtha kA tathA ( anaMtara ) pratyAkhyAna Adi sakriyAoM kA varNana kiyA hai arthAt isa grantha meM prathama ho pAMca astikAya Adi kA varNana hai| anaMtara muniyoM ke niyama-ratnatraya svarUpa ke aMtargata pratyAkhyAna pratikramaNa grAdi kriyAoM kA varNana kiyA gayA hai / aba zrImAn bhagavAna kundakundadeva ke sUtra kA avatAra hotA hai-- gAthA 1 anvayArtha -[ praNaMtavarajJAnadarzanasvabhAva ] anaMtasvarUpa, zreSThajJAna aura darzana svabhAva vAle [ vIra jinaM natvA ] zrI vIra jinendra ko namaskAra karake [ phelisakelimaNitaM ] 'kevalI bhagavAn tathA zrutakevalI bhagavAn ke dvArA kathita aise [ niyamasAraM vakSyAmi ] niyamasAra ko maiM kahUgA / / / Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAna jIva vikAra [x yukto prathA jinaM natvetyanena zAstrasyAdAvasAdhAraNaM maGgalamabhihitam / nasyetyAmizraneka janmATavIprApaNahetUna samastamoha rAgadveSAdIn jayatIsi jinaH / choro vikrAntaH, vIrayate zUrayate vikrAmati karmArAtIn vijayata iti vIra :- zrISaddha mAna-sanmatinAthamahati mahAvIrAbhidhAnaH sanAyaH paramezvaro mahAdevAdhidevaH pazcimatIrthanAtha: tribhuvanasacarAcaradravyaguNaparyAya~ka samayaparicchittisamartha sakalavimala kevalajJAnadarzanAbhyAM yastaM praNamya vakSyAmi kathayAmItyarthaH / kam ? niyamasAram / niyamazabdastAvad samyadarzanajJAnacAritreSu vartate, niyamasAra ityanena zuddharatnatrayasvarUpamuktam / kiviziSTam ? kevalita kevalibhaNitam - kevalinaH saphalapratyakSajJAnadharAH zrutakevalinaH sakaladravyazrutadharAsteH kevalibhiH zrutakevalibhizca bhariNataM sakalabhavya nikurambahitakaraM niyamasArAbhidhAnaM paramAgamaM vakSyAmIti viziSTeSTadevatAstavanAnantaraM sUtrakRtA pUrvasUriNA kundakundAcAryadevaguruNApratijJAtam / iti sarvapadAnAM tAtparyyamuktam / TIkA- -- zratha yahAM para jina natvA' isa pada se zAstra ko Adi meM asAdhAraNa maMgala kahA hai / 'natvA' ityAdi rUpa pratyeka padoM kA artha karate haiM aneka janmarUpI vana ko prApta karAne meM kAraNabhUta, saMpUrNa moha, rAga, dveSa zrAdi ko jo jItate haiM ve 'jina' kahalAte haiM / vIra arthAt vikramaNAlI, jo voratA ko prApta haiM, zUratA ko prApta haiM, parAkrama karane vAle haiM karmazatruoM para vijaya prApta karate haiM ve 'vIra' kahalAte haiN| ve vIra bhagavAn - zrIvaddha mAna, sanmatinAtha aura matimahAvIra nAmoM se sanAtha haiM, paramezvara mahAdevAdhideva aMtima tIrthazvara haiM aura jo tIna loka ke cara-pravara, cetana - zracetana svarUpa dravya - guNa- paryAyoM se kathita samaya ( dravyasamUha ) ko jAnane meM samartha sakala vimala kevalajJAna tathA kevaladarzana se yukta haiM maiM una vIraprabhu ko namaskAra karake kahatA huuN| kyA kahatA hU~ ? niyamasAra ko kahatA hU~ / yahAM para 'niyama' zabda samyagdarzana - jJAna - cAritra ke artha meM vidyamAna hai, arthAt 'niyamasAra' isa pada se zuddharatnatraya kA svarUpa kahA gayA hai / vaha kaisA hai ? kevalI aura zrutakevalI ke dvArA kathita hai / arthAt saMpUrNatayA pratyakSa - kevalajJAna ko dhAraNa karane vAle 'kevalo' kahalAte haiM aura gyAraha aMga- caudaha pUrva rUpa saMpUrNa dravyazruta ko dhAraNa va rane vAle zrutakevalI kahalAte haiM / ina kevalI bhAra zrutakevaliyoM ke dvArA kathita samasta bhavya jIva samudAya ke liye hitakara 'niyamamAra' isa nAma vAle Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 ] niyamasAra ( mAlinI ) jayati jayati voraH zuddhabhAvAstamariH tribhuvanajanapUjyaH pUrNabodhaka rAjyaH / nata divija samAjaH prAstajanmadra bIja: samavasUlinivAsaH kevalanivAsaH ||5|| maggo maggaphalaM ti ya, duvihaM jiNasAsaNe samakhAdaM / maggo moSakhauvAyo, tassa phalaM hoi nivvANaM ||2|| mArgo mArgaphalamiti ca dvividhaM jinazAsane samAkhyAtam / mArgo mokSopAyaH tasya phalaM bhavati nirvANam ||2|| mAraga va mArgaphala ye do prakAra haiM yahA~ / jinadeva ke zAsana meM ye garaNavara ne hai kahA / jo mokSa kA upAya hai vo mArga kahAyA / usakA hai phala nirdhAraNa RSiyoM ne batAyA || 2 || paramAgama ko maiM kahUMgA / isa prakAra viziSTa iSTa devatA ke stavana ke anantara sUtrakAra pUrvAcArya zrI kundakundAcArya deva guruvarya ne pratijJA kI hai / isa prakAra sabhI padoM kA tAtparya artha kahA gayA hai / | aba zrI TIkAkAra padmaprabhamalaghArideva munirAja maMgalAcaraNa gAthA ke artha kA upasaMhAra karate hue svayaM vIra bhagavAn kI stuti karate huye zloka kahate haiM ] (8) zlokArtha - jinhoMne zuddhabhAvoM ke dvArA kAmadeva ko samApta kara diyA hai, tribhuvana kI janatA se pUjya haiM, pUrNajJAna - kevalajJAna ke eka pratIndriya rAjya ko prApta kara liyA hai, devoM ke samUha namaskRta haiM, jinhoMne janmavRkSa ke bIja ko naSTa kara diyA hai jo samavazaraNa meM nivAsa karate haiM aura jinameM kevala lakSmI nivAsa karatI hai aise ve vara bhagavAn isa jagat meM jayazIla hoveM / se gAthA 2 anvayArtha --- [ jina zAsane ] jinendra bhagavAna ke zAsana meM [ mArga mArgaphalaM ca iti dvividhaM samAkhyAtaM ] mArga aura mArga kA phala isa prakAra se do prakAra kA Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva adhikAra mokSamArgatatphalasvarUpanirUpaNopanyAso'yam / 'samyagdarzanahAnacAritrANi mokSamArgaH, iti vacanAt, bhArgastAvacchuddharatnatrayaM, mArgaphalamapunarbhadhapurandhrikAsthUlabhAlasthalalIlAlaMkAratilakatA / dvividhaM philavaM paramavItarAgasarvajJazAsane caturthajJAnadhAribhiH parimiH samAkhyAtam / paramanirapekSatayA nijaparamAtmatattva samyakabaddhAnaparijJAnAnuThAnazuddharatnatrayAtmakamArgo mokSopAyaH / tasya zuddharatnatrayasya phalaM svAtmopalabdhiriti / (pRthvI ) kvacidyajati kAminIratisamutyasolyaM janaH kvacidaviNarakSaNe matimimAM ca cakre punaH / % D A - - - kathana kiyA gayA hai [ mokSopAyaH mArgaH ] mokSa kA upAya mArga hai aura [ tasya phalaM nirvANaM bhavati ] usa mArga kA phala nirvANa hai| TIkA-mokSamArga aura usake phala ke svarUpa nirUpaNa kA yaha kathana hai / __ 'samyagdarzana, samyagjJAna, samyakacAritra ina tInoM kI ekatA hI mokSa kA mArga hai aimA 'mUtrakAra kA vacana hai / yahAM zuddharatnatraya ko mArga kahA hai pIra punarbhava se rahita aisI mukti rUpI strI ke vizAla lalATa pradeza meM lolA ro racina jhAlaMkAra svarUpa tilakapanA ho mokSamArga kA phala hai| arthAt mukti strI ke lalATa ke tilaka svarUpa honA-usakA pati honA-mukti ko prApta karanA hI mArga kA phala hai / parama vItarAga sarvajJadeva ke zAsana meM caturtha-manaHparyayajJAnadhArI pUrvAcAryoM ne isa prakAra se do prakAra kA hI kathana kiyA hai / parama nirapekSa rUpa se nija paramAtma tattva kA samyak zraddhAna usI paramAtmatattva kA samyak parijJAna aura usI paramAtmatattva meM samyaka anuSThAnarUpa zuddha ratnatrayAtmaka mArga mokSa kA upAya hai aura usa zundaratnatraya kA phala apane AtmasvarUpa kI upalabdhi hai| [ aba TIkAkAra zrI munirAja saMsArI jIvoM kI bhinna-bhinna ruci ko batalAte huye zloka dvArA yaha spaSTa kara rahe haiM ki jo jinendra ke mArga ko prApta karake apanI AtmA meM rata ho jAtA hai vahI mokSa ko prApta karatA hai / ] 1. yo umAravAmI prAcArya 1 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyamasAra kvacinjinabarasya mArgamupalabhya yaH paNDito nijAtmani rato mavetajati muktimetAM hi saH / / 6 / / NiyameNa ya jaM kajja, taM NiyamaM NANasaNacaritaM / vivarIyapariharatthaM, bhaNidaM khalu sAramidi vayaNaM // 3 // niyamena ca yatkArya sa niyamo jJAnadarzanacAritram / viparItaparihArArtha bhaNitaM khalu sAramiti bacanam // 3 // jo karane yogya hai niyama se vohi niyama hai| bo jJAna darza nau cariya rUpa dharama hai| viparIta ke parihAra hetu sAra zabda hai / prataeva niyama se ye niyamasAra sArtha hai / / 3 / / . - - - - - - - - - - -- - - -- (E) zlokAthaM-yaha saMsArI jIva kabhI to kAminI ko rati se utpanna sukha ko prApta karatA hai aura kabhI dhana kI rakSA meM apanI buddhi ko karatA hai parantu jo paMDita buddhimAna puruSa kabhI jinendra bhagavAn ke mArga ko prApta karake apanI prAtmA ke svarUpa meM rata ho jAtA hai to nizcita hI isa mukti avasthA ko prApta / kara letA hai| bhAvArtha-zrI kundakunda svAmI ne isa niyamasAra grantha meM mArga aura mArga kA phala aisI do bAteM batalAI haiM usameM mokSa kI prApti kA upAya to mArga hai aura usakA phala nirmANa hai saMsArI jIva do hI cIjoM ko vizeSa sukhakArI mAnate haiM-eka to strI ko, dUsare dhana ko| isaliye yahAM prAcArya ne batalAyA hai ki kabhI yaha jIva strI ke sukha kA anubhava karatA hai to kabhI dhana kI rakSA meM lagA rahatA hai kintu jaba vahI jIva ina kanaka kAminI se apane mana ko haTAkara ratnatraya svarUpa mokSamArga meM laga jAtA hai taba niyama se usake phala rUpa nirvANa ko prApta kara letA hai / gAthA 3 anvayArtha- [ niyamena ca yatkArya ] jo niyama se karane yogya hai [sa niyama: ] vaha 'niyama' kahalAtA hai [ jJAnadazaMmacAriyaM ] aura vaha jJAna-darzana-cAritra Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva adhikAra [t pratra niyamazamdasya sAratvapratipAdanadvAreNa svabhAvaratnatrayasvarUpamuktam / yaH Rs sahajaparamapAriNAmikabhAvasthitaH svabhAvAnantacatuSTayAtmakaH yuddha jJAnacetanApariNAmaH sa meM niyamaH / niyamena ca nizcayena yatkArya prayojanasvarUpaM jJAnadarzanacAritram / jJAnaM tAvata teSu triSu paradravyaniravalaMbatvena niHzeSatontama khayogazakteH sakAzAta nijaparamatatyaparijJAnam upAdeyaM bhavati / darzanamapi bhagavatparamAtmasukhAmilASiNo jIvasya zuddhAntastattvavilAsajanmabhUmisthAnanijazuddhajIvAstikAyasamupajanitaparamazraddhAnameva bhavati / cAritramapi nizcayajJAnadarzanAtmakakAraNaparamAtmani avicalasthitireva / asya tu niyamazabdasya nirvANakAraNasya viparItaparihArArthatvena sAramiti bhaNitaM bhavati / hai | viparIta parihArArtha ] viparIta kA parihAra karane ke liye [ khalu sAraM iti vacanaM bhaNitaM ] vAstava meM 'sAra' aisA vacana kahA gayA hai| TokA-yahAM para niyama zabda me 'gAra' isa zabda ke pratipAdana dvArA svabhAva ratnatraya kA svarUpa kahA gayA hai / jo sahaja parama pAriNAmika meM sthita. svAbhAvika ananta catuSTayAtmaka zuddha jJAna cetanA rUpa pariNAma hai vaha 'niyama hai aura niyama se arthAt nizcaya se jo karane yogya arthAt prayojana svarUpa hai-avazya karaNIya hai vaha jJAna, darzana aura cAritra hai / una tInoM meM prathama hI jJAna zabda meM goyA artha lenA ki jo jAna para dravya ke avalambana ke binA hI saMpUrNatayA aMtarmukha yoga zakti ke nimina meM nija parama tattva ko jAnane rUpa hai baha jJAna upAdeya hotA hai arthAt paripUrNatayA jJAnopayoga ke aMtarmukha ho jAne se jo nija parama tatva kA jJAna hotA hai yahAM vahI jJAna upAdeya rUpa hai / darzana bhI bhagavAn paramAtmA ke mukhAbhilASI jIva ko zuddha aMtastattva ke vilAma ke janmabhUmi sthAna rUpa-utpanna hone ke sthAna pa jo nija zuddha jIvAstikAya usase utpanna hugrA parama zraddhAna rUpa ho hai / cAritra bhI nizcaya jJAna darzana svarUpa kAraNa paramAtmA meM avicala sthiti kapa hI hai / nirvANa ke liye kAraNabhUta isa 'niyama' zabda meM viparIta ke parihAra karane hetu 'sAra' yaha zabda kahA gayA hai / bhAvArtha:-yahAM para 'niyama' zabda se ratnatraya ko liyA hai jo ki niyama se arthAt avazya hI karane yogya haiM aura ye prAtmA ke svabhAva haiM kyoMki ye AtmA ko - - Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyamasAra (mAryA) iti viparItavimuktaM ratnatrayamanucamaM prapadyAham / apunarbhavabhAminyAM samudbhavamanaMgarAM yAmi // 10 // riNayamaM mokkhauvAyo, tassa phalaM havati paramariNavAraNaM / edesi tiNhaM pi ya, patteyaparUvaraNA hoi // 4 // niyamo mokSopAyastasya phalaM bhavati paramanirvANama / eteSAM trayANAmapi ca pratyekaprarUpaNA bhavati // 4 / / nirvANa prApti kA upAya niyama kahAsaH / hotA usokA phala parama nirvANa suhAtA / darzana va jAna carita tIna ratna anRpama / pratyeka kA prAcArya yahA~ karate nimpA / / 4 / / chor3akara anyatra nahIM pAye jAte haiM / isameM jo 'mAra' zabda lagAyA hai vaha nirvANa kAraNa ge atirikta jo saMsAra ke kAraNa mizyAdarzana, jJAna aura cAritra haiM unakA nirAkaraNa karane ke liye hai / vyavahAra ratnatraya ke nirAkaraNa ke liye nahIM hai kyoMki Age svayaM bhagavAn kundakundadeva vyavahAra ratnatraya kA pramilAina kara rahe haiM / yadi vyavahAra ratnatraya ke nirAkaraNa ke liye 'niyama' ke sAtha 'sAra' zabda jor3ate to ve svayaM vyavahAra ratnatraya ko mokSa kA kArA nahIM mAna nakane the / isaliye yahAM 'viparIta' zabda kA artha vyavahAra ratnatraya na karake mithyAdarzanAdi karanA cAhiye / [ aba TIkAkAra zrI munirAja nizcaya ratnatraya aura usake phala kI kAmanA karate huye zlAka kahate haiM- ] (10) zlokArtha- isa prakAra se maiM viparIta svarUpa se rahita, anupama marvazreSTha ratnatraya ko prApta karake mukti pI strI se utpanna jo prazarorI ( atIndriya-yAtmika ) sukha ko prApta karatA huuN| gAthA 4 anvayArtha- [ niyamaH mokSopAyaH ] pUrvokta ratnatraya svarUpa niyama mokSa kA upAya hai [ tasya phalaM parama nirvANaM bhavati ] usakA phala parama nirvANa hai [ api Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ H jIva adhikAra ratnatrayasya mevakaraNalakSaNakathanamidam / mokSaH sAkSAvakhilakarmapradhvaMsanenA| sAvita mahAnanvalAbhaH / pUrvokta nirupacAraratnaapapariyA tistasya mahAnandasyopAyaH / grapi varSA jJAnadarzanacAritrANAM trayANAM pratyekadharUpA bhavati / katham, havaM jJAnamidaM varzanamivaM cAritramityanena vikalpena | darzanajJAnacAritrANAM lakSaNaM vakSyamANasUtreSu jJAtavyaM bhavati / ( maMdAkrAMtA ) mokSopAyo bhavati yaminAM zuddharatramAtmA hyAtmAjJAnaM na punaraparaM dRSTiranyA'pi naiva zIlaM tAvanna bhavati paraM mokSubhiH [bhokRmi: ] proktametad buddhvA janturna punarudaraM yAti mAtuH sa bhavyaH / / 11 / / eteSAM trayANAM pratyeka prarUpaNA bhavati ] gunazca ina tInoM meM se pratyeka kI hotI hai| [ 11 TIkA- ratnatraya meM bheda karane vAlA aura unake lakSaNa ko kahane vAlA yaha prakaraNa hai / sAkSAt akhinna karmoM ke pradhvaMsa se prApta hone vAlA jo mahAn AnaMda kA lAbha hai vaha mokSa hai| pUrvokta upacAra rahita ratnatraya kI pariNati usa mahAn prAnaMda svarUpa mokSa kA upAya isaliye punaH jJAna, darzana aura cAritra ina tInoM meM se pratyeka kA prarUpaNa kiyA jAtA hai| kaise kiyA jAtA hai ? yaha jJAna hai, yaha darzana hai aura yaha cAritra hai isa prakAra se bheda karake varNana kiyA jAtA hai / ina darzana, jJAna aura cAritra kA lakSaNa Age kahe huye sUtroM se-gAthAoM se jAnane yogya hai / bhAvArtha - 'niyamasAra' zabda se 'ratnatraya' ko grahaNa karake aba prAcAryavarya sabase pahale bheda ratnatraya arthAt vyavahAra ratnatraya kA varNana karate huye pratyeka kA pRthak-pRthak lakSaNa batAyeMge | [ ava TIkAkAra munirAja ratnatraya kA mahatva pragaTa karate huye zloka kahate haiM- ] ( 11 ) zlokArtha- zuddha ratnatraya svarUpa se pariNata apanI prAtmA muniyoM ke liye mokSa prApti kA upAya hai kyoMki AtmA hI jJAna hai, kintu usase bhinna anya Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 ] niyamasAra prattAgamataccANaM, sahahaNAdo havei sammattaM / vavagayagrasesadoso, sayalaguNappA have pratto // 5 // prAptAgamatattvAnAM zraddhAnAdbhavati samyaktvam / vyapagatAzeSadoSaH sakalaguNAtmA bhavedAptaH / / 5 / / satyArtha prApta mAgama pro tattva batAye / basa inake hi zraddhAna se samyayatva kahAya / / saMpUrNa doSa rahina sakala guNa se yukta jo| jo mAtmA hai prApta bota rAga dveSa jo / / 5 / / vyavahArasamyaktvasvarUpAkhyAnametat / AptaH zaMkArahitaH / zaMkA hi sakalamoharAgadveSAdazaH / prAgamaH tanmukhAravindavinirgatasamastavastuvistArasamarthanadakSaH catura ....... . . --.-. - kucha jJAna nahIM hai, AtmA hI darzana hai bhinna darzana bhI kucha nahIM hai evaM zola bhI anya kucha nahIM hai arthAt prAtmA hI zola hai / aisA mukti dacchuka--mokSa ko prApta hone vAle zrI arihaMta deva ne kahA hai yA jAnakara vaha bhavya jIva puna: mAtA ke garbha meM nahIM prAtA hai| bhAvArtha-AsmA ko chor3akara ratnatraya nahIM pAyA jAtA hai isaliye AtmA hI ratnatraya svarUpa hai| isa grAmA se bhinna anya kucha darzana, jJAna aura cAritra nahIM hai aisA samajha kara jo munirAja bheda ratnatraya ke anantara abheda ratnatraya kI upAsanA karate haiM ve bhavya jIva puna: janma maraNa ke duHkhoM se chUTa jAte haiM / isa kalaza kI gAthA meM AcArya zrI kundakunda deva ne ratnatraya kA varNana karake maiM pratyeka kA alagaalaga varNana karUgA aisA kahA hai| gAthA 5 anvayArtha-[ prAptAgamatattvAnAM zraddhAnAt ] prApta, aAgama aura tattvoM ke zraddhAna se [ samyaktvaM bhavati ] samyavandha hotA hai [ vyapagatAzeSadoSaH ] samasta doSoM se rahita [ sakalaguNAtmA AptaH bhavet ] aura sakala guNoM se sahita AtmA Apta hotA hai| TIkA-yaha vyavahAra samyaktva ke svarUpa kA kathana hai / Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva adhikAra vacanasaMdarbhaH / tatvAni bahistattvAntastattvaparamAtmatattva medabhinnAni athavA jovAjIvAbasaMvaranirAbandhamokSAraNA mevAtsaptadhA bhavanti / teSAM sampakakSaddhAnaM vyavahArasamyakyAmiti / ( AryA ) bhavabhayabhedini bhagavati bhavataH kiM bhaktiratra na samasti / tahi mavAmbudhimadhyagrAhamukhAntargato bhavasi // 12 // zaMkA rahita ko prApta kahate haiM, yahAM zaMkA meM makala moha, rAga, dveSa yAdi ko liyA hai / una prApta ke mukha kamala me vinirgata mamasta padArthoM ke vistAra ke mamarthana meM kuzala catura vacanoM kI racanA kA prAgama kahata hai| vahistanva, aMtastattva aura paramAtmatattva ke bheda se tattvoM ke tIna bheda haiM athavA jAtra, ajIba, Amrava, baMdha, saMvara, nirjarA aura mokSa ke bheda se tatvAM ke gAta bheda hote haiM / una prApta, prAgama aura tattvoM kA samyak zraddhAna karanA vyavahAra mamyaktva he / vizeSArtha---yahAM tattvoM ke bheda meM bahistanya meM acetana tattva ko liyA hai yora aMtastatva meM cetana tatva ko liyA hai tathA paramAtmA tva ko alaga kahA hai kintu aMtastatvarUpa cetana tattva meM paramAtmatattva zAmila ho jAtA hai ata: mukhya tanba do hI haiN| [ yahAM bahistattva aura aMtastattvasvarUpa paramAtma taba aise do bheda bhI koI karane haiM kintu aMtastatva ko paramAtmatattva kA vizeSaNa kara dene para to saMsArI jovoM kA astitva siddha nahIM ho pAtA hai / ataH tattvoM ke tIna bheda hai aimA artha karanA ThIka pratIta hotA hai / ] athavA bahirAtmA, aMtarAtmA aura paramAtmA ke bheda se bhI tattvoM ke tIna bheda ho sakate haiN| ! | aba TIkAkAra munirAja samyaktva ke prakaragA meM bhakti ke mahatva ko batalAte huye zloka kahata haiM- ] (12) ilokArtha---bhava ke bhaya ko bhedana karane vAle aise jinendra bhagavAna meM kyA ApakI sukhadAyaka bhakti yahAM nahIM hai / taba to Apa bhava samudra ke madhya meM rahane vAle magara ke mukha ke aMtargata hI haiM aisA samajhe, arthAt yadi grApa jinendra bhagavAn ko bhakti nahIM karate haiM to Apa saMmAra samudra meM hI DUba jAveMge, pAra nahIM ho Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 ] niyamasAra chuhatohamIraroso, rAgo moho citA jarA rujaamicc'| sedaM' kheda mado rai, vimhiyaNihA jaNuvvego // 6 // kSudhA taSNA bhayaM roSo rAgo mohazcintA jarA rajA mRtyuH / svedaH khedo mado ratiH vismayanidre janmodvegau // 6 / / sudha pyAsa bhIti ropa rAga moha va citaa| mada kheda pasInA jarA va roga va nidraa|| vismaya rati udvega janma maraNa kahAye / ye doSa aThAraha sabhI ke pAsa batAye / / 6 / / aSTAdazadoSasvarUpAkhyAnametat / asAtAvedanIyatIvramaMdaklezakarI kSudhA / asAtAvedanIyatIvratItaramaMdamaMdarapADayA samupajAtA tuSA / ihalokaparalokAtrANA sakeMge / isakI gAthA meM prAcArya zrI ne prApta, pAgama aura tatva ke zraddhAna ko samyagdarzana kahA hai aura prApna kA lakSagA kiyA hai ataeva unakI bhakti kI preraNA dI gaI hai| gAthA 6 anvayArtha --[ dhAtRSNAbhayaMroSo rAgo mohaH citA jarA rujA mRtyuH ] kSudhA, tRSA, bhaya, roSa, rAga, moha, citA, vRddhAvasthA, roga, mRtyu [ svedaH khedo mado ratiH vismayanidre janmodvegau ] pasInA, kheda, mada, rati, vismaya, nidrA, janma aura arati ( ye aThAraha doSa ) haiN| TokA---yaha aThAraha doSoM ke svarUpa kA varNana hai / asAnAvedanIya karma ke nimitta se tIvra athavA maMda kleza ko karane vAlI kSadhA hai / asAtAvedanIya karma kI tIna, tIvratara athavA maMda, maMdatara pIr3A se tRSA utpanna hotI hai / ihaloka bhaya, paraloka bhaya, arakSA bhaya, agupti bhaya, maraNa bhaya, -- 1. dvitIya pAda meM cAra mAtrAeM adhika haiN| 2. khedaM seda (ka) paatthaantr| Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva adhikAra [ 15 mArgadarza zustimANasAkaritA moTAt saptamA bhavati mayam / krodhanasya pusastIvrapariNAmo zeSaH / rAgaH prazasto'prazastazca, dAnazIlopavAsa gurujanavayAvRttyAdisamudbhavaH prazasta mAH, strIrAjacaurabhaktavikathAlApAkarNana kautuhalapariNAmo hyaprazastarAgaH / cAturvarNazramaNasaMghavAtsalyagato mohaH prazasta itaro'prazasta eva / cintanaM dharmazuklarUpaM prazastamitaradaprazastameva / tiryamAnavAnAM vayaHkRtadehavikAra eva jarA / vAtapittazleSmaNAM SamyasaMjAtakalevaravipIDaiva rujA / sAvisanidhanamUrtendriyavijAtIyanaranArakAdivibhAvavyanjanaparyAyavinAza eva mRtyurityuktaH / azubhakarmavipAkajanitazarIrAyAsasamupajAtapratigaMdhasambandhavAsanAvAsitavAbindusaMdohaH svedaH / aniSTa lAbhaH khedaH / sahajacatura vedanA bhaya aura Akasmika bhaya ke bheda se bhaya sAta prakAra kA hai / krodha svabhAvo jIva ke tIvra pariNAma ko ropa kahate haiM / rAga ke prazasta aura aprazasta aise do bheda haiM, dAna, zola, upayAsa, gurujanoM ko vaiyAvRtti prAdi meM utpanna hone vAlA rAga prazasta rAga hai aura strI kathA, rAja kathA, caura kathA, bhojana kathA rUpa vikathA ke karane tathA sunane kA jo kautuhala rUpa pariNAma hai vaha aprazasta rAga hai / cAra prakAra ke zramaNa saMgha meM bAtsalya meM hone vAlA moha prazasta bhoha hai aura isase bhinna-gRha kuTumba saMbaMdhI moha aprazasta hI hai / dharma zuklarUpa citavana karanA prazasta ciMtA hai aura isase bhinna ArtarodadhyAna maMbaMdhI citavana aprazasta citA hI hai| tiryaMca aura manuSyoM ke umra ke nimina se hone vAle zarIra meM vikAra hI bur3hApA hai / bAta, pitta aura kapha kI viSamatA se utpanna huI zarIra meM pIr3A ho roga hai, Adi aura aMtasahita mUrtika iMdriyAM nathA vijAtIya nara-nArakAdi vibhAva vyaMjana paryAya kA vinAza hI mRtyu kahA gayA hai ! azubha karma ke udaya se hone vAlA jo zarIra meM zrama hai usase utpanna hone vAlI durgadha se saMbaMdhita bAsanA se vAsita jala binduoM ke samUha ko pasInA kahate haiM / aniSTa ke lAbha se hone vAlA kheda hai| akhila janatA ke kAna meM amRta vA bharAte huye ke samAna sahaja catura kavitA sa sahaja sundara zarIra, kula, bala aura zvayaM ke nimitta se prAtmA meM ahaMkAra ko utpanna karAne vAlA mada kahalAtA hai| rucikara vastuoM meM paramaprIti honA hI rati hai / parama samarasIbhAva kI bhAvanA se rahita jIvoM ko kahIM para pUrva kAla meM nahIM dekhA hubhA aisA kucha apUrva dekha lene se vismaya hotA hai / kevala zubha karma se deva paryAya / Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyamasAra kavitvanikhilajanatAkarNAmRtasyaMdisahajazarIra phulabalazvayyarAtmAhaMkArajanano madaH / manojJeSu vastuSa paramA protireva ratiH / paramasamarasIbhAvabhAvanAparityaktAnAM kvacidapUrvavarzanAdvismayaH / kevalena zubhakarmaNA, kevalenAzubhakarmaNA, mAyayA, zubhAzubhamizraNa --- - - - - meM utpatti kA honA, kevala azubhakarma se naraka paryAya meM utpatti kA honA, mAyA se tiryaMca paryAya evaM zubhAzubha ke mizra se devaparyAya meM utpatti honA janma kahalAtA hai / darzanAvaraNIya karma ke udaya se jJAna jyoti kA asta ho jAnA hI nidrA hai| iSTa viyoga ke hone para ghabarAhaTa kA honA udvega hai / ina mahAdoSoM saM tInoM loka vyApta ho rahe haiM, ina donoM se rahita vItarAga sarvajJa bhagavAn hI hai| kahA bhI hai--"dharma vahI hai jahAM dayA hai, tapa bhI vahI hai jahAM viSayoM kA nigraha hai, deva vahI hai jo aThAraha doSoM se dina hai isameM saMdeha nahIM hai / " vizeSArtha--terahave guNasthAna meM sAnA-asAtAvedanIya meM se kisI eka kI udaya vyucchitti hotI hai aura caudahavaM guNasthAna meM zeSa bacI eka vedanIya kI vyucchitti hotI hai isaliye prazna yaha hotA hai ki anya guga sthAnoM meM jaise sAtAasAtA ke udaya se indriya janya sukha tathA duHkha hotA hai vaisa kaMbalI bhagavAn ke bhI honA cAhiye aura taba no asAtAvedanoya ke nimitta se hone vAlI gyAraha parIpaha bhI arihaMta bhagavAn ke mAnanA cAhyei kahA bhI hai--'ekAdazajine' jinendra bhagavAna meM gyAraha paroSaha haiM aisA sUtrakAra kA vacana hai / "vedanIya ke udaya kA sadbhAva hone se unake kSudhA tRSA Adi kA prasaMga hai / aisA nahIM kahanA kyoMki ghAtikarma ke udaya kI sahAyatA kA abhAva ho gayA hai isaliye isa vedanIya meM kSudhA Adi bAdhA ko utpanna karane kI sAmarthya nahIM rahI hai / " jaisa viSa dravya kI maMtra auSadhi aAdi ke bala se mAraNa zakti naSTa kara dene ke bAda vaha maragA ke liye kAragA nahIM hotA hai usI prakAra se dhyAna agni saM ghAtikarma jhapo Ivana ko bhasma kara dene ke bAda anaMta darzana, jJAna, zakti aura mukha ke pragaTa ho jAne para nirantara zubha pudgala vargaNAyeM pA rahI haiM jisase arihaMta bhagavAn ke paramaudArika zarIra kI sthiti kucha kama pUrva koTi varSa taka banI rahatI hai / isaliye vedanIya karma yadyapi vidyamAna hai to - - - - - 1. tattvArthavArtika, pR0613, adhyAya 6 / Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva adhikAra [ 17 devanArakatiryaTaH manuSyaparyAyetpacirjanma / darzanAvaraNIyakarmodayena prtystmitjnyaan| jyotireva nidrA / iSTaviyogeSu viklavabhAva evodvegaH / emimahAdoSeptiAstrayo lokAH / etavinimukto vItarAgasarvaza iti / .. tathA coktam"so dhammo jattha dayA so vi tavo visaNiyaho jattha / dasaaThThadosarahiro so devo patthi sandeho // " bhI mohaloya karma kI sahAyatA binA sAmarthya rahita ho gayA hai ataH vaha apane yogya kSudhA, tRNA mAdi parIpahoM ko utpanna karane meM asamartha hai| isI bAta ko gommaTasAra karmakAMDa meM bhI kahA hai "kevalI' bhagavAn ke ghAtiyA karma ke abhAva meM mohanIya ke bheda jo rAgadveSa haiM ve naSTa ho cuke haiM / jAnAvaraNa ke naSTa ho jAne se iMdriyajanya kSAyopazamika jJAna bhI naSTa ho cukA hai isaliye kevalI bhagavAna ke sAtA-pramAtA janya iMdriya viSaya gumba-duHkha bho leza mAtra nahIM hote hai jisa kAraNa kevalI bhagavAn ke eka sAtAbedanIya kA baMdha so bhI eka samaya kI sthiti vAlA hI hai, isa kAraNa vaha udaya rUpa hI hai aura isI kAraNa asAtA kA udaya bhI sAtA svarUpa meM hI pariNamana kara jAtA hai kyoMki asAtAvedanIya sahAya rahita hone se tathA bahuta hIna hone se miSTa jala meM khAre jala kI eka bUnda kI taraha kucha kArya nahIM kara sakatA / isa kAraNa se kevalI ke hamezA sAtAvedanIya kA hI udaya rahatA hai imIliye asAlA ke nimitta se hone vAlI kSudhA, tuSA, zIta, uSNa, daMzamazaka, caryA, zayyA, vadha, roga, tRNa, sparza aura mala ye gyAraha parISaha hai ve jinendra bhagavAna ke kArya rUpa nahIM hotI haiN|" yahI kAraNa hai ki ahaMta bhagavAn kavalAhArI nahIM haiM, ve kSudhAdi aThAraha mahAdoSoM se sarvathA rahita haiM aura anaMta catuSTaya se sahita pUrNatayA mukhI haiN| - ... 1. gAdrA ya AyadosA diyAraNA ca kevalimhi jadA / teNa dusAdA sAdaja suha dukvaM gadhi indiya jN||273|| samayaTTidigo dho sAdassudayappigo jado tassa / teNa prasAdasmado sAdasatvega pariNamadi / / 274 / / edeNa kAraNe du sAdaraseva hu girataro udayo / seNAsAda gimittA parIsahA jigAvare Natyi / / 275 // [ karmakAI ] Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 ] niyamasAra tathA coktaM zrIvidyAna ndisvAmibhiH tathAhi - ( mAlinI ) "abhimataphala siddherabhyupAyaH subodhaH sa ca bhavati suzAstrAtasya cotpattirAptAt / iti bhavati sa pUjyastatprasAdAtprabuddhanaM hi kRtamupakAraM sAdhayo vismarati / / " ( mAlinI ) zatamakhazata pUjyaH prAjya sad bodharAjya: hamaragirisuranAthaH prAstaduSTAdhayudhaH / padanatavanamAlI bhavyapadyAMzumAlI dizatu zamanizaM no mirAnandabhUmiH // 13 // usI prakAra zrI vidyAnaMda svAmi ne bhI kahA hai zlokArtha - " abhimata phala kI siddhi kA upAya samyagjJAna hai, vaha samyagjJAna suzAstra se hotA hai aura suzAstra kI utpatti prApta se hotI hai, isaliye unake prasAda se hI ipTa - mokSa kI siddhi hone se ve prApta prabuddha-jJAnI janoM ke dvArA pUjya hote haiM kyoMki sAdhujana kiye huye upakAra ko kabhI nahIM bhUlate haiM / " ( 13 ) zlokArtha jo so indroM se pUjya haiM jinhoMne utkRSTa saddbodha ke rAjya - kevalajJAna ko prApta kara liyA hai jo kAma rUpI parvata ko naSTa karane ke liye indra tulya haiM, duSTa praSTa karma ke samUha ko jinhoMne naSTa kara diyA hai, zrIkRSNa jinake caraNoM meM nata haiM aura jo bhavya jova rUpI kamaloM ko praphullita karane ke liye sUrya ke samAna haiM, prAnaMda kI bhUmi- -sthAna svarUpa aise neminAtha bhagavAna hama sabhI ko sadaiva sukha pradAna kareM / isa kalaza kI gAthA meM 18 doSa rahita arihaMta bhagavAn kA varNana kiyA gayA hai ataeva unake guNoM se ota prota hokara TIkAkAra ne neminAtha bhagavAn kI stuti kI hai / Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva adhikAra [16 hissesadosarahino, kevlnnaannaaiprmvibhvjudo| so paramappA uccai, tavivaropro Na paramappA // 7 // niHzeSadoSarahitaH kevalajJAnAdiparamavibhavayutaH / sa paramAtmocyate tadviparoto na paramAtmA ||7 // isa kabhI do dina rahI hai / kaMvalya jJAna prAdi parama vibhavamayI hai / / paramAtmA vo hI kahA jAtA hai bhuvana meM / jo inase bhinna vo nahIM paramAtmA jaga meM / / 7 / / tIrthakaraparamadevasvarUpAkhyAnametat / AtmaguNaghAtakAni ghAtikarmANi jJAnadarzanAvaraNAntarAyamohanIyakarmANi, teSAM niravazeSeNa pradhvaMsAniHzeSadoSarahitaH athavA pUrvasUtropAnASTAdazamahAdoSanirmUlanAnniHzeSadonimukta ityuktaH / sakala vimalakevalabodhakevalaSTiparamavItarAgAtmakAnandAcanevibhavasamRddhaH / yastyevaMvidhaH trikAlanirAva-- - - . . - gAthA 7 ___ anvayArtha -[ niHzeSadoSarahitaH ] jo uparyukta saMpUrNa doSoM se rahita aura [ kevalajJAnAdiparamavibhavayutaH ] kevala jJAna Adi parama vaibhava se sahita haiM [ saH ] vaha [ paramAtmA ucyate ] paramAtmA kahalAte haiM / [ tadviparItaH ] usase viparIta [ paramAtmA na ] paramAtmA nahIM hai / TokA-~-yaha tIrthakara para madeva ke svarUpa kA AkhyAna hai jo AtmA ke guNoM kA ghAta karane vAle haiM ve ghAti karma kahalAte haiM, ve jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura anta rAya ye cAra haiM / jo ina ghAtiyA karmoM kA paripUrNatayA pradhvaMsa kara dene se ni:zeSa doSa se rahita hote haiM athavA pUrva gAthA sUtra meM kahe huye aThAraha mahAdoSoM ke jar3amUla se naSTa ho jAne se arhanta bhagavAna niHzeSa doSa se rahita kahalAte haiM aura sakala bimala kevalajJAna, kevaladarzana, parama vItarAgasvarUpa Ananda prAdi anekoM vaibhava se samRddha hote haiN| jo isa prakAra trikAla nirAvaraNa nitya ho hai eka AnaMda svarUpa jisakA aise nijakAraNa paramAtmA kI bhAvanA se utpanna kArya paramAtmA ho cuke haiM ve hI bhagavAna ahaMta paramezvara haiN| ina Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... . 20 ] niyamamAra raNanityAnaMdaikasvarUpanijakAraNaparamAtmabhAvanotpannakAryaparamAtmA sa eva bhagavAn arhana paramezvaraH / asya bhagavataH paramezvarasya viparItaguNAtmakAH sarve devAbhimAnadagdhA api saMsAriNa ityarthaH / tathA coktaM zrIkundakundAcAryadevaH : bhagavAn paramezvara ke viparIta guNa vAle sabhI deva ke abhimAna meM dagdha huye bhI deva saMsArI hI haiM yaha artha huA / vizeSArtha- yahAM yaha bAta spaSTa kI hai ki ghAti karma ke nAma me aSTAdaza doSa samApta hote haiM aura kevalajJAnAdi ananta gaNa pragaTa hote haiM / isase yaha bAta siddha hotI hai ki saMsAra pUrvaka hI mokSa hoto hai / anAdikAla se karmamala rahitagrasparzita 'sadAziva' nAma kA koI paramezvara nahIM hai / Aga paramAtmA ke lakSaNa meM TIkAkAra ne kAraNa paramAtmA kI bhAvanA meM kArya paramAtnA hote haiM, zuddha nizcayanaya meM pratyeka jIva ko prAtmA trikAla meM AvaraNa rahita hai, nitya hI Ananda rUpa hai vahI kAraNa paramAtmA hai aisA samajhakara zuddha samyagdRSTi jIva java nizcaya naya ke avalambana se apanI aisI prAtmA kI bhAvanA karate huye apane Apa meM tanmaya ho jAte haiM taba unakI AtmA hI paramAtmA bana jAtI hai| isIliye zuddha nizcayanaya ke avalambana svarUpa AtmA ko kAraNa paramAtmA kahA hai / yadyapi "sabbe sRddhA hu suddhaNayA" ke anusAra sabhI jova zuddha naya se zuddha hI haiM / cAhe ve mukSma nigodiyA ekondriya hoM athavA ve abhavya ho, cAhaM mithyAdRSTi-mithyAtvaguNasthAnavatI hoM yA 14 veM guNasthAna taka kisI bhI gurAsthAna meM hoM una sabhI kI prAtmA paramAtma svarUpa hai, kintu itane mAtra meM abhavya yA ekendriya jIva prAdi kI AtmA ko kyA lAbha hai, kucha bhI nahIM hai nizcayanaya se sabhI meM kArya paramAtmA hI hai kintu usameM unheM kucha aAnanda nahIM hai ataeva samyagdRSTi aMtarA:mA hI kAraNa paramAtmA banakara kArya paramAtmA ko prApta kara makate haiM / aiso kAraNa paramAtmatva se pariNata AtmAvasthA vItarAga nirvikalpa dhyAnAvasthA ke samAna hotI hai, yahAM yaha niSkarSa samajhanA cAhiye / zrI kundakundAcArya deva ne bho arihanta kA lakSaNa karate huye kahA hai Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jona adhikAra [ 21 "tejo diTThI gANaM iDDhI sokkhaM taheva IsariyaM / tivaNapahANavAyaM mAhappaM jassa so ariho / " tathA coktaM zrImadamRtacandrasUribhiH ( zArdUlavikrIDita ) "kAtyaMba snapati ye dazadizo thAmnA nirundhati ye dhAmodAmamahasvinAM janamamo muSNanti rUpeNa the| HALEGE gAthArtha--"'teja-bhAmaNDala, darzana, jJAna, Rddhi-samavazaraNAdi vibhUti, saumya, aizvarya aura tribhuvana meM pradhAna vallabhapanA aisA mAhAtmya jinake hai ve arihanta bhagavAn haiN| bhAvArtha - bhAmaNDala, tInoM jagat aura tInoM kAloM kI samasta vastu ko eka sAtha dekhane aura jAnane meM samartha kevaladarzana aura kevalajJAna, samavazaraNa kA vaibhava, ananta samya indrAdi bhI jinakI sevA kareM aisA aizvarya aura tribhuvanAdhIza kA bhI prAdhipatya aimA mAhAtmya jinakA hai ve hI arhata bhagavAna haiM / . usI prakAra se amRtacandrasUri ne bhI kahA hai artha- jo apanI kAMti se hI dazoM dizAoM ko snAna karA rahe haiM, jo atyanna utkaTa neja ko dhAraNa karane vAle sUrya ke teja ko apane teja se roka dete haiM, jo apane rUpa se sabhI janoM ke mana ko curAne vAle haiM, jo apanI divyadhvani ke dvArA bhavyoM ke kAnoM meM sAkSAt amRta ko jharAte huye sadRza sukha utpanna karate haiM ve eka sahasra pATha lakSaNa ko dhAraNa karane vAle tIrthezvara sUri baMdya haiM / bhAvArtha- arihanta bhagavAna ke zarIra ko kAMti se sampUrNa dizAya svaccha ho jAtI haiM, teja se karor3oM sUryo kA teja chipa jAtA hai, rUpa se sabhI jana ke mana - - -. -- . -.-. 1. pravacanasAra gAthA E8/10 162 / isa gAthA ko zrI jayasenAcArya ne bhI kundakunda deva kRta mAnakara TIkA kI hai aura yahAM zrI padmaprabhamaladhArI deva bhI kundakundadeva kRta bAha rahe haiN| 2. mamayamAra kalaNa-40 / Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 22 ] niyamasAra divyena dhvanimA mukhaM zravaNayoH sAkSArakSarato'mRtaM baMdyAste'STasahasralakSaNadharAstIrthezvarAH sUrayaH / / " ( mAlinI ) jagadidamajagacca jJAnanIrehAntabhramaravadavabhAti prasphuTaM yasya nityam / tamapi kila yajehaM nemitIrthakarezaM jalanidhimapi doAmuttarAmyUlavIcim // 14 // - - - - mugdha ho jAte haiM aura vANI se sabhI ke kAnoM meM amRta jharane jaisA sukha utpanna hotA hai aura unake zarIra meM 1008 lakSaNa zobhAyamAna haiM aise tIrthakara parama deva jagata meM sabhI ke liye baMdanA karane yogya haiM, pujya evaM mahAna haiM / [ aba TIkAkAra munirAja aise arihaMta bhagavAn kI stuti meM apane ko asamartha kahate huye zloka dvArA zrI neminAtha kI stuti karate haiM / ] (14) zlokArtha-jina bhagavAna ke jJAna rUpI kamala ke antargata bhramara ke samAna yaha sampUrNa loka aura aloka nitya hI spaSTarUpa se pratibhAsita ho rahA hai nizcita hI maiM bhI una zrI neminAtha tIrthaMkara kI pUjA karatA hUM to maiM apano donoM bhujAyoM se UMcI-UMcI uThatI huI laharoM vAle samudra ko bhI tairanA cAhatA huuN| mAvArtha-jisa prakAra bhramara kamala puSpa ke bhItara baiThakara choTA sA pratIta hotA hai usI prakAra bhagavAna ke jJAna rUpI kamala meM yaha sArA loka aura aloka choTA sA pratIta hotA hai kyoMki bhagavAn ke jJAna meM yadi ananta bhI aise lokAloka prA jAveM to bhI samA sakate haiN| yadi aise mahAn neminAtha kI maiM stuti yA bhakti karanA cAhatA hUM to maiM vAstava meM laharoM se vyApta aise vizAla samudra ko mAtra bhujAoM se tairanA cAhatA huuN| arthAt maiM aise neminAtha kI stuti karane meM samartha nahIM haiM, asamartha hI haiM / isa gAthA meM grantha kAra ne Apta ko doSarahita aura kevalajJAnAdi anantaguNoM ke vaibhava se sahita batAyA hai aura isIliye kevalajJAna kI mahimA gAyI hai| ---- - .. ....- .... - Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva adhikAra [23 tassa 'muhaggadavayam, 'puSvAvaradosavirahiyaM suddhaM / prAgamamidi parikahiyaM, teNa du kahiyA havaMti taccatyA // 8 // tasya mukhodgatavacanaM pUrvAparadoSavirahitaM zuddham / mAgamamiti parikathitaM tena tu kacitA mavarita tattvAryAH // 8 // inake mukhAraviMda se nikale hue vacana / jo pUrva prapara doSa rahita zuddha haiM varaNa / / mAgama ye nAma usakA RSiyoM ne batAyA / usameM kahe gaye ko tatvArtha hai gAyA / / 8 / / paramAgamasvarUpAkhyAnametat / tasya khalu paramezvarasya vavanavanajavinirgatacaturapacanaracanAprapaMcaH pUrvAparadoSavirahitaH, tasya bhagavato rAgAbhAvAt pApasUpasiMsAdipApakriyAbhAvAcchuddhaH paramAgama iti parikathitaH / tena paramAgamAmRtena bhavya zravaNA gAthA 8 anvayAyaM-[ tasya mukhodgatavacanaM ] una prApta ke mukha se nikale huye jo vacana haiM [ pUrvAparatoSavirahitaM zuddha ] jo pUrvApara doSoM se rahita haiM, zuddha haiM [ prAgarma iti parikathitaM ] use hI 'Agama' isa prakAra kahA hai [ tena tu kathitAH tattvAryAH ] aura usa Agama ke dvArA kahe gaye artha tattvArtha kahalAte haiM / TIkA-yaha paramAgama ke svarUpa kA kathana hai una prApta paramezvara ke mukhAraviMda se nikale huye kuzala vacana kI racanA kA vistAra hai vaha pUrvApara doSa se rahita hai, una bhagavAn ke rAga kA abhAva hone se | pApasUtra ke samAna hiMsAdi pApa kriyAnoM kA abhAva hone se jo zusa hai vaha 'paramAgama' isa nAma se kahA jAtA hai / vaha paramAgama bhavyoM ke dvArA kararNa rUpI ajulipuTa se pIne yogya amRta hai, mukti sundaro ke mukha ko dekhane ke liye darpaNa hai, saMsAra rUpI mahAsamudra ke mahAbhaMvara meM phaMse huye sampUrNa bhavya jIvoM ko hAtha kA avalambana dene 1. muhamgaha ( ka ) paatthaalaa| 2. puvApara ( ka ) pAThAntA / Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 ] niyamasAra nalipuTapeyena muktisundaromukhadarpaNana saMsaraNavArinidhimahAvartanimagnasamastabhavyajanatA. dattahastAvalambanena sahajavairAgyaprAsAdazikharazikhAmaNinA prakSaNAmokSaprAsAvaprathamasopAnena smarabhogasamudbhUtAprazastarAgAMgAraHpacyamAnasamastadInajanatAmahApalezanirNAzanasamarthasajalajaladena kathitAH khalu saptatattvAni nava padArthAzceti / tathA coktaM zrIsamantabhadrasvAmibhiH vAlA hai, sahaja-svAbhAvika vairAgya rUpI mahala ke zikhara kA cUr3AmaNi ratna hai, akSuNNa-jo kabhI naSTa nahIM hogA aisA mokSa rUpI uttama bhavana meM pahuMcane ke liye pahalI sIr3hI hai aura kAmabhoga se utpanna huye jo aprazasta rAga rUpI aMgAre unase jhulasate huye dIna prANiyoM ke mahAna kleza ko jar3amUla se naSTa karane meM samartha aisA sajala megha hai / ina vizeSaNoM se viziSTa aise isa paramAgama ke dvArA nizcita rUpa se sAta tattva aura nava padArtha kahe gaye haiM / vizeSArtha-jinendra bhagavAna ke mukhakamala se nikalI huI vANI ko parama Agama kahA hai aura usa paramAgama ko amRta kahA hai kyoMki amRta ke samAna yaha bhavya jIvoM ko santuSTa karane vAlA hai / ise darpaNa kahA hai kyoMki isa Agama rUpI darpaNa meM mukti kA bhI avalokana ho jAtA hai / ise hastAbalambana kahA hai kyoMki saMsAra samudra meM DUbe huye prANiyoM ko sahArA dekara mokSa meM pahuMcAtA hai / ise zikhAmaNi kahA hai kyoMki vairAgya mahala ke zikhara kA zekhara hai, ise prathama sIr3hI kahA hai kyoMki isake binA mokSa mahala para car3ha nahIM sakate haiM aura ise sajala megha kahA hai kyoMki kAmabhoga yA iSTa biyoga, aniSTa saMyoga Adi anekoM mAnasika, zArIrika aura grAgaMtuka du:khoM se utpanna huye saMtApa ko kSaNamAtra meM zamana karane meM samartha hai aise mAhAtmya se yukta isa paramAgama se sapta tattva, nava padArtha kA varNana kiyA jAtA hai vahIM 'tattvArtha' hai / isa prakAra prApta, pAgama aura tattvArtha kA zraddhAna karanA samyagdarzana hai| pAgama ke lakSaNa meM zrI samantabhadra svAmI ne bhI kahA hai Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva adhikAra [ 25 ( AryA) "anyUnamanatiriktaM pAyAtayaM vinA ca viparItAt / niHsandehaM veda yadAhastajjJAnamAminaH // " (hariNI) lalitalalitaM zuddha nirvANakAraNakAraNaM nikhilabhavinAmetaskarNAmRtaM jinasavacaH / bhavaparibhavAraNyajvAlitviSAM prazame jalaM pratidinamahaM vande vandyaM savA jinayogibhiH // 15 // govA nokAyA, ammAdhammA ya kAla prAyAsaM / taccattthA idi bhariNadA, pArasAguraNapajjaehi saMjuttA // 6 // jIvAH pudgalakAyA dharmAdhoM gha kAla AkAzam / / tattvArthA iti maNitAH nAnAguNaparyAyaH saMyuktAH // 6 // - -.. - - zlokArtha-jo nyanatA rahita, adhikatA rahita, aura viparItatA rahita jaise kA tasA vastu ke svarUpa ko saMdeha rahita jAnatA hai use Agama ke jJAtAnoM ne samyagjJAna kahA hai| arthAt saMzaya viparyaya aura anadhyavasAya, ina doSoM se rahita jJAna ko samyagjJAna kahate haiM / yahAM nyUnatA aura adhikatA se rahita kA tAtparya adhyAptiativyApti doSoM se rahita honA bhI hai| [ aba TIkAkAra munirAja jinavacana kI prazaMsA karate huye usako vaMdanA karate haiM ( 15 ) lokA-jo jinavacana lalita meM lalita-manohara meM bhI manohara haiM, zuddha-pUrvA para bAdhA se rahita haiM, nirvANa kA kAraNa jo bhedAbheda ratnatraya usake liye kAraNa haiM, samasta bhavya jIvoM ke kAnoM ke liye amRta svarUpa haiM. bhava rUpI vana meM prajvalita huI dAvAnala kI jvAlA ko zAMta karane ke liye jala ke samAna haiM aura jinayogiyoM ke dvArA sadA hI bandanIya haiM aise jina vacanoM kI maiM pratidina bandanA karatA huuN| - - - Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 } niyamasAra jo jIva pudgalakAya, dharma pro adharma jo 1 AkAza aura kAla ye tattvArtha kaheM jo / / nAnAguNoM va paryayoM se yukta ye raheM / hAra ho ko hunga nAma se munI kaheM / / 6 / / atra SaNNA dravyANAM pRthakpRthak nAmadheyamuktam / sparzanarasanaghrANacakSa dhotramanovAkAyAyurucchvAsaniHzvAsAbhidhAnaMdazabhiH prANaH jIvati joviSyati jIvitapUrbo vA jIvaH saMgrahanayojyamuktaH / nizcayena bhAvaprANadhAraNAjodhaH / vyavahAreNa dravyaprANadhAraNAjIvaH / -- - - -- - - - - - - -- - -- - ... - -- - - - - gAthA anvayArtha -[ jovAH pudgalakAyAH ] jIva, pudgalakAya [ dharmAdhamoM ] dharma, adharma [ kAlaH ca prAkAzaM ] kAla aura AkAza ye chahoM hI [ nAnAguNaparyAyaH saMghuktAH ] vividha guNa paryAyoM se saMyukta [ tatvArthAH iti bhaNitAH ] "tattvArtha" isa prakAra se kahe gaye haiN| TokA-- yahAM chahoM dravya ke pRthak-pRthak nAma kA kathana hai sparzana, rasanA, prANa, cakSu aura zrotra-karNa, mana-vacana-kAya, prAyu aura zvAsocchvAsa ina nAma vAle daza prANoM se jo jItA hai, jIvegA aura pUrva meM jIvita thA vaha jIva hai, yaha saMgraha naya kA kathana hai / nizcaya se bhAva prANoM ko dhAraNa karane se jIva hai aura vyavahAranaya se dravyaprANoM ko dhAraNa karane se jIva hai| zuddha sadbhUta vyavahAranaya ge kevalajJAnAdi zuddha guNoM kA aAdhArabhUta hone se 'kArya zuddha jIva' hai| asadbhUta vyabahAranaya se mati jJAna Adi vibhAvaguNoM kA AdhArabhUta hone se 'azuddha jIva hai| zuddha nizcayanaya se sahajajJAnAdi parama svAbhAvika guNoM kA AdhArabhUta hone se 'kAraNa zuddha jIva hai / yaha jIva cetana hai, isake guNa bhI cetana haiM, yaha amUrta hai, isake guNa bhI amUrta haiM, yaha zuddha hai isake guNa bhI zuddha haiM, yaha azuddha hai aura isake guNa bhI azuddha haiM, paryAyeM bhI isI prakAra haiM / jo galana aura pUraNa svabhAva se sahita hai vaha pudgala hai, yaha zveta, pIta Adi vargoM kA AdhAra hai ataH mUrtika hai, isake guNa bhI mUrtika haiM, yaha acetana hai isake guNa bhI acetana haiN| Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva adhikAra / 27 zuddhasadbhUtavyavahAreNa kevalajJAnAdizuddhaguNAnAmAdhArabhUtatvAtkAryazuddhajIvaH / azuddhasadbhUtadhyavahAreNa matijJAnAdivibhAvaguNAnAmAdhArabhUtatvAvazuddhajIvaH / zuddhanizcayena sAhajahAnAdiparamasvabhAvaguNAnAmAdhArabhUtatvAtkAraNazuddhajIvaH / ayaM cetanaH / asya cetanaguNAH / ayamamUrtaH / asyAmUrtaguNAH / ayaM zuddhaH / asya zuddhaguNAH / ayamazuddhaH / asyaashuddhgunnaaH| paryAyazca / tathA galanapUraNasvamAvasanAthaH pudgalaH / zvetAvivarNAdhAro mUrtaH / asya hi mUrtaguNAH / ayamacetanaH / prasthAcetanaguNAH / svabhAvadhibhAvagatikriyApariNatAnAM jIvapudgalAnAM svabhAvavibhAvagatihetuH dharmaH / svabhAvavibhAvasthitikriyApariNatAnA teSAM -. svabhAva aura vibhAvarUpa gati kI kriyA meM pariNata huye jIva aura pudgaloM ko svabhAva-vibhAvarUpa gati kriyA meM jo hetu hai vaha dharma dravya hai / / svabhAva aura vibhAvarUpa sthiti kriyA meM pariNata huye unhIM jIva aura pudgaloM kI sthiti meM jo hetu hai vaha adharma dravya hai / pAMcoM dravyoM ko avakAga dAna svarUpavAlA prakAza dravya hai| pAMcoM dravyoM meM jo vartanA kA hetu hai vaha kAla dravya hai / dharma-adharma-grAkAza aura kAla ina cAroM amUrtika dravyoM ke guNa zuddha haiM aura inakI paryAyeM bhI usIprakAra zuddha haiM / _ vizeSArya-yahAM para chahoM dravyoM kA svarUpa batAyA hai| usameM TIkAkAra ne sarvaprathama jIva dravya kA nirukti pUrvaka artha karate huye kahA hai ki jo nizcayanaya se caitanyarUpa bhAvoM se tathA vyavahAranaya se indriya prAdi dravyaprANoM se trikAla meM jItA hai vaha jIva hai| anantara isake 'kAryazuddha jIva, azuddha jIva aura kAraNazuddha jIva' aise tIna bheda kiye haiN| inameM se pUrNatayA vyaktarUpa se zuddha aise siddha jIvoM ko 'kAryazuddha jIva' kahA hai / saMsArI jIvoM ko 'azuddha jIva' evaM zuddha nizcayanaya se saMsArI jIvoM meM sahajajJAnAdi guNa zaktirUpa se vidyamAna haiM isa dRSTi se unako 'kAraNa zuddha jIva' kahA hai| Age yaha batAyA hai ki jIva cetana, amUrtika, zuddha prathavA azuddha hai, usake guNa bhI vaise hI caitanya svarUpa, amUrtika, zuddha athavA azuddha haiM tathA paryAyeM bhI usI Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 ] niyamamAra sthitiheturadharmaH / paMcAnAmavakAzadAnalakSaNamAkAzam | paMcAnAM vartanAhetuH kAlaH / caturNAmamUrtAnAM zuddhaguragAH, paryAyAzcaiteSAM tathAvidhAzca / (mAlinI) iti jinapatimArgAmmodhimadhyastharatnaM dyutipaTalajaTAlaM taddhi SaDdravyajAtam / hRdi sunizitabuddhibhUSaNArthaM vidhatte sa bhavati paramazrIkAminIkAmarUpaH / / 16 / / prakAra zuddha jIva ko zuddha haiM aura azuddha jIva kI azuddha haiM / aimA nahIM ho sakatA hai ki jIva to zuddha rahe aura paryAya mAtra azuddha raha / yadi jIva dravya zuddha hai to usake guNa aura usakI paryAyeM bhI zuddha ho rahegI aura yadi paryAya azuddha hoMgI to dravya aura usake guNa azuddha hI rahege / hauM ! zuddha nizcayanaya se saMsAra avasthA meM bhI jIva dravya zuddha hai aura usake guNa tathA usakI paryAyeM bhI usI na yavivakSA se zuddha haiN| __jisameM paramANu milate hai aura pRthak hote rahate haiM vaha pudgala hai, yaha mUrtika ho hai / jIva dravya kathaMcit zuddha nizcayanaya me athavA vyaktarUpa zuddha avasthA meM amUrtika hai aura karmabaMdha me sahita hone se kathaMcit murtika bhI hai| zeSa cAroM dravya amUrtika hI haiM tathA zuddha guNa paryAyoM se sahita ho haiM unameM azuddha guNa paryAyeM nahIM hotI haiM / [ ana TIkAkAra zrI munirAja chahoM dravyoM ko ratna kI upamA dekara usase vibhUSita hone kA saMketa karate huye zlAka kahane haiM / - | (16) ilokArtha - isaprakAra jinendra bhagavAna ke mArga rUpI samudra ke madhya meM sthita ratna ke samAna dyuti-kiraNoM ke samUha se dedIpyamAna jo yaha chaha dravyoM kA samUha hai, jo bhavya tIkSNa buddhi vAle bhavya jIva, bhUSaNa ke liye apane hRdaya meM dhAraNa karatA hai vaha mukti zrI rUpI kAminI kA icchitavara ho jAtA hai / bhAvArtha-yahAM samyagdarzana ke viSayabhUta chaha dravyoM kA varNana hai / AcArya ne unheM hI 'tattvArtha' zabda se kahA hai| jinendra bhagavAn kA mArga to ratnatraya hai, usa Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva adhikAra [ 26 jIvo uvaprogamao, uvamogo NANadasaNI hoi / NANuvamogo duviho, sahAvaraNAra vibhAvaNAraNaM ti // 10 // jIva upayogamaya: upayogo jJAnadarzanaM bhavati / jJAnopayogo dvividhaH svabhAvajJAna vibhASamAnamiti // 10 // upayogamaya lakSaNa sahita hai jIva jagata meN| upayoga kahA jJAna va darzana dvibheda meM / / jJAnopayoga do prakAra se haiM batAye / svabhAvazAna pro vibhAvajJAna haiM gAye / / 1 / / atropayogalakSaNamuktam / AtmanAcetatyAnuvartI pariNAmaH sa upayogaH / ayaM dharmaH / joyo dharmoM / anayoH sambandhaH pradIpaprakAzamat / jJAnadarzanavikalpenAso dvividhaH / atra jJAnopayogo'pi svabhAvavibhAvamedAda dvividho bhavati / iha hi svabhASajJAnam pramUrtam adhyArAdhama atIndriyam avinazvaram, tacca kAryakAraNarUpeNa dvividhaM bhavati / ratnatraya meM mamyagdarzana bhI eka ratna hai jo ki pradhAna hai aura prApta Agama tathA tattvArtha kA zraddhAna hI samyagdarzana hai isaliye samyagdarzana ke vityabhUna ina chaha dravyoM ko bhI yahAM ra. na kaha diyA hai / jo ina chaha dravyarUpI ranna yA hAra banAkara gale meM pahana lete haiM unako ratnoM ke bhUSaNa se bhUSita dekhakara mukti lakSmI va ragaNa kara letI hai arthAt jo ina dravyoM ke artha ko samajhakara apanI zraddhA kA viSaya banAte haiM ve mukti ko prApta kara lete haiM yaha abhiprAya huaa| gAthA 10 anvayArtha-[jIvaH upayogamayaH] jIva upayogamaya hai / [upayogaH jJAnadarzanaM bhavati ] upayoga jJAna aura darzanarUpa hai [ jJAnopayogaH ] jJAnopayoga [ svabhAvajJAnaM vibhAvajJAnaM iti dvividhaH] svabhAvajJAna aura vibhAvajJAna isaprakAra se do prakAra kA hai| TokA- yahAM gAthA meM upayoga kA lakSaNa kahA gayA hai AtmA ke caitanya kA anuvartana karane vAlA pariNAma upayoga hai / yaha upayoga dharma hai aura jIva dharmI hai / ina dharma aura dharmI kA sambandha pradIpa aura prakAza ke samAna hai| jJAna aura darzana ke bheda se yaha upayoga do prakAra kA hai| yahAM para jJAnopayoga bhI Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 ] niyamasAra kArya tAvat sakalavimalakevalajJAnam / tasya kAraNaM paramapAriNAmikamAvasthitatrikAlanirupAdhirUpaM sahajanAnaM syAt / kevalaM vibhAvarUpANi jJAnAni trINi kumatikuzrutavibhaGga[nAma] bhAni bhavati / eteSAm upayogabhedAnAM jJAnAnAM bhedo vakSyamANasUtrayodayorboddhavya iti / ( mAlinI ) aya saphalajinoktajJAnabhedaM prabuddhvA [prabudhya] parihataparabhASaH svasvarUpe sthito yaH / sapadi vizati pacacciccamatkAramAtra sa mati paramazrIkAminI kAmarUpA // 17 // . - -.. - svabhAvajJAna aura vibhAvajJAna ke bheda se do prakAra kA hai / inameM svabhAvajJAna amUrtika, avyAbAdha, atIndriya aura avinazvara hai aura vaha kArya tathA kAraNa ke bheda se do prakAra kA hotA hai / sakala vimala kevalajJAna kArya svabhAvajJAna hai, usakA kAraNa parama pAriNAmikabhAva meM sthita trikAla nirupAdhirUpa sahajajJAna hai arthAt yaha sahajajJAna kAraNa svabhAvajJAna hai| kevala vibhAvarUpa jJAna tIna haiM, kumati, kuzruta aura vibhaMgAvadhi ye unake nAma haiN| ina upayoga ke bhedarUpa jJAnoM ke bheda Age kahI gaI do sUtra gAthAoM se jAnanA cAhiye / vizeSArtha--- TIkAkAra zrI munirAja ne svabhAvajJAna ko kevalajJAna vahA hai punaH usake kArya aura kAraNarUpa se do bheda kara diye haiM / vyaktarUpa kevalajJAna to kAryajJAna hai tathA zaktirUpa kevalajJAna kAraNajJAna hai / arthAt zanizcayanaya me paramapAriNAmika bhAva ke avalambana se apanI AtmA ke jJAna ko tInoM kAloM meM upAdhirahita, zuddha samajhanA yaha sahajajJAna hai yahI kevalajJAna ke liye bIjabhUta kAraNa hone se kAraNajJAna kahA gayA hai yahAM aisA samajhanA cAhiye / [ aba TIkAkAra zrI padmaprabhamaladhArIdeva jJAna ke phala ko batAte huye zloka kahate haiM-] (17) zlokArtha-jinendra bhagavAna ke dvArA kathitajJAna ke bhedoM ko jAna karake parabhAvoM kA parihAra kara cuke haiM jo puruSa parabhAvoM se rahita huye apane svarUpa meM Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva adhikAra kevara sahA taM sahANAra ti / saSNANiva raviyappe, bihAvaNANaM have duvihaM // 11 // sagANaM caubheyaM madisuMdadhohI taheva maraNapajjaM / gANaM tiviyappaM, madiyAI bhedavo ceva // 12 // kevalamindriyarahitaM prasahAyaM tatsvabhAvajJAnamiti / saMjJAnetara vikalpe vibhAvajJAnaM bhaved dviviSam // 11 // saMjJAnaM caturbhedaM matizrutAvadhayastathaiva manaHparyyayam / zrajJAnaM trivikalpaM matyAderbhedatazcaiva // 12 // nIndriya asahAya hai para se / svayaM se / / indriya rahita kevala sunAma hai svabhAvajJAna jo hai vibhAvajJAna usake bheda do kahU~ / saMjJAna zrI ajJAna se saba jAnate raheM / / 11 / / [ 31 sthita hote huye ciccamatkAra mAtra AtmA meM zIghra hI praveza karate haiM ve mukti lakSmI ke pati ho jAte haiM / bhAvArtha- pahale gAyA meM prAcArya zrI ne chaha dravyoM kA varNana karane ko kahA thA so yahAM jIva dravya ke varNana meM jIva kA lakSaNa upayoga hai isake jJAna aura darzana ye do bheda haiM ityAdi rUpa se jJAna kA varNana kiyA hai| TIkAkAra ne kalaza meM isI Azaya se yaha kahA ki jo jJAna ke bhedoM ko jAnakara parabhAvoM se rahita hote huye apane jJAna svarUpa AtmA meM hI lona ho jAte haiM ve mukti ko prApta kara lete haiM / gAthA 11-12 anvayArtha - [ kevalam ] jo jJAna kevala [ iMdriyarahitaM ] indriyoM kI sahAyatA se rahita [ asahAyaM ] asahAya hai [ tatsvabhAvajJAnaM iti ] vaha svabhAvajJAna hai / [vibhAvajJAnaM ] vibhAvajJAna [ saMjJA netara vikalpe ] samyagjJAna tathA mithyAjJAna ke bhedarUpa se [ dvividhaM bhavet ] do prakAra kA hai 1 Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 / niyamasAra saMjJAna ke haiM cAra bheda suri batAyeM / mati zruta pravadhi va manaHpayoM se kahAye / / prajJAna ke bhI tIna bheda jAna liijiye| mati zruta avadhi hi tIna ko viparIta kIjiye / / 12 / / atra ca jJAna medalakSaNamuktam / nirupAdhisvarUpatvAta kevalam, nirAvaraNasvarUpatvAt RmakaraNavyavadhAnApoham, aprativastuvyApakatvAt prasahAyam, tatkAryasvabhAvajJAnaM bhavati / kAraNajJAnamapi tAdRzaM bhavati / kutaH, nijaparamAtmasthitasahajadarzanasahajacAritrasahajasukhasahajaparamacicchaktinijakAraNasamayasArasvarUpANi ca yugapat paricchettuM samarthatvAt tathAviSameva / iti zuddhajJAnasvarUpabhuktam / TIkA-yahAM para jJAna ke bheda aura lakSaNa ko kahA hai / upAdhirahita mvarUpa vAlA hone se jo kevala hai, AvaraNa rahita svarUpa vAlA hone se krama aura indriyoM ke vyavadhAna-aMtara se rahita, atIndriya hai, eka-eka vastu meM vyApaka nahIM hone se asahAya hai arthAt samasta vastuoM ko eka sAtha vyApta karake jAna letA hai isaliye asahAya hai, vaha kArya svabhAvajJAna hotA hai| kAraNa svabhAvajJAna bhI vaisA hI hotA hai / kaise 1 nijaparamAtmA meM sthita sahajadarzana, sahajacAritra, sahajasakha, sahajaparamarcatanya zaktirUpa jo nijakAraNa samayasAra ke svarUpa haiM unako eka sAtha jAnane meM samartha hone se vaha kAraNa svabhAvajJAna, kAryasvabhAvajJAna ke samAna hI hai isa prakAra se zuddhajJAna kA svarUpa kahA hai / aba ye zuddha azuddha jJAna ke svarUpa aura bheda kahe jAte haiM / matijJAna upalabdhi bhAvanA aura upayoga se tathA avagraha, IhA, pravAsa aura dhAraNA ke bheda se athavA bahu, bahuvidha Adi ke bheda se anekoM bhedoM se sahita hai / zrutajJAna labdhi aura bhAvanA ke bheda se do prakAra kA hai| avadhijJAna dezAbadhi, sarvAvadhi aura paramAvadhi ke bheda se tIna prakAra kA hai aura manaHparyayajJAna Rjumati tathA vipulamati ke vikalpa se do prakAra kA hai / paramabhAva meM sthita samyagdRSTi ke ye cAra saMjJAna-samyagjJAna hote haiM / matijJAna, zrutajJAna aura avadhijJAna mizyAhRSTi ko prApta karake kumatijJAna, kuzrutajJAna aura vibhaMgajJAna ina bhinna nAmoM ko prApta ho gaye haiN| Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva adhikAra [ 33 idAnIM zuddhAzuddhajJAnasvarUpamedarasvayamucyate / anekavikanpasanAthaM matijJAnam upalabdhibhAvanopayogAcya avahAdibhedAcca bahabahuvidhAdimevAdvA / labdhibhAvanAbhedAcha tajJAnaM dvividham / dezasarvaparamabhedAdava vijJAnaM trividham / RjuvipulamativikalpAmanaHparyayajJAnaM ca dvividham paramabhAvasthitasya samyagdRSTeretasaMjJAnacatuSkaM bhavati / maptizrutAvadhijJAnAni mithyAdRSTi pariprApya kumatikuzrutavibhaGgajAnAnoti nAmAntarANi prapevire / atra sahajajJAnaM zuddhAntastattvaparamatattvavyApakatvAt svarUpapratyakSam / kevalajJAnaM sakalapratyakSam / 'rUpiyavadheH' iti vacanAdadhijJAnaM vikalapratyakSam / tadanantabhAgava-- - - - - -- - ------- inameM sahajajJAna zuddha aMtastattva-zuddha caitanyatattvarUpa paramatattva meM vyApaka hone se svarUpa pratyakSa hai, kevalajJAna sakalapratyakSa hai "rUpivavadheH" avadhijJAna rUpI padArthoM ko viSaya karatA hai, isa vacana se avadhijJAna vikala pratyakSa hai aura avadhijJAna ke anantaveM bhAga svarUpa vastu ke aMza ko grahaNa karane vAlA hone se manaHparyayajJAna bhI vikala pratyakSa hai| matijJAna aura zrutajJAna ye donoM bhI paramArtha se parokSa haiM aura vyavahAra se pratyakSa haiN| vizeSa bAta yaha hai ki ina uparyukta jJAnoM meM sAkSAt mokSa ke liye mUlabhUta, eka nijaparamatatva meM sthita sahajajJAna hI hai| tathA ca pAriNAmika bhAva svabhAva se bhavyajIvakA parama svabhAva hone se isa sahajajJAna se bhinna anya kucha upAdeya nahIM hai / yaha sahajajJAna kaisA hai ? (1) yaha sahaja caitanya kA vilAsa rUpa hai (2) sahaja parama vItarAga sukhAmRta svarUpa hai (3) apratihata-vighnabAdhA rahita nirAvaraNa parama caitanya zaktirUpA hai / (4) sadA antarmukha hone se apane svarUpa meM avicala sthiti rUpa sahaja parama cAritrarUpa hai (5) tInoM kAloM meM avicchinna rUpa hone se sadA sannihita parama caitanyarUpa ke zraddhAnarUpa hai aise (nizcayaratnatraya rUpa se pariNata) sahajajJAna ke dvArA svAbhAvika ananta catuSTaya se sanAtha aura anAtha jo mukti sundarI usake nAtha aisI apanI prAtmA kI bhAvanA karanA cAhiye-anubhava karanA cAhiye / Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 ] niyamasAra stvaMzagrAhakaravAnmanaHparyayajJAnaM ca vikalapratyakSam / matizrutajJAnadvitayamapi paramArthataH parokSaM vyavahArataH pratyakSaM ca bhavati / ki gha ukteSu jJAneSu sAkSAnmokSamUlamekaM nijaparamatattvaniSThasahajajJAnameva / api ca pAriNAmikabhAvasvabhAvena bhavyasya paramasvabhAvatvAt sahajajJAnAdaparamupAdeyaM na samasti / anena sahajacidvilAsarUpeNa sadA sahajaparamavItarAgazarmAmRtena apratihatanirAvaraNaparamacicchaktirUpeNa sadAntamukhe svasvarUpAvicalasthitirUpasahajaparamacAritreNa trikAleSvavyucchinnatayA sadA sannihitaparamacidrUpa --- . 'isaprakAra saMsArarUpI bela ke mUla ko kATane ke liye 'haMsiyAmpa' isa kathana ke dvArA brahmasvarUpa prAtmA kA upadeza kiyA hai| vizeSArya-thI bhagavAna kundakundadeva ne gAthA meM kevalajJAna ko svabhAvajJAna kahA hai kintu TIkAkAra ne usake do bheda kara diye haiM kAryasvabhAvajJAna, kAraNasvabhAbajJAna / kAryasvabhAvajJAna to nakala padArthoM ko pratyakSa karane vAlA kevalajJAna hai aura kAraNasvabhAvajJAna zaktirUpa kevalajJAna hai yaha apane svarUpa ko pratyakSa karane vAlA hai arthAt vItarAga nirvikalpa svasaMvedanajJAna se vItarAgo muni apanI zuddhAtmA kA anubhava karate haiM yaha vahI kAraNajJAna hai / yahAM para use hI sahajajJAna kahA hai usa sahajajJAna ke jo pAMca vizeSaNa diye gaye haiM ve sabhI zuddhanizcayanaya kI apekSA se haiM, isIliye vaha kevalajJAnarUpa kAryasvabhAvajJAna ke samAna kahA gayA hai| yaha kAraNa svabhAvajJAna zaddhopayogI muniyoM ke hI honA hai aura bArahava guNasthAna meM apane pUrNasvarUpa se pragaTa hotA hamA terahaveM guNasthAna ke kArya svabhAvajJAnarUpa kevalajJAna ko pragaTa karake kAraNa zabda ke artha ko sArthaka kara detA hai| cauthe, pAMcaveM aura chaThe guNasthAna meM yaha zraddhA kA viSayamAtra hai| Age vibhAvajJAna arthAt kSAyopazamika jJAna ke samyagjJAna aura mithyAjJAna kI apekSA do bheda haiM / samyagjJAna ke mati, zruta, avadhi aura manaHparyaya ye cAra bheda haiM aura mithyAjJAna ke kumati, kuzruta aura vibhaMga kI apekSA tIna bheda haiM / anAdikAla se mithyAdRSTi jIvoM ke mithyAtva ke nimitta se ye jJAna kujJAna rUpa pariNata ho rahe haiN| matijJAna aura zrutajJAna siddhAnta kI apekSA parokSajJAna haiM aura nyAya granthoM kI apekSA Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIca pradhikAra zraddhAnema anena svabhAvAnaMtacatuSTayena sanAtham anAcamuktisundarInAtham pAtmAnaM mArga bhAvayet / ityanenogabhyAsa saMsAra mUlalavitraNa brahmopadezaH kRta iti / ( mAlinI ) iti nigavitabhedajJAnamAsAca bhavyaH pariharatu samastaM ghorasaMsAramUlam / sukRtamasukRtaM vA duHkhamuccaH sukhaM vA tata upari samagra zAzvata prayAti // 18 // ( anuSTubh ) parigrahAgraha muktvA kRtvopekSAM ca vidmahe / nivyaMgraprAyacinmAtranigrahaM bhAvayed budhaH // 16 // - - - -- -- - - - -- - - - - - - - -- - vyavahAra meM pratyakSa hone se indriya janya matijJAna sAMvyavahArika pratyakSa bhI kahalAtA hai avadhi aura manaHparyaya ye eka deza pratyakSajAna haiN| (18) zlokArtha-isaprakAra se kahe gaye bhedajJAna ko prApta karake bhavyajIva ghora saMsAra ke mUlakAraNa puNya yA pApa athavA sukha aura duHkha ko atyanta rUpa se parihAra kareM-chor3eM, punaH usake bAda paripUrNa zAzvata sukha ko prApta kara leMge / (19) zlokArya-buddhimAn puruSa parigraha ke Agraha ko chor3akara aura apane zaroramAtra parigraha meM upekSA karake nirAkula cinmAtra zarIra vAlI apanI AtmA kI bhAvanA kreN| bhAvArtha-pUrva meM sampUrNa parigraha kA tyAga karake zarIramAtra parigraha ko grahaNa kareM punaH ve muni zarIra se bhI nirmama hokara nirAkulatA svarUpa ciccaitanya mAtra ho jisakA zarIra hai aisI apanI prAtmA kI bhAvanA kareM-dhyAna kreN| yahAM yaha abhiprAya spaSTa hai ki parigraha se lipta huye zrAvaka zarIra se upekSita hokara azarIrI AtmA kA dhyAna nahIM kara sakate haiM / Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - - 36 ] niyamasAra ( zArdU matiyoDiTa ! zastAzastasamastarAgavilayAnmohasya nirmUlanAd dveSAmbha:paripUrNamAna saghaTapradhvaMsanAtpAvanam / jJAnajyotiranuttama nirupaghi pravyakti nityoditaM bhedajJAnamahIjasatphalamidaM vandhaM jaganmaMgalam // 20 // ( maMdAkrAMtA) mokSe mokSe ayati sahajajJAnamAnandatAnaM nirlAbAcaM sphuTitasahajAvasthamantarmukhaM ca / lInaM svasminsahajavilasacicacamatkAramAtre svasya jyoti pratihatatamovRtti nityAbhirAmam // 21 // -. . - - - - - (20) zlokArtha-prazasta aura aprazasta samasta rAga kA bilaya ho jAne se, moha kA jar3a mala se nAza ho jAne se tathA dveSa rUpI jala se paripUrNa-bhare haye mana rUpI ghaTa ke pradhvaMsa ho jAne se-phaTa jAne se pavitra, sarvazreSTha, upAdhirahita, nitya udayarUpa aisI jJAna jyoti pragaTa hotI hai jo ki bhedajJAna rUpI vRkSa kA uttama phala hai, jagat meM maMgalarUpa hai aura vaMdya hai-sabhI se vaMdanIya hai| mAvArtha-moha, rAga aura dveSa ke nirmUla vinAza ho jAne se kevalajJAnarUpI parama jyoti pragaTa hotI hai yaha karmoM ko upAdhi se rahita jagat meM sarvottama hai, sadaiva hI udayarUpa hai, karmarUpI bAdala aba kabhI ise Dhaka nahIM sakate haiM isa kevala jJAna kA mUla bheda vijJAna hai isa bheda vijJAna rUpa vRkSa se yaha kevalajJAna rUpa phala utpanna hotA hai / yaha kevalajJAna jagat meM sabhI prANiyoM ke liye maMgala hai aura pUjya hai ataH sarvaprayatna karake samyaktva rUpI bIja ko saMyama rUpI bhumi meM bo kara taparUpI jala se siMcita karate huye bhedajJAna rUpI vRkSa ko bar3hAnA cAhiye taba isa vRkSa se kevalajJAna rUpa phala ko prApta kara sakeMge yahAM yaha abhiprAya huA ! (21) lokArtha-pAnanda se tanmaya-grAnandasvarUpa, avyAbAdha-bAdhAoM se rahita aisA sahaja-svAbhAvikajJAna mokSe-mokSa meM jayazIla ho rahA hai jisakI sahaja Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hya jIva adhikAra ( anuSTubh ) sahajajJAnasAmrAjya sarvasvaM zuddha cinmayam / mamAtmAnamayaM jJAtvA nirvikalpo bhavAmyaham ||22|| taha daMsaragauvaprogo, sasahAvedaraviyappado duviho / kevala maMdira hiya, asahAyaM taM sahAvamivi bhaNida ||13|| tathA varzanopayogaH svasvabhAvataravikanpato dvividhaH / kevalamindriyarahitaM zrasahAyaM tat svabhAva iti bhaNitaH / / 13 // 5: usahI taraha yaha darzanopayoga dvividha hai / svabhAva daraza zrI vibhAvadarza kathita hai || indriya rahita matIndriya prasahAya jo rahe / usa hI svabhAvadarza ko kevaladarasa kaheM / / 13 // [ 37 darzanopayogasvarUpAkhyAnametat / yathA jJAnopayogo bahuvidhavikalpasanAthaH darzanopayogazca tathA / svabhAvadarzanopayogo vibhAvadarzanopayogazca / svabhAvo'pi svAbhAvika avasthA pragaTa ho gaI hai jo aMtarmukha- zrAtmA ke aMtaraMga meM pragaTa hai, sahaja vilAsa rUma ciccamatkAra mAtra apanI grAtmA meM lIna hai- tanmaya hai, jisane apanI jyoti se sampUrNa aMdhakAra avasthA ko naSTa kara diyA hai aura jo nitya hI sundara hai aisA svAbhAvika jJAna sampUrNa mokSa meM karma rahita avasthA meM jayazIla ho rahA hai / (22) zlokArtha - sahaja-svAbhAvika jJAnarUpI sAmrAjya hI jisakA sarvasva hai, aise zuddha caitanyamaya apane zrAtmA ko jAnakara maiM nirvikalpa hoU~ / gAthA - 13 anvayArtha - [ tathA ] usIprakAra [ darzanopayogaH ] darzanopayoga [ svastha - bhAvetara vikalpataH ] apane svabhAva aura vibhAva ke bheda se [ dvividhaH ] do prakAra kA hai / [ kevalaM ] jo kevala [ indriyarahitaM ] indriyoM se rahita aura [ asahAya ] asahAya hai [ tatsvabhAvaH iti mastiH ] vaha svabhAva darzanopayoga kahA gayA hai / TIkA - yaha darzanopayoga ke svarUpa kA kathana hai / Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35 ] niyamasAra dvividhaH kAraNasvabhAvaH kAryasvabhAvazceti / tatra kAraNadRSTiH sadA pAvanarUpasya praudapikAdicaturasparamA TAnAmagocarasya sahajaparamapAriNAmikabhAvasvabhAvasya kAraNasamayasArasvarUpasya nirAvaraNasvabhAvasya svasvabhAva sadAmAtrasya parama caitanyasAmAnyasvarUpasya prakRtrimaparamasvasvarUpAvizcala sthitisanAthazuddha cAritrasya nityazuddha niraMjanabodhasya jaise jJAnopayoga bahuta prakAra ke bhedoM se sahita haiM vaise hI darzanopayoga bhI bahuta prakAra ke bhedoM se sahita hai / sabase pahale usake svabhAva darzanopayoga aura vibhAvadarzanopayoga aise do bheda haiM / svabhAva ke bho kAraNasvabhAva aura kAryasvabhAva aise do bheda haiM / usameM kAraNadarzanopayoga zuddha AtmA ke svarUpa kA zraddhAnamAtra hI hai| zuddha AtmA kA svarUpa kaisA hai ? ( 1 ) sadA pAcanarUpa ( 2 ) zrIdayika Adi cAroM jo ki vibhAva svabhAva rUpa parabhAva haiM unake agocara ( 3 ) sahaja paramapAriNAmika bhAva svarUpa (4) kAraNa samayasAra svarUpa ( 5 ) nirAvaraNa svabhAvarUpa ( 6 ) apane svabhAva - kI sattAmAtra ( 7 ) parama caitanya kA sAmAnya svarUpa ( 8 ) akRtrima parama apane svarUpa meM avicala sthiti se sahita zuddha cAritrarUpa ( 6 ) nityazuddha niraJjana jJAnarUpa aura (10) akhila duSTa pApa rUpa vIra vairI kI senA kI dhvajA ko vidhvaMsa karane meM kAraNa svarUpa aisA hai / aisI zrAtmA ke svarUpa kA zraddhAna mAtra hI nizcita rUpa se kAraNasvabhAva darzanopayoga hai / dUsarA kAryadarzanopayoga, darzanAvaraNa aura jJAnAvaraNa pramukha ghAti karmoM ke kSaya se hI utpanna hotA hai / yaha kAryadarzanopayoga kisake hotA hai ? jo nizcita hI kSAyika jIva haiM, sakala vimalakevalajJAna ke dvArA tInoM bhuvanoM ko jAnane vAle haiM, apanI AtmA se utpanna parama vItarAga sukharUpI amRta ke samudra haiM, yathAkhyAta nAmaka kAryarUpa zuddhacAritra svarUpa haiM, sAdi sAnta, amUrta, atIndriya svabhAva vAle zuddha sadbhuta vyavahAranaya svarUpa haiM, trailokya ke bhavya jIvoM ke dvArA pratyakSa vaMdanA ke yogya haiM ina vizeSaNoM se viziSTa jo tIrthaMkara paramadeva haiM unake kevalajJAna ke samAna yugapat lokAloka ko vyApta karane vAlA yaha darzanopayoga - kevaladarzana bhI prakAra kArya aura kAraNa rUpa se svabhAva darzanopayoga ko kahA hai| payoga bhI uttara sUtra meM varNita hai use vahIM para dikhAyeMge / . hotA hai / isa vibhAva darzano Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva adhikAra [ 36 / nikhiladuraghavIravarisenApajayantIvidhvaMsakAraNasya tasya khalu svarUpazraddhAnamAtrameva / pranyA kAryadRSTiH varzanajJAnAvaraNIyapramukhaghAtikarmakSayeraNa jAtava / asya khalu mAyikajIvasya --- ---- - -- - ---- - - - - - - .... --~-- ligadhA - hAM bhI gAyA meM AcAryavarya zrI kundakundadeva ne svabhAvadarzana se kevaladarzanako grahaNa kiyA hai kintu TIkAkAra ne svabhAvadarzanopayoga ko svabhAvadRSTi zabda se kahA hai aura usake kAryadRSTi tathA kAraNadRSTi aise do bheda kara diye haiM / usameM kAryadRSTi to vyakta huA kevala darzana hI hai aura kAraNadRSTi se apane AtmA ke zraddhAnarUpa pariNAma ko vivakSita kiyA hai| tathA ise nizcaya samyaktva rUpa se ghaTita kiyA hai / zuddhanizcayanaya se jo prAtmA kA zuddhasvarUpa hai jo ki sampUrNa karmopAdhi se rahita siddhoM ke svarUpa ke samAna hai usa zuddha svarUpa kA zraddhAnamAtra hI kAraNa dRSTi hai aisA spaSTa kiyA hai yaha kAraNA svabhAva dRSTi bhI zuddhopayogI mahAmuniyoM ke hI ho skegii| isI prakAra se darzanopayoga ko samyaktva rUpa se ghaTita karane kA prakaraNa paramAtmaprakAza meM bhI dekhA jAtA hai / tadyathA "sayalapayatthahaM jaM gahaNu jIvaha~ aggimu hoi| . vatthuvisesa vijjiyau na NiyadaMmA joi / / 34 // " artha---jo jIvoM ke jJAna ke pahale sakala padArthoM kA vastu vizeSa se rahita grahaNa hotA hai use tuma nijadarzana jaano| TokAkAra zrI brahmadeva muni kahate haiM - jo sampUrNa padArtha grahaNa-avalokana jIvoM ke hotA hai, jo ki savikalpa jJAna ke pUrva hotA hai vaha avalokana yaha zukla hai' ityAdi vikalpa se rahita use hI tRma nija prAtmA kA darzana-avalokana jaanoN| yahAM para prabhAkara bhaTTa munirAja prazna karate haiM ki "Apane nija AtmA ke abalokana ko darzana kahA aura yaha sattAvalokana darzana to mithyAdRSTi jIvoM meM bhI hai unheM bhI mokSa ho jaavegii|" isakA parihAra karate haiM ki cakSu-pracakSu-avadhi aura kevala ke bheda se darzana ke cAra bheda haiN| ina - --- - - -- 1. paramAtma prakAza pR. 154 sa 15 / Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 ] niyamasAra sakalavimalakevalAyaboSayuddhabhuvana trayasya svAtmotthaparamavItarAgasukhasudhAsamudrasya yathAkhyAtAbhidhAnakAryazuddhacAritrasya sAdyanidhAnAmUrtAtoMdriyasvabhAvazuddhasadbhutavyavahAranayAsmakasya trailokyabhanyajanatApratyakSavaMdanAyogyasya tIrthakaraparamadevasya kevalajJAnavadiyamapi --.--- cAroM meM se jo mAnasa acakSu darzana hai vaha AtmA ko grahaNa karane vAlA hai aura vaha darzana mithyAtvAdi sapta prakRtiyoM ke upazama-kSayopazama athavA kSaya se janita tatvArthazraddhAna lakSaNa samyaktva ke prabhAva se 'zuddhAtma tattva hI upAdeya haiM isaprakAra ke zraddhAna ke abhAva meM una mithyAdRSTi jIvoM ke nahIM hotA hai aisA bhAvArtha hai / prAge aura bhI kahate haiM-- "daMsaNapubbu havei phuDa jaM jIvaha~ viNNANu / / ___ vatthuvisesu muNatu jiya taM muNi avicalu NANu / / 35 // " artha-jo jIvoM kA jJAna hai vaha nizcita hI darzana pUrvaka hotA hai, vaha jJAna vastu ke vizeSa ko jAnane vAlA hai, he jIva ! una jJAna ko tuma avicala jAno / TIkA- jIvoM ke sAmAnyagrAhaka nivikalpa sattAvalokana darzana pUrvaka vijJAna hotA hai aura vaha jJAna vastu ke vizeSa ko-varga, saMsthAna yAdi vikalpa pUrvaka vastu ko jAnanA hai / he jIva ! tuma usa jJAna ko avicala-saMzaya, viparyaya aura anadhyabasAya se rahita jAno / yahAM para darzana pUrvaka jJAna kA vyAkhyAna kiyA hai / yadyapi zuddhAtmabhAvanA ke vyAkhyAna meM vaha prastuta nahIM hai phira bhI bhagavAn zrI yogindradeva ne kahA hai / kyoM kahA hai ? cakSu-pracakSu avadhi aura kevala ke bheda se darzanopayoga cAra prakAra kA hotA hai / ina cAroM meM dUsarA jo mAnasarUpa nirvikalpa acakSudarzana hai vaha jisaprakAra bhavya jIva ke darzanamoha aura cAritramoha ke upazama-kSayopazama yA kSaya kA lAbha hone para zuddhAtmA kI ruci rUpa vItarAga samyaktva hotA hai aura isI prakAra se zuddhAtmAnubhUti kI sthiratA lakSaNa vItarAga cAritra hotA hai usa kAla meM vaha pUrvokta sattAvalokana lakSaNa mAnasa nirvikalpa darzana pUrvokta nizcaya samyaktva aura nizcayacAritra ke bala se nirvikalpa nijazuddhAtmAnubhUti dhyAna kA sahakArI kAraNa hotA hai aura vaha pUrvokta bhavya jIva ke hI, na ki abhavya jova ke / kyoM ? kyoMki abhavya ke nizcaya samyaktva aura cAritra kA abhAva hai aisA bhAvArtha huA / Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva adhikAra [ 41 yugapallokAlokavyApino / iti kAryakAraNarUpeNa svabhAvadarzanopayogaH proktaH / vibhAvadarzanopayogayuttarasUtrasthitasvAt tava dRzyata iti / ( iMdravajrA ) harajJaptivRtyAtmaka mekameva caitanyasAmAnyanijAtmatatvam / muktispRhANAmayanaM taduccairesena mArgeNa vinA na mokSaH ||23|| niSkarSa yaha nikalA ki yahAM para bhI dI dohaka sUtra kI TIkA meM prAcArya ne spaSTa rUpa se kahA hai ki darzanopayoga kA jo eka bheda mAnasa pradarzana hai vaha Atma svarUpa ko grahaNa karane vAlA hai nijazuddhAtmAnubhUti ke dhyAna meM vaha sahAyaka kAraNa hotA hai| usI prakAra yahAM para bhI niyamasAra kI TIkA meM zrI padmaprabhamaladhArI deva ne 'darzanopayoga ke lakSaNa meM svarUpa ke zraddhAnamAtra ko hI kAraNadRSTi zabda se kahA hai arthAt kAraNasvabhAva darzana rUpa kahA hai / [grava TIkAkAra zrI munirAja zloka kahate haiM - ] ( 23 ) zlokArtha - samyagdarzana, jJAna aura cAritra svarUpa eka hI caitanyasAmAnya apanA grAtma tattva hai / mukti kI icchA karane vAloM ke liye atizaya rUpa se vaha mArga hai kyoMki isa mArga ke binA mokSa nahIM hai arthAt samyagdarzana - jJAna - cAritra kI ekatA hI mokSamArga hai / prabheda ratnatraya meM bhI ina tInoM kI aikAya pariNati hotI hai vahI caitanyasAmAnya nijAtma tattva hai usa adbhuta rUpa tattva ko prApta kiye binA mokSa nahIM ho sakatI hai / 1 - kucha loga darzanopayoga meM samyaktva ke lene se cauMka uThate haiM aura andhakAra ko asatyamAthI evaM ama kahane kA bhI yatisAhasa kara baiThate haiM kintu unheM ina anya graMthoM kA tadvat artha dekhakara granthakAroM ke prati zrazraddhA nahIM karanA caahiye| ye siddhAntagrantha nahIM haiM prAdhyAtmika grantha haiN| inakI apekSAoM ko samajhanA cAhiye / Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 ] +41 niyamasAra cakkhu zracakkhU prohI, tiNi vi mariNadaM vibhAvaviTThitti / pajjAzro duviyappo, saparAvekkhAM ya giravaMkkhI // 14 // cakSuracakSurayaghayastistropi maNitA vibhAvadRSTaya iti / paryAyo dvivikalpaH svaparApekSazca nirapekSaH ||14|| cakSU pracakSu zravadhIdarzana ye tIna hai / ye hI vibhAvadarzana ke bheda tIna haiM / paryAya ke do bheda hai isa grantha meM gAye / ve to svapara sApekSa zrI nirapekSa kahAyeM ||14|| azuddhadRSTizuddhAzuddhaparyAyasUcaneyam / matijJAnAvaraNIya karmakSayopazamena yathA mUrta vastu jAnAti tathA cakSurdarzanAvaraNIya karmakSayopazamena mUrta vastu pazyati ca / yathA zrutajJAnAvaraNIya karmakSayopazamena zrutadvAreNa dravyazruta nigaditamUrtamUrtasamastaM vastujAtaM gAthA 14 anvayArtha [ cakSuracakSuravadhayaH ] cakSu darzana - acakSu darzana aura avadhi darzana [ tisraH api ] ye tInoM bhI [ vibhAvadRSTayaH ] vibhAva darzana [ iti bhaNitAH ] kahe gaye haiM / [ svaparApekSaH ca nirapekSaH ] sva-para kI apekSA se sahita aura svapara kI apekSA se rahita-nirapekSa [ paryAyaH dvividhaH ] aisI paryAyeM do prakAra kI haiM / TIkA - isa gAthA meM azuddha darzanopayoga ko tathA zuddha aura azuddha paryAya kI sUcanA hai / jaise matijJAnAvaraNa karma ke kSayopazama se ( jIva ) mUrtika vastu ko jAnatA hai usI prakAra cakSudarzanAvaraNa karma ke kSayopazama se jIva mUrtika vastu ko dekhatA hai / jisa prakAra se zrutajJAnAvaraNa karma ke kSayopazama se zruta ke dvArA dravyazruta meM kathita mUrtika- zramUrtika samasta vastu samUha ko jIva parokSarUpa se jAnatA hai usI prakAra se acakSudarzanAvaraNa karma ke kSayopazama se jIva sparzana, rasanA, ghrANa aura zrotra ina cAra indriyoM ke dvArA una-una indriya ke yogya viSayoM ko dekhatA hai| jisaprakAra avadhi Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ She jIva adhikAra { 4 parokSavRttyA jAnAti tathaivAcakSudarzanAvaraNIya karmakSayopazamena sparzana rasanaprANotradvAreNa sacogyaviSayAn pazyati ca / yathA avadhijJAnAvaraNIyakarmakSayopazamena zuddhapudgalaparyaMta mUrtadravyaM jAnAti tathAvadhidarzanAvaraNIya karmakSayopazamena samastamUrta padArtha pazyati va / pratropayogavyAkhyAnAnantaraM paryyAyasvarUpamucyate / pari samantAt mevameti gacchatIti paryAya: / atra svabhAvaparyAyaH SaDdravyasAdhAraNaH zrarthaparyAyaH avAGa manasagocaraH pratisUkSmaH AgamaprAmANyAdabhyupagamyo'pi ca SaDDhA nivRddhivikalpayutaH anaMtabhAgavRddhiH jJAnAvaraNa karma ke kSayopazama se zuddha ( paramANu pa ) pudgala paryaMta mUrta dravya ko jIva jAnatA hai usIprakAra avadhidarzanAvaraNa karma ke kSayopazama se jIva samasta mUrtika padArthoM ko dekhatA hai / jo 'pari-samaMtAt' arthAt saba prApta hotI hai so paryAya hai / isaprakAra se hai / usameM paTToM meM sAdhAraNa rUpa rahane aba yahAM para upayoga ke vyAkhyAna ke anantara paryAya ke svarUpa ko kahate haiMora se bhedaM eti - gacchati arthAt bheda ko yahAM paryAya kA vyutpatti se siddha artha kahA vAlI jo artha paryAya hai use svabhAvaparyAya kahate haiM vaha vacana aura mana ke agocara hai, atisUkSma hai phira bhI grAgamapramANa se jAnane yogya hai aura chaha prakAra kI hAni tathA chaha prakAra kI vRddhi ke bhedoM se sahita hai| chaha vRddhi ke nAma - anantabhAgavRddhi, asaMkhyAta bhAgavRddhi, saMkhyAta bhAgavRddhi, saMkhyAtaguNavRddhi, asaMkhyAta guNavRddhi, anantaguNavRddhi ye vRddhi ke bheda haiM aise hI hAni ke bhI chaha bheda samajhanA cAhiye / arthAt granantabhAga hAni, prasaMkhyAtabhAga hAni, saMkhyAtabhAga hAni, saMkhyAtaguNa hAni, prasaMkhyAtaguNa hAni, anantaguNa hAni / nara-nAraka Adi vyaMjana paryAya ko azuddha-vibhAva paryAya kahate haiM / I vizeSArtha - yahAM gAthA meM bhagavAn zrI kundakundadeva ne tIna prakAra ke kSayopazama darzana ko vibhAva darzana kahA hai / TIkAkAra ne mati zruta aura avadhijJAna punaH gAthA meM paryAya se tulanA karate huye ina tInoM ke lakSaNa ko spaSTa kara diyA hai| kA varNana karate huye usake do bheda karake saMkSepa meM una donoM ke kara diyA hai | prathama paryAya to svapara sApekSa hai aura paryAya kA lakSaNa ko bhI sUcita dUsarA bheda svapara Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 ] niyamasAra prasaMkhyAtabhAgavRddhiH saMkhyAtabhAgavRddhiH saMkhyAtaguNavRddhiH asaMkhyAta guNavRddhiH ananta / guNavRddhiH, tathA hAnizca nIyate / azuddhaparyAyo naranArakAdivyaMjanaparyAya iti / ( mAlinI atha sati paramAve zuddhamAtmAnamekaM sahajaguNamaNInAmAkaraM pUrNabodham / bhajati nizitabuddhiyaH pumAn zuSTiH sa bhavati paramazrIkAminokAmarUpaH / / 24 / ( mAlinI ) iti paraguNaparyAyeSu satsUcamAnAM hRdayasarasijAte rAjate kAraNAtmA / sapadi samayasAraM taM paraM brahmarUpaM maja bhajasi nijotyaM bhavyazArdU lasatvam // 25 / / - .--. nirapekSa hai / Age svayaM granyakAra paryAya ke svabhAva aura vibhAva aise bheda karake unake udAharaNa batAkara unakA lakSaNa spaSTa karate haiM / [ aba TIkAkAra vibhAva paryAyoM meM mahita jIvoM ko zuddha Atmatattva kI bhAvanA kI preraNA dete huye tIna zloka kahate haiM ( 24 ) ilokArya-- jo tIkSNa buddhivAnA zuddha samyagdRSTi puruSa parabhAvoM ke hone para bhI sahaja guNarUpI maNiyoM kI khAna svarUpa tathA pUrNa jJAna rUpa aisI apanI zuddhAtmA ko bhajatA hai ( Azraya letA hai ) vaha mukti zrI rUpI kAminI kA vallabha hotA hai / vizeSArtha-granthakAra ne nAthA meM vibhAva darzanopayoga ke tIna bheda aura unake lakSaNa batalAye haiM punaH paryAya kA kathana karate huye artha aura vyaJjana ke bheda se paryAya ke do bheda kiye haiM / inameM arthaparyAya ko zuddha paryAya evaM vyaJjana paryAya ko azuddhaparyAya kahA hai| (25 ) lokArya-isaprakAra para guNa aura para paryAyoM ke hone para bhI uttama puruSoM ke hRdaya kamala meM kAraNa prAtmA virAjamAna hai / he bhavyottama ! apane Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva adhikAra ( pRthvI ) kvacinlasati sadguNaH kvacidazukharUpaguNaH pacitsahajaparyayaiH kvacidazuddhaparyAyakaH / sanAthamapi jIvasatvamanAthaM samastairidaM / namAmi paribhAvayAmi sakalArthasiddha sadA // 26 // meM ho utpanna paramabrahma rUpa usa samayasAra ko tU zoghra bhaja, jise ki tU bhaja mAmA - bhAvArtha--yadyapi prAtmA meM matijJAna grAdi vibhAvaguNa aura nara nArakAdi vibhAva paryAyeM vidyamAna haiM phira bhI AcArya kahate haiM ki ina vibhAva guNa paryAyoM ke vidyamAna rahane para bhI uttama puruSoM-aMtarAtmA bhavya jIvoM ke dvArA hRdaya kamala meM vAraNa AtmA-bIjarUpa paramAtmA virAjamAna hai / AcArya sambodhana karate huye preraNA dete haiM ki bhavya siMha ! apane se hI utpanna paramabrahma svarUpa aura samayasAra svarUpa apanI zuddha prAtmA ko bhajo-apanI yAtmA kA ho dhyAna kro| vAstava meM 'sabve muddhA hu suddhaNayA' isa kathana ke anusAra sabhI joba zu dvanaya se zuddha ho haiM aisA samajhakara apanI AtmA ko zuddha samajha usI kA dhyAna kro| saMsArI jIvoM kI yAtmA hai vahI paramAtmA ke liye kAraNasvarUpa kAraNa AtmA kahalAtI hai aura java paramAtma avasthA pragaTa ho jAtI hai taba vahI AtmA kArya prAtmA kahalAtI hai| isaliye deha rUpI devAlaya meM bhagavAn AtmA virAjamAna hai tuma usI kA dhyAna karo aisA yahAM abhiprAya hai| (26 ) zlokArtha--yaha jIva tattva kahIM para apane sadguNoM se zobhAyamAna ho rahA hai aura kahIM azuddha guNoM se dikha rahA hai| kahIM para svabhAva paryAyoM se zobhita ho rahA hai aura kahIM para prazuddha paryAyoM se zobha rahA hai| ina sabhI se sahita hone para bhI ina sabase rahita hai aise isa jIva tattva ko maiM sadA sakala artha kI siddhi ke liye namaskAra karatA hUM aura usI tattva kI hI bhAvanA karatA huuN| Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyamasAra garaNArayatiriyasurA, pajjAyA te vibhAvamidi bhnnidaa| kammopAdhivivajjiyapajjAyA te sahAvamidi bhariNadA // 15 // naranArakatiyaMksurAH paryAyAste vibhAvA iti maNitAH / karmopAdhivijitaparyAyAste svabhAvA iti maNitAH // 15 // nara, nArako tiryaMca deva ke janama dhreN| inakA vibhAva paryayoM se saba kathana kareM / / karmoM kI upAghi se rahita jo haiM hazAyeM / unako svabhAva paryayoM se sAdhu batAya / / 15 / / svabhAvavibhAvaparyAyasaMkSepoktiriyam / tatra svabhAvavibhAvaparyAyANAM madhye svabhAvaparyAyastAvada dviprakAreNocyate / kAraNazuddhaparyAyaH kAryazuddhaparyAyazceti / iha hi sahajazuddhanizcayena anAdhanidhanAmUrtAtIndriyasvabhAvazuddhasahajajJAnasahajadarzanasahajacAritrasahajaparamavItarAgasukhAtmakazuddhAntastattvasvarUpasvabhAvAnaMtacatuSTayasvarUpeNa sahAzcitapaMcama gAthA 15 anvayArtha--[ naranArakatiyaMkasarAH paryAyAH ] nara, nAraka, niyaMca aura devarUpa jo paryAyeM haiM [ te vibhASA: ] ve vibhAvaparyAya [ iti bhaNitAH ] isaprakAra kahI gaI haiN| [ karmopAdhivivarjita paryAyAH ] karmoM kI upAdhi se rahita jo paryAyeM haiM [ te svabhAvAH ] ve svabhAva paryAyeM [ iti bhaNitAH ] isa prakAra kahI gaI haiN| TIkA-yaha svabhAva aura vibhAva paryAyoM kA saMkSepa kathana hai / una svabhAva aura bibhASa paryAyoM meM se sarvaprathama svabhAva paryAya ko do prakAra se kahate haiM-(1) kAraNa zuddha paryAya (2) kArya zuddha paryAya / yahAM para sahaja zuddha nizcayanaya se anAdi ananta, amUrtika, atIndriya svabhAvarUpa, sahajadarzana, sahaja cAritra, sahajaparamavItarAga sukhAtmaka zuddha antastattva-zuddha caitanya tattvarUpa jo svAbhAvika ananta catuSTaya svarUpa hai usake sAtha suzobhita paMcamabhAva-pArigAmika bhAva kI pariNati hI kAraNa zuddha paryAya hai yaha artha huA / sAdi sAMta, amUtika, atIndriya svabhAva vAle zuddha sadbhuta vyavahAranaya se kevalajJAna, kevaladarzana, kevalasukha aura kevalazakti-vIrya se yukta phala rUpa jo ananta Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva adhikAra bhAvapariNatireva kAraNazuddhaparyAya ityarthaH / sAdyanidhanAmutatIMdviyasvabhAvazuddhasaddyUtavyavahAreNa kevalajJAnakevaladarzana kevala sukha kevalazaktiyuktaphalarUpAnaMta catuSTayena sArddha paramotkRSTakSAyika bhAvasya zuddhapariNatireva kAryazuddhaparyAyazca / zrathavA pUrvasUtropAtasUkSmaRjusUtranayAbhiprAyeNa SadravyasAdhAraNAH sUkSmAste hi zrartha paryAyAH zuddhA iti boddhavyAH / vaktaH samAsataH zuddhaparyAya vikalpaH / | 47 sarat vyaJjanaparyyAya ucyate / vyaMjyate prakaTokriyate zraneneti vyaJjanaparyyAyaH / kutaH locanagocaratyAt paTAdivat / athavA sAdinidhanamUrta vijAtIyavibhAvasvabhAvatvAt dRzyamAnavinAzasvarUpatvAt / catuSTaya haiM unake sAtha rahane vAlI paramotkRSTa kSAyika bhAva ko zuddha pariNati ho kArya zuddha paryAya hai / athavA pUrvasUtra meM grahaNa kiye gaye sUkSma Rju sUtra naya ke abhiprAya se paTa dravyoM meM sAdhAraNa rUpa se rahane vAlo jo sUkSma artha paryAyeM haiM ve hI zuddha paryAyeM haiM aisA samajhanA cAhiye / isaprakAra se yahAM para saMkSepa meM zuddha paryAyoM ko kahA hai| aba vyaJjana paryAya ko kahate haiM, 'vyaMjyate prakaTIkriyate zraneneti vyaMjanaparyAya : ' -- jisake dvArA vyakta hotA hai prakaTa kiyA jAtA hai vaha vyaMjana paryAya hai / kyoM ? kyoMki vaha netra ke gocara hotI hai, vastrAdi ke samAna / athavA ve paryAyeM sAdisAnta, mUrtika vijAtIya vibhAMva rUpa haiM tathA dikhane yogya haiM aura vinAza svarUpa haiM / aba usa vyaJjana paryAya ke udAharaNa dikhAte haiM paryAya dhAraNa karane vAlI aisI jo svarUpa ke ) jJAna binA paryAya svabhAva hone mizra pariNAma ke dvArA vyavahAranaya se manuSya ho vahI manuSya paryAya hai / kevala azubha karma ke dvArA vyavahAranaya se grAtmA narakagati meM paryAyI AtmA hai usa AtmA ke ( grAtma vAlA hone se yaha jIva zubha-azubha aura gayA usake jo manuSya kA AkAra hai utpanna hokara nArakI ho gayA usake vaha nAraka kA AkAra hI nAraka paryAya hai / tiryaMca ke zarIra meM fife zubha mizrita mAyA pariNAma se vyavahAranaya kI utpanna zrAtmA kA jo grAkAra hai vaha tiryaMca paryAya hai| zubha karma ke dvArA prapekSA kevala Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyamasAra vyaMjana paryAyazva paryAvaNamAtmabodhamantareca paryAyasvabhAvAcchubhAzubhamizrapariNAmenAtmA vyavahAreNa naze jAtaH tasya narAkAro naraparyAyaH / kevalenAzubhakarmaNA yavahAreNAtmA nArako jAtaH tasya nArakAkAro nArakaparyAyaH / kicicchumamizramAyApariNAmena tiryakkAyajo vyavahAreNAtmA tasyAkArastiparyAyaH / kevalena zubhakarmaNA vyavahAreNa bhrAtmA vevastasyAkAro devaparyAyazceti / asya paryAyasya prapaJco hyAgamAntare draSTavya iti / 48 ] ( mAlinI ) zrapi ca bahuvibhAve satyayaM zuddhadRSTiH sahaja paramatattvAbhyAsa niSNAtabuddhiH / sapadi samayasArAjJAnyadastIti matvA sabhavati paramazrIkAminIkAmarUpaH ||27|| vyavahAranaya se AtmA deva ho jAtA hai usa deva ke AkAra ko deva paryAya kahate haiM / ina paryAyoM kA vistAra anya Agama granthoM meM dekhanA cAhiye | vizeSArtha - granthakAra ne gAthA meM karmopAdhi sahita paryAya ko vibhAva paryAya evaM karmopAdhi rahita paryAya ko svabhAva paryAya kahA hai| TIkAkAra ne svabhAva paryAya ke bhI kAraNa zuddha paryAya aura kAryazuddhiparyAya aise do bheda kiye haiM / usameM siddhaparyAya ko kAryazuddhaparyAya aura svAbhAvika zuddha nizcayanaya se siddha ke sadRza zrAtmA kA jo zuddhasvarUpa hai usameM tanmaya rUpa jo zuddhopayoga kI avasthA hai usa samaya bAhya saMkalpa vikalpa se rahita jIva kI parama pAriNAmika bhAva rUpa se jo pariNati hotI hai jahAM para dhyAna - dhyAtA aura dhyeya kA vikalpa hI nahIM raha jAtA hai usa samaya kAraNa zuddha paryAya kahalAtA hai / yaha paryAya bhI pUrNatayA bArahaveM guNasthAna meM ho ghaTita hovegI i aura buddhi pUrvaka saMkalpa vikalpa ke na hone se sAtaveM / guNasthAna kI nirvikalpa avasthA se bhI aMzAtmaka rUpa se mAnI jA sakatI hai / [' aba TIkAkAra vibhAva paryAyoM ke tattva ke abhyAsa-dhyAna kI mahimA ko batalAte (27) zlokArtha - sahaja paramatattva ke aisA bheda vijJAnI yaha zuddha samyagdRSTi jIva bahuta vidyamAna rahane para samyagdRSTi ke paramahuye zloka kahate haiM- ] abhyAsa meM pravINa hai prakAra ke vibhAvoM ke buddhi jisakI hone para bhI Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva adhikAra [ 46 mANussA duviyappA, kammamaho mogabhUmisaMjAdA / sattavihA raiyA, raNAdavvA puDhavibhederaNa // 16 // caudahabhedA bhaNidA, tericchA suragaNA cubhedaa| esi vitthAraM, loyavibhAgesu NAdabdham // 17 // mAnuSA dvivikalpAH karmamahIbhogabhUmisaMjAtAH / saptavidhA nArakA jJAtavyAH pRthvIbhedena // 16 // caturdazabhedA bhaNitAstiyaMcaH suragaNAzcaturbhedAH / eteSAM vistAro lokavibhAgeSu jJAtavyaH // 17 // jo karmabhUmiyA va bhogabhUmiyA kaheM / manujoM ke ye do bheda inameM muni ika laheM / / nIce kI sAta bhUmiyoM meM nArakI raheM / ina bhUmi bheda se ye sAta bheda ko laheM / / 16 / / tiryaca ke caudaha vAhe haiM bheda Apa meM / suragaNa ke cAra bheda bhI mAne haiM prApta ne 1 / jIvoM kA ye vistAra to bahuvidha se hai khaa| lokAnuyoga grantha meM hai dekhiye vahA~ / / 17 / / - - samayasAra se bhinna yaha kucha nahIM hai isaprakAra mAna kara vaha zIghra hI mukti lakSmI kA vara ho jAtA hai| gAthA 16-17 __anvayArtha-[ karmamahobhogabhUmisaMjAtAH ] karmabhUmi meM utpanna huye aura bhoga bhUmi meM utpanna huye [ mAnuSAH dvivikalpAH] manuSya do prakAra ke hote haiM [ pRthivI bhedena ] pRthvI ke bheda se [ nArakAH ] nArako [ saptavidhA: jJAtavyAH ] sAta prakAra ke jAnane cAhiye [ liyaMcaH caturdazabhedAH bhariNatAH ] tiryaMca jIva caudaha bheda sahita kahe gaye haiM [ suragaNAH caturbhedA: ] devagaNa cAra bheda vAle haiN| [ eteSAM vistAraH ] ina cAroM gatiyoM ke jIvoM kA vistRta varNana [ lokavibhAgeSu nAtavyaH ] lokavibhAga Adi lokAnuyoga ke granthoM se jAna lenA cAhiye / Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 ] niyamasAra caturgatisvarUpanirUpaNAlyAvametataH / manorapatyAni manuSyAH / te dvividhA: karmabhUmijA bhogabhUmijAzceli / tatra karmabhUmijAzca dvividhAH prAryA mlecchAzceti / ArzaH puNyakSetratinaH / mlecchAH paapkssetrvtinH| bhogabhUmijAzcAryanAmadheyadharA jaghanya madhyamottamakSetravatinaH ekadvitripanyopamAyuSaH / ratnazarkarAvAlukApaMkadhUmatamomahAtamaHprabhAbhidhAnasaptapRthvInAM bhedAnArakovAH saptadhA bhavanti / prathamanarakasya - -- TokA-yaha caturgati ke svarUpa nirUpaNa kA kathana hai / ___ manu kI saMtAna ko manuSya kahate haiN| ve karmabhUmija aura bhogabhUmija ke bheda me do prakAra ke haiN| unameM bhI karmabhUmija manuSyoM ke do bheda haiM-(1) pArya ( 2 ) mleccha / puNya kSetra meM janma lene vAle Arya kahalAte haiM aura pApa kSetra meM janma lene vAle mleccha kahalAte haiM / bhogabhUmija manuSya 'Arya' isa nAma ko dhAraNa karane vAle hote haiM: ye jaghanya, madhyama aura utkRSTa bhogabhUmi rUpa kSetra meM janma lene vAle kramazaH eka palyopama, do palyopama aura tIna palyopama kI Ayu vAle hote haiN| ratnaprabhA, zarkarAprabhA, bAlukAprabhA, paMkaprabhA, dhUmaprabhA, namaHprabhA aura mahAtamaHprabhA ina nAma vAlI sapta pRthiviyoM ke bheda se nArakI jIva sAta prakAra ke hote haiN| prathama naraka ke nArakI eka sAgaropama kI Ayu vAle haiM, dvitIya naraka ke nArakI nIna sAgara kI Ayu vAle haiM, tRtIya naraka ke nArakI sapta sAgara kI Ayu vAle, caturtha naraka ke nArakI daza sAgara kI, paMcama naraka ke nArakI satraha sAgara kI, SaSThama naraka ke nArako bAIsa sAgaropama kI evaM saptama naraka ke nArako tenIsa sAgaropaga kI Ayu ko dhAraNa karane vAle hote haiN| ___ aba vistAra ke bhaya se yahAM saMkSepa se kahane meM sUkSma ekendriya ke paryAptaka aura aparyAptaka, bAdara ekendriya ke paryAptaka aura aparyAptaka, dvIndriya ke paryAptakaaparyAptaka, trIndriya ke paryAptaka-aparyAptaka, caturindriya ke paryAptaka-aparyAptaka, asaMjJI paMcendriya ke paryAptaka-aparyAptaka, saMjJI paMcendriya ke paryAptaka-aparyAptaka ina bhedoM se tiryaMca jIva 14 prakAra ke hote haiN| bhavanavAsI, vyaMtaravAsI, jyotirvAsI, kalpavAsI ke bheda se devoM ke cAra nikAya-bheda hote haiM / arthAt yahAM para devoM ke nikAya kA artha yaha hai ki ina cAra : Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva adhikAra [ 51 nArakA sAgaropamAyuSaH / dvitIyanarakasya nArakAH trisAgaropamAyuSaH / tRtIyasya sapta / caturthasya daza / pazcamasya saptadaza / SaSThasya dvAviMzatiH / saptamasya zraryAzat / atha vistArabhayAt saMkSepeNocyate, tiyaMzcaH sUkSmakendriyaparyAptakAparyAptakavAdaraM kendriyaparyAptakAparyAptadvadriyaparyAptakAparyApta kIndriyaparyAptakAparyApta caturindriyaparyAptakA bheda vAle devoM meM bhI anekoM prabheda hote haiM, yaha nikAya zabda samUha artha kA vAcaka hai / aura bhI bheda "lokavibhAga' nAmaka ina cAra gati vAle jIvoM ke bhedoM paramAgama meM dekhanA cAhiye | yahAM para prAtmasvarUpa ke prarUpaNa meM aMtarAya kA hetu hai isaliye pUrvAcArya sUtrakAra zrI kundakundadeva ne nahIM kahA hai / vizeSa - jo jisa viSaya ke pratipAdaka grantha hote haiM unameM usI viSaya kI pradhAnatA rahatI hai ataH unameM anya anuyoga ke viSaya gauNa ho jAte haiM / isakA abhiprAya yaha nahIM hai di santhoM ke atirikta anya granthoM kA paThana-pAThana, manana-ciMtana hI nahIM karanA cAhiye / svayaM bhagavAn kundakundadeva ne hI jaba yaha spaSTa kahA hai ki inake viSaya prabhedoM ko 'loka vibhAga' granthoM se jAnanA caahiye| yahAM yaha nahIM kahA ki inake vizeSa bheda-prabhedoM ko jAnane kI AvazyakatA hI nahIM hai athavA ye prayojanIbhUta viSaya haiM, kintu anya granthoM se jAna lene ko hI kahA hai / isase yaha niSkarSa nikalatA hai ki dvAdazAMga vAraNI rUpa athavA caturanuyoga rUpa sabhI grantha par3hane cAhiye kisI anuyoga ko bhI aprayojanIbhUta kahakara upekSA nahIM karanA cAhiye, anyathA zruta kI AsAdanA kA doSa lagatA hai / vAstava meM sabhI bhagavAn kI vANI rUpa dvAdazAMga ke aMzarUpa vartamAna meM sabhI grantha Atma hita ke liye hI haiM na ki ti ke liye aisA dRr3ha vizvAsa rakhanA cAhiye / AtmAnuzAmana meM samyaktva ke 10 bheda kahe haiM- 'AjJA samudbhava, mArgasamudbhava, upadeza samRdbhava, sUtra samudbhava, boja samudbhava, saMkSepa samudbhava, vistAra 1. 'lokavibhAga' nAmaka yaha grantha zrI siMha sUraSi kRta jIvarAja granthamAlA bholApura se mudrita ho cukA hai / isake pUrva koI prAkRta bhASA meM 'loka vibhAga' nAmaka graMtha bhagavAn kundakundadeva ke samaya meM hogA aisA anumAna hai / 2. AtmAnuzAsana gloka 11 se 14 / Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 ] niyamasAra paryAptakAsaMjipaMcendriya paryAptakAparyAptakasaMjipaMcendriyaparyAptakAparyAptakabhedAccaturdazamedA bhavanti / bhAvanavyaMta rajyotiHkalpavAsikabhedAI vAzcatuNikAyAH / eteSAM caturgatijIvabhedAnAM bhedo lokavibhAgAbhidhAnaparamAgame draSTavyaH / ihAtmasvarUpaprarUpaNAntarAyaheturiti pUrvasUsimiH sUtrapusrinukta zaMta / samudbhava, artha samudbhava abagAr3ha aura paramAvagAha / darzanamoha kI upazAMti se, grantha zravaNa ke binA kevala vItarAga bhagavAn kI prAjJA se ho jo tattva zraddhAna hotA hai vaha 'aAjJAmamyaktva' hai / darzanamoha ke upazama se grantha zravaNa ke binA hI kalyANakArI mokSa mArga kA zraddhAna karanA 'mArga samyaktva' hai / vesaTha zalAkA puruSoM ke purANa ke upadeza se jo tattvazraddhAna hotA hai vaha 'upadeza' samyagdarzana hai / muni ke cAritra ke AcAra sUcaka sUtroM ko sunakara jo tatva zraddhAna hotA hai vaha 'sUtra' samyagdarzana hai / jina jovAdi padArthoM kA yA gaNita prAdi viSayoM kA paMcasaMgraha, tiloyapaNani, dhavalAdi karaNAtuyogI granthoM ke kinhIM bIja padoM meM jJAna prApta karake jo darzana mohanIya ke asAdhAraNa upazamavaza tatvazraddhAna hotA hai vaha 'bIja' samyagdarzana hai / jo bhavya jIva tattvArtha siddhAnta sUtra lakSaNa dravyAnuyoga ke dvArA jIvAdi padArthoM ko saMkSepa se jAnakara jo zraddhAna utpanna hotA hai 'saMkSepa' samyagdarzana hai| jo bhavya jIva bAraha aMgoM ko sunakara vizeSa tattva zraddhAnI hotA hai usake samyaktva ko vistAra' samyagdarzana kahate haiM / aMgabAhya Agama ke par3he binA unameM pratipAdita kisI padArtha ke nigina me jo arthazraddhAna hotA hai vaha 'artha' samyagdarzana hai| aMgoM ke sAtha aMgabAhya zruta kA avagAhana karake jo samyaktva hotA hai vaha 'avagAda' samyagdarzana kahalAtA hai| arthAta yaha samyaktva dvAdazAMga ke jJAtA zrutakevalI ke hI hotA hai / kevalajJAna ke dvArA dekha gaye padArthoM ke viSaya meM jo ruci hotI hai vaha yahAM 'paramAvagAr3ha' samyagdarzana kahalAtA hai / arthAt kebalI bhagavAna kA samyagdarzana paramAvagAi nAma se kahA jAtA hai / ____ isa prakaraNa se yaha spaSTa ho jAtA hai ki prathamAnuyoga, karaNAnuyoga, caraNAnuyoga aura dravyAnuyoga ye sabhI grantha samyaktva ke liye kAraNa bana sakate haiM / kahIM-- kahIM para karaNAnuyoga ke gaNita sUtroM ke manana se bhI samyaktva pragaTa ho jAtA hai arthAt ina bAhya nimittoM se darzanamohanIya kA upazama-kSayopazamAdi ho jAtA hai| Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva adhikAra [ 55 sakalamoharAgadveSAdibhAvakarmaNAM kartA bhoktA ca, anupacaritAsamUtavyavahAreNa nokarmaNAM kartA, upacaritAsabhUtavyavahAreNa ghaTapaTazakaTAdInAM kartA ityazuddhajIvasyarUpamuktam / ( mAlinI ) api ca sakalarAgadveSamohAtmako yaH paramagurupadAbjadvandvasevAprasAdAt / sahajasamayasAraM nirvikalpaM hi buddhyA sa bhavati paramazrIkAminIkAntakAntaH // 30 // upacAra mpa ge pravRtta hotA hai vaha upacarita hai jaise krodhI bAlaka meM agni kA upacAra karake kahanA ki yaha bAlaka agni hai, yahAM krodhI bAlaka meM mukhya abhinna kA prabhAva hai / jo upacarita nahIM ho kintu vAstavika ho use anupacarita kahate haiM / jIva nikaTavartI anupacarita asadbhUta vyavahAranaya se jJAnAvaraNAdi paudgalika dravya karmoM kA kartA hai / duravartI anupacarita asadbhUta vyavahAra naya se zarIra aura paryApti rUpa no karmo kA kartA hai aura upacarita se ghaTa paTa Adi sarvathA apane pRthak vastuoM kA kartA hai| tathA nizcayanaya se yahAM azuddha nizcayanaya vivakSita hai usakI apekSA se yaha jIva kamoM ke udaya se hone vAle rAga dveSa Adi bhAva karmoM kA kartA hai vaise hI una sabhI ke phaloM kA bhoktA bhI hai| evaM zuddha nizcaya naya se yaha jIva apane zuddhajJAna darzana prAdi bhAvoM kA hI kartA hai aura zuddha jJAna darzana sukha prAdi bhAvoM kA hI bhoktA hai aisA abhiprAya hai / [aba TIkAkAra zrI munirAja rAgAdi se sahita jIva ko bhI paMcaparama guru kI bhakti ke prasAda ' se uttama phala kI prApti kA saMketa karate huye zloka kahate haiM-] (30) zlokArtha-sampUrNa moha rAga dveSa se sahita hai to bhI jo puruSa paramaguru ke caraNakamala yugala kI sevA ke prasAda se nizcita ho nirvikalpa rUpa sahaja samayasAra ko jAna karake ( sthira hotA hai ) vaha mukti zrI rUpI strI kA svAmI ho jAtA hai / Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 ] niyamasAra (manuSTubh ) bhAvakarmanirodhena tavyakarmanirodhanam / dravyakarmanirodhena saMsArasya nirodhanam / / 31 / / ( vasaMtatilakA) saMjJAna bhAvaparimuktavimugdhajIvaH kurvan zubhAzubhamanekavidha sa karma / nimuktimArgamaNumayabhivAMchitu no jAnAti tasya zaraNaM na samasti sAMke // 32 // (basaMtatilakA) yaH karmazarmanikaraM parihatya sarva ni:karmazamanikarAmRtamAripUre / majantamatyadhikacinmayamekarUpaM svaM bhAvamayamamu samupaiti bhavyaH // 33 // - - - - -- (31) zlokArtha- bhAva karma ke nirodha se dravya karma kA nirodha hotA hai aura dravya ke nirodha se saMsAra kA nirodha hotA hai| ----- (32) zlokArtha-jo samyagjJAna se rahita mUr3ha jIva haiM vaha aneka prakAra ke zubha azubha karmoM ko karatA huprA mukti ke mArga ko aNumAtra bhI vAMchanA nahIM jAnatA hai usako isa saMsAra meM zaraNa nahIM hai| - (33 ) zlokArtha-jo sampUrNa karma se janita sukha samUha ko chor3a detA hai vaha bhavyajIva niSkarma-karma se rahita, sukha samUha rUpI amRta ke sarovara meM magna huye aise atizaya caitanya svarUpa eka rUpa apane isa advaita bhAva ko prApta kara letA hai| Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva madhikAra ( mAlinI) asati sati vibhAve tasya citArita ko naH satatamanubhavAmaH zuddhamAtmAnamekam / hRdayakamalasaMsthaM sarvakarmapramuktaM na khalu na khalu mukti nyathAstyasti tasmAt // 34 // (mAlinI) bhadhini bhavaguNAH syuH siddhajIvepi nityaM nijaparamaguraNAH syuH siddhasiddhAH smstaaH| vyavaharaNanayo'yaM nizcayAnnava siddhi na ca bhavati bhayo vA nirNayo'yaM budhAnAm / / 3 / / davvatthieNa jIvA, vadirittA putvamariNadapajjAyA / pajjayagayeNa jIvA, saMjuttA hoMti duvihehiM // 16 // --...-- - - (34) zlokArtha-vibhAvabhAva ho cAhe na hoM hameM usakI ciMtA nahIM hai / hama to hRdaya kamala meM virAjamAna, sampUrNa karmoM se rahita, zuddha aisI eka prAtmA kA ho satata anubhava karate haiM kyoMki isase bhinna anya prakAra se nizcita ho mukti nahIM hai, nahIM hai / (35) zlokArtha-saMsArI jIva meM sAMsArika guNa hote haiM aura siddha jIva meM bhI nitya hI samasta siddhi meM siddha huye ( paripUrNa ) nija svAbhAvika paramaguNa hote haiN| yaha vyavahAra naya hai-vyavahAra naya kA kathana hai kintu nizcaya naya se na to siddhi-mukti hI hai aura na saMsAra hI hai yaha buddhimAn puruSoM kA nirNaya hai / gAthA 16 anthayArtha-[ dravyAthika nayena ] dravyAthika naya se [jIvAH ] jIva [pUrvabhariNata paryAyAda ] pUrvakathita paryAyoM se rahita haiM [ paryAyanayena ] paryAya naya se [ jIvAH dvAbhyAM saMyuktAH bhavaMti ] jIva una svabhAva aura vibhAvarUpa donoM prakAra kI paryAyoM se saMyukta hote haiN| / Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 ] niyamasAra dranyAyikena jIvA vyatiriktA pUrvabhaNitaparyAyAt / paryApana yena jIvAH saMyuktA bhavaMti dvAbhyAm // 16 // ina pUrva meM kahI sabhI paryAya se pRthak / dravyAthika naya se haiM ova mAniye samyak / / paryAyanaya se kiMtu sabhI jIva ko jaano| donoM prakAra paryayoM se yukta ho mAno / / 19 / / iha hi nayayasya saphalatvamuktam / dvau hi namo bhagavadahatparamezvareNa prokto dravyAthikaH paryAyAthikAceti / dravyamevArthaH prayojanamasyeti dravyAthikaH / paryAya evArtha: - - - - - - bhAvArtha-TIkAkAra ne dvAbhyAM kA artha aisA kiyA hai ki isa taraha jIva dravyAthika aura paryAyAdhika donoM nayoM se sahita hote haiN| dravyArthika naya se jIva sabhI paryAyoM se rahita haiM isakA abhiprAya yaha hai ki dravyAthika naya dravya ko hI viSaya karatA hai paryAya ko dekhatA hI nahIM hai jaise indriyAM apane-apane viSaya ko hI grahaNa karatI haiM anya ke viSaya ko nahIM grahaNa kara sakatI haiM, cakSu ghane kA kAma nahIM karatI haiM usI prakAra se dravyAthika naya dravya ko hI dekhatA hai isaliye isa naya kI apekSA se dravya meM paryAyeM vidyamAna hote huye bhI gauNa ho jAtI haiM aura paryAyAthika naya paryAyoM ko hI dekhatA hai dravya ko nahIM dekhatA hai| ye donoM paraspara sApekSa rahate haiM tabhI vastu kA sahI bodha hotA hai aura nirapekSa ho jAte haiM tabho sahI bodha nahIM hone se mithyAtva ho jAtA hai| TokA-yahAM para nizcita rUpa se donoM nayoM ko saphalatA ko kahA hai| , bhagavAna arhanta paramezvara ne nizcita rUpa se do naya kahe haiM (1) dravyAdhika aura (2) paryAyAthika / dravya hI artha-prayojana hai isakA isaliye yaha dravyAthika hai aura paryAya hI hai artha-prayojana isakA nataH yaha paryAyAthika hai / nizcita hI eka naya ko Azraya karane vAlA upadeza grahaNa karane yogya nahIM hai, kintu donoM nayoM ke prAzrita humA upadeza hI grAhya hai| ___sattAgrAhaka-dravya ke astitva ko grahaNa karane vAle aise zuddha dravyAthika naya ke bala se mukta-siddha aura amukta-saMsArI sabhI jIva samUha pUrvokta vyaMjanaparyAyoM se ---- -- Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva adhikAra [ 56 prayojanamasyeti paryAyAthikaH / na khalu ekanayAyattopadezo grAhyaH, kintu tadubhayAyattopadezaH / savAgrAhakazuddhadravyAthikanayabalena pUrvoktavyaMjanaparyAyempaH sakAzAnmuktAmuktasamastajovarAzaya: sarvathA vyatiriktA eva / kutaH, "sanve suddhA hu suddhagayA" iti bacanAt / vibhAvavyaMjanaparyAyAthikanayabalena te sarve jIvAssaMyuktA bhavanti / kiM ca siddhAnAmarthaparyAyaiH saha pariNatiH, na punavyaMjanaparyAyaH sahapariNatiriti / kutaH, sadA niraMjanatvAt / siddhAnAM sadA niraMjanatvesati tahiMdradhyApikaparyAyAthikanayAbhyAm dvAbhyAsa sarvathA bhinna ho haiN| kaise bhinna haiM ? 'sabhI jIva zuddha naya se zuddha hI haiM aisA vacana hai| vibhAva vyaMjana paryAyAthika naya ke bala se ve sabhI jIva pUrvokta vyaMjana paryAyoM se saMyukta hote haiM / vizeSa bAta yaha hai ki siddhoM kI artha paryAyoM ke sAtha pariNati hai, kintu vyaMjana paryAyoM ke sAtha nahIM hai| kyoM nahIM hai ? kyoMki ve sadA niraMjana rUpa haiN| prazna--siddhoM ke sadA niraMjanarUpa hone para to sabhI jIva dravyAthika aura paryAyAthika ina donoM nayoM se saMyukta hai isaprakAra kA sUtrArtha vyartha hai| uttara-aisA nahIM kahanA / nigama-vikalpa, uma nigama meM jo hotA hai vaha naMgama hai aura vaha naMgama naya tIna prakAra kA hai-bhUtanaigamanaya, vartamAna naigamanaya aura bhAvI naMgamanaya / yahAM bhUta naMgamanaya kI apekSA se bhagavAn siddhoM meM bhI vyaMjana paryAya aura azuddhapanA sambhava hai 1 pUrvakAla meM ve bhagavAn saMsArI the isa prakAra kA vyavahAra hotA hai / adhika kahane se kyA ? sabhI jIva donoM nayoM ke bala se zuddha tathA azuddha donoM prakAra ke hote haiM yahAM aisA artha huA hai / vizeSArtha-yahAM para TIkAkAra ne bhUta naMgamanaya kI apekSA se siddhoM meM vyaMjana paryAya mAnI haiM kintu anyatra-pAlApa paddhati anya meM siddhoM kI siddhatva paryAya ko hI vyaMjana paryAya kahA hai| yathA-'stra bhAva dravya vyAMjana paryAya carama zarIra se kiMcit nyUna siddha paryAya hai| yahAM para svabhAva aura vibhAva paryAyoM kA kiMcit spaSTIkaraNa karate haiM-- guNoM ke vikAra ko paryAya kahate haiN| ve paryANa do prakAra kI haiM (1) artha 1. "satve suddhA hu suddhaNyA" dravyasaM. gAthA 13 // 2. pAnApa paddhati pU. 5 // Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 ] niyamasAra saMyuktAH sarve jovA iti sUtrArtho vyarthaH / nigamo vikalpaH, tatra bhayo naMgamaH / sa ca naigamana pastAvat trividhaH, nUtanaigamaH vartamAnanaigamaH bhAvinaMgamazceti / yatra nUtanaigamanayApekSayA bhagavatAM siddhAnAmapi vyaMjanaparyAyatvamazuddhatvaM ca saMbhavati / pUrvakAle se bhagavantaH saMsAriNa iti vyavahArAt / kiM bahunA, sarve jIvA nayadrayabalena zuddhAzuddhA ityarthaH / paryAya (2) vyaMjana paryAya / zrartha paryAya do prakAra kI haiM- svabhAva artha paryAya aura vibhAva artha paryAya | svabhAva artha paryAya sabhI dravyoM meM hotI hai kintu vibhAva artha paryAya jIva aura gudgala ina do meM hI hotI hai / agurulaghu guNa kA pariNamana svabhAva artha paryAyeM haiN| inake bAraha bheda haiM, chaha vRddhirUpa aura yaha hAni rUpa jo ki zrananta bhAga vRddhi Adi haiM / dvapa, puNya vibhAva artha paryAya ke bhI 6 bheda haiM-- 'mithyAtva, kapAya, rAga, vibhAvarUpa haiM / pudgala meM bhI svabhAva evaM 'ghaNukAdi skaMdhoM meM varNAMtarAdi aura pAparUpa jo adhyavasAya - pariNAma haiM ve paryAya vahI padaguNa hAni vRddhi rUpa haiM pariNamana rUpa hai | 1 kAMjana paryAya ke do bheda haiM- svabhAva vyaMjana paryAya aura vibhAva vyaMjana paryAya | svabhAva aura vibhAva ke bhI dravya aura guNa kI apekSA do-do bheda hai / jaisesvabhAva dravya - vyaMjana paryAya svabhAva guNa vyaMjana paryAya | vibhAva dravya vyaMjana paryAya aura vibhAva guNa vyaMjana paryAya / jIva meM ghaTAte haiM - vibhAva dravya vyaMjana paryAya ke cAra bheda haiM naraka, tiryaMca, manuSya aura devaparyAya rUpa / athavA caurAsI lAkha yoni ke bheda rUpa bhI vibhAvaryAya haiM / vibhAvaguNa vyaMjana paryAya jIva ke mati jJAnAdi hai / ! svabhAva dravya vyaMjana paryAya carama zarIra se kiMcit nyUna siddha paryAya hai / svabhAva guNa vyaMjana paryAyeM jIva ke ananta catuSTayAdi rUpa haiM / yahAM para TIkAkAra zrI padmaprabhamalaghArIdeva ne bhUta naMgamanaya kI apekSA siddhoM ko azuddha, saMsArI evaM zuddha nizcayanaya kI apekSA saMsArI jIvoM ko bhI zuddha kahA 1. paMcAstikAya gAthA 16 kI TIkA || OMIRZ Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva adhikAra tathA cokta zrImabamRtacandrasUrimi :-- ( mAlinI) "ubhayanavirodhadhvaMsini syAtpAMke jinavacasi ramate ye svayaM baaNtmohaaH| sapadi samayasAraM te para jyotirucca ranavamanayapakAsamIkSanaH eva / / " * - - - - - - - - - - - hai| isa prakAra se sabhI jIvoM ko bhI zuddha-azuddha ubhayarUpa siddha kara diyA hai / so apekSAkRta kathana meM koI bAdhA nahIM AtI hai 1 - -- usI prakAra se amRtacandra muri ne bhI kahA hai zlokArya-'"svayaM bAtamoha-jinhoMne darzanamohanIya kA vamana kara diyA hai aise jo jIva ubhayanaya ke virodha ko dhvaMsa karane vAle aura syAtpada se cinhita aise jinavacana meM prIti karate haiM ve jIva zIghra hI anava-navInatA rahita anAdi svarUpa aura kunayoM ke pakSa se khaDita nahIM hone vAle aise samayasAra svarUpa paraM jyoti ko atizaya rUpa se dekha hI lete haiM-prApta ho kara lete haiN|" bhAvArtha-dravyAthika aura paryAyAthika athavA nizcaya aura vyavahAra ina donoM nayoM kA viSaya paraspara virodhI ho rahatA hai. kintu jo naya paraspara sApekSa rahate haiM ve hI sunaya kahalAte haiM ve hI naya syAtpada se cinhita rahate haiM aura jinendra bhagavAn ke vacana svarUpa mAne jAte haiN| tathA jaba ve paraspara nirapekSa rahate haiM taba kunaya kahalAte haiM / yahAM yaha bhI artha hai ki jo svayaM darzana mohanIya se rahita samyagdRSTi jIva jinavacana meM rata hote haiM ve zIghra ho / cAritra mohanIya se rahate huye pUrvokta vizeSaNoM se sahita samayasAra svarUpa kevalajJAna ko prApta kara lete haiM / [ aba TIkAkAra munirAja zrI padmaprabhamaladhArIdeva ubhayanaya ke avalambana kI saphalatA ko batalAte huye tathA bhavya jIvoM ko paramata se nivRtta karate huye zloka kahate haiM / ] 1. rAmayasAra kalaza 4 // Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyamasAra 62 ] tathAhi ( mAlinI ) apa napayugayukti laMghayanto na saMtaH prmjinpdaajdvndumcdvirephaaH| mu pani sArazAraM rAnuyanti kSitiSu paramatoktaH kiM phalaM sajjanAnAm // 36 // iti suphavijanapayojamitrapaMcendriyaprasaravajitagAtramAtraparigrahazrIpaprabhamala (36) zlokArtha-jo satpuruSa donoM nayoM kI yukti kA ullaMghana na karake parama jina bhagavAn ke caraNa kamala yugala ke mana bhramara haiM ve zIghra hI samayasAra ko nizcita prApta kara lete haiN| isa pRthvI tala para paramata ke kathana se sajjanoM ko kyA prayojana hai ? arthAt kucha bhI nahIM hai| vizeSArtha-prArambha meM maMgalAcaraNa ke bAda gAthA 2 meM bhagavAna zrI kundakundadeva ne yaha kahA thA ki mArga aura mArgaphala ye do bAteM hI jinendra bhagavAn ne batalAI haiN| yahAM para mokSa kI prApti kA upAya to mArga hai aura usakA phala nirvANa prApta kara lenA hai| isIliye 'niyama' zabda se avazya karane yogya kArya ko liyA hai aura jo avazya karane yogya hai vaha ratnatraya ho hai| isa grantha meM bhedAbheda ratnatraya svarUpa mArga kA hI kathana pradhAna aura usameM bhI bheda ratnatraya meM niSNAta jo munirAja haiM unake liye hI abheda ratnatraya kA upadeza hotA hai / isa grantha meM bheda ratnatraya kA varNana saMkSipta hai aura abheda ratnatraya kA varNana vizeSa rUpa se variNata hai kyoMki svayaM zrI kundakundadeva ne 'mUlAcAra' meM muniyoM ke 28 mUlaguNa Adi rUpa bheda ratnatraya kA vistAra se varNana kiyA huA hai| isa prathama adhikAra meM sarvaprathama bheda ratnatraya ko vaNita kiyA hai| usameM bhI vyavahAra samyagdarzana ke viSayabhUta sacce prApta, Agama aura tattvoM kA varNana kiyA hai| prApta aura pAgama kA svarUpa batAkara tattvoM ke svarUpa ko batalAte huye chaha dravyoM PR Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva madhikAra / 63 pAridevaviracitAyAM niyamasAravyAkhyAyAM tAtparyavRttau jIvAdhikAraH prathamazrutaskandhaH / / - - ko kahA hai / usameM bhI sarva prathama jIva dravya kA varNana karate huye jIva ke upayoga lakSaNa ke 12 bhedoM kA varNana hai| puna: jIvadravya kI svabhAva aura vibhAva paryAyoM kA varNana hai| isaprakAra dravyAdhika aura paryAyAthika ina donoM nayoM se jIva kA varNana kiyA hai / agale dvitIya adhikAra meM ajIva dravyoM kA varNana kreNge| isaprakAra sukavijana rUpI kamaloM ke liye sUrya samAna aura paMcendriya ke prasAra se rahita aise gAtra-zarIra mAtra pariyaha ke dhArI-digambara munirAja zrI padmaprabhamalaghArIdeva ke dvArA viracita niyamasAra kI tAtparyavRtti nAmaka vyAkhyA meM jIvAdhikAra nAmakA prathama zrutaskaMdha pUrNa humaa| Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Y ! S ***** / 2 / jIva adhikAra athedAnImajIvAdhikAra ucyate / prabaMdhaviyaperaNa du, poggaladavvaM havei duviyappaM / baMdhA hu chappayArA, paramANU caiva duviyappo ||20| skandhavikalpena tu pudgaladrayaM bhavati dvivikarUpam / skandhAH khalu SaTkArAH paramANuzcaiva dvivikalpaH ||20|| pudgala daraba ke do vikalpa jAna lIjiye / zraraNa bheda zrI skaMdha bheda nAma dIjiye // skaMdha ke bhI chaha prakAra vizvarUpa haiN| paramANu ke bhI do prakAra sukSmarUpa haiM ||20|| KR aba ajIvAdhikAra ko kahate haiM gAthA - 20 | zranvayArtha - [ aNUskaMdha vikalpena tu ] aNu aura skaMdha ke bheda se [ pugala dravyaM ] pudgaladravya [ dvividhaM bhavati ] do prakAra kA hotA hai [ skaMdhAH khala SaTkArAH ] skaMdha nizcitarUpa se chaha prakAra kA hai [ paramANuH ca eva dvivikalpa: aura paramANu do prakAra kA hI hai / 1. paramANu (ka) pAThAntara Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva adhikAra [ 65 pudgala dravya vikalpopanyAso'tham / puchgaladravyaM tAvat vikalpahRyasanAthama, svabhAvapudgalo vibhAvapud galazceti / tatra svabhAvapudgalaH paramANuH vibhAvapudgalaH skaSaH / kAryaparamANuH kAraNaparamANuriti svabhAvapudgalo dvidhA bhavati / skandhAH SaTkArAH syuH, pRthvIjalacchAyAcaturakSaviSayakamaM prAyogyAprAyogyabhedAH / teSAM bhedo vakSyamANasUtreSucyate vistareNeti / ( anuSTubh ) galanAdarityuktaH pUraNAskandhanAmabhAk / vinAnena padAryeNa lokayAtrA na vartate // 37 // 77 TokA - yaha pudgaladravya ke bhedoM kA kathana hai / sarva prathama pudgala dravya do bheda se sahita hai, svabhAva pudagala aura vibhAva pudgala / usameM paramANu svabhAva pudgala aura skaMdha vibhAva pudgala kahalAtA hai / svabhAva pudgala ke bhI do bheda haiM- kArya paramANu aura kAraNa paramANu / skaMdha chaha prakAra ke haiM - pRthvI, jala, chAyA, cAra indriyoM ke viSaya, karma ke yogya skaMdha aura karma ke ayogya skaMdha aise chaha bheda haiN| ina skaMdhoM ke bheda zrAge kahe jAne vAle sUtroM meM vistAra se kahate haiM / [ TIkAkAra zrI munirAja isa pudgala ke kArya ko batalAte huye zloka kahate haiM - ] ( 37 ) zlokArtha - skaMdhoM ke se paramANu yA skaMdhoM ke milane se | skadha loka yAtrA nahIM ho sakatI hai / galana-bheda se aNu kahalAtA hai aura pUraNa nAma pAtA hai / isa pudgala padArtha ke binA bhAvArtha -- isa pudgala padArtha ke binA yadi Apa saMsAra yAtrA karanA cAheM to nahIM kara sakate haiM / yaha mudgala dravya Apako saMsAra kI yAtrA karAne ke liye moTara, rela Adi vAhana ke samAna hai isI meM baiThakara arthAt isI kA sambandha karake prApa paMca parivartana rUpa lokayAtrA kara rahe haiN| kahA bhI hai- "ajaMgamaM jaMgamaneyayaMtra Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 ] niyamasAra ahalathUla thUla, thUlasuhumaM va suhamathUlaM ca / suhamaM aisuhumaM idi, dharAdiyaM hovi chanbheyaM // 21 // bhUpanvanamAvIyA, bhariNadA aithUlathUla mivi khNdhaa| yUlA idi viNNeyA, sappIjalatelamAdIyA // 22 // chAyAtavamAdIyA, thUledarakhaMdhamidi viyANAhi / suhumathUlevi bhaNiyA, khaMdhA cauraksavisayA ya // 23 // suhumA havaMti khaMdhA, pAoggA kammavaggaNassa purnno| tavivarIyA khaMdhA, aisuhumA idi paraveti // 24 // atisthUlasthUlAH sthUlA: sthUlasUkSmAzca sUkSmasthUlAca / sUkSmA pratisUkSmA iti dharAdayo bhavanti SaDmevAH // 21 // bhUparvatAdyA maNitA atisthUlasthalAH iti skandhAH / sthUlA iti vijJepAH sappilatelAcAH / / 2 / / chAyAtapAdyAH syUletaraskAdhA iti vijAnIhi / sUkSmasthUlA iti bhaNitAH skandhAzcaturakSaviSayAzca // 23 // sUkSmA mayanti skandhAH prAyogyAH karmavargaNasya punaH / tadviparItAH skandhAH atisUkSmA iti prarUpayanti / / 24 // atisthUlasthAna aura sthUla jAniye / sthUlasUkSma aura sUkSma sthUla mAniye / / sUkSma tathA pratimUkSma isa prakAra se kheN| ye pRthvI prAdi rUpa se yaha bheda ko laheM // 21 // yathA tathA jIvadhutaM zarIraM" jaise jaMgama-cetana jIva se calAne yogya yaMtra ajaMgama acetana hotA hai vaise hI jIva cetana zarIra rUpa acetana yaMtra ko calAtA hai / gAthA-21 se 24 anvayArtha-[ atisthUlasthUlAH ] matisthula sthUla (sthUlAH) sthara sthUilasUkSmAH ca ] sthUlamUkSma [ sUkSmasthUlAH ca ] sUkSma sthUsa [ sUkSmAH ] sUkSa Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ I4 prajoya adhikAra bhU-parvatAdi vastu pratisthUla-sthUla haiN| skaMgha meM sabase prathama ke bhedarUpa haiN| ghI tela va jala prAdi jo bhitarala vastu haiN| skaMdha ve sthUla nAma jar3a svarUpa haiM / / 22 / / chAyA va mAtapAdi jo dikhate haiM jagata meN| sthUlasUkSma nAma se skaMdha haiM saca meM // sparza rasana ghrANa dhotra ke viSaya jisane / skaMdha ve sUkSamasthUla haiM kahA jinane / / 23 / / jo kama vagaMNA ke yogya dikha nahIM skte| ve sUkSma haiM skaMdha satata baMdhate hI rahate / / inase jo haiM viparIta ve pratisUkSma kahAye / chaha bheda bhI ye jahamayI citazUnya batAye / / 24 / / - - - - - - - - - - .. - -- - aura [ pratisUkSmAH ] atisUkSma [ iti dharAdayaH SaDbhedAH bhavaMti ] isa prakAra se pRthvI Adi ke chaha bheda hote haiM / [bhUparvatAdyAH ] bhUmi, parvata prAdi [asisthUlasthUlAH iti skaMdhAH bhaNitAH] pratisthala-sthala skaMdha kahe gaye haiM [ sapijalatalAdyAH ] ghI, jala, tela mAdi ko [ sthUlAH iti vijJeyAH ] sthUla skaMdha jAnanA cAhiye / [chAyAtapAdyAH ] chAyA, Atapa Adi [ sthUletaraskaMdhAH iti ] sthUlasUkSma skaMdha haiM aisA tuma jAno [ca caturakSa viSayAH skaMdhAH ] aura caddha indriya ke binA cAra indriyoM ke viSayabhUta skaMdha [ sakSmasthalAH iti bhaNitAH ] sUkSmasthUla isaprakAra se kahe gaye haiN| [ pharmavargaNasya prAyogyAH ] karmavargaNA ke yogya [ skaMdhAH sUkSmAH mati ] skaMdha sUkSma hote haiM, [punaH tadviparItAH skaMdhAH ] puna: usase viparIta skaMdha [.prati sUdhamAH iti prarUpayanti ] atisUkSma isa prakAra se prarUpita kiye jAte haiN| . . . Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - 68) miyamasAra vibhAvapudgalasvarUpAsvAnametat / pratisthUlasyUsA hi te khalu pudgalAH sumerukumbhinIpramRtayaH / ghRtatalatamAkSIrajalapramRtisamastadradhyANi hi sthUlapudgalAzca / chAyAptapatamaHpramRtayaH sthUlasUkSmapudgalAH / sparzanarasanaghrANazrotrendriyAraNAM viSayAH sUkSmasthalapudgalAH zabbaspArasagandharaH / zubhAzubhapariNAmadvAreNAgacchatAM zubhAzubhakarmaNAM yogyAH sUkSmapudgalAH / eteSAM viparItAH sUkSmasUkSmapudgalAH karmaNAmaprAyogyA ityrthH| ayaM vibhAvapudgalakramaH / tathA cokta paMcAstikAyasamaye-- "puDhavI jalaM ca chAyA cauridiyavisayakammapAoggA / kammAptIdA evaM chammeyA poggalA hoti / / " --- . ----- - -- - TokA-yaha vibhAva pudgala ke svarUpa kA kathana hai / ve sumeru, pathvo Adi ( dhana padArtha ) nizcita rUpa se ati sthala sthala pudgala haiM / ghI tela, maTThA, dUdha, jala Adi samasta dravya (drava padArtha ) sthUla padgala haiM / chAyA, zrAtapa, aMdhakAra Adi sthUla sUkSma pudgala haiM | sparzana, rasanA, ghrANa aura zrotra indriyoM ke jo viSaya sparza, rasa, gaMdha aura zabda haiM ce sUkSmasthUla padgala haiN| zubha-azubha pariNAma ke dvArA Ate huye zubha-azubha karmoM ke yogya sUkSma pudgala haiM aura inase viparIta karmoM ke ayogya pudgala sUkSma sUkSma pudgala haiM yaha artha huA / yaha vibhAva pudgala kA krama hai / usI prakAra se paMcAsti kAya Agama meM kahA hai--- mAyArtha-"pRthvI, jala, chAyA, cAra indriyoM ke viSaya, karma, ke yogya aura karmAtIta isa prakAra se pudgaloM ke chaha bheda hote haiM" mArgaprakAza grantha meM bhI kahA hai-- lokArya-"sthUla sthUlA usake ananta ra sthUla, sthUla sUkSma isake anantara sUkSma sthUla usake bAda sUkSma aura usase pare sUkSma sUkSma aise chaha prakAra ke pudgala hote haiN|" Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prajImapaSikAra Alm 1[RE ukta ca mAgaMprakAze ( anuSTum ) "sthUlasthUlAsAnaH sthUlAH sthalasavamAstanapAre / sUkSmasthUlAstataH sakSamAH sUkSmasaSamAstAra pare // " ___ vizeSArtha-do aNa, tIna aNa Adi se lekara anantAnanta paryaMta paramANugoM ke milane para saghanarUpa banane ko skaMdha kahate haiM / ye skaMdha, bheda aura saMghAta se donoM taraha se banate haiM, jaise ghar3e grAdi ko phor3ane se bhI no Tukar3e hote hai ve skaMdha rUpa ho haiM tathA saMghAta arthAt milane se to banate hI haiN| aise skaMdha ke chaha bheda mAne haiMjimako anya jagaha le jA sakate haiM jisakA chedana, bhedana ho sakatA hai ve skaMdha pratisthala sthala hai meM pRthvI Adi jisakI anyatra to le jA sakate haiM, kintu chedana bhedana nahIM ho sakatA hai aise drava padArtha sthala kahalAte haiM jaise-dhI, tela, jala prAdi / jinakA chedana-bhedana aura anyatra le jAnA Adi kucha bhI nahIM ho sakatA hai kintu akhioM se dikha rahe haiM ese pUdgala sthUla sUkSma haiM jaise chAyA, dhUpa Adi / jinako grahaNa kara sakate parantu jinako dekha nahIM sakate haiM aise pudagala sUkSma sthUla haiN| ve netra ke atirikta sparzana Adi cAra indriyoM ke viSaya haiM jaise ghrANa meM sugaMdha mA rahI hai, kintu dikhAI nahIM detI hai / jinako dekha bhI nahIM sake aura grahaNa karane kA bhI anubhava na ho sake ve mUkSma haiM jaise karma ke yogya pudgala-ye pratikSaNa prAtmA meM A rahe haiM kintu inakA kucha bhI anubhava prAdi nahIM hotA hai| mUrtika hokara bhI jo atyaMta parokSa hoM ve prti| sUkSma sUkSma haiM jaise karma yogya pudgala se viparIta sUkSma pudgala haiM / __ gommaTasAra jIvakAMDa meM pudgala ke aMtima bheda atisUkSma sUkSma ke udAharaNa meM antara hai putrI jalaM ca chAyA caridiya visaya kamma paramANu / chaviha bheyaM bhaNiyaM poggaladavyaM jiNavarehi // 602 / / artha-jinendra deva ne pudgala dravya ke chaha bheda kahe haiM-jaise pRthvI, jala, chAyA, cAra indriyoM ke viSaya, karma aura paramANu / Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * ] 70 tathA cokta N zrImadamRtacandra sUribhiH niyamasAra ( vasaMtatilakA ) "asminnanAvini mahatyavivekanATaye varNAdimAn nati pudgala eva nAnyaH / rAgAvipula vikAravidA zuddhacaitanyaSAmayamRtirayaM ca jIvaH // " ina chaha bhedoM ke kyA nAma haiM bAdara bAdara cAdara vAdasuhumaM ca sUkSmasthUlaM ca / suhamaM ca sumasumaM dharAdiyaM hodi cha bheyaM ||603 // artha- bAdara bAdara, bAdara, bAdara sUkSma, sUkSma bAdara, sUkSma aura sUkSma sUkSma isaprakAra pudgala dravya ke chaha bheda haiN| jinake udAharaNa uparyukta pRthvI Adi haiM / vizeSa bAta yaha hai ki yahAM niyamasAra grantha meM aMtima jo bheda sUkSma sUkSma hai usake udAharaNa meM karma ke prayogya pudgala skaMdhoM ko liyA hai aura gomaTasAra tasis meM paramANu ko liyA hai / isakA kAraNa yaha hai ki prakRta grantha niyamasAra meM skaMdha ke chaha bheda kiye haiM isa kAraNa usameM paramANu ko le nahIM sakate haiM kyoMki yahAM paramANu ko alaga lekara usake bhI do bheda kiye haiM aura yahAM para sAmAnyatayA pudgala ke hI chaha bheda haiM paramANu ko alaga nahIM kiyA hai ataeva vahAM para jIvakAMDa meM unhIM chaha bhedoM ke udAharaNa meM paramANu ko bhI le liyA aisA samajhanA cAhiye / usI prakAra se ( pudgala ko jAnakara usase apane Apako pRthak karane ke liye ) zrImAn amRtacandra sUri kahate haiM - -- zlokArtha - " isa anAdikAlIna avivekarUpI nATyazAlA meM varNAdimAn pudgala hI nAca rahA hai anya jIva nahIM nAca rahA hai kyoMki yaha jIva rAgAdirUpa paudgalika vikAroM se viruddha - vilakSaNa, zuddha caitanya dhAtumaya mUrti svarUpa haiM / " 1. samayasAra kalaza 44 / Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajIva adhikAra tayA hi ( mAlinI) iti vividhavikalpe pudgale dRzyamAne na ca kuru ratibhA bhavyazArdUla tasmin / kuru ratimatulA tvaM ciccamatkAramA bhavasi hi paramazrokAminIkAmarUpaH / / 3 / / dhAucaukkassa puraSo, jaM heU kAraNaMti taM yo| khaMdhAraNaM avasAraNaM, raNadivo kajjaparamANu rimA dhAtucatuSkasya punaH yo hetuH kAraNamiti sa zeyaH / skandhAnAmavasAno jJAtavyaH kAryaparamANuH // 25 // bhU jala va agni vAyu ghAtu cAra ke liye / jo hetu usako kAraNa paramANu jAniye / / isIprakAra zrI padmaprabhamaladhArIdeva padgala se prIti haTAkara prAtmA meM prIti karane ke liye upadeza dete huye kahate haiM ] ( 3 ) zlokArtha - isaprakAra dikhAI dene vAle nAnA prakAra ke pudgaloM meM he bhavyottama ! tU rati bhAva matakara / tU niccamatkAra mAtra prAtmA meM atula ratiprItikara jisase tU parama thI-mukti zrI rUpI strI kA vallabha hogaa| arthAt ina dikhane vAle paudgalika padArthoM se prIti haTAkara tU apanI zuddha caitanya svarUpa prAtmA meM prIti kara jisase saMsAra bhramaNa se tU chuTa jaayegaa| gAthA-25 anvayArtha- [ yaH punaH dhAtucatuSkaspa hetuH ] jo punaH dhAtu catuSka-pRthvI, jala, agni aura vAyu kA hetu-kAraNa hai [ sa kAraNaM iti zeyaH ] vaha kAraNa paramANu -.- - - .--- 1. paramANu ( ka ) pAThAntara / Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72] niyamasAra sampUrNa skaMdhoM kA jo bhI antya aMza hai / yo kArya praNu nAma se ati sUkSma aMza hai // 25 // kAraNakAryaparamANudraSyasvarUpAkhyAnametat / pRthivyaptejovAyavo ghAtavazcatvAraH teSAM yo hetuH sa kaarnnprmaannH| sa eva jaghanyaparamANuH snigSarUkSaguraNAnAmAnantyAbhAvAt samaviSamabaMdhayorayogya ityarthaH / snigdharUkSaguNAnAmanantatvasyopari dvAmyAma -. -- hai aisA jAnanA cAhiye [ skaMdhAnAM avasAnaH ] skaMdhoM kA aksAna-aMta ko [ kAryaparamANuH ] kAryaparamANu [ jJAtayaH } jAnA cAhiye / / TIkA---yaha kAraNa paramANu aura kArya paramANu rUpa dravya ke svarUpa kA kathana hai-- pRthvI, jala, agni aura vAyu ye cAra 'dhAtu' zabda se kahe jAte haiM inakA jo hetu hai vaha kAraNa paramANu hai vahI jaghanya paramANa snigdha aura rUkSa guNoM ke ananta kA abhAva hone se arthAt snigdha-rUkSa guNoM kA aMta ho jAne se-eka snigdha guNa aura eka rUkSa guNa vAlA hone se sama aura viSama baMdha ke ayogya hai yaha artha hunaa| arthAt jisa paramANa meM eka hI guNa rahatA hai vaha jaghanya kahalAtA hai vaha baMdha ke ayogya hai, '"na jaghanya guNAnAM" jaghanya guNoM vAle paramANunoM kA bandha nahIM hotA hai aisA vacana hai / snigdha aura rukSa guNoM ke ananta ke Upara do guNa vAle kA cAra guNa vAle ke sAtha jo baMdha hai vaha sambandha hai aura tIna guNa vAle paramANu kA pAMca guNa vAle ke sAtha jo baMdha hai vaha viSama baMdha hai yaha utkRSTa paramANu hai / galita hote huye pudgaloM kA jo anta hai-aMtima avasthA hai usameM jo sthita hai-jo aMtima avasthA ko prApta huA pudgala kA hismA hai vaha kArya paramANu hai| yahAM para kArya, kAraNa tathA jaghanya aura utkRSTa ke bheda se aNu ke cAra bheda ho gaye haiN| vaha paramANu dravya apane svarUpa meM sthita hai aura usameM vibhAva kA abhAva hone se vaha paramasvabhAva vAlA hai / 1. tattvArtha sUtra a.| Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajIva adhikAra [ 73 atubhiH samabandhaH trimiH paMcabhiviSamabandhaH / ayamutkRSTa paramANuH / galatAM pudgalasampANAma anto'vasAnastasmin sthito yaH sa kaaryprmaannH| praNavazcaturbhedAH kAryakAraNajaghanyotkRSTa bhedaH / tasya paramANavanyasya svarUpasthitatvAt vibhAvAbhAvAt paramasvabhAva iti / tathA coktaM pravacanasAre "NiddhA vA lukkhA vA praNapariNAmA samA va visamA vA / samado durAdhigA jadi bajjhanti hi AdiparihoNA / / NiddhattaaiNa duguNo ghaduguNaNiddhaSa bandhamaNubhadi / lukleNa vA tiguNivo aNu bajhadi paMcaguNajutto // " tathA hi usI prakAra pravacanasAra meM bhI kahA gayA hai-- gAyArtha -"'paramANu ke pariNAma snigdha hoM yA rUkSa hoM, sama aMza vAle hoM yA viSama aMza vAle jaghanya arthAt eka aMza bAle ko chor3akara yadi samAna se do - adhika aMza bAle hoM to baMdhate haiM / snigdha rUpa se do aMza vAlA paramANu cAra aMza vAle snigdha paramANu ke sAtha baMdha kA anubhava karatA hai-arthAt baMdha jAtA hai athavA makSa rUpa se tIna aMza vAlA paramANu pAMca aMza vAle paramANu ke sAtha saMyukta hotA huaA baMdhatA hai|" vizeSArtha-snigdha yA rUkSa paramANa yadi jaghanya aMza vAlA hai arthAt eka aMza vAlA hai to usameM baMdha nahIM ho sakatA hai / isaliye do aMza se prArambha karanA cAhiye / idhara do aMza vAlA snigdha paramANu ho aura dUsarA cAra aMza vAlA cAhe snigdha ho cAhe rUkSa ho baMdha jAvegA aura adhika guNa vAlA hai vaha kama guNa vAle ko apane rUpa pariNamA legA "baMdhe'dhiko pAriNAmiko ca' aise hI tIna guNavAlA paramANu yadi snigdha hai aura dUsarA pAMca guNa vAlA cAhe snigdha ho cAhe rUkSa, unameM baMdha ho jaavegaa| 1.pravacanasAra gAthA 165-166 // 2, tattvArthastra a0 5 / Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Dire niyamamAra ( anuSTubha ) skandhestai : padaprakAraH kiM catubhiraNubhirmamaH / prAsmAnamabhayaM zuddha bhAvamAmi muhurmuhuH // 36 // attAdi attamajjhaM, attattaM Neva iMdie gejhaM / avibhAgI jaM davvaM, paramANU taM viyAgAhi // 26 // AtmAdyAtmamadhyamAtmAntaM nevendriyAhyam / avibhAgi yad dravyaM paramANu tad vijAnIhi / / 26 // svayameva jo hai prAdi va svayameva madhya hai| svayameva ata Apa hI indriya agrAhya hai / / jisakA vibhAga ho na sake usI dravya ko| mAse sadA tuma zAstra se samajho / / 26 / / - - [ praba TIkAkAra zrI munirAja ina pudgaloM ko jAnakara kyA karanA cAhiye isa bAta ko batalAte huye phUloka kahate haiM-] zlokArtha-una chaha prakAra ke skaMdhoM se aura cAra prakAra ke aNayoM se merA kyA prayojana hai ? maiM to akSaya aura zuddha AtmA kI puna: puna: bhAvanA karatA hU~ / gAyA-26 anvayArtha-[ AtmAdi ] svayaM jisakA svarUpa hI Adi rUpa hai [ prAtmamadhyaM ] svayaM jisakA svarUpa hI madhya rUpa hai [ AtmAntaM ] svayaM jisakA svarUpa hI aMtarUpa hai [ iMdriyaH grAhya na eva ] jo indriyoM se grahaNa karane yogya nahIM hai [ yada dravyaM ] aisA jo dravya [ avibhAgi ] vibhAga rahita hai [ tat paramANu vijAnIhi ] tuma usako paramANu jaano| bhAvArtha-jo svayaM hI Adi, madhya aura aMtarUpa hai arthAt jisameM prAdi, madhya aura aMta ko vyavasthA nahIM ho sakatI hai aisA jo indriyoM ke agocara pudgala 1. viyAgIhi (ka) pATAntara / Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArga ajIva adhikAra [ 75 paramANu vizeSoktiriyam / yathA jIvAnAM nityAnityani godA disiddhakSetraparyanta sthitAnAM sahajaparamapAriNAmikabhAvavivakSAsamAzrayeNa sahaja nizcayanayena svasvarUpAdapracyavanatvamuktam, tathA paramANu dravyANAM paJcamabhAvena paramasvabhAvatvAdAtmapariNaterAtmavAdiH, madhyo hi AtmapariNaterAtmaiva, aMtopi svasthAtmaiva paramANuH / ataH na cendriyajJAnagocaratvAt anilAnalAdibhira vinazvaravAdavibhAgI he ziSya sa paramANuriti tvaM taM jAnIhi / kA koI eka sabase choTA Tukar3A hai ki jisakA aba dUsarA vibhAga ho hI nahIM sakatA hai vaha paramANu kahalAtA hai / TIkA - yaha paramANu kA vizeSa kathana hai / jaise sahaja garama pAriNAmika bhAva kI vivakSA kA Azraya lene vAle aise sahaja nizcayanaya kI apekSA se nitya nigoda aura itara nigoda se lekara siddha kSetra taka rahane vAle jIvoM kA apane svarUpa se pracyuta na honA kahA gayA hai usI prakAra se paMcama bhAva rUpa pAriNAmika bhAva kI apekSA paramANu dravyoM kA parama svabhAva rUpa hone se prAtma pariNati kI AtmA hI prAdi grAtma pariNati kI AtmA hI madhya hai aura apanI AtmA hI aMta bhI hai aisA paramANu hotA hai isaliye indriyajJAna kA viSaya nahIM hone se vAyu, agni Adi se naSTa na hone se avibhAgI hai, he ziSya ! vaha paramANu hai isa prakAra se tuma jAno / bhAvArtha - nitya nigoda se lekara siddha jIva paryaMta sabhI jIva sahaja zuddha nizcayanaya kI apekSA me apane svarUpa ko nahIM chor3ate haiM, pratyeka jIva meM svAbhAvika anaMta jJAna, darzana, vIrya aura sukha rUpa anaMta catuSTaya Adi grananta guNa vidyamAna haiM / ye jIva saMsArI haiM, inakI AtmA ke guNoM ko karmoM ne ghAta rakhA hai| ye siddha jIva hai, inhoMne karmoM kA nAza karake apane anaMta guNoM ko pragaTa kara liyA hai / saMsArI jIva duHkhI haiM aura siddha jIva sukhI haiM yaha saba bheda bhAva karane vAlA vyavahAranaya hI hai / yahAM pudgala ke paramANu kI zuddha zravasthA ko batalAne ke liye uparyukta kathana ko dRSTAMta rUpa se liyA hai| eka paramANu kA apane svarUpa se jo pariNamana ho rahA hai| vahI usakA Adi madhya aura aMta hai anya kucha yAdi madhya aMta kA vibhAga usa Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyamasAra ( anuSTubh ) prapyAtmani sthiti buddhvA pudgalasya jaDAtmanaH / sikhAste ki ziThaMti svArage jivAni !!x.!! eyarasarUvagaMdhaM bokAsaM taM have sahAvaguraNaM / vihAvaguNamidi bhaNidaM, jiNasamaye saca payaDattaM // 27 // epharasarUpagaMdhaH dvisparzaH sa bhavetsvabhAvaguNaH / vibhAvaguNa iti bhaNito jinasamaye sarvapraphaTatvam / / 27 / / jo eka rasa va eka rUpa eka gaMdha haiN| spazaM do haiM prA meM svabhAvaguNa ve haiN|| jinadeva ke zAsana meM kaheM sarvapragaTa jo / skandha meM muNa jo raheM vibhAva gugA hai vo // 27 / / - - - - - - - - - - - paramANu meM nahIM hai isaliye baha avibhAgI hai tathA pavana agni grAdi meM vaha naSTa bhI nahIM kiyA jA sakatA hai aisA paramANu hotA hai / [ aba TIkAkAra munirAja paramANu rUpa pudgala ke aura siddha ke svabhAva kA bodha karAte huye zloka kahate haiM - ] ( 40 ) ilokArtha-jar3Atmaka pudgala kI sthiti ko usake svarUpa meM hI jAnakara ve middha bhagavAn cidAtmaka apane svarUpa meM hI kyoM nahIM raheMge ? arthAta raheMga ho rheNge| bhAvArtha-jar3a svarUpa pudgala apane jar3a svabhAva ko nahIM chor3ate haiM pratyuta apane jar3a svabhAva meM hI rahate haiM usI prakAra se siddha parameSThI bhI apane caitanya svabhAva meM hI sthira rahate haiM yaha abhiprAya huaa| gAthA-27 anvayArtha--[ ekarasarUpagaMdha: ] jo eka rasa, eka vaNaM, eka gaMdha bAlA hai aura [ visparzaH ] do sparza guNa bAlA hai [ saH ] vaha [ svabhAva guNaH ] svabhAva guNa vAlA hai [ sarva prakaTasvaM ] jisameM saba guNa prakaTa haiM vaha [ vimAva guNaH ] vibhAva guNa vAlA hai [ iti jinasamaye bhaNitaM ] isa prakAra jina zAsana meM kahA gayA hai| Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : prajIva adhikAra [77 __ svabhAvapudgalasvarUpAkhyAnametat / tiktakaTukakaSAyAmlamadhurAbhiSAneSu paMcasu darasevekarasaH, zvetapotaharitAraNakRSNavarNeSvekavarNaH, sugandhadurgandhayorekagaMdhaH, karkazamRdugurulaghuzItoSNasniggharUkSAbhidhAnAmaSTAnAmantyacatuHsparzAvirodhasparzanadvayam, ete paramAgoH svabhAvaguNAH jinAnAM mate / vibhAvaguNAtmako vibhaavpudglH| prasya dayaNakAdiskandharUpasya vibhAvaguNAH sakalakaraNagrAmagrAhyA ityarthaH / tathA coktaM paMcAstikAyasamaye 'eyarasavaNNagaMdhaM dophAsaM sahakAraNamasaha / khaMtaridaM davyaM paramANu taM viyANAhi / / " - .-.- - .- ... .-- - -. TIkA - yaha svabhAva pudgala ke svarUpa kA kathana hai| caraparA, kaDuvA, kaSAyalA, khaTTA aura mIThA ina pAMca rasoM meM se eka rasa, sapheda, gIlA, harA, kAlA aura lAla ina pAMca vargoM meM se koI eka varga, sugaMdha aura durgadha meM se koI eka gaMdha, kaThora, komala, bhArI, halakA, ThaMDA, garama, cikanA aura rUkhA ina pATha mpoM meM aMtima cAra meM se avirodhI do sparza jinendra bhagavAna ke mata meM inheM paramANu ke svabhAva guNa kahA hai| vibhAva guNa vAlA vibhAgha pudgala hai| isa dUdhaNuka Adi skandha rUpa vibhAva pudgala ke jo vibhAva guNa haiM ve sabhI indriyoM ke grahaNa karane yogya hote haiM aisA artha hai| paMcAstikAya aAgama meM bhI kahA hai gAthArtha -'jo eka rasa, epha varNa, eka gaMdha vAlA hai, do sparza ghAlA hai, zabda kA kAraNa hai aura svayaM azabda hai aisA skaMdha se aMtarita jo dravya hai, use tuma paramANu jAno / arthAt paramANu zabda kA kAraNa to hai kintu svayaM zabdarUpa nahIM hai kyoMki 'zabda' yaha pudgala ko vibhAva paryAya hai / "zabda, baMdha, sUkSmatA, sthUlatA, 1. paMcAstikAma gAthA 81 12. tattvArthasatra ma0 5 mUtra 24 / Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 ] uktaM ca mArgaprakAze - tathA hi niyamasAra ( dhanuSTubh ) | " vasudhAntyacatuHspaSu cintyaM sparzana varaNa gandho rasazcaikaH paramANoH na cetare / / " ( mAlino ) atha sati paramANo rekavarNAdibhAsvan nijaguNanicaye'smin nAsti me kAryasiddhiH / iti nijahRdi masvA zuddhamAtmAnamekam paramasukhapadArtho bhAvayedbhavyalokaH ||41 // saMsthAna, bheda, tama chAyA Atapa aura udyona ye saba pudgala kI paryAyeM haiM aisA kahA hai / mArgaprakAza grantha meM bhI kahA hai zlokArtha - "ATha prakAra ke sparzo meM aMtima cAra sparzo ke do sparza arthAt zota- uSNa meM se koI eka aura snigdha-rukSa meM se koI eka aise do sparza, eka varga, eka gaMdha aura eka rasa paramANu meM ye pAMca guNa samajhanA cAhiye zeSa anya guNa nahIM hote haiM / " [ aba TIkAkAra zrI munirAja paramANu ke svarUpa ko samajhakara kyA karanA cAhiye, isa bAta ko batAte hue eka zloka kahate haiM- I ( 41 ) zlokArtha - paramANu meM eka varNAdi rUpa bhAsamAna apane guNoM kA samudAya hone para bhI usameM mere kArya kI siddhi nahIM hai| isa prakAra se apane hRdaya meM samajhakara parama sukhapada mokSa kI icchuka bhavya jIva prapanI zuddha eka AtmA ko bhAvanA kareM 1 Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prajIva adhikAra [ 76 aNpariNarAvekkho jo, pariNAmo so sahAvapajjAso' / khaMghasarUveNa puraNo, pariNAmo so vihAvapajjAno // 28 // anyanirapekSo yaH pariNAmaH sa svabhAvaparyAyaH / skaMdhasvarUpeNa punaH pariNAmaH sa vibhAvaparyAyaH // 28 // jo pranya se nirapekSa hai pariNAma prANa kA / vaha hai svabhAva nAma se paryAya aNU kA // skandharUpa se puna: jo pariNamana huA / / so vigAva poM se bheda yuta huA // 28 // pudgalaparyAyasvarUpAkhyAnametat / paramANuparyAyaH pudgalasya zuddhaparyAyaH paramapAriNAmikabhAvalakSaNA vastugataSaTprakArahAnivRddhirUpaH atisakSmaH arthaparyAyAtmaka mAdinidhano'pi paradraSyanirapekSatvAcchuddhasadabhUtadhyavahAranayAtmakaH / athavA hi -- -- -- -- - - - - gAthA-28 anvayArtha---[ anyanirapekSaH ] anya kI apekSA se rahita [ yaH ] jo / [pariNAmaH ] pariNAma hai [ R: ] vaha [ svabhAva paryAyaH ] svabhAva paryAya hai punaH ] aura [ skaMdha svarUpeNa ] skaMdha rUpa se [ pariNAmA ] jo pariNamana hai [ saH ] / vaha [ vibhAvaparyAya: ] vibhAva paryAya hai| TokA--yaha pudgala kI paryAya ke svarUpa kA kathana hai / paramANa paryAya pudgala dravya ko zuddha paryAya hai jo ki parama pAriNAmika bhAva lakSaNa vAlI hai, vastu meM hone vAlo chaha prakAra kI hAni vRddhi rUpa hai, ati sUkSma hai, artha paryAya svarUpa hai aura sAdi-mAMta hote huye bhI paradravya se nirapekSa hone se zuddha sadbhuta vyabahAranaya svarUpa hai / athavA nizcita rUpa se eka samaya meM bhI utpAda vyaya dhovyAtmaka hone se sUkSma Rju sUtra nayAtmaka hai| skandha paryAya svajAtIya baMdha ke lakSaNa se sahita hone se azuddha hai| - - - - -- 1. pagjAvo ( ka ) pAThAntara / Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- - - - 80] niyamasAra ekasmin samaye'pyutpAvathyayadhrauvyAtmakatvAt sakSamaRjusUtranayAtmakaH / skandhaparyAyaH svajAtIyabandhalakSaNalakSitatvAdazuddha iti / ( mAlinI ) parapariNatihare zuddhaparyAyarUpe sati na ca paramANoH skandhaparyAyazabdaH / bhagavati jinanAthe paMcabANasya vArtA na ca bhavati yatheyaM so'pi nityaM tathaiva / / 4 / / - -- vizeSArtha-- ''bhedAdaNuH' isa sUtra kI TIkA meM bhaTTAkalaMkadeva ne kahA hai ki isa satra ke pRthak karane kA abhiprAya yahI hai ki 'agu' bheda se hI banatA hai| anAdikAla se zuddha aNu kabhI bhI nahIM thaa| jaise ki siddha jIva saMsAra pUrvaka hI mukta hue haiM anAdikAla se mukta rUpa kabhI bhI nahIM the / --- - -- | aba TIkAkAra paramANu ko para pariNati se rahita batAte hue udAharaNa dekara spaSTa karate hue zloka kahate haiM- ] ( 42 ) zlokArtha--paramANa meM para pariNati meM dUra zuddha paryAya rUpa hone para usameM skandha kI paryAyarUpa zabda nahIM hai| jaise ki jinendra bhagavAn meM kAmadeva kI vArtA nahIM hai usI prakAra se paramANu bhI nitya hai usameM zabda rUpa paryAya nahIM hai / bhAvArtha-yahAM TIkAkAra apane kalaza meM kahate haiM ki jisa prakAra jinendra bhagavAna meM kAmadeva kI bAta bhI nahIM hai usI prakAra se paramANa meM zabda paryAya nahIM hai ki zabdaparyAya pudgala skandha kI hI hai| paraMmANa nitya dravya hai para-dUsare aNa athavA jIva Adi ke samparka se rahita hai zuddhaparyAya vAlA hai usameM skandha kI paryAya asambhava haiN| 1. tattvArthavAtika bhAga 210 4-9-4 pra. 5 mUtra 27 / / Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pajIva adhikAra poggalavavaM uccada, paramANu rigacchaeraNa idareNa / poggaladavvo ti puNo, vavadeso hovi khaMghassa // 26 // pudgaladravyamucyate paramANunizcayena itareNa / paDhagalatavyamiti panaH vyapadezo bhavati skAyasya / / 26 // nizcaya se to paramANu hI pudagala daraba kahA / skandha to pudagala daraba vyavahAra se rahA / / skandha haiM prazuddha dravya praNU zuddha haiN| jo kucha bhI dikha rahA sabhI skandha rUpa haiM / / 26 / / pudgaladravyavyAkhyAnopasaMhAro'yam / svabhAvayuddhaparyAyAtmakasya paramANoreva malAyavyapadezaH zuddhanizcayena / itareNa vyavahAranayena vibhAvaparyAyAtmanAM skandha. malAnA pudgalatvamupacArataH siddha bhavati / - - - - - -- - - -- - - -- gAthA 26 anvayArtha --[ nizcayena ] nizcayanaya se [paramANuH] paramANu ko [ pudgala myaM ucyate ] pudgala dravya kahA jAtA hai aura [ itareNa ] vyavahAranaya se [ punaH sanyasya ] punaH skaMdha ko [ pudgaladravyaM iti dhyapadezaH itiH ] 'pudgala dravya' aisA nAma hotA hai| TokA--yaha pudgala dravya ke vyAkhyAna kA upasaMhAra hai / zuddha nizcayanaya se svabhAva se zuddha paryAyasvarUpa paramANa ko hI pudgala dravya - yaha nAma hotA hai aura itara-vyavahAranaya kI apekSA se vibhAva paryAya svarUpa skandharUpa pudgaloM meM pudgalapanA upacAra se siddha hotA hai| - [aba TIkAkAra zrI munirAja jIva aura pudgala ke vikalpoM se pare nirvikalpa avasthArUpa dhyAna kI siddhi ke hetu preraNA dete hue tIna zloka kahate haiM / ] Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ T -2 ] niyamasAra (mAlinI ) iti jinapatimArgAd buddhatatvArthajAtaH tyajatu paramazeSaM cetanAcetanaM ca / bhajatu paramatatvaM cicamatkAramAtraM paravirahitamanta nirvikalpe samAdhI ||43|| ( anuSTubh ) jIvazcetanazceti kalpanA / pudgalo'cetano sApi prAthamikAnAM sthAna syAnniSyannayoginAm // 44 // ( 43 ) zlokArtha- - isa prakAra se jinendra bhagavAn ke mArga ( Agama ) se jAna liyA hai tattvArtha ke samUha ko jisane aise bhavya jIva sampUrNa cetana aura acetana rUpa paradravya ko chor3o tathA antaraMga nirvikalpa samAdhi meM para se virahita ciccamatkAra mAtra parama tattva kA Azraya devo / - bhAvArtha - granthakAra ne yaha spaSTa kiyA hai ki nizcayanaya se paramANu hI pudgala dravya hai aura vyavahAranaya se skandha ko bhI pudgala dravya kahA jAtA hai| yahAM TIkAkAra kA kahanA hai ki jinendra bhagavAn ke Agama se jIva prajIva Adi tattvoM ko samajhakara apane se bhinna sabhI cetana zracetana dravyoM kA samparka chor3o aura vItarAga nirvikalpa samAdhi meM sthita hokara ciccaitanya svarUpa apanI zuddhAtmA kA dhyAna karo / ( 44 ) zlokArtha - pudgala acetana hai aura jIva cetana hai isaprakAra kI jo kalpanA hai vaha prAthamika ziSyoM ko hotI hai kintu niSpanna yogiyoM ko yaha kalpanA nahIM hotI hai / bhAvArtha - cauthe se chaThe guNasthAna taka jIva prAthamika ziSya kahalAte haiM kyoMki ye savikalpa avasthA meM haiM aura yahIM taka jIva cetana hai, pudgala acetana hai aisI kalpanAyeM hotI haiM prAge nirvikalpa dhyAna meM yaha vikalpa hI nahIM uThatA hai prataeva nirvi kalpa dhyAnI yogI niSpanna yogI kahalAte haiM kyoMki ve yoga dhyAna ke abhyAsa meM niSpanna ( kuzala ) ho cuke hai grataH unake dhyAna meM ye kalpanAyeM kaise ho sakatI haiM ? Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ L prajIva adhikAra ( upendravajrA) pracetane pudgalakAyake'smin sacetane vA paramAtmatattve / na roSabhAvo na ca rAmabhAvo bhavediyaM zukhadazA yatInAm // 45 // ( 45 ) zlokArtha--pudgalakAya rUpa isa acetana meM athavA paramAtma tattva rUpa sacetana meM na dveSabhAva hai na rAgabhAva hai| yaha zuddha dazA yatiyoM kI hotI hai / vizeSArtha--pudgalakAya spa acetana meM dvaga nahIM hove aura paramAtma tattva rUpa cetana dravya meM rAga nahIM hove yaha vItarAga zuddha dazA yatiyoM ke hI ho sakatI hai| asaMyata samyagdRSTi yA dezavratI zrAvakoM meM to asambhava ho hai, kintu chaThe guNasthAnavartI muniyoM ko bhI paramAtma tattva svarUpa arihaMta siddha parameSThiyoM meM anurAga pAyA jAtA hai| chaThe guNasthAna ke yogya vaMdanA, stuti Adi kriyAnoM meM ve muni pravRtta hote haiM / zrI kundakunda svAmI ne bhI svayaM pravacanasAra meM muniyoM kI sarAga caryA kA vidhAna kiyA hai / yathA sAdhu avasthA meM yadi arhatAdi ke prati bhakti tathA pravacanarata jIvoM ke prati vAtsalya pAyA jAtA hai to vaha zubhopayogI caryA hai / sAdhu zramaNoM ke prati vaMdana, namaskAra pUrvaka khar3e honA, pIche calanA, vinaya sahita pravRtti karanA, unako thakAna dUra karanA Adi karate haiM to vaha sa rAga caryA meM niSiddha nahIM hai, pratyuta samyagdarzana jJAna kA upadeza, ziSyoM kA saMgraha, unakA poSaNa aura jinendra bhagavAna kI pUjA kA upadeza ye saba sarAgI muniyoM kI caryA hai / 1. marihaMtAdisu bhattI vacchaladA pavayaNAbhijuttesu / vija di jA~da sAmapaNe sA suhajuttA bhave cariyA // 246 / / vaMdaNaNamaMsagehi anmuTThANANugamaNa paDivittI / samaNesu samAvaNamoNa gididA rAya cariyamhi / / 240 / / dasaNaNANubadeso sissaggahaNa ca posaNa tesiM / carimhi sarAgANAM jiriMNadha pUjovadeso ya ||248 / / -pravacanasAra Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyamasAra gamapariNamittaM dhammamadhamma Thidi jIvapuggalAraNaM ca / avagahaNaM prAyAsaM, jIvAdIsavvadavvANaM // 30 // gamananimico dharmo'dharma:sthiteH jIvapudgalAnAM ca / avagAhanasyAkAzaM jIvAdisarvadrayANAm // 30 // jo jIva aura pudagaloM ke calane meM kAraNa / vo dharma dravya bhI pradhama rukane meM kAraNa / / jIvAdi sarva dravya ko prakAza jo detA / prAkAza dravya hai vahI sabako samA letA 1130 / / dharmAdharmAkAzAnAM saMkSepoktiriyam / ayaM dharmAstikAyaH svayaM gatikriyArahitaH dodhikodakavat / svabhAvagatikriyApariNataspAyoginaH paJcahrasvAkSaroccAraNamAtrasthitastha bhagavataH siddhanAmadheyayogyasya SaTkApakramavimuktasya muktivAmalocatAlocanagocarasya [ aba sUtrakAra dharma, adharma aura prakAza dravya kA varNana karate hue kahate haiM :-] gAthA 30 anvayArtha- [ jIvapudgalAnAM gamananiminaH ] jIva aura pudgaloM ke gamana kA nimitta hai [ dharmaH ] dharmadravya [ca ] aura [ sthiteH adharmaH ] sthiti kA nimitta adharmadravya hai, [ jIvAdisarvavyAravAM ] jIvAdi sabhI dravyoM ke [avagAhanasya prAkAzaM] avakAza dAna dene kA nimitta AkAza dravya hai / TokA--yaha dharma, adharma aura AkAza dravyoM kA saMkSipta kathana hai / yaha dharmAstikAya bAvar3I ke jala sadRza svayaM gatikriyA se rahita hai / svAbhAvika gatikriyA rUpa se pariNata jo prayoga kevalI bhagavAn haiM yaha dharma dravya unakI svAbhAvika gatikriyA meM hetu hai / ve prayoga kevalI bhagavAn kaise haiM ? pAMca hrasva akSara a i u R lu inake uccAraNa mAtra kAla kI jinako sthiti hai jo 'siddha' isa nAma ke yogya haiM chaha prakAra ke apakrama se rahita haiM arthAt pUrva-pazcima-uttara-dakSiNa, Urdhva aura adhaH ye chaha gatiyAM saMsArI Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A . - ....... ajIva pradhikAra / 85 trilokazikharizekharasya apahastitasamastaklezAvAsapaJcavidhasaMsArasya paMcamagatiprAptasya samAvagatikriyAhetuH dhrmH| api ca SaTkApakramayuktAnAM saMsAriNAM vimAvatikriyAhetuzca / yathodakaM pAThInAnAM gamana kAraNaM tathA teSAM jIvapudgalAnAM gamanakAraNaM sa dharmaH / so'yamamUrtaH aSTasparzanavinimuktaH varNarasapaMcakagaMdhadvitayavinimuktazca agurukalaghutvAdiguNAdhAraH lokamAtrAkAraH prakhaNDakapadArthaH / sahabhuvo guNAH kramayatinaH paryAyAzceti vacanAdasya gatihetodharmadravyasya zuddhaguNAH zuddhaparyAyA bhavanti / adharmadraSyasya -- - - - - - - - - - ----- - - - - - - jIvoM kI hotI haiM inheM hI chaha apakrama kahate haiM ve ayoga kevalI ina gatiyoM se rahita hai, jo mukti sundarI ke locana ke gocara haiM-jinheM mukti sundarI dekha rahI hai, jo tIna 1. loka ke ziyarI ke una ga-parvata ke zekhara svarUpa haiM, jinhoMne sampUrNa kalaza ke nivAsa gRha svarUpa pAMca prakAra - dravya, kSetra, kAla, bhava aura bhAva rUpa saMsAra ko samApta kara diyA hai aura jo paMcamagati-mokSagati ke kinAre pahuMca cuke haiM me ayogakevalI bhagavAna kI svAbhAvika gati meM vaha dharma dravya kAraNa hotA hai aura chaha apakrama se sahina saMsArI jIvoM kI vibhAgatirUpa kriyA meM bhI yaha hetu hotA hai / ___jisa prakAra machaliyoM ke gamana kA kAraNa jala hai usI prakAra una jIva aura pudgaloM ke gamana kA kAraNa yaha dharmadravya hai / so yaha dravya amuttika pATha sparzoM se rahita, pAMca varNa, pAMca rasa aura do gandha se rahita agurulaghu grAdi gaNoM kA AdhArabhuta, lokamAtra prAkAra vAlA, akhaNDa eka padArya hai| 'sahabhAvI guNa hote haiM aura kramavartI paryAya hotI haiN| isa kathana se isa gati hetuka dharmadravya ke zuddha guNa aura zuddha paryAyeM hotI haiM / adharma dravya kA sthiti meM hetu honA yaha vizeSa guNa hai| isa adharma dravya ke bhI dharmAstikAya ke ho sabhI guNa aura paryAyeM hotI haiM / arthAt dharma dravya kA gati hetatva aura adharma dravya kA sthiti hetutva donoM dravyoM ke ye guNa vizeSa haiM jo ki donoM meM antara kara dete haiM bAkI sAre guNa aura paryAyeM bhI samAna hI haiN| aAkAza dravya kA avakAza denA lakSaNa hI vizeSa guNa hai zeSa jo dharma aura adharma ke guNa haiM ve isa AkAza meM bhI sadRza hI haiM / lokAkAza dharma, adharma ye samAna Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86] niyamasAra sthitihetuvizeSaguNaH / prasyeva tasya dharmAstikAyasya guNaparyAyAH sarve bhavanti / AkAzasyAvakAzavAnalakSaNameva vizeSaguNaH / itare dharmAdharmayoguNAH svasyApi sadRzA ityarthaH / lokAkAzadharmAdharmANAM samAsapramANatve sati na hyalokAkAzasya hrasvatvamiti / - pramANa vAle hone para bhI pralokAkAza ko hrasvapanA-choTApanA nahIM hotA hai / vizeSArtha---yaha dharma dravya svayaM to kiyA hIna niSkriya dravya hai 'niSkriyANi ca'- dharma, adharma aura AkAza ye tIna dravya eka-eka haiM aura niSkriya haiM aisA vacana hai phira bhI ye dharma-adharma donoM dravya jIva aura pudgaloM ko svabhAva tathA vibhAvarUpa donoM prakAra kI hI gamana kriyAyoM meM aura donoM prakAra kI hI sthiti kriyAoM meM hetu hote haiN| ye udAsIna hetu mAtra meM vivakSita haiM preraka hetu nahIM hai| __ sabase prathama TIkAkAra ne ayogake balI kI jo karmoM se chUTakara loka ke agrabhAga meM jAne rUpa gati hotI hai / use dharmadravya kI gati meM udAharaNa rUpa se liyA hai| siddhoM kI vaha gati svAbhAvika mAnI gaI hai / "jIvo uva progamayo amRtti kattA sadeha prinnaamo| bhottA saMsArastho siddho so vissasoDDhagaI / / 2 / / " gAcArya- yaha jIva hai, upayogamayI hai, amUttika hai, kartA hai, svadeha pariNAma vAlA hai, bhotA hai, saMsAro hai, siddha hai aura svabhAva se hI Urdhvagamana karanevAlA hai / arthAt isa jIva kA svabhAva urvagamana karane kA hI hai| tabhI to karmoM se chUTate hue Urdhvagamana kara jAtA hai aura loka ke Age dharma dravya ke na hone se hI vahAM para agrabhAga meM Thahara jAtA hai 1 "dharmAstikAyAbhAvAt' aisA sUtra hai| __ anantara TIkAkAra ne isa dharma dravya ke katipaya pramukha-pramukha guNoM ko bhI batA diyA hai| Age adharma dravya aura AkAza dravya ke vizeSa lakSaNa ko batAkara kaha diyA hai ki bAkI ke sabhI guNa tInoM dravyoM meM samAna hI haiN| ye dharma adharma do dravya 1. tattvArtha mUtra gha. 5 sUtra / 2. dravyasaMgraha / 3. tanvAyasUtra a. 10 sUtra | Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajIva adhikAra ( mAlinI ) iha gamananimittaM yarisyateH kAraNaM yA yadaparamakhilAnAM sthAnadAnapravoNam / tadakhilamavalokya dravyarUpeNa samyaka pravizatu nijatattvaM sarvadA bhavyalokaH ||46 // samayAvalibheveraNa du, duviyappaM zrahava hoi tiviyappaM / todo saMkhejjAvalihada siddhANapyamANaM tu // 31 // [ 87 lokAkAza pramANa haiM / ""dharmAdharmayoH kRtsne" ye dravya lokAkAza meM tila meM tela kI taraha vyApta haiM aisA samajhanA cAhiye, isalie ina donoM dravyoM kA AkAra bhI lokAkAza ke samAna hai aura pradeza bhI lokAkAza pramANa asaMkhyAta haiM / prAkAza sabhI dravyoM ko jagaha detA / isake lokAkAza aura pralokAkAza aise do bheda haiM- puruSAkAra lokAkAza se pare saba ora anantAnanta alokAkAza hI hai / lokAkAza ke bAhara aura koI dravya nahIM hai / [ aba TIkAkAra zrI munirAja ina dravyoM ko jAnakara grAtma dravya meM sthira honA cAhie aisA kahate hue eka zloka kahate haiM - ] ( 46 ) zlokArtha - - yahAM loka meM ( jI aura pudgala ko } gamana meM nimitta ( dharma dravya ) hai aura jo sthiti meM kAraNa hai, jo apara - anya dravya akhila dravyoM ko sthAna dene meM pravINa hai ina sabhI ko dravyarUpa se samyak prakAra avalokana karake bhavyajIva sarvadA apane zrAtma tattva meM praveza karo / bhAvArtha - TIkAkAra kahate haiM ki ina dravyoM ko dravyarUpa se jAnakara apane zrAtma svarUpa kA avalokana kro| [ aba sUtrakAra kAla dravya kA lakSaNa kahate hue tIna gAthA sUtra kahate haiM - ] 1. tatvArtha pra. 5 sUtra 13 / 1 ! Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 86 ] niyamasAra samayAvalibhedena tu dvivikalpo'thavA bhavati trivikalpaH / pratIta: saMkhyAtAva lihata saMsthAna pramANastu / / 31 / / vyavahAra kAla ke samaya Avali ye bheda do / yA bhUta vartamAna bhAtri tIna rUpa vo || saMsAra meM abataka ke jo saMsthAna dhare hai / unake sadRza anaMta samaya bhUtakAla hai / / 31 / / vyavahArakAlasvarUpavividha vikalpakathanamidam / ekasminnabhaH pradeze yaH paramANustiSThati tamanyaH paramANumaMndacalanAnlaMghayati sa samayo vyavahArakAlaH / tAdRzairasaMkhyAtasamarthaH nimiSaH, athavA nayanapuTa ghaTanAyato nimeSaH / nimeSASTakaH kASThA / SoDhazabhiH kASThAbhiH kalA / dvAtriMzatkalAbhighaMTikA / SaSTinAlikamahorAtram / vitarmAyaH / gAthA 31 anvayArtha --- [ samayAvali mevena tu dvivikalpa: ] samaya aura zrAvali ke bheda se kAla do prakAra kA hai [ athavA trivikalpaH bhavati ] athavA tribheda vAlA - bhUta, bhaviSyat vartamAna bheda vAlA hotA hai / [ atItaH ] bhUtakAla [ saMkhyAtAvalihatasaMsthAna pramANastu ] saMkhyAta prAvali se guNita saMsthAna pramANa hai / TIkA - yaha vyavahAra ke svarUpa kA aura usake anekoM bhedoM kA kathana hai / eka AkAza ke pradeza para jo paramANu ThaharA huA hai usako mandagati se anya paramANu ullaMghana karatA hai utanA mAtra kAla vaha 'samaya' nAma kA vyavahAra kAla hai aise asaMkhyAta samayoM kA eka 'nimiSa' hotA hai athavA netra ke palaka jhapakane meM jitanA kAla lagatA hai vaha 'nimiSa' hai / ATha nimiyoM ko eka 'kASThA' hotI hai, solaha kASThAoM kI eka 'kalA', battIsa kalAmoM kI eka 'ghar3I', sATha 'ghar3I' kA eka dinarAta tIsa dina rAta kA eka mAsa do mAsa kI eka Rtu, tIna RtuoM kA eka prayata aura do ayana kA eka saMvatsara hotA hai / aisA prAvalI Adi rUpa se vyavahAra kAla kA krama kahA / isaprakAra se yaha vyavahAra kAla samaya aura bhAvali ke bheda se do prakAra kA hai athavA pratIta, anAgata aura vartamAna ke bheda se tIna prakAra kA hai / Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prajIva madhikAra [Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 ] tathA hi niyamasAra ( mAlinI ) samaya nimiSakASThA satkalAnADikAdyAd divasarajanimevAjjAyate kAla eSaH / vavahAro putivihotIdo vanago bhavisso du / tado saMkhejjAvali hada siddhANaM pamANaM tu // 578 / / gAthArtha - vyavahAra kAla ke tIna bheda haiM- bhUta, vartamAna, bhaviSyat / inameM se siddharAzi kA saMkhyAnAvali ke pramANa se guNA karane para jo pramANa ho utanA hI atIta arthAt bhUtakAla kA pramANa hai / bhAvArtha - chaha mahinA prATha samaya meM chaha sau ATha jIva mukti prApta karate haiM aura siddha rAzi jIva rAzi ke anantaveM bhAga hai / yaha siddha rAzi kitane kAla meM huI isake lie trairAzika phalarAzi chaha mahInA va samaya aura icchArAzi siddhoM ke pramANa guNA karake pramANa rAzi chaha sau ATha kA bhAga dene para atIta kAla kA pramANa saMkhyAtAvali guNita siddharAzi labdha prAtA hai / vartamAna aura bhaviSyat kAla kA pramANa batAte haiM se samayo du vaTTamANo jIvAdI savvapuggalAdo vi / bhAvI praNaMta guNido idi vavahAro have kAlo / / 576 / / artha - vartamAna kAla kA pramANa ekasamaya hai / sampUrNa jIvarAzi tathA samasta pudgalarAzi se bhI anantaguNA bhaviSyat kAla kA pramANa hai| isaprakAra vyavahAra kAla ke tIna bheda haiM ! [ aba TIkAkAra munirAja kAladravya ko jAnakara zuddha grAtma tattva ke anubhava karane kA upadeza karate hue zloka kahate haiM / ] ( 47 ) zlokArtha - samaya, nimiSa, kalA aura nAr3I ko zrAdi lekara divasa aura rAtri ke bheda se yaha kAla ( vyavahAra kAla ) utpanna hotA hai / mujhe nija nirUpama Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ and prajIba adhikAra [61 na ca bhavati phalaM me tena kAlena kicid nijanirupamatattvaM zuddhamekaM vihAya / / 47 / / jIdA pugAlAhozaMtAgummA nAdi' saMpadA' smyaa| loyAyAse saMti ya, paramaTTho so have kAlo // 32 // jIvAt pudgalatonaMtaguNAzcApi saMprati samayAH / lokAkAze saMti ca paramArthaH sa bhavetkAlaH // 32 // jo jIva va pudgala se bhI ananta guNa haiM / ve bhAvikAla ke samaya saMprati kA eka hai / / isa loka gagana meM asaMkhya kAla agA haiN| usane pramANa ve sabhI paramArtha kAla haiM / / 32 / / mukhyakAlasvarUpAkhyAnametat / jIvarAzeH pudgalarAzeH sakAzAdanantaguNAH / ke te ? smyaaH| kAlANavaH lokAkAzapradezeSu pRthaka pRthaka tiSThanti, sa kAlaH paramArthaH iti / tattva rUpa zuddha eka AtmA ko chor3akara usa kAla se kicit bhI phala nahIM hai / bhAvArtha-TIkAkAra kA kahanA hai ki zuddha nija prAtmatattva ke sivAya mujhe ina kAloM meM kucha bhI prayojana nahIM hai / __ gAthA 32 anvayArtha--[ sampani ] aba [ jIvAta pudgalataH ca api ] jIva aura pudagala se bhI [ anantaguNAH samayAH ] anantaguNe samaya hote haiM [ lokAphAze ca saMti ] / aura lokAkAza ke pratyeka pradeza para jo vidyamAna haiM [maH paramArthaH kAlaH bhavet ] vaha paramArtha kAla hotA hai / TokA-mukhya kAla ke svarUpa kA yaha kathana hai / jIva rAzi aura pudgala rAzi meM anantaguNe samaya hai aura kAlANu lokAkAza ke pratyeka pradezoM para pRthak-pRthak Thahare hue haiM vaha kAla hI paramArtha kAla hai / 1. bhAvi ( ka ) pAThAntara 2, sapadI ( ka ) pAThAntara / Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 ] .. niyamasAra tathA cokta pravacanasAre-- "samamro du appadeso padesamettassa daravajAdassa / cadivadado so pada padesamAgAsadaSyassa // " asyApi samayazabdena mukhyakAlANusvarUpamuktam / anyacca-- "loyAyAsapadese ekkekke je ThyiA hu ekkeSakA / rayaNANaM rAsI iva te kAlANa asaMkhadavANi // " ukta ca mArgaprakAze-~.. ----- -- -. . - vizeSArtha-kAlAraNu asaMkhyAt haiM ve AkAza ke eka-eka pradeza para eka-eka kAlAgu sthita haiN| isalie kAla dravya to asaMkhyAta haiM vintu kAla dravya ke kAlika samaya 'ananna' mAne gaye haiN| 'so'nantasamayaH' aisA sUtrakAra zrI umAsvAmi AcArya kA vacana hai / yahAM para yaha ananta bhI sampUrNa anantAnanta jIvarAzi aura usase anaMtaguNI pudgalarAzi se bhI anantaguNe pramANa jo kAla hai utane pramANa vAlA hai| jo kAlAgu haiM ve hI paramArtha kAla haiM arthAt unheM hI nizcayakAla dravya kahA gayA hai / usIprakAra se pravacanasAra meM kahA gayA hai gAthArtha- *"samaya-kAla to apradezI-eka pradezI hai, pradezamAtra pudgala paramANu AkAza dravya ke pradeza ko maMdagati se ullaMghana kara rahA ho taba vaha kAla vartatA hai arthAt nimitta rUpa se pariNamita hotA hai|" yahAM para bhI 'samaya' zabda se mukhya kAlANu ke svapa ko kahA hai| anyatra bhI kahA hai tra 4 / 2. pravacanasAra gAthA 138 / Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajIva adhikAra [ 13 ( anuSTubh ) "kAlAbhAve na bhAvAnAM pariNAmasta rAt / na dravyaM nApi paryAya:sarvAbhAva: prasajyate // " tathA hi-- ( anuSTum ) vartanAhetureSaH syAt kumbhakRccakrameva tat / paMcAnAmastikAyAnA nAnyathA vartanA bhavet // 48 // - - . -- ----- .. - gAthArtha--'"lokAkAza ke eka-eka pradeza para jo eka-eka kAlANa ratnoM kI rAzi ke samAna pRthak pRthak rUpa se sthita haiM, ve kAlANu asaMkhyAta dravya haiM / mArgaprakAza grantha meM bhI kahA hai-- ilokArtha---"kAladravya ke abhAva meM padArthoM kA pariNAmana nahIM ho sakatA hai aura parigamana ke binA na to dravya hI raha sakatA hai aura na paryAya hI raha sakatI hai, isaprakAra se to sabhI ke abhAva kA prasaMga A jAtA hai|" arthAt kAla dravya ke astitva ko mAne binA kisI bhI vastu kA pariNamana sambhava nahIM hogA, pUna: pariNamana ke binA dravya aura paryAya kA astitva bhI samApta ho jAvegA taba to sarva zUnya ho jAne se zUnyavAda kA siddhAnta ho puSTa ho jAvegA yaha abhiprAya hai / usIprakAra se [ TIkAkAra zrI munirAja kAla ke astitva ko puSTa karate hue do zloka kahate haiM-] (48) zlokArtha--yaha kAla dravya kumbhakAra ke cakra ke samAna pAMcoM asitakAyoM meM vartanA kA hetu hai| isake binA vartanA nahIM ho sakatI hai| bhAvArtha-yaha kAla dravya mabhI dravyoM ko vartanA meM-pariNamana meM hetu hai / yadi yaha dravya na ho to kisI bhI dravya meM pariNamana rUpa parivartana nahIM ho sakatA hai| 1. dRzyasaMgraha gAthA 221 Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 ] niyamasAra ( anuSTubh ) pratItigocarAH sarve jIvapudgalarAzayaH / dharmAdharmanabhAkAlAH siddhAH siddhAntapaDateH // 46 // jIvAdIdavAraNaM, parivaTTaraNakAraNa have kaalo| dhammAdicauNhaM NaM, sahAvaguNapajjayA hoti // 33 // jIvAvidravyANAM parivartanakAraNaMbhavetkAlaH / dharmAdicaturNA svabhAvaguNaparyAyA bhavati // 33 // jIvAdi sabhI dravya meM jo vartanA khii| usameM nimitta mukhya kAla ho rahe sahI / / jo dharma aura adharma gagana kAla dravya haiM / unameM svabhAva guraNa tathA paryAya bheda haiM // 33 // - - - - -- - yadyapi pratyeka dravya svabhAva se pariNamanazIla haiM phira bhI unake pariNamana meM kAladravya sahakArI kAraNa hai / jaise ghar3e ko banAne meM cakra sahakArI kAraNa hai| ( 46 ) ilokArtha- sabhI jIva aura pudgala rAzi pratIti ke gocara haiM aura dharma, adharma, AkAza tathA kAla ye cAra dravya siddhAnta paddhati se siddha haiN| bhAvArtha-TIkAkAra kA aisA prAzaya pratIta hotA hai ki jIva aura pudgala to pratIti ke viSaya ho ho rahe haiM aura dhargAdi cAroM dravya sarvathA amUrtika hone se siddhAMta-pAgama se siddha haiM ina para bhI vizvAsa karanA caahie| gAthA 33 anvayArya-[ jIyAdi dravyANAM ] jIva prAdi dravyoM meM [ parivartanakAraNaM] parivartana kA kAraNa [ kAlaH bhavet ] kAla dravya hotA hai / [ dharmAdi catura ] dharma, adharma, AkAza aura kAla ina cAroM meM [ svabhAvaguNaparyAyAH bhavaMti ] svabhASa guNa aura paryAyeM hotI haiN| Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajIva pradhikAra [ 15 kAlAdizuddhAmUrtAcetanadravyANAM svasvabhAvaguNaparyAyAkhyAnametat / iha hi mukhyagalatavye jIvapudgaladharmAdharmAkAzAnAM paryAyapariNatihetusvAt parivartanaliMgamityuktam / paba dharmAdharmAkAzakAlAnAM svajAtIyavijAtIyabaMdhasambandhAbhAvAt vimAvaguNaparyAyAH na mayaMti, api tu svabhAvaguNaparyAyA bhavantotyarthaH / te guNaparyAyAH pUrva pratipAditAH, prata ekAtra saMkSeSataH sUcitA iti / ( mAlinI) iti viracitamuccai vyaSaTkasya bhAsvad vivaraNamatiramyaM bhavyakarNAmRtaM yat / taviha jinamunInAM dattacittapramovaM bhavatu bhavavimuktyai sarvadA bhavyajantoH // 50 // - - - --- . .- -.- ..--- - TokA-kAla Adi zuddha a mUrtika acetana dravyoM ke nija svabhAva guNa aura paryAyoM kA yaha kathana hai| yahAM para mukhya kAla dravya jIva, pudgala, dharma, adharma aura AkAza ina pAMcoM dravyoM meM paryAyoM ke pariNamana kA hetu hone se parivartana lakSaNa vAlA kahA gayA hai| ___aba dharma, adharma, AkAza aura kAla dravyoM meM svajAtIya aura vijAtIya baMdha ke sambandha kA prabhAva hone se vibhAva guNa paryAya nahIM hotI haiM, apitu svabhAba guNa paryAya hoto haiM, aisA artha hai / una guNa aura paryAyoM kA pahale pratipAdana kara diyA hai isaliye yahAM para saMkSepa se sUcita kiyA hai / [ [ aba TokAkAra zrI munirAja paT dravya ke jAnane ke mahattva ko batalAte hue / zloka kahate haiM 1 ] (50 ) zlokArtha--isa prakAra se jo atiramya, bhavya jIvoM ke karNoM ko / amRta ke samAna zobhAyamAna chaha dravyoM kA vivaraNa vistAra se ( mere dvArA ) racA gayA hai| vaha bivaraNa jaina muniyoM ke citta ko pramudita karane vAlA hai / vaha SaT dravya kA vivaraNa sarvadA bhavya jIva ko saMsAra se mukti ke lie hove / Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16] niyamasAra ede chaddavvAriNa ya, kAlaM mottUraNa prathikAya tti / giddiTThA jigasamaye, kAyA hu bahuppasataM // 34 // etAni SaDdrayANi ca kAlaM muktvAstikAyA iti / nirdiSTA jinasamaye kAyAH khalu bahupradezatvam // 34 // kAla drabya chor3a karake dravya zeSa ho| kahalAte prastikAya pora kAla asti hI / / jinadeva ke zAsana meM pAMca kAya kahAye 1 kyoMki ye bahu pradeza rUpa zAstra meM gAye / / 34 / / atra kAladravyamantareNa pUrvoktadravyANyevapaJcAstikAyA bhavatItyuktam / iha hi dvitIyAdipradezarahitaH kAlaH, 'samao appadezo' iti vacanAt / asya hi draSyatvameva, itareSAM paMcAnAM phAyatvamastyeva / bahupradezapracayatvAt kAyaH / kAyA iva kaayaaH| -- - bhAvArtha-yaha chaha dravyoM kA vivaraNa bhavya jIvoM ko mukti pradAna kare / abhiprAya yaha hai ki bhavyajIva ina dravyoM ke vivaraNa ko samajhakara una para dRr3ha zraddhAna kareMge tabhI ve ratnatraya se sahita hokara mukti prApta kara sakeMge, anyathA nahIM / gAthA 34 anvayArtha-- [ kAlaM muktvA ] kAla dravya ko chor3akara [ etAni SaT dravyANi ca ] ye chahoM dravya [ astikAyAH ] astikAya [ iti jinasamaye nirdiSTA ] isaprakAra | se jina zAsana meM kahe gaye haiM [ bahupravezatvaM khalu kAyAH] kyoMki nizcita rUpa se bahupradezI ko 'kAya' yaha saMjJA hai / TokA-yahAM para kAla dravya ke binA pUrvokta dravya hI paMcAstikAya hote haiM / aisA kahA hai / yahAM-vizva meM dvitIya Adi pradezoM se rahita kAla dravya hotA hai| "samayakAla apradezI hai' aisA vacana hai| isa kAla ko dravyatva hI hai, zeSa pAMcoM dravyoM ko | 1. pravacanasAra gAthA 138 / i. hirihimara..MINS! Mars- antic - - Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajIva madhikAra nAstikAyAH / astitvaM nAma scaa| sA kiviziSTA ? sapratipakSA, bhavAntarasattA mahAsatteti / tatra samastavastuvistaravyApinI mahAsacA, pratiniyatavastunyApinI havAntarasattA / samastavyApakarUpadhyApinI mahAsattA, pratiniyatakarUpavyApinI hyavAntarapahA / anantaparyAyavyApinI mahAsattA, pratiniyatakaparyAyacyApinI dhavAntarasattA / * kAyapanA hai ho hai / bahata pradezoM kA pracaya-samUha hone se kAya saMjJA hai, yaha kAya ke samAna hI kAya hai| arthAt jaige kAya-zarIra bahuta se pradezoM ke samUha rUpa hai usIprakAra yaha ina dravyoM meM bhI bahuta se pradeza rahate haiM isalie bahuta pradezo hone se pAMca dravya astikAya saMjJaka haiN| astitva nAma sattA kA hai| vaha kaisI hai ? vaha sattA apane pratipakSa-asatA se sahita hai / usake do bheda haiM--(1) avAntara sattA (2) mahAsattA / samasta vastuoM ke vistAra meM vyApta hokara rahane vAlo mahAsattA hai aura pratiniyata vastu ko vyApta karanevAlI avAntara sattA hai| samasta vyApaka rUpa meM Apasa rahane vAlo mahAsattA hai aura praniniyata eka rUpa ko vyApta karane vAlo avAMtara sattA hai / ananta paryAyoM meM vyApta honevAlI mahA sattA hai aura pratiniyata eka paryAya ko vyApta karane vAlI avAMtara sattA hai| "asti-hai" isake bhAva ko astitva kahate haiM / isa astitva se aura kAya se sahita pAMca astikAya haiN| kAladravya meM astitva hI hai, kintu kAyapanA nahIM hai kyoMki usameM kAya ke samAna vahuta pradezoM kA abhAva hai| vizeSArtha-- yahAM para paMca astikAyoM kA lakSaNa batAkara kAla dravya astikAya kyoM nahIM hai isakA spaSTIkaraNa karate hue sattA ke lakSaNa ko sundara DhaMga se batAyA / hai / sattA-astitva-vidha mAnatA-maujada rahanA / yaha sattA sAmAnya kI apekSA eka hai sampUrNa cenana-acetana Adi padArtha lokAkAza aura alokAkAza bhI sabhI isI ke antargata haiM / arthAt astitva sAmAnya se sabhI vastuyeM sat rUpa haiM isa bAta ko saMgrahanaya viSaya karatA hai| isI rahasya ko na samajhakara kucha ekAntavAdI loga isa sattA ko eka paramabrahma rUpa se mAnane lage haiN| astu yahAM yaha batAnA hai ki yaha sattA apane virodhI asattA-nAstitva ke sAtha avinAbhAvI hai| jaise yaha pustaka hai to isameM sva dravyAdi catuSTaya kI apekSA astitva dharma hai aura usI kAla meM para dravya caukI, Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 ] niyamasAra astItyasya bhAvaH prastitvam / zranena astitvena kAyatvena sanAthAH paJcAstikAyAH / kAladravyasyAstitvameva na kAryatvaM, kAyA iva bahupravezAbhAvAditi / ( zrAryA ) iti jina mArgAmbhodheruddhRtA pUrvasUribhiH prItyA / SaDdravyaratnamAlA kaMThAbharaNAya madhyAnAm // 51 // pena Adi kI apekSA nAstitva dharma bhI vidyamAna hai / vastu kA asti dharma jitanA mahatva rakhatA hai utanA ho mahatva nAstitva dharma bhI rakhatA hai, anyathA yaha jIva ajIva ho jAve | yaha mahAsattA mat sAmAnya rUpa hai, abhiprAya yaha hai ki sabhI astirUpa se grahaNa kara letI hai / gravAntara sattA pratyeka vastu kI alaga-alaga hai jaise hamArI, yApakI, pustaka kI siddhoM kI Adi sabakI apanI-apanI sattA pRthak pRthak hai / 1 pAMca dravya asti rUpa bhI haiM zrIra bahupradezI hone se kAyarUpa bhI haiM isaliye astikAya haiN| bhale hI pudgala kA pratribhAgI paramANu eka pradezI - apradezI hai phira bhI vaha skandha rUpa banane kI zakti rakhatA hai isalie upacAra se vaha bhI bahupradezI kaha diyA jAtA hai ataH vaha bhI astikAya hai hai, kintu upacAra se bhI bahupradezI na hone se astikAya saMjJaka hai / vaise dravyarUpa se dravya to / kAla dravya asti rUpa se prasti to kAma nahIM hai isalie pAMca dravya ho chaha haiM hI haiM / [ aba TIkAkAra zrI munirAja SaT dravya rUpI ratnoM se vibhUSita hone kA upadeza dete hue zloka kahate haiM / ] ( 51 ) zlokArtha - isaprakAra pUrvAcAryoM ne prIti pUrvaka bhavyoM ke kaMTha ke bhUSaNa ke lie SaD dravya rUpI ratnoM kI mAlA nikAlI hai / bhAvArtha - jisaprakAra samudra se ratna nikAle jAte haiM aura dhanI puruSa unakI mAlA pahana lete hai usI prakAra se bhagavAnakI vANI rUpI samudra se AcAryoM ne chaha Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [EE ajIva adhikAra saMkhajjAsaMkhejjA'tapadesA havaMti muttassa / dhammAdhammassa puraNo, jovassa asaMkhadesA hu // 35 // loyAyAse tAva, ibarassa aNaMtayaM have desA / kAlassa raNa kAyattaM, eyapadeso have jamhA / / 36 // saMkhyAtAsaMkhyAtAnaMtapradezA mavanti mUrtasya / dharmAdharmayoH punarjIvasyAsaMkhyAtapradezAH khalu // 35 // lokAkAze tadvavitarasyAnaMtA bhavanti dezAH / kAlasya na kAyatvaM ekapradezo bhavedyasmAt / / 36 / / saMkhyAta prasaMkhyAta pro anaMta pradezo / pudgaladaraba haiM usameM praraNu eka pradezI / / dravyarUpI ratna nikAle haiM aura ina ratnoMkI mAlA bhavyoM ke kaNTha kA AbharaNa banatI hai arthAt bhavya jova hI ina chaha dravyoM ke. marma ko hRdayaMgama karate haiM, abhavya nahIM karate haiN| gAthA 35-36 __ anvayArtha-[ mUrtasya ] mUrtika pudgala dravya ke [saMkhyAtAsaMkhyAtAnaMtapradezAH] saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta pradeza [ bhavaMti ] hote haiM [ dharmAdharmayoH ] dharmadravya, adharmadravya [ punaH jIvasya ] aura jIbadravya ke [ khalu asaMkhyAta pradezAH ] nizcita rUpa se asaMkhyAta pradeza haiN| [lokAkAze tadvat ] lokAkAza meM inhIM dharmAdi tInoM ke sadRza asaMkhyAtapradeza hote haiM [ itarasya anaMtA: pradezAH ] anya pralokAkAza meM ananta pradeza hote haiM [ kAlasya kAyatvaM na ] kAla dravya ke kAyapanA nahIM hai [ yasmAt ] isI hetu se [ekapradezaH bhaveta ] eka pradeza vAlA hotA hai / 1. saMkhejjAsaMkhijjA (ba) pAThAntara / Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 ] ika jIva dharma bhI kahalAte asaMkhyAta niyamasAra bhadharma ke pradeza jo 1 mApasa meM sadRza vo 2 // 35 // asaMkhya hI pradeza lokAkAza meM kheN| ye to lokAkAza meM anaMta hI raheM / / ye kAla dravya kAya nahIM prastimAtra haiN| kyoMki kahA ye eka pradezI hi dravya hai || 36 // paNa drayANAM pradezalakSaraNa saMmavaprakArakathanamivam / zuddhapudgalaparamANunA gRhItaM nabhaHsthalameva pradezaH / evaMvidhAH pudgaladravyasya pradezAH saMkhyAtA prasaMkhyAtA anantAzca / lokAkAzadharmAdhikajIvAnAmasaMkhyAtapradezA bhavanti / itarasyAlokAkAza TIkA - chahoM dravyoM ke pradeza ke lakSaNa aura saMbhava ke prakAra kA yaha kathana hai / zuddha pudgala paramANu se gRhIta zrAkAza sthala ko hI pradeza kahate haiM arthAt eka pudgala paramANu se ghirA huA AkAza pradeza jitanA hai usako ho pradeza kahate haiM / pudgala dravya meM aise pradeza saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta hote haiM / lokAkAza, dharma, adharma aura eka jIva dravya ke prasaMkhyAta pradeza hote haiM / itara- yalokAkAza ke ananta pradeza hote haiM aura kAla dravya meM eka pradeza hotA hai isI kAraNa se isameM kAyapanA nahIM hotA hai, kintu dravya to hai hI hai / vizeSArtha - kisa dravya meM kitane-kitane pradeza hote haiM isa bAta ko yahAM batAyA hai| vAstava meM yaha pradeza kalpanA kalpita nahIM hai, kintu vAstavika hI hai aisA tattvArthavArtika meM zrI akalaMka deva ne siddha kiyA hai / tadyathA - "dharmAdi dravya zratIndriya haiM, parokSa haiM ataH unameM mukhyarUpa se pradeza vidyamAna rahane para bhI svataH unakA jJAna nahIM hotA hai isalie paramANu ke mApa se unakA vyavahAra kiyA jAtA hai / mahaMta ke dvArA praNIta gaNadhara ke dvArA anusmRta tathA prApta zruta meM ina sarva dravyoM ke pradezoM kA varNana isa prakAra Atmapradeza meM anantAnanta jJAnAvaraNAdi karmoM ke pradeza Thahare haiN| 1. tattvArthayA pU. 450 grAcArya paramparA se upalabdha hai - eka-eka eka-eka karma pradeza meM Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upa prajIva adhikAra [ tot khA: pradezA bhavanti / kAlasyaikapradezo bhavati, ataH kAraNAdasya kAyatvaM na bhavati prakhyatvamastyeveti / ( upendravajrA ) padArtha ratnAbharaNaM mumukSoH kRtaM mayA kaMThavibhUSaNArtham / anena dhImAn vyavahAramArga buddhvA punarbodhati zuddhamArgam / / 52 / / " pugmaladavvaM mRttaM muttivirahiyA havaMti sesANi / cedaraNabhAvo jovo, cedaraNaguraNavajjiyA sesA ||37 // sAnanta audArika Adi zarIroM ke pradeza haiN| eka-eka zarIra pradeza meM pranantAnanta sopacayaparamANu gIle meM kI taraha gur3a dhUla lage hue haiN| isIprakAra dharmAdi dravyoM sya pradeza jAnanA caahie| zrAgama meM jIva ke pradezoM ko cala aura acala do meM batAyA hai -- sukha-duHkha kA anubhava, paryAya parivartana yA krodhAdi dazA meM jIva dezoM kI uthala puthala ko cala kahate haiM jIva ke madhya ke ATha pradeza sadA sthitala hI rahate haiM / prayogI aura siddhoM ke sabhI pradeza sadA sthita hI haiM / saMsArI ke vyAyAma Adi ke samaya ukta grATha madhya pradezoM ko chor3akara zeSa pradeza cala haiN| bAkI jIvoM ke donoM prakAra ke hote haiM / ataH jJAta hotA hai ki jIvoM ke hI pradeza haiM, kAlpanika nahIM haiM / / [ aba TIkAkAra zrI munirAja chaha dravyoM ke jJAna kI saphalatA ko batAte loka kahate haiM--] ( 52 ) zlokArtha - maiMne mumukSu jIva ke kaNTha ko bhUSita karane ke liye padArtha ratnoM kA zrAbharaNa ( hAra ) banAyA hai / isase buddhimAn loga vyavahAra mArga ko karake punaH zuddhamArga ( nizcaya mArga ) ko jAna lete haiM / 2. mo (ka) pAThAntara / Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - 102 ] niyamasAra pudgaladravyaM mUtaM mativirahitAni bhavanti zeSANi / caitanyabhAvo jIvaH caitanyaguNajitAni zeSANi // 37 // pudgala daraba mUrtika kahA rUpAdimAna haiM / aura zeSa pramUrtika kaheM varNAdi zUnya haiM / / basa jIva haiM caitanya bhAva yukta jagata meM / caitanya guNa se zUnya zeSa dravya haiM saca meM / / 37 / / ajIvadravyavyAkhyAnopasaMhAroyam / teSu mUlapadArtheSu pudgalasya mUrtatvam itaredhAmamUrtatvam / jIvasya cetanatvam, itareSAmacetanatvam / svajAtIyavijAtIyabandhanApekSayA jIvapugalayorazuddhatvam, dharmAdInAM catuNAM vizeSaguNApekSayA zuddhatvameveti / mA anvayArtha- [ pudgaladravyaM mUrta ] pudgala dravya mUrtika hai [ zeSANi ] zeSa pAMca dravya [ mUtivirahitAni ] mUrtika avasthA se rahita amUrtika haiM [ jIvaH catanyabhAvaH] jIva caitanya svabhAva vAlA hai [ zeSANi ] zeSa pAMcadravya [caMtanyaguNajitAni] caitanya guNa se vajita haiM / ____TIkA-ajIva dravya ke vyAkhyAna kA yaha upasaMhAra hai / una mUla padArtha-chahoM dravyoM meM se pudgala dravya mUrtika hai, anya zeSa pAMca dravya amatika haiN| jIva cetana guNa vAlA hai, zeSa pAMca dravya acetana guNa vAle haiN| svajAtIya aura vijAtIya bandhana kI apekSA se jIva aura pudgala meM azuddhapanA hai, zeSa dharma, adharma, AkAza aura kAla meM vizeSaguNa kI apekSA se zuddhapanA hI hai| vizeSArtha-jIva aura pudgala meM hI vibhAva guNa paryAya hotI haiM ataH ye do dravya hI azuddha hote haiM, zeSa cAra dravya kabhI bhI azuddha nahIM hote haiN| yahAM para svabhAva kI apekSA se jIva ko pramUrtika kahA hai kintu anyatra granthoM meM karmabandha kI apekSA se saMsArI jIva ko kathaMcit martika bhI kahA hai / yathA Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . ajIva adhikAra [ 103 ( mAlinI) iti lalitapadAnAmAvali ti nitya vadanasarasijAte yasya bhavyottamasya / ..- - - -.-.-..-.. "'vaNNarasapaMca gaMdhA do phAsA aTTha NicchayA jIve / No saMti amutti tado bavahArA mutti baMdhAdo / / " artha- pAMca varNa, pAMca rasa, do gaMdha aura pATha sparza nizcayanaya se ye jova ___ meM nahIM haiM isaliye jIva pratika hai aura vyavahAra naya se karma bandha hone se jIva mUrtika hai| aise hI zrI bhaTTAkalaMka deva ne bhI kahA hai prazna- 'AtmA amUnika hai ataH umakA karma pudgaloM se abhibhava nahIM ___ honA caahie| uttara-anAdi karmabandhana ke nimitta se usameM vizeSa zakti A jAtI hai| yadyapi anAdi pAriNAmika cainanyasvarUpa prAtmA ko naranArakAdi evaM matijJAnAdi paryAyeM cetana ho haiM, phira bhI vaha anAdi kANa zarIra ke kAraNa mUrtika ho rahA hai aura isIliye usa paryAya sambandhI zakti ke kAraNa mUrtika karmoM ko grahaNa karatA hai / prAtmA karmabaddha hone se kathaMcit mUrtika hai tathA apane jJAnAdi svabhAva ko na chor3ane ke kAraNa pramUttika hai| jaise madirApeyo kI smaraNa zakti naSTa ho jAtI hai vaise hI karmodaya se prAtmA ke svAbhAvika jJAnAdi guNa abhibhUta ho jAte haiM / ..."kahA bhI hai--"baMdha kI apekSA se AtmA aura karma meM ekatra hone para bhI lakSaNa kI apekSA se donoM meM bhinnatA hai ataH prAtmA ekAnta se amUttika nahIM hai / " [ ava TokAkAra zrI munirAja padravyoM meM se samayasAra kI siddhi rUpa phala ko batAte hue zloka kahate haiM--] 1. dravyasaMgraha gAthA 7. a.1| 2. tattvArthavAtika pRSTha 117 // 3. "baMdhaM paDi eyattaM lakkhaNado hodi tassa raNAgataM / tamhA amunibhAvo goyato hodi jIvarasa' // tattvArtha vA. 5. 118 // Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 43... 104 / niyamasAra sapadi samayasArastasya hRtpuNDarIke lasati nizitabuddhaH kiM punazcitrametat / / 3 / / iti sukavijanapayojamitrapaMcendriyaprasaravajitagAtramAtraparigrahazrIpadmaprabhamaladhAridevaviracitAyAM niyamasAravyAkhyAyAM tAtparya vRttau ajIvAdhikAro dvitIyaH shrutskNdhH| (53) zlokArya-isaprakAra lalita padoM ko paMkti jisa bhavyottama ke mukha kamala meM sadA zobhatI hai usa tokSNa buddhivAle puruSa ke hRdaya kamala meM zIghra hI samayasAra svarUpa zuddha prAtmA prakAzita hotA hai punaH isameM Azcarya ho kyA hai ? bhAvArtha-chaha dravyoM kA paThana-pAThana karanevAle jIva AtmA ke zuddha svabhAva ko prApta kara lete haiM isa meM kucha bhI Azcarya nahIM hai| vizeSa--dvitIya adhikAra meM grAcArya mahodaya ne gAthA 20 se 37vIM gAthA paryanta ajIva dravya kA varNana kiyA hai| isameM sabase prathama pudgala ke aNu aura skandha se do bheda kahe haiM punaH azu ke cAra bheda kiye haiM aura skandha ke chaha bheda kiye haiM tathA unheM udAharaNa dekara spaSTa samajhAyA hai / paramANu kA bahuta hI sundara varNana karate hue pudgala dravya meM bho nizcaya, vyavahAranayoM kI apekSA ghaTita ko hai| anantara saMkSepa meM dharma, adharma, AkAza dravya kA varNana karake punaH kAla dravya kA varNana vizadarUpa se kiyA hai / sthala-sthala para TIkAkAra ne nizcaya-vyavahAra nayoM kI apekSA ko kholate huye zuddhAtma tattva kI bhAvanA kI ora hI pAThakoM ko jhukAyA hai / TokAkAra ne ajIva tattva ko samajhAkara usase pRthak hone ke lie bAraMvAra preraNA dI hai| tathA jagaha 2 sAhitya sauSThava se vidvAnoM ke mana ko anuraMjita karate hue adhyAtma ke aAnanda rasa kA pAna karAyA hai| Age zuddha adhikAra meM kevala zuddha prAtma tattva kI mukhyatA se jIva dravya ko kheNge| isaprakAra se sukavijana rUpI kamaloM ke lie sUrya ke samAna paMceMdriya viSayoM ke prasAra se rahita, gAtra mAtra parigraha dhArI zrI padmaprabhamaladhArI deva ke dvArA viracita niyamasAra kI tAtparyavRtti nAmaka TIkA meM ajIvAdhikAra nAma kA dvitIya zrutaskandha samApta huaa| Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [3] zuddhabhAva adhikAra athedAnI zuddhabhAvAdhikAra ucyate / jIvAdibahittaccaM, heyamuvAdeyamappaNo appA / kammopAdhisamunbhava, guraNapajjAehi vdiritto||38|| jovAdibahistattvaM heyamupAdeyamAtmanaH prAtmA / karmopAdhisamudbhavaguNaparyAyayatiriktaH // 38 // jIvAdi tatva bAhya haiM ve heya batAye / svAtmA hI prAtmA ko upAdeya kahAye / / karmoM ko upAdhI se hue jo bhI guNa khaiN| paryAyeM bhI una sabase bhinna prAtma zuddha haiM / / 38 // aba zuddhabhAva adhikAra ko kahate haiM gAthA 38 anvayAyaM-[ jIvAdi bahistatvaM ] jIvAdi bAhyatattva [ heyaM ] chor3ane yogya haiM [ karmopAdhi samudbhavaMguNaparyAyaH ] karmoM kI upAdhi se utpanna huye guNa aura paryAyoM se [ vyatiriktaH ] rahita [ AtmA ] prAtmA [ AtmanaH upAdeyaM ] prAtmA ko upAdeya hai| May" Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : / ::. [3] zuddhabhAva adhikAra ******* -- ************ prathedAnI zuddhabhAvAdhikAra ucyate / jIvAvibAhittaccaM, heyamuvAdeyamappaNo appA / kammopAdhisamubhava, guNapajjAehi vdiritto||38|| jovAdibahistattvaM heyamupAdeyamAtmanaH prAtmA / kamrmopAdhisamudbhavaguNaparyAyayatiriktaH // 38 / / jIvAdi tasva bAhya haiM ve heya batAye / svAtmA hI prAtmA ko upAdeya kahAye / / karmoM ko upAdhI se hue jo bhI guNa kaheM / paryAyeM bhI una sabase bhinna prAtma zuddha haiM // 38 / / __ aba zuddhabhAva adhikAra ko kahate haiM gAthA 38 / anvayArya--[ jIyAdi bahistatvaM ] jIvAdi bAhyatattva [ heyaM ] chor3ane yogya haiM [ pharmopAdhi samudbhavaMguNaparyAyaiH ] karmoM kI upAdhi se utpanna huye guNa aura paryAyoM se [ vyatiriktaH ] rahita [ bhAtmA ] aAtmA [ AtmanaH upAdeyaM ] prAtmA ko upAdeya hai / Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cha zuddhabhAva pradhikAra ( mAlinI ) jayati samayasAraH sarvatatvekasAraH sakalavilayaGkaraH prAstadurbAramAraH / duritarukuThAraH zuddhabodhAvatArA sukhajalanidhipUra : klezavA rAzipAraH // 54 // [ 107 go khalu sahAvaThAraNA, go mANavamAraNabhAvaThAraNA vA / go harisabhAvaThAraNA, go jIvassAharissaThAraNA vA // 36 // darzana hI kahegA na ki kSAyika bhAva rUpa aisA yahAM abhiprAya hai tathA zuddhopayogI mahAmuniyoM kI nirvikalpa dhyAna meM pariNata AtmA hI kAraNa paramAtmA hai / [ ava TIkAkAra munirAja usa zuddhAtmA ko AzIrvAdAtmaka zabdoM se namaskAra karate hue zloka kahate haiM - ] (54) zlokArtha - jo sarva tatvoM meM eka sArabhUta hai, sakala vilaya-naSTa hone yogya bhAvoM se dUra hai, jisane dubara kAma ko naSTa kara diyA hai, jo pApa rUpa vRkSa ko kATane ke lie kuThAra svarUpa hai, zuddhajJAna kA avatAra hai, sukha samudra kA tUra hai. aura jo kleza rUpI samudra kA taTa aisA samayasAra ( zuddha grAtmA ) jayazIla ho hai rahA hai| bhAvArtha -- parama yogIjana zrapane hRdaya meM zuddha AtmA kA dhyAna karake apanI kAraNa paramAtmArUpa zrAtmA ko kArya banA lete haiM / arthAt deharUpI devAlaya meM zaktirUpa kAraNa paramAtmA virAjamAna hai vahI vyaktarUpa se kArya paramAtmA bana jAtA hai / gAthA 36 anvayArtha - [ jIvastha khalu svabhAvasthAnAni na ] jIva ke vAstava meM sva"bhAva sthAna nahIM haiM [ mAnApamAnabhAvasthAnAni vA na ] aura mAna-apamAna bhAva ke pAna bhI nahIM haiM [ harSabhAvasthAnAni na ] harSabhAva ke sthAna nahIM haiM [ vA aharSasthAni na ] aura aharSa-viSAda bhAva ke sthAna bhI nahIM haiM / E Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... 108] niyamasAra na khalu svabhAvasthAnAni na mAnApamAnabhAvasthAnAni yaa| na harSabhAvasthAnAni na jIvasyAharSasthAnAni vA // 36 // svabhAva pro vibhAva sthAna jIva ke nhiiN| nahiM mAna va apamAna bhAva jIba meM khiiN| nahiM harSa bhAva bhI kabhI hotA hai jIva ke / vaise hi na viSAda bhAva bhI ho jIva ke / / 3 / / nirvikalpatattvasvarUpAkhyAnametat / trikAlanirupAdhisvarUpasya zuddhajIvAstikAyasya na khalu vibhAvasvamAvasthAnAni / prazastAprazasta samastamohAgaDhaSAbhAvApna ca mAnApamAnahetubhUtakarmodayasthAnAni / na khala zubhapariNaterabhAvAcchubhakarma, zubhakarmAbhAvAna saMsArasukhaM, saMsArasukhasyA bhAvAnna harSasthAnAni / na cAzubhapariNaterabhAvAdazubhakarma, azubhakarmAbhAvAnna duHkhaM, duHkhAbhAvAnna cAharSasthAnAni ceti / ___-- - TIkA-yaha nirvikalpa tattva ke svarUpa kA kathana hai / tInoM kAloM meM upAdhi rahita hai svarUpa jisakA, aise zuddha jIvAstikAya ke nizcitarUpa se nibhAvarUpa svabhAva sthAna nahIM haiM, usa zuddha jIva ke prazasta aura aprazasta rUpa saMpUrNa moha-rAga tathA dveSa kA prabhAva ho jAne se mAna-apamAna meM kAraNabhUta aise karmoM ke udayarUpa sthAna nahIM haiM, vAstava meM zubha pariNati ke abhAva se zubha karma nahIM haiM, zubha karma ke abhAva se saMsAra sukha nahIM hai aura saMsAra sukha ke abhAva se jIva ke harSasthAna bhI nahIM haiM tathA azubha pariNati ke prabhAva se azubha karma nahIM haiM prazubha karma ke prabhAva se duHkha nahIM haiM aura du:kha ke abhAva se harSa se viparIta viSAda Adi sthAna nahIM haiM aisA samajhanA cAhie / vizeSArtha ---yahAM para bhI gAthA meM zrI AcArya deva ne kahA hai ki jova ke svabhAva sthAna nahIM hai| abhiprAya yaha hai ki yahAM para nirvikalpa tatva kA varNana hone se svabhAva aura vibhAva Adi sabhI vikalpa dUra kiye gaye haiM athavA saMsArI jIvoM ke jo bhAva haiM ve saMsAra avasthA meM jIva ke svabhAva kaha diye jAte haiM unakI vivakSA se bhI yahAM svabhAva zabda ko liyA jA sakatA hai jaise ki TokAkAra ne svabhAva ke pahale Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - [101 zuddhabhAva adhikAra ( zArdUlavikrIDita } protyaprotivimuktazAsvatapade niHzeSato'ntamukhanirbhedoktizarmanimitavidhibAkRtAvAtmani / caitanyAmRtapUrapUrNavapuSi prekSAvatAM gocare buddhi kina karoSi vAMchasi sukhaM tvaM saMsRtedu:kRteH / / 5 / / ko ThidibaMdhAraNA, payaDiTThANA padesaThANA vaa| jo aNubhAgaTThANA, jIvassa Na udayaThANA vA // 40 // vibhAva vizeSaNa lagAkara spaSTa kiyA hai| isa prakAra jIva dravya ke zuddha nizcayanaya kI vivakSA se karmodaya kA abhAva hone se svabhAva-vibhAva, mAna-apamAna, sukha-duHkha, harSa viSAdAdi bhAva nahIM haiM baha nivikalpa ciccatanya svarUpa mAtra ho hai / - [aba TokAkAra bhI munirAja zAzvata sukha meM ruci karane ke liye saMsAra ke duHkha se chUTane ke lie preraNA dete hue zloka kahate haiM -- ] (55) ilokArya - jisakA prIti aprIti se rahita zAzvata sthAna hai jo sarvaprakAra se antarmukha hone se bheda rahita nirvikalpa utpanna huye sukha se nirmita AkAza vimba ke prAkAra vAlA hai - yAtmika mukha se nirmita nirAkAra hai, caitanyarUpI amRta ke pravAha se pUrNa bharita hI jigakA garIra hai jo buddhimAnoM ke gocara hai aise Atma tatva meM tU buddhi kyoM nahIM karatA hai ? pratyuta duSkRta rUpa saMsAra ke sukhoM ko vAMchA karatA hai / bhAvArtha-vAstava meM mAtmA harSa vipAda se rahita avinAzI hai AtmA se utpanna hue nirAkula sukha se banI huI mUrti hote hue bhI nirAkAra hai, caitanyAmRta pravAha se labAlaba bharI huI haiM / aisI prAtmA meM to tU apanI buddhi ko nahIM lagAtA hai aura ina sabhI vizeSaNoM se viparIta pApoM ke sthAna svarUpa aise sAMsArika sukhoM ko cAhatA hai so kyA bAta hai / vAstava meM tujhe sAMsArika sukhoM ko chor3akara prAtmA meM buddhi lagAnI caahie| Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 ] niyamasAra na sthitibaMdhasthAnAni prakRtisthAnAni pradezasthAnAni vA / nAnubhAgasthAnAni jIvasya nIvayasthAnAni vA / / 40 / / isa jIva ke sthitibaMdha sthAna nahIM haiM / nizcaya se prakRti pradeza sthAna nahIM haiM anubhAga ke sthAna nahIM phala bhI nahIM haiM / nahi jIva ke udaya sthAna karma janita ye ||40|| atra prakRtisthityanubhAga pravezabandhodayasthAnanicayo jovasya na samastItyuktam / nityaniruparAgasvarUpasya niraMjana nijaparamAtmatattvasya na khalu jaghanyamadhyamotkRSTa dravya karmasthitibandhasthAnAni / jJAnAvaraNAdyaSTavidhakarmaNAM tattadyogyapudgaladravyasvAkAraH prakRtibandhaH, tasya sthAnAni na bhavanti / azuddhAntastasvakarma pudgalayoH parasparapravezAnupravezaH pradezabandhaH asya bandhasya sthAnAni vA na bhavanti / zubhAzubhakarmaNAM nirjarAsamaye sukhaduHkhaphalapradAnazaktiyukto hyanubhAgabandhaH, zrasya sthAnAnAM vA na cAvakAzaH / na ca dravyabhAvakarmodayasyAnAnAmapyavakAzo'sti iti / gAthA 40 anvayArtha - [ jIvasya ] jotra ke [ sthitibaMdhasthAnAni ] sthitibandha sthAna [ prakRtisthAnAni pradezasthAnAni vA na ] prakRti sthAna aura pradeza sthAna nahIM hai [ anubhAgasthAnAni na ] anubhAga sthAna nahIM hai [ uvayasthAnAni vA na ] aura udayasthAna bhI nahIM haiM / TIkA - prakRti, sthiti, anubhAga aura pradeza ina bandha sthAnoM kA samUha tathA udaya sthAnoM kA samUha jIva ke nahIM hai aisA yahAM para kahA hai / I nitya ho niruparAga svarUpa niraMjana nijaparamAtmatattva ke nizcita rUpa se jaghanya, madhyama aura utkRSTa rUpa dravya karma ke sthitibandha sthAna nahIM haiM / jJAnAvaraNAdi zrATha prakAra ke karmoM ke usa usa karma ke yogya pudgaladravya kA jo svAkAra apanA svabhAva hai vaha prakRtibandha hai zuddha paramAtmatatva ke ye prakRtibandha ke sthAna bhI nahIM haiM / azuddha cetanatattva aura karma pudgaloM ke pradezoM kA paraspara meM anupraveza ho Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 11 zuddhabhAva adhikAra tathA cokta' zrI amRtacandrasUrimiH ( mAlinI ) "na hi vidaSati baddhaspRSTabhAvAdayo'mI sphuTamupari taranto'pyetya yatra pratiSThAm / anubhavatu tameva dhotamAnaM samantAt jagadapagatamohobhUya samyaksvabhAvam // " mAnA pradezabandha hai, isa bandha ke sthAna bhI zuddha jova meM nahIM haiM / zubha-azubha kamoM kI nirjarA ke samaya meM sukha-duHkha phala ko pradAna karane kI zakti se yakta anubhAgabandha hotA hai, isa anubhAga ke sthAnoM kA bhI zuddha jova meM pravakAza nahIM hai aisA samajhanA / usIprakAra amRta candra sUri ne bhI kahA hai lokArtha-"ye baddha aura spaSTa bhAva grAdi spaSTa rIti se Upara tarate huye (mI jahAM para pAkara pratiSThA ko prApta nahIM hote haiN| he jagat-he jagat ke jIvoM ! moha se rahita hokara Apa saba aora prakAzamAna samyak svabhAva vAle usI AtmA kA | ho anubhava kro|" bhAvArtha-jisa zuddhanaya ke avalambana se zuddha avasthA meM Ane ke bAda maiM yA hUM yA karmoM se sparzita hUM ityAdi bhAva yadyapi vidyamAna haiM phira bhI vahAM buddhisamya nahIM hote haiM kyoMki jaba usa nirvikalpa dhyAna meM dhyAna-dhyeya kA yA paMcaparameSThI ho vikalpa nahIM hai taba ina bhAvoM ko vahAM kyA gaNanA hogI.? aisI avasthA ko bhArata jo zuddha Atma tattva hai | AcArya kahate haiM he jagat ke bhavya prANiyoM tuma moha narahita hokara usI zuddha Atma tattva kA anubhava kro| 1 [aba TIkAkAra zrI munirAja apanI saMpatti kA bhAna karAte hue tathA vipa sadRza saMsAra ke duHkhoM se chur3Ate hue do zloka kahate haiM-] 1. samayasAra kalaza 1 / Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : !! 112 ] tathA hi niyamasAra ( anuSTubh ) nityazuddhacidAnandasaMpadAmAkaraM param / vipadA midameyoccairapadaM cetaye padam // 56 // ( vasantatilakA ) sarvakarmaviSamUhasaMbhavAni yaH muktvA phalAni nijarUpavilakSaNAni / bhunA sahajacinmayamAtmatatvaM prApnoti muktimacirAviti saMzayaH kaH / / 57 / (56) zlokArtha - nitya, zuddha, cidAnandamayI saMpattiyoM kI zreSTha khAna svarUpa tathA vipattiyoM kA atyanta rUpa se yahI grapada - asthAna rUpa hai aise pada kA maiM anubhava karatA hUM / bhAvArtha -- jo apanA utkRSTa pada hai vaha cicaitanyamayI saMpattiyoM kA sthAna hai aura vipattiyoM se sarvathA dUra hai usIkA anubhava karanA cAhiye / (57) zlokArtha - jo sarva karma rUpI viSavRkSa se utpanna hue, nija zrAtmatattva se vilakSaNa phaloM ko chor3akara isa samaya sahaja cinmaya Atma tatva kA anubhava karatA hai vaha zIghra hI mukti ko prApta karatA hai / isameM kyA saMzaya hai / bhAvArtha - karma to viSavRkSa ke samAna haiM unase utpanna hue phala bhI kaDube hI hoMge isalie ina karma ke udayarUpa sukha-duHkha phaloM ko chor3akara zrAtma tattva kA anubhava karane se hI mukti milatI hai / abhiprAya yaha hai ki karma ke udaya se utpanna hue sukhaduHkha phala chor3e nahIM jA sakate haiM kintu usa samaya harSa viSAda pariNati ko na karate hue parama samatAbhAva ko dhAraNa karake una sukha-duHkhoM se apane upayoga ko haTAkara apane paramAnanda svarUpa prAtma tattva meM sthira kara lenA hI unako chor3anA hai aura tabhI karmoM kI nirjarA hokara mukti hotI hai isameM kucha bhI saMzaya nahIM hai aisA isa kalaza kA abhiprAya hai / Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 113. zuddhabhAva padhikAra jo khaiyabhAvaThANA, yo khayauvasamasahAvaThANA vA / modaiyabhAvaThANA, jo uvasamaNe' sahAvaThANA vA // 41 // na kSAyikabhAvasthAnAni na kSayopazamasvabhAvasthAnAni dhaa| maurayikabhAvasthAnAni nopazamarAvasthAmAgi vA Fil karmoM ke kSaya se kSAyika vaha bhAva bhI nhiiN| kyoMki vizuddha naya se nahi karmabandha ho / kSAyopazamika bhAva va praudayika bhAva bhii| upazama svabhAva jIva meM hote na ye kabhI / / 4 / / / caturNA vibhAvasvabhAvAnAM svarUpakathanadvAreNa paMcamabhAvasvarUpAkhyAnametat / maNo kSaye mavaH kSAyikabhASaH / karmaNAM kSayopazame bhavaH kSAyopazamikabhAvaH / karmaNA ... -- - gAthA 41 anyathArtha -| kSAyikabhAvasthAnAni na ] jIva ke kSAyikabhAva sthAna nahIM hai bhayopazamabhAvasthAnAni vA na ] kSayopazamabhAva sthAna bhI nahIM hai [ praudayikabhASamAni na ] audayikabhAva sthAna bhI nahIM hai [ vA upazamabhAvasthAnAni na ] aura khamabhAva sthAna bhI nahIM hai / / TokA-cAra bibhAva svabhAvoM ke svarUpa ke kathana dvArA yaha paMcamabhAva ke ma kA kathana hai| _ karmoM ke kSaya hone para hA bhAva kSAyikabhAva hai, karmoM ke kSayopazama ke para huA bhAva kSAyopazamika bhAva hai, karmoM ke udaya ke hone para huA bhAva praudabhAva hai, karmoM ke upazama ke hone para hugrA bhAva praupazamikabhAva hai aura saMpUrNa ko upAdhi se rahita aisA jo pariNAma meM huA bhAva vaha pAriNAmikabhAva hai / pAMcoM bhAvoM meM se prathama hI aupazamikabhAva do prakAra kA hai, kSAyikabhAva nau 1. umamago ( ka ) pAThAntara / Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114] niyamasAra muraye bhava: provayikabhAvaH / karmaNAmupazame bhavaHaupaza mikIvaH / sakalakarmopAdhivinimuktApariNAmebhavaHpAriNAmikabhAvaH / eSu paMcasu tAyapazamikabhAvo dvividhaH, kSAyikamAvazca navavidhaH, kSAyopazamikabhAvo'STAdaza bhedaH, auSayikabhAva ekaviMzatibhedaH, pAriNAmikabhASastribhedaH / athopazamikabhAvasya upazamImyaktvam upazamacAritram ca / kSAyikabhAvasya kSAyikasamyaktvaM, yathAkhyAtacAritraM, kevalajJAnaM kevaladarzanaM ca, antarAyakarmakSayasamupajanitadAnalAbhabhogopabhogavIryANi cet| kSAyopazamikabhAvasya matizru tAvadhimanaHparyayajJAnAni catvAri, kumatikuzra tavibhaMgamedAdajJAnAni trINi, cAracakSuravadhidarzanabhedAdarzanAni zroNi, kAlapharaNopadezopazamaprAyogyatAbhedAllabdhayaH paMca, vedakasamyaktvaM, vedakacAritraM, saMyamAsaMyamaparigatizceti / praudayikabhAvasya nArakatiryaDa manuSya devabhedAda gatayazcatasraH, krodhamAnamAyAlobhabhedAt kapAyAzcatvAraH, strIpunapusakabhedAlligAni zrINi, sAmAnyasaMgrahanayApekSaSA mithyAdarzanamekam, ajJAnaM caikam, - . . . - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - prakAra kA hai, kSAyopAmikabhAva aThAraha bheda vAlA hai, audayikabhAva ke 21 bheda haiM aura pAriNAmika bhAva ke tIna bheda hai| aupazamika bhAva ke. upazama samyaktva aura upazama cAritra ye do prakAra haiM / kSAyikabhAva ke kSAyika samyaktva, yathAkhyAta cAritra, kevalajJAna aura kevaladarzana ye cAra tathA antarAya ke kSaya se utpanna hone vAle dAna, lAbha, bhoga, upabhoga aura bIrya ye pAMca aise nada bheda haiN| kSAyopazamikabhAva ke mati, zruta, avadhi aura manaHparyaya ve cAra jJAna, kumati, kuzrata aura vibhaMga ke bheda se tIna ajJAna, cakSudarzana, pracakSudarzana aura avadhidarzana ke bheda se tIna darzana, kAlalabdhi, karaNalabdhi, upadezalabdhi, upazamalabdhi aura prAyogyatAlabdhi ke bheda se pAMcalabdhi, vedaka samyaktva, vedaka cAritra aura saMyamAsaMyama pariNati ye tIna, aise sava milAkara aThAraha bheda ho gaye haiM / audayikabhAva ke nAraka, niyaMca, manuSya aura deva ye cAra gani, krodha, mAna, mAyA aura lobha ke bheda se kaSAya cAra, stro, puruSa aura napusaka ke bheda se liMga tona, sAmAnya saMgrahanaya ko apekSA se mithyAdarzana eka, ajJAna eka, asaMyama eka, prasiddhatva eka, zukla, padma, pota, kApota, nIla, kRSNa ke bheda se lezyA chaha, aise saba milakara Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhabhAva adhikAra [ 115 masaMyamatA caMkA, asiddhatvaM caikas, bhuklapapItakApotanolakRSNabhedAmlezyAH SaT ca yanti / pAriNAmikasya jIvatvapAriNAmikA, bhavyatvapAriNAmikaH, abhavyaravapArizAmikaH iti tribhedAH / ayAyaM jIvatvapAripAmikabhAvo bhavyAmavyAnAM sadazaH, bhanyasAriNAmikabhAvo bhavyAnAmeva bhavati, prabhavyatvAriNAmikamAvo'bhavyAnAmeva madati / iti pNcbhaavprpNcH| -- .. . .. ... ... ... - - -- -- - -- ikkIsa bheda hote haiM / pAriNAmika bhAva ke jIvatva pAriNAmika, bhavyatva pAriNAmika mora abhavyatva pAriNAmika aise tIna bheda haiM / ___ yaha jIvatva nAma kA pAriNAmika bhAva bhavya aura abhavya sabhI jIvoM meM samAna hai, bhavyatva nAma kA pAriNAmika bhAva bhavyajIvoM meM hI hotA hai aura abhavyatva nAmaka pAriNAmikabhAva abhavyoM meM ho hotA hai / isaprakAra se pAMcoM bhAvoM | kA vistAra huaa| ina pAMcoM bhAvoM meM se kSAyikabhAva kAryasamayasAra svarUpa hai, vaha tInoM lokoM 1 meM prakSobha-halacala ke lie kAraNabhUta jo tIrthakara prakRti usake dvArA ajita jo sakala vimala kevalajJAna usase sanAtha bhagavAn tIrthaMkara deva athavA siddha bhagavAn ke hotA hai| audAyika, praupazamika aura kSAyopazamika bhAva saMsArI jovoM meM hI hote haiM, mukta jIvoM meM nahIM hote haiM / ! pUrvokta cAroM bhAva aAvaraNa sahita hone se mukti ke kAraNa nahIM haiM | tonoM kAloM meM upAdhi se rahita hai svarUpa jisakA aise niraMjana-nirdoSa, nijaparama paMcama / mAva-pAriNAmika bhAva kI bhAvanA se mumukSujana paMcamagati ko jAte haiM, jAveMge aura vizeSArtha- yahAM para pAMcoM bhAvoM meM jo kSAyopazamika bhAva hai usameM zrI TIkAkAra ne kAlalabdhi, karaNalabdhi, upadezalabdhi, upazamalabdhi aura prAyogyalabdhi hai aise pAMca bheda kiye haiM kintu sarvatra kSAyopazamika bhAvoM meM dAnAdi 5 kSayopazama sabdhiyAM lI gaI haiN| jaise-'zrI vIrasenAcArya ne kahA hai "laddhI paMcavihA dANAdi 1. dhavala pu0 5 pR. 162 / Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 1 niyamasAra paMcAnA bhAvAnAM madhye kSAyikabhAvaH kAryasamayasArasvarUpaH sa trailokyaprakSobhahetubhUtatIrthakaratvopAjitasakalavimalakevalAvabodhasanAthatIrthanAthasya bhagavataH siddhasya vA bhavati / praudayikopazAmikakSAyopamikabhAvAH saMsAriNAmeva bhavanti, na muktAnAm / - ---- ------- - bheeNa" / 'zrI nemicandra siddhAntAcArya ne kahA hai- "khagrovasamiya bhAvo cauNANa tidasaNa ti aNNA / dANAdi paMca bedaga sarAgacArila desajamaM / / 817 // " kSAyopazarmika bhAva se cAra jJAna, tona darzana, tIna ajJAna, dAnAdi pAMca labdhi, vedaka samyatva, sarAga cAritra aura dezasaMyama ye 18 bheda haiN| zrI akalaMka dena ne kahA hai ki"labdhayaH paMca kSAyopazamikyaH dAnalabdhiAbhalabdhi galabdhirUpabhogalabdhirvIryalabdhizceti" arthAta kSAyopazamika labdhi ke pAMca bheda haiM-dAna labdhi, lAbha labdhi, bhoga labdhi, upabhoga labdhi aura vIryalabdhi / aisI hI ye labdhiyAM mithyAtva guNasthAna meM tathA ekendriya prAdi jotroM meM bhI mAnI gaI haiN| gommaTasAra jIvakAMDa meM samyaktva ke lie pAMca labdhi kahI gaI haiM "khaya upasamiya visohI desaNapAugakaraNa laddhI ya / cattAri visAmaNNA karaNaM puNa hodi sammatte / / 651 / / " gAthArtha-kSAyopamika, vizuddhi, dezanA, prAyogya aura karaNa ye pAMca labdhiyAM haiN| inameM se pahale kI cAra to sAmAnya haiM, ye bhavya--abhavya donoM ke saMbhava haiM, kintu karaNalabdhi vizeSa hai yaha bhavya ke ho hA karatI hai aura isake hone para samyaktva yA cAritra niyama se hotA hai / yahAM dIkA meM uparyukta labdhi meM vizuddhi kA nAma nahIM hai kintu kAlalabdhi kA nAma hai / TokAkAra ne kisa apekSA se ina labdhiyoM ko liyA hai isakA nirNaya kevalI-zrutakebalI ke pAdamUla meM hI ho sakatA hai / mAge eka paMkti hai ki "pUrvoktabhAvacatuSTayamAvaraNasaMyuktatvAt na muktikAraNaM" isameM kSAyikabhAva ko bhI prAvaraNa saMyukta hone se mukti kA kAraNa nahIM kahA hai kintu 1. gommaTasAra krmkaaNdd| 2. tattvArya vA. pR0 107 / Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhabhAva adhikAra [ 115 tabhAvacatuSTaya mAvaraNasaMyuktatvAta na muktikAraNam / trikAlanirupAghisvarUpaniraManiaparamapaMcamamAvabhAvanayA paMcamargAta mumukSavo yAnti yAsyanti gatAzceti / vaha zAyikabhAva AvaraNoM ke kSaya se pragaTa hotA hai aura mukti meM bhI vidyamAna hai vahAM kevala pAriNAmika zuddha svabhAvakI vivakSA hone ke kAraNa ise karmopAdhi ke nAva hone se praupapAdhika rUpa hI mAna liyA hai aisI vivakSA jJAna hotI hai kyoMki sagAthA 41 meM svayaM hI zrI bhagavAna kundakundadeva ne "go khaiyabhAvaThANA" vAkya diyA huA hai| 'kahIM para isase viparIta bhI kahA hai jaise "mokSa kurvati mizraupazamika kSAyikAbhidhAH / baMdhamaudayiko bhAvo niSkriyaH pAriNAmika: / / " / artha-vAyopazAmaka, aupazamika aura kSAyikabhAva mokSa ko karane vAle haiM, codayika bhAva baMdha ko karane vAlA hai aura pAriNAmika bhAva niSkriya hai / arthAt lIkAkAra zrI jayasenAcArya kahate haiM ki "nirvikalpa zuddhAtma paricchiti" lakSaNa sItarAga cAritra se avinAbhUta prabhedanaya se vahIM zuddhAtma zabda se vAdhya kSAyopazamika ke bhAva zru tajAna mokSa kA kAraNa hotA hai kintu zuddha pAriNAmika bhAva zuddha bhAvanA ra avasthA meM dhyeya rUpa hai, dhyAna rUpa nahIM hai ityAdi / paMcAstikAya meM kahA hai-- "udayeNa upasameNa ya khayeNa duhiM missadehiM pariNAme / juttA te jIvaguNA bahusu ya atthesu vitthiNNA / / 56 / / " artha- udaya se, upazama se, kSaya se aura donoM ke mizrita-kSayopazama se ka tathA pariNAma se yukta aise ye jIva ke guNa haiM aura unheM aneka prakAra se vistRta vita kiyA gayA hai / / uparyukta gAthA ko TIkA meM zrI amRtacandra deva ne kahA hai- "tatropAdhicatutvanibaMdhanAzcatvAra: svabhAvanibaMdhana ekaH" / ina pAMca guNoM meM upAdhi kI cAra SEACH 1. samayasAra gAthA 414, TIkA jayasenAcAryakRta pR0 506 / Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 115 ] niyamasAra ! 11 ( bhAryA ) zracitapaMcamagataye paMcamamAvaM smaranti vidvAnsaH | saMcitapaMcAcArA: kicanabhAvaprapaMcaparihINAH ||56 || prakAra kI dazA jinakA kAraNa hai aise cAra bhAva haiM aura svabhAva jisakA kAraNa hai| aisA eka hai / isI gAthA kI dvitIya tAtparyavRtti nAmaka TIkA meM zrI jayasenAcArya ne kahA hai ki- "zrayika, aupazamika aura kSAyika ye tIna bhAva karmajanita haiM, kSAyikabhAva kevalajJAnAdirUpa hai yadyapi yaha vAstavika dRSTi se zuddha buddha eka jIva kA svabhAva hai| tathApi karmakSaya se utpanna hone kI apekSA upacAra se karmajanita hI hai| zuddha pAriraNAmika bhAva punaH sAkSAt karmoM se nirapekSa hI hai / yahAM vyAkhyAna meM mizrAdi tIna mokSa ke kAraNa haiM, mohodaya se sahita zradayika bhAva baMdha kA kAraNa hai aura zuddha pAriNAmika bhAva baMdha mokSa kA kAraNa hai / isake bAda "tathA coktaM" kahakara yaha zloka diyA hai jisako ki samayasAra kI TIkA meM uddhRta kiyA hai / isa kathana se paraspara virodha Adi nahIM samajhanA cAhiye kyoMki apekSAkRta kathana hai | yahAM para granthakAra kA abhiprAya jIva ke svabhAva mAtra kathana karane kA hI hai / ataeva kSAyikabhAva ko bhI vivakSita nahIM kiyA hai ataH isameM bAdhA nahIM hai / [ aba TIkAkAra munirAja paMcamabhAva ke mahatva ko batalAte hue zloka kahate haiM- ] (58) zlokArtha -- pAMca AcAroM se sahita aura kicanabhAva-parigraha bhAva ke prapaMca se rahita vidvAn sAdhu pUjya paMcamagati ko prApta karane ke lie paMcama pAriNAmika bhAva kA smaraNa karate haiM / bhAvArtha- jinhoMne parigraha kA tyAga nahIM kiyA hai, gRhastha haiM, ve isakA zraddhAna to kara sakate haiM lekina paMcama bhAva kA Azraya lekara nirvikalpa dhyAna nahIM kara sakate haiM aisA samajhanA cAhie / Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 zuddhabhAva adhikAra ( mAlinI ) sukRtamapi samasta moginAM bhogamUlaM tyajatu paramatatvAbhyAsa niSNAtacitaH / ubhayasamayasAraM sAratattvasvarUpaM bhajatu bhavadimuktyai ko'tra doSo munIzaH / / 56 / / (56) zlokArtha - paramatattva ke abhyAsa meM niSNAta citta vAle munIza, yogIjanoM ke bhogoM ke mUla aise saMpUrNa puNya ko bhI chor3eM aura bhava se mukta hone ke liye sAra tattva svarUpa ubhaya prakAra ke samayasAra kA Azraya leveM isameM kyA doSa hai ? [ tre bhAvArtha - nija zrAtma tatva ke abhyAsa meM kuzala sAdhuoM ko upadeza diyA sevA hai ki Apa samasta puNya ko bhI chor3o aura kAraNa samayasAra rUpa zuddhopayoga ko Apa karake kArya samayasAra rUpa zuddhopayoga ko prApta karake kArya samayasAra rUpa zuddha paramAtmA ko prApta kro| tumhAre liye isameM koI doSa nahIM hai kintu jo abhI parUpa kriyA se nivRtta nahIM hue haiM unake lie puNya kriyA ke chor3ane kA upadeza nahIM hai| " vizeSArtha - ubhaya samayasAra kA abhiprAya hai kAraNa aura kArya samayasAra / likA svarUpa samayasAra grantha meM bahuta hI spaSTa rUpa se kahA hai / tathAhi - "" anaMta sAdi catuSTaya lakSaNa kAryasamayasAra kA utpAdaka hone se nirvikalpa samAdhi pariNAma pariNata kAraNa samayasAra lakSaNa rUpa bhedajJAna se jJAnamaya ho hotA hai / " "" kevalajJAnAdi vyaktirUpa kAryasamayasAra kA sAdhaka nirvikalpa samAdhijo kAraNa samayasAra hai / ' ..... ""bheda ratnatrayAtmaka vyavahAra mokSamArge saMjJaka jo vyavahAra kAraNa samayasAra usase sAdhya jo nizcaya kAraNa samayasAra hai jo ki vizuddhajJAna darzana svabhAva 1. samayasAra gAthA 127, TIkA pRSTha 184 / 2. gAthA 355, TIkA pRSTha 436 / 1. gAthA 373 se 382 taka kI TIkA ke antargata pRSTha 456 / Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19." 120 ] . .. niyamasAra caugaibhavasaMbhamaraNaM, jAijarAmaraNarogasogA' ya / kulajoriNajIvamaggaNaThANA jovassa go saMti // 42 // caturgatibhavasaMbhramaNaM jAtijarAmaraNarogazokAzca / kula yonijIvamArgaNasthAnAni jIvasya no santi / / 42 // - -- --- zuddhAtma tattva ke samyaka zraddhAna jJAna aura atucaraNa rUpa abheda ratnatrayAtmaka nirvikalpa samAdhirUpa hai aura anantakevalajJAnAdi catuSTaya kI vyaktirUpa aise kAryasamayasAra kA utpAdaka hai| isa vyavahAra kAraNa samayasAra aura nizcaya kAraNa samagrasAra ke binA yaha ajJAnI jIva roSa aura toSa karatA hai|" aise hI jayasenAcArya ne sthala-sthala para kaMvalajJAnarUpa vyakta avasthA ko kAryasamayasAra kahA hai aura usake lie kAraNa svarUpa aise nizcaya ratnatraya ko kAraNa samayasAra kahA hai / tathA yahAM para to jayasenAcArya ne usa nizcaya ke lie kAraNa svarUpa aise vyavahAra ratnatraya ko bhI vyavahAra kAraNa samayasAra saMjJA dI hai| prastu, yahAM para niyamasAra kI TokA meM TIkAkAra ne bhI kAraNa samayasAra aura kAryasamayasAra rUpa aise sArabhUta tattva ke svarUpa kA Azraya lene kA Adeza diyA hai| isakA aisA bhI abhiprAya samajhanA cAhiye ki pahale bhedaratnatraya hotA hai, anantara hI abheda ratnatraya pragaTa hotA hai / bhedaratnatraya ke binA abheda ratnatraya ho nahIM sakatA hai, phira bhI usako prApta karane ke bAda prAge zuddhopayoga rUpa abheda meM pahuMca kara zuddhAtma ko pragaTa karanA hai| - gAthA 42 ___ anvayArtha-[ caturgatibhavasaMbhramaNaM ] cAra gatiyoM ke 'bhavoM kA paribhramaNa [ jAtijarAmaraNarogazokAzca ] janma, jarA, maraNa, roga, zoka, [ kulayoni jIbamArgaNasthAnAni ca ] kula yoni, jIvasthAna aura mArgaNAsthAna [ jIvasya no saMti ] jova ke nahIM hote haiM / 1. royasokA ( ka ) pAThAntara / Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . .. Here zuddhamAva adhikAra [ 121 cAroM gati ke bhava meM jo ho rahA bhramaraNa / ye roga zoka vRddhAvasthA janama maraNa // kula yoni jIva ke sthAna mAgaNAe~ bhii| nahi zuddhanaya se hoveM ye jIva meM kabhI / / 42 / - iha hi zuddhanizcayanayena zuddhajIvasya samastasaMsAravikArasamudayo na samastI sa / dravyabhAvakamasvIkArAbhAvAccatasRNAM nArakatiryaGa manuSyadevatvalakSaNAno gatInAM dhamaNaM na bhavati / nityazuddhacidAnandarUpasya kAraNaparamAtmasvarUpasya dravyabhASakarmaupayomyavibhAvapariNaterabhAvAnna jAtijarAmaraNarogazokAzca / caturgatijovAnAM kulalivikalpa iha nAsti ityucyate / tadyathA-pRthyokAyikajIvAnAM dvAviMzatilakSakoTimAni, apkAyikajIvAnAM saptalakSaphoTikulAni, tejaskAyiphajIvAnAM pilakSakoTimAni, ghAyukAyikajIvAnAM saptalakSakoTikulAni, vanaspatikAyikajIvAnAm aSTocaralihilakSakoTikulAni, dvIndriyajIvAnAM saptalakSakoTikulAni. zrIndriyajIvAnAm praSTa koTikulAni, caturindriyajIvAnAM navalakSakoTikulAni, paMcendriyeSu jalacarANAM sArddhatalakoTikulAni, pAkAzacarajIvAnAM dvAdazalakSakoTikulAni, catuSpadajIvAnAM simakoTikulAni, sarIsRpANAM navalakSakoTikulAni, nArakANAM paMcaviMzatilasakoTi TokA-zuddhanizcayanaya se zuddhajIva ke samasta saMsAra ke vikAroM kA samUha hai aisA yahAM para kahA hai / / dravyakarma tathA bhAvakarma ke svIkAra karane kA abhAva hone se nAraka, tiryaca, pada aura devatva lakSaNavAlI cAra prakAra kI gatiyoM kA paribhramaNa nahIM hotA hai| sa, zuddha cidAnandamaya kAraNa paramAtmA svarUpa jIva ke dravyakarma, bhAtra karma ke grahaNa vibhAva pariNati kA abhAva hone se janma, jarA, maraNa, roga aura zoka nahIM hai / pati vAle jIvoM ke kula yoni ke bheda nahIM haiM aisA yahAM para kahA gayA hai / kA spaSTIkaraNa pRthvIkAyika jIvoM ke 22 lAkha karor3a kula haiM, jalakAyika jIvoM ke 7 lAkha kula haiM, banaspatikAyika jIvoM ke 28 lAkha karor3a kula haiM, dvIndriya jIvoM ke Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122] niyamasAra kulAni, manuSyANAM dvAdazalatakoTikulAni, devAnAM SaDviMzatilakSakoTikulAni / sarvANi sArddha saptana vasyagrazatakoTilamANi 197500000000000 / pRthvIkAyikajIvAnAM saptalakSayonimukhAni, apkAyikajIvAnAM saptalakSayonimukhAni, tejaskAyikajIvAnAM saptalakSayonimukhAni, vAyukAyikajIvAnAM saptalakSayonimukhAni, niyanigodijIvAnAM saptalakSayonimukhAni, catugaMtinigodijIvAnAM saptalakSayonimukhAni, vanaspatikAyikajIvAnAM dazalakSayonimukhAni, dvaundriyajIvAnAM dvilakSayonimukhAni, vIndriyajIvAnAM dvilakSayonimukhAni, caturindriyajIvAnAM dvilakSayonimukhAni, devAnAM caturlakSayonimukhAni, nArakANAM catulakSayonimukhAni, tiryagjIvAnAM caturlakSayonimukhAni, manuSyANAM caturdazalakSayonimukhAni / 7 lAkha karor3a kula haiM, trIndriya jIvoM ke 8 lAkha karor3a kula haiM, caturindriya jIvoM ke 6 lAkha karor3a kula haiM, paMcendriya jIvoM meM jalacara jIvoM ke 12|| lAkha karor3a kula haiM, nabhacara jIvoM ke 12 lAkha karor3a kula hai, catuSpada-thalacara jIvoM ke 10 lAkha karor3a kula haiM, sarIsA-sAdika peTa se calane vAle jIvoM ke 6 lAkha karor3a kuna haiM. nArako jIvoM ke 25 lAkha karor3a kula haiM, manuSyoM ke 12 lAkha karor3a kula haiM aura devoM ke 26 lAkha karor3a kala haiN| sabhI milAkara eka sau sAr3he sattAnave lAkha karor3a ( 1975000,000,000,00) kula hote haiM / pRthvIkAyika jovoM ke 7 lAkha yonimakha haiM, jalakAyika jIvoM ke 7 lAkha yonimukha haiM, agnikAyika jIvoM ke 7 lAkha yonimukha haiM, vAyukAyika jIvoM ke 7 lAkha yonimukha haiM, nityanigodI jIvoM ke 7 lAkha yonimukha haiM, caturgati nigoda ke 7 lAkha yonimukha haiM, banaspatikAyika jIvoM ke dasa lAkha yonimukha haiM, dvIndriya jIvoM ke do lAgya yonimukha haiM, zrIndriya jovoM ke do lAkha yonimukha haiM, caturindriya jIvoM ke do lAkha yonimukha haiM, devoM ke cAra lAkha yonimukha haiM, nArakiyoM ke cAra lAkha yonimukha haiM, tithaMca jIvoM ke cAra lAkha yonimukha haiM maura manuSyoM ke caudaha lAkha yonimukha haiN| ( kula milAkara 8400000 yoniyAM haiN| ) bAdara ekendriya aura sUkSma ekendriya aise ekendriya ke do bheda, saMjJI aura asaMjJo apekSA paMceMdriya ke do bheda, dvIndriya, zrIndriya aura caturindriya ye tIna bheda aise Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhabhAva adhikAra [ 123 sthUlasUkSmakendriyasaMzya saMjJipaMcendriyadvIndriyatrIndriyacaturindriyaparyAptAparyAptakasamAtha caturdazajIvasthAnAni / gondriyakAyayogavedakaSAyajJAnasaMyama darzanalezyA madhyasatyavazvasaMzyAhAra vikalpalakSaNAni mArgaNAsthAnAni / etAni sarvANi ca tasya bhagavataH saramAtmanaH zuddha nizcayanayabalena na santoti bhagavatAM sUtrakRtAmabhiprAyaH / tathA coktaM zrIbhavamRtacaMdrasUribhiH- ( mAlinI ) " sakalamapi vihAyAhnAya cicchaktirikta sphuTataramavagAhya svaM ca cicchaktimAtram / hamamupari caraM cAruvizvasya sAkSAt kalayatu paramAtmAtmAnamAtmanyanaMtam // " bAtoM ke paryApta aparyAptaka bheda hone se jIvasthAna ( jIvasamAsa ) ke caudaha bheda hote haiM / gati, indriya, kAya, yoga veda, kaSAya, jJAna, saMyama, darzana, lezyA, bhavyatva, samyaktva, saMjJitva aura prahAra ina bheda svarUpa caudaha mArgaNA sthAna hote haiM / -- ye sabhI una bhagavAn paramAtmA ke zuddha nizcayanaya ke bala se nahIM haiM aisA bhagavAn sUtrakAra zrI kundakundadeva kA abhiprAya hai / usIprakAra zrI amRtacandrasUri se bhI kahA hailokArtha- " caitanyazakti se atirikta sampUrNa bhAvoM ko bhI zIghra hI chor3akara aura caitanya zakti mAtra apanI AtmA ko spaSTatayA zravagAhana karake AtmA sAkSAt vizva ke Upara sphurAyamAna hote hue parama utkRSTa anantarUpa AtmA ko apanI AtmA meM anubhava karo / " 91 - bhAvArtha - yaha AtmA vizva ke agrima bhAga meM lokAtizAyI mAhAtmya se kurAsAna hai athavA jo thAtmA lokAloka kA paricchedaka hai kyoMki cAradhAtu 1. samayasAra kalaza, 35 / I Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 ] tathA hi niyamasAra ( anuSTubh ) "cicchaktivyApta sarvasvasAro jIva iyAnayam / alo'tividhAH sarve bhAvAH paudgalikA prabho // " ( mAlinI ) anavarata makhaNDajJAna sadbhAvanAtmA vrajati na ca vikalpa saMsRterghorarUpas / atulamanaghamAtmA nirvikarUpaH samAdhiH parapariNatidUraM yAti cinmAtrameSaH // 60 // v jJAnArthavAcaka hai aimI jJAnazakti mAtra AtmA kI apanI grAtmA meM hI anubhava karanA cAhiye | zlokArtha - " yaha jIva citzakti jJAna ke avibhAgI praticchedoM se vyApta sarvasva sArabhUta itanA mAtra hI hai, isase atirikta sabhI bhAva paudgalika haiM- - jJAna zUnya haiM / " arthAt caitanya se atirikta sabhI zarIra Adi padArtha paudgalika hI haiM aisA abhiprAya hai | [ aba TIkAkAra zrI munirAja nirvikalpa samAdhi ko mahimA batalAte hue aura zrI vIra prabhu ke guNoM kA smaraNa karate hue do zloka kahate haiM / ] (60) zlokArthaM - satata rUpa se akhaNDa jJAna kI sadbhAvanA rUpa AtmA saMsAra ke ghora duHkha rUpa vikalpa ko prApta nahIM hotA hai, kintu nirvikalpa samAdhi svarUpa yaha grAtmA atula, nirdoSa para pariNati se dUra cinmAtra ko prApta kara letA hai / bhAvArtha- zuddhanizcayanaya kA avalambana lekara yaha AtmA apane ko akhaNDa jJAna svarUpa bhAvita karate hue saMsAra ke duHkharUpa janma, maraNa, kula, yoni zrAdi 1. samayasAra kalaza, 36 / Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhabhAva adhikAra [ 125 ( sragdharA) itthaM buddhvopavezaM jananamRtiharaM yaM jarAmAzahetu bhaktipravAmarendra prkttmukuttsdrtnmaalaarcitaaNghr|| vorAtIrthAdhinAthAdduritamalakuladhvAMtavidhvaMsadakSaM ete saMto bhavAbdheraparasaTamamI yAMti saccholapotA: // 61 / / giddaDo gidda ho, riNammamo,' riNakalo hiraalNbo| NIrAgo Nihoso, riNammUDho riNabbhayo appA // 43 // nirdaNDaH niIndraH nirmamaH ni:kalaH nirAlaMbaH / norAgaH nirdoSaH nirmUDhaH nirbhayaH prAtmA / / 43 / / vikalpoM ko nahIM karatA hai punaH nirvikalpa samAdhi meM sthita hokara nirdoSa cinmAtra gadAna AtmA ko prApta kara letA hai / (61) zlokArtha-bhakti se namaskAra karate hue surendra ke mukuToM kI utkRSTa sAnoM kI mAlAnoM dvArA jinake caraNa yugala acita haiM aise tIrtha ke adhinAyaka bhagavAna bahAvAra se janma, jarA maraNa ke nAzaka upadeza ko prApta kara samyakacAritra rUpI naukA bhara baiThe hue ye saMta puruSa saMsAra samudra ke dUsare taTa ko prApta kara lete haiN| / bhAvArtha-jo bhavya jIva bhagavAna mahAvIra ke nizcaya vyavahArarUpa ubhaya vAtmaka upadeza ko prAptakara samyakacAritra ko dhAraNa kara lete haiM ve saMsAra samudra se ra ho jAte haiM, yahAM abhiprAya hai / gAthA 43 anvayArtha - [ AtmA ] AtmA [ nirdaNDaH ] daNDarahita-mana, vacana, kAya kI pravRtti se rahita [ niIndraH ] dvandva rahita [ nirmamaH ] mamatA rahita [ niH kalaH ] aura rahita [ nirAlambaH] pAlambana rahita [ norAgaH ] rAga rahita [ nirdoSaH ] va rahita [ nimUhaH ] mUr3hatA rahita aura [ nirbhayaH ] bhaya rahita hai / 1. Nimmammo (ka) pAThAnsara / Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nALL ...- 126 ] niyamasAra yaha prAtmA nidaNDa hai nidva hai nimama / hai parase nirAlaMba pro niSkala hai vigatatana / / nIrAma hai nidoSa hai nirmUr3ha bhI nirbhaya / vyavahAra naya se sacamuca dikhatA upAdhimaya / / 43 / / iha hi zuddhAtmanaH samastavibhAvAbhAvatvamuktam / manodaNDo vacanadaNDaH kAyadaNDazcetyeteSAM yogyadravyabhAvakarmaNAmabhAvAgnirdaNDaH / nizcayena paramapadArthavyatiriktasamastapadArthasArthAmAvAgnidvandvaH / prazastAprazastasamastamoharAgadvaSAbhAvAnnirmamaH / nizcayenaudArikavaikriyikAhArakartajasakArmaNAbhidhAnapaMcazarIraprapaMcAbhAvAnni:kalaH / nizcayena paramAtmanaH paradravyaniravalambatvAnirAlaMbaH / mithyAtvavedarAgadoSahAsyaratyaratizokamayaja gupsAkrodhamAnamAyAlobhAbhidhAnAmyantara caturdazaparigrahAbhAvAnIrAgaH / nizcayena nikhiladurita malakalaMkapaMkaniriNatasamarthasahajaparamavItarAgasukhasamadramadhyAnamagnasphuTitasahajAvasthAtmasahajajJAnagAtrapavitratvAnirdoSaH / sahajanizcayanayabalena sahajajJAna - -. -- TokA--nizcita rUpa se zuddhAtmA ke sampUrNa vibhAvoM kA prabhAva hai yahAM para aisA kathana hai| manadaNDa, vacanadaNDa aura kAyadaNDa inake yogya dravyakarma aura bhAvakarma ke abhAva se prAtmA nirdaNDa hai / nizcayanaba se parama padArtha se vyatirikta sampUrNa padArtha samUha ke prabhAva se prAtmA nidva hai-dvata rahita hai| prazasta aura aprazasta samasta moha, rAga-dveSa kA abhAva hone se yaha prAtmA nirmama hai| nizcayanaya se yaha audArika, vaikriya ka, prAhAraka, taMjasa aura kArmaNa ina pAMca zarIra ke prapaMca ke prabhAva se zarora rahita niSkala hai 1 nizcayanaya se isa paramAtmA ke paradravya kA avalambana na hone se nirAlamba hai / mithyAtva, veda, rAga, dveSa, hAsya, rati, parati, zoka, bhaya, jugupsA, krodha, mAna, mAyA, lobha ina nAmavAle caudaha prakAra abhyantara parigraha kA abhAva hone se rAgarahita norAga hai / nizcayanaya se samasta durita mala kalaMkapaMka ko dhone meM samartha aisI jo sahaja parama vItarAga sukha samudra ke madhya meM DUbe hue aura pragaTa huyA sahaja avasthArUpa jo sahajajJAna.zarora usa jJAna zarIra se pavitra hone se jo AtmA nidoSa hai, sahaja nizcayanaya ke bala se sahajajJAna, sahajadarzana, sahajacAritra aura Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - " zuddhabhAva adhikAra [ 127 varzanasahajacAritrasahajaparamavItarAgasukhAdyanekaparamadharmAdhAranijaparamatattvaparicchedapAsamatvAnimUhaH, athavA sAnidhanAmUrtAtIndriyasvabhAvazuddhasadbhUtavyavahAranayabalena kAmatrilokavatisthAvarajaMgamAtmakanikhiladravyaguNaparyAyakasamayaparicchitisamarthasakalavimalakevalajJAnAvasthatvAni Dhazca / nikhiladuritayoravarivAhinIduHpravezanijazuddhAntasaravamahAdurganilayatvAnnirbhayaH / ayamAtmA hyu pAdeyaH iti / syA coktamamRtAzIto ( mAlinI) 'svaranikaravisargavyaMjanAdhakSararyada rahitamahitahonaM zAzvataM muktasaMkhtham / prarasatimirarUpasparzagaMdhAmbuvAyukSitipavanasakhANusthUladikcakravAlam / / " haja parama vItarAga sukha Adi aneka parama dharmoM kA AdhArabhUta aimA jo nija paramatitva hai usako jAnane meM mamartha hone se jo nirmUDa hai, athavA sAdi sAnta amUrta atIndriya svabhAva bAle pRddha gadabhUta vyavahAra naya ke bala se tInoM kAla aura nonoM khIka meM rahane vAle sthAvara -jaMgamarUpa sampUrga dravya guNa aura unakI paryAyoM ko eka samaya meM jAnane meM samartha aisA jo sakala bimala kevalajJAna hai usa kevalajJAnarUpa se avasthita hone se yaha prAnmA nirmUr3ha hai| sampUrNa pApa rUpI vIra bairI kI senA ke saba duHpraveza-jisameM praveza karanA duSkara hai aisA jo nijazuddhacaitanyatattvarUpa mahAbhAI vahI prAvAsa sthAna hone se yaha grAtmA nirbhaya hai / nizcita rUpa se yaha (aisI) mA ho upAdeya hai| usI prakAra amRtAzIni grantha meM bhI kahA hai-- lokArtha - "jo svara samUha se visarga aura vyaMjanAdi akSaroM se rahita hai, hita se hona-rahita hai, zAzvata hai, saMkhyA se rahita hai, rasa rahita hai, timira rahita sa, sparza, gaMdha se rahita hai, jala-vAyu agni aura pRthvo se rahita hai, aNu aura je se rahita hai, tathA dizAnoM ke samUha se bho rahita hai aisA yaha Atma tattva hai|" Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12] niyamasAra tathA hi--- ( mAlinI) duradhavanakuThAraH prAptaduSkarmapAraH parapariNatidUraH prAstarAgASipUraH / hataviSivikAraH satyazAbdhinIraH sapadi samayasAra: pAtu mAmastamAraH // 62 / / ( mAlinI) jayati paramatattvaM tattvaniSNAtapanaprabhamanihRdayAbje saMsthitaM nirvikAram / hatavividhavikalpaM kalpanAmAtraramyAda bhavabhavasukhaduHkhAnmuktamuktaM budhairyat // 63 // - ... . .. . [usI prakAra se TokAkAra zrI munirAja bhI zuddha Atmatattva kA varNana karate hue sAta zloka kahate haiM ] (62) zlokArtha-jo duSTa pApoM ke vana ko kATane meM kuThAra hai, duSTa karmoM ke pAra ko prApta ho cukA hai, para pariNati se dUra hai, rAgarUpI samudra ke pravAha ko jisane naSTa kara diyA hai, jisane bividha vikAroM kA ghAta kara diyA hai, jo vAstavika sukha rUpI samudra kA jala hai aura jisane kAmadeva ko asta-samApta kara diyA hai aisA vaha samayasAra-zuddha AtmA kA svarUpa zIghra hI merI rakSA karo / (63) ilokArtha-jo paramatattva, tattva meM niSNAta aise padmaprabha mani ke hRdaya kamala meM virAjamAna haiM, nirvikAra haiM, jisane vividha vikalpoM ko naSTa kara diyA hai, jo kalpanA mAtra se ramya aise bhava-bhava ke sukha-duHkhoM se rahita hai, jo buddhimAnoM ke dvArA kahA gayA hai vaha paramatattva jayazIla hotA hai / bhAvArtha-yahAM TIkAkAra padmaprabhamaladhArideva munirAja zuddhAtma tatva kA varNana karate hue kaha rahe haiM ki tattva meM pravINa aise mere hRdaya kamala meM yaha paramatattva Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhabhAva adhikAra [ 126 (mAlinI) anizamasulabodhAdhInamAtmAnamAtmA sahajaguNamaNInAmAkaraM tattvasAram / nijapariNatizAmbhodhimajjantamenaM bhajatu bhavavimuktyai bhavyatAprerito yaH // 64 / / (drutavilaMbita ) bhavabhogaparAGa mukha he yate padamidaM bhavahetuvinAzanam / bhaja nijAtmanimagnamate punastava kimadhra vavastuni cintayA // 65 / / (drutavilaMbita) samayasAramanAkulamacyutaM jananamRtyurujAdivivajjitam / sahajanirmalazarmasudhAmayaM samarasena sadA paripUjaye // 66 // --- - - - - -- - virAjamAna hai / vAstava meM mahAmuni hamezA chare sAtaveM guNasthAna meM parivartana karane vAle hote haiM isalie ve Atmatattva ke abhyAsa meM nipuNa hI rahate haiN| aisA abhiprAya hai| (64) zlokArtha-AtmA anula jJAna ke AdhIna hai, sahaja-svAbhAvika guNamI maNiyoM kI khAna hai, tatvoM kA mAra hai, nijAriNati ke sukhasAgara meM magna hai / se AtmA bhavyatA se prerita ho vaha bhaba se mukta hone ke lie aisI AtmA ko bhajo / / (65) zlokArtha-bhava bhogoM se parAcha mukha he yatirAja ! bhava ke kAraNoM meM vinAza karane vAle isa pada ko tuma bhajI-isa AtmA ke sthira pada kA tuma Azraya yo| he nijAtmatattva meM nimagna buddhi vAle sAdha ! punaH tumheM adhra va anitya vastu citA se kyA prayojana hai ? arthAt kucha bhI prayojana nahIM haiN| (66) zlokArtha-anAkula, acyuta, janma-mRtyu aura rogAdi se rahita, va nirmala sukha sudhAmaya, samayasAra-zuddhAtmatattva ko maiM sadA samarasabhAva se pUjatA huuN| -. .-. --. | Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 ] niyamasAra ( iMdravajJA) itthaM nijajana nijAtmatattvamukta purA sUtrakRtA vizuddham / buddhyA ca yanmuktimupaiti bhavyastadbhAvayAmyuttamazarmaNe'ham // 67 / / ( basaMtatilakA ) prAdyantamuktamanaghaM paramAtmatattvaM nirdvandvamakSayavizAlavaraprabodham / tadbhAvanApariNato bhuvi bhavyalokaH siddhi prayAti bhavasaMbhavaduHkhadUrAm // 6 // riNaggaMtho gorAgo, riNassallo syldosrinnmmukko| ripakkAmo Nikkoho, riNammANo riNammado appA // 44 // nirgrantho nIrAgo niHzalyaH sakaladoSanimuktaH / niHkAmo niHodho nirmAno nirmadaH prAtmA // 44 / / - - - - - (67) zlokArtha-isa prakAra se AtmajJAnI mutrakAra ( zrI kudabuda deva ) ne vizada-nija Atmatatva ko pahale kahA hai| jisako jAnakara bhavya jIva mukti ko prApta kara lete haiM / sugva kI prApti ke lie maiM bhI usa Atmatattva kI bhAvanA karatA huuN| (68) zlokArtha-paramAtmatattva Adi aMta meM rahita hai, nirdoSa hai, nirdvandvadvata athavA kalaha se rahita hai. akSaya vizAla zreSTha jJAnasvarUpa hai| isa saMsAra meM usa paramAtmatatva kI bhAvanA se pariNata huye bhavya jIva, bhava se janita duHkhoM se dUra aisI siddhi ko prApta kara lete haiM / arthAt jo isa paramAtmatattva kI bhAvanA meM pariNatatanmaya ho jAte haiM ve saMsAra ke dukhoM se chuTakara mukti ko prApta kara lete haiM / gAthA 44 anvayArtha--[prAtmA] yaha AtmA [nimranthaH] graMtha-parigraha se rahita, [nIrAgaH] rAga rahita, [niHzalyaH] zalya rahita, [ sakaladoSanimuktaH ] saMpUrNa doSoM se rahita, Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zRddhabhAva adhikAra [ 131 nirgrantha moha graMthi rahita vItarAma hai / niHzalya hai saMpUrNa doSa rahita svastha hai / / niSkAma hai niSkodha hai nirmAna hai prAtmA / pAThoM madoM se zUnya pUrNa zuddha cidAtmA // 44 / / atrApi zuddhajIvasvarUpamuktam / bAhyAbhyantaracaturvizatiparigrahaparityAgalakSaNazAmibhanyaH / sakalamoharAgadveSAtmakacetanakabhiAvAnIrAgaH / nidAnamAyAmithyAzalyasAbhAvAgniHzalyaH / zuddhanizcayanayena zuddhajIvAstikAyasya dravyabhAvanokAbhAvAt jaladoSanirmuktaH / zuddhanizcayanayena nijaparamatattve'pi vAJchAbhASAgniHkAmaH / nizcayabena prshstaaprshstsmstprdrvyprinnterbhaavaanni:krodhH| nizcayanayena sadA paramasarasobhAvAtmakatvAnnirmAnaH / nizcayanayenaniHzeSato'ntarmukhatvAnnirmadaH / uktaprakAramukhasahajasiddhanityanirAvaraNanijakAraNasamayasArasvarUpamupAdeyamiti / nikAmaH] kAma-icchAoM se rahita, [niHkrodhaH] krodha se rahita, [nirmAnaH] mAna se hita aura [nirmadaH] mada se rahita hai / TokA-yahAM para bhI zuddha jIva ke svarUpa ko kahA hai / bAhya-abhyaMtara caubIsa prakAra ke parigrahoM ke parityAga lakSaNa vAlA hone me AtmA nimrantha hai 1 saMpUrNa moha rAgadveSa svarUpa cetanakarmoM-bhAvakoM kA abhAva meM se AgmA nIrAga hai / mAyA, mithyA aura nidAna ina tIna zalyA kA abhAva hone yaha AnmA niHzalya hai / zuddha nizcayanaya kI apekSA zuddha jIvAstikAya ke dravyakarma, akarma aura nokarmoM kA abhAva hone se saMpUrNa doSa se rahita hai / zuddha nizcayanaya se vasaramatatva meM bhI vAJchA kA abhAva hone se yaha AtmA niSkAma hai| nizcayanaya prazasta aura aprazasta samasta paradravya kI pariNati kA abhAva hone se yaha ni:krodha nizcayanaya se sadA paramasamarasI bhAva svarUpa hone se yaha nirmAna hai / nizcayanaya apekSA se saMpUrNatayA aMtarmukha hone se yaha AtmA nirmada' hai / uktaprakAra kA vizuddha rasiddha rUpa jo nitya, nirAbaraNa nijakAraNa samayasAra kA svarUpa hai bahI upAdeya smjhnaa| Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 132 ] nikmasAra tathA cokta zrImadamRtacandrasUribhiH- [pravacanasAre] ( maMdAkrAMtA) "ityucchedAtparapariNateH kartRkarmAdibhedabhrAntidhvaMsAdapi ca sucirAllabdhazuddhAtmatattvaH / saJcinmAtre mahasi vizave mUcchitazcetano'yaM sthAsyatyudyatsahajamahimA sarvadA mukta eya // " tathA hi ( maMdAkrAMtA) jJAnajyotiHprahataduritadhvAntasaMghAtakAtmA nityAnandAdyatulamahimA sarvadA mUrtimuktaH / svasminnuccairavicalatayA jAtazIlasya malaM yastaM vande bhavabhayaharaM mokSalakSmIzamIzam // 66 // usI prakAra meM zrI amanacandramari ne bhI kahA hai "zlokArtha-isa prakAra me parapariNati ke naSTa ho jAne se aura kartA, karma Adi bhedoM kI bhrAMti ke bhI dhvama ho jAne se cirakAla se bar3I muzkila se jisane Atma tattva ko upalabdha kiyA hai aisA yaha cetana AtmA saccatanya mAtra, svaccha teja meM mucchita hotA huA-tanmaya hotA huA yA lIna hotA huA aura udita ho rahI hai sahaja mahimA jisakI aisA yaha sarvadA mukta hI rahegA / " usI prakAra |aba TIkAkAra zrI munirAja zuddha Atma tattva kI vaMdanA karate hue zloka kahate haiM (66) zlokArtha-jisane jJAnajyoti se pAparUpI aMdhakAra ke samUha ko samApta kara diyA hai, jo nitya Ananda Adi atula mahimA kA dhAraNa karane vAlA hai jo hamezA sparza, rasa, gaMdha, varNa rUpa mUrti se rahita hai, apane svarUpa meM atyanta rUpa se sthira hone se utkRSTa zIla kA mUla hai, aise usa bhavabhaya ko haraNa karane vAle mokSa lakSmI ke sukha ke svAmI-bhoktA ko maiM namaskAra karatA huuN| Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhabhAva adhikAra vaNNarasagaMdhaphAsA, thopusnnusyaadipjjaayaa| saMThAraNA saMharaNaraNA, samve jIvassa go saMti // 45 / / arasamarUvamagaMdha, anvattaM cedaNAguNamasaiM / jANa aliMgaggaharaNaM, jIvamaNiviTThasaMThAraNaM // 46 // varNa rasagaMdhasparzAH strIpunapusakAdiparyAyAH / saMsthAnAni saMhananAni sarve jIvasya no santi / / 4 / / arasamarUpamagaMdhamavyaktaM cetanAguNamazabdam / jAnITaliMgagrahaNaM jovamanidiSTasaMsthAnam // 46 // ye varga rasa va gaMdha va sparza jo kahe / strI puruSa napusakA jA bheda dikha rahe / saMsthAna aura saMhanana nAnA prakAra ke / nahi jIva ke haiM nizcita nayoMki vikAra ye // 45 / / rasa rUpa gaMdha ye svabhAva jIva ke nhiiN| yaha hai avyakta cetanA guNamaya azabda hI / / nahi liMga va anumAna se ho jIva kA grahaNa 1 AkAra kA bhI isake nahi ho sake vathana / / 46 / / * - - -- - - - -- -- gAthA 45-46 anvayArtha-[ varNarasagaMdhasparzAH ] varNa, rasa, gaMdha, sparza, [strInapusakAdi(paryAyAH] strI, puruSa, napusaka Adi paryAya, [ saMsthAnAni ] sabhI saMsthAna aura [saMhananAni] saMhanana [sarve ] ye sabhI [jIvasya no saMti] jIva meM nahIM haiM / [jIvaM] isa jIva ko [arasaM] rasarahita, [ arUpaM ] rUparahita, [ agaMdhaM ] gaMdharahita, [anyaktaM] vyaktarahita, [cetanAguNaM] cetanA guNa sahita [azabdaM ] zabda[rahita [aliMga grahaNaM] liMga-hetu se nahIM grahaNa karane yogya aura [anirdiSTa saMsthAnaM] jisakA koI saMsthAna-AkAra nahIM kahA jA sakatA hai aisA [jAnIhi] tuma jAno / Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 ] niyamasAra ___ iha hi paramasvabhAvasya kAraNaparamAtmasvarUpasya samastapaudgalikavikArajAtaM na samastItyuktam / nizcayena varNapaMcakaM, rasapaMcaka, gandhadvitayaM, spaSTikaM, strInapusakAdivijAtIyavibhAvavyaMjanaparyAyAH, kubjAvisaMsthAnAni, bajrarSabhanArAcAdisaMhananAni vidyante pudgalAnAmeva, na jIvAnAm / saMsArAvasthAyAM saMsAriNo jIvasya sthAvaranAmakarmasaMyuktasya karmaphalacetanA bhavati, prasanAmakarmasanAthasya kAryayutakarmaphalacetanA bhavati / kAryaparamAtmanaH kAraNaparamAtmanazca zuddhajJAnacetanA bhavati / ata evaM kAryasamayasArasya vA kAraNasamayasArasya vA zuddhajJAnacetanA sahajaphalarUpA bhavati / ataH sahajazuddhajJAnacetanAtmAnaM nijakAraNaparamAtmAnaM saMsArAvasthAyAM muktAvasthAyAM vA sarvadaikarUpatvAdupAgabhiti he ziSya tvaM jAnIhi iti / - tathA coktamekatvasaptatau-- TIkA-parama svabhAva vAle kAraNa paramAtmA ke svarUpa meM saMpUrNa paudgalika vikAroM kA samUha nahIM hai, yahAM para aisA kathana hai / nizcayanaba se pAMca varNa, pAMca rama, do gaMdha, ATha sparza, strI, puruSa, napuMsaka Adi vijAtIya vibhAva vyaMjana paryAya kubjaka Adi saMsthAna, vanavRSabhanArAca Adi saMhanana pudgaloM ke hI haiM, kintu jIvoM ke nahIM hai| saMsArAvasthA meM sthAvaranAmakarma se saMyukta aise saMsArI jIva ke karmaphalacetanA hotI hai aura vasanAmakarma se sahita jIva ke kAryayuta-karmacetanA sahita karmaphalacitanA hotI hai| tathA kAryaparamAtmA aura kAraNaparamAtmA ke zuddhajJAna cetanA hotI hai / ataeva kAryasamayasAra ke athavA kAraNa / samayasAra ke zuddhajJAnacetanA sahajaphalarUpa hotI hai| isaliye he ziSya ! sahaja zuddha- / jJAnacetanA svarUpa nijakAraNaparamAtmA ko tuma saMmAra avasthA meM athavA mukta avasthA : meM sarvadA ekarUpa hone se upAdayabhUta jAno, aisA abhiprAya hai / - usI prakAra 'ekatvasaptati meM kahA bhI hai . 1. padmanandipaMcavi0, ekatvasantatimadhi0 zloka 76 / Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 135 zuddhabhAva adhikAra ( maMdAkrAMtA) "prAtmA bhittastadanugatimatkarma bhinnaM tayoryA pratyAsatterbhavati vikRtiH sApi bhinnA tathaiva / kAlakSetrapramukhamapi yattacca bhinnaM mataM me bhinna bhinna nijaguNakalAlaMkRtaM sarvametat // " tathA hi-- ( mAlinI ) asati ca sati bandhe zuddhajIvasya rUpAd rahitamakhilamUrttadravyajAlaM vicitram / iti jinapativAkyaM vakti zuddhaM budhAnAM bhavanaviditametadbhavya jAnIhi nityam // 70 // "zlokArtha-AtmA bhinna hai aura usake pIche-pIche calane vAlA karma bhI bhinna hI hai, AtmA aura kama ina donoM ko anyanta nikaTatA se hone yAlI jo vikRti hai vaha bhI usI prakAra se bhinna hI hai / tathA kAla aura kSetra haiM pramukha jisameM ve bhI AtmA se bhinna haiM / apane-apane guNa aura kalAoM meM gobhita hA ye sabhI bhinna-bhinna bhAvArtha- sabhI cetana, acetana Adi dravya apana-apana guNa paryAyoM se samalaMkRta haiM aura eka dUsare se atyaMta bhinna haiN| karmadrabya paudgalika hone se ve jIva rUpa nahIM haiM aura jIva caitanyasvarUpa hone meM pudgalampa nahIM hai| aisA yaha kathana nizcayanaya kA Azraya karane vAlA hai| usI prakAra- [TIkAkAra zrI munirAja bhavyoM ko zuddhajIva ke svarUpa ko samajhAte hue unloka kahate haiM (70) zlokArtha-baMdha hove cAhe na hove, akhilamUrta-pudgaladravya kA samUha jo ki vicitra nAnA prakAra kA hai vaha zuddha jIva ke svarUpa me bhinna hai| jineMdra / bhagavAna ke vacana isa prakAra se kahate haiM ki vaha zuddha hai buddhimAnoM ko bhuvana meM prasiddha hai isa tatva ko he bhavya ! tuma hamezA jAno / Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 ] niyamasAra jArisiyA' siddhappA, bhavamalliya' jIvatArisA hoMti / jaramararaNajammamukkA, guNAlaMkiyA jeA // 47 // yAdRzAH siddhAtmAno bhavamAlInA jIvAstAdRzA bhavanti / jarAmaraNajanmamuktA zraSTaguNAlaMkRtA yena reli jaise haiM sabhI middha zrAtmAyeM mokSa meM 1 saMsAri jIva vaise haiM sarvaloka meM 11 jaise ye janmajarAmaraNa rahita siddha haiM / guNa yukta haiM vaise hi ye bhI haiM // 47 // zuddhadravyAthikanayAbhiprAyeNa saMsArijIvAnAM muktajovAnAM vizeSAbhAvopanyAsoyam / ye kecid pratyAsannabhavyajIvAH te pUrvaM saMsArAvasthAyAM saMsAraklezAyA sacitAH bhAvArtha - bhale hI karma kA baMdha hove to bhI zuddha nizcayanaya se zuddha jIva paradravya ke saMbaMdha se rahita hai / aisA samajhakara zuddha AtmA kA zraddhAna karanA cAhie / aura use prApta karane kA puruSArtha karanA cAhie / gAthA 47 anvayArtha - [ yAdRzAH ] jaise [ siddhAtmAnaH ] siddha paramAtmA haiM, [ tAdRzAH ] vaise [bhavaM prAlInAH ] bhava ko prApta hue [ jIvAH ] saMsArI jIva [bhavaMti ] hote haiM / [ yena ] jisase ve [ jarAmaraNajanmamuktAH ] janma, jarA aura maraNa se rahita haiM, tathA [ zraSTaguNAlaMkRtAH ] ATha guNoM se alaMkRta haiM / arthAt jisa naya se ve siddhasadRza haiM usI naya se ve janmAdi se rahita aura aSTa guNoM se sahita haiM / - TIkA- - zuddha dravyAthikanaya ke abhiprAya se saMsArI jIvoM meM aura mukta jIvoM meM kucha aMtara nahIM hai, yahAM yaha kathana hai / jo koI atyAsanna - atinikaTa bhavya jIva haiM ve pUrva meM saMsAra avasthA meM saMsAra ke kleza se thake hue citta vAle hote hue sahaja vairAgya bhAva meM tatparatA sahita, 1. jArisayA ( ka ) pAThAntara 2. bhavamallIya ( ka ) pAThAntara Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhabhAva adhikAra santaH sahajavarAgyaparAyaNAH dravyabhAliMgadharAH paramaguruprasAdAsAditaparamAgamAbhyAsena siddhakSetraM pariprApya nirvyAbAdhasakalavimalakevalajJAnakevaladarzanakevalasukhakebalaktiyuktAH siddhAtmAnaH kAryasamayasArarUpA kaaryshuddhaaH| te yAdRzAstAvRzA eva bhavinaH zuddhanizcayanayena / yena kAraNena tAdRzAstena jarAmaraNajanmamuktAH samyaktvAdyaSTaguNapuSTituSTAzceti / ( anuSTubh ) prAgeva zuddhatA yeSAM sudhiyAM kudhiyAmapi / nayena kenacitteSAM bhivAM kAmapi vemyaham // 71 // prasarIrA aviraNAsA, aNidiyA NimmalA visddhppaa| jaha loyagge'siddhA, taha jIvA saMsido geyA // 4 // - - - - - - - -- - - - - dravya aura bhAliga ke dhAraka the ve, paramaguru ke prasAda se prApta huye paramAgama ke abhyAsa ke bala se miTTa kSetra ko prApta karake bAdhA hita sakala vimala, kaMvalajJAna kevaladarzana kevalagala aura kevalazakti se yukta siddha AtmA paramAtmA kAryamamayamAra rUpa kArya zuddha ho cuke haiM, ve jaise haiM, zuddha nizcayanaya se vaise hI samAro jIva haiM aura jisa hetu se ve maMsArI mukta jIvoM ke sadRza haiM, usI hetu me ve janma jaga aura maraNa se rahita haiM tathA samyaktva Adi ATha guNoM kI puSTi se tuSTa haiM, aimA abhiprAya hai| [aba TIkAkAra zrI munirAja bhI zuddhanizcayanaya ke bala se saMmAra meM bhI saMsArI jIvoM ko gar3ha kahate hue zloka kahate haiM---] (71) zlokArtha-jina mubuddhi-siddha parameSThI aura kubuddhi-saMsArI jIvoM meM bhI pahale se hI zuddhatA hai| unameM kucha bhI bheda ko maiM kisI naya se jAnatA hUM / arthAt zuddhanizcayanaya meM sabhI maMsArI jIva siddhoM ke sadRza zuddha hI haiM ! kabhI azuddha huye hI nahIM haiN| gAthA 48 anvayArtha- [azarIrAH] zarIra me rahita, [avinAzA:] vinAya se rahita, [ atIndriyAH ] iMdriyoM ke jJAnAdi se rahita-atIMdriya, [ nirmalAH ] karmamala rahita, 1. loyago (ka) pAThAntara Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyamasAra prazarorA avinAzA atIndriyA nirmalA vizuddhAtmAnaH / pathA lokAne siddhAstathA jIvAH saMsRtau jeyAH // 4 // prazArIri nAzazUnya pora amala atIndriya / hokara vizuddha prAtmA zuci darzajJAnamaya / / jaise trilokamastaka para siddha rAjate / vaise hi jaga meM prANI saba sAdhu bhASate // 48 // prayaM ca kAryakAraNasamayasArayovizeSAbhAvopanyAsaH / nizcayena paMcazarIraprapaMcAbhAvAdazarIrAH, nizcayena naranArakAviparyAyaparityAgasvIkArAbhAvAdavinAzAH, yugapatparamatattvasthitamahajadarzanAdikAraNazaddhasvarUpaparicchittisamarthasahajajJAnajyotirapahastitasamastasaMzayasvarUpatvAdatIndriyAH, malajanakakSAyopazamikAdivibhAvasvabhAvAnAmabhAvAtrimaMlAH, dravyabhAvakarmAbhAvAd vizuddhAtmAnaH yathaiva lokAgne bhagavantaH siddhaparameSThinastiSThanti, tathaiva saMsRtAvapi abhI kenacinnapabalena saMsArijIyAH zuddhA iti / ---... - - - . . . . . . --- . . . .- . - [vizuddhAtmAnaH ] vizaddha svarUpa vAle [ yathA lokAgre ] jaise loka ke agrabhAga meM [siddhAH] middha bhagavAn hai. [tathA] vaise hI [saMsRtau] saMsAra meM [jovAH] jIvoM ko bhayAH] jAnanA caahie| TIkA-yaha, kAryasamayamAra aura kAraNasamayamAra meM antara ke abhAva kA kathana hai| nizcayanaya kI apekSA meM pAMca prakAra ke zarIra ke prapaMca kA abhAva hone se jo azarIrI haiM / nizcayanaya se naranAraka Adi paryAyoM ke chor3ane aura grahaNa karane kA abhAva hone se jo avinAzI haiM / yugapat paramatattva meM sthita sahajadarzana Adi rUpa jo kAraNa zaddhasvarUpa haiM usako jAnane meM samartha sahajajJAna jyoti se samasta saMzaya ke svarUpa ko dUra kara dene vAle hone se jo atIndriya haiM, malako utpanna karane vAle game kSAyopazamika Adi vibhAva svabhAvoM ke abhAva se jo nirmala haiM, aura dravyakarma bhAvakarma ke abhAva se jo vizuddhAtmA haiM, jaise ve loka ke agrabhAga meM siddha parameSThI dirAjamAna haiM, vaise hI saMsAra meM bhI ye saMsArI jIva kisI naya ke bala se zuddha haiM, yahAM yaha abhiprAya hai| Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhabhAva adhikAra [ 136 ( zArdUlavikrIDita) zuddhAzuddhavikalpanA bhavati sA mithyAdRzi pratyahaM zuddha phAraNakAryatattvayugalaM samyagdRzi pratyaham / itthaM yaH paramAgamArthamatulaM jAnAti saddaka svayaM sArAsAravicAracArudhiSaNA vandAmahe taM vayam // 72 // - -.-..vizeSArtha--mUla gAthA meM AcArya zrI ne yahI kahA hai ki jaise loka ke zikhara para siddha bhagavAn virAja rahe haiM vaise hI saMsAra meM saMsArI jIva haiN| TIkAkAra ne isI bAta ko spaSTa karate hue kahA hai ki "kenacinnayabalena" arthAt kisI naya kI apekSA ye maMsArI jIva giddhoM ke sadazA meM na ki vyakta guNaparyAyoM kI apekSA se / punaH Age svayaM graMthakAra zrI kudakuda ne 49. vIM gAthA meM nayavivakSA khola dI hai| aba TIkAkAra zrI munirAja nayAM se atIta avasthA ko prApta hue nivikalpa dhyAna meM pariNata mahAmuniyoM ko baMdanA karate hue zloka kahate haiM-] (72) zlokArtha----jo zuddha aguddha kI kalpanA hai vaha mizyASTi jIvoM meM hamezA huA karatI hai 1 kiMtu kAryatattva aura kAraNatattva donoM zuddha haiM isa prakAra kI kalpanA hamezA samyagdRSTi ko hotI hai| jo samyagdRSTi jIva isa prakAra se paramAgama ke anula artha ko svayaM jAnatA hai| sArAmAra vicAra me sahita mundara buddhi vAle hama usakI vaMdanA karate haiM / bhAvArtha- siddha jIva zuddha haiM aura saMsArI jIva azaddha haiM isa prakAra kI kalpanA mithyAdRSTi ko hI rahatI hai usakA abhiprAya yaha hai ki jisane nayoM kI vivakSA samajhI nahIM hai jo nizcayanaya se jIva ke zuddha svarUpa ko nahIM jAnate haiM ekAMta se mAtra siddhoM ko zuddha aura saMsArI ko azuddha mAna rahe haiM ve mithyAdRSTi haiM / tathA jo nizcayanaya se saMsAra avasthA meM bhI jIva ke svabhAva ko tathA siddhoM ke svabhAva ko ina donoM avasthAoM ko zuddha samajhate haiM ve samyagdRSTi haiN| tathA ve hI zuddha nizcayanaya aura vyavahAranaya se hone vAlI zuddha azuddha kalpanArUpa vikalpoM se Age bar3hakara nirvikalparUpa dhyAna avasthA ko prApta ho cuke haiM ve vItarAga samyagdRSTi hote haiM unheM Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 / niyamasAra ede satve bhAvA, vavahAraraNayaM paDucca bhariNadA hu| savve siddhasahAvA, suddhaNayA saMsidI' jovA // 46 // ete sarve bhAvA vyavahAranayaM pratItya bhaNitAH khalu / sarve siddhasvabhAvAH zuddhanayAt saMsRtau jIvAH / / 46 // ye sarva bhAva jitane kA prAye pUrva meM / vyavahAra naya se hAte bhASA hai muri ne / / maMsAra meM bhI jinane hai jIva sadA hii| va zudbhanaya se mAna saba giddha svabhAvI / / 46 / / nizcayavyavahAranayayorupAdeyatvapradyotanametata / ye pUrvaM na vidyante iti pratipAditArate sarva vibhAvaparyAyAH khalu vyavahAranayAdezena vidyante / saMsRtAvapi ye vibhAvabhAva hI TIkAkAra mahAmani ne nagavAra kiyA hai| niraThe mAnaveM gaNathAna meM parivartana karane bAda manigaja payaprabhamalavAri deba canathaM yA capa guNasthAnavI mambagdRSTi kA namaskAra nahIM kara sakate haiM / gAthA 46 anvayArtha-- [ete sarve bhAvAH ] ye majha nAva [khalu ] nizcaya meM vyavahAranayaM pratItya bhariNatAH] vyavahAranaya kI apekSA meM kaha gaye haiM. [zuddhanayAta ] kintu za.dvanaya me [ saMsRtau ] saMsAra meM [ sarve jIvAH ] mabhI jIba [ siddhasvabhAvA: ] middha svabhAva vAle haiN| TIkA-nizcaya aura vyavahAgnaya kI upAdeyatA kA yaha prakAzana hai| jo 'pUrva meM vidyamAna nahIM haiN| isa prakAra meM pratipAdina kI gaI haiM ve sabhI vibhAvaparyAya nizritarUpa sa vyavahAranaya kaM. Adeza me (jIva meM vidyamAna haiM / mamAra meM bhI jo jIva cAra prakAra ke vibhAva bhAvoM meM zAmikA, kSAnopazAmaka, aupanA mitra aura audAyika bhAtroM meM pariNata hote hA rahate haiM, ve bhI mabhI jIva zuddhanaya ke Adeza se bhagavAna siddhoM ke zuddhaguNa aura zuddhaparyAyoM ke samAna hI haiM / 1. saMsadI (ka) pAThAntara Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhabhAva adhikAra [ 141 zcitubhiH pariNatAH santastiSThanti api ca te saH bhagavatAM siddhAnAM zuddhaguNaparyAyaH sadRzAH zuddha nayAdezAditi / tathA coktaM zrImadamRtacandrasUribhiH ( mAlinI) "dhyavaharaNanayaH syAdyadyapi prAkpadayAmiha nihitapadAnAM haMta hastAvalambaH / tadapi paramamartha ciccamatkAramAtraM paravirahitamantaH pazyato naiSa kiMcit / / " vipatha - yahAM para jisa apekSA se mamAse garIba ke samAna kA hai umI apekSA me una saMsArI jIvoM ke guNaparyAyA ko bhI milA hai mamAna za kahA hai| yaha bAta nahIM hai ki dravya n| baiMkAlika gajha ho aura payAvaM maMgAra avasthA meM agala hai Ana sika avasthA meM za-ho / pratyuta vAmnAna dAna yahI hai ki jirA naya ga gamArI nIva kA dravya gandra hai, usI naya meM mugapayAM bhI aura jiga vyavahAra. naga ma mamAge jIvoM kI guNaparyAya azuddha haiM ugI naya meM gRgAyA ke samahApa daba | bhI anaddha hI hai, aigA samajhanA / usI prakAra meM zrIamRtacandramUri ne bhI kahA hai - "zlokArtha-- 'yadyapi vyavahAranaya, prAthamika avagyA meM jinhoMne paira khA hai unake liye haranAvalaMbana svarUpa hotA hai, phira bhI aMtaraMga meM para se virahita ciccAtkAra mAtra utkRSTa artha-zaddhacidrapa lakSaNa padArtha ko dekhane vAloM-anubhava kanne ghAlA ke liye graha kucha bhI nahIM hai|" bhAvArtha:- yadyapi caturtha, paMcama aura chaThe guNasthAna meM pravRnni karane vAloM ke liye yaha vyavahAranaya prayojanIbhUta hai, phira bhI nivikalpa dhyAna meM sthita hokara zuddha Anmatatva ke anubhava karane vAloM ke liye yaha kucha bhI mahatva nahIM rakhatA hai / kyoMki mIdI kI AvazyakatA Upara car3hane ke liye avalaMbanasvarUpa honI hai kiMtu Upara pahuMcane 1. samayamArakalA , 2. . . . .. . .. . Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ 142 1 niyamasAra tathA hi ( svAgatA) zuddhanizcayanayena vimuktI saMsRtAvapi ca nAsti vizeSaH / evameva khalu tattvavicAre zuddhatatvarasikAH pravadanti // 73 // - - - - - - - - ke bAda sIr3hI kI AvazyakatAmga avalaMbana svayaM chUTa jAtA hai| usI prakAra se naya pramANAtIta nirvikalpa dhyAna avasthA ko prApta karane ke liye hI yaha vyavahAranaya avalaMbanasvarUpa hai kiMtu usa nirvikalpa avasthA meM pahuMcane para vaha svayaM chUTa jAtA hai aisA abhiprAya hai| yahAM para kalazakAvya meM jo 'haMta zabda hai, zrIzubhacaMdrAcArya ne paramAdhyAtmataraMgiNI nAmakI ina kalazoM kI TIkA meM usa 'haMta' pada kA artha 'bAkyAlaMkArarUpa' hI kiyA hai| usIprakAra--[ TIkAkAra zrImunirAja 'tatva ke vicAra ke avanara meM hI zuddhanaya ke kathana ko apekSita rakhanA cAhie' aisA kahate hue zloka kahate haiM (73) zlokArtha-ddha nizcayanaya se mukti meM aura saMsAra meM bhI aMtara nahIM hai isa prakAra hI nizcita rUpa se tattva ke vicAra ke samaya meM zuddhatattva ke rasikajana kahate haiN| bhAvArtha- yahAM una logoM ko socanA cAhie jo kahate haiM ki dravya kAlika zuddha haiM paryAya hI azuddha haiM / jisa naya se dravya akAlika zuddha hai arthAt / / siddhoM ke sadRza hai usI naya se guNa aura paryAya bhI naikAlika zuddha haiM kyoMki guNa paryAyeM kucha AdheyarUpa hoM aura dravya AdhArabhUta hoM aisA to hai nahIM pratyuta guNa aura paryAyoM ke samudAya kA nAma hI dravya hai / isaliye jaba vyaktarUpa meM siddha avasthA meM dravya zuddha ho jAtA hai taba usa dravya ke sabhI guNa aura sabhI paryAyeM zuddha ho jAtI haiM / cUMki guNaparyAyoM kI zuddhatA hI dravya kI zuddhatA hai / Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhabhAva adhikAra [ 143 puvRttasayalabhAvA,' paradavvaM parasahAvamidi heyaM / sagavavamuvAdeyaM, pratarataccaM have appA // 50 // pUrvoktasakalabhAvAH paradravyaM parasvabhAvA iti heyAH / svakadravyamupAdeyaM antastattvaM bhavedAtmA // 50 // saMpUrNa bhAva jitane haiM pUrva meM kahe / para dravya para svabhAvI 54 heya .. nija dravya so hI aMta: svatatva jagata meM / nija prAtmA hI sabako upAdeya satya meM / / 5 / / heyopAdeyatyAgopAdAnalakSaNakathanabhivam / ye kecid vibhAvaguNaparyAyAste pUrva vyavahAranayAdezAdupAdeyatvenoktAH zuddhanizcayanayabalena heyA bhavanti / kutaH, parasvabhAvasvAt, prata eva paradravyaM bhavati / sakalavibhAvaguNaparyAyanirmu vasaM zuddhAntastattvasvarUpa svadravyamupAdeyam / asya khalu sahajajJAnasahajadarzanasahajacAritrasahajaparamavItarAgasukhAtma - -- gAthA 50 anvayArtha-[pUrvoktasakalabhAvAH] pUrvokta sabhI bhAva [paradravyaM parasvabhAvAH] paradravyarUpa paramvabhAva haiM, [itiheyAH] isalie heya haiM, [maMtastattvaM prAtmA] caitanyatattvarUpa AtmA [svakadravyaM upAdeyaM bhavet ] svakIyadravya hai, isalie upAdeya hotA hai / TokA-yaha heya ke tyAgasvarUpa kA aura upAdeya ke grahaNasvarUpa kA kathana hai| ___ jo koI bhI vibhAvaguNa aura vibhAvaparyAya haiM ve pUrva meM vyavahAranaya kI apekSA se upAdeyakapa meM kahI gaI haiM kiMtu ve zuddhanizcayanaya ke bala se heya hotI haiM / kyoM ? kyoMki ve parasvabhAvarUpa haiM aura isIlie ve paradravya haiM / sakalavibhAvaguNa aura 1. puncantasagadabhAvA (ka) pAThAntara Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 ] niyamasAra kasya zuddhAntastattvasvarUpasyAdhAraH sahajaparamapAriNAmikabhAvalakSaNakAraNasamayasAra iti / tathA coktaM zrImadamRtacandra sUribhiH ( zArdUlavikrIDita ) "siddhAnto'yamudAttacittacaritarmokSArthibhiH sevyatA zuddhacinmayamekameva paramaM jyotiH sadaivAsmyaham / ete ye tu samullasaMti vividhA bhAvAH pRthaglakSaNA ste'haM nAsmi yato'tra te mama paradravyaM samagrA api // " tathA hi. - - - . .. . . .- .. - - - . - vibhAvaparyAyoM se rahita zuddhacaitanyatattvasvarUpa jo svadravya hai vahI upAdeya hai / nizcina rUpa me sahajajJAna, sahajabarzana, sahajacAgvi, sahajaparamavItarAga sukhAtmaka zuddhacaitanyatattvasvarUpa isa svakIya dravya kA AdhAra sahaja paramapariNAmika bhAva lakSaNavAlA kAraNasamayasAra hai, aisA smjhnaa| usI prakAra se zrIamRtacandramari ne bhI kahA hai - "zlokArtha-.'jinakaM cina kA cAritra udAtta-uttama hai aise mokSArthImumukSayogIjana isa siddhAMta kA sevana karo-Azcaya levo ki "maiM to sadA hI zuddha haiM cinmaya eka hI parama jyotisvarUpa hU" aura ye jo bhinna-bhinna lakSaNa vAle vividhabhAva sphurita ho rahe haiM, ve bhAva meM nahIM hUM kyoMki yahAM para ve sampUrNa bhI bhAva mujhase para dravyarUpa haiN| arthAt apane zuddha caitanyabhAva ko hI grahaNa karake sampUrNa paudgalika parabhAvoM ko chor3anA cAhie, yahAM aisA upadeza hai| usI prakAra se- aba TIkAkAra zrI munirAja apUrvalAbha ke upAya ko batalAte hue zloka kahate haiM-- 1. samayamAra kalaza, 185 / Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhabhAva adhikAra (zAlinI) na hyasmAkaM zuddhajIvAstikAyAdanye sarve pudgaladra dhyabhAvAH / itthaM vyaktaM vakti yastattvavedI siddhi soyaM yAti tAmatyapUrvAm / / 74 / / vivarIyAbhiriNavesavijjiyasadahaNameva sammattaM / saMsayavimohavinbhamavivajjiyaM hodi saNNANaM // 51 // calamaligamagADhatavijjiyasaddahaNameva sammattaM / adhigamabhAvo gANaM, heyovAdeyataccANaM // 52 // sammattassa NimittaM, jiNasuttaM tassa jANayA purisaa| antaraheU bhariNadA, daMsaragamohassa khayapahudI // 53 // . -- (74) zlokArtha-zuddha jIvAritakAya se anya gabhI chudgala dravya ke bhAva nizcita hI hamAre nahIM haiN| isa prakAra se jo nattvavedI spaSTanayA kahatA hai vaha ani | apUrva siddhi ko prApta kara letA hai| bhAvArtha--zuddha jIba se sabhI paudagalika bhAva bhinna haiM aisA :jo tattvavedI kahatA hai vaha apUrva siddhapada ko prApta kara letA hai| yahAM aisA kahane kA artha vacana mAtra se kahanA nahIM lenA, kyoMki vacana mAtra se kahane vAle jIva kabhI mukta nahIM hue haiN| yahAM abhiprAya yaha hai ki jo isa prakAra meM apane zuddha Atmatatva ko para se pRthaka karake anubhava karatA hai usakA dhyAna karate hae usameM tanmaya ho jAtA hai vahI pUrva meM kabhI nahIM prApta huI aisI apUrva siddhi ko prApta kara letA hai / gAthA 51 se 55 anvayArtha-[ viparItAbhinivezavijitazraddhAnaM eva samyaktvaM ] viparIta abhiprAya se rahita zraddhAna hI samyaktva hai, [saMzayavimohavinamavijitaM saMjJAnaM bhavati] -saMzaya, vimoha aura vibhrama se rahita jJAna samyagjJAna hotA hai / Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 ] - niyamasAra sammattaM saNNANaM, vijjadi mokkhassa hodi suNa' caraNaM / vavahAraNicchaeNa du, tamhA caraNa pavakkhAmi // 54 // vavahAragayacaritta, vavahAraraNayassa hodi tavacararaNaM / NicchayaraNyacAritta, tavacaraNaM hodi rigacchayado // 5 // viparItAbhinivezavijitazraddhAnameva samyaktvam / saMzayavimohavibhramavijitaM bhavati saMjJAnam // 51 // calamalinamagADhatvavijjitazraddhAnameva samyaktvam / adhigamabhAvo jJAna heyopAdeyatatvAnAm / / 52 / / samyaktvasya nimittaM jinasUtraM tasya jAyakAH purussaaH| antarhetavo bhaNitAH darzanamohasya kSayaprabhRteH // 53 // samyaktvaM saMjJAna vidyate mokSasya bhavati zRNucaraNam / vyavahAranizcayena tu tasmAccaraNaM pravakSyAmi // 54 // __ -- [calamalinaM pragADhatyavivajitazraddhAnaM eva] cana. malina. aura agAr3ha doSoM se / gahana thaTTAna ho [ samyaktvaM ] sampatra hai. [ heyopAdeyatattvAnAM ] heya aura upAdeya nantroM kA [adhigamabhAvaH] jAnane rUpa bhAva [jJAna] jJAna hai / / jinasUtraM tasya jJAyakAH puruSAH samyaktvasya nimittaM ] jinamUtra aura unake / jAnane vAle puruSa samyaktva ke lie bAhara nimitta haiN| [ darzanamohasya kSayaprabhateH aMtahetavaH bhaNitAH ] darzanamoha kA kSaya, kSayopazama Adi aMtaraMga hetu kaha gaye haiN| [ mokSasya ] mokSa ke lie simyaktvaM jJAnaM vidyate] samyakadarzana aura jJAna hotA hai tathA [ caraNaM bhavati / cAritra bhI hotA hai. [ tasmAta tu ] umalie maiM [vyavahAranizcayena] vyavahAra aura nizcaya se [caraNaM pravakSyAmi] cAritra ko kahUMgA, [zRNu] he ziSya ! tuma muno / 1. muNu (ka) pAThAntara .. Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 147 zuddhabhAva adhikAra vyavahAranayacaritre vyavahAranayasya bhavati tpshcrnnm|| nizcayanayacAritre tapazcaraNaM bhavati nizcayataH // 55 // viparIta abhiprAya se vajita jo nirantara / zraddhAna vahI mAnA samyaktva zubhaMkara / / saMzaya vimoha vibhrama se hIna jJAna jo 1 nijapara viveka kartA samyaktva jJAna vo // 5.1 / / caladoSa malinadoSa pro pragAr3ha doSa haiM / inase rahita zraddhAna hI samyaktva zreSTha haiM / / jo heya upAdeya nattva pArSa meM pAye / unakA hi jAnanA 4 zreSTha jJAna kahAye / / 12 / / jinasUtra pI una mUtra ke jJAtA jo puruSa haiM / samyaktva kI utpani meM mAne nimitta haiM / / darzana pramoha kA kahA kSaya upazamAdi jo / bama antaraMga hetU mamyaktva kA hai tro / / 5.3 / / samyakatva ba saMjJAna meM haiM mokSa ke liye / cAritra bhI hai mokSa kA kAraNa use suniye / / cAritra vo vyavahAra va nizcaya se dvividha haiM / isa hetu maiM usako kahUMgA jo ki vividha hai / / 5418 vyavahAra naya ke cArita meM jo tapazcaraNa / vyavahAra naya kA hotA hai mukhya prAcaraNa / / nizcayanayoM ke Azrita cAritra meM caraNa / nizcaya se vo kahAnA nija kA tapazcaraNa / / 5 / / / --- - - - - [vyavahAranaya cAritre] vyavahAranaya ke cAritra meM [vyavahAranayasya tapazcaraNaM] vyavahAranaya kA tapazcaraNa [bhayati ] hotA hai aura [nizcayanaya cAritre] nizcayanaya ke cAritra meM [ nizcayataH ] nizcayanaya kA [ tapazcaraNaM ] tapazcaraNa [ bhavati ] hotA hai| Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 ] niyamasAra ratnatrayasvarUpAkhyAnametat / bhedopacAraratnatrayamapi tAvad viparItAbhinivezavirvAjatazraddhAnarUpaM bhagavatAM siddhiparaMparAhetubhUtAnAM paMcaparameSThinAM calamalinAgAdavitaddhitasamujjatinizvameva / viparIte harihiraNyagarbhAdipraNIte padArthasArthe hyabhinivezAbhAva ityarthaH / saMjJAnamapi ca saMzayavimohavibhramavivajjitameva / tatra saMzayaH tAvat jino vA zivo vA deva iti / vimohaH zAkyAdiprokte vastuni nizcayaH / vibhramo jJAnatvameva / pApakriyAnivRttipariNAmazcAritram / iti bhedopacAraratnatrayapariNatiH / tatra jinapraNI taheyopAdeyata svaparicchittirevasamyagjJAnam / asya samyaktva - pariNAmasya bAhyasahakArikAraNaM vItarAgasarvajJamukha kamala vinirgatasamastavastupratipAdanasamarthadravyazrutameva tatvajJAnamiti / ye mumukSavaH tepyupacArataH padArthanirNayahetutvAt aMtaraMgahetava ityuktAH darzanamohanIya karmakSayaprabhRteH sakAzAditi / zrabhedAnupacAraratnatraya TIkA yaha ratnatraya ke svarUpa kA kathana hai / bhedopacAra ratnatraya bhI sabase prathama viparIta abhiprAya se rahita zraddhAnarUpa hai aura vaha siddhi ke lie paramparA meM kAraNabhUta aise bhagavAn paMca parameSThiyoM meM mala, malina aura agAha doSoM se rahita, utpanna hone vAlI jo nizcala bhakti hai usase yukta hI hai / arthAt viparIta hari viSNu, hiraNyagarbha brahmA Adi ke dvArA praNIta padArthoM ke samUha meM Agraha kA abhAva honA hI samyaktva hai, yahAM aisA artha hai / rAmyagjJAna bhI saMzaya vimoha aura vibhrama doSoM se rahita hI hai / unameM meM prathama, jineMdra bhagavAn deva haiM yA ziva-paramezvara deva haiM ? isa bhAva ko saMzaya kahate haiM / zAkya buddha Adi ke dvArA kathita vastu meM nizcaya karanA vimoha hai, vibhrama ajJAnarUpa hI hai, aura pApa kriyAoM se nivRttirUpa pariNAma cAritra hai, isaprakAra se bhedopacAra natraya kI pariNati hai| isameM jiteMndradeva dvArA praNIta haiya upAdeya tattvoM kA jAnanA hI samyagjAna hai| isa samyakva pariNAma ke lie bAhya sahakArI kAraNa vItarAga sarvajJa ke mukha kamala se vinirgata samasta vastuoM ke pratipAdana meM samartha dravya zrutarUpa tattvajJAna hI hai aura jo mumukSu-muni haiM ve bhI upacAra se padArthoM ke nirNaya meM hetu hone se aMtaraMga hetu kaha gaye haiM, kyoMki ve bhI darzana mohanIya ke kSaya, upazama, kSayopazama Adi meM hetu hote haiM / Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zudabhAba adhikAra [ 146 pariNatejjIvasya TaMkotkIrNajJAyakakasvabhAvanijaparamatattvazraddhAnena, tatparicchittimAtrAMta khaparamabodhena, tadpAvicalasthitirUpasahajacArizreNa abhUtapUrvaH siddhaparyAyo bhavati / sA paramajinayogIzvaraH prathama pApakriyAnivRttirUpavyavahAranayacAritre tiSThati, tasya zila vyavahAranayagocaratapazcaraNaM bhavati / sahajanizcayanayAtmakaparamasvabhAvAtmakaparamAtmani pratapanaM tapaH / svasvarUpAvicalasthitirUpaM sahajanizcayacAritram anena tapasA bhavatIti / abheda-anupacAra ratnatraya meM pariNata hapa jIva ke TaMkotkIrNa nAyaka eka samAva nijaparamatattva ke zraddhAna se. usa TaMkotkIrNa jAyaka eka svabhAva nijaparama tva ko jAnane mAtra aMtarmukha hA paramabodha se aura usI TaMkokINaM eka svarUpa meM vicala sthinirUpa sahaja cAritra me abhUtapUrva siddhaparyAya pragaTa hotI hai / na jo parama jinayogIzvara pahale pApa kriyAoM ke abhAvarUpa vyavahAra cAritra sthita hote haiM, unake nizcitarUpa meM vyavahAranaya ke viSayabhUta vyavahAra napazcaraNa hotA hai, tathA sahajanizcayanayAtmaka paramamvabhAvarUpa paramAtmA meM pratapana karanA tapa jo apane svarUpa meM avicala sthitimrapa mahAnizcayacAritra hai vaha isa nizcayanapa siddha hotA hai, aisA artha hai| / vizeSArtha-yahAM para tIna gAthAoM meM graMthakAra ne vyavahAra samyaktva aura ke utpatti ke kAraNa ko batalAyA hai punaH do gAthAoM se nizcayavyavahAra ratnatraya saMketa karate hue vyavahAra-nizcaya cAritra ko kahane kI sUcanA dI hai / * eka bAta yahAM 53 vIM gAyA kI TIkA meM mahattva ko batalAI hai ki samyaktva amitta jinasUtra haiM aura unake jAnane vAle puruSa aMtaraMga hetu haiN| isakA matalaba ki samyaktva kA aMtaraMga hetu to darzanamohanIya Adi karmo kA kSaya, upazamakA kSayopazama hai / usa darzanamohanIya ke kSaya Adi meM ye jinasUtra ke jAyaka puruSa mAne gaye haiM. isalie ve bhI aMtaraMga hetU ke hetu hone se upacAra se aMtaraMga hetu diye gaye haiN| Agama meM kSAyikasamyaktva ke liye to niyama se kevalI yA zruta kA pAdamUla banalAyA hai / yathA--- "darzanamohanIya karma ke kSaya hone kA prArambha yA atakevalI ke pAdamUla meM karmabhUmi kA utpanna huA manuSya hI karatA hai Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 ] niyamasAra tathA coktamekatvasaptatau (anuSTubh ) "darzanaM nizcayaH pusi bodhastadbodha iSyate / sthitiratrava cAritramiti yogaH zivAzrayaH // " tathA ca tathA niSThApana sarvatra ho sakatA hai / " isalie yahAM para jinasUtra ko to bAhara sahakArI kAraNa kahA hai aura unake jAnane vAle zrutakevalI Adi mahAmuniyoM ko aMtaraMga hetu kaha diyA hai| anaMtara TIkAkAra ne yaha spaSTa kiyA hai ki vyavahAra ratnatraya se nizcayaratnatraya ko prAptakara yaha bhavyajIva jo kabhI nahIM prApta huI aisI abhUtapUrva siddha abasthA ko prApta kara letA hai| Age svayaM graMthakAra vyavahAra cAritra kA varNana kareMge, punaH nizcayapatikramaNa Adi rUpa meM nizcayacAritra kA varNana kareMge / [ nizcayacAritra ko mahanA ko batalAne hue--- ] ekasvasaptati meM zrIpadmanaMdi AcArya ne bhI usI prakAra se kahA hai / "zlokArtha--AtmA kA nizcaya darzana hai, AtmA kA bodha vaha jJAna hai, aura usI AtmA meM hI sthiti honA so cAritra hai| isaprakAra kA yoga zivapada kaa| kAraNa hai / arthAt apanI AtmA kA nizcaya honA, jJAna honA aura usI meM ekA sthira ho jAnA yaha nizcayaratnatraya hI sAkSAt mokSa kA kAraNa hai| aura ugIprakAra-TokAkAra zrI munirAja nizcayaratnatraya kI mahimA ko / batalAte hue isa zuddha adhikAra ko pUrNa karata hai--] 1. dasaNamohakkhavaNApaTuvago kammabhUmijAdo hu / maNuso kevalimUle giTTavI hIdi samvattha / / 646f ... [ go. karma.] . . . Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhabhAva adhikAra [ 151 (mAlinI) jayati sahajabodhastAdRzI dRSTi reSA caraNamapi vizuddha tadvidhaM caiva nityam / aghakulamalapaMkAnIkanimuktamUtiH sahajaparamatattve saMsthitA cetanA ca // 75 / / iti sUvijanapayojamitrapaMcendriyaprasarabajitagAtramAtraparigraha-zrIpadmaprabhamalazAridevaviracitAyAM niyamasAravyAkhyAyAM tAtparyavRttau zuddhabhAvAdhikAraH tRtIyaH zrutaskandhaH / / - - - - - - -.- -. . -- (75) zlokArtha--sahaja jJAna, vaimA hI pahala darNana aura vaimA hI mahaja 1. vizuddhacAbi ye tInoM nitya hI jayazIla hona haiM, aura pApampa malapaMka kI paMkti sa nirmukta muni mbApa, sahajaparamatatva meM saMsthita cetanA bhI madA jayagola hotI hai| vizeSArtha-yahAM jIva ke zuddhabhAvoM ko banAnAne hA AcAryatrarya shriikudkd| deva ne gAthA 38 meM lekara 55 paryata meM yaha adhikAra pUrNa kiyA hai| sabase pahale isa adhikAra meM graMthakAra zuddhanizcaya naya se jIva ke aupAdhika bhAva nahIM haiM isa bAta ko 42 gAthA taka kahA hai / punaH jIva ko nirdaDa svabhAva Adi kahane hA 46 gAthA taka jIba ke svabhAva ko vizeSa spaSTa kiyA hai / anaMtara baha vatAyA hai ki ye maMmAge jIva bhI siddhoM ke samAna pUrNatayA zuddha haiM, Age nayavivakSA ko mapaSTa karate hue Nunaya me hI maMsArI jIvoM ko siddhasadRza kahanA cAhie aisA kahA hai 1 punaH vyavahAra samyavantra ke lakSaNa ko umakI utpani ke bahiraMga aMtaraMga kAraNoM ko kahate hue nizcaya vyavahAra ratnatraya ko kahA hai| isa prakAra isa adhikAra meM mukhyatayA jIva ko zuddha naya se pUrNa zuddha kahA hai| isaprakAra sukavijanarUpI kamaloM ke lie mayaM mamAna, paMcendriya ke vistAra 1 se mAtramAtra parigrahavArI zrIpadmaprabhamaladhArIdeva ke dvArA viracita niyamasAra ko tAtparyavRtti nAmaka TIkA meM zuddhabhAva adhikAra nAmaka tRtIya zrutaskaMdha pUrNa huA / * zuddhabhAva adhikAra samAja ke Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [4] vyavahAracAritra adhikAra athedAnI vyavahAracAritrAdhikAra ucyate / kulajoriNa jIvamaggaNaThANAisu jANiUNa jIvANaM / tassAraMbhaNiyattaNa pariNAmo hoi paDhamavadaM // 56 // kulayonijIvamArgaNAsthAnAdiSu jJAtvA jIvAnAm / tasyArambhanivRttipariNAmo bhavati prathamatam // 56 // [cAla chanda : he dInabandhu............ ] kula yoni jIva mArgaNA sthAna prAdi meM 1 jIdoM ko jAna karake jaise kaheM unameM / / una jIva ke prArambha se nivRtti bhAva jo / vo hI prathama mahAbata hai sarva zreSTha vo 1156 / / aba isa samaya vyavahAracAritra kA adhikAra kahA jAtA hai / gAthA 56 anvayArtha-[kulayonijIvamArgaNAsthAnAdiSu] kula, yoni, jIvasthAna aura mArgaNAsthAna Adi meM [jIvAnAm ] jIvoM ko [ jJAtvA ] jAnakara [ tasya ] usake [ ArambhanivRttipariNAmaH ] Arambha se nivRttirUpa pariNAma vaha [ prathamavataM ] prathamavrata-pahalA mahAvrata [bhavati hotA hai / Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavahAracAritra adhikAra [ 153 ahiMsAvatasvarUpAkhyAnametat / kulavikalpo yonivikalpazca jIvamArgaNAmAnavikalpAzca prAgeva pratipAditAH / atra punaruktidoSabhayAnna pratipAditAH / tatraiva teSAM mevAn buddhvA tadrakSApariNatireva bhavatyahiMsA / teSAM mRtirbhavatu vA na vA, prayatnapariNAmamantareNa sAvadyaparihAro na bhavati / ata evaM prayatnapare hiMsApariNaterabhAvAdahisAvataM bhavatIti / tathA cokta zrIsamantabhadrasvAmibhiH (zikhariNI) "ahiMsA bhUtAnAM jagati viditaM brahma paramaM na sA tatrArambho'styaNurapi ca yatrAzramavidhau / tatastatsiddhayarthaM paramakaruNo graMthamubhayaM bhavAnevAtyAkSInna ca vikRtaveSopadhirataH / / " TokA-yaha ahiMsAvata ke ravarUpa kA kathana hai| kuloM ke bheda, yoniyoM ke bheda, jIvasthAna ke bheda aura mArgaNAsthAnoM ke bheda pahale hI pratipAdita kiye gaye haiM 1 yahAM punarukti doSa ke bhaya se punaH nahIM pratipAdita 3 kiye haiN| vahIM para kahe hue unake bhedoM ko jAnakara unake rakSA kI pariNati hI ahiMsA hotI hai / una jIvoM kA maraNa ho athavA na ho, kiMtu prayatna pariNAma ke binA sAvadyadoSa kA parihAra nahIM hotA hai| isIlie prayanna meM tatpara hone para hiMsA kI pariNati kA abhAva hone me ahiMsAbata hotA hai / usI prakAra se zrI samaMtabhadrasvAmI ne kahA hai artha-jIvoM kI ahiMsA paramabrahmasvarUpa hai, yaha vAta jagata meM vidita hai| / : jisa Athama ke vidhAna meM aNumAtra bhI Arambha hai vahAM para vaha ahiMsA nahIM hai / ataH usa ahiMsA kI siddhi ke liye he bhagavan ! paramakAruNika Apane hI ubhaya-aMtaraMga aura bahiraMga parigraha kA tyAga kara diyA, aura Apa vikRtaveza tathA upadhi-parigraha meM rata nahIM hue|" 1. svayaMbhUstotra, namijinastuti / Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | 154 ] tathA hi niyamasAra ( mAlinI ) trasahRtipariNAmadhyAMtavidhvaMsa hetuH sakalabhuvanajIva grAmasaukhya prado yaH 1 sa jayati jinadharmaH sthAvaraM kendriyANAM vividhavadhavidUrazcAruzarmmAbdhipUraH // 76 // rAgeNa va doseNa va, moheNa va mosabhAsapariNAmaM / jo pajahadi' sAhu sayA, vidiyavadaM hoi tasseva // 57 // rAgeNa vA dveSeNa vA mohena vA mRSAbhASApariNAmaM / yaH prajahAti sAdhuH sadA dvitIyavrataM bhavati tasyaiva // 57 // usI prakAra se [ TIkAkAra zrI padmaprabhamalavArideva zloka kahate haiM-- 1 (76) zlokArtha - jA trasaghAta ke pariNAmarUpa aMdhakAra ke vidhvaMsa kA hetu hai, sakabhuvana ke jIvasamUha ko saukhya pradAna karane vAlA hai, jisameM sthAvara kAyika ekendriya jIvoM ke vividha prakAra ke vadha bahuta hI dUra haiM aura jo uttama sukharupI samudra kA pUra hai aisA vaha jainadharma jayazIla hotA hai // 76 // bhAvArtha -- jo dharma trama sthAvara kI hiMsA se dUra hai aura sabhI jIvoM ko sukhadAyI hai tathA uttama sukha kA sAgara hai vaha Aja bhI jayavaMta ho rahA hai / 1. pajahahi ( ka ) pAThAntara gAthA 57 anvayArtha - [ rAgeNa vA dveSeNa vA mohena vA ] rAga se athavA dveSa se athavA moha se hone vAle [ mRSAbhASA pariNAmaM ] asatya bhASA ke pariNAma ko [ yaH sAdhuH Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavahAracAritra adhikAra jo gaga me yA dvepa se vA moha meM kabhI / hotA asatya bhASaNa pariNAma azubha hI / / usako jo chor3ate haiM una sAdhu ke sadA / hotA dvitIyavrata hai jo satya nAga kA // 57 / / satyavatasvarUpAkhyAnametat / atra mRSApariNAmaH satyapratipakSaH, sa ca rAgeNa vA huSeNa vA mohena vA jAyate / tadA yaH sAdhuH AsannabhavyajIvaH taM pariNAma parityajati tasya dvitIyavataM bhavati iti / (zAlinI) vakti vyakta satyamuccarjano yaH svargastrINAM bhUribhogakabhAk syAt / asmin pUjya: sarvadA sarvasaddhiH satyAtsatyaM cAnyadasti brataM kim / / 77 / / prajahAti } jo sAdhu chor3atA hai, [tasya eva sadA] umI ke sadA [dvitIyavrataM bhavati] dvitIya mahAvata hotA hai| TIkA--yaha satyavrata ke mbA kA kathana hai / yahAM para satya se viruddha jo pariNAma hai vaha mRSA-asatya pariNAma hai| vaha pariNAma rAga se athavA dveSa se athavA moha se utpanna hotA hai / jo Asannabhavya jIva sAdhu usa asatya pariNAma kA tyAga kara detA hai, usake dUsarA mahAvata hotA hai / [ aba TIkAkAra zrIpadmaprabhamaladhArideva TIkA pUrNa karate hue zloka kahate haiM-] (77) zlokArtha-jo puruSa anyanta spaSTarUpa satya vacana ko bolatA hai vaha svarga kI devAMganAoM ke vipula bhogoM kA eka bhAgI-bhoktA ho jAtA hai aura isa loka meM hamezA sarva satpuruSoM ke dvArA pUjya ho jAtA hai sacamuca meM satya se bar3hakara kyA anya koI satya-samIcInadvata ho sakatA hai ? arthAt nahIM ho sakatA hai / / 77 / / Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 ] niyamasAra gAme vA yare' vA, haraNe vA pechiUNa paramatthaM / jo suryAdi gahaNamAvaM, tidiyavadaM hovi tasseva // 58 // grAme vA nagare vAraNye vA prekSayitvA paramartham / yo muMcati grahaNabhAvaM tRtIyavrataM bhavati tasyaiva // 58 // jo grAma yA nagara meM yA vana meM kahIM bhI 1 para vastu da para ziSyoM ko dekha karake bhI // jo chor3ate una sabake graharaNa bhAva ko mudA / saMpadA // 58 // unakA zracauryabata ye de svAtma tRtIya va svarUpAkhyAnametata / vRtyAvRtto grAmaH tasmin vA catubhirgopurairbhAsuraM nagaraM tasmin vA manuSyasaMcArazUnyaM vanaspatijAtaballI gulmaprabhRtibhiH paripUrNabharaNyaM tasmin vA pareNa vA visRSTaM nihitaM patitaM vA vismRtaM vA paradravyaM dRSTvA svIkArapariNAmaM yaH parityajati tasya hi tRtIyavrataM bhavati / gAthA 58 anvayArtha - [ grAme vA nagare vA araNye vA ] grAma meM, athavA nagara meM, athavA vana meM [ yaH paraM artha prekSayitvA grahaNabhAvaM muMcati ] jo mAdhu pandhana ko dekhakara usake grahaNa karane ke bhAva kA tyAga kara detA hai. [ tasya eva tRtIyaM vrataM bhayati ] usake hI tIsarA vrata acaurya mahAvrata hotA hai / TIkA -- yaha tIsare vrata ke svarUpa kA kathana hai / jo cAroM tarapha se bAr3ha se veSTita ho vaha grAma kahalAtA hai, cAroM tarapha zUnya vanaspati vana kahate haiM / se cAra gopura dvAroM se suzobhita ko nagara kahate haiM. samUha, bela, aura choTe-choTe vRkSoM ke jhuNDa Adi aise grAma meM athavA nagara meM athavA vana meM para ke girI huI, athavA bhUlI huI para vastu ko dekhakara usake svIkAra karane ke pariNAma kA jo tyAga kara detA hai, nizcita hI usake tIsarA mahAvrata hotA hai / dvArA chor3I gaI, rakhI huI, athavA 1. nagare ( ka ) pAThAntara manuSya ke saMcAra se paripUrNa sthAna ko Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tryavahAracAritra adhikAra [ 157 (mAryA) AkarSati ratnAnAM saMcayamuccaracauryametadiha / svargastrIsukhamUlaM krameNa muktyaMganAyAzca // 7 // daLUNa itthirUvaM, vAMchAbhAva riNayattade [rinnvttveN| tAsu / mehuNasaNNavivajjiyapariNAmo ahava turIyavadaM turiyavadaM] // 56 / dRSTvA strIrUpaM vAMchAbhAvaM nivartate tAsu / maithunasaMjJAvivajjitapariNAmo'thavA turIyanatam / / 5 / / jo striyoM ke rUpa ko netroM meM dekhakara / vAJchA na karate vicit paripUrNa viratidhara / / yA unake bhAva maithuna saMjJA se rahina jii| trailokya pUjya mAnA mahAna caturtha vA / / 6 / / caturthavratasvarUpakathanamidam / kamanIyakAminInAM tanmanoharAMganirIkSaNadvAreNa samupajanitakautUhalacittavAMchAparityAgena, athavA puvedodayAbhidhAnanokaSAyatIvodayena saMjAtamathanasaMjAparityAgalakSaNazubhapariNAmena ca brahmacaryavrataM bhavati iti / aba TIkA pUrNa karate hue TIkAkAra munirAja dalAka ke dvArA tRtIya vrata kA mahattva batalAte haiM | (78) zlokArtha-vaha utkRSTa acauryabata isa loka meM ranoM ke samUha ko AkarSita karatA hai aura ( paraloka meM ) svarga kI devAMganAoM ke mugna kA mUla hai tathA krama se muktirUpI strI ke sukha kA bhI kAraNa hai / / 8 / / gAthA 56 anvayArtha--[strIrUpaM dRSTvA] striyoM ke rUpa ko dekhakara [tAsu vAMchAbhAvaM nivartate] unameM jo bAMchA bhAva ko nahIM karatA hai, [ athavA maithunasaMjJAvivajitapariNAmaH turIyanatam ] athavA maithuna saMjJA se rahita jo pariNAma hai, vaha cauthA mahAvata hai| TIkA--yaha cauthe mahAvata ke svarUpa kA kathana hai / mandara kAminiyoM meM unake manohara aMgoM ke nirIkSaNa dvArA utpanna hAe kutUhalarUpa citta kI icchA ke parityAga se, athavA puruSaveda nAmaka no kaSAya ke tIna Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 158 1 niyamasAra (mAlinI) nayati tanuzibhUmiH kAminonA vibhUti smarasi manasi kAmistvaM tadA madvacaH kim / sahaja paramatattvaM svasvarUpaM vihAya vrajasi vipulamohaM hetunA kena citram // 7 // savesi gaMthANaM, cAgo hiravekkhabhAvaNApuvaM / paMcamavAdi' bhaNidaM, cArittabharaM vahaMtassa // 6 // sarveSAM granthAnAM tyAgo nirapekSabhAvanApUrvam / / paMcamavatamiti bhaNitaM cAritrabharaM vahataH // 60 / / jo grantha nAma parigraha saMpUrNa tyAgate / nirapekSa bhAva se unheM nigrantha mAnate / / cAritra bhAra kA bahana jo karate unhIM ko| hotA meM pAMcavA~ vrata digbastra rUpa jo // 60 / / udaya se utpanna huI jo maithuna saMjJA hai, usake parityAgalakSaNa zubhapariNAma se brahmacaryavata hotA hai| aba TIkAkAra zrI munirAja strI mukha kI apekSA sahaja zuddha AtmasvarUpa kI mahimA ko batalAte hue striyoM ke smaraNa ko tyAga karane kA saMketa kara rahe haiM (76) zlokArtha-kAminI striyoM kI jo zarIra vibhUti, zarIra ke AMgopAMga saundarya Adi haiM, he kAmI puruSa ! tU yadi usa vibhUti-saundarya Adi kA mana meM smaraNa karatA hai taba to mere vacana se tujhe kyA lAbha hogA? aho ! Azcarya ho rahA hai ki tu kisa hetu se sahaja parama tattva rUpa nijasvarUpa ko chor3a karake atyadhika moha ko prApta ho rahA hai arthAt mahaja tattvarUpa jo nija paramAtmA hai usameM jo Ananda hai vaha striyoM ke moha meM Asakta hue jIvoM ko nahIM mila sakatA hai| gAthA 60 anvayArtha-[nirapekSabhAvanApUrvam ] kisI prakAra kI apekSA se rahita nirapekSa bhAvanA pUrvaka [sarveSAM granthAnAM tyAgaH] saMpUrNa parigrahoM kA tyAga karanA, [cAritrabhara 1. badamiti (ka) pAThAntara Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyamahAratrApitra dhikAra [ 156 iha hi paMcamavatasvarUpamuktam / sakalaparigrahaparityAgalakSaNanijakAraNaparamAtmasvarUpAvasthitAnAM paramasaMyaminAM paramajinayogIzvarANAM sadaiva nizcayacyavahArAtmakacArucAritrabharaM vahatAM, bAhayAbhyantaracatuvizatiparigrahaparityAga eva paramparayA paMcamagatihetubhUtaM paMcamavatamiti / tathA cokta samayasAre "bhajhaM parigaho javi tado ahamajIvadaM tu gacchejja / NAdeva ahaM jamhA tamhA Na pariggaho majjha / " tathA hi-- -- - - - - - - - - - - - - - - - - vahataH paMcabhavataM iti bhariNatam] vaha cAritra ke bhAra ko vahana karane vAle sAdhu kA pAMcavAM vrata kahalAtA hai| TIkA--yahAM yaha paMcamavrata kA svarUpa kahA hai / saMpUrNa parigraha ke parityAgalakSaNa nija kAra paramAtmA ke svarUpa meM jo sthita haiM, paramasaMyamI haiM. paramajina yogiyoM ke svAmI haiM, nathA hamezA hI jo nizcaya aura vyavahAra svarUpa zreSTha cAritra ke bhAra ko vahana karane vAle haiM aise sAdhuoM ke bAhya aura AbhyantararUpa se caubIsa prakAra ke parigraha kA parityAga hI paramparA se paMcamagati ke lie kAraNabhUta pAMcavAM vrata kahalAtA hai| usI prakAra 'samayasAra meM bhI kahA hai-- "yadi yaha bAhya parigraha merA ho jAye taba to maiM ajIvapane ko prApta ho jAUM 1 jisa hetu se maiM jJAtA hI hU~ usI hetu se yaha parigraha merA nahIM hai / " isI bAta ko zrI TIkAkAra munirAja zloka dvArA AtmasvarUpa meM sthira hone kA upadeza de rahe haiM-] . 1. gAthA 108, Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 160 ] niyamasAra ( hariNI ) bhavabhIrutvAdbhavyaH parigrahavigrahaM nirupamasukhAvAsaprApyaM karotu nijAtmani / sthitirmAvicalAM zarmAkArAM jagajjanadurlabhAM na ca bhavati mahaccitraM citraM satAmasatAbhivam ||80|| pAsugamaggeNa divA, avalogaMto jugappamANaM hi / gaccha purado samaNo, iriyAsamidI have tassa // 61 // prAkamArgera divA avalokayan yugapramANaM khalu / gacchati purataH zramaNaH IryAsamitirbhavettasya // 61 // dina meM jo calate prAsukanirjatu mArga se / Age hI dekha karake calakara pramANa ne // nijakArya vaga se karate bhU para sadA gamana / Isimita hai unake ve bhAva se zramaNa / / 61 || tyajatu ( 80 ) zlokArtha - bhavyajIva bhavabhIru hone se parigraha ke vizeSa Agraha ko yA grahaNa ko chor3o aura nirupama sugya ke AvAsa ( mokSapada ) kI prApti ke lie apanI AtmA meM jagata ke jIvoM ko durlabha, sukhamayI aisI avicala sthiti ko karo / aura yaha nijAtmA meM sthiti karanA satpuruSa - mAdhuoM ke lie koI mahAn Azcarya nahIM hai kintu asatpuruSa - asAdhujanoM ke lie hI yaha Azcarya kI bAta hai ||80|| bhAvArtha - yahAM parigraha ke tyAga kI preraNA dI hai aura mokSa pada kI prApti ke liye AtmA meM avicala sthira hone kA Adeza diyA hai tathA yaha bhI batalAyA hai ki saMpUrNa parigraha ko chor3akara zuddha AtmA meM sthira honA yaha jagata ke jIvoM ke lie durlabha hai / isake prApta karane meM mahApuruSoM ko to kucha Azcarya kI bAta nahIM hai arthAt ve sahaja hI prApta kara sakate haiM kintu arAjjana puruSoM ko AzcaryakArI avazya hai| arthAt ve prApta nahIM kara pAte haiM / gAthA 61 anvayArtha - [ prAkamArgeNa divA ] jIvajaMtu rahita prAsukamArga meM divasa meM [ khalu yugapramANaM purataH avalokayan ] nizcita hI cAra hAtha pramANa Age dekhakara Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavahAracAritra adhikAra atrairyAsamitisvarUpamuktam / yaH paramasaMyamI gurudevayAtrAdiprazastaprayojanamuddizyeyugapramANaM mArgam zravalokayan sthAvarajaMgama prANiparirakSArthaM diSaiva gacchati, tasya zalu paramazramaraNasyeryAsamitirbhavati / vyavahArasamitisvarUpamuktam / idAnoM nizcayasamitisvarUpamucyate / zrabhedAnupacAraratnatrayamArgeNa paramamaNamAtmAnaM samyag itA parigatiH samitiH / athavA nijaparamatasvani ratasahajaparamabodhAdiparamadharmANAM saMhatiH samitiH | iti nizcayavyavahArasamiti medaM buddhvA tatra paramanizcayasamitimupayAtu bhavya iti / [ 161 [ zramaNaH gacchati ] jo bhramaNa gamana karatA hai, tasya IryAsamitiH bhavet ] usa sAdhuke Iyasamiti hotI hai / TIkA- yahAM para Isimiti kA svarUpa kahA hai | jo paramasaMyamI sAdhu guruoM kI yAtrA aura deva tIrthaMkaroM ko yAtrA Adi prazasta prayojana kA uddezya karake cAra hAtha pramANa mArga ko dekhate huye sthAvara aura zramajIvoM kI rakSA karane ke liye dina meM hI gamana karate haiM, una pararma zramaNa ke nizcita hI samiti hotI hai / isaprakAra yaha vyavahArasamiti kA svarUpa kahA gayA hai / aba nizcayasamiti kA svarUpa kahate haiM - abheda aura anupacAra aise tnatraya svarUpa mArga se paramadharmI apanI AtmA ko samyak prakAra se prApta karanA - Atma svarUpa meM pariNata honA hI nizcayasamiti hai / athavA nijaparamatattva meM nirata rUpa jo sahaja paramajJAna Adi paramadharma haiM unakA samudAya-saMyoga saMgaThana honA hI samiti hai / I isaprakAra se nizcaya aura vyavahAra samiti ke bheda ko jAnakara bhavyajIva usameM se parama nizcayasamiti ko prApta kareM, yaha artha haiM / [ aba TIkAkAra zrI munirAja cAra zlokoM dvArA samiti kI sundara mahimA ko batalAte huye usake zreSTha phalako batalAte haiM --] Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 ] niyamasAya (maMdAkrAntA) itthaM buddhvA paramasamiti muktikAntAsakhoM yo| muktvA saMgaM bhavabhayakara hemarAmAtmakaM ca / sthitvA'pUrve sahajavilasaccicamatkAramAtre bhedAbhAve samayati ca yaH sarvadA mukta eva // 81 // (mAlinI) jayati samitireSA zolamUlaM munInAM asahatiparidUrA sthAvarANAM hatervA / bhavadavaparitApapalezajImUtamAlA sakalasukRtasItyAnIkasantoSadAyI / / 82 // (mAlinI) niyatamiha janAnAM janma janmArNave'smin samitivirahitAnAM kAmarogAturANAm / (81) zlokArtha--isaprakAra paramamini ko muktikAMtA kI sakhI jAna karake jo jIva bhava bhaya ke karane vAle kanaka aura kAminI rUpa parigraha ko chor3akara jo apUrva sahaja vilAsarUpa caitanya camatkAra mAtra aise-abheda-advaita meM sthita hokara samyaga gamana karate haiM ve sarvadA mRkta hI haiM / / 8 / / (2) zlokArtha---yaha samiti jayagIla ho rahI hai jo ki muniyoMke zIlacaritra kA mala hai trasa jIvoM ke ghAna se bahuta dUra hai vaise sthAvara jIvoM kI hiMsA se| bhI dUra hai, bhava rUpI dAvAnala ke paritApa se utpanna hue klega ke lie megha-mAlA hai| aura makalapuNyarUpI dhAnya kI rAgiko maMtoSa dene vAlI hai arthAt jaise megha kii| varSA se vana kI dAvAnala-agni bujha jAtI hai aura dhAnyake kheta pUSTa ho jAte haiM vaise, hI yaha saMsAra ke saMtApa ko bujhAne ke lie aura puNya kA vRddhiMgata karane ke lie megha / ke samAna hai / yahAM samiti ke uttama phala ko batAyA hai / / 82 / / (83) zlokArya-isa janmarUpI samudra-saMsAra sAgara meM samiti se rahita / kAmaroga se pIr3ita (icchAoM se pIr3ita) jIvoM kA yahAM janma lenA nizcita hI hai| Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavahAracAritra adhikAra [ 163 munipa kuru tatastvaM tvanmanogehamadhye hyapavarakamamudhyAzcAruyoSitsumuktaH // 3 // (AryA) nizcayarUpAM samiti sUte yadi muktibhAgbhavenmokSaH / bata na ca labhate'pAyAt saMsAramArNave bhramati // 84 !! pesuNNahAsakakkasa, parrANadappappasaMsiyaM vayaNaM / paricattA saparahidaM, bhAsAsamidI vadaMtassa // 62 // paizUnyahAsyakarkazaparanindAtmaprazaMsitaM vacanam / / parityaktvA svaparahitaM bhASAsamitirvadataH / / 62 / / paizunya hAsya karkaza bhASA ato kaThina / nija kI prazaMsA para kI niMdA ke bhI vacana 11 jo nyAga inakA karake nijapara hitakarI / bole vacana unhIM ke bhASAmini kharI / / 62 / / isaliye he muniene ! tuma apane manarUpI ghara ke bhItara isa sundara muktirUpI strI ke lie apavaraka kamarA (nitrAmAgRha) banAo / arthAna samiti se rahita jIvoM ko hI isa saMsAra meM janma lenA par3atA hai aura jo samiti kA pAlana karate haiM samajhiye unhoMne apane vizAla manampI mahala meM mukti sundarI ke rahane ke lie eka kamarA banavA liyA hai| matalaba ve jaldI hI mukti ko prApta kara lete haiM / / / 3 / / (84) zlokArtha--yadi yaha jIva nizcayarUpa samiti ko prakaTa karatA hai to vaha mukti ko prApta karane vAlA ho jAtA hai| are re ! kheda hai, usa samiti ke apAya-abhAva se vaha mokSa ko nahIM prApta kara sakatA hai| pratyuta saMsArarUpI mahAsamundra meM bhramaNa karatA hai| arthAt nizcayamamiti ke binA mokSa nahIM hai| aura vyavahAra samiti ke binA nizcayamamiti nahIM ho sakatI hai aisA samajha kara vyavahAra cAritra ko dhAraNa kara nizcaya cAritra ko prApta karane kA udyama karanA cAhie / 188 / / __ gAthA 62 anvayArtha-[pazUnya hAsyakarkaza parrAnaMdAtmaprazaMsitaM vacanaM] paizUnya, hAsya, karkaza, paniMdA aura apanI prazaMsArUpa vacana ko [ parityaktvA ] chor3a karake [svapara Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 ] niyamasAya atra bhASAsamitisvarUpamuktam / karNejapamukhavinirgataM nRpatikarNAbhyarNagataM caikapuruSasya ekakuTumbasya ekagrAmasya vA mahAvipatkAraNaM vacaH pazUnyam / kvacit kadAcit kiMcit parajanavikArarUpamavalokya tvAkarNya ca hAsyAbhidhAnanokaSAyasamupajanitam ISacchabhamizritamapyazubhakarmakAraNaM puruSamukhavikAragataM hAsyakarma / karNazaSkulIviparAmparNagocaramAtreNa pareSAmapratijananaM hi karkazavacaH / pareSAM bhUtAbhUtadUSaNapurassaravAkyaM paranindA / svasya bhUtAbhUtaguNastutirAtmaprazaMsA / etatsarvamaprazastavacaH parityajya svasya ca parasya ca zubhazuddhapariNatikAraNaM vaco bhASAsamitiriti / tathA cokta zrIguNabhadrasvAmibhi :-- -- - - - -- - - - - - - - - - - -- -- hitaM vadataH bhASAsamitiH] stra aura para ke hitarUpabacana ko bolane vAle sAdhuke bhASA samini [syAt] hotI hai / TIkA-yahAM bhASAsamiti kA strampa kahA hai 1 cagalakhora ke mukha se nikale hAe aura rAjA ke kAna taka pahuMce haye vacana, jo ki eka puruSa, eka kuTumba athavA eka grAma ke liye mahAna vipati ke kAraNabhuta haiM ve paizUnya bacana haiM / kahIM para kadAcit kicit anyajanoM ke vikRtarUpa ko dekhakara yA sunakara hAsya nAma ke no kaSAya meM utpanna huA kicit zubha se mizrita hote huye bhI azubhakarma ke liye kAraNabhUta puruSa ke mugya ke vikAra ko jo prApta huA hai vaha 'hAsya karma kahalAtA hai / jo kAnarUpI zaSkalI-pUr3I ke chidra ke pAsa pahuMcane mAtra se anya janoM ko aprIti utpanna karane vAle haiM ve karkaza vacana kahalAte haiN| dUsaroM ke vidyamAna yA avidyamAna duSaNa ko kahane vAle vacana paraniMdA haiN| apane vidyamAna athavA avidyamAna guNoM kI stuti karanA AtmaprazaMsA hai| ina sabhI aprazasta vacanoM kA tyAga karake apane aura para ke zubhapariNati aura zuddha pariNati ke liye kAraNabhUta vacana bolanA bhASAsamiti kahalAtI hai| aise hI zrI guNabhadrasvAmI ne bhI kahA hai-- Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tathA ca- vyavahAra cAritra adhikAra ( mAlinI ) "samadhigatasamastAH sarvasAvadyaddUrAH zAMtasarvapracArAH / svahita nihitacittAH svaparasaphalajalpAH sarvasaMkalpamuktAH raft na vimukta bhajanaM te vimuktAH // " ( anuSTubh ) parabrahmaNyanuSThAnaniratAnAM antarairapyalaM jalpaiH bahijjetyaizca kiM punaH // 65 // manISiNAm / [ 165 "" samyak prakAra se sabhI vastu ke svarUpa ko jinhoMne jAna liyA hai, jo saMpUrNa pApakriyAoM se dUra haiM, jinhoMne apane hita meM apane mana ko lagA rakhA hai, jinake sabhI pracAra kArya zAMta ho cuke haiM, jo sva aura para ke liye phalamahita vacana bolane vAle haiM, aura jo sabhI saMkalpoM se rahita ho cuke haiN| ve vimukta puruSa nigraMtha sAdhu isa loka meM mukti ke pAtra kaise nahIM hoMge ? arthAt aise sAdhujana mukti ke pAtra avazya hoMge / " aura usI prakAra - [ TIkAkAra munirAja bhASAsamiti meM nirata muniyoM kI vizeSatA ko pragaTa karate huye zloka kahate haiM ] ( 85 ) zlokArtha - - parabrahmarUpa AtmA ke anuSThAna meM nirata manISI buddhimAna sAdhuoM ko aMtaraMga ke jalpa se bhI bama hovo / punaH bahirjarUpa kI to bAta hI kyA hai ? bhAvArtha - apanI AtmA ke svarUpa ko prApta karane ke anuSThAna meM saMlagna huye sAdhu jaba aMtarjalpa-mana ke vikalpa jAloM ko bhI chor3a dete haiM to unake bahirjarUpa bAhara maiM logoM se bolanA cAlanA Adi pahale hI chUTa cukA hai / arthAt bAhyajanoM se bolanA Adi vyApAra baMda karake aMtaraMga ke manake vyApAra ko bhI rokanA cAhiye, yaha abhiprAya hai / 1. AtmAnuzAsana, zloka 226 Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 ] niyamasAra kadakAridANumodaraNarahida' taha pAsugaM pasatthaM ca / diNNaM pareNa bhatta, samabhutto esaNAsamidI // 63 // kRtakAritAnumodanarahitaM tathA prAsukaM prazastaM ca / dattaM pareNa bhakta saMbhuktiH eSaNAsamitiH // 63 // kRta kAritAnumodana vajita prahAra jo / prAmuka prazasta uttama para dhara tayAra jo / / para ne diyA hai usako samabhAva se liye / unake prazana samiti ho kara pAtra meM liye 1 / 63 // aSaNAsamitisvarUpamuktam / tadyathA-manovAkkAyAnAM pratyekaM kRtakAritAnumodanaH kRtvA nava vikalpA bhavanti, na taiH saMyuktamanna' navakoTivizuddhamityuktam ; atiprazastaM manoharaM- haritakAyAtmakasUkSmaprANisaMcArAgocaraM prAsukAmatyabhihitam pratigraho gAthA 63 anvayArtha-[kRtakAritAnumodanarahitaM] jo kRta, kAgni aura anumodanA se / rahita, [tathA prAsukaM prazastaM ca] tathA prAmuka aura prazasta-AgamAnukUla, [ pareNa dattaMbhakta ] para ke dvArA diyA gayA bhojana hai, [ saMbhuktiH eSaNA samitiH ] usako samyak prakAra se grahaNa karanA epaNAmiti hai| TIkA--grahAM eSaNAsamiti ke svarUpa ko kahA hai| usIkA spaSTIkaraNa karate haiM-.-mana, vacana, kAya meM se pratyeka ko kRta, / kArita, anumodanA ke sAtha karane para nava bheda ho jAte haiN| una naba vikalpoM se sahita bhojana navakoTi se vizuddha nahIM hai aisA ( Agama meM ) kahA hai| manohara bhojana ko atiprazasta kahate haiM, aura harit kAyasvarUpa sUkSma prANiyoM ke maMcAra me rahina bhojana ko prAsuka kahate haiM / par3agAhana, uccasthAna, caraNaprakSAlana, pUjana, namaskAra, mana, vacana, kAya kI zuddhi aura bhojana kI zuddhi ina nAma vAle navaprakAra ke puNyoM se-navadhAbhakti pUrvaka | 1. rahiyaM (ka) pAThAntara / ................. .. --.- --- Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavahAra cAritra adhikAra [ 167 svasthAnapAdakSAlanAcanapraNAma yogazuddhibhikSAzuddhinAmadheyanaMvavidhapuSyaiH pratipatta kRtvA zraddhAzaktyalubdhatAbhaktijJAnakyAkSamA'bhidhAnasaptaguNasamAhitena zuddha ena yogyAcAreNopAsakena dattaM bhakta bhujAnaH tiSThati yaH paramatapodhanaH tasyaiSaNAsamitirbhavati / iti vyavahArasamitikramaH / atha nizcayato jIvasyAzanaM nAsti paramArthataH, SaTkAramazanaM vyavahArataH saMsAriNAmeva bhavati / tathA cokta "pokammaka*mahAro leppAhAro ya kavalamAhAro 1 ujja maNo vi ya kamaso AhAro chavviho yo / " azuddhajIvAnAM vibhAvadharmaM prati vyavahAranayasyodAharaNamidam / idAnIM nizcayasyodAhRtirucyate / tadyathA- "jassa praNesaNamappA taM pi tavo tapaDacchragA samaNA / agaM bhikkhamaraNesaNamadha te samaNA aNAhArA // " Adara karake addhA zakti adhA, bhakti, viveka, dayA aura kSamA ina nAma vAle sAta guNoM se mahita, zuddha aura yogya AcAra ke pAlana karane vAle zrAvaka ke dvArA diye gaye AhAra ko grahaNa karate huye jo parama tapodhana rahate haiM, unake eSaNAsamiti hotI hai / isa prakAra se yaha vyavahArasamiti kA krama hai / aura nizcayanaya se jIva ke vAstava meM azana hI nahIM hai, kyoMki chaha prakAra kA bhojana vyavahAranayase bhaMsArI jIvoM ko hI hotA hai / samayasAra meM kahA bhI hai ( ? ) - gAthArtha -- "nokarma AhAra, karma AhAra, lepa AhAra, kavala AhAra, oja AhAra aura mAnasika AhAra, aise krama se AhAra ke chaha bheda jAnanA cAhiye" / aarti ke vibhAvadharma ke prati vyavahAranaya kA yaha udAharaNa hai / aba nizvayanaya kA udAharaNa dete haiN| vo isa prakAra hai 1. yaha gAthA samayasAra meM nahIM hai kiMtu pravacanasAra meM prathama adhikAra kI 20 vIM gAthA kI tAtparya vRtti TIkA meM avataraNarUpa se hai / T Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 niyamasAra tathA coktaM zrIguNabhadrasvAmibhiH (mAlinI) "yamaniyamanitAntaH zAMtabAhyAntarAtmA pariNamitasamAdhiH srvsttvaanukNpii| vihitahitamitAzI phlezajAlaM samUlaM vahati nihatanidro nizcitAdhyAtmasAraH // " tathA hi ------ gAthArtha--"jisakA AtmA bhojana kI icchA se rahita hai vahI tapa hai aura usa tapa ko prApta karane kI icchA karane vAle zramaNoM ke anna Adi kI bhikSAeSaNA doSa me rahita hotI hai isaliye ve zramaNa anAhArI haiN'|' bhAvArtha-svayaM anazana svabhAvavAlA hone meM aura epaNA doSoM se rahita bhikSA grahaNa karane se yuktAhAra lene vAle muni sAkSAt anAhArI hI haiN| jo sAdhu samasta pudgalAhAra se zUnya AtmA ke svabhAva ko jAnane vAle haiM, samasta bhojana kI tRSNA se rahita haiN| aise sAdhu anazana svabhAva vAle AtmA ko sadA bhAvanA karate rahate haiM aura usa AtmA kI siddhi ke liye zAstra kathina chayAlIsa doSa, battIsa aMtarAya TAla kara AhAra grahaNa karate haiM, ve AhAra karate hue bhI anAhArI haiM, yahAM aisA abhiprAya hai| usIprakAra zrIguNabhadrasvAmI ne bhI kahA hai zlokArtha-"jo atizayarUpa se yama aura niyama me sahita haiM, bahiraMga aura aMtaraMga se jinakI AtmA zAMta hai, jo samAvi meM pariNamana kara rahe haiM, sabhI jIvoM para anukampA dhAraNa karane vAle haiM, jo zAstra meM kathita, hita aura mita AhAra ko grahaNa karane vAle haiM, jinhoMne nidrA ko jIta liyA hai aura adhyAtma ke sAra ko nizcita kara liyA hai aise paramasAdhu kleza samUha ko samUla-cUla jalA dete haiM / 1. pravacanasAra gAyA 227 / Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shrbnnaa ny'ik [ 166 ( zAlinI) bhuktvA bhakta bhaktahastAgradatta ghyAtvAtmAnaM pUrNabodhaprakAzam / tapasvA caivaM sattapaH sattapasvI prApnotIddhAM muktivArAMganAM saH // 86 / / potthaikamaMDalAiM, gaharavisaggelu pytprinnaamo| prAdAvaraNariNakkhevaNasamidI hodi ti rieTThiA // 64 // pustakakamaNDalAvigrahaNavisargayoH prayatnapariNAmaH AdAnanikSepaNasamitirbhavatIti nirdiSTA // 4 // pustaka kamaMDalU vA saMsnara jo vasnu ho / unako uThAne gharane meM yatta bhAva hoM / / mamitI sadA unheM hai pAdAnanikSepaNa / jo sAvadhAna muni haiM unako madA namana 164 / / - - . -. ..- - - usIprakAra se-[TIkAkAra zrI munirAja epaNAmamiti ke pAlana karane vAle mahAmuni ke mahattva ko pradarzita karate huye zloka vAhate haiM-] (86) zlokArtha-bhakta ke hastAna se diye hA bhukta bhojana ko khAkara pUrNa / pAna ke prakAza svarUpa AtmA kA dhyAna karake aura isIprakAra se samyak tapazcaraNa ko - tapa karake vaha satapasvI dedIpyamAna muktirUpI sundara strI ko prApta kara letA hai / / arthAt jo mahAvratI sAdhu vidhivat zrAvaka ke dvArA zuddha AhAra grahaNa karake apanI AtmA kA dhyAna karatA hai, vahI mokSa prApta karane kA adhikArI hai / gAthA 64 anvayArtha-[pustakakamaMDalAdigrahaNavisargayoH] pustaka, kamaMDalu Adi ke grahaNa karane aura rakhane meM [prayatlapariNAmaH] jo prayatnarUpa pariNAma hai, [AdAnanikSepaNasamitiH iti nirdiSTA bhavati ] vaha AdAnanikSepaNa samiti hai isaprakAra kahA gayA hai| Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 ] niyamasAra atrAdAnanikSepaNasamitisvarUpamuktam / apahRtasaMyaminAM saMyamajJAnAdyupakaraNagrahaNavisargasamayasamudbhavasamitiprakAroktiriyam / upekSAsaMyaminA na pustakakamaNDalu - prabhRtayaH, ataste paramajinamunayaH ekAntato nispRhAH, ata eva bAhyopakaraNa nirmuktAH / abhyantaropakaraNaM nijaparamatattvaprakAzadakSaM nirupAdhisvarUpasahajajJAnamantareNa na kimapyupAdeyamasti / apahRtasaMyamadharANAM paramAgamArthasya punaH punaH pratyabhijJAnakAraNaM pustakaM - -..- - - - -- - - -..-- - - - - - - - -- TIkA-yahAM AdAnanikSepaNa samiti ke svarUpa ko kahA hai| apahRtasaMyamI muniyoM ke saMyama, jJAna Adi ke upakaraNa grahaNa karate aura rakhate samaya hone vAlI mamiti ke prakAra kA yaha kathana hai, kyoMki upekSAsaMyamI muniyoM ke pustaka kamaMDalu Adi nahIM haiM, isaliye be parama jinamuni ekAMta se marvathA nispRha hote haiM anAva ve vAhya upakaraNa se rahita haiM / abhyaMtara upakaraNa nijaparamatantra ke prakAzana karane meM kuzala gA jo upAdhirahita lakSaNavAlA sahaja jJAna hai usake binA una muniyoM ko kucha bhI upAdeya nahIM hai / apahRta saMyamadhArI muniyoM ko paramAgama ke artha kA jo punaH punaH abhyAsarUpa jo pratyabhijJAna hai usameM kAraNabhUta pustaka jJAna kA upakaraNa hai, zauca kA upakaraNa zarIra kI vizuddhi meM hetubhUna kamaMDalu hai aura saMyama ke upakaraNa hetuka picchI hai / inake grahaNa karane aura rakhane ke samaya utpanna huye prayatna se pariNAma kI vizuddhi hI nizcitarUpase AdAnanikSepaNa samiti hai isaprakAra se kahA gayA hai / vizeSArtha--saMyama ke do bheda haiM, upekSAsaMyama aura aphRtmym| "'apanI zuddha AtmA se bhinna saMpUrNa bAhya-abhyaMtara parigraha kA parityAga kara denA 'utsarga mArga hai| ise hI nizcayanayaM, sarvaparityAga, paramopekSA saMyama, vItarAga cAritra aura zuddhopayoga kahate haiM arthAt ye saba paryAyavAcI nAma haiN| jo muni isa nizcayaratnatraya meM Thaharane ko asamartha haiM ve zuddhAtmA ke sahakArIbhUta kucha bhI prAmuka AhAra jJAnopakaraNa Adi grahaNa karate haiM unakA yaha apavAda cAritra kahalAtA hai ise hI vyavahAranaya ekadezaparityAga, apahRttasaMyama, sarAgacAritra aura zubhopayoga kahate haiM 1. pravacanasAra, tAtparya vRtti gA0 230 / Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavahAracAritra adhikAra [ 171 zAnopakaraNamiti yAvat, zaucopakaraNaM ca kAyavizuddhihetuH kamaNDaluH, saMyamopakaraNahetuH picchaH / eteSAM grahaNavisargayoH samayasamudbhavaprayatnapariNAmavizuddhireva hi AdAnanikSepaNasamitiriti niviSTayati / ------ - 1. arthAt ye saba paryAyavAcI nAma haiN| ina utsarga aura agavAda meM kthNcit-prmpr| sApekSa bhAva ko rakhane vAle sAdhu ke hI cAritra kI rakSA hotI hai|" - - zrI akTakadeva ne bhI kahA hai "saMyama ke do bheda haiM-upekSAsaMyama aura apahunasaMyama / deza aura kAla ke vidhAna ko jAnane vAle, syAbhAvikarUpa se zarIra virakta aura tIna guptiyoM meM sahita sAdhuke rAga aura e rUpa manovRtti kA na honA upaMkSAsaMyama hai| apahatasaMyama ke utkRSTa, madhyama aura jaghanya kI apekSA tIna bheda haiM / prAmuka AhAra aura prAmuka vamati mAtra bAhya mAdhana jinake pAsa haiM, tathA jo jJAna aura cAritrampa kriyAoM meM svAdhInatA se natpara haiM se mAdhu bAhya jaMtuoM ke Ane para unase apane ko bacAkara mayama pAlate haiM so utkRSTa apahatasaMyama hai / mRdu upakaraNa se jaMtuoM ko haTAkara saMyama pAlanA madhyama hai evaM anya upakaraNAMse haTAkara jIvarakSA karanA jaghanya apahRtasaMyama halAtA hai / isa apahRtasaMyama ke liye ATha prakAra kI zuddhiyoM kA kathana hai / bhAvazuddhi, layazuddhi, vinayazaddhi, IyApathazuddhi, bhikSAzuddhi, pratiSThApanazuddhi, zayanAsanazuddhi aura sAkazuddhi' / " inakA vizeSa varNana tatvArthavArtika, mUlAcAra, anagAradharmAmRta Adi thoM se jAna lenA cAhiye / . yahAM abhiprAya itanA hI hai ki upekSAsaMyamI muni dhyAna meM lIna zuddhopayogI aura ve hI vItarAga cAritradhArI haiN| tathA apahRtasaMyamI muni AgamAnukUla pati karate huye zubhopayogI haiM aura ve hI sarAga cAritra kA pAlana karane vAle haiM / 1. tatvArthavArtika pR0 566, Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 ] niyamasAra ( mAlinI) samitiSu samitIyaM rAjate sottamAnAM paramajinamunInAM saMhato kSatimaMtrI / tvamapi kuru manaHpakerahe bhavya nityaM bhavasi hi paramazrIkAminIkAMtakAMtaH // 7 // pAsugabhUmipadese, gUDhe rahie paroparoheNa / uccArAviccAgo, paiTThA'samidI have tassa // 65 // prAsukabhUmipradeze gUDhe rahite paroparodhena / uccArAdityAgaH pratiSThAsamitirbhavettasya // 65 / / nirjatu bhUmi sthala ekAMta gur3ha ho / nahiM roka Toka para kA haritAdi zUnya ho / / malamUtra prAdi kA jo vaha tyAga kare haiN| de hI muni pratiSThA mamiti ko dhare haiM / / 651! - - - - - __ aba TIkAkAra munirAja isa mamiti ke phala ko batalAte hue zloka kahate haiM (87) zlokArtha-uttama parama jina jinamuniyoM kI mamitiyoM meM yaha AdAnanikSepaNa samiti zobhita hotI hai jo ki prANiyoM ke samudAya meM kSamA' aura maitrI svarUpa hai| he bhavya ! tuma bhI apane manarUpI paMkaja meM nitya hI isako dhAro, nizcita hI paramazrI-muktilakSmIrUpI strI ke priyakAMta ho jAvoge ||87 / / gAthA 65 anvayArtha-[paroparodhena rahite] para ke roka Toka se rahita [gUDhe prAsukapradeze] gUDha-maryAdita-ekAMta, jIvajaMtu rahita prAsuka sthAna meM [uccArAvityAgaH] jo mala-mUtra Adi zarIra ke mala kA tyAga karate haiM, [tasya pratiSThAsamitiH bhavet ] unake pratiSThApanasamiti hotI hai / 1. paTTa (ka) pAThAntara Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mA vyavahAracAritra zradhikAra [ 173 munInAM kAyamalAdityAgasyAnazuddhikathanamidam / zuddhanizcayato jIvasya dehAbhAvAna cAnnagrahaNapariNatiH, vyavahArato dehaH vidyate, tasyaiva hi dehe sati hyAhAragrahaNaM bhavati, AhAragrahaNAnmalamUtrAdayaH saMbhavantyeva ata eva saMyaminAM malamUtravisargasthAnaM nirjantukaM pareSAmuparodhena virahitam, tatra sthAne zarIradhamaM kRtvA pazcAttasmAtsthAnAdusareNa katicit padAni gatvA hybaGa mukhaH sthitvA cotsRjya kAyakarmANi saMsArakAraNaM pariNAmaM manazca saMsRtenimittaM svAtmAnamavyagro bhUtvA dhyAyati yaH paramasaMyamI muhurmuhuH kalevarasyAdhyazucitvaM vA paribhAvayati, tasya khalu pratiSThApana samitiriti / nAnyeSAM svaravRtInAM yatinAmadhAriNAM kAcit samitiriti / TIkA -muniyoM ke zarIra ke malAdi tyAga karane ke lie sthAna kI zuddhi kA yaha kathana hai / zuddha niJcavanaya se jIva ke zarIra kA abhAva hone se bhojana ko grahaNa karane kI pariNati nahIM hai, kiMtu vyavahAranaya se deha hai ataH usa jIva ke hI zarIra ke hone para nizcita rUpa se AhAra grahaNa hotA hai, AhAra ke grahaNa karane se mala-mUtrAdi hote hI haiM, isIliye saMyamiyoM ke mala-mUtra visarjana ke sthAna ko nirjaMtuka aura anya janoM ke roka-Toka se rahita kahA hai, usa sthAna meM zarIradharma ko karake pazcAt usa sthAna se uttara meM yA Age kucha Daga jAkara vahAM uttara dizA meM mukha karake khar3e hokara kAya kI kriyA kA tyAga karake arthAt kAyotsarga karake tathA saMsAra ke kAraNabhUta pariNAma kA aura saMsAra ke nimittasvarUpa mana kA bhI tyAga karake nirAkula citta hokara jo - paramasaMyamI apanI AtmA kA dhyAna karate haiM athavA zarIra kI apavitratA kA punaH punaH - vicAra karate haiM, unake nizcita hI pratiSThApanasamiti hotI hai / anya yatinAmadhArI svacchaMda pravRtti vAle sAdhuoM meM koI bhI samiti nahIM hotI hai / vizeSArtha -- sAdhuoM ko mala-mUtra visarjana ke kAyotsarga karane meM paccIma - svAsocchvAsa kA vidhAna hai| aura devavaMdanA, svAdhyAya Adi kriyAoM meM jo kAyotsarga hotA hai usameM sattAIsa zvAsocchvAsa hote haiM / | Age padmaprabhamaladhArideva samiti ke prakaraNa kI TIkA pUrNa karate hue - samitiyoM kA mahattva aura unake pAlana karane kA phala batalAte hue tIna zlokoM meM apane udgAra pragaTa karate haiM-- | Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 ] niyamasAra ( mAlinI ) samitiriha yatInAM muktisAmrAjya mUlaM jinamatakuzalAnAM svAtmacitA parANAm / madhusakhanizitAstra vrAtasaMbhinnacetaHsahitamunigaNAnAM naiva sA gocarA syAt // 88 // ( hariNI ) samitisamiti buddhvA muktyaMganAbhimatAmimAM bhavabhavabhayadhvAMtapradhvaMsapUrNazaziprabhAm / suniya tava saddIkSAkAntAsakhImadhunA mudA jinamatatapaH siddhaM yAyAH phalaM kimapi dhruvam // 8 // ( drutavilaMbita ) phalamuttamaM samiti saMhatitaH sapadi yAti muniH paramArthataH / na ca manovacasAmapi gocaraM kimapi kevalasaukhyasudhAmayam // 60 // (88) zlokArtha - jinamata meM kuzala aura svAtmacintana meM tatpara yatiyoM ke lie yaha samiti muktisAmrAjya kA mUla hai| madhusakha kAmadeva ke tIkSNa zastra samUha me bhide hue hRdaya vAle munigaNoM ke vaha samiti gocara hI nahIM hotI hai| arthAt jo muni AtmA ke svarUpa kA ciMtana karane vAle haiM unhIM kI yaha samiti unheM mokSa prApta karAne vAlI hai kiMtu jo sAMsArika viSayasukhoM meM Asakta haiM unake yaha samiti hI nahIM hotI hai punaH mokSa kI bAta unase bahuta dUra hai / (8) zlokArtha - he munipate ! muktirUpI strI ko abhimata priya, bhava bhava ke bhayarUpI aMdhakAra ko dhvaMsa karane meM pUrNa candramA kI prabhA cAMdanI svarUpa aura tumhArI samyak dIkSArUpI kAMtA kI sakhI aisI isa samyag pravRttirUpa samiti ko aba harSa se jAna karake tuma jinamata ke tapa se siddha hone vAle aise koI eka anupama avinazvara phala ko prApta karoge / (60) zlokArtha - samiti ke samUha se vAstava meM munirAja zIghra hI uttama phala ko prApta kara lete haiN| jo ki mana aura vANI ke agocara kaivala saukhya sudhAma Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyabahAracAritra adhikAra [ 177 kAlussamohasaNNArAgaddosAiprasuhabhAvANaM / / parihAro maNugutto', vavahAraNayeNa parikahiyaM // 66 // kAlaSyamohasaMjJArAgadveSAdyazubhabhAvAnAma / / parihArI manoguptiH vyavahAranayena parikathitA / / 66 // kAlupya moha saMjJA pAhAra bhayAdI / bahuvidha ke bhAva jo haiM azubha rAga dviSAdI / / inakA kara parihAra manogupti ve dhara / vyavahAra naya se gupti isavidha muni ucaraM // 66 // __ vyavahAramanoguptisvarUpAkhyAnametat / krodhamAnamAyAlobhAbhidhAnazcatubhiH rUpAyaiH kSubhitaM cittaM kAluSpam / moho darzanacAritrabhedAd dvidhA / saMjJA prAhArabhayamathu ...- . - - - -- - - - - || koI eka adbhuta hai / / 10 / / arthAt ye samitiyAM mAkSarUpI mavottama phala ko dene vAlI haiM jo mani ina samitirUpa se pravRtti karate haiM ve gIna hI avinazvara phala ko prApta kara lete haiN| gAthA 66 ___ anvayArtha-[ kAluSyamohasaMjJArAgadveSAdyazubhabhAvAnAm ] kaluSatA, moha, / saMjA, rAga, dveSa Adi azubhabhAvoM ke [ parihAraH ] parihAra ko [ vyavahAranayena ] vyavahAranaya se [manoguptiH kathitA] manogupti kahA hai / TokA--yaha vyavahAra manogupti ke svarUpa kA kathana hai| . krodha, mAna, mAyA aura lobha ina cAra kaSAyoM se kSubhita cina ko kaluSatA kahate haiN| darzanamoha aura cAritramoha ke bheda se moha do prakAra kA hai / AhAra, bhaya, maithuna, aura parigraha ke bheda se saMjJA ke cAra bheda haiM / prazasta aura aprazasta ke bheda meM saga do prakAra kA hai / asahyajanoM meM athavA asahyapadArthoM ke samUha meM vara kA pariNAma vaha dveSa hai | ityAdi azubha pariNAma ke kAraNoM kA parihAra hI vyavahAranaya ke vibhiprAya se manogupti kahalAtI hai| 1. maNaguttI (vA) pAThAlara Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 176 ] - - - .. -- - - -. -- niyamasAra naparigrahANAM bhedAccaturdhA / rAgaH prazastAprazastabhedena dvividhaH / asahyajaneSu vApi cAsahyapadArthasArtheSu vA vairasya pariNAmo dvaSaH / ityAyazubhapariNAmapratyayAnAM parihAra eva vyavahAranayAbhiprAyeNa manoguptiriti / ( vasaMtatilakA) guptirbhaviSyati sadA paramAgamArthacitAsanAthamanaso vijitendriyasya / bAhmAntaraMgapariSaMgavijitasya zrImajjinendracaraNasmaraNAnvitasya / / 1 / / - - - - vizeSArtha-gupni kA kSaNa hai. mogAgiTAho gupti:" khyAti, pujA Adi kI apekSA se rahita samyakprakAra meM mana, vacana aura kAya ke yogoM kA nigraha karanA gupti hai| yadyapi ye guptiyAM nivanirUpa haiM phira bhI AcAryadeva svayaM Age nizcayagupni ko gAthA 66, 70 meM kaheMge / isaliye yahAM para vyavahAranaya se gupti kA varNana karane meM isa gupti meM azubhabhAvoM ko niryAta hI vivakSita hai kyoMki gAthA meM "asuhabhAvANa" pada spaSTa kaha rahA hai ki azubhabhAvoM kA parihAra manogupti hai / TIkAkAra ne bhI "ityAdyazubhapariNAmapratyayAnAM parihAra eva" vAkya se jora dekara kahA hai ki ityAdi azubhapariNAmoM ke kAraNoM kA parihAra hI manogupti hai, ataH yahAM para vyavahAragupti meM 'puNyarUpa zubhabhAvoM kA parihAra artha nahIM lenA caahie| (11) zlokArtha-paramAgama ke artha ke citavana meM jinakA mana lagA huA hai jo vijitendriya haiM, jo bAhya aura abhyantara parigraha se rahita haiM aura jo zrImAn jineMdra bhagavAn ke caraNoM ko smaraNa karane meM dattacitta haiM aise sAdhu ke sadA manogupti hotI hai / / 9 / / bhAvArtha-nirgrantha jitendriya mani jaba tattva citA meM tatpara hote haiM aura jineMdra bhagavAn kI bhakti meM rata hote haiM taba unake zubha pariNAmoM se mana kA zubha vyApAra bhI manogupti kahalAtA hai / %E -------- 1. tattvArthasUtra, sU. 4, na. 9 / Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. . - vyavahArika zinara [ 177 thIrAjacorabhattakahAdivayaNassa pAvaheussa / parihAro vayaguttI, aliyAdiNiyattivayaNaM vA // 67 // strIrAjacaurabhaktakathAdivacanasya pApahetoH / parihAro vAguptiralokAdinivRttivacanaM vA // 67 // strIkathA va rAjakathA cora kA kathana / bhojanakathA ityAdi pApa hunu jo vacana / / parihAra kareM inakA vacana gupti pAlane / yA jhUTha Adi vacanoM ko bhI ve TAlate / / 67 / / iha vAraguptisvarUpamuktam / pratipravRddhakAmaH kAmukajanaiH strINAM saMyogavipralaMbhajanitavividhavacanaracanA kartavyA zrotavyA ca maiva strIkathA / rAjJAM yuddhahetUpanyAso rAjakathAprapaMcaH / caurANAM cauraprayogakathanaM caurakathAvidhAnam / atipravRddhabhojanaprItyA vicitramaMDakAvalIkhaNDadadhi khaMDasitAzanapAnaprazaMsA bhaktakathA / AsAmapi kathAnAM pari. hAro vAgguptiH alIkanivRttizca vAgguptiA / anyeSAM aprazastavacasA nivRttireva vA bAguptiH iti / - - - - - - -.---. .. gAthA 67 anvayArtha-[pApahetoH] pApa ke kAraNabhUta [strIrAja caura bhakta kathAdivacanasya] strI kathA, rAja kathA cora kathA aura bhojana kathA ityAdimpa vacanoM kA [parihAraH] tyAga karanA [vA alIkAdinivRttivacanaM] athavA asatya Adike abhAva rUpa bacana bolanA [vAgguptiH] vacanagupti hai / __TIkA-yahAM para vacanagupti kA svarUpa kahA hai| atizaya buddhigata ho rahI hai kAmavAsanA jinakI me kAmIjanoM ke dvArA striyoM ke saMyoga athavA viyoga se utpanna huI aneka prakAra kI kathAoM kI jo racanA hai usako carcA karanA yA sunanA vahIM strIkathA hai / rAjAoM kI yuddha hetuka carcA rAjakathA kA prapaMca hai| coroM ke caurya karma kI kathA-carcA cora kathA hai| atizaya vRddhigana bhojana kI prIti se pUr3I, zabakara, dahI-zakkara, mizrI ityAdi bhojana-pAna kI prazaMsA karanA bhojana kathA hai / ina kathAoM ke bhI karane kA tyAga karanA bacana gupti hai Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 ] niyamasAra tathA cokta zrI pUjyapAdasvAmibhiH (anuSTubh ) "evaM tyaktvA bahirvAcaM tyajedantarazeSataH / e5 zoSaH samAsena pradIpaH paramAtmanaH // " tathA hi (maMdAkrAMtA) tyaktvA vAcaM bhavabhayakarI bhavyajIvA samastAM dhyAtvA zuddha sahajavilasacciccamatkAramekam / pazcAnmukti sahajamahimAnaMdasaukhyAkarI tAM prApnotyuccaiH prahataduritadhvAMtasaMghAtarUpaH / / 62 // aura agamya vacanoM se nivRtta honA vacanagapti hai athavA anya sabhI aprazamna vacanoM kA tyAga hI vacana gapti hai| unIprakAra meM zrI pujyapAdasvAmI ne kahA hai zlokArtha---imaprakAra meM bAhya vacanoM ko tyAga kara paripUrNarUpame aMtarjalpa / ko bhI chor3e saMkSara se yaha yoga-samAdhi paramAtmA kA pradIpa hai arthAt aMtarbAhya bacanoM kA tyAga hI maMkSapa se paramAtmatattva ko prakAzita karane vAle dIpaka ke mamAna hai. ' / ' ___vizeSArtha-grahAM vacana gupti meM bhI vikathAoM ke tyAga karane ko aura asatya vacana ke tyAga ko gupti kahA hai| isaliye yahAM para bhI prazasta satyavacana ke tyAga ko nahIM grahaNa karanA cAhiye, kyoMki yaha bhI vyavahAra vacana gupti hI hai| / azubha bacanoM se nivRtti mAtra hI yahAM para vivakSita hai| (62) zlokArtha-bhavyajIva bhavabhaya ko karanevAlI aimI samasta vANI ko chor3akara zuddha, eka, sahajaprakAzamAna, ciccamatkAra AtmA kA dhyAna karake pAparUpI aMdhakAra ke samUha ko nAza karane vAle aise ve sAdhu sahaja mahimA svarUpa aura AnaMda kI khAna uma mukti ko atizayarUpa se prApta kara lete haiM / / 12 / / 1. samAdhitaMtra ..... Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavahAracAritra adhikAra [ 176 baMdhaNachedaNamAraNaprAkucaNa laha pasAraNAdIyA / kAyakiriyAriNayatI, riNahiTThA kAyagutti tti // 6 // baMdhanachevanamAraNAkuJcanAni tathA prasAraNAdIni / kAyakriyAnivRttiH niddiSTA kAyaguptiriti // 6 // para jIva kA baMdhana, va chadana mAranA Adi / nijanana ko bhI mikor3anA phelAvanA Adi / / ina kAya kriyAoM kA karane abhAva jo / una sAdhu ko hI nizcita yaha kAya gRpti ho / / 6 / / atra kAyaguptisvarUpamuktam / kasyApi narasya tasyAntaraMganimittaM karma, baMdhanasya bahiraMgahetuH kasyApi kAyavyApAraH / chedanasyApyantaraMgakAraNaM karmodayaH, bahiraMgakAraNaM pramattasya kaaykriyaa| mAraNasyApyantaraMgaheturAMtaryakSayaH, bahiraMgakAraNaM kasyApi - - jitane bhI bacana bhava paraMparA ko bar3hAne vAle haiM, aura aprazasta haiM una sabako chor3akara zuddha caitanya AtmA kA dhyAna karane se hI mukti kI prApti hotI hai / gAthA 68 anvayArtha--[baMdhana chedana mAraNA kUcanAni] baMdhana, chedana, mAraNa, saMkocana [tathA prasAraNAdIni] umIprakAra phailAnA Adi [kAya kriyA nivRttiH] kAyakriyAoM kA na honA [kAyaguptiriti nirdiSTA] vaha kAyagupti imaprakAra kahI gaI hai / TokA--yahAM kAya gupti ke svarUpa kA kathana hai / kisI bhI manuSya ko baMdhana meM usakA aMtaraMga nimitta karma kA udaya hai aura usa baMdhana meM bahiraMgakAraNa kisI ke kAya kA vyApAra hai| chedana meM bhI aMtaraMga kAraNa karma kA udaya hai, bahiraMga kAraNa pramattajIva kI kAyakriyA hai| mAraNa meM bhI aMtaraMga hetu aMtaraMga ke Ayukarma kA kSaya honA hai aura bahiraMga kAraNa kisI ke bhI kAya kI vikRti hai / Akucana aura prasAraNa Adi meM kAraNa saMkoca-vistArAdi nimittaka samuddhAta hai / ina kAyakriyAoM kA abhAva honA kAyagupti hai / Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyamasAra ... ppie 150 ] kAya vikRtiH / AkuMcana prasAraNAdihetuH saMharaNavisarpaNAdihetusamudghAtaH / etAsAM steferri nivRttiH kAyamuptiriti / ( anuSTubh ) muktvA kAryAvikAraM yaH zuddhAtmAnaM muhurmuhuH / saMbhAvayati tasyaiva saphalaM janma saMsRtI // 63 // jA rAyAdiriNayattI maraNassa jANIhi ta mogutI / aliyAdiriNayati vA, mogaM vA hoi vadigutI // 66 // yA rAgAdinivRttimmanaso jAnIhi tAM manoguptim / alIkAdinivRttirvA maunaM vA bhavati vAgguptiH ||66|| vizeSArtha - yahAM kAyagapti meM bhI vyavahAranaya kI pradhAnatA hone se kAya kI azubha kriyAoM ke tyAga ko hI vivakSita kiyA hai| isaliye vyavahAranayakI apekSA se tInoM hI guptiyAM azubhayoga se ninirUpa hotI haiM samajhanA cAhiye | Age AcAryatrayaM svayaM saMpUrNa zubha-azubha yoga ke siddha karate huye nizcayanayako apekSA se kaha rahe haiN| / [ aba TIkAkAra zloka dvArA kAyapti ke phala ko batalAte haiM-- ] aisA abhiprAya nigraha ko gupti ( 3 ) zlokArtha - jo sAdhu kAya ke vikAra ko chor3akara punaH punaH zuddhAtmA kI samyakprakAra se bhAvanA karate haiM. isa saMsAra meM unhIMkA janma saphala hai / / 93 // arthAt yathAjAta padmAsana yA khaDgAsana mudrA se zarIrako sthira karatA kAya kI guptirUpa kriyA hai, isase atirikta kAya ko kisI prakAra kI bhI pravRtti kAya kA vikAra hai, usako chor3akara apane zuddha Atmatattva kA dhyAna karane se hI mukti kI prApti hotI hai, yahAM para isaprakAra se kArya gupti ke phala ko sUcita kiyA hai / gAthA 66 anvayArtha - [ manasaH yA rAgAdinivRttiH ] mana se jo rAgAdi pariNAmoM kA abhAva hai [tAM manoguti jAnIhi ] tuma use manogupti jAno, [ alIkAdinivRttirvA ] 1 jANAhi (ka) pAThAntara / Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavahAra nAriya adhikAra rAgAdi bhAva se jo mana dUra haTAte / unake hI nizcayana meM managuti batAte || asatya zrAdi meM sadA jo dUra rahe haiM / thA mauna ko dhareM use vaca gupti kahe haiM / / 66 / [ 1=1 nizcayanayena manovAggulisUcaneyam / sakalamoharAgaDha SAbhAvAdakhaMDADhuM taparamavirUpesamyagavasthitireva nizcayamanoguptiH / he ziSya tvaM tAvadacalitAM manoguptimiti jAnIhi / nikhilAnRtabhASAparihRtirvA maunavrataM ca / mUrtadravyasya cetanAbhAvAda amUrtadravyasyeMdriyajJAnA gocaratvAdubhayatra vAkpravRttinaM bhavati / iti nizcayavAgguptisva rUpamuktam aura asatya vacana Adi kA abhAva honA, [ maunaM vA vAgguptiH bhavati ] athavA mIna rahanA vaha vacanagupti hotI hai / TIkara - yaha nizcayanaya se manogupti aura vacanagupti kI sUcanA hai| saMpUrNa moha rAga aura dveSa kA abhAva ho jAne me akhaMDa ana parama caitanya svarUpa meM samyakprakAra me avasthita honA hI nizcaya manopti hai / he ziSya ! tuma usa acala avasthA ko 'manoti' isaprakAra me jAno / saMpUrNa asatya bhASA kA tyAga honA athavA maunavrata honA mAM vacanagupti hai / kyoMki mUrtikadravya meM cetanA kA abhAva hone se aura amUnika dravya iMdriyajJAna ke viSaya nahIM hone se ina donoM jagaha vacana kI pravRtti nahIM ho sakatI hai| isaprakAra se nizcaya vacanagupti kA svarUpa kahA hai / vizeSArtha -- mana meM pUrNatayA rAgAdi pariNAmoM kA na honA hI nizcaya manohai jo ki pUrNarUpa se gyArahavaM-bArahaveM guNasthAna meM ghaTita hotI hai, usake pUrva zreNI meM buddhipUrvaka rAgAdi kA abhAva hone se vahAM para bhI ghaTita ho jAtI hai, kyoMki yaha gupti AtmA meM ekAgra dhyAna kI pariNatirUpa hai ataH aMzarUpa me - yA prAraMbharUpa use sAtaveM guNasthAna meM bhI ghaTita ho sakatI hai| maunavrata ko vacanagupti kahate huye AcAryazrI kA yaha abhiprAya hai ki pudgaladravya jo ki mUrtika hai vaha acetana hai aura dravya amRrtika hone se iMdriyajJAna ke agocara haiM ataH kisase vacanAlApa kiyA ya? isaliye vacanapravRtti ko rokanA nizcayavAggupti hai / Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182] niyamasAra (zArdUlavikrIDita ) zastAzastamanovacassamudayaM tyaktvAtmaniSThAparaH zuddhAzuddhanayAtiriktamanaghaM cinmAtracintAmariNam / prApyAnaMtacatuSTayAtmakatayA sAdhaM sthitAM sarvadA jIvanmuktimupaiti yogitilakaH pApATavIpAvakaH // 14 // parimina' kAla taka saMpUrNa yoga kA nigraha honA gupti hai / uma gupti meM asamartha huye sAdhu kI kugana-zubha kAryoM meM jo pravRtti hai vaha samiti kahalAtI hai| "isaliye mano gRpti meM saMpUrNa mana saMbaMdhI parimpaMda kA niSedha hai"| aise bacanagupti meM bhI 'mauna ko vacanagupti' kahane para usameM saMpUrNa bacanoM kA abhAva ho jAtA hai| ataH yahAM para nizcaya gupni meM mana-vacana ke parimpaMdana kA niSedha samajhanA cAhiye / [ aba TokAvAra ina donoM nizcayaguptiyoM ke phala ko batalAne haye zloka kahate haiM-] (64) zlokArtha--pAparUpI bana ke liye agnisvarUpa meM yogitilaka prazasta aura apraNasta mana-vacana ke samUha ko chor3a karake AtmasvarUpa meM lIna haye, zuddha aura azuddha nayoM meM rahita, nirdoSa, cinmAtra ciMtAmaNi ko prApta karake anaMtacatuSTayAtmakarUpa ke sAtha sadA rahane vAlI aisI jIvanmukta ahaMta avasthA ko prApta kara lete haiM / / 9 / / bhAvArtha-nizcaya ratnatraya me pariNata hue mahAmuni prazasta aura aprazasta donoM prakAra ke mana vacana ke vyApAroM ko chor3akara nayAtIta avasthA ko prApta aise zuddhAtmatattva meM lIna hokara ahaMta ho jAte haiN| yahAM para nizcayagupti meM prazasta aura aprazasta donoM prakAra ke mana bacana ke vyApAra ko chur3AyA gayA hai| 1. tattvArtha vAtika pR. 594 / 2. tattvArtha, pR. 565 / Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavahAracAritra adhikAra [ 183 kAyakiriyANiyattI, kAussaggo sarIrage guttI / hiMsAiNiyattI vA, sarIragutti ti NihiTThA / / 70 // kAyakriyAnivattiH kAyotsargaH zarIrake gaptiH / hisAdinivRttirvA zarIrAptiriti nidiSTA // 70 / / saba kAya ko kriyA kA parihAra jo kareM / kAyotsarga karake kAya gupti ve dhareM / / athavA jo hiMmA Adi kriyAoM meM dUra haiN| nizcaya meM kAya guptI pAle ve zUra haiM / / 70 / / nizcayazarIraguptisvarUpAkhyAnametat / sarveSAM janAnAM phAyeSu bahvayaH kiyA vidyante, tAsAM nivRtti: kAyotsargaH sa eva guptirbhavati / paMcasthAvarANAM prasAnAM ca hisAnivRttiH kAyagaptirvA / paramasaMyamadharaH paramajinayogIzvaraH yaH svakIyaM vapuH svasya vapuSA viveza tasyAparispaMdamUtireva nizcayakAyamugliriti / tathA cokta tattvAnuzAsane gAthA 70 anvayArtha-[ 'kAyakriyAnivRttiH kAyotsargaH zarIrake guptiH ] vAya kI / kriyAoM ke abhAvarUpa kAyotsarga karanA kAyagupti hai, [ vA hiMsAdinivRttiH zarIra guptiH iti nirdiSTA ] athavA himAdi pApoM kA abhAva honA bhI kAyagupti hai aise kahA gayA hai| TokA-yaha nizcayakAyagupti ke svarUpa kA kathana hai / / sabhI janoM ke kAyoM meM bahatasI kriyAyeM hotI haiM una kAyasaMbaMdhI kriyAoM kA abhAva honA kAyotsarga haiM, vahI kAyagupti hotI hai / athavA pAMca sthAvara aura bhaka basa aise SadakAyika jIvoM kI hiMsA kA na karanA kAyagupti hai| jo parama saMyamadhArI parama jinayogIzvara mahAmuni apane caitanyamaya zarIra meM apane caitanyamaya zarIra se praveza kara cuke haiM, unakI parispandana rahita nizcalamUrti hI nizcayakAya gupti hai| / isIprakAra tattvAnuzAmana grantha meM bhI kahA hai 1.ye 69vIM aura 70 vIM gAthA mUnA0 meM 1187, 1185 naMbara kI haiN| Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 ] tathA hi niyamasAra ( anuSTubh ) "utsRjya kAyakarmANi bhAvaM ca bhavakAraNam / svAtmAvasthAnamavyagraM kAyotsargaH sa ucyate // " ( anuSTubh ) aparispandarUpasya parispandAtmikA tabhuH / vyavahArAdbhavenme'styajAmi vikRti tanoH // 65 // ghaNaghAikammara hiyA, kevalaNANAiparamaguNasahiyA / cottisapradisayajuttA, dharihatA erisA hoMti // 71 // ghanaghAtikarmarahitAH sahitAH / catustrizadatizayayuktA arhanta IdRzA bhavanti // 71 // artha- kAya kI kriyAoM ko aura bhaya ke kAraNasvarUpa bhAvoM ko chor3a karake jo vyAkulatA rahita apanI AtmA meM sthita rahatA hai, vaha kAyotsarga kahalAtA hai|" usI prakAra - | zrI TIkAkAra nizcayakAyagupti ko prApta karane kA upadeza dete hue zloka kahate haiM-- ] (65) zlokArtha - aparispaMdanasvarUpa AtmA kA zarIra parispaMdasvarUpa hai vaha zarIra vyavahArataya se merA hai ataH meM zarIra ke vikAra kA tyAga karatA hU~ / arthAt AtmA avicalasvarUpI hai, yaha parispaMdanarUpa zarIra vyavahAranaya se hI merA hai nizcayarya se merA nahIM hai, isIlie maiM isa zarIra kI kriyAoM ko chor3a rahA hUM zarIra kI kriyAoM ko chor3akara zarIra se nirmama hokara AtmA ke svarUpa meM sthira ho jAnA hI nizcayakAyagupti hai // 95 // gAthA 71 zranvayArtha - [ ghanaghAtikarmarahitAH ] nivir3a aise cAra ghAtiyA karmoM se rahita, [ kevalajJAnAdiparamaguNasahitAH ] kevalajJAna Adi parama guNoM se sahita Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyavahAracAritra adhikAra [ 185 ghana ghAtikarma pAta ke sarvaja ho gaye / kaivalya jJAna bAdi parama guNa sahita bhaye / / cauMtIsa atizayoM se yukta deva hamAre / aise zrI arihaMta hameM bhAva ga uvAra / / 71 / / bhagavato'rhatparamezvaraspa svarUpAkhyAnametat / AtmaguNadhAtakAni ghAtikarmANi dhanarUpANi sAndrIbhUtAtmakAni jJAnadarzanAvaraNAntarAyamohanIyAni taivirahitAstathoktAH / prAguktaghAticatuSkapradhvaMsanAsAditatrailokyaprakSobhahetubhUtasakalavimalakevalajJAnakevaladarzanakevalazaktikevalasukhasahitAzca / niHsvedanirmalAdicatustrizadatizayaguNanilayAH IdRzA / bhavanti bhagavanto'rhanta iti / jayati viditagAtraH smeranI rejanenaH sukRtanilayagotraH paNDitAmbhojamitraH / [ catustrizadatizayayuktA IdRzA ahaMtaH bhavaMti ] aura cAnIga atizayoM se yukta me - ahaMta bhagavAn hote haiN| TIkA--bhagavAn ahaMta paramezvara ke ravarUpa kA yaha kathana haiM 1 AtmA ke guNoM ke ghAta karane vAle karma ghAnikarma kahalAte haiM, gAda mAndrI| bhUta-nivir3a ko ghanarUpa kahate hai, aise ye jJAnAvaraNa, darzanAvarANa, aMtarAya aura mohanIya ye cAra karma haiM, arhata bhagavAna inase rahita hote haiN| ina uparyukta cAra ghAtiyA ko ke pradhvaMsa kara dene se prApta, aise tInoM lokoM meM prakSobha-Azcarya ke kAraNabhUta jo sakala vimala kevalajJAna, kevaladarzana, kevalavIrya aura kevalamukha ina cAra ananta catuSTayoM se sahita haiM / aura jo pasInA rahita, malarahita Adi cauMtIsa atizaya guNoM ke nivAsagRha haiM aise bhagavAn ahaMta parameSThI hote haiN| [aba TIkAkAra arhanta ke guNoM ko lavamAtra varNana karate hue pAMca zlokoM 1 ke dvArA zrI padmaprabha bhagavAn kI stuti karate haiM-] (8) zlokArtha-jinakA zarIra prasiddhi ko prApta-paramaudArika hai, khile haye kamala ke samAna jinake netra haiM, jinakA gotra-tIrthakara pada athavA gotra puNya kA _ Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 ] niyamasAra munijanakapaH bhAgAhiyamizaH sakalahitacaritraH zrIsusImAsuputraH // 16 // (mAlinI) smarakarimRgarAjaH puNyakaMjAhirAjaH sakalaguNasamAjaH sarvakalpAvanIjaH / sa jayati jinarAjaH prAstaduHkarmabIjaH pavanutasurarAjastyaktasaMsArabhUjaH // 7 // (mAlinI) jitaratipaticApaH sarvavidyApradIpaH pariNatasukharUpaH pApakInAzarUpaH / hatabhavaparitApaH zrIpadAnamrapaH sa jayati jitakopaH prahvavidvatkalApaH // 9 // nivAsagRha hai, jo paMDitarUpI kamaloM ko vikasita karane ke lie sUrya ke samAna haiM, jo munijanarUpI vana-udyAna ke lie caitramAsa-basaMtaRtu ke samAna haiM, jo karmarUpI senA ke lie satra haiM aura jinakA cAritra sabhI jIvoM kA hita karane vAlA hai, meM zrI masImA ke muputra-padmaprabha bhagavAn jayazIla hote haiM / / 6 / / (67) zlokArtha--jo kAmadevarUpI hAthI ke mada ko naSTa karane ke lie siMha haiM, jo puNyarUpI kamala ko vikasita karane ke lie divAkara haiM, jo sakalaguNoM ke samudAyarUpa haiM, jo saMpUrNa kalpita-icchita vastuoM ko pradAna karane ke lie kalpavRkSa haiM, jo duSTakarmoM ke bIja naSTa kara cuke haiM, jinake caraNoM meM surendra namana karate haiM aura jinhoMne saMsArarUpI vRkSa kA ( Azraya ) tyAga kara diyA hai aime zrI padmaprabha jinarAja jayazIla ho rahe haiM / / 17 / / (68) zlokArtha--jinhoMne kAmadeva ke dhanuSa ko jIta liyA hai, jo saMpUrNa vidyAoM ke pradIpa-prakAzaka haiM, jo sukhasvarUpa se pariNata ho rahe haiM, jo pApa ko nAza karane ke lie yamarAja svarUpa haiM, saMsAra ke saMtApa ko jinhoMne naSTa kara diyA hai, Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 157 vyavahAracAritra adhikAra (mAlinI) jayati vivitamokSaH padmapavAyatmakSaH prajitaritakakSaH prAstakaMdarpapakSa: padayuganatayakSaH tattvavijJAnadakSaH kRtabudhajanazikSaH proktani NadIkSaH // 16 // (mAlinI ) mavananagasurezaH kAntakAyapradezaH pavinatayamIzaH prAstakInAzapAzaH duraghavanahutAzaH kotisaMpUritAzaH jayati jagadadhIza: cArupadmaprabheza: // 100 / jinake zrIcaraNoM meM rAjAgaNa namaskAra karate haiM, jinhoMne krodha ko jIta liyA hai aura jinake nikaTa vidvAnoM kA mamaha nana ho rahA hai pome ve zrI padmaprabha bhagavAn jayavaMta ho rahe haiM / / 18 / / (BE) zlokArtha-jinhAna mokSa ko jAna liyA-prApta kara liyA hai, jinake netra kamaladala ke samAna bistRta haiM, jinhAna duritakakSa-pApasamUha ko jIta liyA hai, jinhoMne kAmadeva ke pakSa ko samApta kara diyA hai, jinake caraNayugala meM yakSadeva namana karate haiM, jo tattvoM ke vijJAna meM dakSa haiM, jinhoMne vidvAn janoM ko zikSA dI hai aura jinhoMne nirvANadIkSA ke svarUpa ko kahA hai aise thIjinapadmaprabha bhagavAn jayazIla hote haiM / / 99 // (100) zlokArtha--jo kAmadevarUpI parvata ke lie surendra haiM arthAt jairA iMdra vajra se parvata ko phor3a DAlatA hai vaise hI bhagavAn kAmadeva ke mada ko cUra cUra karane vAle haiM, jinake zarIra ke pradeza atIya sundara haiM, jinake caraNoM meM saMyamadhArI munivara vinata rahate haiM, jinhoMne yamarAja ke jAla ko samApta kara diyA hai, jo duSTa pAparUpI dhana ko bhasma karane ke lie agnisvarUpa haiM, jinhoMne apanI kIrti ro saMpUrNa dizAoM ko vyApta kara diyA hai, jo bhuvana ke adhIza haiM aise sundara padmaprabhasvAmI jayazIla hote haiM, athavA aise sundara padmaprabhamunirAja ke svAmI zrIpadmaprabha jinendra jayavaMta ho rahe haiM / / 10 / / Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 ] niyamasAra kammabaMdhA, praTTamahAguNasamaNNiyA' paramA / loyaggafoal ripaccA, siddhA te erisA hoMti // 72 // | naSTAddhakarmarantha aSTamahAguNasamanvitAH paramAH / - lokAnasthitA nityA: siddhAste IdRzA bhavanti // 72 // jino samasta aSTa karmabaMdha nAziyA 1 dara aSTa mahAguNa sameta mukti pA liyA || jo nitya haiM trilokya zikhara para virAjate / aise ve siddha unako namra karma nAzate // 72 // ke vizeSArtha - yahAM para TIkAkAra zrIpadmaprabha munirAja ne arihaMta bhagavAn lakSaNa ke anantara bahuta hI madhura zabdoM meM pAMca ilokoM dvArA zrI padmaprabha bhagavAn kI stuti kI hai| isameM anekoM guNoM ke varNana ke sAtha-sAtha munirAja ne 'padAMtavarNa yamaka' alaMkAra ke dvArA pratyeka zloka meM sAhitya rasa ko bhara diyA hai| prathama zloka meM pratyeka pada ke aMta meM 'tra' zabda kA prayoga hai, dvitIya zloka meM sabhI padoM ke aMta meM 'ja' zabda kA prayoga hai, tRtIya zloka meM sarvatra padoM meM 'pa' zabda kA prayoga hai, caturtha zloka ke pratyeka pada meM 'kSa' zabda prayukta huA hai evaM pAMcaveM zloka ke pratyeka pada ke anta meM 'za' zabda kA prayoga huA hai| isaprakAra kI racanA se TIkAkAra kI sarvato mukhI pratibhA kA avalokana hotA hai / gAyA 72 anvayArtha - [ naSTASTakarmabandhAH ] ATha karmoM ke bandha ko jinhoMne naSTa kara diyA hai, [ aSTamahAguNasamanvitAH ] jo ATha mahAguNoM se samanvita haiM, [ paramAH ] parama haiM - sarvazreSTha haiM, [ lokAprasthitA: ] loka ke agrabhAga meM virAjamAna haiM, aura [ nityA: ] nitya haiM [ IdRzAste siddhAH bhavaMti ] aise ve siddha bhagavAn hote haiM / 1. samaziyA ( ka ) pAThAntara Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyavahAracAritra adhikAra [ 186 bhagavatAM siddhiparaMparAhetubhUtAnAM siddhaparameSThinA svarUpamatroktam / niravazeSekhAntarmukhAkAradhyAnadhyeyavikalpavirahitanizcayaparamazukladhyAnabalena naSTASTakarma baMdhAH / (sAyikasamyaktvAdyaSTagaNapuSTituSTAzca / tritattvasvarUpeSu viziSTaguNAdhAratvAt paramAH / tribhuvanazikharAtparato gatihetorabhAvAt lokApasthitAH / vyavahArato'bhUtapUrvaparyAyapracyapanAmAvAgnityAH / IdRzAste bhagavantaH siddhaparameSThina iti / (mAlinI) vyavaharaNanayena jJAnapuMjaH sa siddhaH tribhuvanazikharApanAvacUDAmaNiH syAt / sahajaparamaciccintAmaNau nityazuddhe nivasati nijarUpe nizcayenaiva devaH / / 101 / / TokA-siddhi kI prApti ke lie paramparA se kAraNabhUta me bhagavAna siddha parameSThI ke svarUpa kA yahAM kathana kiyA hai / __ paripUrNarUpa se antama khAkAra dhyAna aura vyaya ke vikalpa me hina jo nizcaya parama zukladhyAna hai usa dhyAna ke bala se ATaka mA~ kaM vanya samUha ko jinhoMne naSTa kara diyA hai / jo kSAyika samyaktva, anaMtajJAna, anaMtadarzana. anantavIrya, sUkSmatva, avagAhanatva, agurulaghutva aura avyAvAdhatva ina AThaguNoM kI puSTi me saMtuSTa haiM / tIna tattva ke svarUpoM meM viziSTa guNoM ke AdhArabhUta hone se jo parama haiM arthAt bahistatva antastatva aura paramAtma tattva ina tIna tattvoM meM se anantaguNoM ke AdhArabhUta hone se zreSTha paramAtmatattva svarUpa haiN| tInaloka ke gimbara se Upara gati hetuka dharmAstikAya kA abhAva hone me loka ke agrabhAga (tanvAtatralaya meM virAjamAna haiN| vyavahAranaya se abhUtapUrva siddhaparyAya se pracyuta na hone se jo ninya haiM-avinAzI haiM / aise ve bhagavAn siddhaparameSThI hote haiM / [aba TIkAkAra zrIpadmaprabha munirAja ubhayanaya kI apekSA siddhoM ke nivAsa sthAna ko spaSTa karate hue eka zloka kahate haiM, punaH do zanoko dvArA unake vizeSa guNoM ke ramaraNapUrvaka unheM namaskAra karate haiM--] (101) ilokArtha-vyavahAranaya se jJAna ke pujasvarUpa ve siddha bhagavAn tribhuvana zikhara kI zikhA ke cUr3AmaNisvarUpa haiM, nizcayanaya se ve hI deva sahajaparama Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16. ] niyamasAra ( sragdharA) notthAstAn sarvadoSAn tribhuvanazikhare ye svitA vehamuktAH tAn sarvAn siddhisiddhapaM nirupamavizavajJAmahAzaktiyuktAn / sivAna naSTASTakarmaprakRtisamukyAn nityazuddhAnanantAn avyAbAdhAnamAmi tribhuvanatilakAna siddhasomantinIzAn // 10 // (anuSTubh ) svasvarUpasthitAn zuddhAn prAptASTaguNasaMpadaH / naSTASTakarmasaMdohAn siddhAn vaMde punaH punaH // 103 // paMcAcArasamaggA, paMcidiyadaMtivappaNiddalaNA / dhorA guNagaMbhIrA, pAyariyA erisA hoti // 73 // paMcAcArasamagrAH paMcendriyadaMtidappaMnirdalanAH / dhIrA guNagaMbhIrA AcAryA IdRzA bhayanti // 73 // caitanya cintAmaNirUpa nityazuddha apane svarUpa meM hI nivAsa karate haiM / (102) zlokArtha-jo una saMpUrNa doSoM ko samApta karake loka ke zikhara para sthita haiM aura zarIra se mukta haiM, una nirupama, vizada jJAna, darzana, zakti se yukta, AThoM karmaprakRtiyoM ke mamudAya ko naSTa karane vAle, nityazuddha, antarahita athavA gaNanArahita ananta, bAdhAjanya iMdriyasakha se rahita-avyAcAdhasukhasvarUpa, tribhuvana ke tilaka aura muktikAMtA ke pati, aise saMpUrNa siddhoM ko maiM siddhapada kI siddhi ke lie namaskAra karatA huuN| (103) zlokArtha-apane svarUpa meM sthita, zuddha aSTaguNoM kI saMpatti ko prApta, aSTakarmasamUha ko naSTa karane vAle aise siddhoM ko maiM punaH punaH vaMdana karatA huuN| gAthA 73 anvayArtha-- [ paMcAcArasamagrAH ] paMcAcAroM se paripUrNa [ paMcendriyaraMtidarpanirdalanAH ] pAMca indriyarUpI hAthI ke mada ko dalana karane vAle, [ dhIrAH ] dhIra Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavahAracAritra adhikAra jo pAMca AcAroM kA pUrNa prAcaraNa kareM / paMcendri hastiyoM ke darpa kA dalana kareM / jo dhIra guNoM se gabhora saMgha adhipatI / aise zrI AcArya hameM deva sanmatI / / 73 // atrAcAryasvarUpamuktam / jAnadarzanacAritratapovIryAbhidhAna: paMcabhiH AcAraH samagAH / sparzanarasanaghrANacakSuHzrotrAbhidhAnapaMcendriyamadAndha saMgharadapanirdalanadakSAH / nikhilaghoropasargavijayopAjitadhIraguNagaMbhIrAH / evaM lakSaNalakSitAste bhagavanto zAcAryA iti / tathA cokta zrIvAdirAjadevaiH ( zArdUlavikrIDita ) "paMcAcAraparAnakiMcanapattInazyatkaSAyAzramAna caMcajjJAnabalaprapaMcitamahApaMcAstikAyasthitIn sphArAcaMcalayogacaMcuradhiyaH sUrInudaMcadguNAn aMcAmo bhavaduHkhasaMcaryAbhade bhaktikiyAcucavaH / / " [guNagaMbhIrAH] aura guNoM se gaMbhIra [IdRzAH] aise [ prAcAryAH ] AcArya parameSThI [ bhavati ] hote haiN| TokA-yahAM AcArya ke svarUpa ko kahA hai| jo jJAnAcAra, darzanAcAra, cAritrAcAra, tapa AcAra aura vIryAcAra ina E nAma vAle pAMca AcAroM se paripUrNa haiM, jo sparzana, rasanA, prANa, cakSu aura zrotra ina , nAma vAlI pAMca iMdriyarUpI madAndha hAthI ke garva ko cUra karane meM kuzala haiM, jo sakala bora upasargoM ke vijaya se upArjita dhIratA Adi guNoM se gaMbhIra haiM, ina lakSaNoM se lakSita ve AcArya bhagavAn hote haiM / zrIvAdirAjadeva ne bhI isI prakAra kahA hai zlokArya--"paMcAcAra meM tatpara, akiMcana-aparigraha ke svAmI, kapAyoM ke E sthAnoM ko naSTa karane vAle, zobhAyamAna jJAna ke bala se mahAn paMcAstikAya kI sthiti , ko vistRta karane vAle, vRddhiMgata nizcalayoga meM-dhyAna meM kuzala vRddhivAle, utkarSatA Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 1 niyamasAra tathA hi-- sakalakaraNagrAmAlabAdvimuktamanAkulaM svahitanirataM zuddhaM nirvANakAraNakAraNam / zamavamayamAvAsaM maMtrIdayAvamamaMdiraM nirupamamidaM vadya zrIcandakotimunemanaH / / 104 // rayaNatayasaMjuttA, jiNakahiyapayatthadesayA sUrA / NikkaMkhabhAvasahiyA, uvajjhAyA erisA hoti / / 74 // ratnatrayasaMyuktAH jinakathitapadArthadezakAH zUrAH / niHkAMkSabhAvasahitAH upAdhyAyA IdRzA bhavanti // 74 / / - - - - ko prApta hae guNoM se sahita aise AcAryoM ko bhanikriyA meM nipuNa hama bhavaduHkhoM ke samaha ko bhedana karane ke lie acita karate haiM / usIprakAra se-[zrI TIkAkAra mUri ke guNoM meM viziSTa aise zrIcandrakIti muni kI vaMdanA karate hue zloka kahate haiM-] (104) zlokArtha-samasta iMdriya samudAya ke AlaMbana se rahita, anAkula, svahita meM nirata, zuddha, nirvANa ke kAraNa-bhedAbhedaratnatraya kA kAraNa, kapAyoM kA zamana, iMdriyoM kA damana, yama-tyAga kA nivAsa sthAna maitrI, dayA aura dama kA ghara aisA yaha zrIcandrakIrtimunirAja kA upamArahita mana vaMdanIya hai| bhAvArtha--yahAM para TIkAkAra ne gurudeva zrIcandrakIti mUri ke nirmalamana kI vaMdanA kI hai| isase spaSTa hotA hai ki ye manirAja inake dIkSAguru hoM yA zikSA guru ho, guru avazya hoNge| gAthA 74 anvayArtha-[ ratnatrayasaMyuktAH ] ratnatraya se saMyukta, [ jinakathita padArthadezakAH ] jinendra bhagavAna ke dvArA kahe gaye padArthoM ke upadeza karane vAle, [zurAH] Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 163 vyavahAracAritra adhikAra jo tIna ratna se sameta nAnaveSa hai / jina rAjakathita tatvakA deM saTTAdeza haiM / / niSkAMkSabhAvayugma meM hI dUra muni hai| me be upAdhyAya suvidyA ke dhanI haiM / / 3 / / adhyApakAbhidhAnaparamagurusvarUpAkhyAnametad / avicalitAkhaMDAdvaMtaparamacidrUpazraddhAnaparijJAnAnuSThAnazuddhanizcayasvabhAvaratnatrayasaMyuktAH / jineMdravadanAraviMdavinirgatajIvAdisamastapadArthasArthopadezazUrAH / nikhilaparigrahaparityAgalakSaNaniraMjananijaparamAtmatattvabhAvanotpannaparamavItarAgasukhAmRtapAnonmukhAstata eva nisskaaNkssaabhaavnaasnaathaaH| evaMbhUtalakSaNalakSitAste jainAnAmupAdhyAyA iti / (anuSTra) ratnatrayamayAn zuddhAna bhavyAMbhojadivAkarAn / upadeSTa nupAdhyAyAna nityaM vaMde punaH punaH / / 10 / / -- - - --- zara. [ ni:kAMkSabhAvasahitAH ] niHkAMkSitabhAva se mahina, | IdazA upAdhyAyA bhavaMti] me upAdhyAya hote haiN| kokA- adhyApaka nAmaka paramaguru ke stramA kA yaha vathana hai / avilita, akhaMDa, advaita, parama caitanyastrampa kA zraddhAna. jJAna aura anuSyAnarUpa zUddhanizcayasvabhAva ratnatraya se jo sAhita haiN| jinendra bhagavAn ke mukha kamala se nikale hae jo jIvAdipadArthoM ke samUha, usake upadeza meM jo zUra haiN| saMpUrNa parigraha ke parityAgalakSaNa niraMjana nija paramAtmatattva kI bhAvanA meM utpanna huA jo parama vItarAgasukharUpa amRta: usakA pAna karane vAle haiM aura isIliye niSkAMkSa bhAvanA se sahita haiN| jo ina uparyukta lakSaNoM se lakSita hote haiM ve jainoM ke upAdhyAyaH parameSThI hote haiN| [aba TIkAkAra upAdhyAya parameSThI kI baMdanA karate hue zloka kahate haiM-] (105) zlokArtha--jo ratnatrayamaya haiM, zuddha haiM. bhavyajanarUpI kamaloM ke liye dibAkara haiM, upadeza dene vAle haiM aise upAdhyAya guruvoM ko maiM nitya hI punaH punaH caMdana karatA huuN| Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 ] niyamasAra vAvAravippamukkA, 'cunvihaaraahnnaasyaarttaa| NiggaMyA riNammohA, sAhU de erisA hoti // 7 // cyApAravipramuktAH caturvidhArAdhanAsadAraktAH / nirgranthA nirmAhAH sAdhaSaH etAdRzA bhavanti // 7 // jo sAdhu sakala bAhya ke vyApAra se rahita / jo cAra vidha ArAdhanA meM lIna raheM nita / / nigraMtha va nimaMhi yathA jAtarUpadhara / aise sabhI sAdhU ko nama zIza jhukAkara // 175 / / nirantarAkhaMDitaparamatapazcaraNaniratasarvasAdhusvarUpAkhyAnametat / ye mahAntaH paramasaMyaminaH trikAlanirAvaraNaniraMjanaparamapaMcamabhAvabhAvanApariNatAH ata eva samastabAhyavyApAravipramuktAH / jJAnadarzanacAritraparamatapazcaraNAbhidhAnacaturvidhArAdhanAsadAnu- - - -- -- -- - gAthA 75 anvayArtha - [ vyApAravipramuktAH ] cyApAra-bAhyavyApAra se rahita haiM. [ catuvidhArAdhanAsadAraktaH ] cAraprakAra kI ArAdhanAoM meM hamezA laMga haye haiM, [nirmathAH nirmohAH] nigraMtha aura nirmoha haiM [etAdRzAH sAdhavaH bhavaMti] aise mAdhugaNa / hote haiN| TokA--niraMtara avaMDita parama tapazcaraNa meM nirata sarva sAdhu ke svarUpa kA yaha kathana hai| __ jo mahAna paramasaMyamI trikAla nigavaraNa niraMjana parama pAriNAmikabhAva ko , bhAvanA se pariNata haiM. isaliye samasta bAhyavyApAra-bAhyakriyAoM se rahita hai / jJAnArAdhanA, darzanArAdhanA, cAritrArAdhanA aura parama tapazcaraNaArAdhanA nAmakI cAra ArAdhanAoM meM sadA anurakta haiM, bAhya aura abhyantara samasta parigraha ke Agraha se 1. covihAra (ka) pAThAntara / Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavahAra cAritra adhikAra [ 165 raktAH / bAhyAbhyantarasabhastaparigrahAgrahavinirmuktatvAnnirgranthAH / sadA niraMjananijakAraNasamayasArasvarUpasamyak zraddhAnaparijJAtAcaraNa pratipakSamithyAdarzanajJAnacAritrAbhAvAnnimahAH ca / itthaMbhUtaparamanirvAraNasImaMtinI cArusImaMtasImA zobhAmasRNaghasRNarajaH pu'japiMjaftaari kAvalokanakautUhalabuddhayo'pi te sarvepi sAdhavaH iti / vinirmukta hone se jo nirgrantha hai / aura sadA niraMjana nijakAraNa samayasAra ke svarUpa kA samyakazraddhAna, parijAna aura AcaraNa, usake virodhI mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyAcAritra ke abhAva ho jAne se jo nirmoha mohakarmarahita haiM / isaprakAra ke parama mokSarUpI strI kI sundara mAMga kI zobhArUpa snigdha kezara ke rajakaNoM se bhuvarNasadRza pIle raMga vAle alaMkAra ke avalokana meM kutUhala buddhi vAle hote hue bhI ve sabhI sAdhu kahalAte haiM / vizeSArtha paMcama bhAvarUpa pAriNAmikabhAva kI bhAvanA meM AtmA kA svarUpa trikAla nirAkaraNa niraMjana hai arthAt zuddhanizcayanaya se jIva dravya trikAla meM bhI AvaraNa se rahita hone se niraMjana hai, zuddha hai isa dRSTi se vikAla nirAvaraNa kA artha lenA caahie| sAdhujana zuddha nizcayanaya se AtmA ke svarUpa ko sadA hI AvaraNa rahita bhAte haiM aura laukika kriyAoM se zUnya hone meM sakala vyApAra se vimukta rahate haiM cAra ArAdhanAoM meM lIna rahate haiN| daza prakAra ke bAhya parigraha aura caudaha prakAra ke abhyantara parigraha se rahita nirgrantha haiN| yadyapi yahAM ye nirgrantha avasthA bArahaveM guNasthAna meM ghaTita hotI hai phira bhI jo chaThe sAtaveM guNasthAna ke yogya ubhaya parigraha se rahita hone se yahAM para bhI nigraMtha kahalAte haiM athavA bhAvI naigamanaya kI apekSA sabhI digambara sAdhu nigraMtha kahalAte haiN| niraMjana nijakAraNasamayasAra zabda se - zuddhazciyanaya se bhI AtmA kA svabhAva niraMjana hai aisA nizcaya karake jo bhedarala ke bala se abhedaratnatrayasvarUpa nizcayaratnatrayasvarUpa pariNata avasthA hai usIkA nAma kAraNamamayasAra hai kyoMki vahI kAraNa, kAryasamayasAra - anaMtacanuSTaya kI vyaktirUpa se pariNata hotA hai / niSkarSa yaha nikalA ki jo zuddha Atmatatva kI bhAvanA se sahita, bAhyaprapaMcoM se rahita, cAra ArAdhanAoM kI ArAdhanA karane vAle haiM, nigraMtha haiM nirmohI haiM / ve, jisakI sundara kezara se mAMga bharI huI hai aisI nirvANasundarI kA avalokana karane vAle haiM, phira bhI ve sAdhu haiN| yahAM virodhAbhAsa bhI hai, jo strI ke rUpa Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196] niyamasAra (pAryA) bhavinAM bhavasukhadhimukhaM tyakta sarvAbhiSaMgasaMbaMdhAt / maMca vimaMkSva nijAtmani vaMdyaM nastanmanaH sAghoH // 106 // erisayabhAvaNAe, vavahAraNayassa hodi cArittaM / picchayaNayassa caraNaM, etto uDDhaM pavakkhAmi // 76 / / IdagbhAvanAyAM vyavahAranayasya bhavati cAritram / nizcayanayasya caraNaM etadUrdhva pravakSyAmi // 76 / / isa vidha se jo teraha prakAra carita hai sahI / zrI paMcagurU bhakti kI bhI bhAvanA kahIM / / vyavahAra naya se hotA cAritra hai grahI / Age kahU~gA cArita jo nizcayanaya se ho / / 76 / / kA avalokana karate haiM ve sAdhu nahIM kahe jA sakate hai, kintu phira bhI ye sAdhu kahalAte haiM 1 matalaba maJakarma rahita jo mukta avasthA hai usakI prApti kI tarapha jinakA upayoga lagA huA hai / aise ve sAdhu parameSTI hote haiM / [anna TIkAkAra munirAja sAdhuparameSThI kI vaMdanA karate hue eka zloka kahate haiM-] (106) zlokArtha-jo saMsArI jIvoM ke saMsAra ke mukha se vimukha hai aura sarva saMga ke sambandha se rahita hai vaha sAdhu kA mana hama sabhI ke lie baMdanIya hai| he sAdhI ! Apa usa mana ko zIghra hI apanI AtmA meM nimagna karo / / 106 / / gAthA 76 anvayArtha-[ IgbhAvanAyAM ] aisI pUrvokta bhAvanA ke hone para [ vyavahAranayasya ] vyavahAranaya kA [cAritraM bhavati cAritra hotA hai / [etaduca] isake Age [nizcayanayasya ] nizcayanaya ke [cAritraM] cAritra ko [pravakSyAmi] khuuNgaa| Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavahAracAriya adhikAra [ 167 vyavahAracAritrAdhikAranyAkhyAnopasaMhAranizcayacAritrasUcanopanyAso'yam / / ityaMbhUtAyAM praguktapaMcamahAvatapaMcasamitinizcayavyavahAratriguptipaMcaparameSThidhyAnasaMyuktAyAm atiprazastazubhabhAbanAyAM vyavahAranayAbhiprAyeNa paramacAritraM bhavati, vakSyamANapaMcamAdhikAre paramapaMcamabhAvaniratapaMcamagatihetu bhUtazuddhanizcayanayAtmaparamacAritraM draSTa vyaM bhavatIti / tathA cokta mArgaprakAze * (vaMzastha ) "kusUlagarbhasthitabIjamodaraM bhavedvinA yena sudRSTibodhanam / tadeva devAsuramAnavastutaM namAmi jaina caraNaM punaH punaH / / " - - - .. .---. TIkA-yaha vyavahAra cAritrAdhikAra ke vyAkhyAna kA upasaMhAra aura nizcagacAritra ko sUcanA kA kathana hai / isaprakAra se pUrva meM kathita pAMcamahAvrata, pAMcasamiti, nizcaya-vyavahArarUpa nInagupti tathA pAMcaparameSThI ke dhyAna se saMyukta atiprazasta zubha bhAvanA ke hone para vyabahAranaya ke abhiprAya se parama cAritra hotA hai / aba Age kahe jAne vAle pAMcaveM adhikAra meM parama paMcamabhAva-pAriNAmika bhAva meM lIna aura paMcamagati ke liye kAraNabhUta aise zuddhanizcayanayasvarUpa parama cAritra ko dekhanA cAhie, aisA kathana hai / isIprakAra mArgaprakAza meM kahA hai zlokArtha-"jisake binA-jisa cAritra ke binA samyagdarzana aura samyagjJAna ye donoM koThAra meM rakhe huye bIja ke sadRza hai, sara-asara aura manRpyoM ke dvArA stuti ko prApta aura jinendra bhagavAn ke dvArA kathita usI cAritra ko maiM punaH punaH namaskAra karatA huuN|" bhAvArtha-cAritra ke binA samyaktva aura jJAna godAma ke bIja ke samAna haiN| cAritra ke dvArA ve aMkurita hokara muktirUpI phalarUpa se phalita ho jAte haiM arthAt cAritra se sahita huye ye darzanajJAna mukti ko prApta karA dete haiM / Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 ] niyamasAra tathA hi ( AryA ) zIlamapavargayoSidanaMgasukhasyApi mUlamAcAryAH / prAhurvyavahArAtmakavRttamapi tasya paraMparA hetuH / / 107 // iti sukavijanapayojamitrapaMcendriyaprasaravAjatagAtramAtraparigrahazrIpadmaprabhamaladhAridevaviracitAyAM niyamasAravyAkhyAyAM tAtparyavRttau vyavahAracAritrAdhikAraH caturthaH zrutaskandhaH // usIprakAra se- [ TIkAkAra zrI padmaprabhamunirAja vyavahAracAritra kI saphalatA ko munina karanA noka kahate haiM- ] (107) zlokArtha--AcAryatrayaM, zIla-nizcayacAritra ko manigmaNI ke atIndriya mumba kA bhI mala kAraNa kahata haiM, aura vyavahArAtmaka cAritra bhI usatrA paraMparAkAraNa hai| ani vyavahAracAgni nizcayacAritra ke liye kAraNa hai aura nizca yacAritra mAkSAt mokSa kA kAraNa hai, isaliye vyavahAracAritra mokSa ke liye paramparAkAraNa hai| isaprakAra vijanarUpI kamaloM ke lie sUrya, paMcendriyoM ke vistAra se rahita, zarIramAtra parigraha ke dhArI zrIpadmaprabhamaladhArideva ke dvArA viracita niyamasAra kI tAtparyabRni nAmakI vyAkhyA-TIkA meM vyavahAra cAritrAdhikAra nAmaka cauthA zrutaskaMdha pUrNa huaa| OM vyavahAracAritra adhikAra mamApta ke Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ L . . 5:525 332523 - KADASA - [5] paramArtha-pratikramaNa adhikAra ( vaMzastha ) namo'stu te saMyamabodhamUrtaye | smarebhakumbhasthala medanAya the| vineyapaMkajavikAsabhAnave virAjate mAdhavasenasUraye // 10 // atha sakalavyAvahArikacAritratatphalaprAptipratipakSazuddhanizcayanayAtmakaparamacAritrapratipAdanaparAyaNaparamArthapratikramaNAdhikAraH kathyate / tatrAdau tAvat paMcaratnasvarUpamucyate / tadyathA - - - [paMcama adhikAra ke prArambha meM TIkAkAra zrIpadmaprabhamunirAja zrImAdhavamenAcArya ko namaskAra karate hue eka zloka kahate haiM--] (108) zlokArtha--saMyama aura jJAna kI mUrtisvarUpa, kAmadevarUpI hAthI ke gaNDasthala ko vidAraNa karane vAle, aura ziSyarUpI kamaloM ko vikasita karane ke liye bhAskarasvarUpa, zobhAyamAna jo mAdhavasenamUri haiM unheM merA namo'stu hove / / 108 / / aba sakalavyavahAracAritra aura phala kI prApti ke pratipakSabhUta zuddhanizcayanayAtmaka paramacAritra ke pratipAdana meM parAyaNa aime paramArtha pratikramaNa ke adhikAra ko kahate haiM / usameM sabase prathama 'paMcaratna' ke svarUpa ko kahate haiM / vaha isaprakAra haiM Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 ] niyamasAra atha paMcaratnAvatAra: / NAhaM NArayabhAvo, tirithatyo maNuvadevapajjAzro / kattA raga hi kAraidA, praNumaMtA va kattINaM // 77 // nAhaM maggaThANo, sAhaM 'guNaThANa jIvaThAraNo Na / kattA sa hi kAraidA, praNumaMtA peva katI // 78 // pAhaM bAlo buDho, Na caiva taruNo raga kAraNaM teMsi / kattA raga hi kAraidA, zraNumaMtA Neva kattINaM // 76 // NAhaM rAgo doso, Na caiva moho ra kAraNaM tesi / kattA Na hi kAraidA, zraNumaMtA va kattINaM // 80 // NAhaM koho mANo Na caiva mAyA Na homi loho haM / kattA Na hi kAraidA, praNumaMtA Neva katIrA // 81 // nAhaM nArakabhAvastiryaGa mAnuSadevaparyAyaH / kartA na hi kArayitA anumaMtA naiva kartRNAm // 77 // ava pAMcanoM kA avatAra hotA hai gAthA 77 se 8 1 - anvayArtha - [ zrahaM ] maiM [ nArakabhAvaH tiryaGa mAnuSadevaparyAyaH na ] nAraka paryAya, niyaMtraparyAya, manuSyaparyAya athavA devaparyAyarUpa nahIM hUM, [ kartA na hi kArayitA ] maiM unakA kartA nahIM hUM, karAne vAlA nahIM hUM aura [ kartRNAM anumaMtA na eva ] karane vAloM kA anumodana karane vAlA bhI nahIM hUM / J I [ ahaM mArgeNAsthAnAni na ] maiM mArgaNAsthAnarUpa nahIM hUM, [ ahaM guNasthAnAni vA jIvasthAnAni na ] maiM guNasthAnarUpa athavA jIvasamAsarUpa nahIM hUM, [ kartA na hi kArayitA kartRNAM anumaMtA na evaM ] maiM unakA karane vAlA karAne vAlA aura karate hue kI anumodanA karane vAlA bhI nahIM hUM / J 1. guNaThANa taheva jIvaThANANi (ka) pAThAntara | Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. + M , [ 201 paramArtha-pratikramaNa adhikAra nAhaM mArgaraNAsthAnAni nAhaM guNatyAsAvi jodhasthAnana baa| kartA na hi kArayitA anumaMtA naMva kartRNAm // 8 // nAhaM bAlo vRddho na caiva taruNo na kAraNaM teSAma / kartA na hi kArayitA anumaMtA naiva kartRNAm // 7 // nAhaM rAgo dvaSo na cava moho na kAraNaM teSAm / kartA na hi kArayitA anumaMtA naMva kartRNAm / / 80 // nAhaM krodho mAno na caMya mAyA na bhavAmi lobho'ham / kartA na hi kArayitA anumaMtA neva kartRNAm / / 8 / / zaMbhu chaMda maiM nahIM nArakI nahi tiyak nahiM manuja nahI hai deva vAbhA / nahiM ina paryAyoM kA kartA nahiM inheM kaMgane vAlA bhI / / nahiM inake karane vAloM kA anumodana karane vAlA huuN| maiM to nizcaya se cinmUrata nijatanu me bhinna nigalA hUM // 77 / / maiM gati Adika mArgaNA nahIM, nahiM guNasthAna pariNAmI huuN| nahiM caudaha jIvasamAsarUpa sthAnoM kA anugAmI haM / / maiM nahi ina mavakA kartA hUM aura nahIM karAne vAlA huuN| nahi anumodana kartA inakA maiM nijarasa pIne vAlA hUM 1178 / / --. -.-.- ... - [ ahaM bAlaH vRddhaH na ] maiM bAlaka nahIM hUM, vRddha nahIM hUM, [ taruNaH eva ca na ] aura taruNa bhI nahIM hUM [ na teSAM kAraNaM ] unakA kAraNa bhI nahIM huuN| [ kartA nahi kArapitA kartRNAM anumaMtA na eva ] maiM unakA karane vAlA nahIM hUM, karAne vAlA bhI nahIM hai aura karate hue kI anumodanA karane vAlA bhI nahIM huuN| [ahaM rAgaH dveSaH na ] maiM rAgarUpa nahIM hUM, dve parUpa nahIM hUM [ na ca mohaH eka ] aura moharUpa bhI nahIM hUM, [ na teSAM kAraNaM ] unakA kAraNa bhI nahIM huuN| [kartA nahi kArayitA kartRNAM anumaMtA na eSa] unakA karane vAlA, karAne vAlA aura 3 karate huye kI anumodanA karane vAlA maiM nahIM hUM / Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 ] niyamasAra maiM bAlaka nahi maiM vRddha nahIM maiM nahIM taka hUM isa jaga meN| naha inakA kAraNa ho sakatA yaha saba pudagala ke rUpa bane / nahi ina paryAyoM kA kartA, nahi kabhI karAne vAlA hUM / nahi inakA anumodana kartA meM sabase bhinna nirAlA hUM // 76 // meM rAga nahIM meM dveSa nahIM meM moha nahIM nizcayanaya se / maiM inakA kAraNa bhI nahIM hUM ve hote haiM karmodaya se maiM nahi inakA kartA saca meM nahi kabhI karAne vAlA hUM / nahi inakA anumodana kartA, sukha mAMti sudhArasa vAlA hUM ||80|| meM krodha nahIM maiM mAna nahIM maiM nahi mAyA meM lobha nahIM / nahi inakA kartA nahIM karAne vAlA nahIM anumodaka hI / / ye saba kamadiya se hote aura karma nahI mere kucha bhI / meM nizcayana se pUrNa zuddha nahi cahu 61 // ana zuddhAtmanaH sakalakartRtvAbhAvaM darzayati / bahvAraMbhaparigrahAbhAvAdahaM tAvanArakaparyAyo na bhavAmi / saMsAriNo jIvasya bahvAraMbhaparigrahatvaM vyavahArato bhavati ata eva tasya nArakA kahetubhUta nikhilamoharAgadveSA vidyante na ca mama zuddhanizcayabalena zuddhajIvAstikAyasya / tiryakparyAyaprAyogyamAyAmidhAzubhakarmAbhAvAtsadA tiryak [ ahaM krodhaH mAnaH na ] maiM krodharUpa nahIM hUM mAnarUpa nahIM hUM, [ zrahaM mAyA ca eva lobhaH na bhavAmi ] maiM mAyArUpa nahIM hUM aura maiM lobharUpa bhI nahIM hUM, [ kartA na hi inakA karane vAlA, karAne vAlA aura karate hue kArapitA kartRNAM zranumaMtAna eva ] ko anumodanA dene vAlA bhI nahIM hU~ / TIkA- yahAM zuddha AtmA ke saMpUrNa kartRtva kA abhAva dikhalAte haiM / bahuta AraMbha aura bahuta parigraha ke abhAva se nArakaparyAyarUpa nahIM hotA hUM | saMsArI jIva ke vyavahAranaya se bahuta Arambha aura bahuta parigraha hotA hai, ataeva usa saMsArI jIva ke naraka Ayu ke lie kAraNabhUta saMpUrNa moha, rAga aura dveSa vidyamAna haiM, kintu zuddhanizcaya meM zuddhajIvAstikAyasvarUpa mere meM ve nahIM haiM / tiryaMcaparyAya ke yogya mAyA se mizrita azubhakarma ke abhAva se maiM sadA tiryacaparyAya ke kartRtva se Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramArtha-pratikramaNa adhikAra [ 203 paryAyakartRtvavihIno'ham / manuSyanAmakarmaprAyogya dravyabhAvakarmAbhAvAnna me manuSyaparyAyaH zuddhanizcayato samastIti / nizcayena devanAmadheyAdhAradevaparyAyayogyasurasasugandhasvabhAvAtmakamudgaladravyasambandhAbhAvAna meM devaparyAyaH iti / caturdazabhedabhinnAni mArgaNAsthAnAni tathAvidhabhedavibhinnAni jIvasthAnAni guNasthAnAni vA zuddhanizcayanayataH paramabhAvasvabhAvasya na vidyante / manuSyatiryakaparyAyaphAyavayaHkRtavikArasamupajanitabAlayauvanasthaviravRddhAvasthAdyanekasthUlakRzavividhabhedAH zuddhanizcayanayAbhiprAyeNa na me santi / sattAvabodhaparamacaMtanyasukhAnubhUtinirataviziSTAtmatattvagrAhakazuddha dravyAthikanayabalena me sakalamoharAgadvaSA na vidyante / sahanizcayanayataH sadA nirAvaraNAtmakasya zuddhAvabodharUpasya sahajacicchaktimayasya sahajaksphUrtiparipUrNamUrtaH svarUpAvicalasthitirUpasahajayathA rahita hai / manupyanAmakarma ke yogya dravyakarma aura bhAva kama ke abhAva se zuddhanizcayanaya me mere manuSyaparyAya nahIM hai / nizcayanaya se devanAma ke lie AdhArabhUta aisI devaparyAya ke yogya murasa aura sugandhita mvabhAva vAle pudgaladravya ke sambandha kA abhAva hone meM meM devaparyAya nahIM hai| caudaha bhada sahita mAgaMNAsthAna aura umIprakAra-caudaha bheda sahita joga samAma athavA caudaha bheda mahina guNasthAna zuddhanizca yanaya meM paramabhAva svabhAva vAle aise mujha meM nahIM haiN| manuSya aura tiryacagAya ke zarIra meM umra ke nimitta se kiye gaye vikAra rUpa se utpanna huI bAla avasthA, yauvana avasthA, sthavira avasthA aura vRddhAvasthA Adi tathA aneka sthUla aura kRza se hone vAle vividha bheda, zuddhanizcayanaya ke abhiprAya se mujhameM nahIM hai| sanA, jJAna, paramacaitanya aura mumna kI anubhUti meM lIna, viziSTa Anmanatva ko grahaNa karane vAlA jo zuddha dravyAthikAnaya hai usa naya ke bala se mere meM sakala moha, rAga aura dveSa nahIM haiM / mahaja nizcayanaya se madA nigavaraNarUpa, zuddhanAnamvarUpa, mahajacaitanyazaktimaya, sahajadarzana ke sphurAyamAna se paripUrNa mUrtisvarUpa aura svarUpa meM avicala sthiti Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 ] niyamasAra khyAtacArizratya na me nikhilasaMpratiklezahetavaH krodhamAnamAyAlobhAH syuH / athAmISA vividhavikalpAkulAnAM vibhAvaparyAyANAM nizcayato nAhaM kartA, na kArayitA vA bhavAmi, na cAnumaMtA vA kartRNAM pudgalakarmaNAmiti / nAhaM nArakaparyAyaM kurve, sahajacidvilAsAsmakamAramAnameva saMcitaye / nAhaM tiryaparyAyaM kurve, sahajacidvilAsAtmakamAtmAnameva saMcitaye / nAhaM manuSyaparyAyaM kurve, sahajacidvilAsAtmakamAtmAnameva saMcitaye / nAhaM devaparyAyaM phurve, sahajacidvilAsAtmakamAtmAnameva saMcitaye / lAhaM caturdazamArgaNAsthAnabhedaM kurve, sahacidvilAsAtmakamAtmAnameva saMcitaye / nAhaM mithyAdRSTadhAdiguNasthAnabhedaM kurve, sahajacidvilAsAtmakamAtmAnameva saMcitaye / nAhamakendriyAdijIvasthAnabhedaM kurve, sahaja----- - - - rUpa sahaja yathAkhyAta cAripravAle aise mere meM makAna saMmAra ke kleza ke kAraNabhUna aise krodha, mAna, mAyA aura lobha nahIM haiM / aba ina vividhavikalpoM-bhedoM se vyApta sabhI vibhAva paryAyoM kA nizcayanaya meM meM karane vAlA nahIM hUM, karAne vAlA nahIM haiM aura karane vAle pudgala karmoM kA maiM anumodana karane vAlA bhI nahIM huuN| maiM narakaparyAya ko nahIM karatA hai, mahaja caitanya ke vilAsarUpa apanI AtmA kA hI maiM samyakprakAra se anubhava karatA huuN| maiM niryacaparyAya ko nahIM karatA hUM, sahaja caitanya ke vilAsarUpa AtmA kA hI meM samyakaprakAra se citavana karatA huuN| meM manuSya paryAya ko nahIM karatA hUM, sahaja caitanya ke vilAsasvarUpa AtmA kA hI meM samyakacitavana karatA hUM / devaparyAya ko maiM nahIM karatA hUM, mahaja caitanya ke vilAsasvarUpa aisI AtmA kA hI meM samyakprakAra se citavana karatA hU~ / / / maiM caudaha mArgaNAsthAna ke bhedoM ko nahIM karatA hUM, sahaz2a caitanya ke vilAnasvarUpa AtmA kA hI maiM samyakprakAra se cinabana karatA huuN| maiM mithyAdRSTi Adi guNasthAna ke bhedoM ko karane vAlA nahIM hUM, mahaja caitanya ke bilAsasvarUpa AtmA kA hI samyakaprakAra se anubhava karatA huuN| maiM ekendriya Adi caudaha jIvasamAsa ke bhedoM ko karane vAlA nahIM haM, mahaja caitanya ke bilAmamvarUpa AtmA kA hI samyakaprakAra se anubhava karatA huuN| Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramArtha- pratikramaNa adhikAra [ 205 vidvisAsAtmakamAtmAnameva saMcitaye / nAhaM zarIragatabAlAdyavasthAnabhedaM kurya, sahajacidvikhAsAtmakamAtmAnameva saMcitaye / nAhaM rAgAdibhedabhAvakarmabhedaM kurve, sahajacidvilAsAsmakamAtmAnameva saMcitaye / nAhaM bhAvakammatmikaSAyacatuSkaM kurve, sahacidvilAsAtmakamAtmAnameva saMcitaye / iti paMcaratnAMcitopanyAsaprapaMcanasakalavibhAvaparyAyasaMnyAsavidhAnamuktaM bhavatIti / - -. - -. . -- - - - - -- meM zarIra meM hone vAlI bAlya Adi avasthAoM ke bhadoM ko nahIM karatA hUM sahaja caitanya ke vilAsasvarUpa AtmA kA hI samyak anubhava karatA huuN| maiM rAgAdi bhAvasvarUpa bhAvakarmoM ke bhedoM ko nahIM karatA hUM, sahaja catanya ke vilAsasvarUpa AtmA kA ho sabhyaprakAra se citabana karatA huuN| meM mAtrakamasvarUpa cAra kaSAyoM ko nahIM (karatA hai, sahaja caitanya ke vilAsasvarUpa apanI AtmA kA hI sampaprakAra me citavana karatA hai / / jasa yahAM kartA ke viSaya meM ghaTita kiyA hai ema hI vArIyatA aura : anamodanakartA ke sambandha meM bhI ghaTita kara lenA cAhie / ) ___ imaprakAra meM paMcaratna se gobhina kazana ke vistAra se saMpUrNa vibhAvApAyoM ke manyAsa-tyAga ke vidhAna kA kathana kiyA gayA hai / bhAvArtha-yahAM AcAryoM kA kahanA hai ki yadyapi mamArI jIvoM ke maMsAra avasthA meM naranArakAdi paryAya tathA guNasthAnAdi pariNAma aura gagAdi vibhAba bhAva vidyamAna haiM phira bhI zuddhanizcayanaya se ye kucha bhI jIva meM nahIM hai isalie yaha citavana karanA cAhie ki zuddhanizcayanaya se maiM ina naranArakAdi paryAyoM kA vibhAva bhAva Adi kA na kartA hUM. na karAne vAlA hUM aura na hI anumati dene vAlA hu~ / meM no kevala ciJcatanyasvarUpa apanI zuddha AtmA kA hI anubhava karane vAlA huuN| isaprakAra kI bhAvanA bhAte-bhAte hI eka dina aisA AyegA ki usa AtmasvarUpa meM pUrNatanmayatA ho jAvegI aura nabhI mohanIya karma kA nAza hokara AtmA meM jAna sUrya kA prakAza pragaTa ho jAvegA / isalie jaba taka AtmasvarUpa meM pUrNasthiratA nahIM AtI hai taba taka yaha / bhAvanA bhAte hI rahanA cAhie / [aba TIkAkAra zrImanirAja ina pAMcagannoM kA mUlyAMkana karAne hA praloka kahate haiM-] Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyamasAra ( basaMtatilakA) bhavyaH samastaviSayAgrahamuktacintaH svadravyaparyayaguNAtmani dattacittaH / muphtyA vibhAvamakhilaM nijabhAvabhinna prApnoti mukticirAditi paMcaratnAt // 109 / / erisabhedabhAse, majjhattho hodi teNa cArittaM / taM daDhakaraNAraNamittaM, paDikkamaNAdI' pavakkhAmi // 2 // IdagbhedAbhyAse madhyastho bhavati tena cAritram / tadRDhIkaraNanimittaM pratikramaNAdi pravakSyAmi / / 2 / / isa vidha ma para bhada kA jaba, abhyAsa jIva kara pAtA hai| madhyastha mAnava pUrNatayA, nija samarama anabhava pAtA hai| sasa jo cArita hotA hai vaha vItarAga kahalAtA hai| usakA karane hetu pratitramaNAdi kh| yaha jAtA hai / / 8 / / ... - (106) zlokArtha-jo samasta viSayoM ke Agraha kI cintA se mukta haiM, dravya guNaparyAyAtmaka apane AnmasvarUpa meM jinhoMne cina ko lagAyA hai, ve bhavya jIva apane svabhAva se bhinna sampUrNa vibhAvoM ko chor3akarake ina paMcaratnoM ke nimina se zIghra hI mukti ko prApta kara lete haiN| . bhAvArtha-TIkAkAra zrI munirAja ne bhedavijJAna kI bhAvanAsvarUpa pUrvokta pAMca gAthAoM ko paMcaratna kI saMjJA dI hai / kyoMki ina pAMca gAthA kathita bhedavijJAna ke dvArA hI munirAja saMpUrNa viSaya kaSAyoM kI cintA se chUTa sakate haiM aura apanI AtmA meM apane Apako sthira kara sakate haiM / isaliye jo bhavya ina paMcaratna ko grahaNa karate haiM ve tIna loka ke mAmrAjya ko hastagata kara lene haiM / gAthA 12 anvayArtha-[ IdagbhedAbhyAse ] isaprakAra ke bheda kA abhyAsa ho jAne para [madhyastho bhavati] jIva madhyastha hotA hai, [tena cAritraM] isalie cAritra hotA hai / 1. paDikkamaNAdi (ka) pAThAntara H Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramArtha-pratikramapA adhikAra [ 207 atra bhedavijJAnAt krameNa nizcayacAritraM bhavatItyuktam / pUrvoktapaMcaratnAMcivArthaparijJAnena paMcamagatiprAptihetubhUte jIvakarmapudgalayorbhedaramyAse sati, tasminneva ca meM mumukSavaH sarvadA saMsthitAsse zata eva madhyasthAH tena kAraNena teSAM paramasaMyaminAM vAstavaM cAritraM bhavati / tasya cAritrAvicalasthitihetoH pratikramaNAdinizcayakriyA | nigadyate / atotadoSaparihArArtha yatprAyazcittaM kriyate tatpratikramaNam / prAvizanvena / pratyAkhyAnAdInAM saMbhavaralAta iti / / tadRDhIkaraNanimittaM ] usa cAritra ko dar3ha karane meM niminabhUta [ pratikramaNAdi ] pratikramaNa Adi ko [pravakSyAmi ] maiM kahUMgA / / TIkA-yahAM bhedavijJAna se krama se nizcayacAritra hotA hai omA kahA hai| pUrvokta paMcarana se mugobhita padArthoM ke jJAna meM paMcamAtampa siddhati ke lie kAraNabhUta aisA jIva aura karmapudgala meM bheda kA abhyAsa ho jAne para, usI-bheda ke abhyAsa meM hI jo mamakSa-mahAmani hamezA sthita rahate haiM ve isI hetu se matana bhedAbhyAsa se madhyastha hote haiM, aura igakAraNa se una para samayamI muniyoM ke nizcayacAritra hotA hai| usa cAritra meM avicalamthiti ke lie pratikramaNa Adi nizcayakriyAoM ko kahate haiM / atItakAla ke dopoM kA parihAra karane ke liye jo prAyazcisa kiyA jAtA hai vaha pratikramaNa hai / Adi zabda se pratyAkhyAna AlocanA Adi bhI hote | hai aisA kahA gayA hai| / vizeSArtha-pUrvoktaH paMcaratnasvApa pAMca gAthAoM ke manana se jIva aura paudgalika karmoM kA bheda mAlama hotA hai / usa bhedavijJAna ke dRr3hatara abhyAsa se mahA muni saMpUrNa saMkalpa, vikalpa se rahita vItarAga abasthA ko prApta hokara apane Atma + svarUpa ke dhyAna meM tanmaya ho jAte haiM usa samaya una muniyoM ke 'ratnatraya kI ekAgna . pariNatirUpa nizcaya cAritra hotA hai| usa avasthA meM hI nizcaya pratikramaNa Adi 1 kiyAyeM ghaTita hotI haiN| isaliye nizcayacAritra meM nizcala sthira hone ke liye hI AcAryadeva ina nizcaya kriyAoM ko batAte haiM / Adi zabda se jo yahAM pratyAkhyAna Adi kI sUcanA kI hai usako svayaM zrI bhagavAn kudakudadeva ke Age chaThe-sAtaveM Adi adhikAroM meM nizcaya pratyAkhyAna, nizcayaAlocanA Adi kA varNana kiyA hai / Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 ] niyamasAra tathA coktaM zrImaddamRtacandrasUribhiH tathA hi -- ( anuSTubh ) bhedavijJAnataH siddhAH siddhA ye kila kecana / asvAbhAvato bacA bar3hA ye kila kecana // 131 // ( mAlinI ! iti sati muninAthasyoccakai bhedabhAve svayamayamupayogAdrAjate muktamohaH / zamajalanidhipUrakSAlitAMhaH kalaMka: sa khalu samayasArasyAsya medaH ka eSaH ||110 // isa bhedavijJAna ke viSaya meM zrImAn amRtacandrasUri ne bhI kahA haizlokArtha -- 'nizcita rUpa se jo koI bhI siddha hue haiM ve saba bhedavijJAna se hI mitra huye haiM, aura nizcitarUpa se jo koI bhI baMdhe huye haiM ve sabhI jIva bhedavijJAna ke abhAva meM hI baMdhe hue haiM / ' usIprakAra - [ TIkAkAra zrI munirAja bhedavijJAna kI mahimA ke viSaya meM Ascarya pragaTa karate hue zloka kahate haiM--] ( 1910) zlokArtha - isaprakAra se muninAtha ko utkRSTarUpa se bhedavijJAna ke ho jAne para svayaM yaha ( bhedavijJAna ) upayoga se moharahita hotA huA zobhAyamAna hotA hai, zamasamudra ke pravAha se dho DAlA hai pAparUpI kalaMka ko jisane, aisA jo bheda hai vaha nizcita hI isa samayasAra kA koI eka bheda hai / arthAt vaha bhedavijJAna samayasAra kA koI eka adbhuta camatkArI bheda hai / bhAvArtha -- jisasamaya mahAmuni bhedavijJAna ke dvArA AtmA aura zarIra kI bhinnatA kA anubhava karate haiM umasamaya unake upayoga meM mohabhAva nahIM rahatA hai, yadyapi mohanIya karma kA baMdha aura udaya dazaveM guNasthAna taka tathA satva gyArahaveM guNasthAna taka 1. samayasAra kalaza 131 / Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramArtha-pratikramaNa adhikAra [ 206 mottUNavayaNarayaNaM, rAmado bhAvavAraNaM kiccaa| appAraNaM jo jhAyavi, tassa du hodi tti paDikamaraNaM // 3 // muktvA vacanaracanAM rAgAdibhAvavAraNaM kRtvA / prAtmAnaM yo dhyAyati tasya tu bhavatIti pratikamaNam / / 3 / / jo pratikramaNa kA pATha vacana racanAmaya usako saja karake / rAgAdi bhAva ko chor3a sarvavidha nirvikalpa mana bana kara / / nija AtmA ko nita dhyArI hai atizaya ekAgracina karake / yaha pratikramaNa nizcayasaMjJaka unake hotA hai nizcaya se / / 83 / / dainaM dainaM mumukSujanasaMstUyamAnavAGamayapratikramaNanAmadheyasamastapApakSayahetubhUta. sUtrasamudayanirAsoyam / yo hi paramatapazcaraNakAraNasahajavairAgyasudhAsindhunAthasya vidyamAna hai phira bhI upayoga meM moha ke na rahane meM vaha bhedajJAna kapAyoM kI upazamanArUpa sAgara ke jala pravAha se pAyarUpI paMka ko dhokara svaccha ho jAtA hai / yaha bheda vijJAnarUpa pariNAma-samayasAra kA hI koI eka adbhuta prakAra hai / mA samajhanA / gAyA 83 ___ anvayArtha-[ vacanaracanAM muktvA ] vacanaracanAmpa pratikramaNa ko chor3akara, [ rAgAdibhAvadhAraNaM kRtvA ] rAgAdi bhAvoM kA nivAraNa kara ke [ yaH ] jo sAdhu [AtmAnaM dhyAyati ] AtmA ko dhyAtA hai [tasya tu] usake [pratikramaraNaM bhavati iti] pratikramaNa hotA hai| TIkA-pratidina mumukSu janoM ke dvArA uccAraNa kiye jAne vAlA jo vcn| maya pratikramaNa isa nAma vAlA hai jo saMpUrNa pApoM ke kSaya karane meM kAraNabhUta sUtroM kA 1. samudAya hai, usakA yaha nirAsa hai arthAt usa vacanaracanArUpa pratikramaNa kA yahAM para / nirAkaraNa kiyA gayA hai| jo paramatapazcaraNa ke kAraNabhUta sahaja vairAgyarUpI amRta samudra ke lie pUrNimAsI ke pUrNa candramA haiM aura jo aprazasta vacanoM kI racanA se parvata: bhakta hote 1. rAgAdi (ka) pAThAntara Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 ] niyanasAra rAkAnizIthinInAthaH aprazastavacanaracanAparimukto'pi pratikramaNasUtraviSayavacanaracanAM muktvA saMsAralatAmUlakaMdAnAM nikhilamoharAgadveSabhAvAnAM nivAraNaM kRtvA'khaNDAnaMdamayaM - . - - - hae bhI pratikramaNa sUtra kI viSama-vividha vacanaracanA ko chor3akara saMsAra latA ke mUlakaMdabhUta saMpUrNa moha, rAga, doSa bhAvoM kA nivAraNa karake akhaMDa AnaMdamaya nijakAraNa paramAtmA kA dhyAna karate haiM, unake jo ki paramatattva kA samyak zraddhAna, jJAna aura anuSThAna ke sanmukha huye haiM aise sAdhu ke nizcitarUpa me saMpUrNa vacana ke viSayabhana vyApAroM se rahita nizcaya pratikramaNa hotA hai| vizeSArthavItarAga nivikalpa samAdhirUpa avasthA se pariNata huye zuddhopayogI mahAsAdhuoM ke pUrNatayA aMtarjalpa bhI ruka jAte haiM, usa samaya saMpUrNa bacana kA vyApAra samApta ho jAtA hai. aise nizcaya ratnatraya se pariNata ekAgra avasthA meM nizcayapratikramaNa ghaTita honA hai| apane banA meM lage hA atIna kAla ke doSoM ko dUra karanA pratikramaNa kahalAtA hai| isameM pratikramaNa ke daNDaka sUtroM kA uccAraNa karate hue bhAvapUrvaka 'micchA me duvakarDa' maga duAkRta mithyA hove aisA bAra bAra kahate hue hotA hai| ina pratikramaNa ke sAta' bheda haiM--deva sika, rAtrika, aipithika, pAkSika, cAturmAsika, sAMvatsarika aura unamArtha / divama meM lage hue dopoM ko dUra karane ke liye sAyaMkAla meM pratikramaNa karanA devamika hai / rAtri meM lage hue doSoM ko dUra karane ke liye gAMva ke aMta meM pratikramaNa karanA gatrika hai / AhAra ko jAte samaya yA devavaMdanA, guruvaMdanA Adi ke liye athavA mala mUtrAdi visarjana ke liye jAte-Ate samaya jo jIda bAdhA huI ho usame nivRtta hone ke liye pratikramaNa karanA airyApathika hai / paMdraha dina meM kiyA gayA pAbhivA. cAra mahinoM meM kiyA gayA cAturmAsika aura ASAr3ha mudrI / paNimA ko kiyA gayA pratikramaNa sAMvatsarika kahalAtA hai tathA sallemvanA grahaNa karane ke bAda aMtakAla meM jo saMpUrNa doSoM kA vizodhana kiyA jAtA hai vaha uttamArtha pratikramaNa hai / inameM ro daibasika, rAtrika aura aipithika ye tIna pratikramaNa to sAdhu ko pratidina hI karane par3ate haiM / pramAda Adi ke nimitta se huye doSoM kI zuddhi pratikramaNa 1. mUlAcAra pR0 317 1 Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 211 paramArtha- pratikramaNa adhikAra nijakAraNa paramAtmAnaM dhyAyati, tasya khalu paramatatvazraddhAnAvabodhAnuSThAnAbhimukhasya sakala vAgviSayavyApAravirahitanizcayapratikramaNaM bhavatIti / se hotI hai 1 aura yadi pratikramaNa na kareM to usa Avazyaka kriyA kI virAdhanA se ye doSoM kI zuddhi ke liye gurudeva se prAyazcitta lenA hotA hai / jo sAdhu zuddhopayoga meM to pahuMca nahIM haiM aura isa dravya bhAvarUpa pratikramaNa ko bhI chor3a dete haiM ve to mahAn doSI hote haiM / isI bAta ko zrI amRtacandrasUri kahA hai-- yatra' pratikramaNameva viSaM praNItaM tatrApratikramaNameva sudhAkutaH syAt / tatki pramAdyati janaH prapatanno'dhaH, kiM nordhvamurdhvamadhirohati niHpramAdaH || 189 / / artha - he bhAI! jahAM pratikramaNa ko hI pi kahA hai vahAM apratikramaNa amRta kaise ho sakatA hai ? isaliye yaha jIva nIce-nIce giratA huA pramAdI kyoM hotA hai? niSprasAdI hokara Upara-Upara kyoM nahIM car3hanA hai arthAt jahAM pratikramaNa ko hI kuMbha kaha diyA hai aise zuddhopayoga meM sthira hotempa avasthA meM hI dravyapratikramaNa chUTakara nizcayapratikramaNamya avasthA ho jAtI hai usake pUrva chaThe guNasthAnavartI muniyoM ko yaha daMDaka sUtroM ke uccAraNarUpa pratikramaNa karanA hI cAhie / zrAvaka ke to vyavahAra pratikramaNa bhI nahIM hai ataH nizcaya pratikramaNa kI bAta to bahuta hI dUra hai| zrAvaka kI paT Avazyaka kriyAyeM nimnalikhita haiM-devapUjA, gurupAsti, svAdhyAya, saMyama, tapa aura dAna / inameM bhI 'dANaM pUjA mukvo sAvayadhammo Na sAvayA teNa viNA zrAvaka dharma meM dAna aura pUjA mukhya hai ina do kriyAoM ke binA zrAvaka dharma nahIM ho sakatA hai aisA zrI kuMdakuMda bhagavAna kA upadeza hai / 1. samayasAra kalaza 186 pR. 362 / 2. Aja jo kriyAkalApa zrAdi meM mudrita ho cuke haiM aise ve devasika 'rAtrika' pAkSika Adi pratikramaNa sUtra zrI gautamasvAmI racita haiM aisA TIkAkAra zrI prabhAcandrAcArya ne kahA hai / 3. rayaNasAra zrI kudeku dadevakRta / Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 ] niyamasAra tathA cokta zrImadamRtacandrasUribhiH ( mAlinI) "alamalamatijalpai vikalparanalparamiha paramAthazcatyatAM nityamekaH / svarasavisarapUrNajJAnavisphUtimAtrA na khalu samayasArAduttaraM kiMcidasti / " tathA hi ( AryA ) atitIvramohasaMbhavapUrvAjitaM [ karma ] tatpratikramya / Atmani sadbodhAtmani nityaM varte'hamAtmanA tasmin // 111 / / saMpUrNa vikalpoM se rahita hone para hI ye nizcaya kriyAya hotI haiM aisA saMkena karate hue zrI amRtacandrasUri ne bhI kahA hai-- zlokArtha- 'bahuta kucha kahane se tathA bahuta kucha durvikalpa-Arna rodra dhyAna rUpa azubha vikalpoM se bama hove. basa hove, yahAM itanA hI kahanA basa hai ki isa eka paramArthasvarUpa kA hI nitya anubhava kro| apane AtmA ke rasa ke vistAra meM pUrNa labAlaba bharA huA jo jJAna usake sphurAyamAna hone mAtra jo samayasAra hai, nizcitarUpa se usase bar3hakara anya kucha bhI nahIM hai / ' umIprakAra se [ TIkAkAra zrImunirAja nizcayapratikramaNa meM apane Apako / sanmusva karate hue zloka kahate haiM-] (111) zlokArtha-anitIna moha ke utpanna hone se jo pUrva meM upAjita / karma, unakA pratikramaNa karake maiM sadbodhasvarUpa esI usa AtmA meM apanI AtmA ke dvArA nitya hI rahatA huuN| arthAt mohanIya karma ke udaya se hone vAle jo moha rAga dveSa Adi pariNAma haiM ina pariNAmoM ke nimitta se ho pratikSaNa karma Ate rahate haiM / 1. samayasArakalaza, 244 ! Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 213 paramArtha-pratitrAmaNa adhikAra ArAhaNAI vaTTai, mottUNa virAharaNa viseseNa / so paDikamaraNaM uccai, paDikamaNamano have jamhA // 4 // ArAdhanAyAM vartate muktvA virAdhanaM vizeSeNa / sa pratikramaNamucyate pratikramaNamayo bhavedyasmAt // 84 / / jo sAdhu vizeSa rUpa se saba vrata kI virAdhanA tajane haiM / nija ArAdhana vA cau ArAdhana meM nita vartana karate haiM / / ve hI pratikramaNa kahAte haiM kyoMki ve pratikramaNamaya hai| ve nizcama pratikramaNakartA, muni aAbhadhyAna meM tanmaya haiM / / 14 / / atrAtmArAdhanAyAM vartamAnasya jantoreva pratikramaNasvarUpamuktam / yastu prm| tattvajJAnI jIvaH niraMtarAbhimukhatayA zatruTacatpariNAmasaMtatyA sAkSAt svbhaavsthitaa| vAtmArAdhanAyAM vartate ayaM niraparAdhaH / vigatAtmArAdhana: sAparAdhaH, ata eva - - , isaliye ina rAgadveSAdi bhAvoM se upAjita kiye gaye kAryoM ko patrikA dvArA duH karake maiM mere zuddha caitanyasvarUpa AtmA meM hI nivAsa karatA hUM, yahI nizcayapratikramaNa / hotA hai| gAthA 84 anvayArtha-[ vizeSeNa ] vizeSarUpa se [ virAdhanaM maktvA ] birAdhanA ko .. chor3akara [ ArAdhanAyAM vartate ] jo ArAdhanA meM vartana karatA hai, [ saH pratikramaNaM ] ___ vaha jIva pratikramaNa kahalAtA hai, [ yasmAt ] kyoMki vaha [ pratikramaNamayaM bhavet ] pratikramaNamaya ho jAtA hai| TokA-yahAM AtmA kI ArAdhanA meM vartana karate hue jItra ko hI pratikramaNasvarUpa kahA hai| jo paramatattvajJAnI jIva niraMtara apanI tarapha upayukta hone se avicchinna pariNAma saMtati ke dvArA sAkSAt svabhAva meM sthita hone rUpa AtmA kI ArAdhanA meM vartana karate haiM ve niraparAdhI haiM / jo AtmA kI ArAdhanA se rahita haiM ve sAparAdhI haiM, isIliye 'saMpUrNarUpa se virAdhanA ko chor3akara" aisA gAthA meM kahA hai| 'vigata'-nikala Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 i I I 214 ] niyamasAra niravazeSeNa virAdhamaM muktvA / vigato rAdho yasya pariNAmasya sa virAdhanaH / yasmA nizcayapratikramaNamayaH sa jIvastata eva pratikramaNasvarUpamucyate / tathA cokta samayasAre "saMsiddhirAsiddhaM sAdhiyamArAdhiyaM ca evaTTha avagayarAdho jo khalu ceyA so hoi avarAdho // " ukta hi samayasArakhyAkhyAyAM ca- (linI ) "anavarata manatairbadhyate sAparAdhaH spRzati niraparAdhI baMdhanaM naiva jAtu / gaI hai, 'rAtha' ArAdhanA jirA pariNAma meM vaha pariNAma virAdhanA kahalAtA hai / jisa hetu se ( virAdhanA rahita hone se ) vaha jIva nizcaya pratikramaNamaya hai usI hetu se yaha pratikramaNasvarUpa kahA jAtA hai / bhAvArtha-yahAM AcAryadeva ne vratoM meM virAdhanA se rahita aura vidha ArAdhanA se sahita sAdhu ko hI pratikramaNamaya svabhAva kaha diyA hai kyoMki vaha sAdhu ho pratikramaNarUpa se parigata hone se pratikramaNamaya ho rahA hai / bhagavAna zrI kuraMdakuda ne samayasAra meM bhI usIprakAra kahA hai gAthArtha - "saMsiddhi, rAdha, siddha, sAbita aura ArAdhita ye saba ekArthavAcI zabda haiM, nizcita hI jo AtmA rAdha-ArAdhanA saMsiddhi Adi se apagata-rahita hai vaha AtmA aparAdha- aparAdhI hai / " zrI amRtacandrasUri ne samayamAra kI vyAkhyA atmakhyAti nAma TIkA meM bhI kahA hai zlokArtha - - " aparAdha sahita AtmA niraMtara hI anaMta pudgala paramANurUpa karmoM se ba~dhatA hai, aura aparAdharahita AtmA kadAcit bhI baMdhana ko sparza nahIM 1. gAthA 304 | Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tathA hi paramArtha - pratikramaNa adhikAra niyatamayamazuddhaM svaM bhajansAparAdho bhavati niraparAdhaH sAdhu zuddhAtmasebI || " ( mAlinI ) apagataparamAtmadhyAnasaMbhAvanAtmA niyatamiha bhavArtaH sAparAdhaH smRtaH saH / anavarata bhakhaMDAdvaM tacidbhAvayukto bhavati niraparAdhaH karmasaMnyAsadakSaH / / 112 // mosUNa praNAyAraM, prAyAre jo du kuraNadi thirabhAvaM / so paDikamaNaM uccai, paDikamaraNamazrI have jamhA // 85 // [ 215 karatA hai| yaha jIva niyama se apane ko azuddha bhajatA huA arthAt apane ko azuddha anubhava karatA huA sAparAdha- aparAvasahita hai, aura samyakprakAra se zuddha AtmA kA :: sevana karane vAlA - anubhava karane vAlA niraparAdhI hai' / " usIprakAra se [ TIkAkAra munirAja bhI aparAdha-niraparAdha kA svarUpa spaSTa karate hue zloka kahate haiM-- (112) zlokArtha - jo jIva paramAtmA ke dhyAna kI samyakbhAvanA meM rahita haiM, yahAM para niyama se ve bhava se pIr3ita hue sAparAdhI mAne gaye haiN| jo jIva sadA hI akhaMDa, advaita caitanyabhAva se yukta haiM ve karma ke tyAga meM kuzala hone se niraparAdhI hote haiM / gAyA 85 anvayArtha - [ yaH tu zranAcAraM muktvA ] jo sAdhu anAcAra ko chor3akara [ AdhAre sthirabhAvaM karoti ] AcAra meM sthirabhAva ko karatA hai, [ saH ] vaha - sAdhu 1. samayasAra kalaza, 187 / 1 Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 niyamasAra muktvAnAcAramAcAre yastu karoti sthirabhAvama / sa pratikramaNamucyate pratikramaNamayo bhavedyasmAt // 5 // jo bana ke sarva anAcAroM ko buddhIpUrvaka tajate haiM / nijabhAvoM ko sthira karake, nijamAtama anubhava karate haiM / / ve hI pratikramaNa kahe jAte, kyoMki pratikramaNarUpa haiM / jo paramasamAdhi meM sthita, nija meM hI ekarUpa haiM ve / / 85 // atra nizcayacaraNAtmakasya paramopekSAsaMyamadharasya nizcayapratikramaNasvarUpaM ca bhavatItyuktam / niyataM paramopekSAsaMyaminaH zuddhAtmArAdhanAvyatiriktaH sarvopya'nAcAraH, ata eva sarvamanAcAra muktvA hAcAre sahajacidvilAsalakSaNaniraMjane nijaparamAtmatattvabhAvanAsvarUpe yaH sahajavairAgyabhAvanApariNataH sthirabhAvaM karoti, sa paramatapodhana evaM pratikramaNasvarUpa ityucyate, yasmAt paramasamarasIbhAvanApariNataH sahajanizcayapratikramaNamayo bhavatIti / -.- - -- - -- [pratikramaNaM ucyate] pratikramaNa kahalAtA hai, [ yasmAt ] kyoMki vaha [pratikramaNamayo bhavati] pratikramaNamaya hotA hai / TIkA-yahAM nizcaya cAritrasvarUpa paramApakSAsaMbamadhArI maniyoM ke nizcaya pratikramaNa kA svarUpa hotA hai, aisA kahA hai / nizcitarUpa se paramopekSAmaMyamI sAdhu ke zuddhAtmA kI ArAdhanA se atirikta / saba kucha anAcAra hai, isIlie sabhI anAcAra ko chor3akara sahaja caitanya ke vilAsa lakSaNa vAle niraMjanarUpa, nija paramAtmatattva kI bhAvanAsvarUpa AcAra meM jo-sAdhu mahajavairAgyabhAvanA se tanmayarUpa huA sthirabhAva ko karatA hai, vaha paramatapodhana hI pratikramaNasvarUpa hai isaprakAra kahA jAtA hai / kyoMki vaha sAdhu paramasamarasI bhAvanA se pariNata huA sahaja nizcaya pratikramaNa maya hotA hai / [aya TIkAkAra zrI munigaja AtmasvarUpa meM sthira hone kI preraNA dete hue do zloka kahate haiM-] Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka paramArtha - pratikramaNa adhikAra ( mAlinI ) atha nijaparamAnandaika pIyUSasAndraM sphuritasahajabodhAtmAnamAtmAnamAtmA / nijazamamayavAbhinirbharAnaMda bhaktyA snapayatu bahubhiH kiM laukikAlApAH / / 113 / / [ 217 ( srudharA ) muktvAnAcAramuccairjana namRtikaraM sarvadoSaprasaMga sthitvAtmanyAtmanAtmA nirupama sahajAnaMdajJaptizaktI / bAhyAcArapramuktaH zamajalanidhivAbindusaMdohapUtaH soyaM puNyaH purANaH kSapitamalakalirbhAta lokodhasAkSI / / 114 // ( 113 ) zlokArtha - - AtmA nijaparamAnaMdamga eka advitIya amRta se sAndraArdra- bhIge hue vA pUrNa bharita aura sakurAyamAna sahajabodhasvarUpa AtmA ko apane pariNAmoM ke upapamarUpa jala se atizaya AnaMda aura bhaktipUrvaka snAna karAo, se laukika vacana samUhoM se kyA prayojana hai ? arthAt kucha bhI nahIM hai / bahuta bhAvArtha - - pariNAmoM meM jo kAyoM kI maMdanA yA upagamatA hai vahI eka prakAra kA nirmala jala hai, usa jala se apanI AtmA ko snAna karAne se vaha pavitra ho jAtI hai, isalie sAdhuoM ko preraNA dete hue AcArya kahate haiM ki bahuta vAhya vacanoM ke ADambara se logoM ko prasanna karane se kucha bhI nija kArya siddha nahIM hogA / sa ( 114) zlokArtha -- jo AtmA janma-maraNa ke karane vAle, sarva doSoM ke prasaMgarUpa aise anAcAra ko atyanta rUpa se chor3akara, upamArahita sahaja Ananda-mukha, sahaja darzana, sahaja jJAna aura sahaja vIryasvarUpa apanI AtmA meM apanI AtmA ke dvArA sthita hokara, bAhya AcAra se rahita hotA huA, amasamudra ke jalabiMduoM ke samUha se pavitra ho jAtA hai, so vaha - puNyarUpa, purANa mahApuruSa AtmA, naSTa kara diyA hai malarUpI kleza ko jisane aisA, aura loka ko utkRSTarUpa se sAkSAt karane vAlA hotA humA zobhAyamAna hotA hai / Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... . niyamasAra ummaggaM paricattA, jiraNamagge jo du kuNadi thirabhAva / so paDiphamaNaM uccai, paDikamaNamo have jamhA // 86 // unmArga parityajya jinamArga yastu karoti sthirabhAvam / ma pratikramaNamucyate pratikramaNamayo bhavedyasmAt / / 6 / / ratnatraya meM viparIta garva, mAraga ko jo taja karake / jimamAraga meM hI praharI, sthira parigAmoM ko karate / / ve hI pratikramagA kahe jAne, kyoMki pratitrAmagA svarUpa hue / ba nizcayapratikAragaNa dhArI. nija meM pariNata nijampa hue / / 6 / / atra unmArgaparityAgaH sarvajJavItarAgamArgasvIkArazcoktaH / yastu zaMkAkAMkSAvicikitsA'nyadRSTiprazaMsAsaMstavamalakalaMkapaMkanirmuktaH zuddhanizcayasadRSTiH buddhAvi - - bhAvArtha-jo saMsAra kI paraMparA ke kAraNabhUta anAcAra hai unako chor3akara jo sAdhu anaMta catuSTaya svarUpa apanI zuda AtmA meM sthira ho jAte haiM, nivikalpa samAdhi ke dvArA apanI AtmA meM hI lIna ho jAte haiN| usa samaya unake bAhya Avazyaka Adi sArI kriyAya bhI haTa jAnI haiM punaH anya anargala kriyAoM kI bAta to bahuta hI dUra hai, taba kaSAyoM ke pUrNa upazama tathA kSayarUpI jala se AtmA ke karmamala dhula jAte haiM aura AtmA pUrNatayA pavitra hokara nIka ko pratyakSa dekhane-jAnane vAlA ho jAtA hai| yaathaa o anvayArtha-[yaH tu] jo sAdhu [unmArga parityajya] unmArga ko chor3a karake [ jinamArga sthirabhAvaM karoti ] jineMdra bhagavAna ke mArga meM sthirabhAva karatA hai, [ saH pratikramaNaM ucyate ] vaha sAdhu pratikramaNa kahalAtA hai [ yasmAt pratikramaNamayo bhavet ] kyoMki vaha pratikramaNamaya hotA hai| TIkA-yahAM para unmArga ke parityAga aura sarvajJa vItarAga deva ke mArga ke svIkAra karane ko kahA hai| jo zaMkA, kAMkSA, vicikitsA, anya dRSTi prazaMsA aura anya dRSTi saMstava ina pAMca aticAra kapa malakalaMka paMka se rahita zRddha nizcaya samyagdRSTi sAdhu buddha, Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramArtha pratikramaNa adhikAra | 219 myAdarzanajJAnacAritrAtmaka mArgAbhAsamunmArga parityajya vyavahAreNa mahAdevAdhisarasarvazavItarAgamArge paMcamahAvatapaMcasamititriguptipaMcendriyanirodhaSaDAvazyakAtimUlaguNAtmake sthirapariNAmaM karoti, zuddhanizcayanayena sahajabodhAdizuddha sahajaparamacitsAmAnyavizeSabhAsini nijaparamAtmadravye sthirabhAvazuddhacAritrati, sa muninizcayapratikramaNasvarUpa ityucyate, yasmAnizcayapratikramaNaM paramatata eva sa tapodhana: sakA zuddha iti / / tathA cokta pravacanasAravyAkhyAyAma (mAdU navinA Dina ; "ityevaM caraNaM purANapuruSaMjuSTaM viziSTAdare rutsargAdapAH dalabala vira bahvIH pRya bhUmikAH / -- -... . ..-. . . Adi praNIna mithyAdarzana mithyAjAna aura gizyAcAritrAtmaka mArgAbhAmampa kA parityAga karake vyavahAranaya kI apekSA se pAMca mahAvata, pAMca samiti, prApti, pAMca indrigoM kA nirodha aura paTAyaraka kriyA Adi aTThAIsa malaguNamahAdevAdhideva, paramezvara, sarvaja, bola gaga ke mArga meM sthirabhAva karatA hai, aura cayanaya kI apekSA me sahaja jJAna-darzana Adi zuddha guNoM se alaMkRta, sahajaparama ke sAmAnya-vizeSa pratibhAsarUpa meM nija paramAbha drabya meM zuddhacAritramaya pAva ko karatA hai, vaha muni nizcaya pratikramaNamvarUpa hai aisA kahA jAtA hai / vaha paramatattva ko prApta huA nizcaya pranikrama ga hai aura isa nizcaya pratikramaNa vaha tapodhana madA zuddha hai| / usI prakAra pravacanasAra kI vyAkhyA meM bhI kahA hai "isaprakAra se vizeSa Adara bAla purANa puruSoM dvAga sevita, unmarga aura bAda dvArA aneka pRthak-pRthak bhUmikAoM meM vicaraNa karane vAle yati cAritra ko karake kramazaH atUla nivRtti karake sAmAnya-vizeSarUpa caitanya jisakA prakAza hai nija dravya meM satra prakAra se sthiti karo' / ' 1. amRtanandrAcArya kRta tattvadIpikA nAmaka TIkA, gAthA 231 kI TIkA meM zloka 15 / 7:.. . Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ! 220 ] Akramya kramato nivRttimatulAM kRtvA yatiH sarvatazcitsAmAnyavizeSabhAsini nijadravye karotu sthitim // " tathA hi- niyamasAra ( mAlinI ) viSayasukhaviraktAH zuddhatavAnuraktAH tapasi niratacittAH zAstrasaMghAtamattAH / guNamaNigaNayuktAH sarvasaMkalpabhuktAH kathamamRtavadhUTIvallabhA na syurete / / 115 / / tU pravacanasAra grantha meM 200 gAthAoM 661 gAthAoM taka caraNAnuyoga bhAvArtha - bhagavAn zrI deva ne taka jJAna Ara jJeya tattva kA varNana karake 201 culikA nAma se muniyoM ke cAritra kA varNana kiyA hai| usameM zuddhopayoga aura zubho - payoga athavA vItarAga cAritra sarAga cAritra yA upekSAsaMyama apahRtasaMyama athavA utsarga cAritra aura apavAda cAritra ina do prakAra ke nAma vAle cAritra kA varNana kiyA hai| tathA nizcaya aura vyavahAra cAritra meM paraspara meM maMtrI ko batalAte hue inako sApekSarUpa se dhAraNa karane kA spaSTa Adeza diyA hai usI ubhaya cAritra ke prakaraNa ke upasaMhAra meM usa zloka ke dvArA sAdhuoM ko prerita karate hue kahA hai ki Apa loga prArambha meM ubhayacAritra meM bAra bAra vicaraNa karate hue Age kevala nivRttirUpa nizcayacAritramaya nija AtmA meM tanmaya ho jAvo / | usI prakAra me - [ aba TIkAkAra munirAja nizcaya pratikramaNa ke uttama phala kI ora lakSya dilAte hue loka kahate haiM- 1 ( 115 ) zlokArtha - jo viSaya sukhoM se virakta haiM, jo zuddha tattva meM anurakta haiM. tapazcaraNa meM jinakA mana lIna hai, jo zAstroM ke samUha meM matta Anandita' haiM, guNa maNiyoM ke samUha se yukta haiM, aura sarva saMkalpoM se mukta haiM aise paramatapodhana amRtabadhUTImuktibadhU ke ballabha- priyatama kyoM nahIM hoMge ? arthAt mukti strI ke pati avazya hoMge / 1. madI - mada dhAtu hRrSa meM bhI hai| Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mA paramArtha pratigaNa adhikAra mottUraNa sallabhAvaM riemsalle jo du sAhu pariNamadi / so paDikamaNaM uccai, paDikamaraNamazra have jamhA ||87 || muktvA zalyabhAvaM niHzalye yastu sAdhuH pariNamati : pratikramaNamucyate pratikramaNamayo bhavedyasmAt // 87 // | jo mAyA mithyA au nidAna, rAtra zanyabhAva ko taMga karake / cinmaya ciMtAmaNi nijasvarUpa niHzalyabhAva meM pariNAmate / / hI pratikramaNa kahe jAte, kyoMki ve pratikramagAmaya haiM / sAdhU zuddha AtmadhyAtI nija meM hI nirvikalpa hai ||3|| [ 221 iha hi niHzalyabhAvapariNatamahAtapodhana eva nizcayapratikramaNasvarUpa ityuktaH / striyato niHzalyasvarUpasya paramAtmanastAvad vyavahAranayabalena karmapaMkayuktatvAt vijJAnamAyAmithyA zalyatrayaM vidyata ityupacArata: / ata eva zatyatrayaM parityajya paramaniH tyasvarUpe tiSThati yo hi paramayogI sa nizcayapratikramaNasvarUpa ityucyate yasmAt svarUpagatavAstavapratikramaNamastyeveti / gAthA 87 anvayArtha --- [ yaH tu sAdhuH zalyabhAvaM tyaktvA ] jo sAdhu lyabhAva kA tyAga karake [niHzalye pariNamati ] niHzalya bhAva meM pariNamana karatA hai | saH pratikramaNaM cicyate ] vaha pratikramaNa kahA jAtA hai [ yasmAt | kyoMki [ pratikramaNamayo bhavet ] vaha pratikramaNamaya hotA hai / TIkA -- niHsyabhAva se pariNata mahAtapodhana hI nizcaya pratikramaNasvarUpa aisA yahAM para kahA hai / nizyanaya se AtmA niHzalyasvarUpa paramAtmA hai, phira bhI vyavahAra ke dila se karmapaMka se yukta hone se usa AtmA ke nidAna, mAyA aura mithyA ye tIna zalya vidyamAna haiM, aisA upacAra se kahA hai / ataeva tInoM zalyoM kA tyAga karake jo paramayogI parama niHsvarUpa meM sthita hote haiM, ve nizcayapratikramaNa svarUpa haiM, aisA kahA jAtA hai, kyoMki svarUpa ko prApta honA hI vAstavika pratikramaNa hai / Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 ] niyAmagAra --- ( anuSTubha ) zalyatrayaM parityajya niHzalye paramAtmani / sthitvA vidvAnmadA zuddhamAtmAnaM bhAvayetsphuTam / / 116 / / --- kaSAyakaliraMjitaM tyajatu cittamuccarbhavAn bhavabhramaNakAraNaM smarazarAgnidagdhaM muhaH / svabhAvaniyataM sukhaM vidhivazAdanAsAditaM bhajatvamalinaM yate prabalasaMmRte titaH // 117 / / ----------------- - - [aba TIkAkAra munirAja zalyahina zuddha AtmA kI bhAvanA se prerita kara / hAe do zloka kahate haiM-] - - - - - - / {116) zlokArtha-nAnI zalyoM kA parityAga karake, zalya rahita paramA meM sthita hokara vidvAn sAdhu sadA rapATana me zuddha AtmA kI bhAvanA kara / aryA | zuddha nizcayanaya se zalyAdi vikalpoM se rahita jo zuddha hai usameM tanmaya hoka | anubhava kre| {117) zlokArtha-jo bhatra bhramaNa kA kAraNa hai, punaH punaH kAmadeva vANoM kI agni se dagdha hai aura kaSAya kI kali-mala se raMgA huA hai aise citta | Apa atyantarUpa se chor3o, jo vidhi-karma ke vaza se abhI taka prApta nahIM huA hai ai / svabhAva se niyata mvAbhAvika mRgva hai, vaha amalina-nirmala hai| he yati ! tuma praya saMsAra ke bhaya se usa sukha kA Azraya lebo / bhAvArtha-AcArya kA kahanA hai ki azubha bhAvoM se malina huye citta / zubha bhAvoM se nirmala karake svabhAva meM nizcita rahane vAle aise sahaja parama sukha anubhava kro| Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramArtha pratikramaNa adhikAra [ 223 battA aguttibhAvaM' tiguttigutto havei jo sAhU / so paDikamaraNaM uccai, paDikamaraNamano have jamhA // 5 // tyaktvA hyagRptibhAvaM triguptigupto bhavedyaH sAdhuH / sa pratikramaNamucyate pratikramaNamayo bhavedyasmAta / / 8 / / mana vacana kAya kI kriyArUpa, jo bhAva agupnI ko ta jakara | tInoM guptI se gupta hue, saMpUrNa vikalpoM ko tbr|| ve hI pratimA kahAte haiM, kyoMki pratika mAm hai / zRddhopayoga meM rata mAgha svayameva sAdhyA ho ve / / 8 / / triguptiguptalakSaNaparamatapodhanasya nizcayacAritrAkhyAnametat / yaH paramatapaisaraHsarasirahAkaracaMDacaMDarazmirasyAsannabhavyo munIzvaraH bAhAprapaMcarUpam agupti gAthA 88 anvayArtha- [yaH sAdhuH] jo mAdhu [ hi aguptibhAvaM tyaktvA / nizcitAe aguptibhAba kA tyAga karake [ triguptiguptaH bhavet ] nIna gunniyoM me gupta-sahitaarakSita hote haiM, [saH pratikramaNaM ucyate] va-sAdhu pratikramaNa kahalAte haiM. [ yasmAta ] boMki [pratikramaNamayaH bhavet ] ve pratikramaNamaya ho jAte haiM / TIkA-tIna gupniyoM se gupna lakSaNa vAle paramanapodhana ke nizcayacAritra kA yaha kathana hai / ha jo parama napazcaraNa vo hI huA sarovara jo ki kamaloM kA AkAra-gvAna svarUpa hai usake liye pracaMDa kiraNa vAle sUrya ke samAna, aise anyAsanna bhavya-atinikaTa bhavya munIzvara bAhyaprapaMcarUpa aguptibhAva-guntirahita avasthA ko chor3akara trigupti se gupta nirvikalpa paramasamAdhi lakSaNa se mahita aniapUrva-jisakA pUrva meM kabhI nahIM prApta kiyA hai aisI AtmA kA dhyAna karate haiM, ve jisa hetu meM pratikramaNamayI paramasaMyamI haiM usI hetu se hI ve nizcaya pratikramaNasvarUpa hote haiM / 1. hi gutti bhAvaM (ka) pAThAntara / Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . . ' 224 ] niyAsAra bhAvaM tyaktvA triguptiguptanivikalpaparamasamAdhilakSaNalakSitam atyapUrvamAtmAnaM dhyAyati, yasmAt pratikramaNamayaH paramasaMyamI ata eva sa ca nizcayapratikramaNasvarUpo bhavatIti / bhAvArtha- yahAM para utkRSTa tapazcaraNa ko sarovara ke kamaloM kI upamA dI hai aura ati nikaTa bhavya munirAja ko mUrya banAyA hai / jaise sUrya kI pracaMDa kiraNeM kamaloM ko praphullina kara detI haiM vaise hI ve munirAja tapazcaraNa ko vikamita karate haiM athavA una-ugra tapazcaraNarUpI kiraNoM se apanI AtmArUpI kamaloM ko binA dete haiM / ve manirAja tIna guptiyoM se apane Apako pUrNa surakSita karake nirvikalpa dhyAna meM lIna ho jAte haiM, tabhI apUrva-apUrva pariNAmoM se apUrvakaraNa guNasthAna ko prApta hote hue apUrva AtmA ke svarUpa kA anubhava karate haiM ve hI tapodhana vItarAgacAritra ke sAtha avinAbhAvI se nizcayaratnatraya se pariNata hue nizcayapratikramaNa svampa ho jAte haiM / vahA bhI hai-''jo' karma ajJAnI jIva lakSakoTi bhavoM me gbapAnA hai vaha karma tIna guptiyoM se gugna huA kSapakazreNI vAlA jJAnI ucchvAsa mAtra meM kSapita kara detA hai|" yahAM para trigupti se sahita sAdhu ko hI jJAnI kahA hai. yaha triguptAvasthA vItarAga nivikalpa dhyAna meM hI saMbhava hai / / koTijanma tapanapaM jJAna vina karma jhare je / jJAnI ke china mAMhi triguni ta sahaja Tara te / / yahAM para jo trigupti ta' zabda hai vaha bhI aise dhyAnapariNata mAdhu ko hI mUcita karatA hai| jaba jo muni trigupti se pariNata nahIM haiM una sAdhAraNa-chaThe guNasthAnavartI muni ko bhI yahAM para 'jJAnI' zabda se nahIM liyA hai phira asaMyata aura dezasaMgrata zrAvakoM kI bAta to bahuta hI dUra hai| gupti ke udAharaNa ke liye dekhiye rAjA zreNika ne jaina muniyoM kI parIkSA ke liye gularIti se rAjamandira meM eka gaDDhe meM huDDI, carma Adi bharavA diye aura rAnI se kahA ki Apa isa pavitra 1. jaM apaNANI kamma khavedi bhavasayasahassakoDIhiM / taM NANI tihiM gutto khavedi ussAsa matteNa / / 238 // [ pravacanasAra ] 2. aMzikacarita, zrI zubhacandra vi0, marga 6, 10 se / mA Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramArthapratikramaNa adhikAra [ 225 sthAna para muniyoM ko AhAra denA / rAnI calanA ne rAjA ke abhiprAya ko jAna liyA . aura dharma kA apamAna na hone pAye isa bhAva se AhArArtha Aye huye muniyoM ko namaskAra karake kahA--he manogupti Adi triguptipAlakA puruSottama munirAjoM ! Apa AhArArtha rAjamandira meM niaattN| itanA ganane kI tInoM manirAja do uMgaliyoM ko uThAkara vApasa cale gaye / anaMtara guNasAgara manirAja avadhijJAnI the ve trigupti ke dhAraka the A gaye, ve bhojanAlaya taka gaye kiMtu avadhijJAna ke bala se unheM zIva hI apavitratA kA jJAna ho gayA aura ve mauna chor3akara spaSTa bAta kahakara vinA AhAra kiye vana meM cale gye| anantara rAjA zreNika ne prArambha meM yApama gaye muniyoM ke pAsa jAkara vinamra ho do uMgalI dikhAne ke bAre meM puuchaa| prathama dharmaghoga manirAja vole gajan ! maiM eka samaya kauzAMbI nagarI ke maMtrI gADavega ke ghara para AhAra kara rahA thA unakI / patnI ke hAtha meM akasmAt eka vavala nIce gira gayA, uma samaya marI dRSTi nIne gaI, garur3adattA ke paira kA aMgUThA degyakAra mare mana meM acAnaka merI patnI lakSmImanI ke aMgUThe kI yAda AgaI / usa samaya ge Aja naka mere manoguni kI siddhi nahIM huI hai / anantara dvitIya mani jinapAla meM prazna karane para unhoMne kahA ki-bhumi tilaka ke rAjA basupAla kI bamukAMnA kanyA ke liye caMdapradyotana kA bampAla ke sAtha yuddha ho rahA thA / vanupAla dharmAtmA thA usake hArane kA prasaMga dekhakara eka manuSya ne | kahA ki darzanArtha Aye huye rAjA ko Apa abhayadAna de dIjiye, parantu maiMne apanA 1 kartavya na samajha mauna rakhA kiMtu usa samaya vanarakSikA devI ne divya vANI se abhayadAna sUcaka AzIrvAda de diyaa| rAjA ne tathA savane merA AzIrvAda hI samajhA / kAlAMtara / maiM isakA spaSTIkaraNa bhI ho gayA phira bhI usI kAraNa se mujhe Aja taka bacanaganti kI siddhi nahIM huI hai| punaH maNimAlI munirAja se prazna karane para unhoMna kahA ki maiM ugratapasvI siddhAMta kA jJAtA pRthvI para akelA vihAra karatA huA ujjayinI ke zmazAna meM murde ke Asana se dhyAna meM lIna thaa| eka maMtravAdI vaitAlI vidyA kI siddhi ke liye mujhe mRtaka samajha mastaka para eka cUlhA rakhakara mRta kapAla meM khIra pakAne lgaa| agni kI jvAlA se yadyapi maiM narakAdi duHkhoM ko smaraNa karane lagA, tathA AtmA ko zarIra Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DireATEHEK::.. 226 ] niyamasAra ( hariNI) atha tanumanovAcA tyaktvA sadA vikRti muniH sahajaparamAM gupti saMjhAnapujamayImimAm / bhajatu paramAM bhavyaH zuddhAtmabhAvanayA samaM bhavati vizadaM zIlaM tasya triguptimayasya tat // 118 / / se bhinna citavana karane lagA kiMtu merA mastaka hilane se vaha gvIra gira gaI aura agni zAMta ho gaI / kiMtu maMtravAdI Darakara bhAga gyaa| prAtaH gAMva se jinadatta seTha Akara mujhe le gaye aura tukArI ke yahAM se lAkSAmUla tela lAkara anekoM auSadhiyoM se merA upacAra kiyA / tabase mujhe abhI taka kAyagupti kI siddhi nahIM huI hai / "jo mani vigupti ke pAlaka hote haiM ve niyama se avadhijJAnI hote haiN| tInoM meM se yadi eka bhI gapti nahIM hai to avadhi mana 'paryaya aura kevalajJAna inameM se eka jJAna bhI pragaTa nahIM ho sakatA hai|" [ aba TIkAkAra munirAja gapti kaM mahattva ko batalAte hue zloka vAhate haiM-] (118) zlokArtha-mana, vacana aura kAra kI vikRti ko sadA chor3akara bhavya munirAja rAmyagjJAna kI pujamayI isa sahaja parama gapti ko zuddhAtmA kI bhAvanA se sahita utkRSTarUpa se bhajo-saMvana karo, kyoMki triguptimaya una sAdhu ke hI bAI pavitra zIla hotA hai| bhAvArtha-jo manirAja pUrNatayA mana, vacana, kAya ke vyApAroM kA nirodha kara dete haiM aura zuddha Atmatattva meM apane upayoga ko sthira kara lete haiM ve hI vizada zIla arthAta nizcaya cAritra ko prApta kara lete haiM / anaMtara trigupti ke prasAda se ghAtiyA karmoM kA nAza karake aThAraha hajAra zIla ke bhedoM ko pUrNa karake .............- - -... -. ' aka". ... ... .nezniti . ... . . . Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramArtha - pratikramaNa adhikAra mottU prarudda, jhAraNaM jo jhAdi dhammasukkaM vA / so paDikamaNaM uccaDa, jiNavarasiddisuttesu // 66 // muktvArtaraudraM dhyAnaM yo dhyAyati dharmazuklaM vA / sa pratikramaNamucyate jinavara nirdiSTasUtreSu // 8 // jo cAra prakAra ArtadhyAnoM, zrI raudradhyAna ko naja karake / cAroM va dharmadhyAna karate, yA zukladhyAna dharane ruci me // jinavara ke bhASita sUtroM meM, ve hI pratikramaNa kahate haiN| pratikramaNarUpa se parigata ho, muni pratikramaNa bana jAte haiM ||26|| sIlesi saMpattI ruiddha Nissa Agavo jAvo / kammara vipakko rAyajogo kevalI hoI // 35 // [ 227 I artha- jo aThAraha hajAra zIla ke bhedoM ke svAmI ho caka hai, jinake karmoM ke Ane Asrava sarvathA baMda ho gayA hai, tathA sattva aura udaya avasthA ko prApta karmarUpa raja kI sarvathA nirjarA hone se usa karma se sarvathA mukta hone ke sanmukha haiM, ve yoga rahita kevalI caudahaveM guNasthAnavartI ayogakevalI kahalAte haiM / abhiprAya yaha huA ki tripti ke binA dhyAna kI siddhi asaMbhava hai aura dhyAna kI siddhi ke binA karmoM kA nAza karanA asaMbhava hai tathA karmoM ke nAza hue binA siddhapada ko prApta karanA jo ki zuddha nizcayanaya se AtmA kA hI svarUpa hai aise AtmA ke zuddhasvarUpa ko prApta karanA asaMbhava hI hai / gAthA 86 amvayArtha---[yaH] jo [ Arlaraudra muktvA ] ArtadhyAna aura raudradhyAna ko chor3akarake [ dharmazuklaM vA dhyAyati ] dharmadhyAna aura zukladhyAna ko dhyAtA hai [ saH ] yaha sAdhu [ jinavara nirdiSTasUtreSu ] jineMdradeva dvArA kathita sUtroM meM [ pratikramaNaM ucyate ] pratikramaNa kahA jAtA hai / 1. gommaTasAra jIvakAMDa | / kisa Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyamasAra dhyAna vikalpasvarUpAkhyAnametat / svadezatyAgAt dravyanAzAt mitrajana videza gamanAt kamanIyakAminIviyogAt aniSTasaMyogAdvA samupajAtamArtadhyAnam, caurajAra zAzravajanavadhabaMdhanasanibaddhahAdva SajanitaraudradhyAnaM ca etadvitayam aparimitasvargApavarga sukhapratipakSaM saMsAraduHkhamUlatvAniravazeSeNa tyaktvA, svargApavarganiH somasukhamUla svAtmA zritanizcayaparamadharmadhyAnam, dhyAnadhyeyavividhavikalpa virahitAntarmu khAkArasakalakaraNagrAmAtItanirbhedaparamakalAsanAthanizcayazukladhyAnaM ca dhyAtvA yaH paramabhAvabhAvanA pariNataH bhayyavarapu 'DarIkaH nizcayapratikramaNasvarUpaM bhavati, paramajinendravadanAra vittaH vinirgatadravyazruteSu viditamiti / dhyAneSu ca caturSu heyamAdyaM dhyAnadvitayaM, trita tAvadupAdeyaM sarvadopAdeyaM ca caturthamiti / tathA coktam 228 ] dhyAna ke bhedoM ke svarUpa kA yaha kathana hai / apane deza ke tyAga meM, avya ke nAza se, mitrajanoM ke videza cale jAne se sundara striyoM ke viyoga meM athavA aniSTa ke saMyoga se utpana hone vAlA AdhyA hai, aura cora, jAra, zatrujanoM ke mArane, bAMdhane se sambandhita mahAn dvaMpa bhAva se utpanna hone vAlA raudradhyAna hai, ye donoM dhyAna aparimita svarga- mokSa mukha ke virodhI hai kyoMki ye saMsAra ke duHkhoM ke mUlakAraNabhUta haiM isaliye ina donoM dhyAnoM ko saMpUrNatayA chor3a karake, svarga aura mokSa ke asIma sukha kA mUla aisA jo apanI AtmA ke Azri nizcayaparama dharmadhyAna hai aura dhyAna dhyeya ke vividha vikalpoM se rahita, aMtarmukhAkAra saMpUrNa indriya samUha se anIla bheda rahita - anaMta svarUpa paramakalAoM se sahita aisA nizcaya zukladhyAna hai, ina donoM dhyAnoM ko dhyAkara jo paramabhAvarUpa pAriNAmikamA kI bhAvanA meM pariNata haiM aise bhavyavarajanoM meM bhI uttama sAdhu nizcaya pratikramaNa svarUpa hote haiM, paramajineMdradeva ke mukhakamala se nikale hue dravyazrutoM meM yaha kathana kiyA gayA hai| TIkA Plea - yahAM cAra dhyAnoM meM Adi ke do dhyAna heya haiM, tIsarA dhyAna prArambha meM upAdeya hai aura cauthA dhyAna sadA upAdeya hai / kahA bhI hai Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramArtha - pratikramaNa adhikAra ( anuSTubh ) "niSkriya karaNAtItaM dhyAnadhyeyavivajitam / antarmukhaM tu yaddhadhAnaM tacchuklaM yogino viduH // " [ 226 " zlokArtha - jo dhyAna kriyA rahita hone meM niSkriya hai- acala hai, indriyoM jatIta pare hai, dhyAna dhyeya ke vikalpa se rahita hai aura aMtarmukha hai usa dhyAna kI yogojana zukladhyAna kahate haiM / " vizeSArtha - isa saMhanana vAloM ke ekAgratA nirodha ko dhyAna kahate haiM. yaha utkRSTatA aMtarmuharta taka ho sakatA hai| arthAt gamana, bhojana, zayana, adhyayana Adi vividha kriyAoM meM bhaTavAne vAlI cinavRtti kA eka kriyA meM roka denA nirodha kahalAtA hai | dravyaparamANu yA bhAvaparamANu yA AtmA Adi kisI anya artha meM cittavRtti ko keMdrita karanA dhyAna hai / isa dhyAna ke cAra cheda haiM- AnaM raudra, dharma aura zukla / Rta-duHkha-pIr3A meM utpanna huA dhyAna ArtadhyAna hai, usake bhI bAraviSa, kaMTaka, zatru Adi apriya vastuoM ke mila jAne para ye mujhase kaise dUra ho isa prakAra kI saba cintA ArtadhyAna hai arthAt smRti ko dUsare padArtha kI aura na jAne dekara bAra-bAra usImeM lagAye rakhanA, aisA yaha aniSTa saMyogaja ArtadhyAna hai / iSTa vastu ke viyoga hone para punaH usakI prApti ke liye ciMtA karanA iSTa viyoga dhyAna hai / zarIra meM roga se vedanA hone para Akula hokara bAra bAra ciMtana karanA vedanAjanya ArtadhyAna hai / prItivizeSa Adi se AgAmI bhava meM kAyakleza ke badale viSaya mukhoM kI cAha karanA nidAna ArtavyAna hai / 1. tatvArtha vA. pra. 6, sU. 27 se Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAyaka 230 ] niyamasAra madra krUra pariNAmoM se huA dhyAna raudradhyAna hai, isake bhI cAra bheda haiMhiMsA meM Ananda mAnanA hiMsAnaMdI, asatya meM Ananda mAnanA mRSAnaMdI, corI meM Age mAnanA cauryAnaMdI aura parigraha ke saMgraha meM Ananda mAnanA parigrahAnaMdo aise dhyAna haiM / dharmayukta dhyAna dharmyadhyAna hai, isake bhI cAra bheda haiM- sarvajJapraNIta A ko pramANa mAnakara 'yaha aisA hI hai jinendradeva anyathAvAdI nahIM hote haiM isa nizcaya karanA AjJAvicaya dharmyadhyAna hai / sarvajJa ke mArga se trimukha jIva sanmArga se dUra hokara unmArga meM bhaTaka rahe kaise ye supathagAmI baneM ? usaprakAra kA citana apAyavitraya hai / karmoM ke phaloM kA vicAra karanA vipAkavicana hai / aura loka ke svabhAva, saMsthAna dvIpa, nadI Adi ke svarUpa kA vicAra ka saMsthAna vicaya hai / jaba taka ina viSayoM meM ciMtana dhArA calatI hai taba taka ye jJAna rUpa haiM, jaba unameM ciMtana dhArA ekAgracitAnirodharUpa se kendrita ho jAtI hai tabhI ye ghyA kahalAte haiM / nirmala guNarUpa AtmapariNati meM zukladhyAna hotA hai usake bhI cAra bheda pRthaktvavitarka, ekatvavitarka, sUkSmakriyApratipAti aura vyuparatakriyA nivRtti / inameM se Adi ke ArtarodadhyAna saMsAra ke hI kAraNa haiN| aMta ke do zukladhyAna mokSa ke hetu haiM' / ArtadhyAna chaThe guNasthAna taka ho sakatA hai parantu chaThe nidAna nahIM hotA hai / raudradhyAna pAMcaveM taka ho sakatA hai| dharmyadhyAna cauthe se sA guNasthAna taka hai aura prathama zukladhyAna AThaveM se gyArahaveM taka hai, dvitIya bArahaveM hai, ye donoM zukladhyAna dvAdazAMgapAThI 'zrutakevalI ko hI hote haiM / antima donoM zuk dhyAna kevalI ke hote haiM / 1. "pare mokSahetu" // 26 // tatvA / 2. 'zukle cAgre pUrvavidaH ||37|| tatvA. Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramArtha- pratikramaNa adhikAra ( vasantatilakA ) dhyAnAvalImapi ca zuddhanayo na vakti vyaktaM sadAzivamaye paramAtmatattve / sAstItyuvAca satataM vyavahAramArgasvasthaM jinendra tadahI mahadindrajAlam / / 116 / / [ 231 gRhopayoga meM mukhyarUpa se zukladhyAna vivakSita hai| paramAnnaprakAza meM kahA / bhI hai -- "divya joo" dvitIyazukladhyAnAbhidhAno vItarAga nirvikalpasamA samAdhirUpo divyayogaH kathaMbhUtaH ? mokkhado mokSapradAyakaH dvitIya zukladhyAna nAmakA vItarAga fafaeeraa divyagokSa kA pradAyaka hai / [aba TIkAkAra zrImunirAja nizcaya vyavahAranaya meM dhyAna ko banAne hue do loka kahate hai- ] ( 116 ) zlokArtha - vyaktampa se sadAzivamaya anAdinidhana zivasvarUpa paramAtmatantra ke hone para zuddhanaya dhyAna samUha ko bhI nahIM kahatA hai / 'vaha dhyAnAvalI hai - dhyAna samUha haiM isaprakAra se hamezA vyavahAra mArga kahatA hai / hai 'janeMdra ! ApakA yaha tattva, aho ! mahA iMdrajAla svarUpa hai / bhAvArtha -- zuddhanizcayanaya se sabhI saMmArI jIvarANi sadA yahI hai kisI ko karmalepa hai hI nahIM, punaH AtmA ke sadAzivarUpa siddha ho jAne para jaba karma kA sambandha hI nahIM hai taba karmabandha ke hetu athavA karmanAza ke hetubhUta dhyAna bhI kaise udita hoMge ? isalie zuddhanaya dhyAna ko usake bheda prabhedoM ko mAnatA hI nahIM hai / jo kucha yaha saMsAra- mokSa kI yA dhyAna Adi kI vyavasthA hai usako kahane vAlA vyavahAramArgI, vyavahAranaya hI hai / AcArya kahate haiM ki he bhagavan ! ApakA yaha tattva mahAna iMdrajAlarUpa AzcaryakArI hai| isakA artha yaha nahIM hai ki yaha iMdrajAla ke samAna mithyA hai kiMtu jaise iMdrajAla ke khela ko samajhanA atyanta kaThina hai vaise hI Apake ina nayacakroM ko samajhanA bhI atyanta gahana hai / isI bAta ko zrI amRtacandrasUri ne bhI kahA hai Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 ] niyamasAra "iti vividha bhaMgagahane sudustare mArgamUDhadRSTInAm / guravo bhavaMti zaraNaM prabuddhanayacakrasaJcArA:' // 58 / / artha-isaprakAra vividha bhedoM se gahana mRdustara jinazAsana meM mArga se mUr3ha hue jIvoM ko nayacakra ke saMcAra ko jAnane vAle guru mahArAja hI zaraNa hote haiM / isameM jo 'sadAziva' zabda AyA hai anya sampradAyoM meM eka vaizeSika saMpradAya vAle haiN| jo Izvara ko sRSTi kA kartA mAnate haiM unake yahAM kahA hai- "sadaiva mukta sadaivezvaraH pUrvasyAH koTe muktAtmAnamivAbhAvAt" ityAgamAnmahezvarasya sarvadA karmaNAmabhAvaprasiddha :-"vaha Izvara sadA hI mukta hai, sadA hI aizvarya me yukta hai kyoMki jisa prakAra muktAtmAoM ke pUrva-galI baMdhakoTi rahatI hai usaprakAra Izvara ke nahIM hai| isa Agama se mahezvara ke sadA hI kagoM kA abhAva siddha hai / "zAzvatkarmamalarampRSTaH paramAtmA'nupAyasiddhatvAt" bhagavAn paramAtmA sadA karmamaloM se aspRSTa haiM, kyoMki anugAyasiddha haiM--upAyapUrvaka tapasyA Adi karake mukta nahIM huye haiN| isa vaizeSika kI mAnyatA para AcArya zrI vidyAnaMda mahodaya kahate haiM nAmpRSTaH karmabhiH zazvadvizvadRzvAsti kazcana / tasthAnupAyasiddhasya sarvathAnupapattitaH // 9 // artha-koI sarvajJa hamezA karmoM se aspRSTa nahIM hai, kyoMki vaha pramANa se anupAyasiddha pratipanna nahIM hotA hai| yahAM para jainAcArya ina logoM kA khaNDana karake bhI jo paramAtmA ko svayaM sadAziva kaha rahe haiM usameM kevala zuddha nizcayanaya kI apekSA se kathana hai ki zuddha nizcayanaya aupAdhika avasthA ko mAnatA hI nahIM hai, vastu ke vAstavika svarUpa ko hI kahatA hai / 1. puruSArthasiddhyupAya / 2. [yogAda, bhASya, 1-24 ] Apta parIkSA pR. 30-31, 32 / Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramArtha pratikramaNa adhikAra ( vasaMtatilakA ) paramAtmatattvaM mukta vikalpanikarairakhilaiH samantAt nAstyeSa sarvanayajAtagata prapaMco dhyAnAvalI kathaya sA kathamatra jAtA / / 120 / / sabodha maMDanamidaM micchattapahudibhAvA, puSyaM joveraNa bhAviyA suiraM / sammattapahuvibhAvA, prabhAviyA hoMti jIveNa // 60 // mithyAtvaprabhRtibhAvA: pUrva jIvena bhAvitAH suciram / samyaktvaprabhRtibhAvAH prabhAvitA bhavanti jIvena // 60 // mithyAtva asaMyata Adi bhAva, jo bhava ke bIja banAye haiN| gahane anAdi se lekara ke aba na ki jIvane bhAye haiM | samyaktva virati zubha-za bhAva mukti ke bIja banAye haiM / una bhAvoM ko aba taka bhI to, donoM ne nahi bhAge haiM | [ 233 ( 120 ) zlokArtha - samyagjJAna kA maMDana - AbhUSaNasvarUpa yaha paramAtmatatva saMpUrNa vikalpa ke samUhoM se saba tarapha se mukta hai| yaha samasta nathoM ke samUha se hone bAlA vistAra isa paramAtmatattva meM nahIM hai, na Apa hI kahiye vaha dhyAnasamUha yahAM kaise ho sakatA hai ? bhAvArtha --- jaba anAdi nidhana paramAtmatattva svayaM siddhasvarUpa hai taba sAdhana svarUpa dhyAna ke bhedoM kI use kyA AvazyakatA hai ? yadyapi vyavahAra naya se sayoga kevalI aura ayoga kevalI ke bhI dhyAna mAne haiN| kyoMki unake karmanAzarUpa kArya ko dekhakara kAraNa kA astitva mAnA gayA hai, kintu vahAM para bhI dhyAna upacAra se hI hai / gAthA 60 anvayArtha - [jIvena ] jIva ne [ pUrvaM suciraM ] pUrva meM cirakAla taka [mithyAsvaprasRtibhAvAH bhAvitAH] mithyAtva Adi bhAva bhAvita kiye haiM, ( kintu ) [ samyapramRti bhAvAH ] sabhyaktva Adi bhAva [ jIvena ] jIva ne [ abhAvitAH bhavaMti ] bhAvita nahIM kiye haiM / Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ad... - 234 ] niyamasAra AsanAnAsannabhavyajIvapUrvAparapariNAmasvarUpopanyAso'yam / mithyAtvAvatakaSAyayogapariNAmAssAmAnya pratyayAH, teSAM vikalpAstrayodaza bhavanti micchAviTThImAgI | jAva sajogissa caramata' iti vacanAta, mithyASTiguNasthAnAdisayogiguNasthAnacarama* samayaparyatasthitA ityarthaH / anAsannabhavyajIvena niraMjananijaparamAtmatattvazraddhAnaviphalena pUrva sucir| bhAvitAH khalu sAmAnyapratyayAH, tena svarUpavikalena bahirAtmajIvenAnAsAditaparamanaiSkarmyacaritreNa samyagdarzanajJAnacAritrANi na bhAvitAni bhavantIti / asya mithyAdRSTeviparItaguNanicayasaMpanno'tyAsanamadhyajIvaH / asya samyagjJAnabhAvanA kathamiti cet TIkA-Asanna bhanya aura anAsanna bhavya jIva ke pUrvApara pariNAmoM ke | mvakA kA yaha kathana hai / mithyAva, avana, kapAya aura yoga ye pariNAma mAmAnyapratyaya-sAmAnya karma | baMba ke kaNa bAhalAte hai. unake teraha bheda hote haiM, "mithyAdaSTi Adi se lekara sayoga kavI payaMta hote haiM" mA paramAgama kA vacana hai, arthAt mithyAdRSTi guNasthAna se ] lekara mayoga kevalI guNasthAna ke caramamamaya paryaMta sthita haiM, yaha artha huaa| niraMjana nija paramAtmananya ke zraddhAna se rahita huyaM dUravartI bhavya jIva ne | pUrva meM cinkAla taka nizcita rUpa meM sAmAnyapratyayoM kI bhAvanA ko hai / jisane param / nakama-nizcala cAritra ko prApta nahIM kiyA hai aise svarUpa ke jJAna me rahita um| bahirAtmA jIva ne samyagdarzana, samyagjJAna aura samyak cAritra ko bhAvita nahIM kiyaa| hai / aura isa mithyAdRSTi jIva se viparIta guNa samUhoM se saMpanna huA jIva atyAsannaatinikaTa bhavyajIva hai| isa atinikaTa navyajIva ke samyagjJAna kI bhAvanA kisaprakAra se hotI hai ? pamA pradAna karane para 1. sAmaNyApacca yA gvana cauro bhaNNaMti baMdhakanArI / micchattaM abiramaNa kasAyajogA ya boddhavvA / / 109 / / tesi puNo vi ya imA bhaNido bhedo du terasa vieppo| "micchAdiTThI yAdI jAva sajogissa caramaMtaM" // 110 / / (samayasAra) - .- -.- : Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 235 paramArtha-pratikramaNa adhikAra tathA cokta zrIguNabhadrasvAmibhi: ( anuSTubh ) "bhAvayAmi bhavAvartebhAvanAH prAgabhAvitAH / bhAvaye bhAvitA neti bhavAbhAvAya bhAvanAH // " tathA hi usIprakAra dhI guNabhadrasvAmI ne kahA hai-- "zlokArtha-bhava ke Avana meM pahale nahIM bhAyI huI romI gAvanA ko maiM bhAtA hai| aura jina kI bhAvanA kI hai unako nahIM bhAtA hUM, kyoMviH isaprakAra kI bhAvanAyeM bhava kA abhAva karane vAlI haiM' / ' bhAvArtha--punaH punaH jinakA cina meM citavana kiyA jAtA hai unheM bhAvanA kahate haiM purva meM jinako nahIM bhAyA hai aisI samyagdarzana Adi bhAvanAyeM haiM, aura jinako pahale se bhAyA hai aisI mithyAdarzana Adi bhAvanAyeM haiM / isa saMsAra bhabara meM phaMsakara maiMne jina samyagdarzana Adi bhAvanAoM kA cinavana nahIM kiyA hai unakA aba citavana karatA haiM aura jina mithyAdarzana Adi bhAvanAoM kA bAra bAra citavana kara cukA hai unako aba chor3atA hUM : pUrva bhAvita bhAvanAoM ko chor3akara apUrva bhAvanAoM ko bhAtA hUM kyoMki isa prakAra kI bhAvanAyeM saMsAra ke nAza kA kAraNa hotI haiM / usIprakAra [TIkAkAra zrI munirAja apUrva advaita eka jJAnabhAvanA ko bhAne ke liye prerita karate hue zloka kahate haiM-] 1. AtmAnuzAsana ilo0 238 / Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 ] niyamamAra ( mAlinI ) atha bhavajalarAzau magnajIvena pUrva kimapi yacanamAtraM ni te: kAraNaM yat / tadapi bhavabhaveSu zrUyate vAhyate vA na ca na ca bata kaSTaM sarvadA jJAnamekam / / 12 / / (121) zlokArtha-isa saMsAra samudra meM Dube huye jIva ne pUrva meM nirvANa ke kAraNa rUpa aise kucha bhI jo vacanamAtra hai una vacanamAtra ko bhava bhaya meM sunA hai athavA dhAraNa bhI kiyA hai, kintu bar3e duHgya kI bAta hai ki marvadA eka jJAnasvarUpa ko / nahI sunA hai aura na dhAraNa hI kiyA hai / bhAvArtha- arthAt jinavacana mAtra ko bhAvoM se rahita hokara irA jIva ne sUnA bhI hogA aura kucha na kucha aMga meM dhAraNa bhI kiyA hogA kiMtu mokSa ke liye sAkSAta kAraNa se abheda ratnatraya mbamA eka anApa jJAna ko nahIM prApta kiyA hai| samayasAra meM kahA bhI hai "hi nasya bhedanAnaraya madhye gAnakavabhedanayena vInagagacAritraM vItarAgasamyaktvaM ca labhyate iti samyagjJAnAdava baMdhanirAdhasiddhiH' / " / uma bhedajJAna meM ThaMDaI ke samAna abhedanaya se bInarAgacAritra aura vItarAga- : samyaktva prApta ho jAtA hai, isaliye rAmyagjJAna se hI baMdha ke nirodha kI siddhi ho / jAtI hai / arthAt jahAM para jJAnamAtra meM baMdha kA abhAva hotA hai aisA kahA hai vahAM para / usa jJAna ke sAtha vItarAgacAritra aura vItarAgasamyaktva avinAbhAvI haiM, matalaba vaha nizcayaratnatrayarUpa avasthA vizeSa kA jJAna hai / yahAM para thI padmaprabhamala dhArideva mahAmuni ko bhI vahI jJAna vivakSita hai| 1. gAthA 72, TIkA jagrasenAcAryakRta pR0 117 / Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ma paramArtha - pratikramaNa adhikAra giravase seraga / micchAdanApacaritaM ca sammattaNANacaraNaM, jo bhAvai so paDikkamaraNaM // 61 // mithyAdarzanajJAnacaritraM tyaktvA niravazeSeNa / samyaktvajJAnaca raNaM yo bhAvayati sa pratikramaNam ||1|| mithyAdarzana mithyAtvajJAna, mithyAcaritra bhaya ke kAraNa / inako saMpUrNatayA tajakara, jo karane azubha bhAva vAraNa || jo samyagdarzana jJAna carita ko nizadina mAne rahate haiM / hI pratikramaNa kahate haiM, kyoMki ve nija meM rahate haiM / / 69 / / [ 237 zratra samyagdarzanajJAnacAritrANAM niravazeSasvIkAreNa mithyAdarzanajJAnacAritrANAM naravazeSatyAgena ca paramamumukSonizcayapratikramaNaM bhavati ityuktam / bhagavadarhatparamezvaramArga pratikUla mArgAbhAsa mArgazraddhAnaM mithyAdarzanaM tatraivAvastuni vastubuddhimithyAjJAnaM, sanmArgAcaraNaM mithyAcAritraM ca etattritayamapi niravazeSaM tyaktvA, athavA svAtmazraddhAnaparijJAnAnuSThAnarUpavimukhatvameva mithyAdarzanajJAnacAritrAtmaka ratnatrayam etadapi tyaktvA / , gAthA 61 anvayArtha -- [ mithyAdarzanajJAnacAritraM ] mithyAdarzana. mithyAjJAna aura mithyAcAritra ko [ niravazeSeNa ] saMpUrNa rUpa me [ tyaktvA ] chor3akara [ samyaktvajJAnacaraNaM ] samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra ko [ yaH ] jo sAdhu [ bhAvayati ] bhAvita karatA hai, [saH pratikramaNaM ] vaha sAdhu pratikramaNarUpa hai | TIkA -- samyagdarzana, jJAna, cAritra ko saMpUrNatayA svIkAra karane se aura mithyAdarzana jJAna cAritra ko paripUrNarUpatayA tyAga karane se parama mumukSu - mahAmuni ke nizcayapratikramaNa hotA hai, yahAM para aisA kathana kiyA hai / bhagavAn arhata paramezvara ke mArga ke pratikUla jo mArgAbhAsa hai usameM mArga se zraddhAna karanA mithyAdarzana hai, usI avastu meM vastu kI vRddhi honA mithyAjJAna hai, aura unake kathita mArga kA AcaraNa karanA mithyAcAritra hai, ina tInoM kA saMpUrNarUpa se tyAga karake athavA apane AtmasvarUpa kA zraddhAna usI kA parijAna aura usI meM anuSTAnasthiratA rUpa se cAritra aise nizcayaratnatraya me vimukha honA hI mithyAdarzana, ! Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyamasAra 238 ] trikAlanirAvaraNa nityAnaMdekalakSaNa niraMjana nijaparamapAriNAmikabhAvAtmaka kAraNaparamAtmA hyAtmA, tatsvarUpa zraddhAnaparijJAnAcaraNasvarUpaM hi nizcayaratnatrayam, evaM bhagavatparamAtmasukhAbhilASI yaH paramapuruSArthaparAyaNaH zuddharatnatrayAtmakam zrAtmAnaM bhAvayati sa paramatapodhana eva nizcaya pratikramaNasvarUpa ityuktaH / ( vasaMtatilakA } tyaktvA vibhAvamakhilaM vyavahAramArgaratnatrayaM ca matimAnnijatattvavedI / zuddhAtmaniyataM nijabodhamekaM zraddhAnamanyadaparaM caraNa prapede / / 122 // mithyAjJAna aura mithyAcAritrarUpa ratnatraya hai, inakI bhI chor3akara, trikAla meM nirAvaraNa nitya hI eka svarUpa niraMjana nija paramapAriNAmika bhAvAtmaka jo kAraNa paramAtmA hai, yaha AtmA hI hai| usake svarUpa kA zraddhAna, parijAna aura usI meM AcaraNasvarUpa aisA jo nizcayaratnatraya hai| isaprakAra jo bhagavAn paramAtmA ke sukha ke abhilApI mahAmuni paramapuruSArtha- mokSa puruSArtha meM tatpara hue usa zuddha ratnatrayasvarUpa AtmA kI bhAvanA karate haiM ve parama tapodhana hI nizcayapratikramaNa svarUpa haiM aisA kahA hai / [ aba TIkAkAra zrI munirAja nizcayaratnatraya meM prerita karate hue zloka kahate haiM-- ] ( 122 ) zlokArtha- saMpUrNa vibhAvabhAvoM ko aura vyavahAramArga ke ratnatraya ko chor3akara jo nijatattva kA anubhava karane vAlA buddhimAna - sAdhu zuddhAtmatattva meM niyata - nizcita aisA jo eka nijabodha hai, anyarUpa-nizcaya zrajJAna hai aura aparanizcayarUpa jo cAritra hai unako prApta kara letA hai / - vizeSArtha - yahAM para vibhAvabhAvoM ko chor3ane kA upadeza diyA hai vaise hii| vyavahAraratnatraya ko bhI chor3ane kA kathana hai, kyoMki usako chor3e binA nizcayaratnatraya kI prApti nahIM ho sakatI hai| kiMtu isa para vicAra karane se yaha spaSTa ho jAtA hai| ki vyavahAraratnatraya chor3A nahIM jAtA hai kiMtu nirvikalpadhyAna kI avasthA meM nizcaya Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya zrI suvidhisAgara jI mahArAja paramArtha pratikramaNa adhikAra uttamapraTThe zrAvA tamhi ThidA haraNadi muNivarA kammaM / tamhA du zANameva hi uttamapraTThassa paDikamaNaM // 62 // uttamArtha AtmA tasmin sthitA ghnanti munivarAH karma / tasmAttu dhyAnameva hi uttamArthasya pratikramaNam // 62 // uttamapadArtha yaha AtmA hI jo usameM sthira basate haiM tre munivara uttamArtha pratikrama karake karmoM ko hanate haiM || isaliye dhyAna hI vAstava meM, basa uttamArtha pratikramaNa kahA / jo nirvikalpa dhyAnI sAdhU, unate hI paramAnaMda nahIM / / 2 / / | 23e ratnatraya ke hone para vaha svayaM hI chUTa jAtA hai vahAM para buddhipUrvaka chor3anA yA grahaNa karanA nahIM hotA hai / sohI samayamAra meM TIkAkAra zrI jayasenAcArya ne kahA hai "nirvikalpasamAdhikAle tasya svayameva prastAvo nAsti / nitrikalpa samAdhi ke samaya vrata aura avrata kA svayaM hI prakaraNa nahIM rahatA hai / aura bhI kahA hai ki "nivikalpasamA nizcaye sthitvA vyavahArastyAjyaH kiMtu tasyAM triguptAtrasthAyAM vyavahAraH svayameva nAstIti tAtparyArthaH / nirvikalpa samAdhirUpa nizcayaratnatraya meM sthita hone para vyavahAra tyAga karane yogya hai, kiMtu usa tIna gupti se mahina avasthA meM vyavahAra svayaM hI nahIM hai aisA mahAM tAtparya hai / isaliye jaise midhyAtva avirati Adi ko chor3A jAtA hai, vaise hI vyavahAra ratnatraya ko chor3ane kA prasaMga nahIM AtA hai kiMtu utkRSTa dhyAna meM lIna hone para svayaM hI vyavahAraratnatraya chUTa jAtA hai| aisA samajhanA / gAthA 62 anvayArtha--[uttamArthaH] uttama artha - padArtha [AtmA] AtmA hai, [tasmin sthitAH munivarAH ] usa uttamArtha meM sthita hue munivara [ karma ghnaMti ] karma kA ghAta 1. gAthA 154 TIkA pR. 216 / 2. gAthA 276, 277 kI TIkA meM pR. 357 / Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ I 240 ] niyamasAra atra nizcayottamArthapratikramaNasvarUpamuktam / iha hi jinezvaramArge munInAM sallekhanAsamaye hi dvicatvAriMzadbhirAcAryadettosamArthapratikramaNAbhidhAnena dehatyAgI dharmo vyavahAreNa, nizcayena navArtheSUttamArtho hyAtmA tasmin saccidAnaMdamayakAraNasamayasArasvarUpe tiSThanti ye tapodhanAste nityamaraNabhIrava:, ata eva karmavinAzaM kurvanti / tasmAdadhyAtmabhASayokta medakaraNadhyAnadhyeya vikarUpavirahitaniravazeSeNAntarmukhAkArasakale - ndriyAgocaranizcaya paramazukladhyAnameva nizcayottamArthapratikramaNamityavaboddhavyam / ki ca, nizcayottamArthapratikramakhaM svAtmAzrayanizcayadharmya zukladhyAnamayatvAda mRtakumbhasvarUpaM bhavati, vyavahArottamArthapratikramaNaM vyavahAradharmadhyAnamayatvAdviSakumbhasyarUpaM bhavati / tathAcoktaM samayasAre kara dete haiM, [ tasmAt tu ] isalie [ dhyAnaM evaM ] dhyAna hI [hi ] nizcitarUpa se [uttamArthasya ] uttamArtha kA [ pratikramaNaM ] pratikramaNa hai / TIkA- yahAM para nizcaya uttamArtha pratikramaNa ke svarUpa ko kahA hai| yahAM para zrI jinezvara ke mArga meM maniyoM kI sallekhanA ke samaya meM nizcitarUpa se vyAsa AcAryo ke dvArA unamArtha pratikramaNa isa nAma se diyA jAne se dehatyAgarUpa dharma vyavahAra meM hotA hai / arthAt sallekhanA ke samaya AcArya mRni ko. unamArthaM pratikramaNa sunAkara catviva AhAra kA tyAga karAte haiM yaha vyavahAra uttamArtha pratikramaNa hai / aura nizcayanaya se nava artha- nava padArthoM meM uttama padArtha AtmA hI hai jo tapovana saccidAnaMdamaya kAraNa samayasAra rUpa usa AtmA meM sthita hote haiM ve nitya hI maraNa me bhIma haiM, isIlie ve karma kA vinAza karate haiM / ataH adhyAtmabhASA se kahe gaye jo bheda ko karane vAle dhyAna aura dhyeya ke vikalpa haiM unase rahita, niraka zeSa rUpa se aMtarmukhAkAra, saMpUrNa iMdriyoM se agocara nizcaya parama zukladhyAna hI nizcaya uttamArtha pratikramaNa hai aisA samajhanA cAhie / dUsarI bAta yaha hai ki yaha nizcaya uttamArtha pratikramaNa apane AtmA AzrayabhUta nizcaya dharmadhyAna, zukladhyAnamaya hone se amRta kuMbhasvarUpa hotA hai, vyavahAra uttamArtha pratikramaNa vyavahAra dharmadhyAnamaya hone se viSaku bhasvarUpa hotA hai / samayasAra meM kahA hai Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramArtha- pratikramaNa adhikAra "paDikamaNaM paDisaraNaM parihAro dhAraNA NiyattI ya / jiMdA garahA sohI aTThaviho hoi visakumbho // " tathA cokta samayasArakhyAkhyAyAm- ( vasantatilakA ) "vaSTa pratikana eva diye pramo tatrApratikramaNameva sudhA kutaH syAt / gAthArtha -- "pratikramaNa, pratisaraNa, parihAra, dhAraNA, nivRtti, niMdA, gardA aura zuddhi ye ATha prakAra ke viSakumbha haiM / " usI prakAra se samayasAra kI vyAkhyA meM bhI kahA hai zlokArtha jahAM para pratikramaNa hI viparUpa kahA hai, vahAM apratikramaNa hI amRta kaise ho sakegA ? to phira jana-sAdhu nIce-nIce girate hue pramAda kyoM karate haiM ? kyoM nahIM pramAda rahita hokara Upara-Upara car3hate haiM ? [ 241 vizeSArtha - yahAM gAthA meM zrI kuMdakuMda deva ne nizcayarUpa unamArtha pratikramaNa ko zuddhopayogI mahAmuniyoM meM ghaTita kiyA hai| ataH vyavahAra uttamArtha ke lakSaNa ko AcAra zAstroM se samajha lenA bhI jarUrI hai| airyApathika Adi sAta prakAra ke pratikramaNoM meM yaha uttamArya pratikramaNa aMtima kahalAtA hai / anagAra dharmAmRta meM isakA lakSaNa aisA hai- "'uttamArtho niHzeSadoSAlocanapUrvakAGgavisargasamardhA yAvajjIvaM catuvidhAhAraparityAgaH " niHzeSa doSoM kI AlocanApUrvaka zarIra ke tyAga meM samartha aisA jo jIvanaparyaMta ke liye cAra prakAra ke AhAra kA parityAga karanA vaha uttamArthaM pratikramaNa hai / isa pratikramaNa ko karane vAle muniyoM kI sallekhanA ke prasaMga meM yahAM para TIkAkAra ne 1. samayasAra gAthA 306 / 3. anagAra dharmAmRta pR. 578 / 2. samayasAra kalaza, 186 / Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 ] niyamamAra talki pramAcati janaH prapatannadho'dha: ki norvamUrdhvamadhirohati niSpramAvaH // " --.. -. .---- .... -- - -- - - ----- byAlIsa AcAryoM ke kAma uttamA pratimA bagAne kA nimAra batalAyA hai| anyatra AcAra graMthoM meM isI prasaMga meM 48 niryApakoM kA vidhAna hai| vaha isa prakAra haisallekhanA grahaNa karane vAle AcArya apane saMgha ko chor3akara para saMgha meM jAkara anya AcArya kI zaraNa lete haiM ve sallekhanA karAne meM kuzala AcArya niryApakAcArya kahalAte haiN| ___ "vaha kSapaka niryApakAcArya para apanA sampUrNa bhAra sauMpakara saMstara para ArohaNa karatA hai aura vidhivat mallekhanA ko prArambha karatA hai| sthira buddhi vAle, dharmapremI, pApabhIru Adi aneka guNoM se sampanna aura pratyAkhyAna ke jJAtA aise paricAraka kSapaka kI zuzrUSA ke yogya mAne gaye haiM aise niryApaka yati ar3atAlIsa hote haiM / ye 48 niryApaka yati kyA-kyA upakAra karate haiM use batAte haiM niryApakAcArya kSapaka kI zarIra sevA ke liye cAra paricAraka muni niyukta karate haiM, cAra muni dharmakathA sunAte haiM, cAra muni kSapaka ke AhAra kI vyavasthA karate haiM, cAra muni kSapaka ke yogya AhAra ke peya padArthoM kI vyavasthA karate haiM, cAra mani niSpramAdI huye AhAra kI vastuoM kI dekhabhAla karate haiM, cAra muni kSapaka ke mala- . mUtrAdi visarjana, basatikA, upakaraNa, saMstara Adi ko svaccha karate haiM, cAra mani kSapaka kI basatikA ke daravAje para prayatnapUrvaka rakSA karate haiM arthAt asaMyata Adi ayogyajanoM ko bhItara Ane se rokate haiM, cAra muni upadeza maMDapa ke dvAroM ke rakSaNa karane kA bhAra lete haiM, nidrAvijayI cAra muni kSapaka ke pAsa rAtri meM jAgaraNa kA kArya karate haiM, cAra muni jahAM saMgha ThaharA hai / usake AsapAsa ke zubhAzubha vAtAvaraNa, kA nirIkSaNa karate haiM, cAra muni Aye huye darzanArthI janoM ko sabhA meM upadeza sunaate| haiM, cAra muni dharmakathA kahane vAle muniyoM kI sabhA kI rakSA kA bhAra lete haiN| aise ye 48 muni kSapaka kI sallekhanA meM pUrNa sahAyatA karate haiM / 1. mUlArAdhanA pR. 845 se 864 tk| Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramArtha-pratikramaNa adhikAra [ 243 'AcArya kahate haiM ki yadi bharatAdi kSetra meM kadAcit utkRSTa rUpa se itane niryApaka yati saMbhava na hoM to krama se 44 bhI ho sakate haiM athavA deza kAla ke anusAra | upayukta guNoM se yukta 40 bhI hote haiM aise cAra-cAra kama karate hue, aMtima cAra niryApaka to avazya honA cAhie / kadAcit cAra muni ina niryApaka guNoM se yukta nahIM mila sake to do to avazya honA cAhie / kyoMki eka niryApaka kA vidhAna Agama meM nahIM hai, balki eka niryApaka se asamAdhi Adi aneka hAni hone kI saMbhAvanA ho sakatI hai / " isaprakAra se mUlArAdhanA meM varNana hai, vizeSa jijJAsuoM ko vahAM se dekha lenA caahie| isaprakAra jo vyavahAra unamArtha pratikramaNa meM samartha me pUrNa niSNAta mahAmuni haiM unhIM ke nizcaya uttamArtha pratikramaNa honA hai| yahAM para TIkAkAra ne to nizcayaparama zukladhyAna ko hI nizcaya unamArtha pratikramaNa kahA hai jo ki Aja paMcamakAla meM hai hI nahIM kyoMki zukladhyAna uttama maMhanana bArI ke zreNI meM hI hotA hai aisA Agama kA kathana hai| aise nivikalpa varmadhyAna aura zukladhyAnamaya pratikramaNa ko TIkAkAra ne amRtakuma kahA hai aura usame atirikta vyavahAra utnamArtha pratikramaNa ko vipakubha kahA hai| tathA uddharaNa meM samayamAra kI gAthA dI hai| isa samayasAra gAthA kI TIkA meM zrI amRtacandrasari aura zrI jayamenAcArya ke abhiprAya ko bhI dekhiye--- ___ "prazna-'zuddhAtmA kI upAsanA meM bayA lAbha hai jabaki pratikramaNa Adi se hI yaha jIva niraparAdhI ho jAtA hai kyoMki vyavahArAcAra sUtra meM bhI kahA hai ki apratikramaNa, apratisaraNa, adhAraNA, anivRtti, aniMdA, agIM aura azuddhi aise ATha prakAra ke lage hue doSoM kA prAyazcitta na karanA so viSakubha hai aura inase viparIta pratikramaNAdi haiM unase lage hue doSoM kA prAyazcitta karanA baha amRtakubha hai aisA vyavahAranaya vAle kA tarka hai / 1. praSTacatvAriMzatsaMkhyA / riNajjavagA niryApakAyatayaH / mUlArAdhanA pR. 848 / 2. amRtacandrasUrikRta TIkA kA sAra, pR. 386, 360 / 3. apaDikamaNaM .......... .....2 gAthAya / Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 ] niyamamAra uttara---yahAM nizcayanaya ke prakaraNa meM AcArya kahate haiM ki ''pratikramaNa, pratisaraNa, parihAra, dhAraNA Adi ye ATha viSakubha haiM inase viparIta apratikramaNa Adi ATha amRtakubha haiN|" TIkA meM jo ajJAnI janoM meM sAdhAraNa apratikramaNa Adi haiM ve zuddhAtmA kI siddhi ke abhAva svabhAva vAle hone se svayaM hI aparAdha rUpa haiM ataH viSakubha hI haiM unake vicAra karane kA yahAM kyA prayojana hai ? kintu dravya pratikramaNa Adi haiM ve maMpUrNa doSoM ko dUra karane vAle hone se amRtakubha hote hue bhI pratikramaNa, apratikramaNa ke vikalpa se pare aise vItarAga nirvikalpa dhyAnI muniyoM ke liye viSakUbha haiM na ki chaThe guNasthAnavartI muniyoM ke lie|......isliye aisA nahIM samajhanA ki ye Agama pratikramaNa Adi ko tyAga karane ke liye kaha rahe haiM, kiMtu dhyAnarUpa koI eka zuddhAtma siddhi lakSaNa duSkara avasthA ko prApta karAnA cAhate haiM aisA yahA~ abhiprAya hai| zrI jayasenAcArya kRta TIkA meM ___kiye hA donoM kA nirAkaraNa karanA pratikramaNa hai, samyaktvAdi guNoM meM preraNA pratisaraNa hai, mithyAnna rAgAdi doSAM kA nivAraNa parihAra hai. paMcanamaskArAdimaMtra, pratimA Adi bAhya dravyoM ke avalambana se citta kA sthira karanA dhAraNA hai| bAhya viSaya kaSAyoM kI icchA meM rahate hue cina ko mor3anA nivRtti hai, AtmasAkSI se doSa pragaTatA niMdA hai. guru kI sAkSI se doSa pragaTa karanA gahIM hai aura doSoM ke lagane para prAyazcitta lekara vizuddhi karanA zuddhi hai / ye ATha prakAra kA zubhopayoga yadyapi mizyAtva viSaya kaSAyAdi kI pariNati rUpa azubhopayoga kI apekSA se savikalpa , rUpa sarAga cAritra kI avasthA meM amRtakubha hai phira bhI ye rAgadveSAdi vibhAva' pariNAmoM se zUnya nirvikalpa zuddhopayoga lakSaNa jo tRtIya bhUmi hai usakI apekSA se vItarAga cAritra meM sthita mahAmuniyoM ke lie viSakabha hI hai / " sArAMza yaha hai ki yaha vyavahAra pratikramaNa nizcayapratikramaNa ke lie sAdhaka hai, savikalpa avasthA meM | karanA hI par3egA aura nirvikalpa avasthA meM svayaM chUTa jAvegA / 1. paDikamaNaM paDisaraNaM.............. / / 306 // / samayasAra apttikmnnN..........................|| 307 / / / 2. jayamenAcArya kRta TIkA pR. 386, 360 / Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra tathA hi paramArthapratikramaNa adhikAra ( maMdAkrAMtA ) AtmadhyAnAdaparamakhilaM ghorasaMsAramUlaM dhyAnadhyeya pramukhasu tapaHkalpanAmAtraramyam / budhvA ghImAn sahajaparamAnandapIyUSa pUre nirmajjantaM sahajaparamAtmAnamekaM prapede / / 123 // jhAragaNiloNo sAhU, paricAgaM kuraNai sambaMdIsAraNaM / tamhA jhAraNameva hi savvavicArassa paDikamaNaM // 63 // dhyAnanilInaH sAdhuH parityAgaM karoti sarvadoSANAm / tasmAtu dhyAnameva hi sarvAticArasya pratikramaNam // 63 // usI prakAra [TIkAkAra zrI munirAja AtmadhyAna kI preraNA dete kahate haiM: - 1 [ 245 ( 123 ) zlokArtha - AtmA ke dhyAna se bhinna anya sabhI kala ghora saMsAra kA mUlakAraNa haiM aura dhyAna dhyeya bheda haiM pramukha jisameM aisA jo samyak na hai vaha bhI kalpanA mAtra se sundara hai aisA samajhakara buddhimAn sAdhu sahaja paramAnandarUpI amRta ke pUra meM DubakI lagAte hue aise eka sahaja paramAtmA kI prApta kara lete haiM / bhAvArtha- tapazcaraNa ke bAraha bhedoM meM dhyAna tapa aMtima hai vaha nirvikalpa rUpa-ekAgra sthiti rUpa hotA hai| yadi dhyAtA meM dhyAna aura dhyeya ke vikalpa vidyamAna haiM to vaha dhyAnarUpa tapa dhyAna nAma ko prApta to ho rahA hai kintu vAstavika kArya kI siddhi nahIM kara pAtA hai isaliye ise kalpanA mAtra se hI sundara kaha diyA hai| bAstava meM bItarAga nirvikalpa samAdhirUpa zukladhyAna se hI karmoM kA nAza hokara sahaja paramAtmArUpa arhata avasthA pragaTa hotI hai anyathA nahIM, yahAM yaha abhiprAya hai / gAthA 63 'anvayArtha - [ dhyAnanilInaH ] dhyAna meM atizayarUpa se lIna hue [ sAdhu: ] sAdhu [sarvadoSANA ] saMpUrNa doSoM kA [ parityAgaM ] parityAga [ karoti ] kara dete haiM F Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 ] niyamasAra jaba dhyAnamagna sAdhu hote, guNarUpa svayaM pariNamate haiM / ve ho to vItarAga hokara, saMpUrNa doSa ko tajate haiM / / isaliye dhyAna hI vAstava meM sarvAticAra pratikramaNa kahA / yaha nizcaya dhyAna zukla saMjJaka jina pAyA unane karma dahA // 63 // atra dhyAnamekamupAdeyamityuktam / kazcit paramajinayogIzvaraH sAdhuH asyAsannabhavyajIvaH adhyAtmabhAsayokta svAtmAzritanizcayadharmyadhyAnanilInaH nirbhedarUpeNa sthitaH, athavA kalakriyAkAMDAIbaravyavahAranayAtmaka bhedaka raNadhyAnadhyeyavikalpanirmukta nikhilakaraNagrAmAgocaraparamatattvazuddhAntastattvaviSaya meda kalpanAnirapekSa nizcayazukladhyAnasvarUpe tiSThati ca sa ca niravazeSeNAntarmukhatayA prazastA prazasta samastamoharAgaDha SANAM parityAgaM karoti tasmAt svAtmAzritanizcayadhamrmya zukladhyAnadvitayameva sarvAticA rANa pratikramaNamiti / [tasmAt tu ] isaliye [ dhyAnaM eva ] dhyAna hI [hi ] nizcita rUpa se [sarvAti cArasya ]] sarvAticAra kA [ pratikramaNaM ] pratikramaNa hai / TIkA - eka dhyAna hI upAdeya hai aisA yahAM para kahA hai / koI paramajina yogIzvara mAdhu jo ki atinikaTa bhavya jIva haiM ve adhyAtmabhASA se kathita apane AtmA ke Azrita nizcaya dharmadhyAna meM nizcita rUpa se lIna hue abhedarUpa se sthita hote haiM athavA saMpUrNa kriyAkAMDa ke ADambara rUpa vyavahAranayAtmaka aura bheda ke karane vAle jo dhyAna dhyeya ke vikalpa haiM unase rahita sakala indriyoM ke samUha ke agocara, paramatattvarUpa zuddhacaitanyatattva viSayaka bheda kalpanA se nirapekSa jo nizcaya zukladhyAna kA svarUpa hai usameM sthita hote haiM, ve sAdhu niravazeSarUpa se aMtarmu hone se prazasta aura aprazasta rUpa samasta moha, rAga-dveSa ko parityAga kara dete haiN| isaliye apane AtmA ke Azrita nizcaya dharmadhyAna aura zukladhyAna meM donoM dhyAna hI saMpUrNa aticAroM ke lie pratikramaNa haiM aisA artha huA hai / vizeSArtha - yahAM para sarvAticAra pratikramaNa ke viSaya meM nizcaya pratikramaNa ko kahate hue use nizcayadharmadhyAna aura zukladhyAna kI saMjJA dI hai / vyavahA Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramArtha - pratikramaNa adhikAra (anuSTubh ) zukladhyAnaprabIpo'yaM yasya cittAlaye babhau 1 sa yogI tasya zuddhAtmA pratyakSo bhavati svayam // 124 // | paDikamaragaNAmadheye, sutta jaha vaSNidaM paDikkamaNaM / taha NaccA jo bhAvai, tassa tadA hothi paDikamaNaM // 64 // pratikramaNanAmadhye sUtre yathA variNataM pratikramaNam / tathA jJAtvA yo bhAvayati tasya tadA bhavati pratikramaNam // 64 // [ 247 sarvAticAra pratikramaNa kA lakSaNa sarvAticArA dIkSAgrahaNAtprabhRti sanyAsagrahaNakAla yAvatkRtA doSAH " dIkSAgrahaNa kAla se lekara kaparyaMta jitane doSa hue haiM ve sarvAticAra haiM unakA zodhana bhI aMtasamaya meM hI hotA hai yaha pratikramaNa uttamArtha meM hI sammilita hotA hai / vyavahAra pratikramaNa ke bala se jaba nizcaya pratikramaNa rUpa dhyAna kA avalambana le letA hai taba sAdhu karmoM kA bhI nAza karake kevalajJAna rUpa jyoti ko pragaTa kara letA hai aisA abhiprAya hai / 189 [ aba TIkAkAra zrI munirAja zukladhyAna ke mahatva ko batalAte hue zloka [ kahate haiM ] ( 124) zlokArtha - yaha zukladhyAnarUpI pradIpa jisake manarUpI gRha meM suzobhita ho rahA hai vaha yogI hai usake svayaM zuddha AtmA pratyakSa ho jAtA hai / bhAvArtha- zukladhyAna ke bala se hI AtmA meM zuddha paramAtmA pragaTa ho jAtA hai anyathA nahIM aisA abhiprAya hai / gAthA 64 anvayArtha - [ pratikramaNanAmadheye sUtre ] pratikramaNa nAma vAle sUtra meM [ yathA pratikramaNaM varNitaM ] jisaprakAra se pratikramaNa kA varNana kiyA hai [ tathA jJAtvA ] umI 1. anagAra dharmAmRta pR. 576 / Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 ] niyamasAra pratikramaNa nAma ke sUtroM meM, jaisA vaNita hai pratikramaNa / isa yuga meM zrI gautama svAmI, dvArA viracita vaha pratikramaNa // unako vaise hI jAna puna: jo usako bhAte rahate haiM / unake hI pratikramaNa hotA, jo ubhaya pratikrama karate haiM / / 14 / / atra vyavahArapratikramaNasya saphalatvamuktam / yathA hi niryApakAcAryaH samastAgamasArAsAravicAracArucAturyaguNakadambakaiH pratikramaNAbhidhAnasUtre dravyazrutarUpe vyAvarNitamativistareNa pratikkamaNaM, tathA jAtyA jinanItimalaMghayan cArucaritramUrtiH sakalasaMyamabhAvanAM karoti, tasya mahAmunerbAhyaprapaMcavimukhasya paMcendriyaprasarabajitagAtramAtraparigraharU paramagurucaraNasmarazAsavitA tAmA latikA zayanIti ! - - prakAra se jAnakara [ yaH bhAvayati ] jo sAdhu usako bhAtA hai [ tasya tadA pratikrama bhavati ] usa sAdhu ke usa kAla meM pratikramaNa hotA hai / TokA-yahAM para vyavahAra pratikramaNa kI saphalatA ko kahA hai| __ saMpUrNa AgamajJAna se sArAsAra vicAra meM zreSTha caturatA Adi guNa samUha ke dhAraka aise niryApakAcAryoM ke dvArA dravyazcata rUpa pratikramaNa nAmaka sUtroM meM pratikrama kA jaise ativistAra se varNana kiyA gayA hai base hI usako jAnakara jinendrabhagabAra kI nIti kA ulaMghana na karate hue uttama cAritra ko mUrtisvarUpa aise muni rAja sakara saMyama kI bhAvanA ko karate haiM, bAhyaprapaMcoM se vimukha paMcendriya ke vistAra se rAya dehamAtra parigraha ko dhAraNa karane vAle aura paramaguru ke caraNoM ke smaraNa meM anura cittavAle aise una mahAmuni ke usakAla meM pratikramaNa hotA hai aisA smjhnaa|| vizeSArtha-yahAM para pratikramaNadaNDaka ke uccAraNa meM jo niryApakAcArya varNana hai usake viSaya meM sallekhanA karAne vAle niryApakoM ke atirikta any| niryApaka kahalAte haiM aisA pravacanasAra meM kahA hai-- "liMgaragahaNe tesiM gurutti pavvajjadAyago hodi / chedesUbaTThavagA sessA NijjAvagA samaNA // 210 // " 1. pravacanamAra pR. 507 / Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramArtha- pratikramaNa adhikAra [ 246 gAthArtha - liMga grahaNa - dIkSAgrahaNa ke samaya jo dIkSAdAyaka haiM vaha unake dIkSA guru haiM aura chedadvaya meM upasthApaka haiM ve zramaNa niryApaka haiM / pravajyAdAyaka ke samAna hI anya bhI niryApaka saMjJaka guru haiN| dIkSAdAyaka guru dIkSAguru haiM, zeSa zramaNa niryApaka haiM ve zikSA guru haiM / eka dezavrata meM yA sarvadeza vrata meM cheda hone para prAyazcitta dekara saMvaraNa karate haiM ve niryApaka zikSAguru haiM aura zruta haiM / vartamAna meM jo devasika, pAkSika pratikramaNa ke mUtra haiM ve zrI gautamagaNadhara dvArA racita haiM aisA kathana zrI prabhAcandrAcArya ne kiyA / dUsarI bAta yaha hai ki "jo pAkSika pratikramaNa hai tathA cAturmAsika aura saMvatsarika aura uttamArthaM pratikramaNa haiM unameM bahuta se pATha aise haiM jo AcArya aura sarva ziSyagaNa milakara karate haiM / kucha pATha aise haiM jo kevala ziSyavarga hI par3ate haiM aura bahuta se daNDava pATha ve haiM jinheM kevala AcArya hI par3hate haiM zeSa sabhI muni Adi ziSyagaNa dhyAna mudrA se baiThe hue zravaNa karate haiM yahAM para aisI vivakSA hai / " yahAM para jo "jinanIti alaMghan" aisA pATha hai usakA artha yaha hai ki jiteMdradeva kA vartamAna ke sAdhuoM ke lie samaya-samaya para pratikramaNa karane kA jo Adeza hai use pAlana karanA hI caahie| yathA -- " " Ajakala ke sAdhu duHSama kAla ke nimitta se vakra aura jar3a svabhAva vAle haiM, svayaM bhI kiye huye vratoM ke aticAroM kA smaraNa nahIM rakha pAte haiM aura caMcalacitta hone se prAyaH bAra-bAra aparAdha karate haiM / isaliye IryApatha daivasika Adi prasaMgoM meM doSa hovaM yA na hoveM kintu una sAdhuoM ko sarvAticAra kI vizuddhi ke liye sabhI pratikramaNa daNDakoM kA uccAraNa karanA hI cAhie | unameM se jisa kisI meM bhI vitta sthira ho jAtA hai to saMpUrNa doSoM kA vizodhana ho jAtA hai / kahA bhI hai- "" Adi jinendra aura aMtima jinendra ke samaya ( zAsana ) ke ziSyoM ko yathAsamaya pratikramaNa karanA hI cAhie cAhe dopa hoveM yA na hoveM kintu madhyama 22 tIrthaMkaroM ke ziSyoM ke liye aparAdha hone para hI pratikramaNa kA Adeza hai / " 1. anagAra dharmAmRta pR. 582, 583 / 2. sapratikramaNo dharmo jinayorAdimAntyayoH / zraparAdhe pratikrAMtirmadhyamAnA jinevinAm || anagAra dharmAmRta pR. 583 / / 2 Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25.7 ] niyamasAra ( indravajrA ) nirmANakAcAryaniruktiyuktAmukti sadAkarNya ca yasya cittam / samastacAritraniketanaM syAt tasmai namaH saMyamadhAriNo'smai / / 125 / / ( vasaMtatilakA ) yasya pratikramaNameva savA mumukSonastyapratikramaNamadhyaNumAtramuccaH / tasmai namaH sakalasaMyama bhUSaNAya zrIvoranandimuninAmadharAya nityam / / 126 / / [ TIkAkAra munirAja saMyamI muni aura zrI vIranaMdi muni ko namaskAra karate hue do zlokoM dvArA isa pratikramaNa adhikAra ko pUrNa karate hue kahate haiM | (125) zlokArtha - niryApaka AcAyoM kI nirukti-vyAkhyA sahita ( pratikramaNa Adi saMbaMdhI ) kathana ko sadA sunakara jinakA hRdaya samasta cAritra kA nivAsagRha ho cukA hai aise una saMyamadhArI muni ko merA namaskAra hove / (126) zlokArtha - jina mumukSu ke sadA pratikramaNa hI hai aura aNumAtra bhI atikramaNa nahIM hai / atizaya rUpa se sakalasaMyama hI hai bhUSaNa jinakA aise una zrI vIranaMdi nAma ke munirAja ko nitya hI merA namaskAra hove / bhAvArtha -- yahAM para TIkAkAra zrI munirAja ne saMyama ke sthAna svarUpa aise zrI* vIranaMdi munirAja ko namaskAra kiyA hai / ye inake zikSA guru Adi koI guru avazya hI hoMge aisA pratIta hotA hai / isaprakAra se yahAM isa adhikAra meM nizcaya pratikramaNa ke svarUpa kA varNana karate hue aMtima gAthA meM zrI AcArya deva ne vyavahAra pratikramaNa ko bhI karane kA Adeza spaSTa kiyA hai / Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramArtha-pratikramaNa adhikAra iti sukavijanapayojamitrapaMcendriyaprasaravajitagAtramAtraparigrahazrIpadmaprabhamala - pAridevaviracitAyAM niyamasAravyAkhyAyAM tAtparyavRttau nizcayapratikramaNAdhikAraH paMcamaH bhUtaskandhaH // --- . -. ... -- - isa prakAra sukavijana rUpI kamaloM ke lie sUryasvarUpa paMcendriya ke prasAra se rahita gAtra mAtra parigrahadhArI zrI padmaprabhamaladhArI deva ke dvArA viracita niyamasAra ko tAtparyavRtti nAmaka TIkA meM nizcayapratikramaNa adhikAra nAmaka paMcama zrutaskandha pUrNa huaa| Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 6 ] nizcaya - pratyAkhyAna adhikAra athedAnIM sakalapravrajyAsAmrAjyavijayavaM jayantI pRthuladaMDamaMDanAyamAnasakalakarmanirjarA hetubhUtaniH zrayanizra NIbhUta muktibhAminIprathama darzanopAyanIbhUtanizcayapratyAkhyAnA fdhakAraH kathyate / tadyathA atra sUtrAvatAraH / mottUraNa sayalajappamaraNAgaya suhamasuhavAraNaM kiccA / appANaM jo jhAryAdi, paJcakkhANaM have tassa // 65 // aba nizcaya pratyAkhyAna adhikAra ko kahate haiM--jo ki saphala pravrajyA dIkSA rUpI sAmrAjya kI vijaya patAkA ke vizAla daNDa ko vibhUSita karane vAle ke samAna hai, sampUrNa karmoM kI nirjarA meM hetubhUta hai, mokSamahala para car3hane ke lie sa ke samAna hai, aura muktisundarI se prathama milana meM bheMTa rUpa hai, aisA yaha ni pratyAkhyAna hai / usI ko kahate haiM- yahAM para gAthA sUtra kA avatAra hotA hai 1. gAthA 65 anvayArtha - [ yaH ] jo mAdhu [ sakalajalpaM ] sampUrNa jalpa ko [ mu chor3akara [ zranAgata zubhAzubha nivAraNaM kRtvA ] anAgata zubha-azubha kA nivA Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcaya pratyAkhyAna adhikAra muktvA sakala jalpamanAgatazubhAzubhanivAraNaM kRtvA / AtmAnaM yo dhyAyati pratyAkhyAnaM bhavettasya // 65 // gelAuMda jo muni aMtarbAhya sakala jalpa ko rAjake / bhAvI zubha vA azubha, bhAva nivAraNa karake // parama dhyAna meM lIna, AtmA kI dhyAte haiM / nizcaya pratyAkhyAna unake muni gAte haiM ||6|| [ : 5.3 nizcayanaya pratyAkhyAnasvarUpAkhyAnametat / zratra vyavahAranayAdezAt munayo wear denaM denaM punaryogyakAlaparyantaM pratyAviSTAnnapAnakhAdya lehyarucayaH, etad vyavahArapratyAkhyAnasvarUpam / nizcayanayataH prazastAprazasta samastavacanaracanA prapaMca parihAreNa zuddhajJAnabhAvanA sevAprasAdAdabhinava zubhAzubha dravya bhAvakarmaNAM saMvaraH pratyAkhyAnam / yaH savAntarmukhapariNatyA paramakalAdhAramatyapUrvamAtmAnaM dhyAyati tasya nityaM pratyAkhyAnaM bhavatIti / karake [AtmAnaM dhyAyati ] apanI AtmA kA dhyAna karatA hai. [ tasya ] usa sAdhu ke [ pratyAkhyAnaM ] pratyAkhyAna [ bhavet ] hotA hai / TIkA - nizcaya ke pratyAkhyAna ke svarUpa kA yaha kathana hai / yahAM para vyavahAranaya ke kathana se munigaNa pratidina bhojana karake punaH yogya kAlaparyanta annapAna, khAdya aura lehya kI viAle aise cAra prakAra ke AhAra kA tyAga kara dete haiM, yaha vyavahAra pratyAkhyAna kA svarUpa hai / nizcayanaya se prazastaaprazasta rUpa saMpUrNa vacana vyApAra ke vistAra ko chor3akarake zuddhajJAna bhAvanA kI sevA ke prasAda se navIna zubha-azubharUpa dravyakarma aura bhAvakarmo kA saMbara honA baha pratyAkhyAna ( nizcaya pratyAkhyAna ) hai / jo sadA antarmukha pariNati se paramakalA ke AdhArabhUta aise atizaya apUrva AtmA kA dhyAna karatA hai usa sAdhu ke nitya hI pratyAkhyAna hotA hai / aise hI samayasAra meM kahA hai / Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 ] niyamamAra - - - - tathA cokta samayasAre "sanve bhAve jamhA paccakkhAI paretti gANaM / tamhA paccakkhANaM gANaM NiyamA muraNyavyaM // " tathA samayasArakhyAkhyAyAM ca (prAryA) "pratyAcyAya bhaviSyatkarma samastaM nirastasaMmohaH / / Atmani catanyAtmani niSkarmaNi nityamAtmanA varte // " - .... - - - --- "gAthArtha'--jisa hetu se sabhI bhAvoM ko apane meM bhinna sabhI padArthoM ko 'ye para haiN| isa prakAra se jAnakara tyAga karanA hai, usI hetu se 'para hai' aisA jAnanA hI pratyAbhyAna hotA hai aisA niyama se jAnanA cAhiye / " isI prakAra samayasAra TIkA meM bhI kahA hai "zlokArtha-bhaviSya ke sapamna kamI kA pratyAkhyAna karake jisakA moharAga dvepa naSTa ho cakA hai aisA maiM nikama-sampUrNa karmoM se rahita caitanya svarUpa apanI AtmA meM apanI AtmA ke dvArA nitya hI banatA hUM-rahatA huuN|" bhAvArtha- AcArya zrI ne nizcayapratyAkhyAna kA varNana kiyA hai| TIkAkAra ne pahale vyavahArapratyAkhyAna kA svarUpa batalA diyA hai| sAdhu AhAra ke anantara tatkSaNa vahIM para siddhabhaktipUrvaka agale dina AhAra grahaNa karane taka caturAhAra kA tyAga kara dete haiM punaH guru ke pAsa Akara gocAra pratikramaNa karake siddhabhakti aura yogibhakti pUrvaka guru se pratyAkhyAna grahaNa karate haiM arthAt guru unheM agale dina AhAra grahaNa karane taka caturAhAra kA tyAga de dete haiN| yaha mUlAcAra ke anusAra pratyAkhyA hai| nizcayapratyAkhyAna usa avasthA meM hotA hai jaba sAdhu ke samasta zubha azubhama antarjalpa aura bahirjalpa samApta ho jAte haiM, antarmukha pariNati aisI ho jAtI hai ki 1. gAthA 34 Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcaya-pratyAkhyAna adhikAra [ 255 tathA hi (maMdAkrAMtA) samyagdRSTistyajati sakalaM karmanokarmajAtaM pratyAkhyAnaM bhavati niyataM tasya saMjJAnamUrtaH / saccAritrANyaghakulaharANyasya tAni syurucca staM vaMdehaM bhavaparibhavaklezanAzAya nityam / / 127 / / kevalaNANasahAvo, kevaladaMsaragasahAva suhmiyo| kevalasattisahAvo, so haM idi citae gANI // 66 // bAhara kA kucha bhI bhAna nahIM rahatA hai arthAt AmA kA upayoga apane svarUpa meM tanmaya ho jAtA hai aisI zuddhopayoga kI avasthA vizeemA vItarAga nirvikalpa mamAdhirUpa dhyAna meM hI yaha pratyAkhyAna ghaTita hotA / umIprakAra se-- [TIkAkAra zrI munirAja pranyA yAna svarUpa munirAja kI vaMdanA karate hue inAMka kahate haiM--] (127) zlokArtha--jo samyagdRSTi maMpUrNa karma aura nokarma ke samUha ko chor3a detA hai, usa samyagjJAna kI matisvarUpa sAdhu ke 'nazcita hI pratyAkhyAna hotA hai AMH usake hI pApasamuha ko naSTa karane vAle aise mamyakanAritra bhI atizayampa se hote haiM, aise una ratnatraya svampa munirAja ko maiM bhava ke paribhava niraskAra svarUpa klega kA nAza karane ke liye nitya hI vaMdana karatA hai / bhAvArtha-yahAM para samyagdRSTi zabda se bItAga cAritra ke sAtha avinAbhAvI vItarAga samyaktva se sahita nizcaya samyagdaSTi ko grahaNa kiyA gayA hai, kyoMki usI ke hI sAmAyika Adi se yathAkhyAta paryanta sabhI cAritra ho sakate haiM aise munirAja hI apane tathA hamAre bhava ke parAbhava se hone vAle duHgvoM ko nAza karane meM samartha hote haiM, isIlie yahAM unako namaskAra kiyA hai| gAthA 66 anvayArtha-[kevalajJAna svabhAvaH] kevalajJAna mbabhAva vAlA, [ kevaladarzana svabhAvaH ] kevaladarzana svabhAva vAlA, [ sukhamayaH ] mugyasvarUpa aura [ kevala zakti Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyamamAra kevalajJAnasvabhAvaH kevaladarzanasvabhAvaH sukhamayaH / kevalazaktisvabhAvaH sohamiti citayet jAnI / / 66 // vAbalazAna svabhAva, kevaladarza svabhAbI / kevala saukhya svabhAva, kevalazaktiH svabhAvI / / jo ina bArasvarUpa, so hI maiM hUM isadidha / citana karate nitya, so jJAnI muni nizcita / / 16 / / ananta catuSTayAtmakanijAtmadhyAnopadezopanyAsoyam / samastabAhyaprapaMcavAsanAvinirmuktasya niravazeSeNAntarmukhasya paramatattvajJAnino jIvasya zikSA proktA / kathaMkArama ? sAnidhanAmUrtAtIndriyasvabhAvazuddhasadbhUtavyavahAreNa, zuddhasparzarasagaMdhavarNAnAmAdhArabhUtazuddhapudgalaparamANuvatkevalajJAnakevaladarzanakevalasukhakevalazaktiyuktaparamAtmA yaH sohamiti bhAvanA kartavyA jJAnineti, nizcayena sahajajJAnasvarUpohama, sahajadarzanasvarUpoham, sahajacAritrasvarUpoham, sahajacicchaktisvarUpoham, iti bhAvanA kartavyA ceti - - - - - - svabhAvaH ] kevala vIrya myabhAba bAlA, [saH ahaM] vaha maiM hI hUM [iti jJAnI | imprkaar| se jJAnI sAdhuH [citayet ] citavana kare / TIkA-ananta catuSTaya svarUpa apanI AtmA ke dhyAna ke upadeza kA yaha kathana hai| samasta bAhya prapaMca kI vAsanA se rahita, saMpUrNatayA antarmukha hue paramatattva jJAnI jIva ko zikSA dI gaI hai| kisaprakAra se ? sAdi-ananta, amUrta, atIndriya svabhAva vAle zuddha sadbhuta vyavahAranaya kI apekSA meM zuddha sparza, rasa, gaMdha aura varNa hai| AdhArabhUta zuddha pudgala paramANu ke sadRza 'kevalajJAna, kevaladarzana, kevalasukha aura kevala vIrya se yukta jo paramAtmA hai, vaha maiM hI hUM' jJAnI ko isa prakAra se bhAvanA karanI cAhiye, yahAM yaha artha hai aura nizcayanaya se maiM sahajajJAna svarUpa hUM, maiM sahaja darzana svarUpa hUM, maiM sahaja cAritrasvarUpa hUM, tathA maiM catanya zaktisvarUpa hUM, aisI bhAvanA karanA cAhie, aisA smjhnaa| * anAya ( purAne saMmbaraNa meM Adya ke sthAna para 'ganAdya' zabda hai) Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcaya pratyAkhyAna adhikAra tathA coktamekatvasadhyatau tathA hi ( anuSTubh ) "kevalajJAnasaukhyasvabhAvaM tatparaM mahaH / tatra jJAtena kiM jJAtaM dRSTe dRSTaM zrute zrutam ( mAlinI ) jayati sa paramAtmA kevalajJAnamUrtiH sakala vimalaSTaSTi: zAzvatAnaMdarUpaH / sahajaparamacicchaktyAtmakaH zAzvatoyaM nikhilamunijanAnAM cittakejahaMsaH // 128 // [ 257 isI prakAra ekatva saptati meM bhI kahA hai- "zlokArtha- 'vaha paramateja kevalajJAna, kevaladarzana aura kevalamosya svabhAvI hai / usake jAna lene para kyA nahIM jAnA gayA ? usake dekha lene para kyA nahIM dekhA gayA ? aura usake suna lene para kyA nahIM sunA gayA hai ?" usIprakAra se - [ TIkAkAra zrI munirAja usI paramatattva kI bhAvanA karate hue zloka kahate haiM - ] - ( 128 ) zlokArtha sakala munijanoM ke mana saroja kA haMsa svarUpa aisA jo yaha zAzvata, kevalajJAna kI mUrtirUpa, sakala trimala darzanarUpa, zAzvata Ananda- saukhyarUpa aura sahaja paramacaitanya vIryarUpa paramAtmA hai vaha jayazIla hotA hai / bhAvArtha - svAbhAvika anantacatuSTaya se yukta paramAtmA nizcayanaya se athavA zaktirUpa se muniyoM ke hRdayakamala meM virAjamAna haiM vo hI kAraNa paramAtmA hai kyoMki zuddhopayogI sAdhu hI aisI zuddha AtmA kA dhyAna karate hue usameM tanmaya ho jAte haiM, aise kAraNa paramAtmA ko yahAM para TIkAkAra ne jayavanta kahA hai / 1. padmanaMdipaMcavi0 ke ekasvasaptati a. meM zlo. 20 / Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 ] niyamamAra riNayabhAvaM gavi muccai', parabhAvaM va geNhae keI / jANadi passavi savvaM, so haM idi citae NANI // 6 // nijabhAvaM nApi bhucati parabhAvaM naiva gRhNAti kamapi / jAnAti pazyati sarva sohamiti citayeD jJAnI // 17 // jJAnAdi nija bhAva, jo muni kabhI na tjte| kima hI bho parabhAva, ko jo grahaNa na karate 11 nijapara jhaMya mvarUpa, sabako dekha jAne / sA ho maiM hUM nitya, jJAnI isavidha mAne ||6|| pratra paramabhAvanAbhimukhasya zAnina, zikSaNa guNa / prastu kAraNaparamAtmA sakaladuritavIravairisenAvijayavaMjayantIluTAkaM trikAlanirAbaraNaniraMjananijaparamabhAvaM kvacidapi nApi muMcati, paMcavighasaMsArapravRddhikAraNaM vibhAvapudgaladravyasaMyogasaMjAtaM rAgAdiparabhAva nava gRhNAti, nizcayena nijanirAvaraNaparamabodhena niraMjanasahajajJAnasahaja* - -. - - - -- - - - - gAthA 17 anvayArtha--[nijabhAvaM] jo nijabhAva ko [na api mucati ] nahIM chor3atA hai aura [kam api parabhAvaM] kisI bhI parabhAva ko [ na eva gRhNAti ] grahaNa nahIM karatA hai, (mAtra) [sarva] saba ko [jAnAti pazyati ] jAnatA dekhatA hai, [saH ahaM] baha maiM hUM [iti] isaprakAra se [jJAnI citayet ] jJAnI citavana kare / TIkA-yahAM para parabhAvanA ke abhimumba hue aise jJAnI ko zikSaNa diyA hai / jo kAraNaparamAtmA, sampUrNa pAparUpI bIra bairI kI senA kI vijayapatAkA ke lUTane vAle tInoM kAloM meM nirAvaraNa niraJjana nija paramabhAva ko kahIM para bhIkisI avasthA meM bhI nahIM chor3atA hai, aura dravya, kSetra, kAla, bhava aura bhAvarUpa aise pAMca prakAra ke saMsAra kI prakRSTa vRddhi ke lie kAraNabhUta, vibhAva pudgala dravya ke maMyoga se utpanna hue aise rAgAdi parabhAvoM ko grahaNa nahIM karatA hai, aura nizcayanaya se apane nirAvaraNa paramajJAna ke dvArA, niraMjana rUpa, sahajajJAna, sahajadarzana, sahajazIla 1. mucai (ka) pAThAntara Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcaya pratyAkhyA parikAra [ve dRSTisahaja zIlAdisvabhAvadharmANAmAdhArAdheyavikalpanirmuktamapi sadAmukta' sahajamuktibhAminIsaMbhoga saMbhayaparatAnilayaM kAraNaparamAtmAnaM jAnAti, tathAviSasahajAvalokena pazyati ca sa ca kAraNasamayasArohamiti bhAvanA sadA kartavyA samyagjJAnibhiriti / tathA cokta zrI pUjyapAdasvAmibhiH ( anuSTum ) "grAhyaM na gRhNAti gRhItaM nApi mucati / jAnAti sarvathA sarva tatsvasaMvedyamasmyaham / / " tathA hi ( vasaMtatilakA ) AtmAnamAtmani nijAtmaguNADhayamAtmA jAnAti pazyati ca paMcama bhAvamekam / tatyAja naiva sahajaM parabhAvamanyaM gRhNAti naiva khalu paudgalikaM vikAram // 126 // Adi svabhAva dharmo ke AdhAra-Aya sambandhI vikalpoM se nirmuka hote hue bhI sadA yukta, sahaja muktirUpI sundarI ke saMyoga se utpanna hue saukhya ke sthAnabhUta aise aise kAraNaparamAtmA ko jAnatA hai aura usIprakAra ke sahajadarzana ke dvArA dekhatA hai, vaha kAraNasamayasAra maiM hUM, samyagjJAniyoM ko sadA aisI bhAvanA karanI cAhie / prakAra se zrI pUjyapAdasvAmI ne bhI kahA hai " zlokArtha - jo agrAhya nahIM grahaNa karane yogya ko to grahaNa nahIM karatA hai aura grahaNa kiye hue apane svAbhAvika svabhAva ko nahIM chor3atA hai tathA sabako sabhI prakAra se jAnatA hai vaha svasaMvedana jJAna ke dvArA jAnane yogya maiM hU~ / " usIprakAra se - [ TIkAkAra bhI vibhAvabhAva ko chor3akara svabhAva meM sthira hone ke lie preraNA dete hue cAra zloka kahate haiM ] ( 126) zlokArtha- - AtmA apane AtmaguNoM se samRddha paMcamabhAvarUpa- parama pAriNAmika bhAva svarUpa aisI eka AtmA ko apanI AtmA meM jAnatA hai aura dekhatA hai, usa sahaja, paMcamabhAva svarUpa AtmA ko AtmA ne chor3A hI nahIM hai, tathA nizcita rUpa se jo paudgalika vikArarUpa anya parabhAva haiM unako grahaNa hI nahIM karatA hai, Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 ] niyamagAra ( zArdUlavikrIDita) matsvAntaM mayi lagnametadanizaM cinmAtracitAmaNAvanyadravyakRtAgrahodbhavamimaM muphtvAdhunA vigraham / taccitraM na vizuddhapUrNasahajajJAnAtmane zarmaNe devAnAmamRtAzanodbhavaci jJAtvA kimanyAzane // 130 / / (zArdUlavikrIDita) nirdvantu nirupadravaM nirupama nityaM nijAtmodbhavaM tAnyadravyavibhAvanodbhavamidaM zarmAmataM nirmalam / pItvA yaH sukRtAtmakaH sukRtamapyetadvihAyAdhunA prApnoti sphuTamadvitIyamatulaM cinmAciMtAmaNim / / 131 // - -. .. .... - - - - - arthAna zuddha nizcayanaya se AtmA kAlika zuddha hai punaH svabhAva ko chor3ane aura parabhAva ko grahaNa karane kI kucha bAna hI nahIM uThatI hai| nizcayanaya ke avalambana se aise nija ke svabhAva ko samajhakara usI ko prApta karane kA puruSArtha karanA caahie| (130) zlokArtha--yaha merA mana anya dravya ke Agraha karane se yA anya dravya ko A-samaMtAt saba tarapha se grahaNa karane se utpanna hue isa zarIra ko yA vigraha / gaga-dveSAdi kalaha ko chor3akara imasamaya vizuddhapUrNa, sahaja jJAnasvarUpa sukha ke liye .. cinmAtra cintAmaNi svarUpa aise mujha meM hamezA lIna ho gayA hai, isameM kucha bhI Azcarya : nahIM hai, kyoMki amRta bhojana meM utpanna svAda ko jAnakarake devoM ko anya bhojana se kyA prayojana hai ? arthAt nahIM hai / ___ bhAvArtha-eka bAra amRta kA AsvAda A jAne para kauna aisA hai ki jo anya khArA jala pInA cAhegA? usIprakAra se eka bAra jinako apane hI ghaTa meM virAjamAna bhagavAn AtmA ke anubhava kA Ananda A cukA hai vaha sAdhu cyA para , saMkalpa vikalpoM meM yA aise nikRSTa zarIra meM Ananda mAnegA? nahIM mAnegA, vaha to apane svarUpa meM hI tanmaya hokara karmoM kA nAza karake rahegA / (131) zlokArtha-dvandva rahita, upadrava rahita, upamA rahita, nitya apanI AtmA me utpanna hone vAle, aura anya dravya ko vibhAvanA-vikalpa se utpanna na hone Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nipapAta kima ( AryA ) ko nAma yakti vidvAn mama ca paradravyametadeva syAt / nijamahimAnaM jAnan gurucararaNasamaccanAsamudbhUtam // 132 // [ 261 vAle nirmala sukharUpI amRta ko pIkarake jo sukutAtmA guNyAtmA isasamaya isa mukuna puSya ko bhI chor3akara pragaTarUpa se advitIya aura atula aise cinmAtra ciMtAmaNi ko prApta kara letA hai / bhAvArtha -- loka meM cinAmaNi ratna citita vastu ko dene vAlA hotA hai vaise hI yaha cinmAtra cintAmaNi ratnasvarUpa AtmA apane isa deha rUpI devAlaya meM virAja'mAna hai, jo usako prApta karate haiM unako sampUrNa alaukika acintya aise anantaguNa rUpa phala mila jAte haiM, punaH citita kI to bAta hI kyA hai ? ve puNyAtmA puNya kI rAzisvarUpa haiM phira bhI puNya ko chor3akara aige phala ko prApta karata hai arthAt puNya pApI sabhI karmoM ke nirodha se ho pUrNatayA kamoM kI nirjaga hokara mokSa hotA hai, yaha puNya kA chUTanA vItarAga nirvikalpa samAdhirUpa nizcayadhyAna meM hI hotA hai usake pUrva nahIM / ( 132 ) zlokArtha - guru ke caraNoM kI samyakprakAra arcanA se utpanna huI aisI nijamahimA ko jAnate hue kauna vidvAna aisA kahatA hai ki yaha paradravya merA hI hai ? arthAt koI bhI vidvAn aisA nahIM kahanA hai, ajJAnI hI kahate haiM / bhAvArtha - vAstava meM gurudeva ke caraNakamaloM kI upAsanA se hI apane AtmanahIM lete haiM ve zAstra ke jAte haiM / guruparamparAgata prayatnoM kA abhyAsa sIkhane svarUpa kA sahI bodha hotA hai, jo gurucaraNoM kA Azraya sacce marma ko na samajhakara ekAnta me nizcayAbhAsI vana artha ko samajhane ke liye aura Atmatattva ko prApta karane ke ke liye guruoM kA Azraya lenA cAhiye | aura to kyA ? tIrthakara bhI pUrvabhavoM meM guru ke pAdamUla meM dIkSA lekara gyAraha aMgoM Adi kA adhyayana kara tathA gurumoM ke pAdamUla meM hI tIrthaMkara prakRti kA baMdha karate haiN| guruoM ke pAdamUla ke atirikta tIrthaMkara prakRti kA baMdha aura kSAyika samyakva ho nahIM sakate haiM aisA niyama hai / guruoM ke Azrama kI acintya mahimA hai / Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ I 262 ] 1 niyamamAya payaDiTTidizraNubhAga padesabaMdhehiM vajjido appA | sohaM idi citijjo, tattheva ya kurAdi thirabhAvaM // 68 // AtmA / prakRtisthityanubhAga pradezabaMdha vivajita sohamiti citayan taca ca karoti sthirabhAvam // 68 // una baMdhoM se zUnya, sohI maiM hUM nitya usameM hI thira bhAva, prakRti sthiti anubhAga, aura pradeza kahAye / zrAtmA zuddha kahA ye 11 aisA cintana karate ne sAdhU nina dharate ||8|| atra bandhanirmuktamAtmAnaM bhAvayediti bhavyasya zikSaNamuktam / zubhAzubhamanovAkkAyakarmabhiH prakRtipradezabaMdhau syAtAm catubhiH kaSAyaiH sthityanubhAgabandhau staH, ebhizcatubhirbandhanirmuktaH sadAnirupAdhisvarUpo hyAtmA sohamiti samyagjJAninA nirantaraM bhAvanA kartavyeti / gAthA 68 granvayArtha - [ prakRtisthityanubhAgapravezabaMdha : vivarjitaH ] prakRtibaMdha, sthitibaMdha, anubhAgabaMdha aura pradezabaMdha ina baMdhoM se rahita. [ AtmA ] jo AtmA hai, [ saH mahaM] vaha maiM hU~. [ iti citayan ] aisA citavana karate hue jJAnI [ tatra eva ca ] usI AtmA meM [ sthirabhAvaM ] sthira bhAva ko [ karoti ] karatA hai / TIkA-saMgha se nirmukta AtmA kI bhAvanA karanA cAhiye, isaprakAra bhavya ko yahAM zikSA dI hai 1 zubha tathA azubha mana, vacana aura kAya sambandhI kriyAoM se prakRtibaMdha aura pradedAntra hote haiM tathA cAra kaSAyoM se sthitibaMdha aura anubhAgabandha hote haiM, isaprakAra ke baMdhoM se rahita sadA upAdhirahita svarUpavAlA hI jo AtmA hai vaha maiM hUM isaprakAra se samyagjJAnI ko nirantara bhAvanA karanI cAhie / [ aba TIkAkAra ciccamatkAra mAtra meM buddhi lagAne kA upadeza dete hue kahate hai ] Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcaya - pratyAkhyAna adhikAra ( maMdAkrAMtA ) prekSAvadbhiH sahajaparamAnandacidrUpamekaM saMgrAhya tainirupamamidaM muktisAmrAjyamUlam / tasmAduccaistvamapi ca sakhe madvacaH sAramasmin zrutvA zIghra N kuru tava matiM cicamatkAramAtre / / 133 / / mamatta parivajjAmi, simmamattimuTThado / zrAlaMbaNaM ca me zrAdA, zravasesaM ca vosare // 66 // mamatvaM parivarjayAmi nirmamatvamupasthitaH / AlambanaM ca me AtmA avazeSaM ca visRjAmi // 6 // maiM mamatva kA tyAga karatA hai saba para susthita hotA hai, nirmamatva meM ruci merA grAtmA eka, metha zrAntamvana tajatA hUM saba zeSa jo dukha ke sAvana haiM ||6|| L [ 263 ( 133 ) zlokArtha - buddhimAnajanoM ko mukti sAmrAjya ke mUlakAraNa, nirupama, sahjaparamAnandamaya caitanyasvarUpa yaha eka AtmA hI samyakprakAra grahaNa karane yogya hai, isaliye he mitra ! tuma bhI sArabhUta aise mere vacanoM ko munakarake atizaya me ciccamatkAra mAtra isa AtmA meM zIghra hI apanI buddhi lagAyo / bhAvArtha - yaha AtmA ciccamatkAra mAtra hai isake dhyAna karane se alaukika tInoM lokoM ko aura tInoM kAloM ko eka sAtha jAnane vAlA parama camatkArika divyajyotirUpa kevalajJAna pragaTa ho jAtA hai / gAya 66 anvayArtha - [ mamatva parivarjayAmi ] meM mamatva ko chor3atA hUM, aura [ nirmamatvaM upasthitaH ] nirmamatva meM sthita hotA hUM, [ AtmA ca me AlambanaM ] AtmA hI merA lambana hai, [ avazeSaM ca 'vyutsRjAmi ] avazeSa sabhI ko maiM chor3atA hUM / 1. mudrita pratiyoM meM visRjAmi hai| Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janma 264 ] niyamasAra - atra saphala vibhAvasaMnyAsavidhiH proktaH / kamanIyakAminIkAMcanaprabhRtisamastaparadravyapuraNaparyAyeSu mamakAraM saMtyajAmi / paramopekSAlakSaNalakSite nirmamakArAtmani prAtmani sthitvA hyAtmAnamavalambya ca saMsRtipuraMdhrikAsaMbhogasaMbhavasukhaduHkhAdyanekavibhAvapariNati pariharAmi / tathA cokta zrImadamRtacandrasUribhiH-- (zikhariNI) "niSiddhe sarvasmina sukRtarite karmaNi kila pravRtte naSkarthe na khalu munayaH saMtyazaraNAH / tadA jJAne jJAna praticaritameSAM hi zaraNaM svayaM vidaMtyete paramamamRtaM tatra niratAH // " - - - - - TIkA-yahAM para sampUrNa vibhAva ke tyAga kI vidhi kA kathana hai / sundara kAminI, kAMcana mRvarNa Adi sampUrNa paradravya aura unakI gaNaparyAyoM meM maiM mamakAra ! bhAva ko chor3atA hUM / paramopekSA lakSaNa se lakSita nirmamakAra svarUpa AtmA meM sthira | hokara aura nizcitarUpa se AtmA kA hI avalambana lekara saMsArarUpI strI ke saMbhoga se utpanna hue mukha duHkhAdi rUpa aneka vibhAva pariNati kA maiM tyAga karatA hai / usI prakAra se amRtacandrasUri ne bhI kahA hai "ilokArya--'nizcitarUpa se puNya aura pAparUpa sampUrNa karmoM ke niSiddha ho / jAne para-chUTa jAne para tathA niSkarmarUpa bAhya kriyAoM se zUnya avasthA ke ho jAne para vAstava meM munirAja azaraNarUpa nahIM haiN| usa kAla meM jJAna meM AcaraNa-pariNamana / / karatA huA jJAna hI una muniyoM ke liye zaraNa hai, ve usa jJAna meM lIna hote hue svayaM / parama amRta kA anubhava karate haiN|" bhAvArtha-vItarAgI muni jaba zuddhopayoga rUpa dhyAna meM lIna ho jAte haiM taba | unake puNya aura pApa kI kriyAoM kA sampUrNa vyApAra ruka jAtA hai, usa nirviklp| 1. samayasAra ka. 104 / LIr .. . . . .. .. . . ... . Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcaya-pratyAkhyAna adhikAra [ 265 tathA hi (mAlinI) atha niyatamanovAkkAyanendriko bhavavanadhisamutthaM mohayAvaHsamUham / kanakayuvativAMcchAmapyahaM sarvazaktyA prabalataravizuddhadhyAnamayyA tyajAmi / / 134 / / ... - .... -... - - avasthA meM ve yogI ekAkI hote hue bhI azaraNarUpa nahIM haiM kina jJAnasvarUpa meM pariNata AtmA hI unake lie zaraNabhUta hai / usa vItarAga nirvikalpa vyAna ke pUrva niSkarmaNa nizcala avasthA nahIM hotI hai aura na hI puNyakA Avazyaka kriyAeM hI chUTatI haiN| umIprakAra se [TIkAkAra munirAja mana indriya Adi para niyantraNa karane kA agadeza dete hue kahate haiM--] (134) zlokArtha-mana, vacana, kAya sambandhI aura mampUrNa pAMcoM indriya sambandhI icchAoM kA jisane niyantraNa kara diyA hai esA maiM aba bhava samudra meM utpanna hae aise moha rUpa matsya' ke samUha ko tathA kanana aura kAminI kI vAJchA ko bhI prabalatara vizuddha dhyAnamayI sarvazakti se chor3atA huuN| bhAvArtha-sampUrNa icchAoM ke nirodha se hI moha ke nimitta se hone vAlI para vastu kI cAha rUpa vibhAva bhAvanAeM chor3I jA rAkanI haiM anyathA eka para eka icchAeM to hotI hI jAtI haiN| yahAM para TIkAkAra ne aisA saMketa kiyA hai ki ina vAMchAoM ke tyAga karane meM sarvazakti lagA denI cAhie, kyoMki tapa aura tyAga dAna zakti ke anusAra kahe gaye haiM kiMtu vibhAva bhAvoM ko chor3ane meM sArI zakti lagA denI cAhie arthAn atyadhika puruSArtha karake vAMchAoM kA damana karanA cAhie / 1. yAdo vaizArigo bhava iti-yAdas-matsya / Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 ] .. niyamasAra AdA khu majjha gANe, AdA me daMsaNe carite ya / zrAdA paccakkhANe, AdA me saMvare joge // 100 // zrAtmA khalu mama jJAne AtmA me darzane caritre ca / AtmA pratyAkhyAne AtmA me saMvare yoge // 100 // nizcita mere jJAna meM merA hI AtmA / mere darzana aura cArita, meM bhI AtmA || tyAga supratyAkhyAna meM hai merA AtmA 1 meresavara yoga meM bhI merA AtmA // 100 // atra sarvatrAtmopAdeya ityuktaH / anAdyanidhanAmUrtAtIndriyasvabhAvazuddhasahajasaukhyAtmA hyAtmA / sa khalu sahajazuddhajJAnacetanApariNatasya mama samyagjJAne ca saca prAMcitaparamapaMcamagatiprApti hetu bhUtapaMcama bhAvabhAvanApariNatasya mama sahajasamyagdarzana viSaye ca, sAkSAnirvANaprAptyupAyasvasvarUpAvicala sthitirUpasahajaparama cAritrapariNatema sahajacAritre'pi sa paramAtmA sadA saMnihitazca sa cAtmA sadAsanasthaH zubhAzubhapuNyapApamukha gAthA 100 anvayArtha -- [ khalu mama jJAne AtmA ] nizcita rUpa se mere jJAna ne AtmA hai, [ meM darzane caritre va AtmA | mere darzana aura cAritra meM AtmA hai, [ pratyAkhyAne AtmA ] pratyAkhyAna meM AtmA hai aura [ me saMdhare yoge AtmA ] mere saMvara tathA yoga meM AtmA hai / TIkA - sarvatra AtmA hI upAdeya hai aisA yahAM para kathana hai / anAdi ana amUrtika atIndriya svabhAva vAlI zuddha sahaja saukhyasvarUpa hI AtmA hai / vAstava vaha AtmA sahaja zuddha jJAna cetanA se | pariNata hue aise mere samyagjJAna meM hai aura pUja jo parama paMcama gati siddhagati usakI prApti ke lie kAraNabhUta paMcama bhAva rUpa bhAvanA pariNata hue aise mere sahaja samyagdarzana ke viSaya meM vahI AtmA hai / sAkSAt nirvANa prApti ke liye upAyabhUta apane svarUpa meM avicala sthitirUpa sahaja parama cAritra ! pariNati se pariNata hue aise mere sahaja cAritra meM bhI vaha paramAtmA sadaiva sannihita arthAt vidyamAna hai / Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcaya-pratyAkhyAna adhikAra [ 267 - duHkhAnAM SaNNAM sakalasaMnyAsAtmakanizcayapratyAkhyAne ca mama bhedavijJAninaH prdrvy| parAGa mukhasya paMcendriyaprasarabajitagAtramAtraparigrahasya, mama sahajavairAgyaprAsAdazikharaE zikhAmaNeH svarUpaguptasya pApATavIpAvakasya zubhAzubhasaMvarayozca, azubhopayogaparAGa - - mukhasya zubhopayoge'pyudAsInaparasya sAkSAcchuddhopayogAbhimukhasya mama paramAgamamakaraMdaniSyandimukhapamaprabhasya zuddhopayogepi ca sa paramAtmA sanAtanasvabhAvatvAttiSThati / - - - - - - - . .... bheda vijJAnI, paradrabya meM parADa mukha aura paJcendriyoM ke vyApAra se rahita zarIra mAtra parigrahadhArI aise meraM nimrantha mani ke zubha-azubha, puNya-pApa aura sukha-duHkha / ina chahoM ke sampUrNatayA tyAga rUpa aise nizcaya pratyAkhyAna meM vaha AtmA sadA Asanna sthita hai-pAsa meM vidyamAna hai| sahaja vairAgyamI mahala ke zikhara nA zilAmaNi svarUpa apane svarUpa meM gupta lIna hAra, pAparUpI vana ko jalAne ke liye paavk-agni| sadRza aise mere zubha aura azubha karma ke sabara meM vaha paramAtmA hI hai| azubhayoga se parAGa mava hA, zubhopayoga meM bho udAsIna rUpa aura sAkSAt zuddhopayoga ke abhimagba hote hAra nathA paramAgamarUpI makaranda-puparasa jhara rahA hai jisake mukha se aime mujha padmaprabha manirAja ke zuddhopayoga meM bhI vahI paramAtmA manAtana svabhAva vAlA hone se virAjamAna hai| vizeSArtha-yahAM para TIkAkAra ne apane udgAra vyakta karate hue apanI / nirgrantha rUpa mahAmuni avasthA kA be mAluma bahuta hI sundara paricaya de diyA hai| unhoMne yaha spaSTa kaha diyA hai ki maiM bheda vijJAnI hUM, paMcendriyoM ke viSaya vyApAra se rahita hai, gAtra mAtra parigraha dhArI-nagna digambara mUni hUM, tathA vairAgyarUpI mahala ke zikhara kA zikhAmaNi hN| Age yahAM taka kaha diyA hai ki azubhopayoga se sarvathA rahita haiM, zubhopayoga meM bhI udAsIna haM tathA zuddhopayoga ke sanmukha haiM kyoMki do-tIna ghanTe lagAtAra baiThakara graMtha likhane vAle una munirAja ko bIca-bIca meM hI chaThe se sAtavAM guNasthAna hotA thA, parivartana calatA hI rahatA thA, kAraNa chaThe aura sAtaveM guNasthAna kA kAla antarmuhUrta se adhika nahIM hai / do-tIna ghanTe taka ve chaThe meM raha nahIM sakate the tathA cauthe pAMcaveM guNasthAna meM unake jAne kA savAla hI nahIM hai aise adhyaatm| yogI graMtha racanA ke samaya koI eka apUrva hI AtmA kA Ananda le rahe hoNge| Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyamamAra 268 ] tathA coktamekatvasaptatau (anuSTubh ) "tadekaM paramaM jJAnaM tadekaM zuci varzanam / cAritraM na jalekaM syAna tadekaM nirmalaM tapaH // namasyaM ca tadevakaM tadevakaM ca maMgalam / uttamaM ca tadevakaM tadeva zaraNaM satAm / / (anuSTubha ) AcArazca tadevakaM tdaivaavshykkriyaa| svAdhyAyastu tadevaikamapramattasya yoginaH / / " -- -.- - - - - .. .. - --- punaH ve svayaM kaha rahe haiM ki paramAgamarUpI makaranda kA jharanA mere mukha se jhara rahA hai, oho ! sacamuca meM unake mukharUpI kamala se parama sugandhi se yukta yaha niyamasAra ko TIkA rUpa amRtamayI rasa kA jharanA jharA hai jo ki pratyeka bhavya jIvoM kI AtmA ko surabhita aura ajarAmara karane vAlA hai, paramatRptidAyI hai / dhanya haiM ye / TIkAkAra munirAja jinhoMne zrI kundakunda deva kI gAthA rUpI mUrya kI kiraNoM ke sadaza isa TIkA rUpI kiraNoM ke Aloka se bhavya jIvoM ke hRdayabhuvana ko Alokita kara diyA hai| usI prakAra se ekatva saptati meM bhI kahA hai "zlokArtha--'vahI eka-catanya jyoti hI paramajJAna hai, bahI eka pavitra nimanna darzana hai, vahI eka cAritra hai aura vahI eka nirmala tapa hai| ___ zlokArtha-satpuruSa-sAdhu puruSoM ke liye vahI eka namaskAra karane yogya hai| vahI eka maMgalarUpa hai, vahI eka uttama hai aura vahI eka zaraNabhUta hai / zlokArtha-apramatta yogI ke liye vahI eka AcAra hai, vahI Avazyaka kriyA hai aura vahI eka svAdhyAya hai / 1. padamanaMdipaMcavizatikA ke ekatvasaptani a. meM zloka 36, 40, 41 / LA Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcaya-pratyAkhyAna adhikAra [ 266 tathA hi-- (mAlinI) mama sahajasudRSTau zuddhabodhe caritre sukRtaduritakarmadvandasaMnyAsakAle / bhavati sa paramAtmA saMvare zuddhayoge na ca na ca bhuvi kopyanyosti muktya padArthaH / / 135 / / (pRthvI) kvajilagati nirmala badhAna bilAnimataM kvacitpunaranirmalaM gahanamevamajJasya yat / tadeva nijabodhadIpanihatAghabhUchAyaka satA hRdayapadmasAni ca saMsthitaM nizcalam / / 136 // usIprakAra me-[TIkAkAra munirAja usI zuddhAtma tattva kI vizepanA ko dikhalAte hA do zloka kahate haiM (135) zlokArtha--mere sahaja zuddhadarzana meM, zuddhajJAna meM, cAritra meM. puNya[pAparUpI karmadvaya ke tyAga rUpa-pratyAkhyAna ke samaya meM, saMvara meM aura zuddhayAMga zaddhadhyAna spa zUddhopayoga meM vaha paramAnmA hI hai, kyoMki mukti kI prApti ke liye isa maMmAra meM anya koI bhI padArtha nahIM hai-nahIM hai| bhAvArtha-dItarAga nivikalpa gamAdhirUpa dhyAna meM lIna hone para yaha AtmA hI kAraNa paramAtmA rUpa se sthita hai, vahI paramAtmA darzana, jJAna, cAritra, pratyAkhyAna, saMbara aura dhyAna rUpa hai / kyoMki vahI usa samaya nizcaya ratnatraya kI ekAgraya pariNati meM pariNata ho rahA hai / usa nizcayarUpa ekAgra avasthA meM hI ye nizcaya varmanAdi ghaTita hote haiM, anyatra nahIM, isIlie isa AtmA ko chor3akara anya kisI bhI anuSThAna meM mokSa kI prApti asaMbhava hai / (136) zlokArtha-jo kvacit-kahIM para-kisI avasthA meM nirmala zobhita ho rahA hai-digvAI de rahA hai, kahIM para nirmalAnirmala-ubhaya se mizrita rUpa digvAI rahA hai, kahIM para anirmala-malina hI dikhAI de rahA hai, aisA jo yaha AtmA hai vaha Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 ] niyamamAra ego ya maradi jIvo, ego ya jIvadi sayaM / egassa jAvi maraNaM, ego sijmadi pIrayo // 10 // ekazca mriyate jIvaH ekazca jIvati svayam / ekasya jAyate maraNaM ekaH sidhyati nIrajAH // 101 / / isa jaga meM yaha jIba, ekAkI maratA hai / svayaM prakelA pApa, punaH janama dharatA hai / / svayaM akele ko ho, hotA janama maraNa nita / svayaM kamaraja Tona, hotA siddhabadhU priya / / 101.11 * - - - - - - - - . ajJAnI logoM ke liye samajhane meM gahana hI hai-atyanta kaThina hai / apane jJAna rUpI dIpaka me jisane pAparUpI aMdhakAra ko naSTa kara diyA hai, aisA vahI AtmA sajjana puruSamAdhuoM ke hRdaya kamaramapI mahana meM nizcalampa me virAjamAna hai / bhAvArtha- yaha AtmA middhAvasthA meM pUrNatayA nirmala ho cakA hai, arhanta / avasthA meM cAra aghAtiyA karmoM ke zeSa rahane se kathacit asiddhatva avasthA kI apekSA se anirmala bhI hone se nirmalAnimala hai athavA vItarAgI muni ke zuddhopayoga rUpa dhyAna meM-upayoga meM nirmala hone se bhI nirmalAnirmala hai athavA caturtha guNasthAna se lekara ch| guNasthAna taka sarAga abagthA hote hue puNya jIva kahalAne se aura aMza-aMzarUpa / anantAnubandhI, apratyAmyAna Adi kapAyoM kA abhAba hone se nirmala bhI hai ataH unakI AtmA bhI nirmalAnimala hai / aura pahale guNasthAna se lekara tRtIya guNasthAna taka pApa jIva hone se anirmala hI hai / athavA zuddha nizcayanaya kI apekSA se maMsArI jIva bhI zuddha hI hai ata: ina naya kI apekSA meM sabhI jIva rAzi nirmala haiM, vyavahAranaya kI apekSA samyagdRSTi Atma se lekara saMyana Adi AtmA nirmalAnirmala hai aura zeSa saMsArI jIva anirmala haiN| gAthA 101 ___ anvayArtha- [jIvaH ekaH ca mriyate] jIva akelA hI maratA hai, [svayaM ca eka jIvati] aura svayaM akelA hI janmatA hai, [ekasya maraNaM jAyate] akele ke hI m| hotA hai [ekaH nIrajAH sidhyati ] akelA hI raja-karma dhUli rahita siddha hotA hai| Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcaya pratyAkhyAna adhikAra [ 271 iha hi saMsArAvasthAyAM muktau ca niHsahAyo jIva ityuktaH / nityamaraNe tadbhavaharaNe ca sahAyamantareNa vyavahAratazcaka evaM mite lAdiruni tithijAtIya vibhAvaramyaMjananaranArakA diparyAyotpattau cAsannagatAnupacaritAsadbhUtavyavahAranayAdezena svayamevojIvatyeva / sarvairbaMdhubhiH parirakSyamANasyApi mahAbalaparAkramasyaikasya jIvasyAprAthitamapi svAyameva jAyate maraNam, eka eva paramaguruprasAdAsAditasvAtmAzrayanizcaya zukladhyAnabalena svAtmAnaM dhyAtvA nIrajAH san sadyo nirvAti / tathA coktam ( anuSTubh ) "svayaM karma karotyAtmA svayaM tatphalamaznute / svayaM bhramati saMsAre svayaM tasmAdrimucyate / / " ukta ca zrI somadeva paMDita deva: TIkA - saMsAra avasthA meM aura mukti meM yaha jIva asahAya hai aisA vahAM para kahA hai| jo pratisamaya Ayu ke niSeka udaya meM Akara sar3a rahe haiM use nitya maraNa kahate haiM tathA usa bhava kI Ayu ke samApta hone ko tadbhava maraNa kahate haiM / isa nitya maraNa aura tadbhava maraNa meM yaha jIva vyavahAranaya se sahAna ke binA akelA hI maratA hai, sAdisAnta mUrtika vijAtIya vibhAva vyaMjana paryAya rUpa nara nArakAdi paryAyoM kI utpatti ke samaya nikaTavartI anupacArita asaddbhuta vhAraya ke kathana se svayaM hI yaha jIva janma letA hai| sabhI baMdhuvargoM ke dvArA rakSita kiyA jAne para bhI mahAvala aura parAkrama vAle isa jIva ke nahIM cAhate hue bhI svayaM hI maraNa ho jAtA hai, aura eka hI yaha jIva paramaguru ke prasAda se prApta hue aise AtmA ke Azrita nizcaya zukladhyAna ke bala se apanI AtmA kA dhyAna karake raja-jJAnAvaraNa darzanAvaraNa rUpa karma raja se rahita hotA huA zIghra hI nirvANa ko prApta kara detA hai| kahA bhI hai zlokArtha - AtmA svayaM hI karma ko karatA hai, svayaM hI usake phala ko (bhogatA hai, svayaM hI saMsAra meM bhramaNa karatA hai aura svayaM hI usa saMsAra se mukta bhI ho jAtA hai| aise hI AcArya zrI somadeva paMDinadeva ne bhI kahA hai- Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 272 ] tathA hi . niyamasAra ( vasantatilakA ) " ekastvamAvizasi janmani saMkSaye ca bhoktu svayaM svakRtakarmaphalAnubandham / anyo na jAtu sukhaduHkhavicau sahAyaH svAjIvanAya militaM viTapeTakaM te // " ( maMdAkrAMtA ) eko yAti prabaladuraghAjjanma mRtyuM ca jIvaH karmadvandvodbhavaphalabhayaM cArusaukhyaM ca duHkham / bhUyo bhuMkta svasukhavimukhaH san savA tIvramohAdekaM tattvaM kimapi gurutaH prApya tiSThatyamuSmin // 137 // zlokArtha - he jIva ! tU akelA - asahAya hI apane dvArA kiye hue puNya-pA rUpa karmoM ke sukha aura duHkha rUpa phaloM kA sambandha bhogane ke liye svayaM janma garbhavAsa meM aura maraNa meM praveza karatA hai / dUsarA koI kabhI bhI tere sukhaduHkha rUpa karmaphala ke putra kalatrAdi bhogane meM athavA tujhaM sukhI yA dukhI karane meM sahAyaka nahIM hai / tere ye samUha apanI jIvana rakSA ke liye viTapeTaka - zatrusamUhasadRza Akara tu mila gaye haiM / hI usIprakAra se [ zrI TIkAkAra munirAja ne bhI jIva kaM ekAkIpana dikhalAte hue kahA hai--] ( 137 ) zlokArtha --- yaha jIva akelA hI pravala duSkRta meM janma aura ko prApta karatA hai, tathA akelA hI sadA tIvra moha ke nimitta se sUkha se vimu saukhya ! hotA huA karmadvandva - puNya pAparUpa do prakAra ke karmodaya ke phala rUpa sundara duHkha ko punaH punaH bhogatA hai aura akelA hI gurudeva ke prasAda meM koI eka a tattva-svAtmatattva ko prApta karake usImeM sthita ho jAtA hai / Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : nizcaya pratyAkhyAna adhikAra eko me sAsado appA, gANadaMsaragalakkhaNo / sesA me bAhirA bhAvA, savve saMjogalakkharamA / / 102 / / kathana hai / eko me zAzvata AtmA jJAnadarzana lakSaraNaH / zeSA me bAhyA bhAvAH sarve saMyogalakSaNAH // 102 // merA AtmA zuddha, zAzvata eka akelA | darzana jJAna svarUpa, nahi usameM kucha bhelA // sabhI para bhAtra, murumaM vAkya batAye / ve saba jar3a saMyoga, ne utpanna kahAye / / 102 // [ 273 ekatva bhAvanApariNatasya samyagjJAnino lakSaNakathanamidam / akhilasaMsRtinaMdanatamUlAlavAlAMbhaH pUraparipUrNapraNAlikA vatsaMsthitakalevarasambhavahetubhUta dravya bhAvakarmAbhAvAvekaH, sa eva nikhilakriyAkAMDADaMbara vividhavikalpakolAhala nirmu ktasahajazuddhajJAnacetanAmatIndriyaM bhujAnaH san zAzvato bhUtvA mamopAdeyarUpeNa tiSThati yastrikAlanirupAdhi gAthA 102 anvayArtha - [ me AtmA ekaH zAzvataH ] maMga AtmA ekAkI hai, nAzvata hai, -- [ jJAnadarzana lakSaNa: ] jJAna aura darzanasvarUpa hai [zeSA: ] zaSa [ saMyogalakSaNAH] saMyoga se utpanna honerUpa lakSaNa vAle [ sarve bhAvAH ] sabhI bhAva-padArtha [ me bAhyAH ] mere se bAhya haiN| TIkA - ekatva bhAvanA se pariNata hue samyagjAtI ke svarUpa kA yaha sakala saMsAra naMdanavana ke vRkSoM kI jar3a ke AsapAsa kI kyAriyoM ke siMcana hetu jala ke pUra se bharI huI nAlI ke samAna prApta hue zarIra ke utpanna karane meM kAraNabhUta aise jo dravyakarma aura bhAvakarma haiM unake abhAva se ( merA AtmA eka hai| aura vahI sampUrNa kriyAkAMDa ke ADambararUpa vividha vikalpoM ke kolAhala se rahita sahajazuddhajJAnacetanA ko atIndriyarUpa meM anubhava karatA huA zAzvata avinAzIrUpa hokara mere liye upAdeyarUpa se vidyamAna hai, jo ki tInoM kAloM meM upAdhirahita Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 ] niyamamAra svabhAvatvAt nirAdharaNajJAnadarzanalakSaNalakSitaH kAraNaparamAtmA, ye zubhAzubhakarmasaMyoga saMbhavAH zeSA bAhyAbhyantaraparigrahAH svasvarUpAbAhyAste saH, iti mama nizcayaH / ( mAlinI) atha mama paramAtmA zAzvataH kazcidekaH sahajaparamaciccintAmaNinityazuddhaH niravadhinijadivyajJAnahAbhyAM samuddhaH [ samRddhaH] kimiha bahuvikalpameM phalaM bAhyabhAvaH // 13 // - -- - - - sTa pAsa hone se AparA rahita se jJAna aura darzanampa lakSaNa se lakSita kAraNa paramAtmA hai / zepa jo zubha-azubha karma ke muMyoga se utpanna hone vAle bAhya baa| abhyantararUpa parigraha haiM, ve sabhI mere apane svarUpa se bahibhUta haiM, aisA me nizcaya hai| vizeSArtha--nizcayanaya meM isa jIva meM zarIra ke lie kAraNabhUta aise navA kama, nAvakarma nahIM hai isaliya baha AnmA eka-asahAya-avelA tathA sadA hI sahA mAjhajJAna catanA kA anubhava kara rahA hai. isaliye zAzvata hai| vaise hI zuddhanizcama isa jIva ko na kabhI karmopAdhi haI thI, na hai. na hogI isIliye vaha pUrNajJAnadaya mbampa hai / se merI AtmA ke vartamAna meM jo bhI bhAva dIkha rahe haiM ba satra vyavahAralA se karmApAdhijanya hone se mukta se bhinna hI haiM / [TIkAkAra munirAja isI bAta ko kalaza kAvya se digvAne haiM-] . (138) lokArtha- merA paramAtmA zAzvata hai, koI eka adabhuta hai, saha parama caitanya ciMtAmaNirUpa hai. nitya hI zuddha hai aura ananta nijadivya jJAnavarmana mamaddha hai, isa avasthA meM puna bahuta se bhedampa ina bAhya bhAvoM meM mujhe kyA phala hai| arthAt kucha bhI prayojana nahIM haiN| bhAvArtha-- zuddha nizcayanaya ke avalambana se ciMtAmaNi svarUpa AtmA mama lene ke bAda mujhe bAhya padArthoM se kucha bhI nahIM hogaa| Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcaya-pratyAkhyAna adhikAra [ 275. jaM kiMci meM duccaritaM, savvaM tiviheNa bosare / sAmAiyaM tu tivihaM, karemi savvaM riNarAyAraM // 103 // yatkicinme duzcaritraM sarva trividhena visRjAmi / sAmAyikaM tu trividhaM karomi sarva nirAkAram // 103 // duzcaritra maya doSa, jo kucha hotA mujhase / tajatA hUM una savaM, ko maiM manavacatana me / / sAmAyika aya bheda, kahIM Apa meM jo bhI / kAratA hUM maiM zuddha, nirAkAra sabako ho / / 10 / / AtmagatoSAnamuktyupAyakathanamidam / bhedavijJAnino'pi mama paramatapodhanasya pUrvasaMcitakarmodayabalAccAritramohovaye sati yatkicidapi duzcaritraM bhavati cetat sarva manovAskAyasaMzuddhacA saMtyajAmi / sAmAyikazabdena tAvaccAritramuktaM sAmAyikachedopasthApanaparihAra vizuddhadhabhidhAnamedAtrividham / athavA jadhanyaratnatrayamutkRSTaM karomi, -.. - . .. .- --.. -- gAthA 103 ___ anvayArtha- [skicit me caritraM] jo kicit bhI maMga dRzcaritra hai [ sarva vividhanavyutsRjAmi'] una sabhI ko maiM mana bacana aura kAya meM chor3anA hai [tu trividhaM sAmAyikaM] aura trividha sAmAyika cAritra ko | sarva nirAkAraM karomi ] sabhI ko nirAkAra karatA huuN| TokA-AtmAna dopoM se nimukta hone ke upAya kA yaha kathana hai| maiM paramatapodhana bhedavijJAnI haM phira bhI mere pUrvasaMcita karmodaya ke bala ma cAritramoha kA udaya hone para jo kucha bhI duzcaritra-cAritra meM doSa yadi ho jAtA hai, to maiM usa sabhI / duzcaritra kA mana, vacana, kAya kI samyak zuddhipUrvaka tyAga karatA huuN| yahAM para sAmAyika zabda se cAritra ko kahA hai, aise sAmAyika, chedopasthApanA aura parihAravizuddhi ina nAma vAle tIna bheda se yaha cAritra tIna prakAra hai athavA maiM jaghanya ratnatraya 1. anyatra visRjAmi pATha hai| kiMtu aisA hI ThIka pratIta hotA hai / Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AX " -- . . 276 niyamasAra navapadArthaparadravyazraddhAnaparijJAnAcaraNasvarUpaM ratnatrayaM sAkAraM, tat svasvarUpazraddhAna-- parijJAnAnuSThAnarUpasvabhAvaralatrayasvIkAreNa nirAkAraM zuddhaM karomi ityarthaH / kica bhevopacAracAritram abhedopacAraM karomi, abhedopacAram abhedAtupacAraM karomi iti trividhaM sAmAyikamuttarottarasvIkAreNa sahajaparamatattvAvicalasthitirUpasahajanizcayaH cAritraM, nirAkAratattvaniratatvAnnirAkAracAritramiti / LIE-- - 2 ko utkRSTa karatA hUM, navapadArtha mapa jo paradravya hai unakA zraddhAna parijJAna aura AcaraNa mpa jo bhAkAra ratnatraya hai vaha vyavahAra ratnatraya hai, usako apane svarUpa ke zraddhAnajJAna tathA anuSThAnarUpa svabhAva ratnatraya kI svIkRti pUrvaka nirAkAra-zuddha karatA hUM arthAta vyavahAra ratnatraya ke bala se nizcayaratnatraya ko prApta karatA hai| aura imarI naraha se-bhedopacAra cAritra ko abhedopacAra rUpa karatA hUM aura abhedopacAra cAritra kA abhedAnupacAra cAritrampa karatA hU~, isa taraha tIna prakAra gAmAyika ko unnaronara svIkAra pUrvaka sahajaparamatattva meM avicala sthitirUpa nahaI / nizcayacAritra hotA hai, yahI nirAkAra cAritra kahalAtA hai kyoMki vaha nigakAra natA meM nirana hai| vizeSArtha-yahAM para nizcaya rannatraya ko nirAkAra gAmAyika mAga kahA hai| vAstava meM vItarAga nitri kalA samAdhi kI avasthA meM sampUrNa bAhya vikalpoM kA abhAva | ho jAne se AtmA nirvikalpa-nirAkAra ho jAtA hai, usa avasthA meM usI Atma tAI meM tallIna hone se yaha cAritra bhI nirAkAra maMjaka ho jAtA hai| TIkAkAra ne * "vividha sAmAyika uttarottara svIkAraNa' isa pada me krama ko spaSTa kara diyaa| arthAta bhedopacAra nAmavAle vyavahAraratnatraya me abhedopacArarUpa nizvayaralA prArambha hotA hai punaH usa abhaMda upacAra se abhedaanupacAra rUpa nizcayaratnatraya pariNaH ho jAtI hai / ye krama meM pUrva-pUrva ke Age-Age ke liye banate haiN| aisa hI anyatra bhApAkAroM ne kahA hai1bhedopacArakA cAritravyavahAra mahAvatAdi pAlana hai, abhedopacAra - -- --- - - 1. a. jhInalaprasAda kRta hiMdI meM pR. 230 / Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcaya--pratyAkhyAna adhikAra [ 277 tathA cokta pravacanasAravyAkhyAyAm / (vasaMtatilakA) "dravyAnusAri caraNaM caraNAnusAri dravyaM miyo dvayamidaM nanu savyapekSam / . tasmAnmumukSuradhirohatu mokSamArga . dravyaM pratItya yadi vA caraNaM pratItya / / " tathA hi cAritra zuddhAtmA kI bhAvanA svarUpa hai aura abheda anupacAra cAritra svabhAva meM nizcala avasthArUpa sthitimayI hai / paMcamahAvrata Adi bhedopacAra cAritra haiM, jo ki cha, guNasthAnavartI muni ke hotA hai / svasthAna apramana vAlaM gAtama guNamyAnabartI ke abhApacAra cAritra hotA hai, aura sAnigaya apramananAmaka saptama guNamyAna meM lekara bAnhava taka abhedAnupacAra cAritra hotA hai. aisA samajhanA / usIprakAra meM pravacanamAra kI vyAnyA meM bhI kahA hai "zlokArtha--'caraNa-cAritra. dravya kA-Atmatatva kA anusaraNa karane vAlA hotA hai aura dravya, caraNa kA anugaraNa va ranevAlA hotA hai| ye donoM paraspara eka. dUsare kI apekSA ko rakhane vAle haiM. isaliye mumukSa-sAdhu dravya kA Azraya lekara athavA caraNa kA Azraya lekara mokSamArga meM AgehaNa kro|" bhAvArtha-Anmadravya ko mila karanevAlA cAritra hai aura cAritra ke anusAra prApta hone vAlA Atmadravya hai / jahAM Atmadravya hai vahIM para cAritra hotA hai, Atmadravya ke avalambana ke binA cAritra nahIM hotA hai, isIliye AcAryazrI ne kaha diyA hai ki cAhe dravya kA abalambana levo cAhe cAritra kA, donoM hI mokSa ke kAraNa haiM / usIprakAra--[TIkAkAra munirAja yatiyoM ko saMyama meM sAvadhAna rahane kI preraNA dete hue kahate haiM---] 1. prada. ko zrI amRta candramUri kRta TIkA kA 12 vA zloka / 1 Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 ] niyamamAra ( anuSTum ) cittattva bhAvanAsaktamayI yatayo zramam yatate yAtanAzIlayamanAzanakAraNam // 136 // sammaM me savvabhUdesu, veraM majjhaM ga keAvi / zrIsAe vosaritA gaM samAhi paDivajjae ||104 // sAmyaM me sarvabhUteSu varaM mahyaM na kenacit / AzAm utsRjya nUnaM samAdhiH pratipadyate // 104 // saba jIvoM prati nitya, samatA bhAva hamArA / nahIM kisI ke sAtha, saba prANA ko Aja bhAva vizuddha samAdhi vaira virodha hamArA // nizcina meM bajatA hUM / use prApta karatA hUM // 104 // ( 136) zlokArtha - caitanyatattva kI bhAvanA meM jinakI mati asakta hai aise tigaNa, yAtanA kaSTa dene ke svabhAva vAle yamarAja ke nAma meM kAraNabhUta aise yamasaMgrama meM prayatnapUrvaka pravRtta hote haiM / bhAvArtha-vyavahArasaMyama ke binA nizcayasaMyama kI siddhi asaMbhava hai, anaeva Atmatatva kI siddhi ke icchuka mumukSujana pahale samyaktva sahita vyavahArasaMyama ko niraticAra pAlate haiM punaH usI ke bala se nizcayacAritrarUpa dhyAna ke dvArA yamarAja isa aparanAma vAle Ayukarma ko bhI samApta kara mRtyuMjayI bhagavAna bana jAte haiM / | gAthA 104 anvayArtha - [ me sarvabhUteSu sAmyaM] merA sabhI jIvoM meM kenacit bairaM na ] merA kisI ke sAtha vairabhAva nahIM hai, [ nUnaM ] [ AzAM utsRjya ] AzA ko chor3akara [ samAdhiH pratipadyate karatA hUM / samabhAva hai, [ mahyaM nizcita rUpa se maiM, ] samAdhi ko prApta Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcaya pratyAkhyAna adhikAra ihantarmukhasya paramatapodhanasya bhAvazuddhiruktA / vimuktasakalendriyavyApArasya prema medavijJAniSvajJAniSu ca samatA mitrAmitraparizramAvAna ne kenacijjanena saha paraM sahajaverAgyapariNateH na me kAvyAzA vidyate; paramasamarasIbhAvasanAthaparamasamAdhi padya 'hamiti / tathA cokta zrIyogIndradevaMH [ 276 ( vasaMtatilakA) "muktvAlasatvamadhisattva va lopapannaH smRtvA parAMca samatAM kuladevatAM tvam / saMjJAnacakramidamaMga gRhANa tUmajJAnamantri moharipupamada / " TokA - antarmukhahue lapovana kI bhAva zuddhi kA yahAM para apana hai / rAmarana indriyoM ke vyApAra rahita aise mujhe bhedavijJAnI ara ajJAnI sabhI janoM meM samatAbhAva hai, mitra aura zatrurUpa pariNati kA abhAva hone se marA kisI prANI ke sAtha vaira nahIM hai, sahaja vairAgya bhAva se pariNata hone se mujhe kucha bhI AzA nahIM hai maiM parama samarasI bhAva se sahita aisI parama samAdhi ko prApta honA hai / isIprakAra se zrI yogendra deva ne bhI kahA hai- " zlokArtha - 'he vatsa ! tuma Alasya ko chor3akara sahajasatva aura parAkrama se sahita hote hue, utkRSTa aisI 'samatA' rUpI kuladevatA kA smaraNa karake, ajJAnarUpI maMtrI se sahita aise moharAjA rUpa zatru kA upamardana karane vAle isa samyagjJAna rUpI catra ko zIghra hI grahaNa karo / " i bhAvArtha- samyagjJAna rUpI cakraratna se moharAjA ko bhAra karake tIna loka kA AdhipatyarUpa sAmrAjya pada prApta kiyA jAtA hai| jo munirAja niSpramAdI hokara - samatA devI kI upAsanA karate haiM ye devI ke prasAra se samyagjJAnarUpI nakaratna ko prApta kara lete haiM. yaha abhiprAya haiM / 1. amRtAzIni iloka 21 1 Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 ] niyamasAra sabhA hi ( vasaMtatilakA) muktAMganAlimapunarbhahasaurapAnaM durbhAvanAtimirasaMhaticandrakItim / saMbhAvayAmi samatAmahamuccakaistAM yA saMmatA bhavati saMyaminAmajasram / / 140 // MAL ___ (hariNI) jayati samatA nityaM yA yoginAmapi durlabhA nijamukhasukhAmbhodhiprasphArapUrNazaziprabhA / paramaminA pravajyAstrImanaHpriyamaitrikA munivaragaraNasyoccaiH sAlaMkiyA jagatAmapi / / 141 / / usIprakAra se-[ TIkAkAra munigaja samatA ke mAhAtmya ko spaSTa karate hue do zloka kahate haiM- ] (140) zlokArtha-muktirUpI strI ke prati bhramara sadRza, nirvANa saukhya ke lie malakAraNa, durbhAvanApI aMdhakAra samUha ke liye candramA kI cAMdanI svarUpa mI usa samatA ko maiM atizaya rUpa se samyak prakAra bhAvanA karatA hUM, jo ki saMyamI mAdhuoM ko hamezA hI sammata arthAt mAnya hai / bhAvArtha-jIvana, maraNa, zatru, mitra, sukha, duHkha aura lAbha, alAbha meM rAgaDhaSa kA abhAva honA, harpa viSAda pariNati nahIM karanA, madhyastha bhAvanA se sthita rahanA mamatA hai| isa samatA ke binA durbhAvoM kA vinAza nahIM ho sakatA hai punaH maMkampa-vikalpoM ke hote rahane me nirvikalpa dhyAna kI middhi asaMbhava hai ataH hamezA sAmprabhAva kA avalambana lenA caahie| . . (141) ilokArtha--jo yogiyoM ko bhI durlabha hai, apane abhimukha hone se utpanna hae sUkha samudra kI atiNaya vRddhi ke liye pUrNimA kA candramA kI cAMdanIrUpa hai, parama saMyamiyoM kI dIkSArUpI strI kI priya sahelI hai tathA muni samUha ke liye aura jagata ke lie bhI atizayarUpa se alaMkAra svarUpa hai, vaha samatA nitya hI jayazIla ho rahI hai| Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcaya-pratyAkhyAna AdhakAra [ 281 riekkasAyassa daMtassa' sarassa vvsaayirgo| saMsArabhayabhIdassa paccakkhANaM suhaM have // 10 // niHkaSAyasya dAntasya zUrasya vyavasAyinaH / saMsArabhayabhItasya pratyAkhyAnaM sukhaM bhavet // 105 / / niSkaSAya aura zUra, indriya damana kare haiN| nihita kA vyavasAya, ho jo nitya kare haiM / / bhava duHkha se bhayabhIta, dhyAna lIna jo ho / nizcaya pratyAkhyAna, unako sukha se hove / / 105 / / nizcayapratyAkhyAnayogyajIvasvarUpAkhyAnametata / sakalakaSAyakalaMkapakavimuktasya nikhilendriyavyApAravijayopAjitaparamadAntarUpasya akhilaparISahamahAbhaTavijayopAjitanijazUraguNasya nizcayaparamatapazcaraNaniratazuddhabhAvasya saMsAraduHkhabhItasya vyavahAreNa - -- .. ....... --- - - -- - - -- bhAvArtha--isa samabhAva ke binA aMta: mukha pragaTa nahIM ho sakatA hai, tathA isake binA munirAja suzobhita nahIM hote haiM isaliye jaise yaha munivaroM kA bhUSaNa hai vaise hI jagat kA bhI bhUSaNa hai / vItarAgatA ke binA jagata meM bhAnti kA leza nahIM hA savAnA hai| gAthA 105 anvayArtha-[niHkaSAyasya] RpAya rahita, [ dAntasya ] indriyoM kA damana karane vAle, [zUrastha vyavasAyinaH] zUravIra, udyamazIla aura [ saMsAra bhaya bhItasya ] sasAra se Darane vAle aise sAdhu ke [sukhaM pratyAyAnaM] mukhamaya pratyAkhyAna, [ bhavet ] hotA hai / i TokA-nizcaya pratyAkhyAna ke yogya aise jIva ke svarUpa kA yaha kathana hai / sampUrNa kaSAya kalaMka rUpI paMka se vimukta, saMpUrNa indriyoM ke vyApAra ke vijaya se upAjita kI hai parama damanazIlatA jinhoMne, akhila parIpaha rUpI mahAyoddhAoM ke vijaya se pragaTa kiyA hai apanA zUra guNa jinhoMne nizcaya parama tapazcaraNa meM lIna 1. dAMtassa (ka) pAThAntara Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ i niyamasAra caturAhAravivarjanapratyAkhyAnam / kiM ca punaH vyavahArapratyAkhyAnaM kudRSTerapi puruSasya cAritramohodaya hetu mRtadravyabhAvakarmakSayopazamena kvacit kadAcitsaMbhavati / ata eva nizcaya pratyAkhyAnaM hitam atyAsannabhavya jIvAnAm; yataH svarNanAmadheyadharasya pASANasyopAdeyatvaM na tathAMdhapASANasyeti / tataH saMsArazarIrabhoganiveMgatA nizcaya pratyAkhyAnasya kAraNaM, punarbhAdikAle saMbhAvinAM nikhilamoharAgaDha pAdivividhavibhAvAnAM parihAraH paramArthapratyAkhyAnam, athavAnAgatakAlodbhayavividhAntarjalpaparityAgaH zuddhanizcaya pratyAyAnam iti / 282 ] hone se utpanna hue zuddhabhAva se sahita tathA saMsAra ke duHkhoM se bhayabhIta hue aise munirAja ke vyavahAratha se caturAhAra tyAga rUpa pratyAkhyAna hotA hai / kintu yaha vyavahAra pratyAsthAna midhyAdRSTi puruSoM ke bhI cAritramoha ke udaya meM kAraNabhuta dravya aura bhAvakarma ke kSayopazama se kvacit kadAcit saMbhava hai, isaliye ati nikaTa bhavya jIvoM ke lie nizcaya pratyAkhyAna hI hitarUpa hai, kyoMki svarNa nAmako gharate vAlA aisA svarNapApANa hI upAdeyabhuta hai na ki usIprakAra se pApANa | ataH saMsAra zarIra aura bhogoM se nirdegatA - viraktatA nizcaya pratyAkhyAna kA kAraNa hai, aura punaH bhaviSyakAla meM hone vAle sampUrNa moha-rAga-dveSa Adi vividha vibhAvoM kA tyAga honA paramArthapratyAkhyAna hai, athavA bhaviSyakAla meM hone vAle vividha antarjalpoM kA parityAga zuddha nizcaya pratyAkhyAna hai 1 vizeSArtha - yahAM aisA batAyA hai ki vyavahAra pratyAkhyAta mithyAdRSTi ke bhI ho sakatA hai isaliye nizcaya pratyAkhyAna sarvathA hitarUpa hai| isameM aisA bhI samajha lenA hai ki vyavahAra pratyAkhyAna ke binA Aja taka nizcaya pratyAvyAna na huA hai aura na hogA hI, hAM, itanA avazya hai ki vyavahAra ko sAdhana aura nizvaya ko sAdhya samajhanA caahie| yahAM para vaise cAra prakAra kA pratyAkhyAna banAyA gayA hai / prathama vyavahAra pratyAkhyAna hai jisameM samyaktva aura mithyAtva kI koI vivakSA nahIM hai, mAtra, caturAhAra tyAgarUpa hai| dUsarA saMsAra zarIra aura bhogoM ke tyAgarUpa jo ki nizvaya pratyAkhyAna kA kAraNa hai / tIsarA bhaviSya meM samasta vibhAvoM ke tyAgarUpa haiM jo ki paramArtha pratyAkhyAna nAma vAlA hai, yaha sAtaveM se prArambha ho jAtA hai aura cAMpA Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcaya pratyAkhyAna adhikAra ( hariNI ) jayati satataM pratyAkhyAnaM jinendramatodbhavaM paramayaM minAmetanirdhANasaukhyakaraM param / sahajasamatA devIsatkarNabhUSaNamuccakaiH muni zRNute dIkSAkAntAtiyauvanakAraNam // 142 // evaM bhedabhAsaM, jo kuvvai jIvakammaraNo NiccaM / paccakkhANaM sakkavi, dharidu so saMjado riNayamA // 106 // | evaM bhedAbhyAsaM yaH karoti jIvakarmaNoH nityam / pratyAkhyAnaM zakto dhatu sa saMyato niyamAt // 1106 // [ 283 bhaviSyakAlIna samasta antarjalpoM se bhI zUnya nirvikalparUpa haiM jo ki zuddha nizcaya pratyAkhyAna kahalAtA hai| yaha zreNI meM hI saMbhava hai / [ aba TIkAkAra pratyAkhyAna kI vizeSatA pragaTa karate hue kahate haiM- 1 ( 142 ) zlokArtha -- jinendra bhagavAna ke mata meM hone vAlA pratyAkhyAna sadaiva jayazIla ho rahA hai / yaha parama saMyamiyoM ke liye nirvANa saukhya ko karane vAlA hai, utkRSTa hai, aura atizayarUpa se sahaja samatA devI ke sundara kAnoM kA AbhUSaNa hai / he munine ! guto yaha ApakI dIkSArUpI priya patnI ke atizayarUpa yauvana kA kAraNa hai / bhAvArtha-yauvana se sahita strI apane pati ko jitanA sukha prApta karAtI hai utanA bAlA strIyA vRddhA strI se nahIM hotA hai, isIliye TIkAkAra ne pralobhana rUpa zabdoM meM kahA hai ki hai munirAja ! yaha pratyAkhyAna tumhArI dIkSA ke jIvana meM atyadhika hitakara hone se atyadhika sukhadAyI hai / gAthA 106 anvayArtha - [ evaM yaH ] isaprakAra se jo sAdhu, [ nityaM ] nitya hI, [ jIvakarmaNoH bhedAbhyAsaM ] jIva aura karma ke bheda kA abhyAsa, [ karoti ] karatA hai, [ saH Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 ] mArgadarzaka :- AcAya niyamasAra isa vidha se jo nitya, jIva aura karate bhedAbhyAsa, bhinna graheM nija ve saMgata gurudeva, bAhya sthAga ke bala se / nizcaya pratyAkhyAna nizcita hI kara sakate ||106 // karmoM meM / mana meM / / nizcayapratyAkhyAnAdhyAyopasaMhAropanyAsoyam / yaH zrImadanmukhAraviva vinirgataparamAgamArthavicArakSamaH, azuddhAntastattvakarmapuGgalayoranAdibandhana saMbandhayorbheda medAbhyAsabalena karoti sa paramasaMyamI nizcaya vyavahArapratyAkhyAnaM svIkarotIti / (svAnA) bhAvikAlabhavabhAvanivRttaH sohamityanudinaM muninAthaH / bhAvayedakhilasaudanidhAnaM svasvarUpamamalaM malamuktyai // / 143 || saMyataH ] vaha saMgamI, [ niyamAt ] niyama [ pratyAkhyAnaM dhatuM zaktaH ] pratyAkhyAna ko dhAraNa karane meM samartha hotA hai / TIkA - nizraya pratyAkhyAna adhyAya ke upasaMhAra kA yaha kathana hai / jo zrImAn arahantadeva ke mukha kamala se vinirgata aise paramAgama ke vicAra meM samartha haiM / anAdikAla ke baMdhana se sambandhita aise azuddha caitanya tattva aura karma pudgala meM bhedA bhyAsa ke bala se bheda ko karatA hai, vaha paramasaMyamI nizcaya aura vyavahAra ina donoM pratyAkhyAnoM ko svIkAra karatA hai, aisA samajhanA / [ aba TIkAkAra munirAja isa pratyAkhyAna prakaraNa ko samApta karate hue nau zlokoM se isakI mahimA ko spaSTa karate haiM- 1 ( 143 ) zlokArtha - jo bhaviSyakAla meM bhava ko karane vAle aise bhAvoM se rahita ho cuke haiM 'so hI maiM hUM muniyoM ke nAtha aise mahAmuni mala se mukta hone ke liye samasta saukhya kA nidhAna aura amala - nirdoSa aise apane svarUpa kI pratidi bhAvanA kareM | Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcaya-pratyAkhyAna adhikAra [285 (svAgatA) ghorasaMsRtimahArNavabhAsvadhAnapAtramidamAha jineMdraH / tattvataH paramatattvamajana bhAvayAmyahamato jitamohaH // 144 / / ( maMdAkrAMtA) pratyAkhyAnaM bhavati satataM zuddhacAritramUrteH bhrAntidhvaMsAtsahajaparamAnandaciniSThabuddheH / nAstyanyeSAmaparasamaye yoginAmAspadAnAM bhUyo bhUyo bhavati bhavinAM saMsRtirarUpA // 145 / / bhAvArtha-jo saMmAra meM bhramaNa kagane vAle aise bhAvoM se pUrNa pratyAkhyAna | svarUpa ho cake haiM aise pUrNa zuddha siddha bhagavAna haiM / zuddhanizcayanaya se 'vahI maiM hUM' arthAt maiM bhI samasta vibhAva bhAvoM me rahita hI hUM aisI bhAvanA ke dvArA nitya hI apane svarUpa kA citavana karanA cAhie / (144) zlokArtha-ghAra maMgArarUpI mahAmamudra meM yaha dedIpyamAna jalayAnajahAja hai aisA jinendradeva ne kahA hai, atA va bhoha ko jIna liyA hai jisane aisA maiM paramArtha se dama paramatatva ko nitya hI bhAtA huuN| (145) ilokArtha-bhrAnti ke naSTa ho jAne se mahaja paramAnandamaya caitanya manAlIna hai buddhi jinakI, tathA jo zuddha cAritra kI martisvarUpa aise sAdhu ke satata hI pratyAbhyAna hotA hai, kiMtu apara samaya-anya sampradAya meM sthAna rakhane vAle aise anya yogiyoM ke vaha nahIM hotA hai pratyuta una saMsArI jIvoM ke punaH puna: ghora saMsAra hI / hotA hai| bhAvArtha--'anya prati meM pATha bheda hone se anya bhASAkAra ne usakA artha bhI ___vamA hI kiyA hai / jaise-"cinniSTha buddha" kI jagaha 'cinnaSTa buddhaH' hai jisane... caitanya zakti ke dvArA vikalparUpa buddhi ko naSTa kara diyA hai / Age 'yoginAmAspadAnAM' . .. . ... . . 1. ma. zItalaprasAda kRta hiMdI sahita mudrita prati"""""" . - - .. Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 ] niyamasAra (zikhariNI) mahAnaMdAnaMdo jagati viditaH zAzvatamayaH sa siddhAtmanyucaniyatavasatinirmalaguNeM / amI vidvAnsopi smaranizitazastrarabhihatAH kathaM kAMkSatyenaM bata kalihatAste jaDadhiyaH / / 146 // (maMdAtrAMtA) pratyArUpAnAdbhavati yamiSu prasphuTaM zuddhazuddhaM saccAritraM duraghatarusAMdrATavIvahnirUpam / tanvaM zIghra kuru tava mato bhavyazArdUla nityaM yatkibhUtaM sahajasukhadaM zIlamUlaM punonAm // 147 / / - --- --- kI jagaha 'yoginAmAmyadAna' pAra hone meM usakA artha- "anya Agama meM lIna anya yogiyoM kA mukha dAna (upayoga) isa ora nahIM ho sakatA hai, sA artha dekhA jAtA hai| (146) zlokArtha-- jo mahAna Ananda sa bhI adhika Anandampa aisA mahAna Ananda AnandamvarUpa jagata meM prasiddha hai, zAzvatamaya hai, vaha aniza yarUpa meM nirmala / guNoM se sahita siddhAtmAoM meM nizcitampa se nivAsa karatA hai, kintu ye vidvAna loga / bhI jo kAmadeva ke tIkSNa zastroM se ghAyala haiM, aise isa paramatatva kI vAJchA kaise | karate haiM ? aho ! bar3A Azcarya hai, ki ve jar3a buddhi jIva pApa se naSTa ho rahe haiN| bhAvArtha-jo paramatattva mukta jIvoM ke pAsa hai, saMsArI prANI sampUrNa vibhAva vikalpoM se rahita unhIM siddhoM meM tanmaya-eka rUpa hokara use prApta kara sakata haiM kita jo vipaya vAsanA meM lipta haiM unake liye cAhane para bhI vaha tantra durlabha hai, nahIM milatA hai / indriya aura atondriya sugna eka sAtha asaMbhava hai / viSaya sukha bhI mila aura paramArtha mukha bhI aisA kabhI kisIne na dekhA hai aura na sunA hI hai / sAdhujanA jaba pUrNa brahmacarya ke avalambana se aMta: zuddha karate haiM unheM aMzAtmaka AtmA kA AnaMda AtA hai, vaha Ananda bhogI gRhasthI ko svapna meM bhI durlabha hai / (147) zlokArtha--jo samyakcAritra saMyamiyoM meM pragaTarUpa hai zuddha meM bhI zuddha atyanta zuddha hai, aura duSTa pApa karmarUpI vRkSoM se saghana aise vana ko jalAne ke Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [287 nizcaya-pratyAkhyAna adhikAra (mAlinI) jayati sahajatattvaM tattvaniSNAtabuddhaH hRdayasarasijAtAbhyantare saMsthitaM yat / tadapi sahajatejaH prAstamohAndhakAra svarasavisarabhAsvabodhavisphUrtimAtram // 148 / / ( pRthvI) akhaMDitamanArataM sakaladoSadUraM paraM bhavAMbunidhimagnajIvatatiyAnapAtropamam / atha prathaladurgavargadavahnikolAlakaM namAmi satataM punaH sahajameva tattvaM mudA // 146 // lie agni ke madaza hai baha cAritra pratyAkhyAna se hI hotA hai, ataH he bhavyotama ! / tRma zIghra hI apanI vRddhi meM usa tatva ko nitati dhAraNa karoM / jo ki kaisA hai ? ' sahajamumba ko dene vAlA aimA muniyoM ke zIla-cAritra kA mUla hai / bhAvArtha - pratyAkhyAna arthAta tyAga, isake binA samyakcAritra hI asambhava hai ataeva yaha tyAga hI muniyoM ke sampUrNa cAritra vRkSa kI jar3a svarUpa hai / esA smjhnaa| (148) zlokArtha-mahajatanva jayazIla ho rahA hai jo ki tattva meM niSNAta buddhi vAle aise mahAmuni ke hRdayakamala ke madhya meM virAjamAna hai / asta kara diyA hai moharUpI aMdhakAra ko jisane aisA vaha sahaja teja ( svAbhAvika jyoti ) apane rasaanubhava ke viratAra me dedIpyamAna jJAna kA sphuNa mAtra-prakAza mAtra hai / (146) zlokArya-jo amvaNDita-akhaNDa eka, anArata-avichinna, sakala doSoM se dUra, utkRSTa, saMsAra samudra meM DUbe hue jIva samUha ke liye jahAja svarUpa, prabala durga-saMkaTa samUharUpI dAvAnala ko bujhAne ke liye jala ke sadRza hai, aise usa sahaja tattva ko hI maiM harSa se punarapi satata namaskAra karatA huuN| Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ '' 288] niyamasAra ( pRthvI ) jinaprabhumukhAravindaviditaM svarUpasthitaM munIzvara manogRhAntarasu ratnadIpatra bham namasyamiha yogibhivijita dRSTimohAdibhiH namAmi sukhamandiraM sahajatasvamuccairadaH / / 150 / / (pRthvI) 1 pranaSTa prahRtapuNyakarmajaM pradhUtamadanAdikaM pratralabodhasaudhAlayam / praNAmakRtatattvavit prakaraNapraNAzAtmakaM pravRddhaguNamaMdiraM prahRtamoharAtri numaH / / 151 / / ( 150 ) zlokArtha - - jo jinaprabhu ke mukhakamala se vizruta hai, svarUpa meM sthita hai - apane ApameM hI virAjamAna hai, munIzvaroM ke manarUpI mahala ke bhItara rakhe hue sundara ratnadIpa ke samAna hai, darzanamoha ko jItane vAle yogiyoM ke dvArA isa jagata meM namaskAra karane yogya hai aise mukha ke mandira usa sahajatattva ko maiM atizayarUpa se namaskAra karatA hUM / ( 151 ) zlokArtha - jisane prakarSaNa se samUha ko naSTa kara diyA hai, jisane puNya karma ke samUha ko bhI prakarSarUpa se mAra diyA hai, jisane kAmadeva Adi ko prakarSarUpa se samApta kara diyA hai, jo prabala arthAt prakRSTa balazAlI jJAna- kevalajJAna kA nivAsa gRha hai, jisako tattvavettA praNAma karate haiN| jo prakRSTarUpa se karaNa - indriyoM kA nAma karane vAlA hai athavA jo prakaraNa karane yogya kArya ke nAza svarUpa kRtakRtya hai, jo prakRSTa rUpa se vRddhigata guNoM ke rahane ke liye sthAna svarUpa hai aura jisane prakarSa rUpa se moharAtri ko naSTa kara diyA hai aise usa sahaja paramatattva ko hama namaskAra karate haiM / bhAvArtha - yahAM kAvya ke prakANDa vidvAna padmaprabhamaladhArI munirAja ne pratyeka pada ke prArambha meM 'pra' zabda kA prayoga kiyA hai jo ki ATha bAra AyA hU~ jisase zabda meM hI nahIM balki artha meM bhI lAlitya A gayA hai / Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcaya-pratyAkhyAna adhikAra [296 vizeSArtha---sAdhu devavaMdanA, guruvaMdanA karake zarIra kI zuddhi karake AhAra ke mae jAte haiM / zrAvaka ke dvArA par3agAhana hone para ve unake ghara meM praveza karate haiM, pazcAt navadhAbhakti hone ke bAda ve siddhabhaktipUrvaka pratyAkhyAna kI niSThApanA karate haiM aura caturaMgula pAda ke aMtarAla se khar3e hokara AhAra karate haiN| yathA--'sabhI pratijJA pUrNa ho cukane para siddha bhaktipUrvaka pUrva dina ke grahaNa kiye hue pratyAkhyAna kA tyAga i. karake......khar3e hokara AhAra karate haiM arthAt kucha loga aisA kahate haiM ki guru ke pAsa se pratyAkhyAna tyAga karake AhArArtha jAveM so galata hai kyoMki mArga meM pratyAkhyAna binA rahanA ucita nahIM hai, isI bAta ko yahAM spaSTa kiyA hai| jaise vahAM pratyAkhyAna kA niSThApana kara AhAra grahaNa kareM vaise hI vahIM para bIghra hI bhojana ke anantara laghu siddhabhaktipUrvaka pratyAkhyAna grahaNa kara leveM, punaH Akara guru ke pAsa laghu siddhayogi . bhakti par3hakara pratyAkhyAna leba / yadi vahAM grahaNa nahIM kare aura mArga meM jAte hue akasmAn visI kAraNa me maraNa ho jAve to apratyAgyAna ho jaavegaa| yahAM isa adhikAra meM vyavahAra pratyAkhyAna karane vAle aise mahAmuniyoM ke nimnaya pratyAkhyAna kA varNana hai, aura yaha nizcaya ratnatraya meM hI ghaTita hotA hai / vyavahAra pratyAkhyAna jinake hai unake nizcaya hai aura nahIM bhI hai, kiMtu jinake nizcaya pratyAkhyAna hai unake vyavahAra pratyAkhyAna avazya ho cukA hai, kyoMki vyavahAra ke binA nizcaya nahIM ho sakatA hai / isa adhikAra ko par3hakara nitya hI nizcaya pratyAkhyAnarUpa [ zuddha AtmA kI bhAvanA karanI cAhiye / 1. varNI pUrNapratijJo'tha siddha bhakti vidhAya tat / pratyAkhyAna viniSThAya prerito bhaktadAtRbhiH / / 116 // prAcArasAra pR. 134 ] hayaM tyAjyaM sAdhunaH niSThApyamityarthaH kiM tat ? pratyAkhyAnAdika mupoSita bA / kva ? azanAdau bhojanAraMbhe / kayA siddha bhaktyA / ....sikha bhaktyA pratiSThApyaM sAdhunAH.... [ anagAra dharmAmRta pR. 646] 2. pratyAkhyAnaM vinA devAt kSINAyuH syAdvirAdhakaH / / tadalpakAlamapyarupamapyartha pRthu caMDavat / / 30 / / [prana dharmAmRta pR. 650] Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 ] niyamasAra iti sukavijanapayojamitrapaMcendriyaprasaravajitagAtramAtraparigrahazrIpadmaprabhama dhAridevaviracitAyAM niyamasAravyAkhyAyAM tAtpayavRttI nizcayapatyAkhyAnAdhikAraH paccha zrutaskandhaH // ------...-. .. .....-..-....isaprakAra se sukavi samUharUpI kamala ke liye sUrya ke samAna, paMcendriyoM vyApAra se rahita, gAtra mAtra parigrahadhArI-parama nirgrantha tapodhana zrI padmaprabhamalabAra deva viracita niyamasAra kI tAtparyavRti nAmaka TIkA meM nizcaya pratyAkhyAna adhikAra, nAmakA chaThA zrutaskandha pUrNa huaa| RE FLU Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // / [7] Ji De Xue Deng Deng An An An An Zhe 13238222888 parama-mAlocanA adhikAra . AlocanAdhikAra ucyategokammakammarahiyaM, vihAvaguNapajjaehiM vadirittaM / appAraNaM jo jhAyadi, samaNassAloyaNaM hodi // 107 // nokarmakarmarahitaM vibhAvaguNaparyayayatiriktam / AtmAnaM yo dhyAvati zramaNasyAlocanA bhavati // 107 // sagviNIchaMda karma novArbha se hIna jo zRddha hai| gugaNa va paryAya vaibhAva se rikta hai / / jo umI AtamA ko sadA dhyAvate / ve zramagA hI to pAlocanA pAvate // 107 / / - - - aba AlocanA adhikAra ko kahate haiM gAthA 107 anvayArtha-[nokarmakarmarahitaM] nokarma aura dravyakarma se rahita [ vibhAvaguNaparyayaH vyatirikta ] vibhAvaguNa paryAyoM se rahita [ AtmAnaM ] AtmA kA [ yaH vyApati ] jo dhyAna karatA hai [tasya] usa [zramaNasya] zramaNa ke [mAlocanA bhavati] AlocanA hotI hai| Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 ] niyamasAra nizcayAlocanAsvarUpANyAnametat / audArikarvakriyikAhArakartajasakArmaNAni zarIrANi hi nokarmANi jJAnadarzanAvaraNAMtarAya mohanIyavedanIyAyurnAmagotrAbhidhAnAni hi dravyapharmANi / karmopAdhinirapekSasattAgrAhakazuddhanizcayadravyAthikanayApekSayA hi ebhinokrmbhirdthykrmbhishc nirmuktam / matijJAnAdayo vibhAvaguNA naranArakAvivyaMjanaparyAyAzcaiva vibhAvaparyAyAH / sahabhuvo guNAH kramabhAvinaH paryAyAzca, ebhiH samastaH vyatirikta, svabhAvaguNaparyAyaH saMyukta trikAlanirAvaraganiraMjanaparamAtmAnaM triguptiguptaparamasamAdhinA yaH paramazramaNo nityamanuSThAnasamaye vacanaracanAprapaMcaparAGa mukhaH san dhyAyati, tasya bhAvazramaNasya satataM nizcayAlocanA bhavatIti / tathA cokta dImA tananAnidhi - (Aya) "mohavilAsaviz2a bhitamidamudayatkarma sakalamAlocya / Atmani catanyAtmani niSkamaNi nityamAtmanA varte // " TokA-yaha nizcaya AlocanA ke svarUpa kA kathana hai / audArika, vaikriyaka, AhAraka, te jama aura kAmaMga ye pAMcoM zarIra hI nokarma haiM, jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, aMtarAya, mohanIya, vedanIya, Ayu, nAma aura gotra nAma ' vAle ye ATha dravya karma haiN| karmoM ko upAdhi se nirapekSa gattAmAtra grAhaka jo zuddha, nizcaya dravyAthikanaya hai usakI apekSA se jIva ina nokarma aura dravyakoM se nimukta hai| matijJAna Adi vibhAvaguNa haiM aura nara nArakAdi vyaMjana paryAya vibhAva paryAya hai, kyoMki sahabhAvI guNa hote haiM aura kramabhAvI paryAyeM hotI haiM, ina samasta vibhAvaguNaparyAyoM se rahita tathA svabhAva guNa aura svabhAva paryAyoM meM sahita, trikAla nirAkaraNa niraMjanarUpa aisI paramAtmA kA jo paramazramaNa-mahAmuni nitya hI anuSThAna ke samaya meM vacana racanA ke prapaMca se parAGa mukha hote hue dhyAna karate haiM, una bhAvathamaNa ke satata nizcaya AlocanA hotI hai / usIprakAra zrI amRtacandrasUri ne bhI kahA haizlokArtha--'moha ke vilAsa se vistAra ko prApta aura udaya meM AtA hu 1. samayasAra kalaza, 227 / Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parama- aAlocanA adhikAra [ 293 ukta copAsakAdhyayane (AryA ) "Alocya sarvamenaH kRtakAritamanumataM ca niyAjam / AropayenmahAvratamAmaraNasthAyi niHzeSam // " tathA hi pAlocyAlocya nityaM sukRtamasukRtaM ghorasaMsAramUlaM zuddhAtmAnaM nirupadhiguNaM cAtmanavAvalambe / --- . - -. . - - jo yaha makala karSa hai usakI AlocanA karake karmoM se zunya aura caitanya svarUpa aisI apanI AtmA meM maiM nitya hI apanI AtmA ke dvArA 'nivAsa karatA huuN| bhAvArtha-bhutakAlIna doSoM ke tyAga ko pratikramaNa, bhaviSyakAlIna doSoM ke tyAga ko pratyAkhyAna aura vartamAnakAlIna doSoM ke tyAga ko AlocanA kahate haiM tathA saMpUrNa doSoM kI utpatti kA mUlakAraNa dravyakarma hai isaliye yahAM unhIM udaya meM Ate hae dravyakoM kI AlocanA kI gaI hai| 'upAgakAdhyayana meM bhI kahA hai zlokArtha- "kRta, kArita, anumodanA se huye aise sampUrNa pApoM kI niSkapaTavani se AlocanA karake maraNakAlaparyaMta saMpUrNa mahAnatoM ko Aropita kara-grahaNa kare / " bhAvArtha-jaba koI bhI zrAvaka sallekhanA hetu guru ke pAsa jAtA hai taba vaha saMpUrNa doSoM kI AlocanA karake zeSa jIvana taka ke liye gurudeva se mahAvrata lekara muni ho jAtA hai| usIprakAra se [ zrI TIkAkAra munirAja AlocanA kA phala batalAte hue loka kahata haiM-] (152) zlokArtha-ghora saMsAra ke liye mUla aise mRta aura dAkrata kI / nitya hI bAra-bAra AlocanA karake upAdhi rahita guNoM se yukta aisI apanI zuddha AtmA 1. ratnakaraNDa zrAvakAcAra svAmI samaMtabhadra viracita zloka 125 / Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . HT: ---- 294 ] niyamasAra pazcAduccaH prakRtimakhilA dravyakarmasvarUpAM notyA nAzaM sahajavilasadbodhalakSmI vrajAmi / / 152 / / pAloyaNamAluchaNa, viyaDIkaraNaM ca bhAvazuddhI ya / caravimiha parikahiyaM, pAloyaNalakkhaNaM samae // 10 // AlocanamAlu chanamavikRtikaraNaM ca bhAvazuddhizca / catuyimiha parikathitaM AlocanalakSaNaM samaye // 10 // ----. kA apanI AtmA ke dvArA hI maiM avalambana letA huuN| anantara drabyakarma mvarUpa mamA prakRtiyoM ko atyantarUpa se nAga karake sahaja vilAsarUpa aisI bodha-kevalajJAna lakSmI ko prApta karatA hUM / bhAvArtha-jo puNya-pApa ina donoM kI AlocanA ho rahI hai vaha avasthA zuddhopayogI paramavItarAgI muniyoM ko hotI hai ki jahAM para-dazaveM guNasthAna meM mohanI karma kA jar3amala se nAza kara punaH zIghra hI bArahaveM guNasthAna ke anta meM zeSa ghAtika kamoM kA nAza kara dete haiM aura tatkSaNa hI kevalanAna ko prApta kara lete haiN| chaThe gum| sthAna taka muniyoM ke kebala pApakarmoM kI AlocanA hotI hai pugya ko nahIM / tathA yaha jo puNya ko bhI ghora saMsAra kA mala kahA hai vaha sAmAnya kathana hai kintu vizeSa kara meM samyaktva sahita puNya paraMparA se mokSa kA kAraNa hai aura samyakva rahita puNya kadAcit samyaktva Adi meM kAraNa hai / kadAcit vApasa sugya bhoga ke anantara pApa nivRtti karAkara saMsAra meM bhramAtA hI rahatA hai / ata: sarvathA ekAMta nahIM samajhAI kyoMki ''puNNaphalA arihaMtA' aisA zrI kudakuda deva kA hI kathana hai / gAthA 108 anvayArtha-- [ AlocanaM ] AlocanA [pAluJchanaM] Alu chana [ avipUrNa karaNaM ] avikRtikaraNa [ ca ] aura [ bhAvazuddhiH ca ] bhAvazuddhi ye [ catuH / 1. pravacanasAra gAthA-45, adhikAra-1 / Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parama-AnocanA adhikAra [ 265 nAma mAlocanA aura AluchanA / aura avikRtikaraNa bhAvazuddhI bharaNA // ye caturvidha kahe zreSTha jinazAstra meN| sarva pAlocanA ke hI lakSaNa haiM ye // 108 / / AlocanAlakSaNabhedakathanametat / bhagavadarhanmukhAravinvavinigaMtasakalajanatA- patisubhagasundarAnandaniSyandhanakSarAtmakadivyadhvanirimAnakuzalacatarthajJAnadharagautamamaha - vimukhakamalavinirgatacaturasaMdarbhagarbhIkRtarAddhAMtAdisamastazAstrArthasArthasArasarvasvIbhUtazuddhanizcayaparamAlocanAyAzcasvAro vikalpA bhavanti / te vakSyamANasUtracatuSTaye nigadyanta - iti / ( indra vanA) AlocanAbhedamamu viditvA muktyaMganAsaMgamahetubhUtam / svAtmasthiti yAti hi bhavyajIvaH tasmai namaH svAtmani niSThittAya / / 153 // AlocanalakSaNaM ] cAra prakAra AlocanA kA lakSaNa [ iha samaye ] yahAM Agama meM [parikathitaM ] kahA hai| TIkA-AlocanA ke svarUpa ke bhedI kA yaha kathana hai / bhagavAna ahaMtadeva ke mukhakamala me nikalI huI, saMpUrNa janatA ke karNa ke liye manohara aura sundara Ananda ko jharAne vAlI aisI jo anakSarAtmaka divyadhvani hai usake jAnane meM kuzala caturtha-manaHparyaya jJAnadhArI zrI gautamagaNadhara maharSi ke mukha saroja se nikale huye catura vacanoM kI racanA se gabhita aise jo siddhAMta Adi sakala zAstra haiM una zAstroM ke artha samudAya ke sAra meM bhI sarvasvarUpa yaha zuddha nizcaya parama AlocanA hai usake cAra bheda hote haiM / ve cAroM bheda Age kahI gaI gAthAoM se kahe jAte haiN| [TIkAkAra zrI munirAja AlocanA se pariNata muni zraddhAvanata namaskAra karate hue tathA nizcaya AlocanA meM apanI pragAr3ha ruci pradarzita karate hue kahate haiM-] (153) zlokArtha-mukti sundarI ke saMgama ke kAraNabhUta aise ina AlocanA ke bhedoM ko jAnakara bhanya jIva nizcitarUpa meM apanI AtmA meM hI sthiti ko prApta AH Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 296 ] niyamamAra jo parasadi pappAraNaM samabhAve saMThavittu pariNAmaM / Aloyara mivi jAraNaha, paramajiNaMdassa uvaesaM // 106 // paH syAt samane saMsthApya pariNAmam / Alocanamiti jAnIhi paramajinendrasyopadezam // 106 // jo svapariNAma ko sAmya meM thApake / svAtma meM zuddha AtmA ko pravalokate / / una muni ke hi AlocanA jAniye | ye hi upadeza arhata kA mAniye ||10|| ihAlocanA svIkAramAtreNa paramasamatAbhAvanoktA / yaH sahajavairAgyasudhAsiMdhunAthaDaMDIrapiMDaparipAMDuramaMDana maMDalI pravRddhihetubhUta rAkAnizIthinInAthaH sadAntarmu khAkAra kahA hai / hote haiM / una apanI AtmA meM niSThita virAjamAna sAdhu ko merA namaskAra hove | bhAvArtha - isase munirAja kI sAdhuoM ke guNoM meM anurAgarUpa vizeSa bhakti pragaTa ho rahI hai kyoMki jo jisa guNa kA icchuka hotA hai vaha usa guNa upAsanA avazya karatA hai / yukta kI gAthA 106 anyayArtha - [ yaH ] jo [ sabhabhAve pariNAmaM saMsthApya ] samatAbhAva meM apane pariNAma ko saMsthApita karake [AtmAnaM pazyati ] apanI AtmA kA avalokana karatA hai [ thAlocanaM ] vaha AlocanA hai [ iti ] aise [ paramajinendrasya upadezaM ] paramajinendra ke upadeza ko [ jAnIhi ] tuma jAno / TIkA - yahAM para AlocanA ke svIkAra mAtra me paramasamatAbhAvanA ko jo sahaja vairAgyarUpI amRtasamudra ke phena samUha kI zobhAmaMDalI ko prakarSarUpa se bar3hAne ke liye pUrNimA kI ardharAtri ke pUrNacandra haiM arthAt svAbhAvika vairAgya kI ujjvalatA ko dviguNita kiye huye haiM aise mahAmuni sadA aMtarmukhAkAra - abhyantara meM Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parama-pAlocanA adhikAra [ 267 masyapUrva niraMjananijabodhanilayaM kAraNaparamAtmAnaM niravazeSeNAntarmukhasvasvabhAvaniratasahajAvalokanena nirantaraM pazyati / kiM kRtvA ? pUrva nijapariNAma samatAvalaMbanaM kRtvA paramasaMyamobhUtvA tiSThati / tadevAlocanAsvarUpamiti he ziSya tvaM jAnIhi paramajinanAthasyopadezAt ityAlocanAvikalpeSu prathamavikalpo'yamiti / (samdharA) AtmA hyAtmAnamAtmanyavicalanilayaM cAsmanA pazyatItthaM yo muktizrIvilAsAnatanusukhamayAn stokakAlena yAti / so'yaM baMdyaH surezaryamadharatatibhiH khecarabhU carI taM vaMde sarvavaMdya sakalaguNanidhi tadguNApekSayAham // 154 / / upayoga sahita, anigama, apUrva niraMjana nijajJAna ke nivAsagRharUpa aise kAraNa paramAtmA ko niravazeSarUpa aMtarmukha se apane svabhAva meM lIna sahaja avalokana-darzana ke dvArA nirantara dekhate haiN| kyA karake ? pUrva meM apane pariNAma ko samatA meM avalaMbita karake paramasaMyamI hokara sthita hote haiM, vahIM-AtmAvalokana AlocanA kA svarUpa hai aisA he ziSya ! tuma parama jinanAtha ke upadeza se jaano| isaprakAra se AlocanA ke bhedoM meM yaha pahalA bheda hai| [aba TIkAkAra munirAja AlocanA ke guNoM kA bakhAna karate hA chaha zloka kahate haiM (154) zlokArtha--isaprakAra se jo AtmA apanI AtmA meM apanI AtmA ke dvArA hI avicalasthAnarUpa aisI AtmA ko dekhatA hai vaha anaGgamukhamaya (atIndriyasukhamaya) mukti nazmI ke vilAsa ko alpasamaya meM prApta kara letA hai so yaha AtmA / surendroM me, naMyamadhArI muniyoM ke samUha se, vidyAdharoM se, bhUmigocariyoM se vaMdya hai aise / sabhI se vaMdya saMpUrNa guNoM ke nidhAna usa AtmA kI maiM una guNoM kI apekSA hone se vaMdanA karatA huuN| bhAvArtha-apanI AtmA meM apane dvArA hI SaTkArakI lagAne se jo sAdhu apane Apa meM hI sthira ho jAtA hai vaha loka meM sabhI ke dvArA vaMdanIya ho jAtA hai Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : ; 268 ] spaSTaH niyamasAra ( maMdAkrAMtA ) paramayaminAM cittapaMkejamadhye AtmA jJAnajyotiH prahataduritadhvAntapujaH purANaH / so'tikrAnto bhavati bhavinAM vAGa manomArgamasmi - bhArAtIye paramapuruSe ko vidhi ko niSedhaH / / 155 / / evamanena pacana vyavahArAlocanAprapaMcamupahasati kila paramajinayogIzvaraH / tathA mokSasukha ko bhI prApta kara letA hai| isaliye zrI padmaprabhamaladhArI deva ne yahAM para una nizcayaratnatraya se pariNata AtmA ko namaskAra kiyA hai / ( 155 ) zlokArtha - paramasaMyamiyoM ke hRdaya saroja ke madhya meM yaha AtmA spaSTa hai jo ki jJAnajyoti se pAparUpI aMdhakAra ke puMja ko naSTa kara cukA hai tathA purANa - prAcIna hai / vaha AtmA maMsArI jIvoM ke vacana aura mana ke agocara hai ese isa ArAtIya - prAcIna paramapuruSa meM kyA to vidhi hai aura kyA niSedha haiM ? bhAvArtha- paramopekSAsaMyamI yogI vItarAga nirvikalpa dhyAna meM jisa AtmA kA dhyAna karate haiM vaha saMsArI jIvoM dvArA na to vacana se kahI jA sakatI hai aura na ve usakA anubhava hI kara sakate haiM / vAstava meM aisI mahAna avasthA ko prApta karate hue mahApuruSoM ke liye kyA grahaNa karanA zeSa haiM aura kyA chor3anA zeSa rahA hai ? arthAt grahaNa karane aura chor3ane ke vikalpoM se dUra ve vikarupAtIta avasthA ko prApta ho cuke haiN| hAM, itanA avazya hai ki prArambhika avasthA meM unhoMne parigrahAdi ko vibhAva bhAvoM ko bhI chor3A hai aura mahAvratAdirUpa vyavahAra cAritra ko grahaNa kiyA hai anyathA yaha avasthA prApta honA asaMbhava thI / isa prakAra se parama jinayogIzvara isa padya ke dvArA vyavahAra AlocanA ke vistAra kA upahAsa kara rahe haiM / Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAgadazaka- 4 [269 parama-AlocanA adhikAra (pRthvI ) jayasyanacinmayaM sahajatatvamuccaridaM vimuktasakalendriyaprakarajAtakolAhalam / nayAnayanikAyadUramapi yoginAM gocaraM sadA zivamayaM paraM paramadUramajJAninAm / / 156 // ( maMdAkrAMtA) zuddhAtmAnaM nijasukhasudhAvAdhimajjansamenaM buddhvA bhavyaH paramagurutaH zAzvataM zaM prayAti / tasmAduccerahamapi sadA bhAvayAmyatyapUrva bhedAbhAve kimapi sahaja siddhi bhUsaukhyazuddham / / 157 / / ( basananilakA) nirmuktasaMganikaraM paramAtmatattvaM nirmAharUpamanaghaM parabhAvamuktam / saMbhAvayAmyahamidaM praNamAmi nityaM nirvANayoSivatanUdbhavasaMmadAya // 158 / / (156) zlokArtha-nirdoSa caitanyamaya yaha sahajatattva atizayarUpa se jayazIla ho rahA hai jo ki sakala indriyasamUha se utpanna hue kolAhala se rahita hai| naya aura kunaya ke samUhoM se dUra hote hue bhI yogiyoM ke gocara hai| sadA zivamaya hai, utkRSTa hai aura jo ajJAniyoM ke liye bahuta hI dUra hai| (157) zlokArtha-jo zuddhAtmA apane mukharUpI amRta ke samudra meM DubakI lagA rahI haiM aisI isa AtmA ko bhavyajIva paramaguru ke prasAda se jAnakara zAzvata sugva ko prApta kara lete haiN| isaliye maiM bhI atiapUrva uma AtmA kI atizayarUpa se sadA bhAvanA karatA hUM jo ki siddhi se utpanna hue mugvarUpa zuddha hai, bheda ke abhAva meM koI eka adbhuta hai sahaja-svabhAvarUpa hai / . (158) zlokArtha-saMpUrNa parigraha se rahita, nirmoharUpa, nirdoSa, parabhAvoM zrI mukta aise isa paramAtmatattva ko maiM nirvANamundarI se utpanna hone vAle anaMgasukha ke avaye nitya hI samyakprakAra se anubhava karatA hUM aura namaskAra karatA huuN| * - Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 ] niyamasAra (basaMtatilakA) tyaktyA vibhAvamakhilaM nijabhAvabhinna cinmAtramekamamalaM paribhAvayAmi / saMsArasAgarasamuttaraNAya nityaM nirmuktimArgamapi naumyavibhedamuktam / / 156 / / kammamahIruhamalacchedasamatyo skiiyprinnaamo| sAhINo samabhAvo, prAluchaNamidi samuddiTTa / / 110 // karmamahIrahamUlacchedasamarthaH svakIyapariNAmaH / svAdhInaH samabhAvaH AluJchanamiti samuddiSTam / / 110 / / kAmaM mUla ko chedane meM yh|| zuddha nija kA jo pariNAma sagaratha vahI / / yo hai pariNAma gvAdhIna mama bhAva mAtra 1 usako kahate haiM grAluchanA jina abhaya / / ? 10 / / paramabhAvasvarUpAkhyAnametat / bhavyasya pAriNAmikabhAvasvabhAvena prmsvbhaa| auyikAdicaturNAM vibhAvasvabhAvAnAmagocaraH sa paMcamabhAvaH / prata evodayodoraNakSada -.-.--. (156) zlokArtha-apane bhAva se bhinna aisa sakala vibhAva ko chor3akaraH | nirdoSa eka cinmAtra kI bhAvanA karatA hUM / saMsAra sAgara se pAra hone ke liye abhii| rUpa meM kathita aise mokSa mArga ko bhI maiM nitya hI namaskAra karatA huuN| gAthA 110 ___ anvayArtha--[karmamahorahamUlacchedasamarthaH] jo kamapI vRkSa kI jar3a ko cha / meM samartha hai [svAdhInaH] apane AdhIna hai aura [ samabhAvaH ] mamabhAvarUpa hai aisA [ svakIya pariNAmaH ] apanI AtmA kA pariNAma hai vaha [ Alu chanaM ] Alu chana [iti nirdiSTaM] aisA kahA hai| TokA-paramabhAva ke svarUpa kA yaha kathana hai / bhavya jIva kA pAriNAmika bhAvasvabhAva se jo paramasvabhAva hai vaha paMcama audayika, kSAyopazamika, kSAyikA aura aupazamika ina cAra vibhAvasvabhAvoM ke ago. Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parama AlocanA adhikAra [ 301 : kSayopazamavividhavikAravivarjitaH / ataH kAraNAdasyaikasya paramattvam itareSAM caturNAM vibhAvAnAmaparamatvam / nikhilakarma viSavRkSamUlanirmUlanasamartha: trikAlanirAvaraNanijakAraNaparamAtmasvarUpa zraddhAna pratipakSatIzramithyAtyakarmodayabalena kudRSTerayaM paramabhAvaH sadA nizcayato vidyamAnoSyavidyamAna eva / nityanigoda kSetrajJAnAmapi zuddhanizcayanayena sa paramabhAvaH abhavyatvapAriNAmika ityanenAbhidhAnena na saMbhavati / yathA meroradhobhAgasthita suvarNarAzerapi suvarNatvaM zrabhavyAnAmapi tathA paramasvabhAvatvaM vastuniSThaM na vihArayogyam / sudRzAmatyAsanna bhavyajIvAnAM saphalIbhUto'yaM paramabhAvaH sadA niraMjanavAta, yataH sakalakarmaviSamaviSad pRthumUlanimUM lanasamarthatvAt nizcayaparamAlocanAvikarUpasaMbhavAlu danAbhidhAnam anena paramapaMcama bhAvena atyAsannabhavyajIvasya sidhyatIti / hai / isIliye vaha karmo ke udaya udIraNA, kSaya, kSayopazamarUpa vividha vikAroM meM varjina hai / usa kAraNa eka bhAva hI paramaya hai anya cAra bhAva aparUpa haiM | saMpUrNa karmI vipakSa ke mUla ko nirmUlana karane meM samartha, trikAla nirAvaraNa nijakAraNa paramAtmA ke svarUpa kA jo zraddhAna hai usase viparIta jo mithyAtva karma hai usake tIvra udaya ke nimitta me mithyAdRSTi jIva ke yaha paramabhAva nizcayana me sadA vidyamAna hote hue bhI avidyamAna hI hai / nityanigoda kSetra ke jIvoM meM bhI zuddha nizcayanaya se vaha paramabhAva 'abhavyatvapAriNAmika' isa nAma se saMbhava nahIM hai / jaise meru ke nIce bhAga meM rahane vAlI suvarNarAzi ko bhI suvarNapanA hai usIprakAra se abhavyoM ke bhI paramasvabhAvapanA hai kintu vaha vastu meM sthita hai vyavahAra ke yogya nahIM hai / samyagdRSTi jo atyAsanna bhavya jIva haiM unameM sadA niraMjanarUpa hone se baha paramabhAva saphalIbhUta hai kyoMki vaha sakala karmarUpI viSama viSavRkSa kI vizAla jar3a ko ukhAr3ane meM samartha hai / isa para paMcamabhAva ke dvArA atyAsanna jIva ke yaha nizcaya paramaAlocanA ke bheda meM hone vAlI AluJchana nAmakI AlocanA siddha hotI hai / vizeSArtha - yadyapi kSAyikabhAva karmoM ke kSaya se hotA hai aura vaha siddhoM meM bhI kSAyika samyavatva, jJAna, darzana Adi se vidyamAna hai phira bhI yahAM use vibhAva bhAva Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 ] niyamasAra / maMdAkrAMtA) eko bhAvA sa jayati sadA paMcamaH zuddhazuddhaH kArAtisphuTitasahajAvasthayA saMsthito yaH / mulaM mukta nikhilayaminAmAtmaniSThAparANA mekAkAraH svarasavisarApUrNapuNyaH purANa: // 160 / meM sammilita kara diyA hai isakA mUla kAraNa yahI hai ki yaha bhI 'karmI ke kSaya' isa upAdhi se vivakSita hai / yahAM to zuddha nizcayanaya se karmo kI upAdhi AtmA meM trikAla meM bhI nahIM hai ataH paramapAriNAmikamAtra hI vivakSita hai / isa nizcayanaya ke abalaMbana se zuddha AnmA meM tanmaya hone vAlI AtmA hI kAraNa paramAtmA kahalAtI hai / dusarI bAta yaha hai ki pahA nityanigoda jIvoM ko bhI zuddhanizcaya naya se parama pAriNAmikabhAva vAlA kahA hai| usameM abhavyatva nAmaka pAriNAmika ho to bhI usakI yahAM vivakSA nahIM hai, parantu mI naya vivakSA se unheM zuddha kaha dene se bhI be becAre zuddha nahIM ho sakate, na unako kucha Ananda hI A sakatA hai ve vecAre atyanta-. dayanIya duravasthA meM par3e hue haiN| isaliye zuddhanizcayanaya se apane ko zuddha samajhakara hama logoM ko kRtArtha nahIM ho jAnA cAhiye, pratyuta usa zuddha avasthA ko pragaTa karane meM atIva puruSArtha zIla honA cAhie / [aba TIkAkAra munirAja paMcamabhAba kI mahimA batalAte huye do zloka kahate haiM (160) zlokArtha--jo karmadAtra ne rahita pragaTa sahaja avasthA se vidyamAna hai AtmA ke svarUpa meM lIna hae aise sabhI saMyamiyoM ke liye mukti kA mUla kAraNa hai, eka svarUpa hai, apane rasa-anubhava ke vistAra se paripUrNa bharA huA hone se puNyarUpa arthAt pavitra hai aura jo purANa-sanAtana hai vaha zuddha meM bhI zuddha paripUrNa zuddha hai aisA eka paMcamabhAva sadA jayazIla ho rahA hai / Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parama-pAlocanA adhikAra [ 303 (maMdAkrAMnA) prAsaMsArAdakhilajanatAtIvramohodayAtsA mattA nityaM smarakzagatA svAtmakAryapramugdhA / jJAnajyotirdhavalitakakubhamaMDalaM zuddhabhAvaM mohAbhAvAtsphuTitasahajAvasthameSA prayAti // 161 / / kammAdo appAraNaM, bhiNNaM bhAvei vimalaguNariNalayaM / pajyamalAvaNAra, viyaDIkAlaM ti viSNeyaM // 111 / karmaNaH prAtmAnaM bhinnaM bhAvayati vimalaguNanilayam / madhyasthabhAvanAyAmavikRtikaraNamiti vineyam // 111 // - - -- - - - - - - - - - - - (161) zlokArtha--anAdikAlIna saMsAra me yaha akhila janasamUha tInamoha ke udaya ro matta hai, nitya hI kAma ke vazIbhUna haiM aura apanI AtmA ke kArya meM atyadhika mUr3ha hai / yaha janasamUha moha ke abhAva meM pragaTita sahajAvasthArUpa, jJAnajyoti se sarva dizAoM ko dhavalita karane vAle aise zuddhabhAva ko prApta kara letA hai / bhAvArtha-saMsArI jIva anAdikAla me goha ke udaya se apane svabhAva se parAGa mukha huye haiM aura viSayoM meM lage hue haiM / kahA bhI hai anAdividyAdoSottha-catuHsaMjJAjvarAnurAH / zazvattvajJAnavimukhAH sAgArA: viSayonmukhAH ||saagaar dhrmaamRt|| anAdikAlIna avidyA ke doSa se utpanna hye cAra saMjJArUpI jvara se pIr3ita ke ho rahe haiM aise sAgAra-gRhastha sadaiva apane AtmajJAna se vimukha haiM aura viSayoM meM tatpara / ho rahe haiM aisI sthiti meM moha ke abhAva se jaba jJAnajyoti pragaTa hotI hai taba vahI sahaja zuddha avasthA kA anubhava karAtI hai / gAthA 111 ___ anvayArtha-[karmaNaH bhinnaM] karma se bhinna aura [vimalaguNanilayaM] vimala guNoM kA nivAsagRharUpa [AtmAnaM] AtmA ko [bhAvayati] jo bhAtA hai [ madhyastha Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 ] niyamasAra karma se bhita AtamA ko jo bhAvate / usako nirmala guNoM kA nilaya jAnate / / lIna hote sadA bhAva madhyastha meM ho avikRtikaraNa jAniye taba unheM / / 111 // iha hi zuddhopayogino jIvasya pariNativizeSaH proktaH / yaH pApATImA dravyabhAvano karmabhyaH sakAzAda bhinnamAtmAnaM sahajaguNa [-nilayaM mAdhyasthyabhAvana bhAvayati tasyAvikRtikaraNa-] abhidhAnaparamAlocanAyAH svarUpamastyeveti / ( maMdAkrAMtA ) AtmA bhinno bhavati satataM dravyanokarmarAzezamadamaguNAmbhojinI rAjahaMsaH / rantaH zuddhaH mohAbhAvAdaparamakhilaM naiva gRhNAti so'yaM nityAnaMdAdyanupama guNazciccamatkAramUrtiH // 162 // bhAvanAyAM] usa madhyastha- vItarAga bhAvanA meM [ avikRtikaraNaM ] avikRtikaraNa hai [ iti vijJeyaM ] aisA jAnanA cAhiye / TIkA--yahAM para zuddhopayogI jIva kI pariNati vizeSa ko kahA hai| jo pApa vana ko jalAne meM agni sadRza huA dravyakarma, bhAvakarma aura no ke saMparka se bhinna tathA sahajaguNoM ke sthAnasvarUpa aisI AtmA ko vItarAga bhAvanA hai bhAtA hai usake avikRtikaraNa nAmakI paramaAlocanA kA svarUpa hotA hI hai| [ aba TIkAkAra munirAja zuddhopayoga ke sanmukha karane vAlI bhAvanA bhAte huye nau zloka kahate haiM- 1 (162) zlokArthaM - AtmA sadaiva dravyakarma aura nokarma samUha se bhintu antaraGga meM zuddha haiM, zama dama guNarUpI kamalinI kA rAjahaMsa hai arthAt kaSAyoM kA ka Li 1. kucha pATha chUTA huA pratIta hai ataH use jor3akara artha kiyA hai / . Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parama - AlocanA adhikAra ( maMdAkrAMtA ) t prakSaNArthamagi rAzau nityaM vizadavizade kSAlitAMhaH kalaMkaH / zuddhAtmA yaH prahatakararaNagrAmakolAhalAtmA jJAnajyotiH pratihatatamovRttiruccaizcakAsti // 163 // ( vasaMtatilakA) saMsAraghora sahajAdibhireka raudraduHkhAdibhiH pratidinaM paritapyamAne / [ 305 aura indriyoM kA damana ye do guNa pramukha haiM ye hI kamalinI ke sadRza haiM isameM keli karane vAlA yaha AtmA rAjahaMsa ke samAna hai, nityAnaMda Adi anupama guNa svarUpa aura cicamatkAra kI mUrtisvarUpa so yaha AtmA moha ke abhAva se anya saMpUrNa vibhAvoM ko nahIM grahaNa karatA hai / bhAvArtha -- jisaprakAra rAjahaMsa kamaloM meM keli karatA hai usIprakAra AtmA rUpI rAjahaMsa vAntabhAva aura jitendriyatArUpI guNoM meM ramanA hai / vIraprabhu kA zAsana zamadama zAsana kahalAtA hai ye do guNa hI saMpUrNa guNoM kI zobhA ko bar3hAne vAle haiM inake binA anya guNa phIke haiM / ina guNoM ko pramukha kara ke anantaguNa puMja AtmA caitanyamayI camatkArI mUrti svarUpa hai| vizva meM alaukika camatkAra ko pragaTa karane vAlI hai / ( 163 ) zlokArtha - jo akSaya, antara meM guNa maNiyoM ke samUharUpa hai, jisane "atyanta svaccha aise zuddhabhAvarUpI amRta ke samudra meM apane pAparUpI kalaMka ko dho DAlA hai jisane indriya grAmoM ke kolAhala ko samApta kara liyA hai tathA jisane jJAnajyoti se - aMdhakAra dayA ko prakarSarUpa se naSTa kara diyA hai aisI zuddhAtmA atizayarUpa se prakAzamAna ho rahIM hai / ( 164 ) zlokArtha -- saMsAra ke ghora sAhajika ityAdi bhayaMkara duHkhAdikoM se pratidina saMtapta hote hue isa jagat meM ye muninAtha samatA ke prasAda se zamabhAvarUpa amRtamayI himasamUha prApta kara lete haiM / Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyamasAra loke zamAmRtamayomiha to himAnI yAyAvayaM munipatiH samatAprasAdAt // 164 / / ( basaMtatilakA ) muktaH kadApi na hi yAti vibhAvakAyaM taddhetubhUtasukRtAsukRtapraNAzAta / tasmAdahaM sukRtaduSkRtakarmajAlaM muktvA mumukSupathamekamiha vrajAmi / / 165 / / - - - - -- - - - -- - .. - --- - bhAvArtha-saMsAra meM sAhajika, mAnasika, zArIrika aura AgaMtuka aine cAra prakAra ke duHkha mAne gaye haiM jo bahuta hI bhayaMkara haiN| inase loka saMtapta ho rahA hai, abhiprAya yaha hai ki isa loka meM rahane vAle saMsArI prANI saMtapta ho rahe haiM se hI taptAyamAna hue saMsAra meM samatAdevI kI upAsanA ke prasAda se munirAja hI zamabhAva rUpa barpha ke samUha ko prApta karake zItalatA kA anubhava karate haiM anya nahIM 'parameko muniH sukhI' guNabhadra svAmI kA bhI kahanA hai-isa saMsAra meM eka mahAmuni hI mukhI haiM arthAt munirAja rAgadveSa ko dUra karake paramasamatA bhAva ko dhAraNa kara sakate haiM aura unheM hI vItarAgatA se jo mukha utpanna hotA hai vaha parama zAMtidAyI hai| (165) zlokArtha--muktajIva kabhI bhI vibhAvabhAva ke samUha ko prApta nahIM hote haiM kyoMki unake usa vibhAva ke kAraNabhUta se zubha aura azubha saMpUrNa karmoM kA atyanta nAza ho gayA hai| isalie maiM zubha aura azubha aise sabhI karmoM ko chor3akara isa eka mumukSa ke mArga ko prApta karatA hUM 1 bhAvArya-yahAM para 'mumukSu' pada se vItarAga mahAmuni ke mArga ko prApta karane kI bAta hai kyoMki vItarAga nirvikalpa samAdhi meM sthita sAdhu hI puNya pApa aise sabhI karmoM kA saMvara karate haiM ve hI mumukSu kahalAte haiM / ---- -in-a rint 1 - - Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parama-AlocanA zradhikAra ( anuSTubha ) prapadya e'haM sadAzuddhamAtmAnaM bodhavigraham / bhayamUrtimimAM tyaktvA pudgalaskaMdhabaMdhurAm / / 166 / / ( anuSTubh ) anAdimamasaMsAraroyasyAgadamuttamam / zubhAzubha vinirmuktazuddhacaitanyabhAvanA / / 167 / / ( mAlinI ) atha vividhavikalpaM paMcasaMsAramUlaM zubhamazubhasukarma prasphuTaM tadviditvA / bhamaraNavimuktaM paMcamuktipradaM yaM tamahamabhinamAmi pratyahaM bhAvayAmi // / 168 / / (166) zlokArtha maiM jJAnazarIrI aura sadAkAla se zuddha aisI [ 307 me sundara isa bhavamUrti deha ko chor3akara AtmA ko prApta karatA hUM / bhAvArtha- sundara sundara gudgala vargaNAoM meM bane huye isa zarIra ko nahIM chor3A jA sakatA hai kintu isase mamatA ko chor3akara jJAnamaya zuddha nizcayanaya se trikAla zuddha aisI AtmA kA Azraya lene se yaha jova zarIra se chUTakara azarIrI siddha ho jAtA hai / ( 167 ) zlokArtha - zubha - azubha bhAvoM se rahita zuddha caitanya kI bhAvanA mere anAdi kAlIna saMsAra roga kI uttama auSadhi hai / arthAt zuddhAtmA kI bhAvanA se hI saMsAra ke janma-maraNa roga kA nAza ho sakatA hai anya se nahIM / hAM ! isa auSadhi ke nirmANa ke liye jo bheda ratnatraya hai vaha grahaNa karanA hI hogA anyathA yaha auSadhi milanA asaMbhava hai / ( 168 ) zlokArtha - dravya kSetra - kAla-bhava aura bhAva aise pAMca prakAra ke saMsAra kA mUla kAraNa aneka bhedarUpa jo zubha-azubha karma haiM isa bAta ko spaSTa rUpa se jAnakara janma aura maraNa se rahita paMcama gatirUpa mukti ko pradAna karane vAlA jo zuddhAtmA hai usako maiM namaskAra karatA hUM aura pratidina usako bhAvanA karatA hU~ / Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 ] niyamasAra { mAlinI) atha sulalitavAcAM satyavAcAmapItthaM na viSayamidamAtmajyotirAdyantazUnyam / tadapi guruvacobhiH prApya yaH zuddhadRSTi hA bhavati paramazrIkAminIkAmarUpaH // 166 / / (mAlinI) jayati sahajatejaHprAstarAgAndhakAro manasi munivarANAM gocaraH zuddhazuddhaH / viSayasukharatAnAM durlabhaH sarvadAyaM paramasukhasamudraH zuddhabodho'stanidraH / / 170 / / - . -- (166) zlokArtha--isaprakAra yaha Atmajyoti Adi aura aMta me anya hai / sala lina vacanoM ke tathA satya vacanoM ke bhI gocara nahIM hai phira bhI guru vacanoM se use prApta kara ke jo zuddha samyagdRSTi hotA hai vaha paramadhI kAminI arthAt muktirUpI sundarI / kA vallabha ho jAtA hai / bhAvArtha--yaha Atma tastra bacanoM se nahIM kahA jA sakatA hai anubhava kA viSaya hai phira bhI guruoM ke vacanoM ke binA ise prApta bhI nahIM kiyA jA sakatA hai yaha akATya niyama hai, jitane bhI jIva mokSa gaye haiM unhoMne guruoM ke vacanoM kA avalambana avazya liyA hai| yahAM taka ki samyaktva kI utpatti meM dezanAlabdhi bhI eka labdhi mAnI hai jo ki guru ke upadezarUpa hai / nisargaja samparzana jisako haA hai use bhI pUrva meM kabhI gurUpadeza rUpa dezanAlabdhi avazya prApta ho cukI hai| (170) zlokArtha- jisane sahaja svAbhAvika teja se gAgarUpI aMdhakAra ko atyantarUpa se samApta kara diyA hai, jo munivaroM ke mana meM vAsa karatA hai, zuddha meM bhI zuddha arthAt paripUrNa zuddha hai, viSaya sukha meM Asakta huye jIvoM ko sadaiva durlabha hai parama sukha kA samudra hai aura jisane nidrA ko samApta kara diyA hai aisA zuddhajJAnasvarUpa AtmA jayazIla ho rahA hai / Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parama-pAlocanA adhikAra [ 306 madamANamAyalohavivajjiyabhAvo du bhAvasuddhi tti / parikahiyaM bhavvANaM, loyAloyappadarisIhi // 112 // madamAnamAyAlobhavijitabhAvastu bhAvazuddhiriti / parikathito bhavyAnAM lokAlokapravazibhiH // 112 / / mAna mada chama pro lobha se gata rahe / bhAva vo bhavya kA bhAva zuddhI rahe / / loka Aloka ko jo prakaTa dekhate / ve kaheM nizcayAlocanA se iro // 112 // bhAvazuddhadhabhidhAnaparamAlocanAsvarUpapratipAdanadvAreNa zuddhanizcayAlocanAdhiropasaMhAropanyAso'yam / tIvracAritramohodayabalena puvedAbhidhAnanokaSAyavilAso --- --... bhAvArtha--zuddhanizcayanaya se zuddhajJAnamaya AtmA kA dhyAna vItarAgI muni se karate haiM / vAstava meM chaThe guNasthAnavartI muni usakI bhAvanA karate haiM, kintu jo daSaya sukhoM meM rata haiM aise gRhasthoM ke liye isa zuddhAtmA kA dhyAna kaThina hai| jo patra sahita tathA viSayAsakta hokara bhI zuddhAtmA ke dhyAna kI bAta karate haiM ve anargala azApa karate haiN| unheM pahale paMcaparameSThI ke avalambanarUpa dhyAna kA abhyAsa hI paskara hai aura vahIM unake liye zakya bhI hai| zuddhopayoga kI prApti ke liye sarva graha kA tyAga paramAvazyaka hai| gAthA 112 .. anvayArtha- [ madamAnamAyAlobhaviyajitabhAvaH tu ] mada-madana, mAna, mAyA aura lobha se rahita hI [bhAvazuddhiH] bhAvazuddhi hai [iti ] aimA [lokAloka prazibhiH] aura aloka ko dekhane vAle jinendra deva ne [bhavyAnAM] bhabyoM ko [parikathitaM] TIkA-bhAvazRddhi nAmaka paramaAlocanA ke svarUpa pratipAdana dvArA zuddha vayAlocanA ke adhikAra ke upasaMhAra kA yaha kathana hai / Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 niyo / madaH, atra madazabdena madanaH kAmapariNAma ityarthaH / caturasaMdarbhagarbhIkRtavaidarbhakavitvena AdeyanAmakarmodaye sati sakalajanapUjyatayA, mAtRpitRsambandhakulajAtivizuddhaghA vA zatasahasrakoTibhaTAbhidhAnapradhAnabrahmacaryavatopAjitanirupamabalena ca, dAnAdizubhakApAjitasaMpavRddhivilAsena, athavA buddhitapovaikuNauSadharasabalAkSIdibhiH saptabhirvA kamanIyakAminIlocanAnandena vapurlAvaNyarasavisareNa vA AtmAhaMkAro mAnaH / guptapApatoM mAyA / yuktasthale dhanavyayAbhAvo lobhaH; nizcayena nikhilaparigrahaparityAgalakSaNaniraMjananijaparamAtmatasvaparigrahAt anyat paramANamAtradravyasvIkAro lobhaH / ebhizcabhiH bhAvaH parimuktaH zuddhabhAva eva bhAvazuddhiriti bhavyaprANinAM lokAlokapradazibhiH paramavItarAgasukhAmRtapAnaparitRpta gadbhirahadbhirabhihita iti / nIva cAritramoha ke udaya ke bala se puruSaveda nAmaka no kapAya kA vilAsa mada kahalAtA hai| yahAM para 'mada' isa zabda se madana arthAt kAmarUpa pariNAma ko liyA hai / catura bacanoM kI racanA me gabhita baidarbha kavitva se AdeyanAmakarma kA udayama hone para sabhI janoM se pUjya hone para athavA mAtA aura pinA saMbaMdhI jAti evaM kutA vizuddhi se tathA ( vratoM meM ) pradhAna brahmacarya vana se upAjita lAkhoM koTibhaTa samA upamA rahita bala ke hone se dAnAdi zubhakarma se upAjita saMpatti ke vRddhi ke vilAsa meM athavA buddhi, tapa, vikiyA, auSadhi, rasa, vana aura akSINa ina nAmavAlI sAsa RddhiyoM se athavA kamanIya kAminiyoM ke netroM ko AnaMdita karane vAle aise zarIra meM lAvaNya rasa ke vistAra se apane meM ahaMkAra honA mAna kahalAtA hai / guptapApa se mAyaIhotI hai / yogyasthAna meM dhana kA vyaya na karanA lobha kahalAtA hai tathA nizcayanaya ho samasta parigraha ke tyAgasvarUpa niraMjana nijaparamAtmatatva ke parigraha se atirikta anya paramANa mAtra dravya ko svIkAra karanA lobha hai / ina cAra prakAra ke bhAvoM se rahika zuddhabhAva hI bhAvazuddhi hai| isa prakAra meM loka-aloka ko dekhane vAle, paramavItarA sukhAmRta ke pAna se paritapta bhagavAn arhatadeva ne bhavya jIvoM ke liye kahA hai| / [aba TIkAkAra zrI munirAja nizcaya AlocanA ke prati apanI vizeSa karivyakta karate hue nava zlokoM dvArA usake mahatva ko dikhalAte haiN|] . .krvan -.. ...... . Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ L - [ 311 parama-pAlocanA adhikAra ( mAlinI) atha jinapatimArgAlocanAbhedajAlaM parihataparabhAvo bhavyalokaH samantAt / tadakhilamavalokya svasvarUpaM ca buddhvA sa bhavati paramazrIkAminIkAmarUpaH // 171 // (basaMtatilakA) AlocanA satatazuddhanayAtmikA yA nirmuktamArgaphaladA yaminAmajasram / zuddhAtmatattvaniyatAcaraNAnurUpA syAtsaMyatasya mama sA kila kAmadhenuH / / 172 // (171) zlokArtha-bhavya jIva jinendra deva ke zAsana meM kahe hue AlocanA ke bhedoM ko saMpUrNa rUpa se avalokita kara tathA apane svarUpa ko jAnakara saba ora se parabhAvoM ko chor3a dete haiM ve muktivallabhA ke priyavallabha ho jAte haiN| (172) zlokArtha-jo AlocanA satata zuddhanabamvarUpa hai, saMyamIjanoM ko sadA hI mokSamArga ke phala ko dene vAlI hai, zuddhAtmanatva meM nizcita AcaraNarUpa hai vaha mujha (padmaprabha) saMyata ke liye nizcitarUpa se kAmadhenurUpa hove / bhAvArtha---yahAM TIkAkAra zrI padmaprabhamalabArIdeva prArthanA karate hue kahate haiM ki yaha nizcaya AlocanA mujhaM kAmadhenu ke samAna icchita phannadAyI hove / jaise kAmadhenu vidyArUpa eka gAya hotI hai vaha jaba cAho naba icchAnamAra madhura dUdha detI hI rahatI hai cAhe jitanA bhI Apa le sakate haiM usIprakAra meM nizcayanayarUpa AlocanA jaba icchita mokSa phala ko bhI jaba cAho taba de detI hai to aura kisI laukika phala kI to bAta hI kyA hai ? ve to mila hI jAte haiN| athavA tadbhavamokSagAmI ke liye yaha AlocanA laukika phala ke sarvathA abhAva se hI utpanna hotI hai aura alaukika / phala ko hI dene vAlI hai| Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 ] niyamasAra ( zAlinI ) zuddhaM tatvaM buddhalokatrayaM mad buddhvA buddhvA nivikalpaM mumukSuH / siddhayarthaM zuddhazIlaM cAratvA siddhi yAyAt siddhisImantinIzaH // 173 // ( sragdharA ) sAnandaM tattvamajjajjinamunihRdayAmbhoja kiMjalkamadhye nirvyAbAdhaM vizuddha smarazaragahanAnIkadAvAgnirUpam / zuddhajJAnapradIpapratayamimanogeghorAndhakAraM tadvandve sAdhuvandya jananajalanidhau laMghane yAtapAtram / / 174 / / ( hariNI ) abhinavamidaM pApaM yAyAH samagradhiyo'pi ye vidadhati paraM brUmaH kiM te tapasthita eva hi / ( 173 ) zlokArtha-mumukSujItra tIna loka ko jAnane vAle nirvikalpa aise zuddhatattva ko punaH punaH jAnakara usakI siddhi ke liye zuddhazIla cAritra kA Ava karake siddhi kAMtA ke svAmI hote hue siddhi ko prApta kara lete haiM / ( 174) zlokArtha -- tattva meM nimagna hote hue aise jinamuni ke hRdaya kama kI kesara meM jo Ananda sahita vidyamAna hai, bAdhArahita hai, vizuddha hai, kAmadeva ke bA kI gahana senA ko bhasmasAt karane ke lie dAvAnala agnirUpa hai aura jisane zuddha rUpa dIpaka ke dvArA saMyamiyoM ke manomaMdira ke ghora aMdhakAra ko samApta kara diyA hai tathA jo sAdhuoM se vaMdanIya hai, saMsAra sAgara ko pAra karane ke liye jahAja ke sadR hai aise usa tattva ko maiM vaMdana karatA hU~ / bhAvArtha - yaha zuddhAtmatattva jo tatvajJAnI munirAja haiM unake hRdaya meM virAja mAna hai aura uparyukta vizeSaNoM se viziSTa huA bhavyajIvoM ko samAra ke duHkhoM chur3A detA hai 1 ( 175 ) zlokArtha -- hama pUchate haiM ki jo paripUrNa jAnakAra hote hue bhI 'isa navIna pApa ko karo' aisA anya ko kahate haiM kyA ve tapasvI haiM ? aho | A Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parama-prAlocanA adhikAra hRdi vilasitaM zuddha jJAnaM ca piMDamanuttamaM padasido jJAtvA sUpo'pi Adi barAbalam // 1675 // ( hariNI ) jayati sahajaM tattvaM tattveSu mityamanAkulaM satatasulabhaM bhAsvatsamyagdRzAM samatAlayam / paramakalayA sArdhaM vRddhaM pravRddhaguNainije: sphuTitasahajAvasthaM lInaM mahimni nije'nizam // 176 // ( hariNI ) sahajaparamaM tattvaM tattveSu saptasu nirmalaM sakalavimalajJAnAvAsaM nirAvaraNaM zivam / [ 313 . kI bAta hai ki hRdaya meM zobhAyamAna, zuddha, jJAnasvarUpa, piMDamaya aura sarvottama isa pada ko jAnakara punarapi sarAgatA ko prApta ho jAte haiM / bhAvArtha - nirvikalpa tattva kI bhAvanA se pariNata huye sAdhu kamavi ke liye kAraNabhUta aisI kriyAoM ko karane kA upadeza nahIM dete haiM / yadi chaThe guNasthAna meM Akara dete haiM to ve sarAgI kahalAte haiN| yahAM TIkAkAra AzcaryapUrNa zabdoM meM yA kheda pUrNa zabdoM meM kahate haiM ki eka bAra vItarAgatA ko prApta karane ke bAda punarapi sarAga * avasthA ko kyoM prApta hote haiM / vAstava meM aMtarmuhUrta se adhika nirvikalpa dhyAna kI sthiti hotI nahIM hai isaliye jAnate huye bhI munijana chaThe guNasthAna meM Akara saMgha saMrakSaNa, poSaNa Adi zubhopayoga meM pravRtta hote haiM, kiMtu mahAmuniyoM ke liye yaha utsargamArga nahIM hai / ( 176) zlokArtha - tatvoM meM jo sahajanasva hai vaha nitya hI anAkula hai, satata sulabha hai, prakAzazIla hai, samyagdRSTiyoM ke liye samatA kA niketana hai, paramakalA se sahita hai apane pravRddhamAna guNoM ke sAtha-sAtha vRddhiMgata hai, pragaTita sahaja avasthArUpa hai aura niraMtara apanI mahimA meM lIna hai aisA yaha tattva jayazIla ho rahA hai / ( 177 ) zlokArtha - jo sahaja paramatattva sAta tattvoM meM nirmala haiM, sakala bimalajJAna - kevalajJAna kA nivAsagRha hai, AvaraNa rahita hai, ziva-kalyANarUpa hai, ati Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ na 314 ] niyamasAra vizadavizavaM nityaM bAhyaprapaMcaparAGa mukhaM kimapi manasA vAcAM dUraM munerapi tannumaH / / 177 / / (drutavilaMbita) jayati zAMtarasAmRtavAridhipratidinodayacAruhimadyutiH atulabodhadivAkaradIdhitiprahatamohatamassamitijinaH / / 17 / / (drutavilavita) vijitajanmajarAmRtisaMcayaH prahatadAruNarAgakadambakaH / adhamahAtimiravrajabhAnumAn jayati yaH paramAtmapadasthitaH / / 176 / / spaSTa hai, nitya hai, bAhya prapaMcoM se parAGa mukha hai tathA koI eka adbhuta hai, muni meM mana aura vacanoM se dUra hai aise isa tattva ko hama namaskAra karate haiM / / / bhAvArtha--yahAM para isa natra ko muni ke bhI mana tathA vacana se dUra / diyA hai, abhiprAya yaha hai ki zukladhyAnampa vItarAga nirvikalpa samAdhi kI avasthA vItarAgI muniyoM ke anubhava kA hI viSaya hai / isa paramatattva ke prApta hote hI ke jJAna pragaTa ho jAtA hai / yaha avasthA bArahaveM guNasthAna kI hai aisA smjhnaa|| (178) zlokArtha-zAMta rasa rUpI amRta samudra ko pratidina ddhigata kA huye aise sundara candramArUpa tathA atulajJAnarUpI sUrya kI kiraNoM se mohadhvAMta ke ko prakRSTarUpa se naSTa karane vAle aise jinabhagavAn jayazIla hote haiM / (176) zlokArtha-jinhoMne janma, jarA aura maraNa samUha ko jIta ki hai, jinhoMne dAruNa rAga ke samudAya ko prakarSarUpa se naSTa kara diyA hai, jo pApA mahAtimira samUha ko samApta karane ke liye sUrya haiM jo aise paramAtmapada meM sthita hai| sadA jayavaMta ho rahe haiM / Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parama-AlocanA adhikAra [ 315 / iti sukavijanapayojamitrapaMcendriyaprasaravajitagAtramAtraparigrahazrIpadmaprabhamalaparidevaviracitAyAM niyamasAravyAkhyAyAM tAtparyavRttI paramAlocanAdhikAraH saptamaH taskandhaH // / vizeSArtha-isa AlocanA ke adhikAra meM AcAryadeva ne zuddhanaya ke Azrita sI nizcaya AlocanA kA hI vistAra se varNana kiyA hai| vAstava meM jo sAdhu vivahAra caryA meM pUrNa niSNAta haiM ve niSpanna yogI hI isa nizcaya AlocanA ko prApta kara sakate haiM, phira bhI sAmAnya sAdhuoM ko bhI isakI bhAvanA sadaiva karate rahanA jAhie aura vyabahAra AlocanA meM pUrNatayA nirdoSatA lAnI cAhiye / jo zrAvaka yA -avatI samyagdRSTi haiM unakA kartavya hai ki isa AlocanA ko prApta karAne vAle aise yavahAracAritra meM maci rakhate hue usako pUrNa karAne meM kAraNabhUta aise sAdhuoM kA samAgama karanA cAhiye aura apane pada ke yogya kriyAoM meM pUrNa sAvadhAnI rakhate hue apane doSoM kI bhI AlocanA karate rahanA cAhiye / / isaprakAra se sukavijanarUpI kagaloM ke liye sUrya ke samAna paMcendriya ke vistAra se vajita garIra mAtra parigrahadhArI aise zrI padmaprabhamaladhArIdava dvArA viracita niyamasAra kI tAtparyavRtti nAmaka TIkA meM paramaAlocanA adhikArarUpa sAtavAM ataskaMdha pUrNa huaa| Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [] zuddha nizcaya - prAyazcitta adhikAra athAkhiladravyabhAvano karmasaMnyAsahetubhUtazuddhanizcayaprAyazcittAdhikAraH kathyate / vadasamidi solasaMjamapariNAmo karaNariNaggaho bhAvo / " so havadi pAyachitaM araNavarayaM caiva kAyanvo // 113 // vratasamitizIla saMyamapariNAmaH karaNanigrahoM bhAvaH / sa bhavati prAyazcittam anavarataM caiva kartavyaH // 113 // narendrachaMda vrata samitI zrI zIla susaMyama ke pariNAma amala jo / pAMcoM indriya ke nigraha ke bhAva virAga vimala jo / / vo hI prAyazcitta kahAte kareM doSa kA zodhana | aisA prAyazcitta nita kariye jo ho karma vimocana / / 113 || aba akhila dravyakarma, bhAvakarma aura nokarma ke samyakprakAra se tyAga meM kAraNabhUta aise zuddhanizcaya prAyazcitta ke adhikAra ko kahate haiM- gAthA 113 anvayArtha - [ vrata samiti zIla saMyama pariNAmaH ] vrata samiti, zIla aura saMyamarUpa pariNAma tathA [ karaNa nigrahaH bhAvaH ] indriyoM ke nigraha rUpa bhAva, [ saH prAyazcitaH bhavati ] vaha prAyazcitta hotA hai, [ anavarataM ca eva karttavyaH ] tathA use hamezA ho karanA cAhiye / Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 zuddhanizcaya - prAyazcitta adhikAra [ 317 " nizcayaprAyazcittasvarUpAkhyAnametat / paMcamahAvratapaMcasamitizIla sakalendriya manakAyasaMyama pariNAmaH paMcendriyanirodhazca sa khalu pariNativizeSaH prAyA prAcuryeNa nivikAraM cittaM prAyazcittam, anavarataM cAntarmukhAkAraparamasamAdhiyuktena paramajinayogIzvareNa pApATavI pAvakena paMcendriyaprasaravarjitagAtra mAtraparigraheNa sahajavairAgyaprAsAdazikharazikhAmaNinA paramAgamamakaraMde niSyandi mukhapadmaprabheNa kartavya iti / ( maMdAkrAMtA ) prAyazcittaM bhavati satataM svAtmacitA munInAM mukti yAMti svasukharatayastena niddhUtapApAH / TIkA - nizvaya prAyazcitta ke svarUpa kA yaha kathana hai | mana, jo paMca mahAvrata, maMtra samiti, gIta aura sampUrNa indriya tathA vacana - kAya ke saMgamanarUpa saMyama pariNAma hai aura jo paMcendriyoM kA nirodha hai, nizcitarUpa se vaha pariNati vizeSa prAyazcitta hai arthAt prAyaH - pracuratA se nirvikArarUpa citta prAyazcitta kahalAtA hai / hamezA antarmukha pariNatirUpa parama samAdhi se yukta, parama jina yogIzvara, pAparUpa vana ke lie agni ke sadRza, paMcendriyoM ke vyApAra se varjita, gAtramAtra parigrahavArI, sahaja bairArUpa mahala ke zikhara kI zikhAmaNi svarUpa, paramAgamarUpa makaranda-puMsarasa jinake mukha me jharatA hai aise mujha padmaprabha muni ke dvArA vaha prAyazcitta karanA cAhie / bhAvArtha - yaha svayaM TIkAkAra ne apane Apako prAyazcitta kriyA meM prerita kiyA hai tathA bahuta hI sundara vizeSaNoM se apanI caryA ko dhvanita kara diyA hai, yaha ahaMkAra nahIM hai kintu unakA apanA gaurava hai ve svayaM eka nirgrantha munirAja the, unakI pravRtti yadi aisI nahIM hotI to ve apanI asatya prazaMsA nahIM likhate / vAstava meM ve ina nizcaya kriyAoM meM kabhI-kabhI pariNata hote hue apanI zubha pravRtti se pravartana karane vAle sacce sAdhu the / unameM garva kI bAta nahIM hai pratyuta ina paMktiyoM se unakA gaurava hI vyakta hotA hai / [ TIkAkAra munirAja prAyazrita kA lakSaNa spaSTa karate hue zloka kahate haiM - ] ( 180 ) zlokArtha -- guniyoM ko jo satata apane AtmasvarUpa kA citavana hotA hai vahI prAyazcitta hai, kyoMki svasukha meM rati karane vAle munirAja usake dvArA 7 Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nA 1!" 318 ] niyamasAra zranyA ciMtA yadi ca yaminAM te vimUDhAH smarArttAH pApA: pApaM vidadhati muhuH ki punazcitrametat // 180 // pApoM kA kSAlana karake mukti ko prApta kara lete haiM aura yadi muniyoM ke anya citA hotI hai to ve mUr3ha kAmadeva se pIr3ita hue pApI punaH pApa ko saMcita karate haiM, isameM Azcarya ho kyA hai ? bhAvArtha -- anyatra bhI AcAryoM ne kahA hai ki- "uttamA svAtmacitA syAt mohacitA ca madhyamA / atramA kAmacitA syAt paracitA dhamAdhamA || " artha- svAtmacitA uttama hai, mohacitA madhyama hai aura kAma Adi indriya viSayoM kI citA adhama hai tathA paracitA ayama se bhI adhama hai / yahAM para TIkAkAra ne svAtmacitA ko hI pramukha kahA hai kyoMki vahI uttama hai aura mokSa ko prApta karAne vAlI hai usake atirikta anya citAyeM kadAcit Atmatattva kI siddhi meM sAdhaka bhI haiM kadAcit bAdhaka bhI haiN| citavana AjJAvivaya Adi cAra prakAra ke yA daza prakAra ke zukla dhyAna ke liye sahAyaka sAmagrI hone se mokSa kA kAraNa mAnA gayA hai / paMca parameSThI ke guNoM kA dharma dhyAnoM kA citavana "pare 'mokSahetu / " aisA sUtrakAra kA kahanA hai, jabaki yaha dharma dhyAna para ke avalambana rUpa hI hai / yahAM para jisa cintA se yogI ko pApI vimUr3ha Adi kahA hai ve ciMtAeM sAdhu pada ke viruddha viSaya kaSAyarUpa athavA Artaraudra dhyAnarUpa haiM ve to sarvathA tyAjya hI haiM / 1. tattvArtha sUtra navama zvaH / Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhanizcaya-prAyazcitta adhikAra [ 316 kohAvisagambhAvakkhayapahuvibhAvaNAe riNaggahaNaM / pAyacchittaM bhariNadaM, NiyagurA~catA ya ripacchyavo // 114!! krodhAdisvakIyabhAvakSayaprabhRtibhAvanAyo nigrahaNam / prAyazcittaM bhaNitaM nimagucitA ca nizcayataH // 11 // kozadika jo bhAva svayaM ke ve vibhAva kahalAte / unake kSaya karane AdI meM jo tatra ho jAte / / nayA nijAtama ke anaMta guNa kA ciMtana jo karate / unaka hI nizcaya prAyazcitta kahA gayA nizcaya me // 114 / / / iha hi sakalakarmanimUlanasamarthanizcayaprAyazcittamuktam / krodhAdinikhilamoha pavibhAvasvabhAvakSayakAraNanijakAraNaparamAtmasvabhAvabhAvanAyAM satyAM nisargavRttyA visamabhihitam, athavA paramAtmAguNAtmakazuddhAntastattvasvarUpasahajajJAnAvisahajaanitA prAyazcittaM bhavatIti / . - . - . --... . gAthA 114 anvayArtha--[ krodhAdi svakIya bhAva kSaya prabhRti bhAvanAyAM ] krodha Adi kIya bhAvoM ke kSayAdi kI bhAvanA meM [ nirgrahaNaM ] rahanA, [ nijaguNa cintA ca ] ra apane guNoM kA citavana karanA, [nizcayataH] nizcaya se [ prAyazcitaM bhaNitaM ] citta kahA gayA hai| / TIkA-sampUrNa karmoM ke nirmalana karane meM samartha nizcaya prAyazcitta kA ho para kathana hai| krodhAdi sampUrNa moha rAga dveSa rUpa vibhAva svabhAva ke kSaya karane meM kAraNata aise nijakAraNa paramAtmA kI bhAvanA ke hone para naisargika vRtti se prAyazcitta gayA hai, athavA paramAtmA ke guNarUpa, zuddha caitanya sattva svarUpa ke sahaja jJAna darzana di sahaja guNoM kA citavana karanA prAyazcitta hotA hai| / [aba TIkAkAra munirAja isI bAta ko spaSTa karate huye zloka kahate haiM-] Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 ] niyamasAra ( zAlinI ) prAyazcittaMhya ktamuccairmunInAM kAmakrodhAdyanyabhAvakSaye ca kiM ca svasya jJAnasaMbhAvanA vA santo jAnantyetadAtmapravAde / / 181 // kohaM khamayA mAraNaM, samaddaveNajjaveNa mAyaM ca / saMtoseNa ya lohaM, jayadi khue cahuvihakasAe // 115 // krodhaM kSamayA mAnaM svamArdavena Arjavena mAyAM ca / saMtoSeNa ca lobhaM jayati valu catuvidhakaSAyAn / / 115 / / (181) zlokArtha - muniyoM ke kAma kovAdi anya-parabhAvoM ke kSaya ke hone meM jo bhAtra hai athavA apane jJAna kI jo namyaka bhAvanA hai use atizaya rUpa se prAyazcitta kahA gayA hai, satpuruSa AtmapravAda pUrva meM aisA jAnate haiM / bhAvArtha - AtmapravAda nAmaka sAtaveM pUrva meM prAyazcita kA varNana pUrNanayA kiyA hai / sAdhujana usI ke AdhAra se prAyazcita kA varNana karate haiM / vratAdi meM jo aticAra yA anAcAra Adi doSa hote haiM usase AtmA meM malInatA AtI hai, isaliye una kiye huye doSoM kI zuddhi ke lie una doSoM ko dUra karane ke lie guru se jo daNDa grahaNa kiyA jAtA hai jo ki AtmA ko pavitra banAne vAlA hai usI kA nAma prAyazcita hai| yahAM para krodhAdi vibhAva pariNAmoM se AtmA malina ho rahI hai unake dUra karane meM kAraNabhUta aise nija guNoM kA citavana hI uttama prAyazcitta mAnA hai kyoMki yahI bhAva AtmA ko pUrNatayA zuddha karane vAlA hai / gAthA 115 anvayArtha - [ krodhaM kSamayA ] krodha ko kSamA se, [ mAnaM svamArdavena ] mAna ko nijamArdava se, [ mAyAM ca Arjavena ] mAyA ko Arjava se [ ca ] aura [ lobha 1. jigadi khu cattAri vikahAe ( ka ) pAThAntara Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhanizcaya-prAyazcitta adhikAra samA bhAva ta odha jItate, bhara jIta mRdutA se / prArjaba se mAyA va lobha ko jIta saMtoSahi se / / nizcaya sa cAroM kaSAya ko jIta liyA jo munivara / unake hI nizcaya prAyazcita hotA karma bharama hara / / 115 / / catuSkaSAyavijayopAyasvarUpAkhyAnametat / jaghanyamadhyamottamabhedArakSamAstisro bhavanti / akAraNAdapriyavAdino mithyAdRSTerakAraNena mAM vAsayitumudyogo vidyate, ayamapagato matpuNyeneti prathamA kSamA / akAraNena saMtrAsakarasya tADanavadhAdipariNAmo'sti, ayaM cApagato matsukRteneti dvitIyA kSamA / vadhe satyamUrtasya paramabrahmarUpiNo mamApakArahAniriti [mamakAhAniriti] paramasamarasIbhAvasthitimattamA kSamA / prAbhiH kSamAbhiH krodhakaSAyaM jitvA, mAnakaSAyaM mAI vena ca, mAyAkaSAyaM cArjaveNa, paramatattvalAbhasantoSeNa lobhakaSAyaM ceti / tathA cokta zrI guNabhadrasvAmibhiH ---- - - .. ... .. saMtoSeNa] lobha ko santoSa se, [ catuvidhakaSAyAt ] inaprakAra canuvidha kapAyoM ko, khilu jayati ] sAdhu nizcitarUpa se jItate haiM / TIkA-cAra kaSAyoM ke vijaya karane ke upAya ke svarUpa kA yaha kathana hai / jaghanya, madhyama aura uttama ke bheda se kSamA tIna prakAra kI hotI haiM / binA kAraNa apriya vacana bolane vAle mithyAdaSTi ko akAraNa hI mujhe trAsa dene kA jo udyoga hai vaha mere puNya se dUra ho gayA aisA vicAra karanA pahalI jaghanya kSamA hai / binA kAraNa trAsa dene vAle kA jo tAr3ana karane, vadha Adi karane kA bhAva hai vaha mere puNya se dUra huA aisA vicAra karanA dUsarI-madhyama kSamA hai / vadha hone para amUrtika paramabrahmasvarUpa aise merI kyA hAni huI ? arthAt kucha bhI nahIM isaprakAra vicAra kara parama samarasobhAba se sthita rahanA yaha tIsarI uttama kSamA hai / ina kSamArUpa bhAvoM se zrotha kapAya ko jItakara, mArdava se mAna kaSAya ko jItakara, Arjava se mAyA kaSAya ko jItakara tathA paramatattva ke lAbha ke dvArA saMtoSa bhAva se lobha kaSAya ko jItakara sAdhu cAroM kaSAyoM para vijaya karate haiM / usIprakAra se zrI guNabhadrasvAmI ne bhI kahA hai Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . T A . .. * Hd niyamasAra ( vasantatilakA ) "cittasthamapyanavabuddhaca hareNa jADaghAt dhyA bahiH kimapi dagdhamanaMgabuddhathA / ghorAmavApa sa hi tena kRtAmavasthA krodhodayAdbhavati kasya na kAryahAniH / / " ( vasaMtatilakA) "cakraM vihAya nijadakSiNabAhusaMsthaM yatprAvajannanu tadaiva sa tena mucyet / - - - - "zlokArtha-'mahAdava ne apane citta meM sthina bhI kAmadeva ko nahIM jaanaa| jar3atA se kaTa hokara bAhara meM kAmadeva ko buddhi meM vimI ko jalA diyA, kintu ra kAmazva meM kI gaI ghora-duravasthA ko vaha prApta huA thA go ThIka hai-krodha ke udaya / kisa ke kArya hI hAni nahIM honI hai ?" bhAvArtha-jaba mahAdeva tapasyA kara rahe the taba pArvatI unheM prasanna karane liye kAmadeva ke mAtha vahAM pahuMcI aura nRtyAdi meM unheM prasanna karane kA prayanta kara lagI, idhara kAmadeva ne bhI vasanta Rtu kA nirmANa kara una para puSpa vANa chor3anaH / prArambha kiyA / taba mahAdeva ne kruddha hokara tIsare netra ga agni ko pragaTa karake kAra dava ko jalA diyA aisI kathA prasiddha hai| isI abhiprAya se AcArya ne kahA hai ki saccA kAmadeva to unake hRdaya sthita thA jise unhoMne jAnA hI nhiiN| isIliye pArvatI ke sAtha unakA vivAha jAne para unakI duravasthA huI / yaha saba anartha eka krodha kA kAraNa huA / "zlokArtha-apane dAhinI bhujA para sthita aise cakra ko chor3akara bAhuna ne dIkSA le lI, ve usa tapa se usI samaya mukta ho jAte kintu ve bAhubali cirakA taka kleza ko prApta hue so ThIka hai-kicit bhI mAna mahAn hAni ko karatA hai / 1. prAtmAnuzAsana zloka0 216 2. kumArasambhavam ( kAlidAsa kavi kRta) 3. AtmAnu. zloka 217 / Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 323 zuddhanizcaya-prAyazcitta adhikAra klezaM tamApa kila bAhubalI cirAya mAno manAgapi hati mahatIM karoti // " bhAvArtha-bharata cakravartI jaba chahoM khaNDoM ko jItakara vApisa ayodhyA Aye saba unakA cakraratna nagarI ke bAhara dvAra para hI ruka gyaa| kAraNa vidita karane para mAlUma huA ki ApayaH bhAI Apake vaza meM nahIM haiM, taba anya bhAI ke dIkSita hone ke bAda bAhubali ne yuddha kA prasaMga AyA / maMtriyoM dvArA nirdhArita janna yuddha. dRSTi yuddha aura malla yuddha meM bhagta hAra gaye aura bAha bali bijayI hue tatra bharata ne kruddha hokara bakarana calA diyA, yaha navaratna bAlabali kI pradakSiNA dekara unake hAtha para sthita ho gyaa| isa ghaTanA se bAhava li na birakta hI dIkSA lekara eka varga kA yoga le liyA / isa pranigA yoga ke samApta hone para bharata cakravartI ne Akara unakI pUjA ko aura taba unheM ke nA jAna utpanna ho gyaa| isake' purva unake hRdaya meM thor3I mI aimI cintA rahI ki mere dvAga bharata zvartI ko mayAleNa huA hai. isIliye unheM kevalajJAna prApta nahIM huA aura bharata kravartI ke dvArA pUjita hone para tankAla unheM kevalajJAna prApta ho gayA nathA ajanasena svAmI ne to kahA hai ki inheM dhyAnAvasthA meM manaHparyayanAna Adi anekoM diyAM utpanna ho gaI thI, jisameM bahana se vidyAdhara Adi apanA kaSTa nivAraNa kiyA karate the / mo mArzalagI chaThe sAtaveM guNasthAna hue binA RddhiyoM kA honA tathA manaH prayajJAna kA honA asambhava hai / na tathA pa umarina meM aisA kahA hai ki "maiM bharata kI bhUmi meM sthita haM aisI hI sI kaSAya ke vidyamAna rahane se unheM kevalajJAna kI prApti nahIM huii| 1. saMkliTo bharatAdhIzaH so'smatta iti yatkila / hRdyasya hArda tenAsIt tatpUjApekSi kevalam // 186 / / 12. mAdi pu. di. bhAga parva 36, zloka 144 se 14 taka dekhiye / / 3. paumariu, 5, 13, 16 / UP"LAAEE. . .tk Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ..-." . 321] niyamasAra ( anuSTubh ) "bheyaM mAyAmahAgAnmithyAghanatamomayAt / yasmin lInA na lakSyante krodhAdiviSamAhayaH / / " - - - - - .- .--- yAhubali kA hRdaya mAna kapAya se kalupita rahA, aisA ullekha bhAvaprAbhUta meM pAyA jAtA hai 'dehAdicinasaMgo mANakamAyeNa kala sio dhIra / annAvaNaMNa jAdA bAhubali kiniyaM kAlaM // 44 / / artha-he dhIra ! dekho, zrI vRSabhadeva ke putra bAhubali dehAdi parigraha ko chor3akara nirganya muni vana gaye, to bhI mAna kapAya me kaluSita citta hue AtApana boga se kitane kAla taka sthita rahe to bhI siddhi nahIM pAI / "zlokArtha--'mithyAtvarUpI ghanaghora andhakAramaya isa mAyArUpI mahAna gaDDhe se DaranA cAhie, ki jisameM lIna hue-rahate hue krodha Adi viSama sarpa lakSita nahIM hote haiM-dikhate nahIM hai|" bhAvArtha-jaise vizAla gaDDhe meM ghora aMdhakAra rahatA hai aura sarpa Adi jaMtu nivAsa karate haiM tathA usa meM girane se mRtyu hI sambhava hai vaise hI yaha mAyA kapAya vizAla gaDDhe ke samAna hai isameM mithyAtvarUpa andhakAra vyApta hai tathA isameM krodha Adi sarpa baiThe hue haiM arthAn mAyAcArI se krodhAdi kaSAyeM bhI hotI haiM, mithyAtva bhI A jAtA hai isaliye mAyAcAra se dUra rahanA cAhiye / 1. bhAvaprAmRta pR 154 / 2. prAtmAnu. zlo. 221 / Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddha nizcaya prAyazcitta adhikAra ( hariNI ) "vanacarabhayAddhAvan devAllatAkulavAladhiH kila jaDatayA lolo vAlavraje'vicalaM sthitaH / bata sa camarastena prANairapi praviyojitaH pariNatatRSAM prAyeNaivaMvidhA hi vipattayaH / / " tathA hi ( AryA ) kSamayA krodhakaSAyaM mAnakaSAyaM ca mAI venaiva / mAyAmAjavalAbhAllobhakaSAyaM ca zaucato jayatu / / 162 / / ukkiTTho jo boho, gANaM tasseva zrappaNI cittaM / jo dharai suNI rigaccaM, pAyacchittaM have tassa // 116 // [ 325 " zlokArtha - ' vanacara - bhIla yA siMha Adi jantu ke bhaya se daur3atI huI camarI gAya, jisakI pUcha bela meM ulajha gaI hai vaha apane bAloM meM lolupa hotI huI mUDhabuddhi se nahIM avicala sthita ho gaI / hAya ! kheda hai ki vaha camarI gAya usa lobha se prANoM se mArI gaI / ThIka hI hai tRSNA se pariNata hue jIvoM ko prAya: karake aisI hI vipattiyAM prApta hotI haiM / " usI prakAra se - [ zrI munirAja kapAya vijaya kI preraNA dete hue kahate haiM - ] ( 182 ) zlokArtha - kSamA se krodha ko, mArdava se hI mAna ko, Arjava ke lAbha se mAyA ko aura zauca se saMtoSa se lobha ko jIto / gAthA 116 anvayArtha -- [ tasya eSa AtmanaH ] usI AtmA kA [ yaH utkRSTaH bodha: ] jo utkRSTa bodha hai, [jJAnaM ] jJAna hai, [ cittaM ] citta hai, usako [ yaH muniH nityaM 1. AtmAnu. zlo. 223 / Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya ko mAra niyamamAra uskRSTo yo bodho jJAnaM tasyaivAtmanazcittama | yo dharati muninityaM prAyazcittaM bhavettasya / / 116 // jo utkRSTa bodha prAtmA kA jAna nAma meM jaga meM / bo ho citta kahA hai usa hI AtmA kA sacamuca meM / / jo mani usI jJAna ko nija meM nita dhAraNa karate haiM / unake ho prAyazcita hotA savAla dApa harate ve / / 116 / / atra zuddhajJAnasvIkAravataH prAyazcittamityuktama / utkRSTo yo viziSTadharmaH hi paramabodhaH ityarthaH / bodho jJAnaM cittamityanarthAntarama / ata eva tasyaiva prmmi| jIvasya prAyaH prakaraNa cittaM / yaH paramasaMyamI nityaM tAdRzaM cittaM dhatte. tasya khabara nizca yaprAyazcittaM bhavatIti / ( zAlinI ) yaH zuddhAtmajJAnasaMbhAvanAtmA prAyazcittAtra cAstyeva tasya / gharati ] jo muni ninya hI dhAraNa karate haiM, [ tasya ] unake, [ prAyazcittaM bhavet / prAyazcita hotA hai / TIkA-zuddha jJAna ko svIkAra karane vAle ke prAyazcitta hotA hai, yahAM aisA kahA hai| utkRSTa jo viziSTa dharma hai vahI paramavodha bahalAtA hai| botra jJAna aura citta ye paryAyavAcI zabda haiN| isIliye usa paramadharmI jIva kA hI prAva:-prakalA citta-jJAna prAyazcitta kahalAtA hai / jo paramasaMyamI muni nitya hI usaprakAra ke prakarSamA citta-jJAna ko dhAraNa karate haiM, unake nizcitampa se nizcaya prAyazcita hotA hai| [aba TIkAkAra munirAja aise paramamuni ko namaskAra karate hue kahate haiM (183) zlokArtha-~-jo isa loka meM zuddha AtmajJAna kI samyakabhAvanA pariNata haiM unhIM ke prAyazcitta hotA hai 1 jinhoMne pApa samUha ko dho DAlA hai aise una Mon Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhanizcaya-prAyazcina adhikAra niddhatAhaHsaMhati taM munIndra vande nityaM tadguNaprAptaye'ham // 183 / / ki bahuNA bharigaeNa du, varatavacaraNaM mahesiNaM savvaM / pAyacchitaM jAgaha, aNeyakammANa khayaheU / / 117 // ki bahanA bhaNitena tu varatapazcaraNaM maharSINAM sarvama / prAyazcittaM jAnIhyanekakarmaNAM kSayahetuH // 117 / / isa prakaraNa meM bahuta adhinA kahane se kyA : manan bho / mahapiyoM kA zrAra tapazcaraNAdi sabhI kucha bhI jA / / unama prAyazcita vahI hai. nizcaya meM gandhAnI / ki garva karmA kA kSaya meM saMtu vahI hai mAnA / / 11 / / iha hi paramatapazcaraNanirataparamajinayogIzvarANAM nizcayaprAyazcittam, evaM mastAcaraNAnAM paramAcaraNamityuktam / bahubhirasatpralAparalamalam / punaH sarva nizcayavyava-- . . . . .. .. .-. - - .. . - - - - saundroM ko ninya hI unake guNoM kI prApti ke liye maiM vaMdana karatA huuN| gAthA 117 anvayArtha - [ bahunA bhaNitena tu ki ] bahuta kahane meM nayA, [ maharSiNAM sarva sapazcaraNaM ] maSiyoM ke sabhI thepTa tapazcaraNa ko, [ prAyazcitta jAnIhi ] mazcitta jAno, [ anekakarmaNAM ] jo ki aneka karmoM ke, [ kSayahetu: ] bhaya kA TIkA--parama tapazcaraNa meM lIna hue jina yogIzvaroM ke nizcaya prAyazcitta aa hai, jo ki samasta AcaraNoM meM parama AcaraNa hai, aimA yahAM para kahA hai / / bahuna me asat pralApoM ro vama hoveM. basa hoveM / parama jina yogiyoM ke anAdi ra se baMdhe hue dravyakarma aura bhAvakoM kA sampUrNa vinAza karane meM kAraNabhUta, sabhI Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 ] niyamamAra hArAtmakaparamatapazcaraNAtmaka paramajinayoginAmAsaMsArapratibaddhadravyabhAvakarmaNAM niraka zeSeNa vinAzakAraNaM zuddhanizcayaprAyazcittamiti he ziSya tvaM jAnIhi / (dutavilambita) anazanAditapazcaraNAtmakaM sahajazuddhacidAtmavidAmidama / sahajabodhakalAparigocaraM sahajatattvamaghakSayakAraNam / / 14 / / ( zAlinI ) prAyazcittaM hya ttamAnAmidaM syAt svadravye'smin cintanaM ghaHzuklam / karmavAtadhvAntasabodhatejo lInaM svasminnivikAre mahimni // 15 // - - - -.. - - - nizcaya aura vyavahAra lakSaNa bAlA paramatapazcaraNa svarUpa zuddhanizcaya prAyazcitta hotI hai aisA hai zigya ! tuma samajho / [aba TIkAkAra munirAja prAyazcitta kI mahimA ko kahate hA pAMca lo kahate haiM-] (184) zlokArtha---jo anazana Adi bAraha prakAra ke tapazcaraNarUpa sahaja zuddhacaMtanya svarUpa ko jAnane vAloM ke liye yaha sahajajJAna kalA kA viSaya aisA yaha sahaja tanya pApoM ke kSaya karane meM kAraNa hai| (185) zlokArtha-yaha prAyazcitta nizcitarUpa se uttama jIvoM ko ho hai jo ki isa svadravya meM dharma dhyAna aura zukladhyAna ke ciMtanarUpa hai, karma samaha aMdhakAra ko naSTa karane ke liye samyagjJAnarUpI teja hai tathA apanI nirvikAra mAtra meM lIna hai| Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddha nizcaya - prAyazcitta adhikAra ( maMdAkrAMtA ) AtmajJAnAdbhavati yaminAmAtmalabdhiH kramera jJAnajyotirnihatakaraNagrAmaghorAndhakArA / karmAraNyodbhavavavazilAjAlakAnAmaja pradhvaMse'smin zamajalamayImAzu dhArA bamantI / / 166 // ( upajAti ) pradhyAtmazAstrAmRtavArirAzeyoddhRtA saMyama ratnamAlA babhUva yA tattvavidAM sukaNThe sAlaMkRtimaM ktivadhUdhavAnAm // 187 / / [ 320 ( 106 ) zlokArtha - jisane jJAna jyoti se indriyagrAma ke ghora andhakAra ko naSTa kara diyA hai, jo karmarUpI vana meM utpanna huI dAvAnala agni kI jvAlA mamUha ko bujhAne meM zIghra hI zamajalamayI dhArA ko barasAtI huI aisI AtmA kI upalabdhi krama se saMyamiyoM ke Atma jJAna meM utpanna hotI hai / bhAvArtha- -- AtmA ke svarUpa kI prApti saMyamI muniyoM ko hI ho sakatI hai anya ko nahIM aura unheM bhI AtmajJAna ke bala se hI ho sakatI hai anyathA nahIM / ( 187 ) zlokArtha - adhyAtma zAstrarUpI amRta samudra me maiMne saMyamarUpI ratnamAlA nikAlI hai, jo ki muktibadhu ke svAmI aise tattvavettAoM ke sukaMTa meM alaMkArarUpa hotI hai / bhAvArtha - - samudra ke maMthana se ratna nikalate haiM vaise hI zrI padmaprabhamaladhArIdeva munirAja ne adhyAtma zAstrarUpI amRtamayI samudra kA maMthana karake saMyamarUpI ratna nikAle haiM jo ki mukti ke prApta karane vAle AtmajJAniyoM ke kaMTha kA hAra bana jAte haiM arthAt adhyAtma zAstra ke avalambanapUrvaka dhAraNa kiyA gayA saMyama mukti ko prApta karA detA hai / saha Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 niyamamAra ( upendravajJA) namAmi nityaM paramAtmatattvaM munIndracittAmbujagarbhavAsam / vibhutikotArarUsolyamUla vinaSTasaMsAra drumUlametat / / 188 / / tAraNaMtabhaveNa' samajjiasuhAsuhakammasaMdoho / tavacaraNeraNa viraNassadi, pAyacchittaM tavaM tamhA // 11 // anantAnantabhavena sajitazubhAzubhakarmasaMdohaH / tapazcaraNena vinazyati prAyazcittaM tapastasmAt // 11 // jo hI anaMtAnaMta bhavA meM maMcita kiyA gayA hai| zubha vA azubha karma kasA bhI gavana rUpa bhayA hai / / vo saba tapazcaraNa kara meM, mUla naSTa ho jaanaa| isIliye tapa hI nizca ca me prAyazcita kahAnA / / 11 / / - - - -- - - - - (188) zlokArtha-maiM nitya hI paramammanantra ko namaskAra karatA hUM jo ki munIndroM ke hRdaya kamala kI kaNikA para nivAsa karane vAlA hai. maktirUpI kAntA ke rati sukha kA mUla kAraNa hai aura saMsArarUpI vRkSa kI jar3a ko naSTa karane vAlA hai| bhAvArtha-isa paramAtmatattva ka. dhyAna munijana hI kara sakate haiM, anyajana nahIM, isaliye yaha unake mana ke gocara hai tathA atIndriya mukha kA kAraNa hai aura saMsAra ke duHkhoM se mukta karane vAlA hai / gAthA 118 anvayArtha- [anaMtAnaMta bhavena] anaMtAnaMta bhavA ke dvArA, [sajita zubhAgamA karma saMdohaH] upAjita kiyA gayA zubha aura azubharUpa karma samUha, [ tapazcarakana vinazyati ] tapazcaraNa se naSTa ho jAtA hai, [tasmAt tapaH prAyazcittaM] isaliye taka prAyazcitta hai| 1. bhAveNa (ka) pAThAntara Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMvidhisAMgA zuddha nizcaya - prAyazcita adhikAra [ 331 atra prasiddhazuddhakAraNaparamAtmatattve sadAntarmukhatayA pratapanaM yattattapaH prAyazcittaM bhavatItyuktam / AsaMsArata evaM samupArjitazubhAzubhakarmasaMdoho dravyabhAvAtmakaH paMcasaMsArasaMvarddhanasamarthaH paramatapazcaraNena bhAvazuddhilakSaNena vilayaM yAti tataH svAtmAnuSThAnaniSThaM parama tapazcaraNameva zuddhanizcayaprAyazcittamityabhihitam / TIkA - prasiddha zuddha kAraNa paramAtma tattva meM sadA antarmukha hokara ke jo pratapana - pratApa zIla- prakAzamAna honA hai vaha tama prAcina hotA hai yahAM para aisA kahA gayA hai| anAdi saMsAra se hI upArjita kiye hue zubha aura azubha karmoM kA jo samUha hai jo ki dravyakarma aura bhAvakarmarUpa hai tathA draya, kSetra, kAla, bhava aura bhAvarUpa pAMca prakAra ke saMsAra ke saMvardhana meM samartha hai, vaha bhagyazuddhi lakSaNa vAle parama vilaya ko prApta ho jAtA hai, isaliye apanI AtmA ke anuSThAna para hI zuddha nizcaya prAyazcita hai aisA kahA hai| tapazcaraNa se niSTha parama vizeSArtha - 'AlocanA, pratikramaNa, tadubhava, viveka, vyutsarga, tapa, parihAra aura upasthApanA isaprakAra se prAyazcina ke nava bheda haiM, kintu yahAM para tapa cheda, ko mukhyam se liyA hai ataH usI ko prAyazcita kaha diyA hai kyoMki tapa ke vAraha bhedoM meM se hI yaha prAyazcina sAtavAM bheda hai tathA ina nava maMdA meM bhI eka tapa bheda A gayA hai / kAraNa yahI hai ki anazana Adi ke dvArA karmoM kI nirjarA hotI hai / isalie tapa ko hI adhyAtma prAyazcitta meM ghaTita karate hue kahate haiM ki AtmA meM prakarSarUpa se upanA, sthira rUpa se nivAsa karanA nizcaya tapa hai / vAstava meM zuddha AtmA meM nirvi kalpa samAdhirUpa sthiti hI nizcaya pratikramaNa prAyazcitta AdirUpa haiM aisA artha hai / ye pratikramaNa prAyazcita bheda nirvikalpa dhyAna meM nahIM haiM vahAM kevala eka abheda avasthA hai ye vyavahAranaya se vyavahAra kI apekSA se hI kahe jAte haiM / 1. "AlocanA pratikramaNa tadubhaya viveka vyutsargaM tapazchetra parihAropasthApanA : " [ tattvArtha sUtra su. 22 navama pra. ] Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyamamAra ( maMdAkrAMtA) prAyazcitta na punaraparaM karma karmakSayArtha prAhuH santastapa iti cidAnaMdapIyUSapUrNam / AsaMsArAdupacitamahAtkarmakAntAravanhi jvAlAjAlaM zamasukhamayaM prAbhRtaM mokSalakSmyAH // 18 // appasarUvAlaMbaraNa, bhAveNa du samvabhAvaparihAraM / sakkadi kAdu jIbo, tamhA jhANaM have savvaM // 116 // AtmasvarUpAlambanabhAvena tu sarvabhAvaparihAram / zaknoti kartu jovastasmAd dhyAnaM bhavet sarvam / / 11 / / munI ni nAnama ke svarUpa kA avalaMbana le dhAra / sabhI vibhAva hA bhAvAM kA tyAga svaya kara gaye / / igIliye yaha dhyAna vizva meM, basa sabamba kahAnA / nirvikalpa muni hI hote haiM svAtmatatva ke dhyAnA / / 16 / / - - - - - - -- - . %D [ aba TIkAkAra prAyazcitta kI vizeSatA para hI prakAza DAlate haiN| kahate haiM ( 186) zlokArtha-anya kucha kriyA prAyazcitta nahIM hai kintu karmakSayaH / lie jo cidAnaMdampI amRta se paripUrNa tapa hai use hI sAdhujana prAyazcina kahate haiM, vaha tapa anAdikAla meM saMsAra meM saMcita kiye karmarUpI mahAvana ko jalAne ke agnijvAlA kA samaha hai, zamasukhamaya hai tathA mokSa lakSmI se milane ke liye svarUpa hai| gAthA 116 anvayArtha-[ AtmasvarUpAlambana bhAvena tu ] AtmasvarUpa ke avalambana bhAva me, [ jIvaH ] jIva, [ sarvabhAvaparihAraM ] sarvabhAvoM kA parihAra, [. zaknoti ] kara sakatA hai, [ tasmAt ] isalie, [ sarva dhyAnaM bhavet ] vaha dhyAna hotA hai| ..----- :. -::. Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddha nizcaya - prAyazcitta adhikAra [ 333 atra sakalabhAvAnAmabhAvaM kartuM svAtmAzrayanizvayadhamyadhyAnameva samarthamityuktam / akhilaparadravyaparityAgalakSaNalakSitAkSuNNa nityanirAvaraNa sahajaparama pAriNAmikabhAvabhAvanayA bhAvAntarANAM caturNAmaudayikau pazamika kSAyikakSAyopazamikAnAM parihAraM kartuM matyAsantabhavyajIvaH samartho yasmAt tata eva pApATavIpAyaka ityuktam / ataH paMcamahAvrata paMcasamititriguptipratyAkhyAna prAyazcittAlocanAdikaM sarvaM dhyAnameveti / ( saMdAMtA ) yaH zuddhAtmanyavicalamanAH zuddhamAtmAnamekaM nityajyotiH pratihatatamaH puraM jamAdyantazUnyam / dhyAtvAja paramakalyA sArdhamAnandamUrti jIvanmukto bhavati tarasA so'yamAcArarAziH // 160 // TIkA sakala bhAvoM kA abhAva karane ke lie svAtmA ke Azrita nizvaya - dharmadhyAna hI samartha hai, yahAM para aisA kahA hai | akhila paradravyoM ke parityAga lakSaNa se lakSita, akSuNNa - avicchinna nitya nirAvaraNa sahaja parama pAriNAmika bhAva kI bhAvanA se audayika, aupazamika, kSAyika aura kSAyopazamika ina anya bhAvarUpa cAroM bhAvoM kA parihAra karane ke liye atinikaTa bhavya jIva jisa hetu se samartha hai, usI hetu se vaha pAparUpI vana ke liye pAtraka hai aisA kahA gayA hai| isaliye pAMca mahAvrata, pAMca samiti, tIna gupti, pratyAkhyAna, prAyazcitta aura AlocanA Adi sabhI dhyAna hI haiM, aisA samajhanA / [ aba TIkAkAra zrI munirAja dhyAna ke phala ko kahate haiM - ] ( 190 ) zlokArtha - jisane nitya jyoti se aMdhakAra puMja kA nAza kara diyA hai jo Adi aura anta se zUnya hai jo paramakalA ke sAtha Ananda kI mUrtisvarUpa hai aisI eka zuddha AtmA kA jo zuddhAtmA meM avicala mana vAlA hotA huA nirantara dhyAna karatA hai so yaha AcAra kI rAzisvarUpa zIghra hI jIvanmukta ho jAtA hai / / Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 ] niyamasAra sahasrasahavayaraNarayabhA, rAyAdI 'bhAvavAraNaM kiccA / appA jo jhAyadi, tassa du niyamaM have niyamA // 120 // zubhAzubhavacanaracanAnAM rAgAdibhAvavAraNaM kRtvA / AtmAnaM yo dhyAyati tasya tu niyamo bhaveziyamAt // 120 // jo zubha azubha vacana racanA ko pUrNatayA taja karake / rAgAdika aMtara bhAvoM ko svayaM dUra ati karake // dina AtmA ko pAte haiM nita nizcala mana ho karake / parama samAdhIta una muni ke honA niyama niyama se / / 120 / / zuddhanizrayaniyamasvarUpAkhyAnametat / yaH paramatatvajJAnI mahAtapodhano denaM bainaM saMcitasUkSmakarmanirmUlanasamarthanizcayaprAyazcittaparAyaNo niyamitamanovAkkAyatvAdbhavavallImUlakaMdAtmaka zubhAzubhasvarUpaprazastA prazasta samastavacanaracanAnAM nivAraNaM karoti, gAthA 120 anvayArtha -- [ yaH ] jo [ zubhAzubhavacana racanAM ] zubha-azubha vacana racanA ko, [ rAgAdi bhAvavAraNaM ] rAgAdi bhAva ke nivAraNa ko, [ kRtvA ] karake, dhyAyati ] AtmA ko dhyAtA hai, [ tasya tu ] usake, [ niyamAt niyamo bhavet ] niyama [ AtmAnaM se niyama hotA hai | TokA - zuddha nizcaya niyama ke svarUpa kA yaha kathana hai / jo paramatatva jJAnI mahAtapovana pratidina saMcita hue sUkSma karmoM ke nirmUlana meM samartha aise nizcaya prAyazcina meM parAyaNa haiM, ve mana vacana aura kAya ke niyamitaniyantrita hone se bhavabela kI mUlakaMdampa aise zubha-azubhasvarUpa pradAsta aura yazasva samasta vacanoM kI racanA - bolane kA nivAraNa karate haiM, na kevala ina vacana racanAoM 1. rAyAdi ( ka ) pAThAntara 2. racanAnAM pATha azuddha pratIta hotA hai / Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai - zuddha nizcaya - prAyazcitta adhikAra [ 335 kevalamAsAM tiraskAraM karoti kintu nikhilamoharAgar3ha SAdiparabhAvAnAM nivAraNaM ca karoti / punaranabarata makhaMDAdvaM tasundarAnandaniSyandyanupamaniraMjana nijakAraNaparamAtmatattvaM nityaM zuddhopayogabalena saMbhAvayati, tasya niyamena zuddhanizvayaniyamo bhavatItyabhiprAyo bhagavatAM sUtrakRtAmiti / ( hariNI ) vacanaracanAM tyaktvA bhayyaH zubhAzubhalakSaNAM sahajaparamAtmAnaM nityaM subhAvayati sphuTam / paramayaminastasya jJAnAtmano niyamAdayaM bhavati niyamaH zuddho muktyaMganA sukhakAraNam // 161 // kA tiraskAra hI karate haiM kintu samasta moha rAgadveSAdi parabhAvoM kA bhI tyAga kara dete haiM / punaH nirantara akhaNDa advaita sundara Ananda ke nirjhararUpa anupama niraMjana nija kAraNa paramAtmatattva ko nitya hI zuddhopayoga ke bada meM samyak prakAra se anubhava karate haiM, unake niyama se zuddha nizcayaniyama hotA hai aisA sUtrakAra bhagavAn zrI kudekudadeva kA abhiprAya hai | bhAvArtha- pahale gAyA 3 meM AcArya deva ne ratnatraya ko niyama zabda se kahA thA, vahAM para bhI yahI abhiprAya hai kyoMki zuddhanizvayana meM pariNata hue sAdhu ke hI zuddha prAyazcittarUpa nizcaya niyama hotA hai / | ava TIkAkAra zrI munirAja abhedarUpa nidhikalpa dhyAna kI preraNA dete hue cAra zloka kahate haiM--] ( 161 ) zlokArtha - jo bhavya jova zubha-azubharUpa vacana racanA ko chor3akara - nitya hI sphuTarUpa se sahajaparamAtmA kA samyak prakAra se anubhava karatA hai, usa jJAna svarUpa parama saMyamI ke niyama se yaha zuddha niyama hotA hai, jo ki muktisundarI ke sukha kA kAraNa hai / Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ T!! 336 ] niyamasAra ( mAlinI ) anavarata makhaMDAdvai tacihnivikAre nikhilanayavilAso na sphuratyeva kiMcit / apagata iha yasmin bhevavAdassamastaH tamamabhinamAmi staumi saMbhAvayAmi / / 162 // ( anuSTubh ) idaM dhyAnamidaM dhyeyamayaM dhyAtA phalaM ca tat / ebhivikalpajAlairyanirmuktaM tannamAmyan // 163 // ( anuSTubh ) bhedavAdAH kadAcitsryasmin yogaparAyaNe / : tasya muktirbhavenno vA ko jAnAtyAhaMte mate / 1164 // (162 ) zlokArtha - satatarUpa se akhaMDa advaita caitanyampa nirvikAra tattva akhila nayoM kA vilAsa kiMcit sphurAyamAna hI nahIM honA hai, yahAM jisameM sama bhedavAda samApta ho cukA hai, usako maiM namaskAra karatA hUM usakA stavana karatA hU~. usI kI samyak prakAra se bhAvanA karatA hUM / ( 193 ) zlokArtha - yaha dhyAna hai, yaha dhyeya hai, yaha dhyAtA hai aura vaha haiM ina vikalpa jAloM se jo nirmukta hai maiM use namaskAra karatA hUM / ( 194) zlokArtha - jisa yoga parAyaNa - dhyAna lIna avasthA meM kAna bhedavAda hote haiM, arahanta deva ke mata meM usakI mukti hogI yA nahIM, kauna jAnatA bhAvArtha -- vItarAga nirvikalpa dhyAna meM hI zuddha niyamakhya prAyazcitta) hai / isa nirvikalpa avasthA ke hue binA karmoM kA nAza honA saMbhava nahIM hai / bhI kahA hai "mA' ciTThaha mA jaMpa, mA citaha kivi jeNa hoi thiro / appA appamma rao, iNameva paraM have jhANaM / / 56 / / " 1. dravyasaMgraha 1 Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhanizcaya-prAyazcita adhikAra [ 337 kAyAI paradave, thirabhAvaM pariharattu appAraNaM / tassa have taNusaggaM, jo jhAyai NimvinappeNa // 121 // kAyAdiparadradhye sthirabhAvaM parihatyAtmAnam / tasya bhavettanutsargo yo dhyAyati nirvikalpena // 121 / jo kAyAdika para dravyA meM sthira bhAva ko taja / nirvikamabhAvoM se, AtmA ko dhyAte haiM maci se / / kAyama jamA ke hotA hI mahAmunA haiM / nizcaya prAyadicatta unhIM ke, unako sadA namu - / / 12 / nizcayakAyotsargasvarUpAkhyAnametat / sAdisanidhanamUrtavijAtIyadhibhAvavyaMjanaparyAyAtmakaH svabhyAkAraH kaayH| prAdizabdena kSetravAstukanaka ramaNIprabhRtayaH / eteSu sarveSu sthirabhAvaM sanAtanabhAvaM parihatya nityaramaNIyaniraMjananijakAraNaparamAtmAnaM vyava - - - - -- - - .. artha-De giya ! nama zarIra kI kucha ceSTA-kriyA mata karo, kucha mata bolo, mana meM kucha citavana bhI mata karo jaise bana vaise ekadama sthira ho jAo aura AtmA meM hI lIna ho jAvo, yahI paramadhyAna hotA hai / gAthA 121 anvayArtha - [kAyAdiparadravye | kAya Adi para dravya meM, [sthirabhAvaM] sthira bhAba ko, [ parihRtya ] chor3a karake, [ yaH ] jo, [ nirvikalpena ] nivikalparUpa se, [AtmAnaM dhyAyati ] AtmA kA dhyAna karatA hai, [ tasya ] usa sAdhu ke [ tanutsarga: bhavet ] kAyotsarga hotA hai / TokA-nizcayakAyotsarga ke svarUpa kA yaha kathana hai| __ sAdi-sAnta mUrtika vijAtIya vibhAva vyaMjana paryAyasvarUpa jo apanA AkAra hai vaha 'kAya' kahalAtI hai / yahAM Adi zabda se kSetra, makAna, svarNa, strI Adi ko grahaNa : karanA cAhiye / ina sabhI meM sthira bhAva-ye sthAyI haiM aise bhAva ko tathA ye samIcIna haiM aise bhAva ko chor3akara nitya hI ramaNIya niraMjana nija kAraNa paramAtmA kA vyavahAra Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ EYKH 330 ] niyamasAra hArakriyAkAMDADambaravividhavikalpakolAhalavinirmuktasahajaparamayogabalena nityaM dhyAyati yaH sahajatapazcaraNakSIravArAMrAzinizIthinI hRdayAdhIzvaraH tasya khalu sahajavairAgyaprAsAda zikharazikhAbhararNonizcayakAyotsargo bhavatIti / Tren ( maMdAkrAMtA ) kAyotsargo bhavati satataM nizcayAtsaMyatAnAM kAyodbhuta prabalataratatkarmamuktaH sakAzAt / bAcAM jalpaprakaraviratermAnasAnAM nivRtteH svAtmadhyAnAdapi ca niyataM svAtmaniSThAparANAm / / 165 / / ( mAlinI ) jayati sahajatejaHpuMja nirmagnabhAsvatsahajaparamatatvaM muktamohAndhakAram / triyAkAMDa ke ADambara ke anekoM vikalparUpa kolAhala se rahita sahaja yoga nirvikalpa dhyAna ke bala se jo nitya hI dhyAna karate haiM, jo ki sahaja tapazcaraNarUpI kSIra sAgara ko vRddhiMgata karane ke liye pUrNa candramA haiM, sahaja vairAgyarUpI mahala ke zikhara kI zikhAmaNi svarUpa una muni ke nizcitarUpa se nizcaya kAyotsarga hotA hai| [ aba TIkAkAra munirAja nirvikalpa dhyAna ke liye preraNA dete hue pAMca zlokarUpa kalazoM dvArA isa prAyazcitta prakaraNa kA upasaMhAra kara rahe haiM--] ( 165 ) zlokArtha - nizcaya se kAyotsarga satata saMyamI janoM ko hotA hai| jo ki zarIra se utpanna huI prabalatara una sambandhI kriyAoM ke chUTa jAne se vacanoM ke janmasamUha se virakta hone se, mana saMbaMdhI vikalpoM ke abhAva se tathA apanI AtmA ke dhyAna se bhI svAtmA meM lIna hue mahAsAdhuoM ke niyama se hotA hai / bhAvArtha - mana, bacana aura kAya sambandhI kriyAoM ke nirodha se nirvikalpa dhyAna meM tatpara hue sAdhuoM ko hI nizcaya kAyotsarga hotA hai / ( 166) zlokArtha - - - sahaja teja puMja meM sahaja parama tattva hai vaha jayazIla ho rahA hai jo ki DUbA huA aisA jo sphurAyamAna mohAMdhakAra se rahita hai sahaja Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zUddhanizcaya-prAyazcitta adhikAra [ 336 sahajaparamadRSTayA niSThitAtmAghajAtaM bhavabhavaparitApaH kalpanAbhizca muktam / / 166 // (mAlinI) bhavabhavasukhamalpaM phalpanAmAtraramyaM tabakhilamapi nityaM saMtyajAmyAtmazaktyA / sahajaparamasaukhyaM ciccamatkAramAtraM sphuTitanivilAsaM sarvadA cetayeham // 17 // ( pRthvI) nijAtmaguNasaMpadaM mama hRdi spharantImimAM samAdhiviSayAmahI kSaNamahaM na jAne puraa| jagattritayavaibhavapralayahetuduHkarmaNAM prabhutvaguNaktitaHkhalu hatosmi hA saMsRtau / / 19 / / garamaSTi se kRtakRtyarUpa hai aura bhava-bhava ke paritApoM se tathA kalpanA jAloM se mukta hai| (197) zlokArtha--jo bhava-bhava kA gukha hai, vaha alpa-tuccha hai, kalpanAmAtra se hI sundara lagatA hai. usa samasta zrI sukha kA maiM Atmazakti se samyakprakAra se nitya tyAga karatA hUM aura jo ciccamatkAra mAtra hai tathA pragaTita nija vilAsarUpa hai aima sahaja parama saukhya kA maiM madA hI anubhava karatA huuN| (198) zlokArtha-mere hRdaya meM sphurAyamAna hotI huI samAdhi kI viSayabhUta-dhyAna ke gocara aisI isa apanI AtmA kI guNarUpI sampatti ko pahale maiMne eka kSaNa bhI nahIM jAnA / hAya ! bar3e duHkha kI bAta hai ki tInoM jagata ke vaibhava kA pralaya karane meM kAraNabhUta aise duSTa kamoM ke prabhutva guNa kI zakti se maiM nizcita ho saMsAra meM mArA gayA huuN| bhAvArtha-merI AtmA meM ananta guNoM kA puja vidyamAna hai kiMtu usako na jAna karake hI maiM isa karma zatru ke dvArA isa saMsAra meM mArA jA rahA hUM, aura apanI saMpatti se bhI vaMcita ho rahA huuN| Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 ] niyamasAda ( AryA ) bhavasaMbhavaviSa bhUruhaphalamakhilaM duHkhakAraNaM buddhvA / Atmani caitanyAtmani saMjAtavizuddhasaukhyamanubhuje // 166 // / iti sukavijanapayojamitra paMcendriyaprasa ravajitagAtramAtra parigraha zrIpadmaprabhamana dhAridevaviracitAyAM niyamasArakhyAkhyAyAM tAtparyavRttau zuddhanizcayaprAyazcittAdhikAra aSTamaH zrulaskandhaH // ( 166 ) zlokArtha - bhava meM utpanna hone vAle vipavRkSa ke akhila phala ka duHkha kA kAraNa jAna karake maiM caitanyasvarUpa apanI AtmA meM utpanna hone vAle vizu saukhya kA anubhava karatA hUM / vizeSArtha - - isa zuddha nizcaya prAyazcitta adhikAra meM prArambha meM to AcA ne vrata samiti Adi ke pariNAma ko hI prAyazcitta kahA hai| vAstava meM jisake dvArA pApa kA zodhana ho usako prAyazcita kahate haiM, punaH isameM tapaJcaraNa ko prAyazci batalAte hue anta meM 121 vIM gAthA meM kAyotsarga ko bhI le liyA hai| adhikata prAyadivasa meM tapazcaraNa aura kAyotsarga hI pradhAna rahate haiM / sthala- sthala para TIkAkAra ne yaha spaSTa kiyA hai ki jo vyavahAra kriyAoM meM pUrNa niSNAta haiM unhIM sAdhu ke yaha nizcaya prAyazcitta hotA hai / yadi ve vyavahAra meM hI lage rahate haiM to unheM yaha nizva dharma nahIM bhI hotA hai kintu jaba bhI nizcaya prAyazcina Adi sAdhu ke hoMge to ve vyavahAra kriyA meM pUrNa niSNAta ke hI hoMge na ki vyavahAra kriyA se zUnya yA zithi ke / isalie pahalI sIr3hI meM vyavahAra meM pUrNa sAvadhAna rahate hue Age nizcaya dharma prApta karane ke liye satata prayatnazIla rahanA cAhiye / isa prakAra se sukavijanarUpI kamaloM ke liye sUryasamAna, paMcendriyoM ke vyApAra se rahita gAtra mAtra parigrahadhArI zrI padmaprabhamaladhArIdeva ke dvArA viracita niyama kI tAtparyavRtti nAmaka vyAkhyA meM zuddhanizcaya prAyavitta adhikAra nAma vAlA zrutaskaMdha pUrNa huA / Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ ] parama-samAdhi adhikAra 38830 atha akhilamoharAgadvaSAdiparabhAvavidhvaMsahetubhUtaparamasamAdhyadhikAra ucyate / vayaNoccAraNakiriyaM, paricattA vIyarAyabhAveNa / jo jhAyadi appAraNaM, paramasamAhI have tassa // 122 // vacanoccAraNakriyA parityajya vItarAgabhAvena / yo dhyAyatyAtmAnaM paramasamAdhirbhavettasya // 122 / / gItAchaMda jo vacana uccAraNa kriyA ko sarvathA hI tyAgate / bama vItarAgo bhAva se nija AtmA ko ghyAvate / / unahoM munI ke kahI parama samAdhi-jo aba nahiM sanabha / una zukla dhyAnI sAghu ko kaMvalya kI prApti sulabha / / 122 / / aba samasta moha rAgadveSa Adi para bhAvoM ke vidhvaMsa meM kAraNabhUta aise parama samAdhi adhikAra ko kahate haiM gAthA 122 anvayArtha-[vacanoccAraNa kiyAM parityaktvA] vacana bolane kI kriyA kA parityAga kara, [yaH] jo, [vItarAga bhAvena] vItarAga bhAva se, [AtmAnaM dhyAyati] AtmA ko dhyAtA hai, [tasya usake, [parama samAdhiH bhavet] parama samAdhi hotI hai / Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyamasAra paramasamAdhisvarUpAkhyAnametat / kvaciva zubhavacanArtha vacanaprapaMcAMcitaparamavI tarAgasa vaMjastavanAdikaM kartavyaM paramajinayogIzvareNApi / paramArthataH prazastA prazastasama stavAviSayavyApAro na kartavyaH / ata eva vacanaracanAM parityajya sakalakarmaka saMkarSaka vinirmu pradhvastabhAvakarmAtmakaparamavItarAgabhAvena trikAlanirAvaraNanitya zuddha kAraNapara mAtmAnaM svAtmAzrayanizravadharmadhyAnena TaMkotkIrNajJAyakaMkasvarUpanirataparama zukladhyAne ca yaH paramavItarAgatapazcaraNanirataH niruparAgasaMyataH dhyAyati, tasya khalu dravyabhAvakarmadaH rUthinI TAkasya paramasamAdhirbhavatIti / 342 ] TIkA - yaha parama samAdhi ke svarUpa kA kathana hai / kabhI zubha se banane ke vAra se manohara pIrAgasarvajJa deva kA stavana Adi para jina yogIzvara ko bhI karanA cAhiye / paramArtha se prazasta aura aprazasta aise samasta vacana viSayaka vyApAra ko nahIM karanA cAhie, isI hetu me vacana racanA kA parityAga karake savala karma kalaMkarUpI paMka se rahita tathA bhAva karma ke bhI pradhvasta ho jAne se hone vAle aise parama vItarAga bhAva ke dvArA tInoM kAloM meM AvaraNa rahita, nitya, zuddha, kAraNa paramAtmA ko jo parama vItarAga tapazcaraNa meM lIna huA vItarAgI saMyamI sAdhu svAmAzrita nizcaya dharmadhyAna se aura TaMko kI jAyaka eka svarUpa meM nirana aise zukladhyAna se dhyAtA hai, dravyakarma aura bhAvakarmarUpI senA ko jItane vAle aise usa sAdhu ke vAstava meM parama samAdhi hotI hai / bhAvArtha - yahAM para nizcaya dharmadhyAna aura zukladhyAna meM tatpara vItarAgI, sAdhu kA hI mukhya rUpa se grahaNa hai| yaha nizcaya dharmadhyAna sAtave guNasthAna ke dvitIya | bheda rUpa sAtizaya apramatta avasthA meM hotA hai, punaH zraMNI meM ArohaNa karane vAle ke hI zukladhyAna hotA hai / mohanIya karma ke abhAva se pUrNa vItarAgatA hotI haiM, jo ki gyArahaveM guNasthAna meM hI vivakSita hai / ina ubhaya dhyAna se pUrva chaThe aura svasthAna apramattarUpa sAtaveM guNasthAna meM savikalpa dharmadhyAna hotA hai / chaThe guNasthAnavartI mahAmuniyoM ko bhI TIkAkAra ne prathama paMkti meM vacanoM dvArA jinendra guNa stavana Adi vyavahAra kriyAoM meM upAdeya batalAyA hai, kyoMki jaba taka nirvikalpa avasthArUpa dhyAna prApta na ho taba taka Avazyaka kriyAoM kI hAni nahIM karanA cAhiye / Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parama-samAdhi adhikAra ( upajAti ) samAdhinA kenaciduttamAtmanAM hRdi sphurantIM samatAnuyAyinIm / yAvanna vidmaH sahajAtmasaMpadaM na mAdRzAM yA viSayA vivAmahi ||200|| saMjamariyamatabera du. dhammajjhANeNa sukkajhANekha / jo jhAyai appANaM paramasamAhI have tassa // 123 // saMyamaniyamatapasA tu dharmyadhyAnena zukladhyAnena / yo dhyAyatyAtmAnaM paramasamAdhirbhavettasya // 123 // saMyama niyama zrI tapazcaryA ko madA jo dhArate / nijadhadhyAna vizuddha se nija AtmA ko dhyAvate // yAzuvana dhyAna vizeSa se zuddhAtma meM lambhaya hue| una sAdhu ke hI kaho paramasamAdhi ve nijamaya huye ||123 || [ 343 [ aba TIkAkAra munirAja paramasamAdhi kI bhAvanA ko bhAte hue kahate haiM- ] ( 200 ) zlokArtha - kisI (eka advitIya - parama ) samAdhi ke dvArA uttama AtmAoM (uttama aMtarAtmAoM) ke hRdaya meM sphurAyamAna hotI huI, samatA bhAva kI anupinI aisI sahaja AtmasaMpatti kA jaba taka hama anubhava nahIM karate haiM, taba taka hama jaise sAdhuoM ke liye viSayabhUta jo koI mukha hai usako nahIM samajha sakate haiM / gAthA 123 anvayArtha -- [ saMyama niyama tapasA tu ] saMyama, niyama aura tapa se tathA, [ dharmadhyAnena - zukladhyAnena ] dharmadhyAna aura zukladhyAna se, [ yaH AtmAnaM dhyAyati ] jo AtmA ko dhyAtA hai, [ tasya parama samAdhiH bhavet ] usa sAdhu kI parama samAdhi hotI hai / Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 ] niyamamAra iha hi samAdhilakSaNamuktam / saMyamaH sakalendriyavyApAraparityAgaH / nika svAtmArAdhanAtatparatA / AtmAnamAtmanyAtmanA saMdhatta ityadhyAtma tapanam / sakalA kriyAkAMDADambaraparityAgalakSaNAntaHkriyAdhikaraNamAtmAnaM niravadhitrikAlanirUpANi, rUpaM yo jAnAti, tatpariNativizeSa: svAtmAzrayanizyadharmadhyAnam / dhyAnadhyeyadhyAsa phalAdivividhavikalpanimuktAMtarmukhAkAranikhilakaraNagrAmAgocaraniraMjananijaparamatA vicalasthitirUpaM nizcayazukladhyAnam / ebhiH sAmagrI vizeSaH sArdhamakhaMDAtaparamakSita mAtmAnaM yaH paramasaMyamI nityaM dhyAyati, tasya khalu paramasamAdhirbhavatIti / { anuSTum ) nibikalpe samAdhau yo nityaM tiSThati cinmaye / dvatA tavinimaktamAtmAnaM taM namAmyaham // 201 // TIkA-grahAM para samAdhi kA rakSaNa kahA hai / samasta indriyoM ke vyApAra kA parityAga saMyama kahalAtA hai| nigama ganda se svAtmA ke ArAdhana maM tatparatA kA honA hai jo AtmA ko AnmA ke dvA AtmA meM samyakaprakAra meM dAna karatA hai-rithara karatA hai, vaha adhyAtmarUpa tapana : tapa hai| sampurNa rAhya kriyAkAMirUpa ADambara ke parityAga svarUpa aura ataraMga ki ke AdhArabhUta aimo AtmA jo ki abadhi rahita trikAla meM upAdhirahita svarUpa umako jo jAnatA hai vaha pariNati vizeSa svAtmAzrita dharmadhyAna hai / dhyAna, dhyeya dhyAtA aura unake phalAdirUpa vividha vikalpoM se rahita, antarmukhAkAra mamasta iMDita grAmoM ke agocara, niraMjana aise nija paramatattva meM avicalasthitirUpa nizcaya zuklA hotA hai / ina maMyama, niyama, tapa nizcaya dharmadhyAna aura zukladhyAnajhapa gAmagrI viza se rahita jo paramasaMyamI akhaMDa a ta parama cinmaya AtmA kA nitya hI dhyAna kArakha hai usa saMyamI ke nizcitarUpa se paraga samAdhi hotI hai / [TIkAkAra munirAja aise saMyamiyoM kI vaMdanA meM tatpara hue kahate haiM (201) zlokArtha-jo caitanyamaya nivikalpa samAdhi meM nitya hI sthi hote haiM una haita aura advaita se nirmukta aisI AtmA ko maiM namaskAra karatA huuN| Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parama samAdhi adhikAra [345 ki kAhadi varaNavAso, kAyakileso vicitta uvvaaso| ajjhayaraNamauraNapahudI, samadArahiyassa samaessa // 124 // ki kariSyati banavAsaH kAyaklezo vicitropavAsaH / adhyayanamaunaprabhRtayaH samatArahitasya zramaNasya / / 124 // jinake na samatA bhAva hai ve zramaga yadi bana meM raha / ati kara kAyakala za napa upavAsa bhI bahubidha gaheM / / baha zAstra kA adhya gana maunAdika bahana bhI nina kreN| ye saba kriyAya kyA karegI ? sAmya vina nahi ziva bareM / / 124 / / atra samatAmantareNa drAlagadhAriNaH zramaNAbhAsinaH kimapi paralokakAraNaM nAstItyuktam / sakalakarmakalaMkakavinimuktamahAnaMdahetubhUtaparamasamatAbhAvena vinA kAntAravAsAdAsena prAvRSi vRkSamUle sthityA ca grISme'titIvakarakarasaMtaptaparvatAgragAvaniSaNNatayA vA hemante ca rAtri madhye jhAzAMbarayAkalena ra, nAliyana garalesAdA gAthA 124 anvayArtha-- [ vanavAsaH ] bana meM nivAsa, [ kAyaklezaH ] kAya kA kleza, [bicitropavAsaH ] aneka vividha upanAma nathA, [ adhyayana mauna prabhRtayaH ] adhyayana, mauna Adi kArya, [ samatA rahitasya zramaNasya ] samatA se rahina zramaNa ke lie, [kiMkariSyati] kyA kareMge ? TokA--samatA ke binA dravyaliMgadhAge, zramaNAbhAsI sAdhu ke kucha bhI paraloka mukti kA kAraNa nahIM hai, esA yahAM kahA hai| samasta karmakalaMkarUpI kocar3a se rahita, mahAna Ananda ke liye kAraNabhUta aise parama samatA bhAva ke binA vanavAsa meM rahane se, varSARtu meM vRkSa ke talabhAga meM sthita hone se, grISma Rtu meM atitIvra kiraNa vAle sUrya kI kiraNoM se taptAyamAna hue parvata ke agrazikhara para sthira baiThane se athavA zIta Rtu meM rAtri ke madhya meM digambara dazA meM rahane se arthAt khule maidAna meM dhyAna karane se athavA carma, asthibhUta Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 1 niyamasAra yinA mahopavAsena yA, sadAdhyayanapaTutayA ca, yAviSayavyApAranivRttilakSaNena saMtatamaH / navratena vA kimapyupAdeyaM phalamasti kevaladravyaliMgadhAriNaH zramaNAbhAsasyeti / . tathA coktam amRtAzIta.... (mAlinI "girigahanaguhAdhAraNyazUnyapradezasthitikaraganirodhadhyAnatIrthopasevA / prapaThanajapahomabrahmaNo nAsti siddhiH mRgaya tadaparaM tvaM bhoH prakAra gurubhyaH // " . --- - - - - - -.. - .. .- - . -- .. - - - sAga ko klezadAyI aise mahopavAsa se tathA madA adhyayana kI kuzalatA se athaka vacanaviSayaka vyApAra ke abhAvarUpa nirantara mauna vrata meM kevala dranyAla gadhArI zramaNA bhAsa ke liye kyA kucha bhI upAdeyabhUta phala hai ? arthAt nahIM hai / usIprakAra se 'amRtAzIti graMtha meM bhI kahA hai "zlokArtha-parvata kI gahana guphA Adi meM athavA vana ke zUnya pradeza meM rahanA, indriyoM kA nirodha karanA, dhyAna karanA, tIrthoM kI upAsanA karanA, paThana karanA, japa aura homa karanA ityAdi kAryoM se brahma svarUpa AtmA kI siddhi nahIM ho sakatI hai, ataH bho bhavya ! tuma guruoM se usa anya hI prakAra ko ho / bhAvArtha-ina dhyAna, adhyayana Adi kriyA kalApoM se bhI jisa Atmatattva kI siddhi nahIM ho pAtI hai aisI jo koI nirvikalpa rUpa vItarAga avasthA hai yA mukha nizcayasamyaktva hai use guruoM ke prasAda se hI prApta kiyA jA sakatA hai| 1. zrI yogIndradevakRta amRtAzIti-zloka 56 | Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parama-samAdhi adhikAra [347 tathA hi (dratavilaMbita) anazanAdinapazcaraNa: phalaM samatayA rahitasya yatena hi / tata idaM nijatatvamanAkulaM bhaja mune samatAkulamaMdiram / / 202 / / [aba TIkAkAra munirAja samatAdevI kI napAmanA ke liye preraNA dete hue kahate hai (202) zlokArtha-samatA se rahita yati ko anayana Adi tapazcaraNoM ke dvAga nizcitarUpa se phala nahIM hai| isaliye, he mune ! mamatA kA kula maMdira aise isa AkulatA rahita nija tatva ko tuma bhajo / bhAvArtha-yadi koI sAdhu dravyaliMgI hai, zramaNa ke sadaza digbanA hai kiMtu bhAva zramaNa nahIM hai tathA samatAbhAva se bhI rahita hai to ghorAghora tapazcaraNoM ke dvArA bhI usako AtmamiDipa phala nahIM milegA / hAM ! maMdakapAya ke dvArA bAhya cAritra se ume navagraMceyaka taka, ahamindra ke sukha to mila bhI sakate haiM, kintu jo vAstavika nirvANa phala hai, vaha nahIM mila sakatA hai / isaliye yahAM para svayaM bhagavAna kudakudadeva ne yA zi. samatA-vItarAga bhAva se rahita sAdhu ke liye kAya klezAdi kyA kara sakate haiM ? isase yaha nahIM samajhanA ki ye kAya klezAdi vyartha haiM, kintu aisA samajhanA ki itanI UMcI jina kalpI caryA ke AcaraNa karane vAloM ko bhI tathA adhyAtma zAstra ke adhyayana karane vAloM ko bhI drayanniMgI avasthA raha sakatI hai / taba yaha mamyaktva kitanA sUkSma hai ki jise ve svayaM gyAraha aMga ke pAThI hone para bhI nahIM jAna pAte haiM, kyA ve AdhyAtmika graMthoM kA adhyayana nahIM karate haiM ? avazya karate haiM phira bhI ve bhAva mithyAtvI hI raha jAte haiM / niSkarSa yaha nikalatA hai ki apane samyaktva rUpa zraddhAna pariNAma ko dRr3ha karate rahanA cAhiye aura jinendra deva kI AjJA ke anukUla pravRtti karate hue rAgadveSa ko haTAkara samatAdevI kI ArAdhanA karate rahanA cAhie / .-4 20.Enaa ...- 4 42 - - - - RE Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 ] niyamasAra viravo' savvasAvajje, tigutto pihididiyo / tassa sAmAigaM ThAI, idi kevalisAsaNe // 125 // virataH sarvasAvace triguptaH pihitendriyaH / tasya sAmAyika sthAyi iti kevalizAsane // 125 / / jo muni saraba sAvadha caryA se virata hai nitya ho / auloga guptA yukta hai aura pAMca indriya ke jayI / / unahI munI ke sarvathA sthAyi sAmAyika rahe / arihana zAmana meM kahA isavidha yahI RSigaNa kaheM // 125 / / iha hi sakalasAvadhavyApArarahitasya triguptiguptasya sakalendriyavyApAravimukhasya | tasya ca muneH sAmAyikaM vrataM sthAyItyuktam / athAtraikendriyAdiprANinikuraMbaklezahetubhUta / tasamastasAvadyavyAsaMgavinimuktaH, prazastAprazastasamastakAyavAGa manasAM vyApArAbhAvAt / triguptA, sparzanarasanaghrANacakSuHzrotrAbhidhAnapaMcendriyANAM mukhastattadyogyaviSayagrahaNAbhA- 1 gAthA 125 anvayArtha-[ sarva sAvadha virataH ] jo sampUrNa sAvadha yoga meM virata / [triguptaH] tIna gupti se sahita, aura [ pihitendriyaH ] iMdriyoM ko saMvatta karane vAle / haiM, [tasya] unake [ sthAyisAmAyika ] sthAyI sAmAyika hai, [ iti kevalizAsane ] | aisA kevalI bhagavAna ke zAsana meM kahA hai| TIkA-samasta sAvadha vyApAra se rahita, tIna guptiyoM se gupta aura sampUrNa / indriyoM ke vyApAra se vimukha aise una muni ke sAmAyika vrata sthAvI hai aisA yahAM para / kahA hai| jo yahAM para ekandriya Adi prANI samudAya ke liye kleza ke kAraNabhUta aise samasta pApa yoga ke vyAsaMga se rahita haiM, prazasta aura aprazastarUpa samasta kAya, vacana tathA mana sambandhI vyApAra ke abhAva se tIna gupti se sahita haiM / sparzana, rasanA, prANa, : cakSu aura zrotra ina nAmavAlI pAMca iMdriyoM ke mukha se arthAt una-una ke yogya viSayoM 1. viradI (ka) paatthaa| Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 parama-samAdhi adhikAra [ 42 vAt pihitendriyaH, tasya khalu mahAmumukSoH paramavItarAgasaMyaminaH sAmAyikaM vrataM zAzvat sthAyi bhavatIti / ( maMdAkrAMtA ) itthaM muktvA bhavabhayakaraM sarvasAvadyarAzi nItvA nAzaM vikRtimanizaM kAyavAG mAnasAnAm / antaH zuddhayA paramakalayA sAkamAtmAnamekaM buddhvA jantuH sthirazamamayaM zuddhazIlaM prayAti // 203 // jo samosavvabhUdesu, thAvaresu tasesu vA / tassa sAmAgaM ThAI ke || 126 // ke grahaNa kA abhAva hone se saMkucita indriya vAle haiM - indriyoM kA nirodha karane vAle haiM, una paramavItarAga saMbaMdhI, mahAmumukSu sAdhu ke nizcitarUpa se sAmAyika vrata zAsvatasthAyI hotA hai / [ TIkAkAra munirAja sAmAyika cAritra kA mahatva batalAte hue kahate haiM- 1 ( 203 ) zlokArtha - - isaprakAra bhavabhayakArI saMpUrNa pApayoga ke samUha ko chor3akara kAya, bacana, mana kI vikRti ko hamezA naSTa karake antaraMga kI zuddhirUpa paramakalA me sahita aisI eka AtmA ko jAna karake jIva sthira zamamaya ( kaSAyoM kI pUrNa upazamatArUpa) aise zuddha cAritra ko prApta kara letA hai / bhAvArtha --- 'sarvasAvadyayogAdddvirato'smi maiM sampUrNa pApa sahita yoga se virakta hUM ise hI sAmAyika cAritra kahate haiM / dIkSA ke samaya yaha eka abhedarUpa cAritra hotA hai punaH abheda se bheda meM Ane ke bAda chedopasthApanA rUpa aTThAIsa mUlaguNoM ke bhedarUpa cAritra hotA hai / yahAM para isa abheda cAritra kA hI svarUpa aura mahatva batalAyA hai / gAthA 126 anvayArtha -- [ yaH sthAvareSu vA zraseSu ] jo sthAvara aura usa jIvoM ke prati, Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. . sA-ya ! 350 ] niyamasAra yaH samaH sarvabhUteSu sthAvareSu traseSu vA / tasya sAmAyika sthAyi iti kelizAsane / / 126 // jo trasa tathA sthAvaroM meM sarvaprANI mAtra meM / samabhAva ko dhAraNa kareM muni sarvapta : saba kAla meM / / una sAdhu ke hI sarvathA sthAyi sAmAyika rahe / prahata zAnana meM kahA, yaha kundakunda gurU kaheM / / 126 / / paramamAdhyasthyabhAvAdyArUDhasthitasya paramamumukSoH svarUpamatroktam / yaH sahajavairAgyaprAsAdazikharazikhAmaNiH bikArakAraNanikhilamohAgaDha SAbhAvAd bhevakalpanApoDhaparamasamarasaubhAnasanAthatvAttrasasthAvarajIvanikAyeSu samaH, tasya ca paramajinayogIzvarasya sAmAyikAbhidhAnavrataM sanAtanamiti vItarAgasarvajJamArge siddhaniti / -- - - - - - - - - -- - - - - [samaH] samasvabhAvI hai, [ tasya ] usake [ sAmAyika sthAyi ] sAmAyika sthAyI hai, [iti kelizAsane] aigA kevalI bhagavAna ke zAsana meM kahA hai / / TIkA-parama mAdhyastha bhAva Adi meM ArohaNa karake sthita hue jo paramamumukSa haiM unakA svarUpa grahAM kahA hai / ___ jo sahaja vairAgyarUpI mahala ke zikhara kI cUr3AmaNi svarUpa mahAmuni vikAra ke kAraNabhUta aise sampUrNa moha rAgadveSa ke abhAva se, bheda kalpanA se rahita aura parama samarasI bhAva se sahita hone se basa-sthAvara jIva nikAyoM ke prati samabhAvI haiM, una parama jina yogIzvara ke sanAtana sAmAyika nAmaka vrata hotA hai, yaha vItarAga sarvajJa deva ke mArga meM siddha hai| bhAvArtha-paramparA se Agata samIcIna kathana sanAtana kathana hai yaha sAmAyika vrata bhI paramparAgata samIcIna vrata hai / [TIkAkAra munirAja abheda cAritra kI stuti karate hue punarapi ATha shlok| kahate haiM-] Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parama-samAdhi adhikAra ( mAlinI ) sahati parimukta sthAvarANAM vadhairvA paramajitamunInAM cittamuccairajasram / api caramagataM yanirmalaM karmamuktya tadabhinamAmi staumi saMbhAvayAmi // 204 // ( anuSTubh ) kecidatamArgasthAH kecidvaM tapathe sthitAH / tA vinirmuktamArge vartAmahe vayam || 205 / / ( anuSTubh ) kAMsya tamanyepi dvaMtaM kAMkSanti cApare / vinirmuktamAtmAnamabhinImyaham || 206 // [ 351 ( 204) zlokArtha- parama jina muniyoM kA citta - aMtaHkaraNa hamezA hI atizayarUpa se trasa jIvoM kI hiMsA aura sthAvara jIvoM ke vadha se vimukta hai aura jo caramasImA ko prApta aisA nirmala hai, usa caitanya ke pariNAmarUpa mana ko maiM karmoM se mukti prApta karane ke liye namaskAra karatA hUM, usakA stavana karatA hUM aura usakI samyakprakAra se bhAvanA karatA hUM / bhAvArtha-muniyoM kA caitanya pariNAmarUpa jo bhAvamana hai vaha jIva hiMsA ke pariNAma se rahita hai tathA nirmalatA meM parAkASThA ko prApta hai usa mana kI stuti, vaMdanA, bhAvanA Adi karane se hamArA bhI mana pavitra nirmala hogA 1 ( 205 ) zlokArtha - - koI advaitamArga meM sthita haiM aura koI dvaMta mArga meM sthita haiM, kintu hama dvaita aura advaita se vinirmukta aise nirvikalpa mArga meM rahate haiM / ( 206 ) zlokArtha -- dUsare koI bhI advaita ko cAhate haiM aura anya koI dvaMta ko cAhate haiM tathA maiM dvaita-advaita se mukta aisI AtmA ko namaskAra karatA hUM / FL Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 ] ** niyamasAra ( anuSTubh } ahamAtmA sukhAkAMkSI svAtmAnamajamacyutam / AtmavAtmani sthitvA bhAvayAmi muhurmuhuH // 207 // (zikhara) vikalpopanyAsaMralamalamamIbhirbhavakara rakhaNDAnandAtmA nikhilanayarAzeraviSayaH / ayaM dvatA to na bhavati tataH kacidacirAt tamekaM vande'haM bhavabhayavinAzAya satatam // 276 // (ziva) sukhaM duHkhaM yonau sukRtaduritavAnajanitaM zubhAbhAvo bhUyo'zubhapariNatirvA na ca na ca / dekasyApyuccairbhavaparizvayo bAimiha no ya evaM saMnyasto bhavaguNagaNaiH staumi tamaham // 206 // ( 207 ) zlokArtha -- maiM sukha ko AkAMkSA karane vAlA AtmA janma rahina aura nAza rahita aisI apanI AtmA ko, AtmA ke dvArA hI AtmA meM sthita hokara punaH punaH bhAtA hU~ / ( 208 ) zlokArtha - bhava ko karane vAle ina vikalpa ke kathanoM se basa hone, basa hove | akhaMDa AnandasvarUpa AtmA sakalanaya samuha kA aviSaya hai isaliye yaha koI ( eka advitIya) AtmA dvaita aura advaita rUpa nahIM hai. maiM zIghra hI bhavabhaya ke nAza hetu satata usa eka svarUpa AtmA kI vaMdanA karanA hU~ / ( 206 ) zlokArtha - yoni meM janmarUpa saMsAra meM sukha aura duHkha sukRta aura du ta ke samaha se utpanna hue haiM, punaH AtmA ko zubha kA hI abhAva hai athavA azubha pariNati bhI nahIM hai nahIM hai, kyoMki isa saMsAra meM isa eka AtmA ko bhava kA paricaya atyanta rUpa se bilakula nahIM hai / isaprakAra se jo bhava ke guNa samUha se saMnyasta ho cukA - mukta ho cukA hai, usakI maiM stuti karatA hUM / Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parama-samAdhi adhikAra (mAlinI) idamidamaghasenAvaijayantI harettAM sphuTitasahajatejaHpuMjadUrokRtAMhaH / prabalataratamastomaM sadA zuddhazuddha jayati jagati nityaM ciccamatkAramAtram // 210 // (pRthvI) jayatyanaghamAtmatattvamidamastasaMsAraka mahAmunigaNAdhinAthahRdayAravindasthitam / vimuktabhavakAraNaM sphuTitazuddhamekAntataH savA nijamahimni lInamapi sadRzAM gocaram // 211 // bhAvArtha-saMsAra meM sabhI sukha aura duHkha puNya aura pApa ke hI phala haiM, kiMtu vAsnaba meM zudbhanizcayanaya se merI AtmA meM puNya aura pApa kA leza nahIM hai baha tA pUrNa zuddha hai / isIliye isa zuddhAtmA kA saMsAra se koI sambandha nahIM hai| aisI zuddha bhAvanA se pariNata hue zuddhopayogI mahAmuniyoM kI yahAM stuti kI gaI hai| (210) zlokArtha--jisane pragaTa hue sahaja teja pUja se prabalatara aMdhakAra samUha ko dura kara diyA hai, jo sadA zuddha-zuddha hai, nitya hai aura caitanya camatkAra mAtra hai / yaha teja jagat meM jayazIla ho rahA hai aura yahI sahaja teja pAparUpI senA kI vajA ko haraNa karane vAlA hai ! bhAvArtha-ciccamatkAra mAtra sahajateja pApa zatru kI senA ko jItakara vijayI bana jAtA hai / (211) zlokArya-yaha nirdoSa Atma tattva jayavaMta ho rahA hai jo ki saMsAra kA asta kara cukA hai, mahAmuniyoM ke gaNa ke adhinAtha aise gaNadhara deva ke hRdaya kamala meM virAjamAna hai, bhava ke kAraNoM se vimukta hai, prakaTa rUpa se zuddha hai aura ekAnta se sadA apanI mahimA meM lIna hote hue bhI samyagdRSTiyoM kA gocara hai / Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 } niyamasAra jassa sagihido appA, saMjame riNayame tave / tassa sAmAigaM ThAI, idi phevalisAsaNe // 127 // yasya sannihitaH AtmA saMyame niyame tapasi / tasya sAmAyika sthAyi iti kelizAsane // 127 / / jimA kI AtmA lagI bhayama niyama tapa meM sdaa| uma rUpa pariNati ho rahI nizcaya ratanatraya yuta sadA / / ula hI munI ke sarvathA, sthAyi sAmAyika rahe / zrI kevalI aIta gAsana meM isIvidha se kaha / / 127 / / atrApyAtmavopAdeya ityuktaH / yasya khala bAhyaprapaMcaparAGa mukhasya nijitAki lendriyavyApArasya bhAvijinasya pApakriyAnivRttirUpe bAhyasaMyame kAyavADa manoguptimaH sakalendriyavyApArajite'bhyantarAtmani parimitakAlAcaraNamAtre niyame paramabrahmacinma / - - - . . .... ..- - bhAvArtha-isa zuddha Atmatattva ko cAra jJAnadhArI aura sapta Rddhi samandhita aise gaNadhara deva bhI apane hRdaya meM virAjamAna karake dhyAna karate haiM yaha zuddhA nizcayanaya kI apekSA ekAntarUpa se apanI mahimA meM hI tatpara hai phira bhI samyagdarzi jana isakA anubhava karate haiM / gAthA 127 anvayArtha-[yasya prAtmA] jisakI AtmA, [saMyame] maMgrama meM, [ niyama niyama meM, aura [tapasi] tapa meM, [sannihitaH] nikaTa hai, [tasya] usake. [sAmAmi sthAyi] sAmAyika vrata sthAyI hai, [ iti kelizAsane ] aisA kevalI bhagavAna meM zAsana meM kahA hai| TokA-AtmA hI upAdeya hai aisA yahAM para bhI kathana hai / jo bAhya prapaMca se parAGa mukha haiM, akhila iMdriyoM ke vyApAra ko jinhoMne jIta liyA hai aise jo bhAvI jina haiM unake nizcitarUpa se pApa kriyA se nivRtti bAhya saMyama meM, kAya gupti, vacanagupti aura manoguptirUpa sampUrNa indriyoM ke vyApAra Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -. parama-mamAdhi adhikAra [ 355 niyatanizcayAntargatAcAre svarUpe'vicalasthitirUpe vyavahAraprapaMcitapaMcAcAre paMcamagatihetubhUte kiMcanabhAvaprapaMcaparihoNe sakaladurAcAranivRttikAraNe paramatapazcaraNe ca paramaguruprasAdAsAditaniraMjananijakAraNaparamAtmA sadA sabhihita iti kevalinAM zAsane tasya paravaSyaparAGa mukhasya paramavotarAgasamyagdRSTervItarAgacAritramAna: sAnAvitastaM sthAyi bhavatIti / (maMdAkrAMtA) AtmA nityaM tapasi niyame saMyame saccaritre tiSTatyuccaiH paramayaminaHzuddhaSTemanazcet / -. - _ - -- ...-- - - - - .. - vajita aise abhyantararUpa maMyama meM maryAdita kAla ke AcaraNa mAtra aise niyama meM apane svarUpa meM avicala sthitimA paramabrahma svarUpa cinmaya meM niyata aise nizcaya svarUpa antargata AcAra meM paMcamagati ke liye kAraNabhUta aise vyavahAra ke vistAra meM sahita paMcAcAra meM, kiMcana bhAvarUpa [ yaha kiMcit bhI merA hai ] prapaMca se rahita aura saphala azubha AcAra ke abhAva meM kAraNabhUta aise parama tapazcaraNa meM paramaguru ke pramAda meM prApta huA aisA niraMjanampa nijakAraNa paramAtmA sadA nikaTa meM sthita hai / isaprakAra se kevali bhagavAna ke zAsana meM paradravya se parAGa mukha aura vItarAga cAritra ko prApta hue aise parama vItarAga samyagdRSTi ke sAmAyika vrata sthAyI hotA hai| bhAvArtha-jo vigupti se sahita mahAsAdhu haiM aura bhaviSya meM jinendra ke pada ko prApta karane vAle se bhAvI jina haiM, unakI nijakAraNa paramAtmA svarUpa AtmA sadA hI bAhya aura anyantarakApa saMyama, niyama, cAritra tathA tapazcaraNa meM sthita rahatI hai, naba unhIM vItarAga cAritra se yukta nizcaya samyagdRSTi ke paramasamatA bhAvarUpa sAmAyika vrata sthAyI rUpa rahatA hai| [ aba TIkAkAra zrI munirAja unhIM munirAja kA guNagAna karate hue kahate haiM-] (212) zlokArtha--zuddha samyagdRSTi aise paramasaMyamI kI AtmA nitya hI tapa meM, niyama meM, saMyama meM aura samyakcAritra meM atizayarUpa se sthita hai, yadi aisA Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 ] niyamasAra . tasmin bADhaM bhavabhayahare bhaavitiirthaadhinaathe| sAkSAdeSA sahajasamatA prAstarAgAbhirAme // 212 / / jassa rAgo du doso du, viDi raNa jaNei du / tassa sAmAigaM ThAI, idi kevalisAsaNe // 128 / / yasya rAgastu dveSastu vikRti na janayati tu / tasya sAmAyika sthAyi iti kevalizAsane // 128 // ye rAga dveSa bikAra nahiM utpanna ho sakate jinheM / ve hI mahAmuni vIlagaga, samAdhi meM nita parigA meM / / hamane ma rAnAvamaya myApi sAmAyika rhe| mahaMta zAsana meM kahA yaha kundakunda gurU kaheM / / 128 / / iha hi rAgadveSAbhAvAdaparispaMdarUpatvaM bhavatItyuktam / yasya paramavItarAgasaMyaminaH pApATadhopAvakasya rAgo vA dvaSo vA vikRti nAvatarati, tasya mahAnandAbhilA - -...antaHkaraNa hai to rAga ke samApta ho jAne se ramaNIya bhavabhaya ko haraNa karane vAle " aise una bhAvI tIrthAdhinAtha meM yaha sahajasamatA nizcita hI sAkSAt hotI hai / bhAvArtha-vItarAgI parama sAdhu ke AtmA sadA hI tapazcaraNa Adi meM sthita rahatI hai yahI kAraNa hai ki ve bhAvI tIrthezvara haiM aura unake andara parama sAmya bhAvanA / parama vItarAgatA pragaTa hotI hai / gAthA 128 anvayArtha--[yasya] jinake, [rAgaH tu dvaSaH tu] rAga aura dvaSa, [ vikRti / tu na janayati ] vikRti ko utpanna nahIM karate haiM, [tasya] unake, [sAmAyika sthAyi] / sAmAyika vrata sthAyI hai, [iti] aisA, [ kevali zAsane ] kevalI bhagavAna ke zAsana meM / meM kahA hai| TIkA--rAgadveSa ke abhAva se parispaMda rahita avasthA hotI hai, aisA yahA~ para kahA hai| Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parama-samAdhi adhikAra [ 357. SiNaH jIvasya paMcendriyaprasarabajitagAtramAtraparigrahatya sAmAyikanAmavataM zAzvataM bhavatoti kevalinAM zAsane prasiddha bhavatIti / (maMdAkrAMtA) rAgadvaSo vikRtimiha to naiva kartuM samarthoM jJAnajyotiHprahataduritAnIkazorAndhakAre / pArAtalIye sahajaparamAnandapIyUSapUre tasminnitye samarasamaye ko vidhiH ko niSedhaH / / 213 // jo du aTTaca ruca, jhAraNaM vajjedi rigaccasA / tassa samAigaM ThAI, idi kevalisAsaNe // 12 // pApappI vana ko bhasma karane ke liye agni svarUpa aise jina parama vItarAgI saMyamI rAga athavA hepa vikRti ko avatarita nahIM karate haiM, una paMcendriyoM ke vyApAra se rahita gAtra mAtra parigArI pane para mAnada abhilArI jIva ke sAmAyika nAma kA nata zAzvata hotA hai, aisA kaMbalI bhagavAna ke zAsana meM prasiddha hai / [TIkAkAra munirAja aise nirvikalpa yogI kA varNana karate hue kahate haiM-] (213) zlokArtha-jinhoMne jJAna jyoti se pApa ke samUharUpa aise ghora aMdhakAra ko naSTa kara diyA hai jo sahaja paramAnaMda pIyUSa ke pUra svarUpa haiM aise ArAtIyaAdhunika ina munirAja meM ye rAgadveSa vikRti ko karane ke liye samartha nahIM haiM, aise nitya hI samarasamaya unake liye kyA to vidhi hai aura kyA niSedha hai ? bhAvArtha-jinake hRdaya meM bhedavijJAnarUpa prakAza utpAnna ho cukA hai aura jo paramAnaMdarUpa amRta se paramatRpti ko prApta haiM aise munirAja meM rAga aura dveSa apanA prabhAva nahIM DAla sakate haiM ve bhI parama prazamabhAva ko prApta ho jAte haiM, taba ve sAdhu nirvikalparUpa parama udAsIna aise vItarAga bhAva meM Thahara jAte haiM, usa samaya unheM kucha grahaNa karane aura chor3ane kA vikalpa nahIM raha jAtA hai / __gAthA 126 anvayArtha--[ yaH tu AtaM ca raudraM dhyAnaM ] jo Arta tathA raudra dhyAna ko, [nityazaH varjayati ] nitya hI chor3a dete haiM, [ tasya ] unake, [ sAmAyikaM sthApi ] Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 ] niyamasAra yastvAtaM ca raudraM ca dhyAnaM varjayati nityazaH / tasya sAmAyika sthAyi iti kelizAsane // 126 / / jo ArtadhyAna va raudra dhyAnoM, ko sadA prihaarte| svAtmAbhimukha hokara satata, nijatattva eka nihArate / / una mahAmuni ke dhyAnamaya, sthAyi sAmAyika rahe / zrI kevalI ke vimala zAsana meM iso vidha se kahe / / 126 // ArtaraudradhyAnaparityAgAt sanAtanasAmAyikavatasvarUpAkhyAnametat / yastu / nityaniraMjananijakAraNasamayasArasvarUpaniyatazuddhanizcayaparamavItarAgasukhAmRtapAnaparAyaNo / jIvaH tiryagyonipratAvAsanArakAdigatiprAyogyatAnimittam ArtaraudradhyAnadvayaM nityazaH / saMtya jati, tasya khalu kevaladarzanasiddha zAzvataM sAmAyikavrataM bhavatIti / -.- - - -- - - - - - - - sAmAyika sthAyI hai, [ iti ] aisA, [ kevalizarasane ] kevalI bhagavAna ke zAsana meM / kahA hai| ___TIkA-Artaraudra dhyAna ke parityAga se sanAtana sAmAyika vrata ke svarUpa kA yaha kathana hai| nitya niraMjana nija kAraNa samayasAra svarUpa meM niyata ( niyama se sthita ) zuddha nizcaya parama vItarAga sukharUpI amRta ke pIne meM tatpara aise jo jIva tiryaMcayoni rUpa pretAvAsa aura nAraka Adi gati kI yogyatA ke liye kAraNabhUta aise ArtadhyAna aura raudradhyAna ko hamezA chor3a dete haiM, unake nizcitarUpa se kevala darzana se zAzvata aisA sAmAyika brata hotA hai / bhAvArtha-ArtadhyAna tiryaMca gati kA kAraNa hai aura raudradhyAna narakagati kA kAraNa hai / ina donoM durvyAnoM se rahita munirAja ko sadA hI dharmyadhyAna athavA zukladhyAnarUpa nizcaya sAmAyika vrata hotA hai / [aba TIkAkAra munirAja ina durvyAnoM ke tyAga kI preraNA dete hue kahate haiM-] Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . . parama-samAdhi adhikAra [ 356 (mAryA) iti jinazAsanasiddha sAmAyikavratamaNuvataM bhavati / paraspati musinitya samayamAsarAvAsyam / / 214 // jo du puNNaM ca pAvaM ca, bhAvaM vajjedi NiccasA / tassa sAmAigaM ThAI, idi kelisAsaNe // 130 // yastu puNyaM ca pApaM ca bhAvaM varjayati nityazaH / tasya sAmAyika sthAyi iti kebalizAsane // 130 / / saMsAra sukhaprada puNya bhAvoM, se satata mukha mor3ate / vaha duHkhadAyI pApa bhAvoM, ko sadA jo chor3ate / / zuddhopayogI una munI ke sthAyi sAmAyika rhe| dhokevalI ke vimala zAsana, meM isI vidha se kaheM / / 13 / / - . . - .-- . / / (214) zlokArtha-jo munirAja Arta aura raudra nAma ke donoM hI dhyAnoM ko chor3a dete haiM, unake isaprakAra se jinazAsana meM prasiddha, aNuvratarUpa sAmAyika vrata bhAvArtha-ArtadhyAna aura raudradhyAna se rahita sAdhu kA jo sAmAyika vrata hai aNuvrata hai, kyoMki pUrNatayA mohanIya ke abhAva se hone vAlA samatAbhAvarUpa mAyika hI sthAyI hotA hai / isa apekSA se ho vItarAgatA ke pUrva kadAcit samatAva hai kadAcit nahIM hai ataeva baha mahAvrata na kahalAkara aNuvata hI kahalAtA hai smjhnaa| gAthA 130 ___anvayArtha-[yaH ta] jo, [ puNya ca pApaM ca bhAvaM ] puNyarUpa aura pAparUpa ko, [ nityazaH varjayati ] nitya hI chor3a detA hai, [ tasya sAmAyika sthAyi ] ke sAmAyika sthAyI hai, [ iti kevalizAsane ] aisA kevalI bhagavAna ke zAsana meM Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 ] niyamasAra zubhAzubhapariNAmasamupajanitasukRtaduritakarmasaMnyAsavidhAnAkhyAnametat / bAhyAbhyaMtaraparityAgalakSaNalakSitAnAM paramajinayogIzvarANAM caraNanalinakSAlanasaMvAhanAdiyAvRtyakaraNajanitazubhapariNativizeSasamupAjitaM puNyakarma, hisAnRtasteyAbrahmaparigrahapari / NAmasaMjAtazubhakarma, yaH sahajavairAgyaprAsAdazikharazikhAmaNiH saMsRtipuraMdhikAvilAsapi / bhramajanmabhUmisthAnaM tatkarmadvayamiti tyajati, tasya nityaM kevalimatasiddha sAmAyikavata / bhavatIti / ( maMdAkrAMtA) tyaktvA sarva sukRtaduritaM saMsRtemUlabhUtaM nityAnaMdaM vrajati sahajaM zuddhacaitanyarUpam / tasmin sadddA vihati sadA zuddhajIvAstikAye pazcAduccaH tribhuvanajanairacitaH san jinaHsyAt / / 215 / / .- -- TokA-zubha aura azubha pariNAma se utpanna hone vAle puNya aura pAparUpa kamoM ke tyAga ke vidhAna kA yaha kathana hai / bAhya aura abhyantara ke parityAgarUpa lakSaNa se lakSita, parama jina yogiishvroN| ke caraNa kamaloM ke prakSAlana, saMvAhana (dabAne) Adi rUpa vaiyAvRtti ko karane se utpanna / huI zubha pariNati vizeSa upArjita kiyA gayA puNya karma hai aura hiMsA, asatya, corI, kuzIla tathA parigraharUpa pariNAmoM se utpanna huA azubha karma hai / sahaja baigagyarUpI / mahala ke zikhara kA zikhAmaNi jo-mahAmunirAja saMsArarUpI strI ke vilAsa vibhrama ko utpanna karane ke liye janmabhumi ke sthAna svarUpa aise ina donoM (puNya-pAparUpa) karmoM ko chor3a dete haiM unake nitya hI kevalI bhagavAna ke mata meM siddha yaha sAmAyika vrata ( saMyama ) hotA hai / aba TIkAkAra munirAja puNyapApa se rahita, zuddha-svarUpa aisI tRtIya bhUmikA ko prApta karane kI preraNA dete hue tIna zloka kahate haiM-] (215) zlokArtha-samyagdRSTi jIva saMsAra ke liye mUla kAraNabhUta aiseM / sabhI puNya aura pApa ko chor3akara nitya AnandarUpa, sahaja aise zuddha catanyasvarUpa ko . prApta kara letA hai aura sadA usa zuddha jIvAstikAya meM vihAra karatA hai / pazcAt / / fare Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parama-samAdhi adhikAra (zikhariNI) svataHsiddha jJAnaM duraghasukRtAraNyadahanaM mahAmohacvAntaprabalataratejomayamidam / vinirmukta mUlaM nirupadhimahAnaMdasukhada yajAmyetannityaM bhavaparibhavadhvaMsanipuragam / / 216 // (zikhariNI) ayaM jovo jIvatyaghakulavazAt saMsRtivadhUdhavatvaM saMprApya smarajanitasaukhyAkulamatiH / kvacid bhavyatvena brajati tarasA ni tisukhaM tadekaM saMtyaktvA punarapi sa siddho na calati / / 217 // atizayarUpa se tIna loka ke janoM acita hotA huA jinendra bhagavAna ho jAtA hai / bhAvArtha-jo jIva puNya-pApa se rahita aime zuddhopayoga meM lIna hota haiM ve jagatpUjya jinadeva ho jAte haiM / (216) zlokArtha-yaha svata: siddha jJAna duSTa pApa aura puNyarUpa vana ko jalAne ke liye agnirUpa hai. mahA moharUpI aMdhakAra ke nAza hetu prabalatara tejomaya hai, nirvANa kA mUla hai, upAdhi rahita mahAna Ananda aura sukha ko dene vAlA hai tathA bhava ke tiraskAra ko dhvaMsa karane meM nipuNa hai aise isa jJAna ko maiM nitya pUjatA huuN| (217) zlokArtha---yaha jIva pApa samUha (doSa samUha) ke vaza hone se saMsArarUpI vadhU kA pati hokara kAma me janita sukha se Akula buddhi vAlA hotA huA jI rahA hai / kabhI bhavyatva bhAva ke dvArA zIghra hI nirvANa sukha ko prApta kara letA hai taba usa eka sukha ko chor3a kara punaH kabhI bhI baha siddha calAyamAna nahIM hotA hai / bhAvArtha-bhavyatva ke vipAka se karmoM ke nimitta se yaha jIva saMsAra meM duHkha uThAtA hai puna: yahI jIva jaba mukti ko prApta kara letA hai to punaH isa saMsAra meM kabhI bhI avatAra nahIM letA hai| - - - --- - - Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 ] niyamasAra jo du hassaM raI sogaM, aradi vajjedi riNaccasA / tassa sAmAigaM ThAI, idi kevalisAsaNe // 131 // jo dugaMchA bhayaM vedaM savvaM vajjedi riNaccasA / tassa sAmAigaM ThAI, idi kevalisAsaNe // 132 // yastu hAsyaM rati zokaM prati varjayati nityazaH / tasyApi iti kevaliyAsa // 131 // yaH jugupsAM bhayaM vedaM sarva varjayati nityazaH / tasya sAmAyika sthAyi iti kevalizAsane / / 132 / / jo hAsya rati aura zoka arati kA satata varjana kareM / samarata sudhA kA pAna kara, nijatasva meM vartana kareM / / una zuddha upayogI munI ke sthAyi sAmAyika rahe / zrI kevalI ke vimala zAsana meM isI vidha mAnya haiM / / 1313 // jo bhaya, jugupsA puruSa stro, napuMsaka traya veda ko / nita chor3a dete buddhi se dhyAte satata nijarUpa ko // una bheda vijJAnI munoM ke sthAyi sAmAyika rahe / zrI kevalI ke amala zAsana meM isIvidha se kaheM || 132 // gAthA 131-132 - anvayArtha - [ yaH tu hAsyaM rati zokaM arati ] jo hAsya, rati, zoka aura arati ko, [ nityazaH varjayati ] nitya hI chor3a detA hai, [ tasya sAmAyika sthAyi ] usake sAmAyika sthAyI hotA hai, [ iti kevalizAsane] aisA kevalI bhagavAna ke zAsana meM kahA hai / [ yaH ] jo, [ jugupsAM, bhayaM sarva vedaM ] jugupsA, bhaya aura sabhI veda ko, [ nityazaH varjayati ] nitya hI chor3a detA hai, [tasya ] usake, [ sAmAyika sthAyi ] sAmAyika vrata sthAyI hai, [ iti kevalizAsane ] aisA kevalI bhagavAna ke zAsana meM kahA hai / Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parama-samAdhi adhikAra [ 363 navanokaSAyavijayena samAsAditasAmAyika cAritrasvarUpAkhyAnametat / mohanIyasamupajanitastrISu napusakavedahAsya ratya ratizokabhaya jugupsAbhivAnanavanokaSAyakalitakaphArama samastavikArajAlakaM paramasamAdhibalena yastu nizcayaratnatrayAtmakaparamataponiH saMtyajati, tasya khalu kevalibhaTTArakazAsana siddhaparamasAmAyikAbhidhAnatrataM zAzvatamana sUtradvayena kathitaM bhavatIti / ( zikhariNI ) tyajAmyetatsarvaM nanu navakaSAyAtmakamahaM mudA saMsArastrIjanitasukhaduHkhAvalikaram / mahAmohAndhAnAM satata sulabhaM durlabhataraM samAdhau niSThAnAmanavaratamAnandamanasAm // 218 // P TIkA nava nokaSAya kI vijaya se prApta hone vAle aise sAmAi svarUpa kA yaha kathana hai / mohanIya karma se utpanna hone vAle strIveda, purupaveda, napuMsakaveda, hAsya, rati, sarati, zoka, bhaya aura jugupsA ina nAmavAlI nava nokapAyoM se hone vAle, kalaMka paMka samasta vikAra jAloM ko parama samAdhi ke bala se jo nizcaya ratnatraya svarUpa parama chor3a dete haiM, unake nizcitarUpa se kevalI bhaTTAraka ke zAsana meM siddha aisA ramasAmAyika nAmakA vrata zAzvatarUpa hotA hai / isa prakAra se ina do sUtroM se yaha ho gayA hai / I [ aba TIkAkAra munirAja svayaM apanI AtmA ko isa nirvikalpa sAmAyika meM prerita karate hue kahate haiM - ] (218) zlokArtha -- saMsArarUpI strI se utpanna hone vAle sukha aura duHkhoM samUha ko karane vAle nava nokaSAyarUpa ina sabhI ko maiM harSapUrvaka chor3atA hUM, jo ki mahAmoha se aMdhe hue jIvoM ke liye satata sulabha haiM aura sadA hI AnandarUpa mana se hita tathA samAdhi meM lIna huye aise mahAmuniyoM ke atizaya durlabha haiM / Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 364 ] niyamasAra jo du dhammaM ca sukkaM ca, jhANaM jhAedi rigaccasA / tassa sAmAigaM ThAI, idi kevalisAsaNe / / 133 // yastu dhayaM ca zuvalaM ca dhyAnaM dhyAyati nityazaH / tasya sAmAyika sthAyi iti kelizAsane / / 133 / / jo munI cAroM dharma ghyAnoM zukla dhyAnoM ko sadA / dhyAte svayaM ko svayaM meM svayameva tija ke bAda sadA / / unI munI kA dhyAna vo, sthAyI sAmAdhina rahe / zrI kavalI ke amala zAmana meM isIviya se kahe / / 133 / / sasadhikAronahAra palAsopAl / yastu sakala vimalakevalajJAnadarzanalolapaH paramajinayogIzvaraH svAtmAzrayanizcayadharmadhyAnena nikhilavikalpajAlanirmuktanizcayazukladhyAnena ca anavaratamakhaNDAdvaM tasahajacidvilAsalakSaraNamakSayAnandAmbhodhimajjataM / ---.. ...- --.. bhAvArtha-hAsya, rati, arati Adi kapAya- pa pariNAma zuddhopayogI sAdhuoM ke pAsa phaTakate bhI nahIM haiM aura mohI jIvoM ke pArA hamezA rahate haiM aise ina kiMcit / kaSAyarUpa pariNAmoM ko bhI chor3ane kA upadeza hai / gAthA 133 anvayArtha - [yaH tu] jo sAdhu, [dharma ca zuklaM ca] dharma aura zukla, [dhyAnaM] ! dhyAna ko, .[nityazaH dhyAyati ] nitya hI dhyAtA hai. [tasya sAmAyikaM sthAyi] usake sAmAyika sthAyI hotA hai, [ iti keli zAsane ] enA kevalI bhagavAna ke zAsana meM kahA hai| TIkA-parama samAdhi adhikAra ke upasaMhAra kA yaha kathana hai / jo sakala vimala kevalajJAna aura kevaladarzana ke lolupI haiM aise parama jina yogIzvara apanI AtmA ke Azrita nizcaya dharmadhyAna se aura nikhila vikalpa bAloM se rahita nizcaya zukla dhyAna se nirantara hI akhaMDa a ta sahaja caitanya ke vilAsarUpa, Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parama-samAdhi adhikAra [ 365 labAhyakriyAparAGa mukhaM zazvadaMtaHkriyAdhikaraNaM svAtmaniSThanirvikalpaparamasamAdhisaMpakAraNAbhyAM tAbhyAM dharmazukladhyAnAbhyAM sadAzivAtmakamAtmAnaM dhyAyati hi tasya khalu nezvarazAsananiSpanna nityaM zuddha triguptimuptaparamasamAdhilakSaNaM zAzvataM sAmAyikabhavatIti / (maMdAkAMtA) zukladhyAne pariNatamatiH zuddharattatrayAtmA dharmadhyAnapyanaghaparamAnandatattvAzrite'smina / prApnotyuccarapagatamahaduHkhajAlaM vizAlaM bhedAbhAvAt kimapi bhavinAM vAGamanomArgadaram / / 216 // daya AnaMdarUpI samudra meM nimagna, sakala bAhya kriyA se parAGmukha aura hamezA yantara kriyA ke AdhArabhUta sadAziva svarUpa aisI AtmA ko dhyAte haiM arthAta apanI mA meM niSTha nivikalpa paramasamAdhirUpa saMpatti ke liye kAraNa aise una dharma aura la dhyAna se apanI AtmA kA dhyAna karate haiM, unake nizcitarUpa se jinezvara ke sana meM nippanna huA, nitya, zuddha, trigupti se gupta aisA parama samAdhirUpa zAzvata samAyika vrata hotA hai| bhAvArtha--nizcaya dharma aura zukladhyAna se jo apanI zuddha AtmA kA dhyAna karate haiM, una nirvikalpa yogI ke nirvikalpa samAdhi hotI hai, usIkA nAma zAzvata mAyika hai| / [aba TIkAkAra munirAja isa adhikAra kI pUrti karate hue parama samAdhi ke kala ko batalAte hue zloka kahate haiM-] (219) zlokArtha-nirdoSa paramAnanda tattva ke Azrita aise isa dharmadhyAna maiM athavA zukladhyAna meM jisakI buddhi pariNamita huI hai, vaha zuddha ratnatrayAtmaka jIva kisI eka adbhuta vizAla aura mahAn duHkha samUhoM se rahita tattva ko atizayarUpa se mApta kara letA hai, jo ki bheda ke abhAva se saMsArI jIvoM ke vacanamArga aura mano Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyamasAra 366 ] iti suphavijanapayojamitrapaMcendriyaprasarajitagAtramAtraparigrahazrIpamaprabhamaladhAridevaviracitAyAM niyamasAravyAkhyAyAM tAtparyavRttau paramasamAdhyadhikAro navamaH zrutaskandhaH / / - --- ... - - -.- -. -. - - - -. - - - - - - - - - --- bhAvArtha-~zuddha ratnatraya se pariNata hue jIva kisI eka adbhuta tattva ko prApta kara lene haiN| vAstava meM vaha tatva saMsAro jovoM ke vacanoM se bhI pare hai aura mana ke bhI agocara hai kevala mahAsAdhuoM ko hI gamya hai / vizeSArtha-isa "ramasamAdhi adhikAra meM gAthA 122 se lekara 133 paryanna vItarAga nivikalpa samAvi meM sthita hokara AtmA ke dhyAna karane kA upadeza hai / nusa dhyAna kI siddhi ke liye jIvita-maraNa, sukha-duHkha Adi meM samatA bhAva rakhanA parama Avazyaka hai usI samatA kA varNana karake AcArya deva ne jinendra deva ke zAsana meM kathita sAmAyika kA varNana nau gAthAoM dvArA nava prakAra se kahA hai| jisameM ki trigupti, sarva jIvoM meM samabhAva, saMyama Adi meM sannikaTatA, rAgadveSa kA abhAva, AtaM raudra dhyAna kA tyAga, puNya-pApa kA varjana, hAsya-rati Adi nava no kapAyoM kA varjana ye saba sAmAyika kA lakSaNa hai| jo ki zuddhAtma tattva meM sthira avasthArUpa sthAyI sAmAyika hotI hai| yahAM para nikAla deva vaMdanArUpa sAmAyika ke atirikta sarva sAvadhayoga se nivattirUpa sAmAyika cAritra vivakSita hai, kyoMki nizcaya HdhyAna bhI bAhya vikalpoM se rahita nirvikalparUpa hai aura zukladhyAna bhI zuddhopayoga pariNatirUpa hai, aisA samajhanA / isaprakAra sukavijana kamaloM ke liye sUrya svarUpa paMcendriya ke prasAra se vajita gAtra-mAtra parigrahadhArI zrI padmaprabhamaladhArI deva ke dvArA viracita niyamasAra kI tAtparyavRtti nAmaka TIkA meM parama samAdhi adhikAra nAmaka navamAM adhikAra samApta huaa| Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [10] parama-bhakti adhikAra atha saMprati hi bhaktyadhikAra ucyate / sammattaNANacaraNe, jo bhatti kuraNi sAvago smrnno| tassa duriNabudibhattI, hodi ti jiNehi paNpattaM // 134 // samyaktvajJAnacaraNeSu yo bhakti karoti zrAvakaH zramaNaH / tasya tu nivRttibhaktirbhavatIti jinaiH prajJaptam / / 134 // ronAchaMda jo zrAvaka yA sAdhu, mana meM prati ruci dhara ke / samakita jJAna caritra meM nita bhaktI karate / / unake hI nirvANa bhaktI hotI saca meM / bhaktI kA yaha rUpa baraNA zrI jinavara ne / / 134 / / - - -. aba parama bhakti adhikAra kahA jAtA hai / gAthA 134 anvayArtha-[yaH zrAvakaH zramaNaH] jo zrAvaka athavA zramaNa [ samyaktvajJAna paraNeSu ] samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra meM [bhakti karoti] bhakti karatA [tasya tu] usake [nirvRtti bhakti bhavati] nirvANa kI bhakti hotI hai / [iti jinaH jiptaM] aisA jinoM ne kahA hai / Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 ] niyama ratnatrayasvarUpAkhyAnametat / caturgatisaMsAraparibhramaNakAraNatotramithyAtvakarmaprakRtipratipakSanijaparamAtmatattvasamyakazraddhAnAvabodhAcaraNAtmakeSu zuddharatnatrayapariNAmeSu bhajanaM bhaktirArAdhanetyarthaH ekAdazapadeSu zrAvakeSu jaghanyAH SaT, madhyamAsnayaH, uttamau dvau ca, ete sarve zuddharatnatrayakti kurvanti / atha bhavabhayabhIravaH paramanaiSkarmyavRttayaH paramatapodhanAzca ratnatrayakti kurvanti / teSAM paramazrAvakAraNAM paramatapodhanAnAM ca jinotsaH prajJaptA niva'tibhaktirapunarbhavapuraMbhrikAsevA bhavatIti / (maMdAkAMtA ) samyaktve'smin bhavabhayahare zuddhabodhe caritre bhakti kuryAdanizamatulA yo bhavacchedadakSAm / kAmakrodhAdya khiladuraghavAtanirmuktacetA bhakto bhakto bhavati satataM zrAvaka: saMyamI vA // 220 // TIkA-yaha ratnatraya ke svarUpa kA kathana hai| caturgatirUpa saMsAra meM paribhramaNa ke liye kAraNabhUta jo mithyAtvakarma prakRti hai, usase viparIta nija paramAtma tatva kA sambaka zraddhAna, jJAna aura usI meM AcaraNa rUpa aise zuddha ratnatraya svarUpa pariNAmoM kA bhajana bhakti kahalAtA hai| usIko ArAdhanA kahate haiN| ___ gyAraha pada-pratimAdhArI zrAvakoM meM chaha pratimA taka jaghanya haiM, Age ke tIna taka madhyama aura Age ke do ye uttama haiM, ina pada vAle sabhI zrAvaka zuddha ratnatraya kI bhakti karate haiM, tathA bhavabhayabhIru, parama-nairakarmya vRtti vAle ( nizcaya bhakti vAle ) paramatapodhana (zuddha) ratnatraya kI bhakti karate haiN| una parama zrAvakoM ko tathA parama tapodhana sAdhuoM ko jinavaroM ke dvArA kahI gaI apunarbhavarUpI ramaNI kI sevA rUpa, nirvANa bhakti hotI hai| [aba TokAkAra munirAja bhakti ke mAhAtmya ko batalAte hue kahate haiM-] (220) zlokArtha-jo jIva bhavabhaya ko harane vAle aise isa samyaktva meM zuddha jJAna meM aura cAritra meM hamezA bhava kA cheda karane meM dakSa bhakti ko karatA hai, vaha kAma krodhAdi akhila pApa samUha se rahita citta bAlA hotA huA zrAvaka ho yA saMyamI / ho, bhakta hai, bhakta hai / / 220 / / Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parama-bhakti adhikAra mokkhaMgayapurisANaM, guraNabhedaM jAriNaUNa tesi pi / jo kuraNadi paramabhakta, vavahArAyeNa parikahiyaM // 135 // mokSagatapuruSANAM guNabhedaM jJAtvA teSAmapi / yaH karoti paramabhakta vyavahAranayena parikathitam / / 135 / / prApta kiyA nirvANa, jina mahAna puruSoM ne | unake guNa ke bheda samajha kara jinane // mana vaca tana se nitya, kiyA paramabhakI ko / kahI gaI vyavahAra, naya se hI bhakto vo / 135 / / [ 368 vyavahAranayapradhAnasiddhabhaktisvarUpAkhyAnametat / ye purANapuruSAH samastakarmakSayopAyahetubhUtaM kAraNaparamAtmAnamabhedAnupacAraratnatrayapariNatyA samyagArAdhya siddhA jAtAsteSAM vizeSArtha- isa grantha meM muniyoMka bhedAbheda ratnatraya kA hI varNana hai usameM bhI zuddha ratnatraya hI pradhAna hai, ataH zrAvakoM ke sivAya sarvatra AcAryadeva ne saMyata, saMyamI, zramaNa muni aura sAdhu ina zabdoM kA hI prayoga kiyA hai| kiMtu yahAM para bhaktikA prakaraNa hone se zrAvakoM ko bhI le liyA hai, kyoMki zrAvaka bhI ratnatraya kI ArAdhanA upAsanA karate haiM / tathA ve ekadeza ratnatnaya se sahita aise aNvatI bhI hote haiM / gAthA 135 anvayArtha - [ yaH ] jo [ mokSagata puruSANAM ] mokSa ko prApta huye puruSoM meM [ guNabhedaM jJAtvA ] guNoM ke bheda ko jAnakara [ teSAM api ] unakI bhI [ paramabhakti ] parama bhakti [ karoti ] karatA hai, ( usake ) [ vyavahAranayena parikathitaM ] vyavahAra naya se bhakti kahI gaI hai / TIkA - yaha, vyavahAranaya pradhAna siddha bhakti ke svarUpa kA kathana hai / jo purANa puruSa samasta karmoM ke kSaya ke lie upAya meM kAraNabhUta aise kAraNa paramAtmA kI abheda, anupacAra ratnatraya kI pariNati se samyak prakAra se ArA 2224 Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37. ] niyamasAra kevalajJAnAvizuddhaguNabhedaM jJAtvA nirvANaparaMparAhetubhUtAM paramabhaktimAsannabhavyaH karoti, tasya mumukSoryavahAranayena nirvRttibhaktirbhavatIti / ( anuSTubh ) uddhRtakarmasaMdohAn siddhAn siddhivadhUdhavAn / saMprAptASTaguNaizvaryAn nityaM vande zivAlayAn / / 221 // (AryA ) yavahAranayasyetthaM nilibhaktijinottamaiH proktA / nizcayanirvRtibhaktI ratnatrayabhaktirityuktA // 222 / / ( AryA ) niHzeSadoSadUraM kevalabodhAdizuddhaguNanilayam / zuddhopayogaphalamiti siddhatvaM prAhurAcAryAH // 223 // - - - dhita karake siddha huye haiM, unake kevalajJAna Adi zuddha guNoM ke bheda ko jAnakara nirvANa ke liye paraMparA se hetRbhUta aisI paramabhakti ko jo Asannabhavya karate haiM, una mamakSa ke vyavahAra naya se nirvANa bhakti hotI hai / [ aba TIkAkAra munirAja pUnaH vyavahAra se siddhoM kI bhakti ke mahatva ko spaSTa karate huye chaha zloka kahate haiM-] zlokArtha-jinhoMne karma samUha ko dho DAlA hai, jo siddhiva ke pati haiM, tathA jinhoMne ATha guNoM ke aizvarya ko prApta kara liyA hai / jo zivAlaya-kalyANa ke nivAsa-gRha haiM, aise una samasta siddhoM ko maiM nitya hI vaMdana karatA hUM / / 221 // zlokArtha-isaprakAra se vyavahAra naya kI yaha nirvANa bhakti jinavaroM ne kahI hai, tathA ratnatraya kI bhakti hI nizcaya nirvANa bhakti hai, aisA kahA hai / / 222 / / zlokArtha-niHzeSa ( saMpUrNa ) doSoM se dUra, kevalajJAnAdi zuddha guNoM ke sthAna aise siddha pada ko AcAryoM ne zuddhopayoga kA phala kahA hai / / 223 / / Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 371 parama-bhakti adhikAra ( zArdUlavikrIDita ) ye lokAgranivAsino bhavabhavaklezArNavAntaM gatA ye nirvANavadhUTikAstanabharAzleSotthasaukhyAkarAH / ye zuddhAtmavibhAvanodbhavamahAkaivalyasaMpadguNA stAna siddhAnabhinaumyahaM pratidinaM pApATavIpAvakAn // 224 / / (zArdUlavikrIDita) trailokyAgraniketanAn guNagurUna jJeyAdhipAraMgatAn muktizrIvanitAmukhAmbujaravIna svAdhInasaukhyArNavAn / siddhAn siddhaguNA hA bhavahIna nAtin nityAna tAn zaraNaM vrajAmi satataM pApATavIpAcakAn / / 225 / / ( vasaMtatilakA) ye martyadevanikurambaparokSabhaktiyogyA: sadA zivamayAH pravarAH prasiddhAH / lokArtha-jo loka ke agrabhAga meM nivAsa karate haiM jo bhava-bhaba ke calA hapI mamudra ke pAra ko prApta ho cuke haiN| jo nirvANa vadha ke puSTa stana ke AliMgana se utpanna huye se saugya kI khAna haiM, jo zuddha AtmA kI bhAvanA se utpanna huye kaivalya sampadA rUpI mahA guNoM se sahita haiM aura pAparUpI vanI ko dagdha karane ke liye agni svarUpa haiM, se una siddhoM ko maiM pratidina namaskAra karatA hUM / / 224 / / zlokArtha-tIna loka kA agrabhAga hI jinakA nibArAgRha hai, jo guNoM se guru-bhArI haiM, thASTha-gambhIra, jo jJeyarUpI samudra ke pAraMgata hai, jo mukti lakSmIrUpI mudarI ke mukha kamala ko vikasita karane ke liye sUrya haiM, jo svAdhIna saukhya ke samudra haiM, jinhoMne ATha guNoM ko siddha kara liyA hai, jo bhava ke harane vAle haiM, jinhoMne ATha koM ke samUhoM ko naSTa kara diyA hai, jo zAzvata rUpa haiM, aise una pAparUpI vana ko bhasma karane ke liye agni svarUpa siddhoM ko maiM sadA hI zaraNa grahaNa karatA hUM / / 225 / / zlokAyaM-jo manuSyoM ke tathA devoM ke samudAya kI parokSa bhakti ke yogya haiM, sadA zivamaya-kalyANa svarUpa haiM, zreSTha haiM, tathA prasiddha haiM ve siddha bhagavAna susiddhi Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 ] niyamasAra siddhAH susiddhiramaNIramaNIyavavatrapaMkeruhorumakaraMdamadhruvratAH syuH // 226 // mokkhapahe appANaM, ThavikaraNa ya kuraNadi rigabbudI bhattI / terA du jIvo pAvai, asahAya guragaM riyappA // 136 // mokSapaye AtmAnaM saMsthApya ca karoti nirvRterbhaktim / tena tu jIvaH prApnotyasahAyaguNaM nijAtmAnam // 136 // jo AtmA ko mokSa, patha meM sthApita karake / apane meM hI Apa nivRti bhaktI karate / isameM hI ve jIva, nija AtmA ko paate| para sahAya se zUnya guNamaya pariNama jAte / / 136 / / rUpI ramaNI ke ramaNIya mutra kamala kI zreSTha makaraMda - parAga ke liye bhramara sahA haiM / / 226 // bhAvArtha siddhoM ke sthAna para vidyAvara yA RddhidhArI muni athavA devatAgaNa Adi bhI nahIM pahuMca sakate haiM / isaliye ye saba una siddhoM ko parokSa meM hI bhakti karate haiM / anyatra atadeva ke samavasaraNa meM tathA akRtrima jinAlaya Adi meM sarvatra devatAgaNa pratyakSa se bhakti karate haiM aura manuSya bhI ahaMtoM ke samavasaraNa meM tathA DhAI dvIpa ke caityAlayoM meM pratyakSa bhakti karate haiM / anyatra caityAlayoM kI parokSa se bhakti karate haiM / gAthA 136 anvayArtha - [ mokSa pathe zrAtmAnaM saMsthApya ] mokSamArga meM apanI AtmA ko samyak prakAra se sthApita karake [ nirvRtteH ] nirvANa kI [ bhakti karoti ] bhakti karatA hai, [tena tu jIvaH ] usase yaha jIva [ asahAyaguNaM nijAtmAnaM ] asahAya - svAbhAvika guNa svarUpa apanI AtmA ko [ prApnoti ] prApta kara letA hai / Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parama-bhakti adhikAra nijaparamAtmabhaktisvarUpAkhyAnametat / bhedakalpanA nirapekSanirupacAraratnatrayAtmake niraparAgamokSamArge niraMjananijaparamAtmAnaMdapIyUSapAnAbhimukho jIvaH svAtmAnaM saMsthApyApi ca karoti nirvRtermu ktyaMganAyAH caraNanaline paramAM bhakti, tena kAraNena sa bhavyo bhaktiguNena tirAvara sahajajJAnaguNatvAdasa hAyaguNAtmakaM nijAtmAnaM prApnoti / ( sragdharA ) [ 373 AtmA hyAtmAnamAtmanyavicalita mahAzuddharatnatraye'smin free front fnarupamasahajajJAnazIlarUpe / saMsthApyAnaMda bhAsvanniratizayagRhaM cicacamatkAra bhaktyA prApnotyucrayaM yaM vigalitavipadaM siddhisImantinIzaH // 227 // TIkA - yaha apanI paramAtmA kI bhakti ke svarUpa kA kathana hai / niraMjana nija paramAtmA ke Ananda rUpI amRta ke pAna karane meM abhimukha jo jIva, bheda kalpanA se nirapekSa anupacAra ratnatraya svarUpa aise vItarAgarUpa mokSamArga meM apanI AtmA ko samparka prakAra se sthApita karake bhI nirvANarUpI mukti strI ke caraNa kamaloM meM parama bhakti karatA hai usa kAraNa se vaha bhavya jIva bhakti guNa ke dvArA sAdharaNa rahita sahaja jJAna guNarUpa hone se asahAya guNasvarUpa aisI apanI AtmA ko prApta kara letA hai / [ aba TIkAkAra munirAja nizcaya bhakti ko batalAte hue kahate haiM-- ] zlokArtha --- isa avicala mahAzuddha ratnatraya svarUpa, mukti ke lie kAraNabhUta mA rahita sahaja jJAna, darzana aura zIlarUpa, aisI nitya AtmA meM AtmA ko Apita karake yaha AtmA caitanya camatkAra kI bhakti dvArA Ananda se zobhAyamAna niratizaya sthAnarUpa tathA vipadAoM se virahita aise pada ko atizayarUpa se prApta kara tA hai aura vaha siddhirUpI bhAryA kA svAmI ho jAtA hai / / 227|| bhAvArtha - AtmA ko AtmA ke dvArA AtmA ke lie AtmA meM hI sthira karake dhyAna karane vAlA vyAtA isa nizcaya bhaktirUpa nirvikalpa samAdhi ke akSaya svarUpa siddha sthAna ko prApta kara letA hai | Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 ] niyamasAra rAyAdIparihAre, appAraNaM jo du jujade sAhU / so jogabhattijutto, idarassa ya kaha have jogo // 137 // rAgAdiparihAre AtmAnaM yastu yunakti sAdhuH / sa yogabhaktiyuktaH itarasya ca kathaM bhavedyogaH // 137 / / o sAdhu gagAdi, yoSa dUra karane meM / nija AtmA ko nitya, lagA rahe usahI meM / / unakA hI vaha yatna, yogabhakti kahalAye / anya sAdhu ke yoga, kyA kaise ho pAve ? / / 13 / / nizcayayogabhaktisvarUpAnyAnametat / niravazeSeNAntamu khAkAraparamasamAdhinA nikhilamoharAgadvaSAdiparabhAvAnAM parihAre sati yastu sAdhurAsannabhavyajIvaH nijenAkhaMDAdvaitaparamAnandasvarUpeNa nijakAraNaparamAtmAnaM yukti, sa paramatapodhana eva zuddhanizcayopayogabhaktiyuktaH / itarasya bAhyaprapaMcasukhasya kathaM yogabhaktirbhavati / - - - - - - - - - - - -- - - -- - - - - - - - - - - -- gAthA 137 anvayArtha-[yaH tu sAdhuH] jo sAdhu [rAgAdi parihAre] rAgAdi ke parityAga meM [AtmAnaMyunakti] AtmA ko lagAtA hai [ sa: yogabhaktiyuktaH ] vaha yoga bhakti se yukta hai / [itarasya ca] anya sAdhu ke [yogaH kathaM bhavet ] yoga kaise ho sakatA hai ? / TIkA-yaha nizcaya yoga bhakti ke svarUpa kA kathana hai / paripUrNa rUpa se jo antarmukhAkAra parama samAdhi hai usake dvArA samasta moha, rAga dvaSAdi parabhAvoM kA parihAra ho jAne para jo Asanna jIva aisA sAdhu akhaNDa, advaita paramAnanda svarUpa nija ke sAtha nijakAraNa paramAtmA ko yukta karatA hai vaha paramatapodhana hI zRddha nizcaya upayoga kI bhakti se yukta hai / anya bAhya prapaMca meM sakha mAnane vAle ko yoga bhakti kisaprakAra se ho sakatI hai ? bhAvArtha--apanI AtmA meM hI AtmA ko jor3ane vAle sAdhu ke nizcaya yoga bhakti hotI hai anya bAhya prapaMcoM meM lage hue ke nahIM ho sakatI hai / Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tathA coktam tathA hi parama-bhakti adhikAra 20 ( anuSTubh ) "AtmaprayatnasApekSA viziSTA yA manogatiH / tasyA brahmaNi saMyogo yoga ityabhidhIyate // " ( anuSTubh ) AtmAnamAtmanAtmAyaM yunaktyeva nirantaram / sa yogabhaktiyuktaH syAnizcayena munIzvaraH // 228 // savvavipAbhAve, appANaM jo du jujade sAhU | so jogabhattijutto, ivarassa ya kiha have jogo // 138 // [ 375 isIprakAra se anyatra bhI kahA hai " zlokArtha- - AtmA ke prayatna meM sApekSa aisI jo vizeSa manogati hai usakA - brahmasvarUpa AtmA meM saMyoga hI 'yoga' isa nAma se kahA jAtA hai / " usI prakAra se [ TIkAkAra munirAja yoga bhakti ko spaSTa karate hue kaha [rahe haiM- ] zlokArtha - jo yaha AtmA AtmA ko nirantara AtmA ke sAtha hI jor3atA . nizcaya se vaha munIzvara yoga bhakti se yukta hotA hai / / 228 / / bhAvArtha - dhyAna meM tatpara hue tathA grISmakAla meM parvata kI coTI para, varSA Rtu meM vRkSa ke nIce evaM zizira Rtu meM khule sthAna meM yA nadI ke kinAre dhyAna karane Ale trikAla yoga meM tatpara hue sAdhu yogI kahalAte haiM unake guNoM kA stavana karate mana se vacana se aura kAya se bhakti karanA hI vyavahAra se yoga bhakti hai aura AtmA meM hI apanI AtmA ko sthira karanA nizcaya yoga bhakti hai / gAthA 138 - anvayArtha - [ yaH sAdhuH tu ] jo sAdhu [ sarvavikalpAbhAve ] sarva vikalpoM ke bhAva meM [AtmAnaM yunakti ] AtmA ko lagAtA hai [ saH yogabhakti yuktaH ] vaha yoga Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 ]. niyamasAra sarvavikalpAbhAve AtmAnaM yastu yukti sAdhuH / sa yogabhaktiyuktaH itarasya ca kathaMbhavedyogaH / / 13 / / sarva vikalpa abhAva, meM jo sAdhu satata ho / karate haiM selIna, nija AtmA ko saca ho / ve hI sAdhu yoga bhaktI yukta kahAveM / anya sAdhu ke yoga kaho kahAM bana pAve ? ||138 / / atrApi pUrvasUtravagnizyayogabhaktisvarUpamuktam / atyapUrvaniruparAgaratnatrayAtmakanicidvilAsalakSarapanivikalpaparabhasamAdhinA nikhilamoharAgadvaSAdivividhavikalpAbhAve paramasamarasIbhAvena niHzeSato'ntarmukhanijakAraNasamayasArasvarUpamatyAsannabhavyajIvaH sadA yunaktyaiva, tasya khalu nizcayayogabhaktirnAnyeSAm iti / (anuSTubh ) bhedAbhAve satIyaM syAdyogabhaktiranuttamA / tayAtmalabdhirUpA sA muktirbhavati yoginAm // 226 / / -- . .- ... ........- - - - . bhakti me yukta hotA hai, [ itarasya ca ] tathA anya sAdhu ke [ yogaH kathaM bhavet ] yoga kisa prakAra se hogA? TIkA-yahAM para bhI pUrva sUtra ke samAna nizcaya yoga bhakti kA svarUpa khaa| hai-atizaya apUrva rAga rahita ratnatraya svarUpa nija caitanya vilAsa lakSaNa aisI nivikalpa parama samAdhi ke dvArA samasta moha, rAga, dveSa Adi vividha vikalpoM kA abhAva ho jAne para parama samarasI bhAva ke sAtha sampUrNatayA aMtarmukha nijakAraNa samayasAra svarUpa AtmA ko jo atyAsanna bhavya jIva sadA hI yukta karatA hai-jor3atA hai, usake nizcitarUpa se nizcaya yoga bhakti hotI hai, kintu anya sAdhuoM ke nahIM hotI hai / [aba TIkAkAra munirAja usIko spaSTa karate hue kahate haiM-] zlokArtha-bheda kA abhAva ho jAne para yaha sarvottama yoga bhakti hotI hai| usa bhakti ke dvArA yogiyoM ko vaha AtmA ke svarUpa ko upalabdhirUpa mukti hotI hai / / 229 / / ----- - Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 ra-bhakti adhikAra [ 377 vivarIyAbhiNivesaM, paricattA joNha'kahiyataccesu / jo jujavi appANaM, NiyabhAvo so have jogo // 13 // viparItAbhinivezaM parityajya jainakathitatattveSu / yo yunakti AtmAnaM nijabhAvaH sa bhavedyogaH / / 136 // jo viparIta abhiprAya, mana vaca tana se tajate / jina bhASita tattvArtha meM nija ko rata cAgne / / unakA vaha nija bhAva, nizcaya yoga kahAva / jo muni dhAre yoga ve hI nija sukha pAveM / / 136 / / iha hi nikhilaguNadharagaNadharadevaprabhRtijinamuninAthakathitatatveSa biparItAbhinivezavijitAtmabhAva eva nizcayaparamayoga ityuktaH / aparasamayatIrthanAthAbhihite viparote padArthe hyabhinivezo durAgraha eva viparItAbhinivezaH amu parityajya jainakathita - - -... -.. .. . -. gAthA 136 anvayArtha--[ yaH ] jo [ viparItAbhinivezaM ] viparIta abhiprAya ko [ parityaktvA ] chor3akara [ jaina kathita tatveSu ] jineMdra deva dvArA kathita tattvoM meM / [AtmAnaM yutakti] AtmA ko lagAtA hai / [ saH nijabhAvaH ] usakA baha nijabhAva / svarUpa [yogaH bhavet ] yoga hotA hai / TIkA-akhina gugagI ke dhAraka gaNadhara deva Adi jinamuninAthoM ke dvArA kahe gaye tattvoM meM viparIta Agraha me rahita AtmabhAva hI nizcaya parama yoga hai, aisA yahAM / para kahA hai| anya saMpradAya ke tIrtha kartAoM ke dvArA kahe gaye viparIta padArtha meM jo abhinivezadurAgraha hai vahI viparIta abhiniveza hai| isako chor3akara jinendra deva dvArA Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 ] niyamasAra tattvAni nizcayavyavahAranayAbhyAM boddhavyAni / sakalajinasya bhagavatastIrthAdhinAthasya pAdapadmopajIvino janAH, paramArthato gaNadhara devAdaya ityarthaH / tairabhihitAni nikhila - jIvAditattvAni teSu yaH paramajinayogIzvaraH svAtmAnaM yunakti, tasya ca nijabhAva eva paramayoga iti / (vasaMtatilakA) tattveSu jaina muninAthamukhAraviMdavyaktaSu bhavyajanatA bhavaghAtakeSu / durAgrahamamu jinayoginAthaH sAkSAdyunakti nijabhAvamayaM sa yogaH / / 230 / / kathita tattvoM ko nizcaya aura vyavahAra nayoM ke dvArA jAnanA cAhiye sakanda jinakala - zarIra sahita aise arhata bhagavAna tIrthAdhinAtha ke pAda kamaloM ke jo upajIvakaupAsaka yA Azrita hai ve 'jaina' kahalAte haiM / paramArtha se ve jaina gaNadhara deva Adi haiM yahAM aisA artha hai / una gaNadharadevAdikoM dvArA sampUrNa jIvAdi tattva kahe gaye haiM unameM jo parama jina yogIzvara apanI AtmA ko lagAte haiM, unakA jo nijabhAva hai vahI paramayoga hai aisA samajhanA / 1 [TIkAkAra munirAja isI bAta ko kalaza dvArA vyakta karate haiM ( 230 ) zlokArtha - isa durAgraha ko chor3akara, jaina muninAtha aise gaNadhara devoM ke mukha kamala se vyakta-pragaTa hue aura bhavya janoM ke bhavoM kA ghAta karane vAle aise tattvoM meM jinayogInAtha sAkSAt apane bhAva ko lagAte haiM so vaha bhAva hI yoga hai / bhAvArtha --- jinendra ke mukha kamala se nikalI huI aura gaNadhara devoM dvArA graMtha rUpa kahI gaI jo vANI hai Aja bhI paramparAgata AcAryoM dvArA usI kA aMza apane ko upalabdha hai / aise zruta meM pratipAdita tattvoM meM jo mahAmuni apane bhAva ko sthira karate haiM vaha sthira bhAva hI yoga arthAt dhyAna ke nAma se kahA jAtA hai / Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ R a mananews pA-bhakti adhikAra usahAvijiNavariMdA, evaM kAUraNa jogavarabhatti / riNabudisuhamAvaNNA, tamhA dharu jogavaratti // 140 // vaSabhAdijinavarendrA evaM kRtvA yogavarabhaktim / nirvRtisukhamApanAstasmAddhAraya yogavarabhaktim / / 14 / / thI bRpabhAdi jinendra tIrthakara Adika maba / ema vidha me hI yoga vara bhanI karake nina / nAta kiyA nivAe gugnamaya avicana pada ko| anaH ge he mAzu ! nizcaya yoga bhakti ko / / 140 / / bhavatyAdhikAropasaMhAropanyAsoyam / asmin bhArate varSe purA kila zrInAyAdizrIvarddha mAnacaramAH catuvizatitIrthakaraparamadevAH sarvajJavItarAgAH tribhuvanavatikItayo mahAdevAdhidevAH paramezvarAH sarve evamuktaprakAra svAtmasaMbandhinI zuddhanizcayayogavarabhakti kRtvA paramanirvANavadhUTikApIvarastanabhara gADhopagUDhanibharAnandaparamasudhArasapurapAra - .. - - -- gAthA 140 anvayArtha-[vRSabhAdijinavarendrAH] vRSabhAdi jinavarendra [evaM] umaprakAra se [yogavarabhakti] yoga kI uttama bhakti [kRtvA] karake [ nirvRtti sukhaM ] nirvANa sukha ko [ApannAH] prApta hue haiM, [tasmAt] isalie [yogavarabhaktidhAraya] tuma yoga kI janama bhakti ko dhAraNa karo / TIkA-bhakti adhikAra ke upamaMhAra kA yaha kathana hai / - isa bhArata varSa meM pahale jo zrI nAbhi putra-vRSabhadeva se lekara aMtima zrI varddhamAna deva paryaMta caubIsa tIrthakara parama deva sarvajJa vItarAga triloka meM vyApta kIti se yukta mahAdevAdhideva paramezvara hue haiM, ve sabhI isa uparyukta prakAra se apanI AtmA se sambandha rakhane vAlI aisI zuddha nizcaya yoga kI uttama bhakti ko karake ati puSTa stana vAlI parama nirvANa vadhU ke gAda AliMgana se sarva AtmA ke pradezoM meM atizaya AnandarUpa paramasudhArasa ke pUra meM paritRpta ho cuke haiN| isalie pragaTita bhavyatva guNa - - - 4 Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 ] niyamamAra tRptasarvAtmapradezA jAtAH, tato yUyaM mahAjanAH sphuTitabhavyatvaguNAstAM svAtmAna vItarAgasukhapradAM yogarbhAkta kuruteti / ( zArdUlavikrIDita ) nAbheyAdijinezvarAn guNagurUn trailokya puNyotkarAn zrIdevendra kirITakoTivilasanmANikyamAlAvitAn / paulomIprabhRtiprasiddhadivijAdhIzAMganA saMhateH zakra eNodbhava bhogahAsa vibhalAn zrIkIrtinAthAn stuce || 231|| se sahita he mahApuruSoM ! tuma loga apanI AtmA ke lie prayojanabhUta aise vItarAga sukha ko pradAna karane vAlI aisI yoga bhakti ko karo | [as TIkAkAra munirAja isa adhikAra ko saMkucita karate hue sAta la dvArA yoga bhakti kA mAhAtmya prakaTa karate haiM-] ( 231 ) zlokArtha - jo guNoM se guru haiM, trailokya ke puNya kI rAzi haiN| devendroM ke mukuToM ke agrabhAga meM suzobhita hue mANikya ratnoM kI mAlAoM se ati zacI Adi prasiddha iMdrANiyoM ke samUha se sahita aise iMdra ke dvArA hue vimala bhoga hAsa se sahita arthAt nRtya, gAna Ananda se yukta haiM tathA zrI aMtaraMga evaM bahiraMga aura kIrti ke svAmI haiM aise vRSabhAdi jinezvaroM kI maiM stuti karatA hUM / bhAvArtha - caubIsa tIrthaMkara apane anaMta guNoM se atizaya bhArI hone tribhuvana ke guru kahalAte haiM, tInoM lokoM meM jitanA bhI puNya hai usa sabhI puMja svarUpa haiM. deveMdragaNa unako apane ratna khacita mukuToM ko jhukAkara namas karate haiM, saudharma indra sabhI indra aura iMdrANiyoM ke sAtha bhagavAna ke janma kalpata Adi meM mahAn mahotsava karate haiM / ve tIrthaMkara tInoM jagat ke bhavya jIvoM stutya haiM / Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [381 parama bhakti adhikAra ( AryA ) vRSabhAvivIrapazcimajinapatayopyevamuktamArgeNa / kRtvA tu yogakti nirvANavadhUTikAsukhaM yAnti / / 232 // ( AryA / apunarbhavasukhasiddhacaM kurve'haM zuddhayogavarabhaktim / saMsAraghorabhItyA sarve kurvantu jantavo nityam // 233 // ( zArdUlavikrIni) rAgadveSaparaMparApariNataM ceto vihAyAdhunA zuddhadhyAnasamAhitena manasAnaMdAtmatattvasthitaH / dharma nirmalazarmakAriNamahaM labbA guro| sannidhau jJAnApAstasamastamohamahimA lIye parabrahmariNa / / 234 / / (232) zlokArya-vRSabhadeva se lekara vIra paryana jinapani bhI ima upayukta __ mArga me yoga bhakti ko karake nirvANa vadha ke sukha ko prApta kara lete haiN| (233) zlokArtha-apunarbhava ke mukha kI siddhi ke liye maiM zuddha yoga kI uttama bhakti ko karatA hUM, sabhI saMsArI prANI saMsAra ke ghora duHkhoM kI bhIti se nitya hI usa bhakti ko kro| (234) zlokArtha-guru ke nikaTa meM nirmala sukhakArI dharma ko prApta karake, jJAna ke dvArA samasta moha kI mahimA ko jisane naSTa kara diyA hai, aisA maiM aba rAga aura Sa kI paramparA se pariNata huye citta ko chor3akara zuddha dhyAna se ekAgratA ko prApta aise mana se AnaMda svarUpa Atma tatva meM sthita hotA huA parabrahmarUpa paramAtmA meM lIna hotA huuN| -- . - -. Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3-2 ] 65 niyamasAra (anudum ) nirvRtendriyalaulyAnAM tattvalolupacetasAm / sundarAnandaniSyandaM jAyate tattvamuttamam / / 235 / / ( anuSTubh ) atyapUrva nijAtmotthabhAvanA jAtazarma I yatante yatayo ye te jIvanmuktA hi nApare / / 236 // ( vasaMtatilakA ) advandva niSThamanaghaM paramAtmatattvaM saMbhAvayAmi tadahaM punarekamekam / ki ta me phalamihAtyapadArtha sAthai muktispRhasya bhavazarmaNi niHspRhasya || 237 // ( 235 ) zlokArtha -- jinhoMne indriyoM kI lolupatA ko samApta kara diyA hai, aura jinakA cinta tattvoM meM bolatI hai aise paramasAdhu ke sundara Ananda ko jharAne vAlA uta tattva pragaTa hotA hai / ( 236) zlokArtha -- jo yatigaNa atizaya aura apUrva apanI AtmA se utpanna huI bhAvanA se hone vAle sukha ke liye yatna karate hai. ve hI jIvanmukta haiM, kiMtu anya nahIM haiM / ( 237) zlokArtha - adva meM lIna - rAgadveSAdi dvaMdva se rahita svarUpa meM sthita, nirdoSa, kevala eka rUpa se usa eka paramAtma tattva kI maiM punaH punaH samyak prakAra se bhAvanA karatA hUM / mukti kI spRhA se sahita tathA bhava sukha meM niHspRha aise mujhe isa loka meM una anya padArthoM ke samudAya se kyA phala hai ? arthAt kucha bhI nahIM hai / vizeSArtha -- isa parama bhakti adhikAra meM gAthA 134 se lekara 140 taka paMca parameSThI kI aura unake ratnatraya guNoM kI bhakti kA upadeza hai / vyavahAra bhakti, stuti, namaskAra, guNagAna Adi rUpa hai aura nizcayabhakti vItarAga nirvikalpa dhyAna Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parama-bhakti adhikAra [ 383 iti sukavijanapayojamitrapaMcendriyaprasaravajitagAtramAtraparigrahalIpa prabhamaladhAridevaviracitAyAM niyamasArakhyAbAyAM tAtravRttI paramabhaktyadhikAro dazamaH zrutaskandhaH / / - -- -.. ...... . - ... - - . ... ..-- - - rUpa hai / pahale imameM vyavahAra bhakti kI mukhyatA rakhI hai jisameM pahalI pratimA se lekara gyArahavIM pratimA taka upAsaka bhI ratnatraya kI bhakti karane vAle mAne gaye haiN| panaH nizcaya bhakti kI pradhAnatA se nirvANa bhakti aura yoga bhakti kI vizeSatA batAI hai tathA uma bhakti kA phala paramAnandamayI nirvANa saukhya mAnA hai| isaliye vyavahAra bhakti ke dvArA nizcayarUpa apane Atma tattva kI bhakti ko siddha karake apanI AtmA ko hI pujya bhagavAna banA lenA cAhiye / isa prakAra sukavijanarUpI kamaloM ke liye sUrya sadaga, paMcendriyoM ke prasAra meM vajita gAtra-mAtra parivahadhArI aise zrI padmaprabhamaladhAri deva ke dvArA viracita niyamasAra kI tAtparyavani nAmaka TIkA meM parama bhakti adhikAra nAmaka dazavAM zrutamkaMdha pUrNa huaa| Sunauics SASSALESE Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 11 ] nizcaya - paramAvazyaka adhikAra en. atha sAMprataM vyavahAraSaDAvazyakapratipakSazuddhanizvayAdhikAra ucyate / jo ga havadi praNavaso, tassa du kammaM bhaNati zrAvAsaM / kammaviNAsaNajogo, rigavvuvimaggo ti pajjutto' // 141 // jAtA hai yo na bhavatyanyavazaH tasya tu karma bhaNantyAvazyakam / karma vinAzanayogo nirvRttimArga iti prarUpitaH // 141 // vasaMtatilakA cheda jo anya ke vaza nahIM vaha nahi parAzrita / usakA ho karma basa Avazyaka kahAtA / / zrI karma nAzakRta yoga suyogiyoM kA / nirvANa mArga vaha hI saca meM kahAtA / / 141 // aba vyabahAra, paT Avazyaka se pratipakSa aise zuddhanizcaya adhikAra ko kahA gAthA 141 anvayArtha -- [ yaH anyavazaH na bhavati ] jo anya ke vaza nahIM hai [ tasya tu karma zrAvazyakaM ] usakI kriyA ko Avazyaka [ bhAMti ] aisA kahate haiM (kyoMki) [ karma 1. pijjUto ( ka ) pAThA. / Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ F. . . nizcaya paramAvaNyA adhikAra atrAnabaratasvavazasga nidhanAda asla m / yaH khalu yathAvidhiparamajinamArgAcaraNakuzalaH sarvavaivAntarmukhatvAdananyavazo bhavati kintu sAkSAtsvavaza ityarthaH tasya kila vyAvahArikakriyAprapaMcaparAGa mukhasya svAtmAzrayanizcayadharmyadhyAnapradhAnapara mAvazyakakarmAstItyanavarataM paramatapazcaraganirataparamajinayogIzvarA vadanti / kiM ca yastriAptiguptaparamasamAdhilakSaNaparamayogaH sakalakarmavinAzahetuH sa eva sAkSAnmokSakAraNatvAnivRtimArga iti niruktiyutpattiriti / tathA cokta zrImadamRta candrasUribhiH vinAzanayogaH ] krama kA vinAza karane vAlA yoga [ni timArgaH] mokSa kA mArga dra [iti prarUpitaH] gaMmA kahA gayA hai / TokA-gardava apana bagahaye-apane meM sthita hA me mani ke nizcaya Avazyaka kriyA hotI hai yA yahAM kahA gayA hai| jo nizcitarUpa se vidhi ke anusAra parama jinabhAga ke AcaraNa meM kAna haiM sadaiva aMtarmukha pariNata hone se anya ke vaza meM nahIM hote haiM kintu sAkSAt apane vaza meM hI rahate haiM arthAt apane svarUpa meM sthita rahate haiM yahAM yaha abhiprAya hai| una vyavahArika kriyAoM ke prapaMca se parAGamAva hue sAdhu ke nija AtmA ke Azrina nizcaya dharmadhyAna jisameM pradhAna hai go paramaAvazyaka kriyA hotI hai aisA nirantara parama tapazcaraNa meM lIna hue parama jina yogIzvara kahate haiM kyoMki jo trigupti meM gupna parama samAdhi lakSaNa vAlA paramayoga hai vaha sakala karma ke vinAza meM kAraNa hone se nirvRtti-mukti meM kAraNa hai aura vahI sAkSAt mokSa kA kAraNa hone se nirvatti-mukti kA mArga hai| imaprakAra se yahAM Avazyaka zabda kI nirukti arthAt vyutpani ko gaI hai| bhAvArtha-yaha nizcaya Avazyaka kriyA vItarAga nirvikalpa samAdhi meM lIna hue aise mahAmuni ke hI hotI hai ve hI paravastu kI AdhInatA ko chor3akara apane svarUpa ke AdhIna rahata haiM anya nahIM / usIprakAra zrI amRtacandrasUri ne kahA hai Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1-1-1- 4. -. niyamamAra ( maMdAkrAMtA) "AtmA dharmaH svayamiti bhavana prApya zuddhopayoga nityAnandaprasarasarase jJAnatatve nilIya / prApsyatyuccaravicalatayA niHprakampaprakAzA sphUrjajyotiHsahajavilasadratnadIpasya lakSmIm / / " tathA hi ( maMdAkAMtA ) Atmanyuccarbhavati niyataM saccidAnandamUta dharmaH sAkSAt svavazajanitAvazyakarmAtmako'yam / so'yaM karmakSayakarapaTurniva terekamArga: tenavAhaM kimapi lagA pani zibizapam / / 238 / / zlokArtha--'AtmA zuddhopayoga ko prAna karake svayaM dharmampa hotA huA nitya Ananda ke vistAra se sarasa rome jJAnanandha meM lIna hokara atizayarUpa avicalapane se sphurAyamAna jyoti se mahaja gobhAyamAna aise snadIpaka kI niSprakaMpa prakAzarUpa gobhA ko prApta kara legaa| umIprakAra se [ zrI padmaprabhamaladhArI deva nizcaya Avazyaka kriyA meM apane Apako prerita karate hue kahate haiM--- ] (238) zlokArtha-svavaza meM hone se utpanna huA Avazyaka kriyA svarUpa yaha dharma sAkSAta niyama se saccidAnaMda mUrtisvarUpa AtmA meM atizayarUpa se hotA hai / so yaha dharma kamAM kA kSaya karane meM kuzala hai. aura nirvANa kA eka mArga hai| isa mArga se hI maiM zIghra hI koI eka adbhuta aise nirvikalpa sukha ko prApta hotA hai| bhAvArtha-anya padArtha ke avalambana se rahita hokara apane Apa jo apanI AtmA kA avalambana le lete haiM vAstava meM ve zIna hI AtmA se utpanna hue sAMsArika sukha kI tulanA se rahita aisA koI eka vilakSaNa sukha prApta kara lete haiM / 1. pravacanasAra kI tattva dIpikA TIkA meM zlo. 5 vAM pR. 218 / Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcaya-paramAvazyaka adhikAra, [687 raNa vaso avaso avasassa kamma vAvassayaM ti bodhvaa| jatti tti uvAgraM ti ya Niravayavo hodi NijjuttI // 142 // na vazo avazaH avazasya karma vA'vazyakamiti boddhavyam / yuktiriti upAya iti ca niravayavo bhavati niruktiH / / 142 / / yA jo na vaza vaha vaza vaha svAmma A thina / umakI kriyA hI bag2a brAyazyaka samajha lo / / yo ho hai yukti vaha mAna upApa bhI hai| usane videha muni ho yaha hai nirutI / / 142 / / avazasya paramajinayogIzvarasya paramAvazyakakarmAvazyaM bhavatItyatroktam / yo hi yogI svAtmaparigrahAdanyeSAM padArthAnAM vazaM na gataH, ata eva avaza ityuktaH, avazasya tasya paramajinayogIzvarasya nizcayadharmadhyAnAtmakaparamAvazyakakarmAvazyaM bhavatIti boddhavyam / niravayavasyopAyo yuktiH / avayavaH kAya:, asyAbhAvAt avayavAbhAvaH / avazaH gAthA 142 -- . -- .. - --- anvayArtha-[navaza : avazaH] jo (anya ) ke vaza meM nahIM hai baha 'avaza' hai [ avazasya karma vA Avazyaka ] aura jo abaza kA karbha hai vaha Avazyaka hai [ iti boddhavyaM ] aisA jAnanA cAhie [ yuktiH iti upAyaH iti ca ] vahI (zarIra rahina hone kI) yukti hai aura vahI upAya hai [ niravayavaH bhavati ] usame jIva niravayabazarIra se rahita ho jAtA hai [niruktiH] sI nikti hai / dIkA-avaza hue parama jinayogIzvara ko parama Avazyaka kriyA avazya hotI hai aisA yahAM para kahA hai / jo yogI haiM ve svAtmA ke parigraha se atirikta anya padArthoM ke vaza meM nahIM hote haiM isIliye ve 'avaza' isaprakAra kahe jAte haiM, una abaza huye parama jinayogIzvara ke nizcaya dharmadhyAnarUpa parama Avazyaka kriyA avazya hotI hai aisA jAnanA cAhiye / avayava rahita hone kA upAya yukti hai, yahA~ avayava kA artha kAya hai usa kAya ke . Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 387 ] nigamasAra paradravyANAM niravayavo bhavatIti niruktiH vyutpattizceti / { maMdAkrAMtA) yogI kazcitsvahitanirataH zuddhajIvAstikAyA anyeSAM yo na vaza iti yA saMsthitiH sA niruktiH / tasmAdasya prahataduritadhvAntapujasya nityaM sphUrjajjyotiHsphuTitasahajAvasthayAmUrtatA syAt / / 236 / / vaTTadi jo so samaraNo, aNNavaso hodi asahabhAvaraNa / tamhA tassa du kamma, prAvassayalakkhaNaM rA have // 143 / / - ---- - -----.--.----... - - . .. --..---- abhAva me avayava kA abhAva ho jAtA hai| jo paradravyoM ke vaza nahIM hai ve avazasAdhu niravayaya-azarIge ho jAte haiM. isaprakAra se yahAM para nikti-vyutpatti kI aba TIkAkAra munirAja avaza yogI ke mAhAtmya ko batalAte haye kahate haiM.-] (236) zlokArtha-koI svahita meM tatpara haye yogI jo ki zuddha jIvAstikAya se atirikta anya padArthoM ke vaza nahIM hai aura isaprakAra se unakI jo samyaka sthiti hai so nirukti hai isa hetu se jisane pAparUpI aMdhakAra ke puja ko naSTa kara diyA hai ve yogI nitya hI sphurAyamAna jyotirUpa pragaTa huI sahaja avasthA meM amUrtika ho jAte hai / / bhAvArtha-apane svAbhAvika AtmasvarUpa meM sthita haye yogI anya ke Azraya se rahita hokara dehamayI mUrti rahita aise amUrtika azarIrI siddha ho jAte haiM / gAthA 143 anvayArtha-[ yaH ] jo [ azubhabhAvena ] azubhabhAva se [ vartate ] pravRtti karatA hai [saH zramaNaH] vaha sAdhu [anyaSazaH bhavati] anya ke vaza hotA hai [tasmAt] Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcaya-paramAvazyaka adhikAra [ 386 vartate yaH sa zramaNo'nyavazo bhavatyazubhabhAvena / tasmAtsasya tu karmAvazyaka lakSaNaM na bhavet // 143 / / jo bhI zramaNa azubha bhAvasvarUpa varte / vo anya ke vaza huA nizcita samajhiye / / isa hetu se usa samaya usa sAdhu ke to| hotA svarUpa nahiM Avazyaka kriyA kA / / 143 / / iha hi bhedopacAraratnatrayapariNaterjIvasyAvazatvaM na samastotyuktam / aprazastarAgAdhazubhabhAvena yaH zramaNAbhAso daligI vartate svasvarUpAdanyeSAM paradravyANAM vazo bhUtvA, tatastasya jaghanyaratnatrayapariNaterjIvasya svAtmAzrayanizcayadhaHdhyAnalakSaNaparamAvazyakakarma na bhavediti azanArtha drayaliMgaM gRhItvA svAtmakAryavimukhaH san paramatapazcaramAdikamapyudAsya jinendra maMdiraM vA tatkSetravAstudhanadhAnyAdikaM vA sarvamasmadIyamiti manazvakAreti / isaliye [ tasya tu aAvazyakalakSaNaM karma ] usa sAdhu ke Avazyaka lakSaNa bAlA karma [na bhavet ] nahIM hotA hai / TIkA-bhedopacAra ratnatraya se pariNata haye jIva ke avazapanA nahIM hotA hai aisA yahAM kathana hai / hai jo zramaNAbhAsa dravyaliMgI sAdhu hai vaha apane svarUpa se atirikta anya paradravyoM ke vaza hokara aprazasta rAga Adi azubhabhAva se vartana karatA hai isaliye jaghanya nanatraya se pariNata hue usa jIva ke apanI AtmA ke Athita nizcaya dharmadhyAna lakSaNa aisA parama Avazyaka karma nahIM hotA hai kyoMki vaha bhojana ke liye dravyaliMga ko grahaNa karake asvAtma kArya se vimukha hotA huA parama tapazcaraNAdi se bhI udAsIna hokara jinendra deva ke maMdira athavA usa saMbaMdhI kSetra, makAna, dhana, dhAnyAdi ye sabhI hamAre haiM aisA mana meM samajha letA hai| va bhAvArtha-jo draliMgI sAdhu haiM ve jinamaMdira, vasatikA Adi para vastuoM ko apanI mAnakara vyavahAra Avazyaka kriyAoM meM bhI pramAdI ho jAte haiM punaH nizcaya Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyamamAra ( mAlinI) abhinavamidamuccarmohanIyaM munInAM tribhuvanabhuvanAntatipuMjAyamAnam / tRNagRhamapi muktvA tIvavairAgyabhAvAd vasatimanupamA tAmasmadIyAM smaranti // 240 / / ( zArdUlavikrIDita ) kopi kvApi munirbabhUva sukRtI kAle kalAvaSyalaM mithyAtvAdikalaMkakarahitaH saddharmarakSAmaNiH / so'yaM saMprati bhUtale divi punardevaizca saMpUjyate muktAnekaparigrahavyatikaraH pApATavIpAvakaH / / 24 / / Avazyaka kriyAyeM to unase bahuta hI dUra haiM / tathA ye nizcaya Avazyaka kriyAyeM bhI vyavahAra ratnatraya me sahita muni ke hI hotI hai na ki byavahAra ratnatraya ke binA bho| aisA samajhakara vyavahAra ratnatrayarUpa sAdhana se nizcaya ko sAdhya karanA caahie| aba TIkAkAra munirAja isa kAla ke muniyoM kI prazaMsA karate dvApa nathA vyavahAra nizcayarUpa ubhaya dharma meM prerita karate hue pAMca zloka kahate haiM--] (240) zlokArtha-tribhuvanarUpI bhavana ke antargata hue timirapuja ke samAna muniyoM kA yaha (koI eka) navIna tIbramoha karma hai ki jisase (pUrva meM) ve tIna vairAgyabhAva se tRNa ke ghara ko bhI chor3akara punaH 'hamArI yaha anupama vasati hai| aisA smaraNa karate haiN| bhAvArtha-jinhoMne vairAgya kI ujjvalatA se pahale phUsa kI jhoMpar3I taka ko chor3a diyA punaH yadi ve apane yA anya kisI vasatikA Adi meM mamatva rakhate haiM to AcArya kahate haiM ki yaha koI adbhuta hI unakA mohanIya karma kA vipAka dikha rahA hai / (241) lokArtha-kalikAla meM bhI kahIM koI puNyazAlI jIva mithyAtva Adi kalaMkapaMka se rahita tathA sacce dharma kI rakSA ke liye maNisvarUpa aise muni hote Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcaya paramAvazyaka adhikAra ( zikhariNI) tapasyA loke sminikhilasudhiyAM prANadayitA namasyA sA yogyA zatamakhazatasyApi satatam / pariprApyatAM yaH smaratimirasaMsArajanitaM sukhaM reme kazcita kalihato'sau jaDamatiH / / 242 / / [ 361 haiN| aneka parigraha samUha ko jinhoMne tyAga kara diyA hai aura jo pAparUpI vana ke liye agni ke samAna haiM aise ve munirAja isa samaya pRthvI tala para tathA svarga meM devoM se pUje jAte haiM / bhAvArtha- - Aja ina duHpasakAla meM bhI nirdoSa muni vicaraNa karate haiM jo ki sacce dharma kI rakSA karane vAle eka maNi vizeSa ke sadRza haiM / jaise koI uttama jAni kA hIrA garutmaNi Adi jIvoM ko bhUtapizAcoM se yA anya ApattiyoM se rakSita karatA hai usIprakAra paMcamakAla ke aMta taka jinamAsana kI paramparA ko avicchinna calAne vAle ye sAdhu Aja bhI vidyamAna haiM jo ki manuSyoM se to kyA devoM meM bhI pUjita mAne gaye haiM / ( 242 ) zlokArtha - isa loka meM tapasyA samasta buddhimAnoM ko prANoM meM bhI pyArI hai vaha sau iMdroM se bhI satat namaskAra karane yogya hai / jo koI isa tapasyA ko prApta karake kAmAMdhakAra se sahita aise sAMsArika sukha meM ramate haiM, bar3e kheda kI bAta hai ki ve jar3amati kalikAla meM mAre gaye haiM / zrI bhAvArtha - yaha jainendra mArga kI tapazcaryA tInoM lokoM meM sabhI iMdra narendroM se pUjya hai, sarvottama hai jo isako prApta karake - jainezvarI dIkSA grahaNa karake punaH viSaya sukha ke lolupI hote haiM ve becAre isa kalikAla ke prabhAva se hI naSTa ho rahe haiM aisA majhanA kyoMki yadi koI adbhuta citAmaNi ratna ko prApta karake bhI use kauve ko ur3Ane meM pheMka de puna: sukha kI AzA kare to vaha jar3a buddhi hI kahalAvegA / RES Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nigamamAra ( AryA } anyavazaH saMsArI muniveSadharopi duHkhabhAGanityam / svavazo jIvanmuktaH kicinnyUno jinezvarAdeSaH // 243 / / (prAryA ) ata eva bhAti nityaM svayazo jinanAthamArgamunivarge / anyavazo bhAtyevaM bhRtyaprakareSu rAjavallabhavat // 244 / / - -- - -- - ----- - - - - - - - - - - - - - - (243) zlokArtha-anya ke vadA meM haye maMsArI jIva muni vepa bArI hote hue bhI nitya hI duHgba ko bhogane vAle hote haiM aura svavaza hue jIvanmukta haiM ye jinezvara se kicit hI puna hai / bhAvArtha-vAstava meM yahAM para 12 guNasthAnavI botarAgo oNamoha hue aime muni kI avasthA vizeSa kA kathana hai kyoMki ve hI aMtarmuhUrta taka isa guNasthAna meM rahakara aMta meM tInoM ghAniyA karmoM ko samApta kara jinezvara hone vAle haiM ve moha karma ke abhAva se pUrNatayA svavaza ho cake haiM / 1244) zlokArya-isIliye jinanAtha ke zAsana meM rahane vAle muniyoM ke samudAya meM ve svavaza huye munirAja nitya hI zobhAyamAna hote haiM aura isaprakAra se anya ke baza hue muni naukara ke samUha meM rAjapriya naukara ke samAna zobhA ko nahIM pAte haiN| bhAvArtha- anya paradravyoM ke Azrita huye muni naukara ke samAna parAdhIna haiM, kiMtu paradravyoM ke saMparka se sarvathA pRthak hue aise mahAmuni vItarAga nirvikalpa samAdhi meM lIna hote hue svAdhIna rahate haiM ve hI jinazAsana kI zobhA ko bar3hAne vAle haiM kyoMki ve kucha hI kAla meM ahaMta avasthA ko prApta kara lete haiM / Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 363 nizcaya-paramAvazyaka adhikAra jo caradi saMjado khala, sahabhAve so havei annnnvso| tamhA tassa du kamma, prAvAsayalakkharaNaM Na have // 144 // yazcarati saMyataH khala zubhabhAve sa bhavedanyavazaH / tasmAttasya tu karmAvazyakalakSaNaM na bhavet / / 144 // . jo sAdhu nitya zubha mAna meM prArne vo anyavaza niyama meM zrata meM kahAni / / isa hetu se una munI kI jo kriyA bo / nizcaya svarUpa nahiM Avazyaka kahAva // 18 / atrApyanyavazasyAzuddhAntarAtmajIvasya lakSaNamabhihitam / yaH khala jinendra vadavindavinirgataparamAcArazAstrakrameNa sadA saMyataH san zubhopayoge carati, vyAvahArikadhyAnapariNataH ata eva caraNakaraNapradhAnaH, svAdhyAyakAlamavalokayana svAdhyAyamA karoti, dainaM dainaM bhuktvA bhuktvA caturvidhAhArapratyAkhyAnaM ca karoti, tisRSa gAthA 144 anvayArtha-[yaH saMyataH khala zubhabhAve carati] ho saMyamI muni nizcita rUpa zubhabhAva meM caryA karatA hai [ saH anyavazaH bhavet ] vaha anyavaza hotA hai [tasmAt jayatu] isaliye usake [Avazyaka lakSaNaM karma] Avazyaka lakSaNa kriyA [na bhavet ] hI hotI hai| TIkA-yahAM para bhI anya ke vA hue aise azuddha aMtarAtmA kA lakSaNa na jo nizcitarUpa se jinendra bhagavAn ke mukhakamala se vinirgata aise parama cArazAstra ke krama se sadA saMyata hote hue zubhopayoga meM AcaraNa--caryA karate haiM ve vahArika dharmadhyAna se (hI) pariNata haiM isI hetu se unake caraNa aura karaNa pradhAna ve svAdhyAyakAla kA avalokana karate hue svAdhyAya kriyA ko karate haiM, pratidina aura karake caturvidha AhAra kA pratyAkhyAna karate haiN| tInoM saMdhyAoM meM bhagavAn Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 ] niyamasAra saMdhyAsu bhagavadahatparamezvarastutizatasahasramukharamukhAravindo bhavati, trikAleSu ca niyamaparAyaNaH ityahorAtre'pyekAvazakriyAtatparaH, pAkSikamAsikacAturmAsikasAMvatsarikapratika maNAkarNanasamupajanitaparitoSaromAMcakaMcukitadharmazarIraH, anazanAvamaudaryarasaparityAgattiparisaMkhyAnaviviktazayanAsanakAyaklezAbhidhAneSu SaTsu bAhyatapassu ca saMtatotsAhaparAyaNaH, svAdhyAyadhyAnazubhAvaraNapracyutapratyavasthApanAtmakaprAyazcittavinayavayAvRttyavyutsarganAmadheyeSu cAbhyantarataponuSThAneSu ca kuzalabuddhiH, kintu sa nirapekSatapoSanaH sAkSAnmokSakAraNaM svAtmAzyAvazyakakarma nizcayataH paramAtmatattvavizrAntirUpaM nizcayadharmadhyAnaM zukla dhyAnaM ca na jAnIte, ataH paradravyagalatvAdanyavaza ityuktaH / asya hi tapazcaraNa arhata paramezvara kI lAkhoM stutiyoM se jinakA mukhakamala mukharita rahatA hai arthAt / tInoM saMdhyAoM meM ve bhagavAn arhata kI aneka prakAra se stuti vedanA karate haiM / aura : tInoM kAloM meM niyama se pArAyaNa hote haiM isaprakAra se ahorAtra meM bhI hone vAlI gyAraha kriyAoM meM tatpara rahate haiM / pAkSika, mAsika, cAturmAsika aura vArSika prati- . kramaNa ke mUnane se utpanna hA santoSa se jinakA dharmampI zarIra romAMca se romAMcita ho jAtA hai / anazana, avamaudarya, rasaparityAga, vRttiparisaMkhyAna, viviktazayyAsana aura kAyakleza ina nAma vAle chaha prakAra ke bAhya tapoM meM sadaiva utsAhazIla hote haiN| svAdhyAya, dhyAna tathA zubhaAcaraNa se cyuta hone para unameM punaH sthApanasvarUpa prAyazcitta, vinaya, vayAvRtya aura vyutsarga ina nAma vAle chaha prakAra ke abhyantara tapoM ke / anuSThAna meM kuzala buddhi vAle haiM kintu ve nirapekSa supodhana sAkSAt mokSa ke liye / kAraNabhUta se apanI AtmA ke Azrita jo Avazyaka kriyA hai, jo ki nizcaya se paramAtmatatva meM vizrAMtirUpa dharmadhyAna aura zukladhyAna hai usako nahIM jAnate haiM ata: paradravya ke AdhIna hone se ve anyavaza aise kahe gaye haiM jinakA citta tapazcaraNa meM nirata hai aise ye hI anyavaza hue tapodhana svargaloka Adi ke kleza kI paramparA se zubhopayoga ke phalasvarUpa aise prazastarAgarUpI aMgAroM se sikate hue ( kadAcit ) AsannabhavyatA nAmaka guNa kA udaya hone para paramagurudeva ke prasAda se prApta hue parama tattva ke zraddhAna, jJAna aura anuSThAnarUpa zuddhanizcayaratnatraya kI pariNati dvArA nirvANa ko prApta kara lete haiN| Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ------ - - - nizcaya-paramAvazyaka adhikAra [ 365 ----- - ---- ---- -- - niratacittasyAnyavazasya nAkalokAdiklezaparaMparayA zubhopayogaphalAtmabhiH prazastarAgAMjAraH pacyamAnaH samAsammabhavyatAguNodaye sati paramaguruprasAdAsAditaparamatattvazraddhAnaparimAnAnuSThAnAtmakazuddhanizcayaratnatrayapariNatyA nirvANamupayAtIti / -- -...- - vizeSArtha--TIkAkAra kahate haiM ki yahAM para azuddha aMtarAtmA kA kathana hai / vAstava meM aMtarAtmA ke jaghanya, madhyama aura uttama ke bheda se tIna bheda haiN| 'avirata samyagdaSTi jaghanya aMtarAtmA haiM, dezavatI se lekara upazAMtakaSAya nAmaka gyAnhavaM guNaayAna taka madhyama aMtarAtmA haiM evaM kSINamoha nAmaka bArahave guNasthAnavatI uttama tarAtmA' haiM / " yahAM mojhakarma se sarvathA rahita ye uttama aMtarAtmA hI gaddha aMtarAtmA meM zeSa azuddha antarAtmA haiN| ye sAdhu pUrva meM naraNa karaNa meM pradhAna rahate haiM arthAta saMcamahAtrata, paMcasamiti aura tIna gupti ye teraha prakAra ke cAra caraNa haiN| paMcaparameSThI kI stuti, chaha Avazyaka kriyA, asahI aura ni sahI meM teraha kriyAya karaNa kahalAtI haiN| yahAM para saMyamI kI ahogatra saMbaMdhI gyAraha kriyAoM ko kahA hai| usakA paSTIkaraNa aisA hai ki sAdhu ke ahorAtra meM deva saka aura rAtrika aise do pratikramaNa, sonoM saMdhyA kAloM meM tIna bAra devavaMdanA, paurvANhika, aparAhika, pUrvarAtrika, aparatrika aise cAra svAdhyAya tathA rAtriyoga pratiSThApana aura niSThApana ye 12 kriyAyeM kI jAtI haiM jo ki avazya karaNIya haiM / ina gyAraha kriyA sambandhI aTThAIsa kAyotsarga jAte haiM / yathA-do pratikramaNa ke ATha, tIna devavaMdanA ke chaha, cAra svAdhyAya ke gharaha, tathA rAtriyoga pratiSThApana-niSThApana saMbaMdhI do aise 8+6+ 122-28 hote / yahAM TIkAkAra ne yaha spaSTa kiyA hai ki jo mAdhu AcArAMga ke AdhAra se AcAra voM dvArA kathita kriyAoM meM paripUrNatayA niSNAta hote haiM ve nizcaya Avazyaka kriyA karane meM samartha ho sakate haiM anya nahIM / tathA jaba taka ve nizcayadharmadhyAna yA zuklamAna taka nahIM pahuMce haiM taba taka ve anya vaza hI haiM jaba usa Avazyaka ko prApta haye 1. missotti bAhirappA taratamayA turiyA aMtarappa jahaNNA / mattotti majjhimaMtara khINuttara paramajiNa siddhA / / 126 / / kundakundadeva / Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyamasAra (harigI) tyAga suralokAmigale.sI munimako bhajatu paramAnandaM nirvANakAraNakAraNam / sakalavimalajJAnAvAsaM nirAvaraNAtmakaM sahajaparamAtmAnaM dUraM nayAnaya saMhateH // 245 // davvaguNapajjayAraNaM, cittaM jo kuraNai so vi annnnvso| mohAndhayArabavagayasamaraNA kahayaMti erisayaM / / 145 // dravyaguNaparyAyANAM cittaM yaH karoti sopyanyavazaH / mohAndhakAravyapagatazramaNAH kathayantIdRzam 1145 / / jI dravya aura gugA paryaya bheda ko bhI / citta meM dhare vaha mUnI bhI anya vaza hai / / mohAndhakAra birahita RSi bhASate yo / kyoMkI vikalpa virahita nahiM dhyAna usake / / 145 / / svavaza ho jAte haiM arthAt vArahaveM guNasthAna meM pahuMca jAte haiM taba unheM kevalajJAna aura nirvANa prApta karane meM derI nahIM lagatI hai / (245) zlokArtha--muni puGgava-zreSTha munijana suraloka Adi ke kleza meM rati ko chor3o aura paramAnaMdamaya nirvANa ke kAraNa kA kAraNa, sakala vimala kevala jJAna kA nivAsa gRha, AvaraNa rahita sunaya aura kunaya samUha se dUra aise sahaja paramAtmA ko bhajo-Azraya levo / gAthA 145 anvayArtha-[ dravyaguNaparyAyANAM ] dravya guNa aura paryAyoM meM [ yaH ] jo [ cittaM karoti ] citta ko lagAtA hai [ saH api anyavazaH ] vaha bhI anyavaza hai [ mohAndhakAra dhyapagata zramaNAH ] mohAndhakAra se rahita zramaNa [ IdRzaM kathayati ] aisA kahate haiM / Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcaya paramAvazyaka adhikAra [ 367 atrApyanyavazasya svarUpamuktam / yaH kazcit dravyagadhArI bhagavabarhanmukhAravindavinirgatamUlottarapadArthasArthapratipAdana samarthaH kvacit SaNNAM dravyANAM madhye cittaM dhatte, kvacitteSAM mUrtImUrtacetanAcetanaguNAnAM madhye manazcakAra, punasteSAmartha vyaMjanaparyAvAraNAMmadhye buddhi karoti, api tu trikAlanirAvaraNanityAnaMdalakSaNanijakA raNasamayasArasvarUpatirata sahajajJAnAdizuddhaguNaparyAyANAmAdhArabhUtanijAtmatattve cittaM kadAcidapi na yojayati, ata eva sa tapodhano'pyanyavaza ityuktaH / pradhvastadarzanacAritra mohanIya karmadhvAMtasaMghAtAH paramAtmatattvabhAvanotpannavotarAsukhAmRtapAnonmukhAH zravaNA hi mahAzravaNAH paramazrutakevalitaH, te khalu kathayantIdRzam anya vazasya svarUpamiti / TIkA-hAM para bhI anya muni kA svarUpa kahA hai jo koI dravyaliMgabArI muni bhagavAn arhata ke mukhakamala se nikale hue mUla aura uttara padArtha ko artha sahita pratipAdana karane meM samartha haiM ve kabhI chaha dravyoM ke madhya meM se kisI meM mana lagAte haiM, kabhI aneka mUrtika- amUrtika, cetana aura acetana guNoM meM se kisI meM mana lagAte haiM / punaH unakI artha aura vyaMjana paryAyoM meM se kisI meM buddhi ko karate haiM. kintu trikAla, nirAvaraNa, nityAnaMdamaya nijakAraNa samayasAra ke svarUpa meM lIna hue mahaja jJAnAdi zuddha guNa aura zuddha paryAyoM ke AdhArabhUta aise nija Atmatattva meM citta ko kadAcit bhI nahIM lagAte haiM isI hetu se ve tapodhana bhI 'anya' isaprakAra se kahe gaye haiM / jinhoMne tamohanIya aura cAritramohanIya karmarUpa aMdhakAra samUha ko dhvasta kara diyA hai aise paramAtmatattva kI bhAvanA se utpanna huye vItarAga sukhAmRta ke pIne meM tatpara zramaNa hI vAstava meM mahAzramaNa zrutakevalI kahalAte haiM ve nizcitarUpa se anyavaza ke aise svarUpa ko kahate haiM / bhAvArtha - pUrva gAthA meM bhAvaliMgI aise vyavahAra cAritra meM kuzala chaThe guNa vartI ko anyavaza kaha diyA hai yahAM para dravyaliMgI muni ko bhI anyavaza kaha diyA | mithyAdRSTi se lekara paMcama guNasthAna taka ke jIva bhI dravyaliMgI kahalAte haiM / ...... Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 ] niyamamAra tathA coktam-- ( anuSTubh ) "AtmakArya parityA mAda vizamA / / . yatInAM brahmaniSThAnAM kiM tayA paricintayA // " tathA hi ( anuSTubh ) yAvaccintAsti jantUnAM tAvadbhavati saMsRtiH / yathedhanasanAthasya svAhAnAthasya varddhanam // 246 / / paricattA parabhAvaM, appANaM jhAdi riNammalasahAvaM / appavaso so hodi hu, tassadu kammaM bharaNaMti AvAsaM // 146 // - - - - - - bhavya jIva draliMgadhArI hote hue usI bhava meM yA Age ke bhava meM saMskAra kI vizeSatA cAritra ko dhAraNa kara bhI bana sakate haiM kintu jo abhavya jIva mithyAtva guNasthAnavI hI rahate haiM phira bhI ve isa dravyacAritra ke prasAda se navaveyaka taka bhI cale jAte haiN| usIprakAra se kahA bhI hai zlokArtha-"AtmakArya ko chor3akara pratyakSa aura parokSa se viruddha aisI usa citA se AtmA ke svarUpa meM lIna huye yatiboM ko kyA prayojana hai ?" (246) zlokArtha-jIvoM ko jaba taka ciMtA hai tabhI taka saMsAra hai jaise IMdhana sahita, svAhAnAtha-agni kI vRddhi hI hotI hai / bhAvArtha-agni meM IMdhana ke DAlate rahane se vaha bar3hatI hI hai usIprakAra se citA se saMsAra kI vRddhi hI hotI hai / Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcaya-paramAvazyaka adhikAra [ 366 parityajya parabhAvaM AtmAnaM dhyAyati nirmalasvabhAvam / prAtmayazaH sa bhavati khalu tasya tu karma bhaNantyAvazyam / / 146 / / jo sAdhu sarva para bhAva sutyAga karake / nirmala svabhAva nija Atama tattva dhyAte / / ve Atmavaza niyama se jaga meM kahAle / unakA ho karma prAvazyaka nAma pAtA / / 146 / / atra hi sAkSAt svavazasya paramajinayogIzvarasya svarUpamuktam yastu niruparA- ganiraMjanasvabhAvatyAdaudayikAdiparabhAvAnAM samudayaM parityajya kAyakaraNavAcAmagocaraM _ sadA nirAvaraNatvAnnirmalasvabhAvaM nikhiladuradhavIravairivAhinIpatAkAluNTAka nijakAraNa paramAtmAnaM dhyAyati sa evAtmavaza ityuktaH / tasyAbhedAnupacAraratnatrayAtmakasya nikhilabAhyakriyAkAMDADaMbara vividhavikalpamahAkolAhalapratipakSamahAnaMdAnaMdapradanizcayadharmazukla - dhyAnAtmakaparamAvazyakakama bhavatIti / - -- --.. -.... gAthA 146 ___ anvayArtha-- [ parabhAvaM parityaktvA ] parabhAva ko chor3akara [ nirmalasvabhAvaM prAtmAnaM ] nirmala svabhAvI AtmA kA [ dhyAyati ] jo dhyAna karatA hai [ saH khalu prAtmavazaH bhavati ] vaha nizcita rUpa se Atmavaza hotA hai, [ tasya tu karma AvazyaM ] / usakI kriyA ko Avazyaka [bhaNaMti] kahate haiM / / TIkA-yahAM para sAkSAt svavaza huye aise parama jinayogIzyara kA svarUpa __jo rAgarahita niraMjana svabhAva hone se audayika Adi para bhAvoM ke samudAya kA tyAga karake zarIra, iMdriya aura vacanoM ke agocara sadA nirAvaraNarUpa hone se nirmala svabhAva, samasta duSTa pAparUpI bIra vairI kI senA kI patAkA ko haraNa karane bAle aise nijakAraNa paramAtmA kA dhyAna karatA hai vahI sAdhU 'Atmavaza' aisA kahA gayA hai| usa abheda anupacAra ratnatrayasvarUpa sAdhu ke nikhila bAhya kriyAkAMDa ke Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 1 niyamamAra - - - - - . -- ( pRthvI ) jayatyayamubAradhIH svavazayogivRndArakaH pranaSTabhavakAraNaH prahatapUrvakarmAvaliH / kaditaH sphuTitazuddhabodhAtmikAM sadAzivamayoM muvA prati sarvathA nirvRtim / / 247 // ( anuSTubh ) pradhvastapaMcabANasya paMcAcArAMcitAkRteH / avaMcakagurorvAkyaM kAraNaM muktisaMpadaH / / 248 / / -.- ---- - .. . . . ... -. ---.. --. Aimbara ke vividha vikalparUpa jo mahAkolAhala hai usake pratipakSarUpa mahAn AnaMdAnaMda ko pradAna karane vAlI aisI nizcaya dharmadhyAna aura zukladhyAna svarUpa paramaAvazyaka kriyA hotI hai| [aba TIkAkAra zrI munirAja svavaza muniyoM kI prazaMsA karate hue ATha praloka kahate haiM-] (247) zlokArtha-jinhoMne saMsAra ke kAraNa ko naSTa kara diyA hai tathA jo pUrva meM saMcita aise karmasamaha ko naSTa karane vAle haiM aise meM udAra vRddhi vAlaM svavaza haye yogipugava jayazIla ho rahe haiN| ve spaSTarUpa utkaTa viveka se pragaTita zuddhajJAna svarUpa, sadA ziva maya aisI mukti ko harSapUrvaka sarvathA prApta kara lete haiM / bhAvArtha--yahAM para svavaza haye mani kI jo avasthA batalAI hai usake prasAda se ve zIghra hI ghAniyA karmoM se rahita hokara nirvANa ko prApta kara lete haiN| (248) zlokArtha-jinhoMne pAMca bANoM se sahita aise kAmadeva ko dhvasta kara diyA hai jo pAMca AcAroM se sahita pUjya AkRti vAle haiM aise avaMcaka guru ke vacana mukti saMpadA ke kAraNabhUta haiN| bhAvArtha-darzanAcAra, jJAnAcAra Adi pAMca AcAra rUpa hI hai AkAra jinakA aise ve paMcAcAra pariNata sAdhujana kisI kI vaMcanA nahIM karate haiM isaliye inake pUrNa vizvasta gurudeva ke vacana nirvANa ke kAraNa mAne gaye haiM / Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcaya-paramAvazyaka adhikAra [ 401 ( anuSTubh) itthaM buddhyA jinendrasya mArga nirvANakAraNam / nirvAgasaMpadaM yAti yastaM dhaMde punaH punaH // 246 / / (drutavilaMbita) svavazayoginikAyavizeSaka prahatacAravadhUkanakaspRha / tvamasi nazara bhayakAna smarakirAtazarakSatacetasAm / / 257 / / (drutavilaMbita ) anazanAditapazcaraNa: phalaM tanuvizoSaraNameva na cAparam / tava padAMburuhadvacitayA sthavaza janma sadA saphalaM mama / / 25 / / .-.-:. .-.-... / (246 ) zlokArtha--jinendradeva kA mArga nirvANa kA kAraNa hai. esA jAnakara -jo muni nirvANa saMpatti ko prApta kara lete haiM unako maiM punaH punaH vaMdanA karatA huuN| E (250) zlokArtha-jisane sundara kAminI aura kanaka se spRhA ko naSTa E kara diyA hai aise svavaza yogI samUha meM tilaka svarUpa he yogirAja ! kAmadevarUpI bhIla ke bANoM se kSata citta vAle aise hama logoM ko isa bhava vana meM Apa hI zaraNa haiN| (251) zlokArtha-~-anazana Adi tapazcaraNoM ke dvArA hone vAlA phala zarIra zoSaNa mAtra hI hai anya kucha nahIM hai / he svavaza munirAja ! Apake caraNa kamala yugala kI ciMtA se hI sadA merA janma saphala hai / bhAvArtha-anazana avamaudarya Adi tapazcaraNoM ke phala kI yahAM avahelanA kI se, aisA pratIta hotA hai kiMtu aisI bAta nahIM hai kyoMki anyatra graMthoM meM ina tapazvaraNoM meM atyadhika karmoM ko nirjarA mAnI hai lapazcaraNa ke binA bhI pUrNatayA karmoM kI nirjarA zrInA asambhava hai| zrI samaMtabhadra svAmI ne kahA hai ki Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 ] niyamasAra ( mAlinI ) jayati sahajatejorAzinirmagnaloka: svarasavisarapUrakSAlitAMhAH samaMtAt / sahaja samarasenA pUrNapuNyaH purANaH svavazamanasi nityaM saMsthitaH zuddhasiddhaH // 252 // ( anuSTubh ) sarvajJavItarAgasya svavazasyAsya yoginaH / na kAmapi bhidAM kvApi tAM vidyo hA jaDA trayam / / 253 || "he bhagavan ! Apane' AdhyAtmika tapa kI vRddhi ke liye parama duzcara aise bAhya tapazcaraNa ko kiyA thA " / isaliye yahAM ekAMta nahIM samajhanA, tatvajJAna zUnya tapazcaraNa hI mAtra aisA hai jo mukti ko prApta karAne meM asamartha hai| phira bhI yaha nirdoSa tapazcaraNa mAtra dravyaliMgI muni ko navagraiveyaka taka bhI pahuMcA detA hai / tathA isase laukika abhyudaya phala bhI milate haiM / ataH yahAM sarvathA tapazcaraNa kA niSedha nahIM hai pratyuta guru bhakti se guruoM ke caraNoM upAsanA kA hI mahattva spaSTa hai / kI ( 252 ) zlokArtha - sahaja teja kI ho rahA hai, jo ki saba ora se nijarasa ke sahaja samarasa ke dvArA paripUrNa bhare huye hone se svavaza hue yogI ke mana meM nitya hI virAjamAna hai aura zuddha siddha hai / rAzi meM DUbA huA lokajIva jayazIla vistAra ke pUra se pApa ko dho cukA hai, puNya - pavitra hai, purANa- sanAtana hai, ( 253 ) zlokArtha - sarvajJavItarAga meM aura svAtmAdhIna ina yogiyoM meM kabhI kucha bhI bheda nahIM hai, kiMtu aho ! kheda kI bAta hai ki hama jar3a buddhi unameM bheda mAnate haiM / bhAvArtha - - zuddha nizcayanaya se pratyeka saMsArI AtmA aura paramAtmA siddhoM meM koI aMtara nahIM hai, yaha aMtara mAtra vyavahAranaya se hI hai| kiMtu yahAM para to svavaza 1 "bAhya tapaH paramaduzca ramAcaraMstvamAdhyAtmikasya tapasaH parivR haNArtham / " [ svayaMbhUstotra ] Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcaya-paramAvazyaka adhikAra [403 ---- - -. . . .- -.-.-- ( anuSTubh ) eka eva sadA ghanyo janmanyasminmahAmuniH / svavazaH sarvakarmabhyo bahistiSThatyananyadhIH / / 254 // prAvAsaM jai icchasi, appasahAvesu karayadi thirabhAva / teNa du sAmaNNaguNaM, saMpuSNaM hovi jIvassa // 147 // AvazyakaM yadIcchasi AtmasvabhAveSu karoSi sthirabhASam / tena tu sAmAyikaguNaM sampUrNa bhavati jIvasya / / 147 / / bho sAdhu ! Apa Avazyaka cAhate yadi / Atma svabhAva usameM sthira bhAva dhAro / / usase hi jIva guNa to, paripUrNa hotaa| sAvadha hIna sAmAyika nAma kA jo // 147 / / ..- pogI bArahaveM guNasthAna meM sthita haiM antarmuhUrta meM hI zeSa tIna ghAtiyA ko bhI samApta karake sarvajJa vItarAga hone vAle haiN| usake pahale vItarAgI to ho hI cuke haiM nigraMtha / saMjJA bhI vahIM para sArthaka hai isaliye sarvajJa meM aura inameM bheda mAnanA ajJAna hI hai / / (254) zlokArtha-isa janma-saMsAra meM svavaza mahAmuni hI eka sadA dhanya haiM jo ki anya meM upayoga se rahita aise ananyabuddhi vAle hote hue sabhI karmoM se bAhara sthita haiN| bhAvArtha-vAstava meM ve hI isa saMsAra meM dhanyavAda ke pAtra haiM ki jo zrItarAga nirvikalpa dhyAna meM apane upayoga ko sthira kara cake haiN| unase sabhI karma apane Apa pRthak ho jAte haiN| unakA upayoga anya tarapha na hone se ve ananyadhI kahalAte haiN| gAthA 147 anvayArtha-[yadi AvazyakaM icchasi] yadi tuma Avazyaka ko cAhate ho to [AtmasvabhAveSu sthirabhAvaM karoSi ] AtmA ke svabhAvoM meM sthira bhAva karo [tena tu] / usIse [ jovasya ] jIva kA [ sAmAyikaguNaM saMpUrNa bhavati ] sAmAyika guNa saMpUrNa hotA hai| - -- .--. .. - Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 ] niyamamAra zuddhanizcayAvazyakaprAptyupAyasvarUpAkhyAnametat / iha hi bAhyaSaDAvazyakaprapaMcakallolinIkalakalavAnazravaNaparAGa mukha he ziSya zuddhanizcayadharmazukladhyAnAtmakasvAtmAzrayAvazyakaM saMsAravratatimUlalavitraM yadIcchasi, samastavikalpajAlavinimuktaniraMjananijaparamAtmabhAveSu sahajajJAnasahajadarzanasahajacAritrasahajasukhapramukheSu satatanizcalasthirabhAvaM karoSi, tena hetunA nizcayasAmAyikaguNe jAte mumukSorjIvasya bAhyaSaDAvazyakakiyAbhiH kiM jAtam apyanupAdeyaM phalamityarthaH / ataH paramAvazyakena niSkriyeNa apunarbhavapurandhrikAsaMbhogahAsapravINena jIvasya sAmAyikacAritraM sampUrNa bhavatIti / tathA cokta zrIyogIndradevaiH mAlinI ) 'yadi calati kathaMcinmAnasaM svasvarUpAd bhramati bahirataste sarvadoSaprasaMgaH / TIkA-paddhanizcaya AyamakA kI ritu ke upa yaha kathana hai| bAhya paT Avazyaka prapaMca rUpI nahI kI kala-kala dhvani ke sunane se parAGamukha he ziSya ! yadi tuma saMsArarUpI vela ke mala ko kATane meM kuThAra sadaza, aisI zuddhanizcaya dharmadhyAna aura zualadhyAnarupa myAgAzrita Avazyaka kriyA ko cAhate ho, to sahajajJAna, sahajadarzana, sahajacAritra aura sahajasukha ye catuSTaya pramukha haiM jisameM aise samasta vikalpa jAloM se rahita niraMjana sva.pa apane paramAtma bhAvoM meM satata nizcala sthira bhAva karo isa hetu se nizcaya sAmAyika guNa ke ho jAne para mumukSu jIva ko [mAtra] bAhya SaT Avazyaka kriyAoM se kyA hogA ? arthAt anupAdeya phala hI hogA upAdeyabhUta paramAtma tattva nahIM prApta hogA vaha artha huaa| isalie muktirUpI sundarI ke saMbhoga aura hAsya ko prApta karAne meM kadAla aise niSkriya-nizcaya parama Avazyaka ke dvArA jIva kA sAmAyika cAritra gaMpUrNa hotA hai / isIprakAra sa zrI yogIndradeva ne bhI kahA hai "zlokArtha-'yadi kisI prakAra se tumhArA mana apane svarUpa se calita hotA hai aura bAhara ghUmatA hai to tumheM mabhI doSoM kA prasaMga hogaa| isalie tuma hamezA 1. amRtAzoti, zloka 64 / Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcaya paramAvazyaka adhikAra 405 tadanavaratamaMtarmagnasaMvignacitto bhava bhavasi bhavAntasthAyidhAmAdhipastvam / / " tathA hi (zArdUlavikrIDita ) yadyevaM caraNaM nijAtmaniyataM saMsAraduHkhApahaM muktizrIlalanAsamudbhavasukhasyoccaridaM kAraNam / buddhyetthaM samayasya sAramanaghaM jAnAti yaH sarvadA soyaM tyaktabahiHkriyo munipatiH pApATabIpAvakaH / / 255 / / AvAsaeNa hoNo, panbhaTTho hodi caraNado samaNo / puvvuttakameNa puNo, tamhA AvAsayaM kujjA // 148 // Avazyakena honaH prabhraSTo bhavati caraNataH zramaNaH / pUrvoktakrameNa punaH tasmAdAvazyaka kuryAt / / 148 / / .-- -- -. . .- - ..aMtarmagna aise saMvega pUrNa citta sahita ho jAvI. ki jisase tuma bhavake antarUpI aise sthAyI dhAma ke adhipati ho jAvoge / " / usIprakAra se [TIkAkAra munirAja nizcayacAritra ke mahattva ko kahate haiM-] {255) zlokArtha- yadi isaprakAra maMsAra ke duHkhoM ko dUra karane vAlA aura AtmA meM hI niyama se nizcita aimA cAritra ho to yaha mukti lakSmIrUpI ramaNI se utpanna hone vAle sukha kA atizayarUpa meM kAraNa hai / aisA samajhakara jo muninAtha samaya-AtmA ke nirdoSa sAra ko sadA jAnate haiM, so ve bAhya kriyAoM se rahita hue vAparUpI vanI ko bhasmasAt karane ke lie agnisvarUpa hote haiN| gAthA 148 anvayArtha-[ Avazya kena hInaH ] Avazyaka se hIna [ zramaNaH ] zramaNa caraNataH prabhraSTaH bhavati ] cAritra se bhraSTa hote haiM, [ tasmAt punaH ] punaH isalie Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyamamAra jo sAdhu hIna Avazyaka kI kriyA se / cAritra se vaha munI saca bhraSTa hI hai / / pUrvokta krama samajha ke isa hI liye to| vyavahAra nizcaya kriyA SaT nitya pAlo / / 148 / / atra zuddhopayogAbhimukhasya zikSaNamuktam / atra vyavahAranayenApi samatAstutivaMdanApratyAkhyAnAdiSaDAvazyakaparihINaH zramaNazcAritraparibhraSTa iti yAvat, zuddhanizcayena paramAdhyAtmabhASayoktanirvikalpasamAdhisvarUpaparamAvazyakriyAparihoNazramaNo nizcayacAritrabhraSTa ityarthaH / pUrvoktasvavazasya paramajinayogIzvarasya nizcayAvazyakakrameNa svAtmAzrayanizcayadharmazukladhyAnasvarUpeNa sadAvazyakaM karotu paramamuniriti / / [ pUrvoktakrameNa ] pUrvakathita krama se [ AvazyakaM kuryAt ] Avazyaka kriyA karanA caahie| TokA-yahAM para zuddhopayoga ke abhimukha hue muni ko zikSA kahIM hai| yahAM para yaha batAyA hai ki vyavahAranaya se bhI samatA stuti, vaMdanA, pratyAkhyAna Adi SaT Avazyaka kriyAoM se hIna haA zramaNa cAritra se paribhraSTa hai / aura zuddhanizcayanaya se parama adhyAtma bhASA se kathita aisI nirvikalpa samAdhisvarUpa paramAvazyaka kriyA se hIna huA zramaNa nizcayacAritra se bhraSTa hai aisA artha hai / ataH pUrvoktasvavaza hue paramajinayogIzvara kA jo nizcaya Avazyaka kA krama hai jo ki svAtmAzrita nizcayadharmadhyAna aura zukladhyAnasvarUpa hai usI krama se paramamuni sadA Avazyaka kriyA ko kro| bhAvArtha-yahAM para TIkAkAra ne spaSTa kaha diyA hai ki jo sAdhu vyavahAra kriyAoM se zUnya haiM, ve cAritra se hI bhraSTa haiM / punaH unake nizcaya kriyA to bahuta hI dUra hai kiMtu jo nizcaya ko sAdhya samajhate hue vyavahAra kriyAoM meM pravRtti karate haiM jaba taka nizcaya ko prArata nahIM kara lete haiM tabhI taka use upAdeyabhUta samajhate haiM ve hI sAdhu vyavahAra meM niSpanna hote hue eka dina nizcaya ko avazya hI prApta kara lete haiN| [ aba TIkAkAra munirAja nizcaya kriyAoM ke mahattva ko do zlokoM se kahate haiM Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcaya paramAvazyaka adhikAra ( maMdAkrAMtA ) zrAtmAvazyaM sahajaparamAvazyakaM cekamekaM pharyAduccairaghakutraM i so'yaM nityaM svarasavisarApUrNa puNyaH purANaH vAcAM dUraM kimapi sahajaM zAzvataM zaM prayAti / / 256 // ( anuSTubh ) svavazasya munIndrasya svAtmacintanamuttamam / idaM cAvazyakaM karma syAnmUlaM muktizarmaNaH // 257 // zrAvAsaeNa jutto, samaraNo so hodi aMtaraMgappA | zrAvAsaya parihoNo, samaraNo so hodi bahirappA // 146 // Avazyakena yuktaH zramaNaH sa bhavatyaMtaraMgAtmA | AvazyakaparihINaH zramaNaH sa bhavati bahirAtmA // 146 // [ 407 ( 256 ) zlokArtha - AtmA avazya hI gAvakula kI nAyaka aura nirvANa ke mUlabhUta aisI kevala eka sahaja paramAvazyaka kriyA ko hI atizayarUpa se kare / yahI svarasa - apane anubhava ke vistAra se paripUrNa bharita puNyasvarUpa aura purANa so vaha AtmA vacanoM ke agocara koI eka adbhuta sahaja aura zAzvata sukha ko kara legA / ( 257 ) zlokArtha - - svavaza munIndra kA vaha uttama svAtma ciMtana hI zyaka karma hai jo ki muktisukha kA mUla hai / bhAvArtha -- zuddhopayogI muni ke jo apanI AtmA ke svarUpa kA dhyAna hotA 'Avazyaka kriyA hai tathA mukti kA mUla kAraNa kahA gayA hai / gAthA 146 anvayArtha -- [ zrAvazyakena yuktaH ] Avazyaka se sahita [ zramaNaH ] zramaNa hai [ vaha [ antaraMgAtmA ] aMtara AtmA hai aura jo [AvazyakaparihINaH ] Avazyaka Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 | niyamasAra jo sAdhu nitya Avazyaka yukta hotA | vohI avazya muni antara AtmA hai / / jo zUnya hai zramaNa Avazyaka kriyA se / usako kaheM yatipatI bahirAtamA hI ||146 / / anAvazyaka karmAbhAve tapodhano bahirAtmA bhavatItyuktaH / abhedAnupacAraratrayAtmakasvAtmAnuSThAnaniyataparamAvazyaka karmaNAnavarata saMyuktaH svavazAbhidhAnaparamazramaNaH sarvotkRSTo'ntarAtmA, SoDazakaSAyANAmabhAvAdayaM kSINamohapadatroM pariprApya sthito mahAtmA / zrasaMyatasamyagdRSTirjaghanyAMtarAtmA / anayormadhyamAH sarve madhyamAntarAtmAnaH / nizcayavyavahAranayadvayapraNItaparamAvazyakakriyAvihIno bahirAtmeti / ukta ca mArgaprakAze - ( anuSTubh ) "bahirAtmAntarAtmeti syAdanyasamayodvidhA / bahirAtmAnayordehakara khAdya titAtmadhIH // " se rahita [ zramaraNaH ] zramaNa hai [sa] vaha [ hirA bhavati ] bahirAtmA hotA hai / TIkA - Avazyaka kriyA ke abhAva meM tapodhana bahirAtmA hotA hai, aisA yahAM para kahA hai / abheda anupacAra ratnatraya svarUpa apanI AtmA ke anuSThAna meM nizcitarUpa paramAvazyaka kriyA se hamezA saMyukta 'svavaza' isa nAma vAle paramazramaNa sarvotkRSTa aMtarAtmA hai, kyoMki solaha kaSAyoM ke abhAva se ye kSINa moha padavI ko prApta bArahaveM guNasthAna meM sthita hue mahAtmA haiM / asaMyatasamyagdRSTi jIva jaghanya antarAtmA haiM aura ina donoM ke madhya meM rahane vAle sabhI madhyama antarAtmA haiM / tathA nizcaya aura vyavahAra ina donoM nayoM se praNIta parama Avazyaka kriyAoM se rahita jIva bahirAtmA haiM / isIprakAra se mArgaprakAza meM bhI kahA hai " zlokArtha - anya samaya - parasamaya ke bahirAtmA aura antarAtmA aise do prakAra hote haiM / ina donoM meM se jo deh iMdriya, Adi meM utpanna huI Atma buddhi vAlA hai vaha bahirAtmA hai / " Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tathA hi nizcaya paramAvazyaka adhikAra ( anuSTubh ) "jaghanyamadhyamotkRSTa bhedAdavirataH sudRk / prathamaH kSINamoho'ntyo madhyamo madhyamastayoH / / " | 406 ( maMdAkrAMtA ) yogI nityaM sahaparamAvazyaka karmaprayuktaH saMsArotthaprabalasukhaduHkhATavIdUravartI / tasmAtso'yaM bhavati nitarAmantarAtmAtmaniSThaH / svAtmabhraSTo bhavati bahirAtmA bahistatvaniSThaH / / 258 / / " zlokArtha -- jaghanya, madhyama aura utkRSTa ke bheda se aMtarAtmA ke tIna bheda / usameM se avirata samyagdRSTi jIva prathama - jaghanya antarAtmA haiM, kSINamoha jIva aintya - utkRSTa antarAtmA haiM aura ina donoM ke madhya meM rahane vAle madhyama antarAtmA haiM / " r vizeSArthI kuMdakuMda deva anyatra graMtha meM kahate haiM ki bahigatmA aura vintarAtmA parasamaya haiM aura paramAtmA ko svasamaya kahA hai| inake bhedoM ko tuma guNasthAna meM samajho / mizra guNasthAna paryaMta bahirAtmA haiM, caturthaM guNavartI jaghanya aMtarAtmA hai| paMcamaguNasthAna se lekara gyArahave guNasthAna taka taratamatA se madhyama aMtarAtmA haiM, kSINakaSAya vAle bArahave guNasthAnavartI uttama aMtara AtmA haiM aura terahavaM caudahaveM guNasvAnavartI jina tathA siddha bhagavAn paramAtmA haiN| yahAM mArga prakAza meM jo anya samaya hai jisakA artha parasamaya hai tathA svasamaya se paramAtmA ko grahaNa kiyA hai aisA samajhanA / usIprakAra se - [ TIkAkAra munirAja adhyAtma bhASA se bahirAtmA aura utarAtmA ke lakSaNa ko kahate haiM- | ( 258 ) zlokArtha - - jo yogI nitya hI sahaja paramAvazyaka kriyA kA yoga karatA huA, saMsAra meM utpanna huye prabala sukha-duHkharUpI banI ke dUravartI hotA 1. raraNasAra gAthA 128, 126 / Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 ] niyamasAra antarabAhirajappe, jo baTTai so havei bahirappA | jappesu jo raNa vaTTai, so uccai antaraMgappA // 150 // antarabAhyajalpe yo vartate sa bhavati bahirAtmA / jalpeSu yo na vartate sa ucyate'ntaraMgAtmA // 150 // jo bAhya jalpa aru antarajalpa meM bhI / vartana kare vaha munI bahirAtamA hai || jo janma se rahita sarva vikalA zunya | hI amaraNa satata antara AtmA haiM // / 150 / / bAhyAbhyantarajalpa nirAso'yam / yastu jinnaliMgadhArI tapodhanAbhAsaH puNyakarmakAMkSayA svAdhyAyapratyAkhyAnastavanAdibahirjalpaM karoti, azanazayanayAnasthAnAviSu hai| isaliye yaha pati se meM sthita hotA huA antarAtmA hotA hai aura jo svAtmA se bhraSTa hai tathA bAhyatattvoM meM niSTha hai vaha bahirAtmA hotA hai / bhAvArtha- hAM para mAtra uttama antarAtmA hI vivakSita hai| gaugArUpa se madhyama aura jaghanya antarAtmA bhI A jAte haiM kyoMki ve bhI Atmatattva kI bhAvanA meM tathA usake sAdhanabhUta aise jinendradeva kathita vyavahAra mArga meM sthita haiN| kiMtu jo Atmatattva ke zraddhAna, jJAna, cAritra se rahita haiM ve bahirAtmA haiM / gAthA 150 anvayArtha -- [ yaH ] jo [ antarabAhyajalpe ] antaraGga aura bahiraMga jalpa meM [vartate ] vartatA hai, [saH bahirAtmA ] vaha bahirAtmA [ bhavati ] hotA hai, aura [ yaH jalpeSu ] jo jalpasamUha meM [ na vartate ] nahIM rahatA hai, [saH antaraMgAtmA ] vaha aMtarAtmA [ ucyate ] kahA jAtA hai / TIkA - yaha, bAhya aura aMtara jalpa kA nirAkaraNa hai| jo jinaliMgadhArI tapodhanAbhAsa muni puNya karma kI AkAMkSA se svAdhyAya, pratyAkhyAna, stavana Adi rUpa bAhya jalpa ko karate haiM, aura azana, zayana, gamana, sthAna Adi kriyAoM meM satkAra Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Mail nizcaya-paramAvazyaka adhikAra [ 411 satkArAvilAbhalobhassannantarjalpe manazcakAreti sa bahirAtmA jIva iti / sthAtmadhyAnaparAyaNassana nirakzeSeNAntamukhaH prazastAprazastasamastavikalpajAlakeSu kadA cidapi na vartate ata eva paramatapodhanaH sAkSAdaMtarAtmeti / tathA cokta zrImadamRtacandrasUribhiH ( vagaMtatilakA ) "svecchAsamucchaladanalpavikalpajAlAmevaM vyatItya mahatIM nayapakSakakSAm / antarbahiH sararasaMpharasasvabhAvaM svaM bhAvamekamupayAtyanubhUtimAtram // " Adi lAbha ke lobhI hote hue aMtarjalpa meM mana ko lagAte haiM ye bahirAtmA jIva haiM / inase atirikta jo muni mbAtmadhyAna meM parAyaNa hote huye, paripUrNarUpa se aMtarmukha huya, prazasta aura aprazasta samasta vikalpa jAloM meM kadAcit bhI nahIM vartate haiN| ina hetu ge be parama tapodhana sAkSAt antarAtmA hote haiN| bhAvArtha- yahAM para bhI antarAtmA se sAtizaya apramatta saptama guNasthAnavartI muniyoM se lekara gyArahava taka madhyama antarAtmA gauNalayA aura bArahaveM gaNasthAnavI uttama antarAtmA mukhyatayA vivakSita haiM, kyoMki TIkAkAra ne 'sAkSAt' yaha pada rakhA hai| usIprakAra se zrI amanacandrasUri ne bhI kahA hai "zlokArtha-'jisameM svecchA me bahuta se vikalpa jAla uTha rahe haiM aisI isa / vizAla nayapakSa kI kakSA-nayoM ke samUha kI bhUmikA ko ulaMghana karake antaraGga aura bahiraGga meM samarasarUpI eka rasa hI jisakA svabhAva hai aise anubhUtimAtra eka apane Ava ko yaha tattvavedI prApta kara letA hai|" 1. samayasAra kala shh| Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412 ] niyamamAra tathA hi ( maMdAkrAMtA) muktvA jalpaM bhavabhayaphara bAhyamAbhyantara ca smRtvA nityaM samarasamayaM ciccamatkAramekam / jJAnajyotiHprakaTitanijAbhyantaraMgAntarAtmA kSINe mohe kimapi paramaM tattvamantardadarza // 256 / / jo dhammasukkajhAmhi pariNavo sovi antaraMgappA / jhANavihINo samaNo, bahirappA idi vijANIhi // 151 // yo dhaHzukladhyAnayoH pariNata: sopyantaraMgAtmA / dhyAnavihInaH zramaNo bahirAtmeti vijAnIhi // 151 / / jo dharma zukla para dhyAnamayI hue haiN| ve sAdhU hI niyama se basa antarAtmA / / jo dhyAna hIna muni ve bahirAtamA haiM / kyoMki na zuddha nahi bhI zubhadhyAna unake / / 151 / / / ___aba [ TIkAkAra munirAja antastattva ko prApta karane kI preraNA dete hue kahate haiM- ] (256) zlokArtha-bhavabhayakArI aise bAhya aura Abhyantara jalpa ko chor3a kara samarasamayI eka caitanya camatkAra kA hI nitya smaraNa karake, jisane jJAna jyoti se apane abhyantara svarUpa ko pragaTa kiyA hai aisA antarAtmA moha ke kSINa-samApta ho jAne para koI eka adbhuta paramatatva ko antaraGga meM dekha letA hai / gAthA 151 anvayArtha-[ yaH ] jo [dharmazukladhyAnayoH] dharmadhyAna aura zukladhyAna se [pariNataH] pariNata hai [ saH api ] vaha bhI [ aMtaraMgAtmA ] antarAtmA hai, aura [dhyAnavihInaH zramaNaH] dhyAna se rahita zramaga [ bahirAtmA ] bahirAtmA hai [ iti vijAnIhi ] aisA tuma samajho / Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 413 nizcaya-paramAvazyaka adhikAra atra svAtmAzrayanizcayadharmyazukladhyAnadvitayamethopAdeyamityuktam / iha hi sAkSAdantarAtmA bhagavAn kSINakaSAyaH, tasya khalu bhagavataH kSINakaSAyasya SoDazakaSAyANAma bhAvAt darzanacAritramohanIyakarmarAjanye vilayaM gate ata eva sahajacidvilAsalakSaNamatyapUrvamAtmAnaM zuddhanizcayadharmazukladhyAnavayena nityaM dhyAyati / prAbhyAM dhyAnAbhyAM vihIno yaliMgadhArI dravyazramaNo bahirAtmeti he ziSya tvaM jAnIhi / --. ..----- TIkA- yahAM para svAtmAzrita nizcaya dharma aura galadhyAna ye do ho upAdeya haiM, aimA kahA hai| yahAM para sAkSAt aMtarAtmA bhagavAn zrIkapAtrI haiM, kyoMki nizcitarUpa se una bhagavAna ke solaha kaSAyoM ke abhAva se darzanamohanIya aura cAritra mohanIya karmarUpI rAjayoddhA vilaya ko prApta ho cuke haiM isI deta me ye svAbhAvika caitanyabilAsarUpa ati apUrva AtmA kA zuddhanizcaya dharmadhyAna aura zukladhyAna ina donoM ke dvArA nitya hI dhyAna karate haiN| kiMtu ina donoM dhyAna meM rahita huye dravyaliMgadhArI dravya zramaNa bahirAtmA haiM aisA hai ziSya ! tuma jaano|| vizeSArtha-yahAM para TIkAkAra ne spaSTa kahA hai ki jinake darzana mohanIya aura cAritramohanIya kA sarvathA abhAva ho gayA hai aise bArahaveM guNasthAnavartI mahAmuni ke hI nizcaya dharmadhyAna aura nizcaya zukladhyAna hotA hai| isa nizcaya dharmadhyAna ko dhArahaveM guNasthAna meM mAnane kI bAta dhyAnazataka' graMtha meM bhI kahI hai / ve kSINakaSAyI hI utkRSTa aMtarAtmA haiM ve hI yahAM vivakSita haiN| ina donoM dhyAnoM se jo rahita haiM ve ahirAtmA kahe gaye haiM / isa kathana se utkRSTa aMtarAtmA se atirikta sabhI bahirAtmA zrAne gaye haiN| yahAM bahirAmA zabda se mithyAdRSTi ko nahIM lenA cAhiye / athavA nizcaya aura vyavahAra donoM dharmadhyAnoM meM rahita ko bahirAtmA mAnane mithyAdRSTi hI Ate haiM kyoki caturtha guNasthAna meM bhI AjJA vicaya Adi dharmadhyAna Ane hI haiN| isa dRSTi se jaghanya aura madhyama aMtarAtmA bhI gauNarUpa se A sakate haiM sA samajhanA / athavA jo dharmadhyAna aura zukladhyAna se rahita haiM ve arthApatti se ArtadhyAna | raudradhyAna se sahita ho sakate haiM | ve dharmadhyAna zUnya dravyaliMgI muni vAstava meM Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 ] nimamagAra ( vasaMtatilakA) kazcinmuniH satatanirmaladhaHzukladhyAnAmRte samarase khalu vartate'sau / tArayAM mihInanumako bIharabhako'yaM pUrvoktayoginamahaM zaraNaM prapadye // 260 / / ki ca kevalaM zuddhanizcayanayasvarUpamucyate ( anuSTubh ) bahirAtmAntarAtmeti vikalpaH kudhiyAmayam / sudhiyAM na samastyeSa saMsAraramaNIpriyaH / / 261 // - - - - bahirAnmA haiM / chaThe guNasthAnavartI sAdhu nizcaya dharmadhyAna kI bhAvanA se sahita haiM tathA caturtha, paMcama guNasthAnavartI vyavahAra dharmadhyAna se pariNata haiM ataeva ve bahirAtmA nahIM haiM, ve yahAM gauNa haiN| [ aba TIkAkAra munirAja isI bAta ko do kalA kAvya dvArA kahate haiM- ] (260) zlokArtha-koI muni satata nirmala dharma aura zukladhyAnAmatarUpI samarasa meM vartate haiM ve sacamuca meM aMtarAtmA haiN| tathA ina do dhyAnoM se rahita muni bahirAtmA haiM / maiM pUrva kathita (antarAtmA) yogI kI zaraNa ko prApta hotA huuN| aba kevala zuddha nizcayanaya kA svarUpa kahA jAtA hai (261) zlokArtha-bahirAtmA aura antarAtmA ainA yaha vikalpa kUddhiyoM ko hotA hai kiMtu saMsArarUpI ramaNI ke liye priya aisA yaha vikalpa subuddhiyoM ko nahIM hotA hai| bhAvArtha-yahAM kevala mAtra zuddhanizcayanaya kI apekSA se hI yaha kathana hai kyoMki "save suddhA hu suddhaNayA" zuddhanizcayanaya se sabhI jIva sarvathA zuddha hI haiM / saMsAra aura mokSa kI vahAM bAta hI nahIM hai| kyoMki jaba sabhI saMsArI jIva bhI siddha sadRza pUrNatayA zuddha hI haiM taba saMsAra kyA hogA? kiMtu jaba vyavahAranaya se bheda karake Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcaya -paramAvazyaka adhikAra [ 415 paDikamaNapahudikiriyaM, kuvvaMto Nicchayassa cAritaM / teNa du virAgacarie, samaraNo abhuTTido hodi / / 152 // pratikramaNaprabhRtikriyAM kurvan nizcayasya cAritram / tena tu virAgacarite zramaNonyusthito bhavati / / 152 / / jo mAdhu ye pranitra.nAdi sabhI kiyA / yA unheM manAta ho nizcaya caritra / / ve bana gagamaya cArita meM uma ge / Amda bhI niyama meM phira ho sakaMga / / 12 / / paramavItarAgacAristhitasya paramatapodhanasya svarUpamatroktama / yo hi vimuktaM hikavyApAraH sAkSAdapunarbhavakAMkSI mahAmumukSuH parityaktasakalendriyavyApAratvAgnizcayapratikramaNAdisatkiyAM kurvannAste, tena kAraNena svasvarUpavizrAntilakSaNe paramabotarAgacAritre sa paramatapodhanastiSThati iti / saMgArI AtmA ko zuddha karane kA puruSArtha kiyA jAtA hai uma mama evaM meM yaha vikalpa hotA hI hai anantara nirvikalpa avadhArUpa dhyAna meM vikalpa chaTa jAtA hai / hama apekSA ma kabuddhi kahA hai| gAthA 152 ___ anvayArtha-[ nizcayasya cAritraM pratikramaNa prabhRti kriyAM ] nizcayanaya ke cAritrampa pratitrAmaNa Adi kriyA ko [kurvan ] karanA huA [zramaNaH] zramaNa [tena tu] usI meM [ virAga carite ] bItarAga cAritra meM [ abhyutthitaH bhavati ] ArUr3ha ho jAtA hai| TokA--paramavIna rAga cAritra meM sthita huye paramata podhana ke bampa ko yahAM para kahA hai| jo aihika vyApAra se rahita huye sAkSAt apunarbhava ke inchaka mahAmumukSu makala iMdriyoM ke vyApAra ko chor3a dene se nizcaya pratikramaNa Adi sakriyA ko karate rahate haiM, usa kAraNa se ve tapodhana apane svarUpa meM vizrAMti lakSaNa aise paramavItarAga cAritra meM sthita hote haiM / Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 416 ] niyamasAra ( maMdAkrAMtA ) AtmA tiSThatyatulamahimA naSTadRzIlamoho yaH saMsArodbhavasukhakaraM karma muktvA vimuktaH / mUle zILe mavirahiye so'yamAcAra rAzi: taM vaMdehaM samarasasudhAsindhu rAkAzazAMkam // 1262 // vayaNamayaM paDikamaraNaM, vayaraNamayaM paccakhAraNa niyamaM ca / zrAloyaraNa vayaraNamayaM taM savvaM jAraNa 'sajjhAyaM / / 153 / / vacanamayaM pratikramaNaM vacanamayaM pratyAkhyAnaM niyamazca / AlocanaM vacanamayaM tatsavaM jAnIhi svAdhyAyam / / 153 / / bAcAmayI pratikramaNa vacamaya niyama jo / vANI svarUpa grAma pratyAkhyAna bhI haiM / / AlocanA vacanarUpa isI taraha jo / svAdhyAyarUpa tuma una sabako samajha lo / / 153 / / [ aba TIkAkAra munirAja kalaza kAvya kahate haiM -- ] ( 262 ) zlokArtha - jisake darzana moha aura cAritra moha naSTa ho cuke haiM, aisA jo atulamahimAzAlI AtmA saMsAra meM utpanna hone vAle sukha ke kAraNabhUna karma ko chor3akara mukti ke liye mUla aise mala se rahita cAritra meM sthita hotA hai, so yaha AtmA AcAra kI rAzi svarUpa - cAritra kA samUha hI hai / samarasarUpI sudhA ke sAgara ko vRddhiMgata karane ke liye pUrNimA ke candramAsvarUpa aise usa AtmA ko maiM vandana karatA hUM | gAthA 153 anvayArtha -- [ vacanamayaM pratikramaNaM ] vacanamaya pratikramaNa [ vacanamayaM pratyAkhyAnaM ] vacanamaya pratyAkhyAna [ niyamaH ca ] vacanamaya niyama tathA [ vacanamayaM AlocanaM ] vacanamaya AlocanA [ tatsarva ] una sabako [ svAdhyAyaM jAnIhi ] tU svAdhyAya jAna / 1. sabhA (ka) pAThA0 / Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizvaya-paramAvazyaka adhikAra [ 417 sakalavAgviSayavyApAranirAso'yam / pAkSikAvipratikramaNa kriyAkAraNaM niryApakAcAryamukhodgataM samastapApakSayahetubhUtaM dradhyazrutamakhilaM vAgvargaNAyogyapudgaladravyAtmakatvAna grAhya bhavati, pratyAkhyAnaniyamAlocanAzca / paudgalikavacanamayatvAttatsarva svAdhyAyamiti re ziSya tvaM jAnIhi iti / ( maMdAkrAMtA) muktvA bhavyo vacanaracanAM sarvadAtaH samastAM nirvANastrIstanabharayugAzleSasaukhyaspRhADhayaH / nityAnaMdAdAdalA himApAra rupaye sthitvA sarva tRgamiva jagajjAlameko dadarza // 263 / / - -- - - - - TIkA--yaha mamasta vacana viSayaka vyApAra kA nirAkaraNa hai| ---- pAkSika Adi pratikramaNa kriyA kA kAraNa aimA jo niryApakAcArya ke mukhakamala se nikalA huA aura samasta pApoM ke kSaya meM hetubhUta jo akhila dravyazruta hai vaha vacana vargaNA ke yogya pudgala dravyarUpa hone se grAhya nahIM hai / tathA pratyAsyAna niyama aura AlocanA bhI (padgala dravyAtmaka hone se) grAhya nahIM hai| paudgalika vacanamaya hone se ye saba svAdhyAya haiM aisA he ziSya ! tU jAna / bhAvArtha-nizcayanaya kI apekSA se vItarAga nirvikalpa samAdhirUpa dhyAna meM sthita huye sAdhu ke sabhI baca narUpa kriyAyeM agrAhya haiM arthAt usa avasthA meM ve svayaM hI nahIM haiM aura jaba taka ye kriyAyeM haiM taba taka saba svAdhyAyarUpa hI haiM / [aba TIkAkAra munirAja nijAtmadhyAnI sAdhu kA svarUpa kahate haiM-] (263) zlokArtha-nirvANa strI ke puSTa stana yugala ke AliMgana janya saukhya kI spRhA se sahita bhavya jIva iso hetu se samasta vacana racanA ko chor3akara aura nityAnanda Adi atulamahimA ke dhAraka aise apane svarUpa meM sthita hokara vaha ekAkI samasta jagat jAla ko tRNa ke samAna dekhatA hai / Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 ] niyamasAra tathA coktam "pariyaTTaNaM ca vAyaNa pucchaNa aNupekkharaNA ya dhammakahA / thudimaMgalasaMjutto paMcaviho hodi sajjhAu // " jadi sakkadi kAduje, paDikamaraNAdi karejja jhAraNamayaM / sattivihINo jA jai, saddahaNaM ceva kAyanvaM // 154 // yadi zakyate kutuma aho pratikramaNAdikaM karoSi dhyAnamayam / zaktivihIno yAvadyadi zraddhAnaM caiva kartavyam // 154 // jo zakya ha. yadi tumheM saba dhyAna kA / AvazyakI pranikramAdi biyA kagaMje / / zanI bihIna jaba taka yadi Apa taba taka / zraddhAna hI ina kripAyoM meM rakhIje / / 15 / / isIprakAra anyatra bhI kahA hai gAthArtha-'parivartana-par3ha huye kA duharAnA, vAcanA-zAstra vyAkhyAna, pRcchanA-pUchanA anuprekSA-bAra-bAra citavana karanA aura dharmakathA-tresaThazalAkA puruSoM ke caritra ko par3hanA yA upadeza karanA, stuti aura maMgala sahita yaha pAMca prakAra kA svAdhyAya hotA hai / gAthA 154 anvayArtha-[yadi katuM zakyate] yadi karanA zakya ho sake to [aho] aho sAdhu ! [dhyAnamayaM] dhyAnamaya [ pratikamaNAdikaM ] pratikramaNa Adi [karoSi] karo [yadi zaktivihInaH] yadi zakti hIna ho to [yAvat zraddhAnaM ca eva] taba taka zraddhAna ko hI [kartavyaM] karanA cAhie / 6. mUlAcAra ke paMcAcAra adhikAra meM gAthA 216 / 2. 'kuryAt' pATha saMbhAvita hai| Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzakAcArya nizcaya paramAvazyaka adhikAra [ 416 atra zuddhanizcayadharma dhyAnAtmaka pratikramaNAdikameva kartavyamityuktam / muktisundarIprathamadarzanaprAbhRtAtmaka nizcayapratikramaNaprAyazcittapratyAkhyAnapramukhazuddhanizcaya kriyAzcaiva kartavyAH saMhanana zaktiprAdurbhAve sati haMho sunizArdUla paramAgamamakaraMdaniSyandimukhapadmaprabha sahajavairAgyaprAsAdazikharazikhAmaNe paradravyaparAGa mukhasvadravyaniSNAtabuddhe paMcendriyaprasaraajitagAtra mAtra parigraha | zaktihIno yadi dagdhakAle kAle kevalaM svayA nijaparamAtmatattvazraddhAnameva kartavyamiti / (zirI ) asAre saMsAre kalivilasite pApabahule na muktimArge'sminnanaghajinanAthasya bhavati / TIkA-- zuddhanizcaya dharmadhyAnarUpa pratikramaNa Adi hI karanA cAhie aisA yahAM para kahA hai / sahaja vairAgyarUpI prAsAda ke zikhara ke zikhAmaNi svarUpa paradravya se parAGmukha huye tathA svadavya meM niSNAta buddhiman ! paMcendriya ke prasAra se varjina gAtramAtra parigraha dhAraka, paramAgamarUpI makaraMda ke arate hue mukhakamala se zobhAyamAna aise hai padmaprabha munipuMgava ! saMhanana zakti ke prAdurbhAva hone para to mukti sundarI ke prathama darzana meM bheMTa svarUpa aise nizcaya pratikramaNa, prAyazcita aura pratyAkhyAna pramukha zuddhanizcaya kriyA hI karanA cAhiye aura yadi isa dagdhakAlarUpa akAla ( paMcamakAlarUpa kalikAla meM ) tu zaktihIna hai to tujhe kevaLa nijaparamAtmatattva kA zraddhAna hI karanA cAhiye 1 [ TIkAkAra munirAja usI zradvAna kI preraNA dete hue kalaza kAvya kahate haiM--] kalikAla ke vilAsa se sahita mukti nahIM hotI hai isaliye isa ( 264) zlokArtha - - pApa se bharapUra aura isa asAra saMsAra meM nirdoSa jinanAtha ko isa mArga meM kAla meM adhyAtma dhyAna kaise ho sakatA hai ? nirmala buddhi vAloM ne bhavabhaya hArI aise isa nijAtmA ke zraddhAta ko hI svIkRta kiyA hai / ! Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a . Pune niyamasAra prato'dhyAtma dhyAnaM kathamiha bhavedhirmaladhiyAM nijAtmazraddhAnaM bhavabhayaharaM svIkRtamidam / / 264 / / jiNakahiyaparamasutte, paDikamaNAdiya parIkkhaUNa phuDaM / moNabaeNa joI, Niyakajja sAhaye riNaccaM // 15 // jinakathitaparamasUtre pratikramaNAdikaM parIkSyayitvA sphuTam / maunavratena yogI nijakArya sAdhayennityam // 155 / / - - - - - -------. - -- -- -.-- -.. -- bhAvArtha-yahAM TIkAkAra kA gapTarUpa meM kahanA hai ki isa nikRSTa kAla meM hIna saMhanana hone se adhyAtma dhyAna nahIM ho sakatA hai ana: Anma tattva kA zraddhAna hI karanA ucita hai / isa para yaha prazna ho sakatA hai ki punaH ina adhyAtma graMthoM kI racanA kyoM kI gaI hai ? kintu aisI bAta nahIM hai / jinAgama ke dvArA UMcI se UcI avasthAoM kI sabhI bAtoM kA varNana graMthoM meM to rahegA hI aura apanI yogyatA ke anusAra hI graMthoM kA svAdhyAya karanA cAhiye / pahale dhAvakoM ko zrAvakAcAra Adi graMthoM se apanI jIvana caryA avazya nirdoSa banAnA cAhie anantara ina graMthoM ke svAdhyAya se samyagjAna ko vRddhi karanA caahie| bhagavatI ArAdhanA graMtha meM eka isIprakAra se prazna huA hai / yathA-"yadi te vartayitu idAnIMtanAnAmasAmarthya kiM tadupadezeneti cet tatsvarUpa parijJAnAtsamyagjJAnaM / tacca mumukSUNAmupayogyeveti / " arthAt yadi bhakta pratyAkhyAna maraNa hI Ajakala ho sakatA hai tathA uttama saMhanana ke abhAva meM prAyopagamana aura iMginI ina do maraNoM ko karane ke lie Ajakala ke sAdhuoM meM sAmarthya nahIM hai to yahAM para inakA upadeza kyoM karate haiM ? aisI bAta nahIM hai kyoMki unakA svarUpa jAnane se samyagjJAna hotA hai jo ki mumukSuoM ke lie upayogI hI hai / / gAthA 155 ___ anvayArtha-[jinakathitaparamasUtre] jinakathita parama sUtra meM [ pratikramaNAdikaM ] pratikramaNa Adi kI [sphuTa parIkSayitvA] pragaTarUpa se parIkSA karake [ yogI 1. bhagavatI A, thI aparAjita sUrikRta TIkA meM pR. 110 / Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 426 nizcaya-paramAvazyaka adhikAra sarvajJa prokta paramAgama satra meM jo / ghaNa pratikramaNa Adi unheM samajhakara / / bho sAdhu ! maunayuta nitya unheM karoje / jasase svayaM hi nija kAraja sAdha lIje / / 155 / / iha hi sAkSAdantarmukhasya paramajinayoginaH zikSaNamidamuktam / zrI mahanmukhAravindavinirgatasamastapadArthagarbhIkRtacaturasandarbha dravyazrute zuddhanizcayanayAtmakaparamAtmadhyAnAtmakapratikramaNaprabhRtisatkriyAM buddhvA kevalaM svakAryaparaH paramajinayogIzvaraH prazastAprazastasamastavacanaracanAM parityajya nikhilasaMgavyAsaMgaM muktvA caikAkobhUya maunavratena sAdha samastapazujanaiH nidyamAno'pyabhinnaH san nijakArya nirvANavAmalocanAsaMbhogasaukhyamUlamanavarataM sAdhayediti / -- - - - - - - - maunavratena ] yogI maunabanapUrvaka [nijakArya nityaM] nijakArya ko nitya hI [sAdhayet siddha kre| TIkA--mAkSAt aMtarmukha hue pariNamita yogI kA yahAM para yaha zikSA kahI hai| zrImAn ahaMta deva ke mukhakamala se nikale hue samasta padArtha jisameM gabhita haiM aise caturavacanoM se saMdarbhita dravyazruta meM (kahI gaI) zuddhanizcayanayAtmaka paramAtmadhyAnasvarUpa pratikramaNa Adi sakriyA ko jAnakara kevala svakArya meM tatpara aise paramajinayogIzvara prazasta aura aprazasta aisI samasta vacana racanA ko chor3akara aura sarvasaMga ke vyAsaMga ko bhI chor3akara, ekAkI hokara maunatrata se sahita samasta pazu-ajJAnIjanoM ke dvArA nidA kiye jAne para bhI 'abhinna (akSobhita ) honA hA nirvANa mundarI ke saMbhAga saugya kA mUla aise nijakArya ko sadaiva hI sAdhita kare / [ aba TIkAkAra munirAja Atmatattva ko sAdhanA ke upAya ko batalAte hue do praloka kahate haiM-] 1. chinna-bhinna-apane svarUpa se cyuta nahIM honA / DER Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyamasAra ( maMdAkrAMtA) hitvA bhautiM pazujanakRtAM laukikImAtmavedI zastAzastAM vacanaracanAM ghorasaMsArakIm / muktvA mohe kanaka ramaNIgocaraM cAtmanAtmA svAtmanyeva sthitimavicalAM yAti muktyai mumukSuH / / 265 / / ( basaMtatilakA) bhoti vihAya pazubhirmanujaiH kRtAM taM muktvA muniH sakalalaukikajalpajAlam / AtmapravAdakuzala: paramAtmavedI prApnoti nityasukhadaM nijatattvamekam // 266 // NANAjIvA NANAkammaM jANAvihaM have lddhii| tamhA vayaNavivAda, sagaparasamaehiM vajjijjo // 156 // - .. .- . - -- - -- - - - ... .. - - (265) zlokArtha-AtmajJAnI mumukSu AtmA ajJAnI janoM dvArA kI gaI laukika bhIti ko tathA ghora saMsAra kI karane vAlI, prazasta aura aprazastarUpa vacana racanA ko chor3akara aura kanaka-kAminI sambandhI moha ko tajakara mukti prApti ke lie apanI AtmA meM hI AtmA ke dvArA avicala sthiti ko prApta hotA hai / (266) zlokArtha-AtmapravAda nAmaka pUrva meM kuzala, paramAtma jJAnI pazu sadRza-ajJAnI mana'yA ke dvArA kiye gae bhaya ko chor3akara tathA laukika jana meM saMbaMdhita usa sakala jalpa jAla ko bhI tyAgakara nitya sukhadAyI aise eka nijatattva ko prApta kara letA hai| ___ bhAvArtha-jo sAdhu parakRta nidA se kSubdha nahIM hote haiM aura saMsArI janoM se saMbaMdhita laukika prapaMcoM se sarvathA dUra rahate haiM ve hI nirvikalpa dhyAna ke adhikArI ho sakate haiM tathA ve hI Atma tattva ko siddhi kara sakate haiM anya nahIM / Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. Ta . - - nizraya-paramAvazyaka adhikAra [ 423 nAnAjIvA nAnAkarma nAnAvidhA bhavellabdhiH / tasmAdvacanavivAdaH svaparasamayavarjanIyaH // 156 / / nAnA prakAra jana nAnA vidha karama haiN| mAnA prakAra labdhI dikhatI jagata meN| isa hetu se svamana paramana ke janoM se / jo bhI vivAda vaca kA mantra chor3a doje / / 156 / / vAgviSayacyApAranivRtti hetUpanyAso'yam / jIvA hi nAnAvidhAH muktA amuktAH bhavyA abhavyAzca, saMsAriNaH trasAH sthAvarAH / dvIndriyatrIndriyacaturindriyasaMkyasaMjhimedAt paMca prasAH, pRthivyaptejovAyuvanaspatayaH sthaavraaH| bhAvikAle svabhAvAnantacatuSTayAtmasahajajJAnAdiguNaH bhabanayogyA bhavyAH, eteSAM viparItA hyabhavyAH / karma nAnAvidhaM dravyabhAvanIkarmabhedAt, athavA mUlottaraprakRtibhedAcca, atha tIvrataratIvamaMdamaMdatarodayabhe- - - - - - - - - .. -- -- - - -- ---- gAthA 156 anvayArtha--[ nAnAjIvAH ] nAnA prakAra ke jIva haiM [ nAnAkarmaH ] nAnA prakAra ke karma haiM, [nAnAvidhA labdhiH] aura nAnA prakAra kI labdhiyAM haiM [tasmAt] isalie [svapara samayaiH] gva aura para samaya sambandhI [ vacanavivAda: ] vacana vivAda [varjanIyaH] vajita karanA cAhie / TIkA-yaha vacana viSayaka vyApAra ke abhAva ke hetu kA kathana hai / ___ jIva aneka prakAra ke haiM, mukta aura saMsArI, bhavya aura abhabya tathA maMsArI ke basa aura sthAvara inyAdi bheda haiN| inameM bhI do iMdriya, tIna iMdriya, cAra iMdriya, tathA paMcendriya ke saMjJI aura asaMjI ina bhedoM se zrasa jIva ke pAMca bheda haiM / pRthvI, jala, agni, vAyu aura banaspati aise sthAvara ke bheda haiM / bhAvI kAla meM svAbhAvika anaMtacatuSTayAtmaka sahaja jJAnAdika guNoM se hone yogya bhavya hote haiM, inase viparIta abhavya haiM / dravyakarma, bhAvakarma aura no karma ke bheda se karma aneka prakAra ke haiM athavA mUla prakRti aura uttaraprakRti ke bhedoM se athavA Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyamasAra ... dAdvA / jIvAnAM sukhAdiprApterlabdhiH kAlakaraNopavezopazamaprAyogyasAbhevAt, paJcadhA / tataH paramArthavedibhiH svaparasamayeSu vAdo na kartavya iti / (zikharigI) vikalpo jIvAnAM bhavati bahudhA saMsRtikaraH tathA karmAnekavidhamapi sadA janmajanakama / asau labdhi nA vimalajinamArge hi viditA tataH kartavyaM no svaparasamayairvAdavacanam // 267 // laNaM riNahi ekko, tassa phalaM praNuhavei sujaNate / taha NAraNI sAragariNAha, bhujei caitta paratatti // 157 // tIvratara, tIbra, maMda aura maMdanararUpa udaya ke bhedoM se bhI aneka prakAra ke haiM / jIvoM ke mukhAdi kI prApti hetU labdhi kAla, karaNa, upadeza, upazama aura prAyogya ina bhedoM meM pAMca prakAra kI hai / isaliya paramArtha jAtAoM ko sva aura para ke samaya-mampradAyoM meM vivAda nahIM karanA cAhie / bhAvArtha-tattvajJAnI jana jaba jIvoM ke aneka bheda prabheda karmoM ke aneka prakAra tathA kAlalabdhi, upazamalabdhi, upadezalabdhi, prAyogyalabdhi aura karaNalabdhi aisI labdhiyoM ke svarUpa ko samajha lete haiM taba ve svasampradAya aura parasaMpradAya ke viSayoM meM visaMbAda na karake paramavItarAgI bana jAte haiM kyoMki sabhI jIva karmAzrina haiM punaH unake viSaya meM visaMvAda karanA ThIka nahIM hai / [ TIkAkAra munirAja bacana vikalpoM se haTAte hue zloka kahate haiM-] (267) zlokArtha-jIvoM ke saMsAra ko karane vAle aise bahuta prakAra ke bheda haiM tathA sadA janma ke utpanna karane vAle aise karma bhI aneka prakAra ke haiM, yaha labdhi bhI vimala jinadeva ke zAsana meM aneka prakAra kI prasiddha hai isalie svasamaya aura parasamayoM ke sAtha vacana vivAda nahIM karanA cAhie / Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcaya paramAvazyaka adhikAra labdhvA nidhimekastasya phalamanubhavati sujanatvena / tathA jJAnI jJAnanidhi bhukta e tyaktvA paratatim // 157 // koI manuSya jisavidha nidhi prApta karake / gupta phala anubhave usakA svaghara meM / / vaise hi jJAnanivi jJAnI bhogatA hai | saMpUrNa anya jana samati chor3a karake ||957 / / [ 425 atra dRSTAntamukhena sahajatatvArAdhanA vidhiruktaH / kazcideko daridraH kvacit kadAcit sukRtodayena nidhi labdhvA tasya nidheH phalaM hi saujanyaM janmabhUmiriti rahasye sthAne sthitvA atigUDhavRttyAnubhavati iti / dRSTAntapakSaH / dAntapakSe'pi sahajaparamatatvajJAnI jIvaH kvacivAsanabhavyasya guNodaye sati sahajavaMza sampatI yA paramaguru caraNanalina yugala niratizaya bhaktyA muktisundarImukhamakarandAyamAnaM sahajajJAnanidhi pariprApya pareSAM janAnAM svarUpavikalAnAM tati samUhaM dhyAnapratyUha kAraNa miti tyajati / gAthA 157 anvayArtha -- [ eka: nidhi labdhvA ] jaise koI nirdhana nidhi ko pAkara [sujanatvena ] sujanarUpa se - guptarUpa se [ tasya ] usake [ phalaM anubhavati ] phala kA anubhava karanA hai [ tathA ] vaise hI [jJAnI ] jJAnIjana [ paratati ] parajanoM ke samudAya ko [ tyaktvA ] chor3akara [jJAnanidhi bhukte ] jJAnanidhi kA anubhava karatA hai / TIkA--yahAM para dRSTAMta kI pramukhatA se sahajatatva kI ArAdhanA kA vidhAna kahA hai | koI eka daridra prANI kahIM para kadAcit puNya ke udaya se nidhi ko prApta kara usa nidhi ke phalasvarUpa saujanya - janmabhUmi hai aise usa guptasthAna meM rahakara atyanta gupta rIti se usakA anubhava karatA hai yaha dRSTAMta huA / aba dASTIta pakSa meM bhI sahaja paramatattva jJAnI jIva kabhI Asana bhavyatA guNa ke udaya meM sahaja vairAgyarUpI sampatti ke hone para parama guru ke caraNa kamala yugala kI niratizaya utkRSTa bhakti se mukti Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyamamAra (zAlinI) asmin loke laukikaH kazcidekaH labdhvA puNyAtkAMcanAnAM samUham / gUDho bhUtvA vartate tyaktasaMgo jJAnI tadvata jJAnarakSAM karoti / / 268 / / ( maMdAkrAMtA) tyaktvA saMga jananamaraNAtakahetu samastaM kRtvA buddhayA hRdayakamale pUrNavairAgyabhAdham / sthitvA zaktyA sahajaparamAnaMdaniyaMgrarUpe kSINe mohe tRNamiva sadA lokamAlokayAmaH // 266 / / sanve purAgapurimA, evaM AvAsa ya mAnA / apamattapahudihAraNaM, paDivajja ya kevalI jAdA // 158 // sundarI ke mukha kI makaranda sadRza svAbhAvika jJAnarUpI nidhi ko prApta karake svarUpa meM zUnya aise anyajanoM ke samada ko dhyAna meM vighna kA kAraNa aisA samajhakara chor3a denA hai| (2068) zlokArtha-isa loka meM koI eka lI krikajana puNya se kaMcana-dhana ke samara prApta kara tathA gupta hokara rahatA hai bama hI parigraha rahina nigraMtha aisA jJAnI mAdhu jJAna kI rakSA karatA hai / (266) zlokArtha-janma-maraNa rUpI AtaMka-vyAdhi ke kAraNa aise samasta parigraha ko chor3akara apane hRdaya kamala meM buddhi me pUrNa vairAgya bhAva ko karake tathA svAbhAvika paramAnaMdamaya nirAkularUpa aise apane svApa meM zaktipUrvaka sthita hokara moha ke kSINa ho jAne para hama isa loka ko nitya hI tRNa sadRza dekhate haiM 1 Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcaya paramAvazyaka adhikAra sarve purANapuruSA evamAvazyakaM ca kRtvA / apramattaprabhRtisthAnaM pratipadya ca kevalino jAtAH / / 158 / / tIrthaMkarAtri saba puruSoM ne isI vidha vyavahAra nizcaya paDAvazyaka kriyA kara // [ 42.7 ho apramatta phira zreNI meM pahuMca ke / zrI kevalI jina hue unako na maiM / / 1186 paramAvazyakAdhikAropadhAya | svAtmAzrayanizrayadharma zukladhyAnasvarUpaM bAhyAvazyakAdikriyApratipakSazuddha nizcaya paramAvazyakaM sAkSAdapunarbhavavArAMganAnaGgasukhakAraNaM kRtvA sarve purANapuruSAstIrtha karaparamadevAdayaH svayaM buddhAH kecid bodhitabuddhAcApramattAditayogibhaTTAraka guNasthAnapaMktimadhyArUDhAH santaH kevalinaH sakalapratyakSajJAnadharAH paramAvazyakAtmArAdhanAprasAdAt jAtAzceti / gAthA 158 anvayArtha -- [ sarve purANa puruSAH ] sabhI purANa puruSa [ evaM ] isaprakAra se [ AvazyakaM cakRtvA ] Avazyaka ko karake [ apramatta prabhRti sthAnaM ] apramatta Adi guNasthAnoM ko [ pratipadya ] prApta karake [ kevalinaH jAtAH ] kevalI bhagavAn hogaye haiM / TIkA - paramAvazyaka adhikAra ke upasaMhAra kA yaha kathana hai / svAtmazrita nizcaya dharmadhyAna aura zukladhyAna svarUpa vAhya Avazyaka Adi kriyA meM pratipakSa zuddhanizcaya paramAvazyaka rUpa aise sAkSAt apunarbhavarUpI ramaNI ke anaMga - azarIrI - sukha ke kAraNa ko karake sabhI purANa puruSa jinameM se tIrthaMkara paramadeva Adi svayaM buddha huye haiM aura koI bodhita buddha huye haiM ye sabhI hI apramatna guNasthAna se lekara mayoga kevalI bhaTTAraka paryaMta guNasthAnoM kI paMktiyoM ke madhya ArUr3ha hote hue sakala pratyakSa (kevalajJAna) dhArI kevalI bhagavAn huye haiM ve paramAvazyaka svarUpa AtmA kI ArAdhanA ke prasAda se hI huye haiM aisA samajhanA / [ aba TIkAkAra munirAja isa adhikAra ke upasaMhAra meM AtmA kI ArAdhanA liye prerita karate hue do zloka kahate haiM--] Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 / niyamamAra (gArdUlavikrIDita ) svAtmArAdhanayA purANapuruSAH sarve purA yoginaH pradhyastAkhilakarmarAkSasagaNA ye viSNavo jiSNavaH / tAnnityaM praNamatyananyamanasA muktispRho nispRhaH sa syAt sarvajanAcitAMtrikamala: pApATavIpAvakaH / / 270 / / ( maMdAkrAMtA) muktvA mohaM kanakaramaNIgocaraM heyarUpaM nityAnandaM nirupamaguNAlaMkRtaM divyabodham / cetaH zIghra praviza paramAtmAnamavyagrarUpaM labbA dharma paramagurutaH zarmaNe nirmalAya // 271 / / - - --- - ---- .-..- - (270) zlokArtha--pahale jA sabhI parANa puruSa yogI apanI AtmA kI ArAdhanA se akhila kamamatI rAkSasa go ko nAka yA-jAna se tIna loka meM vyApaka aura jiSNu-jayazIla hue haiM / unako jo mukti kI spRhA bAlA bhI niHspRha jIva ekAgra mana meM nitya hI praNAma karatA hai vaha pAparUpI aTavI ko dagdha karane meM agnisvarUpa aura marva janoM se arcita caraNa kamala vAlA ho jAtA hai| bhAvArtha-jo bhavya jIva syAtmA kI ArAdhanA se strAtmopalabdhimpa siddhi ko prApta kara caka haiM unako ekAgracitta se namaskAra karane vAlA bhakta bhI svayaM sarvajana pUjya bhagavAn bana jAtA hai / (271) zlokArtha-he mana ! tU nirmala mukha ke liye parama gajha me dharma ko prApta karake kanaka aura kAminI sambandhI heyarUna moha ko chor3akara, nityAnaMdarUpa nirupama guNoM meM alaMkRta, divya jAna vAle, avyagrarUpa-vyagratA ( AkulatA rahita ) aise paramAtmA meM zIghra hI praveza kara / bhAvArtha-yahAM TIkAkAra zrI padmaprabhamaladhArIdeva mahAmuni apane mana ko preraNA dete hue kahate haiM ki he mana ! yadi tU paramAtmA meM tanmaya hogA to paramAtmA bana jAvegA anyathA bAhya vastuoM meM ulajhA rahane se duHkha hI duHkha uThAvegA / Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ma [ 826 nizcaya -paramAvazyaka adhikAra iti sukavijanapayojamitrapaMcendriyaprasarajitagAtramAtraparigrahazrIpaprabhamaladhA. ridevaviracitAyAM niyamasArakhyAkhyAyAM tAtparyavRttau nizcayaparamAvazyakAdhikAra ekAvazamaH zrutaskandhaH / - - isaprakAra sukavijanarUpI kamaloM ke liye sUrya sadRza, paMcendriya ke prasAra se rahita gAtramAtra parigrahadhArI zrI padmaprabhamaladhArI deva ke dvArA viracita niyamamAra kI tAtparyavRtti nAmaka TIkA meM nizcaya paramAvazyaka adhikAra nAmakA gyArahavAM zrutaskaMtra pUrNa huA / Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -HEAR [ 12 ] zaddhopayoga adhikAra atha saphalakarmapralayahetubhUtazuddhopayogAdhikAra ucyate / jAdi passadi savvaM, bavahAraNaeNa kevalI bhagavaM / kevalaNANI jANavi, passadi riNayameNa appANaM // 15 // jAnAti pazyati sarva vyavahAranayena kevalI bhagavAn / kevalajJAnI jAnAti pazyati niyamena AtmAnam // 156 / / cAla cheda he donabaMdhu ) grI ke valI bhagavAna to vyavahAra naya se ho / saMpUrNa vastu jAnate va dekhate sabhI / / vama zuddha nizcayanaya se, ve kevalI jinjii| nija AlamA ko jAnate vA dekhate nita hI 11156 / / ___ aba samasta karmoM ke pralaya meM hetubhUta aisA zuddhopayoga adhikAra kahA jAtA hai / gAthA 156 anvayArtha-[ vyavahAranayena ] vyavahAranaya se [ kevalI bhagavAn ] kevalI bhagavAna [sarva jAnAti pazyati] saba kucha jAnate aura dekhate haiM [niyamena] nizcayanaya se [kevalajJAno] kevalajJAnI [ AtmAnaM jAnAti pazyati ] AtmA ko jAnate aura dekhate haiN| Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zRddhopayoga adhikAra [ 431 atra jJAninaH svaparasvarUpaprakAzakatvaM kathaMciduktam / AtmaguNaghAtakaghAtikarmapradhvaMsanenAsAvitasakalavimalakevalajJAnakevaladarzanAmyAM vyavahAranayena jagattrayakAlatrayavatisacarAcaradravyaguNaparyAyAn ekasmin samaye jAnAti pazyati ca sa bhagavAn paramezvaraH paramabhaTTArakaH 'parAzrito vyavahAraH' iti vacanAt / zuddhanizcayataH paramezvarasya mahAdevAdhidevasya sarvajJavItarAgasya paradravyaprAhakatvadarzakatvajJAyakatvAdivividhavikalpavAhinIsamudbhUtamUladhyAnASAda: (1) sa bhagavAna trikAlanirupAdhiniravadhinityazuddhasahajajJAnasahajadarzanAmyAM nijakAraNaparamAtmAnaM svayaM kAryaparamAtmApi jAnAti pazyati ca / ki kRtvA ? pAya dharmoH tAvat saraprakAzakatva pradIpavat / ghaTAdipramiteH prakAzo dopastAvadbhinno'pi svayaM prakAzambarUpatvAt svaM paraM ca prakAzayati; AtmApi vyavahAreNa jagattrayaM kAlatrayaM ca para jyotiHsvarUpatvAta svayaMprakAzAtmakamAtmAnaM ca prakAzayati / TokA-jJAnI kathaMcit svapara prakAzaka hai, gA yahAM para basA hai| parama bhaTTAraka bhagavAn panbhezvara Atma guNoM ke ghAtaka ghAtikarma ke dhvaMsa ho jAne se prApta hue sakala bimala kevalajJAna Ara kaMvaladarzana ke dvArA vyavahAranaya se tInalokavartI aura tInakAlavartI meM carAcara mahita dravya gaNa paryAyoM ko eka / mamaya meM jAnate haiM aura dekhate haiM kyoMki parAthitAbyavahAra" vyavahAra parAzrita hai| aisA vacana hai / ___zuddhanizca yanaya meM 'paramezvara mahAdevAdhideva marvana vItarAga ke paradravya ke grAhakatva, darzakatva, jJAyakaca Adi vividha vikalpamApI senA kI utpatti ke liye mUla | aise dhyAna kA abhAva ho jAne se ve bhagavAn tInoM kAla meM upAdhi rahita, avadhi rahita, nitya, zuddha, sahaja jJAna aura mahaga darzana ke dvArA nija kAraNa paramAtmA ko svayaM kArya paramAtmA hote hue bhI jAnate aura dekhate haiM / kyA karake jAnate devite haiM ? jJAna kA dharma hI to svapara prakAzakapanA hai pradIpa ke samAna | ghaTAdi ke jAnane rUpa kriyA se prakAmarUpa dIpaka bhinna hote hue bhI svayaM prakAzarUpa hone se apane ko aura * yahAM saMskRta TIkA meM prazuddhi mAlama hotI hai, isaliye saMskRta TIkA meM tathA usake anuvAda meM zaMkA ko sUcita karane ke liye praznavAcaka cihna diyA hai / ... -...-------- Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 432 ] niyamamAra ukta' ca SaNNavatipASaDivijayopArjitavizAlakItibhirmahAsenapaNDitavevaM: ( anuSTubha ) "yathAbastunirNItiH samyagjJAnaM pradIpavat / tatsvArthavyavasAyAtma kathaMcit pramiteH pRthak / / " vizvazeoNitvameveti satataniruparAganiraMjanasvabhAva niratatvAt svAzrito nizvayaH iti vacanAt / sahajajJAnaM tAvat zrAtmanaH sakAzAt saMjJAlakSaNaprayojanena bhinnAbhidhAnalakSaNalakSitamapi bhinnaM bhavati na vastuvRtyA ceti, ataH kAraNAt etadAtmagatavarzanasukhacAritrAdikaM jAnAti svAtmAnaM kAraNaparamAtmasvarUpabhapi jAnAtIti / parako prakAzita kara detA hai| usI prakAra se AtmA bho jyotiHsvarUpa hone se vyavahAranaya se triloka aura trikAlarUpa parako tathA svayaM prakAzarUpa AtmA ko prakAzita karatA hai / chayAnave pAkhaMDa matoM para vijaya prApta karane se upArjita kI hai vizAlakIti jinhoMne aise mahAmena paMDita deva ne bhI aise hI kahA hai zlokArtha - yathArtharUpa se vastu kA nirNaya honA samyagjJAna hai, vaha pradIpa ke samAna sva aura artha kA nizcaya karAne vAlA hai, tathA pramiti - jAnanerUpa kriyA se kathaMcit bhinna hai / " bhinna lakSaNa Adi se aba nizcayanaya ke pakSa meM bhI ( jJAna ke ) svapara prakAzakapanA hai hI hai, kyoMki vaha uparAga rahita niraMjana svabhAva meM nirana hai / tathA "svAzritAM nizcayaH " nizcaya svAzrita hai aisA vacana hai / usIko kahate haiM - sahajajJAna, saMjJA, lakSaNa aura prayojana kI apekSA se AtmA se bhinna hai kyoMki bhinna nAma aura lakSita ho rahA hai tathApi vaha sahajazAna bhinna lakSaNa Adi se paramArtha se bhinna nahIM hai / isaliye yaha ( sahaja jJAna ) AtmA meM hone vAle darzana, sukha cAritra Adi ko jAnatA hai aura kAraNa paramAtmAsvarUpa aisI apanI AtmA ko bhI jAnatA hai / aisA artha huA / lakSita hote hue bhI Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhopayoga adhikAra [ 433 __tathA cokta zrImadamRtacandrasUribhiH ( maMdAkrAMtA) "bandhacchedAtkalayadatulaM mokSamakSayyametanityodyotasphuTitasahajAvasthamekAntazuddham / ekAkArasvarasabharatolApatAgaMbhIradhI pUrNa jJAnaM jvalitamacale svasya lInaM mahimni / / " tathA hi ( sragdharA) AtmA jAnAti vizvaM zanavaratamayaM kevalajJAnamUrtiH muktizrIkAminIkomalamukhakamale kAmapIDAM tanoti / --.----. .- -. . - - -..- - usIprakAra se zrI amRtacandramuri ne bhI kahA hai__ "zlokArtha-'apanI acala mahimA meM lIna huA pUrNa jJAna jAjvalyamAna ho rahA hai, jo ki karma baMdha ke viccheda se atula aura akSaya se mokSa kA anubhava karatA hA nitya udyotarUpa sahajAvasthA ko prakaTita karatA huA ekAMta se-sarvathA zuddha hai, aura ekAkArarUpa svarama ke bhAra se atyanta gambhIra tathA dhora hai|" bhAvArtha-java karma baMdha kA abhAva ho jAtA hai taba jAna upayukta vizeSaNoM se viziSTa hotA huA pUrNarUpa prakaTa ho jAtA hai aura apane svabhAva meM hI lIna Prinauthinkhojikasan usIprakAra se | TIkAkAra zrI munirAja isI bAta ko spaSTa karate hue kahate haiM- ] (272) zlokArtha---yaha kevalajJAna kI mUrtisvarUpa AtmA vyavahAranaya se hI vizva ko jAnatA hai, aura muktilakSmIrUpI kAminI ke komala mukhakamala para 1. samayasAra kalaza-162 Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 434 ] niyamamAra zobhA saubhAgyacihnAM vyavaharaNanayAddevadevo jinezaH tenoccanizcayena prahatamalakaliH svasvarUpaM sa vetti / / 272 // jugavaM vaTTai NANaM, kevalagANissa daMsaraNaM ca thaa| diraNayarapayAsatApaM, jaha vaTTai taha muNeyadhvaM // 160 / / yugapad vartate jJAnaM kevalajJAnino darzanaM ca tathA / dinakaraprakAzatApau yathA vartete tathA jJAtavyam // 160 / / ahana kevalI ke, ye jJAna va darzana / donoM sadA kareM hI ikasAtha meM vartana / / yi kA prakAza zrI pratApa sAtha hI jaise / hone sadA prabhU ke jJAna darza bhI vaise / / 16 / / iha hi kevalajJAna kevaladarzanayoryugapadvartanaM dRSTAntamukhenoktam / atra dRSTAnta - .. -- - ----- kAma pIr3A ko nathA maubhAgyacihna yukta zobhA ko vistRta karatA hai / niyanaya se vaha deva jinezvara mala aura kleza ko naSTa karane vAlA hotA huA atizayarUpa se apane svarUpa ko hI jAnatA hai / bhAvArtha-kevalajJAnI AtmA vyavahAranaya se samasta vizva ko jAnatA hai aura nizcayanaya meM apane svarUpa ko hI jAnatA hai / / gAthA 160 anvayArtha---[ kevalajAninaH ] kevalajJAnI ke [ jJAna tathA ca darzanaM ] jJAna aura darzana [ yugapad ] yugapat [ vartate ] hote haiM, [ yathA ] jaise [ dinakara prakAzatApau ] sUrya ke prakAza aura tApa [ vartate ] yugapat rahate haiM [ tathA jJAtavyaM ] vaise hI jAnanA cAhiye / TIkA-yahAM para kevalajJAna aura kevaladarzana kA yugapat rahanA yaha kathana dRSTAMtamugva se kiyA hai / Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhopayoga adhikAra madhyagatasya sarbAdhinAthasya kSe kacitkAle balAhakaprakSobhAbhAve vidyamAne nabhassthalasya kiraNasya prakAzatApau yathA yugapad vartate tathaiva ca bhagavataH paramezvarasya jagattrayakAlatrayarthAtiSu sthAvarajaMgamadravyaguNa paryAyAtmakeSu jJeyeSu sakala vimalakevalajJAna kevaladarzane ca yugapad vartate / ki ca saMsAriNAM darzanapUrvameva jJAnaM viti iti / tathA cokta pravacanasAre anyacca - -- "jANaM atyaMtagayaM loyAloesu bitthaDA diTThI / maNiTTha sambaM iTTha pUjaM tu taM la / / " [ 435 yahAM para dRSTAMta ke pakSa meM kisI kAla meM maMtra ke prakSobha kA abhAva hone para bAdaloM ke na hone para AkAza sthala ke madhya meM sthita ha bhAskara ke prakAza aura nAma eka sAtha rahate haiM / usI prakAra se tIrthAdhinAtha bhagavAna paramezvara ke tInoM jagat aura tInoM kAlavartI sthAvara aura jaMgama rUpa dravya guNa paryAyAtmaka jJeya padArthoM meM sakala vimala kevalajJAna aura kevala darzana eka sAtha hote haiM, aura vizeSa yaha hai ki saMsArI jIvoM ke darzana pUrvaka hI jJAna hotA hai, aisA samajhanA / isI prakAra se pravacanamAra meM bhI kahA hai "gAthArtha - jJAna' padArthoM ke aMta ko prApta ho cukA hai aura darzana lokAloka meM vistRta hai, sarva aniSTa naSTa ho gayA hai punaH jo iSTa hai vaha saba upalabdha ho gayA hai / " aura anya bhI hai- 1. pravacanasAra gAthA - 61 Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyamasAra "daMsaraNapudhvaM gANaM chadamatthANaM Na doNNi uvaproggA / jugavaM jamhA kevaliNAhe jugavaM tu te doghi // " tathA hi-- vartate jJAnadRSTI bhagavati satataM dharmatIrthAdhinAthe sarvajJe'smina samaMtAt yugapadasadRze vizvalokaikanAthe / etAyuSNaprakAzau punarapi jagatAM locanaM jAyate'smin tejorAzau dineze hatanikhilatamastomake te tathaivam // 273 // ( vasaMtatinakA ) sadbodhapotamadhiruhya bhavAmburAzimullaMghya zAsvatapurI sahasA tvyaaptaa| "gAthArtha-chadmastha' jIvoM ke darzana pUrvaka jJAna hotA hai, kyoMki unake yagapat do upayoga nahIM hote haiN| aura kevalI bhagavAna ke ve donoM upayoga yugapat hI hote haiN|" usI prakAra se [ zrI TIkAkAra munirAja kevalajJAnI bhagavAna kI caraNa zaraNa ko grahaNa karate huye cAra zloka kahate haiM-] (273) zlokArtha-dharmatIrtha ke adhipati, vizvaloka ke eka nAtha asadRzalokottara se ina sarvajJa bhagavAn meM satat saba tarapha se jJAna aura darzana yugapat rahate haiN| jaise akhila timira samUha ko naSTa karane vAle, teja ke puja svarUpa, isa sUrya meM ye uSNatva aura prakAza eka sAtha isa loka meM jagata ke jIvoM ke netra gocara hote haiN| usI prakAra se ve jJAna aura darzana bhI kevalI ke yagapata pragaTa hote haiN| (274) zlokArtha-he deva ! Apa sadbodharUpI jahAja meM baiThakara saMsArarUpI samudra ko ulaMgha kara sahasA zAzvatapurI meM pahuMca gaye haiN| aba maiM bhI usa jinanAtha ke 1. dravyasaMgraha gAthA-14 Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka :- AcArya zra yuddhopayoga adhikAra tAmeva tena jinanAthapathAdhunAhaM yAmyatyavasti zaraNaM kimihottamAnAm / / 274 // ( vAkAMtA ) eko devaH sa jayati jinaH kevalajJAnabhAnuH kAmaM kAnti vadanakamale saMtanotyeva kAMcit / muktastasyAH samarasamayAnaMgasaukhyapradAyAH ko nAlaM zaM dizatumanizaM premabhUmeH priyAyAH / / 275 / / anuSTubh ) jinendro muktikAminyA: mukhapadma jagAma saH / alilIlAM punaH kAmamanaGgasukhamadvayam / / 276 / / [ 837 mArga se usI zAstratanagarI ko prApta karatA huuN| kyoMki isa loka meM uttama puruSoM ke liye kyA anya kucha ( usa mArga me atirikta ) zaraNa hai ? bhAvArtha - jinarAja ne jisa jJAna ke Azraya se saMsAra se nikalakara mukti kAM prApta kiyA hai usa mArga ke atirikta mArga me koI bhI jIva mukti nahIM prApta kara sakate haiM, isaliye usI jinadeva ke mArga kI zaraNa lenA cAhiye / (275) zlokArtha - kevalajJAna bhAnu aise ve eka deva jinadeva jayazIla ho rahe haiM / ve samarasamayI anaMga saukhya ko pradAna karane vAlI aise usa mukti sundarI ke mukhakamala para icchAnusAra kisI eka adbhuta kAMti ko vistRta karate haiM, kyoMki kauna apanI snehamayI priyA ko nirantara sukha dene meM samartha nahIM hogA ? ( 276) zlokArtha - una jinendradeva ne mukti kAminI ke mukhakamala ke prati bhramara kI lIlA ko dhAraNa kiyA, punaH yatheSTa advitIya anaMga - Atmika sukha ko prApta kiyA / Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyamamAra gANaM parappayAsaM, diTThI appappayAsayA ceva / appA saparapayAso, hodi ti hi maNNase javi hi // 161 // jJAnaM paraprakAzaM dRSTirAtmaprakAzikA caiva / AtmA svaparaprakAzo bhavatIti hi manyase yadi khalu / / 161 // ekAMta se yadi jJAna ye parako hi prakAze / darzana bhI yadi AtmA ko mAtra prakAze / / AtmA svapara prakAzI hai mAnyatA yahI / taba to suno jo doSa isameM Avate sahI / / 161 / / AtmanaH svapara prakAzakatvavirodhopanyAsoyam / iha hi tAvadAtmanaH svaparaprakAzakatvaM kamiti cet / jJAnadarzanAdivizeSaguNasamRddho hyAtmA, tasya jJAnaM zuddhAtmaprakAzakAsamarthatvAt para prakAzakameva, yadyevaM dRSTiniraMkuzA kevalamabhyaMtare hyAtmAnaM prakAzayati cet anena vidhinA svaparaprakAzako hyAtmeti haho jaDamate prAthamikaziSya, darzanazuddha rabhAvAt evaM manyase, na khala jaDastvattassakAzAdaparaH kazcijjanaH / atha dyaviruddhA al gAthA 161 anvayArtha-- [ jJAna para prakAzaM ca ] jJAna paraprakAzI hai aura [ dRSTiH AtmaprakAzikA eva ] darzana Atma prakAzI hI hai tathA [AtmA svaparaprakAzaH bhavati] AtmA sva aura para kA prakAzaka hotA hai, yadi iti hi khala manyase] yadi tuma aisA hI nizcita mAnate ho, to ThIka nahIM hai| yaha AtmA ke svapara prakAzakapane ke virodha kA kathana hai| prathama hI yahAM AtmA ko svapara prakAzakapanA kisa prakAra hai ? AtmA jJAna darzanAdi vizeSa guNoM se samaddha hai, usakA jJAna zuddha AtmA ko prakAzita karane meM asamartha hone se paraprakAzaka hI hai, yadi aisI bAta hai to darzana niraMkuza huA kebala abhyaMtara meM hI AtmA ko prakAzita karatA hai aura isa vidhi se AtmA hI svapara prakAzaka hai, isaprakAra mAnane para to he jar3amati prAthamika ziSya ! yadi tU darzana zuddhi ke abhAva se aisA mAnatA ho to vAstava meM tujhase bhinna anya koI puruSa jar3a nahIM hai, arthAt tU hI mUrkha hai / Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhopayoga adhikAra [ 436 / syAdvAdavidyAdevatA samabhyarcanIyA sadbhiranavaratam tatrakAntato jJAnasya paraprakAzakatvaM na samasti; na kevalaM sthAnmate varzanamapi zuddhAsmAnaM pazyati / vasanajJAnaprabhRtyanekadharmAgAmAdhAro dvAramA / vyavahArapakSepi kevalaM paraprakAzakasya jJAnasya na cAtmasaMbandhaH / sadA bahiravasthitatvAt, Atmapratipatta rabhAvAt na sarvagatasvaM; ataHkAraNAvidaM jJAnaM na ha bhAti, mRgatRSNAjalavat pratibhAsamAtrameva / darzanapakSe'pi tathA na kevalamabhyantarapratipa tikAra varzanaM bhavati / sadaiva sarva pazyati hi cakSaH svasyAbhyantarasthitAM kanInikAM na pazyatyeva / ataH svaparaprakAzakatvaM jJAnadarzanayoraviruddhameva / tataH svaparaprakAzako hAtmA jJAnadarzanalakSaNa iti / 1. tathA cokta zrImadamRtacandrasUribhiH isaliye sat puruSoM ko aviruddha syAdvAda vidyA devatA kI samyak prakAra se arcanA-ArAdhanA karanI cAhiye, usa syAdvAda meM ekAMta se jAna ko para prakAzakatA nahIM hai, syAdvAdamata meM darzana bhI kevala zuDhAtmA ko hI nahIM dekhatA hai| kyoMki AtmA darzana, jAna Adi aneka dharmoM kA AdhAra hai| vyavahAra pakSa meM bhI kevala paraprakAzIjJAna kA AtmA ke sAtha saMbaMdha nahIM rahegA, kyoMki sadA vaha bAhara hI sthita rahegA, tathA AtmA ke jJAna kA abhAva hone se vaha sarvagata bhI nahIM rahegA aura isa kAraNa se yaha jJAna hI nahIM hogA pratyuta mRgataSNA ke jala sadRza pratibhAsa mAtra hI rhegaa| darzana ke pakSa meM bhI kahate haiM ki usI prakAra se darzana bhI kevala abhyaMtara ke jJAna kA kAraNa nahIM hai kyoMki cakSa sadA hI saba dekhato hai, kintu apane bhItara meM sthita huI kanInikA-putalI ko nahIM dekhatI hai / isaliye jJAna aura darzana ina donoM meM svapara prakAzapanA aviruddha hI hai| isa hetu se jJAna darzana lakSaNa vAlA AtmA hI svapara prakAzaka hai, aisA samajhanA / ___usI prakAra se zrImAn amRtacandrasUri ne bhI kahA hai Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 440 ] tathA hi niyamasAra ( sragdharA "jAnamapyeSa vizvaM yugapadapi bhavadbhAvibhUtaM samastaM mahAbhAvAdyadAtmA pariNamati paraM naiva nilUM nakarmA / tenAso kurA evaM prasa bhavikasitajJapti vistArapItajJeyAkArAM trilokIM pRthagapRthagatha dyotayan jJAnamUrtiH // " ( maMdAkrAMtA ) jJAnaM tAvat sahajaparamAtmAnamekaM viditvA lokAloko prakaTayati vA tadvataM jJeyajAlam / dRSTiH sAkSAt svaparaviSayA kSAyikI nityazuddhA tAbhyAM devaH svaparaviSayaM bodhati jJeyarAzim // / 277 / / jANaM parappayAsaM, taiyA NANeNa daMsaNaM bhiNNaM / raNa havadi paradavvagayaM, daMsaNamidi vaNNi daM tamhA ||162 || " zlokArtha - jisane karmoM ko chinna kara diyA hai, aisA vaha AtmA, bhuta, bhaviSyat aura vartamAna samasta vizva ko yugapat jAnatA huA bhI moha ke abhAva se pararUpa pariNata nahIM hotA hai / isaliye jisane atyanta vikasita huI jJapti ke vistAra se samasta jJeyAkAroM ko pI liyA hai| aise tIna loka saMbaMdhI padArthoM ko pRthak apRthak udyotita karatA huA yaha jJAnamUrti mukta hI rahatA hai / " aura usI prakAra se [ aba TIkAkAra munirAja isI ko spaSTa karate huye kahate haiM--] ( 277 ) zlokArtha -- jJAna eka sahaja paramAtmA ko jAnakara lokAloka ko athavA usake samasta jJeya jAla ko pragaTita karatA hai / aura nitya zuddha, kSAyika darzana bhI sAkSAt svapara ko viSaya karatA hai / una donoM ke dvArA yaha deva ( AtmA ) svapara viSayaka jJeya samUha ko jAnatA hai / Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhopayoga adhikAra [ 441 jJAnaM paraprakAzaM tadA jJAnena darzanaM bhinnam / na bhavati paradravyagataM darzana miti variNataM tasmAt / / 162 // yadi mAtra paraprakAzaka ye jJAna hai taba to| isa jJAna se vo darzana hovegA bhinna to / / kyoMki tumhAre mata se darzana svagA-rahe / nahi paraprakAza karatA paradravyamata na hai // 162 / / pUrvasUtropAttapUrvapakSasya siddhAntoktiriyam / kevalaM paraprakAzakaM yadi cet jJAnaM tadA paraprakAzakapradhAnenAnena jJAnena darzanaM bhinnameva / paraprakAzakasya jJAnasya cAtmaprakAzakasya darzanasya ca kathaM sambandha iti ceta sahyavidhyayoriva athavA bhAgIrathIzrIparvatavat / AtmaniSThaM yat tad darzanamastyeva, nirAdhAratvAta tasya jAnasyazunyalApattireva, athavA atra tatra gataM jJAnaM tattadravyaM sarvaM cetanatvamApadyate, atastribhuvane na kazcidacetanaH anvayArtha-[ jJAnaM para prakAzaM ] jJAna paraprakAzI hai [ tadA ] taba to [ jJAnena darzanaM bhinna ] jJAna se darzana bhinna siddha huA, [darzanaM paradravyagataM na bhavati] kyoMki darzana paradravyagata-paradravyoM kA prakAzaka nahIM hotA hai [ iti varNitaM tasmAt ] aisA pUrva meM varNana kiyA hai / / TokA---pUrva sUtra meM kathita pUrvapakSa kA yaha siddhAnta saMbaMdhI kathana hai / yadi jJAna kevala paraprakAzI hove to paraprakAzana meM pradhAna aise isa jJAna se darzana bhinna ho rahegA / aura yadi aisA hai to paraprakAzI jJAna aura svaprakAzI darzana : kA saMbaMdha kase hogA ? jaise ki sahya aura vidhya parvata kA athavA bhAgIrathI aura / zrIparvata kA saMbaMdha nahIM hai / jo AtmA meM sthita hai vaha darzana hI hai, taba to nirAdhAra hone se usa jJAna / ko zUnyatA kI hI Apatti hotI hai / athavA jahAM, jahAM jJAna jAvegA, ve ve sabhI dravya / cetanarUpa ho jAveMge, ataH tribhuvana meM koI acetana padArtha nahIM siddha hogA, aisA isa Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 442 ] niyamasAra padArthaH iti mahato dUSaNasyAvatAraH / tadeva jJAnaM kevalaM na paraprakAzakam ityucyase hai ziSya tahi darzanamapi na kevalamAtmagatamityabhihitam / tataH khalvidameva samAdhAnaM siddhAnta hRdayaM jJAnadarzanayoH kathaMcit svaparaprakAzatvamastyeveti / tathA coktaM zrImahAsenapaMDitadevaiH tathA hi- "jJAnAdbhino na nAbhinno bhinnAbhinnaH kathaMcana / jJAnaM pUrvAparIbhUtaM so'yamAtmeti kIrtitaH // " ( maMdAkrAMtA ) AtmA jJAnaM bhavati na hi vA darzanaM caiva tadvat tAbhyAM yuktaH svaparaviSayaM vetti pazyatyavazyam / saMjJAbhedAda kulahare cAtmani jJAnadRSTayoH bhedo jAto na khalu paramArthena bahna SNavatsaH // / 278 / / mahAna dUSaNa kA prasaMga ho jAvegA / isa doSa ke bhaya se yadi tuma aisA kaho ki jJAna kevala parakAzI nahIM hai taba to he ziSya ! darzana bhI kevala Atmagata nahIM hai, aisA hI kahanA hogA / isaliye nizcitarUpa se yahI samAdhAna siddhAMta ke rahasyarUpa hai ki jJAna aura darzana kathaMcit svaparaprakAza haiM hI haiM / usI prakAra se zrI mahAsena paMDita deva ne bhI kahA hai " zlokArtha - jJAna se AtmA na bhinna hai aura na abhinna hai kiMtu kathaMcit bhinnAbhinna hai, kyoMki pUrva aura apara donoM avasthAoM meM vyApta huA jo jJAna hai, so yaha AtmA hai aisA kahA gayA hai|" usI prakAra se [ aba TIkAkAra munirAja isI bAta ko spaSTa karate hue kahate haiM - ] (278) zlokArtha - AtmA ( ekAMta se ) jJAna nahIM hai, usIprakAra darzana bhI nahIM hai, kiMtu una donoM se yukta huA vaha svapara viSaya ko jAnatA aura dekhatA avazya hai, Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhopayoga adhikAra [ 443 appA parappayAso, taiyA appeNa daMsaraNaM bhiNNaM / raNa havadi paradabvagayaM, dasaraNamidi varipadaM tamhA // 163 / / AtmA paraprakAzastadAtmanA darzanaM bhinnam / na bhavati paradravyagataM darzana miti vaNitaM tasmAt // 163 // prAtmA hai para prakAzaka yadi ApakA ye mata / to prAtmA se darzana hogA svayaM pRthak / / kyoMki tumhArA darzana nahiM para prakAzatA / mI tumhIM ne pahale rakkhI thI mAnyatA / / / 63 / / ekAntenAtmanaH paraprakAzakatvanirAsoyam / yathaikAntena jJAnasya paraprakAzakatvaM 1. purA nirAkRtam, idAnImAtmA kevalaM paraprakAzazcet tattathaiva pratyAdiSTaM bhAvabhAvavato rekAstitvanivR ttatvAt / purA kila jJAnasya paraprakAzakatve sati taddarzanasya bhinnatvaM / jJAtam / atrAtmanaH paraprakAzakatve sati tenaiva darzanaM bhinnamityavaseyam / api cAramA pAga samaha ke haraNa karane vAle aise AtmA meM saMjJA ke bhara se jJAna aura darzana meM bheda ho gayA hai, kiMtu paramArtha ro agni aura uSNa ke samAna vaha bheda nahIM hai / gAthA 163 anvayArtha-- [ AtmA paraprakAzaH ] yadi AtmA paraprakAzI hai [ tadA ] / taba to [ AtmanA darzana bhinna ] AtmA se darzana bhinna ho jAyegA [ darzana prdrvy| gataM na bhavati ] kyoMki darzana paradravyagata nahIM hai| [ iti yaNitaM tasmAt ] aisA / pUrva mUtra meM varNana kiyA gayA hai / TIkA---ekAMta se AtmA ke 'paraprakAzakatya kA yaha nirasana hai / jisaprakAra pahale ekAMta se jJAna ke paraprakAzakatva kA nirAkaraNa kiyA hai, vaise hI aba yadi "AtmA kevala paraprakAzI hai" to usakA usIprakAra vapandana ho jAtA hai, kyoMki bhAva aura bhAvavAn eka astitva se bane haiN| pahale jJAna ko paraprakAzaka mAnane para usase darzana ko bhinna kahA hai aura yahAM para AtmA ko paraprakAzaka kahane para usase hI darzana * yahA~ kucha azuddhi ho aisA lagatA hai / Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 444 ] niyamasAra na paradravyagata iti cet taddarzanamapyabhinnamityavaseyam / tataH khalyAtmA svaparaprakAzaka .. iti yAvat / yathA kathaMcitsvaparaprakAzakatvaM jJAnasya sAdhitam asyApi tathA, dharmamiNorekasvarUpatvAt pAvakoSNavaditi / ( maMdAkrAMnA) AtmA dharmI bhavati sutarAM jJAnagdharmayuktaH tasminneva sthitimavicalA tAM pariprApya nityam / samyagdRSTinikhilakararaNagrAmanohArabhAsvAn mukti yAti sphuTitasajAvasthayA saMsthitAM tAm // 27 // gANaM paravayAsa, vavahAraNayeNa daMsaNaM tamhA / appA parappayAso, vavahAraNayeNa saNaM tamhA // 164 // - -- . . . ... - - bhinna ho jAyegA, aimA samajhanA cAhiye / aura yadi "AtmA paradravyagana nahIM hai" aisA kaThoga to darzana bhI abhinna hI rahegA aisA samajhanA cAhiye / ayAna AtmA ko svaparaprakAzI kahane se darzana ko bhI AtmA se abhinna hI kahanA cAhiye / imaliye AtmA nizcitarUpa se svaparaprakAzaka hai, aisA samajhanA / jaise kathaMcit jJAna ko svaparaprakAzI siddha kiyA hai vaise ho AtmA ko samajhanA, kyoMki dharma aura dharmI eka svarUpa haiM, agni aura uSNatA ke samAna / arthAta-AtmA dharmI hai, kyoMki vaha atizayarUpa se jJAna aura darzana se yukta haiM / [ aba TIkAkAra munirAja punarapi dharma aura dharmI ko spaSTa karate hue kahate haiM (276) zlokArtha-AtmA dharmI hai, kyoMki vaha atizayarUpa se jJAna aura darzana se yukta hai usameM hI nitya usa avicala sthiti ko prApta karake, akhila indriya samUharUpI hima ke liye sUrya svarUpa samyagdRSTi 'jIva' pragaTa huyI sahaja avasthA se susthita aise usa mukti ko prApta kara letA hai / Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhopayoga adhikAra [ 445 jJAnaM paraprakAzaM vyavahAranayena darzanaM tasmAt / AtmA paraprakAzo vyavahAranayena darzanaM tasmAt / / 164 / / ataeba aba samajha lo byavahAra naya se yaha / hai jJAna para prakAzI darzana usI taraha // iyavahAra napa se AtmA para ko prakAzanA / darzana bhI to baro hI para ko prakAzatA / / 164 / / vyavahAranayasya saphalatvapradyotanakathanamAha / iha sakalakarmakSayaprAdurbhAvAsAditasakalabimalakevalajJAnasya pudgalAdimUrtAmUrtacetanAcetanaparadravyaguraNaparyAyaprakaraprakAzakatvaM kamiti cet parAzrito vyavahAraH iti vacanAt vyavahAranayabaleneti / tato darzanamapi tAdRzameva / trailokyaprakSobhahetabhUtatIrthakaraparamadevasya zatamakhazatapratyakSavaMdanAyogyasya kAryaparamAtmanazca tadvadeva paraprakAzakatvam / tena vyavahAranayabalena ca tasya khalu bhagavataH kevaladarzanamapi tAdRzameveti / -..--.- -- - --- - -... -.- - - - --. gAthA 164 anvayArtha-- [ vyavahAranayena ] vyavahAra naya se [ jAnaM paraprakAzaM ] jJAna paraprakAzI hai [ darzanaM tasmAta ] isaliye darzana bhI paraprakAzI hai, [ vyavahAranayena ] vyavahAra naya se [ AtmA paraprakAzaH ] AtmA paraprakAzI hai [ darzanaM tasmAt ] ataH darzana bhI paraprakAzo hai| TIkA-vyavahAranaya kI saphalatA ko prakAzita karate hue kahate haiM / prazna----yahAM jo sakala karmoM ke kSaya se prakaTa hone vAlA sakala vimala kevala jAna hai vaha pudagalAdi mUrta-amUrta, cetana-acetanarUpa paradravya aura unakI guNaparyAyoM ke samUha kA prakAzaka kaMse hai ? uttara-parAzrito vyavahAraH" ( asadbhuta ) vyavahAra parAzrita hai, isa vacana se vyavahAranaya kI apekSA se aisA hai, isaliye darzana bhI vaisA hI hai aura usIprakAra se sau iMdroM se pratyakSa meM vaMdanA yogya, aise trailokya meM prakSobha ke liye kAraNa Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 446 ] niyamasAra tathA cokta zrutabindau--- ( mAlinI) "jayati vijitadoSo'mayaMmatyendra maulipravilasadurumAlAbhyacitAMghrijinendraH / trijagadajagatI yasyedRzau vyaznuvAte samamiya viSayeSvanyonyavRtti niSeddham // " tathA hi - - - - - -- - - - - -- bhUta tIrthakaraparamadeva jo ki kArya paramAtmA haiM ve bhI paraprakAzaka haiM / uso vyavahAra naya ke bala se vAstava meM una bhagavAna kA kevaladarzana bhI vaisA hI hai / isIprakAra meM 'thanavidu' meM bhI kahA hai "zlokArtha-jinhoMne doSoM ko jIta liyA hai, devendra aura narendroM ke mukuToM meM lage haye prakAzazIla anadhyaM mAlAoM meM acita haiM caraNayagala jinake aise jinendra bhagavAna jayavaMta ho rahe haiN| viSayoM meM paraspara meM praveza na karate huye aise tInoM loka / aura aloka jinameM yugapat hI vyApta ho rahe haiN|" bhAvArtha:-jinake jJAnasvarUpa AtmA meM samasta loka aura aloka evaM unake cetana-acetana padArtha paraspara meM eka dUsare meM praveza na karake athavA jJAna jJeya meM aura jJeya jJAna meM praveza na karake eka sAtha jhalaka rahe haiM aise mahimAzAlI gatendra pUjita, nirdoSa jinendra bhagavAna sadA jayazIla haiN|" usIprakAra [ zrI TIkAkAra munirAja jJAnasvarUpa AtmA kI prazaMsA karate hue kahate haiM-] 1, yaha grantha aprApya hai / Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhopayoga adhikAra [ 447 ( mAlinI) tyayaharaNanayena jJAnapujo'yamAtmA prakaTatarasudRSTiH sarvalokapradarzI / viditasakalamUrtAmUrtatasvArthasArthaH sa bhavati paramazrIkAminIkAmarUpaH // 280 / / pAraNaM appapayAsaM, picchyaNyaeNa daMsaNaM tamhA / prappA appapayAso, rigacchyaraNyaeNa daMsaNaM tamhA // 16 // jJAnamAtmaprakAzaM nizcayanayena darzanaM tasmAta / AtmA AtmaprakAzo nizcayanayena darzanaM tasmAt / / 165 // ye jAna nizcaya na AtmA ko jAnatA / vame hI ye darzana bhI yAtgA prakAzatA / / prAtmA bhI nizcaya naya se prAtma prakAzatA / darzana bhI to vaise hI grAmA prakAzanA / 165 / / (280) zlokArtha--jAna svarUpa yaha AtmA atyanta pragaTa darzana bAlA E hotA huA vyavahAranaya se sarvaloka ko dekhane vAlA hai tathA samasta martika amatika E aise tattvArtha samUha ko jAnatA huA vaha parama lakSmI rUpI kAmino kA priya vallabha meM ho jAtA hai| bhAvArtha-AtmA ke darzana aura jJAna ye bheda sadbhuta vyavahAranaya se hI haiM nizcayanaya se to yaha agvagaDa eka hI haiM / gAthA 165 anvayArtha-[nizcayanayena] nizcayanaya se [jJAnaM] jJAna [ AtmaprakAzaM ] Atma prakAzI hai, [ darzanaM tasmAt ] darzana bhI usIprakAra Atma prakAzI hai / [nizcayanayena] nizcayanaya se [ AtmA ] AtmA [ AtmaprakAzaH ] AtmaprakAzI hai, [darzanaM tasmAt ] darzana bhI vaisA hI hai / ui-la mAmala Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 448 ] niyamamAra nizcayanayena svarUpAkhyAnametat / nizcayanayena svaprakAzakatvalakSaNaM zuddhajJAnamihAbhihita tathA sakalAvaraNapramuktazuddhadarzanamapi sthaprakAzakaparameva / prAtmA hi vimuktasakalendriyavyApAratvAta svaprakAzakatvalakSaNalakSita iti yAvat / darzanamapi vimukta: bahiviSayatvAta svaprakAzakatvapradhAnameya / itthaM svarUpapratyakSalakSaNalakSitAkSuNNasahajazuddha- / jJAnavarzanamayatvAt nizcayena jagattrayakAlatrayatisthAvarajaMgamAtmakasamastadravyaguNaparyAya viSayeSu AkAzAprakAzakAdi prakAzAprakAzakAdi ] vikalpavidUrassan svasvarUpe * saMjJAlakSaNaprakAzatayA niravazeSeNAntarmukhatvAdanabaratam akhaMDAda taciccamatkAramUtirAtmA tiSThatIti / (maMdAkrAMtA) AtmA jJAnaM bhavati niyataM svaprakAzAtmakaM yA dRSTiH sAkSAt prahatabahirAlaMbanA sApi caiSaH / TIkA-yaha nizcayanaya kI apekSA svarUpa kA kathana hai / yahAM nizcayanaya se zuddhajJAna ko svaprakAzaka lakSaNa vAlA kahA hai, usIprakAra se sakala AvaraNa se rahita zuddha darzana bhI gyaprakAzakampa hI hai / nizcinarUpa me AtmA sakala iMdriyoM ke vyApAra se mukta hone meM svaprakAzaka lakSaNa saM lakSita hI hai aura darzana bhI bAhya viSayoM se rahita hone ga svaprakAzakatva pradhAna hI hai / isaprakAra svarUpa ko pratyakSa karane kA lakSaNa se lakSita akSaNNa-akhaMDa sahaja zuddha jJAna darzanamaya hone se nizcaya meM jagattraya, kAlatrayavartI rathAvara jaMgamarUpa samasta dravya guNa aura paryAyarUpa viSayoM meM AkAra prakAzaka Adi vikalpoM se ati dura rahalA huA apane svarUpa meM samyak anubhava lakSaNa prakAza ke dvArA niravaNeSarUpa se aMtarmukha hone se satata akhaNDa, advaita ciccamatkAra mUrti svarUpa AtmA rahatA hai| [aba TokAkAra munirAja jJAnadarzanamayo AtmA kI mahimA batalAte hue kahate haiM-] (281) zlokArtha-AtmA jJAnasvarUpa hai aura jJAna nizcaya se sva. prakAzAtmaka hai / jo darzana hai vaha bhI sAkSAt bAhya AlaMbana ko naSTa kara cukA hai, yaha AtmA isa darzanarUpa bhI hai / aisA yaha AtmA ekAkArarUpa nijarasa ke vistAra se * yahAM kucha azuddhi ho aisA lagatA hai / Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yuddhopayoga adhikAra ekAkArasvarasavisarApUrNapuNyaH purANaH svasminnityaM niyatavasa tinivikalpe mahimni / / 261 // appasarUvaM pecchadi, loyAloyaM raNa kevalI bhagavaM / jai koi bharagai evaM, tassa ya ki dUsaraNaM hoI // 166 // AtmasvarUpaM pazyati lokAloko na kevalI bhagavAn / yadi kopi bharatyevaM tasya ca kiM dUSaNaM bhavati // 166 // bhagavAn kevalI yadi khAnama svarUpa kI / basa dekhate haiM kintu nahi loka aloka ko // yadi Apa aisA kahate to satya se nahIM | isameM aneka garm kyA haiM to vahI / / 166 / / [ 449 zuddhanizcayanayavivakSayA paradarzanatvanirAso'yam / vyavahAreNa pudgalAditrikAlavividhaviSadravyaguNaki samaya paricchittisamarthasakalavimala kevalAvabodhamayatvAdi paripUrNa bharita pavitra hai aura purANa- sanAtana hai| yaha nitya hI nirvikalpa mahimArUpa apane ApameM nizcitarUpa se vAsa karatA hai / gAthA 166 anvayArtha -- [ kevalI bhagavAn ] kevalI bhagavAn [ AtmasvarUpaM pazyati ] AtmA ke svarUpa ko dekhate haiM [ na lokAloko ] kiMtu lokAloka ko nahIM, [ evaM yadi kaH api bhaNati ] aisA yadi koI bhI kahatA hai to [ tasya ca kiM dUSaNaM bhavati ] usake liye kyA dUSaNa hai ? TIkA - zuddha nizcayanaya kI vivakSA se parake anya padArthoM ke dekhane kA yaha nirAkaraNa hai / vyavahAranaya se tInoM kAla sambandhI pudgala Adi dravyoM ko aura unakI guNa paryAyoM ko eka samaya meM jAnane meM samartha sakala vimala kevalajJAnamayatva Adi vividha Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 450 ] niyamamAra mahimAdhAro'pi sa bhagavAn kevaladarzanatRtIyalocano'pi paramanirapekSatayA niHzeSato'ntarmukhatvAt kevalasvarUpa pratyakSa mAtra vyApAranirata niraMjana nijasahaja darzanena saccidAnaMdamayamAtmAnaM nizcayataH pazyatIti zuddhanizcaya nayavivakSayA yaH kopi zuddhAntastattvavedI paramajinayogIzvaro vakti tasya ca na khalu dUSaNaM bhavatIti / ( maMdAkrAMta ) pazyatyAtmA sahaja paramAtmAnamekaM vizuddhaM svAntaH: saH zuddhaghAvasathamahimA dhAramatyantadhIram / svAtmanyucca ra vicalatayA sarvadAntanimagnaM tasminneva samiti mahAda mahimAoM ke dhArI hote hue bhI tathA ce bhagavAna kevaladarzanarUpa tRtIya locana vAle hote hue bhI parama nirapekSatA ke kAraNa nizcavanaya se paripUrNa tathA aMtarmukha hone se kevala svarUpa ke prati pratyakSa mAtra ke vyApAra meM lIna hue nirjana nija sahaja darzana ke dvArA saccidAnaMdamaya AtmA ko dekhate haiM / isaprakAra zuddha nizcaya kI vivakSA se jo koI bhI zuddha caitanyatattva ke jJAtA parama jina yogIzvara kahate haiM usa kathana meM vAstava meM dUSaNa nahIM hai / bhAvArtha- naya kI vivakSA se isa kathana meM koI doSa nahIM haiN| athavA kyA dUSaNa AtA hai mAM Age vo gAthAoM se dikhAte haiM / kahate haiM [ atra TIkAkAra munirAja isa bAta ko spaSTa karate hue kalaza kAvya J ( 282 ) zlokArtha -- yaha AtmA apane antaraGga zuddhi kA AvAsa hone se mahimA ke AdhArabhUta atyanta dhIra aura svAtmA meM atizayatayA avicalarUpa se sarvadA AbhyaMtara meM nimagna aise eka vizuddha sahaja paramAtmA ko dekhatA hai| kyoMki svabhAva se mahAna aise usa AtmA meM vyAvahArika prapaMca hai hI nahIM / bhAvArtha - yahAM jJAna, darzana yA AtmA meM jo svasvarUpa ke pratyakSa kI apekSA hai vaha nizvayanaya se hai aura jo paravastu ke pratyakSa kI apekSA hai vaha vyavahAranaya se Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhokA adhikAra 451 muttamamuttaM dadhvaM, ceyaramiyaraM sagaM ca savvaM ca / pecchaMtassa du pAraNaM, paccakkhamariNadiyaM hoI // 167 / / mUrtamamUtaM dravyaM cetanamitarat svakaM ca sarva ca / pazyatastu jJAnaM pratyakSamatIndriyaM bhavati / / 167 / / mUrtika amurta cetana aura jar3a haiM dravya jo / nijapara svarUpa jo bhI saMpUrNa vastu ko / / jo dekha rahe nita hI unakA hI jJAna yo / pratyakSa va atIndriya mAnA gayA hai vo / / 167 / / kevalabodhasvarUpAkhyAnametat / SaNNAM dravyANAM madhye mUrtatvaM pudgalasya paMcAnAm pramUrtatvama, cetanatvaM jIvasyaiva paMcAnAmacetanatvam / mUrtAmUrtacetanAcetanasvadravyAdikamazeSa trikAlaviSayam anavarataM pazyato bhagavataH zrImadarhatparamezvarasya kramakaraNacyavadhAnApoDaM cAtIndriyaM ca sakalavimalakevalajJAnaM sakalapratyakSa bhavatIti / RDCP pho hai| ata: sva kI apekSAvAlA-svAzrita nizcaya hai aura para kI apekSAvAlA parAzrita vyavahAra hai / aisI vivakSA zailI se hI aisA kathana hai / gAthA 167 anvayArtha-[ mUrta amUrta ] mUrtika amUrtika, [ cetanaM itarat ] cetana aura acetana [dravyaM ] dravyoM ko [ svakaM ca sarva ] apane ko tathA samasta ko [ pazyataH tu] dekhane vAle kA [jJAnaM] jJAna [atIndriyaM pratyakSaM bhavati ] atIndriya pratyakSa hotA hai / TIkA---yaha kevalajJAna ke svarUpa kA kathana hai| chahoM dravyoM meM se pudgaladravya mUrtika hai zeSa pAMcoM dravya amUrtika hai aura jIva hI cetana hai zeSa pAMcoM dravya acetana haiM / ina tIna kAla sambandhI mUrtika, amUrtika, cetana, acetana, svadravya Adi azeSa ko satata dekhate hue zrImAn ahaMta paramezvara bhagavAna ke krama aura indriyoM ke vyavadhAna se rahita atIndriya aisA sakala vimala kevalajJAna sakala pratyakSa hotA hai / Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45.2 ] tathA cokta pravacanasAre tathA hi "jaM pecchado amuttaM muttasu avidiyaM ca pacchaSNaM / sayalaM sagaM ca idaraM taM gANaM havadi paJcakvaM // " nigamasAra ( maMdAkrAMtA ) samyagvartI tribhuvanaguruH zAzvatAnantadhAmA lokAloat werkhilaM cetanaM / tAtayaM yannayanamaparaM kevalajJAnasaMjJaM tenaivAyaM viditamahimA tIrthanAtha jinendraH // 283 // isIprakAra se pravacanasAra meM bhI kahA hai , "gAthArtha- 'dekhane vAle kA jo jJAna amUrta ko mUrta padArthoM meM bhI atIndriya ko aura pracchala ko ina sabako, sva ko tathA para ko bhI dekhatA hai vaha jJAna pratyakSa kahalAtA hai / " bhAvArtha - jo sarvadarzI bhagavAn amUrtika padArthoM ko, mUrtika pudgala meM bhI avibhAgI paramANu jaise atIndriya padArthoM ko tathA pracchanna-kAla aura deza se atyana parokSa aise rAma rAvaNa Adi aura himavAn sumeru Adi padArthoM ko, apanI AtmA ko aura saMpUrNa lokAloka ko spaSTa dekhate haiM, isaliye unakA jJAna pratyakSa kahalAtA hai / usIprakAra se [ TIkAkAra munirAja bhI atIndriya jJAnI kI stuti karane hue kahate haiM- 1 ( 283 ) zlokArtha kevalajJAna nAmakA jo tIsarA eka anya netra hai, usI netra ke dvArA ye prasiddha mahimAzAlI, tribhuvana guru, zAzvata anaMtadhAma meM nivAsa karane 1. prava. gAthA 54. JA Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhayoga adhikAra puSbuttasayaladavvaM, NANAguNapajjaeNa saMjuttaM / jo ga ya pecchai sammaM, parokkhaviTThI have tassa // 168 || pUrvoktasakaladravyaM nAnAguNaparyAyeNa saMyuktam / yo na ca pazyati samyak parokSadRSTirbhavettasya / / 168 / / kahA hai 1 [ 853 jo pUrva meM kaI haiM saMpUrNa dravya bhI / nAnA guNoM va nAnA paryAya yukta bhI / / spaSTa rUpa se jo nahi dekhate unheM / unakA parokSa vana pratyakSa nahi bane / / 168 / / atra kevaladRSTerabhAvAt sakalajJatvaM na samastItyuktam / pUrvasUtropAttamUrtAdidravyaM samasta guNa paryAyAtmakaM mUrtasya mUrtaguNAH, acetanasyAcetanaguNAH, anusaMsthAmUrta-guNAH, cetanasya cetanaguNAH SaDDhAnivRddhirUpAH sUkSmAH paramAgamaprAmANyAdabhyupagamyAH vAle tIrthanAtha jinendra bhagavAn lokAloka ko sva parako tathA vetana aura acetana aisa akhila padArtha ko sasyaka prakAra se jAnate haiM / gAthA 168 anvayArtha --- [ nAnA guNaparyAyeNa ] sakaladravyaM ] saMyukta pUrvokta samasta dravyoM ko samyak prakAra se nahIM dekhatA hai, [ tasya darzana hotA hai / nAnA guNa paryAyoM se [ saMyuktaM pUrvokta[ yaH ca ] jo [ samyak na pazyati ] ] usake [ parokSadRSTi: bhavet ] parokSa TIkA ---- kevaladarzana ke abhAva se sarvajJatA nahIM hai, aisA yahAM para pUrva sUtra meM kathita mRrtAdi dravya samasta guNa aura paryAyoM se sahita haiM / mUrtadravya ke mUrtaguNa haiM, acetana ke acetana guNa haiM, amUrta ke amUrta guNa haiM, cetana ke cetana guNa haiN| chaha prakAra kI hAni aura vRddhirUpa sUkSma paramAgamarUpa pramANa se svIkAra Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyamamAra arthaparyAyAH SaNNA dravyANAM sAdhAraNAH, naranArakAvivyaMjanaparyAyA jIvAnAM paMcasaMsAraprapaMcAnAM, pudgalAnAM sthUlasthUlAdiskandhaparyAyAH, caturNA dharmAdInAM zuddhaparyAyAzceti, ebhiH saMyukta tadravyajAlaM yaH khalu na pazyati, tasya saMsAriNAmiva parokSadRSTiriti / ( vasaMtatilakA) yo nava pazyati jagattrayamekadeva kAlatrayaM ca tarasA skljmaanii| pratyakSadRSTiratulA na hi tasya nityaM sarvajatA kathamihAsya jAhAtma: syANamaya' loyAloyaM jAgai, appAraNaM va kevalI bhagavaM / jai koi bhaNai evaM, tassa ya ki dUsaNaM hoI // 166 // karane yogya artha paryAyeM haiM jo ki chahoM dravyoM meM sAdhAraNa haiM, nara nArakAdi vyaMjana paryAyeM haiM, jo ki pAMca prakAra ke saMsAra prapaMca-parivartana se sahita aise jIvoM ke hotI haiM / pudagaloM ke sthUla-sthala Adi skaMdha paryAya haiM aura dharma, adharma, AkAza tathA kAla ina cAra dravyoM meM zuddha paryAyeM hI hotI haiM, ina guNa paryAyoM se saMyukta una dravya samUhoM ko jo vAstava meM nahIM dekhate haiM, unake, saMsArI jIvoM ke samAna parokSarUpa darzana hotA hai / arthAt jo bAhya padArthoM ko nahIM dekhate haiM unakA darzana parokSa hI hai ataH ve sarvajJa bhI nahIM ho sakate haiN| [ aba TIkAkAra munirAja pUrNa darzana ke binA sarvajJatA bhI nahIM hai aisA kahate haiM-] (284) zlokArtha--"jo maiM sarvajJa hUM' aise abhimAna vAle hue jIva eka hI samaya meM tInoM jagat ko aura tInoM kAloM ko zIghratA se yugapat nahIM dekhate haiM, unheM hamezA atula pratyakSa darzana nahIM hai, punaH yahAM una jar3AtmA ko sarvajJatA kaise hogI? Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhopayoga adhikAra lokAloko jAnAtyAtmAnaM naiva kevalI bhagavAn / yadi ko'pi bhaNati evaM tasya ca kiM dUSaNaM bhavati // 166 // bhagavAn kevalI yadi ina loka zloka ko 1 yasa jAnate haiM nija ko nahi jAnate haiM vo / yadi Apa aisA kahate to jAna lIjiye 1 kyA hoMge isameM paraNa ve dhyAna dIjiye / / 166 / / [ 455 vyavahAranayaprAdurbhAvakathanamidam / sakalavimala kevalajJAnatritayalocano bhagavAn apunarbhavakamanIyakAminIjIvitezaH SaDdravyasaMkIrNalokatrayaM zuddhAkAzamAtrAlokaM ca jAnAti parAzrito vyavahAra iti mAnAt vyavahAreNa vyavahArapradhAnatvAt niruparAgazuddhAtmasvarUpaM naiva jAnAti, yadi vyavahAranayavivakSayA kopi jinantathatattvavicAralabdhaH ( dakSaH ) kadAcidevaM vakti cet, tasya na khalu dUSaNamiti / gAthA 166 anvayArtha - [ kevalI bhagavAn ] kevalI bhagavAn | lokAlokau ] lokAloka ko [ jAnAti ] jAnate haiM, [ prAtmAnaM naiva ] kiMtu AtmA ko nahIM, [ yadi evaM kaH api bhaNati ] yadi aisA koI bhI kahatA hai to [ tasya ca kiM dUSaNaM bhavati ] usako kyA dUSaNa hotA hai ? TokA-hAra ke prAdurbhAva kA yaha kathana hai / apunarbhavagI kamanIya kAminI ke prANanAtha aise sakala vimala kevalajJAna mI tRtIya netradhArI bhagavAn chahoM dravyoM se vyApta tonoM lokoM ko aura zuddha AkAza mAtra aloka ko jAnate haiM to vyavahAra kI pradhAnatA hone se ve vyavahAranaya se jAnate haiM kyoMki "vyavahAra parAzrita hai" aisA mAnA gayA hai, kiMtu ve rAga rahita zuddhAtmA ke svarUpa ko nahIM jAnate haiM / yadi vyavahAranaya kI vivakSA me koI bhI jinanAtha ke tattva vicAra meM nipuNa jIva kadAcit aisA kahate haiM to unheM vAstava meM dUSaNa nahIM hai / bhAvArtha- -- athavA kevalI bhagavAn paraprakAzI haiM svaprakANI nahIM, aisI mAnyatA meM kyA dUSaNa hai so Age do gAthAoM dvArA spaSTa karate haiM / Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyamasAra tathA cokta zrIsamantabhadrasvAmibhiH-- ( aparavaktra ) "sthitijanananirodhalakSaNaM caramacaraM ca jagatpratikSaNam / iti jina sakalajJalAMchana vacanamidaM vadatAMvarasya te||" tathA hi ( vasaMtatilakA) jAnAti lokamakhilaM khalu tIrthanAthaH svAtmAnamekamanaghaM nijasaukhyaniSTham / no vetti so'yamiti taM vyavahAramArgAd vaktIti ko'pi munipo na ca tasya doSaH / / 285 / / - - - - - - - ----- --- - isIprakAra ge dhI samaMtabhadra svAmI ne bhI kahA hai "zlokArtha--he 'jinadeva ! Apa vaktAoM meM thaMSTha haiM yaha cara jaMgama aura acara sthAvararUpa jagat pratikSaNa utpAda, vyaya, dhrauvya lakSaNavAlA hai, aisA yaha ApakA vacana sarvajJatA kA cihna hai / " ___ usIprakAra [TIkAkAra munirAja vyavahAra kathana kI apekSA se kalaza kAvya kahate haiM (285) zlokArtha-tIrthanAtha bhagavAna vAstava meM akhila loka ko jAnate haiM kiMtu ve nija saukhya meM niSTa eka nirdoSa apanI AtmA ko nahIM jAnate haiN| isa prakAra se koI bhI munipati vyavahAra mArga se una samadarzI ko aisA kahate haiM to unheM koI doSa nahIM hai| 1. bRhatsvayaMbhUstotra, munisuvratanAtha kI stuti meM loka, 114 Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhopayoga adhikAra gANaM jIvasarUvaM, tamhA jANei appagaM appA / appAraNaM ga vi jArarAdi, appAdohodi vidirittaM / / 170 // jJAnaM jIvasvarUpaM tasmAjjAnAtyAtmakaM AtmA / prAtmAnaM nApi jAnAtyAtmano bhavati vyatiriktam // 170 / / yaha jAna to AtamA kA lakSaNa hai sAsanA / ataeva AtamA ko AtmA ho jAnatA / / yadi jJAna AtmA ko nahi jAnatA sho| taba to ye jJAna AtmA se bhinna hogA hii| 170 / / atra jJAnasvarUpo jova iti vitarkeNoktaH / iha hi jJAnaM tAbajjIvasvarUpaM bhavati, tato hetorakhaNDADhatasvabhAvanirataM niratizayaparamabhAvanAsanAthaM mukti sandarInAthaM, bahiryAvRttakautuhalaM nijaparamAtmAnaM jAnAti kazcidAtmA bhavyajIva iti ayaM khala bhAvArtha -- yadi koI munirAja vyavahAranaya ko pradhAnatA meM esA kahate haiM ki jinadeva nIka ko to jAnate haiM, kiMtu AtmA ko nahIM jAnate haiM jo isa kathana meM koI doSa nahIM hai kyoMki syAdAda meM sabhI kathana nayoM kI apekSA se hI hotA hai / gAthA 170 anvayArtha- [jJAnaM jIvasvarUpaM] jJAna jIva kA svarUpa hai [tasmAt isaliye / [AtmA AtmakaM jAnAti] AnmA AtmA ko jAnatA hai, [na api AtmAnaM jAnAti] / yadi jJAna AtmA ko nahIM jAnatA hai to [pAtmanaH vyatiriktaH bhavati ] vaha AtmA me bhinna ho jaayegaa| TokA-'jIva jJAnasvarUpa hai aisA yahAM bitarka pUrvaka kahA hai / prathamataH jJAna to vAstava meM jIva kA svarUpa hai, isI hetu se koI AtmA jo ki bhavya jItra hai, vaha akhaNDa, advaita svabhAva meM lIna, niratizaya advitIya parama bhAvanA se sanAtha mukti sundarI ke nAtha, aura bAhya kautUhala se rahita aisI nija paramAtmA ko jAnatA hai aisA jo kathana hai so yaha vAstava meM svabhAvavAda hai / isase viparIta jo vitarka-UhApoha yA vicAra hai vaha vAstava meM vibhAvavAda hai, jo ki prAthamika ziSyoM kA abhAva hai / Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyamamAra 45.8 ] svabhAvavAdaH / asya viparIto vitarkaH sa khalu vibhAvavAda: prAthamika ziSyAbhiprAyaH / kathamiti cet, pUrvoktasvarUpamAtmAnaM khalu na jAnAtyAtmA svarUpAvasthitaH saMtiSThati / yathoSNasvarUpasyAgneH svarUpamagniH kiM jAnAti tathaiva jJAnajJeyavikalpAbhAvAt so'yamAtmAtmani tiSThati / haMho prAthamikaziSya agnivadayamAtmA kimacetanaH / kiM bahunA / tamAtmAnaM jJAnaM na jAnAti ced devadattarahitaparazuvat idaM hi nArthakriyAkAri, ata eva AtmanaH sakAzAd vyatirikta bhavati / tanna khalu sammataM svabhAvavAvitAmiti / prazna- yaha vitarka aisA kaise hai ? kyoMki vAstava meM AtmA pUrvokta AtmA ko nahIM jAnatA hai Ritu svarUpa meM avasthita rahatA hai| jisaprakAra uSNa bhvarUpa vAlI agni ke svarUpa ko kyA agni jAnatI hai ? arthAt nahIM jAnatI hai usI prakAra se jJAna aura jJeyarUpa vikalpa ke abhAva se so pakSamA arukA meM sthita rahatA hai arthAt AtmA ko nahIM jAnatA hai kyoMki vaha usImeM sthita hai athavA usIpa I uttara- he prAthamika ziSya ! kyA agni ke samAna yaha AtmA acetana hai ? bahuta kahane se kyA yadi jJAna usa AtmA ko nahIM jAnatA hai to devadatta se rahita usa kulhAr3I ke samAna yaha jJAna arthakriyAkArI nahIM rahegA, isa hetu se vaha AtmA meM bhinna siddha hogA / kiMtu yaha bAta vAstava meM svabhAva vAdiyoM ko sammata nahIM hai / vizeSArtha- gAthA 169 meM jo kahA hai ki kevalI bhagavAna lokAloka ko to jAnate haiM ki AtmA ko nahIM, yadi aisA koI kahe to kyA dUSaNa hai ? vAstava meM siddhAMta kI apekSA jJAna ko para prakAzI kahA hai usI dRSTi se yahAM prazna hai / TIkAkAra ne ise vyavahAranaya kI apekSA se siddha kara diyA hai aura kahA ki aisA kahane vAloM ko koI dUSaNa nahIM hai / punaH AcArya ne 170 vIM gAthA meM kahA hai ki jJAna to jIva kA svabhAva hai yadi vaha svayaM apanI AtmA ko na jAne to vaha AtmA se bhinna ho jAvegA / TIkAkAra ne jJAna ko paraprakAzI kahane meM vibhAvavAda kahakara usakA nirAkaraNa kara diyA hai kyoMki nizcayanaya se AtmA aura jJAna tathA darzana svaparaprakAzI haiM / isa bAta ko gAthA 165 meM kaha cuke haiM tathA Age 171 meM bhI kaheMge / kAraNa yaha hai ki yadi jAna apane ko nahIM jAnegA to jAnate rUpa artha kriyA se zunya Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 460 ] tathA coktam niyamamAra "gANaM avvidirita jIvAdo teNa appagaM muNai / jadi appagaM Na jAgai bhiNNaM taM hodi jIvAdo // " prayANaM viragu NANaM, khANaM viNu appago raga saMdeho / tamhA saparapayAsaM, gANaM taha daMsaNaM hodi // 171 // AtmAnaM viddhi jJAnaM jJAnaM viddhyAtmako na saMdehaH / tasmAtsvaparaprakAzaM jJAnaM tathA darzanaM bhavati / / 171 / / AtmA ko jJAna jAno o jJAna AtmA 1 aisA hi jAna nizcita saMdehanAzanA || ataeva jJAna hotA nijapara prkaashkr| darzana usI taraha me nijapara prakAzakara / / 179 // bhAvArtha - jJAna to zuddha AtmA kA svabhAva hai yadi vaha sAdhaka avasthA meM apanI AtmA kA anubhava nahIM karanA hai to vaha AtmA kA svabhAva nahIM rhegaa| kiMtu aisA hai nahIM ataH jAna svasaMvedanarUpa se prArambha avasthA meM bhI AtmA kA anubhava karAtA hai / isIprakAra se aura bhI kahA hai "gAthArtha - jJAna jova se abhinna hai, isaliye yaha AtmA ko jAnatA hai, yadi jJAna AtmA ko na jAne to vaha jIva se bhinna hI siddha hogA / " gAyA 171 zranvayArtha -- [ AtmAnaM jJAnaM viddhi ] tuma AtmA ko jJAna samajho aura [ jJAnaM Atmaka: viddhi ] jJAnako AtmA samajho, [ na saMdeha: ] isameM saMdeha nahIM hai / [tasmAt ] isaliye [ jJAnaM tathA varzanaM ] jJAna tathA darzana [svapara prakAzaM ] svapara prakAzI [ bhavati ] hote haiM / 4 Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhopayoga adhikAra [ 461 guNaguriNanoH bhedAbhAvasvarUpAkhyAnametat / sakalaparadravyaparAGa mukhamAtmAnaM svasvarUpaparicchittisamarthasahajajJAnasvarUpamiti he ziSya svaM viddhi jAnIhi tathA vijJAnamAtmeti jAnIhi / tatvaM svaparaprakAzaM jJAnadarzanadvitayamityatra saMdeho nAsti / ( anuSTubh ) AtmAnaM jJAnadArUpaM viddhi dRgjJAnamAtmakaM / svaM paraM ceti yattatvamAtmA dyotayati sphuTama / / 287 // TIkA-..sUNa aura guNI meM bheda ke abhAva / svamA kA yaha kathana hai / he ziSya ! mamasta paradravya meM parAGa mumba sI Ama ko svasvarUpa ke jAnane meM mamartha sahajajJAnasvarUpa tuma samajho, tathA vijJAna ko ho mAtabhA mA jAno, isaliye nAvika bAta yaha hai ki jAna aura darzana ye donoM hI svaparaprakAzI haiN| isameM saMdeha nahIM hai| / ava TIkAkAra munirAja nAvya kalANA dvAga Tarma' bAna ko puSTa karate haiM. ] (287) zlokArtha- AtmA ko jJAna darzanarUpa aura jJAna darzana ko nama AtmAhapa jaano| kyoMki jo sva aura para rUpa tattva haiM una sabako yatra AmA spaSTa rUpa se prakAzita karatA hai / vizeSArtha-gAthA 159 se lekara 171 taka aise 53 gAthAoM meM AcArya zrI kadada deva ne AtmA ke jJAna aura darzana gaNa kI vizeSa vivecanA kI hai| jisameM mAtra gAthAoM ke artha ko krama se par3ha lene para bhAva spaSTa ho jAte haiM, yathAkevalI bhagavAn vyavahAra se sarva ko jAnate aura dekhate haiM, nizcayanaya se ve AtmA ko jAnate aura dekhate haiN| kevalajJAnI ke jJAna aura darzana yugapat rahate haiM jaise ki sUrya ke prakAza aura tApa sAtha-sAtha rahate haiM / "jJAna paraprakAzI hai, darzana AtmaprakAzI hai, tathA AtmA svaparaprakAzI hai, yadi tuma aisA mAno to kyA dUSaNa AtA hai so dikhAte haiM ?" Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 462 ] nigamamAra yadi jJAna paraprakAzI hai to AtmA se darzana bhinna rahegA, kyoMki darzana paradravya kA jAnane vAlA nahIM hai aisA tumane kahA hai / yadi AtmA paraprakAzI hai to AtmA se darzana bhinna rahegA, kyoMki darzana paradravyagata nahIM hai, aisA tumane kahA hai / arthAt jJAnako paraprakAzI aura darzana ko svaprakAzI kahane se uparyukta do gAthA kathita dUSaNa A jAte haiM / karate haiM [ punaH AcArya deva svayaM nayoM kI apekSA se vAstavikatA ko spaSTa ] vyavahAranaya se jJAna paraprakAzI hai, darzana bhI vaisA hai, vyavahAranaya se AtmA paraprakAzI hai aura bhI cainA hai| se jJAna AtmaprakAzI hai darzana bhI vaisA hai, nizvayanaya se AtmA svaprakAzI hai aura darzana bhI vaisA hai| yahAM para nizcayataya svAzrita hai aura vyavahAra parAzrita hai, isaliye aisA kahA gayA hai| punaH kahate haiM kevalI bhagavAna AtmasvarUpa ko dekhate haiM, lokAloka ko nahIM yadi koI aisA kahatA hai nA usake kyA dUSaNa hotA hai ? arthAt nayoM kI apekSA se koI dUSaNa nahIM hai, athavA Age do gAthAoM se duSaNa dikhAte haiM mUrta-amUrta, cetana-acetana dravya ko tathA svako aura samasta ko dekhane vAle sarvadarzI kA jJAna atIndriya pratyakSa hotA hai / nAnA paryAyoM se sahita pUrvokta samasta dravyoM ko jo samyak yugapat athavA spaSTa nahIM dekhate haiM, unake parokSa darzana honA hai / arthAt jinakA darzana AtmA ko hI jAnatA hai, parapadArthoM ko nahIM, unakA darzana parokSa hI rahatA hai na ki pratyakSa / punaH kahate haiM ki "kevalI bhagavAna lokAloka ko jAnate haiM kiMtu AtmA ko nahIM jAnate haiM, yadi aisA koI kahatA hai to usake kyA dUSaNa hotA hai ?" arthAt nayoM kI apekSA se kucha bhI dUSaNa nahIM hai, athavA Age kahI gaI do gAthAoM se dUSaNa dikhAte haiM / "jJAna jIva kA svarUpa hai, isaliye AtmA - AtmA ko jAnatA hai yadi vaha AtmA ko nahIM jAne to vaha jJAna AtmA se bhinna ho jAvegA / " isaliye tuma AtmA Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zu-dvopayoga adhikAra [ 463 ko jJAna samajho aura jJAna bo hI AtmA samajho isameM kucha bhI saMdeha nahIM hai / isa hetu se jJAna svaparaprakAzI hai aura darzana bhI svaparaprakAzI hai| aisA samajhanA caahie| yahAM taka AcArya zrI kudakuda deva ne vyavahArana ya sa jJAna, darzana aura AnmA ko paraprakAzI aura nizcayanaya ye jJAna, darzana aura AtmA ina tInoM ko svaprakAzI kahakara punaH ina tInoM ko hI kaMthacit eka dUsare meM abhinna miga karate hue svapara. prakAzI siddha kiyA hai aba isa jJAna-darzana ke viSaya meM anya graMthoM kI carcA dekhiye "antarmukha ni:prakA ko darzana aura bahiba citprakAza ko jhAna mAnA hai .'' bAta yaha hai ki mAmAnya ko chor3akara kevala vizeA anya nA vizeSa ko chor3akara sAmAnya artha kriyA karane ma namartha hai ata. yA avastu hai, usa kAraNa ke bala vijaya kA grahaNa karane vAlA nahIM ho sakegA aura kebara sAmAnya kA grahaNa karane vAlA darzana bhI pramANa nahIM ho skegaa| "ja 'sAmagNA bhAvANa Neya kaTTamAyA yahAM para bhI sAmAnya' zabda kA artha AtmA hai kyoMki AmA sampUrNa bAhya padAthoM meM sAdhAraNarUpa meM pAyA jAnA hai|" zrImAn bhaTTAkalaMka devakRta laghIyastraya kI TIkA meM bhI spaSTatayA kahA hai ki-"yahAM para sAmAnya ke grahaNa ko darzana kahA hai kita siddhAMna meM svarUpa ke grahaNa ko darzana kahA hai ataH uparyata. kathana meM siddhAMta ke sAtha virodha kyoM nahIM hogA ?" 1. "aMtahiniyozviprakAzadarzanajJAnavyapadezabhASA: pu. 1 pR0 146] 2. "ja sAmagNaM gahaNaM'.............tAtmana: sakala bAdyArthasAdhAraNatvataH sAmAnyasyapadeza bhAjo grahaNAt / " [ gha 0 pu0 pR0 648 ] ___3. nanu svarUpa grahaNameva darzana mitirAddhAMtena kathaM na virodhaH iti cenna, abhiprAya bhedAn ........ tattvatastu svarUpa grahaNameva darzana ke balinAM tayoyugapatpravRttaH / anyathA jJAnasya sAmAnya vizeSAtmakavastu viSayatvAbhAva prasaMgAt / / ladhIyastrayaM pra0 14] Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 464 ] niyagasAra aisA nahIM kahanA, kyoMki abhiprAya se bheda hai / para ke visaMvAda ko dura karane ke liye nyAya zAstra hote haiM isalie unameM svIkRta nirvikalpadarzana ( bauddha ne jJAnako nirvikalpadarzana kahA hai) kI pramANatA kA khaNDana karane ke lie syAdvAdiyoM ne darzana ko sAmAnya grahaNa karane vAlA mAnA hai. kiMtu vAstava meM svarUpa kA grahaNa karanA hI darzana hai kyoMki kevaliyoM meM jJAna aura darzana kI yugapat pravRtti hotI hai / isI bAta ko dravyasaMgraha kI TokA meM bhI kahA hai tarka- nyAya ke abhiprAya se mattAvalokana ko darzana kahA hai isake bA siddhAMta ke abhiprAya se kahate hai Age hone vAle jJAnakI utpatti ke liye prayatnarUpa jo nija AtmA kA paricchedana arthAt avalokana vaha darzana kahalAtA hai aura usake pIche jo bAhya viSaya meM vikalparUpa se padArtha kA grahaNa hai vaha jJAna hai, yaha bArtika hai 1...... zipya kahatA hai ki yadi AtmA kA grAhaka darzana hai aura parakA grAhaka jJAna hai to naiyAyika ke mata meM jaise jJAna apane ko nahIM jAnatA hai vaise jainamata meM bhI jAna AtmA ko nahIM jAnegA ? isakA uttara yaha hai ki neyAyika mana meM jJAna aura darzana ye do guNa pRthakpRthaka nahIM haiM / kiMtu jainamata meM AtmA jJAna guNa se paradravya ko jAnatA hai aura darzana guNa se AtmA ko jAnatA hai / ...... . kyoMki yadi sAmAnya grAhaka darzana aura vizeSa grAhaka jJAna hoMge taba jJAna ko pramANatA nahIM hogii| kyoMki vastu kA grAhaka pramANa hai aura vastu sAmAnya vizeSAtmaka hai, punaH jJAna ne vastu ke ekadezarUpa aise vizeSa ko hI grahaNa kiyA hai vaha vizeSa vastu nahIM hai / ataH siddhAMta se nizcaya se guNa guNI meM abheda hone se saMzaya, vimoha, vibhrama se rahita jo vastu kA jJAna hai usa jJAna svarUpa AtmA hI pramANa hai / " niSkarSa yaha nikalA ki nyAya artha aura siddhAMta - artha ko jAnakara durAgraha kA tyAga karake naya vibhAga se jaba koI madhyastha vRtti se vyAkhyAna karatA hai taba donoM 1. bRhadravyasaMgraha pR0 183 / 2. yadi ko'pi tarkArthaM siddhAMtArthaM ca jAkAMta durAgrahatyAgena nayavibhAgena madhyasthavRtyA vyAkhyAnaM karoti, tadA dvayamapi ghaTala iti / Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhopayoga adhikAra jANato pasto, IhApuNvaM raga hoi kevaliyo / kevaliNArI tamhA, teNa du so'baMdhago bharido // 172 // jAnan pazyannIhApUrvaM na bhavati kevalinaH / kevalajJAnI tasmAt tena tu so'bandhako bharitaH / / 172 / / bhagavAna kevalI kA jAnana va dekhanA baMdhanA / / honA na icchApUrvaka an isame hi kevalI jita loka suna kaheM / icchA binA unake kargoM kA baMdha hai / / 172 / / [ 465 sarvajJavItarAgasya bAMdrAbhAvatvamatroktam / bhagavAnarhatparameSThI sAdyanidhanAmurtAtIndriyasvabhAvazuddha saddbhUtavyavahAreNa kevalajJAnA vizuddhaguNAvAmAdhArabhUtatvAt vizvama bAteM ghaTa jAtI haiN| kyoMki 'tarka graMtha meM mukhyarUpa se parasamaya - anya sampradAya kA vyAkhyAna hai aura gunaH siddhAMta meM mukhya vRti se svasamaya kA vyAkhyAna hai / yahAM para isa niyamasAra meM bhI AcAryadeva ne siddhAMta ko dhyAna meM rakhate hue prazna uThAye haiM, punaH adhyAtma graMtha meM nayavivakSA se jJAna, darzana, tathA AtmA ina tInoM ko bhI kathaMcit svapara prakAzI siddha kara diyA haiM, aisA samajhanA / gAthA 172 anvayArtha - [ kebalinaH ] kevalI bhagavAn kA [ jAnan pazyan IhApUrvaM na bhavati ] jAnanA aura dekhanA IhA pUrvaka nahIM hotA hai. [ tasmAt ] isaliye [ kevalajJAnI ] jo kevalajJAnI hai [sa] vaha [ tena tu ] usa hetu se [ abaMdhaka: bhagatiH ] abaMdhaka kahA gayA hai / TIkA -- yahAM para sarvajJa vItarAga ke vAMchA kA abhAva kahA hai / bhagavAn arhata parameSThI sAdisAMta amUrtika atIndriya svabhAvabhUta zuddha sadbhUta vyavahAranaya kI 1. tarphe mukhyavRtyA parasamayavyAkhyAnaM........ .. siddhAMte punaH svasamaya vyAkhyAnaM mukhyavRtyA | [ vRhadravyasaMgraha pR. 192 ] Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ I 466 ] nigamasAra zrAntaM jAnannapi pazyannapi vA manaH pravRtterabhAvAdIhApUrvakaM vartanaM na bhavati tasya kevalinaH paramabhaTTArakasya, tasmAt sa bhagavAn kevalajJAnIti prasiddhaH punastena kAraNena sa bhagavAn andhaka iti / tathA cokta' zrIpravacanasAre tathA hi " Na vi pariNamavi Na gehadi uppajjadi Neva tesu asu / jANAvi te AdA abaMdhago teNa paNNatto // " ( maMdAkrAMtA ) jAnan sarvaM bhuvanabhuvanAbhyantarasthaM padArtha pazyan tadvat sahajamahimA devadevo jinezaH / apekSA se kevalajJAnAdi zuddha guNoM ke AdhArabhUta hone se vizva kA nirantara jAnate hue bhI aura dekhate hue bhI mana kI pravRtti kA abhAva hone se na kevalI parama bhaTTAraka ke IhApUrvaka vartana nahIM hotA hai / isaliye ve bhagavAn kevalajJAnI haiM yaha bAta prasiddha hai, puna: usI kAraNa se ve bhagavAn abaMdhaka haiM / usI prakAra se zrI pravacanAsara meM kahA hai "gAthArtha - AtmA padArthoM ko jAnatA huA bhI unarUpa pariNamana nahIM karatA hai, na unheM grahaNa karatA hai aura na una padArthoM meM utpanna ho hotA hai, isaliye vaha abaMdhaka kahA gayA hai / " bhAvArtha - kevalajJAnI bhagavAn sabhI padArthoM ko jAnate hue bhI na unarUpa pariNata hI hote haiM na unako grahaNa hI karate haiM aura na unarUpa se utpanna hote haiM aura isIliye unheM pUrNa vItarAgatA rahane se karmoM kA baMdha nahIM hotA hai / usI prakAra se [TIkAkAra munirAja kAvya kalaza dvArA kahate haiM-- ] ( 288 ) zlokArtha - sahaja mahimAzAlI devadeva jinezvara bhuvanarUpI bhavana ke bhItara meM sthita sampUrNa padArthoM ko jAnate hue tathA vaise hI dekhate hue bhI moha kA Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRddhopayoga adhikAra mohAbhAvAdaparamakhilaM naiva gRhNAti nityaM / jJAnajyotirhatamalakaliH sarvalokaikasAkSI / / 288 // pariNAmapuvavayaNaM, jIvassa ya baMdhakAraNaM hoI / pariNAmarahiyavayaNaM, tamhA raNAriNassa Na hi bNdho||173|| IhAyuvaM vayaraNaM, jIvassa ya baMdhakAraNaM hoii| IhArahiyaM vayaNaM, tamhA raNAriNassa raga hi baMdho // 174 / / pariNAmapUrvavacanaM jIvasya ca baMdhakAraNaM bhavati / pariNAmarahitavacanaM tasmAjjJAnino na hi baMdhaH / / 173 / / IhApUrva vacanaM jIvassa ca baMdhakAraNaM bhavati / IzArahitaM vacanaM tasmAjjAnino na hi baMdha: 1 / 174 / / jIvoM ke jo vacana hoM pariNAma pUrvaka / ve baMdha ke hI kAraNa kyoMki manaHpUrvaka / / pariNAma rahita vAgI jJAnI prabhu kI hai| prataeva baMdha unake keme bhI nahIM hai / / 17 / / abhAva ho jAne se akhila anya padArthoM kA nitya hI (kadApi grahaNa nahIM karate haiM kiMtu jAna jyoti se mala ke kleza ko naSTa kara dene vAle meM samasta loka ke eka sAkSI hote haiN| bhAvArtha--kevanI bhagavAna sampUrNa jagata ko jAnate dekhate haiM phira bhI mohanIya karma ke sarvathA abhAva ho jAne se ye kisI meM rAgadveSa nahIM karate haiM, anAva ve kevala jJAtA dRSTA hI rahate haiM | gAthA 173-174 anvayArtha-[ pariNAmapUrvavacanaM ] pariNAma pUrvaka vacana [ jIvasya ca ] jIva ke liye [baMdhakAraNaM bhavati ] baMdha kA kAraNa hai, [jJAninaH] jJAnI ke pariNAma rahisavacanaM] pariNAmarahita vacana haiM [tasmAt baMdha na hi] isaliye unake baMdha nahIM hotA hai| Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyamamAra jovoM ke vacana jo bhI abhinApanahita hoN| ve baMdha ke haiM kAraNa inchA binA na hoN| zrI kevalI prabhU ke icchA rahita vacana / ima hetu baMdha unake hotA na ye niyama / / 174 / / iha hi jJAnino baMdhAbhAvasvarUpamuktam / samyagjJAnI jIvaH kvacit kadAcidapi svabuddhipUrvakaM vacanaM na vakti svamanaHpariNAmapUrvakamiti yAvat / kutaH ? 'amanaskA: kevalinaH' iti vacanAt / ataH kAraNAjjIvasya manaHpariNatipUrvakaM vacanaM baMdhakAraNamityarthaH, mana:pariNAmapUrvakaM vacanaM kevalito na bhavati; IhApUrva vacanameva sAbhilASAtmakajIvasya baMdhakAraNaM bhavati, kevalimukhAravivavinirgato vinyadhvaniranohAtmakaH samastajanahRdayAlAdakAraNaM; tataH samyagjJAnino baMdhAbhAva iti / [IhApUrva vacana | IhApUrvaka vacana [ jIvasya ca ] jIva ke [ baMdhakAraNaM bhavati ] baMdha ke liye kAraNa hone haiM [jJAninaH] jJAnI ke [ IhArahitaM vacanaM ] IhA rahita vacana haiM [tasmAt ] isaliye unake [baMdhaH na hi] baMdha nahIM hai| TIkA-yahAM para jAnI ke baMdhAbhAva svarUpa ko kahA hai| samyakajJAnI kvacita kadAcit bhI apanI buddhipUrvaka vacana nahIM bolate haiM, arthAt apane mana ke upayoga pUrvaka vacana nahIM bolane haiM / prazna--manaHpUrvaka kyoM nahIM bolane haiM ? uttara--kyoMki amanaskA: kevalinaH" kevanI bhagavAn manarahita hote haiM aisA vacana hai 1 isa kAraNa se manakI pariNati pUrvaka huye jIva ke vacana baMdha ke kAraNa hote haiM aisA artha huA aura mana ko pariNati pUrvaka vacana kevalI ke nahIM hote haiM / IhAparvaka vacana hI abhilASAsahita ke liye baMdha ke kAraNa hote haiM, kiMtu kevalI bhagavAn ke mukhakamala se nikalI huI divyadhvani IhA-icchApUrvaka nahIM hai tathA samasta jovoM ke hRdaya ko AjAda kA kAraNa hai, isaliye samyagjAnI ke bandha kA abhAva hai| Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhopayoga adhikAra ( maMdAkrAMtA]) vacanaracanArUpamatrAsti taMva IhApUrva tasmAdeSa prakaTa mahimA vizvalokaikabhartA / asmin baMdhaH kathamiva bhavedravyabhAvAtmako'yaM mohAbhAvAnna khalu nikhilaM rAgaroSAvijAlam / / 286 / / ( maMdAtA ) eko devastribhuvana guruSTakarmASTakAH sabodhasthaM bhuvanamakhilaM tadgataM vastujAlam / ArAtIye bhagavati jine naiva baMdho na mokSaH tasmin kAcinna bhavati punarmUcrchanA cetanA ca / / 260 / / [ 466 | akSa TIkAkAra munirAja kevalI bhagavAn kI divyadhvani kI prazaMsA karate hue Age kalagarUpa tIna kAvya kahate haiM--] ( 286 ) zlokArtha - ina kevalI bhagavAn meM icchApUrvaka vacana racanA kA svarUpa nahIM hai, isaliye ye bhagavAn prakaTarUpa se mahimAzAlI haiM aura vizvaloka ke eka advitIya svAmI haiN| inameM dravya aura bhAvarUpa yaha baMdha kaise ho sakatA hai ? kyoMki moha kA abhAva ho jAne me unake samasta rAgadre SAdi samUha nizcitarUpa se nahIM rahatA hai| ! ( 260 ) zlokArtha- jinhoMne aSTakarma ke Adhe arthAt cAra ghAtiyA karmoM ko nAza kara diyA hai aise eka arhatadeva hI tribhubana ke guru haiM kyoMki yaha samasta loka aura usameM sthita samasta vastu samUha unake sajjJAna meM sthita hai / aise sAkSAt svarUpa jinendra bhagavAn meM na baMdha hI hai aura na mokSa hI hai, tathA na unameM koI mUrcchAajJAnadazA hI hai aura na cetanA - jJAnadazA hI hai / bhAvArtha - arhatadeva hI sarvajJa haiM ataH unameM baMdha - mokSa yA jJAna tathA ajJAnarUpa avasthAyeM nahIM haiM kyoMki ve pUrNajJAnI haiM, jJAna svarUpa hI pariNata ho cuke haiM / Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ 4.50 niyamamAra ( maMdAko na ghetasmin bhagavati jine dharmakarmaprapaMco rAgAbhAvAdatulamahimA rAjate vItarAgaH / eSa zrImAn svasukhanirataH siddhisImantinauzo jJAnajyotizchuritabhuvanAbhogabhAgaH samantAt / / 261 // ThANaNisejjavihArA, IhApuvvaM raNa hoi kevaliNo / tamhA Na hoi baMdho, sAkkhaTTha moharaNIyassa // 175 // sthAnaniSaNNavihArA IhApUrva na bhavanti kevalinaH / tasmAnna bhavati baMdhaH sAkSArthaM mohanIyasya // 175 / / zrI kaMvalI prabhU jo baiTe ba khaDa ho / vihara na icchA pUrvaka svayameva kiyA hoM / / ataevaM baMdha unakaH kaise bhi nahIM hai / iMdriya viSaya praharaNa meM mohA ke baMdha hai / / 175 / / (261) zlokArtha-ina jinendra bhagavA ma dharma aura karma kA prapaMca nahIM hai kyoMki rAga kA abhAva ho jAne se atula mahimAzAlI vItarAga deva zobhAyamAna hote haiM / ye zrImAn bhagavAna apane sukha meM lIna haiM, siddhirUpI ramaNI ke svAmI haiM, tathA saba ora se jinhoMne jJAnajyoti ke dvArA namasta bhavana ke abhyantara bhAga ko vyApta kara liyA hai| bhAvArtha-- -ahata bhagavAna ke mohanIya karma kA pUrNatayA abhAva ho jAne se ve vItarAgI haiM tathA jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura aMtagaya ke abhAva se ve kevalajJAnI haiM, sarvadarzI haiM tathA anantazaktizAlI haiN| isaliye unakA jJAna tInoM lokoM meM aura aloka meM bhI marvatra vyApta ho rahA hai| gAthA 175 __ anvayArtha-- [ kelinaH ] kevalI bhagavAn ke [ sthAnaniSaNNavihArAH ] khar3e honA, baiThanA aura bihAra karanA [ IhApUrva na bhavaMti ] icchApUrvaka nahIM hote haiM, Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhopayoga adhikAra / 41 kevalibhaTTArakasyAmanaskaravapradyotanametat / bhagavataH paramAhasyalakSmIvirAjamAnasya kevalinaH paramavItarAgasarvajJasya IhApUrvakaM na kimapi vartanama, ataH sa bhagavAna na cehate manaHpravRttarabhAvAt amanaskA: kelinaH iti vacanAdvA na tiSThati nopavizati na cehApUrva zrIvihArAdikaM karoti / tatastasya tIrthakaraparamadevasya dravyabhAvAtmakacatuvidhabaMdho na bhavati / sa ca baMdhaH punaH kimarthaM jAtaH kasya saMbaMdhazca / mohanIyakarmabilAsa vijambhitaH, akSArthamindriyArthaM tena saha yaH vartata iti sAkSArtha mohanIyasya vazagatAnAM sAkSArthaprayojanAnAM saMsAriNAmeva baMdha iti / tathA cokta pravacanasAre .... - [tasmAt baMdhaH na bhavati ] isaliye unakaM baMdha nahIM hotA, tathA [mohanIyasya] moha se sahita jIva ke [sAkSArthaM] iMdriya ke viSayasahitarUpa se bandha hotA hai| TokA- kevalI bhaTTAraka ke amanaskatA kA yaha prakAzana hai| garama AityalakSmI se virAjamAna paramavItarAga sarvajJa kaMvalI bhagavAn ke icchAparvakA kucha bhI pravRtti nahIM hai, isalie ve bhagavAn icchA nahIM karate haiM payoMki unake mana ko pravRtti kA abhAva hai athavA "amanaskAH vevalinaH" kevalI bhagavAn manarahita haiM, aisA kathana hone se ve bhagavAn na icchApUrvaka Thaharate haiM, na icchApurvaka baiThate haiM aura na icchA pUrvaka zrIvihAra Adi hI karate haiN| isalie una tIrtha kura paramadeva ke dravya aura bhAvarUpa se prakRti, sthiti, anubhAga aura pradezarUpa trArI prakAra kA bandha nahIM hotA hai| prazna-punaH yaha bandha kisakAraNa se hotA hai ? aura kisake hotA hai ? uttara-vaha karmabandha mohanIyakarma ke vilAsa se utpanna hotA hai, sAkSArthaindriyoM ke viSaya se jo sahita haiM ve sAkSArtha haiM, aise mohanIyakarma ke vazIbhUta hA indriyaviSayoM meM pravRtti karanevAle saMsArI jIvoM ke hI vaha bandha hotA hai| aisA artha huaa| usIprakAra se pravacanasAra meM kahA hai Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ r72 ] nigAmAra "ThAraNisejjavihArA dhammuvabeso ya NiyadayA tesi / arahaMtAeM kAle mAyAcAro vva itthoNaM // " ( zArdUlavikrIDita) devendrAsanakaMpakAraNamahAkavalyabodhovaye muktizrIlalanAmukhAmbujarabeH saddharmarakSAmaNeH / sarva vartanamasti cenna ca manaH sarva purANasya tat so'yaM nanbapariprameyamahimA pApATavIpAvakaH // 262 // gAthArtha- 'ahaMtadevoM ke usa kAla meM khar3e honA, baiThanA, vihAra karanA aura dharmopadeza denA yaha kriyA svabhAva se hotI haiM jaise ki striyoM meM mAyAcAra svabhAva se hotA hai / [ aba TIkAkAra munirAja ahaMtadeva kI mahimA ko batalAte hae kalazakAvya kahate haiM-] / (292) zlokArtha-devendroM ke Asana kapAyamAna hone meM kAraNabhUta pane mahAna kaivalyabodha ke udaya ho jAne para muktizrIrUpI strI ke mukhakamala ko vikasita karane meM sUryasvarUpa aura saddharma kI rakSA ke lie maNisadRza aise purANa--- sanAtanarUpa jinendra deva kI yadi saMpUrNa pravRttiyoM hotI haiM to bhI unake mana nahIM hai / arthAta ve kriyAyeM abhiprAyapUrvaka nahIM haiM / so ye bhagavAna aparimeya-agamya mahimAzAlI haiM aura pAparUpI vana ke lie pAvakasvarUpa haiN| 1 bhAvArtha-ahana bhagavAn ke kevalajJAna pragaTa hote hI devoM ke Asana kaMpina ho jAte haiN| aise mahimAzAlI jinendra kI sArI pravRttiyAM abhiprAya rahita hotI haiM kyoMki unake bhAva iMdriya aura bhAva mana nahIM haiN| 1. pravacanamAra gAthA 44 / Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhopayoga adhikAra [ 433 Aussa khayeNa puNo, NiNNAso hoi sesapayaDIraNaM / pacchA pAvai sigdhaM, loyaggaM samayametteNa // 176 / / AyuSaH kSayeNa punaH nirmAzo bhavati zeSaprakRtInAm / pazcAtprApnoti zIvra lokAgna samayamANa / / 176 // pAyu kA nAza hotA una kevanI ko jaba / pra zeSa prakRniyoM kA jaI meM ginAga maba / / nana zodhaka samaya meM ve loka zikhara / jakara ke tiSThate haiM muktpaMganA kara ke / 176 / / zuddhajIvasya svabhAvagatiprAptyupAyopanyAso'yam / svabhAvagatikriyApariNatasya SaTkApanamavihInasya bhagavataH siddhakSetrAbhimukhasya dhyAnadhyeyadhyAtRtasphalaprAptiprayojanavikalpazUnyena svasvarUpAvicalasthitirUpeNa paramazukladhyAnena AyuHkarmakSaye jAte vedanIyanAmagotrAbhidhAnazeSaprakRtInAM ni zo bhavati / zuddhanizcayanayena svasvarUpe sahajamahimti lIno'pi vyavahAreNa sa bhagavAn kSaNArdhana lokAgraM prApnotIti / - .... gAthA 176 anvayArtha--[punaH] phira-una kevalo ke [zrAyuSaH kSayeNa] Ayu ke bhaya se [zeSa prakRtInAM ] zeSa prakRtiyoM kA [nirmazaH bhavati ] saMpUrNatayA vinAza ho jAtA hai [ pazcAt ] punaH ve [ zIghra samayamAtreNa ] zIghra hI eka samaya mAtra meM [ lokAgraM prApnoti ] loka ke agrabhAga ko prApta kara lete haiN| TokA-zuddha jIva ke svAbhAvika gati kI prApti ke upAya kA graha kathana hai / svAbhAvika gati kriyA se pariNata, chaha apakrama se rahita, siddha-kSetra ke sanmukha hue jo bhagavAna haiM, unake dhyAna, dhyeya, dhyAtA aura usake phala kI prApti aura prayojana ke vikalpoM se zanya, apane svarUpa meM avicalasthitirUpa aise parama zUkladhyAna ke dvArA Ayu karma kA kSaya ho jAne para vedanIya, nAma aura gotra nAmakI zeSa prakRtiyoM kA samUla nAza ho jAtA hai / zuddha nizcayanaya se sahaja mahimAzAlI aise apane svarUpa Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nigagasAra ( anuSTubh ) SaTkApakramayuktAnAM bhavinAM lakSaNAt pRthak / siddhAnAM lakSaNaM yasmAdUrdhvagAste sadA zivAH // 26 // ( maMdAkrAMtA } bandhacchedAdatulamahimA devavidyAdharANAM pratyakSo'dya stavanaviSayo nava siddhaH prasiddhaH / lokasyAgne vyavaharaNataH saMsthito devadevaH svAtmanyuccairabicalatayA nizcayenaitramAste // 264 // ...... ...... - -.- - ---. . . - -- --- meM lIna hote huye bhI ve bhagavAna bahAramokSaNa meM loka ke agrabhAga ko prApta kara lete haiN| . [ aba TIkAkAra zrI munirAja siddhoM ke guNoM kA gAna karate huye tIna zloka kahate haiM---] (263) zlokArtha-jo chaha apakrama me sahita haiM aise saMsArI jIvoM ke lakSaNa se siddhoM kA lakSaNa bhinna hai, isaliye ve siddha UrdhvagAmI haiM aura sadAzivakalyANa svarUpa haiN| bhAvArtha-saMsArI jIva parabhava meM jAne samaya cAra vidizAoM ko chor3akara bAra dizAoM meM aura Urdhva-adho aisI chaha dizAoM meM gamana karate haiN| ise hI SaTa apakrama kahate haiN| (264) zlokArtha-baMdha kA uccheda ho jAne se atula mahimAdhArI aise siddha bhagavAna aba devoM aura vidyAdharoM ke pratyakSa stavana ke viSaya nahIM haiM aisI bAta prasiddha hai| be devadeva vyavahAranaya se loka ke agrabhAga meM surakSita haiM aura nizcayanaya se apanI AtmA meM atizayatayA avicalarUpa se hI rahate haiN| Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dupayo, adhikAra [ 475 ( anuSTubh ) paMcasaMsAranimuktAn paMcasaMsAramuktaye / paMcasiddhAnahaM vaMde paMcamokSaphalapradAn / / 265 // . jAijaramaraNarahiyaM, paramaM kammar3havajjiyaM suddhaM / ragANAicausahAnaM, akkhayamaviraNAsamaccheyaM // 177 // jAtijarAmaraNarahitaM parama karmASTajitaM zuddham jJAnAdicatuHsvabhAvaM akSayamavinAzamancheyam / / 177 / / nirvANa dhAma AThoM. karmoM meM zunya hai| gatajanmajarAmRtyu pro parama zuddha ke / / bara jJAna darga vIraja mukha cAra svbhaavii| akSaya vinAza virahita adya svabhAvI / / 2 / / -- - - - - - (265) zlokArtha-pAMca prakAra ke saMsAra se rAhata, pAMca prakAra ke mokSa ko pradAna karanevAle aise pAMca prakAra ke siddhoM ko maiM pAMca prakAra ke saMsAra se mukta hone ke lie vaMdana karatA hai| bhAvArtha-dravya, kSetra, kAla, bhava aura bhAva ye pAMca prakAra kA saMsAra hai, ina pAMca prakAra ke saMsAra se mukta-rahita jo phala hai unako siddha karanevAle pAMca prakAra ke siddha ho jAte haiM, pAMca prakAra ke saMsAra se chUTane ke lie unako yahAM vaMdana kiyA gayA hai| gAthA 177 anvayArtha-ye siddha bhagavAn [jAtijarAmaraNarahitaM] janma, jarA aura maraNa se rahita [ paramam ] parama, [ karmASTavajitaM ] Aya karmoM se rahita, [ zuddha ] zuddha [jJAnAdi catuH svabhAvaM] jJAnAdi cAra svabhAvavAle [ akSayaM ] akSaya [ avinAzaM ] avinAzI aura [acchedyaM] acchedya haiM / Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 476 ] niyamamAra kAraNaparamatattvasvarUpAkhyAnametat / nisargataH saMsRterabhAvAjjAtijarAmaraNarahitam, paramapAriNAmikabhAvena paramasvabhAvatvAtparamam, trikAlanirupAdhisvarUpatvAt karmASTakajitam, dravyabhAvakarmarahitatvAcchuddham, sahajajJAnasahajadarzanasahajacAritrasahajacicchaktimayatvAjjJAnAdicatuHsvabhAvam, sAdisAnadhanamUndriyAtmakavijAtIyAMvabhAvavyaMjanaparyAyavI. tatvAvakSayam, prazastAprazastagatihetubhUtapuNyapApakarmadvandvAbhAvAdavinAzam, vadhamandhacchedayogyamUrtimuktatvAdacchedyamiti / ( mAlinI) avicalitamakhaMDajJAnamadvandvaniSTha nikhiladuritadurgavAtadAvAgnirUpam / TokA-kAraNa paramatattra ke svarUpa kA yaha kathana hai / mvabhAva meM maMmAra kA abhAva hone se jo janma, jarA aura maraNa se rahita hai, parama pAriNAmika bhAva ke dvArA paramasvabhAva hone se parama haiM, kAlika upAdhi rahita svarUpavAle hone se AThoM karmoM se rahita haiM, dravyakarma aura bhAvakarma se rahita hone me zuddha hai. mahajajJAna, mahaz2adarzana, sahajanAstri aura sahajacaitanya zaktimaya hone se jAnAdi cA svabha bavAla haiM, arthAt anaMtacatuSTaya sahita haiM, sAdi aura sAMta, mUrtika iMdri pa, vijAtIya aisI vibhAvavyaMjana paryAya se rahita hone meM akSaya haiM. prazasta tathA aprazastagati ke lie hetu bhUna aise puNya-pApa karmarUpa hada ke abhAva meM avinAzI haiM, aura baMdha tathA baMdha ke dvArA chedana ke yogya aisI mati ma yukta hone me acchedya-nahIM ridane progya hai / bhAvArtha-graha siddhoM kA mghamA banalAyA gayA hai. guddha nizcayanaya kI apekSA se saMsArI jIvoM kI AtmA bhI aisI hI siddhasvarUpa hai ume kAraNaparamatarava kahate haiN| [ aba TIkAkAra zrI munirAja middhabhakti kI preraNA dete hue kahate haiM-] (296) zlokArtha- jo avicala haiM, acaNDa jJAnarUpa haiM, rAga dveSAdi dva / / meM sthina nahIM haiM, mamamta durita ke dustara samUha ko bhasmasAt karane meM agnirUpa haiM Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhopayoga adhikAra bhaja bhajasi nijotthaM divyazarmAmRtaM tvaM sakalavimalabodhaste bhavatyeva tasmAt / / 296 / / zravvAbAhamaNadiyamaNovamaM puNNapAvajimmukkaM / puNarAgamaNavirahiyaM Nicca pracalaM aNAlaMbaM // 178 // anyAbAdhamatIndriyamanupamaM puNyapApanirmuktam / punarAgamanavirahitaM nityamacalamanAlaMbam // 178 // kathana hai / [ 477 bAbA rahita pratIndriya anupama kahA gayA / satra puNya parAya virahita parizuddha ho gayA / punarAgamana virvAjana bhI nitya rUpa hai / pa.se hai avapUrNa hai // 178 // atrApi nirupAdhisvarUpalakSaNa paramAtmatattvamuktam / akhiladuraghavIrabaMrIvarUthinIsaMbhramAgocarasahajajJAnadurganilayatvAdavyAbAdham, sarvAtmapradezabharitacidAnandamayatvAda , aise nija meM utpanna hue divyanukharUpI amRta ko tuma bhajo yadi use bhoga to tumhe sakala vimalajJAna prakaTa hogA / bhAvArtha- zuddha vAtmatattva kI upAsanA se hI pUrNa kevalajJAna pragaTa hotA hai, isalie usIkA Azraya lenA zreyaskara hai / gAthA 176 anvayArtha - ye siddha bhagavAn [ abyAbAdhaM ] avyAvAtha, [ atIndriyaM ] atIndriya, [ anupasaM] anupama [ puNyapApanirmukta' ] puNya-pApa se rahita, [ punarAgamanavirahitaM ] punarAgamana se rahita, [ nityaM ] nitya, [ acalaM ] acala aura [ nirAlaMbaM ] nirAlaMba haiM / TIkA- yahAM para bhI nirupAdhisvarUpa lakSaNavAle aise paramAtmatatva kA Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Yige ] niyamamAra tondriyam, triSu tattveSu viziSTa tvAdanaupamyam saMsRtipuraMdhikAsaMbhogasaMbhavasukhaduHkhAbhAvAtpuNyapApanimuktam, punarAgamanahetubhUtaprazastAprazastamoharAgaDhaSAbhAvAtpunarAgamanavirahitama, nityamaraNatadbhavamaraNakAraNakalevarasaMbandhAbhAvAnnityam, nijaguNaparyAyapracyavanAbhAvAvacalama, paradravyAvalambanAbhAvAdanAlambamiti / tathA cokta zrImadamRtacandrasUribhiH-- ( mAvAnA) "AsaMsArAtpratipadamamI gagiNo nityamattAH suptA yasminnapadamapadaM tadvibudhyadhyamaMdhAH / etateta: pamidamidaM yatra caitanyadhAtu: zuddhaH zuddhaH svarasabharataH sthAyibhAvatvameti // " - - - - -- - - -- - - - - -- - - - - - - -- - - -- - samasta duSTa pArarUpI vIra vaigarI ko ronA upadrava ke agocara eMse sahaja jJAnarUpI gar3ha meM nivAsa hone meM jo avyAbAdha hai, saMpUrNa AtmapradazoM meM bhare hae cidAnandamaya hone se atIndriya haiM, nInoM tattva meM bahirAtmatattva, antarAtmatattva aura paramAtmatattva ina tInoM meM vizeSa hone se jo anupama haiM, saMsArarUpI strI ke sambhoga se utpanna honevAle sukha duHkhoM kA abhAva hone se jo puNya aura pApa se nirmukta haiM, punarAgamana ke kAraNabhUta se pragarana aura aprazasta moha, rAga, dveSa kA abhAva ho jAga meM jo punarAgamana se rahita hai, ninyamagNa aura tadbhava maraNa ke kAraNabhUta zarIra ke sambandha kA abhAva hone se jo ninya hai, apanI guNa aura paryAyoM se cyuta nahIM hone se acala haiM aura paradravya ke Alambana kA abhAva hone se jo nirAlaMba haiN| ina / uparyukta guNoM me biziSTa siddha paramAtmA hote haiN| isIprakAra se zrI amRtacandrasUri ne bhI kahA hai-- zlokArtha-'he 'aMdhaprANiyoM ! anAdi saMsAra se pada-pada para ye rAgI jIva nitya hI matta ho rahe haiM, aura jisa pada meM so rahe haiM, vaha pada apada hai, apada hai aisA 1. samayamAra kalaza zloka 138 / Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhopayoga pradhikAra [ 476 tathA hi-- ( zArdUlavikroDina / bhAvAH paMca bhavanti yeSa satataM bhAvaH paraH paMcamaH sthAyI saMsRtinAzaphAraNamayaM samyagdRzAM gocaraH / taM muktvAkhilarAgaroSanikara buddhvA punarbuddhimAna eko bhAti kalau yuge munipatiH pApATadhIpAvakaH // 267 / / ..-.- . tuma samajho / idhara Avo, Avo tumhAga pada yaha hai, yaha hai jahAM para zuddha-zuddha caitanya dhAtu apana rasa ke atizaya bhAra se sthAyI bhAva ko prApta ho rahA hai|" bhAI-AtravaH dhyajIvoM ko anyanta kamNAbhAva me samajhA rahe / haiM ki are bhavya ! rAga se aMdhe haye ye maMsAro prANI anAdikAla meM apane sthAna se / cyuta hote hue anya gigaka nindAsthAna meM bhaTaka rahe haiM vAstava meM yaha tumhArA sthAna nahIM hai, yahAM do-do bAra kahane se AcArya zrI kI atizaya kamNA jhalaka rahI hai / vAstava meM AcArya bar3e hI prema meM bulA rahe hai ki bhAI ! idhara Avo Avo jo ki mokSapada hai aura jahAM ki cainanyamayI bAta sa Tina tamhArA divya zarIra hai jo ki avinAzI hai| usIprakAra meM [ TIkAkAra manirAja isa kalikAla meM bhI mahAmuni kii| prazaMsA karate hue kalazakAvya karate haiM- 1 (267) zlokArtha-bhAva pA~ca hote haiM jinameM yaha parama paMcamabhAva sanan sthAyI hai, saMsAra ke nAma kA kAraNa hai aura samyagdaSTiyoM ke gocara hai / pAparUpI aTavI ko jalAne ke liye agni sadaza aise buddhimAna eka manirAja hI usa paMcamabhAva ko jAnakara puna: samasta rAgadvapa ke samaha ko chor3akara isa kaliyuga meM zobhAyamAna hote haiN| bhAvArtha-TIkAkAra kA spaSTa kahanA hai ki Aja isa kalikAlarUpa nikRSTa : kAla meM bhI bItarAgI mahAmuni paMcamabhAva kA Azraya lene vAle niHspRha aise vicaraNa karate haiN| Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nigamamAra ragavi dukkhaM gavi sukkhaM, Navi pIDA va vijjade bAhA / Navi maraNaM Navi jaNaNaM, tattheva ya hoi NivANaM // 176 // nApi duHkhaM nApi saukhyaM nApi pIDA naiva vidyate bAdhA / nApi maraNaM nApi jananaM tatraiva ca bhavati nirvANama ||176 / / jahA pa na duHkha kitrina nahi iMdriyoM kA sukha / pIr3A nahIM hai kucha bhI bAdhA bhI nahIM kancha / nati gRtya bhI jahAM para nahi janma bhI rhe| hotA vahIM ge nignita nirvANa nAna ye / / 17 / / iha hi sAMsArikavikAranikAyAbhAvAbhirvANaM bhavatItyuktam / niruparAgaratnatrayAtmakaparamAtmanaH satatAntamu khAkAraparamAdhyAtmasvarUpaniratasya tasya yA'zubhapariNaterabhAvAnna cAzubhakarma azubhakarmAbhAvAnna duHkham, zubhapariNaterabhAvAnna zubhakarma zubhakarmAbhAvAnna khalu saMsArasukham, pIDAyogyayAtanAzarIrAbhAvAnna pIDA, asAtAvedanI .-.. ....- -. ... .. ....-.- - gAthA 176 __ anvayArtha--[ du.khaM na api ] jahAM duHkha bhI nahIM hai. [ saukhyaM na api ] mumma bhI nahIM haiM. [ pIr3A api na ] pIr3A bhI nahIM hai [ bAdhA na eva vidyate ] bAbA bhI nahIM hai [ maraNaM na api ] maraNa bhI nahIM hai tathA [ jananaM api na ] janma bhI nahIM hai [tatra eva ca nirvANaM bhavati] vahIM para nirvANa hai| TIkA--sAMsArika vikArasamUha ke abhAva se hI nirvANa hotA hai aisA yahAM / para kahA hai| nirantara aMtama khAkAra se pariNata aise parama adhyAtmasvarUpa meM lIna haye aise una nimparAga ralatrayAtmaka paramAtmA meM azubhapariNati kA abhAva hone se azubhakarma nahIM haiM aura azubhakarma ke abhAva se unake duHkha bhI nahIM hai tathA zubha pariNati ke abhAva se unake zubhakarma nahIM hai aura zu., karma ke na hone se vAstava meM unheM saMmAra ke sukha bhI nahIM haiM, pIr3A ke yogya yAtanArUpa zarIra ke abhAva se unheM Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vRddhopayoga adhikAra [ 481 yakarmAbhAvAnnaiva vidyate bAdhA, paMcavidhanakarmAbhAvAnna maraNam, paMcavidhano karmahetu bhUtakarmapudgalasvIkArAbhAvAnna jananam / evaMlakSaNalakSitAkSuNNa vikSepavinirmuktaparamatattvasya sadA nirvAraNaM bhavatIti / ( mAlinI ) bhavabhava sukhaduHkhaM vidyate naeNba bAdhA jananamaraNapIDA nAsti yasyeha nityam / tamahamabhinamAmi staumi saMbhAvayAmi smarasukhavimukhassan muktisaukhyAya nityam // 268 // pIr3A nahIM hai, asAtAvedanIyakarma ke abhAva se unheM bAdhA bhI nahIM hai, pAMca prakAra ke tathA pAMca prakAra ke nokarma ke liye unheM janma bhI nahIM hai paramatattva ko sadA nirvANa nokarma ke abhAva se unake maraNa bhI nahIM hai kAraNabhUta aise karmapudgaloM ko svIkAra na karane se ina lakSaNoM meM lakSita, akhaNDa aura trikSeparahita aise hotA hai / bhAvArtha- saMsAra meM karma ke nimitta se honevAle vibhAvoM ke abhAva se paramatattva svarUpa paramAtmA hI nirvANa ke adhikArI haiN| yahAM paMcavitra norma se audArika Adi pAMca zarIroM kA grahaNa samajhanA cAhie / [ aba TIkAkAra zrI munirAja usI paramatattva svarUpa AtmA kI ArAdhanA ke liye preraNA dete hue do zloka kahate haiM--] ( 28 ) zlokArtha - isa loka meM jisake hamezA bhava bhava ke duHkha aura sukha nahIM hai, bAdhA nahIM hai tathA janma, maraNa aura pIr3A bhI nahIM hai / maiM kAmasukha se vimukha hotA huA muktisukha kI prApti ke liye nitya hI usa paramAtmatattva ko namaskAra karatA hUM, usakI stuti karatA hUM aura usI kI samyak prakAra se bhAvanA karatA hU~ / Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 482 ] niyamasAra ( anuSTubh ) AtmArAdhanayA hInaH sAparAdha iti smRtaH / ahamAtmAnamAnandamaMdiraM naumi nityazaH // 266 // vi iMdiya uvasaggA, gavi moho vimhiyo ga NiddA ya / raga ya tinhA va chahA, tattheva ya hoi NivANaM // 180 // nApi indriyAH upasargAH nApi moho vismayo na nidrA ca / na ca tRSNA naiva kSudhA tatraiva ca bhavati nirvANam // 180 // nahi indriyAM jahAM para usameM bhI nahIM / nahi moha aura vismaya nidrA bhI to nahIM || bAdhA nahIM kSudhA kI tRSNA bhinahIM hai / hotI vahI to nizcita nirvANa mahI hai || 150|| paramanirvANayogya paramatatvasvarUpAkhyAnametat / akhaMDeka pradezajJAnasvarUpatvAt sparzanarasanaprANacakSuH zrotrAbhidhAnapaMcendriyavyApArA: devamAnavatiyaMga cetanopasargAzca na -- ( 296 ) zlokArtha - AtmA kI ArAvanA me hona jova aparAdha mahita haiN| aisA mAnA gayA hai, isaliye maiM nitya hI Ananda ke mandira-sthAna svarUpa apanI AtmA ko namaskAra karatA hU~ / gAyA 150 anvayArtha - [indriyAH upasargAH api ] jahAM para iMdriyAM nahIM haiM aura upasarga bhI nahIM hai [ mohaH vismayaH api na ] moha aura vismaya bhI nahIM hai, [ nidrA ca na ] aura nidrA bhI nahIM hai, [tRSNA ca na ] tRSNA bhI nahIM hai tathA [ kSudhA na eva ] kSudhA bhI nahIM hai [ tatra eva ca nirvANaM bhavati ] vahIM para nirvANa hai / TIkA--yaha paramanirvANa ke yogya aise paramatattva ke svarUpa kA kathana hai / akhaNDa ekapradezI jJAnasvarUpa hone se sparzana, rasanA, ghrANa, cakSu aura karNa nAmavAlI ina pAMca iMdriyoM ke vyApAra ( usa paramatattva ) meM nahIM haiM, tathA deva, Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhapayoga adhikAra [ 483 bhavanti, kSAyikajJAnayathAkhyAtacAritramayatvAnna darzanacAritrabhedavibhinnamohanIyadvitayamapi, bAhyaprapaMcavimukhatvA vismayaH, nityonmIlitazuddhajJAnasvarUpatvAmna nidrA, AsAlAvedanIya karmanirmUlanAnna kSudhA tRSA ca / tatra paramabrahmaNi nityaM brahma bhavatIti / tathA coktamamRtAzotau- ( mAlino ) "jvarajananajarANAM vedanA yatra nAsti paribhavati na mRtyurnAgatirno gatirvA / tadativizadacitta labhyate'Ga ge'pi tattvaM guNagurugurupAdAmbhoja sevAprasAdAt ||" manuSya, tiryaJca aura acetana kRta upasarga bhI nahIM haiM, kSAyikajJAna aura vayAkhyAnacAritramaya hone se darzanamoha aura cAritramoha ke bheda se bhinna aise donoM mohanIya karma bhI nahIM haiM, vAhyaprapaMcoM se vimukha hone se jahAM para vismaya - Azcarya nahIM hai, nitya unmIlita- pragaTarUpa zuddhajJAna svarUpa hone se jahAM para nidrA bhI nahIM hai tathA asAtAvedanIyakarma kA samUlanAza ho jAte se bhuvA aura tRSA bhI nahIM haiM usI paramabrahma svarUpa meM sadA brA nirvANa hai / bhAvArtha - jisa paramatattva ke anubhava meM ye indriyavyApAra, upasarga Adi nahIM haiM usI paramatattva meM AtmA kI tanmayatA ho jAnA hI paramanirvANa hai / isIprakAra se amRtAzIti graMtha meM bhI kahA hai " zlokArtha -- 'jahAM para jvara, janma aura jarA kI vedanA bhI nahIM hai, mRtyu bhI tiraskAra nahIM kara sakatI hai, tathA jahAM para gati aura agati bhI nahIM hai / usa paramatattva ko atinirmala cittavAle puruSa zarIra meM sthita hote hue bhI guNoM meM guru aise gurudeva ke pAdakamala kI sevA ke prasAda se prApta kara lete haiM / ' 1. amRtAzIti zloka 58 / Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Y: 4 ] nigamagAra tathA hi ( mNdaakraaNtaa| yasmin brahmaNyanupamaguNAlaMkRte nirvikalpe'kSAraNAmuccavividhaviSamaM vartanaM naiva kiMcit / nevAnye vA bhaviguNagaNAH saMsRtemUlabhUtAH tasminnityaM nijasukhamayaM bhAti nirdhAraNamekam // 300 / raNavi kammaM gokamma, ravi citA va aTTaruhANi / raNavi dhammasukkajhANe, tattheva ya hoi riNavANaM // 181 // bhAvArtha-jima paramatattva meM janma, maraga Adi ke daHkha, parAbhava, gamanaAgamana Adi kucha bhI vikAra nahIM hai / usa tantra ko prApta karane ke liye guruoM ke nagaNakamaloM kI upAmanA hI sabage pramukha upAya hai / isIprakA ga | TIkAkAra munirAja bhI nirvANa ke bApa ko kahata hAe __ zalAka kahate haiM--1 (300 ) zlokArtha--anupama guNoM se alaMkRta aura nivikalpa aige jisa batA ma-AnmAnandha meM iMdriyoM kA vividha aura vipamarUpa kicit bhI vartana atyanapa se nahIM hai, tathA saMsAra ke liye mUlabhUna, anya saMsAro guNa samudAya bhI nahIM haiN| usa brahmasvarUpa meM nitya hI nijasukhamaya eka-advitIya nirvANa pratibhAmita hotA hai / bhAvArtha-anaMta guNapuja svarUpa aura mamasta vikalpoM se rahita pUrNa ___ nirvikalpa aiga zuddhAtmA meM zuddha nizcayanaya se saMsAra saMbaMdhI rAgadveSa Adi vikAra bhAva nahIM haiM / vasa aisI botarAga nirvikalpa samAdhi meM sthita hone para hI nirvANa sukha pragaTa ho jAtA hai / Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAlopayoga adhikAra [ 485 nApi karma nokarma nApi cintA naivAta raudre / nApi dhaya'zukladhyAne tatraiva ca bhavati nirvANam // 181 / / jahAM karma haiM nahIM kucha nokarma bho nhiiN| pitA va satarAdrI duzyAna bhI nahIM / / nahiM dharma zakla donoM bhi dhyAna jahAM para / nirvAgA nAma se to hotA vahI sundara / / 18 / / sakalakarmavinirmuktazubhAzubhazuddhadhyAnadhyeyavikalpavinirmuktaparamatatvasvarUpAtyAnametat / sadA niraMjanatvAnna dravyakarmASTaka, trikAlanirupAdhisvarUpatvAnna nokarmapaMcaka ca, amanaskatvAnnacitA, audayikAdivibhAvabhAvAnAmabhAvAdAtaraudradhyAne na staH, dharmya - zukladhyAnayogyacaramazarIrAbhAvAttadvitayamapi na bhavati / tatraiva ca mahAnaMda iti / gAthA 181 anvayArtha-[ karma nokarma api na ] jahAM para kama aura nokarma bhI nahIM hai. [cinA api na ] citA bhI nahIM hai, [ Artaraudra eva na ] anaM-raudrabhyAna bhI nahIM hai tathaH [ dharmazukladhyAle api na ] madhyAna aura zukladhyAna bhI nahIM haiM [ tatra eva ca nirvANaM bhavati | vahIM para nirvANa hai / TIkA--sakalakarma se nirmukta, zubha-azubha aura zuddhatA dhyAna-dhyeya ro jina aise paramatattva ke svarUpa kA yaha kathana hai / gadA niraMjanarUpa hone se jinake AThoM karma nahIM haiM, lInoM kAloM meM upAdhi rahita svapavAle hone me jo pAMca 'prakAra se nokarma se rahita haiM. mana rahita hone se jinheM citA nahIM hai, audayika Adi vibhAvabhAvoM ke abhAva ro jinake ArtadhyAna aura raudradhyAna nahIM hai tathA dharmadhyAna aura zukladhyAna ke yogya aise caramazarIra ke abhAba se ye donoM dhyAna bhI nahIM haiM / vahIM para mahAna Ananda hai aisA samajhanA / 1. praudArika grAdi pAMca prakAra ke zarIra pAMca prakAra ke nokarma haiM / Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kee ] niyamamAra ( maMdAkrAMtA ) nirvANasthe prahRtaduritadhvAntasaMdhe vizuddha kamazeSaM na ca na ca punadhyanikaM taccatuSkam / tasmisiddha bhagavati paraMbrahmaNi jJAnapu je kAcinmuktirbhavati vacasAM mAnasAnAM ca varam // 301 // vijjadi kevalaraNAraNaM, kevalasokkhaM ca kevalaM viriyaM / kevaladiTTi amutta atthitta' sappavesatta // 182 // 1 vidyate kevalajJAnaM kevalasaukhyaM ca kevalaM vIryam / kevala dRSTimUrtatvamastitvaM sapradezatvam // 182 // -1 bhAvArtha -- jisa avasthA meM karma karma jAdi samApta hocuke haiM uso avasthA meM mahAna Ananda pragaTa hojAtA hai jo ki paramAnanda kahalAtA hai bahI anaMtamukharUpa hai usI kA nAma paramanirvANa hai / [ aba TIkAkAra munirAja bhI pUrNazuddha avasthA kI mahimA ko kahate ha eka kalaza kAvya kahate haiM - ] (301 ) zlokArtha - nirvANa meM sthita, duritarUpI timira samudAya ko naSTa karanevAle aise vizuddha paramabrahma meM azeSakarma nahIM haiM tathA ve cAroM dhyAna bhI nahIM haiM jJAnapuM svarUpa paramabrahma aise siddhabhagavAn ke aisI koI mukti hojAtI hai jo baiMka vacana aura mana se dUra hai 1 bhAvArtha -- dharmadhyAna aura zukladhyAna bhI siddhi ke liye sAdhana haiM ataeva ye dhyAna bhI siddhi kI prApti hojAne para nahIM rahate haiM / yahI kAraNa hai ki siddhoM kI siddhAvasthA sAmAnyajanoM ke vacana aura mana ke agocara hai | gAthA 182 zranvayArtha - una siddhabhagavAn ke [ kevalajJAnaM ] kevalajJAna, [ kevala dRSTiH ] devaladarzana, [ kevalasaukhyaM ca ] kevalasaukhya, [kevalaM vIrya ] kevalavIrya, [ amUrtattvaM ] Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - zuddhogayoga adhikAra [ 487 --- nirvANa dhAma para jo zrI siddha prabhu raheM / kaivalya jJAna kevala darzana unhIM ke haiN| kaivalyavIrya kevala sukha bhI unhIM ke haiN| astitva sapradezI anamUrta guNa bhI haiM / / 152 / / bhagavataH siddhasya svabhAvaguNasvarUpAkhyAnametat / niravazeSeNAntarmukhAkArasvAtmAzrayanizcayaparamazukladhyAnabalena jJAnAvaraNAcaSTavidhakamadhilaye jAte tato bhagavataH siddhaparameSThinaH kevalajJAnakevaladarzanakebalavIryakevalasaukhyAmUrtatvAstitvasapradezatvAdisvabhAvaguNA bhavanti iti / ( maMdAkrAMnA ) bandhacchedAdbhagavati punityazuddhe prasiddha tasmisiddhe bhavati nitarAM kevalajJAnametat / : - ... -- -- - - - - amUrtatva, [astitthaM] astitva aura [sapradezatvaM] sapradezatva [vidyate] hote haiM / TIkA-bhagavAna siddha ke svAbhAvika guNoM ke svarUpa kA yaha kathana hai| maMpUrNatayA aMtama khAkAra aise svAtmAzrita nizcaya paramazukladhyAna ke bala se jJAnAvaraNa Adi ATha prakAra ke karmoM kA vilaya hojAne para bhagavAn siddhArameTI ke kevalajJAna, kevaladarzana, kevalavIrya, kevalasaukhya, amUrtattva, astitva aura sapradezantra Adi aise svAbhAvika guNa hote haiM / bhAvArtha-siddhoM ke anaMtadarzana Adi anaMtacatuSTaya aura nAmakarma Adi ke abhAva se amUrtatva Adi guNa pragaTa ho jAte haiM jo ki svabhAvaguNa kahalAte haiM / [ aba TIkAkAra munirAja inhIM svabhAvaguNoM ko kahate hue eka kalagakAvya kahate haiM-] (302) zlokAyaM-baMdha kA viccheda hojAne se nityazuddha tathA prasiddha aise una siddhabhagavAn meM atizayarUpa yaha kevalajJAna hotA hai, sAkSAt samasta padArthoM Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 488 ] niy'm - ... -'-A ai dRSTiH sAkSAdakhilaviSayA saukhyamAtyaMtika ca zaktyAyanyadguNamaNigaNaH zuddhazuddhazca nityam / / 302 // riNavvANameva siddhA, siddhA NivvANamidi samuddiSTA / kammavimukko appA, gacchai loyaggapajjaMtaM / / 183 // nirvANameva siddhAH siddhA nirvANamiti samuddiSTAH / karmavimukta AtmA gacchati lokAnaparyantam / / 183 // nirdhAraNa hI to jaga meM basa siddha kahAte / jo siddha haiM ve hI to nirvAgA kahAte / / java prAtmA ye karmoM se mukta ho jAtA / usa hI samaya lokAna ke paryaMta meM jAtA / / 18 / / siddhisiddhayorekatvapratipAdanaparAyaNametat / nirvANazabdo'tra dviSTho bhavati / _ - -- ko viSaya karanevAlA aisA darzana-kebaladarzana hotA hai tathA Anyantika saukhya pragaTa ho jAtA hai evaM atyanta zRddha aise ananta vIrya Adi anya guNa maNiyoM ke samUha bhI nitya ho rahA hai| bhAvArtha----karmabaMdha kA abhAva hojAne se siddhabhagavAn ke kevalajJAnAdi 6. anantaguNasamaha pragaTa hojAte haiN| gAthA 183 . anvayArtha-[ nirvANaM eva siddhAH ] nirvANa hI siddha haiM aura [ siddhAH / nirvANaM ] siddha hI nirvANa haiM [ iti samuddiSTAH ] aisA kahA gayA hai, kyoMki [ karma vimuktaH AtmA ] karma se vimukta AtmA hI [ lokAgraparyaMtaM ] loka ke agrabhAga paryaMta [ gacchati ] jAtA hai| TIkA-siddhi aura siddhabhagavAn meM ekatva kA pratipAdana karanevAlA yaha kathana hai ! 'nirvANa' zabda yahAM para do meM sthita hai / Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhopayoga adhikAra [ 486 kathamiti cet / 'nirvANameva siddhA' iti vacanAt / siddhAH siddhakSetra tiSThaMtIti vyavahAraH, nizcayato bhagavaMtaH svasvarUpe tiSThati / tato hetonirvANameva siddhAH siddhA nirvANam ityanena krameNa nirvANazabdasiddhazabdayorekatvaM saphalaM jAtam / api ca yaH kazcidAsanabhavyajIvaH paramaguruprasAdAsAditaparamabhAvabhAvanayA sakalakarmakalaMkapakavimuktaH sa paramAtmA bhUtvA lokAgraparyataM gacchatIti / ( mAninI ) atha jinamatamukta muktajIvasya bhedaM kvacidapi na ca vidmo yuktitazcAgamAcca / yadi punariha bhavyaH karma nirmUlya sarva sa bhavati paramazrIkAminokAmarUpaH / / 303 / / prazna-kaise ? ___ uttara-'nirvANamaMtra siddhAH' nirvANa hI siddha haiM, aisA vacana pAyA jAnA hai| sika bhagavAn siddha kSetra meM rahate haiM, aisA vyavahAra hai. nizcaya se bhagavAn apane svarUpa meM sthita rahate haiM aura isa hetu se "nirvANa hI siddha haiM aura siddha hI nirmANa haiM," isa prakAra ke krama se nirvANa zabda aura siddha zabda ina donoM meM ekatva saphala ho gayA hai / tathA, jo koI Asannabhavya jIva paramaguru ke pragAda se prApta hue paramabhAva kI bhAvanA se sakala karma kalaMka rUpI kIcar3a me vimukta ho jAte haiM, ve paramAtmA hokara loka ke agrabhAga taka cale jAte haiN| [aba TIkAkAra munirAja punarapi nirvANa aura nirvANa prApta jIvoM meM abheda dikhalAte hue kalaza kAvya kahate haiM-] (303) zlokArtha-jineMdra deva ke mata kI mukti meM aura mukta jIva meM hama kahIM para bhI yukti se aura Agama se bheda nahIM samajhate haiN| yadi punaH isa loka meM koI bhavya jIva sampUrNa karma ko nirmUla kara detA hai, to vaha paramazrI-muktilakSya rUpI kAminI kA priya vallabha ho jAtA hai| Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 ] niyamasAra jIvANaM puggalANaM, gamaNaM jANehi jAva dhammatthI / dhammatthikAyabhAve, tato parado Na gacchati // 184 // jIvAnAM pudgalAnAM gamanaM jAnIhi yAvaddharmAstika: / dharmAstikAyAbhAye tasmAtparato na gacchati / / 184 / jIvoM kA pudgaloM kA jAnA ho vahIM taka | dharmAstikAya rahatA sahakAri jahAM taka // / dharmArita kAya kA kahAM prabhAva hai zrAge / sa hi siddha loka se jAte nahIM Age || 184 / / atra siddhakSetrAdupari jIvapudgalAnAM gamanaM niSiddham / jIvAnAM svabhAvakriyA siddhigamanaM vibhAvakriyA SaTkApakramayuktatvaM pudgalAnAM svabhAvakriyA paramANugatiH vibhAva kriyA yaNukAdiskandhagatiH / prato'mISAM trilokazikharAdupari gatikriyA bhAvArtha - karmoM se chUTanA hI mukti hai aura jo karmoM se chUTa cuke haiM ve hI mukta haiN| punaH mukti aura mukta jIvoM meM koI antara nahIM hai, kyoMki mukti ke binA mukta jIva athavA mukta jIvoM ke binA mukti nAmakI koI cIja nahIM hai / gAthA 184 anvayArtha - [ jIvAnAM pudgalAnAM gamanaM ] jItroM kA aura pudgaloM kA gamana [jAnIhi ] vahAM taka hI jAno ki [ yAvat dharmAstika: ] jahAM taka dharmAstikAya hai, [ dharmAstikAyA bhAve ] kyoMki dharmAstikAya ke abhAva meM [tasmAt parataH ] usase Age [ na gacchati ] nahIM jAte haiM / TIkA -- yahAM siddhakSetra ke Upara jIva aura pudgaloM ke gamana kA niSedha kiyA hai| jIvoM kI svabhAva kriyA siddhi ke liye gamana hai aura vibhAva kriyA chaha apakrama se yukta gamana hai arthAt anya bhava meM jAte samaya chaha dizAoM meM jo gamana hotA hai use apakrama kahate haiM / pudgaloM kI svabhAva kriyA paramANu kI gati hai aura vibhAva kriyA dvaNuka Adi skaMdhoM kI gatirUpa hai / isaliye inakI triloka zikhara ke Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhopayoga adhikAra [ 461 nAsti, parato gatihetodharmAsti kAyAbhAvAt yathA jalAbhAve matsyAnAM gatikriyA nAsti / ata eva yAvaddharmAstikAyastiSThati tarakSetraparyantaM svabhAvibhAvagatikriyApariNatAnAM jIvapudgalAnAM gatiriti / (anuSTum ) trilokazikharAvaM jIvapudgalayo yoH / nevAsti gamanaM nityaM gatihetorabhAvataH / / 304 / / riNayamaM Niyamassa phalaM, NiTThipavayaraNassa bhattIe / puvAvaravirodho jadi avaraNIya pUrayaMtu samayaNhA // 185 // niyamo niyamasya phalaM nirdiSTaM pravacanasya bhaktyA / pUrvAparavirodho gadyapanIya purayaMtu samayajJAH / / 185 / / isa vidha rA jo niyama hai au usa niyama kA phala / pravacana kI bhakti se hI, maiMne kahA sanala / / yadi inameM kucha bhI pUrvApara se virodha ho / zodhana kara usakA jo, zanI vizeSa hoM / / 185 / / --- . . .- - - - Upara gatikriyA nahIM hai, kyoMki usake Age gati ke hetubhUta aise dharmAstikAya kA abhAva hai, jaise jala ke abhAva meM machaliyoM kI gati kriyA nahIM hotI hai| isaliye jahAM taka dharmAstikAya rahatA hai utane kSetra paryaMta hI svabhAva aura vibhAvarUpa gati kriyA meM pariNata huye jIva aura pudgaloM kA gamana hotA hai / [ TIkAkAra munirAja isI bAta ko kalaza kAvya se kahate haiM- (304) zlokArtha-triloka zikhara se Upara meM jIva aura pudgala ina donoM kA gamana nahIM hotA hai| kyoMki vahAM nitya hI gati hetuka ( dharmAstikAya ) kA abhAva hai| gAthA 165 anvayArtha--[niyamaH niyamasya phalaM] niyama aura niyama kA phala [pravacanasya bhaktyA] pravacana kI bhakti se [nirdiSTaM] kahA gayA hai / [yadi pUrvAparavirodhaH] yadi Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " yA. 462 ] niyamagAra zAstrAdau gRhItasya niyamazabdasya tatphalasya copasaMhAroyam / niyamastAvacchuddharatnatrayavyAkhyAnasvarUpeNa pratipAditaH / tatphalaM paramanirvANamiti pratipAditam / na kavitvadAt pravacanabhaktyA pratipAditametat sarvamiti yAvat / yadyapi pUrvAparadoSo vidyate cettadoSAtmakaM luptvA paramakavIzvarAssamayavidazcottamaM padaM kurvanviti / ( mAnanaH) jayati niyamasArastatphalaM cottamAnAM hRdayasarasijAte nirvRteH kAraNatvAt / pravacanakRtabhaktyA mUtrakRddhiH kRto yaH sa khala nikhilabhavyazreNinirvANamArgaH / / 305 / / / isameM purvApara virodha ho to [samayajJAH] Agana ke jJAtA [ apanIya ] use dUra karake [ pUrayaMtu | pUrNa kre| zAstra ke Arambha meM kathina nyima zabda kA aura usake phala kA yaha upamahAra / niyama to zuddhagannatraya ke vyAkhyAna svarUpa meM pratipAdita kiyA gayA hai aura usakA phala parama nirvANa hai aisA pratipAdita kiyA hai kavitya ke garva se maiMne yaha kathana nahIM kiyA hai| kiMtu pravacana kI bhakti me yaha gaba pratipAdita kiyA gayA hai| yadi isameM pUrvApara doSa hove to Agama vettA paramakavIzvara una doSAtmaka padoM kA lopa __ karake dUra kara ke uttama pada ko kara leve, aisA abhiprAya hai| [ aba TIkAkAra munirAja niyama aura ugaka phala ke mahatva ko kahade hA eka kalA kAvya kahate hai-] (305) zlokArya-yaha niyamasAra aura usakA phala uttama puruSoM ke hRdaya kamala meM jayazIla ho rahA hai, kyoMki vaha nirvANa kA kAraNa hai| pravacana kI bhakti se sUtrakAra zrI kudakudadeva ne jo kahA hai vaha nizcitarUpa se akhila bhavya mamUha ke liye nirvANa kA mArga hai| Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhopayoga adhikAra IsAbhAveNa puNo, keI NidaMti sundaraM bhaggaM / tesi vayaNaM soccA'rbhAta mA kuraNaha jiraNamagge // 186 // IrSAbhAvena punaH kecinnindanti sundaraM mArgam / teSAM vacanaM zrutvA abhakti mA kurudhvaM jinamArge // 186 // kucha loga IrSyA se suramArga kI / niMdA kiyA karate haiM mithyAtva ho / unake vacana ko sunakara jinanAMga ke prati / tuma mukti ko na chor3o hita pratikaro rati / / 186 // [ 423 iha hi bhavyasya zikSaNamuktam / kecana maMdabuddhayaH trikAlanirAvaraNa nityAnaMdekalakSaNanici kalpakanijakAraNa paramAtmatattvasamyak zraddhAnaparijJAnAnuSThAnarUpa zuddha ratnatraya pratipakSamithyAtva karmodayasAmarthyena mithyAdarzanajJAnacAritraparAyaNAH IrSyAbhAvena samatsarapariNAmena sundaraM mArga sarvajJavItarAgasya mArga pApakriyAnivRttilakSaNaM bhedopacAraratnatrayA - gAthA 186 anvayArtha - [ punaH IrSAbhAvena ] punaH bhAva me [ kecit ] koI loga [ sundaraM mArge niMdanti ] sundara mArga kI niMdA karate haiM, [ teSAM vacanaM ] unake vacana [zrutvA ] sunakara [jinamArge ] jinaMdra deva ke mArga meM [ abhakta mA kurudhvaM ] tuma loga abhakti mana karo / TIkA- yahAM para bhavyajIva ke liye zikSA dI hai / koI maMda buddhi vAle trikAla nivAraNa nityAnaMdarUpa eka lakSaNa vAle nivikalpa aise nijakAraNa paramAtma tattva kA samyak zraddhAna usIkA jJAna aura usImeM anuSThAna rUpa jo zuddha ratnatraya hai usake pratipakSI aise mithyAtva karma ke udaya kI sAmarthya se mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyAcAritra meM parAyaNa huye jIva IrSyAbhAva se matsarasahita pariNAma se sundara mArga ko jo ki pApa kriyA se nivRtti tyAgarUpa hai, bhedopacAra ratnatrayAtmaka hai aura abhedopacAra ratnatrayAtmaka hai aise vItarAga sarvajJa deva Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3464 ] niyamasAra makamabhedopacAraratnatrayAtmakaM kecinindanti, teSAM svarUpavikalAnAM kuhetudRSTAntasamandhitaM kutarkavacanaM zrutvA hyakti jinezvarapraNotazuddharatnatrayamArge he bhavya mA kuruSva, punarbhaktiH kartavyeti / ( zArdUlavikrIDita ) dehavyUhamahojarAjibhayade duHkhAvalIzvApade vizvAzAtikarAlakAladahane zuSyanmanISAvane nAnAdurNayamArgadurgamatame dui mohinAM dehinAM jaina darzanamekameva zaraNaM janmATavIsaMkaTe / / 306 // tathA hi - .. - -- - / ke mArga kI koI loga niMdA karate haiN| una svarUpa se zUnya huye janoM ke kuhetu aura | kudRSTAMta se sahita kutarka vacana ko sunakara jinezvara deva ke dvArA praNIta zuddha ratnatraya mArga meM he bhanya ! tuma abhakti mata karo, kiMtu tumheM usa mArga meM bhakti hI karanA caahie| [ aba TokAkAra munirAja jinendra deva kI bhakti kI preraNA dete hue do kalaza kAvya kahate haiM-] (306) zlokArtha-deha samUharUpI vRkSa paMkti se jo bhayaprada hai, duHkha paraMparA rUpI jaMgalI pazuoM se jo vyApta hai, ati karAla kAlarUpI agni jahAM para sabakA bhakSaNa kara rahI hai, jisameM buddhirUpI jala sUkha rahA hai aura jo darzana moha se sahita jIvoM ke lie nAnA durnayarUpI mArgoM se atyanta durgama hai aise isa saMsArarUpI bikaTa vana meM jaina darzana hI eka zaraNa hai / bhAvArtha-mithyAtva se grasita hue prANiyoM ke lie isa saMsAra meM eka jana dharma hI parama zaraNa hai, anya kucha nahIM hai / * yahAM kucha azuddhi ho aisA lagatA hai / Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhopayoga adhikAra [ 465 ( zArdUlavikrIDita ) lokAlokaniketanaM vapurado jJAnaM ca yasya prabhostaM zaMkhadhyanikaMpitAkhilabhuvaM zrInemitIrthezvaram / stotu ke bhuvanatraye'pi manujAH zaktAH surA vA punaH jAne tatstavanakakAragamahaM bhaktijinetyutsukA // 307 // NiyabhAvaNANimitta, mae kadaM NiyamasAraNAmasudaM / NaccA jiNovadesaM, puvAvaradosaNimmukkaM // 17 // nijabhAvanAnimittaM mayA kRtaM niyamasAranAmazrutam / jJAtvA jinopadezaM pUrvAparadoSanimuktam // 187 / / jinameM virodha pUrva para le kabhI nahIM / na jinopadena meMne jAnakara ke ho / / tija aAtma bhAvanA ko bhAne ke liye hI / isa niyamasAra nAmaka zruta ko racA sahI / / 257|| (307) zlokArtha-jinaprabhu kA yaha jJAnarUpI gAgera lokAloka kaH myAna hai, jinhoMne zaMkha kI dhvani se akhila-bhamaNDala ko kampita kara diyA thA aimeM una zrI neminAtha tIrthazvara kA stavana karane ke liye tIna loka meM bhI koI manAya agavA deva samartha hai ? phira bhI unake stavana meM kAraNa kevala eka jinendra deva ke prati ani utsuka bhakti hI hai aisA maiM samajhatA haiN| bhAvArtha-thI nemi jinendra deva kI stuti karane ke lie yadyapi meM samartha nahIM hUM phira bhI unake prati utkaTa bhakti hI mujhe stuti karane meM vAcAlita kara rahI hai| gAthA 187 anvayArtha-[ pUrvAparadoSanirmuktaM ] pUrvAparadoSa se rahita aise [jinopadezajJAtvA] jinendra deva ke upadeza ko jAnakara [ mayA ] maiMne [ nija bhAvanA nimittaM ] apanI bhAvanA ke nimitta [ niyamasAra nAmazrutaM ] niyamasAra nAmaka zAstra ko [ kRtaM ] kahA hai| Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 466 ] niyamasAra zAstranAmadheyakathanadvAreNa zAstropasaMhAropanyAsoyam / atrAcAryAH prArabdhasyAntagamanatvAt nitarAM kRtArthatAM pariprApya nijabhAvamAnimittamazubhavacanArthaM niyamasArAbhidhAnaM zrutaM paramAdhyAtmazAstrazatakuzalena mayA kRtam / kiM kRtvA, pUrva jJAtvA ayaMcaka paramaguruprasAdena budhveti / kam ? jinopadezaM vItarAgasarvajJamukhAravinda vinirgataparamopadezam / taM punaH kiM viziSTam ? pUrvAparadoSanirmuktaM pUrvAparadoSahetu bhUtasakalamoharAgoSAbhAvAvApta mukhavinirgatatvAnnirdoSamiti / TIkA - zAstra ke nAmakaraNa ke kathana dvArA yaha isa zAstra ke upasaMhAra kA kathana hai / yahAM para AcAryavarya zrI kuraMdakuda bhagavAna prArambha kiye hue grantha ke aMta kI prApta karane se atizaya rUpa kRtArthatA ko prApta hokara kahate haiM ki nija bhAvanA ke nimitta se azubha kI vaMcanA ke liye saiMkar3oM parama adhyAtma zAstroM meM kazala aise maiMne isa "niyamasAra" nAmaka zAstra ko racA hai / racA hai / prazna - kyA karake yaha zAstra racA hai ? - uttara --- pahale jAnakara ataMcaka paramaguru ke prasAda se samajhakara isako prazna - kisako jAnakara ? - uttara ---- jinopadeza ko vItarAga sarvajJadeva ke mukhAraviMda se nikale hue aise parama upadeza ko jAnakara / prazna --- punaH vaha upadeza kaisA hai ? uttara-- - pUrvApara doSa meM hetu bhUta aise sakala moha, rAga, dva eSa kA abhAva ho jAne se jo Apta sacce deva haiM, unake mukha kamala se nirgata hone se jo nirdoSa hai isaliye yaha pUrvApara doSa rahita hai / [ aba isa zAstra kA upasaMhAra karate hue TIkakAra zrI padmaprabhamaladhArideva kahate haiM ki - ] Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhopayoga adhikAra [ 467 kiJca asya khalu nikhilAgamArthasArthapratipAdanasamarthasya niyamazabdasaMsUcita vizuddhamokSamArgasya aMcitapaMcAstikAyaparisanAthasya saMcitapaMcAcAraprapaMcasya SaDdravyavicitrasya saptatattvavapadArthagarbhIkRtasya paMcabhAvaprapaMcapratipAvanaparAyaNasya nizcayapratikramaNapratyAkhyAnaprAyazcittaparamAlocanAniyamavyutsargaprabhRtisakalaparamArthakriyAkAMDADaMbarasamRddhasya upayogatrayavizAlasya paramezvarasya zAstrasya dvividhaM kila tAtparya, sUtratAtparya zAstratAtparya ceti / sUtratAtparya padyopanyAsena pratisUtrAmeva pratipAditam, zAstratAtparya tvidamupadarzanena / bhAgavataM zAstramidaM nirvANasundarIsamudbhavaparamavItarAgAtmakaniryAvAdhanirantarAnaMgaparamAnandapradaM niratizaya nityazuddhaniraMjananijakAraNaparamAramabhAvanAkAraNaM samastanayanicayAMcitaM paMcamagatihetubhUtaM paMcendriyaprasarajinagAtramAtraparigraheNa nimitamidaM jo niyamasAra zAstra nizcita rUpa se maMga Agama ke artha samUha kA pratipAdana karane meM samartha hai. 'niyama' zabda me vizuddha mozamArga ko jisane samyaka prakAra se mUcita kiyA hai, jo zrela paMcAstikAya ke varNana meM pahina hai, jisameM paMcAcAra kA vistRta varNana saMgrahIla hai / jo chaha dravyoM ke varNana ne vicitra hai, jisameM sAta tattva aura natra padArtha garbhita hai, jo pAMca prakAra ke bhAvoM kA vistAra se pratipAdita karane meM parAyaNa hai, jo nizcaya pratikramaNa, nizcaya pratyAbhyAna, nizcaya prAyazcitta, parama AlocanA, niyama vyutsarga Adi samasta paramArtha kriyA kAMDa ke ADambara se samRddhazAlI hai aura jo tIna upayogoM me mahAn hai aise isa paramezvara zAstra kA vAstava meM do prakAra kA tAtparya hai-eka sUtra tAtparya dUsarA zAstra tAtparya / sUtra kA tAtparya no padya-gAthA ke kathana se pratyeka mUtra meM hI pratipAdita kiyA gayA hai aura zAstra kA tAtparya nimna TIkA ke dvArA pratipAdita kiyA jAtA hai / yaha niyamasAra zAstra bhAgavat zAstra hai, jo ki nirvANa sundarI se utpanna hone vAle parama vItarAgI svarUpa, avyAbAdha, niraMtara aura anaMga-atIndriya paramAnanda ko dene vAlA hai, jo niratizaya, nitya zuddha, niraMjana, nijakAraNa paramAtmA kI bhAvanA kA kAraNa hai, jo samasta nayoM ke samudAya se suzobhita hai, jo paMcamagati kA kAraNabhUta hai, aura jo paMcendriyoM ke vistAra se rahita gAtra-mAtra parigrahadhArI-digambara mahAmuni ke Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyamamAra ye khalu nizcayavyavahAranayayoravirodhena jAnanti te khalu mahAntaH samastAdhyAtmazAstrahRdayavedinaH paramAnandavItarAgasukhAbhilASiNaH parityaktabAhyAbhyantaracaturvizatiparigrahaprapaMcAH trikAlanirupAdhisvarUpaniratanijakAraNaparamAtmasvarUpazraddhAnaparijJAnAcaraNAsmaphabhedopacArakalpanAnirapekSasvastharatnatrayaparAyaNAH santaH zabdabrahmaphalasya zAzvatasukhasya bhoktAro bhavantIti / ( mAlinI) mukadhijanapayojAnandimitreNa zasta lalitapadanikAnimitaM zAstrametat / nijamanasi vidhatte yo vizuddhAtmakAMkSI sa bhavati paramazrIkAminIkAmarUpaH / / 308 / / -. -... - dvAna racita hai, eMse isa zAstra ko jo nizcita rUpa se nizcaya aura vyavahAra natha ke avigetra se jAnate haiM, ve samasta adhyAtma zAstra ke rahasya ko jAnane vAle, 'paramAnanda vItarAga sukha ke abhilASI, bAhya--abhyantara aise caubIsa prakAra ke parigraha mpa prapaMca ke parityAgI, kAlika upAdhi rahita svarUpa meM lIna hae nijakAraNa paramAtmA ke svarUpa ke zraddhAna jJAna aura anuSThAna svarUpa aise bhedopacAra kalpanA se nirapekSa, svastha, ratnatraya meM tatpara hote hue mahApuruSa nizcita E se gabdabrahma ke phalasvarUpa zAsvata sugva ke bhoktA ho jAte haiM / | aba TIkAkAra munirAja isa bhAgavan svarUpa niyanasAra graMtha kI tAtparyahai vRtti TIkA ko pUrNa karate hue cAra kalaza kAvyoM ke dvArA graMtha ke mAhAtmya ko tathA | zubha kAmanA ko vyakta kara rahe haiM / ] (308) zlokArtha---suphavijanarUpI kamaloM ko Anandita karane meM sUrya | svarUpa aise padmaprabha maladhAri deva ne lalita padasamahoM se isa prazasta zAstra ko banAyA hai / jo vizRddha AtmA ke AkAMkSI jIva isako apane hRdaya meM dhAraNa karate haiM ve parama lakSmIrUpI kAminI ke priyakAMta ho jAte haiN| Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhopayoga adhikAra ( anuSTubh ) padmaprabhAbhidhAnoddhasindhunAthasamudbhavA t upanyAsomimAyaM stheyAccetasi sA satAm // 306 // ( anuSTubh ) asmin lakSaNazAstrasya viruddha padamasti cet / luptvA tatkavayo bhadrAH kurvantu padamuttamam // 310 // ( vasantatilakA ) yAvatsadAgatipathe rucire vireje tArAgaNaiH parivRtaM sakalendubiMbam / tAtparyavRttirapahastitaheyavRttiH stheyAtsatAM vipulacetasi tAvadeva ||311|| [ 4ee ( 306 ) zlokArtha --- padmaprabha nAma ke utkRSTa samudra se utpanna huI yaha racanA rUpI-taraMgamAlA hai, vaha satpuruSoM ke citta meM sthita rahe / ( 310 ) zlokArtha - - isa graMtha meM koI pada vyAkaraNa zAstra se viruddha hove to bhadrasvabhAvI kavijana usakA lopa karake padoM ko uttama kara leveM / bhAvArtha --- yadi isa zAstra meM vyAkaraNa zAstra se koI pada, vAkya galata ho to bhadra pariNAmI kavi isako sudhAra kara paDheM, yaha tAtparya hai / ( 311 ) zlokArtha --- jaba taka tArAgaNoM se ghirA huA pUrNacandra biMtra sundara sadAgatipatha - AkAza mArga meM zobhita hotA rahe tabhI taka jisane haiyavRttiyoM ko dUra kara diyA hai, aisI yaha tAtparyavRtti vyAkhyA satpuruSoM ke vizAla hRdaya meM sthita rahe / Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyamamAra 500 ] iti sukavijanapayojamitrapaMcendriyaprasarajitagAtramAtraparigrahazrIpadmaprabhamaladhAridevaviracitAyAM niyamasArakhyAkhyAyAM tAtparyavRttau zuddhopayogAdhikAro dvAdazaH zrutaskandhaH // samAptA ceyaM tAtparyavRttiH / ___ isaprakAra sakatrijanarUpI kamaloM ko vikasita karane ke liye sUrya ke sadRza paMcendriya ke prasAra se rahita pAtra-mAtra parigrahadhArI zrI padmaprabhamaladhAri deva ke dvArA viracita niyamasAra kI tAtparya vRtti nAmaka TIkA meM zuddhopayoga-adhikAra nAbhaka bArahavAM zruta skandha samApta huA / SAR Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASAnuvAdakAH prazastiH mahAvIraM jinaM natvA mahAvIraikazAsanam / bhAratI sarvasAdhU zca staumi siddhiphalAptaye / / 1 / / prasiddha mUlasaMghe'smin kudakudAnvayAbhidhe / khyAte sarasvanIgacche balA-kAre gaNe zubhe / / 2 / / tasminnAcAryamAlAsti jinasUtreNa gumphilA / tasyAmeko maNiH saMpratyAcAryaH zAMtisAgaraH / / 3 / / kalikAlaMkanetA'sau munimArgasya darzakaH / cAritra cakrabhRna hayapyakiJcano digambaraH / / 4 / / catuHsaMghakadhaureyaH nApaTTe vIrasAgaraH / / mama dIkSAgumarjIyAt nahAtratapradAyaka: / / 5 / / jJAnamatyAkhyayaiSAhanAyikA bhUbi vidhatA / caturanuyogavArdhAvAvagAhanatatparA / / 6 kaSTasahasrInAmnATasanalIgrantha bhayamum / anUdyAdhyAtmagrantha zvAnRdito mAtRbhASayA / / 7 / / vIrAbde dvayadhika paMcavize caitre'site zubhe / navamyAM ca tithI kSetra kamajAGgaladezake / / 8 / / hastinAgapure nIrthe zAMtinAthajinAlaye / zAstra niyamasArasyAnuvAdaH pUrNatAmagAt / / 6 / / yAvatkaM jainadharmo'yaM varnane bhavi saukhyadaH / tAvatkaM sAnuvAdo'yaM graMtho jagati vidyatAm / / 10 / / svAtmasaukhyAmRtaM mahaya paThitRbhyo'pi satvaram / dadyAt bodhi samAdhi ca gAMtimAtyaMtikImapi / / 11 / / / / iti zaM bhUyAt / / Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 502 bhASAnuvAda katroM kI prazasti zrI mahAvIra jinendra ko namaskAra karake bhagavAn mahAvIra kA ekacchana zAsana aise jaina dharma kI, jinavANI bhAratI kI aura sarva sAdhuoM kI siddhiphala kI prApti ke liye maiM stuti karatI hUM / zrI mUlasaMgha meM kuMdaku dAmnAya prasiddha hai, usameM sarasvatI gaccha aura balAtkAragaNa hai 1 usameM jinasUtra se guthI huI aisI AcAryoM kI paraMparArUpa mAlA hai / isa yuga meM usI mAlA ke eka maNisvarUpa AcArya zrI zAMtisAgara mahArAja huye haiM / ye isa kalikAla meM munimArga ke dikhalAne vAle eka netA the| cAritracakravartI hote huye bhI akiMcana digambara the| unhIM ke paTTa para catuvidha saMgha ke adhinAyaka vIrasAgara mahArAja huye haiM, ye mujhe mahAvrata kI AryikA dIkSA dene vAle mere dIkSA guru sadA jayazIla hoveM / so maiM isa jagata meM 'jJAnamatI' nAma se AryikA huuN| maiM satata cAroM anuyoga rUpI samudra meM avagAhana karatI rahatI hUM / jisakA 'kaSTa mahasI' dUsarA nAma hai aise 'aSTa sahasrI' nAmaka nyAya graMtha kA maiMne mAtR bhASA meM anuvAda karake pazcAt usa adhyAtmagrantha niyamasAra kA hiMdI anuvAda kiyA hai / vIra saMvat paccIsa sau do ( 2502 ) meM, caitra kRSNA navamI jo ki RSabhadeva kA janma divasa hai isaliye zubha tithi hai usa pavitra tithi meM, kurujAMgala deza meM sthita hastinApura nAmaka tIrthakSetra para zrI zAMtinAtha bhagavAn ke mandira meM isa 'niyamasAra' zAstra kA anuvAda pUrNa huA hai / jaba taka isa pRthvI tala para sukha ko dene vAlA yaha jaina dharma rahegA, taba taka isa jagata meM anuvAda sahita yaha graMtha vidyamAna rhe| yaha graMtha mujhe aura par3hane vAloM ko bhI svAtmasukharUpI amRta ko deve tathA zIghra hI bodhi - ratnatraya kI prApti, samAdhi aura AtyaMtika zAMti ko bhI pradAna kare / // iti zaM bhUyAt // Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ boz pariziSTa saMyata, jina gAthAoM meM digambara muniyoM ke vAcaka muni, sAdhu, zramaNa, AcArya, upAdhyAya ye zabda Aye haiM / ve gAthAyeM : 1. paMcAcArasamaggA, paMcidiyadatidappaNiddalayA / vIrA guNagaMbhIrA, AyariyA erisA hoMti / 73 / / 2. rayagasamamaMjuttA, jiNa kahiyapayatthadesayA surA / NikkakhabhAvarahiyA, uvajjhAyA erisA hoti // 74 // 1 3. vAvAravimukkA caumvihArAhaNAsAratA / NigaMthA nimmohA, sAhU erisA hoMti // 75 // t 4. mAtRNa sallabhAvaM, pissalle jo du sAhu pariNamadi / sAM paDikamaNaM uccai, paDikamaNamao have jamhA ||7|| " sAhU | cattA agutibhAvaM tiguttigutto havei jo so paDikamaNaM uccaDa, paDikamaNamao have jamhA ||8|| 6. uttama a AdA, tamhi ThidA harNAdi muNivarA kammaM / tamhA bhANameva hi uttamaaTThassa paDikamaNaM // 62 // 7. jhANaNilINAM sAhU, paricAgaM ku savvadosANaM | tamhA du jhANameva hi savvadicArassa paDikamaNaM ||13|| 8. evaM bhedabhAsaM, jo kuvvaDa jIvakammaNo NiccaM / pacakkhANaM sakkadi, dharidu so saMjadI niyamA / / 106 / / lokammamma rayiM vihAvaguNAjjaehiM vadiritaM / appANaM jo kAryAdi, samaNassAloyaNaM hodi // 107 // Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyamasAra 10. ukkiTTho jo boho, NANaM tasseva apaNo cittaM / __ jo dharad maNI NicaM. pArAcchinnaM have tassa ||116 / / 11. ki bahaNA bhaNieNa du, varatavacaraNaM mahesiragaM savvaM / pAyacchittaM jANaha, aNeyakammAgaga khayaheu / / 117 / / 12. ki kAhadi vaNavAso, kAyakileso vicittauvavAso / ajjhayaNa moNapahudI, samadArahiyarasa samaraNassa / / 124 / / 13. sammataNANana raNaM, jo bhatti kuNai sAvago samaNo / nassa du NidibhatI, hori tti jiNehi paNataM / 134 / / 14. rAyAdI parihAre, appAgaM jo du jujade sAha / so jogabhatti juno, idaramsa ya kaha have jogo / / 137 / / 15. savaviyappAbhAne, apANaM jo du ajade sAha / so jogabhattijano, idaramsa ya kina have jogo / / 138 / / 16. yadi jo so samaNo. agaNa vaso hodi asuhabhAveNa / tamhA tasma du kamma, AvasmayalakkhaNa Na have / / 143 / / 17. jo caradi saMjado khala, gahabhAve so havei annnnbso| tamhA tassa du kamma, AvAsabalavakhaNaM Na have / / 144 / / 18. AvAsaeNa hINo, 'pabhaTTho hodi caraNado samaNo / puvatsa kameNa puNo, tamhA AvAsayaM kujjA / / 148 / / 15. AbAsaeNa jutto, samaNo so hodi aMtaraMgappA / __ AvAsaya parihIyo, samaNo so hodi bahirapA / / 149 / / 20. jo dhammasukka jhANamhi, pariNado soghi aMtaraMgappA / jhANabihINo samaNo, bahirappA idi vijANIhi / / 151 / / Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bikssipt 21. paDikamaNapahudi kiriyaM, kuvvato Nicchayassa cArittaM / veNa du virAga carie, samaNo anbhaTThido hodi / / 152 / / 22. jiNakahiyaparamasutte, paDikamaNAdiya parIkkhaUNa phuDaM / moNavaeNa joI, Niyakaja sAhaye NicvaM / / 15511 jina gAthAoM meM vyavahAra nizcayanayoM kA nAma AyA hai ve gAthAyeM nimnalikhita haiM 1. kattAbhottA AdA, poggalakammasya hodi vavahArA / kamajabhASaNAdA, katA bhAnA du riMgacchayado / / 181 / 2. vambathieNa jIvA, vadirittA pubbabhaNidapajjAyA / pajjayaNaeraNa jIvA, maMjuttA honi duvihehi / / 15 / / 3. ede sacce bhAvA, vavahAraNayaM paDucca bhaNidA ha / savve siddhasahAvA, suddhaNayA maMsidI jIvA / / 81 / / 4. vavahAraNayacAritte. vavahAraNayassa hodi tavacaraNaM / NicchayaNayacAritte, tavacaraNaM hodi rigacchayado / / 55 / / ... kAlussamohasaNNA rAgahosAiamUha bhAvANaM / parihAro maNaguttI, vavahAraNaeNa parikahiyaM / / 66 / / 6. erisayabhAvaNAe, vavahAraNayassa hodi cArittaM / Nicchayaragayassa caraNaM, etto uDDhaM pavakgvAmi / / 76 // 7. mokkhaMgayapurisANaM, guNabhedaM jANiUNa tesi pi / jo kuNadi paramatti , vavahAraNayeNa parikahiyaM / / 135 / / 8. jANadi passadi sabbaM, vavahAraNaeNa kevalI bhagavaM / kevalaNANI jANadi, passadi NiyameNa appANaM / / 159 / / / Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyamasAra 9. gANaM parappayAsaM vavahArapaeNa dasaNaM tamhA / appA parappayAso, vavahAraNaeNa daMsaNaM tamhA / / 164 / / 10. gANaM aNpapayAsaM, NicchayaNayaeNa dasaNaM tamhA / apA appapayAso, NicchayaraNyaeNa saNaM tamhA / / 165 / / kucha vizeSa gAthAyeM : anya karaNAnuyoga grantha se jAnane kI preraNA--. ca udaha bhedA bhaNidA, tericchA suragaNA ca unbhedA / edesi vitthAraM loyavibhAgesu NAdacvaM / / 17 / / isa kAla meM dhyAnamaya kriyAyeM zakya nahIM haiM jadi sakkadi kAdu je. paDikamaNAdi karejja jhANamayaM / sattivihINo jA jai, saddahaNaM ceva kAyabvaM / / 154 / / mabhI tIrthakoM ne yogabhakti kI hai usahAdijiNaridA evaM kAUNa jogavarabhasi / NibvudiguhamAvaNNA, tamhA dharu jogavatti / / 140 / / mabhI mahApuruSoM ne Avazyaka ke bala se kevalajJAna pAyA hai santre purANapurisA, evaM AvAsayaM ya kAUNa 1 apamattapahudiThANe, paDivajja ya kevalI jAdA // 158 / / yaha gAthA samayasAra, pravacanasAra aura paMcAstikAya meM bhI AI hai arasamarUbamagaMdhaM, avvattaM cedaNAguNamasadaM / jANa aliMgaggahaNaM, jIva maNihiTThasaMThANaM // 46 / / Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parizikSa zrI padamaprabhamaladhArideva dvArA racita kalazakAvya (vizeSa kAvya) padmaprabhastuti1. jayati viditagAtraH smeranIrejanetraH, sukRtanilayagotraH paMDitAmbhojamitraH / munijanavanacaitra: karmavAhinyamitra., sakalahitacaritraH, zrIsusImAsuputraH / / 6 / / 2. madananagaradAH kAMtakAyapradezaH padavinatagramINa: prAstakInAzapAzaH / duraghabanatAzaH kIrtisaMpUritAza: jayati jagadadhIzaH cArupadmaprabhezaH / / 5.0 3 / / 3. padmaprabhAbhidhAnodasidhunAthasamudbhavA / upanyAsomimAleyaM sthaMyAccetami sA matAm / / 3 / / neminAtha stuti 4. zatamyaNatapUjya: prAjyasadvodharAjya: smaragiriguranAtha: prAstaduSTAghayUthaH / padanatavanamAlI bhavyapadmAMzumAlI dizatu zamanizaM vA nemirAnaMdabhUmiH / / 13 / / jagadidamajagacca jJAnanIresahAntabhramaravadavabhAti prasphuTaM yasya nityam / tamapi kila yajehaM, nemitIrthakarezaM jalanidhimapi dobhyA'muttarAmyulavIcim / / 14 / / 6. lokAlokaniketanaM vapurado jJAnaM ca vasya prabho staM zaMkhadhvanikaMpitAkhilabhuvaM zrInemitIrthezvaram / stotu ke bhuvanatraye'pi manujAH zaktAH surA bA punaH jAne tatstavanaikakAraNamahaM bhaktijinaMdatyutsukA / / 307 / / Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 ] niyamasAra __vIrajina stuti--- 7. jayati jagati vIraH zuddhabhAvAstamAraH tribhuvanajanapUjyaH pUrNabodhekarAjya: natadivijasamAjaH prAstajanmadra bIjaH samavasatinivAsaH kevala zrInivAsaH / / 8 / / 8. itthaM buddhabopadezaM jananamRtiharaM yaM jarAnAzahetu bhaktipravhAmarendraprakaTa mukUTasadratnamAlAcitAMna : / vorAttIrthAdhinAthAduritamalabulamvAtavidhvaMsadakSaM ete saMto bhavAbdheraparataTamamI yAMti sacchIlapotAH / / 6 / / - jineMdradeva kI stuti ke aneka loka haiM unameM se yahAM eka dete haiM 6. nAnAnanana rAdhinAthavibhavAnAkarNya cAlokya ca tvaM kliznAsi mudhAtra ki jar3amate ! guNyAjitAste nanu / tacchaktijinanAthapAdakamala dArcanAyAmiyaM bhaktiste yadi vidyale bahuvidhA bhogAH syurete tvayi / / 29 / / AcAryoM ke nAmasmaraNa 10. siddhAMtodghazrIdhavaM siddhasena, narkAbjArka bhaTTapUrthAkalaMkam / zabdAdhIndu pUjyapAdaM ca baMda, tadvidyADhya vIravi vratIndram / / 3 / / 11. sakalakaraNagrAmAlambAdvimuktamanAkulam / svahitanirataM zRddha nirvANakAraNakAraNam / zamadamayamAvAsaM maitrIdayAdamamaMdiram nirupamamidaM baMdya zrIcandrakIrtimunermanaH / / 104 / / 12. namo'stu te saMyamabodhamUrtaye, smarebhakubhasthalabhedanAya vai / vineyapaMkeja vikAsabhAnabe, virAjate mAghabasenasUraye / / 108 / / Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa [ pUr 13. yasya pratikramaNameva sadA mumukSonastyipratikramaNamadhya gumAtramuccaiH / tasmai namaH sakalasaMyamabhUSaNAya, zrIvIranaMdimuninAmadharAya nityam / 126 / isa kAla meM sacce muni haiM- 14. ko'pi kvApi munirbabhUva sukRtI kAle kalAvapyalaM mithyAtvAdikalaMka paMkarahitaH saGgharma rakSAmaNiH / so'yaM saMprati sutaditi punardevaizca saMpUjyate muktAneka parigrahavyatikaraH pApATIpAvaka: ri 15. bhAvAH paMca bhavati yeSu satataM bhAvaH paraH paMcamaH sthAyI saMninAyakAraNamayaM samyandRzAM gocaraH / taM muktvAkhilarAgazeSanikaraM vRddhyA punarvR] dvimAn eko bhAti kalau yuge sunipatiH pApATIpAvakaH ||27|| isa kAla meM dhyAna zakya nahIM to zrAna karanA cAhiye13. asAre saMsAre kalisi pApabaha na muktisminnajinanAthasya bhavati / ato'dhyAtmaM dhyAnaM kathamiha bhavennirmaladhiyAM nijAtmazraddhAnaM bhavatyaharaM svIkRtamidam // 264 / / adhyAtma se saMyamaratnamAlA nikAlI hai- 17. adhyAtmazAstrAmRtavAgarAzermonAM saMyamaratnamAlA | babhUva yA tattvavida muThe, sAlaMkRtirmuktivadhUdhavAnAm / / 187 / / AlocanA kAmadhen hai- 18. AlocanA sananagunAtmaka yA nirmuktamArga phaladA yaminAmajasram / zuddhAtmatattva niyatAcaraNAnurUpA syAtsaMyatasya mama sA kila kAmadhenuH // 172 // Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 510 ] niyamasAra 16. zuddhanizcayanayena vimuktau saMsRtAvapi ca nAsti vizeSaH / evameva khalu tattvavicAre, zuddhatattvarasikAH pravadati ||73 || 20. zukladhyAnapradIpo'yaM yasya cittAlaye babhau / sa yogI tasya zuddhAtmA pratyakSo bhavati svayam || 124 || 21. niryApakAcArya niruktiyuktA mukti sadAkarNya ca yasya cittaM / samastacAritraniketanaM syAt tasmai namaH saMyamadhAriNe'smai / / 125 / / 22. jayati sahajatejaH prAstarAgadhikAro manasi virANAM govazuH / viSayasukharatAnAM durlabhaH sarvadArya paramasukha samudra zuddhabodho'stanidraH // 132 // 23. anyavaNaH saMsArI muniveSadharo'pi duHkhabhAGa nityam / svavazo jIvanmuktaH kiMcintyUno jinezvarAdeSaH // 243 // 28. muktvA janyaM bhavabhayakaraM bAhyamAnyaMtaraM ca smRtvA nityaM samarasamayaM camatkAramekaM / jJAnajyotiH prakaTita nijAbhyantarAgAntarAtmA kSINe mohe kimapi paramaM tatvadarza // 256 Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. ithUna yUla khaMvidu aNaripakkho jo attAgamataccANa zratAdi prattama appasarUvaM pecchrada appasarUvAlabaNa appA viNu NAra zrappA parappayAmo arasamarUvamagaMdha pravAbAhamagidiya asarIza aviNAsA aMtaravAhirajappe ussakhaye puNa zrAdA majama gANe ArAhaNAI bai bAloyaNamAlu chaNa prAdAsa jadda icchasi zrAvAsaeNa jutto zrAvAsaeNa hoNo IsAbhAveNa puNo Fargo varNa feng jo boho * zrI niyamasAra kI varNAnukrama sUcI a A u gAthA pRSTha 21 20 25 5. 26 166 116 171 163 46 178 48 150 176 473 100 266 84 213 108 264 403 407 405 | 147 146 148 66 64 76 12 74 446 332 460 443 133 477 237 600 1-6 174 116 463 467 325 uttama prAdA samma paricattA usAdijiNakharidA eko me sAsado grappA ego ya maradi jIvo ede chavANiya ede sadhye bhAvA eyarasavarga erisa bhedabhA erisaya bhAvaNAe evaM bhedabhAsaM kattA bhottA zrAdA kadakAridANumoda kammamahIruhamUla kammAdo appAraNaM kAya kariyAriyo kAyApara kAlusa mohasaNyA ki kAdi vasvAmI ki bahuNA bhaNieNa du kulajarie jIvANa kevala rAmasahAvI kevala miMdira hiyaM kohaM khamayA mANa kohAdisamabhAva e ka gAthA pRSTha 62 238 86 140 102 101 34 YE 27 82 76 106 18 63 110 111 70 121 66 124 117 56 6 11 115 114 216 202 273 270 66 140 76 206 166 203 4 166 300 303 183 337 175 z 327 152 255 31 320 318 Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 512] niyamasAra gAthA gASA pRSTha gamaNaNimittaM dhammagAme vA ragayare vA 30 58 ghaNaghAi kammarahiyA 71 10 362 jugarva ghaTTA gANaM . jo caradi saMjado khalu jo ga hara di aNNavaso - jo du bhaTTaM ca radda jo dugaMchA bhayaM vedaM jo du dhammaM ca sukkaM ca jo du puNNaM ca pAvaM ca jo du issaM raI soga jo dhammasurakajhANA jo pamsadi appANaM | jo samo sambabhUdesu ca ugaibhava saMbhamaNa baudahabhedA bhaNidA cakkhu acAkhU mohI cattA hyaguntibhAvaM cala maliNamagAdatta 130 131 362 412 W 151 106 126 266 346 chAyAta vamAdIyA chuhata bhItarogo 66 / mANilINoM sAhU / jhANilIkona ThANarigasejavihArA 275 / 154 418 188 356 128 127 177 415 180 191 156 jaM kici meM ducaritta jAdi sadi kAdu je jassa rAgo du doso du jasma saNiNa hido prappA jAijaramaraNarahivaM jANato passano jANadi pasmadi sarva jA rAyAdipi yattI jArisiyA siddhappA jiNakahithaparamasutte jIvANa pUragalANa jovAdibahinaccaM jIvAdIdavAraNa jovAdu puragalAdo jIvA poggala kAyA joyo uvazrogamapro 397 402 484 400 330 180 gaTTakammabaMdhA rAmiNa jievaM dIra garaNArayati riyasurA Na vaso abaso bhavasagavi iMdiya ughasammA Nadhi kamma gokamma gavi dukkhaM gAvi sukkha gaMtAtabhaveNa saNAraNaM prappapayAsaM raNArA jovasarUvaM NANaM parappayAsa gANaM parappayAsaM gANaM parappayAsaM gANAjIvANANANAhaM koho mANo NAhaNArayabhAvo 136 420 155 154 xr 440 444 Mcna Re Wor 164 156 81 422 200 200 GIS Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 513 gAthA gAthA pRSTha 68 262 wr.m 467 ar inOM Ko Rom gAthA sUcI pRSTa / 200 / paDiTidiprazubhAga paricattA parabhAvaM pariNAmapubbayaNaM 281 paMcAcArasamaggA 130 pAsugabhUmipadese 125 pAsugamageNa divA pugaladagvaM motaM 258 pumvuttasayala davaM puzvuttasayala bhAvA pesuSaNahAsa kakkasa poggaladadhvaM ucAi 488 poya ikamaMDalAI 172 NAhaM bAlo buDho NAha maggaNaThANo pAhaM rAgo doso gikkasAyassa daMtassa NigaMtho gorAgo NiDo Ni to riNayabhAvaraNANimittaM NiyabhAvaM Nadi muccai rigayama Niyamassa phalaM Niyama mokkha uvAyo NiyameNa pa ja kajja NidhvAraNameva siddhA rigopadosArahimo gokammakammarahiyaM No khaiyabhAvaThANA yo khalu sahAvaThANA No ThidibaMdhaTTANA .. 187 185 461 453 50 . 143 103 261 baMdhaNachedaNamAraNa om.G. bhUpavvadamAdIyA tassa muhaggadayayaNaM taha dasarA upamogo 263 thIrAjacorabhattaka 67 da 233 237 daNa icchivaM davvaguNapajjayAeM davasthieNa jIvA 53 145 167 mago mAgaphala tiya madamANamAyalohavi mamati parivajjAmi 177 mANussA duvidhappA micchattapadibhASA micchAdasaNaNAraNa157 muttamamutta davaM mokvapahe appANaM mokkhaMgayapurisANaM bhottUNa aTTarudda mottUraNa praNAyAraM motaNa vayaNarayaNaM mottUNa sayalajappama425 | mottaNa sallabhAvaM 11 135 227 dhAucakkassa puNo paDikamaNaNAmadheye paDikamaNapadikiriyaM 206 252 152 221 Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 514 ] niyamamAra gAthA para / / birado sabyasAvajje 162 / vivaroyAbhiriNa vesavi vivarIyAbhiNivesaM gAthA 125 348 74 rapaNatayasaMjuttA rAgeNa va doseNa va rAyAnImanahAre 154 377 - laNaM Nihi ekako loyAyAse tAna loyAloyaM jAgA - 87 - 367 358 magNAga caubhe sampAvanibhedeNa du mammanaNANacaraNe gammanamaNimina mammana samAgaNaM samma meM sababhUdesa 133 / mamvaviprapAbhAve 316 samve pugagapurisA 416 mami gaMthArA 122 34, | bhanyajjAsaMbejjA 146 , maMjamaNiyama saverA du 75 164 ' muhagrasuhavayagarayaNaM 182 486 / suhamA vaMti khaMdhA 104 138 146 278 375 baTTadi jo so samaraNo vaNNarasagaMdhaphAsA va dasa mi disolasajamavayarAmayaM paDika maraNaM vayaNoccAraNakiriyaM vavahAraNayacaritte dAvAravippamukkA vijadi kevalagAeM 426 150 60 35 123 343 24 66 Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ loka 362 215 184 244 212 233 - kalazakAvyoM kI varNAnukrama sUcI - - -- . praloka pRSTha pratyakza: saMsArI | praganaparamAtma aparispaMdarUpastha 146 287 / apavargAya bhanyAnAM 392 api ca bahavibhAve api ca sakala rAgaapuna bhavasukha anyAmani sthiti buvA 484 abhivamidamucca118 226 abhinavamidaM pApa prayaMbo jIva217 avicalatamakhaMtra236 prasati ca mati vana 274 prarAti yati vibhAva prasAre nasAre 30 asmAkaM mAnasAnyuccaH asmin lakSamA zAstrasya asmin loke prahamAtmA sukhAkAMkSI 7E 240 0 217 361 476 134 0 prakSayyAntaprakhaDitamanArataM acetane pudgalaprata eva bhAti nityaM pratitIvra mohasaMbhavaatyapUrvanijAtmosvaatha jinapati mArgApratha jinamatamuktapratha tanumanovAcAM atha nayayugayukti atha nijaparamAnaMdabhatha niyatamanovAatha mavajalarAzI atha mama paramAtmA atha vividhavikalpa pratha sakala jinoktaatha sati parabhAve matha sati paramANopraya sulalitavAcA advantaniSThamanagha adhyAtmazAstrAmanavaratamakhaNTupranabaratamakhaNDAanazanAdianazanAdianazanAdianAdimamasaMsArapanizamatulaboSA 57 0 264 416 U 76 41 A . 426 352 207 1 237 187 326 0 162 157 124 aMcitapaMcamagataye 33. zrA 328 nAkarSani ratnAnA 347 prAtmajJAnAdbhavati AtmadhyAnAda307 : prAramanyuccarbhavati 126 / prAramA jAnAti vizvaM 164 202 251 167 64 78 186 123 326 __401 245 238 272 433 Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 516 ] AtmA jJAnaM bhavati prAtmA jJAna bhavati AtmA titya mAtmA dharmI bhavati prAtmAnamAtmanAtmAyaM zrAtmAnamAtmani mAtmA nityaM tapasi zrAtmAnaM jJAnadRgrUpaM zrAtmA bhinno bhavati AtmArAdhanayA hona: prAramAvazya sahaja zrAtmA spaSTaH zrAtmA hyAtmAnamA mAtmA hyAtmAnamA prAdyantamuktamanagha prAlocanAbheda zrAlocanA satata mAlocyAlocya zrAsaMsArAdakhila iti jina mArgAmbhodheiti jinapati mArgada iti jinapatimArgA iti jinazAsana siddha iti nigaditabheda iti paraguNaparyA iti lalitapadAnA iti viparItavimukta iti viracitamucce iti vividhavikalpe iti sati muninAthaithaM nijajJena i zloka 278 251 262 276 228 126 212 287 LE2 266 256 155 154 227 68 153 172 15.2 161 51 43 16 214 18 25 53 10 50 38 110 niyamamAra pRSTha 442 448 416 444 375 256 355 461 304 4=2 407 268 267 373 130 265 311 263 303 85 28 35.6 35 44 103 10 65 71 206 67 130 itthaM buddhvA jinendrasya itthaM yudhvA parama ithaM budadhvopadezaM itthaM mukyA idamidamaghasenA idaM dhyAnamidaM dhyeya iha gamananimitta IhApUrva vacana udbhutakarma saMdohAn eka eva sadA dhanyo eko devastribhuvana eko devaH sa jayati eko bhAva: sa jayati | eko yAti prabala kazcinmuniH satatakapAyaka lirajitaM kAyotsargI bhavati kAvya tamabhyepi u meog ka kecidatamArgasthAH ko nAma vakti vidvAn kopi kvApi munibabhUva kvacidvrajati kAminIkvacillasati nirmala kvacillasati sadguroH kSamA koSakaSAyaM zloka 246 81 61 203 210 163 46 286 201 25.4 260 275 160 137 260 117 195 206 205 132 241 & 136 26 182 pRSTha 401 162 125 346 353 336 87 46. 370 403 466 437 302 2072 414 222 338 351 351 261 360 7 266 45 325 ...... Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ galanAdarityuktaH guNadhara gaNadhara racitaM guptirbhaviSyati sadA ghorasaMsRti cittatva bhAvanAsakta jagadidamajagacca jayati jagati vIra : jayati niyamasAra jayati paramatatvaMjayati viditagAtraH jayati viditamokSa : jayati zAMta jayati satataM ayati sa paramAtmA jayati samatA nityaM jayati samayasAraH jayati samitireSA jayati sahajatattvaM jayati sahajateja : jayati sahajateja: jayati sahajatejo jayati sahajayoSa jayati sahajaM tattvaM jayatyanavacinmayaM jayasyanaghamAram jayatyayamudAradhIH jAnan sarvaM bhuvana ga gha na ja loka 185 37 hi 61 176 136 5 305 66 EUR EUR 178 142 128 141 * zlokasUcI pRSTha 82 145 166 170 252 65 3 50 278 22 6 462 125 1865 187 314 203 257 250 107 162 287 330 308 402 75 151 176 313 156 266 211 200 288 353 400 466 jAnAti lokamakhilaM jitaratipatticApaH jina prabhumukhArabinda jinendro muktikAminyAH jJAnajyotiH prata jJAnaM nAva mahaja jJAnaM tAvadbhavati tattve jaMnamuninAtha tapasyA lokesmini tyaktvA vAcaM tyaktvA vibhAvamakhilaM tyaktvA vibhAvamakhila tyaktvA sarva sukRta tyaktvA saMga janana tyajatu bhavabhoru tyajatu suralokAdi tyajAmyetatsa sahatipazmi sahatiparimukta trilokazikharAduvaM trailokyAniketanAn svayi sati paramAtma du raghatra nakuThAraH jJaptivRtpAtmaka devendrAsana dapikA raNa dehamyUkSma hIjarAji ta dhyAnAvalomapa iloka 285 6 150 273 ghara 277 286 230 285 32 15. 122 215 266 80 245 218 204 304 225 360 826 160 366 363 16 154 d 62 23 [ 517 13 456 , ng- 285 2 306 437 132 Tre' 466 278 361 178 300 238 351 461 371 128 41 472 464 116 232 Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 518] niyamasAra zloka pRSTha zloka pRSTha 248 188 288 74 261 181 186 180 165 namAmi nitya namo'stu te na hyasmAkaM na hyatasmin nAnAnunanarAdhinAthaabhiyAdijinezvarAna nijAtmaguNasaMpadaM nitya zuddhacidAnandaniyatamiha janAnA nidvaMda nirupadrava nirmuktasaMganikara niyaNivAcAryanivaNisye prahataduritanivikalpe samAdhI nivatendriyalolyAnAM nizcayarUpa samiti ni:zeSadopadaraM nItvAstAn pradhvastapaMcavANasya pranaduritoskara 108 prapadyahaM sadAzuddha prAgeva zuddhatA yeSAM 470 prAyazcittaMmukta prAyazcittaM na pUna380 prAyazcittaM bhavati 336 prAyazcitta ra tamAnA prInya prItivimukta162 / prekSAvadbhiH sahaja260 266 250 bandhacchadAdatulabandhacchedAmamati rAtmAntarAtmeti 137 320 332 318 328 m 2 x xx.ams UP Out..." 133 125 0. 261 487 414 223 102 158 268 167 481 336 129 106 163 bhava ta tanuvibhUtiH bhaba bhayabhedini bhagavati bhavabha vasukhaduHkha bhavabhavasukhamalma bhavabhogaparAGa mukha 466 bhavinA bhava sukha vimukhaM bhabini bhavaguNAH syuH bhavamaMbhava viSabhUruhabhavya : samasta bhAvakama nirodhana 475 / bhAvA: paMca bhavanti bhAvikAla bhavabhIti vihAya pazubhi bhuvA bhakta / 285 bhedavAdA: kadAcirasyu206 / bhedAbhAve satIyaM 166 340 padArtha ratnAbhara pramaprabhAbhidhAno parapariNatidUre parabrahmaNyanuSThAnaparigrahAgraha muktvA pazyatyAtmA sahajapaMcasaMsAranimuktAn paMcAstikAyaSadravyapudagalo'cetano jIvapratItigocarA: sarve pratyAkhyAnaM bhavati prasyAkhyAnAdbhavati 206 202 265 267 284 422 266 86 226 376 Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokasUcI [ 519 zloka pRSTha rAgaSaparaMparApariNata rAgadveSau vikRtimiha zloka pRSTha 234 381 213 357 100 187 135 146 286 lalitalalitaM lokAlokaniketana 307 45 5 140 matsvAntaM mayi madananagasureza: mama sahajasudRSTI mahAnaMdAnaMdo mRktaH kadApi muttayaGganAlimuktvA kAyavikAraM musvA jalpa muktvAnAcAramuccamutratvA bhanyo vacana racanA muktvA mohakanakamokSe mokSe jayati mokSopAyo bhavati 256 280 150 412 217 115 161 263 271 273 428 22 24 vaktivyakta vacana racanAM tyaktvA vartanAhetareSa: syAt vartatejJAnadRSTI vAcaM vAcaMyamIndrANAM vikalpo jovAnA vikalpopanyAsavijitajanmaviSayasukhaviraktAH vRSabhAdivorapazcimavyavaharaNana yena vyavaharaganayena vyavahAranayasyesthaM 352 176 255 405 4-4 232 361 286 126 33 280 447 153 328 padya vaM caraNaM nijAtma yasmin brahmaNyanupamapasya pratikramaNameva yaH karmazamaMnikara yA zuddhAtmajJAnayA zuddhAtmanyavicalayaH sarvakarmaviSabhuyAvacintAsti jantumA yAvatsadA gatipathe ye matyadevanikurambaye lokAnanivAsino yogI kazcitsvahitayogI nityaM sahajayo naiva pazyati jagattraya 246 368 64 rw 222 152 226 224 236 zatamakhazatapUjyA zalya trayaM parityajya 466 zastAzastamano zastAzastasamasta371 zIlamapavargayoSida zukladhyAnapradIpo'yaM zukladhyAne pariNatamatiH 454 zuddhanizcayanayena zuddha tattvaM zuddhAtmAnaM nijasukha163 / zukSAsuddhavikalpanA 107 124 247 406 258 284 157 ratnatrayamayAn zuddhAn 105 266 136 . . --: Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 520 ] paTukAyakramayuktAnAM sakalakararaNanAmAsabodhapotamadhiruhya sabodha maMDana midaM samayanirmiyakAlA samayasAra samAdhinA samitiriha yatInAM samitisamItIya samitisamiti samiti saMhati samyaktve'smin samyagdRSTastyajati samyagvartI tribhuvanaguruH sarvajJavItarAgasya sahajajJAnasAmrAjya va sa zloka 263 tax 274 120 swn niyamasAra 162 436 233 47 60 66 126 343 65 174 pRSTha 220 127 474 87 172 86 283 253 22 174 60 174 368 25.5. 45.2 402 37 | sahajaparamaM tattvaM saMjJAnabhAvaparimukta saMsAraghora sAnanda tatvamajja siddhAntodmazrISavaM sukavijanapayojA sukRtamapi samastaM sukhaM duHkha yonI skandhestaiH padmakAraiH smarakarimRgarAjaH svataH siddha jJAna svarge vAsminmanujasvavazayogi svavazasya munindrasya svasvarUpasthitAn svAtmArAdhanayA purANa ha hitvA bhIti pazujanakRta zloka 177 32 164 174 3 308 56 206 36 67 216 28 250 257 103 270 265 pRSTha 313 56 306 312 2 YES 116 352 74 186 361 53 401 407 160 428 422 hai Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udhRta gAthA zlokoM kI varNAnukrama sUcI / grantha kA nAma granthakartA kA nAma paSTa saMkyA mamayamAra kalaza rantakAra pramRtacaMdrasUri samatabhadra vidyAnanda . pranavaratamanaMtaanyanamanatirikta abhimataphalasidaH alamalamatijalpaH prasminnanAdini mahiMsAbhUtAnAM prApnaparIkSA samayasAra kalaza amRtacandra svayaMbhUnotra mamatabhadra prAcArapacatadevaka prAtmakArya parityazya nAtma prayatna sApekSA pAsmAdharmaH samayasAra kalama pAramAminaH ekatvasaptati ratnakaraMTa mAlocyasamena: prAsaMsArAtpratipada amRtacandra padmanandI zrIsamaMtabhadra amRtacandra samayasAra kalaza ityucchedAtparapariNateH ityevaM paraNaM samayasArakalA emRtacandra 112 pravacanasAra TIkA 216 ussRjya kAryakarmANi tatvAnuzAsana Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 522 niyamasAra grantha kA nAma granthakartA kA nAma patra saMkhyA ubhayanaya virodha samayasAra kalaza mabhRtacandra yazastilaka 272 ekasvabhAvizasi eyarasavaNNagandhaM evaM tyavatvA vahi vAcaM paMcAstikAya somadevari kundakunda pUjyapAda mamAdhizataka mAgetrakA 13 amRta candra 21 kAlAbhAvena bhAvAnAM kAntya va smapanti kusUla gabha. kevalajJAna daksauDya samamasAra knn| mArgaprakAza ekatvasaptati pamAnandI 257 girigahenaguhA amRtAzIti 346 mAtmAnuzAsana cakavihAyanija. cicchakticyApta samayasAra kalaza guNabhadra amRtapandra gugabhadra cittasthamadhyana mAtmAnuzAsana 22 4. mAryaprakAza bhutavindu pravacanasAra - jaghanyamadhyamotkRSTa jayativijitadoSo basma aNesaNa mappA jaM pecchadI amukta jAnatrayepa vizva jvarajanana jarA 452 amRtamandra 44. samayasAra kasA amRtAnIti 483 Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasvabhAvaH syAdAtmA jJAnAdvinona nAbhizraH sajja vihArA vipariNamadi gANaM atyaMtagayaM gaM pravivadirita riddhana dugukho riddhiH vA luklA vA gommammahAye nadeyaM paramaM jJAnaM gANaM tejo darzanaM nizcayaH pui saraNa purudaM gANaM yAnusAri cara namasyaM ca tadekaM nahi vidadhati niSiddha sarvasmin niSkriyaM karaNAtItaM kina pasaraNaM pariyaTuNaM ca vAyara grantha kA nAma zrAtmAnuzAsana svarUpa saMbodhana pravacanasAra pravacanasAra " pravacanasAra r " lokasUcI ta padmanaM0 paMca vi0 pravacanasAra " yeo "P Na ekasya saptati dravya saMgraha pravacanasAra TIkA samayasAra mulANAra da padmanandI paMca samayasAra kalaza na pratyavartA kA nAma guNabhadra kalaMka kunakundra kuraMdakundra 4. kuraMdakurapa " kundakunda gadyanandI nemicaMdra amRtacandra " " 27 prA0 pado pramRtacadra # kundakundra nandI [ 523 pRSTha saMkhyA 419 YY? 450 466 435 460 56 56 167 268 21 150 436 207 268 111 264 221 241 v Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | 524 } niyamasAra pranya kA nAma anyakartA kA nAma pRSTha maMdhyA paMpAcAra parAphinana puravI jalaM ca chAyA pratyAkhyAca bhaviSya paMcAstikAya vAdirAjadeva kundakunda amRtacandra samayasAra kalaza 254 vapracchedAt kalayadatuna bahirAmAnarAtmani 433 samayasAra kalaha mArgaprakAza amRtacandra 40 pAtmAnuzAsana 235 bhAvapAmi bhavAba bhedavijJAnataH siddhA samayasAra kalaza guragapata amRtacandra gugabhadra 206 ayaM mAya mahAgatI prAtmAnuzAsana 324 majha pamigaho jaha samayasAra amRtAnIti mamagAra kalaza kundakunda yogIndradeva muskhAlamatva. mAhadilAmavimbhina amRtacandra 432 pathAvastuniIsi yatrapratikramaNameva padamAsana gRhAni yadi calati kapaMcit camaniyama nitAnta sva. saMbodhana samayamAra kalaza samAdhizataka akalaMka amRtacandra pUjyapAda yogIndradeva guNapadra 256 amRtAzoti 404 prAtmAnuzAsana 168 loyAyAmapadeze TravyasaMgraha nemicandra vanacarabhavAdAvana vasudhAntya catu: spargeSu vyabaharaNanaya: syAt prAtmAnuzAsana mArgaprakAza samayasAra kalamA amRtacandra 140 Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ loka sUcI ( 525 pRSTha saMkhyA grantha kA nAma pratyakartA rA nAma mamayasAra naza paMcAstikAya amRtacandra kundakunda pravananasAra 12 prAtmAnuzAsana gugabhadra kundakunda samayasAra 14 sakalamapi vihAyA. samagro Nimiso kaThA mamatro du appadeso samadhigata samastA samvebhAvA jammA saMsivirAdhasiddha siddhAnto'ya mudAna so dhamma) atyadayA sthitijanana nirodha spulasyUlAstataH svayakarmakarotyAtmA svaranikara visarga svecchA samucchalada manavamAra kalaza pramRtacandra samaMtabhadra svaya bhUstotra mArgaprakApa amRtAzIti yogIndradeva 127 mamabasAra niza amRtacandra COMEDNA DSunata 591 Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhi-patra praSTa pRSTha paMbima paMbhigama zuddha guruNA prati bhAva meM sthita utpanna * guruNAprati meM sthita utpanna jo [ bhaumiH / vItarAga ya tRNa, sparza idiyApAraNaM bhavya pUrvA para moTe-mokSa myiH pavAyaM grahaNa zArdU masAtvam kAryazuddhiparyAya bhavyajIra koM se apane pRSaka 36 vItarAga tRgAsparza idiye|gnnN bhavya : pUrvApara mokSamokSa bhaNi padArtha kA grahaNa zArdUla ! sattvam kArya zuddha paryAya bhavyajIva ke karmoM kA apane se pathaka . 44 52 khaDita rahate huye vAyasuhumaM ca sUkSmasyUjhara sambaMdha maar'i kI icchuka saMrita rahita huye bAparasuhamaM ca suhamasuhamaM ca samabaMdha mAdi, ke icchuka 75 78 Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhi-patra [ 527 pRSTha paMkti rAmaNavaraNoNa loka ke nisarI ke parigAmo pariNAma samAvAgato rAga lokaspo zikharI ke parimANo parimArA huye siddhAraNa podazabhiH dravyANyava pazcA saMThANajya [ siddhANappa ] poDamAbhiH TravyANyeva pazcA 8 yato gayato / bhavaMguNa bhavamuga mukhasyA bhAvAnna suvasyAbhAvAna prAsvana pAzvata tidaMmA tidasaNaM catuSTaya mAbaraNa catuSTayamAvaraNa karake kArya samayasAra rUpa guTopayoga karake kArya ko prApta karake kArya mala, cala anyakAra granyakAra ne meM gAtra se rahina pAtra masatAnam masatAmidam para ghara para para dadhina dodhAta MMM nx 177 18. 181 cirape mAga 184 cidrUpesampaga prarihatA patIna tivAse pragukta arihaMtA patInna duddhivAle 117 prAmukta Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 528 ] niyamasAra azuddha 203 207 213 121 kundakumdadeva ke virAharaNa nivikalpayama paramati: kuradakundadeva ne virAhaNaM nirvikalpamaya paramAna: 223 prAkAra prAkara 232 badahA phaanus badamahA zazvat 246 jovega pralaMghan 263 pravasesa prasaMdhayan pravasaM mohayAda: 268 moThyAdA tadevA tadevA cetat bhedAtrividham 275 dettat bhedAritravidha kAraNa banate haiN| 278 banate haiM prasavata ripu pUNimA ko 275 mAsakta ripU pUrNimA ke 280 261 dhyAvati dhyAyati 294 zudI sutI 295 muni muni ko mukta ni mukta ni parANA kakumaMDala anAdividyA paritapta parAgAkakumbhaMDalaM wr`r'iy'aa paritRpta 10 Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhi-patra [ 526 pRSTha pRSTha paMkti paMkti zuddha 321 32220 3246 326 mana krodha kA cinasaMgo krodha ke catasaMgo hAtra hAtra 332 mahAkama mahAkarma 352 352 Au Xxx samaI knaaNhaa| tiSThatyunna: samuha kRsAMhaHtiSThatyucaH maphAna sakala 360 saMjAna zubha vizA upAjima bhakni bhavati saMjAtamazubha vizeSa se upAjita bhaktibhavati 376 bhaktyA bhaktyA 392 du:khabhAda bhAra nameM bhAvana meM 401 401 418 420 mAvasyakakarma guNavartI kunama parodhyayitvA pratiSa vamidaM pA jaMgama mAvazyakarma guNasthAnavI phatuMm parIkSayitvA pratie dhamidaM 456 456 pracara sthAvara 457 prabhAva hai ghara-jaMgama macara-sthAvara abhiprAya hai tatvaM gaharA tatvaM grahaNaM pravacanAsara pravacanasAra Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 530 ] niyamasAra pRSTha mazuddha zuddha 476 nindAsthAna ( usa paramatattva ) meM 462 nindhasthAna ( usa paramatattva meM.) prasAtA prAsAtA 860 kahAM dharmAsti kAyA kahA dharmAstikAyA zAnI tuma bhakti . tuma mukti bhAgavat bhAgavan bhAgavata 498 bhAgavata