Book Title: Main Hu Apne Bhagya ka Nirmata
Author(s): Mahapragna Acharya
Publisher: Adarsh Sahitya Sangh
Catalog link: https://jainqq.org/explore/003111/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vii pr rh hr Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAgya kI lipi vaidyutika saMketoM se nirmita hotI hai / bhAvadhArA kI nirmala saritA meM nimajjana karane vAlA hI vidyutIya jagat meM praveza pA sakatA hai | vyaktitva kI bahuAyAmI pravRttiyoM meM samarasatA kA sUtraNa karane vAlA anekatA meM ekatA kI / anubhUti kara letA hai / jIvana kI saphalatA kA rahasya hai anubhUti ke utsa kI upalabdhi / upalabdha meM jo anupalabdha hai, vaha rahasya hai / sUkSma hai, isIlie jJAta ke sAgara meM rahe hue ajJAta kA eka dvIpa hai / zabdoM, binduoM, rekhAoM aura aMkanoM se pare jo hai, use upalabdha karane kI dizA hI bhAgyanirmANa kI dizA hai / prastuta pustaka meM usI dizA kI ora prasthAna kA prayatna hai| Jain Education Interatie Only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adarza sAhitya saMgha prakAzana Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA AcArya mahAprajJa Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMpAdaka muni dulaharAja (c) Adarza sAhitya saMgha, cUrU (rAjasthAna) zrI bhaMvaralAlajI khyAlIlAlajI pArasamalajI jitendrakumArajI tAter3a dhAnIna (rAjasthAna) evaM mumbaI ke saujanya se prakAzita prakAzaka : kamaleza caturvedI, pravandhaka : Adarza sAhitya saMgha, cUrU (rAjasthAna) mUlya : sATha rupaye / tRtIya saMskaraNa : 2000 / mudraka : pavana priMTarsa, dillI-32 MAIN HOON APANE BHAGYA KA NIRMATA Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAthamikI apane uttaradAyitva kA anubhava karanA apane bhAgya kA nirmANa karanA hai | dAyitva ke prati jAgarUka honA apane bhAgya kA nirmANa karanA hai / bahuta loga bhAgya kI niSpatti cAhate haiM para usakA nirmANa nahIM cAhate / puNya kA phala cAhate haiM para usakA AcaraNa nahIM karate / pApa kA phala nahIM cAhate para usakA AcaraNa karate haiM / yaha virodhAbhAsa jIvana kI adbhuta kahAnI hai | bhAgya kI lipi vaidyutika saMketoM se nirmita hotI hai | bhAvadhArA kI nirmala saritA meM nimajjana karane vAlA hI vidyutIya jagat meM praveza pA sakatA hai / vyaktitva kI bahuAyAmI pravRttiyoM meM samarasatA kA sUtraNa karane vAlA anekatA meM ekatA kI anubhUti kara letA hai / jIvana kI saphalatA kA rahasya hai anubhUti ke utsa kI upalabdhi / upalabdha meM jo anupalabdha hai, vaha rahasya hai / sUkSma hai, isIlie jJAta ke sAgara meM rahe hue ajJAta kA eka dvIpa hai / zabdoM, binduoM, rekhAoM aura aMkanoM se pare jo hai, use upalabdha karane kI dizA hI bhAgyanirmANa kI dizA hai / prastuta pustaka meM usI dizA kI ora prasthAna kA prayala hai | sthUla ke kalevara meM samAyA huA eka sUkSmatama prayatna jise aprayatna kA prayala kahA jA sakatA hai / kahane ko mere pAsa kucha nahIM hai / na kahane ke pIche jo kahane kI preraNA hai, vaha pUjya gurudeva kI hai / asaMkalita ko saMkalita karane kI ceSTA muni dulaharAja ne kI hai / apaThanIya ko par3hane kA bojha pAThakoM ne uThA rakhA hai | maiM khoja rahA haM, ina sabake bIca maiM kahAM hUM? AcArya mahAprajJa Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukrama 1. jIvana kyA hai ? 2. jIvana kA uddezya. 3. sthUla zarIra kA AdhyAtmika mahattva 4. vidyut kA camatkAra 5. prANazakti kA AdhyAtmikIkaraNa 6. cetanA kA rUpAntaraNa : 1 7. cetanA kA rUpAntaraNa : 2 8. aMdhakAra se prakAza kI ora 9. sAdhanA kisalie? 10. mana kI zAnti 11. kuMDalinI-jAgaraNa : avabodha aura prakriyA 12. darzana vahI, jo jiyA jA sake 13. bauddhika jJAna jIvana-vijJAna bane 14. tattvajJAna yA jIvana-darzana ? 15. vartamAna yuga meM yoga kI AvazyakatA 16. satyaniSThA 17. maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA 18. dharma aura vijJAna 19. vyakti aura samAja 20. sampradAya aura dharma 21. naitikatA : kyA ? kaise ? 22. zakti-saMvardhana kA mAdhyama : aNuvrata 23. vyakti aura vizva-zAnti 101 114 126 131 138 145 157 166 170 180 189 202 213 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 24. caitanya-jAgaraNa kA abhiyAna 25. sAdhana-zuddhi kA siddhAnta 26. asiA sArvabhauma aura aNuvrata 27. svAsthya aura prasannatA 234 246 255 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana kyA hai ? duniyA meM kucha bAteM adbhuta haiM / prAcIna kAla se hI AzcaryoM kI lambI zrRMkhalA hamAre sAmane AtI rahI hai / aneka Azcarya mAne jAte rahe haiN| vartamAna kI duniyA meM kucha Azcarya mAne jAte haiM / sthAnAMgasUtra meM dasa AzcaryoM kA nirUpaNa milatA hai | mahAbhArata meM eka prasaMga hai--pUchA gayA, 'kimAzcaryam' pratyeka kArya meM manuSya Azcarya ko khojatA rahA hai / para mujhe lagatA hai ki sabase bar3A Azcarya yaha hai ki AdamI jIvana jItA hai, para jIvana ko jAnatA nhiiN| jInA eka bAta hai aura use jAnanA dUsarI bAta hai / hamArI duniyA meM do tattva haiM--eka jIvana kA tattva aura dUsarA vaha jisameM jIvana kA spaMdana nahIM / yaha spaSTa vargIkaraNa hai / isameM koI matabheda nahIM / eka jIvana tattva aura eka jIvanetara tattva | AtmA ke viSaya meM matabheda ho sakatA hai / kucha loga AtmavAdI haiM to kucha anAtmavAdI / kintu jIvana ke bAre meM koI matabheda nhiiN| bahuta spaSTa hai / usake bAre meM koI matabheda ho nahIM sktaa| yaha khaMbhA calatA nahIM, bolatA nahIM, isalie nahIM calatA aura nahIM bolatA ki isameM jIvana nahIM hai / isake pAsa ye pataMge ur3a rahe haiM / ye khaMbhe kI tulanA meM bahuta choTe haiM, para jaise cAheM ur3a sakate haiM | kabhI nIce aura kabhI Upara, kyoMki inameM jIvana hai / ye donoM tattva hamAre sAmane bahuta sApha haiN| phira bhI Azcarya kI bAta hai ki hama jIvaH ke bAre meM jAnate nahIM / hamArA jIvana kaise banA ? jIvana kyA hai ? jIvana kaise samApta hotA hai ? hajAroM-hajAroM khojoM ke bAda bhI ye prazna Aja bhI ulajhe hue haiM / inakA aMtima samAdhAna zAyada manuSya ko nahIM milA aura jinako milA, unakI bAta meM hamArI zAyada AsthA nahIM hogI aura jinheM nahIM milA ve bIca meM abhI bhI laTaka rahe haiN| Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA .. hama zarIra ko jAnate haiM, isa sthUla zarIra ko jAnate haiM / yaha zarIra jo purAnI bhASA meM sAta dhAtuoM kA zarIra | Aja kI vaijJAnika bhASA meM kucha rasAyanoM kA banA huA zarIra / isa zarIra, sthUla zarIra ko hama jAnate haiM, kintu isa sthUla zarIra ke bhItara sUkSma zarIra hai, use hama nahIM jAnate | jIvana kA pATha taba adhUrA raha jAtA hai jaba kevala isa zarIra ko jAnate haiM aura isa zarIra ke bhItara jo zarIra hai use nahIM jAnate / loga kahate haiM AtmA ko hama nahIM jAnate, AtmA ko hama nahIM mAnate / koI Azcarya nahIM hotA / AtmA jaise sUkSma tattva ko koI nahIM jAnatA to koI Azcarya kI bAta nahIM hai / Azcarya kI bAta to yaha hai ki jo sUkSma zarIra ko niraMtara sakriya banAe hue hai, usa zarIra ko bhI hama nahIM jAnate / jahAM se prakAza, gati, sakriyatA A rahI hai, hara zvAsa kA spaMdana, hara hRdaya kI dhar3akana isake mAdhyama se ho rahI hai aura mastiSka kI hara kozikA jisake kAraNa sakriya banI huI hai, usako hama nahIM jAnate / usa mUladhArA ko nahIM jAnate, yaha hamAre lie bahuta Azcarya kI bAta hai | jaba sUkSma zarIra ko nahIM jAnate to phira AtmA ko jAnane kA prazna hI nahIM hotA / maiM to mAnatA hUM ki AtmA ko jAnane vAle loga to kama hoMge, kama hote haiM aura kama hue hoMge kintu mAnane vAle loga jyAdA haiM / ve mAnakara calate haiM, jAnate nahIM haiM / AtmA kI bAta chor3a deM / vijJAna ne jo yaha khojeM kI usase pahale dhArmika loga bhI sUkSma zarIra ke bAre meM bahuta rasa nahIM lete the, nahIM jAnate the / vijJAna kI khojoM ke dvArA, usa sUkSma saMvedanazIla phoTogrAphI ke dvArA, hAIphrikveMsI kaimaroM ke dvArA jaba bhItara meM se kucha razmiyoM ke vikiraNoM ko pakar3A gayA to eka kalpanA huI ki jise hama zarIra mAnate haiM yaha zarIra hI nahIM, zarIra ke bhItara bhI kucha aura bAta hai / taba sUkSma zarIra ko pakar3A gayA / parAmanovijJAna ke kSetra meM yaha bahuta spaSTa ho gayA hai ki hamArA zarIra, sthUla zarIra bahuta kama zakti vAlA hai / mUla zakti kA saMcAlana karane vAlA hai sUkSma zarIra / prAcIna bhASA meM use tejasa zarIra kahA gayA hai / isa zarIra ke bhItara eka agni kA zarIra hai, eka vidyut kA zarIra hai aura yaha hamArI sArI gatividhi ko saMcAlita kara rahA hai | __ hama jIte haiM, isa zarIra meM jIte haiM aura zvAsa ke dvArA jIte haiM / hama Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zvAsa lete haiM, isalie jIte haiN| purAnI pahacAna hai jIvita aura mRta kI ki jo zvAsa letA hai vaha jItA hai aura jo zvAsa nahIM letA vaha mRta hotA hai / para yaha pahacAna bahuta saccI nahIM hai | bahuta Age bar3ha gaI hai isakI parIkSA | kintu sAmAnya dhAraNA to yahI rahI hai ki zvAsa lene vAlA jItA hai aura zvAsa nahIM lene vAlA mRta ghoSita ho jAtA hai / Azcarya hai ki hama zvAsa ko jAnate haiM kintu prANa ko nahIM jAnate / kyA hara AdamI zvAsa se hI jItA hai ? agara hara AdamI zvAsa se hI jItA to lohAra kI dhoMkanI kitanA teja zvAsa letI hai, jIvita ho jAtI, para vaha jItI nahIM hai| kucha dina pahale acAnaka eka muni asvastha ho gaye / DaoNkTara AyA / usane oNksIjana denA zurU kiyA | agara oNsIjana se jIvana calatA to muni jI jAte / para ve jIe nahIM, mara gae | koI bhI AdamI zvAsa se nahIM jItA / yaha to jIvana kA eka bAharI lakSaNa hai / patA calatA hai ki AdamI jItA hai kintu zvAsa se nahIM jItA | jisase jItA hai vaha hai prANazakti / hama zvAsa ko jAnate hai, prANa ko nahIM jAnate / hama sthUla ko jAnate haiM, sUkSma ko nahIM jAnate haiM / sthUla zarIra ko jAnate haiM, sUkSma zarIra ko nahIM jAnate / zvAsa sthUla hai, prANa sUkSma hai / hama zvAsa ko jAnate haiM, prANa ko nahIM jAnate / zvAsa ke sAtha prANa bhItara jAtA hai / vaha prANa manuSya ko jIvita banAe hue hai / agara prANa kI zakti na ho to zvAsa kitanA hI bhItara jAe AdamI jIyegA nahIM, mara jAegA / hameM jilAne vAlI hai prANa kI zakti, na ki zvAsa kI zakti / ___eka Azcarya hai ki hama avayavoM ko jAnate haiM kintu avayavoM ke mUlyoM ko nahIM jAnate / mastiSka, hAtha, paira Adi avayava haiM | hamAre zarIra meM aise aura bhI choTe-moTe haz2AroM avayava haiM, graMthiyAM haiM, rIr3ha kI haDDI hai, nAr3IsaMsthAna hai / hama inako jAnate haiM kintu inake mUlyoM ko nahIM jAnate / Aja kA DaoNkTara, Aja kA zarIrazAstrI pratyeka avayava ko jAnatA hai aura usake phaMkzana ko bhI jAnatA hai / enoTomI aura phijiyolaoNjI--donoM kA bahuta vikAsa huA hai aura donoM ko vaha bahuta acchI taraha se jAnatA hai / unake vyAvahArika mUlyoM ko jAnatA hai, kintu unake AdhyAtmika mUlyoM ko vaha bhI nahIM jAnatA / jIvana ke bAre meM isIlie hamArI dRSTi spaSTa nahIM hotI Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA ki hama pratyeka avayava ke kriyAtmaka pakSa ko jAna jAte haiM, para isake AdhyAtmika pakSa ko nahIM jAnate / lIvara ThIka kAma karatA hai, DaoNkTara dekha letA hai / hRdaya kI gati ThIka hotI hai AdamI jAna letA hai / mastiSka ThIka kAma karatA hai, jAna letA hai| thAirAiDa yA picyUTarI ThIka kAma kara rahI hai vaha jAna letA hai kintu eka AdamI zarIra se svastha hai, pratyeka avayava ThIka kAma kara rahA hai kintu mAnasika roga se pIr3ita hai, na jAne kitanI mAnasika asvasthatAeM haiM, vaha nahIM jAnatA / eka AdamI acchA lagatA hai taba taka, jaba taka usako cher3o nahIM / jaise hI kisI ne cher3A ki vaha gusse meM A jAtA hai | AdamI itanA gussaila, itanA kapaTI, itanA lobhI aura itanA daMbhI kyoM hotA hai ? isakA koI patA nahIM calatA / aura isalie nahIM calatA ki rasAyanoM ko hama jAnate hai, kintu rasAyanoM kI kriyA ko hama nahIM jAnate / hama bAharI rasoM ko jAnate haiM / nIMbU khaTTA hotA hai, cInI mIThI hotI hai, isa bAta ko jAnate haiM / nIMbU khAo taba taka khaTTA lagatA hai / khAne ke bAda jaba bhItara jAtA hai to khaTAI kSAra meM badala jAtI hai / nIMbU amlatA paidA nahIM karatA aura cInI amlatA paidA karatI hai / cInI mIThI lagatI hai, khAne ke bAda amlatA paidA karatI hai | cInI khAne vAle ko khaTTI DakAreM A sakatI haiM, nIMbU khAne vAle ko Aja taka kabhI khaTTI DakAreM nahIM AyIM / isa bAta ko bhI hama nahIM jAnate / hama sacAI ko bahuta kama jAnane kA yala karate haiM / AdamI socatA to yaha hai ki jitanI cInI khA leM, utanA acchA hai kintu amlatA, apaca, khaTTI DakAreM aura aneka vyAdhiyAM cInI ke kAraNa hotI haiM | sacAI to yaha hai ki jitanI bImAriyAM haiM, ve saba amlatA kI bImAriyAM haiM / yadi amlatA na ho to bImArI ho nahIM sakatI / amlatA bImArI ko paidA karatI hai| hama rasoM ko bhI pUrA nahIM jAnate / jaivika rasAyanoM ko to jAnate hI nahIM / manuSya kA svabhAva kyoM banatA hai, yaha sArA rasAyanoM ke dvArA jAnA jA sakatA hai / jisa prakAra kA kemikala hogA, jisa prakAra kA jaivika rasAyana hogA, usI prakAra kA svabhAva nirmita hogA / svabhAva ke pIche aura bhI kaI kAraNa ho sakate haiM / saMskAra bhI eka kAraNa hai / jo saMskAra jama jAtA hai, AdamI kA vaisA svabhAva bana jAtA hai / bahuta bar3I bAta hai--saMskAra / Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana kyA hai ? /5 eka sainika thA / vaha riTAyara ho gayA / vaha gAMva meM vyApAra karane lgaa| eka dina nagara meM AyA, bAjAra meM gayA, dUdha kharIdA, miThAiyAM kharIdI aura eka bar3A-sA bartana kaMdhe para rakhakara gAMva kI ora calA / bAjAra meM eka masakharA baiThA thA / usane dekhA, mana meM bhAvanA AI ki mahodaya jA rahe haiM, Aja koI karAmAta dikhA duuN| apane mitroM se kahA--dekho, camatkAra dikhAtA huuN| jahAM camatkAra kI bAta AtI hai, sabakA dhyAna Tika jAtA hai / duniyA meM eka aisA jhUThA pralobhana hai camatkAra ki isakA nAma Ate hI saba caukanne ho jAte haiM | sabakA dhyAna Tika gayA / unhoMne pUchA--kyA karAmAta dikhAoge ? usane kahA--'sira para jo ghar3A hai, use maiM binA hAtha lagAye jamIna para girA dUMgA / ' saba Azcarya se usakI ora dekhane lage / masakharA eka ora chipakara khar3A ho gayA / jyoMhI vaha sainika AyA, masakhare ne jora se kahA- 'aTenzana !' yaha zabda sunate hI sainika ke jo hAtha ghar3e ko thAme hue the, ve aTenzana kI mudrA meM nIce A gae, tatkAla ghar3A dhar3Ama se nIce girA aura phUTa gyaa| aisA kyoM huA? sainika ko aisA karane kI jarUrata bhI nahIM thI, kintu abhyAsa karate-karate eka saMskAra aisA jama gayA ki jahAM bhI sAvadhAna (aTenzana) zabda sunatA, sainika sAvadhAna kI mudrA meM khar3A ho jAtA | hamAre svabhAva ke pIche kaI kAraNa hote haiM, kucha arjita AdateM hotI haiM aura kucha purAnI AdateM hotI haiM / kucha AdatoM ko hama pIche se lekara Ate haiM aura kucha AdatoM ko sAmAjika paristhitiyoM se niSpanna karate haiM / eka hI kAraNa nahIM hotA, kintu bahuta bar3A kAraNa hotA hai jaivika rasAyana / jo vyakti isake prati sAvadhAna nahIM hotA ki kisa prakAra ke rasAyana kA nirmANa ho rahA hai, vaha apanI AdatoM ko bhI badalane meM samartha nahIM hotA / koI AdamI zarAba pItA hai / koI AdamI dUsare prakAra kA nazA karatA hai / kucha loga aise ho gaye ki unheM marphiyA kA iMjekzana lenA hI par3atA hai, liye binA chuTakArA nahIM / kucha AdamI aise hote haiM ki dina meM bAjAra meM baiThakara idhara-udhara kI bAteM na kareM to unakA khAyA huA hajma hI nahIM hotA / yaha saba kyoM hotA hai ? kyA ve loga yaha nahIM jAnate ki aisA karanA burA hai ? kyA madirA pIne vAlA nahIM jAnatA ki zarAba pInA burA hai ? Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA abhI-abhI kucha yAtrI Aye TADagar3ha se | basa kA DrAivara senA meM rahA huA vyakti thA / vaha zarAba kA bahuta AdI thA / marane kI hAlata ho jAtI phira bhI zarAba chor3ane kI bAta nahIM karatA / yadi zarAba nahIM milatI to tambAkU jyAdA pItA | usakI sArI AMtoM meM vraNa ho gaye | DAkTara ne kahA--Aja dUdha pInA hai aura kucha nahIM khAnA hai / vaha bhojana ke samaya gayA aura sAmane jaise hI vyaMjana, namakIna cIjeM AyIM, usane socA--yahI khAUMgA, cAhe marUM yA jIUM / abhI to vartamAna hI sAra hai / saba kucha khA liyA, phira bImAra par3a gayA / jAnate hue AdamI aisA kyoM karatA hai ? koI mUrkha to nahIM hai ? duniyA meM koIM mUrkha nahIM hai, saba samajhadAra haiM | upadeza dene vAlA jitanA samajhadAra hotA hai, ho sakatA hai ki zrotA usase kahIM jyAdA samajhadAra nikala jAe / prazna upadeza kA nahIM, prazna samajhadArI kA nahIM, prazna hai jisane apanI jaivika rasAyanoM ko badalane kI prakriyA ko samajha liyA aura kAma meM le liyA vaha vAstava meM apanI AdatoM ko badala sakatA hai / jisane una rasAyanoM ko nahIM samajhA, vaha apanI AdatoM ko nahIM badala sakatA / rasAyana banate cale jAeM aura hama yaha mAneM ki gussA nahIM AegA, yaha saMbhava nahIM / AdamI zarAba nahIM pIegA yaha bhI saMbhava nahIM hai | jitanI hatyAeM aparAdha aura balAtkAra hote haiM, jitanI coriyAM hotI haiM, unake pIche AdamI becArA lAcAra hotA hai, usake baiThe hue rasAyana use jabaradastI prerita karate haiM ki ThIka samaya para vaha sArI acchAiyoM ko, upadezoM ko, dharma ke vAkyoM ko bhUla jAtA hai aura bebhAna hokara burA AcaraNa karane laga jAtA hai | bahuta bar3A Azcarya hai ? hama jIbha ke rasoM ko jAnate haiM, kintu hamAre bhItara banane vAle jaivika rasAyanoM ko nahIM jAnate / hama duniyA kI zakti ko jAnate haiM, AMkha kI dekhane kI zakti hai, kAna kI sunane kI zakti hai, isako jAnate haiM, kintu indriya kI paTutA ko nahIM jAnate aura indriyAtIta ko nahIM jAnate / indriyAtIta kI hameM koI jAnakArI nahIM hai / aisA bhI kucha ho sakatA hai jo indriya se pare hai / maiM to mAnatA hUM ki vijJAna ne sUkSya upakaraNoM ke dvArA manuSya kA bahuta bhalA kiyA hai aura dharma kI bAtoM ko bhI satya kI kasauTI para kasane kA avasara diyA hai| yadi vijJAna kI itanI pragati nahIM hotI to hamArA jagat sthUla hI banA rahatA, vaha sUkSmatA kI dizA meM prasthAna nahIM kara pAtA | kintu Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAvana kyA ha ? (7 vaijJAnika upakaraNoM ne manuSya ko bahuta sUkSmatA kI dizA meM prasthita kiyA hai--Aja korI sthUla bAtoM para AdamI jI nahIM sakatA | dharma jo korI moTI-moTI bAteM batAtA hai nAma japo, yaha karo, vaha karo, mujhe lagatA hai ki ye bAteM bahuta bar3A bhalA nahIM kara sktiiN| jaba taka hamAre jIvana ke sUkSma rahasyoM kA udghATana nahIM ho jAtA taba taka bhalA nahIM ho sakatA / Aja kI zikSA kI sabase bar3I durbalatA aura kamajorI yaha hai ki vidyArthI ko bahuta kucha batAyA jAtA hai, kintu jIvana ke bAre meM kucha bhI nahIM batAyA jAtA / grejueTa, posTa-grejueTa hone ke bAda koI vidyArthI kaoNleja se nikalatA hai, use pUchA jAe jIvana ke bAre meM to bilakula niSedha kA uttara milatA hai / kucha bhI nahIM jAnatA / bar3I bAta chor3a dUM, vaha zvAsa ke bAre meM bhI nahIM jAnatA / zarIra ke bAre meM bhI nahIM jAnatA-AtmA kI bAta to bahuta dUra kI bAta | Aja kA dhArmika AdamI AtmA hai, pamAtmA hai, jagat hai, ina praznoM meM to ulajha jAtA hai aura apane astitva ke bAre meM kabhI ciMtA nahIM karatA / eka krama honA cAhie, AtmA taka pahuMcane ke lie pahale isa sthUla zarIra ko samajhA jAe / sthala zarIra ko samajhane ke bAda zvAsa kI kriyA ko samajhA jAe / zvAsa ko samajhane ke bAda prANa ko, indriyoM ko, mana ko aura citta ko jAnA jAe / citta ke bAre meM hamArI koI jAnakArI nahIM hai| ___ ludhiyAnA meM meDikala kaoNleja ke prophesara DaoN0 mukharjI bahuta paricita ho gaye the / unhoMne dhyAna-yoga kA sAhitya par3hA thA / eka dina ve bolemahArAja ! ApakI dhyAna-yoga saMbaMdhI pustakoM meM 'citta' aura mana ko do mAnakara bahuta vistAra se samajhAyA hai / hama mana 'mAiMDa' ko to jAnate haiM para citta ko nahIM jAnate / meDikala sAiMsa meM mAiMDa to hai, para isase pare citta jaisI koI saMjJA nahIM hai | Apake anusAra 'citta kI paribhASA kyA hai, maiM jAnanA cAhatA hUM / ' maiMne batAyA, unakI samajha meM A gayA / phira unhoMne eka noTa likhA aura vizvavidyAlaya ke bar3e prophesara ke pAsa use bhejA / maiMne pUchA-Apane aisA kyoM kiyA ? unhoMne kahA--maiMne unase yaha pahale pUchA thA ki mana aura citta meM kyA antara hai ? ve use batA nahIM pAye / aba jaba maiM samajha gayA hUM to maiMne noTa ke sAtha unako bhejA hai ki bhAratIya darzana Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA ke anusAra mana aura citta meM antara hotA hai, yaha meDikala sAMisa ke lie bahuta kAma kI bAta hai| - hama mana ke bAre meM bhI bahuta kama jAnate haiM / yaha to jAnate haiM ki mana caMcala hai / para mana kyA hai, isa bAre meM nahIM jAnate / citta ke bAre meM aura kama jAnate haiM / aura antarcitta ke bAre meM kucha nahIM jAnate / ye sAre Azcarya sAmane Ate haiM / maiM socatA hUM ki jIvana ke bAre meM hamArI jAnakArI bahuta adhUrI hai / aura jaba jIvana ke bAre meM bhI hama nahIM jAnate to bhalA aura kyA nayI bAta jAna sakate haiM ? sArI duniyA ko jAnane vAlA, sAre tattvoM ko jAnane vAlA yadi apane jIvana ke bAre meM nahIM jAnatA to vaha kyA bar3I upalabdhi kara sakatA hai ? Aja taka duniyA meM jitanI upalabdhiyAM huI haiM, ve unhoMne kI haiM jinhoMne apane bAre meM jAnA hai / hama jisa duniyA meM jIte haiM vaha saMbaMdha kI duniyA hai / eka ke sAtha dUsare kA saMbaMdha jur3A huA hai / jaba eka ko hI nahIM jAnate, to hamAre sAre saMbaMdha gar3abar3A jAte haiN| - eka videzI yAtrI ghor3e para baiThakara khetoM se gujara rahA thA / ghor3e ko pyAsa lagI / use pAnI pilAnA thA | AsapAsa meM kahIM pAnI nahIM thA / use pAnI nahIM milA / idhara-udhara dekhA, koI kuAM bhI nahIM milA / eka rahaTa cala rahA thA / dekhA ki pAnI gira rahA hai| vaha jaise hI pAnI pilAne lagA, rahaTa kI khaTa-khaTa AvAja se ghor3A cauMka gayA / videzI bolA--bhAI ! isa AvAja ko baMda karo, ghor3e ko pAnI pilAnA hai / bhalA AdamI thA, bAta mAna lI / rahaTa ko calAnA banda kara diyA / AvAja banda huI to pAnI bhI banda ho gayA / aba pAnI kahAM se AtA ? rahaTa kI to hara Dola bharatI hai aura khAlI hotI hai, idhara kI bharatI hai to udhara kI khAlI ho jAtI hai / usameM to eka krama calatA hai / zabda baMda to pAnI baMda | ghur3asavAra bolA'bhale AdamI ! videzI hUM, itanA kAma to karo, pAnI to pilA do, pAnI banda kyoM kiyA ? maiMne to AvAja baMda karane ko kahA thA, tumane pAnI baMda kara diyA !' vaha bolA--'ApakI sadbhAvanA ke lie dhanyavAda ! maiM bhI cAhatA hUM ki Apake ghor3e ko pAnI pilA dUM, kintu ye donoM bAteM nahIM ho sktiiN| eka ora Apa kahate hai ki AvAja banda karo aura dUsarI ora kahate haiM ki For. Private & Personal Use Only Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana kyA hai ? | 9 pAnI pilAo, donoM bAteM nahIM ho sakatIM / zabda hogA to pAnI AegA, zabda nahIM hogA to pAnI bhI nahIM AegA / ' sArI duniyA kA saMbaMdha jur3A huA hai / koI bhI AdamI eka-dUsare se alaga nahIM ho sakatA / Apa zarIra, zvAsa, prANa, indriyoM, mana aura citta se alaga nahIM ho sakate / isI prakAra indriyAtIta se alaga nahIM ho sakate aura apanI AtmA se alaga nahIM ho sakate / isa saMdarbha meM hama soceM aura jor3a kI isa duniyA meM jor3ane vAlI kar3iyoM ko alaga-alaga na kareM / jIvana eka bahuta bar3A vijJAna hai / hama use samajhane kA prayatna kreN| jo jIvana ko samajha letA hai usake lie sArI vidhAeM varadAna bana jAtI haiM aura jisane jIvana ko samajhA hI nahIM, usake lie sArI vidhAeM abhizApa bana jAtI haiM / varadAna aura abhizApa kA cunAva hameM hI karanA hogaa| Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana kA uddezya nadI kA pravAha Age bar3hatA hai / koI yaha pUche ki usake Age bar3hane kA uddezya kyA hai ? koI uddezya nahIM batAyA jA sakatA / jamIna DhAlU hai, isalie pAnI ko nIce cale jAnA hai| yaha jIvana kA pravAha nadI ke pravAha kI bhAMti anAdikAla se bahatA A rahA hai / pUchA jAe ki jIvana kA uddezya kyA hai to kahanA hogA kucha bhI nahIM / jIvana kA koI uddezya nahIM hotA / jIvana niyati kA eka baMdhana hai / usa baMdhana ko bhoganA hai / jIvana kA uddezya kucha bhI nahIM / yadi jIvana kA koI uddezya hotA to vanaspati kA bhI hotA, kIr3e-makor3oM kA bhI hotA, pazuoM kA bhI hotA aura manuSyoM kA bhI hotA / kintu kisI kA koI uddezya nahIM hai / uddezya hotA nahIM, uddezya banAyA jAtA hai / usakA nirmANa kiyA jAtA hai| ___manuSya vivekazIla prANI hai / usane buddhi kA vikAsa kiyA hai / usameM cintana hai, manana hai, prajJA hai, medhA hai aura dhAraNA hai | isalie vaha apane uddezya kA nirdhAraNa karatA hai / pUchA yaha jAnA cAhie ki jIvana kA uddezya kyA honA cAhie ! jIvana kA koI uddezya nahIM hai / jIvana kA koI uddezya honA cAhie, kyoMki hameM kSamatA milI hai, viveka milA hai, isalie hama uddezya kA nirmANa kara sakate haiM | yadi Apa darzana ke saMdarbha meM soceM ki jIvana kA uddezya kyA honA cAhie to maiM Apako choTA-sA uttara dUMgA / jJAna, darzana aura caritra meM sAmaMjasyayaha honA cAhie jIvana kA uddezya / jIvana ko saMcAlita karane vAlI yaha trayI bahuta mahattvapUrNa trayI hai | hama jAnate haiM, hama dekhate haiM, AsthA aura Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana kA uddezya / 11 zraddhA karate haiM, AkarSaNa utpanna karate haiM aura AcaraNa karate haiM / jaise mastiSka, hRdaya aura hAtha-paira haiM, vaise hI jJAna, darzana aura cAritra haiN| jJAna hamArA mastiSka hai, darzana hamArA hRdaya hai aura caritra hamAre hAtha-paira haiM / zArIrika stara para tInoM kA yoga hai aura tInoM samanvita rUpa se kArya karate haiN| kintu mAnasika stara para jJAna, darzana aura cAritra - isa trayI meM saMgati nahIM hai| isalie AdamI kA jIvana visaMgatiyoM aura virodhAbhAsoM kA jIvana hai| AdamI usI meM jI rahA hai| una visaMgatiyoM aura virodhAbhAsoM ko miTAnA, usa trayI meM sAmaMjasya sthApita karanA, yaha jIvana kA sabase mahattvapUrNa uddezya honA cAhie / Aja kA yaha jvalaMta prazna hai ki AdamI kI kathanI aura karanI meM bahuta dUrI hai / AdamI kA kahanA eka prakAra kA hai aura AcAra -pracAra dUsare prakAra kA hai / yaha kyoM ? dUrI honA svAbhAvika hai / jAnanA jJAna kA kAma hai | eka AvaraNa haTatA hai aura jAnane kI kSamatA paidA ho jAtI hai / jo bhItara meM thA vaha prakaTa ho gyaa| para jJAna ho jAne para visaMgati nahIM miTatI, virodhAbhAsa samApta nahIM hotA / aise bahuta sAre logoM ko dekhA hai jo bar3e vidvAn aura paMDita haiM kintu AcAra aura vyavahAra kI dRSTi se zUnya haiN| unakA vyavahAra itanA rUkhA aura kaTu hotA hai ki dUsarA koI bhI vyakti unake sAtha rahanA nahIM cAhatA, pAsa meM jAnA bhI pasanda nahIM karatA / unameM nimnatara vRttiyAM pAyI jAtI haiM / kahAM jJAna, vidvattA aura pAMDitya tathA kahAM AcAra aura vyavahAra | itanA antara kyoM ? jJAna kA kAma ajJAna kA pariSkAra karanA nahIM hai / jJAna kA kAma vyavahAra kA pariSkAra karanA nahIM hai / jaise jJAna ke sAtha AcAra kA saMbaMdha hai, vaise hI AcAra-vyavahAra aura dRSTikoNa ke sAtha mUrcchA kA saMbaMdha bhI hai / mUrcchA kA AvaraNa jaba taka saghana hotA hai taba taka jJAna kitanA hI A jAe, AdamI bhaTaka jAtA hai / jaina darzana meM jJAna kI sArvabhaumatA kI asvIkRti meM kahA gayA ki pUrvoM kA adhyetA, pUrvo kA jJAnI bhI bhaTaka sakatA hai / bahuta mahattvapUrNa saMketa hai / pUrvajJAna vaha jJAnarAzi hai jisako samajhAne ke lie eka rUpaka diyA gayA hai| eka vizAlakAya hAthI, jisa para haudA (aMbArI) hai, vaha jisa syAhI ke Dhera meM chipa jAe usa vizAla syAhI se eka pUrva bhI nahIM likhA jA sktaa| aise caudaha pUrvoM ke jJAtA bhI Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA hote the / kitanI bar3I jJAnarAzi ! pUrSoM ke adhyetA bhI bhaTaka jAte haiM, mArgacyuta ho jAte haiM | isakA kAraNa spaSTa hai ki unake jJAna kA AvaraNa haTa cukA hai, kintu mArgacyuta karane vAlA tathya-moha abhI vahAM maujUda hai / kahA jAtA hai, jJAna jIvana meM prakAza bharatA hai / jJAna eka dIpa hai, eka sUrya hai / jJAna kevala prakAza de sakatA hai, kriyA nahIM de sakatA / prakAza denA eka bAta hai aura usake anusAra AcaraNa karanA dUsarI bAta hai / dIyA jalA diyA / prakAza ho gayA / para AMkhoM meM motiyAbinda hai to dIyA kyA karegA / prakAza kA upayoga kyA hogA ! AMkha hai, para zarAba pI lI, mUrchA A gaI / sUrya kA prakAza hai, AMkheM khulI haiM, para dIkhegA kucha nahIM / zarAba kI mUrchA itanI saghana hai ki use patA hI nahIM calatA ki rAta hai yA dina | vaha patnI ko mAM aura mAM ko patnI samajha letA hai| AMkha khulI haiM, sarya kA prakAza hai, vastu sAmane hai, para vaha dekha nahIM pAtA / usameM mUrchA ke paramANu itane sakriya ho gae ki jJAna kA kAma samApta ho gayA / jJAna jIvana ko na pariSkRta karatA hai aura na vikRta / vikRta karane vAlA koI dUsarA tattva jJAna ke bAda AtA hai darzana | jJAna ke AdhAra para eka dRSTikoNa nirmita hotA hai / AdamI pahale jAnatA hai, phira apanI dRSTi banAtA hai / usake bAda AcaraNa aura vyavahAra kI bAta AtI hai / jJAna aura AcaraNa ke bIca eka dUrI hai zraddhA aura vizvAsa kI | jaba taka yaha dRSTikoNa (darzana) kI dUrI samApta nahIM hotI, taba taka jJAna AcaraNa ko prabhAvita nahIM kara sakatA / jJAna ko prabhAvita karatA hai jJAnAvaraNa karma, aura dRSTi tathA AcaraNa ko prabhAvita karatA hai mohanIya karma, mUrchA ke paramANu / / jIvana kI saphalatA ke lie Avazyaka hai jJAna, darzana aura cAritra kI dUrI ko miTAnA, unameM sAmaMjasya sthApita karanA / jaba aMtaHsrAvI granthiyoM ke srAvoM kA saMtulana gar3abar3A jAtA hai, taba zArIrika aura mAnasika bImAriyAM utpanna hotI haiM / krodha, bhaya, ahaMkAra aura kAmavAsanA ke Avega zArIrika aura mAnasika roga utpanna karate haiN| kyoMki inase rAsAyanika asaMtulana paidA ho jAtA hai aura usase zarIra aura mana donoM rugNa ho jAte haiM / kyA isa sacAI ko Aja kA DaoNkTara nahIM Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana kA uddezya | 13 jAnatA? kyA isa sacAI ko eka manovaijJAnika nahIM jAnatA? kyA unameM yaha jJAna nahIM hai ? ve jAnane vAle zarIra-cikitsaka aura manocikitsaka svayaM ina bImAriyoM ke zikAra ho jAte haiM / ve krodha karate haiM, ghRNA karate haiM, AtmahatyA kara lete haiM / kyA yaha jJAna kA, jAnane kA pariNAma hai ? nahIM / unake jJAna aura AcaraNa meM dUrI hai | jJAna sahI hai, para rasAyanoM ke dvArA ve sahI AcaraNa nahIM kara pA rahe haiM / yaha virodhAbhAsa sarvatra hai| isa bhautikavAdI vAtAvaraNa meM jIvana ke uddezya kI ucita mImAMsA nahIM kI gaI / use sahI DhaMga se nahIM samajhA gayA / Aja kI sarakAra cAhatI hai ki usake rASTra meM koI nirakSara na rahe / saba sAkSara hoM / sAkSaratA aura zikSA kA abhiyAna pUre vega se cala rahA hai / parantu itanI zikSA ho jAne para bhI, jJAna kA itanA vikAsa ho jAne para bhI, Arthika sAdhanoM kA vikAsa ho jAne para bhI, mana kI samasyAoM ko koI samAdhAna nahIM mila pA rahA hai | mana kI samasyAeM bar3hI haiM aura bar3hatI jA rahI hai / saMbhavataH Aja se do-cAra varSa pahale nirakSaratA ke vAtAvaraNa meM jo pAgalapana nahIM thA, vaha pAgalapana Aja sAkSaratA ke vAtAvaraNa meM hai | purAne jamAne meM itane pAgalakhAne aura mAnasika cikitsAlaya nahIM the, jitane Aja haiM | pAgalakhAnoM meM bhI pAgaloM kI bhIr3a lagI huI hai / mAnasa-zAstra ne vikAsa kiyA hai, para mAnasika samasyAeM samAhita nahIM ho pA rahI haiM / bhArata meM pAgala adhika haiM / amerikA Adi vikasita rASTroM kI samasyA aura Age hai / vartamAna meM bauddhika vikAsa ko hI saba kucha mAna liyA gayA hai / yahI zikSA kA AdhAra banA huA hai / jIvana-vikAsa aura Arthika pragati kA AdhAra bhI yahI hai / isa svIkRti meM becAre mAnava ko bilakula bhulA diyA aura mAnasika samasyAoM ko ignora kara diyA, upekSita kara diyA / jaina darzana ke saMdarbha meM jIvana ke uddezya kI mImAMsA karate haiM to vahAM kevala jJAna hI paryApta nahIM mAnA jAtA / yaha sarvathA aparyApta hai / jaina AgamoM meM eka prasaMga hai / gautama ne bhagavAna mahAvIra se pUchA bhaMte ! kyA kevala jJAna (kore jJAna) se jIva duHkha mukta ho sakatA hai ?' 'gautama ! nahIM / ' Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA 'bhaMte ! kyA kevala darzana se jIva duHkha-mukta ho sakatA hai ?' 'gautama ! nahIM / ' 'bhaMte ! kyA kore cAritra se jIva duHkha-mukta ho sakatA hai ?' 'gautama ! nahIM / ' 'bhaMte ! duHkha-mukti kaise ho sakatI hai ?' 'gautama ! duHkha-mukti ke lie jJAna, darzana aura cAritra tInoM kA samanvita yoga honA cAhie / ' jJAna, darzana aura cAritra kA yoga--yaha jIvana kA pUrA uddezya banatA hai / Aja yaha yoga nahIM rahA, viyoga ho gyaa| tInoM kA samAnarUpa se vikAsa hone para hI ve kAryakara hote haiM | jaba zarIra ke sAre avayava pramANopeta hote haiM, sAtha-sAtha bar3hate haiM to zarIra sundara banatA hai / eka avayava adhika bar3ha jAtA hai aura eka avayava choTA raha jAtA hai to zarIra kurUpa ho jAtA hai| usakA saundarya naSTa ho jAtA hai / Aja uddezya kI vismRtti ke kAraNa bhaddApana A gayA hai / dRSTikoNa galata hai aura AcaraNa bhI galata hai / donoM galata haiM / dRSTikoNa meM bhaddApana hai aura AcaraNa meM bhI bhaddApana hai / bauddhikatA kA ekAMgI vikAsa uddezya pUrti meM sakSama nahIM ho sktaa| jIvana meM do bAteM hotI haiM / eka hai mUrkhatA aura dUsarI hai mUr3hatA / pratyeka AdamI meM ye donoM haiM | janma lene vAlA koI bhI vyakti aisA nahIM hai jo mUrkha na ho, mUr3ha na ho / vidyAlayoM kA kAma hai mUrkhatA ko miTA denA, vyakti ko samajhadAra banA denA / usakI buddhi ko bar3hA denA / mUr3hatA ko miTAnA vidyAlaya kA kAma nahIM hai / yaha kAma hai adhyAtma aura darzana kA / yaha kAma hai prekSAdhyAna kA, sAdhanA kA / inake dvArA mUr3hatA ko samApta kiyA jA sakatA hai aura mUrchA ke paramANuoM ko vyartha kiyA jA sakatA hai / inase samatA ke paramANuoM kI saghanatA bar3hatI hai / samasta mUr3hatA kA kAraNa hai viSamatA / AdamI jitanA mUr3ha hogA, utanA hI viSamatA ke prati AsthAvAna hogA / AdamI mUr3hatA se jitanA dUra hogA, utanI hI samatA ke samIpa hogA / jJAna aura AcaraNa ke bIca meM eka hotA hai AkarSaNa / vaha AkarSaNa Aja samatA ke prati nahIM hai padArtha ke prati hai | yaha AkarSaNa bhI jJAna se phalita huA hai / buddhimAna AdamI jitanA aparAdhI Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana kA uddezya | 15 ho sakatA hai, utanA aparAdhI sAmAnya AdamI nahIM ho sakatA / buddhimAna AdamI aneka upAyoM ko jAnatA hai / vaha chipAnA jAnatA hai, cAlAkI jAnatA hai, vaha saba kucha jAnatA hai / jo buddhimAna nahIM hai, sIdhA-sAdA hai, vaha jAnatA nahIM / baccA kucha bhI nahIM chipAtA / jo kucha karatA hai saba sAmane spaSTa rUpa se karatA hai / pazu bhI chipAnA nahIM jAnatA / AdamI meM buddhi hai / jaise-jaise buddhi kA vikAsa huA hai, vaise-vaise usakA cAturya bar3hA hai| vaha chipAne aura Thagane kI kalA meM niSNAta huA hai / vaha apanI kAmanA aura AkAMkSA ko bhI chipA letA hai| patnI eka bar3hiyA sAr3I kharIdakara lAyI / pati ne kahA--yaha kyA kiyA tumane ? hama taMgI se gujara rahe haiM / tumane eka sAr3I ke lie pAMca sau rupae kharca kara DAle / itanI kImatI sAr3I kI apekSA hI kyA thI ! palI bolImaiM jAnatI hUM, samajhatI hUM | ghara kI Arthika sthiti kamajora haiM / mujhe itanI kImatI sAr3I nahIM kharIdanI cAhie thI / para kharIdane ke lie vivaza honA par3A / maiM aura merI sahelI bAjAra gayI / apanA ghara logoM kI dRSTi meM saMpanna hai / vaha garIba ghara kI hai| usane do sau rupayoM kI sAr3I kharIdI to ghara kI lAja rakhane ke lie mujhe pAMca sau kI sAr3I kharIdanI pdd'ii| mana kI AkAMkSA, mana kI ur3Ana, mana kI atRpti ko AdamI chipAnA jAnatA hai | usa mahilA ne mana kI Aga ko rAkha se Dhakakara uttara diyA / vaha par3hI-likhI thI, isalie caturAI se chipAne meM saphala ho gaI / pUre samAja ke par3he-likhe logoM kA sarvekSaNa kiyA jAe to patA calegA ki bane-banAe praznoM aura samAdhAnoM ke dvArA AdamI apane bhItara kI samasta durbalatAoM ko chipA rahA hai aura bAhara se svastha hone kA svAMga racA rahA hai / bImArI kahIM hai | aura usakA samAdhAna anyatra khojA jA rahA hai | jaina darzana ne isa dizA meM eka samanvita dRSTikoNa prastuta kiyA / yaha dRSTikoNa zikSA jagat ke lie bhI mahatvapUrNa hai aura vyatvitva ke nirmANa ke lie bhI mahattvapUrNa hai / usameM vartamAna kI sAmAjika samasyAoM kA samAdhAna DhUMr3hA jA sakatA hai / usane kahA--jahAM jJAna kA vikAsa ho, vahAM usake sAtha-sAtha mUrchAvilaya kA bhI prayatna ho / AvaraNa ko haTAne kA prayatna, mUrchA aura mUr3hatA ko miTAne kA prayatna yadi hotA hai to jJAna kevala prakAza Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA de sakatA hai, aMdhakAra nahIM / Aja kA yuga bauddhikatA kA yuga hai / pratyeka sAdhu-sAdhvI bauddhika vikAsa ke lie prayatnazIla hai / ve nAnA bhASAoM aura nAnA vidhAoM ke adhyayana kI dizA meM prasthAna karane ke icchuka haiM / yaha bahuta acchI bAta hai / kintu gRhastha samAja kI bhAMti yadi adhyayana ekAMgI rahA, sAtha-sAtha mUrcchA-vilaya kI sAdhanA nahIM calI, dhyAna aura tapasyA nahIM calI, tapasyA kA krama nahIM calA to ThIka vahI hogA jo Aja sAmAjika jIvana meM ho rahA hai / usa ekAMgI vikAsa se vaisI hI samasyA paidA ho jAegI / bauddhika vikAsa kI bhI apanI kucha burAiyAM haiM, bImAriyAM haiM / bauddhika vikAsa se ahaMkAra bar3hatA hai, pArasparikatA meM antara AtA hai, tarka bar3hatA hai aura mRdutA meM kamI AtI hai / ye atyadhika saMbhava bAteM haiM / hamArI yaha sAvadhAnI rahe ki hama ekAMgI na bneN| hama apanI sarvAMgINatA ko na chor3eM / adhyayana ke sAtha-sAtha mUrcchA - vilaya kA prayatna hotA rahe / mUrcchA ke vilaya kA eka bar3A upAya hai-- vItarAga kA dhyAna / Aja kisI par3he-likhe vyakti se kahA jAe, namaskAra mahAmaMtra kA jApa karo, mAlA gino; vaha socegA, itanA bar3A vidvAn ho gayA aura maiM aba navakAra maMtra kI mAlA pherUM / bahuta choTI bAta hai / yaha socanA eka bImArI hai / vaha yaha nahIM jAnatA ki navakAra maMtra kI mAlA pherane kA artha hai jJAna aura AcaraNa meM sAmaMjasya sthApita karanA, saMtulana sAdhanA / kyA arihaMta aura vItarAga kI smRti karanA choTI bAta hai ? jaba hama inakI smRti karate haiM, smRti meM tanmaya hote haiM to hamArI vItarAgatA jAgatI hai, mUrcchA kama hotI hai, moha-rAga-dveSa kama hotA hai, priyatA aura apriyatA kA sammohana kama hotA hai / yaha ghaTita hone para jIvana kI aneka samasyAeM samAhita ho jAtI haiM / AiMsTIna mahAn vaijJAnika thA / vaha itanA AsthAvAna thA ki bar3e se bar3A vyakti bhI utanA AsthAvAna nahIM ho sakatA / vaijJAnika aura AtmAparamAtmA ke prati AsthAvAna - yaha eka samasyA hai / itanA bar3A vaijJAnika aura phira dhArmika ! yaha kaise ? yaha prazna hamArI hI mUr3hatA ke kAraNa utpanna huA hai / apanI visaMgatiyoM ke kAraNa hamane aise mUlya sthApita kara die, aise mAnadaMDa sthApita kara liye ki yadi vaijJAnika dhArmika hotA hai to Azcarya Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana kA uddezya / 17 hotA hai aura nahIM hotA hai to koI Azcarya nahIM hotA | hamArI sArI dhAraNAeM virodhAbhAsoM ke sAtha palane vAlI dhAraNAeM haiM / hama virodhAbhAsoM ko pAlate jA rahe haiM / unheM tor3ane kA koI prayatna nahIM kara rahe haiM / jaba hama darzana ke saMdarbha meM vaijJAnika yuga kA aura vartamAna zikSA praNAlI kA avalokana karate haiM to yaha jJAta hotA hai ki eka bar3I truTi raha rahI hai / krodha aura kSobha ko miTAne kI bAta hamane chor3a dI, kevala bAhya ke pIche bhaTaka gae / upAdhyAya meghavijaya ne eka sundara bAta kahI hai--jJAna vAyu para vijaya pAtA hai / darzana pitta para vijaya pAtA hai / cAritra kapha kA nivAraNa karatA hai / zarIra ke tIna doSoM--vAta, pitta aura kapha ko miTAne vAle haiM jJAna, darzana aura cAritra / yaha bahuta ThIka bAta hai / Ayurveda kI dRSTi se vAyu cintA paidA karatA hai, pitta caMcalatA aura krodha utpanna karatA hai aura kapha zoka utpanna karatA hai / ye tIna doSa tIna prakAra kI manovRttiyAM paidA karate haiM / ___Aja jJAna para adhika bala diyA jA rahA hai / sArI davAiyAM vAyu-vega ko miTAne ke lie bana rahI haiM / vAyu para vijaya prApta karane kI bAta A gaI, kintu do baca gae--eka krodha aura dUsarA zoka / Aja kA AdamI ina donoM se AkrAnta hai / Aja kA baccA bhI inase achUtA nahIM hai / usameM krodha adhika hai, zoka kama / eka pAMca varSa kA baccA mAM ko pITa rahA thaa| maiM vahAM thA / maiMne mAM se pUchA-abhI to baccA choTA hai / abhI se pITane laga gayA / mAM ne kahA--'mahArAja ! abhI to yaha pAMca varSa kA ho gayA / jaba yaha tIna varSa kA thA, taba bhI mujhe bahuta pITatA thA / choTA hai, samajha nahIM hai / bacce meM krodha adhika hotA hai / AdamI meM zoka kI bhI prabalatA hai | vaha prAyaH zokagrasta dekhA jAtA hai / eka zoka miTatA hai, dUsarA ubhara AtA hai / ina sArI sthitiyoM kA mUla kAraNa hai--asaMtulana | AdamI kA sArA dhyAna vAyu para aTaka gayA / vaha pitta aura kapha ke viSaya meM socatA hI nahIM / jaba taka tInoM meM saMtulana sthApita nahIM hogA, kucha bhI vAMchanIya pariNAma nahIM aaegaa| jaina darzana ke sandarbha meM jIvana ke uddezya kI sundara parikalpanA yaha hai ki jJAna, darzana A cAritra kA samanvita vikAsa ho / jJAna ke sAtha-sAtha Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA darzana kA pUrA vikAsa ho aura usake sAtha-sAtha cAritra kA bhI vikAsa ho / eka kA vikAsa vyaktitva nirmANa kA ghaTaka nahIM ho sakatA / usase sarvAMgINa vyaktitva nirmita nahIM ho sakatA / tInoM ke vikAsa se hI yaha saMbhava hai / __jaba jIvana kA yaha uddezya spaSTa ho jAtA hai taba mAnasika, bauddhika aura Arthika samasyAoM kA samAdhAna upalabdha ho jAtA hai / phira jIvana kI samagra samasyAeM samAhita ho jAtI haiM | Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthUla zarIra kA AdhyAtmika mahattva Aja maiM usa mahAgraMtha kI carcA kara rahA hUM jise hajAroM-hajAroM logoM ne par3hA, hajAroM bAra par3hA, para usakA eka pRSTha bhI samajha meM nahIM AyA aura aba taka bhI nahIM AyA / mahAgraMtha jisakI hara paMkti para arddha virAma aura pUrNa virAma hai, jisakI yAtrA na jAne kitane logoM ne kI para pahuMcanA kaThina rahA / vaha mahAgraMtha kisI mahAn graMthakAra, kisI mahAkavi ke dvArA likhA huA nahIM hai, kintu eka prakRti-pradatta racanA hai | vaha mahAgraMtha hai hamArA zarIra | ___Azcarya hai ki jisa zarIra meM hama rahate hai, jisa zarIra meM hama jIte haiM, use par3ha nahIM pAte / pUrA nahIM par3ha pAte, adhUrA bhI nahIM par3ha pAte, adhUre kI carcA bhI nahIM karate / kucha bhI zAyada nahIM par3ha pAte / / do hAtha, do paira, sira, hRdaya, phephar3A--ina aneka avayavoM se banA hai hamArA zarIra / kucha dhAtueM haiM, kucha rasAyana haiM | yoga milA, zarIra bana gayA / DimbANu aura zukrANu kA yoga milA, zarIra nirmita ho gayA / choTAsA janmA / samaya ke paripAka ke sAtha bar3A bana gayA / isa zarIra ke dvArA manuSya khAtA hai, pItA hai, bolatA hai, calatA hai, kAma karatA hai / zarIra kA bahuta mUlya hai / pratyeka avayava kA mUlya hai | hAtha kA mUlya taba samajha meM AtA hai jaba pAnI pIne kI jarUrata hotI hai, likhane kI jarUrata hotI hai, kAma karane kI jarUrata hotI hai / aMguliyoM kA mUlya samajha meM AtA hai / aMgUThe kA mUlya samajha meM AtA hai | yadi aMguliyAM na hoM to hamArA sArA vikAsa asaMbhava bana jAe / aMguliyAM hoM aura aMgUThA na ho to vikAsa kI kalpanA hI nahIM kI jA sakatI / ye do dizAoM meM khar3e haiM--eka dizA meM hamArI cAra aMguliyAM aura dUsarI dizA meM sAmane khar3A hai aMgUThA / donoM virodhI Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA dizAeM / donoM milate haiM to bahuta sAre kAma sampanna hote haiM / yadi aMgulI aura aMgUThA na ho to sArI sabhyatA hI Thappa ho jAe / saMskRti kA vikAsa ina aMguliyoM aura aMgUThe ke AdhAra para huA hai / paira kA mUlya taba samajha meM AtA hai jaba calane kI jarUrata hotI hai / pratyeka avayava kA apanA mUlya hai aura hama samajhate haiM, AMkha kA mUlya hai, kAna kA mUlya hai, tvacA kA mUlya hai aura mastiSka kA mUlya hai | sabakA mUlya hai / kintu mUlyAMkana kA dRSTikoNa alaga-alaga hotA hai / bahuta prasiddha kahAnI hai, saba loga jAnate hI hoMge, phira bhI nayI dRSTi se usa kahAnI ko suneM / kahIM melA lagA / hajAroM loga ikaTThe hue / vahAM dukAneM bhI lagIM / eka manihAre ne manihArI kI dukAna lagAI / usane kAMca kA eka Tukar3A bhI sajAkara rakhA / vaha khUba camaka rahA thA / loga ghUmate haiM, dekhate haiM / eka jauharI AyA, dekhA patthara kA Tukar3A bahuta camaka rahA hai, dUra se hI dekhA aura samajha gayA / pAsa meM AyA, dekhA ki bahuta mUlyavAn hIrA hai, kImatI hai / tatkAla bolA--are bhAI ! kyA loge isa kAMca ke Tukar3e kA ? usane kahA-bIsa rupaye lUMgA / grAhaka ne kahA--patthara kA Tukar3A aura bIsa rupaye ? itanA to nahIM, dasa rupaye le lo, pandraha rupaye le lo / dukAnadAra ne kApUre bIsa rupaye lUMgA, eka paisA bhI kama nahIM lUMgA | usane socA-nAsamajha AdamI hai, idhara-udhara ghUma AtA hUM kahAM jAne vAlA hai ? kauna le jAtA hai isa patthara ke Tukar3e ko ? apane Apa degA / maiM pAMca rupaye bacA lUMgA / vaha calA gayA / do-cAra kSaNa bIte hoMge, dUsarA jauharI udhara se AyA / dekhA, camakIle Tukar3e para usakI AMkha Tika gaI / usane pUchA--are, kyA hai ? 'patthara kA Tukar3A hai|' 'kyoM rakhA hai ?' 'camakatA hai, isalie / ' 'becoge ?' 'hAM / ' 'kyA loge ?' Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthUla zarIra kA AdhyAtmika mahattva / 21 'pacIsa rupaye / ' tatkAla rupaye dekara vaha jauharI usa Tukar3e ko lekara calA gayA / pahale vAlA jauharI ghUma-phirakara AyA / use vaha camakatA Tukar3A dikhAI nahIM diyaa| usane pUchA- 'are ! vaha Tukar3A kahAM gayA ?' dUkAnadAra bolA'beca diyA / ' jauharI ne gaMbhIra hokara kahA--'beca diyA !' eka TIsa-sI sAre zarIra meM ho gaI ? bhArI vedanA huI | pUchA--'kitane meM becA ?' dUkAnadAra ne kahA- 'pacIsa rupaye meM / tuma bIsa rupaye bhI nahIM de rahe the, maiMne pacIsa meM becA hai|' usa jauharI ne kahA- 'tuma mUrkha ho / tuma Thage gaye / vaha savA lAkha kA hIrA thA / tumane pacIsa rupaye meM hI beca diyA / ' vaha bolA-- 'mUrkha maiM to nahIM hUM | mere bApa ne kabhI javAharAta kA kAma nahIM kiyA | maiMne bhI nahIM kiyA / aise hI mujho to par3A huA milA thA, uThA liyA / ghara kA eka paisA bhI nahIM lagA | maiMne pacIsa rupaye kamA liye / mUrkha ho tuma, mUrkha hai tumhArA bApa / jaba tuma jAnate the ki savA lAkha kA hIrA hai aura pAMca rupaye ke lene-dene meM ar3a gaye / chor3akara cale gaye, mUrkha tuma ho yA maiM ?' isa kahAnI ke AdhAra para mUlyAMkana ke dRSTikoNa phalita hote haiM 1. ajJAnI AdamI dvArA kiyA jAne vAlA mUlyAMkana | vaha vastu ke yathArtha mUlya ko jAnatA hI nahIM, isalie apanI buddhi ke anusAra hI usakA mUlyAMkana karatA hai| 2. jJAnI AdamI dvArA kiyA jAne vAlA mUlyAMkana | jo mUlya ko jAnatA hai, para saghana mUrchA ke kAraNa thor3e ke lie bahuta ko gaMvA DAlatA hai| 3. usa vyakti dvArA kiyA jAne vAlA mUlyAMkana--jo mUlya ko jAnatA hai, usakA yathArtha mUlyAMkana karatA hai aura usakA upayoga karatA hai| zarIra ke lie bhI ye tIna bAteM hotI haiM / yaha zarIra eka patthara kA Tukar3A hai, manihAre ke lie| yaha zarIra eka kImatI hIrA hai usa jauharI ke lie, kintu usameM itanI mUrchA hai ki usakA mUlya jAnate hue bhI vaha usakA koI upayoga nahIM karatA, Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA use svIkAra nahIM kara pAtA / tIsarA mUlyAMkana kA dRSTikoNa hai usa jauharI kA jo hIre ko jAnatA hai aura usakA upayoga bhI kara letA hai | jo zarIra kI yathArthatA jAnatA hai aura usase lAbha bhI uThA letA hai| kyA maiM zarIra ko hIre ke sAtha tolUM ? kyA zarIra kI tulanA hIre sAtha hogI ? mujhe kahanA cAhie ki duniyA meM koI bhI padArtha utanA mUlyavAna nahIM hai, jitanA mUlyavAna hai hamArA zarIra / jitane mUlya duniyA meM prasthApita hote haiM ve sAre isa zarIra ke dvArA hote haiM / agara eka zarIra na ho to sAre mUlya samApta ho jAte haiM / jisa zarIra ne sAre padArthoM ko mUlya diyA, jo zarIra sAre mUlyoM kI vyAkhyA karatA hai, prasthApanA karatA hai, usa zarIra kA kyA kabhI mUlya batAyA jA sakatA hai ? kabhI nahIM batAyA jA sakatA / yaha amUlya hai, aura usa amUlya ko hamane kabhI jAnane kA prayatna hI nahIM kiyA / AdamI zarIra ko jAnatA hai, sabase pahale raMga aura rUpa ke mAdhyama se / cAhe apane zarIra ko dekheM, cAhe dUsare ke zarIra ko dekheM, hamAre sAmane yA to rUpa AegA, raMga AegA yA usakA saMsthAna AegA / kisa prakAra kI banAvaTa aura kisa prakAra raMga-rUpa, ye sAmane AeMge / phira camar3I aaegii| basa, yaha dIvAra hai hamArI AMkhoM ke lie | isa camar3I ke bhItara dekhane kI zakti AMkhoM meM nahIM hai / ve itanI sakSama nahIM haiM ki bhItara jhAMka sakeM aura dekha sakeM / hamAre lie camar3I dIvAra bana gaI / phira bhI jAnate haiM ki isake bhItara khUna hai, mAMsa hai, majjA hai, haDDiyAM haiM / hama ina sabako jAnate haiM / isake bhItara mala-mUtra hai, vAyu hai, kapha hai, pitta hai, yaha bhI hama jAnate haiM | isake Age zAyada aura nahIM jAnate / zarIrazAstrI kucha aura adhika jAnatA hai / nAr3iyoM ko jAnatA hai, nAr3I-saMsthAna ko jAnatA hai, graMthiyoM ko jAnatA hai, zarIra ke eka-eka avayava ko jAnatA hai, choTI-se-choTI dhamanI ko jAnatA hai, rakta ke pravAha ko jAnatA hai, rakta saMcAra ko jAnatA hai aura rakta ke dvArA hone vAlI kriyAoM ko jAnatA hai / ____ abhI do dina pahale eka bhAI ne batAyA ki kalakattA meM eka mazIna AI hai--bahuta vilakSaNa hai / eka sAtha 250 phoTo letI hai zarIra kA / eksa Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthUla zarIra kA AdhyAtmika mahattva | 23 re ke sAmane AdamI khar3A hotA hai, eka phoTo AtA hai| usa mazIna se 250 phoTo Ate haiM | aura choTI-se-choTI zirA kA phoTo usameM aMkita ho jAtA hai / eka mazIna aura hai jo rakta kI jitanI kriyAeM, jitane phaMkzana hote haiM, una sAre kAryoM kA vizleSaNa kara detI hai / zarIra ke bAre meM Aja kA zarIrazAstrI, Aja kA vaijJAnika bahuta jAnane laga gayA / itanA vikAsa huA hai ki vaha oNparezana karatA hai, eka avayava ko eka sthAna para se kATakara dUsare sthAna para lagA detA hai, nasoM ko bAMdha detA hai, cipakA detA hai, bichA detA hai / nakalI AMkha, nakalI hRdaya, nakalI gurdA prasthApita kara detA hai / pairoM evaM hAthoM kI to bAta chor3a deM / ve to nakalI hote hI haiM / saMbhava hai dimAga kA bhI oNpezana ho aura bhaviSya meM nakalI dimAga bhI lagA diyA jaae| prAcIna sAhitya meM hama par3hate haiM devatA kA kartRtva ki devatA meM utanI . zakti hotI hai ki vaha kisI AdamI ke sira ko kATa letA hai, use cUracUra kara detA hai, cUrNa kara AkAza meM bikhera detA hai / phira sAre aNuoM ko ikaTThA kara punaH usa mastiSka ko banAtA hai aura usI AdamI ke lagA detA hai / AdamI ko patA nahIM calatA ki kucha kiyA hai / yaha devatA kA divya camatkAra hama sunate Aye haiM / Aja kA DaoNkTara bhI usa devatA se kama nahIM hai| azvinIkumAra kI kathAeM hama sunate rahe haiM / ye svarga ke vaidya kahalAte haiN| Aja kA DaoNkTara bhI zAyada azvinIkumAra se kama nahIM hai / itanA vilakSaNa kAma karake dikhAtA hai vaha ki jisakI kalpanA bhI nahIM kI jA sakatI / itanA jAna lene para bhI, samUce zarIra ko cIra-phAr3akara eka-eka avayava sAmane rakha dene para bhI kyA zarIra ke pUre rahasyoM ko jAna liyA gayA ? nahIM jAnA jA sakA / Aja ke enoTaoNmI aura phijiolaoNjI ke bar3e-bar3e vidvAn aura marmavettA kahate haiM ki abhI taka mastiSka ke rahasyoM ko nahIM jAnA jA sakA hai| hajAravAM bhAga bhI nahIM jAnA jA sakA hai | laghu mastiSka itane rahasyoM se bharA hai ki usako hama pUrNa rUpa se abhI taka nahIM jAna pAe / piniyala, picyUTarI glaiNDa ke rahasyoM ko pUrA nahIM jAnA jA sakA hai / nAr3I-tantra aura graMthi-tantra meM itane rahasya haiM ki Aja bhI unakA koI patA nahIM calatA / Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA yaha to DaoNkTara loga jAnate haiM, zarIrazAstrI jAnate haiM ki eDrInala graMthi kA adhika srAva hone se uttejanA bar3ha jAegI, gussA bar3ha jAegA, vAsanA bar3ha jAegI aura vRttiyAM ubhara aaeNgii| isa bAta kA patA hai unako, kintu inake srAva ko kaise niyantrita kiyA jA sakatA hai, piniyala aura picyUTarI ke srAva ko kaise niyantrita kiyA jA sakatA hai, thAirAiDa ke srAva para kaise kaMTrola kiyA jA sakatA hai, DaoNkTara yA zarIrazAstrI nahIM jAnate / yoga ke AcAryoM ne zarIra ke bAre meM itanI sUkSma khojeM kI thIM, adhyAtma ke AcAryoM ne isa zarIra ko itanA gaharAI ke sAtha par3hA thA ki unhoMne jina rahasyoM kA udghATana kiyA ve rahasya Aja bhI zarIrazAstra ke mAdhyama se udghATita nahIM ho pA rahe haiM / mujhe patA hai ki gussA eDrInala graMthi kI uttejanA hone para AtA hai kintu gusse ko kaise miTAyA jAtA hai isakA bhI mujhe patA honA caahie| donoM bAtoM kA patA honA cAhie / gAya se gomUtra bhI prApta kiyA jA sakatA hai aura dUdha bhI prApta kiyA jA sakatA hai / eka dvIpa thA / vahAM ke nivAsI gAya se paricita nahIM the / eka vyApArI gAya lekara usI dvIpa meM gyaa| usa dvIpa meM ratnoM kA vyApAra hotA thA / vyApArI ratnoM ko kharIdane vahAM gayA thA / usane rAjA ko prasanna karanA cAhA / eka dina vaha gAya kA dUdha lekara rAjA ke pAsa gayA | rAjA ne dUdha piyA, bahuta prasannatA vyakta kI / dUsare dina dahI / tIsare dina makkhana / isa prakAra vaha pratidina kucha-na-kucha upahAra lekara jAtA aura rAjA bahuta prasannatA vyakta karatA / kucha dina bIte / vyApArI ne rAjA se vidA lI / rAjA ne kahAseTha, tuma jo cIjeM hameM roja-roja bheMTa meM dete the, usa vRkSa ko yahIM chor3a jAnA, sAtha meM mata le jAnA / maiM tumheM karoM se mukta karatA hUM / seTha ne gAya vahIM chor3a dI / seTha calA gayA / rAjA ne apane AdamiyoM se kahA-- do-cAra AdamI haradama usa vRkSa ke pAsa khar3e raheM / vaha vRkSa jo bhI de use tatkAla mere pAsa prastuta kareM / AdamI sone-cAMdI ke bartana lekara khar3e ho gaye / gAya ne mUtra kiyA / AdamI ne cAMdI ke vartana meM use ekatrita kara liyA / vaha tatkAla Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthUla zarIra kA AdhyAtmika mahattva / 25 rAjA ke pAsa gayA | bartana sAmane rakhA / rAjA ne kahA- are ! yaha to koI nayA hI padArtha hai | Aja taka seTha ne mujhe aisA padArtha nahIM khilAyA / rAjA ne use sUMghA, badabU A rahI thI / cakhA aura tatkAla muMha sikor3ate hue dhUthU kara thUka diyaa| rAjA ne kahA- yaha to bar3I kar3avI cIz2a hai / koI bAta nahIM, jo mIThA detI hai vaha kabhI-kabhI kar3avA bhI de sakatI hai / itane meM dUsarA AdamI sone ke bartana meM garama-garama gobara lekara AyA / rAjA ne dekhA, kahA-- are ! yaha bhI nayI cIja ! Aja taka itanI garama cIja nahIM dekhI / rAjA ne cakhA / muMha kharAba ho gayA / thU-thU kara thUkA / gussA A gayA | usane kahA-- seTha ne dhokhA diyA hai, jo mUla vRkSa thA, use vaha sAtha le gayA aura jo dUsarA kharAba vRkSa thA, use vaha yahAM chor3a gayA / daur3o, use pakar3a kara lAo / abhI taka vaha sImA ke bAhara nahIM gayA hogA / jahAM bhI ho, use pakar3akara le Ao / karmacArI daur3e / seTha ko pakar3akara le Aye / rAjA ne kahA- mere sAtha bhI dhokhA ! seTha bolA- rAjan ! kabhI nahIM / Apake sAtha dhokhA kaise kara sakatA hUM ? 1 rAjA ne sArI bAta batAI / seTha bolA - rAjan ! vRkSa vahI hai / usI ke upahAra maiM Apako detA rahA hUM / Apake AdamI usake phala lenA nahIM jAnate / maiM unheM phala lene kI vidhi batA detA hUM / I seTha ne gAya ko duhane kI vidhi una karmacAriyoM ko sikhAI, dahI jamAne aura makkhana nikAlane kI prakriyA kA bhI unheM jJAna karA diyA / aba rAjA ko pUrvavat dUdha, dahI aura makkhana milane lagA / rAjA ke karmacAriyoM ne rAjA se kahA- mahArAja ! vRkSa vahI hai / hama pahale dohanA nahIM jAnate the / jo dohanA nahIM jAnatA use bhalA dUdha kaise prApta ho sakatA hai ? dUdha ke binA dahI aura makkhana kahAM se Ae ? jarUrata hai dohana kI, jarUrata hai manthana kI / hama zarIra kI zaktiyoM ko dohanA nahIM jAnate / hamAre zarIra ke bhItara kitanI bar3I zaktiyAM haiM / eka AdamI ko kahA jAe ki tuma eka Asana meM tIna ghaMTA baiTha jAo / are ! kaise baiThA jA sakatA hai, kabhI nahIM baiThA jA sakatA hai| zarIra ke bhItara itanI tAkata hai ki tIna ghaMTA nahIM, tIna mahIne taka eka sthAna para baiThA jA Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA sakatA hai / hama apanI zakti kA upayoga karanA nahIM jAnate / hameM apanI zakti para bharosA nahIM hai / hameM apanI zakti kA jJAna nahIM hai / maiMne dekhA, do varSa pahale eka zivira thA / eka bhAI haidarAbAda se AyA / vaha yuvaka thA, par3hA-likhA thA / usane kahA - maiM dhyAna to kara sakatA hUM, para merI kaThinAI yaha hai ki AdhA ghaMTA bhI eka Asana meM nahIM baiTha sakatA / maiMne kahA- ciMtA mata karo | pAMca-cAra dina bIte / zivira kA chaThA dina hogA, caitanya kendroM kA dhyAna kiyA gayA / darzana kendra para dhyAna TikA, gaharAI AyI, AdhA ghaMTA bItA, eka ghaMTA bItA, do ghaMTe bIta gaye, use patA hI nahIM ki kahAM baiThA hUM, kaba baiThA huuN| dezAtIta, kAlAtIta aura zarIrAtIta bana gayA / patA hI nahIM claa| do ghaMTA bIta jAne ke bAda eka bhAI ne Akara mujhe kahA, vaha to vaisA kA vaisA baiThA hai / maiM gayA aura jAkara usako saMbodhita kiyA taba akasmAt jaise vaha koI nIMda meM se jAgA ho, uThA aura Akara paira pakar3a liye / usane kahA - maiM to Aja isa sthiti meM calA gayA ki duniyA kyA hai aura maiM kauna hUM, kucha bhI bhAna nahIM rahA / apUrva sthiti banI / Anandamaya, kevala Anandamaya / - hamArI zakti asIma hai, yadi hama usakA upayoga karanA jAneM | hamAre zarIra meM zakti ke tIna sthAna haiM--gudA, nAbhi aura kaMTha | eka nIce, eka bIca meM aura eka Upara | nIce kA loka, madhya kA loka aura eka Upara kA loka / ye tIna hamAre zakti ke srota haiM, ye tIna hamAre zakti ke kendra haiM / hotA yaha hai ki zakti Upara se nIce A rahI hai / jabaki honA yaha cAhie ki zakti nIce se Upara kI ora jAe / AcAryoM ne, tIrthaMkAroM ne kahA ki indriyoM ke viSayoM ke prati Asakta mata bano / kyA unheM koI dveSa thA ? kyA ghRNA thI ? kyA koI burA lagatA thA ? bhalA khAnA kisako acchA nahIM lagatA ! priya zabda sunanA kisako acchA nahIM lagatA ! indriyoM ke sAre viSaya bahuta acche lagate haiM, kisI ko bure nahIM lagate / kintu unhoMne dekhA ki ina indriyoM ke mAdhyama se hamArI bar3I se bar3I zakti nIce ke srota se bAhara jA rahI hai aura AdamI zakti se khAlI ho rahA hai tathA zakti zUnya hokara eka pratAr3anA kA jIvana jI rahA hai / isalie unhoMne kahA ki saMyama karo / Aja saMyama ko zAyada loga mAna baiThe ki yaha damana hai, niyantraNa hai / Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthUla zarIra kA AdhyAtmika mahattva | 27 Aja kA manauvaijJAnika kahatA hai ki damana nahIM honA caahie| Aja kA prabuddha AdamI kahatA hai ki niyantraNa kI koI jarUrata nahIM / acchI bAta hai, damana kI koI jarUrata nahIM hai / niyantraNa kI koI jarUrata nahIM hai | kucha bhI Avazyaka nahIM to kyA hama eka aise daravAje ko khola deM, hama aisI khir3akI ko khola deM jisameM se bhItara meM simaTI huI sArI zakti bAhara calI jAe ? kyA nAlA khola deM ki bhItara kA sArA pAnI baha jAe? mujhe lagatA hai, yadi hama bhItara ke mahattva ko samajha pAte, zarIra kA mUlya kara pAte to yaha nahIM hotA ki nIce kA nAlA to khulA rahe aura Upara kA nAlA banda ho jAe / do srota haiM hamAre zarIra meM / zakti aura AkarSaNa ke ye do kendra haiM / eka kAma kI zakti aura dUsarI hai jJAna kI zakti / jJAna kI zakti Upara rahatI hai, kAma kI zakti nIce rahatI hai / nIce ke srota meM kAmanAeM, vAsanAeM, icchAeM, hiMsA, asatya, corI kI bhAvanA--ye sArI vRttiyAM paidA hotI haiM / eka hai jJAna kA kendra hamAre sira meM, jahAM sArI nimna vRttiyAM samApta ho jAtI haiM / cetanA kA vikAsa, jJAna kA vikAsa, buddhi kA vikAsa, udAratA, paramArtha--yaha mahAn cetanA jahAM paidA hotI hai vaha Upara kA kendra-sira / AvazyakatA isa bAta kI thI ki hama zarIra kA mUlyAMkana karate aura nIce kI zakti ko Upara kI zakti ke sAtha milAkara mahAn banA dete / kintu aisA nahIM huaa| hamane kAma kA mUlya samajhA / hamane hIre kA mUlya to samajhA, lekina thor3AsA moha bAkI raha gayA ki kucha mUlya aura kama ho jAe to kharIda lUM / usa pAMca rupaye ne samUce hIre ko gaMvA diyA / abhI hamane dekhA ki bijalI nahIM thI, aMdherA thA / bijalI AyI, maddhama prakAza, thor3I AyI, phira pUrI tAkata ke sAtha AyI, sArA sthAna prakAzita ho gayA / hamAre zarIra meM bhI bijalI hai / bijalI nahIM hotI hai to AdamI zUnya-sA ho jAtA hai | zarIra nikammA, indriyAM nikammI, buddhi nikammI, saba kacha nikammA-sA bana jAtA hai| bijalI thor3I hotI hai taba TimaTimAtA hai dIpa / aura jaba bijalI zarIra meM pUrI hotI hai to AdamI jagamagAne laga jAtA hai / hamAre zarIra kI vidyut, hamArI prANa-UrjA jitanI zaktizAlI banatI hai, utanA zaktizAlI banatA hai hamArA jIvana / zarIra kA AdhyAtmika mUlyAMkana hai usa UrjA kI surakSA karanA, UrjA ko vikasita karanA aura Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 | maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA UrjA ke srota ko mor3akara nIce se Upara kI ora le jAnA | sAdhanA kI samUcI paddhati, adhyAtma kA samUcA mArga UrjA ke UrcIkaraNa kA mArga hai| UrjA ko nIce ke rAste se bahAeM nahIM, usakA saMrakSaNa kareM, use ekatrita karane kA prayAsa kareM / zarIra bahuta mUlyavAn hai / usakI saMkSipta-sI carcA maiMne kI hai / carcA bahuta lambI hai / mAMsapeziyoM kA bhI AdhyAtmika mUlya hai / rakta, nAr3I-saMsthAna aura graMthiyoM kA bhI AdhyAtmika mUlya hai| kintu itanI lambI carcA meM Aja maiM nahIM jAnA cAhatA | maiMne kevala choTI-sI carcA kI ki zarIra kI UrjA kA mUlyAMkana karanA hai / zakti ke srotoM ko agara kholeM to Upara kI ora kholanA hai, nIce kI ora nahIM | Upara kA srota khulatA hai to prANazakti kA praveza hotA hai aura nIce kA srota khulA rahatA hai to prANazakti kA nirgamana hotA hai, bijalI' bAhara jAtI hai aura AdamI zaktizUnya ho jAtA hai / hama isa bAta ko jAnate haiM ki zarIra hAr3a-mAMsa kA patalA hai / lohImAMsa se bharA hai, apavitra hai, isa bAta ko bahuta bAra sunA hai, raTA hai / isa bAta ko bhI jAnate haiM ki duniyA meM bar3e-se bar3A kAma kiyA jA sakatA hai, vaha zarIra ke mAdhyama se kiyA jA sakatA hai / zarIra ke sivAya duniyA kI koI tAkata nahIM jo bar3A kAma kara sake / zarIra hamAre lie atyaMta upayogI aura sabase bar3A mAdhyama hai / to hama zarIra ko pahacAneM, jAneM, usakI zakti ko jAneM, zakti ke srotoM ko jAneM, usake AdhyAtmika mUlyoM ko jAneM aura una mUlyoM ko jAnakara zakti ko Upara kI dizA meM le jAne kI ora kadama bar3hAeM / agara aisA hotA hai to na kevala hamArI vartamAna samasyAoM kA samAdhAna hotA hai kintu manuSya ke AsapAsa maMDarAne vAlI nAnA prakAra kI vibhISikAoM aura nAnA ulajhanoM ko sulajhAne kA bhI eka rAjamArga hamArI AMkhoM ke sAmane utara AtA hai / Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyut kA camatkAra hama jisase paricita ho jAte haiM, use khUba pahacAna nahIM pAte / kabhI-kabhI jo ghaTanA ghaTatI hai, usako camatkAra mAna lete haiM aura roja jo ghaTanA ghaTatI hai, use camatkAra nahIM mAnate / kabhI-kabhI hone vAlI ko bImArI mAna lete haiM, roja hone vAlI ko bImArI nahIM mAnate / bhUkha eka bImArI hai para use hama bImArI nahIM mAnate, kyoMki yaha roja hone vAlI ghaTanA hai / agara bhUkha bhI pAMca-sAta - dasa varSa meM eka bAra lagatI to vaha bhI bImArI hotI, bahuta bhayaMkara bImArI / kintu vaha roja lagatI hai, dina meM do bAra bhI laga jAtI hai / aba hama isase itane paricita ho gaye ki isako bImArI nahIM mAnate / kevala bhUkha kA prazna nahIM hai, aneka ghaTanAeM aisI hotI haiM ki paricaya ke kAraNa hama unakA nAma bhI nahIM le pAte, bhI nahIM pAte / hamAre zarIra meM koI kama camatkAra nahIM hai / kintu hama unase itane paricita ho gaye haiM ki unako camatkAra mAnate bhI nahIM / samajha eka aMgulI hilatI hai| kitanA bar3A camatkAra hai eka aMgulI kA hilanA, kintu ise koI camatkAra mAnate hI nahIM haiN| kyoMki yaha becArI roja hilatI hai / agara kabhI-kabhI hilatI to yaha bhI bar3A camatkAra hotA / ise koI camatkAra nahIM mAnate, kintu jAnane vAle jAnate haiM ki eka aMgulI ko hilAne ke lie kitane bar3e taMtra kA sahArA lenA par3atA hai / itanA bar3A taMtra zAyada sarakAra kA bhI nahIM hai / pahale socate haiM, mastiSka ke jJAnataMtu sakriya hote haiM aura phira ve kriyAvAhI taMtuoM ko nirdeza dete haiN| vaha nirdeza vahAM taka pahuMcatA hai to aMgulI hilatI hai| bahuta choTI-sI bAta hai, maiMne thor3e meM, eka minaTa meM kaha dii| para prakriyA itanI bar3I hai ki karane baiTheM to hajAroM-hajAroM Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA karmacArI bhI jIvana meM pUrI nahIM kara sakate / mastiSka kI racanA bahuta vicitra hai / koI vaijJAnika hamAre mastiSka jaise sUkSma avayavoM kA kampyUTara banAnA cAhe to Aja kI pUrI pRthvI bhara jAe / isase bhI zAyada bar3A hogA / eka aMgulI ke hilane meM kitanI kriyA hotI hai, hama samajha hI nahIM pAte / kAyotsarga kA mUlya samajha meM nahIM AtA kintu zarIra kI kriyA ko jAnatA hai, vaha vyakti samajha sakatA hai ki kAyotsarga kitanA mUlyavAna hai, kAyagupti kA kitanA mUlya hai ? zarIra ko sthira karane kA kitanA mUlya hai | hama isako isa saMdarbha meM samajheM ki eka aMgulI hilatI hai, isakA matalaba hai mana kI zakti kharca hotI hai, citta kI zakti kharca hotI hai aura pUre zarIra meM jo kAma karane vAlI vidyut hai, UrjA hai, prANazakti hai, vaha kharca hotI. hai / kAyotsarga karane kA artha hotA hai ki bijalI kharca nahIM hotI, mana kI zakti kharca nahIM hotI, zarIra kI zakti evaM mastiSka kI zakti bhI kharca nahIM hotii| saba bhaMDAra meM rijarva raha jAtI hai / hama jaba cAheM use kAma meM le sakate haiN| ___yahAM itane balba lage haiM, ve prakAza de rahe haiM, cAroM tarapha bijalI kA prakAza dikhAI de rahA hai / Aja acchA eka avasara milA ki prakAza hai / bahuta bAra aisA hotA hai ki balba to lage rahate haiM kintu prakAza gAyaba ho jAtA hai | hama zarIra ko dekhate haiM, zarIra kI bhI yahI hAlata hai / zarIra par3A hai, AMkheM, kAna, nAka, pUre-ke-pUre avayava haiM, kintu bijalI gAyaba ho gii| sAre balba par3e haiM kintu prakAza nahIM / kyoM ? bahuta bar3A camatkAra hai / eka baTana dabA aura prakAza phaila gayA / bAta samajha meM bhI nahIM AtI, eka sAtha prakAza kaise hotA hai ? ___ par3hA hogA Apane, kucha ghaTanAeM aisI hotI haiM ki citA meM jalAne ke lie zava ko liTA diyA, vaha bIca meM hI khar3A ho gayA / saba bhAga jAte haiM / kahate haiM ki bhUta ho gayA / posTamArTama ke lie rogI ko sulAyA gayA aura DaoNkTara posTamArTama karane baiThA / astra lagAyA, pahalA astra lagA, vaha khar3A ho gayA / sabhI karmacArI bhAga khar3e hue, DaoNkTara bhI itanA bhayabhIta huA ki jo marA huA thA vaha to khar3A ho gayA aura DaoNkTara mara gayA / Apako Azcarya hogA ki yaha kaise ho sakatA hai ? bijalI gAyaba ho gaI thI, kahIM Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyut kA camatkAra | 31 calI gaI thI mastiSka kI kozikAoM meM, phira koI aisA baTana dabA, vaha bijalI A gaI aura vaha jI gayA / logoM ne samajha liyA ki yaha to jindA bhUta ho gayA / yaha bahuta bar3A camatkAra hai hamAre prANa kI zakti kA / AMkha meM dekhane kI tAkata nahIM, kAna meM sunane kI zakti nahIM, jIbha meM rasAsvAda kI anubhUti nahIM, yaha saba jo karatA hai, bharatA hai zakti ko, vaha hai prANa | eka prANa kA prakAza AtA hai, saba apanA-apanA kAma karane laga jAte haiN| saba prakAza se bhara uThate haiM / aura jaba prakAza calA jAtA hai to saba kAMca ke Tukar3oM kI taraha bekAra ho jAte haiM / prakAza kI kSamatA ko kho baiThate haiM / ___mUla prazna hai prANa kA | prANa sabase bar3A camatkAra hai / duniyA meM jitane camatkAra hote haiM ve aba prANa ke dvArA hote haiM / yadi prANa kI zakti na ho to duniyA meM koI camatkAra nahIM / Aja vidyut kA yuga hai, vaijJAnika yuga hai| kahanA cAhie vidyut hai isalie vijJAna hai / vidyut samApta ho jAe to samUcA vijJAna samApta ho jAe / vijJAna rahegA hI nahIM / saba kucha cala rahA hai bijalI ke AdhAra para / vAstava meM vidyut yuga hai / itane bar3e camatkAra Aja kI duniyA meM calate haiM ki kamarA banda hai, AdamI AyA / jaise hI kamare ke pAsa paira rakhA, daravAjA apane Apa khula jAtA hai / jaise hI bhItara gayA, kursI para baiThA, paMkhA apane Apa calane laga gayA / koI baTana dabAne kI jarUrata nahIM / balba jala uThA / yaha to Aja kI bAta hai / IsvI san 2000 ke bAda kyA hogA batAUM? AdamI bhojana kI Tebala para jAkara baiThegA, apane Apa bhojana A jAegA / apane Apa pakegA / khA liyA, hAtha apane Apa dhula jAeMge, rUmAla A jAegA; kucha bhI karane kI jarUrata nahIM / basa pacAnA par3egA / khAnA par3egA, pacAnA par3egA Apako / yaha sArA ho rahA hai bijalI ke dvArA / aisI oNTomeTika vyavasthA hai vidyut kI ki saba kAma bijalI kara rahI hai | kitanA bar3A hai vidyuta kA camatkAra / yaha hai sArA bijalI kA camatkAra | to bAhya jagat meM hone vAlI bijalI ke itane bar3e camatkAra hamAre sAmane haiM to hamAre bhItara kI bijalI ke camatkAra to isase bhI aura bar3e haiM / yaha bAhya jagat kI bijalI kA camatkAra bhI kauna kara rahA hai ? bhItara kA prANa hI to kara rahA hai / yadi yaha bhItara kA prANa nahIM hai to vaha camatkAra bhI ho nahIM sktaa| ye sAre camatkAroM ko paidA karane vAlI vidyut hamAre bhItara baiThI hai| Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA __hama itane jyAdA paricita ho gae isase ki isakA pUrA mUlya nahIM AMkate / yaha jyAdA paricita honA khataranAka hotA hai / bahuta paricita ho jAne para ThIka mUlyAMkana nahIM hotA hai / hama samajha lete haiM ki yaha ThIka hai | jaba rahatA hai to ThIka mUlyAMkana hotA hai | hama itane nikaTa haiM aura hamArI prANazakti, prANa-vidyut itanI nikaTa hai ki hama sahI mUlyAMkana nahIM kara pAte / yadi aisA na ho to taba mAlUma hotA hai ki kyA bItatA hai / eka avayava meM se bijalI calI jAe, prANa sikur3a jAe, taba patA calatA hai ki kyA hotA hai ? yaha lakavA kyA hai ? prANazakti sikur3a gaI, prANazakti calI gaI to lakavA ho gayA / bijalI calI gaI, basa ! lakavA ho gayA, pUre zarIra para ho jAtA hai, sArA niyantraNa kho baiThatA hai / vyakti binA matalaba ro detA hai, binA matalaba haMsatA hai, zarIra kAma nahIM karatA / isa prakAra se mata kI bhAMti vyakti bana jAtA hai / itanA hI nahIM, yaha to kevala bAhya vyaktitva kI carcA hai / bhItara ke vyaktitva kI carcA kareM to lagatA hai ki prANa-zakti aura vidyut eka bahuta bar3A camatkAra hai / eka vyakti bahuta acchA hai aura eka vyakti bar3A gasaila hai / eka vyakti itanA sahanazIla hai ki hara bAta sahana kara letA hai. / eka gusaila thor3I-sI bAta hotI hai ki AgababUlA ho jAtA hai | eka vyakti ImAnadAra hai to dUsarA bar3A beImAna hai / yaha sArA kyoM hotA hai ? yaha prANazakti kA khela hai / prANazakti ke itane dAva-peca haiM ki vaha sArA bijalI karatI hai / hameM sukha kA anubhava bhI bijalI se hotA hai aura duHkha kA anubhava bhI bijalI se hotA hai / manuSya rAjI bhI bijalI se hotA hai aura nArAja bhI bijalI se hotA hai / vAsanA se lipta bhI bijalI se hotA hai aura vAsanA se mukta bhI bijalI se hotA hai / yadi hamArI bhItara kI sArI vidyut kI gatividhiyoM ko, pravRttiyoM ko hama jAna leM aura unakA ThIka niyojana karanA jAna jAe to bahuta sArI samasyAeM hala ho jAtI haiM / sAdhanA kA artha hai--apanI prANa vidyut ko jAna lenA aura usakA sahI upayoga karanA / gussA kyoM AtA hai ? azAMti kyoM rahatI hai ? vAsanA kyoM jAgatI hai ? vAsanA zAMta kaise hotI hai ? eka AdamI hatyArA kyoM banatA hai ? eka mahAn saMta kyoM banatA hai ? inakA rahasya hai bijalI / hamAre zarIra meM kucha Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyut kA camatkAra | 33 vizeSa kendra haiM kucha nAbhi ke nIce aura kucha nAbhi ke Upara / ve caitanyakendra jaba vidyut ke dvArA sakriya hote haiM to apanA kAma zurU karate haiM | hamArI bijalI jaba nAbhi ke Asa-pAsa AtI hai, nIce AtI hai to nIce ke kendra jAgate haiM, burI vRttiyAM satAne lagatI haiM aura ve kendra yadi jyAdA samaya ke lie sakriya rahate haiM to AdamI burA bana jAtA hai | yaha bijalI jaba Upara kI ora jAtI hai, Urdhvagati karatI hai; hRdaya, kaNTha,nAka, AMkheM, kAna, bhRkuTi, lalATa kA madhya bhAga, sira kA madhyabhAga-ina sthAnoM meM Upara kI ora calI jAtI hai to sArI vRttiyAM badala jAtI haiM / manuSya mahAn banatA hai, bar3A banatA hai, paropakArI banatA hai, sadAcArI banatA hai, paramArthavartI banatA hai, zaktisampanna evaM AcaraNa-saMpanna hotA hai / vaha udAtta se udAttatama banatA calA jAtA hai | yaha sArA parivartana vidyut ke Urdhvagamana hone kA camatkAra hai | kitanA bar3A camatkAra hai ! eka DAkU saMta bana jAtA hai to kyA yaha camatkAra nahIM hai ? Azcarya hotA hai ki DAkU saMta kaise bana gayA aura saMta DAkU bana jAtA hai, to yaha bhI bahuta bar3A Azcarya hai | yaha bhI bijalI ke parivartana se hone vAlA camatkAra hai / jisakI vidyut nIce se Upara calI gayI vaha DAkU santa bana gayA / jisakI bijalI Upara se nIce A gaI, vaha santa DAka bana gayA / eka bAra purohita devamitra ke mana meM eka bhAvanA jAgI | usane socA rAjA brahmadatta merA bahuta bar3A sammAna karatA hai / mujhe bahuta zraddhA kI dRSTi se dekhatA hai | kyA kAraNa hai ? kyA yaha mere jJAna kA sammAna hai ? yA mere sadAcAra kA sammAna hai ? kisakA sammAna hai, mujhe parIkSA karanI cAhie / eka dina rAjasabhA meM baiThA thA / jJAna kI carcA ho rahI thI / goSThI sampanna huI, saba loga jAne lage | purohita devamitra bhI jAne lagA / jAte samaya bIca meM rAjakoSa AyA aura usane eka sikkA uThA liyA / koSAdhyakSa ne dekha liyA / usane socA devamitra jaisA mahAn vyakti sikkA uThAtA hai to koI vizeSa prayojana hai / Aja sambhava hai jaldI meM nahIM batAyA hai, bAda meM batA degA / dUsare dina bhI yahI ghaTanA ghttii| rAjasabhA se jAte samaya devamitra ne phira eka sikkA uThA liyA / koSAdhyakSa artha nahIM samajha sakA / para kucha bhI nahIM bolA / tIsare dina devamitra ne muTThI bhara sikke uThA liye / koSAdhyakSa Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA ne dekhA ki yaha to mAmalA gar3abar3a hai | AdamI beImAna hai / eka ora to itanA pravacana karatA hai aura itanI bAteM banAtA hai, itane lacchedAra upadeza detA hai, purohita banA baiThA hai, dUsarI ora corI karatA hai / tatkAla apane sipAhiyoM ko bulAyA koSAdhyakSa ne aura kahA ki giraphtAra kara lo / giraphtAra ho gayA / dUsare dina phira rAjasabhA jur3I, purohita ko rAjA ke sAmane prastuta kiyA gayA / loga bar3e Azcarya meM par3e--are ! rAjapurohita aura corI ! bAta samajha meM nahIM AyI / vaha rAjA ke sAmane khar3A hai / koSAdhyakSa ne sArI ghaTanA sunAI / rAjA ne kahA--kyoM purohitajI ! ThIka bAta hai ! usane kahA- hAM, mahArAja ! bilakula saca hai / koSAdhyakSa bilakula sahI kaha rahA hai / rAjA bhI Azcarya meM thA / rAjA ne kahA-bar3A aparAdha kiyA hai, hamArI zraddhA para coTa pahuMcI hai / zraddhA khaNDita ho gaI hai / hama kyA samajhate the, tuma kyA nikale / rAjA ne Adeza diyA ki purohitajI kI bAeM hAtha kI aMguliyAM kATa dI jAeM | aMgulI kATane kA daNDa milA / purohita bolA--mahArAja ! mujhe daNDa mAnya hai / kintu merI eka bAta suneM, sahI ghaTanA suneM / maiMne sikke uThAe, para maiM cora nahIM hUM | rAjA ne kahA--yaha aura buddhimAnI kI bAta ! corI kI, phira bhI svIkAra nahIM kara rahe ho / vaha bolA-sahI bAta yaha ki maiM cora nahIM hUM, corI karanA nahIM cAhatA thA / mere mana meM eka prazna uThA, eka jijJAsA jAgI ki merA itanA sammAna hai rAjya meM / rAjA bhI merA sammAna karatA hai, prajA bhI merA sammAna karatI hai / yaha sammAna jJAna kA hai yA sadAcAra kA ? yaha prazna mere mana meM uThA, parIkSA karanI thI, parIkSA ho gii| niSkarSa nikalA ki sammAna jJAna kA nahIM, sammAna sadAcAra kA hai / agara jJAna kA hotA to maiM Aja isa kaTaghare meM khar3A nahIM hotA | jJAna to jitanA kala thA, utanA hI Aja hai mere pAsa . kevala sadAcAra khaNDita huA, zIla khaNDita huA aura aMguliyAM kATane kA Adeza ho gayA / maiM cora ho gayA / sacAI sAmane A gaI / rAjA ne use mukta kara diyA / hama dekhate haiM ki jJAna jahAM hai vahAM par3A hai / mastiSka meM jJAna paidA hotA Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyut kA camatkAra / 35 hai, vaha vahIM kA vahIM par3A hai, kintu bijalI nIce calI gaI aura jo zraddheya thA vaha aparAdhI bana gayA / vijJAna kI bhASA meM eDrInala granthi adhika sakriya ho gaI, purohita cora bana gayA, aparAdhI bana gayA / AvazyakatA isa bAta kI hai ki jJAna aura vidyut donoM sAtha-sAtha raheM / jJAna Upara rahatA hai aura bijalI nIce jAtI hai to jJAna bhI lajjita hotA hai aura AdamI aparAdhI bana jAtA hai / jJAna kA mUlya tabhI hai ki jJAna aura prANa -- donoM sAtha raheM, jJAna aura prANa kA yoga barAbara banA rahe / maiM to mAnatA hUM, yaha zarIra, zarIra meM zvAsa aura zvAsa se jur3A huA prANa-se bar3A koI camatkAra nahIM hai| zvAsa kitanA bar3A camatkAra hai / calatA hai to AdamI jI jAtA hai aura baiThatA hai to AdamI baiTha jAtA hai / kitanA bar3A camatkAra hai ! jisane prANazAstra ko par3hA hai vaha jAnatA hai ki zvAsa kitanA bar3A camatkAra hai aura usake dvArA kitane bar3e camatkAra ghaTita hote. haiM / jvara huA, zvAsa ko badalA, jvara miTa gyaa| siradarda huA, zvAsa ko badalA, darda miTa gayA / zvAsa ke dvArA kitane parivartana hote haiM / Apako yaha bharosA hai ki AdamI bImAra hai, davAI letA hai, vaha svastha ho jAtA hai / agara davAI se AdamI ThIka hotA to Aja koI maratA nahIM / saba amara ho jAte / davA to sulabha haiN| pahale ThIka huA to kyA marate samaya davA kI kamI thI ? marate samaya bhI to davA pAsa meM thI aura bahuta loga to davA letelete hI marate haiM / eka vyakti ko acAnaka dila kA daurA par3a gyaa| udhara to oNksIjana car3hAyA jA rahA hai, idhara iMjekzana laga rahA hai aura udhara battI bujha rahI hai / tInoM sAtha-sAtha / koI bhI nahIM maratA yadi davA se jindA rahatA / para mara jAte haiM / kitanI bhI davAiyAM hoM, prANa kI vidyut jaba taka zaktizAlI hotI hai taba taka oSadhi kAma karatI hai| davA to eka sahArA mAtra hai / yadi prANavidyut samApta ho jAtI hai to phira davAiyoM kA Dhera bhI lagA diyA jAe, zarIra ko davAiyoM se DhaMka deM to bhI koI asara hone vAlA nahIM hai| davAI mUla nahIM hai, mUla bAta hai prANa kI zakti / vaha mUla hotI hai, tabhI AdamI jItA hai, nahIM to nahIM jItA, kabhI nahIM jiitaa| DaoNkTara loga bhI kahate haiM ki jisakI Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA pratirodhAtmaka zakti kA kArya samApta ho cukA, jisameM vaha zakti nahIM hai, davAiyAM lete jAo, ve koI kAma nahIM kareMgI / mUla bAta hai pratirodhAtmaka zakti aura vaha hai prANa kI zakti, zvAsa kI zakti / prANazakti kA camatkAra isase bar3A kyA hogA ki prANa ke dvArA hI AdamI jItA hai / yaha jInA sabase bar3A camatkAra hai / kITANu bImArI paidA karate haiM, aisA DaoNkTara loga mAnate haiM / ailopaithika sAiMsa kA mata hai ki bImArI kITANuoM se paidA hotI hai | kyA kITANuoM se koI khAlI hai duniyA kA bhAga ? koI hissA khAlI nahIM hai / saba jagaha kITANu bhare par3e haiM aura jaba pratirodhAtmaka zakti tIvra hotI hai to kITANu kucha bhI nahIM kara pAte / Ate haiM, cale jAte haiM, aDDA jamAkara nahIM raha pAte / khatma ho jAte haiM, mara jAte haiM / kaI bAra dekhA hai ki vyakti kI prANazakti itanI prabala hotI hai ki sAMpa kATe to sAMpa mara jAe, bicchu kATe to bicchu mara jAe / use kucha bhI nahIM hotA / isalie kahA jAtA hai ki AdamI itanA jaharIlA hotA hai ki use khAne vAlA mara jAtA hai / . prazna hai prANa kI zakti kA / maiMne prANa kI zakti kI carcA kI hai / aba isa vidyut ko kaise badalA jAe, yaha eka prazna hai ? dharma kI pUrI prakriyA, sAdhanA kI pUrI prakriyA, adhyAtmavAda, rahasyavAda--ye sAre usa bijalI ke badalane kI paddhati batalAte haiM / kaise badalA jAe? kisa prakAra badalA jAe? kisa prakAra kA AcAra, kisa prakAra kA vyavahAra, kisa prakAra kA cintana, kisa prakAra kA darzana, jisase vaha bijalI, prANa kI dhArA badale aura prANa kI dhArA cetanA ke jAgaraNa meM sahayogI bane, isakI phira kabhI carcA hogI / Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prANazakti kA AdhyAtmikIkaraNa vidyuta kA yuga hai| pratyeka AdamI vidyut se paricita hai aura vidyuta ke camatkAra se bhI paricita hai| bijalI kA prayoga Aja hotA hai, para AdamI anAdikAla se prakAza se paricita hai / vaha prakAza aura aMdhakAra ke bheda ko jAnatA rahA hai / hama AMkha se dekhate haiN| AMkha se dekhate haiM, yaha ThIka hai, para vAstava meM prakAza se dekhate haiM / dina meM kamare meM gayA, saba kucha sApha-sApha thA / saba dikhAI de rahA thA / rAta ko gayA, taba aMdherA thA / kucha bhI dikhAI nahIM de rahA thA / socA kyA ho gayA ? sabhI cIjeM kahAM gAyaba ! kucha bhI dikhAI nahIM detA / dIyA jalAyA, phira kamare meM gayA to saba kucha dIkhane laga gayA / bhAratIya darzana meM abheda aura bheda kI carcA bahuta AtI hai / aMdhakAra meM abheda bahuta hai, koI bheda nahIM hai / saba samAna ho jAte haiM / gore - kAle kA bheda nahIM hai| choTe-bar3e kA, acche-bure kA bheda nahIM hotA, vastu-avastu kA bhI bheda nahIM hotA, saba kucha samAna ho jAtA hai / jaise hI prakAza AtA hai, yathArtha apane rUpa meM A jAtA hai / saba jaise haiM vaise dikhAI dene laga jAte haiM / prakAza eka bahuta bar3A camatkAra hai hamArI duniyA kA / aura prakAza hotA hai tabhI saba kucha ThIka-ThIka dikhAI detA hai / maiM yathArtha meM prakAza kI carcA kara rahA hUM / prakAza ke AbhAsa kI carcA kara rahA hUM | prakAza ke nAma kI carcA kara rahA hUM / eka vidyArthI kama par3hatA thA / pitA ne kahA- tuma bahuta kama par3hate ho / adhika par3hanA caahie| usane maiM bahuta par3hatA hUM / pitA ne pUchA- are ! kaba par3hate ho ? dinabhara idhara-udhara ghUmate ho, gappeM hAMkate ho, kaba par3hate ho ? vaha bolA- pitAjI ! kahA Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA maiM rAta ko kasara nikAla letA hUM rAta ko bahuta par3hatA hUM | Aja rAta ko itanI dera taka par3hatA rahA ki bijalI kaba calI gaI, mujhe patA hI nahIM calA | aise par3hane kI carcA maiM nahIM kara rahA hUM ki bijalI calI jAe aura AdamI ko patA hI na cale / vAstava meM prakAza hamAre jIvana kI eka bahumUlya thAtI hai / aura hameM bahuta bar3I zakti upalabdha hai prakAza ke rUpa meM / vaha prakAza bAhara kA prakAza nahIM, vaha prakAza hamAre bhItara kA prakAza hai / bAhara kI bijalI se loga bahuta paricita haiM / Azcarya kI bAta hai, bhItara kI bijalI se loga kama paricita haiM / jAnate hue bhI zAyada nahIM jAnate / dasa prANa haiM, prANa kI zakti hai---isa bAta ko raTane vAle bhI zAyada prANa kI zakti se paricita nahIM haiM / Akha se dekhate haiM, kAna se sunate haiM / zarIra sakriya hai, kAma karatA hai / yaha sakriyatA kahAM se AtI hai ? AMkha kyoM dekhatI hai ? prANa kI zakti kAma kara rahI hai isalie AMkha dekhatI hai| prANa kI zakti kAma karanA baMda kara de, AMkha bhI dekhanA baMda kara degI / kAna se isalie sunate haiM ki prANa kI zakti kAma kara rahI hai / prANa kI zakti kAma karanA baMda kara de, kAna kI sunane kI zakti bhI gAyaba ho jaaegii| pAMcoM indriyoM kI zaktiyAM, bolane kI zakti, socane kI zakti, calane-phirane kI zakti, zvAsa lene kI zakti aura jIne kI zaktei--ye sArI zaktiyAM eka hI zakti ke vibhinna rUpa haiM / mUla hai prANazakti aura prANazakti jitane kAma karatI haiM, unake alaga-alaga nAma ho jAte haiM / ye nAma sAre sthAna vizeSa ke AdhAra para hone vAle nAma haiM / mUlataH eka hai prANazakti / yadi zakti nahIM hai to cetanA kA upayoga nahIM hotA / jJAna hai aura zakti nahIM hai to jJAna kA koI upayoga nahIM hogA / AnaMda hai aura zakti nahIM hai to AnaMda kA koI upayoga nahIM hogaa| AnaMda kA upayoga, jJAna kA upayoga, darzana kA upayoga yA anya kisI kA bhI upayoga karanA hai, usake pIche zakti jarUra rhegii| aisA nahIM hotA ki cetanA kA upayoga huA aura zakti nahIM rahI / kabhI nahIM hogA / darzana kA upayoga huA, AnaMda kA upayoga huA, para zakti nahIM thI, aisA kabhI nahIM huA / sukha kA anubhava to vAstava meM zakti kA hI anubhava hai / bijalI kA hI yaha anubhava hai / eka prakAra kI vidyut hamAre kAma meM AtI hai, hameM sukha kA anubhava hotA hai | sukha aura Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prANazakti kA AdhyAtmikIkaraNa | 39 duHkha donoM vidyut ke kArya haiM / hamArI prANazakti jo niraMtara hamAre jIvana ko saMcAlita karatI hai, vaha paidA hotI hai aura khapatI rahatI hai| usakI upaja bhI hai aura khapata bhI hai| hara kozikA bijalI ko paidA karatI hai aura kAma calAtI hai / bijalI kharca ho jAtI hai / usase koI bar3I bAta nahIM hotI / roTI pakAnI hai, cUlhA jalAyA, roTI paka gaI / cUlhA bujha gayA / koI bar3I bAta nahIM hai / bar3A kAma karane ke lie bar3I zakti cAhie | bar3A kAma karane ke lie bar3I prANazakti cAhie, prANazakti kA vikAsa cAhie / hama prANazakti ko bar3hA sakeM, taba koI nayA kAma ho sakatA hai, nayI bAta bana sakatI hai| jJAna kA vikAsa taba hotA hai jaba prANazakti bar3ha jAtI hai / eka viziSTa jJAnI, jise paribhASA meM caturdazapUrvI kahA jAtA hai, vaha 48 minaTa ke bhItara itanI bar3I jJAnarAzi kA arjana kara letA hai, jisakI hama kalpanA nahIM kara sakate / vaha itanI bar3I jJAnarAzi hai ki yadi pustakoM meM likhA jAe to lAkhoM pustakoM meM bhI na samAe / ve itanI bar3I jJAna kI rAzi ko kevala kucha minaToM meM punarAvartana kara lete haiM / prazna huA ki yaha kaise saMbhava ho sakatA hai | uttara diyA gayA ki prANazakti kI viziSTatA ke kAraNa aisA saMbhava ho sakatA hai / unheM sUkSma prANazakti upalabdha ho jAtI hai / prANa kI zakti jaise-jaise sUkSma hotI hai, usakI zakti bar3hatI jAtI hai | jo gaNita eka AdamI apane pUre jIvana meM kara sakatA vaha gaNita kampyUTara kucha kSaNoM meM kara letA hai / caturdazapUrvI to bar3A kampyUTara hai| sabako itanA jaldI doharA letA hai ki hara AdamI to kara hI nahIM sakatA / para yaha sArA hotA hai prANazakti ke dvArA / vaha prANazakti ko itanA vikasita kara letA hai ki usameM apUrva zakti paidA ho jAtI hai| AcArya bhadrabAhu ne mahAprANa dhyAna kI sAdhanA kI / bAraha varSa lagate haiM isa dhyAna kI sAdhanA meM / usameM prANa ko sUkSma karane kI prakriyA calatI hai | prANa ko jitanA sUkSma kiyA jAe usakI utanI zakti bar3hatI calI jAtI hai / prANa jitanA sthUla hogA zakti utanI hI kama hogI / saMskRta kavi ne kahA hai--- Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA hastiH sthUlavapuH sa cAMkuzavazaH kiM hastimAtroMkuza: ? dIpe prajvalite vinazyati tamaH kiM dIpamAtraM tamaH ? vajreNA'pi hatAH patanti girayaH kiM vajramAtro giriH / tejo yasya virAjate sa balavAn sthUleSu kaH pratyayaH ? hAthI kitanA moTA hotA hai kintu choTe se aMkuza ke adhIna hotA hai / choTA-sA aMkuza jaba kuMbhasthala para lagatA hai, hAthI kAbU meM A jAtA hai / kyA hAthI aMkuza jitanA hI thA / ghanaghora aMdhakAra hotA hai, eka dIyA jalatA hai, prakAza ho jAtA hai, aMdherA bhAga jAtA hai| kyA dIe jitanA hI aMdherA thA ? dIe kI patalI sI bAtI jalatI hai--aMdherA haTa jAtA hai, nAmonizAna bhI miTa jAtA hai / parvata kitanA vizAlakAya, kitanA lambA-caur3A, kitanA UMcA hotA hai / caTTAneM hI caTTAneM, patthara hI patthara, bar3A bhAyAnaka hotA hai / vajra choTA-sA hotA hai / vaha jaba Akara giratA hai to pahAr3a cUra-cUra ho jAtA hai / kyA parvata vajra jitanA hI hai ? kavi kahatA hai jisameM teja hai, vaha balavAna hotA hai / teja ko dekho, sthUlatA ko mata dekho / sthUlatA meM vizvAsa mata karo, nahIM to dhokhA khA jAoge / Aja ke vaijJAnika yuga ne isa sacAI ko bahuta pakar3a liyA / usameM sthUla kI zakti nirasta ho gayI hai| Aja kA yuga paramANu kA yuga hai / Aja ke yuga meM jIne vAlA AdamI paramANu kI zakti se bahuta paricita hai / vaha paramANu zakti ko jAna cukA hai| vaha parakha cukA hai ki sUkSma meM kitanI tAkata hotI hai / jaba aNubamoM kA visphoTa huA aura hotA hai taba AdamI usa sUkSma kI zakti kA sAkSAt karatA hai / prANa kI zakti jaise- jaise sUkSma hotI calI jAtI hai vaise-vaise usakI kSamatA aura kAryazakti bhI bar3hatI calI jAtI hai / dhyAna kI sAdhanA prANa kI zakti ko sUkSma karane kI sAdhanA hai / eka AdamI eka minaTa meM 15, 16, 17 zvAsa letA hai aura tanAva kI avasthA hone para 20, 25, 50 taka bhI saMkhyA calI jAtI hai / prANa kI zakti sthUla ho jAtI hai / isakA artha yaha huA ki zvAsa kI saMkhyA jitanI bar3hatI hai zakti, utanI hI kharca hotI calI jAtI hai| zvAsa kI saMkhyA jitanI kama hotI hai, utanI hI zakti bar3hatI calI jAtI hai / Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prANazakti kA AdhyAtmikIkaraNa | 41 dhyAna karane vAlA vyakti, mahAprANa kI sAdhanA karane vAlA vyakti, prANa kI zakti ko kama karatA calA jAtA hai / sUkSma karatA calA jAtA hai | eka minaTa meM 12, 10, 8, 6, 4, 2, 1 / eka minaTa meM eka zvAsa aura do minaTa meM eka zvAsa calatA cale / calate-calate yaha sthiti AegI ki pandraha dinoM meM eka zvAsa, eka mahIne meM eka zvAsa / yaha bahuta bar3A rahasya hamAre sAmane hai| _ jaina Agama samavAyAMga sUtra kA adhyayana karane vAlA vyakti isa rahasya ko pakar3a sakatA hai / isa grantha meM devatAoM ke AyuSya kI carcA kI gaI hai| eka sAgara kA AyuSya do, tIna, cAra yAvat teMtIsa sAgara kA AyuSya / sAgara kAla kI avadhi kI saMjJA hai / isa AyuSya ke sAtha-sAtha devatAoM ke zvAsocchvAsa kI alpatA bhI barAbara calatI rahatI hai / jaise-jaise zvAsocchvAsa kI mAtrA ghaTatI jAtI hai, Ayu bar3hatI calI jAtI hai / pandraha dina se zvAsa, eka mahIne se zvAsa, do mahIne se zvAsa, cAra mahIne se eka bAra zvAsa, chaha mahIne meM eka bAra zvAsa, jaise-jaise zvAsa kI saMkhyA ghaTatI jAegI, dUrI bar3hatI calI jAegI, vaisa hI Ayu bar3hatI calI jAegI / isakA artha hai ki zakti kharca honI kama hotI calI jAegI / yaha mahAprANa kI sAdhanA hai| mahAprANa kI sAdhanA karane vAlA vyakti zakti kA akSaya bhaNDAra bana jAtA hai / apanI zakti ko itanA vikasita kara letA hai ki vaha aneka dizAoM meM usakA jaise cAhe vaise upayoga kara letA hai / jisake pAsa zakti hai hI nahIM vaha usakA kyA upayoga karegA ? | mUla bAta hai zakti kA bhaMDAra honA cAhie, zakti kA saMcaya honA caahie| jo prANa kI sAdhanA ko nahIM jAnatA vaha zakti kA saMgraha nahIM kara sakatA / zakti AtI hai aura cuka jAtI hai, saMcaya kabhI hotA hI nahIM / para zakti-saMcaya kI bAta ko ahiMsA ke pariprekSya meM bhI soceM / ahiMsA prANazakti kA AdhyAtmikIkaraNa hai / kucha loga kahate haiM--ahiMsA kI pratiSThA honI cAhie, kyoMki vaha samAja ke lie bahuta jarUrI hai / agara ahiMsA na rahe to samAja kaise calegA? mujhe lagatA hai ki yaha tarka mUlataH ThIka nahIM hai / samAja ke lie ahiMsA jarUrI hogI, kintu ahiMsA vyaktivyakti ke lie bhI jarUrI hogii| agara ahiMsA nahIM hai to vyakti zaktizAlI Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA kaise banegA ? vyakti ko zaktizAlI banane ke lie ahiMsA kI jarUrata hai| ahiMsA nahIM hai to jo zakti AyI vaha hiMsA ke dvArA kharca ho gaI / hiMsaka vyakti socatA hai ki dUsare kI zakti ko kharca kara dUM, kintu apanI zakti cuka jAtI hai| dUsaroM kI nindA karane vAlA, cugalI karane vAlA, IrSyA karane vAlA, jalane vAlA, mana me dAha rakhane vAlA vyakti apanI zakti ke bhaMDAra ko vikasita nahIM kara sakatA / dUsaroM ke prati bure vicAra ke rakhane vAlA koI bhI apanI zakti ke saMgraha ko bar3hA nahIM sakatA / ye sAre zakti ke cukane ke kAraNa haiM, na hone ke kAraNa haiM / ahiMsA kA upadeza samAja ke kalyANa ke lie kiyA gayA ho, yaha zAyada dUsarI bAta ho sakatI hai| pahalI bAta hai ki ahiMsA ke binA vyakti zaktizAlI nahIM bana sakatA / yaha rahasya samajha meM A jAe to ahiMsaka bananA bahuta AsAna bAta hai / dUsaroM ke kalyANa ke lie koI AdamI soce yA na soce, apane kalyANa kI bAta to soca sakatA hai aura isa sacAI ko svIkAra kara sakatA hai ki ahiMsA isalie jarUrI hai ki usase hamAre vyaktitva kA vikAsa hotA hai / kucha dina pahale AcAryavara ke pAsa kucha bhAI baiThe the / unhoMne kahA ki yadi brahmacarya kA siddhAnta mAnya ho gayA to sArI sRSTi samApta ho jAegI / relave karmacArI the| bar3I cintA prakaTa kI / AcAryazrI ne kahA -- sRSTi samApta ho jAegI, nahIM hogI, isakI cintA Apa chor3a deN| pahale brahmacArI banakara to dekheM / bahuta bAra sacAI ko hama tarka meM ulajhA dete haiM / brahmacArI rahA nahIM jAtA aura cintA hotI hai sRSTi ke samApta ho jAne kI / sRSTi to kaba samApta hogI patA nahIM, para abrahmacarya ke dvArA ApakI zakti to samApta ho hI jAegI / brahmacarya kA upadeza isalie diyA gayA ki vyakti kI zakti kharca na ho / zakti kA arjana aura zakti kA visarjana bhI calatA rahe / yaha kaise ho ? arjana aura visarjana ke bIca tIsarI bAta hotI hai surakSA kI, rakSaNa kI, saMrakSaNa kI / kucha loga seviMga karanA jAnate hI nahIM, jitanA kamAyA utanA hI kharca kara diyA / cintA kI koI bAta nahIM, rAta ko Dara bhI nahIM ki koI corI ho jAe / bilakula nizcita haiM / usa sthiti meM koI bar3A Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prANazakti kA AdhyAtmikIkaraNa | 43 kAma nahIM ho sakatA | bar3e kAma ke lie, bar3e vikAsa ke lie, bar3I zakti kI jarUrata hotI hai / usake lie zakti bacAne kI, saMgraha karane kI, bhaMDAra ko bharane kI jarUrata hotI hai | brahmacarya kA siddhAnta isIlie pratipAdita kiyA ki vyakti zakti ko kharca na kare | kucha loga bahuta ulajha jAte haiM / Aja ke DaoNkTara bhI ulajha jAte haiM / ve kahate haiM-vIrya kA koI mUlya nahIM hamArI dRSTi se / vIrya kA mUlya nahIM hogA unakI dRSTi meM, unhoMne usakA rAsAyanika vizleSaNa kiyA hogA / kintu isa bAta kA to mUlya hai ki pratyeka abrahmacarya kI ghaTanA ke sAtha bijalI bhI kharca hotI hai / bijalI bAhara jAtI hai| bijalI kharca hotI hai aura AdamI bijalI se zUnya hotA hai| sabase bar3I surakSA karanI hai--prANa vidyut kI / hamArI bijalI kama kharca ho, usakA saMgraha rakha sakeM, usakA bar3I dizAoM meM upayoga kara skeN| vidyuta ke binA cetanA ke kendroM ko sakriya nahIM kiyA jA sakatA aura cetanA ke kendroM ko sakriya kiye binA koI bhI viziSTatA prApta nahIM kI jA sktii| __jayaMti ne bhagavAn mahAvIra se pUchA---'bhagavan ! jIvoM kA sonA acchA hai yA jAganA acchA hai ?' bhagavAn mahAvIra ne uttara diyA- 'sonA bhI acchA hai aura jAganA bhI acchA hai| "bhaMte ! donoM bAteM kaise ?' 'jo loga jhagar3AlU haiM, hiMsaka haiM, jhUTha bolane vAle haiM, corI karane vAle haiM, pApa kA AcaraNa karane vAle haiM vaise logoM kA sote rahanA acchA hai jo ahiMsA, satya, brahmacarya, svAdhyAya, dhyAna Adi dvArA sadAcAra meM rahane vAle haiM unakA jAganA acchA hai| ___ hamAre zarIra meM bhI donoM prakAra kI bAteM milatI haiM / nAbhi ke nIce jo cetanA ke kendra haiM, unakA sote rahanA acchA hai aura nAbhi ke Upara sira taka jo cetanA ke kendra haiM, unakA jAganA acchA hai / kinhIM kA sonA acchA hai aura kinhIM kA jAganA acchA hai / hamAre zarIra meM donoM bAteM haiM / hamAre kucha kendra soye raheM aura kacha kendra jAgate raheM / prANa kI UrjA ko saMgRhIta karanA aura usa UrjA kA AdhyAtmikIkaraNa karanA, yaha apekSita hai / AdhyAtmikIkaraNa kA artha hai--nIce ke kendroM meM Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA UrjA kA na rakhanA, usa UrjA ko Upara ke kendroM meM le jAnA / yaha AdhatmikIkaraNa kI prakriyA hai / yaha kaise hogA, pUchA jA sakatA hai / kaise saMbhava hogA ki nIce ke kendra to na jAgeM aura Upara ke kendra jAga jAeM / yaha bahuta sarala prakriyA hai | ise hama samajheM / UrjA ke UrdhvakaraNa ke do mukhya sAdhana haiM : 1. zvAsa lene kI samucita prakriyA kA abhyAsa 2. citta ko lambe samaya taka eka bindu para TikAe rakhane kA abhyAsa / burA nahIM mAneMge, AdamI bUr3hA ho jAne para bhI zvAsa lenA nahIM jaantaa| kabhI-kabhI aisA hotA hai ki beTA dasa varSa kA hotA hai, potA bIsa varSa kA ho jAtA hai aura dAdA pAlane meM hI jhUlatA hai / ajIba-sI bAta lagatI hai, para aisA hotA hai / bUr3hA AdamI pAlane meM hI jhUlatA hai, vaha zvAsa lenA bhI nahIM jaantaa| prekSAdhyAna ke prati jo eka ruci jAgI hai logoM meM, usakA eka kAraNa yaha hai ki jo vyakti prekSAdhyAna karane AtA hai, vaha sabase pahale zvAsa lenA sIkha letA hai / hama zivirArthiyoM ko sabase pahale yahI pUchate haiM ki Apa zvAsa lenA jAnate haiM yA nahIM jAnate ? loga acambhA karate haiM ki yaha bhI koI pUchane kI bAta hotI hai ? bar3A acambhA hotA hai / ve kahate haiM--hama zvAsa to lete hI haiM / yaha bhI koI jAnane aura par3hane kI bAta hai ? taba hama punaH pUchate haiM--sahI DhaMga se zvAsa lenA jAnate haiM yA nahIM? ve kahate haiM--zvAsa lene meM sahI aura galata kyA ? prekSA kI prakriyA meM zvAsa kI bhI eka kasauTI hai / vaha yaha hai ki zvAsa lete samaya nAbhi ke Asa-pAsa kI mAMsapeziyAM phUlatI haiM to zvAsa ThIka AtA hai / aura yadi zvAsa lete samaya kevala phephar3A phUlatA hai to zvAsa galata AtA hai / bahuta kama loga sahI zvAsa lenA jAnate haiM / ve choTI sAMsa lete haiN| kabhI sAMsa lene kA abhyAsa hI nahIM kiyA, sIkhA hI nahIM, phephar3A bhI nahIM phUlatA to mAMsapeziyAM kaise phUleMgI ? vahAM taka sAMsa pahuMcegA kaise ? nahIM pahuMcegA / jo sAMsa lenA ThIka DhaMga se nahIM jAnatA, vaha prANa ko vikasita nahIM kara sakatA / prANa kI zakti sAMsa ke sAtha nathunoM ke dvArA bhItara jAtI hai aura phira nathunoM ke dvArA hI bAhara AtI hai | jo sAMsa ko ThIka lenA nahIM jAnatA, vaha prANa kA saMgraha kara nahIM sakatA / Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prANazakti kA AdhyAtmikIkaraNa | 45 pahalI zarta hai zvAsa lene kA sahI jJAna honA jarUrI hai / jaba zvAsa lene kA sahI jJAna hotA hai to mana ke ekAgratA kI samasyA bhI hala ho jAtI hai| sabhI kSetra, sabhI kAla aura sabhI prakAra ke vyaktiyoM kI eka hI zikAyata hai ki mana TikatA hI nahIM / kucha bhI karane baiThate haiM, mana ghUmane laga jAtA hai / pravRtti cAhe sAMsArika ho yA dhArmika, mana cakkara kATatA rahatA hai / eka bindu para ekAgra hotA hI nhiiN| isa viSaya meM hamArI dhAraNA galata hai | mana becArA ghUmatA hI nahIM, kahIM jAtA hI nahIM / hamane viparIta mAna rakhA hai ki mana ghUmatA rahatA hai / hameM kahanA yaha cAhie ki mana bilakula ghUmatA hI nahIM / mana to TikA huA hai| donoM sacAiyoM meM itanI hI bAta samajhanI hogI ki jisa vyakti ne zvAsa ko ThIka lenA nahIM jAnA vaha vyakti kahegA ki mana TikatA hI nahIM aura jisane zvAsa ko ThIka lenA sIkha liyA vaha kahegA ki mana kahIM jAtA hI nahIM / donoM kA kahanA saca hai, koI jhUThA nahIM / anekAnta kI bhASA hai, anekAnta kA dRSTikoNa hai, kisI ko jhUThA nahIM kaha sakate / mana nahIM ghUmatA, yaha sacAI hai, mana ghUmatA hai yaha bhI sacAI hai / para isa sacAI ke AdhAra do haiM--jisakA zvAsa caMcala hai, choTA hai, usakA mana nahIM TikegA aura jisakA zvAsa lambA hai aura lambA ho gayA hai, usakA mana kahIM bhaTakegA nhiiN| niSkarSa kI bhASA meM kahA jA sakatA hai jisa vyakti ne mana ko ekAgra karanA sIkha liyA, zvAsa kA saMyama karanA sIkha liyA, vaha phira jahAM cAhe vahAM prANa-UrjA kA upayoga kara sakatA hai| __ koI sAdhaka cAhe ki bhUkuTi ke bIca prANa-UrjA ko TikAnA hai to usakA mana bhI Tika jAegA, prANa-UrjA bhI Tika jAegI aura vahAM pUrI prakriyA zurU ho jAyegI, apane Apa vahAM kA caitanya kendra sakriya ho jAyegA aura apanI zakti kA visphoTa karane laga jAegA / . __ yaha prANa kI prakriyA, prANa-urjA ke vikAsa kI prakriyA, prANa kA AdhyAtmikIkaraNa, bijalI ko AdhyAtmika banA denA, yaha sAdhanA kA rahasya hai| zarIra ko calAnA, vyApAra ko calAnA, kAma-dhaMdhoM ko calAnA--ina sabameM bijalI kharca hotI hai / kevala adhyAtma meM bijalI kharca nahIM hotI / sAdhuoM ko isa bAta kA bahuta anubhava haiM / jaba kisI vyakti ko kahate haiM ki dharma Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA kI ArAdhanA karo to tatkAla uttara milatA hai ki samaya nahIM hai | mujhe bhI kaI bAra aisA uttara sunane ko milA hai / maiMne eka vyakti se kahA--aura saba kAma karane ko samaya hai, nIMda lene ko bhI samaya hai, khAne ko bhI samaya hai, zauca jAne kA bhI samaya hai, bAtacIta ke lie bhI samaya hai, pratyeka kAma ke lie samaya hai| ye saba kAma kI bAteM haiM / nikammA kAma to hai dharma kI ArAdhanA karanA / use karane ke lie tumhAre pAsa samaya nahIM hai| eka rogI ne kahA--DaoN0 sAhaba ! Apa phIsa bahuta lete haiN| DaoNkTara ne kahA--ThIka bAta hai, para mujhe lagatA hai ki tuma jIvana kA mUlya kama AMkate ho / jIvana ke sAmane phIsa kucha bhI nahIM hai / dharma kI ArAdhanA ke sAmane samaya kA koI mUlya nahIM hai / kintu hamane aba taka yahI mAna rakhA hai ki jIvana meM aura saba kAma jarUrI, anivArya aura Avazyaka haiM, kevala apane vyaktitva kA nirmANa sabase nikammA kAma hai / usake lie hamAre pAsa koI samaya nahIM hai | jaba taka yaha dRSTikoNa nahIM badalegA, vyakti apane jIvana ke bAre meM nahIM samajha pAegA, taba taka sahI mUlyAMkana nahIM hogA aura prANa kA AdhyAtmikIkaraNa bhI nahIM hogA / jisa dina prANa ko AdhyAtmika banAne kI prakriyA hamArI samajha meM A jAegI, hama usakA abhyAsa zurU kareMge, prANazakti kA saMgraha zurU kareMge aura phira usakA jIvana ke Urdhvagamana meM, UMce-UMce sthAnoM ke vikAsa meM upayoga kareMge, nAbhi se Upara ke kendroM ko vikasita karane meM usa zakti ko lagAeMge to eka anupama Ananda, nirmala cetanA, zaktizAlI prajJA hamAre vyaktitva meM jAgegI aura aise vyaktitva taiyAra hoMge jinakI Aja ke isa kalaha-pradhAna, krodha-pradhAna, adhairya-pradhAna mAnavIya sabhyatA meM sabase jyAdA apekSA hai | Aja ke yuga meM nirantara hiMsA, mAra-kATa, hatyAeM, AtmahatyAeM aura nAnA aparAdhoM kA vikAsa ho rahA hai, nIMda kama hotI jA rahI hai, smaraNazakti kama hotI jA rahI hai, AMtarika zaktiyAM aura sahiSNutA kI zakti kama hotI jA rahI hai, dhairya kA lopa hotA jA rahA hai | isa prakAra ke yuga meM yadi samasyAoM kA samAdhAna pAnA hai to prANazakti kA vikAsa aura usakA AdhyAtmikIkaraNa hamAre lie nitAMta anivArya hai| . Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cetanA kA rUpAMtaraNa : 1 hamArI jIvana-yAtrA zAzvata aura azAzvata ke bIca cala rahI hai / aisA koI bhI zAzvata nahIM hai jo azAzvata se bhinna ho aura aise koI bhI azAzvata nahIM hai jo zAzvata se bhinna ho / eka dravya hI aisA hai jo zAzvata hotA hai / usakA astitva traikAlika hotA hai / vaha dezAtIta aura kAlAtIta hotA hai / kintu korA dravya nahIM milatA / pratyeka dravya paryAya ke valaya se ghirA huA hai / eka cakra hai paryAyoM kA, rUpAntaraNoM kA / vahaM nirantara calatA rahatA hai / zAzvata aura azAzvata ko ekAntataH bAMTA nahIM jA sakatA / ve donoM itane ghule-mile haiM ki azAzvata ko chor3akara zAzvata ko nahIM dekhA jA sakatA aura zAMzvata ko chor3akara azAzvata ko nahIM samajhA jA sakatA, usakI vyAkhyA nahIM kI jA sktii| ___ hamArA astitva aura vyaktitva isa zAzvata aura azAzvata kI sImA se baMdhA huA hai| hara vyakti jisa kSaNa meM janma letA hai usI kSaNa se maranA prArambha kara detA hai / janma se lekara mRtyu taka vaha asaMkhya paryAyoM meM se gujaratA hai / hama unameM se sthUla paryAyoM ko hI pakar3a pAte haiM / hama jAnate haiM--yaha bAlaka huA, yaha yuvA huA, yaha praur3ha huA, yaha bUr3hA huA aura yaha mara gayA / ye cAra-pAMca spaSTa paryAya hI hameM jJAta haiM / kucha AcAryoM ne manuSya kI dasa avasthAoM kA ullekha kiyA hai| unhoMne sau varSa kI Ayu ke anupAta se dasa-dasa varSa kI dasa avasthAeM batalAI haiM / ve dasa avasthAeM ye haiM--bAlA, krIr3A, maMdA, balA, prajJA, hAyinI, prapaJcA, prArabhArA, mRnmukhI, zAyinI / ye sArI sthUla abhivyaktiyAM haiM / sthUla jagat meM sau varSa ke AyuSya vAle vyakti kI avasthAeM asaMkhya ho jAtI haiM | unakI saMkhyA nahIM ho sakatI, unakA Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 | maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA nirvacana nahIM ho sakatA | zabda sImita haiM / pratyeka ghaTanA aura pratyeka avasthA kA nirvacana karane vAle zabda hamAre pAsa nahIM haiM / dina meM eka vyakti lAkhoMkaror3oM avasthAoM meM jI letA hai / pratikSaNa avasthA badalatI rahatI hai / koI bhI aisA kSaNa nahIM hotA, jisameM avasthA kA parivartana na hotA ho / una sArI avasthAoM ko abhivyakti dene vAle zabda haiM kahAM ? hama vyakta avasthAoM ko pakar3ate haiM, sthUla rUpAntaraNoM ko jAnate haiN| unako hama sthUla bhASA ke mAdhyama se sthUla abhivyakti dete haiM / kintu jaba sUkSma jagat ko jAneM to vahAM kA lekhA-jokhA itanA vicitra hai ki vahAM bhASA bhI samApta ho jAtI hai aura sabhI zabdakozoM ke sAre zabda akarmaNya bana jAte haiM / unako abhivyakti dene vAlA koI zabda prApta nahIM hotA | itanA hone para bhI hama sUkSma jagat kI carcA isalie kara rahe haiM ki hama sUkSma parivartanoM ko jAna sakeM aura sUkSma parivartana kI prakriyA ko pakar3a skeN| sabase pahale hameM yaha sthUla zarIra dikhAI detA hai / yaha zarIra kevala sthUla padArthoM kA hI piNDa nahIM hai / isa zarIra ke sAtha sUkSma jagat kA ghanA sambandha hai / hama bAhara kI camar3I ko dekhate haiM / hamArA usase sambandha jur3a jAtA hai aura hama vahIM aTaka jAte haiN| yadi koI vyakti camar3I ko yA anya avarodhakoM ko pAra kara bhItara praveza kare to use jJAta hogA ki bhItara meM sUkSma jagat itanA virAT hai ki jisakI kalpanA nahIM kI jA sktii| eka prophesara ne abhI-abhI pUchA thA- 'kyA ApakA yoga pAtaMjala yoga ke AdhAra para hai ?' maiMne kahA- 'uttara denA kaThina hai / pAtaMjala yoga bhI eka praNAlI hai aura prekSA dhyAna bhI eka praNAlI hai / yaha kisa grantha para AdhArita hai, yaha batA pAnA mere lie kaThina hai / isalie kaThina hai ki graMthoM ke AdhAra para yA kisI vizeSa grantha ke AdhAra para yoga ko samajhA nahIM jA sakatA / jitane purAne grantha hai unameM sAMketika bhASA bahuta haiM, spaSTatAeM kama haiM / hamane vijJAna ke mAdhyama se jo kucha bAteM samajhI haiM, ve bAteM purAne granthoM ke AdhAra para nahIM samajhI jA sktiiN| phira cAhe vaha pAtaMjala yoga darzana ho yA anya koI yoga kA grantha ho / zarIra ke viSaya meM dhyAnI yogiyoM ne bahuta carcAeM kI haiM, para vartamAna Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cetanA kA rUpAntaraNa :: 9 | 49 zarIra zAstrIya carcAoM ke pariprekSya meM ve carcAeM apparyApta-sI lagatI haiN| AjA zarIrazAstra ne zarIra ke itane tathya anAvRta kie haiM, jinnakA janAvarapyA prAcIna kAla meM nahIM huA thA / jaba se jIvANu kA siddhAnta, jIvana aura promosoma kA siddhAnta, DI0 ena0 e0 Adi rasAyanoM kA siddhAnta sAmane AyA hai, usase sUkSma jagat kI adbhuta parikalpanAeM prasta huI haiM / paccIsa hajAra jIyA jJAta kara liye gae haiN| ina jIvANuoM ke 'jIna' ke mAdhyama se vilakSaNa kArya sampanna kie jA sakate haiN| Aja jIvana kI aisI zRMkhalA jJAta kara lI gaI hai, jisase AdamI kI badalA jA sakatA hai, svabhAva aura jIvana ko badalA jA sakatA hai, masta ko badalA jA sakatA hai / 'bAyoTeknolaoNjI' aura 'jIna iMjIniyariMgA' ke mAdhyama se nayI-nayI avadhAraNAeM sAmane Ane lagI haiN| ye jAnakAriyAM prAcIna granthoM meM bahuta kama haiM / yaha eka sarvathA nayA kSetra uddhyATita huA hai / Aja zarIra ke itane rahasya, itanI sUkSma paddhattiyAM aura isane niyama jJAta ho gae haiM ki una sabake AdhAra para parivartanna aura rUpAntaraNA samatta ho gayA hai| jIna ke rUpAntaraNa kA artha hotA hai pUre vyaktitva kA rUpAntarappA / eka jIna badalatA hai aura usa AnavaMzikI yAMtrikI ke dvArA ptaraMgI jAti kA svabhAva hI badala jAtA hai / yaha parivartana kI bAta sarvathA nayI nahIM hai, kintu usakI vizada vyAkhyA aura vizada jAnakArI Aja hameM upalabdha hai || isIlie maunne kahA ki maiM kisI purAne grantha kA Agraha nahIM rakhattA / yAha nahIM kahatA ki hamArI sAdhanA usI ke AdhAra para cale, kintu vartamAnna kI jAnakArI aura vartamAna ke vikAsa ke mAdhyama se hama Age bddh'e| issasse hama adhika lAbhAnvita ho sakate hai / kevala dRSTikoNa kA antara hotA hai / eka zArIrazAstrI aura mAnasazAstrI parivartana kI bAta bhautika sImA ke antargatla sonyatA hai aura eka adhyAtmazAstrI use bhAvataraMgoM kI sImA meM le jAtA hai || yaha zarIra kucheka rasAyanoM se niSpanna piMDa hai / prAcInsa bhASA meM ise saptadhAtumaya mAnA jAtA hai| Aja yaha mAnyatA tyadalma yukI hai| jyAdA kA zarIrazAstrI zarIra ko dhAtu, lavaNa, kSAra aura rassAvyamoM se chAnmA humA mAsattA hai| isakI prakriyA bahuta jaTila hai, gaharI hai| isa zArIra meM enjAipsa., rassAsthyama, Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA hAramonsa kAma karate haiM, inakI sakriyatA se AdamI ke vyaktitva kA, bhAva kA aura vicAra kA nirmANa hotA hai / isa pUrI prakriyA ko samajha lene ke bAda sAdhanA kI bAta ThIka samajha meM A jAtI hai / kahanA yaha cAhie ki jisa vyakti ne zarIra ko samajhane kA prayala nahIM kiyA, vaha na AtmA ko samajha sakatA hai aura na paramAtmA ko samajha sakatA hai / vaha manuSya aura prANI jagata ke sambandha ko bhI nahIM samajha sakatA / kucheka vyakti Ate haiM aura sIdhA pUchate haiM--AtmA kyA hai ? paramAtmA kyA hai ? maiM kahatA hUM, AtmA ko jAnanA hai, paramAtmA ko jAnanA hai to sabase pahale apane zarIra ko jAno / jaba taka tuma apane zarIra ko nahIM jAna sakoge, taba taka na AtmA ko jAna sakoge, na paramAtmA ko jAna sakoge / yaha bahuta Age kI bAta hai / pahale zarIra ko jAno / yaha pravezadvAra hai / yadi hama isameM acchI taraha se praveza pA lete haiM to AtmA-paramAtmA taka pahuMcane kI saMbhAvanA kara sakate haiM / yadi pravezadvAra meM hI aTaka jAte haiM to phira aMdara jAne kA prazna hI nahIM hotaa| prekSA dhyAna kA ghoSa hai-- 'AtmA ke dvArA AtmA ko dekho / ' yaha ghoSa prazna paidA karatA hai--AtmA ko kahAM dekheM ? dekhane vAlA draSTA bhI amUrta aura dRzya bhI amUrta / yaha kaisA yoga? yaha prazna hotA hai, saMdeha hotA hai / para hama ise samajheM / zvAsa ko dekhanA AtmA ko dekhanA hai, zarIra ko dekhanA AtmA ko dekhanA hai / yaha prekSA kI prakriyA Atma-darzana kI prakriyA hai / jisane zvAsa ko nahIM dekhA, vaha AtmA ko nahIM jAna sakatA / jisane zarIra ko nahIM dekhA, vaha paramAtmA ko, AtmA ko nahIM jAna sakatA / AtmA-paramAtmAye do sUkSma tattva haiM / hamArI dRSTi to bahuta hI sthUla hai / kyA sthUla se sUkSma jAnA jA sakatA hai ? kabhI saMbhava nhiiN| sUkSma ko sUkSma ke dvArA hI jAnA jA sakatA hai / sthUla ke dvArA sUkSma ko jAnane kA prayAsa karanA virodhAbhAsa hai, visaMgati hai | kabhI saphala nahIM ho sakatA / sUkSma ko jAnane ke lie citta ko sUkSma karanA hogA / jaise-jaise citta sUkSma hotA jAegA, vaise-vaise cetanA sthUlatA se pare hokara sUkSmatA kI sRSTi meM vicaraNa karane lagegI aura taba sUkSma tattva jJAta hote jAeMge / Aja sabase bar3I kaThinAI yahI hai ki Aja kA AdamI sUkSma kA abhyAsa kie binA hI kevala zabdoM ke dvArA, kevala Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cetanA kA rUpAntaraNa : 1/51 tarka-vitarka ke dvArA, kevala vANI ke dvArA usa mahAn tattva ko jAna lenA cAhatA hai / para vaha kabhI nahIM jAna pAtA, saphala nahIM ho pAtA / yadi korA tarka hamAre hAtha meM hotA hai to saphalatA milatI nahIM, dhyeya prApta hotA nhiiN| jaba dhyeya prApta nahIM hotA hai to usake do pariNAma sAmane Ate haiM pahalA hai kalaha aura dUsarA hai nAstikatA / yA to vaha parama tattva ke astitva ko hI asvIkAra kara degA aura kahegA ki itanA khojA, itanA prayatna kiyA, para milA kucha bhI nahIM / ataH yaha sArA bakavAsa hai, mithyA hai / vaha nAstika bana jAegA yA vaha vAdavivAda meM itanA ulajha jAegA ki vaha svayaM Aveza meM rahegA aura dUsaroM ko bhI Aveza kI sthiti meM lA degaa| sUkSmatA meM jAne ke lie citta ko sUkSma karanA atyanta jarUrI hai / prekSAdhyAna kI pUrI prakriyA cetanA ke sUkSmIkaraNa kI prakriyA hai / jaba sAdhaka zvAsa ke prati jAgarUka hotA hai taba jo citta sthUla bAta ko pakar3a rahA thA, aba vaha kucha sUkSma hone lagatA hai, kucha ekAgra hone lagatA hai aura zvAsa ke spandanoM ko pakar3ane lagatA hai / saMsAra meM do hI to avasthAeM haiM-dravya aura paryAya--prakaMpana / pratyeka paryAya prakaMpana hai, kaMpana hai / AdamI prakaMpanoM se ghirA huA hai / usakA pUrA vyaktitva prakaMpanoM kA vyaktitva hai | cAroM ora taraMga hI taraMga, prakaMpana hI prakaMpana, UrmiyAM hI UrmiyAM / yaha prakaMpanoM kA eka piNDa-sA hai | paryAya hI paryAya haiM / dravya ko kabhI dekhA nahIM jA sakatA, pakar3A nahIM jA sktaa| hama kevala paryAya aura prakaMpanoM ko pakar3ate haiN| jaba prakaMpanoM ko pakar3ane kI kSamatA vikasita ho jAtI hai taba usakA tAtparya hotA hai ki sUkSma meM praveza karane kI kSamatA A rahI hai / zvAsa ke spandana, zarIra ke spandana, zarIra meM hone vAle rasAyana, zarIra kI vidyut-taraMgoM ke spandana- ye sAre sUkSma haiM / sAdhaka abhyAsa ke dvArA eka-eka kara inako pakar3ane kA prayAsa karatA hai / pahale zvAsa ke spandanoM ko pakar3atA hai, phira zarIra ke spandanoM ko, phira rasAyanoM ko aura phira prANa-taraMgoM ko samajhane kA prayatna karatA hai| phira vaha bhAva-taraMgoM ko, vicAra-taraMgoM ko pakar3ane kA prayAsa karatA hai aura jAnane lagatA hai ki kahAM kauna-sI vicAra-taraMgeM uTha rahI haiM, bhAva taraMgeM paidA ho rahI haiM Adi-Adi / phira dhIre-dhIre vaha karma-spandanoM ko pakar3anA prAraMbha karatA hai / ina sAre sthUla, sUkSma, sUkSmatara aura sUkSmatama Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA spandanoM ko pakar3ate-pakar3ate vaha cetanA taka pahuMca jAtA hai, AtmA taka pahuMca jAtA hai / yaha prakriyA hai AtmA ke dvArA AtmA ko dekhane kI / yaha prakriyA zvAsa ke parispaMdanoM ke grahaNa se prAraMbha hotI hai aura dhIre-dhIre caitanya ke sadanoM taka pahuMca jAtI hai / yaha mArga hai Atma-bodha kA, Atma-darzana kA / ____ dhyAna aura darzana donoM paryAyavAcI zabda haiM / dhyAna kA artha hotA hai darzana / 'dhye cintAyAm dhAtu se niSpanna dhyAna zabda kA artha hotA hai ciMtana karanA / 'dhyAM darzana dhAtu se niSpanna kA dhyAna zabda kA artha hotA hai darzana | isa prakAra dhyAna ke do artha ho gae ciMtana aura darzana / prekSAdhyAna meM dhyAna zabda dekhane ke artha meM hai, cintana ke artha meM nahIM hai| dhyAna kA artha hai sAkSAtkAra / saMskRta zabdakoza meM nidhyAnaM avalokana aisA milatA hai / avalokana arthAt darzana kA paryAyavAcI hai nidhyAna, dhyAna / nidhyAna kA artha hotA avalokana karanA, nirIkSaNa karanA / prAcIna kAla meM 'darzana' zabda se sAkSAtkAra kA hI bodha hotA thaa| Aja jo darzana par3hAyA jAtA hai vaha mAtra tarkazAstrIya darzana hai / usameM sAkSAtkAra kA praveza bhI nahIM hai / use darzana kI apekSA tarkazAstra kahanA ucita hotA hai / maiM usa prAcIna darzana kI bAta kaha rahA hUM jahAM darzana kA artha thA sAkSAtkAra / upaniSad meM eka sundara rUpaka AtA hai| RSi kA artha hotA hai draSyadarzanAt RSi / jo sAkSAtkAra karatA hai vaha hotA hai RSi / jaba saba RSi jAne lage taba pUchA gayA RSiyoM ke abhAva meM kyA hogA ? uttara meM kahA gayA---RSi jA rahe haiM, hama aba tarka ko de rahe haiM / yahI aba saba kucha kregaa| isI se kAma claao| eka hai RSi sAkSAt draSya aura eka hai tarka bauddhika vyAyAma / RSi calA gayA, tarka A gayA / tarka ne RSi kA sthAna le liyA / Aja AdamI ke pAsa tarka hai, RSi nahIM hai, sAkSAt darzana nahIM hai| yadi hamArI dRSTi spaSTa ho jAe ki tarka aura RSi, darzana aura sAkSAta draSTA meM bahuta dUrI hai to dhyAna kA yathArtha mUlyAMkana hama kara skeNge| dhyAna kevala darzana hai| dhyAnakAla meM sujhAva diyA jAtA hai ki kevala jAneM, kevala dekheM, kevala anubhava kreN| yahAM kevala kyoM ? kevala zabda Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cetanA kA rUpAntaraNa : 1/53 isalie ki korA jJAna bace, saMvedana na rahe / korA jJAna, jJAna ke atirikta kucha bhI nhiiN| korA jAnanA / jahAM kevala anubhava karanA hotA hai, dekhanA hotA hai, vahAM na smRti hotI hai, na kalpanA hotI hai aura na cintana hotA hai| vaha hai kevala darzana, korA sAkSAtkAra hai usameM / sIdhA sambandha jur3atA hai hamArA usake sAtha | jaise-jaise isa kevala darzana kA vikAsa hogA, vaise vaise rUpAMtaraNa kI kSamatA adhika arjita hotI jAegI aura taba vyakti badalane meM sakSama ho jaaegaa| - badalanA hai / pratyeka vyakti ko badalanA hai| badale binA jo hama cAhate haiM vaha nahIM milatA / na dharma milatA hai, na AtmA aura paramAtmA hI milatA hai| kucha bhI nahIM milatA / mana kI zAnti bhI nahIM milatI / badalanA jarUrI eka kauA tejI se ur3atA huA calA jA rahA thaa| per3a para koyala baiThI thii| usane pachA"bhaiyA! Aja itane utAvale kyoM ho rahe ho? kyA bAta hai ?" kauA bolA--"bahana ! kyA kahUM? jahAM bhI jAtA hUM dutkAra milatI hai, ur3A diyA jAtA hUM, kahIM satkAra nahIM milatA / yahAM merA koI Adara nahIM karate, isalie maiM isa deza ko chor3akara videza jA rahA hUM | vahAM maiM aparicita rahUMgA / saba merA sammAna kreNge| koyala ne kahA--'bhaiyA ! bAta to ThIka hai | para tuma videza jA rahe ho, to apanI bolI badalate jAnA | kAMva-kAMva ko badala denA / isako badale binA videza meM bhI tumheM Adara nahIM milegaa| yahAM jo tumhAre prati ghRNA hai, vaha isa vANI ke kAraNa hI hai| isa karkaza aura rUkhI dhvani ko badala do, phira kahIM cale jAo, sarvatra sammAna hogaa|" badale binA kucha bhI nahIM hotA / yadi kucha honA hai to badalanA hogaa| koyala ke gale meM hAra dekhakara kauve kA mana lalacA uThA usane pUchA"bahana ! yaha upahAra tumheM kahAM se milA?' usane kahA--'maiM indraloka meM gaI thI, vahAM maiMne apanA mAnA sunaayaa| mere gAyana ko sunakara surapati prasanna huA aura usane mujhe hAra diyA hai| kauve ko yukti pasanda A gii| usane socA-korA gAnA sunAne mAtra se yadi hAra milatA hai to maiM bhI jAUM, gAnA sunAUM aura hAra le aauuN| vaha ur3A / sIdhA svargaloka gayA / indra se bolA Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA 'maiM bhI bhUloka se AyA hUM | gAnA sunAnA cAhatA huuN| pahale merI bahana AyI thI, aba maiM AyA huuN|' indra ne dekhA--bhAI aura bahana kA rUpa-raMga to milatAjulatA-sA hai | pahale bahana AyI thI, bahuta surIlA kaNTha thA / sundara gAnA sunAyA thaa| aba isakA gAyana suna leM / indra ne kahA-'acchA, apanA gAnA sunAo / ' sAre devagaNa ekatrita ho ge| kauve ne gAnA zurU kiyA / eka kSaNa meM hI sAre sahama uThe / ve cillA uThe--'banda karo, banda karo, hamAre kAna phaTa rahe haiM, svarga ke sabhI kinAre kAMpa uThe haiN|' indra ne kahA--'are o bhUloka ke vAsI ! banda karo apanA gAnA | cale jAo yahAM se !' kauA sakapakA gayA / hAra to nahIM milA, tiraskRta huA / usane indra se kahA'maiM jaldI meM thA / akelA hI yahAM A gyaa| sAja-bAja lekara nahIM AyA / anyathA Apa mere gAyana para mugdha ho jAte / maiM abhI bhUloka meM jAtA huuN| pUrA sAja-sAmAna lekara AtA huuN|' indra ne pUcha liyA--'kyA sAja-bAja hai tumhArA ?' kauve ne kahA 'khara prakhara dhvani hai jisakI, UMTa ghoSa nirAlA hai / kutte kI tArIpha karUM kyA, jisakA svara matavAlA hai| prabho ! maiM eka gadhe, eka UMTa aura eka kutte ko svargaloka meM le AtA huuN| ina sabake svaroM ke sAtha maiM apanA svara milAkara gAUMgA,taba Apako pUre saMgIta kA majA AegA / Apa taba dekheMge ki kyA chaTA banatI hai aura kaise saMgIta kI svara-lahariyAM uchalatI haiM / ' indra ne kahA--'basa, rahane do, rahane do / cale jAo yahAM se / eka tumhAre svara se hamArA sArA devaloka kSubdha ho gayA hai / maiM dhanyavAda detA hUM mAM pRthvI ko jo tumhAre-tathA tumhAre sAthiyoMgadhe, UMTa, kutte kI boliyAM eka sAtha sahatI hai / cale jAo, yahAM mata raho !' kauve ne socA koyala ne ThIka hI kahA thA ki bolI ko badale binA jahAM bhI jAoge, vahAM se nikAla die jaaoge| Adara nahIM milegA / badalanA jarUrI hai| AtmA ko khojane ke lie kahIM bAhara jAne kI AvazkayatA nahIM hai| paramAtmA kI khoja ke lie kahIM bhaTakane kI jarUrata nahIM hai| donoM Apake Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cetanA kA rUpAntaraNa : 1/55 pAsa haiM | sAre mahAna tattva Apake pAsa haiN| unheM khojane ke lie anyatra jAnA bekAra hai / kevala badalane kI jarUrata hai / yadi rUpAMtaraNa ghaTita hotA hai to saba kucha yahIM prApta ho jAtA hai / yadi badalAhaTa nahIM hotI hai to kahIM bhI kucha milane vAlA nahIM hai / binA badale kauA. indraloka meM calA gayA, para milA tiraskAra hii| nohara meM maiM pravacana kara rahA thA / viSaya thA-tIsarA netra / pravacana pUrA huA | hama saMtagaNa apane sthAna para jA rahe the / eka sthAna para eka praur3ha mahilA ne hamArA mArga roka liyA | usakI AMkhoM meM AMsU the / vaha hAtha jor3akara bolI- 'mahArAja ! mhArI tIjI AMkha khola do / mhane sAMvariye rA darzana karA do / ' usa samaya vaha sahaja bhAva-mudrA meM thii| svAbhAvikatA aura sahajatA usake mukha se Tapaka rahI thii| kahIM kRtrimatA nahIM thI | maiMne pUchA'kyA cAhatI ho ?' usane kahA--saMsAra meM saba kucha hai / aba maiM sAMvariye rA darzana karanA cAhUM hUM / mhArI tIjI AMkha khola do / mhAro tIjo netra ughAr3a do / the saMta ho / derI mata karo / eka bAra sAMvariye rA darzana karAya do / maiM janama-janama meM thAMro upakAra konI bhUlUM / ' ___maiMne usakI tarapha dekhakara paira roke / maiMne kahA- 'bahana ! tumhAre do AMkheM haiM / jaba taka ye donoM AMkheM banda nahIM hoMgI taba taka tIsarI AMkha khulegI nahIM / aura jaba taka tIsarI AMkha khulegI nahIM, taba taka sAMvariye ke darzana nahIM hoMge / ' usane pUchA-'mahArAja ! ye donya AMkhyAM baMda kiyAM karUM?' maiMne kahA- 'dekho, hamArI eka AMkha hai priyatA kI aura dUsarI AMkha hai apriyatA kI / isa saMsAra meM yA to priyatA kI AMkha se dekhate haiM yA apriyatA kI AMkha se dekhate haiM / do hI saMvedana hote haiM hamAre / eka hai priyatA kA saMvedana aura dUsarA hai apriyatA kA saMvedana / isake atirikta kucha nahIM dekhate / yadi tuma Aja se priyatA kI AMkha ko bhI banda kara lo aura apriyatA kI AMkha ko bhI banda kara lo aura tIsarI AMkha jo samatA kI hai use khola do, sAMvariyA pAsa meM khar3A dikhAI degA | ina do AMkhoM ke banda hone para tIsarI AMkha apane Apa khula jAegI use kholane ke lie prayatna nahIM karanA pdd'egaa| do AMkhoM ko baMda karane kA prayatna avazya karanA hogA, para tIsarI AMkha ke udghATana Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56. // maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA ke lie koI prayatna nahIM karanA hogaa| vaha apane Apa khulegii| usake khulate hI saba kucha bhagavAnamaya lgegaa| alaga se bhagavAna ko prApta karane kI AturatA miTa jAegI | bhagavAna kA sAkSAtkAra svayaM ho jaaegaa| isa prakAra ke sAkSAtkAra meM na Avega kI jarUrata hai aura na AMsuoM kI aura na dharma kI / " Aja kaThinAI yahI hai ki AdamI bhagavAn ko dekhanA cAhatA hai, AtmA ko sAkSAt karanA cAhatA hai, para cAhatA hai ki inhIM do AMkhoM se bhagavAn ko dekhUM, AtmA kA sAkSAtkAra karUM / priyatA aura apriyatA kI AMkha se bhagavAna kabhI nahIM dikhegaa| ina do AMkhoM ke atirikta AdamI tIsarI AMkha ko jAnatA nhiiN| tIsarI AMkha hai samatA kii| vahAM na priyatA basatI hai aura na apriyatA rahatI hai| vahAM samatva kA sAmrAjya hotA hai| priyatA aura apriyatA kI bhAva- taraMgoM se mukta hokara jo dekhatA hai vahI vAstava meM Atma-sAkSAtkAra karatA hai / jaba taka isa tIsarI AMkha kI satyatA svIkRta nahIM hotI taba taka Atma-sAkSAtkAra kI bAta vAgmAtra raha jAtI hai, vaha mUrta nahIM banatI / hama badaleM / prazna hotA haiM kyA badaleM ? hama apane svabhAva ko badaleM / hamAreM svabhAva kA eka paryAya hai caMcalatA / AdamI bahuta caMcala hotA hai / caMcalatA ke lie baMdara prasiddha hai, para AdamI kI caMcalatA kama nahIM hai| vaha jitanA caMcala aura vyagra hotA hai, baMdara usakI tulanA meM kucha bhI caMcala nahIM hotA / AdamI eka dina meM, eka ghaMTe meM jitane rUpa badalatA hai, eka kSaNa meM jitane rUpAMtaraNa hote haiM, ve baMdara meM kahAM hote haiM ? prAtaHkAla AdamI kA eka rUpa holA hai, madhyAhna hote-hote vaha dUsarA rUpa dhAraNa kara letA hai aura sAyaM vaha AmUlacUla parivartana kara letA hai| vaha prAtaH kAla kisI ko mitra mAnatA hai, madhyAhna meM use hI zatru mAna letA hai| AdamI eka dina meM, eka ghaMTe meM hajAroM parivartana kara letA hai| ye sAre Antarika bhAva-parivartana haiM / inase mudrAeM bhI bhinna ho jAtI haiN| ina bhAva - parivartanoM ke kAraNa hI mudrAoM meM bhinnatA AtI hai aura phira phoTo bhI bhinna Ate haiM / pahacAnA hI nahIM jA sakatA ki ye donoM phoTo eka hI vyakti ke haiM / itanA bheda ho jAtA hai unameM / hamAre bhItara parivartana kA eka ajasra cakra ghUma rahA hai| vaha niraMtara Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cetanA kA rUpAntaraNa : 1/57 ghUmatA rahA hai| kSaNabhara ke lie bhI nahIM rukatA / jaise-jaise bhItara meM bhAvadhArA badalatI jAtI hai, vaise-vaise bAharI parivartana bhI ghaTita hotA jAtA hai / AkRti bhI badala jAtI hai| yaha sArA parivartana hotA hai caMcalatA ke kAraNa | caMcalatA eka svabhAva hai| dUsarA svabhAva hai--Aveza | AdamI bAta-bAta meM Aveza kara baiThatA hai / vaha dhIre-dhIre Adata bana jAtI hai | isakA koI bhI apavAda nahIM hai| vaha Adata itanI gaharI ho jAtI hai ki bAta miThAsa se prAraMbha hotI hai, para hote-hote kaTutA AnI prArambha ho jAtI hai / aura taba pArivArika, vaiyaktika aura kauTumbika samasyAeM ubhara AtI haiM / bAta zurU hotI hai zItalatA se aura usakA anta hotA hai garamAgaramI se / zItalanAda se prArambha aura laTThanAda se anta / yaha saba Aveza ke kAraNa hotA haiM | Aveza bhI eka svabhAva-sA bana gayA hai| tIsarA svabhAva hai--pramAda-vismRti / bhulakkar3apana bhI eka svabhAva-sA ho gayA hai | AdamI itanI jaldI bhUla jAtA hai ki use kucha bhI yAda nahIM rahatA / yaha vismRti ajAgarUkatA kA pariNAma hai | pramAda ke kAraNa aisA hotA hai / isako hama 'kAI' kI upamA de sakate haiN| eka bar3A tAlAba thA / vaha zaivAla-kAI se bharA huA thA / usameM eka kachuA thA / eka bAra havA ke jhoMke se kAI haTI, kachue ne Upara dekhaa| rAta kA samaya thA / pUrNimA kA dina / pUrA caMda, jagamagAte tAre / isa dRzya se vaha itanA abhibhUta huA ki apane parivAravAloM ko yaha sundara dRzya dikhAne ke lobha kA saMvaraNa nahIM kara sakA / vaha gayA / parivAra ke sabhI sadasyoM ko sAtha le AyA / para aba AkAza dikhanA baMda ho gayA thA / kAI kA sadhana AvaraNa pAnI para punaH chA gayA thA / saba hatAza lauTe / isI prakAra pramAda hotA hai, smati para AvaraNa A jAtA hai / vismati ubhara AtI hai / yaha vismRti bhI eka svabhAva-sA bana gaI hai / caudhA svabhAva hai-AkAMkSA / AdamI ke mana meM nirantara AkAMkSA jAgatI rahatI haiN| pada aura yaza kI AkAMkSA, bar3appana aura mAna-sammAna kI AkAMkSA, putra aura pautra kI AkAMkSA / AkAMkSA kA kahIM anta nahIM aataa| pAnA hai, pAnA hai aura pAnA hai.--yahI cAha nirantara banI rahatI hai| na pAne Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA kI bAta, anAkAMkSA kA bhAva AtA hI nahIM / AdamI svIkAra ke cakra meM phaMsA rahatA hai / aba asvIkAra ko bhUla sA gayA hai| kucheka vikSipta vyaktiyoM ko dekhA hai jinameM svIkAra kI bhayaMkara Adata thI / ve jahAM bhI jAte, vahAM se jo kucha bhUmi para par3A hotA, baTora lAte / sar3aka para clte| usa para bhI jo kucha par3A milatA, use uThA lete, jeba meM rakha lete aura phira ghara para jAkara jeba khAlI kara dete / chApara meM eka aisA hI vyakti thA / usake ghara para usa kamare ko dekhA to pratIta huA ki vaha kamarA eka bar3A kabAr3IkhAnA hai / maiM pUchanA cAhatA hUM, isa mAne meM kauna AdamI pAgala nahIM hai ? hama hara bAta ko svIkAra kara lete haiM, pAne ko taiyAra rahate haiM, saba kucha baTorate rahate haiM / asvIkAra kI bAta hama jAnate hI nahIM / yaha pAgalapana hI to hai para yaha svabhAva-sA bana gayA hai, isalie pAgalapana lagatA nahIM hai| AdamI kucha atirikta svabhAva ko pAgalapana mAna letA hai / apane pAgalapana ko pAgalapana anubhava nahIM karatA / pAMcavAM svabhAva hai -- dRSTikoNa kI asamIcInatA / AdamI kA yaha svabhAva-sA ho gayA hai ki vaha kisI bhI bAta ko samyak rUpa se grahaNa nahIM karatA / use ulTe artha meM hI svIkAra karatA hai / ye sAre svabhAva hI nahIM haiM, para svabhAva bana gae haiM, isIlie AdamI kA pUrA vyaktitva bahuta jaTila bana gayA hai / usakI saMracanA bahuta pecIdA ho gaI hai / prekSAdhyAna kA uddezya hai---- rUpAntaraNa, cetanA kA rUpAMtaraNa | prekSAdhyAna ke abhyAsa se ina pAMcoM vibhAvoM, jo svabhAva bane hue haiM, meM parivartana AtA hai aura taba vyaktitva kI yathArthatA prakaTa hotI hai / ina pAMcoM svabhAvoM meM guru svabhAva hai -- caMcalatA / isa eka ko sAdha lene para zeSa cAra svayaM sadha jAte haiM / caMcalatA ke kAraNa AdamI kahIM ekAgra nahIM ho pAtA / Aja rAjanaitika, sAmAjika aura Arthika samasyAeM ulajha rahI haiM / unakA sulajhAva kahIM dRSTigata nahIM hotA / isakA mUla kAraNa hai vyakti-vyakti kI caMcalatA / vaha vyakti kisI samasyA yA viSaya para ekAgra honA jAnatA hI nahIM / vaha Aja eka samasyA ko hAtha meM letA hai, kala use Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cetanA kA rUpAntaraNa : 1/59 chor3akara dUsarI samasyA ko sulajhAne meM laga jAtA hai / parasoM phira tIsarIcauthI samasyA meM phaMsa jAtA hai / vaha nirantara eka samasyA se dUsarI samasyA para chalAMga lagAtA rahatA hai / kahIM sthira nahIM rahatA / isIlie koI samasyA samAhita nahIM hotI / vaha itanA vyagra hai ki samasyA ko anta taka sulajhAne ke lie usameM lage rahanA nahIM cAhatA, nahIM jAnatA | yaha svayaM eka samasyA hai / samasyA kA anta taba hotA hai jaba vyakti usako pUrI sulajhAe binA nahIM chor3atA / bIca meM usase nahIM haTatA / vyagratA se samasyA aura adhika ulajhatI hai| __caMcalatA ko badalanA hogA / usake lie nirdiSTa prayoga karane hoMge, tabhI samasyAoM kA anta hogA, anyathA nahIM / zvAsa-darzana isakA acUka upAya hai | ise choTA na samajhA jAe | jaba zvAsa-darzana meM AdamI laga jAtA hai taba vaha sabhI smRtiyoM, kalpanAoM aura cintanoM se mukta ho jAtA hai / usake vikalpoM kA dAyarA simaTakara, kevala zvAsa para A jAtA hai / paridhi kama ho jAtI hai | jyoM-jyoM paridhi simaTatI hai, kendra kI nikaTatA bar3hatI hai| paridhi jitanI choTI hogI, kendra utanA hI nikaTa hogA / zvAsa-darzana se kendra kI nikaTatA sAdhI jA sakatI hai| ___ zvAsa-darzana se caMcalatA kama ho jAtI hai aura caMcalatA ke kama hone para Aveza kama ho jAtA hai / jitanI caMcalatA, utanA Aveza / zvAsa sthira hogA to Aveza kama ho jAegA / jaba bhI Aveza kI sthiti bane, krodha utare, taba kSaNa-bhara ke lie zvAsa ko stara kara lo, kuMbhaka kI sthiti banA lo, Aveza zAnta ho jaaegaa| sArI sakriyatA yA caMcalatA zvAsa ke mAdhyama se hotI hai / prANadhArA kA pratinidhitva karatA hai zvAsa / zvAsa ko maMda yA dIrgha karate hI Aveza kI sthiti samApta ho jAtI hai / zvAsa-darzana kA yaha Alambana aisA hai jisase caMcalatA kama hotI hai / caMcalatA kama hotI hai to Aveza samApta hotA hai / isase pramAda bhI kama hone lagatA hai, kyoMki jaise-jaise zvAsa ke prati jAgarUkatA bar3hatI hai vaise-vaise smRti tIvra hotI hai, pramAda kama hone lagatA hai / vismati pramAda ko paidA karatI hai| vismRti kA svabhAva badalane lagegA aura jAgarUkatA kA svabhAva nirmita hogaa| ina tIna ke badalane para cauthA svabhAva-AkAMkSA kA bhI parivartita hone Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA lagegA, kyoMki jaba AdamI vastuniSTha hotA hai taba usameM AkAMkSAeM ubharatI haiN| vaha cAhatA hai, yaha ho, vaha o / vastu kA anta hI nahIM AtA / jaise hI niSThA vastu se haTakara zvAsa ke sAtha jur3atI hai taba AkAMkSA kama ho jAtI hai| zvAsa ke prati anurAga bar3hegA to vastu ke prati virAga hogaa| abhI AdamI kA anurAga vastu ke prati hai isalie zvAsa ke prati usakA virAga hai| anurAga kA kendra badala do, virAga kA kendra bhI badala jaaegaa| zvAsa-darzana se Antari parivartana hotA hai aura Asakti kama hotI hai| gItA kahatI hai--phalAsakti na ho / siddhAMta acchA hai, bAta acchI hai / para yaha ho kaise? yaha jaTila samasyA hai / gItA kA zloka mA phalesu kadAcana raTane mAtra se to anAsakti ghaTita nahIM hogii| koI upAya karanA hogA / siddhAMta siddhAMta hotA hai / usako hajAra bAra raTane para bhI Asakti kama nahIM hogI, phalAsakti TUTegI nahIM / phalAsakti ko tor3ane ke lie upAya karanA hogaa| zvAsa-darzana phalAsakti ko tor3ane kA acUka upAya hai / upAya kie binA yahI pratIta hogA ki likhane vAle koI dUsarI bhUmikA ke AdamI the| unhoMne hamArI bhUmikA ko dhyAna meM nahIM rakhA / upAya kA abhyAsa karate hI yaha dhAraNA TUTa jAegI, siddhAMta phalita hone lgegaa| zvAsa-darzana se pAMcavAM svabhAva jo mithyA dRSTikoNa kA hai, vaha bhI badalegA hameM spaSTa anubhava hone lagegA ki hamane vastuoM ko adhika mUlya diyA hai aura zvAsa ko kama / zvAsa ko mUlya dene kA artha hai zvAsa ko svastha rakhanA / jaba zvAsa zuddha hai, taba dRSTikoNa mithyA nahIM bana sktaa| dRSTi mithyA taba hotI hai jaba mUlya dene meM viparyaya hotA hai / jaba jisakA jitanA mUlya hotA hai, utanA nahIM diyA jAtA hai taba dRSTi meM mithyAtva AtA hai | zvAsa-darzana se mUlyAMkana kI kSamatA aura yathArthatA bar3hatI hai / isase dRSTikoNa badala jAtA hai| zvAsa-darzana eka sahaja, sarala prakriyA hai / isa eka prakriyA ke dvArA pAMcoM svabhAvoM meM parivartana ghaTita hotA hai / maiMne upAya kI carcA kI to sAtha-sAtha upAya bhI batAe / hara upAya ke lie upAya hai / bImArI hai to usako naSTa karane vAlI auSadhi bhI honI cAhie / prAcIna AcAryoM ne, RSi-muniyoM ne hajAroM prakAra ke upAya nirdiSTa Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cetanA kA rUpAntaraNa : 1161 kie haiM / para AdamI karanA nahIM cAhatA / vaha siddhAMta meM hI aTaka jAtA hai| hama donoM ko sAtha lekara caleM siddhAMta ko bhI samajheM aura usako phalita karane kA upAya bhI samajheM / zvAsa-darzana svabhAva ke parivartana kA saralatama upAya hai / isa upAya ke dvArA hama svabhAva meM Ane vAle sAre upAyoM ko dUra kara sakeMge aura apane vyaktitva ke nikaTa pahuMcane meM sakSama bneNge| Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cetanA kA rUpAMtaraNa : 2 rUpAntaraNa karanA saba cAhate haiM, para yaha kaThina kAma hai| AdamI cAhatA hai badalanA, para badalanA sahaja-sarala nahIM hotA / yadi rUpAntaraNa kI prakriyA jJAta na ho, badalane ke upAya jJAta na hoM to cAhane para bhI badalA nahIM jA sakatA / eka AdamI bImAra hai / vaha cAhatA hai, bImArI miTe aura vaha svasthatA kA anubhava kare / rogI rahanA koI nahIM cAhatA / roga se chuTakArA pAne kI, niroga hone kI bhI eka prakriyA hai / aise hI koI niroga nahIM ho jAtA / niroga hone kI prakriyA kA pahalA aMga hai- zodhana / zodhana hone para roga miTa sakatA hai| Ajakala zodhana kI apekSA nahIM mAnI jAtI / teja davAiyoM se roga ko dabAne yA upazAnta karane kA prayatna kiyA jAtA hai| teja davAiyoM se bImArI daba jAtI hai, samApta nahIM hotI / usa roga para ekapakSIya itanA bhAra par3atA hai ki vaha daba jAtI hai, kintu bhItara hI bhItara vaha aura adhika sakriya ho jAtI hai / usase aneka nayI bImAriyAM utpanna ho jAtI haiM / zodhana meM yaha pratikriyA nahIM hotI | Ayurveda kA kathana hai, roga ke kAraNoM kA zodhana karo / jo rogotpatti ke mUla bIja haiM, unheM ukhAr3a pheMko, jisase ki vaha roga bhI miTe aura dUsare naye roga bhI utpanna na hoN| rUpAntaraNa meM bhI zodhana kI prakriyA bahuta jarUrI hai | zodhana kI prakriyA ke tIna aMga haiM : 1. aiyaM paDikkamAmi- maiM atIta kA pratikramaNa karatA huuN| 2. paDipuNNaM saMvaremi- maiM vartamAna kA saMvaraNa karatA huuN| 3. aNAgayaM pacchakkhAmi-- maiM bhaviSya kA pratyAkhyAna karatA huuN| atIta, vartamAna aura bhaviSya ke zodhana kI yaha pUrI prakriyA hai / atIta Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cetanA rUpAMtaraNa | 63 kA pratikramaNa karanA, vartamAna kA saMyama karanA aura bhaviSya kA pratyAkhyAna karanA--ye jaba tInoM sAtha hote haiM taba badalane kI saMbhAvyatA hotI hai / pratyeka vyakti meM badalane kI kSamatA hai, vaha badala sakatA hai / ye tInoM bAteM hotI haiM taba badalanA prAraMbha ho jAtA hai / __ pahalI bAta hai-- atIta kA pratikramaNa / atIta meM jo koI vicAra AyA, saMskAra jamA, bhAva utpanna huA, karma kiyA, usakA pratikramaNa karane se zodhana ho jAtA hai / usase bacane kI bAta prApta hotI hai / bhAva kI taraMgeM bahuta sUkSma hotI haiM / ve vicAra kI taraMgoM ko paidA karatI haiM | vicAra kI taraMgeM kAma kI taraMgoM ko paidA karatI haiN| eka AdamI, koI kAma karatA hai / vaha karatA hai, yaha pratyakSa hai, sabake sAmane hai| para vaha aise hI isa kArya meM pravRtta nahIM huA hai | usake pIche atIta kI vicAra taraMgeM kAma karatI haiN| yaha eka pUrI zrRMkhalA hai--- bhAva, vicAra aura karma / prati pala naye-naye bhAva paidA hote rahate haiM / bhAva paidA hote hI vicAra paidA ho jAegA | vicAra paidA huA aura karma karane kI bAta sAmane A jAegI / zarIrazAstrIya bhASA meM pahale sensarI narvasa sakriya hote haiM aura phira moTara narvasa sakriya hote haiM / pahale jJAnataMtu sakriya hote haiM aura phira karmataMtu sakriya hote haiM / ina donoM kA saMbaMdha jur3A huA hai / eka aMgulI bhI hilatI hai to pahale jJAna taka saMdeza pahuMcatA hai aura phira mastiSka zIghra hI karma-tantuoM ko Adeza detA hai, ki aMgulI ko hilAnA hai / taba aMgulI hilatI hai / yaha pUrI prakriyA calatI hai / yadi zodhana karanA hai to hameM pUrI jAgarUkatA ke sAtha isa bAta para dhyAna denA hogA ki kahAM kyA kamI hai / aura usa kamI kA pariSkAra kaise kiyA jA sakatA hai / jo eka saMskAra bana gayA, vRtti bana gaI, saMjJA bana gaI, use kaise miTAyA jA sakatA hai | jaba taka atIta kI vRtti nahIM miTegI taba taka koI bhI nayA kAma prArambha kiyA jAegA to vaha bIca meM ruka jaaegaa| kyoMki bhItara kI vRtti avarodha utpanna kregii| koI bhI kirAedAra jaba taka ghara para kabjA kie. baiThA hai, taba taka usa sthAna para nayA bhavana nahIM banAyA jA sakatA / varSoM se vaha kirAyA de rahA hai, ataH use sahajatayA nikAla pAnA bhI saMbhava nahIM hotA / jaba taka kisI yukti se use nahIM haTAyA jAtA taba taka nayA nirmANa nahIM ho sakatA / hamane bhI aneka kirAedAra pAla rakhe Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA haiM / unakA niraMtara saMrakSaNa aura poSaNa karate haiM / usake rahate hue hama apanA zodhana kareM, nayA nirmANa kareM, nayA bhAva aura vicAra banAeM, nayA vyavahAra aura AcaraNa kareM, yaha durUha bana jAtA hai / hameM mUla para dhyAna denA hogaa| jaise koI AdamI ThiganA hai, nATA hai| DaoNTara kahegA ki jo hAramonsa laMbAI ke ghaTaka hote haiM, ve isa AdamI meM nahIM haiM, isalie yaha nATA hai / vaha usake nATepana ko dUra karane ke lie eca0 jI0 eca0 (Human Growth Harmon) kA prayoga karegA aura dhIre-dhIre usa vyakti kA nAyapana dUra hotA jAegA / yaha hAramonsa injekTa kie jAte haiM aura AdamI kI UMcAI kucha bar3ha jAtI hai| jaba kamI kI pUrti hotI hai to kAma bana jAtA hai / bhAva parivartana kI prakriyA meM bhI yaha dekhanA par3atA hai ki kisa tathya kI kamI hai ki prayatna karane para bhI bhAva nahIM badala rahe haiN| AdamI ke cAhane para bhI parivartana ghaTita nahIM ho rahA hai / kucha cAhate haiM ki hama acche AdamI baneM / mana meM kabhI bure vicAra na aaeN| burI bhAvanA na Ae | saMkalpa majabUta ho / nizcaya dRr3ha h| bAta-bAta meM vicalana na ho / muMha se gAlI na nikale / samaya Ane para bhI hAtha na uThe / saba aisA cAhate haiM / para cAhane mAtra se kucha nahIM hotaa| yadi cAhane mAtra se saba kucha ho jAtA to Aja duniyA kA rUpa hI dUsarA hotA / Aja vaha svarga bana jAtI / para cAhane mAtra se parivartana nahIM hotaa| cAha na kAmadhenu hai, na cintAmaNi ratla hai aura na kalpavRkSa hai / sAhitya meM se tIna zabda prApta hai / kalpavRkSa vaha hai jisaka nIce khar3e rahakara jo kalpanA kI jAtI hai, vaha phalita hotI jAtI hai / kAmadhenu vaha gAya hai, jo AdamI kI sabhI kAmanAoM ko pUrA kara detI hai / cintAmmANi bAha padArtha hai jo AdamI ke cintana ko phalavAn banA detI hai / ina tInoM zabdoM ke sAtha jur3I hajAroM kahAniyAM bhAratIya sAhitya meM haiN| ye saba yathArtha haiM yA ayathArtha, hama isa prazna meM na ulajheM / bhAva parivartana ke lie hameM eka prakriyA se gujaranA par3egA / vahAM ye tInoM kAryakara nahIM hoNge| vaha prakriyA yaha hai ki hameM sabase pahale atIta ke saMskAroM kA pratikramaNa karanA hogaa| jo bImArI saMcita kara rakhI hai, usakA zodhana yA virecana karanA hogaa| purAne jamAne meM virecana karAyA jAtA thA / bImArI se chuTakArA pAne kA yaha Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cetanA rUpAMtaraNa | 65 eka sTeja thA / prAcIna cikitsA paddhati kI paMcakarma prakriyA meM vamana, virecana aura svedana kA mahattvapUrNa sthAna thA / adhika saMcita ho jAtA to vamana karAte / kyoMki kapha kA zodhana vamana ke dvArA hotA hai / pitta kA saMcaya bar3ha jAne para virecana karAyA jAtA thA / itane para bhI yadi sUkSma doSa raha jAte to svedana ke dvArA unheM bAhara nikAlA jAtA thA / svedana pasInA nikAlane kI prakriyA hai / pasIne ke mAdhyama se aneka roga zAnta ho jAte haiM / bhAvoM ke parirvatana meM bhI hameM isa cikitsA paddhati kA anukaraNa karanA hogA | jaba taka atIta kA pratikramaNa arthAt jame hue doSoM kA pratihanana yA zodhana nahIM hogA taba taka Age kA mArga prazasta nahIM hogA / yadi hama Age bar3hanA bhI cAheMge to jame hue purAne doSa paga-paga para bAdhA upasthita kreNge| to pahalI bAta hai atIta kA zodhana yA pratikramaNa / dUsarI bAta hai vartamAna kA saMyama / atIta kA zodhana karanA hai to vartamAna kA saMyama bhI karanA hogA / atIta kA zodhana kiyA, kintu vartamAna kA saMyama nahIM hai, to idhara se zodhana kiyA aura udhara se phira gaMdagI se bhara diyA / kamare kI saphAI kI aura daravAjA khulA hI chor3a diyA to AMdhI Ane para yA havA ke sAtha phira vaha kamarA dhUla se bhara jAegA / vartamAna kA saMyama bahuta Avazyaka hotA hai / daravAjA baMda karanA bahuta jarUrI hotA hai / rAjasthAnI meM eka kahAvata hai- 'AMdhI pIse kuttA khAve' / eka aMdhI bur3hiyA ATA pIsane baiThI / rAta bhara vaha ghaTTI calAtI rahI / kutte usa ATe ko caTa karate rahe / rAta bhara pIsA para bacA kucha bhI nahIM / yadi hama atIta kA zodhana kara lete haiM, para vartamAna kA saMyama nahIM karate haiM to zodhana vyartha ho jAtA hai | AdabhI purAnI bImArI ke miTAne ke lie peTa kA zodhana kara letA hai| para bAda meM yadi vaha pathya kA dhyAna nahIM rakhatA hai to usakA zodhana bekAra ho jAtA hai | pathya nahIM hai to davA vyartha hai / eka mahattvapUrNa sUtra hai-- yadi pathyaM kimauSadhena ! yadya pathyaM kimauSadhena ! yadi pathya hai to auSadhi kA prayojana hI kyA hai aura yadi apathya hai to auSadhi kA prayojana hI kyA hai ! jo AdamI pathya se rahatA hai to use kabhI oSadhi lenI nahIM par3atI aura AdamI gadi kapathya se rahatA hai to koI bhI oSadhi usake lie lAbhaprada nahIM hAtI / Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA donoM ora se oSathi kI vyarthatA hai, mUla bAta hai pathya kI / eka AdamI sugara kI bImArI se grasta hai / vaha davAI letA hai, kintu chakakara miThAI bhI khAtA hai, cAvala aura AlU bhI khAtA hai to usakI bImArI usa davAI se kaise miTegI ! kisI ko hArTa Trabala hai aura vaha cikanAI nahIM chor3atA, proTIna nahIM chor3atA, rasAla khAtA jAtA hai to becArI davAI kyA karegI ! isase davAI badanAma hotI hai / vaha bhI socatI hai ki yaha AdamI mujhe badanAma kie jA rahA hai / DaTakara khA rahA hai aura davAI bhI letA jA rahA hai / becArI davAI kyA karegI ! vartamAna kA pathya honA cAhie, yahI saMyama hai / yaha bahuta hI mahattvapUrNa bAta hai / bhAva-parivartana ke lie vartamAna kA saMyama atyanta apekSita hai / vartamAna meM acche bhAva raheM / prekSAdhyAna kA eka ghaMTe kA prayoga vartamAna ke saMyama kA prayoga hai, vartamAna kI zuddhi kA prayoga hai / jaba prekSAdhyAna meM vyakti zvAsa-darzana karatA hai taba vaha rAga-dveSa se mukta kSaNa kA anubhava karatA hai / na usameM priyatA kA bhAva AtA hai aura na apriyatA kA bhAva AtA hai / vaha kevala zvAsa kA anubhava karatA hai / vartamAna kA kSaNa zuddha kSaNa hotA hai / prAmANikatA, ahiMsA aura satya kA kSaNa hotA hai / ahiMsA kA artha hairAga-dveSa se mukta kSaNa meM jInA / zvAsa kA anubhava isI kSaNa kA anubhava hai, isalie yaha ahiMsA kA kSaNa hai, satya aura AsthA kA kSaNa hai / vartamAna kA saMyama yahI hai / usameM na bure vicAra Ate haiM aura na aniSTa bhAvanA AtI hai / na rAga kA bhAva aura na dveSa kA bhAva / zvAsa ke prati hamArA koI rAga nahIM hotA, zarIra ke prakampana ke prati hamArA koI rAga nahIM hotA / ye donoM atyanta vizuddha AlaMbana haiM / ina AlaMbanoM ke dvArA vartamAna kA saMyama sadhatA hai aura taba rAgamukta kSaNa aura dveSamukta kSaNa kA anubhava hotA hai / / tIsarA AlaMbana hai--'aNAgayaM paccakkhAmi'- bhaviSya ke lie pratyAkhyAna karanA / atIta kA zodhana kara liyA,vartamAna kA saMyama bhI sadha gayA, kintu donoM ke sAtha-sAtha hamArI saMkalpazakti bhI dRr3ha honI cAhie ki maiM bhaviSya meM vaisA AcaraNa nahIM karUMgA, vaisI bhAvanA nahIM karUMgA, vaisA vyavahAra nahIM karUMgA / yaha bhaviSya kA pratyAkhyAna hai| jaba taka bhaviSya kA Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cetanA rUpAMtaraNa | 67 kA saMyama bhI vyartha calA jAtA hai / tInoM sAtha jur3e hue haiM / atIta, vartamAna aura bhaviSya ko tor3A nahIM jA sakatA / tInoM kI eka pUrI zrRMkhalA hai / yadi yaha zrRMkhalA pUrI hotI hai to Adata badala sakatI hai, svabhAva meM parivartana A sakatA hai| Adata aura svabhAva yadi na badale to hamArI sArI ArAdhanA nikammI ho jAtI hai / yadi dharma ke dvArA rUpAntaraNa ghaTita na ho to vaise dharma se kyA honA jAnA hai ! dharma kI sArthakatA hamAre lie tabhI hai jaba hama jaise haiM usase aura adhika acche baneM, pariSkRta baneM / yaha trisUtrI prakriyA rUpAntaraNa kI prakriyA hai-- atIta kA zedhana, vartamAna kA saMyama aura bhaviSya kA pratyAkhyAna / hamAre sAmane do prakAra kA jagata hai- indriya jagata aura indriyAtIta jagat / hamArA pUrA vizvAsa indriya jagat meM hai / kyoMki vaha hamAre pratyakSa hai / usase hamArA sIdhA saMbaMdha hai / usake prati hamArI itanI gaharI AsthA bana gaI hai ki indriyAtIta kI koI bAta sAmane A jAtI hai to bhI usa para vizvAsa nahIM hotA / vaha samajha meM nahIM AtI / indriyoM se pare kA jagat bahuta virATa hai / isakA pUrA sAkSya hai Aja kA vijJAna | vijJAna ne sUkSma upakaraNoM ke mAdhyama se aise jagat ko khojA hai jo ina indriyoM dvArA nahIM jAnA jA sktaa| jo cIz2a AMkhoM ke dvArA nahIM dekhI jA sakatI, vaha mAikroskopa ke dvArA dekhI jA sakatI hai| vijJAna ne itane sUkSma jagat kA patA lagA liyA hai ki jisakI kalpanA bhI nahIM kI jA sakatI / eka sUI kI noka para araboM-kharaboM paramANa samA jAte haiM | yaha vijJAna kI bAta hai| dArzanika jagat kI bAta to aura sUkSma hai / usake anusAra sUI kI noka para ananta jIva samA sakate haiM / anantakAyika vanaspatiyAM isakA pramANa haiM / yaha bahuta sUkSma anveSaNa hai / vaijJAnika prayogoM ke mAdhyama se tathA sUkSma upakaraNoM ke mAdhyama se jo dekhA gayA vaha yaha hai ki eka kaNa bhUmi meM bIsa hajAra kITANu samA jAte haiN| bahuta virAT hai sUkSma jagat, kintu indriya jagat ke prati hamAre kucha dArzanikoM aura tArkikoM kI itanI pragAr3ha AsthA ho gaI ki ve indriyAtIta ko avAstavika mAnane laga gaye / eka vyakti ne aMdhe AdamI se kahA- kAMca kitanA camakatA hai | Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA kitanA acchA lagatA hai | yaha sUraja kI dhUpa kitanI acchI lagatI hai / dhUpa kitanI suhAvanI hotI hai / usa aMdhe ne kahA- kyA bakavAsa kara rahe ho ! prakAza hotA hI kyA hai ! logoM ne kahA-- prakAza hotA hai / aMdhe ne kahAmaiM tumhAre kahane se nahIM mAna sakatA / mujhe hAtha meM dekara dikhAo ki yaha prakAza hai / yadi tuma aisA nahIM kara sakate to maiM prakAza ko nahIM mAna sakatA / aba bhalA prakAza ko hAtha meM lekara aMdhe AdamI ko kaise vizvAsa dilAyA jA sakatA hai ki prakAza kA astitva hai / jaba AdamI kA tarka bana jAtA hai ki jo AMkhoM se dIkhatA hai, vaha sahI hai, aura jo pratyakSa nahIM hai, vaha hai hI nahIM taba yathArtha ko kaise pramANita kiyA jA sakatA hai ! aise vyakti apane Apa ko sImita dAyare meM rakhakara virAT astitva ko nakAra dete haiN| indriyoM kI zakti atyanta sImita hai | AMkha meM dekhane kI zakti hai, para vaha eka sImita dUrI para rahI huI vastu ko hI dekha pAtI hai / kAna meM sunane kI zakti hai, para vaha nizcita phrIkvensI vAlI zabda-taraMga hI pakar3a pAtA hai| hamAre cAroM ora na jAne kitanI dhvaniyAM ho rahI haiM / ve kAnoM se TakarAtI haiM / para kAna una sArI dhvaniyoM ko grahaNa nahIM kara pAtA / ve hI dhvaniyAM kAna me grAhya hotI haiM jo ki nizcita AvRtti meM AtI haiM / zeSa dhvaniyAM AtI haiM, TakarAtI haiM aura calI jAtI haiM / yadi aisA na ho to AdamI eka dina meM hI pAgalaM bana jAyegA / vaha jI nahIM sakegA / AdamI isalie jI rahA hai ki usakI indriyAM eka sImita saMvedana ko hI dekha-suna pAtI haiM / yadi saba kucha vaha dekha sakatA yA suna sakatA to aMdhA ho jAtA, baharA ho jAtA pAgala ho jaataa| indriyoM kI hamAre lie eka sImA hai / hama yaha na mAna baiThe ki indriyAtIta jagata hai hI nahIM / indriyAtIta jagata bahuta bar3A hai| jaba hamArA praveza hotA hai isa jagat meM taba naye anubhava jAgate haiM / jisa vyakti ne dhyAna ke mAdhyama se indriyAtIta jagat meM praveza kiyA hai, vaha vAstavikatA ko samajha sakatA hai, sacAI ko jAna sakatA hai / abhI to hamArA yahI vicAra hotA hai ki acchA bhojana milatA hai to AnaMda AtA hai / dekhane ko acchA dRzya milatA hai to sukha kA anubhava hotA hai / ina indriyoM ne hamAre meM vastuniSThA paidA kara dI, isalie vastu jagat se pare kI kalpanA bhI nahIM kara sakate / dhyAna meM kabhI Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cetanA rUpAMtaraNa / 69 kabhI itanI ekAgratA hotI hai ki kAla kA bodha samApta ho jAtA hai aura taba jo Ananda kA anubhava hotA hai vaha vastuniSTha nahIM hotA, svataMtra hotA hai / taba jo bhItara ke spaMdana jAgate haiM, tejolezyA ke spaMdana jAgate haiM, usa samaya itanI sukhAnubhUti hotI hai ki usakA varNana zabdoM meM nahIM kiyA jA sakatA / isa anubhUti meM do-cAra-dasa ghaMTA bIta jAye, dina aura rAta bIta jAye, AdamI tRpta nahIM hotA | vaha usa Ananda ke mahAsAgara meM unmajjananimajjana karatA rahatA hai / eka nayA anubhava jAgatA hai / usa samaya na khAne kI, na pIne kI aura na sone kI AvazyakatA mahasUsa hotI hai / bhItara meM itanA sukha jAga jAtA hai ki usakI kalpanA bhI nahIM kI jA sakatI / eka bhAI ne kahA- 'maiMne dhyAna avasthA meM eka dina itane bar3hiyA raMga dekhe, Aja taka vaise raMga kabhI nahIM dekha pAyA | kahAM se Aye ye raMga ! bhItara meM jo raMga haiM, sugaMdha hai, jyoti hai, ve saba prakaTa hote haiM / jaba vyakti indriyAtIta jagat kI sImA meM praveza karatA hai ve sUkSma spaMdana jAgate haiM aura eka nayI sRSTi kA sarjana karate haiM / yaha nayI sRSTi hai sUkSma jagat / yadi vyakti ina sUkSma spaMdanoM kA anubhava indriyoM ke mAdhyama se karanA cAhe to kabhI saMbhava nahIM hai / dhyAna kI sArI carcA indriyAtIta jagat kI carcA hai| kucha vyakti Akara pUchate haiM-- mahArAja, dhyAna kI amuka samasyA hai, kyA karUM? maiM kahatA hUM- yadi tumhArA prazna bauddhika hotA to usa prazna kA uttara eka minaTa meM de detA / dhyAna kI samasyA nahIM hai / vaha buddhi se nahIM sulajhatI / vaha abhyAsa se hI sulajha sakatI hai / tuma abhyAsa karanA nahIM cAhate aura kevala baiddhika vyAyAma se use sulajhAnA cAhate ho, yaha kabhI saMbhava nahIM hogA / hamAre pAsa jAduI DaMDA nahIM hai / dhyAna eka saccAI hai | jIvana kI vAstavikatA hai / do prakAra ke satya haiM-- eka hai par3hA huA satya aura eka hai bhogA huA satya / yathArthavAdI dhArA meM bhogA huA satya hI kAryakara hotA hai / svayaM bhogo, svayaM anubhava karo, svayaM dekho, phira patA calegA ki kyA hai, kyA nahIM hai / jisa vyakti ne thor3e samaya ke lie bhI dhyAna kiyA hai, usane anubhava kiyA hai ki bhItara kI duniyA meM kitanA Ananda bharA par3A hai, vaibhava aura sukha bharA par3A hai / usa viSaya meM kabhI socA hI nahIM / AdamI jAnate hue bhI anajAna bane baiThA hai / 'kastUrI mRga nAbhi mAMhI' mRga kI nAbhi Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA meM kastUrI par3I hai, tIvra gaMdha A rahI hai aura usa gaMdha kI khoja meM mRga daur3A phira rahA hai| kitanI viDambanA ! vaha usa sugaMdha kI khoja meM jAna gaMvA detA hai / use patA nahIM hotA ki vaha usI kI nAbhi se A rahI hai / vaha gaMdha usake pAsa meM par3I huI kastUrI kI hai| hamAre pAsa do zaktiyAM haiM-- jJAna aura saMvedana | hama jJAna ko bahuta kama kAma meM lete haiM / jyAdA kAma lete haiM saMvedana se / indriyAM saMvedana paidA karatI haiN| tvacA kA saMvedana hotA hai, jIbha kA saMvedana aura sparza kA saMvedana hotA hai | jJAna saMvedana se bhinna hotA hai / isalie prekSAdhyAna ke samaya kahA jAtA hai...- kevala jAneM, kevala dekheM kevala jJAtAbhAva, kevala draSTAbhAva / yaha jJAna kI avasthA hai, saMvedana kI nhiiN| saMvedana se pare kI avasthA hai jJAtAbhAva / jJAna se jAnA jAtA hai, saMvedana se bhogA jAtA hai | jAnane aura bhogane meM antara hai / jo zuddha jJAnI hotA hai, vaha jAnatA hai, bhogatA nahIM / ajJAnI AdamI jAnatA nahIM, bhogatA hai / bahuta bar3A antara hai jAnane aura bhogane meM / hama indriyoM ke jagat meM jIte haiM / hama jAnate kama haiM, bhogate adhika haiN| dhyAna karane vAlA AdamI jAnatA adhika hai, bhogatA kama hai | dhyAna jaisa-jaise Age bar3hegA, jJAtA aura bhoktA kI avasthA meM antara AtA jAegA / bhoktA kI dizA bar3I hai, jJAtA kI dizA choTI hai / hama hara bAta ko bhogate cale jAte haiM / sukha-duHkha ko bhI bhogate haiM / prApta hai. use bhI bhogate haiM aura aprApta hai use bhI bhogate haiM / bhoktA kA jagat bahuta bar3A hai hamAre lie, aura jJAtA kA jagat bahuta choTA hai hamAre lie / dhyAna se parivartana ghaTita hogA, dizA badala jaaegii| taba jJAtA kA jagat bahuta bar3A ho jAegA aura bhoktA kA jagata simaTakara choTA ho jAegA / jJAna bar3hegA, bhoktA kA bhAva kama ho jAegA / yahI hameM ghaTita karanA hai / vAstava meM yahI phalazruti hai dhyAna kii| yaha samasyAoM kI duniyA hai / samasyAoM ko rokA nahIM jA sakatA | isa duniyA meM janma kI samasyA hai, mRtyu kI samasyA hai, saMyoga aura viyoga kI samasyA hai / bur3hApe kI samasyA hai, arthAbhAva kI samasyA hai, vaiyaktika samasyAeM haiM, sAmAjika aura rAjanaitika samasyAeM haiM / na jAne kitanI Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cetanA rUpAMtaraNa / 71 samasyAeM haiM / isa duniyA meM janma lene vAlA koI bhI prANI samasyA se mukta nahIM ho sakatA | dhArmika AdamI ke sAmane bhI samasyA hai aura adhArmika AdamI ke sAmane bhI samasyA hai / para eka antara AtA hai dhArmika AdamI samasyA ko bhogatA nahIM, jAnatA hai aura adhArmika AdamI samasyA ko, jAnatA kama hai, bhogatA adhika hai / mahAna vaha hotA hai jo samasyA ko, kaSTa ko jAnatA hai bhogatA nahIM / jo samasyA ko bhogatA hai vaha sukha meM bhI duHkha nikAla letA hai aura jo samasyA ko jAnatA hai bhogatA nahIM, vaha duHkha meM se bhI sukha ko nikAla letA / yahI antara hai jAnane aura bhogane meM / ___ dhyAna ke abhyAsa se sabase bar3A parivartana yaha hotA hai ki AdamI kA jJAtA-bhAva bar3hatA hai aura bhoktAbhAva dhIre-dhIre kama hotA jAtA hai| yaha jIvana kA mahAna parivartana hai / loga kaha dete haiM- dekho, isa vyakti ne itanA dharmakarma kiyA, phira bhI duHkha to bhoganA hI par3A / maiM pUchatA hUM kyA dharma karane vAlA jAgatika niyamoM se alaga raha jAegA? yaha jagat kA niyama hai ki jo bhI isa jagat meM janma legA, use duHkha bhoganA par3egA, sukha bhoganA pdd'egaa| saba kucha karanA par3egA / pharka kyA par3A ! antara itanA hI AegA ki dhyAna kA abhyAsI vyakti yA dharma ko jIvana meM ghaTita karane vAlA vyakti duHkhasukha jAna legA, bhogegA nhiiN| vaha duHkha meM mlAna nahIM hogA aura sukha meM phUlegA nahIM / vaha haMsate-haMsate ApattiyoM ko jhela legA, kaSTakAla ko bitA degA, para usake sAmane ghuTane nahIM TekegA / eka adhArmika vyakti, jisane na janma kI saccAI ko samajhA hai aura na mRtyu kI anivAryatA ko jAnA hai, vaha rAI jitanI samasyA ko pahAr3a jitanI bar3I banAkara bhogegA,duHkhI hogaa| jJAna kI zakti hai mukti kI zakti aura saMvedana kI zakti hai bhukti kI zakti / mukti aura bhukti- ye do zabda haiM / mukti kA artha hai mukta honA aura bhukti kA artha hai bhoganA / eka zrRMkhalA hai- indriya, saMvedana aura mukti / dUsarI zrRMkhalA hai--- indriyAtIta jagat, jJAna aura mukti / dhyAna se dUsarI zrRMkhalA puSTa hotI hai aura pahalI zRMkhalA kSINa hotI hai / Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMdhakAra se prakAza kI ora 're pakSinnAgatastvaM kuta iha sarasastad kiyad bhe vizAlaM, kiM mad dhAgno'pi bADhU na hi na hi mahat pApa ! mA brUhi mithyA / itthaM kUpodarasthaH sapadi taTagato darduro rAjahaMsaM, nIcaH svalpena garvI bhavati ha viSaya nA'pare yena dRSTAH / / ' eka rAjahaMsa kueM kI meMDha para Akara baiThA / kueM meM eka meMDhaka rahatA thA / usane haMsa ko dekhakara pUchA- 'pakSin ! kahAM se Ae ho ?' 'maiM mAnasarovara se A rahA huuN|' 'kitanA bar3A hai tumhArA mAnasarovara ? kyA mere isa ghara (kueM) se bhI bar3A hai !' 'hAM, isase bahuta bar3A hai / ' 'jhUTha bola rahe ho / mere sAmane jhUTha bolate zarma nahIM AtI ! mere ghara se bar3A tumhArA ghara ho nahIM sakatA / ' 'meMDhaka ! tU sadA kueM meM hI rahA / kabhI isase bAhara AyA hI nahIM / tU nahIM jAnatA ki yaha saMsAra kitanA bar3A hai ! isa virAT saMsAra meM kitane bar3e-bar3e jalAzaya haiM, nadiyAM haiM, samudra haiM / tUne dekhA hI kyA hai !' yadi kueM meM baiThA-baiThA meMr3haka aisI garvokti karatA hai, to koI Azcarya nahIM hotA / kyoMki jo nIce rahane vAlA hai vaha bahuta thor3e meM ahaMkArI bana jAtA hai | usane kabhI vizAla ko dekhA hI nahIM / usameM ahaMkAra A hI jAtA hai| jo vizAla ko dekhatA hai, virATa kA anubhava karatA hai, usameM kabhI ahaMkAra nahIM AtA / jo nIce-hI-nIce dekhatA hai, vaha ahaMkAra se daba jAtA hai / eka saMskRta kavi ne kahA hai-- Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMdhakAra se prakAza kI ora / 73 'adho'dhopazyataH kasya, mahimA no garIyasI / uparyupaMri pazyantaH, sarvameva daridrati / / aisA kauna vyakti hai jo apane se choToM ko dekhakara ahaMkAra se na bhara jAe ! aisA kauna vyakti hai jo apane se bar3oM ko dekhakara ahaMkAra-rahita na ho jAe ! nIce dekhane kA artha hai ahaMkAra se zUnya ho jAnA / nIca dekhanA ahaMkAra hI nahIM, aMdhakAra bhI hai / ahaMkAra aMdhakAra, donoM milate-julate zabda haiM / ahaMkAra se bar3A duniyA meM koI aMdhakAra nahIM hai / jisa vyakti meM ahaMkAra hotA hai, vaha sadA aMdhakAra meM rahatA hai / usake lie kabhI sUryodaya hotA hI nahIM | kabhI dIpaka jalatA hI nahIM / kabhI bijalI jalatI hI nhiiN| ahaMkArI AdamI kI kabhI AMkheM nahIM khulatIM / dekhatA kauna hai ! dIyA kabhI nahIM dekhatA / bijalI-battI kabhI nahIM dekhatI / dekhatI haiM hamArI AMkheM / jisa vyakti kI AMkheM nahIM khulatIM usake lie sUryodaya ho jAe, cAhe dIyA jala jAe, cAhe battI jala jAe, vaha dekha nahIM pAtA / jisa vyakti kI do AMkheM khulI hotI haiM para do AMkhoM se dekhanA bhI dekhanA nahIM hotA / jisa vyakti kI tIsarI AMkha nahIM khula jAtI, jJAna cakSu, viveka cakSu, samatA cakSu nahIM khula jAtI vaha do AMkhoM se bhI nahIM dekha pAtA / duniyA meM do sabase bar3e ahaMkAra hote haiM / eka ahaMkAra hai 'maiM' aura dUsarA ahaMkAra hai-- 'merA' / 'maiM' yaha sabase bar3A ahaMkAra hai / AdamI jAnate hue bhI isa saccAI ko nahIM jAnatA / sacAI ko jAna hI nahIM pAtA / hara jagaha ye do AMkheM bhI baMda ho jAtI haiN| kabhI ahaMkAra sAmane A jAtA hai, kabhI mamakAra sAmane A jAtA hai Aja taka yaha saMpatti kisI kI nahIM banI, Aja taka yaha vaibhava kisI kA nahIM banA-- bAta ko saba jAnate haiM, phira bhI itanA merApana hai, itanA mamatva, itanI gaharI mUrchA-AdamI saba sacAIyoM ko bhulA detA hai / duniyA meM aneka dharma haiM, aneka nAma haiM / nAma to saMpradAya kA hotA hai, dharma kA koI nAma hotA hI nahIM hai | dharma hotA hai--- anAma / hama anAma ko bhI nAma de dete haiM / dharma koI zabda nahIM hotA / vaha azabda hotA hai / hama use zabda de dete haiM / saba dharma isa bAta ko svIkAra karate haiM ki ahaMkAra aura mamakAra se bar3A duniyA meM koI aMdhakAra nahIM hai / Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA jarUrata hai-- hama aMdhakAra se prakAza kI ora jAeM / bhagavAn mahAvIra ne kahA- sAdhaka yaha saMkalpa kare "annANaM pariyANAmi nANaM uvasaMpajjAmi"- maiM ajJAna ko chor3atA hUM aura jJAna ko svIkAra karatA hUM- yaha maMgala bhAvanA hai / vaidika sAhitya meM bhI milatA hai-- "tamaso mA jyotirgamaya'- mujhe aMdhakAra se prakAza kI ora le clo| manuSya kI sadA bhAvanA rahI hai- aMdhakAra se prakAza kI ora jAnA / para bhAvanA taba taka pUrI nahIM hotI jaba taka usakI prApti kA sAdhana ThIka na mila jAe | jaba taka usakA upAya ThIka na ho jaae| bhAvanA honA eka bAta hai aura upAya honA eka bAta hai / kucha loga bhAvanA rakhate haiM para samyag upAya hAtha meM nahIM AtA to bhAvanA ko saphala nahIM kara pAte / eka bahuta mArmika kahAnI hai / sAsa ne bahU se kahA- bahUrAnI, Aja maiM kahIM jA rahI huuN| tuma nayI-nayI AI ho, para mere ghara kA yaha niyama hai ki rAta ko aMdherA nahIM honA cAhie | tuma dhyAna rakhanA ghara meM aMdherA na A jAe / aMdherA na ho jaae| isa bAta kA pUrA dhyAna rakhanA / bahU nayInayI thI / nayI honA koI khAsa bAta nahIM | para bholI thI | bahuta bholI, hada se jyAdA bholI | sAsa bAhara calI gayI / saMdhyA huI / aMdherA hone lgaa| bahU ne sAre daravAje aura khir3akiyAM baMda kara dIM / aMdherA ghanA ho gayA / vaha lAThI se aMdhere ko pITane lagI / hAtha lahUluhAna ho gaye / aMdherA banA rahA / sAsa AyI / bahU se pUchA / usane lahU risate hAtha Age kara diye / sAsa bolI- kyA daravAje baMda karane se aura lAThiyAM pITane se aMdherA gayA hai ! bahU bolI- to kaise jAtA hai ! sAsa ne hAtha meM diyAsalAI lI aura do cAra dIvaToM para dIye jalAye- ekadama prakAza ho gayA / sAsa bolIpITane se aMdhakAra nahIM jAtA / aMdhakAra jAtA hai dIyA jalAne se / / ___mujhe lagatA hai, hama loga bhI zAyada lAThiyAM bajAne meM bahuta kuzala haiM / kevala lAThiyAM bajA-bajAkara aMdhere ko miTAnA cAhate haiM / para yathArtha upAya nahIM jAnate / bijalI jalAnA nahIM jAnate | prakAza karanA nahIM jAnate / prakAza karane kA upAya hotA hai / jo vyakti upAya ko nahIM jAnatA, usake hAtha meM korI pakar3a kI bAta sAmane AtI hai| vaha korA pakar3a letA hai aura itanA Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMdhakAra se prakAza kI ora / 75 teja pakar3atA hai ki use chor3anA bhI pasaMda nahIM krtaa| kiMtu jaba taka koI upAya batAne vAlA na mile, upAya samajha meM na Ae, taba taka aMdhakAra miTatA nahIM / ahaMkAra ko miTAnA, mamakAra ko miTAnA bahuta loga cAhate haiM para koI upAya hAtha nahIM lagatA / taba taka ahaMkAra bhI bar3hatA jAtA hai, mamatva bhI bar3hatA jAtA hai / maiM dhArmika logoM se prazna kiyA karatA hUM ki Apako dharma karate-karate bIsa varSa, tIsa varSa, pacAsa varSa, sATha varSa ho gae / batAeM ki Apake jIvane meM kyA parivartana AyA / Apake svabhAva meM kyA parivartana AyA / ApakA krodha kama huA yA nahIM? ApakA ahaMkAra, lobha, krUratAkama huI yA nahIM ? uttara milatA hai-- aisA to nahIM huaa| to phira kyA kiyA? dharma kA pariNAma kyA huA? phala kyA huA? jaba hamArI dRSTiyAM nahIM badalatIM, hamArI AdateM nahIM badalatIM, hamArA svabhAva nahIM badalatA, jyoM ke tyoM sAre aDaMge calate haiM to Arthika upAsanA kA prayojana hI kyA rahA ! sAdhanA kA artha hotA hai-svabhAva kA parivartana / sAdhanA kA artha hotA hai vRttiyoM kA parivartana / koI AdamI krUra hai aura komala nahIM banatA, koI AdamI nazA karane vAlA hai, mAdaka vastuoM kA sevana karane vAlA hai, vaha sAtvika vastuoM kA sevana karane vAlA kabhI nahIM ho sakatA / koI vyakti ahaMkAra aura krodha meM cUra rahatA hai, vaha vinamra aura zAnta nahIM banatA to mAna lenA cAhie ki dharma ke nAma para koI adharma kA AcaraNa hI ho rahA hai | Ajakala aisI viDambanA ho gaI ki AdamI dina bhara burAiyAM karatA hai aura zAma ke samaya yA prAtaHkAla prArthanA karatA hai, kucha japa karatA hai, dhyAna karatA hai aura doharAtA hai-- "prabhu, mere avaguNa cita nA dharo ! samadarzI hai nAma tihAro, cAho to pAra karo / ' basa ! itane meM hI chuTTI pA letA hai aura dUsare dina phira pUrI taiyArI ke sAtha burAI karane meM juTa jAtA hai | yaha mAna letA hai ki burAI to maiMne kI para prabhu kI ArAdhanA bhI maiMne kI hai| pahale kA sArA sApha ho gayA hai, Aja burAI karUMgA to vaha bhI zAma ko sApha kara dUMgA / to burAI karane meM koI kaThinAI nahIM / kaisI biDambanA ! dharma ko AdamI ne burAI ko pAlane kA sAdhana banA rakhA hai| kucha loga khAne ke lolupa hote haiM / ve sAmAnya bhojana bhI nahIM pacA Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA pAte / para patthara-hajma cUrNa Adi ke dvArA khUba khAte jAte haiN| mujhe pratIta hotA hai ki Aja logoM ne bhI dharma ko burAI (patthara) -hajma cUrNa banA rakhA hai ki cAhe jitanA pApa karo, dharma kara leMge, sArA sApha ho jAegA / to dharma jo eka upAya hai ahaMkAra ko miTAne kA, mamakAra ko miTAne kA, burAiyoM ko miTAne kA, usakA upAya ke rUpa meM hama prayoga nahIM kara rahe haiM kintu apAya aura adhika bar3hAne kA prayoga kara rahe haiN| yaha bAta jaba taka samajha meM nahIM AtI taba taka hamArA aMdhakAra miTane vAlA nahIM / aMdhakAra aura bar3hatA calA jAtA hai / maiM socatA hUM, hameM Aja dharma para punarvicAra karanA cAhie / aura dharmakrAMti honI cAhie / punarvicAra kI jarUrata isalie hai ki dharma se AdamI ko jitanA lAbha milanA cAhie, vaha lAbha kahAM mila rahA hai / dharma eka anuzAsana hai, dharma eka bhaya bhI hai, lajjA hai, eka saMyama hai / AdamI ko abhaya honA cAhie, kisI Dara se DaranA nahIM cAhie / bAta bilakula ThIka hai ki DaranA nahIM cAhie / para kucha racanAtmaka bhI hotA hai, vaha jIvana kA nirmANa karatA hai / dhvaMsAtmaka bhaya jIvana kA vighaTana karatA hai / jina logoM meM guru ke prati yA upAya ke prati AsthA kA bhAva nahIM hotA ve loga saphala nahIM hote / unheM Age bar3hane ke lie, prakAza kI ora jAne ke lie sahArA cAhie / agara vaha sahArA nahIM milatA hai to jIvana meM prakAza nahIM milatA / sabase bar3A prakAza hotA hai hamArA antarjJAna / antarjJAna taba taka nahIM jAgatA jaba taka acchA guru nahIM miltaa| acchA mArgadarzaka, acchA upAya aura acchA sahArA nahIM milatA / Apa logoM ne sunA hogA, Ajakala pUre saMsAra meM eka bAta cala rahI hai ki tIsarA netra khulanA caahie| jo ziva kI upAsanA karane vAle haiM unhoMne ziva kI mUrti meM dekhA hai ki lalATa meM eka AMkha hotI hai / vaha tRtIya netra hotA hai | yaha tIsarI AMkha jaba taka nahIM khula jAtI taba taka koI acchA dhArmika nahIM banatA aura aMdhakAra se prakAza meM jAne kI bAta samajha meM nahIM AtI / jaba yaha tIsarI AMkha khulatI hai to sArI bAteM badala jAtI haiM / dhana ke prati itanA moha hai ki zAyada duniyA meM kisI ke prati nahIM hai / mAtA-pitA, pati-patnI - sabake prati moha hotA hogA para jaba dhana kA Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMdhakAra se prakAza kI ora / 77 moha sAmane AtA hai, to sabakA moha chUTa jAtA hai / duniyA meM sabase jyAdA baira bar3hAne vAlA koI upakaraNa hai to vaha hai dhana, / isa dhana ke kAraNa sabake sAtha baira ho jAtA hai| sAdhu ne prasanna hokara apane bhakta ko pArasamaNi diyA / bhakta ne pUchApatthara kA kyA karUMgA ! sAdhU bolA- yaha patthara nahIM, pArasamaNi hai / isase lohA sonA banatA hai / vaha lekara calA / tatkAla lauTakara AyA aura bolAmujhe to vaha cAhie jise pAkara Apane isakA tyAga kiyA hai / mujhe to vaha cAhie, yaha nahIM cAhie / kitanI marma kI bAta kahI ! duniyA meM aisA bhI hotA hai ki jise pAkara AdamI pArasamaNi ko bhI ThukarA detA hai / cintAmaNi ratna ko bhI ThukarA detA hai / vaha sabase bar3I zakti hai dharma kI zakti aura tyAga kI zakti / vaha taba milatI hai jaba hamArA tIsarA netra khulatA hai, jaba hamArI cetanA jAga jAtI hai / yaha tIsarA netra khula jAnA sabase bar3A prakAza hai / yahI aMdhakAra se prakAza kI ora jAnA hai / phira prazna hogA ki yaha khule kaise ? bAta to ThIka lagatI hai, khula jAe, para khule kaise ? kholane kI cAbI Apake hAtha meM hai / hAtha hilAne kI jarUrata hai / sArI cAbiyAM Apake pAsa haiM / kevala jAnanA hai ki cAbiyAM kaise ghumAI jAeM / basa itanI-sI jarUrata hai| jaba manuSya meM zakti kA jAgaraNa hotA hai to sArI cAbiyAM ghUma jAtI haiM / vaha aMdhakAra se prakAza kI ora calane laga jAtA hai | tIna zaktiyAM haiM..icchA-zakti, saMkalpa-zakti aura ekAgratA kI zakti / icchA zakti hamAre mana meM kAma karane kI balavAn icchA honI caahie| jaba taka kAma karane kI balavatI icchA nahIM hotI, taba taka kAma nahIM hotA / jaise hI mana meM eka tIvra icchA jAgatI hai, AdamI kAma karane ko taiyAra ho jAtA hai / saMkalpa zakti--saMkalpa kI zakti bar3I prabala hotI hai| jina logoM ne isakA anubhava kiyA hai ve jAnate haiM ki asaMbhava lagane vAlI bAta saMkalpa ke dvArA saMbhava banAI jA sakatI hai | saMkalpa kA prayoga bar3A vicitra hotA eka sAdhaka ke pAsa eka AdamI AyA / sAdhaka eka patthara para baiThA Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA thA / AdamI ne pUchA isa--- majabUta caTTAna para kisakA AdhikAra hai ? uttara diyA-- lohe kA adhikAra hai / jaba lohe kA hathaur3A par3atA hai to ghanIbhUta patthara bhI cUra-cUra ho jAtA hai | phira Age pUchA- lohe para kisakA adhikAra hai ? agni kA | Aga lohe ko pighalA detI hai / phira Age prazna huAagni para kisakA adhikAra hai ? pAnI kA | vaha Aga ko bujha detI hai | pAnI para kisakA adhikAra hai ? havA kA / kitanI hI ghanaghora ghaTA ho, havA calatI hai, bAdala bikhara jAte haiM / phira Age prazna huA- havA para kisakA adhikAra hai / sAdhaka ne kahA- saMkalpa zakti kaa| manuSya kI saMkalpazakti aisI hotI hai jo havA ko bhI vaza meM kara letI hai | AdamI zvAsa ko bhI vaza meM kara letA hai| saMkalpa ke dvArA AdamI zvAsa kA roka sakatA hai / saMkalpa ke dvArA AdamI bar3e-bar3e kAma kara sakatA hai / hamArI dUsarI zakti hai saMkalpa kI zakti | Apa prayoga kara dekheM / ___ kalpanA kareM, eka AdamI kamajora hai-- mana se yA zarIra se bImAra hai| kintu vaha saMkalpa karatA hai ki maiM svastha ho rahA hUM, merA manobala bar3ha rahA hai / Apa Azcarya kareMge dasa-bIsa dina prayoga kara dekheM apane Apako sujhAva deM sote-jAgate sujhAva deM, bola-bolakara sujhAva deM-phira dhIme-dhIme mAnasika sujhAva deM / dasa-bIsa dina meM Apako lagegA ki ApakI zakti bar3ha rahI hai / ApakI kamajoriyAM samApta ho rahI haiM / bahuta bar3I zakti hai saMkalpa kI zakti / ekAgratA kI zakti- yaha hamArI tIsarI zakti hai / hama mana ko ekAgra karanA sIkheM / eka viSaya para TikAnA sIkheM / mauna karanA sIkheM / mauna ke binA mana ko ekAgra nahIM kiyA jA sakatA / eka bAra aisA huA ki cAra AdamI guru ke pAsa Ae / Akara bole- gurudeva ! hama sAdhanA karanA cAhate haiN| hameM mArga darzana deN| koI upAya batAeM / guru ne kahA- jAo, bhItara eka kamarA hai, baiTha jAo aura sAdhanA kA prayoga zurU kara do / eka ghaMTA mauna rahanA / phira dalU~gA / ve baiTha gae / thor3A aMdherA huA aura rahA nahIM gayA / kyoMki ekAgratA ke binA mauna saMbhava nahIM / mana meM taraMga uThI aura eka bola par3A--- are ! aMdherA ho gayA / kisI ne dIyA hI nahIM jalAyA / Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMdhakAra se prakAza kI ora / 79 dUsarA bolA - cupa ! mauna hai, bole mata tIsarA bolA- are ! tUne to mauna nor3a diyA / cauthA bolA- eka maiM hI bacA hUM, jisane mauna nahIM tor3A hai / ekAgratA ke binA hamAre mana meM itanI taraMgeM uThatI haiM, itane vikalpa uThate haiM ki bar3I vicitra sthiti bana jAtI hai / ekAgratA kI zakti kA abhyAsa karanA sIkheM / eka viSaya para mana ko TikAnA sIkheM | jaba dasa-bIsa minaTa kA abhyAsa bana jAe to mahasUsa hogA ki yaha kitanI bar3I zakti hai / eka bhI AdamI aisA nahIM milatA, pariSad ke bIca nahIM dIkhatA jo eka minaTa bhI eka viSaya para mana ko TikAtA ho / eka minaTa meM to na jAne kitane citra badala jAte haiM / kitane calacitra sAmane gujara jAte haiM / icchA zakti kA vikAsa, saMkalpazakti kA vikAsa aura ekAgratA kI zakti kA vikAsa -- ina zaktiyoM kA vikAsa hotA hai to ye tInoM zaktiyAM hamAre tRtIya netra kholane lagatI haiM / antardRSTi ko kholane lagatI haiM / taba aMdhakAra se prakAza kI ora hama jAne lagate haiM / yaha nahIM hotA hai taba taka cAhe jitanA bhI jIvana bIta jAe kitane hI varSoM taka kucha karate cale jAeM, aMdhakAra miTatA hI nahIM / ahaMkAra miTatA nahIM, mamakAra miTatA nahIM / laMbI carcA kI jarUrata nahIM, sAra kI bAta maiMne Apake sAmane rakhI hai / hamAre jIvana kA uddezya honA cAhie aMdhakAra se prakAza kI ora jAnA / loga pUchate haiM / hamAre jIvanakA uddezya kyA hai ? hamArA lakSya kyA hai ? pUchanA ucita bhI hai / niruddezIya jIvana to mUrkha jaisA hotA hai| samajhadAra AdamI jIvana kA koI lakSya banAtA hai| hamAre jIvana kA uddezya hai-- prakAza meM jAnA, prakAza kI ora bar3hanA / prazna hogA --- isakA upAya kyA hai / uddezya spaSTa ho gayA ki aMdhakAra se prakAza kI ora jAnA hai / jAne kA sAdhana bhI Apake sAmane spaSTa hai, ukta tIna zaktiyoM kA vikAsa / una zaktiyoM kA vikAsa kara apane antarjJAna ke rAste ko kholanA / yAnI tIsare netra ko kholanA / jaise-jaise ina zaktiyoM kA prayoga hogA, apane Apa bhItara se unake uttara milate cale jAyeMge / hama jAnate haiM. par3hate haiM-- AcArya bhikSu kabhI skUla nahIM gaye, kabhI Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA par3he nahIM, kintu unhoMne isa prakAra zaMkAoM kA samAdhAna kiyA, isa prakAra prazna ke uttara diye ki par3he-likhe loga bhI nahIM Tika paae| kahAM se AyA vaha uttara ? kahAM se AyA samAdhAna ? -- antarjJAna se / to hama tIsare netra ko kholane kA abhyAsa kareM / Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhanA kisalie? prazna pUchA gayA- sAdhanA kisalie? bahuta choTA-sA viSaya hai / kevala tIna akSaroM kA viSaya hai- 'sAdhanA' / isakA choTA-sA uttara hogA, sAdhanA hai- 'NijjaraTThAe'- nirjarA ke lie / prazna kA uttara A gayA / viSaya saMpanna ho gayA / jijJAsA sAmane AyI, prazna sAmane AyA, uttara ho gayA / aba kucha bhI zeSa nahIM rahA / pravacana bhI pUrA ho gayA / 'NijjaraTTAe'- yaha zabda bahuta hI mahattvapUrNa hai / mAnA jA sakatA hai ki bhagavAna kI sAdhanA kA yaha utkRSTa lakSya hai| sAdhanA kA prapaMca bahuta vistRta ho sakatA hai, para usakA aMtima lakSya isa choTe se zabda meM samA jAtA hai / yaha saMkSepIkaraNa kI prakriyA hai / purAne jamAne kI ghaTanA hai / cAra vidvAnoM ne eka-eka lAkha zloka ke cAra mahAgrantha taiyAra kie aura rAjA ke samakSa upasthita hue| ve cAroM vidyA kI cAra zAkhAoM ke praNetA the-- Atreya vaidyakazAstra kA, kapila dharmazAstra kA, vRhaspati nItizAstra kA aura pAJcAla kAmazAstra kA / ve apanA-apanA mahAgrantha rAjA ko sunAnA cAhate the| rAjA ne kahA- kahAM hai itanA samaya?. kaise suna sakU~gA cAroM mahAgranthoM ko ? ina granthoM ko choTA karo, phira maiM suna sakU~gA / cAroM apane-apane granthoM ko choTA karane lage, choTA kiyA para rAjA kA yahI svara rahA, 'mujhe itanA samaya nahIM mila pAegA ki maiM itanA bhI suna skuuN|' choTA karate-karate cAroM ne cAra lAkha zloka pramANa cAra mahAgranthoM ko eka anuSTapa zloka meM samAhita kara diyaa| eka-eka mahAgrantha ko kevala ATha-ATha akSaroM meM samAhita kara diyA / vaha zloka isa prakAra hai 'jIrNe bhojanamAtreyaH, kapilaH prANinAM dayA / vRhaspatiravizvAsaH, pAJcAlaH strISu mArdavam / / Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA bhagavAn mahAvIra ne kahA- do prakAra ke loga hote haiN| kucha loga vistAra ruci vAle hote haiM aura kucha saMkSepa ruci vAle hote haiM / kucha thor3e meM bahuta samajha jAte haiM aura kucha loga aise hote haiM jinheM eka minaTa meM samajhAI jAne vAlI bAta vistRta kara pacAsa minaTa meM samajhAnI par3atI hai / maiMne eka zabda meM sAdhanA kA prayojana batA diyA / aba maiM usakA bistAra se varNana karUM / prazna thA--sAdhanA kisalie? uttara meM kahA jA sakatA haisAdhanA hai-svAsthya ke lie / sAdhanA hai--sukha kI prApti ke lie / sAdhanA hai--jJAnavRddhi ke lie | sAdhanA hai--zakti-sampannatA ke lie | yaha usa eka zabda kA vistAra hai / jahAM nirjarA hotI hai, gAMTheM khulatI haiM, vahAM svAsthya aura sukha milatA hai / vahAM jJAna aura zakti milatI hai / manuSya kI saphalatA ke ye cAra zikhara haiM / pratyeka vyakti svAsthya cAhatA hai, sukha cAhatA hai, jJAna kA vikAsa cAhatA hai aura zakti se saMpanna honA cAhatA hai / sAdhanA kA yahI phalita hotA hai ki ina cAroM ke viSaya meM jo hamArI bhrAMtiyAM haiM, ve miTeM / ina bhrAntiyoM se chuTakArA pAne ke lie sAdhanA jarUrI hai / hamArI bhrAnti hai svAsthya ke bAre meM / hamArA dRSTikoNa bhrAnta hai-- sukha ke bAra meM, jJAna aura zakti ke bAre meM / ina bhrAMtiyoM ko miTAnA hI sAdhanA kA lakSya hai / hamane svAsthya aura sukha- donoM ko nakArAtmaka mAna rakhA hai| isalie hama svAsthya khojate haiM apane se bAhara, sukha khojate haiM apane se bAhara tathA jJAna aura zakti bhI khojate haiM apane se bAhara / dRSTiyAM do haiM / eka hai--vidhAyaka dRSTi aura dUsarI hai---- nakArAtmaka dRSTi | pojiTiva aura negeTiva, dhanAtmaka aura RNAtmaka / ye donoM zaktiyAM sAre saMsAra meM kAma kara rahI haiM / jaba donoM zaktiyAM milatI haiM taba vidyuta kA prakAza prApta hotA hai / kevala pojiTiva karaMTa yA negeTiva karaMTa se prakAza upalabdha nahIM hotA / donoM cAhie | donoM zaktiyAM haiM / hamane kevala eka zakti ko svIkAra kara liyA, negeTiva yA nakArAtmaka Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana kyA hai ? | 83 ko pakar3a liyA / hamane svAsthya kA artha itanA-sA mAna liyA haTTA-kaTTA honA, mAMsala honA, carbI kA honA / ise hI svAsthya kA lakSaNa mAna liyA / isakA pariNAma yaha huA ki prANazakti ko hamane nakAra diyA / zarIra meM do tattva mukhya hote haiM-- prANazakti aura dhAtu-saMcaya | sAta dhAtueM haiM--- rasa, rakta, mAMsa, meda, asthi, majjA aura zukra / inakA prayoga karane vAlI zakti hai-- prANazakti / eka aisI zakti hai jo mana se kAma letI hai, indriyoM se kAma letI hai, zvAsa se kAma letI hai / purAne jamAne meM yaha dhAraNA thI ki jisakA zarIra puSTa hotA hai, carbI se bharA-pUrA hotA hai vaha baliSTha hotA hai | Aja zarIrazAstra aura cikitsAzastra ne isa bhrAnti ko tor3a DAlA hai / adhika carbI kA honA zakti kA lakSaNa nahIM hai, svAsthya kA lakSaNa nahIM hai / yaha kevala bhrAnti hai / ise tor3anA hai / sAdhanA kA eka kAma hai, svAsthya viSayaka bhrAnti ko tor3anA / sukha ke viSaya meM bhI hama bhrAnta haiM / hama sukha ko bhI nakArAtmaka mAnate haiM / udAharaNa se samajheM / eka AdamI ke paira meM kAMTA cubhA / vaha darda karane lgaa| koI kazala vyakti AyA / kAMTA nikAla diyA / vaha kahatA hai, 'oha ! kitanA sukha mila gyaa| kitanI zAMti ho gaI / ' vaha to mAnegA ki sukha milA, para yaha sukha hai kahAM? yaha sukha nakArAtmaka hai | kAMTA cubhA aura use nikAla diyA / isameM sukha kyA huA ? kucha bhI to nahIM milA / yaha hai nakArAtmaka sukha / eka AdamI bojha lekara jA rahA hai | bhAra meM vaha daba rahA hai / rAste meM use utArakara rakha diyA; kahatA hai, bahuta ArAma milA, sukha milA / pUchane para bhI yahI kahatA hai- ArAma kara rahA hUM / yaha sukha yA ArAma kyA huaa| yaha hai nakArAtmaka sukha / bhUkha lagI / roTI khAyI | bhUkha miTa gayI / sukha milA | sukha kyA milA / bhUkha eka bImArI hai / use miTAne ke lie roTI khAyI / bhUkha miTa gayI / AdamI bImAra hotA hai, davAI letA hai aura ThIka ho jAtA hai / yaha kaisA sukha ? yaha vidhAyaka yA svAbhAvika sukha nahIM hai, nakArAtmaka sukha isIlie adhyAtma ke AcAryoM ne kahA- ye sukha mAtra vyAdhi kI Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA cikitsA haiM / kAMTA duHkha de rahA thA kyoM cubhA ? kisane cubhAyA ? svayaM hI nikAlakara sukha kA anubhava kiyA / svayaM hI ne to bhAra uThAyA thA aura svayaM hI ne bhAra nIce rakhakara sukha kA anubhava kiyA / svayaM hI ne to bhUkha kA nirmANa kiyA aura svayaM hI ne roTI khAkara use miTAyA / svayaM hI ne to usa bImArI ko paidA kiyA thA aura svayaM hI ne usakI cikitsA kara sukha kA anubhava kiyA / isa vyAdhi-nivAraNa ko, Aropita bhAra kI mukti ko yA Aropita darda ke nivAraNa ko sukha mAnanA bhrAnti hai / jJAna ke viSaya meM bhI hama bhrAnta haiM / vastu-jagat yA padArtha-jagat kA jJAna kara, pustakIya jJAna kara hamane use parama jJAna mAna liyA bAhara se Ane vAle AMkar3oM ko aura smRti dvArA saMkalita hone vAle tathyoM ko hamane jJAna mAna liyA / yahI hamArI bhrAnti hai / yadi isI AdhAra para koI jJAnI hotA to Aja kI duniyA meM sabase bar3A jJAnI hotA- kampyUTara / usase bar3A koI jJAnI Aja dRggocara nahIM hotA / kampyUTara bahuta bar3A gaNitajJa hai / vaha eka minaTa meM jo gaNita kara sAmane prastuta karatA hai, utane bar3e gaNita ko karane meM AdamI ko varSoM laga sakate haiM / kampyUTara jitanI smRti rakha sakatA hai, AdamI pUre jIvana meM utanI smRti nahIM rakha sakatA / kampyUTara bar3A cikitsaka bhI hai / vaha nidAna karatA hai / oSadhi kA parAmarza detA hai aura vaha saba kucha karatA hai jo eka DaoNkTara karatA hai / DaoNkTara ke parIkSaNoM meM bhUla ho sakatI hai, para kampyUTara ke parIkSaNoM meM kabhI bhUla nahIM hotI / vaha bar3A jJAnI hai| isa prakAra jJAna ke viSaya meM bhI hama bhrAnta haiN| hamane rulAne vAlI zakti ko hI zakti mAnA hai / koI eka cAMTA mAre aura dUsarA use dasa cAMTe jar3a de to vaha zaktizAlI mAnA jAtA hai / koI patthara mAre aura dUsarA rivAlvara calAe to vaha zaktizAlI mAnA jAtA hai | isakA phalita yaha hai ki jisa vyakti ke pAsa mArane yA satAne kA zastra adhika teja hai, tIvra hai- vaha zaktizAlI hai / kisI kA itanA zoSaNa kare aura use itanA satAe ki vaha daba jAye, to zoSaNa karane vAlA satAne vAlA zaktizAlI mAnA jAtA hai | yaha zakti ke viSaya meM bhrAnti hai| isa prakAra Aja kA AdamI cAra bhrAntiyoM se grasta hai-- svAsthya kI bhrAnti, sukha kI bhrAnti, jJAna kI bhrAnti aura zakti kI bhrAnti / Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana kyA hai ? 'ajJasya duHkhaughamayaM jagat jJasyAnandamayaM jagat' - ajJAnI ke lie yaha saMsAra duHkhamaya hai aura jJAnI ke lie yaha saMsAra sukhamaya aura Anandamaya hai / eka vyakti ghara AyA / patnI ne kahA- dekho, mere pAsa-par3osa kI sabhI striyoM ke pAsa hAra hai| mere pAsa nahIM hai| maiM jaba unase milatI-julatI hUM, taba ve merA makhaula karatI haiM aura kahatI haiM, itane varSa ho gaye, tumhAre pati ne tumheM hAra bhI lAkara nahIM diyA ? usa samaya maiM lajjA se nata ho jAtI hUM / pati ne sunA / hAra kharIda sake utane rupaye usake pAsa nahIM the / paraMtu patnI kI pharamAiza ko bhI vaha nakAra nahIM sakatA thA / bAjAra meM gayA / bIsa-pacIsa rupayoM meM eka kRtrima hAra le AyA / usameM jar3ita kAMca ke Tukar3e camaka rahe the / patnI ne dekhA, prasanna ho gayI / hAra pahana liyA / pati bhI prasanna / eka dina vaha apanI saheliyoM ke sAtha tAlAba para snAna karane gayI / hAra kholakara rakhA tAlAba meM sakhiyoM ke sAtha Amoda-pramoda karane lagI / koI AyA aura camakate hAra ko le gayA / snAna se nivRta hokara vaha bAhara AyI, kapar3e pahane / dekhA, hAra nahIM hai / rone- cIkhane lagI / kitane varSoM bAda hAra milA aura vaha bhI nahIM TikA / rotI- rotI ghara AyI / roTI bhI nahIM banA pAyI / rotI rahI / pati ghara AyA / patnI ne hAra corI cale jAne kI bAta kahI / pati zAMta mana se sunatA rahA / pati ko koI duHkha nahIM huA / patnI ro rahI hai ki mere dasa-bIsa hajAra rupayoM kA hAra corI calA gyaa| pati jAnatA hai ki vaha hAra bIsa-pacIsa rupayoM kA thA, gayA to gayA, koI khAsa bAta nahIM hai / 1 ? /85 ghaTanA eka hai para pratikriyAeM do haiM / eka meM atyanta pIr3A aura dUsare meM upekSAbhAva hai / jo hAra ko nakalI jAnatA thA use duHkha nahIM thA aura jo hAra ko vAstavika jAnatI thI use apAra duHkha thA / hama isake hArda ko samajhane kA prayatna kreN| pratyeka ghaTanA ke sAtha do prakAra kI pratikriyAeM hotI | sAmAnyataH apane priya ke bichuDa jAne para yA mara jAne para, priya vastu guma ho jAne para AdamI duHkhI bana jAtA hai / yaha duHkha ajJAna ke kAraNa hotA hai / jo jJAnI hotA hai, jisane anitya anuprekSA kA abhyAsa kiyA hai jo hRdaya se jAna cukA hai ki yoga ke sAtha viyoga avazyaMbhAvI hai, saMyoga 'viyoga se jur3A huA hai, vaha kabhI duHkhI nahIM hogA / use viyoga meM duHkha ke Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA hogA hI nhiiN| kyoMki vaha isa sacAI ko jAnatA hai, jAna cukA hai ki saMyoga viyoga se saMpRkta hai / vaha satya ke bAre meM bhrAMta nahIM hai / duHkha use hotA hai, jo satya ke sthAna para bhrAntiyoM ko pAlatA jAtA hai| isa prakAra jJAna ke bAre meM hamArI bhrAMti miTanI caahie| zakti ke bAre meM bhrAnti naSTa honI cAhie / zakti kA prayoga janakalyANa kI dizA meM hotA hai taba use zakti kahA jAtA, hai anyathA vaha saMtApakAraka bala hai / jisa vyakti kI zakti kA eka bhI sva-para kalyANa ke lie lagatA hai to vaha vyakti zaktizAlI hai / yahI vAstava meM zakti hai / jisakI zakti kA eka kaNa bhI apane ahita aura dUsare ke ahita ke lie lagatA hai to vaha zakti nahIM, zakti kI bhrAnti hai, zakti kA AbhAsa hai| pitA ne apane putra se kahA- 'beTA ! tuma malla bano / ' vaha bolA'pitAjI kisalie?' pitA bolA- 'malla itanA zaktizAlI hotA hai ki vaha dUsare ko pachAr3a detA hai / ' putra samajhadAra thA / usane kahA- 'pitAjI ! maiM aisI zakti nahIM cAhatA jisake AdhAra para maiM dUsaroM ko pachAr3a sakU~ / maiM vaisI zakti cAhatA hUM, jisake AdhAra para dUsaroM ko uThA saku~ / mujhe pachAr3ane vAlI zakti nahIM, uThAne vAlI zakti cAhie / ' yahI hai vAstavika zakti / sAdhanA kA prayojana hai- svAsthya kA vikAsa / isa para hama karmazAstrIya dRSTi se vicAra kareM, kyoMki jo bAta kahI jA rahI hai vaha nirAdhAra nahIM hai / AcaraNa aura vyavahAra kI bAta, jo karmavAda ko chor3a kara kahI jAtI hai, vaha nirAdhAra hotI hai / hama soceM, svAsthya kA srota kyA hai ? mohanIya karma kA udaya asvAsthya hai aura mohanIya karma kA upazaya, kSaya, kSayopazamayaha svAsthya hai / svAsthya hai mohanIya karma ko upazAMta karanA, usako kSINa karanA yA usakA kSayopazama karanA / svAsthya kA pUrA saMbaMdha hai mohanIya karma se / 'svasmina tiSThatIti svasthaH'...jo apane Apa meM sthita hotA hai, vaha hai svastha / jo AtmA kI sannidhi meM rahatA hai, vaha hai svastha / sarvAdhika svastha vyakti vaha hotA hai jisake kaSAya zAMta haiM, jisake rati-arati, bhaya, zoka, ghRNA, hAsya upazAnta haiM, jisakI vAsanA zAMta hai / isa prakAra svastha hone ke lie brahmacarya phalita ho gayA, abhaya phalita ho gayA, prema aura maitrI phalita ho gayI / svastha hone Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhanA kisalie ? | 87 ke lie akrodha, amAna, amAyA aura alobha phalita ho gayA / isI prakAra sahiSNutA, RjutA, mRdutA - sAre phalita ho gae / jo vyakti vAstava meM hI svastha hotA hai, AtmA meM ramaNa karatA hai, usakI vacanasiddhi svataH ho jAtI hai| vaha jo socatA hai, vaha ghaTanA ghaTa jAtI hai / vaha jo kahatA hai vaha siddha ho jAtA hai / svAsthya kA lakSaNa hai - mohanIya karma kI jakar3a se chuTakArA pA lenA / sukha kA saMbaMdha kevala vedanIya karma se hI nahIM hai / usakA saMbaMdha mohanIya karma ke vilaya se prApta hone vAle svAsthya se bhI hai svAsthya hogA to sukha kI anubhUti hogI / usa sukha meM na atRpti hogI aura na asukha kI pIr3A | jJAna kA saMbaMdha hai AvaraNa - vilaya se / ) jo bAhara se jJAna AtA hai vaha mAtra haismRti-vikAsa | smRti yAntrika hotI hai / vAstava meM jJAna vaha hai jisase hamArI antardRSTi kA jAgaraNa hotA hai, prajJA kA jAgaraNa hotA hai jJAna kA yahI Adi-bindu hai yahI jJAna abhrAMta hotA hai / yahI hai vidhAyaka jJAna | zakti ke vikAsa kA artha hai zubhayoga (karaNavIrya ) kI pravRtti / hama zubha yoga kA jitanA prajvalana karate haiM, zubha yoga meM jitane pravRtta hote haiM, vaha hai / hamArI zakti kA vikAsa / yaha hai-- vidhAyaka zakti / sAdhanA ke kSetra meM ye cAra AbhAsa haiM-- svAsthya kA AbhAsa, sukha kA AbhAsa, jJAna kA AbhAsa aura zakti kA AbhAsa / inako mUla mAna lenA yA vAstavika mAna lenA hI bhrAnti hai / jisa dina yaha bhrAnti TUTegI, usa dina hameM sAdhanA kA artha jJAta hogA / ! sAdhanA kA artha hai- bhrAnti kA nirAkaraNa, bhrAnti kA miTanA, satya kA upalabdha honA, satya ko jAna jAnA / ina cAroM AbhAsoM yA bhrAntiyoM ko miTAne ke upAya bhI hamAre pAsa vidyamAna haiM / cAroM ke lie bhinna bhinna prayoga haiM / svAsthya kA vikAsa jyoti kendra aura zAMti kendra donoM para dhyAna karane se svAsthya kA vikAsa hotA hai | dhyAna kA krama niraMtara AdhA ghaMTA taka cale aura dIrghakAla taka cale / Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA sukha kA vikAsa Ananda kendra para dhyAna karane se sukha kA vikAsa hotA hai / jJAna kA vikAsa darzana kendra para dhyAna karane se jJAna kI upalabdhi hotI hai / isase antardRSTi aura prajJA kA sahaja jAgaraNa hotA hai / zakti kA vikAsa svAsthya kendra yA zakti kendra para dhyAna karane se zakti kA vikAsa hotA hai| ina caitanya kendroM para dhyAna karane se bhrAntiyoM kA nivAraNa hotA hai aura satya upalabdha hotA hai | isakA phalita hai- vAstavika svAsthya, vAstavika sukha, yathArtha jJAna aura yathArtha zakti kA vikAsa / prazna thA--- sAdhanA kisalie ? uttara hai-- nirjarA ke lie yaha amUrta kI bhASA hai / maiMne jo kucha vyAkhyA kI vaha sArI nirjarA kI hI vyAkhyA hai | yadi amUrta bhASA ko nahIM samajhate hoM to 'sAdhanA kisalie' prazna kA mUrta bhASA meM uttara hogA sAdhanA hai svAsthya-vikAsa ke lie | sAdhanA hai sukha-vikAsa ke lie| sAdhanA hai jJAna-vikAsa ke lie / sAdhanA hai zakti-vikAsa ke lie / Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mana kI zAnti Aja isa vaijJAnika yuga meM mana kI zAMti kA prazna ahaM prazna hai / mana kI samasyAoM para carcAeM calatI haiN| hameM isa sandarbha meM yaha jAnanA cAhie ki hamArA mana kina-kina prabhAvoM se kitanA prabhAvita hotA hai / mana kSetra se bhI prabhAvita hotA hai aura kAla se bhI prabhAvita hotA hai / jyotirvijJAna kA vikAsa prabhAvoM ke vizleSaNa ke lie huA thA / kintu Aja usakA rUpa badala gayA hai / vaha kevala phalita meM ulajha gayA hai / usakA mUla viSaya to thAhamArI isa pRthvI para, pUre vAtAvaraNa para aura vAyumaMDala para tathA manuSya ke svabhAva para aura vyavahAra para sauramaMDala kA kyA prabhAva hotA hai, isakA adhyayana aura vizleSaNa karanA, para vaha usase dUra calA gayA / yaha spaSTa hai ki hamArA sArA vAtAvaraNa aMtarikSa se prabhavita hai / pRthvI aura aMtarikSa ko sarvathA vibhakta nahIM kiyA jA sakatA / manuSya kI jitanI saMpadA pRthvI para hai, usase kama antarikSa meM nahIM hai / manuSya para pRthvI kA jitanA prabhAva par3atA hai, antarikSa kA prabhAva usase kama nahIM par3atA | AdamI antarikSa se adhika prabhAvita hotA hai / antarikSa meM jaisA sauramaNDala hai vaisA sauramaNDala pratyeka vyakti ke zarIra meM hai / grahoM aura antaragrahoM kA bahuta gaharA saMbaMdha hai / hamAre antaragraha AkAza ke grahoM ke vikiraNoM se bahuta prabhAvita hote haiM / manuSya jItA hai Rtucakra ke sAtha-sAtha / Rtu kA eka cakra hai / bhArata meM chaha RtuoM kA vikAsa huA | ho sakatA hai ki bhaugolika kAraNoM se kucha sthAnoM meM RtueM chaha na hotI hoM, kama hotI hoM / kintu bhArata meM chaha RtueM hotI haiM | aura una RtuoM se manuSya kA jIvana jur3A huA hai / jaise Rtucakra badalatA hai, hamArA zarIra bhI Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA `badalatA hai aura svAsthya meM bhI parivartana AtA hai / Ayurveda ne Rtucakra ke parivartana ke sAtha-sAtha svAsthya parivartana aura zarIra - parivartana kI vizada carcA kI hai| isameM kevala svAsthya aura zarIra hI nahIM badalatA, bhAva bhI badalate haiM / bhAva badalatA hai to mana badalatA hai / bhAva aura mana donoM badalate haiM / yaha Ayurveda aura adhyAtma kA milA-julA yoga hai / yaha Avazyaka hai ki Rtu - parivartana ke sAtha manuSya meM hone vAle parivartanoM kA saMyukta adhyayana kiyA jAe aura yaha jAnA jAe ki kyA-kyA parivartana ghaTita hote haiM / Ayurveda kI mAnyatA hai ki Rtu ke sAtha-sAtha bhojana kA parivartana bhI ho jAnA cAhie / Ayurveda meM kisa Rtu kA bhojana kyA hai, isakI unmukta carcA hai | zarIra ke lie kaba kaisA bhojana apekSita hotA hai, isa viSaya meM bahuta sundara pratipAdana vahAM prApta hotA hai / jyotiSa ke granthoM ne isa viSaya ko Age bar3hAte hue pratipAdana kiyA ki kisa Rtu meM kisa prakAra ke bhAva paidA hote haiM aura unakA kyA-kyA asara hotA hai / varSa ke do ayana haiM-- uttarAyana aura dakSiNAyana / hamAre mana ke bhI do ayana hote haiM ---- uttarAyaNa aura dakSiNAyana / tapasyA, tejasvitA, ugratAyaha hamAre mana kA uttarAyaNa hai| jar3atA aura nIMda kI zAMti- yaha hamAre mana kA dakSiNAyana hai / oNkalTa sAiMsa adhyAtma kI duvidhA zAkhA hai| usameM do dhruvoM kI carcA hai-- eka hai uttarI dhruva aura dUsarA hai dakSiNI dhruva / donoM kA mana ke sAtha gaharA saMbaMdha hai / rIr3ha kI haDDI ke Upara kA bhAga-- jJAnakendra --- uttarI dhruva hai aura rIr3ha kI haDDI kA nicalA bhAga -- zaktikendra aura kAmakendra -- dakSiNI dhruva hai / isa prakAra RtuoM aura ayanoM ke sAtha mana kA saMbaMdha jur3A huA hai / upAdhyAya meghavijayajI ne eka grantha likhA / usakA nAma hai-- arhat gItA / usameM jyotiSazAstra kI dRSTi se mAnasika sthitiyoM kA sUkSma vicAra prastuta kiyA gayA hai / unhoMne pUre varSa, bAraha mAsa, bAraha rAziyAM, do ayana, chaha Rtu aura sAta vAra- pratyeka ke sAtha mana ke saMbaMdha kI carcA kI hai / yaha bahuta mahattvapUrNa viSaya hai aura isakA sUkSma vivecana vahAM prastuta hai / maiM yaha sArI carcA isalie kara rahA hUM ki mAnasika zAMti ke prazna para socane vAle logoM ko eka hI koNa se nahIM socanA cAhie / aneka koNoM se socanA cAhie / mana kI azAnti hajAra vyaktiyoM meM milatI - Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mana kI zAnti / 91 hai to hajAra vyaktiyoM ke lie azAnti kA kAraNa eka hI nahIM hotA aneka kAraNa hote haiM aura una aneka kAraNoM ke lie eka hI samAdhAna deMge to vaha paryApta nahIM hogA | bhinna-bhinna samAdhAna bhI cAhie / kisakI kisa prakAra kI samasyA hai aura kisa prakAra kA hetu mana kI azAnti ko utpanna kara rahA hai, jaba taka isakA vizleSaNa nahIM kara liyA jAegA aura isakA samyak bodha nahIM hogA, taba taka diyA huA samAdhAna asamAdhAna hI banA rahegA / cikitsA kI eka zAkhA 'manocikitsA' vistAra pA rahI hai / Aja bar3e aspatAloM ke sAtha eka manocikitsaka bhI rahatA hai / vaha mana kI cikitsA karatA hai / yaha eka zAkhA to bana gaI / kintu mana kI bImAriyoM kI eka zAkhA to nahIM hai / vaTavRkSa to zatazAkhI hai| saiMkar3oM-hajAroM zAkhAeM ho sakatI haiN| aba eka zAkhA se kaise samAdhAna hogA ? aura samAdhAna isalie bhI nahIM hotA hai ki jo samAdhAna dene vAlA hai vaha svayaM samAdhAna prApta nahIM huA hai / hamArA anubhava hai aura aneka logoM kA anubhava hai ki jo manaH cikitsaka hai, vaha svayaM samAhita nahIM hai, apane Apa meM ulajhA huA hai, apane Apa meM utanA hI tanAvagrasta hai / vaha apane Apa meM utanA hI mAnasika dRSTi se . bImAra hai, kintu vaha dUsaroM kI cikitsA karatA calA jA rahA hai| svayaM samAhita nahIM, svayaM kI cikitsA nahIM aura dUsaroM kA ilAja kara rahA hai| bar3I vicitra bAta hai aura yahI hamAre jIvana kI visaMgati hai / AdamI itanA visaMgati kA jIvana jI rahA hai, jisakI kalpanA nahIM kI jA sakatI / vaha yaha samajha nahIM pAtA / usakA viveka prasphuTita nahIM hotA ki vaha kyA kara rahA hai / vaha apane AcaraNa ko bhI nahIM samajha pAtA / eka anapar3ha vyakti kI bAta chor3a dUM, kintu bar3e-bar3e par3he likhe loga bhI samajha nahIM pAte / choTA-sA eka gAMva | pacAsa gharoM kI bastI / vahAM koI par3hA-likhA nahIM thA / jaba koI patra AtA to ve loga pAsa vAle eka nagara meM jAte aura patra par3hAkara A jAte / eka dina eka vyakti patra lekara nagara meM gayA / eka par3he likhe vyakti ke pAsa jAkara bolA- "bhAI sAhaba ! merI patnI kA patra AyA hai, par3hakara sunA dIjie / " usane kahA- " baiTho, abhI sunA detA hUM / " vaha par3hane lagA | grAmINa suna rahA thA / sunate-sunate vaha acAnaka uThA aura par3helikhe vyakti ke kAnoM meM apanI aMguliyAM ThUMsa diiN| vaha avAk raha gayA / Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA grAmINa ke usa Akasmika vyavahAra ko vaha samajha nahIM sakA / grAmINa bolA"kSamA kareM, maiM jAnatA hUM ki Apako kaSTa ho rahA hai, para maiM nahIM cAhatA ki merI patnI ke gupta samAcAra Apake kAnoM taka pahuMce / isalie maiMne yaha kiyA hai / Apa Age bhI pddh'eN|" vaha gramINa hI to thA / vaha yaha nahIM samajha sakA ki par3hI hui bAta kAnoM taka pahuMce yA nahIM, koI antara nahIM par3atA | usameM itanA viveka nahIM thA / vaha mAtra itanA hI jAnatA thA ki merI patnI kI gupta bAta koI suna na le / yaha virodhAbhAsa eka gramINa meM hI nahIM, bahuta par3he likhe logoM meM bhI hai | aura mujhe to yaha lagatA hai ki zAyada par3he-likhe logoM kI samasyAeM aura adhika jaTila haiM / ve isalie jaTila bana gayIM ki anapar3ha AdamI meM abhI taka mahattvAkAMkSAeM jAgI nahIM haiM / vaha kalpanA nahIM karatA ki itanA Age bar3hA jA sakatA hai / zAyada usameM utanI kalpanA nahIM hai / kintu par3he-likhe logoM ke sAmane buddhi kI prakharatA ne itanI kalpanAeM de dI, itanI mahatvAkAMkSAeM jagA dIM, itane bar3e bar3e mUlya sAmane rakha die ki pUrti nahIM ho rahI hai aura yaha mana kI azAnti ke lie bahuta acchI samagrI hai| yaha bahuta acchA avasara hai mAnasika azAnti kA, mAnasika vikSiptatA kA / yaha to eka svarNa avasara hai ki mahattvAkAMkSA to bahuta bar3ha jAe aura pUrti na ho sake / isase vikaTa koI samasyA ho nahIM sakatI / jaba taka AdamI kI mahattvAkAMkSA na jAge, zAyada vaha zAnti kA jIvana jI sakatA hai | ho sakatA hai ki vikAsa kA jIvana na bhI ho, para zAnti kA jIvana bhI jI sakatA hai / mahattvAkAMkSA jAga jAe aura usakI saMpUrti na ho usa sthiti meM kyA bItatA hai, vahI jAnatA hai yA bhagavAn jAnatA hai, kalpanA nahIM kI jA sakatI / itanI becainI, itanI kaThinAI aura parezAnI hotI hai ki usa parezAnI ko koI batA nahIM sktaa| mAnasika samasyAoM ke aneka kAraNa haiM | una sabakA samyak vizleSaNa kie binA hama mana kI samasyA ko samAdhAna nahIM de sakate / una sAre prabhAvoM ko jAne binA samAdhAna nahIM diyA jA sakatA / hara vyakti jAne yA na jAne, para kama se kama jo mAnasika zAnti ke kSetra meM kAma karane vAle haiM, mAnasika Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mana kI zAnti / 93 cikitsA ke kSetra meM kAma karane vAle haiM, ahiMsA ke kSetra meM kAma karane vAle haiM aura jo vizvazAnti kI carcA aura parikramA karane vAle haiM, una logoM ke lie to yaha bahuta jarUrI hai ki ve una sAre hetuoM ko jAneM aura phira samAdhAna kI bAta kareM / eka bahuta bar3A hetu hai kAlacakra, jo manuSya ke sAtha-sAtha calatA hai / kAla se jaba sthUla zarIra meM parivartana hotA hai, to bahuta svAbhAvika hai ki hamAre bhAva cakra meM bhI parivartana hogA / bhAva meM parivartana hotA hai, yaha aba kevala paurANika mAnyatA hI nahIM hai, vaicArika mAnyatA bhI bana gaI hai / purAne granthoM meM kucha tithiyoM kA vizeSa cunAva kiyA gayA- paMcamI, aSTamI, caturdazI, amAvasyA aura pUrNimA / ina tithiyoM ke cayana ke bAre meM hamAre sAmane bahuta prazna Ate haiM / aSTamI ko vizeSa dharma karanA cAhie, saptamI ko nahIM, aisA kyoM ? saptamI ne kyA bigAr3A aura aSTamI ne kyA bhalA kara diyA ? aisA kyoM karanA cAhie ? bahuta sAre prazna Ate haiM / aura zAyada samAdhAna bhI samucita nahIM diyA jAtA / kintu aba jyotirvijJAna aura vaijJAnika adhyayanoM aura vizleSaNoM ke bAda, isakA bahuta acchA uttara diyA jA sakatA hai / 1 candramA kA hamAre mana ke sAtha meM bahuta gaharA saMbaMdha hai / jyotirvijJAna meM bhI hai| kisI AdamI kI kuMDalI dekhI jAtI hai to mana kA sthAna candramA se dekhA jAtA hai | candra kaisA hai ? candramA acchA hai kuNDalI meM to isakA mana bahuta zAnta rahegA svaccha rahegA / candramA acchA nahIM hai to pAgala banegA, yaha bhaviSyavANI karane meM koI kaThinAI nahIM hai / candramA ke sthAna ke AdhAra para mana kI yaha mImAMsA kI jA sakatI hai / mana kA aura candramA kA bahuta gaharA saMbaMdha hai / hamAre zarIra meM jala kA hissA bahuta bar3A hai| Apako to yaha zarIra Thosa laga rahA hai, para Thosa kahAM hai ? pAnI hI pAnI hai| sattara- assI pratizata to hamAre zarIra meM pAnI hai / aura bhAga to bahuta thor3A hai / pAnI kA candramA ke sAtha saMbaMdha hai / samudra ke jvAra-bhATe ke sAtha candramA kA saMbaMdha hai / hamAre " mana aura zarIra kA bhI candramA ke sAtha saMbaMdha hai / mana kA jvAra-bhATA bhI candramA ke sAtha AtA hai| kevala samudra meM hI jvAra-bhATA nahIM AtA, mana Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA meM bhI AtA rahatA hai / amAvasyA aura pUrNimA jvAra-bhATe ke dina haiM / bahuta anveSaNoM ke bAda yaha niSkarSa nikAlA gayA ki hatyAeM, aparAdha, hiMsA, upadrava, AtmahatyA- ye sAre pUrNimA aura amAvasyA ke dina jyAdA hote haiM / eksIDeNTa bhI candramA ke dina jyAdA hote haiM / isa viSaya para kAphI likhA gayA hai / kAphI sarve kie gae haiM aura khojeM bhI kI gaI haiM / candramA ke sAtha hamAre mana kA bahuta gaharA saMbaMdha hai| kAlacakra aura sauramaNDala se hamArA bhAva aura mana jur3A huA hai| inase hama prabhAvita hote haiM / isalie ina dinoM meM vizeSa anuSThAnoM kA vidhAna kiyA gayA ki aSTamI, caturdazI ko vizeSa anuSThAna kie jAeM jisase ki mAnasika vikSiptatA ke prabhAvoM se bacA jA sake / yaha eka mukhya hetu thA | candramA kI bhAMti hI dUsare grahoM kA bhI prabhAva par3atA hai / sUrya kA bhI prabhAva hotA hai,maMgala kA bhI prabhAva hotA hai aura guru kA bhI prabhAva hotA hai / hama itane prabhAvoM se prabhAvita haiM ki aprabhAvita avasthA hameM prApta nahIM hai / isa sthiti meM mAnasika zAnti kI samasyA aura jaTila bana jAtI hai / kyA aprabhAvita rahA jA sakatA hai ? bahuta kaThina bAta hai / kyoMki pratyeka vyakti sAmAjika jIvana jItA hai| koI vyakti kevala vaiyaktika jIvana nahIM jItA / vaha sAmAjika jIvana jItA hai aura samAja kA eka hissA banA huA hai / bhASA, sabhyatA, saMskRti, vikAsa sArA samAja ke sandarbha meM hotA hai | akele meM kisI kA vikAsa nahIM hotA / vaha samAja kA hissA banA huA hai | manovaijJAnika yaha sthApanA karate haiM ki vyakti vaisA banatA hai, jaisA samAja kA vAtAvaraNa hotA hai / ataH vyakti kA nirmANa sAmAjika vAtAvaraNa para nirbhara hai / isa sthiti meM mAnasika samasyA kA samAdhAna kaise khoja sakate haiM ? samAdhAna to pUre samAja ke lie khojane kA hai / samAja kA vAtAvaraNa kaise badale ? sAmAjika sandarbha kaise badaleM / samAja kI paristhitiyAM kaise badaleM / aura yaha parivartana kisI ke hAtha kI bAta nahIM hai / bahuta jaTilatA hai / donoM ora AdamI ulajha jAtA hai / isameM koI sandeha nahIM ki vyakti sAmAjika vAtAvaraNa ko grahaNa karatA hai aura vaisA hI usakA vyaktitva banatA hai / kintu koI bhI bAta yadi ekAMgI dRSTikoNa se svIkRta hogI to usameM sacAI nahIM hogii| sacAI hogI to adhUrI Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mana kI zAnti / 95 sacAI hogI / pUrI sacAI nahIM hogI aura samasyA ke samAdhAna taka le jAne vAlI sacAI nahIM hogI / ekAMgI dRSTi se koI bhI bAta pakar3a lI jAtI hai to ulajhana bar3ha jAtI hai / eka ghaTanA hai / kucha paMDita kAzI meM vidyAdhyayana kara rahe the / ve saMskRta par3hate the / kAvyoM kA pArAyaNa karate the / unakA viveka jAgRta nahIM thaa| ve pratyeka bAta ko ekAMgI dRSTikoNa se pakar3ate the / eka dina tInoM mitra paMDita nadI ke kinAre geTha karane nikale / zahara ke bAhara Ae / itane meM eka ora se UMTa daur3atA huA A rahA thA / eka chAtra paMDita bolA-- dekho, vaha jo teja gati se A rahA hai, vaha sAkSAt dharma hai / zAstra kahatA haidharmasya tvaritA gatiH- dharma kI gati tIvra hotI hai / yaha dharma hai / dUsare kI dRSTi vahAM zmazAna ghATa meM khar3e gadhe para gayI / usane zAstra kI duhAI dete hue kahA-- 'rAjadvAre zmazAne ca, yastiSTati sa bAMdhavaH'- jo rAjadvara aura zmazAna meM rahatA hai, vaha bhAI hotA hai / tIsarA bolA- ThIka hai, ucita kahA jA rahA hai / zAstra ke usa vakya ko mata bhUlo-- 'iSTa dharmeNa yojayet'apane iSTa yA bandhu ko dharma ke sAtha jor3a denA cAhie | tatkAla tInoM ne gadhe ko pakar3A, UMTa ko rokA aura donoM ke paira eka-dUsare se bAMdha die / tInoM nadI ke taTa para pahuMce / rasoI kI taiyArI karane lage / eka nadI meM utarA / pAnI kA kalaza bharakara jyoMhI Ane lagA, usakA paira phisalA aura vaha DUbane lagA / dUsarA chAtra paMDita tatkAla daur3a kara AyA aura teja cAkU se usakA sira kATa DAlA ? tIsare ne kahA- are ! yaha kyA anartha kara DAlA ? vaha bolA- kaisA anartha ? dharmazAstra kahate haiM-- 'sarvanAze samutpanne arddha rakSati paMDitaH'--sarvanAza kI sthiti Ane para Adhe ko to bacA hI lenA cAhie / maiMne dhar3a ko bacA liyA | yaha sArA ekAMgI dRSTikoNa kA pratiphala hai / hamArA dRSTikoNa bahuta ekAMgI hotA hai | hama siddhAnta ko par3hate haiM, grahaNa karate haiM / kintu ekAMgitA se grahaNa karate haiM / jahAM ekAMgitA hotI hai vahAM sArthakatA kama hotI hai, anartha kI saMbhAvanA adhika rahatI hai| zAyada hamane bhI isa bAta ko ekAMgI dRSTi se samajhA hai ki vyakti samAja kA hissA hai / jaisA sAmAjika vAtAvaraNa hotA hai, vaisA vyakti banatA hai / yaha jhUTha Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA nahIM hai, saca hai / hamArA mana kAla se prabhAvita hotA hai, yaha bhI sacAI hai| hamArA mana bhAva se yAnI avasthA vizeSa se prabhAvita hotA hai, yaha bhI sacAI hai / vaha zikSA se prabhAvita hotA hai, yaha bhI sacAI hai / hamArA mana sAmAjika vAtAvaraNa se prabhAvita hotA hai yaha bhI sacAI hai / kintu ye sArI sacAiyAM ekAMgI haiM / pUrNa satya eka bhI nahIM haiM / yadi hama pUrNa satya ke AdhAra para eka bAta ko pakar3akara baiTha jAeM to bahuta bar3I samasyA paidA ho sakatI hai| hameM samAdhAna nahIM mila sakatA / hameM apane satya ko, sApekSa-satya ko, sApekSasatya se samajhanA hai, aura usakA yoga kara koI niSkarSa nikAlanA hai / vyakti samAja kA hissA hai, yaha bAta ThIka hai| kinta vyakti kI apanI vaiyaktikatA bhI hai / vaiyaktikatA ko bhI kabhI samApta nahIM kiyA jA sakatA / yadi sAmAjikatA ko samApta nahIM kiyA jA sakatA to vaiyaktikatA ko bhI samApta nahIM kiyA jA sakatA / ina donoM sacAiyoM ko sAtha lekara calanA pdd'egaa| __vyakti kI apanI vizeSatAeM hotI haiM aura yadi ve vizeSatAeM na hoM to ina roga ke kITANuoM kA itanA bhayaMkara AkramaNa ho sakatA hai ki koI baca hI nahIM sakatA / kintu pratyeka vyakti ke pAsa apanI avarodhaka zakti hotI hai aura hara vyakti apanI kSamatA aura zakti ke AdhAra para kITANuoM se lar3atA hai, apanI zakti kA upayoga karatA hai / vyaktigata vizeSatAoM para bhI hameM vicAra karanA hogA / eka ora hama vAtAvaraNa se, paristhitiyoM se, hetuoM se, nimittoM se prApta hone vAlI samasyAoM para vicAra kareM to dUsarI ora vyakti ke Antarika srotoM para bhI vicAra kreN| yahIM adhyAtma kA aura isa bhautika vijJAna kA eka kendra bindu banatA hai| hama vyakti ke Antarika srotoM para vicAra kareM / eka bahuta sundara pustaka nikalI hai-- Man Unknown | usameM vaijJAnika dRSTi se itanA vizleSaNa kiyA gayA hai ki 'manuSya' abhI taka ajJAta hai| manuSya kA thor3AsA hissA, usake mastiSka kA pAMca-sAta pratizata hissA hI jJAta huA hai| nabbe pratizata se adhika hissA ajJAta hI hai / jJAta bahuta choTA-sA bindu hai / kintu ajJAta to pUrA-kA-pUrA samudra hI hai / jJAta ke AdhAra para itane bar3e ajJAta ko asvIkAra karanA kaise saMbhava hogA ? adhyAtma ke AcAryoM Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mana kI zAnti / 97 ne ajJAta para bhI bahuta anusaMdhAna kiyA hai / unhoMne apanI antaHdRSTi aura antaHpreraNA se ajJAta ko samajhane kA bahuta bar3A prayatna kiyA hai / adhyAtma kA yaha bindu hameM upalabdha hai / Aja se nahIM, kisI vaijJAnika kI pustaka se nahIM, kintu hajAroM-hajAroM varSa pahale una ghoSaNAoM se hama paricita haiM ki pratyeka prANI meM, na kevala manuSya meM, kintu pratyeka prANI meM ananta zakti vidyamAna hai | ananta catuSTayI jaina darzana meM bahuta prasiddha hai / ananta jJAna, ananta darzana, ananta zakti aura ananta Ananda yaha ananta catuSTayI hai / vaidika sAhitya meM sat, cit aura Ananda bahuta prasiddha hai / hamAre zarIra meM, bAhara nahIM, hamAre bhItara yaha ananta catuSTayI hai / bhItara itane bar3e mahAsAgara laharA rahe haiM, jinakI Aja kI bhUmi para milane vAle kisI bhI sAgara se tulanA nahIM kI jA sakatI / una sAgaroM ke sAmane, ye hamAre sAgara, cAhe hinda mahAsAgara ho, cAhe aTalAMTika ho, koI bhI ho, bahuta choTe haiM, nadI-nAloM jaise haiM / koI bhI ananta nahIM hai, sAnta hai, samIma hai / kintu hamAre bhItara to cAra ananta mahAsAgara, jinakI koI sImA nahIM, jinakA koI Ara-pAra nahIM, laharA rahe haiN| unakI uttAla urmiyAM uchala rahI haiM / kintu isa ananta catuSTayI se hama anajAna haiM / siddhAnta rUpa meM jAnate haiM ki hamAre bhItara cAra ananta haiM / kintu unakA sAkSAtkAra kaise ho ? unake sAtha saMparka sthApita kaise ho? usa prakriyA ke hama jAnakAra nahIM haiM / jaba AdamI apanI zakti se aparicita hai to vaha apane Apako kaise pahacAna sakatA hai / kaise apane Apako mUlya de sakatA hai aura kaise dUsare ko mUlya de sakatA hai ? rAmakRSNa paramahaMsa ke pAsa eka bar3A seTha AyA / bar3A seTha thA, isalie ahaMkArI bhI honA cAhie | bar3A seTha ho aura ahaMkArI na ho to yaha duniyA / kA nauvAM-dasavAM Azcarya ho jaaegaa| yaha ho nahIM sakatA | honA hI cAhie / / seTha ahaMkArI aura lobhI thA / AyA aura apane ahaMkAra kI puSTi ke lie - eka bahuta kImatI duzAlA bheTa kiyA / unhoMne svIkAra kara liyA / sAdhu ke 1 lie koI pharka nahIM pdd'taa| bar3hiyA ho, ghaTiyA ho, unhoMne svIkAra kara liyaa| pAMca-sAta dina bAda seTha phira AyA to dekhA, duzAlA to nIce bichA huA hai / seTha bahuta kasamasAyA / use bahuta burA lagA | Akhira rahA nahIM gayA / vaha pAsa meM jAkara bolA-- gurudeva ! bahuta kImatI duzAlA hai / yaha kabhI Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA kabhI or3hane kA hai / yaha bichAne kA thor3e hI hai ! isako to Apa saMbhAlakara rakheM / rAmakRSNa ne kahA-- saMbhAlakara apane bhagavAn ko, apanI mAM ko rakhUM, I yA isa duzAle ko rakhUM ? eka ko hI saMbhAlakara rakha sakatA huuN| do ko nahIM rakha sakatA / tere lie isakA koI mUlya ho sakatA hai, mere lie isakA mUlya nahIM hai| mere lie to merI mAM hI mUlyavAna hai / unhoMne socA, yaha aise nahIM samajhegA / pAsa meM agni jala rahI thI / duzAle ko agni meM DAla diyA / duzAlA jala gayA / svAmIjI ne kahA - tumane kahA thA ki merA duzAlA bahuta mUlyavAna hai / kahAM hai yaha mUlyavAna ? agni ne to ise jalA diyA / AdhA duzAlA jala gayA / kyA mUlya rahA ? apanA-apanA mUlya hotA hai / jo vyakti jahAM taka pahuMcA hai, usane utanA hI mUlya samajhA hai / samAja ke sAre mUlya sAmAjika cetanA ke AdhAra para pratiSThApita hote haiN| loga kahate haiM, hamAre samAja meM sattA kA bar3A mUlya hai / dhana kA bar3A mUlya hai / maiM kabhI-kabhI socatA hUM ki yaha AkSepa kyoM honA caahie| samAja meM sattA kA, dhana kA mUlya nahIM hogA to kisakA mUlya hogA / jo samAja sattA aura dhana ke AdhAra para cala rahA hai, vahAM yadi sattA aura dhana kA mUlya nahIM hogA to kisakA hogA ? yadi sAmAjika bhUmikA meM caritra kA aura adhyAtma kA mUlya ho jAe aura adhyAtma kI bhUmikA meM sattA aura sapaMdA kA mUlya ho jAe to jarUra AkSepa jaisI bAta hai| jo jisa bhUmikA para jI rahA hai, vaha vaise hI mUlyoM kI pratiSThA karegA / adhyAtma ke AcAryoM ne manuSya ke bhItara kI gaharAiyoM meM jAkara jhAMkA, usa ananta catuSTayI meM kucha DubakiyAM lekr| jina mUlyoM kI pratiSThA kI, jina tathyoM kA pratipAdana kiyA aura manuSya ke vyaktitva kA citra ubhArA yadi vaha hamAre sAmane hotA to zAyada mana kI zAnti kA prazna, zAnti kI samasyA, jaTila nahIM hotI / unhoMne vyakti ko samajhA, usa Aloka meM dekhA aura parakhA ki bhAvazuddhi ke binA mana kI zAnti kA prazna kabhI samAhita nahIM ho sakatA / hamAre vikAsa kA, jIvana ke vikAsa kA sabase bar3A AdhAra hai bhAvazuddhi | eka dhArA hamAre bhItara haiM bhAva- azuddhi kI aura dUsarI dhArA pravahamAna hai bhAva-zuddhi kI / donoM dhArAeM niraMtara pravahamAna haiM hamAre vyaktitva meM / jaba-jaba hama bhAva kI azuddhi kI dhArA se jur3ate haiM mana kI samasyAeM Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mana kI zAnti / 99 ulajha jAtI haiM | mAnasika pAgalapana, mAnasika vikSiptatA ubharakara sAmane A jAtI hai / aura jaba-jaba hama apanI bhAva-zuddhi kI dhArA se jur3ate haiM, saba kucha ThIka ho jAtA hai / pAgalakhAne meM eka pAgala bharatI thA / sAmane ghar3I TaMgI huI thI / koI bhI AdamI pAgalakhAne meM dekhane AtA to pUchatA ki samaya kyA huA hai ? amuka samaya huA / eka se, dUsare se, tIsare se pUchA aura sabane yahI kahA ki ghar3I ThIka cala rahI hai / usa vyakti ne kahA ki jaba ghar3I ThIka cala rahI hai to pAgalakhAne meM isakI kyA jarUrata hai / pAgalakhAne meM to ThIka kI jarUrata nahIM hai| hamAre jIvana meM eka pAgalakhAnA bhI cala rahA hai / jitanI bhAva kI azuddhi hai, vaha saba pAgalakhAnA hI to hai / pAgala koI makAna meM thor3e hI banatA hai / pAgala to apane jIvana meM banatA hai / jisa vyakti kA bhAva kI azuddhi ke sAtha meM tAra jur3a gayA vahI pAgala ho gayA / pAgala aura kauna hotA hai ? jo vyakti eka bAta ko pakar3a letA hai, aura use chor3a nahIM sakatA vaha pAgala ho jAtA hai / eka raTa laga gayI, eka dhuna laga gayI, pAgala ho gayA / jo vicAra kA tAMtA tor3a nahIM pAtA vaha pAgala bana jAtA hai / jisa vyakti meM isa kSamatA kA vikAsa ho jAtA hai ki koI azuddha bhAvadhArA A jAtI hai to usase haTAnA jAnatA hai, vaha samajhadAra AdamI hotA hai / bahuta adhika antara nahIM hai| yaha pAgalapana kI dhArA yAnI azaddha bhAva kI dhArA aura yaha samajhadArI kI dhArA, donoM saTI huI baha rahI haiM / aba kisa dhArA meM AdamI kaba calA jAe, kahA nahIM jA sakatA hai| Aja ke zarIrazAstrI batalAte haiM ki hamAre mastiSka meM do aisI granthiyAM haiM, eka hai harSa kI aura eka hai zoka kii| donoM saTI huI haiM / harSa kI granthi udghATita ho jAe to hara ghaTanA meM vyakti sukha kA anubhava kare / use duHkha nahIM hogA | yadi zoka vAlI granthi khula jAe to phira cAhe jitanA hI sukha ho, karor3apati bana jAe, duHkha kA anta hone vAlA nahIM hai / para khatarA yahI hai ki eka ko kholate samaya dUsarI khula jAe to phira sArA caupaTa ho jaae| sukha aura duHkha kI dhArAeM saTI huI cala rahI haiM / thor3A-sA paira idhara se udhara par3A, basa khatarA taiyAra hai / isI. bindu para jAgarUkatA kI jarUrata hai / AdamI Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA niraMtara jAgarUka rahe / kisI bhI avasara para pramAda mata karo / satata jAgarUkatA rahe / yaha jAgarUkatA kA prayoga mAnasika zAnti ke lie bahuta mahattvapUrNa prayoga hai | yaha socA jA sakatA hai ki jaba hamArA mana itane prabhAvoM se prabhAvita hai, taba mAnasika zAnti kA hamAre sAmane prazna hI nahIM / hama to niraMtara mAnasika azAnti ke cakra meM hI calate raheMge / aisI bAta nahIM hai / aneka prabhAva Ate haiM / kintu hamAre pAsa surakSA ke sAdhana bhI vidyamAna haiM / yadi hama una surakSA ke sAdhanoM kA upayoga kare, to bhAvoM se bacA jA sakatA hai / vaha upAya hamAre bhItara hI vidyamAna hai / vaha upAya hai bhAvazuddhi / jo vyakti niraMtara bhAva ko zuddha rakhatA hai, usa para ye AkramaNa nahIM ho sakate aura hote bhI haiM to bahuta maMda hote haiN| vaha baca jAtA hai| bhAvazuddhi eka zaktizAlI upAya hai / yadi usake prati hamArI jAgarUkatA bar3ha jAye to ina khataroM se bacA jA sakatA hai / prekSAdhyAna meM zarIra - prekSA kA prayoga karate haiM / zarIra ko dekhanA koI bar3I bAta nahIM hai / kAMca ke sAmane khar3e hokara kitanI bAra dekhate hoMge zarIra ko ! zarIra ke prakaMpanoM kA anubhava kiyA / yaha kauna-sA AdhyAtmika prayoga hai / para zarIra ke prati jAgarUka honA, prANa-zakti ke prakaMpanoM kA anubhava karanA, rAsAyanika parivartanoM kA anubhava karanA, ye to mAtra AlaMbana haiM / bacce ko calAne ke lie, usakI aMgulI pakar3anA hai / hamane sirpha eka Alambana diyA ki inake sahAre bhItara meM praveza kreN| yaha koI bar3I bAta nahIM hai / sabase bar3I bAta yaha hai ki ina AlambanoM ke sAtha citta ko lagA deM, jisase ki bhAvadhArA azuddha na bane / priya aura apriya bhAva na Ae, rAga aura dveSa kA bhAva na Ae, hiMsA-corI kA bhAva na jaage| usI ke lie ye prayoga haiN| agara inako hI saba kucha mAna leMge to aura bhrAnti panapa jAegI / AlambanoM kA apanA upayoga hai / inake binA aura prakriyA ke binA kahIM pahuMcA hI nahIM jA sktaa| hara koI AdamI sIdhA vItarAga nahIM bana jAtA / bahuta kaThina bAta hai vItarAga bananA / pratyeka vItarAga ko eka nizcita praNAlI se gujaranA hogaa| jaba usa praNAlI kA aMtima bindu AtA hai to vyakti vItarAga bana jAtA hai / Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuMDalinI-jAgaraNa : avabodha aura prakriyA (DaoN0 TI0 Ara0 bhATiyA, vyAkhyAtA, ena0 sI0 I0 Ara0 TI0) dillI se yahAM jIvana vijJAna ke prazikSaka, prazikSaNa zivira ke zivirArthiyoM ke manovaijJAnika TesTa lene tathA tathya saMkalita karane ke lie aaye| unhoMne pravacana kAla meM kucha prazna upasthita kiye | praznoM ke kendra meM 'kuMDalinI' kI bAta thI / unake prazna ye haiM 1. sUkSma zarIra aura sthUla zarIra kA vijJAna kyA hai ? 2. kuMDalinI ko jAgRta karane ke lie kyA gurukRpA Avazyaka hotI hai yA vaha svataH jAgRta ho jAtI hai ? 3. kyA kuMDalinI jAgRta ho jAe aura koI khatarA paidA na ho, aisA dekhA gayA hai ? kucha logoM ne kuMDalinI ko jagAne kA prayAsa kiyA hai aura ve vikSipta ho gaye / ina khataroM se kaise bacA jA sakatA 4. kRSNa ne arjuna kI kuMDalinI ko jAgRta kara usakA patha-pradarzana kiyA / rAmakRSNa paramahaMsa ne vivekAnaMda kI kuMDalinI jgaaii| kyA ye vAstavikatAeM haiM athavA sammohana ? 5. prANAyAma kA kAlamAna kyA honA cAhie ? 'adhikasya adhikaM phalaM'-kyA yaha isa para lAgU hotA hai ? sUkSma zarIra : sthUla zarIra hama jo kucha jAnate haiM vaha sArA indriya ke mAdhyama se jAnate haiM | hamAre pAsa pAMca indriyAM, mana aura buddhi hai / indriyoM ke dvArA jo jAnA jAtA hai, jo saMcita kiyA jAtA hai, usa sAmagrI ke AdhAra para mana apanA kAma calAtA Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA hai / usase Age buddhi AtI hai / hamAre jAnane kA pahalA yA mUlasrota hai-- indriyAM / ye hamAre zarIra meM haiM, pRthaka nahIM haiN| hamane zarIra ke kucha aise cuMbakIya kSetra banA liye, jinake mAdhyama se hama bAhya jagat ke sAtha saMparka sthApita kara sakate haiM / ve pAMca mAdhyama hamArI pAMca indriyAM haiM / jo isa sthUla zarIra se pare hai, vaha indriyoM kA viSaya nahIM hai / vaha indriyoM se nahIM jAnA jA sakatA / kintu hamAre zarIra meM kucha aise tattva haiM, jinake viSaya meM cintana aura anubhava karate-karate hama apanI buddhi aura cid zakti ke dvArA indriyoM kI sImA se pare jAkara sUkSma zarIra kI sImA meM praviSTa ho gaye / unameM eka tattva hai prANa vidyuta / agnidIpana, pAcana, zarIra kA sauSThava aura lAvaNya, oja- ye jitanI Agneya kriyAeM haiM, ye sArI sapta dhAtumaya isa zarIra kI kriyAeM nahIM haiM / phira prazna huA ki ina kriyAoM kA saMcAlaka kauna hai ? khoja huii| jJAta huA ki isa sthUla zarIra ke bhItara teja kA eka zarIra aura hai, vaha hai vidyuta zarIra, taijasa zarIra / vaha zarIra sUkSma hai / vahI isa sthUla zarIra kI sArI kriyAoM kA saMcAlana karatA hai / usa sUkSma zarIra meM se vidyuta kA pravAha A rahA hai aura usa vidyuta pravAha se saba kucha saMcAlita ho rahA hai / usa sUkSma zarIra ko prANa zarIra bhI kahA jAtA hai / yaha zarIra prANa kA vikiraNa karatA hai aura usI prANa-zakti se kriyAzIlatA AtI hai / indriyAM apanA kArya karatI haiM / kintu yadi unameM prANa-zakti kA pravAha na ho to ve apanA kArya nahIM kara sktiiN| mana kA apanA kAma hai / kintu prANa zakti ke yoga ke abhAva meM vaha bhI kucha nahIM kara sakatA / svara-yaMtra apanA kAma karatA hai, para prANa-zakti ke abhAva meM vaha niSkriya ho jAtA hai / hamArA respareTarI sisTama bhI prANa-zakti ke AdhAra para calatA hai / zvAsocchvAsa kI kriyA prANazakti ke binA nahIM ho sakatI / zvAsa, mana, indriyAM, bhASA, AhAra aura vicAra -- ye saba prANazakti ke RNI haiM / usase hI ye saba saMcAlita hote haiM, kriyAzIla hote haiM / prANazakti sUkSma zarIra se niHsRta hai| jahAM se prANazakti kA pravAha AtA hai vaha sUkSma zarIra hai-- taijasa zarIra / isI saMdarbha meM eka prazna aura hotA hai ki vaha taijasa zarIra kisake dvArA Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuMDalinI-jAgaraNa : avabodha aura prakriyA | 103 saMcAlita hai ? vaha prANadhArA ko pravAhita apane Apa kara rahA hai yA kisI ke dvArA prerita hokara kara rahA hai ? yadi apane Apa kara rahA hai to taijasa zarIra jaisA manuSya meM hai vaisA paza meM bhI hai, pakSiyoM meM bhI hai aura choTe sechoTe prANI meM bhI hai / eka bhI prANI aisA nahIM hai, jisameM taijasa zarIra sUkSma zarIra na ho / vanaspati meM bhI taijasa zarIra hai, prANa-vidyuta hai / vanaspati meM bhI orA hotA hai, AbhAmaMDala hotA hai / vaha AbhAmaMDala isa sthUla zarIra se niSpanna nahIM hai / AbhAmaMDala (orA) usa sUkSma zarIra- taijasa zarIra kA vikiraNa hai / vanaspati kA apanA AbhAmaMDala hotA hai / hara prANI kA apanA AbhAmaMDala hotA hai| manuSya kA bhI apanA AbhAmaMDala hotA hai| prazna hotA hai, yaha razmiyoM kA vikiraNa kyoM hotA hai ? yadi taijasa zarIra kA kArya kevala vikiraNa karanA hI ho to manuSya ke sAtha yaha kyoM ki vaha itanA jJAnI, itanA zaktizAlI aura itanA vikasita tathA eka anya prANI itanA avikasita kyoM | yaha saba taijasa zarIra kA kArya nahIM hai / taijasa zarIra ke pIche bhI eka preraNA hai sUkSma zarIra kI / vaha sUkSma zarIra hai karma zarIra / jisa prakAra ke hamAre arjita karma aura saMskAra hote haiM, unakA jaisA spaMdana hotA hai, una spaMdanoM se spaMdita hokara taijasa zarIra apanA vikiraNa karatA hai / taijasa zarIra jisa prakAra kI prANadhArA pravAhita karatA hai, vaisI pravRtti sthUla zarIra meM ho jAtI hai| tInoM zarIroM kI eka zrRMkhalA hai-- sthUla zarIra, sUkSma zarIra aura sUkSmatara zarIra | sthUla zarIra yaha dRzya zarIra hai / sUkSma zarIra hai taijasa zarIra aura sUkSmatara zarIra hai karma zarIra, kArmaNa zarIra / kucha logoM ne isakA vistAra kara sAta zarIra bhI mAne haiN| vistAra bhI ho sakatA hai / kintu ina tIna zarIroM kI eka vyavasthita zrRMkhalA hai--- sthUla, sUkSma aura sUkSmatara / ina tInoM zarIroM ke mAdhyama se sArI pravRttiyoM kA saMcAlana hotA hai | prANI kI mUlabhUta upalabdhiyAM tIna haiM-- cetanA (jJAna), zakti aura Ananda / cetanA kA tAratamya--avikAsa aura vikAsa, zakti kA tAratamya--avikAsa aura vikAsa, Ananda kA tAratamya avikAsa aura vikAsa--yaha sArA ina zarIroM ke mAdhyama se hotA hai / cetanA, zakti aura Ananda kI abhivyakti ke mAdhyama haiM ye zarIra | karma zarIra meM abhivyakti ke jitane spandana hote haiM utane hI Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA spandana saMkrAnta hote haiM taijasa zarIra meM aura ve spandana phira saMkrAnta hote haiM sthUla zarIra meM / yahAM ve pUre prakaTa hote haiM / __isa prakAra hamAre pUre jIvana kA saMcAlana ho rahA hai sUkSmatara zarIra (karma zarIra) ke dvArA / usakA nirdeza kriyAnvita ho rahA hai sUkSma zarIra (tejasa zarIra) meM aura taijasa zarIra kI preraNA se saMpreSita ho rahA hai yaha sthUla zarIra / isalie hamArI pravRtti kA mUla isa sthUla zarIra meM nahIM khojA jA sakatA | hamArI pravRtti kA mUla khojA jA sakatA hai sUkSma zarIra meM / sArI kriyAeM, sArI ghaTanAeM sabase pahale sUkSma zarIra meM ghaTita hotI haiM, utpanna hotI haiM aura phira sthUla zarIra se prakaTa hotI haiM | sthUla zarIra una kriyAoM yA ghaTanAoM kA utpAdaka nahIM, kevala unako abhivyakti dene vAlA mAdhyama hai / Aja AdamI bImAra hotA hai aura hama kahate haiM, Aja amuka bImAra ho gayA / usakI bImArI pAMca-cAra mahInoM pUrva sUkSma zarIra meM A cukI thii| Aja vaha sthUla zarIra meM utarI hai | isalie hama kaha rahe haiM amuka Aja bImAra ho gyaa| vijJAna ne isa dizA meM kadama Age bar3hAe haiM / sthUla zarIra meM abhivyakta hone vAlI bImArI kI bhaviSyavANI mahInoM pahale karane meM vaha saphala ho rahA hai / aise yaMtra bana cuke haiM / vaha dina bhI dUra nahIM jaba mahInoM bAda ghaTita hone vAlI mRtyu kI bhaviSyavANI kI jA sakegI / yaha sArA sUkSma, sUkSmatara zarIra ke AdhAra para hI kiyA jA sakatA hai / devatA kI jaba mRtyu hone vAlI hotI hai, taba kucha parivartana ghaTita hote haiM / pahalA parivartana hai.--- chaha mahIne pahale usakA AbhAmaMDala kSINa hone laga jAtA hai / dUsarA parivartana hai... usakI mAlA jo sadA vikasvara rahatI hai, vaha mlAna hone laga jAtI hai / tIsarA parivartana hai-- usakA Asana prakampita ho jAtA hai / AbhAmaMDala kI kSINatA, mAlA kI mlAnatA, Asana kA prakampana-- ye sAre lakSaNa usake mauta ke sUcaka hote haiM / mRtyu kI sUcanA sUkSmatara zarIra meM pahale hI aMkita ho jAtI hai aura usI ke phalasvarUpa ye sArI bAteM hotI haiM / sthUla zarIra meM mauta kA prakampana bAda meM hotA hai / aura jaba usameM hotA hai tabhI hama kahate haiM, amuka mara gayA, amuka kI mauta ho gii| tInoM zarIroM kA sAmaMjasya hai / tInoM ekasUtratA meM jur3e hue haiM aura apanA-apanA kArya saMpAdita kara rahe haiM / Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuMDalinI-jAgaraNa : avabodha aura prakriyA / 105 kuMDalinI : svarUpa aura jAgaraNa ____kuMDalinI-jAgaraNa kA prazna zarIroM ke sAtha jur3A huA hai / tIna zarIroM meM jo madhya kA zarIra hai, taijasa zarIra (sUkSma zarIra) usakI eka kriyA kA nAma hai 'tejolabdhi' / haThayoga taMtra meM ise 'kuMDalinI' kahA gayA hai | kahIMkahIM 'citzakti' kahA jAtA hai / jaina sAdhanA paddhati meM ise 'tejolabdhi' kahA jAtA hai / nAma kA antara hai / kuMDalinI ke aneka nAma haiM / haThayoga meM isake paryAyavAcI nAma tIsa ginAe gae haiN| unameM eka nAma hai 'mahApatha' / jaina sAhitya meM 'mahApatha' kA prayoga milatA hai / kuMDalinI ke aneka nAma haiM / bhinna-bhinna sAdhanA paddhatiyoM meM yaha bhinna-bhinna nAma se pahacAnI gaI hai / yadi isake svarUpavarNana meM kI gaI atizayoktiyoM ko haTAkara isakA vaijJAnika vizleSaNa kiyA jAe to itanA hI phalita nikalegA ki hamArI viziSTa prANazakti hai / prANazakti kA vizeSa vikAsa hI kuMDalinI kA jAgaraNa hai | prANazakti ke atirikta, taijasa zarIra ke vikiraNoM ke atirikta kuMDalinI kA astitva vaijJAnika DhaMga se siddha nahIM ho sakatA / madhyakAlIna sAhitya meM atizayoktiyoM aura rUpakoM kA ullekha adhika mAtrA meM prApta hotA hai / unakI bhASA ke gahana jaMgala meM se mUla ko khoja nikAlanA kaThinasA ho gayA hai / Aja ke cintaka una saba atizayoktiyoM aura rUpakoM ke cakravyUha ko tor3akara yathArtha ko pakar3ane kA prayAsa karate haiM / unake prayAsa meM kuMDalinI kA astitva pramANita hotA hai, para hotA hai vaha sAmAnya zakti ke visphoTa ke rUpa meM | vaha kucha aisA AzcaryakArI tathya nahIM hai, jise amuka yogI hI prApta kara sakate haiM, yA jise amuka amuka yogiyoM ne hI prApta kiyA hai / yaha sarvasAdhAraNa hai | koI bhI prANI aisA nahIM hai, jisakI kuMDalinI jAgRta na ho / vanaspati ke jIvoM kI bhI kuMDalinI jAgRta hai / hara prANI kI kuMDalinI jAgRta hotI hai| yadi vaha jAgRta na ho to vaha cetana prANI nahIM ho sakatA / vaha acetana ho sakatA hai / jaina Agama granthoM meM kahA gayA--- caitanya (kuMDalinI) kA anantavAM bhAga sadA jAgRta rahatA hai / yadi yaha bhAga bhI AvRtta ho jAe to jIva ajIva bana jAe, cetana acetana ho jaae| cetana aura acetana ke bIca yahI to eka bheda-rekhA hai / Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA . pratyeka prANI kI kuMDalinI yAnI taijasa zakti jAgRta rahatI hai / antara hotA hai mAtrA kA | koI vyakti viziSTa sAdhanA ke dvArA apanI isa taijasa zakti ko vikasita kara letA hai aura kisI vyakti ko anAyAsa hI guru kA AzIrvAda mila jAtA hai to sAdhanA meM tIvratA AtI hai aura kuMDalinI kA adhika vikAsa ho jAtA hai / vaha anubhava AgAmI yAtrA meM sahayogI bana sakatA hai / banatA hai yaha jarUrI nahIM hai / guru kI kRpA hI kyoM, maiM mAnatA hU~ ki jisa vyakti kA taijasa zarIra jAgata hai usa vyakti ke sAnnidhya meM jAne se bhI dUsare vyakti kI kuMDalinI ko, taijasa zarIra ko uttejanA mila jAtI hai aura vaha arddhajAgRta kuMDalinI pUrNa jAgRta ho jAtI hai / prazna hai vidyut pravAhoM kA | 'ka' aura 'kha' do vyakti haiM / 'ka' ke vidyut pravAha bahuta sakriya haiM / 'kha' ke vidyut pravAha kamajora haiM / yadi 'kha' 'ka' ke pAsa jAtA hai to 'ka' ke vidyut pravAha 'kha' ko prabhAvita kareMge aura usameM eka prakAra ke vidyut spaMdana paidA ho jaaeNge| eka bahuta Azcarya kI bAta hai / eka vyakti bahuta pahuMce hue yogI ke pAsa gayA / kucha dera baiThA / usane anubhava kiyA ki usakI kAmavAsanA ubhara rahI hai / vaha hairAna ho gayA / sannidhi hai parama yogI kI / usake pAsa jAne se kAmavAsanA zAnta honI cAhie, para vaha ubhara rahI hai / bahuta vicitra bAta hai / yaha akAraNa nahIM hai| isakA bhI puSTa kAraNa hai / vaha yogI pahaMcA huA hai | usakA taijasa zarIra pUrNa jAgRta hai | usake usa zarIra se pratikSaNa vikiraNa ho rahe haiM / ve bahuta prabhAvazAlI haiM / ve vikiraNa sAmane vAle vyakti meM saMkrAMta hote haiM aura jaba taijasa saMkrAMta hotA hai to vaha sabase pahale sakriya karatA hai jananendriya ko, kyoMki vaha sthAna hai zakti kA / usa zakti ke sthAna ko vaha prakaMpita karatA hai aura vAsanA acAnaka ubhara AtI hai / bahuta khataranAka mArga hai yaha / jananendriya aura taijasa zarIra kA mArga saTA huA hai / itanA saTA huA ki vaha use prabhAvita kara detA hai / guru-kRpA kA itanA hI tAtparya hai--usa vyakti kA sAnnidhya jisakA taijasa jAgRta hai | guru kA artha paramparAgata guru se nahIM hai / jisa vyakti kI taijasa zakti vikasita hai, usake pAsa jAne se, usake AzIrvAda prApta karane se, usake hAthoM kA mastiSka para sparza prApta hone se yA pRSTharajju para Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuMDalinI-jAgaraNa : avabodha aura prakriyA | 107 usakA sparza milane se kuMDalinI zakti ko jagAne meM sahayoga milatA hai | usako anubhava hone laga jAtA hai / vaha kSaNika anubhava vidyuta jAgaraNa jaisA hotA hai / guru-kRpA se milane vAlA yaha kSaNika anubhava yA jAgaraNa kSaNika hI hotA hai, sthAyI nahIM hotA / eka kSaNa meM apUrva anubhava huA aura dUsare kSaNa meM vaha samApta ho gayA / ilekTroDa lagAne se kSaNika anubhava hotA hai aura use haTA dene se vaha anubhava bhI samApta ho jAtA hai| vaisA hI yaha anubhava hotA hai / guru kA AzIrvAda milA, anugraha milA, kRpA milI to eka bAra jhaTakA jaisA lagA, kintu kSaNa bhara bAda vaha samApta ho jAtA hai / antataH kuMDalinI kA jAgaraNa sAdhaka ko svayaM hI karanA par3atA hai / use prayAsa karanA hotA hai / guru-kRpA kA itanA-sA lAbha hotA hai ki eka bAra jaba anubhava ho jAtA hai, phira cAhe vaha anubhava kSaNika hI kyoM na ho, to vaha Age ke anubhava ko jagAne ke lie preraka bana jAtA hai | itanA lAbha avazya hotA hai / yaha apane Apa meM bahuta mUlyavAna hai / yahI zaktipAta hai / para jaisejaise ziSya, guru yA usa vyakti se dUra jAegA, vaha zakti dhIre-dhIre kama hotI jAegI / Akhira lI huI zakti kitane samaya taka Tika sakatI hai ! apanI zakti ko hI jagAnA par3atA hai / vahI sthAyI banI raha sakatI hai / apanI zakti ko jagA lene para bhI avarodha A sakate haiM / kisI vyakti ne usa jAgRta zakti se anupayukta kAma kara DAlA, to vaha zakti calI jAtI hai, kSINa ho jAtI hai| kuMDalinI kA jAgaraNa prekSAdhyAna se bhI kuMDalinI jAga sakatI hai / usako jagAne ke aneka mArga haiM, aneka upAya haiM / saMgIta ke mAdhyama se bhI use jagAyA jA sakatA hai | saMgIta eka sazakta mAdhyama hai kuMDalinI ke jAgaraNa kA / vyAyAma aura tapasyA se bhI vaha jAga jAtI hai / bhakti, prANAyAma, vyAyAma, upavAsa, saMgIta, dhyAna Adi aneka sAdhana haiM, jinake mAdhyama se kuMDalinI jAgatI hai / aisA bhI hotA hai ki pUrva saMskAroM kI prabalatA se bhI kuMDalinI jAgRta ho jAtI hai aura yaha Akasmika hotA hai / vyakti kucha bhI prayatna yA sAdhanA nahIM kara rahA hai, para eka dina use lagatA hai ki usakI prANazakti jAga gaI / isalie Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA koI nizcita niyama nahIM banAyA jA sakatA ki amuka ke dvArA hI kuMDalinI jAgatI hai aura amuka ke dvArA nahIM jAgatI / kabhI-kabhI aisA bhI hotA hai ki vyakti girA, mastiSka para gaharA AghAta lagA aura kuMDalinI jAga gii| usakI atIndriya cetanA jAga gaI / kuMDalinI ke jAgane ke aneka kAraNa haiM / oSadhiyoM ke dvArA bhI kuMDalinI jAgRta hotI hai / amuka-amuka vanaspatiyoM ke prayoga se kuMDalinI ke jAgaraNa meM sahayoga milatA hai / tibbata meM tIsare netra ke udghATana meM vanaspatiyoM kA prayoga bhI kiyA jAtA thA / pahale zalyakriyA karate phira vanoSadhiyoM kA prayoga karate the / oSadhiyoM kA mahattva sabhI paraMparAoM meM mAnya rahA hai / prasiddha sUkta hai- acintyo maNimaMtrauSadhInAM prabhAva:-maNiyoM, maMtroM aura auSadhiyoM kA prabhAva acintya hotA hai / maMtroM ke dvArA bhI kuMDalinI ko jagAyA jA sakatA hai tathA vividha maNiyoM, ratnoM ke vikiraNoM ke dvArA aura oSadhiyoM ke dvArA bhI use jAgRta kiyA jA sakatA kuMDalinI ko jagAne ke aneka hetu haiM / unameM prekSAdhyAna bhI eka sazakta mAdhyama banatA hai kuMDalinI ko jagAne meM, taijasa zakti ko jagAne meM / dIrgha zvAsa prekSA kI prakriyA kuMDalinI ke jAgaraNa kI prakriyA hai / yadi koI vyakti pratidina eka ghaMTA dIrghazvAsa prekSA kA abhyAsa karatA hai to kuMDalinI-jAgaraNa kA yaha zaktizAlI mAdhyama banatA hai / antaryAtrA bhI usake jAgaraNa kA rAstA hai / suSumnA ke mArga se citta ko zaktikendra se jJAnakendra taka aura jJAnakendra se zaktikendra taka le jAnA-lAnA bhI kuMDalinI ko jAgRta karatA hai / citta kI yaha yAtrA bahuta mahattvapUrNa mAdhyama hai| tIsarA mAdhyama hai-- zarIra prekSA / zarIra-darzana kA abhyAsa jaba puSTa hotA hai taba taijasa zakti kA jAgaraNa hotA hai / cauthA mAdhyama hai---caitanya kendra prekSA / caitanya kendroM ko dekhane kA artha hai kuMDalinI ke sAre mArgoM ko sApha kara denA / caitanya kendroM ke sAre avarodha samApta ho jAne para kuMDalinI-jAgaraNa sahaja ho jAtA hai / pAMcavAM mAdhyama hai-- lezyA dhyAna / yaha sabase zaktizAlI sAdhana hai kuMDalinI ke jagAne kA / raMga hamAre bhAvataMtra ko atyadhika prabhAvita karate Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuMDalinI-jAgaraNa : avabodha aura prakriyA / 109 haiM / raMgoM kA saMbaMdha citta ke sAtha gaharA hotA hai / jaba usakI prakriyA se sAdhaka gujaratA hai taba zakti kA sahaja jAgaraNa hotA hai| prekSAdhyAna kI pUrI prakriyA kuMDalinI ke jAgaraNa kI prakriyA hai / lAbha : alAbha kuMDalinI-jAgaraNa ke lAbha bhI haiM aura alAbha bhI haiM / kucha logoM ne binA kisI saMrakSaNa ke svataH kuMDalinI jAgaraNa kI dizA meM pAdanyAsa kiyA | pUrI yukti hastagata na hone ke kAraNa unakA mastiSka vikSipta ho gayA / isake atirikta aura aneka khatare sAmane Ate haiM | prazna hotA hai.... kyA ina khataroM se bacA jA sakatA hai ? bacane ke upAya kyA haiM ? / zakti ho aura khatarA na ho, yaha kalpanA nahIM kI jA sakatI / jisameM tArane kI zakti hotI hai, usameM mArane kI bhI zakti hotI hai / jisameM mArane kI zakti hotI hai, usameM tArane kI bhI zakti hotI hai / zakti hai to tAranA aura mAranA donoM sAtha-sAtha calate haiM / kuMDalinI ke sAtha khatare bhI jur3e hue haiM / vidyut lAbhadAyI hai to khataranAka bhI hai / vidyut ke khataroM se sabhI paricita haiM / bijalI ke tAra khule par3e haiM / koI chuegA to pahale jhaTakA lagegA, chUne vAlA gira jAegA yA gaharA zaoNka lagA to mara bhI jAegA / khatarA nizcita soceM, prANa-zakti kA pravAha Upara jA rahA hai| usakI UrdhvayAtrA ho rahI hai / prANa kA pravAha sIdhA jAnA cAhie suSumnA se, para kisI kAraNavaza vaha calA gayA piMgalA meM to garmI itanI bar3ha jAegI ki sAdhaka sahana nahIM kara pAegA / vaha bImAra bana jAegA aura jIvana bhara usa bImArI ko use bhoganA par3egA / usakI cikitsA asaMbhava ho jAyegI / prANazakti eka sAtha itanI jAga gaI ki sAdhaka meM use sahana karane kI kSamatA nahIM hai to vaha pAgala ho jAegA / aisA hotA hai / eka sAtha hone vAlA zakti kA jAgaraNa aniSTakArI hotA hai / isIlie kahA jAtA hai ki taijasa zakti kA vikAsa karanA cAhe, kuMDalinI zakti kA vikAsa karanA cAhe to use dhIre-dhIre vikasita karanA cAhie / isa vikAsa kI prakriyA ke aneka aMga haiM / haThayoga meM 'kAyasiddhi' ko sAdhanA kA prAraMbhika bindu mAnA hai / yaha bahuta mahattvapUrNa Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA pratipAdana hai / jaina paraMparA meM tapasyA aura AhArazuddhi ko sAdhanA kA mahattvapUrNa aMga mAnA hai / yaha isIlie ki tapasyA aura AhArazuddhi se kAyasiddhi hotI hai, zarIra sadha jAtA hai | jaba kAyasiddhi ho jAtI hai taba zakti-jAgaraNa ke sAre khatare samApta ho jAte haiM / zarIra ko dRr3ha aura majabUta banAe binA zaktiyoM ko avatarita karane kA prayatna karanA bahuta hAnikAraka hai / kamajora zarIra meM yadi zakti kA srota phUTatA hai to zarIra cakanAcUra ho jAtA hai, naSTa ho jAtA hai / vaha bhItara-hI-bhItara bhasmasAta ho jAtA hai| nAr3I-saMsthAna ko zaktizAlI banAe binA zakti-jAgaraNa kA prayatna karanA nAdAnI hai, vajra mUrkhatA hai | nAr3I-zodhana kuMDalinI-jAgaraNa kA mahattvapUrNa ghaTaka hai / nAr3I-zodhana kI nizcita prakriyA hai / nAr3I-zodhana kA artha zarIra kI nAr3iyoM kA zodhana nahIM hai / usakA artha hai- prANa-pravAha kI jo nAlikAeM haiM, jo mArga haiM, unakA zodhana karanA / bIca meM Ane vAle avarodhoM ko sApha karanA / nAr3I-zodhana ke binA zakti kA jAgaraNa bahuta khataranAka hotA hai / zakti jAga gaI, para Age kA rAstA avaruddha hai, sApha nahIM hai to vaha zakti apanA rAstA banAne ke lie visphoTa karegI, rAstA mor3egI / usa visphoTa se bhayaMkara sthitiyAM utpanna ho sakatI haiN| ina sabhI khataroM se bacane ke lie do upAya haiM-- anubhavI vyakti kA mArgadarzana aura dhairya / jo bhI zakti- jAgaraNa ke mahattvapUrNa upakrama haiM, unakA abhyAsa svataH nahIM karanA caahie| kisI anubhavI vyakti ke parAmarza aura mArgadarzana meM hI usa sAdhanA ko prAraMbha karanA cAhie / yaha isalie ki yaha anubhavI vyakti yadA-kadA hone vAle Akasmika khataroM se use bacAkara usakA mArga prazasta karatA hai| sAdhanA kI saphalatA kA Adi-bindu bhI dhairya hai aura antima bindu bhI dhairya hai / dhairya ke abhAva meM kucha bhI saMbhava nahIM hotA / Aja kA AdamI, adhairya ke daura se gujara rahA hai| vaha itanA adhIra hai ki kisI bhI sthiti meM vaha dhairya nahIM rakha pAtA / bImAra hai| DaoNkTara davAI detA hai / eka ghaMTe meM yadi ArAma nahIM hotA hai to DaoNkTara badala detA hai / dina meM pAMca DaoNkTara badala detA hai / bar3I vikaTa sthiti hai / sAdhanA meM adhairya bahuta hAniprada hotA hai| vaha kisI bhI sAdhanA ko saphala nahIM hone detaa| Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuMDalinI-jAgaraNa : avabodha aura prakriyA | 111 kuMDalinI-jAgaraNa kI isa prakriyA meM dhairya kI bAta bahuta mahattvapUrNa hai / sameM sAdhanA-kAla laMbA hotA hai / usa dIrghakAla ko dhairya se hI pUrA kiyA nA sakatA hai / dhIre-dhIre sAdhanA paripakva hotI hai aura jaba taijasa jAgaraNa kI prakriyA prArambha ho jAtI hai, taba sAre khatare Tala jAte haiM / kRSNa aura arjuna pUchA jAtA hai ki kuMDalinI-jAgaraNa vAstavikatA hai yA korA sammohana ? kuMDalinI-jAgaraNa aura sammohana meM gaharA saMbaMdha hai | kuMDalinI jAgaraNa Akasmika bhI kiyA jA sakatA hai / para usakI sthiti alpakAlIna hotI ii| koI vyakti apane tapojanya bala se kisI meM zakti kA saMcAra kara detA hai| yaha ho sakatA hai / jaise koI hRdayaroga se grasta hai, maraNAsanna hai, DaoNkTara use AksIjana dekara kucha sakriya karate haiM / para usa oNksIjana ke sahAre to vaha jI nahIM sakatA | vaha apanI zakti ke sahAre hI jI sakatA hai| DaoNkTara eka bAra usakI prANazakti ko dhakkA detA hai / yadi jIvana zakti bacI huI hai, vAstavika mRtyu nahIM huI hai to vaha jI uThegA / jaba oNksIjana prApta nahIM hotI hai to DaoNkTara jora se phUMka mArakara bhI rogI ko sakriya kara detA hai / paha kRtrima zvAsa bhI kAma to karatA hI hai / eka mahilA DaoNkTara ke pAsa jAkara bolI-DaoNkTara sAhaba ! mere bacce kI hAlata kaisI hai ? DaoNkTara bolA--use nakalI zvAsa dI jA rahI hai / mahilA ne kahA-nakalI kyoM, maiM asalI zvAsa ke paise dene ke lie taiyAra hUM | Apa nakalI zvAsa baMda kareM aura asalI zvAsa deN| jitane rupaye lageMge, abhI de duuNgii| ___maiM mAnatA hUM zaktipAta Adi kI sArI prakriyAeM nakalI zvAsa kI prakriyAeM haiM / eka koI samartha vyakti apanI zakti se dUsare ko prabhAvita kara usakI zakti ko jagA detA hai / vaha zakti jAga jAtI hai, kintu TikatI nahIM / jaba taka usa zakti kA Avega rahatA hai, jaba taka vyakti usa zakti se AviSTa rahatA hai, taba taka vaha zakti kAma karatI hai aura jaise hI Aveza samApta hotA hai, AdamI zaktizUnya ho jAtA hai| yaha niyama saba para lAgU hotA hai / phira cAhe kRSNa ne arjuna kI kuMDalinI Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA jagAI ho yA rAmakRSNa ne vivekAnaMda kI kuMDalinI jagAI ho yA aura kisI ne aura kisI kI kuMDalinI jagAI ho, zaktipAta kiyA ho, vaha saba asthAyI zaktidAna hotA hai, kSaNika hotA hai / prANAyAma prAyaH yaha pUchA jAtA hai ki prANAyAma kA kAlamANa kitanA honA cAhie? maiM mAnatA hUM ki prANAyAma kI sAdhanA karane vAle vyakti ko kAlamAna kA jJAna avazya karanA cAhie | use isa sAdhanA meM bahuta sAvadhAnI baratanI caahie| prANAyAma kA tAtparya hai- taijasa zakti ke sAtha cher3achAr3a karanA / jaba kisI vidyuta ke sAtha cher3achAr3a karate haiM to bahuta sAvadhAna rahanA hogA / prANAyAma ke do AyAma haiM 1. tIvra zvAsa ke sAtha kiyA jAne vAlA dhyAnazUnya prANAyAma | 2. manda zvAsa ke sAtha kiyA jAne vAlA dhyAnayukta prANAyAma / tIvra prANAyAma eka sAtha adhika nahIM karane cAhie / unako prANAyAma kahA bhI jA sakatA hai aura nahIM bhI kahA jA sakatA hai / bhastrikA tIvra prANAyAma hai / use koI vyakti ghaMTA-AdhA ghaMTA karane laga jAe to usameM itanI bhayaMkara garmI bar3ha jAtI hai ki vaha vikSipta ho jAtA hai, pAgala ho jAtA hai / Aja ke aneka bhagavAnoM ne bhastrikA ke laMbe prayoga, cAlIsa minaTa ke prayoga zurU karavAe aura usakA pariNAma huA ki aneka vyakti pAgala ho gae / gujarAta ke eka mAnasika cikitsaka ne batAyAkisI bhagavAn ke pAgala banAe hue tIsoM ziSya mere pAsa cikitsA ke lie Ae haiN| unase itanA tIvra prANAyAma laMbe taka karavAyA ki ve usakI USmA ko sahana nahIM kara sake aura unakA mastiSka asta-vyasta ho gayA / ve pAgala ho ge| bhastrikA prANAyAma ko eka sAtha lambe samaya taka karanA hAnikAraka hai / use eka do minaTa karate-karate dasa minaTa taka le jAyA jA sakatA hai / gRhastha ke lie isa kAlamAna se adhika samaya taka bhastrikA karanA aniSTakAraka hai| Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuMDalinI-jAgaraNa : avabodha aura prakriyA / 113 dIrghazvAsa-prekSA, samavRtti-zvAsa prekSA-- ye manda prANAyAma haiM | inake sAtha dhyAna kA prayoga bhI hai / maiM mAnatA hUM ki koI bhI prayoga dhyAna ke binA nahIM karanA cAhie / dhyAna ke sAtha kiyA jAne vAlA prayoga zIghra saphala hotA hai, lAbhaprada hotA hai | maMda prANAyAma ko yadi bar3hAte-bar3hAte ghaMTA-AdhA ghaMTA bhI kiyA jAe to koI hAni nahIM hotI / lAbha hI hotA hai / maMda zvAsa hamArA sahaja zvAsa hai / yahI dIrgha zvAsa hai / yaha aniSTa nahIM karatA / yaha svAbhAvika prakriyA hai / laMbA zvAsa svAbhAvika hai choTA svAsa kRtrima hai| samavRtti zvAsa-prekSA bhI maMda prANAyAma kA eka aMga hai / ise eka sAtha laMbe samaya taka nahIM karanA cAhie / dhIre-dhIre kAlamAna ko bar3hAnA cAhie / ise pandraha minaTa se jyAdA nahIM karanA cAhie / yaha kAlamAna bhI eka sAtha nahIM, dhIre-dhIre bar3hAnA cAhie / Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzana vahI, jo jiyA jA sake jIvana-vikAsa kI prakriyA meM eka mArga kA cunAva bahuta mahattvapUrNa hotA hai / mArga ke binA kahIM pahuMcA nahIM jA sakatA / jIvana kI yAtrA meM mArga kA nirdhAraNa hotA hai / koI bhI vyakti kahIM bhI pahuMcanA cAhatA hai, sabase pahale mArga kI khoja karatA hai, cAhe kAMkarolI se udayapura jAnA ho, jodhapura jAnA ho, jayapura jAnA ho, pahale mArga kA nizcaya karatA hai | mArga ke bAda hI yAtrA kA prArambha hotA hai / jIvana vikAsa kI yAtrA meM mArga kA cunAva karanA bahuta jarUrI hotA hai / __ jaina darzana ne eka nizcita mArga kA pratipAdana kiyA / usakA pahalA sUtra banatA hai, Adarza kA nirdhAraNa | Adarza kA nirdhAraNa kiye binA koI bhI vyakti AMtarika vikAsa kI yAtrA meM saphala nahIM ho sakatA / eka nizcita Adarza sAmane rakhanA hotA hai | jaba Adarza kA patA nahIM hotA, yAtrA prArambha hI nahIM hotI / aura na koI mArga banatA hai | eka vyakti AyA sTezana para aura sTezana mAsTara se kahA- TikaTa do / sTezana mAsTara ne pUchA- kahAM jAnA cAhate ho ? vyakti ne kahAmaiM apanI sasurAla jAnA cAhatA hUM / sasurAla kI TikaTa do / sTezana mAsTara ne kahA- kauna-sA gAMva ? vyakti ne kahA-- gAMva kA patA nahIM / mujhe to apanI sasurAla jAnA hai / vahIM kI TikaTa do / / kaise TikaTa milegI jaba koI patA nahIM hai ki kahAM jAnA hai ! nizcaya karanA hotA hai ki mujhe kahAM jAnA hai ! mujhe kahAM yAtrA karanI hai ! mujhe kyA bananA hai ! isa dRSTi se sabase pahale eka Adarza kA cunAva karanA hotA hai / jaina darzana ne kahA-- jIvana-vikAsa ke lie Adarza ho sakatA hai vItarAga / vItarAga hamArA Adarza hai / mujhe vItarAga bananA hai / na koI vyakti Adarza Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzana vahI, jo jiyA jA sake | 115 hotA hai aura na koI vastu Adarza hotI hai / vItarAga Adarza banatA hai, kevala vItarAga / hameM vItarAga bananA hai / eka Adarza kA nirdhAraNa ho gayA / aba yAtrA zurU ho sakatI hai / mArga kA cunAva ho sakatA hai | hameM vItarAga kI dizA meM yAtrA karanI hai aura usa yAtrA ke anurUpa mArga kA cunAva karanA hai| nizcita hai hamArA Adarza, nizcita hai hamArI yAtrA aura nizcita hai hamArA mArga / kahIM koI anizcita nahIM hai / - bahuta bAra loga pUchate haiM ki siddha bar3A hai yA arihaMta ? bar3A to siddha ho sakatA hai / to phira 'Namo arihaMtANaM, Namo siddhANaM' pahale arihaMta ko namaskAra, phira siddha ko namaskAra kyoM ?) isa prazna kA uttara bhI diyA jAtA hai| kintu maiM Aja isa para dUsare DhaMga se socanA cAhatA hUM / isakA kAraNa hai | arihaMta hamAre lie Adarza bana sakatA hai, kintu siddha hamAre lie Adarza nahIM bana sakatA / siddha Adarza nahIM hai / jo zarIra-mukta hokara jI rahA hai, AtmA ke astitva ko dhAraNa kara rahA hai, vaha kisI zarIradhArI ke lie Adarza nahIM bana sakatA | zarIradhArI ke lie koI zarIradhArI hI Adarza bana sakatA hai| vItarAga aura arihaMta hamAre lie Adarza haiM kyoMki zarIra meM jIte hue ve jisa prakAra kA jIvana jIte haiM, usI prakAra kA jIvana hameM jInA hai / satya ko kevala jAnanA nahIM hai / satya ko kevala jInA hai / aura jIne meM Adarza hamArA arihaMta bana sakatA hai, vItarAga bana sakatA hai, siddha nahIM bana sakatA / jisameM zarIra nahIM, jisako khAnA nahIM, pInA nahIM, bolanA nahIM, kAma nahIM karanA, sarvathA akarma, vaha karmavAle vyakti ke lie kabhI Adarza nahIM bana sakatA / karma vAle vyakti ke lie karma hI Adarza bana sakatA hai | arihaMta zarIra meM jItA hai, arihaMta bolatA hai, arihaMta calatA hai, khAtA pItA hai, saba kucha karatA hai | karate hue bhI vItarAga banA rahatA hai / vahI hamAre lie Adarza ho sakatA hai / isIlie bahuta cintana ke sAtha yaha kiyA gayA ki pahale Adarza ko namaskAra, phira dUsaroM ko namaskAra / isalie arihaMta ko namaskAra bahuta nyAyasaMgata aura yuktiyukta hai | pahale hama apane Adarza ko sAmane rakheM aura phira dUsaroM kI carcA kareM / vItarAgatA eka bhogya avasthA hai / vastu ke astitva meM tIna bAteM hotI haiM-- dhruva, utpAda aura vyaya / jaina-darzana isa tripadI ko namaskAra kara kisI Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA bhI tathya kI vyAkhyA nahIM kara sakatA | jitane tattva vyAkhyAyita hote haiM ve sAre ke sAre isa tripadI ke mAdhyama se hote haiM / bhagavAn mahAvIra ne batAyAusakI khoja karo jo parivartana ke bIca aparivartita hai, jo prakaMpana kI duniyA meM bhI aprakampa hai, azAzvata ke madhya zAzvata hai | bhogya zAzvata hai, hamArI cetanA zAzvata hai / usameM rUpAMtaraNa hotA hai, utpAda aura vyaya hotA hai / AdamI deva banatA hai, pazu bhI bana sakatA hai | AdamI baccA bhI banatA hai, javAna bhI banatA hai aura bUr3hA bhI banatA hai | janma letA hai aura maratA hai| isa sAre pariNamana aura parivartana ke cakra meM cetanA kA astitva kahIM vilupta nahIM hotA / hamArI cetanA zAzvata hai / vItarAgatA kA matalaba hai cetanA kA anubhava / jaba-jaba rAga aura dveSa kA anubhava hotA hai, hama apanI cetanA se pare haTa jAte haiN| jaba rAga-dveSa se mukta hokara vItarAga ke kSaNa meM jIte haiM taba hama cetanA ke anubhava meM jIte haiM / hamArA Adarza hai cetanA kA anubhava / hamArA Adarza hai rAga-dveSa se mukta hokara jInA | hamArA Adarza hai vItarAgatA kA jIvana jInA | jaba Adarza kA nizcaya hotA hai to phira yAtrA zurU hotI hai / hamAre vikAsa kA pahalA bindu banA Adarza kA nirdhAraNa / vItarAga hamArA Adarza hai| aba dUsarA bindu vikAsa kA banegA vItarAgatA kA jIvana jInA / kevala jAnanA nahIM hai | mArksa ne kahA- bhAratIya darzana kevala vyAkhyA karate haiN| samAja ko badalate nahIM hai / mujhe lagatA hai ki isameM pUrI sacAI nahIM hai| vyavasthA ke dRSTikoNa se kahA jAe to kucha sacAI ho sakatI hai | jahAM samAja ke Arthika DhAMce ke bAre meM cintana huA vahAM na badalane vAlI bAta sAmane A sakatI hai| kintu jahAM Antarika vikAsa kI prakriyA kA prazna hai bhAratIya darzana ne jIvana parivartana ke bahuta sundara sUtra die haiM, jIvana ko badalA hai / avItarAga ko vItarAga banAne meM saphalatA prApta kI hai / jaina darzana ne isa viSaya meM eka bahuta sundara mArga prastuta kiyA thA / ina varSoM meM pazcimI darzana ke kSetra meM eka naye darzana kA vikAsa huA, astitvavAdI dhArA kA | astitvavAda ne eka sacAI to bahuta sAmane prakaTa kI hai aura vaha sacAI yaha hai ki bauddhika jJAna se hamArA kAma paryApta nahIM hotA / hameM donoM cAhiebauddhika jJAna aura Antarika jJAna / tarka kA jJAna, hetu kA jJAna jarUrI hai Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzana vahI, jo jiyA jA sake / 117 aura prAtibha jJAna bhI jarUrI hai / jIvana ko calAne ke lie donoM kA samanvaya cAhie / tarka kA jJAna bahuta Avazyaka hai / usake vikAsa ke binA sacAI ko jAnane meM bahuta kaThinAI hotI hai | kintu yadi prAtibha jJAna kA vikAsa nahIM hotA hai, andadRSTi kA vikAsa nahIM hotA hai to sacAI kA jIvana jiyA nahIM jA sakatA / donoM kI sApekSatA jarUrI hai / astitvavAda ke isa vicAra ko jaba par3hatA hUM to AcArya siddhasena kA vaha sUtra yAda A jAtA hai.---jo hetuvAda ke pakSa meM hetuvAdI hai aura jo prAtibhajJAna aura antajJAna ke pakSa meM antarjAnI hai, vaha samaya (siddhAnta) kA samyaka nirUpaNa karatA hai| jo kevala hetuvAda aura atIndriyavAda kI carcA karatA hai, vaha paMgu hai / vaha samagra pratipAdana kA adhikArI nahIM ho sakatA / Aja se lagabhaga Der3ha zatAbdI pUrva jo bAta siddhasena ne kahI thI, vahI bAta Aja astitvavAdI AcArya yA vidvAn doharA rahe haiN| donoM kI jarUrata hai.-- tArkika jJAna kI bhI aura prAtibhajJAna kI bhI / bauddhika vikAsa kI bhI aura antadRSTi kI bhI / jo loga kevala tarka para vizvAsa karate haiM, ve zAyada apane jIvana-vikAsa kI yAtrA ko sampanna nahIM kara sakate, bIca meM hI ulajha jAte haiM aura aTaka jAte haiM / jIvana-vikAsa kI yAtrA ke lie vItarAgatA kI dizA meM prasthAna karanA jarUrI hai aura usakA abhyAsa karanA jarUrI hai / vItarAgatA kA jIvana jIne ke lie jaina darzana ne tIna AlambanoM kA upayoga kiyA / pahalA Alambana hai-- satyagrAhI dRSTikoNa / hamArA dRSTikoNa satyagrAhI honA cAhie / isI vicAra se jaina AcAryoM ne nayavAda kA vikAsa kiyA / kahIM bhI Agraha nhiiN| nayavAda ke do AdhAra banate haiM sApekSatA aura samanvaya / vyakti aura samAja hamAre sAmane haiN| kucha loga ekAntataH vyaktivAdI vRtti ke hote haiM / ve sArA bhAra vyakti para DAla dete haiM / kacha loga samAja kA Agraha rakhate haiN| rAjanItika praNAliyoM meM, samAjavAdI aura sAmyavAdI praNAlI meM samAja para sArA bhAra DAla diyA jAtA hai / idhara vyakti kA vikAsa saba kucha hai to udhara samAja kA vikAsa hI saba kucha hai / kintu vyakti aura samAja ke sambandhoM kA taba taka samyak nirdhAraNa nahIM kiyA jA sakatA jaba taka ki hamArA dRSTikoNa sApekSa nahIM hotA / vyakti nirapekSa samAja aura samAja-nirapekSa vyakti kA koI mUlya nahIM hotA / samAja sApekSa vyakti aura vyakti sApekSa samAja kA Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 | maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA hI mUlya ho sakatA hai aura tabhI samyak vikAsa kI prakriyA ko Age bar3hAyA jA sakatA hai| satyagrAhI dRSTikoNa kA eka sUtra hai--sApekSatA / yaha sApekSatA prAtibhajJAna aura tArkikajJAna meM bhI vikasita hotI hai / kevala tArkika jJAna nahIM, kevala antardRSTi kA jJAna nahIM, kevala adhyAtma nahIM aura korA vyavahAra nahIM / kevala vyavahAra hotA hai to sthUlatA A jAtI hai / itanI sthUlatA ki satya kahIM chUTa jAtA hai / korA nizcaya hotA hai to adhyAtma meM koI zakti nahIM AtI / donoM jarUrI hote haiM / yAnI sampradAya bhI Avazyaka hai aura adhyAtma bhI Avazyaka hai / agara sampradAya-zUnya adhyAtma hotA hai to vaha kucha vyaktiyoM ke lie kAma kA hotA hai / janatA ke lie koI kAma kA nahIM banatA / kucha vyakti kaMdarAoM meM baiThakara adhyAtma kI sAdhanA kara leM, para zeSa loga bilkula vaMcita raha jAte haiM aura unake jIvana kA koI mArga nizcita nahIM hotA / jarUrI hai samAja, jarUrI hai saMgha, jarUrI hai saMgaThana aura jarUrI hai sampradAya / jo loga saMgaThana kA virodha karate haiM, sampradAya kA virodha karate haiM, saMgha kA virodha karate haiM, kevala akelepana kI bAta karate haiM / ve bhI sacAI ko nahIM pakar3a pA rahe haiM / unakA bhI Agraha ho gayA ki akelA honA acchA hai / eka-do AdamI acche ho ge| usase huA kyA ? unakA dRSTikoNa bhI rUr3hivAdI ho gayA / eka-do vyakti acche ho gae, kintu jisa duniyA meM jInA hai, kyA vaha akelA vyakti bhI raha sakegA / pahale to mAna liyA jAtA thA ki himAlaya kI kandarA meM jAkara baiTha gayA, aba vaha zAnti kA jIvana jI sakatA hai / kintu eka ora to aNuzastroM kI vibhISikA, sArA vAtAvaraNa pradUSaNa se vyApta, isa sthiti meM kyA himAlaya bacA raha pAegA? kabhI saMbhava nahIM / Aja himAlaya bhI pradUSaNa se vaMcita nahIM hai / duniyA kA koI bhI konA pradUSaNa se vaMcita nahIM hai / kahAM jAegA ? kaunasI guphA hai ? kauna-sI-kandarA hai jahAM jAkara vyakti akelepana kA anubhava kara sake ? yaha saMkramaNa kI duniyA hai / eka vicAra yahAM kAMkarolI meM baiThe vyakti ke mana meM paidA hotA hai, aura usa vicAra ke paramANu sAre saMsAra meM phaila jAte haiM | na himAlaya bacatA hai aura na koI guphA hI bacatI hai / isa saMkramaNa kI duniyA meM hamAre pAsa aisA kauna-sA kavaca hai ki hama apane Apako Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazana vahA, jo jiyA jA saka / 119 sarvathA bacA sakeM / isa dizA meM vItarAga logoM ne bhI prayAsa kiyA ki duniyA bhI acchI bane, janatA bhI acchI bane / acche logoM kA saMgha bane / samAja bane, samudAya bane / yadi aisA nahIM banatA hai to vikaTa sthiti paidA ho jAtI hai / vItarAga ko bhI jIvana jInA hotA hai / mana para prabhAva cAhe na Ae, kintu usake zarIra para to prabhAva par3egA hI / vaha mAnasika vicAroM se bImAra nahIM par3egA kintu duniyA ke vAtAvaraNa se to bImAra bana sakatA hai / khAnapAna se to bImAra bana sakatA hai / to jisa duniyA ke bIca meM jInA hai, jisa janatA ke madhya jInA hai, usako vItarAgatA kI dizA meM prerita karanA, yaha vItarAga kA bhI dharma aura kartavya hotA hai / isIlie saMgha-sampradAya koI burI bAta nahIM hai / vaha bahuta Avazyaka hai| kintu kevala saMgha, saMgaThana aura sampradAya meM hI sArI dRSTi aTaka jAe to yaha burI bAta hai / hameM saMgha aura sampradAya meM jo sacAI hai, jo satya hai, usakA avataraNa karanA hai, nizcayadRSTi kA Alambana lenA hai, adhyAtma ko vikasita karanA hai / nahIM to vaha thothA haDDiyoM kA DhAMcA bhara raha jAegA / vahAM satya kA saMcAra nahIM hogA | AdamI mara gayA / usakA zarIra tAjA kA tAjA hai / na sikur3ama, na kucha aura, pUrA kA pUrA ceharA / kintu kevala prANa nahIM rahA / vaha haDDiyoM kA mAtra DhAMcA bcaa| caitanya ur3a gayA / to binA satya ke, binA nizcaya ke aura binA adhyAtma ke saMgaThana aura saMgha mAtra haDDiyoM kA DhAMcA raha jAegA / usameM prANa nahIM rahegA / usameM tejasvitA nahIM rahegI / usameM caitanya nahIM rahegA / ina donoM vRttiyoM kI sApekSatA hamArA mArga bana sakatI hai / na akelA vyakti mArga bana sakatA hai aura na korA samAja mArga bana sakatA hai| donoM kA yoga hI hamAre vikAsa kI yAtrA kA mArga bana sakatA hai / satyagrAhI dRSTikoNa kA caraNa aura Age bar3hatA hai to vahAM jJAna aura kriyA kA samanvaya hotA hai / kisane kahA ki darzana jIyA nahIM jA sakatA ! maiM socatA hUM ki jo darzana jIyA nahIM jA sakatA, vaha havAI ur3Ana hotA hai, AkAzI kalpanA hotI hai, yathArtha nahIM hotA / vahI darzana vAstavika ho sakatA hai jo jIyA jA sakatA hai / vaha Adarza kisI kAma kA nahIM, jo vyavahAra meM na A sake / aura vaha vyavahAra kisI kAma kA nahIM, jo Adarza taka na pahuMcAyA jA sake / Adarza aura vyavahAra donoM kA yoga honA cAhie / Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA eka kahAnI bar3I mArmika hai | bAdazAha ne bIrabala se kahA- "tuma bar3e buddhimAna ho / tuma asambhava ko sambhava banA sakate ho / mere mana kA eka svapna hai, eka kalpanA hai, use tuma sAkAra karo / merA svapna hai ki tuma havAI mahala banA do / '' bIrabala ne kahA-"jarUra banA dUMgA / ' bIrabala bhI aisA nikalA ki koI kAma kaha do, asvIkAra karanA jAnatA hI nahIM / bIrabala ne svIkAra kara liyA / usane cir3ImAra bulAe aura kahA ki sau-do sau tote pakar3akara lAo / unhoMne do-cAra dinoM meM saikar3oM tote lA die / bIrabala ne unake lie piMjar3e banA die / bIrabala ne apanI lar3akI ko bulAyA / vaha bar3I vidaSI thii| usase kahA- "ina totoM ko prazikSita karanA hai| ye AdamI kI bhASA bolanA jAnate haiM / " usane saba totoM ko prazikSita kara diyA / do mahIne kA samaya bItA / bIrabala ne bAdazAha se kahA-"jahAMpanAha ! havAI mahala taiyAra ho rahA hai | eka bAra ApakI icchA ho to calakara dekheM, kitanA kAma Age bar3ha gayA hai / '' bAdazAha ko bar3A tAjjuba huA / usane socA, AkAzI mahala kaise bana sakatA hai ! Aja kA yuga to thA nahIM ki antarikSa meM zaTala jAe aura sTezana sthApita kare / kaise bana sakatA hai ! bAdazAha ne kahA-calo, abhI calo / - eka bar3e maidAna meM bAdazAha aura bIrabala baiTha gae / sabhI sAmaMta baiTha gae / itane meM saikar3oM piMjar3e lAkara rakha die ge| piMjar3oM ke daravAje khulate hI AkAza meM tote hI tote chA gae / aba AvAja zurU huI--jaldI ITeM lAo, jaldI patthara lAo, cUnA lAo, hathor3A lAo, makAna jaldI bnaao| cAroM tarapha AkAza gUMja uThA / bAdazAha ne pUchA- 'bIrabala ! vaha havAI mahala hai kahAM ?' bIrabala ne kahA- sarakAra ! majadUra lage hue haiM / sArA kAma ho rahA hai / ' bAdazAha ne kahA--'kyA ye hI havAI mahala banAeMge ?' bIrabala bole---'jI hAM, ye hI banAeMge / AkAza meM ur3ane vAlA hI havAI mahala banA sakatA hai|' yadi darzana jIyA nahIM jA sakatA to vaha totoM kA havAI mahala bana jAtA hai, korA AkAzI mahala bana jAtA hai / usakI sAravattA samApta ho jAtI hai / kintu darzana havAI mahala nahIM hotA, AkAzI ur3Ana aura AkAzI kalpanA nahIM hotA / vaha yathArtha hotA hai. satya hotA hai aura jIyA jA sakatA Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzana vahI, jo jiyA jA sake / 121 | darzana ko jIyA jAnA hai| vItarAgatA kA darzana / yaha havAI ur3Ana nahIM hai / yaha jIvana jIyA jA sakatA hai| jIne kI prakriyA jaina darzana meM bahuta sApha hai / vItarAgatA kA jIvana jIne ke lie alpIkaraNa kI dizA meM prasthAna karo / yaha to nahIM hotA ki Aja eka saMkalpa liyA, Adarza kA cunAva kiyA, yAtrA zurU kI, pahalA kadama uThA aura vItarAga bana ge| aisA saMbhava nahIM hai / yaha prakriyA nahIM hai / yaha paddhati nahIM hai / yaha to AropaNa hotA hai / prakriyA hai alpIkaraNa / AkAMkSA kA alpIkaraNa, pramAda kA alpIkaraNa, kaSAya aura AvegoM kA alpIkaraNa / AkAMkSAoM ko kama karate calo, pramAda ko kama karate calo, mUrcchA ko kama karate clo| tumhArA prasthAna ThIka usa dizA meM hogA to yaha pataMga Dora se khiMcI khiMcI vahAM calI jAegI, jahAM tuma caahoge| Adarza eka DorI hai / vaha jIvana kI pataMga ko isa prakAra khIMcatI hai ki kahIM idhara-udhara pataMga nahIM jAtI / DorI se baMdhI huI calatI hai| Adarza se baMdhA huA vyakti ThIka usI dizA meM calanA zurU ho jAtA hai / yaha hai alpIkaraNa kI prakriyA | eka bAra eka videzI lekhaka ne bahuta sundara bAta likhI / kisI ne kahA ki kama hiMsA hamAre jIvana kA Adarza hai / isakA anusaraNa videzI lekhaka ne kiyA / hamAre sAmane yaha prazna AyA to hamane AcArya bhikSu ke siddhAnta ke AdhAra para isakI samAlocanA kI / alpahiMsA Adarza hai, yaha mithyA sUtra hai / alpa hiMsA hamArA Adarza nahIM ho sakatA hamArA Adarza ho sakatA hai hiMsA kA alpIkaraNa / donoM kA bheda samajheM / alpahiMsA aura hiMsA ke alpIkaraNa meM bahuta aMtara hai / yadi kama hiMsA ko Adarza mAna lete haiM to ahiMsA kI bAta prApta nahIM hotI / hiMsA kA alpIkaraNa hiMsA kI mAnyatA nahIM hai, kintu ahiMsA kI dizA meM prasthAna hai| isase hiMsA ko mAnyatA nahIM milatI / hiMsA ko ghaTAte clo| kama karate clo| yaha bhedarekhA khIMcane kA zreya agara kisI eka vyakti ko diyA jA sakatA hai to vaha AcArya bhikSu ko hai / unhoMne isa zabda ko bahuta sUkSmatA se pakar3A aura donoM (alpahiMsA aura hiMsA kA alpIkaraNa) meM AkAza-pAtAla kA antara batAyA / ye donoM bAteM samAnAntara rekhA kI bhAMti sAtha-sAtha calatI to haiM, kintu kabhI nahIM milatIM / kabhI inakA yoga nahIM hotA / hiMsA ke alpIkaraNa kI dizA meM Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA calate-calate hama pUre ahiMsaka bana sakate haiM kintu alpahiMsA karate-karate hama kabhI ahiMsaka nahIM bana sakate / alpIkaraNa kI yaha prakriyA, alpIkaraNa kA yaha mArga, vItarAgatA kA jIvana jIne kA mArga hai / isa alpIkaraNa kI yAtrA karate-karate AdamI eka nizcita bindu para pahuMca sakatA hai| kitanA sundara eka darzana diyA ! isameM karma aura akarma kA sahaja samanvaya hotA hai / vItarAga bhI karma karatA hai / zarIra kA dhAraNa, zarIra yAtrA kA saMcAlana, hAtha-paira kA saMcAlana, karmendriyoM kA upayoga, vItarAga saba kucha karatA hai| pUrI jIvana kI yAtrA ko calAtA hai / kintu vItarAga ke pratyeka karma meM akarma prabhAvita hotA hai aura avItarAga ke pratyeka karma meM karma prabhAvita hotA hai| kitanA antara hai / akarma ke prabhAvI hone meM aura karma ke prabhAvI hone meM ! jahAM karma prabhAvI karma hotA hai, vahAM avItarAga ko pallavana milatA hai| jahAM karma meM akarma prabhAvI hotA hai, vahAM vItarAga ko poSaNa milatA hai / hamArA mArga hai karma meM akarma ko prabhAvI banAnA / jaise-jaise hamArA rAga aura dveSa kama hotA calA jAtA hai, akarma prabhAvI banatA calA jAtA hai aura karma gauNa hotA calA jAtA hai / antara hai gauNatA aura mukhyatA kA / jahAM karma mukhya banatA hai, vahAM samasyA mukhya banatI hai / AcArya zrI paTanA pdhaare| paTanA vizvavidyAlaya meM svAgata kA kAryakrama thA / vaktA the DaoN0 rAmadhArIsiMha dinakara / unhoMne eka bar3I sundara bAta kahI, "AcArya zrI ! maiM Apake kAryakrama kI aura jaina darzana ke kAryakrama kI prazaMsA karanA cAhatA hUM | Aja ke isa pravRtti- bahula yuga meM yaha nivRtti kA karma eka prakAzapuMja bana sakatA hai, prakAza kI kiraNa ko bikhera sakatA hai / Aja kA sArA saMgharSa, Aja kI sArI samasyAeM, ye pravRtti- bahulatA kI samasyAeM haiM / pahale jaba AdamI rAste para calate the to durghaTanAeM nahIM hotI thIM / hotI to kahIM hajAroM-lAkhoM meM, koI gira jAtA yA TakarA jaataa| para Aja pravRttibahulatA hai / itane vAhanoM kA prayoga, itanI TrakeM, baseM, relagAr3iyAM calatI haiM ki Ae dina koI-na-koI durghaTanA honA svAbhAvika bana gayA hai / jaba pravRtti bar3hegI to usake sAtha meM TakarAhaTa bhI bar3hegI / yaha nizcita hai, anivArya hai / yaha ho nahIM sakatA ki pravRtti bar3he aura saMgharSa na bar3he | hamane dekhA ki Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . darzana vahI, jo jiyA jA sake / 123 sar3akoM para, sthAna-sthAna para gati-avarodhaka banAe gae haiM / vAhana dhIme caleM, itane teja na caleM, jahAM bhI zahara AyA, gati-avarodhaka banA diyA / yaha pravRtti ke maMdIkaraNa kI prakriyA bahuta mahattvapUrNa prakriyA hai / aura yahI hai hamArI nivRtti (jisa vyakti ne pravRtti aura nivRtti kA samanvaya sAdhanA nahIM sIkhA, vaha jIvana-vikAsa kI prakriyA meM Age bar3hanA nahIM sIkha sakatA / bar3hegA to saMgharSa bhI paidA hoMge / TakarAhaTeM bhI AeMgI, avarodha AeMge aura vahIM lar3akhar3A jaaegaa| Age bar3hane kA mArga hai pravRtti para nivRtti kA prabhAvI honA / karma para akarma kA prabhAvI honA yA samiti para gapti kA prabhAvI honA / jIvana-vikAsa kI isa prakriyA meM, vItarAgatA kI prasthAna yAtrA meM yaha alpIkaraNa kA sUtra bahuta mahattvapUrNa hai / kisI ko nirAza hone kI jarUrata nahIM / yaha jarUrata nahIM ki saMnyAsI bananA par3egA, sAdhu bananA par3egA / koI jarUrata nahIM / yaha to Age kI bAta hai | mahAvIra ne hiMsA ke alpIkaraNa para bala diyA / aNavrata yahI to hai| yAnI hiMsA kA alpIkaraNa karo / mahAvratI banane kI bAta to bAda kI hai| Aja hI to mahAvratI nahIM bana jAoge / alpIkaraNa to prArambha karo / thor3A-sA to chor3o / kisI prANI ko saMkalpapUrvaka nahIM mArUMgA, yaha to svIkAra karo / alpIkaraNa ke mArga para paira to bddh'aao| bacapana taba chUTatA hai jaba gati AtI hai / cale binA pairoM meM tAkata nahIM AtI / baccA calatA hai, giratA hai, phira aisA karate-karate pairoM meM tAkata A jAtI hai aura eka dina mAM kI aMgulI chor3akara pairoM ke sahAre calane laga jAtA hai| calanA to zurU karo / prazna upasthita kiyA gayA ki kyA satya ko tor3A jA sakatA hai, bAMTA jA sakatA hai ? prazna bhI eka UMce stara ke vyakti se AyA / AcArya vinobA ne aNuvrata kI carcA meM yaha TippaNI kI, hiMsA kA aNuvrata to ho sakatA hai kintu satya kA aNuvrata nahIM ho sakatA / lambI carcA calI / kAnapura meM hamane viSaya para likhA bhI / eka sAtha hama maMjila taka nahIM pahuMca sakate / kintu kama-se-kama yAtrA to zurU kareM / kadama Age to bar3hAeM / yaha kadama Age bar3hAne kI prakriyA hai, na ki maMjila taka pahuMcane kI / eka sAtha koI vyakti aparigrahI nahIM bana jAegA / vaha parigraha kA alpIkaraNa karate-karate eka dina pUrNa aparigrahI bana sakatA hai | kyA Apa yaha samajhate haiM ki mahAvratI Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA bhI pUre aparigrahI bana gae / sApekSa dRSTi se to aparigrahI bana gae, kintu zarIra bhI to parigraha hai / ye kapar3e bhI parigraha haiM / saMskAra bhItara baiThe haiM / ve bhI to parigraha haiM / murchA bhI parigraha hai| kyA vItarAga bana gae ? aparigraha kI pUrI sAdhanA kara rahe haiM kintu vItarAga bane vinA koI aparigrahI nahIM bana sakatA / sApekSa bAta hai | mahAvrata bhI sApekSa hai | mahAvrata sArvabhauma hai| kintu yaha bhI sApekSa bAta hai / nirapekSa banegA, vItarAga banane ke bAda / aura sApekSa hai, isalie bhUla bhI ho jAtI hai / jaba taka vyakti maMjila taka nahIM pahuMca jAtA, taba taka mArga ke avarodhoM kA sAmanA hara vyakti ko karanA par3atA hai / alpIkaraNa kA jo sUtra diyA jaina darzana ne, mAnatA hUM ki pUre jIvana ko parimArjita karane kA itanA bar3A avakAza diyA ki kisI ko na nirAza hone kI jarUrata hai aura na kisI ko ahaMkAra karane kI jarUrata hai / koI sAdhu bhI ahaMkAra na kare ki maiM pUrNa ahiMsaka bana gayA / na koI choTe-sechoTA gRhastha bhI nirAza ho ki maiM aparigrahI nahIM bana sakatA / ahiMsaka nahIM bana sakatA / sabhI bana sakate haiM / jo mArga aNuvrata kA hai vahI mahAvrata kA hai | AcArya bhikSu ne bar3I mArmika bAteM kahI haiM / hama unakA sahI mUlyAMkana nahIM kara rahe haiN| unhoMne kahA- sAdhu aura gRhastha ke dharma do nahIM ho sakate / jaba ki kucha loga mAnate the ki sAdhu kA dharma alaga aura gRhastha kA dharma alaga / AcArya bhikSu ne isakA nirasana kiyA / unhoMne kahA ki dharma do nahIM ho sktaa| udAharaNa dete hue unhoMne kahA- eka laDDU hai / eka vyakti ke pAsa pUrA laDDU hai aura eka vyakti ke pAsa usakA Tukar3A hai, thor3A-sA hai | AcArya bhikSu ne kahA- laDDU lahU hai / pUrA hai usakA bhI vahI svAda aura thor3A hai usakA bhI vahI svAda | svAda meM koI antara nahIM / mAtrA kA antara ho sakatA hai / svAda eka / laDDU eka / ahiMsA aNuvrata kA bhI vahI svAda aura ahiMsA mahAvrata kA bhI vahI svAda / donoM kA eka hI svAda / koI antara nahIM hai / kitanA mahattvapUrNa pratipAdana kiyA hai usa mahAvyakti ne / AcArya bhikSu ko samajhane ke lie Aja saikar3oM bhikSuoM ko janma lene kI jarUrata hai aura saikar3oM dArzanikoM ko khapane kI jarUrata hai / yaha alpIkaraNa kI prakriyA jIvana-vikAsa ke mArga meM bahuta mahattvapUrNa Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzana vahI, jo jiyA jA sake / 125 prakriyA hai / hamArA Adarza hai vItarAga / hameM vItarAga banatA hai| hamArA mArga hai vItarAgatA kI dizA meM prasthAna / usakA eka mahattvapUrNa par3Ava hai satyagrAhI dRSTikoNa | dUsarA par3Ava hai alpIkaraNa / isa prakriyA se jIvana jIne vAlA vyakti na kevala darzana kI carcA karegA, na tattvavAda meM ulajhegA kintu darzana kA jIvana jIne meM aura apane pUre vyaktitva ko vItarAga ke samAna banAne meM, vItarAga ke sAtha tAdAtmya sthApita karane meM tathA eka dina vItarAga bana jAne meM, pUrA sakSama bana sakegA / Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bauddhika jJAna jIvana-vijJAna bane lADanUM kA prajJApradIpa ! jIvana-vijJAna zivira meM rAjasthAna ke aneka jiloM se Ae hue adhyApakagaNa | jIvana-vijJAna kA prazikSaNa | eka dina bhArata ke prasiddha vicAraka, sAhityakAra aura lekhaka jainendrakumArajI A gae / maiMne socA, inake vicAra adhyApakoM ke bIca suneM / saMyojanA huI / maiM nahIM kaha sakatA yaha ucita huA yA nahIM kyoMki yahAM saba loga nirvicAra kI sthiti meM jI rahe haiM aura bIca meM yaha vicAra kA dvandva aura A gayA / aTapaTA hI lagA hogA / jainendrajI se viSaya ke bAre meM pUchA gayA / unhoMne kahA- "sattara varSa kI umra kA AdamI aura phira viSaya kI yAda dilAte ho / sattara se Upara kA AdamI viSayAtIta avasthA meM jAnA cAhatA hai aura jIvana-vijJAna kA prayoga karane vAle nirvicAra meM jAnA cAhate haiM, to yahAM atIta kI bAta honI cAhie thI, para bAta ho gaI darzana kI, vicAra kI aura cintana kii|" __ merA apanA vicAra hai ki jo vicAra kA jIvana nahIM jItA vaha nirvicAra kA jIvana nahIM jI sakatA / viSayAtIta aura vicArAtIta- yaha to atIta hotA hai / atIta AtA hai eka bAra jI lene ke pazcAt / jisane eka bAra bhI jIyA nahIM, jisane bhoga kA aura samRddhi kA jIvana nahIM jiyA vaha yadi usase pare bhI ho gayA to usake mana meM kasaka raha jAtI hai ki na jAne bhoga kaisA hotA hogA ! na jAne samRddhi kA sukha kaisA hotA hogA ! kintu jo atIta ho jAe, yathArtha meM atIta ho jAe, usake lie koI kaThinAI kI bAta mana meM nahIM hotii| Aja kA AdamI vicAra kA jIvana adhika jItA hai| Aja ke jagat meM vaicArikatA apane carama bindu para hai / itanA vicAra huA hai ki aba lauTane Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bauddhika jJAna jIvana-vijJAna bane | 127 kI jarUrata hai / Age bar3hane ke lie aba avakAza nahIM hai / zikhara kA aMtima chora A gayA hai / aba punaH talahaTI para AnA hogA | kabhI-kabhI aisA hotA hai ki jo zikhara para upalabdha nahIM hotA, vaha talahaTI meM upalabdha ho jAtA hai / hamane kabhI isa atIta kA viSayAtIta aura vicArAtIta avasthA kA anubhava nahIM kiyA / yahI hamArI viSama samasyA hai| ahiMsA ThIka vahI samasyA hai / yaha samasyA isalie hai ki ahiMsA upajI hai buddhi se pare / hama loga buddhi aura vicAra kA jIvana jInA cAhate haiM, isalie ahiMsA kA svara samajha meM nahIM AtA, gale nahIM utaratA / hama Aja hiMsA kI bhASA se jitane paricita haiM, utane paricita nahIM haiM ahiMsA kI bhASA se / hiMsA kI bhASA hamAre lie jitanI sahaja aura priya hai utanI sahaja aura priya nahIM hai ahiMsA kI bhASA / jahAM bhI ahiMsA kA prazna AtA hai, vahAM tatkAla yaha svara sunAI detA hai- yaha kaise saMbhava hogA ? koI AkramaNa kare aura AdamI ahiMsaka banakara baiThA rahe to kyA hogA ? hara prazna para 'yaha kaise saMbhava hai'---pratiprazna aaegaa| kyoMki hama ahiMsA se pUrNa paricita nahIM haiN| jisake prati hamArI AsthA nirmita na huI ho, vaha bAta jaba sAmane AtI hai taba hama use TAlane kA pUrA prayatna karate haiM / Aja ahiMsA kA sArA cintana TAlA jA rahA hai, nakArA jA rahA hai / use svIkAra karane kI bAta hI nahIM AtI / loga kaha dete haiM-- yaha to zrutipriya hai, vyavahArya nahIM hai / vyavahAra meM jIne vAlA AdamI vyAvahArika bAta socatA hai | Aja vyAvahArika bAta banI huI hai hiMsA | vyAvahArika bAta lagatI hai kRta kI pratikriyA karanA / hiMsA aura pratikriyA se AdamI bahuta paricita hai | yaha svabhAva-sA bana gayA hai / ahiMsA meM kriyA hai, pratikriyA nhiiN| pratyeka AdamI kA abhyAsa, paricaya aura saMgati hiMsA ke sAtha jur3I huI hai / yadi gahare meM utara kara dekhA jAe to jJAta hogA ki AdamI caubIsa ghaMToM meM ahiMsA kA jIvana jyAdA jItA hai aura hiMsA kA jIvana kama jItA hai / maiM socatA hUM, yadi AdamI eka dina bhI hiMsA kA jIvana pUrA jI le to dUsare dina hiMsA apanI mauta mara jAegI / usakI bAta hI samApta ho jAegI / hiMsA ahiMsA ke kaMdhe para car3hakara apane astitva ko kAyama rakhatI hai / yaha amarabela hai / amarabela kA astitva dUsare per3oM ke astitva para Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA TikA rahatA hai / vaha bela dUsare ke zoSaNa para apane astitva ko TikAe rakhatI hai / dUsaroM kA zoSaNa aura apanA jIvana-yApana | usakA apanA kucha bhI nahIM hai / vaha vRkSoM para hI utpanna hotI hai, vRkSoM para hI phailatI hai, vRkSa kA zoSaNa karatI jAtI hai aura svayaM bar3hatI jAtI hai / isI prakAra hiMsA kI bhI prakRti usI amarabela kI taraha hai| usake koI jar3a nahIM hotI / usakA apanA koI astitva nahIM hotA / vaha ahiMsA ke per3a para apanA astitva TikAe rahatI hai| yadi hama hiMsA kI isa pravRtti ko samajha leM to ahiMsA sArvabhauma kA mArga prazasta ho sakatA hai / para hama prakRti ke vizleSaNa meM kama jAte haiM | hama na apanI prakRti kA vizleSaNa karate haiM aura na AcaraNa kI prakRti kA vizleSaNa karate haiM / bahuta sArI bAtoM ko aise hI svIkAra kara lete haiN| sAmane kucha AtA hai aura tatkAla svIkAra kara lete haiM / yaha sabase bar3I kaThinAI hai | yaha mAnatA hUM ki vicAra kA dvandva hai, para yaha prakRti-vizleSaNa ke lie bahuta mahattvapUrNa hai, upayogI hai| jainendrajI ne kAphI gaharAI meM jAkara vizleSaNa kiyA hai / eka bAta bahuta spaSTa hai ki vicAra se nirvicAra meM jAne kI yaha prakriyA hai ki vicAra karate-karate gaharAI meM utaro, nirvicAra apane Apa A jAegI / __ jaina dhyAna-yoga meM dharma-dhyAna kA mahatvapUrNa sthAna hai usakI prakriyA yahI hai ki kisI paryAya kA vizleSaNa karanA hai to usa para gaharAI se vicAra karo / vicAra karate-karate vahAM pahuMca jAo, jahAM pahuMcane ke bAda aisA lage ki aba vicAra pUrNa ho gayA hai / aba Age nahIM bar3hA jA sakatA / yaha hotA kAyotsarga kI prakriyA meM zarIra kI vismRti kA abhyAsa hotA hai / sAdhaka ko jJAna hotA hai ki zarIra hai hI nhiiN| dhyAna saMpradAya kA eka sAdhaka AnApAnasatI kA prayoga kara rahA thaa| acAnaka vaha cillA uThA, "Ao, daur3o, daur3o / " aneka ziSya ekatrita ho ge| pUchA- kyA ho gyaa| usane kahA- "jAo, zIghratA karo, khojo, merA zarIra kahAM kho gayA hai ? kahAM calA gayA hai ? jaldI jAo aura use khoja kara laao|" kAyotsarga yA AnApAnasatI kI sAdhanA meM jaise zarIra kho jAtA hai, Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bauddhika jJAna jIvana-vijJAna bane / 129 vaise hI vicAra karate-karate vicAra bhI kho jAtA hai / usa vicAra kho jAne meM se kucha nikalatA hai vaha eka parama tattva hotA hai / yahAM jo 'parama' kI avadhAraNA rahI hai, usakI pRSThabhUmi meM kho jAne kI avadhAraNA rahI hai / mujhe 'parama'aura 'zUnya' meM koI antara nahIM lagA / jahAM 'parama' ho gayA vahAM 'zUnya' ke sivAya kisI ko 'parama' nahIM kahA jA sakatA aura 'parama' ke sivAya kisI ko 'zanya' nahIM kahA jA sakatA / pahale donoM samAnAntara rekhA meM mAna liye gae aura Age jAkara donoM rekhAeM eka bana gayIM / jIvana-vijJAna kA eka mahattvapUrNa pahalU hai 'ahiMsA sArvabhauma' / yadi ahiMsA kA, Atmaupamya kA, samatA aura ekatA kA aMkara prasphaTita nahIM hotA hai to jIvana-vijJAna kucha bhI kAma nahIM kara sakatA hai / jIvana-vijJAna kI prakriyA ke ye ghaTaka tattva haiM- dRSTi-parivartana, bhAva-parivartana, vicAraparivartana aura AcAra-parivartana / yadi ye sAre parivartana nahIM hote haiM to phira vaha korI bauddhika bAta raha jAtI hai| eka vyakti bAraha varSa taka kAzI meM par3hakara ghara AyA / patnI ne snAna ke lie garma pAnI taiyAra kiyA / vaha usa bartana ko lekara snAna karane ke sthAna para gaI / vahAM usane dekhA ki hajAroM cIMTiyAM haiM / 've becArI yoM hI mareMgI'- aisA socakara usane usa garma pAnI ke bartana ko dUsare sthAna para rakha diyaa| pati AyA / bartana ko uThAkara mUla sthAna para le gayA aura vahIM snAna karane lagA / patnI AyI, bolI -- maiMne garma pAnI kA yaha bartana vahAM rakhA thA, yahAM kaise A gayA ? pati ne kahA- tune galatI kI | snAna kA sthAna yahI hai | maiM punaH usa bartana ko yahAM uThA lAyA / patnI bolI---- pahale yahIM rakhanA cAhatI thI, para yahAM cIMTiyAM bahata haiM / Apake snAna ke pAnI se ve saba mara jAeMgI / isalie maiMne isa sthAna para rakhA / pati bolA- tU par3hI-likhI to hai nahIM, mUrkha hai / kyA maiM cIMTiyoM ko jilAne ke lie janmA hUM ? maiM kisa-kisa kI cintA karUM? patnI ne kahA- "kiM tAe vijjAe palAla bhUyAe, jo iyaM pi na yANAi, parassa pIr3A na kAyavvA / ' maiM nahIM samajha sakI / bAraha varSa taka Apane vidyAdhyayana kiyA / kAzI meM rahe | usa vidyA se kyA, jisase itanA bhI nahIM samajhA ki dUsaroM ko pIr3A nahIM pahuMcAnI cAhie / vaha vidyA nahIM, vaha sAra nahIM vaha korA bhUsA Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA hai,palAla hai | dAnA hai hI nhiiN| itanA par3ha-likhane para bhI Apa meM yaha cetanA nahIM jAgI ki dUsare prANI ko pIr3A nahIM denI cAhie, to phira usa adhyayana kA artha hI kyA huA ? kitane marma kI bAta hai ! jJAna kA sAra hai saMvedanazIlatA / yadi hamArI saMvedanazIlatA vyApaka nahIM banI, dUsare ke prati hamAre mana meM ekatA kI anubhUti nahIM jAgI to bahuta bar3A bauddhika jJAna bhI jIvana kA vijJAna nahIM bana sakatA | yadi itanI choTI-sI saMvedanA bhI jAga jAtI hai to hamArA choTAsA jJAna bhI jIvana kA vijJAna bana jAtA hai | Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvajJAna yA jIvana-darzana ? jJAna aura AcAra- ye do zabda bahuta purAne haiM / ina donoM ko bAMTA bhI jA sakatA hai aura nahIM bhI baMTA jA sakatA hai / ye do bhI haiM aura do nahIM bhI haiM | jJAna kA artha hai -- jAnanA aura AcAra kA artha hai- karanA / jAnanA aura karanA-ye do hote haiM / jAnanA jaba pragAr3ha hotA hai taba karanA apane Apa ho jAtA hai / prasiddha sUtra hai- nANassa sAro AyAro-- jJAna kA sAra AcAra hai / AcAra sAra hai / dUdha kA sAra hai navanIta / kyA navanIta dUdha se alaga hai / nahIM, usI meM samAyA huA hai / isI prakAra jJAna- tattvajJAna meM jIvana kA darzana- AcAra samAyA huA hai / use alaga nahIM kiyA jA sakatA / parantu eka aisA samaya AyA ki dahI jamAnA bhUla gayA, bilaunA karanA bhUla gayA / makkhana nikAlane kI paddhati vismRta ho gii| kevala dUdha pInA yAda rhaa| dUdha pInA koI burI bAta nahIM hai / para zarIra kI pauSTikatA ke lie cikanAI bhI cAhie / yadi dUdha pIne se sArA kAma bana jAtA to koI halavA yA anya padArtha banAkara nahIM khAtA; koI ghI nahIM khaltA / cikanAI ke binA zarIra rUkhA-sUkhA ho jAtA hai | zarIra kA rUkhApana cikanAI se miTatA hai, isIlie AdamI ghI khAtA hai, isI rUpa meM maiM dekha rahA hU~ tattvajJAna aura jIvana-darzana ko | tattvajJAna bahuta raTA gayA, raTA jA rahA hai / dUdha pInA lAbhadAyI hai / vaha jIvanadAtA hai kintu kevala dUdha pIne se hI ghI kA kAma nahIM ho rahA hai / hama cAhate haiM ki ghI kA kAma bhI pUrA ho / dUdha ke sAtha ghI kA upayoga bhI ho / dUdha kA sAra hai makkhana / jJAna kA sAra hai. AcAra / kevala dUdha pIne se makkhana kA kAma nahIM hotA / kevala jJAna se AcAra kA kAma nahIM ho Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA sakatA / dUdha bahuta pIne ke badale acchA to yaha hai ki sAra nikAla kara khAyA jAye | Ayurveda meM sAra nikAlane kI paddhati hai / arka nikAle jAte haiN| elopaithI meM sAra nikAla kara viTAmiTana kI goliyAM banAI jAtI haiM / viTAmina-e, bI, sI, DI Adi banate haiM / ye saba sAra nikAlane para hI niSpanna hote haiM / adhika khAne para jitanA pauSTika tattva yA viTAmina prApta hotA hai, utanA pauSTika tattva sAra se niSpanna eka golI khAne para prApta ho jAtA tattvajJAna kA sAra hai jIvana kA darzana | jaina AcAryoM ne bilaune kI paddhati sikhAI thI, use hama bhUla-se gae / unhoMne tattvajJAna kA bilaunA sikhAyA thA / unhoMne kahA, pahale dohana karo, jamAo aura phira bilaunA karo / usakI paddhati yaha hai ki jo Agama par3hanA cAho use cAra anuyogoM ke mAdhyama se par3ho | yaha bahuta mahattvapUrNa paddhati hai | cAra anuyoga ye haiMdravyAnuyoga, caraNakaraNAnuyoga, gaNitAnuyoga, dharmakathAnuyoga | yaha bilaunA karane kI paddhati hai | bilaune kI mathanI ke cAra DaMDe hote haiM / isI prakAra isa bilaune kI mathanI ke bhI ye anuyoga ke cAra DaMDe haiM / dravyAnuyoga kA artha hai- dravya kI mImAMsA karo, dravya kI vyAkhyA karo | yaha mathanI kA pahalA DaMDA hai / caraNakaraNAnuyoga kA artha hai- AcAra kI mImAMsA / isake vizleSaNa se AcAra jJAta hotA hai, jIvana-darzana jJAta hotA hai / yaha mathanI kA dUsarA TuMDA hai| ___gaNitAnuyoga kA artha hai- gaNita kI dRSTi se mImAMsA / isakI mImAMsA se usa tattva kA gaNita jJAta ho jAtA hai / yaha mathanI kA tIsarA TuMDA hai| dharmakathAnuyoga kA artha hai-- kathA ke mAdhyama se tattva kI mImAMsA | jo loga prathama tIna anuyogoM yA dRSTiyoM se nahIM samajha pAte, unake lie "yaha cauthA anuyoga bahuta sarala aura lAbhaprada hotA hai / isase maMda vyakti bhI tattva ko hRdayaMgama kara letA hai / yaha mathanI kA cauthA DaMDA hai / ye bilaune ke cAra DaMDe the / paraMtu AdamI DaMDoM ko bhI bhUla gae, dahI jamAnA bhI bhUla gae aura bilaunA karanA bhI bhUla gae / dUdha korA dUdha hI raha gayA / yaha tathya Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvajJAna yA jIvana darzana ? / 133 udAharaNa ke dvArA ThIka samajha meM A sakegA / Agama kI eka gAthA hai hatthasaMjae pAyasaMjae vAyasaMjae saMjaiMdie / ajjhapparae susamAhiappA //' isa gAthA meM yaha batAyA gayA hai ki AdamI AdhyAtmika kaise ho sakatA hai ? apanI AtmA ke bhItara vaha kaise praveza kara sakatA hai ? isake kucheka upAyanirdiSTa kie gae haiM / yadi tuma adhyAtma meM praveza pAnA cAhate ho to hAtha kA saMyama karo, paira kA saMyama karo, vANI kA saMyama karo, indriyoM kA saMyama kro| isa prakriyA se tuma samAdhistha ho jAoge, bhItara cale jAoge | aba hama isakI cAra anuyogoM ke AdhAra para vyAkhyA ko samajheM / isakI dArzanika vyAkhyA kareM / isa gAthA meM tIna karmendriyoM-- hAtha, paira aura vANIkI bAta A gyii| tIna karmendriyAM haiN| aba hama karmendriyoM aura jJAnendriyoM kI dArzanika mImAMsA kreN| hAtha aura paira kI mImAMsA kreN| phira Age caleM / vANI kA vizleSaNa kreN| kahA gayA- zabda brahma hai / jaina darzana meM vANI ( bhASA) para bahuta vistAra se vicAra kiyA gayA hai / kevala vAk para bar3A grantha likhA jA sakatA hai| bhagavatI, pannavaNA tathA anya AgamoM meM vAk para bahuta varNana prApta hai / hAtha, paira aura vANI - ina tInoM kA dohana karane meM manuSya ko pAMcasAta mahIne laga sakate haiM / hama phira jJAnendriyoM kI mImAMsA kreN| isakI mImAMsA meM bahuta laMbA samaya laga sakatA hai / phira hama vijJAna ke saMdarbha meM tathA nRvaMza vidyA kI dRSTi se isa para vicAra kareM / prazna hogA ki manuSya jAti kA vikAsa kaise huA ? isake uttara meM aneka uttara die jA sakate haiM / kintu nRvaMza vidyA ke AdhAra para isakA jo uttara diyA gayA, vaha bahuta hI mahattvapUrNa hai / usameM kahA gayA hai ki manuSya jAti ke vikAsa kA mUla AdhAra haivANI / pazupakSiyoM kA vikAsa nahIM huA / gAya, bhaiMsa aura ghor3A - ye hajAroM varSoM se samAnarUpa se raha rahe haiM / inameM koI parivartana nahIM huA hai| gadhe, ghor3e, khaccara kabhI har3atAla nahIM krte| ve sadA se bhAra Dho rahe haiM / aura Dhote rheNge| kyoM ? isalie ki unakA vikAsa nahIM huA / unameM bhASA nahIM hai / bandara ne kabhI Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA ghara nahIM banAyA / Aja bhI vaha vRkSavAsI hai ! manuSya ne ghara banAyA / ghara banAne meM usane bahuta vikAsa kiyaa| isakA kAraNa batAyA gayA hai ki manuSya apanI rIr3ha kI haDDI ko sIdhA rakhatA hai| rIr3ha kI haDDI ko sIdhA rakhane ke kAraNa hI manuSya ke vikAsa kA prathama caraNa prAraMbha huA | vikAsa kA dUsarA mukhya tattva hai ki manuSya kI aMguliyAM aura aMgUThA viparIta dizA meM haiM | aMguliyoM kI sIdha meM yadi aMgUThA hotA to AdamI na likha pAtA aura na anya kAma hI kara pAtA | manuSya pazu jaisA hI hotA hai / pazuoM ke aMguliyAM aura aMgUThA viparIta dizA meM nahIM hote| yaha bahuta bar3A aMtara hai| isI aMtara ke kAraNa AdamI pragati kara rahA hai| vikAsa kara rahA hai / yaha hai dravyAnuyoga kI dRSTi se vivecana / dUsarI dRSTi-- yoga kI dRSTi se dekheM to mudrA ke AdhAra para vizleSaNa karanA hogA / yoga ne mudrA kI dRSTi se bahuta vikAsa kiyA hai / do aMguliyoM ko milAne se eka prakAra kI mudrA bana jAtI hai / tIna aMguliyoM ko milAne se tIsarI mudrA bana jAtI hai / anAmikA aura aMgUThe ko milAne se anya mudrA bana jAtI hai / isa prakAra saiMkar3oM-saiMkar3oM mudrAeM haiM / ina mudrAoM ke pariNAma bhI bhinna-bhinna hote haiM / maMtrazAstra meM mudrAoM para vistAra se prakAza DAlA gayA hai / devatA ko AhvAna karanA ho to kauna-sI mudrA honI cAhie / haThayoga meM mudrAoM kA kAphI vivecana hai / prANAyAma karanA hai, dIrghazvAsa kI kriyA karanI hai to amuka mudrA meM karane se phephar3oM meM pUrA prANavAyu pahuMcegA, anyatra nahIM / mudrAoM ke AdhAra para pariNAma meM antara A jAtA hai / 'ekyUprejara' aura 'ekyUpaMkcara'- ye do prAcIna cikitsA paddhatiyAM haiM | zarIra ke amuka bhAga ko dabAne se yA zarIra ke amuka kendra para suI cubhAne se amuka bImArI zAMta ho jAtI hai / zvAsa kI bImArI hai yA hArTa kI bImArI hai to amuka poinTa ko dabAne yA usa para suI cubhAne se vaha bImArI zAMta ho jAtI hai | Aja bhI yaha paddhati cIna aura jApAna meM calatI hai | bhArata meM bhI yatra-tatra isake vizeSajJa milate haiM / Ayurveda kA eka prasiddha zloka hai dantAnAmaJjanaM zreSTha, karNAnAM dantadhAvanam / zirobhyazca pAdAnAM pAdAbhyazca cakSaSeH / / Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvajJAna yA jIvana darzana ? | 135 AMkhoM ko AMjane se dAMta svastha rahate haiM / dAMtoM ko dhone se kAna svastha rahate haiM / sira para mAliza karane se pairoM ko lAbha hotA hai aura pairoM para mAliza karane se AMkhoM kI jyoti bar3hatI hai / isa prakAra zarIraM meM saiMkar3oM kendra haiM, jinako jAnanA bahuta lAbhaprada hotA hai / unameM hAtha-paira bahuta mahattvapUrNa haiM | hama vidyut-vijJAna kI dRSTi se bhI dekheM / Aja kA zarIrazAstra mAnatA hai ki zarIra kI vidyuta kA bahiHniSkramaNa mukhyataH tIna sthAnoM se hotA hai-- hAtha kI aMguliyoM se, pairoM kI aMguliyoM se aura AMkhoM se / jaba zarIra rogagrasta hotA hai taba roga-grasta bhAga para aMguliyAM ghumAI jAtI haiM / usase vidyuta milatI hai aura roga zAMta bhI hotA hai / guru ke caraNoM meM mastaka rakhane se unake pairoM se nikalane vAlI vidyuta kA lAbha milatA hai | jaba ve apanA hAtha bhakta ke sira para rakhate haiM taba aMguliyoM se nikalane vAlI vidyuta bhI milatI hai aura jaba ve zAMta AMkhoM se bhakta ko dekhate haiM taba AMkhoM se nikalane vAlI vidyuta bhI prApta hotI hai / bhakta tInoM ora se lAbhAnvita hotA hai / yaha bhI eka vijJAna hai / hara pravRtti ke pIche tattvajJAna hotA hai / pUrA darzana hotA hai | hama nahIM jAnate, darzana ko bhUla jAte haiM aura kevala yaha samajha lete haiM ki guru apanA bar3appana dikhAte haiM / jo jAtA hai usake sira para hAtha rakhakara apanA mahattva batAnA cAhate haiM / hama mUla tathya ko bhUla jAte haiM / tattvajJAna se hI pUrA kAma nahIM banatA / jAnane mAtra se pUrA lAbha nahIM milatA / usakA sAra nikAlanA hotA hai, makkhana nikAlanA hotA hai isalie kahA gayA-- hAtha kA saMyama karo, pairoM kA saMyama karo, dRSTi kA saMyama karo | yahI AcAra darzana hai | yaha jIvana se jur3A huA hai| hAtha meM bijalI hai, usakA saMyama karo yAnI use vyartha mata jAne do / hAtha ko binA prayojana mata hilAo, jo chUne yogya na ho use hAtha se mata chuo, saMyama karo / jo caitanya kendra mastiSka meM haiM, ve hAtha meM bhI haiM / bhAvanA ke sabhI kendra hAtha meM haiN| jina vyaktiyoM kA dhyAna nahIM TikatA unake lie batAyA gayA hai ki ve dAhine paira ke aMgUThe para dhyAna kareM | dhyAna sadhane lagegA | yaha hai paira kA . Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA saMyama / yaha AcArazAstra kA bahuta bar3A aMga hai| yaha to nahIM kahA ki pUre zarIra kA saMyama karo / hAtha-paira ke saMyama kI bAta kahI, isakA hameM AcArazAstrIya dRSTi se bhI mahattva AMkanA cAhie / AcArazAstrIya dRSTi se saMyama taba hotA hai, jaba hama hAtha-paira ko sthira rakha sakeM, laMbe samaya taka rakha sakeM | jo vyakti ukar3a Asana meM baiThatA hai, vaha pairoM kA saMyama sAdhatA hai | usakI AdhyAtmika zaktiyAM jAgatI haiM / usameM brahmacarya kI zakti kA vikAsa hotA hai / yaha hai AcArazAstrIya dRSTikoNa | tIsarA hai gaNitazAstrIya dRSTikoNa / hAtha aura paira kA gaNita karanA hogA / donoM hAthoM kI dasa aMguliyAM, donoM pairoM kI dasa aMguliyAM / una para banI rekhAoM kA gaNita, hAtha aura pairoM kI rekhAoM kA gaNita aura mUlyAMkana | purAne jamAne meM tarkazAstra par3hA jAtA thA sUtroM ke AdhAra para aura Aja par3hA jAtA hai gaNita ke AdhAra para / yaha sahI vijJAna hai / AcArazAstra bhI gaNita ke AdhAra para par3hAe jAte haiM / vinobA kahA karate the ki jaina darzana ko 'aMka darzana' (gaNita darzana) kahanA caahie| jaina sAhitya kA lagabhaga AdhA bhAga gaNita se bharA par3A hai| jaina AcAryoM ne gaNita kA bahuta upayoga kiyA / gaNitazAstra kI dRSTi se bhI tattva kA vizleSaNa honA cAhie / cauthA hai kathAzAstrIya dRSTikoNa | hAtha-paira ke saMyama kI bAta ko kathA ke mAdhyama se batAnA ki kaba kisane kaise saMyama kiyA thA aura usako kyAkyA lAbha hue the / isakA bhI apanA mUlya hai aura yaha vidyA tattva ko hRdayaMgamaM karAne meM bahuta kAragara siddha huI hai / dhyAna udAharaNa ke dvArA vANI ke saMyama ko spaSTa karate hue kahA gayAeka guru ke pAsa cAra ziSya Ae aura bole-- 'gurudeva ! hama dhyAna kI sAdhanA karanA cAhate haiM / ' guru ne dekhA / AkRti se jAna liyA ki unakA mana bahuta caMcala hai / bahuta Agraha karane para guru ne kahA- 'dekho, kI sAdhanA se pUrva do ghaMTA mauna raho, isa kamare meM baiTha jAo / ' cAroM kamare meM baiTha gae / sAyaMkAla kA samaya thA / dhIre-dhIre aMdherA hone lagA / eka bolA- 'are, yaha kaisA gurukulavAsa ! aMdherA ho rahA hai, koI dIyA hI nahIM jalA rahA hai / ' tatkAla dUsarA bola uThA- 'cupa, mauna raho / ' tIsarA bolA Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvajJAna yA jIvana darzana ? / 137 'are, donoM ne mauna bhaMga kara diyA / ' itane meM cauthA bola par3A-- 'eka maiM bacA hUM, maiMne mauna nahIM tor3A / ' bahuta kaThina hotA hai vANI kA saMyama / isI prakAra hAtha-paira kA saMyama bhI bahuta kaThina hotA hai| eka muhUrtta ke dhyAnakAla meM sthira kahAM raha pAte haiM hAtha-paira ? kitanI bAra badalanA par3atA hai ? jJAnendriyoM aura karmendriyoM kA saMyama bahuta kaThina hotA hai / abhyAsa ke dvArA una para saMyama kiyA jA sakatA hai, saMyama sadha sakatA hai / jaba cAroM dRSTiyoM se tattva kI mImAMsA ho jAtI hai taba yaha prazna zeSa nahIM rahatA ki tattvajJAna kevala tattvajJAna hI rahatA hai yA vaha jIvana-darzana bhI bana jAtA hai ? vAstava meM donoM ghule-mile hue haiM, jaise dUdha aura ghI / jaba cAroM anuyogoM ke mAdhyama se tattva ko jAna leMge to jJAna kA vikAsa hogA, darzana aura cAritra kA vikAsa hogA aura abhivyakti kA vikAsa hogA / Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartamAna yuga meM yoga kI AvazyakatA hama jisa jagat meM jIte haiM vaha sApekSatA kA jagat hai / kisI bhI vastu ko saMdarbha meM bhI dekhA jA sakatA hai aura sIdhA bhI dekhA jA sakatA hai| saMdarbha meM dekhanA ucita hotA hai / saMdarbha ko chor3a dene para kucha bhI samajha meM nahIM A sakatA, phira cAhe vaha yoga ho yA ayoga ho, dhyAna ho yA caMcalatA ho / pratyeka castu kI vyAkhyA saMdarbha se kI jA sakatI hai| yoga ko bhI saMdarbha meM hI samajhA jA sakatA hai / hamAre sAmane vartamAna yuga kA saMdarbha hai| maiM mAnatA hUM, zAzvata satya ko deza-kAla meM vibhakta nahIM karanA cAhie | yoga mana kI sAdhanA hai / yaha mana kI samasyAoM ko sulajhAne kA vidhimArga hai / zAzvata mArga hai| samasyAeM zAzvata haiM to unake samAdhAna aura samAdhAna kI prakriyAeM bhI zAzvata haiM / jo zAzvata haiM, unheM deza-kAla ke saMdarbha meM kyoM dekheM ! dezakAla ke saMdarbha meM sAmayika satya ko hI dekhA jAnA cAhie | kintu duniyA kA aisA hI svabhAva hai ki yahAM zAzvata bhI sAmayika rUpa meM prastuta hotA hai / usakI niraMtaratA bhI zAzvata bana jAtI hai / isalie usa zAzvata sacAI ko bhI deza-kAla ke saMdarbha meM dekhanA anucita bAta nahIM hai / Aja yoga aura dhyAna kA bahuta mUlya AMkA jA rahA hai / pratyeka deza meM isakA mUlyAMkana ho rahA hai / nizcita hI isake pIche koI hetu hai aura vahI hetu hamArI samajha ke lie eka saMdarbha bana jAtA hai / hetu bahuta spaSTa hai ki vartamAna yuga bahuta saMkrAmaka bana gayA hai| purAne jamAne meM rAta ke samaya meM eka hAtha ko dUsare hAtha kA muzkila se patA calatA thA / ghora aMdhakAra chAyA rahatA thA / 'sUcIbhedya' aura 'muSTibhedya' zabda isI ke dyotaka haiM / usa samaya saMkramaNaM bahuta kama thaa| Aja prakAza kI sulabhatA hai / itanA prakAza Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartamAna yuga meM yoga kI AvazyakatA / 139 ki vaha dina kA AbhAsa karA detA hai / isI prakAra saMkramaNa bhI sulabha ho gayA hai / duniyA ke kisI eka chora meM ghaTanA ghaTatI hai, use duniyA ke dUsare chora taka pahuMcane meM samaya nahIM lagatA / samAcAra preSaNa ke vividha sAdhana aura unakI tvarita gati ne isameM AzcaryakArI sahayoga diyA hai| isa saMkramaNa kI duniyA meM manuSya ke mana kA caMcala honA, jyAdA sukha-dukha kA anubhava honA, eka sAmAnya bAta bana gaI hai| sAmAnya ghaTanA bana gaI hai| purAne jamAne meM gAMva meM bhI yadi koI ghaTanA ghaTatI to vaha sabako jJAta nahIM ho pAtI thI / mahInA bIta jAte / kucha bhI patA nahIM calatA, sukha-duHkha bhI nahIM hotA / sukha-duHkha ghaTanA se nahIM hotA / sukha-duHkha hotA hai ghaTanA kA patA calane se | usake saMvedana se / ghaTanA padArtha jagat meM ghaTita hotI hai / vaha na sukha detI hai aura na duHkha detI hai / sukha-dukha kI anubhUti taba hotI hai jaba usakA patA calatA hai aura hamArA saMveda usase jur3atA hai| jaba taka jJAna na ho, taba taka cAhe acchI ghaTanA ghaTe yA burI ghaTanA ghaTe, koI antara nahIM AtA / vAyusenA kA eka adhikArI zivira meM dhyAna kA abhyAsa karane AyA / vaha pUrNa tanmayatA se isa prakriyA meM saMlagna thA / pIche se usakI padonnati bhI ho gaI aura sthAnAntaraNa bhI ho gyaa| donoM bAteM usake lie sukhada thIM / para jaba ye donoM bAteM ghaTita huIM, taba adhikArI ko koI sukha kI anubhUti nahIM huI | karane vAloM ne kiyaa| jo huA vaha huA, sukha nahIM milA kucha bhI, kyoMki saMbaMdhita vyakti ko yaha ajJAta thA / jaba yaha ghaTanA jJAta huI, taba vaha AnaMdita huA, use sukha milaa| kisI kI padonnati hotI hai, manacAhI bAta hotI hai to nizcita hI sukha hotA hai / kintu sukha taba hotA hai jaMba patA calatA hai | hama ina donoM bAtoM ko spaSTa samajheM ki ghaTanA meM sukha-duHkha nahIM hotA / sukha-duHkha hotA hai anubhUti meM / jaba kisI bAta kA patA calatA hai, usakA saMvedana hotA hai taba sukha yA duHkha hotA hai / vartamAna yuga meM itane drutagAmI aura saMcaraNazIla sAdhana haiM ki ghaTanA kI sthiti tatkAla phaila jAtI hai| vizva meM kahIM kucha hotA hai, tatkAla usakA patA laga jAtA hai | para manuSya kA mana durbala hotA hai / vaha aneka ghaTanAoM ke sAtha apane ko jor3a letA hai / bahuta jaldI jor3a letA hai / cunAva meM eka vyakti jItatA hai, dUsarA hAratA hai / donoM bAteM eka sAtha ghaTita hotI haiM / Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA aneka loga inase jur3a jAte haiM / jo jItatA hai, usakI jIta para pArTI vAloM ko prasannatA hotI hai aura virodhI vicAra vAloM ko khinnatA hotI hai | eka sukha kI anubhUti karatA hai aura dUsarA duHkha kI anubhUti karatA hai / koI hAratA hai to usase jur3e hue loga duHkha kA anubhava karate haiM aura virodhI logoM ko sukha kA anubhava hotA hai / AdamI jur3A huA rahatA hai / vaha pratibaddha rahatA hai / vaha jinheM jAnatA taka nahIM, unase bhI jur3A huA rahatA hai| kabhI pratyakSataH milanA nahIM huA, sukha-duHkha meM kabhI bhAgIdAra nahIM bane, phira bhI vaha usa amuka vyakti ke sukha-duHkha meM jur3A rahatA hai / svayaM sukhI bhI banatA hai aura duHkhI bhI banatA hamane dekhA hai, jaba dvitIya vizvayuddha cala rahA thaa| kucha loga hiTalara kA pakSa lete the aura kucha loga briTena aura amerikA kA pakSa lete the| vahAM raNAMgaNa meM jo hAra-jIta hotI vaha hotI, para yahAM ke loga aneka vivAdoM meM ulajha jAte / lar3a par3ate, mArapITa ho jAtI / aisA lagatA mAno yuddha vahAM nahIM, yahAM lar3A jA rahA hai| manuSya kA svabhAva hai jur3a jAnA, saMbaddha ho jAnA, pratibaddha ho jAnA / jaba isa svabhAva ko drutagAmI saMcAra-sAdhanoM kA sahArA mila jAtA hai to kaThinAI kA pAra nahIM rahatA / bahuta bar3I samasyA khar3I ho jAtI hai | yaha Aja kI prabala samasyA hai / mana svabhAvataH caMcala hotA hI hai vRttiyoM ke kAraNa aura jaba use caMcala banAne ke aneka sAdhana mila jAte haiM taba usakI caMcalatA vRddhigata ho jAtI hai / Aja mana ko caMcala banAne ke jitane sAdhana sulabha haiM, utane sulabha atIta meM nahIM the| sAdhana hI bahuta kama the / padArtha vikAsa ke sAtha-sAtha bhautika sAdhana bar3ha rahe haiM aura ve saba caMcalatA ko bar3hAne vAle haiM / reDiyo, TelIvijana Adi upakaraNa jAnakArI ke acche sAdhana mAne jAte haiM / kintu ve caMcalatA ko bar3hAvA dene vAle bhI haiM / sinemA acchA sAdhana mAnA jAtA hai para vaha mana ko caMcala banAne kA anuttara upAya hai / aura bhI jitane dRzya aura zravya Adi sAdhana haiM, ve saba caMcalatA ke varddhaka haiM / jo bhI vyakti ina sAdhanoM ko kAma meM letA hai, jo samAcArapatroM ko par3hatA hai, vaha hatyA, mArakATa, lUTa Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartamAna yuga meM yoga kI AvazyakatA / 141 khasoTa, balAtkAra Adi kI ghaTanAoM ko par3hakara aneka saMvedanoM se bhara jAtA hai / samAcArapatroM meM ina samAcAroM kI bahulatA rahatI hai / caMcala banAne vAle sAdhana - bahula isa yuga meM yadi yoga kA upayoga na ho, yoga kI apekSA na ho aura mana ko sthira karane kI AvazyakatA na ho to atIta ke kisI bhI yuga meM aisI apekSA nahIM mAnI jA sakatI / Aja mana kA sthira karane kI bahuta bar3I apekSA hai, AvazyakatA hai / AdamI mana ko sthira karanA sIkhe aura isalie sIkhe ki cAroM ora se caMcalatA kA pravAha usameM praviSTa ho rahA hai, A rahA hai| use bhara rahA hai aura usakI caMcalatA ko bar3hA rahA hai / vartamAna yuga kI eka aura paristhiti hai aura vaha hai vyastatA / pratyeka manuSya itanA vyasta ho gayA hai ki vaha isI bhASA meM bolatA hai-- samaya nahIM hai / kisI ke pAsa samaya nahIM hai| eka par3he-likhe vyakti ke pAsa samaya nahIM hai to eka anapar3ha vyakti ke pAsa bhI samaya nahIM hai| eka adhikArI ke pAsa samaya nahIM hai to eka majadUra ke pAsa bhI samaya nahIM hai| aisA eka bhI AdamI nahIM milegA jo yaha kahe ki mere pAsa samaya hai / sabhI yahI kahate haiM - yaha kAma to bahuta acchA hai, karanA bhI cAhatA hUM, para vivaza hUM, samaya nahIM hai / pratyeka AdamI kI vyastatA bar3ha gii| vartamAna kI samAja vyavasthA ne bhI kucha vyastatA lAda dI / AdamI ke sAmane Arthika kaThinAiyAM bhI haiM, zAsanatantra kI samasyAeM bhI haiN| ye saba AdamI ko aura adhika vyasta banA rahI haiM / | purAne jamAne meM eka vyApArI bahuta sAdhAraNa DhaMga se vyApAra calAtA thA / vaha chaha mahInoM taka apane gAMva meM aura chaha mahInoM taka paradeza meM raha jAtA thA / vaha vyApAra karatA aura apanI AjIvikA acche DhaMga se calA letA thA / kintu Aja aisA nahIM ho sktaa| Aja rAjyatantra ke itane pratibandha aura kAnUna haiM ki eka AdamI unako saMbhAlane ke lie caahie| Aja jIvana kI itanI jaTilatAeM bar3ha gaI haiM ki unheM asIma kahA jA sakatA hai| jahAM itanI vyastatA ho, jIvana itanA dUbhara ho, vahAM becAre mana kI kyA sthiti hotI hai / mana ko vikSubdha karane vAlI sAmagrI kI pracuratA ne use khaMDa-khaMDa kara DAlA hai / usa vikSobha se taraMga paidA hotI haiM aura unakI utpatti ke sAre sAdhana vahIM vidyAmAna rahate haiM / Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA tIsarI bAta hai Aja vyakti jitanA bhayabhIta rahatA hai utanA pahale nahIM thA / bahuta DarA huA hai Aja kA AdamI / Dara ke itane nimitta haiM ki sotejAgate bhaya hI banA rahatA hai / pahale ghara kI rakSA kA prazna itanA jaTila nahIM thA / kevala kamAne kA prazna jaTila thA / kamAne ke bAda usakI rakSA kA prazna itanA ulajhA huA nahIM thA / kintu Aja vaha jaTilatama ho gayA hai / usa jaTilatA kA doSI vaha svayaM hai / dUsarA koI nahIM hai / kyoMki sAmAjika vikAsa ke bAda yaha dhAraNA spaSTa huI ki dhana samAja kI saMpatti hai, vaiyaktika saMpatti nahIM hai / usa para vyakti kA svAmitva itanA nahIM ho jAnA cAhie ki vaha akelA usakA bhArI saMgraha kara usako bhogatA rahe / isa dhAraNA ke pazcAt pratyeka rAjya sarakAra ne Arthika nItiyoM meM parivartana kiyA hai, phira cAhe vaha samAjavAdI rAjya sarakAra ho yA pUMjIvAdI rAjya sarakAra ho / pratyeka rAjya praNAlI isa bAta ko svIkAra karatI hai ki kisI eka vyakti ke pAsa adhika pUMjI kA saMgraha na ho | isalie TaiksoM kI vRddhi huI / aura vaha nirantara gatizIla hai / parantu manuSya kI manovRtti badalI nahIM / jyAdA se jyAdA saMgraha kara rakhanA cAhatA hai / usa saMgraha kI rakSA ke lie vaha upAya socatA hai | una upAyoM ke cunAva meM vaha ucita-anucita kA viveka nahIM rakha pAtA / yahAM se bhaya kI vRtti prArambha hotI hai | bhaya chipAva sikhAtA hai / chipAva se bhaya bar3hatA hai / bhaya aura chipAva do nahIM, eka hI haiM / ye donoM sAtha-sAtha calate haiN| bhaya kA saMkaTa bahuta bar3A hotA hai / sote-jAgate bhaya banA rahatA hai ki kahIM patA na cala jAe / kahIM pakar3a-dhakar3a na ho jAe / bhaya ne manuSya ko AkrAnta kara rakhA hai / bhaya aneka bImAriyoM kA kAraNa hai / Aja kI mAnasika vikRtiyoM kA kAraNa hai bhaya / aisI viSama paristhiti meM kyA dhyAna evaM yoga kI bAta batAnI hogI ? Aja kA yuga yoga evaM dhyAma ke lie svarNayuga hai / burA yuga bhI kabhI acchAI ke lie svarNa yuga bana jAtA hai / yadi manuSya sIdhA-sAdA ho, sarala jIvana jIne vAlA ho, AdivAsI jaisA avikasita ho, jIvana meM mAyA-kapaTa na ho, chipAva na ho, lUTa-khasoTa na ho, padArtha kA vikAsa aura padArtha kI upalabdhi kama ho to mana itanA caMcala nahIM banatA ki vaha azAMti paidA kare | mana usa bindu para nahIM pahuMcatA jahAM pahuMcane para AdamI pAgala bana jAtA hai / mana kI caMcalatA kama rahatI Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartamAna yuga meM yoMga kI AvazyakatA / 143 hai| aisI sthiti meM dhyAna aura yoga kI bAta AdamI ko nahIM sUjhatI yA usa ora kama dhyAna jAtA hai / usakI AvazyakatA bhI mahasUsa nahIM hotI / AvazyakatA taba mahasUsa hotI hai jaba caMcalatA usa bindu para pahuMca jAtI he jahAM pahuMcane para manuSya socatA hai ki isakI cikitsA honI cAhie / Aja caMcalatA aura vikSobha svayaM cikitsA kI mAMga kara rahe haiM / ve cikitsA kI pratIkSA meM haiM / itanI caMcalatA, itanA vikSepa aura vikSobha bar3ha gayA hai ki unakA nidAna honA Avazyaka hai / Aja dhyAna yoga kA jo prabala svara sunAI de rahA hai, vaha AdhyAtmika cetanA kA pratiphalana nahIM hai kintu caMcalatA kI ucca bindu kI mAMga hai / caMcalatA dvArA paidA kI gaI paristhiti kI mAMga hai, vAtAvaraNa kI mAMga hai| - burAI se bhI acchAI nikalatI hai | caMcalatA eka burAI hai / isa burAI ne acchAI ko ujAgara kiyA hai / isane dhyAna aura yoga kI upayogitA ko mahasUsa karAyA hai| bhArata ne dhyAna ko bahuta bhulA diyA / itanA bhulA diyA ki dhyAna bhI Aja rAjAoM kI bhAMti itihAsa kI vastu bana gayA / jaise rAjA-mahArAjA Aja pariyoM kI kathAoM kI bhAMti itihAsa kI bAteM banakara raha gaye haiM, vaise hI dhyAna ko bhI logoM ne vaisA banA DAlA / eka yuga meM jaina paramparA ne dhyAna para bahuta bala diyA thA, kintu hama svayaM anubhava karate haiM ki ina zatAbdiyoM meM jainoM meM bhI dhyAna eka itihAsa kI bAta bana gayA / dUsarI-dUsarI paramparAoM meM bhI aisA hI huA hai / bauddha paramparA aura vaidika paramparA meM bhI lagabhaga aisA hI huA hai / yadi vikasita aura saMpattizAlI dezoM meM padArtha kI pracuratA aura upabhoga sAmagrI kI sulabhatA nahIM hotI aura isameM race-pace loga mAnasika azAMti se grasta nahIM hote to saMbhavataH dhyAna kI bAta Aja bhI hamAre sAmane nahIM AtI | padArtha kI pracuratA aura bhoga kI atiriktatA ne eka aura riktatA paidA kara dI hai ki padArthoM kI pracuratA ko bhoga lene para bhI mana bharA nahIM, becainI ho gaI / mana kI tRpti nahIM huI, atRpti aura bar3ha gaI / mana pyAsA kA pyAsA raha gayA / isa sthiti meM nayA rAstA khojanA par3A aura usa khoja meM se dhyAna aura yoga kA vikAsa huA / maiM mAnatA hUM, satya kI khoja hamezA asatya ke vikAsa meM se hotI hai / Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA acchAI kI khoja burAI kA atireka hone para hotI hai / yadi saba loga bhale hoM to acchAI ko alaga dekhane kI jarUrata nahIM par3atI / kintu kucha loga bure hote haiM taba acchAI ke lie kucha socanA par3atA hai / saMsAra kA koI aisA niyama nahIM hai ki burAI acchAI ke kandhe para baiThakara calatI hai / aura acchAI ko sAmane Ane ke lie bhI burAI kA kaMdhA caahie| donoM kA gaThabaMdhana hai / aisA hI koI yoga hai ki korI acchAI yA korI burAI kahIM nahIM miltii| eka ke sahAre dUsare ke darzana hote haiM / caMcalatA bar3hAne vAle isa yuga ne sthiratA kA prazna hamAre sAmane upasthita kiyA / isa vikSepa bar3hAne vAle yuga ne hI ekAgratA aura dhyAna kA prazna ujAgara kiyA hai / isalie vartamAna yuga ko zreya denA cAhie ki usane hamArI vismRta virAsata kA smaraNa dilAyA aura bhUlI huI nidhi kI smRti karAI | isa yuga ne ekAgratA kA mUlyAMkana karanA sikhAyA / yaha saca hai ki vartamAna yuga kI kamiyAM ho sakatI haiM, kintu una kamiyoM meM se eka jo acchAI nikalI hai, usake lie vartamAna yuga ko dhanyavAda hI denA hogA / Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satyaniSThA guDA hi kaphahetuHsyAd nAgaraM pittakAraNam / dvayAtmani na doSo'sti, guNanAgarabheSaje // --gur3a kapha paidA karatA hai aura sUMTha pitta karatI hai / donoM ko milAne para na kapha hotA hai aura na pitta / unake mUla doSa miTa jAte haiM aura tIsarA guNa paidA ho jAtA hai / donoM yadi alaga-alaga hoMge to donoM kI dUrI banI rahegI / ve eka dRSTi se doSakAraka hI hoMge, guNAkAraka nahIM / donoM kA yoga hone para guNavattA A jAtI hai / cetanA do prakAra kI hai- sUkSma cetanA / manovijJAna kI bhASA meM sUkSma cetanA ko avacetana mana kahA jAtA hai aura darzana kI bhASA meM vaha sUkSma cetanA hai yA karmazarIra ke sAtha kAma karane vAlI cetanA hai | manovijJAna ke cetana mana kA artha hai sthUla zarIra ke sAtha, mastiSka ke sAtha kAma karane vAlI cetanA, sthUla cetanA / ___ mana do haiM / eka mana bhItara hai, dUsarA mana bAhara hai / eka sUkSma hai, dUsarA sthUla hai / isa sUkSma aura sthUla ke bIca dUrI hai / prazna hotA hai ki vaha dUrI kyoM hai ? hamane apanI hI mAnyatAoM ke kAraNa yaha dUrI banA rakhI hai / AdamI bAharI jagat meM jItA hai aura usa jagat ke viSayoM ko mAnatA hai / bAharI jagat ke do mukhya viSaya haiM / AdamI DaratA hai | AdamI ke mana meM lAlaca hai, pralobhana hai / vaha prasannatA cAhatA hai, garimA aura bar3appana cAhatA hai / vaha pada cAhatA hai / ye cAra bar3e pralobhana haiM / AdamI meM bhaya hai / bhaya bhI pralobhana kA hI hissA hai | AdamI nirantara DaratA rahatA hai ki prasannatA kama na ho jAe, garimA ghaTa na jAe, bar3appana meM koI kamI na A jAe, pada Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA nIcA na ho jaae| isa sandarbha meM mUla samasyA hai-- bAharI jagat / bhItara kA jagat eka prakAra kA hai aura bAhara kA jagat dUsare prakAra kA hai / bhItara meM burAiyoM ke saMskAra haiM, bure vicAroM ke saMskAra haiM / jaba ve saMskAra bAhara prakaTa hote haiM, taba acchA nahIM lagatA / AdamI nirantara socatA hai, koI dUsarA dekha na le / koI dUsarA jAna na le / isa sthiti meM vaha mAyA kA jAla bunatA hai, mAyA kA nirmANa karatA hai / yaha bahuta bar3A saMgharSa hai bAhara kA aura bhItara kA / bhItara kA dabAva hai eka prakAra kA aura bAhara kA pradarzana hai dUsare prakAra kA / vaha burAI karatA hai, para dikhAnA nahIM cAhatA / yaha bahuta bar3e bhaya kA kAraNa hai / eka krizciyana sAdhvI thI / vaha kapar3e pahanakara snAna karatI thI / logoM ne pUchA- tuma ekAnta meM, banda snAnagRha meM snAna karatI ho, phira kapar3e pahane kyoM rahatI ho ? usane kahA- tuma nahIM jaante| vahAM aura to koI nahIM rahatA, parantu prabhu to sarvavyApI hai, vaha to sarvatra hai / usake sAmane kapar3e kaise kholUM ? logoM ke sAmane to nagna na hoUM to kyA prabhu ke sAmane nagna ho jAUM ? pratyeka AdamI chipAnA cAhatA hai / ---- do ke saMgharSa meM tIsarA tattva panapA / saMgharSa thA bhItara aura bAhara kA aura panapI mAyA / jagat kA mUla rUpa hai-- mAyAvI / mAyAjAla yA indrajAla donoM paryAyavAcI zabda haiM / do prakAra ke puruSa hote haiM--- mAyAvI aura tathAgata / tIrthaMkara kA eka nAma hai tathAgata | buddha kA nAma bhI tathAgata hai / tathAgata kA artha hai-- jo vartamAna meM ghaTita hotA hai, use svIkAra karane vAlA / tathAgata, yathArthavAdI, vItarAga- ye saba ekArthaka zabda haiM / tathAgata honA yAnI vartamAna ko svIkAra kara lenA / bhItara meM yadi kAmavAsanA kI taraMga A rahI ho to yaha svIkAra kara lenA ki krodha uTha rahA hai / bhItara meM yadi ahaMkAra kI taraMga uTha rahI 'ho to use svIkAra kara lenA / jo bAhara ke jagat meM jItA hai, use sArI bAteM svIkAra kara calanA hogA / parantu AdamI svIkAra nahIM karatA vaha asvIkAra karatA hai / isalie usake do cehare bana ge| eka hai yathArtha kA Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satyaniSThA / 147 ceharA aura dUsarA hai mukhauTe kA ceharA / pratyeka AdamI mukhauTe ke cehare ko pradarzita karatA hai / sthUla cetanA vAlA AdamI mukhauTe ke cehare ko jAnatA hai aura sUkSmadarzI vyakti yathArtha ke cehare ko jAnatA hai / aneka vyakti AcArya yA guru ke pAsa Ate haiM / unake mana meM kucha aura hotA hai aura ve pradarzana kisI aura bhAvanA kA hI karate haiN| guru tatkAla jAna jAte haiM ki yaha mAyA kI racanA kara rahA hai| ve use pakar3a lete haiM / AcArya bhikSu meM yaha vizeSatA thI ki ve dUsare ke mana ko par3ha lete the AcArya zrI par3ha lete haiM / aneka prasaMga hamAre sAmane haiM / AcArya bhikSu baiThe the | eka bhAI ne Akara pUchA- bhIkhanajI ! ghor3e ke paira kitane hote haiM ? AcArya bhikSu kucha kSaNoM taka cintana kI mudrA meM rahe, phira ginane lage -- eka, do, tIna aura cAra / ginakara batAyA- ghor3e ke cAra paira hote haiM / usa vyakti ne kahA- maiMne to socA thA ki Apa bar3e buddhimAna haiM / parantu ghor3e ke paira batAne meM Apako gaNita karanA par3A / itanA samaya lagA ? AcArya bhikSu bole- yaha gaNita karanA Avazyaka thA kyoMki maiM jAnatA thA ki tumhAre mana meM kyA hai / tumane socA- pahale maiM bhIkhanajI se pUchUMgA ki ghor3e ke paira kitane hote haiM / ve tatkAla uttara de deMge ki ghor3e ke cAra paira hote haiM / taba maiM agalA prazna yaha pUchUMgA - kanakhajUre ke paira kitane haiM ? ve batA nahIM pAeMge, aTaka jaaeNge| maiM kahUMgA aba batAo to jAneM ? bhIkhanajI kI yaha bAta sunakara vaha vyakti avAk raha gayA / usane kahAmaiM pUchanA to yahI cAhatA thA / Apane mere mana kI bAta jAna lI / I jo tattvadarzI hotA hai, vaha mukhauTe kA nahIM dekhatA, vaha asalI cehare ko dekhatA hai / sAmAnya AdamI hotA hai sthUladarzI / vaha mukhauTe ko dekhatA hai aura usI ke AdhAra para nirNaya karatA hai / vaha acche-bure kA nirmANa isI AdhAra para karatA hai / tattvadarzI vyakti ke nirNaya kA AdhAra dUsarA hotA hai, asalI ceharA hotA hai / Aja ke vijJAna ne aneka sUkSma niyamoM kI khoja kI hai ! mere mana meM eka prazna ubharatA rahatA thA ki yathArtha meM satya kyA hai ? bahuta socane-samajhane para bhI yaha prazna samAhita nahIM ho rahA thA / satya kI saikar3oM vyAkhyAeM prastuta thIM, kiMtu koI bhI vyAkhyA vyAvahArika nahIM bana rahI thI / cintana cAlU rahA / Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA eka bAra maiMne zivira meM satya kI vyAkhyA prArambha kI, carcA calI / carcA karateMkarate satya kI vyAkhyA spaSTa ho gayI / 0 satya kA artha hai- niyama kI khoja / 0 satya kI khoja hai- niyama kI khoja / 0 satya kA bodha hai-- niyama kA bodha / 0 satya kA AcAraNa hai-niyama kA AcaraNa / satya kI yaha vyAkhyA bahuta hI vyAvahArika aura vyApaka hai / yathArtha meM satya kA artha hai- niyama | yaha saMsAra niyamoM se baMdhA huA hai / pratyeka vastu aura manuSya niyama ke AdhAra para cala rahA hai / niyama ko vaha jAne na jAne, yaha dUsarI bAta hai kintu niyama apanA kAma kara rahA hai | niyama eka nahIM hai, hajAroM-hajAroM niyama haiN| anekAnta kA siddhAnta niyamoM ko jAnane kA sAdhana hai / anekAnta ne niyamoM kI vyAkhyA kI hai, phira cAhe vaha vANIgata niyama ho yA vastugata niyama ho / paryAya do prakAra ke hote haiM... vyaMjana paryAya aura artha paryAya | yaha sArA niyamoM kA bodha hai / jo vyakti niyamoM ko jAnatA hai, vaha satya ko pakar3a letA hai / vaijJAnika jagat meM yaMtroM kA jitanA nirmANa huA hai, vaha sArA niyamoM ke avabodha ke AdhAra para huA hai / vaijJAnika vaha hotA hai, jisameM niyama ko pakar3ane kI, samajhane kI kSamatA hotI hai / niyama ko banAne vAlA koI nahIM hotA / niyama anAdi hai, yUnivarsala hai / jo una niyamoM ko pakar3atA hai, vaha hotA hai RSi, vaha hotA hai muni aura vaha hotA hai vaijJAnika-- donoM paryAyavAcI zabda haiM / muni kA artha hai- jJAnI, niyamoM ko jAnane vAlA | muni zabda 'muNa jJAne' dhAtu se niSpanna hotA hai | isalie muni kA artha jJAnI hI honA cAhie / muni kaho yA vaijJAnika kaho, koI antara nahIM par3atA | muni vaha hotA hai, jo niyamoM ko jAnatA hai / vaijJAnika vaha hotA hai, jo niyamoM ko jAnatA hai / muni kA artha saMyamI kyoM cala par3A, yaha anveSaNIya hai / saMyama muni kI kriyA hai, vaha muni kA artha nahIM hai | Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satyaniSThA / 149 vijJAna pratyeka niyama kI khoja karatA hai| usane pratyeka kSetra ke niyamoM ko jAnane kA prayAsa kiyA hai / eka AdamI burA AcaraNa karatA hai, hatyA karatA hai, aparAdha karatA hai / prAcIna kAla meM cora ko cora yA hatyAre ko hatyArA pramANita karane ke lie sAdhaka hotA hai gavAha yA sAkSI koI yaha pramANita kara detA ki maiMne ise corI karate yA hatyA karate dekhA hai to usa AdhAra para aparAdhI ko sajA de dI jAtI / aparAdhI kI pahacAna kA dUsarA sAdhana yaha thA ki use bhaya dikhAkara yA atyadhika yAtanA dekara usase aparAdha svIkAra karA liyA jAtA / tIsarA sAdhana yaha thA ki use aisI vastu khilA dI jAtI, jisase vaha behozI meM sArI bAta ugala detA / mahAvIra ke samaya kI ghaTanA hai| magadha ke prasiddha cora rohiNeya kA AtaMka sAre rAjya meM vyApta thA / usako pakar3ane ke lie aneka prayatna kiye, para saba vyartha siddha hue / anta meM yaha kArya mahAmaMtrI abhaya kumAra ko sauMpA gayA / usane cora ko pakar3a liyA / cora ne apanA eka bhI aparAdha svIkAra nahIM kiyA / abhayumAra ne yukti lagAI / usane usa cora ko madirA pilAyI / cora naze meM dhuta ho gayA | abhayakumAra ne eka kamare ko aise sajAyA, mAno ki vaha svarga kA hI eka khaNDa ho / cora ko vahAM lAkara sulA diyA / apsarAoM kI vezabhUSA pahane pAMca-sAta striyAM vahAM upasthita huiiN| unhoMne cora se pUchAApane aisI kauna-sI karaNI kI hai, aisI kauna sI tapasyAeM kIM, aisA kauna sA- AcaraNa kiyA jisase ki Apa Akara isa svarga loka meM utpanna hue, hamAre svAmI bane, nAtha bane / Apa hameM batAeM ki Apane kyA dAna diyA ? kyA-kyA kArya kiye ? yaha sArA nATaka isalie kiyA gayA ki cora isa cakAcauMdha ko dekhakara, apanI sArI bAta batAe / para yaha upAya bhI kAragara nahIM huA / cora ko kucha hoza AyA / usane cAroM ora dekhA / pahale kSaNa meM use aisA AbhAsa huA ki vaha svarga meM hai | phira kucha vicAra AyA / usane apsarAoM ke pairoM kI ora dekhA / usane mahAvIra se sunA thA ki devatAoM ke, apsarAoM ke paira jamIna para nahIM Tikate / ve jamIna se cAra aMgala Upara rahate haiN| vahAM upasthita striyoM ke paira jamIna ko chU rahe the / usane mana hI mana samajha liyA ki yaha saba mAyA hai, SaDyaMtra hai / ye apsarAeM nahIM vezyAeM haiM / yaha svarga Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA meM nahIM, abhayakumAra kA nATakamAtra hai / vaha bolA- oha, maiMne apane jIvana bahuta dharma kiyA hai, puNya kiyA hai, ahiMsA aura dayA kA pAlana kiyA hai, isalie yahAM (isa svarga meM) Akara utpanna huA huuN| abhayakumAra kA SaDyaMtra viphala ho gayA / Aja ke vaijJAnikoM ne aneka sUkSma niyamoM kI khoja kI hai / aparAdhoM ko pakar3ane ke lie unhoMne aneka sAdhana AviSkRta kara usameM saphala hue haiN| aparAdhI ko eka yaMtra ke sAmane khar3A kiyA jAtA hai| aparAdhI se aparAdha ke viSaya meM pUchA jAtA hai / yadi vaha jhUTha bolatA hai, to yaMtra kI suI ghUmatI hai aura bhinna prakAra kA grApha ubhara AtA hai| yadi vaha aparAdha ko svIkRti detA hai to bhinna prakAra kA grApha ubhara AtA hai| yaMtra ke mAdhyama se yathArtha jAna liyA jAtA hai / isakA bhI Thosa AdhAra hai / yadi koI vyakti jhUTha bolatA hai, yathArtha ko chipAtA hai to usake bhItara eka prakAra kI prakriyA hotI hai, eka prakAra ke prakaMpana hote haiM aura jo satya bolatA hai, usake bhItara bhinna prakAra kI prakriyA hotI hai, bhinna prakAra ke prakaMpana hote haiN| yaMtra kA kAma hai prakaMpanoM ko pakar3anA aura unheM grApha para aMkita karanA / usa aMkana ke AdhAra para nirNaya kara liyA jAtA hai ki amuka aparAdhI hai, aura amuka aparAdhI nahIM hai / yaha saba niyama ke AdhAra para hotA hai| aparAdha kI khoja kevala yaMtra hI nahIM, kutte bhI karate haiM / Aja pulisa aparAdhiyoM ko pakar3ane ke lie kuttoM kA upayoga kara rahI hai aura yaha pramANita ho cukA hai ki kutte isameM zata-pratizata saphala rahe haiN| kutte ko hatyA ke sthAna para yA corI ke sthAna para le jAyA jAtA hai| kuttA vahAM sUMghatA hai aura usa gaMdha ke AdhAra para hajAra mIla para jAkara bhI aparAdhI ko pakar3a letA hai| Azcarya hotA hai ki kutte ko itanA jJAna kaise ho jAtA hai ? hajAra mIla para gaye cora ko pakar3a pAnA pulisa ke lie bhI kama saMbhava hai to bhalA kuttA use kaise pakar3a letA hai ? isakA artha yaha hotA hai ki kuttA AdamI se adhika jJAnI hai / Azcarya hotA hai / para niyama ko samajha lene para isameM Azcarya jaisI koI bAta nahIM hai / kutte kI ghrANazakti bahuta tIvra hotI hai| gaMdha ke AdhAra para vaha aparAdhI ko pakar3ane meM samartha ho jAtA hai / satya kA artha hai --- niyama- prAkRtika niyama aura cetanA ke niyama | Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satyaniSThA | 151 vastu jagat ke niyama, cetana jagat ke niyama- ye do prakAra ke niyama haiN| vastu jagat ke niyamoM ko jAnanA astitvavAdI satya hai aura cetanA jagat ke niyamoM ko jAnanA upayogitAvAdI satya hai, sAdhanA kA satya zAstra hai| karmazAstra pUrA kA pUrA niyamazAstra hai | jo karma kiyA jAtA hai, vaha amuka amuka samaya taka aparipAka, anudaya kI sthiti meM rahatA hai / use abAdhakAla kahA jAtA hai / jaba vaha udaya meM AtA hai taba phala denA prArambha karatA hai | isa prakAra karma kA zAstra cetanA ke niyamoM kA zAstra hai / eka AdamI chipakara karma karatA hai aura itanI caturAI se karatA hai ki kisI ko patA hI nahIM calatA / pUjA-pratiSThA meM koI kamI bhI nahIM AtI / pada banA rahatA hai / bar3appana aura sAdhutva banA kA banA rahatA hai| kisI ko koI anubhava hI nahIM hotA ki isane yaha jaghanya kArya kiyA hai / AdamI sthUla jagat se to chipA letA hai / usake pAsa chipAne ke aneka sAdhana haiM | usake pAsa aMdherA hai, ekAnta hai, AMkhamicaunI hai, kapar3e hai / vaha chipAnA jAnatA hai / vaha chipAne meM nipuNa hai | sthUla jagat meM usake chipAva ko koI jAna nahIM pAyegA, para kyA vaha sUkSma jagata se bhI chipAne meM bhI sakSama ho sakegA ? sUkSma jagat se kabhI nahIM chipA pAyegA / AdamI jo bhI AcaraNa karegA, usakA aMkana sUkSma zarIra meM avazya hogA / usako nakArA nahIM jA sakatA / isa aMkana se bacA nahIM jA sakatA / vaha aMkana hokara rahegA aura vaha apanA phala avazya hI degA / aneka zArIrika aura mAnasika bImAriyAM aisI hotI haiM, jinako DaoNkTara bhI nahIM pakar3a pAte aura yaMtra bhI unheM nahIM pakar3a pAte / saba vyartha ho jAte haiM / isakA kAraNa hai ki ve bImAriyAM zArIrika nahIM, mAnasika nahIM kinta karma se niSpAdita haiM / isa tathya ko Ayurveda ke AcAryoM ne bahuta hI sUkSmatA se pakar3A / unhoMne kahA- bImArI kevala zarIra ke doSoM se hI nahIM hotii| sArI bImAriyAM vAta, pitta aura kapha ke doSoM se hI nahIM hotI / bImArI kevala bAharI vAtAvaraNa se hI paidA nahIM hotI / bImArI kA eka kAraNa karma bhI hai / jo saMskAra kiyA hai, vaha bhI bImArI kA kAraNa banatA hai / jisa bImArI kA kAraNa karma hotA hai, vaha bImArI davAiyoM se ThIka nahIM hotI / koI bhI vaidya yA DaoNkTara use nahIM miTA sakatA / usakI sahI davAI hai prAyazcita / paarpt| . Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA isalie roga kI cikitsA karAte samaya, DaoNkTara aura vaidya kA parAmarza lete samaya apane svayaM ke DaoNkTara aura vaidya se bhI parAmarza le leM / donoM kA yoga hone para roga jaldI miTa sakatA hai | DaoNkTara kA parAmarza hogA, amuka bImArI hai to amuka davA lo | yaha parAmarza lene ke bAda phira svayaM se pUcho, roga kA kAraNa karma to nahIM hai ? saMskAra to nahIM hai ? maiMne koI aisA AcaraNa to nahIM kiyA hai, jisase yaha roga utpanna huA hai / isa prakAra kI bImArI kisa-kisa karma ke udaya se utpanna ho sakatI hai ? isakA prAyazcita kyA ho sakatA hai / yadi ye dohare prayoga --DaoNkTara aura vaidya kA parAmarza aura auSadhi tathA svayaM ke cintana se ucita karma kA ucita prAyazcita--cale to roga bahuta jaldI miTa sakatA hai / ina donoM vidhiyoM kA prayoga honA cAhie / sAdhu-sAdhviyoM ke lie yaha bahuta Avazyaka hai / dUrI ko miTAnA bahuta jarUrI hai / bhItara aura bAhara kI dUrI miTanI cAhie / asatya kahAM panapatA hai ? AdamI bhItara meM to aneka vikAroM kA pAlana-poSaNa kara rahA hai aura bAhara se apane Apako sApha-sutharA pradarzita karatA hai, vahAM asatya panapatA hai / vahAM mAyA kI durbalatA mujhe satAtI hai to vahAM asatya nahIM panapegA / koI yaha mAnakara cale ki Aja sAdhu banA hai aura Aja siddha ho gayA, yaha bahuta bar3I bhrAnti hogI / jaba taka yaha bhrAnti nahIM nikalegI taba taka satya kI saMbhAvanA kama hogI / dIkSA ke dina se hI koI yaha dikhAnA cAhe ki usake sAre vikAra zAnta, sArI vAsanAeM aura burAiyAM zAnta, yaha bhrama hai | abhI to sAdhanA meM paira rakhA hai / siddhi bahuta dUra hai / pahale caraNa meM hI yadi maMjila pAne kI bAta soca lI jAtI hai to vahAM bhrama hotA hai / apane meM bhrAnti aura dUsaroM meM bhrAnti / bhrAnti miTanI cAhie ki sAdhanA ke lie prasthAna kiyA hai, yAtrA zurU kI hai, abhI maMjila taka nahIM pahuMce haiM / isa avasthA meM mohanIya karma ke sAre vipAka rahate haiM / usameM Dara bhI hai, mUrchA bhI hai, AkAMkSA bhI hai / ataH yahAM sAdhanA ke lie mArgadarzana apekSita hotA hai / use yaha jAnanA cAhie ki amuka vikAra yA doSa satA rahA hai / usake nivAraNa ke lie kauna-sA upAya kAragara ho sakatA hai ? upAya kI khoz2a sAtha-sAtha calanI cAhie | upAya kI khoja satya kI khoja hai / isase satya kA vikAsa hogA, satya jIvana kA kendra banegA / Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satyaniSThA | 153 Aja sarvatra dvandva hai / bhItara ke prakaMpana aura prakAra ke haiM, bAhara bhinna prakAra kA pradarzana ho rahA hai / bhItara aura bAhara meM jo dUrI hai, vaha miTanI cAhie / yaha dUrI taba miTa sakatI hai, jaba dRTikoNa pariSkRta ho / eka prakAra se yaha satya gaNita kA satya hai / Aja ke vyAvahArika jagat meM gaNita kA satya sabase bar3A satya hai / gaNita meM koI bhUla nahIM hotI / eka AdamI AyA / usane kahA- mana meM Apa kucha soca leM / soca liyA / usane pUchA- kyA socA ? socane vAle ne kahA- gulAba kA phUla | phira usane kahA- kisI panne para do paMktiyAM likhakara panne ko maror3akara mujhe de deN| vaisA hI kiyA gayA / usako kucha bhI jJAta nahIM thA ki panne meM kyA likhA hai| usane gaNita kiyA aura gaNita ke AdhAra para donoM paMktiyAM sAmane rakha dii| Apako Azcarya hogA ki kitanA bar3A jJAnI hai vaha / binA dekhe, binA jAne usane kaise jAna liyA ki kAgaja ke Tukar3e para kyA likhA hai / para gaNita ke niyama ko jAnane vAle ko yaha Azcarya nahIM hogA, vaha jAnatA hai ki aisA kiyA jA sakatA hai / jyotiSa-vijJAna, gaNita-vijJAna- ye sAre niyamoM kI vyAkhyA karane vAle vijJAna haiM / inameM Azcarya kI koI bAta nahIM vijJAna kI bahuta sArI bAteM Azcaryajanaka lagatI haiM / eka rezamI kapar3A hai / usa para aMgArA rakhA aura usa aMgAre para mUMgA rakha diyA | aba vaha aMgArA rezamI kapar3e ko kaise nahIM pakAegA ? Azcarya usI ko hogA jo niyama ko nahIM jAnatA / yaha sAmAnya bAta hai ki mUMge meM tApa avazoSaNa kI kSamatA hai / vaha aMgAre ke tApa kA zoSaNa kara letA hai, kapar3A jalatA nahIM / prAcInakAla meM ratnakaMbala banate the| unakI dhulAI agni se hotI thii| ve agni meM nahIM jalate the, kyoMki unameM tApa-avazoSaNa kI kSamatA hotI thI / IMTeM bhI aisI hotI haiM, jina para agni kA koI prabhAva nahIM hotA / niyamoM ko jAna lene para Azcarya jaisA kucha nahIM rahatA / hama sthUla cetanA ke niyamoM ko jAneM, sUkSma cetanA ke niyamoM ko jAneM / isakA tAtparya hai ki hama sthUla zarIra ke niyamoM ko jAneM aura karma zarIra ke niyamoM ko bhI jAneM / ina niyamoM ke jJAta hone para satya kI cetanA bahuta spaSTa ho jAtI hai / Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA AdamI kI prakRti caMcala hotI hai / usakA rUpa kSaNa-kSaNa badalatA hai / 'kSaNe ruSTaH kSaNe tuSTaH, ruSTatuSTaH kSaNe kSaNe' / AdamI eka kSaNa meM krodha se lAla ho jAtA hai aura eka kSaNa meM vItarAga jaisA bana jAtA hai, kSamAzIla bana jAtA hai / moha ke kAraNa AdamI caMcala hotA hai / bhItara meM caMcalatA ke aura vItarAga ke donoM saMskAra saMcita haiM / bhItara meM jaba moha kA saMskAra bar3hatA hai, taba AdamI caMcala bana jAtA hai aura jaba moha kA saMskAra upazAnta rahatA hai, taba AdamI vItarAga - sA bana jAtA hai / kabhI-kabhI AdamI vItarAga kA mukhauTA dhAraNa kara vItarAga-sA dikhAI dene kA nATaka racatA hai / koI AdamI gusse meM lAla ho rahA hai| usase kahA jAye ki guru A rahe haiM, tumhAre adhikArI A rahe haiM, to vaha zAMta ho jAegA / tatkAla aise baiTha jAyegA, jaise koI vItarAgI baiThA ho / bacapana kI ghaTanA hai | hama kucha bAlamuni tulasI ke pAsa par3hate the muni tulasI kA anuzAsana kaThora thA / hamAre bhItara kI preraNA thI ki hama bAlamuni paraspara bAteM kreN| muni tulasI cAhate the ki hama adhyayana meM mana lagAye raheM / bhItara aura bAhara kA yaha saMgharSa thA / bhItara kI preraNA prabala hotI thI / jaba kabhI muni tulasI kAryavaza bAhara jAte to hama pUrva yojanA ke anusAra eka sAdhu ko sIr3hiyoM meM caukIdArI karane biThA dete aura zeSa gappeM mArane laga jAte / jyoM hI muni tulasI ke pairoM kI AhaTa sunAI detI, vaha sAdhu sabako sAvadhAna kara detA aura taba hama saba pATha yAda karane laga jAte / bAhara yaha dvaidha sarvatra dikhAI detA hai / AdamI bhItara meM kucha aura hai, meM kucha aura dikhAI denA cAhatA hai / yaha dvandva hai / satya kA avataraNa taMba hotA hai, jaba bhItara aura bAhara kA yaha dvandva samApta ho jAtA hai / satya taba upalabdha hotA hai yA bhItara aura bAhara kI dUrI taba miTatI hai jaba hama bhItara ke vikAroM kA zoSaNa karanA sIkha jAte haiN| korA satya kA jJAna, korA satya kA bodha, korA satya kA saMgAna karane se kucha nahIM hotA / vaha prApta hotA hai vicAra yA moha ke upazamana se / isa dRSTi se hama mUla prazna para A jAte haiM-- sAdhanA kisalie ? sAdhanA kA ekamAtra uddezya hai vikAroM kA upazamana / bhItara ke upadrava, vikAra, burAiyAM aura bhItara kI bImAriyAM jitanI kama hotI jAeMgI, utanA Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satyaniSThA | 155 hI jIvana meM satya prajjvalita hotA jAegA aura satya kI niSThA panapatI jaaegii| hamAre mastiSka meM araboM-kharaboM selsa haiM / saba apanA-apanA kArya karate haiM / jisa vyakti meM satya kA prakoSTha (selsa) jAgRta ho jAtA hai, sakriya ho jAtA hai, usameM gaharI satyaniSThA jAga jAtI hai / vaha apane niyama yA praNa se baMdha jAtA hai / usameM prAmANikatA A jAtI hai / prAmANikatA bhI niyama ke kAraNa AtI hai / vaha jAne-anajAne aprAmANika kArya nahIM karatA / yaha satyaniSThA vikAra-zamana se prApta hotI hai / jaba Antarika doSa nyUna hote jAte haiM, taba ye selsa jAgRta hote jAte haiN| cANakya magadha sAmrAjya kA pradhAnamaMtrI thA, sarvesarvA thA / vaha rAjanIti kA pravartaka mAnA jAtA hai / usakI buddhi aura sUjhabUjha se magadha samrATa Azvasta the / vaha itane bar3e pada para thA, usakA AcaraNa pavitra aura vizvasta thA / vaha pUre sAmrAjya kA saMcAlana karatA thA / usake izAre para candragupta kArya karatA / itanA zaktizAlI, prajJAvAna hone para bhI cANakya bahuta saMtuSTa thA / vaha svayaM meM akiMcana-sA jIvana jItA / vaha ghAsaphUsa kI banI eka jhoMpar3I meM rahatA | kaI videzI loga usase milate aura usakI sAdagI dekhakara daMga raha jAte / phAhiyAna ne magadha deza meM AcArya cANakya kI prazaMsA sunii| vaha usase milane rAjadhAnI meM A pahuMcA / vaha cANakya se milane rAtri meM gayA / usa samaya cANakya apanA kArya kara rahA thA / tela kA eka dIpaka jala rahA thA / AgaMtuka videzI atithi ko jamIna para biche Asana para baiThane kA anurodha kiyA aura eka hI phUMka meM jalate dIpaka ko bujhA DAlA / aMdara gayA aura dUsarA dIpaka jalAkara le AyA / AgaMtuka videzI vyakti Azcarya meM par3a gayA / vaha isa rahasya ko nahIM samajha sakA ki jalate hae dIpaka ko bujhAkara, bujhe hue dUsare dIpaka ko jalAnA, kaisI buddhimAnI ho sakatI hai / usane saMkoca karate hue cANakya se pUchA yaha kyA khela hai ? jalate hue dIpaka ko bujhAyA aura dUsarA jalAyA / jalAnA thA to bujhAyA kyoM aura bujhAnA thA to phira jalAyA kyoM ? rahasya kyA hai ? cANakya ne musakarAte hue kahA--- itanI dera maiM apanA nijI kArya kara rahA thA / isalie merA dIyA jala rahA thA / aba Apa A gae / mujhe rAjya ke kArya meM laganA hogA, isalie yaha Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA sarakArI dIyA jalAyA hai / Agantuka isa prAmANikatA aura nItimattA ko pratyakSa kara vismita raha gayA / kyA aisA vyakti ho sakatA hai ? kyA isa prAmANikatA kI kalpanA kI jA sakatI hai ? aisA hotA hai / kisI-kisI vyakti kI pavitra AtmA meM satyaniSThA kA prakoSTha jAga jAtA hai aura usakA aNu-aNu prAmANikatA se bhara jAtA hai / vaha kabhI aprAmANika nahIM ho sakatA / jo sAdhanA kA jIvana jIte haiM, unheM isa satyaniSThA kA abhyAsa hI nahIM, ise jIvanagata karanA jarUrI hai / satya meM bAdhA DAlane vAle vikAroM aura vAsanAoM kA atikramaNa karanA Avazyaka hai / yaha hone para hI satyaniSThA prajvalita ho sakatI hai / Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA do samasyAeM sAmane haiM / eka ora hai ahaMkAra kI samasyA aura dUsarI ora hai hIna bhAvanA kI samasyA / donoM ora samasyAeM haiN| kucha logoM ne isa siddhAnta kA pradipAdana kiyA-maiM hI hUM apane bhAgya kA nirmAtA | yaha ahaMkAra ko bar3hAne kA siddhAnta lagA / kucha vicArakoM ne kahA- 'maiM kucha bhI nahIM hUM, saba kucha paramAtmA hai / paramAtmA hI bhAgya kA vidhAtA hai, bhAgya kA kartA hai / vaha jaise calAtA hai, vaise calatA hUM | merA apanA svataMtra astitva kucha bhI nahIM hai|' isa siddhAnta se ahaMkAra to puSTa nahIM banA kintu hIna bhAvanA kI vRddhi huI hai| donoM ora samasyAeM ubhara gayIM / eka ora ahaMkAra kA daitya * khar3A hai to dUsarI ora hIna bhAvanA kA dAnava tAMDava nRtya kara rahA hai | AdamI donoM ke bIca kiMkartavyavimUr3ha hokara khar3A hai kabhI idhara jhAMkatA hai, kabhI udhara jhAMkatA hai| jaina darzana ne donoM bAtoM ko svIkAra nahIM kiyA / usane na ahaMkAra kI bAta ko svIkArA aura na hIna bhAvanA kI bAta ko svIkArA / usane kahA--pratyeka kathana ko anekAnta kI dRSTi se dekho, naya kI dRSTi se dekho| Agama kA vAkya hai-'appA kattA vikattA ya, duhANa ya suhANa ya'-AtmA hI sukha kI kartA hai aura AtmA hI dukha kI kartA hai| _ 'purisA ! tuma meva tuma mittaM'-puruSa ! tU hI terA mitra hai / ina Agama vAkyoM ko ekAntadRSTi se nahIM samajhA jA sakatA | inheM anekAntadRSTi se hI samajhA jA sakatA hai| AcArya bhadrabAhu aura uttaravartI sabhI jaina AcAryoM ne eka mahattvapUrNa bAta kahI ki 'Natthi NayavihUNa jiNavayaNaM'-koI bhI jina-vacana aisA nahIM hai, jo nayadRSTi se nirapekSa ho / pratyeka kathana ko nayadRSTi se dekho, saccAI Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA hAtha laga jAegI / yadi nayadRSTi ko chor3akara kisI vacana ko samajhanA cAhoge to ahaMkAra bar3hegA yA hIna bhAvanA bddh'egii| yA to Agraha panapegA yA mithyA dRSTikoNa panapegA / ina donoM se bacane ke lie anekAnta dRSTi kA sahArA lenA Avazyaka hotA hai / I tarkazAstra meM kartA aura bhoktA kI carcA hai / jo karttA hai vahI bhoktA hai / kRtitva aura bhoktRtva -- ye donoM eka meM hI hotI haiM / yaha siddhAnta bana gayA-- jo karttA, vahI bhoktA / para anekAntadRSTi se vicAra karane para naya kA sahArA lenA par3egA / AdamI ne isa janma meM eka karma kiyaa| yahAM se marA aura dUsarI yoni meM calA gayA / vaha vahAM apane pUrva karma kA phala bhogatA hai| yahAM usane acchA karma kiyA thA to deva banakara usakA acchA phala bhoga rahA hai / yahAM usane burA karma kiyA thA to nAraka yA pazu banakara usakA burA phala bhoga rahA hai / lagatA hai karane vAlA koI dUsarA thA aura bhogane vAlA koI dUsarA hai / yahAM eka samasyA upasthita ho jAtI hai| ise samAhita karane ke lie nayadRSTi se vicAra karanA hogA / do dRSTiyAM haiN| eka hai paryAya yA avasthAntara kI dRSTi aura eka hai dravya kI dRSTi -- mUladRSTi / paryAya kI dRSTi se vicAra karane para yaha phalita hotA hai ki jo karttA hotA hai vaha bhoktA nahIM hotA hai / karttA dUsarA hotA hai aura bhoktA koI dUsarA hotA hai, donoM eka nahIM hote / dravya kI dRSTi se vicAra karane para yaha phalita hotA hai ki karttA aura bhoktA -- donoM eka haiN| jo kartA hai vahI bhoktA hai| jo acchA-burA kArya karatA hai vahI unake acche-bure phala bhogatA hai| karane vAlA koI aura, bhogane vAlA koI auraaisA nahIM hotA / choTA baccA thA / sAmane jaharIlI golI par3I thii| usane khA lI / bacapana bItA / yuvAvasthA meM usa jahara kA tIvra asara huA aura vaha AdamI bImAra ho gayA / jahara to khAyA thA bacapana meM, ajJAna avasthA meM aura phala bhugata rahA hai yuvAvasthA meM | karane vAlA to ajJAnI thA, bhogane vAlA jJAnI hai / aisA hotA hai / AdamI burA kAma kara letA hai ajJAna avasthA meM kintu usakA pariNAma jJAna kI avasthA meM bhugatatA hai / I I hama ekAnta kI dRSTi se nahIM cala sakate ki jo karttA hotA hai vahI Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA / 159 bhoktA hotA hai / yaha dravya kI dRSTi hai / kintu paryAya kI dRSTi se yaha spaSTa hai ki karane vAlA to ajJAnI thA, bhogane vAlA jJAnI hai / kucheka vyakti kahate haiM ki ajJAna avasthA meM kiyA huA pApa nahIM hotA / pApa ho yA na ho, para usakA pariNAma to bhoganA hI par3atA hai / jahara cAhe jJAta avasthA meM pIo yA ajJAta avasthA meM pIo, usakA phala bhoganA hI pdd'egaa| kevala dravyadRSTi ko hI na pakar3eM ki 'maiM hI mere bhAgya kA vidhAtA huuN|' nayadRSTi ko sAtha rakhanA hogA | isake binA kaThinAiyoM ko pAra nahIM kiyA jA sktaa| 'ThANaM' sUtra meM do avasthAoM kA ullekha hai--bhAvie, abhAviebhAvita aura abhAvita | eka hai bhAvita avasthA / vyakti aneka prabhAvoM ke bIca jI rahA hai / kitane prabhAva ? eka sAdhvI kA udAharaNa leM / sabase pahale usa para hai AcArya kA prabhAva, phira sAdhvI pramukhA kA prabhAva, phira agragAmI sAdhvI kA prabhAva aura phira sahabhAgI sAdhviyoM kA prabhAva / itanA hI nahIM, phira deza, kAla, bhAva aura vAtAvaraNa kA prabhAva, paristhiti kA prabhAva / ina saba bAhya prabhAvoM ke atirikta aura bhI aneka prabhAva haiM / zarIra kA prabhAva, zarIra ke rasAyanoM ke prabhAva, zarIra kI vidyuta kA prabhAva aura sabase bar3A prabhAva hai--sauramaMDala kA prabhAva / isa prakAra prabhAvoM ko ginate cale jAo, bahuta lambI tAlikA bana jaaegii| ina prabhAvoM ke atirikta hai caumAse ke kSetra kA prabhAva, vyAkhyAna meM upasthita pariSad kA prabhAva, bhikSA dene vAloM kA prabhAva, anna-pAnI kA prabhAva, zraddhA-pUjA karane vAloM kA prabhAva | kitane prabhAva ! itane prabhAvoM ke bIca jIvana yApana karanA par3atA hai eka sAdhvI ko / yaha bAta pratyeka sAdhu yA vyakti ke lie kahI jA sakatI hai; aneka-aneka prabhAva haiM / ina prabhAvoM ke bIca jIne vAlA pUrNa svataMtra kaise ho sakatA hai ? kabhI nahIM ho sakatA / yaha bhI saca hai ki ina prabhAvoM ko samApta nahIM kiyA jA sakatA / bar3I samasyA hai | isa saMdarbha meM hama apane parataMtra vyaktitva ko samajheM ki hama kitane parataMtra haiM ? ___ 'hama svayaM apane bhAgya ke vidhAtA haiM'--isakA rahasya kyA ho sakatA hai ? isa rahasya ko samajhane ke lie hameM bhAgya ko samajhanA hogA, hameM nayadRSTi se calanA hogaa| Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA hai kAraNa do prakAra ke hote haiM-- upAdAna aura nimitta / upAdAna hotA mUla kAraNa aura nimitta hotA hai bAharI kAraNa / AcArya kundakunda ne isa para bahuta vicAra kiyA / unhoMne kahA - AtmA apane bhAvoM kA karttA hai / vaha parabhAvoM kA karttA nahIM ho sakatA / vaha sukha - duHkha kA karttA nahIM ho sakatA | sukha-duHkha sva-bhAva nahIM, para bhAva hai| vaha to hamArA saMvedana hai / usakA karttA AtmA nahIM ho sakatA / Aja kA AdamI 'para' ke AdhAra para calatA hai| yaha sabase bar3I samasyA hai / patthara se Thokara khAkara AdamI sArA doSa patthara para Aropita kara detA hai / do mitra bhojana kara rahe the| lar3akA bhI sAtha hI thA / rasoI se bartana girane kI AvAja aayii| lar3ake ne kahA- 'merI mAM ke hAtha se koI bartana gira gayA hai / ' mitra ne pUchA- yahAM se rasoIghara dikhAI nahIM detA, phira tumheM kaise patA lagA ki mAM ke hAtha se bartana girA hai ? tumhArI patnI ke hAtha se bhI bartana gira sakatA hai / vaha bhI to rasoIghara meM hI hogI ? lar3akA bolAnahIM, maiM jAnatA hUM ki abhI jo bartana girA hai; vaha merI mAM ke hAtha se girA hai kyoMki yadi merI patnI ke hAtha se bartana girA hotA to bartana girane kI jhaMkAra ke sAtha mAM kI TaMkAra bhI hotii| kiMtu kevala jhaMkAra hI sunAI diyA, isalie nizcita hai ki bartana mAM ke hAtha se hI girA hai| dUsare ke hAtha se giratA to jhaMkAra aura TaMkAra donoM hote / AdamI 'para' ko dekhatA hai| vaha doSoM kA AropaNa dUsaroM para karatA hai / vaha apanA nirIkSaNa kabhI nahIM karatA / vaha socatA hai, usane merA yaha kara diyA, vaha kara diyaa| sArA AropaNa dUsaroM para karatA hai / eka saMskRta kavi ne bahuta mArmika bAta kahI hai, kintu usakA prayoga nahIM ho rahA hai / usane likhA 'sukhasya dukhasya na ko'pi dAtA / paro dadAtIti kubuddhireSA / ' 'sukha-dukha dekhane vAlA koI nahIM hai / vaha mAnanA ki sukha aura duHkha dUsarA koI detA hai, vaha kubuddhi hai / Aja prayoga isa kubuddhi kA hI ho rahA hai / Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA / 161 pratyeka vyakti dUsaroM para Aropa karatA hai / hajAra AdamI kA sarvekSaNa karane para bhI yahI tathya sAmane AyegA ki saba 'para' para Aropa karate haiM / saba yahI socate haiM, usane mujhe girA diyA / usane mere kAma meM bAdhA DAla dI / usane yaha kiyA / usane vaha kiyA / koI bhI AdamI yaha nahIM socatA ki mere apane pramAda ke kAraNa yaha ghaTita huA hai, yaha bAdhA AyI hai / AcArya bhikSu ne likhA hai, AdamI rasalolupa hokara khUba khA jAtA hai| jIbha vaza meM nahIM rahatI | bImAra ho jAtA hai / vaidya ke pUchane para kahatA haimausama ThIka nahIM hai / Aja vaisA ho gayA / Aja aisA ho gayA / vaha yaha kabhI nahIM kahegA ki merI lolupatA ne isa bImArI ko nimaMtraNa diyA hai / maiMne DaTakara khA liyA, aisA kabhI nahIM kahegA / eka mArmika zloka hai / usameM aneka satya prakaTa hue haiM / kahA hai---- vyAdhayaH / lobhamUlAni pApAni, rasamUlAhi snehamUlA yataH zokAH trINi tyaktvA sukhI bhaveta // prazna huA ki pApa kA mUla kyA hai ? pApa kyoM hotA hai ? uttara meM kahA gayA ki pApa kA mUla hai lobha / hamAre jIvana kendra meM lobha baiThA hai aura saba pApa paridhi meM haiM / kendra meM hai lobha aura zeSa saba doSa yA pApa usakI parikramA karate haiM / jaba saba pApa naSTa ho jAte haiM taba lobha samApta hotA hai / jaina darzana ke anusAra kaSAya cAra haiM-krodha, mAna, mAyA, lobha / prathama tIna kaSAya nauveM guNasthAna taka samApta ho jAte haiM aura lobha dasaveM guNasthAna meM samApta hotA hai / lobha kendra meM hai / vaha sAre pApa karAtA hai / yahI saba pApoM kI jar3a hai / eka dRSTi se kahA jA sakatA hai ki rAga saba pApoM kI jar3a hai / lobha usakI pratikriyA hai / vaha mUla pApa nahIM hai| mUla pApa hai rAga / vyAdhiyoM kA mUla hai rasalolupatA / isIlie kahA gayA 'rasamUlAhi vyAdhayaH' | khAne kA asaMyama, lolupatA bImArI paidA karatI hai / aneka bImAriyoM kA yahI ekamAtra kAraNa hai / bahAne aneka banAye jA sakate haiM, parantu khAne ke bAre meM samyak jJAna nahIM hotA, asaMyama baratA jAtA hai, taba bImArI paidA hotI hai / 1 zoka kA mUla hai sneha 'snehaH mUlAH yataH zokAH / ' zoka karanA nahIM par3atA, vaha hotA hai kyoMki bhItara meM sneha kAma kara rahA hai / sneha zoka kA Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA janaka hai / hara prakAra ke zoka ke pIche sneha kA pravAha rahatA hai| isa saMsAra meM pratyeka vyakti lobha se bhASita hai, rasa se bhASita hai aura sneha se bhASita hai / isa sthiti meM appA kattA--vikattA ya--yaha bAta kaise samajha meM A sakatI hai| Atma-kartRtva kI samasyA kyoM hai ? kartRtva ke vija kyA haiM ? Atma-kartRtva kI bAta ko eka bAra chor3a deM / hama puruSArtha ko prajvalita karane kI bAta soceM / Aja pratyeka kSetra meM bAdhAoM aura vighnoM ko koI kamI nahIM hai / hajAroM-hajAroM vighna haiM / hajAroM-hajAroM bAdhAeM haiN| unakA pAra hama kaise pAeM ? una para hama apanA prabhUtva kaise jamAeM ? / adhyAtma ke AcAryoM ne isa prazna ke uttara meM kahA-- 'upAdAna ko prabala karo, nimitta ko kSINa karo / ' do dRSTiyAM haiM / eka hai upAdAna ko mAnane vAlI dRSTi aura dUsarI hai nimitta ko mAnane vAlI dRSTi, paristhiti yA vAtAvaraNa ko mAnane vAlI dRSTi / jaba taka hamArI dRSTi 'para' para TikI rahegI, taba taka upAdAna kamajora hotA calA jAegA / elopaithika cikitsA paddhati meM do bAteM haiM--eka hai davA aura dUsarI hai roga-nirodhAtmaka zakti / davA taba taka hI kAma karatI hai jaba taka zarIra meM roga-nirodhAtmaka zakti hai / jaba yaha zakti kamajora ho jAtI hai taba davA kucha bhI asara nahIM kara pAtI / jaba upAdAna zakti jAgRti hotI hai taba 'appA kattA--'vikattA ya'yaha siddhAnta udita hotA hai / upAdAna kI dRSTi nizcaya-naya kI dRSTi hai | AcArya bhikSu ne isa viSaya para bahuta likhA / ve bhI nizcaya dRSTi para calane vAle the / adhyAtma patha kA pratyeka pathika nizcaya naya para calegA / phira cAhe AcArya kundakunda hoM, AcArya haribhadra hoM yA AcArya bhikSu hoM / koI bhI hoM nizcaya naya adhyAtma kI dRSTi hai / usakA pratipAdya hai ki AtmA apane bhAvoM kA kartA hai / isa sthiti meM upAdAna prabala hotA hai aura vaha nimitto para prazAsana karane laga jAtA hai | nimitta para prazAsana karane kA ekamAtra upAya hai upAdAna ko jAgRta karanA / upAdAna ko prabala banAo, nimitta kamajora ho jAeMge / nimittoM ko prabala banAo, upAdAna kamajora ho jaaegaa| Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA / 163 eka ziSya ne guru se pUchA-- 'gurudeva ! yaha caTTAna itanI vizAla aura majabUta hai / kyA isa para kisI kA zAsana hai ?' guru ne kahA-'isa para zAsana hai lohe ke hathaur3e kA / jaba hathaur3A aura chenI calatI hai taba caTTAna cUra-cUra ho jAtI hai|' _ 'gurudeva ! lohA itanA majabUta hai to kyA usa para bhI kisI kA zAsana - 'hAM, agni usa para zAsana karatI hai | lohA agni se pighala jAtA hai / vaha pAnI bana jAtA hai / ' 'gurudeva ! Aga itanI zaktizAlI hai to kyA usa para bhI kisI kA zAsana hai ?' 'hAM, pAnI agni para zAsana karatA hai / prajvalita Aga pAnI bujhA detA 'pAnI para kisakA zAsana hai ?' 'vAyu pAnI para zAsana karatA hai / AkAza meM kitanI hI ghanaghora ghaTA umar3I ho, havA usako eka kSaNa meM bikhera detA hai, chinna-bhinna kara detA hai / ' 'vAyu para kisakA zAsana hai ?' 'vAyu para hamArI saMkalpazati kA zAsana hai / ' saMkalpazakti bahuta bar3I zakti hai / zvAsa prekSA se saMkalpazakti kA vikAsa hotA hai / bar3e Azcarya kI bAta hai ki eka minaTa meM pacAsa-sATha zvAsa bhI liye jA sakate haiM aura eka minaTa meM eka zvAsa bhI liyA jA sakatA hai| yaha sArA hotA hai saMkalpazakti ke AdhAra para / saMkalpa kara liyA ki eka minaTa meM eka hI zvAsa lenA hai to vaisA ghaTita ho jAegA | saMkalpabala zvAsa kA niyaMtraka hai / jaba saMkalpazakti, icchAzakti aura ekAgratA kI zakti kA vikAsa hotA hai to upAdAna prabala hotA hai / hama upAdAna zaktizAlI banAne ke upAya para dhyAna deM aura sAtha-sAtha nimittoM ko gauNa kareM / isake upAya ko jAna lenA bhI jarUrI hai / sauramaMDala ke vikiraNoM se AdamI bahuta prabhAvita hotA hai / jyotiSa kA AdhAra bhI yahI hai / sauramaMDala kA prabhAva bahuta prabala hotA hai / maiM yaha kahanA to nahIM cAhatA ki pratyeka vyakti ko jyotiSa ke cakkara meM par3anA Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA cAhie | para itanA avazya sujhAnA cAhatA hUM eka upAya ke rUpa meM ki pratyeka vyakti ko apane bhaviSya ke bAre meM jAnakArI honI cAhie / kaba, kisa samaya, kaisA samaya bitAnA hai, usakA kyA upAya karanA hai, isakI jAnakArI honI cAhie | isa jAnakArI se aneka lAbha mila sakate haiM / namaskAra mahAmaMtra kA japa, iSTadeva kA japa, AcAryoM ke nAma kA japa-ye sAre japa Ane vAle prabhAvoM se vyakti ko bacAte haiM / inase pratirodhAtmaka zakti kA vikAsa hotA hai / jo pratirodhAtmaka zakti se zUnya hotA hai vaha apanA vikAsa nahIM kara sakatA / jo apanA sArA samaya gappoM meM bitAtA hai, pramAda aura Alasya meM bitAtA hai, usakI pratirodhAtmaka zakti cuka jAtI hai / vaha prabhAvoM se bacane ke lie kavaca kA nirmANa nahIM kara sakatA / vyakti itane prabhAvoM se ghirA huA hai to kyA surakSA kavaca kA nirmANa Avazyaka nahIM hotA ? AgamoM kA kathana hai ki vyantara aura bhUta-preta usI ko satAte haiM jo pramAdI hotA hai / jo pramAda nahIM karatA, use koI nahIM satAtA . / pArzvanAtha kI paramparA ke eka saMta the muni sudarzana | ve tapasvI, svAdhyAyI aura dhyAnI the / kAyotsarga sadhA huA thA / eka bAra sukarNa kApAlika ne unheM jalAne ke lie eka tAMtrika prayoga kiyA / muni sudarzana apane sAthI saMtoM ke sAtha pAda-vihAra meM the / usa samaya kApAlika ne mahAjvAlA kA prayoga kiyA / mahAjvAlA calI, rAste meM eka vRddha saMta ko jalA DAlA / muni sudarzana ko tAMtrika prayoga kA AbhAsa huA / unhoMne apane sAtha vAle saMtoM se kahA--saba kAyotsarga mudrA meM sthita ho jAeM / muni sudarzana ne bhI kAyotsarga kiyA / eka valaya bana gayA / mahAjvAlA AyI / usane usa valaya ke cAroM ora cakkara kATA, para bhItara praveza pAne meM vaha asamartha rahI / saba muni kAyotsarga mudrA meM sthita the / mahAjvAlA kA yatna vyartha gayA / vaha mur3I aura zAMba kApAlika ke pAsa pahuMca use arddhadagdha kara DAlA | upadrava miTa jAne para kAyotsarga pUrA kara sabhI muni cale gaye / kAyotsarga pratirodhAtmaka zakti ko vikasita karane kA upAya hai / jo vyakti niraMtara svAdhyAya, dhyAna, japa Adi meM rata rahatA hai, pramAda nahIM karatA, vaha pratirodhAtmaka zakti ko jAgRta kara letA hai / vahI vyakti 'appA kattA vikattA ya' ke anusAra Atma-kartRtva ko samajha sakatA hai / anyathA jo niraMtara Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA / 165 pramAda meM rahatA hai, vaha isa siddhAnta ko kaise samajha pAtA hai ? usane to AtmA ko gauNa hI kara DAlA / usakI AtmA para to bhUta-preta savAra ho gayA / samUcA dharma-pravacana apramAda, jAgaraNa ke lie huA hai | apramAda kA artha hai--pratirodhAtmaka zakti kA vikAsa, upAdAna kA vikAsa yA surakSAkavaca kA nirmANa / maMtra sAdhanA meM surakSA kavaca ke nirmANa kA bahuta bar3A mahattva hai | jo surakSA kavaca kA nirmANa kara maMtra-sAdhanA karatA hai, usake mArga meM koI upadrava nahIM AtA, koI vighna nahIM AtA / yadi hameM apane kartRttva ko vikasita karanA hai aura 'maiM apane bhAgya kA vidhAtA hUM'--isa tathya ko hRdayaMgama karanA hai to niraMtara apramAda kI sAdhanA karanI hogI / jo apramatta nahIM hai, dUsare ke prabhAvoM se ghirA huA hai, usake lie 'maiM hI apane bhAgya kA vidhAtA hUM'--yaha sUtra kAryakara nahIM hotA / usake lie sUtra hogA-- 'dUsare hI tere bhAgya ke vidhAtA haiM / ' jo vyakti prAraMbha se hI apramatta rahatA hai, jAgarUka hotA hai, vaha apane bhAgya kA vidhAtA bana jAtA hai aura jo prAraMbha se pramAdI hotA hai, jAgarUka nahIM hotA, jIvana bhara usakA bhAgya-vidhAtA dUsarA banA rahatA hai / Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura vijJAna manuSya meM satya kI jijJAsA aura usakI khoja kA prayatna cirakAla se rahA hai / usakA sthUla rUpa hamAre sAmane hai / manuSya kevala sthUla se saMtuSTa nahIM hotA / vaha nirantara sthUla aura sUkSma kI ora prasthAna karatA hai / dharma kI khoja sUkSma tattva kI khoja hai | AtmA, paramAtmA, paramANu, karma--ye sabhI sUkSma tattva haiM / sAdhAraNa jIvana-yAtrA meM inakA sIdhA saMbaMdha nahIM hai / isa khoja kA mAdhyama rahA hai--antardRSTi, atIndriya cetanA aura gambhIra evaM ekAgra cintana / vijJAna ne bhI sUkSma satyoM ko khojA hai / usakI khoja ke mAdhyama haiM sUkSmadarzI upakaraNa | vaijJAnika jagat meM ye upakaraNa pracura mAtrA meM vikasita hue haiM / inake dvArA eka sAmAnya AdamI sUkSma tattvoM ko jAna sakatA hai | kintu eka vaijJAnika ke lie ye upakaraNa hI paryApta nahIM haiM / usake lie andRSTi, cintana kI ekAgratA aura nirvicAratA utane hI Avazyaka haiM, jitane eka dharma kI khoja karane vAle ke lie / dharma bhI satya kI khoja hai aura vijJAna bhI satya kI khoja hai / jahAM taka satya kI khoja kA prazna hai, donoM eka bindu para A jAte haiM / para uddezya kI dRSTi se donoM ke avasthiti-bindu bhinna haiM / dharma ke kSetra meM satya kI khoja kA uddezya hai-astitva aura cetanA kA vikAsa / vijJAna ke kSetra meM satya kI khoja kA uddezya hai-astitva aura padArtha kA vikAsa / kSetra kI sImA meM donoM kA uddezya samAna ho jAtA hai / kintu upAdeya kI sImA meM ve bhinna ho jAte haiN| vijJAna ne jIvana-yAtrA ke lie upayogI aneka tattva khoje haiN| khAdya, cikitsA va suvidhA ke kSetra meM paryApta pragati huI hai ? dharma ne suvidhA dene Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura vijJAna / 167 vAlA koI tatva nahIM khojA / usane cetanA ke una AyAmoM kI khoja kI jo suvidhA ke abhAva meM hone vAlI asuvidhA ko saha sakeM / kucha dhArmika netA kahate haiM - vijJAna ne dharma kA satyAnAza kara diyA / usake kAraNa janatA kI dharma ke prati AsthA DagamagA gayI hai / kintu mujhe isameM sacAI nahIM lagatI hai / yadi dharma satya kI khoja hai, to koI dUsarI zakti usake prati anAsthA paidA nahIM kara sakatI / use padacyuta nahIM kara sakatI / merI dhAraNA yaha hai ki vijJAna ne dharma ko upakRta kiyA hai / sthUladRSTi vAle loga dharma ke sUkSma satyoM para vizvAsa nahIM karate the, use nirI gappa yA kapolakalpanA mAnate the / ve aba aisA nahIM socate / vijJAna ke dvArA sUkSma satyoM kA udghATana hone para janatA kI dRSTi meM parivartana huA hai / aba vaha sUkSma satyoM ke prati AsthAhIna aura saMdigdha nahIM hai / nigoda vanaspati ke suI kI noMka Tike utane bhAga meM ananta jIva hote haiM - yaha eka dhArmika siddhAnta hai / yaha sahaja buddhigamya nahIM hai, isalie cirakAla taka sandeha kA viSaya banA rahA / kintu aba isa sUkSmatA meM sandeha nahIM kiyA jA sakatA | zarIrazAstra ke anusAra zarIra ke pina kI noMka Tike utane bhAga meM dasa lAkha kozikAeM haiN| pAMca phuTa ke mAnava zarIra meM chaha sau kharaba kozikAeM haiM / yaha vizAla saMkhyA vanaspati viSayaka saMkhyA ko saMbhava banA detI hai / manovijJAna ke kSetra meM jisa dina cetana mana kI sImA ko pAra kara. avacetana aura acetana mana kI avadhAraNA nizcita huI, usa dina cetanAjagat kI sUkSmatA kI dizA meM eka abhinava abhiyAna zurU ho gayA / - lezyA yA AbhAmaMDala kA siddhAnta samajha se pare ho rahA thA / pratyeka jIva ke Asa-pAsa eka AbhAmaMDala hotA hai / bhAva - parivartana ke sAtha-sAtha vaha parivartita hotA rahatA hai / mRtyu ke Asa-pAsa vaha kSINa hone lagatA hai, aura mRtyu ke sAtha vaha samApta ho jAtA hai| athavA isa prakAra kahA jA sakatA hai ki usake kSINa hone para prANI kI mRtyu ho jAtI hai / vijJAna ke kSetra meM AbhAmaMDala kA siddhAnta pratiSThita ho cukA hai / kirliyana daMpati ke isa viSaya meM kie gae prayoga bahuta mahattvapUrNa haiN| unhoMne padArtha aura prANI donoM ke AbhAmaMDala ke phoTo liye| una donoM meM eka Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tathA mAstaSka kI kozikAoM ke 168 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA prakAzamaya DhAMcA banA huA thA / sikke kA AbhAmaMDala niyata thA, jabaki prANI kA AbhAmaMDala parivartanazIla thaa| pahale mRtyu kI ghoSaNA hRdaya kI dhar3akana aura nAr3I kI gati baMda hone tathA mastiSka kI kozikAoM ke niSkriya hone para kI jAtI thii| aba usakI ghoSaNA AbhAmaMDala ke AdhAra para kI jAtI hai / jaba taka AbhAmaMDala kSINa nahIM hotA hai, prANI kI mRtyu nahIM hotI hai / isalie tathAkathita mRtyu kI ghoSaNA hone ke bAda bhI aneka manuSya jI uThate haiM / karma-paramANuoM ke pratyeka skandha meM asaMkhya saMskAroM ke spaMdana aMkita hote haiM / yaha viSaya buddhigamya nahIM hai / kintu kromosoma (guNasUtra) aura jIna (saMskAra-sUtra) kI vaijJAnika vyAkhyA ke pazcAt vaha viSaya aspaSTa nahIM rahA / pratyeka jIna meM chaha lAkha Adeza aMkita mAne jAte haiM / jIna aura karma kA tulanAtmaka adhyayana bahuta hI dilacaspa viSaya hai| karma ke saMkramaNa kA siddhAnta--pUNya ko pApa ke rUpa meM aura pApa ko puNya ke rUpa meM badalane kI prakriyA meM aba sandeha nahIM kiyA jA sktaa| jeneTika iMjIniyariMga ke anusAra jIna ke parivartana kA siddhAnta mAnya ho cukA hai aura usake parivartana ke upAya khoje jA rahe haiM / khanija dhAtu meM jIva kA siddhAnta bahuta hI vivAdAspada rahA / kintu aba vijJAna ke caraNa usa vivAda ke samAdhAna kI dizA meM Age bar3ha rahe haiN| kucha bhUvaijJAnika mAnate haiM ki patthara aura pahAr3a bhI bar3hate rahate haiM / dhAtu para prahAra karane para usameM thakAna AtI hai / kucha samaya bAda ArAma ke kSaNoM meM vaha pUrvavat ho jAtI hai | thakAna AnA, ArAma ke kSaNoM meM pUrva sthiti meM cale jAnA--ye jIva ke lakSaNa haiM, jo khanija dhAtu meM bhI pAe jAte hai| . vanaspati kI cetanA aura usakI saMvedanazIlatA carcA kA viSaya banI huI thI / usameM krodha, ahaMkAra, kapaTa aura lobha, bhaya aura maithuna kI pravRtti hotI hai / ise svIkAranA sahaja sarala nahIM thA / kintu vaijJAnika prayogoM dvArA vanaspati meM ina sabakA astitva pramANita ho jAne para aba vaha viSaya saMdehAspada nahIM rahA / isa viSaya meM 'sIkreTa lAipha oNpha plAnTsa' pustaka paThanIya hai| Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura samAja / 169 dharma se prabhAvita loga mAnate haiM--vijJAna ne manuSya jAti ko saMhAra ke kagAra para pahuMcA diyA hai / vijJAna se prabhAvita loga mAnate haiM--dharma ne manuSya ko paraMparAvAdI yA rUr3hivAdI banA diyA hai / isa Aropa aura pratyAropa meM sacAI nahIM hai | sacAI yaha hai ki dharma aura vijJAna satya ko upalabdha karane kI paddhatiyAM haiM / dharma kA rUr3hivAda se aura vijJAna kA saMhAraka zastroM se koI saMbaMdha nahIM hai| jaise dharma-sthAna dharma nahIM hai, vaise hI praudyogikI (TeknolojI) vijJAna nahIM hai / jisakA upayoga hotA hai, usakA durupayoga bhI ho sakatA hai / upayoga aura durupayoga ke bIca meM kabhI bhI lakSmaNarekhA nahIM khIMcI jA sakatI / durupayoga dharma kA bhI ho sakatA hai aura vijJAna kA bhI ho sakatA hai / jo dharma sattA aura saMpatti ke sAtha jur3a jAtA hai, vaha ghAtaka bana jAtA hai / ThIka isI prakAra vijJAna bhI sAmrAjyavAdI manovRtti ke sAtha jur3akara saMhAraka bana rahA hai / saMhAra vijJAna kI pravRtti nahIM hai / usakA svarUpa nahIM hai / dharma aura vijJAna donoM kI prakRti hai-- sthUla se sUkSma kI dizA meM prasthAna--jAgatika niyamoM kI khoja, sAmAnyIkaraNa, satya kI parikramA / Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyakti aura samAja do jagat haiN| eka hai parokSa jagat aura dUsarA hai pratyakSa jagat / pratyakSa jagat meM jo hai vaha apUrNa hai / hamane pUrNatA kI kalpanA parokSa jagat meM kI hai / isa dRzya jagat meM eka bhI tattva aisA upalabdha nahIM hai, jise hama pUrNa kaha sakeM / isa apUrNatA ne sApekSatA ke siddhAnta ko janma diyA / hama nirapekSa hokara kucha bhI nahIM soca sakate aura kucha bhI nahIM kara sakate / pratyeka cintana aura kriyA ke sAtha apekSA jur3I huI hai / gati sApekSa hotI hai / eka paira Age bar3hatA hai to dUsarA paira pIche haTa jAtA hai / dUsarA paira Age bar3hatA hai to eka paira pIche haTa jAtA hai / gati sApekSa hotI hai / maMthana kI kriyA bhI sApekSa hotI hai / pratyeka vastu dUsarI vastu ke sAtha jur3I huI hotI hai / isIlie kahA gayA hai, eka ke sAtha saba aura saba ke sAtha eka / isa apUrNatA ne hI samAja kI avadhAraNA utpanna kI aura samAja nirmita huA / vyakti aura samAja ko hama yadi dUsarI bhASA meM prastuta kareM to kahanA hogA - apUrNatA se pUrNatA kI ora prasthAna karanA / vyakti apUrNa hai / vaha sApekSatA ke dvArA pUrNatA ko upalabdha karanA cAhatA hai / eka vyakti ke jIvana meM hajAroM-hajAroM apekSAeM haiM / vaha kabhI unheM pUrA nahIM kara sakatA / usane vikalpa DhUMr3hA | usane socA, samAja banA leM to saba bAteM pUrI hoMgI / vyakti ko kapar3A cAhie, anAja cAhie, zRMgAra kI sAmagrI cAhie, makAna cAhie / na jAne kitane upakaraNa caahie| akelA vyakti ina sabakA nirmANa nahIM kara sakatA / kintu samAja banA / hajAroM zilpa, hajAroM kAma bana ge| hajAroM kAma karane vAle ho gae / kRti hai, saMpUrti hai, vinimaya hai, vitaraNa hai aura isa prakAra vyakti kI hajAroM-hajAroM apekSAeM pUrI ho jAtI haiM / Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyakti aura samAja | 171 vyakti kI eka paribhASA hai-- saMvedanA | saMvedanA kA nAma hai vyakti / saMvedana vaiyaktika hotA hai, kabhI sAmUhika nahIM hotA / kucha bAteM nitAnta vaiyaktika hotI haiM / pratyeka ghaTanA kA saMvedana vaiyaktika hotA hai / apanA sukha hotA hai, apanA duHkha hotA hai| sukha-duHkha kA saMvedana vaiyaktika hotA hai / vaha sukha-duHkha kA saMvedana dUsaroM meM prasaraNazIla hotA hai, para vaha saMvedana hotA hai nitAnta vaiyaktika / saMvedana vyakti kI sImA hai aura prasaraNazIlatA samAja kI sImA hai | saMvedana samUce samAja meM bhI phailatA hai / koI ghaTanA kisI deza meM ghaTatI hai, para vaha aneka dezoM meM phaila jAtI hai / to deza aura kAla kI sImA meM jaise ghaTanA kA vistAra hotA hai, vaise hI saMvedana kA vistAra ho sakatA hai, para saMvedana kA mUla bindu hai vyakti / saMvedana ke sAtha do bAteM aura jur3atI haiN| eka hai sahAnubhUti aura dUsarI hai sahayoga | ye sAmAjika tattva bana jAte haiN| sahAnubhUti aura sahayoga vaiyaktika nahIM ho sakatA / ye donoM samAja kI sImA meM A jAte haiM / saMvedana, sahAnubhUti aura sahayoga -- ye tIna tattva vyakti aura samAja kI sahI vyAkhyA prastuta karate haiM / hama sImA kA kabhI atikramaNa nahIM kara sakate / hamArA sImA-bodha bahuta spaSTa hai / pratyeka vyakti kI apanI sImA hai | use apanI sImA kA avabodha honA hI cAhie / yaha zarIra hamArI sImA hai / hama kitanA hI prayatna kareM, samAja kI kitanI hI avadhAraNA kareM, para isa sImA kA atikramaNa nahIM kiyA jA sakatA / yaha svabhAvika sImA hai / na zarIra kI sImA kA atikramaNa kiyA jA sakatA hai aura na saMvedana kI sImA kA atikramaNa kiyA jA sakatA hai| na jJAna kI sImA kA atikramaNa kiyA jA sakatA hai aura na bodha kI sImA kA atikramaNa kiyA jA sakatA hai| kucha bAteM nitAnta vaiyaktika hotI haiM / ve vyakti ke vyaktitva ko banAe rakhatI haiM | kucha bAteM ninAnta sAmAjika hotI haiM jo samAja ke astitva ko dhAraNa karatI haiM / kucha bAteM sarva sAmAnya hotI haiM, jo vyakti aura samAja donoM se saMbaMdha rakhatI haiM / sahAnubhUti aura sahayoga - ye do tattva ubhayamukhI haiM / ye vyakti aura samAja meM se nikalane vAlI aisI dhAraNAeM haiM jinase saba prabhAvita hote haiM / inase vyakti bhI prabhAvita hotA hai aura samAja bhI prabhAvita hotA hai / Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA prazna AtA hai ki hama vyakti haiM yA samAja ? ekAMgI bhASA meM isakA koI uttara nahIM diyA jA sakatA / yadi hama ekAntataH yaha kaheM ki hama vyakti haiM to yaha galata uttara hogA / yadi hama kaheM ki hama samAja haiM, to vaha bhI galata uttara hogA / isakA uttara sApekSa hI ho sakatA hai ki pratyeka vyakti apanI sImA meM vyakti hai aura sAmAjika saMparkoM meM vaha samAja hai, sAmAjika hai / koI bhI vyakti sAmAjika saMparkoM se kaTakara jI nahIM sktaa| machalI pAnI meM jItI hai| machalI kA apanA astitva hai / vaha vyakti hai, para vaha pAnI se alaga hokara jI nahIM sktii| machalI ke lie pAnI kI anivAryatA hai / vaise hI pratyeka vyakti ke jIvana-nirvAha ke lie samAja kI anivAryatA hai / sAmAjika saMbaMdhoM ke AdhAra para jo niSkarSa nikalate haiM, ve cintanIya haiM | samAja vyavasthA mAMgatA hai / vyakti ke lie na bhASA kI jarUrata hai aura na vyavasthA kI jarUrata hai| jahAM eka se do hue, vyakti se samAja banA, vahAM vyavasthA kA prazna sAmane AtA hai| akelA vyakti jahAM cAhe vahAM baiTha sakatA hai| jahAM do hoMge, vahAM baiThane kI vyavasthA karanI hogii| samAja vyavasthA pradhAna hotA hai aura vyakti jJAna yA saMvedana pradhAna hotA hai / vyakti kI sApekSa mImAMsA ke bAda hama isa pahalU para vicAra kareM ki kyA dhyAna vaiyaktika nahIM hai ? yadi yaha vaiyaktika hai to samAja ko isase kyA lAbha ho sakatA hai ! samAja meM dhyAna kI pratiSThA karane ke lie itanA prayatna kyoM kiyA jA rahA hai ! itane adhyApakoM ko dhyAna sikhAnA kyA jarUrI hai ? itane vidyArthiyoM ko dhyAna kA prazikSaNa denA kyoM Avazyaka hai ? dhyAna kI sAdhanA nitAnta vaiyaktika hai jisakI ruci ho vaha kare, jisakI ruci na ho vaha na kare / ise prAyogika rUpa kyoM diyA jAe ? yaha cintana asvAbhAvika nahIM hai / kintu hameM yaha socanA cAhie ki vyakti samAja se jur3A huA hai / samAja vyakti se prabhAvita hotA hai / hama yathArtha ke dharAtala para jAkara dekheM / samAja kA pUrA saMcAlana vyakti karatA hai / zakti hai samAja meM, para jahAM prakriyA kA prazna hai vahAM yaha mAnanA hI hogA ki saMcAlana yA netRtva vyakti yA vyaktiyoM dvArA hI hotA hai / pratyakSataH samAja kA saMcAlana ekataMtra meM eka vyakti aura janataMtra meM kucha vyakti karate haiM / parokSataH vaha saMcAlana samAja dvArA bhale hI nirdiSTa ho, kintu pratyakSataH usa saMcAlana meM Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyakti aura samAja | 173 kucha vyakti hI jur3e hote hai / yadi saMcAlana meM jur3e hue ve vyakti prAmANika haiM, satyaniSTha haiM, samyak dRSTi vAle haiM to samAja kI vyavasthA kA saMcAlana samyak hogA aura yadi ve vyakti sahI nahIM haiM to samAja kA saMcAlana doSapUrNa ho jaaegaa| saMcAlana ke mahattvapUrNa ghaTaka haiM--cintana aura nirNaya | koI bhI vyavasthA yadi banatI hai to vaha saMcAlana ke AdhAra para banatI hai / vyavasthA kA saMcAlana karane vAlA vyakti kisa prakAra socatA hai, aura kisa prakAra nirNaya letA hai, isa tathya para pUre samAja kA bhaviSya aura bhAgya TikA rahatA hai / eka senApati ke nirNaya para AdhArita hotI hai senA kI hAra yA jIta | eka zAsaka ke nirNaya para AdhArita hotA hai deza kA jIvana aura maraNa / eka prazAsaka nirNaya letA hai, usake sAtha prajA ke hitoM kA saMbaMdha jur3A rahatA hai / vATaralU ke yuddha meM nepoliyana hAra gayA / yuddha vizeSajJoM ne hAra ke kAraNoM kI khojabIna kI / sarvatra vijaya pAne vAlA nepoliyana hAra gayA, kyoM ? isakI khoja ke niSkarSoM meM DaoNkTara ne kahA ki usa samaya nepoliyana kI picyUTarI glaiNDa niSkriya ho gaI, phela ho gayI / isIlie vaha sahI nirNaya nahIM le sakA aura usake phalasvarUpa use hAranA par3A / hamAre nirNayoM ke lie yaha picyUTarI glaiNDa bahuta jimmedAra hai / jaba yaha granthi vikRta hotI hai taba nirNaya galata hone lagate haiM / eka vyakti kI picyUTarI vikRta hone para sArI senA ko parAjaya kA muMha dekhanA par3A / na jAne pratyeka vyakti apane jIvanasaMgrAma meM kitanI parAjayoM ko jhelatA jAtA hai / ye sArI parAjaya galata nirNayoM ke kAraNa hotI haiM / ye galata nirNaya hote haiM una granthiyoM kI asvasthatA aura vikRti ke kAraNa | kyA samAja kA bhaviSya, samAja kA bhAgya, vyakti ke sAtha jur3A huA hai ? hama isa bAta ko gauNa nahIM kara sakate ki samAja para zAsana karane vAle vyakti yA samAja kA netRtva karane vAle vyakti kA caritra kaisA hai ? usakI sthiti kyA hai ? usakA svAsthya kaisA hai ? usakA saundarya kaisA hai ? svAsthya kA tAtparya kevala hAr3a-mAMsa se nahIM hai| svAsthya kA tAtparya hai ki usa vayakti kA nAr3I-saMsthAna kitanA svastha hai ? usakA granthitantra kitanA svastha hai ! Akhira hama loga bAhya dRSTi vAle haiM, carmacakSu se dekhate haiM | mAMsala vyakti ko svastha mAna lete haiM aura acche raMgarUpa vAle ko sundara mAna lete haiM / saundarya bhItara kA hotA hai / sundara vaha hotA hai jisakA mastiSka Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA svastha aura sundara hai / svastha vaha hotA jisakA nAr3ItaMtra aura granthitaMtra svastha hotA hai / maiMne eka bAra kavitA kI paMktiyoM meM likhA thA 'bAhara kA saundarya yahAM to andara kA pratibimba rahA hai|' bAhara kA saundarya AntarikatA kA pratibimba hotA hai / bAhara kA raMgarUpa kitanA hI sundara ho, yadi mastiSka kI saMracanA sundara nahIM hai to vaha bAhara kA saundarya kucha bhI kAma kA nahIM rahegA / yadi hama Antarika saundarya aura Antarika svAsthya para dhyAna dete haiM to hameM nAr3I-saMsthAna, granthi-saMsthAna aura mastiSka-ina tInoM para gaharAI se vicAra karanA hogA / jisa vyakti kA mastiSka aura pRSTharajju svastha hai, jisa vyakti kA granthitaMtra svastha hai, vaha sahI socatA hai, sahI nirNaya letA hai aura samAja ko sahI dizA meM prasthita karatA hai / usa vyakti se hI samAja uttarottara vikAsa karatA hai| jisa vyakti kA mastiSka, nAr3ItaMtra aura granthitaMtra svastha nahIM hai, vaha vyakti sahI DhaMga se nahIM soca sakatA / vaha vyakti sahI nirNaya nahIM le sakatA / usa vyakti ke galata cintana aura galata nirNayoM se samAja digbhrAnta hotA hai aura vinaSTa ho jAtA hai / isa sthiti meM hamAre sAmane eka mahattvapUrNa prazna upasthita hotA hai ki hama mastiSka, granthitaMtra aura nAr3ItaMtra ko svastha kaise rakha sakate haiM ? eka vyakti ko yaha kaise sikhAyA jAe ki Antarika saMsthAnoM ko svastha rakhane ke kyA-kyA upAya haiM ? jJAnavAhI aura kAryavAhI tantuoM ko svastha kaise rakha sakate haiM ? isakA zikSaNa denA bauddhika zikSA se bhI jyAdA mahattvapUrNa hai / nirNaya meM kevala buddhi kAma nahIM detI / prAcIna kAla meM yaha mAnA jAtA thA ki nirNaya karanA buddhi kA kAma hai, kintu Adhunika khojoM ne yaha spaSTa pratipAdita kiyA hai ki nirNaya meM granthi saMsthAna kA sabase mahattvapUrNa sthAna hai / granthitaMtra ke srAva jitane saMtulita aura vyavasthita hote hai, hamArA nirNaya bhI utanA hI vyavasthita hotA hai | isa saMdarbha meM yaha spaSTa ho jAtA hai ki hama apane Antarika saMsthAna ko svastha karane vAlI prakriyA kI upekSA nahIM kara sakate / aneka bhAratIya senA adhikArI mile / unhoMne kahA--hamAre lie yaha anivArya hai ki hama tanAvamukta kSaNoM meM nirNaya leM / tanAvamukti ke lie Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyakti aura samAja | 175 hameM dhyAna kA prayoga karanA jarUrI hotA hai / tanAva kI sthiti meM liyA gayA nirNaya utanA saphala nahIM hotA / aMtarikSa yAtrI ko akele rahane kA abhyAsa karanA hotA hai / AdamI akelA raha nahIM sakatA, vaha ghabarA jAtA hai / dhRti, sahiSNutA, kaSTa sahane kI kSamatA, ekAnta meM rahane kA abhyAsa, prakAza aura aMdhakAra kI sthitimeM avicalana-ye sArI sthitiyAM aMtarikSa-yAtrI ke lie anivArya haiM / aMtarikSa-yAtrI ko ina sabakA pUrvAbhyAsa karAyA jAtA hai / jaba vaha ina saba meM uttIrNa ho jAtA hai taba use aMtarikSa yAtrA ke yogya mAnA jAtA hai| yaha jIvana kI yAtrA aMtarikSa kI yAtrA se bhI jaTila yAtrA hai / yaha jIvana-saMgrAma kisI bhI yuddha se kama nahIM hai / hama aisI sthiti meM AdamI ko kevala buddhi ke bharose nahIM chor3a sakate / bauddhika vikAsa se vaha apane jIvana-saMgrAma meM saphala ho jAegA, yaha mAnanA bhrAMti hogI, nyAya nahIM hogA / na vyakti ke sAtha nyAya hogA aura na samAja ke sAtha nyAya hogA / hamArA yaha anivArya cintana honA cAhie ki jIvana kI DorI ko kevala buddhi ke hAtha meM na sauMpe / usako aise majabUta hAthoM meM thamAeM jinameM buddhi, bhAvanA aura mana--tInoM kA samucita yoga ho / ye tInoM mila kara hI jIvana-saMgrAma meM vijayI ho sakate haiM; anyathA AdamI ko paga-paga para parAjaya kA sAmanA karanA par3atA hai / isa saMdarbha meM yaha tathya nirasta ho jAtA hai ki dhyAna vaiyaktika hai, sAmAjika nahIM | usase samAja ko kaise lAbha mila sakatA hai ? yaha bhrama miTa jAtA hai / ekAgratA kA prayoga, saMkalpazakti ke vikAsa kA prayoga, icchAzakti ke vikAsa kA prayoga, nAr3ItaMtra aura granthitaMtra ko svastha rakhane kA prayoga vyakti karatA hai kintu usakA pUrA lAbha samAja meM saMkrAnta hotA hai / isa dRSTi se yaha sAdhanA nitAnta vaiyaktika nahIM, sAmAjika bhI hai | pUrA samAja isase prabhAvita hotA hai| samAja kA eka ghaTaka yadi aparAdhI hotA hai to pUrA samAja prabhAvita hotA hai / aura yadi eka ghaTaka sadAcArI hotA hai to usase pUrA samAja prabhAvI hotA hai / yadi par3osI galata mila jAtA hai, taba patA calatA hai ki eka vyakti kA kyA prabhAva hotA hai| gAMva meM eka uddaNDa vyakti hotA hai to sArA gAMva usake AtaMka se AtaMkita rahatA hai| eka vyakti kI aparAdhI vRtti, hiMsaka manobhAva se pUrA samAja prabhAvita hotA Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA hai, pUrA gAMva prabhAvita hotA hai / eka vyakti adhyAtma-pradhAna hotA hai, to parivAra, samAja aura gAMva usase lAbhAnvita hote haiM / hama vyakti ke AcAravyavahAra ko vyaktigata AcAra-vyavahAra kahakara TAla nahIM sakate / kyoMki prabhAva saMkrAnta hotA hai aura hama isa saMkramaNa kI duniyA meM jI rahe haiN| saMkramaNoM se hama sarvathA baca nahIM sakate / isalie yaha dRr3ha vikalpa hamAre sAmane prastuta hotA hai ki vyakti ko sudhArane kA utanA hI prayatna honA cAhie jitanA samAja ko sudhArane kA hotA hai / yadi hama kevala samAja ko sudhArane kA prayatna kareM aura vyakti - sudhAra kI bAta ko gauNa kara deM to vahI bAta hogI ki hama bagiyA ko harI-bharI rakhane ke lie phUla aura pattoM ko sIMcate haiM, para jar3a meM eka bUMda bhI pAnI nahIM DAlate / kyA jar3a ko sIMce binA vRkSa yA paudhA harA-bharA raha jAegA ? kyA vaha phUla aura phala degA ? kabhI nahIM / jar3a ko sIMcanA hogA tabhI vRkSa harA-bharA rahegA / phUla AeMge, phala AeMge aura taba saba kucha milegA jo vRkSa se milatA hai / jo jar3a ko sIMcatA hai usake phUla apane Apa hare-bhare rahate haiM / phUloM aura pattoM ko sIMcatA hai to jar3a sUkha jAtI hai / phUla murajhA jAte haiM / hama samasyA kI jar3a ko pakar3ate haiM to samasyA kA samAdhAna hotA hai aura yadi kevala phUloM aura pattoM taka hI hamArI pahuMca hotI hai to samasyA sulajhatI nahIM, ulajhatI hai / * vyakti samAja kI jar3a hai| hama use pakar3eM aura use svastha karane aura rakhane kA upakrama kreN| usake AdhAra para samAja svastha rahegA, deza svastha hogA | yadi hama vyakti ko vismRta kara samAja ko sudhAranA cAheMge to jar3a ko sIMcane ke badale phUla aura pattoM ko siiceNge| isase kucha nahIM hogA / vyakti kA nirmANa atyanta mahattva kA nirmANa hai| gAMdhIjI aae| ve svayaM tapasvI kI jIvana jIte rahe / sAdagI aura svastha jIvana jIne kA unhoMne prayAsa kiyA aura saphala rahe / sAtha-sAtha unhoMne aneka vyaktiyoM kA nirmANa kiyA aura unheM sAdagImaya jIvana jIne kI kalA sikhAI / svayaM gAMdhIjI ne aura unake dvArA nirmita vyaktiyoM ne jo netRtva pradAna kiyA, vaha Aja kahAM hai ! usakA mUla kAraNa hai ki vyakti-nirmANa kI prakriyA DhIlI ho gayI / aura netRtva aise vyaktiyoM ke hAthoM meM calA gayA jinake jIvana meM na tapasyA hai, na sAdhanA Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyakti aura samAja | 177 hai aura na tyAga hai / caMdragupta kA sAmrAjya zaktizAlI thA / usakI zakti kA mUla ghaTaka thA mahAmaMtrI cANakya / yadi cANakya nahIM hotA to caMdragupta nahIM hotA aura vaha itane bar3e sAmrAjya kI nIMva DAlane meM kabhI saphala nahIM hotA / cANakya itane bar3e sAmrAjya kA mahAmaMtrI, sarvesarvA, para vaha rahatA thA eka ghAsa-phUsa kI jhoMpar3I meM, kucheka sAdhanoM ke sAtha | vaha tapasvI aura tyAgI kA jIvana bitAtA thA / aura niSThA ke sAtha itane bar3e sAmrAjya kA saMcAlana karatA thA / zakti kA saMcaya vyakti ke AdhAra para hotA hai / nirNaya aura cintana ke AdhAra para hotA hai / aisA eka vyakti samUce rASTra ko prabhAvita kara detA hai / vyakti-nirmANa ko hama gauNa nahIM kara sakate / yadi eka vyakti kA Aja nirmANa hotA hai to saMbhava hai usakA phala bIsa varSa bAda mile / kintu yadi hama vyakti-nirmANa kI bAta ko gauNa kara dete haiM to kAlAntara meM milane vAle phala kI AzA hI kaise kara sakate haiM ? yadi Aja hama yaha soceM ki kaba AdamI kA nirmANa hogA aura kaba usakA upayoga hogA to mAna lenA cAhie ki kAma kabhI hogA hI nahIM / eka bUr3hA AdamI Ama kA bIja bo rahA thA / eka yuvaka ne kahAare bUr3he ! yaha kyA kara rahe ho ? tuma to marane vAle ho, Ama bokara kyA karoge ? kauna khAegA ! bUr3he ne kahA- maiM nahIM rahUMgA to kyA, merI Ane vAlI pIr3hI to khAegI ! yadi hamAre pUrvaja bhI yahI soca lete to Aja hameM Ama kahAM se milatA ? maiM Ama bo rahA huuN| agalI pIr3hI isake phala cakhegI / yaha nirarthaka kAma nahIM hai, sArthaka hai / ___ hama nirAza na hoM yaha socakara ki Aja yadi hama vyakti kA nirmANa karate haiM to hameM to usakA phala milegA nahIM / Aja yadi acche vyakti ke nirmANa kI prakriyA calatI hai to dasa-bIsa varSa bAda phala AegA, vaha phala avazya lAbhadAyI hogA / yadi hama usa dizA meM prasthAna hI nahIM kareMge to pariNAma kabhI AegA hI nahIM / / vyakti-nirmANa ke pAMca ghaTaka haiM1. kartavya-niSThA 2. prAmANikatA 3. sahiSNutA Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA 4. AtmAnuzAsana 5. vinamra vyavahAra yadi ina guNoM se yukta vyakti samAja meM hote haiM to samAja kI sArI vyavasthA badala jAtI hai / jApAna deza Aja bahuta samRddha hai / usakI samRddhi ke pIche do tattva pratyakSa haiM-AtmAnuzAsana aura vinamra vyavahAra / abhI eka vyakti jApAna kI yAtrA kara AyA / usane donoM tathyoM kI muktakaMTha se prazaMsA kI / usane kahA--una jApAniyoM kA vyavahAra itanA namra hai ki vyakti pighala jAtA hai | unakA AtmAnuzAsana anukaraNIya hai / jahAM itanA vinamra vyavahAra, AtmAnuzAsana aura zAlInatA hotI hai, vahAM samRddhi kaise nahIM hogI ! samAja kI pragati ke ye pAMca mukhya AdhAra haiM / hameM ina guNoM kA bIjAropaNa vidyArthiyoM meM karanA cAhie | maiM punaH yaha kahanA cAhatA hUM ki ina pAMca guNoM kA vikAsa bauddhika vikAsa se saMbhava nahIM hai / bauddhika vikAsa kA kArya dUsarA hai / buddhi se vinamratA Ae, yaha saMbhava nahIM hai, kyoMki buddhi tarka paidA karatI hai / jahAM tarka hogA, vahAM vinamratA gauNa ho jAegI / bauddhika vikAsa aura AtmAnuzAsana kA koI tAlamela nahIM hai / bauddhika vikAsa ke sAtha-sAtha AtmAnuzAsana kA vikAsa hogA, yaha mAnanA bhrAnti hai | usase anuzAsana bhI nahIM AtA to phira AtmAnuzAsana kI bAta to bahuta dUra raha jAtI hai| tarka aura anuzAsana kI koI saMgati nahIM hai / tarka hara bAta kA khaMDana karake clegaa| usake paripArzva meM aisA socA jAegA--yaha kaise kahA ? kyoM kahA ? kyA maiM nahIM samajhatA ? kyA maiM baccA hUM ? kyA maiM cintana nahIM kara sakatA? yaha tarka kI prakRti hai / tarka kI aura buddhi kI prakRti eka nahIM hai |(hmeN jJAnacetanA kI razmiyoM kI prakRti kA vizleSaNa karanA cAhie | vizleSaNa karane para yaha spaSTa ho jAegA ki vinamratA, sahiSNutA aura AtmAnuzAsana---inakI prakRti hai bhAvanAtmaka / inakA vikAsa bhAvanAtmaka vikAsa ke dvArA ho sakatA hai / bauddhika vikAsa ke dvArA nahIM ho sakatA / buddhi hamAre mastiSka kA eka kendra hai / bhAvanAtmaka pravRttiyoM kA saMbaMdha hai granthitaMtra se / buddhi kA saMbaMdha hai mastiSka se / donoM kA kendra bhinna hai, prakRti bhinna hai to hama eka ke mAdhyama se dUsare kA vikAsa kaise kara sakeMge? isalie saMpUrNa vyaktitva vikAsa ke lie hama bhAvanAtmaka vikAsa kareM, bauddhika vikAsa Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyakti aura samAja / 179 kareM aura mAnasika vikAsa kareM / mana ke vikAsa kA tAtparya hai, ekAgratA kA vikAsa, saMkalpazakti aura icchAzakti kA vikAsa | yaha bauddhika vikAsa se kabhI saMbhava nahIM hai / aneka bar3e-bar3e paMDita haiM, vaijJAnika aura vidvAn haiM | unakA bauddhika vikAsa zikhara ko chU rahA hai / para unameM saMkalpazakti aura ekAgratA kA vikAsa nAma mAtra kA bhI nahIM hai / ve paga-paga para apanA saMtulana kho dete haiM aura anarthakArI ghaTanAeM ghaTita kara lete haiM / isakA phalita yahI hotA hai ki kevala bauddhika vikAsa khatare paidA karatA hai / bauddhika vikAsa ke sAtha yadi bhAvanAtmaka vikAsa hotA hai to buddhi ke khatare Tala jAte haiN| saMtulita vikAsa kI bAta bahuta mahattvapUrNa aura tathyapUrNa hai / samAja isa saMtulita vikAsa ke AdhAra para hI zAlIna bana sakatA hai / isa sArI carcA kA niSkarSa yaha hai ki dhyAna vyaktigata nahIM, sAmAjika hai / usase samAja lAbhAnvita hotA hai / usakA prayoga vyakti-vyakti karatA hai para prabhAva pUre samAja para par3atA hai / dhyAna kA prayoga vyakti ko prabhAvita karatA hai aura vyakti ke caritra ke mAdhyama se pUre samAja ko prabhAvita karatA hai | yaha dhAraNA jaise-jaise spaSTa hogI, hama sahI mUlyAMkana karane lageMge aura samucita prayogoM ke pazcAt hamArI AsthA majabUta bana jAegI / jaba dhyAna yA ekAgratA kA prayoga vyaktitva-nirmANa kA anivArya aMga bana jAtA hai taba samAja ko sudharane meM samaya nahIM lagatA / vyakti aura samAja kA krama hai / vyakti se samAja aura samAja se vyakti / vyakti bIja hai / bIja se vRkSa banatA hai aura usase phira bIja niSpanna hote haiM / donoM kA saMbaMdha jur3A huA hai / bIja ko ThIka kareM, agale bIja ThIka hoNge| che ho Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMpradAya aura dharma AcArya samantabhadra kAzI - nareza kI sabhA meM ge| rAjA ne pUchA- Apa kauna haiM ? Apa apanA paricaya prastuta kareM / AcArya ne kahA AcAryo'haM kavirahamahaM vAdirAT paMDito'haM, daivajJo'haM bhiSagahamahaM mAntrikastAntriko'ham / rAjannasyAM 'jaladhivalayAmekhalAyAmilAyA-' mAjJAsiddhaH kimiti bahunA siddhasArasvato'ham // 'maiM AcArya hUM, kavi hUM, paMDita hUM, jyotiSI hUM, daivajJa hUM, mAMtrika hUM, tAMtrika hUM, vAda-vivAda-kuzala hUM, vaidya hUM / rAjan ! isa samasta pRthvI para maiM AjJAsiddha hUM, aura sarasvatI devI mujhe siddha haiM, maiM sArasvata - siddha hUM / ' isa zloka ko par3hate hI lagatA hai ki AcArya ne apanA ahaM pradarzita kiyA hai / unhoMne abhimAna kI gAthA gA dI / pratyeka zabda meM ahaM bola rahA hai / kintu yaha abhimAna nahIM, tejasvitA kA sUtra hai / prazna hotA hai ki kauna saMpradAya tejasvI ho sakatA hai / vahI saMpradAya tejasvI ho sakatA hai jisameM AcAryatva hotA hai, kavitva hotA hai, pAMDitya aura daivajJatA hotI hai, jyotirvijJAna kA agAdha jJAna hotA hai, deza aura kAla ko jAnane kI kSamatA hotI hai, jisameM taMtra-maMtra kI zakti hotI hai, jise titikSA kA sUtra upalabdha hai, jisakA darzana-kendra yA AjJAcakra jAgRta hotA hai, jisakI antara prajJA jAgRta hotI hai aura jise sarasvatI kA varadAna prApta hai / yaha sArA tejasvitA kA sUtra hai / saMpradAya the, saMpradAya haiM aura saMpradAya rheNge| hama yadi kalpanA kareM ki saMpradAya na ho, yaha asaMbhava bAta hai / prazna hotA hai ki yaha asaMbhava kyoM ? Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMpradAya aura dharma / 181 isakA uttara hai, jaba taka vicAra kI svataMtratA hai taba taka saMpradAya kA honA bhI svIkRta hai | yadi hama kalpanA kareM ki eka rAjya, eka saMpradAya, eka vicAra, eka AcAra aura eka dRSTikoNa ho jAe to vaha ati - kalpanA hogI aura yaha kalpanA mAnava jAti ke vikAsa meM bAdhaka hI hogI, pratirodha paidA karane vAlI hogI / isase vikAsa kuMThita hotA hai / yadi sAre loga eka dRSTi se socane laga jAeM to vaha sabase bar3A durbhAgya hogA manuSya samAja kA / pAMcoM aMguliyoM ko jisa dina eka kara diyA jAegA, usa dina hamArI sArI kAryakSamatA samApta ho jaaegii| ye pAMcoM aMguliyAM alaga-alaga haiM, isalie hama aneka kArya sampanna kara sakate haiN| kucheka kArya eka aMgulI se niSpanna hote haiM aura kucheka kArya tIna yA pAMca aMguliyoM se niSpanna hote haiN| sabakA apanAapanA kArya hai / saMpradAya kA honA eka anivArya prakriyA hai / eka bAra rAjA bhoja ke mana meM yaha bAta utpanna huI ki vibhinna vicAra rakhane vAle dharmAcAryoM ko eka kara duuN| usane dharmaguruoM ko bulAyA aura sabako kArAgRha meM DAlate hue kahA- jaba taka Apa saba ekamata nahIM ho jAte, eka vicAra vAle nahIM ho jAte taba taka Apako kArAgRha se mukti nahIM mila sakegI | saba kArAgRha meM cale gaye, bandI bana gaye / yaha bAta sarvatra phaila gaI / eka zaktizAlI jaina AcArya ne yaha saba sunA / ve rAjA ke pAsa aae| rAjA ne pUchA- 'mahArAja ! Apane dhArA nagarI dekhI hai ?' AcArya bole-- 'hAM, rAjana ! maiMne nagarI kA avalokana kiyA hai / ' 'kaisI lagI nagarI ? ' 'nagarI sundara hai, kintu avyavasthita hai / ' 'kaisI avyavasthA / ' 'bAjAra acche nahIM haiM / ' 'kyoM ?' 'bAjAra meM saikar3oM saiMkar3oM dUkAneM haiN| kyA AvazyakatA hai una dUkAnoM kI ? kyA saba dUkAnoM ko eka kara eka bar3I dUkAna nahIM kI jA sakatI hai ? jaba eka hI bar3I dUkAna hogI to vaha bAjAra sundara dIkhane laga jAegA / ' 'mahArAja ! yaha bAta avyAvahArika hai / Apa vyavahAra kI duniyA ko Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA nahIM jAnate / AdamI ke jIvana ko calAne ke lie saikar3oM cIjeM cAhie / kisI ko ATA cAhie, kisI ko namaka aura kisI ko cAvala / kisI ko sonA cAhie to kisI ko cAMdI | phira bhalA sabakI AvazyakatAeM eka hI dUkAna pUrI kara sake, yaha kaise saMbhava ho sakatA hai ? eka dUkAna meM ye sArI cIjeM kaise rakhI jA sakatI haiM ? kaise unheM becA jA sakatA hai ? dUkAneM alaga-alaga hone se yaha duvidhA nahIM hotI / sabakI AvazyakatAeM pUrI hotI haiM aura koI avyavasthA nahIM rahatI / ' 'rAjan ! ApakA kathana yathArtha hai / Apa sarvazakti-sampanna haiM / phira bhI jaba Apa sabhI dUkAnoM ko eka nahIM kara sakate aura eka karane kI upayogitA nahIM mAnate to bhalA vicAroM kI dUkAneM eka kaise ho sakatI haiM ? ve alaga-alaga haiM taba unakI upayogitA hai / ' rAjA ko bAta samajha meM A gaI / usane tatkAla saba dharma-guruoM ko kArAgRha se mukta kara diyA / yaha atikalpanA hai ki saba eka DhaMga se soceM, eka hI DhaMga se kArya kareM / saMpradAya kA vikAsa vicAra-svataMtratA kA vikAsa hai / yaha thA, hai aura rahegA / ise rokA nahIM jA sakatA, miTAyA nahIM jA sakatA / jaba taka rAgadveSa hai, cintana aura vicAra kI svataMtratA hai, buddhi kI kSamatA hai, taba taka saMpradAya rahegA / aba prazna hai tejasvitA kA / saba dUkAneM samAna rUpa se samartha nahIM hotiiN| dukAnadAra kA apanA dharma hotA hai, AcAra-saMhitA hotI hai / usakA pAlana anivArya hotA hai / grAhaka svataMtra hai / vaha kisI bhI dUkAna para jAkara vastu kharIda sakatA hai / koI dUkAnadAra yadi grAhaka kI isa svataMtratA kA virodha karatA hai to vaha AcAra-saMhitA kA ullaMghana karatA hai / tejasvitA kI bhI eka AcAra-saMhitA hotI hai / dharmasaMgha yA saMpradAya tejasvI banatA hai jyoti se, zakti se / zaktizAlI banane ke lie cAra bAteM Avazyaka haiM--zraddhA, AcAra, vicAra aura abhivyakti kI kSamatA / jisa saMpradAya meM AsthA yA zraddhA kA bala nahIM hai, vaha saMpradAya bujhI huI Aga hai, jisase tejasvitA kI jyoti kabhI prajvalita nahIM ho sakatI / AsthA jisane kho dI, zraddhA kA bala jisane kho diyA, usake paira lar3akhar3Ate rahate haiM / vaha cala nahIM pAtA / calegA bhI to lar3akhar3Ate hue calegA / patA nahIM kaba, kahAM Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMpradAya aura dharma | 183 gira par3e / jisa saMpradAya meM zraddhA kA bala hotA hai, vahI tejasvI hotI hai, dUsarA koI tejasvI nahIM bana sakatA / tejasvitA kA dUsarA sUtra hai--AcAra | jisakA AcAra pavitra hai, vaha tejasvI banatA hai | AcArya bhikSu ne yaha anubhava kiyA ki caritra ko pavitra karane kI AvazyakatA hai / unhoMne eka AcAra-saMhitA kA nirmANa kiyA / kintu vicArazUnya AcAra kaba taka cala sakatA hai ? isalie AcAra ke sAtha-sAtha vicAra kA bala bhI honA cAhie | vicAra kitanA paripakva hai, siddhAnta kitanA puSTa hai, AcAra kI bhitti kitanI dRr3ha hai, yaha bhI tajesvitA kA sUtra hotA hai| abhI rANAvAsa cAturmAsa san 82 meM hama AcArya bhikSu ke jIvana graMthoM kA pArAyaNa kara rahe the / hamane dekhA ki pratyeka AcAra kI pRSThabhUmi meM vicAroM kI pavitratA aura dRr3hatA hai / koI bhI AcAra vicArazUnya nahIM milA / pratyeka AcAra ke lie pUchA jA sakatA hai ki isakA AdhAra kyA hai ? darzana kyA hai ? AcAra ke sAtha-sAtha vicAra bhI honA cAhie / kevala vicAra utane prabhAvaka nahIM hote / prabhAvaka hotI hai una vicAroM kI abhivyakti kI kSamatA / maiM terApaMtha ke pariprekSya meM mImAMsA kara rahA hUM | AcArya bhikSu AcArataMtra ko lekara cale aura AcAra ke saMbaMdha meM kucha avadhAraNAeM prastuta kI / yadi unameM vicAroM kI dRr3hatA nahIM hotI, bauddhika kSamatA nahIM hotI aura abhivyakti kI kSamatA nahIM hotI to ve svayaM sAdhanA kara siddha ho jAte, unakA nirvANa ho jAtA, para terApaMtha kA udaya nahIM hotA / AcArya bhikSu meM vicAroM ko abhivyakta karane kI prabala kSamatA thI / ve kuzAgrabuddhi se sampanna the / pratyeka bAta kI taha taka pahuMcakara ve usake hArda ko pakar3a lete the| buddhi cAra prakAra kI hotI hai1. autpattikI buddhi-tatkAla aura sahaja upaja vAlI buddhi / 2. kArmikI buddhi-kArya karate-karate pariSkRta hone vAlI buddhi / 3. vainayikI buddhi-vinaya se upalabdha buddhi / 4. pAriNAmikI buddhi-Ayu bar3hane ke sAtha-sAtha vikasita hone vAlI buddhi / Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA AcArya bhikSu autpattikI buddhi se sampanna the / yaha buddhi vizuddha hotI hai / 'zuddhA buddhiH kila kAmadhenuH'-zuddha buddhi kAmadhenu hotI hai / buddhihIna vyakti koI kAma kara nahIM sakatA, karatA hai to vaha kAma samyak nahIM hotaa| buddhimAna vyakti pratyeka samasyA kA samAdhAna khoja letA hai | AcArya bhikSu ne nirNaya kiyA ki koI bhI AcAra sthApita karanA hai to usakA bauddhika kAraNa bhI prastuta karanA Avazyaka hai| eka rAjA thA / use pradhAnamaMtrI kI AvazyakatA thI, buddhimAna pradhAnamaMtrI kI / khoja karane para patA calA ki eka gAMva meM eka lar3akA buddhimAna hai | usakI parIkSA ke lie rAjA ne tiloM se eka gAr3I bharavAkara usa gAMva meM bheja dI aura gAMva ke mukhiyA se kahA ki gAr3I meM tiloM kI saMkhyA karake batAo / yadi saMkhyA nahIM batA sake to gAMva ke sabhI logoM ko mauta ke ghATa utAra diyA jaaegaa| isa Adeza se gAMva ke sAre loga cintita ho gae / ve ekatrita hue / tiloM ko kaise ginA jAe? sabakA mana tilamilA uThA / mauta sAmane dIkhane lgii| kucha bhI samAdhAna dRSTigata nahIM huA / gAMva ke usa buddhimAna lar3ake taka bAta pahuMcI / vaha vahAM AyA jahAM gAMva ke sAre mukhiyA loga ekatrita the / usane pUchakara sArI samasyA jAna lii| vaha bolA--Apa ciMtA na kareM / yaha koI samasyA nahIM hai / maiM isakA uttara de dUMgA, upAya batA dUMgA | uttara preSita karane kI jo avadhi nirdhArita thI, usake antargata eka patra meM samasyA kA samAdhAna likhakara rAjA ke pAsa bheja diyA / gAMvavAle vahAM ekatrita hue / rAjA ne sabake samakSa patra kholA / usameM likhA thA--hamane tiloM kI gaNanA kara lI hai / AkAza meM jitane tAre haiM, utane hI tila haiM / aba Apa AkAza ke tAre ginakara tiloM kI saMkhyA jJAta kara leM / hamAre pAsa tAroM ko ginane vAle gaNitajJa nahIM haiN| Apake rAjya meM to ve hoMge hii| aba Apa unase tAre ginavAkara, phira tiloM ko bhI gina leM / hamane jo kahA hai, vaha saca nikalegA / rAjA ne dekhA, uttara bahuta buddhimattApUrvaka diyA gayA hai / usane uttara-pradAtA lar3ake ko pradhAnamaMtrI banA diyA / jahAM bauddhika kSamatA hotI hai, vahAM tejasvitA AtI hai / AcArya bhikSu ko par3hane para lagatA hai ki usa mahAn vyakti ne kitanI gaharAI meM jAkara Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMpradAya aura dharma / 185 samasyAoM kA samAdhAna khojA thaa| bar3A Azcarya hotA hai / rAjA bhoja aura kAlidAsa ke saMsmaraNa, akabara aura bIrabala ke kisse bahuta prasiddha haiM / ve bahuta buddhimattApUrNa haiN| unase bhI jyAdA vedhaka aura buddhimattApUrNa racanAeM, kahAniyAM aura saMsmaraNa AcArya bhikSu ke haiM / AcArya bhikSu vicakSaNa vyakti the / unakI prajJA jAgRta thii| eka bAra eka vyakti ne AcArya bhikSu se kahA - amuka-amuka saMpradAya vAle eka-dUsare ko asAdhu kahate haiM / eka saMpradAya vAlA kahatA hai ki usa saMpradAya vAle asAdhu haiM aura usa saMpradAya vAle kahate haiM ki ve asAdhu haiM / Apa kyA kahate haiM ? AcArya bhikSu bole- donoM sahI haiM, sacce haiM / prazna pUchane vAlA samajhA yA nahIM, hama nahIM jAnate, kintu hama jAnate haiM ki AcArya bhikSu ke kathana kA Azaya kyA thA / tejasvitA kA cauthA sUtra hai-- abhivyakti kI kSamatA / terApaMtha kI tejasvitA bar3hI hai, kyoMki usameM abhivyakti kI kSamatA hai / usameM apane vicAroM ko, apane siddhAntoM ko saMpreSita karane kI kSamatA hai / AcArya bhikSu ne eka kArya prAraMbha kiyA thA sAhitya-nirmANa kA / Azcarya hotA hai ki unheM yaha bAta kaise sUjhI ? itane saMgharSoM ke bAvajUda unhoMne vipula sAhitya kA nirmANa kiyA / Aja ke yuga meM kahA jAtA hai ki amuka vicAra kitanA acchA hai / isakA mUlya nahIM, mUlya isa bAta kA hai ki vaha acchA vicAra kitane logoM taka pahuMca pAtA hai| AcArya bhikSu ne sAhitya - nirmANa kI pahala kI / zrI majjayAcArya ne usameM atyadhika vRddhi kI aura AcArya zrI tulasI ke zAsanakAla meM isakA aura adhika vikAsa huA / hamAre vicAra logoM taka pahuMce haiM / logoM meM sAhitya par3hane kI ruci bar3hI hai / ye cAra sUtra pratyeka saMpradAya ko tejasvI banAne ke lie Avazyaka haiM / eka prazna bAra-bAra doharAyA jAtA hai ki kyA saMpradAya saMpradAya hI rahe yA asaMpradAya banakara kAma kare, saMpradAya kI sImA ko pAra kara jAe ? maiM socatA hUM ki sAMpradAyikatA aura saMpradAya kI sImA donoM eka nahIM haiM, bhinnabhinna bAteM haiM / saMpradAya kI sImA meM rahanA burA nahIM hai, rahanA hI cAhie / kalpanA kareM ki ghara kI cahAradIvArI ko haTA diyA jAe, daravAje ko haTA diyA jAe, mukta AkAza rahe, to kyA koI vahAM raha pAegA ? kaisA lagegA Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA AdamI ko ? yaha upayogI bAta nahIM hai / aisA honA saMbhava bhI nahIM hai / yaha koI samasyA kA samAdhAna bhI nahIM hai / yaha samAdhAna ke badale aura nayInayI samasyAeM khar3I kara degaa| sardI kI samasyA, garmI kI samasyA, AMdhI aura dhUla kI samasyA, varSA kI samasyA - ye sArI samasyAeM khar3I ho jAeMgI / gharoM ko tor3ane kI AvazyakatA nahIM hai / saMpradAyoM ko miTAne kI jarUrata nahIM hai | asAMpradAyikatA kA artha hai-apane ghara meM rahate hue yaha socanA ki dUsare ke ghara meM bhI AkAza hai, kevala mere ghara meM hI AkAza nahIM hai / AdamI kA Agraha hotA hai ki vaha apane ghara meM to AkAza kA astitva mAna letA hai, para dUsaroM ke ghara meM Akaza kA astitva nahIM mAnatA / terApaMtha tejasvI banA aura isakA eka kAraNa yaha hai ki AcArya bhikSu ne sRjanAtmaka dRSTikoNa apanAyA aura uttaravartI sabhI AcAryoM ne usakA anusaraNa kiyA / 'maMDanAtmaka nIti Age bar3hAtI hai / khaMDanAtmaka nIti zakti ko kSINa kara, AdamI ko pIche Dhakela detI hai / ' terApaMtha kI isa nIti ne use zakti-saMcaya kA avasara diyA aura Aja savA do sau varSoM ke itihAsa meM usa para aneka prahAra hue; para usane khaMDanAtmaka nIti kA sahArA nahIM liyA / usane kisI anya saMpradAya ke virodha meM yA apane virodha ke uttara meM AkSepAtmaka lekha yA pustikA nahIM likhI / jaina samAja meM paraspara virodha meM aisI-aisI pustakeM nikalI haiM, jinakA nAma lene meM bhI lajjA kA anubhava hotA hai| eka-dUsare para itanA kIcar3a uchAlA gayA hai ki lajjA se sira nIcA ho jAtA hai / terApaMtha ne kisI bhI jaina- ajaina dharma-saMpradAya ke virodha meM do zabda bhI nahIM likhe / yaha usakI maMDanAtmaka nIti kA hI prabhAva hai / AcAryazrI tulasI bAIsa varSa kI choTI avasthA meM AcArya bana gae / bIkAnera cAturmAsa huA / cAturmAsa kI saMpannatA huI / dUsare dina vihAra thA | vahAM eka anya saMpradAya ke AcArya kA bhI cAturmAsa thA / cAturmAsa pUrNa huA / AcAryazrI tulasI hajAroM kI bhIr3a ke sAtha bIkAnera kI mukhya sar3akoM se hote hue vihAra kara rahe the / udhara dUsare saMpradAya ke AcArya bhI hajAroM logoM ke sAtha sAmane se A rahe the / donoM julUsoM kA aise bindu para milana hone vAlA I thA, jahAM kA rAstA atyaMta saMkIrNa thA / rAMgar3I kA prasiddha cauk| kauna kisako rAstA de ? donoM bar3e saMpradAya ke AcArya the / kauna haTe ? sthiti gaMbhIra bana Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMpradAya aura dharma / 187 gaI / zakti-pradarzana kI donoM ora taiyArI ho gaI / AcAryazrI tulasI ne tatkAla nirNaya liyA aura svayaM eka ora haTate hue Adeza diyA ki saba sar3aka ko chor3akara eka ora haTa jAeM / nirNaya lete samaya maMtrI muni se bhI parAmarza nahIM liyA / Adeza sunate hI kucheka sAdhu garamA gae / zrAvaka bhI uttejita hone kI sthiti meM A gae | kintu terApaMtha ke AcArya ke Adeza kI avahelanA karanA sahaja sarala bAta nahIM thI / saba eka ora haTa gae / dUsare AcArya kA julUsa pAsa se nAre lagAtA huA gujara gayA / tatkAlIna bIkAnera-nareza gaMgAsiMhajI ke pAsa yaha ghaTanA pahuMcI / unhoMne TippaNI karate hue kahA--AcAryazrI tulasI ne choTI avasthA meM bar3I samajhadArI aura praur3hAvasthA kI buddhi kA paricaya diyA / yadi rAMgar3I cauka meM donoM daloM kI muThabher3a, jo sahaja thI, ho jAtI to mere rAjya kI bar3I badanAmI hotI, khUna-khaccara hotA aura dIrghakAla ke lie vaira baMdha jAtA / ... aisA kyoM huA? isalie huA ki jisa saMgha kA dRSTikoNa racanAtmaka hotA hai, nirmANAtmaka hotA hai, vaha saMgha dUradarzI hotA hai / vaha tejasvI banatA hai, pragati aura unnati karatA hai / Aja anya samAja vAloM ko yaha Azcarya-sA lagatA hai ki terApaMtha dharmasaMgha ke mumukSuoM meM sAhitya-nirmANa kI itanI kSamatA, vaktRtva-kalA kI nipuNatA kaise bar3ha rahI hai ? ve bhI apane-apane samudAya meM isakA vikAsa cAhate haiM, prayatna bhI karate haiM / __tejasvitA ke lie do bAteM jarUrI hotI haiM--saMgaThana aura anuzAsana tathA racanAtmaka dRSTikoNa / terApaMtha meM ye donoM haiM / hara saMpradAya inheM prApta kara tejasvI bana sakatA hai / terApaMtha ne sArI zakti racanAtmakatA meM lagAI, dhvaMsAtmaka kArya meM nhiiN| zakti zakti hai | vaha yadi prApta hai to kahIM-nakahIM lagegI hI, phira cAhe nirmANa meM lage yA dhvaMsa meM lage / maMDana meM lage yA khaMDana meM lage / jo apanI zakti khaMDana meM lagAte haiM ve sadA hAni uThAte haiM / dina-rAta ve socate rahate haiM, isako tor3anA hai, usako bigAr3anA hai, yaha karanA hai, vaha karanA hai / aisA karane se unheM milatA kucha bhI nahIM / kevala ve dUsaroM kA ahita hI karate haiM / jo loga tor3ane kI nIti para calate haiM, ve haiM sAMpradAyika / dUsaroM ko Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA tor3ane kI nIti kA nAma hai- sAMpradAyikatA / saMpradAya kA artha hai-- guruparaMparA --'saMpradAyo gurukramaH / ' tarka kA saMpradAya hai, Agama aura jyotiSa kA saMpradAya hai / jo eka guru-paraMparA ke AdhAra para calatA hai vaha hai saMpradAya / use samApta karanA ucita nahIM hai / Aja yadi kahA jAe, bhArata meM jJAna, vijJAna yA vidyA kA jo vikAsa huA hai use samApta kara diyA jAe, nayA vAda calAyA jAe to AdamI 'rAmU bher3iyA' bana jAegA / saMpradAya ko samApta nahIM, vikasita karanA hai / guru-paraMparA ko samApta nahIM karanA hai, use Age bar3hAnA hai / samApta karanA hai sAMpradAyikatA ko / sAMpradAyikatA kA eka artha hai-- dUsaroM ko burA batAnA, dUsaroM kI nindA karanA, dUsaroM ko girAne kA prayatna karanA / asAMpradAyikatA kA artha hai-- nirmANAtmaka dRSTikoNa kA vikAsa karanA, use vistAra denA / jisa saMpradAya kA dRSTikoNa asAMpradAyika hotA hai, racanAtmaka hotA hai, vahI saMpradAya aNuvrata AMdolana jaisA AMdolana pravartita kara sakatA hai / dUsaroM dvArA pravartita nahIM ho sakatA / apane kalyANa ke sAtha-sAtha jisameM jana-kalyANa kI bhAvanA vyApta hotI hai, vaha saMpradAya nizcita hI tejasvI banatA hai / maiM mAnatA hUM jisa dina se AcAryazrI ne aNuvrata AMdolana kA sUtrapAta kiyA, usa dina se terApaMtha aura adhika tejasvI banA hai / isameM kucha logoM ko yaha bhrama huA ki AcArya tulasI isa bahAne dUsaroM ko apane saMpradAya meM milAne kA prayatna kara rahe haiM / kintu dhIre-dhIre yaha bhrama TUTa gayA / unheM yaha jJAta ho gayA ki terApaMtha ke AcArya kA dRSTikoNa kabhI dhvaMsAtmaka nahIM rahA hai / vaha sadA racanAtmaka rahA hai, vyApaka aura kalyANakArI rahA hai / hama cAra bAtoM ko spaSTa samajha leM-- saMpradAya, sAMpradAyikatA, asAMpradAyikatA aura tejasvitA / tejasvitA usI saMpradAya kI bar3hatI hai jo asAMpradAyika hotA hai / Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naitikatA : kyA ? kaise pratyeka dhArmika vyakti AsthA ke sahAre jIvana calAtA hai / usakI AsthA kA bindu hai--dharma | Aja dharma tIna AyAmoM meM vibhakta ho gayA hai / ve tIna AyAma haiM--AdhyAtmikatA, naitikatA aura upAsanA / AdhyAtmikatA mUla kendra hai, upAsanA bhakti-saMbaddha kendra hai aura naitikatA samAja-saMbaddha kendra hai | dharma kA sarvopari mUlya hai AdhyAtmikatA, prANI mAtra ke prati samatA / pratyeka AtmA meM samatva kA anubhava karanA AdhyAtmikatA hai / lagabhaga sabhI dharmoM kI yaha svIkRti hai ki saba jIva eka haiM, samAna haiM / yA to anyAnya dharmasaMpradAya jIvoM ko samAna mAnate haiM yA eka mAnate haiM / ina do mAnyatAoM meM saba samA jAte haiN| adhyAtma meM na saMpradAya hotA hai, na veza hotA hai, na rUpa hotA hai aura na mAnyatA hotI hai / vaha vezAtIta, rUpAtIta aura mAnyatAtIta hotA hai / yahI vAstava meM dharma hai / pratyeka prANI meM eka-jaisA cetanA kA pravAha hai, eka-jaisI prANadhArA hai / isakI Antarika anubhUti kA nAma hai AdhyAtmikatA / yaha anubhUti nayI dRSTi kA sRjana karatI hai aura isake AdhAra para vyakti saba meM sAmya yA ekatva kA anubhava karatA hai / kabIra kA putra kamAla ghAsa kATane gayA | ghAsa ke prati tanmaya huA aura use yaha spaSTa dRSTigocara hone lagA ki jaisI prANadhArA usameM pravAhita ho rahI hai, vaisI hI prANadhArA ghAsa ke kaNakaNa meM pravAhita hai / jisako yaha anubhava ho jAtA hai, vaha phira ghAsa nahIM kATa sakatA / kamAla ghAsa kATe binA ghara lauTa AyA / jisa vyakti ko itanI gaharI anubhUti ho jAtI hai, AdhyAtmika avabodha ho jAtA hai, vaha sahI artha meM dhArmika bana jAtA hai / aisA vyakti na kisI ko dhokhA de sakatA Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA hai, na bhraSTAcAra kara sakatA hai aura na ThagAI kara sakatA hai / aisA AdhyAtmika vyakti hI mAnavIya mUlyoM kI pratiSThA kara sakatA hai / kintu yaha bAta bahuta spaSTa hai ki sabhI dhArmika vyakti itanI gaharI AtmAnubhUti liye hue nahIM hote / bahuta sAre dhArmika vyakti dharma ke dUsare yA tIsare AyAma meM jIne vAle hote haiM / dharma ke dUsare AyAma-naitikatA meM jIne vAle bhI kama hote haiM / bahuta sAre dhArmika vyakti to dharma ke tIsare AyAma meM jIte haiM / ve upAsanA-pradhAna hote haiM / ve mAnate haiM Izvara kI pUjA karo, mAlA japo, iSTa kA smaraNa karo, saba kucha ThIka ho jAyegA, pApa sAre samApta ho jAeMge / bhagavAn kSamA kara degA / isa AzA ke AdhAra para ve upAsanA meM lage rahate haiM aura use Age bar3hAte rahate haiM / maiM yaha kahanA nahIM cAhatA ki upAsanA vyartha hai / upAsanA bahuta Avazyaka hai| kintu usake sahI svarUpa ko samajhane kA prayatna kareM / ekAMgI dhAraNA ne usake svarUpa ko bhI viparIta banA DAlA hai / AdamI mAnatA hai, dina bhara jo burAI hotI hai, usake pApa se chUTane kA saralatama rAstA hai upAsanA / dina bhara kucha bhI karo, subaha-zAma bhagavAna ke samakSa prArthanA kara lo, mAlA japa lo basa, sAre pApa samApta ho jAeMge / isa dRSTi se upAsanA burAI kA unmUlana karane vAlI nahIM rahI, vaha usa burAI ko samarthana dene vAlI yA prazraya dene vAlI bana gaI / yadi peTa kA koI rogI DaoNkTara ke pAsa jAkara kahe ki Apa mujhe aisI davA deM, jisase jo kucha khAU paca jAe, hajama ho jAe / aba yadi vaha davA letA hai to vaha davA usakI lolupatA ko bar3hAne vAlI hI mAnI jAyegI / vaha lolupatA ko miTAne vAlI nahIM, usako protsAhana dene vAlI hogI / vaha khAne ko roka nahIM sakatA / ataH bhojana ko pacAne meM asamartha hai to davA use pacAye / upAsanA kA bhI yahI rUpa bana gayA hai | upAsanA kA zuddha svarUpa yaha hai ki Aja yadi burA kAma ho gayA hai to vaha vyakti bhagavAn kI sAkSI se kahatA hai- 'bhagavAn ! maiM saMkalpa karatA hUM ki yaha burAI punaH kala nahIM karUMgA / 'iyANiM no jamahaM puvbamakAsI pamAeNaM-aba maiM vaisA AcaraNa kabhI nahIM karUMgA jo maiMne pramAdavaza kara liyA thA / ) yadi upAsanA kA yaha svara ho to upAsanA kA vAstavika mUlya ho sakatA hai / Aja yaha nahIM rahA / AdamI bhagavAn ke sAmane bhUla svIkAra kara letA hai, kintu phira usI bhUla ko karane meM nahIM hicakicAtA / Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naitikatA : kyA ? kaise ? | 191 vaha bhagavat-kRpA se pApa ko naSTa kara denA cAhatA hai, para pApakArI pravRtti ko chor3anA nahIM cAhatA / upAsanA kI yaha dhAraNA, yaha svarUpa dharma ke lie bahuta ghAtaka bana gayA / dharma kI isa mizrita dhAraNA ke AdhAra para pAzcAtya logoM ne bhAratIya dharma para TippaNI karate hue kahA--'bhAratIya dharma sAmAjika dAyitva nahIM sikhAtA / ' briTena ke kucha arthazAstriyoM ne adhyayana ke bAda yaha niSkarSa prakAzita kiyA ki bhAratIya dharma sAmAjika cetanA ko jAgRta karane meM akSama rahA hai / usameM naitikatA kI avadhAraNAeM nahIM haiM, isIlie bhArata meM bhraSTAcAra, anaitikatA aura aprAmANikatA adhika hai / ' maiM nahIM kahanA cAhatA ki unakI yaha avadhAraNA yA unakA yaha niSkarSa sahI hai / yaha galata tathyoM para AdhArita hai / para hameM kucha sacAiyoM ko svIkAra karanA hI hogA / una sacAiyoM kA AdhAra hamArI saiddhAntikatA nahIM hai, vyAvahArikatA hai / sabhI dharmoM ke siddhAntoM meM naitikatA para bala diyA gayA hai aura sadAcAra ko prathama sthAna prApta hai / 'AcAraH prathamo dharmaH'-jaisA svara yahAM guMjita huA hai, phira bhI vyavahAra meM dharma kI kamI sarvatra dRSTigocara hotI hai | AdamI ne zaoNrTakaTa rAstA apanA liyA hai / saMyama aura tapasyA karanA kaThina hotA hai / usameM khapanA par3atA hai, tapanA par3atA hai, kaThinAiyAM jhelanI par3atI haiM / AdamI khapanA nahIM cAhatA, tapanA nahIM cAhatA / vaha sIdhA, ArAmaprada rAstA cAhatA hai / Ter3he-mer3he rAste para vaha nahIM calanA cAhatA / vaha sIdhA rAstA hai upAsanA dharma | iSTa ke samakSa hAtha jor3akara samarpaNa kara do, saba pApa samApta ho jAyeMge / aura isase sastA rAstA dharma kA aura kaunasA hogA? isakA pariNAma yaha AyA hai ki naitikatA se AdamI kA vizvAsa uTha gayA hai / AdhyAtmikatA se vizvAsa uTha gayA hai / AdhyAtmikatA aura naitikatA kevala doharAne kI bAta raha gayI / naitikatA ke prati AdamI kA jhukAva nahIM rahA / eka ora hai AdhyAtmikatA, dUsarI ora hai upAsanA aura bIca meM hai naitikatA / akelA vyakti AdhyAtmika ho sakatA hai / AdhyAtmikatA aura upAsanA vyakti ke lie bahuta upayogI hai / kintu AdhyAtmikatA aura upAsanA kA lAbha kevala vyakti ko milatA hai / usakA pratiphala samAja meM honA cAhie / yadi vaha nahIM hotA hai to lagatA hai ki AdhyAtmikatA bhI eka chalAvA hai, upAsanA bhI eka chalAvA hai / donoM kA pariNAma samAja meM AnA cAhie / Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA naitikatA kA artha hai--do se saMbaMdha | adhyAtma akele meM ho sakatA hai| naitikatA do ke binA nahIM ho sakatI / akele vyakti kA prAmANika honA yA na honA, koI siddhAnta nahIM banatA, koI kasauTI nahIM bntii| jahAM dUsarA vyakti AtA hai vahAM naitikatA-anaitikatA kA svara ubharatA hai / naitikatA kA kSetra hai-samAja / AdhyAtmikatA aura upAsanA kA kSetra hai--vyakti / yaha inakI bhedarekhA hai | dharma kA yaha dUsarA AyAma (naitikatA) samAja se saMbaMdhita hai / eka vyakti corI karatA hai, vizvAsaghAta karatA hai, ThagatA haiyaha saba anaitikatA hai | ise anaitikatA kahA jAegA | ise na adharma kahanA cAhie, na ana-AdhyAtmika kahanA cAhie aura na anupAsanA kahanA cAhie | yaha hai anaitikatA, jo dharma kA pRthak rUpa hai / dharma ne eka mahattvapUrNa pATha par3hAyA ki dUsaroM ke sAtha kaisA vyavahAra honA cAhie / jahAM taka vyavahAra kA prazna hai, dharma ne kucha nizcita mAnadaNDa die, sUtra die | dharma kI isa avasthA kA avabodha dene vAlA prasiddha sUkta hai--'AtmanaH pratikUlAni pareSAM na samAcet'-dUsaroM ke sAtha vaisA vyavahAra mata karo jo svayaM ke lie pratikUla ho / yaha kasauTI hai vyavahAra kI / kyA Aja bhraSTAcAra karane vAlA isa kasauTI ko kAma meM letA hai ? kyA koI dhArmika vyakti isa sUkta ko jItA hai ? kyA vaha kabhI socatA hai, jo mere lie pratikUla hai, usakA AcaraNa dUsaroM ke prati kyoM karUM? jaba vaha bAjAra se ghI kharIdane jAtA hai to milAvaTI ghI dekhakara jhallA uThatA hai / rAjya karmacArI ko rizvata lete dekha, vaha aprasanna hotA hai / para kyA vaha inhIM burAiyoM ko karate samaya duHkha yA kaSTa kA anubhava karatA hai ? kyA vaha milAvaTa kI davAiyAM becate samaya kaSTAnubhUti karatA hai ? use apanI ina burAiyoM se artha kA lAbha hotA hai aura vaha ina burAiyoM se prasanna bhI hotA hai ki Aja itanA dhana baTora liyA / Aja usako Thagakara lAkha rupaye kamA liye / aba hama soceM ki lAbha meM kauna hai / kauna nahIM ThagA jA rahA hai ! pUrA samAja isa cakravayUha meM phaMsA huA hai / aba isa cakra ko abhimanyu banakara kauna tor3e ! abhimanyu cakravyUha meM praveza kara to gayA, para bAhara nikalane meM asamartha-sA ho rahA hai / bar3I kaThinAI ho gaI hai| sthiti yaha bana gaI hai ki eka AdamI dUsare AdamI ko Thagakara khuza hotA hai aura jaba svayaM ThagA jAtA hai to nAkhuza hotA hai / Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naitikatA : kyA ? kaise ? | 193 eka jATa ghI kA bar3A bartana bharakara zahara meM AyA / eka banie kI dukAna para gayA, bolA, mujhe gahane cAhie / ghI ke badale sone ke gahane do / banie ne ghI dekhA / bar3A bartana | saste meM A rahA thaa| usane svIkAra kara liyA / banie ne ghI kA ghar3A lekara, gahane de die / baniyA isalie prasanna hai ki usane ghI lekara pItala ke gahane kisAna ko de die | kisAna isalie prasanna ho rahA hai ki usane ghI ke ghar3e meM gobara dekara sone ke gahane le liye / jaba banie ne ghI kA ghar3A khAlI kiyA to Azcaryacakita raha gayA ki UparaUpara to ghI thA aura nIce gobara bharA thA / kisAna gAMva ke sunAra ke pAsa gayA aura gahanoM kI jAMca karavAI / sunAra bolA--gahane pItala ke haiM / Upara svarNa kA jhola car3hA hai| donoM Thage gae / kisAna ne banie ko ThagA aura banie ne kisAna ko ThagA | donoM nukasAna meM rahe | Aja anaitikatA kA cakravyUha cala rahA hai / hara AdamI dUsare ko Thaga rahA hai / hara AdamI khuza ho rahA hai, sira-darda paidA kara rahA hai / tIna AyAma yA tIna bindu bahuta spaSTa haiM / hama adhyAtma kI bahuta carcA kara rahe haiN| upAsanA meM bahuta rasa lete haiN| itane upAsanA-sthala haiM / pratidina aura naye-naye banate jA rahe haiN| koI anta nahIM hai / kintu madhya kA bindu jo naitikatA kA hai, vaha upekSita par3A hai / Ane vAlI pIr3hI na AdhyAtmika banegI aura na upAsanAtmaka / dharma ke donoM bindu hama apane hI hAthoM samApta kara rahe haiM | yadi hameM dharma ke mUlyoM ko jIvita rakhanA hai to vartamAna pIr3hI kA yaha uttaradAyitva hai ki vaha naitikatA kA vikAsa kare aura isa upekSita bindu ko ubhAre / yaha bindu ubharanA cAhie, anyathA anartha hogA | AdamI svayaM dharma ke mUla ko samApta kara rahA hai / kauna kitanA AdhyAtmika hai, yaha gUr3ha bAta hai / isakA dUsare para koI prabhAva nahIM hogA | kauna vyakti kitanI upAsanA karatA hai | kauna kitanA samaya upAsanA meM bitAtA haiM, isakA bhI dUsare para koI prabhAva nahIM par3atA / dUsare para prabhAva isa bAta kA hotA hai ki kauna vyakti kaisA vyavahAra karatA hai / jaba taka vyAvahArika aura naitika mUlyoM kI pratiSThApanA nahIM hogI taba taka dharma hamArA sahayoga kara sake, mujhe kaThinAI lagatI hai / Aja kA jvalaMta prazna hai naitikatA / yaha isalie jvalaMta prazna Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA bana gayA hai ki Aja asadAcAra, aprAmANikatA Adi durguNa bahuta vyApaka ho gae haiN| loga pUchate haiM ki jaba bhArata meM itane dharma haiM, itane sAdhu-saMnyAsI haiM, itane dharmaguru haiM, phira bhI ye burAiyAM kyoM nahIM miTatIM ? isa para maiMne gaMbhIratA se socA to mujhe pratIta huA ki dharma kA tathA asadAcAra aura bhraSTAcAra kA koI buhata bar3A saMbaMdha nahIM hai / isalie nahIM hai ki jo loga dharma ko nahIM mAna rahe haiM ve bhI bhraSTAcAra kara rahe haiM aura jo loga dharma ko mAnate haiM ve bhI bhraSTAcAra kara rahe haiN| koI antara nahIM dikhAI detA / isa prazna kA saMbaMdha AdhyAtmikatA ke sAtha avazya jur3atA hai / yadi AdamI AdhyAtmika hai aura bhraSTAcAra karatA hai to prazna hotA hai ki AdhyAtmika ho gayA, phira bhraSTAcAra kaise raha gayA ? sacamuca yaha tarka AegA ki AdhyAtmika vyakti bhraSTAcAra nahIM kara sakatA aura jo bhraSTAcAra karatA hai vaha AdhyAtmika ho hI nahIM sakatA / yaha eka nizcita vyApti hai / zrImad rAjacaMdra AdhyAtmika vyakti the / jaina saMskAroM meM pale / choTI avasthA, kintu AdhyAtmika cetanA itanI prakhara ho uThI thI ki ve javAharAta kA vyApAra karate hue bhI usa cetanA se otaprota rahate / eka bAra hIroM kA saudA kiyA / bhAva bar3ha gae / sAmane vAle vyakti ko bhArI nukasAna ho rahA thA / vaha andara hI andara gala rahA thA | zrImad rAjacaMdra ko jJAta huA / unhoMne usa vyApArI ko bulA bhejA / vaha AyA / unhoMne saude kA pratibaMdhita kAgaja liyA aura usake Tukar3e-Tukar3e karate hue kahA-'rAjacandra dUdha pI sakatA hai, kisI kA khUna nahIM pI sakatA / ' yaha hai AdhyAtmikatA / AdhyAtmika vyakti kabhI asadAcAra nahIM kara sktaa| kintu dhArmika kahalAne vAle kI yaha iyattA nahIM hai | Aja ke dhArmika kahalAne vAle vyakti meM korI upAsanA kI cetanA vikasita hai / vaha vyakti bar3e se bar3A anartha bhI kara sakatA hai / isalie yaha prazna itanA mahattvapUrNa nahIM hai ki itane dhArmika AdamI haiM, itane upAsanAgRha haiM, phira bhI burAiyAM nahIM miTa rahI haiM / burAiyAM miTa hI nahIM sakatIM / upAsanA dharma meM vaha zakti hai hI nahIM ki vaha burAiyoM ko miTA de / AdhyAtmika dharma meM vaha bala hai ki vaha burAiyoM ko miTA sakatA hai / para Aja loga dhArmika adhika haiM, AdhyAtmika kama / sAre vyakti AdhyAtmika bana jAeM, yaha kabhI saMbhava nahIM hai / unakA pratizata kama hI Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naitikatA : kyA ? kaise ? | 195 rahegA | upAsanA dharma ko mAnane vAle zata-pratizata ho sakate haiM, para adhyAtmadharma meM otaprota hone vAle kama hI hoMge / bahuta loga yaha mAnate haiM ki garIba AdamI yA garIba deza jyAdA anaitika hotA hai / kintu gaharAI se socane para yaha bahuta spaSTa pratIta hone lagatA hai ki garIba AdamI jitanA ImAnadAra hotA hai utanA dhanI AdamI nahIM hotaa| jaise-jaise dhana bar3hatA hai vaise-vaise beImAnI bhI bar3hatI hI jAtI hai / koI garIba yadi beImAnI karatA hai, herA-pherI karatA hai to vaha alpa paimAne para hotI hai, kintu bar3I AdamI jaba beImAnI karatA hai to usakI lapeTa meM aneka vyakti A jAte haiN| Aja yadi bhArata kA sarvekSaNa kiyA jAe to patA calegA ki garIba jitanA ImAnadAra hai, utanA dhanI ImAnadAra nahIM hai / eka garIba cAya vAle ke yahAM tIna yuvaka cAya pIne Ae | cAya pI aura cale ge| paise nahIM die / jAte-jAte ve TrAMjisTara vahIM chor3a gae / cAyavAlA lagaMDA thA / vaha usa TrAMjisTara ko le unako khojate-khojate sTezana pahuMcA / una yuvakoM ne TrAMjisTara liyA aura cAya ke paise nahIM cukAe / gAr3I calI gaI / aisI ghaTanAeM, eka nahIM aneka, pratidina ghaTatI rahatI haiN| hamArA anubhava hai ki garIba ke sAtha asadAcAra kA gaThabaMdhana nahIM hai| bAdhyatA kA prazna ApavAdika hotA hai| phira prazna hotA hai ki asadAcAra aura anaitikatA kA kAraNa kyA hai ? isake samAdhAna meM kahA jA sakatA hai ki isameM do kAraNa mukhya haiM--maulika manovRtti aura vyavasthA / lobha manuSya kI maulika manovRtti hai / bhagavAn mahAvIra ne bahuta vaijJAnika bAta kahI-'jahAM lAho tahA loho'-jaise-jaise lAbha bar3hatA hai, lobha bhI bar3hatA jAtA hai / yaha bahuta mUlyavAn tathya hai / yaha na mAne ki lAbha bar3ha jAne mAtra se lobha samApta ho jAegA / IMdhana agni ko uddIpta karatA hI hai / IMdhana se agni bujhatI nahIM, prajvalita hotI hai | AdamI eka galata dhAraNA ko liye jI rahA hai ki bhoga bhogane se zAMta hote haiM / bhogoM kA upabhoga zAMti kA mArga nahIM hai / abhoga se bhoga miTatA hai| bhoga se bhoga kabhI zAMta nahIM hotA | bhoga bhogane se bhoga kI jvAlA aura adhika uddIpta hotI hai / jaise jaise lAbha bar3hatA hai, lobha bhI bar3hatA jAtA hai / maulika manovRtti hai lobha | jaba taka lobha rahegA taba taka asadAcAra Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA ko samApta nahIM kiyA jA sakatA | koI jijJAsA kara sakatA hai ki yaha niyama kevala bhArata ke lie hI hai yA yaha sArvabhauma niyama hai ? yaha lobha sArvabhauma niyama hai / Aja taka koI bhI rAjya-praNAlI isako nahIM miTA pAyI / sAmyavAdI praNAliyoM ne manuSya ke isa svabhAva ko badalane kA prayatna kiyA, para ve bhI pUrI saphala nahIM ho sakI / lobha ke kAraNa vahAM ke vyakti bhI bar3ebar3e ghoTAle kara dete haiM / yaha una dezoM kI riporTa se patA calatA hai| adhikAriyoM ne yaha niSkarSa prastuta kiyA ki saba vyavasthAeM badalI jA sakatI haiM, para AdamI kA svabhAva nahIM badalatA / svabhAva nahIM badalane kA artha hai ki usakI maulika manovRtti ko nahIM badalA jA sakatA / lobha manuSya kI maulika manovRtti hai / usako badalanA kaThina hai / usakA pariSkAra kiyA jA sakatA hai| bhraSTAcAra ke panapane kA dUsarA kAraNa hai--vyavasthA / jaba taka vyavasthA meM sAmaMjasya nahIM hotA, taba taka bhraSTAcAra nahIM miTatA aura naitikatA ko panapane kA maukA nahIM milatA / bhAta ke saMdarbha meM vyavasthA kA prazna bahuta mahattvapUrNa hai / isameM eka kAraNa hai ekAdhikAra / Aja aisI sthiti bana gaI hai ki hAspiTala meM bhartI karanA hai to rizvata denI hogI / relave meM TikaTa lenA hai to rizvata denI hogii| rizvata kA koI dUsarA vikalpa bhI nahIM hai / yadi hAspiTala aura relave kI vyavasthA vyaktigata kaMpaniyoM kI hotI hai to saMbhavataH aisI sthiti na bane / kintu jahAM ekAdhikAra hotA hai, vahAM aisI sthiti kA nirmANa avazyaMbhAvI hai / ekAdhikAra kI sthiti meM yA to bImAra binA hAspiTala meM bhartI hue mara jAe, apanI naitikatA rakhe yA anaitikatA kA sahArA le, rizvata dekara bhartI ho jAe / vaha naitika bane rahane ke lie yA to yAtrA sthagita kare, rela meM AnA-jAnA baMda kare yA phira rizvata dekara TikaTa kharIde / jahAM ekAdhikAra hogA, eka vyakti hI itanA zaktisaMpanna ho jAegA ki vaha jo cAhe so kare, usa sthiti meM anaitika AcaraNa aura anaitika vyavahAra ko rokane kI dUsarI tAkata bacegI hI nahIM / pulisa yA anya adhikArI bhI use bacA nahIM pAeMge / yadi vyApAriyoM kA ekAdhikAra hotA hai to vyApAra meM dhAMdhalI hogI / ve manamAnI kareMge | vastuoM kA abhAva paidA kara deMge / bhAva bar3hA deMge / ye sArI vyavasthAgata truTiyAM haiM / ye bhraSTAcAra ko protsAhana detI haiN| Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naitikatA : kyA ? kaise ? | 197 manuSya kI maulika vRtti kA parivartana aura vyavasthA kA parivartanaye do parivartana naitikatA ko prasthApita karane meM samartha haiM / vyavasthA ke parivartana kI bAta hamAre lie sulabha aura hamAre adhikAra-kSetra kI paridhi kI bAta nahIM hai| vaha janatA ke dvArA cune hue rAjya pratinidhiyoM ke hAtha kI bAta hai Aja zAsanataMtra itanA majabUta ho gayA hai ki vaha hara vyakti ke jIvana meM hastakSepa karatA hai / vyakti usakA purjAmAtra banA huA hai / vaha kucha bhI nahIM kara sakatA / usakI apanI svataMtratA nahIM hai / taMtra jaisA cAhatA hai, vaisA hI use karanA par3atA hai | use vahI par3hAnA hotA hai, jo taMtra cAhatA hai / eka ora zAsana kI itanI parataMtratA, vyavasthA kI itanI parataMtratA ki cune hue pratinidhi. jo cAheM vahI karanA hai / cunane vAloM kA adhikAra hI samApta hai / isa sthiti meM vyakiA kucha bhI nahIM kara sakatA / yaha usake hAtha kI bAta nahIM hai / to vyavasthA parivartana hamAre adhikAra kI bAta nahIM hai| dUsarA viSaya hai ki manuSya kI maulika vRtti kA pariSkAra karanA hamAre vaza kI bAta hai / isa viSaya meM hama cintana kara sakate haiM, prayatna kara sakate haiN| yaha hamAre adhikAra-kSetra ke antargata AtA hai / lobha manuSya kI maulika manovRtti hai / usakA pariSkAra hama kaise kareM? yadi hama yaha pariSkAra karane meM saphala ho jAte haiM to hamArI jaTila samasyA zAnta ho jAtI hai / yadi yaha nahIM hotA hai to samasyAoM meM anAvazyaka ubhAra A jAtA hai| eka karor3apati hai | usake pAsa dhana bahuta hai / use dhana kI isalie AvazyakatA hai ki usake lobha ne aneka kRtrima AvazyakatAeM paidA kara dI haiN| una AvazyakatAoM kI pUrti ke lie use dhana cAhie / eka arabapati se pUchA--tumhAre pAsa apAra dhana hai, phira bhI tuma roja-roja nayI phaikTariyAM khola rahe ho, yaha kyoM ? usane kahA--mahArAja ! Apane arthazAstra ko nahIM par3hA hai / eka kArakhAne ko calAne ke lie, use phIDa karane ke lie dUsarA kArakhAnA Avazyaka hotA hai / dUsare ko calAne ke lie, phIDa karane ke lie tIsarA aura tIsare ko calAne ke lie cauthA / yaha krama calatA rahatA hai taba to Arthika saMtulana banA rahatA hai, anyathA vaha TUTa jAtA hai / mahArAja ! Apa Know How ko nahIM jAnate / yaha arthazAstra kA rahasya hai / maiMne kahA-maiM tumhAre arthazAstra kI bArIkiyoM ko to nahIM jAnatA Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA samajhatA, para yaha avazya jAnatA hUM ki isa vyApAra ke vistAra meM tumhAre lobha kI vRtti bahuta kAma kara rahI hai / isa maulika manovRtti ko phIDa karane ke lie kyA-kyA nahIM kara rahe ho, yaha bhalIbhAMti jAnate haiM / 'no hAU' nahIM jAnate, para 'no hAU' ko phIDa karane vAlI vRtti ko jAnate haiM / yaha vRtti saba kucha karAtI hai, jise nahIM karanA cAhie / merI dRSTi meM lobha kI samasyA pahale nambara kI samasyA hai aura vyavasthA kI samasyA dUsare nambara kI samasyA hai| pahale nambara kI samasyA garIba meM bhI hai aura amIra meM bhI hai / nirdhana meM bhI hai aura dhanapati meM bhI hai| bhagavAn mahAvIra se pUchA-bhaMte ! chaha khaMDoM kA adhipati cakravartI aura eka cIMTI-kyA donoM parigrahI haiM ? bhagavAn ne kahA--hAM, donoM parigrahI hai / usane kahA--samrAT parigrahI hai yaha bAta buddhigamya hai, para becArI cIMTI jisake pAsa apanA kucha bhI nahIM, vaha parigrahI kaise ? bAta samajha meM nahIM AtI / bhagavAn ne kahA-samrAT ke pAsa apAra vaibhava hai, padArthoM kA saMgraha hai, cIMTI ke pAsa kucha bhI nahIM hai yaha dUsare nambara kI bAta hai / parigraha ke saMdarbha meM pahalI bAta hai lobha kI vRtti | vaha vRtti samrATa aura cIMTI kI barAbara hai / donoM usa vRtti se AkrAnta haiM / antara itanA hI hai ki samrAT usa vRtti ko rUpAyita kara sakatA hai aura cIMTI vaisA kara nahIM sakatI / samrAT meM zakti hai, cIMTI meM usakA abhAva hai| bahuta mahatvapUrNa bAta kahI bhagavAn mahAvIra ne / garIba ho yA amIradonoM meM lobha kI vRtti kAma kara rahI hai / antara itanA hI hai ki amIra sAdhanasaMpanna hai, aneka suvidhAoM kA vaha upabhoga karatA hai aura lobha ko mUrta rUpa detA hai / garIba ke pAsa koI sAdhana nahIM hai / vaha andara hI andara usa vRtti kA poSaNa karatA hai / maulika manovRtti kI dRSTi se donoM samAna haiN| prazna hai ki hama usa mUla manovRtti kA pariSkAra kaise kareM ? anubhava ke AdhAra para kahA jA sakatA hai ki dhyAna kA prayoga pariSkAra ko ghaTita kara sakatA hai / jaise-jaise hama bhItara meM praveza karate haiM, vaise-vaise cetanA kA pariSkAra hotA jAtA hai / cetanA para krodha, ahaMkAra, lobha, bhaya, IrSyA, ghRNA Adi vRttiyoM kA AvaraNa hai / dhyAna se yaha AvaraNa zithila hotA hai, TUTatA hai, aura cetanA apane rUpa meM A jAtI hai / yahI pariSkAra kI prakriyA hai Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naitikatA : kyA ? kaise ? | 199 aura yahI usakI phalazruti hai| yaha prakriyA dIrghakAlIna aura nirantara kI jAne vAlI prakriyA hai| isase hI pariSkAra ghaTita ho sakatA hai / dUsarA koI vikalpa nahIM hai / yA to hama yaha kahanA-mAnanA chor3a deM ki bhraSTAcAra burA hai aura yaha kahane lage ki bhraSTAcAra svAbhAvika hai, yA phira hama isa prakriyA meM jur3eM aura tana-mana se isa prakriyA meM juTa jAeM / anyathA kucha honA-jAnA nahIM hai / jaise-jaise loga bhraSTAcAra ko burA batAte haiM, vaha apanA paMjA vaise-vaise phailAtA jAtA hai / vaha dropadI kA cIra bana rahA hai / kahIM isakA aMta hI najara nahIM A rahA hai / isa sthiti meM hameM yaha nizcita cunAva karanA hogA ki hama vAstava meM kyA cAhate haiM / kyA hama bhraSTAcAra ko vaise hI panapane denA cAhate haiM yA usakI gati ko avaruddha kara dhIre-dhIre usase chuTakArA pAnA cAhate haiM ? yadi hama usase chuTakArA pAnA cAhate haiM to hameM upAya karanA hogA aura vaha upAya dhyAna aura adhyAtma ke atirikta aura kucha nahIM hogaa| bhraSTAcAra se lar3ane se bhraSTAcAra nahIM miTegA / vaha miTegA pariSkAra se / bhUta se lar3o, vaha bhUta zataguNita zakti se punaH prahAra karegA / bhUta ke samakSa zAnta raho, bhUta kI zakti kSINa ho jaaegii| yakSa ne sudarzana para mudgara se prahAra karanA cAhA / sudarzana ahiMsA kI bhAvanAoM meM otaprota ho zAnta khar3A rahA / kSaNabhara meM yakSa vIryazUnya ho gayA / usake hAtha se mudgara gira par3A / usakA Aveza samApta ho gayA / hama vRttiyoM ke pariSkAra meM AsthA jamAeM aura usa AsthA kA dhIredhIre kriyAnvayana kareM / hama sukhI hoMge aura Ane vAlI pIr3hI, ina sArI samasyAoM se mukta hokara hI sukha kI sAMsa le sakegI / hama naitikatA aura anaitikatA kA cintana satahI stara para na kareM, gahare meM utarakara cintana kareM / maiM yaha mAnatA hUM ki anaitikatA, bhraSTAcAra aura asadAcAra kI samasyA aisI nahIM hai, jisakA samAdhAna na ho sake / yaha koI asaMbhava bAta nahIM hai / bahuta saMbhava hai / yaha bImArI asAdhya nahIM hai, sAdhya hai, kaSTasAdhya ho sakatI hai| kucha logoM kA yaha tarka AtA hai ki lobha ko miTAne kA artha hai, jo hai, usameM saMtoSa kara lenA / isa saMtoSa kA pariNAma hogA garIbI aura kaThinAiyAM / garIbI aura kaThinAiyAM saMtoSa ke pariNAma nahIM haiM / hama galata cintana Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA ke kAraNa eka-dUsare ke pariNAmoM meM saMzleSa kara dete haiM, jor3a dete haiM eka dUsare ke sAtha / saMtoSa ke ye pariNAma ho nahIM sakate / saMtoSa kA artha yaha nahIM hai ki hama kaThinAiyoM ko bhugateM / saMtoSa Antarika vRtti hai aura lobha bAhya vRtti hai / lobha sarvathA tyAjya hai, aisA maiM nahIM kahatA | gRhastha jIvana ke lie vaha eka mAtrA taka Avazyaka hotA hai / yaha sApekSa bAta hai / eka kavi ne kahA hai-'asantuSTo dvijo naSTa: santuSTazcApi pArthivaH'- brAhmaNa yadi asaMtoSa ko pAlatA hai to vaha naSTa ho jAtA hai aura rAjA yadi saMtoSI hotA hai to vaha bhI naSTa ho jAtA hai / yaha sArA kathana sApekSa hai | AdamI ko jIvana-nirvAha ke lie aneka vastueM cAhie aura yadi vaha saMtoSa ko dhAraNa kara yaha kahe ki maiM na khetI karUMgA, na vyApAra karUMgA, na kucha arjana karUMgA to yaha saMtoSa nahIM akarmaNyatA mAnI jAegI / hama yahAM akarmaNyatA kI carcA nahIM kara rahe hai / lobha eka saMvega hai| manovijJAna kI bhASA meM vaha eka mozana hai / eka sImA taka yaha sAmAjika jIvana kA upayogI tattva mAnA jAtA hai | sabhI saMvega alaga-alaga sAmAjika paristhitiyoM meM acche-bure banate haiM / krodha eka saMvega hai / vaha burA hai | para bacce ko sudhArane kI bhAvanA se loga burA nahIM mAnate / isa paristhiti meM krodha ko bhI acchA mAna liyA gayA / yahI bAta lobha ke viSaya meM hai / hama kahate haiM ki lobha burA hai, isakA tAtparya bhI sApekSa hai / AvazyakatA se atirikta arjana kI jo manovRtti hai, usameM kAma karane vAlA lobha acchA nahIM mAnA jAtA / usa sthiti meM lobha burA bana jAtA hai / saMtoSa acchA hai para usakI bhI apanI sImA hai / akarmaNyatA aura saMtoSa eka nahIM hai / ye donoM do haiM / saMpannatA aura vipannatA--yaha lobha aura saMtoSa ke pariNAma nahIM haiM / ise hama karmaNyatA aura akarmaNyatA kA pariNAma mAneM to acchA hai| ise hama avasara-prApti aura avasara-aprApti mAneM to acchA hai| Aja sattA kA lobha sImA pAra kara gayA hai / pratyeka vyakti eka daur3a meM bhAga lenA cAhatA hai / vaha mAnatA hai ki sattA hai to saba kucha hai / sattA nahIM hai to kucha bhI nahIM hai / eka vyaMgya hai / parivAra niyojana ke adhikArI eka rAjanetA ke yahAM gae / usake pAMca santAneM thIM / adhikAriyoM ne parivAra niyojana ke lie kahA / usane kahA--maiM samajhatA hUM aura ise acchA mAnatA Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naitikatA : kyA ? kaise ? | 201 huuN| para eka jyotiSI ne kala hI kahA hai--'ApakI nauvIM santAna maMtrI bnegii| maiM isI AzA ko liye baiThA huuN|' yaha sattA kA lobha avacetana mana meM itanA gaharA utara gayA hai ki vyakti sAta pIr3hI kI bAta soca letA hai / sattA kA lobha kevala vyarthatA kA sUcaka hai / usakI sArthakatA bahuta nahIM hai | nItiyAM do prakAra kI hotI haiM. alpakAlIna nIti aura dIrghakAlIna nIti / hama dIrghakAlIna nIti ke AdhAra para soceM ki yadi hamArA prayatna pariSkAra kI dizA meM calatA hai to usakA tAtkAlika bar3A pariNAma na bhI Ae, para vaha dIrghakAla meM vaTavRkSa bana jaaegaa| Ane vAlI pIr3hI usase bahuta lAbhAnvita hogI / yaha prakriyA itanI drutagAmI nahIM hai, para hai lAbhaprada / hama dIrghakAla meM milane vAle lAbhoM ko najara-andAja na kareM / vartamAna meM sudhAra karate caleM, Age acchI pRSThabhUmi kA svataH nirmANa ho jaaegaa| isase AsthA ko bala milegA / AsthA jaba TUTa jAtI hai taba mana ko Tikane ke lie koI AlaMba hI nahIM prApta hotA / AsthA bar3hatI hai to AdamI Upara uThatA jAtA hai / mUla prazna hai AsthA ke nirmANa kA / pariSkAra meM hamArI AsthA bane / prasiddha itihAsakAra TAyanabI ne likhA hai....manuSya ke samakSa do vikalpa haiMAsthAhIna roTI yA roTIhIna AsthA / AsthAhIna roTI se manuSya kA samAdhAna nahIM hogA / roTIhIna AsthA se bhI samAdhAna prApta nahIM hotA / hameM vikalpa yaha khojanA hai ki roTI bhI mile aura AsthA bhI mile / yaha tIsarA vikalpa bahuta mahattvapUrNa hai| upasaMhAra kI bhASA meM maiM kahanA cAhUMgA ki upAsanAtmaka dharma se bhraSTAcAra kA koI saMbaMdha nahIM hai | upAsanAtmaka dharma se bhraSTAcAra ko rokA nahIM jA sakatA / bhraSTAcAra ko rokane kA ekamAtra upAya hai AdhyAtmika dharma kA AcaraNa | AdhyAtmika vyakti kabhI bhraSTAcAra nahIM kara sakatA / upAsanAtmaka dharma kA AcaraNa karane vAlA vyakti bhraSTAcAra se sarvathA baca jAtA ho, aisA nahIM lagatA / hama AdhyAtmikatA ko panapAne kA prayatna kareM, bhraSTAcAra svataH miTa jaaegaa| Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zakti-saMvardhana kA mAdhyama : aNuvrata AdamI parivartana kI bAta dIrghakAla se socatA A rahA hai / vaha apane svabhAva ko badalane ke lie laMbe samaya se tatpara hai, sakriya hai, aura usa dizA meM prayatna bhI kara rahA hai / svabhAva ko badalane ke lie aneka tathya khoje gae / unameM eka tathya hai bhAvanA kA prayoga, saMkalpa vrata kA prayoga / vrata adhyAtma jagat kI eka mahattvapUrNa zakti hai | AdamI meM saMkalpa kI zithilatA do kAraNoM se huI hai / eka kAraNa hai citta kI caMcalatA aura dUsarA kAraNa hai indriyoM kA asaMyama / maiM mAnatA hUM ki sabhI vyakti ekAgra nahIM bana sakate aura sabakA citta samAhita nahIM ho sakatA / citta kI caMcalatA rahatI hai, indriyoM kA asaMyama bhI pUrA naSTa nahIM hotA, rahatA hai| kintu indriyoM para saMyama pAnA pratyeka vyakti ke lie Avazyaka hai aura usa vyakti ke lie to nitAnta Avazyaka hai jo apanA jIvana zAMti aura sukha se jInA cAhe | cANakya ne apane rAjanItizAstra meM batAyA hai ki rAjA ke lie yaha atyanta jarUrI hai ki vaha indriyoM kA saMyama kare / yadi rAjA indriya-saMyama ko nahIM sAdhatA hai to prajA usase viparIta ho jAtI hai aura rAjya naSTa-bhraSTa ho jAtA hai / rAjA sAdhu yA saMnyAsI nahIM hai / vaha vilAsI hai, bhogI hai, phira bhI usake lie indriyoM kA saMyama nitAnta Avazyaka hai / jina-jina rAjAoM ne indriyasaMyama ko nakArA, unakA rAjya naSTa huA aura ve svayaM naSTa ho gae / jina rAjAoM ne saMyama ke sAtha jIvana jIyA, ve sukhI rahe / unakI prajA sukhI rahI, rAjya meM saMpannatA bar3hI aura cAroM ora khuzahAlI rahI / - bhAvanA yA saMkalpazakti ke hAsa kA mUla kAraNa hai indriyoM kA asaMyama | jaba indriyAM ucchaMkhala hotI haiM taba saMkalpa kA bala kSINa ho jAtA hai / vaha aisA prapAta banatA hai ki pAnI nIce kI ora hI bahatA jAtA hai / Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zakti-saMvardhana kA mAdhyama : aNuvrata / 203 saMkalpazakti ke hAsa kA dUsarA kAraNa hai citta kI caMcalatA | jaba citta sthira nahIM rahatA, taba saMkalpa kA bala banatA hI nhiiN| saMkalpa taba banatA hai jaba citta kahIM ekAgra ho / subaha saMkalpa kiyA, madhyAhna meM TUTa gayA / vicAra badala gayA / citta meM itane vikalpa A gae ki saMkalpa kI bAta baha gaI / AdamI isa sthiti meM dina meM pacAsa bAra saMkalpa karatA hai aura pacAsa bAra tor3atA hai| citta kI caMcalatA aura indriyoM ke asaMyama se nipaTane ke lie vrata bahuta mahattvapUrNa hai / vrata kI sAdhanA eka khule daravAje ko banda karane kI sAdhanA hai | jaba daravAjA khulA hotA hai taba AMdhI bhI A sakatI hai, reta aura kUr3A-karakaTa bhI A sakatA hai / khulA daravAjA avrata hai, baMda daravAjA vrata hai / Upara chata nahIM hai to varSA bhI AegI, AMdhI bhI AegI, AdamI pAnI se bhIgegA, dhUla se maTamailA hogA / usane kamarA banAyA, chata banAI, pAsa kI dIvAreM aura daravAje banAe / aba vaha na pAnI se bhIgatA hai aura na dhUla se malina hotA hai / khulA AkAza avrata hai aura baMda AkAza vrata vrata kA artha hai--AcchAdana karanA / AdamI kI AkAMkSAeM aura lAlasAeM jo khulI par3I haiM, unmukta haiM, unako Dhaka diyA, una para AvaraNa DAla diyA, yaha vrata hai / vrata kI paramparA bhAratIya jIvana meM bahuta mahattvapUrNa rahI hai / vratoM ke kAraNa AdamI aneka burAiyoM se bacatA rahA hai | vrata ke vikAsa se saMkalpazakti kA vikAsa hotA hai, yaha spaSTa hai / jIvana meM parivartana ghaTita karane ke lie saMkalpazakti kA mahattvapUrNa yoga rahatA hai | jaise dhyAna kA prayoga parivartana kA hetu banatA hai, vaise hI bhAvanA aura saMkalpa kA prayoga bhI parivartana kA hetu banatA hai / AdamI badalatA hai / badalane ke lie do sthitiyAM apekSita hotI haiN| eka hai sammohana aura dUsarI hai bala-saMvardhana / bhAvanA kA prayoga sammohana kI prakriyA hai / eka sujhAva diyA jAtA hai aura vyakti dvArA sammohita ho jAtA hai / sammohana kA prayoga svayaM ke dvArA svayaM para bhI kiyA jAtA hai / yaha Atmasammohana kI prakriyA hai / ise ATo-sajezana kahA jAtA hai / yaha bhAvanA kA prayoga hai / isameM bhItara parivartana ghaTita hone lagatA hai / bhAvanA ke dvArA hama Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA jisakA bIja - vapana karate haiM, vaha jAne-anajAne aMkurita ho jAtA hai| hamAre cetana mana meM jitanI zakti hai, usase hajAra gunI zakti hai avacetana mana meM / suptAvasthA meM arthAt cetana mana kI niSkriya avasthA meM jo bhAvanA hamAre bhItara praveza karatI hai, vaha hameM sammohita karatI hai aura avacetana mana apane Apa sakriya ho jAtA hai aura vaha kriyA saMpanna ho jAtI hai / bhAvanA kA prayoga sammohana kA prayoga hai / hama saMkalpa kA prayoga kreN| saMkalpa ko pUrI avasthA aura AtmavizvAsa ke sAtha doharAeM | hameM anubhava hogA ki asaMbhava lagane vAlI bAta saMbhava banatI jA rahI hai / eka bAra bhArata ke eka rAjA ne apane adhikAriyoM ko bulAkara kahAtuma cIna deza meM jAo aura isa rahasya ko jJAta karo ki bhArata ke rAjA alpAyu kyoM hote haiM aura cIna ke rAjA dIrghAyu kyoM hote haiM ? unake AyuSya meM itanA bar3A antara kyoM hai ? adhikArI varga yahAM se calA, cIna pahuMcA / rAjA ke pAsa jAkara apane Agamana kA prayojana batAte hue kahA ki hamArA samrAT ApakI dIrghAyu kA rahasya jAnanA cAhate haiM, Apa hameM btaaeN| cIna ke rAjA ne kahA - batAUMgA, para Aja nahIM, kucha dinoM bAda / Apa saba mere atithigRha meM ThahareM / usa atithigRha ke ThIka sAmane eka baragada kA bar3A vRkSa hai / usa vRkSa ke patte jaba sUkha jAeMge, eka bhI pattA harA nahIM rahegA, usa dina maiM Apako rahasya batA dUMgA / taba taka Apako pratIkSA karanI hogI / aba usa samaya se pUrva Apa apane deza nahIM jA sakeMge / adhikAriyoM ne sunA / ve avAk raha ge| unhoMne mana-hI-mana socA - kahAM phaMsa gae | baragada kA harA-bharA vRkSa ! itane patte ! ve kaba sUkheMge aura kaba hama apane deza jAeMge ! kaba hama apane pArivArikajanoM se mila pAeMge ! kAla kI sImA nahIM / asIma kAla ! kaisA jhaMjhaTa ! sabhI adhikArI atithigRha meM cale gae / unhoMne dekhA, baragada kA bahuta vizAla vRkSa hare-bhare pattoM se lahalahA rahA hai / ve roja barAmade meM baiTha jAte / sabakI dRSTi baragada para Tika jaatii| ve socate, isa baragada ke patte kaba sUkheMge aura kaba hameM yahAM se mukti milegii| yaha baragada kA vRkSa hamAre lie zatru kA kAma kara rahA hai | jaldI kyoM nahIM sUkha jAtA ! ve adhikArI pratidina Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zakti-saMvardhana kA mAdhyama : aNuvrata / 205 yaha bhAvanA karate aura socate--satyAnAza ho isa vRkSa kA, jaldI sUkhakara lUMTha bana jAe to acchA hai / kyoM nahIM usameM Aga laga jAtI ! saba patte jhar3a kyoM nahIM jAte ! unake mana meM rAta-dina eka hI bhAvanA, eka hI saMkalpa / kucha dina bIte / dekhate-dekhate vaha harA-bharA vizAla baragada kA per3a sUkha gayA / patte sUkhakara jhar3a gae / TahaniyAM TUTa-TUTakara nIce gira par3IM / skaMdhamAtra rahA / vaha zrIhIna ho gayA / ' adhikArI loga prasanna hue / ve cIna ke samrATa ke pAsa jAkara bolesamrAT ! aba hama bhArata lauTanA cAhate haiM / ApakI zarta pUrI ho gaI / aba Apa hameM rahasya batAeM aura hamArI yAtrA kA intajAma kareM / samrATa bolA--abhI taka rahasya samajha meM nahIM AyA ? gaharAI se socA nahIM tumane / tuma sabane dekhA ki eka mahIne pahale baragada kA jo per3a harAbharA thA, hare pattoM se lahalahA rahA thA, Aja vaha sUkhakara lUMTha bana gayA hai / isakA kAraNa tuma logoM ne nahIM pakar3A / tuma saba pratidina isake vinAza kI bhAvanA karate the, saMkalpa karate the| usa bhAvanA ke pamANuoM ne isa para asara kiyA aura yaha Aja lUMTha bana gayA / isI prakAra bhArata ke rAjA aise kAma karate haiM ki prajA kI badduA unheM milatI hai aura hama yahAM aise kAma karate haiM ki hamArI prajA hameM sadA acchI duA detI hai / hama niraMtara prajA kA hita sAdhane kI bAta socate haiM aura isalie janatA kI hamAre prati zubhabhAvanA rahatI hai / isI zubha-bhAvanA aura acchI duA ke kAraNa hamAre deza ke rAjA dIrghAyu hote haiM aura baduA aura azubha-bhAvanA ke kAraNa bhArata ke rAjA alpAyu hote haiN| bhAvanA kA prabhAva cetana manuSya para hI nahIM, acetana jar3a vastuoM para bhI hotA hai / saMkalpa kA prabhAva acUka hotA hai / pratidina AsthApUrvaka kiyA jAne vAlA saMkalpa asaMbhava ko sambhava banA DAlatA hai | AdamI jAna nahIM pAtA ki yaha saba kaise ghaTita ho gayA, para ghaTita hotA avazya hai / Aja ke manocikitsaka sajezana aura ATosajezana kA prayoga karate haiM aura unheM saphalatA milatI hai / yadi AdamI pratidina yaha bhAvanA karatA hai ki maiM bImAra hUM, bImAra hUM, bImAra hUM, to vaha bImAra na hote hue bhI bImAra ho jaaegaa| Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA isI prakAra eka vyakti yadi yaha bhAvanA karatA hai ki maiM svastha hUM, maiM svastha hUM, maiM svastha hUM to vaha svastha hone lagatA hai| saMkalpa zakti aura bhAvanA kA vikAsa--yaha vrata kA mahattvapUrNa aMga hai / vrata kA artha hai--apanI saMkalpa zakti ko itanA majabUta banA lenA ki cAhe jaisI paristhiti A jAe, paristhiti ko bhale hI jhukanA par3e, apane Apako na jhukAe / vrata kI yaha AsthA hai / bhAratIya sAhitya meM aise hajAroM vyaktiyoM ke jIvana pramANabhUta haiM jinake sAmane paristhitiyoM ne ghuTane Teka die, vyaktiyoM kA bAla bhI bAMkA nahIM huA / samrATa sikaMdara vijaya kA abhiyAna pUrA kara apane deza lauTa rahA thA / eka sAdhaka ke viSaya meM sunA aura vaha vahAM gayA / sAdhaka apane meM masta thA / baiThA rahA / samrAT ne kahA--dekho ! tumhAre sAmane vijetA samrAT sikaMdara khar3A hai / sAdhaka bolA--mujhe kyA, khar3A hogA / samrATa bolA-nahIM jAnate tuma ki mere pAsa kitanA vaibhava hai, kitanI sattA hai, kitanA sainyabala hai ! 'hogA, mujhe kyA !' 'tuma mere sAtha mere deza calo / vahAM tumheM saba suvidhAeM duuNgaa|' 'maiM nahIM cala sakatA / ' 'calanA hogA tumheM / eka samrAT kI AjJA hai / ' 'nahIM calUMgA aura haragija nahIM calUMgA / " 'AjJA kA ullaMghana karane kA pariNAma hotA hai mauta, jAnate ho tuma? nahIM dekhate merI camacamAtI talavAra ko, jisane hajAroM ko mauta ke ghATa utAra DAlA / ' ___ 'maiM to kabhI kA mara cukA / maiM to marA huA hI hUM | AtmA amara hai / use koI nahIM mAra sakatA / mare hue zarIra ko mArane meM hI tuma samartha ho / mujhe isase kyA ? samrATa sikaMdara ne dekhA, jo vyakti mauta se nahIM DaratA, mauta kI paristhiti utpanna kara dene para bhI jisakA eka roma bhI prakaMpita nahIM hotA, vahAM samrAT kyA kara sakatA hai ! samrAT Age bar3hA aura sAdhaka ke pairoM meM jhuka gayA / Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zakti-saMvardhana kA mAdhyama : aNuvrata / 207 (jisa vyakti meM abhaya kI cetanA jAga jAtI hai, vrata aura saMkalpa kI cetanA kA jAgaraNa ho jAtA hai, usa vyakti ko koI zakti nahIM jhukA sktii| aisI eka nahIM, hajAroM-hajAroM ghaTanAeM bhAratIya sAhitya meM likhI par3I haiN| pratyeka dharma-paraMparA kA itihAsa vratoM kA aura saMkalpazakti ke vikAsa kA itihAsa hai / aisI eka bhI dharma-paraMparA nahIM hotI, jisameM kisI-na-kisI rUpa meM vratoM kA vikAsa na ho yA saMkalpazakti ke vikAsa kI preraNA na ho / amerikA se eka vyakti yahAM AyA / vaha pahale IsAI dharma kA anuyAyI thA, phira vaha islAma dharma kA anuyAyI ho gayA / dhyAna kI parapaMrA kA adhyayana karane vaha tulasI adhyAtma nIDam meM AyA / usake saMkalpa ko hamane dekhaa| musalamAna rojA karate haiM amuka mahIne meM | kintu vaha vyakti pratidina rojA karatA thA / vahAM jyeSTha meM bhayaMkara garmI par3atI thii| phira bhI vaha vyakti dina meM na khAnA khAtA aura na hI pAnI pItA | vaha pUre dina vyasta rahatA | yA to vaha prekSAdhyAna kI carcAeM karatA, dhyAna karatA yA anyAnya dArzanika tattvoM kI carcA karatA | hameM svayaM ko Azcarya hotA ki binA pAnI pIe, yaha bhayaMkara garmI meM kaise raha pAtA hai ! para usakA saMkalpa bala aTUTa thA / pratyeka dharma meM saMkalpazakti ke vikAsa tathA vratoM ke vikAsa kI preraNAeM rahI haiM aura Aja bhI haiN| ____ AcArya tulasI ne aNuvrata Andolana kA pravartana kiyA / unheM aisA pratIta huA ki vartamAna meM bhAratIya janatA dharma ke vratAtmaka rUpa ko vismRta kara upAsanAtmaka dharma ko apanAe hue hai / upAsanA dharma kA pramukha ghaTaka bana gaI / maiM spaSTa kaha denA cAhatA hUM ki maiM upAsanA ko vyartha nahIM mAnatA, kiMtu jaba nIMva kamajora hotI hai taba chata kA aura dIvAroM kA itanA mahattva nahIM rahatA / upAsanA chata aura dIvAroM kA kAma kara sakatI hai, para nIMva kA kAma kabhI nahIM kara sakatI / nIMva kA kAma karatI hai vratazakti yA saMkalpazakti / Aja aisA lagatA hai ki dhArmika jagat meM saMkalpa aura vrata kI zakti kA hAsa huA hai aura pratidina hAsa hotA jA rahA hai / Aja sukhasuvidhA kA bhAva bar3ha rahA hai| avrata kA bhAva bar3hatA jA rahA hai, upAsanA kA mArga mukta hotA jA rahA hai / upAsanA kA mArga mukhya mArga nahIM thA, gauNa mArga thA / vaha sahAyaka mArga thA / hamArI uddezyapUrti meM vaha sahayogI thA, Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA para calate-calate vaha mukhya bana gayA / sahayogI mukhya bana gayA aura yogI gauNa ho gayA / yoga aura sahayoga, yogI aura sahayogI / eka yoga aura usake sAtha kAma karane vAlA sahayoga | para yogI gauNa hokara pIche calA gayA aura sahayogI mukhya banakara Age A gayA / yaha to aisA hI kucha ho gayA hai ki vara to hai nahIM, aura barAtI mukhya banakara kanyA vivAhane A gae haiM / kaisA vicitra saMyoga ! eka vara nahIM hai to kucha bhI nahIM hai / eka yogI nahIM hai to sahayogiyoM kI katAra se kucha bhI prayojana siddha nahIM hotA / yogI aura sahayogI inake prati hamArA dRSTikoNa spaSTa honA cAhie | hamArA avabodha spaSTa honA cAhie | yogI prathama rahe, sahayogI dvayaM rahe / jaba sahayogI prathama bana jAtA hai aura yogI dvayaM meM calA jAtA hai taba saba-kucha gar3abar3A jAtA hai | vara ke binA kanyA kisake gale meM varamAlA DAle ? eka vara nahIM hai, bArAtI aneka haiM para unase kyA ho ? gauNa gauNa hotA hai aura mukhya mukhya / Aja kA bhAratIya mAnasa sahayogI tattvoM ko pakar3e hue hai aura yogI ko vismRta kie hue hai / mAlA japanA, Izvara kA nAma-smaraNa karanA, sAmAyika karanA--ye pratidina kie jA rahe haiM, para mUla yogI kA kahIM atA-patA hI nahIM hai / aNuvrata Andolana isI AdhAra para zurU kiyA gayA ki bhAratIya mAnasa meM yaha viveka jAgRta ho ki jisakA prathama sthAna hai use prathama sthAna de aura jisakA dvayaM sthAna hai use dvayaM sthAna de / sthAnoM kI vyatyaya na kara / isI meM donoM kI sArthakatA hai, anyathA donoM vyartha ho jAeMge | antara rahegA / yaha viveka spaSTa honA cAhie / sthAna kA viveka aura maryAdA na ho to bar3I kaThinAI paidA ho jAtI hai / eka brAhmaNa yAtrA kara rahA thA / rAste meM use rasoI banAnI thii| usane eka sthAna cunA | usa sthAna ko buhArA, gAya ke gobara se lIpA aura vastueM lAne calA gayA / itane meM udhara se eka gadhA AyA aura pavitra sthAna para Akara baiTha gayA / brAhmaNa ne dekhA ki usa lipe-pute sthAna para gardabharAja virAjamAna haiM / vaha gadhe ke samakSa gayA, hAtha jor3akara bolA-mahAzaya ! yadi yahAM koI dUsarA Akara baiThatA to maiM kahatA, banA-banAyA gadhA hai / para aba mere sAmane samasyA hai ki Apa khuda gardabharAja A gae haiN| Apako kisa upamA se upamita karUM? dUsare ke lie ApakI upamA dI jAtI hai, para Apa to Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zakti-saMvardhana kA mAdhyama: aNuvrata / 209 anupama hai, Apako kauna-sI upamA dUM ! jaba sthAna yA maryAdA kA parivartana ho jAtA hai, kisI ke sthAna para koI dUsarA Akara baiTha jAtA hai taba aneka samasyAeM paidA ho jAtI haiN| isa samasyA kA samAdhAna yahI hai ki jisakA jo sthAna ho use vahI sthAna diyA jaae| bhAratIya mAnasa meM jo vrata kA sthAna hai, use vrata kA sthAna deM aura jo upAsanA kA sthAna hai, use upAsanA kA sthAna deM / eka-dUsare ke sthAna kA parivartana na kareM / vrata kA sthAna pahalA hogaa| upAsanA kA sthAna dUsarA hogA / upAsanA vrata kA sahayoga karegI, usameM prANa phUMkegI, use zaktizAlI banAegI | kintu vaha vrata kI AtmA nahIM bana sakatI / vrata kI AtmA kA saMbaMdha hamArI Antarika cetanA se hai aura upAsanA bAhya cetanA ko chUtI hai / aNuvrata Andolana kA pravartana isIlie huA ki vyakti vratoM kA vAstavika mUlya AMka sake aura vyakti meM saMkalpazakti ko jagA ske| Aja vratoM kA aura saMkalpazakti kA mUlya hamArI dRSTi se ojhala ho cukA hai, vaha punaH sthApita ho aura vrata apanI zakti kI sthApanA kareM / videza ke kucha arthazAstriyoM ne bhAratIya dharmoM para yaha Aropa lagAyA thA ki bhAratIya dharmoM meM naitika AcAra-saMhitA nahIM hai| jahAM aNuvrata kI AcAra-saMhitA vidyamAna hai, phira naitikatA kI AcAra saMhitA kaise nahIM ? aNuvrata Aja kA zabda nahIM hai / bhagavAn mahAvIra ne apane samaya meM gRhastha ke lie bAraha vratoM kI AcAra saMhitA dI thii| usameM aNuvratoM kA samAveza thA hii| unhIM vratoM ko AdhArabhUta mAnakara, Aja aNuvratoM kI AcAra saMhitA AcAryazrI ne prastuta kI hai / yaha gRhastha ke lie pUrI AcAra saMhitA hai / burAiyoM kA itihAsa acchAiyoM ke itihAsa jitanA hI purAnA hai / prAcIna kAla meM acchAiyAM thIM, to burAiyAM bhI thiiN| Aja burAiyAM hai to acchAiyAM bhI haiM / milAvaTa pahale bhI hotI thI, Aja bhI hotI hai / cANakya ne likhA hai-- machalI pAnI meM tairatI hai| saMbhava hai vaha AkAza meM ur3ane laga jAe para yaha sarvathA asaMbhava hai ki rAjya karmacArI rizvata na leM / yaha purAnI bImArI hai / koI bhI bImArI nayI nahIM hotI / AdamI bhI nayA nahIM hai / AdamI kA svabhAva bhI nayA nahIM hai| hajAroM-hajAroM varSoM se usakA itihAsa prApta hotA hai| jo thA, vaha hai / do sau varSoM ke pahale bhI pitA putra ko kahatA Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA sAvadhAna rahanA, jamAnA bar3A kharAba hai / Aja bhI yahI zabda sunane ko milatA hai aura Age bhI yahI dhvani mila sakatI hai| manuSya kI zAzvata vRttiyAM kabhI nahIM bdltiiN| para hara yuga meM parivartana kI bAta socI jAtI rahI hai aura aneka upAyoM ko khojA jAtA rahA hai / isI zrRMkhalA meM Aja yaha aNuvrata Andolana prastuta huA hai / AdamI ko badalanA hai | paristhitiyoM aura yuga ko bahAnA banAkara parivartana se muMha nahIM mor3anA hai / badalane kA prayatna karanA hai / hamArA kAma hai prayatna karanA aura kAMToM ko buhArakara mArga ko sApha karanA / yadi registAna kA AdamI yaha soce ki yahAM to reta AtI hI rahatI hai, AMdhiyAM calatI hI rahatI haiM, maiM kyoM reta ko sApha karUM, kyoM jhADUM dUM, to soceM kyA dazA hogI / vaha dhUlamaya bana jAegA | para AdamI prayatna meM vizvAsa karatA hai / vaha prayatna kabhI nahIM chor3atA / jitanI bAra reta AtI hai, AMdhiyAM AtI haiM, vaha buhAratA hai, sAphasaphAI karatA hai / aisA kabhI nahIM ho sakatA ki reta Ae hI nahIM, AMdhiyAM caleM hI nahIM / reta AegI, buhArI lagegI, saphAI hogI / yahI vAstavika prakriyA hai / donoM barAbara caleMge / reta kA svabhAva hai AnA, AdamI kA kAma hai saphAI karanA / saMkramaNoM aura paristhitiyoM se Ane vAle vicalanoM ko iganora na kreN| unake sAtha AMkha-micaunI na kheleM / unakI saphAI kareM, saphAI karate jAeM, rukeM nahIM / yadi yaha mAnakara baiThA jAe ki burAiyAM bahuta haiM, bhayaMkara prakopa hai burAiyoM kA, to AdamI unase bhayaMkara rUpa meM grasta hotA jAegA | AdamI AdamI hI nahIM rahegA | sArA samAja rugNa bana jaaegaa| hamArI dRSTi sApha rahe ki bImArI Ae, hama usakI cikitsA kareM / cikitsA kara use miTA deN| burAI Ae to usakA pratikAra kareM | aNuvrata usI dizA kA eka saMketa hai ki Aja jo zithilatA kA manobhAva bana gayA, svArtha aura suvidhAvAdI manovRtti vikasita ho gaI, usakA pratikAra kiyA jaae| jahAM suvidhAvAdI manovRtti panapatI hai, vahAM vratoM meM vicalana AtA hai, vrata kI bhAvanA phisalane laga jAtI hai / terApaMtha ke Adya-pravartaka khar3e-khar3e pratikramaNa karate the / avasthA sattara varSa kI thI / kisI ne unheM sujhAyA, Apa baiThebaiThe pratikramaNa kareM | AcArya bhikSu ne kahA-mujhe suvidhAvAdI nahIM bananA hai / kaSTa hotA hai to bhale ho / isase merA saMkalpa dRr3ha hotA hai | Aja maiM Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zakti-saMvardhana kA mAdhyama: aNuvrata / 211 isa avasthA meM khar3e-khar3e pratikramaNa karatA hUM to Ane vAlI pIr3hI baiThe-baiThe to karegI aura kabhI saMkalpazakti ko vikasita karane kA prayatna to karegI / aNuvrata suvidhAvAdI manovRtti ke prati eka vidroha hai / AdamI kI manovRtti suvidhAvAdI ho, yaha bhinna bAta hai| AdamI ko zrama se nahIM katarAnA cAhie | kaThinAiyoM ke sAmane use ghuTane nahIM TikAne cAhie / vaha sahiSNu bane, ghabarAe nahIM / yadi yaha zakti jAgatI hai to duniyA kI koI bhI tAkata T use parAsta nahIM kara sakatI / jisa samAja ke loga zrama se katarAne laga jAte haiM, zrama ko nIcA samajhane laga jAte haiM, asahiSNu bana jAte haiM, kaSToM se ghabarA jAte haiM, ve svayaM parAsta ho jAte haiM, mara jAte haiM, naSTa ho jAte haiM / vratoM kA jIvana saMyama kA jIvana hai, kaThoratA kA jIvana hai, sahiSNutA kA jIvana hai, tyAga kA jIvana hai| isase saMkalpazakti bar3hatI hai| jisa vyakti, samAja yA rASTra kI saMkalpazakti dRr3ha hotI hai, use duniyA meM koI nahIM jIta. sakatA / vaha aneka bana jAtA hai / jisa vyakti, samAja yA rASTra kI saMkalpazakti kamajora ho jAtI hai, usako parAjita karane ke lie dUsare vyakti, samAja yA rASTra kI AvazyakatA nahIM hotI, vaha svayaM naSTa ho jAtA hai / hibrU samrAT kA senApati udAsa baiThA thA / patnI ne dekhA / usane pUchAitane udAsa kyoM ? kabhI Apako isa prakAra muMha laTakAe baiThe nahIM dekhA / Aja kyA bAta hai ? usane kahA- bahuta burA ho rahA hai / yuddhakSetra meM merI senA hAra rahI hai / zatrusenA jIta rahI hai / yahI merI udAsI kA kAraNa hai / patnI ne kahA- maiMne to aura hI kucha sunA hai| bahuta burA samAcAra hai | loga kahate haiM ki senApati kA manaH saMkalpa TUTa gayA hai / aba unameM saMkalpazakti nahIM rahI hai / yaha sabase burA huA hai| ise sunakara maiM bhI vyathita hUM / senApatiM sunaa| usakA Ahata parAkrama jAga uThA / marma para tIra lgaa| vaha raNakSetra meM gyaa| sainikoM kA sAhasa bar3hAyA / itanI vIratA se lar3A ki parAjaya jaya meM badala gaI / bhAgate sainikoM ke paira jama gae / ne saMkalpa TUTatA hai to saba kucha TUTa jAtA hai / saMkalpa bala majabUta hai to saba kucha dRr3ha ho jAtA hai / hama aNuvratoM kA mUlyAMkana kareM - isa dRSTi se nahIM ki yaha kevala vratoM Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA kI AcAra saMhitA hai, kintu isa dRSTi se kareM ki yaha jIvana kI AdhArabhUta nIMva hai| pratyeka vyakti, samAja aura rASTra ke lie yaha atyAvazyaka hai ki vaha apanI saMkalpa zakti ko bddh'aae| vaha usakA itanA vikAsa kare ki saMkalpa ke bala para jIvana kA prAsAda isa prakAra khar3A ho ki pralayakAla ke pavana kA jhoMkA bhI use prakaMpita na kara sake, dharAzAyI na kara sake / Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyakti aura vizva-zAMti hamAre sAmane sabase choTI ikAI hai vyakti aura bRhattama ikAI hai vizva / vyakti aura vizva-ye do chora para do bAteM haiM / kintu donoM meM antara-saMbaMdha hai / donoM paraspara jur3e hue haiM / vyakti se bhinna vizva nahIM aura vizva se bhinna vyakti nahIM / vyakti aura vizva donoM eka saMdarbha meM bhI dekhe jA sakate haiN| vyakti kI samasyAoM ko chor3akara vizva kI samasyAoM para vicAra nahIM kiyA jA sakatA aura vizva kI samasyAoM ko chor3akara vyakti kI samasyAoM para vicAra nahIM kiyA jA sakatA | donoM para eka sAtha vicAra karanA saMbhava hai| yaha bahuta sundara sUtra hai ki-'yathA vizve tathA brahmANDe'----jo vizva meM hai vahI brahmANDa meM hai, vizva aura brahmANDa, vyakti aura samaSTi, isako sarvathA bAMTA nahIM jA sktaa| prazna hai vizva-zAMti kA | hama isa prazna para cintana nahIM karate | hamArA koI cintana nahIM hai / bar3A Azcarya hai, cintana honA cAhie / hindustAna meM aisI manovRtti bana gaI ki vyaktivAdI cintana jyAdA calatA hai, samaSTivAdI cintana kama calatA hai / vizva-zAMti para Aja pratyeka rASTra meM UhApoha aura ciMtana cala rahA hai| yahAM bahuta kama cala rahA hai jaba ki yahAM jyAdA calanA cAhie / jabaki yahAM ahiMsA hai, adhyAtma hai to cintana karanA aura jyAdA jarUrI hai / mArgadarzana mila sakatA hai, eka prakAza mila sakatA hai, kintu patA nahIM kyoM hama vizva ke saMdarbha meM kucha socanA nahIM cAhate / nirAzA ho sakatI hai ki hama kyA kara pAeMge? hamAre pAsa kauna-sI zakti hai ? prazna kara pAne kA nahIM hai, niyantraNa zakti kA nahIM hai, prazna hai mAnavIya bhAvanA kA, cetanA ke jAgaraNa kA / agara hamArI bhAvanA udAtta hai, hamArI cetanA jAgRta hai to Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA eka vyakti kA svara kabhI-kabhI samUce jagat ko prakampita kara sakatA hai, samUce saMsAra ko badala sakatA hai aura nayA mor3a de sakatA hai / hama nirAza na hoM / hama cintana ke mor3a ko badaleM, cintana karanA sIkheM / bahuta jarUrI hai cintana karanA sIkhanA / hama ThIka DhaMga se socanA nahIM jAnate, cintana karanA nahIM jAnate / jaba hama vyakti kI samasyAoM para cintana kareM to sAtha-sAtha jAgatika samasyAoM para bhI cintana kareM aura vyakti kI samasyAoM para cintana jAgatika samasyAoM ke saMdarbha meM hI kareM / kyA Apa socate haiM ki jagat kI samasyAeM to eka ora raheM, aura hama vyakti kI samasyAoM kA samAdhAna de sakeMge? kabhI saMbhava nahIM lagatA / / kAnapura kI ghaTanA hai / eka vyakti AcAryazrI ke pAsa Akara bolAmere mana meM eka sapanA hai ki gItA jaisA mahAn graMtha surakSita rahe / Aja bar3A khatarA paidA ho gayA hai / na jAne kaba yuddha chir3a jAe aura sArI duniyA samApta ho jAe | gItA bhI samApta na ho jaae| maiM cAhatA hUM eka aisA bhUgRha banAUM aura aisI surakSita peTikA banAkara usameM gItA ko rakha dUM jisase ki saMsAra samApta ho to bhI gItA baca jAe | bar3A prazna hai, bar3I kalpanA hai / AcAryazrI ne pUcha liyA--gItA to baca jAegI para use par3hane vAlA koI bacegA yA nahIM bacegA ? prazna hai--par3hane vAle kA / par3hane vAlA koI nahIM rahA to grantha kA koI upayoga nahIM rahA / hamArA cintana yaha ho ki Aja kyA bacanA cAhie? caitanya hamArA bacanA cAhie / hamArA caitanya bacatA hai to sArI bAteM baca jAtI haiM / caitanya samApta ho jAe, to phira saba kucha baca jAe | kucha bhI nahIM hogA / Aja ke vaijJAnikoM ko bhI yaha sUjhA hai / unhoMne aise astroM kA AviSkAra zurU kiyA hai nAiTrojana bama jaise, jisase ki manuSya mara jAegA para makAna vaise ke vaise khar3e raheMge / bhUmi vaisI kI vaisI rahegI / padArtha vaise ke vaise raheMge / na sonA-cAMdI naSTa hogA na aura kucha, kevala AdamI mara AegA, kyoMki zatrutA sArI manuSya ke sAtha hai, padArtha ke sAtha nahIM hai / mujhe lagatA hai, padArthavAdI dRSTikoNa kA isase bar3A koI upakrama nahIM ho sakatA / jahAM padArthavAdI dRSTikoNa hogA vahAM padArtha ko bacAne kI prAthamikatA dI jAegI, caitanya ko bacAne kI prAthamikatA nahIM milegI / Aja caitanya ko prAthamikatA Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyakti aura vizva-zAMti / 215 nahIM mila rahI hai, sArI prAthamikatA mila rahI hai padArtha ko / kala kisI bhAI ne kahA ki eka phaikTarI meM naye yaMtra laga rahe haiN| bahuta bar3A kAma hogA / kevala pAMca manuSyoM kI jarUrata hogI / sArA kAma oTomeTika hogA | bAta sunane meM to bar3I acchI lagatI hai aura padArthavAdI dRSTikoNa se dekheM to bahuta mahattvapUrNa bAta hai | kintu caitanya kI dRSTi se dekhate haiM to isase ghaTiyA koI bAta ho nahIM sakatI / isase khataranAka koI bAta ho nahIM sakatI ki yahAM sArA manuSya kA kAma yaMtra karegA | manuSya nikammA banegA aura yaMtra sakriya banegA / manuSya pairoM tale kucalA jAegA / usakI garIbI bar3hegI | yaMtra kI samRddhi bar3hegI / yaha manuSya jAti ke lie sabase durbhAgyapUrNa ghaTanA hogI / jahAM manuSya kA mUlya kama hotA hai, vahAM padArtha kA mUlya bar3ha jAtA hai | Aja vizva kI azAMti kA hetu yahI laga rahA hai ki manuSya kA mUlya kama ho gayA, padArtha kA mUlya bar3ha gayA / vijJAna ne bahuta gati kI hai, kiMtu eka viparyaya ho gyaa| vijJAna aura rAjanIti kA samIkaraNa hogA--sarvanAza [ vijJAna + rAjanIti = sarvanAza ] | jaba vijJAna rAjanIti ke sAtha jur3egA to sarvanAza ke atirikta koI samIraNa nahIM ho sakatA | honA yaha cAhie thA ki vijJAna + adhyAtma to samIkaNa hotA-vikAsa / samIkaraNa hotA-samRddhi / samIkaraNa hotA amIrI / ( vijJAna + adhyAtma = vikAsa, samRddhi ) lekina saba kucha ulTA ho gayA / Aja kA sabase bar3A doSa hai ki vijJAna rAjanIti ke sAtha jur3A huA hai / jJAna bahuta khataranAka bana jAtA hai jaba vaha rAjyasattA ke caMgula meM phaMsa jAtA hai / zikSA aura vijJAna ina donoM para rAjyasattA kA koI aMkuza nahIM honA cAhie, kintu Aja sArI kI sArI rAjyasattA usa para apanA adhikAra jamAe hue hai / rAjyasattA ke sAtha zikSA jur3egI aura rAjyasattA ke sAtha vaijJAnika upalabdhiyAM jur3eMgI to phira ANavika astroM ke nirmANa ke sivAya aura koI kalpanA nahIM kI jA sakatI / ___AcArya vinobA bhAve ne isa para bahuta bala diyA thA ki zikSA para sarakAra kA adhikAra nahIM honA cAhie / usakA svataMtra astitva honA cAhie | para durbhAgyavaza Aja zikSA aura zikSaka--sabhI eka maMtrI kI siphAriza kI Toha meM rahate haiM / apanA nijI koI astitva nahIM hai / kAraNa Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA yaha hai ki sArA bhAgya kA dAyitva maMtriyoM ke hAthoM meM A gayA hai| mahAvIra, buddha Adi hindustAna meM hue / unheM bar3e-se-bar3e vaijJAnika se UMcA vaijJAnika mAnA jA sakatA hai / kyA kAraNa hai ? unhoMne hiMsA kI bAta nahIM kahI, unhoMne padArthavAdI dRSTikoNa, sukha-suvidhAvAdI dRSTikoNa ko mahattva nahIM diyA / kAraNa kyA ? unakA ahiMsAtmaka dRSTikoNa thA / ve rAjyasattA ke izAre para nahIM calate the, rAjyasattA unake izAre para calatI thii| Aja kA vaijJAnika bhI bahuta prabuddha hai | usane sUkSma satyoM ko khojA hai aura rahasyapUrNa tathya prakaTa kie haiM / usane paramANu ke rahasya kA udghATana kiyA hai jo sacamuca Azcarya meM DAla detA hai | padArtha kI sUkSmatA meM usane praveza kiyA hai / prakAza ko usane upalabdha karAyA hai, antarikSa ko khojA hai, bhUmi ko khojA hai aura manuSya ke lie aneka drutagati ke sAdhanoM kA AviSkAra kiyA hai| phira kyA kAraNa hai ki ve mahAvIra aura buddha kI koTi meM nahIM A sake ? isIlie nahIM A sake ki unakA apanA koI tyAga nahIM hai, unakA apanA koI saMyama nahIM hai / ve rAjya-sattA se jur3e hue haiM | una para rAjya-sattA kA aMkuza hai / rAjya-sattA jaisA cAhatI hai vaisA vaijJAnikoM se karavAtI hai / jo vaijJAnika vaisA nahIM karate unakI padonnati hote-hote ruka jAtI hai | kahIM-ke-kahIM unheM sthAnAntarita kara diyA jAtA hai / rAjya-sattA ke izAre para sAre-ke-sAre cala rahe haiM / jaba jJAna sattA ke sAtha jur3a jAtA hai to azAMti ke atirikta aura koI kalpanA nahIM kI jA sakatI / aisA lagatA hai ki adhikAra aura sattA jJAna-vijJAna Adi sabako apane paMje meM sameTe rakhanA cAhate haiN| hama zAMti kI carcA kareM aura vizva-zAMti kI carcA kareM para isa bAta ko na bhUleM ki manuSya meM hiMsA kA bhAva hai, krodha kA bhAva hai, lAlasA hai pada kI, pratiSThA kI, vaibhava kI, samRddhi kI, sAmrAjya-vistAra kI lipsAeM haiN| vaha svayaM sabase bar3A bananA cAhatA hai, apane rASTra ko sabase bar3A banAnA cAhatA hai / jaba ye sArI bhAvanAeM sakriya haiM, usa sthiti meM hama kalpanA kareM ki vizva-zAnti ho sakegI, bar3A kaThina lagatA hai / vizva-zAnti kI saMbhAvanA kaise ho sakatI hai jaba ki ye sArI bhAvanAeM manuSya meM haiM ? eka ora bar3ebar3e rASTra sAre saMsAra para apanA adhikAra jamAnA cAhate haiN| Aja kI lar3AI, Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyakti aura vizva-zAMti / 217 Aja kA saMgharSa, Aja kA yuddha bAjAra kA yuddha hai | Aja kA yuddha vicAra kA yuddha hai / yAnI bAjAra para adhikAra aura vicAra para adhikAra--ye donoM bAteM sAre yuddha aura saMgharSa ko janma de rahI haiM / pratyeka rASTra cAhatA hai ki vizva ke bAjAra para hamArA adhikAra ho / kahIM amerikA aura jApAna kI hor3a hotI hai, kahIM amerikA aura jarmanI kI hor3a hotI hai| hor3a cala rahI hai bAjAra para adhikAra pAne kI / kucha rASTra cAhate haiM, sabhI rASTroM meM sAmyavAda phaile / unakA lakSya saMsAra meM sAmyavAda phailAnA hai / to yaha vicAra kA saMgharSa aura bAjAra kA saMgharSa, vicAra aura bAjAra para adhikAra pAne ke lie aNu kA nirmANa--isa sthiti ne pUrI manuSya jAti ke sAmane eka prazna upasthita kara diyA ki vizva-zAMti para ciMtana kiyA jAe / purAne jamAne meM bhI lar3AiyAM calatI thIM / usa samaya bhI uttejanA, Avega aura lipsAeM thIM / koI nayI bAta nahIM / Aja hI huA ho aisA nahIM hai / manuSya kI sArI prakRtiyAM, ye sArI AdateM atIta meM bhI calatI thIM, Aja bhI calatI haiM / purAne jamAne meM to AdamI bahuta jaldI garamA jAtA thA aura talavAra bahuta jaldI nikala jAtI thI, bAta-bAta meM talavAra nikala jAtI thI / bhAI-bhAI ke Upara talavAra nikala jAtI thI / para vizva para adhika asara nahIM hotA thA / choTe-moTe sAmaMta lar3a lete, rAjA lar3a lete to sau-pacAsa mIla ke kSetra meM thor3A usakA asara hotA / usase sArA vizva prabhAvita nahIM hotA thA, kintu Aja vijJAna ke dvArA itane tvarita gati ke upakaraNa aura itane tvarita gati ke vAhana nirmita kara die gae haiM ki eka choTI-sI ghaTanA ko sArA saMsAra anubhava kara letA hai aura usase prabhAvita ho jAtA hai / purAne jamAne meM sthAnIya zAnti kA mahattva thA, para Aja sthAnIya zAnti kA mahattva nahIM rahA / Aja vizva-zAnti kA mahattva hamAre sAmane raha gayA / yaha bar3I samasyA hai | Aja kahIM kisI bhI vyakti ko thor3I uttejanA, thor3A Avega A jAe, thor3A pAgalapana A jAe to kyA ho sakatA hai, kalpanA nahIM kI jA sakatI / eka ke pAgalapana se sArA bhasmasAt ho sakatA hai / uttejanA AtI hai, garma ho jAtA hai, ThaMDA nahI rahatA, bhAna bhI nahIM rahatA / pati aura patnI donoM kA yoga hotA hai / patnI bahuta uttejita, bahuta teja / pati becArA bahuta zAnta / ulTA yoga mila gayA / jaba-jaba pati ghara Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA meM AtA, patnI bar3I kruddha hotI, na jAne kyA-kyA khtii| eka dina pati AyA, Ate hI patnI gAliyAM bakane lagI / vaha bolI- yaha bhI koI samaya hotA hai, itanA vilamba kara diyA, itanI derI se Aye ho - kyA maiM nikammI hUM, sArA bhojana ThaMDA ho gyaa| mujhe bhI khAnA hai| itanA kahA, itanA kahA-- becArA sunatA rahA / patnI ne thAlI parosI aura pati kI ora sarakA dI / khAnA ThaMDA thA / pati ne thAlI uThAI, patnI ke sira para rakha dii| vaha bolIare, kyA kara rahe ho ? bolA - khAnA ThaMDA hai thor3A garma kara rahA hUM kyoMki abhI tumhArA sira garamAyA huA hai / AdamI meM kitanI uttejanA hotI hai, kitanA Avega hotA hai, kitanI garamAhaTa hotI hai ki bhojana hI kyA, AsapAsa kA sArA vAtAvaraNa garamA jAtA hai | aba aisI sthiti meM eka ora itanI uttejanA, itanA Avega, itanI azAMti tathA dUsarI ora hama zAnti kI carcA kareM to yaha kaise saMbhava ho sakatI hai| jaba taka manuSya badalegA nahIM, taba taka yaha zAMti kI carcA bahuta kaThina hai / jo sattA para baiThe haiM unakA apanA dRSTikoNa hai aura jo loga sattA para nahIM haiM, pUrA samAja hai, manuSya jAti hai, usakA apanA dRSTikoNa hai aura apanA tarka hai / donoM kA mela nahIM ho rahA hai / janatA ke dRSTikoNa ko sattA ke Asana para baiThe loga nahIM samajha rahe haiM, yaha eka bar3I samasyA hai| duniyA meM sau-pacAsa loga aise haiM jo sArI azAMti ke lie jimmedAra haiM / isa sthiti meM janatA kA kartavya hotA hai ki apane svara ko itanA bulanda kare, apanI AvAja ko itanA zaktizAlI banAe ki sattA para baiThe logoM ko vaha svara sunanA pdd'e| unake kAna meM jUM reMge aura unheM dhyAna denA paDe yaha bahuta jarUrI hai / rAjya kA vistAra, apane vicAroM kA vistAra aura adhikAra kA vistAra, yaha bahuta purAnI manovRtti hai| isameM koI saMdeha nahIM / sAmrAjyavAdI manovRtti koI nayI bAta nahIM hai / eka jamAne meM burA bhI nahIM mAnA jAtA thA, kintu Aja ke prabuddha cintana meM sAmrAjvAdI manovRtti heya mAna lI gaI, vaha upAdeya nahIM rahI / purAne jamAne meM koI samrAT apane sAmrAjya kA vistAra karatA, saikar3oMsaikar3oM rAjAoM para vijaya pA letA, usakI guNagAthA gAyI jAtI, 'kitanA Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyakti aura vizva zAMti / 219 bar3A samrAT hai / ' sikandara kI vizeSatAeM batAI jAtI thIM, nepoliyana kI vizeSatAeM batAI jAtI thIM, nAdirazAha jaise krUra zAsakoM kI bhI vizeSatA batA dI jAtI thI, koI burA nahIM mAnA jAtA thA / yaha adhikAra mAnA jAtA thA, karttavya mAnA jAtA ki jo rAjA yA jo samrAT apane rAjya kA vistAra karatA hai, vaha mahAna hotA hai, bar3A hotA hai / kintu yuga - cintana meM bahuta bar3A parivartana A gayA / Aja manuSya jAti kA cintana itanA Age bar3ha gayA ki vaisI sAmrAjyavAdI manovRtti ko acchA nahIM samajhA jAtA / jo sAmrAjyavAdI bane the unheM apane sAmrAjya kA saMkoca na karanA par3A hai, phailAva ve nahIM kara sake / briTena kA kitanA bar3A sAmrAjya thA / Aja sikur3a gayA / spena kA, phrAMsa kA sAmrAjya sikur3a gayA / jitane upaniveza the saba samApta ho gae / jo kucha bace haiM, ve samApta hone kI avasthA meM haiN| kyoMki sAre saMsAra ne mAna liyA ki yaha sAmrAjyavAdI manovRtti manuSya jAti ke lie hitakara nahIM hai / aura aisA karane vAlA koI bar3A nahIM banatA, kintu duniyA kI najaroM meM giratA hai | sAmrAjyavAdI dRSTikoNa to badala gayA kintu dUsarA dRSTikoNa paidA ho gayA / nayA dRSTikoNa janma gayA / vaha hai -- binA bhUmi ko har3ape, binA zAsana para adhikAra jamAe parokSataH kAna pakar3a lenA aura 'drAviDI prANayAma' karA lenA / eka nayA phArmUlA sAmane AyA ki yahAM na to bhUmi para adhikAra, na zAsana para adhikAra kiMtu adhikAra itanA ki zAyada purAne jamAne meM bhI nahIM hotA thA / sAmrAjyavAdI loga bhI itanA nahIM karate the / vaise adhikAra kI bhAvanA kA Aja bahuta caturAI aura vaijJAnika dRSTikoNa ke sAtha vistAra huA hai / kheme bana gae / eka sAmyavAdI dezoM kA khemA, dUsarA pUMjIvAdI dezoM kA khemA - do kheme bana gae / yA to isa kheme meM Ao yA usa kheme meM jAo / aba donoM ko apane - apane kheme ko bacAnA hai / prazna AyA zakti-saMtulana kA / zakti-saMtulana hogA tabhI yuddha nahIM hogA aura zakti-saMtulana bigar3a jAegA to yuddha ho jAegA / Aja kA bahuta mahattvapUrNa aura Azcarya paidA karane vAlA tarka yaha hai ki zastroM kA nirmANa kiyA jA rahA hai-- zAnti ke lie / purAne jamAne meM yaha tarka thA ki zastra kA nirmANa hotA hai bhaya ko miTAne ke lie / bhaya hai manuSya meM aura apane bhaya ko miTAne ke lie vaha zastroM kA nirmANa karatA hai / manuSya ne jisa Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA dina pahalA zastra banAyA, cAhe patthara kA banAyA, cAhe lohe kA banAyA, zastra banAyA, Darakara banAyA / yadi AdamI DarA nahIM hotA to kabhI zastra kA nirmANa nahIM karatA / zastra kA artha hI hai ki Dara ko pAlate rahanA aura sAtha meM lekara calanA ki kabhI koI prahAra na kara de, koI mAra na de, kahIM koI coTa na pahuMcA de / zastra aura bhaya donoM paryAyavAcI haiM / yaha bAta to samajha meM AtI hai ki bhaya ke kAraNa zastra kA nirmANa kiyA gayA hai | Aja kA tarka hai ki zAnti ke lie zastra kA nirmANa kiyA jAtA hai | zakti-saMtulana kA eka siddhAnta bana gayA ki jaba zakti-saMtulana hai to koI yuddha karane kA sAhasa nahIM karegA aura zakti-saMtulana bigar3a jAegA to saMsAra meM yuddha chir3a jaaegaa| eka prazna unase pUchA jA sakatA hai ki zakti-saMtulana kI bAta bhI hama mAna lete haiM, zAnti ke lie zastra ke nirmANa kI bAta hama svIkAra kara lete haiM para kyA pUrI manuSya jAti ko naSTa karane kA adhikAra tumheM prApta hai, ise bhI hama svIkAra kara leM ? yA kisI bhI rASTra ko yaha adhikAra hai ki pUrI mAnava jAti ko naSTa kara de ? ho sakatA hai, eka rASTra apane par3osI rAjya ko har3apa le, usa para apanA adhikAra jamA le / bAta samajha meM A sakatI hai ki yaha manuSya kI durbalatA hai / para kyA eka rASTra dasa-bIsa karor3a kI AbAdI vAlA rASTra, araboM-kharaboM manuSyoM ke bhAgya ko hAtha meM le le aura pUrI manuSya-jAti ko hI samApta kara de ? yaha adhikAra kyA unheM prApta hai ? bahuta bar3A prazna hai / hameM isa prazna para vicAra karanA cAhie aura vizva-zAnti ke saMdarbha meM isa prazna ko uThAnA cAhie / bhagavAn mahAvIra ne eka sUtra diyA asaMgraha aura anAgraha kA / usakA phalita hai ahiMsA | usakA samIkaraNa isa prakAra hogA-asaMgraha + anAgraha = ahiMsA / Aja asaMgraha aura anAgraha-ye donoM bAteM bhulA dI gaI haiM / asaMgraha kA vikAsa hotA hai to bAjAra para adhikAra karane kI bAta kamajora par3atI hai / anAgraha kA vikAsa hotA hai to vicAra para adhikAra karane kI bAta samApta hotI hai / ye donoM bAteM hamAre sAmane haiM / isa dizA meM cintana kareM, soceM aura apanA dAyitva anubhava kareM / hara vyakti yaha anubhava kare ki agara Aja vizva meM azAMti hai to usakA eka jimmevAra maiM bhI hUM aura vizva meM zAnti kA pracAra honA cAhie, usameM eka Ahuti mere vicAra kI bhI laganI cAhie / isa prakAra Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyakti aura vizva zAMti / 221 pratyeka vyakti apane dAyitva kA anubhava kare / vizva zAnti kA prazna kisI eka rASTra kA prazna nahIM, kisI eka samAja kA prazna nahIM, kisI eka dharma kA prazna nahIM, pUrI mAnavajAti kA prazna hai aura pUrI mAnavajAti kA bhAgya usake sAtha jur3A huA hai / isalie pratyeka vyakti isa viSaya para cintana kare, manana kare, manthana kare aura apanI zakti kA niyojana kare aura aisA vAtAvaraNa hindustAna meM bhI nirmita kare jisase saMsAra ke dUsare dezoM ko bhI yaha socane kA maukA mile ki itanA bar3A lokataMtrIya rASTra vizva zAnti ke pakSa meM apane pakSa ko kitanA prabuddha kara rahA hai, isalie hameM bhI isa viSaya meM ciMtana karanA hai / - Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caitanya-jAgaraNa kA abhiyAna terApaMtha eka adhyAtma kA prayoga hai, caitanya jAgaraNa kA prayoga hai / adhyAtma kA artha hai--mUrchA ko tor3anA, moha ke vyUha kA bhedana karanA / mUrchA kA eka cakravyUha hai / moha jitanA pragAr3ha hotA hai, utanA hI pragAr3ha hotA hai rAga aura dveSa | rAga aura dveSa jitane pragAr3ha hote haiM, utane hI pragAr3ha hote haiM ahaMkAra aura mamakAra | adhyAtma kA artha hai--ahaMkAra aura mamakAra kA visarjana / terApaMtha kA artha hai ahaMkAra aura mamakAra kA visarjana / vaijJAnikoM ne khojA ki mUla tattva kyA hai ? dArzanikoM ne isa viSaya para bahuta manana kiyA / khoja kI ki mUla tattva kyA hai ? kisI ne kahApAnI mUla tattva hai / kisI ne kahA-agni mUla tattva hai / mUla tattvoM ke sambandha meM pazcima tathA bhAratIya dArzanikoM ne apanI-apanI sthApanAeM prastuta kI / unameM se pAMca bhUtoM kA vikAsa huA / vaijJAnika abhI taka mUla tattva kI khoja meM haiM / khoja abhI bhI cala rahI hai ! AcArya bhikSu ne bhI socA, isa samasyA kA, duHkha ke cakra kA mUla kAraNa kyA hai ? unhoMne batAyA ki mUla kAraNa hai rAga / rAga aura dveSa ye do mAne jAte haiM / para AcArya bhikSu ne dveSa para vizeSa bala nahIM diyA / kyoMki vaha mUla bAta nahIM hai / dveSa, apriyatA mUla tattva nahIM hai / vaha pratikriyA hai | mUla tattva eka hai rAga / aura rAga kI pratikriyA hai dveSa / rAga hotA hai, taba dveSa hotA hai / priyatA kA saMvedana hotA hai, taba apriyatA kA saMvedana hotA hai| yadi priyatA na ho, rAga na ho to dveSa kA janma nahIM hogA / dveSa pratikriyAsvarUpa paidA hotA hai / mUla tattva nahIM hai / mUla tattva hai rAga / eka saMskRtaM kavi ne bahuta acchA likhA hai-- duniyA meM bahuta sAre bandhana haiM / kintu prema-rajju kA bandhana yAnI rAga-rajju Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caitanya-jAgaraNa kA abhiyAna | 223 kA bandhana sabase jyAdA vikaTa hai / udAharaNa bahuta sApha hai | bhaMvarA kASTha ko bheda detA hai, vahI bhavarA kamala-koSa meM baMdha jAtA hai / kASTha jaise kaThora vastu ko bheda DAlane vAlA bhaMvarA kamala koSa meM bandI bana jAtA hai / usakA kAraNa hai rAga / .. AcArya bhikSu ne terApaMtha kI vyAkhyA meM jo sabase bar3A satya khojA, vaha thA rAga kI pradhAnatA / unhoMne kahA ki dveSa kI pradhAnatA ko to saba loga jAna lete haiM, saba loga samajha lete haiM | kintu rAga ko samajhanA bar3A kaThina hai / bahuta kaThina samasyA hai rAga ko samajhanA, priyatA ko samajhanA / eka vyakti dUsare vyakti ko gAlI detA hai, tatkAla samajha meM A jAtA hai ki vaha gAlI de rahA hai | amuka kAma kara rahA hai | kintu eka vyakti kisI dUsare vyakti ko vAsanA ke cakra meM phaMsA rahA hai, yaha nahIM samajhA jAtA ki koI gaira kAma kara rahA hai / bar3A priya lagatA hai / kAraNa yaha hai ki rAga ko samajhanA bar3A jaTila kAma hai| terApaMtha kA artha hai rAga ke prati dRSTikoNa kI nirmalatA / hamArA dRSTikoNa dveSa ke prati jitanA spaSTa, pratyakSa aura nirmala hai, utanA rAga ke prati nahIM hai / isIlie terApaMtha ke viSaya meM kucha bhrAntiyAM ho jAtI haiM / ve rAga-janita bhrAMtiyAM haiM, kyoMki jahAM rAga kA prazna AyA, vahAM dharma nahIM haiisa ghoSaNA ne, rAga meM rata manuSya ke mana meM bhrAntiyAM paidA kara dIM / kintu yaha bAta samajha meM A jAe ki samasyA kA mUla tattva hai rAga / duHkha ke cakra kA mUla tattva hai priya-saMvedana to bAta bahuta sApha ho jAtI hai, koI bhrAnti nahIM raha paatii| hamArI samasyA kyA hai ? apriya vyakti eka choTI-sI galatI karatA hai, rAI jitanI, to pahAr3a jaisI dIkhane laga jAtI hai / aura priya vyakti pahAr3a jitanI bar3I galatI karatA hai to vaha rAI jitanI bar3I bhI nahIM lgtii| lagatA hai ki acchA kAma kara rahA hai / yaha bar3I samasyA hai / hama dhyAna deN| koI vyakti pakSapAta nahIM cAhatA 1 sabase bar3A kaSTa hotA hai--pakSapAta / eka vyakti thA, saba prakAra se saMpanna / mAtA-pitA saba vidyamAna the| phira bhI bar3A duHkhI thA / usase pUchA ki tumheM itanA duHkha kyoM ? koI kamI nahIM / jitanI suvidhA cAhie sArI tumheM prApta haiM | sAmagrI cahie, sArI tumheM Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA prApta hai / phira bhI tuma itane duHkhI kyoM ? usane kahA-aura to saba kucha hai kintu eka bAta se bahuta duHkhI hUM | mere pitA choTe bhAI ko lekara bahuta pakSapAta kara rahe haiM / isa bAta se bahuta duHkhI hUM / saba kucha hote hue bhI eka pakSapAta ke kAraNa itanA bar3A duHkha ho jAtA hai | Aja kI samasyA hai pakSapAta / rAjanIti ke kSetra meM, vaicArika kSetra meM aura dharma ke kSetra meM sabase bar3I samasyA hai pakSapAta / jo loga caitanya-jAgaraNa ke abhimukha hue haiM unhoMne sabako sAvadhAna kiyA / rAjanIti ke kSetra meM rAjanIti ke vidvAnoM ne rAjanetA ko sAvadhAna kiyA ki yadi rAjya kA samyak saMcAlana karanA hai to vaha pakSapAta meM na jAe / samAna dRSTi se sabako dekhe | vicAra ke kSetra meM, darzana ke kSetra meM haribhadra ke usa zloka ko nahIM bhulAyA jA sakatA "pakSapAto ne me vIre na dveSaHkapilAdisu ! yuktimad vacanaM yasya, tasya kArya parigrahaH / / " mahAvIra ke prati merA pakSapAta nahIM hai / kapila Adi dArzanikoM ke prati merA dveSa nahIM hai / jisakA vacana mujhe yuktiyukta lagatA hai, use svIkAra karane ke lie maiM taiyAra hUM | unhoMne to Age jAkara itanA taka kaha diyA maiM mahAvIra ko kyoM mAnatA hUM ! mahAvIra mere koI cAcA nahIM haiM,dAdA nahIM haiM, mere koI sage-saMbaMdhI nahIM haiM / unake sAtha merA koI pakSapAta nahIM hai / kevala yukti ke AdhAra para maiM mahAvIra ko svIkAra karatA hUM | vicAra ke kSetra meM bhI isa bAta para bala diyA gayA ki pakSapAta nahIM honA cAhie | paramArtha ke kSetra meM aura dharma meM bhI jarUrI bAta hai| sabase bar3I yuga kI samasyA hai pakSapAta / Aja samasyA ke samAdhAna ke rUpa meM do bAteM bahuta sApha ubharakara sAmane A gaI haiM--eka taTasthatA aura dUsarI samatA / taTasthatA kA prayoga antarrASTrIya kSetra meM nirguTa rASTroM ke mAdhyama se ho rahA hai| do mukhya pakSa bana gae haiM--eka sAmyavAdI pakSa aura dUsarA pUMjIvAdI pakSa / tIsarA pakSa hai nirguTa rASTroM kA, jo kisI pakSa vizeSa ke sAtha meM jur3e hue nahIM haiM / taTastha rahanA cAhate haiN| donoM ke bIca meM eka saMtulana banAe Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caitanya-jAgaraNa kA abhiyAna | 225 hue haiM / Aja ke vaicArika kSetra meM isa taTasthatA ko bahuta mahattva diyA gayA hai / isakA bahuta mUlyAMkana kiyA gayA hai / taTastha rASTra donoM rASTroM ke bIca meM eka sImA-rekhA kA kAma kara rahe haiN| samatA kA prayoga aparigraha ke kSetra meM aura artha ke kSetra meM kiyA gayA / artha ke kSetra meM sAmyavAda, samAjavAda, rUpa cAhe jaise banA ho, kintu usakI pRSThabhUmi meM samatA kA siddhAnta bola rahA hai | ise asvIkAra nahIM kiyA jA sakatA | vartamAna kI sArI samasyAoM ke samAdhAna meM do tattva ujAgara hue haiM--eka taTasthatA aura dUsarA samAnatA / terApaMtha taTasthatA kA prayoga hai, samatA kA prayoga hai / ahaMkAra aura mamakAra taTasthatA ko bhaMga karane vAle tattva haiM / adhyAtma kI bhASA meM hama mamakAra kA artha samajheM / jo anAtmIya bhAva haiM, jo apane nahIM haiM, sva nahIM haiM, jo AtmA ke nahIM haiM, ve saba anAtmIya haiM, jaise zarIra / vaha zarIra karmajanita hai| yaha sthUla zarIra banA hai karmazarIra se, jo sUkSma zarIra hai| usane isa sthUla zarIra kA nirmANa apane sahabhAgI zarIra ke rUpa meM kiyA hai / vaha AtmA kA nahIM hai, caitanya kA nahIM hai| zarIra bhinna hai| AtmA bhinna hai / jitanA bhI pudgala hai, vaha anAtmIya hai / anAtmIya meM AtmIya kA abhiniveza honA mamakAra hai / yaha merA zarIra, yaha merA dhana-yaha abhiniveza mamakAra dUsarA tattva hai ahaMkAra | karma ke kAraNa manuSya kI nAnA prakAra kI avasthAeM banatI haiM / una karmajanita avasthAoM meM 'yaha maiM hUM'--isa prakAra kA abhiniveza karanA 'ahaMkAra' hai / jaise--maiM bhAgyavAn hUM, maiM rUpavAn hUM, maiM balavAn hUM--ye sArI avasthAeM karma aura sUkSma saMskAroM ke kAraNa nirmita hotI haiM | una avasthAoM meM 'ahaM' kA abhiniveza karanA ahaMkAra hai / ahaMkAra aura mamakAra ye donoM milakara pakSapAta kA nirmANa karate haiM | ahaMkAra jur3A pakSa bana gayA / mamakAra jur3A pakSa bana gayA / AcArya bhikSu bar3e tattvajJAnI aura prabuddha tattvadarzI the / unhoMne dekhA, dharmasaMgha cala rahe haiM adhyAtma ke AdhAra para, phira unameM itanA vaimanasaya kyoM ? eka saMgha ke sAdhu-sAdhviyoM meM bhI itanA alagAva kyoM ! paraspara meM kaTutA kA bhAva kyoM ? sauhArda kyoM nahIM ! unhoMne ina sArI samasyAoM para vicAra kiyA / Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA unheM lagA ki adhyAtma kA mUla tattva nahIM pakar3A jA rahA hai | ina bhAvoM ke ghaTaka binduoM, ahaMkAra aura mamakAra ko nahIM pakar3A jA rahA hai | ziSya banA liye / do-cAra-dasa ziSya ho jaayeN| AcArya banane kI bAta mana meM ubhara AtI hai | par3ha-likhakara vidvAn bana gae, zakti-saMpanna ho gae taba socane kA DhaMga hotA hai--aba maiM kisI ko guru yA AcArya mAnakara kyoM calUM ? mujhe svayaM guru aura AcArya banakara calanA hai / maiM yogya ho gayA huuN| isa vicAra ne pRthak zAkhA ke udbhava kA bIja vapana kiyA / zAkhA aura zAkhA kA vistAra hotA gayA / zAkhAeM aura upazAkhAeM aura unakI bhI avAntara zAkhAeM--na jAne kitanA vistAra ho gayA / zAyada vaTavRkSa meM bhI utanI zAkhAeM nahIM hoMgI, jitanI eka samAja meM bana giiN| bhagavAn mahAvIra ke samaya meM koI zAkhA nahIM thI / bhagavAn mahAvIra ke do sau varSoM ke bAda taka koI zAkhA nahIM banI / phira zAkhAoM kA vistAra hotA gayA / yaha dhAraNA banA lI ki jahAM vaTavRkSa hai vahAM zAkhA kA honA anivArya hai / akhaMDa zAsana zAkhAoM meM baMTa gayA / jaba eka zAkhA thI, taba ahaMkAra aura mamakAra prabala nahIM thA / jaina zAsana aneka zAkhAoM meM vibhakta huA aura ahaMkAra bhI prabala ho gayA, mamakAra bhI prabala ho gyaa| jaba ahaMkAra aura mamakAra prabala huA taba zAkhAoM kA vistAra bhI hotA gayA / usakA anta nahIM AyA / AcArya bhikSu ne isa mUla samasyA para vicAra kiyaa| unhoMne dekhA-- mamakAra bhI prabala hai aura ahaMkAra bhI prabala hai / unhoMne socA kyA mamakAra aura ahaMkAra ko chor3ane ke lie apane ziSyoM ko upadeza dUM? phira socAupadeza se bAta banegI nahIM, kyoMki caitanya abhI jAgRta nahIM hai ! unake caitanya ko jAgRta karanA hai / usakA eka prAyogika rUpa sAmane lAnA hai / kevala upadeza kAryakara nahIM hogA / prayoga se yadi bAta saphala ho jAe to bAra bAra upadeza bhI nahIM denA par3egA / yadi prayoga sAmane nahIM hogA to upadeza kA kahIM aMta bhI nahIM hogA / upadeza dete cale jAo / ziSya banAne vAle ziSya banAte cale jAeMge / hogA vahI jo saMskAra banA huA hai| AcArya bhikSu ne eka prAyogika rUpa prastuta kiyA / dIrghakAlIna cintana aura manana ke pazcAt unhoMne eka rUpa taiyAra kiyA / usako taiyAra karane Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caitanya-jAgaraNa kA abhiyAna / 227 meM unako solaha varSa lage / unhoMne prayoga kI kucha rekhAeM khIMcIM / unhoMne kahA--merA saMgha prAyogika saMgha hogA / usameM pahalA prayoga yaha hogA ki koI bhI sadasya apanA ziSya nahIM banA sakegA | use sabase pahale 'merA ziSya' - isa mamakAra kA visarjana karanA hogA / mamakAra ko kahIM avakAza nahIM / na 'merA kapar3A', na 'merI pustakeM kucha bhI merA nahIM / yadi koI sAdhu kahe ki yaha kapar3A merA hai, ye pustakeM merI haiM to yaha bhASA kA galata prayoga hai / vaha kahegA--ye kapar3e merI nizrA meM haiM, ye pustakeM merI nizrA meM haiM, maiM inheM kAma meM le rahA hUM | ye mujhe saMgha dvArA pradatta haiM / maiM inakA upayoga kara rahA hUM / upabhoga kara rahA hUM | AcArya bhikSu ne mamatva-visarjana ke isa bindu ko aura Age bar3hAyA / unhoMne kahA--sAdhu-sAdhviyoM ke saMghATaka (grupa) gAMvagAMva meM viharaNa kareMge / unameM eka mukhiyA hogA, zeSa usake sahayogI / ve sahayogI yA sahagAmI sAdhu-sAdhvI una mukhiyoM ke ziSya nahIM hote, sahayogI hote hai / koI kisI kA ziSya nahIM hotA / saba guru-bhAI haiM / jaba ve vihAra kara guru-caraNa meM AeMge taba makhiyA sAdha-sAdhvI ko ye zabda uccasvara se, sabhA ke bIca kahane hoMge-'gurudeva ! maiM prastuta hUM | mere sAtha vAle sAdhu yA sAdhviyAM prastuta haiM / ye pustaka-panne prastuta haiM / Apa mujhe jahAM rakheM, vahAM rahane ke lie maiM saharSa taiyAra hUM, prastuta huuN|' itanA kahe binA vaha agragAmI sAdhu yA sAdhvI pAnI taka nahIM pI sakatA / kucha bhI nahIM khA sakatA / use ye zabda uccArita karane hI hote haiM / AcArya bhikSu ne mamatva-visarjana aura ahaMkAra-visarjana ke prayoga ko aura Age bar3hAyA / unhoMne kahA-terApaMtha dharmasaMgha kA koI bhI sadasya pada ke lie ummIdavAra nahIM bana sakatA | bahuta bar3I bAta hai / unhoMne vicAra aura cintana kI pUrI svataMtratA dI, kintu ummIdavAra banane para pratibandha lagA diyA / ummIdavAra banane kA artha hotA hai ahaMkAra kA pallavana / maiM bahuzruta honA cAhatA huuN| maiM caitanya-jAgaraNa kI dizA meM bar3hanA cAhatA hUM | maiM kalAkAra bananA cAhatA hUM, yaha socA jA sakatA hai / para maiM agragAmI bananA cAhatA hUM, maiM AcArya bananA cAhatA hUM, yaha nahIM socA jA sakatA / ummIdavAra banane kI cAha para hI unhoMne niyaMtraNa kara DAlA / yogya banane kI bAta socI jA sakatI hai / AcArya pada ke yogya tathA agragAmI pada ke yogya banane kI bAta Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA socI jA sakatI hai, para AcArya banUM yA agraNI banUM, yaha socanA iSTa nahIM hai / unhoMne niyama banAyA--koI bhI sAdhu yA sAdhvI pada ke lie ummIdavAra nahIM bnegaa| vicAra kA bhI ahaMkAra aura mamakAra hotA hai / kisI sAdhu ne mAna liyA ki maiM bahuta bar3A cintaka hUM, vidvAn hUM, soca-samajha sakatA hUM usane apanA eka vicAra banA liyA / jaba usameM Agraha hogA ki merA vicAra pUrI taraha se mAnya ho | para vaisA hotA nahIM / vahI vicAra mAnya ho sakatA hai jo saMgha kA vicAra banatA ho / kisI vyakti-vizeSa kA vicAra sarvamAnya bane, yaha Avazyaka nahIM hai / vyakti meM isase Agraha panapatA hai | Agraha se pakSa prabala karane kI bAta AtI hai aura usakA anta hotA hai saMgha se pRthak ho jAnA / vaha kahatA hai-merA vicAra mAnya nahIM huA, isalie maiM saMgha se alaga ho gayA / AcArya bhikSu ne isa dizA meM adhyAtma kA eka prayoga kiyA / bahuta sundara prayoga kiyaa| pUre vaicArika aura darzana-vikAsa ke itihAsa meM vaicArika mamatva ke visarjana kA jo sUtra AcArya bhikSu ne diyA, vaisA saMbhavataH anya AcAryoM ne nahIM diyA / unhoMne isakI eka pUrI AcAra-saMhitA prastuta kii| unhoMne likhA--'tumane jo vicAra banAyA hai, usakI pRSThabhUmi khojo / tuma tattvadraSTAoM ke anubhava kA anusaraNa karo / tuma soco, merA jo vicAra banA hai, usake pIche kisa vyakti kA anubhava kAma kara rahA hai / tumhAre usa vicAra kA koI AdhAra prApta hotA hai yA nahIM, ise dekho / jo loga anubhava ke kSetra meM utare haiM, unhoMne anubhava kI vANI meM jo kahA hai, usakA AdhAra mila jAe to bAta sIdhI bana jAtI hai | jahAM samasyA ulajhatI hai, vahAM hama AgamavANI ko uddhRta karate haiM / Agama kI vANI anubhava kI vANI hai / bhagavAn mahAvIra ne dIrghakAlIna sAdhanA ke bAda jo anubhava prApta kiyA aura jo vANI prastuta kI vaha anubhava kI vANI hai, prajA kI vANI hai | sabako anubhava kI vANI kA AdhAra khojanA cAhie / yaha usa AcAra-saMhitA kI pahalI kar3I hai| ___AcArya bhikSu ne dUsarI bAta kahI--tuma apanA vicAra AcArya tathA bahuzruta sAdhuoM ke samakSa rakho / ve jo samAdhAna deM, use svIkAra karo / yaha Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caitanya-jAgaraNa kA abhiyAna / 229 usa AcAra-saMhitA kI dUsarI kar3I hai| unhoMne tIsarI kar3I prastuta karate hue kahA- unake dvArA diyA gayA samAdhAna tumhAre buddhigamya ho to tuma use buddhi se svIkAra karo / yadi vaha tumhArI buddhi meM na baiThe to tuma use zraddhA se svIkAra kara lo / yadi vaha tathya buddhigamya bhI na ho aura zraddhAgamya bhI na ho to tuma usako lekara khIMcAtAna mata karo | use kevalIgamya kara do / yaha socakara saMtoSa karo ki maiM kevalI yA sarvajJa nahIM hUM | atIndriya jJAnI nahIM huuN| maiM kyoM Agraha karUM ? 'mujhe ise Age ke cintana ke lie chor3a denA cAhie | jisa dina merA jJAna bar3hegA, atIndriya kSamatAeM jAgeMgI, merA caitanya aura prabala hogA, usa dina samAdhAna mila jAegA / Aja hI pUrA samAdhAna ho jAe, yaha Avazyaka nahIM hai / usa vaicArika Agraha ko, mamatva ko, caitanya kI mUrchA ko hetubhUta banAo / caitanyajAgaraNa kI pratIkSA karo / khIMcAtAna mata karo / vaicArika kSetra meM yaha mamatvavisarjana kA mahattvapUrNa sUtra hai| ahiMsA ke kSetra meM terApaMtha ne jo nayI sthApanAeM kI ve caitanya-jAgaraNa kI dizA meM bahuta mUlyavAn haiM / eka vyakti ne AcArya bhikSu se pUchA--koI gAya harI ghAsa cara rahI hai| Apa kyA kareMge? usa gAya ko vahAM se haTAeMge yA nahIM ? ghAsa meM jIva hai / vaha sacetana hai / eka jIva dUsare jIva ko khA rahA hai | gAya bhI jIva hai, ghAsa bhI jIva hai| Apa sAdhu haiN| Apa chaha jIvanikAyoM ke, sabhI jIvoM ke rakSaka haiM / Apa kyA kareMge? gAya ko vahAM se haTAeMge to gAya ko duHkha hogA aura yadi nahIM haTAeMge to jIvoM ke pratipAlaka kahAM rahe ! AcArya bhikSu bole--maiM gAya ko nahIM rokU~gA / usane kahA--phira Apa chaha jIva-nikAyoM ke rakSaka nahIM rahe / AcArya bhikSu ne kahA--rokane yA haTAne meM maiM adhyAtma, ahiMsA yA dharma nahIM mAnatA | dharma kI merI kasauTI yaha hai, caitanya jAgA yA nahIM jAgA ! hRdaya badalA yA nahIM badalA ! gAya kA caitanya jAga jAe to vaha apane Apa vahAM se haTa jAegI | gAya kA caitanya yadi nahIM jAgA hai aura maiM use vahAM se haTAUMgA to vaha adharma hogA, pApa hogA / yaha merA kartavya nahIM hai | ___ AcArya bhikSu ne eka kasauTI rakhI / koI kisI ko mAratA hai, koI Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA kisI ko khAtA hai, usa samaya bacAe yA nahIM bacAeM, haTAeM yA na haTAeM, yaha nirNaya vyavahAra kI bhUmikA para jo vyakti, jisa samaya, jaisA ucita samajhe vaisA kare / hameM isameM kyA Apatti hai ? yaha apanI-apanI sthiti, paristhiti aura vAtAvaraNa kA prazna hai | dharma kA aura caitanya-jAgaraNa kA prazna isase sarvathA bhinna hai / kANTa ne likhA hai---dayA ke abhiniveza meM koI AcAraNa karanA dharma nahIM hai / yaha eka naitika durbalatA yA mAnasika bImArI hai / yaha bhI eka prakAra kA abhiniveza hai, Aveza hai / jaise krodha kA Aveza hotA hai, vaise hI karuNA kA bhI Aveza hotA hai / karuNA ke Aveza meM kiyA jAne vAlA AcaraNa dharma nahIM ho sakatA / IsAiyoM kA eka sampradAya hai--ToI sampradAya / usa saMpradAya ke sadasya karuNA ke Aveza ko pAsa meM bhI nahIM phaTakane dete / ve kahate haiM, mAnate haiM ki Aveza meM, phira cAheM va karuNA kA ho yA krodha kA, koI bhI kAma hogA vaha galata hogA / vaha dharma nahIM ho sakatA / AcArya bhikSu ne eka kasauTI dI / cAhe gAya ghAsa khA rahI ho, cAhe kasAI bakaroM ko mAra rahA ho, cAhe koI pazu yA siMha anya pazu ko mAra rahA ho, kucha bhI ho rahA ho / vahAM kasauTI yaha hai ki sAmane vAle ne hiMsA chor3I, usakA caitanya jAgA, hRdaya badalA to vaha dharma hai aura adhyAtma hai | yadi usakA caitanya nahIM jAgA, hRdaya nahIM badalA to use dharma kI sImA meM kabhI praviSTa nahIM kiyA jA sakatA / caitanya-jAgaraNa kasauTI hai / jahAM caitanya kA jAgaraNa hai vahAM dharma hai jahAM caitanya kA jAgaraNa nahIM, vahAM dharma nahIM / eka AdamI kisI ko mAra rahA hai / cAhe AdamI ko hI mAra rahA ho / dUsarA AyA / usane jora-jabaradastI use chur3A diyA / pUchA jAe ki chur3Ane vAle ko kyA huA ! AcArya bhikSu kA uttara vahI hogA--tumane bala-prayoga se chur3AyA hai to vaha loka kI bhUmikA kA kartavya hai| agara usakA adhyAtma jAgA, hRdaya badalA to vaha adhyAtma aura dharma hogA / AcArya bhikSu ne caitanya jAgaraNa aura adhyAtma kI bhUmikA ko aura Age bar3hAyA / unhoMne eka sUtra prastuta kiyA / usa sUtra kA ullekha adhyAtma jagat meM bhI kama milatA hai / unhoMne kahA- 'puNya kI icchA karanA bhI pApa hai | sAre loga puNya ke lie kAma kara rahe haiN| sabhI jagaha eka hI svara sunAI Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caitanya-jAgaraNa kA abhiyAna | 231 detA hai--puNya cAhie, puNya cAhie, puNya cAhie / kintu AcArya bhikSu kA svara hai--puNya kI icchA karanA pApa hai / unakI bhASA hai--'jiNa puNya taNI vaMchA karI, te vaMchyA kAmabhoga / ' jisa vyakti ne puNya kI icchA kI, usane kAmabhoga kI icchA kI, yaha vicitra-sA kathana lagatA hai ki puNya kI icchA kAmabhoga kI icchA hai / puNya kI icchA pApa kI icchA hai ! kaise hai--yaha prazna hotA hai / pratyeka vyakti jIvita rahanA cAhatA hai, koI maranA nahIM cAhatA / hamArA cintana yaha hai ki jo jInA cAhatA hai, vaha maranA cAhatA hai / aisA kauna vyakti hai jo jInA cAhatA ho, maranA na cAhatA ho ! jInA cAhane vAlA nizcita hI maranA cAhatA hai / puNya kI icchA karane vAlA nizcita hI pApa kI icchA kara rahA hai / ina donoM ko alaga nahIM kiyA jA sakatA / jIvana aura maraNa ko bAMTA nahIM jA sakatA / puNya aura pApa ko pRthak nahIM kiyA jA sakatA | ye yugala haiM / inako alaga-alaga dekhA jA sakatA hai, kintu alaga kiyA nahIM jA sakatA | alaga dekhanA eka bAta hai kintu alaga karanA sarvathA dUsarI bAta hai / alaga rUpa meM Apa dekha rahe haiM ki yaha puNya hai aura yaha pApa hai / kintu alaga kiyA nahIM jA sakatA / jIvana aura maraNa ko alaga dekhA jA sakatA hai, kintu vibhakta nahIM kiyA jA sakatA / AcArya bhikSu ne bilakula ThIka likhA hai ki jo vyakti puNya kI icchA. kara rahA hai, vaha pApa kI icchA kara rahA hai / vaha kAmabhoga kI icchA kara rahA hai / aura jo kAmabhoga kI icchA kara rahA hai vaha saMsAra-cakra kI--janma, maraNa, zoka, harSa, pUre cakra kI icchA kara rahA hai / / __AcArya bhikSu ne caitanya-jAgaraNa kA bahuta bar3A sUtra diyA- 'tuma puNya kI icchA mata karo / kevala caitanya-jAgaraNa kI icchA karo / ' zAyada pUre dhArmika aura adhyAtma ke itihAsa meM isa sUtra kI ghoSaNA virala vyaktiyoM ne kI hai| unameM eka pramukha pravaktA haiM AcArya bhikSu / caitanya suSupta hotA hai aura caitanya jAgatA hai / eka soyA huA baccA aura eka jAgA huA baccA / eka soyA huA caitanya aura eka jAgA huA caitanya / hamArI do avasthAeM haiM / jaba ahaMkAra aura mamakAra prabala hote haiM, caitanya so jAtA hai / jaba ahaMkAra aura mamakAra kama hote haiM, caitanya jAga Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA jAtA hai | jaba caitanya soyA huA hotA hai, taba calatA hai pakSapAta kA daura aura jaba pakSapAta hotA hai taba hiMsA, jhUTha, corI, kAma-vAsanAeM ye sArI pratikriyAeM paidA hotI haiN| ___hiMsA koI mUla bAta nahIM hai / asatya aura corI koI mUla bAta nahIM hai| abrahmacarya koI mUla bAta nahIM hai| mUla bAta hai parigraha / ye saba usakI pratikriyAeM haiN| logoM ne kahA- 'ahiMsA paramo dharmaH / ' maiM samajhatA hUM ki jaina zAsana kA yaha sahI ghoSa nahIM hai / ghoSa honA cAhie--'aparigrahaH paramo dharmaH / ' adharma kA mUla hai parigraha,na ki hiMsA | parigraha ke lie hiMsA hotI hai, na ki hiMsA ke lie parigraha / mUla jar3a hai parigraha / bhagavAn mahAvIra ne sUtrakRtAMga sUtra meM isa para bahuta vistAra se prakAza DAlA hai / tIna prakAra kA parigraha hotA hai--zarIra-parigraha karma parigraha aura dravya-parigraha / hamane to parigraha mAna liyA dhana ko, kapar3oM ko, makAna ko | ye mUla parigraha nahIM haiM / parigraha kA mUla kAraNa hai-zarIra / usakA dUsarA kAraNa hai karma, saMskAra | AdamI ne saMskAroM kA parigraha kara rakhA hai| usake pAsa bar3A parigraha hai zarIra / zarIra ke lie vaha vastuoM kA parigraha karatA hai aura phira unake lie hiMsA Adi kA jAla bichAtA hai / terApaMtha ne eka adhyAtma ke prayoga kA sUtrapAta kiyA / usameM zarIra ke mamatva kA tyAga mukhya hai / AcArya bhikSu ne kahA--vinIta sAdhu vaha hotA hai jo gurU ke Adeza dene para dhUpa meM khar3e-khar3e sUkha jAne meM bhI prasannatA kA anubhava karatA hai / apane zarIra kI cintA nahIM karatA / usake mamatva ko tyAga detA hai| mahAsatI gulAbAM choTI thI / vaha idhara-udhara ghUmatI rahatI / eka bAra jayAcArya ne use bAra-bAra cakkara lagAte dekha liyA / jayAcArya ne kahA'gulAbAM ! jA, usa Ale meM baiTha jA / ' vaha tatkAla gaI, vahAM baiTha gaI / bhojana kA samaya ho gayA / saba sAdhu-sAdhviyAM AhAra karane baiTha gae / sAdhviyoM kA dhyAna gayA / unhoMne dekhA ki vaha choTI sAdhvI gulAbAM nahIM hai / khojA gayA | khojate-khojate dekhA ki vaha dubakI huI-sI eka Ale meM sthira baiThI hai / sAdhviyoM ne kahA- 'calo, AhAra karo / ' usane kahA-nahIM, AcAryazrI ne mujhe yahAM baiThane ke lie kahA hai / unakI AjJA ke binA maiM nahIM calUMgI / Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caitanya-jAgaraNa kA abhiyAna | 233 sAdhviyAM jayAcArya ke pAsa gayIM / gulAbAM kI sthiti batAI / jayAcArya ne kahA--use yahAM bulA lAo / gulAbAM AyI / AcArya ne pUchA-are ! itanI dera vahIM baiThI rahI ! AhAra karane kyoM nahIM AyI ? usane kahA--gurudeva ! Apane to vahAM baiTha jAne ke lie kahA thA, Ane ke lie to kahA hI nahIM thA / ApakI AjJA ke binA kaise AtI ? yaha hai terApaMtha meM zarIra ke mamatva kA visarjana / Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhana-zuddhi kA siddhAnta bhAratIya cintana meM cAra dRSTikoNa pradhAna rahe haiM--kAma, artha, dharma aura mokSa / inake AdhAra para cAra puruSArtha bane / cAra hI dRSTikoNa aura cAra hI puruSArtha / eka dRSTikoNa kAma-pradhAna hai, dUsarA artha-pradhAna, tIsarA dharma-pradhAna aura cauthA mokSa-pradhAna | cAroM dRSTikoNa jIvana ke paripArzva meM haiM, kintu dRSTikoNa kI prabalatA ke kAraNa eka pradhAna bana jAtA hai, zeSa gauNa / phrAyaDa ne jo kahA, vaha koI nayI bAta nahIM thI / kAma-pradhAna dRSTi vAle jitane vyakti hote haiM, ve saba yahI bAta kahate haiM, isI siddhAnta kA pratipAdana karate haiN| mArksa ne artha ko pradhAnatA dI / vaha bhI nayI bAta nahIM thii| mahAmAtya cANakya ne arthazAstra banAyA / usakA nAma hai 'kauTilya arthazAstra' / unhoMne cAra puruSArthoM meM kauna-sA puruSArtha pradhAna hai, isa carcA ke prasaMga meM aneka mata uddhRta kie haiN| unhoMne likhA hai--'koI kAma ko pradhAna mAnatA hai, koI dharma ko pradhAna mAnatA hai aura koI mokSa ko pradhAna mAnatA hai | kintu maiM artha ko pradhAna mAnatA hUM | artha ke binA kucha bhI nahIM hotA | artha ke AdhAra para hI samAja banatA hai bigar3atA hai|' mArksa kI avadhAraNA bhI yahI thI / mArksa se pandraha sau varSa pUrva cANakya ne isa avadhAraNA kA sUtrapAta kiyA thA / phrAyaDa ne 'kAma' ko pradhAna mAnA / kAma maulika manovRtti hai / usake AdhAra para hI kalAoM kA vikAsa huA hai | kAma kA udAttIkaraNa huA vAtsyAyana ne 'kAmasUtra' racA | usameM unhoMne kAma ko bahuta mahattva Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhana-zuddhi kA siddhAnta / 235 diyA / para eka bAta bahuta hI mahattvapUrNa likhI -- 'kAma bahuta jarUrI hai, phira bhI hameM svIkAra karanA hogA ki cAra puruSArthoM meM dharma aura mokSa sthavira haiM, bar3e haiM, jyeSTha haiN|' isa kathana se vAtsyAyana ne dharma aura mokSa ko pradhAnatA dI / kucha logoM ne dharma ko mukhyatA dete hue kahA, saba kucha dharma se ho jAtA hai / dharma ke do artha kie gae haiM / puruSArtha-catuSTayI meM dharma kA eka aMga hai kAnUna | kAnUna kA nAma hai dharma / nyAyAlaya kA nAma hai-- dharmAdhikaraNa aura nyAyAdhIza kA nAma hai dharmI / dharma zabda kAnUna ke artha meM pracalita thA / dharma kA dUsarA artha hai mokSa kA sAdhana, AtmA kA sAdhana / cauthA puruSArtha hai mokSa, nirvANa / jaina paraMparA, nirgrantha paraMparA nirvANavAdI paraMparA hai| mahAvIra kI stuti meM kahA gayA hai-- 'vvANavAdINiha NAyaputte' - nirvANavAdiyoM meM jJAtaputra, nAgaputra yAnI mahAvIra zreSTha haiM / yaha nirvANa-pradhAna dRSTikoNa rahA hai / ----- ye cAra dRSTikoNa the aura ina cAroM ke AdhAra para cAra puruSArtha nirmita hue / inameM eka yugala hai kAma aura artha kA dUsarA yugala hai dharma aura mokSa kA / ina donoM yugaloM meM eka sAdhya hai, dUsarA sAdhana / kAma sAdhya hai, artha sAdhana hai / mokSa sAdhya hai, dharma sAdhana hai / eka sAdhya aura eka sAdhana | sAdhya-sAdhana kA cintana bhAratIya cintanadhArA kA pramukha aMga rahA hai| jaba se isa puruSArtha catuSTayI kA nirdhAraNa huA taba se sAdhya aura sAdhana kA cintana hotA rahA hai / kAma kI siddhi hotI hai artha ke dvArA / artha ke binA kAma kI saMpUrti nahIM ho sakatI / vyakti ke mana meM jitanI kAmanAeM ubharatI haiM, unakI pUrti kA ekamAtra sAdhana hai artha | artha se 'kAma' siddha hotA hai | vyakti kI kAmanA hai 'mokSa' | usakI saMpUrti dharma ke binA nahIM ho sakatI / dharma mokSa kA sAdhana bana jAtA hai / sAdhya aura sAdhana kA cintana bahuta purAnA hai, para prazna hai sAdhana kI zuddhi kA / hama kise zuddha sAdhana mAneM aura kise azuddha sAdhana mAneM | bar3A jaTila prazna hai | zuddhi aura azuddhi kA niyAmaka tattva kauna hogA ? usakI kasauTI kyA hogI ? hama kisa AdhAra para kaheMge ki amuka sAdhana zuddha hai aura amuka sAdhana azuddha hai / niyAmaka tattva hai-- sAdhya / sAdhya ke AdhAra para sAdhana kI zuddhi aura Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA azuddhi kA nirNaya hotA hai / yadi manuSya kA sAdhya hai kAma to artha usakA sAdhana hogA | sAdhya jaba kAma hai to artha ko azuddha sAdhana nahIM kahA jA sakatA / kAma kI saMpUrti kA vaha ekamAtra sAdhana hai / vaha sAdhana zuddha mAnA jAegA, azuddha nahIM / sAdhya kI anurUpatA meM yadi sAdhana kA vicAra kiyA jAe to koI pharka nahIM par3atA / antara taba AtA hai jaba sAdhya koI dUsarA hotA hai, sAdhya ke anurUpa sAdhana nahIM hotA hai / eka AdamI ko savArI karanI thI, apane bar3appana kA pradarzana karanA thA / usane ghor3A maMgavAyA / ghor3e para savArI karanA bar3apna kA pradarzana hai| naukara gayA / ghor3A nahIM milA / usane socA-savArI hI to karanI hai / ghor3A nahIM hai to kyA / khaccara le jaauuN| vaha khaccara le AyA / mAlika ne khaccara ko dekhA / krodha kA pArA car3ha AyA | naukara ko DAMTA / naukara bolA'mAlika ! car3hanA hI to hai / savArI hI to karanI hai | ghor3e para bhI jAyA jA sakatA hai aura khaccara para bhI jAyA jA sakatA hai | yAtrA donoM para ho sakatI hai| sAdhana sahI nahIM rahA / ghor3e kA kAma ghor3A karatA hai aura khaccara kA kAma khaccara karatA hai | sAdhya thA bar3appana kA pradarzana / yadi sAdhya bar3appana kA pradarzana nahIM hotA, kevala yAtrA hI hotA to ghor3A bhI sAdhana bana sakatA thA aura khaccara bhI sAdhana bana sakatA thA aura gadhA bhI sAdhana bana sakatA thA / koI antara nahIM AtA / para jaba sAdhya hI dUsarA thA, bar3appana kA pradarzana thA to vahAM ghor3A hI sAdhana bana sakatA thA, khaccara aura gadhA nahIM bana sakatA thA / jaba sAdhya dUsarA hotA hai aura sAdhana dUsarA hotA hai taba sAdhana-zuddhi aura sAdhana-azuddhi kI bAta prApta hotI hai / AcArya bhikSu ne sAdhya aura sAdhana kI bahuta mImAMsA prastuta kI hai | unhoMne isa saMdarbha meM cAra vikalpa prastuta kie--- 1. sAdhya zuddha, sAdhana azuddha / 2. sAdhya azuddha, sAdhana zuddha / 3. sAdhya azuddha, sAdhana azuddha / 4. sAdhya zuddha, sAdhana zuddha | inameM prathama tIna vikalpa niSpatti taka nahIM pahuMcAte / cauthA vikalpa Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhana-zuddhi kA siddhAnta / 237 hI maMjila taka pahuMcAtA hai, siddhi taka pahuMcAtA hai / jahAM sAdhya zuddha hotA hai aura sAdhana bhI zaddha hotA hai taba siddhi taka pahuMcA jA sakatA hai| donoM kI zuddhi apekSita hai| sAdhya-sAdhana ke viSaya meM bhAratIya sAhitya meM kAphI cintana prApta hotA hai / kintu AcArya bhikSu ne jitanI prakharatA se isa prazna ko ubhArA, utanI prakharatA anyatra prApta nahIM hotI / maiM yaha nahIM kahanA cAhatA ki AcArya bhikSu ne hI isa prazna ko upasthita kiyA hai / yaha prazna upasthita to pahale se hI thA, carcita bhI huA thA, kintu AcArya bhikSu ne isa viSaya para bahuta gaMbhIra cintana prastuta kiyA hai / unhoMne hiMsA aura ahiMsA ke saMdarbha meM isa prazna para bahuta maMthana kiyA aura usakA navanIta bhI prastuta kiyA / isa zatAbdI meM vahI prazna do mahAn vyaktiyoM dvArA carcita huA, eka gAMdhI aura dUsarA mArksa / yaha carcA rAjanaitika praNAlI meM huI / rAjanaitika kSetra meM yaha mAnA jAtA thA ki sAdhana-zuddhi para adhika vicAra karane kI koI jarUrata nahIM hai| mArksa kA dRSTikoNa koI nayA nahIM thA / mArksa ne sAdhana-zaddhi para vicAra kiyA hai / unhoMne yaha kabhI nahIM kahA ki galata sAdhanoM kA upayoga kara lenA caahie| unhoMne isa bAta para bala diyA hai ki hamAre sAdhana zuddha hone cAhie | sAdhana-zuddhi para unhoMne bala avazya diyA, para use ekAntataH anivArya nahIM mAnA / kintu unake uttaravartI vyAkhyAtAoM eMjalsa aura lenina ne isameM antara DAla diyA aura azuddha sAdhana ko bhI mAnyatA de dI / prAcIna kAla kI rAjanIti meM bhI sAdhana-zuddhi kI bAta bahuta mAnya thii| vaha mAnatI thI-rAjanIti hai, kAma banAnA hai, jaise bhI ho use sAdha lenA cAhie | rAjanIti kA eka zloka hai _ 'uttama praNipAtena, tulyaM svasyaparAkramaiH / nIcaM svalpapradAnena, zUraM bhedena yojayet / / sAmane vAlA vyakti bar3A ho to usake sAmane nata ho jAo / kAma ho jAegA / usase bhir3o mata | usake samakSa vinamratA karo / vahAM vinamratA hI sAdhana hogaa| yadi sAmane vAlA parAkramI hai, krUra hai to usake sAmane vinamratA kAryakara nahIM hotI / vahAM bhedanIti kA sahArA lo | aisA bheda DAlo ki kAma bana jaae| Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA yadi nIca vRtti vAle AdamI kA sAmanA ho jAe to use artha kA pralobhana do / tumhArA hita sadhane laga jAegA / yadi koI barAbara bala vAlA sAmane A jAe to ye pahale ke tInoM sAdhana galata ho jaaeNge| vahAM apanA parAkrama pradarzita kara use bhagA do / ye rAjanIti ke cAra sUtra haiM / eka bAra eka gIdar3a jaMgala meM kahIM jA rahA thA / usane dekhA ki hAthI kA mRta kalevara par3A hai aura koI pazu-pakSI vahAM nahIM hai| usane socA, yaha mere lie aneka dinoM kA paryApta bhojana hogA / itane meM hI eka siMha vahAM A gayA / gIdar3a ne kahA- mahArAja ! yaha kisI anya pazu ke dvArA mArA gayA hai / Apa ise kyA khAeMge ? Apake lie zobhA nahIM detA / siMha calA gayA | thor3e samaya pazcAt eka cItA AyA / usane hAthI ke kalevara ko dekhA aura mana lalacA uThA / itane meM hI gIdar3a ne bhedanIti kA sahArA lete hue kahA - are, Apa yahAM ! abhI-abhI kezarIsiMha ise mArakara gayA hai / vaha puna: lauTane vAlA hai / Apako dekhate hI vaha Apako mAra degA / cItA vahAM se bhAga gayA / gIdar3a kI bhedanIti kAma kara gaI / itane meM hI kauve ikaTThe hokara kAMva-kAMva karane lage / gIdar3a ne socAinakI AvAz2a se aura bhI pazu-pakSI ekatrita ho jaaeNge| mere bhakSya meM bAdhA AegI / usane hAthI ke zarIra se mAMsa kA eka loMdA nikAlA aura kauvoM kI ora pheMka diyA / ve usake Tukar3e-Tukar3e lekara ur3a gae / kucha kSaNa bIte / gIdar3a A gyaa| pahale vAle gIdar3a ne usase lar3anA prAraMbha kiyA aura use bhagA DAlA / rAjanIti ke cAroM sUtroM ko usane kAma meM le liyA / (rAjanIti meM sAdhana-zuddhi para vicAra nahIM kiyA jAtA / ) maiM ise dUsarI dRSTi se dekhatA huuN| kyA rAjanIti meM ise azuddha sAdhana mAnA jAe ? yaha cintanIya hai / isa para cintana honA cAhie / cintana ho bhI rahA hai | hara jagaha eka hI dRSTi se kisI sAdhana ko azuddha kaheM to cintana meM gar3abar3I hogI / eka bAta / bhAratIya cintana meM bahuta painApana nahIM rahA / bahuta UparaUpara kI bAta kA cintana hotA hai / kaise socanA cAhie ? cintana kI prakriyA Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhana-zuddhi kA siddhAnta / 239 kyA hai ? cintana meM kahAM taka pahuMcanA cAhie ? isameM thor3I rukAvaTa yA bAdhA bhAratIya mAnasa meM rahI hai / sAdhana-zuddhi kA prazna bahuta mahattva kA hai / para sAdhya ko sAmane rakhe binA usa para cintana nahIM kiyA jA sakatA / yadi sAdhya ko najara andAja kara cintana kiyA jAtA hai to vaha gar3abar3A jAtA hai / aisI gar3abar3iyAM huI haiN| hameM sAdhya ke saMdarbha meM hI sAdhana kA cintana karanA hogA / mahAtmA gAMdhI ne sAdhana-zuddhi para vicAra kiyA / hama mArksa aura gAMdhI ko eka dRSTi se nahIM dekha sakate / gAMdhI adhyAtma-pradhAna vyakti the / ve pratyeka prazna ko adhyAtma kI dRSTi se dekhate the aura ve kahate bhI the 'maiM eka AdhyAtmika vyakti hUM, rAjanaitika vyakti nahIM hUM / maiM dhArmika huuN| rAjanIti to merA kAryakSetra hai / ' gAMdhIjI apane Apako rAjanaitika vyakti mAnakara rAjanIti kA cintana nahIM karate the / ve mUlataH AdhyAtmika prakRti ke the, isalie adhyAtma ke AdhAra para cintana karate the / unake sAmane lakSya thA -- satya kI prApti, na rAjya kI prApti aura na svataMtratA kI prApti / svataMtratA pAnA unakA pradhAna lakSya nahIM thA / kintu yadi zuddha sAdhanoM ke dvArA vaha mile to vaha kAmya thA / kintu uddezya unakA thA satya kI prApti / isa dRSTi se vicAra kareMge to AdhyAtmika sAdhya ko sAmane rakhakara kareMge, satya-prApti ko sAmane rakhakara kareMge | isa AdhAra para unakA sAdhana zuddha hI hogA, kyoMki jahAM adhyAtma, dharma aura mokSa kA prazna hai, vahAM sAdhana kA zuddha honA anivArya hai / azuddha sAdhana nahIM ho sakatA / kucha viparyaya huA hai / sAdhya to hai nirvANa aura mokSa, sAdhana banA liyA dhana ko / yaha prazna prajvalita huA / AcArya bhikSu ko bhI yaha bAta kyoM sUjhI ? isa para unhoMne itanA cintana kyoM kiyA ? isakA bhI puSTa kAraNa thA / unhoMne dekhA ki dharma ke kSetra meM bhI sAdhya ke anurUpa sAdhana kA nirvAcana nahIM kiyA jA rahA hai / sAdhya to hai nirvANa aura sAdhana mAne jAte haiM pralobhana, bala-prayoga | ye nirvANa kI dRSTi se galata sAdhana haiM / pralobhana se nirvANa kA sAdhya kaise sadhegA ? nirvANa kI pahalI zarta hai abhaya / dharma kA pahalA caraNa hai abhaya / jaba abhaya ghaTita nahIM huA, bhaya nahIM miTA to mokSa kaise milegA ? nirvANa kaise hogA ? dharma kaise hogA ? ahiMsA pahalA Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA kadama nahIM hai | pahalA kadama hai abhaya / ahiMsA mukhya bAta nahIM hai / mukhya bAta hai aparigraha / maiM phira kahanA cAhatA hUM ki loga kahate haiM ki mahAvIra ne ahiMsA para bahuta bala diyA / kahane vAloM ke lie yaha svAbhAvika hai ki ve paridhi ko pakar3akara aisA kaha rahe haiM / ve kendra taka nahIM pahuMca pAte / mahAvIra ne ahiMsA para bAda meM bala diyA, pahale bala diyA abhaya para | mahAvIra ne abhaya ke viSaya meM jo kahA, vaha anubhava kI vANI hai, bhAratIya sAhitya meM virala vANI hai / unhoMne kahA--'Daro mata / kisI se mata Daro | na bImArI se Daro, na mauta se Daro, na kaSTa se Daro aura na bhUta se Daro / kisI mata Daro | jo prApta ho, use svIkAra karo | bhUta usI ko satAtA hai, jo DaratA hai / jo nahIM DaratA, use bhUta nahIM satAtA | bhUta puruSoM ko kama, striyoM ko adhika satAtA hai | kyoM ? kyA bhUta bhI koI antara karatA hai strI aura puruSa meM ? bhUta kA svabhAva hai ki jo jyAdA DaratA hai, use vaha jyAdA satAtA hai / striyAM jyAdA DaratI haiM, isalie bhUta bhI unheM adhika satAte haiM / jo cUhe se Dare, use bhUta na DarAe yaha kaise saMbhava ho sakatA hai ? jo cUhe se bhI Dara jAtI hai, bhUta use avazya DarAegA | yaha svAbhAvika hai / / mahAvIra ne abhaya kI sAdhanA para bala diyA / abhaya ahiMsA kA sAdhana hai | jahAM bhaya hai vahAM ahiMsA nahIM ho sakatI / bhaya aura ahiMsA kA koI mela nahIM, koI saMgati nahIM / phira bhI kucha vyaktiyoM ne bhaya ko ahiMsA kA sAdhana mAna liyA / eka billI cUhe para jhapaTa rahI hai / kisI ne billI ko DarAkara alaga kara diyA / prazna pUchA gayA- isa kriyA meM kyA hogA? uttara milatA hai-dharma hogA / phira pUchA gayA--dharma kaise huA ? uttara milatA hai--cUhA baca gayA, isalie dharma huA / - cUhe ko to bacA liyA para billI ko DarA kara bhagA diyA / billI ko bhayabhIta kara tumane bhagA diyA aura ahiMsA mAna liyA / yaha doharI bhUla hai / bhaya ke dvArA yadi ahiMsA phalita hotI hai to Aja sabase bar3I ahiMsaka hotI rAjya-sattA, jisake pAsa bhaya paidA karane ke pracura sAdhana haiM / Aja ke zAsakoM ke pAsa itanI zakti nahIM hai, para prAcIna rAjAoM ke pAsa itanI zakti thI ki aisI ghoSaNAeM karavA dete / bhaya ke sivAya aura kucha hotA hI nahIM / aisI sthiti meM sArA dharma rAjAoM ke pAsa calA jAtA aura Darane ternational Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhana-zuddhi kA siddhAnta / 241 vAlI prajA adhArmika hI raha jAtI / dharma kA aura ahiMsA kA mUla maMtra hai abhaya / DarAkara kucha bhI kiyA, vaha sAdhana zuddha nahIM mAnA jA sktaa| phira pUchA gayA-DarAkara kie jAne vAle kArya meM kyA huA? spaSTa hai, hiMsA huii| kisI ko bhI DarAnA hiMsA hai / hiMsA ko ahiMsA kaise mAnA jA sakatA hai ? hiMsA ko dharma kaise mAnA jA sakatA hai ? kintu aisA mAnA jAne lgaa| taba AcArya bhikSu ne kahA--- bhaya ke prayoga ko ahiMsA kaise mAnA jA sakatA hai ? yaha kahA jA sakatA hai ki dekhA nahIM gayA, rahA nahIM gayA aura hamane bhaya kA prayoga kara bacA DAlA | vyavahAra meM yaha bAta ThIka mAnI jA sakatI hai / gAMdhIjI se pUchA gayA-chipakalI Adi jIva dUsare choTe-moTe jIvoM ko mArate haiM, hama dekhate haiM, nahIM chur3Ate haiM to Apa aura hama ahiMsaka raha pAeMge? gAMdhIjI ne uttara diyA-prakRti ke kAma meM hastakSepa karanA merA dharma nahIM hai / prakRti apanA kAma karatI hai / maiM kahAM-kahAM usameM hastakSepa kruuNgaa| AcArya bhikSu ne kahA-bhaya paidA kara ahiMsA kI niSpatti karanA, azuddha sAdhana kA prayoga hai| prazna hotA hai ki isa sAdhana ko azuddha sAdhana kyoM mAnA ? yaha sAdhana azaddha hai nirvANa aura svataMtratA ke saMdarbha meN| kisI prANI kI svataMtra cetanA para AghAta yA prahAra karanA nirvANa yA mokSa kA sAdhana nahIM ho sakatA / usa dRSTi se yaha sAdhana azuddha hai / yadi rAjanIti kI dRSTi se vicAra kiyA jAe to yaha sAdhana azuddha nahIM hai kintu jaba hamane sAdhya mAnA hai mokSa aura nirvANa, usa sAdhya ke AdhAra para cintana karane para kahanA hogA ki bhaya kA prayoga zuddha sAdhana nahIM hai| dUsarA hai-bala-prayoga / eka AdamI kisI prANI ko mAra rahA hai / eka kasAI bakare ko mAra rahA hai / eka dayAlu vyakti usake pAsa gayA / usake hAtha se zastra chInakara use hI mArane laga gayA / bakare ko bacA liyA / kasAI ko bala-prayoga se parAsta kara DAlA aura samajha liyA ki maiMne bar3A dharma kiyA, ahiMsA kA AcaraNa kiyA / ____ AcArya bhikSu ne isa saMdarbha meM kahA--ThIka hai / tumheM vaisA lagA aura kara DAlA | tumane apanA kartavya samajhA aura usakA AcaraNa kara liyA / yahAM taka to yaha ThIka hai / kintu apanI usa pravRtti ko ahiMsA samajha lenA, Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA yaha kucha durUha-sA lagatA hai / kyoMki bala-prayoga zuddha sAdhana kI koTi meM nahIM AtA / tumane bala-prayoga kiyA / kasAI kA hRdaya nahIM badalA / usakA caitanya nahIM jAgA / yadi bala-prayoga se ahiMsA hotI to raktakrAnti ko hama azuddha sAdhana nahIM kaha sakate / mArksa ne spaSTa zabdoM meM kahA--varga-saMgharSa saMsAra kI svAbhAvika prakriyA hai / yaha eka aitihAsika dRSTikoNa hai mArksavAda kA | varga-saMgharSa zAzvata hai| burjuA varga yA dhanI varga sAre sAdhanoM para apanA ekAdhikAra sthApita kara letA hai taba dUsare varga meM saMgharSa kI sthiti paidA hotI hai aura vaha saMgharSa niraMtara calatA rahatA hai | isa saMgharSa meM vijaya prApta karane ke lie zramika varga krAnti kA sahArA letA hai aura kabhI-kabhI vaha krAnti rakta-krAnti meM pariNata ho jAtI hai | bala-prayoga ke dvArA kisI ko bacAnA ahiMsA hai to eka garIba zramika ke lie raktakrAnti hotI hai, use bhI ahiMsA mAna lenA cAhie | use hiMsA kyoM mAnA jAe ? kintu hama vicAra kara rahe haiM nirvANa ke saMdarbha meM / jaba nirvANa kI dRSTi se vicAra kareMge to hiMsaka krAnti, balaprayoga, sattA kA prayoga--ye zuddha sAdhana nahIM bana sakate / inheM azuddha sAdhana hI mAnanA hogaa| tIsarI bAta hai---pralobhana ke dvArA ahiMsA kI siddhi | sAdhya hai ahiMsA aura nirvANa, sAdhana hai pralobhana | lAlaca dekara hiMsA ko roka diyA aura use mAna liyA ahiMsA / ahiMsA sAdhya aura usakI siddhi pralobhana yA lAlaca ke dvArA hotI hai / kahIM mela nahIM baiThatA / AcArya bhikSu ne eka mahattvapUrNa ghoSaNA kI aura vaha dhArmika jagat ke lie bahuta mUlyavAna hai / AcArya bhikSu ne kahA--dhana se dharma nahIM hotA / yaha nizcita tathya hai / itanI spaSTa ghoSaNA dhArmika jagat meM kabhI-kabhI hI huI hai / jaise Arthika kSetra meM mArksa kI kucha ghoSaNAeM mahattvapUrNa haiM, vaise hI dhArmika kSetra meM AcArya bhikSu kI ghoSaNAeM bahuta mahattvapUrNa haiM / una ghoSaNAoM meM sabase mahattvapUrNa hai ki dhana se dharma nahIM hotaa| bhaya aura pralobhana ye donoM dharma ke kITANu haiM, dharma ke sAdhaka tattva nahIM, bAdhaka tattva haiN| sUphI mata kI prasiddha sAdhikA rAbiyA eka bAra hAtha meM jhADU aura bAlTI Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhana-zuddhi kA siddhAnta | 243 lekara jA rahI thI / logoM ne dekhA / ve Azcaryacakita raha gae / unhoMne pUchAeka hAtha meM jhADU aura dUsare meM pAnI se bharI bAlTI se tAtparya kyA hai ? rAbiyA bolI-dharma ke kSetra meM bhaya aura pralobhana---ye donoM bar3I bImAriyAM haiM / maiM bhaya ke kacare ko buhAra denA cAhatI hUM aura pralobhana kI Aga jo dhadhaka rahI hai, use bujhA denA cAhatI hUM | svarga kA pralobhana aura naraka kA bhaya, puNya kA pralobhana aura pApa kA bhaya-ye donoM vAstava meM bImAriyAM haiN| mahAvIra ne kahA-naraka se mata Daro / svarga kI kAmanA mata karo / jo kucha bhI karo, Atmazuddhi ke lie karo / nirjarA ke lie karo | yaha nirvANa kA sUtra ho sakatA hai / nirvANa kA sAdhana hai nirjarA, yAnI saMskAroM ko kSINa karanA | puNya nirvANa kA sAdhana nahIM hai aura pApa bhI nirvANa kA sAdhana nahIM hai | bhaya bhI nirvANa kA sAdhana nahIM hai aura pralobhana bhI nirvANa kA sAdhana nahIM hai / aisI viDambanA ho gaI ki ahiMsA ke nAma se pralobhana diyA jAne lagA, AtmapravaMcanAeM kI jAne lgiiN| ina sAre saMdarbho meM AcArya bhikSu ko bahuta cintana karanA par3A / unhoMne eka bAta bahuta mahattvapUrNa batAI ki bhaya, bala-prayoga aura pralobhana inase pratikriyA paidA hotI hai / bhaya kI apanI pratikriyA hai, bala-prayoga kI apanI pratikriyA hai, pralobhana kI apanI pratikriyA hai / vaha pratikriyA hiMsA ko janma detI hai / chur3Ane cale hiMsA ko aura hiMsA kA aura adhika upakrama ho gyaa| isalie ye sAre sAdhana galata haiM / phira prazna AyA ki hiMsA ko na chur3AeM? kyoM nahIM chur3AeM, chur3AnA hai / to phira prazna huA-kaise chur3Ae : hiMsA se AdamI ko kaise bacAeM ? AcArya jine sUtra diyA--ahiMsA kA zuddha sAdhana hai hRdaya-parivartana / hiMsA karane vAle kA hRdaya badale / hiMsA karane vAle kA caitanya jAge to ahiMsA hogI / ahiMsA kA aura koI bhI upAya nahIM hai / ekamAtra upAya hai hRdaya parivartana / sAmane vAle kA hRdaya badale / hiMsA karane vAle kA hRdaya badale to ahiMsA siddha hogii| prakriyA jaTila hai hRdaya-parivartana kI / kintu dUsarA aura koI upAya bhI nahIM hai / ahiMsA kaise ho sakegI ? Aja to yaha bAta samajha meM Ane laga gaI hai / rAjanIti ke kSetra meM bhI ki isa para bahuta likhA jAne lagA hai| Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA kAnUna kAnUna hai / bala-prayoga bala-prayoga hai / jaba taka janatA kA hRdayaparivartana nahIM hogA, taba taka vAstava meM kRtArthatA nahIM hogI / yaha anubhava kara liyA gayA hai ki kAnUna ke bala para janatA ko nahIM badalA jA sktaa| kAnUna para kAnUna banAe gae / itane kAnUna banA die gae ki kAnUnoM kA aMbAra laga gayA / eka vakIla kI lAyabrerI dekho to aisA lagegA ki becArA kyA karatA hogA? kahAM-kahAM ghUmatA hogA? kitanI mAthApaccI karatA hogA | kitanI kAnUna kI nayI-nayI pustakeM AtI rahatI haiM / kaise kAma calatA hogA? itanA kAnUna hone para bhI, kyA aparAdha kama hue ? kyA coriyAM kama huIM ? kyA DakaitiyAM kama huIM ? kyA lUTa-khasoTa kama huI ? saba kucha vaise hI cala rahA hai | kAnUna apanA kAma kara rahA hai / cora apanA kAma kara rahe haiM / donoM ne samajhautA kara liyA ki tuma bhI calo, hama bhI caleM / tuma bhI jIo aura hama bhI jiieN| aisA samajhautA kara liyA ki aparAdha bhI cale aura kAnUna bhI cale / barAbara kA samajhautA ho gayA / bala-prayoga se yadi ahiMsA hotI to kAma bana jAtA, hRdaya badala jAtA to sAmyavAdI rASTroM kI sArI janatA badala jAtI / kintu sAmyavAdI sUcanAoM ke anusAra yaha jJAta hotA hai ki itane varSoM ke sattA ke niyantraNa ke bAda bhI AdamI nahIM badalA hai| lAkhoM ke ghoTAle ho jAte haiM, milAvaTeM ho jAtI haiM, bhraSTAcAra hotA hai sAmyavAdI rASTroM meM / nirvANa kA mukhya sAdhya hai---AdamI badale / nirvANa kA artha hai AdamI kA badalanA | AdamI kI vRttiyoM kA bujha jAnA / AdamI kI vRttiyoM kA zAnta ho jAnA | hamAre sAmane sAdhya hai ki AdamI badale, AdamI kI vRttiyAM badaleM, dRSTikoNa badale, usakA caritra badale / yaha hamArA sAdhya hai / jaba hRdaya nahIM badalegA ve sAre kaise badaleMge ? unako badalane kA ekamAtra koI sAdhana hai to vaha hai caitanya kA jAgaraNa / jaba caitanya jAgatA hai, hRdaya kA parivartana hotA hai, taba ye sArI bAteM badala jAtI haiM / yaha kAma na bhaya se ho sakatA hai aura na bala-prayoga se ho sakatA hai aura na Arthika pralobhana se ho sakatA hai / isa sAre saMdarbha meM jaba sAdhana-zuddhi kA vicAra karate haiM to isa niSkarSa para pahuMcanA hotA hai ki ahiMsA kA sAdhana hiMsA nahIM ho sakatI / bhaya bhI hiMsA hai / bala-prayoga bhI hiMsA hai / sattA kA pradarzana bhI Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhana-zuddhi kA siddhAnta / 245 hiMsA hai / Arthika pralobhana bhI hiMsA hai / dhana se dharma nahIM ho sakatA / hiMsA se ahiMsA nahIM ho sakatI / prazna thor3A Age bar3ha sakatA hai / kucha logoM ne Age bar3hAyA bhI hai ki hiMsA se to dharma hotA hai / eka vyakti koI bhI dharma kA kAma karatA hai, ahiMsA kA kAma karatA hai, to pahale hiMsA karatA hai, bAda meM ahiMsA hotI hai / AcArya bhikSu ne isa para bahuta sundara prakAza DAlA hai / eka vyakti ne Akara kahApustakeM nIce nahIM rakhanI cAhie / kyoMki yaha jJAna hai / AcArya bhikSu ne kahAbar3I ajIba bAta hai / sujhAva acchA hai / pustakeM nIce nahIM rakhanI cAhie, unakA sammAna karanA cAhie / para pustakeM jJAna hai, yaha bAta galata hai / agara pustaka jJAna hai, to phira pustaka kho gaI to jJAna bhI kho gayA / pustaka phaTa gaI to jJAna bhI phaTa jAegA / pustaka curA lI gaI to jJAna bhI curA liyA jAegA / pustaka jJAna kahAM hai ? pustaka jJAna kA sAdhana nahIM hai, nimitta hai | bahuta bar3A antara hai nimitta aura sAdhana meM / sAdhana vaha hotA hai jo sAdhakatama hotA hai | jJAna kA sAdhana hai--hamArI buddhi, na ki pustaka | ghI nikAlA / ghI kA sAdhana kyA hai ? dahI / dahI kA sAdhana hai dUdha / dUdha kA sAdhana hai gAya / gAya ke dUdha banane kA sAdhana hai ghAsa / ghAsa kA sAdhana hai use ugAne vAlA pAnI aura bhUmi | calate calo | sAdhana-mAlA itanI laMbI ho jAegI ki duniyA kA eka pattA bhI nahIM bacegA, jo sAdhana nahIM banatA ho / vAstava meM ghI kA sAdhana hai dUdha / zeSa sAre nimitta haiM / isI prakAra dharma kA sAdhana hai ahiMsA / hiMsA sAdhana nahIM bana sakatA dharma kA, vaha kahIM lambI zrRMkhalA meM nimitta bana sakatA hai| sAdhya-sAdhana kI mImAMsA ke saMdarbha meM AcArya bhikSu kA sUtra hai--zuddha sAdhya ke lie zuddha sAdhana hI kAryakara hote haiM / azuddha sAdhanoM se zuddha sAdhya kI upalabdhi nahIM ho sakatI / Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsA sArvabhauma aura aNuvrata hiMsA aura ahiMsA jIvana-kAlacakra ke rAta aura dina haiM / jIvana ke lie hiMsA anivArya mAnI jAtI hai / samAja-racanA ke lie ahiMsA anivArya hai| koI bhI vyakti akelA nahIM jI sakatA ! use samAja meM hI jInA hotA hai / koI bhI jIvana kevala hiMsA se nahIM calatA aura samAja kI racanA hiMsA se ho hI nahIM sakatI / hiMsaka manuSya kabhI apanA samAja nahIM banA sktaa| samAja ke mUla meM ahiMsA kI preraNA rahI hai / eka sAtha rahanA, eka sAtha jInA, ahiMsA kI preraNA ke binA saMbhava nahIM ho sakatA / Aja ahiMsA kA prazna eka naye saMdarbha meM upasthita ho rahA hai / aura Aja kA nayA saMdarbha hai Aja kA 'aNu-astra' / Aja kI ANavika astroM kI vibhISikA ne ahiMsA ko phira se punarjIvana pradAna kiyA / dhArmika dRSTi se ahiMsA para vicAra prAcInakAla se calatA A rahA hai| eka samaya thA jaba ahiMsA kA mUlya kevala dhArmika thA, kintu Aja usakA sAmAjika mUlya bhI hai aura jaba saMpUrNa mAnavajati kI samApti kA citra prastuta hotA hai taba hara AdamI kAMpa uThatA hai / lagatA hai mAnavajAti kA astitva hI samApta hone kI sthiti meM hai / isa sthiti ke saMdarbha meM yaha atyAvazyaka ho gayA hai ki ahiMsA ko naye saMdarbha meM dekhA jAe, samajhA jAe aura hiMsA kI bhayAnakatA ko kama karane kI dizA meM manuSya ke caraNa Age bddh'eN| ahiMsA ke tIna AyAma ho jAte haiM-- vyakti kI ahiMsA, samAja kI ahiMsA aura jAgatika ahiMsA / Aja vyakti kI ahiMsA aura samAja kI ahiMsA kA mUlya kama ho gayA hai / jAgatika ahiMsA kA nayA mUlya sthApita hone jA rahA hai / kintu kaThinAI yaha hai ki jagat bahuta bar3A hai | jo jitanA Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsA sArvabhauma aura aNuvrata / 247 bar3A hotA hai, usakA niyamana bhI utane hI zaktizAlI bar3e zastra se kiyA jA sakatA hai| dharma ke kSetra meM ahiMsA kI jo avadhAraNA rahI, vaha vaiyaktika adhika thI / Aja kA AdamI socatA hai jAgatika bhASA meM aura yaha eka vicArabheda bhI hai| kintu prazna vahIM kA vahIM sthira ho gayA / kyA ahiMsA ke vikAsa ke binA sArvabhauma yA jAgatika ahiMsA kA vikAsa saMbhava hai ? __ prazna hotA hai ki ahiMsA kA prAraMbha kahAM se hogA ? eka valaya hai / usakA Adi-bindu nahIM khojA jA sktaa| vaha kahIM se prAraMbha nahIM ho sktaa| valaya cakrAkAra hai, vartala hai| usakA Adi-binda nahIM miltaa| kinta ahiMsA valaya nahIM hai / vaha eka sIdhI rekhA hai / rekhA kA prAraMbha-bindu hotA hai / hara rekhA binduoM se nirmita hotI hai| ahiMsA eka sIdhI rekhA hai / usakA AraMbha bindu hameM khojanA hai| ahiMsA kA AraMbha bindu hai vyakti / ahiMsA kA AraMbha vyakti se hotA hai / vyakti-vyakti se, bindu-bindu se eka rekhA banegI aura vaha rekhA bar3hate-bar3hate mahArekhA bana jAegI / mahArekhA sArvabhauma aura jAgatika hogI / ahiMsA sArvabhauma aura jAgatika ho jaaegii| kintu kyA bindu ke binA rekhA nirmANa kiyA jAnA saMbhava hogA? kabhI saMbhava nahIM hai / aNuvrata Andolana kA yaha cintana rahA hai aura isI AdhAra para aNuvrata-anuzAstA ne eka sUtra diyA- sudhare vyakti, samAja vyakti se, rASTra svayaM sudharegA | vyakti sudharegA to samAja sudharegA, samAja sudharegA to rASTra sudharegA, rASTra sudharegA to jagata sudharegA / hameM pahale bindu ko pakar3anA hogA / pahale bindu ko pakar3e binA yadi ahiMsA sArvabhauma kI bar3I kalpanA ko lekara caleMge.to bahuta sArthaka bAta nahIM hogI / vyakti kI apanI samasyA hai | usameM Asakti hai, Aveza aura Agraha hai / bhaya aura pratikriyA hai, asahiSNutA aura asaMtulana hai / hiMsA ke jitane bIja haiM, ve sAre ke sAre pratyeka vyakti meM vidyamAna haiM / hiMsA ke panapane ke lie pratyeka vyakti urvarA bhUmi hai / koI bhI vyakti baMjara bhUmi nahIM hai / usa bhUmi meM hiMsA ke hara bIja ko boyA jA sakatA hai, pallavita aura puSpita kiyA jA sakatA hai / yadi hiMsA ke lie vyakti baMjara bhUmi hotA to hiMsA kA khatarA kabhI nahIM bar3hatA / Aja hiMsA kA khatarA isIlie bar3hA hai ki Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA vyakti kI bhUmi bahuta urvarA hai / use urvaraka dene kI bhI jarUrata nahIM hotii| binA urvaraka ke hI vahAM bIja pallavita ho jAtA hai | bIja bone ke lie samaya hI nahIM lagatA / yaha yathArtha sthiti hai / hiMsA ke vikasita hone ke sAre kAraNa vidyamAna haiM / aisI avasthA meM hama ahiMsA sArvabhauma kI kalpanA kaise kareM ? eka virodhAbhAsa aura visaMgati-sI lagatI hai / kintu AdamI apane pratyana se hara asaMbhava bAta ko saMbhava banA sakatA hai | asaphala ko saphala banA sakatA hai| eka vyakti ne eka kanyA se pUchA- tuma kisakI lar3akI ho ? kanyA viduSI thI / usane kahA--maiM usakI lar3akI hUM, jisane bhayaMkara nAgoM ko viSahIna banA DAlA, jisane madonmatta hAthiyoM ko zAnta kara DAlA aura jisane bar3e-bar3e zUravIra yoddhAoM ko vIryahIna kara DAlA / kaise saMbhava hai ki sAMpa nirviSa ho jAe? kaise saMbhava hai ki hAthI zAnta aura vinIta bana jAe ? kaise saMbhava hai ki AkrAmaka yoddhA zAnta aura zaktihIna ho jAe? asaMbhava lagatA hai| kintu kanyA ne kahA- maiM usakI putrI hUM jisane ye tInoM asaMbhava kAma kie haiN| tAtparya samajhane meM kaThinAI nahIM huI ki vaha citrakAra kI putrI thii| citrakAra ne viSadhara kA citra banAyA / kaise hotA usameM viSa ? usane madonmatta hAthI kA citra banAyA, para usameM se mada kaise jharatA ? usane yoddhA kA citra banAyA / vaha zakti se pUrNa tathA AkrAmaka sthiti meM avasthita hai, para hai zAnta / __kevala citra kA hI aisA nirmANa nahIM hotA, aise vyaktitva kA bhI nirmANa saMbhava hai, asaMbhava nahIM / kAraNa kyA rahA ? ahiMsA kI carcA bahuta hotI hai, kevala carcAeM hotI haiM | Aja ahiMsA meM zakti kahAM hai ? Aja yuddha meM jAne ke lie kahAM haiM ve ahiMsaka sainika ? kahIM nahIM haiM / ahiMsA zaktihIna ho gii| citra meM citrita-sI ho gii| ahiMsA devI kA sundara citra Aja upalabdha hai / citra ko dakhane se lagatA hai ki ahiMsA devI ke aMga-pratyaMga se zakti kA kSaraNa ho rahA hai, para vaha hai citragata / yaha jIvita ahiMsA kI bAta nahIM ho sakatI / Aja jahAM bhI ahiMsA kI carcAeM ho rahI hai, lagatA hai ve sArI carcAeM citrakAra kI ahiMsA kI carcAeM haiM, citrakalA kI nipuNatA kI carcAeM haiM, paramArtha kI carcAeM nahIM haiN| Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsA sArvabhauma aura aNuvrata / 249 ahiMsA meM bahuta bar3I zakti nahIM hai, para Aja kI sabase bar3I kaThinAI yaha hai ki Aja na to ahiMsaka banane ke bAre meM prazikSaNa diyA jA rahA hai| aura na ahiMsA ke viSaya meM koI prayoga cala rahA hai, na koI zodha ho rahI hai / kucha bhI nahIM ho rahA hai / kevala carcA hI carcA hai / ahiMsA kI carcA aura ahiMsA kA upadeza / mujhe nahIM patA ki ahiMsA kA nirantara upadeza dene vAle vyaktiyoM meM ahiMsA ke prati kitanI AsthA hai / unakA upadeza kyA sunI-sunAI bAtoM para hI to AddhRta nahIM hai ! ahiMsA kI raTa lagAne vAloM meM ahiMsA ke prati kitanI zraddhA hai, yaha eka praznacihna hai | AsthAzUnya svara kyA ahiMsA ko pratiSThita kara pAeMge? yaha mahattva kA prazna hai| ___ Aja hiMsA zaktizAlI bana rahI hai, kyoMki hiMsaka meM hiMsA ke prati gaharI niSThA hai, AsthA hai | vaha mAnatA hai ki ahiMsA se kabhI kAma saphala nahIM ho sktaa| hiMsA kA yaha camatkAra hai ki vaha do minaTa meM kArya saMpAdita karA sakatI hai / hiMsaka ke mana meM yaha saMdeha nahIM hotA ki kArya hogA yA nahIM ! vaha nizcita jAnatA hai ki hiMsA kA prayoga hote hI kArya ho jaaegaa| mAM bacce ko samajhAtI hai / vaha nahIM mAnatA, taba mAM use mAratI hai, pITatI hai / baccA zAnta ho jAtA hai / mAM kA hiMsA meM vizvAsa hai, vaha aura pakkA ho gayA | mAM kA tarka hai, jaba taka mArA-pITA nahIM taba taka baccA rotA rahA / mAra par3ate hI zAnta ho gyaa| AdamI jIvana ke hara kSetra meM anubhava kara rahA hai ki jo kAma samajhAne-bujhAne se nahIM hotA, vaha kAma hiMsA ke sahAre tatkAla ho jAtA hai / hiMsA ke prati logoM kI gaharI AsthA jama gaI / unameM IMTa ke prati patthara kA prayoga karane kI gaharI AsthA hai| do gAlI dene ke badale pacAsa gAlI dene meM unakI niSThA hai / hiMsaka ke mana meM hiMsaka ke prati pracura AsthA hai / dUsarI bAta hai ki hiMsA kA prayoga karate hI kArya saMpanna ho gayA, yaha bAta hiMsA ke lie avakAza upasthita karatI hai / hiMsaka ko na upadeza dene kI jarUrata hotI hai aura na pracAra karane kI / use hiMsA kA saMsthAna bhI nahIM banAnA par3atA | phira bhI usakI hiMsA ko protsAhana milatA hai| usakI hiMsA saphala hotI hai / Aja pulisa ke javAnoM aura sainikoM ko vyavasthita prazikSaNa diyA jAtA hai ki prahAra kaise kiyA jAe ? aparAdhI ko kaise pakar3A jAe ? use yAtanAeM kaise dI jAeM ? julUsa ko kaise titara-bitara kiyA jAe ? Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA inakA pUrA-pUrA prazikSaNa diyA jAtA hai / yaha sArA hiMsA kA hI prazikSaNa hai / hiMsA ke sAdhanoM ko vikasita karane ke lie apAra dhanarAzi kA vyaya ho rahA hai / araboM-kharaboM rupae ke zastrAstra banAe jA rahe haiM / kitane bar3ebar3e kArakhAne cala rahe haiM hiMsA kI sAmagrI ko taiyAra karane ke lie | hiMsA kA prayoga cala rahA hai / hiMsA kI zodha ho rahI hai | naye-naye mArga, naye-naye sAdhana khoje jA rahe haiM / hiMsA kI pUrI taiyArI hai| isakI tulanA meM becArI ahiMsA ko kahAM khar3I kareM / eka ora hai hiMsA kI zakti, dUsarI ora hai ahiMsA kI zakti / ahiMsA kI zakti ke prati na AsthA hai aura na usake prazikSaNa kA vyavasthita krama hai / na prayoga hai, na anusaMdhAna hai aura na pUrI sAmagrI hai / kevala ahiMsA ke pratiSThAna sthApita haiM / isase jyAdA kucha bhI nahIM hai / kabhI-kabhAra ahiMsA ke viSaya meM semInAra ho jAte haiM, kucha goSThiyAM aura carcAeM ho jAtI haiM, bAta samApta / ahiMsA kI itanI kamajora zakti aura hiMsA kI itanI pracaMDa zakti / donoM kI tulanA karatA hUM to, 'ahiMsA sArvabhauma' eka majAka aura makhaula-sA lagane laga jAtA hai | isa saMdarbha meM ahiMsA kA jo svara uTha rahA hai, use nirarthaka mAnA jAe? use asvAbhAvika mAnA jAe! nahIM, use asvAbhAvika nahIM mAnA jA sktaa| Aja ahiMsA ko koI jilAe hue hai to vaha hai hiMsA kI vibhISikA / hiMsA kI itanI vibhISikA nahIM hotI to ahiMsA kI carcA banda ho jAtI / kintu hiMsA ne manuSya ke sAmane mRtyu kA tAMDava nRtya prastuta kara DAlA hai / isalie AdamI vikalpa khoja rahA hai ki isa mRtyu ke mukha se kaise bacA jAe | muMDera / para khar3I mRtyu se kaise bacA jAe? jaba vikalpa khojane kI bAta sAmane AtI hai taba ahiMsA ke sivAya dUsarA koI vikalpa prastuta nahIM hotA / eka samaya thA ahiMsA ke kaMdhe para car3hakara hiMsA jI rahI thI aura Aja hiMsA ke kaMdhe para car3hakara ahiMsA jIne kA prayAsa kara rahI hai / sahArA hiMsA de rahI hai / isa sthiti meM, anya vikalpa ke abhAva meM samUce saMsAra meM ahiMsA , kA svara mukharita ho rahA hai| hama bhI ahiMsA ke svara ko dhArmika aura AdhyAtmika saMdarbha meM nahIM khoja rahe haiM kintu jAgatika hiMsA ke saMdarbha meM khoja rahe haiN| Aja kA jAgatika saMdarbha hiMsA kA hai | usake lie ahiMsA kI carcA kareM aura vaha bhI vyakti ke vindu ko sAmane rakhakara, aNuvrata ke maMca se / Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsA sArvabhauma aura aNuvrata / 251 hiMsA kA sArA vikAsa vyakti kI AkAMkSA ke kAraNa huA hai / usako kaise miTAyA jAe ? vyakti ko kaise badaleM ? vyakti kI akrAmaka manovRtti meM kaise parivartana lA sakeM ? kevala AdezoM ke dvArA yaha bAta saMbhava nahIM ho sakatI / upadeza bhI hogA, ciMtana bhI hogA, ahiMsA se vyakti prabhAvita bhI hogA, kintu vaha prabhAva asthAyI na bane, kSaNika na bane / usakA sthAyitva ho / usa sthAyitva ke lie kyA kiyA jAe, isa para vaijJAnika dRSTi se vicAra karanA hogA / vyakti kA mastiSka rasAyanoM kA bhaMDAra hai / hamArI granthiyAM aura mastiSka bahuta rasAyana paidA kara rahe haiN| mastiSka ko supara kemIkala plANTa kahA jAtA hai / rasAyanoM ko paidA karane vAlA mastiSka eka bar3A kArakhAnA hai / mastiSka meM 'Teropina' aura 'theropina' nAmaka rasAyana utpanna hote haiM / ye donoM saMtulana banAe rakhate haiM ki vyakti AkrAntA na bane / kintu jaba inakA saMtulana bigar3a jAtA hai taba vyakti kI AkrAmaka vRttiyAM jAga jAtI haiM / Aja bar3e-bar3e rASTrAdhyakSoM aura sainika manovRtti vAle rAjanetAoM kA saMtulana bigar3A huA hai / unakI AkrAmaka vRtti prabala ho rahI hai / yaha saMtulana bigar3atA hai 'hAipotherepa' kA saMtulana bigar3ane ke bAda / jaba vyakti meM Asakti aura Avega kA prabala vega hotA hai taba saMtulana asta-vyasta ho jAtA hai / vaha lar3akhar3A jAtA hai / aise vyaktiyoM meM yadi rAsAyanika saMtulana sthApita kiyA jA sake to bahuta bar3I bAta hotI hai / maiM dekhatA hUM ki aneka dizAoM se prayatna honA jarUrI hai-- dhArmika aura AdhyAtmika maMca se, manovaijJAnika aura dArzanika maMca se, prAyogika aura rAjanaitika maMca se--ina sabhI maMcoM se milA-julA eka aisA prayatna ho, jo hiMsA kI bhayAnakatA kA nidAna khoja sake / usakA koI vikalpa khoja sake / aisA karane se sArI manuSya jAti kA bhalA ho sakegA / kintu cunanA hogA vyakti ko / vyakti se prAraMbha karanA hogaa| eka vyakti se kyA hogA ? eka vyakti se aneka vyakti hoNge| jaba aneka vyakti zaktizAlI banate haiM to sAre saMsAra ko prabhAvita kara dete sabase pahalI bAta hai ki vyaktivyakti meM gaharI AsthA jagA de / gAMdhI koI jagat nahIM thA, mArTina lUthara * Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA koI jagat nahIM thA / vyakti jagat nahIM hotA, para vaha itanA zaktizAlI hotA hai ki samUce jagat ko prabhAvita kara detA hai / mahAvIra aura buddha jagat nahIM the / kintu jisa vyakti meM jitanI gaharI AsthA hogI, usa vyakti meM utanI UMcAI A jAegI, vaha UMcAI usake lie dRzya bana jAegI / prazna hai AsthA kA / Aja sabase bar3I kamI hai AsthA kI | manuSya ne AsthA kho dI / AdamI kI satya ke prati AsthA nahIM hai / ahiMsA ke prati AsthA nahIM hai| kisI bAta ke prati AsthA nahIM hai / manuSya ke prati bhI usakI AsthA nahIM hai / vizvAsa nahIM hai / mizrA aura varmA donoM mitra the / eka bAra varmA apane mitra mizrA ke ghara gayA / ghara kA dvAra baMda thA / nIce se pukArA / mizrA ne apane naukara se kahA- kaha do mizrAjI aMdara nahIM haiN| naukara ne Upara se kahA- bhAI sAhaba ! mizrAjI bhItara nahIM haiN| bAjAra gae haiN| varmA apane ghara lauTa gayA / kucha dinoM bAda kAryavaza mizrA varmA ke ghara gayA / nIce kA dvAra baMda thA / khaTakhaTAyA / Upara se varmA ne kahA-- varmAjI abhI bAhara gae hue haiM / ghara meM nahIM haiM | mizrA bole-are, tuma sAmane khar3e ho aura apanI upasthiti ko svayaM nakAra rahe ho ! tuma to bar3e vicitra mitra nikale ! varmA ne kahA- vAha ! maiMne to tumhAre naukara para bhI bharosA kara liyA thA aura tuma mujha para bharosA nahIM kara rahe ho ! tuma bar3e vicitra mitra ho / Aja AdamI AdamI para hI nahIM, kisI para bharosA nahIM karatA / bharosA svayaM para bhI nahIM hai aura sAtha rahane vAloM para bhI nahIM | pati kA bharosA patnI para nahIM hai aura patnI kA bharosA pati para nahIM hai / kisI kA kisI para bharosA nahIM hai / 'AsthA' nAma ke tattva kA Aja jitanA hrAsa huA hai, atIta meM huA yA nahIM, isakA anusaMdhAna karanA hogA / jaba AsthA TUTatI hai taba AdamI ke paira lar3akhar3A jAte haiM / Aja ahiMsA ke prati AdamI ke mana meM koI AsthA nahIM rahI / yaha kahane meM koI kaThinAI nahIM hai / ahiMsA kA artha hai- rAga dveSa-mukta jIvana jInA, svataMtratA kA jIvana jInA, niSpakSatA kA jIvana jInA / kintu Aja pratyeka vyakti Aveza kA jIvana jI rahA hai / rAga-dveSa kA jIvana jI rahA hai aura pakSapAta kA jIvana jI rahA hai / rAga-dveSa mukta jIvana jIne ke prati usakI koI AsthA nahIM Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsA sArvabhauma aura aNuvrata / 253 hai / isa viSama sthiti meM pahalA kAma yaha hotA hai ki AdamI meM ahiMsA ke prati AsthA nirmita kI jAe / pAMca-dasa vyakti bhI yadi gahare AsthAvAn banAe jA sakeM to jAgatika kAma ho skegaa| pUre jagat para kabhI pAnI nahIM chir3akA jA sakatA, kintu pAnI ke apane-apane srota haiM / agara eka srota kahIM zaktizAlI hotA hai to usakI pahuMca sAre saMsAra taka ho sakatI hai / yadi ahiMsA kA prayoga kahIM saphala hotA hai to AdamI kI usake prati AsthA avazya jAgatI hai / kaThinAI hai prayoga aura prazikSaNa kI / Aja bhI yaha eka prazna banA huA ki ahiMsA meM vizvAsa karane vAle jitane saMsthAna haiM, kyA unameM kahIM vaijJAnika praNAlI se ahiMsA kA zodha ho rahA hai ? prayoga ho rahA hai ? kyA kahIM hRdaya parivartana kA prayoga kiyA jA rahA hai ? yaha to sunane ko milegA ki sAmyavAdI dezoM meM brena-vAziMga kA prayoga cala rahA hai, prazikSaNa cala rahA hai ? kintu kahIM bhI ahiMsA kA prazikSaNa diyA jA rahA ho aisA sunane meM nahIM AtA / eka ora to zaktizAlI astroM kA prayoga aura eka aura kevala bhASaNa / donoM meM sAmaMjasya kahAM hai ? Aja pratyeka ahiMsAvAdI ke sAmane yaha cintana kA prazna hai| jaba taka isa para gaMbhIratA se ciMtana nahIM kiyA jAegA, ahiMsA kI duhAI dene vAlA vyakti svayaM hAsyAspada banatA calA jAegA / aNuvrata Andolana ko calate kitane varSa bIta gae / ahiMsA usakA pahalA aNuvrata hai / 'saMkalpapUrvaka kisI jIva kI hiMsA nahIM karUMgA' yaha usakA pahalA saMkalpa hai| kyA itanA sA saMkalpa svIkArane se aNuvrata Andolana caritArtha ho jAegA ? usakI upayogitA pramANita ho jAegI ? yaha eka praznacihna hai / isI prazna ko samAhita karane ke lie cintana calA aura calatA rahA hai / ahiMsA ke saMkalpa ko svIkArane se ahiMsA caritArtha nahIM hotI / usa saMkalpa meM bAdhA DAlane vAle jitane tattva vyakti meM haiM, unakI saphAI kI jAe / unake pariSkAra kI koI prakriyA prastuta kI jAe / vyakti ko badalA jAe | jaba vyakti badalegA to usa badalAva kI prakriyA hogI, abhyAsa aura prazikSaNa hogaa| isase eka nahIM, aneka vyakti bdleNge| jo bhI isa prakriyA se gujaregA, vaha badalegA / binA abhyAsa ke vyakti nahIM badalatA / hara vyakti ko abhyAsa karanA hotA hai / abhyAsa jaise-jaise pakatA Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA hai, vyakti meM badalAva AtA hai aura taba abhIpsita kArya saMpanna hotA hai / choTA baccA jaba par3hane jAtA hai taba sabase pahale vaha varNamAlA kA abhyAsa karatA hai / koI bhI aNuvratI banane vAlA ahiMsA kI lipi ko nahIM sIkhatA to vaha aNuvratoM kI bhAvanA ko kaise jIvana meM utAra sakatA hai ? aNuvratI hI nahIM, mahAvratI banane vAlA bhI ahiMsA kI varNamAlA kA abhyAsa nahIM karatA / maiMne Aja kevala eka prazna ko ubhArA hai / yaha isalie ubhArA hai ki brelalipi kA pracalana cala rahA hai / yaha lipi aMdhe vyaktiyoM ke lie hai / yaha ubharI huI lipi hai, aMdhe par3ha nahIM sakate, para aMguliyoM ke sparza se ubharI huI lipi ke AdhAra para par3ha-likha sakate haiM / ahiMsA kI lipi ko par3hane ke lie vyakti ko jitanA cakSuSmAn honA cAhie, utanA vaha cakSuSmAn nahIM hai / usa lipi ko par3hane ke lie AMkha meM jitanI jyoti aura zakti apekSita hai, vaha nahIM hai / isalie usa lipi ko eka bAra ubhAra denA apekSita lagatA hai / isalie maiMne yaha prazna ubhArA hai / isa viSaya para bahuta laMbI carcAeM jarUrI haiN| carcA hI nahIM, maiM kalpanA karatA hUM ki aNuvrata ke maMca se ahiMsA sArvabhauma kA kAryakrama prAraMbha ho / usakA tIna sUtrI kAryakrama hogA 1. ahiMsA ke viSaya meM anusaMdhAna 2. ahiMsA ke prayoga 3. ahiMsA kA prazikSaNa isake kriyAnvayana se yaha AzA kI jA sakatI hai ki Aja ahiMsA ko hiMsA se jo cunautI mila rahI hai to eka samaya aisA A sakatA hai ki ahiMsA hiMsA ke sAmane cunautI banakara upasthita ho| isase mAnavajAti kI jo vikaTa samasyA hai, usa samasyA kA samAdhAna kA eka choTA-sA bindu, eka choTI sI prakAza-kiraNa mAnava ke bhAgyAkAza meM camaka sakatI hai aura taba pUrI mAnavajAti ko sukha kI sAMsa lene kA avasara mila sakatA hai / Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAsthya aura prasannatA zabdoM ke binA hamArI yAtrA nahIM calatI / hamAre bhAva sadA zabdoM se AMkha micaunI kiyA karate haiM / doharI kaThinAI hai / zabdoM kA saMsAra bahuta bar3A hai aura usakI vayAkhyA bhI bahuta bar3I hai / bhAva kA saMsAra bhI bar3A hai | zabda usakI vyAkhyA nahIM kara pAte / hama do zabdoM se paricita haiM | eka hai harSa aura dUsarA hai viSAda / hama prasannatA se paricita nahIM haiM / yaha donoM se bhinna hai / musakarAnA, haMsanA, cehare para musakAna kA daur3a jAnA yaha harSa hai, prasannatA nahIM / harSa ke sAtha viSAda kA honA avazyaMbhAvI hai / donoM jur3e hue haiM / eka ke bAda dUsarA hotA hai / dina ke bAda rAta aura rAta ke bAda dina kA honA aTala niyama hai / isI prakAra harSa ke bAda viSAda aura viSAda ke bAda harSa kA honA anivArya hai / kevala harSa yA kevala viSAda kabhI nahIM hotA / yaha dvandva sadA sAtha rahatA hai / yaha kabhI nahIM bichur3atA / prasannatA tIsarI sthiti hai / yaha na harSa se jur3I huI hai aura na viSAda se jur3I huI hai / yaha isa dvandva se atIta hai, donoM se pare kI sthiti hai / prasannatA kA artha hai citta kI nirmalatA | prasannaM AkAzaM--AkAza prasanna taba hotA hai jaba vaha nirmala hotA hai, bAdaloM se zUnya hotA hai / jaba sAre bAdala bikhara jAte haiM, taba AkAza ko prasanna kahA jAtA hai| bahuta bar3A antara hai prasannatA meM aura harSa meM / harSa hotA hai iSTa vastu kI upalabdhi hone para | jaba sAre vighna miTa jAte haiM, anukUlatAeM hotI haiM, taba harSa hotA hai | jaba anukUla bAta prApta nahIM hotI, taba viSAda chA jAtA Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA sAdhanA ke kSetra meM yaha dvandva eka vighna hai | sAdhanA ke kSetra meM jitanA harSa kA mUlya hai utanA viSAda kA mUlya hai / harSa kA koI atirikta mUlya nahIM hai | sAdhanA karane vAle sAdhaka bhI pravAhapAtI hokara mana kI anukUlatA para atirikta harSita ho jAte haiM aura mana kI pratikUlatA para viSAdagrasta ho jAte haiM / anukUlatA para harSita honA aura pratikUlatA para kumhalA jAnA yaha dvandva ke ghere meM jIne vAloM kI sthiti hai / yaha sAdhanA kI sthiti nahIM hai / yaha padArtha jagat meM jIne vAloM kI sthiti hai / jo loga padArtha se haTakara AtmA kA jIvana jInA cAhate haiM, unheM harSa aura viSAda se dUra haTakara prasannatA kA jIvana jIne kA abhyAsa karanA hogA, citta kI nirmalatA kA jIvana jIne kA abhyAsa karanA hogA / maharSi pataMjali ke sAmane prazna AyA ki prasannatA kaba prApta hotI hai ? unhoMne kahA-- nirvicAravaizAradye'dhyAtmaprasAda:--bahuta mArmika bAta hai| nirvicAra hI vizAradatA se adhyAtma kI vizAradatA prApta hotI hai aura usase prasAda prApta hotA hai / prasAda yAnI guru yA deva kI kRpA / yahI hai prasannatA / maMdira meM jAte haiM aura prasAda lenA cAhate haiM | usake sAtha prasannatA jur3I huI hotI hai / adhyAtma kI vizAradatA prApta hotI hai, taba prasannatA prApta hotI hai / phira prazna hotA hai ki adhyAtma kI vizAradatA kaba AtI hai ? vaha hara kisI meM nahIM AtI / sAdhanA ke mArga para calane vAle meM bhI nahIM aatii| usakI prApti meM kucha bAdhAeM haiM, kucha AvaraNa haiM | jaba taka ye bAdhAeM yA AvaraNa nahIM miTate, taba taka prasannatA prApta nahIM hotI / eka saMnyAsI apane bhakta para prasanna huA | usane socA- yaha bhakta merI sevA karatA hai, ise kucha dUM / usane dene kI bAta socI / usane apane cimaTe se baMdhA eka patthara nikAlA aura use bhakta ko dete hue kahA-'yaha pArasamaNi patthara hai| isase lohA sonA bana jAtA hai| maiM tuma para prasanna hUM | ise le jAo / mAlAmAla ho jaaoge|' bhakta ne socA-patthara se lohA sonA kaise ho sakatA hai ? usakA mana saMdigdha ho gayA / saMnyAsI samajha gayA / usane lohe kI eka sUI lI, pArasamaNi patthara se usako chuA aura vaha sone kI ho gaI | bhakta kA saMdeha nahIM miTA / usane saMnyAsI se kahA- 'Apa mujhe dhokhA de rahe haiM / ' saMnyAsI ne kahA.-- 'dhokhA kaise ? tumhAre sAmane hI Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAsthya aura prasannatA / 257 to maiMne lohe kI sUI ko sone kI banAI hai, phira dhokhA kaise ?' bhakta bolA'yaha patthara itane dinoM taka cimaTe meM baMdhA huA hI thA | cimaTA lohe kA hai, phira vaha maNi-patthara ke prabhAva se sone kA kyoM nahIM huA ? saMnyAsI ne kahA-'tama ThIka kahate ho / tamhArA saMdeha ThIka hai| yaha maNi cimaTe se baMdhA huA thA, para isake bIca meM kapar3e kI parateM thIM / cimaTe se isakA sIdhA saMparka nahIM thA / isalie cimaTA sone kA nahIM ho sakA / ' . bhakta kA saMdeha dUra ho gyaa| prasannatA bhItara meM hotI hai / vaha bAhara kahIM se lAnI nahIM par3atI / harSa aura viSAda lAnA par3atA hai | prasannatA cetanA kI sahajatA hai / vaha bAhara phUTatI hai| para bIca meM kucha bAdhAeM haiM isalie vaha abhivyakta nahIM hotii| prasannatA ko abhivyakta hone se pUrva cAra bAdhAoM ko pAra karanA par3atA hai. pahalI bAdhA hai--mithyA dRSTikoNa / dUsarI bAdhA hai--AkAMkSA, icchA, cAha / tIsarI bAdhA hai--bhaya cauthI bAdhA hai-abrahmacarya / ye cAra bar3I bAdhAeM haiM, jo prasannatA ko prakaTa nahIM hone detiiN| eka bAta hameM jAna lenI cAhie ki prasannatA utpanna nahIM hotI, vaha prakaTa hotI hai, abhivyakta hotI hai / utpanna honA aura prakaTa honA- do bAteM haiM / utpanna vaha mAnA jAtA hai, jo pahale nahIM thA aura Aja ho rahA hai / jo nahIM thA, use utpanna kiyA jAtA hai / prakaTa vaha hotA hai, jo pahale se thA, para AvaraNa ke kAraNa dikhAI nahIM de rahA thA / AvaraNa haTA aura vaha dikhAI dene laga gyaa| sAMkhya darzana mAnatA hai ki kArya utpanna nahIM hotA, vaha prakaTa hotA hai / isI prakAra kevala jJAna, avadhijJAna, atIndriyajJAna hotA hai, utpanna nahIM kiyA jAtA | jJAna bAhara se nahIM lAyA jAtA / vaha to AtmA meM hai| vaha AvaraNa ke haTane para prakaTa hotA hai / isI prakAra. jaba ye cAra bAdhAeM miTa jAtI haiM, taba prasannatA prakaTa hotI hai / citta kI nirmalatA yA prasannatA kI pahalI bAdhA hai--mithyA dRSTikoNa / Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA AdamI pratyeka bAta ko galata DhaMga se grahaNa karatA hai, mAnatA hai / nItikAroM kA mata hai ki acchI bAta cAhe koI bhI kahe, use mAna lenI caahie| parantu AdamI isa nItivAkya ko kahAM mAnatA hai ? vaha acchI bAta kahane vAle ko kahatA hai-upadeza denA sarala hai| isa para amala karo to jAnUM / upadeza denA eka aisI pravRtti hai jo binA sIkhe bhI hastagata ho jAtI hai aura prAyaH sabhI manuSya isameM nipuNa hote haiM / isake jaisI sarala vastu aura koI bhI nahIM hai / isameM socanA-vicAranA nahIM par3atA / yaha mithyA dRSTikoNa hai / isase prasannatA prakaTa nahIM ho sakatI | prasannatA kI dUsarI bAdhA hai-AkAMkSA / jisake mana meM AkAMkSA rahatI hai vaha prasanna nahIM raha sakatA / vaha vyakti harSita ho sakatA hai, viSaNNa ho sakatA hai / jisa vyakti ne harSa aura viSAda ko hI samajhA hai, vaha vyakti prasannatA ko nahIM samajha sakatA / hamArI jitanI manovRttiyAM hotI haiM, zarIra meM utane hI kendra hote haiN| yadi hajAra prakAra kI manovRttiyAM haiM to zarIra meM hajAra kendra hoMge aura lAkha prakAra kI manovRttiyAM haiM to lAkha kendra hoMge / hara manovRtti kA eka kendra hotA hai zarIra meM / Aja ke zarIra zAstra meM aura manovijJAna meM isa viSaya para sUkSmatA se vicAra kiyA hai / hamAre zarIra meM 'jInsa' hote haiM, guNasUtra hote haiM kromosoma hote haiN| ye jInsa hamAre saMskAra-sUtra haiN| eka-eka kozikA eka-eka saMskAra-sUtra hai / yaha saMsAra itanA bar3A hai ki jisakA pAra nahIM pAyA jA sakatA | koI bhI manobhAva aisA nahIM hai, jisakA saMvAhaka kendra zarIra meM na ho / ina saMskAroM ko, unake kendroM ko badalA jA sakatA hai / yaha tathya Aja vijJAna kI kasauTI para kharA utara cukA hai| __ adhyAtma kI dizA meM jAne vAlA vyakti yadi apane pUrva saMskAroM ko nahIM badalatA hai to eka praznaciha banA rahatA hai / maiM yaha nahIM kahatA ki sAdhu banate hI, pahale caraNa meM hI vaha vItarAga bana jaayegaa| vItarAga bananA bahuta dUra kI bAta hai / kintu yadi sAdhu banane ke bAda eka sUta bhI na badale to cintanIya hotA hai | sAdhaka ko yaha lekhA-jokhA karanA cAhie ki Aja kitanA badalA,mahIne meM kitanA badalA aura varSa meM kitanA badalA / agara pacAsa varSa bIta jAne para bhI kucha badalAva nahIM AyA aura vaisA kA vaisA, Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAsthya aura prasannatA | 259 jahAM kA tahAM rahA to sacamuca eka praznacihna khar3A ho jAtA hai / sAdhanA kA artha hai-kramazaH badalanA, badalate cale jAnA / sAdhanA kA mArga badalane kA mArga hai, parivartana kA mArga hai | kintu jo sAdhaka vRttiyoM ke kendroM ko nahIM jAnatA, vaha badalane meM sakSama nahIM hotA | kisa vRtti kA kauna-sA kendra hai, yaha jAnanA Avazyaka hai | Aja ke vaijJAnikoM ne hajAroM kendroM ko khoja nikAlA hai / hamAre mastiSka meM harSa kA kendra kauna-sA hai, viSAda aura duHkha kA kendra kauna-sA hai, kAma-vAsanA aura krodha kA kendra kaunasA hai, vaijJAnikoM ne inakI khoja kI hai aura inako badalane ke upAyoM kI bhI khoja kI hai | oNparezana yA auSadhi ke dvArA una kendroM meM parivartana karane kA saphala prayAsa kiyA hai / yaha bahuta bar3I upalabdhi hai | Aja kA pratyeka prabuddha sAdhu-sAdhvI samAja isakA upayoga kara lAbhAnvita ho sakatA hai / Aja koI bhI AdhyAtmika sAdhanA vaijJAnikatA se haTakara saphala nahIM ho sakatI / Aja ke vaijJAnika sAhitya se itanA bar3A sahayoga mila sakatA hai ki sAdhanA ko nayA AyAma diyA jA sakatA hai aura asaMbhava bAta saMbhava banAI jA sakatI vaijJAnikoM ne prayoga kiyA / bandara ko cAra kele die / keloM ko dekha baMdara kA AkAMkSA-kendra sakriya ho gayA | vaha khAne ke lie lalacA utthaa| khAne ke lie kele ko chIlA / itane meM hI vaijJAnika ne usake AkAMkSA kendra para ilekTraoNDa lagA diyA / baMdara kI khAne kI AkAMkSA miTa gaI / usane kele ko pheMka diyA / use anubhava huA ki kelA nahIM khAnA caahie| eka vizAla maidAna hai / hajAroM darzaka khar3e haiM / eka vyakti maidAna ke bIca lAla jhaMr3I lekara khar3A hai / AyojakoM ne eka khUkhAra sAMr3a ko chodd'aa| sAMDa ne AdamI ko dekhA, lAla jhaMDI ko dekhA / usakA krodha bar3hA aura vaha AdamI ko mArane daur3A / lAla raMga kI jhaMDI ne usako aura adhika khUkhAra banA DAlA / darzaka sAre kAMpa uThe / unhoMne socA- AdamI aba marA, aba marA / sAMDa AdamI ke pAsa AyA / AdamI ne usake mastiSka para, krodha kendra para, ilekTraoNDa lagAyA / sAMDa kA gussA zAMta ho gyaa| vaha eka pAlatU kutte kI taraha zAMta khar3A raha gayA / yaha koI nayI bAta nahIM hai | tIrthaMkara ke sAmane zera aura bakarI eka Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA ghATa pAnI pIte haiM / nitya vairI pazu-pakSI bhI apanA vaira-bhAva bhUla jAte haiN| sAdhaka ke mana meM ahiMsA ke prati yA to AsthA nahIM hai yA usake prati niSThA kA bhAva nahIM jagA hai, isIlie vaha choTI-sI bAta para maitrI-bhAva ko bhulAkara virodha paidA kara detA hai, bheda paidA kara detA hai| Aja ke isa vaijJAnika aura tArkika yuga meM sAdhanA karane vAle vyakti ke sAmane eka bahuta bar3A prazna ubharakara A rahA hai ki ahiMsaka vyaktiyoM ke hote hue bhI vaira-virodha kyoM bar3ha rahA hai ? purAne jamAne meM zAyada yaha prazna itanA ubharakara sAmane nahIM AyA thA / Aja pratyeka sAdhaka yA dhArmika vyakti ke sAmane yaha prazna cinha hai / choTI-choTI bAteM, choTe choTe vighna sArI prasannatA ko gAyaba kara, maitrI-bhAvanA ko lupta kara vaira-bhAvanA ko paidA kara rahe haiN| hameM vaijJAnikoM se sIkhanA hogA ki kendroM ko zAnta kara sthiti ko kaise badalA jA sakatA hai ? hamAre pAsa bhI kendroM ko zAMta karane ke upAya haiM, sAdhanA ke sUtra haiN| jo kAma vaijJAnika ilekTraoNDa ke dvArA, vidyuta prakaMpanoM ke dvArA karate haiM, vahI kAma usa kendra para dhyAna karane se ho jAtA hai / aisA hotA hai, aura ho sakatA hai / prasannatA kI dUsarI bAdhA hai AkAMkSA yAnI samatA ko AtmasAt na kara pAnA / prasannatA kI tIsarI bAdhA hai bhaya aura cauthI bAdhA hai abrahmacarya / Ayurveda kA eka prasiddha zloka hai 'cittAyataM dhAtubaddhaM zarIraM, citte naSTe dhAtavo yAnti nAzam / tasmAccittaM sarvathA rakSaNIyaM, svasthe citte buddhayaH prasphuranti / / ' manuSya kA zarIra citta ke aura dhAtuoM ke adhIna hai / jaba citta naSTa ho jAtA hai taba dhAtueM kSINa hone lagatI haiM / jaba yaha sthiti ghaTita hotI hai taba sArI prasannatA naSTa ho jAtI hai / vRttiyAM lar3akhar3A jAtI haiM / AdamI ardha-vikSipta-sA ho jAtA hai / isakA mUla kAraNa hai--vIryanAza arthAt dhAtu kI kSINatA | cir3acir3Apana bar3hatA hai / bhaya, kaMpana Adi kI vRddhi hotI hai / nirAzA aura burI bAteM, burI kalpanAeM Ane lagatI haiM / dRSTikoNa badala jAtA haiN| Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'cittAyattaM nRNAM zukraM, zukrAyattaM ca jIvitam / tasmAt zukraM manazcaiva, rakSaNIyaM prayatnataH // svAsthya aura prasannatA / 261 hamArA pUrA jIvana citta ke adhIna hai, vIrya ke adhIna hai| jisane vIrya ko gaMvA diyA, usane jIvana ke rasa ko gaMvA DAlA / isalie citta aura vIrya kI rakSA karanA parama Avazyaka hai / sArI indriyoM kI surakSA eka ora aura mana tathA vIrya kI rakSA eka ora / indriyoM kI lolupatA se bhI vIrya kA kSaraNa hotA hai, yaha eka tathya hai / yaha bAra-bAra doharAyA jAtA hai ki AtmA kI rakSA karo / AtmA kI kyA rakSA kareM ? isakA artha bodha nahIM hai / isakA tAtparya hai-- mana kI rakSA karo, vIrya kI rakSA karo, citta kI rakSA karo / prasannatA ke lie brahmacarya kI rakSA bahuta jarUrI hai / eka vyakti mere pAsa AyA aura phUTa-phUTakara rone lgaa| maiMne rone kA kAraNa pUchA / usane kahA-- patnI kA viyoga ho gyaa| dUsarA vivAha nahIM kiyA / mana para niyaMtraNa nahIM rahA / aprAkRtika maithuna kI Adata par3a gaI / Aja merI sArI zakti cuka gaI hai| sUnA ho gayA huuN| aisA anubhava hotA hai ki 'maiM bImAra hUM / vismRti kA roga ubhara gayA hai / " yaha eka vyakti kI kahAnI nahIM hai / aise hajAroM vyakti haiM jo vIrya kSaraNa ke bhayaMkara pariNAma bhoga rahe haiM / dAmpatya-jIvana meM bhI jo atyadhika maithuna kA sevana karate haiM, ve bhI ina bhayaMkara pariNAmoM ke zikAra hote haiM / sukarAta se pUchA gayA - strI - sahavAsa kitanI bAra kiyA jAnA cAhie ? sukarAta ne kahA- jIvana meM eka bAra / 'yadi vaha saMbhava na ho to ?' 'varSa meM eka bAra / ' 'yadi vaha bhI saMbhava na ho to ?" 'mahIne meM eka bAra / ' 'yadi vaha bhI saMbhava na ho to ?' 'dina meM eka bAra / ' 7 'yaha bhI saMbhava na ho to ? 'phira sira para kaphana bAMdha lo aura jaisA cAhe vaisA karo !' prasannatA kI sabase bar3I bAdhA hai-- abrahmacarya kA sevana | Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2.62 / maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA hama Aja harSa se adhika paricita haiM, isalie prasannatA ko samajha nahIM pA rahe haiN| eka AdamI kI AkRti bahuta DarAvanI thI / vaha apane mitroM ke bIca baiThA bAta kara rahA thA / mitra ne kahA merA lar3akA bahuta DaratA hai| usane kahA--merA lar3atA to bilakula hI nahIM DaratA / mitra ne kahA--tumhArI zakla ko dekhate-dekhate vaha Dara kA AdI ho gayA / aba kyA DaregA ! isI prakAra AdamI harSa aura viSAda kA AdI ho gayA hai / usako prasannatA ko pahacAna pAne meM kaThinAI ho rahI hai / hama adhyAtma kI viSamatA ko prApta kareM, AtmA ko prasanna kareM, nirmala kareM / jaise-jaise hamArI nirmalatA bar3hegI, citta nirmala hogA / hama yadi priya-apriya saMvedanAoM se dUra rahane kA abhyAsa kareMge to nirmalatA kA vikAsa hogA | prekSA kA artha hai-dekhanA, anubhava karanA / isake sAtha eka bAta aura jur3I huI hai, priya-apriya saMvedanAoM se mukta hokara dekhanA aura anubhava karanAM / yadi isa prekSA kA dasa-bIsa minaTa pratidina abhyAsa hotA hai to eka dina aisA A sakatA hai, jaba priyatA aura apriyatA, harSa aura viSAda- donoM nIce cale jAeMge aura prasannatA, citta kI nirmalatA Upara A jAegI / 00 Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya mahAprajJa kI pramukha kRtiyAM * mana ke jIte jIta AbhA maNDala kisane kahA mana caMcala hai jaina yoga cetanA kA UrdhvArohaNa ekalA calo re * merI dRSTi : merI sRSTi apane ghara meM eso paMca NamokkAro maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA samasyA ko dekhanA sIkheM nayA mAnava : nayA vizva * bhikSu vicAra darzana arham maiM : merA mana : merI zAnti samaya ke hastAkSara AmaMtraNa Arogya ko mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya ghaTa-ghaTa dIpa jale ahiMsA tatva darzana * ahiMsA aura zAnti karmavAda saMbhava hai samAdhAna * manana aura mUlyAMkana * jaina darzana aura anekAnta zakti kI sAdhanA dharma ke sUtra jaina darzana : manana aura mImAMsA Adi-Adi + w Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM haM apane sAtayakAtiAMtA AcArya mahAprajJa