Book Title: Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 04
Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh
Catalog link: https://jainqq.org/explore/022381/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyagaNa paryAyano rasa 'mahAmahopAdhyAya zrI yazovijayajI ma.sA., dravyAnuyogaparAmarza - paMnyAsa yazovijaya Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ N dhana-deha-Indriya-mana-kaSAyo Adi sahuthI bhinna evuM mAruM svarUpa che. zuddha Atma dravya dhana-de-Indriya-mana-kaSAyo Adi sahuthI bhinna evuM mAruM svarUpa che. dhana-deha-iTisa -da-Indri deha-geha-indriya-mana-kaSAya Adi.. anupama AnaMdanuM saMvedana. A samyaktva vinA badhuM ja ajJAna.. Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - samakita sUvuM (zuddha) re chaNi pari Adaro, samakita viNa savi baMdha = ajJAna, dhyAdhya), - samakita viNa je re haThamAragi paDiA, te savi jAti re aMdha. (rAsa : 10/2). GSTTA ! disaMhajInna evuM mAsvarUpa che. ..sahuthI bhinna Atmadravyano sAkSAtkAra, ..eTale ja sabhyatva! .tenA vinAnA haThamArgastha sahu jAtyaMdha! bijha. e mAruM svarUpa che. Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parama pUjya sakala saMgha hitaciMtaka AcAryadeveza zrImad vijaya bhuvanabhAnu sUrIzvarajI mahArAja svaparasamayAbhyastavidyAbhUtyA prbhaasvrm| bhuvanabhAnusUrIzam, bhIme bhAvAdbhaje bhave||4|| CyaIDH paryAyinI sasa samaparAma tvadIyaM tubhyaM samarpayAmi paryAyavo zasa. . Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TT UUU A ad. T Jha SMS/ paribaLa ja che Th jahan bolle dravya guNa paryAyano rAsa che ja he ane pAmavAnuM che & A. NU ? O che A 20 Kw 0, S 1 S 5. Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikalyo ane vibhAvothI banAve udAsa zuddha abhadravyano kaTale pratibhAsa AnaMdaghanastatvamAM je haTAve nivAsa evo che A dravya-guNa vayayano Tasa. vadhalya vyartha vAto je takathAono vya mATe ja veThako kamano amadada traNa have ghI che sadanI hAlata vyAsa tethI ja vAMcavo che dravya-guNa-dhyayana TaTasa. Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | zrI AdinAthAya namaH | / / Namotthu NaM samaNassa bhagavao mahAvIrassa / / paMnyAsa yazovijaya racita dravyAnuyogaparAmarza-dravyAnuyogaparAmarzakarNikA-karNikAsuvAsathI vibhUSita mahAmahopAdhyAya zrIyazovijayajI ma.sA. dvArA viracita svopajJaTabArtha yukta dravya-guNa-paryAyano rAsA (bhAga-4) * divyAziSa * parama pUjya nyAyavizArada sva.AcAryadeva zrImad vijaya bhuvanabhAnusUrIzvarajI mahArAjA * zubhAziSa * parama pUjya siddhAntadivAkara gacchAdhipati AcAryadeveza zrImad vijaya jayaghoSasUrIzvarajI mahArAjA * dravyAnuyogaparAmarzAdikAra + gurjaravivecanakAra + saMpAdaka che parama pUjya pUnA jillA uddhAraka paMnyAsa pravara zrIvizvakalyANavijayajI mahArAjanA ziSyANa paMnyAsa yazovijaya prakAzaka che zreyaskara zrI aMdherI gujarAtI jaina saMgha IrlAbrIja, 106, esa.vI.roDa, vilepArlA (vesTa), muMbaI-400056, phona : (022) 26719357 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ je granthanuM nAma : dravya-guNa-paryAyano rAsa * mULAkAra + svopajJa TabAkAra : mahAmahopAdhyAya zrIyazovijayajI ma.sA. dravyAnuyogaparAmarza : navanirmita saMskRta padyo * dravyAnuyogaparAmarzakarNikA : svopajJa TabArtha anusArI vistRta saMskRtavyAkhyA * dravyAnuyogaparAmarzakarNikA suvAsa | karNikA suvAsa : gurjara vivecana ka saMzodhaka : pa.pU.AcAryadeveza zrImad vijaya puNyaratnasUrIzvarajI ma.sA. Adi * AvRtti : prathama 9 kula bhAga : sAta *ka mUlya : saMpUrNa seTanA 5OOO/ * prakAzana varSa : vi.saM. 2069 0 vI.saM. 2539 0 I.sa. 2013 * * (c) sarva hakka zramaNa pradhAna jaina saMghane AdhIna che eka # prApti sthAna : (1) prakAzaka (2) zrI divyadarzana TrasTa 39 kalikuMDa sosAyaTI, dhoLakA-387810. ji.amadAvAda.phona : 02714-225482 (3) zrI satISabhAI bI. zAha 5, maulika phaleTsa, operA phaleTsanI sAme, sukhIpurA, pAlaDI, amadAvAda-380006, mo. : 9825412402 (4) DaoN. hemantabhAI parIkha 21, tejapAla sosAyaTI, phatahanagara basa sTenDa pAse, pAlaDI, amadAvAda-380007. mo. : 9427803265 (5) zrI mahendrabhAI jhaverI 502, saMskRti koplekSa, atithi cokanI pAse, kAlAvADa roDa, rAjakoTa-360005. mo.9825168834 ja mudraka : zrI pArzva komyuTarsa, amadAvAda. phona : (079) 25460295, mo.9909424860 * Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyAM zuM nihALazo ? 8-21 ka prakAzakIya nivedana ... * zruta anumodanA ... ja prastAvanA : pUjya AcAryadeva zrIbhAgyazavijayasUrIzvarajI ma.sA... ka caturtha bhAganI viSayamArgadarzikA ja DhALa-9 ... DhALa-10 .. & DIbhatattva ; prAdIna saMkrma. ... 22-46 *. .... ?? 06 - 2 rU84 ** .. ? 285 - 2646 ... I- III Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 // IrSAmaMDana zrIAdinAthAya namaH / prakAzakIya nive mahopAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAja viracita 'dravya-guNa-paryAyano rAsa' tathA te upara virya paMnyAsa zrIyazovijayajI mahArAja dvArA viracita vistRta nUtana racanA vagerene 7 bhAgamAM prakAzita karI zrIsaMghanA caraNomAM samarpita karatA anahada AnaMda anubhavIe chIe. A navalA graMthanA prakAzanano lAbha amArA zrIsaMghane prApta thayAno amone anero AnaMda che. bhagavAnanA vacano sAMbhaLavA, tenA upara gahana vicAra karavo, niraMtara vAgoLavA, satata ghUMTavA jethI AtmA tarUpa banI jAya te zubha pravRtti che. arthAt jIva azubhathI dUra thaI zubhamAM joDAya che ane jIvane puNya baMdhAya che. A puNyabaMdha evA prakArano paDe che ke jenA phaLa svarUpe jIvane mokSa (=zAzvata sukha) prApta thAya che. vaLI, zAzvata sukha prApta thatAM jeTalA bhavo lAge te daramyAna jIvane anukULa sAmagrI ane saMyogo prApta thatA rahe che A pramANe parama zraddheya gurubhagavaMto pAsethI jANyuM che. prastuta graMtha jinavacana sApekSa che. tema ja A graMthanuM udgama sthAna paNa jinavacana ja che. tethI A saMpUrNa graMthanuM zravaNa, manana, nididhyAsana vagere zubha pravRtti rUpa ja che. A kAraNe amArA zrIsaMghane prakAzanano lAbha prApta thayAno viziSTa AnaMda hoya e svAbhAvika che. saMskRta bhASAmAM racAyelA aneka graMthonA gujarAtI bhASAmAM anuvAda thayela che. paraMtu A graMthanI vizeSatA e che ke tenI racanA gujarAtI bhASAmAM thayela che ane tenA upara ekathI vadhu saMskRta bhASAmAM anuvAda thayela che. prAcIna 300 varSa jUnI bhASAnA bhale Apa jANakAra ho, tema chatAM gurugama tema ja zAstranA ucca kakSAnA abhyAsa vinA, prastuta graMthano samyak bodha thavo sarala nathI. kema ke A graMthano viSaya dravyAnuyoga che. jaina-jainetara darzananA aneka graMthonuM vizada vAMcana, gahana ciMtana ane adbhuta upasthiti jeozrIne prApta che evA viziSTa kSayopazamathI yukta vidvarya parama pUjya paMnyAsa zrIyazovijayajI mahArAje eka mAtra paramArthanA hetuthI, sarve jijJAsu yogya jIvone bodha sugama banI rahe te mATe 7 varSathI adhika samayano parizrama laI A pramANe graMthanuM AMtarika svarUpa goThavela che :- (1) dravya-guNa-paryAyano rAsa - (2) te upara svopanna (upA.kRta) vyAkhyA - Tabo. (3) tenA upara dravya-guNa-paryAya rAsane anusarato blokabaddha dravyAnuyoga parAmarza. (4) tathA svopajJa TabAne anusaratI dravyAnuyoga-parAmarzakarNikA nAmanI saMskRta vyAkhyA. (5) karNikA suvAsa nAmaka gujarAtI vivecana (AdhyAtmika upanaya vagere sahita). mULa graMtha. pa.pU.paMnyAsajI mahArAje athAga prayatnathI 36 hastaprato dvArA mULa graMtha tathA svopajJa TabAnuM saMzodhana karela che. je atyaMta stutine pAtra che. amAro zrIsaMgha teozrIno sadAya RNI raheze. 52mazraddheya siddhAntamahodadhi AcAryadeva zrIpremasUrIzvarajI mahArAja, paramArAdhyapAda sakalasaMghahitaciMtaka AcAryadeva zrIbhuvanabhAnusUrIzvarajI mahArAjanI divyakRpA amArA zrIsaMgha upara sadaiva varasatI rahe che. parama pUjya siddhAMtadivAkara AcAryadeva zrIjayaghoSasUrIzvarajI mahArAja amArA zrIsaMghanuM sadaiva yogakSema karI rahyA che. parama pUjya tarkanipuNamati AcAryadeva zrIjayasuMdarasUrIzvarajI mahArAjanuM maMgala mArgadarzana amArA zrIsaMghane satata maLatuM rahe che. parama pUjya paMnyAsapravara zrIvizvakalyANavijayajI mahArAjanuM paNa A avasare ame atyaMta AdarabhAve smaraNa karIe chIe. A graMthanA mudraNa-prakAzana vagere kAryomAM sAkSAt ke parokSa sahakAra ApanArA nAmI-anAmI sauno amAro zrIsaMgha AbhAra mAne che. sarve vAcakone A graMtha kalyANakArI banI rahe tevA prakAranI maMgala kAmanA. tathA vadhune vadhu AvA aNamola lAbha amArA zrIsaMghane maLatA rahe tevI zAsanadevane prArthanA. 4 zreyaskara zrIaMdherI gujarAtI jaina saMgha, IrlA-muMbaI Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravya-guNa-paryAyano rAsa bhAga - 1 thI 7 * saMpUrNa lAbhArthI * zreyakara zrI aMdherI gujarAtI jaina saMgha Ila, muMbaI dhanya zrutabhakti ! dhanya zrutaprebha ! dhanya zrutalaganI ! bhUri - sUri anumodanA... noMdha :- A sAteya pustako jJAnadravyamAMthI chapAyela hovAthI mUlya cUkavyA vinA gRhasthe mAlikI karavI nahI. Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ || namaH zrIzaMkhezvara pArzvanAthAya che tripadI - pUjya AcAryadeva .. zrImad bhAgyezavijayasUrIzvarajI ma.sA. jJAnasAra graMtha pU. upAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAjanI aNamola kRti che. sAdhanAno adbhuta khajAno temAM che. jJAnasAra para adhyAtmayogI pU. upAdhyAya zrIdevacaMdrajI mahArAje adhyAtmagarbhita nizcayanayanA pratipAdanathI yukta jJAnamaMjarI vRtti AlekhI che. temAM anubhUti sudhI pahoMcavA kyAMthI prAraMbha karavo ? te vAta bahu majhAnI batAvI che. yathArthaparicchedanam bhedajJAnavibhaktasva-paratvena svasvarUpaikatvAnubhavaH tanmayatvaM dhyAnam... anubhUti sudhI tathA dhyAna sudhI pahoMcavA paheluM sTepa batAvyuM che - yathArthaparicchedrana.. cha dravyonuM yathArthajJAna.. yathArtha eTale je jevuM che tevuM jJAna... kyAMya svamati kalpanA nahIM karatAM je dravya je svarUpe che, te svarUpe tenuM jJAna karavuM e ja yathArtha paricchedana che. tyAra pachI e jJAnanA AdhAra para bhedajJAna... jemAM sva ane parano vibhAga karavo. "A sva che, A para che' - tevI jJAnanI pariNati. tevuM jJAnanuM pariNamana... yathArtha paricchedana thayA pachI AtmAne AvuM samyagu jJAna thAya che ke - "A sva che. A huM ja chuM. A para ja che. A huM nathI ja." svadravya-guNa-paryAyane AtmA yathArthaparicchedanathI tathA bhedajJAnathI jANe che ane paradravya -guNa-paryAyane paNa AtmA yathArthaparicchedanathI tathA bhedajJAnathI jANe che. A jANavAnuM kArya karavuM e AtmAnuM ja kArya che. je svane nathI jANato te parane paNa pararUpe jANI zakato nathI. tathA je svane svarUpe jANe che te parane pararUpe paNa jANe che. je ekane barAbara jANe che, te bIjAne paNa barAbara jANI zake che. bajAramAM turiyAnuM zAka levA mATe mokalela vyakti turiyAne badale bhIMDA laI Ave to zuM samajAya? A turiyAne oLakhato nathI. turiyAnuM tene jJAna nathI paraMtu ATaluM ja samajavuM pUratuM nathI. kema ke tene bhIMDAnuM paNa jJAna nathI ke A bhIMDA che. jo bhIMDAne oLakhato hota to te kyAreya turiyAne badale bhIMDA to na ja lAvata. eTale eka vAta nakkI thAya ke te vyakti turiyA ke bhIMDA ekeyane jANato nathI. ekane paNa jANato hota to A goTALo na thAta. tema AtmA vane jANe to parane jANI zake ke - A "sva" sivAyanuM bAkInuM "para" che. samasta dravyonuM yathArtha jJAna eTalA mATe jarUrI che ke te sva-paranuM bhedajJAna karI zake. A sva ne A para.. A sva ja, A para ja... ane A bhedajJAna thAya to ja AtmAno upayoga AgaLa jatAM svamAM ekatva kare.. ane parathI haTe.. A rIte nijasvarUpamAM upayoganA joDANathI AtmAne AtmA dvArA AtmAmAM AtmajJAna thAya che. A rIte svamAM upayoganuM ekatra karavA mATe bhedajJAna jarUrI che tathA bhedajJAna mATe yathArtha paricchedana jarUrI che. potAnA AnaMdamahelamAM pahoMcavA A prakriyA jarUrI che. Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prastAvanA : e cha dravyonuM yathArtha jJAna karAvato zvetAMbara saMpradAyano mAnya graMtha eTale ja dravya-guNa-paryAyano rAsa. jenI racanA pUjya nyAyAcArya, nyAyavizArada, prakAMDa vidvAna, samartha pratibhAnA svAmI, AgamaparizIlanakAra, parikarmita prajJAvAna upAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAjAe karI che. enA upara dArzanika ciMtaka, sAdhaka paM. zrIyazovijayajI mahArAje dravyAnuyoga parAmarza karNikA nAmanI saMskRta TIkA tathA dravyAnuyoga parAmarza karNikA suvAsa nAmanI gujarAtI TIkA racI che. vizvanI racanAnA mULabhUta ekamo ke je ekamo potAnA astitva mATe anya ekama para AdhArita nathI ane je kyAreya potAnA svarUpano tyAga nathI karatA te ekama eTale dravya. tathA A dravyanA sahabhAvI ane dravyane Azrita evA guNonuM tathA te dravyanA kramabhAvI paryAyonuM varNana jemAM che te dravyAnuyoga. ane te dravyAnuyogathI sabhara che A dravya-guNa-paryAyano rAsa. DhALa-10 mAM dravyanuM svarUpa samajAvyuM che. dravyanI mukhya vyAkhyA nIce mujaba che. * -paryAyava dravyam - je guNa ane paryAyavALuM hoya te dravya. TUTOmAsano vaDyuM ke guNono AdhAra te dravya. (pR.1388) * sat dravyanakSaNam je sat che, te dravya che. (pR.1388) * TLa-pannAthasadAvaM tre ) guNa-paryAyasvabhAvayukta te dravya. (pR.1390) AvI dravyanI 31 vyAkhyAo alaga-alaga graMthanA AdhAre ciMtaka paM. zrIyazovijayajI mahArAje 10 mI DhALanA prAraMbhamAM ApI che. bhinna-bhinna darzanakAro sat nuM svarUpa bhinna-bhinna svarUpe rajU kare che. * bauddhadarzana - cat kSaNave tava sat - je kSaNika che, te ja sat che. * vedAMta darzana - drA satya nAgni - ekAMtanitya je brahma che, te ja sat che. * nyAya-vaizeSika darzana - samavAyasaMbaMdhathI sattA jemAM varte che, te sat che. Ama bhinna-bhinna darzanonI sat viSenI mAnyatAo che paNa badhAmAM kAMIka ne kAMIka doSo che. jyAre jainadarzananI sanI vyAkhyA che - "utpAda-vyaya-dhrauvyayu sa' - je dravya utpAda-vyaya-dhrauvyathI yukta che, te sat che. arthAt jemAM utpAdAdi traNa lakSaNo na ghaTI zakatA hoya te badhA ja asata che. (pR.1388). dravyamAM sat lakSaNanI apekSAthI badhA dravyomAM abheda mAnavo ane vizeSa lakSaNothI bheda mAnavo e jainadarzananI anekAMtika dRSTinI vizeSatA che. jaina darzanamAM sata, tattva ane dravya traNeya zabdo paryAyavAcI mAnyA che. chatAM tenAM zAbdika arthanI apekSAthI kAMIka bhinnatA che. "sat' - sAmAnya lakSaNa che, je badhA dravyo ane tattvomAM maLe che. dravyonA bhedamAM paNa abhedanI ja pradhAnatA "sat' batAve che. 'tattva' zabda bheda ane abheda banne tathA sAmAnya ane vizeSa banneno svIkAra kare che. "tattva zabdanA bhedomAM jaina darzana mAtra jaDa-cetana be bheda kahIne aTakI na jatAM nava bheda batAve che. Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 * prastAvanA 0 tattvadRSTithI jIvamAM paNa bheda mAnyA che ane ajIvamAM paNa bheda mAnyA che. bIjI bAju Azrava -baMdha Adi tattva dvArA kathaMcit abheda paNa batAvyo che. ane dravya' zabda sAmAnyavAcI hovA chatAM paNa dravyamAM rahelI vizeSatAothI dareka dravyomAM bheda paNa thAya che. AthI "sata" zabda sAmAnyAtmaka che, "tattva' zabda sAmAnya-vizeSa ubhayavAcI che tathA 'dravya" zabda vizeSavAcI che ane AgaLa vadhIne joIe - "sata' zabda saMgrahanayano | 'tattva' zabda naigamanayano 'dravya' zabda vyavahAra (bhedaparakonayano sUcaka che. pUjyapAda upAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAjA paNa A prastuta dravya-guNa-paryAya rAsa graMthamAM navamI-dazamI DhALamAM utpAda-vyaya-dhrauvyasvarUpa tripadIthI yukta sarva sat padArthonuM varNana vistArathI samajAve che. A saMsAramAM sarva padArtho, pachI te jIva hoya ke ajIva hoya, AMkhe na dekhAtAM paramANu hoya ke AMkhe dekhAtA ghaTa-paTa vagere hoya, dharma-adharma ke AkAza hoya, badhAmAM tripadI che ja.. sarva padArtho pota-potAnA pUrva paryAyathI vyaya pAme che, navA-navA paryAya rUpe utpanna thAya che ane svabhAvasvarUpe sadA dhruva rahe che. A rIte sarva padArtho tripadImaya che. paramakRpALu paramAtmA bhagavAna mahAvIrasvAmIne vai.su. 10 ne divase 12 varSanI sAdhanA pachI siddhirUpe kaivalyajJAnanI prApti thaI. kevalyajJAnanA anaMta prakAzamAM prabhue anaMta dravyonA traNa kALanA anaMtAnaMta paryAyo nihALyA. maMDAyelA samavasaraNamAM prathama dezanA ApI. te niSphaLa gaI. tyArabAda vai.su. 11 nA divase apApApurImAM IndrabhUti vagere 11 gaNadharone pratibodhyA. dIkSA ApI. dIkSita thayelA teoe prabhujIne pradakSiNA karI prazna pUchyo - bhayavaM kiM tattaM ? prabhue javAba Apyo.. upanne Tu vA. saMsAramAM je sat vastu che te utpanna thAya che. prabhunA vacana sAMbhaLI pharI prazna thayo ke jo vastu utpanna ja thayA kare to vizva utpadyamAna vastuthI chalakAI jAya. to zuM samajavuM ? pharI prazna pUchyo prabhune - mayavaM hiM tatte ? prabhu : vijApu rU vA... vastu utpanna thAya che tema nAza paNa pAme che. sAMbhaLI pharI zaMkA thaI. jo badhI ja vastu nAza pAme to zUnyAvakAza sarjAya. zUnyatA to dekhAtI nathI. to zuM samajavuM? pharI prazna pUchyo - bhayavaM kiM tattaM ? prabhu : yuve 3 vA.. pra koI paNa vastu apekSAe utpanna thAya che, apekSAe nAza pAme che, chatAM paNa utpatti-vyayane sApekSa vastu potAnA svarUpe dhruva paNa rahe che. (pR.1156) Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prastAvanA : 11 mATImAMthI ghaTanI utpatti thaI. ghaTaparyAyarUpe mATI utpanna thaI. te ja ghaTa kAlAMtare kapAla paryAyarUpe thayo tyAre te pUrva ghaTaparyAyano vyaya thayo. kapAlaparyAyanI utpatti thaI. paNa A badhI avasthAmAM mATI to kAyama rahI ja. tethI mATIrUpe dhruvatA paNa rahI. A che prabhuzAsananI tripadI.. A tripadI (1) sarvatra vyApaka che, (2) samAna adhikaraNamAM che, (3) samakAlIna che, (4) sarvakAlIna che. (1) sarvatra vyApakatA - sarva padArthomAM vyApaka che. A jagatamAM vidyamAna eka paNa padArtha evo nathI ke jemAM tripadI na hoya. pU. kalikAlasarvajJa zrI hemacaMdrasUrIzvarajI mahArAjA anyayogavyavaccheda dvAtrizikAmAM zloka naM. pa mAM jaNAve che ke - sArI-vyoma... parapoTAthI mAMDI parvata sudhI, paramANuthI mAMDI mahAskandho sudhI, dIpakathI mAMDI TheTha AkAza sudhI badhA ja dravyo sarakhA svabhAvavALA che. arthAt utpAda-vyaya-dhruvatArUpa syAdvAdanA siddhAMtanuM ullaMghana karatA nathI. bIjA zabdomAM kahIe to badhA padArtho dravyArthikanayanI apekSAe nitya che ane paryAyArthikanayanI apekSAe anitya che. (juo - pR.1112 thI 1120) keTalAka padArtho nitya che ane keTalAka padArtho anitya che - AvI anya darzanakAronI mAnyatAne jaina darzana mAnya nathI karatuM. tathA jaina darzananI A vAta pratyakSathI paNa siddha che. tema upAdhyAyajI mahArAja jaNAvI rahyA che. lokayukti paNa che. jema ke ghaTano nAza thaI kapAlanI utpatti thAya che tyAre ghaTAkAra svarUpe ghaTano nAza thayo che ane kapAlanI utpatti thaI che tema pratyakSathI lokone jaNAya che tathA mATI to bannemAM dhruva svarUpe rahe ja che. AvuM pratyakSajJAnathI paNa siddha ja che. Ama A tripadI sarva padArthomAM phelAyelI che. (pR.1110-1112) (2) sAmAnAdhikaraNya :- tripadI samAna adhikaraNamAM ja che. arthAt jyAM utpAda che tyAM ja vyaya che ane jyAM utpAda-vyaya che, tyAM ja dhruvatA che. koIka jijJAsune prazna thAya ke "A paraspara virodhI dekhAtA guNadharmo jyAM utpAda tyAM ja vyaya kema hoI zake ? tathA jyAM dhruvatA hoya tyAM utpAda-vyaya kema hoI zake ? je mAtA hoya te vaLyA kema hoI zake ? tathA je vaLyA hoya te mAtA kema hoI zake ? jyAM aMdhakAra hoya tyAM prakAza kema hoI zake? tathA jyAM prakAza hoya tyAM aMdhakAra kema hoI zake? jyAM nityatA hoya tyAM anityatA kema hoya tathA jyAM anityatA hoya tyAM nityatA kema hoya ? tethI ja paraspara virodhI dekhAtA utpAdavyaya-dhruvatA eka padArthamAM kema rahI zake ? ane jo rahe to zuM paraspara parivAra nAmano virodha doSa na lAge ?' (pR.1125). jijJAsunI AvI zaMkAnA samAdhAnamAM pU. upAdhyAyajI mahArAja samajAve che ke paraspara parihAravirodha Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 * prastAvanA . doSa kyAM lAge ? jema ke pANImAM zItaLatA che, agnimAM uSNatA che. pANImAM uSNasparza raheto nathI tathA agnimAM zIta sparza raheto nathI. Ama eka bIjAno parihAra karIne rahetA hovAthI eka ja vastumAM banneno svIkAra karavAmAM uparokta doSa lAge. paraMtu prastuta tripadImAM A virodha nathI. kAraNa ke tripadI eka ja dravyamAM/padArthamAM pratyakSa pramANathI dRzyamAna thAya che ane eka padArthanI jema tamAma padArthamAM paNa tevI rIte dekhAya che. (pR.1125-1126) aneka graMtho para adbhuta saMskRtavRttinA racayitA virya paM.zrIyazovijayajI mahArAja A ja vAtane aneka graMthonA pramANa sAthe 'dravyAnuyogaparAmarzakarNikA' vyAkhyAmAM vistRta rIte spaSTa kare che. vizeSAvazyakabhASyanA saMdarbhanA AdhAre 'dravyAnuyoga parAmarzakarNikA' nAmanI TIkAmAM jaNAvyuM che ke judA judA guNadharmanI apekSAe ekIsAthe utpAda-vyaya-dhrauvya ekatra mAnavAmAM virodha nathI. (pR.1126) je svarUpe je vastunI jyAre utpattine mAnIe chIe, te ja svarUpathI te ja vastuno nAza ke dhrauvya mAnatA nathI ke jenA lIdhe eka ja sthAnamAM ekIsAthe utpAdAdi traNano svIkAra karavAmAM virodha Ave. jaina darzana judA svarUpe vastunI utpatti, judA svarUpe vastuno nAza tathA bhinna svarUpe vastunA dhrauvyane svIkAre che. jema ke mANasa AMgaLI sIdhI kare tyAre AMgaLI saraLatA rUpe utpanna thAya che. vakratA svarUpe nAza pAme che ne AMgaLI svarUpe sthira rahe che. A badhuM eka ja sthAnamAM thAya che. syAdvAdanI suMdara vyAkhyA nyAyakhaMDakhAdya graMthane AdhAre rajU thaI che - 'eka ja vastumAM aneka viruddha guNadharmonuM pratipAdana karavuM e syAdvAda nathI paraMtu judI-judI vivakSAthI anekavidha dharmomAM avirodhane jaNAvanAra 'syAt' padathI yukta vizeSa prakAranuM vAkya e syAdvAda che.' (pR.1126) vArSyANi maharSi eka ja vastumAM cha bhAvikArone mAne che ane anya bhAvavikArono te chamAM samAveza kare che tema jainadarzana A cha bhAvavikArone paNa utpAdAdi traNamAM samAviSTa kare che. (pR.1128) A rIte eka ja adhikaraNamAM utpAdAdi traNeya pratyakSa siddha che. anya darzanakAro nityatva ane anityatva bhinna-bhinna adhikaraNamAM mAne che. jyAre jainadarzana apekSAbhedathI nityatva-anityatva bannene eka ja adhikaraNamAM mAne che. A jainadarzananI anekAntadRSTi che. (pR.1127) (3) samakAlInatva :- samakALe tripadI e tripadInI trIjI vizeSatA che. eka ja dravyamAM eka ja samaye utpAdAdi traNeya hoya che. prastuta graMthanI paMkti - "ghaTavyaya te utpatti mukuTanI dhruvatA kaMcananI eka re..." suvarNaghaTano nAza e ja suvarNamukuTanI utpatti che. tethI vyaya ane utpAda eka ja kSaNamAM thAya che ane te ja samaye suvarNadravyanI dhruvatA to che ja. tethI eka ja samayamAM utpAdAdi traNeya eka ja upAdAnamAM rahelA che. (pR.1132-1134) samakALe eka ja upAdAnamAM hovAthI abhedasaMbaMdha che ane AvI samakAlIna ghaTanAmAM paNa kArya-kAraNabhAva che. A vAta vidvarya samarthavRttikAra paM. zrIyazovijayajI mahArAje dravyAnuyoga parAmarzavRttimAM vizeSAvazyakabhASyanA saMdarbhanA AdhAre abhivyakta karela che. Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1) AMgaLIno saMyoga-viyoga.(pR.1144) (2) suvarNaghaTanAza-suvarNamukuTanI utpatti. (pR.1145) (3) mithyAtvano nAza ane samakitanI utpatti. (pR.1146) (4) jJAnAvaraNano kSaya ane kevaLajJAnanI utpatti. (pR.1146) A badhuM samakAlIna che. Ama A badhA vacce nimitta-naimittikabhAvasvarUpe kArya-kAraNabhAva mAnya che ane suvarNa tathA suvarNaghaTadhvaMsAdi vacce upAdAna-upAdeyabhAvarUpe kArya-kAraNabhAva che. (pR.1145) mithyAtvanAza ane samakitanI utpatti sthaLe AtmA ane mithyAtvanAza ke samakitautpatti vacce upAdAna-upAdeyabhAvarUpa kArya-kAraNabhAva che. A samajavA juo pR.1144 thI 1148. tripadI sarvatra samAnAdhikaraNamAM samakALe rahe che. tethI abhinna che. ekadravyavyApitva, ekakSetrAvagAhitva ane ekakAlAvasthitatvanI dRSTie abhinna che. chatAM utpAdAdi traNe sarvathA abhinna nathI paNa traNeyanA kArya judA-judA hoI traNeya kathaMcid bhinna paNa che. jema ke suvarNaghaTanAzarUpa kArya ghaTanI apekSAvALAne zoka pedA karAve che to suvarNamuguTautpAdarUpa kArya muguTanI apekSAvALAne harSa pedA karAve che. tathA jene mAtra suvarNanI apekSA che, tene to bannemAM utpAda ke vyayamAM madhyasthatA ja rahe che. kAraNa ke suvarNa to banne avasthAmAM tenuM te ja rahe che. A rIte utpAdAdi traNeya judA-judA traNa kAryanA janaka hovAthI traNamAM cit bheda paNa siddha thAya che ane tethI utpAdAdimAM bhinnAbhinnatA siddha thAya che. (pR.1171) eka ja taraphI dRSTikoNa te ekAMtavAda che. 7 prastAvanA . aneka dRSTikoNathI vicArAya-samajAya anekAntavAda che. A anekAntavAdane samajavA mATe 'syAt' padano upayoga thAya che. traNamAMthI koI ekano vyavahAra karavAmAM bAkInA be lopAI na jAya mATe syAt padano upayoga thAya che. kyAreka na thayo hoya to paNa badhe ja te padano artha samajavo. te syAdvAda che ane to ja vyavahAra zuddha thAya che. - snAna karavA besanAra vyaktie tathA bhojana ka2vA besanAra vyaktie pANI mAMgyu. tyAM 'pANI Apo' e vAkya samAna ja che. chatAM te bannenA Azayo bhinna che tema samajI ekane garama pANI apAya ne ekane ThaMDu pANI apAya che. ekane DolamAM pANI apAya ane ekane glAsamAM pANI apAya che. prasaMgAnusAra apekSA samajI levAthI vyavahAra zuddha thAya che. anyathA vyavahAra azuddha thaI jAya. tethI ja utpAdAdinI sAthe kathaMcit zabda ke syAt zabda joDyo hoya ke na joDyo hoya to paNa teno artha svayaM samajI levo. pU. upAdhyAyajI mahArAje paNa A ja graMthamAM 'uppanne rU vA tyAvI vAzo vyavasthAyAm / sa ca syAcchabdasamAnArthaH' ema kahI 'va' zabdano artha 'svAt' samAnArthaka ja che tema jaNAvI AkhI tripadIne 'svAt' padathI alaMkRta karela che. 'svAt' pada apekSAsUcaka che. (pR.1155) jema ke 'sarpa kALo che' - A laukika vAkyane paNa 'svAt' padathI yukta samajavuM paDe. kema = ke 'sarpa kALo che' - A vAkyamAM paNa sarpa uparanA pIThanA bhAgamAM kALo che, jyAre nIcenA peTanA 13 - bhAgamAM sapheda che. tethI 'sarpa kALo che' vidhAnanI dRSTie A vAta samajyA. A vAkyano artha 'svAt' padathI yukta che. vyaktipa2ka (pR.1159) - Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 prastAvanA 7 have jAtiparaka vidhAnanI daSTie samajIe to paNa badhA ja sarpo kALA hoya che tema na samajavuM. kAraNa ke zeSanAganI sapheda sApa tarIke prasiddhi che. tethI A vAkyane kathaMcit rIte ja samajavuM joIe. 14 - apUrva smRtizaktinA dhAraka paM.zrIyazovijayajI mahArAje abhidhAna ciMtAmaNi graMthanA AdhAre zeSanAganA paNa be prakAra jaNAvela che tathA anya sarponA varNo paNa batAvyA che. "zeSanAga kALo athavA sapheda hoya che. tenuM cihna zvetakamaLa che. tathA vAsukinAga, je sarpono rAjA che, teno varNa zveta che. tenuM cihna nIlakamala che. tathA takSaka sarpanuM zarIra lAla che. tenA mastaka para svastikanuM cihna che. mahApadma sApa to atyaMta zveta varNavALo che. tenA mastaka para daza TapakAM che." (juo - dravyAnuyoga parAmarzakarNikA TIkA - pR.1160.) laukika vAkyamAM paNa jo 'svAt' padano artha saMbhave che to tripadI jevA lokottara viSayamAM to 'svAt' padano artha jarUra saMbhave ja che. tripadInA viSayamAM pU. upAdhyAyajI zrIyazovijayajI mahArAja vadhu UMDANa ApatA dravyavAdIne ane paryAyavAdIne vAdI-prativAdI banAvI carcAne majhAno raMga Ape che. dravyavAdI ema kahe che ke eka ja avikArI (dhruva) dravyanA zaktisvabhAvathI ja traNe zokAdi kAryo thaI jaze. pachI utpAda ane vyaya svarUpa paryAyo mAnavAnI jarUra ja kyAM rahe che ? mATe paryAyano svIkAra kAlpanika che. (pR.1163) AnA pratyuttaramAM paryAyavAdI kahe che - paryAya mAnyA vinA dravyanA eka zakti svabhAvathI A badhA kAryo thatAM hoya to kAryaviparyAsa thaze. kema ke je zaktisvabhAvathI zoka nAmanuM kArya utpanna thAya, te ja svabhAvathI pramoda paNa utpanna thaI zake che to zokanI jagyAe pramoda ane pramodanI jagyAe zoka - Ama viparyAsa thato koNa aTakAvaze ? mATe eka ja zaktisvabhAvanI kalpanA na thaI zake. zaktisvabhAvanI kalpanA paNa pratyakSa pramANathI siddha hovI joIe ne ? pratyakSathI traNe kAryo bhinna che to te kAryamAM zaktibheda mAnavo joIe ane zaktibheda paNa kAraNabhedathI thAya che. mATe kAraNabheda svIkAravo ja joIe. AthI harSa -zoka-mAdhyasthyasvarUpa traNa kAryanI saMgati mATe muguTautpAda, ghaTanAza ane suvarNadravyanI dhruvatA traNa vibhinnakA2No siddha thaze. tethI muguTautpAda ane ghaTanAza vagere paryAyo paNa kAryasaMgati mATe svIkAravA jarUrI che. A rIte paryAyo mithyA nathI. tripadIno eka aMza dhrauvya ja sat che ane utpAda-vyaya asat che tevuM vicAravuM paNa anarthaka che. (pR.1165-1167) have paryAyone vAstavikatAno darajjo Apyo tyAre paryAyone ja mAnatA ane te paNa kSaNika ja mAnatA bauddho ema kahe che ke vastu utpAda-vyaya paryAyasvarUpa che, kSaNika che. te vAta barAbara che. paNa dhruvatA to vizvamAM che ja nahIM. to vastumAM te kyAMthI AvI ? (pR.1169-1170) A bauddhanA praznanA pratyuttaramAM mahAna dArzanika tathA prakAMDa samAlocaka pU.upAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAja jaNAve che ke harSAdi traNeya kAryomAM tame te te vyaktinA saMskArone (vAsanAne) kAraNarUpe mAno cho. paNa te saMskArone prabuddha thavA mATe te te nimitta to joIze ne ? nimittabheda vinA saMskArabheda kaI rIte thaze ? jema ke utpAdanA nimitte harSanA saMskAra prabuddha thaze. nAzanA nimitte zokanA saMskAra Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . prastAvanA che 15 prabuddha thaze ane dhruvatAnA nimitte mAdhyasthyanA saMskAra prabuddha thaze. A rIte mAdhyasthyajanaka dhruvatva bane che. tethI nimittabheda to che ja, je nimittabheda saMskArabhedanuM kAraNa bane che. A rIte dhruvatA paNa tamAre svIkAravI rahI. dhruvatAnA svIkArathI tripadIno paNa svIkAra thaze. AnI vizada carcA mATe vAMco paM. zrIyazovijayajI mahArAja dvArA racita dravyAnuyoga parAmarzavRttimAM pR.1169-1180. te ja rIte yogAcAra nAmanA bauddha vidvAnanA zAnAdvaitavAda,mAdhyamika nAmanA bauddha vidvAnanA zUnyavAdanI paNa carcA karI chelle syAdvAda ja yogya che. te ja svIkRta che. A padArthane vistArathI samajavA vAMco pR.1181 thI 1197. A rIte kAraNabhedathI kAryabhedanA siddhAMtathI utpAdAdi traNeyamAM paraspara bhedanI siddhi thavA chatAM eka avibhakta dravyasvarUpe to traNeyamAM paraspara abheda ja che. naiyAyiko utpAda-vyayane kathaMcid bheda ke kathaMcid abhedarUpe nahIM svIkAratA ekAMtabhedarUpe svIkAravAnI je vAta kare che, teno javAba ApatAM pU. upAdhyAyajI yazovijayajI mahArAje ekAMtabheda mAnavAmAM kAraNatAmAM gaurava kevI rIte Ave che, tenI suMdara carcA karI che. vAMco - paM. zrIyazovijayajI mahArAja dvArA racita dravyAnuyoga parAmarzavRtti pR.1198 thI 1203. utpAdAdi tripadI sarvatra, samakALe, samAna adhikaraNamAM che - te vAta nizcayatattvaciMtaka mahopAdhyAyajI paNa vyavahAru daSTAMtathI bakhUbI varNavI rahyA che. eka vyakti che jene mAtra dUdha ja jamavuM tevo niyama lIdho che to te dahIM khAto nathI. bIjI vyakti che teNe niyama lIdho ke dahIM ja jamavuM to te dUdha pIto nathI. tathA trIjI vyakti che teNe niyama lIdho che ke agorasa ja jamavuM to te dUdha ne dahIM banne jamato nathI. A rIte dUdhane jamavAvALo dahIM nathI jamato. jo dahIM dUdhano pariNAma hovAthI dahIMmAM dUdhano ekAMte abheda hoya to dahIM khAvAmAM dUdhavratavALAne bhaMga na thAya. tema dahIM khAvAnA niyamavALAne dUdha pIvAmAM vratabhaMga na thAya. paNa tevuM nathI. mATe ekAMte abheda nathI mAnatAM paraMtu kathaMcid bheda mAnya che. tethI dUdha ane dahIM bannemAM paryAyasvarUpe bheda to che ja. tathA agorasa jamavuM temAM gorasa svarUpe dUdha ane dahIM banneno samAveza che. dUdha ane dahIM vacce paryAyasvarUpe bheda che chatAM gorasa tarIke abheda che. dUdha ane dahIMmAM gorasanI dhruvatA che. A rIte dahIMrUpe utpAda, dUdha rUpe nAza ane gorasa rUpe dhruvatA pratyakSa pramANathI siddha che. vistAra mATe juo pR.1204 thI 1207. A viSayamAM zrIvidyAnaMdasvAmIjIe racela aSTasahasrInuM vizada varNana paM. zrIyazovijayajIe utAryuM che. te tyAMthI vAMcavuM. (pR.1207 thI 1210) pU. upAdhyAyajI mahArAja nyAyanI paribhASAmAM vaparAtA zabdothI utpAda-vyaya-dhrauvyane eka alaga eMgalathI utAre che. vastunA be svarUpa che - anvaya ane vyatireka. vastunuM anvayI svarUpa che, je dravya kahevAya che. vastunuM vyatirekI svarUpa che, je paryAya kahevAya che. Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prastAvanA 0 anvayI = anugata-sthAyI-dhrauvya svarUpa vyatirekI = ananugata-asthAyI-utpAda-vyayAtmaka paryAyasvarUpa. gorasa - anvayI dravya che. dUdha-dahIM - vyatirekI paryAyasvarUpa che. (pR.1212-1217). Ama badhI ja vastumAM samakALe tripadI che. (4) sarvakAlInatva :- tripadI sarvakALe hoya che. eka kSaNa paNa evI nathI ke je kSaNe koI paNa sat padArthamAM ke dravyamAM tripadI na hoya. jainadarzanamAM nUtana paryAyano utpAda ane prAcIna (pUrva) paryAyano nAza paNa svaupAdAnabhUta dravyasvarUpa ja hoya che. prathama kSaNe utpAda-vyaya dekhAya che. bIjI kSaNe paNa te utpAdAdi dravyanA dhrauvyasvarUpamAM ja che. dhruvadravyamAM anugamazakti-anvayazakti-ekatAzaktithI te rahela ja che. prathama kSaNe utpAdAdi AvirbhAva rUpe dekhAya che paNa dvitIyAdikSaNe te tirobhAva svarUpe dravyanA dhruvasvarUpamAM rahelAM ja che. tethI dareka kSaNe ": utpanna, Ti: naSTa - evo prayoga thaI zake che. Ama sadAkALa utpAdAdi sat dravyomAM rahelA che. (pR.1223-1225) dravyanA AdhAre utpAda-vyayane batAvIe paNa mukhyatA dhruva svarUpanI rAkhIe te dravyArthikanayanI vAta che. jyAre utpAda-vyayane vizeSarUpe batAvIe tyAre mukhyatA paryAyArthikanayanI che. pratisamaya pragaTa thatA utpAdAdi te te samaye ja hoya che - te paryAyArthikanayathI samajavuM. tathA pratisamayamAM sarva samayonA utpAdAdi dravyArthikanayathI dravyamAM rahelA ja che. AgamaprajJa pU. upAdhyAyajI ma. je viSayanuM pratipAdana kare temAM eTalA UMDA utArI de ke te viSayanuM sAMgopAMga-sarvAgINa jJAna karAvI de. eka ja tripadI viSayamAM eTalA badhA UMDANathI ane cArebAjuthI eTale ke laMbAI, pahoLAI ane UMDAI - A badhA AyAmothI padArthane suspaSTa kare che. nizcayanaya vastunA utpAdanI prakriyAmAM traNa kALane eka ja samayamAM ghaTAve che. vastu utpanna thaI cUkI che, keTalAka aMze utpasyamAna che, prakriyA cAlu hovAthI utpadyamAna paNa che. nizcayanayathI kriyAkALa ane niSThAkALa eka ja samayamAM che. tethI ja bhagavatIsUtramAM nizcayanayathI prabhunuM vacana kamANe kaDe - arthAt "karAtuM kArya thaI gayeluM che' tema jANavuM. (pR.1229) jyAre vyavahAranaya bhedapradhAna dRSTivALo hoI utpadyamAna, utpasyamAna ane utpanna traNe kALano bhedathI vyavahAra karaze. A badhuM sUkSmatAthI samajavA juo - pU.1229 thI 1237. A rIte tripadI eka ja samayamAM ghaTe che. tathA te sarva samayomAM niraMtara cAlu che. A padArthane pU. upAdhyAyajI ma. 9/12-13 mAM naiyAyikone tathA vyavahAravAdIone samajAvI rahyA che. tathA teno abhuta vistAra vistArarucivALA navyanyAyAbhyAsI jIvo mATe paM. zrIyazovijayajI ma.sA. dvArA karAyela che. te dravyAnuyoga parAmarzavRttimAM jovA lAyaka che. (pR.1239 thI 1273). saMmatitarka graMthanA AdhAre "utpAdAdi traNeya utpAdAdimaya-tripadImaya che. arthAt utpAdamAM paNa utpAda-vyaya-dhrauvya rahelA che. vyayamAM paNa utpAda-vyaya-dhrauvya rahelA che ane prauvyamAM paNa utpAdAdi traNeya che' - A vAta khAsa vAMcavA jevI che. (pR.1262-1264). Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 0 11 sarva padArthomAM sadAkALe, samakALe tripadI rahelI ja hoya to AtmA jyAre kevaLajJAnAdine sAdhanA dvArA prApta kare che tyAra pachI to te sAdi-anaMta kALa sudhI sAthe ja rahe che. teno nAza kyAM thAya che ! to temAM tripadI kaI rIte saMbhavI zake ?" (pR.1274) A praznanA pratyuttaramAM pU. upAdhyAyajI ma. skUla ane sUkSma - A be rIte samAdhAna Ape che. (1) sthUla dRSTie - (1) bhavastha kevalI ane (2) abhavastha kevalI (siddhastha kevalI) ema be bheda karI kevalajJAnAdimAM nAzAdi jaNAve che. (pR.1277) A vAta saMmatitarka Adi graMthamAM to che ja. paraMtu sUrimaMtramAM paNa "namo bhavatthatimAM namo samavatthati ....' - A pramANe be bhedo jaNAvela che. (2) sUkSma dRSTie :- sUkSmaRjusUtranayanA AdhAre to pU. upAdhyAyajI ma. gA.16mAM kevaLajJAnamAM tripadI batAve che. je zeyAkAraI pariNamaI jJAnAdika nijaparyAya re.." (pR.1280) pratisamaya kevaLajJAnamAM paNa zeyanA parivartanathI jJAnAkAramAM parivartana Ave che. te svarUpe tripadI ghaTita thAya che. vartamAna samaye je paryAya je svarUpe kevaLajJAnamAM jovAyo te ja paryAya anaMtara kSaNe atItarUpe jaNAya che. tathA je eka samaya pahelAM anAgatarUpe hato te vartamAnarUpe jaNAya che. A rIte vartamAnaparyAya atIta bane che. anAgataparyAya vartamAna bane che. ATalo pheraphAra kevaLajJAnamAM paNa parivartanasvarUpe jaNAya che. tethI te-te zeyaparyAyasvarUpe kevaLajJAnano utpAda-vyaya thAya che. A badhuM zeya sApekSa che. dareka kSaNamAM kevaLajJAna to kevaLajJAnasvarUpe dhruva ja che. A rIte kevaLajJAnamAM sUkSma rIte tripadI ghaTe che. (pR.1281) ahIM kevaLajJAnanI vAta AvatAM paM. zrIyazovijayajI mahArAje "jJAna anAkAra nathI, sAkAra che, kevaLajJAna upayogarUpe vinAzI che. labdhirUpe avinAzI che. tathA kevaLajJAna-kevaLadarzanano upayoga kramazaH hoya che ke yugapatuM hoya che...' vagere padArtho bhinna-bhinna granthonI bhinna-bhinna mAnyatAone uddharaNo sAthe jaNAvela che. (juo - pR.1283 thI 1294.) samyakta, siddhatva vagere bhAvo nirAkAra hovAthI temAM zeyAkAranA parivartananI AdhAratA hotI nathI. mATe tyAM tripadI kALasApekSa ghaTita karavI tema jaNAvela che. (juo - pR.1295 thI 1300.) 18 mI gAthAmAM pU. upAdhyAyajI ma. abhuta vAta jaNAve che ke pratyeka dravya pratisamaya anaMtadharmAtmaka che. tathA pratyeka dravyamAM thatA utpAda-vyaya kALathI ane saMkhyAthI sarakhA che ane jeTalA utpAda-vyaya che teTalA ja dhrauvya che. tethI utpAda-vyaya-dhrauvya traNeya samAnasaMkhyaka che. saMmatitarkamAM jaNAvela A padArthane pU.upAdhyAyajI mahArAje saMkSiptamAM mUkyo che. (pR.1303) tathA te ja padArthanuM vistRta vivecana 5. zrIyazovijayajI ma. syAdvAda kalpalatAnA AdhAre jaNAve che. (juo-pR.1305 thI 1306.) dravyamAM utpAda thavAnA be prakAra che. (1) prayogajanya, (2) vignasAjanya. paM. zrIyazovijayajI mahArAja bhagavatIsUtranA pAThanA AdhAre utpAdano trIjo bheda paNa jaNAve che - mizra arthAt prayoga-vignasA ubhayajanya. tathA sthAnAMgasUtramAM paNa pudgalanI pariNati traNa prakAre Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 * prastAvanA 0 jaNAvI che - (1) prayoga pariNata, (2) mizra pariNata, (3) vignasA pariNata. (pR.1311) A ja visrasAjanya utpAdane be prakAramAM vaheMcyo che.(1) samudayakRta (2) aikatvika... (juo - 9/20-21-22, pR.1314 thI 1335) jIvAdi dravyomAM je utpAdAdi tripadI che temAM jIva ane pudgalanI tripadI svaparyAyathI tathA paraparyAyathI banne rIte che. jyAre dharma, adharma ane AkAza dravyamAM mAtra paraparyAyanimittaka utpAdAdi thAya che - te vAta jaNAvI che. (pR.1337-1338) A padArthamAM digaMbaramatanA AcArya akalaMkasvAmIjIno mata dhyAna kheMce tevo che. (pR.133-1340) dharmAdi traNa dravyomAM paNa agurulaghuguNanI padgaNahAni-vRddhinI apekSAe svaparyAyanimittaka paNa utpAdAdi ghaTI zake che. A viSayamAM pU. devacaMdrajI ma.no paNa mata dhyAnathI vAMcavA jevo che. (juo - pR.1341) utpAdanI jema vyaya ane dhrauvyanA paNa prakAronuM varNana 9 mI DhALanI aMtima gAthAomAM che. 10mI DhALamAM kALa sivAyanA pAMceya dravyo astikAyasvarUpe che. astikAya zabdano artha sAvayavatva ane bahupradezItva che. dharma, adharma, AkAza, jIva ane pudgala sAvayavI dravya che ane bahupradezI paNa che. jIvamAM to asaMkhyAta pradeza che. pudgalaskaMdha vagere paNa sAvayavI ane bahupradezI paNa che. paramANu avibhAjya aMzasvarUpe che. temAM sAvayavatva svayaM nathI paNa paramANu jyAre skaMdhasvarUpe bane che tyAre kAyatvanI vyAkhyAmAM AvI jAya che. mATe paramANu paNa sAvayavI bane che. paramANu ekapradezI che chatAM ghaNAM bhegA thaIne teo bahupradezI banI zake che. te apekSAthI te astikAyasvarUpe manAya che. dravyAlaMkAramAM pU. rAmacaMdrasUrijI ma. ane pU. guNacaMdrasUrijI ma. jaNAve che ke sparza-rasa-gaMdha -varNa vagere paramANunA bhAvAMzo che. tenI apekSAe paramANu kAyapaNAnA vyavahArane prApta kare che. (juo - pR.1409) dharma, adharma, AkAza jo ke akhaMDa dravya che. chatAM kSetranI apekSAthI dharma, adharma lokavyApI che ane AkAza lokAlokavyApI che. tethI kSetra apekSAthI sAvayavatva tathA bahupradezItva manAze. tethI temAM paNa kAya7no vyavahAra thaze. mAtra kALamAM astikAyata nathI. bhagavatIsUtramAM bhagavAnane pUchAyuM ke "he bhagavaMta ! addhA samaya keTalA addhA samayathI sparzAvela che? he gautama ! eka paNa addhA samayathI eka paNa addhAsamaya spardhAyela nathI." (pR.1405) tathA prajJApanAsUtramAM paNa malayagirisUrijI mahArAja jaNAve che ke "eka ja vartamAna samaya paramArthasat che. atIta samayo ke anAgata samayo paramArthasat nathI. tethI kALadravyamAM pradezasamUha na hovAthI astikAyatva nathI." (pR.1406) nizcayakALa - eka samayano ja che. vyAvahArika kALa - AvalikA, muhUrta vagere aneka bhedarUpe che. je lokavyavahAramAM pracalita che. | nizcayanayathI cha e dravyo sakriya che. jyAre vyavahAranayathI jIva-pugala be ja dravyo sakriya che. (pR.1409-1410) Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 0 dharma, adharma ane AkAzamAM paraparyAyanimittaka utpAdAdi traNeya che. gati karavAmAM jIvane ane pudgalane dharma sahakArI kAraNa che. jIvana ane pudgalane gati karavAmAM sahAyaka banavA rUpe ja dharmAstikAyamAM A utpAdAdi traNe ghaTe che. te ja rIte jIva-pudgalane sthitimAM sahAyaka banavAnI apekSAe adharmAstikAyamAM paraparyAyanimittaka utpAdAdi traNa ghaTita thAya che. AkAza avagAhana Ape che. avagAhanano suMdara artha madhyama parimANa syAdvAdarahasyamAM pU. upAdhyAyajI mahArAje kholyo che. (pR.1459), avagAhana = AdhAratA. paryAyasvarUpa avagAhanA e AkAzanuM lakSaNa che. temAM paNa jIva, pudgala vagerene AdhAra ApavA svarUpe tripadI ghaTita thAya che. A traNe dravyo aMge vizadajJAna mATe vAMco - pR.1411 thI 1482. tattvArthavRttimAM zrIsiddhasena gaNivare paNa alokAkAzamAM utpAdAdi agurulaghuguNanI vRddhinahAnisvarUpe batAvela che. (juo - pR.1480) kALadravya aMge mato :* eka mata che - kALa svataMtra dravya che. * bIjo mata che - kALa paryAya che, svataMtra dravya nathI. pU. upAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAja 10 mI DhALanI gA.10 mAM kALadravyanI carcAnA prAraMbhamAM spaSTapaNe jaNAve che ke kALa eka paryAya che. dareka dravyamAM eka samayanuM pariNamana-parivartana te ja kALa che. tethI kALa e sarva dravyanI vartanAsvarUpa paryAya ja che. (pR.1483-1485). paryAyamAM dravyano upacAra karIne kALane upacarita dravya kahevAya paNa svataMtra dravya nahIM. (pR.14861487). tattvArthakAre paNa "vAnaratye' kahI kALane keTalAka AcArya dravya mAne che. tema kahI kALane svataMtra dravya mAnavAmAM potAnuM asvArasya pragaTa karyuM che. (pR.1580) zrIjIvAbhigama sUtramAM paNa bhagavAnane pUchayuM ke "kALa zuM che ?' tyAre prabhue kahyuM - "kALa jIva-jIvamaya che." arthAta jIva-ajIvano paryAya te ja kALa che. (pR.1492). A kALa aMge digaMbaramata - zvetAMbaramatanI mAnyatAo tathA kALa aMge vizada jJAna karAvatI tathA "kALa paryAya che' - ema siddha karatI vivecanA paM.zrIyazovijayajI mahArAje ghaNAM badhA graMthonA (370 jeTalA) uddharaNo sAthe pU.upAdhyAyajI ma.nI mULa vAtane sAme rAkhIne Apela che. (juo - pR.1483 thI 1634) badhA ja dravyo pota-potAnA vizeSa lakSaNo dvArA anya dravyothI bhinna svarUpe che. pudgala e varNa-gaMdha-rasa-sparza dvArA anya dravyathI bhinna che. tathA jIvadravya sahaja cetanA thakI ja anya dravyathI bhinna paDe che. (pR.1636) upayoga e jIvanuM lakSaNa che. upayoga jJAna-darzanarUpe vidha che. mokSadazAmAM paNa jJAna vidyamAna Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 che. jIva jJAnarahita arthAt upayogarahita kyAreya paNa hoto nathI. bAkI to jIva jaDa banI jAya. tethI jJAnopayoga ke darzanopayoga svarUpa e ja jIvanuM lakSaNa che. (pR.1637) prastAvanA 7 sAdhaka paM.zrIyazovijayajI mahArAja upayogane vadhu spaSTa karatAM gommaTasAranA AdhAre kahe che ke 'vastunA nimitte jIvane je bhAva utpanna thAya che te upayoga che.' (pR.1638) tathA pU. sUripuraMdara A.bha.zrIharibhadrasUri mahArAjA kahe che ke 'jIvanuM lakSaNa sukha-duHkha-jJAnopayoga che.' (pR.1638) tathA paramAtmaprakAzamAM digaMbara yogIndradeve zuddha AtmAnuM lakSaNa jaNAvyuM che sparzAdivikala, cinmAtra 'AtmA manazUnya, jJAnasvarUpa che.' Avo AtmA Indriyarahita, jJAnamaya, mUrtivirahita Indriyano viSaya banato nathI. (pR.1639) siddhanA ekatrIsa guNo e AtmAnuM niSedhamukhI svarUpa che. zrIzaMkarAcArye paNa AtmAnuM masta majhAnuM svarUpa negeTIva ane pojhITIva Ama be rIte batAvyuM che, te adbhuta che. = - = manobuddha yahaMkAra - cittAni nA'haM na ca zrotra - jihve na ca ghrANanetre / na ca vyoma bhUmirna tejo na vAyuzcidAnandarUpaH zivo'haM zivo'ham / / 1 / / na ca prANasaMjJo na vai paJcavAyuH, na vA saptadhAturna vA paJcakoza: / na vAk pANi-pAdau na copastha - pAyU, cidAnandarUpaH zivo'haM zivo'ham / / 2 / / na me dveSarAgau na me lobhamohau, mado naiva me naiva mAtsaryabhAvaH / na dharmo na cArtho na kAmo na mokSazcidAnandarUpaH zivo'haM zivo'ham / / 3 / / na puNyaM na pApaM na saukhyaM na duHkhaM, na mantro na tIrthaM na vedA na yajJAH / ahaM bhojanaM naiva bhojyaM na bhoktA, cidAnandarUpaH zivo'haM zivo'ham // 14 // / na me mRtyuzaMkA, na me jAtibhedaH, pitA naiva me naiva mAtA na janma / na bandhuH na mitraM gururnaiva ziSyazcidAnandarUpaH zivo'haM zivo'ham / / 5 / / ahaM nirvikalpo nirAkArarUpo, vibhurvyApya sarvatra sarvendriyANAm / sadA me samatvaM na muktirna bandhazcidAnandarUpaH zivo'haM zivo'ham / / 6 / / ati prajJAvaibhavI pUjya upAdhyAya zrIyazovijayajI ma. dravya-guNa-paryAyanA rAsamAM 9 mI tathA 10 mI DhALamAM dravyomAM utpAda-vyaya-dhrauvyatAnuM pratipAdana karI ApaNI jJAnaSTi jAgRta kare che. tenA upara virya, saMzodhaka, ciMtaka, Alekhaka paM. zrIyazovijayajI mahArAje saMskRta tathA gujarAtI vRtti racI ananya upakAra karyo che. te te viSayanA aneka graMthonA uddharaNo sAthe padArthone suMdara rIte kholyA che. abhyAsuvargane eka jagyAethI aneka graMthono sAra maLI jAya tevI racanA che. AdhyAtmika mola che. A paMnyAsa zrIyazovijaya mahArAjanA A jJAnayajJanI bhUri bhUri anumodanA. emanI tattvadhArA adbhuta che. zuM lakhuM temanA mATe ? keTaluM ciMtana ! keTaluM saMzodhana ! keTaluM smaraNa ! dAda mAge tevuM che... Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prastAvanA 0 21 tathA abhivyakti paNa adbhuta che. khUba anumodanA karuM chuM. zAsana prabhAvanA sAthe lekhana tathA prakAzana e teozrInI AgavI jIvanazailI che. prabhune prArthanA karuM ke teozrI hajI vadhu AvA tAttvika graMtho para navIna prakAza jJAnapremI AtmAone ApatA rahe... 'dravya-guNa-paryAya rAsa' no jJAnAbhyAsa ApaNI zraddhAne nirvikalpaka banAve, jJAnane avisaMvAdI banAve. A graMthanA abhyAsathI dravyasvabhAvane ane paryAyasvabhAvane jANI sahu svabhAvanuM parimArjana karo. dravyasvabhAvanI nityatAno bodha ane paryAyasvabhAvanI kSaNikatAno bodha nityatattvanI anubhUti tarapha laI janAra banI raho. tathA anubhUtinI mastImAM DUbADanAra banI raho. paryAyasvabhAvanI kSaNikatAnI zraddhA ane jJAna e A jagatamAM thatA parivartanomAM tathA jIvanamAM thatA AmUla-cUla parivartanomAM temaja vyaktigata ke samaSTigata kSetre thatI vilakSaNa ghaTanAomAM rAga -dveSanI pariNati pedA na thavA de. rati-aratinA vaMdvathI para banAve. dravyasvabhAvanI nityatAno bodha "huM A ja chuM. A ja mAruM svarUpa che." Ama svarUpamAM upayogane tanmaya banAvI tenI nirvikalpa anubhUti sudhI laI jAya e ja maMgala kAmanA... prAnta eTaluM jarUra kahIza ke A prastAvanA lakhavAnuM AmaMtraNa paM. zrIyazovijayajIe jyAre ApyuM tyAre evuM lAgyuM ke M.B.A. nA pustaka para S.S.C vALo zuM lakhe? paNa chatAM prabhukRpA/gurukRpAe A kArya saMpanna thayuM che. paM. zrIyazovijayajI ma.no khUba AbhAra ke A rIte A graMthanA svAdhyAyamAM DUbavAno mane avasara Apyo... jinAjJA viruddha kAMI paNa lakhAyuM hoya athavA graMthakAra ke TIkAkAra bhagavaMtanA Azaya viruddha kAMI paNa lakhAyuM hoya to trividha-trividha micchAmi dukkaDam... saMghaekatA zilpI pa.pU.A.bha. zrIkArasUrIzvarajI mahArAjAnA ziSyaratna tapasvI pa.pU.caMdrayaza vi.ma.nA ziSya A. bhAgyezavijayasUri Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayamArgadarzika pRSTha viSaya viSaya 14 zAkhA - 9 : utpAdAdivicAra:1105-1384 bhavacha64(bheTthA mest GusamAveza ....... 1117 AntavA prada5che....... .........1117 ttrNs||2 (u - 8) .........................1106 paryAya-paryAyiNorabhedaH. ......1118 tripadItaH trailakSaNyabodhaH ...............................1107 dravya-paryAya abhinna hovAthI AkAza zraddhAnataH sadanuSThAnasiddhiH .................... 1108 anitya paNa che ....1118 jIthisamAhitane tathA bIddhine mogAme ... 1108 ekAntavAdamAM kriyAkArakabhAva asaMgata : zraddhAvyAkhyA ......... .................1109 samaMtabhadrasvAmI ......1118 vizeSAvazyakavRttimAM bIjabuddhi vicAra mahopAdhyAyajIno patra vAMcIe . .................1118 zraddhAnA vividha lakSaNo. .........1109 avayavAvayavyabhedopadarzanam ........... .........1119 utpAdAdeH sarvavyApitA ............ .............1110 samavAyalpanA anavasthA asta ....... ....... 1119 tripahI sarvavyApI ............. .........1110 gopAlasarasvatyAdipatrasaMvAdaH ........... 1120 nityatva-anityatvAhi 52mate asamAnAdhi429 ..1110 | ekAntavAdamAM saMyoga-vibhAgamAM ekatAnI samasyA 2220 nityAnityadravyavAditve'pi 5yAya vinAzI, payAyI avinAzI .............. 1120 naiyAyikAdInAmekAntavAditA ......... 1111 siddhasukhavarNanam ma ....................... .......1121 pratye partha tritakSayuta ..................... 1111 zraddhApUrvaka UMDo abhyAsa jarUrI ....... 1121 trailakSaNyaM pratyakSAnumAnAgamasiddham .................. 1 pratidravyaM pratikSaNaM trailakSaNyasiddhiH ................ 1122 ghaTAbhi 55 nityAnityatA....... .....1112 SadravyamA utpAsiddhi ...................... 1122 anyayogavyavacchedadvAtriMzikAsaMvAdA ....... ...........1113 bhAvasya uttarapariNAmaM prati nirapekSatA .......... 1123 sthAvAbharInA suvAsa ....................... ....1113 nirapekSa135 sahasannihita ......... ......1123 sarva pArtha syAdvAhamayAvatA.................... utpanna vastumA 55 puna: utpatti mAha .......... 1123 taijasaparamANUnAM tamaHparyAyarUpeNa pariNamanam ..... 1114 trilakSaNayute sarvavyavasthAsambhavaH ...................... 1124 hIvo nityAnitya ....... ....... 1114 pratikSaNa utpAdAdinA abhAvamAM taisa52mAviyAra......... ....... 1114 suma-duHpAhano asaMbhava ........... 1124 dravyAnugamanI salA5 sazasya ........ ....... 1114 mAtmAnIvyAcyA ....... ......... 1124 visadRzakAryotpAdasvIkAraH ............................1115 utpAda-vyayayoH dhrauvyA'virodhitvam ..................1125 AraevilakSa AryanI utpatti mAnya..... ....1115 utpAmA vizeSa nathI........................ 1125 mAza nityAnitya .... .................. .......1115 parasparavirodhaparihAraH .......... bheda-bhedahetuvicAraH .............................. | methI Gule ma mavirodha ........... 1126 Araemeha ayamehasA ...... utpAdAdInAM svAbhAvikaM samanaiyatyam ............. 1127 -zama utpAda-vyaya-prauvyanI siddhi ........... 1116 hIpAzanyAyathI utpAha-vyaya-prauvyamA bhavizeSa..1127 utpAdAdInAM sAmAnAdhikaraNyam ... ..........1117 | nyAyabhUSa92matasamIkSA.... 1127 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23 pRSTha mazaH .........................11 34 * viSayamAhAza. viSaya pR / viSaya Sar3abhAvavikAramImAMsA .................................1128 ... 1128 | gurudharmasyApi pratiyogitAvacchedakatvam ............. 1141 vAdhyAyamita vimarza..........................1128 | pratAlivAna ...... ........ ........ 1141 7 mAvi2no utpA: payAyamA samAveza .... 1128 | gurudharma 5 pratiyogitAmache64 ............. 1141 SaDbhAvavikArAntarbhAvavimarzaH ........... pANinivyAkaraNamahAbhASyasaMvAdA 1142 7 bhAvavi2 : zrIviyandra dRSTio .......... 1129 | zokAdi sahetuka 1142 zrIdevacandravAcakamate bhAvavikAravicAraH . trilakSaNyamAM pataMjalinI saMmati . .............. .... 1142 mAtmAmA viziSTa traimakSayaparimanano paheza ...1130 paryAyadRSTiH tyAjyA ............ ............1143 siddhasvarUpaparAmarzaH ................1131 | dravyaSTimA625ya............. ...........1143 sAmAnyApekSayA ekavacananirdezaH .......... ...........1132 | nizcayataH samakAlInayoH kArya-kAraNabhAvaH .......1144 moDa yatimA vilakSa vivi5 77Ano asaMbhava . 1132 sabhAlIna parthamA 59 arya-25bhAva mAnya...1144 ghaTa-mauli-suvarNodAharaNapradarzanam ....................1133 | parvaparyAyadhvaMsottaraparyAyotpAdayoraikyam ..............1145 suvAdrivyamA na-GtyA yA pAramArthi: ...... 1133 utpAha-vyaya-prauvyamA amesiddhi ............... 1145 ghaTa-mugaTa udAharaNa vicAraNA 1133 samaritA samati pAme - nizcayanaya ............. 1145 dhrauvyekSaNe mAdhyasthyalAbhaH RjusUtranaye dhvaMsotpAdA'bhedavicAraH .............. 1146 2049mA2-24mArI-2% nI vividha sthiti .....1134 upayazAnI sazAnane pAme ...................1146 harSa-zoka-mAdhyasthyotpattibIjavicAraH visamAgaparyAyasantAnanI viyaa29|| .............1146 utpAxinya hi ........ ......1135 brahmasUtrazrIbhASyasaMvAdaH ......... ...... .......1147 utpAha ya paryAya che............. 1135 vilakSaparyAya4nmasa4 pUrvaparyAyanAza .........1147 utpAdAdInAM svAzrayA'bhinnatvam ......... nasiddhAntamA samAnupayAryanI saMmati ..........1147 utpAbhii GtyAhanI siddhi....... 1136 pratItyaparyAyasamutpAdaparAmarzaH ......................... 1148 kalazAdidhvaMsAdivicAraH .. ......... 1137 | supasthitispa35 aMgaviyAra ....... .....1148 svaabhinnasvarUpe svasthiti aSTasahasrIsaMvAdaH ......1149 paMyAzat bore 5429 // bhu45 utpAviyAra ... 1137 | samaniyata 54Artha abhinna .........1149 kumArilabhaTTanI syAdvAdamAM saMmati. utpAha-vyaya-prauvyamA mesiddhi ...... utpAda-vyaya-dhrauvyeSu zAGkarabhASyasammatiH .......... 1138 | kAraNA'bhede kAryabhedA'yogaH ...................... 1150 satra tyAha-vyaya-prauvya vehAMtasaMmata ............ 1138 AryazastithI 125 me........ 1150 mehanayathA tyAha-vyaya, amehanayathA prauvya ......1138 (utpAha-vyaya-prauvyamA virodha:-samAdhAna .....1150 bhedA'bhedanayamatadyotanam ................................ nyAyAvatAravArtikasaMvAdaH ..............................1151 utpAhi paryAya 59dravyAtma .......... 1139 | sAmAnya35 prauvya, vizeSa35 utpAha-vyaya ........ 1151 vizeSarUpe utpAda-vyaya, sAmAnyarUpe dhrauvya .......1139 syAtyahamamita pAhAhavyavahAra ...............1151 utpAha-vyayaviziSTa vastu dhruva .......... ........1139 syAdarthAnupravezena sarvavyavahAraH ........................ 1152 jAtirapi anityA ............. ...........1140 | apekSAvizeSathI vyavahAra mAnya ....... pavAra bhAnya....................1152 ghaTatva anitya cha ..... .....1140 | apekSAvizeSopasthitivimarzaH ....... .................. ........1153 ........1135 1136 sATAsAtha.................1149 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *viSayamAzist. viSaya viSaya pRSTha 1154 .........1168 ohasUsathI apekSAlo5 .... ............ 1153 | AryasvabhAvameha 125 mehano sA5 ............. 1166 anentavAhaparizIlanaprabhAva....... 1153 | | paryAyArthinayana viSaya- samarthana .............. 1166 evakArArthavimarzaH................... ..........1154 suvadrivyamA pUrvotta2.1le mesiddhi ............. 1166 '4' (2 // trivi5 prayo4na.... anekakAryajananaikazaktipadena syAdvAdasiddhiH .........1167 syAtkAraivakArayoH sArvatrikatvam ................... 1155 | | dravyamA svata: 52ta: Gue.... tripAmarthanI mImAMsA .......................1155 / saGkramakaraNasiddhAntavicAraH sampUrNatattvapadArthaprakAzanam .......................... 1156 | maapn| pachI virAdhanAma mA na 4 ...... 1168 "kRSNaH sarpa" iti vAkyavimarzaH ............... 1157 tulAnamanonnamanavimarzaH . tripakSIya ........ .........1157 | saMs42 aryame : bauddha ....... 1169 sauqiyaprayogamA 'syAt' sh06pryog| nanupadArthaprakAzanam ................................. 1170 mAvazya: ........ ........1157 | pUrva56 yAdu ..................... 1170 kRSNasarpasthale'yogavyavacchedamImAMsA ..................1158 | bauddhasammatavAsanAnirAsaH ........... 1171 abhipreta '4'12 viyAra ......... 1158 | tu vinA sN27|26 asaMbhava : haina ........ 1171 atyaMtAyoganI bAdabAkI nirarthaka ...........1158 | vAsanA svAbhAvicha: bauddha......... ....... 1171 sarpa sarvAtmanA kRSNatvaM bAdhitam .. ... 1159 / bauddhasaMmata saM2712785nA vyartha . .....1171 ayogavyavacche vipadayaparAhata.... 1159 bauddhamate dhrauvyasya mAdhyasthyA'janakatvam ............1172 sapatvAvana zApita ................1159 | vAsanA mithyA cha : haina.. ........1172 zeSanAganA prA2 ... ..........1159 | apanA dRSTAnusAre thAya......... ......... 1172 ekaparyAyagrahe'pi samyagdRzo jJAnam ..................1160 | prabuddhasaMskAra mATe bAhya kAraNa ayogavyavaccheda vicAraNA ............1160 avazya svIkArya : haina...............1172 tripadI syAtpadagarbhitA .. dhrauvyasvIkArasya dhrauvyam .......... 1173 sau3-mottaravAzya 'syAt'56gamata. .........1161 niraMza pahArtha bhayAtmana saMbhave ..............1173 pragaTomA 4 paraspara sameha ................1161 manaskAramImAMsA ........ 1174 ekonaviMzatirUpeNa siddhasvarUpavarNanam ..............1162 saMskAra pratyebAba nimitta 5925 // ........... 1174 manvaya-vyati24thA siddhasva35ne sabhame ........ 1162 manaskArasvarUpanI vicAraNA paryAyamithyAtvazaGkA ...................................1163 anekakAryajanakaikazaktitaH syAdvAdasiddhiH ............1175 suvAdrivya 4 pAramArthi : pUrvapakSa ..............1163 syAdvAhanI sArvatristA.........................1175 dravyArthikanayamate kAryabhedocchedApattiH ...............1164 zoni saMsAnimitta hA-hA ............1175 eka svabhAvathI anekakAryajanma vicAra syAdvAdakalpalatAsaMvAdaH ............ ................1176 paryAya paNa pAramArthika : uttarapakSa menimitta bhane aarynmniiviyaa25||........1176 dRSTAnusAreNa zaktikalpanA ............... ......1165 samanantarapratyaya129tAnI viyaa29|| ............ 1176 dRSTAnusAra utpanA mAtra ....... ......1165 3AhAna-nimitta ||29||(meh bhA1zya ............. 1176 kAryabhede kAraNabhedakalpanam ....... anekajanane'nekAtmakatAsiddhiH ....................... 1177 ... 1174 .......1164 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *viSayamAhA. 25 viSaya pRSTha viSaya 56 1190 ......1190 ~ ~ rabhA bhaarshsti-sNvnshstiniiviyaa29|| ....1177 | yogAyArabhatabhA dRSTAnta siddhigrasta ............1186 citrapratIteH citraprameyanimittakatvam .................1178 | jJAna-sukhabhedasiddhiH .... 1187 bhane 64hAna pratye nimitta 24tA viyAra ..1178 zrIvAvisaribhata prazana .......... .... 1187 me dravyamA bhane paryAyAtmatAnI siddhi .........1178 | zAnAtavAhIna zunyavAhanI Apatti kAryagataM bhUtibhAvatvaM kRtsnakAraNasvabhAvA'dhInam . 1179 | yogAcArasya zUnyavAdimatapravezApattiH .............. 1188 vividhatanimittatA bhane svabhAvasA56 ....... 1179 mAdhyamikamatanI spaSTatA ....................1188 anekAntajayapatAkAvacanavimarza ......1179 dravyacitratAnirAsaH .............1189 AryotpattimA // 29 // 25 bhAvano saMpU viniyo ... 1179 dha rtibhata ni35| ..........................1189 ApaNA patanamAM ApaNo vikRta svabhAva zAnavaicitrya dvaa2|| zeyavaithiyano mAkSepa .......... 1189 4AbahAra ....... ........1179 zAnAta mitratAnu ni2|425......... 1189 kaTazabdazravaNe krodhAnalAnudayopAyopadarzanam .......1180 | mAdhyamikamatasthApanam ................ kheladilIne khIlavIe ........1180 | manorathanaMhI vyApyAno pasaMhAra yogAcAramatamImAMsA 1181 devendravyAcyAno prAraMbha .......... ............1190 niviSayazAnasvI ||2maa ane hoSo ............ 1181 hevendravyAdhyAnI viyaa29||.................... apekSAto bhAvAnAM kAdAcitkatA .................... 1182 ekasya citratA vyAhatA ......... ..........1191 baayphaarthn| chenI Apatti ................. 1182 buddhiAta tya-savanI viyaa25|| ........... 1191 yo||yaa2mtmaa nitya saM272nI Apatti ......... 1182 | me zAnanA mane mA2no niSepa............. 1191 pramANavArttikasaMvAdaH .. 1183 atadrUpatve'pi tadrUpeNa arthakhyAtiH ................ bAhya-AMtarikaAkAravALA jJAnano yogAyA2no zUnyavAhapraveza.......... ........1192 bauddhabhate asaMbhava.. .......1 83 zUnyavAdanirAkaraNam 1193 bAhyAkAra mithyA, AMtarika AkAra zUnyatA prabhAzUnya ... ............... ......1193 satya : yogAyA2. 1183 zUnyavAda nirAsa ......................... 1193 bAhyAntarAkAravirodhavimarzaH ............ ........1184 | paJcadazIsaMvAdaH ......... 1194 athaa|2 mithyA, zAnat2. satya : yogAyA2...... 1184 zUnyavAhamA potAno 55 che .............. 1194 yogAcAramatamAM citrajJAna mithyA zUnyavAhabhatA -vayanAhino asaMbhava..........1194 banavAnI samasyA .................. 1184 madhyamakazAstrapratyAkhyAnam .............................1195 citrajJAnavat citrArtho'napalapanIyaH .................. 1185 | zUnyavA6ma ndrabhUti-bauddhano viro5............ 1195 nAva-pAtaut2 vayye virodhaparihA2no prayAsa ..... 1185 | | nAgArjunamatanuM nirAkaraNa ..........1195 padArtha anekAntasvarUpa : jaina 1185 'kiM syAt sA citratA..' kArikAyAH mImAMsA . 1196 viza6 aryathA ||29siddhi mArya.............. 1185 'kiM syAt...' rinA samIkSAno matiheza...... 1196 kAryavaizadyam anapalapanIyam ..........................1186 | vitaMDAvAhana vihAyA ......... 1196 zanAta-sAtavAhana ni2|25............... 1186 | zaktidurvyayaH tyAjyaH ........ ........1197 .............. 1192 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 * viSayamAhA. viSaya viSaya pRSTha ........ 1209 bhAvanAzAnayuta sahAyAna meNavIye .......1197 | a5siddhAnta hoSanI zaMst ........... 1209 dhvaMsA'bhinnotpAdahetutA ekadharmAvacchinnA .......... 1198 | yAtma vastu 55manantayamAtma............. 1209 naiyAyimata ni21425| .........................1198 | | vyAvRttimA tutAno mAkSe5.................. tantusaMyoganAzasya khaNDapaTajanakatA ..................1199 | nityAnityavastusAdhanam ............................... 1210 1342 pratye mahA588vaMsa. 24.51295 : anesitqAhI. 1199 parasvarUpavyAvRtti paNa vastusvabhAva.. ............1210 naiyAyimate Arya-125 bhAva.................1199 | vibhinna abhiprAyathI vastunuM vibhinna taddhetorastu kiM tena ? iti nyAyaprayogaH ........ 1200 svarUpa jANIe .........1210 mahApaTadhvaMsa ane khaMDapaTotpatti utpAdAdyanuvedhaH ..........1211 vayye ameha : haina. ..........1200 salamAno atiheza ........ ........... 1211 naiyAyikAdimate gauravopadarzanam .....................1201 zrIvyamizrita sabhAlIna utpAha-vyaya ............1211 hainamatama mAdhava ........ ..........1201 utpAha-vyaya sabhAlIna........................1211 ghaTanA - bhugatyA vayye timeha asaMgata ..1201 anvayi-vyatirekisvarUpaparAmarzaH ..................... 1212 abhinnasAmagrIjanyatvenaikyavicAraH ....... ..............1202 gorasa 59nityAnitya ......... ...... 1212 nazyad-naSTam pannemA sameha - nizcayanaya ........ 1202 4dhI paribhASAthI drvy-pryaayniiviyaa25|| ....... 1212 gue| mAve hopAya, hopa 14 guebhAve ....... 1202 vizeSasyA'pi anvayitvam ........... 1213 nizcaya-vyavahAranayataH sadguNAdisambhava manvaya-vyatire meta : naiyAyis .............. doSAdivigamaprayAsaH 1213 anvaya-vyatireka anekAMta jaina .. 1213 vratatritayato lakSaNatritayasiddhiH .....................1204 kevalAnvayitattvavimarzaH dhanata vagaire dRSTAMtathI sakSaNyasiddhi............1204 anmitaapymaavviyaa25||......... .........1214 paryAyANAM mitho'bhedasiddhiH .......... ..............12 abhivApyatva 55 klAviyA nathI : haina .......1214 65-7 / 2 pathye bhAbhe chatai me............. 1205 prameyatva pakSA-kyA : naiyAyis ................. 1214 agorasatanI sbh49| .......... ..........12 prameyatvasya na kevalAnvayitvam ................... 1215 apasiddhAnta aprasakta ............... .......... 1205 prayatva 59 lAnyA nathI : haina ............ 1215 nAgezamatanirAsaH. svAbhAvaasAmAnAdhikaraNya = dUdha-dahIM gorasarUpe abhinna ......1206 mAnvayitva ..................... 1215 bhApAyAnI syAma saMbhAta ............. anvaya-vyatirekayoH sArvatrikatA .................... 1216 utpAha-vyaya-prauvya sArvatri ........ ........... 1206 zeyatva 59 sAnvayI nathI : haina. .......... 1216 sakalaM jagat trilakSaNam ...............1207 anvayitva ane vyatirekitva vyadhikaraNa : mAtamImAMsA sNhrmniiviyaa29||...... mAntavAhI .. 1216 25pAnAhityAgaprayo4nanI viyaa29|| ...........1207 | anvayitva bhane vyatireThitva 52252 lokottarodAharaNavibhAvanA ........................ 1208 samAnAdhi4258 : aneantavAhI......1216 pratI / yatA nathI yAtmatvasiddhi ........ 1208 | Atmano'pi dhvaMsapratiyogitvam .... ....................1217 aSTasahasrIsaMvAdaH .......... ..........1209 | ghaTA 59 4thayit nitya : haina ..... ..... 1217 .... 1214 .......1206 ............ lakSaNam ............. Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya anvayitvane ane vyatirekitvane vyadhikaraNa TharAvavAno punaH prayAsa sattvaM trilakSaNasvarUpam anvayitva ane vyatirekitva paraspara samAnAdhikaraNa tamAma vastu trilakSaNAtmaka sadrUpatA mitho'nuviddhotpAdAdyadhInA trilakSaNamAM anumAnasahakAra vicAra utyAha-vyaya jane prauvya vyadhikaraeA: kheAntavAhI pratyabhijJApramANaM balAdhikam utpAda-vyaya ane dhrauvya samAnAdhikaraNa : ekAntavAdI utpAdAdizUnya mithyA : candrasenAcArya samyagdaSTi sarvadA jJAnI lokottaradRSTAntena lokottarasiddhAntasthApanam lokottara siddhAntane dRDha karIe dravyArthAdezataH pratikSaNam utpAdAdisiddhivicAraH dvitIyakSaNe punaH utpatti aMge vicAraNA anugamazaktita utpAda-vyayau dhauvyamIlitau utpAda-vyaya dhrauvyamizrita che - siddhAntapakSa upalakSaNIbhUya sambandhabhAnapratipAdanam paryAyautpAda-vyaya upAdAnadravyasvarUpa : jaina dvitIyakSaNe prathamakSaNa upalakSaNarUpe bhAse 'idAnIM ghaTa utpanna' iti vAkyavimarzaH uttarakALe mRdAdisvarUpe prathama kSaNa sat H jaina 'idAnIM ' zabdaprayoga viyAra * viSayabhArgadRrziDA * pRSTha ghaTapadaM mRddravyaparam 'ghaTa'padanI mATImAM lakSaNA 'ghaTa'padanI lakSaNAnuM samarthana 'ghaTa utpanna' iti vAkyavicAraH pratiyogitA-anuyogitAno ekatra lina3ye svIara...... viSaya dhruvatAmA utpAda-vyaya lajI bhaya... pUrvasukRtAdInAm anugamazaktyA sattvam . 1217 1218 duSkRtaga - suhRta anumohanAnuM tAttvika prayojana 1218 paryAyArthataH pratikSaNam 1218 1219 1219 1219 1220 utpAdAdisiddhivicAraH bhUtAsIna vagere pratyayothI garbhita 1227 vAyanI prAmAzitA samakukhe ...... ' kriyamANaM kRtaM ' siddhAntanI viyaar|| kriyAkAla-niSThAkAlayoH aikyam dIrghakAlIna utpatti aMge mImAMsA vyavahArato vibhaktakAlatrayaprayogaH traNa kALabheda vyavahAranayasApekSa 1222 | anevidha upayAra vyavahAramAnya . 1222 vibhaktakAlatrayaprayoga sUkSmavyavahAranayathI saMbhavita : samAdhAna 1223 1223 sUyagaDAMgavyAkhyAnI spaSTatA .... 1224 'kriyamANaM kRtam' iti siddhAntavimarza: 1224 | 'kriyamANaM kRtaM' niyama maMge nayamatabhedapradarzana 1224 1225 | bhagavatIsUtravRttinA prabaMdhanI spaSTatA vibhaktakAlatrayaprayogasamarthanam 1225 1225 1226 1226 1226 1227 27 1229 1229 1230 1230 1220 1231 1220 1231 1220 | 'utpatsyate, utpadyate, utpannaH' prayoga viyAra ..... 1231 1221 vyavahAramAM avibhakta kALatrayanA 1221 prayogano AkSepa RjusUtrAnugRhItavyavahAranayamatadyotanam paryAyArthanayanI prasiddha vibhaktaprayoganI saMgati sUkSmavyavahAranayamataprakAzanam vizeSAvazyakabhASya mujaba vibhakta kAlatrayaprayoganuM samarthana pRSTha 1227 1228 1228 1229 1231 1232 1232 1232 1232 1233 1233 1233 1234 1234 1235 1235 vAkyaprayoge utpAdAdivyavasthAvidyotanam 1236 RbhusUtra jane vyavahAra nayanA milananuM prayozana. 1236 'utpannaH' 57 // utpadyamAnaH utpatsyate ca' 1236 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1239 * viSayamArzi. viSaya pRSTha | pRSTha viSaya pRSTha sAkalyena vastu tritayAtmakam dezAnvaya gahAyaramAnya........ ............1248 nizcayamAM aMza-aMzIkalpanA 'nazyati' sthamA anyamata ......................1248 asvI2no sitArtha ..... .......... 1237 navyanaiyAyimate vita satrayaanvaya ........1248 nizcaya-vyavahAranA siddhAntane vibhaktakAlatrayaprayogasamarthanam .................. 1249 vanabhavAnI 5 ............ 1237 vyaqA2nayamAnya utpatti vimarza ................ 1249 parasmai nizcayaH svasmai ca vyavahAra yojyA .......1238 sUkSmavyavahArAnusaraNabIjadyotanam ................. 1250 yathArtha ArAdhakapaNAnI oLakha ................. sUkSma vyavahAra nayathA 'utpannaH' ityAhi kapAladhvaMsaH ghaTotpAdA'bhinnaH .. ...................... vAsyaprayoganuM samarthana.............. 1250 uttarottaraparyAyotpattidhArArUpe vimalaprayogamA zrIzAMtipUrisaMbhati......... 1250 nAzana viyaa24|| ........ .....1239 / kriyamANaM kRtam akRtaJca nayamatabhedena .......... 1251 utpAdaviziSTanAzavyavahAramImAMsA ................ 1 sarvanayAtmaniyana ........................ 1251 vartamAnatvAdisvarUpadyotanam ...........................1241 prmaa9|2|4 syAdvAno seva vyavahAranaya ......... 1251 navyanaiyAyimata bhu45 utpattiviyA2 ........... 12 upAye sati sarvacittaraJjanaM kAryam .............. 1252 prabandhenotpadyamAne utpannatvA'nvayo'yogyaH ...........1242 navyanaiyAyimatanirAsa mAtaheza .. .............1252 utpadyamAnamAM utpannatvano anvaya nizcayanayana asvIrama tatvocche ghoSa..... 1252 pApita : navya naiyAyis.............1242 prAgabhAvadhvaMsotpAde kAlAnvayo'saGgataH ............ 1253 utpattidhArAsva35 niDAnA anvayanI bhImAMsA ....1242 prAgabhAvanA mAdhyamathI vyavahAra nazdhAtvarthavicAraH........... ...............1243 saMta : pUrvapakSa ................. 1253 'naz' pAtuna le marthana diyaa29|| .............. 1243 | nAzavyavahAra masaMta : pUrva53 yAtu............. 1253 prAgabhAvanAzasya traikAliko vyavahAraH...............1244 | utpAdAdikriyApariNAmAtmakanazyatsamaye "naSTam" prayogavicAraH ................ 1245 vartamAnatvAdivimarzaH .....................1254 'nazyad naSTaM' prayoga amAnya : navya naiyAyi .. 1245 | 'utpadyate, nazyati' prayoga- anya 'naza' ghAtunI nAzotpattimA kSau : is .......1245 samarthana : utta25kSa .................1254 bhavAnandAbhiprAyapradarzanam ..............................1246 svagata vartamAnatvathA tAza vyavahAra ............ 1254 bheTeza manvaya amAnya : samAdhAna ............. 1246 niSThApariNAmAtmakAtItatvavicAraH ...............1255 niSThApariNAmanI apekSAe bhUtakAlIna 'naz' dhAtu sthaNe hIpati matapradarzana .......... 1246 prayoganuM samarthana ......... 1255 gadAdhara dvArA dIdhitikAramatasamarthana.. .....1246 'utpatsyate' tyA prayoganuM samarthana .. .......... 1255 utpattau kAlAnvayavicAraH .............1247 bhaviSyattvanirvacanam ....... ............ 1256 vyutpattivAhamA 'nazyati' sthalamA 'nakSyati' - prayoganuM samarthana .................1256 pati matapradarzana .............. 1247 'kriyamANaM kRtamiti siddhAntasamarthanam ............ 1257 'nazyati' sthabhA rAhAyamatAzana ............ 1247 'utpadyamAnam utpannam' ityAdi gadAdharamate lAghavam ... ..1248 prayoganuM samarthana 1257 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya saiddhAntika prayoganuM samarthana prathama samaye nAraka vyavahAranI vicAraNA prathamakSaNe'nutpannasya pazcAdutpAdA'yogaH . 'Demo De' siddhAnta : bhagavatIvRttidarpaNamAM 'utpadyamAnam utpannam' nuM bhagavatIsUtravRttithI samarthana . utpadyamAnam utpannam navyanaiyAyikamatanuM nirAkaraNa utpattikAle nAzasvIkAra sadoSa H pUrvapakSa . utpattikAle nAzasvIkAra nirdoSa : utta25kSa naiyAyikamatasamAlocanA ekatra dhvaMsanI pratiyogitA ane AdhAratA aviruddha nizcayamatasamarthana nazyatsamaye naSTatvasamarthanam tripadImAM trikAla anvayayojanA saMmatitarkasaMvAda saMmatigAthA upara bhagavatIsUtravyAkhyA sammatitarkavyAkhyAdvayavimarzaH vAdamahArNavavivaraNa trikAlaviSayadravyasvarUpapratipAdanam dareka kriyAkSaNe vibhinnasvarUpe kAryotpatti traikAlika utpAdAdi samarthana sthityAdau kAlatrayAnvitotpAdAdivimarzaH nAzasamaye utpAdAdi hAjara utpAdAdizUnya vastuno asaMbhava : kuMdakuMdAcArya prativastu traikAlikotpAdAdisamarthanam .. digaMbaramatamAM utpAdAdimAM kAlatrayasaMbaMdha pratyeka dhrauvyAdi tritayAtmaka . paryAyANAM sarvathA nAzA'yogaH sthiti Adi paryAya kAlatrayasApekSa vastumAM navabhaMgInI prasiddhi * viSayabhArgadarzikA * pRSTha viSaya 1257 | traikAlikaH sallakSaNaparAmarzaH. 1257 dravyAnuyogatarDazAyAM viyArazIya bhuTTo 1258 | madhyasthabhAve yathozita naya svIkArya nayAntaradveSaH parihAryaH 1258 || bhuktane bhejavIje utpannaghaTe'nutpannasamatvApAdanam 1258 dvitIyAhi kSo utpatti vicAra . 1259 kSaNAntarbhAvena utpannotpAdasAdhanam 1259 dvitIyAhi kSo utpattinirAsano prayAsa 1259 dvitIya kSo nAza ApAhana 1259 | anutpannatvasvarUpavimarzaH 1260 | anutpannatva ApattinuM nirArA. viziSya anutpannatvasvarUpavimarzaH 1260 viziSTasva3ye pratikSaNa utpatti-vinAza 1260 pratikSaNotpAdAdisiddhiH . 1261 dravyAnuyogatarDazAmAM viyArazIya bhuTTo 1261 pratikSA bhagRti ujavI zuddhasva3ye parieAmI 1261 | kevalajJAnAdau utpAda - vyaya - dhrauvyasAdhanam 1261 mA utpAdyAhi trisakSarAno viyAra 1262 kevalajJAnAditrailakSaNye sammatitarkasaMvAdaH 1262 devalajJAnano pe| nAza zAstramAnya ! 1263 | avasthA-tadvatorabhedaH 1263 | devalajJAnamAM traisakSasya 1263 | arthaparyAya3ye ThevalajJAna anitya . 1264 | kevalajJAnamapi nityA'nityam. 1264 lakSaya sarvavyApI. 1264 | devalajJAnanAje meha 1265 kevalajJAnanAza AgamasaMmataH 1265 29 pRSTha 1267 1267 1267 1268 1268 1269 1269 1270 1270 1270 1271 1271 1272 1272 1273 1273 1273 1274 1274 1275 1275 1276 1276 1276 1277 1277 1277 1278 lavastha jane bhuktistha bhavanA devalajJAna vibhinna 1278 1265 siddha zAmAM traisakSaeyasiddhi 1278 1266 |bhinezvaranI sarvajJatA parabhavizvasanIya 1278 1266 | dravya-guNa-paryAyANAM trailakSaNyam 1279 1266 sthUla sUkSmarUpeNa kevalajJAnAdau trailakSaNyasiddhiH ... 1280 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *viSayamAhAza. viSaya pRSTha viSaya 1284 ...........1285 BAInamA sUkSma traitakSaya viy||29|| ........ 1280 | zAnabhA sakSayanI viyaa29|| .............. 1292 pratikSaNaM kevalajJAnAdiparyAyabhedaH .....................1281 | yuga56 75yAgadvayAnaSa5 avalazAnAhima pratisabhaya utpAsiddhi.......1281 chabhasthaviSaya : 652 ........... 1292 vijJAnasantatyA AtmA dhruvaH ............. 1282 | upayogaviSayakadigambaramatam ..........................1293 jJAnaparyAya zeyasApekSa | zana-niyoga yugapat : bi2 ....... 1293 sAkArajJAnaM jainasammatam .... 'ts Doya te nazva2 4 loya' tevo niyama nathI ... 1293 zAna maanaa||2 nathI : zrImamayavisUri ........ 1283 jJAnAdyupayoge jJeyAdibhAvitatvam ... ................1294 zAna sa2 cha : zrIubhayandrasUri .............. 1283 1283 saprazasta zeya-dRzyane choDI....... ....... 1294 jJAnAkAro'rthaprayuktaH .....................................1284 samyaktvAdau trailakSaNyasiddhiH ...................1295 zanityApachehena zazanamA sArata .............. | kSaNasaMbaMdha dvArA nirAkAra bhAvamAM zAna sA2.chatA yogAyAramata asvIkArya........1284 pAhinI siddhi......... ...... 1295 nirAkAradarzane'pi dRzyAkAraH samyaktve zraddheyAdyAkArA'yogaH .......................1296 .......... 1285 trividha viSayitAvimarza ......... nirAsara mAvobha sanityatAno mAkSe5 ....... 1296 darzana dazyasApekSA .........1285 samakita vageremAM kALasApekSa utpAdAdi. kramikatve'pi kevalajJAnAdidhrauvyam ...... siddho samayasAmAnyasaMbaMdhas13pe dhruva.............1296 hainamatamA ane yogAyAramatamA bhinnatA .........1286 samayasambandhasya sthityAdisampAdakatA ...............1297 kevalopayogatvena dhrauvyam .... siddha bhagavaMtamAM prathama-aprathama ...........1287 kevalajJAna upayogarUpe vinAzI, Adi bhedathI anityatA . ....1297 ___sabdhi35 avinAzI................. 1287 | prathamasamayasiddha karatAM aprathamasamayasiddha apakSopayogatpa3pe uksAna nitya.... .......... 1287 anaMtapurA aghi .................. 1297 nizIthacUrNisaMvAdena kevalajJAnAdeH yaugapadyam ...... 1288 prathamA'prathamasiddhAdibhedAH tAttvikAH ................1298 yugapat kevalajJAna-darzanaupayoga addhAparyAya nAza thavA chata sarvathA nAza asaMbhava .. 1298 nizAthasiMmata ..................1288 | sarvathAnAze samayAdivizeSaNavaiyarthyam ............. 1299 yugapatkevalajJAna-darzanopayogasthApanam ............. 1289 utpAzUnya ni22 bhAvo asat............. 1299 nizIthayUnuM spssttii429|| ...................... 1289 utpAdAdeH vyayAdirUpatA ............ 'jugavaM do natthi uvaogA' - pratisamaya zailakSaNyanA asvIkAramAM vacananuM bIjuM tAtparya. .....1289 baMdha-mokSAdi anupapanna 1300 sammativyAkhyApAThabhedopadarzanama .......................1290 | gaNiyo rIcha ...... ...........1300 yugapat 75yogadayaniSedhanu anya tAtparya......... 1290 zuddhasvarUpeNa AtmapariNamanopAyopadarzanam ........ 1301 5|mehnii vizeSa spaSTatA......... .........1290 pratidravyaM sva-paraparyAyatulyotpAdAdayaH ............... 1302 yugapanmAnasavikalpadvayaniSedhanam .................... 1291 sva-525ryAyathA bhane vi5 utpAle ............ 1302 yugapat zAna-zananuM samarthana .............. ....1291 utpAda-vyayasamA dhrauvyabhedAH ...........................1303 devacandravAcakamataprakAzanam pratisamaya anaMtadharmAtmastu ....... 1303 ......... Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * viSayamArgadarzi. pRSTha viSaya viSaya pRSTha madhya utpAtama8...................1305 / meDaNe dravyamA anaMta paryAya ..... ........ 1303 sAsArathI vaizasi utpattisakSarAno niya..1315 pUrvaparyAyA'nAze uttaraparyAyA'yogaH . jAsacAcAjyAgA ..................1304 visasA utpattinA2........... ......... 1315 uttarasamaye pUrvadRzAnAza mAnavo 432rI ........... 1304 ghaTanI 59 // vaisasi utpattine sabhame ...... ....1315 utpAha-vyaya-prauvya aNa-saMdhyAthI tulya........... 1304 dvividhavaisasikotpAdapratipAdanam . ..................1316 nAnAsambandhavazenaikatra nAnAvidhotpAdAdayaH .........1305 samuhayanita vaizasi utpattinuM sakSa.......... 1316 zarIranA daSTAMtathI anaMta paryAyonA sammatikAranA mata mujaba vaignasika utpAnuni359..... ............. 1305 utpattino viyAra......... 1316 mana vagairenI utpattino viyAra ................. 1305 vaisasikotpAdavicAreNa rAga-dveSau parihAryo .......1317 utpadyamAnamethI utpattimeha.......... vaisasi utpattinI sabha%41 bhayathA jayAve.....1317 pratidravyaM pratisamayamanantaparyAyAtmakatA ............ 1306 paramANUtpAdavicAraH ........ ........1318 me 4 pArthanI vividha graMthomA 75di ........1306 | aikatvika vaignasika utpattinI vyAkhyA ..........1318 pratye dravya sarvadravyasaMbaddha ... ......1306 saMyogathI ja dravyotpatti: naiyAyika. ............1318 samyagdRzo yathAvasthitavastugrahaNapravaNatvam ..........1307 vibhAgajanyotpAdasamarthanam .............................1319 427 dravyanI tamAma dravya 52 asara ... ......... 1307 | naiyAyimAnya utpatti prasiyAna ni2|425| ........ 1319 prAyogikI utpattiH azuddhA .......... | pratimAsahita 29tAyana : naiyAyis .. 1319 utpttin| mehane samajhe ....... ..... 1308 | saMyogavizeSasya dravyatvAvacchinnahetutve vyabhicAraH .. 1320 prAyogi utpatti vyavahArasaMmata ................ 1308 OMnamatamA ||25||taaache675i alia ....... 1320 samudAyavAdanirUpaNam ................................. mustAvalI 2matanI samIkSA.. ......... 1320 utpAdagatA'parizuddhatvavyAkhyA .......1310 avayavasaMyogane dravyotyA mAnavAmAM vyatbhiyAra.1320 zabdanityatAnuM nirAkaraNa vibhAgajotpAde sammatitarkasaMvAdaH ...............1321 utpattinI azuddhatA- bI04 528dhInatA .......... saMyoga-vimA pannemA svatantra ||25||t......... 1321 utpattinotrI mehamogapIo ...... .........1310 52mAma sakSaesiddhi ... .........1321 trividhotpattisamarthanam ............................. vibhAga utpattinuM samarthana .... ....... 1321 vivakSAthItrI utpatti svataMtra ...... ....... 1311 | paramANUtpAdamImAMsA ...........1322 mishrpri||bhii drvyniiviyaa29|| ..... .........1311 naiyAyi utpattithI ma ..................... 1322 paJcavidhapudgalaprajJApanam .......... .... 1312 naiyAyimatanI bhImAMsA...... trividha utpattinA udAharaNo ........... 1312 | paramANunityatAnirAsaH ............ 1323 muktyutpatteravaisrasikatvena udyamApekSA . |yana saMyogavaze prazno. 1323 mizra utpatti 55 // vAstavis .......... | samavAya nirAsa........ .................1323 aMtaraMga-biraMgasat puruSArtha na yUDIye ......... 1313 | paramANurUpatvatyAgasamarthanam ........... ................1324 puruSavyApArA'janyatvaM vaisasikotpAdalakSaNam ....... 1314 | naiyAyimate sthUlatvaanupapanna .................1324 vinasA utpattinuM skss| ........ ........1314 | kAryatAvyavasthAnibandhanavicAraH ........................1325 samudayakRtavaisrasikotpAdanirUpaNam ................... 1315 | 52mA 59 anitya cha ....................... 1325 322 1313 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *viSayamAhAza. viSaya viSaya pRSTha lsh sh sh zAlitva m .................. 1330 vibhAganya mAnmanu samarthana....... ...... 1325 | dharmAdyutpattau nizcaya-vyavahAramatabhedaprakAzanam .... 1337 syAdvAdakalpalatAdisaMvAdaH ..1326 nayamatamethI sama- 13549 ..........1337 anekanuM ekamAM vibhAjana ane ghAstiyAhima maitviutpattinuM samarthana.....1337 menu anema saMyona ............1326 aikatvikAnaikatvikotpAdagocarasyAdvAdaH ............ 1338 vimAnya utpattinuM samarthana.................. 1326 AutunI utpatti ithaMyit bhaitvi .......... 1338 bhagavatIsUtramA 52bhAtyAnI viyA25u ...... 1326 | PutuhinA siddhi ........................... 1338 rUkSAdiparyAyairapi paramANuvyayasAdhanam ............. 1327 utpAdAdau tattvArtharAjavArtikakRnmataprakAzanam ..... 1339 aNudazAmAM paNa aNu anitya ......1327 | kAlAdi paMcasamavAyakAraNatAno paramANusvarUpaprakAzanam ............................... 1328 siddhAnta abAdhita ........ ....... 1339 pramAnuM bhUNa 52mA .......... digaMbaramata mujaba dharmAstikAya AdimAM hibaramata mu45 55 52mA manitya .........1328 utpattinI viyaa29||................1339 snipAhis13pe 52bhaashun| utpAha-vyaya .........1328 sva-parapratyayajanyotpAdaprarUpaNam ......................1340 nayadvayena paramANoH nityAnityatvasthApanam .........1329 | 52nimitta utpattinI viyaa29||.... 1340 pratikSA 52bhAmA utpAha-vyaya siddhi ..........1329 nAnAmatasatyatvapratipAdanam ............................1341 52mA nayamethI nitya bhane manitya .......... 1329 digaMbaramatamAM ane zvetAMbaramatamAM guNAnAmutpAdAditritayazAlitvama .. tavatanI viyaa29|| ............... 1341 guNamAM paNa utpAda-vyaya-dhrauvya abAdhita | pAhimA 52nimitta utpAha-vyaya, nizcaya-vyavahAra bhtbheviyaa29|| ...............1330 __svanimitta prauvya : zrIviyandra .... 1341 karmopAdhivighaTanakRte yatitavyam .....................13 AdhyAtmikonnatikArakAMzA grAhyAH ..................1342 bhavimA bhATe sa014 me ......... DAni.24 aMzane choTo ... .......... 1342 dharmAdau aikatvikotpAdadyotanam .......... .............1332 zuddhabhAvasyAdvAdaH grAhyaH........... .............1343 ghAstiya vageremA utpatti mAhinI viyaa29|| ..1332 zuddha mAvasyAbAhane apanAvIye.................1343 vaisrasikaikatvikotpAdapratipAdanam ........ .............1333 vaisrasikavinAzavicAraH .................................1344 nitya pahArthamA utpAda aMge. - zamana ........1333 vinAzanA prAra............... 1344 sAdivignasAkaraNa aikatvikasamutpAdasvarUpa pAstiya porena nAzano viyAra............. 1344 dvividhaikatvikotpAdavicAraH nizcaya-vyavahAranayAbhyAM vinAzavimarzaH ............1345 mAzamA autvitpattiviyAra ............... prAyogi-vaisi vinAza ..................... 1345 sUtranayathI prtikss| tvi tyAha.........1334 rUpAntarapariNAmA'rthAntarabhAvagamanadhAstiDAyathI 59 75heza ................1334 ___ svarUpavinAzavidyotanam ................1346 jJAnayogaparAkASThopAyopadarzanam ...... .............1335 samudhyavibhAgAtma vinAzano viyAra ...........1346 niyogane yogya banAye ........... ..........1335 arthAntaramana35 nozanI sabha4................1346 ubhayajanite pratyekajanitatvadyotanama ghaTasya mRdravyarUpatA ...................................1347 52nimitta vastusva35 pratye nizcayanaya hasIna .1336 vinAzanA vividha ronuM vyutpAhana ............1347 ........1331 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * viSayamAhAza. 33 viSaya viSaya 57 ..... 1350 .......1353 vinAzagocaraH sammativyAkhyAkAravicAra: ...........1348 saMgha2 zarirAmasva35................... 1359 svAbhAvika vinAza dvividha........ .........1348 vidhuta vagaire 5 / niranvayavinAzI nathI..........1359 mRtapiMDanA punarunmAnanA Apattino uddhAra ..... 1348 andhakArasya dravyAtmakatA ...............1360 atItasya vartamAnatvA'yogaH .......... ...........1349 | harzita saMha sma25..... ....... 1360 vinAza tu7 nathI.......... .... 1349 | 4yasatAno matiheza......... ........ 1360 pariNAmapadArthaprarUpaNA paramANunAzo'rthAntaragamanalakSaNaH ..................... 1361 prie||bhvyaadhyaa :- dravyArthanayana dRSTime ......... 135 aMdhakAra dravyAtmaka cheH zAMtisUrijI . .............1361 arthAntarabhAvagamane'pi dhrauvyamavyAhatam .............1351 / antaragamanAtma vinAza- 425 / .........1361 pri9|| 59 // nitya cha : dravyAsti .............. 1351 asaMdhyAya pachI 52bhAzuno avazya nAza.....1361 vyavahAranayena dhvaMsavicAraH ............................1352 syAdvAdakalpalatAnusAreNa nAzanirUpaNam ........... 1362 mRduddavya ja ghaTAdikvaMsAtmaka .. ........ 1352 vaisi 52mAzunAzanI viyaa25|| ..............1362 vinA vyAjyA : 5[yArthanayanA dRSTime ......... 1352 vinAzavaividhyavimarzaH..................... ..........1363 dravyArthika-paryAyArthikanayadvayArpaNayA 5samaye taMtudhinI bhImAMsA ............... 363 nAzanirUpaNam kSasaMdhana dvArA viziSTanAzanI siddhi ......... 1363 rUpAMtara pariNAma dravyArthikamAnya, arthAntaragamana samudayavibhAganAzasya paryAyArthikasaMmata ......... 1353 pratiyogipratyakSapratipanthitvam .......... 1364 vividha nayanI dRSTi vinAzano viyA2 .......... 1353 | arthAntaragamananAza pratiyogIpratyakSano dravyArthika-paryAyArthikayoH samyagdRSTitvasAdhanam ....1354 avirodhI.........................1364 paryAyArthisaMmata vasavizeSay G429 .........1354 | mAtmA 59 // anAtmA!...... ........ 1364 550 4 naya mithyA 4 hoya tevo DAnta samAnya . 1354 vizuddhAtmasvarUpapariNamanam Avazyakam ........... 1365 tadbhAvaH pariNAmaH ............ ...........1355 nAzadvayabhedadyotanam ......... ................1366 naya 59satya saMmache....... .... 1355 antaravinAza bhane 3pAntavinAza pathye meha..1366 pariNAmanI mogaNArA........ ... 1355 skandhe paramANvanupalabdhiH .................... .........1367 pAtaJjalamate pariNAmavyAkhyA mUrtadravyanAzanI vicAraNA .... 1367 himaramata mu45 parimavyAcyA .............. 1356 | naSTasyApi paramANoH anaSTatvam . STatvam .....................1368 parimAnA 25 me - vidyAnandasvAmI ......... 1356 52bhAzubha banne praa2n| vinAza mAnya ..........1368 529||m : 524sinA dRSTimA .............. 1356 banne nayathA 52bhA zAzvata 55 che.............. 1368 sAGkhyakArikAyuktidIpikAsaMvAdaH ................... 1357 rUpAntarapariNAmalakSaNAtmadravyanAzArthaM yatanIyam .1369 pariNAma : sAMdhyanI na42............. bhavimA 57nIya bhane Avazya: ............ 1369 AvirbhAva-tirobhAvanI vicAraNA ........... 1357 RjusUtrasammatadhrauvyapratipAdanam .......................1370 muktAtmasvarUpe AtmAne pariNAvIe ..........1357 sthUla prauvyarnu ni359| ..... ......1370 AtmanaH saMsAritayA nAzaH kAryaH . ................ 1358 | saGgrahasammatadhrauvyapratipAdanam .....1371 rUpAntaralakSaNaH prakAzavinAzaH tamaH ............... 1359 | dhrauvyanI sthUlatAnI vicAraNA 1371 mA ....... 1357 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * viSayamAhA. viSaya viSaya pRSTha ............ sUkSma dhrauvyanuM nirUpaNa ..... 1371 | zAkhA-10 sUkSma dhrauvya sarvapadArthavyApI, ............. ..... 1371 dravyabhedanirUpaNam .........1385-1646 paryAyo'pi vilakSaNaH. 1372 35 55 nitya ........ DhUMsA2 (5 - 10). .....1372 ........ 1386 paryAyamA patraisakSazya ......... dravyaprajJApanA ............. ..........1372 ........... 1387 mRdAdeH bhasmIbhavane'pi dhrauvyamanAvilam ............ 1373 dravyAhini35 pratiza.. .............. ....... 1387 ghaTa 59 // nitya : saM naya......................1373 dravyalakSaNAnAM prakAzanam / ........... ..............1388 purAtatvatinI apekSA nitya........... 1373 dravyadakSa parAmarza .......... ......1388 dravyatvasAkSAdvyApyajAtyavacchedena dravyalakSaNAnAM prakAzanam .......... 1389 __ niyataparyAyArambhavAdaH . ..................1374 svatantra-samAnatantra-paratantrAnusAreNa niyata-maniyatamAlavAhana saMmata ...........1374 dravyalakSaNadyotanam ...... .........1390 tattadravyaguNaparyAyadhrauvyaM tattadravyAnugatam .........1375 dravyAdibhedapratipAdanapratijJA ........ .1391 dravyatvasAkSAdravyApyajAtiavacchedana pratizamazana .......... ....1391 niyatapAya mArama................. 1375 svamatikalpanA tajIe (r)4-04ta prauvya hA-hA ................1375 samyagjJAna-granthibhedopAyopadarzanam ....................1392 ekaparyAyanAze sarvathA dravyocchedA'yogaH ........... 1376 dravyA2zAna sabhya4%.......... sarvathA apanA aakssep-ni2|425|| .............. 1376 dravyAnuyogajJAnurAgasya samyaktvopakArakatvam ....... 1393 mantipakSamA sukha-du:pAhino asaMbhava.......... 1376 samati vinA yAritra na choya .................. 1393 kevalajJAnatvarUpeNa jJAnadhrauvyAnubhUtiH kAryA ....... 1377 dravyAnuyogaparizIlana thibhe4na ............. 1393 viMzikAprakaraNasaMvAdaH ....... ...........1394 sAnatva35 zAnane nitya navIme ......... 1377 samakitayogyatAnI vicAraNA 1394 trilakSaNacarcAtidezaH ............................ 1378 samAhita hoya to 4 yA zuddha bhane sa35 ........ 1394 nayavibhAgayI trivi5 dravyalakSa! ................ samAhitInI reliyA nizana .............1394 vistArarucisamyaktvasvarUpopadarzanam ........... sarvavyApArANAM cittAnurUpaM phalam ................ 1395 trirakSa yAno anya graMthomA tiheza .........1379 zana yogasAilya 5124 : zrImadrAsvAbhAcha .... 1395 sUtradharebhyaH arthadharAH pradhAnAH ........................1380 bhAvasamyaktvasvarUpadyotanam ............................1396 vistAraruthi sabhyarzana dravyAnuyoga4nya.........1380 yAsI 4nmAM5 cha ........................... 1396 vistA2ruthi samati javAna ........ ......1380 sbhdditnaae| 135......... 1396 dravyAnuyogAbhyAsaH atyAvazyakaH ......................1381 zAstrazraddhAdhikasvakalpanAbhinivezasya tyAjyatA .... 1397 mAtRkA anuyogane oLakhIe . .................1381 kadAgrahInI zAstrabuddhi paNa mithyA ........1397 vastusvabhAvaH jJAnAdibhAvanAbhAvanIyaH ............. 1382 mArgAnanusAriNI bhAvazuddhiH anucitA ........... 1398 dravyAnuyogI avayanamA... ................. 1382 bhAvazuddhine oLakhIe . ........ 1398 zANA - 8 - anuprekSA .... 1383 | 50sInI bhAzuddhi 54 hA 135 ........ 1398 ......1378 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35 pRSTha .........******* ******. 640 0 naDA 131 ...... ............ ?402 * viSayamArgadarzikA * viSaya pRSTha viSaya dravyAnuyogaparizIlanathI kadAgrahanivRtti............ 2318 | muhUrnAdi buddhikalpita kSaNasamUhAtmaka : 20mA: cI. .. ........... 2366 vijJAnabhikSu ....... 1407 kriyAkAMDI nahi, kriyAyogI - jJAnayogI banIe... 2325 | InAgaDanatyam ............................................. padravyAtmio to ... .......... 40 0 kSaNasamUha kAlpanika : vyAsa .................... 2408 jagata padbhavyAtmaka .. *********......... 40 0 kALa anaMta che : umAsvAtijI mahArAja .......... 6408 cha dravyanuM pratipAdana ....... paramANu ane kAla paNa kathaMcit dravyanityatAvimarza ......... .. 40 astikAyasvarUpa 1408 paryAyArthikamate sarva dravyanI utpatti ..... ..... 240 kAlAdau astikAyasamarthanam . ......................2401 dravyatvasvarUpe utpatti asaMbhava ........ 1401 trividha kAyalakSaNanI vicAraNA .......... ...... 6401 pAMca astikAya ......... ... 402 sakriyadravyo nizcayathI cha, vyavahArathI be .......... 6406 svatantrA'vayavinirAkaraNam ...................... 6402 zuddhAtmidravyavruSTi: mokSaprasAdhavA ....................2460 astikAyasvarUpa : zrImalayagirisUrijInI daSTie .. 2402 dravyasvarUpagocarajJAnathI nirbhayatA Ave ........... 2420 avayavI svataMtra nathI ........ dharmadravyasya gatipariNatadravyagatikAraNatA ........... ?42? ******* ttinipAtI triAsavAritvam .................... 2403 dharmAstikAyanuM nirUpaNa ......................... 1411 astikAyasvarUpa zrIsiddhasenagaNivaranI dRSTie .. 2403 dividhArA pratinim........................ . 2462 astikAyasvarUpa : zrIabhayadevasUrijInI dRSTie .. 240 rU anumAnapramANathI dharmAstikAya vagerenI siddhi .... 2462 vinDaramatAnusAregA yatinirUpaNam .......... 2404 dharmadravyasya gatipariNatadravyagatikAraNatA gatinuM apekSAkAraNa dharmAstikAya : bhagavatIsUtravyAkhyAmAM astikAyanI samajaNa ..... 2404 siddhasenagaNI ............ astikAyasvarUpa : zrIharibhadrasUrijIno dRSTikoNa ..?404 vanAtare veravavaM ghI nAti ................2464 astikAyasvarUpa aMge sarvArthasiddhikArano mata ..... 2404 dharmAstikAya parANe gati na karAve ............... 2424 bAsamathoDachAsamayAntarekhAMskRSTa ................ 240 "dharma zabdanI vyutpatti artha ............... 1414 astikAyaprarUpaNA : tattvArtharAjavArtika gatipariNata dravyanI gati saMbhave 1414 kAranA abhiprAyathI * 2406 dvividhanimittakAraNanivedanam ....... 2415 astikAya aMge kuMdakuMdasvAmInuM maMtavya ... *.. ?406 dvividha nimittakAraNa ......... ........... 2426 kALa anastikAya che .. ******. 6406 saMmatitarkavRtti mujaba dharmAstikAyAdinI siddhi..... 2421 ttiH astithiH ................................. dharmADadharmadravyanAthanumAnaparzanam .................. 2426 atItAdi kALa asat ...................... 1406 | dharmAstikAya gatinuM nirvartaka kAraNa nathI........ 2426 kALa eka che : zrImalayagirisUrijI 1406 dharmAstikAya anumAnapramANasiddha ............. 2416 kALa eka che : zrIsiddhasenagaNivara dharmAstikAyastha nityadravyatvasiddhiH ................... 2427 niraMzamana saEAnavimopadana......... 2407 kAraNatA avazya sAvacchinna hoya ................ 1417 astikAya : dhavalAkAranI dRSTimAM ................ 2407. dharmAstikAyamAM ekatva, nitya lAghavanyAyasiddha .. 2417 divasa, rAta vagere vyavahAranI saMgati........... 240 7 | | dharmAstikAyamAM nityatA abAdhita ......... 2427 tchatA * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * 1412 ....... 2406 ....., Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * viSayamArgadarzikA - viSaya viSaya viSaya 1432 2422 nirAzrayaguNA'sambhavadyotanam .. 2418 pratye mivAro varNanam ............................ ?430 anya anumAnathI dharmAstikAyasiddhi ............. 6468 | ubhayamAM kAryatAavacchedakatAnI kalpanA asaMgata .. 6430 dharmAstikAyAdimAM lAghavasahakArathI dravyatvasiddhi ... 2468 tuNAraNimaNinyAyathI kAraNatA asaMgata .......... 243 0 nayana ivInAM dravyatva............... ................1411 nayadvayasammatA'dharmakAryatAvacchedakavimarzaH 'taheta nyAyanI spaSTatA ......................2466 | janyasthititva adharmakAryatAavarachedaka : dhamasti10 svatatvavyatvasiddhiH .................2420 vyavahAravizeSanI dRSTie ....... .......... 24rU? jIvAdithI atirikta dharmAstikAyAdinI siddhi .... ?420 sthititva adharmAstikAyanuM kAryatAavacchedaka : dharmAstikAya aMge digaMbara mata ........ ..........?420 paryAyArthikadaSTie .................. 24rU? masyagati aMge praznottarI ........ ........2420 thAnAkSAsUtravRttisaMvata: ............. 1432 patidAnamImAMsA ............ .............?42? sAntara-nirantara sthitinI vicAraNA............ 1432 mInagatikAraNa pANI nathI : pUrvapakSa ....... adharmadravya sthitinuM upaSTabhaka, mInagati pratye jala apekSAkAraNa .. gAmamAgato dharmAsti siddhiH ............... vAyuH jalayoniH ............... 2422 naMdIsUtravRttisaMvAda .......... ........ 2433 prANavAyu ja matsyajIvananuM kAraNa ..... adharmAstikAya' zabdanI vyutpatti ............... 2433 mIna tijArAtAmImAMsA ..............................1423 adharmAstikAya : digaMbara saMpradAyamAM . ............2433 dharmAstikAya gati pratye anyathAsiddha nathI ........ 6423 adhamastiye vittavaIBtAvAratA ................2434 dharmAstivA yAvazvanabhAvatuta ................... 2424 adharmAstikAyasiddhi : zAMtisUrijInA mate ........ 2434 mananI sthiratAmAM paNa adharmAstikAya sarva calabhAvo pratye dharmadravya kAraNa : sahAyaka : bhagavatIsUtra ............. 2434 bhagavatIsUtra .. .........?424 adharmAstikAyanI pAMca prakAre prarUpaNA............ 2434 pAMca prakAre dharmadravyanI prarUpaNA ................. ?424 adharmadravyasvarUpavimarza ....... ................24rU dravya-kSetra-nAlito dharmAstivayavarNanam .......... 24ra6 pANI vageremAM dharmAstikAyalakSaNanI dharmAstikAyanuM RNa svIkArIe ....... ........ 24ra6 ativyAptinuM nirAkaraNa ............ 435 sthitisAmAnyakAraNatAmImAMsA .. ............ 2426 | kSiti na sthitizArAma ........................2436 adharmAstikAya dravyanI prarUpaNA . ....... 2426 | pRthvI adharmadravyAtmaka nathI .......... 1436 adharmadravyavAryatAvicchedravimarza .... ......... ?427 dharmAdharmadravyasAdhaka anya anumAna 1436 anumAna pramANathI adharmadravyanI siddhi............ 24ra7 | sthitaiH vRSTahetutvamImAMsA ............. ..............2437 janyasthititva ja adharmAstikAyanuM niyamasAra' granthanuM spaSTIkaraNa ..... 243 7. kAryatAavacchedaka. * * *********...... 6427 tamAma gati-sthiti karmajanya nathI ............... 2437 8AryatAvacheravajhanama...... ....?428 siddhagatikAraNatAvicAraH ... 1438 anyataratvaghaTita kAryatA gauravagrasta ............. 2428 eka vastuno guNadharma anyatra kAryaajanaka ........ 2438 vAryatAvacheravanyUnatA5ttiH ......................... 2426 siddhagati-sthitivicAra .... 1438 nyUnavRtti guNadharma avacchedaka na bane............. 24ra1 | siddhagatinA che kAraNo ......................... 428 ..... Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1441 ....................1455 * viSayamAhA. 37 viSaya pRSTha. viSaya pRSTha sarvakarmakSayajanyaH UrdhvagatipariNAmaH .................1439 | alokocchedApAdanam ............................. 1451 bhakSayanimitta siddhamA gatipariNAma ........1439 | dharmadravya naDovAthI somAMsagati ............1451 siddhagati bhATe 425prahazana .................1439 | sUkSma itazatapariNatine pragaTAvIme ............1451 gatizIladravyaM na gatyapekSAkAraNam ....... .......1440 | kRtajJatA na moktavyA .. ..............1452 gatinA upAdAnakAraNano vicAra bhoksss135niiviyaa29||....... ....... 1452 aghAstiDAyage naiyAyimata nirAsa .........1440 | nityasthityApAdanam ......... 1453 sthitiH nA''kAzajanyA apamAstiDAyano asvIsa2pAdhasta ...........1453 apamAstiya saMge jauddhabhatanirAsa ............. alokAkAze nityasthityApattiH .......................1454 uttarAdhyayanabRhadvRttisaMvAdaH .............................1442 gatino samAva sthiti nathI .................... 1454 dravyAnayogatAmA viyA24IyatA ..............1442 | gati-sthiti svatantra paryAya che ....... .......... 1454 aghAstiya adhyAtmabhAga 59 // 6481rI........1442 | dharmadravyAbhAvasya na sthitihetatA siddhAnAmapi adharmAstikAyopakRtatvam .............1443 | dharma-adhadravyanA 5252 apalAyanI Apatti ....1455 mokSamA 59 aghAstiya 3451rI .............1443 nirantarasthitihetuvicAraH .............1456 siddhAnAm UrdhvagatyavirAmA''pAdanam ...............1444 gati-sthitimA pratihi ..... ..........1456 dharmAstikAyanA asvIkAramAM bAdha 1444 sAMtara-niraMtara sthitinuM // 29 // apamAstiya.....1456 lokAnte lakSmaNarekhAvirahaH / ...........1445 asaGakIrNasvabhAve dharmA'dharmadravye ......................1457 lokAkAza gatikAraNa nathI . .........1445 12ne yogya nyAya mApAse....... ....... 1457 lokAkAzavyAkhyopadarzanam .............................1446 avagAhanAprabhAvanirUpaNam 1458 757vy-6404.bhaavnaaviyaa29|| .... pacAra ............1446 AkAzanuM nirUpaNa 1458 dozat135 gati 24tAnA gaurava asta ... 1446 avagAhanAsvarUpanirUpaNam ........ ..1459 3sabhuNagauravanI viyaa29|| ........ .....................1446 bhavana bheTale sAdhArataparyAya .............. 1459 ekaviziSTAparatvena hetutvApAkaraNam ................ 1447 anumAna pramAthI mAzanI siddhi .............1459 ekaviziSTaaparatvasvarUpe kAraNatAkalpanA AlokamaNDalAdhAratAnirAkaraNam ...................1460 asaMgata ................ ........1447 paMjInI AdhAra sAlobhana 59 // // 7...1460 gatau AkAzasya anyathAsiddhatvam .... ...1448 sAmosanI AdhAratA pratyabhizAthI bAdhita ...1460 sthAnAMgasUtrasabhAdhAna ............. AdhAratAvacchedakam AkAzatvam ....................1461 gati pratyeAza anyathAsiddha ..................1448 mAdAtya bhAratAche64 nathI ............. 1461 vAdavAridhigatakAraNatAvAdasaMvAdaH ...................1449 sAthI sAzana siddhi..... .........1461 anyathAsiddhinI spaSTatA ....................... nibiDamUrttadravyAbhAvatvena AdhAratAnirAsaH ......... 1462 paJcAstikAyasaGgrahAdisaMvAdaH ........................ 1450 mUrtadravyAbhAva paMkhIno AdhAra nathI. ...........1462 sAza sthiti4na nathI - zAMtisUri ......... 1450 | nivibhUrtadravyAmA 59 // paMjIno pAra nathI .... 1462 ghAstiDAyavinAtino asaMbhava .............1450 | 'iha patatrI'ti vyavahAramImAMsA .......... .........1463 mA gati-sthitinu ma.51255 : svAmI .... 1450 | vardhamAna upAdhyAyano mata ...................... 1463 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 . 8 . 1 4 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 *viSayamArgadarzist. pRSTha viSaya viSaya ............ 1477 atIndriyasyA'pi kSayopazamavizeSeNa bhAnam ....... 1464 | gaganopadezadarzanam ........ 1475 vadhamAna upAdhyAyanA bhatana ni2|425| ...........1464 | paJcAstikAyamayA lAkaH .. paJcAstikAyamayo lokaH ........... 1476 kSayopazabhavizeSayI mAzinu pratyakSa .............1464 | els-masAnI sm49|| ..... ....... 1476 uttarAdhyayanabRhadvRttisaMvAdaH .. ......................... 1465 | .1465 | alokasya niravadhitvam . ................ 1477 'gagane tatraiva patatrI' vAsyAviyAra .......... 1465 lokaviparIta aloka .................. 4811-201vayye manvaya-vyatire ....... 1465 aloka anaMta .......1477 bhittyAdyabhAvasya gaganAtmakatA''kSepaH .............. 1466 so-do vyavasthAno pariyaya ................. 1477 anvaya-vyatirekasahacAradarzana abhAve'vadhitvAbhAvaH .............1478 ___ 29 mAyA ............... 1466 | samAsAta anaMta? tenI bhImAMsA ...........1478 sazasosiddhache........ .........1466 | sarvathA asat vastu aghi nabane...............1478 havAhinI abhAva = mAza : pUrvapakSa ........1466 aloke'gurulaghuparyAyA viparivartante ............... 1479 'viyati vihaga' iti pratItyA gaganasiddhiH .......1467 sozama bhAva pArtha natha.............. 1479 vinigamanAviraha ..........1467 | dozamA utpAviyAra................1479 AkAza svataMtra dravyaH uttarapakSa ...........1467 alokAkAze utpAda-vyayAdisiddhiH ..................1480 syAdvAdaratnAkarAnusAreNa gaganasiddhiH ..............1468 | potAnA deza-pradeza potAnI avadhi nabane .......1480 sthAdvA2tnA 2 bhu45 sAzasiddhi.... ......... 1468 | | dharmA'dharmayoH na vibhutvam ............................. 1481 vAhamahAvi bhu47 mAzasiddhi ................1468 | dharma-adharbhadravya 52bhArthathI. vibhu nathI ............ 1481 AkAzavyutpattividyotanam .............. ..............1469 | astikAyAdizraddhAnAda dharmarucisamyagdarzanalAbhaH ..1482 sazasane tanA vividha zAstra.saMha ....1469 | dharuthi sabhya zanane pAbhIme. svabhAvanA atima vinA mazahAna ........ 1469 bhopApa-135vi 42vAI nA.............. 1482 nijasvarUpA'tyAgena padArthA gaganAvagADhAH ........1470 | vartanAvyAkhyA. .............. ......1483 bhayA-abhividhi banne artha bhu45 mazaviyA2 . 1470 kALa tattvanuM nirUpaNa 1483 kAnTAdimatanirAsA'tidezaH ..........................1771 | Apa dravya nahi, paryAya che................... 1483 mAza chatai ....... | sAmayikotpattyAdilakSaNA vartanA .................... 1484 alokasAdhanama patana bho hevayandravAya mata.................. 1484 dharmAdivirahe'nugrahopaghAtAdyanupapattiH ........... 1473 vartana ko zrIdharmasUribhata ..................... 1484 ghaTAdi alokapadArtha tarIke amAnya .. svasattAnubhavo varttanA .............................. 1485 dhAdrivya na hoya to supa-du:08 partanA saMge bhAri bhayaMdrasUrino mata ....... 1485 vyavahArano 74 ........ ........1473 | vartanA' paryAya gahibaramata................1485 gaganaparyAyanAmanirdezaH ..................................1474 kuzalazabdArthavicAraH ...........1486 AkAzanA paryAyavAcI zabdo ...................1474 partanA5yAyamA dravyamA ni30 sakSau ............ 1486 AkAzavatu nirlepa banI niSpakSapAtabhAve kAlasya pAramArthikadravyatvapratikSepaH ..................1487 badhAne samAvIe ................ 1474 | ni3. sakSanI spaSTatA ....................... 1487 .. 1472 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTha 1500 0 0 0 * viSayamArgadarzi. viSaya viSaya pRSTha mAnantyano viyAra ........ ...1487 | jyotiSkavimAnacAranirUpaNam . .............1499 kAlaH paryAyAtmakaH .......... ..1488 | HARidedravyavAhIno mata ................ 1499 pAramArthi dravya mastiya thavAnI samasyA ...1488 | sUhivamAnanI zatino viyA2 ............. 1499 500 mAnantyano viyAra ....................... 1488 atiriktakAladravyasamarthanam ........................ 1500 kAlasya svatantradravyatA nAsti ........................1489 | jyotizvagatino prabhAva ................... 1500 5tm = sarvadravyavartanAparyAya : zrIpAvayandrasUri ... 1489 | agadravyanA aryo.......... 5 vartanAparyAyasva35 - zrIharibhadrasUri ........ 1489 / vaizeSikasUtra-vAkyapadIyAdisaMvAdaH 1501 pauruSahInatA tyAjyA .................. ...........1490 / anya darzanamAM kAla atirikta dravya parasaMmata cha dravyanuM prabhA .................. 1490 svataMtra 25 nara, apekSA // 29 // che ....... paripAnI 2 na mo ...................1490 kAladravyasya sUryagativyaGgyatA ..................... dravyA'bhinnaparyAyarUpatvAt kAle dravyatvoktiH .......1491 gadravya manuSyalobha 4 che................ vAvasva35 ..........................1491 / SaDadravyavAdasaMvAdaH ................. ........ 1503 jIvAjIvAbhigamAdisUtrasaMvAdopadarzanam ............. 1492 Apa dravya cha : marAvatIsUtra ............ ..... 1503 asaparyAyavAhIno mata ........ .....1492 bhagavatyAM kAlacatuSkavarNanam ............ .....1504 paryAyAtmakakAlatattvanirUpaNam . .......1493 so SadravyAtma : zatasudhArasa ....... .....1504 (r)(r)12535 Na : zrIharibhadrasUri .. ........1493 | 7 dravya : zalaisuyArtha anesa 4 100: 1 sUtra....... 1493 yAra rana banA liyaa29|| ......... jIvA'jIvasvarUpaH samayAvalikAdikAlaH ...........1494 | dazavidhA'rUpyajIvadravyaprarUpaNA ....................... savAhInA bhatano vicAra ..................... 1494 AsapI apadravya cha : prazAyanAsUtra........1505 chaNa paryAyasva35cha:vizeSAvazyabhASya........ 1494 prajJApanAyAM svatantrA'ddhAsamayavarNanam . .............1506 kAle svatantradravyatvaniSedhaH ........... ...........1495 addhAkAla dravyAtmakaH zyAmAcAryajI . ............ aupayAridravyache.......... ....1495 dravyarUpe kALa anaMta : zyAmAcAryajI ......1506 pAMya mastiyani359mAM nyUnatA Apatti .......1495 manuSyalokavyApakakAladravyasthApanam ................... kAlasya svatantradravyatAyAM SaDastikAyApattiH ........1496 5tNa 2) atharvavehano abhiprAya ............... paryAyavAhInA abhiprAyanI spaSTatA ..........1496 anumAna prabhArathI basiddhi .................. digambaramate kAlaH jIvAdipariNAmarUpaH ........... 1497 vartanApayAyana apekssaa||29|| tNa : siddhsen| .. 1507 paMcakalyabhASyacUrNi-bRhatkalpabhASyavRtti mujaba anumAnapramANataH kAladravyasiddhiH .................. 1508 kAladravya svataMtra nathI. ........1497 aganirapekSa vartanA....... kALa aMge bhartRharimata .........1508 ......1497 aDhIdvIpanI bahAra kALavyavahAra mnussykssetraavrtn| sApekSa ....................1508 asaMmata : 2 ................. 1497 devalokAdau kAlavyavahAravicAraH .................. ......1509 sammatitarkavRttyanusAreNa mokSasvarUpopadarzanam ...... 1498 | devatomA savyavahAranI saMgati ............ svAgane supArI .... .. 1498 | manuSyamANasApekSa sva .............. ....1504 1507 1507 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ y .........1511 voa an * viSayamA harzi. viSaya | pRSTha viSaya 511 dravya cha : zrI26istthArtha .................. 1509 | manarpitadravyArthi: matanI viyaa29|| .............. 1520 kAladravyasthApanam ............1510 | vartanAparyAyApekSAkAraNatAnirapekSatayA apane pAramArthi dravya na mAnavAmAM bApa ........1510 kAladravyasiddhiH . .........................1520 kALadravyapakSamAM anukULa tarka . . 1510 trivi5 dravyano 52marza . ....... 1521 kAladravyatvaM yuktigrAhyam ......... sthUlalokavyavahArataH kAlasiddhiH .................. 1522 kALadravya AgamagrAhya . so'vyavahArasiddha svataMtra dravya..... 1522 gadravya yastAva cha ....................1511 | svatantradigdravyApAdanama..................................1523 aNadravya cha: dravyAvRtti ..................1511 masirita hizA dravyanI Apatti ................1523 AdhArAdheyabhAvaprayuktyA kAladravyasiddhiH ...........1512 laukika-zAstrIya vyavahArathI dizAsiddhi ..........1523 vrtn||25 Na : pi2mata ................. 1512 dazavidhadigdravyanirUpaNam ............... ........1524 yuktisaMzodhana urtavya ..........................1512 bhagavatIsatramA zahizAno ..... anekAntavAde prakArAntareNa paradarzanasammatiH ......1513 hizA svataMtra dravya chana? bhImAMsA..........1524 utpAha-vyaya-prauvyalakSa - zivAhitya .......1513 digdravyamImAMsA ............. ........................1525 yukti 5 / zraddhApoSa ..... ...........1513 sthUla dovyavahArathI dravyanI siddhi ..........1525 kAladravya-paryAyamatadvayapradarzanam ........ ............1514 atiriktakAladravyanirAsaH ....................... 1526 matadvayautthAnabInU 56zana .................. vartanAparyAyalakSaNakAlanirUpaNam 51 pAnila, aMtaraM tattvacha : .......1515 dharmasaMARI H45 va aMge mtdyviyaa25|| .... 1515 syAdvAseedl ................... 1526 paryAyakAlavAdInuM maMtavya 1515 syAdvAdakalpalatAyAM svatantrakAlanirAsaH .............1527 pUrvAparakAlInavastuvyavahAravimarzaH .. ...........1516 kAladravyatA zrIharibhadrAcAryAnabhimatA ..............1528 mArita Adravyane siddha 2vAno prayAsa ......1516 zamAtra vastusA5 nathI....................... 1528 mati aNadravyanu ni2|729 ..... .........1516 ANa aMge zrIrabhadrasUrino abhiprAya .......... 1528 vizeSaNasamAsataH kAlAnantyasAdhanam ................1517 kAlasaMsthAnam aupacArikam .......................... 1529 pAhidravyanA paryAya me 4 pa ...............1517 510. 2zAnasAgarasUrino bhamiprAya ........ 1529 maritadravyavAhIno abhiprAya ............1517 kAlaH paJcAstikAyaparyAyAtmakaH paMyAstiDAyaparyAya : zrIviyandra vAya..... 1530 SaDdravyamatapratipAdanam ...............................1518 | avirata dravya : mAgama dRSTio ...........1518 zrIharibhadrasUri vagerenA mate aNa paryAyAtma ..... 1530 SUHi sa6 dravyadakSAno samanvaya................ 1518 svatantralokA'naGgIkAraH ...............................1531 SaDdarzanasamuccayabRhadvRttisaMvAdopadarzanam ............. 1519 ANa bhane do 04-1012535 cha ............ 1531 A gale mata - 53zanasabhuyyayavRtti ........ 1519 paMcAstikAyaparyAyasamUha zeya anapekSitadravyArthikanayato lokasiddhaM kAladravyam .. 1520 DovAthI dravya nathI..............1531 kALa svataMtra dravya : kAlaH paramArthataH paryAyAtmakaH, ..........1532 nirapekSa dravyArthinayanA dRSTiI...... 1520 | aApattithI svataMtra dravyano niSedha ........... 1532 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ........... 1534 * viSayamArgadarzi. 41 viSaya pRSTha viSaya pRSTha niramate (!) 59 mArata varttanAdisvarUpavidyotanam .......1542 gadravyano niSedha sUyita ........... 1532 vartanAhispa35 vAtma............. 1542 darzanAntareSu svatantranityakAladravyapratikSepaH .......... 1533 dravyakAlo nA'tiriktadravyAtmakaH ......................1543 anya darzanakAronI daSTie atirikta tattvArthasatranI saMgati.......... ....... 1543 kALa dravyanuM nirAkaraNa . 1533 samayAsvi35 saddhA 59 vA sva35 ....1543 kAlatattve maitrAyaNyupaniSadAdisaMvAdaH 1534 dravya 59 / 1 1sva35......... 5. brahamatatvana meM sva35 : maitrAya upaniSa6 . 1534 patpa35...................1543 zrAvakaprajJaptau svatantrakAladravyA'naGgIkAraH.........1544 bhUrta-mabhUrta 1 : bhaitrAya upaniSa6........... 1534 kAlatattvaM paradarzanadarpaNe ...............................1535 51 aupayAri dravya cha - hevayandravAya ......... 1544 54 meTa sUryavitA : maitrAya upaniSa6 ...... 1535 kALa paryAyasvarUpa che - zrIpArzvacandrasUri ........ 1544 5 // // 206 52mezvarapAya : zrImad bhAgavata ....... 1535 madhyasthatayA zAstramImAMsA kAryA A ge vaiyA 24mata ............. tatvaniya srvnyviyaa25|| sApekSa .............1545 ..........1535 sAGkhyamate atiriktakAladravyanirAsaH ............... 1536 dravyAnuyogatarAma sthalanA ...................1545 kALa svataMtra tattva nathI : sAMkhyadarzana .......... tatvanI bhImAMsA ro, bhujapane choDo ........... 1545 vaizeSikasammatA'tiriktaikanityakAla SoDazavidhaM mokSasvarUpam ......1546 dravyanirAsaH ........................... 1537 mandANugatyA kAlANuvimarzaH .......... zaH ...........................1547 gano upAdhimAM maMtavAdamAyArtha....1537 para saMpradAyamA nizcaya-vyaq&tNa ........ 1547 kALa svataMtra nathI : vAcaspati mizra ............ 1537 lokAkAzapradezapramitAH kAlANavaH ................... 1548 bauddhamate'tiriktadikkAlA'naGgIkAraH .............. 1538 | hina2 saMpradAyamA nizcaya ................. 1548 sAMjyazanamA svataMtra 10 amAnya ............. | asaMdhya 140 dravya : 652 mata .............. 1548 svataMtra dravya nathI : vyAsa ......... ...... 1538 digambaramate dravyaparivartarUpo vyavahArakAlaH ...... 1549 sarva vastu 135 kSa : nArAyatIrtha ............1538 kAlANu dravyo ratnonA DhagalA samAna .......... 1549 Adhunikacintakamate svatantrakAladravyasya asvIkAraH1539 kALa aMge nemicandrAcAryanuM vaktavya .. ............1549 Aga pri||2135ch : 22.4saMhitA ............1539 digambaramate dravyAtmako nizcayakAlaH ............... 1550 50-2 mate 31 mAratadravya nathI............... 1539 vyavahAra 11 : mata ................... 1550 nizcaya bhane zAkhA sAunathI 52mArthaprAza ....... 1539 : niSTale .................. 1550 diggaganaikyAtidezaH digambaramate nizcayakAlaparyAyarUpo vyavahArakAlaH 1551 anumAnathI kALamAM paryAyarUpatAnI siddhi . jinamate nizcaya DAlana kSetra bhane saMdhyA ........ 1551 tuls *n5252| mumahizA zAma che ... 1540 500o gommaTasAra- trizamita .......... 1551 hizA svataMtra dravya nathI - zrIzAsaisayArya.........1540 kAlANusvarUpaprakAzanam . .....1552 jIvAjIvAtmikA dik ................................. 1541 ANa maga pa ra mataprAzana .................1552 bhaa||2|| se 4 hizA - vizanamA .............. 1541 AlA ta6vyatita dravya : yaqu..........1552 *nArAmAnusAre hi|| 1-244ma cha ........ 1541 gati pratyesane saarii||25|| .................1552 1540 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTha * viSayamAsahazist. viSaya viSaya nizcayakAlo nityaH, vyavahArakAlazca nazvaraH ..... 1553 | snigdha-rukSatvazaktiviraheNa kAlANUnAM kArtikeya anuprekSA saMvAda ......1553 kAyatvA'bhAvaH 1564 nizcayakALa dravyAtmaka, vyavahAramALa Sugi snigyatA 3kSatA nathI ........... 1564 paryAyasvarUpa : digaMbara . .............1553 | bezasti dvArA pariNAma................. 1564 navatvAdipariNAmopAdAnatvaM na kAladravyasya ........1554 | kAlANavaH tiryakpracayA'yogyAH .......................1565 nizcayAlayAya = vyavahAra511 : Eiit2 ...... 1554 Sugi tirthaprayayanI yogyatA nathI............ 1565 paramANumaMdagati samayaparijJAnano upAya : mA 75yArathI 59 mastijaya nathI ..........1565 zrIbhAsvAti ........ kAlANumAM mukhya-gauNa pradezAtmakatA nathI. ....... 1565 kAlatattve dikpaTa-zvetapaTamatavizeSadyotanama ........1555 tattvArtharAjavArtikAdisaMvAdaH ..........................1566 hina2-zvetain2 matamA tapata ................ 1555 tirthaprayaya bhane prayaya : Ei26STime ..... 1566 samayanI mogA ...........................1555 AzAmbaramate samaya-taditaradravyordhvayogasatrabhASyanISTiyAno pariyaya.........1555 pracayaprajJApanA ............................1567 gommaTasAra-trilokaprajJaptikAramate kAlasvarUpam .. 1556 4-tiya prayayana payAyazadono pazyiya...... 1567 senA bhApa aMge vaizaniono mata .............1556 riyandramatapradarzana.... .........1567 pratyeka dravyanA yogya pariNamanamAM apratibaddhatvopadezaH ....1568 sArI // 29 // ................ 1556 54 apratibaddhatAno upadeza mApe cha ......... 1568 samayasandezaH. .............1557 kAlANudravyamImAMsA ...............1569 pAya-mataratuthI pArthaparimana ........... 1557 pratiilthI paramatanu ni2|4255 ............. 1569 ANa tatvano upadeza somaNI ................. 1557 bhasaMdhya pArA dravyanI mApatti .............. 1569 zvetAmbarazAstre kAlANunirdezaH ...................... 1558 sAdhAraNagatyAdihetutAvicAraH...................... 1570 custi asaMdhya dAzudravyo : yogazAstravRtti . 1558 zunI mApatti ........... 1570 samayAvalikAdilakSaNo vyavahArakAlaH ...............1559 svataMtra dharmAsudravyo aMge mImAMsA 1570 pradezAtmaNo anya bhata ..............1559 dharmAdideza-pradezakalpanAmImAMsA ......1571 kAlagatirodhakAdyabhAvaH ............. .........1560 skaMdha dravyamAM vyavahArabaLathI apramattatAne keLavIe deza-prade'zayana : hina2 . ....... 1571 kAlANUnAmUrkhatApracayaH ............................... 1561 | varenI panAnu niraa425|| ............. 1571 stu dravya tayayas135 : hina2........ 1561 kAladravyaikyApAdanam ........... ....1572 kAlANUnAmapradezatvasaGgatiH ......................... 1562 digaMbaramatamAM lokAkAzavyApI eka kAla Saugai tirthaprayayana viyaa29|| .............. 1562 dravyanI Apatti .. ..................1572 kAlANavaH mitho'nanuviddhAH .... 1563 | asaMdhya yAdravyanI anumiti : hina2.......1572 kAlane skaMdha mAnavAno AkSepa ........ 1563 | asaGkhyadharmANukalpanApattiH durvArA ................ 1573 salAmata pariNAma nathI ................... 1563 | bhaMhapulAvartanAno mAya aba anastiya : qu................ ... 1563 me hurADa cha : zvetapa2 ........... 1573 ........1560 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * viSayamAhAza. viSaya pRSTha viSaya pRSTha hirano 861AS pApudravyano mAyA ....... 1573 | zrImadayagirisUri kyanavimarza . ............... 1586 mandANugateH samayajJAnopAyatA ......... ......1574 pudagalebhyaH kAlA''nantyavimarzaH .......... ......1587 hina2-zvetain2 saMhAyano tavata ............ 1574 | 11 saMyogAtma cha : bhamayAgarasU2i00 .......... 1587 samayaparijJAnasya upAyAntarA''vedanam ..............1575 ANa sapradeza cha - (mraavtaasuutrvRtti|2 .......... 1587 Steugdravyo 75yarita - zvetAMbara................ 1575 bhagavatIsUtravyAkhyAmImAMsA ... ..........1588 anya zata naizcayi samayana siddhi .............. 1575 | | marAvatIsUtravyAcyA saMhananA spaSTatA ........... 1588 kAlasyA'pakSapAtitvam ..................................1576 | aMge prazApanAsUtrana tAtparya ...............1588 apramatta bhane niSpakSa jano : . ............ 1576 | varttanApariNatadharmAdidravyANi = kAladravyANi .....1589 apradezasUtra-paryAyasUtravicAraH ........................ 1577 vartanApariNata dharmAdipradeza = kAlapradeza ....... 1589 apradezasUtra vicAra, ...... 1577 bhAM dravya35tAnI zaMst............ ...... 1589 kAladravyatvoktiH aupacArikI .....................1578 jIvA'jIvA'bhinnaH samayAvalikAdirUpaH kAlaH ... 1590 kAladravyatve sarvasammatatvA'bhAvaH ......... ...........1579 | (r)(r)mimasUtra tAtparya pradarzana ............ 1590 ANadravyatvapratipA64 sUtrI mA5yAri ........... 1579 | 10 52bhArthathA 9414vartanA5yAyasva35 ...... 1590 bhujyatayA Ara paryAyAtma cha......... zyAmAyArthabhate 59 paryAyasva35............1590 varttanAparyAye kAladravyatvoktiH aupacArikI ........1580 | kAle dravyatva-pradezatvavyavahAra aupacArikaH .......1591 'kAlazcetyeke' sUtrAthI payAyAma nA siddhi . 1580 | prAcIna stanatanA pAre 55 // bhujya paryAya DovAthI vartanAmA badravya75yAra ... 1580 ra pradezazUnya cha ................. 1591 svatantrakAladravyanirAsaH .................................1581 pn19||vRttinuN spaSTI:25....................... 1591 AlcistyArthabhate // svataMtradravya nathI ........... 1581 nirupacaritakAladravyabAdhakapradarzanam ................. 1592 1350 ma0padravya tarI3 1 masaMmata ........... 1581 Agamana payitva pAramArthi, dravyatva saupayAri .. 1592 aMtaraMgatatva ......... nizcaya-vyavahArasaMmata kAla paramArthathI ..................1581 paryAyasva35.. ekAdazadhA kAlatattvaM paryAyAtmakameva ...............1582 ...1592 ....1593 (madrAsvAmIne svataMtra mukhyaH kAlaH paryAyAtmakaH ... dravya mAnya nathI ..... 1582 kAla upacArathI dravya, paramArthathI paryAya : kALanA be bheda : zrIdharmasUrijI .......... 1582 zrIlabdhisUrijI .....1593 naizcayika-vyAvahArikau kAlau paryAyAtmako eva ..1583 kAlamAM apradezatvanI mImAMsA ............... 1593 vive pUrva samanvaya 42vAnI ||2taa vIme ... 1583 kAlANugatamukhyakAlatvoktisaGgatiH ................ 1594 paryAye kAladravyatvopacAraH .............................1584 pradezatvasaMgati mATe pratipAna ......... 1594 saMdhyApUrti mATe ANanA dravya tarI nA........ 1584 hina2matapravezanI Apatti saMsthAne ............ 1594 ANadravya aMge marAvatIsUtrano saMhama ............ 1584 prayojanadvayasiddhyA upacArasAphalyam .............. 1595 kAlA'pradezatvavicAraH ..................................1585 sarva purAvAzubha lAbhutvano 75yAra ..........1595 mahezatparza sUtrano bhAzaya.................. 1585 kAladravyatvoktibIjaprakAzanam .........................1596 prajJApanAsUtratAtparyaparAmarzaH ............................ 1586 54ui Ein2-zvetai52matabhe.............. 1596 510 49vadravya nathI : zyAmAyAyana tAtparya ...... 1586 | Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *viSayamAhA. viSaya viSaya pRSTha .... 1597 1597 ...... 1598 yogAlavayanavirodhanI zaMst....... ... 1596 atiriktakAle pUrvAparatvabuddhiH saGkaTagrastA ....... 1607 ni38sakSauviSaya 55 bhuNyArtha : samAdhAna ....... 1596 mAvi lAmA anyonyAzraya............. 1607 pudgalapradezebhyaH addhAsamayAnAm ghaTa pArthomA pUrvA52 6 svata: .............. 1607 anantaguNAdhikyasaGgatiH ............. 1597 5yAya2135 11 : saMbhAtataIvRtti2............ 1607 ni3. skss|| bhImAMsA...... pariNAma-vartanAdayo vastudharmA eva kAlaH ......... 1608 ni3. kSArnu samarthana........ 7 paryAyasva35 : bhagavatAsUtravyApyA.......... 1608 kAlAdiparyAyANAM sarvadravyAntarbhAvaH .......... aNasabhaasoDavyA54 .............. ............1608 kAlasya paryAyarUpatA lokavyApakatA ca ...........1609 75yA2mA mamAnyatA vize m||25 .......... 1598 pugalaparamANumAM kALanI nirUDha lakSaNA vrtn| yo:vyApI : bhaladhAravRttitAtyArtha .... 1609 mAgamasaMmata ......... 1598 bhuNya ANa samayado'vyApI...... .......... 1609 eko'ddhAsamayo'nantA'ddhAsamayaiH spRSTaH ..............1599 ekakSaNena kRtsnalokavartanApratipAdanam ............ 1610 samayakSetravyApisamayasamIkSA ........... ...........1600 bhagavyAsamata ........... ..........1610 bhanuSyato viziSTa mAzawi sadravya yAra.....1600 tre| nayathA tra 12 vAstiyAhi viyAra ....1610 prApanA-bhagavatIsUtravyANyAnI saMgati .........1600 trividhakAladravyakalpanApAdanam addhAkAlaH sUryagativyaGgyaH ............................1601 5-deza-pradezAtma sadravyanI Apatti ......... 1611 cha 52bhArthathA paryAyAtma, 75yArathI dravyAtma .1601 53pI apadravyamA pAra prA2nI mApatti ...... 1611 dravya svataMtra dravya nathI......................1601 zavi5 3535ma0padravyanI pra359............. 1611 anyadravyamAno 75yA2. sAmasaMmata ........1601 addhAsamaye bahutvA'sambhavaH ............. .......... ... 1612 kAlAnupUrvItvavimarzaH. addhA samayamAM deza-pradezAdino asaMbhava : kAlasApekSa-nirapekSa vartanA aMge mImAMsA.. anuyogadvAravRtti .....1612 aganirapekSa vartanAhinI bhImAMsA ..... ........1602 buddhikRtaH samayasamAhAraH .. ......1613 kAlaliGgamImAMsA ......... | HEL10B hone sabhame ................... 1613 paramANuvartanAmImAMsA ......................... 1604 .........1604 | saddhAbhAEisepanAmasaMgata .............1613 52mAzupatana bhImAMsA ........................ 1604 Apasa mere pani samayasamUhAtma....... 1613 52mA pani ma4i2tIyanyAyagrasta ............ 1604 nizcayanayamate AvalikAdyabhAvaH ................. 1614 nRlokavyApiniraMzakAladravyamImAMsA .. | vartamAnamAM atItAdino upacarita saMbaMdha : niraMza ekasAmAyika paramANuvarNanA bhasyagirisUri ........ ..1614 sApekSa-nirapekSa nabane .............1605 | vartamAnasamaya pAramArthi : bhadayagirisUri .......1614 bhanayakSetravyApI niraMza badravyano asaMbhava .1605 | nizcayato'tItA'nAgatakAlA'sattvama .................1615 kAlA''nantyopagame upacAraH zaraNam .............. 1606 vyavahArathI trivi5 sa, nizcayathA meM vi5 ...... 1615 kALa aMge traNa vikalpa ........... 1606 kAlaparyAyapakSamAM haribhadrasUrijI pnn19||suutrvyaannyaanii saMgati........ ........1606 - abhayahevasarino svarasa ........1615 Ama 52452tvamImAMsA .... .. 1606 | addhAsamayo jIvAjIvaparyAyAtmakaH ................ 1616 ............1602 Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29 ja * viSayamArgadarzikA * 45 viSaya pRSTha viSaya pRSTha Agamika cUrNi-vyAkhyAdarpaNamAM kALa nAnaputAvI nathatina .... ......... 2628 paryAyAtmaka ...... 1666 bAhulya dRSTie paryAyAtmaka kALa agurulaghu ....... 2628 kALamAM pAramArthika dravyatva bAdhita. ........... ..... 2626 kAlikaparatvA'paratvAdayo varttanAparyAyA'pekSAH .....1629 svatantrakAladravyasAdhakayuktinirAsaH ................... ..... 2667 jIvAjIvaparyAyasvarUpa kALano ajIvadravyamAM lAMbA-TUMkA kALano vyavahAra svataMtra samAveza sahetuka ................... ?626 kALadravyasAdhaka nathI. ............. 2617 paryAyakAlathI paNa paratvAparatAdinI saMgati ...... 26 samayaTSivanitya navAnavayA .............. 26 28 vartanAto svatannatidravyApakSavira: ............... 26 3 0 addhAkAla svataMtra dravya nathI : zrIjinabhadragaNIjI .. 2628 vartanAdi paryAyo svAzrayajanya ............... vividha prakAranA kALa aMge niSkarSasvarUpa vartanAbahiraMgakAraNa svataMtrakAladravya nathI......... 2630 vicAraNA ......................... 1618 trinakSatreDapi nisya nAgatiridravyatva ....... 26 rU? vartanasvarUpanirca nAno vyApatA ........... 1666 vartanAdiparyAyAtmaka kALa lokAlokavyApaka ........ jIvAdigata guNa-paryAyano kALamAM upacAra ....... 2636 dravyakALa lokAlokavyApaka ............. paryAyAtmaka kALamAM ailakSaNyanI saMgati ........... 2636 ............ 2626 sUryaziyAH ddhAvAnI ........... ...........2620 pUrvAparAnusandhAnena vicAraNIyam .. ................... 2622 alokamAM paNa addhAkALa anivArya ..... ..... 120 utpAda-vyaya-dhrauvya svataMtradravyatvanA anApAdaka... 26 32 digambaramatasamAlocanA .. .......... 2621 kALaparyAyapakSamAM dazavidha alokamAM nizcayakALa nirAbAdha ..... 2621 ajIvaarUpIdravyaprarUpaNAnI saMgati...26 rU 2 digaMbaro mATe vicAraNIya bAbata ....... ........ 2622 kALa paryAya che - bhagavatIsUtravRtti ............... 2622 addhAkALa-pramANakALa manuSyakSetravartI ............... 1621 pUnaruktiprayojanaprakAzanam . ........26 rU 3 vivaramanta cavadyArata kRtravyApa: ....... kALavAdamAM punarukti saprayojana .............. vyavahArakALa manuSyakSetravartI : digaMbara ........... yUnivananA patana ........... ..........16 34 mana tA:stitvamAM ......................... 22 3 ApaNe saMkhyApUraka na banI jaIe...... samayAdi lokAlokavyApaka chatAM manuSyakSetravartI .... 2623 putadravya vahivatuSTayavimarza .................. alokamAM addhAsamaya che ane nathI .... ........ 2623 pudgalAstikAyanI prarUpaNA .......... ....... 26 36 pramANakAlasvarUpavimarzaH 1624 pAMca prakAre pugalanI prajJApanA. .... 2636 jyotiSkaraMDakamAM addhAkAlano nirdeza . ........ 2624 pautihAguthArthoparzanam ...................... 1636 bhAvakALa paryAyAtmaka ......... ............... 1624 | jIvalakSaNanI vicAraNA .......................... niparyAyapakSasthApanam ........... ...... ?626 3yo virade nIvatAsabhbhava: ..................... 1637 gurutvadhupalIrthamImAMsA ........... 1626 cetanA vidhaH tattvArthavRtti .................. 1637 kALa agurulaghu na hovAthI amUrtadravya nathI ....... 2626 upayoga jIvalakSaNa ............. ......... 263 7 viziSTa kRtiparyAyapakSasthApanam .....................26 27 mokSamAM paNa jIva jJAnayukta ...... ..... 26 27 agurulaghupadArtha paryAyAtmaka paNa mAnya........... 26 27 jIvasvarUpavidyotanam ...... 26 28 vartanAlakSaNa kALamAM gurulaghutAno AkSepa ........ 2627 | jIvalakSaNabhUta upayogane oLakhIe ........... 26 28 ....... ? * ........ ja Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * viSayamArgadarzikA viSaya viSaya pRSTha * ja jIva vyavahArathI rUpI-vedI, nizcayathI velothaparivartha tyAga ........... ............ 2642 arUpI-avedI 1638 | aupAdhika svarUpa choDo, nirupAyika svarUpa pakaDo .. 64? nizcayataH AtmasvarUpaprakAzanam 1639 vAsanAnA vamaLamAMthI bacIe. ......... ?64 nizcayathI AtmA rUpAdizUnya ......... 39 mohaSSnnataratoSAyaviSyo nam.................. 2642 AtmA nizcayathI amUrta .... dravyaranirUpo pasaMhAra: ............ .............. 2643 zuddhAtmAnuM lakSaNa 1639 | vistAraruci samakitane pAmIe ................. 264rU siddhanA ekatrIza guNanuM varNana. .......... 26 1639 tkRtvamAro mortvya .................................. 2644 zuddhAtmasvarUpanivedanam .............. 1640 .... to sAcA zAsanaprabhAvaka banIe .......... 2644 zuddhAtmasvarUpavarNana .......... 1640 zAkhA - 10 anuprekSA ......... .......... 2645 tattva-bheda-paryAyathI dravyanI vyAkhyA .............. 2640 enuM varNana ............. Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - ha7 pret - caLo.masa - 1} { - yAdhAdivicAra utpAdAdivicAra ' #M httttt utpAdAdivicAra | ' utapAdAdivicAra . : tane? utpAdAdivicAra utpAdAdivicAra Gruede acue & wellner Temale E n Wer | utpAdAdivicAra ' utpAdAdivicAra vyAnuyogaparAmarza: zAkha) _heGiuly Page #52 -------------------------------------------------------------------------- Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ utpAdAdivicAra: dravyAnuyogaparAmarza: zAkhA-9 7-18 Fala (hajlah-Tale-1235 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ C zAkhA - 9 : utpAdAdivicAraH trilakSaNAtmakaM vastu (9/1) ekatraiva utpAdAditraividhya svIkAraH (9/2) suvarNa (ghaTa) draSTAntena utpAdAditraividhyam (9/3-4) utpAdAdau bhedAbhedayoH siddhiH (9/4) kAryavaividhye kAraNavaividhyasiddhiH (9/5) prativastu anekAtmakatAsiddhiH (9/6) jJAnAdvaitavAdi yogAcAramatanirAsaH (9/7 ) naiyAyikamatanirAsaH (9/8) trivratadvAreNa trilakSaNasiddhi: (9/9) trayAtmakavastuni anantadharmAtmakatAsiddhiH (8/s) anvaya- prameyatva-jJeyatvAdiSu naiyAyikamatanirAsa: (9/9) sarvavastuSu utpAdAditrilakSaNasaGgatiH (9/9) ekasminneva dravye utpAdAdeH sarvakAlInatva svIkAraH (9/10) paryAyArthikanayena utpAdAdibhiddhiH (9/11) 'kriyamANaM kRtaM ' matasamarthanam (9/12) utpannapadArthe punarutpattivicAraNA (9/13 ) kevalajJAnAdiguNamAzritya utpAdAdisamarthanam (9/14 paNa) 'jugavaM do natthi uvaogA' vacanabhAvArthaH (9/16) nirAkArabhAveSu utpAdAdisiddhiH (9/17) utpAdAdInAm anekavidhatvam (9/18) sabheda-pratibhedam utpattisvarUpanirUpaNam (9/19-20-21-22) paramANoH anityatAsiddhiH (9/22) dharmAstikAyAdInAm utpatteH samarthanam (9/22) dharmAstikAyotpattI digambaramatasamIkSA (9/23) vinAzaprakAranirUpaNam (9/24-25) 'pariNAma' svarUpadarzanam (9/24) dvividhavinAzasya parasparavailakSaNyam (9/26) nayamAzritya dhrauvyaprakArapradarzanam (9/27) trividhArthanirUpaNopasaMhAraH (9/28) Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1106 * TUMkasAra * : zAkhA - 9 : dareka vastu utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka che. sarva dravyamAM pratikSaNa utpAdAdi tAttvika che. tethI AtmAmAM doSanAza, kSAyikaguNanI utpatti ane AtmatvarUpa dhruvatAne keLavavA prayatna karavo. (9/1-2) utpAdAdi traNe eka sAthe rahI zake che. sonAno ghaTa nAza pAme ane te sonAno hAra bane tyAre suvarNadravya to dhruva ja che. mAtra kAryanI apekSAe utpAdAdimAM bheda paDe che. (9/3-4) paraMtu ISTaparyAyanAza duHkhanuM kAraNa che. mATe 'dravya ja sat che, utpAda-vyaya mithyA che' AvI dravyavAdInI vAta sAcI nathI. (9/5) bauddhamate kAryabhedanuM kAraNa saMskArabheda che, utpAdAdi nahi. ahIM tenuM khaMDana karela che. (9/6) AgaLa zAnAdvaitavAdanI samIkSA karela che. (9/7-8) graMthakAra utpAdAdinI siddhi dUdha-dahIM-gaurasanA dRSTAMtathI kare che. anvaya, vyatireka, prameyatva, zeyatva vageremAM paNa anekAMta che. tene samajIne dRDha karavAthI samyaktvanI zuddhi thAya che. (9/9) hAjara evA ghaTamAM paNa pratyeka samaye utpAdAdi traNa dekhAya che. AthI ja 'vimALa dhRtam' vAkya saMgata thAya che. A vAtane vyavahAranayathI ane nizcayanayathI samajIne sAmenI vyakti je rIte je nayane svIkAre te rIte tenI saMgati karavI. (9/10-11-12-13) kevaLajJAnAdi kSAyika guNamAM tathA siddha bhagavaMtamAM paNa pratikSaNa utpAdAdi traNa siddha thAya che. ApaNo paNa satata nAza thaI rahela che tema jANI ArAdhanAmAM lInatA keLavavI. (9/14-15-16-17) eka vastu bIjI aneka vastunI sAthe saMkaLAyela che. mATe pratyeka vastumAM anekavidha utpAdAdi saMbhave che. mATe ApaNI sAthe saMlagna vastune nukasAna na thAya tenI takedArI rAkhavI. (9/18) utpattinA (1) prayogajanya, (2) visasAjanya ane (3) ubhayajanya ema traNa prakAra che. visrasAjanya utpatti (a) samudAyajanya ane (ba) aikatvika che. paramANuo bhegA thavAthI samudAyajanya utpatti thAya. yazuka tUTe to aikatvika rUpe aNunI utpatti thAya. dharmAstikAya vageremAM paNa jIvasaMyogAdi dvArA aikatvika utpatti thAya. te paranimittaka ane svanimittika che. Ama jIvamAM rahela kevaLajJAna prayatnathI janya = prApya che' - tema jANI te vize prayatna karavo. (9/19-20-21-22-23) vinAza samudAyajanya ane arthAntaraprAptirUpa che. te vinAzanA be prakAra che. (1) prAyogika ane (2) svAbhAvika. prAyogika vinAza mAtra samudayajanita hoya. svAbhAvika vinAza (a) samudayajanita ane (ba) ekatvika ema be prakAre hoya. te bannemAM prAyogika ane svAbhAvika evA banne samudayajanita vinAza (A) samudayavibhAga ane (B) arthAMtaragamana - ema be prakAre che. aMdhakAra e prakAzano rUpAMtara pariNAma che. tathA eka aNumAM bIjA aNuno saMbaMdha e arthAntara pariNAma jANavo. saMyogathI aNuno nAza thAya che. karmasaMyogathI ane karmavibhAgathI banne prakAre AtmAno nAza thaI zake. temAMthI karmavibhAgathI AtmAnA nAza mATe prayatna karavo. (9/24-25-26) dhrauvyamAM be prakAra jANavA. RjusUtranaya sthUla dhrauvyane mAne che. saMgrahanaya sUkSma dhrauvyane svIkAre che. AtmaguNo sUkSmauvyamaya svarUpe anubhavAya te mATe prayatna karavo. (9/27) AtmAnuM utpAdAdimaya tAttvika svarUpa anubhavI suyazane pragaTAvavAno che. (9/28) Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/ tripadItaH trailakSaNyabodhaH / 1107 DhALa - 9 ("manamohile mere naMdanA- dezI. rAga : sAraMga) eka artha tihuM lakSaNe, jima sahita "kahaI jinarAja re; tima saduhaNA mani dhAratA, sIjhaI saghalA zubhakAja re II9/1aaaa (134) - jinavANI prANI ! sAMbhaLo. eka ja artha = jIva-pudgalAdika, ghaTa-paTAdika jima (tihuM=) 3 lakSaNe = utpAda-vyaya-dhrauvyaI karII naI sahita zrIjinarAja kahaI chaI. '"panna ? vA, viU 3 vA, purve 6 vA" e tripadII * dravyAnuyopirAmara: * zAlAM - nayaprakAropanayasvarUpagocaravipratipattinirAkaraNAnantaraM pramANagocarasya vastutvAvacchinnasyotpAda -vyaya-dhrauvyAtmakatvanirUpaNArthaM pratijAnIte - 'trilakSaNe'ti / trilakSaNatvamekatra tripadyA''ha yathA jinH| tathA zraddhAnata: citte sarvaM satkarma sidhyati / / 9/1 // prANinaH ! jinavANI re, zruNutA''darato hRdi|| dhruvpdm|| ka * dravyAnuyokAparAmarza * prakRte daNDAnvayastvevam - ekatra trilakSaNatvaM tripadyA yathA jinaH Aha tathA citte zraddhAnataH kA sarvaM satkarma sidhyati / / 9/1 / / prANinaH ! hRdi Adarato jinavANIM zruNuta / / dhruvapadam / / ekatra = pratyekameva vastuni jIva-pudgalAdike ghaTa-paTAdike vA yathA = yena prakAreNa trilakSaNatvam = utpAda-vyaya-dhrauvyAtmakatvaM jinaH = sarvajJaH tIrthaGkaro bhagavAn "uppanne i vA, # dravyAnuyogaparAmarzakarNikAsuvAsa # avatarariA :- nayanA prakAro vize tathA upanayanA svarUpa vize vipratipatti = vivAda dUra karyA bAda "pramANaviSayabhUta pratyeka vastu utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka che' - AvuM tattvanirUpaNa karavA mATe graMthakArazrI navamI zAkhAnA prAraMbhamAM pratijJA kare che : zlokartha :- eka ja vastumAM traNa lakSaNane tripadI dvArA je rIte jinezvara bhagavaMta jaNAve che,I . te pramANe cittamAM tenI zraddhA karavAthI sarva sat kAryo siddha thAya che. (9/1) he prANIo ! hRdayamAM Adara rAkhIne jinavANIne sAMbhaLo. (dhruvapada) vyAkhyArtha:- jIva-pudgala vagere ke ghaTa-paTa vagere badhI ja vastumAM, sarvajJa tIrthakara bhagavaMta, * vIMchIyAnI dezI. mU0 Ima dhanno dhaNa. dezI. pAli0 0 A.mAM () vALo pATha che. * ko.(9)mAM "kaho' pATha. che aneka prata-pustakomAM "vine va' pATha che. te azuddha che. A.(1)+ko.(+9+10)nA AdhAre "vikAi Du vA' pATha grahaNa karela che. 1. utpanna ti va vikata ti vA dhruva ti vAM Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1108 0 zraddhAnataH sadanuSThAnasiddhi: 0 karInai. tima saduhaNA (mani=) manamAMI dharatAM, (saghalA =) sarva (zubha kAjaka) kArya sIjhaI. vigae i vA, dhuve i vA" (sthAnAGga-mAtRkApada-4/2/297 vR.pR.378) iti tripadyA Aha = uktavAn tathA = tena prakAreNa citte = svahRdaye zraddhAnataH = samyag AsthAtaH sarvam eva satkarma = rA sadanuSThAnaM tathAzraddhAnopArjitakuzalAnubandhipuNyavipAkAditaH sidhyati = avikalaphaladaM bhavati / itthamekapadenA'nekapadAvagAhanAd bIjarucisamyaktvaM bhAvanIyamatra / taduktaM prajJApanAsUtre, uttarAdhyayanasUtre - pravacanasAroddhAre ca "egapaeNANegAiM padAiM jo pasarai u sammattaM / udae vva tillabiMdU so bIyarui tti nAyabyo" (pra.pU.9/37/12/g.vad + 34.28/22 + prava.sArI.211) tA prakRtripavImAdrarataH 1 zraddhAya avalambya ca bIjabuddhibalena antarmuhUrttamAtrakAle gaNabhRto dvAdazAGgI racayanti / taduktaM prajJApanAsUtravRttau "ekam arthapadaM tathAvidham anusRtya zeSam azrutam api yathAvasthitaM prabhUtam artham avagAhate sA biijbuddhiH| sA ca sarvottamaprakarSaprAptA bhagavatAM gaNabhRtAm / te hi utpAdAdipadatrayamavadhArya sakalam api dvAdazAGgAtmakaM pravacanam abhisUtrayanti" (pr.suu.21/273/vR.pR.424)|| utpAda-vyaya-dhrauvyAtmakatAne tripadI dvArA jaNAve che. gaNadharapadayogya tadbhavamokSagAmI AtmArthI jIvane dIkSA ApyA bAda jinezvara bhagavaMta "Dappanne rU vA, viIT 3 vA, dhruve rU vA' A pramANe tripadI Ape che. tripadInA traNeya pado kramazaH utpAda, vyaya ane prauvyanuM vastumAM pratipAdana kare che. tripadI dvArA pratyeka vastumAM utpAda-vyaya-dhrauvyAtmakatAnuM je prakAre jinezvara bhagavaMta pratipAdana kare che, te prakAre potAnA hRdayamAM samyapha zraddhA karavAthI badhAM ja sad anuSThAno siddha thAya che. kAraNa ke tathAvidha zraddhAthI kuzalAnubaMdhI puNyanuM upArjana Adi thAya che. tathA tevA puNyanA vipAkodaya AdithI te anuSThAno saMpUrNa phaLadAyaka bane che. che bIjarucisamakitane tathA bIjabuddhine oLakhIe I (rUlya.) A rIte eka-eka pada dvArA aneka padonuM avagAhana karavAnA lIdhe prastutamAM bIjaruci Cii samyaktanI UMDANathI rucipUrvaka bhAvanA karavI. A aMge prajJApanA sUtramAM, uttarAdhyayanasUtramAM tathA pravacanasArodvAramAM jaNAvela che ke "eka padathI aneka jIvAdi padomAM je phelAya, pANImAM telabiMdunI jema, te bIjaruci samyakta tarIke jANavuM." prastuta tripadInI AdarapUrvaka zraddhA karIne, tenA AdhAre bIjabuddhinA baLathI gaNadhara bhagavaMto mAtra be ghaDInI aMdara dvAdazAMgI race che. prajJApanAsUtravyAkhyAmAM zrImalayagirisUrijIe A aMge jaNAvela che ke "tevA prakAranA eka arthapadane = arthapradhAnapadane anusarIne bAkInA na sAMbhaLelA paNa puSkaLa arthone je buddhi yathAvasthitasvarUpe jANe tene bIjabuddhi samajavI. sarvottama prakAre prakarSane pAmelI te bIjabuddhi to gaNadhara bhagavaMtonI pAse hoya che. te gaNadhara bhagavaMto utpAdAdi traNa padanI dhAraNA karIne dvAdazAMgIsvarUpa saMpUrNa jinapravacanane svayaM sUtrarUpe gUMthe che." tethI prastuta tripadInI zreSTha zraddhAthI sarva lokottara anuSThAno pUrNaphaladAyaka banavAnI vAta saMgata thAya ja che. 1. ekapadenA'nekAni padAni yaH prasarati tu smyktvm| udake iva tailabinduH sa bIjaruciriti jJAtavyaH / / Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/2 0 zraddhAvyAkhyA 0 1109 prakRte "utpAda-vyaya-dhrauvyayuktaM sad - ityAdivad arthapradhAnaM padam = arthapadam / tena ekenA'pi bIjabhUtena adhigatena yaH anyaM prabhUtam api artham anusarati sa bIjabuddhiH" (vi.A.bhA.800 vR.) iti vizeSAvazyakabhASyamaladhAravRttivacanamanusmartavyam / 'uvanne i vA' ityAdiH arthaH bIjapadarUpeNa dhavalAyAm (dha. 14/5, 11/8/8) uktaH pUrvaJca (6/2) iha drshito'traa'nusndheyH| zraddhAnnakSai tu tattvArthamANe "zraddhAnaM = pratyayaDavadhAra m" (ta..3/2 ma.pR.32) ti, tattvArthabhaassysiddhseniiyvRttau "AlocanAjJAnena zrutAdi Alocya 'evam etat tattvam avasthitam' iti avadhArayati" (tA.7/2, ma.li.vRpR.33) rUti, sAvare niryukTirimIvRttI "vizuddha: vipariNAma = zraddhA" (ni. bhAga-2/dvAdazavrata-1562 gAthAtaH uttaraM/pR.231) iti, tattvArthasarvArthasiddhau "tattvArthazraddhAnaM hi AtmanaH rNi pariNAma mokSadhanam" (ta.sa.li.9/ra, pR.) ti, tattvArthadhRtasArIvRtto "zrI = vi(tAzravR.9/) iti, tattvArtharAjavArttike "zraddhAnazabdavAcyaH arthaH karaNAdivyapadezabhAg AtmapariNAmaH" (ta.rA.vA.1/1/8 che vizeSAvazyakavRttimAM bIjabuddhi vicAra che (7) prastutamAM vizeSAvazyakabhASyamaladhAravRttinI eka vAta avazya yAda karavA yogya che. tyAM hemacandrasUrijIe jaNAvela che ke "je utpAda-vyaya-dhrauvyayukta hoya te ja sat hoya - Avo artha jemAM mukhya che evuM 'utpA-vyaya-dhrauvyayu. sa' - tattvArthasUtravacana arthapada kahevAya. A arthapada bIjatulya che. eka paNa arthapadane sArI rIte jANIne je bIjA ghaNA badhA arthone anusare, jANe te bIjabuddhivALA kahevAya." upara saMskRtamAM bIjabuddhi = bIjabuddhivALA - Avo ahIM artha karavo. havanne 3 vA' ItyAdi tripadIsvarUpa artha bIjAdarUpe dhavalAmAM jaNAvela che. pUrve (6) pR.693) A saMdarbha A ja graMthamAM jaNAvela che. tenuM ahIM anusaMdhAna karavuM. ( zraddhAnA vividha lakSaNo (zraddhA) zraddhAnuM lakSaNa sva-paradarzananA aneka graMthomAM vividha prakAre upalabdha thAya che. teno AMzika nirdeza nimnokta rIte jANavo. (1) "pratyaya = AlocanA = vicAraNA dvArA tattvanuM je avadhAraNa = nirNaya thAya te zraddhA kahevAya' - A pramANe tattvArthasUtrabhASyamAM zvetAMbaraziromaNi umAsvAtijI mahArAje jaNAvela che. (2) tattvArthabhASyadarzita zraddhAlakSaNanuM spaSTIkaraNa karatAM tattvArthabhASyasiddhasenIya vRttimAM jaNAvela che ke "sAMbhaLelA ke joyelA padArthanI AlocanAjJAnathI = vicAravimarzathI mImAMsA karIne "A tattva A pramANe vAstavika rIte raheluM che - A pramANe sAdhaka je avadhAraNa kare te zraddhA kahevAya." (3) AvazyakaniryuktivRttimAM haribhadrasUrijI kahe che - "cittano vizuddha pariNAma = zraddhA." (4) digaMbarIya tattvArthasarvArthasiddhi vyAkhyAmAM jaNAvela che ke "tattvArthanI zraddhA kharekhara AtmAno tevo pariNAma che ke je mokSane sAdhI Ape." (5) digaMbarIya tattvArthadhRtasAgarIvRttimAM jaNAvela che ke "zraddhA eTale ruci." (6) digaMbarIya tattvArtharAjavArtikamAM jaNAvela che ke "ahIM "zraddhA' zabdano vAcyArtha AtmAno tevo pariNAma che ke je vizuddha adhyavasAya Adi vyavahAranuM bhojana bane." Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1110 0 utpAdAdeH sarvavyApitA 0 | e tripadInaI sarva artha vyApakapaNuM dhAravuM te jinazAsanArtha. paNi keTalAka nitya, keTalAIka anitya ima taiyAyikAdika kahaI chaI, te rIti nahIM. pR.19) iti, tattvArthazlokavArtike "AtmasvarUpaM darzanamoharahitaM tattvArthazraddhAnam" (ta.zlo.vA.1/2/21, .87) ti, draDhAsUtramANe "stikamAvaH = zraddhAnatA" (tra [.mA.) rUtti, niravivRta "zrad tti satyanAma pUrvaparvam tat vasyAM thIyate ti zraddhA" (ni.vi.sevatAI6 2/3/rU9/g.429) ti, tarkasaGgrahadIpikAyAM ca "AstikyaM = zraddhA" (ta.sa.dI.) iti vyAvarNitamatra yathAyathamanusartavyam / prakRte utpAda-vyaya-dhrauvyapratipAdikAyAH tripadyAH svanirUpitavAcyatAsambandhena sarvArthavyApakatA bodhyA, anyathA vastusattvA'yogAt / prameyatvAvacchinnasya udaya-vigama-sthiratAtmakatvaM jinaikazAsanoktam / ___ yadyapi naiyAyikAdayo'pi pArthivaprabhRtiparamANUnAm, gaganAdidravyANAm, vibhuparimANAdiguNAnAM sAmAnyAdInAJca nityatvaM ghaTAdikAryAtmakapRthivyAdInAJcA'nityatvaM pratipAdayanti eva tathApi nityatvA (7) digaMbarIya tattvArthazlokavArtikamAM jaNAvela che ke "darzanamohanIya karmathI rahita AtmAnuM svarUpa e tattvArthanI zraddhA che." (8) brahmasUtrazAMkarabhASyamAM jaNAvela che ke "AstikapaNuM eTale zraddhA." (9) niruktavivRttimAM jaNAvela che ke "zrad + dha = zraddhA. zrad eTale satya. A pUrvapada che. te jemAM dhAraNa karAya te zraddhA." matalaba ke satyadhAraka zraddhA che. (10) tarkasaMgrahadIpikA vyAkhyAmAM paNa Astikyane zraddhArUpe jaNAvela che. A rIte vividha graMthomAM vividha prakAre zraddhAnuM svarUpa darzAvela che. tenuM prastutamAM yathAyogya rIte anusaraNa karavuM. - tripadI sarvavyApI (pra.) prastutamAM utpAda-vyaya-dhrauvyanuM pratipAdana karanArI tripadI svanirUpitavAcyatA saMbaMdhathI ( tamAma padArthamAM vyApaka che. bAkI vastunuM astitva ja saMbhavI na zake. sarva prameya padArtha utpAdavyaya-sthiratA svarUpa che. A vAta mAtra jinazAsanamAM ja darzAvela che. spaSTatA :- zabda vAcaka che tathA artha vAcya che. tethI svanirUpitavAcyatA saMbaMdhathI zabda arthamAM rahe che. tamAma padArtha utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka hovAthI utpAda Adi traNanI pratipAdaka tripadI svavAcyatA saMbaMdhathI = svanirUpitavAcyatA saMbaMdhathI sarva padArthamAM vyApIne raheze. matalaba ke eka paNa padArtha evo nathI ke jemAM svanirUpitavAtA saMbaMdhathI tripadI rahetI na hoya. sarva padArthane utpAda-vyayaprauvya svarUpe darzAvavAnI paddhati kevala jinazAsananI AgavI vizeSatA che. che nityatva-anityasvAdi paramate asamAnAdhikaraNa che (vi.) jo ke naiyAyika vagere jainetara vidvAno paNa pArthiva vagere paramANu, gagana vagere dravyo, vibhuparimANa vagere guNo tathA sAmAnya-vizeSa Adi padArthone nityarUpe = dhruvasvarUpe jaNAve ja che. tathA ghaTAdi pRthvI, jala vagere kArya svarUpa dravyone anityarUpe = utpAda-vyayaviziSTarUpe jaNAve ja che. tema chatAM paNa temanA mate nityatva ane anityatva ekabIjAno parihAra karIne rahelA che. paramANu, AkAza vagere Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9/ 1 0 nityAnityadravyavAditve'pi naiyAyikAdInAmekAntavAditA 0 1111 'nityatvayoH parasparaparihAreNa tairabhyupagamAd yeSAM nityatvaM teSAM na kenA'pi rUpeNA'nityatvaM yeSAJcA'nityatvaM teSAM na kenA'pi rUpeNa nityatvamiti naikasyotpAda-vyaya-dhrauvyAtmakatA mitho'nuviddharUpeNa paramate paramArthataH prsiddhaa| yathoktaM zivAdityena saptapadArthyAM "pRthivI nityA anityA c| 5 paramANulakSaNA nityA, kAryalakSaNA tu anityaa|... Apo'pi dvividhAH, nityAH anityaashc| paramANulakSaNAH rA nityA, vAryanakSaTI: tu nityAH ....(sa.5.10/99) rUtyaki . etena pRthivyAdidravyANAM naiyAyikairapi nityAnityAtmakatvA'bhyupagamAnnotpAda-vyaya-dhrauvyAtmakatA, jinaikazAsanokteti pratyastam, pRthivItvAdisAmAnAdhikaraNyena utpAdAdyabhyupagame'pi pRthivItvAdyavacchedena tritayAtmakatvasya taiH ka anabhyupagamAt / tathAhi - ghaTAdikAryAtmakapRthivyAdidravyANAM tairnityatvA'nabhyupagamena paramANu-Ni lakSaNapRthivyAdidravyANAJcA'nityatvAnabhyupagamenaikasmin parasparAnuviddhAyA utpAda-vyaya-dhrauvyAtmakatAyA anukttvaat| na cAstvevamapi tanmatasya prAmANyamiti vAcyam, je dravyamAM niyata nAmano guNadharma rahe che temAM koI paNa svarUpe aniyatva rahetuM nathI. tathA temanA mate ghaTa-paTAdi je je kArya dravyamAM anityatva rahe che temAM koI paNa svarUpe nityatva rahetuM nathI. Ama taiyAyika AdinA mata mujaba nityatva ane anityatva paraspara vyadhikaraNa hovAthI koI paNa eka padArtha paraspara anuviddha utpAda-vyaya-dhrauvya svarUpa che' - tevuM jainetara darzanamAM tAttvika rIte siddha thatuM nathI. jema ke zivAdityamizrae saptapadArtho graMthamAM jaNAvela che ke "pRthvI nitya ane anitya che. paramANusvarUpa pRthvI nitya che. kAryAtmaka pRthvI anitya che. pANI paNa nitya ane anitya - ema be prakAre che. paramANusvarUpa pANI = jalIya paramANuo nitya che. tathA kAryAtmaka jaladravya anitya che." zaMkA :- (rtana.) pRthvI vagere dravyone, naiyAyikoe paNa nityAnityasvarUpa mAnela che. "tethI utpAdana vyaya-dhrauvyAtmakatA mAtra jinazAsanamAM ja jaNAvela che' - tevuM kaI rIte kahI zakAya ? TO pratyeka padArtha trilakSaNayukta che nirAkaraNa :- (.) hamaNAM upara ame je vAta jaNAvI gayA tenAthI ja tamArI zaMkAnuM nirAkaraNa che. thaI jAya che. kAraNa ke naiyAyika vagere vidvAno pRthivItvAdisAmAnAdhikaraNyana utpAda, vyaya ane dhrauvyane mAnavA chatAM paNa pRthivItvAdiavacchedana-tritayAtmakatva mAnatAM nathI. jema ke ghaTAdi kAryasvarUpa je pRthvI vagere dravyamAM anityatAno svIkAra teo kare che temAM nityatvano svIkAra karatA nathI. tathA paramANu svarUpa je pRthvI Adi dravyamAM naiyAyiko nityatvano svIkAra kare che temAM anityatvane mAnatA nathI. Ama paramatamAM je AkAza Adi dravya nitya che te anitya nathI tathA je ghaTAdi dravya anitya che te nitya nathI. tethI eka paNa padArthamAM paraspara anuviddha evI utpAda-vyaya-dhrauvyAtmakatA paradarzanamAM jaNAvela nathI. tethI pratyeka padArthane utpAda Adi tritayAtmaka svarUpe, kevala jainazAsanamAM ja batAvela che - tevuM siddha thAya che. jijJAsA :- (ra rA.) naiyAyika vagere vidvAno AkAza Adine kevala nitya mAne tathA ghaTAdi Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1112 0 trailakSaNyaM pratyakSAnumAnAgamasiddham / | nityakAMta-anityakAMta pakSa tu lokayukti paNi viruddha chaI. te mATaI dIpathI mAMDI AkAza tAMI utpAda-vyaya-dhrauvya lakSaNa mAnavuM. te ja pramANa. nityaikAntA'nityaikAntapakSayoH lokAnubhava-yuktyorapi virodhAt / taduktaM mahopAdhyAyayazovijayagaNivaraireva madhyamaparimANe syAdvAdarahasye "paramANUnAmAkAzAdInAM ca sarvathA nityatvam, sthUlapRthivyAdicatuSTayasya tu sarvathA'nityatvamiti hi prmtnigrvH| etacca pratyakSaviruddham / na hi kambugrIvatvAdineva 'mRttvenA'pi ghaTo naSTa' iti kazcit prtyeti| pratyuta 'pUrvamayameva mRtpiNDaH tatkambugrIvatvAdinA''sIditi sarvo'pi pratyabhijAnIte" (ma.syA.raha.kA.1 pR.9) iti| adhikantu taTTIkAyAM jayalatAyAmasmAbhiH vyAkhyAtaM tato'vaseyam / ___tasmAdAdIpamAgaganamutpAda-vyaya-dhrauvyAtmakatorarIkartavyA, tasyA eva abAdhitAnubhava-yuktyAgamaiH pratIyamAnAyAH praamaanniktvaat| dravyane kevala anitya mAne tema chatAM naiyAyikanA matane tame pramANa svarUpa mAno. temAM zuM vAMdho che? | _ ghaTAdimAM paNa nityAnityatA che samAdhAna :- (nitye.) tamArI zaMkA vyAjabI nathI. kAraNa ke ekAMta nityapakSamAM ane ekAMta anitya pakSamAM lokaanubhavano ane yuktino paNa virodha Ave che. tethI taiyAyikano mata pramANabhUta banI zake tema nathI. tethI ja mahopAdhyAya zrIyazovijayajI gaNivare ja madhyamaparimANa syAdvAdarahasya graMthamAM jaNAvela che ke "paramANu ane AkAza vagere dravya sarvathA nitya che. sthUla pRthvI Adi cAra dravya to sarvathA anitya che - A pramANe anyadarzanIone potAnA matano ahaMkAra che. tathA A mata to pratyakSathI viruddha che. kAraNa ke jema "kabugrIvatva Adi rUpe ghaDo nAza pAmela che' - A pramANe lokone pratIti thAya che, tema "moTIrUpe paNa ghaDo nAza pAmyo che' - AvI koIne paNa pratIti thatI nathI. UlaTuM, badhAya lokone pUrvottarakAlIna eka ja dravyanuM anusaMdhAna karanArI pratyabhijJA thAya che ke "A ja mRtapiMDa pUrvakALamAM te kabugrIvavAdi rUpe hato." A pratyabhijJA dvArA siddha thAya che ke ghaDo kabugrIvatvAdi rUpe nAza pAmavA chatAM paNa mRdravyarUpe = mRtvarUpe nAza pAmela nathI. AthI ghaTasvarUpa kArya dravya paNa mRtvarUpe nitya che ane ghaTavarUpe anitya che - tevuM siddha thAya che." madhyamaparimANa syAdvAdarahasya graMthanI jayalatA nAmanI vyAkhyAmAM ame A bAbatanI adhika spaSTatA karela che. tethI jijJAsuoe jayalatA vyAkhyAmAMthI adhika jANakArI meLavI levI. (tasmA.) tethI dIvAthI mAMDIne AkAza sudhInA tamAma dravyo utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka che - tevuM svIkAravuM jarUrI che. kAraNa ke tamAma padArthamAM utpAda-vyaya-dhrauvyAtmakatAno ja sarva ziSTa janone abAdhita anubhava thAya che. tathA yukti ane Agama dvArA paNa tenI ja pratIti thAya che. tethI pratyeka padArthamAM utpAdavyaya-dhrauvyAtmakatA prAmANika che - tevuM siddha thAya che. spaSTatA :- jainadarzana kahe che ke loko je dIvAne anitya ja mAne che, te dIvo nitya paNa ja pustakomAM 'pakSamAM pATha. ko.(9)+si.no pATha lIdho che. Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 anyayogavyavacchedadvAtriMzikAsaMvAdaH 0 ue a "zrImAvA - AdIpamAvyoma samasvabhAvaM syAdvAdamudrA'natibhedi vstu| 'tannityamevaikamanityamanyaditi tvadAjJAdviSatAM prlaapaaH|| (anyayogavyavacchedadvAtriMzikA-5) uktaJca zrIhemacandrasUrivaraiH anyayogavyavacchedadvAtriMzikAyAm "AdIpamAvyoma samasvabhAvaM syAdvAdamu-e trADanatimaTi vastu "nnityamevaiRnityamanya'ti tyAjJapitAM pratApI: II" (ba.vya..) ti | atra zrImalliSeNasUrikRtAyAM syAdvAdamaJjaryAm etadvyAkhyAlezastvevam "AdIpaM = dIpAdArabhya Avyoma = vyoma 'maryAdIkRtya sarvavastupadArthasvarUpaM samasvabhAvaM = samaH tulyaH svabhAvaH svarUpaM yasya tat tthaa| samasvabhAvatvaM kutaH? iti vizeSaNadvAreNa hetumAha - syAdvAdamudrA'natibhedi vstu| syAdvAdaH = anekAntavAdaH = nityAnityAdyanekadharmazabalaikavastvabhyupagama iti yAvat, tasya mudrA = maryAdA, tAM nAtibhinatti = nAtikrAmatIti syaadvaadmudraantibhedi| sarvavastUnAM samasvabhAvatvakathanaJca parA'bhISTasyaikaM vastu vyomAdi nityameva, anyacca pradIpAdi anityameva iti vAdasya Na che. tathA loko je AkAzane nitya ja mAne che, te AkAza anitya paNa che. A rIte dIvo tathA AkAza paNa utpAda-vyaya-dhrauvya svarUpa che. ja syAdvAdamaMjarInI suvAsa che (32) kalikAlasarvajJa zrI hemacaMdrasUri mahArAje anyayogavyavacchedakAtrizikAmAM jaNAvela che ke "dIvAthI mAMDIne AkAza sudhInI tamAma vastu samAna svabhAvavALI che. kAraNa ke koI paNa vastu syAdvAdanI maryAdAnuM ullaMghana karatI nathI. tethI "AkAza vagere dravya ekAMte nitya che ane dIvA vagere keTalAMka dravyo sarvathA anitya ja che' - Avo bakavATa he prabhu ! tArI AjJA upara dveSa karanArAono che." zrImalliSeNasUrijI mahArAje uparokta zlokanI syAdvAdamaMjarI nAmanI TIkAmAM je vyAkhyA jaNAvela che, teno prastutamAM upayogI amuka aMza A mujaba che. (satra.) "dIvAthI mAMDIne AkAza sudhInA tamAma padArthanuM svarUpa samAnasvabhAvavALuM che. zaMkA :- saghaLA padArthonuM svarUpa samAnasvabhAvavALuM kaI rIte hoya ? - sarva padArtha syAdvAdamacaMdAvatI jI. samAdhAna :- (cA.) uparokta tamArI zaMkAnA nirAkaraNa mATe kalikAlasarvajJa bhagavaMte vastunA vizeSaNa dvArA hetune jaNAvela che ke - dareka vastu syAdvAdanI maryAdAne oLaMgatI nathI. tethI sarva vastu tulya svabhAvavALI che. syAdvAda eTale anekAMtavAda. arthAta nityatA, anityatA vagere aneka virodhI dharmothI vyApta evI pratyeka vastuno svIkAra eTale syAdvAda. dareka vastu prastuta syAdvAdanI maryAdAnuM atikramaNa karatI nathI. sarva vastuo samAnasvabhAvavALI che' - A kathana ja "AkAza vagere amuka vastu ekAMte nitya che ane pradIpa vagere amuka vastu ekAMte anitya che' - AvA prakAranA anya darzananA pakSanuM khaMDana karavAmAM kAraNabhUta che. kAraNa ke dareka bhAva = padArtha dravyArthikanayanI dravyane mukhya karanAra '... cilayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI. ko. (9+10) + lI.(1+2+3+4) + A.(1)mAM che. 1. "vadhIvRtva' carcA Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1114 taijasaparamANUnAM tamaH paryAyarUpeNa pariNamanam pratikSepabIjam / sarve hi bhAvA dravyArthikanayApekSayA nityAH, paryAyArthikanayAdezAt punaranityAH / tathAhi pradIpaparyAyApannAstaijasAH paramANavaH svarasataH tailakSayAt, vAtAbhighAtAd vA jyotiSparyAyaM parityajya tamorUpaM paryAyAntaramAzrayanto'pi naikAntenA'nityAH, pudgaladravyarUpatayA'vasthitatvAt teSAm / na hi etAvataivA'nityatvaM yAvatA pUrvaparyAyasya vinAzaH uttaraparyAyasya cotpAdaH / na khalu mRddravyaM sthAsa-koza-kuzUla-zivaka-ghaTAdyavasthAntarANyApadyamAnamapyekAntato vinaSTam, teSu mRddravyAnugamasyA''bAla - gopAlaM Ke pratItatvAt / ....... ka nayanI) apekSAe nitya che tathA paryAyArthikanayanI apekSAe anitya che. * dIvo paNa nityAnitya (tadi.) te A rIte - prakAzasvarUpe pariNata thavAne yogya pudgalaskaMdhone prastutamAM taijasaparamANurUpe samajavA. A taijasa paramANuo tela, vATa vagere sAmagrI dvArA pradIpaparyAyane pAme che. tela vagere khalAsa thaI javAthI dIvo jyAre svataH bujhAI jAya athavA pavananA jhapATA vagerethI (=parataH) dIvo bujhAI jAya tyAre te badhA ja taijasa paramANuo prakAzaparyAyano tyAga karIne aMdhakArasvarUpa anya paryAyane dhAraNa kare che. (Ama taijasa paramANuono tyAre prakAzaparyAyarUpe nAza ane aMdhakA2paryAyarUpe utpAda thAya che. tethI te svarUpe utpAda-vyaya pAmanArA taijasa paramANuo anitya che. paraMtu) aMdhakArasvarUpa anya paryAyane dhAraNa karavA chatAM paNa te taijasa paramANuo ekAMte anitya nathI. kAraNa ke pudgala dravyarUpe te taijasa paramANuo avasthita dhruva sthira che. = = 1/o taijasaparamANuvicAra al spaSTatA :- prastutamAM taijasaparamANutvarUpe nityatA batAvavAnA badale pudgalatvarUpe taijasaparamANune nitya darzAvela che. AnAthI sUcita thAya che ke taijasaparamANurUpe tenA utpAda-vyaya thaI zake che. tethI prastutamAM prakAzaparyAyayukta paramANune taijasaparamANu kahI zakAya. paraMtu aMdhakA2paryAyavALA paramANune taijasaparamANu kahI na zakAya. prastutamAM 'taijasa' zabda tejovargaNA mATe nathI. paraMtu lokaprasiddhine anusarIne ahIM prakAza-agni mATe te zabda prayojAyela che. zaMkA :- prakAza nAza pAme che ane aMdhakAra phelAya che. A pramANe vyavahAramAM spaSTapaNe jovA maLe che. tethI dIvo sarva lokone sarvathA anityarUpe ja jaNAya che. dIvAmAM koI paNa svarUpe nityatAnuM bhAna thatuM nathI. tethI dIvAne pudgaladravyarUpe nitya kaI rIte kahI zakAya ? 8 dravyAnugamano apalApa azakya che samAdhAna :- (7 di.) prakAzasvarUpa pUrva paryAyano nAza ane aMdhakArasvarUpa uttara paryAyanI utpatti thAya teTalA mAtrathI ja taijasa paramANuo sarvathA anitya che - tevuM kahI zakAtuM nathI. kema ke aMdhakAra svarUpa anyaparyAyarUpe te ja taijasa 52mANuo vidyamAna ja che. mATImAMthI ghaDo banAvatI vakhate vacce vacce sthAsa, koza, kuzUla, zivaka vagere aneka avAntara avasthA svarUpa vibhinna paryAyo mATI dravyamAM utpanna thAya che ane nAza pAme che. tema chatAM paNa mRdh dravya ekAMte nAza pAmatuM nathI. kAraNa ke sthAsa, koza, kuzUla, zivaka, ghaTa vagere paryAyomAM mRdravyano anugama (= hAjarI vidyamAnatA = Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1115 1/2 0 visadRzakAryotpAdasvIkAraH / na ca vAcyaM taijasAH paramANavaH kathaM tamastvena pariNamanta iti ? pudgalAnAM tattatsAmagrIsahakRtAnAM visadRzakAryotpAdakatvasyApi darzanAt / dRSTo hyATTaindhanasaMyogavazAd .. bhAsvararUpasyApi vaDherabhAsvararUpadhUmarUpakAryotpAdaH iti siddho nityAnityaH prdiipH| yadApi nirvANAdarvAg / dedIpyamAno dIpaH tadApi nava-navaparyAyotpAda-vinAzabhAktvAt pradIpatvAnvayAcca nityAnitya eva / ___ evaM vyomA'pi utpAda-vyaya-dhrauvyAtmakatvAd nityAnityameva / tathAhi - avagAhakAnAM jIva ze -pudgalAnAmavagAhadAnopagraha eva tallakSaNam, "avagAhadamAkAzam" (uttarAdhyayana 28/9 vRtti) iti vacanAt / / = astitva) AbAla-gopAla prasiddha che. prazna :- (na vAgaM.) taijasa paramANuo kaI rIte aMdhakArasvarUpe pariName ? kAraNa ke prakAza ane aMdhakAra - A banne virodhI kAryo che. tethI prakAzamaya taijasa paramANuo svataH ke parataH aMdhakAra paryAyathI pariNata thAya te vAta kaI rIte saMgata thaI zake ? I ! kAraNavilakSaNa kAryanI utpatti mAnya che samAdhAna :- (ttAnAM.) "aMdhakAra ane prakAza A banne kAryo paraspara virodhI ke vilakSaNa che' - A tamArI vAta sAcI che. tema chatAM paNa alaga-alaga sAmagrInA sahakArathI pugala dravyo paraspara vilakSaNa kAryanA paNa utpAdaka banI zake che. A vAta pratyakSa pramANathI siddha che. jema ke bhInA lAkaDA vagere baLataNanA saMyoganA lIdhe tejasvI agnimAMthI paNa kALo dhUmADo utpanna thato dekhAya che. agni kAraNa che ane dhUmADo tenuM kArya che. tema chatAM agnino varNa bhAsvara che, jyAre dhUmADAno varNa abhAsvara nIla che. Ama kArya-kAraNamAM vilakSaNatA paNa pramANasiddha che. tethI prakAzamaya taijasa paramANuo aMdhakArasvarUpe pariName te vAta asiddha nathI. tethI dIvo pugalarUpe nitya ane A prakAza Adi paryAya svarUpe anitya siddha thAya che. vaLI, jyAre dIpaka bujhAIne aMdhakArarUpa paryAyane pAme te pUrve dIvo dedIpyamAna hoya che. tyAre paNa dIvAmAM pratyeka samaye jyotizikhAsvarUpa navA navA prakAza paryAya utpanna thAya che ane pUrva-pUrvakAlIna jyotazikhA svarUpa paryAyono vinAza thAya che. Ama dIvo pragaTelo hoya tyAre paNa pratyeka samaye utpAda-vyayanI prakriyA cAlatI hovAthI te te te paryAyasvarUpe dIvo anitya che. tathA te dareka kSaNomAM pradIpatvano anvaya to hoya ja che. kAraNa ke te dareka kSaNe pradIpa tarIkeno bodha to badhAne thayA ja kare che. tethI te svarUpe dIvo nitya paNa che. Ama dIpaka nityAnitya svarUpa ja siddha thAya che. AkAza nityAnitya che (uM.) A ja pramANe AkAza paNa utpAda-vyaya-dhrauvya svarUpa hovAthI nityAnitya ja che. AkAzamAM utpAda-vyaya paryAya A rIte saMgata thaI zake che :- jIva ane pudgala dravyano rahevAno (avagAha karavAno) svabhAva che. ane AkAzano rAkhavAno (avagAhadAna karavAno) svabhAva che. Ama jIva ane pudgala dravyane rAkhavA dvArA AkAza teo upara upakAra kare che. kema ke uttarAdhyayanasUtranI vRttimAM jaNAvela che ke "AkAza avagAhane Ape che." jyAre AkAzane AzrayIne rahelA jIvo potAnA ke bIjAnA vizeSa prakAranA prayatnathI (= prayoti) ke svabhAvathI ane pudgalo jIvaprayogathI athavA Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3/? 1116 bheda-bhedahetuvicAra pa yadA cAvagAhakA jIva-pudgalAH prayogato vilasAto vA ekasmAnnabhaHpradezAt pradezAntaramupasarpanti tadA tasya vyomnaH taiH avagAhakaiH samamekasmin pradeze vibhAgaH uttarasmiMzca pradeza sNyogH| saMyoga-vibhAgau ca parasparaM viruddhau dharmoM, tabhede cAvazyaM dharmiNo bhedaH / tathA cAhuH "ayameva bhedo bhedaheturvA yaduta viruddhadharmAdhyAsaH kAraNabhedazca" (sammatitarkavRtti-1/1/pR.3 ( + vAvuM-1/ma.rU/T.1/y.rUra7) tiA ___ tatazca tadAkAzaM pUrvasaMyogavinAzalakSaNapariNAmA''pattyA vinaSTam, uttrsNyogotpaadaakhyprinnaamaavignasApariNAmathI = tathAsvabhAvathI eka AkAzapradezamAMthI bIjA AkAzapradezamAM gati kare che tyAre teono pUrvanA AkAzapradeza sAthe vibhAga thAya che ane uttaranA (= AgaLanA) AkAzapradezo sAthe saMyoga thAya che. saMyoga ane vibhAga - A banne guNadharmo paraspara viruddha che. tethI pUrvanA ane uttaranA AkAzapradezo eka ja AkAzanA avayava hovA chatAM paNa te bannemAM saMyoga ane vibhAga svarUpa parasparaviruddha guNadharmo rahetA hovAthI te rUpe AkAzasvarUpa dharmAnA be bhAga paDe che. arthAt saMyoga-vibhAgarUpa dharmanA bhedathI teonA AzrayamAM = dharmomAM paNa kathaMcit bheda avazya svIkArya bane che. samasyA :- be viruddha guNadharmothI yukta evI vastune eka mAnavAmAM zuM vAMdho ? samAdhAna :- (tathA.) tamArI zaMkAnuM samAdhAna karavA mATe saMmatitarka granthanI vyAkhyAmAM zrIabhayadevasUri mahArAje jaNAvela che ke "padArthomAM A ja bheda che athavA bhedano hetu che ke te padArthamAM viruddha dharmonuM sAnnidhya che ane teonA kAraNomAM bheda rahelo che." ja kAraNabheda kAryabhedasAdhaka spaSTatA - saMmativyAkhyAkArano Azaya e che ke parasparaviruddha guNadharmonuM sAnnidhya e ja tenA 4 AzrayamAM rahelo bheda che. tathA tenA avayavono bheda avayavImAM bhedasAdhaka che. dA.ta. ghaDo jalano AdhAra bane che tathA vastra zarIraAcchAdaka bane che. tethI ghaTamAM jalaAdhAratA nAmano guNadharma rahela che. tathA vastramAM zarIraAcchAda- nAmano guNadharma rahela che. jalaAdhAratA jyAM rahe che tyAM zarIraAcchAdakatA nAmano guNadharma raheto nathI. tathA jyAM zarIraAcchAdakatA nAmano guNadharma rahe che che tyAM jalaAdhAratA nAmano guNadharma raheto nathI. Ama jalaAdhAratA ane zarIraAcchAda- nAmanA athavA ghaTatva ane paTava nAmanA be guNadharmo parasparaviruddha che - tevuM siddha thAya che. ghaTamAM ane paTamAM A parasparaviruddha guNadharmonI hAjarI e ja ghaTa ane paTa vacce rahelo bheda che. tethI paraspara viruddha dharmAdhyAsa e ja dharmImAM rahela bheda kahevAya che. tathA ghaTamAM ane paTamAM (parasparaviruddha dharmAdhyAsa svarUpa) je bheda rahelo che teno sAdhaka avayavabheda che. te A rIte - ghaTanA avayava kapAla ke mATI dravya che. jyAre paTanA avayava taMtu che. Ama ghaTanA ane paTanA avayavomAM = kAraNomAM je bheda rahelo che te ja ghaTamAM ane paTamAM bhedano sAdhaka = hetu che. AkAzamAM utpAda-vyaya-dhrauvyanI siddhi ke | (tataae.) jIva ke pudgala gati kare tyAre pUrvanA AkAzapradezamAM rahela saMyoga nAza pAme che tathA vibhAga nAmano guNadharma utpanna thAya che ane uttaranA AkAzapradezamAM vibhAga nAmano guNadharma nAza pAmIne saMyoga utpanna thAya che. saMyoga ane vibhAga parasparaviruddha guNadharmo che. saMyoga ane Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/2 0 utpAdAdInAM sAmAnAdhikaraNyam / 1117 'nubhavAccotpannam, ubhayatrA''kAzadravyasya anugatatvAcca utpAda-vyayayoH ekAdhikaraNatvam / ___ evaJcotpAda-vyaya-dhrauvyAtmakatve sarvabhAvAnAM siddhe'pi tad vastu ekamAkAzAdikaM nityameva, anyacca . pradIpa-ghaTAdikamanityameva iti tvadAjJAdviSatAM = bhavatpraNItazAsanavirodhinAM pralApAH = pralapitAni = savaddhavAviyAnIti vAva(.vya.. cA.ma.pR.98) tA. vibhAga nAmanA parasparaviruddha be guNadharmonuM sAnnidhya e ja pUrvapradezAvacchinna ane uttarapradezAvacchinna evA AkAzamAM rahelo bheda che. pUrvanA AkAzapradezamAM ane uttaranA AkAzapradezamAM je bheda (=kAraNabhedo rahelo che te AkAzamAM darzita parasparaviruddhadharmAdhyAsa svarUpa bhedano sAdhaka che. Ama AkAzatvarUpe AkAza eka hovA chatAM paNa pUrvapradezaavacchinna AkAza ane uttarapradezaavacchinna AkAza paraspara bhinna siddha thAya che. tethI pUrvasaMyoganAzasvarUpa pariNAma AvavAthI AkAzano paNa nAza thAya che. tathA uttarasaMyogautpatti nAmanA pariNAmanA anubhavathI AkAza utpanna thAya che. temaja ubhayatra AkAza dravya AkAzavarUpe anugata hovAthI AkAza dravya dhruvarUpe paNa siddha thAya che. A rIte eka ja adhikaraNamAM utpAda-vyaya-dhrauvya siddha thavAthI AkAza nityAnitya siddha thAya che. avacchedakabhedathI ekatra utpAdAdisamAveza 4 spaSTatA :- (1) saMyoga ane vibhAga e pariNAma = paryAya che. pariNAmanI utpatti thavA dvArA pariNAmI = dharmI = guNI dravyanI te svarUpe utpatti thAya che. tathA pariNAmano nAza thavA dvArA pariNAmI dravyano te svarUpe nAza thAya che. tathA mULabhUta svarUpe AkAza Adi dravya dhruva = sthira rahe che. AthI AkAzamAM utpAda-vyaya-dhrauvya siddha thAya che. (2) saMyoga-vibhAga svarUpa viruddha dharmanA adhyAsathI AkAzanA je be bheda hamaNAM darzAvelA tene dhyAnamAM laIne ema kahI zakAya ke pUrvapradezAtmaka AkAza nAza pAme che, uttarapradezAtmaka AkAza utpanna thAya che ane sAmAnyasvarUpe AkAza sthira rahe che. A rIte paNa AkAzamAM utpAda-vyaya-dhrauvya siddha thaI zake che. (3) navanyAyanI paribhASAmAM AkAzane utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka siddha karavA mATe ema kahI zakAya ke pUrvasaMyogaviziSTaAkAzavarUpe nAza, uttarasaMyogaviziSTaAkAzatvarUpe utpatti ane AkAzatvarUpe prauvya AkAzamAM rahe che. (4) athavA navya nyAyanI paribhASAmAM ema paNa kahI zakAya ke AkAza dravyamAM uttarapradezaavacchedana utpAda, pUrvapradezaavacchedana vyaya tathA AkAza-avacchedana dhrauvya rahe che. ra ekAntavAda pralApa che ja (vaLyo.) A rIte dIvAnA ane AkAzanA udAharaNa mujaba sarva bhAvo = padArtho utpAda -vyaya-dhrauvyAtmaka siddha thAya che. tema chatAM paNa "AkAza vagere amuka vastu nitya ja che. tathA dIvo, ghaDo vagere anya vastuo anitya ja che' - A pramANe asaMbaddhavAkyaprayogasvarUpa pralApo (he prabhu !) ApanA zAsananA virodhIono che" - A pramANe malliSeNasUrijI mahArAje syAdvAdamaMjarI nAmanI vyAkhyAmAM je jaNAvela che, teno prastutamAM upayogI aMza ame ahIM rajU karela che. Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ma rza *z[][][ paryAya- paryAyaNorabhedaH 1/2 AkAzAdInAmekAntanityatvamapAkurvatA vizeSAvazyakabhASyakAreNa 'na ya pajjavao bhinnaM davvamihegaMtao jao teNa / tannAsamma kahaM vA nahAdao savvahA niccA ? / / " ( vi. A.bhA. 2823) iti yaduktaM tadatrA'nusandheyam / 1118 taduktaM bRhatsvayambhU stotre samantabhadrasvAminA api " na sarvathA nityamudetyapaiti na ca kriyAkArakamatra yuktm| naivA'sato janma sato na nAzaH dIpastamaH pudgalabhAvato'sti / / (vRM.sva.sto.24) kRti| tavun vizeSAvazkabhASye api 2" uppajjai nA'bhUyaM bhUyaM na ya nAsae vatyuM " (vi.A.bhA. 2808) iti / 77 taduktaM yazovijayavAcakaiH api aSTasahasrItAtparyavivaraNe tRtIyaparicchede gopAlasarasvatyAdipaNDitapatre "sarvaM khalvAdIpamAvyomapadArthajAtaM na sarvathA'nityam, nA'pi sarvathA nityam, pradIpAderapi sarvathA'nityatve pudgalaparamANutvAdinA'pi dhvaMsaprasaGgAt / che dravya-paryAya abhinna hovAthI AkAza anitya paNa (jA.) AkAza vagere dravyomAM sarvathA nityatAnuM vizeSAvazyakabhASyakAre nirAkaraNa karela che. te paNa prastutamAM anusaMdhAna karavA yogya che. tyAM jaNAvela che ke je kAraNe paryAyathI dravya ekAMte bhinna nathI te kAraNe paryAyano nAza thatAM AkAza vagere sarvathA nitya kaI rIte saMbhavI zake ?' mATe AkAzamAM kathaMcit anityatva naiyAyike mAnavuM paDaze. (talur.) bRhasvayaMbhUstotramAM samantabhadrasvAmIe paNa jaNAvela che ke "jo vastune sarvathA nitya mAnavAmAM Ave to tenI utpatti paNa thaI na zake tathA teno nAza paNa thaI nA zake. tathA koI paNa kriyAnA kArakanI paNa saMgati thaI nA zake. tathA sarvathA asat vastuno kyAreya janma thaI na zake ane sat vastuno sarvathA nAza thaI na zake. tethI dIvo aMdhakArarUpe pariName tyAre paNa paudgalikarUpe hAjara ja che - tevuM siddha thAya che." vizeSAvazyakabhASyamAM paNa jaNAvela che ke 'asat vastu utpanna nathI thatI tathA sadbhUta vastu nAza nathI pAmatI.' 1. - ekAntavAdamAM kriyAkArakabhAva asaMgata : samaMtabhadrasvAmI ! spaSTatA :- kartA, karma, karaNa vagere kArako vividha prakAranI kriyAne kare che. jo vastu sarvathA * nitya hoya to temAM eka paNa kriyA utpanna thaI na zake. tethI ja sarvathA nitya padArthane uddezIne thatA kArakaprayogo sadaMtara niSphaLa jAya. tethI koI paNa kriyAnA kArakanI saMgati thaI na zake. * mahopAdhyAyajIno patra vAMcIe * (taluruM yo.) mahopAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAje gopAlasarasvatI vagere paMDita u5ra je patra lakhelo hato, te patra teozrIe aSTasahasrItAtparyavivaraNanA tRtIya paricchedamAM darzAvela che. te patramAM mahopAdhyAyajI mahArAja jaNAve che ke "dIvAthI mAMDIne AkAza sudhInA tamAma padArthono samUha sarvathA anitya paNa nathI ke sarvathA nitya paNa nathI. jo dIvA vagerene paNa sarvathA anitya mAnavAmAM Ave to teno pudgala paramANurUpe paNa nAza thavAnI Apatti Ave. 1. na ca paryavato bhinnaM dravyamihaikAntato yatastena / tannAze kathaM vA nabhaAdaya: sarvathA nityA: ? / / 2. utpadyate nADabhUtam, mUrta na 6 nati vastu Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ /2 * avayavAvayavyabhedopadarzanam / avayavAvayavibhAvasya samavAyAdisambandhanibandhanatve tatrApi sambandhAntarAnveSaNe'navasthAnAttAdAtmyenaiva pa tattvavyavasthitau paramANuparyantamapi kthnycidvyvybhedsiddheH| AkAzAde rapi sarvathA nityatve saMyogAdisvabhAvaparityAgena vibhAgAdisvabhAvopAdAnAnupapatteH, pUrvarUpatyAgasyaivAnityatvalakSaNatvAt / naiyAyika :- tamArI vAta vyAjabI nathI. kAraNa ke paramANu ane dIpaka to sarvathA bhinna ja che. paramANu avayava che tathA dIpaka avayavI che. avayava-avayavI paraspara samavAya saMbaMdhathI joDAya che. paraMtu te paraspara bhinna ja hoya che. tethI dIvAne sarvathA anitya mAnavAmAM paramANurUpe nAza thavAnI Apattine koI avakAza raheto nathI. ao samavAyakalpanA anavasthAgrasta : jaina :- (vA.) he naiyAyika vidvAna ! tamArI A dalIla vyAjabI nathI. kAraNa ke avayava-avayavI vagerene sarvathA bhinna mAnIne samavAya vagere saMbaMdhane avayava-avayavIbhAvano niyAmaka mAnavAmAM Ave to samavAya vagere saMbaMdhane paNa avayava-avayavI sAthe saMkaLAvA (= joDAvA) mATe samavAya vagere saMbaMdhano paNa navo saMbaMdha zodhavo paDaze. te navA saMbaMdhane paNa samavAya Adi sAthe joDAvA mATe vaLI bIjo navo saMbaMdha joIze. A rIte navA navA saMbaMdhanI kalpanA karavAthI anavasthA doSa lAgu paDaze. A anavasthA doSanA nivAraNa mATe tAdAtya saMbaMdhane ja avayava-avayavIbhAvano niyAmaka mAnavo joIe. Ama avayava ane avayavI vacce tAdAmya saMbaMdha siddha thavAthI paramANu paryata avayavo sudhI dIvA vagere avayavIno che kathaMcit abheda siddha thaze. paramANune to tame nitya mAno ja cho. tethI paramANuthI kathaMcit abhinna dIvo paNa paramANusvarUpe ApoApa nitya siddha thAya che. (te ja rIte AkAza vagere dravyane paNa jo sarvathA nitya . mAnavAmAM Ave to jIva ane pudgalanI gati thaI zakaze nahi. kAraNa ke jIva vagere dravya gati kare teno artha evo siddha thAya che ke pUrve jIva vagereno je AkAzapradezanI sAthe saMyoga hato teno nAza thaIne te AkAzapradeza sAthe jIva vagereno vibhAga utpanna thayo che. saMyoga ane vibhAga ubhayaniSTha guNadharma che. arthAt jIva ane AkAzano saMyoga ke vibhAga phakta jIvamAM ke phakta AkAzamAM raheto nathI. paraMtu jIva ane AkAza ubhayamAM rahe che. tethI jIva vagere dravya gati kare tyAre te AkAzapradezomAM rahela saMyogano paNa nAza thAya ane vibhAga nAmano guNadharma utpanna thAya che. paraMtu AkAza jo saMyogAdisvabhAvano tyAga na kare ane vibhAga Adi svabhAvano svIkAra na kare to pUrvaAkAzapradeza sAthe jIvano je saMyoga hato teno nAza thaI na zake. tathA te AkAzapradezamAM jIvano vibhAga paNa utpanna thaI na zake. ane jo AvuM thAya to jIvanI gati ja azakya banI jAya. paraMtu jIva vagere dravyo gatimAna che - A hakIkata to pratyakSa pramANathI siddha ja che. tethI jIva vagere dravyanI gatinI saMgati karavA mATe AkAzamAM saMyoga Adi svabhAvano tyAga ane vibhAga Adi svabhAvano svIkAra karavo jarUrI banI jAya che.) | (aa.) jo AkAza vagerene sarvathA nitya mAnavAmAM Ave to saMyoga Adi svabhAvano parityAga karIne vibhAga Adi svabhAvano svIkAra AkAza Adi dravyamAM asaMgata banI jAya. kAraNa ke pUrvanA svabhAvano tyAga karavo e ja anityatAnuM lakSaNa che. A rIte pUrvakAlIna saMyoga Adi svabhAvano Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1120 * gopAlasarasvatyAdipatrasaMvAdaH / saMyogAdi-vibhAgAdikramikanAnAkAryajananaikasvabhAvamevAkAzAdikamiti na svabhAvabheda iti cet ? ayamevaikAnekasvabhAvasaMvalanavAdaH, anyathA yena svabhAvena saMyogajanakamAkAzaM tenaiva vibhaagjnkmityyupAme saMyo-vikhAyorendraprasa(aSTaHdavivara, ghara.rU, jJo.18, pR.282) rUttiA prakRte "vidyudAdyapi nAtyantaM nAzitvena prakAzate / andhakArAdyupAdAnabhAvenA'syaiva sambhavAd / / " (u.si.13) za iti utpAdAdisiddhiprakaraNe candrasenAcAryoktiH, "na sarvathA'nityatayA pradIpAdikasya nAzaH paramANunAzAt / ku taddIpatejaHparamANavo'mI AsAdayantyeva tamo'NubhAvam / / " (yu.pra.20) iti yuktiprakAze ca padmasAgaragaNina pi uktiH atraa'nusndheyaa| "na ca paryAyanivRttau paryAyiNaH sarvathA nivRttiH" (A.ni.640 vR.) ityAdiH AkAza tyAga karatuM hovAthI AkAzamAM anityatA siddha thAya che. zaMkA :- (saMyo.) saMyoga Adi ane vibhAga Adi kramika anekavidha kAryone utpanna karavAno eka ja svabhAva AkAza vagere dravyomAM rahelo che. Ama eka ja svabhAva dvArA AkAza kAlakrame saMyoga ane vibhAga vagere kAryane utpanna karI zakatuM hovAthI AkAzamAM svabhAvabhedane mAnavAnI AvazyakatA rahetI nathI. AkAzano svabhAva badalAto na hovAthI pUrvasvabhAvano tyAga karavA svarUpa anityatAno AkAzamAM svIkAra karavAnI Apattine avakAza raheto nathI. tethI AkAza vagerene ekAMte nitya mAnavAmAM jIva vagerenI gatinI asaMgatinI pUrvokta samasyA anutthAnaparAhata bane che. | ekAntavAdamAM saMyoga-vibhAgamAM ekatAnI samasyA samAdhAna :- (ka.) vAha ! A rIte mAnIne paNa tame syAdvAdano svIkAra to karI ja lIdho. AnuM kAraNa e che ke saMyoga, vibhAga vagere kAryo vibhinna ane paraspara virodhI che. tethI kAryabhede 1 eka ja svabhAvamAM anekatA paNa Avaze. A rIte ekatA ane anekatAnA mizraNavALA svabhAvano svIkAra karavo te ja syAdvAda che. jo anekakAryajanaka eka svabhAvamAM anekatA mAnavAmAM na Ave to je svabhAvathI AkAza saMyoganuM janaka che te ja svabhAvathI AkAza vibhAganuM paNa janaka che' - evuM svIkAravuM paDaze. tathA tevuM mAnavAmAM Ave to saMyoga ane vibhAga svarUpa vibhinna kArya abhinna thavAnI samasyA sarjAze. kAraNa ke te AkAzanA eka svabhAvathI janya che. saMyoga-vibhAgajanaka AkAzasvabhAvamAM sarvathA aikya hovAthI saMyoga-vibhAgasvarUpa kAryamAM sarvathA aikya AvavAnI Apatti aparihArya bane che. tethI AkAzane sarvathA nitya mAnI na zakAya. paraMtu AkAzane paNa dIvAnI jema nityAnitya svarUpa mAnavuM vyAjabI che." - A pramANe gopAlasarasvatI vagere paMDita upara lakhelA patramAM mahopAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAje dIvo, AkAza vagere tamAma padArthamAM utpAda-vyaya-dhrauvyAtmakatA siddha karela che. I paryAya vinAzI, paryAyI avinAzI che. (9) utpAdAdisiddhi prakaraNamAM candrasenasUrijIe jaNAvela che ke "vIjaLI vagere paNa sarvathA nazvararUpe jaNAtI nathI. kAraNa ke andhakAra vagerenA upAdAnakAraNa svarUpe te vIjaLI vagere ja saMbhave che. temaja yuktiprakAza prakaraNamAM padhasAgaragaNIe kahela che ke "sarvathA anitya hovAnA lIdhe paramANuno nAza thavA pUrvaka davA vagereno nAza thAya che - tevuM nathI. paraMtu te dIvAnA tejasa paramANuo ja aMdhakAranA paramANupaNAne pAme che." A vAtanuM ahIM anusaMdhAna karavuM. paryAyanI nivRtti thatAM paryAyIno Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 siddhasukhavarNanam / 1121 *bho ! bhavya ! prANi ! jinavANI sAMbhaLo. 9/1 haribhadrIyAvazkaniyuktivRttisandarbho'pi smrtvyH| tatazca vastutvAvacchinnasya astitvam utpAdAditritayavyAptamityaGgIkartavyam / taduktaM vizeSAvazyakabhASye "jamihatthi taduppAya-vyaya-dhuvadhammaM jahA kuMbho" (vi..mA.2810) rUti bAvanI | re prANinaH ! hRdi = nijacitte AdarataH = zraddhAM kRtvA trikAlA'bAdhitAM jinavANI jA zruNuta / / dhruvapadavyAkhyAnam / / prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - 'bhagavatA yathA trailakSaNyaM tripadyA darzitaM tathA citte zraddhAnAt / sarvANi satkAryANi sidhyanti' ityuktiH samyagdarzana-jJAna-cAritrasvarUpe mokSamArge naH prerayati / za paramezvareNa yathoktaM tathA zraddhAnAya mArmikAbhyAsataH tatparijJAnamupalabhyam / Agama-yukti-yogAbhyAsaiH ka jinoktatattvAnveSaNameva mArmikAbhyAsa ucyte| tata eva samyagjJAnaM lbhyte| tathaiva zraddhAnAt / smygdrshnmvaapyte| samyagjJAna-darzanapUrvaM sadanuSThAnakaraNataH samyakcAritraM praapyte| itthaM tAttvikaratnatrayalAbhena jIvo drutmpvrgmdhigcchti| tatra cAnantaguNaizvaryAnvita AtmA Aste / taduktam kA uddharaNarUpeNa kumArapAlaprabodhaprabandhe "sthitimAsAdya siddhAtmA tatra lokaagrmndire| Aste svbhaavjaanntThzvaryopatnakSataH (yu.pA.pra.4rU9/9.968) tiA1/1TI. = dravyano sarvathA nAza thato nathI - ityAdi je bAbata zrIharibhadrasUrijIe AvazyakaniryuktivRttimAM jaNAvela che te prastutamAM smaraNa karavA yogya che. tethI tamAma vastunuM astitva utpAdAdi traNane vyApta che - tevuM svIkAravuM ja joIe. tethI ja vizeSAvazyakabhASyamAM jaNAvela che ke "je vastu A jagatamAM che te utpAda-vyaya-dhrauvyaguNadharmayukta che. jema ke ghaDo.' A rIte ahIM vibhAvanA karavI. (2) he bhavyajIvo! svahRdayamAM zraddhA rAkhIne trikAlaabAdhita jinavANIne tame sAMbhaLo. (dhruvapadavyAkhyA) * zraddhApUrvaka UMDo abhyAsa jarUrI AdhyAtmika upanaya :- "bhagavAne je rIte tailakSaNya tripadI dvArA jaNAvela che, te rIte cittamAM zraddhAnI karavAthI sarva sat kAryo siddha thAya che' - AvuM kahevA dvArA graMthakArazrI samyagU jJAna-darzana -cAritra svarUpa mokSamArga upara ApaNane AgaLa dhapAvavA mAMge che. bhagavAne je rIte kahyuM te rIte zraddhA karavA mATe UMDA abhyAsapUrvaka tenI sAcI jANakArI meLavavI paDe. UMDo abhyAsa eTale Agama, yukti ane yogasAdhanA dvArA jinokta tattvanuM anveSaNa. AnA mAdhyamathI samyagu jJAna prApta thAya. te svarUpe zraddhA karavAthI samya darzana prApta thAya. temaja samyagu jJAna-darzanapUrvaka sarva sadanuSThAna karavAthI samya cAritra prApta thAya. A rIte tAttvika ratnatrayanI prApti dvArA jIva vahelI take mokSe pahoMce che. tyAM ananta guNonA aizvaryathI yukta evo AtmA rahe che. A aMge kumArapALaprabodhaprabaMdha graMthamAM uddhata karelI kArikAmAM jaNAvela che ke te lokAgramaMdiramAM sthAna meLavIne svAbhAvika ananta guNonA aizvaryathI yukta evA siddhAtmA rahe che." A mujaba AdhyAtmika tAtparyanuM prastutamAM anusaMdhAna karavuM. (9/1) ... cihnayamadhyavartI pATha phakta ko.(10)mAM che. 1. vidyAtti tadutAdra-caya-dhruvadha yathA : | Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1122 0 pratidravyaM pratikSaNaM trailakSaNyasiddhiH 0 eha ja bhAva vivarInaI kaI kaI - utpAda-vyaya-dhruvapaNaI, kaI samaya-samaya pariNAma re; nI paddhavyataNo pratyakSathI, na virodhataNo e ThAma re /rA jina. (135) utpAda (1) vyaya (2) dhrauvya (3) e traNa lakSaNaI padravyano samaya samaya pariNAma chaI. punameva bhavaM vivRtva sarjayati - "nane tiA janma-vyaya-dhruvatvairhi pariNAmaH prtikssnnm| mAnAr cattavika paddha, tatra viratA putaH ?/rA prakRte daNDAnvayastvevam - SaDdravye pratikSaNaM janma-vyaya-dhruvatvaiH hi pariNAmaH mAnAd vyaloki, - tatra virodhitA luchataH ??/rA. 2 SaDdravye = dharmAstikAyAdivakSyamANadravyaSaTke dravyapaJcake vA visrasApariNAmini pratikSaNaM = ke pratisamayaM janma-vyaya-dhruvatcaiH = utpatti-dhvaMsa-sthiratvaiH hi: = yasmAt kAraNAt pariNAma: = Ni pariNamanaM mAnAt = kevalajJAnalakSaNAt pramANAd jinezvaraiH indriyAdisApekSasaMvyavahArapratyakSapramANA 'vadhijJAnAdipAramArthikapratyakSapramANA'numAnAdiparokSapramANa-naigamAdinayaizca gaNadharAdibhiH vyaloki = adrshi| tathAhi - "paryAyArthikanayAdezAt pratisamayamanantaparyAyaH krameNA'vicchinnAnvayasantatirarthaH pratIyate / tasmAdayamutpitsureva vinazyati jIvAdiH, pUrvaduHkhAdiparyAyavinAzA'jahadvRttitvAt taduttarasukhAdiparyAyotpAdasya / avataraNikA:- prathama zloka dvArA jaNAvela bhAvanuM ja vivaraNa karI graMthakArazrI ailakSa darzAve che - che paddhavyamAM utpAdAdisiddhi che zlokAtha:- SaDu dravyamAM pratikSaNa utpAda-vyaya-dhrauvya dvArA pariNamana thAya che. tevuM pramANa dvArA jovAyela che. tethI utpAda-vyaya-dhrauvyano ekatra svIkAra karavAmAM virodha kyAMthI Ave ? (lAra) vyAkhyArtha :- dharmAstikAya vagere dravyanuM nirUpaNa A ja graMthamAM AgaLa dazamI zAkhAmAM karavAmAM zuM Avaze. dravya vignasA pariNAmane dhAraNa kare che. vignasApariNAmavALA cha athavA pAMca dravyamAM pratisamaya utpAda-vyaya-dhrauvya dvArA pariNamana thatuM rahe che. A pramANe kevalajJAna svarUpa pramANa dvArA jinezvara Cii bhagavaMtoe joyeluM che. tathA Indriya Adine sApekSa sAMvyavahArika pratyakSa pramANa, avadhijJAnAdi svarUpa pAramArthika pratyakSa pramANa, anumAnAdi svarUpa parokSa pramANa temaja naigama Adi nayo dvArA gaNadhara bhagavaMta vagere pUrvAcAryoe paNa uparokta hakIktano nizcaya karela che. te A rIte - "paryAyArthikanayanA AdezathI pratisamaya anaMtaparyAyAtmaka padArtha kAlakramathI avicchinna = akhaMDa avayasaMtati svarUpa che. A pramANe pratIti thAya che. tethI (1) jIva vagere prastuta padArtha sukhI tarIke utpanna thavAnI taiyArImAM hoya tyAre (arthAt sukhotpattinI pUrva kSaNe) ja nAza pAme che. kAraNa ke uttarakAlIna sukhAdi paryAyanI utpatti pUrvakAlIna duHkhAdi paryAyanA nAza vinA rahetI nathI. tathA (2) nAza pAmavAnI taiyArImAM 8 "tideva vivati ' pATha ko.(10)mAM che. je A.(1)mAM A pATha che. # ma.+zAM.mAM 'lakSaNo' pATha. A.(1)no pATha lIdho che. Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9/2 bhAvasya uttarapariNAma prati nirapekSatA 0 1123 nazvara eva tiSThati, kathaJcidasthAsno zA'nupapatteH, azvaviSANavat / sad-dravya-cetanatvAdinA sthAsnurevotpadyate, pa sarvathA'pyasthAsnoH kadAcidutpAdA'yogAt, tadvat / tataH pratikSaNaM trilakSaNaM sarvam" (A.mI. pari.1/kA.11/ a.sa.pR.164) iti aSTasahasyAM zrIvidyAnandasvAmI / __ yuktaJcaitat - ye yadbhAvaM prati padArthAntarA'napekSAH te tadbhAvaniyatAH, yathA'ntyA kAraNasAmagrI svakAryotpAdane, tulyanyAyena vinAzAditritayaM prati anapekSAzca bhAvA iti vinAzAditritayaniyatAste / za tatazca pratikSaNamutpAda-vyaya-dhrauvyasiddhiranAvilaiva / idamevAbhipretya yazovijayavAcakottamairapi syAdvAdakalpalatAyAM "bhAvasyottarapariNAma prati anapekSatayA Ni hoya tyAre ja (= paNa) jIvAdi padArtha TakI rahe che. AnuM kAraNa e che ke koI paNa svarUpe je padArtha Takato na hoya teno nAza ja asaMgata thaI jAya. jema ke ghoDAnA zIMgaDA koI paNa svarUpe rahetA nathI. tethI teno nAza paNa karI zakAto nathI. (AnAthI e phalita thAya che ke marI rahelo mANasa paNa AtmasvarUpe Take che. phUTI rahelo ghaDo paNa mATIsvarUpe Take ja che.) temaja (3) sattva, dravyatva, cetanatva vagere svarUpe sthira rahenAro ja padArtha utpanna thAya che. AnuM kAraNa e che ke padArtha jarA paNa sthira na hoya to ghoDAnA zIMgaDAnI jema kyAreya paNa tenI utpatti thaI na zake. tethI sarva padArtha pratikSaNa utpAda-vyaya-dhrauvyasvarUpa traNa lakSaNavALA che' - tevuM siddha thAya che." Ama aSTasahastrImAM vidyAnaMdasvAmIe jaNAvela che. spaSTatA :- paryAyArthikanaya vastune mukhyapaNe kSaNabhaMgura jue che. paryAyanA utpAda-vyayanI paraMparA niraMtara cAle che. nUtana paryAyarUpe utpaghamAna vastu pUrvaparyAyarUpe nAza pAme che. pUrvaparyAyasvarUpe nAza pAmatI vastu nUtanaparyAyasvarUpe utpanna thAya che. tathA sattva, dravyatva Adi sAdhAraNa svarUpe vastu pratikSaNa Take che. Ama utpAda-vyaya-dhrauvyathI pratikSaNa vastu pariName che. Ama vidyAnaMdasvAmInuM tAtparya che. nAla nirapekSasvarUpa sadA sannihita nA (yu.) uparokta vAta vyAjabI paNa che. kAraNa ke "je vastu je svarUpa pratye anya padArthathI nirapekSa hoya, te vastu te svarUpathI yukta ja hoya che - A pramANe niyama che. jema ke koIka (paTAdi) kAryanI aMtima kAraNasAmagrI (= kAryotpAdaavyavahitapUrvakSaNavartI taMta-vemA-vaNakarAdi samUha) te kAryanI utpatti pratye anyathI (anyathAsiddha vastuthI) nirapekSa hovAnA lIdhe te (=paTAdi) kAryanI utpAdaka thAya ja che. tulya yuktithI kahI zakAya che ke vinAza Adi traNeya pratye vastu anyanirapekSa hoya che. tethI ja te nAza-utpAda-dhrauvyathI yukta ja hoya che. tethI pratikSaNa vastumAM utpAda-vyaya-dhrauvyanI siddhi nirvivAda che. je utpanna vastumAM paNa punaH utpatti Adi (ne) A ja abhiprAyathI zrIharibhadrasUriracita zAstravArtAsamuccaya graMthanI syAdvAdakalpalatA nAmanI vistRta vyAkhyAmAM mahopAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAje vastunI utpAdAdi tritayAtmakatAnA samarthana mATe jaNAvela che ke "bhAva = vastu uttarakAlIna pariNAma pratye nirapekSa che. tathA "je vastu je svarUpa pratye anya padArthathI nirapekSa hoya te vastu te svarUpathI yukta ja hoya' - Avo niyama Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1124 0 trilakSaNayute sarvavyavasthAsambhavaH / 9/2 tadbhAvaniyatatvopapatteH, pUrvakSaNasya svayamevottarIbhavato'parA'pekSA'bhAvataH (kAla)kSepA'yogAt, utpannasya cotpatti-sthiti-vinAzeSu kAraNAntarA'napekSasya punaH punarutpatti-sthiti-vinAzatrayamavazyambhAvi, aMzenotpannasyAMzAntareNa punaH punarutpattisambhavAditi siddhamekadaikatra trayam" (zAstravArtAsamuccaya-sta.7/kA.16, syA.ka. ma la.pRSTha.99) ityuktamiti bhAvanIyam / pratisamayam AtmAdau utpAdAditritayA'bhyupagame eva sukha-duHkha-bandha-mokSAdivyavasthA sambhavet / taduktaM vizeSAvazyakabhASye '"savvaM ciya paisamayaM uppajjai nAsae ya niccaM c| evaM ceva ya suha-dukkha -vaMdha-movavAbhAvo II" (vi..mI.644 + rU4ra1) tiA advistaratu tadruttito viSe | Ni etena "utpAda-vyaya-dhrauvyaiH A = samantAd atati = vartate yaH sa AtmA" (bR.dra.sa.57 vR.) iti bRhadravyasaGgrahavRttau brahmadevavacanamapi vyAkhyAtam, pratisamayaM jJAna-darzanAdyutpAdAditritayAtmakasya aatmpdaarthtvopptteH| che. A niyama mujaba vastue uttarakAlIna niyata pariNAmathI saMpanna thavuM nyAyasaMgata che. kAraNa ke pUrvekSaNa = pUrvaparyAya svayaM ja uttarakSaNarUpe = uttaraparyAyasvarUpe pariNata thAya che. tethI tene te uttarapariNAmarUpe pariNata thavAmAM anya koInI apekSA na hovAthI temAM kALakSepa = vilaMba thavo asaMbhava ja che. A rIte utpanna vastune utpatti, vinAza ane dhrauvya pratye anya kAraNanI apekSA na hovAthI utpanna vastunI punaH punaH utpatti, punaH punaH avasthAna ane punaH punaH vinAza avazya thaze. kAraNa ke eka aMze utpanna thayela vastunI anya aMza rUpe pharI-pharIthI utpatti saMbhavI zake che. A rIte eka ja samaye eka vastumAM utpAda-vyaya-dhrauvya traNeyanI siddhi nirvivAdarUpe thAya che." A rIte vibhAvanA karavI. $ pratikSaNa utpAdAdinA abhAvamAM sukha-duHkhAdino asaMbhava che d (tti.) pratisamaya AtmA vageremAM utpAdAdi traNa vastuno svIkAra karavAmAM Ave to ja sukha -duHkha, baMdha-mokSa vagerenI vyavasthA saMbhavI zake. tethI ja to vizeSAvazyakabhASyamAM jaNAvela che ke "badhI e ja vastu pratisamaya utpanna thAya che, nAza pAme che ane nitya rahe che. A rIte mAnavAmAM Ave to ja sukha-duHkha, baMdha-mokSa vagere saMbhavI zake." A bAbatano vistAra tenI vyAkhyAmAMthI jANI levo. ja AtmAnI vyAkhyA | (tena) nemicaMdrAcAryaracita bRhadbhavyasaMgraha graMthanI vyAkhyAmAM digaMbara brahmadevajIe "AtmA' zabdanI vyutpatti A pramANe jaNAvela che ke "utpAda, vyaya ane dhrauvya paryAyathI cotarapha je padArtha vartamAna hoya te AtmA kahevAya che." sarvAtmanA utpAdAdi paryAyathI AtmA vyApta hoya che. A pramANe brahmadevajI je kahevA mAMge che tenI spaSTatA paNa amArA uparokta kathanathI (= pratikSaNa utpAdAdi tritayAtmatvanI siddhinA nirUpaNathI) thaI jAya che. jJAna-darzanAdi paryAya dvArA je dravya pratisamaya utpAda-vyaya-dhrauvyAtmakatAne dhAraNa kare che te AtmA che - AvuM tenuM tAtparya samajavuM. Ama pratikSaNa utpAdAditritayAtmakatA AtmAmAM abAdhita che. 1. sarvameva pratisamayamutpadyate nazyati ca nityaJca / evaJcaiva ca sukh-duHkh-bndh-mokssaadisdbhaavH|| Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/2 * utpAda-vyayayoH dhrauvyA'virodhitvam / 1125 koI kahasyaOM je "jihAM utpAda-vyaya, tihAM dhruvapaNuM nahIM. jihAM dhruvapaNuM, tihAM utpAda-vyaya nahIM; ehavo virodha chai. to 3 lakSaNa eka ThAmi kima hoI ? 'jima chAyAtapa eka ThAmi na hoI tima 3 lakSaNa eka ThAma na huAM joIe." tehanaI kahiche je zIta-uSNa sparza jala - analani viSaI parasparaI parihAraI dIThA chaI, tehanaI | eka ThAmaI upasaMhAraI virodha kahiI. IhAM to 3 lakSaNa sarvatra eka ThAma ja pratyakSathI dIsaI chai. nanu yatrotpAda-vyayau tatra dhrauvyamasambhavi, yatra ca dhrauvyaM tatra tau na sambhavataH iti teSAM pa chAyA''tapavat parasparaparihAralakSaNe virodhe sati kathamekatrotpAda-vyaya-dhrauvyAtmakatvaM sambhavediti naikatra trailakSaNyaM ghaTAmaJcediti cet ? ___atrocyate - zItoSNasparzI jalAnalayoH parasparaparihAreNa vartinau dRSTau iti tayorekatropasaMhAre kriyamANe parasparaparihAralakSaNo virodhaH ucyatAm / prakRte tUtpAda-vyaya-dhrauvyAtmakatvalakSaNaM trailakSaNyaM za prameyatvAvacchinne pratyekameva vastuni pratyakSapramANAdevopalabdham, na tu kutrApi vastuni utpAda-vyaya ka pUrvapakSa :- (nA) jyAM utpAda-vyaya hoya tyAM dhrauvya = dhairya saMbhavI zakatuM nathI. tathA jyAM dhrauvya = nityatva hoya tyAM utpAda-vyaya saMbhavatA nathI. kAraNa ke dhrauvya ane utpAda-vyaya vacce chAyA ane taDakAnI jema paraspara parihAra nAmano virodha che. ekabIjAne choDIne ekabIjA rahe che. Ama 'paraspara parihAra' nAmano virodha prauvya ane utpAda-vyaya vacce vidyamAna hovAthI eka ja vastu kaI rIte utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka saMbhave? virodhI padArtha ekatra na saMbhave. tethI eka ja vastumAM utpAda -vyaya-dhrauvya svarUpa kailakSaNya saMgata thatuM nathI. $ utpAdAdimAM virodha nathI che uttarapakSa :- (trocyate.) paraspara parihAra nAmano virodha kone kahevAya ? te sauprathama samajI laIe. tyArabAda ekatra utpAdAdi trayAtmakatA kaI rIte saMgata thAya che ? te saraLatAthI samajAI jaze. jema ke zIta sparza ane uSNa sparza ekabIjAno parihAra karIne rahetA hovAthI te banne vacce paraspara parihAra nAmano virodha mAnI zakAya che. pANImAM zIta sparza rahe che. agnimAM uSNa sparza rahe che. pANImAM [. uSNa sparza raheto nathI ke agnimAM zIta sparza raheto nathI. Ama ekabIjAno parihAra karIne zIta -uSNa sparza rahetA hovAthI eka ja vastumAM te zIta-uSNa sparzano svIkAra karavAmAM Ave to paraspara- nI parihAra nAmano virodha doSa kahI zakAya. paraMtu utpAda-vyaya ane dhrauvya aMge paraspara parivAra nAmano virodha batAvI zakAto nathI. kAraNa ke utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaktA svarUpa kailakSaNya to prameyatvaviziSTa badhI ja vastumAM pratyakSa pramANathI ja dekhAya che. dA.ta. ghaDAnI ghaTatasvarUpe utpatti thAya che tathA ghaDAno mRpiMDarUpe nAza thAya che tema ja mATIdravyasvarUpe ghaDo dhruva rahe che. A hakIkata pratyakSa pramANathI ja dekhAya che. koI paNa vastumAM utpAda, vyaya, prauvya vacce paraspara parihAra nAmano virodha pratyakSa pramANathI ja zAM.ma.mAM 'vyayapaNuM" pATha. ahIM A.(1)no pATha lIdho che...cihnadrayamadhyavartI pATha mudrita pustakamAM nathI. pA. + si. + lI.(1+3+4) + P(2) + A.(1)mAM tathA ko.(7+9+10+11)mAM che. * zAM.+ma.mAM "analaH neI" pATha che. ahIM A.(1)no pATha lIdhela che. Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1126 0 parasparavirodhaparihAraH / 1/2 paraspara parihAraI kihAMI pratyakSasiddha nathI. to e virodhano ThAma kima hoI? (e virodhataNo na ThAma) -dhrauvyANAM parasparaparihAravirodhaH pratyakSasiddhaH / tasmAd ekasminnadhikaraNe tatra = utpAda-vyaya -dhrauvyeSu svIkriyamANeSu virodhitA = parasparaparihAralakSaNavirodhaH kutaH syAt ? "na hi ekatra nAnAviruddhadharmapratipAdakaH syAdvAdaH kintu apekSAbhedena tadavirodhadyotakasyAtpadasamabhivyAhRtavAkyavizeSaH" (cA.va.vi. pR.428) rUti vya$ cAyavarNavI di graMTeDanupapanna nAma" (si.vi.4/rU/.pR.246) iti siddhivinizcayopaTIkAyAm anantavIryaH / sa na hi yenaiva dharmeNa yadA utpAdaH tenaiva dharmeNa tadA vyayAdiH kakSIkriyate, yenaikatra yugapat ka tritayA'bhyupagame virodhaH syAt / na hi Rjutvena aGgulyA utpAde, vakratvena nAze aGgulitvena / ca sthiratve ko'pi virodhaM manyate / taduktaM vizeSAvazyakabhASye api "uppAya-vvaya-dhuvayA samayaM dhammatareNa na viruddhA / jaha riu-vakkaMgulitA sura-nara-jIvattaNAI vA / / " (vi.A.bhA.755) iti / devatvenotpAdaH naratvena nAzo jIvatvena ca dhrauvyam ekasminneva Atmani yugapad naiva virudhyante / jovA maLato nathI. tethI eka ja adhikaraNamAM = AdhArabhUta vastumAM utpAda, vyaya ane dhrauvyano svIkAra karavAmAM Ave to paraspara parivAra nAmanA virodhane avakAza kyAMthI maLe ? syAdvAdamAM virodhane koI avakAza nathI. kAraNa ke "eka ja vastumAM aneka viruddha guNadharmonuM pratipAdana karavuM te yAdvAda nathI. paraMtu judI-judI vivekSAthI anekavidha dharmomAM avirodhane jaNAvanAra "cA" padathI yukta vizeSa prakAranuM vAkya e syAdvAda che" - A pramANe mahopAdhyAya zrIyazovijayajI gaNivare nyAyakhaMDakhAdya graMthamAM jaNAvela che. siddhivinizcaya graMthanI upATIkAmAM anantavIrya nAmanA digaMbara vidvAne paNa kahela che ke "je hakIkata pratyakSasiddha hoya temAM asaMgati kaI rIte hoya ?' syAdvAdaviSaya pratyakSasiddha ja che. I dharmabhedathI utpAdAdi traNamAM avirodha ? (di.) ame anekAntavAdIo je svarUpe je vastunI jyAre utpattine mAnIe chIe te ja ( svarUpathI te ja vastuno tyAre nAza ke dhrauvya mAnatA nathI, ke jenA lIdhe ekatra yugapad utpAdAdi traNano svIkAra karavAmAM virodha Ave. ame to judA svarUpe vastunI utpattine, anya svarUpe vastunA nAzane tathA alaga svarUpe vastunA dhrauvyane mAnIe chIe. te rIte mAnavAmAM virodhane avakAza ja kyAM che ? jyAre koI mANasa AMgaLIne sIdhI kare tyAre AMgaLI saraLatAsvarUpe utpanna thAya che, vakratAsvarUpe nAza pAme che ane AMgaLI svarUpe te sthira rahe che. A badhuM ekIsAthe thAya che. tethI koI paNa mANasa A aMge virodha mAnato nathI. A aMge vizeSAvazyakabhASyamAM jaNAvela che ke "judA -judA guNadharmanI apekSAe ekIsAthe utpAda-vyaya-dhrauvya ekatra mAnavAmAM koI virodha nathI. jema saraLatA, vakratA ane aMgulitA athavA to devatva, manuSyatva ane jIvatva ekIsAthe rahI zake che." athavA "saraLatA vagere traNa guNadharmonI apekSAe ane devatva vagere traNa guNadharmonI apekSAe kramazaH utpAda, vyaya, dhrauvya ekIsAthe AMgaLImAM ane jIvamAM rahI zake che. temAM koI virodha mAnatuM nathI." devarUpe 1. utpAda-vyaya-dhruvatAH samakaM dharmAntareNa na viruddhaaH| yathA Rju-vakrA'GgulItAH sura-nara-jIvatvAni vaa|| Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/2 * utpAdAdInAM svAbhAvikaM samanaiyatyam / 1127 anAdikAlIna ekAMtavAsanAi mohita jIva ehavo virodha jANaI chaI, paNi paramArthaI vicArI re jotAM virodha nathI. samaniyatatAI pratyaya ja virodhabhaMjaka chaI. iti gAthArtha. lorA kevalamanAdikAlInaikAntagocaravitathavAsanAvimohito jIvo teSAM mitho virodhaM pazyati kintu pa paramArthamImAMsAyAM nAsti teSAM virodhaH, dIpA''kAzanyAyataH samanaiyatyena tatpratyakSasyaiva virodhabhaJjakatvAt / utpAdAdInAM samanaiyatyaM svabhAvata iSTam / idamevA'bhipretya siddhivinizcaye aklngkminojIm "utpAdu-sthitimAnAM svamAvAvanuvanditA" (si.vi.3/01/mA.9/9.202) tiA etena "anityatvaM hi nAzitvaM prasiddham, nityatvaJcA'nAzitvam / taccaitadubhayaM viruddhatvAnnaikatra smbhvti| rza na hi naSTamanaSTaJcetyekaM kiJcit pratibhAti" (nyA.bhU.pR.556) iti nyAyabhUSaNakRto bhAsarvajJasyoktirapike utpatti, manuSya tarIke nAza ane jIvasvarUpe prauvya - eka ja AtmAmAM ekIsAthe rahe temAM koI virodha nathI. dIpAkAzanyAyathI utpAda-vyaya-dhrauvyamAM avirodha ja (7) phakta anAdi kALanA ekAntavAdaviSayaka khoTA saMskArathI vizeSa prakAre mUDha thayelo jIva utpAda, vyaya ane dhrauvya vacce virodhane jue che. paraMtu pAramArthika hakIkatanI vicAraNA karavAmAM Ave to utpAda, vyaya, dhrauvya - A traNeyano ekatra svIkAra karavAmAM koI virodha nathI. kAraNa ke utpAda vagere traNeya guNadharmo samaniyata = samavyApta svarUpe jaNAya che. jyAM jyAM utpAda, vyaya hoya che tyAM tyAM koIkane koIka svarUpe dhrauvya paNa avazya hoya che. tathA jyAM jyAM prauvya hoya che tyAM tyAM koIkane koIka svarUpe utpAda-vyaya paNa avazya hoya che. A pramANe utpAda, vyaya ane dhrauvya vacce che samaraiyatya = samavyAti pratyakSa pramANathI ja upalabdha thAya che. dIvAnA ane AkAzanA daSTAMta dvArA A utpAda, vyaya ane dhrauvya vaccenI samavyApti A ja zAkhAnA prathama zlokanI vyAkhyAmAM ApaNe sArI rIte samajI gayA chIe. Ama samavyAptisvarUpe utpAda-vyaya-dhrauvyanuM je pratyakSa thAya che te ja utpAda, vyaya ane prauvya vacce virodhane haTAvaze. utpAda Adi traNeyamAM svabhAvathI ja samavyApti mAnya che. A ja abhiprAyathI akalaMkasvAmIe siddhivinizcayamAM jaNAvela che ke "utpAda, drauvya ane nAza - A traNano svabhAva ja evo che ke jenA kAraNe teomAM paraspara avinAbhAva = samavyApti rahelI che." mATe ekatra utpAdAdi tritayano svIkAra prAmANika ja che. I nyAyabhUSaNakAramatasamIkSA I. | (slena) nyAyabhUSaNa graMthanI racanA karanAra bhAsarvajJa nAmanA naiyAyike ekAMtavAdanA kusaMskArathI prerAIne te graMthamAM jaNAvela che ke "anityatva eTale vinAzitva - A pramANe prasiddha che. tathA niyatva eTale avinAzitva - A mujaba prasiddha che. vinAzitva ane avinAzitva - A banne guNadharmo to paraspara viruddha che. tethI eka vastumAM nityatva ane aniyata saMbhavatA nathI. kAraNa ke koI paNa vastu vinaSTa hoya ane avinaSTa hoya - tevuM jaNAtuM nathI." ja zAM.ma.dha.mAM "ehono' pATha che. A.(1)no pATha ahIM lIdho che. Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1128 0 SaDbhAvavikAramImAMsA 0 nirastA, paryAyasvarUpeNa vinaSTasyApi dravyarUpeNA'vinaSTatvasyoktatvAt / ye'pi SaD bhAvavikArA vArSyAyaNinA darzitAH te'pi paryAyAtmakeSu utpAda-vyaya-dhrauvyeSu eva antrbhaavniiyaaH| etena "SaD bhAvavikArA bhavantIti vaarssyaaynniH| jAyate, asti, vipariNamate, vardhate, apakSIyate, vinazyatIti / (1) 'jAyate' iti pUrvabhAvasya Adim AcaSTe, nA'parabhAvam AcaSTe, na prtissedhti| (2) 'asti' iti utpannasya sattvasya avdhaarnnm| (3) 'vipariNamate' iti apracyavamAnasya tattvAd vikAram / (4) 'vardhate' iti svAGgA'bhyuccayaM sAMyogikAnAM vA arthAnAm / ... (5) 'apakSIyate' iti anenaiva vyAkhyAtaH pratilomam / (6) 'vinazyati' iti aparabhAvasya Adim AcaSTe, na pUrvabhAvam AcaSTe, na prtissedhti| ato'nye bhAvavikArA eteSAmeva vikArA bhavantItiha smAha" (ni.bhA.1/1/khaM-3/pR.9-10) iti niruktA'paranAmni nighaNTubhASye yAskavacanAni vyAkhyAtAni, vArSyAyaNimate janipadArthe AvirbhAva-niSpattiprabhRtInAm, astipadArthe 'vidyate, bhavatI'tyAdInAm, utpAda-vyaya ane prauvyanI ekatra siddhi thavAthI bhAsarvajJanA uparokta kathananuM paNa nirAkaraNa thaI jAya che. paryAyarUpe vinaSTa = vinAzI = vinazvara = anitya vastu paNa dravyasvarUpe avinaSTa = avinAzI = avinazvara = nitya hoya che. A vAta hamaNAM ja upara jaNAvI gayA chIe. tethI nityatva ane anityatva vacce virodha nathI raheto - tevuM phalita thAya che. vArSAyaNimata vimarza () vArSAyaNi maharSie je cha bhAvavikArone jaNAvelA che teno paNa utpAda-vyaya-dhrauvyasvarUpa traNa paryAyomAM ja aMtarbhAva karavo. kAzyapa prajApatie racela nighaMTu graMtha upara yAska munie bhASya racela che. te nighaMTabhASyanuM bIjuM nAma nirukta athavA yAskanirukta che. temAM yAska munie jaNAvela che ke "vArSAyaNi AcArya kahe che ke - bhAvavikAro cha hoya che. (1) janma, (2) astitva, (3) vipariNAma, (4) vRddhi, (5) apakSaya, (6) vinAza. A cha bhAvavikAra che. (1) "janma'zabda prAdurbhAvanA prAraMbhane jaNAve che. "janma'zabda aparabhAvane = uttarakAlIna bhAvane jaNAvato nathI ke teno niSedha paNa nathI karato. (2) "astitva' zabda utpanna thayela sattvanA = padArthanA avadhAraNamAtrane jaNAve che. (3) tattvathI = maulika astitvathI bhraSTa na thatA padArthanI vikRtimAtrane 'vipariNAma" zabda jaNAve che. (4) potAnA hAtha-paga vagere avayavonA abhyazcayane = saMcayane athavA guNasaMcayane ke dhana-dhAnyAdi sAMyogika bhAvonA saMcayane "vRddhi zabda jaNAve che. (5) "apakSaya' zabda dvArA vRddhithI viparIta = pratiloma = hAni jaNAvAya che. (6) "vinAza'zabda uttarakAlIna bhAvanA prAraMbhane jaNAve che. te avasthAmAM vidyamAna evA pUrvabhAvane = apakSayane "vinAza'zabda jaNAvato paNa nathI tathA teno niSedha paNa nathI karato. A sivAyanA je bIjA bhAvavikAro che te A che bhAvavikAranA ja vikAra hoya che. arthAt anya bhAvavikArono prastuta che bhAvavikAramAM ja samAveza thAya che." - A pramANe vArSAyaNi AcAryano mata jANavo. @ cha bhAvavikArano utpAdAdi paryAyamAM samAveza che (vArtha.) vArSAyaNi AcArya jema anya bhAvavikArono cha bhAvavikAramAM samAveza kare che tema Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/2 0 SaDbhAvavikArAntarbhAvavimarza: / 1129 vipariNAmapadArthe bhAvAntarApattyAdInAm, vRddhipadArthe 'puSyati, upacIyate' evamAdInAm, apakSayapadArthe bhraMzAdInAM vinAzapadArthe ca 'mriyate, vilIyate' ityAdInAm antarbhAvavat syAdvAdimate prathamasya utpAde, dvitIyasya dhrauvye, tRtIyasya dravyArthikasammatavakSyamANa(9/24)pariNAmasthAnIyasya vyayA''liGgite dhrauvye utpAde vA, caturthasya utpAdAnvitadhrauvye, paJcama-SaSThayozca vyaye'ntarbhAvasya ma aprtyaakhyeytvaat| yacca "(1) piNDAtiriktavRttyantarA'vasthAprakAzatAyAM tu 'jAyate' ityucyte| savyApAreyaM bhavanavRttiH / (2) 'asti' ityanena nirvyApArA''tmasattA aakhyaayte| bhavanavRttiH udAsInA, astizabdasya nipAtatvAt / (3) 'vipariNamate' ityanena tirobhUtA''tmarUpasya anucchinnatathAvRttikasya rUpAntareNa bhavanam, yathA ame syAdvAdIo uparokta cha bhAvavikArono utpAdAdi traNa paryAyamAM aMtarbhAva karIe chIe. A bAbatane thoDAka vistAra sAthe A rIte samajI zakAya che ke vaiyAkaraNaAcArya vArSAyaNi (1) janma padArthamAM AvirbhAva, niSpatti vagereno aMtarbhAva kare che. (2) astitvamAM vidyate, masi' vagere padanA arthano samAveza kare che. (3) vipariNAmamAM bhAvAttaraprApti vagereno praveza kare che. (4) vRddhimAM puSTi, upacaya vagereno niveza kare che. (5) apakSamAM bhraMza vagerenI gaNatarI kare che. (6) vinAzamAM maraNa, vilaya vagerenI gaNanA kare che. A ja rIte syAdvAdImate (1) janma nAmanA prathama bhAvavikArano utpAdamAM samAveza thAya che. (2) astitvano prauvyamAM aMtarbhAva thAya che. (3) vArSAyaNisaMmata vipariNAma nAmano padArtha jainamatAnusAra dravyAstikanayasaMmata pariNAma jevo che. A pariNAmanI vyAkhyA A ja navamI zAkhAnA 24 mA zlokanA vivaraNamAM karavAmAM Avaze. te mujaba vipariNAma nAmanA trIjA bhAvavikArano vyayaviziSTa prauvyamAM athavA vyayaviziSTa utpAdamAM praveza thaI zake che. (4) vRddhino niveza utpAdaviziSTa prauvyamAM thAya che. (5) apakSaya ane (6) vinAza - A chellA be bhAvavikAronI gaNanA vyayamAM thAya che. A bAbatano koI apalApa karI zake temanI nathI. tethI utpAdAdi traNa paryAyamAM ja vArSAyaNisaMmata cha bhAvavikArano samAveza thaI javAthI vastune alakSaNyathI yukta mAnavI e ja vyAjabI che. | cha bhAvavikAra : zrIdevacandrajInI draSTie ja (vya) nayacakrasAramAM cha bhAvavikAranuM nirUpaNa karatA upAdhyAya devacandrajIe jaNAvela che ke : (1) guNasamudAyathI atirikta anya vRttinI = guNapravRjyantaranI avasthAnuM prakAzana thatAM nAyate" = "nUtana padArtha utpanna thAya che' - Ama kahevAya che. ahIM je bhavanavRtti jaNAya che te savyApAra che, nircApAra nahi. (2) "tti' Ama kahevA dvArA nirvyApAra AtmasattA = Atmazakti kahevAya che. ahIM jaNAtI bhavanavRtti udAsIna che. eTale ke nUtanapariNamanavRttine te bhavanavRtti grahaNa karatI nathI. ahIM 'ti' zabda nipAtasvarUpa che. (3) "viparipAmate' zabda dvArA apragaTa vastusvarUpamAM tadrupa banIne vaNAyelI avinaSTa AtmazaktinuM = padArthazaktinuM bIjA svarUpe pariNamana kahevAya che. jema ke dUdha dahIMsvarUpe pariName, vikArAntararUpe Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1130 * zrIdevacandravAcakamate bhAvavikAravicAra: 9/2 'kSIraM dadhibhAvena prinnmte'| vikArAntaravRttyA bhavanavat tiSThate / vRttyantaravyaktihetubhAvavRttiH vA vipariNAmaH / (4) 'vardhate' ityanena tUpacayarUpaH pravartate, yathA 'aGkuro vrdhte'| upacayavatpariNAmarUpeNa bhavanavRttiH vyjyte| (5) 'apakSIyate' ityanena tu tasyaiva pariNAmasya apacayavRttiH AkhyAyate, durbalIbhavatpuruSavat / 3 apacayarUpabhavanavRttyantaravyaktiH ucyte| (6) 'vinazyati' ityanena AvirbhUtabhavanavRtteH tirobhavanam ucyate, yathA 'vinaSTo ghttH'| prativiziSTaza samavasthAnAtmikA bhavanavRttiH tirobhUtA, na tu abhAvasyeva jAtA; kapAlAdyuttarabhavanavRttyantarakramA'vicchinnaka rUpatvAd" (na.ca.sA.pR.167-168) iti nayacakrasAre bhAvavikAraSaTkanirUpaNaprastAve devacandravAcakaiH darzitaM tatsamavatAro'pi niruktarItyA utpAdAditritaye kartavya iti dik| prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - 'prativastu pratikSaNaM bhava-bhaGga-dhrauvyasvarUpaiH pariNamati' iti jJAtvA samyagdRSTi-sarvavirata-kevalajJAni-siddhatvarUpeNa utpAdaH mithyAdRSTyaviratA'jJAni-saMsAritvarUpeNa vyayaH AtmatvarUpeNa ca dhrauvyaM yathA svAtmani zIghraM pariNamet tathA jinAjJAnusAreNa ytitbanIne rahe te vipariNAma tarIke oLakhAya. te utpattizAlI bhavanadharmatulya che. athavA vRjyantarapravartanamAM = anyasvarUpaabhivyaktimAM hetu bane te rIte bhAvanuM = svabhAvanuM je vartana thAya te vipariNAma kahevAya. (4) "varbate' zabdathI to upacayarUpa vRtti pravarte che. jema ke "aMkuro vadhe che." ahIM upacayavALA = puSTiyukta pariNAma svarUpe bhavanavRtti pragaTa thAya che. (5) "pakSIyate" zabdathI to te ja pariNAmanI apacayavRtti = hInatA = nyUnatA = ghasAro jaNAvAya che. dubaLA thatA puruSanI jema A apakSaya samajavo. paryAya-pramANa-zakti vagereno ghaTADo ja thavA svarUpa anya bhavanavRttinI abhivyaktine "apakSaya' jaNAve che. (6) "vinazyati" zabdathI pragaTa bhavanadharmano tirobhAva kahevAya che. jema ke "ghaDo nAza pAmyo" - AvuM kathana. mATIdravya jaladhAraNa Adi kAryane karavA svarUpa pUrva paryAyano tyAga karIne anya svarUpe kArya karavAnI pratiniyata maryAdAmAM rahe tevI tirobhUta bhavanavRtti "ghaTo naE: vAkya vaDe jaNAvAya che. paraMtu te tirobhUta bhavanavRtti abhAvanI jema atyaMta tucchasvarUpe utpanna thatI nathI. kAraNa ke kapAla vagere uttarakAlIna anya bhavanavRttinA anukrame niraMtararUpe anekAkAre te pariName che." pUrve jaNAvyA mujaba utpAdAdi traNamAM te cha bhAvavikArono samAveza karavo. A mujaba adhika uhApoha vAcakavarge svayaM karavo. te mATe "vi' zabdano prayoga parAmarzakarNikAmAM karela che. te AtmAmAM viziSTa zailakSazyapariNamanano upadeza AdhyAtmika upanaya :- "pratyeka vastu pratikSaNa utpAda, vyaya, dhrauvya svarUpe pariName che' - A jANIne samyagdarzanI-saMyamI-kevalajJAnI-siddhasvarUpe utpAda ane mithyAtvI-asaMyamI-ajJAnI-saMsArIsvarUpe nAza ane AtmatvasvarUpe prauvya A traNa svarUpe ApaNo AtmA zIvratayA pariNamI jAya te mATe jinAjJA mujaba ApaNe prayatna karavo joIe. Avo AdhyAtmika upadeza prastuta zloka dvArA ApaNane Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/2 * siddhasvarUpaparAmarzaH / 1131 vymityupdeshH| tatazca "kRtsnakarmakSayAnmokSo janma-mRtyAdivarjitaH / sarvabAdhAvinirmukta ekaantsukhsnggtH||" pa (a.pra.32/1) iti aSTakaprakaraNe zrIharibhadrasUridarzitasvarUpo mokSo na durlabhaH / / 9/2 / / prApta thAya che. jo tevuM karavAmAM Ave to tenAthI aSTaprakaraNamAM varNavela mokSa durlabha nathI. tyAM mokSanA svarUpane darzAvatA zrIharibhadrasUrijIe jaNAvela che ke "janma-maraNAdizUnya, sarvapIDArahita, ekAMte sukhamaya evo mokSa sarvakarmanA kSayathI maLe che. (2) (lakhI rAkho DAyarImAM..... - * ghaNI gati karavA chatAM buddhi pragatizUnya che, bhamaraDAnI jema. zraddhA UrdhvagAmI pragatizIla gatine AtmasAta kare che, dIpajyotanI jema. buddhi bIjAnA guNane chUpAvI bIjAnA doSane jAhera kare che. kAraNa ke buddhi doSano ukaraDo cUMthavAmAM bhUMDaNanI pratispardhI che. zraddhA potAnA guNane chUpAvI bIjAnA guNane pragaTa kare che. kAraNa ke guNAnurAga-guNAnuvAdanuM zraddhAne vyasana che. * vAsanAmAM ghaNI pUrvazarata hoya che. upAsanAmAM koI pUrvazarata nathI hotI. * vAsanA moTA bhAge zabdAkSaramAM aTavAya che. upAsanA sadA AtmAkSaramAM mahAle che. * vAsanAno atireka ahaMkAra sarje che; hAhAkAra sarje che. upAsanA ahaMkAranuM arpaNa karI, sarvasva samarpaNa karI jayajayakAra sarje che. Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * sAmAnyApekSayA ekavacananirdeza: | teha ja dekhADaI chaI - ghaTa mukuTa suvarNaha arthi, vyaya utpatti thiti pekhata re, nijarUpaI hovaI tema te, duHkha-harSa-upekSAvaMta re I93 (136) jina. "yuktyA yanna ghaTAmupaiti tadahaM dRSTvA'pi na zraddadhe" ( ) iti vadantaM paraM prati sayuktikaM ' sodAharaNaJca utpAda-vyaya-dhrauvyANAM mitho'virodhameva darzayati - 'ghaTeti / ghaTa-mauli-suvarNArthI vyyotpaadsthitissvym| - kuka-kama-madhyarthya naro yAti hetuvenAra/rUA zaM prakRte daNDAnvayastvevam - ayaM naraH ghaTa-mauli-suvarNArthI vyayotpAdasthitiSu duHkha-pramoda-mAdhyasthyaM 2 yati (tatuM) sahetu/ra/rUA ayam = adhikRtaH naraH, sAmAnyApekSayA ekavacanam, na tu vyaktyapekSayA, ekasya ekadA ekavastugocaravilakSaNatrividhecchAvirahAta, kAlabhedena tathAvidhecchAtritayasya ca trayAtmakaikanimittatvAkA 'prayojakatvAditi drssttvym| avataraNikA :- "je bAbata yuktithI saMgata na thAya tene jovA chatAM paNa tenI zraddhA huM nathI karato' - AvuM bolanArA anyadarzanI pratye yuktisahita ane udAharaNasahita "utpAda, vyaya ane dhrauvya - A traNa pariNAma vacce parasparavirodha nathI Avato' - A hakIkatane graMthakArazrI trIjA zloka dvArA jaNAve che : zlokArtha :- ghaTa, mugaTa ane suvarNano artha evo prastuta manuSya nAza, utpatti ane sthiti thatAM zoka, AnaMda ane mAdhyazma pAme che, te sakAraNa che. (3) # eka vyaktimAM vilakSaNa vividha IcchAno asaMbhava % e vyAkhyArtha :- mULa zlokamAM 'yaM nara: A pramANe ekavacanagarbhita prathama vibhaktino prayoga naratna' sAmAnyanI apekSAe karavAmAM Avela che, vyaktinI apekSAe nahi. kAraNa ke eka vyaktine thI eka ja samaye eka ja vastu vilakSaNa evA traNa svarUpe meLavavAnI IcchA thatI nathI hotI. jo ke kALabhedathI eka ja vyakti eka ja vastune judA-judA paraspara vilakSaNa evA traNa svarUpe meLavavAnI IcchA karI zake che. paraMtu bhinnakAlIna tathAvidha trividha IcchAthI eka kAlamAM utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka vastunI siddhi thaI zakatI nathI. kAraNa ke eka vastu eka samaye utpAdAditritayAtmaka na hoya to paNa kALabhedathI trividha vilakSaNa IcchAnI saMgati eka vyaktimAM karI zakAya che. tethI 'sarva nara' prayogamAM naratva sAmAnyanI apekSAe ja ekavacanagarbhita prathamA vibhaktino prayoga mAnavo jarUrI che. tethI prastutamAM arthaghaTana evuM thaze ke - eka mUladravyathI suvarNaghaTa, suvarNamugaTa ane kevala suvarNanI eka kALamAM abhilASA karavAvALA traNa manuSyone eka ja kALamAM ghaTano nAza, mugaTanI utpatti tathA suvarNa dravyanI sthiti * lA.(1)+zAM.dha.+ma.mAM "hemathI' pATha che. ko.(1)no pATha grahaNa karela che. Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/2 ghaTa-mauli suvarNodAharaNapradarzanam 1133 eka ja hema dravyanaIM viSad *joDII te ghaTAkArao (vyaya=) nAza, mukaTAkAraU utpatti anaIM hemAkAraI sthiti e 3 lakSaNa (pekhaMta=) prakaTa dIsad chaiM. je mATaIM hemaghaTa bhAMjI hemamukuTa thAI chaIM, ke tivAraI hemaghaTArthI dukhavaMta thAI. te mATa` ghaTAkA2IM hemavyaya satya chaIM. je mATaIM *hemamukuTArthI harSavaMta thAI chaI. te mATaIM hemautpatti mukuTAkAraIM satya chaIM. je mATaIM hemamAtra(= suvarNaha)arthI te kAlaIM ekasminneva suvarNA''khye dravye ghaTAkAreNa vyayaH mukuTAkAreNotpAda: hemAkAreNa ca dhrauvyamityevaM pa trailakSaNyaM prakaTameva dRzyate / ata eva ghaTa - mukuTa suvarNAnAm ekadA vyayotpAda- sthitiSu satISu ghaTa -mauli-suvarNArthI = pratyekaM sauvarNaghaTa - mukuTa - suvarNAni abhilaSan naraH yathAkramaM duHkha - pramoda - mAdhyasthyaM kAraNaM yAti gacchati / zokA''nandaudAsInyaM sahetukaM = = = tathAhi suvarNaghaTaM bhaGktvA suvarNamukuTotpAde sati suvarNaghaTArthI duHkhmaapdyte| ato ghaTAkAreNa hemavyayasya duHkhotpAdakatvAt pAramArthikatA'vaseyA / tadaiva hemamukuTArthI harSamupagacchati / mukuTAkAreNa hemotpatterapi harSotpAdakatvAt satyatA vijJeyA / hemamAtrArthI tadA na duHkhI bhavati na hAjarI hote chate kramazaH du:kha, harSa tathA duHkha-harSaubhayavirahasvarUpa mAdhyasthyanI prApti thAya che. suvarNadravyamAM nAza-utpAda Adi pAramArthika (4.) sonAnA ghaDAne toDIne sonI jyAre temAMthI mugaTa banAve tyAre eka ja suvarNa nAmanA dravyamAM ghaTAkArarUpe = ghaTaparyAyarUpe vinAza, mugaTAkArarUpe = mugaTaparyAyasvarUpe utpatti ane suvarNarUpe dhrauvya A mujaba utpAda-vyaya-dhrauvyasvarUpa trailakSaNya pragaTapaNe ja dekhAya che. tethI ja ghaTano vyaya joIne ghaTArthI mANasa duHkha-zoka pAme che. mugaTanI utpatti joIne mugaTArthI vyakti AnaMda pAme che. tathA suvarNanuM dhrauvya joIne suvarNArthI puruSa mAdhyasthyane pAme che. A zoka-AnaMda-mAdhyasthya traNeya kArya che. kArya haMmezA kAraNathI utpanna thAya. tethI tyAM tenA kAraNa hovA jarUrI che. te kAraNa ghaTanAza, mugaTautpAda ane suvarNauvya sivAya bIjuM koI saMbhavatuM nathI. tethI eka ja suvarNadravyamAM ekadA utpAdAdi ailakSaNya siddha thAya che. - = je samaye ghaTAkArarUpe suvarNadravyano nAza thAya che te ja samaye sonAnA mugaTanI kAmanAvALo puruSa suvarNamugaTane joIne khuza thAya che. tethI mugaTarUpe suvarNanI utpatti harSajanaka siddha thAya che. mugaTasvarUpe suvarNanI utpatti paNa harSajanaka hovAthI sAcI pAramArthika samajavI. tathA je puruSane mAtra suvarNanI ja kAmanA che te uparokta banne paristhitimAM nathI to ghaTArthI puruSanI jema du:khI thato ke nathI to mugaTArthI puruSanI jema sukhI thato. paraMtu madhyasthasvarUpe ja te * vacceno pATha B(2)mAM che. ...- cihnadrayamadhyavartI pATha ko.(9)mAM nathI. zAM.mAM 'hemunakuTArthI' azuddha pATha. rA * ghaTa-mugaTa udAharaNa vicAraNA al (tAdi.) ahIM kAryakAraNabhAva A rIte samajavo. sonAnA ghaDAne bhAMgIne sonAno mugaTa utpanna thAya tyAre je mANasane sonAno ghaDo joIe che te duHkhane pAme che. tethI ghaTasvarUpe suvarNadravyano su vyaya du:khajanaka siddha thAya che. TAkArarUpe sonAno vyaya du:khajanaka hovAthI pAramArthika samajavo. = x zt Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1134 * dhrauvyekSaNe mAdhyasthyalAbhaH 1/2 2 (upekSAvaMta=) na sukhavaMta, na duHkhavaMta thAI chaI. nijarUpaI sthitapariNAmaI (te hema hovaI =) rahai A chaIM. te mATaIM hemasAmAnyasthiti satya chai. pa vA sukhI kintu madhyasthatayA tiSThati / tasmAd hemasAmAnyAkAreNa hemasthitirapi mAdhyasthyasampAdazukatvAt tAttvikI jJeyA / rahe che. AthI suvarNarUpe sonAnuM dhrauvya mAdhyasthyajanaka siddha thAya che. suvarNarUpe suvarNadravyanI sthiti dhruvatA paNa mAdhyasthyasaMpAdaka hovAthI tAttvika samajavI. = * rAjakumAra-rAjakumArI-rAjAnI trividha sthiti spaSTatA :- eka rAjAne eka rAjakumArI ane eka rAjakumAra Ama be saMtAna hatA. rAjA pAse sonAno ghaDo hato. rAjakumArIne sonAno ghaDo pIvAnA kAryamAM upayogI hovAthI gamato hato. suvarNaghaTane te kadApi potAnAthI dUra karatI na hatI. paNa rAjakumArane mAthA upara paheravA mugaTa joIto hato. tenI pAse suvarNamugaTa na hato. tethI teNe rAjakumArIno sonAno ghaDo toDAvI sonI dvArA sonAno mugaTa banAvyo. suvarNa mugaTa paherIne te atyaMta khuzakhuzAla thaI gayo. paNa rAjakumArI potAno suvarNakuMbha naSTa thavAthI raDavA mAMDI. rAjakumArInuM rudana sAMbhaLIne rAjA jhaDapathI tyAM Ave che. te dIkarIne raDavAnuM kAraNa pUche che. pachI tene khabara paDI ke suvarNakuMbhano nAza thavAthI rAjakumArI raDatI hatI. tyAre rAjakumAra hasato dekhAyo. bena raDatI hovA chatAM rAjakumAranA moDhA upara hAsya joIne rAjAne navAI lAgI. rAjakumArane rAjA hasavAnuM kAraNa pUche che. pachI tene khabara paDI ke suvarNamugaTanI utpatti thavAthI rAjakumAra hasato hato. paNa rAjA sukhI ke duHkhI thavAnA badale madhyastha rahe che. kAraNa ke rAjA samaje che ke 'ghaDo bhale nAza pAmyo paNa sonuM kAMI nAza pAmI nathI gayuM. suvarNa mugaTa bhale | utpanna thayo. paNa navuM sonuM kAMI utpanna nathI thayuM. suvarNa dravya to suvarNasvarUpe avasthita ja che.' suvarNa dravyanI suvarNasvarUpe dhruvatA rAjAnI madhyasthatAmAM nimitta bane che. rAjAne madhyastha joIne rAjakumArI pUche che. 'pitAjI ! sonAno ghaDo nAza thayo tenuM tamane kAMI du:kha nathI thatuM ?' rAjA kahe che 'ghaDo bhale nAza pAmyo. paNa suvarNarUpe sonuM to hAjara ja che ne ! mAre sonAthI nisbata che, ghaDAthI nahIM. tethI mAre du:khI thavAnuM koI prayojana nathI.' rAjakumAra paNa rAjAne prazna pUche che 'pitAjI ! sonAno mugaTa utpanna thayo tenI khuzAlInA koI cihna ApanA moDhA upara kema jovA maLatA nathI ?' rAjA kahe che 'beTA ! navuM sonuM utpanna thayuM hota to mane khuzI thAta. paNa navuM sonuM to utpanna nathI thayuM. pUrve ghaDArUpe sonuM hatuM. have mugaTarUpe te sonuM che. ghaDAno nAza thavAthI sonAno nAza nathI thayo ke sonAnuM vajana ghaTI nathI gayuM. mugaTa utpanna thavAthI sonAnuM vajana vadhI nathI gayuM. tethI mAre sukhI ke du:khI thavAno koI prazna nathI raheto.' A udAharaNathI phalita thAya che ke eka ja suvarNa dravya jyAre ghaTarUpe nAza pAme che, te ja samaye mugaTasvarUpe utpanna thAya che ane te ja samaye suvarNasvarUpe dhruva rahe che. Ama ekatra ekadA utpAda-vyaya-dhrauvyAtmakatA siddha thAya che. ...( cihnadrayamadhyavartI pATha ko.(9)mAM nathI. Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/2 * harSa-zoka-mAdhyasthyotpattibIjavicAraH . 1135 idaJca vastunaH trailakSaNyalakSaNaM vinA durghaTam, ghaTanAzakAle mukuTotpAdAnabhyupagame tadarthinaH / pramodAnupapatteH, suvarNadravyadhrauvyAnabhyupagame ca hemArthino maadhysthyaanupptteH|| prakRte "davvaM pajjayaviuyaM davvaviuttA ya pajjavA nntthi| uppAya-TTii-bhaMgA haMdi daviyalakkhaNaM thA" (1.7.9/12) ti sammattitathADapi vibhAvanIyA ___ idaJcAtrA'vadheyam - pratidravyaM vidyamAnAni utpAda-vyaya-dhrauvyANi paryAyavidhayA abhimtaani| rza idamevA'bhipretya paJcAdhyAyIprakaraNe rAjamallena "kramavarttino hyanityA atha ca vyatirekiNazca pryaayaaH| utpAda-vyayarUpA api ca dhrauvyAtmakAH kathaJcicca / / " (paJcA.1/165) ityuktam / nanu sarvasyaivotpAdAditrailakSaNyalakSaNaM na sambhavati, utpAdAdiSveva tadasambhavAt / na hi kevalasyotpAdasya, kevalAyAH sthiteH kevalasya vA vyayasya utpAdAditritayAtmakatA sambhavatIti cet ? kA utpAdAdijanya harSAdi , (rUdrazya.) vibhinna vyaktine je pramoda, zoka ane mAdhyacya thAya che, te eka ja suvarNadravyamAM kramazaH utpAda, vyaya, prauvya svarUpa alakSaNyano svIkAra karavAmAM na Ave to saMbhavI na zake. ghaTanAza thavAnA avasare jo mugaTa utpanna na thAya to ISTa vastu na maLavAthI mugaTanI kAmanAvALA rAjakumArane AnaMda thaI na zake. tema ja suvarNadravya dhruva na hoya to ghaTanA nAzamAM suvarNano paNa pUrNatayA nAza thaI javAthI suvarNArthI rAjA madhyastha rahI na zake paNa duHkhI thAya. tethI mAdhyazmabhAvanI saMgati karavA mATe suvarNadravya suvarNatvarUpe dhruva rahe che - tema svIkAravuM jarUrI che. (pra.) prastutamAM sammatitarkanI ailakSaNyasAdhaka gAthA vibhAjana karavA yogya che. tyAM jaNAvela che ke "paryAyazUnya dravya nathI. tathA dravyaviyukta paryAyo nathI. kharekhara, utpAda-sthiti-vinAza A nA dravyalakSaNa che." matalaba ke sarva dravyamAM ailakSaNya che ane te vAstavika che, arthakriyAkArI che. ja utpAdAdi traNeya pacaca che je (.) ahIM eka bAbata dhyAnamAM rAkhavI ke dareka dravyamAM vidyamAna evA utpAda, vyaya ane dhrauvya jainadarzanamAM paryAya tarIke mAnya che. A ja abhiprAyathI paMcAdhyAyI prakaraNamAM rAjamalajIe jaNAvela che ke "paryAyo kramavartI, anitya ane vyatirekI hoya che. paryAyo kathaMcit utpAda-vyayasvarUpa che. tathA kathaMcit brauvyAtmaka paNa che." paryAyane dhrauvyAtmaka paNa jaNAvela che. te noMdhapAtra bAbata che. pUrvapakSa :- (nA) badhA ja padArthamAM utpAda-vyaya-dhrauvyasvarUpa ailakSaNya saMbhavatuM nathI. kAraNa ke badhA ja padArthamAM to utpAda-vyaya vagereno paNa samAveza thAya che. tathA utpAda-vyaya vageremAM to utpAda-vyaya vagere sailakSaNya saMbhavI zakatA nathI. kAraNa ke kevala utpAdamAM utpAdAditritayAtmakatA saMbhavatI nathI. kevala dhrauvyamAM ke kevala vyayamAM paNa utpAdAditritayAtmakatA saMbhavatI nathI. utpattino vyaya ke sthiti = dhruvatA = nityatA kevI rIte saMbhave ? vyayano utpAda ke dhrauvya kaI rIte saMgata thAya? dhrauvyano paNa utpAda-vyaya asaMbhava ja che. dhrauvyano utpAda-vyaya thAya to dhrauvya adhrauvyasvarUpa 1. dravyaM paryayaviyutaM dravyaviyuktAzca paryavA na snti| utpAda-sthiti-bhaGgAH hanta ! dravyalakSaNam etat / / Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1136 0 utpAdAdInAM svAzrayA'bhinnatvam 0 na, abhiprAyA'parijJAnAt / tathAhi - "utpAdAdiSu utpAdAdivataH sakAzAt kathaJcidabhedopagame utpAdAdInAm utpAda eva nazyati nazyadravyA'bhedasAmarthyAt tiSThati ca sthAsnudravyA'bhedasAmarthyAt / vyaya eva tiSThati tiSThadravyA'bhedasAmarthyAdutpadyate ca utpadyamAnadravyA'bhedasAmarthyAt / dhrauvyamevotpadyate utpadyamAnadravyA'bhedasAmarthyAd vinazyati ca nazyadravyA'bhedasAmarthyAditi jJAyate / itthaM trilakSaNAd hemAdidravyAdabhinnatayotpAdAdInAmapi trilakSaNatvasiddhiH" (A.mI.a.sa.pari.kA.11/pR.164) iti aSTasahasyAM vyaktam / banI jAya. tethI utpAdAdi traNanI sArvatrikatA saMbhavatI nathI. * utpAdAdimAM utpAdAdinI siddhi : uttarapakSa :- (ra, ma) nA, tame amAro anekAntavAdIno abhiprAya jANatA nathI. mATe uparokta AkSepa karo cho. tamArA AkSepanuM nirAkaraNa digaMbarAcArya zrIvidyAnaMdasvAmIe AptamImAMsA graMtha upara racela aSTasahastrI nAmanI vyAkhyAmAM A pramANe karela che ke "utpAda-vyaya-dhrauvyamAM kramazaH utpAdaviziSTa, vyayaviziSTa ane dhrauvyaviziSTa vastuthI jo kathaMcit abheda mAnavAmAM Ave to utpAdAdi traNamAM utpAdAdi trika saMgata thaI zakaze. te A pramANe (1) utpAda nAza pAme che. (arthAt utpattino nAza thAya che.) kAraNa ke nAza pAmatA (= nAzayukta) dravyathI utpAda kathaMcit abhinna che. nAzaviziSTa dravyathI abhinna hovAnA prabhAvathI utpAda paNa nAzaviziSTa bane che. arthAt utpAda nAzane dhAraNa kare che. (= utpAda nAza pAme che. utpattino nAza thAya che.) tathA utpAda Take che. arthAta utpAdamAM dhrauvya 2 paNa rahe che. kAraNa ke sthira = dhairyayukta = dhrauvyaviziSTa vastuthI utpAda kathaMcit abhinna che. prauvyaviziSTa 9 vastuthI kathaMcita abhinna hovAnA prabhAve utpAda paNa drauvyayukta bane che. arthAt utpAda dhrauvyane dhAraNa ghA kare che. = utpAda sthira rahe che. = utpAdamAM paNa prauvya rahe che. (2) vyaya = nAza ja (= paNa) Take che. arthAt nAzamAM paNa dhrauvya rahe che. kAraNa ke sthira = dhrauvyaviziSTa vastuthI nAza kathaMcit abhinna che. dhrauvyaviziSTa vastuthI kathaMcit abhinna hovAnA prabhAve nAza paNa dhrauvyayukta bane che. arthAt nAza dhrauvyane dhAraNa kare che = nAza sthira rahe che = nAzamAM paNa dhrauvya rahe che. tathA nAza utpanna thAya che. kAraNa ke utpadyamAna = utpanna thaI rahelA = utpAdaviziSTa dravyathI nAza kathaMcit abhinna che. utpAdaviziSTa dravyathI kathaMcita abhinna hovAnA lIdhe nAza paNa utpAdathI yukta bane che = nAzamAM utpAda paNa Ave che. (3) te ja rIte prauvya ja (= paNa) utpanna thAya che. kAraNa ke utpadyamAna = utpAdayukta dravyathI dhrauvya kathaMcit abhinna che. utpAdayukta dravyathI kathaMcit abhinna hovAnA kAraNe prauvya paNa utpAdathI yukta bane che. arthAt brauvyanI utpatti thAya che. tathA prauvya nAza pAme che. kAraNa ke nAza pAmatA (= nAzaviziSTa) dravyathI dhrauvya kathaMcit abhinna che. nAzayukta dravyathI kathaMcita abhinna hovAnA lIdhe dhrauvya paNa nAzaviziSTa bane che. arthAt brauvyano nAza thAya che - A pramANe jaNAya che. Ama utpAdavyaya-dhrauvyAtmaka suvarNa vagere dravyathI utpAdAdi traNa kathaMcita abhinna che. utpAdAdiviziSTa suvarNAdi dravyathI kathaMcita abhinna hovAnA lIdhe utpAda-vyaya-dhrauvya paNa utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka siddha thAya che." Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . kalazAdidhvaMsAdivicAraH / 1137 prakRte nAzaviziSTadravyAbhinnatvAd utpAdo'pi nAzaviziSTaH, dhrauvyaviziSTadravyAbhinnatvAcca sa dhrauvyvishissttH| dhrauvyAnvitadravyaikyAd nAzo'pi dhrauvyaviziSTaH, utpAdaviziSTadravyAbhinnatvAcca sa utpAdaviziSTaH / utpAdA'nvitadravyA'bhinnatvAd dhrauvyamapi utpAdaviziSTam, nAzaviziSTadravyA'bhinna-rA tvAcca tad nAzaviziSTam, 'svasya yasmAdabhinnatvaM tad yena svarUpeNa vartate tadrUpeNa svasya : bhavanamiti niyamAditi vidyaanndsvaamino'bhipraayH| etadabhiprAyeNa vAdidevasUriziSyaiH ratnaprabhasUribhiH paJcAzatprakaraNe ratnAkarAvatArikAyAM ca tathA yazasvatsAgareNa jainasyAdvAdamuktAvalyAM jainavizeSatarke ca "pradhvaste kalaze zuzoca tanayA maulau samutpAdite, putraH ka prItimuvAha kAmapi nRpaH zizrAya madhyasthatAm / pUrvAkAraparikSayastadaparAkArodayastadvayA''dhArazcaika iti Ni sthita trayamathuM tattva tathA pratyayAtT" (T.J.rUra, ratnA./8, nai.cA.mu9/99, nai.vi.ta.9/98) rUtyujIm | etena "vardhamAnakabhaGge ca rucakaH kriyate ydaa| pUrvArthinaH zokaH priitishcottraarthinH|| hemArthinastu svaabhinnasvarUpe svasthiti li. (pra.) prastutamAM vidyAnaMdasvAmIno abhiprAya A pramANe che ke (1) nAzaviziSTa dravyathI abhinna hovAnA lIdhe utpAda paNa nAzayukta bane che. dhrauvyaviziSTa dravyathI abhinna hovAnA kAraNe utpAda dhrauvyaviziSTa paNa bane che. (2) dhrauvyaviziSTa dravyathI abhinna hovAthI nAza paNa dhrauvyaviziSTa bane che. utpAdaviziSTa dravyathI abhinna hovAnA lIdhe nAza utpAdaviziSTa paNa bane che. (3) utpAdaviziSTa dravyathI abhinna hovAthI dhrauvya paNa utpAdaviziSTa bane che. nAzaviziSTa dravyathI abhinna hovAnA kAraNe dravya nAzaviziSTa paNa bane che. "pote jenAthI abhinna hoya te dravya je svarUpe hoya te svarUpe pote banI jAya' - A kAyado ahIM kAma karI rahela che. * paMcAzat vagere prakaraNa mujaba utpAdAdi vicAra che (ta6.) suvarNa ghaTano nAza karIne mugaTa banAvavAmAM Ave to ghaTArthIne zoka, mugaTarAgIne AnaMda ane kAMcanarucivALAne mAdhyacya bhAva pragaTe che. A vAta jaNAvavAnA abhiprAyathI vAdidevasUrijI mahArAjanA ziSyaratna zrIratnaprabhasUrijIe paMcAlatu prakaraNamAM ane ratnAkarAvatArikAmAM tathA yazasvatsAgarerI jainasyAdvAdamuktAvalImAM ane jainavizeSatarka prakaraNamAM jaNAvela che ke "sonAno ghaDo nAza pAmatAM ghaTArthI rAjakanyAe zoka karyo. tathA suvarNa mugaTa utpanna thatAM mugaTArthI rAjakumAre avalla koTinI khuzIne dhAraNa karI. tathA kAMcanArthI rAjAe madhyasthatAne dhAraNa karI. AnAthI siddha thAya che ke pUrva ghaTAkArano nAza thAya che ane tenAthI bhinna evo mugaTa AkAra utpanna thAya che. tathA A nAza ane utpAda - banneno AdhAra pUrvAparatAlavyApI eka ja dhruva dravya che. Ama tattva utpAda-vyaya-dhrauvyamaya siddha thAya che. kAraNa ke sarva lokone utpAdAditritayAtmakasvarUpe ja vastunI pratIti thAya che." ) kumArilabhaTTanI syAdvAdamAM saMmati ). () vastu utpAdAditrayAtmaka che - A vAta mAtra jainadarzanamAM ja mAnya che - evuM nathI. jainetara darzanamAM paNa A hakIkata mAnya che. mImAMsAdarzananA paMDitamUrdhanya kumArilabhaTTa mImAMsAzlokavArtika Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1138 0 utpAda-vyaya-dhrauvyeSu zAGkarabhASyasammati: 9/3 mAdhyasthyaM tasmAd vastu trayAtmakam / notpAda-sthiti-bhaGgAnAmabhAve syAnmatitrayam / / " (mI.zlo.vA.vanavAda21-22) mImAMsAzlokavArtike kumArilabhaTTavacanaM vyAkhyAtam, vardhamAnatva-rucakatvAdinA tannAzotpAdayoH satorapi hematva-pudgalatva-dravyatva-vastutva-prameyatvAdinA tu taddhauvyAt / taduktaM paJcAdhyAyIprakaraNe rAjamallena "dravyaM tataH kathaJcitkenacidutpadyate hi bhAvena / vyeti tadanyena punarnetad dvitayaM hi vastutayA / / " re (pA.9/69) tiA "janmanA labdhasattAkasya dharmiNaH sthiti-pralayasambhavAd" (bra.sU.zA.bhA.1/1/2) iti brahmasUtrazAGkaraNi bhASyavacanamapi prakArAntareNa prakRtamevA'rthaM prakAzayati / prakRte bhedanayata utpAda-vyayau abhedanayatazca dhrauvyamiti bodhyam / taduktam akalaGkasvAminA graMtha racela che temAM temaNe jaNAvela che ke "sonAnuM vardhamAnaka = koDiyuM (zakosa) bhAMgI jAya ane temAMthI rucaka = sonAmahora jyAre utpanna thaI rahela hoya tyAre vardhamAnakanA = koDiyAnA arthIne zoka thAya che. tathA rucakanI rucivALA jIvane AnaMda thAya che. tathA suvarNanA arthI puruSane banne avasthAmAM madhyasthatA rahe che. tethI 'vastu utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka che' - tevuM siddha thAya che. jo utpAda, vyaya ane sthiti mAnavAmAM na Ave to prIti-viSAda-mAdhyacyaviSayaka vilakSaNa traNa buddhi saMgata thaI na zake." ame ghaTanAza-mugaTa utpatti-suvarNasthitinI je vAta karI hatI tenA dvArA kumArilabhaTTanA uparokta vacananI paNa chaNAvaTa thaI jAya che. kema ke ISTa vastuno nAza thAya nahi to tenA arthIne zoka na thAya. ISTa vastunI utpatti na thAya to tenA arthIne AnaMda na thAya. tathA prApta ISTa vastu yathAvasthita che na rahe to tenA arthIne madhyasthatA paNa na rahe. tethI tattva utpAdAdi tritayAtmaka che - A hakIkata te abAdhita rahe che.) prastutamAM garbhita Azaya evo rahelo che ke vardhamAnatvarUpe nAza ane rucatvarUpe utpAda thavA chatAM paNa suvarNatva-pugalatva-dravyatva-vastutva-prameyatvAdisvarUpe to suvarNanuM drauvya abAdhita e ja rahe che. suvarNatvAdirUpe teno nAza ke utpAda thatA nathI. tethI paMcAdhyAyI prakaraNamAM rAjamallajIe jaNAvela che ke dravya koIka guNadharmasvarUpe kathaMcit utpanna thAya che ane tenAthI bhinna evA koIka guNadharmarUpe dravya nAza pAme che. paraMtu vastutvasvarUpe utpAda-vyaya kadApi thatA nathI." basa ekatra utpAda-vyaya-dhrauvya vedAMtasaMmata 8 | ("ganA.) mAtra mImAMsaka ja nahi, vedAntI vidvAno paNa vastune utpAdAdi trayAtmaka mAne che. zaMkarAcAryanA vacana dvArA A vAta siddha thAya che. temaNe brahmasUtrazAMkarabhASyamAM jaNAvela che ke "janma = utpatti dvArA potAnuM astitva dhAraNa karanAra dharmI = utpattisvarUpadharmaviziSTa vastu koIka svarUpe rahe che tathA koIka svarUpe laya-vilaya pAme tevuM saMbhave che. A vAta judI zabdAvalI dvArA prastuta trayAtmaka vastunuM ja prakAzana kare che. kAraNa ke janma eTale utpAda, sthiti eTale dhrauvya ane laya eTale kSaya-vyaya. tethI eka ja dharmImAM utpAda-vyaya-dhrauvya vedAntadarzanakArane paNa saMmata che - tevuM siddha thAya che. che bhedanayathI utpAda-vyaya, abhedanAyathI dhrovya che (pra.) prastutamAM vastunI aMdara utpAda-vyaya bhedanayathI jANavA tathA dhrauvya abhedanayathI jANavuM. Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 bhedAbhedanayamatadyotanam / 1139 Ima sarvatra utpAda-vyaya-sthiti paryAya vyarUpaI jANavA. ihAM utpAda-vyayabhAgI bhinnadravya anaI sthitibhAgI bhinnadravya koi dIsatuM nathI. je mATaI nyAyavinizcaye "bhedajJAnAt pratIyete prAdurbhAvA'tyayau ydi| abhedajJAnataH siddhA sthitiraMzena kenacid / / " (cA.vi.994) tA. ___ evaM hi sarvatrotpAda-vyaya-dhrauvyaparyAyA api utpAdAditritayAtmakatvAd dravyarUpeNa boddhvyaaH| itthamekasya vastuna ekakAlInakAryatritayajanakatvAt trayAtmakatvaM sidhyatItyAzayaH prakRtakArikAyAH .. avseyH| yathoktam akalaGkasvAminA siddhivinizcaye "svahetu-phalayoraikyaM tataH tattvaM trayAtmakam" (si.vi. 6/13/bhAga-2/pR.391) iti| upAdAnopAdeyayoH sAmAnyarUpeNa aikyAd dhrauvyasya vizeSarUpeNa ca yA bhedAd utpAda-vyayayoH siddhyA vastu trayAtmakamiti nizcIyata ityrtho'traa'vseyH| anupadameva / (1/4) spaSTIvidhyatInityavadheyam ___ iha cotpAda-vyayabhAjo dravyAd bhinnaM sthitibhAg dravyaM na kiJcid dRzyate, ghtt-maulyaaA aMge akalaMkasvAmIe nyAyavinizcaya graMthamAM jaNAvela che ke jo vastumAM bhedajJAnathI utpAda -vyayanI pratIti thatI hoya to abhedajJAnathI koIka aMze sthiti = dhrauvya siddha thaze.' ka utpAdAdi paryAya paNa dravyAtmaka ja (vaM.) A rIte sarvatra utpAda, vyaya, dhrauvya paryAyasvarUpa hovA chatAM paNa dravyasvarUpe jANavA. kAraNa ke utpAda vageremAM paNa utpAdAdi tritaya rahe che. Ama eka vastu eka ja samaye harSa-zoka -mAdhyacya svarUpa traNa kAryane utpanna karavAnA lIdhe utpAda-vyaya-dhrauvya tritayAtmaka che - te pramANe prastuta zAkhAnA trIjA zlokanuM tAtparya jANavuM. * vizeSarUpe utpAda-vyaya, sAmAnyarUpe ghavya che (tho) digaMbarAcArya akalaMkasvAmIe siddhivinizcaya graMthamAM jaNAvela che ke "potAnA upAdAnakAraNa ane kArya vacce abheda = ekarUpatA che. tethI tattva trayAtmaka che. kahevAno Azaya e che ke upAdAnakAraNa ane kArya vacce sAmAnyarUpe aikya hovAthI prauvyanI siddhi thaze tathA vizeSasvarUpe te banne vacce bheda hovAthI utpAda-vyayanI siddhi thaze. tethI vastu utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka che - tevuM nizcita thAya che. A mujaba ahIM artha jANavo. A vigata cothA zlokanA vivaraNamAM spaSTa thaI jaze te khyAlamAM rAkhavuM. _) utpAda-vyayaviziSTa vastu dhruva ). (4) A vizvamAM je dravya utpAda-vyaya guNadharmane dhAraNa kare che te ja dravya prauvya guNadharmane dhAraNa kare che. A pramANe jovA maLe che. utpAda-vyaya paryAyane dhAraNa karanAra dravya karatAM dhrauvyane dhAraNa karanAra dravya juduM hoya tevuM jovA maLatuM nathI. utpAda-vyayazUnya koI paNa dravya dhruva hoya tevuM upalabdha thatuM nathI. ghaTa, mugaTa vagere paryAyone sparzatuM na hoya tevuM koI suvarNa dravya dhruva tarIke pratIta thatuM nathI. dhruva tarIke pratIyamAna suvarNa dravya ghaTa-mugaTa vagere paryAyane dhAraNa na karatuM hoya Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1140 0 jAtirapi anityA 0 ghaTamukuTAghAkArAtparzI hema dravya chaI nahIM, je eka dhruva hoI. dhruvatAnI pratIti paNi chaI. te mATaI "tamIvADa nitya" (tA.1/30) e lakSaNaI pariNAmaI ra dhruva anaI utpAdAdi pariNAmaI adbhava sarva bhAvavuM.I93 - dyAkArA'sparzinaH suvarNadravyasya dhruvatvena pratIyamAnasyA'sattvAt / tasmAt sarvatraiva "tadbhAvA'vyayaM _ nityam" (ta.sU.5/30) iti tattvArthasUtradarzitena dhvaMsapratiyogitAnavacchedakarUpavattvalakSaNena pariNAmena 1. dhrauvyaM dhvaMsapratiyogitAvacchedakarUpavattvalakSaNena ca pariNAmenA'dhrauvyaM vAcyam / tathAhi - ghaTasya ma dhvaMsapratiyogitAvacchedakIbhUtena ghaTatvena rUpeNa anityatvaM dhvaMsapratiyogitAnavacchedakIbhUtena ca mRttva f-pudgalatvAdinA rUpeNa tu dhrauvyamiti ekasminneva dhrauvyA'dhrauvyasiddhiH / atha ghaTatvasya jAtitvena nityatvAt kutaH tena rUpeNa ghaTasya anityatvaM sidhyediti cet ? , "katra kRSei ghaTanAsI - ti pratItyA tasya nityasaddhara" (R.T.cA...7 pR.20) Na iti vyaktaM madhyamaparimANe syAdvAdarahasye / tevuM kadApi hotuM nathI. tethI badhA ja padArthamAM prauvya ane adhavya mAnavA jarUrI che. dhrauvya eTale nityatva. tattvArthasUtramAM nityanuM lakSaNa jaNAvatA kahela che ke "vastunA bhAvano uccheda na thavo te ja tenI nityatA che." matalaba ke utpAda-vyaya thavA chatAM vastuno je bhAva = pariNAma uccheda pAmato nathI te svarUpe vastu nitya = dhruva bane che. vastuno je bhAva uccheda nathI pAmato te bhAva dhvasanI pratiyogitAno niyAmaka = avacchedaka banato nathI. tethI vastuno je dharma dhvasapratiyogitAno anavacchedaka hoya te dharmarUpe vastumAM dhrauvya = nityatA kahevAya. tathA vastuno je dharma dhvaMsanI pratiyogitAno avacchedaka = niyAmaka hoya te dharmarUpe vastumAM adhrauvya = anityatA kahevAya. Ama pratyeka vastumAM dhrauvya = . nityatA ane adhrauvya = anityatA siddha thAya che. te A rIte - ghaTano ghaTavarUpe nAza thAya che paNa mRtvarUpe nAza thato nathI. tethI ghaTava asapratiyogitAavacchedaka dharma bane tathA mRtva I ! vaeNsapratiyogitAanavacchedaka dharma bane. tethI ghaDAmAM ghaTavarUpe anityatA = adbhavatA Ave tathA mRtvarUpe nityatA = dhruvatA Ave. Ama, eka ja ghaDAmAM dhrauvya ane adhrauvya siddha thAya che. AkSepa :- (ka.) ghaTatva to jAtisvarUpa hovAthI nitya che. tethI ghaTavarUpe ghaDAmAM anityatA kaI rIte siddha thaze ? nityadharmapuraskArathI to nityatA ja siddha thAya ne ? - ghaTatva anitya che A nirAkaraNa :- (ra.) nA, tamAro AkSepa vyAjabI nathI. kAraNa ke "A mRtpiDamAM ghaTatva hatuM - AvI pratIti dvArA ghaTatvamAM anityatA siddha thAya che. 'hatuM' zabdano artha e che ke hAla nathI. vartamAnamAM te nathI. hAla te naSTa thaI cUkela che. A vAta madhyamaparimANa syAdvAdarahasya graMthamAM mahopAdhyAyajIe jaNAvela che. tethI ghaTavarUpe ghaDAmAM anityatA abAdhita ja raheze. ja zAM.mAM "mukaToghAkA...' azuddha pATha. Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/2 mA e * gurudharmasyApi pratiyogitAvacchedakatvam / 1141 na caivaM kambugrIvAdimattvena ghaTAdeH nityatvaM syAditi vAcyam, "gurudharmasyA'pi pratItibalAdavacchedakatvasvIkArAdi"ti (ma.syA.raha.kA.1/pR.26) vyaktamuktaM yazovijayavAcakaiH madhyamaparimANe syAdvAdarahasye / pareSAmapi sammatamidam / taduktam avacchedakaniruktidIdhitau "gauravapratisandhAnadazAyAmapi 'kambugrIvAdimAn nAstIti pratItibalAd gururapi dharmaH avacchedakaH pratiyogitA" (sava.ni.TI.pR.997) tA 3ya tu nayattatAyAm navovAmAM zaMkA :- (ce.) jo dhvaMsapratiyogitAanavacchedakadharmavasvarUpe vastumAM nityatAno svIkAra karavAmAM Ave to ghaDo kaMbugrIvAdimajvarUpe nitya banI jaze. kAraNa ke ghaTavaeNsanI pratiyogitAno avacchedaka dharma ghaTava che, kaMbugrIvAdimattva nathI. ghaTatvanI apekSAe kaMbugrIvAdimattva dharma gurubhUta che. laghu ane guru be dharma upasthita hoya tyAre guru dharmanA badale laghu dharmane avacchedaka mAnavAmAM Ave che. tethI kaMbugrIvAdimattva ghaTavaeNsapratiyogitAno avacchedaka nahi bane, paNa tAdezapratiyogitAno anavacchedaka banaze. jo dhvaMsapratiyogitAanavacchedakadharmarUpe vastumAM nityatA mAnya karavAmAM Ave to kaMbugrIvAdimattva ghaTavaeNsapratiyogitAno anavacchedaka hovAthI kaMbugrIvAdimasvarUpe ghaDAne nitya mAnavAnI Apatti durvAra banI jaze. pha pratIti baLavAna ; samAdhAna :- ("T.) tamArI vAta vyAjabI nathI. AnuM kAraNa e che ke "gurudharma paNa pratItinA baLathI avacchedaka bane che. AvuM amane syAdvAdIne mAnya che" - A pramANe mahopAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAje madhyamaparimANa syAdvAdarahasya graMthamAM spaSTapaNe jaNAvela che. anyadarzanIone paNa A vAta che saMmata che. avacchedakaniruktidIdhitimAM raghunAthaziromaNie jaNAvela che ke "gauravanuM jJAna hoya te dazAmAM paNa "vughIvAmin nAsti' AvI pratIti to thAya ja che. tethI te pratItinA baLathI gurudharmanA paNa pratiyogitAno avacchedaka bane che." A bAbatanI adhika spaSTatA "jayelatA' nAmanI saMskRta vyAkhyAmAM ame (= dravyAnuyogaparAmarzakarNikAkAra yazovijaya gaNIe) karela che. tethI jijJAsu vAcakavarge jayelatA vyAkhyAnuM avalokana karavuM. je gurudharma paNa pratiyogitAavacchedaka che spaSTatA :- je dharmasvarUpe vastuno nAza thavAnI pratIti sarva lokone abAdhitapaNe thatI hoya te dharma dhvaMsanI pratiyogitAno avacchedaka bane. "ghaTavarUpe ghaDo nAza pAmyo' - AvI pratIti dvArA jema ghaTatva dharma dhvasapratiyogitAavacchedaka siddha thAya che. tema "kaMbugrIvAdimasvarUpe ghaDo nAza pAmyo - AvI paNa pratIti lokone thatI hovAthI ghaTavaeNsanI pratiyogitAno avacchedaka dharma kaMbugrIvAdimattva siddha thAya che. "dharmagata laghupaNuM avacchedakatAnuM sAdhaka che ane dharmagata gurutva avacchedakatAmAM bAdhaka che' - Avo koI niyama nathI. sarva lokone abAdhita akhkhalita pratIti je dharmamAM avacchedakatAnuM avagAhana karAve te dharma gurubhUta hoya to paNa avacchedaka banI zake che. uparokta pratItinA AdhAre kaMbugrIvAdimattva ghaTavaeNsapratiyogitA-vacchedaka banavAthI ghaTane kaMbugrIvAdimajvarUpe nitya mAnavAnI Apattine prastutamAM koI avakAza raheto nathI. A pramANe graMthakAranA tAtparyanuM ahIM anusaMdhAna karavuM. Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1142 * pANinivyAkaraNamahAbhASyasaMvAdaH 1/2 yadapi zrIsamantabhadrAcAryeNa AptamImAMsAyAM tathA tadanuvAdarUpeNa zrIharibhadrasUribhiH zAstravArttAsamuccaye rAjazekharasUribhiH syAdvAdakalikAyAM yazasvatsAgareNa ca jainasyAdvAdamuktAvalyAM " ghaTa - mauli- suvarNArthI nAzotpAda -sthitiSvayam / zo-pramoH-mAdhyasthya nano yAti saotum / / " (ga.mI.1, zA.vA.sa.7/2, sthA..rUra, ma jai.syA.mu.1/20) ityuktaM tadapi atra smartavyam / vistarArthibhiH aSTazatI- aSTasahasrI - aSTasahasrItAtparyavivaraNa-dikpradA-syAdvAdakalpalatA'bhidhAnAH tadvyAkhyA vilokanIyAH / [] yadapi pataJjalinA pANinivyAkaraNamahAbhASye "kaTakAkRtim upamRdya svastikAH kriyante / punarAvRttaH suvarNapiNDaH punaH aparayA AkRtyA yuktaH khadirAGgArasadRze kuNDale bhavataH / AkRtiH anyA ca anyAca Ni bhvti| dravyaM punaH tdev| AkRtyupamardena dravyameva avaziSyate" (pA.mahAbhA.1/1/1) ityuktaM tadapi prakArAntareNa trailakSaNyameva sAdhayati, AkRtipadena utpAda-vyayazAliparyAyasya dravyatAdavasthyanirdezena ca dhrauvyasya prakAzanAditi pramANacakSuSA vilokanIyaM vidvadbhiH / jI zokAdi sahetuka (yavi.) AsamImAMsA graMtha samantabhadrasvAmIe banAvela che. tenA eka zlokane zvetAMbarasaMpradAyamAM zrIharibhadrasUrijIe zAstravArtAsamuccayamAM, rAjazekharasUrijIe syAdvAdakalikAmAM tathA yazasvatsAgarajIe jainasyAdvAdamuktAvalI graMthamAM uddhRta karela che. te zlokamAM jaNAvela che ke 'suvarNa ghaTano nAza, suvarNa mugaTanI utpatti ane suvarNadravyanuM dhrauvya upasthita thatAM ghaTArthI jana zoka pAme che, mugaTArthI mANasa AnaMda pAme che. tathA kevala suvarNArthI puruSa mAdhyasthya dhAraNa kare che. te sakAraNa = kramazaH nAza -utpAda-dhrauvyanimittaka che' - A pramANe tyAM teozrIe je jaNAvela che tenuM paNa prastutamAM anusaMdhAna karavuM. adhika vistAranI jijJAsAvALA vAcakavarge AkSamImAMsAnA uparokta zlokanI aSTazatI, aSTasahasrI, ( aSTasahasrItAtparyavivaraNa nAmanI traNa vyAkhyA tathA zAstravArtAsamuccayanI zrIharibhadrasUriracita 'dikmadA' nAmanI saMkSipta vyAkhyA tathA mahopAdhyAyazrI yazovijayajI mahArAje banAvelI syAdvAdakalpalatA nAmanI vistRta vyAkhyA jovA dvArA uparokta zlokanA vistArane jANavo. ailakSaNyamAM pataMjalinI saMmati (thava.) pataMjali maharSie pANinivyAkaraNamahAbhASyamAM jaNAvela che ke "sonAnA kaDAnI AkRtinuM uparmadana (vinAza ke vilaya) karIne svastika (vizeSa AbhUSaNa) karavAmAM Ave che. pharIthI tene ogALatAM banelo suvarNapiMDa pharIthI anya AkRtithI yukta banIne kheranA aMgArA jevA tejasvI be kuMDala bane che. Ama AkRti alaga-alaga thAya che. paNa dravya to te ja rahe che. AkRtinuM (paryAyanuM) upamardana karIne dravya ja bAkI rahe che." pataMjalie upara je jaNAvela che, te paNa anya zabdomAM dravyanA trailakSaNyane ja darzAve che. kAraNa ke 'AkRti' zabda dvArA utpAda-vyayazAlI paryAyane tathA dravyatAdavasthyano nirdeza karavAthI dhrauvyane ja pataMjalie batAvela che. A pramANe pramANasvarUpa cakSu vaDe vidvAnoe prastuta bAbatane vicAravI. Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/3 0 paryAyadRSTiH tyAjyA / 1143 prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - iSTAniSTaparyAyayoH utpAda-vyayau rAganimittaM tadviparyAsastu dveSanimittam / ataH paryAyadRSTiH rAgAdinimittatayA tyAjyA / dravyadRSTiH dhrauvyadarzanA'parAbhidhAnA mAdhyasthyanimittam / ataH tena rUpeNa sA upaadeyaa| mAdhyasthyapIThabandhasyopari eva ArAdhanAprAsAdaH pratiSThate / ataH AntarAlikaparyAyeSu rucimakRtvA zuddhA''tmadravye evAdareNa dRDhatayA nijadRSTiM sthApayitvA shuddhaatmdrvyaavirbhaavkrnnmevaa'smtprmkrtvymityupdeshH| tatazca "surA'sura-narendrANAM yat ze sukhaM bhuvntrye| sa syAdanantabhAgo'pi na mokSasukhasampadaH / / " (tri.za.pu.4/1/197) iti triSaSTizalAkA-ka puruSacaritre anantajinadezanAyAmuktaM muktisukhaM tarasA prAdurbhavet / / 9/3 / / ja dravyadRSTi AdaraNIya 5 AdhyAtmika upanaya :- ISTa-aniSTa paryAyanA kramazaH utpAda-vyaya rAganimitta che. aniSTa-ISTa paryAyanA kramazaH utpAda-vyaya Sanimitta che. Ama rAga-dveSajanaka hovAthI paryAyaSTi tyAjya che. dravyadRSTi-dhrauvyadRSTi mAdhyacyanimitta che. tethI mAdhyacyajanaka hovA svarUpe dravyadRSTi upAdeya che. madhyasthatAnA pAyA upara ja sAdhanAmahela ubho che. AthI paryAyanI hAramALA vize sacine sthApita karyA vinA tA zuddha Atmadravya upara ja ApaNI dRSTi rucipUrvaka sthApita karI, daDha karI, zuddha Atmadravyane pragaTAvavuM e ja ApaNuM parama kartavya che. AtmArthI jIvane zuddhadravyadRSTi samyakapaNe pakaDAvavAnA abhiprAyathI meM ahIM Avo upadeza ApavAmAM Ave che. tenAthI mokSasukha jhaDapathI pragaTe. triSaSTizalAkApuruSacaritramAM zrIanantanAtha bhagavAnanI dezanAmAM mokSasukhane A mujaba jaNAvela che ke "traNa jagatamAM devendra-dAnavendra -narendrone je sukha che, te mokSasukhasaMpadAno anantamo bhAga paNa nathI.' (9/3) - lakhI rAkho DAyarImAM 8 ) * buddhi hamasaphTa banavAmAM umaMga rAkhe che. kAraNa tene bIjAnA sukhamAM bhAga paDAvavo che. zraddhA hamadardI batAvavA ullasita rahe che. kAraNa ke tene bIjAnA duHkhamAM bhAga paDAvavo ruce che. sAdhanA acaramAvartakALamAM paNa thaI zake. upAsanA caramAvartakALa vinA zakya nathI. vAsanA vedanAne utpanna kare che. upAsanA saMvedanAne pragaTAve che. Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1144 0 nizcayataH samakAlInayoH kArya-kAraNabhAvaH / utpAda-vyaya-dhrauvyano abhedasaMbaddha bheda dekhADaI chaI - ghaTavyaya te utpatti mukuTanI, dhruvatA kaMcananI te eka re; dala ekaI vartaI ekadA, nijakArayazakti aneka re jA (137) jina. hemaghaTavyaya, teha ja hemamukuTanI utpatti ekakAraNajanya thai. utpAda-vyaya-dhrauvyApA-mesaMnitaM mevamupati - "ghavyaya' tiA. ghaTavyayaH kirITasya janmaiva kaanycnsthitiH| ekadaikadalasthatvAt, tadbhedaH kaaryshktitH||9/4|| prakRte daNDAnvayastvevam - ghaTavyayaH eva kirITasya janma, (tad eva) kAJcanasthitiH (api), ekadaikadalasthatvAt / kAryazaktitaH tbhedH||9/4 / / ghaTavyaya-kirITotpAdau yugapad vartete, aGgulyAdisaMyoga-vibhAgavat / taduktaM vizeSAvazyakabhASyamaladhAravRttau "aGgulyAdisaMyoga-vibhAgakriyayoH, saGghAta-parizATakriyayoH utpAda-vyayakriyayozca ekatra samaye anekasthAneSu tatrA'nujJA vihitA eva" (vi.A.bhA.373 vR.) iti / sa ca kArya-kAraNabhAvaH nizcayataH smkaaliintvenaivaa'bhimtH| idamevA'bhipretya AvazyakaniyuktI '"jugavaM pi samuppannaM sammattaM ahigamaM vilade" (ni.9914) ti, kAraT-MvimAno tIva-TITIHIT nuvaM na vi tti" (nA.ni.9916) avataraNikA utpAda, vyaya ane drauvyamAM abhedamizrita bhedane graMthakArazrI dekhADe che - zlokArtha :- ghaTano nAza e ja mugaTanI utpatti che ane e ja suvarNadhrauvya che. kAraNa ke te traNeya yugapatu eka ja upAdAnakAraNamAM rahela che. tathA kAryazaktinI apekSAe utpAdAdimAM bheda rahelA che. (4) ha. samakAlIna padArthamAM paNa kArya-kAraNabhAva mAnya , vyAkhyAW :- jema AMgaLIno amuka kSetra sAthe saMyoga thAya te ja samaye pUrvakSetra sAthe teno vibhAga utpanna thAya che tema jyAre suvarNaghaTano dhvaMsa thAya che tyAre ja nUtana suvarNamugaTanI utpatti vA thAya che. matalaba ke utpAda-vyaya samakAlIna che. te banne vacce virodha nathI. A aMge vizeSAvazyakabhASyanI maladhAravyAkhyAmAM jaNAvela che ke "AMgaLIno saMyoga ane vibhAga vagere kriyA, manuSyAdinI utpattinA pachInA samaye saMghAtakriyA ane paripATa kriyA tathA utpAda ane nAzakriyA ekIsAthe aneka sthaLomAM saMbhave che. A vAta aMge te-te zAstromAM saMmati darzAvavAmAM AvelI che.' tathA te kArya-kAraNabhAva nizcayathI samakAlIna hovAnA lIdhe ja mAnya che. samakAlIna be padArtha vacce ja naiRRyika upAdAna -upAdeyabhAva saMmata che. A ja abhiprAyathI AvazyakaniyuktimAM jaNAvela che ke "samyagdarzana ane samyajJAna ekIsAthe utpanna thavA chatAM paNa samyajJAnane samakita nirmaLa kare che.' tyAM ja AgaLa upara jaNAvela che ke "dIvo ane prakAza banneno ekIsAthe janma thavA chatAM paNa dIvo kAraNa che. 1. yugapadapi samutpannaM samyaktvam adhigamaM vishodhyti| 2. kAraNa-kAryavibhAgaH dIpa-prakAzayoH yugapat janmani apiiti| Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/4 * pUrvaparyAyadhvaMsottaraparyAyotpAdayoraikyam / 1145 iti coktam / yathoktaM syAdvAdakalpalatAyAmapi paJcamastabake "dRzyate hi pradIpa-prakAzayoH samAnakAlayoH / prIpena iTa: prAzitaH' rUDhyavasAmadhInatayA paveza:" (cA.ta.ta.bA.2/9.rU3) rUDhiA samakAlInatve'pi nizcayataH ghaTavyayasya kAraNatvaM kirITotpAdasya ca kAryatvamatra sammatam / tayoH nimitta-naimittikabhAvalakSaNaH suvarNadravya-ghaTavyayAdiparyAyayoH copAdAnopAdeyabhAvalakSaNaH kArya -kAraNabhAvaH smmtH| sUkSmadRSTyA tu vyayotpAdayoH aikyamevetyAha - ghaTavyayaH = sauvarNakumbhadhvaMsa se eva kirITasya = kAJcanamukuTasya janma = udayaH, ekadA = ekakAle ekadalasthatvAt = svanirUpitakAraNatAsambandhena yugapad abhinnopAdAnakAraNaniSThatvAt, abhinnopAdAnakAraNajanyatvAditi yAvat, sUkSmataranizcayanayena pUrvadravyadhvaMsottaradravyotpAdayorabhinnopAdAnakAraNayoH samakAlInayoH aikyA'bhyupagamAt / ata eva nizcayanayena samyaktva-jJAnasahitasya samyaktva-jJAne utpadyate / taduktaM vizeSAvazyakabhASye kA ane prakAza kArya che." zAstravArtAsamuccaya graMthanI syAdvAdakalpalatA vyAkhyAmAM pAMcamA stabakamAM mahopAdhyAyajI mahArAje paNa jaNAvela che ke "dIvo ane prakAza banne koDiyuM, vATa, tela vagere svarUpa eka ja sAmagrI dvArA utpanna thavAnA lIdhe samakAlIna hovA chatAM "dIvA vaDe ghaDAno prakAza thayo' - Avo vyavahAra thAya che." matalaba ke samakAlIna hovA chatAM paNa dIpaka kAraNa tarIke ane ghaTaprakAza kArya tarIke nizcayathI mAnya che. ka utpAda-vyaya-dhrauvyamAM abhedasiddhi che (sana) prastutamAM ghaTanAza ane mugaTajanma samakAlIna hovA chatAM nizcayathI ghaTanAza kAraNa che ane mugaTautpAda kArya che. te banne vacce nimitta-naimittikabhAvasvarUpe kArya-kAraNabhAva mAnya che. tathA suvarNadravya ane ghaTavyayAdi paryAya vacce upAdAna-upAdeyabhAvarUpe kArya-kAraNabhAva saMmata che. sUkSma dRSTithI che to "utpAda-vyaya eka ja che' - AvuM jaNAvavA mATe graMthakArazrI kahe che ke - sonAnA ghaDAno nAza e ja suvarNamugaTanI utpatti che. kAraNa ke te banne yugapat = ekIsAthe eka ja upAdAnakAraNamAM rahelA che. (utpAda-vyaya kArya che. temAM kAryatva rahe che. tenAthI nirUpita kAraNatA tenA upAdAnakAraNamAM rahe che. ghaTanAzanA ane mugaTautpAdanA upAdAnakAraNa eka ja che, abhinna che. kArya svanirUpita kAraNatArI saMbaMdhathI kAraNamAM rahe. tethI) svanirUpitakAraNatAsaMbaMdhathI abhinna = eka ja upAdAna kAraNamAM te banne yugapatuM rahe che. matalaba ke suvarNaghaTadhvaMsa ane suvarNamugaTautpatti eka ja upAdAnakAraNathI janya che. AthI suvarNa ane ghaTadhvaMsAdi vacce upAdAna-upAdeyabhAvarUpe kArya-kAraNabhAva che. A kAraNasara ghaTadhvaMsa ane mugaTautpatti A banne eka ja che. sUkSmatara nizcayanayanI dRSTie pUrvadravyano dhvaMsa ane nUtanadravyanI utpatti eka ja upAdAnakAraNanA kArya tarIke mAnya che tathA te banne kArya samakAlIna che. tethI nizcayadaSTie ghaTadhvaMsa ane mugaTautpAda eka ja che. che samakitI samakita pAme - nizcayanaya che (ta va) pUrvaparyAyadhvaMsa ane uttaraparyAyajanma eka ja hovAthI nizcayanayanA abhiprAyathI samyatvathI ane jJAnathI viziSTa evA ja jIvamAM samyaktva tathA jJAna utpanna thAya che. AthI vizeSAvazyabhASyamAM Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1146 RjusUtranaye dhvaMsotpAdA'bhedavicAraH 1/4 = samyaktva " necchaiyanao bhAsai uppajjai tehiM sahiassa" (vi.A.bhA. 414 ) iti / ' tehiM N -jJAnAbhyAm', ziSTaM spaSTam / mithyAtvadhvaMsa-samyaktvotpAdayoH ajJAnadhvaMsa - jJAnotpAdayozca sAmAnAdhikaraNyayaugapadyAbhyAm abhinnatvAt samyaktvajanaka-mithyAtvadhvaMsakSaNAvacchedena kartari samyaktvasAhityAbhidhAnasya jJAnotpAdakA'jJAnadhvaMsakSaNAvacchedena ca jJAnAnvitatvAbhidhAnasya samIcInatvaM nizcayanayamate bhAvanIyamatra / pradIpa-tamonyAyena kevalajJAnotpAda - jJAnAvaraNadhvaMsayoH sAmAnAdhikaraNya- yaugapadyAbhyAm aikyaM jJeyam / 'nANassAvaraNassa ya samayaM tamhA pagAsa - tamaso vva / uppAya- vvayadhammA" (vi.A.bhA. 1340 ) iti OM vizeSAvazyakabhASyoktirapi vyAkhyAtA, kSIyamANasya jJAnAvaraNasya kSINatvAt, tadAnImeva cotpadyamAnasya pUrNa kevalajJAnasya utpannatvAd 'dvAdazaguNasthAnacaramasamaye eva kevalajJAnI kevalajJAnaM labhate' iti yAvat tAtparyAt / yadyapi RjusUtranayamatena kAraNAntaranirapekSA sabhAgaparyAyotpattisantatiH pratisamayaM viparivartate jaNAvela che ke "nizcayanaya kahe che ke samakitathI ane jJAnathI viziSTa evA jIvamAM jJAna janme che." matalaba e che ke mithyAtvano dhvaMsa ane samakitanI utpatti A banne eka che. kAraNa ke te banne eka ja AtmAmAM rahe che tathA samakAlIna che. temaja A ja kAraNasara ajJAnanAza ane jJAnotpAda paNa abhinna ja che. AthI 'mithyAtvadhvaMsakSaNe kartA samakitajanaka AtmA samakitayukta che' - AvuM pratipAdana nizcayanayanA mate sAcuM che. te ja rIte 'ajJAnanAzasamaye AtmA jJAnI che.'- AvuM nirUpaNa paNa nizcayanayanA abhiprAye satya ja che. mithyAtvanAza samakitajanma. tethI 'samitI samikata pAme' Ama kahevAya. 'mithyAtvI samakita pAme che' A vAta nizcayanayane mAnya nathI. kAraNa ke samakitajanaka evI mithyAtvanAzakSaNe te AtmAmAM mithyAtva hotuM ja nathI. te ja rIte nizcayathI 'jJAnI jJAna pAme che, ajJAnI nahi.' kema ke jJAnajanaka evI ajJAnanAzakSaNe te jIvamAM jJAna ja hoya che, ajJAna nahi. A mujaba nizcayanayamatanI ahIM bhAvanA karavI. = x kevalajJAnI kevalajJAnane pAme va etena 2 - = (vI.) dIpakanI utpatti vakhate ja aMdhakArano nAza thAya che = - tAbhyAM - A vAta hamaNAM jaNAvI gayA. te mujaba kevalajJAnanI utpatti ane jJAnAvaraNano dhvaMsa ekIsAthe thAya che tathA eka ja AtmadravyamAM thAya che. tethI te bannemAM abheda samajavo. jema prakAzanI utpatti ane aMdhakArano nAza samakAlIna che tema jJAnanI utpatti ane jJAnAvaraNano uccheda samakAlIna che" - A pramANe vizeSAvazyakabhASyamAM je jaNAvela che tenI paNa spaSTatA amArA uparokta kathana dvArA thaI jAya che. kema ke uparokta vizeSAvazyakabhASyanI paMktinuM tAtparya evuM che ke kSIyamANa jJAnAvaraNa kSINa thayela che. tathA tyAre ja utpadyamAna kevalajJAna utpanna thaI cUkela che. A kAraNe bAramA guNasthAnakanA caramasamaye ja kevalajJAnI kevalajJAnane prApta kare che. * visabhAgaparyAyasantAnanI vicAraNA (yavi.) jo ke RjusUtranayanA mata mujaba, anya kAraNathI nirapekSa evI sabhAga = sajAtIya 1. naizcayikanayo bhASate utpadyete tAbhyAM sahitasya / 2. jJAnasyA''varaNasya ca samakaM tasmAt prakAza-tamasoriva / utpAda-vyayadharmau / Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/4 * brahmasUtrazrIbhASyasaMvAda: 0 1147 te mATaI vibhAgaparyAyotpattisaMtAna chaI. tehathI ja ghaTanAzavyavahAra saMbhavaI chai. te mATaI paNi uttaraparyAyotpatti te pUrvaparyAyano nAza jANavo. eva tathApi mudgaraprahAra-vilakSaNAgnisaMyogAdinaiva hetuvyApAreNa visabhAgasantatiparyAyotpattirupajAyata iti tata eva ghaTanAzavyavahAraH tanmate sambhavati / ato'pi uttaraparyAyotpattirUpatA pUrvaparyAyadhvaMse vijnyeyaa| ayamAzayaH - yaM lakSyIkRtya yasya vyavahAraH pravartate tad vyavahAryaM vastu tatsvarUpameva / yathA kambugrIvAdimatpadArthaM lakSyIkRtya ghaTasya vyavahAro bhavatIti ghaTaH kambugrIvAdimatsvarUpa eva tathA RjusUtranayamatAnusAreNa uttarakAlInavisabhAgasantAnIyaparyAyotpattiM lakSyIkRtya pUrvaparyAyanAzasya vyavahAro bhavatIti pUrvaparyAyanAzaH uttarakAlInavisabhAgasantAnIyaparyAyotpattisvarUpa eva / ittham RjusUtranayAnusAreNA'pi pUrvaparyAyanAza uttaraparyAyotpAdasvarUpa eveti phalitam / etena "dravyasya uttarottarasaMsthAnayogaH pUrva-pUrvasaMsthAnasaMsthitasya vinAzaH svAvasthasya tUtpattiH" (bra.sU. paryAyanI utpattinI paraMparA ( = saMtati) pratisamaya badalAyA ja kare che. tema chatAM hathoDAno prahAra, vilakSaNa agnisaMyoga vagere kAraNavyApArathI ja vibhAgasaMtatigata = vijAtIyasaMtAnavartI (ThIkarA, rAkha vagere) paryAyanI utpatti thAya che. tethI vibhAgasantAnIya paryAyanI utpattinA nimitte ja ghaTanAzavyavahAra RjusUtranayanA mate saMbhave che. A kAraNasara paNa uttarakAlIna paryAyanI utpattirUpe pUrvakAlIna paryAyano dhvaMsa jJAtavya che. Azaya e che ke je padArthane lakSyamAM rAkhIne jeno vyavahAra thAya te vyavahArya vastu te padArtha svarUpa ja hoya - Avo niyama che. dA.ta. kaMbugrIvAdimAna padArthane lakSyamAM rAkhIne ghaTano vyavahAra thAya che. tethI ghaTAtmaka vyavahArya vastu kaMbugrIvAdimAna svarUpe mAnavAmAM Ave che. A ja rIte RjusUtranayanA mata mujaba uttarakAlIna vibhAgaparyAyautpatti svarUpa padArthane lakSyamAM rAkhIne pUrvaparyAyanAzano vyavahAra thAya che. tethI pUrvaparyAyanAza uttaravisabhAgaparyAyautpattisvarUpe siddha thAya che. Ama RjusUtranaya mujaba paNa pUrvaparyAyanAza uttaraparyAyautpattisvarUpe phalita thAya che. A vilakSaNaparyAyajanma e ja pUrvaparyAcanAza . spaSTatA :- RjusUtranayanA mate pratyeka samaye paryAya nAza pAme che. chatAM lokone teno khyAla nathI Avato. kAraNa ke jUno paryAya nAza pAme te ja samaye je navo paryAya utpanna thAya che te pUrvaparyAya tulya hoya che. ghaTasajAtIya paryAyanI utpattino pravAha cAlu rahevAthI "ghaDo nAza pAmyo' tevo vyavahAra tyAre thato nathI, paraMtu hathoDAno prahAra ghaDA upara thavAthI ghaDAno bhUkko thAya ke tIvra agnisaMyogathI ghaDo baLI jAya tyAre "ghaDo nAza pAmyo' tevo vyavahAra thAya che. kAraNa ke te samaye ThIkarA vagere svarUpe visabhAga = vijAtIya paryAyasaMtati utpanna thayela che. Ama sahetuka visabhAgasaMtAnIya-paryAyautpattinA lIdhe ghaTanAzavyavahAra saMbhave che. tethI uttarakAlIna vilakSaNaparyAyautpatti ja pUrvaparyAyanAza che. jenasiddhAntamAM rAmAnujAcAryanI saMmati - (tteja) uttarakAlIna paryAyanI utpatti pUrvaparyAyanAzasvarUpa che. te vAta mAtra jainadarzanamAM ja mAnya $ "vibhAga' pAli0 tarkaNA mAM pATha zAM.mAM 'visabhAviga..." che. Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1148 * pratItyaparyAyasamutpAdaparAmarza: 6 1/4 kaMcananI dhruvatA paNi (te ekaka) teha ja chaI. je mATaI pratIya-paryAyotpAdaI eka saMtAnapaNuM teha ja dravyalakSaNa dhrauvya chai. e 3 lakSaNa eka dalaI ekadA vartaI chaI. Ima abhinna paNaiM. e 2/1/15 zrIbhA.) iti brahmasUtrazrIbhASye rAmAnujavacanamapi vyAkhyAtam / kAJcanaghaTadhvaMsAbhinno hemamaulyutpAda eva kAJcanasthiti: jJeyA, pratItyaparyAyasamutpAdasyaikasantAnatvAt, tasyaiva cA'nvayidravyalakSaNadhrauvyAt / na hi maulijanmasamaye hemasAmAnyaM vyeti, na vA sauvarNaghaTadhvaMsavyadhikaraNaH kAJcanamukuTotpAdo dRzyate, kumbha-kirITAditattatparyAyAnugatasuvarNasAmAnyasya svAvasthasya sArvalaukika-svArasikA'bAdhitAnubhavasiddhasya suraguruNA'pi pratyAkhyAtumazakyatvAt / itthaJcotpAda-vyaya-dhrauvyalakSaNaM trailakSaNyamekopAdAnakAraNe apRthagbhAvasambandhena mithaH sApekSatayA sthitaM sarvatra ekadA dRzyate iti teSAmabhedaH sidhyati / che ke naigama, vyavahAra, RjusUtra nayane ja mAnya che - tevuM nathI. vedAntadarzanamAM paNa A vAta mAnya che. viziSTaadvaitavAdI zrIrAmAnuja AcArya brahmasUtrazrIbhASyamAM jaNAve che ke "dravyamAM uttara -uttara navA saMsthAnano yoga e ja pUrva-pUrva saMsthAnamAM rahela dravyano vinAza che ane svaavasthAmAM rahela dravyanI utpatti che." ame pUrve je jaNAvela che, tenAthI ja rAmAnuja AcAryanA vacananI paNa vyAkhyA thaI jAya che. kAraNa ke jainadarzana mujaba, saMsthAna eka jAtano paryAya che. uttarakAlIna saMsthAnAtmaka paryAyanI utpatti e ja pUrvaparyAyano nAza che. arthAt pUrvakAlIna saMsthAnAtmaka paryAyasvarUpe rahelA dravyano nAza che. tathA te ja uttaraparyAyajanma che. arthAt nUtana svaavasthArUpe = nUtana svasaMsthAnarUpe = nUtana svaparyAyarUpe rahelA dravyanI utpatti che. A pramANe arthaghaTana jainadarzana mujaba saMgata thAya che. 0 suvarNasthiti svarUpa aMge vicAra che (vAgdhana.) sonAnA ghaDAnA dhvasathI abhinna evI suvarNamugaTanI utpatti e ja sonAnuM drauvya A che - tema jANavuM. kAraNa ke pratItyaparyAyajanma = sApekSaparyAyajanma = pUrvaparyAyanAzasApekSa nUtanaparyAyautpAda eka ja saMtAnamAM = upAdAnakAraNamAM thAya che. pUrvAparakAlamAM anugata evA je eka ja upAdAnakAraNamAM pratItyaparyAyajanma thAya che te anugata upAdAnakAraNa ja anvayidravyasvarUpa dhrauvya che. kAraNa ke suvarNaghaTanAzasApekSa suvarNamugaTaparyAyajanma samaye pUrvAparakAlasAdhAraNa suvarNadravyasAmAnyano nAza thato nathI. temaja sonAnA ghaDAnA dhvasanA adhikaraNIbhUta suvarNa dravyathI bhinna suvarNadravya kAMI sauvarNamugaTasvarUpa paryAyanI utpattinuM adhikaraNa banatuM nathI. je sonuM ghaTadhvasanuM adhikaraNa che te ja sonuM mugaTa utpattinuM adhikaraNa che. A pramANe dekhAya che. "ghaTa, mugaTa vagere vibhinna paryAyomAM anugata suvarNasAmAnya to potAnA mULabhUta svarUpamAM ja TakeluM che' - A pramANe sarva lokone svarasataH anubhavAya che. tathA A anubhava abAdhita che. tethI ja A anubhavasiddha hakIkatano suraguru paNa apalApa karavAne zaktimAna nathI. A pramANe utpAda-vyaya-dhrauvyasvarUpa traNa lakSaNa eka ja upAdAnakAraNamAM apRthabhAvasaMbaMdhathI rahelA badhA ja sthaLe ekIsAthe dekhAya che. Ama apRthabhAvasaMbaMdhathI samAnAdhikaraNa hovAthI ane ja ko.(9)mAM 'te mATaI" pATha. Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * aSTasahasrIsaMvAdaH 0 1149 ___ "athaivamutpAda-vyaya-dhrauvyANAmabhedAt kathaM trayAtmakavastusiddhiH ? tatsiddhau vA kathaM tattAdAtmyam ? ' virodhAditi cet ? na, sarvathA tattAdAtmyA'siddheH, kathaJcillakSaNabhedAt / tathAhi - utpAda-vyaya-dhrauvyalakSaNaM syAdbhinnam, / askhalannAnApratIteH, rUpAdivadi"ti (A.mI.pari.3/kA.58/pR.280) aSTasahasyAM vidyAnandasvAmI / sarvatra samAnakAlIna hovAthI utpAda-vyaya-dhrauvyamAM abheda siddha thAya che na samaniyata padArtha abhinna che spaSTatA :- je be padArtha eka dezamAM apRthambhAvasaMbaMdhathI paraspara sApekSapaNe rahe ane potAnA sarva adhikaraNanI apekSAe ekIsAthe rahe (=eka kAlamAM rahe) te be padArtha paraspara samaniyata hovAthI abhinna bane che. jema ke ghaTatva ane kuMbhatva. daizika ane kAlika adhikaraNanuM vivakSita aikya padArthanI ektAne sUcavatuM hovAthI uparokta rIte samAnAdhikaraNa ane samAnakAlIna utpAda-vyaya-dhrauvya paraspara abhinna siddha thAya che. pUrvapakSa :- ("3Athe.) A rIte sarvatra samAnAdhikaraNa ane samAnakAlIna hovAthI utpAda-vyaya-dhrauvya paraspara abhinna hoya to vastu kaI rIte trayAtmaka banaze ? utpAda, vyaya ane dhrauvya eka ja hoya to vastune kAM to utpAdAtmaka kahevAya, kAM to vyayAtmaka kahevAya, kAM to dhrauvyAtmaka kahevAya. tritayAtmaka kaI rIte kahevAya? tathA jo vastu utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka siddha thAya to "utpAda-vyaya-dhrauvya paraspara abhinna che' - evuM kaI rIte siddha thAya? kAraNa ke utpAda, vyaya ane drauvya to paraspara virodhI che. (jyAM phakta eka ja Indra hAjara hoya tyAM "AkhaMDala, Indra, zakra, puraMdara, zatakratu Ama pAMca vyakti ahIM hAjara rahyuM che' - tema na kahevAya. kAraNa ke AkhaMDala vagere pAMceya zabdano artha eka ja vyaktimAM samAI jAya che. tathA jyAM "ghaTa, paTa, maTha, khurazI, cazmA - A pAMca vastu ahIM hAjara che' - A pramANe kahevAmAM Ave tyAM ghaTa vagere pAMceya padArthane eka mAnI na zakAya. tenA jevI uparokta vAta samajavI. matalaba e che ke jo utpAdAdi traNa paraspara sarvathA abhinna hoya to vastu ekAtmaka kahevAya, trayAtmaka nahi. | tathA jo vastu trayAtmaka hoya to utpAdAdi traNeya arthane paraspara bhinna mAnavA paDe, abhinna nahi.) 4 utpAda-vyaya-dhrauvyamAM bhedasiddhi A uttarapakSa :- (na, sarvathA.) jo ame utpAda, vyaya, dhrauvya vacce sarvathA abheda mAnatA hoIe to vastu trayAtmaka siddha na thaI zake' - A vAta sAcI ja mAnavI paDe. paraMtu hakIkatamAM utpAda, vyaya ane dhrauvya paraspara sarvathA abhinna nathI. utpAdAdi traNamAM sarvathA = ekAMte tAdAbhya asiddha ja che. tethI 'vastu kaI rIte trayAtmaka banaze ?' A samasyAne avakAza raheto nathI. utpAdAdi traNamAM ekAMte tAdAbhya na hovAnuM kAraNa e che ke utpAda, vyaya ane dhrauvyanA lakSaNamAM kathaMcit bheda che. utpAdAdi traNamAM paraspara kathaMcibheda hovAnuM kAraNa e che ke utpAda, vyaya ane prauvyamAM akhkhalita rIte bhedanI pratIti thAya che. jema rUpa, rasa, gaMdha vageremAM ambalavRttithI paraspara bhedanI pratIti thAya che. tethI teo paraspara kathaMcit bhinna che. tema utpAda, vyaya, dhrauvyamAM paNa aspalavRttithI paraspara bhedanI pratIti thAya che. tethI utpAda Adi traNane paraspara sarvathA abhinna mAnavAnA badale kathaMcit bhinna mAnavA joIe. A pramANe aSTasahasrI graMthamAM digaMbarAcArya zrIvidyAnaMdasvAmIe jaNAvela che. Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1150 0 kAraNA'bhede kAryabhedA'yoga: 0 paNi zoka-pramoda-mAdhyacya svarUpa aneka kArya dekhInaI (nijakArayazakti=) tatkAraNazaktirUpaI anekapaNaI = bhinnatA paNi jANavI. kiJca, zoka-pramoda-mAdhyasthyarUpA'nekakAryANi dRSTvA kAryazaktita: = zokAdilakSaNatattadvilakSaNakAryajananazaktirUpamAzritya tadbhedaH = utpAda-vyaya-dhrauvyANAM mitho bhedo'pi anAvila evA'vaseyaH, ekAntataH kAraNA'bhede kaarybhedaa'yogaat| yathA caitat tathA-vivRtamasmAbhiH nayalatAbhidhAnAyAM trizikAravRtta (dA..6/7 mA-2 pU.rU89) | atha kAryazaktibhedena teSAM bhedasiddhau jalA'nalavad mitho virodho'pi sidhyediti naikasyaikadA kutrayAtmakatA syAditi cet ? A kAryazaktibhedathI kAraNabheda (gri.) vaLI, utpAda, vyaya ane prauvyamAM bheda hovAnuM bIjuM eka kAraNa e che ke temAM vibhinna prakAranI zakti rahelI che. utpAda Adi judA-judA kAryane karatA hovAthI utpAdAdimAM judA-judA prakAranI zakti siddha thAya che. ghaTanAza ghaTArthI jIvane zoka karAve che. mugaTautpAda mugaTArthIne pramoda karAve che. tathA suvarNadhrauvya suvarNArthI jIvane mAdhyacya bakSe che. Ama utpAda-vyaya-dhrauvyasvarUpa kAraNa AnaMda -zoka-mAdhyacya svarUpa vilakSaNa aneka kAryane utpanna karatAM hovAthI AnaMda-zoka-mAdhyacyajanaka vilakSaNa zaktine dhAraNa kare che. vilakSaNakAryajanaka zaktinI apekSAe te svarUpe utpAda-vyaya-dhrauvyamAM paraspara bheda paNa nirvivAda rIte siddha thAya ja che - tema jANavuM. jo utpAda, vyaya ane prauvyamAM sarvathA abheda hoya to AnaMda-zoka vagere vilakSaNa kAryane te utpanna karI na zake. sarvathA kAraNaabheda hoya che to kAryabheda kaI rIte saMbhave ? A bAbata je rIte saMgata thAya che te rIte ame lAtrizikAprakaraNanI | nayelanA nAmanI TIkAmAM samajAvela che. jijJAsuo tyAM daSTipAta karI zake che. huM utpAda-vyaya-dhrauvyamAM virodha : zaMkA-samAdhAna haS che zaMkA :- (.) jo uparokta rIte kAryabhedathI zaktibhedane ane zaktibhedathI kAraNabhedane siddha karavAnI praNAlikA anusAra tame utpAda, vyaya ane drauvya vacce bhedane siddha karo cho to te ja praNAlikA mujaba te traNeyamAM paraspara virodha paNa siddha thaze. jema zaitya ane uSNatA svarUpa be virodhI kArya karanAra pANI ane agni paraspara judA siddha thAya che ane paraspara viruddha paNa siddha thAya ja che. tema zoka-pramoda Adi paraspara viruddha kArya karanAra utpAda-vyaya vagere paraspara vibhinna ane paraspara viruddha paNa siddha thaze. tathA virodhI padArtha to ekatra ekadA na rahe. tethI eka padArtha ekIsAthe utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka siddha nahi thAya. tethI utpAda, vyaya ane dhrauvya vacce parasparabheda siddha karavA jatAM pratyeka padArtha utpAdAdi trayAtmaka che' - A siddhAntano uccheda thavAnI Apatti Avaze. 1, mahopAdhyAya zrIyazovijayajI gaNivare "kAtrizat kAtrizikA' nAmanA prakaraNanI racanA karela che. dAna, dezanA, adhyAtma, yoga, dhyAna Adi 32 viSayo upara 32-32 zlokamAM chaNAvaTa karela che. svopajJavivaraNathI te graMtharatna alaMkRta thayela che. tenA upara vartamAnakAlIna yazovijaya gaNIe muniavasthAmAM "nayalatA' nAmanI 50 hajAra zlokapramANa saMskRta vyAkhyA racela che. aMdherI gujarAtI jaina saMgha-Ila-muMbaI taraphathI ATha bhAgamAM A graMtharatna svopajJavivaraNa + nayalatA saMskRtavyAkhyA + gujarAtI vivecana sAthe prakAzita thayela che. Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/4 * nyAyAvatAravArtikasaMvAdaH / 1151 "sAmAnyarUpaI dhrauvya anaI vizeSarUpaiM utpAda-vyaya' Ima mAnatAM virodha paNi nathI. na, sAmAnyarUpeNa dhrauvyasya vizeSarUpeNa cotpAda-vyayayorabhyupagame virodhA'sambhavAt / pratiyanti hi lokA api suvarNatayA dhruvaM hema ghaTarUpeNa naSTaM maulirUpeNa cotpannamiti / taduktaM zAntisUribhirapi nyAyAvatAravArtike "ghaTa-mauli-suvarNeSu buddhirbhedaavbhaasinii| saMvinniSThA hi bhAvAnAM sthitiH kA'tra / viruddhatA? " (cA.vA.ra/rU4) tiA. na ca ekasminneva vastuni yugapadutpAda-vyaya-dhrauvyA'bhyupagame 'mukuTaH utpannaH, ghaTo naSTa' ityAdivyavahAropapattiH kathaM syAt ? iti vAcyam , syAdarthAnupravezenaiva sarvatra vyavahArA'bhyupagamAt, tatra ca kathaJcidutpattyAdinirUpaNena vyayAdera-Ni * sAmAnyarUpe dhovya, vizeSarUpe utpAda-vyaya . samAdhAna :- (na, sImA.) tamArI dalIla vyAjabI nathI. AnuM kAraNa e che ke pratyeka padArtha sAmAnya -vizeSa ubhayasvarUpa che. dareka padArtha sAmAnyasvarUpe dhruva rahe che tathA vizeSa svarUpe utpanna thAya che ane vinAza pAme che. tethI sAmAnyasvarUpe dhruvatAno ane vizeSa svarUpe utpAda-vyayano pratyeka padArthamAM svIkAra karavAmAM virodhane koI ja avakAza nathI. ame je vAta kahIe chIe temAM pratyakSa pramANa paNa sAkSI che. loko paNa anubhave che ke "suvarNasvarUpe (= sAmAnyasvarUpe) dhruva sonuM suvarNaghaTasvarUpe (= vizeSasvarUpe) nAza pAmela che tathA mugaTarUpe utpanna thayela che." Ama lokono anubhava paNa ekatra sAmAnyasvarUpe prauvyane ane vizeSa svarUpe utpAda-vyayane siddha kare che. tethI utpAda-vyaya ane dhrauvya vacce bheda hovA chatAM parasparavirodha nathI. zrI zAMtisUrijIe paNa nyAyAvatAravArtikamAM jaNAvela che ke "ghaDo, | mugaTa ane sonA vacce bhedanuM avagAhana karanArI buddhi lokone thAya che tema chatAM te traNeyamAM paraspara virodha nathI. kAraNa ke padArthanA svarUpanI maryAdA samyagu jJAnanA AdhAre rahelI che. tethI eka ja dravyamAM ghaTarUpe nAza, mugaTarUpe utpatti ane suvarNarUpe drauvya mAnavAmAM virodha zuM Ave ?' spaSTatA :- utpAda-vyaya vagere dharmo paraspara vilakSaNa hovAthI ekatra teno samAveza karavA mATe avacchedakabheda hovo jarUrI che. tethI zrI zAMtisUrijIe ghaTa, mugaTa vagereno bheda darzAvavA dvArA avacchedakabhedano nirdeza karela che. tathA "avacchedakabhedathI ekatra utpAdAdine avirodha che' - tevuM kahevA dvArA "ekatra teno samAveza thaI zake che tevuM sUcita karela che. zaMkA :- (na gha.) jo eka ja vastumAM utpAda-vyaya-dhrauvyano yugapatuM svIkAra karavAmAM Ave to mugaTa utpanna thayo', "ghaDo nAza pAmyo' - vagere vyavahAranI upapatti kaI rIte thaI zakaze ? - syAspadagarbhita utpAdAdivyavahAra . samAdhAna :- (cA.) sarvatra "syAta' zabdanA arthano praveza karavApUrvaka ja vyavahAra karavAno che. kathaMcita rUpe utpatti vagerene (= vyaya-dhrauvyane) jaNAvavAthI ja vyaya vagereno (= utpAda-dhrauvyano) paNa temAM AkSepa thaI jAya che. arthAt syApadagarbhita utpattiviSayaka vyavahAra vyayano ane prauvyano zAM.dha.mAM 'virodhapati' azuddha pATha. Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1152 0 syAdarthAnupravezena sarvavyavahAraH / ra vyavahAra to sarvatra cAdaryAnupravezaI ja hoI. T thAkSepa na IMtra virodhuM pratitti vikAsa | "saLaM viye vimava-maMga-phirU" (vi..HT.1843) - iti vizeSAvazyakabhASyavacanamapyatra bhAvanIyam / / etena utpAda-vyaya-dhrauvyANAmekatrA'virodhe'bhyupagamyamAne tu mukuTotpattau ghaTatveneva suvarNatvenA'pi - hemadhvaMsavyavahAraH prasajyeteti pratyAkhyAtam, za sarvatraiva syAdarthasya apekSAvizeSasya anupravezenaiva vyavahArA'bhyupagamAt / ka ata eva syAtpadasyA'nizcitArthabodhakatvAt 'syAdutpannam' ityAdau 'kena vizeSarUpeNa suvarNAdiNi dravyam utpannam ?' iti zaGkA anivAritaprasaraiva syAdityuktAvapi na kSatiH, AkSepa kare che. syAspadagarbhita vinAzaviSayaka vyavahAra utpAda-dhrauvyane AkSita kare che. tathA kathaMcita padathI garbhita svarUpe drauvyane jaNAvanAra vyavahAra utpAda-vyayane paNa bodhamAM kheMcI lAve che. AvuM mAnavAmAM vidvAnone virodhanuM bhAna thatuM nathI. "badhI ja vastu utpAda-vyaya-dhrauvyamaya che' - A pramANe vizeSAvazyakabhASyanA vacananI prastutamAM vibhAvanA karavI. pUrvapakSa :- (na.) jo utpAda, vyaya ane dhrauvyano ekatra svIkAra karavAmAM virodha mAnavAmAM na Ave to suvarNaghaTane bhAMgIne mugaTa banAvavAmAM Ave te sthaLe mugaTa utpatti samaye ghaTarUpe jema suvarNadhvasano vyavahAra thAya che tema suvarNarUpe paNa suvarNavvasano vyavahAra thavAnI Apatti Avaze. kAraNa ke utpatti, nAza vagerene eka-bIjAno virodha na hovAthI ghaTavarUpe suvarNavvasanI jema suvarNatvarUpe paNa suvarNavvasano mugaTajanma virodhI banI zakato nathI. I ! apekSAvizeSathI vyavahAra mAnya che uttarapakSa :- (sarvatrava) tamArI dalIlanuM nirAkaraNa ane pUrve jaNAvela zrI zAMtisUrijI mahArAjanA A vacana dvArA ja thaI jAya che. kAraNa ke syAdvAdIo sarvatra cokkasa prakAranI apekSAno svIkAra karIne ja tamAma vyavahArano svIkAra kare che. apekSAvizeSane darzAvavA mATe ja "cA" zabdano syAdvAdIo 1 prayoga kare che. "mugaTarUpe suvarNanI utpattine ghaTavarUpe ja suvarNavvasanI sAthe virodha Avato nathI - A rIte ame syAdvAdI mAnIe chIe. "suvarNatvarUpe suvarNavaeNsanI sAthe mugaTautpattine virodha nathI - tevuM ame svIkAratA nathI. tethI mugaTajanmasamaye suvarNatvarUpe suvarNadhvaMsa thavAnI Apattine avakAza nathI. zaMkA :- (ra) "cA" zabda anizcita arthane jaNAve che. tethI "cAt utpanna kahezo to suvarNAdi dravya kaI apekSAe (kayA vizeSarUpe) utpanna thayuM? A bAbata kema samajAze ? "cA" zabda cokkasa prakAranI kaI apekSAne darzAve che ? tenuM jJAna zrotAne kaI rIte thaI zake ? "cAt suva narati' ahIM "cA" zabda suvarNatvarUpa dhvasapratiyogitAavacchedakano bodha karAve che. - tevuM kema mAnI na zakAya ? ghaTatasvarUpa dhvasapratiyogitAvacchedakane darzAvavA mATe "cA" zabdano prayoga thayela che - AvuM jJAna zrotAne kaI rIte thaI zake ? A zaMkA to syAdvAdamAM ubhI ja rahe che. lA.(2)mAM "pradezana' pATha. lI.(1)mAM pravezaI na' azuddha pATha. 1. sarva jaiva vikhava-ma-sthitimayanuM Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/4 0 apekSAvizeSopasthitivimarza: / 1153 vizeSaparatA paNa vyutpattivizeSaI ja hoi. naya-nikSepa-pramANagarbhitA'nekAntazAstraparizIlanA''hitavyutpattivizeSamahimnaiva cA'pekSAvizeSagocarabodhodayAt / etena syAtpadasyA'pekSAvizeSaparatve'pi kutra vAkyaprayoge ko'pekSAvizeSo bodhyaH ? iti / nizcayA'yogaH prasajyeta, syAcchabdasya sarvatraivA'vizeSAdityapi nirAkRtam, naya-nikSepa-pramANa-sakalAdeza-vikalAdezAdivyutpattizAlinaH tattatsthale'skhaladvRttyA syAtpadArthA- za ja koThAsUjhathI apekSAbodha che. samAdhAna :- (na-ni.) "cA" zabda kyAre kyAM kevA prakAranI apekSAne jaNAve che ? teno nirNaya vizeSa prakAranI vyutpatti = samajaNa dvArA ja thAya che. tathA tenI samajaNa meLavavA anekAntavAdanuM parizIlana jarUrI che. naya, nikSepa ane pramANathI garbhita evA anekAntavAdanA parizIlanathI prApta vizeSa prakAranI vyutpattinA = koThAsUjhanA prabhAvathI ja "cA"zabda kyAre kyAM kaI apekSAne jaNAve che? teno bodha syAdvAdIne prApta thAya che. tethI ghaTanAza-mugaTajanmasthAne "cA" zabda suvarNatvarUpe nahi paNa ghaTavarUpe ja suvarNasane jaNAvaze. tethI utpAda-vyaya-dhrauvya paraspara sarvathA = sarva prakAre virodhI na hovA chatAM mugaTajanmasamaye suvarNatvarUpe suvarNavvasanA svIkArane koI avakAza nahi rahe. sAmAnyarUpe dravyanAza nathI thato paNa vizeSasvarUpe ja suvarNAdi dravyano nAza thAya che. A vAta A ja zlokanI vyAkhyAmAM nyAyAvatAravArtika graMthanA saMvAdapUrve jaNAvela ja che. (rtana cA.) ahIM je chaNAvaTa karI tenAthI nimnokta zaMkAnuM paNa nirAkaraNa thaI jAya che. zaMkA :- syAdvAdamAM "cAzabda vizeSa prakAranI apekSAne sUcave che - A barAbara che. paNa "cA" zabdathI kayA vAkyaprayogamAM kaI cokkasa prakAranI apekSA che - te kaI rIte jANavuM? teno nirNaya to thaI ja nahi zake. kAraNa ke "cAt' zabda to badhA sthaLe samAna che. "ghaTa: cAt nitya cAl nitya ...' ItyAdi sthaLe judI-judI apekSAne darzAvavA syAt zabdamAM to koI ja vizeSatA nathI. tethI kyAre, kyAM, kaI cokkasa apekSAne "cA"zabdathI jANavI ? A samasyAnuM samAdhAna nahi maLe. anekAntavAdaparizIlanaprabhAva che. samAdhAna :- (na.ya.) upara ame jaNAvI ja gayA chIe ke anekAntavAdanA parizIlanathI prApta thayela koThAsUjha dvArA ja "cAt' zabda kyAre, kyAM, kaI apekSAne jaNAve che ? teno samyam nirNaya thaI zake che. mATe uparokta samasyAnA samAdhAna mATe syAdvAdano = anekAntavAdano = vibhajyavAdano = bhajanAvAdano = saMvalanavAdano UMDo abhyAsa karavo jarUrI che. syAdvAdanA mArmika abhyAsa mATe naya, nikSepa, pramANa, sakalAdeza, vikalAdeza vagerenI UMDI samajaNa meLavavI jarUrI che. naya, nikSepa vagerenI vyutpattivALA syAdvAdIne te te sthaLe "cA"padathI vizeSa prakAranI apekSAno asmalad vRttithI bodha thAya ja che. A vAta anubhavasiddha che. "ghaTa: cAt nitya:' sthaLe "cA"zabda mRtva-pugalatva -dravyatva-sattva vagere avacchedakavizeSano = apekSAvizeSano jJApaka che. "ghaTa: cAt nitya sthaLe Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1154 * evakArArthavimarza: | ta va "cAlughate, cAsasthati, cA dhruva" ima ja vAkyaprayoga kIjai. y 'pekSAvizeSopasthiteranubhavasiddhatvAt / ata evA'nekAntavAdibhiH 'syAdutpadyate, syAnnazyati, syAd dhruvami'tyevameva syAtkAragarbhitaM vAkyaM prayujyate, utpAda-vyayasthale syAtpadena vizeSadharmasya dhrauvyasthale ca sAmAnyadharmasya avacchedakavidhayA bhAnAt / idamevAbhipretya syAdvAdibhiH syAtkAragarbhitaM vAkyaM ma prayujyate / yatra ca zabdato nocyate syAtpadaM tatrA'pi arthataH tdvseymev| idamevA'bhipretya zrIvidyAnandasvAminA tattvArthazlokavArtike "so'prayukto'pi vA tajjJaiH sarvatrArthAt pratIyate / ythaivkaaroDayo tivyavacchedraprayogana:II" (ta.zno.9//6) rUtyu | prakRte (1) vizeSaNasaGgata evakAraH ayogavyavacchedakaH, yathA 'zaGkhaH pANDura eva' iti / Na (2) vizeSyasaGgataH anyayogavyavacchedakArI, yathA 'pArtha eva dhanurdharaH' iti / (3) kriyApadasaGgatazca atyantA'yogavyAvarttakaH, yathA 'sarojaM nIlaM bhavatyeva' iti / 'sarvaM vAkyaM sAvadhAraNamiti "cA"zabda ghaTava-kaMbugrIvAdimattva vagere avaracchedakavizeSano = apekSAbhedano bodhaka che. Avo bodha saptabhaMgI-sakalAdeza vagereno abhyAsa karanAra syAdvAdIne anubhavasiddha ja che. A ja kAraNasara anekAMtavAdI vidvAno "vastu sAt = kathaMcit utpanna thAya che, cAtu = kathaMcita nAza pAme che, cAtu = kathaMcit dhruva rahe che' - A pramANe "cA"zabdathI = "kathaMcit' padathI garbhita vAkyano prayoga kare che. utpAda-vyayasthaLe "yApada vizeSadharmano avacchedaka tarIke bodha karAve che. tathA prauvyasthaLe syA' zabda sAmAnyadharmano avacchedaka tarIke bodha karAve che. A AzayathI syAdvAdIo syAtkAragarbhita vAkyano prayoga kare che. tathA jyAM zabdata = kaMThataH "syA' zabdathI garbhita vAkyaprayogane syAdvAdI \ na kare, tyAM paNa arthataH "syA' zabdano prayoga samajI ja levo. A ja abhiprAyathI zrIvidyAnaMdasvAmIe ku tattvArthazlokavArtika graMthamAM jaNAvela che ke "smAtuzabdano kadAca prayoga karavAmAM na Ave to paNa syAdvAdanA jANakAro sarvatra arthataH "syA'zabdane jANI ja le che. jema ayogavyavaccheda Adi prayojanathI vaparAto | 'va' zabda = jakAra zabda prayojAyelo na hovA chatAM arthata sarvatra samajI levAmAM Ave che, tema "cA" zabda aMge samajI levuM." "jakAranA trividha prayojana * (vRtta) prastutamAM tAtparya e che ke "Uva' zabdano artha "jakAra thAya. teno prayoga traNa prayojanathI thAya che. (1) ayogavyavaccheda, (2) anyayogavyavaraccheda ane (3) atyantAyogavyavaccheda. (1) "zarvaH pAkuraH iva mati" arthAt "zaMkha sapheda ja hoya che- ahIM "ive' zabda = "ja" kAra ayogavyavaracchedanA prayojanathI vaparAyela che. vizeSaNasaMgata evakAra = jakAra zaMkhamAM zveta varNanA ayoganI = abhAvanI bAdabAkI kare che. (2) "pArtha jIva dhanurdhara" arthAt "arjuna ja dhanurdhara che - ahIM evakAra = jakAra anyayogavyavacchedanA prayojanathI vaparAyela che. vizeSyasaMgata "evakAra = "ja' kAra arjunathI anyamAM tathAvidha dhanurdharatvanA yoganI bAdabAkI kare che. (3) "saronaM nItuM bhavati ' arthAta "kamaLa nIla hoya che ja - ahIM "evakAra = "ja kAra atyantAyogavyavadanA prayojanathI vaparAyela che. Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/4 * syAtkAraivakArayoH sArvatrikatvam / 1155 "*uppanne i vA" ityAdau vAzabdo vyvsthaayaam| sa ca syaacchbdsmaanaarthH| nyAyena yathA'prayukto'pyevakAro'rthavazAd vizeSaNAdisaGgataH vyutpannena pratIyate tathA'pekSAvizeSajJApakaM syAdAdipadam aprayuktamapi syAdvAdinA vijJAyata evetyaashyH| 'bhayavaM ! kiM tattaM ?' iti bhAvigaNadharaparyanuyogataH tIrthakarapradattAyAM "uppanne i vA, vigae i vA, dhuve i vA' iti tripadyAM yo 'vA'zabdo vartate sa vyavasthAyAM bodhyH| sa ca syAcchabdasamAnArtha eva / "syAditi anekAntadyotakam avyayam" (syA.ma.15) iti syAdvAdamajA~ zrImalliSeNasUriH / * haimaprakAzavyAkaraNe (1/1/2 pR.5) zrIvinayavijayopAdhyAyasyApi aymevaabhipraayH| prakRte 'tattvapadArthaH ka / syAdutpanna iti, syAdvigata iti, syAd dhruva iti' evaM tadyojanA kAryA / prathama itizabdaH hetvarthe, dvitIyaH prakAratAyAM tRtIyazca samAptau boddhvyH| tathAhi - tattvapadArthaH yata eva kathaJcidutpanna kriyApadasaMgata evakAra = jakAra kamaLamAM nIlavarNanA atyantAbhAvanI bAdabAkI kare che. A rIte evakAranA traNa prayojana dArzanika jagatamAM prasiddha che. "sarva varce sAvadhAra' A nyAyathI dareka vAkya evakArayukta = jakArayukta hoya che. jyAM evakArano zabdataH ullekha vaktA na kare tyAM paNa arthavazAt yathAyogya vizeSaNAdisaMgata evakArane vyutpanna zrotA jema samajI le che, tema syAdvAdI zrotA paNa sarva vAkyamAM apekSAvizeSane jaNAvanAra "cAtu', ' gvata' vagere zabdane samajI ja le che, bhalene koIka vAkyamAM vaktAe "cA'padano ke "kathaMcita zabdano prayoga na paNa karelo hoya. AvuM jaNAvavAno zrIvidyAnaMdasvAmIno abhiprAya che ke je barAbara ja che. 9 tripadIarthanI mImAMsA has ("mavuM.) gaNadhara banavAnI yogyatA dharAvanAra caramazarIrI sAdhu jyAre tIrthakara bhagavaMtane "he bhagavaMta ! tattva zuM che ?" A pramANe traNa vAra prazna pUche che, tyAre tIrthakara bhagavAna "Sqnne huM vA', "vAI rU vA', "dhu rU vA' - A pramANe (kramazaH eka-eka vAra prazna pUchAyA bAda uparokta eka-eka padano) kramazaH prayoga kare che. tIrthaMkara bhagavAne bolelA traNa vAkyo tripadI tarIke jaina vAlmayamAM prasiddha che. A tripadImAM je 'va' zabdano prayoga thayela che, te vyavasthA arthamAM samajavo. A "vA' zabda "cA" zabdano samAnArthaka ja jANavo. syAdvAdamaMjarImAM zrImalliSeNasUrijIe jaNAvela che ke "cAt' zabda anekAntadyotaka avyaya che. haimaprakAzavyAkaraNamAM upAdhyAya zrIvinayavijayajI mahArAjano paNa A ja abhiprAya che. tethI prastutamAM "tattva zuM che ? tattva kone kahevAya? "tattva' zabdano artha zuM ?" A praznanA javAbamAM je pratyuttara tripadI dvArA tIrthakara bhagavAne jaNAvyo, teno artha evo phalita thAya che ke "thaSyi utpanna ti, thaSyi vipati ti, thazvat dhruva ti' A pramANe "tattva' zabdano artha che. ahIM "tti' zabdano traNa vAra prayoga thayela che. prathama "ti' zabda hetu arthamAM che. bIjo "ti" zabda prakAratA arthamAM che. tathA tRtIya "ti" zabda samApti arthamAM jANavo. * pustakomAM 'ukhanne pATha. ko.(10)no pATha lIdho che. 1, mavana ! jiM tattva ? 2. tanna rUti va visAta rUti va dhruva rUti vA/ Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1156 __ sampUrNatattvapadArthaprakAzanam / 1/4 tata eva kathaJcid vigataH, anutpannabhAvasya dhvaMsA'yogAt / na caitAvataiva sampUrNaH tattvapadArthaH pa pratipAditaH syAt kintu dhrauvyopadarzana eva / tatazca 'kathaJcidutpAdahetuka-kathaJcidvinAzaviziSTaH va kathaJcid dhruvaH sampUrNaH tattvapadArtha' ityevaM tripdiijnybodho'vseyH| na caitat svamanISikAvijRmbhitam / yathoktam anekArthasaGgrahe zrIhemacandrasUribhiH "iti svarUpe sAnnidhye vivakSAniyame'pi ca / / hetau prkaar-prtykss-prkaashessvvdhaarnne| evamarthe samAptau syAd" (a.sa.pariziSTa 28/29) iti / anekArthanAmamAlAyAM dhanaJjayena api "hetAvevaM prakArAdau vyavacchede vipryye| prAdurbhAve samAptI gha "ti' zabdaH prakIrtitaH II" (ma.nA.mA.31) rUtyum | vaijayantIvozeDapi yAtavAna "rUti hetu-prakaraNa-prakArAdi-samAptiSu" (vai.ko.8/7/17) ityuktam / amarakoze tu "iti hetu-prakaraNa-prakAzAdi -samAptiSu" (a.ko.3/3/245) ityuktam / vidhaprakAze'pi "iti prakaraNe hetau prakAzAdi-samAptiSu / nidarzane prakAre syAdanukarSe ca sammatam / / " (vi.pra.) ityuktam / taduktaM halAyudhakoze abhidhAnaratnamAlA'parA'bhidhAne "itizabdaH smRto hetau prakArAdi-samAptiSu" (ha.ko.5/101) iti / yathoktaM vizvalocane dharasenena tethI arthaghaTana A pramANe thaze ke - "tattva' zabdano artha je kAraNe kathaMcita utpanna che te ja kAraNe kathaMcita vigata = vinaSTa che. kAraNa ke je bhAva = vastu utpanna na thAya teno vinAza thaI zakato nathI. paraMtu ATalA mAtrathI ja 'tattva' zabdano saMpUrNa artha kahevAI jato nathI. kAraNa ke utpanna thayela tamAma vastu nAza pAmI jAya to zUnyavAdanI Apatti Ave. paraMtu prauvyane dekhADavAmAM Ave to ja "tattva' padArtha paripUrNa bane. tethI tripadIjanya bodha A pramANe thaze ke "kathaMcit utpattihetuka kathaMcit vinAzathI viziSTa kathaMcit dhruva vastu 'tattva' zabdano saMpUrNa artha che." "vinAzaviziSTa' kahevAthI vinAza prakAra che' - tevuM jaNAvAya che. tethI bIjo "rUti' zabda prakAratA arthamAM jANavo. () "ti' zabdanA A traNa artha kAMI ame amArI svataMtra buddhithI kalpelA nathI. paraMtu vividha ( kozomAM iti' zabdanA A traNeya artha darzAvelA che. anekArthasaMgrahakozamAM zrI hemacaMdrasUrivare jaNAvela che ke "(1) svarUpa, (2) sAMnidhya, (3) vivakSAniyama (kathanaicchAno siddhAnta), (4) mata = siddhAnta, (5) hetu, (6) prakAra, (7) pratyakSa, (8) prakAza, (9) avadhAraNa (= niyama), (10) gvamartha = e rIte, (11) samApti - A arthamAM "rUti' vaparAya." anekArthanAmamAlAmAM dhanaMjaya kavie jaNAvyuM che ke "(1) hetu, (2) purva = e rIte, (3) prakAra, (4) Adi, (5) vyavaccheda, (6) viparyaya, (7) prAdurbhAva ane (8) samApti vagere arthamAM "ti" zabda kahevAyela che." vaijayantIkozamAM yAdava prakAzajIe darzAvela che ke "(1) hetu, (2) prakaraNa, (3) prakAra, (4) Adi, (5) pUrNAhuti vagere arthamAM 'tti vaparAya." amarakozamAM to "(1) hetu, (2) prakaraNa, (3) prakAza, (4) Adi, (5) samApti Adi sthaLe "tti' vaparAya" - Ama jaNAvela che. vizvaprakAzakozamAM paNa batAvela che ke "(1) prakaraNa, (2) hetu, (3) prakAzana, (4) Adi, (5) pUrNatA, (6) nidarzana, (7) prakAra tathA (8) anukarSa vagere arthamAM ti' saMmata che." abhidhAnaratnamAlAkozamAM = halAyudhakozamAM jaNAvela che ke "iti zabda (1) hetu, (2) prakAra, (3) Adi, (4) samApti arthamAM prAcIna vidvAnone mAnya che." digaMbara vidvAna dharasenajIe paNa Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/4 * "kRSNaH sarpa" iti vAkyavimarza: / 1157 ta va "MT: sa" e laukikavAkyaI paNi sAcchabda leII chaI. api "iti hetau prakAre ca prkaashaadynukrssyoH| iti prakaraNe'pi syAt samAptau ca nidarzane / / " (vi.lo. avyayavarga-21/pR.409) iti| taduktaM maGkhakoze'pi "iti hetu-prakaraNa-prakarSAdi-samAptiSu" (ma.ko.983) 7 iti samAkalitazabdAnuzAsana-kozA''gamAditAtparyaiH bhAvanIyam / itthaJca sarvatra syAdarthAnupravezenaiva vyavahArasya prAmANikatvaM sidhyati / ata eva 'kRSNaH sarpaH asti' ityAdiSu laukikavAkyeSvapi syAdvAdibhiH syAcchabdo gRhyte| tathAhi - "vAkye'vadhAraNaM vizvalocanakozamAM jaNAvela che ke "(1) hetu (2) prakAra, (3) prakAza, (4) Adi, (5) anukarSa, (6) prakaraNa, (7) samApti, (8) nidarzana (dekhADavuM) - A arthamAM "ti" zabda vaparAya che." saMkhakozamAM maMkha kavie paNa jaNAvela che ke "(1) hetu, (2) prakaraNa, (3) prakarSa, (4) Adi, (5) samApti vagere arthamAM ta" zabda vaparAya che." A pramANe zabdAnuzAsana (= vyAkaraNa), zabdakoza, Agama vagerenuM tAtparya sArI rIte jANanArA vidvAnoe tripadInA arthanI upara jaNAvyA mujaba UMDANathI bhAvanA-anuprekSA karavI. ha, tripadIgrahaNa che. spaSTatA :- gaNadhara bhagavaMta ane tIrthakara bhagavaMta vacce savAla-javAba nIce mujaba jANavA. prazna :- "he bhagavaMta ! tattva zuM che ?' javAba :- "rthavi utpanna rUti' "jo A vizvamAM badhuM utpanna thaye ja rAkhe to duniyA eka divasa utpadyamAna vastuthI chalakAI jaze.' ItyAdi vicAraNAthI pharIthI gaNadhara bhagavaMta paramAtmAne prazna pUche che. prazna :- "he bhagavaMta ! tattva zuM che ? javAba :- "thagvid visAta rUti ' "jo A rIte utpanna thayela badhI ja vastu koIne koI svarUpe nAza pAmavAnI hoya to A duniyAmAM eka divasa zUnyAvakAza sarjAze. zUnyatA to pAramArthika 'tattva' na ja kahevAya ne ?' ityAdi vicAraNAthI gaNadhara bhagavaMta pharIthI prabhune prazna pUche che. prazna :- "he bhagavaMta tattva zuM che ?' javAba :- "thagvit dhruva ti' koIka svarUpe tattva utpanna thAya che te ja kAraNasara koIka svarUpe tattva nAza pAme che. tathA sApekSa nAzaviziSTa tattva koIka svarUpe dhruva che. A ja 'tattva' zabdano saMpUrNa artha che. A mujaba tripadI dvArA thato zabdazaktijanya zAbdabodha ahIM abhipreta che. anya bAbata vyAkhyArthamAM spaSTa che. & lakika vAkyaprayogamAM "cA" zabdaprayoga Avazyaka che. (tvaSya.) A rIte sarvatra "cA"zabdanA arthano garbhita rIte praveza karavAthI ja vyavahAra prAmANika banI zake. A ja kAraNasara "kALo sApa che' - ItyAdi laukika vAkyomAM paNa syAdvAdIo dvArA "cA"zabdane samajI levAmAM Ave che. te A rIte jANavuM - tattvArthazlokavArtika graMthamAM zrIvidyAnaMdasvAmIe jaNAvela che ke "vAkyamAM sauprathama avadhAraNano = cokasAIpUrvakano nirNaya to aniSTa bAbatanA nivAraNa Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1158 * kRSNasarpasthale'yogavyavacchedamImAMsA 0 1/4 taavdnissttaarthnivRttye| kartavyamanyathA'nuktasamatvAt tasya kutracid / / " (ta.zlo.vA.1/6/53) iti tattvArthazlokavArtike vidyAnandasvAmivacanAd laukike Agamike vA vAkye evakAro'vazyaM prayojyaH, _ 'sarvaM vAkyaM sAvadhAraNamiti nyAyo'pyetadarthAnupAtI drssttvyH| avadhAraNaJca na yathecchaM bhavati kintu yathAtAtparyam, 'iSTato'vadhAraNamiti nyAyAt / tatazca prakRte 'sarpaH eva kRSNaH' ityavadhAraNaM tu na bhavitumarhati, tathAnabhiprAyAt, sarpAnyasya kezAderapi * kRSNavarNatayA vizeSyasaGgataivakArA'rthasyA'nyayogavyavacchedasya bAdhAcca / kriyApadasaGgataivakArastu atyantA'yogavyavacchedArthaH prakRte naa'bhimtH| na hi 'kRSNaH sarpaH astyeveti pratipAdayitumaDheSTam / kintu 'sarpaH kRSNa eve'tyevamabhimataM vaktuH / mATe karavo ja joIe. jo te mATe "jakArano prayoga na karavAmAM Ave to vAkya bolo te paNa kyAMka na bolavA samAna ja banI jAya che." tethI vAkya laukika hoya ke zAstrIya hoya to paNa temAM eva'kArano = "ja kArano prayoga to avazya karavo joIe. "sarva vAvayaM sAvadhArA Avo nyAya paNa A ja bAbatane anusare che - tema samajavuM. pha abhipreta ja kAra vicAra (va.) tathA 'ja kArapUrvakanuM avadhAraNa mana phAve tema karavAnuM nathI. paNa vaktAnA abhiprAya mujaba ja karavAnuM che. kAraNa ke "rUTataH vadhAra' Avo nyAya che. je pramANe vaktAne ISTa hoya, abhipreta hoya tene anusarIne padArthanuM 'ja kAragarbhita avadhAraNa karavAnuM hoya che' - A uparokta nyAyano Azaya che. AthI uparokta banne nyAyane anusarIne "kALo sApa jAya che' - A sthaLe arthano coksAIpUrvakano nirNaya karavA mATe "jakArano prayoga vaktAnA abhiprAya mujaba avazya karavo joIe - ATaluM nakkI thAya che. prastutamAM "sApa ja kALo che' - A mujaba "jakArano prayoga karavo yogya nathI. kAraNa ke vaktAno abhiprAya te mujaba arthanuM avadhAraNa karAvavAno nathI. sApa sivAya vALa, kasturI vagere anya paNa kALI cIja vizvamAM vidyamAna che. tethI vizeSyasaMgata "eva'kArano = "jakArano artha anyayogavyavaccheda ahIM bAdhita thAya che. sarpathI anya vALa vageremAM kRSNavarNano saMbaMdha = yoga vidyamAna hovAthI tenI bAdabAkI = vyavaccheda bAdhita thAya che. atyaMtAyoganI bAdabAkI nirarthaka che (kriyA) tathA kriyApadasaMgata evakArano artha atyaMtAyogavyavaccheda che. prastutamAM atyaMtAyogano vyavaccheda = bAdabAkI karavAmAM Ave to artha evo thaze ke "kALo sApa che ja. paraMtu A mujaba pratipAdana karavAnuM koI vizeSa prayojana nathI. tethI evakArane kriyApadanI sAthe goThavavo vyAjabI nathI. paraMtu ahIM vaktAne evuM pratipAdana karavuM abhipreta che ke "je sApa che te kALo ja che A bAbatane jaNAvavI hoya to ema kahI zakAya ke "sApa kALAvarNavALo ja che' - vizeSaNasaMgata evakArano uparokta rIte ayogavyavaccheda artha vaktAne abhipreta che. Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/4 * sarpa sarvAtmanA kRSNatvaM bAdhitam / 1159 je mATaI sarpanai pRSThAvacchedaI zyAmatA chai,paNi udarAvacchedaI nathI. tathA sarpamAtra kRSNatA che? nathI. zeSanAga zukla kahevAI chaI. __ paraM prakRte dvau vikalpau upatiSThete - (1) kiM kasmiMzcit sarpa kAryena kRSNatvavidhAnam abhimataM yaduta (2) sarpatvAvacchedena kRSNatvavidhAnam ? prathamo vikalpaH tAvad bAdhitArthakaH / na pa hi kazcidapi sarpaH sarvAtmanA kRSNavarNaviziSTaH, sarpasya pRSThadezAvacchedena kRSNatve'pi udarAvacchedena rA zyAmavarNavirahAt / tatazca 'sarpaH kRSNa eve'tyavadhAraNaM na yujyate syAtpadAnupasandAnena / na ca dvitIyavikalpamaGgIkRtya sarpatvAvacchedena kRSNatvavidhAnaM prakRte bhavatu iti vAcyam, zeSanAgAdeH zuklAditvena upalabdheH sarpatvAvacchedena kRSNavarNasya bAdhitatvAt / / idaJcAtrAvadheyam - zeSanAgaH zyAmo'pi bhavati, zuklo'pi bhavati / vAsukistu zukla eva ka bhvti| takSakasarpaH raktaH mahApadmasarpazcA'tizukla iti| taduktaM zrIhemacandrasUribhiH abhidhAna-Ni cintAmaNinAmamAlAyAM "sa ca zyAmo'thavA zuklaH sitpngkjlaanychnH| vAsukistu sarparAjaH zveto nIsaronavAnA" (vi.nA...4/zno.9rU08), "takSastu toditA svastichatimasta | mahIpa 4 ayogavyavaccheda vikalpaDhayaparAhata 4 (jaM.) paraMtu ahIM be vikalpa upasthita thAya che ke (1) koIka sApamAM zuM saMpUrNatayA kRSNavarNanuM vidhAna karavuM abhipreta che ? ke (2) sarpatyAvacchedana (= sarva sarpamAM) zyAmavarNanuM vidhAna karavuM abhipreta che ? prathama vikalpano to artha bAdhita ja che. kAraNa ke sarpa saMpUrNatayA kALo nathI hoto. koI paNa sApa pRSThabhAgamAM kALo hovA chatAM paNa peTanA bhAgamAM kALo nathI. tethI "sApa kALo ja che' - AvuM avadhAraNa "cA" zabdanA prayoga vinA karavuM yuktisaMgata banatuM nathI. zaMkA :- (.) vivakSita sApa saMpUrNatayA kALo bhale na hoya. paraMtu tamAma sApa kALAvarNavALA hoya che' - A bIjA vikalpano svIkAra karIne sarpatvavicchedana kRSNavarNanuM vidhAna thavA do. che sarpatyAvacchedena kRSNavarNa bAdhita che samAdhAna :- (zeSa.) A vAta vyAjabI nathI. kAraNa ke tamAma sApa kALAvarNavALA hotA nathI. zeSanAga vagere sapheda varNane paNa dhAraNa kare che. tethI sarpatvaavacchedana kRSNavarNa bAdhita thAya che. e che zeSanAganA be prakAra che (phaDyA.) ahIM eka vAta khAsa khyAlamAM rAkhavI ke zeSanAga kALAvarNavALo paNa hoya che tathA zvetavarNavALo paNa hoya che. "vAsukI' nAmano sApa to zveta ja hoya che. "takSaka' nAmano sApa lAla hoya che. mahApadma nAmano sApa atyaMta sapheda hoya che. kalikAlasarvajJa zrIhemacandrasUrijI mahArAje abhidhAnaciMtAmaNinAmamAlA graMthamAM jaNAvela che ke "zeSanAga kALo athavA sapheda hoya che. tenuM cihna zveta kamaLa che. vAsukI nAga sarpono rAjA che. teno varNa zveta che. tathA tenuM cihna nIlakamala che. 0 pustakomAM "paNi' nathI. A.(1)mAM che. ko.(11)mAM "piNa" pATha. Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ne 1160 ekaparyAyagrahe'pi samyagdRzo jJAnam / te mATaI vizeSaNa-vizeSyaniyamArtha jo svAcchabda prayoga thaI, svatizavasto ravivumasta I(.vi.nA.mA.va.4/0302) rUtyAdriA 'sa = zeSanA!!'' tatazca prakRte 'syAt kRSNa eva sarpo bhavatI'tyevaM syAtkAragarbho vAkyaprayogaH sarpatvasAmAnAdhikaraNyena kAryaH / pRSThadezAdyapekSAyAH syAtpadenA'trollekhAt 'pRSThAvayavAvacchedena kRSNa eva sarpavizeSo bhavatIti bodhH| yadvA vizeSaNavAcakapadottaraivakArasyA'trA'yogavyavacchedaprayojanatvAt 'pRSThAvayavAvacchinnakRSNavarNasambandhA'bhAvA'bhAvaviziSTa ekatvaviziSTaH sarpavizeSo bhavatIti bodho nirAbAdhatayA'tra saGgacchate / tasmAllaukike'pi vAkyaprayoge prAtisvikavizeSaNa-vizeSyabhAvaniyamanArthaM samyagdRzA syAcchabdo'vazyaM prayujyata iti siddham / "prayojanavazAd ekaparyAyagrahe'pi yAthAtmyA'bhyupagamasya nirupaplavatvAt samyagdRzo na jJAnaM pracyavate" (jJAnA.taraGga-3/zlo.17) ityAdikaM jJAnArNavAd vijJeyam / takSaka sApanuM zarIra lAla che. tenA mastaka upara svastikanuM cihna che. mahApA sApa to atyaMta zvetavarNavALo che. tenA mastaka upara daza TapakAM che." ItyAdi bAbata dvArA spaSTa thAya che ke badhA ja sApa kALA hoya tevo niyama nathI. tethI sarpatvaavacchedana kALA varNanuM vidhAna bAdhita thAya che. ayogavyavaccheda vicAraNA kara (tatazya.) tethI prastutamAM "cAt kRM gva sarva:' A pramANe svAtkAragarbhita = kathaMcipadavALA vAkyano ja prayoga sarpatvasAmAnAdhikaraNyathI (= sarpatvaAzraya amuka sarpanI apekSAe) karavo joIe. svAtkAra = kathaMcitupada sarpanI pIThano bhAga vagerenI apekSAno jJApaka che. tethI uparokta vAkya dvArA evo zAbdabodha zrotAne thaze ke "pRSThabhAgavicchedana amuka sApa kALA varNavALo ja che." athavA navyanyAyanI paribhASAmAM jaNAvavuM hoya to ema kahI zakAya ke "cAt kRM Uva sarva:' A vAkyamAM 'va' zabda vizeSaNavAcaka padanI pAchaLa goThavAyela che. tethI tenuM prayojana ayogavyavaccheda che. yoga eTale saMbaMdha. ayoga eTale saMbaMdhano abhAva. tathA vyavaccheda eTale bAdabAkI arthAt abhAva. matalaba ke vizeSyamAM vizeSaNanA saMbaMdhanA abhAvano niSedha karavAnA prayojanathI prastuta evakAra prayojAyelA che. ahIM vizeSa che vivakSita sApa. vizeSaNa che kRSNavarNa. tethI "pRSThaavayavaavacchinna kRSNavarNasaMbaMdhaabhAvanA abhAvavALo ekatvasaMkhyAviziSTa vivakSita sApa che' - A pramANe thato zAbdabodha prastutamAM nirAbAdhapaNe saMgata thaI zake che. tethI laukika paNa vAkyaprayogamAM cokkasa prakAranA vizeSaNavizeSyabhAvanA niyamana mATe samakitI sAdhaka "sAta' ke 'kathaMcit' zabdano avazya prayoga kare che. ATaluM siddha thAya che. sarpAdimAM prayojanavaza ekAda paryAyanuM jJAna karavA chatAM paNa temAM rahelA anaMtA guNadharmono svIkAra, vinA khacakATe, samyagdaSTinA abhiprAyamAM avazya hovAnA lIdhe samakitI jIvanuM jJAna naSTa thatuM nathI. A bAbata jJAnArNava graMthamAM mahopAdhyAya zrIyazovijayajIe jaNAvela che. A aMge adhika jANakArI vijJa vAcakavarge tyAMthI meLavI levI. | spaSTatA :- "cAt' zabda pRSThaavayavano avacchedaka tarIke bodha karAvavAnA abhiprAyathI prayojAyela che. teno anvaya kRSNavarNamAM karavAno che. tethI pRSThaavayavaavacchinnakRSNavarNasaMbaMdhAbhAvasvarUpa ayogano Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tripadI syAtpadagarbhitA 1161 to tripadI mahAvAkya paNi "syAtkAragarbha ja saMbhavaI chai. Iti 137mI gAthArtha saMpUrNa.-59/45 yadi ca laukiko'pi vAkyaprayogaH syAtkAragarbha eva saGgacchate tarhi ' uppanne i vA, i vA, dhuve i vA' iti tripadI tu mahAvAkyatayA sutarAM syAtkAragarbheva sambhavati, saGgacchate cetyanupadamevoktamiti vibhAvanIyaM sudhIbhiH / vigae pa tathaiva prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - 'abhinnopAdAnakAraNe'vasthAnAt samakAlInatvAcca utpAdAdayaH abhinnAH vibhinnakAryajananazaktimattvAcca bhinnAH' iti rAddhAnta AtmaguNAdiSvapi yojyaH / jJAna -darzana-cAritrAnandAdayo guNA ekAtmaniSThatvAdabhinnAH syuH, yadi paraM samakAlInA bhaveyuH / jJAna -darzanotpAde'pi cAritrAdyanudayakAle jJAnAdi: cAritrAdyabhinnaH na syAt / evaM ratnatrayaprAdurbhAve'pi AtmAnandAnanubhave kaivalyAnudaye ca ratnatrayasya nAnanda - kevalajJAnAdyabhedaH syAt / sarvAtmaguNA'bhedA'si na siddhismbhvH| tatazca sarveNa mumukSuprabhRtinA anAvirbhUtaguNAvirbhAvena prAdurbhUtaguNA'bhedaM prasAdhya uparitanasakalaguNaprAdurbhAvakRte satataM yatanIyam / evaM bodha- ruciprabhRtivibhinnakAryajananazaktimattvena vyavaccheda = abhAva vivakSita sApamAM darzAvavo ahIM abhipreta che. 'nIto ghaTa' A sthaLe vivakSita ja ghaDAmAM nIlarUpaviziSTano abheda darzAvAya che, duniyAnA tamAma ghaDAmAM nahi. tema ahIM vivakSita sarpamAM ja ayogavyavaccheda mAnya che, sarva sarvemAM nahi. bAkIno artha vyAkhyArthamAM spaSTa che. * laukika-lokottaravAkya 'svAt'padagarbhita (vi gha.) jo laukika paNa vAkyaprayoga 'syAt' = 'kacit' padathI garbhita hoya to ja saMgata thAya to 'unne rU vA, vipu rU vA, dhruve rU vA' A pramANe tIrthaMkarapradatta tripadI to mahAvAkya svarUpa hovAnA lIdhe sutarAM 'syAt'padathI garbhita ja saMbhavI zake ane syAtpadagarbhitarUpe ja saMgata thaI zake. A vAta hamaNAM ja jaNAvI gayA chIe. te rIte tenA vize vizeSaprakAre buddhizALIe vicAra karavo. * pragaTa guNomAM ja paraspara abheda AdhyAtmika upanaya :- eka upAdAnakAraNamAM rahevAthI tathA samakAlIna hovAthI utpAdAdi traNa abhinna che ane vibhinnakAryajananazaktinI dRSTie utpAdAdi traNa bhinna che' A vAta AtmaguNa, vageremAM paNa lAgu paDe che. jJAna, darzana, cAritra, AnaMda Adi guNo AtmAmAM rahevAthI abhinna che. paraMtu te samakAlIna hovA jarUrI che. jJAna, darzana guNa utpanna thavA chatAM jo cAritra ke AnaMda guNa pragaTa thayela na hoya to jJAnAdi cAritrAdithI abhinna banI na zake. ratnatraya pragaTa thavA chatAM AtmAnA AnaMdano anubhava na thAya ke kevalajJAnAdi pragaTa na thAya to AnaMdathI ke kaivalajJAnAdithI ratnatrayano abheda thaI na zake. tathA sarva AtmaguNono abheda na thAya to mokSa thaI na zake. tethI pratyeka mumukSue, munie apragaTa guNone pragaTa karI, prApta tamAma guNo sAthe teno abheda karI upalI bhUmikAnA sarva guNone pragaTAvavA mATe prayatnazIla rahevuM joIe. Avo AdhyAtmika saMdeza ahIM prApta thAya che. tathA bodha, ruci vagere vibhinna kAryane utpanna karavAnI zakti dharAvanAra hovAthI jJAna, cihnadrayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI. lA.(2)mAM che. (2)mAM 'syAtkArabhAjI' pATha. - kAkA nI va Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1162 . ekonaviMzatirUpeNa siddhasvarUpavarNanam / jJAna-darzanAdInAM mithobhedAd ekasattve'pi pramAdAdinA anyaguNanAzaH sambhavatIti jJAtvA 'ekaguNa.. sattve'pi sarvaguNAnAmabhedAt sarve eva madIyA guNAH prakaTarUpeNa santi eveti bhrAntyA na mditvymaatmaarthinetyupdeshH| tadanusaraNenaiva upamitibhavaprapaJcAyAM kathAyAM siddharSigaNivarNitaM siddhasvarUpaM laghu sampadyeta / taduktaM tatra "na mRtyuna jarA nA'tirna zoko nA'ratirna bhiiH| na bubhukSA pipAsA ca, na ca kecid upadravAH / / - svAbhAvikaM nirAbAdham, svAdhInam upamA'tigam / anantaM yogigamyaM ca, sukhameva hi kevalam / / anantAnanda saddIrva-jJAna-TarzanapUrataH | satataM movate ghacara, tasyAM ni:zeSatathi : II" (u.ma...... pra.6, sno.184, 186, 186/mA-3/9.-70) rUti aa2/4o. darzana Adi paraspara bhinna paNa che. tethI eka guNa Take to paNa pramAdanA lIdhe anya guNa nAza pAme tevI saMbhAvanA ravAnA thatI nathI. tethI prApta guNono paraspara abheda thaI javAthI eka paNa ke guNa Take to mArA badhA ja guNo pragaTapaNe Takaze' - AvI gerasamajamAM sAdhake mustAka na banavuM [ joIe. Avo AdhyAtmika saMdeza paNa A zloka dvArA meLavavA jevo che. AA anvaya-vyatirekathI siddhavarUpane samajIe che. (tabu) te upadezane anusaravAthI ja upamitibhavaprapaMcA kathAmAM zrIsiddharSigaNIe varNavela siddhasvarUpa jhaDapathI saMpanna thAya. tyAM jaNAvela che ke "nivRtti nagarImAM (1) mRtyu nathI, (2) ghaDapaNa nathI, (3) pIDA nathI, (4) zoka nathI, (5) arati nathI, (6) bhaya nathI, (7) bhUkha nathI, (8) tarasa nathI, (9) koI paNa prakAranA upadrava nathI. tyAM (1) svAbhAvika, (2) pIDArahita, (3) svAdhIna, (4) nirupama, (5) anaMta, (6) yogigamya evuM mAtra sukha ja che. jemanI tamAma kriyAo (kAryo) pUrNa thaI cUkela che evA dhanya siddha bhagavaMta te muktipurImAM satata prasanna rahe che. te siddhAtmA (1) anaMta AnaMda, (2) anaMta tAttvikazakti, (3) anaMta jJAna ane (4) anaMta darzanathI paripUrNa hoya che." (94) lakhI rAkho DAyarImAM....? * paripakavatAnI gerahAjarImAM sAdhanA bIjAne tarachoDe che, upAsanA premathI badhuM choDe che. satya potAnA pakSe hoya to buddhine nyAyamAM rasa che. kAraNa buddhine bIjAno dIvaDo olavI potAno dIvaDo saLagato rAkhavo che. zraddhAne samAdhAnamAM rasa che. banne gharamAM dIvaDA peTelA rahe tevI zraddhAnI abhiruci che. Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9/5 0 paryAyamithyAtvazaGkA 0 bahukArya kAraNa eka jo, kahiI te dravyasvabhAvaja re; to kAraNebhedabhAvathI, huI kAryabhedabhAva re la/pA (138) jina. havaI jo ima (kahiI=) *kahasyo "je (bahukAryakAraNa) hemadravya eka ja avikRta (te dravyasvabhAva) che chaI, vikAra to mithyA chai. utpAdAdiparyAyANAM mithyAtvamAzaGgya pratividhatte - 'vividhe'ti / vividhakAryakAryeko dravyasvabhAva eva cet ? / tarhi svahetvabhedAt syAt kAryabhedo hysnggtH||9/5|| prakRte daNDAnvayastvevam - vividhakAryakArI dravyasvabhAva eka eva cet, tarhi svahetvabhedAt / kAryabhedo asaGgataH hi syAt / / 9/5 / / athA'vikRtamekaM hemadravyameva pAramArthikam, kumbhavyayAdiparyAyAstu vikAratvAd mithyaa| na caivaM sati kevalaM mAdhyasthyameva syAt, na tu zoka-harSoM, tajjanakakumbhavyayAdInAM mithyAtvenA'kiJcitkaratvAditi vAcyam, avataraNikA :- 'utpAda, vyaya vagere paryAyo mithyA che' - AvI zaMkA karIne tenuM nirAkaraNa graMthakArazrI karI rahyA che : zlokArtha:- "vividha kAryane karanAro dravyasvabhAva eka ja che' - AvuM ja kaho to svahetuabheda hovAthI (= kAraNabheda na hovAthI) kAryabheda asaMgata thaI jaze. (9/5) vyAkhyArtha :- ahIM dravyavAdI vidvAno paryAyano apalApa karatA potAno mata nIce mujaba jaNAve che. * suvarNa dravya ja pAramArthika : pUrvapakSa ja pUrvapakSa :- (kathA.) avikArI eka suvarNadravya ja pAramArthika sat che. ghaTa, mugaTa vagere paryAyo to vikRtisvarUpa hovAthI mithyA che. matalaba e che ke je pAramArthika sat vastu hoya temAM koI pheraphAra na thAya, vikAra na thAya. paryAya to pheraphAra pAme che. tethI vikArI che, apAramArthika che, mithyA che. A suvarNadravya ja sthira che, avikArI che, pAramArthika che. paryAyavAdI :- (ra ) jo dravya ja pAramArthika hoya, vAstavika hoya to te nitya aparivartanazIlatA hovAthI tenA nimitte vyaktine mAdhyacya bhAva ja pragaTaze. kema ke zokAdijanaka kuMbhanAzAdi paryAya to tamArA mate mithyA che. mithyA vastu akiMcitkara che, kazuM paNa karavAne samartha nathI. tethI tenA dvArA harSa ke zoka utpanna thavAno koI prazna ja nathI. tathA avikArI suvarNadravyanA utpAda-vyaya thatA na hovAthI suvarNadravyanA nimitte paNa koIne harSa-zoka utpanna thaI nahi zake. tethI dravyavAdInA mate vizvamAM koIne paNa harSa-zoka thaI nahi zake. paraMtu harSa-zoka lokone thAya to che ja. tethI tenI saMgati mATe paryAyane paNa vAstavika mAnavA jarUrI che. pustakomAM "kAraya' pATha. A.(1)no pATha lIdho che. * P(2)mAM "vibhAva' pada. 4 ko.(13)mAM "kAraya' azuddha pATha. je pustakomAM "kahiI pATha. A. (1)no pATha lIdho che. Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1164 0 dravyArthikanayamate kAryabhedocchedApatti: 0 zokAdikAryatrayajananakazaktisvabhAva te chai, te mATaI tehathI zokAdika kAryatraya thAi chaI0 - to (kAraNabhedAbhAvathI kAryabhedabhAva huI.) kAraNanA bheda vinA kAryano bheda kima thAI? svaSTasAdhana te pramodajanaka. svAniSTasAdhana te zokajanaka. tadubhayabhinna te mAdhyacyajanaka. ___ suvarNasya zoka-pramoda-mAdhyasthyalakSaNakAryatritayajananaikazaktimattvasvabhAvA'bhyupagamAt, tAdRzasvabhAvavazAdevaikasmAt suvarNadravyAt zokAdikakAryatrikotpAdasambhave bAdhakA'bhAvAt kamala-kITakAdijanakapaGkavaditi vividhakAryakArI = zokAdinAnAkAryajanakaH eka eva dravyasvabhAvaH = hemadravyasvabhAvaH svIkartuM yujyata iti cet ? tarhi = kAraNasyaikasvabhAvazAlitve svahetvabhedAt = kAryahetubhedaM vinA kAryabhedaH = zokAdika kAryavizeSaH asaGgataH = ayukto hi = eva syAd = bhavet, yataH sveSTasAdhanasya pramodajanakatvam, svA'niSTasAdhanasya zokajanakatvaM tadubhayabhinnasya ca mAdhyasthyajanakatvaM samasti / tatazca eka svabhAvathI anekakAryajanma vicAra che dravyavAdI - (suvarNasya.) tamArI A vAta vyAjabI nathI. AnuM kAraNa e che ke paryAya mithyA hovA chatAM paNa pAramArthika avikArI nitya eka ja dravya dvArA harSa-zoka-mAdhyacya svarUpa traNa vilakSaNa kArya utpanna thaI zake che. kAraNa ke ame dravyavAdI harSa vagere traNa kAryane utpanna karanAra eka zaktimattva svabhAva suvarNadravyamAM mAnIe chIe. tathAvidha ekasvabhAvavALA suvarNa dravyathI ja zoka-harSa vagere traNeya kArya utpanna thavAmAM koI bAdhaka nathI. kema ke eka ja kAdavamAMthI kamaLa, kIDA vagere aneka vilakSaNa kAryo utpanna thAya ja che. tethI zoka-harSa vagere aneka kAryane karavAnA eka ja svabhAvavALuM suvarNadravya mAnavuM yogya che. tethI paryAyamAtra mithyA che ane kevala avikArI dhruva dravya ja pAramArthika sat tattva che' - Avo amAro siddhAnta trikAlaabAdhita rahe che. paryAya paNa pAramArthika : uttarapakSa uttarapakSa :- (tardei.) jo harSa-zoka vagere kAryone utpanna karanAra suvarNa dravyano eka ja svabhAva mAnavAmAM Ave to kAryanA hetumAM bheda na paDavAthI zoka-harSa vagere vibhinna kArya paNa utpanna thaI nahi zake. kAraNabheda vinA kAryabheda (= kAryamAM vizeSatA = kAryamAM vilakSaNatA) yuktisaMgata thaI na zake. kAraNa ke potAne je vastu game tenuM (= ISTanuM) sAdhana = kAraNa hoya te pramodajanaka bane che. dA.ta. ISTa bhUkhazamananuM sAdhana mIThAI AnaMdajanaka bane che. potAne je aniSTa hoya, je gamatuM na hoya tenuM sAdhana = kAraNa je hoya te zokajanaka bane che. dA.ta. aniSTa evA duHkhanuM sAdhana kaMTakabhakSaNa zokajanaka bane che. tathA je vastu ISTasAdhanathI ane aniSTasAdhanathI bhinna hoya te mAdhyacyajanaka bane che. dA.ta. AkAza-alokAkAza nathI ISTasAdhana ke nathI aniSTasAdhana. tethI te madhyasthatAnuM kAraNa bane che. paraMtu jo suvarNa Adi dravyano svabhAva eka ja hoya to tenAthI kaI * lA.(2)mAM "trayadravyajana..." pATha. 1 phakta ko.(11)mAM ahIM "ItyAdi artha buddhiparIkSArtha jANavuM' - ATalo adhika pATha che tathA te binajarUrI jaNAya che. Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * dRSTAnusAreNa zaktikalpanA : 1165 e trividha kArya ekarUpathI kima hoI ? zakti paNi *dRSTAnusAraI kalpiI chaI. nahIM to "agnisamIpaI jala dAhajananasvabhAva' ityAdika kalpatAM paNi kuNa niSedha karaI chaI? sI kasmAdekasmAdeva svabhAvAt pramoda-zoka-mAdhyasthyalakSaNakAryatritayajananaM sambhavet ? evaM hi yena pa svabhAvena suvarNasya zokajanakatvaM tenaiva pramodajanakatve tu zokasthale'pi pramodaH syAditi viparyayo mA bhavet / na caivaM zaktikalpanA yujyate, zakterapi dRSTAnusAreNaiva kalpanAt / dRSTaviparyayeNA'pi zaktikalpanAyAH prAmANikatve tu 'valisannidhau jalasya dAhajananazakti-- svabhAvaH varSoMzcA'psannidhau zaityajananazaktisvabhAva' ityAdirUpeNa kalpayantaM kaH pratiSedhayet ? za yataH viprakRSTo'pyayaskAntaH lohAkarSAdisvakAryakaraNazIlo dRzyata eva iti yogadRSTisamuccaye ka rIte pramoda-zoka-mAdhyacya svarUpa traNa vilakSaNa kAryanI utpatti thaI zake ? jo eka ja svabhAvathI suvarNadravya pramoda Adi kAryanuM janaka hoya to eno artha e phalita thaze ke je svabhAvathI suvarNadravya zokajanaka che te ja svabhAvathI te pramodAdijanaka che. tathA je svabhAvathI sonuM zokajanaka hoya te ja svabhAvathI te pramodajanaka hoya to suvarNaghaTanAza thatAM ghaTArthIne zoka thavAnA avasare paNa pramoda utpanna thaze. A pramANe kAryaviparyAsanI Apatti Avaze. paraMtu A rIte to zaktinI kalpanA thaI na zake. zaktinI paNa kalpanA haMmezA pratyakSa pramANathI upalabdha hakIkata anusAre ja thaI zake. (dRSTa.) pratyakSa pramANathI je satya hakIkata upalabdha thAya tenAthI viparIta rIte paNa thatI zaktinI kalpanAne jo prAmANika mAnavAmAM Ave to koI mANasa evI kalpanA kare ke "pANIno bALavAno svabhAva che. agnino ThAravAno svabhAva che' - to AvI kalpanAne paNa prAmANika mAnavI paDaze. zaMkA :- pANIno svabhAva to ThAravAno ja che, bALavAno nahi. tathA agnino svabhAva bALavAno ja che, ThAravAno nahi. A vAtanI badhA mANasone khabara che. tethI 'pANIno bALavAno svabhAvanI che tathA agnino ThAravAno svabhAva che" AvI adRSTa kalpanA | dRSTaviparIta kalpanA kaI rIte mAnya thaI zake ? je kalpanAno pratyakSathI ja virodha dekhAto hoya tene prAmANika na ja mAnI zakAya. che dRSTAnusAra kalpanA grAhya che samAdhAna :- (tA.) tamArI zaMkAnA nivAraNa mATe vitaMDAvAdI ema kahI zake ke "pANIno bALavAno svabhAva agninA sAnnidhyamAM ja che. agninI bAjumAM pANI rahela hoya ane agnimAM hAtha nAMkhavAmAM Ave to agni nahi paNa agnisamIpavartI pANI bALavAnuM kAma kare che. tathA agnino ThAravAno svabhAva pANInA sAnnidhyamAM ja che. pANInI bAjumAM agni rahelo hoya ane pANImAM hAtha nAMkhavAmAM Ave tyAre pANI nahi paNa jalasannihita agni ja ThAravAnuM kAma kare che. A pramANe vitaMDAvAdI kahe to tame tenA samAdhAnamAM zuM kahI zako ? kAMI nahi. prastuta vitaMDAvAdIne koI aTakAvI zake nahi. kAraNa ke dUra rahela paNa lohacuMbaka lokhaMDane AkarSavA svarUpa potAnA kAryane kare ja che. A meM daSTAntAnusAre. pAli0 tarkaNA, ke pustakomAM 'niSedhaka' pATha. ko.(9)+si.no pATha lIdho che. Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1166 * kAryabhede kAraNabhedakalpanam tasmAt zaktibhede kAraNabheda kAryabhedAnusAraU avazya anusaravo. ( zlo.93-94) vyaktam / tasmAt kAryabhedAnusAreNa zaktibhedAt kAraNabhedo'vazyamaGgIkartavyaH / taduktaM yazovijayavAcakaiH dvAtriMzikAprakaraNavRttau " kAryasvabhAvabhede kAraNasvabhAvabhedaH sarvatrA'pyAvazyakaH, anyathA hetvantarasamavadhAnasyA'pyakiJcitkaratvAd" (dvAdvA. 6/7 ) iti / adhikaM tu tadupaTIkAyAM nayalatAm yAmavocAma / pAtALamA as my ch 6/1 kiJca, suvarNadravye harSa-zokAdivilakSaNA'nekakAryajananaikazaktimattvA'bhyupagame'pi syaadvaadprghaTanA pratyakSa pramANathI ja dekhAya che. tethI 'agninI bAjumAM rahela pANIno bALavAno svabhAva che' - AvA svabhAvanI kalpanAne koNa aTakAvI zake ? koI nahi. yogadRSTisamuccayamAM A bAbata spaSTapaNe jaNAvela che. vaLI, 'eka svabhAvathI anekakAryajanmano svIkAra karavA dvArA dRSTaviparIta kalpanAne tame prAmANika kahevA taiyAra cho. tethI kaI rIte tame vitaMDAvAdIne aTakAvI zakazo ? AthI zaktinI ke svabhAvanI kalpanA pratyakSa anusAre ja karavI joIe, pratyakSa pramANathI viparIta rIte nahi. tethI 'eka ja svabhAva dvArA suvarNadravya pramoda-zoka-mAdhyasthya svarUpa traNa kAryane utpanna karaze' - A pramANe kalpanA karavI vyAjabI nathI. tethI kAryabheda mujaba kAryakAraka evI zaktino bheda mAnavo jarUrI che. tathA zaktibhedathI kAraNabheda mAnavo paNa jarUrI che. harSa-zoka-mAdhyasthyasvarUpa vilakSaNa traNa kAryane karanAra vibhinna traNa zaktinA AzrayIbhUta mugaTajanma, ghaTanAza, suvarNauvya svarUpa traNa alaga-alaga kAraNane vAstavika mAnavA jarUrI che. tethI dravyanI jema paryAya paNa pAramArthika che, mithyA nathI. * kAryasvabhAvabheda kAraNabhedano sAdhaka (talu .) uparokta bAbatanuM samarthana mahopAdhyAyazrI yazovijayajI mahArAje dvAtriMzikA prakaraNanI vyAkhyAmAM paNa karela che. tyAM teozrIe jaNAvela che ke 'kAryano svabhAva badalAya eTale kAraNanA // svabhAvamAM bheda mAnavo sarvatra Avazyaka che. jo kAryasvabhAva bhinna hovA chatAM kAraNasvabhAvabhedane mAnya karavAmAM na Ave to anyavidha kAraNonI hAjarI akiMcitkara banI jAya.' A vigatanI vizeSa A chaNAvaTa dvAtriMzikA prakaraNa ane tenI TIkA upara racela nayalatA nAmanI saMskRta vyAkhyAmAM = upaTIkAmAM ame karela che. adhika jijJAsA dharAvanAra vAcake tyAMthI vizeSa jANakArI meLavI levI. che paryAyArthikanayanA viSayanuM samarthana che A spaSTatA :- kAryasvabhAvabhedanimittaka zaktibhedasiddhi, zaktibhedanimittaka kAraNabhedasiddhi praNAlikAthI harSa-zokAdi traNa vAstavika vibhinna kArya mugaTajanma-ghaTanAza-suvarNadravyauvya svarUpa traNa vibhinna kAraNane siddha karaze. tethI kAryabhedanI saMgati mATe paNa mugaTajanma vagere paryAyone vAstavika mAnavA jarUrI che. tethI 'mAtra avikArI nitya dravya ja pAramArthika che, utpAdAdi paryAya kAlpanika che' - A vAta vyAjabI nathI. dravyanI jema utpAda Adi paryAya paNa vAstavika ja che. AvuM jaNAvavAno prastutamAM Azaya che. OM suvarNadravyamAM pUrvottarakAle bhedasiddhi ) (vijhyu.) vaLI, bIjI mahattvanI vAta e che ke harSa-zoka vagere aneka vilakSaNa kArya karavAnI eka zakti suvarNadravyamAM che - evuM svIkAro to paNa syAdvAdano vyApa to nirAbAdha ja che. kAraNa - Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/6 0 anekakAryajananaikazaktipadena syAdvAdasiddhi: 0 1167 anekajananaikaziktizabda ja ekavAnekatvasyAdvAda sUcaI chaI. iti 138mI gAthArtha pUrNa.? al9/pA saro'nAvila eva, anekakAryajananaikazaktipadenaiva ekatvA'nekatvasyAdvAdasaMsUcanAt / ekazaktyaiva harSa -zokAdivilakSaNakAryatritayakaraNe hi kAryabhedAt kathaJcit suvarNadravyabhedaH sidhyati, anyathA sarvadaiva pa kaarytrityaaptteH| ekasminneva suvarNadravye harSa-zokAdikAryatritayajananaikasvabhAvA'bhyupagame tu ghaTasya / nAze'nAze vA, mukuTasya utpAde'nutpAde vA ghaTa-mukuTa-suvarNArthinAM zoka-harSa-mAdhyasthyotpAdo durvAra ev| tatazca pUrvottarakAlInasuvarNadravye kathaJcid bhedaH svIkArya eva / nAnAkAryajananaikazaktimattvA'bhyupagamAcca zaktyAtmanA suvarNadravyamabhinnamapi sidhyati / ayameva bhaGgyantareNa syAdvAda iti / vRthA kiM khidyase ? prakRte "vinAzaH pUrvarUpeNotpAdo rUpeNa kenacit / dravyarUpeNa ca sthairyamanekAntasya jIvitam / / " (syA. mi ka.25) iti syAdvAdakalikAyAM rAjazekharAcAryoktiH, "anAdinidhanaM dravyamutpitsu sthAsnu nazvaram / svato'nyato vivarteta kramAddhetu-phalAtmanA / / " (si.vi.3 / 19) iti siddhivinizcaye akalaGkoktizca bhAvanIyA / ke "anekakAryajanaka eka zakti A padathI ja ekatva-anekatvagocara sAdvAdanuM ja samyapha sUcana thAya che. "eka zaktithI ja harSa-zoka vagere traNa vilakSaNa kAryo karavAmAM Ave che' - AvuM svIkAravAmAM harSa-zokAdi kAryabhedathI suvarNadravyamAM kathaMcit bheda siddha thAya che. jo vilakSaNakAryakArI suvarNadravya sarvadA, sarvathA eka ja hoya to sarvadA harSa-zokAdi traNa kArya utpanna thavAnI Apatti Ave. ghaTa tUTe ke na tUTe, mugaTa utpanna thAya ke na thAya tema chatAM te suvarNadravyathI ghaTArthIne zoka, mugaTArthIne harSa vagere utpanna thavAnI Apatti durvAra banaze. kAraNa ke anekakAryajanaka eka zakti to suvarNadravyamAM hAjara che ja che. tethI pUrvottarakAlIna suvarNadravyamAM kathaMcita bheda mAnavo jarUrI che. tathA anekakAryajanana eka zakti suvarNadravyamAM hovAthI zaktisvarUpe suvarNadravyamAM abheda = aikya paNa siddha thaze. A ja to bIjI rIte syAdvAda che. tethI anekakAryajanaka ekazaktipakSano svIkAra karanAra ekAntavAdIe vRthA kheda pAmavAnI jarUra nathI. L) dravyamAM svataH parataH utpAdAdi ) (.) "pUrvasvarUpe vinAza, anya koIka svarUpe utpAda tathA dravyarUpe dhrauvya - A anekAntano prANa che' - A mujaba syAdvAdakalikA graMthamAM rAjazekharasUrie kahela che. tenI paNa ahIM vibhAvanA karavI. siddhivinizcaya graMthamAM akalaMkasvAmInuM eka vacana paNa prastutamAM bhAvana karavA yogya che. tyAM temaNe jaNAvela che ke "dravya anAdi-anaMta che. te utpanna thavAnA svabhAvavALuM paNa che, sthira rahevAnA svabhAvavALuM paNa che tathA nAza thavAnA svabhAvavALuM paNa che. AvuM dravya svataH ane parataH hetuphaLasvarUpe kramika parivartana pAme che." * ..* cihnadrayamadhyavartI pATha phakta lA.(2)mAM che. Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1168 0 saGkramakaraNasiddhAntavicAraH / prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - 'kAraNabhedaM vinA kAryabhedo'saGgata' iti zAzvataniyama cetasikRtyedamavadhAtavyaM yaduta anekazaH samatA-mamatA-viSamatAdipariNAmaparAvRttau vayamapi vibhinnAH syAmaH / guNAnuvAda-guNiprazaMsopabRMhaNAdikAriNo vayaM paranindA-tiraskArAdikaraNe vibhinnasvabhAvazAlino bhvem| tapazcaryottarakAlaM miSTAnna-phalAdyAsaktau tapasvisvabhAvaH drutaM vigacchedityavadheyam / vaiyAvRttyameM karaNottarakAlaM niSkAraNamadhikArapUrvaM pareNa asmadvaiyAvRttyakAraNe niSkAmasevAsvabhAvo vinazyediti na vismartavyam / svAdhyAyottaraM vikathAdikaraNe asmadIya-svAdhyAyarucisvabhAvaH pracyuta iti smartavyam / etena 'bhagavadbhakti-guNisevA-jIvadayAdinA sAtavedanIyakarmabandhottarakAlaM hiMsAdipravRttau asAtavedanIyakarma jIvo badhnAti, pUrvabaddhasAtavedanIyaJcA'sAtavedanIyatvena saGkrAmayatIti karmaprakRtipradarzitaH siddhAnto'pi vyAkhyAtaH, svabhAvabhedaM vinA kAryabhedA'yogAt, kAryabhedasya svabhAvabhedasAdhakatvAt / itthamAtmasparzi AdhyAtmikaM jJAnaM zraddhAnaJca AtmArthinam apvrgmaarge'prmtttaamupddhaate| tadvalenaiva "nimmamo nirahaMkAro vIyarAo annaasvo| saMpatto kevalaM nANaM sAsayaM prinivvuo||" (utta.35/21) iti uttarAdhyayana sUtroktaM siddhasvarUpaM satvaramAvirbhavet / / 9/5 / / ja ArAdhanA pachI virAdhanAmAM bhaLI na jaIe ja AdhyAtmika upanaya :- "kAraNabheda vinA kAryabheda asaMgata thAya' - A trikAlaabAdhita niyama AdhyAtmika dRSTikoNathI e rIte upayogI che ke ApaNe kyAreka samatA rAkhIe ane kyAreka mamatAmAM ke viSamatAmAM aTavAI jaIe - Ano artha evo thAya ke samatAparyAyane utpanna karanAra ApaNe mamatA-viSamatA paryAyane utpanna karatI vakhate badalAI jaIe chIe. guNAnuvAda-guNiprazaMsA-upavRMhaNAdi karanAra ApaNe niMdA-paMcAta karatI vakhate judA svabhAvane dhAraNa karIe chIe. tapa karyA bAda mIThAI, pharasANa, phaLa vageremAM Asakta thavA dvArA tapasvIsvabhAvane gumAvI detAM vAra lAgatI nathI. vaiyAvacca karyA bAda niSkAraNa koInI sevA adhikArapUrvaka laIe tyAre vaiyAvaccIsvabhAva ravAnA thaI gayo che - A vAta bhUlAvI na joIe. svAdhyAya bAda hoMze-hoMze gappA mArIe, vikathA karIe tyAre nA svAdhyAyarucisvabhAva gerahAjara che - A hakIkata paNa dhyAnamAM rahevI joIe. (tte) uparokta hakIkata satya hovAthI ja "prabhubhakti-guNIsevA-jIvadayA Adi dvArA zAtAvedanIya karma bAMdhyA bAda jIvahiMsA vageremAM joDAIne jIva azAtAvedanIya karmane bAMdhe che tathA pUrve bAMdhelA zAtA vedanIya karmane paNa azAtAvedanIyarUpe pariNAve che' - A mujaba karmaprakRti = kammapayaDI zAstramAM batAvelo siddhAMta paNa saMgata thAya che. kema ke svabhAva badalAyA vinA kArya na badalAya. kAryabheda svabhAvabhedano sAdhaka che. A rIte AtmasparzI AdhyAtmika jANakArI ane zraddhA sAdhakane sAdhanAmArge apramatta banAve che. tenA baLathI ja uttarAdhyayanasUtramAM darzAvela siddhasvarUpa satvare pragaTa thAya. tyAM siddhasvarUpane jaNAvatA kahela che ke "nirmama, nirahaMkAra, vItarAga, AzravazUnya, kevalajJAnane prApta karela siddhAtmA zAzvata kALa sudhI sarvathA svastha bane che." (9/5) 1. nirmamo nirahaGkAro vItarAgaH anaashrvH| samprAptaH kevalaM jJAnaM zAzvataM prinirvRtH|| Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tulAnamanonnamanavimarza: / 1169 "zokAdijananaI vAsanAbhedaI", koI bolaI buddha re; tasa jaimanaskAranI bhinnatA, viNa nimittabheda kima zuddha re? /6ll (139) jina. rI. *havaI valI* (koI) bauddha ima (bolaIs) kahaI chai je - "tulAnamanonnamananI pari utpAdarA, -vyaya ja ekadA chai, kSaNikasvalakSaNanaI dhrauvya to kaI ja nahIM. bauddhazaGkAmapAkartumupakramate - 'zoke'ti / zokAdihetusaMskArabhedAt kAryabhidA nanu / voi te vAsanAmevA hetu vinA cam ?A/ddA ___ prakRte daNDAnvayastvevam - nanu zokAdihetusaMskArabhedAt kAryabhidA (iti ced ?) bauddha ! s hetumeTuM vinA te vAsanAme thaM (samaveto ? /6 nanuM "nAzotvA sakaM yadvat nAmonAno tunAntayoH" (AvazAnayara uddhata - mA-4/pU.7088 + aSTasahasyAM ca 3/53/pR.501) iti vacanAd utpAda-vyayau eva tulonnamana-namanavadekadA pAramArthiko staH, ekadarzanenA'parAnumAnAt / ayamAzayaH - tulAntayoH nAmonnAmayoH ekatarasya darzanena samakAlam anyatarasya anumAnaM yathA vyAptibalena bhavati tathA utpAda-vyayayoH ekatarasya darzanena samakAlameva avataraNikA - uparokta bAbata aMge bauddha vidvAnane judI rIte zaMkA thAya che. tenI zaMkAne darzAvI, tenuM nirAkaraNa karavA mATe graMthakArazrI kaTibaddha thAya che : zlokArtha :- "zoka vagerenA kAraNabhUta saMskAra judA hovAthI kAryabheda thAya che' - AvuM jo te bauddha ! tame kaho to hetubheda vinA tamAre prabuddhasaMskArabheda kaI rIte saMgata thaze ? (9/6) vyAkhyArtha:- "utpAda-vyaya-dhrauvya A traNeya vibhinna ane vAstavika padArtha che. tathA pramoda-zoka -mAdhyayyanA te kramazaH kAraNa che' - A pramANe je jaina siddhAnta che, tenI sAthe bauddha vidvAna saMmata thatA nathI. te pramodAdi kAryabhedanI saMgati judI ja rIte kare che. tenuM maMtavya nIce mujaba che. nA saMskArabhede kAryabheda : bauddha dhara bauddha :- trAjavAnuM eka pallu jyAre name, te ja samaye bIjuM palluM UMcu thAya che. te ja rIte je samaye nUtana kAryanI utpatti thAya che, te ja samaye pUrvakAryano nAza thAya che. kAraNa ke amArA prAcIna graMthamAM jaNAvela che ke "trAjavAnA be cheDe ekIsAthe jema namana ane unnamana (= Urdhvagamana) thAya che, tema utpAda ane vyaya ekIsAthe thAya che.' A zAstrasaMdarbhanA AdhAre ame ekIsAthe thatA utpAda ane vyayane ja vAstavika mAnIe chIe. kAraNa ke ekanA pratyakSathI bIjAnuM anumAna thAya che. Azaya e che ke trAjavAnA cheDe namana ane Urdhvagamana - A bemAMthI eka dekhAya eTale bIjAnuM te ja samaye vyAptinA baLathI jema anumAna thAya che, tema utpAda-vyaya bemAMthI ekanuM paNa darzana thatAM vyAptinA * jananaI = lokane. 4 lA.(1)+lA.(2)ma.mAM "manasakAra...' pATha. ko.(2)mAM "namaskAranI pATha. ja... * cihnadrayamadhyavartI pATha phakta lA.(2)mAM che. Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1170 0 nanupadArthaprakAzanam // hemathI zokAdika kArya hoI chaI, te bhinna bhinna lokanI bhinna bhinna vAsanA chaI, te vatI. jima eka ja vastu (zokAdijananaI) vAsanAbhedaI koInai iSTa, koIkanaI aniSTa e pratyakSa chai. selaDa pramukha manuSyanaI ISTa chaI, karabhanaI aniSTa chaI. paNi tihAM vastubheda nathI, tima IhAM paNi jANavuM." itarasyA'numAnaM vyAptibalena nirAbAdham / ittham anyo'nyasamavyAptau utpAda-vyayau eva pAramArthiko, kSaNikasvalakSaNatvAt / dhrauvyaM tu nAstyeva, kSaNikatva-svalakSaNatvA'yogAt / hemamukuTotpAdAdau sati kAryabhidA = zokapramodAdikAryabhedastu zokAdihetusaMskArabhedAd = ghaTAdyarthinAM nAnAlokAnAM zoka -pramodAdikAraNIbhUtavibhinnavAsanAvibhedAt / atrAnunaye nanu, "praznAvadhAraNA'nujJA'nunayA''mantraNe nanu" - (ma..3/2/248) ti amaraveza: | yathA hyekameva vastu kasyacidiSTamaniSTaJcetarasya vAsanAvizeSAditi pratyakSameva dRzyate, manuSyasyeSTamapIkSuphalAdi kramelakasyA'niSTaM bhavati / na cA'tra vastubhedaH kintu vAsanAbheda eva / sAmarthyathI te ja samaye bIjAnuM anumAna nirAbAdhapaNe thAya che. Ama paraspara samavyAta evA utpAda -vyaya ja pAramArthika che. kAraNa ke te kSaNika svalakSaNAtmaka che. tamAma padArtha kSaNabhaMgura che. kSaNekajIvI sarva vastuo paraspara atyaMta vilakSaNa che. eka paNa vastu be kSaNa TakatI nathI. tathA koI paNa vastu paraspara samAna nathI. utpAda ane vyaya kSaNabhaMgura hovAthI temaja paraspara atyaMta vilakSaNa (= svalakSaNa) hovAthI vAstavika che. dhrauvya vizvamAM vidyamAna nathI. kAraNa ke dhrauvyamAM kSaNabhaMguratA tathA atyaMta vilakSaNatA bAdhita thAya che. jyAre suvarNakuMbhano nAza thAya che tyAre suvarNamugaTa utpanna thAya che. tyAre zoka-pramoda vagere judA-judA kArya utpanna thavAnuM kAraNa to ghaTArthI-mugaTArthI vagere aneka lokonA judA judA prabuddha saMskAra che. ghaTArthI jIvamAM zokajanaka saMskAra prabuddha thavAthI tene zoka thAya che. mugaTArthI jIvamAM AnaMdajanaka saMskAra prabuddha thavAthI tene AnaMda thAya che. tathA suvarNArthI jIvamAM mAdhyayyajanaka saMskAra prabuddha thavAthI te taTastha rahe che. judA judA saMskAranA lIdhe judA-judA kAryo utpanna thAya che. paraMtu dhrauvyane mAdhyacyajanaka mAnavAnI jarUra nathI. mATe padArthane utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka mAnavAnI AvazyakatA nathI. "prazna, avadhAraNa, anujJA, anunaya, AmaMtraNa arthamAM "nanuM vaparAya" - Ama amarakozamAM jaNAvela che. te mujaba mULa zlokamAM "nanuM zabda anunaya (kAryabheda mATe prativAdIne manAvavAnA) arthamAM prayojela che. zaMkA - jo vastu eka samaye ekAtmaka ja hoya, trayAtmaka na hoya to eka ja vastu alaga alaga vyaktine ISTa-aniSTa Adi svarUpa kaI rIte banI zake ? # pUrvapakSa cAlu che samAdhAna :- (thA) eka ja vastu eka vyaktine ISTa hoya te anya mANasane judA saMskAranA lIdhe aniSTa svarUpa banI zake che. A vAta pratyakSamAM ja dekhAya che. jema ke zeraDI mANasane ISTa hoya che paNa UMTane te ja zeraDI aniSTa bane che. ahIM gamA-aNagamA svarUpa vibhinna kArya karavAnA lIdhe zeraDIne ja pustakomAM te' nathI. ko.(9)+si.mAM che. Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/6 . bauddhasammatavAsanAnirAsa: 2 1171 (tasatra) te bauddhanaI nimittabheda vinA vAsanArUpa manaskAranI bhinnatA kima zuddha thAya che ? tathaivehA'pi vijJeyamiti cet ? atrocyate - re bauddha ! te = tava vAsanAvAdinaH mate hetubhedaM = nimittabhedaM vinA vAsanAbhedaH = manaskArabheda eva kathaM sambhavet ? athAnAdivAsanAbhedastu svAbhAvika iti na tatra kAraNAntarakalpanamAvazyakam, anyathA'navasthApatteriti cet ? tarhi zokAdInAm api svAbhAvikatvamevAstu, sRtaM vaasnyaa| na ca sarveSAM kAryANAm ahetukatvApatteH vAraNAya zokAdikAryapratiyogikakAraNatvazAlinI " vAsanA'bhyupagamyata iti vAcyam, vibhinna mAnavAnI jarUra nathI. paNa saMskArane vibhinna mAnavAnI jarUra che. purovartI zeraDI badalAtI nathI paNa mANasanA ane UMTanA saMskAra badalAya che. tethI be vibhinna kArya thAya che. TUMkamAM saMskAra dvividha che, zeraDI dvividha nathI. te ja rIte prastutamAM paNa suvarNAdi vastu trayAtmaka nathI. paraMtu ekAtmaka ja che. ghaTArthI vagere vyaktinA saMskAra trividha che. tenA lIdhe zoka-pramoda-mAdhyazmasvarUpa traNa kArya saMgata thaI zake che. A rIte jANavuM. mATe prauvyane mAnavAnI koI AvazyakatA nathI. I hetubheda vinA saMskArabheda asaMbhava H jena laI jaina :- (trovyata) he bauddha vidvAno ! sAMbhaLo. tame saMskAravAdI cho. alaga alaga saMskAranA AdhAre alaga alaga prakAranA kAryo utpanna thAya che - tevuM mAnanArA cho. paraMtu tamArA mate, nimittabheda vinA saMskArabheda = upayogabheda kaI rIte saMbhavI zakaze ? kI vAsanA svAbhAvika che : boddha che bauddha :- (kathA.) vAsanA anAdikAlIna che. tethI vAsanAbheda svAbhAvika che. tethI harSajanaka vAsanA, zokajanaka vAsanA vagere vibhinna prakAranI vAsanAnA anyavidha kAraNanI kalpanA Avazyaka nathI. jo judA-judA zokAdinI utpAdaka judI-judI vAsanAnA kAraNanI kalpanA karavI Avazyaka hoya to tenAthI paNa kAraNanI (= vAsanAjanakajanakanI) kalpanA, tenA paNa kAraNanI (= vAsanAjanakajanakajanakanI) kalpanA... A rIte anaMta kAraNonI kalpanA karavI jarUrI banI jaze. Ama to anavasthA = anaMtakAraNakalpanApravAhaavirAma lAgu paDaze. tethI vAsanAnA kAraNanI kalpanA ame nathI karatA. # baddhasaMmata saMskArakalpanA vyartha kSa jaina :- (tardi.) jo tame anavasthAdoSanA lIdhe vAsanAnuM koI kAraNa nathI mAnatA to zokAdinuM paNa kAraNa mAnavAnI jarUra zI che ? zokAdine paNa svAbhAvika ja mAno. eTale tenA kAraNa tarIke vAsanAno svIkAra karavAnI jarUrata nahi rahe. bauddha :- (na gha.) jo zokAdine tame svAbhAvika mAno to tulyanyAyathI jagatanA tamAma kAryone svAbhAvika mAnavA paDaze. tamAma kAryone nirdetuka mAnavAnI ApattinuM nivAraNa karavA mATe to ame Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1172 0 bauddhamate dhrauvyasya mAdhyasthyA'janakatvam / dhvaMsAdiSu bAhyanimitteSu zokAdikAraNatAkalpane'pi tannivAraNasambhavAt / anena vinigamakA'bhAvAdubhayatra kAraNatAkalpanamabhyupagamyatAmiti pratyAkhyAtam, gauravAt, kalpanAyA api dRSTAnusAreNaiva nyAyyatvAt, anyathA'tiprasaGgAt / tatazca bAhyArthaniSThotpAdAdinA harSAdhutpatteH dhrauvyasiddhiranAvilA, ttkaaryoplbdhH| zaM etena bAhyavastuni dhrauvyavirahe'pi puruSaniSThamAdhyasthyajanakasaMskAreNaiva mAdhyasthyotpattiriti ka bauddhoktiH nirastA, mukuTAdyarthigatanAnAprabuddhasaMskAradvArA harSa-zoka-mAdhyasthya-lakSaNavilakSaNakAryaa tritayotpattisaGgatikaraNe'pi nAnAprabuddhasaMskArotpatteH bAhyanimittakAraNabhedaM vinA asambhavAt / harSa zokAdikAryasApekSa kAraNatAne dharAvanArI vAsanAno svIkAra karIe chIe. 4 vAsanA mithyA che : jena 4 jaina :- (ghaMsA) nA, tamArI A dalIla vyAjabI nathI. kema ke bAhya nimitta evA ghaTadhvasa vageremAM ja zokAdinI kAraNatAnI kalpanA karavAmAM Ave to paNa sarvakAryanI nittAnuM nivAraNa thaI zake che. tethI pratyakSapramANasiddha bAhya nimittane ja zokAdijanaka mAnavA vyAjabI che. adaSTa vAsanAnI te mATe kalpanA karavAnI koI jarUra nathI. zaMkA - (na.) zoka vagere kAryanA kAraNa tarIke ghaTadhvaMsa vagere bAhya nimittono svIkAra karavo ke vAsanAno svIkAra karavo? A bAbatamAM koI niyAmaka nathI. Ama vinigamakavirahathI bannene zokAdinA kAraNa mAno. AMtarika vAsanA ane bAhya ghaTadhvaMsAdi - A bannemAM kAraNatAnI kalpanA thavA do. ja kalpanA dRSTAnusAre thAya ke samAdhAna :- (ra.) bhAgyazALI ! pratyakSa pramANathI siddha evA ghaTadhvaMsa vagerethI ja zokAdi kArya utpanna thAya che - tevuM nakkI thaI javAthI tame kaho cho tenuM nirAkaraNa thaI jAya che. bannene CI kAraNa mAnavAmAM gaurava doSa paNa rahelo che. tathA je kalpanA karavAnI hoya te paNa pratyakSa pramANane anusarIne ja karI zakAya, game tema nahi. bAkI to game te vyakti game tevA navA-navA kAraNanI rI kalpanA kare tene aTakAvI nahi zakAya. "sonAno ghaDo nAza pAmavAthI rAjakumArI zoka kare che' - A bAbata pratyakSa pramANathI prasiddha che. tethI ghaTadhvaMsane ja lAghavathI zokajanaka mAnavuM ucita che. vAsanAthI zoka utpanna thAya che' - tevI aSTakalpanA karavAnI jarUra nathI. tethI bAhya vastumAM rahelA utpAda-vyaya-dhrauvya dvArA je harSa-zoka-mAdhyacya nAmanA traNa kAryo utpanna thAya che' - tevuM mAnavuM jarUrI che. tethI vastumAM dhrauvyanI paNa siddhi avazya thaze. kema ke tenuM kArya mAdhyacya upalabdha thAya che. 4. prabuddhasaMskAra mATe bAhakAraNa avazya svIkArya : jena Z (rtina.) "bAhya vastumAM dhrauvya na hovA chatAM paNa vyaktiniSTha mAdhyazyajanaka saMskArathI mAdhyayya bhAva utpanna thAya che' - AvI bauddhanI mAnyatAnuM nirAkaraNa jainoe upara je kathana karyuM che tenAthI thaI jAya che. kahevAnuM tAtparya e che ke harSa-zoka-mAdhyacya svarUpa traNa vilakSaNa kAryanI saMgati, mukuTa AdinA arthI alaga alaga jIvomAM rahela alaga alaga prabuddha saMskAra dvArA karavA chatAM paNa te Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhrauvyasvIkArasya dhauvyam 1173 -zoka-mAdhyasthyalakSaNakAryatritayagatabhedasampAdakasya prabuddhasaMskArabhedasya samarthanArtham utpAda-vyaya-dhrauvyalakSaNasya bAhyanimittagatabhedasya AvazyakatvAt / ekasyA'pi puruSasya nimittabhedena manaskArabhedopalabdheH nimittasyA'pi manaskAraM prati kAraNatA apratyAkhyeyA / nimittabhedaM vinA prabuddhasaMskAralakSaNamanaskArabhedopapattau manaskArabhedaM vinaiva harSa - zokAdipratItilakSaNakAryabhedopapatteH, yukterubhayatra tulyatvAt / na caitat smbhvti| tatazca manaskArabhedamabhyupagamyA'pi dhrauvyAdilakSaNanimittabhedA'bhyupagamasya AvazyakatvAd utpAda-vyayau aGgIkRtya dhrauvyA'palApo bauddhasya na yuktaH / tatazca bAhyanimittabhedaMrza vinA mukuTAdyarthipuruSagato manaskArabhedo'pi harSAdijanako na sambhavediti phalitam / manaskArabhedaM vinA ca vijJAnabhedo'pi naiva sambhavet, anyathA mahadAzcaryaM prasajyeta yaduta zokapratyayavilakSaNaH pramodAdipratyayaH, atha ca tasmAt zokapratyayahetorabhinnena manaskAralakSaNena hetunA janyata iti / rNi na ca bauddhasammate manaskAre aMzatritayamasti, yena tadupapattiH sambhavet / taduktaM paJcadazyAM kA vidyAraNyasvAminA "niraMzasyobhayAtmatvaM na kathaJcid ghaTiSyate" (pa.da.6 / 98 ) iti / 6/6 alaga alaga prabuddha saMskAranI saMgati bAhya nimittakAraNanA bheda vinA kaI rIte thaI zake ? harSazoka-mAdhyasthyasvarUpa kAryabhedanA saMpAdaka saMskArabhedanA samarthana mATe utpAda-vyaya-dhrauvyasvarUpa nimittabheda mAnavo jarUrI che. eka ja vyaktine judA-judA nimitte judA-judA manaskAra utpanna thatA hovAthI, manaskAra pratye nimittane paNa kAraNa mAnavuM jarUrI che. jo nimittabheda vinA paNa prabuddha saMskAra svarUpa manaskAramAM bheda saMgata thaI zakato hoya to manaskArabheda vinA ja zoka-pramodAdiviSayaka pratIti svarUpa kAryabheda kema saMbhavI na zake ? kAraNa ke yukti to banne sthaLe samAna ja che. paraMtu te saMbhavatuM nathI. tethI prabuddha saMskAramAM bheda mAnyA pachI paNa dhrauvya Adi svarUpa nimittabheda mAnavo Avazyaka che. tethI utpAda-vyayano svIkAra karI dhrauvyano apalApa karavo te bauddha mATe yuktisaMgata nathI. tethI 'bAhya nimittamAM dha jo bheda na hoya to mukuTa AdinA arthI puruSamAM rahela harSAdijanaka manaskAramAM paNa bheda saMbhavI na zake' - AvuM phalita thAya che. tathA saMskArabheda vinA jJAnamAM paNa bheda saMbhavI zakato nathI. jo saMskArabheda vinA ja vijJAnabheda saMbhave, to moTuM Azcarya e thaze ke zokapratIti karatAM pramodaAdiviSayaka pratIti vilakSaNa hovA chatAM paNa zokapratItinA kAraNabhUta evA saMskArathI abhinna evA saMskArasvarUpa hetuthI pramodAdiviSayaka pratIti utpanna thavAnI Apatti Avaze. jI niraMza padArtha ubhayAtmaka na saMbhave jI (6 4.) vaLI, saMskAra bauddhamate niraMza che. arthAt eka saMskAramAM traNa aMza bauddhone mAnya nathI ke jenA kAraNe eka ja prabuddha saMskAra traNa aMza dvArA harSa, zoka, mAdhyasthya svarUpa traNa vilakSaNa kAryone utpanna karI zake. akhaMDa, niraMza vastu kyAreya paNa aneka vilakSaNa kArya utpanna karI na zake. tethI ja paMcadazI graMthamAM vidyAraNyasvAmI nAmanA vedAMtI vidvAne jaNAvela che ke "niraMza vastu krayAtmaka anekAtmaka hoya - tevuM koI paNa rIte ghaTI zake nahi." = Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1174 manaskAramImAMsA te mATaiM zokAdikanuM upAdAna jima bhinna, tima nimitta paNi avazya bhinna mAnavuM. tasmAd vAsanAbhedopapattikRte harSa-zokAdInAm upAdAnakAraNabheda iva utpAdAdilakSaNaH bAhyanimittavizeSaH kAraNatayA'GgIkArya eva / ekasyApi puruSasya nAnAnimittavazena nAnAmanaskAro - dayadarzanAd manaskAraM prati bAhyanimittAnAmapi hetutA'bhyupeyeti prakRte mAdhyasthyapratItijanakavAsanAvizeSopapattikRte dhrauvyamapi bAhyArthagatamakAmenA'pi svIkartavyaM saugateneti syAdvAditAtparyam / "manAraH = cetasa AbhogaH" (a.dha.ko.bhA.2/24) iti abhidharmakozabhASye vyAvarNitam / "Alamba cetasa Avarjanam = avadhAraNamityarthaH, manasaH kAraH = manaskAraH mano vA karoti Avarjayati iti pUrNa manaskAraH" (a.dha.ko.bhA.sphu. 2 /24) iti ca sphuTArthAyAM tadvyAkhyAyAM yazomitreNa spaSTIkRtaM manaskAra = svarUpamatrA'nusandheyam / G 6/6 * saMskAra pratye bAhya nimitta paNa kAraNa (tasmA.) tethI harSa-zokAdi vilakSaNa kAryanI upapatti karavA mATe bauddhoe saMskAramAM bheda mAnavo jarUrI che. tathA harSAdijanaka saMskAramAM bhedanI siddhi karavA mATe harSa-zokAdinA bhinna upAdAnakAraNanI jema utpAda-vyaya vagere bAhya nimittavizeSane kAraNasvarUpe mAnavA bauddho mATe jarUrI banI jaze. eka ja vyaktine alaga-alaga nimittonA lIdhe judA-judA prakAranA saMskArano udaya thato dekhAya ja che. tethI saMskAra vAsanA = manaskAra pratye bAhya nimittone paNa kAraNa tarIke bauddhoe svIkAravA paDaze. tethI prastutamAM mAdhyasthyapratItine utpanna karanAra saMskAravizeSanI saMgati karavA mATe bAhya padArthamAM dhrauvya paNa bauddhe avazya svIkAravuM paDaze, bhale ne dhrauvyasvIkAra mATe bauddhanI IcchA na hoya ! Ama ekAntakSaNikavAdanA siddhAntane tilAMjalI ApIne bAhya arthamAM nityatA vagereno paNa bauddhoe svIkAra karavo paDaze. Ama ahIM syAdvAdInuM tAtparya che. * manaskArasvarUpanI vicAraNA ("manAra.) ahIM mULa zlokamAM 'vAsanA' zabdano prayoga graMthakArazrIe karela che, teno parAmarzakarNikAmAM 'manaskAra' evo artha karavAmAM Avela che. teno ame sAmAnya gujarAtI vAcaka varganI sugamatA mATe 'prabuddha saMskAra' evo artha karela che. paraMtu bauddhadarzananI paribhASA mujaba 'manaskAra' zabdano artha upayoga thAya che. abhidharmakozabhASya nAmanA bauddhagraMthamAM jaNAvela che ke "manaskAra eTale cittano upayoga." abhidharmakozabhASyanI sphuTArtha nAmanI vyAkhyAmAM yazomitra nAmanA bauddhavyAkhyAkAre uparokta bhASyavacananI spaSTatA mATe jaNAvela che ke "koI paNa AlaMbanamAM cittanuM Avarjana karavuM, avadhAraNa karavuM te manaskAra kahevAya che. mananI kriyA eTale manaskAra athavA manane kare Avarte kheMce te manaskAra." sphuTArtha vyAkhyAmAM manaskAranuM svarUpa A pramANe spaSTa karAyela che. tenuM ahIM vAcakavarge anusaMdhAna karavuM. = = spaSTatA :- ahIM manane kheMcavuM eTale manane joDavuM - evo artha samajavo. koI paNa AlaMbanamAM manane joDavuM, sthira karavuM, avadhAravuM, upayukta karavuM te manaskAra tarIke abhipreta che. jainadarzananI paribhASA = Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/6 * anekakAryajanakaikazaktitaH syAdvAdasiddhiH 1175 atha suvarNAdidravye naikakAryajananazaktiH svIkriyate kintu nAnAkAryajanikA ekaiva zaktiriti pa na harSa-zokAdinAnAvilakSaNapratItilakSaNamanaskArakAryotpAdA'yoga ekasmAdapi suvarNAdidravyAditi naikasyotpAda-vyaya-dhrauvyAtmakatvamiti cet ? na, anekakAryajananaikazaktizabda eva kAraNagataikatvA'nekatvasvabhAvapratipAdakaM syAdvAdamupadarzayatIti sarvathA kAraNA'bhedapratipAdanamasaGgatameva iti prAguktameva ( 9 / 5 ) kiM vismaryate bhavatA ? ekAnekasvabhAve ca vastuni na kiJcid dUSaNamutpazyAmaH / "na hi zokavAsanAnimittasvabhAvatvameva pramodAdivAsanAnimittasvabhAvatvamiti vyayotpAdAdizaktibhedAt, rNa mujaba manaskAra eTale upayoga samajavo. 'prabuddha saMskAra' zabda teno atyaMta nikaTavartI jANavo. :- (atha.) suvarNa vagere dravyamAM phakta eka kAryane utpanna karavAnI zakti ame svIkAratA nathI. paraMtu aneka kAryane utpanna karanArI eka ja zaktine ame svIkArIe chIe. tethI suvarNa vagere dravya eka hovA chatAM paNa tenAthI harSa-zoka Adi aneka vilakSaNa pratItisvarUpa manaskArakAryanI utpatti thavAmAM koI vAMdho Avaze nahi. tethI suvarNa Adi dravyane utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka mAnavAnI AvazyakatA nathI. syAdvAdanI sArvatrikatA = jaina :- (na,aneja.) tamArI uparokta vAta bIjI rIte syAdvAdanuM ja pradarzana kare che. kAraNa ke "aneka kAryane utpanna karanArI eka zakti' A zabda ja kAraNamAM ekatvasvabhAvane ane anekatvasvabhAvane jaNAvanAra evA syAdvAdane darzAve che. jo kAraNamAM sarvathA aikya hoya, ekAMte eka ja svabhAva hoya to eka zakti aneka kArya kaI rIte karI zake ? tethI harSa-zokAdi kAryane utpanna karanAra kAraNamAM sarvathA aikyanuM abhedanuM pratipAdana karavuM te asaMgata ja che. A vAta to hamaNAM ja pUrve pAMcamA zlokanA vivaraNamAM jaNAvI gayA chIe. tene tame kema bhUlI jAva cho? vadhu jo suvarNa Adi vastune ekAnekasvabhAvathI yukta mAnavAmAM Ave to koI paNa prakAranuM dUSaNa amane jaNAtuM nathI. matalaba ke vastune ekAMte ekasvabhAvavALI mAnIne tenA dvArA aneka vilakSaNa kAryonI utpatti mAnavAmAM je doSa Ave che te doSa 'vastune ekAnekasvabhAvaviziSTa mAnIne vibhinna svabhAva dvArA vibhinna kAryone te vastu utpanna kare che' - AvuM mAnavAmAM Avato nathI. - 1) zokAdijanakasaMskAranimitta judA-judA eM ("na di.) ahIM eka vAta dhyAnamAM rAkhavA yogya e che ke "je suvarNa Adi dravya zokavAsanAnuM zokajanaka saMskAranuM tathA pramodaAdiviSayaka saMskAranuM nimitta bane che, te paNa eka svabhAvathI nahi, paraMtu vibhinna svabhAvathI bane che. matalaba ke suvarNa Adi dravyamAM je svabhAva zokajanaka saMskAranuM nimitta che, te ja svabhAva pramodAdijanaka saMskAranuM nimitta nathI. paraMtu te svabhAva vibhinna che. A svabhAvabheda vyaya-utpAda Adi zaktibhedane AdhIna che. Azaya e che ke suvarNa Adi dravyamAM vinAza ane utpAda bannenI zakti rahelI che. vinAzazaktithI suvarNaAdi dravya vinAzasvabhAvane prApta kare = * Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1176 0 syAdvAdakalpalatAsaMvAdaH / ekasmAdeva ghaTanAzAdanekeSAM ghaTArthinAM yugapacchokotpAde'pyanekopAdAnasambandhanimittatAsvabhAvabhedAd" (zA.vA.sa.7/19 syA.ka.la.pR.114) iti vyaktamuktaM yazovijayavAcakavaraiH syAdvAdakalpalatAyAm / etena hemalakSaNasahakAriNo'bhede'pi upAdAnabhUtasya prAtisvikasya samanantarapratyayakSaNalakSaNasya vAsanAdyaparAbhidhAnasya manaskArasya bhedAt zokAdikAryabhedasambhava ityapi nirastam, yataH zokAdhupAdAnabhUtamanaskArasyeva hemalakSaNanimittakAraNasyA'pyavazyaM bhinnatvamaGgIkartavyam, che tathA utpAdazaktithI te utpAdasvabhAvane prApta kare che. suvarNa Adi dravya vinAzasvabhAvathI ghaTArthI vyaktimAM zokasaMskAranuM utpAdaka che tathA utpAdasvabhAvathI mukuTArthI jIvamAM pramodavAsanAnuM janaka che, tema ja dhrauvyasvabhAvathI suvarNArthI jIvamAM te mAdhyayyasaMskAranuM utpAdaka che. che eka nimitte aneka kAryajanmanI vicAraNA ka (smA.) vaLI, sonAnA ghaDAno nAza karIne sonI jyAre suvarNa mugaTanuM nirmANa kare che te saMyogamAM eka ja ghaTadhvasa svarUpa kArya dvArA aneka ghaTArthI mANasone ekIsAthe je zokanI utpatti thAya che tenA pratye paNa ghaTadhvasa ekasvabhAvathI janaka banavAnA badale svabhAvabhedathI janaka = utpAdaka thAya che. tathA te svabhAvabheda prastuta mAM vibhinna ghaTArthI jIvomAM samanattara jJAnakSaNa svarUpa vibhinna upAdAnakAraNonI sAthe thanAra saMbaMdhanI nimittatA svarUpa che. matalaba e che ke ghaTavaeNsa eka che. paraMtu te caitra, maitrAdi vibhinna ghaTArthI upAdAnakAraNonI sAthe thanArA saMbaMdhanuM nimitta che. A ja kAraNasara ghaTadhvasa eka hovA chatAM paNa vibhinnaupAdAnasaMbaMdhanimittatva svarUpa svabhAvabhedathI caitra, maitra Adi vibhinna ghaTArthIomAM vibhinna prakAranA zokane utpanna kare che." A pramANe syAdvAdakalpalatA graMthamAM ( mahopAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAje spaSTapaNe jaNAvela che. ga samanattarapratyacakAraNatAnI vicAraNA ne bauddha :- (rtana.) zoka, harSa, mAdhyacya svarUpa aneka vilakSaNa kArya pratye suvarNasvarUpa bAhya dravya sahakArIkAraNa = nimittakAraNa che. nimittakAraNa eka hovA chatAM paNa upAdAnakAraNa vibhinna hovAthI zoka, harSa, mAdhyacya svarUpa kAryabheda saMbhavI zake che. prastutamAM upAdAnakAraNa manaskAra che. tenA bIjA nAma vAsanA, saMskAra, upayoga vagere che. bauddhadarzana mujaba tenuM svarUpa samanattara pratyakSaNa che. pratyaya = jJAna. ghaTadhvasa Adi kAryanI utpattinI avyavahita pUrvekSaNamAM je jJAna utpanna thAya te "samanattara pratyakSaNa" kahevAya. prastuta samanattara pratyakSaNa svarUpa manaskAra dareka vyaktiomAM judA judA hoya che. tethI ghaTArthI vyaktimAM rahela manaskAra dvArA zoka utpanna thaze. mukuTArthI jIvamAM rahela vilakSaNa manaskAra dvArA pramoda utpanna thaze. temaja suvarNArthI vyaktimAM rahela vibhinna manaskAra dvArA mAdhyathya utpanna thaze. Ama nimittakAraNamAM abheda hovA chatAM upAdAnakAraNanA bhedathI zoka, harSa, mAdhyacya svarUpa vibhinna kAryonI utpatti thaI zake che. tethI suvarNa dravyane trayAtmaka nahi paNa ekAtmaka = abhinna mAnavAmAM koI doSa Avato nathI. upAdAna-nimittakAraNabheda Avazyaka che jaina :- (ka.) ame pUrve je vAta kahI gayA tenAthI tamArI uparokta dalIlanuM nirAkaraNa thaI Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/6 0 anekajanane'nekAtmakatAsiddhiH / 1177 ekasyaiva hemAdidravyasyA'nekopAdAnaM prati sahakAritvA'yogAt / upAdAnasya zokAdinAnAkAryajanana- pa samarthatve sahakArivaiyarthyAt, tadasamarthatve sahakAriNaH sarvathaikye nAnAkAryotpAdakatvA'yogAt / tatazca hA suvarNAdau nimittakAraNe zakteravazyamabhyupagantavyatayA tannAzAdinA suvarNAdeH anekarUpatA anaavilaa| .. ___ "zaktyanabhyupagame padArthasya svarUpeNaiva kAryahetutve yadeva viSaM pUrva mAraNasamartham AsIt tadeva / kenacid mantravizeSeNa saMskRtaM katham ujjIvanahetuH syAt ? tadAnImapi padArthasvarUpasya tAdRkSasya eva za pratyakSeNa vIkSaNAt / (zaktisvIkAre tu) mantrasaMskArakSaNe mAraNazakteH vinAzAt zaktyantarasya ca mantrasahakRtAd vizAt utpatteH" (svA. ratnA. 4/99/g.707) ti cAdavaratnAre vistare vadhyam jAya che. kAraNa ke zoka, harSa vagere aneka vilakSaNa kAryanA upAdAnakAraNa svarUpa manaskAramAM, tame bauddho jema bhinnatAne = anekatAne svIkAro cho tema suvarNa dravya svarUpa nimittakAraNamAM paNa avazya bhinnatAne = anekatAne tamAre svIkAravI jarUrI che. kAraNa ke eka ja suvarNa Adi dravya aneka upAdAnakAraNo pratye sahakArI banI zakatuM nathI. matalaba e che ke zoka, pramoda Adi vibhinna kAryo pratye jo te te upAdAnakAraNa svayaM ja samartha hoya to tenA mATe suvarNa Adi svarUpa sahakArIkaraNanI kalpanA nirarthaka banI jaze. tathA jo upAdAnakAraNa zoka, pramoda Adi vibhinna kAryone utpanna karavA mATe svayaM samartha na hoya to suvarNa Adi dravya svarUpa eka sahakArIkAraNanA saMnidhAnathI tenAmAM vibhinna kAryonI utpAdakatA yuktisaMgata banI na zake. tethI suvarNa Adi dravya svarUpa sahakArI kAraNamAM zakti avazya mAnavI paDaze. tathA te zaktinA nAza vagere dvArA suvarNamAM vibhinnatA = vibhinnasvabhAvatA = anekarUpatA = utpAda-vyaya-dhrauvyAtmakatA nirAbAdha raheze. Y, jheramAM mArakazakti-saMjIvanazaktinI vicAraNA che. ("zava7.) syAdvAdaratnAkara graMthamAM zrIvAdidevasUrijIe zaktipakSanuM samarthana karatAM jaNAvela che ke vA "jo zaktino svIkAra karavAmAM na Ave ane dareka padArtha potAnA svarUpathI ja = svayameva jo potAnA kAryane karato hoya to je jhera pUrve mAravA mATe samartha hatuM, te ja jhera vaidya dvArA koI viziSTa maMtrathI 3 saMskRta karavAmAM Ave = abhimaMtrita karavAmAM Ave to kaI rIte bIjAne jIvADavAnuM kAraNa te jhera banI zake ? kAraNa ke jheranuM svarUpa to tyAre paNa pratyakSa pramANathI tevuM ja dekhAya che, jevuM abhimaMtrita karyA pUrve dekhAtuM hatuM. (jo jhera svataH ja mAravAnuM kAma karatuM hoya to abhimaMtrita karyA pUrve jema te mAravAnuM kAma karatuM hatuM tema abhimaMtrita karyA bAda paNa te mAraka ja banavuM joIe. paraMtu tevuM to banatuM nathI. mATe jheramAM mAraka zakti mAnavI jarUrI che. jhera svataH mAratuM nathI ke jIvADatuM nathI. paraMtu mAraka zaktinA prabhAve jhera mAravAnuM kAma kare che - tevuM jo mAnavAmAM Ave to koI doSa nahi Ave. te A rIte :-) abhimaMtrita karavAnA samaye jheramAM rahelI mAraka zaktino nAza thaI jAya che tathA abhimaMtraNanA prabhAve jheramAMthI navI saMjIvanazakti utpanna thAya che. tethI abhimaMtrita jhera jIvADavAnuM kAma kare che. A aMge vistArathI nirUpaNa syAdvAdaratnAkaramAMthI jANI levuM. spaSTatA :- sarpanA moDhAmAMthI jheranI kothaLI kADhI levAmAM Ave to sApa jema mArato nathI. tema jheramAMthI mArakazaktine ravAnA karavAmAM Ave to jhera mArI zakatuM nathI. tethI mArakazaktinA nAza Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa "" (se 1178 * citrapratIteH citraprameyanimittakatvam 6/6 eka vastunI pramAtRbhedaIM iSTAniSTatA chai, tihAM paNi eka dravyanA ISTAniSTajJAnajanana zakti rUpa paryAyabheda kahavA ja. *Iti 139mI gAthAno artha saMpUrNa.* 9/6 // na caikasyaivekSuphalAdeH manuSya-kramelakAdiSu iSTA'niSTatvaprakArakapratyayasahakAritvadarzanAt tathA'bhyupagama iti vAcyam, 4 " tatrA'pIkSuphalAdidravye iSTA'niSTatvaprakArakasamanantarapratyayajanananAnAzaktilakSaNaparyAyabhedasyA'vazyaM vAcyatvAt, citrapratIteH tathAbhUtacitravastunimittatvAt, anyathA ( ? tathA sati ) eksvbhaavtvaa'bhyupgmvirodhAvi"ti (zA.vA. sa.7/11/pR.114) vyan syAdAvattvatatAyAm | dvArA mArakazaktiviziSTa jherano nAza, saMjIvanazaktinA utpAda dvArA saMjIvanazaktiyukta jheranI utpatti ane viSatvasvarUpe tenuM svairya Ama jheramAM utpAda-vyaya-dhrauvyanI siddhi thAya che. aneka upAdAna pratye ekanimittakAraNatA vicAra bauddha :- (1 the.) eka ja zeraDI manuSyamAM ISTatvaprakAraka pratItine utpanna karavAmAM sahakArI bane che tathA UMTa vageremAM aniSTatvaprakAraka pratItine utpanna karavAmAM sahakArI bane che. pUrve jaNAvyA mujaba A hakIkata pratyakSa pramANathI siddha che. tethI eka nimittakAraNa aneka upAdAnamAM vibhinna kAryone utpanna karavA mATe sahakAra ApI zake che. A vAta pratyakSa pramANathI prasiddha hovAnA lIdhe prastutamAM paNa tema mAnI zakAya che ke suvarNa Adi svarUpa nimittakAraNa vibhinna upAdAnakAraNamAM zoka, pramoda Adi vilakSaNa kAryone utpanna karavAmAM sahakArI banI zake che. Ama aneka upAdAna pratye eka nimittakAraNane sahakArI mAnavAmAM koI virodha Avato nathI. tethI suvarNa Adi dravyamAM abhinnatA ekAtmakatA ekasvabhAvatA ekarUpatA mAnavI vyAjabI ja che. tethI suvarNamAM anekAtmakatA utpAda-vyaya-dhrauvyAtmakatA siddha thaI zakatI nathI. = = = = > eka dravyamAM anekaparyAyAtmakatAnI siddhi :- ("tatrA.) "nA, tamArI vAta vyAjabI nathI. kema ke 'eka dravya eka svabhAvathI aneka vilakSaNa kAryone utpanna karavAmAM aneka upAdAna pratye sahakArI banI na zake' A niyama mujaba zeraDI vagere dravyamAM paNa anekAtmakatAno svIkAra avazya karavo paDaze. matalaba e che ke manuSyamAM ISTatvaprakAraka samanantara pratItine utpanna karavAnI zakti ane UMTa vageremAM aniSTatvaprakAraka samanantara pratItine utpanna karavAnI zakti zeraDImAM rahelI che - tevuM mAnavuM paDaze. Ama zeraDImAM paNa aneka zaktisvarUpa aneka paryAyano svIkAra avazya karavo paDaze. tethI eka ja zeraDImAM anekazaktirUpatA - anekaparyAyAtmakatA = anekarUpatA = anekasvabhAvatA siddha thAya ja che. Ama 'zeraDI paNa ekAneka svabhAvavALI che' - tevuM mAnavuM jarUrI che. ISTatva-aniSTatvaprakAraka vividha pratIti siddha kare che ke te pratItimAM nimitta bananAra vastu paNa tathAvidha vividhasvabhAvane dhAraNa kare che. jo bAhya vastu vilakSaNa vividha pratItinuM nimitta bane to temAM sarvathA ekasvabhAvarUpatAno svIkAra karavAmAM virodha Avaze" = A pramANe syAdvAdakalpalatA graMthamAM mahopAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAje spaSTapaNe jaNAvela che. pustakomAM 'jana' pATha. ko.(7+10+11) no pATha lIdho che. * * cihnadrayamadhyavartI pATha phakta lA.(2)mAM che. - Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/6 0 kAryagataM bhUtibhAvatvaM kRtsnakAraNasvabhAvA'dhInam 0 1179 ____ vyavasthApitazcAyamarthaH "yataH svabhAvato jAtamekaM nAnyat tato bhvet| kRtsnaM pratItya taM bhUtibhAvatvAt tatsvarUpavad / / " (a.ja.pa.bhAga-1/pR.49) ityAdinA zrIharibhadrasUribhiH anekAntajayapatAkAyAm / kA prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - anekaprabuddhasaMskArAdilakSaNakAryotpattiH upAdAnasya aneka vividhapratItinimittatA anekasvabhAvasAdhaka 4 spaSTatA :- pratItigata vaividhya vastusvabhAvagata vaividhyanA nimitte che. jo vastusvabhAvamAM vaividhya na hoya to tenA nimitte thanArI pratItimAM vaividhya AvI na zake. paraMtu pratItivaividhya to prasiddha ja che. tethI vividha pratIti pratye nimitta bananAra bAhya vastumAM sarvathA ekasvabhAva mAnavAmAM Ave to vividha pratItinI anyathA anupapattinA lIdhe bAhyavastugata sarvathA ekasvabhAvano svIkAra virodhagrasta banaze. | anekAntajayapatAkAvacanavimarza (vyavasthA.) uparokta tathyane zrIharibhadrasUrijI mahArAje anekAMtajayapatAkA graMthamAM pramANathI vyavasthApita karela che. tyAM teozrIe jaNAvela che ke "bauddhamatamAM je svabhAvathI je kAraNa eka kAryanuM janaka thAya che, te svabhAvathI te kAraNe anya kAryanuM utpAdaka banatuM nathI. kAraNa ke kAryanuM bhUtibhAvatva = utpattidharmakatva = utpattisvabhAvatu saMpUrNa kAraNasvabhAvane AdhIna hoya che. arthAt kAraNagata saMpUrNa svabhAvane AzrayIne utpanna thavAno kAryasvabhAva hoya che. kAraNa ke je kArya je kAraNathI utpanna thAya che, te kAryanI utpattimAM te kAraNe samagrarUpe joDAI jAya che. phalataH kAraNa eka kAryanI utpattimAM samagrarUpe joDAI javAne lIdhe te kAraNathI anya kAryanI utpatti thaI zakatI nathI. jema ke je mRtapiMDamAMthI ghaDo utpanna thAya te mRtapiMDa saMpUrNarUpe te ghaDAnI utpattimAM joDAI jAya che. tethI te ghaDAnI utpatti karavAmAM viniyukta mRtapiMDamAMthI mATIno cUlo, mATInAM ramakaDAM, vagere anya mRtapAtronI utpatti thaI zakatI nathI. adhikRta ghaTakAryanuM svarUpa jema saMpUrNa svakAraNasvabhAvane sApekSa hoya che, tema sarva kArya saMpUrNa svakAraNasvabhAvane AdhIna hoya che." A kAryotpattimAM kAraNasvabhAvano saMpUrNa viniyoga che. spaSTatA :- zrIharibhadrasUrijI mahArAjanA uparokta vacanathI eTaluM phalita thAya che ke kAryotpattimAM kAraNasvabhAvano saMpUrNatayA viniyoga thato hovAthI jo suvarNa Adi dravya svarUpa nimittakAraNano sarvathA eka svabhAva mAnavAmAM Ave to zoka, harSa Adi vibhinna vilakSaNa kAryanI utpatti suvarNa Adi dravya dvArA thaI nahi zake. kema ke tame suvarNa Adi dravyano svabhAva sarvathA eka mAno cho. tathA te svabhAvano saMpUrNatayA viniyoga zokane utpanna karavAmAM thaI cUkelo hoya to harSa ke mAdhyacya svarUpa anyavidha kAryanI utpatti ekAMtataH eka svabhAvane dhAraNa karanArA suvarNa Adi dravya dvArA kaI rIte thaI zake ? paraMtu hakIkata e che ke zoka, harSa, mAdhyacya svarUpa paraspara vilakSaNa traNa kArya to utpanna thAya ja che. tethI tenI saMgati karavA mATe eka ja suvarNa dravyane utpAda-vyaya-dhrauvya svarUpa traNa svabhAvavALuM mAnavuM jarUrI che. tethI eka dravyamAM utpAda Adi tritayAtmakatA siddha thAya che. AthI ja "pratyeka vastu ekAnekasvabhAvavALI che' - tevuM phalita thAya che. ja ApaNA patanamAM ApaNo vikRta svabhAva javAbadAra che. AdhyAtmika upanaya - prabuddha vividha saMskAra vagere svarUpa aneka kAryanI utpatti sUcita kare Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1180 0 kaTuzabdazravaNe krodhAnalAnudayopAyopadarzanam / svabhAvatAM sUcayati / evameva nimittakAraNasyA'pi nAnAsvabhAvAH bhavanti / ubhayataH kAryamutpadyate / kenacit kaTu-karkaza-zabdoccAraNe asmadIyA'pamAnakaraNe vA'smatkopotpattau na kevalaM parakIyakaTuzabdakAraNatA kintu asmadIyavikRtasvabhAvakAraNatA'pi samastItyabhyupagantavyaM sahRdayatayA / kaTuzabdAdilakSaNanimittakAra-NataH asmadIyavikRtasvabhAvalakSaNopAdAnakAraNatazca kopAnala utpadyate / upAdAnakAraNA'yoge tu naiva kaTuzabdAditaH krodhotpAdasambhavaH, gozAlakA'bhyAkhyAtazrImahAvIravat / + itthameva ratyarati-rAgadveSa-harSazokAdivividhavikRtyAvarttanimajjane kevalabAhyavikRtanimitta-zabda-paristhiti prabhRteH kAraNatvamanabhyupagamyA'smadIyavikRtasvabhAvasyA'pi kAraNatvaM mantavyaM mdhysthtyaa| tatprakarSe ca "abhivyApya sthitAH siddhAH avedA vednojjhitaaH| cidAnandamayAH karmadharmA'bhAvena nirvRtAH / / " (kSe.lo. pra.27/666) iti kSetralokaprakAze vinayavijayavAcakoktaM siddharUpaM pratyAsannaM syAt / / 9/6 / / che ke upAdAnakAraNanA svabhAva aneka che. tathA nimittakAraNanA svabhAva paNa aneka che. kAryanI utpatti to upAdAna ane nimitta - bannenA lIdhe thAya che. tethI koI ApaNane kaDavA-karkaza zabda kahe ke apamAna kare ane ApaNane tenA pratye gusso Ave to ApaNane thatA gussAmAM phakta sAmenI vyaktinA bagaDelA zabdo ja kAraNa che - tevuM nathI. paraMtu ApaNo bagaDelo svabhAva paNa temAM avazya javAbadAra che. A satya hakIkatano svIkAra karavAmAM ApaNane bilakula khacakATa thavo na joIe. sAmenI vyaktinA zabdo gussAnuM nimittakAraNa che tathA ApaNo AtmA gussAnuM upAdAnakAraNa che. tethI zabdano bagaDelo A svabhAva ane ApaNo bagaDelo svabhAva - A banne bhegA thavAthI krodhAnano prAdurbhAva thAya che. 4 kheladilIne khIlavIe 4 | (SSI.) jo ApaNo svabhAva bagaDelo na hoya to ApaNA kAne paDatA bagaDelA zabdo kopAlanuM nuM nirmANa karavA mATe asamartha che. gozALAe kaDavA zabdomAM bhagavAna mahAvIrasvAmIjI pratye khoTA AkSepo karyA, doSAropaNa karyA tema chatAM paNa zramaNa bhagavAna mahAvIra mahArAjA tenA pratye leza paNa gusse thayA na hatA. kAraNa ke kaDavA zabda svarUpa nimittakAraNa hAjara hovA chatAM paNa bhagavAnano svabhAva bagaDelo na hato, gussAnuM upAdAnakAraNa gerahAjara hatuM. tethI gussAnuM nimittakAraNa akiMcitkara banI gayuM. A ja rIte rati-arati, gamA-aNagamA, rAga-dveSa, harSa-zoka Adi vividha vikRtionA vamaLamAM ApaNe aTavAI jatA hoIe; tyAre kevaLa bAhya vAtAvaraNa, bAhya nimitta, bAhya zabdo, bAhya paristhiti vagerenA bagaDelA svabhAvane kAraNa mAnavAnA badale ApaNA vikRta svabhAvane paNa temAM javAbadAra mAnavAnI ApaNe madhyasthatApUrvaka kheladilI rAkhavI joIe. te madhyasthatA-kheladilIno prakarSa thAya to kSetralokaprakAzamAM darzAvela siddhasvarUpa najIka Ave. tyAM upAdhyAya zrIvinayavijayajIe jaNAvela che ke "lokAgrabhAgamAM vyApIne rahelA siddhAtmAo vedazUnya, vedanArahita, cidAnaMdamaya tathA karmano tApa javAthI atyaMta zItala che." (9/6) Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ziSajanitI * yogAcAramatamImAMsA 0 1181 jo nimittabheda vina gyAnathI, zakti saMkalpa-vikalpa re; to bAhya vastunA lopathI, na ghaTaI tujha ghaTa-paTa jalpa re 9/7 (140) jina. jo yogAcAramatavAdI bauddha kahasyaI je "nimittakAraNanA bheda vinA ja vAsanAvizeSajanita : (gyAnathI zakti = gyAnazaktithI =) jJAnasvabhAvathI zoka-pramodAdika saMkalpa-vikalpa hoI chaI." to zuM ghaTa-paTAdinimitta vinA ja vAsanAvizeSaI ghaTa-paTAghAkAra jJAna hoI." yogAcAramatamapahastayitumupakramate - 'hetubhedamiti / hetubhedaM vinA jJAnazaktyA zoko bhaved ydi| tarhi bAhyArthalopAtte ghaTajJAnaM na sambhavet / / 9/7 / / ___ prakRte daNDAnvayastvevam - yadi hetubhedaM vinA jJAnazaktyA zoko bhaved tarhi bAhyArthalopAt ma te ghaTajJAnaM na sambhavet / / 9/7 / / yadi jJAnAdvaitavAdinA yogAcArasaMjJena bauddhena "hetubhedaM = bAhyanimittakAraNabhedaM vinA eva ... anAdivitathavAsanAvizeSajanitayA jJAnazaktyA = vijJAnasvabhAvavizeSalakSaNayA zokaH = zoka -pramodAdiviSayakasaGkalpa-vikalpAtmako bodhavizeSo bhavet = sambhaved" iti ucyate tarhi ghaTa" -paTAdibAhyArthalakSaNaM nimittaM vinaiva vAsanAvizeSavazAd jJAnazaktyA ghaTa-paTAdyAkAraM jJAnaM syAdityApadyeta / kA avataraNikA :- jJAnAtavAdI yogAcAra nAmanA bauddhanA matanuM nirAkaraNa karavA mATe graMthakArazrI bhUmikA bAMdhe che : zlokArtha :- jo kAraNabheda vinA ja jJAnazaktithI zoka thAya to bAhya vastuno uccheda thavAthI tamane (= jJAnAdvaitavAdI yogAcAra nAmanA bauddhane) ghaTazAna thaI nahi zake. (97) ka nirviSayakajJAnaravIkAramAM aneka doSo praka vyAkhyArtha - yogAcAra nAmanA bauddha vidvAno jJAnAdvaitavAdI che. "A vizvamAM jJAna sivAya koI paNa vastu vAstavika nathI' - A pramANe yogAcAra nAmanA bauddho kahe che. tethI prastutamAM jo teo ema kahe ke "bAhya vizeSa prakAranA nimitta kAraNa vinA ja anAdikAlIna vibhinna prakAranA mithyA saMskArathI utpanna thayela vizeSa prakAranA jJAnasvabhAva svarUpa jJAnazaktithI ja zoka-harSaAdiviSayaka saMkalpa-vikalpAtmaka vizeSa prakArano bodha saMbhavI zake che. arthAt bAhya ghaTa-paTAdi viSaya vinA ja jJAnazaktithI zoka-harSaAdigocara pratIti thaI zake che" - to teonI A vAta vyAjabI nathI. AnuM kAraNa e che ke A rIte mAnavAmAM Ave to ghaTa-paTa Adi bAhya vastusvarUpa nimitta kAraNa vinA ja vizeSa prakAranA saMskAranA lIdhe utpanna thanArI jJAnazaktithI ja ghaTa-paTAdiAkAravALuM jJAna utpanna thavAnI Apatti Avaze. 1 ko.(4)mAM "bhede pATha. je pustakomAM "yogAcAravAdI' pATha. ko.(7+9+10+11)no pATha lIdho che. je pustakomAM vAsanAjanita' pATha. si. + ko.(7+9+1+11) + B(2) + lA.(2)no pATha lIdho che. Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/7 1182 0 apekSAto bhAvAnAM kAdAcitkatA 0 ra (to =) ti vAraI bAhya vastu sarva lopai, anaI (bAhya vastunA lopathI tujha) niSkAraNa (ghaTa 23 paTajalpa) tattadAkAra jJAna paNi na (ghaTaI=) saMbhavai.' 'omiti cet ? tarhi bAhyArthalopAd = ghaTa-paTAdisakalabAhyavastuvilopAt te = tava mA jJAnAdvaitavAdino yogAcArasya ghaTajJAnaM = ghaTa-paTAdipratiniyatAkAraM pratiniyatakAlInaM jJAnamapi kadApi na = naiva sambhavet, niSkAraNatvAt, sambhave vA zAzvatikaM tat syAt / taduktaM dharmakIrttinaiva pramANavArttike "nityaM sattvamasattvaM vA'hetoranyAnapekSaNAt / apekSAto hi bhAvAnAM kAdAcitkatvasambhavaH / / " (pra.va./) rUti etena vAsanAvizeSasyaiva tatkAraNatvA'bhyupagamAnnAyaM doSa ityapi pratyastam, tasyApi bAhyArthamRteNi 'sambhavAt, sambhave vA nityatvA''pAtAt / ayamabhiprAyaH - bAhyArthanimittaM niyatAkAraM jJAnaM bAhyapadArthanA ucchedanI Apatti che ('omi'.) jo yogAcAra Adi A Apattine ISTApattirUpe svIkAre to ghaTa-paTAdi tamAma bAhya vastuno lopa = uccheda thaI javAthI jJAnAdvaitavAdI yogAcArane ghaTa-paTa Adi pratiniyata AkAravALuM ane pratiniyata samaye thanAruM jJAna paNa kyAreya saMbhavI nahIM zake. kAraNa ke pratiniyata samaye thanAra pratiniyata AkAravALA ghaTa-paTaAdiviSayaka jJAnanuM koI cokkasa kAraNa yogAcAramatamAM vidyamAna nathI. AnuM kAraNa e che ke temanA mate jJAna sivAya koI paNa vastu A duniyAmAM che ja nahi. tethI jJAnamAM ke jJAnathI abhinna jJAnazaktimAM ke jJAnathI abhinna saMskAramAM vizeSatAne = bhedane lAvanAruM koI tattva ja vidyamAna nathI. tethI amuka samaye ghaTAkAravALuM jJAna thAya ane amuka samaye paTAkAravALuM jJAna thAya - Avo niyama, jJAnAdvaitavAdI yogAcAranA matamAM saMbhavI na zake. kAraNa vinA paNa ghaTAkAra, paTAkAra Adi cokkasa AkAravALuM jJAna jo saMbhavI zakatuM hoya to te jJAna zAzvata thavAnI Apatti Avaze. kAraNa ke dharmakIrti nAmanA bauddha vidvAne ja pramANavArtika graMthamAM jaNAvela che ke "je vastunuM koI kAraNa na hoya te vastu kAM to nitya sat = hAjara hoya, kAM to nitya asat = gerahAjara hoya. kema ke te vastu ahetuka = nirmULa = niSkAraNa hovAthI anya koInI apekSA rAkhatI nathI. tethI te vastu kyAreka hoya ane kyAreka na hoya - evuM saMbhavI zakatuM nathI. je vastu potAnI utpatti vagere mATe anya kAraNanI apekSA rAkhe te ja vastu kyAreka hoya ane kyAreka na hoya tevuM saMbhavI zake che." - A pramANe dharmakIrti nAmanA bauddha vidvAnanA yuktisaMgata vacananA AdhAre yogAcAra nAmanA bauddha vidvAnanA matamAM "ghaTAdi niyata AkAravALA jJAnanuM koI kAraNa na hoya to te jJAna zAzvata = nitya sata banavAnI Apatti Avaze" - AvuM jainoe kareluM ApAdana yathArtha ja che. che. yogAcAramatamAM nitya saMskAranI Apatti che (pattana.) jo yogAcAravAdI bauddha vidvAna evuM jaNAve ke "ame to ghaTa-paTAdi niyata AkAravALA jJAna pratye vizeSa prakAranA saMskArane kAraNe mAnIe ja chIe. tethI niyata samaye niyata AkAravALuM * phakta lI.(3)mAM "saMbhavaI, aMtaHbahirAkAra jJAna adhika pATha. Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/7 * pramANavArtikasaMvAdaH / 1183 aMtara-bahirAkAra virodhaI bAhyAkAra mithyA kahiI, jaayte| tAdRzajJAnanimittA niyatArthaviSayakasmaraNajanakAH saMskAravizeSA jaaynte| tebhyazca pratiniyatAkArANi smaraNAni jAyante / itthaM smRtijanakasaMskAranaiyatyasya bAhyArthAdhInatvena bAhyArthAnabhyu- ga pagame sNskaarvishessaanudyaaptteH| niSkAraNakasaMskAravizeSAGgIkAre tu "nityaM sattvamasattvaM vA..." (pra.vA.3/3) ityAdipramANavArtikavacanAt tannityatvApattyA niyatAkArakajJAnasyA'pi nityatA''pattiH yogAcAramate durvAreti / astu vA yathAkathaJcid niyatAkArajJAnasambhavaH kintu 'ghaTamahaM jAnAmI'ti antarbahirAkAradvayopetamekaM jJAnaM tu tanmate naiva sambhavet, tena antarbahirarthadvayA'nabhyupagamAt / atha 'ghaTamahaM jAnAmI'tyatra 'ghaTam' iti bAhyAkAraH, 'ahamiti cA''ntarA''kAraH / tayozca ka jJAna utpanna thaI na zakavAnI samasyAne avakAza raheto nathI" - to yogAcAranI A dalIlanuM paNa uparokta kathana dvArA nirAkaraNa thaI ja jAya che. kAraNa ke ghaTa-paTa Adi bAhya padArtha vinA koI cokkasa prakAranA saMskAra paNa saMbhavI zakatA nathI. jo saMbhave to te saMskAra paNa nitya thavAnI Apatti Ave. ahIM Azaya e che ke bAhya ghaTa-paTa Adi nimitta kAraNane lIdhe ghaTa-paTAdi niyata AkAravALuM jJAna utpanna thAya che. tathA te jJAnanA AdhAre ghaTa-paTAdiniyataviSayaka smaraNane utpanna karanArA cokkasa prakAranA saMskAra utpanna thAya che. tathA te pratiniyata saMskAranA AdhAre pratiniyata AkAravALuM smaraNAtmaka jJAna utpanna thAya che. A rIte saMskAramAM pratiniyatatA = cokkasatA = vizeSatA lAvavAmAM ghaTa -paTa Adi bAhya viSaya mahattvano bhAga bhajave che. tethI bAhya padArthane mAnavAmAM na Ave to vizeSa | prakAranA saMskAranI utpatti paNa yogAcAramatamAM saMbhavI na zake. jo bAhya padArthane saMskAranuM kAraNa na mAnavAmAM Ave ane vagara kAraNe ja cokkasa prakAranA saMskAra saMbhavI zakatA hoya to te saMskAra ! nitya banavAnI Apatti Avaze. kAraNa ke "jenuM koI kAraNa na hoya te vastu kAM to nitya sata hoya kAM to nitya asat hoya' - AvuM pramANavArtikamAM dharmakIrtie kahela che. A vAta hamaNAM ja joI gayA chIe. tethI ja pratiniyata AkAravALA jJAnane utpanna karanAra pratiniyata saMskAra nitya banavAnA lIdhe pratiniyata AkAravALuM jJAna paNa nitya banavAnI Apatti yogAcAramatamAM durvAra banaze. 4 bAhya-AMtarikaAkAravALA jJAnano bauddhamate asaMbhava (astu.) abhyapagamavAdathI svIkArI laIe ke yogAcAramatamAM game te rIte ghaTa-paTAdi niyatAkAra jJAna saMbhave." paraMtu 'huM ghaDAne jANuM chuM - Ama AMtarika ane bAhya be AkAravALuM eka jJAna to temanA mate nahi ja saMbhave. kAraNa ke bAhya ane AMtarika - ema be arthane te mAnatA ja nathI. 60 bAhAkAra mithyA, AMtarika AkAra satya : yogAcAra a yogAcAra bauddha :- (.) "huM ghaTane jANuM chuM - A pramANe je jJAna utpanna thAya che te jJAnamAM ghaTa' bAhya AkAra che. tathA "huM AMtara AkAra che. bAhya AkAra ane AMtarika AkAra - A banne paraspara virodhI che. tethI eka ja jJAnamAM ekIsAthe te banne saMbhavI zakatA nathI. tethI be AkAramAMthI Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1184 * bAhyAntarAkAravirodhavimarza: 0 e to citravastuviSaya nIlapItAghAkArajJAna paNi mithyA hui jAI. mithovirodhAnnaikadaikatra sambhava ityekena tAvad mithyAtayA bhavitavyam / ahamAkArastvabAdhitaH jJAnasvabhAvarUpaH sarvatraivA'nugatazceti ghaTAdibAhyAkAraH mithyetybhyupgmyte| idamapyatrAvadheyam - yaduta ghaTAderAkAratve eva mithyAtvam, na tu jJAnAkAratve'bhyupagamyamAne / bodhAkArasyA''ntarA''kAratayA'hamAkAreNa sAkamavirodhAditi cet ? tarhi mecakAdicitravastugocaraM nIla-pItAdyAkAraM jJAnamapi mithyA syAt, Antara-bAhyAkArayoriva eka AkAra avazya mithyA hovo joIe. "huM A AkAra to abAdhita ja che. kAraNa ke te jJAnanA svabhAva svarUpa che. tathA badhA ja jJAnamAM anugata che. 'huM ghaTane jANuM chuM, "paTane jANuM chuM - ItyAdi tamAma jJAnamAM "huM Avo AkAra anugatarUpe prasiddha ja che. tethI tene jJAnasvabhAvAtmaka mAnavo jarUrI che. tethI 'kadaM' AkAra abAdhita siddha thAya che. paraMtu ghaTAkAra, paTAkAra vagere AkAro sarva jJAnamAM anugata nathI. tethI ja tene jJAnasvabhAva svarUpa mAnI na zakAya. kAraNa ke koI paNa vastu kyAreya svabhAvazUnya hotI nathI. tethI ja "daM' AkAra ane viSayAkAra - A be AkAramAMthI eka AkArane mithyA = khoTo mAnavo jyAre jarUrI ja banI jAya che tyAre jJAnamAM ghaTAdi bAhya AkAra = viSayAkAra mithyA che - A pramANe ame svIkArIe chIe. ja arthAkAra mithyA, jJAnAkAra satya : yogAcAra , 31 (1) ahIM eka vAta e paNa dhyAnamAM rAkhavI ke ghaTa-paTa vagerene arthakAra = bAhya padArtha A svarUpa mAnavAmAM Ave to ja te ghaTa-paTAdi mithyA che. jo ghaTa-paTAdine jJAnAkAra = jJAnasvabhAvAtmaka la = jJAnasvarUpa mAnavAmAM Ave to te mithyA nathI paraMtu pAramArthika ja che. ghaTa-paTAdine jJAnAkAra svarUpa mAnavAmAM Ave to tene mithyA mAnavAnI AvazyakatA eTalA mATe nathI rahetI jJAnAkAra rasa AMtarika AkAra che ane "uda' AkAra paNa AMtarika AkAra che. AMtara AkArano AMtara AkAra sAthe virodha hoI na zake. tethI jJAnAkArasvarUpa ghaTa-paTAdino 'daM' AkAranI sAthe virodha Avato nathI. tethI eka ja jJAnamAM jJAnAkArasvarUpa ghaTa-paTAdi ane "daM AkAra banne sAthe rahI zake che. Ama ghaTa-paTAdine jJAnAkArasvarUpe mAnavAmAM Ave to tene pAramArthika mAnI zakAya che. paraMtu tene bAhyapadArthasvarUpa mAnavAmAM Ave to te mithyA che. AthI ame vizvamAM mAtra jJAnano ja svIkAra karIe chIe. tethI ja amAruM bIjuM nAma jJAnAdvaitavAdI che. / cogAcAramatamAM citrajJAna mithyA banavAnI samasyA $/ jaina :- (tardi.) jo bAhya AkArano ane AMtarika AkArano virodha hovAthI bAhya padArtha svarUpa ghaTa-paTa Adi mithyA hoya to mecaka (nIla, pIta Adi vividharUpa yukta maNi) vagere citrarUpavALI = vividharUpavALI vastunuM je jJAna nIla-pIta vagere AkAravALuM thAya che, te jJAnane paNa mithyA mAnavuM paDaze. kAraNa ke AMtara AkAramAM ane bAhya AkAramAM jema paraspara virodha che, tema nIlAkAratvarUpe ane pItAkAravArirUpe nIla AkAra ane pItAdi AkAra vacce paNa paraspara virodha che. arthAta je Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/7 0 citrajJAnavat citrArtho'napalapanIya: 0 1185 nIla-pItAdyAkArANAmapi nIlAkAratva-pItAkAratvAdinA mitho virodhAt / tatazca virodhadoSAd bAhyArthApalApe jJAnApalApApattiH durvAraiva jnyaanaadvaitvaadinH| na cAnekAkArakarambitavijJAnA'nabhyupagame nIla-pIta-dhavalAdyavagAhinaH sArvalaukikasya ata eva / pAramArthikasya citrajJAnasyA'nupapatteH na nIla-pItAdijJAnAkArANAM mitho virodha iti vAcyam, yataH "sArvalaukikAnubhavasvArasyena citrajJAnAbhyupagame citrA'rtho'pyanivAritaprasara eva, grAhya-grAhakabhedasya satyasya pratibhAsAditi" (zA.vA.sa. 5/12/pR.43) vyaktaM syAdvAdakalpalatAyAm / nIla-pItAdyAkArANAm abhrAntapratItyA tathAvidhabAhyArtho'pi kAraNavidhayA svIkArya eva / / jJAna nIlAkAraka che, te pItAdiAkAraka banI na zake. tethI eka jJAnamAM nIla-pItAdi aneka virodhI AkArano samAveza thaI na zake. jo nIla-pItAdi aneka virodhI AkArano eka ja jJAnamAM samAveza thaI jAya to nIlAkAraka jJAna ja pItAdiAkAraka banavAthI te jJAna paNa mithyA banI jAya. Ama virodhanA lIdhe jo tame jJAnAdvaitavAdI ghaTa-paTAdi bAhya arthAkArane mithyA mAnatA ho to virodha doSanA lIdhe ja nIla-pIta Adi aneka vividha AkAravALA eka jJAnane paNa mithyA mAnavAnI Apatti tamAre durvAra banaze. TUMkamAM, bAhya arthano apalApa karavAmAM jJAnano paNa apalApa durvAra banaze. B nIla-pItAkAra vacce virodhaparihArano prayAsa ja bauddha :- (na cA.) nIla, pIta vagere aneka AkArathI yukta evA eka jJAnano svIkAra karavAmAM na Ave to nIla, pIta, zveta vagere AkAranuM avagAhana karanAra jJAna asaMgata thaI jaze. paraMtu sarva lokone nIla, pIta vagere aneka AkAranuM avagAhana karanArA jJAnano anubhava to thAya ja che. tethI te jJAna pAramArthika = vAstavika ja mAnavuM paDe. te jJAna satya hovAthI teno svIkAra karavo jarUrI che. tathA te citrAkAra jJAnanI saMgati mATe jJAnamAM nIla, pIta vagere aneka AkArano svIkAra karavo paNa jarUrI che. tethI nIla, pIta vagere jJAnAkAramAM paraspara virodha ame mAnatA nathI. tethI nIla, pIta Adi aneka aviruddha AkAravALA jJAnane mithyA mAnavAnI jarUra nathI. padArtha anekAntasvarUpa H jena ( jaina :- (ka.) jo sarva lokonA anubhavamAM svarasa rAkhIne tenA AdhAre tame citrAkAravALA = vividha AkAravALA = vividha svabhAvavALA jJAnano svIkAra karatA ho to sarva lokonA anubhavamAM svarasa rAkhIne tamAre citrasvabhAvavALo = vividha svabhAvavALo bAhya padArtha paNa svIkAravo ja joIe. citrajJAnane mAnIne tamAre citrasvabhAvavALA arthano svIkAra aTakAvI zakAya tema nathI. bAhya padArthamAM citrAtmakatAno = anekAMtarUpatAno svIkAra anivArya hovAnuM kAraNa e che ke grAhya (=ghaTAdi bAhya zeya padArtho ane grAhaka (= jJAna) vacce bheda satyarUpe jaNAya che. tethI ghaTAdigrAhaka jJAnathI bhinna evA grAhya padArthanI siddhi thAya che. tathA "vitrarUpavAnuM ghaTaH ItyAkAraka satyajJAnathI grAhya bAhya padArthamAM citrarUpatA = anekAMtAtmakatA paNa siddha thAya che. A bAbata syAdvAdakalpalatAmAM spaSTapaNe jaNAvela che. vizada kAryathI kAraNasiddhi AvakArya che (nItta.) jJAnamAM nIla, pIta vagere AkAronI abhrAnta pratIti thAya che. kAdAcitka hovAthI te Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1186 * kAryavaizadyam anapalapanIyam / "vizadatarakAryasiddhau cA'pratIyamAnamapi kAraNaM kalpanIyam / na punaH apratIyamAnakalpanAbhayAt kAryavaizadyam apahnotum ucitam, anyathA rUpAdivijJaptInAm api apahnavaprasaGgAd" (nyA.ka.pR.89) iti nyaay| kaNikAyAM vAcaspatimizraH / "pramANato bAhyapadArthasiddheH, svAkAramAtragrahaNA'siddheH" (pra.pra.58) iti pramANaprakAze na devbhdrsuuriH| 0 itthaM grAhya-grAhakabhedasya pratibhAsamAnasya satyatvena grAhakabhinnagrAhyasya bAhyArthasya satyatvasiddheH jJAnAdvaitavAdo nirAkriyate pratigrAhyaM citrasvabhAvasiddhezcaikAntavAdo'pAkriyata ityvdheym| ___atha yadavabhAsate tajjJAnam, yathA sukhAdikamAntaravastu / avabhAsate ca nIlAdikam / ato jJAnameva nIlAdikam / ata eva tat paramArthasat (syAdvAdakalpalatA 5/10/pR.38) iti cet ? / kA na, sukhAdeH sarvathA jJAnA'bhinnatvA'bhAvena dRSTAntA'siddheH, sukhAderAhlAdanAdyAkAratvAd jJAnasya kArya che. tethI tene anurUpa bAhya padArtha paNa kAraNa tarIke svIkAravo jarUrI che. A aMge vAcaspatimizrae nyAyakaNikA graMthamAM jaNAvela che ke "kArya atyaMta spaSTa hoya to tenuM kAraNa na dekhAvA chatAM avazya svIkAravuM joIe. kAraNa na dekhAvA chatAM teno svIkAra karavAmAM apratItakalpanAnuM bhayasthAna UbhuM thaze' - AvI vicAraNAthI kAryanI vizadatAno = prAmANikatAno apalopa karavo yogya nathI. bAkI to rUpAdinI pratItino paNa apalApa karavAnI samasyA sarjAze." zrIdevabhadrasUrijIe paNa pramANaprakAzamAM jaNAvela che ke "pramANathI bAhya padArthanI siddhi thAya che. "jJAna mAtra potAnA AkArane ja grahaNa kare che' - te bAbata pramANasiddha nathI. mATe jJAnAdvaitavAda aprAmANika che." 4 jJAnAdvaita-ekAntavAdanuM nirAkaraNa 4 che (kSya) A rIte grAhyamAM ane grAhakamAM bhAsamAna bheda satya hovAthI grAhakabhinna grAhya = zeya ghaTa-paTAdi bAhya padArtha paNa satyarUpe siddha thAya che. AthI jJAnAdvaitavAdanuM nirAkaraNa thaI jAya che. tathA pratyeka grAhya bAhya padArthamAM citrasvabhAvanI siddhi dvArA ekAMtavAdanuM nirAkaraNa thAya che. bauddha :- (ka.) "je bhAse che te vastu jJAnAtmaka hoya che' - A pramANenI vyApti che. A vyApti sukhAdimAM prasiddha che. jema sukhAdi AMtarika vastu bhAse che. tethI te jJAnasvarUpa che ja. tema nIlAdi vastu bhAse che. tethI te paNa jJAnAtmaka ja che. matalaba ke jema jJAnathI abhinna hovAnA lIdhe ja sukhAdi paramArtha sat che tema jJAnathI abhinna hovAnA lIdhe ja nIlAdi paramArtha sat che. A rIte uparokta vyAptijJAna = anumAna pramANa dvArA nIlAdi paNa jJAnAtmaka siddha thAya che. (8 cogAcAramatamAM dRSTAnta asiddhigrasta haS jaina :- (na, suvA.) he jJAnAdvaitavAdI yogAcAra ! tame darzAvela uparokta anumAna = vyAtijJAna satya nathI. kAraNa ke je sukhAdi AMtarika vastumAM tame jJAnano sarvathA abheda mAno cho, te 'sarvathA abheda' asiddha che. tethI vyAtigrahaupAyabhUta daSTAMta asiddha banI jAya che. tethI vyAtigraha paNa asiddha ane asatya sAbita thAya che. sukhAdimAM ekAMtataH jJAnano abheda na hovAnuM kAraNa e che ke sukhAdino svabhAva ane jJAnano svabhAva judo judo che. sukhAdi vastu AlAdana Adi svarUpa che, jyAre jJAna Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * jJAna-sukhabhedasiddhiH . 1187 ca prameyAnubhavasvabhAvatvAt / taduktaM saMvAdarUpeNa sammatitarkavRttau, syAdvAdaratnAkare, syAdvAdakalpalatAyAm, nyAyavinizcayaTIkAyAm, siddhivinizcayavRttau ca "sukhamAlAdanAkAraM vijJAnaM meyabodhanam" (sa.ta.va. 2/1/ pa pR.478, cA.ra9/96/9.972, cA.va..1/12/pR.16, cA.vi.TI.9/991/.428, ji.vi.vR.9/ra/pR.99 samuddhRtaM) iti / tatazca grAhya-grAhakabhedamithyAtvasAdhanAya jJAnAdvaitavAdinA yadanumAnamupanyastaM tasyaiva mithyAtvAnna jJAna-jJeyayoH sarvathA tAdAtmyaM sidhyatIti prakRte syAdvAditAtparyam / yathoktaM vAdidevasUribhirapi syAdvAdaratnAkare "yadi ca sukhAdayo jJAnAt sarvathA api abhinnAH tarhi / tavaipAmatharNaprAzavatve cAtu | na vADatra tasti" (cA.ratnA.9/16/9.976 + cAMdAmpatA. , 5/12/56) iti / itthaM sarveSAM kAmyasya ata eva anapalapanIyasya sukhasya jJAnabhinnatve pAramArthike .. siddhe sati jJAnAdvaitavAdaH palAyate / idaJcAtrAvadheyam - abhyupagamavAdena sukhAdInAM jJAnAd abhinnatve'pi na nIlAdibAhyArthA'bhinnatA lezato'pi sammatA, nIlAdInAM bahirindriyagrAhyaghaTAdivastudharmatvAt, sukhAdInAJcA'tathAbhUtA''tmadharmatvAt / prameyaanubhava svarUpa che. Ama sukhano AphlAdana svabhAva hovAthI ane jJAnano arthanubhava svabhAva hovAthI "sukha jJAnasvarUpa nathI' - tevuM siddha thAya che. anyatra paNa kahevAmAM Avela che ke "sukha AlAdanAkAra che. ane vijJAna zeyabodha svarUpa che." sukha ane vijJAnanA vibhinna svabhAvane darzAvanAra uparokta saMvAda saMmatitarka vyAkhyA, syAdvAdaratnAkara, syAdvAdakalpalatA, nyAyavinizcayaTIkA ane siddhivinizcayavRtti vagere graMthomAM uddhata karavAmAM Avela che. A vAta vAcakavarge khyAlamAM rAkhavI. tethI grAhya-grAhaka vacce rahelA bhedane asatya TharAvavA mATe jJAnAdvaitavAdIe je uparokta anumAnano AdhAra lIdhela hato, te ja asatya = apramANa hovAthI jJAna ane zeya vacce sarvathA abhedanI siddhi thaI zakatI nathI. A pramANe prastutamAM syAdvAdInuM tAtparya che. 8 zrIvAdidevasUrimata prakAzana . | (co.) jJAnAtavAdanuM nirAkaraNa karavAnA avasare zrIvAdidevasUri mahArAje paNa syAdvAdaratnAkara nAmanA graMthamAM jaNAvela che ke "sukhAdi vastu jo jJAnathI sarvathA abhinna hoya to jJAnanI jema sukhAdine arthaprakAzaka mAnavAnI Apatti Avaze. vAstavikatA e che ke sukhAdi dvArA padArthano prakAza = bodha rahyuM thato nathI." zrIvAdidevasUri mahArAjanA vacana dvArA paNa siddha thAya che ke jJAna ane sukha eka nathI. sukha to sarva jIvo mATe kAmya che, upAdeya che. tethI teno amalApa yogAcAra karI zake tema nathI. Ama jJAnabhinna sukhanI siddhi thavAthI jJAnAdvaitavAdanuM khaMDana thAya che. - A jJAnAdvaitavAdIne zUlyavAdanI Apatti , ( phaDyA.) ahIM eka vAta dhyAnamAM rAkhavI ke abhyapagamavAdathI sukha vagere AMtarika padArthone jJAnathI abhinna mAnI laIe to paNa sukhAdimAM nIlAdi bAhya padArthathI abhinnatA leza paNa saMmata nathI. kAraNa ke nIla, pIta vagere rUpa to bahirindriya grAhya ghaTAdi vastuno guNadharma che. tathA sukha vagere to bahirindriyathI agrAhya evA AtmAno guNadharma che. tethI sukhAdi AkAra ane nIla, pItAdi Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1188 * yogAcArasya zUnyavAdimatapravezApattiH / rasa tathA sukhAkAra nIlAghAkAra paNi viruddha thAi, tivAraI sarvazUnya jJAnavAdI mAdhyamika bauddhanuM mata AvI jAiM. ya tatazca sukhAdyAkAra-nIlAdyAkArayorapi mitho virodhAt 'sukhI ahaM nIlAdikaM jAnAmI'tyAdirUpeNa jAyamAnaM sukhAdi-nIlAdyAkAramapi jJAnaM mithyaiva syAt / evaM dravyacitratA'nabhyupagame sati tulyanyAyena jJAnacitratAtyAgA''pattyA sarvazUnyajJAnavAdino mAdhyamikAbhidhAnasya bauddhasyaiva sAmrAjyamavyAhataprasaraM syAt / ayamAzayaH - jJAnAdvaitavAdimate jJAnabAhyaM vastu tAvanmithyaiva / jJAnagatanIla-pItAdyAkArANAmapi mithyAtve tu jJAnamapi sarvAkArazUnyaM syAt / tathA ca sarvAkArazUnyanirAkArajJAnavAdimAdhyamikamate yogAcArasya pravezo durvAraH syAditi bhAvanIyam / AkAra paNa paraspara viruddha ja che. tethI "sukhI huM nIlAdine jANuM chuM - ItyAdi svarUpe utpanna thatuM eka ja jJAna jo sukhAdi AkAravALuM ane nIlAdi AkAravALuM banI jAya to tenuM jJAna paNa mithyA = kAlpanika ja banI jaze. A rIte bAhya arthanI vividhatAno svIkAra na karavAmAM Ave to tulya nyAyathI virodha doSanA lIdhe dravyanI vividhatAnI jema jJAnanI vividhatAno paNa uccheda thatAM sarvazUnyajJAnavAdI mAdhyamika nAmanA bauddhanuM ja sAmrAjya nirAbAdhapaNe sarvatra lAze. Azaya e che ke jJAnAdvaitavAdInA mate jJAnabAhya vastu to mithyA che ja. have jo paraspara virodha doSanA lIdhe jJAnanA nIla-pItAdi AkAra paNa mithyA hoya to jJAna paNa zUnya = AkArazUnya thaI jAya. tethI sarvazUnyavAdInA = sarvakArazUnyanirAkArajJAnavAdInA = mAdhyamikanA matamAM praveza thavAnI Apatti yogAcArane Avaze ja. A rIte vAcakavarga ahIM UMDANathI vicAraNA karavI. ) mAdhyamikamatanI spaSTatA ) spaSTatA :- mAdhyamika nAmanA bauddha vidvAno zUnyavAdI tarIke prasiddha che. teo ghaTa, paTa vagere bAhya arthone to nathI ja mAnatA. paraMtu jJAnamAM nIla, pItAdi AkArane ane sukhAdi AkArane paNa pAramArthika nathI mAnatA. nIla, pItAdi bAhyAkArathI ane sukhAdi AMtara AkArathI zUnya kevala nirAkAra pravAhamAna jJAnajyoti temanA mate paramArtha sat che. mAdhyamika nAmanA bauddho zUnyavAdI hovA chatAM nirAkAra jJAnapravAhano svIkAra kare che. tethI prastutamAM jJAnAtavAdIne syAdvAdI ema kahe che ke "arthAkArano ane jJAnAkArano paraspara virodha hovAthI jJAnabhinna bAhya artha mithyA hoya to nIlAkAra ane sukhAkAra paraspara viruddha hovAthI te ubhayAkAravALuM jJAna paNa mithyA siddha thaze. tethI "nIlAdi AkAravALuM jJAna athavA jJAnasvarUpa nIlAdi paramArtha sat che' - Avo tamAro siddhAMta choDIne nirAkArajJAnavAdI = sarvazUnyajJAnavAdI mAdhyamika nAmanA bauddhanA matamAM tamAro praveza thaI jaze." A pramANe sAkAra jJAnAdvaitavAdI yogAcAra nAmanA bauddhano nirAkArajJAnavAdI mAdhyamika nAmanA bauddhanA matamAM praveza thavAnI Apatti Avaze. jJAnAdvaitavAdI bAhya dravyamAM citratAne mithyA mAnI, bAhya arthane mithyA kahe che. to temaNe tulya yuktithI jJAnamAM paNa citratAne mithyA mAnI, sAkAra jJAnane paNa mithyA kahevuM joIe. dravyamAM citratA na manAya to jJAnamAM citratA zI rIte mAnI zakAya ? tethI citrAkArazUnya nirAkArajJAnavAdI mAdhyamikanA matamAM yogAcAra nAmanA jJAnAdvaitavAdI bauddhano praveza Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2/7 * dravyacitratAnirAsaH uktaM ca " kiM syAt sA citrataikasyAM na syAttasyAM matAvapi / - vIvuM svayamaryAnAM roSate tatra je vayam ? / / " (pramALavAtti-2/210) V yathoktaM dharmakIrttinA pramANavArttike " kiM syAt sA citrataikasyAM na syAt tasyAM matAvapi / yadIdaM svayamarthAnAM (?martheo) rovate taMtra ke vayam ? / / " (pra.vA.2/210) tiA ba atra manorathanandivRttistvevam " nanu yadi sA citratA buddhAvekasyAM syAt, tayA ca citramekaM dravyaM vyavasthApyeta, tadA kiM dUSaNaM syAt ? Aha na kevalaM dravye, tasyAM matAvapyekasyAM na syAccitratA; AkAranAnAtvalakSaNatvAd bhedasya / nAnAtve'pi citratA katham ? anekapuruSapratItivat / thavAnI Apatti durvAra banaze. A pramANe syAdvAdInuM tAtparya che. * dharmakIrtimata nirUpaNa - (yathonaM.) pramANavArtika graMthamAM dharmakIrtti nAmanA bauddha vidvAne mAdhyamikanA matanuM samarthana karatAM jaNAvela che ke "eka ja buddhimAM / vyaktimAM citratA hoya to zuM vAMdho ? are ! buddhi eka che to buddhimAM paNa citratA rahe kevI rIte ? arthAt na ja rahe. phalataH bAhya vyaktimAM paNa citratA na rahe. (to pachI nIla-pItAdi bAhya vyaktio ane tenI buddhio judI-judI kema jaNAya che ? o bhAgyazALI ! buddhine ane) vastune ja jo evuM svayaM game ke 'citrAtmaka na hovA chatAM citrAtmaka svarUpe pratIta thavuM' to temAM hastakSepa karanArA ApaNe koNa ?'' (tra.) pramANavArtika grantha upara manorathanaMdI nAmanA bauddha vidvAne manorathanaMdI nAmanI vyAkhyA racelI che. temAM temaNe dharmakIrttinA uparokta vacananI spaSTatA karatA praznottarIrUpe jaNAvela che ke - jJAnavaicitrya dvArA jJeyavaicitryano AkSepa su prazna :- ("nanu.) "jo eka buddhimAM citratA citrAkAratA = vividha svabhAvatA siddha thAya to buddhiniSTha te citrasvabhAva dvArA eka ja dravya citrasvabhAvavALuM = - = = = 1189 = * anekAntAtmaka siddha thaI jaze. A rIte buddhigata vicitra svabhAva dvArA dravyamAM vicitra svabhAvanI vividha svabhAvanI siddhi karavAmAM Ave to zuM doSa Ave ?' * jJAnagata citratAnuM nirAkaraNa - uttara : :- (Ai.) phakta dravyamAM nahi paraMtu te eka buddhimAM paNa citratA svabhAvavaividhya AvI nahIM zake. kAraNa ke buddhimAM svabhAvavaividhya = AkAravaividhya Ave to te buddhi eka nahi paNa aneka - vibhinna banavAnI Apatti Ave. kAraNa ke aneka AkAra aneka svabhAva e ja bhedanuM lakSaNa che. arthAt aneka svabhAvano aneka AkArano AdhAra bananArI buddhine eka mAnI nahi zakAya. paraMtu te buddhine paNa aneka mAnavI paDaze. tathA A rIte buddhi aneka siddha thAya to paNa buddhimAM citratA aneka svabhAva to kaI rIte rahI zake? kAraNa ke alaga alaga svabhAvane dhAraNa karanArI pratyeka buddhi judI judI che. eka buddhimAM to aneka svabhAva siddha nathI ja thaI zakatA. jema aneka mANasone alaga 0 pustakomAM 'syAttvAM' pATha. ko.(7)no pATha lIdho che. = = = anekAMtarUpatA aneka svabhAvavALuM Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1190 * mAdhyamikamatasthApanam / kathaM tarhi pratItiH ? ityAha - yadIdamatAdrUpye'pi tAdrUpyaprathanamarthAnAM bhAsamAnAnAM nIlAdInAM svayamaparapreraNayA rocate, tatra tathApratibhAse ke vayamasahamAnA api niSechum ? avastu ca pratibhAsate ceti vyaktamAlIkyam" (pra.vA.2/210 mano.) rUti . asyA eva kArikAyAH devendrakRtA vyAkhyA tu "yadi nAmaikasyAM matau (na?) sA citratA bhAvataH alaga ja pratIti utpanna thAya, te pratyeka pratItinA svabhAva alaga alaga hovA chatAM paNa koI paNa eka puruSane thatI eka pratItimAM aneka svabhAvanI siddhi thaI zakatI nathI. tema prastutamAM paNa svabhAvagataanekatAprayukta anekatAne dhAraNa karanArI judI judI buddhinA svabhAva judA judA hovA chatAM (sAbita thavA chatAM) koI paNa eka buddhimAM aneka svabhAvanI siddhi thaI zakatI nathI. tethI pratItigata svabhAvavaividhya dvArA padArthagata svabhAvavaividhyanI siddhi karavAnI kalpanA aprAmANika siddha thAya che. prazna :- () jo eka ja pratIti nIla, pItAdi aneka AkArane dhAraNa karatI na hoya to nIla, pIta Adi aneka AkAravALI pratItinI pratIti (anubhUti) kaI rIte thaI zake ? badhA lokone nIla, pIta Adi aneka AkArarUpe samUhAlambanAtmaka pratItino je anubhava thAya che te eka pratItine aneka AkAravALI mAnyA vinA kaI rIte saMgata thaI zake ? 2 manorathanaMdI vyAkhyAno upasaMhAra uttara :- (vI.) pratItimAM bhAsamAna nIla, pItAdi arthAkAra jJAnAtmaka na hovA chatAM paNa, jJAnanI sAthe tAlUpya na dharAvavA chatAM paNa koInI preraNA vinA jAte ja nIla, pItAdi arthAkAra potAnAmAM jJAnAtmakatA = jJAnarUpatA = jJAnasvabhAvatA (= tAdAbhya) jaNAve che. potAnAmAM jJAnarUpatA na hovA chatAM paNa jJAnarUpatAnuM prakAzana karavuM e nIla-pItAdi arthAkArone game che. te ame sahana karI zaktA nathI. tema chatAM paNa nIla, pItAdi arthAkAra potAne jJAnarUpe jaNAve temAM niSedha karanArA ApaNe koNa ? vAstavamAM nIla, pItAdi AkAra nathI to bAhyaarthasvarUpa ke nathI to jJAnasvarUpa. te nIla, pItAdi AkAra paramArthathI asat che, avastu che. tema chatAM paNa jJAnamAM te bhAse che. jJAnamAM ke bAhya jagatamAM paramArthathI gerahAjara hovA chatAM paNa nIla, pItAdi AkAranuM bhAsavAnuM spaSTapaNe jaNAve che ke nIla, pItAdi mithyA che. A rIte bAhya padArthanuM ane jJAnAkAranuM mithyApaNuM spaSTa che" - A rIte dharmakIrtinA vacananI manorathanaMdIvRttimAM chaNAvaTa karavA dvArA mAdhyamika nAmanA nirAkArajJAnavAdI = sarvazUnyajJAnavAdI bauddhanA matanuM samarthana karavAmAM Avela che. ke devendravyAkhyAno prAraMbha che (10aa.) pramANavArtikanA 'vi cAt'... zlokanI manorathanaMdIvRtti dvArA spaSTatA joI gayA. A ja zlokanI devendra nAmanA bauddha vidvAne paNa vistArathI chaNAvaTa karela che. te nIce mujaba che. $ devendravyAkhyAnI vicAraNA che prazna :- jo eka buddhimAM paramArthathI citratA = svabhAvavibhinnatA hoya to zuM thAya? arthAt paramArthathI eka ja buddhimAM svabhAvavaividhya mAnavAmAM Ave to kayo doSa lAgu paDe ? paramArthathI jJAnano Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/7 0 ekasya citratA vyAhatA hai 1191 syAt, kiM syAt ? ko doSaH syAt ? tathA ca bhAvatazcitrayA matyA bhAvA api citrAH siddhynti| pa tadvadeva ca satyA bhaviSyantIti prsstturbhipraayH| zAstrakAra Aha - na syAttasyAM matAvapi iti| vyAhatametad ekA citrA ceti| ekatve hi sati / anAnArUpApi vastuto nAnAkAratayA pratyavabhAsate na punarbhAvataste tasyA AkArAH santIti balAdeSTavyam, ma ekatvahAniprasaGgAt / na hi nAnAtvaikatvayoH sthiteranyaH kazcidAzrayo'nyatra (svAbhAvikAbhyAmAkArabhedAbhedAbhyAm / / ___tatra yadi buddhirbhAvato nAnAkAraikA ceSyate tadA sakalaM vizvamapyekaM dravyaM syAt / tathA ca shotpttyaadidossH| vicitra svabhAva mAnavAmAM Ave to koI doSa Avato nathI. mATe paramArthathI buddhino vividha svabhAva svIkAravAmAM Ave ja che. tethI nIla, pItAdi AkAravAnI vicitra buddhi dvArA bAhya bhAvo paNa vicitra = vividha svabhAvavALA siddha thaze. jemAM vividha svabhAvane dhAraNa karavA chatAM buddhi satya = pAramArthika che. te ja rIte vividha svabhAvavALA hovA chatAM paNa bAhya bhAvo satya = pAramArthika sat banaze - evuM mAnavAmAM Ave to zuM vAMdho che ? (zA.) A prazna pUchanAranA abhiprAyanuM nirAkaraNa karavA bauddhazAstrakAra dharmakIrti javAba Ape che. e buddhigata ekatva-anekatvanI vicAraNA para uttara :- "buddhi eka che tathA aneka svabhAvavALI che' - AvuM kathana (to "mArI mAtA vaMdhyA che" - AvA kathananI jema svataH) vyAghAtagrasta che. AnuM kAraNa e che ke ekatva ane anekatva (= citratva) bannene ekatra svAbhAvika mAnavAmAM virodha che. buddhimAM jo etva ja svAbhAvika hoya to paramArthathI ! tenA svarUpa = svabhAva aneka na hoI zake. tema chatAM anekasvabhAvazUnya evI paNa eka ja buddhi je aneka AkArarUpe bhAse che te nIla, pIta Adi aneka AkAro paramArthathI te buddhinA AkAro nahIM ! banI zake. A pramANe jJAnAtavAdI yogAcAre jabarajastIthI paNa mAnavuM paDaze. jo nIla, pItAdi aneka AkAro paramArthathI te buddhimAM vidyamAna hoya to te buddhimAMthI ekatva ravAnA thaI javAnI Apatti Avaze. kAraNa ke svAbhAvika AkArabheda vinA anekatvanA avasthAnano bIjo koI Azraya duniyAmAM nathI. te ja rIte svAbhAvika AkAraabheda vinA etvanA avasthAnano (= astitvano) Azraya bIjo koI padArtha banI zakato nathI. kahevAno Azaya e che ke nIla, pIta Adi svAbhAvika AkArabheda (= anekaAkAra) jo jJAnamAM rahe to anekaAkAra pradarzaka jJAnamAM vastutaH anekatva ja Avaze. tathA jo jJAnamAM svAbhAvika rIte abheda ( eka ja AkAra) mAnavAmAM Ave to te buddhimAM ekatvanuM avasthAna (= astitva) siddha thaze. TUMkamAM, buddhimAM ekatva svAbhAvika mAnavA jatAM sarvajanaprasiddha jJAnagata svAbhAvika citratAno = citrAkAratAno apalApa karavAnI samasyA sarjAze. eka jJAnanA aneka AkArano niSedha , (tatra.) tethI bAhya artha ane buddhi - A bemAMthI jo buddhi paramArthathI nIla, pIta Adi aneka AkAravALI hoya ane tema chatAM paramArthathI te buddhi eka ja hoya tevuM mAnavAmAM Ave to samagra vizva paNa paramArthathI eka dravya svarUpa banavAnI Apatti Avaze. tathA jo vizva paramArthathI eka hoya to badhI vastu ekIsAthe utpanna thavAnI tathA ekIsAthe nAza pAmavAnI Apatti Avaze. tethI Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1192 * atadrUpatve'pi tadrUpeNa arthakhyAtiH / 1/7 tsmaannaikaanekaakaaraa| kintu yadIdaM svayamarthAnAM rocate'tadrUpANAmapi satAM yadetattAdrUpyeNa prakhyAnaM tadetadvastuta eva sthitaM tattvamiti / tatra ke vayaM niSeddhAraH ? evamastvityanumanyante" (syA.ratnA.1/16/pR.180) ityevaM syAdvAdaratnAkare zrIvAdidevasUribhirupadarzitetyavadheyam / tatazca jJAnAdvaitavAdino yogAcArasya sarvazUnyajJAnavAdimAdhyamikamatapravezApattiH durvAraiveti yAvata tAtparyamatrA'vaseyam / tadidamabhipretyoktaM siddhivinizcayasvopajJavRttau akalaGkasvAminA "citrasaMvidaH sambhAvyaniraMzasvabhAvasya sarvathA'nupalabdhau nirupAkhyataiva syAt, anavasthAprasaGgAd" (si.vi.12/12/bhAga-2/ pR.749) ityAdyuktam / jJAnAdvaitavAdinA jJeyaM tu naivA'GgIkriyate, jJAnamapyuktarItyA na sambhavatIti shuunytaa''pdyetetyaashyH| eka buddhine yogAcAravAdI pAramArthika nIla, pItAdi AkAravALI mAne che - te vAta vyAjabI nathI. eka jJAnanA aneka AkAra upara jaNAvyA mujaba saMbhavatA nathI. paraMtu jJAnAtmaka na hovA chatAM paNa nIla, pItAdi bhAvone = padArthone evuM ja game che ke potAnI jAtane jJAnarUpe jaNAvavI. tethI vAstavamAM ja A pramANe tattva = hakIkta siddha thAya che ke jJAnAtmaka na hovA chatAM paNa nIla, pItAdi bhAvo potAne jJAnarUpe jaNAvavAnuM pasaMda kare che. hakIkata ja jo AvI hoya to tene aTakAvanArA ApaNe koNa ? matalaba ke jJAnAtmaka na hovA chatAM nIla, pItAdi bhAvo potAne jJAnAtmaka rUpe jaNAve che. A hakIkatane mAdhyamika bauddha vidvAno zAMtabhAve svIkArI le che." devendraracita pramANavArtikavyAkhyA' nAmano koI svataMtra vyAkhyA graMtha amArA jovAmAM Avela nathI. paraMtu zvetAMbaraziromaNi zrIvAdidevasUri mahArAje syAdvAdaranAkara nAmanA graMthamAM pramANavArtikanA "ddhi cAtu...." ItyAdi zlokanI devendra nAmanA bauddha vidvAne karelI uparokta vyAkhyA darzAvela che. tenA AdhAre ahIM dravyAnuyogaparAmarzakarNikAmAM ame devendravyAkhyA jaNAvela che. A vAta vAcakavarge dhyAnamAM rAkhavI. - yogAcArano zUnyavAdapraveza 4 (%) bAhya arthakAranA ane AMtarika jJAnAkAranA virodhane mukhya banAvIne jJAnabhinna bAhya arthano apalApa karavA jatAM jJAnAtavAdI yogAcArane sarvazUnyajJAnavAdI mAdhyamika nAmanA bauddhanA matamAM praveza thavAnI Apatti durvAra ja banaze. kAraNa ke eka svabhAva ane aneka svabhAva vacce virodha hovAthI nIla, pItAdi AkAravALA (= sAkAra) jJAnane mithyA mAnI nirAkAra jJAnano svIkAra yogAcAra nAmanA bauddha mATe anivArya banI jaze. A pramANenuM prastutamAM tAtparya samajavuM. tathA A ja tAtparyathI akalaMkasvAmIe siddhivinizcayasvopajJavRttimAM jaNAvela che ke "citrAkAra saMvedanano sAMza = akhaMDa svabhAva jaNAvA chatAM paNa tenA niraMza = akhaMDa svabhAvanI bauddha loko saMbhAvanA bhale kare. paraMtu te akhaMDa svabhAva to koI paNa pramANathI nizcita thato nathI, jaNAto nathI. je sakhaMDa svabhAva jaNAya che, tene bauddha loko prAmANika nathI mAnatA. tathA bauddho je akhaMDa svabhAvanI kalpanA citrakAra saMvedanamAM kare che, te pramANathI jaNAto nathI. tethI citrAkAra saMvedana nirupA = niHsvarUpa svabhAvazUnya ja banI jaze. kAraNa ke koI paNa svabhAvamAM = svarUpamAM citrAkAra saMvedananI vizrAnti thatI nathI." matalaba ke jJAnAdvaitavAdI zeyane to mAnatA ja nathI. tathA jJAna paNa temanA mate siddha thatuM nathI. tethI zUnyavAdanI ja temane Apatti Avaze. Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/7 2 zUnyavAdanirAkaraNam / zUnyavAda paNi pramANa siddhayasiddhi vyAhata chaI. athAstu zUnyataiveti cet ? na, zUnyatAyAH pramANasiddhyasiddhibhyAM vyAhatatvAt / tathAhi - pu "tasyAH sAdhakaM kiJcitpramANamasti na vA ? yadi nAsti kathaM sA sidhyet ? pramANanibandhanatvAd vidssaamissttsiddheH| athA'sti ? tadA kathaM sakalazunyatA ? pratyakSAdipramANasya tajjanakendriyAdezca sadabhAve sakalazUnyatAvirodhAditi" (syA.ratnA.1/16/pR.189) vyaktamuktaM zrIvAdidevasUribhiH syaadvaadrtnaakre| yathoktaM zrIharibhadrasUribhirapi zAstravArtAsamuccaye "atrA'pyabhidadhatyanye kimitthaM tattvasAdhanam ? / pramANaM vidyate kiJcidAhosvicchUnyameva hi ? / / zUnyaM cet ? susthitaM tattvam, asti cet? zUnyatA kthm?| tasyaiva nanu sadbhAvAditi samyag vicintyatAm / / pramANamantareNA'pi syAdevaM tttvsNsthitiH| anyathA neti suvyaktamidamIzvaraceSTitam / / " (zA.vA.sa. zUnyatA pramANazUnya (1thA.) "jo AvuM hoya to zUnyatA = zUnyavAda ja bhale siddha thato' - A pramANe paNa prastutamAM kahevuM yogya nathI. kAraNa ke zUnyatA pramANasiddhi ane pramANaasiddhi dvArA vyAghAta pAme che. te A rIte - "zUnyatAnuM sAdhaka koI pramANa che ke nahi ? A pramANe prastutamAM be vikalpa upasthita thAya che. jo zUnyatAnuM sAdhaka koI pramANa na hoya to zUnyatA pramANazUnya banavAthI kaI rIte siddha thaze? arthAt zUnyatA siddha nahi thaI zake. kAraNa ke vidvAnone abhimata vastunI siddhi pramANanA AdhAre mAnya bane che. pramANamUlaka na hoya tevI koI paNa bAbatanI siddhi vidvAnone saMmata nathI. tathA zUnyatAnuM sAdhaka koI pramANa vidyamAna hoya to sarvazUnyatA kaI rIte kahI zakAya ? kAraNa ke zUnyatA sAdhaka pratyakSa Adi jJAnAtmaka pramANa ane tenuM kAraNa bananAra Indriya vagere jo hAjara hoya to sakala zUnyatAno virodha Avaze. tethI zUnyatAnuM pramANathI siddha karavA jatAM zUnyatA asiddha banavAnI Apatti durvAra banI jaze." A pramANe zrIvAdidevasUri mahArAje syAdvAdaratnAkara graMthamAM devendravyAkhyA udbhata karIne zUnyavAdasamIkSA karatAM spaSTapaNe jaNAvela che. che zUnyavAda nirAsa che (tho.) zAstravArtAsamuccaya graMthamAM zrIharibhadrasUri mahArAje paNa jaNAvela che ke "zUnyavAdanA prativAdarUpe anya vAdIo ema kahe che ke "zuM A rIte zUnyatA svarUpa tattvane sAdhavAnuM saMbhava che ?' A praznAtmaka saMketano Azaya e che ke zUnyatAnuM sAdhaka koI vAstavika pramANa che ke nathI ja ? jo zUnyatAsAdhaka pramANa paNa zUnya ja hoya arthAt zUnyatAsAdhaka pramANa na hoya to zUnyatA tattvanI bahu suMdara siddhi thaze ! arthAt A eka upahAsanI vAta e che ke pramANa na hovA chatAM paNa zUnyatA svarUpa prameyanI siddhi thaI jAya che. tathA zUnyatAsAdhaka koI pramANa vidyamAna hoya to zUnyatA = samasta padArthano abhAva kaI rIte kahI zakAya ? kAraNa ke te pramANa ja eka satya vastu tarIke siddha thaI jAya che. to tenI hAjarImAM samasta padArthanA abhAvanI siddhi kaI rIte karI zakAya? A vAta mAdhyamika nAmanA bauddha madhyastha bhAvathI vicAravI joIe. pramANa vinA paNa jo A rIte Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6/7 1194 * paJcadazIsaMvAdaH 6/57-58-59) iti / 'zUnyamiti 'zUnyatAyAM pramANaM naastii'tyrthH| ziSTaM spaSTam / tatazca na sarveSAM bhAvAnAmutpAda-vyaya-sthitiyuktAnAM mAyAtoyopamatvaM svapnasamatvaM vA mantavyam / svasyA'pyasattvamicchan zUnyavAdI bhrAnta eva mantavyaH / idamabhipretya vidyAraNyasvAminA paJcadazyAM "svA'sattvaM tu na kasmaicid rocate vibhramaM vinA" (pa.da.3/24) ityuktam / zUnyavAdanirAkaraNA'vasare caturthagaNadharavAde vizeSAvazyakabhASye jinabhadragaNikSamAzramaNapAdaiH '"jeNaM ceva na vattA vayaNaM vA to na saMti vayaNijjA / bhAvA to suNNamidaM vayaNamidaM saccamaliyaM vA ? / / jai saccaM nA'bhAvo ahA'liyaM na ppamANameyaM ti| abbhuvagayaM ti vA maI, nA'bhAve juttameyaM ti / / " (vi..ma.97rU4-1731) DratyAvidda thayu tavatriADanusanthaya zUnya tattvanI siddhi thaI zakatI hoya tathA pramANa vidyamAna hovA chatAM paNa anaMtadharmAtmaka bAhya padArthanI siddhi na thaI zakatI hoya to A nirNayane IzvaranI kevala svataMtra = nirAdhAra AjJA ja kahevAya. arthAt mAdhyamikanI te vAta "vAva vAvayaM pramaUT jevI banI jaze." - zrIharibhadrasUri mahArAjanA uparokta kathanathI evuM phalita thAya che ke utpAda-vyaya-dhrauvyayukta anaMtadharmAtmaka sarva bhAvo che. tethI ja pramANasiddha bhAvone mRgajaLasamAna ke svapasamAna mAnI na zakAya. A zUrAvAdamAM potAno paNa uccheda che. | (a.) potAnA astitvanA paNa ucchedane IcchatA zUnyavAdIne bhrAnta ja samajavo. A abhiprAyathI to vidyAraNyasvAmI nAmanA vedAntIe paMcadazI graMthamAM jaNAvela che ke "potAnuM ja nAstitva (= AtmaprahANa) to koIne gamatuM nathI, sivAya ke tene bhrama hoya." Azaya e che ke zUnyavAdamAM to AtmAnuM (potAnuM) ja astitva jokhamAya che. prAjJa mANasane to te mAnya na ja hoya ne ? kayo A DAhyo mANasa potAnA pagamAM kuhADI mAre ? mATe zUnyavAda tyAjya che. che. zUnyavAdamAM vaktA-vacanAdino asaMbhava che (zUnya) zUnyavAdanuM nirAkaraNa karavAnA avasare cothA gaNadharanA vAdasthalamAM vizeSAvazyakabhASyamAM zrIjinabhadragaNikSamAzramaNe jaNAvela che ke "je kAraNe vaktA nathI, vacana nathI, vAcya bhAvo nathI. tethI A jagata zUnya che - AvuM vacana satya che ke asatya ? jo A vacana satya hoya to zUnyatA (abhAva) siddha nahi thAya. kAraNa ke A jagatamAM satyavacana vidyamAna che. jo zUnyavAdasAdhaka uparokta vacana asatya hoya to zUnyavAda pramANazUnya = aprAmANika Tharaze. jo zUnyavAdI ema kahe ke zUnyavAdasAdhaka vacana abhyapagamavAdathI ame svIkArela che, vAstavamAM nahi. tethI zUnyatAnI siddhi thaI zakaze. - to A vAta paNa vyAjabI nathI. kAraNa ke zUnyavAdamAM abhyapagama (= kAlpanika svIkAra), abhyapagamane karanAra ane abhyAgamanIya kazuM ja yuktisaMgata banatuM nathI." A aMgenI aneka mahatvapUrNa bAbato tyAM jaNAvela che. tenuM vAcakavarge anusaMdhAna karavuM. 1. yena caiva na vaktA, vacanaM vA tato na santi vcniiyaaH| bhAvAH tataH zUnyamidaM vacanamidaM satyamalIkaM vA ? / / 2. yadi satyaM nA'bhAvo'thA'lIkaM na prmaannmetditi| abhyupagatamiti vA matirnA'bhAve yuktametaditi / / Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6/7 0 madhyamakazAstrapratyAkhyAnam 1195 te mATaOM sarvanayazuddha syAdvAda ja vItarAgapraNIta Adaravo. vItarAgItamA va zreya, nAnyathati "Iti 140 gAthArtha saMpUrNa pAchA indrabhUtinAmnA bauddhenA'pi jJAnasiddhau zUnyavAdanirAkaraNAvasare "yadi rUpAdayo bhAvA vidyante naiva srvthaa| divyacakSuH kathaM siddhaM buddhAnAM karuNAtmanAm / / " (jJA.si.3/15) ityAdhuktaM tadapyatra na vismartavyam / ___ yadapi nAgArjunena zUnyatAsiddhaye madhyamakazAstre saMskRtaparIkSAprakaraNe "yathA mAyA yathA svapno gandharvanagaraM ythaa| tathotpAdastathA sthAnaM tathA bhaGga udAhRtaH / / " (ma.zA.7/34) ityuktaM tadapi anayA rItyA pratyAkhyAtam / na hi mRgajala-mAyAjAla-svapnAdivad utpAda-vyaya-dhrauvyANAM pramANaprasAdhitAnAM mithyAtvaM vaktuM yujyate lezato'pi / tasmAt sarvanayavizuddhaH, vItarAgasarvajJapraNItaH, bhAvazuddhaH syAdvAda eva parama aadrnniiyH| vItarAgapraNItatattvamArge eva tathaiva zreyaH, nAnyatra nAnyathA iti sthitam / # zUnyavAdamAM IndrabhUti-bIno virodha ja (%) IndrabhUti nAmanA bauddha vidvAne jJAnasiddhi graMthamAM zUnyavAdanuM nirAkaraNa karavAnA avasare je jaNAvela che te vAta paNa ahIM bhUlavA jevI nathI. tyAM teNe jaNAvela che ke "rUpa vagere bhAvo jo sarvathA vidyamAna na ja hoya to karuNAmaya buddhomAM divyacakSune kaI rIte siddha karI zakAze ?" jo sarvazUnya hoya to rUpa na hoya, buddha na hoya, rUpagrAhaka cakSu paNa na hoya. AvI sthitimAM dUravartI rUpAdine grahaNa karanArI divyadaSTi gautamabuddhamAM kaI rIte saMbhave ? mATe zUnyavAda mithyA che. che nAgArjunamatanuM nirAkaraNa che (2) nAgArjuna nAmanA eka bauddhAcAryae madhyamakazAstra nAmano graMtha banAvela che. temAM temaNe zUnyatAnI siddhi mATe "saMskRtaparIkSA' nAmanA prakaraNamAM evuM jaNAvela che ke "jema mAyAjALa tuccha hoya che, jema svapra kAlpanika hoya che, jema gAMdharvanagara mithyA hoya che tema utpAda, drauvya ane vyaya = dhvaMsa mithyA kahevAyela che. A nAgArjunakathananuM paNa uparokta rIte nirAkaraNa karavuM. kAraNa ke mRgajaLa, mAyAjALa, svapra vagerenI jema utpAda, vyaya, dhrauvyane leza paNa mithyA kahI zakAtA nathI. kema ke utpAda-vyaya-dhrauvyanI siddhi pramANa dvArA thaI cUkela che. A rIte jJAnAdvaitavAda ane zUnyavAda pramANabAdhita hovAthI AdaravA yogya nathI. tethI syAdvAda ja AdaravA yogya che. kema ke syAdvAdanA praNetA tIrthakara bhagavAna sarvajJa hatA ane vItarAga hatA. tethI ajJAnamUlaka ke rAga-dveSamUlaka asatyatAnI koI paNa prakAranI saMbhAvanA jinezvarapraNIta syAdvAdamAM rahetI nathI. vaLI, syAdvAda sarva nayothI vizuddha che. sarva nayo dvArA thatI parIkSAmAMthI uttIrNa-samuttIrNa banavAnA lIdhe bhAvazuddha syAdvAda ja parama AdaraNIya che. vItarAga sarvajJa tIrthakara dvArA banAvAyela - batAvAyela je tattvamArga che, temAM ja kalyANa che, bIje nahi. je prakAre vItarAga bhagavaMte tattvamArga prakAzela che te prakAre ja teno svIkAra karavAmAM tAttvika kalyANa che, anya paddhatie ke anya AzayathI tene svIkAravAmAM tAttvika kalyANa nathI - tevuM nakkI thAya che. ja ko.(13)mAM "zuddha syAdvAda ja pATha nathI. ..* cihnayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI. pAli.mAM che. ...( cihnadrayamadhyavartI pATha phakta lA.(2)mAM ja che. Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1196 0 'kiM syAt sA citratA...' kArikAyA: mImAMsA 0 9/7 ___"kiM syAt sA citratA..." (pra.vA.2/210) ityAdirUpeNa darzitA pramANavArtikakArikA sautrAntikasya yogAcArasya mAdhyamikasya vA matamAzritya dharmakIrtinA ucyamAnA yathA na ghaTAkoTimATIkate tathA vistarataH akalaGkasvAminA siddhivinizcayasvopajJavRttau (si.vi.1/9, 1/12, 1/14, 1/15, 1/28, 6/20, 1/2, 02/12 pR.) tim | satitavRtto (sa.ta.9/ra/vuM.kR.246), cAritnAre (cA.ra.7/16 2 pR.189), syAdvAdakalpalatAyAJcA'pi tannirAkaraNam upalabhyate / adhikaM bubhutsubhiH te granthA vilokniiyaaH| - ativistarabhayAdiha nocyate / prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - 'jJAnAdvaita-zUnyavAdayoH aprAmANikayoH nA'GgIkAryatA kintu syAdvAdasyaiva, pramANamUlatvAd' iti kathanAbhiprAyastvevaM paryavasyati yaduta niSpramANaM niSprayojanaM # "hiM thAta.' kArikAnI samIkSAno atideza ja ("vi.) A ja zlokanA vivaraNamAM pUrve "vi racAt..." ItyAdirUpe pramANavArtika graMthanI je kArikA darzAvelI hatI, te kArikA dharmakIrti nAmanA bauddhAcArye cAhe (1) sautrAntika nAmanA bauddhaprasthAnanA matane AzrayIne jaNAvI hoya ke cAhe (2) yogAcAra nAmanA bauddhasaMpradAyanA jJAnAdvaitavAdane AzrayIne batAvI hoya ke cAhe (3) mAdhyamika nAmanA bauddhazAkhAnA zunyavAdane AzrayIne darzAvI hoya paNa traNeya rIte, traNeya mata mujaba te dharmakIrtinI kArikA bilakula saMgata thatI nathI. A kArikA je rIte saMgata nathI thatI te rIte akalaMkasvAmIe siddhivinizcayasvopajJavRttimAM alaga-alaga ATha sthaLe vistArathI jaNAvela che. taduparAMta, saMmatitarkavyAkhyA, syAdvAdaratnAkara tathA syAdvAdakalpalatA graMthamAM paNa uparokta dharmakIrtikArikAnuM nirAkaraNa upalabdha thAya che. A aMge adhika jANakArI meLavavA IcchatA vidvAne te graMthonuM UMDANathI avalokana karavuM. te badhI chaNAvaTa ahIM karavAmAM Ave to dravyAnuyogaparAmarzakarNikA graMthanuM kada ghaNuM vadhI jAya. te mATe ahIM tenI chaNAvaTa karI nathI. te spaSTatA :- dharmakIrtie pramANavArtika graMthamAM kyAMka vaibhASika matanuM, kyAMka sautrAntika matanuM, kyAMka yogAcAramatanuM to kyAMka mAdhyamikamatanuM anusaraNa karela hovAthI dharmakIrti pote zuddha vaibhASika hatA ke sautrAntika ke yogAcAra ke mAdhyamika ? A samasyAnuM sAcuM samAdhAna haju sudhI bauddha vidvAnone paNa maLela nathI. je hoya te. paNa digaMbara jaina akalaMkasvAmIe sautrAntika vagerenA matane AzrayIne 'kti cA..kArikAnuM je je rIte arthaghaTana saMbhavI zake te vicArI, judI-judI rIte siddhivinizcayasvopajJavyAkhyAmAM judA-judA ATha sthaLe eka ja kArikAnuM vistArathI nirAkaraNa karela che. te dAda mAgI le tevuM che. be bhAgamAM chapAyela siddhivinizcaya graMthane jovA dvArA ja teno rasAsvAda mANavA jevo che. vitaMDAvAdane vidAya ApIe je AdhyAtmika upanaya - "jJAnAdvaitavAda ke zunyavAda aprAmANika hovAthI teno svIkAra thaI zake tema nathI. paraMtu prAmANika evo syAdvAda ja svIkartavya che' - AvuM jaNAvavAnI pAchaLa Azaya e che ke je vastu niSThayojana hoya, nikhramANa hoya, nirarthaka hoya teno svIkAra karavAnI mAthAkUTamAM utaryA vinA je vastu pramANayukta, prayojanayukta, paramArthayukta jaNAya teno atyaMta AdarapUrvaka svIkAra Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/7 * zaktidurvyayaH tyAjyaH 1197 nirarthakaM kiJcidapi vastu nA'GgIkAryaM kintu sapramANaM saprayojanaM paramArthasadeva vastu atyAdareNa pa sviikrtvym| nirmUlya-ni:sAra- vivAda - vitaNDAvAda - zuSkavAdAdiSu svazaktidurvyayamakRtvA bhAvazuddhAnekAnta- rA vAdaidamparyArthaM bhAvanAjJAnena samIkSya svabhUmikAyogyasadAcaraNaparAyaNatA''tmasAtkartavyA / tadbalena tu ""suragaNaiDDhisamaggA savvaddhApiMDiyA aNaMtaguNA / na vi pAve jiNaiDDhi NaMtehiM vi vgg-vgguuhiN||" (de.sta. 307 ) iti devendrastavaprakIrNakoktA siddhasukhasamRddhiH na durlabhA / 9/7 / / karavo joIe. nirmUlya ane nirmAlya evA vAda-vivAda ke vitaMDAvAda, zuSkavAda vageremAM ApaNI zaktino durvyaya karyA vinA bhAvazuddha syAdvAdanA aidaMparyArthane bhAvanAjJAnathI parakhI svabhUmikAyogya udAtta AcaraNamAM sadA lIna-vilIna-layalIna banI javuM, tene AtmasAt karI levuM - e ja ApaNuM parama kartavya che. * bhAvanAjJAnayukta sadAcAranuM phaLa meLavIe 2 (tattva.) bhAvanAjJAnAnuviddha ucita sadAcAranA baLathI ja devendrastavaprakIrNakamAM varNavela siddhasukhanI samRddhi durlabha na rahe. tyAM jaNAvela che ke 'devatAonA samUhanI traikAlika bhegI karelI tamAma samRddhine anaMtaguNa adhika karavAmAM Ave ane tyAra bAda tene anaMta varga-vargothI guNavAmAM Ave to paNa te jinaRddhine-siddhaRddhine prApta karI na zake.' 2 = 4. 42 = 16. tethI beno varga-varga soLa thAya. (2) = 16 A rIte vaikAlika tamAma surasamRddhine anaMtaguNa adhika karIne teno varga-varga anaMta vAra karavAmAM Ave to paNa zuddhAtmasamRddhinI barobarI na karI zake. to siddhAtmAnI sadguNasamRddhi -sukhasamRddhi keTalI ane kevI vizALa haze !? teno javAba suparakompyuTara dvArA paNa maLavo durlabha che. (9/7) lakhI rAkho DAyarImAM.....ja bemacaMda vAsanA bhayabhIta che, trasta che, asta-vyasta che. asIma upAsanA sadA sarvatra nirbhaya che, nizcala ane svastha che. buddhine jIvo upara AkramaNa karavAnI kAtila ruci che. zraddhAne doSanuM pratikramaNa karavAmAM nirmala ruci che. 0 sAdhanAnI ugratA bAhya svAsthyane AbhArI che. upAsanAnI utkRSTatA AMtarika svasthatAne AbhArI che. 1. suragaNarddhisamagrA sarvAddhApiNDitA anantaguNA / nA'pi prApnoti jinarddhim anantaiH api varga-vagaiH / / Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/8 * dhvaMsA'bhinnotpAdahetutA ekadharmAvacchinnA 0 ghaTanAza mukuTa utpattino, ghaTahema eka ja rUpa heta re; "ekAMtabhedanI vAsanA, naiyAyika paNi kima detI re? kAMTA (141) jina. ima zokAdikAryatrayanaI bhedaI utpAda, vyaya, prauvya e 3 lakSaNa vastumAMhi sAdhyAM, paNi te avibhaktadravyapaNAM abhinna chai. ta va hemaghaTanAzADabhinna hemamukuTotpattinaI viSaI hemaghaTA___adhunaa naiyAyikamatamapAkartuM parAkramate - 'ghtteti| ghaTadhvaMsA'pRthagmaulijanmanyekaiva hetutaa| __tathApyekAntabhinnau tau naiyAyikaH kathaM vadet ? / / 9/8 // prakRte daNDAnvayastvevam - ghaTadhvaMsA'pRthagmaulijanmani ekaiva hetutA (svIkriyate) tathApi 'tau a UAntamatro' (tti) naiyAyika: zuM vat ? 2/8 ka itthaM pramoda-zoka-mAdhyasthyalakSaNakAryatritayabhedena hetunA hemAdivastuni utpAda-vyaya-dhrauvyalakSaNaM mithovilakSaNaM trailakSaNyaM sAdhitaM tathApi utpAda-vyaya-dhrauvyANAm avibhaktadravyarUpeNa mitho'bheda eveti pUrvam (9/3) aSTasahasrIsaMvAdenopadarzitamihAnusandheyam / ata eva ghaTadhvaMsA'pRthagmaulijanmani = hemaghaTadhvaMsA'bhinnahemamukuTotpattiM prati ekaiva = ekadharmAvacchinnaiva = hemaghaTAvayavavibhAgatvAdyavacchinnA avataraNikA - jJAnasvaitavAdI ane zUnyavAdI bauddhanA matanuM nirAkaraNa karyA bAda have graMthakArazrI naiyAyikanA matanuM nirAkaraNa karavA mATe parAkrama kare che : naiyAcikamata nirAkaraNa - zlokArtha :- ghaTadhvasathI abhinna mugaTautpatti pratye eka ja kAraNatA che. tema chatAM "ghaTadhvasa ane mugaTautpAda A banne ekAMte bhinna che' - A pramANe naiyAyika kaI rIte kahI zake ? (8) vyAkhyArtha :- uparokta rIte pramoda, zoka ane mAdhyacya svarUpa traNa vibhinna kAryanA nimittakAraNabhUta suvarNa Adi vastumAM parasparavilakSaNa utpAda-vyaya-dhrauvyasvarUpa ailakSaNyanI siddhi thaI. Ama kAryabhedathI kAraNabhedanA niyamanA lIdhe utpAda-vyaya-dhrauvyasvarUpa kAraNamAM paraspara bhedanI siddhi thavA chatAM paNa te traNeyamAM avibhaktadravyasvarUpe to paraspara abheda ja che. A ja navamI zAkhAnA trIjA zlokamAM aSTasahastrI graMthanA saMvAda dvArA jaNAvavAmAM Avela hatuM ke "eka ja dravyamAM ekasAthe utpAda-vyaya -dhrauvya rahetAM hovAthI te traNeya paraspara abhinna ja che." te vAtanuM prastutamAM vAcakavarge anusaMdhAna karavuM. ekIsAthe eka dravyamAM thatA utpAda-vyaya Adi paraspara abhinna hovAnA kAraNe ja kAMcanamaya kuMbhano dhvaMsa ane suvarNamaya mugaTanI utpatti A banne eka ja che. tethI prastutamAM ghaTadhvasathI abhinna evI mugaTa utpatti pratye syAdvAdIo eka ja = eka prakAranI ja = eka dharmAvacchinna ja kAraNatAne svIkAre che. prastutamAM sonAnA ghaDAnA avayavano vibhAga thavAthI ghaTadhvaMsa utpanna thAya che. tethI ma.mAM 'ghaTa eka ja rUpaI heta" pATha. dha.+zAM.mAM "ghaTa hema eka ja hetu' pATha. si. + lI.(1+2+3)no pATha lIdho che. 4 zAM.mAM 'hetu pATha. ma.+ko.(7)no pATha lIdho che. je ko.(9)mAM "ekAMtavAdanI' pATha. * zAM.dha.mAM 'naIyA..." pATha. A.(1) + ko.(1)no pATha lIdhela che. 1 lI.(1)mAM 'vadana pATha. pustakomAM te' pATha nathI. ko.(7+11)mAM che. Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1199 1/8 * tantusaMyoganAzasya khaNDapaTajanakatA 0 vayavavibhAgAdika (eka ja rUpaI) hetu chaI. mata va mahApaTanAzAbhinnamaMDapaTotpatti prati ekAditaMtusaMyogApagama hetu chai. khaMDapaTaI mahApaTanAzanaI hetutA kalpithai to mahAgaurava thAI abhinnaiva hetutA = kAraNatA svIkriyate syaadvaadibhiH| ata eva mahApaTadhvaMsA'bhinnakhaNDapaTotpAdaM prati mahApaTAvayavabhUtaikAditantusaMyogApagamasyaiva hetutA asmAbhirabhyupagamyate, na tu khaNDapaTotpAdaM prati mahApaTadhvaMsasya mahApaTadhvaMsaM prati caikAditantusaMyoganAzasyeti kArya-kAraNabhAvadvitayam, mahAgauravAt / / na hi khaNDapaTe mahApaTadhvaMsasya, mahApaTadhvaMse ca mahApaTAvayavaikAditantusaMyoganAzasya hetuteti za kalpanA naiyAyikasya lAghavapriyatvamAviSkaroti, tatra kArya-kAraNabhAvadvayakalpanena gauravasya sphutttvaat| ghaTadhvasanirUpita evI kAraNatAno avacchedaka dharma suvarNaghaTaavayavavibhAga- vagere banaze. tethI ghaTadhvaMsanI kAraNatA suvarNaghaTaavayavavibhAgavathI avacchinna = niyaMtrita banaze. je kAraNatA suvarNaghaTadhvasa pratye che te ja kAraNatA suvarNamugaTautpatti (= suvarNaghaTanAzakAlIna vastujanma) pratye che. kAraNa ke prastuta ghaTadhvaMsa ane mugaTautpatti - A banne kAryo eka ja che. kArya abhinna hovAthI kAraNatA abhinna ja hoya A vAta nyAyasaMgata che. tethI ja syAdvAdIo teno svIkAra kare che. A khaMDapaTa pratye mahApaTadhvaMsa akAraNa : anekAMtavAdI - (kata .) "je kAryo paraspara abhinna hoya tenI kAraNatA paNa abhinna ja hoya' - A vAta yuktisaMgata hovAthI ja "mahApaTavaeNsathI abhinna evI khaMDapaTautpatti pratye mahApaTaavayavabhUta eka, be vagere taMtuonA saMyogano dhvaMsa ja hetu che' - AvuM ame anekAMtavAdIo mAnIe chIe. mahApaTa-avayavabhUta taMtusaMyogano nAza mahApaTadhvasa pratye kAraNa che ane mahApaTadhvaMsa khaMDapaTanI utpatti pratye kAraNa che' - A pramANe be prakAranA kArya-kAraNabhAvano ame svIkAra karatA nathI. kAraNa ke tevuM mAnavAmAM mahAgaurava doSa lAgu paDe che. mahApaTadhvaMsa ane khaMDapaTautpatti - A banne na pratye mahApaTIyataMtusaMyoganA nAzane ja kAraNa mAnavAmAM dvividha kArya-kAraNabhAvane svIkAravAnuM gaurava AvatuM nathI. kema ke mahApaTadhvaMsa ane khaMDapaTautpatti A banne eka ja che. tathA tenuM kAraNa paNa eka ja che. . taiyAcikamate be kArya-kAraNabhAva che ( di.) (1) khaMDapaTa pratye mahApaTadhvaMsa kAraNa che. (2) mahApaTadhvasa pratye mahApaTanA avayavabhUta ekAda taMtunA saMyogano nAza kAraNa che. A pramANe be judA judA kArya pratye be vibhinna kAraNano svIkAra naiyAyiko kare che. naiyAyakonI A vAta temanI lAghavapriyatAne sUcita nathI karatI. kema ke naiyAyike batAvelI prakriyAmAM be kArya-kAraNabhAvanA svIkAranuM gaurava upasthita thAya che. jyAre amArA matamAM ekavidha kArya-kAraNabhAvano svIkAra hovAthI atyaMta lAghava spaSTa che. prastutamAM lAghavasAdhaka Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/8 1200 * ta torastu kiM tena ? iti nyAyaprayogaH / ___'taddhetorastu kiM tena ?' iti nyAyAd mahApaTadhvaMsA'bhinnakhaNDapaTotpattiM prati mahApaTArambhakAvayavasaMyoganAzatvenaiva kaarnntvaa'bhyupgme'tilaaghvaat| na hyanekAntavAdimate khaNDapaTotpAde mahApaTadhvaMsahetutA kalpyate / vastutaH vakSyamANarItyA (9/21) lAghavasahakAreNa avayavavibhAgatvena tatkAraNatAyAH avazyakalpanIyatayA mahApaTadhvaMsa-khaNDapaTotpAdayoH samAnAdhikaraNatvena samakAlInatvena caikyaM syAdvAdimate nyAya A mujaba samajavo. 'tadghatoratu %i tena?" A pramANeno nyAya dArzanika jagatamAM prasiddha che. A nyAyanuM tAtparya evuM che ke koI sthaLe nUtana kArya-kAraNabhAvanI kalpanA karavI paDe to tevA sthaLe "' nAmanA kArya pratye 'va' nAmanA kAraNano svIkAra karI va' nAmanA kAraNanI utpatti mATe jo " nAmanA kAraNanI kalpanA karavI jarUrI banatI hoya tathA te sthaLe "gha' nAmanA kAraNathI ja '' nAmanA kAryanI utpatti thaI zakatI hoya to "va' pratye "g' kAraNa ane "gha' pratye "T' kAraNa - AvI kalpanA karavAne badale "" pratye "' ne ja kAraNa mAnavAmAM lAghava che. "va" nA kAraNabhUta T" thI "' nI utpatti thaI zakatI hoya to ' pratye "" ne kAraNa mAnavAthI saryuM. A nyAyathI prastutamAM naiyAyikoe khaMDa paTanI utpatti pratye kAraNa tarIke kalpelA mahApaTanAza pratye kAraNa bananAra mahApaTaAraMbhaka taMtusaMyoganA nAzane ja khaMDapaTotpatti pratye kAraNa mAnavAmAM atyaMta lAghava che. uparokta nyAya mujaba samajavuM hoya to "' = khaMDapaTotpatti, "a= mahApaTadhvaMsa ane "gha' = mahApaTaAraMbhaka taMtusaMyogano nAza. tethI prastutamAM naiyAyikamata mujaba, khaMDapaTotpAdaka mahApaTadhvaMsanA kAraNabhUta evA AraMbhakataMtusaMyoganAza dvArA ja khaMDa paTanI utpatti thaI zakatI hovAthI ame jaino khaMDapaTotpatti pratye mahApaTaAraMbhaka taMtusaMyoganA nAzane ja kAraNa mAnIe chIe. AvuM mAnavAmAM dvividha kArya-kAraNabhAvanA badale ekavidha ja kArya-kAraNabhAvano svIkAra karavAthI lAghava thAya che. kAraNa ke ahIM amArA = anekAntavAdInA matamAM khaMDa paTanI utpatti pratye mahApaTavaeNsane kAraNe mAnavAnI AvazyakatA rahetI nathI. ja mahApaTavaMsa ane khaMDapaTotpatti vacce abheda : jenA | (vastu.) vAstavamAM to AgaLa (9/21) jaNAvavAmAM Avaze te rIte lAghavasahakArathI khaMDapaTotpatti pratye mahApaTaavayavavibhAgane ja jainamate kAraNa mAnavAmAM Ave che. tethI AraMbhakasaMyoganAzane khaMDapaTotpattinuM kAraNa mAnavAnI jarUra rahetI nathI. AthI kArya-kAraNabhAvanI kalpanAmAM jainamate atyaMta lAghava thaze. A rIte kArya-kAraNabhAvano svIkAra karatA jainamata mujaba, mahApaTadhvaMsa ane khaMDapaTanI utpatti - A banne kArya eka ja che, paraspara abhinna ja che. AnuM kAraNa e che ke je avayavomAM mahApaTadhvaMsa utpanna thAya che, te ja avayavomAM = taMtuomAM khaMDapaTa utpanna thAya che. tathA mahApaTadhvasa ane khaMDapaTautpatti - A banne kAryo samakAlIna paNa che. samAna upAdAnakAraNamAM samakALe utpanna thavAnA lIdhe mahApaTadhvaMsa ane khaMDapaTautpatti - A banne eka ja che. Ama jainamata mujaba mahApaTadhvasathI abhinna khaMDapaTautpatti pratye mahApaTaAraMbhakaavayavavibhAgane ja uparokta lAiva nyAyathI kAraNa mAnI zakAya che. AvuM mAnavAmAM jainamata mujaba phakta ekavidha kArya-kAraNabhAvano svIkAra karavo paDe che. Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/8 hai naiyAyikAdimate gauravopadarzanam / 1201 ima jANato i lAghavapriya (paNi) naiyAyika nAzotpattimAM ekAMtabhedanI vAsanA kima deI chaI? tehanuM mata chaI je - kalpanAgauravaM yatra, taM pakSaM na shaamhe| kalpanAlAghavaM yatra taM pakSaM tu sahAmahe / / ( ) ti. 141mI gAthArtha saMpUrNam.' li9/8 saGgacchatetarAm / tathApi = itthaM jAnAno'pi lAghavapriyo naiyAyikaH = navyanaiyAyikaH katham abhinivezena tau = ghaTanAza-maulyutpAdau ekAntabhinnau vadet ? iha kasmAd akasmAd aprAmANikaM kAryakAraNabhAvagauravaM ghaTanAzamaulyutpAdaikAntabhedakalpanAprayuktaM navyanaiyAyikaH abhyupagacchet ? lAghavA'rpitadRSTyaiva navyanaiyAyikena "kalpanAgauravaM yatra taM pakSaM na sahAmahe / kalpanAlAghavaM yatra taM pakSaM tu sahAmahe / / " ( ) jyAre naiyAyiko to AraMbhakasaMyoganAza pratye avayavavibhAgane kAraNe mAne che. tethI taiyAyikamata mujaba trividha kArya-kAraNabhAvano svIkAra karavAnuM mahAgaurava upasthita thAya che. Ama jainamata mujaba mahApaTavaeNsathI abhinna khaMDapaTautpattino kAraNatAavacchedakadharma avayavavibhAga- banavAthI atyaMta lAghava prApta thaze. AthI syAdvAdIne saMmata kArya-kAraNabhAva sArI rIte saMgata thAya che. temaja khaMDapaTotpatti ane mahApaTadhvaMsa vacce abheda paNa siddha thAya che. I jenamatamAM lAghava (I vaizeSika, prAcIna naiyAyika, navya naiyAyika ane jainanA matamAM prastuta kArya-kAraNabhAvasaMbaMdhI gaurava -lAghava nIcenA koSTaka dvArA spaSTa thaze. vAdI kArya kAraNa naiyAyika (1) khaMDa paTa (1) mahApaTavaeNsa | (2) mahApaTavaeNsa (2) AraMbhakasaMyogadhvasa (3) AraMbhakasaMyogadhvasa (3) avayavavibhAga (1) khaMDapaTautpAdaabhinna mahApaTadhvaMsa (1) avayavavibhAga 4 ghaTanAza - mugaTautpAda vacce ekAMtabheda asaMgata ja (tathA) A rIte lAghava jANavA chatAM paNa lAghavapriya navya naiyAyika zA mATe kadAgrahathI ghaTanAza ane mugaTautpAdanI vacce ekAMte bhedane mAne che? ahIM anekAntavAdanA khaMDananA abhiprAyathI naiyAyiko zA mATe ghaTadhvasane ane mugaTautpattine sarvathA bhinna mAnavAnuM gaurava kare che ? tathA tenI ekAntabhedakalpanAnA nimitte aprAmANika kArya-kAraNabhAvanuM gaurava naiyAyika zA mATe svIkAre? naiyAyika haMmezA potAnI dRSTi lAghavamAM ja sthApita kare che. lAghavakendrita dRSTithI ja taiyAyika kahe che ke "je pakSamAM kalpanAgaurava AvatuM hoya te pakSane ame sahana karatA nathI. je pakSamAM kalpanAlAghava AvatuM . citadvayamadhyavartI pATha phakta lA.(2)mAM ja che. Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1202 * abhinnasAmagrIjanyatvenaikyavicAraH * 9/8 ityucyate / ato hemaghaTadhvaMsa-kAJcanamukuTotpAdayoraikyamekakAraNajanyatvaJcaivAbhyupagantumarhati lAghavAditi atra taatprym| kiJca, 'nazyatI'tyatra nAzotpattisthale'pi vakSyamANarItyA (9/12) 'nazyad', 'naSTamityanayoH mu ekAntabhedaM kAlabhedaprayuktaM kathaM lAghavapriyo naiyAyiko vadet ? tatra kriyAkAla-niSThAkAlayaugapadyarzu vivakSayA vakSyamANarItyA (9/11-12) 'nazyad', 'naSTamityanayoH naizcayikA'bhedA'bhyupagame pratyuta atilAghavAditi yAvad granthakRttAtparyamavahitamanasA nizcayanayaparikarmitamatibhiH vibhAvanIyaM sUkSmekSikayA dIrghadRSTyA ca / pa rA ht prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - 'abhinnopAdAnaniSThAH samakAlInAH utpAda-vyayAdayo mitho - kA 'bhinnAH' iti siddhAnta AdhyAtmikadRSTyA itthaM yojyo yaduta asmadIyAtmadravye durAcAradhvaMsa hoya te pakSane to ame khamIe chIe, svIkArIe chIe.' tethI suvarNaghaTadhvaMsa ane suvarNamugaTautpatti - A bannene eka mAnavA tathA ekakAraNajanya avayavavibhAgajanya mAnavA vyAjabI che. kAraNa ke tevuM mAnavAmAM lAghava rahela che. A pramANe prastutamAM tAtparya samajavuM. = * nazyatnaSTam bannemAM abheda - nizcayanaya (vijhyu.) vaLI, bIjI mahattvanI bAbata e che ke 'nati' AvA vAkyaprayogamAM nAzotpattisthaLe paNa A ja zAkhAnA bAramA zlokamAM jaNAvavAmAM Avaze te mujaba 'nazyat' ane 'naSTam' A banne vacce paNa kAlabhedaprayukta ekAntabhedane taiyAyika jaNAve che te vAta kaI rIte naiyAyika kahI zake ? kema ke naiyAyika to lAghavapriya che. 'nazyat' ane 'nam' vacce ekAnte bheda mAnavAnuM UlaTuM naiyAyikane gaurava Avaze. vastusthiti e che ke te sthaLe AgaLa 11-12 mA zlokanI vyAkhyAmAM jaNAvavAmAM Avaze te mujaba, 'kriyAkAla ane niSThAkAla vacce yaugapadyanI = samakAlInatAnI vivakSA karIne 'nazyat' ( ane 'naSTam' A banne vacce paNa nizcayanayasaMmata abheda ja rahelo che' - tevuM svIkAravAmAM Ave to UlaTuM lAghavapriya naiyAyikane atyaMta lAghava thaze. ahIM sudhInuM graMthakAranuM tAtparya che - e pramANe * sUkSmabuddhithI ane dIrghadRSTithI sAvadhAna mana vaDe vizeSa rIte vicAravuM. A mujaba nizcayanayaparikarmita buddhivALA vidvAnone ahIM sUcanA karavAmAM Ave che. spaSTatA :- A ja navamI zAkhAnI agiyAramA ane bAramA zlokanI vyAkhyA vAMcyA bAda ahIM gni dvArA jaNAvAyelI bAbatane vAcakavarga pharIthI vAMcaze - vicAraze - vAgoLaze to A atilAghavavALI bAbata ekadama spaSTa thaI jaze. emAM koI zaMkA nathI. dhIraja, dhAraNAzakti ane dhAradAra buddhi - A traNa sAdhano ahIM khUba upakArI che. guNa Ave doSa jAya, doSa jAya guNa Ave AdhyAtmika upanaya :- 'eka upAdAnakAraNamAM ekI sAthe thatAM utpAda-vyaya Adi paraspara abhinna A mujaba ahIM mULa zlokamAM sUcita karelA siddhAMtanuM AdhyAtmika vizleSaNa e rIte karavuM ke ApaNA AtmAmAM thato durAcAraUsa ane sadAcArajanma, doSanAza ane guNotpAda ekI sAthe thatAM che' Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9/8 . nizcaya-vyavahAranayataH sadguNAdisambhava-doSAdivigamaprayAsa: 0 1203 -sadAcArotpAdau doSanAza-guNasamutpAdau samakAlInau abhinnau iti kRtvA nizcayadRSTyA sadguNa -sadAcArA''gamanakAle eva doSa-durAcArau vigacchataH, tayoH tadabhinnatvAt / tathAhi - kSamA''gamane krodho vinazyati, vinamratAsambhave mAno vilIyate, Rjutodgame mAyA vigacchati, tapaHpravRttau yathecchabhojanapravRttiH palAyate, vinayopasampattau gurvAdikaM prati pralApAdi prapalAyate / itthamAtmArthinA doSa -durAcArocchedakRte prathamaM sadguNa-sadAcArA''nayane Adarato yatitavyam / vyavahAranayAnusAreNa doSa -durAcAranivRttau satyAM sadguNa-sadAcArau sulabhau / nizcaya-vyavahArAnugAmisvabhUmikAnusAreNa gurugamataH tathAvidhavRtti-pravRttiparAyaNatayA sadA bhAvyam / tatazca jambUcarite zrIguNapAlena "kayakicco avagayatatto niraMjaNo nicco" (ja.ca.16/767) ityuktaM paramAtmasvarUpaM zIghraM prAdurbhavati / / 9/8 / / hovAthI abhinna che. tethI nizcaya dRSTithI saguNane ane sadAcArane lAvavAno prayatna karavAthI te ja samaye doSano ane durAcArano nAza thAya che. kAraNa ke te tenAthI abhinna che. kSamA Ave eTale krodhano nAza thaI jAya. vinamratA Ave eTale ahaMkArano nAza thaI jAya. saraLatA Ave eTale kuTilatAno nAza thaI jAya. te ja rIte tapanI pravRtti Ave eTale game tyAre, game tyAM, game te khA-khA karavAnI kuTeva ravAnA thAya. vinaya Ave eTale guru bhagavaMtonI sAme ke vaDIlanI sAme manaphAve tema bakavATa karavAnI pravRtti tadana chUTI jAya. A rIte sAdhake mukhyatayA saddaguNane ane sadAcArane lAvavA mATe vizeSa prakAre prayatna karavo joIe. AvuM bane to anAyAse doSamAMthI ane durAcAramAMthI sAdhakane tAtkAlika mukti maLe. vyavahAranayanI dRSTie durAcAra ane durguNa jAya eTale pachInI kSaNe sadAcAra ane saguNa AvyA ja samajo. sAdhake potAnI bhUmikA nizcayayogya che ke vyavahArayogya che? teno yogya nirNaya gurugamathI karI tathA prakAranuM valaNa ane vartana keLavavA sadA tatpara rahevuM. tenA lIdhe jaMbUcariya'mAM zrIguNapAle jaNAveluM (1) kRtakRtya, (2) tattvajJAnI, (3) niraMjana, (4) nitya evuM paramAtmasvarUpa jhaDapathI pragaTe che. (98) (lakhI rAkho DAyarImAM...* buddhinA zaraNe janAra bIjAno pApamitra bane che. zraddhAnA zaraNe janAra bIjAno kalyANamitra bane che. * buddhine pAraNAmAM ruci che. zraddhAne tapa-sAdhanAmAM ruci che. * buddhi bahAranuM parivartana karavA Icche che. zraddhA aMdaranuM parivartana karavA jhaMkhe che. 1. tatya avatatattva: nirazmanaH nitya | Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1204 0 vratatritayato lakSaNatritayasiddhiH / 1/1 dudhavrata dadhi bhuMja nahIM, navi dUdha dadhivrata khAI re, navi "doI agorasavrata jimaI, tiNi tilakSaNa jaga thAI re hAlA(142) jina. dadhidravya te dugdhadravya nahIM, je mATaI (duSpavrata=) jehanaI dUdhanuM vrata che "dUdha ja jimavuM" evI che pratijJArUpa; teha dahIM (bhUjaI=) jimaI nahIM. dugdhapariNAma ja dadhi-Ima jo abheda kahiche, to dadhi jimatAM dugdhavratabhaMga na thayo joIi. ima dUdha te dadhidravya nahIM, paNa pariNAmI. mATaI abheda kahiI, to dUdha jimatAM dadhivratabhaMga na thayo joii. dadhivrata to dUdha nathI (khAI=) jimato. vratatritayagocaralokottaradRSTAntAntareNa trilakSaNavyApakatAmevopadarzayati - 'paya' iti / payovrato na dadhyatti na payo'tti ddhivrtH| agorasavato nobhe tasmAt trilakSaNaM jagat / / 9/9 / / __ prakRte daNDAnvayastvevam - payovrato dadhi nA'tti / dadhivrataH payaH nA'tti / agorasavato ubhe na (tti) | tamannA trijJakSaNam IIS/7. dadhidravyaM tAvanna dugdhadravyam, yato 'dugdhameva mayA bhoktavyami'tyevaM payovrato naraH dadhi = 1. dadhidravyaM nAtti = na bhuGkte / yadi daghno dugdhapariNAmatayA ekAntena dugdhA'bhinnatocyate tarhi Ni dadhibhakSaNe dugdhavratabhaGgo na syAt / na caivaM bhavati / tasmAd dugdha-danoH bhedaH sidhyati / tathA kA dugdhadravyaM na dadhidravyaM bhavitumarhati, yato 'dadhi eva mayA bhoktavyamiti dadhivrato naro payo nAtti = na bhungkte| yadi dugdhasya dadhipariNAmikAraNatayA sarvathA dadhidravyA'bhinnatA syAt, naiva syAt tarhi dugdhaM bhujato dadhivratabhaGgaH / na ca dadhivrato dugdhaM bhuGkte / tasmAt tayoH nAsti ekAntenA'bhedaH / avataraNikA :- utpAda-vyaya-dhrauvya sarvatra rahelA che. A vAta pUrve jaNAvI gayela che. prastuta trilakSaNanI vyApakatAne ja graMthakArazrI traNavratasaMbaMdhI anya lokottara daSTAMta dvArA dekhADe che : dUdhavata vagere draSTAMtathI ailakSacasiddhi che zlokArtha:- dUdhavratavALo dahIM khAto nathI. tathA dahIMvratavALo dUdha pIto nathI. agoravratavALo che dUdha ane dahIM bannene khAto nathI. tethI jagata trilakSaNAtmaka che. (lAla) te vyAkhyArtha :- sauprathama to dahIM dravya ane dUdha dravya sarvathA eka nathI. kAraNa ke "mAre phakta dUdha ja vAparavuM - A pramANe dUdhane vAparavAnA vratavALo mANasa dahIM vAparato nathI. jo dahIM dUdhano 1 pariNAma hovAthI dahIMmAM dUdhano ekAMte abheda hoya to dahIM khAvAmAM Ave tyAre dugdhavratano bhaMga na thavo joIe. paraMtu evuM thatuM nathI. tethI dUdha ane dahIM vacce bheda siddha thAya che. tathA dUdha te dahIM svarUpa nathI. kAraNa ke "mAre dahIM ja vAparavuM' - A pramANe dahIMvratane svIkAranAra mANasa dUdha vAparato nathI. jo dUdha dahIMnuM pariNAmI kAraNa hovAthI dUdhamAM sarvathA dahIMno abheda hoya to dUdha vAparavA chatAM dahIMvratano bhaMga thaI na zake. paraMtu hakIkata AvI nathI. dahIMvratavALo dUdha vAparato * ko.(4)mAM "doya' pATha. # ko.(4)mAM 'tiNa' pATha. je A.(1)mAM 'joIe" pATha. - A.(1)mAM "kahiye pATha. Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/1 0 paryAyANAM mitho'bhedasiddhiH / 1205 tathA "agorasa ja "jimavuM" ehavA vratavaMta (=agorasavrata) dUdha dahI 2 (=doI) na jimaI. ima gosipaNaI ra naI abheda chaI. etAvatA dugdhAdeH paryAyarUpatA sidhyati / yathoktaM vizeSAvazyakabhASyavRttI zrIhemacandrasUribhiH "na hi dugdha-takrAdInAM zvetatvAdinA abhede'pi mAdhuryAdinA na bhedaH, anantadharmAdhyAsitatvAd vastunaH" (vi.A.bhA.54 vR.) iti bhAvanIyam / tathA 'agorasadravyameva mayA bhoktavyamiti agorasavato naraH ubhe = dugdha-dadhinI na atti = naiva bhuGkte / ato gorasabhAvena dvayorabhedaH sidhyati, tattvA'pracyavAt, anyathA kRtagorasadravyapratyAkhyAnasya dugdhAdyekaikadravyabhojane'pi na vratabhaGgaH syAditi / yathoktaM vizeSAvazyakabhASyavRttau zrIhemacandrasUribhirapi "dravyarUpatayA paryAyANAM parasparam abhedAd" . (vi.A.bha.T.16 ) rUktiA tatazya nAgasiddhAntaH | nathI. tethI dUdhamAM ane dahIMmAM ekAMte abheda rahelo nathI. tethI 'dUdha ane dahIM paryAyasvarUpa che' - tevuM siddha thAya che. A dUdha-chAza vacce abheda chatAM bheda 8 (tho) zrIhemacandrasUrijIe paNa dUdha, chAza vageremAM bheda dekhADavAnA avasare vizeSAvazyakabhASyavyAkhyAmAM jaNAvela che ke "dUdha, chAza vageremAM zvetatva vagere svarUpe abheda hovA chatAM paNa madhuratA vagere svarUpe kAMI te banne vacceno bheda ravAnA thaI nathI jato. kema ke vastumAM anaMta guNadharmo rahelA che." koIka guNadharmanI apekSAe abhinna = samAna jaNAtI be vastuo anya guNadharmanI apekSAe bhinna = vilakSaNa paNa hoya che. A rIte prastutamAM dUdha, dahIM vacce bhedanI vibhAvanA karavI. ki agorasavatanI samajaNa (tathA.) temaja "mAre agorasa dravya ja vAparavuM' - A pramANe agorasavrata lenAra mANasa dUdhI ke dahIM bemAMthI kazuM vAparato nathI. A kAraNathI dUdhamAM ane dahIMmAM gorasarUpe abheda siddha thAya che. kema ke dUdha, dahIMrUpe pariNamavA chatAM paNa gorasapaNAno temAMthI tyAga thato nathI. jo dUdha dahIMrUpe ! pariName eTalA mAtrathI gorasapaNe temAMthI nIkaLI jatuM hoya to gorasa dravyano tyAga karanAra vyakti ekaluM dUdha vApare ke ekaluM dahIM vApare to paNa agorasavratano bhaMga na thavo joIe. paraMtu agorasa dravya vAparavAnA niyamavALo mANasa dUdha ke dahIM - bemAMthI eka paNa dravyane vAparato nathI. tethI te banne gorasasvarUpa che, gorasadravyarUpe abhinna che - tevuM siddha thAya che. " che apasiddhAnta aprasakta che (Atho.) A aMge zrIvizeSAvazyakabhASyavyAkhyAmAM maladhArI zrI hemacandrasUrijIe paNa jaNAvela che ke "dravyasvarUpe paryAyo paraspara abhinna hoya che. tethI gorasadravyasvarUpe dUdha ane dahIM banne vacce abheda siddha karavAmAM apasiddhAnta doSa paNa amane lAgu paDato nathI. A pustakomAM "jim pATha. ko.(9)+A.(1)+lA.(2)no pATha lIdho che. Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1206 0 nAgezamatanirAsa yattu nAgezena vaiyAkaraNalaghumaJjUSAyAm "payaso dadhi tu na vivartaH, tattvAt prcyuteH| svarNAdeH kuNDalAdiH tu vivarta eva" (vai.la.ma.pR.288) ityuktaM tadasat, kuNDalAderiva dadhmaH svopAdAnatattvA'pracyavAt, anyathA agorasavratasya dadhibhakSaNe vrtbhnggaa'naaptteH| taduktaM mAdhvAcAryeNa api dazaprakaraNe "kSIrasthale tu kSIravyakteH na nAzaH, api tu kSIrabhAvasyaiva nivRtteH, tadaikyAnubhavAd" (da.pra.bhAga-4/pR.152) iti| kSIravyaktipadena kSIradravyasya kSIrabhAvapadena ca kSIraparyAyasyeha grahaNaM draSTavyam / tasmAt tayoH nAsti ekAntena bhedaH / etAvatA dugdhAdeH dravyarUpatA sidhyatA ____ tasmAd = upadarzitavratatritayAnurodhena dugdhAdeH dravya-paryAyobhayAtmakatvAt trilakSaNam = utpAda ja dUdha-dahIM gorasarUpe abhinna * | (g.) vaiyAkaraNa laghumaMjUSAmAM nAgeza nAmanA vidvAne jaNAvela che ke "dahIM dUdhano pariNAma (vivarta) nathI. kAraNa ke dahIMmAMthI dUdhanuM tattva nAza pAmI cUkela che. jyAre kuMDala, hAra vagere sonAnA pariNAma svarUpa ja che. kAraNa ke kuMDala, hAra vageremAMthI suvarNapaNuM nAza pAmatuM nathI." nAgeze je kahela che, te vAta barAbara nathI. kAraNa ke kuMDala vagerenI jema dahIM vageremAMthI paNa potAnA upAdAna tattvano uccheda thato nathI. jo dahIMmAMthI gorasasvarUpa upAdAna tattvano uccheda thaI jato hoya to "mAre agorasa dravya vAparavuM' - A pramANe vrata lenAra mANasa dahIMbhakSaNa kare to tenuM agorasavrata bhAMgavuM na joIe. paraMtu "dUdha ke dahIM khAvAthI agorasavrata bhAMge che' - A vAta AbAla-gopAla prasiddha che. tethI 'dUdhamAM ane dahIMmAM gorapaNuM raheluM che tevuM sarva lokone saMmata che - tema siddha thAya che. tethI suvarNakuMDala ane suvarNakaMkaNa vageremAM suvarNa tattva jema anugata che tema dUdhamAM ane dahIMmAM gorasatattva anugata siddha thAya che. tathA suvarNakuMDala ane suvarNakaMkaNa vacce suvarNatvarUpe jema abheda rahelo che tema dUdhamAM ane dahIMmAM gorasatvarUpe abheda siddha thAya che. * mAdhvAcAryanI syAdvAdamAM saMmati che. (taku.) mAdhvAcArye paNa dazaprakaraNa nAmanA graMthamAM jaNAvela che ke "dUdhamAMthI dahIM thAya te sthaLe dUdha vyaktino nAza thato nathI. paraMtu dugdhabhAva dugdhaparyAya) ja nivRtta thAya che. dUdha vyaktino nAza na thavAnuM kAraNa e che ke dahIMmAM dUdhano gorasarUpe abheda anubhavAya che." mAdhvAcArye "vyakti' zabda dvArA dravyanuM grahaNa karela che ane "bhAva" zabda dvArA paryAyanuM grahaNa karela che - tema samajavuM. matalaba ke "dUdha dravyano nAza thato nathI. paNa dUdha paryAyano nAza thAya che... - tevuM arthaghaTana mAdhvAcAryanA kathanamAM karavuM. tethI dUdhamAM ane dahIMmAM ekAMte bheda rahelo nathI paraMtu gorasarUpe abheda paNa rahelo che - tema siddha thAya che. uparokta carcAthI dUdha ane dahIM dravyasvarUpa che' - tevuM siddha thAya che. ) utpAda-vyaya-dhrauvya sArvatrika ) (tA.) dUdhavratanA ane dahIMvatanA dRSTAMta anusAre dUdha ane dahIM paraspara bhinna hovAthI paryAyAtmaka siddha thAya che. tathA agorasavratanA dRSTAMta anusAra dUdha ane dahIM paraspara abhinna hovAthI dravyAtmaka Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/4 0 sakalaM jagat trilakSaNam / 1207 IhAM = dadhipaNaI utpatti dugdhapaNa nAza gorasapaNaI dhruvapaNuM pratyakSasiddha chai. (tiNi) e dRSTAMtaI (jaga=) sarvajagarti bhAvanaI (tiyalakSaNa=) lakSaNatrayayuktapaNuM (thAI=) kahevuM. zlokaH - "payovrato na dadhyatti, na payo'tti ddhivrtH|| sarasavrato nome, tamAkaDu trayatmivemT" (bAtamImAMsA-60) -vyaya-dhrauvyA'pRthagbhUtaM dugdhAdi sidhyati / prakRte dadhitayA utpattiH, dugdhatayA vipattiH gorasatayA pa ca sthitiH pratyakSapramANAdeva prasiddhA naa'phnotumrhnti| prakRtadRSTAntAnusAreNa sacarA'caraM sakalaM jagad = jagadvartisamastavastujAtaM trilakSaNam = utpAda-vyaya-dhrauvyAtmakaM sidhyati / idamevAbhipretya zrIsamantabhadrAcAryeNa AptamImAMsAyAM tathA tadanuvAdarUpeNa zrIharibhadrasUribhiH zAstravArtAsamuccaye, rAjazekharasUribhiH syAdvAdakalikAyAM yazasvatsAgareNa ca jainasyAdvAdamuktAvalyAM "payovrato na ze dadhyatti, na payo'tti ddhivrtH| agorasavato nobhe tasmAd vastu trayAtmakam / / " (A.mI.60, zA.vA.sa. 7/3, syA.ka.33, jai.syA.mu.1/21) ityuktam / bhAvitArtheyaM kArikA tathApi sthAnA'zUnyArthaM zroturanugrahAya / cAtra vidyAnandasvAminaH aSTasahasrIvyAkhyA pradarzyate / ___ tathAhi - "lokottaradRSTAntenA'pi tatra pratItinAnAtvaM vinAzotpAdasthitisAdhanaM pratyAyayati - dadhi kA siddha thAya che. tethI uparokta traNeya dRSTAMta mujaba vicAra karIe to dUdha ane dahIM dravya-paryAya ubhayasvarUpa siddha thAya che. dUdha ane dahIM paryAyAtmaka hovAthI dugdhaparyAyarUpe nAza ane dahIMparyAyarUpe utpatti thAya che. tathA te banne dravyAtmaka hovAthI gorasarUpe dhruva siddha thAya che. Ama utpAda-vyaya-dhrauvyathI apRthabhUta dUdha vagere siddha thAya che. prastutamAM dahIMrUpe utpatti, dUdharUpe nAza ane gorasarUpe zairya = dhrauvya pratyakSa pramANathI ja prasiddha che. tethI ekatra utpAda-vyaya-dhrauvya apalApa karavA yogya nathI. prastuta dRSTAMta mujaba sacarAcara AkhuM jagata = jagatavartI samasta vastuono samUha utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka siddha thAya che. A ja AmamImAMsA saMdarbhanI vicAraNA (khe.) A ja abhiprAyathI zrIsamantabhadrAcArye AsamImAMsAmAM eka zloka jaNAvela che. tathA tenA anuvAdarUpe zrIharibhadrasUrie zAstravArtAsamuccayamAM, zrIrAjazekharasUrijIe syAdvAdakalikAmAM tathA yazasvatsAgarajIe jainasyAdvAdamuktAvalImAM te ja zloka darzAvela che. zlokano artha A mujaba che - "mAtra dUdhabhojanano niyama lenAra mANasa dahIM khAto nathI. tathA mAtra dahIMbhojanano niyama lenAra mANasa dUdha vAparato nathI. temaja gorasabhinna dravyanuM ja bhojana karavAno niyama lenAra mANasa dUdha ane dahIM bannene vAparato nathI. tethI vastu trayAtmaka = utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka che." A zlokano artha bhAvita karela ja che. tema chatAM tenI chaNAvaTanuM sthAna khAlI na rahI jAya te mATe ane zrotA upara anugraha karavA mATe vidyAnaMdasvAmIe racela aSTasahasrI vyAkhyA ahIM darzAvavAmAM Ave che. dugdhapAnAdityAgaprayojananI vicAraNA > (tathAdi) tyAM temaNe AptamImAMsA graMthanA uparokta zlokanuM vivecana A mujaba kareluM che. "lokottara * lA.(2)mAM "....yuktapaNaI" pATha. Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1208 * lokottarodAharaNavibhAvanA 1/2 -payo'gorasavratAnAM kSIra- dadhyubhayavarjanAt kSIrAtmanA nazyaddadhyAtmanotpadyamAnaM gorasasvabhAvena tiSThatIti / 'paya eva mayA'dya bhoktavyamiti vratamabhyupagacchato dadhyutpAde'pi payasaH sattve dadhivarjanAnupapatteH / 'dadhyeva mayA'dya bhoktavyamiti vrataM svIkurvataH payasyapi dadhnaH sattve payovarjanA'yogAt / ' agorasaM mayA'dya bhoktavyamiti vratamaGgIkurvato'nusyUtapratyayaviSayagorase dadhi-payasorabhAve tadubhayavarjanA'ghaTanAt / pratIyate ca tattadvratasya tattadvarjanam / tatastattvaM trayAtmakam / dRSTAMtathI paNa eka ja padArthamAM thatI vividha prakAranI pratIti vinAza-utpAda-dhrauvyane sAdhavAno vizvAsa janmAve che. jema ke 'mAre phakta dahIM vAparavuM' AvA niyamavALo sAdhaka dugdhapAnano tyAga kare che. 'mAre phakta dUdha vAparavuM' - AvA niyamavALo sAdhaka dahIMbhakSaNano tyAga kare che. 'mAre agorasa vAparavuM' - AvA niyamavALo sAdhaka dUdha ane dahIM banneno tyAga kare che. A hakIkata sarvaAryajana prasiddha che. tenAthI evuM siddha thAya che ke dUdharUpe nAza pAmatuM ane dahIMrUpe utpanna thatuM dravya gorasasvabhAvathI TakI rahe che. A ja kAraNathI 'Aje mAre phakta dUdha vAparavuM' - AvA vratane svIkAranAra sAdhaka dahIM vAparato nathI. jo dahIM utpanna thAya te avasthAmAM paNa dUdha hAjara hoya to te mANase karelo dahIMbhakSaNatyAga asaMgata banI jAya. te ja rIte 'mAre Aje phakta dahIM ja vAparavuM' - A pramANe vrata-niyama svIkAranAra sAdhaka dugdhapAnano tyAga kare che. jo dUdha avasthAmAM dahIM vidyamAna hoya to te sAdhake karelo dugdhapAnatyAga saMgata banI na zake. tathA 'mAre Aje phakta agorasa vAparavuM' Avo niyama svIkAranAra sAdhaka dUdha ane dahIM - ema banneno tyAga kare che. jo dUdhamAM ane dahIMmAM gorasatva anugata na hoya to te sAdhake je dUdha-dahIM ubhayano tyAga karela che te ghaTI na zake. agorasabhakSaNanA niyamavALo sAdhaka 'A to dahIM che. gorasa kyAM che ? tethI huM tene vAparuM. peluM dUdha che. gorasa kyAM che ? tethI huM tene paNa vAparuM' A pramANe vicArIne dahIM ke dUdha vApare tevuM banatuM nathI. AnuM kAraNa e che ke dahIM ke dUdha e bannemAM gorasapaNuM anugatarUpe tenI pratItimAM bhAse che. matalaba ke dUdhaavasthAmAM dahIMno abhAva hovA chatAM gorasatva bhAse che. tathA dahIMavasthAmAM dUdha na hovA chatAM sarva janone go2sapaNuM bhAse ja che. A hakIkatane agorasavratavALo sAdhaka sArI rIte samaje che. tethI ja te sAdhaka dUdha ane dahIM ema banneno tyAga kare che. jo dUdhamAM ane dahIMmAM gorasapaNuM anugata svarUpe ziSTa puruSone bhAsatuM na hoya to agorasavratavALo zrAvaka dUdhano ke dahIMno tyAga na kare. paraMtu te sAdhaka to banneno tyAga kare che A hakIkata prasiddha che. tethI dUdhaavasthAmAM ke dahIMavasthAmAM gorasarUpe dravyanuM sattva = astitva = avasthAna = dhrauvya siddha thAya che. cha vratI dvArA thatA varjanathI trayAtmakatvasiddhi jI - = (pratI.) te te dravyanA tyAganuM vrata svIkAranAra sAdhaka te te dravyanuM varjana kare che - AvI pratIti to sarva lokone thAya ja che. tethI dUdhabhinna dravyanA tyAgavALo sAdhaka dahIM vagerene choDe che. dahIMbhinna dravyano tyAga karanAra sAdhaka dUdha vagerene choDe che. tathA agorasa sivAyanA dravyano tyAga karanAro sAdhaka dUdha ane dahIM - ema bannene choDe che. tethI dUdharUpe nAza, dahIMrUpe utpatti ane gorasarUpe avasthiti siddha thAya che. A kAraNasara tamAma padArtha trayAtmaka = utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka siddha thAya che. Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9/9 aSTasahasrIsaMvAdaH na caivamanantAtmakatvaM vastuno virudhyate, pratyekamutpAdAdinAmanantebhya utpadyamAna- vinazyattiSThaddbhyaH kAlatrayApekSebhyo'rthebhyo bhidyamAnAnAM vivakSitavastuni tattvato'nantabhedopapatteH, 1209 apasiddhAnta doSanI zaMkA zaMkA :- (1 caiva.) jo A rIte tamAma vastu trayAtmaka hoya to pratyeka vastumAM anantadharmAtmakatAno virodha Avaze. tame hamaNAM dareka vastumAM utpAda-vyaya-dhrauvya ema traNa dharmanI siddhi karela che. jyAre tamAro jaina siddhAnta to ema kahe che ke dareka vastumAM anaMta guNadharmo rahelA che. tethI tamArI vAtano tamArA ja siddhAMta sAthe virodha Avaze. AthI apasiddhAMta nAmano doSa lAgu paDaze. trayAtmaka vastu paNa anantadharmAtmaka samAdhAna :- (pratye.) nA, amane apasiddhAMta doSa lAgu paDato nathI. pratyeka vastune trayAtmaka siddha karavA chatAM paNa anantadharmAtmakatAno siddhAMta TakI ja rahe che. AnuM kAraNa e che ke pratyeka vastumAM rahela utpAda-vyaya-dhrauvyanA 52mArthathI anaMta bheda paDe che. te A rIte - padArtha traNe kALamAM vidyamAna hoya che. koIka svarUpe padArtha utpadyamAna hoya che, koIka svarUpe vilIyamAna hoya che ane koIka svarUpe vidyamAna hoya che. AvA padArtho anaMtA hoya che. tathA vivakSita eka vastumAM rahela utpAda-vyaya-dhrauvya ane avivakSita anaMta dravyamAM rahela utpAda-vyaya-dhrauvya paraspara abhinna nathI. paraMtu bhinna che. tethI vikSita vastumAM rahela pratyeka utpAda-vyaya-dhrauvyamAM, avivakSita anaMta dravyagata anaMta utpAda-vyaya-dhrauvyano bheda siddha thAya che. tethI paramArthathI vivakSita vastumAM rahela pratyeka utpAda-vyaya vageremAM anaMtA bheda (= prakAra) paDe che. dA.ta. 'ghaTa' nAmanI vastumAM rahela '' nAmanA utpAdamAM 'paTa' nAmanI vastumAM rahela 'Tva' nAmanA utpAdano bheda, 'T' nAmanA vyayano bheda tathA 'va' nAmanA dhrauvyano bheda raheze. 'maTha' nAmanI vastumAM rahela 'va' nAmanA utpAdano bheda, '4' nAmanA vyayano bheda tathA 'na' nAmanA dhrauvyano bheda paNa '' mAM raheze. A rIte AgaLa AgaLa vicAra karatAM 'ghaTa' nAmanI vastumAM rahela '' nAmanA utpAdamAM anaMta avivakSita vastunA anaMtA utpAda-vyaya -dhrauvyano bheda raheze. vivakSita 'ghaTa' nAmanI vastumAM rahela '' nAmano utpAda potAnA AzrayathI kathaMcid abhinna che. tethI '' nAmanA utpAdamAM rahela anaMta utpAda AdinA bheda anyonyAbhAva svarUpa anaMta guNadharmo 'ghaTa' nAmanI vastumAM paNa raheze. tethI 'ghaTa' anaMtadharmAtmaka che - tevuM paNa siddha thaI zakaze. Ama pratyeka vastune utpAda-vyaya-dhrauvya svarUpe trayAtmaka mAnavA chatAM anaMtadharmAtmakatAno jaina siddhAMta abAdhita ja rahe che. = = vyAvRttimAM tucchatAno AkSepa zaMkA : :- A rIte tame pratyeka utpAda-vyayamAM anyadravyagata utpAda AdinA bhedanI siddhi karavA dvArA vastumAM anaMtadharmAtmakatAnI siddhino je prayAsa karela che te stutya nathI. AnuM kAraNa e che ke bheda eTale parasvarUpanI vyAvRtti bAdabAkI. A vyAvRtti to tuccha che. tethI parasvarUpavyAvRtti vastuno svabhAva banI na zake. tethI anyadravyagata utpAda AdinA bhedAtmaka parasvarUpavyAvRttinA mAdhyamathI Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1210 0 nityAnityavastusAdhanam / 1/1 pararUpavyAvRttInAmapi vastusvabhAvatvasAdhanAt, tadavastusvabhAvatve sakalArthasAGkaryaprasaGgAt / tathA tattvasya trayAtmakatvasAdhane'nantAtmakatvasAdhane ca nityAnityobhayAtmakatvasAdhanamapi prakRte na virudhyate, sthityAtmakatvavyavasthApanena kathaJcinnityatvasya vinAzotpAdAtmakatvapratiSThApanena cAnityatvasya sAdhanAt / tataH sUktaM 'sarvaM vastu syAnnityameva, syAdanityameve'ti / evaM syAdubhayameva, syAdavaktavyameva, syAnnityAvaktavyameva, syAdanityAvaktavyameva, syAdubhayAvaktavyamevetyapi yojniiym| yathAyogametatsaptabhaGgIvyavasthApanaprakriyAmapi yojayennaya-pramANApekSayA sadAyekatvAdisaptabhaGgIprakriyAvad" (a.sa.pari.3/60, pR.281/ 282) tiA pratyeka vastune anaMtadharmAtmaka siddha karI na zakAya. Y/ parasvarUpavyAvRtti paNa vastusvabhAva / samAdhAna :- (pa.) parasvarUpanI vyAvRtti paNa hakIkatamAM vastusvabhAvAtmaka ja che. A vAta ame pahelAM siddha karela che. tethI parasvarUpavyAvRttirUpa anyadravyagatautpAdaAdipratiyogika bheda paNa vastunA svabhAvarUpe ja mAnavA yogya che. tethI vasusvabhAvAtmaka pararUpavyAvRttisvarUpa anyadIyautpAdaAdipratiyogika anaMtA bheda pratyeka vastumAM rahevAthI pratyeka vastu anaMtadharmAtmaka banI jAya che. jo parasvarUpavyAvRttine vastuno svabhAva mAnavAmAM na Ave to tamAma padArtho saMkIrNa thavAnI Apatti Ave. (dA.ta. ghaTamAM je paTasvarUpavyAvRtti rahe che tene ghaTasvabhAvAtmaka mAnavAmAM na Ave ane tuccha mAnavAmAM Ave to ghaTamAM paramArthathI paTasvarUpanI vyAvRtti = abhAva na rahevAnA kAraNe ghaTa svayameva paTasvarUpa banI jaze. A rIte maTha, khurazI vagere anaMtA paradravyanA svarUpanI vyAvRttine ghaTasvabhAvAtmaka na mAnavAmAM Ave to ghaTa, paTa-maTha-khurazI vagere svarUpe banI javAnI Apatti Avaze.) tethI pratyeka vastumAM rahenAra parasvarUpavyAvRttine vastusvabhAvAtmaka mAnavI jarUrI che. Ama vastusvabhAvAtmaka pararUpavyAvRttisvarUpa parakIyautpAdaAdipratiyogika anaMtA bhedo dvArA pratyeka vastune anaMtadharmAtmaka mAnI zakAya che. A vibhinna abhiprAyathI vastunuM vibhinna svarUpa jANIe ja (tathA.) A rIte "pratyeka tattva = padArtha trayAtmaka che' - tevuM siddha karavAmAM Ave ane anaMtadharmAtmaka che' - tevuM siddha karavAmAM Ave to "pratyeka vastu nityAnitya ubhayAtmaka che' - tevuM siddha karavAnI praNAlikA paNa prastuta mAM virodhagrasta banatI nathI. AnuM kAraNa e che ke "pratyeka vastu sthitirUpa = dhrauvyAtmaka che' - AvuM siddha karavAthI pratyeka vastu kathaMcit nitya siddha thAya che. tathA pratyeka vastu utpAda-vinAzAtmaka che' - AvuM siddha karavAthI dareka vastu kathaMcit anityarUpe siddha thAya che. Ama dareka padArthamAM kathaMcita nityatA ane kathaMcita anityatA siddha thavAthI (1) "sarva vastu kathaMcit nitya ja che tathA (2) sarva vastu kathaMcita anitya ja che' - A pramANe syAdvAdIo je kahe che te vyAjabI ja che. A ja rIte (3) pratyeka vastu kathaMcit nityAnitya ubhayAtmaka ja che. (4) kathaMcit avaktavya ja che. (5) kathaMcit nitya ane avaktavya ja che. (6) kathaMcit anitya ane avaktavya ja che. temaja (7) kathaMcit nitya, kathaMcit anitya ane kathaMcit avaktavya ja che. A Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/1 0 utpAdAdyanuvedhaH / 1211 etAvatA dadhyAdeH yaH AdyapariNativizeSalakSaNa utpAdaH sa kSIravinAzakAlasamakAlInaH gorasadravyadhrauvyAnuviddhazceti phalitam / "nanu ca kathaM kSIravinAzasamaya eva dadhyutpAdaH ? tathAhi - utpAda-vinAzau bhAvA'bhAvarUpo vastudharmoM varttate / na ca dharmo dharmiNamantareNa bhavitumarhati / ata ekasminneva kSaNe taddharmiNoH dadhi-kSIrayoH sattA ? avaapnoti| etacca dRSTeSTabAdhitamiti, __na eSa dossH| yasya hi vAdinaH kSaNamAtraM vastu tasyA'yaM dossH| yasya tu pUrvottarakSaNAnugatam anvayi dravyam asti tasyA'yaM doSa eva na bhvti| tathAhi - tatpariNAmidravyamekasminneva kSaNe ekena svabhAvena pramANe paNa pratyeka vastumAM saptabhaMgInI yojanA karavI. yathAyogya rIte prastuta saptabhaMgInI siddhi karavAnI prakriyAne paNa nayanI ane pramANanI apekSAe prastutamAM joDavI. sattva-asattvanI saptabhaMgInI tathA etva-anekatvanI saptabhaMgInI prakriyAnI jema prastuta saptabhaMgIne sAdhavAnI prakriyA nayanI ane pramANanI apekSAe saMgata karavI." A pramANe digaMbara AcArya vidyAnaMdasvAmIe AptamImAMsAnA "payovrato na dhyatti.." ItyAdi zlokanI aSTasahastrI graMthamAM je vyAkhyA karela che teno saMkSepamAM nirdeza jANavo. to saptabhaMgIno atideza : spaSTatA :- prastutamAM naya ane pramANa dvArA saptabhaMgIne sAdhavAnI vAtano ullekha vidyAnaMdasvAmIe karela che, tene cothI zAkhAnA caudamA zlokamAM ame vistArathI samajAvela che. tethI pharIthI ahIM tenI chaNAvaTa ame karatA nathI. jijJAsu vAcakavarge tyAMthI prastuta bAbatane upasthita karavI. vyamizrita samakAlIna utpAda-vyaya . (ttA.) uparokta vicAravimarzathI ATaluM nakkI thAya che ke dahIM vastuno je sauprathama pariNAmavizeSasvarUpa utpAda che te dUdhavinAzakAlane samakAlIna che ane gorasadravyanA prauvyathI anuviddha che. zaMkA :- ("nA.) dUdhano je samaye nAza thAya che te ja samaye dahIM kaI rIte utpanna thaI zake ? na ja thaI zake. te A rIte - utpAda bhAvasvarUpa che ane vinAza abhAvasvarUpa che. te banne vastunA guNadharma ja che. tathA dharma kyAreya dharma vinA na hoya. tethI eka ja kSaNe dahIMutpAda ane dUdhavinAza hAjara hoya to tenA AzrayabhUta dahIM ane dUdha bannenI hAjarI ekIsAthe mAnavI paDaze. paraMtu A to pratyakSa pramANathI viruddha che tathA zAstrathI bAdhita che. tethI dahIMjanma ane dUdhanAza samakAlIna na hoI zake. utpAda-vyaya samakAlIna che samAdhAna :- (7) jainamatamAM A doSa lAgu nahi paDe. tame je doSa dekhADo cho te sarva vastune kSaNika mAnanAra bauddhane lAgu paDaze. kema ke utpAda-vyayane samakAlIna mAnavA chatAM tenA AdhArabhUta koI paNa dravyano te svIkAra karato nathI. (A vAta AgaLa vadhu spaSTa thaze. juo zAkhA-11/zloka8) paraMtu ame to anekAntavAdI chIe. tethI pUrvottara kSaNamAM anugata evuM dravya amArA mate mAnya che. tethI uparokta doSa lAgu paDato nathI. te A rIte - dUdha-dahIM pariNAmane dhAraNa karanAra gorasa dravya je kSaNe eka svabhAvathI utpanna thAya che te ja kSaNe bIjA svabhAvathI nAza pAme che. kAraNa ke vastu anaMtadharmAtmaka che. kahevAno Azaya e che ke anekAntavAdamAM vastumAM anaMtA svabhAvo | Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/1 1212 0 anvayi-vyatirekisvarUpaparAmarza: 0 anvayirUpa anaI vyatirekirUpa dravya-paryAyathI siddhAMtAvirodhaI sarvatra avatArInai 3 lakSaNa kahevAM. utpadyate pareNa vinazyati, anantadharmAtmakatvAd vastunaH" (sU.kR.zru.ska.1/a.15/niryu.134/pR.253) ityAdikaM sUtrakRtAGgasUtravRttito vijJeyam / ____ gorasasyA'pi gorasatvena sthairyaM payastvAdinA cA'sthairya bodhyam, pUrvoktarItyA (9/2) Atmatvena nityatvazAlina Atmano naratvAdinA anityatvavat / yathoktaM paJcAdhyAyIprakaraNe rAjamallena "tadidaM yathA sa jIvo devo manujAd bhvnnthaa'pynyH| kathamanyathAtvabhAvaM na labheta sa goraso'pi nayAd / / " (pagyA.9/980) tA ___adhunA paribhASAntareNa siddhAntA'virodhataH trailakSaNyaM srvtropdrshyte| tathAhi - anvayirUpaM dravyaM vyatirekilakSaNazca pryaayH| tatazca asthAyinoH dugdha-danoH vyatirekitayA paryAyarUpatA sthAsnozca gorasasya ubhayatrA'nvayitayA drvyruuptaa| evaM sarvatraiva vastuni anvayirUpeNa dhrauvyamasti anaMtA guNadharmo mAnavAmAM Avela che. tathA mULabhUta svabhAve-sAmAnyasvabhAve vastu sthira hovAthI dahIMjanma je gorasadravyamAM thAya che te dUdhanAzane rAkhI zake che. dUdhanAzanA AdhAra tarIke dUdhane hAjara rahevAnI jarUra nathI. zaMkA-samAdhAnasvarUpa A bAbata zrIzIlAMkAcAryajIe sUtrakRtAMgavyAkhyAmAM jaNAvela che. ja gorasa paNa nityAnitya (nora) gorasa dravya paNa gorasatvasvarUpe sthira che tathA dugdhatvAdisvarUpe asthira che. A ja zAkhAnA bIjA zlokanI vyAkhyAmAM jaNAvyA mujaba, jema AtmatvasvarUpe Atmadravya nitya che ane manuSyatvAdi svarUpe anitya che tema gorasa aMge samajavuM. paMcAdhyAyIprakaraNamAM rAjamalajIe jaNAvela che ke "te jIva manuSyamAMthI deva tarIke utpanna thato hoya tyAre pUrva avasthAthI bhinna paNa che to te ja abhiprAyathI T (= nayathI) gorasadravya paNa uttara avasthAmAM zA mATe pUrvakAlIna gorasathI bhinnapaNAne prApta na kare ?" matalaba ke dugdhatvAdirUpe gorasano paNa nAza thAya ja che. $ judI paribhASAthI dravya-paryAyanI vicAraNA has (punA) have graMthakArazrI jainasiddhAMtane virodha na Ave te rIte sarvatra utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka lakSaNyane anya paribhASAthI dekhADe che. te A rIte - vastunA be svarUpa che. (1) anvaya ane (2) vyatireka, vastunuM je anvayI svarUpa che te dravya kahevAya che. tathA je vyatirekI svarUpa che te paryAya che. anvayI svarUpa eTale anugata svarUpa, sthAyI svarUpa. tathA vyatirekI svarUpa eTale ananugata svarUpa = asthAyI svarUpa = parivartanazIla svabhAva = AvAgamanazIla svarUpa. dUdha ane dahIM vastunuM sthAyI svarUpa nathI. tethI te vastuno vyatirekI svabhAva kahevAya. A ja kAraNasara dUdha ane dahIM bane vastunA paryAyarUpe jANavA. tathA gorasa sthira che. dUdha ane dahIM - ema banne avasthAmAM anugata svarUpe te jaNAya che. Ama anvayIsvarUpa hovAthI gorasa dravya tarIke jJAtavya che. dUdha-dahIMparyAyavALA 8 A.(1)mAM "avadhArInaI pATha. Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/1 8 vizeSasyA'pi anvayitvam / 1213 ketalAika bhAva vyatirekI ja. ketalAIka bhAva to anvayI ja" ima je anyadarzanI kahaI chaI, tihAM anerAM bhAva syAdvAdaLyutpatti* dekhADavA. vyatirekirUpeNa cotpAda-vyayau staH iti utpAda-vyaya-dhrauvyANAM sarvatra vastuni vyApakatA jJeyA / 'kecana paramANvAdyantyadravyagatA vizeSalakSaNAH bhAvAH kevalavyatirekiNaH eva, svato vyAvRttatvAt / kecana tu abhilApyatvAdayaH kevalAnvayina eva, sarvatrA'nugatatvAd iti na pratyekam anvayi-vyatirekisvarUpasambhavaH' iti naiyAyiko vakti / tanna, syAdvAdavyutpattyA vyAvartakasyA'pi vizeSasya vishessshbdaa'bhilaapytvaadiruupennaa'nvyitvsmbhvaat| gorasa dravyamAM vyatirekI svarUpe utpAda-vyaya rahe che ane anvayI svarUpe prauvya rahe che. A rIte badhI ja vastumAM anvayI svarUpe prauvya rahe che ane vyatirekI svarUpe utpAda, vyaya rahe che. Ama utpAda-vyaya-dhrauvya sarva vastumAM phlAIne rahelA che. tethI tralakSaNyamAM sArvatrikatA = sarvavyApakatA jANavI. anvaya-vyatireka ekAMtaH naicAyika naiyAyika :- (devana) paramANu Adi anya dravya = nitya dravya che. nitya evA paramANu vageremAM vizeSa' nAmano eka padArtha rahe che. te vizeSa bhAvAtmaka padArtha che. saptapadArthanI vyavasthA mujaba vizeSa pAMcamA naMbarano padArtha che. vizeSa padArtha phakta vyatirekI svarUpa che. kAraNa ke eka nitya pArthiva vagere paramANuthI anya pArthiva vagere paramANunI vyAvRtti = bAdabAkI = bhedabuddhi utpanna karAvavAnuM kArya "vizeSa' nAmano padArtha kare che. AthI vizeSa nAmano paMcama padArtha kevalavyatirekI svarUpa ja jANavo. vizeSa svataH vyAvRtta thato hovAthI anya koI guNadharma dvArA temAM anugata buddhi thaI zakatI nathI. tethI "vizeSa" nAmano padArtha anvayI svarUpane dhAraNa karato nathI. tathA keTalAka abhilApyatva = abhidheyatva, prameyatva = pramAviSayatva vagere bhAvo kevalaanvayI svarUpa ja che. kAraNa ke te bhAvo sarvatra, sarvadA anugata hovAthI sarvatra anugata buddhine utpanna kare che. tethI pratyeka vastumAM anvayIsvarUpa ane vyatirekIsvarUpa hovuM saMbhavatuM nathI. kema ke vizeSa padArthamAM anvayIsvarUpano abhAva che ane abhilApyatva vageremAM vyatirekIsvarUpano abhAva che. I anvaya-vyatireka anekAMta : jena syAdAdI :- (tanna) tamArI vAta vyAjabI nathI. AnuM kAraNa e che ke naiyAyikasaMmata vizeSa nAmano padArtha vyAvartaka hovA chatAM paNa syAdvAdanI vyutpatti mujaba abhilApyatva, prameyatva vagere svarUpe anvayIsvabhAvane paNa dhAraNa karI zake che. vizeSa nAmano padArtha "vizeSa' zabdathI abhilApya = abhidheya = vAcya che. anaMtA vizeSa padArthamAM abhilApyatva anugata che. tethI abhilApyatvarUpe sarva vizeSa padArthamAM anvayI svarUpa saMbhavI zake che. dareka vizeSa padArthane udezIne divyajJAnI yogIpuruSone "A vizeSa abhilApya che, te vizeSa paNa abhilApya che, pelo vizeSa paNa abhilApya pustakomAM 'to nathI. lA.(2)mAM che. ke ko.(9)mAM " vyutpanne pATha. si.lA. (2)mAM 'vyutpannaI pATha. Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1214 * kevalAnvayitattvavimarza: 1/1 e pratipadArtham anantA'nabhilApyabhAvA'bhyupagamenA'nabhilApyabhAveSu abhilApyatvavirahAt / na ca teSAmanabhilApyazabdavAcyatayA'bhilApyatvA'bAdhAditi vAcyam, evaM sati abhilApyabhAvAnAmapi anabhilApyazabdA'vAcyatvena abhilApyatvabAdhApAtAt / tasmAt - sarvapadArtheSu svavAcakapadApekSayA'bhilApyatve satyapi itarapadA'pekSayA'bhilApyatvavyatirekeNa abhilApyaza tvasya sarvathA kevalA'nvayitvA'sambhavAt / ke na ca prameyatvasyA'stu kevalAnvayitvamiti zaGkanIyam, che..." ItyAdi rUpe anugata buddhi thavAmAM koI vAMdho saMbhavato nathI. tethI taiyAyikasaMmata vizeSa nAmanA paMcama padArthamAM anvayIsvarUpa ane vyatirekIsvarUpa banne rIte saMbhavI zake che. zaMkA :- syAdvAdanI samajaNa mujaba vizeSa padArthamAM anvayIsvarUpa ane vyatirekIsvarUpa bhale saMbhave. paraMtu abhilASyatva vagere bhAvomAM vyatirekI svarUpa kaI rIte saMbhavI zakaze ? anabhilASyabhAvavicAraNA che samAdhAna :- (ti.) tamArI zaMkA vyAjabI nathI. AnuM kAraNa e che ke syAdvAdadarzanamAM pratyeka padArtha abhilApya ane anabhilApya ubhaya svarUpane dhAraNa kare che. dareka padArthamAM anaMtA guNadharmo rahelA che, anaMtA svarUpo rahelA che ane anaMtA svabhAvo rahelA che. te tamAma guNadharmane, svarUpane ane svabhAvane zabda dvArA avazya oLakhAvI zakAya tevo niyama nathI. jema ke goLanI mIThAza ane + sAkaranI mIThAza vaccenA taphAvatane zabda dvArA jaNAvI na zakAya. Ama vastugata zabdaagocara evA re anabhilApyabhAvo anaMtA che. tethI ghaTa-paTa vagere abhilAkha bhAvomAM paNa jainadarzana mujaba anaMtA che anabhilApyabhAvo rahelA che. AthI anabhilApyabhAvomAM abhilApyatvanuM kevalAnvayIpaNuM saMbhavatuM nathI. naiyAyika :- (na ra te.) jainadarzanasaMmata anabhilAkha bhAvo "anabhilApya' zabdathI to vAcya P = abhilAya ja che. tethI te svarUpe temAM abhilApyatva rahI jaze. tethI abhilApyatvane kevalAnvayI (= sarvatra vidyamAna) mAnavAmAM koI doSa nathI. che abhilApyatva paNa kevalAnvayI nathI : jena che jaina :- (ghaM.) jo anabhilApyabhAvomAM anabhilApya zabdavAcyatA hovAthI temAM abhilApyatvane tame mAnatA ho to abhilAkha bhAvomAM "anabhilApya' zabdavAcyatA na hovAthI tAdaza abhilApyatvano tyAM abhAva mAnavo paDaze. A rIte to tamAma padArthomAM svavAcakapadanI apekSAe abhilApyatA hovA chatAM tenAthI bhinna padanI apekSAe to abhilApyatvano abhAva ja raheze. tethI abhilAmRtvamAM paNa sarvathA kevalAnvayIpaNuM saMbhavatuM nathI. tethI abhilApyatva vagere bhAvo paNa anvayIsvarUpane temaja vyatirekIsvarUpane dharAve che - tevuM siddha thAya che. tethI "pratyeka vastu anvayIsvarUpane ane vyatirekIsvarUpane dhAraNa kare che" - Avo jaina siddhAMta abAdhita rahe che. # prameyatva kevalAnvayI naiyAyika ka zaMkA :- ( ra pra.) jainadarzana mujaba anabhilApya bhAvo jagatamAM vidyamAna hovAthI abhilApyatva Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prameyatvasya na kevalAnvayitvam / 1215 prameyasyA'pi bhramaviSayatvA'pekSayA'prameyatvAt / na hi zuktau rajatajJAnApekSayA prameyatvam / etena kevalajJAnalakSaNapramAviSayatvasya tadA zuktau sattvena prameyatvasya kevalAnvayitvamavyAhatamiti pratyAkhyAtam, / bhramaviSayatAyA prameyatvAbhAvarUpAyAH api tatra sattvena atyantA'bhAvA'pratiyogitvalakSaNasya kevalAnvayitvasya prameyatve bAdhAt / / ___ anenA'stu jJeyatvasya kevalAnvayitvamiti nirAkRtam, guNadharmanuM svarUpa bhale kevalAnvayI na bane. paraMtu 'prameyatva' to kevalAnvayI banI zake che. kAraNa ke koI paNa vastu prameya = pramAviSaya na bane tevuM saMbhavatuM nathI. dareka padArtha sarvajJanI pramAno viSaya bane ja che. tethI prameyatvane kevalAnvayI mAnavAmAM koI vAMdho nahi Ave. prameyatvamAM vyatirekI svarUpa na hovAthI dareka padArtha anvayIsvarUpane ane vyatirekIsvarUpane dhAraNa kare che' - Avo syAdvAdano siddhAMta vyAjabI nathI. # prameyatva paNa kevalAnvayI nathI ? jena che samAdhAna :- (prameya) tamArI zaMkA vyAjabI nathI. enuM kAraNa e che ke padArthamAM pramAviSayatva raheluM hovAnI apekSAe padArtha prameya bane che. paNa bhramaviSayatvanI apekSAe padArthamAM prameyatva AvatuM nathI. chIpane joIne koIne "A cAMdI che" - evo bhrama thAya to te chIpamAM bhramaviSayatA = apramAviSayatA = aprameyatva raheze. te chIpa sarvajJanA jJAnano viSaya hovAthI prameya paNa che. sarvajJanA jJAnanI viSayatAnI apekSAe te chIpa prameya hovA chatAM bramaviSayatAnI apekSAe te chIpa prameya nathI. arthAtu bhramAtmaka rajatajJAnanI viSayatAnI daSTie chIpamAM prameyatvano abhAva paNa rahelo che. Ama prameyatvano abhAva = vyatireka upalabdha thavAthI "prameyatvano kevala anvaye ja maLe che, vyatireka maLato nathI - tevuM kahI zakAtuM nathI. Ama prameyatva paNa anvayIsvarUpane ane vyatirekIsvarUpane dharAve che - tema siddha thAya che. prazna :- (rtana) chIpamAM koIne "A cAMdI che' - tevo bhrama thAya tevA saMyogamAM paNa kevalajJAnasvarUpa pramAnI viSayatA (= prameyatA) to chIpamAM hAjara ja che. tethI prameyatvane kevalAnvayI kema na kahevAya? bhramaviSayatAsvarUpa aprameyatva chIpamAM bhale rahe. paNa kevalajJAnaviSayatva tyAM rahe to tene koNa aTakAvI zake ? ja svAbhAvaasAmAnAdhikaraca = kevalAnvayitva ja javAba :- (prama) chIpamAM kevalajJAnaviSayatAne koI aTakAvI zake tema nathI. paraMtu temAM bhramaviSayatAne paNa aTakAvanAra koI nathI. bhramaviSayatA = aprameyatva = prameyasvAyattAbhAva ane pramAviSayatA = prameyatva banne chIpamAM rahI javAthI prameyatva tyAM rahenArA atyantAbhAvano pratiyogI banI jaze. kevalAvayitva to atyantAbhAvaapratiyogityasvarUpa che. tethI kevalAnvayitva to prayatnamAM bAdhita ja thaze. tethI prameyatva paNa anvayI ane vyatirekI che - tema siddha thAya che. zaMkA :- (ka.) prameyatva bhale, anvayI ane vyatirekI svarUpane dhAraNa kare paraMtu joyatva nAmano guNadharma to kevalaanvayI svarUpane ja dhAraNa karaze. Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ S/6 1216 0 anvaya-vyatirekayoH sArvatrikatA / jJeyasyA'pi svA'viSayakajJAnA'pekSayA'jJeyatvAt / itthaJca sarve bhAvAH tattadapekSayA'nvaya -vyatirekazAlina evA'bhyupagantavyA iti sthitam / atha dhvaMsA'pratiyogitvamanvayitvaM dhvaMsapratiyogitvaJca vyatirekitvamiti vyAkhyA''dareNA4 ''tmAdInAmanvayitvameva ghaTAdezca vyatirekitvameveti cet ? ze maivam, AtmAdInAmapi manuSyatvAdinA dhvaMsapratiyogitvAt,-- - -- che oNyatva paNa kevalAnvayI nathI : jena che samAdhAna :- (rU.) tamArI A vAta paNa vyAjabI nathI. kAraNa ke zeyatva paNa prameyatvanI jema kevalAnvayI = svaabhAvaasamAnAdhikaraNa nathI. te A rIte - zeya padArtha paNa svaviSayaka jJAnanI apekSAe ja joya che. svaaviSayaka jJAnanI apekSAe koI paNa padArtha zeya banato nathI. je padArtha je jJAnano viSaya na hoya te jJAnathI nirUpita viSayatA te padArthamAM rahI zakatI nathI. tethI svaaviSayakajJAnanirUpita viSayatAno abhAva = ajJeyatva paNa pratyeka padArthamAM rahI jaze. Ama dareka padArthamAM svaviSayaka jJAnanI apekSAe zeyatva ane svaaviSayakajJAnanI apekSAe ajJeyatva rahetuM hovAthI zeyatva paNa prameyatvanI jema svAbhAvasamAnAdhikaraNa bane che. Ama joyatvanA paNa anvaya ane vyatireka maLe che. A kAraNasara zeyatva paNa anvayIsvarUpane ane vyatirekIsvarUpane dhAraNa kare che. A rIte dareka bhAvo = padArtho judI judI apekSAe anvayIsvarUpane ane vyatirekIsvarUpane dhAraNa kare ja che. A pramANe svIkAra karavo joIe. ATaluM uparokta carcA dvArA nakkI thAya che. je anvayitva ane vyatirekitva vyadhikaraNa : ekAntavAdI - ( pUrvapakSa :- (tha) anvayitvanI ane vyatirekitvanI aneka prakAre vyAkhyAo thaI zake che. tethI have ApaNe te bannenI alaga prakAranI vyAkhyAne samajIe. jeno kyAreya paNa nAza na thAya te anvayI kahevAya. tathA jeno kyAreka nAza thaI zake tene vyatirekI kahevAya. jeno kyAreka dhvaMsa thAya te padArtha dhvaMsano saMbaMdhI = pratiyogI bane. jeno kadApi dhvaMsa na thAya te padArtha dhvaMsano asaMbaMdhI - apratiyogI bane. tethI padArthamAM rahela dhvasanuM asaMbaMdhItva = apratiyogitva eTale anvayitva. tathA padArthamAM rahela dhvasanuM saMbaMdhItva = pratiyogitva eTale vyatirekitva. A pramANenI vyAkhyAne svIkAravAthI AtmA vagere padArtho kevala anvayI kahevAze. tathA ghaTa vagere padArtho kevala vyatirekI banaze. AnuM kAraNa e che ke AtmA, AkAza vagere padArtho nitya che ane ghaTa vagere padArtho anitya che. nitya padArthamAM kyAreya paNa dhvasanI pratiyogitA na rahe. jyAre anitya padArthamAM dhvaMsanI pratiyogitA rahe. tethI dhvasanirUpita pratiyogitAnA abhAva svarUpa anvayitva AtmAmAM raheze. paraMtu dhvasanirUpita pratiyogitvasvarUpa vyatiretvi AtmAmAM nahi rahe. tathA anitya ghaTa-paTa vageremAM dhvaMsapratiyogityasvarUpa vyatirekitva raheze. paraMtu dhvasaapratiyogityasvarUpa anvayitva nahi rahe. tethI dareka vastu anvayIsvarUpane ane vyatirekIsvarUpane dhAraNa kare che' - Avo anekAntavAdIno siddhAMta khoTo Thare che. - anvayitva ane vyatirekitva paraspara samAnAdhikaraNa : anekAntavAdI ne uttarapakSa :- (ma.) tamArI vAta vyAjabI nathI. AnuM kAraNa e che ke AtmA vageremAM ane Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 Atmano'pi dhvaMsapratiyogitvam / 1217 ghaTAdezca mRttva-pRthivItva-pudgalatva-dravyatvAdinA dhvaMsA'pratiyogitvAt / etena dhvaMsapratiyogitAnavacchedakavattvam anvayitvaM dhvaMsapratiyogitAvacchedakavattvaJca vyatirekitva-jA miti vyAkhyAnAd AtmAdInAmanvayitvameva ghaTAdezca vyatirekitvamevetyapi nirastam, ghaTa vageremAM dhvasapratiyogitva ane dhvasaapratiyogitva - A banne guNadharmo rahe che. te A rIte - "AtmAno AtmA tarIke kyAreya uccheda thato nathI' - A vAta sAcI che. paraMtu "AtmAno manuSya vagere rUpe nAza thAya che' - A vAta paNa eTalI ja sAcI che. tethI AtmA AtmasvarUpe dhvasano apratiyogI hovA chatAM paNa manuSyatva, devatva Adi rUpe dhvasano pratiyogI paNa bane ja che. tethI AtmatvaavacchinnatvarUpe dhvasanirUpita pratiyogitA AtmAmAM na rahevA chatAM manuSyatvAvacchinnatvarUpe dhvasanirUpita pratiyogitA AtmAmAM avazya rahe che. Ama dhvasaapratiyogita svarUpa avayitva ane manuSyatvAvacchinna dhvaMsapratiyogitya svarUpa vyatirekitva AtmAmAM rahe che. tethI AtmAmAM anvayIsvarUpa ane vyatirekIsvarUpa abAdhita che. ghaTAdi paNa kathaMcita nitya H jena laI (gha.) te ja rIte ghaTa-paTa vagere padArtho paNa dhvasanA pratiyogI ane apratiyogI banatA hovAthI anvaya-vyatirekadhAraka samajavA. te A rIte - ghaTano ghaTavarUpe nAza thAya che paraMtu mRtva, pRthvItva pudgalatva, dravyatva vagere svarUpe nAza thato nathI. tethI ghaTamAM ghaTavAvacchinnatvarUpe dhvasapratiyogitA hovA chatAM paNa mRttvAdithI avacchinnatvarUpe dhvasanirUpita pratiyogitA rahetI nathI. Ama mRtvAdisApekSa dhvasaapratiyogitya svarUpa anvayitva ane ghaTatasApekSa vaeNsapratiyogita svarUpa vyatirekita eka ja ghaDAmAM rahI zake che. tethI ghaTamAM paNa anvayIsvarUpa ane vyatirekIsvarUpa saMbhave che. tethI cAhe AtmA vagere dravya hoya ke cAhe ghaTa-paTa vagere dravyo hoya, te pratyekamAM tame darzAvela anvayitva ane vyatirekitvo ubhaya rahe che. tethI "pratyeka padArthanuM svarUpa anvayI ane vyatirekI - banne hoya che' - A pramANeno jainasiddhAMta abAdhita rahe che. * anvayitvane ane vyatirekitvane vyadhikaraNa TharAvavAno punaH prayAsa ja pUrvapakSa :- (rtana.) avayitvanI ane vyatiretvinI anya vyAkhyA paNa saMbhavI zake che. te A rIte - dhvaMsapratiyogitAanavacchedakadharmavattva eTale anvayitva ane dhvasapratiyogitAavacchedakavandra eTale vyatiretvi - A pramANenI vyAkhyA svIkAravAthI AtmA vagere nitya padArthonuM svarUpa kevalaanvayI banaze, vyatirekI nahI. tathA ghaTa-paTa vagere anitya padArthonuM svarUpa kevalavyatirekI banaze, anvayI nahi. te A rIte - AtmAno AtmatvarUpe kyAreya paNa nAza thato na hovAthI Atmatva jAti dhvasanirUpita pratiyogitAnI avacchedaka banatI nathI. AthI AtmAmAM dhvaMsapratiyogitAanavacchedaka AtmatvajAtimattva svarUpa anvayitva raheze. paraMtu dhvaMsapratiyogitAavacchedakavandra svarUpa vyatirekitva nahi rahe. tathA ghaTavarUpe ghaTano nAza thavAthI ghaTatva dhvaMsapratiyogitAavacchedaka banaze. ghaTamAM dhvaMsapratiyogitAavacchedakIbhUta ghaTatva jAti rahevAthI dhvaMsapratiyogitAavacchedakadharmavandra svarUpa vyatirekitva ghaTamAM raheze. paraMtu dhvasapratiyogitAanavacchedakadharmavandra svarUpa avayitva ghaTamAM rahetuM nathI. Ama ghaTanuM svarUpa kevalavyatirekI che, anvayI nathI. tethI "pratyeka padArtha anvayI ane vyatirekI svarUpane dhAraNa Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1218 * sattvaM trilakSaNasvarUpam / bIjuM vastunI sattA trilakSaNarUpa ja chaI, "utpAva-vyaya-dhrauvyayu sa" (tA.mU.va.ra1) ti tattvArthavavanAt che to sattA pratyakSa teha ja trilakSaNa sAkSI chaI. e dhvaMsapratiyogitAnavacchedakAtmatvAdimatAm AtmAdInAM dhvaMsapratiyogitAvacchedakamanuSyatvAdimattvena sA dhvaMsapratiyogitAvacchedakaghaTatvAdimatazca ghaTAdeH dhvaMsapratiyogitA'navacchedakamRttvAdimattvena anvaya e -vyatirehazAnitvopatteiH rUti viI hai kiJca, vastutvAvacchinne sattvasyotpAdAditrilakSaNAtmakatvameva, "utpAda-vyaya-dhrauvyayuktaM sad" (ta.sU. 5/29) iti tattvArthAdhigamasUtravacanAt / taduktaM vizeSAvazyakabhASyamaladhAravRttau api "utpAda-vyaya -dhrauvyarahita vastu nAsti pava, sarvadyayogAt, ravipALavad" (vi.kI.mI.718 9) tiA tatazya vastunaH [Ni sattvameva pratyakSataH pramIyamANaM tasya trailakSaNyavattve sAkSi / kA nanu trailakSaNyasya pratyakSagocaratve'numAnAzrayaNam akiJcitkaram / na hi sAkSAt kariNi dRSTe kare che' - Avo jaina siddhAMta bAdhita thAya che. 4 anvayitva ane vyatirekitva paraspara samAnAdhikaraNa xx uttarapakSa :- (asa) ame pUrve je vAta karI tenAthI ja tamArI uparokta vAtanuM paNa nirAkaraNa thAya che. kAraNa ke AtmAno AtmatvarUpe nAza na thavA chatAM manuSyatvarUpe nAza thato hovAthI dhvaMsapratiyogitAanavacchedaka Atmatvadharma ane dhvasapratiyogitAvacchedaka manuSyatvAdi - A banne guNadharmo AtmAmAM rahe ja che. AthI AtmA anvayI ane vyatirekI banne svarUpane dhAraNa kare che. te ja rIte ghaTa vagere padArtha paNa ghaTavarUpe nAza pAmavA chatAM mRtva-pRthvItva Adi rUpe nAza na pAmatA hovAthI dhvaMsapratiyogitAanavacchedaka mRttvAdi ane dhvasapratiyogitAavacchedaka ghaTatva - A banne guNadharmo ghaTamAM ] rahe ja che. AthI "AtmA, ghaTa vagere pratyeka padArtha anvaya-vyatirekI ubhaya svarUpane dhAraNa kare che' - A jainendra siddhAnta jayavaMto varte che. A eka digdarzanamAtra che. ja tamAma vastu trilakSaNAtmaka . (vizva.) vaLI, bIjI mahattvanI vAta e che ke vastuvAvacchinnamAM = vastumAtramAM = sarva vastumAM rahela sattA = astitva e utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka trilakSaNasvarUpa ja che. tamAma vastunuM astitva utpAdAdi trilakSaNAtmaka hovAnI amArI vAta zAstrasApekSa paNa che. kAraNa ke tattvArthaadhigamasUtramAM zrIumAsvAtijI mahArAje jaNAvela che ke "utpAda-vyaya-dhrauvyayukta hoya te sat kahevAya.' vizeSAvazyakabhASyamaladhAravyAkhyAmAM paNa jaNAvela che ke "utpAda-vyaya-dhrauvyazUnya vastu vizvamAM gadheDAnA zIMgaDAnI jema nathI ja hotI. kAraNa ke tevI vastumAM sattva, arthakriyAkAritva vagere nathI hotuM." vastunI sattA = vidyamAnatA trilakSaNAtmaka hovAthI pratyakSa pramANathI dekhAtI vastunI sattA ja vastune utpAda-vyaya -dhrauvyAtmaka rUpe siddha karavAmAM sAkSI che. zaMkA :- (nA) pratyakSa pramANathI vastumAM pratIta thatI sattA ja jo utpAda-vyaya-dhrauvyAtmakatAmAM sAkSI hoya to vastune utpAdAdi trilakSaNasvarUpa siddha karavA mATe anumAna pramANano Azraya zA mATe Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/ sadrUpatA mitho'nuviddhotpAdAdyadhInA tathArUpai sarvyavahAra sAdhavA anumAnAdika pramANa anusarayaIM chaIM. 59/9aa cItkAreNa tam anumimate'numAtAraH iti cet ? na, pratyakSeNa pratItatve'pi vastusattvasya utpAda - vyaya - dhrauvyAtmakatvena vyavahAragocaratvasAdhanAyaivA'numAnAGgIkArAt, "pratyakSaparikalitamapyarthamanumAnena bubhutsante tarkarasikAH" (ta. ci. anu. kha. bhAga-2/pakSatAprakaraNa/ pR.1089) iti vAcaspatimizravacanasya tattvacintAmaNI pakSatAprakaraNe anumitsAbalena gaGgezena samarthitatvAcca / na hi 'vastunaH sadrUpatA kevalaM nityatvam anityatvaM vA vibhaktotpAda-vyaya - dhrauvyANi vA nA'valambate kintu mitho'nuviddhotpAda - vyaya - dhrauvyANI 'ti siddhikRte anumAnAzrayaNe doSaH kazcit, pratyakSeNa ka pareSAM tadasiddheriti bhAvanIyam / rNi atha pratyakSabAdhe'numAnamakiJcitkarameva / tathAhi - "dugdha-dadhnorekAntena bheda eveti tasyotpAda kA levAmAM Ave che ? pratyakSa pramANathI rasoDAmAM agni dekhAto hoya to dhUmalaiiMgaka anumAnaprayoga karavAnI AvazyakatA rahetI nathI. AMkhethI sAkSAt hAthI dekhAya tyAre citkArathI hAthInI anumitine anumAnakartAo nathI karatA. 1219 * trilakSaNamAM anumAnasahakAra vicAra samAdhAna :- (na.) nA, tamArI vAta barAbara nathI. kema ke prastutamAM (1) vastunI sattA pratyakSa pramANathI pratIta thavA chatAM paNa 'vastu utpAda-vyaya-dhrauvyarUpe ja sat che' AvA prakArano vyavahAra siddha karavA mATe anumAna pramANano Azraya karavAmAM Ave che. tathA (2) 'pratyakSathI joyela evI paNa vastune anumAnathI jANavAnI IcchA tarkarasika puruSo kare ja che' - A pramANe vAcaspati mizrajIe je kahela che tenuM samarthana gaMgeza upAdhyAye tattvaciMtAmaNinA pakSatAprakaraNamAM anumitsAnA baLathI karela che. matalaba ke anumiti karavAnI IcchA hoya to pratyakSadaSTa padArthane vize paNa anumAna pramANano Azraya tArkika vidvAno kare che ja. tethI pratyakSasiddha utpAdAdine vize anumAnaprayoga karavAnI amArI vAta vyAjabI ja che. hakIkatamAM 'koI paNa vastunuM sapaNuM kevala nityatvanA ke kevala anityatvanA AdhAre nathI ke chUTA-chavAyA utpAda-vyaya-dhrauvyanA AdhAre paNa nathI. paraMtu paraspara saMmIlita = anuviddha utpAda-vyaya-dhrauvyanA AdhAre ja che' - AvuM siddha karavA mATe anumAna pramANa vagereno svIkAra karavAmAM koI ja doSa nathI. kAraNa ke pratyakSa pramANathI tenI siddhi ekAntavAdIone thaI ja nathI. A aMge UMDANathI vibhAvanA karavI. A utpAda-vyaya ane dhrauvya vyadhikaraNa ekAntavAdI pUrvapakSa :- (tha.) pratyakSa pramANathI bAdha doSa Avato hoya to anumAnaprayoga paNa ankiMcitkara ja bane. prastutamAM tame anumAnaprayoga dvArA je utpAda-vyaya-dhrauvyAtmakatAnI siddhi karavA mAMgo cho, te ja pratyakSa pramANathI bAdhita thAya che. te A rIte - dUdhamAM ane dahIMmAM ekAnte bheda ja rahelo che. kAraNa ke te bannenA lakSaNa judA judA che. lakSaNabhedathI vastumAM bheda pratItisiddha che. dUdha ane dahIM paraspara sarvathA * sAdhya, pAlio 8 pustakomAM 'anusariMI' pATha che. ko.(11)no pATha lIdho che. pa * Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1220 * pratyabhijJApramANaM balAdhikam / 1/1 pa -vyayau yuktau, dhrauvyantu gorasatvasAmAnyasyaiva na tu gorasasyeti cet ? na, 'idameva gorasaM dugdhabhAvena naSTaM, dadhibhAvena cotpannami'tyekasyaivaikadotpAda-vyayAdhAratvalakSaNadhrauvyabhAgitayA pratyabhijJAyamAnasya parAkartumazakyatvAditi" (zA.vA.sa.7/3/pR.28 vR.) vyaktaM syAdvAdakalpalatAyAm / ma prakRte "yadutpAda-vyaya-dhrauvyayogitAM na bibharti vai| tAdRzaM zazazRGgAdirUpameva paraM yadi / / " (u.si.2) za iti utpAdAdisiddhiprakaraNe candrasenasUrivacanaM smartavyam / adhikantu tadvRttito bodhyam / tatazcotpAda-vyaya-dhrauvyAtmakatvalakSaNaM sattvamapi anvayi-vyatirekyubhayarUpameveti jAnAnaH samyagdRSTiH Ni eva paramArthataH jnyaanii| sa ca sarvadA jJAnyeveti bodhyam / taduktaM jJAnArNave yazovijayavAcakaiH "jAgrataH bhinna hovAthI dUdhano nAza ane dahIMno utpAda mAnavo vyAjabI che. paraMtu prauvya to gorasatva jAtimAM ja mAnavuM joIe, gorasa dravyamAM nahi. jAti nitya hovAthI gorasatvane nitya kahevAya. gorasatva jAtino Azraya bananAra dravyane nitya kahI na zakAya. AthI eka ja padArtha utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka banI na zake. je utpAda-vyayano AdhAra che te dUdha-dahIM dhruva nathI. je dhruva che te gorasatvajAti nathI to utpanna thatI ke nathI nAza pAmatI. tethI ekatra utpAda-vyaya-dhrauvya bAdhita thAya che. tethI utpAda-vyaya-dhrauvyAtmakatvarUpe satapaNAno vyavahAra sAdhanAra anumAnaprayoga akiMcikara banI jAya che. > utpAda-vyaya ane ghavya samAnAdhikaraNa : ekAntavAdI ) uttarapakSa :- (na, ".) nA, tamArI vAta vyAjabI nathI. AnuM kAraNa e che ke pratyakSa pramANathI ja ekatra utpAda-vyaya-dhrauvyanI siddhi thAya che. te A rIte - sarva lokone anubhava thAya che ke "A e ja gorasa dravya dUdharUpe nAza pAmyuM che tathA dahIMrUpe utpanna thayuM che. AthI eka ja gorasa dravya ekIsAthe utpAda-vyayano AdhAra bane che. utpAda-vyayanI AdhAratA e ja dhrauvya che. kAraNa ke tyAM Cii pUrvApara kAlamAM gorasatvarUpe anvaye pratyabhijJAyamAna che. "pUrve dUdharUpe jJAta gorasa dravya hamaNAM dahIMrUpe utpanna thayela che' - A pratyabhijJA dUdha-dahIM banne avasthAmAM gorasatvarUpe anusmRta = sthira gorasano dUdharUpe nAza ane dahIMrUpe utpAda jaNAve che. tethI prUvarUpe = sthirarUpe pratyabhijJAyamAna = pratyabhijJAnaviSayabhUta gorasano apalApa karavo zakya nathI. tethI gorasane gorasatvarUpe dhruva paNa mAnI zakAya che tathA dahIM-dUdharUpe utpAda-vyayayukta paNa mAnI zakAya che. A pramANe mahopAdhyAyazrI yazovijayajI mahArAje syAdvAdakalpalatA graMthamAM jaNAvela che. * utpAdAdizUnya mithyA : candrasenAcArya , (pra.) prastutamAM utpAdAdisiddhiprakaraNanI kArikA yAda karavA yogya che. tyAM zrIcandrasenasUrijIe jaNAvela che ke "je vastu utpAda-vyaya-dhrauvyayogane dhAraNa na kare tevI vastu jo mAnavAmAM Ave to te mAtra zazazRMgAdisvarUpa mithyA ja hoya.' adhika vivecana tenI vyAkhyAmAMthI jANavuM. ja samyagdaSTi sarvadA jJAnI che (tatazya.) tethI "utpAda-vyaya-dhrauvyAtmakatasvarUpa sattva paNa anvaya-vyatirekIubhayasvarUpa ja che' - A vAtane jANato samyagdaSTi ja paramArthathI jJAnI che. tathA te sarvadA jJAnI ja hoya che - tema samajavuM. tethI ja mahopAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAje jJAnArNava graMthamAM jaNAvela che ke "samyagdaSTi Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/1 0 lokottaradRSTAntena lokottarasiddhAntasthApanam / 2222 svapataH tiSThataH calato vA paramagurupraNItayathoktavastusvarUpA'bhyupagamasya cetasi sarvadaiva avicalanAt samyagdRSTiH sarvadA jJAnI " (jJAnA.tara-rU/jJo.97) ti bhavanIya prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - 'prativastu trilakSaNamiti rAddhAnto lokottaraH / dugdhavratAdi-rA dRSTAntaH lokottrH| lokottarodAharaNena lokottarasiddhAntasaGgatikaraNe lokottarasiddhAntaH sudRDhaH .. sampadyate / tatazca lokottarodAharaNato lokottarasiddhAntasAGgatyasambhave tenaiva tat kAryamiti dhvanyate'tra / tatazca sarvathA tathAvidhalokottarodAharaNAnveSaNe tena ca lokottarasiddhAntasamarthane yatitavyam / / itthaM lokottarasiddhAntavizadIkaraNa-dRDhIkaraNataH samyagdarzanazuddhiH samyagjJAnasUkSmatA ca sampadyate / ka tatazca mokSamArgAnusArI kSayopazamaH baliSTho bhavati / tena cAtmArthI '"egaMtiyaM accaMtiyaM sivamayalamakkhayaM rNi dhuvaM paramasAsayaM niraMtaraM savvuttamasokkhaM" (ma.ni.adhya.3/pR.61) iti mahAnizIthe darzitaM siddhasukhaM drutam ... 35mate IIS/3 jIva jAgato hoya, sUto hoya, Ubho hoya ke cAlato hoya, tenA aMtaHkaraNamAM paramaguru paramAtmAe darzAvela pUrvokta vastusvarUpano svIkAra kAyama ja acala hoya che. tethI samakitI sarvadA jJAnI ja hoya che." A bAbatane vijJa vAcakavarge zAMtithI vAgoLavI. je lokottara siddhAntane dRDha karIe AdhyAtmika upanaya :- 'pratyeka padArtha trilakSaNAtmaka che' - A siddhAnta lokottara che. ghaTa-mugaTa -suvarNanA vyaya-utpAda-dhrauvyanuM udAharaNa laukika che. jyAre dUdhavrata, dahIMvrata vagerenuM dRSTAMta lokottara daSTAMta che, zAstrIya udAharaNa che. lokottara daSTAMta dvArA lokottara siddhAntanI saMgati karavAmAM Ave che, to lokottara siddhAnta vadhu daDha bane che. tethI lokottara siddhAntanI saMgati lokottara udAharaNa dvArA tA thaI zakatI hoya to te rIte tenI saMgati karavI joIe" - AvI sUcanA uparokta zloka dvArA maLe che. tethI anyavidha lokottara siddhAntanuM samarthana karanArA evA lokottara daSTAMtanI zodha karavA tathA e tenA dvArA lokottara siddhAntanuM samarthana karavA ApaNe haMmezA tatpara rahevuM joIe. A rIte lokottara siddhAntanuM spaSTIkaraNa ane daDhIkaraNa thavAthI samyagdarzananI zuddhi tathA samyajJAnanI sUkSmatA thavA dvArA mokSamArgAnusArI kSayopazama vadhu baLavAna bane che. tenA lIdhe AtmArthI sAdhaka mahAnizIthamAM jaNAvela siddha sukhane jhaDapathI meLave che. tyAM jaNAvela che ke "siddhanuM sukha (1) aikAntika (avasthaMbhAvI), (2) Atyantika (pracura-puSkaLa), (3) upadravazUnya, (4) acala, (5) akSaya, (6) dhruva, (7) parama zAzvata, (8) niraMtara ane (9) sarvottama che." (lAla) 1. aikAntikam AtyantikaM zivamacalamakSayaM dhruvaM paramazAzvataM nirantaraM sarvottamasaukhyam / / Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/20 1222 0 dravyArthAdezataH pratikSaNam utpAdAdisiddhivicAra thAvatkAla eka vastumAMhi traNa 3 lakSaNa kima hoI ? te nirdhArII chaI - utpanna ghaTaI nijadravyanA, utpatti-nAza kima hoI re; suNi dhruvatAmAMhi pahilA bhalyA, chaI anugamazakti doI re 9/10(143) jina. utpatti thaI chaI jehanI, eDavo je ghaTa tehanaIM viSaI (=utpanna ghaTaI) dvitIyAdiSaNa (nijadravyanA=) svadravyasaMbaMdhaI utpatti-nAza kima hoI ? je mATai. prathamakSaNasaMbaMdharUpottaraparyAyotpatti teha ja pUrvaparyAyanAza tumha pUrvi thApyo chai" - e ziSya prazna pUchyuM guru prati. atha yAvatkAlamekatraiva vastuni yathA trailakSaNyamavatiSThate tathA dRDhayituM prakRte ziSya-gurUNAM paryanuyoga-pratyuttarI pradarzayati - 'sveti| svadravyasya vyayotpAdau prAgutpanne ghaTe katham ? / zrugu, to mItito choDanuvAmazaktirUpatA/20mAM __ prakRte daNDAnvayastvevam - prAgutpanne ghaTe svadravyasya vyayotpAdau katham ? zruNu, tau dhauvye anugamazaktirUpataH mIlitau (staH) / / 9/10 / / / nanu prAg utpattiH saJjAtA yasya tasmin = prAgutpanne ghaTe dvitIyAdikSaNAvacchedena svadravyasya - = ghaTopAdAnakAraNIbhUtasya mRttikAdravyasya sambandhena apRthagbhAvalakSaNena vyayotpAdau = nAzotpattI kathaM syAtAm ? yataH prathamakSaNasambandharUpAyA uttaraparyAyotpattereva pUrvaparyAyanAzarUpatA yuSmAbhiH pUrvaM (9/8) saadhitaa| na hi dvitIyAdikSaNAvacchedena ghaTe prathamakSaNasambandhaH sambhavati, virodhAditi veta ? avataraNikA :- kAyama mATe eka ja dravyamAM je rIte utpAda-vyaya-dhrauvyasvarUpa alakSaNya rahe che te rIte tenuM samarthana karavA mATe prastutamAM ziSyanA praznane tathA gurunA pratyuttarane graMthakArazrI jaNAve che - zlokArtha :- pUrve utpanna thayelA ghaTamAM svadravyanA vyaya ane utpAda kaI rIte thAya? A praznano javAba tame sAMbhaLo. te utpAda ane vyaya anugatazaktirUpe drauvyamAM milita rahe che. (9/10) ( dvitIya kSaNe punaH utpatti aMge vicAraNA vyAkhyArthI :- utpAda, vyaya, dhrauvya saMbaMdhI ziSyano prazna graMthakArazrI darzAve che. te nIce mujaba che. prazna :- pUrve jenI utpatti thaI cUkelI che tevA ghaTamAM dvitIya Adi kSaNe ghaTaupAdAnakAraNabhUta mATIsvarUpa svadravyano apRthabhAvasvarUpasaMbaMdhathI nAza ane utpatti kaI rIte thaze ? kAraNa ke uttara paryAyanI utpatti prathamakSaNasaMbaMdhAtmaka che. tathA tame pUrve navamI zAkhAnA AThamA zlokamAM jaNAvela che ke uttara paryAyanI utpatti e ja pUrvaparyAyanA nAzasvarUpa che. dvitIyaAdikSaNaavacchedana ghaTamAM prathama kSaNano saMbaMdha saMbhavI zakato nathI. kAraNa ke tevuM mAnavAmAM virodha Ave che. ko.(5)mAM 'dravyatAmAMhi pATha. ma.mAM 'vatAmAM pATha. ko.(1911)no pATha lIdho che. je pustakomAM "bhaliyA pATha. ko.(4)no pATha lIdho che. je ko.(7)mAM "pUchayauM pATha. lA.(2)mAM "pUchiu" pATha. Eii che . Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/20 0 anugamazaktita utpAda-vyayau dhrauvyamIlitau / 1223 ImAM guru uttara ziSya prati kahai chaI, (suNika) sAMbhalaI ziSya ! pahilA = prathamakSaNaI thayA che (doIka) je utpatti-nAza te dhruvatAmAMhi bhalyA. anugama kahetAM ekatA, te zakti sadAi chaI. ___ atra gurUNAmuttaraM zruNu, mRdrUpeNa mRttikAyA nityatvena prathamakSaNasambandhalakSaNA mRttvAvacchinnanotpattirna sambhavati / ghaTatvena rUpeNa tu mRdravyaM sAmagrIsahakAreNa utpadyate / ato yasmin kSaNe mRdravyaM ghaTatvarUpeNa pariNamati sa kSaNaH ghaTatvAvacchinnamRdravyasya prathamaH kssnnH| prathamakSaNasambandha- / lakSaNaghaTatvAvacchinnamRttikAdravyotpattisamaye eva mRtpiNDarUpeNa mRttikAdravyaM nazyati / sAmAnAdhikaraNya-ma samakAlInatvAbhyAM ghaTatvarUpeNa mRdravyotpAda eva mRtpiNDarUpeNa mRdravyanAza ucyate / itthaM paryAyasya paryAyarUpeNa vA dravyasya prathamakSaNAvacchedena yau utpAda-vyayau saJjAtau tau anugamazaktirUpataH = aikyazaktirUpamAzritya dhrauvye = nityatve dravyaniSThe mIlitau sadaiva stH| dravyasya svato dhruvatvAd dravyasvarUpau samutpAda-vyayau dhruvau iti nizcIyate / dravyaniSThadhrauvye saMmIlitau tau dvitIyAdikSaNA-Na spaSTatA :- prathama kSaNe ghaTAdi kArya utpadyamAna che. dvitIya Adi kSaNe te utpanna hoya che. tethI prathamakSaNasaMbaMdha = utpatti - A pramANe samajavuM. tathA uttarakAlIna nUtana paryAyanI utpatti = pUrvaparyAyanAza. dvitIya kSaNe prathamakSaNasaMbaMdhAtmaka uttarakAlIna paryAyautpAda mAnavAmAM Ave to teno artha e thAya ke dvitIyAdikSaNaviziSTa ghaTamAM prathama kSaNano saMbaMdha che. paraMtu AvuM kadApi zakya nathI. kema ke prathama kSaNano saMbaMdha to prathamakSaNaviziSTa ghaTamAM ja hoya, dvitIyakSaNaviziSTa ghaTamAM nahi. tethI paryAyarUpe mRttikAdravyanI utpattisvarUpa prathamakSaNasaMbaMdha dvitIyaAdikSaNAvacchedana ghaTamAM asaMbhavita che. ) utpAda-vyaya dhrauvyamizrita che - siddhAntapakSa ) (tra.) ahIM guru mahArAjano javAba nIce mujaba che. pratyuttara :- sAMbhaLo, mATIsvarUpe mATI nitya che. tethI mATIsvarUpe mATInI utpatti zakya nathI. ) mATI svarUpe mATI kAyama hAjara rahe che. tethI mATIsvarUpe mATIno prathamakSaNasaMbaMdha thavA svarUpa janma kaI ? rIte zakya bane ? arthAt kAyama vidyamAna evA mRttikA dravyano mRttvasvarUpe utpAda zakya nathI. paraMtu ghaTavarUpe mATI kAyama vidyamAna hoya tevo niyama nathI. pUrve ghaTavarUpe avidyamAna evuM mRttikAdravya sAmagrInA sahakArathI ghaTavarUpe niSpanna thAya che. tethI pUrve asatu evA ghaTavArirUpe mATIdravyanI prathama kSaNa saMbhave che. je kSaNe ghaTavarUpe mATI dravya pariName che, te kSaNa ghaTavarUpe mATI dravyanI prathama kSaNa kahevAya. tathA te prathamakSaNano saMbaMdha te ghaTatvarUpe mATI dravyanI utpatti kahevAya. temaja tyAre mRtpiDarUpe mRttikA dravyano nAza thAya che. A utpatti ane nAza samAnAdhikaraNa tathA samakAlIna hovAthI ghaTavarUpe mRttikA dravyanI utpatti e ja mRtpiDarUpe mRttikA dravyano nAza kahevAya che. A rIte paryAyano ke paryAyasvarUpe dravyano prathamakSaNAvacchedana je utpAda ane vyaya thAya che, te banne aikyazaktisvarUpa anugamazaktirUpanI apekSAe dravyagata dhrauvyamAM = nityatvamAM kAyama paraspara milita ja rahe che. samudramAM mojA jema bhaLI jAya che, tema dhrauvyamAM traNeya kALanA utpAda-vyaya bhaLI jAya che. Ama prauvyamAM bhaLI javAthI utpAda ane vyaya dravyasvarUpe dhruva che. kAraNa ke dravya dhruva che. dravyamAM svataH je dhruvatA rahelI che, temAM utpAda-vyaya Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [37] 1224 upalakSaNIbhUya sambandhabhAnapratipAdanam 1/20 achataiM paNi Adya kSaNaiM upalakSaNa thaInai Agali kSaNaU, dravyarUpatasaMbaMdha kahiI, "utpanno ghaTa:, naSTo ghaTaH" iti sarvaprayogAt / vacchedenA'pi dravyarUpeNa tiSThataH jJAyete ca / ghaTatvAdilakSaNaM dravyasvarUpaM pUrvam anAvirbhUtamiti vivakSayA tasyA'sadrUpatocyate / ata eva tAdRzaghaTatvAdilakSaNena AdyakSaNasambandhaH mRdAdidravyasya smbhvti| itthaM ghaTatvAdyAtmakena pUrvam anAvirbhUtarUpeNa daNDa- cakrAdisAmagrIsamavadhAnottaram AdyakSaNe mRdAdidravyasvarUpayoH utpAda - vyayayoH sambandho'nAvila eva / upalakSaNIbhUya ca dvitIyAdikSaNeSu mRdAdisvadravyAtmakotpatti-nAzasambandho'bhyupagamyate, dvitIyAdikSaNeSu 'utpanno ghaTaH, vinaSTo ghaTaH' ityAdirUpeNa sarvaireva avigAnena prayogAt / atra hyutpAdAdivaiziSTyaM dvitIyAdikSaNAvacchedena ghaTe bhAsata eva / utpAdazca prathamakSaNasambandhAtmakaH / ato ghaTe dvitIyAdikSaNAvacchedena avidyamAno'pi prathamakSaNa upalakSaNIbhUya bhAsate iti siddham / samyak rIte bhaLI javAthI dvitIyAdi kSaNomAM paNa dravyasvarUpe utpAda-vyaya rahI zake che tathA dravyasvarUpe tenuM bhAna paNa thaI zake che. ghaTatva Adi svarUpe dravya pUrve apragaTa hatuM. te vivakSAthI ghaTatva Adi asat svarUpa kahevAya che. AthI ja tevA ghaTatvaAdisvarUpe mRttikA Adi dravyamAM Adya kSaNano saMbaMdha saMbhavI zake che. Ama pUrvakALanI apekSAe asat ghaTatvaAdi svarUpe daMDa, cakra vagere ghaTasAmagrInI hAjarI pachInI Adya kSaNamAM mRttikAAdidravyasvarUpa utpAda-vyayano saMbaMdha abAdhita ja rahe che. * paryAyautpAda-vyaya upAdAnadravyasvarUpa : jaina spaSTatA :- ghaTatvaAdirUpa asat svarUpe jenI prathama kSaNa saMbhave che tevA mRttikAdravyamAM te ja kSaNe ghaTatvarUpe utpAdano ane mRNiDarUpe vyayano saMbaMdha nirAbAdha rahe che. jaina darzananA mate nUtana paryAyano utpAda ane prAcIna paryAyano nAza svaupAdAnabhUta dravyasvarUpa ja hoya che. tethI prastutamAM ghaTatvarUpe mRttikA dravyano utpAda mRttikAdravyasvarUpa siddha thAya che. tathA mRtpiDarUpe mRttikAdravyano nAza paNa mRttikAdravyasvarUpa siddha thAya che. tethI pUrve apragaTa evo ghaTatva vagere paryAya je kSaNe pragaTa thAya te kSaNe mRttikAdravyasvarUpa prastuta utpAda-vyayano saMbaMdha nirAbAdha rahe che. zaMkA :- Adya kSaNe prastuta utpAda-vyaya bhale saMbhavI zake. paraMtu dvitIyAdikSaNAvacchedena svadravyanA utpAda-vyaya kaI rIte saMgata thaze ? * dvitIyakSaNe prathamakSaNa upalakSaNarUpe bhAse samAdhAna :- (upattakSI.) mRttikAsvarUpa svadravyAtmaka prastuta utpAdano ane nAzano saMbaMdha dvitIya Adi kSaNomAM upalakSaNa thaIne bhAse che - tevuM amArA dvArA svIkArAya che. kAraNa ke dvitIya Adi kSaNomAM 'ghaDo utpanna thayo, ghaDo nAza pAmyo.....' ItyAdi rUpe badhA ja loko nirvivAdapaNe vyavahAra zabdaprayoga kare che. prastuta zabdaprayogamAM dvitIyAdikSaNe ghaTamAM utpAda AdinuM vaiziSTya bhAse ja che. kema ke 'utpannaH' utpAdaviziSTa. tathA utpatti prathamakSaNasaMbaMdha svarUpa che. tethI uparokta prayoga jaNAve che ke dvitIyAdikSaNAvacchedena ghaTamAM prathamakSaNasaMbaMdhavaiziSTya raheluM che. tethI siddha thAya che ke = = Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/20 'idAnIM ghaTa utpanna' iti vAkyavimarzaH / 1225 "sAnImunna, naSTa" ima kahiI, tivAraI etatpaNaviziSTatA utpatti-nAzanaI jANiI, te re dvitIyAdi kSaNaI nathI. te mATaI dvitIyAdikSaNaI "lAnImutyu:" ityAdi prayoga na thAI. na cA'yaM bhramaH iti vAcyam , tadAnIM prathamakSaNasya svarUpato'vidyamAnatve'pi mRdAdidravyarUpeNa sattvAt, tathaiva tatsambandhasya / ghaTe'bhyupagamAt / na ca dvitIyAdikSaNAvacchedena 'ghaTa utpanna' itivad 'idAnIM ghaTa utpanna' ityapi prayujyeta, ma bhavanmate dravye utpAdAdeH tadApi sattvAditi vAcyam, 'idAnImiti padena pratIyamAnasya etatkSaNavaiziSTyasya tadA utpAdAdau bAdhAt / idamatra hRdayam - yadA ca 'idAnIM ghaTa utpannaH', 'idAnIM ghaTo naSTaH' iti prayujyate tadA etatkSaNaviziSTatA utpattau nAze ca jJAyate / sA tu dvitIyAdikSaNAvacchedena ghaTotpatti-nAzayoH naasti| ata eva ghaTotpatteH dvitIyAdikSaNeSu 'idAnIM ghaTa utpanna' iti naNa dvitIyAdikSaNAvacchedana ghaTamAM prathama kSaNa avidyamAna hovA chatAM paNa upalakSaNa thaIne bhAse che. zaMkA :- (na cA.) dvitIyAdikSaNaavacchedana prathama kSaNa vidyamAna na hovA chatAM paNa jo bhAse to tevA jJAnane bhramasvarUpa ja mAnavuM paDe. tathA bhrama dvArA to koI paNa vastunI siddhi thaI zakatI nathI. tethI uparokta vAkyaprayoga dvArA dvitIyAdikSaNe ghaTamAM utpAda AdinI siddhi karavI vyAjabI nathI. che. uttarakALe mRdAdisavarUpe prathama kSaNa sat H jena samAdhAna :- (tadAna.) dvitIyAdikSaNaavacchedana prathama kSaNa svarUpataH avidyamAna hovA chatAM paNa mRttikA Adi dravyarUpe vidyamAna che. kAraNa ke utpAda Adi anugamazaktirUpe dravyaniSTha dhrauvyamAM bhaLelA che. eTale ke dvitIyAdi kSaNe dravyagata dhrauvyamAM ja anugamazaktithI prathamakSaNasaMbaMdhasvarUpa utpAda paNa 31 hAjara che. temaja dvitIyAdikSaNaavacchedana ghaTamAM prathamakSaNano saMbaMdha mRttikAAdi dravyarUpe ja ame svIkArIe chIe. tethI uparokta pratItinA AdhAre dvitIyAdikSaNAvacchedana ghaTamAM utpAda Adino svIkAra (11) karavAmAM koI bAdha Avato nathI - tevuM siddha thAya che. AkSepa :- (na gha.) dvitIyAdi kSaNe "pada hatpanna' - Avo prayoga jema tame karo cho, temane tyAre "DhAnI ghaTa utpanna' - Avo paNa vAkyaprayoga karavAnI Apatti tamAre Avaze. kAraNa ke tamArA mate dravyagata utpAdAdi tyAre vidyamAna che. haa "phalAna' zabdaprayoga vicAra nirAkaraNa :- ('aa) tamArI vAta vyAjabI nathI. kAraNa ke "nI' zabdathI je etatpaNaviziSTatA jaNAya che, te dvitIyAdi kSaNe utpAdAdimAM bAdhita che. ahIM Azaya e che ke jyAre loko "phAnI ghaTa: utpanna , vAnI ghaTa: naSTa: A pramANe vAkyaprayoga kare tyAre utpAdamAM ane nAzamAM "ta' kSaNaviziSTatAnuM zrotAne bhAna thAya che. ('pata" kSaNa = vartamAna kSaNa.) paraMtu vartamAna kSaNanI viziSTatA to dvitIyAdikSaNe ghaTajanmamAM ke ghaTavaeNsamAM rahetI nathI. tethI ja ghaTotpattinI dvitIya Adi kSaNe "ghaTa: * nAzaI bhAi ko.(9)mAM "utpannanAza." pATha. Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1226 0 ghaTapadaM mRdravyaparam / 1/20 e prayujyate, na vA ghaTanAzasya dvitIyAdikSaNeSu 'idAnIM ghaTo naSTa' iti pryujyte| ghaTotpatteH AdyakSaNa eva 'idAnIM ghaTa utpannaH' iti, ghaTanAzaprathamakSaNe caiva 'idAnIM ghaTo naSTaH' iti prayujyate, tadA ghaTotpatti-vinAzayoretatkSaNavaiziSTyasya sattvAt / ___atha mRttikAyAmeva utpAdAdisambandhasya bhavadbhiH abhyupagamAt kathaM 'ghaTa utpanna' ityAdiH ze prayogaH ? 'mRdravyam utpannami'tyAdereva samIcInatvAditi cet ? maivam, tatra ghaTapadasya mRdravyaparatvA'bhyupagamAt, __ 'ghaTatvena mRdravyam utpannami'tyAditAtparyagrAhakatvena tasya 'citraguH' itivat sAphalyAcca / utpanna' evo vAkyaprayoga thavA chatAM paNa tyAre "phAnIM ghaTe: utpanna' evo vAkyaprayoga thato nathI. tathA ghaTanAzanI dvitIyaAdi kSaNomAM "dharI nag:" evo prayoga thavA chatAM paNa "DhAnI ghaTo naE: evo vAkyaprayoga tyAre thato nathI. ghaTotpattinI prathama kSaNe ja "DhAnI ghaTaH utpanna' Avo vAkyaprayoga thAya che. kAraNa ke tyAre ghaTotpattimAM "puta kSaNavaizistra = vartamAnakSaNaviziSTatA rahelI che. tathA ghaTanAzanA prathama kSaNe ja "na ghaTo naSTa: Avo prayoga thAya che. kAraNa ke tyAre ghaTanAzamAM tatkSaNavaizisya = vartamAnakSaNaviziSTatA rahelI che. tALu - (3) tame to mATI dravyamAM ja utpAda vagereno saMbaMdha mAno cho. to pachI "ghaDo utpanna thayo' - ItyAdi vAkyaprayoga kaI rIte thaI zake ? "mATIdravya utpanna thayuM' - ityAdi svarUpa ja vAkyaprayoga tamArA mata mujaba samyapha banI jaze. A samasyA to khaMbhAtI tALA jevI ja banI jaze. "ghaTa'padanI mATImAM lakSaNA cAvI :- (va.) nA, tamArA khaMbhAtI tALAne kholavAnI cAvI amArI pAse che. "ghaDo utpanna thayo' - ItyAdi vAkyaprayogamAM "ghaTa' pada mATI dravyane jaNAvavAnI IcchAthI bolAyela che - A mujaba Oaa ame mAnIe chIe. tethI "ghaDo utpanna thayo ItyAdi vAkyazravaNathI zrotAne tAtparya anusAra mATI dravya utpanna thayuM - Avo bodha thaze. tethI amArA matamAM koI asaMgati nahi rahe. e jijJAsA :- jo mATIdravyamAM ja utpAda vagere jaNAvavA vaktAne abhipreta hoya to "mATI dravya utpanna thayuM' - ItyAdi bolavAnA badale "ghaDo utpanna thayo' - AvuM zA mATe vaktA bole ? "ghaTa'padanI mATI dravyamAM lakSaNA karavAnuM gaurava Ave tevuM niSThayojana vAkya vaktA zuM kAma bole ? A "ghaTa'padanI lakSaNAnuM samarthana che zamana :- ("haTa.) bhAgyazALI ! uparokta sthaLe "mATI dravya utpanna thayuM' - ATaluM ja phakta jaNAvavuM vaktAne abhipreta nathI. paraMtu "ghaTatvasvarUpe mATI utpanna thayelI che' - A mujaba darzAvavAnuM tyAM tAtparya rahela che. tathA A tAtparyane jaNAvavA mATe ja vaktA tyAM "mATI dravya utpanna thayuM - Ama bolavAnA badale "ghaDo utpanna thayo ItyAdi vAkyaprayoga kare che. jema "vitrapadanA aMte rahela "go'padanI 'vitrAmA' arthamAM lakSaNA karAvavAnuM tAtparya jaNAvavA mATe ja "mA" bolavAnA badale 'vitra'' - Avo prayoga thAya che tathA tyAM rahela 'vitra'pada gauravApAdaka hovA chatAM sArthaka Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/20 0 'ghaTa utpanna' iti vAkyavicAraH / 1227 "ghaTa" kahatAM ihAM - dravyAthadezai mRddhavya levuM. je mATaI utpatti-nAzAdhAratA sAmAnyarUpai kahiI, e tatvatiyogitA te vizeSarUpaI kahiI. ll9/1all idaJcAtrAvadheyam - dravyArthikanayAdezAd 'ghaTa utpanna' ityAdau ghaTapadaM mRdravyaparam, utpatti pa -nAzAnuyogitAyAH sAmAnyarUpeNa etannaye'bhidhAnAt / utpatti-nAzapratiyogitA tu vizeSarUpeNa ghaTatvAdilakSaNenocyate, 'ghaTatvena mRdravyam utpannaM mRtpiNDarUpeNa ca naSTami'ti etannayAbhyupagamAt / atra hi utpatti-nAzayoH pratiyogitA ghaTatvAdinA anuyogitA ca mRdrvyatvenA'vabhAsate sphuTam / ma 'ghaTa utpannaH' ityAdau ghaTasya utpAdAdyanuyogitayollekho vartate, na tuutpaadaadiprtiyogityaa| tatazca rza prakRte dravyArthAdezAd ghaTapadaM mRttikAdravyagocarazAbdabodhajananecchayoccaritamiti siddham / ayamatrAzayaH - yaduta yadA paryAyasya utpAda-vyayau bhavataH tadA tadrUpeNa dravyasyA'pi tau .. bhavataH, tasya tadviziSTatvAt / zikhAnAze tadviziSTarUpeNa caitro'pi nazyati eva / ata eva tadA che, tema "ghaTavarUpe mATI dravya utpanna thayuM - AvuM zrotrAne batAvavA mATe "pRdravyam utpanna" kahevAnA badale "ghaTa utpanna:' - A mujaba jyAM vAkyaprayoga thAya che, tyAM lakSaNAsvarUpa gauravanuM ApAdaka hovA chatAM "ghaTa:pada sArthaka che. kAraNa ke ghaTavarUpe mATInI utpattinA tAtparyanuM te jJApaka che. "mRdravyam utpanna bolavAthI ghaTavarUpe mATIdravyanI utpatti jaNAtI nathI. tethI tevo prayoga nathI thato. ja pratiyogitA-anuyogitAno ekatra bhinnarUpe svIkAra ja (phaDyA.) prastutamAM eka vAta khAsa dhyAnamAM rAkhavI ke "dha8: utpanna , iTa: narTa:..' ItyAdi uparokta vAkya prayogamAM dravyArthikanayanA AdezathI "ghaTa'zabdane mRttikAdravyaparaka samajavo. arthAt "ghaTa' kahevAthI mATI dravya samajavuM. kAraNa ke dravyArthikanayanA abhiprAyathI utpAdana ane nAzanI anuyogitA ! = AdhAratA sAmAnyarUpe kahevAya che. tathA utpAdana ane nAzanI pratiyogitA to ghaTatva Adi svarUpa vizeSarUpe kahevAya che. kAraNa ke prastuta dravyArthikanaya "ghaTavarUpe mRdu dravya utpanna thayuM che. tathA mRtapiMDarUpe C ! mRttikAdravya naSTa thayuM che' - tevuM mAne che. uparokta mAnyatAmAM (=pratItimAM) utpattinI ane nAzanI pratiyogitA ghaTavAdi vizeSarUpe spaSTapaNe bhAse che. tathA utpattinI ane nAzanI anuyogitA = na AdhAratA mRddavyatvarUpa sAmAnyasvarUpe spaSTapaNe bhAse che. "dhaTa: utpanna ...' ityAdi vAkyaprayogamAM ghaTano utpatti AdinA anuyogI tarIke = AdhArarUpe ullekha che, nahi ke utpAda AdinA pratiyogI tarIke. tethI uparokta vAkyaprayogamAM dravyArthikanayanA abhiprAyathI "ghaTazabda zrotAne mRttikAdravyaviSayaka bodha utpanna karAvavAnI IcchAthI bolAyela che - tevuM siddha thAya che. - ) dhruvatAmAM utpAda-vyaya bhaLI jAya 0. (ka.) ahIM Azaya e che ke jainadarzananI dRSTie jyAre paryAyanI utpatti ane nAza thAya che tyAre te paryAyasvarUpe dravyano paNa utpAda ane vyaya thAya che. kAraNa ke dravya paryAyaviziSTa che. jema ke zikhA = coTI nAza pAme tyAre zikhAviziSTarUpe caitrano paNa nAza thAya ja che. tethI ja caitra coTI kaDhAvI nAMkhe tyAre zikhA naSTa thaI - tevA prayoganI jema zikhI naSTa thayo' - Avo vyavahAra Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1228 0 pUrvasukRtAdInAm anugamazaktyA sattvam / 1/20 'zikhA naSTA' itivat 'zikhI naSTa' ityavigAnena vyavahriyate shissttaiH| paryAyasya tadrUpeNa vA ' dravyasya jAyamAnau utpAda-vyayau taduttarakSaNe'nugamazaktirUpeNa dravyagatadhrauvye samavizataH / dravyadhrauvyasya svAbhAvikatayA tatsamAviSTayoH utpAda-vyayayoH dvitIyAdikSaNAvacchedena dravyarUpeNa samavasthAnaM bhAnaJcA'nAvilamiti / prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - 'utpAda-vyayau anugamazaktyA dhrauvye vilIyete' iti kRtvA za idaM cetasi nidheyaM yaduta yat kRtaM sukRtaM duSkRtaM vA tad anugamazaktyA dhruvA''tmani sAmpratam ___ api sat / na hi kriyA'vasAnamAtreNa sukRtaM duSkRtaM vA sarvathA nazyati / ataH duSkRtakaTuphala mocanAya nindA-garhA-prAyazcittavahana-punarakaraNaniyamAdau AtmArthinA prayatitavyam / sukRtasatphalapari" vRddhaye ca sukRtAnumodanA-punaHsukRtakaraNAbhilASa-navInasukRtasaGkalpAdi kAryam / svakIyasukRtAnumoda nAvasare svaprazaMsAmahattvAkAGkSAdikardame na nimajjanIyam / tatazca svakIyasukRtAnumodanA manasA kAryA, na svjihvyaa| tatazca "kRtsnakarmakSayo muktiH" (dvA.dvA.31/18) iti dvAtriMzikAprakaraNe yazovijayavAcakendroktA muktiH pratyAsannA syAdityavadheyam / / 9/10 / / paNa ziSTa puruSo nirvivAdapaNe kare che. paryAyano ke paryAyarUpe dravyano je utpAda-vyaya thAya che te dravyagata dhrauvyamAM anugamazaktirUpe bIjI kSaNe bhaLI jAya che. dravya maulikasvarUpe dhruva che. tethI dravyamAM mULabhUta svarUpe je dhruvatA rahelI che temAM utpAda-vyaya bhaLI javAthI dvitIyAdi kSaNomAM paNa dravyasvarUpe utpAda-vyaya rahe che tathA te svarUpe tenuM bhAna paNa nirvivAdarUpe thaI zake che. A ahIM TUMkasAra che. a duSkRtagartA - sukRta anumodanAnuM tAttvika prayojana che AdhyAtmika upanaya :- 'utpAda-vyaya anugamazaktirUpe dhrauvyamAM bhaLI jAya che' - A pramANe je hakIkata jaNAvI tenAthI AdhyAtmika saMdeza A pramANe grahaNa karI zakAya ke ApaNe pUrve je koI sukRta ke duSkRta karelA hoya te anugamazaktirUpe ApaNA dhruva AtmAmAM vartamAnakALe paNa vidyamAna che. sukRtanI na ke duSkRtanI kriyA samApta thaI javA mAtrathI sukRtano ke duSkRtano sarvathA nAza thaI jato nathI. tethI duSkRtanA 21 kaTu phaLathI bacavA mATe duSkatanI AtmasAkSIe niMdA, gurusAkSIe gaha, prAyazcittavahana, punaH akaraNaniyama AdimAM tatpara rahevuM joIe. tathA sukRtanA madhura phaLanI sAnubaMdha abhivRddhi mATe thayelA sukRtanI anumodanA, punaH punaH sukRtakaraNanI abhilASA, navA navA sukRtonA saMkalpo karavAmAM tatpara rahevuM joIe. svasukRtanI anumodanAnA avasare svaprazaMsA, ApabaDAI ke mahattvAkAMkSAnA viSama vamaLamAM aTavAI na javAya tenI pUrNa takedArI rAkhavI. tethI svasukRtanI anumodanA bane tyAM sudhI manamAM karavI. anumodanA eTale tRtino oDakAra, tathA svaprazaMsA ke mahattvAkAMkSA eTale khATo gacarako. tevI duSkRtagartA - sukRtAnumodanAthI lAtrizikA prakaraNamAM mahopAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAje jaNAvela sarvakarmakSayasvarUpa mukti najIka Ave. A vAta khyAlamAM rAkhavI. (9/10) Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/2 0 paryAyArthataH pratikSaNam utpAdAdisiddhivicAra 0 1229 utpatti-nAzanaI anugamaI, bhUtAdika pratyaya bhAna re; paryAyArathathI savi ghaTaI, te mAnaI samayapramANa re 9/11 (144) jina. ) (utpatti-nAzanaI anugamaI bhUtAdika pratyaya bhAna. tathAhi-) nizcayanayathI "yamALe ?e vacana anusarInaI "utpamAnam utpannam" Ima kahiI. ___ yAvatkAlaM prativastu samutpAdAditritayayuktatvapratipAdanaM prAk (9/10) pratijJAtam / tatra dravyArthikanayamataM darzitam / sAmprataM prakRte kAlatrayayogena paryAyArthAdezamAviSkaroti - 'janme'ti / janma-nAzAnuvRttyaiva bhuutaadiprtyyprmaa| paryAyArthAd bhavet sarvaM kSaNikaM vastu tnnye||9/11|| prakRte daNDAnvayastvevam - janma-nAzAnuvRttyaiva bhUtAdipratyayapramA (jnyeyaa)| paryAyArthAt sarvaM za matu, (ta:) tatra vastu kSadhi (mave) IIS/99 itthaM sarvatra janma-nAzAnuvRttyaiva = utpAda-vyayayoH astitvaM svarUpaJcAnusRtya eva jAyamAnA / bhUtAdipratyayapramA = laG-laT-luDAdipratyayajanyA pramA jJeyA tattannayAbhiprAyeNa / ___tathAhi - "kayamANe kaDe" (bha.sU.9/33/386) iti bhagavatIsUtravacanamanusRtya nizcayanayena 'utpadyamAnam kA avataraNikA - dazamA zlokanI avataraNikAmAM yAvatkAla dareka vastumAM utpAda-vyaya-dhrauvyane jaNAvavAnI pratijJA karI hatI. temAM dravyArthikanayano mata jaNAvyo. have prastutamAM traNa kALanA saMbaMdhathI paryAyArthikanayanA matane graMthakArazrI jaNAve che : zlokArtha:- utpAdana ane vyayane anusarIne ja bhUtakALa AdinA sUcaka pratyayothI pramAjJAna utpanna thAya che. paryAyArthikanayathI sarva vastu saMbhave che. kAraNa ke paryAyArthikanayanA mate sarva vastu kSaNika che. (9/11) bhUtakAlIna vagere pratyayothI garbhita vAkyanI prAmANikatA samajIe : vyAkhyArtha:- A rIte sarvatra utpAda-vyaya vidyamAna che - tevuM ApaNe samajI gayA. sarvatra utpAdanA ane vyayanA astitvane = sattvane = vidyamAnatvane tathA te bannenA svarUpane anusarIne ja utpanna thatI buddhi te te nayanA abhiprAyathI pramA = satya jANavI. A buddhi je vAkyaprayogathI utpanna thAya che te saMskRtabhASAgarbhita vAkyaprayogamAM kriyApadane la, la, lu vagere pratyaya lAgatA hoya che. (kahevAno Azaya e che ke padArthamAM rahela utpAda-vyayanI hAjarIne khyAlamAM rAkhIne tathA atIta-vartamAna -anAgatakAlIna utpAda-vyayanA svarUpane dhyAnamAM rAkhIne vaktA teno bodha karAvavA mATe kramazaH laDDa -la-lu vagere pratyayothI garbhita vAkyano saMskRta bhASAmAM prayoga kare che.) tathAvidha pratyayathI garbhita vacanane sAMbhaLIne zrotAne je zAbdabodha thAya che, te zAbdabodha alaga alaga nayanA abhiprAyathI pramA = satya che. ha8 "diyamAM ta' siddhAntanI vicAraNA 8 (tathAda.) te A pramANe - bhagavatIsUtramAM jaNAvela che ke 'mAne De' arthAt je vastu si.+ko.(7+9)mAM "bhAva" pATha. 1. trima vRtam Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1230 0 kriyAkAla-niSThAkAlayoH aikyam / 1/2 e utpannaM', 'nazyad naSTami'tyAdirUpeNocyate, kriyAkAla-niSThAkAlayoH aikyAt / pharmavAmipretyorja vizeSAvaramANe "vicchamA virya, upUnAmupUtra" (vi.bA.ma.rUrU22) iti / tannaye hi dIrghakAlavyApini ghaTAdhutpattikriyAkalApe vartamAne sati pratikSaNaM yA ghaTAdyutpattidhArA vivarttate tadaMze kAryasya tadabhinnatayA utpattezca niSThitatvena, lokAnAmutpadyamAnatayA pratibhAsamAnamapi ghaTAdikam 'utpannamiti prayujyate askhaladvRttyA; sthAsa-koza-kuzUlAdirUpeNa jAyamAnAyAH ghaTA1 dyutpattidhArAyAH sthAsa-kozAyaMze ghaTAdyutpattiniSThArUpatayA bhUtapratyayArthasyA'bAdhAt / nihnvjmaalimt| nirAkaraNA'vasare vizeSAvazyakabhASyamaladhAravRttau (vi.A.bhA.2324 vR.) prakRto nizcayanayavizeSaH RjusUtrAtmakaH darzita ityavadheyam / vartamAnakALamAM thaI rahelI hoya te thaI cUkI che - A pramANe bhagavatIsUtranuM tAtparya che. prastuta bhagavatIsUtranA vacanane anusarIne nizcayanaya kahe che ke "utpamAnam utpanna", "nara nam' arthAt vartamAnakALamAM jenI utpatti thaI rahelI che te vastu utpanna thaI cUkela che." tathA "vartamAna kALamAM jeno nAza thaI rahelo che te vastu naSTa thaI cUkela che." AvuM kahevAnuM kAraNa e che ke nizcayanayanI daSTimAM kriyAkALa (= kriyAprAraMbha kALa) tathA niSThAkALa (= kriyAsamApti kAla) eka che. ; dIrghakAlIna utpatti aMge mImAMsA 2 (.) A ja abhiprAyathI vizeSAvazyakabhASyamAM jaNAvela che ke "nAza pAmatI vastu naSTa che tathA utpadyamAna vastu utpanna che." ahIM Azaya e che ke ghaTa vagere kAryanI utpatti ekAeka phakta eka samayamAM thaI nathI jatI. paraMtu sthAsa, koza, kuzUla, zivaka vagere avasthA svarUpe ghaDo utpanna thAya che. A utpattinI kriyAno samUha dIrgha kAla sudhI phelAIne rahela che. tathA nizcayanayanI dRSTimAM ghaTa vagere kAryanI utpattinI kriyAno samUha dIrgha kALa vyApIne rahela hoya tyAre pratyeka samaye ghaTAdinI 1 utpattinI dhArA sthAsa, koza, kuzUla, zivaka Adi svarUpe badalAtI rahe che. tethI utpattidhArAgata svAsa aMza jyAre utpanna thayela haze tyAre sthAsarUpe ghaTAtmaka kArya utpanna haze. ghaTa sthAsathI abhinna hovAthI 2 ane sthAsanI utpatti niSThita (= thaI cUkelI) hovAthI nizcayanaya tyAre aspala vRttithI "paTa: Avo prayoga karaze. jo ke sthAna utpanna thayelo hoya te samaye "ghaTavarUpe ghaTa utpanna thaI cUkela che - AvuM lokone bhAsatuM nathI. te samaye lokone evuM bhAse che ke "hamaNAM ghaDo utpanna thaI rahelA che' - tema chatAM paNa nizcayanaya sthAsa utpanna thayela hoya tyAre "sthAsathI abhinnarUpe ghaDo utpanna thaI cUkela che' - AvA AzayathI "ghaTa: utpanna' A pramANe vAkyaprayoga kare che. AvuM kahevAnuM kAraNa e che ke ghaTanI utpattinI dhArA sthAsa, koza, kuzUla Adi svarUpe cAlI rahelI che. tethI jyAre sthAsa, koza Adi utpanna thayelA hoya tyAre sthAsa, koza Adi aMzamAM ghaTanI utpatti thaI cUkelI che. Ama iTa: utpanna' AvA vAkyamAM rahela bhUtapratyayano = "B' pratyayano artha = bhUtakAlInatva = atItatva abAdhita rahe che. tethI lokone utpadyamAnarUpe jaNAto ghaTa nizcayanI dRSTie te te aMze utpanna thaI cUkela che. nidbhava jamAlinA matanuM nirAkaraNa karavAnA avasare vizeSAvazyakabhASyamaladhAravyAkhyAmAM 1, vichid vigatam, udyamAnamutram | Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/2 0 vyavahArato vibhaktakAlatrayaprayogaH / 1231 paNi vyavahAranayaI ughate, utpanna, utpasthata, nathati, naSTa, nasyati e vibhakta rI. paraM vyavahAranayena 'utpadyate, utpannam, utpatsyate' iti 'nazyati, naSTaM, nakSyati' iti ca | kAlatrayabodhakapratyayagarbhaH prayogaH kriyate vibhaktarUpeNa vibhinnakAlAvacchedena / na ca vyavahAranayastu sthUladarzitayA upacArabahulatvAd 'vartamAnasamIpe vartamAnavadvA' iti nyAyamanusRtya utpatsyamAnamapi ghaTAdikamuddizya 'utpadyate' ityAdirUpeNa, utpadyamAnamapi ca ghaTAdikamuddizya ma 'utpannam' ityAdirUpeNA'vibhaktakAlatrayaprayogamurarIkuruta iti zaGkanIyam, prastuta nizcayana vizeSa RjusUtra tarIke jaNAvela che. A vAta vAcakavarge khyAlamAM rAkhavI. che. traNa kALabheda vyavahAranayasApekSa 48 (.) paraMtu vyavahAranayanI dRSTie "utpadyate", "utpanna", "utpA ' - A pramANe tathA "nazyati', naSTa', "nakSyati' - A pramANe vartamAnakALane, bhUtakALane ane bhaviSyakALane sUcavanArA kramazaH la, la, luTu pratyayothI garbhita vAkyaprayoga karavAmAM Ave che. tathA A tamAma vAkyaprayogane vyavahAranaye eka ja samaye karato nathI. paraMtu judA judA samaye, judA judA svarUpe kare che. jI utpatyate, ughate, utpannara' prayoga vicAra che spaSTatA :- kuMbhAra cAkaDA upara mATInA piMDane caDhAvavAnI taiyArI karato hoya tyAre vyavahAranaya dhaTa: utpasyate' - Avo vAkyaprayoga karaze. tathA jyAre ghaTanI pUrva avasthA svarUpa sthAsa, koza, vagere paryAyo utpanna thaI cUkelA hoya ane kuzUla vagere paryAyo utpanna thavAnA bAkI hoya tevI avasthAmAM "Ta: udyate" athavA "ghaTa: satvadyamAnaH' - Ama banne prakAranA vAkyano prayoga vyavahAranaya karaze. paraMtu "ghaTa: utpanna:' Avo vAkyaprayoga tyAre vyavahAranaya nahIM kare. tathA kabugrIvAdi AkArarUpe 11 ghaDo hAjara haze tyAre "ghaTa: utpanna' Avo vAkyaprayoga vyavahAranaya karaze. A rIte judA-judA kALamAM judA-judA vAkyano prayoga vyavahAranaya kare che. utpAdanI jema vyayamAM paNa 'sthati', "naram', | nati' vAkyanA prayoga aMge paNa samajI levuM. ja vyavahAramAM avibhakta kALajhayanA prayogano AkSepa che pUrvapakSa :- (.) vyavahAranaya to sthUladarzI che, sUkSmadarzI nathI. tethI te upacArapradhAna che. mATe je vastu vartamAnakALanI najIka hoya temAM vartamAnapaNAno upacAra karIne vyavahAranaya te vastu vartamAnakAlIna hoya te rIte vyavahAra kare che. A bAbatane sUcavanAra "vartamAna samIpe vartamAnad vA' Avo nyAya prasiddha che. vyavahAranaya sthUladarzI hovAthI prastuta nyAyane anusarIne najIkanA bhaviSyakALamAM utpanna thanAra ghaTa vagerene uddezIne "iTa: ovaidyate..." ItyAdirUpe vAkyaprayogane mAnya kare che. tathA vartamAnakALa utpanna thaI rahelA ghaDAmAM atItatvano upacAra karIne te ghaDAne udezIne "ghaTaH utpanna..." ItyAdirUpe thatA aupacArika vAkyaprayoga vyavahAranaya kare che. AthI judA judA traNa kALanA traNa prayoga karavAnA badale "traNeya kALamAM ekabIjA kALano prayoga = avibhakta prayoga vyavahAranayane mAnya che' - tevuM siddha thAya che. tethI kAlabhede $ zAM.mAM "nakSayati' azuddha pATha. je zAM.mAM 'vibhakti' pATha ko. (7)no lIdho che. Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1232 . RjusUtrAnugRhItavyavahAranayamatadyotanam / kAlatrayaprayoga chaI, te pratikSaNaparyAyotpattinAzavAdI je RjusUtranaya, teNaI anugRhIta je vyavahAranaya, te leInaI kahiyaI. yataH kSaNabhidelimaparyAyotpatti-nAzavAdinA zuddhena RjusUtranayenA'nugRhItaH sUkSmadarzI vyavahAranayaH tu vibhaktakAlatrayabodhakapratyayaghaTitameva vAkyaprayogaM pramANIkurute / etena "vyavahAranayA'bhiprAyeNa kriyamANamapi kRtaM bhavati" (sU.kR.1/13/niryu.125/pR.231) iti sUtrakRtAGganiyuktivyAkhyAvacanamapi vyAkhyAtam, zuddharjusUtrA'nanugRhItasya sthUlavyavahArasya tatra vyavahArapadena vivakSitatvAt / pratyayabhedathI garbhita vAkyabhedano niyama vyavahAranayane lAgu paDI zakato nathI. ja anekavidha upacAra vyavahAramAnya ja spaSTatA :- kAraNamAM kAryano upacAra, anAgatamAM vartamAnano upacAra, vartamAnamAM atItano upacAra... ItyAdi rUpe aneka upacArane vyavahAranaya mAnya kare che. tethI "anAgatakAlIna vastumAM vartamAnapaNAno vyavahAra na thAya' - A niyama vyavahAranayane mAnya raheto nathI. # vibhaktakAlabayaprayoga sUkSmavyavahAranayathI saMbhavita H samAdhAna # uttarapakSa :- (yati.) tamArI vAta sAcI che. sthUla vyavahAranaya anAgatamAM vartamAnapaNA vagereno upacAra karato hovAthI traNeya kAlamAM avibhakta = samAna vAkyaprayogane sthUladarzI vyavahAranaya mAnya kare che. paraMtu sUkSmadarzI vyavahAranaya to judA judA traNa kALamAM judA judA = vibhakta vAkyaprayogane che ja pramANabhUta mAne che. vyavahAranaya sAmAnyathI sthUladarzI hovA chatAM zuddha RjusUtranayathI anugRhIta vyavahAranaya sUkSmadarzI bane che. kAraNa ke zuddha jusUtranaya "kSaNabhaMgura evA paryAyanA pratikSaNa utpAda ane vinAza thAya che' - tevuM mAne che. pratikSaNa badalAtA paryAyane jonAra zuddha RjusUtranayathI anugRhIta thayela vyavahAranaya paNa sUkSmadaSTivALo bane che. tethI vibhakta = vibhinna kAlatrayane jaNAvanAra la laTuM vagere pratyayathI ghaTita judA judA vAkyano judA judA kALamAM prayoga thAya to ja tevo vAkyaprayoga pramANabhUta bane - A pramANe sUkSmadarzI vyavahAranaya mAne che. tethI kuMbhAra cAkaDA upara mRtapiMDane caDhAve tyAre "utpabhyate' - Avo vAkyaprayoga tathA sthAsa, koza avasthAmAM "utpadyate" - Avo vAkyaprayoga tathA cAkaDA uparathI kabugrIvAdimAna padArtha nIce utArI levAmAM Ave tyAre "utpanna Avo vAkya prayoga sUkSma vyavahAranaya svIkAre che. Ama kAlabhede kAlabhedabodhaka vAkyano prayoga thAya to ja te vAkya pramANabhUta bane. anAgatamAM vartamAnatvano Aropa karIne pravartatA aupacArika vAkyaprayoga sUkSma vyavahAranayanI dRSTimAM pramANabhUta nathI. # sUcagaDAMgavyAkhyAnI spaSTatA # (rtana.) sUyagaDAMgasUtraniryuktinI vyAkhyAmAM zrIzIlAMkAcAryajIe "vyavahAranayanA abhiprAyathI kriyamANa paNa kRta hoya che... - Ama je jaNAvela che tyAM paNa 'vyavahAranaya' zabda dvArA zuddha RjusUtrathI ananugRhIta sthUlavyavahAranI vivakSA karavAthI te saMgata thAya che. tethI uparanI vAta vyAjabI che. Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9/ 11 0 kriyamANaM kRtam' iti siddhAntavimarza: 0 1233 tatraivA'gre zrIzIlAGkAcAryeNa "loko ghaTArthAH kriyA mRtkhananAdyA ghaTa evopacarati, tAsAM ca kriyANAM kriyAkAla-niSThAkAlayorekakAlatvAt kriyamANameva kRtaM bhvti| dRzyate cAyaM vyavahAro loke, tadyathA - adyaiva pa devadatte nirgate 'kAnyakubjaM devadatto gata' iti vyapadezaH (lokoktyA), tathA dAruNi chidyamAne 'prasthako'yaM' (iti) vyapadezaH" (sU.kR.1/13/niryu.125/pR.237A) ityuktyA 'kriyamANaM kRtamiti yaduktaM tat sthUlavyavahAranayAnusAreNa upacArato vijJeyam / ____"kajjamANaM niyameNa kayaM" (vi.A.bhA.2320) iti vizeSAvazyakabhASye yaduktaM tad azuddharjusUtrA- ze bhidhAnanizcayanayAnusAreNa avaseyam, atItakAlanirdezAt / zuddharjusUtrastu 'kriyamANaM sadi'tyeva mnyte| zrImalayagirisUribhiH prajJApanAvRttau "RjusUtrazca kriyamANaM kRtam, abhyavahriyamANam abhyavahRtam, pariNamyamANaM / pariNatam abhyupagacchati" (pra.28/1/307/pR.509) ityuktyA azuddharjusUtramataM darzitam / yacca bhagavatIsUtravRttI abhayadevasUribhiH "pariNamantIti hi yaducyate tatpariNAmasadbhAve, nAnyathA, kA "cinApAM vRta' niyama aMge nacamatabhedapradarzana che. | (tatra) sUyagaDAMgasUtraniryuktinI uparokta gAthAnI vyAkhyAmAM AgaLa upara zrIzIlAMkAcAryajIe jaNAvela che ke "mATI khodavI vagere kriyAo ghaTa mATe karavAmAM Ave che. tethI te tamAma kriyAono ghaDAmAM loko upacAra kare che. te tamAma kriyAono prAraMbhakALa ane samAptikALa eka hovAthI karAI raheluM thaI ja gayuM che. lokomAM Avo vyavahAra paNa dekhAya che ke (1) Aje ja devadatta (mathurAthI) kanoja tarapha javA nIkaLe tyAre devadatta kanoja gayo' - ema vyavahAra thAya che. tathA (2) prasthaka banAvavA mATe lAkaDuM chedAtuM hoya tyAre lAkaDAne uddezIne loko "A prasthaka che' - Ama bole che." ahIM teozrIe 'cimAM kRtam - Ama jaNAvela che, te sthUlavyavahAranaya mujaba upacArathI samajavuM. ("%) tathA "kriyamAM niyamena kRtam' - A pramANe vizeSAvazyakabhASyamAM zrIjinabhadragaNI kSamAzramaNe je jaNAvela che, te azuddha RjusUtra nAmanA nizcayanaya anusAre jANavuM. kAraNa ke atItakALano tyAM ullekha karavAmAM Avela che. zuddha RjusUtra to atIta-anAgata kALane mAnato ja nathI. tethI zuddha RjusUtra "ziyamAM sat' ATaluM ja mAnaze. azuddha RjusUtranayano mata jaNAvavAnA AzayathI ja prajJApanA sUtravRttimAM zrImalayagirisUrijIe jaNAvela che ke "RjusUtranaya evuM mAne che ke - (1) je vastu karAI rahelI hoya te thaI gaI che. (2) je vastu khavAI rahelI hoya te khavAI gaI che. (3) je cIja pariNamI rahelI hoya te vastu pariNamI gaI che." che bhagavatIsUtravRttinA prabaMdhanI spaSTatA che (cavya.) bhagavatIsUtravRttimAM zrIabhayadevasUrijIe RjusUtramata jaNAvatAM evuM nirUpaNa karela che ke "pudgalAdi dravyo pariName che - A mujaba je kahevAya che te muddagalAdimAM pariNAma hoya to ja saMgata bane. bAkI nahi. jo pariNAmazUnyane udezIne "A pariName che' - evuM kahI zakAtuM hoya to vaMdhyAputra pariName che' - ItyAdi kahevAnI Apatti Avaze. tathA pariNAma hAjara hoya to ja "A 1. cimanuM niyamana vRtam Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A rA * vibhaktakAlatrayaprayogasamarthanam 1/2 (paryAyArathathI savi ghaTaI.) je mATaIM RjusUtranaya samayapramANa vastu mAnai chaI. tihAM je paryAyanA vartamAna utpatti, nAza vivakSiI, te leInai "utpate, nati" kahiyaIM. 1234 atiprsnggaat| pariNAmasadbhAve tu pariNamantIti vyapadeze pariNatatvamavazyaMbhAvi / yadi hi pariNAme satya pa pariNatatvaM na syAt, tadA sarvadA tadabhAvaprasaGga" (bha.sU.16/5/576 vR. pR.707) ityuktam, tadapi rA azuddharjusUtranayAnusAreNa bodhyam / ma prakRte 'kriyamANaM kriyamANameva, na kRtam', 'kRtameva kRtam' ityAdi yaduktaM tat samayamAtrapramANaparyAyagrAhakazuddharjusUtrAnugRhItavyavahArAnusAreNa paramArthato jJeyamiti nA'tra virodhAvakAzaH, apekSAbhedena tatparihArAdityavadheyam AgamAnuzIlanena / itthaM paryAyArthAt zuddharjusUtralakSaNaparyAyArthikanayAnugRhItAd vyavahAranayAt sarvaM yathAyathaM Ni vibhaktakAlatrayabodhakapratyayaghaTitavAkyaM bhavet = sambhavet, tathArUpeNa prayujyeta, avigAnena ca = = kA pramANatAmAskandeta; yataH tannaye = RjusUtranaye sarvaM vastu kSaNikaM samayapramANaM syAt / tathA ca tadanugRhItavyavahAranayena yasya paryAyasyotpattiH vartamAnA vivakSitA tAmupAdAya 'utpadyate ' iti prayujyate, pariName che' - Avo vyavahAra karo to je pariName che, te avazya pariNata thaze. arthAt pariNamI rahelA pudgalAdi piraNamI gayA - tema mAnavuM paDaze. jo pariNAma hAjara hovA chatAM paNa pudgalAdi pariNata (= pariNamI gayelA) na hoya to kAyama te apariNata ja rahevAnI Apatti Avaze." hamaNAM je jaNAvI gayA te mujaba uparokta bhagavatIsUtravRttino prabaMdha azuddha RjusUtranayane anusarIne jANavo. (x..) tathA prastuta navamI zAkhAnA 11 mA zlokamAM 'yimAM vimALameva, na hratam', 'tameva tam' - A mujaba je vibhakta vyavahAranuM pratipAdana karela che, te mAtra eka samaya rahenArA paryAyanA grAhaka zuddha RjusUtranayathI anugRhIta evA sUkSmavyavahAranayanI dRSTie pAramArthika samajavuM. tethI prastutamAM virodhane avakAza raheto nathI. kAraNa ke judI-judI apekSAe aupacArikatA, pAramArthikatA jaNAvavAthI virodhano parihAra thAya che. A pramANe AgamanA paramArthanuM parizIlana karIne vividha nayavyavahAranuM anekanayaprayoganuM avadhAraNa karavuM. = . * paryAyArthanayanI prasiddha vibhaktaprayoganI saMgati TM (rUi.) A rIte zuddha RjusUtrasvarUpa paryAyArthikanayathI anugRhIta vyavahAranayanI dRSTie yathAyogya rIte judA-judA traNa kAlane jaNAvanAra judA-judA pratyayathI ghaTita tamAma prakAranA vAkyo saMbhave che. tethI ja 'utpatyaMta, utvaghate, utpanna..' ItyAdi vAkyaprayoga paNa thAya che. tathA tevA vAkyaprayoga nirvivAda rIte pramANarUpatAne dhAraNa kare che. kAraNa ke zuddha RjusUtranayanA matamAM dareka vastu kSaNika che. tethI atItane vartamAna kahI na zakAya. vartamAnane anAgata kahI na zakAya. tenA mate dareka vastunI sthiti samayapramANa che. dareka vastu eka samaya karatAM vadhu samaya TakatI nathI. tethI zuddha RjusUtrathI anugRhIta vyavahAranayanA mate je paryAyanI utpatti vartamAnakAlInarUpe vivakSita hoya te vartamAna utpattine pustakamAM 'vartamAna' pada nathI. ko.(7)+P(4)+lI.(3)+ko.(12)+pA.mAM che. Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/12 0 sUkSmavyavahAranayamataprakAzanam 0 1235 atIta te leI "utpanno, naSTa" Ima kahiI. anAgata te leI "utpacite " nati " Ima kahiya. yasya ca paryAyasya jAyamAno nAzo vivakSitaH tamAdAya 'nazyati' iti kathyate / evam atItAM paryAyotpattimAzritya 'utpannaH' iti nigadyate atItaM paryAyanAzamapekSya ca 'naSTa' ityucyate / evam anAgatAM paryAyotpattimavalambya 'utpatsyate' iti nirUpyate anAgataparyAyanAzamuddizya ca 'nakSyati' iti prtipaadyte| "sammatta-nANarahiyassa nANamuppajjai tti vavahAro" (vi.A.bhA.414) iti vizeSAvazyakabhASyavacanAnu-za sAreNa vyavahAranayamate ajJAnino jJAnamutpadyate iti jJAnaprAgabhAvazUnyA'jJAnaviziSTakAlAvacchedena / 'Atmani jJAnamutpadyate' iti prayujyate, abhavyAdau ativyAptivAraNAya 'jJAnaprAgabhAvazUnye'tyuktam / jJAnaviziSTakAlAvacchedena 'Atmani jJAnamutpannamiti prayujyate, jJAnaprAgabhAvakAlAvacchedena ca 'Atmani jJAnamutpatsyate' iti prayujyate / itthaM vibhaktakAlatrayaprayoga utpattau sUkSmavyavahAranayamatena uppaadniiyH| kA laIne "utpadyate" Avo vAkyaprayoga thAya che. tathA je paryAyano nAza utpanna thaI rahelo hoya te vivakSita vartamAna nAzanI apekSAe "nazyati" A vAkyaprayoga thAya che. A ja rIte paryAyanI atIta utpattinI apekSAe "utpanna' AvuM kahevAya che. tathA paryAyanA atIta nAzanI apekSAe "naSTa" Avo vyavahAra thAya che. te ja rIte paryAyanI anAgata utpattinI apekSAe "utpasyate" AvuM kahevAya che ane paryAyanA anAgata nAzane udezIne "nati ' A pramANe pratipAdana thAya che. vizeSAvazyakabhASya mujaba vibhaktakAlavyayaprayoganuM samarthana A ("samma.) utpAda-vyayano vibhaktakAlInaprayoga sUkSma vyavahAranayanI daSTie vizeSAvazyakabhASya graMtha mujaba paNa vicArI zakAya che. tyAM zrIjinabhadragaNI kSamAzramaNe jaNAvela che ke "samyakta ane jJAna jenI pAse nathI te jIvane ja jJAna utpanna thAya che - A vyavahAranayano mata che." vyavahAranayathI ajJAnIne jJAna utpanna thatuM hovAthI jJAnaprAgabhAvazUnya ajJAnaviziSTa kSaNe "AtmAmAM jJAna utpanna thaI rahela che' - Avo zabdaprayoga thAya che. yadyapi ajJAnaviziSTa kSaNa to mithyAtvI-abhavya-dUrabhavya jIvomAM che ja. paraMtu tyAM jJAnaprAgabhAvazUnyatA rahetI nathI. tethI tyAM ativyAptinuM nirAkaraNa karavAnI mATe "jJAnaprAgabhAvazUnyatA" AvuM vizeSaNa lagADavAmAM Avela che. tathA jJAnaviziSTa kSaNe "AtmAmAM jJAna utpanna thayuM' - A mujaba vyavahAra thAya che. temaja je kSaNe jJAnano prAgabhAva hoya te kSaNe AtmAmAM jJAna utpanna thaze' - Avo prayoga thAya. Azaya e che ke sUkSma vyavahAranayathI prathama kSaNe jJAna utpanna thAya, bIjI kSaNe ajJAna nAza pAme. tethI jJAnotpattikSaNe AtmA ajJAnaviziSTa hoya tathA jJAnaprAgabhAvazUnya hoya. tethI tyAre temAM "jJAna utpadyamAna' kahevAya. dvitIyAdi kSaNe jJAnaviziSTa AtmAmAM jJAnotpatti pUrve thaI cUkela hovAthI tyAre temAM "jJAna utpanna' kahevAya. tathA jJAnotpatti pUrve jJAnano prAgabhAva = jJAnotpAdapUrvakAlInajJAnAbhAva hovAthI tyAre "jJAna utpanna thaze - Avo bhaviSyakAlagarbhita prayoga sUkSma vyavahAranaya kare che. A rIte vartamAna-bhUta-bhaviSyakALane # zA.mAM "nakSayati' azuddha pATha. 1. sakhyattva-jJAnarahitasya jJAnamudyata rUti vyavahAra Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1236 vAkyaprayoge utpAdAdivyavasthAvidyotanam 0 9/11 ra vyavasthA sarvatra cAt zabdaprayogai saMbhava. iti 144 gAthArtha saMpUrNa. 9/11] pa evaM nAze'pi yojyam / yadyapi kSaNabhaGgurakevalavartamAnasvakIyaparyAyAbhyupagantari zuddhe RjusUtranaye'tItamanAgataM parakIyaJca / vastu zazazRGgavadasadeva iti 'utpatsyate utpannamiti 'nakSyati naSTamiti ca vyavahAro naiva ma RjusUtranayamate sambhavati tathApi tadanugRhItAd ata eva sUkSmasamayaprekSitayA vibhaktakAlatritayagrahaNaOM samarthAt sUkSmavyavahAranayAt tatpratipAdanamatra darzitarItyA saGgacchate / prakRte sarvatra syAtkArasulAJchitavAkyaprayogato yathArthA utpAdAdisambandhinI vyavasthA sambhavati nayamatabhedena / tathAhi - "yadeva utpannaM tadeva kathaJcidutpadyate utpatsyate c| yadeva naSTaM tadeva kathaJcid " nazyati nakSyati c| yadeva avasthitaM tadeva kathaJcid avatiSThate avasthAsyate ceti" (syA.ka.la.7/13 chUTA pADIne sUkSma vyavahAranaya utpattine vize zabdaprayoga kare che. A ja rIte dhvasane vize paNa sUkSma vyavahAranayathI vibhaktakAlatrayaprayoganI vicAraNA karavAnI sUcanA parAmarzakarNikAmAM karela che. ka trAjasutra ane vyavahAra navanA milananuM prayojana (vi.) jo ke RjusUtranaya kevala paryAyano svIkAra kare che. tenI dRSTie sarva paryAyo kSaNabhaMgura che. chatAM paNa je paryAya vartamAnakAlIna che ane svakIya che, te ja paryAya sat che. A pramANe zuddha RjusUtranaya svIkAre che. kevala vartamAnakAlIna svakIya kSaNabhaMgura paryAyane ja sat = paramArthasat = vastusat = vAstavika mAnanAra zuddha RjusUtranayanI dRSTimAM atIta, anAgata ane parakIya vastu zazazRMganI jema asat che. tethI utpasyate", "utpanna tathA "nasthati", "naSTa' - AvA vAkyaprayoga sa zuddha RjusUtranayanA mate saMbhavI zakatA nathI. tema chatAM sUkSma vyavahAranaya prastutamAM zuddha RjusUtranayathI anugRhIta hovAnA kAraNe sUkSmasamayagrAhaka banavAthI judA judA traNa kAlano bodha karavA-karAvavA mATe 6. samartha bane che. tethI vibhaktakAlatrayagrAhaka sUkSmavyavahAranayanI daSTie "prastutamAM "utpA ", "utpadyate", 'utpanna ItyAdi rUpe kramazaH anAgata, vartamAna ane atIta kAlanI apekSAe thatA vAkyaprayoga pramANabhUta da che" - A pratipAdana saMgata bane che. ja "utpannara' paNa " udyamAnaH utpasthate va" thI (pravRtti.) prastutamAM sarvatra yAtkArathI = kathaMcit zabdathI susajja thayelA vAkyaprayoganI apekSAe judA judA nayanA abhiprAyathI utpAda Adi saMbaMdhI yathArtha vyavasthA saMbhavI zake che. te A pramANe samajavI - "je vastu atIta kAlamAM aMzataH utpanna thaI cUkelI che te ja vastu vartamAnamAM kathaMcita = koI aMzathI utpanna thaI rahela che temaja te vastu kathaMcit = anya koI aMzathI bhaviSyakALamAM utpanna thatI raheze. tathA je vastu atIta kAlamAM koIka aMzathI naSTa thaI cUkela che te ja vastu vartamAnakAla kathaMcita = koI aMzathI naSTa thaI rahela che tathA bhaviSyakAlamAM paNa kathaMcit = anya koI aMzathI te ja vastu nAza pAmatI raheze. temaja A ja rIte je vastu koI aMzamAM avasthita = dhruva hatI che...( citadvayamadhyavartI pATha phakta lA.(2)mAM che. Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * sAkalyena vastu tritayAtmakam 0 1237 pR.95) syAdvAdakalpalatAyAm sAkalyena prativastu yugapadutpAdAditritayAtmakatvamuktam / prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - 'kriyamANaM kRtimiti naizcayikarAddhAntaM cetasikRtya aSTamAditapaHpratyAkhyAnaM kurvata AtmArthino darzane 'ayaM tapasvI' iti bhAvanIyam / jinapUjArthavastraparidhAnakriyAdarzanamAtreNa 'ayaM bhagavadbhaktaH' iti mantavyam / zAstram abhyasyato darzane 'ayaM / jJAnI' iti buddhiH kaaryaa| rajoharaNaM gRhItvA nRtyantaM mumukhaM dRSTvA 'ayaM saMyamI' iti vicAraNIyam / za ___'kriyamANaM na kRtam, kRtameva kRtam' iti vyAvahArikasiddhAntaM manasikRtya tu aSTamAditapaHpUtau ka te ja vastu kathaMcita = koIka aMzathI vartamAnamAM avasthita = dhruva hoya che tathA te ja vastu kathaMcita koIka aMzanI apekSAe bhaviSyakALamAM avasthita raheze" - A pramANe syAdvAdakalpalatAmAM mahopAdhyAyajI mahArAje spaSTapaNe jaNAvela che. A rIte alaga alaga nayanI dRSTie pratyeka vastu potAnA samagra kAla daramiyAna ekIsAthe utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka siddha thAya che. $ nizcayamAM aMza-aMzIkalpanA asvIkArano phalitArtha che spaSTatA :- nizcayanayathI "utpamAnam utpanna', "narUd naSTa - AvA vAkyaprayogo thAya che. kema ke tenA mate kriyAprAraMbhakAla ane kriyAsamAptikAla eka che. jyAre vyavahAranayanI dRSTie "udyamAna vastu na utpanna vintu utpAdyate, vinad vastu ne vinaSTa chinta vinazyati' - A pramANe vAkyaprayoga thAya che. kAraNa ke vyavahAranayanI dRSTimAM kriyAno prAraMbhakAla ane kriyAnI samAptino kAla judA judA che. nizcayanI dRSTie kriyAprAraMbhano kAla ane kriyAsamAptino kAla eka hovAthI vartamAna kriyA atItakriyArUpe jaNAya che. jyAre vyavahAranayanI daSTie kriyAprAraMbhano kAla ane kriyAsamAptino kAla judo hovAthI vartamAna kriyA atItakriyArUpe jaNAtI nathI. nizcayanaya aMza-aMzIno abheda svIkAre che. tethI te te aMza utpanna thatAM te vastu paNa te te aMzarUpe utpanna thaI cUkelI che. vastutaH nizcayanI daSTimAM aMza-aMzI vizenI bhedakalpanA mAnya nathI. nizcayadaSTithI sarva vastu niraMza che. tethI sthAsa 3 utpanna thatAM "sthAsa utpanna thayuM', koza utpanna thatAM "koza vastu utpanna thaI...' ItyAdi vAkyaprayoga nizcayathI mAnya che. athavA "nizcayathI aMza-aMzImAM bhedakalpanA mAnya nathI' - Ano artha evo karI zakAya ke nizcayamate aMzathI aMzI abhinna che. tethI svAsa, koza vagere utpanna thayela hoya tyAre "dharTa: utpannara' - A vAkyaprayoga thaI zake che. jyAre sUkSmavyavahAranaya bhedakArI hovAthI kAlabheda dvArA kriyAbhedane svIkArI judA judA kALamAM "utpate, utpannam, utpasyate" ItyAdi vAkyaprayoga kare che. - nizvaya-vyavahAranA siddhAntane jIvanamAM vaNavAnI kaLA e AdhyAtmika upanaya - 'kriyAnuM kRtaM A mujaba TabAmAM darzAvela nizcayanayano siddhAMta dhyAnamAM rAkhIne ApaNe koIka vyaktine aTTamanuM ke aThThAInuM paccakhANa letA joIe tyAre "A tapasvI che" - Ama vicAravuM. tathA koIkane pUjAnA kapaDAmAM derAsara jato joIne "A bhagavAnano bhakta che' - tema vicAravuM. koIkane zAstrano abhyAsa karatA joIne "A jJAnI che' - tema vicAravuM. tathA koIka mumukSune ogho laIne nAcatA joIne "A saMyamI che' - tevI buddhi ubhI karavI. ("jiya.) tathA "kriyAmAM na kRtaM zistu kRtam gva chad' - Avo vyavahAranayano siddhAMta lakSamAM S" , Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1238 . parasmai nizcayaH svasmai ca vyavahAraH yojya: . 9/11 e eva caturthAdidine 'mama aSTamAditapaH samAptimagAd' iti mantavyam / param aSTamAdi pratyAkhyAnakaraNamAtreNa asmadIyatapaH pUrNamiti matvA tasminneva ahani naiva bhoktavyam / dIrghakAlaM - bhagavadbhaktiM kRtvaiva 'bhagavadanugrahAdadya cArvI bhagavadbhaktiH mama sampannA' iti svIkartavyam / sarvAgama-sammatitarkAdigranthaM sucirakAlaM parAmRzyaiva 'gurukRpayA me suSThu zAstrajJAnaM prAptam' iti urarIkartavyam / pravrajyAgrahaNataH sudIrghakAlaM yAvad gurvAjJAnusAreNa paJcAcArapAlanAnantarameva 3 'bhagavadAdyanugrahAdahaM saMyamI sampanna' iti namrabhAvena vicAryam / itthaM parasmai naizcayikasiddhAntaM svasmai ca vyAvahArikarAddhAntaM samprayujya yathArthatayA'smAbhiH AtmArthitA smpraapyaa| tatazca "jammAbhAve Na jarA, Na ya maraNaM, Na ya bhayaM, Na sNsaaro| etesimabhAvato kahaM Na sokkhaM paraM tesiM ? / / " (dha.sa.1382) iti dharmasaGgrahaNyAM zrIharibhadrasUribhiH sAdhitaM siddhasukham aJjasA Avirbhavet / / 9/11 / / rAkhIne ApaNe traNa ke ATha upavAsa pUrNa thayA bAda pachInA divase "mAre aThThamano ke aThThAIno tapa pUro thayo che' - tema mAnavuM. paraMtu ApaNe aTTamanuM paccakhANa karyA bAda "mAre aThThama tapa pUro thaI gayo' - ema vicArI te ja divase pAraNuM karI na levuM. jinAlayamAM be-traNa kalAka dila daIne bhagavadbhakti karyA bAda ja "mAre Aje prabhukRpAthI suMdara bhakti thaI - tema vicAravuM. che yathArtha ArAdhakapaNAnI oLakha che (.) 45 Agama tathA saMmatitarka Adi graMthono mArmika abhyAsa karyA bAda ja "gurukRpAthI sAro zAstrabodha mane prApta thayo - AvuM ApaNe vicAravuM. tathA dIkSAgrahaNa bAda sArI rIte varSo sudhI paMcAcAranuM gurvAlA mujaba pAlana karyA bAda ja deva-gurukRpAthI huM saMyamI banyo' - AvuM namrabhAve vicAravuM. A rIte bIjAnA mATe nizcayanayano siddhAMta ane sva mATe vyavahAranayano siddhAMta uparokta rIte lAgu pADIne ApaNe yathArthapaNe ArAdhaka banavuM joIe. tenA lIdhe dharmasaMgrahaNimAM darzAvela siddhasukha jhaDapathI pragaTa thAya. tyAM zrIharibhadrasUrijIe siddhonA sukhanI siddhi karavA mATe jaNAvela che ke "siddhone janma na hovAthI ghaDapaNa nathI, mota nathI, bhaya nathI, corAzI lAkha yonimAM rakhaDapaTTI vagere svarUpa saMsAra nathI. janma vagere na hovAnA lIdhe siddhone zreSTha sukha kema na hoya ?" kAraNa ke janma-jarA -maraNa Adi pote ja duHkhAtmaka che, duHkhajanaka che. tethI tenI gerahAjarIthI sarvottama AnaMda siddhomAM siddha thAya che.(9/11) lakhI rAkho DAyarImAM...ka * bAhya ADaMbaramAM aTavAya te sAdhanA saguNanuM sauMdarya gumAve che. sauMdaryapUrNa upAsanA ADaMbarazUnya che. 1. janmA'bhAve na jarA, na ca maraNam, na ca bhayama, na sNsaarH| eteSAmabhAvataH kathaM na saukhyaM paraM teSAm ? / / Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/2 0 kapAladhvaMsa: ghaTotpAdA'bhinna: 0 1239 atha mRtpiNDa-sthAsa-koza-kuzUla-zivaka-kapAlaparyAyodayAnantaraM ghaTo nisspdyte| (1) yadA sthAsa utpadyate tadA mRtpiNDo nazyati, (2) koza utpadyate tadA sthAso nazyati, (3) kuzUlam utpadyate tadA kozo nazyati, (4) zivaka utpadyate tadA kuzUlaM nazyati, (5) kapAlam utpadyate pa tadA zivakaH nazyati, (6) ghaTa utpadyate tadA ca svatantraM kapAlaM nazyati / anekAntamatAnusAreNa rA (1) sthAsotpAdAbhinnaH mRtpiNDanAzaH, (2) kozotpAdA'bhinnaH sthAsanAzaH, (3) kuzUlotpAdA'bhinnaH - jo dhvaMsa , (4) zivoDaminnaH zUnnanAda, (6) pAnoyaDaminnaH zivanAza, (6) ghaTotpAdA'bhinnaH svatantrakapAladhvaMsaH, prathamakSaNasambandhAtmakottaraparyAyotpAda-pUrvaparyAyanAzayoH abhinnatvasya / prA (1/8-10) pratipAdritatvatA itthamuttarottarAbhinavaparyAyotpattidhArArUpaH yaH pUrva-pUrvaparyAyanAzaH syAdvAdisammataH tatrA'pi rNi nizcayanayamatAnusAreNa kriyArambhakAla-kriyAniSThAkAlayoH aikyAd (1) utpadyamAnaH sthAsa utpannaH .... tadaiva nazyan mRtpiNDo naSTaH, (2) utpadyamAnaH koza utpannaH tadaiva nazyan sthAso naSTaH ityAdikrameNa bodhyam / tatazca tanmate sthAsotpAdA'bhinnaH mRtpiNDanAzaH vartamAnaH san atItaH, yAvad ghaTotpattyabhinnaH svatantrakapAladhvaMsa: vartamAnaH san atItaH, tattatkriyAprArambhapariNAmasya na- uttarottarapayotpattidhArArUpe nAzanI vicAraNA - avataraNikA - (3) have ghaTanI utpatti vize vicAra karIe. mRtpiDa, sthAsa, koza, kuzUla, zivaka, kapAla paryAyanI utpatti thayA pachI ghaDo utpanna thAya che. (1) sthAsa utpanna thAya che tyAre mRtiMDa nAza pAme che. (2) jyAre koza utpanna thAya che tyAre svAsa nAza pAme che. (3) kuzUla jyAre utpanna thAya che tyAre koza nAza pAme che. (4) jyAre zivaka utpanna thAya che tyAre kuzUla naSTa thAya che. (5) jyAre kapAla utpanna thAya che tyAre zivakano nAza thAya che. (6) tathA jyAre ghaDo niSpanna thAya che tyAre svataMtra kapAla nAza pAme che. anekAntavAda mujaba, (1) sthAsano utpAda ane mRtpiDano dhvaMsa paraspara abhinna che. (2) kozotpatti ane sthAsanAza eka che. (3) kuzUlotpAda ane kozadhvaMsa paraspara abhinna che. (4) zivakaniSpatti ane kuzUlanAza vacce abheda che. (5) kapAlotpAda ane zivakaasa vacce bheda nathI. tathA (6) ghaTotpatti ane svataMtra kapAlanA nAza vacce ke abhinnatA che. AnuM kAraNa e che ke uttaraparyAyanI prathamakSaNasaMbaMdhasvarUpa utpatti ane pUrvaparyAyano nAza - A banne eka ja che. A vAta pUrve (98-9-10)mAM batAvavAmAM Avela che. (tya.) A rIte uttarottara navA-navA paryAyanI utpattinI dhArA svarUpa je pUrva-pUrvaparyAyanAza syAdvAdIne saMmata che temAM paNa nizcayanayanA mata mujaba to kriyAprAraMbhakALa ane kriyAsamAptikALa eka hovAthI (1) utpadyamAna (= utpanna thaI rahelo) DAsa utpanna thaI cUkela che tathA tyAre ja nAza pAmI rahela mRtpiDa naSTa thaI cUkela che. (2) janmI rahela koza janmI cUkela che. tathA tyAre ja nAza pAmI rahela sthAna naSTa thaI cUkela che. ItyAdi kramathI jANavuM. tethI nizcayanayanA mate sthAsanI utpattithI abhinna evo mRtpiDadhvasa vartamAna hovAnI sAthe atIta che...ItyAdi rUpe cheka ghaTotpAdathI abhinna evo svataMtra kapAladhvasa Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9/12 1240 0 utpAdaviziSTanAzavyavahAramImAMsA 0 jo tujha utpattiviziSTano, vyavahAra nAzano ISTa re; to vyavahAri utpatti Adaro, je pahilAM achati viziSTa re 9/1rA (145) jina. tattatkriyAsamAptipariNAmarUpatvAditi nishcynyaabhipraayH| ata eva nizcayanayena 'grAma prati gacchan caitro grAmaM gato gatavAMzceti prayujyate / itthamuttarottaraparyAyotpattidhArAlakSaNapUrva-pUrvaparyAyanAze bhUtArthapratipAvo siddhahemarAnurAsano "4-jIvanta" (si.le.ba/9/974) pratyayI nivyAjarane ( 1/26) ca niSThAsaMjJayA sammatau prayuGkte nishcynyH| itthameva "calamANe calie" (bha.sU.1/1/2) ityAdiH pUrvoktaH (6/10) bhagavatIsUtraprabandhaH saGgaccheta / idaM 'kriyamANaM kRtamiti nizcayanayamatamasahamAnAnAM navyanaiyAyikAdInAmAzaGkAmupadarzya nirAkaroti - 'yadI'ti / ydyutpttivishissttprdhvNsvyvhRtirmtaa| - uttirthavadAraSyisatI pazcAt satI yutA/2/12nA _prakRte daNDAnvayastvevam - yadi utpattiviziSTapradhvaMsavyavahRtiH matA (tarhi) vyavahArAd hi utpattiH (svIkriyatAma) I (aa pUrva) satI pazcAt satI (mati) 1 (AtritayayoTLa sA) yutA (mati) TR/1rI. vartamAnakAlIna che, tyAre ja atIta paNa che. AnuM kAraNa e che ke nizcayanayanA mata mujaba, te te kriyAnA prAraMbhano pariNAma e ja te te kriyAnI samAptinA pariNAmasvarUpa che. A ja kAraNathI "gAma tarapha jaI rahelo caitra gAmamAM gayo che, gayelo che' - A pramANe nizcayanaya prayoga = vyavahAra kare che. Ama uttarottara paryAyanI utpattinI dhArA svarUpa pUrva-pUrvaparyAyanAzane vize bhUtAdipratyayane nizcayanaya prayoje che. matalaba ke tevA sthaLe bhUtakAlIna arthane jaNAvanAra karmaNi bhUtakRdaMtano = $ pratyayano prayoga, kartari bhUtakRdaMtano = $va (=vatu) pratyayano prayoga nizcayanaya niHsaMkocapaNe kare che. siddhahema zabdAnuzAsanamAM uparokta arthamAM banne pratyaya jaNAvela che. pANinivyAkaraNamAM A banne pratyayanI niSThA' saMjJA jaNAvela che. tathA ( AvuM mAnya karavAmAM Ave to ja '"vamaLa vani' = "cAlI raheluM cAlI gayeluM che? - ItyAdirUpe bhagavatIsUtramAM jaNAvela pUrvokta (6/10) prabaMdha saMgata thaI zake. A pramANe pUrve A ja zAkhAmAM 'kriyAmAM che kRtaM Avo nizcayanayano je mata ApaNe vicArI gayA tene navya taiyAyika vagere vidvAno svIkAratA nathI. tethI tevA navya naiyAyika vagerenI AzaMkAne dekhADI, tenuM nirAkaraNa graMthakArazrI kare che : zlokArtha :- (he navya taiyAyiko !) jo utpattiviziSTa nAzano vyavahAra tamane mAnya hoya to vyavahAranayane AzrayIne utpatti svIkAro. vyavahAranayathI pUrve asat evI utpatti pAchaLathI satu bane che ane kAlatrayayukta bane che. (12) vyAkhyAW :- graMthakArazrI "he.. ' ItyAdi rUpe zlokanA pUrvArdha dvArA navyarnayAyikano mata (dIrthapUrvapakSa, pRSTha - 1248 sudhI) darzAve che. tathA prastuta zlokanA uttarArdha dvArA navyarnayAyikanI zAM.mAMthI "to", "je pATha lIdhela che. anyatra "vyavahAri.... to pahilA' - pATha. 1. vartana vanita | Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9/12 . vartamAnatvAdisvarUpadyotanam / 1241 jo utpattidhArArUpa nAzanaI viSaI bhUtAdika pratyaya na kahiI, yadi - 'utpadyamAnam' ityatra varttamAnatvaviziSTakAla Anazo'rthaH 'utpannami'tyatra cA'tItatvaviziSTakAlaH niSThArthaH / tatra vartamAnatvaM = tattatprayogAdhAratvam, atItatvaJca vidyamAnadhvaMsapratiyogitvaM pratiyogitAsambandhena vA vidyamAnadhvaMsa ev| 'ghaTAdikamutpadyate' iti vAkyaprayogAdhArabhUtakSaNapratiyogikavidyamAnadhvaMsapratiyogikSaNalakSaNA'tItakAlanirUpitavRttitvasya ghaTAdyutpattikSaNottarakAlAvacchedena ma ghaTAdiniSThotpattikriyAyAM sattvAt tadA 'ghaTa utpanna' ityAdivAkyaprayogasya samIcInatvamiti bhaavH| OM sAme jaina mata mujaba tenuM samAdhAna (uttarapakSa pRSTha - 1249thI) jaNAve che. A bAbatano vAcakavarge prastutamAM khAsa khyAla rAkhavo. navyarnayAyikano mata nIce mujaba che. I navyarnayAcikamata mujaba utpattivicAra che (dri) "utparamAnaM' - A pramANe je vAkyaprayoga thAya che temAM "u" upasarga che, "pa dhAtu che. tathA "mana mAM vartamAna kRdaMtano "mAna pratyaya rahelo che. prastuta "mAnaza" pratyayano artha vartamAnatvaviziSTa kALa che. tathA "utpanna' vAkyaprayogamAM karmaNi bhUtakRdaMtano saMskRta bhASAmAM "zuM' pratyaya prasiddha che. ahIM vyAkaraNa siddhAMta mujaba "' anubaMdha che. ane "ta' dhAtune lAganAra pratyaya che. tethI karmaNi bhUtakRdaMtanA "' pratyayane "vit' kahevAya che. prastuta karmaNi bhUtakRdaMtano "' pratyaya pANinivyAkaraNa (1/1/26) mujaba "niSThA' pratyaya kahevAya che. "ghaTavim utpanna' - A vAkyaprayogamAM karmaNi bhUtakRdantano je niSThA pratyaya = "$' rahela che, teno artha atItatvaviziSTa kALa che. prastutamAM "zAnaza" pratyayano artha je vartamAna kALa darzAvela che, temAM rahela vartamAnatva eTale te te zabdaprayoganI AdhAratA. tathA "niSTha' pratyayanA = "jI' pratyayanA arthamAM rahenAra atItatva = vidyamAnaasapratiyogitva. arthAt vidyamAna evA kAladhvasanA pratiyogI svarUpa vivakSita kAlamAM prastuta atItatva rahe. athavA to pratiyogitAsaMbaMdhathI vidyamAnadhvaMsa = atItatva. arthAt prathama kSaNe pratiyogitAsaMbaMdhathI ta--tata zabdaprayoganI AdhArabhUta kSaNano dhvasa raheto hovAthI prathama kSaNamAM prastuta atItatva raheze. tethI arthaniSTha vartamAnakAlInatva = vidyamAnakAlavartitva = "utpadyate" ItyAdi tat tat vAkyaprayoganI AdhAratAvALA kALamAM rahevApaNuM. tathA arthaniSTha atItakAlInatva eTale "utpadyate" ItyAdi te te zabdaprayoganI AdhAratAvALA kAlanA vidyamAna evA dhvasanA pratiyogI tevA kALamAM = kSaNamAM rahevApaNuM. dA.ta. "dhaTami utpadyate" AvA vAkyaprayoganI AdhAratAvALI kSaNanA dhvaMsanI pratiyogI bananArI kSaNa svarUpa atItakAlamAM ghaTAdinI utpattikriyAnuM rahevApaNuM. TUMkamAM, te vAkyaprayoga je kSaNe thAya che te kSaNe ghaTanI utpatti hAjara che. tethI "paTa: udyate' - Avo prayoga tyAre thaI zake che. tAdaza zabdaprayoganI AdhAratAvALI prathama kSaNano dhvaMsa dvitIyAdi kSaNomAM vidyamAna che. A dhvaMsanI pratiyogitA prathama kSaNamAM rahe che. tathA prathama kSaNe ghaTanI utpatti hAjara che. Ama "ghaTaH utpadyate" evA zabdaprayoganI AdhAratAvALI kSaNanA dhvaMsanI (= prathamakSaNapratiyogika vidyamAna dhvasanI) pratiyogitAthI yukta evI prathama kSaNamAM = atItakALamAM ghaTotpatti vRtti hovAthI ghaTotpattimAM tAdazavRttitA svarUpa (= vidyamAnaasapratiyogikSaNanirUpita vRttitA svarU5) atItakAlavRttitva rahI jaze. AthI ghaTAdinI Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1242 0 prabandhenotpadyamAne utpannatvA'nvayo'yogyaH / 9/12 ata eva 'utpadyamAnaM ghaTAdikam utpannam' ityAdi vAkyam avyutpannatayA zAbdabodhA'janakam, yato mRtpiNDa-sthAsa-koza-zivakAdhupamardaprabandhena utpadyamAne utpannatvAnvayo'yogyatvAnna smbhvti| na hi 'prakRtazabdaprayogAdhAratvalakSaNavarttamAnatvaviziSTakAlavayutpattiviziSTo'rthaH tAdRzaprayogAdhArakAladhvaMsapratiyogitvalakSaNA'tItatvaviziSTakAlavayutpattiviziSTa' ityevaM bodhaH sambhavati, virodhAt / tata eva vartamAnotpattiviziSTe = vartamAnotpattikAlIne = pUrva-pUrvaparyAyadhvaMsaprabandhena utpadyamAne utpattinI pachInI kSaNomAM "ghaTa: utpanna ItyAdi vAkyaprayoga thavo ucita che. spaSTatA :- prathamakSaNe prathamakSaNadhvaMsa vidyamAna nathI hoto. paraMtu dvitIyakSaNe prathamakSaNadhvaMsa utpanna thAya che. tethI dvitIyAdi kSaNomAM ja prathama kSaNa dhvasapratiyogI bane. Ama ghaTotpAdakSaNe prathamakSaNamAM vidyamAnaasapratiyogitva rahetuM na hovAthI vidyamAnaasapratiyogikSaNavRttitvasvarUpa atItakAlInatva tyAre ghaTotpAdamAM vidyamAna nathI. tethI prathamaNe = ghaTotpattikSaNe "ghaTa utpanna ItyAdi prayoga prAmANika nahi bane - A mujaba ahIM navyarnayAyikanuM tAtparya jANavuM. AgaLa A vAta vadhu spaSTa thaze. # utpadhamAnamAM utpannatvano anvaya bAdhita : navya naicArika kSa (a.) navya taiyAyika upara pramANe je jaNAve che tene laIne nizcayanayanA maMtavya sAthe virodha Ave che. arthAt "utpamAnaM ghaTavam utpanna" Avo vAkyaprayoga avyutpanna hovAthI zAbdabodhajanaka na banI zake. kAraNa ke mRtpiDa, sthAsa, koza, zivaka vagere paryAyanA upamardananI paripATIthI utpadyamAna ja evA ghaTAdimAM utpannatvano anvaya, ayogya hovAnA kAraNe, saMbhavI zakato nathI. prastuta anvayane ayogya kahevAnuM kAraNa e che ke "utpadyamAna ghaTa e utpanna che. arthAt vidyamAnakAlavartI utpattiviziSTa ghaTa [= 'utpamAnaM ghaTaviva....' ItyAdi vAkyaprayoganA AdhArabhUta vartamAnakAlamAM rahenArI utpattithI yukta ghaDo e vidyamAnaasapratiyogikAlavRtti evI utpattithI yukta che. matalaba ke te ghaDo 'utpamAna vim ItyAdi zabdaprayoganA AdhArabhUta kAlanA vidyamAna evA dhvasanA pratiyogI svarUpa kAlamAM rahenArI utpattithI viziSTa che" - AvA prakArano zAbdabodha saMbhavI zakato nathI. kAraNa ke vartamAnakAlIna utpattithI yukta evA ghaDAne atItakAlIna utpattithI viziSTa mAnavAmAM virodha Ave che. te A rIte - "utpadyamAnaM mAM rahela zatRpratyaya vartamAnakAlane jaNAve che. arthAt ghaTanI utpatti vartamAnakAlIna che. tathA "utpanna' mAM rahela niSThApratyaya atItakAlane darzAve che. arthAt ghaTanI utpatti atItakAlIna che. 'I' zabdaprayoga dvArA sUcita vartamAnakAlIna utpattithI viziSTa evA ghaDAmAM atItakAlIna utpatti rahetI nathI. te samaye ghaTanI utpatti vartamAnakAlIna hovAthI temAM atItakAlInatva = vidyamAna dhvaMsapratiyogikAlanirUpitavRttitva rahI na zake. A vAta ekadama spaSTa che. Ama 'utpamAnaM vikama utpannam - A vAkyano artha bAdhita thaze. tethI te vAkya apramANabhUta banaze. tethI tevo vAkyaprayoga karI na zakAya. A pramANe navyarnayAyiko nizcayanayanA virodhamAM potAnuM maMtavya pragaTa kare che. 4 utpattivArA svarUpa niSThAnA anvayanI mImAMsA 4 (tata .) vartamAna utpattithI viziSTa padArthane atIta utpattithI viziSTa mAnavAmAM virodha hovAnA kAraNe ja vartamAnautpattiviziSTa = vartamAnautpattikAlIna = pUrva-pUrvaparyAyadhvaMsaparipATIthI utpadyamAna Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1243 * nazdhAtvarthavicAra: anai na dhAtuno artha nAza naI utpatti eha ra lei, tadutpatti kAlatrayano anvaya saMbhavato kahiI. teNe ghaTAdau utpattidhArArUpAM nizcayanayasammatAM tattadutpattiniSThAmapekSya 'utpadyamAnaM ghaTAdikam utpannami'tirUpeNa bhUtapratyayo na prayoktuM yujyate / na hi tadotpattikriyAyA atiitkaaliintvmnggiikriyte|| atha evaM 'ghaTo nazyatI'tyatra 'prakRtazabdaprayogAdhAratvalakSaNavarttamAnatvaviziSTakSaNavRttinAzakriyA- rA vAn ghaTa' iti anvayaH, 'ghaTo vinaSTa' ityatra ca 'nazyatiprayogAdhArabhUtakSaNapratiyogikadhvaMsAdhikaraNakSaNavRttinAzakriyAvAn ghaTaH' iti anvayabodhaH abhyupagantavyaH syAt / itthaJca 'nazyatI'tyatra dhAtvarthanAzarUpakriyAyAm AkhyAtArthakAlAnvayasya abhyupagatatvena vinaSTadazAyAmapi 'nazyati' iti prayoga Apadyeta, tadA'pi nAzasya sattvAt, nAzasya dhvaMsarUpatvena anantatvAt / tatazca 'nazyatI'tyAdau 1 naiyAyikAnAM kA gatiH ? iti ceta ? maivam, 'nazyatI'tyAdau nazdhAtvarthavidhayA nAzotpAdau dvau eva svIkRtya, vyutpattivAdAnusAreNa kA (AkhyAtaprakaraNa-pR.572) pratiyogitvarUpakartRtvaJcA''khyAtArthatayA aGgIkRtya 'pratyayAnAM prkRty(hamaNAM jenI utpatti thaI rahelI che tevA) ghaTa vagere padArthamAM nizcayanayane saMmata evI utpattidhArA svarUpa tata tad utpattiniSThAnI (= sthAsa, koza AdinI utpattinI samAptinI) apekSAe "utpamAna vaTADhim utpanna - A pramANe "niSThA' pratyayano = bhUtapratyayano = bhUtakAlabodhaka pratyayano prayoga karavo yogya nathI. kema ke "ghaTa vagere padArtha jyAre utpadyamAna (= utpanna thaI rahelA) hoya tyAre utpattinI kriyA atIta = vinaSTa che tevuM mAnavAmAM AvatuM nathI. zaMkA :- (rUtha) "utpadyate, utpanna"' vagere sthaLe je rIte anvayabodha tame navyarnayAyiko karo cho, te rIte tulyanyAyathI "paTa: nazyati sthaLamAM "prastuta zabdaprayoganA AdhArabhUta vartamAnakAlamAM rahenArI nAzakriyAvALo ghaDo che' - Avo anvayabodha mAnavo paDaze. tathA "To vina:' A sthaLamAM "narati' prayoganI AdhArabhUta vartamAnakSaNanA dhvasanuM adhikaraNa bananArI kSaNamAM = uttarakSaNamAM rahenArI nAzakriyAthI viziSTa ghaDo che' - A mujaba anvayabodha tamAre mAnavo paDaze. Ama tamane "nazyati' - sthaLamAM "naza' dhAtunA arthabhUta nAzakriyAmAM ja "ti' AkhyAtanA arthabhUta vartamAnakALano anvaya mAnya hovAthI jyAre nAzAtmaka kriyA saMpUrNa thaI gayela haze (= ghaDo naSTa thaI cUkela haze) tyAre paNa 'nayaMti - Avo prayoga thavAnI Apatti Avaze. kAraNa ke nAzarUpa kriyA = dhvaMsa che. tathA dhvasano kyAreya aMta = nAza thato nathI. tethI jyAre ghaDo naSTa haze tyAre paNa nAza to hAjara ja che. Ama ghaTavaeNsotpAda pachInI kSaNomAM naiyAyikane "dho naraNyati' - A vAkyaprayogane pramANabhUta mAnavAnI Apatti durvAra banaze. tethI "gharo nazyati' vagere sthaLamAM tame navya naiyAyiko kayo rasto kADhazo ? "naza' dhAtunA be arthanI vicAraNA ja samAdhAna :- (meva) nA, tamArI dalIla vyAjabI nathI. kAraNa ke "narati' - ItyAdi vAkyamAM naza' dhAtunA artharUpe nAza ane utpatti - A banneno ja svIkAra karIne tathA vyutpattivAdagata AkhyAtaprakaraNa mujaba (pRSTha-572) pratiyogitAsvarUpa kartutvane "ti AkhyAtanA artha tarIke svIkArIne Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1244 / prAgabhAvanAzasya traikAliko vyavahAraH / 9/12 | (ima utpattiviziSTano = nAzano vyavahAra tujha ISTa.) nvitasvArthabodhakatvamiti nyAyena nAzapratiyogike utpAde vartamAnAtItAnAgatalakSaNakAlatrayAnvayasya sambhavAd ghaTanAzapratiyogikotpAdasya varttamAnakAlInatve 'ghaTo nazyatIti prayujyate, tasya atItatve 'ghaTo naSTaH' iti prayujyate, tasya cA'nAgatatve 'ghaTo nakSyatIti prayujyate ityevaM nazdhAtoH khaNDazaH zaktyA nAzotpAdalakSaNA'rthadvayopasthitau satyAm utpAdalakSaNe ekasminnarthe kAlatrayA'nvayena utpattiviziSTapradhvaMsavyavahRtiH = utpAdaviziSTanAze kAlatritayasya vyavahRtiH matA = navyanaiyAyikAnAM 5 smmtaa| ka evameva prAgabhAvanAzapratiyogikotpAde'pi kAlatrayAnvayaH sambhavati / tatazca prAgabhAvanAzotpAdasya Ni vartamAnakAlInatve 'prAgabhAvo nazyatIti prayujyate, atItakAlInatve 'naSTaH' iti, anAgatakAlInatve ca 'nakSyati' iti / ittham utpAdazUnye prAgabhAve'pi kAlatritayagarbhitA nAzavyavahRtiH nvy'pratyayo haMmezA prakRtiarthathI yukta evA potAnA arthane jaNAve che' - A nyAyathI nAzapratiyogika utpAdamAM (= dhvasanA utpAdamAM) vartamAnakAla, bhUtakALa ane bhaviSyakAla - Ama traNa kAlano anvaya saMbhavI zake che. tethI ghaTanAzapratiyogika utpAda jyAre vartamAnakAlIna hoya che tyAre "ghaTo nazyati' evo vAkyaprayoga thaze. tathA ghaTanAzapratiyogika utpAda jyAre bhUtakAlIna hoya tyAre "To naSTa evo vAkyaprayoga thaze. tathA ghaTanAzapratiyogika utpAda jyAre bhaviSyakAlIna haze tyAre "ghara nakSyati' evo vAkyaprayoga thaze. A rIte utpatti ane nAza - Ama "naza' dhAtunA be artha khaMDazaH zaktithI upasthita thAya che. tathA temAMthI eka arthabhUta utpattimAM traNa kALano anvaya karIne nAzano kAlatrayagarbhita vyavahAra amane navyarnayAyikone saMmata che. prastutamAM "utpattiviziSTa' ema kahevAthI asasvarUpa abhAvanuM A grahaNa samajavuM. to spaSTatA :- naiyAyika mata mujaba nAzano = dhvaMsano nAza = dhvaMsa thato nathI. tethI nAzane atIta kahevAnuM zakya nathI. tethI nAzamAM vartamAnakALano ane bhaviSyakALano anvaya thaI zakavA che chatAM paNa temAM bhUtakALanA anvaye saMbhavato nathI. tethI utpattivALA abhAvAtmaka padArthano = dhvasano traNeya kALathI ghaTita prayoga saMbhavI nahi zake. AvuM na bane te mATe navyarnayAyikoe "naza' dhAtuno artha phakta nAza mAnavAnA badale nAza ane utpatti - ema be arthano svIkAra karela che. tethI "nazyati'no artha nAzapratiyogika vartamAnakAlIna utpatti thaze. A pramANe "nathati' prayoganuM arthaghaTana navyarnayAyiko kare che. bAkIno artha uparamAM spaSTa che. (va.) prAgabhAvanA nAzanI utpattimAM paNa A ja rIte traNa kALano anvaya saMbhavI zake che. tethI prAgabhAvanAzapratiyogika utpAda jyAre vartamAnakAlIna haze tyAre "THvo nati' evo vAkyaprayoga thaze. tathA te utpAda jyAre bhUtakAlIna haze tyAre pramAvo naSTa' evo vAkyaprayoga thaze. tathA te utpAda jyAre bhaviSyakAlIna haze tyAre "prAmAvo nati' - evo vAkyaprayoga thaze. A pramANe "utpAdarahita anAdi prAgabhAvamAM paNa nAzano kAlatrayagarbhita vyavahAra amane saMmata che? Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/12 * nazyatsamaye "naSTam" prayogavicAraH / 1245 Ima kahetAM nazyatsamayaI "nA" e prayoga na hoi; je mAI te kAlaI nAzotpattinuM atItatva nathI. ! naiyAriyAnAM matA evaJca nazyatsamaye = ghaTanAzasyotpattikSaNe 'ghaTo naSTaH' iti prayogo na sambhavati, tadA ghaTanAzasyotpateH vartamAnakAlInatayA atItatvA'bhAvAt / na cA'tra nazdhAtoreva nAzapratiyogikotpattau lakSaNA'stu, na tu nAzotpAdayorubhayoH tatpratipAdyatA, gauravAditi vAcyam, - A pramANe navyarnayAyiko kahe che - "na naSTa prayoga amAnya : navya naicArika ja | (vaDyu.) "naza" dhAtuno artha nAza ane utpatti svIkArI, nAzapratiyogika utpAdamAM atIta Adi kAlano anvaya mAnavAthI "nazya'samaye = ghaTanAzautpattinA samaye "ghaTo naSTa' AvA prakArano vAkyaprayoga thaI na zake. kAraNa ke "nazya' mAM rahela zatRpratyaya vartamAnatvane jaNAve che. arthAt ghaTanAzanI utpatti vartamAnakAlIna che. tathA "naSTa' mAM rahela niSThApratyaya atItatvane jaNAve che. arthAt ghaTanAzanI utpatti atItakAlIna che. Ama uparokta zabdaprayogamAM "na dhAtu pachI rahela niSThA pratyayano artha atItatva tyAre "nA" thI pratipAdya vartamAnakAlIna ghaTanAzapratiyogika utpAdamAM avidyamAna che. te samaye ghaTanAzanI utpatti vartamAnakAlIna hovAthI temAM atItakAlInatva = vidyamAnaasapratiyogikAlavRttitva rahI na zake. A vAta spaSTa che. Ama "nazyan naSTa' - AvA prakAranuM nizcayanayasaMmata vAkya paNa "utpaghamAnam utpanna' vAkyanI jema bAdhita arthavALuM hovAthI apramANabhUta banaze. tethI tevo vAkyaprayoga karI na zakAya. A pramANe navyarnayAyikonuM kathana nizcayanayanI sAme upasthita thAya che. che "nam' dhAtunI nAzotpattimAM lakSaNAH zaMkA che zaMkA :- (ra gADatra.) prastutamAM "nazu' dhAtunA nAza ane utpatti - A be artha mAnavAne badale (arthAt be arthamAM "naza dhAtunI pratipAdyatA = zakti mAnavAne badale) "naza' dhAtuno artha phakta nAza mAnI (arthAt "naza" dhAtunI zakti "nAza" arthamAM mAnI) uparokta sthaLe "na: AvA vAkyaprayoganI saMgati mATe "naza' dhAtunI nAzapratiyogika utpattimAM lakSaNA karavI vyAjabI che. kAraNa ke "ra" dhAtunA be artha mAnavAmAM gaurava che. jyAre "naza dhAtunI nAza arthamAM zakti mAnavAmAM lAghava che. tathA naiyAyikamate nAzano nAza thato na hovAthI nAzamAM atItakAlano anvaye bAdhita thavAnA lIdhe "ghaTo naSTa:', vagere sthaLe "naza' dhAtunI nAzapratiyogika utpattimAM lakSaNA karavI vyAjabI che. zakyArthano bAdha hoya tyAM lakSaNA karIne prasiddha vAkyanI pramANabhUtatAne TakAvavAnI vAta vidvAnone mAnya ja che. paraMtu amuka sthaLe dhAtuno zakyArtha bAdhita thavAthI tamAma sthaLe anya arthane ja zakyArtha tarIke svIkAravo kaI rIte ucita bane? anyathA "yAM ghoSa' - vAkyaprayoganA anurodhathI "gaMgA" padanI viziSTa jaLapravAhane badale "gaMgAtaTa' arthamAM zakti mAnavAnI Apatti Avaze. 0 ko.(10)mAM "nAzyotpattinuM pATha. Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1246 0 bhavAnandAbhiprAyapradarzanam / 9/12 pa tathA sati "nAzasya padArthekadezatayA pratyayArthe pratiyogitve'nanvayApAtAt, ekadezAnvayasyA'vyutpannatvAyA diti" (tattvacintAmaNi anu.kha.prakaraNa 15/pR.673) bhavAnandAbhiprAyaH sAmAnyalakSaNA-dIdhiti-prakAze / dIdhitikRnmate ca 'nazyatI'tyAdau utpatteH laDAdipratyayArthatvameva, na tu nazdhAtvarthatvam / taduktaM - raghunAthaziromaNinA sAmAnyalakSaNA-dIdhitau "nakSyati, nazyati, naSTaH - ityAdau ca pratyayena yathAyathamanAgatA, za vartamAnA atItA cotpattiH (pratyAyyate), tasyAmeva ca kAlavizeSAdiH vizeSaNatvenA'nveti" (sA.la.dI.pR. che 673) rUtA gi "atra caivakAreNa nAzAdikriyAvyavacchedaH kRtaH, anyathA nAzasya vidyamAnatvAd 'naSTa' ityAdi _) ekadeza anvaya amAnya : samAdhAna ) samAdhAna :- (tathA sati.) tamArI dalIla vyAjabI nathI. AnuM kAraNa e che ke "naza' dhAtunI nAza arthamAM zakti mAnI "ghaTo naE:'... ItyAdi sthaLamAM "zuM' dhAtunI "nAzotpatti arthamAM lakSaNA mAnavAmAM Ave to "ghaTapratiyogika nAzanI utpatti atIta che' - Avo artha uparokta vAkya dvArA prApta thaI nahi zake. kAraNa ke uparokta sthaLe "naza' dhAtunI nAzotpattimAM lakSaNA karavAthI dhAtuno artha = padArtha nAzotpatti bane che. tethI nAza padArtha nathI banato paNa padArthano eka deza bane che. tethI pratyayArtha svarUpa pratiyogitAmAM nAzano anvaya thaI nahi zake. arthAta "ghaTapratiyogikanAzapratiyogika utpatti atItakAlIna che' - Avo zAbdabodha thaI nahi zake. kAraNa ke pratyayArthamAM prakRtiarthanA badale (= padArthanA badale) tenA ekadezano (= nAzano) anvaya avyutpanna che. arthAt zAbdabodhasthalIya vyutpattithI ekadeza anvaya mAnya banato nathI. A pramANe "tattvaciMtAmaNi' graMthanA anumAnakhaMDanA sAmAnyalakSaNA nAmanA prakaraNanI dIdhiti TIkA upara dIdhiti prakAza nAmanI piTIkAmAM bhavAnaMda tarkavAgIza nAmanA navyarnayAyikanuM maMtavya che. ' dhAtu sthaLe dIdhitikAramatapradarzana 3 (lIti) tattvaciMtAmaNi graMtha upara dIdhiti nAmanI TIkAnI racanA karanAra raghunAtha ziromaNi nAmanA navyarnayAyikanA mate to "nazyati' vagere sthaLamAM pANinivyAkaraNa mujaba je "la" pratyaya (ti, tam, tti vagere) prayojAya che teno ja artha utpatti che. "zuM' dhAtuno artha utpatti nathI. tethI sAmAnyalakSaNA prakaraNanI dIdhiti vyAkhyAmAM raghunAthaziromaNie jaNAvela che ke "nazyati, nati, nada: - vagere sthaLamAM "sthati, ti, jI' vagere pratyayathI kramazaH anAgata utpatti, vartamAna utpatti ane atIta utpatti jaNAvAya che ane te utpattimAM ja vizeSaNa tarIke anAgata, vartamAna Adi judA judA kAlano anvaya thAya che." prastutamAM dIdhitikAre "naza dhAtunA artharUpe utpattino svIkAra karyo nathI. paraMtu dhAtune lAganAra "ti, ti' vagere pratyayanA ja artharUpe utpattine jaNAvela che. gadAdhara dvArA dIdhitikAramatasamarthana * ("satra.) "prastutamAM dIdhitikAre "atIta Adi kAlano vizeSaNarUpe utpattimAM ja anvaya thAyaA pramANe "ja' kArano prayoga karavA dvArA "nazuM' dhAtvartha nAza vagere kriyAno vyavaccheda karela che. dhAtvartha kriyA hovAthI naza dhAtvartha svarUpa nAza vagere kriyAmAM atIta Adi kAlano anvaye dIdhitikArane Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1247 9/12 0 utpattau kAlAnvayavicAra: vyavahArA'nApatteriti" (tattvacintAmaNi-anumAnakhaNDa-sA.la.dI.gAdAdharI pR.827) tattvacintAmaNau anumAnakhaNDe e sAmAnyalakSaNAprakaraNadIdhite: vRttau gadAdharA'bhiprAyaH / vyutpattivAde tu gadAdhareNa eva "nazyati - ityAdau kriyAyAM kAlAnvayasvIkAre vinaSTAdAvapi 'nazyati' ityAdiprayogaH syAditi tatrotpatterapi laDAdyarthatvamupagamya tatraiva kAlAnvayaM dIdhitikRdupajagAma / ___ vastutastu nAzatvam = utpattimadabhAvatvam / mAnya nathI. kema ke naiyAyikonA mate dhvasa nAmano abhAva sAdi-anaMtakAlIna che. dhvasanI utpatti thayA pachI kadApi dhvaMsano nAza thato nathI. eka vAra dhvaMsa utpanna thayA pachI dhvaMsa kAyama vidyamAna rahe che. tethI dhvaMsamAM atItakAlano anvaya thaI zakato nathI. tethI dhAtvarthasvarUpa nAzamAM vizeSaNarUpe kALano anvaya karavAmAM Ave (= kanyathA) to "ghaTo naE:", "ghaTa: sanazya" .... ityAdi vAkyaprayoga thaI na zake. kema ke nAzamAM atItatva bAdhita che. tethI "nati vagere sthaLamAM vizeSaNatAsaMbaMdhathI kAlano anvaya dhAtvartha svarUpa nAzamAM karavAnA badale pratyayArtha svarUpa utpattimAM karavo joIe." A pramANe tattvaciMtAmaNi granthanA anumAnakhaMDanA sAmAnyalakSaNAprakaraNanI dIpitivyAkhyA upara gAdAdharI nAmanI upavyAkhyA racanAra gadAdhara nAmanA vidvAnano abhiprAya che. pha vyutpattivAdamAM "narasi' sthaLamAM dIdhitikAramatapradarzana ka (vya) vyutpattivAda nAmanA graMthamAM to te ja gadAdhara nAmanA vidvAne jaNAvela che ke "nazyati vagere sthaLe nAzakriyAmAM kAlano anvaya svIkAravAmAM Ave to naiyAyikamata mujaba dhvasano dhvaMsa na thato hovAthI je ghaDAno pUrve nAza thaI cUkelo che te ghaDAne uddezIne "ghaTa: nazyati...' ItyAdi rUpe vAkyaprayoga thavAnI Apatti Avaze. vAstavamAM te sthaLe "do naSTa athavA "ToDana' - Avo prayoga thavo joIe. che paraMtu dhAtvarthamAM pratyayArtha kALano avaya svIkAravAmAM Ave to dhAtvartha nAzamAM vartamAnatvano avaya vA abAdhita hovAthI vinaSTa ghaTane udezIne paNa "nazyati" Avo vyavahAra prAmANika thavAnI Apatti Avaze. AvuM na bane te mATe "narati' vagere sthaLamAM utpattine paNa "" pratyaya ('tipU' pratyaya) vagereno artha zuM mAnIne "" pratyayanA eka artha svarUpa vartamAna kALano "tta pratyayanA bIjA artha svarUpa utpattimAM ja anvaya dIdhitikAre svIkArelo che. utpatti anitya hovAnA kAraNe "naya" avasthAmAM nAzotpatti hAjara hovA chatAM vinaSTa dazAmAM nAzotpatti gerahAjara hovAthI ghaTanAzauttarakAlIna avasthAmAM = vinaSTa dazAmAM dho nazyati' - AvA zabdaprayoganI Apatti nahi Ave. kema ke tyAre ghaTanAzotpatti atIta che, vartamAna nathI. tethI 'ti, pratyayano artha = vartamAnatva tyAre ghaTanAzotpattimAM bAdhita = gerahAjara hovAthI vinaSTa dazAmAM "nati' Avo vAkyaprayoga aprAmANika banaze. A pramANe dIdhitikArano Azaya che. - ha. "nati ' sthaLamAM gadAdharamataprakAzana hatuM (vastu) vAstavamAM to nAzanI utpatti thatI hovAthI nAzatva = "utpattimapAvatva" = utpattiviziSTa abhAvatva bane. (naiyAyikasaMmata prAgabhAva, dhvaMsa, atyantAbhAva ane anyonyAbhAva - Ama cAra prakAranA abhAvamAMthI phakta dhvaMsa nAmano abhAva ja janya = utpAdayogya che. tethI utpAdaviziSTa evo abhAva = dhvaMsa thaze. tethI dhvaMsatva eTale sAmAnAdhikaraNyasaMbaMdhathI utpAdaviziSTaabhAva7.) Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1248 bihAra ane kome * gadAdharamate lAghavam 9/12 *Ima samarthana nAzavyavahAranuM jo karo cho, tathA ca dhAtupratipAdyatAvacchedakotpattAveva kAlAnvaya ityeva sAdhIyaH / 'varttamAnakAlasyotpattisambandhena dhAtvarthe'nvaya' ityapi vadanti" (vyu.vA. AkhyAtaprakaraNa- pR.597) ityevaM rA vyutpAditam / gadAdharamate tu "utpattau laDAdeH zaktikalpanA'pekSA nAstItIdameva lAghavamiti (vyu.vA.A.vR. pR.597) vyutpattivAdA''darzaTIkAyAM sudarzanAcArya: / itthamutpattau mithovibhaktakAlA'nvayAt paraspara-pRthakkAlatritayArthaka-laT-laGAdipratyayaghaTitavAkyaiH ka ghaTAdinAzavyavahAraH paraiH samarthyate nizcayanayamataJca naivA''driyate - (tA.) tethI 'na" dhAtuno artha utpattimAn abhAva banaze. utpattiviziSTa abhAvamAM (= dhvaMsamAM) rahela 'na' dhAtunI pratipAdyatAno avacchedaka utpatti banaze. kema ke te utpatti 'na" dhAtuthI pratipAdya evA abhAvanuM vizeSaNa che. tethI '" dhAtupratipAdyatAavacchedakIbhUta (= dhAtuarthanI ekadezabhUta) utpattimAM ja 'ti' pratyayArtha vartamAnakALa vagereno anvaya karavo e ja vyAjabI che. = dezAnvaya gadAdharamAnya spaSTatA :- vyutpattivAda prathamakArakamAM pRSTha-216 upara gadAdhare dezAnvaya svIkArela che. tema ahIM vyutpattivaicitryathI 'na'dhAtvarthanA ekadezabhUta utpAdamAM kALano anvaya gadAdhare jaNAvela che. 'nati' sthaLamAM anyamata al ('vartamAna.) amuka vidvAno evuM kahe che ke 'nati' vagere sthaLamAM dhAtvartha svarUpa nAzamAM ja 'tip' pratyayArtha vartamAnakALano utpattisaMbaMdhathI anvaya karavo joIe. eka vAra nAza utpanna thayA pachI kAyama hAjara rahevA chatAM paNa nAzotpatti uttarakALamAM gerahAjara hovAthI vinaSTa dazAmAM 'nati' evA vAkyaprayoganI Apatti nahi Ave. kAraNa ke ghaTanAzanA uttarakALamAM, ghaTanAzamAM vartamAnatva rahevA chatAM nAza ane vartamAnatva vacce saMbaMdha bananAra utpatti gerahAjara che" - A pramANe gadAdhare vyutpattivAdamAM 'nazyati' sthaLamAM kevA prakAre anvayabodha thAya ? tenuM vividha matathI vyutpAdana karela che. (vA.) gadAdharamate "nAzatva = utpattimam abhAvatva - AvI vyAkhyA karIne dhAtvarthatAavacchedakamAM (= utpattimAM) kALano anvaya karavAthI utpattimAM 'tna' vagere pratyayanI zaktinI kalpanA Avazyaka rahetI nathI e ja lAghava che" Ama vyutpattivAdanI Adarza TIkAmAM sudarzanAcArye jaNAvela che. navyanaiyAyikamate vibhakta kAlatrayaanvaya (T.) A rIte utpattimAM paraspara alaga vartamAnakALa, bhUtakALa vagereno anvaya karIne navya naiyAyiko paraspara vibhinna vartamAna Adi traNa kALane potAnA artha svarUpe darzAvanAra 'tat, napuM vagere pratyayothI ghaTita vAkya dvArA ghaTAdinAzanA vyavahAranuM samarthana kare che. tathA AvuM mAnavA dvArA nizcayanayanA matano Adara karatA nathI. arthAt 'utpadyamAnam utpannam, zya naSTa' AvA x ko.(9)mAM 'Ima' nathI. paraMtu 'aniM vartamAnaIM' pATha che. Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9/12 0 vibhaktakAlatrayaprayogasamarthanam / 1249 to vyavahAraI (pahilAM achati viziSTa) utpatti kSaNasaMbaMdhamAtra (Adaroka) kaho. tihAM prAgabhAvadhvaMsanA kAlatrayathI kAlatrayano anvaye samarthana karo. tarhi vyavahArAt = pUrvoktaM(9/11) zuddharjusUtrAnugRhItavyavahAranayamAzritya hi = eva utpattiH urarIkriyatAm / tannaye AdyakSaNasambandhamAtralakSaNA utpattirucyate / sA ca kAraNakalApavyApArAt pUrvam asatI = avidyamAnA pazcAt = sAmagryavyavahitottarakSaNAvacchedena satI = vidyamAnA bhavati / sA hi prAgabhAvadhvaMsIyakAlatritayayogAd yutA = vibhaktakAlatrayAnvayaviziSTA bhavati / tata eva vibhaktakAlatrayavyavahAra utpAdAdau smbhvti| tathAhi - ghaTasyA''dyakSaNe = ghaTotpAdasamaye ghaTapratiyogikaprAgabhAvasya dhvaMsa utpadyate / ataH tadA ghaTaprAgabhAvapratiyogikadhvaMsotpattau vartamAnatvA'nvayAd 'ghaTa utpadyate' iti prayoga upapadyate, ghaTaprAgabhAvadhvaMsotpAdasya varttamAnatAyAM satyAM ghaTaprAgabhAvadhvaMse vartamAnatvasya nyAyyatvAt / nizcayanayasaMmata vAkyaprayogane navya naiyAyiko pramANabhUta mAnatA nathI. | / vyavahAranayamAnya utpatti vimarza / (tardi.) jo navya taiyAyiko uparokta rIte utpattinA ane nAzanA vyavahAranuM samarthana karatA hoya to navya naiyAyikoe nizcayanayanA badale 11mA zlokamAM jaNAvyA mujaba zuddha RjusUtranayathI anugRhIta sUkSmavyavahAranayano Azraya karIne ja utpattine svIkAravI joIe. arthAt nizcayanayasaMmata utpattinA badale sUkSmavyavahAranayasaMmata utpattine teoe svIkAravI joIe. AvuM mAnavAmAM koI doSa Avaze nahi. te A rIte - sUkSmavyavahAranayanA mate utpattinuM lakSaNa phakta AghakSaNasaMbaMdha kahevAya che. kAryano prathamakSaNa sAthe saMbaMdha thavo te ja kAryanI utpatti che. kuMbhAra, daMDa Adi kAraNasamUhanA vyApAranI (= pravRttinI) pUrve ghaTa vagere kArya avidyamAna hovAthI ghaTane prathama kSaNa sAthe saMbaMdha thavA svarUpanuM utpatti paNa avidyamAna hoya che. kArakapravartana pUrve avidyamAna evI utpatti, kAraNasamUha svarUpa sAmagrI hAjara thatAM, te pachInI avyavahita uttarakSaNe hAjara thAya che. sAmagrI pUrve asat ane sAmagrI : pachI sat evI prathamakSaNasaMbaMdhAtmaka utpattimAM prAgabhAvadhvaMsanA traNa kALano saMbaMdha thavAthI vyavahAranayasaMmata utpatti alaga alaga traNa kALanA anvayathI viziSTa banaze. Ama prathamakSaNasaMbaMdhAtmaka rI. utpattimAM prAgabhAvapratiyogika dhvaMsanA traNa kALano anvaya thavAnA kAraNe ja utpAda vageremAM bhUta, bhaviSya, vartamAna svarUpa vibhakta kALatrayano vyavahAra saMbhavI zake che. te A rIte - ghaTanI prathama kSaNe arthAt ghaTotpattinA samaye ghaTapratiyogikaprAgabhAvano dhvaMsa utpanna thAya che. tethI tyAre (ghaTajanma samaye) ghaTaprAgabhAvanA dhvasanI utpattimAM vartamAnatvano anvaya thaI zake che. Ama ghaTaprAgabhAvapratiyogika evA dhvasanI utpattimAM vartamAnakALano anvaya saMbhavato hovAthI tyAre "paTaH utpaghate' - Avo vAkyaprayoga saMgata thaI zake che. kAraNa ke ghaTanA prAgabhAvanA dhvasanI utpatti vartamAna = vidyamAna hoya tyAre ghaTaprAgabhAvanA dhvaMsamAM vartamAnatA = vartamAnakAlInatva rahe - A vAta nyAyasaMgata che. ja ko.(13)mAM "utpattikaraNasaMbaMdha' pATha. 8 ko.(11)mAM "kSaNasaMbaMdhamAM "svAdhirAkSAtvavyApasvAdhirapakSaparvAsAdhivaratAtvam manutannatvamAtra' kaho" pATha. * ko.(9)mAM "anvaya'nA badale "artha' pATha. Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1250 0 sUkSmavyavahArAnusaraNabIjadyotanam / 1/2 e evaM dvitIyAdikSaNe tatrAtItatvA'nvayAd 'ghaTa utpanna' iti prayogaH saGgacchate / prathamakSaNapUrvaJca __ ghaTaprAgabhAvIyadhvaMsasyA'nutpannatvena tadutpatteranAgatatvA'nvitatvAd 'ghaTa utpatsyate' iti prayogo 'nAvilaH / niruktasUkSmavyavahAranayamate hi prathamakSaNe vastuna utpadyamAnatvaM dvitIyAdikSaNeSu cotpannatvam / ma tatazcotpadyamAnasya notpannatvam api tUtpannasyaivetyavaseyam / ze na ca sthUlavyavahArasya lokAbhimatArthagrAhakatvena prakRtatraikAlikavibhaktaprayogakAritvaM sambhavati, na vA kevalasya zuddharjusUtrasya varttamAnasamayamAtrasthitikArthagrAhakatvena tattvaM sambhavati / azuddharjusUtrasya sthUlamanuSyAdiparyAyagrAhakatve'pi kAlatrayavRttitvA'grAhakatvAnna tattvaM smbhvti| ataH zuddharjusUtrAnugRhItavyavahArasya tattvamatra yauktikm| kA tadidamabhipretya uttarAdhyayanabRhadvRttau vAdivetAlazAntisUribhiH "vyavahAranayamatena tvanya evottarasyotpAdaH, anya eva ca pUrvasya vinaashH| vinaSTasyaiva ca vinaSTatA utpannasyaiva utpannatA" (utta.a.4/niyu.192 ja sUkSma vyavahAranayathI utpanna ItyAdi vAkyaprayoganuM samarthana che | (gvaM) A ja rIte dvitIya vagere kSaNomAM ghaTapratiyogika prAgabhAvanA dhvasanI utpatti atIta = naSTa hovAthI tyAre temAM atItatvano anvaya abAdhita che. tethI tyAre temAM atItatvano anvaya karIne "paTa utpanna' Avo vAkyaprayoga thaI zake che. tathA prathama kSaNanI pUrve ghaTaprAgabhAvano dhvasa utpanna thayela na hovAthI ghaTaprAgabhAvavaeNsanI utpattimAM anAgatatvano = bhaviSyakAlInatvano anvaya thaI zake che. Ama ghaTaprAgabhAvaasIya utpatti anAgata hovAthI tyAre "gha8: utpasyate" Avo vAkyaprayoga nirdoSa che. pUrve (9/11) jaNAvyA mujaba zuddha RjusUtranayathI anugRhIta sUkSmavyavahAranayanA 23 mate prathama kSaNe vastu utpadyamAna che. tathA dvitIyAdi kSaNomAM vastu utpanna che. tethI utpadyamAna vastune utpanna na kahevAya. paraMtu utpanna vastune ja utpanna kahevAya. G! (na.) skUla vyavahAranaya to lokasaMmata aupacArika arthano grAhaka hovAthI prastuta saikAlika vibhakta vAkyaprayogane karI na zake. tathA phakta zuddha RjusUtra paNa tevo vAkyaprayoga na karI zake. kAraNa che ke te mAtra vartamAna eka samayamAM rahenAra vastune ja mAne che. atItAdine na mAnanAra atItAdigarbhita vibhaktaprayoga na ja karI zake ne ! jo ke azuddha RjusUtranaya to manuSyAdi cUlaparyAyane mAne che. tema chatAM te paryAyamAM kAlatrayavRttitAne mAnato na hovAthI saikAlika vibhaktaprayogane karI na zake. tethI zuddha RjusUtrathI anugRhIta evA vyavahAramAM = sUkSmavyavahAramAM tAdaza vAkyaprayoganuM je kartutva jaNAvela che, te yuktisaMgata ja che. pha vibhaktakAlaprayogamAM zrI zAMtisUrisaMmati ; (tadi.) A ja abhiprAyathI vAdivetAla zrIzAntisUrijIe uttarAdhyayanabRhadravRttimAM jaNAvela che ke "vyavahAranayanA matathI uttarakAlIna vastunI utpatti e judI ja che tathA pUrvakAlIna vastuno nAza e alaga ja che. vyavahAranayathI vinaSTa hoya (= vinAza pAmI cUkelI hoya) tene ja vinaSTa kahevAya. vinAza pAmI rahela hoya tene vinaSTa na kahevAya. tathA utpanna thaI cUkelI vastune ja utpanna kahevAya. Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9/12 * kriyamANaM kRtam akRtaJca nayamatabhedena . 1251 bR.va.pR.200) ityuktam / prakRte vyavahArapadena sUkSmavyavahAraH bodhyH| tatrottaratra prathamena evakAreNa vigacchato vyavacchedaH, dvitIyena cotpdymaansy| tatazca sUkSmavyavahAranayasammatotpattyabhyupagame sarvaM / caturasramityAzayaH grnthkRtH| ___syAdvAdapramANasya nizcaya-vyavahAraghaTitatvam / taduktaM vizeSAvazyakabhASyamaladhAravRttau "sarvanayAtmakaM hi bhagavadvacanam / tatazca 'kriyamANamakRtami'tyapi bhagavAn kathaJcid vyavahAranayamatena manyata ev| paraM / ''calamANe calie, uIrijjamANe uIrie' (bhagavatIsUtra 1/1/2) ityAdisUtrANi nizcayanayamatenaiva prvRttaani| za tanmatena ca 'kriyamANaM kRtam, saMstIryamANaM saMstRtam' ityAdi sarvam upapadyata ev| nizcayo hi manyate ka - prathamasamayAdeva ghaTaH kartuM nArabdhaH kintu mRdAnayana-mardanAdIni parAparakAryANi Arabhyante / teSAJca madhye ... yad yatra samaye prArabhyate tat tatraiva niSpadyate, kriyAkAla-niSThAkAlayoH ekatvAt" (vi.A.bhA.2321 vR.)| " ____ tatra naiyAyikAH prakRte nizcayasammatotpattimaskhalaccetaskatayA nAbhyupagacchanti / ataH vyAva- kA hArikotpAdagrAhaNAbhiprAyeNa madhyasthatayA tAn pratIyaM granthakRduktiH yaduta 'naizcayikotpAdo'nabhimato utpadyamAnane utpanna na kahevAya." ahIM 'vyavahAra' = sUkSmavyavahAranaya samajavo. tyAM pAchalA bhAgamAM jaNAvela prathama jakArathI "nAza pAmI rahelanI bAdabAkI thAya che. tathA bIjA "jakArathI "utpadyamAna'nI bAdabAkI thAya che. te mujaba ja ame arthaghaTana karela che. tethI sUkSmavyavahAranayane saMmata evI utpattine svIkAravAmAM tamAma prasiddha vAkyaprayogo saMgata thaI zake che. Ama graMthakArano Azaya che. che sarvanayAtmaka jinavacana che (cA.) sAdvAdanA = pramANanA be ghaTaka che, nizcaya ane vyavahAra. vizeSAvazyakabhASyamaladhAravRttimAM A aMge jaNAvela che ke "bhagavAnanuM vacana kharekhara sarvanayAtmaka che. tethI "kriyamAn tam - AvuM paNa bhagavAna kathaMcita vyavahAranayathI mAne ja che. paraMtu "cAlI raheluM cAlI gayeluM che. udIraNA karAI raheluM karma udIrita che' - ItyAdi bhagavatIsUtranA vacano nizcayanayanA abhiprAyathI ja pravRtta thayelA che. nizcayanayanA mate "karAI rahela thaI cUkela che. patharAI rahelo saMthAro patharAI gayela che ? - ItyAdi tamAma bAbata saMgata thAya ja che. nizcayanaya mAne che ke - prathama samayathI ja ghaDAne utpanna karavAno prAraMbha thayela nathI. paraMtu mATIne lAvavI, mATInuM mardana karavuM vagere judA-judA kAryono AraMbha zarUAtamAM thAya che. temAMthI jeno je samaye prAraMbha thAya che, tenI niSpatti (= samApti) te ja samaye thAya che. kema ke kAryaprAraMbha ane kAryasamApti - banneno kALa eka ja che." ja pramANarAja cAdvAdano sevaka vyavahAranaya ja (tatra.) prastuta nizcayamatano naiyAyika svIkAra karI zake tema nathI. navya taiyAyiko nizcayanayasaMmata utpattine svIkAravAmAM pUrvokta rIte prastutamAM manamAM khacakATano anubhava kare che. tethI sUkSmavyavahAra saMmata prastuta prakriyA naiyAyikone pakaDAvavAnA AzayathI madhyasthabhAve graMthakArazrI teone kahe che ke "nizcayasaMmata utpatti jo tamane mAnya na hoya to vyavahAranayasaMmata utpattine tame svIkAro. vyAvahArika utpattine 1. vartamAna vanitA, karImAna 3Irita | Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1252 0 upAye sati sarvacittaraJjanaM kAryam / 9/12 bhavatAM tarhi vyAvahArikotpAdamabhyupagacchantu bhvntH| na caivaM kA'pi kSatirasmAkam, yato vyavahAranayo'pi pramANarAjasyAdvAdasevaka ev| evaJca na vibhaktakAlatrayaprayogAnupapattiH / 'upAye sati kartavyaM sarveSAM cittaraJjanamiti nyAyena idamavagantavyam / / yacca 'utpadyamAnamutpannamityanvayA'yogyatvAnnA'GgIkriyata' ityuktaM navyanaiyAyikena tannirasanaM ra tu novezavRttitaH (no. .rU9 j) vizleya, prasthauravAnnihotretA ka kiJca, nizcayanayamatamapyavazyamaGgIkartavyameva, anyathA tattvocchedena mithyaatvaaptteH| taduktaM Ni vizeSAvazyakabhASye "nicchaya-vavahArovaNIyamiha sAsaNaM jinnNdaannN| egayarapariccAo micchaM saMkAdao je tu yA" (vi..ma.rarU81) rUti pUrvo (1/8) 3tra bhAvanIyam | svIkAravAmAM syAdvAdI evA amane koI vAMdho nathI. kAraNa ke vyavahAranaya paNa pramANarAja syAdvAdano sevaka ja che. sUkSmavyavahAramAnya utpattine mAnavAmAM navyarnayAyikone ke amane prasiddha lokavyavahAranA apalApano prazna upasthita thato nathI. agiyAramA zlokanI vyAkhyAmAM jaNAvyA mujaba "utpadyate, utpanna , utpanyate" AvA judA-judA saikAlika vAkyaprayoganI abAdhitapaNe saMgati thaI zake che. bIjo koI samyagu upAya hAjara hoya to badhA lokonA manane rAjI rAkhavuM joIe - A nyAyane anusarIne graMthakArazrIe ahIM naiyAyika pratye samAdhAna jaNAvela che. A bAbata khAsa khyAlamAM rAkhavI. zaMkA :- navya taiyAyiko vyavahAranayasaMmata utpattine svIkAre te vAta barAbara che. paraMtu navya niyAyikoe nizcayanayamAnya utpattine svIkAravAmAM je anvayabAdha batAvela che tenuM zuM ? te doSa to jainonA matamAM ubho ja raheze ne ? to navyarnayAcikamatanirAsa atideza samAdhAna :- (cavya.) "vartamAnakAlIna vastumAM atItatvano anvaya ayogya hovAthI vartamAna na utpanna" Avo vAkyaprayoga mAnya karI na zakAya. anvaya bAdhita hovAthI ame tevo vAkyaprayoga svIkAratA nathI." A pramANe navya taiyAyikoe je kahela che. tenuM nirAkaraNa mahopAdhyAya zrIyazovijayajIe nayopadezanI (zloka-31) nayAmRtataraMgiNI vyAkhyAmAM vistArathI karela che. tethI vAcakavarge nanaiyAyikakRta doSAropaNanuM nirAkaraNa tyAMthI jANI levuM. graMthagauravanA bhayathI ahIM tene jaNAvatA nathI. tI nizcayanayanA asvIkAramAM tattvocchedAdi doSa che (gri.) vaLI, bIjI mahattvanI vAta e che ke nizcayanayanA matano paNa avazya svIkAra karavo paDe tema ja che. bAkI to tattvano uccheda thavAthI mithyAtvadoSanI Apatti Ave. A aMge vizeSAvazyakabhASyamAM darzAvela che ke "jinezvara bhagavaMtonuM zAsana ahIM nizcaya ane vyavahAra naya dvArA pahoMcADAyela che. bemAMthI eka nayano paNa tyAga-apalApa karavAmAM Ave to mithyAtva ane zaMkA vagere doSo lAgu paDe." A saMdarbha pUrve (1/8) paNa darzAvela. tenuM ahIM anusaMdhAna karI A bAbatanI vijJa vAcakavarga UMDANathI vibhAvanA karavI. 1. nizcaya-vyavahAropanItamiha zAsanaM jinendraannaam| ekataraparityAgo mithyAtvaM zaGkAdayo ye c|| jI Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/2 0 prAgabhAvadhvaMsotpAde kAlAnvayo'saGgataH 1253 anaI jo ima vicArasyo "ghaTanaI vartamAnatvAdikai jima paTavartamAnatvAdi vyavahAra na hoI, 2) ghaTadharmavartamAnatvAdikaI ghaTavartamAnatvAdi vyavahAra na hoi, tima nAzotpattivartamAnatvAdikaI* nAzavartamAnatAdikavyavahAra na hoI." yadi "ghaTavarttamAnatvAdinA yathA paTe vartamAnatvAdivyavahAro na bhavati, ghaTasya vartamAnatvena pa dhvaste'pi paTe vartamAnatApatteH; yathA vA ghaTadharmavarttamAnatvAdinA ghaTe vartamAnatAdivyavahAro na ma bhavati, ghaTIyazyAmarUpanAze ghaTanAzApatteH; tathaiva ghaTaprAgabhAvadhvaMsotpattivartamAnatvAdinA ghaTaprAgabhAvadhvaMse'pi vartamAnatvAdivyavahAro bhavituM naarhti| tatazca vyavahAranayAbhiprAyeNa ghaTaprAgabhAvapratiyogikadhvaMsIyotpattau vartamAnatvAdyanvayena 'ghaTa utpadyate' ityAdi sUkSmavyavahArasamarthanaM na ghaTAmaJcati / 1 evameva nAzapratiyogikotpattivartamAnatvAdinA nAze vartamAnatvAdivyavahAraH 'nazyatI'tyAdinA ka ha9 prAgabhAvanA mAdhyamathI vyavahAra asaMgata H pUrvapakSa (8 pUrvapakSa :- (ra.) jema ghaTamAM je vartamAnatva vagere hoya tenA dvArA paTamAM vartamAnatva vagereno vyavahAra thato nathI. kAraNa ke ghaTanI vidyamAnatAthI jo paTane vidyamAna kahI zakAto hoya to ghaTa hAjara hoya ane paTa nAza pAmI cUkela hoya tevA saMyogamAM paNa paTane vartamAna mAnavAnI/kahevAnI Apatti Ave. arthAt paTanAza thayela hoya to paNa "paTa vidyamAna che' tevo vyavahAra prAmANika banavAnI Apatti Ave. athavA to ema paNa kahI zakAya ke ghaTano koI guNadharma vidyamAna hoya tenAthI ghaTamAM vidyamAnatAno vyavahAra karI na zakAya. kAraNa ke ghaTano koI guNadharma vidyamAna hoya ke naSTa hoya tenA dvArA jo ghaTane vidyamAna ke naSTa kahI zakAto hoya to ghaTanA zyAmarUpano nAza thatAM ghaTano nAza thavAnI Apatti Ave. arthAt ghaTa phUTelo na hoya ke tUTelo na hoya paNa ghaTIya zyAma rUpano rI nAza thayo hoya to paNa "ghaTa nAza pAmyo' tevo vyavahAra prAmANika banavAnI Apatti AvatI hovAthI jema ghaTanA koI guNadharma vidyamAna ke naSTa hoya to tenA dvArA ghaTa vidyamAna che' ke 'ghaTa naSTa che' Avo vyavahAra thaI zakato nathI. paraMtu ghaTanI vidyamAnatA hoya to ja ghaTamAM vidyamAnatAno vyavahAra thaI zake, tema ghaTapratiyogika prAgabhAvanA dhvasanI utpattinI vidyamAnatA vagere dvArA ghaTaprAgabhAvanA dhvaMsamAM paNa vidyamAnatA vagereno vyavahAra thaI zakato nathI. matalaba ke ghaTaprAgabhAvavaeNsanI vidyamAnatAthI ja ghaTaprAgabhAvaasamAM vidyamAnatAno vyavahAra karavo vyAjabI kahevAya. paraMtu ghaTapratiyogika prAgabhAvanA dhvasanI utpattinI vidyamAnatA vagerethI ghaTaprAgabhAvaasamAM vidyamAnatA vagereno vyavahAra karavo aprAmANika che. tethI sUkSmavyavahAranayanA abhiprAyathI ghaTaprAgabhAvIya dhvasanI utpattimAM vartamAnakAlInatva vagereno anvaya karIne "ghaTaH utpadyate", "ghaTaH utpanna vagere vAkyaprayoganI saMgati karavI vyAjabI nathI. eka vastunI vidyamAnatA vagere dvArA anya vastunI vidyamAnatA vagerenI saMgati kaI rIte ucita kahevAya? mATe ghaTAdinI utpatti aMge sUkSmavyavahAranayano abhiprAya paNa vyAjabI nathI. ja nAzavyavahAra asaMgata H pUrvapakSa cAlu ja (a.) A ja rIte nAzanI utpatti vartamAna hoya tenA kAraNe nAzamAM vartamAnatvano vyavahAra B(2)+lA.(2)mAM "ghaTavarta.." *.* cihnayamadhyavartI pATha ko. (10+11)mAM nathI. * lA.(2)mAM "nAzavarta.." Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1254 utpAdAdikriyApariNAmAtmakavartamAnatvAdivimarzaH . 9/12 che to kriyA-niSThApariNAmarUpa vartamAnatva "atItatva leI "narathati, naSTa ; utpaghate, utpanna" e che vibhaktavyavahArasamarthana karo. pa naiva bhavitumarhati, tulyayuktyA ghaTanAzapratiyogikotpattidhvaMse ghaTadhvaMsadhvaMsaprasaktyA ghaTapunarunmajja nApatteH durvAratvAt / tatazca sUkSmavyavahAranayAbhiprAyeNa nAzapratiyogikotpAde varttamAnatvAdyanvayakaraNena nati' rUtyADhiprayo'samarthana naiva yunyate" yuvyatA tadA ghaTotpattyAdikriyApariNAmarUpaM varttamAnatvamAdAya 'utpadyate, nazyati' ityucyatAm / kriyA caatraarmbhlkssnnaa| tatazca ghaTotpAdArambhapariNAmakAle 'ghaTa utpadyata' iti vyavahriyate ghaTanAzArambhake pariNAmakSaNe ca 'ghaTo nazyatIti prayujyate / ayamAzayaH - ArambhapariNAmAtmakavarttamAnatvasya ghaTotpAdaniSThatve tadbodhanAya 'ghaTaH utpadyate' nakSatti vagere prayoga dvArA na ja karI zakAya. kAraNa ke jema ghaTadharmavartamAnatvayoge ghaTamAM vartamAnatvano vyavahAra mAnya karavAmAM ghaTIyazyAmarUpano nAza thatAM ghaTano nAza thavAnI Apatti Ave, tema tulya yuktithI kahI zakAya ke ghaTanAzotpAdavartamAnatvayoge ghaTanAzamAM vartamAnatvano vyavahAra mAnya karavAmAM Apatti e Avaze ke ghaTanAzotpattino dhvaMsa thatAM ghaTadhvaMsano dhvaMsa mAnya karavo paDaze tathA tevuM mAnya karavAmAM to ghaTa pharIthI utpanna thavAnI samasyA sarjAze. A samasyAnuM koI nivAraNa karI nahi zake. tethI sUkSmavyavahAranayanA abhiprAyathI nAzanA utpAdamAM vartamAnatva vagereno anvaya karIne "nati' vagere prayoganuM samarthana karavuM jarAya vyAjabI nathI. che "gha', "nathati' prayoganuM anya rIte samarthana : uttarapakSa ! uttarapakSa :- (tA.) jo tame uparokta rIte ghaTaprAgabhAvavaeNsanI utpattimAM rahela vartamAnakAlInatva, - bhUtakAlInatva vagere dvArA ghaTapratiyogika prAgabhAvanA dhvaMsanI vartamAnakAlInatA-bhUtakAlInatA vagereno svIkAra karavo vyAjabI na mAnavAnA lIdhe tenA mAdhyamathI ghaTanI vartamAnakAlIna-bhUtakAlInAdi utpatti vagerenA vyavahAranuM samarthana aprAmANika TharAvatA ho to ghaTanI utpatti vagerenI kriyAnA pariNAmasvarUpa vartamAnakAlInatAnI apekSAe "dhaTa: utpadyate', "dhaTo nazyati" A pramANe vyavahAra karo. ahIM 'kriyA eTale AraMbha. utpattino kriyApariNAma eTale utpattino AraMbha pariNAma. ghaTotpattino AraMbha pariNAma eTale ghaTotpattinI vartamAnakAlInatA. ethI ghaTanI utpattino AraMbha pariNAma hAjara hoya tyAre "Ta: udyate" A pramANe vyavahAra karI zakAya che. tathA ghaTanAzano AraMbha pariNAma hAjara hoya tyAre "ghaTa: nazyati' A mujaba vyavahAra karI zakAya che. & svagata vartamAnatvathI tAdraza vyavahAra thaI (gayA.) Azaya e che ke prastutamAM AraMbhapariNAma = vartamAnatva che. te to utpattimAM ane nAzamAM rahI ja zake che. jyAre AraMbha pariNAmasvarUpa vartamAnatva utpAdamAM = ghaTotpAdamAM hoya tyAre ghaTotpattimAM vartamAnakAlInatvanI pratIti karAvanAra "paTa utpadyate" Avo prayoga thaI zake che. tema * ko. (9)mAM "atItatva' pada nathI. Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9/12 * niSThApariNAmAtmakAtItatvavicAraH * 1255 14@ iti prayogaH ghaTadhvaMsaniSThatve ca tadavabodhAya 'ghaTo nazyati' iti prayogaH sambhavati, svaniSTha pa varttamAnatvamavalambyaiva prakRte'nvayabodhA'bhyupagamAt / etena "kuMbho visijjamANo kattA" (vi.A.bhA. 3437) iti vizeSAvazyakabhASyavacanaM vyAkhyAtam, niruktavarttamAnatvaviziSTavizaraNakriyAyAH pratiyogitvarUpasya kartRtvasya kumbhe'nvayena tatra zAbdabodhopapatteH / itthaM sUkSmavyavahAranayasammatotpAda -nAzagocaravartamAnakAlaprayoge na ko'pi pUrvokto doSaH / ghaTotpattyAdivRttiniSThApariNAmarUpamatItatvamupAdAya 'utpannaH, naSTaH' ityucyatAm / dhAtvarthe utpAdAdau anAgatatvaM varttamAnaprAgabhAvapratiyogitvalakSaNaM prAgabhAvAnupagame ca varttamAnakAladhvaMsA'dhikaraNakAlInatvalakSaNaM vA apekSya 'utpatsyate, naGkSyati' iti vyavahriyatAm / tatazca ja AraMbhapariNAmAtmaka vartamAnatva jyAre nAzamAM = ghaTadhvaMsamAM hoya tyAre ghaTadhvaMsamAM vartamAnakAlInatAnI pratIti karAvanAra 'ghaTo nati' - Avo prayoga thaI zake che. kema ke AvuM mAnavAmAM anyamAM rahela guNadharmane laIne potAnAmAM (= utpAda-nAzamAM) vartamAnakAlInatAno vyavahAra ke anvaya thato nathI. paraMtu potAnAmAM (= utpAda-nAzamAM) ja rahela vartamAnatvane AzrayIne uparokta vyavahAra tathA anvayabodha thAya che. 'nAza pAmI rahelo kuMbha nAzano kartA thAya che' - A mujaba vizeSAvazyakabhASyamAM jaNAvela vAkyanI paNa saMgati upara mujaba thaI jAya che. kema ke tyAM uparokta AraMbhapariNAmAtmaka vartamAnatvathI viziSTa vinAzakriyAnuM pratiyogitvasvarUpa kartRtva ghaDAmAM bhAse che. tethI tArdazakartRtvano ghaDAmAM anvaya thavA dvArA tyAM zAbdabodha saMgata thAya che. Ama sUkSmavyavahAranayanA prastuta abhiprAyane lakSamAM rAkhIne 'tvadyate, naiti' A pramANe utpatti-nAza aMge vartamAna kALano nirdeza karavAmAM pUrvapakSIe jaNAvela koI doSane avakAza raheto nathI. OM niSThApariNAmanI apekSAe bhUtakAlIna prayoganuM samarthana (ghaTo.) A ja rIte utpatti-nAza aMge atItakALanA ullekhanuM samarthana karavA mATe vyavahAranaya ema kahe che ke ghaTotpatti vageremAM rahela niSThApariNAma = samAptipariNAma svarUpa bhUtakAlInatvanI apekSAe 'ghaTaH utpanna', 'ghaTa: naSTa:' A pramANe vyavahAra karo. matalaba ke ghaTotpattino niSThApariNAma = - samAptipariNAma hAjara hoya tyAre (= ghaTotpatti thaI cUkI hoya tyAre) 'ghaTaH utpanna' Avo vAkyaprayoga karI zakAya che. tathA ghaTanAzano niSThApariNAma hAjara hoya tyAre (= ghaTanAza niSpanna thaI cUkela hoya tyAre) 'ghaTo naSTa' Avo vAkyaprayoga karI zakAya che. * 'utpatyate" ItyAdi prayoganuM samarthana * (dhAtva.) anAgatatva = bhaviSyakAlInatva eTale vartamAnaprAgabhAvapratiyogitva. je ghaTanI utpatti bhaviSyamAM thavAnI che teno prAgabhAva vartamAnakALe vidyamAna che. tethI ghaTotpattimAM vartamAnaprAgabhAvanI je pratiyogitA che te ja ghaTotpAdagata anAgatatva che. raghunAtha ziromaNi, mImAMsaka ekadezIya vidvAna vagere prAgabhAvane nathI mAnatA. temane paNa anAgatatvalakSaNa mAnya bane te mATe kahI zakAya ke vartamAnakAlanA dhvaMsanuM adhikaraNa bane te kALe hovApaNuM e anAgatatva. tevo adhikaraNIbhUta kALa 1. jhummo vijJIryamALA f/ [9] love st kA su al Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1256 . bhaviSyattvanirvacanam / 1/2 pa 'ghaTa utpatsyate' ityatra luTpratyayena dhAtvarthotpattau anAgatatvapratyAyanAd anAgatotpattikatvalakSaNam utpatsyamAnatvaM ghaTe pratIyate / raghunAthaziromaNinA tu sAmAnyalakSaNAprakaraNadIdhitau "utpatsyate, bhaviSyatItyAdeH samAnArthakatvAd vartamAnaprAmAvatiyokyutpattitve vartamAnAnnottarazAstotpattie vA tattva" (tA.ji.sA.na.TI. pR.824) tyu | 'tattva = vidhyattvam'T vastutastu 'ghaTo nakSyatI'tyAdau api ghaTadhvaMse luTpratyayena niruktam anAgatatvameva pratIyate, na tu ziromaNisammatam anAgatotpattikatvam, anAgatatvaM vihAya anAgatatvaviziSTotpatteH luTpratyayArthatvakalpane gauravAt / na hyevaM vibhaktakAlatritayavyavahArasamarthane ko'pi doSa Apadyate / to bhaviSyakALa ja banaze. te kALe ghaTanI utpatti thavAnI hovAthI temAM A anAgatatva rahI jaze. vat + ' vagere dhAtunA arthabhUta utpatti vageremAM rahelA AvA anAgatatvanI apekSAe "utpAd, nati' vagere vyavahAra thAya. tethI "ghaTa utpatya sthaLe lUTu pratyayathI dhAtvarthabhUta utpattimAM uparokta anAgatatvano bodha thavAthI ghaTamAM anAgatotpattitvasvarUpa utpasyamAnatvanuM bhAna thaze. (ra6) raghunAtha ziromaNie to sAmAnyalakSaNAprakaraNadIdhitimAM jaNAvela che ke "utpasthate, bhaviSyati vagere prayogonA artha samAna che. tethI "bhaviSyati' prayoga dvArA je bhaviSyatvanuM bhAna thAya che, te vartamAnaprAgabhAvapratiyogiutpattikatvasvarUpa che. arthAta "ghaTano utpAda vidyamAna prAgabhAvano pratiyogI che' - AvuM bhAna tyAM thaze. athavA (svamate, "vartamAnakALanA pachInA samaye (= vartamAnakSaNadhvasAdhikaraNIbhUta samaye) ghaTotpatti rahe che' - A pratIti uparokta vAkyaprayogathI thaze." che "kRti' - prayoganuM samarthana ja ( (vastu) vAstavamAM to "To nakSyati' vagere sthaLe paNa ghaTadhvaMsamAM lUpratyaya dvArA pUrvokta anAgatatvano ja bodha thAya che. paraMtu raghunAthaziromaNisaMmata anAgatotpattitva svarUpa anAgatatvanuM ghaTadhvaMsamAM bhAna thatuM nathI. kema ke tevuM mAnavAmAM gaurava che. kahevAno Azaya e che ke jyAM sudhI ghaDo nAza na pAme tyAM sudhI ghaTadhvasano prAgabhAva vidyamAna hoya che. tethI "ghaTa natti' - vAkya sAMbhaLavAthI zrotAne "ghaTadhvaMsa vidyamAnaprAgabhAvano pratiyogI che' - evuM bhAna thaze. paraMtu 'ghaTavaeNsotpAda vidyamAnaprAgabhAvano pratiyogI che' - A mujaba zAbdabodha nahi thAya. kAraNa ke temAM utpattino praveza thavAthI zAbdabodhamAM spaSTa gaurava che. lUTU pratyayano artha "anAgatatva' mAnavAnA badale "anAgata utpatti mAnavAmAM gaurava spaSTa che. tethI " nati' sthaLe raghunAthaziromaNi lupratyayArtha tarIke anAgatatvanA badale anAgatotpattikatvano svIkAra kare che, te gauravagrasta hovAthI tyAjya che - AvuM ahIM sUcita thAya che. "utpasyate" sthaLe jema dIdhitikAra dhAtvartha utpattimAM anAgatautpattikatvano anvaya kare che, tema tulyanyAyathI "nakSatti sthaLe paNa dIdhitikAre dhAtvartha nAzamAM anAgatotpattikatvano ja anvaya karavo joIe. paraMtu "nati' sthaLe anAgatotpattikatvamAM ghaTakIbhUta utpattikatvapadArtha nirarthaka banavAthI dIdhitIkArane gaurava Avaze. AvuM ahIM tAtparya che. A pramANe utpatti ane vinAza aMge vartamAnakALa, bhUtakALa ane bhaviSyakALanA vibhakta = judA judA vyavahAranuM samarthana karavAmAM koI doSa Avato nathI. Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/12 0 kriyamANaM kRtamiti siddhAntasamarthanam / 1257 sata va kriyAkAla ghaniSThAkAla yaugapadyavivaphAI "tvamAnamutyama, virAchA vinim" e che saiddhAttika prayoga saMbhavaI. ata eva tattadaMze kriyAkAla-niSThAkAlayoH yaugapadyavivakSayA 'utpadyamAnamutpannam', 'vigacchad vigatam' ityAdiH saiddhAntikaH prayogaH sambhavati / ata evotpadyamAnaH nArakaH nArakatvena vyapadizyate / ___ "nanu utpadyamAna eva kathaM nAraka iti vyapadizyate ? anutpannatvAt, tiryagAdivaditi / * "utpanAnanuM utpanna ItyAdi prayoganuM samarthana ? (ta va.) AraMbhakAla vartamAnakAlInatAnA vyavahAranuM ane niSThAkALa atItatvanA vyavahAranuM samarthana karanAra hovAnA lIdhe ja utpatti aMzamAM AraMbhakALanA ane niSThAkALanA yaugapadyanI = samAnakAlInatAnI vivakSAthI "utpamAnam utpanna Avo saiddhAttika vAkyaprayoga saMbhavI zake che. tathA vinAza aMzamAM AraMbhakALanA ane niSThAkALanA yaugapadyanI = samakAlInatAnI vivakSAthI "vichidra vitam', 'vinazyat vinaSTa', "kSIyamA kSI' Avo saiddhAttika vAkyaprayoga saMbhavI zake che. te saiddhAtika prayoganuM samarthana che spaSTatA :- vyavahAranaya utpattinA AraMbhakALanI dRSTie "dhavim utpadyate" ke "utpamAnam' Avo prayoga kare che. tathA utpattinA niSThAkALanI apekSAe "vaTAti utpannam' Avo vAkyaprayoga vyavahAranaya kare che. utpattino AraMbhakALa ane niSThAkALa nizcayanayanI daSTie yugapatuM che. tethI utpattinA AraMbhakALanI ane niSThAkALanI samakAlInatAnI vivakSA karavAmAM Ave to "utpamAna paDhim utpanna' Avo saiddhAttika = naiRRyika vAkyaprayoga saMbhavI zake che. te ja rIte vinAzanA che AraMbhakALanI = prAraMbhakALanI dRSTie vyavahAranaya "dhati nazyati' ke " nad ghaTami ' Avo vAkyaprayoga kare che. tathA vinAzakriyAnA niSThAkALanI apekSAe "dhati naSTa' Avo vAkyaprayoga vyavahAranaya kare che. nizcayanayanI dRSTie vinAzakriyAno AraMbhakALa ane niSThAkALa yugapat = 1 samakAlIna che. tethI vinAzakriyAnA AraMbhakALanI ane niSThAkALanI samAnakAlInatAnI vivakSA karavAmAM Ave to "nazya dhaTaki nam' Avo saiddhAttika = naiRRyika vAkyaprayoga saMbhavI zake che. ja prathama samaye nAraka vyavahAranI vicAraNA (ta.) utpadyamAna vastu utpanna hovAnA lIdhe ja prathama samaye utpadyamAna nAraka jIvano nAraka tarIke vyavahAra zAstrakArone mAnya che. AkSepa :- ("nanu) "utpadyamAna evA nArakano vyavahAra nAraka tarIke kaI rIte thaI zake ? kAraNa ke prathama samaye te haju utpanna thaI rahela che paNa utpanna thaI cUkela nathI. nAraka tarIke anutpannamAM nAraka tarIkeno vyavahAra kaI rIte thAya ? bAkI to tiryaMca vagere paNa nArakasvarUpe vyavahArya banavAnI Apatti durvAra banaze. kema ke bannemAM tyAre nArakatvarUpe anutpannatva to samAna ja che. T ko.(13)mAM niSThAkAla' pATha nathI. 8 ma. + zAM.mAM sauddhA..." azuddha pATha si. + ko. (7+9+10+11) + A.(1)no pATha lIdho che. Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prathamakSaNe'nutpannasya pazcAdutpAdA'yogaH 9/12 atrocyate, utpadyamAna utpanna eva tadAyuSkodayAt, anyathA tiryagAdyAyuSkA'bhAvAd nArakAyuSkodaye'pi rA yadi nArako nA'sau, tadanyaH ko'sau ?" (bha.sU. 1/7/57/pR. 84 ) iti vyaktaM vyAkhyAprajJaptivyAkhyAyAM prathamazatake / weonrae wiyi, coe 1258 nanu utpadyamAnaM vastu kathamutpannaM bhavet ? kathaM punastadvarttamAnaM sadatItaM bhavatIti ? atrocyate- " paTa utpadyamAnakAle prathamatantupraveze utpadyamAna evotpanno bhavatIti, utpadyamAnatvaM ca ka tasya prathamatantupravezakAlAdArabhya ' paTa utpadyate' ityevaM vyapadezadarzanAt prasiddhameva, utpannatvaM tUpapattyA prasAdhyate / = [rpaNa tathAhi - utpattikriyAkAla eva prathamatantupraveze'sAvutpannaH, yadi punarnotpanno'bhaviSyattadA tasyAH kriyAyA vaiyarthyamabhaviSyat niSphalatvAt / utpAdyotpAdanArthA hi kriyAH bhavanti / yathA ca prathame kriyAkSaNe nAsAvutpannastathottareSvapi kSaNeSvanutpanna evAsau prApnoti ko hyuttarakSaNakriyANAmAtmani rUpavizeSo ? yena eka kaDemANe kaDe' siddhAnta : bhagavatIvRttidarpaNamAM - nirAkaraNa :- (o.) bhAgyazALI ! amArA Azayane sAMbhaLo. prathama samaye narakamAM nAraka tarIke utpanna thaI rahelo jIva nArakasvarUpe utpanna thaI cUkela ja che. kAraNa ke tenuM narakAyuSya tyAre udayamAM che. jo narakAyuSya udayamAM hovA chatAM paNa prathamasamaye te jIvano nAka tarIkeno vyavahAra na thAya to teno vyavahAra kayA svarUpe karazo ? kema ke tyAre tene tiryaMca-manuSya-devaAyuSya udayamAM na hovAthI tiryaMca, manuSya ke deva to nahi ja kahI zakAya. tathA tamArA maMtavya mujaba jo tyAre tene nAraka paNa na kahI zakAto hoya to tene tyAre tame zuM kahezo ? tiryaMca, manuSya, deva ane nAraka - A cAreyathI bhinna te koNa che ?" tene siddha to kahI zakAya tema nathI. kAraNa ke ATheya karmothI te jIva gherAyela che. tethI tene tyAre nAraka mAnavo ja rahyo. Ama 'utpadyamAnam utpannam' Avo nizcayanayano siddhAnta vyAjabI ja che. A pramANe bhagavatIsUtravyAkhyAmAM prathamazatakamAM upara mujaba AkSepa-nirAkaraNane darzAvavAmAM Avela che. kA prazna :- (nanu.) utpadyamAna vastune utpanna kaI rIte kahI zakAya ? je vastu vartamAnakAlIna hoya te atItakAlIna kaI rIte banI zake ? 'utpadyamAnam utpannam' nuM bhagavatIsUtravRttithI samarthana pratyuttara :- (tro.) tamArA praznanuM samAdhAna bahu saraLa che. te A rIte paTa utpattisamaye prathamataMtupraveza vakhate utpadyamAna hoya che tyAre ja utpanna hoya che. prathama taMtunA pravezanA samayathI mAMDIne 'paTa utpanna thaI rahela che' - A pramANe vyavahAra jovA maLe che. tethI tyAre 'paTa utpadyamAna che' - A vAta prasiddha ja che. 'te samaye paTa utpanna thaI cUkela che' A bAbata yuktithI siddha karI zakAya che. te A mujaba - utpattikriyAnA samaye ja prathama taMtunA praveza vakhate paTa utpanna thayela che. jo tyAre paTa utpanna thayo na hoya to niSphaLa hovAthI tyAre te paTajananakriyA vyartha thavAnI Apatti Ave. utpAdyanuM utpAdana karavA mATe kriyA hoya che. tethI utpAdanakriyAnI prathama kSaNe jo paTa utpanna na thayo hoya to pachInI kSaNomAM paNa paTa anutpanna ja raheze. kAraNa ke uttarakAlIna kriyAomAM evuM te vaLI kayuM vizeSa prakAranuM svarUpa raheluM che ke prathama samaye paTa utpanna na thAya ane uttarakAlIna - - Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/2 utpadyamAnam utpannam 1259 prathamatayA notpannastaduttarAbhistUtpAdyate" (bha.sU.1/1/7 pR.14) ityadhikaM bhagavatIsUtravRttito vijJeyam / etena nizcayanayasaMmatotpattyAdinirAkaraNaparaM navyanaiyAyikamataM nirAkRtaM draSTavyam / "ye tvAhuH 'ghaTotpAdakAle ghaTanAzAbhyupagame 'ghaTo naSTa' iti prayogaH syAt, anyanAze ca ghttsyotpnntvaiAnta va' kRti, te'pyatAtparyajJAH syAdupasyandanena dravyArthatayA ghaTapadasya tathAprayogasyeSTatvAt, aMze tatpratiyogitvasya aMze tadAdhAratvasya ca sambhavAt virodhasyA'pi tRtIyArthAvaruddhasyAtpadapratiruddhatvAditi" (syA.ka.7/17 kriyAthI utpanna thAya ? tethI mAnavuM paDaze ke utpadyamAna paTa utpanna che ja. A bAbatamAM adhika nirUpaNa bhagavatIsUtranI vyAkhyAmAM zrIabhayadevasUrijI mahArAje karela che. jijJAsu vAcakavarga tyAM dRSTipAta karI zake che. * navyanaiyAyikamatanuM nirAkaraNa (tena.) Ama nizcayanayano vAkyaprayoga paNa yuktisaMgata siddha thAya che. tethI navyanaiyAyike nizcayanayamAnya utpatti-vinAza aMge vartamAnakALa-bhUtakALathI garbhita 'tvadyamAnam utpannam', 'viAcchav vitam' Avo vAkyaprayoga amAnya karavAno je prayAsa karela hato te vyAjabI nathI. A pramANe siddha thAya che. {t[ * utpattikAle nAzasvIkAra sadoSa H pUrvapakSa " ekAntavAdI :- ("ye svAduH.) "jo anekAntavAdI utpAda-vyaya-dhrauvyane samakAlIna mAnatA hoya to ghaTotpattinA samaye ghaTanAzane paNa anekAntavAdIe svIkAravo paDaze. tathA jo ghaTotpAdakALe ghaTadhvaMsane mAnya karavAmAM Ave to ghaTotpatti samaye 'ghaTo naSTa Avo vAkyaprayoga paNa anekAMtavAdIe karavo paDaze. tathA ghaTotpatti samaye koI 'vo naSTa:' Avo vAkyaprayoga kare to tene prAmANika mAnavo paDaze. jo ghaTotpAdakALe ghaTanA badale anya padArthano nAza mAnavAmAM Ave to ghaDo to ekAMte utpanna ja thayelo kahevAze. A rIte to ghaTamAM ekIsAthe utpAda-vyaya siddha nahi thaI zake. utpattikAle nAzavIkAra nirdoSa : uttarapakSa ke - anekAntavAdI :- (te'vyatA.) je ekAMtavAdIo anekAntavAda sAme u52 jaNAvyA mujaba AkSepa kare che te paNa anekAntavAdanA tAtparyane jANatA nathI. AnuM kAraNa e che ke ame syAdvAdIo 'svAt' padano prayoga karIne ghaTotpatti kALe dravyArtharUpe = mRtpiDarUpe = dravyaghaTarUpe 'ghaTaH naSTa' Avo vyavahAra mAnya karIe ja chIe. ghaTa utpanna thato hoya te samaye mRNiDano nAza thAya che ja. mRtpiDa dravyaghaTasvarUpa che. tethI ghaTotpAdakALe 'ghaTo naSTa' AvA vAkyaprayogamAM 'ghaTa' zabdane dravyaghaTano = mRtpiDAtmaka ghaTano vAcaka mAnIne tevA vyavahArane ame anekAntavAdIo prAmANika mAnIe ja chIe. ghaDo koIka aMze nAzano pratiyogI che tathA koIka aMze te nAzano AdhAra che. eka svarUpe dhvaMsapratiyogitA ane anya svarUpe dhvaMsAdhAratA - A banne guNadharmono ekatra yugapat samAveza karavAmAM koI virodhane avakAza nathI. ghaTamAM tRtpiDarUpe dhvaMsapratiyogitAno ane ghaTatvarUpe dhvaMsAdhAratAno svIkAra prAmANika hovAthI ghaTotpattikSaNe 'ghaTo naSTa' Avo vyavahAra amane anekAntavAdIne ISTa che. eka ja vastumAM ekIsAthe utpAda-vyayano virodha . Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1260 * naiyAyikamatasamAlocanA 9/12 paramataI "vAnI dhvasto ghaTa" e Adya kSaNaU vyavahAra sarvathA na ghaTaI. amhAraU nayabhedaIM pR.99) vyaktaM syAdvAdakalpalatAyAm / idamatrAkUtam - jinapravacane pratipadArthaM sAmAnyato nikSepacatuSTayaM samAmnAtam / tadanusAreNA'tra mRtpiNDo dravyaghaTaH, kambugrIvAdimAMzca bhAvaghaTaH / itthaM ghaTo dravyAtmako bhAvAtmakazca / bhAvanikSepeNa ghaTotpattau satyAM dravyanikSepeNa ghaTavipattirapi avazyambhAvinI / tatazca ghaTe mRtpiNDalakSaNadravyAMze dhvaMsapratiyogitA kambugrIvAdimattvalakSaNabhAvAMze ca dhvaMsAdhAratA yugapadaviruddhaiva / itthaM mRtpiNDAvacchinnadhvaMsapratiyogitAvAn ghaTaH kambugrIvAdimattvAvacchinnadhvaMsIyA''dhAratAvAn samakAlameva sampadyate iti nikSepatattvavidAM na kA'pi bAdhA prasiddhaprayogAdyupapattikaraNe iti / Ni kiJca, navyanaiyAyikAdimate ghaTadhvaMsA''dyakSaNe 'idAnIM dhvasto ghaTaH' iti vyavahAraH sarvathaiva na sambhavati; nazyatkSaNe ghaTanAzotpatteratItatvavirahAt / asmAkamanekAntavAdinAM vyavahAranayena tadA tadasambhave'pi nizcayanayena tu sambhavatyeva, paNa 'apekSAbhedathI' AvA tRtIyAvibhaktiarthathI garbhita evA arthanA bodhaka 'svAt' padanA sAnnidhyathI ja nirasta thaI jAya che." A bAbata syAdvAdakalpalatA nAmanA vyAkhyAgraMthamAM vyakta che. ekatra dhvaMsanI pratiyogitA ane AdhAratA aviruddha (ma.) ahIM kahevAno Azaya e che ke jainadarzanamAM dareka zabdanA nAma-sthApanA-dravya-bhAva A pramANe sAmAnyathI cAra nikSepa mAnya karavAmAM Avela che. pratyeka padArtha nAma-sthApanAdi svarUpa che. te mujaba prastutamAM mRNiDa eTale dravyaghaTa. kaMbugrIvAdimAn padArtha eTale bhAvaghaTa. Ama ghaTa dravyAtmaka paNa che tathA bhAvAtmaka paNa che. bhAvanikSepe = bhAvAtmaka svarUpe ghaDo utpanna thaI rahela hoya tyAre dravyanikSepe = dravyAtmakarUpe = mRNiDarUpe teno nAza avazya thAya che. tethI ghaDAmAM dravyAMze = dravyAtmakarUpe = zrRthiDarUpe dhvaMsapratiyogitA tathA bhAvAMze = bhAvAtmakarUpe = kaMbugrIvAdimattvarUpe dhvaMsAdhAratA paraspara virodha vinA ja ekIsAthe rahI zake che. A rIte eka ja samaye eka ja ghaDAmAM mRtpiDAvacchinna dhvaMsanirUpita pratiyogitA ane kaMbugrIvAdimattvaavacchinna dhvaMsanirUpita AdhAratA saMbhave che. Ama nikSepatattvavettA jaina vidvAnone koI paNa lokaprasiddha vAkyaprayoga ke pratIti AdinI vyavasthA karavAmAM koI paNa jAtanI samasyA naDI zakatI nathI. * nizcayamatasamarthana (vingva.) vaLI, bIjI eka mahattvanI vAta e che ke navya naiyAyika vagerenA matamAM ghaTadhvaMsanI prathama kSaNe 'vAnIM ghaTo dhvastaH' Avo lorkaprasiddha vyavahAra koI paNa rIte nahi saMbhavI zake. kAraNa ke vartamAnakALe = 'nazyat' samaye = ghaTanAzajanmakSaNe ghaTanAzanI utpatti atIta bhUtakAlIna nathI. tathA 'dhvastaH' Avo vAkyaprayoga dhvaMsajanmamAM atItakAlInatvanuM avagAhana kare che ane 'vAnI' zabda vartamAnakALane darzAve che. tethI ghaTaUsaprathamakSaNe uparokta vAkyaprayoga naiyAyikamate saMbhavI nahi zake. (asmA.) ame anekAntavAdI to aneka nayone mAnya karIe chIe. tethI ghaTadhvaMsajanmakSaNe = Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/12 * nazyatsamaye naSTatvasamarthanam / 1261 saMbhavaiM. satra sampatti gAthA chaI. 'uppajjamANakAlaM uppaNNaM ti vigayaM vigcchNtN| vayaM puvyvavaMto, tivAstavisarSa vitA (satarU .rU7) l9/12 ghaTadhvaMsotpattikriyAsamaye'pi tannaye ghaTadhvaMsotpattiniSThApariNAmalakSaNasya atItatvasyA'bAdhAt / pa yathotpAda-vyaya-sthitInAM pratyekamekaikaM rUpaM trayAtmakaM tathA bhUta-vartamAna-bhaviSyadbhirapyekaikaM rUpaM trikAlatAmAsAdayatIti / etadevoktaM sammatitakeM '"uppajjamANakAlaM uppaNNaM ti vigayaM vigacchaMtaM / virya pALavayaMtI, tivAstavisarSa virese pA" (4.ta. rU/rU7) tiA. etadarthalezastu bhagavatIsUtravyAkhyAyAM navAGgITIkAkArazrIabhayadevasUribhiH "utpadyamAnakAlamityane- zaM nAdyasamayAdArabhyotpattyantasamayaM yAvadutpadyamAnatvasyeSTatvAdvarttamAna-bhaviSyatkAlaviSayaM dravyamuktam, utpannamityanena / vyavahAranayathI "phanI Ti: dhvasta - Avo vAkyaprayoga bhale na saMbhavI zake. to paNa nizcayanayanI daSTie to ghaTadhvaMsajanmakSaNe "phAnI ghaTaH dhvasta:' - Avo vAkyaprayoga saMbhavI zake ja che. kAraNa ke nizcayanayanI dRSTie AraMbhakALa (= kriyAkALa) ane niSThAkALa (= samAptikALa) eka ja che. tethI ghaTadhvasanI utpatti kriyA je samaye vidyamAna haze te samaye paNa nizcayanayathI ghaTadhvajanmano niSThApariNAma hAjara ja haze. dhvasanI utpattino niSThApariNAma e ja dhvasanuM atItatva = bhUtakAlInatva che. Ama ghaTaasotpattikSaNe ghaTaasotpAdaniSThApariNAmasvarUpa atItatva abAdhita hovAthI tyAre "DhAnAM gharo dhvasta' Avo vAkyaprayoga nizcayanayanI daSTie thaI zake che. tripadImAM trikAla anvayayojanA : (co.) utpAda, vyaya ane dhrauvya (= sthiti = sthiratA) A traNeyamAM pratyeka guNadharma jema trayAtmaka che che tema te utpAdAdi pratyeka guNadharma bhUtakALa, vartamAnakALa ane bhaviSyakALa - Ama traNa kALane laIne paNa saikAlikatAne dhAraNa kare che. A vAta sammatitarka graMthamAM zrIsiddhasenadivAkarasUrijI mahArAje jaNAvela che. saMmatitarkanI te gAthAno artha nIce mujaba che. che saMmatitarkasaMvAda che gAthArtha :- "utpattikriyAnA kALamAM dravyane "utpanna dekhADanAra ane vinAzakriyAkALamAM dravyane vinaSTa' dekhADanAra (puruSa) traNe kALane viSayanA rUpamAM vizeSita kare che." * saMmatigAthA upara bhagavatIsUtravyAkhyA ja (a.) navAMgITIkAkAra zrIabhayadevasUrijI mahArAje bhagavatIsUtranA AThamA sUtranI vyAkhyA karatI vakhate uparokta saMmatitarkagAthAne uddhata karela che tathA tenI tyAM vyAkhyA paNa karela che. tyAM teozrIe jaNAvela che teno prastutamAM upayogI aMza A mujaba che. "saMmatitarkagAthAmAM "utpaghama' A pramANe je kahela che, teno artha evo mAnya che ke utpattinA prathama samayathI mAMDIne utpattinA aMta samaya '.. citadvayamadhyavartI pATha phakta lA.(2)mAM che. 1. utpadyamAnakAlam utpannam iti vigataM vigacchat / dravyaM prajJApayan, trikAlaviSayaM vishessyti|| Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1262 0 sammatitarkavyAkhyAdvayavimarza: 0 9/12 tvatItakAlaviSayam, evaM vigataM vigcchditynenaapiiti| tatazcotpadyamAnAdi prajJApayan sa bhagavAn dravyaM vizeSati, ? trivaThAviSaye yathA mavati" (maphU.9/9/.8, vR. 998) rUtyevaM zitaH | tarkapaJcAnanazrIabhayadevasUrikRtA vAdamahArNavAbhidhAnA tadvRttistvevam "utpadyamAnasamaye eva kiJcit paTadravyaM tAvadutpannam - yadyekatantupravezakriyAsamaye tad dravyaM tena rUpeNa notpannaM tarjuttaratrApi tannotpannamityatyantAnutpattiprasaktistasya syAt / na cotpannAMzena tenaiva punastadutpadyate, tAvanmAtrapaTAdidravyotpattiprasakteruttarottarakriyAkSaNasya tAvanmAtraphalotpAdane eva prakSayAd aparasya phlaantrsyaa'nutpttiprskteH| yadi ca vidyamAnA ekatantupravezakriyA na phalotpAdikA, vinaSTA sutarAM na bhavet, asattvAt, anutpattyavasthAvat / na hyanutpanna-vinaSTayorasattve kazcid vishessH| sudhInI avasthAparyanta kArya utpadyamAna hovAthI kAryadravyane vartamAnakAlIna ane bhaviSyakAlIna kahevAya. tathA utpanna zabdathI atItakAlIna kAryadravya vivakSita che. A ja rIte "vita' zabdathI atIta vinaSTa kAryadravya ane " viccha' zabdathI vartamAnakAlIna-bhaviSyakAlIna nAzayukta dravya vivakSita che. tethI saMmatitarkanI uparokta gAthAno artha evo thaze ke utpadyamAna-utpannAdi dravyanI prarUpaNA karatA bhagavAna je rIte dravya trikALaviSayaka bane te rIte jaNAve che." vAdamahArNavavivaraNa che. (tarka.) tarkapaMcAnana zrIabhayadevasUrijI mahArAje saMmatitarkaprakaraNa upara vAdamahArNava nAmanI mahAkAya vyAkhyA racela che. tyAM saMmatitarkanI prastuta gAthAnI vyAkhyA nIce mujaba karela che. "koI paNa eka vastradravya potAnI utpattikriyAnA kALamAM paNa 'utpanna' hoya che - A tathyanI puSTimAM kahI zakAya che ke vastranirmANa mATe UrdhvatantasamUhanI aMdara jyAre pahelA ADA tAMtaNA (= taMtu) no praveza karAvAya che te samaye te vastradravyane teTalA aMzamAM (dA.ta. ADA ekahajAra tAMtaNAnuM vastra banavAnuM che. to 1000 mA aMzamAM) to "utpanna' samajavuM joIe. jo AvuM na mAnIe to pachI-pachInA samaye bIjA, ra trIjA yAvatu chellA taMtuno praveza karAvavA chatAM paNa te vastra anutpanna ja raheze. pariNAma svarUpe te vastra kAyama mATe sarvathA anutpanna thavA svarUpa atiprasaMga Avaze. evuM mAnI na zakAya ke - prathamataMtupraveza thayA pachI jeTalA aMzamAM te vastra utpanna thayuM, teTalA ja aMzamAM navA navA taMtupravezakALamAM paNa vAraMvAra te vastranI utpatti cAlu ja raheze." jo AvuM mAnavAmAM Ave to sarvathA ekataMtumAtrapramANa vastrAdi dravyanI utpatti thavA svarUpa atiprasaMga Avaze. kAraNa ke pachI-pachInI taMtupravezakriyA phakta ekataMtumAtrapramANa vastrane utpanna karIne pUrI thaI jaze ( caritArtha thaI jaze). pariNAma svarUpe betaMtupramANa ke traNataMtupramANa vagere navA-navA phaLasvarUpa vastranI utpatti ja thaI na zake. AvI samasyA sarjAze. have vicArIe ke potAnI hAjarImAM paNa jo ekataMtupravezakriyA phaLane utpanna karatI nathI to te vinaSTa thayA pachI to sutarAM karI nahi zake. kAraNa ke anutpanna avasthAnI jema vinaSTa avasthA paNa asat che. anutpanna ane vinaSTa A banne avasthAmAM asattvamAM koI pharaka nathI ke jenAthI evI AzA pragaTI zake ke "anutpanna avasthAmAM kArya bhale thaI na zake paraMtu vinaSTa avasthAmAM to thaI zake." Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9/12 * trikAlaviSayadravyasvarUpapratipAdanam 1263 tataH prathamakriyAkSaNaH kenacid rUpeNa dravyamutpAdayati, dvitIyastvasau tadeva aMzAntareNotpAdayati, anyathA pa kriyAkSaNAntarasya vaiphalyaprasakteH / ekenAMzenotpannaM sad uttarakriyAkSaNaphalAMzena yadyapUrvamapUrvaM tad utpadyeta tadotpannaM bhaved, nAnyatheti prathamatantupravezAdArabhyAntyatantusaMyogAvadhiM yAvad utpadyamAnaM prabandhena tadrUpatayotpannam, abhipretaniSThArUpatayA cotpatsyata ityutpadyamAnam utpannamutpatsyamAnaM ca bhvti| evamutpannamapi utpadyamAnamutpatsyamAnaM m ca bhavati, tathotpatsyamAnamapi utpadyamAnamutpannaM ceti / ekaikamutpannAdikAlatrayeNa yathA traikAlyaM pratipadyate tathA vigacchadAdikAlatrayeNApyutpAdAdirekaikaH traikAlyaM ]]>< prtipdyte| tathAhi yathA yad yadaivotpadyate tat tadaivotpannam utpatsyate ca / yad yadaivotpannaM tat tadaiva rNi utpadyate utpatsyate c| yad yadaivotpatsyate tat tadaivotpadyate utpannaM ca / tathA (yadeva ? ) yadaiva yadutpadyate tat tadaiva vigataM vigacchad vigamiSyacca / tathA, yadeva yadaivotpannaM tadeva tadaiva vigataM vigacchad vigamiSyacca / kA dareka kriyAkSaNe vibhinnasvarUpe kAryotpatti (ta.) AnA parathI evo sAra nIkaLe che ke prathama kriyAkSaNa kaMIka aMzamAM (= koIka svarUpe) dravyane utpanna kare che. bIjI kriyAkSaNa e ja dravyane kaMIka bIjA aMzamAM utpanna kare che. jo AvuM na mAnIe to bIjI kSaNanI kriyAthI e ja aMzamAM dravyanI punaH utpattine mAnavI paDaze. tethI tyAre bIjI kSaNanI kriyAmAM niSphaLatAnuM kalaMka lAgaze. saMpUrNa vastranI utpattinI AzA tyAM sudhI rAkhI zakAya ke jyAM sudhI eka aMzamAM vastra utpanna thayA pachI uttarottara kriyAkSaNo dvArA navA-navA (= apUrva apUrva) aMzamAM e dravyanI utpatti thatI hoya. anyathA tevI AzA nakAmI mAnavI paDe. A rIte prathama taMtunA pravezathI mAMDIne aMtimataMtusaMyoga sudhI te dravya paraMparAthI utpadyamAna svarUpe rahIne utpanna thAya che. tathA jeTalA aMzomAM utpanna thavAnuM bAkI che eTalA aMzomAM utpatyamAna (= bhaviSyamAM utpanna thavAvALuM) che. A rIte samuccayathI jovAmAM Ave to evuM kahI zakAya ke eka ja dravya jyAre utpadyamAna avasthAmAM che, tyAre te utpanna paNa che ane utpatyamAna paNa che. taduparAMta, je utpanna che te paNa utpadyamAna ane utpatyamAna che. tathA je utpatyamAna che te ja utpadyamAna ane utpanna avasthAmAM paNa che. 8. \/ maikAlika utpAdAdi samarthana (pu.) jema eka-eka utpannAdi traNe kALane AzrayIne ahIM dravyanI traikAlikatA dekhADAI che te ja rIte vinazyadi traNe kALane laIne paNa utpAdAdimAM eka-eka karIne traikAlikatAnuM upadarzana thaI zake che. te upadarzana A rIte che-- (1) je vastu jyAre utpanna thatI hoya te (vastu) te ja samaye utpanna thayelI paNa che ane utpanna thavAnI paNa che. (2) je jyAre utpanna thayuM che te samaye te utpanna thaI rahyuM che ane utpanna thavAnuM paNa che. (3) je jyAre utpanna thavAnuM che te samaye te utpanna thaI raheluM paNa che ane utpanna thayeluM paNa che. te ja pramANe utpadyamAna, utpanna ane utpatyamAnanI sAthe vigamano = nAzano saMbaMdha joDI levo. te A rIte - (4) je jyAre utpanna thaI rahelI che te (vastu) te ja samaye nAza pAmelI che, nAza pAmI rahI che ane nAza pAmavAnI paNa che. (5) tathA je (vastu) jyAre utpanna thayela che te ja vastu tyAre ja nAza pAmelI che, nAza pAmI rahI Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 1264 0 sthityAdau kAlatrayAnvitotpAdAdivimarza: 0 - tathA, yadeva yadaivotpatsyate tadeva tadaiva vigataM vigacchad vigamiSyacca / evaM vigamo'pi trikAla utpAdAdinA darzanIyaH, tathA sthityA'pi trikAla eva saprapaJcaH pradarzanIyaH / sa evaM sthitirapi utpAda-vinAzAbhyAM saprapaJcAbhyAmekai kAbhyAM trikAlA pradarzanIyeti / dravyamanyonyAtma- katathAbhUtakAlatrayAtmakotpAda-vinAza-sthityAtmakaM prajJApayaMstrikAlaviSayaprAdurbhavaddharmAdhAratayA tad vizinaSTi / / anena prakAreNa trikAlaviSayaM dravyasvarUpaM pratipAditaM bhavati; anyathA dravyasyAbhAvAt tadvacanasya mithyaatvprasariti mAva:(ra.ta.rU/rU7 vR) rUDhiA prakRte "Na bhavo bhaMgavihINo bhaMgo vA Natthi sNbhvvihiinno| uppAdo vi ya bhaMgo Na viNA dhovveNa che ane nAza pAmavAnI paNa che. (6) tathA je vastu jyAre utpanna thavAnI che te ja vastu tyAre ja nAza pAmelI che, nAza pAmI rahI che ane nAza pAmavAnI paNa che. pa nAzasamaye utpAdAdi hAjara (jaM.) e ja rIte A paNa samajI ja levuM ke - (1) je jyAre nAza pAmI rahyuM che te, te ja samaye utpanna che, utpanna thaI rahyuM che ane utpanna thavAnuM paNa che. (2) je jyAre nAza pAmela che te padArtha te ja samaye utpanna thayela che, utpanna thaI rahela che ane utpanna thavAno paNa che. (3) temaja je jyAre nAza pAmaze te, te ja samaye utpanna thayela che, utpanna thaI rahela che ane utpanna thavAnuM che. tathA A ja rIte sthitinI = dhrauvyanI sAthe paNa vistArathI utpAdAdino saikAlika saMvedha darzAvavo. (1) jema ke - je jyAre utpanna thaI rahela che ke nAza pAmI rahela che te, te ja samaye sthira hatuM, sthira che ane sthira raheze. (2) je jyAre utpanna thaI gayela che ke naSTa thaI gayela | che te, te ja samaye sthira hatuM, sthira che ane sthira raheze. (3) je jyAre utpanna thaze ke nAza na pAmaze te, te ja samaye sthira hatuM, sthira che ane sthira raheze. vaLI sthitinI sAthe paNa te ja 2 rIte utpAda-vinAzanI vistArathI saikAlikatA dekhADI zakAya che. tathA te ja rIte sthitinI paNa utpAdavinAza pratyekanI sAthe saikAliktAnuM pradarzana vistArathI karI zakAya che. uparanI rIte je paraspara bhinna eka-bIjAthI anuviddha trikAlavyApta utpAda-vinAza-sthiti che te tamAma ekadravyasaMsargI hovAthI dravya paNa uparanA prakAranA utpAdAdithI abhinna che. AvA prakAranuM pratipAdana karanAra puruSa abAdhita trikAlaviSayanA svarUpamAM pragaTa thatA guNadharmanA AdhAra tarIke dravyane vizeSa prakAre rajU kare che. tAtparya e che ke uparanI rIte dravyanuM svarUpa trikAlavyApaka che' - evuM pratipAdita thAya che. jo dravyane saikAlika na mAno to vAstavamAM svarUpazUnya thavAthI dravyanuM astitva ja zUnya thavAthI dravyapratipAdaka vacanaprayoga mithyA thavAnI Apatti Avaze." A pramANe saMmatitarkavyAkhyA dvArA kALanA mAdhyamathI paNa utpAdAdi pratyekamAM trayAtmakatA siddha thAya che. utpAdAdigUlya vastuno asaMbhava : kuMdakuMdAcArya - (kRrta.) digaMbara kuMdakuMda svAmIe racela pravacanasAra nAmanA graMthanI eka gAthA paNa prastutamAM yAda 1. na bhavo bhaGgavihIno bhaGgo vA nAsti smbhvvihiinH| utpAdo'pi ca bhaGgo na vinA dhrauvyeNa arthena / / Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9/12 0 prativastu traikAlikotpAdAdisamarthanam / 1265 attheNa / / " (pra.sA.8) iti pravacanasAragAthA'pi smartavyA, tato'pi prativastu utpaad-vyy-dhrauvysiddheH| e adhikantu amRtacandrIyavRttito jJeyam / taduktaM vidyAnandasvAminA'pi aSTasahasyAM "dravya-paryAyAtmakaM jIvAdi vastu, krama-yogapadyAbhyAmarthakriyAnyathAnupapatteriti pramANopapannam / tathA ca sthitireva sthAsyati utpatsyate vinkssyti| sAmarthyAt sthitA utpannA vinaSTeti gamyate / rza vinAza eva sthAsyati utpatsyate vinakSyati, sthita utpanno vinaSTa iti ca gmyte| utpattireva utpatsyate karavA lAyaka che. tyAM temaNe jaNAvela che ke "utpAda kyAreya paNa vyayazUnya nathI hoto. athavA vyaya kyAreya paNa utpAdazUnya nathI hoto. utpAda ane vyaya paNa dhrauvya vastu vinA zakya nathI." kuMdakuMdasvAmInuM uparokta vacana paNa pratyeka vastumAM utpAda-vyaya-dhrauvyane siddha kare che. A bAbatano vadhu vistAra pravacanasAravyAkhyAmAM digaMbara amRtacaMdrAcAryajIe karela che. jijJAsu vAcakavarga tyAM daSTipAta karI zake che. - 5 digaMbaramatamAM utpAdAdimAM kAlavyayasaMbaMdha che (taku.) samantabhadrAcAryaracita AptamImAMsA graMtha upara digaMbara akalaMkAcArye aSTazatIbhASya racela che. tenA upara digaMbara vidvAna zrIvidyAnaMdasvAmIe aSTasahastrI nAmanI vistRta vyAkhyA racela che. temAM teoe utpAda-vyaya-dhrauvyamAM traNa kALano samanvaya karIne nava bhAMgA darzAvela che. temanuM kathana A mujaba che. "jIva-ajIva vagere sarva vastu dravya-paryAya ubhayAtmaka che. vastune dravya-paryAya ubhayAtmaka mAnavAmAM na Ave to jIvAdi vastu kramazaH ke yugapatuM arthakriyA kare tevuM asaMgata banI javAthI jIvAdi vastune dravya-paryAyAtmaka mAnavI joIe. A pramANe pramANathI siddha thAya che. spaSTatA :- jo vastune kevala dravyAtmaka mAnavAmAM Ave to jIvAdi vastu potAnuM kArya = kriyA kramazaH ke yugapata karI na zake. kramazaH kArya kare to judA judA samaye dravyanuM svarUpa badalAvAthI dravyAtmakatA = a dhruvAtmakatA bAdhita thAya. tathA yugapat = ekIsAthe tamAma kAryone jIvAdi vastu kare to bIjI kSaNe kazuM kArya bAkI na rahevAthI jIvAdi vastu asat banI jAya. kAraNa ke arthakriyAkAritva e ja to paradarzanInArA mate sat vastunuM lakSaNa che. tethI jIva-ajIva vagere vastune kevala dravyAtmaka mAnI na zakAya. tathA jIvaajIva vagere vastune kevala paryAyAtmaka paNa mAnI na zakAya. kAraNa ke kevala paryAyAtmaka vastu paNa kramazaH ke yugapatuM arthakriyAne karavA mATe samartha nathI. paryAya kSaNika hovAthI kramazaH aneka kAryone karI na zake. tathA "yugapatu paryAya tamAma kriyAone kare che' - tevuM paNa mAnI na zakAya. kAraNa ke jIvAdi vastu ekI sAthe badhA kAryo kare tevuM jovA maLatuM nathI. nahitara bIjI kSaNe koI kArya karavAnuM bAkI na rahe. Ama jIvAdi vastu kevala dravyAtmaka ke phakta paryAyAtmaka nahi paNa dravya-paryAyasvarUpa che - tevuM siddha thAya che. pratyeka ghavyAdi tritayAtmaka . (tathA) tethI (jIvAdi vastumAM rahela dhrauvya-vyaya-utpAdane traNa kALanI apekSAe vicArIe to) sthiti = dhrauvya ja sthira raheze, utpanna thaze tathA vinAza pAmaze. (Ama bhaviSyakALanI dRSTie dhrauvyamAM dhrauvya-utpAda-vyayAtmakatA siddha thAya che.) tathA sAmarthyathI (= arthapattithI ke koThAsUjhathI) jaNAya che ke sthiti = sthiratA = dhruvatA paNa sthira = dhruva hatI, utpanna thayelI hatI ane vinaSTa hatI. (A Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1266 0 paryAyANAM sarvathA nAzA'yogaH / 9/12 - vinakSyati sthAsyatIti na kutazcid uparamati sotpannA vinaSTA sthiteti gamyate / sthityAdyAzrayasya vastuno'nAdyanantatvAd anuparamasiddheH sthityAdiparyAyANAM kAlatrayApekSiNAmanuparamarA siddhiH, anyathA tasyAtallakSaNatvaprasaGgAt, sattvavirodhAt / partana nIvAdri vastu (1) tiSThati, (2) tim, (3) zAsthati, (4) vinazyati, (2) vinasTam, rIte bhUtakALanI dRSTie drauvyamAM drauvya-utpAda-vyayAtmakatA siddha thAya che. vartamAnakALanI dRSTie to dhrauvyamAM dhrauvya-utpAda-vyayAtmakatA che ja. Ama bhaviSyakALa, bhUtakALa, vartamAnakALanI apekSAe dhrauvya tritayAtmaka che - tevuM siddha thAya che. dhrauvyanI jema vyayamAM paNa traNa kALanI dRSTie trayAtmakatA nizcita thAya che. te A rIte) vinAza = vyaya ja sthira raheze, utpanna thaze tathA vinAza pAmaze. (Ama bhaviSyakALanI dRSTie vyayamAM dhrauvya-utpAda-vyayAtmakatA siddha thAya che. tathA bhUtakALanI dRSTie vicArIe to) vinAza ja sthira hato, utpanna thayela hato ane vinaSTa = nAza pAmela hato - A pramANe jaNAya che. (vartamAnakALanI dRSTie to vinAza dhrauvya-utpAda-vyayarUpa che ja. tethI bhaviSyakALa, bhUtakALa ane vartamAnakALanI apekSAe vyaya trayAtmaka che - tevuM siddha thAya che. vyayanI jema utpAdamAM paNa traNa kALanI vivakSAthI trayAtmakatA nizcita thAya che. te A rIte) utpAda ja utpanna thaze, vinAza pAmaze, sthira raheze. tethI utpAda koI paNa nimitte aTakato nathI. (Ama bhaviSyakALanI dRSTie utpAdamAM utpAda-vyaya-dhrauvyatA siddha thAya che. tathA bhUtakALanI apekSAe vicArIe to) utpatti utpanna thaI cUkela che, vinaSTa thaI cUkela che tathA sthira thayela che - tema jaNAya che. (A rIte bhUtakALanI lA daSTie utpattimAM utpAda-vyaya-dhrauvyAtmakatA siddha thAya che. vartamAnakALanI dRSTie to utpatti utpAda -vyaya-dhrauvyAtmaka che ja. tethI traNa kALanI dRSTie utpAda paNa tritayAtmaka che - tevuM phalita thAya che.) * sthiti Adi paryAya kAlavyayasApekSa % (sthityA.) prauvya-utpAda-vyayane dhAraNa karanAra jIva-ajIva vagere vastu anAdi-ananta che. tethI jIvAdi vastuno sarvathA uparama = vizrAma = vinAza = uccheda siddha thaI zakato nathI. koIkane koIka svarUpe jIvAdi vastu sarvadA hAjara rahe che - tevuM siddha thAya che. tethI bhUta-bhaviSya-vartamAna kALanI apekSA rAkhanArA dhrauvya-utpAda-vyaya paryAyo paNa sarvadA hAjara rahe che, sarvathA uccheda pAmatA nathI - AvuM siddha thAya che. jo dhrauvya-utpAda Adi paryAyono saMpUrNatayA nAza thaI jAya to "prauvya -utpAda-vyayAtmaka vastu sat che' - A pramANe je trilakSaNAtmaka vastu prasiddha che, te hakIkata saMgata nahi thAya. tethI tevI avasthAmAM "vastu prauvyAdi trilakSaNavALI che' - tevuM kahI na zakAya. kAraNa ke lakSaNazUnya vastu kyAreya paNa hotI nathI. jo jIvAdi vastu prauvya-utpAda-vyayazUnya hoya to tene sat = pAramArthika mAnavAmAM paNa virodha Avaze. kAraNa ke umAsvAtijI mahArAje tattvArthasUtramAM utpAda-vyaya-dhrauvyayu sa' - A pramANe sat vastunuM lakSaNa batAvela che. jemAM utpAdAdi traNa hoya tene ja sat kahevAya. utpAdAdizUnyane sat na kahevAya. 4 vastumAM navabhaMgInI prasiddhi (rtana.) uparokta vicAravimarzathI ahIM evuM pradarzita karavAmAM Avela che ke - jIvAdi vastu Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9/12 * traikAlika: sallakSaNaparAmarza: 0 1267 (6) vinazyati, (7) utpadyate, (8) utpannam, (2) utpasyate veti karzita thakhyit tamannasthityAvInAmanyathA thAyatItyAdrivyavasthAnupattei(..99, ..pari.9/.964) rUti bAvanIyam iha sthale dravyAnuyogatarkaNAyAM mUlazloke tadvyAkhyAyAJca bahu skhalitam / tat svayaM vijJaiH / vimrssnniiym| ___prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - 'naizcayikotpAdAnabhyupagame vyAvahArikotpAdo'GgIkriyatAmiti rza navyanaiyAyikaM prati granthakRduktiH idaM zikSayati yaduta - "anekAntavAdaH sarvanayasamanvayAtmakaH paraM 'sarvAneva nayAn paraH abhyupeyAdi'tyAgraho na samyak, svakIyamata-mati-saMskAra-pakSa-kSamatAdyanusAreNaiva prAyaH sarveSAM pravartanAt / 'sarve eva syAdvAdasya sarvAMzAn kathaM nAbhyupeyuH ?' ityAzayena sarvAn (1) vartamAnakALe sthira rahe che. (2) pUrve sthira rahelI hatI. tathA (3) bhaviSyakALamAM sthira raheze. (4) vartamAnakALe koIka svarUpe jIvAdi vastu nAza pAme che. (5) bhUtakALamAM koIka svarUpe te nAza pAmI cUkela che. tathA (6) bhaviSyakALamAM koIka svarUpe jIvAdi vastu nAza pAmaze. (7) vartamAnakALe jIvAdi vastu koIka svarUpe utpanna thaI rahela che. (8) bhUtakALamAM koIka svarUpe utpanna thaI cUkela che. tathA (9) bhaviSyamAM anya koIka svarUpe jIvAdi vastu utpanna thaze. vastumAM ekIsAthe rahenArA sthiti = dhrauvya vagere traNeya guNadharmono trikAlasparzI jIvAdi vastunI sAthe abheda upacAra karIne jIva-ajIva Adi vastu nava prakAranI avasthAmAM rahela che. tevuM mAnavAmAM na Ave to kathaMcit jIvAdi vastuthI abhinna evI sthiti = dhruvatA vagere guNadharmo bhaviSyamAM sthira raheze, bhUtakALamAM sthira hatA... .! ItyAdi rUpe zAstrakAra bhagavaMtoe batAvelI vyavasthA asaMgata thavAnI Apatti Ave. temaja dravyamAM rahenAra sthiti vagere paryAyono sarvathA nAza thaI javAno hoya to "zAsthati ItyAdi prasiddha lokavyavahAra kevI rIte saMgata thAya ? AvuM na bane te mATe uparokta rIte traNa kALanA saMbaMdhathI utpAdAdi pratyeka guNadharmamAM utpAdAdi tritayAtmakatA mAnavI jarUrI che." A pramANe vidyAnaMdasvAmIe asahastrI graMthamAM jaNAvela che. te bAbatane vijJa vAcakavarge zAMtithI vicAravI. - dravyAnuyogatarkazAmAM vicAraNIya mudo - (4) prastuta sthaLe dravyAnuyogatarkaNAmAM navamI zAkhAnA bAramA zlokamAM ane tenI vyAkhyAmAM ghaNI alanA thaI che. vidvAna mahAtmAoe te aMge svayaM vicArI levuM. ja madhyasthabhAve yathocita naya svIkArya . AdhyAtmika upanaya :- "nizcayanayanI utpatti tamane mAnya na hoya to vyavahAranayasaMmata utpattine svIkAro'- A pramANe navyarnayAyika pratye graMthakArazrInuM vacana evuM dhvanita kare che ke anekAntavAdamAM aneka nayo rahelA che. temAMthI "badhA ja nayone sAmenI vyakti mAnya kare - tevI AzA rAkhavI vadhu paDatI che. kAraNa ke dareka vyakti potAnI mAnyatA-samajaNa-saMskAra-samIkaraNa-kSamatA mujaba ja moTA bhAge kAma kare che. tethI "anekAntavAdanA dareka aMzono - ananta aMzono te kema svIkAra na kare ?' A rIte bIjAne sIdhA karavAno Agraha rAkhavo nakAmo che. tevI pravRttimAM moTA bhAge Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1268 nayAntaradveSaH parihAryaH 9/12 pa samIkartuM pravRttau tu kevalaM zakti-samayadurvyaya eva prAyazaH karAlakalikAle / tatazca svabhUmikA -kSamatAdyanusAreNa yathA paraH sarvanayamayasyAdvAdaghaTakIbhUtamekataraM nayaM madhyasthabhAvena abhyupeyAt tathA paraprajJApane svArthazUnyahRdayena yatitavyam / evaM 'yaM nayaM yannayAbhimataM ca padArthaM paro nAbhyupaiti so'pi nayo'pekSayA nirdoSa eva' ityapi maJjulagirA prajJApanIyaM sauhArdeNa iti / tatazca kadAgrahavinirmokeNa kramazaH "aNuvamamameyamakkhayamamalaM sivamamaramajaramarujamabhayaM dhuvaM / egaMtiyamaccaMtiyamavvAbAhaM suhaM tassa / / " (saM.ra.zA. 9788, A.pa. 962) Ni iti saMvegaraGgazAlAyAM jinacandrasUridarzitam, ArAdhanApatAkAyAM ca vIrabhadrasUridarzitaM siddhasukhaM pratyAsannaM tu mAM ra yAt[6/12|| zaktino - samayano durvyaya thavAnI saMbhAvanA vikarALa kaLikALamAM vadhAre che. tethI sAmenI vyakti anekAntavAdanA aneka nayomAMthI koI paNa eka nayano potAnI bhUmikA-kSamatA mujaba madhyasthapaNe svIkAra kare tevI kALajI rAkhIne sAmenI vyaktine samajAvavAno prayAsa ApaNe svArthazUnya hRdayathI karavo joIe. / kadAgrahamuktine meLavIe / (i.) tathA sAmenI vyakti je nayano ke nayamAnya vastuno svIkAra nathI karatI te naya paNa apekSAe nirdoSa che - A bAbatano haLavAzathI aNasAra paNa Apavo joIe. paraMtu A bAbatamAM Soft Corner ne apanAvavo joIe, Hard Corner ne nahi. Avo AdhyAtmika saMdeza A zloka dvArA prApta karavA yogya che. tenA lIdhe sva-parano kadAgraha chUTI javAthI kramazaH mokSamArge AgaLa vadhatAM jinacaMdrasUrie saMvegaraMgazALAmAM tathA vIrabhadrasUrie ArAdhanApatAkAmAM jaNAvela siddhasukha najIka Ave. tyAM jaNAvela che ke 'siddhAtmAnuM sukha (1) anupama, (2) amApa, (3) akSaya, (4) nirmala, (5) nirupadrava, (6) amara (maraNazUnya), (7) ajara, (8) rogarahita, (9) bhayarahita, (10) dhruva, (11) aikAntika (avazyabhAvI), (12) Atyantika (pracura), (13) pIDArahita hoya che.' (9/12) lakhI rAkho DAyarImAM......ja samajaNanA abhAvamAM sAdhanAne mAnapatranI ja tAlAvelI che. upAsanAne sadA sarvatra bhAnapatranI jhaMkhanA che. 1. anupamamameyamakSayamamalaM zivamamaramajaramarujamabhayaM dhruvam / aikAntikamAtyantikamavyAbAdhaM sukhaM tasya / / Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/2 rU 0 utpannaghaTe'nutpannasamatvApAdanam // 1269 utpatti nahIM jo AgaliM, to "anutpanna te thAI re; jima nAza vinA avinaSTa chaI, pahilA tujha kima na suhAI re ?lle/13il (146)jina. ga jo Agali = dvitIyAdika kSaNaI utpatti nahIM, to (ka) ghaTAdika dvitIyAdika kSaNaI anutpanna thAI. jima pahilA = dhvaMsa thayA pahilAM nAza vinA "vina" kahiche chaI. e tarka tujhanaI kima suhAto nathI ? te mATaI pratikSaNotpAda-vinAza pariNAmadvArai mAnavA. nanu ghaTAderutpattyanantaraM dvitIyAdikSaNeSUtpattyanabhyupagame ko doSaH? ityAzaGkAyAmAha - 'yadI'ti / yadyutpattirna pazcAt syAt, ghaTo'jAtaH tadA bhavet / dhvaMsAta pUrvaM vinA nAzamanaSTavanna kiM bhaveta ? / / 9/13 / / prakRte daNDAnvayastvevam - yadi pazcAdutpattiH na syAt (tarhi) tadA ghaTaH ajAtaH bhavet, ma dhvaMsAt pUrvaM nAzaM vinA anaSTavat kiM na bhavet ? / / 9/13 / / ___ yadi ghaTAdeH pazcAd = dvitIyAdikSaNeSu utpattiH na syAt tarhi tadA = dvitIyAdikSaNeSu ghaTaH ... = ghaTAdiH ajAta: = anutpannaH bhavet / dhvaMsAt = dhvaMsotpatteH pUrvaM nAzaM vinA anaSTavad = / yathA 'avinaSTo ghaTAdiH' kathyate tathA dvitIyAdikSaNeSu ghaTAdeH utpattivirahe 'ghaTAdiH anutpannaH' Na iti kiM = kasmAd na bhavet ? utpatteH kSaNikatvena bhavatAM mate dvitIyAdikSaNeSu virahAt / ayaM kA tarko bhavatAM kathaM na sphurati ? tasmAt pratikSaNam utpAda-vinAzau kSaNasApekSaparyAyadvArA svIkartavyau / avataraNikA :- dareka padArtha pratyeka kSaNe utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka che. pratyeka samaye judA-judA svarUpe sarva padArthamAM utpAda-vyaya-dhrauvya thayA ja kare che. A vAta atyAra sudhInI vicAraNA dvArA phalita thayela che. paraMtu A hakIkatane ekAntavAdIo svIkAratA nathI. teo kahe che ke "ghaTa vagere padArthanI eka vAra utpatti thayA pachI dvitIya vagere kSaNomAM utpatti mAnavAmAM na Ave to zuM vAMdho ?' ekAntavAdInI A zaMkAnuM nirAkaraNa graMthakArazrI karI rahyA che : zlokArtha :- jo pachInI kSaNomAM utpatti na thAya to tyAre ghaTa anutpanna raheze. jema dhvasanI pUrve nAza na hovAthI ghaTa anaSTa kahevAya che. tema uparokta bAbata kema na bane ? (9/13) gala dvitIyAdi kSaNe utpatti vicAra zaki vyAkhyArtha :- ghaTa vagere padArthanI eka vAra utpatti thayA bAda pachInI dvitIya vagere kSaNomAM jo tenI punaH utpatti na thAya to dvitIya vagere kSaNomAM ghaTAdi padArtha anutpanna raheze. je rIte dhvasanI utpatti pUrve nAza hAjara na hovAthI tyAre "ghaTAdi avinaSTa che' - Ama kahevAya che te rIte dvitIyAdi kSaNe ghaTAdinI utpatti hAjara na hovAthI tyAre "ghaTAdi anutpanna che' - A pramANe kema na kahevAya? kema ke utpatti kSaNika hovAthI tamArA mata mujaba dvitIyAdi kSaNomAM utpatti gerahAjara che. jema nAza vinA anaSTarUpe vyavahAra thAya che tema utpatti vinA dvitIyAdi kSaNe anutpannarUpe vyavahAra thavo nyAyaprApta che. A pramANeno tarka tamane ekAMtavAdIne kema sUjhato nathI ? tethI pratikSaNa ghaTAdi padArthamAM kSaNa ma.mAM "anutapanna' pATha. ko.(2)no pATha lIdhela che. je jai. pustakamAM "na' nathI. 4 lI.(3)mAM "kahI' azuddha pATha. A ko.(10)mAM 'tima azuddha pATha. Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1270 0 kSaNAntarbhAvena utpannotpAdasAdhanam 0 dravyAthadeza dvitIyAdikSaNaI utpattivyavahAra kahieN, to nAzavyavahAra paNi tathA huo joII. tathA 2kSaNAMtarbhAvai dvitIyAdikSaNaiM utpatti pAmI joII. nanu prathamakSaNotpannasya ghaTAdeH utpattiH prathamakSaNasambandhalakSaNA mRdAdidravyadhrauvye'nugamazaktirUpeNa sadaiva avasthitaiva dravyArthAdezAditi prAg (9/10) uktameva / tatazca dravyArthasammatAM dhrauvyAnugatAm utpattimAdAya dvitIyAdikSaNeSvapi ghaTAdau 'utpanna' iti vyavahAraH sambhavatyeveti dvitIyAdikSaNeSu anutpannatvavyavahAranirAkaraNakRte ghaTAdyutpatteranAvazyakateti cet ? / tarhi tulyanyAyena dvitIyAdikSaNeSu vidyamAne api ghaTAdau 'naSTaH' iti vyavahAraH dravyArthasammataM dhrauvyAnugataM vyayaM samupAdAya syaadev| na hi mRdAdidravyadhrauvye ghaTAdivyayasya zaktirUpeNa asattvamabhimataM dravyArthAdezAt / na ca dvitIyAdikSaNeSu vidyamAne ghaTAdau 'naSTaH' iti prayogaH sammataH bhavatAM / vipazcitAm / tasmAd dravyArthAdezAduktarItyA dvitIyAdikSaNeSu ghaTAdau 'utpanna' iti vyavahAro naiva saGgatimarhati kintu tattatkSaNAntarbhAveNaiva ghaTAdyutpattiM dvitIyAdikSaNeSu aGgIkRtya dvitiiyaadikssnnsApekSa paryAya dvArA utpAda-vyayano svIkAra karavo ja joIe. to ja dvitIyAdi kSaNe "ghaTa anutpanna che' - Avo khoTo vyavahAra prAmANika banavAnI Apatti nahi Ave. ) dvitIyAdi kSaNe utpattinirAsano prayAsa ) zaMkA :- (na.) Ama to prathama kSaNe ja ghaTAdi padArtha utpanna thAya che. paraMtu prathamakSaNasaMbaMdhasvarUpa utpatti mATI vagere dravyamAM rahenArA prauvyamAM anugamazaktisvarUpe to kAyama hAjara ja che. A dravyArthika nayano abhiprAya pUrve A ja navamI zAkhAnA dazamA zlokanA vivecana vakhate batAvela ja che. tethI dravyArthikanayasaMmata dhrauvyamAM anugata evI utpattinI apekSAe dvitIyAdi kSaNomAM paNa ghaTAdi padArthamAM utpanna' Avo vyavahAra saMbhavI ja zake che. tethI ghaTAdine vize dvitIyAdi kSaNomAM anutpannatAno prayoga thavAnI Apattine avakAza raheto ja nathI. tethI anutpannavyavahAranA nirAkaraNa mATe dvitIyAdi | kSaNomAM ghaTAdinI utpattine mAnavAnI kazI AvazyakatA jaNAtI nathI. 0 dvitIya kSaNe nAza ApAdana 0 samAdhAna :- (tardi.) jo tame dravyArthikana saMmata utpattine laIne dvitIyAdi kSaNomAM ghaTAdine vize utpannatvano vyavahAra karatA ho to tulya nyAyathI ghaTAdi padArtha vidyamAna haze tyAre paNa dvitIyAdi kSaNomAM "ghaTAdi naSTa' Avo vyavahAra karavAnI tamAre Apatti Avaze. kAraNa ke dravyArthikanayathI mRdAridravyagata dhrauvyamAM ghaTAdinAza hAjara ja che. dravyArthikanayathI mATI vagere dravyanA dhrauvyamAM ghaTAdidhvasa zaktisvarUpe avidyamAna to nathI ja. tethI tyAre "ghaDo naSTa thayo" Avo vyavahAra durvAra banaze. paraMtu ghaDo hAjara hovA chatAM dvitIyAdi kSaNomAM "dho na Avo vyavahAra vidvAna evA Apane saMmata nathI. tethI dravyArthikanayanA abhiprAyathI upara jaNAvelI paddhati mujaba dvitIyAdi kSaNomAM ghaTa vagere padArthamAM utpannatvano vyavahAra karavo jarAya vyAjabI nathI. paraMtu te te kSaNano aMtarbhAva karIne # ko.(7)mAM "joIrya' pATha. Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9/13 0 anutpannatvasvarUpavimarzaH . 1271 *dharapakSatvivyApArikSaasaTdharatItvam = anutpannatvanuM e kalpita viziSTatvavivakSayaiva tadA tatra 'utpannaH' iti vyavahAra uppaadniiyH| na hi 'samutpanno'pi ghaTAdiH pa dvitIyakSaNAvacchedena dvitIyakSaNavRttitvarUpeNa utpadyate' ityatra vipratipattiM samudbhAvayati kazcidapi vA vipazcit / tatazca dvitIyAdikSaNeSvapi ghaTAdyutpattiraGgIkAryeti phalitam / ___ yadyapi AdyakSaNe ghaTAderutpadyamAnatayA dvitIyAdikSaNAvacchedena svAdhikaraNakSaNatvavyApakasvAdhikaraNakSaNadhvaMsA'dhikaraNatAkatvalakSaNA naiyAyikopakalpitA anutpannatA na bhavet / na hi za prathamakSaNAvacchedena ghaTotpattau satyAM dvitIyAdikSaNAvacchedena ghaTaprAgabhAvAdhikaraNakSaNatvavyApakIbhUtaghaTa- ka prAgabhAvAdhikaraNakSaNadhvaMsAdhikaraNatAyA nirUpakatvaM paramparayA ghaTaprAgabhAve ghaTe vA sambhavati, tadAnIM ni.. ja dvitIyAdikSaNaviziSTatasvarUpe ghaTAdinI dvitIyAdi kSaNomAM utpatti mAnavI joIe. tathA tyAre temAM te svarUpe utpattinI vivakSAthI ja utpannatvanA vyavahAranuM samarthana karavuM joIe. bhale ne ghaDo eka vAra utpanna thaI cUkyo hoya. tema chatAM "dvitIya kSaNe dvitIyakSaNavRttitvarUpe ghaDo utpanna thAya che A bAbatamAM koI paNa vidvAna vivAdanuM uddabhAvana karatA nathI. tethI dvitIyAdi kSaNomAM paNa ghaTAdinI utpatti mAnavI jarUrI che - tema siddha thAya che. _) anutpannatva ApattinuM nirAkaraNa ) pUrvapakSa :- (ni) prathama kSaNe ghaTa vagere padArtha utpadyamAna che. tethI dvitIyAdi kSaNomAM ghaTAdinI utpatti na thAya to paNa ghaTAdine tyAre anutpanna kaI rIte kahI zakAya ? eka vAra jenI utpatti thaI gaI hoya tene bhaviSyamAM anutpanna na ja kahI zakAya. AnuM kAraNa e che ke anutpannatva prAgabhAvapratiyogityasvarUpa che. jyAM sudhI je padArtha prAgabhAvano pratiyogI hoya tyAM sudhI te anutpanna kahevAya. je je kSaNo prAgabhAvanI adhikaraNa che te te badhI ja kSaNomAM, yAvat ghaTotpattipUrvekSaNamAM paNa svAdhikaraNa (pUrva-pUrva) kSaNano dhvaMsa paNa che. paraMtu je je kSaNamAM svAdhikaraNakSaNadhvasAdhikaraNatA rahe te te kSaNamAM svAdhikaraNakSaNatva rahetuM nathI. kAraNa ke ghaTotpattikSaNamAM svAdhikaraNapUrvakSaNadhvasaadhikaraNatA che che paNa svAdhikaraNakSaNatva rahetuM nathI. sva eTale prAgabhAva. ghaTotpattikSaNa ghaTaprAgabhAvAdhikaraNakSaNa nathI banatI. tethI svaadhikaraNakSaNatvano vyApaka svAdhikaraNakSaNadhvaMsa che. tenI adhikaraNatA ghaTautpattinI pUrva kSaNa sudhI che. evI adhikaraNatAno nirUpaka je prAgabhAva te ja anutpannatva athavA te prAgabhAvanuM pratiyogitva eTale anutpannatva kahI zakAya. navyanyAyanI paribhASA mujaba kahevuM hoya to kahI zakAya ke svAdhikaraNakSaNatvavyApaka evI svAdhikaraNakSaNadhvasAdhikaraNatAnuM nirUpatva eTale anutpannatva. sva eTale prAgabhAva. ghaTaprAgabhAvaadhikaraNakSaNatva je je kSaNomAM (ghaTapUrvakSaNomAM) rahe che te te ghaTapUrvakSaNomAM ghaTaprAgabhAvAdhikaraNakSaNadhvasa rahe che, te te kSaNomAM ghaTaprAgabhAvAdhikaraNa(pUrva-pUrva)kSaNadhvasIya adhikaraNatA . cihnadrayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI. ko.(9)-si.+P(3)+bhA.lI.(4)+A.(1)mAM che. lA. (2) A pATha 145mI gAthAnA TabArthanA cheDe che. ko. (11)mAM A pATha 147mI gAthAnA TabArthanA cheDe che. je pustakomAM "akalpita pATha. si.+ko.(9)lI.(4)A.(1)no pATha lIdho che. Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1272 viziSya anutpannatvasvarUpavimarzaH 1/2 / anutpannatA" na hoI, to paNi pratikSaNa utpatti vinA paramArthathI anutpannatA thavI joII. 9/13 / / ghaTaprAgabhAvIyAdhikaraNakSaNasyaiva asattvena tadviziSTasya vyApakasya virahAt, samAja tathApi pratikSaNaM tattadrUpeNotpattiM vinA dvitIyAdikSaNAvacchedena tattadrUpeNa paramArthato ghaTAderanutpannatayA bhavitavyam / tathAhi - AdyakSaNe ghaTatvena ghaTa utpadyata iti dvitIyAdikSaNAvacchedena 'ghaTatvena ghaTa utpannaH' iti vaktuM zakyate, tadAnIM ghaTatvena ghaTasya praagbhaavaa'prtiyogitvaat| kintu tattatkSaNaviziSTatvarUpeNa pratikSaNaM ghaTotpAdAnabhyupagame dvitIyAdikSaNAvacchedena dvitIyAdikSaNaviziSTatvena ka ghaTo'nutpanna' iti vyavahArApattistu paramArthato durnivAraiva tadAnIM ghaTasya ghaTatvena rUpeNa prAgabhAvApUrNa 'pratiyogitve'pi dvitIyAdikSaNaviziSTaghaTatvena rUpeNa praagbhaavprtiyogitvaat| 'yena rUpeNa yatra rahe che. AthI svAdhikaraNakSaNatvanuM vyApaka svAdhikaraNakSaNadhvaMsAdhikaraNatva bane che. AvuM jyAM sudhI hoya tyAM sudhI ghaTane anutpanna kahevAya. svAdhikaraNakSaNatva prastutamAM svAdhikaraNakSaNadhvaMsAdhikaraNatAnuM vyApya che paNa vyApaka nathI. kAraNa ke ghaTotpattikSaNamAM svAdhikaraNa (ghaTaprAgabhAvaadhikaraNabhUta) kSaNanA dhvaMsanI adhikaraNatA rahe che paNa svAdhikaraNakSaNatva ghaTaprAgabhAvAdhikaraNakSaNatva rahetuM nathI. Ama svAdhikaraNakSaNadhvaMsAdhikaraNatAmAM vyApakatA jaLavAI rahe che. tethI ghaTa utpanna na thayo hoya tyAM sudhI temAM uparokta anutpannatva rahI zake che. paraMtu dvitIyAdi kSaNe ghaTanI utpatti na thAya to tevA saMyogamAM ghaTane anutpanna rahevAnI Apattine koI avakAza raheto nathI. kema ke tyAre prAgabhAvapratiyogitva ghaTamAM rahetuM nathI. ghaTanI prathama kSaNe utpatti thaI gaI hovAthI dvitIyAdi kSaNe naiyAyikakalpita naiyAyikasaMmata ghaTaprAgabhAvAdhikaraNakSaNatvavyApaka ghaTaprAgabhAvAdhikaraNakSaNadhvaMsAdhikaraNatAnirUpakatvasvarUpa anutpannatva ghaTamAM hAjara rahetuM nathI. dvitIyAdi kSaNomAM ghaTaprAgabhAvAdhikaraNakSaNatva (=vyApya) ja gerahAjara che. tethI tyAre tenAthI (=vyApyathI) viziSTa evA vyApakano abhAva tyAM rahevAthI dvitIyAdi ] kSaNomAM tAdaza anutpannatvanI Apattine prastutamAM koi avakAza raheto nathI. * viziSTasvarUpe pratikSaNa utpatti-vinAza uttarapakSa :- (tavi.) jo ke tamArI vAta upalaka dRSTie sAcI lAge che. temAM chatAM pratikSaNa te - te svarUpe ghaTAdinI utpatti mAnavAmAM na Ave to dvitIya vagere kSaNe paramArthathI ghaTAdi padArtha te - te svarUpe anutpanna raheze. naiyAyikone A Apatti durvAra ja banaze. te A pramANe - prathama kSaNe ghaTatvarUpe ghaTanI utpatti thAya che. tethI ghaTatvarUpe ghaTa dvitIyAdi kSaNe utpanna kahI zakAya che. kAraNa ke tyAre ghaTa ghaTatvarUpe prAgabhAvano pratiyogI banato nathI. paNa tattatkSaNaviziSTarUpe ghaDAnI utpatti pratikSaNa mAnavAmAM na Ave to dvitIyAdi kSaNe 'dvitIyAdikSaNaviziSTatvasvarUpe ghaDo anutpanna che' AvA vyavahAranI Apatti to paramArthathI UbhI ja rahe che. kAraNa ke dvitIyAdi kSaNe ghaTatvarUpe ghaTa prAgabhAvano pratiyogI na hovA chatAM paNa dvitIyAdikSaNaviziSTaghaTatvarUpe to tyAre ghaTa prAgabhAvano pratiyogI ja che. dvitIyAdikSaNaviziSTaghaTatvarUpe ghaTanI utpatti jo dvitIyAdi kSaNe mAnavAmAM na Ave to * P(2+3)+lA.(2)mAM 'anutpanna jJAna hoI' pATha. = = Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/2 1273 0 pratikSaNotpAdAdisiddhi: 0 prAgabhAvapratiyogitA tena rUpeNa tatrAnutpannatvaM vyavahriyata' iti niyamena tadA tatra tadrUpeNAnutpannatvavyavahArasya durvAratvAt / tannivAraNakRte naiyAyikena pratikSaNaM tattadrUpeNa ghaTAdyutpattirabhyupagantavyaiveti pa siddham / ihA'pi sthale dravyAnuyogatarkaNAyAM mUlazloke tadvyAkhyAyAJca skhalitaM tadapi svayaM vijJaiH vimrssnniiym| ___ prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - 'pratikSaNaM padArthaH prAtisvikasvarUpeNa jAyate' iti rAddhAntaM za cetasikRtya 'asmadIya AtmA api pratikSaNaM vilakSaNarUpeNa utpadyate' ityavadheyam / Atmavizuddhi-ka praNidhAnadADhya asaGgasAkSibhAvAbhyAsena AtmA pratikSaNaM vizuddharUpeNa pariNamet, anyathA pratikSaNaM malinasaMsArirUpeNa AtmapariNamanaM naiva durlabham / idamavagamyA''tmArthinA vinaya-viveka-vairAgya-vinamratA -vimalatA-dehAtmabhedavijJAnopazamAdibhiH nirantaraM svAtmA bhaavyitvyH| tatazca paJcakalpabhASyacUrNI zata "vasurva sAdhAryavasitaM nim" (pa.Tha.mA.9rU pU.) bAzu tamAA2/13 dvitIyAdikSaNaviziSTaghaTaprAgabhAvano nAza nahi thAya ane ghaDo te svarUpe teno pratiyogI banaze ja. hamaNAM pUrve vicArI gayA tema saMkSepamAM kahevuM hoya to prAgabhAvapratiyogitva e ja anutpannatva che. jemAM je svarUpe prAgabhAvapratiyogitA hoya temAM te svarUpe anutpannatva kahevAya' - A niyama mujaba, pratikSaNa ghaTotpatti tat tat svarUpe mAnavAmAM na Ave to dvitIyAdikSaNaviziSTaghaTavarUpe ghaTamAM prAgabhAvapratiyogitA rahetI hovAthI ghaTamAM dvitIyAdi kSaNe dvitIyAdikSaNaviziSTaghaTavarUpe = dvitIyAdikSaNavaiziTyasvarUpe anutpannatvano vyavahAra durvAra banaze. tenA nivAraNa mATe taiyAyike pratikSaNa te te svarUpe ghaTAdi padArthanI utpatti mAnavI jarUrI che - tevuM siddha thAya che. che dravyAnuyogatarkazAmAM vicAraNIya mudo che (4) A sthaLe paNa dravyAnuyogatarkaNAmAM navamI zAkhAnA teramA zlokamAM ane tenI vyAkhyAmAM alanA thaI che. tene paNa AgalA zlokamAM jaNAvI gayA tema vidvAna mahAtmAo jAte ja vicAre.. AvI sUcanA dravyAnuyogaparAmarzakarNikAmAM karela che. pratikSaNa jAgRti keLavI zuddhasvarUpe pariNamIe 2 AdhyAtmika upanaya :- "pratikSaNa padArtha prAtisvikarUpe utpanna thAya che' - A vAtanI AdhyAtmika mUlavaNI e rIte karavI ke ApaNo AtmA paNa pratikSaNa vilakSaNasvarUpe utpanna thAya che. jo AtmavizuddhinuM praNidhAna daDhapaNe prAmANikatAthI keLavavAmAM Ave to asaMga sAkSIbhAvanA abhyAsathI AtmA pratikSaNa zuddha svarUpe pariName. anyathA malina svarUpe, saMsArI svarUpe pratikSaNa AtmapariNamana thatAM vAra na lAge. A bAbatane najara sAme rAkhIne pratyeka AtmArthI sAdhake vinaya, viveka, vairAgya, vinamratA, vimalatA, dehAtmabhedavijJAna, upazamabhAva AdithI niraMtara bhAvita thavuM. tenA lIdhe paMcakalyabhASyamUrNimAM darzAvela bahusukhavALA sAdi-anaMtakAlIna nirvANane muni jhaDapathI meLave che. (9/13). Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zu 4 1274 al kevalajJAnAdau utpAda-vyaya-dhrauvyasAdhanam eNaI bhAvai bhAkhiuM, sammatimAMhiM e bhAva re; saMghayaNAdika bhavabhAvathI, sIgaMtAM kevala jAI re 9/145 (147) jina. te siddhapaNai valI UpajaI, kevalabhAvaI chaI teha re; vyaya-utpatti anugamathI sadA, zivamAM tiya lakSaNa eha re / / 9/15 // (148) jina. ima pariNAmathI sarva dravyanaIM trilakSaNayoga samarthio. eNaI ja abhiprAyaI sammatigraMthamAMhi e nanu bhavatu ghaTAdau dravyatvAvacchinne trilakSaNapracAraH / paraM guNatvAvacchinne na tatsambhavaH, kevalajJAnAdeH vyayAnupagamAt, Agame kevalajJAnasya sAdyaparyavasitatvenoktatvAdityAzaGkAyAmAha - 'anenaive 'ti, 'siddhatvaneti vA anenaivA''zayenoktam, sammatau bhavabhAvataH / sidhyatkSaNe hi kaivalyam, yAtaH saMhananAdi ca / 19/14 / / siddhatvena tadutpAda:, kevalatvena saMsthitiH / 2/24-25 vyayotpAdAnuvRttyaiva, zive trilakSaNasthitiH / / 9 / 15 / / ( yugmam ) rNi prakRte daNDAnvayastvevam - anenaiva Azayena sammatAvuktaM ' bhavabhAvataH sidhyatkSaNe hi saMhananAdi kaivalyaM ca yAtaH, siddhatvena tadutpAdaH kevalatvena saMsthitiH' / ( evaM ) vyayotpAdAnuvRttyaiva zive trilakSaLasthitiH||2/14-1|| anenaiva Azayena = 'pariNAmataH utpAdAditrailakSaNyaM sarvavyApI'ti abhiprAyeNa siddhasenadivAkarasUrivareNa sammatau = sammatitarkagranthe uktaM pratipAditaM yaduta bhavabhAvataH = sAMsArikapariNAmataH avataraNikA :- "ghaTa, paTa vagere sarva dravyamAM bhale utpAda-vyaya-dhrauvya abAdhitapaNe saMbhave. paraMtu tamAma guNamAM trilakSaNano phelAvo saMbhavato nathI. kAraNa ke kevalajJAna vagere guNono nAza thato nathI. AgamamAM kevalajJAnane sAdi-anaMta kALa sudhI rahenAra bhAvasvarUpe darzAvela che. eka vAra pragaTa thayA pachI kevalajJAnano kadApi nAza thato nathI. Ama utpAda-vyaya-dhrauvya sarva padArthamAM vyApaka nathI tevuM siddha thAya che." A zaMkAnuM nirAkaraNa ka2vA graMthakArazrI jaNAve che ke : guNamAM utpAdAdi trilakSaNano vicAra ju zlokArtha :- A ja AzayathI saMmatitarkamAM jaNAvela che ke 'sAMsArika bhAvathI mukta thavAnA samaye saMghayaNa vagere tathA saMghayaNAdiviziSTa kevalajJAna ravAnA thAya che. siddhatvarUpe kevalajJAnanI utpatti thAya che. temaja kevalajJAnatvarUpe kevalajJAna sthira rahe che. Ama dhvaMsanA ane utpAdanA anugamathI mokSamAM paNa trilakSaNa abAdhita rahe che. (9/14-15) (yugma) vyAkhyArtha :- 'pariNAmanI apekSAe utpAda-vyayAdi ailakSaNya sarvavyApI che' - AvA ja abhiprAyathI zrIsiddhasenAdivAkarasUrijI mahArAje sammatitarkaprakaraNamAM jaNAvela che ke - sAMsArika pariNAmathI chUTavAnA * lI.(1)mAM 'anugama' pATha. = Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9/14-15 * kevalajJAnAditrailakSaNye sammatitarkasaMvAdaH 1275 = bhAvaI bhAkhiuM je "je saMghayaNAdika bhavabhAvathI sIjhatAM mokSasamayaU kevalajJAna jAI = bhavasthakevalajJAna paryAyaIM nAza thAyaI." e artha te (valI)siddhapaNa siddhakevalajJAnapaNaI UpajaI, teha ja kevalajJAnabhAve chaI = dhruva chaI. e mokSagamanasamaya je vyaya-utpatti huA, tatpariNatasiddhadravyAnugamathI (sahA) zivamAM mokSamAMDa (tiya= ) 3 sakSA (kheDa) hoI. gAthe - tadviziSTaM = = kevalajJAnatvena zU je saMghayaNAiyA bhavatthakevalivisesapajjAyA / te sijjhamANasamae Na hoMti vigayaM tao hoi / / (sa. ta. 2.35) 2siddhattaNeNa ya puNo uppaNNo esa atthapajjAo / kevalabhAvaM tu paDucca kevalaM dAiaM sutte / / (sa.ta.2.36) sidhyatkSaNe sidhyatsamaye hi = eva saMhananAdi prathamasaMhananAdikaM kaivalyaM ca = kevalajJAnamapi bhavasthakevalajJAnatvarUpeNa paryAyeNa yAtaH = nazyataH / siddhatvena = siddhakevalajJAnatvena pa rUpeNa punaH tadutpAdaH = arthaparyAyAtmakasya kevalajJAnasyotpAdaH, kevalatvena rUpeNa saMsthitiH dhruvatA bhavati / itthaM muktigamanasamaye kevalajJAnasyA'pi vizeSarUpeNa vyayotpAdau bhavataH / tatazca kevalajJAne trilakSaNasthitiH prasiddhA / vyayotpAdAnuvRttyaiva pariNAmapariNatasiddhadravyAnugamenaiva zive = mokSe dhrauvyamapyavigAnataH prasiddham, " siddhA siddhagatiM paDucca sAiyA apajjavasiyA" (bha.sU.6/3/sU.235 /pR. 254) iti bhagavatIsUtravacanAt / evaM hi zive mokSe'pi trilakSaNasthitiH = utpAda-vyaya-dhrauvyalakSaNatrilakSaNasaMsthitiH nirAbAdhA / 3 kA taduktaM sammatitarphe "je saMghayaNAiyA bhavatthakevalivisesapajjAyA / te sijjhamANasamaye Na hoMti vigayaM tao hoi|| 2siddhattaNeNa ya puNo uppaNNo esa atthapajjAo / kevalabhAvaM tu paDucca kevalaM dAiyaM sutte / / " samaye = mokSagamanasamaye ja prathama saMghayaNa vagere bhAvo nAza pAme che. tathA teno nAza thatAM tenAthI viziSTa kevalajJAna paNa bhavasthakevalajJAnatvarUpe nAza pAme che. tathA siddhatvarUpe siddhakevalajJAnatvarUpe arthaparyAyAtmaka zabdaagocara sUkSmaparyAyasvarUpa kevalajJAna mokSagamanasamaye utpanna thAya che. temaja kevalajJAnatvarUpe te kevalajJAna mokSamAM sadA sthira = dhruva rahe che. Ama mokSagamanasamaye kevalajJAnano paNa nAza ane janma thAya che. tethI kevalajJAnamAM paNa utpAda-vyaya-dhrauvyasvarUpa trailakSaNyanI hAjarI prasiddha che. temaja tathAvidha utpAda-vyaya pariNAmathI pariNata siddhadravyanA anugamathI ja mokSamAM dhrauvya paNa nirvivAdapaNe prasiddha che. kema ke A aMge bhagavatIsUtramAM jaNAvela che ke 'siddho siddhagatine AzrayIne sAdi-anaMtakALanI sthitivALA che.' matalaba ke uparokta vacanathI siddhomAM dhrauvya-avinAzIpaNuM siddha thAya che. A rIte mokSamAM paNa utpAda-vyaya-dhrauvyasvarUpa trailakSaNyanI hAjarI nirAbAdha che. A kevalajJAnano paNa nAza zAstramAnya ! OL (taduktaM .) hivA24 sammatitarDa graMthamAM me gAthA dvArA bhagAvesa che } "lavastha saMsArastha kevalajJAnInA saMghayaNa vagere je vizeSaparyAyo che te muktigamanasamaye hAjara nathI rahetA. tethI * Do. (11) mAM 'leha' pATha che.bha. zAM. mAM 'devalajJAnabhAva' pATha 1 ye saMhananAdayo bhavasthakevalivizeSaparyAyAH / te sidhyatsamaye na bhavanti, vigataM tato bhavati / / 2. siddhatvena ca punaH utpanna eSa arthaparyAyaH / kevalabhAvaM tu pratItya kevalaM darzitaM sUtre / / 3. siddhAH siddhagatiM pratItya sAdikA: aparyavasitAH / = - = = = = tAdRzavyayotpAda = sa. huA ja = ka Ni Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1276 * avasthA-tadvatorabhedaH / 1/4- VT (sa.ta..ijA.ra/rUbarUdda) tiA. zrIabhayadevasUrikRtA'nayorvyAkhyA drshyte| tathAhi - "ye vajraRSabhanArAcasaMhananAdayo bhavasthasya __kevalinaH Atma-pudgalapradezayoranyonyAnuvedhAd vyavasthiteH vizeSaparyAyAste sidhytsmye'pgcchnti| tadapagame - tadavyatiriktasya kevalajJAnasyApyAtmadravyadvAreNa vigamAt, anyathA'vasthAtuH avasthAnAmAtyantikabhedaprasakteH za kevalajJAnaM tato vigataM bhavatIti sUtrakRto'bhiprAyaH" (sa.ta.2/35) iti / - "vinAzavat kevalajJAnasyotpAdo'pi sidhyatsamaya ityAha - siddhatvenAzeSakarmavigamasvarUpeNa punaH pUrvavadutpanna saMghayaNAdiviziSTa bhavastha kevalajJAna nAza pAme che. tathA siddhatvarUpe arthaparyAyasvarUpa kevalajJAna utpanna thAya che. temaja kevalabhAvane = kevalyane AzrayIne kevalajJAna sUtramAM anaMta = dhruva dekhADela che." e kevalajJAnamAM ailakSaya (zrISa.) te banne gAthAnI chaNAvaTa karatA saMmativyAkhyAkAra zrIabhayadevasUrijI mahArAje evuM darzAvela che ke "saMsAramAM rahela kevalajJAnIne vajaRSabhanArAMca nAmanuM prathama saMghayaNa (= hADakAnI viziSTa prakAranI racanA) vagere je bhAvo hoya che te temanA vizeSa prakAranA paryAyasvarUpa che. kAraNa ke kevaLajJAnInA Atmapradezo tathA saMghayaNamAM rahela hADakAnA pudgalapradezo ekabIjAthI saMkaLAyelA hoya che. paraspara anuviddha hovAthI saMghayaNa Adi bhAvo saMsArastha kevalajJAnInA vizeSa prakAranA paryAyasvarUpa che. paryAyamAtra vinazvara che. tethI kevalInA saMghayaNAdi vizeSa paryAyo mokSagamanasamaye nAza pAme che. saMghayaNa to vagere bhAvo bhavasthakevalajJAnInA Atmadravya dvArA kevalajJAnathI kathaMcita abhinna che. tethI mokSagamana samaye praNAdi paryAyono (= bhavastha bhAvono) nAza thatAM ja tenAthI abhinna kevalajJAna paNa nAza pAme Cii che. (saMghayAdi bhAvo jema bhavastha kevalInI eka avasthA che, tema kevalajJAna paNa temanI eka vizeSa prakAranI avasthA ja che. saMghayaNAdi bhavabhAva = sAMsArika pariNAma che. te avasthAmAM kevalI rahelA hovAthI tyAre temane bhavastha kahevAya che. tathA temanuM kevalajJAna paNa bhavastha kevalajJAna kahevAya che. tethI bhavano = saMsArano = sAMsArika bhAvono = saMghayaNAdino nAza thAya eTale tenAthI abhinna Atmadravyano te svarUpe nAza thAya. tathA Atmadravyano nAza te svarUpe thatAM AtmAthI abhinna evA kevalajJAnano paNa bhavasthakevalajJAnatvarUpe nAza thavo nyAyasaMgata ja che. tethI mokSagamana samaye kevalInA bhavasthakevalajJAnano paNa nAza thAya che - Ama mAnavuM paDe.) jo mokSagamana samaye bhavastha bhAvono nAza thavA chatAM paNa bhavasthakevalajJAnano nAza svIkAravAmAM na Ave to avasthA = bhavasthakevalajJAna, saMghayaNa Adi bhAvo ane avasthAviziSTa = bhavasthakevalajJAnI Atmadravya - A bannemAM atyaMta bheda mAnavAnI Apatti Ave. paraMtu avasthA potAnA AzrayathI sarvathA bhinna nathI. A hakIkata to pramANasiddha hovAthI apalApa karavA yogya nathI. tethI mokSagamana samaye saMghayaNAdi bhAvono nAza thatAM bhavasthakevalajJAnano paNa nAza thAya che. A pramANe sUtrakAra siddhasenadivAkarasUrijI mahArAjano abhiprAya che. & arthapacarUpe kevalajJAna anitya ja ("vinA.) mokSagamanasamaye jema kevalajJAnano bhavasthakevalajJAnatvarUpe nAza thAya che tema anya koIka svarUpe tyAre kevalajJAnanI utpatti paNa thAya che. A bAbatane divAkarajI bIjI gAthA dvArA jaNAve Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/24-15 0 kevalajJAnamapi nityAnityam / 1277 e bhAva laInaI "vananA viSe pUchatte, te nadI - mavavananA siddhavananALe " 21 eSa kevalajJAnAkhyo'rthaparyAyaH, utpAda-vigama-dhrauvyAtmakatvAd vastunaH, anyathA vastutvahAneH / yat tvaparyavasitatvaM sUtre kevalasya darzitaM tat tasya kevalabhAvaM sattAmAtramAzritya kathaJcidAtmAvyatiriktatvAt tasya Atmanazca dravya tathA nityatva" (sa.ta.ra/rU 6) tiA nanu tarkamAtramatra na tvaagmshkaarH| bhavasthadazAyAM siddhadazAyAJca kevalajJAnamekamevA'bhyupagantavyam, anyathA tasya dvaividhyamApadyateti cet ? ApadyatAm / kA naH kSatiH ? na cA''gamavirodhaH, sthAnAGgasUtre "kevalaNANe duvihe pannatte, taM ka che. te A pramANe - siddha avasthA eTale tamAma karmono nAza. mokSagamanasamaye siddhatvarUpe = siddhakevalajJAnatvarUpe = sarvakarmanAzaviziSTakevalajJAnatvasvarUpe vaLI kevalajJAna nAmanA arthaparyAyanI = zabdaagocara sUkSmabhAvanI pUrvavat utpatti paNa thAya che. kAraNa ke vastu kevala vyayasvarUpa ke kevala dhrauvyasvarUpa nathI paraMtu utpAda-vyaya-dhrauvyasvarUpa che. kevalajJAna paNa vastu che. tethI te paNa utpAda -vyaya-dhrauvyAtmaka ja che. jo kevalajJAnamAM utpAda-vyaya-dhrauvya mAnavAmAM na Ave to te avastu banavAnI Apatti Ave. AgamazAstromAM kevalajJAnane je aparyavasita = ananta = dhruva darzAvela che, te to kevalabhAvanI = kaivalyanI (= astitvamAtranI) apekSAe jANavuM. kAraNa ke kevalajJAna AtmAthI kathaMcita abhinna che. tathA AtmA dravyAtmaka hovAthI nitya che. tethI AtmAthI abhinnasvarUpe kevalajJAna nitya che. arthAt pragaTa thayeluM kevalajJAna kevalajJAnavarUpe avinazvara che." ailakSaca sarvavyApI che spaSTatA :- saMmativyAkhyAkArazrIe uparokta carcA dvArA siddha karela che ke mokSagamana samaye kevalajJAnano bhavasthakevalajJAnatvarUpe vyaya ane siddhakevalajJAnatvarUpe utpAda thAya che. tathA kevalajJAnatvarUpe ! kevalajJAna dhruva che. tethI kevalajJAna Adi guNo paNa ghaTAdi dravyanI jema utpAda-vyaya-dhrauvyayukta che. Ama utpAdAdi ailakSaNya phakta dravyavyApI nathI paNa sarvavyApI che - tevuM siddha thAya che. che, - pUrvapakSa :- (na.) tame kevalajJAnano bhavasthakevalajJAnatva rUpe nAza ane siddhakevalajJAnatvarUpe utpAda darzAvo cho te bAbata kevala tarkathI siddha thAya che. tamArI vAtamAM phakta tarkano sahakAra che. paraMtu Agamano sahakAra A bAbatamAM maLato nathI. kevalajJAnI dehadhArI hoya ke videhI hoya. paraMtu temanA kevalajJAnamAM koI pharaka paDato nathI. tethI saMsArIdazAmAM tathA siddhadazAmAM kevalajJAnane eka = abhinna ja mAnavuM joIe. jo bhavasthadazAmAM ane siddhaavasthAmAM kevalajJAna judA banI jatA hoya to kevalajJAnanA be bheda mAnavAnI samasyA ubhI thaze. ja kevalajJAnanA be bheda ja uttarapakSa :- (bAghAma) bhale kevalajJAnanA be bheda paDI jAya. amane emAM zuM vAMdho che? kevalajJAnanA be bheda mAnavAmAM kAMI Agamavirodha nAmano doSa nathI lAgu paDato. UlaTuM AgamamAM ja kevalajJAnanA be * ma.+zAM.mAM siddhave." pATha. ko.(7)mAM "siddhatva." pATha che. 1. kevalajJAnaM dvividhaM prajJaptama, tad yathA - bhavasthakevalajJAnaM caiva siddhakevalajJAnaM caiva / Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ WEE 1278 kevalajJAnanAza AgamasaMmataH (sthA.mU.2/1/71) ItyAdi sUtri upadeza chaI. II9/14-15|| (yugma) nahA - bhavatthakevalanANe ceva siddhakevalaNANe ceva" (sthA.sU.2/1/sUtra-71/pR.80) ityevaM tadvaividhyasya kaNThata ukttvaat| ihaiva pUrvaM caturthyAM zAkhAyAM (4 / 3) prakRtasthAnAGgasUtraM vistareNoktamiti neha pratanyate / 6/24-25 bhavasthatvAdiparyAyarUpeNa kevalajJAnasya vigamAdikavirahe tasya dvividhtvaa'nupptteH| sAdyaparyavasitatvantu tasya kevalajJAnatvena rUpeNA'vaseyamiti nAsti kazcid virodho'tra / siddhe'pi trailakSaNyaM bhAvanIyam / yathoktaM vizeSAvazyakabhASyamaladhAravRttau "muktaH saMsAritayA vinaSTaH, siddhatayotpannaH, nIvatva-sopayotvAvimitu pravatiSThate" (vi.sa.mA.184rU rR.) tA prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - Atmadravyasyeva kevalajJAnAdiguNasya siddhatvaparyAyasya cotpAda bheda darzAvelA che. sthAnAMgasUtramAM "kevalajJAna be prakAre batAvavAmAM Avela che. te A rIte - (1) bhavastha kevalajJAna ane (2) siddha kevalajJAna" - A pramANe spaSTa zabdamAM kevalajJAnanA be bheda jaNAvelA ja che. pUrve cothI zAkhAnA trIjA zlokanI vyAkhyAmAM prastuta sthAnAMgasUtranI vistArathI chaNAvaTa karelI che. tethI ahIM pharIthI teno vistAra karavAmAM nathI Avato. zaMkA :- ThANAMgajImAM kevalajJAnanA be bheda bhale darzAvelA hoya. paraMtu teTalA mAtrathI mokSagamana samaye bhavasthakevalajJAnatvarUpe kevalajJAnano nAza ane siddhakevalajJAnatvarUpe kevalajJAnanI utpatti kaI rIte siddha thaze ? AgamamAM A vAta darzAvavAmAM AvelI hoya tevuM khyAlamAM nathI. bhavastha ane muktistha jIvanA kevalajJAna vibhinna / su samAdhAna :- (mavastha.) jo mokSagamana samaye kevalajJAnano bhavasthakevalajJAnatvarUpe nAza mAnavAmAM na Ave tathA saMsAradazAmAM ane siddhadazAmAM bhavasthakevalajJAnatvarUpe ja kevalajJAna hAjara rahe to ! kevalajJAnanA uparokta be bheda ja saMgata thaI nahi zake. jo mokSagamanasamaye siddhakevalajJAnatvarUpe kevalajJAnanI utpatti na thatI hoya to kevalajJAnano bIjo bheda kaI rIte saMbhave ? tethI mokSagamanasamaye bhavasthakevalajJAnatvarUpe kevalajJAnano nAza ane siddhakevalatvarUpe kevalajJAnano janma mAnavo anivArya che. sAdi-anaMtapaNuM to kevalajJAnamAM kevalajJAnatvarUpe jANavuM. tethI AgamamAM darzAvela kevalajJAnanA dhrauvyane mAnavAmAM koI virodha nahi Ave. * siddhadazAmAM kailakSaNyasiddhi (siddhe.) siddha bhagavaMtamAM paNa kevalajJAnanI jema zailakSaNyanI vibhAvanA karavI. A aMge vizeSAvazyakabhASyamaladhAravRttimAM jaNAvela che ke 'mukta jIva saMsArIpaNe nAza pAme che, siddhasvarUpe utpanna thAya che tathA jIvatva-sopayogatva vagere svarUpe sthira rahe che.' * jinezvaranI sarvajJatA paramavizvasanIya AdhyAtmika upanaya :- AtmAdi dravyanI jema kevalajJAnAdi guNamAM ane mokSaparyAyamAM paNa utpAda -vyaya-dhrauvyanI siddhi karavA dvArA sarva dravya-guNa-paryAyamAM utpAdAdi trilakSaNanI siddhi thaI jAya che. Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/24-25 dravya-kuLa-paryAyAnAM lakSaNam | 1279 -vyaya-dhrauvyAtmakatvasiddhyA sarvadravya-guNa-paryAyANAM samutpAdAdi lakSaNyaM sidhyati / etAvatA tAraka- e tIrthaGkaraniSThasArvajJyAdisadbhUtaguNeSu zraddhA-pratyayAdikaM samutsarpaNIyam / itthaM svakIyasamyagdarzananairmalyakaraNataH kSAyikaguNasampatprApakadizi prasarpaNIyam / idameva mukhyaM drvyaanuyogaabhyaaspryojnm| tabalena '"tailoyamatthayattho so siddho davva-pajjavasameyaM / jANai pAsai bhagavaM tikAlajuttaM jagamasesaM / / " / (A.pa. 953) iti ArAdhanApatAkAyAM vIrabhadrasUrivarNitaM siddhasvarUpaM pratyAsannataraM sampadyeta ze T6/14-11ii (yumavRtti ) AnAthI tAraka tIrthakara bhagavaMtamAM rahela sarvajJatA Adi sadabhUta guNo pratye ApaNI zraddhA-vizvAsa AdimAM uchALo lAvavAno che. A rIte ApaNA samyagdarzananI nirmaLatA karavA dvArA kSAyika guNavaibhavanI prAptinI dizAmAM ApaNe AgaLa vadhavAnuM che. A ja to dravyAnuyoganA abhyAsanuM mukhya prayojana che. tenA baLathI ArAdhanApatAkA pannAmAM zrI vIrabhadrasUrie varNavela siddhasvarUpa atyaMta najIka AvI che jAya. tyAM jaNAvela che ke "mailokyanA mastakabhAgamAM rahelA te siddha bhagavAn traNeya kALa sahita tamAma dravya-paryAyothI yukta saMpUrNa jagatane jANe che ane jue che." (9/14-15) (yugma-vyAkhyArtha) (lakhI rAkho DAyarImAM....; * buddhi bIjAnuM duHkha dabAve che, chupAve che, kAraNa ke tene sahAnubhUti devI gamatI nathI. * zraddhA potAnuM dukha chUpAve che, kAraNa ke tene sahAnubhUti levI gamatI nathI. * sAdhanA saMsArane choDAve che. dA.ta. gujJavartI rahanemijI. upAsanA sAMsArika valaNane paNa choDAve che. dA.ta. sAthvI rAjImatijI. * bhikhAraNa vAsanA zikArI che. sadA tRpta upAsanA koIne potAno zikAra banAvavA rAjI nathI. 1. trailokyamastakasthaH sa siddho drvy-pryaaysmetm| jAnAti pazyati bhagavAn trikAlayuktaM jagadazeSam / / Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1280 sthUla sUkSmarUpeNa kevalajJAnAdau trailakSaNyasiddhiH 9/16 'e ailakSaNa sthUlavyavahAranayaUx siddhanaIM AvyuM, paNi sUkSmanayaIM nAvyuM; je mATaiM sUkSmanaya RjusUtrAdika te samaya-samaya prati utpAda-vyaya mAMnaIM chaiM, teha leInaiM; tathA dravyAthadezano anugama 2 leInaIM je siddha-kevalajJAnamAMhaI ailakSaNya kahiyaIM, teha ja sUkSma kahaIvAI' - Ima vicArInaIM pakSAMtara kahaI chaI - karavA Ja je zeyAkAraI pariNamaI, jJAnAdika nijaparyAya re; vyatirekaI tehathI siddhanaI, tiyalakSaNa ima paNi thAya* re 9/165 (149) jina. kevalajJAnAbhidhAne guNe siddhAkhye ca paryAye prasAdhitamidaM trailakSaNyaM sthUlam, sthUlena vyavahArAdinayena saadhittvaat| na cedaM sUkSmam, sUkSmeNa RjusUtrAdinayenA'sAdhitatvAt / sUkSmo hi RjusUtrAdiko nayaH pratisamayam utpAda - vyayau manyate / tatazca pratisamayam RjusUtrAdinayena vyayotpAdau gRhItvA dravyArthikanayamatena ca anvayA'nugama-sthairyAdyaparA'bhidhAnaM dhrauvyaM samupAdAya kevalajJAnAdau yat trailakSaNyaM sAdhyate tadeva sUkSmaM trailakSaNyamiti vimRzya kalpAntaramupadarzayati- 'ya' iti / yo jJAnAdiH svaparyAya: jJeyAkAreNa bhAvitaH / vyatireke tato'pi syAt, trailakSaNyasthitiH zive / / 9/16 / / prakRte daNDAnvayastvevam - yo jJAnAdiH svaparyAyaH jJeyAkAreNa bhAvitaH vyatireke (cA'pagacchati), ] tato'pi zive bainakSa,sthitiH (syAt)||6/16|| kevalajJAnAdimAM sUkSma ailakSaNya vicAraNA avataraNikA :- kevalajJAna nAmanA guNamAM ane siddha nAmanA paryAyamAM je utpAdAdi ailakSaNyanI siddhi karela che te to sthUla samajavI. kAraNa ke skUla evA vyavahAra Adi nayathI te siddhi karavAmAM AvelI che. A rIte je ailakSaNyanI siddhi karela che te sUkSma nathI. kAraNa ke sUkSma evA RjusUtra vagere naya dvArA tenI siddhi karavAmAM nathI Avela. sUkSma RjusUtranaya to pratisamaya sarva padArthamAM utpAda-vyayane mAne che. tethI RjusUtra Adi nayanI apekSAe pratisamaya utpAda-vyayane grahaNa karIne tathA dravyArthikanayanA matathI dhrauvyane grahaNa karIne kevalajJAna vageremAM je ailakSaNyane sAdhavAmAM Ave che te ja sUkSma ailakSaNya che. dhrauvya kaho ke anvaya kaho ke anugama kaho ke svairya vagere kaho zabdamAtramAM taphAvata che, arthamAM koI bheda nathI. phakta mokSagamanasamaye ja nahi paraMtu uparokta rIte pratisamaya kevalajJAnAdimAM je tailakSaNyanI siddhi karavAmAM Ave che te ja sUkSma che. A pramANe vicArIne graMthakArazrI prastutamAM bIjA kalpane vikalpane darzAve che : zlokArtha :- je jJAnAdi svaparyAya jJeyAkArathI bhAvita thAya che. tathA anya-anyarUpe pariName che, tenAthI paNa mokSamAM utpAdAdi ailakSaNyanI siddhi thAya che. (9/16) = * pustakomAM 'hAraIM' pATha. ko.(10+11) + A.(1)no pATha lIdho che. " pustakomAM 'thAIM' pATha. ko.(9)+si.no pATha lIdho che. Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 pratikSaNaM kevalajJAnAdiparyAyabhedaH / 1281 jaje jJAnAdika = kevalajJAna-kevaladarzana, nijaparyAyaI joyAkAraI = vartamAnAdiviSayAkAraI pariNamaII. (tehathI) vyatirekaI kahaItAM pratikSaNa anyAnyapaNaI. siddhanaI Ima paNi trilakSaNa thAI. prathamAdisamayaI vartamAnAkAra chaI, tehano dvitIyAdikSaNaI nAza atItAkAraI utpAda, "AkAribhAI yo jJAnAdiH = kevalajJAna-kevaladarzanAdiH svaparyAyaH = arthAkhyo jIvaparyAyaH pratikSaNaM jJeyAkAreNa = vartamAnA'tItA'nAgataviSayAkAreNa bhAvitaH = pariNataH tadapekSayA sa pratisamayamutpadyate, pratisamayaM pratiniyatapadArthaparicchedapariNAmabhedAt / tathA pratisamayaM jJeya-dRzyapariNAmaparivarttanena kevalajJAna-kevaladarzanAderapi vyatireke = anyA'nyatayA pariNamane sa prtismympgcchti| tathAhi - jJeyAdiniSThavartamAnakAlInatvAtItakAlInatvA'nAgatakAlInatvA'vagAhini kevalajJAna-kevaladarzanAdau prathamAdisamayAvacchedena vartamAnakAlInatvaviziSTAkAro bhavati / sa ca dvitIyAdisamayAvacchedena vartamAnatvarUpatayA nazyati, atItatvena cotpadyate / tatazca kevalajJAna-kevaladarzanAdeH pratisamayamutpAda ho, kevalajJAnAdimAM pratisamaya utpAdAdi siddhi : vyAkhyArtha :- kevalajJAna, kevaladarzana vagere jIvanA je bhAvo che te nazvara, zabdaagocara ane sUkSma hovAthI arthaparyAya kahevAya che. kevalajJAnano viSaya zeya kahevAya che tathA kevaladarzanano viSaya dazya kahevAya che. te kevalajJAna-darzana vagere arthaparyAyo pratikSaNa vartamAna-atIta-anAgata svaviSayAkArathI bhAvita thAya che, pariName che. te apekSAe kevalajJAnAdi bhAvo pratisamaya utpanna thAya che. kAraNa ke pratisamaya pratyeka padArthanA svarUpano nizcaya karavAno pariNAma kevalajJAnamAM badalAya che. zeyaparivartanathI joyagrahaNapariNAmasvarUpa jJAnAkAra badalAya che. tathA pratisamaya joya padArthanA ane dazya padArthanA pariNAmo judA-judA svarUpe badalAyA kare che. jJAnAdi bhAvonuM pariNamana svaviSayane anusAre thAya che. tethI kevalajJAna ane kevaladarzana vagere bhAvo paNa pratisamaya judA-judA svarUpe pariName che. A ja kevalajJAnAdino vyatireka = vyaya che. tethI kevalajJAnAdi bhAvo pratikSaNa nAza paNa pAme che - tevuM siddha thAya che. te A rIte samajavuM. joyAdi padArthamAM rahela vartamAnakAlInatvanuM, atItakAlInatvanuM ane anAgatakAlInatvanuM avagAhana kevalajJAnAdi bhAvo kare che. zeyAdi padArthamAM rahela vartamAnatvAdinuM je. avagAhana kevalajJAna AdimAM prathama samaye thAya che te vartamAnatvaviziSTa AkArasvarUpe thAya che. judA-judA zeyAdi padArthamAM rahela vartamAnatA-atItatAdi pariNAmone potAno viSaya banAvanAra kevalajJAnAdimAM je AkAra prathamasamayAvacchedana vartamAnatvaviziSTa = vartamAnakAlIna hoya che te AkAra dvitIyAdisamayaavacchedana kevalajJAnAdimAM raheto nathI, paraMtu nAza pAme che. kevalajJAnAdigata te AkAra vartamAnakAlInatvarUpe nAza pAme che ane atItakAlInatvarUpe utpanna thAya che. e ja rIte prathamasamayaavacchedana kevalajJAnanA je AkAramAM anAgatatva = anantarottarasamayavartitva hoya che te AkAra dvitIyAdisamayAvacchedana nAza pAme che ane vartamAnatvarUpe utpanna thAya che. tethI kevalajJAna vageremAM paNa pratisamaya ja ko.(12)mAM "te pATha. * lA.(2)mAM "ajJAnapaNaI pATha. pustakomAM "anyonya' pATha. ko.(7+10)no pATha lIdho che. ko.(11)mAM "utpAda-vyaya pATha. * ko. (9)mAM "AkArabhAvaI'. lA.(2)mAM "AkAraVbhAvaI pATha. Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1282 * vijJAnasantatyA AtmA dhruvaH kevalajJAna*-kevaladarzanabhAvaI athavA kevala mAtra bhAvaI dhruva; Ima bhAvanA karavI. pu - vyayau nirAbAdhau / tadaiva cA''kAribhAvena kevalajJAna-darzanayoH dhrauvyamapi vartate / ata eva vijJAnasantatyA vijJAnaghano'yamAtmA avinAzI ucyate / taduktaM vizeSAvazyakabhASye "puvvA'varaviNNANovaogao vigama-saMbhavasahAvo / viNNANasaMtaIe vinnnnaannghnno'ymvinnaasii"|| (vi. ga.mA.16) kRti utpAda ane vyaya abAdhitapaNe rahe che. tathA je samaye uparokta rIte utpAda-vyaya kevalajJAnAdimAM thaI rahelA che te ja samaye AkArIbhAvathI kaivalyarUpe kevalajJAnamAM ane kevaladarzanamAM dhrauvya paNa hAjara hoya che. tethI pratisamaya utpAda-vyaya-dhrauvyasvarUpa sUkSma trilakSaNa kevalajJAnAdi bhAvomAM rahe che. (ta.) te te zeyAkArano utpAda-vyaya thavA chatAM paNa AkArIbhAvathI jJAna dhruva hovAnA kAraNe ja jJAnaparamparAnI apekSAe AtmA vijJAnaghana avinAzI kahevAya che. tethI zrIjinabhadragaNI kSamAzramaNe vizeSAvazyakabhASyamAM jaNAvela che ke "AgaLa-pAchaLanA jJAnopayoganI apekSAe AtmA utpAda-nAza svabhAvavALo hovA chatAM vijJAnasAmAnyapravAhanI apekSAe A AtmA vijJAnaghana ane avinAzI che." U jJAnaparyAya jJeyasApekSa U = 9/16 spaSTatA :- 'atyAre pAMca vAgyA che' - A pramANe kevalajJAnamAM je vartamAnakAlInatvano AkAra jaNAya che. te AkAra te ja svarUpe pachInA samaye vidyamAna nathI hoto. kalAka pachI kevalajJAnamAM evuM jaNAze ke 'eka kalAka pUrve pAMca vAgyA hatA. atyAre to cha vAgyA che', 'Aje somavAra che' - AvuM kevalajJAnamAM Aje jaNAya. paNa bIjA divase paNa kevalajJAnamAM 'Aje somavAra che' - tevuM jaNAtuM nathI. paraMtu 'gaI kAle somavAra hato, Aje maMgaLavAra che' - A pramANe kevalajJAnIne | bIjA divase jaNAya che. Ama pratidina-pratiprahara-pratikSaNa-pratisamaya kevalajJAnamAM zeyAkAra judA-judA svarUpe bhAse che. 'vAna' ke 'jhagha' AvA AkArano nAza thaI 'pUrva' ke 'gha' AvA AkAre jJeya ' padArthanuM bhAna kevalajJAnamAM thAya che. e ja rIte 'zva' ke'pazcAt' AvA AkArano nAza thaI 'vAnI' ke 'agha' AvA AkAre jJeya padArthanuM kevalajJAnamAM bhAna thAya che. 'pAMca vAgaze', 'pAMca vAgyA che', 'pAMca vAgyA hatA' A pramANe tathA 'kAle somavAra haze', 'Aje somavAra che', 'gaIkAle somavAra hato' - A pramANe kALakrame anAgatanuM vartamAnarUpe, vartamAnanuM atItarUpe bhAna thavAthI kevalajJAnAdinA AkAramAM utpAda-vyaya siddha thAya che. AkArathI AkA2I (= kevalajJAnAdi) bhAvo kathaMcit abhinna hovAthI kevalajJAnAdi bhAvono paNa pratisamaya utpAda-vyaya siddha thAya che. paraMtu kevalajJAnAdimAM 'pAMca', 'somavAra' ItyAdi AkAra to anugata ja rahe che. te AkArarUpe = anugata sAkArarUpe = AkArIbhAve kaivalyarUpe - kevalajJAnatvAdisvarUpe to kevalajJAnAdi bhAvo sadA dhruva sthira ja rahe che. Ama kevalajJAnAdimAM pratisamaya utpAdAdi ailakSaNyanI siddhi thAya che. - - * ko.(10)mAM 'kevalajJAna' pada nathI. 1. pUrvAMDavavijJAnopayogato vizema-sambhavasvabhAvaH| vijJAnasannatyA vijJAnaghano'yamavinAzI / / Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9/16 * sAkArajJAnaM jainasammatam 0 1283 ra 2 nAkAra tat (= jJAnam), pavArthAntaravat vikSatAvArthI paricchedraprasA " (sthA.tU.3/9/ | 127 vR.pR.175) iti sthAnAGgasUtravRttI zrIabhayadevasUrayaH / "jJeyAkAraM vijJAnamiSyate eva, anyathA nIlajJAnAdapi pItAdisamastavastuparicchedaprasaGgAt, nIlasyApi / vA'paricchedApatteH, nirAkAratvA'vizeSAd" (vi.A.bhA.3174 pR.) iti vizeSAvazyakabhASyavRttau zrIhemacandrasUrayaH / ma sAkAramatijJAnanirUpaNA'vasare pUrvamapi tatraiva taiH "matiH tAvat jJeyAkAragrahaNapariNAmapariNatatvAd rza aakaarvtii| tadanAkAravattve tu 'nIlasyedaM saMvedanaM na pItAdeH' iti naiyatyaM na syAt, niyAmakA'bhAvAt / ... nIlAdyAkAro hi niyaamkH| yadA ca sa neSyate tadA 'nIlagrAhiNI iyaM matiH, na pItagrAhiNIti kathaM vyavasthApyate ? vizeSAbhAvAt / tasmAd AkAravatyeva matiH abhyupagantavyA" (vi.A.bhA.gA.64 vR.) ityuktaM Na vistareNa / AkAralakSaNaM tu prajJApanAvRttau upayogapadavivaraNe zrImalayagirisUribhiH "AkAraH = pratiniyataH kA e jJAna anAkAra nathI : zrIabhayadevasUrijI ) ("ra gha.) sthAnAMgasUtravyAkhyAmAM zrIabhayadevasUrijIe A aMge spaSTapaNe jaNAvela che ke "jJAna anAkAra nathI. bAkI to ghaTajJAnathI jema paTano nirNaya thato nathI, tema ghaTano paNa nirNaya nahi thaI zake. kAraNa ke ghaTajJAna jo nirAkAra hoya to paTanI jema ghaTanI paNa koI ja asara temAM hoya nahIM. tethI te vastranI jema ghaDAno paNa nizcaya karAvI na zake." ao. jJAna sAkAra che : zrI hemacandrasUrijI . ("sevA.) jainamate jJAna nirAkAra nathI. kAraNa ke "jJAnamAM joyAkAra jainone mAnya ja che. jo jJAnamAM joyAkAra na mAnavAmAM Ave to nIlajJAnathI paNa pIta-zveta vagere samasta vastuno nizcaya thavAnI Apatti Avaze. kAraNa ke te jJAna to viSayAkArazUnya ja che. "nirAkAra nIlajJAna nIlano ja bodha karAve ane pItAdino bodha na karAve tevuM mAnavAmAM koI niyAmaka tattva nirAkArajJAnavAdInA pakSamAM nathI. athavA jJAnane nirAkAra mAnavAmAM bIjo doSa e Avaze ke nIlajJAna jema pItAdino nizcaya karAvatuM nathI tema nIlano paNa nizcaya nahi karAvI zake. kAraNa ke te jJAna nirAkAra hovAthI pItAdiAkArathI jema zUnya che tema nIlAkArathI paNa zUnya ja che" - Ama vizeSAvazyakabhASyavRttimAM zrI hemacaMdrasUrijI jaNAve che. | (sara) sAkAramatijJAnanuM nirUpaNa karavAnA avasare zrI hemacaMdrasUrijIe te ja vyAkhyAgraMthamAM pUrve vistArathI jaNAvela che ke "sau prathama matijJAna zeyAkArane grahaNa karavAnA pariNAmathI pariNata thayela hovAthI sAkAra ja che. jo matijJAna nirAkAra hoya to "A saMvedana nIlanuM che, pIta rUpanuM nahi - A pramANe matijJAnamAM niyatAkAratA = niyataviSayatA saMgata nahi thaI zake. kAraNa ke tenuM koI niyAmaka tattva anAkArajJAnapakSamAM vidyamAna nathI. vAstavamAM tevI vyavasthAmAM niyAmaka nIlAdi AkAra che. paraMtu jyAre jJAnamAM AkAra ja mAnavAmAM na Ave to "A buddhi nIlagrAhaka che, pItagrAhaka nathI' - AvI vyavasthA kaI rIte karI zakAya ? kema ke jJAna AkArazUnya hoya to nIlajJAna ke pItajJAna vageremAM koI taphAvata to nahi ja hoya. to pachI niyataviSayavyavasthAnI saMgati nirAkAra- jJAnavAdI kaI rIte karI zake ? tethI buddhine sAkAra ja mAnavI joIe." AkAranuM lakSaNa to pannavaNAvyAkhyAmAM upayogapadanuM vivaraNa karatI vakhate zrImalayagirisUrijIe A pramANe jaNAvela che ke "padArthano niyata Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1284 * jJAnAkAro'rthaprayuktaH / 9/16 arthapradarijAma" (a.mU.5.22/.rU02) rUtyum | pu prakRte "visayagahaNapariNAmato tu sAgAratA bhavai tassa" (dha.sa.733) iti dharmasaGgrahaNivacanarA manusandheyam / 'tasya = jJAnasya', ziSTaM spaSTam / etatpariSkArastu sthAnAGgasUtravRttau zrIabhayadevasUribhiH ___"saha AkAreNa = vizeSAMzagrahaNazaktilakSaNena varttate ya upayogaH sa sAkAraH, jJAnopayoga ityarthaH" (sthA. 2/2/112/vR.pR.158) ityevaM kRtH| zuddhataraparyAyArthikasya viziSya sAkArajJAnaM sammatamiti pUrvoktamiha - (rU/12) martavyam ka jJAne sAkAratvasyA'vazyaklRptatve jJAnatvA'vacchedenaivaM tadiSyate, na tu matijJAnatva-zrutaNi jJAnatvAdyavacchedena, gauravAdityavadheyam / na caivaM jJAnAderAkAribhAvAbhyupagame jJAnAdvaitavAdiyogAcAramatapraveza Apadyeta iti vAcyam, jJAnabhinnajJeyA'bhyupagamena tadanavakAzAt, prakAritAdirUpasyaivA'rthaprayuktasya jnyaanaadyaakaarsyaabhyuprakAre nizcaya karavAno pariNAma e ja jJAnagata AkAra che." (pra.) prastutamAM dharmasaMgrahaNinI eka vAta anusaMdhAna karavA yogya che. tyAM zrIharibhadrasUrijIe jaNAvela che ke "viSayagrahaNapariNAmanA lIdhe jJAna sAkAra che." Ano pariSkAra zrIabhayadevasUrijIe sthAnAMgasUtravRttimAM A pramANe karela che ke "vastunA vizeSa aMzane grahaNa karavAnI zaktirUpa AkArane dharAve te upayogane sAkAra = jJAnopayoga kahevAya - tema samajavuM." zuddhatara paryAyArthikanayane to "jJAna sAkAra che' - evuM vizeSa rIte mAnya che. A vAta pUrve trIjI zAkhAmAM (3/12) jaNAvela che. te ahIM yAda karavI. CS jJAnavAvacchedena jJAnamAM sAkAratA haS (jJAne) "jJAnane sAkAra mAnavuM jarUrI ja che' - A vAta pramANasiddha thaI ja cUkela che. to te a sAkAratA mAtra matijJAna vagere cAra jJAnamAM mAnavAnA badale pAMceya jJAnamAM teno svIkAra karavo vadhu yogya che. kAraNa ke cAra jJAnamAM sAkAratA mAnavAmAM Ave to tenA avacchedaka matijJAnatva, zrutajJAnatva 3 vagere aneka dharmo banaze. tethI tevuM mAnavAmAM gaurava doSa lAgu paDaze. tenA badale pAMceya jJAnane sAkAra mAnavAmAM Ave to sAkAratAno avacchedakadharma jJAnatva ja banaze. Ama lAghavasahakArathI jJAnamAM jJAna-Avacchedana sAkAratAne ame jaino mAnIe chIe. A bAbatane khyAlamAM rAkhavI. zaMkA :- (na zai) jo A rIte jJAnamAM ane darzanamAM sAkArabhAva = AkArIpaNuM = AkAra svIkAravAmAM Ave to jJAnAdvaitavAdI yogAcAra nAmanA bauddhanA matamAM jainono praveza thavAnI Apatti Avaze. kAraNa ke yogAcAra jJAnane sAkAra = AkAraviziSTa = zeyAkArayukta mAne che. tathA tame jaino paNa kevalajJAnane sAkAra mAno cho. ke jJAna sAkAra chatAM yogAcAramata asvIkArya samAdhAna :- (jJAna.) jJAnAdvaitavAdI yogAcAra nAmanA bauddha vidvAno to jJAnathI bhinna koI zeya padArthane 1. viSayaprada,pariNAmataH tu sAratA mavati tasya | Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2/6 paramAt * nirAkAradarzane'pi dRzyAkAraH idamatrAkUtam - jJAnabhinnajJeyaniSThavizeSyatA-prakAratA-saMsargatAbhidhAnaviSayatAnirUpitA vizeSyitA -prakAritA-saMsargitAbhidhAnA trividhA viSayitA viziSya jJAnaniSThA jJAnAkAravidhayA sammatA jinapravacane / ata eva jJAnaM sAkAropayogavidhayA samAmnAtam / jJAnabhinne kevaladarzanAvadhidarzanAdyAkhye sAmAnyabodhe tu oghato dRzyabhinnadRzyAkArA abhyupa- zu gamyante, na tu viziSya / ata eva darzanaM nirAkAropayogarUpeNa ucyate / dRzyagocarasAmAnyAkAravirahe tu darzanasya sAmAnyabodharUpataivA'nupapannA syAt, pratyuta sAmAnyavizeSobhayAkAraviraheNa darzanasya mAnatA ja nathI. jyAre ame jaino jJAnabhinna ghaTAdi jJeya padArthano svIkAra karIe chIe. tethI jJAnane sAkAra mAnavA chatAM jJAnAdvaitavAdI yogAcAranA matamAM praveza thavAnI Apattine avakAza raheto nathI. yogAcAra bauddha to jJAnasvarUpa jJAnAkArane ja jJeya mAne che. tathA A jJAnAkAra anAdivAsanAprayukta che - tevuM yogAcAra mAne che. jyAre ame jaino to bAhya ghaTa-paTAdi arthathI prayukta jJAnAkArane jJAnamAM mAnIe chIe. jJAnabhinna evA zeyapadArthathI prayukta je jJAnAkAra jJAnamAM utpanna thAya che, te prakAritAdi svarUpa che. A pramANe ame jaino mAnIe chIe. paraMtu te mujaba yogAcAra bauddha mAnatA nathI. tethI amAro yogAcAranA matamAM praveza thaI javAnI Apattine koI avakAza raheto nathI. = 1285 = = * trividha viSayitAvimarza (Dvana.) ahIM Azaya e che ke jJAnabhinna jJeya viSaya traNa prakAre che. (1) vizeSya, (2) vizeSaNa ane (3) saMbaMdha. vizeSaNano paryAyazabda 'prakAra' che. viSayaniSTha guNadharma paNa traNa prakAre che. (1) vizeSyatA, (2) prakAratA (= vizeSaNatA) ane (3) saMsargatA (= saMbaMdhatA). viSayanA AdhAre viSayI evA jJAnamAM paNa traNa prakAranI viyitA utpanna thAya che. (1) vizeSmitA, (2) dhI prakAritA ane (3) saMsargitA. jaina darzana mujaba, A trividha viSayitA e ja jJeyasApekSa jJAnAkAra tarIke mAnya che. A jJAnAkAra vizeSmitA, prakAritA Adi svarUpe paraspara kathaMcit bhinna hovAthI te vizeSasvarUpe prAtisvikasvarUpe parasparavilakSaNasvarUpe jJAnamAM rahe che. te ja kAraNathI jJAna sAkAra upayoga tarIke jainadarzanamAM mAnya che. ri = darzana dRzyasApekSa (jJAna.) bIjI mahattvanI vAta e che ke jaino jJAnabhinna darzana = sAmAnya bodha paNa mAne che. bAhya dazya viSayanI apekSAe kevaladarzana, avadhidarzana AdimAM dazyabhinna oghathI dazyAkAra utpanna thAya che. dazyAkAra darzanamAM vizeSasvarUpe nathI rahetA paraMtu sAmAnyasvarUpe ja rahe che. A ja kAraNathI darzana nirAkAra upayoga tarIke kahevAya che. ahIM eka vAta dhyAnamAM rAkhavA jevI che ke darzanamAM pa sAmAnyabodhamAM vizeSAkAra to nathI ja raheto. have jo sAmAnyAkAra paNa temAM na raheto hoya to darzana sAmAnyaupayogasvarUpa ja nahi banI zake. UlaTuM sAmAnyaAkAra ane vizeSAkAra banne prakAranA AkAra na hovAthI darzana sukhAdinI jema anavabodhasvarUpa = anupayogasvarUpa banI javAnI Apatti EF E ma Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1286 0 kramikatve'pi kevalajJAnAdidhrauvyam / 9/16 e sukhAdivad anavabodharUpataiva prasajyeta / sukhAderanavabodharUpatA tu pUrvaM (9/7) syAdvAdaratnAkarasaMvAdena darzitaiva / tasmAccittAlAdakarUpavizeSaviraheNa 'kanyA na rUpavatI'tivad vizeSAkArAbhAvena 'darzanaM na sAkArami'tyucyate iti mantavyam / na caivaM yogAcAro manyate / tataH sAmAnya-vizeSAkArazAlinoH darzana-jJAnayoH abhyupagamamAtreNa nA'nekAntavAdinAM yogAcAramatapravezApattirityavadheyam / yadvA kevalajJAnatva-kevaladarzanatvarUpAbhyAM kevalajJAna-kevaladarzanayoH dhrauvyAGgIkAra iti na - yogAcAramatapravezApattiH, tanmate jJAnasya kSaNikatvAt, jJAnabhinnadarzanA'nabhyupagamAcca / etena siddhAnAmapi prathamasamaye jJAnopayogaH dvitIyasamaye ca darzanopayoga iti na kevalajJAnatvAdirUpeNA'pi tayoH dhrauvyaM sambhavatIti nirastam, Avaze. "sukhAdi bodhAtmaka nathI' - A vAta to pUrve A ja navamI zAkhAnA sAtamA zlokamAM syAdvAdaratnAkara vagere graMthanA saMvAdathI darzAvela ja che. tethI te bAbatanI ahIM chaNAvaTa karavAmAM nathI AvatI. tethI jema sukhamAM sAmAnyAkAra ke vizeSAkAra na hovAthI te bodhasvarUpa = upayogAtmaka nathI kahevAtuM tema sAmAnya-vizeSa banne AkAra vinAnuM darzana bodhAtmaka ja nahi banI zake to sAmAcAbodhasvarUpa te kaI rIte banI zake ? tethI mAnavuM joIe ke darzana sarvathA nirAkAra nathI paNa sAmAnyAkAravALuM che. tema chatAM jainadarzanamAM darzanano nirAkAra upayoga svarUpe vyavahAra thAya che tenuM kAraNa e che ke jema manamAM AhvAda pragaTAve tevuM AkarSaka viziSTa rUpa je kanyA pAse na hoya tene vize "A kanyA rUpavatI nathI, rUpALI nathI' - Avo vyavahAra thAya che tema vizeSAkAra na hovAthI 'darzana sAkAra nathI' - A mujaba kahevAya che. A pramANe mAnavuM jarUrI che. tathA AvuM jaino mAne che. paraMtu A pramANe jJAnAdvaitavAdI yogAcAra nAmanA bauddho svIkAratA nathI. tethI jaino darzana-jJAnane sAmAnya-vizeSa AkArayukta mAne eTalA mAtrathI anekAntavAdI jainono yogAcAramatamAM praveza thaI javAnI Apattine koI avakAza raheto nathI. che jenamatamAM ane yogAcAramatamAM bhinnatA che | (cA.) athavA yogAcAra matamAM praveza thavAnI ApattinA nivAraNa mATe ema paNa kahI zakAya che ke - kevalajJAnatvarUpe kevalajJAna dhruva che, kevaladarzanatvarUpe kevaladarzana paNa dhruva che. A mujaba ame jaino mAnIe chIe. A rIte kevalajJAna-darzanane dhruva = avinazvara mAnavAthI yogAcAramatamAM jainono praveza thavAnI samasyAne koI avakAza raheto nathI. kAraNa ke bauddhamatamAM to jJAna kSaNika che tathA jJAnAtavAdI bauddho jJAnabhinna darzanane paNa mAnatA nathI. tethI jainono jJAnAdvaitavAdI yogAcAranA matamAM praveza thavAnI Apattine avakAza raheto nathI. zaMkA :- (rtana) tame kevalajJAnAdine nitya jaNAvo cho paNa jainonA siddhAntathI e vAta bAdhita thAya che. kAraNa ke siddha bhagavaMtone paNa prathama samaye jJAnopayoga hoya che ane dvitIya samaye darzanopayoga hoya che. siddhone sarvadA kevalajJAnopayoga ke kevaladarzanopayoga pravartato nathI. tethI kevalajJAnatvarUpe kevalajJAna tathA kevaladarzanatvarUpe kevaladarzana nitya saMbhavI nahi zake. Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/6 0 kevalopayogatvena dhrauvyam / 1287 upayogarUpeNa tayoH AgamikasiddhAntAnusArataH krameNa pravartane'pi labdhirUpeNa dhrauvyasya siddhAnta-e sammatatvAt, upayogarUpeNA'pi mallavAdisUrimatAnusAreNa tayoryugapadabhyupagamAcca / ayamatrAzayaH - kramikA''gamikasiddhAntAnusArataH kevalajJAnopayogatvarUpeNa kevalajJAnasya kevaladarzanopayogatvarUpeNa ca kevaladarzanasya dhvaMsapratiyogitve'pi kevalajJAnatvarUpeNa kevaladarzanatvarUpeNa ma ca dhvaMsA'pratiyogitvam / tatazca siddhAntamate kevalajJAnAdau dhrauvyamavyAhatam / tArkikamate tu tayoH rza labdhirUpeNa upayogarUpeNa ca yaugapadyaM sthairyaJca sammatam / ataH tanmate kevalajJAnasya kevalajJAnopayogatvarUpeNa kevalajJAnatvarUpeNa cA'vinAzitvam / evaM kevaladarzanasya kevaladarzanopayogatvarUpeNa / kevaladarzanatvarUpeNa ca dhrauvyam / etAvatobhayamatAnusAreNa kevalajJAnAdau dhrauvyamavyAhatamiti phalitam / yadvA'stu kevalopayogatvarUpeNa tayoH dhruvatvam, tasyobhayAnugatadharmatvAt, hematvasya hemaghaTa kA kevalajJAna upayogarUpe vinAzI, ladhirUpe avinAzI , samAdhAna :- (upayoA) Agamika siddhAnta anusAra kevalajJAna ane kevaladarzana upayogarUpe siddha bhagavaMtone kramazaH = samayAntare pravartatA hovA chatAM paNa labdhirUpe to te banne nitya ja che. A vAta Agamika siddhAntamAM saMmata ja che. tethI kevalajJAnAdine dhruva mAnavAmAM Agamavirodha ke jainasiddhAntavirodha nAmanA doSane prastutamAM koI avakAza raheto nathI. tathA malavAdisUrijI mahArAjanA mata mujaba to upayogarUpe paNa kevalajJAna ane kevaladarzana yugapat = ekIsAthe vidyamAna hoya che. (ka) kahevAno Azaya e che ke Agamika siddhAnta mujaba kevalajJAna ane kevaladarzana upayogarUpe samayAntare pravartatA hoya che, labdhirUpe yugapat vidyamAna hoya che. tethI kevalajJAnopayogatvarUpe kevalajJAna ) dhvaMsapratiyogI = anitya hovA chatAM kevalajJAnatvarUpe te dhvasaapratiyogI = avinazvara che. tathA kevaladarzanopayogatvarUpe kevaladarzana dhvaMsapratiyogI (= kSaNabhaMgura) hovA chatAM kevaladarzanatvarUpe te eka dhvasaapratiyogI = avinAzI che. A Agamika siddhAnta che. tethI te mujaba kevalajJAnAdimAM dhrauvya abAdhita rahe che. tathA tArkika mata thoDo judo paDe che. tArkika ziromaNi zrImallavAdisUrijI mahArAja to pragaTa thayelA kevalajJAnAdine labdhi ane upayoga - banne svarUpe kAyama yugapata ane sthira mAne che. temanA mate kevalajJAnopayogatvarUpe ane kevalajJAnatvarUpe kevalajJAna avinAzI che. kevaladarzanopayogatvarUpe ane kevaladarzanatvarUpe kevaladarzana paNa dhruva che. Ama Agamika mata ane tArkika mata - banne mata mujaba kevalajJAnAdimAM dhrauvya abAdhita rahe che. ATaluM uparokta vicAravimarza dvArA phalita thAya che. ra kevalopayogatvarUpe kevalajJAna nitya che (yadA) athavA ema paNa kahI zakAya che ke kevalajJAna ane kevaladarzana kevalaupayogatvarUpe nitya che. kAraNa ke kevalopayogatva nAmano guNadharma kevalajJAnamAM ane kevaladarzanamAM anugata che. jema suvarNaghaTamAM ane suvarNamugaTamAM suvarNatva anugata dharma che. tema kevalajJAnamAM ane kevaladarzanamAM kevalopayogatva anugata dharma che. tethI "jema suvarNatvarUpe suvarNaghaTa ane suvarNamugaTa nitya che. tema kevalopayogatvarUpe kevalajJAna ane kevaladarzana nitya che' - A pramANe mAnI zakAya che. vizeSAvazyakabhASyamAM Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1288 0 nizIthacUrNisaMvAdena kevalajJAnAdeH yaugapadyam 0 9/16 -hemamukuTobhayAnugatatvavat / yathoktaM vizeSAvazyakabhASye'pi "kevalamudiyaM kevalabhAveNA'NaMtamavigappaM" (vi.A..9681) rUti rUlya "savvasa sissA nuvaM yo nalthi uvo II" (gA.na.671, vi.kA. bhA.3096) iti AvazyakaniyuktikRdbhadrabAhusvAmi-vizeSAvazyakabhASyakRjjinabhadragaNikSamAzramaNamatAnusAreNa tayoH krameNopayoge'pi na dhrauvyA'sambhavaH, kevalopayogatvasyobhayatra sattvAt / ga vastutastu yugapadevobhayopayoga AgamasiddhAntasammataH, krameNopayogadvayapratipAdanantu parapravAdi nigrahAdyarthamavagantavyam / idamevA'bhipretya nizIthacUrNo "guru jANato ceva aNNahA atthaM paNNaveMti, mA parakhevADI to gerennA nadI - satvasa venisA gumAve to natyi kavo" (nA.ni.272, vi.kI.mI.rU016) egovyogprtipaadnmityrthH| taM ca sehatarAto jANati - 'jahA apasiddhaMtaM pnnnnveNti'| tattha jati vitahaM zrIjinabhadragaNikSamAzramaNe paNa jaNAvela che ke kevalajJAna kevalabhAvathI = kevalaupayogasvarUpe avikalpa = abhinna = ekasarakhuM ane anaMta = zAzvata kahevAya che. A pramANe mAnavAthI eka phAyado e thAya che ke "sarva kevalIone yugapatu be upayoga hotA nathI - A mujaba AvazyakaniyuktimAM zrI bhadrabAhusvAmIjIe tathA vizeSAvazyakabhASyamAM zrIjinabhadramaNikSamAzramaNajIe je jaNAvela che te mujaba kevalajJAnano ane kevaladarzanano kramazaH upayoga pravartato hovA chatAM te bannemAM dhrauvya asaMbhavita thavAnI samasyAne koI avakAza raheto nathI. kAraNa ke kevalajJAnano upayoga pravartato hoya ke kevaladarzanano upayoga pravartato hoya - te bannemAM kevalopayogatva nAmano guNadharma to vidyamAna ja che. tethI kevalopayogatvarUpe kevalajJAnane ane kevaladarzanane dhruva mAnavAmAM Agamika mata ke tArkika mata - bannemAMthI eka paNa matanI asaMgatine avakAza raheto nathI. banne mata mujaba kevalopayogatvarUpe to kevalajJAna ane kevaladarzana dhruva ja che. Ama kevalajJAnAdi bhAvomAM dhrauvya abAdhita rahe che. yugapa kevalajJAna-darzanaupayoga nizIthacUrNisaMmata che (vastuta.) vAstavamAM to ekIsAthe ja kevalajJAnano ane kevaladarzanano upayoga AgamasiddhAntamAM ke saMmata che. "kevalajJAnIne kevalajJAnano ane kevaladarzanano kramazaH = samayAntare upayoga hoya che... - A pramANe AgamamAM je pratipAdana karela che te to parapravAdIono nigraha karavA mATe ja jANavuM, nahi ke jainadarzananA siddhAntanuM pratipAdana karavAnA abhiprAyathI. A ja AzayathI nizIthacUrNimAM jaNAvela che ke "gurudeva ('kevalIne yugapata ubhaya upayoga hoya che" evuM) jANavA chatAM anyathA = judI rIte padArthanI prarUpaNA kare che ke jethI parapravAdI doSanuM uddabhAvana na kare. jema ke tamAma kevalajJAnIne yugapatu be upayoga nathI hotA. matalaba ke paradarzanIne vAdamAM jItI levA mATe kevalIne ekIsAthe eka upayoga hoya che' - A mujaba gurudeva vAdamAM padArthapratipAdana kare che. paNa A bAbatane nUtana dIkSita hovAnA kAraNe zaikSaka ema jANe che ke "gurudeva apasiddhAntanI prarUpaNA kare che. paraMtu 1. kevalamuditaM kevalabhAvenA'nantamavikalpam / 2. sarvasya kevalino yugapad dvau na sta upyogii| 3. guru: jAnAnaH caiva anyathA prajJApayati, mA parapravAdI doSaM gRhNIyAt / yathA - 'sarvasya kevalino yugapad dvau na staH upayogau' ekopayogapratipAdanamityarthaH / taM ca zaikSataratvataH jAnAti - yathA apasiddhAntaM prjnyaapyti| tatra yadi vitathaM pratipadyate, AzAtanA zaikSasya / Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9/16 yugapatkevalajJAna - darzanopayogasthApanam Divapnati, bAsAvaLA sehassa" (ni.mA.2648 pU.) rUtyuttamityavadheyam / atra hi nizIthacUrNikRtA kevalinaH yugapadupayogadvayaM pratipAditam / navaraM naiyAyikAdiparapravAdinigrahArtham Agame tanniSiddham / tatazca ekasmin samaye kevalini ekopayogapratipAdanaM nA''gamasammatamiti nishciiyte| "yugapajjJAnadvayAnutpattirmanaso liGgam" (nyA.sU.1/1/16) iti nyAyasUtrAnusAreNa s naiyAyikAdibhiH AtmAtiriktANumanaHsAdhanAnantaraM 'yugapajjJAnadvayAbhyupagame tu kathaM tatsiddhiH ?' iti paryanuyuktaH syAdvAdI abhyupagamavAdataH 'kevalini api yugapadupayogadvitayaM nAstIti vakti / tatazca ""jugavaM do natthi uvaogA" iti ( A.ni. 979) Avazyakaniryuktivacanam abhyupagamavAdaparaM jJeyam / na hyabhyupagamavAdoktam AgamikasiddhAntasvarUpaM bhavatIti bhAvanIyam / rNi ""jugavaM do natthi uvaogA " ( A.ni. 979) iti Avazyakaniryuktivacanasya mAnasavikalpadvayayoga- kA te sthaLe jo khoTA padArthane (= kevalImAM eka samaye be upayoganA abhAvane) nUtana dIkSita svIkAre to nUtana dIkSitane (jinAgamanI, kevalInI ane gurunI) AzAtanAnuM pApa lAge." A vAta khAsa dhyAnamAM rAkhavI. 1289 * nizIthacUrNinuM spaSTIkaraNa (tra.) ahIM nizIthacUrNikAre spaSTapaNe jaNAvela che ke kevalajJAnIne paramArthathI be upayoga ekI sAthe hoya che. phakta naiyAyika Adi prativAdIne jItavA mATe AgamamAM 'yugapat be upayoga nathI hotA' Ama jaNAvela che. 'kaivalIne eka samaye eka ja upayoga hoya che' te vAta Agamika siddhAntanuM pratipAdana nathI. A pramANe nizcita thAya che. Atmabhinna mananI siddhi karavA mATe naiyAyika -vaizeSika vagere vidvAno kahe che ke "vAstavamAM yugapat jJAnayAnutpattiH manaso hriAm' - A nyAyasUtranA vacanathI ekIsAthe be jJAna utpanna nathI thatA te hakIkata Atmabhinna mananI siddhinuM = anumitinuM cihna che, hetu che.' - - "jo yugapat be upayoga mAnya karavAmAM Ave to Atmabhinna mananI siddhi tame kevI rIte karazo ?' AvI taiyAyikanI dalIlanA nirAkaraNa mATe 'kaivalIne paNa ekIsAthe be upayoga nathI hotA'A pramANe abhyapagamavAdathI AvazyakaniryuktikAre jaNAvela che. AvuM kAMIka jaNAvavAno nizIthacUrNikA2no Azaya hoya tevuM jaNAya che. potAne mAnya na hoya tevI paNa koIka vAta AcArya bhagavaMto prativAdIne jItavA vagerenA AzayathI jaNAve - svIkAre te abhyapagamavAda kahevAya che. abhyapagamavAdathI jaNAvelI bAbata mULabhUta Agamika siddhAntasvarUpa nathI banI jatI paraMtu eka kathanamAtrasvarUpa banI rahe che. A bAbatane vijJa vAcakavarge gaMbhIratAthI dhyAnamAM rAkhavI. *khuvaM to nayi tavo' - vacananuM bIjuM tAtparya * ("jIvaM.) "Avazyakaniyukti graMthamAM je jaNAvela che ke 'ekIsAthe be upayoga nathI hotA' - te vAta 'be mAnasa vikalpa ekIsAthe nathI hotA' - tevuM pratipAdana karavAnA abhiprAyathI zrIbhadrabAhusvAmIjI 1. yugapat Dhau na rU 3payogo 4] Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1290 * sammativyAkhyApAThabhedopadarzanam / padyaniSedhaparatvam (sa.ta.2/1/pR.478) iti smmtitrkvRttikaarH| tadabhiprAyastvevam - 'ahaM sukhI', 'ahaM duHkhI' iti savikalpavyavasAyalakSaNamAnasavikalpadvitayayaugapadyaM na bhavatIti tadapekSayA yugapajjJAna dvayaniSedhanam / idaM mAnasajJAnaM paramArthataH parokSaM kintu kevalajJAna-darzanAtmakapratyakSopayogazAlini [ kevalini tannAsti / pAramArthikapratyakSAtmakopayogadvayayaugapadyaM tu na niSiddham, nirvikalpapAramArthikapratyakSarUpatvAt / tatazca kevalini yugapat kevalajJAna-darzanopayogadvitayamanAbAdhamiti jnyaayte| yazovijayavAcakaistu "uktavacanasya samAna-savikalpadvayayogapadyaniSedhaparatvAd" (zA.vA.sa.4/112/ syA.ka.la.pR.172) ityevaM sammatiTIkAkRduktiH syAdvAdakalpalatAyAM saMvAdarUpeNopadarzitA / tadAzayastvevam - samAna-savikalpadvayayaugapadyA'sambhave'pi bhirindriyj-maanssviklpjnyaandvymahArAja dvArA uccArAyela che" - A pramANe zrIbhadrabAhusvAmIjInA vacananuM rahasyodghATana sammatiTIkAkArazrI abhayadevasUrijIe karela che. ahIM saMmativyAkhyAkArazrIno Azaya evo jaNAya che ke "koI paNa jIvane 'huM sukhI chuM', 'huM duHkhI chuM - AvA be mAnasa vikalpa = savikalpajJAna ekIsAthe thaI na zake. A abhiprAyathI zrIbhadrabAhusvAmIjIe AvazyakaniyuktimAM "yugapatu be upayoga na hoya Ama jaNAvela che. A mAnasa jJAna paramArthathI parokSa che. tethI chabastha jIvone AvA be vikalpAtmaka jJAna yugapata thaI na zake. paraMtu kevalajJAnI to pratyakSajJAnI che. temane parokSa vikalpajJAna = mAnasa pratyakSa utpanna ja thatuM nathI. temane to kevalajJAna ane kevaladarzana e ja pratyakSa upayoga hoya che. be pAramArthika pratyakSAtmaka upayoga yugapat hovAmAM koI bAdha nathI, kAraNa ke te banne upayoga nirvikalpa pAramArthika pratyakSAtmaka che. be savikalpa jJAna bhale yugapatu na thaI zake. paraMtu nirvikalpa pAramArthika re pratyakSAtmaka be jJAna-darzanAtmaka upayoganI ekIsAthe hAjarI mAnavAmAM koI bAdha nathI. AthI kevalajJAnIne yugapat kevalajJAna-kevaladarzana A banne upayoga hoI zake che." ja yugapatu upayogaDhayaniSedhanuM anya tAtparya che | (vazo.) zAstravArtAsamuccayanI syAdvAdakalpalatA vyAkhyAnA cothA stabakamAM mahopAdhyAyazrI yazovijayajI mahArAje saMmatitarkavRttikAranA prastuta vacanane saMvAdarUpe jaNAvela che te thoDA zAbdika pheraphAra sAthe upalabdha thAya che. saMmativyAkhyAmAM "mAnasavikalpa...' Avo pATha hAla maLe che. mahopAdhyAyajIe saMmati vyAkhyAno pATha "samAna-vijaya...' - A pramANe uddhatarUpe jaNAvela che. teno artha e thAya che ke "AvazyakaniryuktimAM "nuvaM te nalthi kavo' - A pramANe je vacana jaNAvela che te "samAna be savikalpajJAna yugapatuM na hoya" A mujaba niSedha karavAmAM tatpara che" - A pramANe saMmativyAkhyAno pATha syAdvAdakalpalatAmAM uddhata karela che. te bAbata khAsa khyAlamAM rAkhavI. che pAThabhedanI vizeSa spaSTatA che (tA.) mahopAdhyAyajI mahArAje saMmativyAkhyAno je pATha lIdhela che teno Azaya evo jaNAya che ke "ekasarakhA be savikalpa jJAna ekIsAthe utpanna thaI na zake. paraMtu eka savikalpajJAna Indriyajanya hoya ane bIjuM savikalpajJAna manojanya hoya to tevA be jJAna ekIsAthe utpanna thavAmAM koI bAdha Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * yugapanmAnasavikalpadvayaniSedhanam 1291 9/16 yaugapadyAbhyupagame tu na ko'pi bAdhaH, asamAnatvAt / digambarANAmapi sammatamidam / taduktam anantavIryeNa siddhivinizcayopaTIkAyAM "mAnasaM samam upayogadvayaM yugapad neSyate, na indriya- mAnase" (si. pa vi.bhAga-1/1/25 vR.pR.113 ) iti / kintu cAkSuSa - zrAvaNAdivibhinnabahirindriyajanyA'nekasavikalpajJAnarA yaugapadyaM tu na sambhavati, yugapannAnendriyaiH saha manaHsambandhA'sambhavAt / ataH bahirindriyajanyatvApekSayA samAnAnAM cAkSuSa-zrAvaNAdisavikalpapratyakSANAM na yaugapadyam, manasi tAdRzasAmarthyavirahAt / 'ayaM ghaTaH', 'ghaTaJcAhaM jAnAmi' ityevaM vyavasAyAnuvyavasAyalakSaNA'samAnasavikalpajJAnadvayayaugapadye tu na kimapi bAdhakam, vyavasAyasya bahirindriyajanyatvena anuvyavasAyasya ca manojanyatvena asamAnatvAt / ku tatazca kevalajJAna-darzanayoH yaugapadye na kimapi bAdhakam, tayoH nirvikalpatvena pratibadhyatAkoTibahirbhAvAditi / itthaJca tarkA''gamobhayAbhiprAyeNa kevalini yugapadupayogadvayapravartane tarkAgamabAdhalakSaNo na ko'pi doSa asmAkamAbhAti / tatazca kramikopayogadvayapakSe kevalopayogatvena rUpeNa yugpdupyognathI. kAraNa ke te banne savikalpajJAna samAnajAtIya nathI. digaMbarone paNa A vAta mAnya che akalaMkasvAmIracita siddhivinizcayanI svopajJaTIkA uparanI upaTIkAmAM anantavIrya nAmanA digaMbara vidvAne jaNAvela che ke 'ekIsAthe samAna mAnasa upayogadraya mAnya nathI. paraMtu eka upayoga (= jJAna) Indriyajanya hoya ane bIjo upayoga manojanya hoya to te banne ekIsAthe hovAmAM koI vAMdho nathI.' paraMtu cakSu, karNa, ghrANa Adi vibhinna IndriyathI utpanna thanAra aneka savikalpajJAna ekIsAthe thaI zakatA nathI. kAraNa ke mana ekIsAthe aneka Indriya sAthe saMbaddha thaI zakatuM nathI. cAkSuSa, zrAvaNa vagere savikalpapratyakSo bahirindriyajanyatvarUpe samAna che. tevA be ke aneka savikalpapratyakSa ekIsAthe eka AtmAmAM thaI na zake. kAraNa ke aneka Indriyajanya aneka samAna savikalpajJAnane yugapat utpanna 'ghaTaJcAhaM karavAnuM sAmarthya manamAM nathI. chadmastha jIvone Indriyajanya ane manojanya 'yaM ghaTa', jJAnAmi' A pramANe asamAna savikalpa be jJAna (= vyavasAya jJAna ane anuvyavasAya jJAna) ekIsAthe utpanna thavAmAM koI bAdha nathI. kAraNa ke vyavasAyajJAna bAhyaIndriyajanya che tathA anuvyavasAyajJAna manojanya che. matalaba ke te banne jJAna asamAna hovAthI ekIsAthe utpanna thaI zake che' A pramANe saMmativyAkhyAkAranA AzayanuM spaSTIkaraNa mahopAdhyAyajI mahArAje syAdvAdakalpalatA graMthanA cothA stabakamAM karela che. mahopAdhyAyajI mahArAje karelA spaSTIkaraNathI paNa eTaluM to spaSTapaNe siddha thAya che ke kevalajJAnIne kevalajJAnaupayoga ane kevaladarzanaupayoga yugapat mAnavAmAM koI bAdha nathI. kAraNa ke te banne upayoga nirvikalpa hovAthI pratibadhyakoTimAMthI pratiSedhakoTimAMthI bahAra nIkaLI jAya che. = = - * [ ]] * yugapat kevalajJAna-darzananuM samarthana (nRtyasva.) Ama uparokta rIte tarka ane zvetAMbara saMpradAyanA aneka Agama tathA AgamAnusArI zAstronuM tAtparya vicAratAM kevalajJAnImAM jJAna-darzana upayogadrayane ekIsAthe pravartamAna mAnavAmAM amane AgamabAdha ke yuktibAdha svarUpa koI paNa doSa jaNAto nathI A pramANe phalita thAya che. tethI CUI Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1292 0 devacandravAcakamataprakAzanam 0 Ima joya-dazyAkArasaMbaMdhaI kevalanaI alakSaNya kahivauM. Iti 149 gAthArtha. 9/1do dvayapakSe ca kevalajJAnatva-kevaladarzanatvAbhyAM jJAnatva-darzanatvAbhyAM vA tayoH dhrauvymnaavilmev|| "siddhAtmani kevalajJAnasya yathArthajJeyajJAyakatvAd yathA jJeyA dharmAdipadArthAH yathA ghaTa-paTAdirUpA vA rA pariNamanti tathaiva jJAne bhAsanAd yasmin samaye ghaTasya pratibhAsaH samayAntare ghaTadhvaMse kapAlAdipratibhAsaH tadA jJAne ghaTapratibhAsadhvaMsaH kapAlapratibhAsasyotpAda: jJAnarUpatvena dhruvatvam" (na.ca.sA.pR.157) iti nayacakrasAre devcndrvaackoktirpytraa'nusndhyaa|| ___ digambarasampradAye tu '"jugavaM do Natthi uvaogA" (A.ni.979) iti AvazyakaniyuktivacanaM spaSTameva chdmsthvissyktyaa'bhyupgmyte| taduktaM bRhadravyasaGgrahe nemicandrAcAryeNa "daMsaNapuvvaM NANaM chaumatthANaM Na doNNi uvuggaa| jugavaM jamhA kevaliNAhe jugavaM tu te do vi||" (bR.dra.sa.44) iti / pragaTa thayela kevalajJAnamAM ane kevaladarzanamAM kevalopayogatvarUpe prauvyano svIkAra nirAbAdha rahe che. ahIM eka vAtane vijJa vAcakavarge khAsa dhyAnamAM rAkhavI ke kevalajJAnano ane kevaladarzanano kramazaH upayoga hoya to pUrve jaNAvyA mujaba kevalopayogatvarUpe te bannemAM prauvya rahe. paraMtu "banne upayoga yugapatuM kAyama rahe che' - tevuM mAnIe to kevalajJAnasvarUpe ane kevaladarzanatvarUpe paNa te bannemAM prauvya rahI zake che. kAraNa ke dareka samaye kevalajJAna ane kevaladarzana vidyamAna hoya che. athavA jJAnatva ane darzanatva svarUpe temAM prauvya rahI zake che. Ama amane jaNAya che. Y/ kevalajJAnamAM tralakSaNyanI vicAraNA V/ ("siddhA) nayacakrasAramAM zrIdevacandrajI upAdhyAye siddhAtmAnA kevalajJAnamAM tralakSaNyanI siddhi e samajAvelI che. tenuM ahIM anusaMdhAna karavA yogya che. tyAM jaNAvela che ke "siddha bhagavaMtamAM vidyamAna kevalajJAna yathArtha rIte zeyane jANe che. matalaba ke je kALe je zeya padArtha je svarUpe pariName che te kALe tene te ja svarUpe te jANe che. je pramANe dharmAstikAyAdi dravyo ke ghaTa-paTAdi Seya padArtho pariName che te ja rIte teno pratibhAsa kevalajJAnamAM thAya che. je samaye ghaTanuM jJAna thayuM hatuM tenA pachInA samaye ghaTadhvaMsa thatAM kapAlAdino pratibhAsa thAya tyAre kevalajJAnamAM ghaTapratibhA dhvaMsa, kapAlapratibhAsanI utpatti tathA jJAnasvarUpe prauvya - Ama kevalajJAnamAM utpAda-vyaya-dhrauvya rahI zake che. ahIM kevalajJAnane jJAnatyasvarUpe ja dhruva kahevAmAM Avela che. te eka noMdhapAtra bAbata che. yugapad upayogaDhayaniSedha chadmasthaviSayaka : digaMbara ja (vi .) digaMbara saMpradAya to "be upayoga yugapatuM nathI hotA' - AvuM Avazyakaniyukti graMthanuM vacana spaSTapaNe chabasthaviSayaka mAne che. matalaba ke teno viSaya chadmastha = asarvajJa jIva che, sarvajJa nahi. bRhadravyasaMgraha graMthamAM nemicandra nAmanA digaMbara AcArya jaNAve che ke "chastha jIvone darzanapUrvaka jJAna upayoga hoya che. (arthAt darzana upayoga kAraNa che, jJAna upayoga kArya che. kAraNa pUrve hoya pachI kArya utpanna thAya.) te kAraNe chabastha = asarvajJa jIvone jJAnopayoga ane darzanopayoga ekIsAthe '... citadvayamadhyavartI pATha phakta lA.(2)mAM che. 1. yud o na staH 35co. 2. sarjanapUrva jJAne sthAna na to upyogau| yugapad yasmAt kevalinAthe yugapat tau dvau api|| Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/16 0 upayogaviSayakadigambaramatam / 1293 taduktaM niyamasAre api '"jugavaM vaTTai NANaM kevalaNANissa dasaNaM ca thaa| diNayarapayAsa-tAvaM jaha vaTTa tada ane vyaM " (ni.sA.960) rUtyAM prasanA atha mokSaH anitya eva, kRtakatvAt, ghaTavaditi cet ? na, dhvaMsena vyabhicArAt / taduktaM vizeSAvazyakabhASye "kayagAimattaNAo mokkho nicco na hoina OMmo vya| no, paddhasADamAvo muvi taHI vi naM nivyo " (vi..mI.7837) ti vizrA tathA ca siddhatvena rUpeNa tu sthairya pratisamayamapratyAkhyeyameva / tato'pi = sUkSmadRSTisiddhasAmayikotpAdAdito'pi, kimpunaH sthUladRSTisiddhotpAdAditaH? ityapizabdArthaH, zive = mokSe nathI hotA. jyAre kevalajJAnI paramAtmAmAM to te banne upayoga yugapatuM hoya che." spaSTatA :- paramAtmAnA kevalajJAnopayogamAM kevaladarzanopayoga kAraNa nathI.tathA paramAtmAnA vizeSopayogane = jJAnopayogane paNa sAmAnyopayoganuM = darzanopayoganuM kAraNa mAnavAnI koI jarUra nathI. tethI sarvajJanA banne upayoga digaMbaramate yugapatuM hoya che. - kevalajJAna-darzanaupayoga yugapatuH digaMbara - (taku.) niyamasAramAM kuMdakuMdasvAmIe paNa jaNAvela che ke "kevalajJAnIne jJAna ane darzana yugapata varte che. jema sUryano prakAza ane taDako ekIsAthe varte che tema A vAta jANavI." Ama digaMbarasaMpradAyamAM spaSTapaNe kevalajJAnIne yugapat kevalajJAnopayoga ane kevaladarzanopayoga mAnya che. AthI pragaTa thayela kevalajJAnAdi bhAvo dhruva siddha thAya che. prAsaMgika carcAne laMbAvavAthI saryuM. dalIla :- (Atha.) mokSa kRtaka = prayatnajanya hovAthI anitya ja haze. kAraNa ke je je padArtha che prayatnajanya hoya te te nazvara ja hoya che. jema ke ghaTa. tethI mokSamAM prauvya siddha nahi thAya. * "kRtaka hoya te nazvara ja hoya tevo niyama nathI # nirAkaraNa:- () nA, tamArI dalIla vyAjabI nathI. kAraNa ke dhvaMsa kRtaka hovA chatAM paNa nazvara nathI. tethI dhvaMsanI jema mokSa paNa sAdi-nitya hoI zake che. A aMge AkSepa-parihAra sAthe vizeSAvazyakabhASyamAM nIce mujaba jaNAvela che AkSepa - "kRtakatva vagere hetuthI kuMbhanI jema mokSa nitya na hoI zake.' parihAra - "nA, kAraNa ke duniyAmAM kRtaka hovA chatAM paNa pradhvaMsa nAmano abhAva jema nitya che tema mokSa paNa nitya = sAdi-anaMta hoI zake che.' A javAba digdarzanamAtra che. (tathA.) tethI siddhatvarUpe pratisamaya dhrauvya to siddhamAM mAnavuM paDe tema ja che. Ama mokSamAM ane mokSaparyAyathI abhinna evA muktAtmAmAM utpAda-vyaya-dhrauvyanI siddhi sUkSmadRSTithI pratisamaya thanArA utpAdAdithI paNa thAya che. to sthUladRSTithI siddha thanAra utpAdAdithI to tenI siddhi thavAnI zI vAta karavI ? matalaba ke muktimAM ane muktAtmAmAM skUla dRSTithI prasiddha utpAdAdi dvArA ailakSaNyanI siddhi 1. yugapad vartate jJAnaM kevalajJAninaH darzanaM ca tthaa| dinakaraprakAza-tApaM yathA vartate tathA jJAtavyam / / 2. kRtakAdimattvAd mokSo nityo na bhavati kumbha iv| no, pradhvaMsA'bhAvo bhuvi taddharmA'pi yad nityH|| Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1294 0 jJAnAdhupayoge jJeyAdibhAvitatvam / 9/16 tadabhinne mukte cA''tmani lakSaNyasthitiH = utpAda-vyaya-dhrauvyasaMsthitiH nirapAyA syAd = bhavet / ayamAzayaH - avasthAbhedena ya utpAdAdiH sidhyati sa sthUlaH, pratisamayaM ca sAdhyamAnaH suukssmH| itthaM sthUla-sUkSmotpAdAdidvArA kevalajJAnAdau, tadabhinne siddhe tadabhinne ca siddhiparyAye trailakSaNyasiddhiH niraabaadheti| ___ prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - 'jJeyena jJAnopayogo dRzyena ca darzanopayogaH bhAvyate' iti na jJAtvA viSayatRSNA-kaSAyAvezAdipariNAmajanakA'prazastajJeya-dRzyapadArthAH sadA dUrataH parityAjyAH / asmadIyajJAnAdhupayogamAlinyakAriNaH aprazastajJeyAdipadArthasya nirantaram AdareNa paricaye sati jJAnAdeH mithyAtvamacireNa sampadyate / 'pratikSaNaM jJeyAdyanusAreNa jJAnAdikaM pariNamati' iti jJAtvA kSaNamapi rucipUrvamaprazastajJeyAdisaGgaH na kaaryH| saMyogavazataH karmavazato vA tatparihArA'sambhave tadaudAsInyaparAyaNatayA bhAvyam / zakti-saMyogAdyAnukUlye ca tat prihaarymityupdeshH| tatazcAnupama 9 siddhasuvam "rUca siddhANaM sovavuM khovAM, sthi takSa govarma" (zo.phU.44/TyA 97, pra.pU.ra/ra89/ gA.175, de.sta.302, tI.pra.1251) iti aupapAtikasUtre, prajJApanAsUtre, devendrastavaprakIrNake, tIrthodgAliprakIrNake voparzata suttama yAt /2/1ddA to nirAbAdha che ja. sUkSmadraSTithI paNa prasiddha evA utpAda-vyayAdi dvArA temAM ailakSaNya prasiddha che. Azaya e che ke avasthAbhedathI je utpAda-vyayAdi siddha thAya te sthUla kahevAya. jyAre pratisamaya je utpAdAdi siddha thAya te sUkSma kahevAya. sthUla-sUkSma utpAdAdi dvArA kevalajJAnAdi bhAvomAM, tenAthI abhinna siddhamAM tathA tenAthI abhinna siddhi paryAyamAM utpAdAdi svarUpa kailakSaNyanI siddhi nirAbAdha che. 4 aprazasta oya-drazyane choDIe 4 AdhyAtmika upanaya :- "joyaAkArathI jJAnaupayoga bhAvita thAya che. dazya paryAyathI darzana upayoga bhAvita thAya che' - AvuM jANIne viSayatRSNA, kaSAyAveza vagere pariNAmone utpanna karAvanAra aprazasta joya-dazya padArthathI sadA dUra rahevuM. ApaNA jJAna-darzana upayogane malina karanArA aprazasta evA joya-dazya padArthano niraMtara sacipUrvaka paricaya karIe to jJAna-darzana mithyA banatA vAra na lAge. pratikSaNa joyAdi padArtha mujaba jJAnAdi pariName che' - AvuM jANIne to kSaNavAra paNa aprazasta zeya -dezya vastuno paDachAyo na levAI jAya tenI vyavahArathI kALajI rAkhavI joIe. tathA saMyogavaza ke karmavaza lAcArIthI aprazasta zeya-dazya padArthathI dUra na ja rahI zakAya to temAM udAsInatA-upekSA -asaMgatA-aliptatA jALavI rAkhavAno prAmANikapaNe prayatna karavA sadA tatpara rahevuM. tathA zakti -saMyoga-sAdhanasAmagrI anukUla thatAM aprazasta joyAdi padArthathI dUra khasI javuM. Avo AdhyAtmika saMdeza prastuta zloka dvArA grahaNa karavA yogya che. aprazasta zeyapadArthothI dUra thatAM nirupama siddhasukha sulabha bane. aupapAtikasUtra, prajJApanAsUtra, devendrastavapayajJA tathA tIrthodgAlipayannA nAmanA AgamamAM jaNAvela che ke "A pramANe siddhonuM sukha anupama hoya che. tenI koI upamA nathI.' (9/16) 1. ti siddhAnAM sautha5 anupama, nAsti taca pacam | Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2/17 0 samyaktvAdau trailakSaNyasiddhi: 0 1295 havaI nirAkAra je samyakatva-vIryAdika bhAva, tehanaI tathA siddhAdika zuddha dravyanaI kAlasaMbaMdhathI trilakSaNya dekhADaI chaI - Ima je paryAyaI pariNamaI, kSaNasaMbaMdhaI paNi bhAva re; "tethI tiyalakSaNa saMbhavaI, nahIM to te thAya abhAva re II9/1NI (150) jina. Ima je bhAva kSaNasaMbaMdhaI paNi paryAyathI pariNamaI, tehathI 3 lakSaNa saMbhavaI. jima dvitIyakSaNaI bhAva AghakSaNaI saMbaMdha pariNAmaIM nAza pAmyo; dvitIyakSaNasaMbaMdhapariNAmazuM Upano; kSaNasaMbaMdhamAtraI dhruva itthaM jJeya-dRzyAkArasambandhena kevalajJAnAdau yuktyAgamAbhyAM trailakSaNyamupapAditam / sAmprataM nirAkAre samyaktva-vIryAdike bhAve siddhAdizuddhadravye ca kAlasambandhena trailakSaNyamupadarzayati - 'iti' iti| pa iti yaH paryayeNeto bhAvo hi kssnnbndhtH| tatastrilakSaNaH sa syAt tasyaivA'bhAvatA'nyathA / / 9/17 // prakRte daNDAnvayastvevam - iti yo hi bhAvaH kSaNabandhataH paryayeNa itaH, tataH eva sa trilakSaNaH syAt / anyathA tasya abhAvatA (prasajyeta) / / 9/17 / / iti = evamprakAreNa yo hi nirAkAraH bhAvaH samyagdarzanAdikaH kSaNabandhataH = samayasambandhataH ka paryayeNa = paryAyeNa ita: = pariNataH, tataH = samayasambandhataH eva sa trilakSaNaH = utpAda-vyaya Ni -dhrauvyayuktaH syAt = sambhavet / tathAhi - dvitIyAdisamaye samyaktvAdibhAvaH cA''dyasamayasambandhapariNAmatayA kA nazyati dvitIyAdisamayasambandhapariNAmatayA tUtpadyate, samayasambandhamAtrapariNAmatayA cA'vatiSThate / avataraNikA :- A rIte joyAkAranA saMbaMdhathI kevalajJAnamAM tathA dazyAkAranA saMbaMdhathI kevaladarzanamAM yukti tathA Agama dvArA utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka gaeNlakSaNyanI saMgati karavAmAM AvI. sAkAra bhAvomAM trilakSaNyanI siddhi batAvyA bAda have graMthakArazrI nirAkAra evA samyatva, vIrya vagere bhAvomAM tathA siddha vagere zuddha dravyamAM kALanA saMbaMdhathI utpAdAdi ailakSaNyane darzAve che : zlokArtha :- A prakAre je bhAva kSaNasaMbaMdhanI dRSTie paryAyathI pariNata thAya, te kSaNasaMbaMdhathI ja te zake bhAva trilakSaNavALo thAya che. jo AvuM na mAnavAmAM Ave to te bhAvano uccheda thaI jAya.(9/17) i utpAdAdinI siddhi che vyAkhyArtha:- A pramANe je samyagdarzana, vIrya (= zakti) vagere nirAkAra bhAvo samayanA saMbaMdhane AzrayIne paryAyathI pariNamelA che te samyagdarzanAdi bhAvo te samayanA saMbaMdhanI apekSAe ja utpAda -vyaya-dhrauvyAtmaka trilakSaNathI viziSTa banI zake che. te A rIte - samyakta vagere nirAkAra bhAvo jyAre utpanna thaI rahela hoya che tyAre te prathamasamaya sAthe saMbaMdha dharAve che. prathamasamaya sAthenA saMbaMdhathI pariNata thayelA samyaktAdi bhAvo dvitIya samaye prathamasamayasaMbaMdhapariNAmarUpe nAza pAme che ane dvitIyasamayasaMbaMdhapariNAmasvarUpe utpanna thAya che. tathA phakta samayasaMbaMdhapariNAmasvarUpa anugata guNadharmasvarUpe * ko.(9)+si.mAM tiNathI pATha. 4 A.(1)mAM "lakSaNapaNi' pATha. : C A ELCIE 219INDICIS rakAra Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1296 0 samyaktve zraddheyAdyAkArA'yogaH che chaI; te kAlasaMbaMdhathI tralakSaNya saMbhavaII. etena pratisamayaM kevalajJAnAdau jJeyAdyAkAreNotpAdAdipratipAdanasambhave'pi samyaktva-vIryAdike - bhAve notpAdAditrailakSaNyayogasambhavaH, samyaktvAdeH nirAkAratvAdityuktAvapi na kSatiH, zraddheyAdyAkAravirahe'pi samyaktva-vIryAdike bhAve kAlasambandhataH trailakSaNyasambhave bAdhakA'bhAvAt / evaM siddhAdizuddhadravye'pi samayavizeSasambandhenotpAda-vyayau samayasAmAnyasambandhena ca dhrauvyam / za tathAhi - mokSagamanasamaye siddhaH prathamasamayasiddhatvena utpadyate saMsAritvarUpeNa ca nazyati / dvitIyasamaye kaca prathamasamayasiddhatvena nazyati, dvitIyasamayasiddhatvena cotpadyate ityevaM pratisamayam utpAda-vyayasantAna te Take che. Ama samayasaMbaMdhanI apekSAe ja samyaktvAdi nirAkAra bhAvomAM pratikSaNa utpAda-vyaya -dhrauvyasvarUpa trilakSaNa saMgata thaI zake che. ! nirAkAra bhAvomAM kevalanityatAno AkSepa che. zaMkA :- (rtana.) zaiya-dezya padArthanA AkAra pratisamaya badalAtA hovAthI tenA dvArA kevalajJAna -kevaladarzana vagere bhAvomAM pratisamaya utpAda-vyayAdinuM nirUpaNa bhale saMbhave. paraMtu samyakta-vIrya vagere bhAvomAM dareka kSaNe utpAdAdi ailakSaNya saMbhavI zakatuM nathI. kAraNa ke kevalajJAnAdi bhAvo sAkAra che, jyAre samyakatva vagere bhAvo to nirAkAra che. tethI zraddheya Adi padArthanA pariNAma badalAvAnA nimitte samakita vageremAM pheraphAra thavAnI koI zakyatA rahetI nathI. kevalajJAnamAM jema zeyAkAra rahe che, kevaladarzanamAM dezyAkAra rahe che, tema samati vageremAM zraddhayAdi AkAra raheto nathI. anyathA samakitane jJAnAdinI jema sAkAra mAnavAnI Apatti Avaze. 4 samakita vageremAM kALasApekSa utpAdAdi x samAdhAna :- (trayA) are ! bhAgyazALI ! samyakta, vIrya vagere bhAvo nirAkAra hovAthI bhale temAM zraddheya Adi padArthano AkAra na saMbhave. to paNa kALanA saMbaMdhathI temAM uparokta rIte utpAdAdi alakSaNya saMbhavI zake che. tatat kSaNanA saMbaMdhathI samyaktAdi nirAkAra bhAvomAM utpAda -vyaya-dhrauvyAtmakatAno svIkAra karavAmAM koI bAdhaka tattva naDatuM nathI. siddho samayasAmAnyasaMbaMdhasvarUpe dhruva ja (jaM.) A ja rIte siddha paramAtmA vagere zuddha dravyamAM paNa judA-judA samayanA saMbaMdha dvArA utpAda-vyaya tathA samayasAmAnyanA saMbaMdha dvArA dhrauvya mAnIne tailakSaNyano saMbaMdha svIkAravo. te A rIte - mokSagamana samaye siddha bhagavaMta prathamasamayasiddhatvarUpe utpanna thAya che. tathA saMsAritvarUpe nAza pAme che. dvitIya samaye prathamasamayasiddhatvarUpe siddha bhagavaMtano nAza thAya che, dvitIyasamayasiddhatvarUpe utpanna thAya che. tRtIya kSaNe dvitIyasamayasiddhatvarUpe nAza pAme che. tathA tRtIyasamayasiddhatvarUpe utpanna thAya che. A rIte utpAda-vyayanI paraMparA pratisamaya cAlu raheze. tathA sarva samaye samayasAmAnyasaMbaddhatvarUpe siddha bhagavaMta dhruva raheze. kyAreya paNa samayasaMbaddhatva siddha bhagavaMtamAM na hoya tevuM banavAnuM nathI. tethI samayasaMbaddhatva guNadharma siddha bhagavaMtamAM sarvadA anugata che. tethI te svarUpe siddha bhagavaMtamAM Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2/17 * samayasambandhasya sthityAdisampAdakatA 0 1297 pravRttiH sarvadA ca samayasAmAnyasambaddhatvarUpeNa dhrauvyamiti kRtvA trilakSaNasambandhaH sviikrtvyH| tattatsamayasambaddhatvAdirUpeNa siddhAdau pratisamayam utpAdAdyanabhyupagame prathamasamayasiddhA'prathamasamayasiddhAdibhedaH na sambhavet / itthaM pratisamayaM svakIyavarttanAdiparyAyotpAda-vyayasiddhau tadapRthaktayA siddhe'pi pratisamayamutpAdavyayau sidhytH| tatazcA'rpitaparyAyeNa siddheSvapi pratisamayam anityatvavyavahAraH ma bodhyH| tadidamabhipretyoktaM vizeSAvazyakabhASyamaladhAravRttau "prathamasamayasiddhatayA vinazyati, dvitIyasamaya- se siddhatayA utpadyate, dravyatva-jIvatvAdibhiH tu avatiSThate / tato'rpitaparyAyeNa anityatvAdivyapadezaH" .. (vi..mA.1843 pR.) rUtiA . tene "sambandhovA paDhamasamasiddhA, paDhamasamaryAsiddhA tApa(nIvA mA I-ra/prati 1/3de. sU.272) jIvAjIvAbhigamasUtroktiH vyAkhyAtA, dvitIyasamayA'vacchedena prathamasamayasiddhatvena vyayasya drauvya raheze. Ama siddha bhagavaMta jevA zuddha dravyamAM paNa samayanA mAdhyamathI utpAda-vyaya-dhrauvyasvarUpa trilakSaNano yoga abAdhita rahe che, svIkArya bane che. zaMkA :- dvitIya samaye prathamasamayasiddhatvarUpe nAza ane dvitIyasamayasiddhatvarUpe siddha bhagavaMtano utpAda mAnavAmAM na Ave to zuM vAMdho ? # siddha bhagavaMtamAM prathama-aprathama Adi bhedathI anityatA ja samAdhAna :- (tattatta.) te te samayathI saMbaddhatvasvarUpe siddha bhagavaMtano utpAda vagere mAnavAmAM na Ave to siddha bhagavaMtamAM prathamasamayasiddha, aprathamasamayasiddha vagere bhedo saMbhavI na zake. prathama samaye ane dvitIyAdi samaye siddha bhagavatanA svarUpamAM kazo ja pheraphAra thato na hoya to siddha bhagavaMtanA tevA bheda zAstrakAro zA mATe pADe ? paraMtu siddha bhagavaMtanA prathamasamayasiddha, aprathamasamayasiddha vagere) bhedo to AgamasiddhAntamAM saMmata ja che. jo pratisamaya tat tat samayasiddhatvarUpe utpAdAdi mAnavAmAM na Ave to uparokta bhedo asaMgata banI jAya. tethI siddha bhagavaMtamAM pratisamaya utpAda-vyayAdino | svIkAra karavo vyAjabI che. pratisamaya svaparyAyabhUta vartanAnA utpAda-vyaya siddha thatAM siddhAtmAmAM paNa pratisamaya utpAda-vyayanI siddhi thaI jaze. kAraNa ke te paryAya karatAM siddha paramAtmA judA nathI paraMtu kathaMcit abhinna che. tethI arpitaparyAyathI = paryAyanI mukhyatA karavAthI siddhomAM paNa pratisamaya anityapaNAno vyavahAra samajavo. A abhiprAyathI vizeSAvazyakabhASyamaladhAravRttimAM jaNAvela che ke "prathamasamayasiddha tarIke bIjA samaye siddha bhagavaMtano nAza thAya che tathA aprathamasamayasiddha tarIke temanI utpatti thAya che temaja dravyatva-jIva vagere svarUpe te sadA sthira rahe che. tethI kAlika paryAyanI vivakSA karavAthI siddhamAM anityatA vagereno vyavahAra che." prathamasamayasiddha karatAM aprathamasamarasiddha anaMtaguNa adhika (tena.) jIvAjIvAbhigamasUtramAM "prathamasamayasiddha sauthI ochA che. aprathamasamayasiddha tenA karatAM anaMtaguNa adhika che' - evuM je jaNAvela che tenI paNa spaSTatA uparokta kathana dvArA thaI jAya che, 1. sarvatokAH prathamasamayasiddhAH, aprathamasamayasiddhA anantaguNAH / Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9/17 1298 0 prathamA'prathamasiddhAdibhedA: tAttvikAH / aprathamasamayasiddhatvena dvitIyasamayasiddhatvena votpAdasya abhyupagamAt, tRtIyAdisamayA'vacchedena tu dvitIyAdisamayasiddhatvena vyayasya tRtIyAdisamayasiddhatvena cotpAdasya kkssiikaaraat| idamevAbhipretya "se kiM taM paramparasiddha-asaMsArasamAvaNNajIvapaNNavaNA ? paramparasiddha-asaMsArasamAvaNNajIvapaNNavaNA aNegavihA pnnnnttaa| taM jahA - apaDhamasamayasiddhA, dusamayasiddhA, tisamayasiddhA, causamayasiddhA, jAva saGkhijjasamayasiddhA, asaGkhijjasamayasiddhA, aNantasamayasiddhA" (prajJA.1/10, jIvA.bhAga-1/prati.1/sU.7) iti prajJApanA -jIvAjIvAbhigamasUtrayoH uktam / pUrvamapi (4/3) saGkhapataH ayaM saMvAdo drshitH| zuddhaparyAyasvarUpasya AtmanaH zabdanayA'pekSayA zuddhasvabhAvakartRtvena prathamA'prathamasiddhAdibhedAH tAttvikA eva / tadidamabhipretya adhyAtmasAre "zuddhaparyAyarUpastadAtmA zuddhasvabhAvakRt / prathamA'prathamatvAdibhedo'pyevaM hi tAttvikaH / / " (a.sA. 18/86) ityuktam / itthaJca siddheSu api pratyekaM pratisamayam utpAda-vyayau sidhytH| kA na ca prathamasamayatvAdinA tannAze sarvathA nAzaH zaGkanIyaH, addhAparyAyamAtranAze'pi sva-paradravya-kSetrAdisApekSAnantaparyAyAnucchedAt, anyathA prthmsmyaadibIjA samaye siddha bhagavaMta prathamasamayasiddhatvarUpe nAza pAme che ane aprathamasamayasiddhatvarUpe ke dvitIyasamayasiddhatvarUpe utpanna thAya che. tRtIyAdi samaye to teo dvitIyAdisamayasiddhatvarUpe nAza pAme che ane tRtIyAdisamayasiddhatvarUpe utpanna thAya che. A mujaba anekAMtavAdamAM svIkRta che. A ja abhiprAyathI prajJApanA sUtranA prAraMbhamAM ane jIvAjIvAbhigamasUtranA prAraMbhamAM jaNAvela che ke "paraMparasiddha asaMsArasamApatra (mokSaprApta) jIvonI prarUpaNA kevA prakAre jaNAvelI che ? paraMparAsiddha asaMsAra prApta jIvonI prarUpaNA anekavidha jaNAvelI che. te A rIte - aprathamasamayasiddha, kisamayasiddha, traNasamayasiddha, checArasamayasiddha... yAvat saMkhyAtasamayasiddha, asaMkhyAtasamayasiddha, anaMtasamayasiddha." pUrve cothI zAkhAnA trIjA zlokanI vyAkhyAmAM paNa atyaMta saMkSepathI A saMvAda jaNAvela ja che. vAcakavargane te khyAlamAM ja haze. zuddhaparyAyAtmaka AtmA zabdanayanI apekSAe zuddhasvabhAvano kartA che. tethI prathamasamayasiddha, 2 aprathamasamayasiddha vagere bhedo tAttvika ja che. A ja abhiprAyathI adhyAtmasAramAM jaNAvela che ke 'tethI zuddhaparyAyasvarUpa AtmA zuddhasvabhAvano kartA che. A rIte prathama-aprathama vagere bheda paNa kharekhara tAttvika che. A rIte paraMparasamayasiddha bhagavaMtonA anaMtA bheda darzAvela che. tenAthI dareka siddha bhagavaMtamAM pratyeka samaye utpAda-vyaya siddha thAya che. zaMkA :- (.) prathamasamayasiddhatvAdisvarUpe siddhono jo nAza thato hoya to teono sarvathA nAza kema na thAya ? Y/ addhAparyAcanAza thavA chatAM sarvathA nAza asaMbhava che nirAkaraNa :- (gadhrA) prathamasamayasiddhatva, dvitIyasamayasiddhatva vagere addhAparyAya che. siddhonA mAtra 1. atha kA sA paramparasiddhA'saMsArasamApannajIvaprajJApanA ? paramparasiddhA'saMsArasamApannajIvaprajJApanA anekavidhA prjnyptaa| tad yathA - aprathamasamayasiddhAH, dvisamayasiddhAH, trisamayasiddhAH, catuHsamayasiddhAH... yAvat saGkhyeyasamayasiddhAH, asaGkhyeyasamayasiddhAH, anntsmysiddhaaH| Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/27 sarvathAnAze samayAdivizeSaNavaiyarthyam * 1299 nahIM to te vastu abhAva (thAya=) thaI jAI. utpAda-vyaya-dhrauvyayoga ja bhAvalakSaNasahita chaI. te rahita zazaviSANAdika te abhAvarUpaI chaI. Iti 150 gAthArtha. / / 9/17 / vishessnnvaiyrthyaaptteH| taduktaM vizeSAvazyakabhASye " na hi savvahA vinnaaso'ddhaapjjaaymettnaasmmi| sa N -parapannAyAMtadhammo vaghuLo nutto||" (vi.gA.mA.2313) 2"ettha vi na savvanAso samayAivisesaNaM jo'bhihiyN| iharA na savvanAse samayAivisesaNaM juttaM / / " (vi.A.bhA. 2395 ) iti / anyathA = sthityutpAda-vyayasampAdakasAmAnya-vizeSasamayasambandhA'nabhyupagame tasya = samyaktvaadibhaavaadeH abhAvatA prasajyeta, utpAda - vyaya - dhrauvyayogasyaiva sallakSaNatvAt / tacchUnyatve ca tasya zazaviSANAdirUpatA''padyeta / ahvAparyAyono nAza thAya ke advAparyAyaviziSTasvarUpe siddha bhagavaMtano nAza thAya eTale siddha bhagavaMtonA sarva paryAyono ke sarvaparyAyaviziSTarUpe siddha bhagavaMtono sarvathA nAza thavAnI samasyA nahi sarjAya. kAraNa ke advAparyAya sivAyanA svadravyAdisApekSa ane paradravya-kSetrAdisApekSa anantA paryAyo siddha bhagavaMtomAM rahelA che. teno uccheda na thavAnA lIdhe sarvathA siddhanAzanI Apatti nahi Ave. jo bIjA samaye siddhono sarvathA nAza thato hoya to siddha bhagavaMtonA vizeSaNa tarIke je prathamasamaya, dvitIyasamaya Adi darzAvela che te vyartha thavAnI Apatti Avaze. prathama samaya pachI siddhonuM astitva koI paNa svarUpe hAjara na hoya to dvitIyasamayasiddha, tRtIyasamayasiddha kone kahI zakAze ? artha vinA zabdaprayoga to vyartha ja bane ne ? A aMge vizeSAvazyakabhASyamAM jaNAvela che ke "advAparyAyano nAza thAya eTalA mAtrathI vastuno sarvathA nAza mAnavo yogya nathI. kAraNa ke vastu sva-525ryAyAtmaka anaMtaguNadharmothI yukta che. advAparyAyanAza pAmavA chatAM vastuno sarvanAza = sarvathA uccheda nathI thato. kAraNa ke prathamasamaya, dvitIyasamaya vagere vizeSaNo zAstramAM darzAvela che. phakta advAparyAyono nAza thavAthI jo vastuno sarvathA nAza thaI jato hoya to prathamasamayAdi vizeSaNo ayogya banI jaze.' * utpAdAdizUnya nirAkAra bhAvo asat (anyathA.) prathama-dvitIya AvuM koI paNa jAtanuM vizeSaNa vAparyA vinA samayasAmAnyanA saMbaMdhathI dhrauvya svairya = sthiratA sthiti tathA prathama, dvitIya Adi samayavizeSanA saMbaMdha dvArA utpAda -vyaya jo samyaktvAdi bhAvomAM ke siddhAtmAmAM svIkAravAmAM na Ave to samyaktva vagere nirAkAra bhAvono tathA siddha bhagavaMta svarUpa zuddha dravyano uccheda = abhAva thavAnI Apatti Ave. kAraNa ke utpAda-vyaya-dhrauvyano yoga saMbaMdha thavo e ja sat pAramArthika vastunuM lakSaNa che. jo samyaktva Adi bhAvomAM utpAdAdi trika na hoya to te bhAvo sasalAnA zIMgaDAnI jema sarvathA asat mithyA tuccha thavAnI Apatti Avaze. paraMtu AvuM to koIne paNa mAnya nathI. = = = = = pustakomAM 'sahita' nathI. A.(1)mAM che. ... cihnayamadhyavartI pATha phakta lA.(2)mAM che. 1. na hi sarvathA vinAzo'ddhAparyAyamAtranAze / sva- paraparyAyAnantadharmaNo vastuno yuktaH / / 2. atrA'pi na sarvanAzaH samayAdivizeSaNaM yato'bhihitam / itarathA na sarvanAze samayAdivizeSaNaM yuktam / / sUra = Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1300 0 utpAdAdeH vyayAdirUpatA 0 va tasmAd "vastu yad naSTaM tadeva nazyati nakSyati ca (kathaJcit), yadutpannaM tadevotpadyate utpatsyate ca ___ kathaJcit, yadeva sthitaM tadeva tiSThati sthAsyati ca kathaJcidityAdi sarvamupapannamiti bhAvasyotpAdaH sthiti 15 -vinAzarUpaH, vinAzo'pi sthityutpattirUpaH, sthitirapi vigamotpAdAtmikA kathaJcidabhyupagantavyA" (sa.ta.kA. - 9/.rara/mA.3 pR.412) rUti mu vAvamahApADapidhAnAtha sativRtto. kiJca, pratisamayam AtmanaH utpAdAditritayAnabhyupagame apariNAmitayA sukha-duHkha-bandha-mokSAdikam ucchidyet / taduktaM vizeSAvazyakabhASye "savvaM ciya paisamayaM uppajjai nAsae ya niccaM ca / evaM ceva ya suha -durva vaMdha-movavAdamAvo" (vi.A..144 + rU4ra1) ti pUrvo" (1/ra) kSatrAnusajjaimiti |i| Na prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - 'kAladvArA prativastu trailakSaNyAnvitami'ti kRtvA kiJcitkaraNe (tasmA.) tethI evuM svIkAravuM joIe ke "je vastu koIka svarUpe naSTa thayela che te ja vastu anya koIka svarUpe nAza pAmI rahela che tathA te ja vastu bIjA svarUpe nAza pAmaze. tathA je vastu utpanna thaI cUkela che te ja vastu koIka svarUpe utpanna thaI rahela che ane anya koI svarUpe te ja vastu bhaviSyamAM utpanna thaze. temaja je vastu sthita = sthira = dhruva hatI te ja vastu kathaMcit sthira che ane sthira raheze. A pramANe utpAda AdimAM traNa kALano saMbaMdha joDavAmAM Ave to ja sarva vastu, tamAma ghaTanAo susaMgata thaI zake che. tethI bhAvanI = bhAvAtmaka vastunI utpatti kathaMcit sthiti -vinAzAtmaka svIkAravI joIe tathA vastuno nAza paNa kathaMcit sthiti-utpattirUpa mAnavo joIe. temaja sthitine = dhruvatAne paNa kathaMcita utpAda-vyayAtmaka mAnavI joIe." A pramANe saMmatitarkanI vAdamahArNava nAmanI vyAkhyAmAM zrIabhayadevasUrijI mahArAje spaSTapaNe jaNAvela che. ja spaSTatA :- 'utpAdAdi traNamAM traNa kALanA saMbaMdhathI nava bheda paDe che' - A vAta pUrve A , ja navamI zAkhAnA bAramA zlokanI vyAkhyAmAM aSTasahasrI graMthano saMvAda darzAvatI vakhate spaSTa rIte samajAvela che. tethI ahIM pharIthI tene ame samajAvatA nathI. jijJAsu tyAM daSTipAta karI zake che. pratisamaya lakSaNyanA asvIkAramAM baMdha-mokSAdi anupapanna che ( viSya.) vaLI, bIjI eka mahattvanI vAta e che ke pratyeka samaye utpAda-vyaya-dhrauvyano AtmA vageremAM svIkAra karavAmAM na Ave to AtmA apariNAmI banI jaze. tethI sukha, duHkha, karmabaMdha, mokSa vagereno uccheda thavAnI Apatti Avaze. tethI ja vizeSAvazyakabhASyamAM jaNAvela che ke "badhI ja vastu pratisamaya utpanna thAya che, nAza pAme che tathA nitya che. A rIte mAnavAmAM Ave to ja sukha, duHkha, baMdha, mokSa vagere saMbhave.' A saMdarbha pUrve (9/2) jaNAvela. tenuM ahIM anusaMdhAna karavuM. ahIM je kahevAyela che te dizAsUcana mAtra che. te mujaba haju AgaLa paNa vAcakavarge UMDANathI vicAravuM. ) kALa koLiyo karI jAya che) AdhyAtmika upanaya :- kALanA mAdhyamathI pratyeka vastumAM utpAda-vyaya-dhrauvyanI siddhi evuM darzAve che ke ApaNe kazuM karIe ke nA karIe paraMtu pratisamaya kALa ApaNo koLiyo karI rahela che. jo 1. sarvaJcaiva pratisamayamutpadyate nazyati ca nityaJca / evaJcaiva ca sukha-duHkha-bandha-mokSAdisadbhAvaH / / Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ + 1/7 * zuddhasvarUpeNa AtmapariNamanopAyopadarzanam / 1301 'karaNe vA vayaM pratikSaNaM kAlakavalAyamAnA iti dhvanyate / zaktimanigRhya AzayazuddhyA jinAjJApAlane pa zuddhasvarUpeNa asmadIyapariNamanaM kAladvArA bhavet, anyathA azuddharUpeNA'smadIyapariNamanaM na durlabhamiti cetasikRtya svabhUmikAnusAreNa ahobhAvataH upayogapUrvaM jinAjJApAlanaparAyaNatA bhaavymityupdeshH| itthamevA'pavargamArgA'bhisarpaNataH "jaM savvasattuM taha savvavAhi savvattha savvamicchANaM / khaya-vigamana -joga-pattIhiM hoi tatto aNaMtamiNaM / / " (viM.pra.20/3) iti viMzikAprakaraNe haribhadrasUrisAdhitaM siddhasukhaM za pratyAsannataraM syAt / / 9/17 / / kazuMka sAruM karIe, zakti chUpAvyA vinA AjJApAlana karIe to sArA svarUpe, zuddha svarUpe ApaNuM pariNamana kALatattva kare. anyathA kharAba svarUpe, malina svarUpe ApaNI utpatti kALatattva kare to e navAI nahi. A bAbatane satata najara sAme rAkhIne svabhUmikA mujaba ahobhAvathI upayogapUrvaka jinAjJApAlanamAM masta rahevAno AdhyAtmika upadeza A zloka dvArA meLavavA yogya che. A rIte dI , ja mokSamArgamAM AgaLa vadhavAthI vizikAprakaraNamAM darzAvela siddhasukha khUba ja najIka Ave. tyAM zrIharibhadrasUrijIe anaMta siddhasukhane siddha karatAM jaNAvela che ke "sarva zatrunA kSayathI, sarva rogonA rasa nAzathI, sarva arthano saMyoga thavAthI tathA sarva IcchAonI pUrti thavAthI jIvane je sukha thAya, te karatAM anaMtagaNuM A siddhonuM sukha bhAvazatrunA kSaya vagerethI hoya che." (9/17) lakhI rAkho DAyarImAM... 8 ) sAdhanAnI saLatAmAM sattva, zAstra, sahAyaka, saMkalpazakti mukhya bhAga bhajave che. dA.ta. caMdrAvataMsaka rAjA. upAsanAnI saphaLatAmAM jIvanI yogyatA ja mukhya bhAga bhajave che. dA.ta. zreyAMsakumAra. vAsanAmAM potAnuM vyaktitva ane astitva kendrasthAne che. upAsanAmAM paramAtmAnuM vyaktitva ane astitva kendrasthAne che. buddhi khoTAne choDI satyane pakaDavAno pokaLa dAvo rAkhe che. zraddhA ahitakArI bAbatane choDI sva-parane kalyANakArI tatvane hRdayathI svIkAre che. 1. yat sarvazatrUNAM tathA sarvavyAdhInAM sarvArthAnAM srvecchaanaam| kSaya-vigama-yoga-prAptibhirbhavati tato'nantamidam / / Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vala 1302 0 pratidravyaM sva-paraparyAyatulyotpAdAdaya: 0 1/18 nija-para paryAyaI ekadA, bahu saMbaMdhaI bahu rUpa re; | utpatti-nAza ima saMbhavaI, niyamaI tihAM dhrauvya svarUpa re la/18 (151) jina. Ima nijaparyAyaI jIva-pudgalanache, tathA paraparyAyaI AkAza, dharmAstikAya, adharmAstikAya - e traNa dravyanaI, (ekadAka) eka kAlai (bahu=) ghaNaI saMbaMdhaI bahu rUpas)*prakAraI utpatti-nAza (Ima) sAmprataM sva-paraparyAyeNotpattyAdikamupapAdayati - 'bahusambandhata' iti / bahusambandhato nAnA, svAnyabhAvata ekdaa| utpatti-nAzasambhUti: dhrauvyaM tatra tathaiva hi||9/18|| prakRte daNDAnvayastvevam - svA'nyabhAvataH ekadA bahusambandhataH nAnA utpAda-nAzasambhUtiH / ' tatra hi tathaiva dhrauvyam / / 9/18 / / za svA'nyabhAvataH = sva-paraparyAyataH prativastu ekadA = yugapad bahusambandhataH = anekavidhadravyasaMsargAd nAnA = anekavidhA utpatti-nAzasambhUti: = udaya-vyayasambhavaH / tathAhi - jIva-pudgalayoH nijaparyAyataH AkAzAstikAya-dharmAstikAyA'dharmAstikAyeSu ca dravyeSu paraparyAyataH utpAda-vyayau smbhvtH| tathAhi - utpannakrodhAkhyajIvaparyAyataH kruddhajIvotpAdaH zAntajIvanAzazca bhavataH / samutpannaraktarUpAbhidhAnaghaTaparyAyataH raktaghaTotpAdaH zyAmaghaTavinAzazca jaayete| gagana-dharmA'dharmadravyeSu tu jIvAdiniSThA'vagAhakatva-gantRtva-sthAsnutvalakSaNaparaparyAyataH utpAda-vyayau sampadyete / itthaM jIvAdidravyeSu avataraNikA - kALa tattvanA saMbaMdhathI pratisamaya utpAda-vyayAdinI siddhi karyA bAda have graMthakArazrI sva-paraparyAya dvArA pratyeka vastumAM utpAda-vyayAdinuM samarthana kare che : maka sva-paraparyAyathI anekavidha utpAdAdi para zlokArtha :- sva-para paryAyathI ekIsAthe aneka vastuno saMbaMdha thavAthI anekavidha utpAda-vyaya saMbhavI zake che. tathA te vastumAM drauvya paNa te ja rIte teTalA prakAre saMbhave che. (9/18) vyAkhyArtha :- pratyeka vastumAM svaparyAyanI ane paraparyAyanI apekSAe ekIsAthe aneka padArthanA saMbaMdha thAya che. A anekavidha dravyanA aneka saMbaMdhanI apekSAe pratyeka dravyamAM anekavidha utpAda -vyaya saMbhave che. jIvamAM ane pugalamAM svaparyAyanI apekSAe utpAda-vyaya saMbhave che. te A rIte ke samajavuM. dA.ta. jIvamAM krodha nAmano je svaparyAya utpanna thAya tenI apekSAe krodhI jIvanI utpatti tathA zAMta jIvano vinAza thAya che. ghaTamAM je raktarUpa nAmano paryAya utpanna thAya tenI apekSAe lAla ghaDAnI utpatti tathA zyAma ghaTano nAza thAya che. Ama jIva-pugalamAM nimittAdisApekSa svaparyAyanI apekSAe yugapatu anekavidha saMbaMdho saMbhave che. tathA AkAza, dharmAstikAya ane adharmAstikAya - A traNa dravyamAM paraparyAyanI apekSAe utpAda-vyaya saMbhave che. dA.ta. jIvamAM ke pudgalamAM avagAhatva, * ma.mAM 'nijaparyAyatvaI..' truTaka pATha che. ko.(1+4+8+10+11)+P(2)no pATha lIdhela che. D lI.(3)mAM paNa" pATha. je pustakomAM "prakAra' pATha. ko.(7)no pATha lIdho che. Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9/18 0 utpAda-vyayasamA dhrauvyabhedAH 0 1303 saMbhavaI. jeTalA sva-paraparyAya, teTalA utpatti-nAza hoI. te vatI tihAM dhrauvya svarUpa teTalAM (niyamaI=) niradhAra chai. pUrvAparaparyAyAnugata-AdhArAMza tAvanmAtra hoI, te vatI | satra samati thA - 'egasamayammi egadaviyassa bahuyA vi hoMti uppaayaa| ukhAyasanA vimAmA, rphi usako niyama || (sata.rU.41) /18. ekakAlameva vakSyamANanAnAsambandhavazAd vakSyamANanAnArUpeNa utpAda-vyayau sambhavataH, yAvanto ra nijA'nyaparyAyA vastuni bhavanti tAvanta utpAda-vyayAH sambhavanti / taddvAreNa tatra hi = eva vastuni tathaiva dhrauvyaM = tAvanti eva dhrauvyANi nizcIyante, pUrvA'paraparyAyAnugatA''dhArAMzasya pUrvAparaparyAyaviziSTarUpeNa tAvanmAtratvAt / tatazcaikasminnapi samaye ekamapi dravyamanantaparyAyAtmakaM sidhyati / I etena anantakAle bhavatu anantaparyAyAtmakamekaM dravyam, ekasamaye tu kathaM tat tadAtmaka-za mavasIyate ? iti nirastam, vakSyamANadizA api ekasmin samaye tadAtmakaM tadityavagamAt / mevA'bhipretyoktaM sammatitarke '"egasamayammi egadaviyassa bahuyA vi hoMti uppaayaa| uppAyasamA gatizIlatA ke sthitizIlatA nAmanA je paryAya utpanna thAya te gaganAdi mATe paraparyAya kahevAya. te paraparyAyanI apekSAe gaganAdino ekadezAvacchedana avagAhadAtRtvAdisvarUpe utpAda thAya tathA te ja samaye avagAhaadAtRtvAdirUpe vinAza thAya. Ama te traNamAM paraparyAyadaSTie yugapatu anekavidha saMbaMdho saMbhavI zake che. A saMbaMdhonA nimitte anekavidha utpAda-vyaya thaI zake che. A saMbaMdho ane utpAda -vyaya AgaLa batAvavAmAM Avaze. TUMkamAM, vastumAM jeTalA svakIya-parakIya paryAyo hoya, teTalA utpAda -vyaya vastumAM saMbhavI zake che. tathA te utpAda-vyaya dvArA te ja vastumAM teTalA ja drauvya nizcita thAya che. kAraNa ke pUrvAparakAlIna paryAyomAM anugata AdhArAMza paNa pUrvAparakAlIna paryAyaviziSTarUpe teTalI saMkhyAmAM ja hoya che. tethI eka dravya hoya to paNa te eka samaye paNa anantaparyAyAtmaka siddha thAya che. zaMkA :- (pattana.) ananta kALanA paryAyonI gaNatarI karavAmAM Ave to eka dravya anantaparyAyAtmaka rIte bane te svIkArI zakAya tevI vAta che. paraMtu eka samaye = pratyeka samaye eka ja dravya anaMtaparyAyAtmaka hoya te kaI rIte jANI zakAya ? nA pratisamaya anaMtadharmAtmaka vastu * samAdhAna :- (vaca.) upara ame je jaNAvela che tathA je AgaLa kahevAze te ja dizAmAM zAMtithI vicArazo to tamArI zaMkAnuM nirAkaraNa thaI jaze. kAraNa ke upara jaNAvelI paddhati mujaba vicArIe to sva-paraparyAya dvArA aneka vastunA saMbaMdhathI thanArA tathAvidha utpAda-vyaya-dhrauvyanA yogathI = pariNamanathI pratisamaya paNa eka dravyamAM anantaparyAyAtmakatAno sArI rIte nizcaya thaI jAya che. pha eka kALe eka dravyamAM anaMta paryAya >; (mevA.) A ja abhiprAyathI saMmatitarka prakaraNamAM jaNAvela che ke "A autsargika niyama che ja ko.(10)mAM "para' pATha nathI. 4 lI.(1)mAM "tevalI' pATha. 1. ekasamaye ekadravyasya bahavaH api bhavanti utpaadaaH| utpAdasamA vigamAH sthitaya utsargato niyamAt / / Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1304 0 pUrvaparyAyA'nAze uttaraparyAyA'yogaH / 1/28 vigamA ThiIu ussaggao NiyamA / / " (sa.ta.3/41) iti / tadvyAkhyA "ekasmin samaye ekadravyasya bahava - utpAdA bhavanti, utpAdasamAnasaGkhyA vigamA api tasyaiva tadaivotpadyante, vinAzamantareNotpAdasyAsambhavAt / na hi pUrvaparyAyAvinAze uttaraparyAyaH prAdurbhavitumarhati; prAdurbhAve vA sarvasya sarvakAryatAprasaktiH, tadakAryatvaM vA kAryAntarasyeva syAt / sthitirapi sAmAnyarUpatayA tathaiva niyatA, sthitirahitasyotpAdasyA'bhAvAt, bhAve vA shshshRnggaaderyutpattiprasA " (sa.ta.rU/41) cevuM vartatA ke eka samayamAM eka dravyanA ghaNA badhA utpAda hoya che ane jeTalA utpAda hoya che teTalA ja vinAza ane sthiti paNa hoya che." A gAthAnI vyAkhyA karatA tarkapaMcAnana abhayadevasUrijIe kahela che ke eka samayamAM eka dravyanA ghaNA badhA utpAda hoya che. jeTalA utpAda hoya che teTalA te dravyanA vinAza paNa te ja kALe teTalI ja saMkhyAmAM Avirbhata thAya che. vinAza vagara utpattino kyAreya saMbhava nathI. pUrvakAlIna piMDa vagere paryAyano vinAza thayA vagara uttarakAlIna ghaTaparyAyano utpAda thaI na ja zake. (dhyAnamAM rAkhavuM ke ahIM pUrvakAlIna ane uttarakAlIna evA vizeSaNa te kramazaH piMDanA ane ghaTanA che, nahi ke vinAzanA ane utpAdanA. kema ke teo to samakAlIna ja che.) jo pUrvaparyAyanA vinAza vinA ja uttaraparyAya utpanna thaI zakato hoya to badhI vastu badhI vastunuM kArya thavAnI Apatti Avaze. AvuM thAya to dareka dravyamAM eka ja samaye sarvaparyAyanI utpatti thavA svarUpa atiprasaMga AvI jaze. tathA paramANu-yaNuka vagere athavA to taMtu-mRpiMDa vagere dravyomAM pUrva-pUrva paryAyono vinAza thayA vagara ja navA navA bhAvi anantA paryAyo utpanna thaIne pUrvapUrvaparyayasamudAyamAM vRddhi ja karatA raheze. AvI dazAmAM ghaTa taMtunuM kArya thaze, paTa mATInuM kArya thaze. A samasyA prastutamAM durvAra banaze. uttarasamaye pUrvadazAnAza mAnavo jarUrI che (ta.) athavA AvI rIte paNa atiprasaMga banI zake ke jema ghaTaparyAya taMtudravyanuM kArya nathI banatuM tema mATIrUpa dravyanuM paNa kArya nahIM bane. kema ke ghaTotpattikAlamAM jevI rIte taMtuavasthA nAza nathI pAmatI tema tevI ja rIte mATInI piMDAvasthAno paNa nAza tamArA mata mujaba nathI thato. jema taMtudazA ghaTotpattisamaye nAza na pAmavAthI ghaTa taMtudravyanuM kArya nathI tema ghaTotpattikSaNe mRtpiDadazAno nAza nahi thayo hoya to samAna yuktithI ghaTa mATIdravyanuM paNa kArya nahi banI zake - A mujaba ahIM tAtparya che. ja utpAda-vyaya-dhrauvya kALa-saMkhyAthI tulya ja (sthiti) tathA jevI rIte vinAza e utpAdanI sAthe kAlathI ane saMkhyAthI niyata che tevI rIte utpAdanI sAthe teTalI sthitio paNa te ja kALe niyata che - evuM svIkAravuM paDaze. kema ke sthiti vagaranA padArthanI utpatti nathI thatI. jo sthiti vagara paNa utpAda thaI zakato hoya to zazazRMganI utpattino paNa atiprasaMga Avaze. Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/8 nAnAsambandhavazenaikatra nAnAvidhotpAdAdayaH 1305 adhunA nAnAsambandhavazAdekatraikadA bahuvidhotpAdAdikaM darzayAmaH / tathAhi - "yadaivAnantAnantapradezikA''hArabhAvapariNatapud galopayogopajAtarasa- rudhirAdipariNativazA''virbhUtaziro'GgulyAdyaGgopAGgabhAva pariNatasthUla-sUkSma-sUkSmatarAdibhinnAvayavyAtmakasya kAyasyotpattiH, tadaivAnantAnantaparamANUpacitamanovargaNApariNatilabhyamanautpAdo'pi tadaiva ca vacanasyApi kAyA''kRSTA''ntaravargaNotpattipratilabdhavRtterutpAdaH, tadaiva ca kAyA''tmanoranyonyAnupravezAd viSamIkRtA'saGkhyAtASStmapradeze kAyakriyotpattiH, tadaiva ca rUpAdInAmapi pratikSaNotpattinazvarANAmutpattiH, tadaiva ca mithyAtvA'virati -pramAda tu zarIranA dRSTAMtathI anaMta paryAyonA utpAdanuM nirUpaNa (fdhunA.) have ame aneka saMbaMdhanA AdhAre eka ja vastumAM ekIsAthe aneka prakAranA utpAda, vyaya vagerene darzAvIe chIe. syAdvAdakalpalatA graMthamAM A bAbata nIce mujaba jaNAvela che. je samaye zarIranI utpatti thAya che tenI sAthe anaMta utpAda paNa saMkaLAI jAya che. te A rIte - anaMtAnaMta paramANupradezonI AhArarUpe pariNita dvArA zarIranI utpatti thAya che. tathA te ja samaye mananI, vacananI, dehakriyAnI, dehamAM rahela rUpAdinI temaja AgAmI gativizeSanI, paramANunA saMyoga-vibhAganI temaja tat-tAviSayatAnI, uparAMtamAM traNe lokamAM vidyamAna samasta dravyonI sAthe tenA sAkSAt ke paraMparAe aneka saMbaMdhonI utpatti thAya che. Ama kAyAnI utpattimAM anekotpattino aMtarbhAva che. jema ke sauprathama AhArabhAvamAM pariNamana svarUpa anaMtAnaMta paramANu pudgalonI utpatti thAya che. te pudgalonA upayogathI rasa, lohI vagerenI utpatti, tenA pariNAma svarUpe mastaka, AMgaLIo vagere aMgopAMga bhAvonI pariNati ane tenAthI sthUla-sUkSma-sUkSmatarAdi vibhinna avayavonI utpatti thavAthI 'samasta avayavasamaSTi rUpa kAyAtmaka eka avayavInI utpatti thAya che. * mana vagerenI utpattino vicAra (levA.) A ja rIte kAyAnI utpattinI sAthe aMtaraMga mananI utpattimAM paNa aneka utpattino samAveza che. jema ke - manovargaNAnA anaMtAnaMta paramANuonI pariNati arthAt anaMtAnaMta paramANuomAM eka mananA rUpamAM pariNamanArhatA svarUpa paryAyonI utpatti thAya che. tevI ja rIte kAyAnI utpatti sAthe saMkaLAyela vizeSa kriyAtmaka vacananI utpatti paNa anaMta utpattimAM aMtarniviSTa che. jema ke kAyayogathI AkRSTa thayelA bhASAvargaNA svarUpa AMtaravargaNAnA anaMta paramANuonI vacanarUpe pariNamanArhatArUpa paryAyonA rUpamAM anaMta utpatti. tema ja kAyakriyAnI utpattimAM paNa aneka utpattiono samAveza thAya che. jema ke kAyAnA ane AtmAnA vilakSaNa saMyogathI saMpanna anyonyamayatA tAdAtmyarUpa je anyonyAnupraveza thAya che tenA dvArA AtmAnA asaMkhya pradezomAM viSamIbhAvakaraNa thavA dvArA kAyakriyotpAdaka sAmarthyamAM viSamatAno = nyUnAdhikyano udaya thavAthI kAyakriyAnI utpatti thAya che. arthAt te Atmapradezagata vaiSamya dvArA zarIrakriyAjanmasamaye paNa nyUnAdhikabhAvarUpa tevA vaiSamyano udaya thAya che ke jenA dvArA zarIrakriyAno AvirbhAva thAya che. = * utpadhamAnabhedathI utpattibheda (saddava 4.) evI rIte zarIranI sAthe tenA rUpa vagerenI paNa tyAre ja utpatti thAya che. pratikSaNa Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1306 0 pratidravyaM pratisamayamanantaparyAyAtmakatA 0 1/28 -kaSAyAdipariNatisamutpAditakarmabandhanimittA''gAmigativizeSANAmapyutpattiH tadaiva cotsRjyamAnopAdIyamAnA'nantAnantaparamANvApAditatatpramANasaMyoga-vibhAgAnAmutpattiH, tadaiva ca tattajjJAnaviSayatvAdInAmutpattiH, kiM bahunA ? yadaivaikadravyasyotpattiH, tadaiva trailokyAntargatasamastadravyaiH saha sAkSAt pAramparyeNa vA sambandhAnAmutpattiH, sarvadravyavyAtivyavasthitAgaDavAza-varmA-DaghavidravyaqndhA(zA.vA.ta.7,zno.9-cA.4 7.9.98) ti vyaktaM syAdvAdakalpalatAyAm / | tadutthAnabIjantu sammatitarke "kAya-maNa-vayaNa-kiriyA-rUvAi-gaIvisesao vaavi| saMjoyabheyao jANaNA ya daviyassa uppAo / / " (sa.ta.3/42) ityevaM darzitamityavadheyaM nAnAzAstrasandarbhAnveSaNaparAyaNaiH / tadAkUtaM tvidam - utpadyamAnaM sarvaM dravyaM sAkSAt paramparayA vA dravyatvAvacchinnasambaddham / ataH utpatti-vinAzazIla rUpAdinI utpattimAM bheda utpadyamAnanA bhedathI thAya che. tevI ja rIte kAyAnI utpattinA samaye ja mithyAtvathI, aviratithI, pramAdathI ane kaSAyathI je karmabaMdha pahelA utpanna thaI cUkela che ane je karma vartamAnabhavamAM udayayogya hoya che, tenA nimitte AgAmI (= zarIrasahabhAvI) gativizeSa phalAbhimukha thAya che. arthAta gatidAyaka te karmonI kramabhAviphalonmukhatAno udaya thAya che. A phalonmukhatA paNa vividha utpattisvarUpa che. A utpatti (= udayarUpa) gativizeSanA bhedathI aneka hoya che. te ja rIte kAyAnI utpattinA samaye kAyAnupraviSTa AtmA, kAyAnA cayApacaya mATe anaMtAnaMta paramANuono tyAga ane grahaNa kare che. A rIte te paramANuonA samasaMkhyaka saMyoga-vibhAganI utpatti AtmAmAM thAya che. A utpatti paNa bahusaMkhyaka = anaMta che. A ja rIte kAyAnI utpattinA samaye kAyAmAM vibhinna sarvajJonI agaNita jJAnaviSayatAnI utpatti thAya che. A rIte vibhinnarUpe utpattionA AmaMtyanuM varNana kyAM sudhI karI zakAya ? utpattiAtaMtyane TUMkamAM A rIte samajI zakAya ke jyAre koI eka dravyanI utpatti thAya che te ja samaye railokyamAM vidyamAna samasta dravyonI sAthe te utpanna dravyanA sAkSAt ke paraMparAe agaNya saMbaMdhonI utpatti thAya che. kema ke AkAza, dharmAstikAya ane che adharmAstikAya vagere dravyono samastadravyavyApI saMbaMdha hoya che." a eka ja padArthanI vividha graMthomAM upalabdhi che (tadulyA) syAdvAdakalpalatA graMthamAM mahopAdhyAyajI mahArAje zarIranA daSTAMtathI anaMta paryAyonI utpattinuM je nirUpaNa upara karela che tenuM utthAna bIja saMmatitarkanI 'Aya-HT..! ItyAdi gAthAmAM zrIsiddhasenadivAkarasUrijIe darzAvela che. te gAthAno artha A mujaba che. "dravyanA utpAdanI sAthe zarIra, mana, vacana, kriyA, rUpAdi, gativizeSa, saMyoga, vibhAga tathA jJAnaparyAyanA paNa utpAda thAya che." A bAbatane aneka zAstronA saMdarbhanI khoja karavAmAM tatpara evA vidvAna vAcakavarge dhyAnamAM rAkhavI. ja pratyeka dravya sarvadravyasaMbaddha che (tA.) tenuM tAtparya e che ke utpadyamAna pratyeka dravya sAkSAt ke paraMparAthI sarva dravya sAthe saMbaMdha dharAve che. tethI svagata parivartana ane anaMtAnaMta paradravyagata parivartana dvArA pratyeka dravyamAM pratisamaya 1. ya-mano- vana-ziyA-hi-tivizeSata: vASiA saMyojamevataH jJAnaM 4 TUcasya utpati:// Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyagdRzo yathAvasthitavastugrahaNapravaNatvam 1307 rA svaparivartanA'nantAnantaparadravyaparAvRttidvArA pratidravyaM pratisamayam anAyAsena anantotpAdAdiparyAyasiddhiH / pratidravyam anantAnAgatasvaparyAyagocarAnantazaktayaH sAmpratamapi vartante / pratisamayaM ca tAH svakAryA- pa bhimukhyatAratamyena parAvartante / anantasarvajJajJAnaviSayatA api prativastu pratisamayaJcotpadyante vinazyanti maulasvarUpeNa ca sthirIbhavanti / evamutpAda-vyayAnuviddhatayA dhrauvyasyA'pi tAvanta eva bhedA avagantavyAH / itthaM paramArthataH pratisamayaM pratidravyam anantotpAda-vyaya - dhrauvyANi sidhyanti / ataH kasyAJcidapyavasthAyAM yathArthatattvarucizAlitayA samyagdRzaH "bhAvataH anantaparyAyAtmakatayA vastugrahaNapariNAmo na kSIyate" (jJAnA. taraGga 3 / zlo. 18) iti jJAnArNave tRtIye taraGge vyaktam / prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - pratyekaM dravyaM sAkSAt paramparayA vA sarvadravyasambaddhami'ti kRtvA ekasminnapi dravye yat paryAyaparivartanaM jAyate tatprabhAvaH nyUno'dhiko vA sva-paradravyeSu smpdyte| idaM jJAtvA asmannimittaM jAyamAnaM lezato'pi parapIDAdikaM pUrvameva parihartavyamityupadezaH / kA tatazca '"tihuyaNamahio siddho buddho niraMjaNo nicco" (prA.dvi.ka. 55 ) iti prAcInadvitIyakarmagranthadarzitaM siddhasvarUpaM tarasA prAdurbhavet / / 9/18 / / 9/18 anaMta utpAdAdi paryAyo anAyAse siddha thAya che. anaMtAnaMta bhAvI svaparyAyonI anaMta zaktio vartamAna kALamAM paNa pratyeka dravyamAM rahelI hoya che. pratyeka samaye te anaMta zaktio svakAryaabhimukhatAnA taratamabhAvathI parivartana pAmatI hoya che. anaMta sarvajJanA jJAnanI viSayatAo paNa pratyeka vastumAM pratisamaya utpanna thAya che ane nAza pAme che. mULabhUta svarUpe dravya sthira rahe che. tathA utpAda -vyaya sAthe dhrauvya saMkaLAyela hovAthI dhrauvyanA prakAra = bheda paNa utpAda-vyayanA bheda jeTalA ja che. Ama paramArthathI pratisamaya pratyeka dravyamAM anaMtA utpAda-vyaya-dhrauvya siddha thAya che. tethI yathArtha tattvane svIkAravAnI ruci dharAvavAnA prabhAve koI paNa avasthAmAM samyagdaSTi jIvane bhAvathI anaMtaparyAyAtmakasvarUpe vastune jANavAno-svIkAravAno pariNAma nAza pAmato nathI. A vAta jJAnArNava graMthanA trIjA taraMgamAM mahopAdhyAyajI mahArAje spaSTapaNe jaNAvela che. dareka dravyanI tamAma dravya upara asara AdhyAtmika upanaya :- dareka dravya anya tamAma dravyanI sAthe sAkSAt ke paraMparAe saMkaLAyelA che' - A hakIkatathI evuM phalita thAya che ke dareka dravyamAM thatA pheraphAranI ochI-vattI asara sva-para upara paDatI hoya che. matalaba ke jagatanA koI paNa khUNAmAM banatI nAnI-moTI pratyeka ghaTanA sarvatra ochA-vattA aMze sArA-narasA pratyAghAta pADavAnuM kAma kare che. AvuM jANIne ApaNA nimitte koIne AMzika paNa nukasAna thaI na jAya tenI pahelethI ja kALajI rAkhIne, parapIDAdino parihAra karIne ApaNe pratyeka pravRtti-vRttimAM joDAvuM joIe. Avo AdhyAtmika upadeza ahIM grahaNa karavA yogya che. parapIDAparihArapariNatinA prabhAve 'siddha paramAtmA tribhuvanapUjya, kevalajJAnI, niraMjana ane nitya che.' A mujaba prAcIna dvitIya karmagranthamAM jaNAvela siddhasvarUpa jhaDapathI pragaTa thAya. (9/18) 1. tribhuvanamahitaH siddho buddho niraJjano nityaH / 33_4$f Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1308 * prAyogikI utpattiH azuddhA havai utpAdanA bheda kahaI chaI - dvividha prayogaja vIsasA, utpAda prathama avizuddha re; te niyamaI samudayavAdano, yatanaI saMyogaja siddha re / / 9/19 // (152) jina. dvividha = utpAda 2 prakAraIM chaIM; eka prayogaja, bIjo vIsasA kahatAM svabhAvajanita. pahilo utpAda te vyavahArano chaI. te mATaIM avizuddha kahiIM. sAmpratamutpAdabhedAnAcaSTe - ' prayoge 'ti / = prayoga-visAjanyo dvidhotpAdo'vizuddhatA / Aghe, samUhavAvattuM yatnAr saMyo khatvataH||1/1|| prakRte daNDAnvayastvevam - utpAda: dvidhA - prayoga - visrasAjanyaH / Adye avishuddhtaa| yatnAt saMyoganatvataH Aghe samUhavAvatvam (vartate)||1/16|| utpAda: dvidhA dviprakAraH prayoga-visrasAjanya: = prayatnajanyaH svabhAvajanyazceti / " vayaM tu visrasApariNAmena sarvavastUnAm utpAdAditrayam icchAmaH, prayogapariNatyA ca jIva-pudgalAnAm" (ta.sU.5/9 si.vR.) iti tattvArthasUtrasiddhasenIyavRttivacanamapyatrA'nusandheyam / "yadyapi loke visrasAzabdo jarAparyAyatayA rUDhaH tathApIha svabhAvArtho dRzya" (bha.sU.1/3/32 / pR. 55 ) iti bhagavatIsUtravRttau zrIabhayadevasUrayaH / tatra prayogaja utpAdo vyavahAranayA'bhipretaH / ata eva Adye = prayogajanyotpAde avizuddhatA avataraNikA :- 'pratyeka padArtha pratikSaNa utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka che' - A bAbatane samajAvyA bAda graMthakArazrI have utpattinA bhedane prakArane jaNAve che : / utpattinA be bhedane samajIe / : zlokArtha :- utpattinA be prakAra che. prayogajanya ane vignasAjanya = svabhAvajanya. prayogajanya utpattimAM azuddhatA rahelI che. prayatnanA nimitte saMyogajanya hovAthI prathama utpattimAM samUhavAdatva rahela che. (9/19) vyAkhyArtha :- utpattinA be bheda che - (1) prayatnajanya utpatti (dA.ta. ghaTa-paTanI utpatti) ane // (2) svabhAvajanita prakRtijanya utpatti. (dA.ta. vIjaLI, meghadhanuSya vagerenI utpatti.) prastutamAM tattvArthasUtrasiddhasenIyavyAkhyAnI eka vAta paNa anusaMdhAna karavA yogya che. tyAM zrIsiddhasenagaNivare jaNAvela che ke "ame anekAntavAdI to sarva vastuomAM vijrasApariNAmathI svAbhAvikapariNAmathI utpAda-vyaya-dhrauvyane IcchIe chIe. tathA jIva ane pudgala dravyomAM prayogapariNAmathI = prayatnathI utpAdAdi trikane mAnya karIe chIe." "yadyapi lokamAM vijrasAzabda ghaDapaNa arthamAM rUDha prasiddha che. to paNa ahIM svabhAva arthamAM vijrasA zabda prayojAyela che tema samajavuM." A mujaba = bhagavatIsUtravRttimAM zrIabhayadevasUrijIe jaNAvela che. 9/19 = - = cha prAyogika utpatti vyavahArasaMmata cha (taMtra.) te banne prakAranI utpattinI aMdara puruSaprayatnajanya utpatti vyavahAranayane mAnya che. te Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * samudAyavAdanirUpaNam / 1309 te (niyamaI=) nirdhAra samudAyavAdano tathAyatanaI karI avayavasaMyogaI siddha kahii. atra sammatigAthA - 'uppAo duviappo, paogajaNio a vIsasA cev| tattha ya paogajaNio, samudrayavALo parizuddho | (sa.ta.rU.32) 'tti 15ra gAthArtha saMpUrNa 9/1lI. uktA / sa ca mUrttadravyArabdhAvayavasamudAyakRtatvAt samudayavAdaH / yatnAt = puruSavyApArAt saMyogajatvataH pa = mUrttadravyArabdhAvayavasamudAyasaMyogajanyatvataH Adye = prayogajanyasamutpAde samUhavAdatvaM = samudayavAdatvaM / samAmnAtam / ___ idamevA'bhipretya zrIsiddhasenadivAkarasUrivaraiH sammatitarke tRtIyakANDe '"uppAo duviyappo paoga- / jaNio ya vIsasA cev| tattha u paogajaNio samudayavAo aparisuddho / / " (sa.ta.3/32) ityuktam / tadvRttistu "dvibheda utpAdaH puruSavyApAra-puruSatarakArakavyApArajanyatayA adhyakSA'numAnAbhyAM tathA tasya / prtiiteH| puruSavyApArAnvaya-vyatirekAnuvidhAyitve'pi zabdavizeSasya tadajanyatve ghaTAderapi tadajanyatAprasakteH / vishessaabhaavaat| ja kAraNe prayatnajanya utpattimAM zAstrakAroe azuddhatA kahelI che. prayatnajanya utpatti mUrtadravyathI Arabdha evA avayavonA samudAyathI thatI hovAnA lIdhe prayatnajanya utpattinuM bIjuM nAma "samudayavAda' che. puruSanA prayatnathI mUrtadravyaArabdha avayavonA samudAyanA saMyogathI janya hovAnA lIdhe prayatnajanya utpattimAM samudayavAda- zAstrakArone saMmata che. (ne) A ja abhiprAyathI saMmatitarkaprakaraNamAM zrIsiddhasenadivAkarasUrijI mahArAje jaNAvela che ke "utpAdanA be vikalpa che. (1) prayogajanya, (2) vignasAjanya. temAM prayogajanya utpAdane samudayavAda kahevAya che ane te aparizuddha che." (ta) A gAthAnI vyAkhyA karatA tarkapaMcAnana zrIabhayadevasUrijIe jaNAvela che ke "utpattinA e be prakAra che - prayogathI eTale puruSanA prayatnathI janya ane bIjI vignasAthI eTale ke svabhAvathI janya. pratyakSa ane anumAna banne pramANathI A prasiddha tathya che ke ghaTa, vastra ane vacanAdi padArtha hakIkatamAM kuMbhAra, vaNakara, vaktA vagerenA prayatnathI utpanna thAya che. jyAre AkAzamAM thatA vIjaLI vagere padArtho to svAbhAvika arthAt puruSaprayatna vagara ja, tenAthI anya vAdaLa vagere kArakonA prabhAvathI | utpanna thAya che. vacanAtmaka zabdavizeSa paNa vaktA puruSanA prayatnathI utpanna thAya che. jo vaktAzUnya ghara hoya to koI vacana tyAM na saMbhaLAya. A rIte vacananA viSayamAM vaktAnA prayatnanA anvayanuM ane vyatirekanuM anusaraNa spaSTa rIte jaNAya che. AvuM hovA chatAM jo mImAMsaka vagere dArzanika vidvAno zabdane vaktAnA prayatna vinA ja astitva prApta eTale ke nitya mAnaze to pachI ghaTAdi padArtho paNa kuMbhAranA prayatna vagara ja astitvazAlI mAnavAnI Apatti AvI paDaze. vacanamAM ane ghaTamAM evuM koI aMtara nathI jenAthI eka prayatnaajanya ane bIjo prayatnajanya evo bheda siddha thaI zake. '.. citadvayamadhyavartI pATha phakta lA.(2)mAM che. 2 satitavRtto 'kuruSaTHIR'huM nattiA didvivattatAsptmstbkaanusaarenn nizcitatvAt, arthasandarbhAnusAreNa AvazyakatvAcca tadatra prakSiptam / 1. utpAdo dvivikalpaH prayogajanitazca visrasA caiv| tatra tu prayogajanitaH smudyvaado'prishuddhH|| Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1310 0 utpAdagatA'parizuddhatvavyAkhyA 0 1/12 pratyabhijJAnAdezca vizeSasya prAgeva nirastatvAt / tatra prayogeNa yo janita utpAdaH, mUrtimaddravyArabdhAvayavakRtatvAt sa samudAyavAdaH, tathAbhUtA''rabdhasya samudAyAtmakatvAt / tata evA'sAvaparizuddhaH, sAvayavAtmakasya tacchabdavAcyatvena abhipretatvAd" (sa.ta.3/32) iti / ___"atrA'parizuddhatvaM svAzrayayAvadavayavotpAdApekSayA puurnnsvbhaavtvm| na hyapUrNA'vayavo ghaTa utpadyamAnaH phArvenotpanna rUti vyaDhiyate" (cA.va..tava-7/chA.9/g.rU) tyadhacodAditpannatAtoDanusaLeyam | upalakSaNAt prayoga-visrasobhayajanyaH tRtIyo'pyutpAdaH jJeyaH, tadupalambhAt / itthameva bhagavatIsUtre S zabdanityatAnuM nirAkaraNa che. (pratya) jo evuM kaho ke - "ghaTAdimAM tevI pratyabhijJA nathI thatI ke "A te ja ghaTa che." jyAre huM te ja dhvanine, te ja "kakArane - "kha'kArane sAMbhaLI rahyo chuM' - evI pratyabhijJA thAya che. eTale zabda nitya ja che. puruSano prayatna to mAtra tenI abhivyakti karavAmAM sArthaka thAya che" - to A vAta barAbara nathI. saMmatitarkanA pahelA kAMDanI prathama gAthAnI vyAkhyAmAM ja zabdanityatvavAdano athavA phoTavAdano pratiSedha vistArathI thaI cUkyo che. "A te ja "ka"kAra che' - AvI pratyabhijJA to mAtra sajAtIya varNane potAno viSaya banAve che, nahi ke zabdaabhedane. prayogajanya utpAdane ahIM samudayavAda kahevAya che. kAraNa ke vastra-ghaTAdi padArtha to mUrva ( rUpAdiviziSTa) pudgala dravyathI banela nAnA-moTA avayavonA saMyojanathI utpanna thAya che. A rIte te avayavonA samudAyathI viracita hovAthI kathaMcita avayavasamudAyAtmaka ja hoya che. AthI A utpAda samudAyavAda kahevAyela che. samudAyAtmaka hovAthI ja Ane aparizuddha kahela che. kema ke jemAM aneka avayavonuM milana hoya teno ja samudAya zabdathI nirdeza karAya che. ahIM samudAyanI pUrNatA ke apUrNatA avayavanI pUrNatA-apUrNatA upara avalaMbita che A ja aparizuddhi che." hI utpattinI azuddhatAnuM bIja parAdhInatA che. (satrA.) syAdvAdakalpalatAnA sAtamA stabakamAM zrIupAdhyAyajI mahArAja kahe che ke "potAnA (= utpanna thanAra vastunA) AzrayabhUta samasta avayavothI niSpAdya utpAdanI apekSAe pUrNa svabhAvavALA hovuM A ja utpattigata aparizuddhatA che. avayavo jo apUrNa hoya to tenAthI pUrNa ghaTa utpanna thavAno vyavahAra nathI thato." A bAbatamAM adhika jANakArI meLavavA te graMthanuM anusaMdhAna karavuM. spaSTatA :- je utpatti kAryanA AzrayabhUta samasta avayavo dvArA saMpAdita thAya to ja pUrNa thAya te samudayavAdasvarUpa prayogajanita utpatti kahevAya. Ama avayavInI utpattimAM rahelI avayavonA utpAdanI AdhInatA e ja utpattinI aparizuddhi che - A tAtparya mahopAdhyAyajI mahArAjanuM jaNAya che. utpattino trIjo bheda oLakhIe che ( patta.) ahIM mULa graMthamAM prayogajanya ane vignasAjanya - Ama utpattinA be bheda batAvela che te upalakSaNa samajavuM. arthAt utpattinA phakta be ja bheda nathI. paraMtu utpattino trIjo bheda paNa che. te che prayoga-vignasAubhayajanya utpatti. A trIjo bheda zAstramAM upalabdha thAya che. tethI teno svIkAra karavo jarUrI che. utpattino A trIjo bheda mAnavAmAM Ave to ja bhagavatIsUtranA AThamA Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9/19 * trividhotpattisamarthanam / 1311 aSTamazatake sthAnAGgasUtre ca tRtIyAdhyayane "tivihA poggalA pannattA, taM jahA - paogapariNayA, e mIsasApariyA, vIsApariyA " (ma.phU.za.8.3.9,sUtra-rU02 + thA.//122) rUtyu sAcchatA bhagavatIvRttau zrIabhayadevasUribhiH "mizrakapariNatAH = prayoga-visrasAbhyAM pariNatAH prayogapariNAmamatyajanto visrasayA svabhAvAntaramApAditA mRtakaDevarAdirUpAH, athavaudArikAdivargaNArUpA visrasayA niSpAditAH santo ye jIvaprayogeNaikendriyAdizarIraprabhRtipariNAmAntaramApAditAste mishrprinntaaH| nanu prayogapariNAmo'pyevaMvidha za iva . tataH vajha pAM vizeSa: ?, satyam, virunuM prayopariteSa virANI satyapa na vivekSatA?" (ma.TU.8/9/ra01i vR.) ityevaM vivakSAbhedena mizrapariNAmotpattiH samarthitA / ___sthAnAGgasUtravRttau tu taireva "mIsatti prayoga-vitrasAbhyAM pariNatAH, yathA paTapudgalAH eva prayogeNa Na paTatayA visrasApariNAmena cA'bhoge'pi purANatayA" (sthA.sU.3/3/192) ityevaM vyAkhyAtamityavadheyam / kA zatakamAM tathA sthAnAMgasUtranA trIjA adhyayanamAM je jaNAvela che te saMgata thaI zake. tyAM jaNAvela che ke "pudgalo traNa prakAranA batAvAyela che. te A rIte (1) prayogapariNata, (2) mizrapariNata tathA (3) vignasApariNata." # vivakSAthI trIjI utpatti svataMtra prazna (ma.) mizrapariNata pudgalonI spaSTatA karatA bhagavatIsUtravyAkhyAmAM zrIabhayadevasUrijI mahArAje jaNAvela che ke "prayoga pariNAmano tyAga karyA sivAya vignasAsvabhAvathI pariNAmAMtarane (=anya svabhAvane) pAmelA evA prayoga-vignasApariNata mRtakalevarAdi pudgalo te mizrapariNata kahevAya che. athavA vignasAthI pariNata thayelI audArikAdi vargaNAo jIvanA prayogathI jyAre ekendriyAdinA audArikAdi zarIra vagere rUpe pariNata thAya tyAre te paNa mizrapariNata kahevAya che. yadyapi ahIM evI zaMkA thaI zake che ke "je audArikAdi zarIrapaNe pariNAma pAmela audArikAdi vargaNAo prayogapariNata kahevAya che te paNa A prakAranI (= mizrapariNAmavALI) ja che. tethI prayoga pariNAmathI pariNata thayelA pudgalo ane mizra pariNAmathI pariNata thayelA pudgalo vacce zuM bheda rahe ?' - AvI zaMkAnuM samAdhAna e che ke tamArI vAta sAcI che. paraMtu prayoga pariNAmathI pariNata thayelA pudgalomAM vignasA pariNAma hovA chatAM paNa tyAM visasApariNAmanI vivekSA nathI. paNa jo vignasA ane prayoga e ubhayapariNAmanI vivakSA karavAmAM Ave to te mizrapariNata kahevAya che." A rIte vivakSAvizeSathI mizrapariNAmajanya utpatti paNa svataMtra siddha thAya che. A mizrapariNAmI dravyanI vicAraNA . (rA.) ThANAMgajInI vRttimAM to abhayadevasUrijI mahArAjAe ja A mujaba vyAkhyA karela che ke "prayogapariNAmathI ane vignasApariNAmathI pariNata thayelA yugalo mizrapariNata kahevAya che. jema ke vastranA pudgalo ja prayogapariNAmathI vastrarUpe pariNamelA hoya che tathA vastrano vaparAza na karavAmAM Ave to paNa te ja vastrapugalo jIrNarUpe pariName che. tethI jIrNa vastranA pudgalo mizrapariNata kahevAya 1. trividhAH pudgalAH prajJaptAH, tad yathA - prayogapariNatAH, mizrakapariNatAH, visrsaaprinntaaH| Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1312 0 paJcavidhapudgalaprajJApanam / 1/12 itthaM prayoga-visrasobhayaprakAreNa pudgalotpAdAbhyupagame evoktapudgalatraividhyaM saGgaccheta, anyathA mizragapariNAmitvaM pudgaleSu anupapannaM syAt / pratyekotpAdaviziSTAnAM pudgalAnAM paJcavidhatvaM bhagavatyAM "paogapariNayA NaM bhaMte ! poggalA kaivihA pannattA ? goyamA ! paMcavihA pannattA, taM jahA - egiMdiyapaogapariNayA, beiMdiyapaogapariNayA jAva - paMviMcipakoriyA (ma.phU.za.8, 3.0, sUtra-rU70), 'nIlApariyA = paMte ! popanI tivida paUttA ?, goyamA ! paMcavihA pannattA, taM jahA - egidiyamIsApariNayA jAva pNciNdiymiisaaprinnyaa|" (bha.sU.za.8,u.1, sUtra-rU99), "vIsasApariyA i maMte ! po nA tividAM pannattA ? joyaHI ! paMvida pannattA, teM nahIM - vannapariyA, dhAriyA, rasapariyA, sapariyA, saMDAriyA" (pa.pU.za.8, 3.0, sUtra-rU92) rUlya- A vAta ahIM khyAlamAM rAkhavA jevI che. A rIte pudgalanI utpatti kharekhara prayoga, vignasA ane ubhaya - Ama traNa prakAre thAya che tevuM mAnavAmAM Ave to ja pudgalanA uparokta traNa bheda saMgata thaI zake. anyathA mizrapariNAmI kone kahevA ? e praznano koI javAba nahi maLe. : trividha utpattinA udAharaNo zo: (pro) utpattinA je traNa bheda darzAvyA te traNeya utpattithI viziSTa evA pudgalonA pAMcapAMca bheda bhagavatIsUtramAM batAvelA che. te saMdarbha bhagavatIsUtramAM praznottarIrUpe nIce mujaba jaNAvela che. prazna :- he bhagavaMta ! prayogapariNata yugalo keTalA prakAranA batAvelA che ? uttara :- he gautama ! prayogapariNata pudgalo pAMca prakAre batAvelA che. te A rIte - (1) ekendriyaprayogapariNata pudgalo, (2) beIndriyaprayogapariNata pudgalo, (3) teIndriyaprayogapariNata pudgalo, (4) caurindriyaprayogapariNata pudgalo, (5) paMcendriyaprayogapariNata pudgalo. prazna :- he bhagavaMta ! mizrapariNAmathI = prayoga-vignasAubhayapariNAmathI pariNata thayelA pudgalo ja keTalA prakAranA batAvAyelA che ? uttara :- he gautama! mizrapariNata yugalo pAMca prakAranA batAvAyelA che. te A rIte - (1) ekendriyamizrapariNAmapariNata, (2) beIndriyamizrapariNAmapariNata, (3) teIndriyamizrapariNAmapariNata, (4) caurindriyamizrapariNAmapariNata, (5) paMcendriyamizrapariNAmapariNata. prazna :- he bhagavaMta ! vignasApariNAmathI pariNata thayelA yugalo keTalA prakAranA batAvAyelA che? uttara :- he gautama ! vignasApariNAmapariNata pudgalo pAMca prakAranA batAvAyelA che. te A rIte - (1) varNapariNAmapariNata pudgalo, (2) gaMdhapariNAmapariNata pudgalo, (3) rasapariNAmapariNata pudgalo, (4) sparzapariNAmapariNata pudgalo, (5) saMsthAnapariNAmapariNata pudgalo." 1. prayogapariNatAH NaM bhadanta ! pudgalAH katividhAH prajJaptAH ? gautama ! paJcavidhAH prajJaptAH, tad yathA - ekendriyaprayogapariNatAH, dvIndriyaprayogapariNatAH, yAvat pnycendriypryogprinntaaH| 2. mizrapariNatAH NaM bhadanta ! pudgalAH katividhAH prajJaptAH ? gautama ! paJcavidhAH prajJaptAH, tad yathA - ekendriyamizrapariNatAH yAvat pnycendriymishrprinntaaH| 3. visrasApariNatAH NaM bhadanta ! pudgalAH katividhAH prajJaptAH ? gautama ! paJcavidhAH prajJaptAH, tad yathA - varNapariNatAH, gandhapariNatAH, rasapariNatAH, sparzapariNatAH, sNsthaanprinntaaH| Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9/19 * muktyutpatteravaisrasikatvena udyamApekSA 0 1313 muktam / tato'pi tRtIyA mizrotpattiH sidhyatItyavadheyam / prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - sthAnAGgasUtra-bhagavatIsUtrAdyanusAreNa sAmAnyatayA utpattiH / prayogataH visrasAta ubhayato vA jAyatAM kSapakazreNi-vItarAgatA-kevalajJAnAdyutpattistu naiva vainsikii| ata eva tatkRte'ntaraGgo jJAnapuruSakAro bahiraGgazca cAritrapuruSakAraH kartavya ev| vivekapUrvaM / jinAjJAnusAreNa ubhayapuruSakArasamanvaye eva "jaM appasahAvAdo mUlottarapayaDiM saMciyaM muyi| taM mukkhaM" (dra.sva.pra.158) iti dravyasvabhAvaprakAzA'parAbhidhAne bRhannayacakre mAilladhavalavarNito mokSaH sulabhaH syAt ke T1/12TI A mujaba bhagavatIsUtramAM pratyeka utpattithI pariNata pudgalonA pAMca-pAMca prakArane batAvelA che tenAthI paNa miznotpatti = prayoga-vignasAubhayapariNAmajanya utpatti siddha thAya che. A vAta paNa ahIM dhyAnamAM rAkhavA yogya che. TV mizra utpatti paNa vAstavika che spaSTatA :- bhagavatIsUtranA uparokata banne saMdarbho mizrautpattine = prayoga-vignasAubhayapariNAmajanya utpattine nirvivAdapaNe siddha kare che. je utpattimAM jIvano prayatna kAma kare ane pudgalano svAbhAvika pariNAma paNa kAma kare te mizra utpatti kahevAya. unALAnA korA (jalazUnya) vAdaLAnI utpatti vignasAjanya tathA comAsAnA sacittapANIvALA vAdaLAnI utpatti mizrapariNAmajanya = prayoga -vignasAubhayajanya = ekendriyamizrapariNAmajanya = ekendriyaprayoga-vignasAubhayapariNAmajanya hoya - tevuM kahI zakAya. haS aMtaraMga-bahiraMga sat puruSArtha na cUkIe haS AdhyAtmika upanaya :- sthAnAMgasUtra, bhagavatIsUtra vagere mujaba sAmAnyatayA utpatti bhale prayogajanya, vignasAjanya, ubhayajanya - Ama traNa prakAre hoya. paraMtu ApaNI kSapakazreNi, vItarAgatA, kevalajJAnAdi vibhUti vagerenI utpatti to vignasAjanya nathI ja. tethI ja te mATe to ApaNe aMtaraMga jJAnapuruSArtha ane bahiraMga cAritrapuruSArtha karavo ja rahyo. vivekapUrvaka jinAjJA mujaba A banne udyamamAM saMtulana rAkhIe to ja bRhad nayacakra (tenuM bIjuM nAma che dravyasvabhAvaprakAza) graMthamAM darzAvela mokSa sulabha bane. tyAM mAIlladhavale jaNAvela che ke "potAnA svabhAvanA lIdhe jIva saMcita thayela mUlauttara karmaprakRtine choDe che, te mokSa kahevAya che." cAlo, aMtaraMga-bahiraMga puruSArthane prAmANikapaNe keLavIne kaivalyalakSmIne tathA muktine prApta karIe. (9/19) (lakhI rAkho DAyarImAM.... * vAsanAne AkramaNamAM rasa che. upAsanAne pratikramaNamAM rasa che. 1, ya gAtmasvamAvAn mUnottaraprakRti savitA muti aa sa mokSa: | Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1314 * puruSavyApArA'janyatvaM vaisrasikotpAdalakSaNam / 1/20 sahajaI thAI te visasA, samudaya ekatva prakAra re; "samudaya acetana khaMdhano, valI sacitta mIsa niradhAra re IkA2ll (153) jina. je sahajaI yatana vinA utpAda thAI, te vizrA utpAda kahiII. tArkikamatena vilasApariNAmajanitaH samutpAdaH dvividha ityAha - 'ayatnaja' iti / ayatnajo dvitIyaH, sa samUhakatviko dvidhaa| naDa-cetana-nizALa samudrayo bhavettA2/20nA prakRte daNDAnvayastvevam - ayatnajaH (utpAdaH) dvitiiyH| saH dvidhA - samUhaikatvikau (iti)| che. nara-tana-mizrAnAM (utpAva:) samudrayataH bhavet II/ra0) dvitIyaH = vaisrasikaH utpAdaH ayatnajaH = puruSavyApArA'janyo bhavati sUkSmadRSTyA / ra puruSatarakArakavyApArajanyatvaM tu nA'sya lakSaNaM prAyogikaghaTAdhutpAde'tivyAptaH, puruSetaradaNDa " -vikAravyApAranacAt | kA na ca puruSavyApArA'janyatve sati puruSatarakArakavyApArajanyatvasya tallakSaNatve na ko'pi avataraNikA :- tArkikamata mujaba visrasApariNAmajanya utpattinA be bhedane graMthakArazrI darzAve che : B vijhasA utpattinuM lakSaNa che zlokArtha - prayatna vinA je utpatti thAya te bIjI = vignasAjanya utpatti che. vaignasika utpatti be prakAre che. (1) samudAyajanya ane (2) ekatvika, jaDa, cetana ane mizra vastunI vaignasika utpatti samudAyajanita hoya che. lA20) vyAkhyArtha - sUkSmadaSTithI evuM samajavuM ke vaignasika = vignasApariNAmajanya utpatti jIvanA prayatna A vinA utpanna thAya che. "jIva sivAyanA kArakanI pravRttithI je utpatti utpanna thAya te vaignasika utpatti - A pramANe vaignasika utpattinuM lakSaNa na banAvavuM. kAraNa ke ghaTa vagerenI prAyogika = jIvaprayogajanya L!utpattimAM vaignasika utpattinA lakSaNanI ativyApti Avaze. Azaya e che ke kuMbhAra dvArA ghaDAnI utpatti thAya te prAyogika utpatti kahevAya che. paraMtu ghaDAnI utpatti phakta kuMbhAra prayatnathI ja nathI thatI paraMtu daMDa-cakra-mATI vagere anya kArakanI pravRttithI paNa te niSpanna thAya che. tethI "jIva sivAyanA kArakanI pravRttithI je utpatti thAya te vaignasika utpatti kahevAya' - A pramANe jo vaignasika utpattinuM lakSaNa banAvavAmAM Ave to prAyogika utpattimAM vaignasika utpattinA lakSaNanI ativyApti Ave. alakSyamAM lakSaNanuM javuM te ja ativyAptinuM lakSaNa che. zaMkA :- (na gha.) puruSavyApArathI ajanya hoya ane puruSabhinnakArakanA vyApArathI je janya hoya te utpattine vaignasika utpatti kahevAya. A rIte pariSkAra karIne vaignasika utpattinuM lakSaNa banAvI zakAya che. vizeSaNa dvArA ja darzita ativyAptine avakAza nahi rahe. kema ke ghaTotpatti puruSavyApArathI - ko.(9+10-11) + lA.(2)mAM "samudAya" pATha. Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/20 0 samudayakRtavaisasikotpAdanirUpaNam / 1315 te eka samudayajanita, bIjo (prakAra) ekatvika doSaH iti vAcyam, tarhi lAghavAt puruSavyApArA'janyatvameva tallakSaNaM nyAyyamiti / sa ca visrasAjanya utpAdo dvidhA = dviprakAraH, samUhaikatviko = samudAyajanita aikatvikazceti tatra mUrtimadravyAvayavArabdhaH samudayakRtaH itarazcaikatvikaH / samudayakRtaH = Adyo vaisasikotpAdastu jar3a-cetana-mizrANAm = abhrAdyacetanaskandha-sacittazarIrAdi-vastrAdimizrazarIravarNAdInAM bhvet| ghaTAdInAmapi dvitIyAdikSaNAvacchedena samudayakRtavainasikotpAdaH bhavati, prathamatayA viziSTanAzasya viziSTotpAdaniyatatvAt / ajanya nathI paraMtu janya che. tethI prAyogika ghaTotpattine vaignasika mAnavAnI Apatti nahi Ave. tethI "jIvaprayatna vinA je utpatti thAya te vaignasika utpatti - A mujaba vaignasika utpattinuM lakSaNa banAvavuM vyAjabI che. lAghavasahakArathI vaisasika utpattilakSaNano nirNaya che samAdhAna :- (tardi) tamArA mata mujaba puruSavyApAraajanyatvaviziSTa puruSabhinnakArakavyApArajanyatvane vaignasika utpattinuM lakSaNa mAnavAmAM pUrvokta ativyApti doSane avakAza raheto nathI. paraMtu gaurava doSa to jarUra Ave che. tenA karatAM lAghavathI ame batAvyuM te rIte puruSavyApArathI anyatvane (zaMkAkAradarzita vizeSaNane) ja vaignasika utpattinuM lakSaNa mAnavuM vadhAre nyAyasaMgata che. visasA utpattinA be prakAra che (ta gha.) vignasApariNAmathI janya utpattinA be prakAra che. (1) samudAyajanita vaignasika utpatti ane (2) ekatvika vaignasika utpatti. A be prakAranI vaignasika utpattimAMthI samudAyajanita vaignasika utpatti tene kahevAya che ke je utpatti mUrta = rUpI dravyanA avayavothI janya hoya. te sivAyanI vaignasika utpatti aikatvika vaignasika utpatti kahevAya che. samudAyajanita vaignasika utpatti to jaDa, cetana ane mizra vastunI thAya che. AkAzamAM jalazUnya vAdaLAnI utpatti vagere acitta pudgala skaMdhanI prAkRtika utpatti jaDasaMbaMdhI samudAyakRta svAbhAvika utpatti samajavI. sacitta zarIra vagerenI svAbhAvika utpatti jIvasaMbaMdhI samudAyakRta vaignasika utpatti jANavI. tathA vastrAdiyukta mizrazarIranA varNa-gaMdha vagerenI naisargika utpatti mizra saMbaMdhI samudAyajanya vaignasika utpatti tarIke oLakhavI. A ghaTanI paNa vaiRsika utpattine samajIe che (TA) ghaTa, paTa vagerenI paNa samudAyajanita vaignasika utpatti thaI zake che. AnuM kAraNa e che ke ghaTa, paTa Adi kAryo paNa dvitIya, tRtIya vagere kSaNomAM prathama kSaNa vakhate jevA hatA tevA ja sarvathA nathI rahetA. pUrvalaNotpannaparyAyaviziSTarUpe uttara kSaNamAM ghaTa-paTAdi kAryono nAza thAya che. temaja viziSTano nAza viziSTautpattino vyApya hoya che. tethI uttarakSaNamAM = dvitIyAdikSaNomAM 4. lI.(1)mAM "ekakartuka' pATha. Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1316 * dvividhavaitrasikotpAdapratipAdanam 6/20 uktaM ca - "sAhavio vi samudayakao vva egattiovva" hojjAhi / " (sa.ta.3.33) samudayajanita vizrasAutpAda, te acetanaskaMdha abhrAdikano. (valI=) tathA sacitta mizra zarIra varNAdikano nirdhAra jANavo. II9/20 na hi mUrtAvayavasaMyogakRtatvaM samudayajanitatvam, kintu mUrtAvayavaniyatatvam / tacca tadavasthA'vayavasyA'pyavasthAvizeSAt sambhavIti (syA.ka.la.7/1/pR. 8) syAdvAdakalpalatAnusAreNa anusndheym| taduktaM sammatitarke api " sAbhAvio vi samudayakao vva egattio vva hojjAhi" (sa.ta.3/33) 14. m iti| tadvRttilezastvevam "svAbhAvikazca dvividha utpAdaH - ekaH samudayakRtaH prAkpratipAditAvayavA''rabdho rzu ghttaadivt| aparazca aikatvikaH anutpAditA'mUrtimaddravyAvayavArabdha AkAzAdivad" (sa.ta.3/33 vR.) iti| nUtanaparyAyaviziSTarUpe ghaTAdinI utpatti paNa siddha thAya che. tathA A utpatti jIvaprayatnathI ajanya che ane mUrtadravyAvayavothI Arabdha che. tethI dvitIyAdikSaNAvacchedena abhinavaparyAyaviziSTarUpe ghaTa-paTAdi kAryanI je utpatti thAya che te paNa samudAyakRta vaignasika utpattisvarUpa ja che - tevuM nizcita thAya che. * samudayajanita naisasika utpattinuM lakSaNa nUtanaparyAyaviziSTaghaTAdi (64.) ahIM eka anya bAbata paNa dhyAnamAM rAkhavA yogya che ke prathama prakAranI vaignasika utpattimAM rahenAra mUrtadravyaavayavaArabdhatvarUpa je samudAyajanitatva che te mUrtaavayavasaMyogakRtatva svarUpa nathI. paraMtu tene mUrraavayavaniyatatvasvarUpa mAnavuM vyAjabI che. tethI dvitIyAdikSaNaavacchedena ghaTAdinI prathamakSaNaviziSTaghaTAdinAzavyApya dvitIyAdikSaNaviziSTa-ghaTAdiutpatti utpattimAM paNa samudAyakRta vaignasika utpattinuM lakSaNa saMgata thaI jaze. kAraNa ke dvitIyAdi kSaNomAM ghaTAdi kAryanA avayavo bhale pUrvavat rahelA hoya to paNa te avasthAmAM abhinavaparyAyaviziSTarUpe ghaTa-paTa Adi kAryanI je utpatti thAya che te mUrtadravya-avayavasaMyogakRta na hovA chatAM mUrtadravyaavayavaniyata ! to che ja. tethI te svAbhAvika utpattimAM samudAyakRtatva rahI jaze. A pramANe syAdvAdakalpalatA mujaba anusaMdhAna karavuM. pa = * sammatikAranA mata mujaba vaisasika utpattino vicAra (talur.) saMmatitarkaprakaraNamAM paNa jaNAvela che ke "svAbhAvika = svabhAvajanita = visrasApariNAmajanma = vaignasika utpatti paNa be prakAre che. samudayakRta ane aikatvika." tarkapaMcAnana zrIabhayadevasUrijI mahArAje A gAthAnI vyAkhyA vistArathI karela che. teno upayogI aMza A pramANe jANavo. "tathA svAbhAvika vaignasika utpatti paNa be prakAranI che. eka samudayakRta utpatti che. jema pUrve batAvela mUrtadravyanA avayavothI ghaTa vagerenI samudayakRta prAyogika utpatti thAya che tema vAdaLa, vIjaLI vagerenI samudayakRta vaignasika utpatti paNa mUrta dravyanA avayavothI ja thAya che. tethI vAdaLA AdinI utpatti paNa samudayakRta kahevAya che. banne utpattimAM pharaka eTalo che ke ghaTAdinI samudayakRta prAyogika utpatti pratye jIvaprayatna kAraNa bane che jyAre vAdaLA vageranI samudayakRta vaijrasika utpattimAM jIvaprayatna kAraNa pustakomAM 'ae' pATha. ko.(9) + si. + lA.(2) no pATha lIdho che. * ko.(9)mAM 'acetanaskaMdha vibhAgaIM' pATha. 1. svAbhAviko'pi samudayakRtaH vA aikatviko vA bhavet / = Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/20 * vaisrasikotpAdavicAreNa rAga-dveSau parihAryau vistaratastu aikatvikavaitrasikotpattiH agre (9 / 21-22-23) vakSyata ityavadheyam / prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - 'abhrA'zanyAdyutpattiH samudayajanyA vaisrasikI' iti jJAtvA rA grISmartI madhyAhnakAle anupAnatkapAdavihAreNa jinAlayopAzrayagamana - bhikSATanAdikriyAkaraNe 'ambare abhrANi acireNa vyApnuvantu' ityAdyabhilASA na kAryA, abhrotpatteH vainasikatvena asmadabhilASA - na nnusaaritvaat| tatazceSTaviyoganimittamArttadhyAnaM tyAjyam / itthaM nidAghakAle zItapavanecchA, zizirasamaye cAtapecchA ArttadhyAnA''pAdikA santyAjyA / na hi vaisrasikI utpattiH asmadicchA'dhInA / na vA anyathAsiddhA''nayane kazcid yatate vipazcit / ittham ArttadhyAnAdityAgena asaGgadazAprAptitaH "sarvopAdhivizuddhasvAtmalAbho mokSaH " ( a. vya. pR. 7) anekAntavyavasthAdarzitaH sulabhaH syAt / / 1/20 / / rNi ', kA 1317 banato nathI. tathA bIjI vaignasika utpatti aikatvika che. jema ke AkAza vagere dravyanI utpatti avayavasamUhathI anutpAdita evA amUrta = arUpI dravyanA avayavathI (= AkAzapradezAdithI) janya hovAthI aikatvika vaignasika utpatti kahevAya che." aikatvika vaignasika utpattinI vadhu chaNAvaTa 21 + 22 + 23 mA zlokamAM karavAmAM Avaze. AkAzAdinI aikatvika vaignasika utpatti 23 mA zlokamAM darzAvAze. tenI vAcakavarge noMdha rAkhavI. * vaisasika utpattinI samajaNa karmabaMdhathI bacAve. CI AdhyAtmika upanaya :- 'vAdaLA, vIjaLI vagerenI svAbhAvika utpatti samudayakRta che' - AvuM jANIne unALAmAM bharabapore khullA taDakAmAM derAsara-upAzraya jatI veLAe ke dUranA gharomAM gocarI jatI vakhate ke vihArasamaye 'AkAzamAM vAdaLA chavAI jAya to sAruM' - AvI IcchA na karavI. kema ke tevI IcchA karavAthI AkAzamAM vAdaLA AvI javAnA nathI. tathAvidha naisargika paudgalika prakriyA thAya to ja vAdaLAnI utpatti thAya, anyathA na thAya. to ApaNe tevI IcchA karIne zA mATe ISTaviyoganimittaka ArtadhyAna karavuM ? te ja rIte unALAmAM 'ThaMDo pavana vAya to sAruM', comAsAmAM 'varasAda paDe to sAruM' ane ziyALAmAM taDako nIkaLe to sAruM' AvI kAmanA karIne ArttadhyAna karI karmabaMdha na thaI jAya tenI sAvadhAnI rAkhavI. kema ke AvA prakAranI utpatti samudAyakRta vaijJasika utpatti che. jIvanA prayatnanI temAM kazI ja AvazyakatA rahetI nathI. vaignasika utpatti pratye ApaNI IcchA ke prayatna anyathAsiddha che, akAraNa che. jenI koI kiMmata na hoya, jenI koI AvazyakatA na hoya, jenuM koI prayojana na hoya tene lAvavAnI majUrI DAhyo mANasa zA mATe kare ? Avo AdhyAtmika saMdeza ahIM meLavavA yogya che. A rIte ArttadhyAna vagereno tyAga karIne asaMgadazA prApta thavAthI tamAma upAdhiothI (= dravyakarma-bhAvakarma-nokarmathI) rahita (= vizuddha) potAnA caitanyasvarUpanI upalabdhisvarUpa mokSa sulabha bane. mokSanuM AvuM svarUpa anekAntavyavasthA prakaraNamAM jaNAvela che.(9/20) Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1318 0 paramANUtpAdavicAra 9/21 saMyoga vinA ekatvano te vyavibhAgaI siddha re; - jima khaMdha vibhAgaI aNupaNuM, valI karmavibhAgaI siddha re 9/21 (154) jina. saMyoga vinA je vignasAutpAda te ekatvika jANavo. te dravyavibhAgamAM siddha kahatAM utpanna jANavo. jima ddhipradezAdika skaMdha vibhAgamAM aNupaNuM kahatAM paramANu dravyano utpAda (valI=) tathA karmavibhAgaI siddhaparyAyano utpAda. adhunA avasarasaGgataM visrasApariNAmajanyamaikatvikotpAdamAviSkaroti - 'saMyogamiti / saMyogamRta ekatvam, dravyavibhAgato ythaa| ___ skandhavibhAgato'Nutvam, karmavibhAgataH shivH||9/21 / / prakRte daNDAnvayastvevam - saMyogam Rte dravyavibhAgataH (jAyamAnamutpAdam) ekatvaM (jAnIyAt) / yathA skandhavibhAgataH aNutvam, karmavibhAgataH (ca) zivaH / / 9/21 / / saMyogam = avayavasaMyogam Rte = vinA eva jAyamAnaM vaisrasikam ekatvam = aikatvikam utpAdaM vijAnIyAt / sa caikatvikavaisrasika utpAdaH dravyavibhAgata: jAyate / yathA skandhavibhAgataH - = dvipradezAdikaskandhadravyA'vayavavibhAgataH aNutvaM = paramANudravyotpAdaH aikatvikavainasikotpAda ucyate, svagataikatvapariNAmaprayuktatvAt / evaM karmavibhAgataH = jJAnAvaraNAdyaSTakarmadravyavibhAgajanyaH zivaH = siddhaparyAyotpAdo'pIha aikatvikaH svAbhAvika utpAda ucyate, tata eva / yattu dravyA'samavAyikAraNIbhUtasaMyoganAzena pUrvapaTanAzottaraM dravyArambhakAvayavasaMyogAdeva nUtana avataraNikA :- samudayakRta vaignasika utpattinuM pratipAdana karyA bAda have graMthakArazrI avasarasaMgati prApta visrasApariNAmajanya ekatvika utpattine samajAve che : ja ekatvika verAsika utpattinI vyAkhyA ja zlokArca - saMyoga vinA dravyavibhAgathI thanAra vaignasika utpattine aikatvika jANavI. jema ke skaMdhavibhAgathI thanAra aNupaNuM (= aNujanma) tathA karmavibhAgajanya mokSa. (/21) vyAkhyArtha - avayavasaMyoga vinA ja utpanna thanAra svAbhAvika utpattine "aikatvika vaiznasika . utpatti jANavI. A ekatvika vaignasika utpatti dravyavibhAgathI utpanna thAya che. jema ke hipradezika vagere skaMdha dravyanA avayavono vibhAga = viyoga thavAthI je aNutva = paramANu dravyanI utpatti - thAya che te aikatvika vaignasika utpatti kahevAya che. kema ke avayavasamudAyasaMyoga vinA ja svAbhAvika rIte avayavavibhAgathI paramANunI je utpatti thAya che te svagata ekatvapariNAmathI prayukta che. A ja rIte jJAnAvaraNIya Adi ATheya karmadravyanA vibhAgathI thanArI siddhaparyAyanI utpatti paNa jinazAsanamAM ekatvika vaignasika utpatti kahevAya che. kema ke te paNa Atmadravyagata ekatvapariNAmathI prayukta che. saMyogathI ja dravyotpatti : naiyAyika naiyAyika:- (g) pUrvakAlIna paTanA asamavAyikAraNabhUta avayavasaMyogano nAza thavAthI pUrvakAlIna A.(1)mAM "tathA-tathAkarma..." pATha. Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/2 0 vibhAgajanyotpAdasamarthanam / "avayavasaMyogaI ja dravyanI utpatti hoI, paNi vibhAgaI na hoi" - ehavuM je naiyAyikAdika kahaI chaI, tehanaI "ekatattvAdivibhAgaI khaMDapaTotpatti kima ghaTaMI ? pratibaMdhakAbhAvasahitaavasthitAvayavasaMyoganaI hetutA kalpatAM mahAgaurava hoI. paTasya utpattiH bhavati, na tvavayavavibhAgAt, tasyA'vayavinAzakatvAditi naiyAyikamatam, tanna yuktam, ekatantvAdivibhAgena khaNDapaTotpattyanupapatteH / na ca mahApaTasattve khaNDapaTAnutpAdena antyAvayavinaH taM prati pratibandhakatvaM prakalpya pratibandhakA'bhAvasahitA'vasthitAvayavasaMyogatvenaiva hetutAkalpanAnnA'yaM doSa iti vAcyam, paTano nAza thAya che. tathA tyAra bAda nUtana paTAdi dravyanA Arambhaka = samavAyikAraNIbhUta tatsuAdi avayavonA saMyogathI (= asamAyikAraNabhUta taMtusaMyogathI) ja nUtana paTa dravyanI utpatti thaI zake. taMtu Adi avayavonA vibhAgathI paTAtmaka samaveta kAryanI utpatti thaI na zake. TUMkamAM dravyotpatti avayavasaMyogathI thAya, avayavavibhAgathI nahi. avayavavibhAga to kAryadravyano nAzaka che, utpAdaka nahi. ja naiyAcikamAnya utpatti prakriyAnuM nirAkaraNa jaina :- (tatra.) uparokta je naiyAyikamata che te vyAjabI nathI. kAraNa ke jo avayavavibhAgathI dravyotpatti na ja thatI hoya to 101 taMtuothI banela paTa dravyamAMthI eka taMtuno vibhAga thatAM zatataMtuka paTanI (= khaMDa paTanI) utpatti thAya che, te saMgata nahi thaI zake. prastuta khaMDa paTanI utpatti to avayavavibhAgathI ja thAya che, avayavasaMyogathI nahi. tethI avayavasaMyoganI jema avayavavibhAgane paNa kAryotpAdaka mAnavo jarUrI che. _) pratibaMdhakAbhAvasahita kAraNatAkalpanA : naiyAyika ) naiyAyika :- (na mA.) jyAM sudhI mahA paTa hAjara hoya tyAM sudhI khaMDa paTanI utpatti thaI zakatI nathI. mahA paTa aMtya avayavI dravya che. tathA khaMDa paTa ananya avayavI che. ananya avayavI che. dravyanI utpatti pratye aMtya avayavI dravya pratibaMdhaka hoya che. tethI khaMDa paTa pratye aMtya avayavI evA mahA paTane pratibaMdhaka mAnavo jarUrI che. tathA kAryamAtra pratye pratibaMdhakAbhAva kAraNa bane ja che. pratibaMdhakAbhAvane svataMtra kAraNa na mAnavuM hoya to pratibaMdhakAbhAvaviziSTa avasthita taMtusaMyogane khaMDa paTa pratye kAraNa mAnI zakAya che. kAryatAavacchedaka dharma khaMDapaTava banaze. tathA kAraNatAvacchedaka dharma banaze mahApaTAbhAvaviziSTa avasthitataMtusaMyogatva. matalaba ke mahA paTano nAza thatAM pUrvavat avasthAmAM rahela taMtuono saMyoga khaMDa paTane utpanna karaze. tethI avayavavibhAgane khaMDapaTajanaka mAnavAnI jarUra nathI. avayavasaMyoga ja pratibaMdhakAbhAvaviziSTa banaze tyAre khaMDa paTane utpanna karaze. Ama nizcita thAya che ke avayavasaMyoga ja dravyotpAdaka che, avayavavibhAga nahi. - zAM.mAM "ekatvatAdi azuddha pATha.3 lI.(3)mAM "khaMDaghaTo...' pATha. lI.(2+3) + ko.(1+11)mAM pratibaMdhakAlabhAva" pATha. Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ s * saMyogavizeSasya dravyatvAvacchinnahetutve vyabhicAraH 1/2 khaNDapaTaM prati mahApaTasya pratibandhakatvakalpanena kAraNatAvacchedakazarIre mahAgauravAt, lAghavenA'vayavavibhAgatvenaiva khaNDapaTaM prati kAraNatAkalpanAyA nyAyyatvAt / ', etena "pUrvasya dravyasya pratibandhakasya vinAze dravyAntarotpattiH " (muktA. 113) iti muktAvalIkArasya vizvanAthasya mataM nirastam / antyAvayavini sati api paTAdau khaNDapaTa - mahApaTAdyutpattidarzanAt, 'taddhetorastu kiM tena ?' che jainamatamAM kAraNatAavacchedakadharmamAM lAghava che jaina :- (lakhyu.) tame maiyAyika vidvAno to lAdhavapriya cho. to pachI zA mATe uparokta rIte kAryakAraNabhAvano svIkAra karo cho ? khaMDa paTa pratye mahA paTane pratibaMdhaka mAnIne pratibaMdhakAbhAvaviziSTa avasthitaavayavasaMyogatvane khaMDa paTano kAraNatAavacchedaka dharma mAnavAmAM to mahAgaurava doSa lAgu paDe che. tenA karatAM avayavavibhAgatvane ja khaMDapaTakAraNatAavacchedakadharma mAnavAmAM lAghava che. Ama lAghava sahakArathI avayavavibhAgatvarUpe ja khaMDapaTakAraNatA mAnavI nyAyasaMgata che. AvI kalpanA karavAmAM pratibaMdhakAbhAvano kA2NatAavacchedakakukSimAM praveza karavAnuM gaurava lAgu nathI paDatuM. che muktAvalIkAramatanI samIkSA (tena.) 'nUtanapaTanI utpattimAM pratibaMdhaka evA pUrva paTano nAza thayA pachI ja nUtana paTanI utpatti thAya' A mujaba muktAvalIkAra vizvanAtha bhaTTe je kahela che, tenuM paNa nirAkaraNa uparokta kathanathI thaI jAya che. kAraNa ke tevuM mAnavAmAM gaurava che. 1320 - * avayavasaMyogane dravyotpAdaka mAnavAmAM vyabhicAra (antyA.) vaLI, bIjI mahattvanI vAta e che ke avayavasaMyogane pratibaMdhakAbhAvaviziSTa avayavasaMyogatvarUpe dravyotpAdaka mAnavAmAM vyabhicAra paNa Ave che. kAraNa ke aMtya avayavI evA 101 taMtunirmita paTamAM be taMtu joDavAmAM Ave to 103 taMtuvALo mahApaTa 101 taMtuvALA paTamAM utpanna thAya che. tathA temAMthI eka taMtu kADhI levAmAM Ave to 102 taMtumaya khaMDa paTa e 101 taMtumaya paTamAM (= aMtyaavayavImAM) utpanna thAya che. Ama vaNakara dvArA taiyAra thaI cUkela 101 taMtumaya paTa svarUpa aMtya avayavI hAjara hovA chatAM 103 taMtumaya mahA paTanI ane 102 taMtumaya khaMDa paTanI utpatti thatI dekhAya che. tethI aMtya avayavIne khaMDa paTa pratye pratibaMdhaka mAnavAno naiyAyikasiddhAnta bAdhita thAya che. je hAjara hovA chatAM kArya utpanna thAya tene pratibaMdhaka kaI rIte manAya ? na ja manAya. temaja 103 taMtumaya mahA paTamAMthI 102 taMtumaya khaMDa paTanI utpatti pratye avayavasaMyoganI = vijAtIyasaMyoganI AtAna-vitAnAtmaka saMyogavizeSanI kAraNatA paNa bAdhita thAya che. kAraNa ke je vijAtIyasaMyogathI dravyanI utpatti thAya che te vijAtIyasaMyoga pratye zuM kAraNa che ?' A praznanA javAbamAM naiyAyike 'antato patnA' kahevuM paDaze ke 'paramANumAM rahenAro vizeSa svabhAva ja vijAtIyasaMyoga pratye kAraNa che.' to pachI paramANumAM rahenArA vizeSasvabhAvanA kAraNe vijAtIyasaMyoganI utpatti mAnavA karatAM vizeSasvabhAvathI sIdhe sIdhI dravyanI utpattine mAnavI e ja 'tadvaitorastu triM tena ?' nyAyathI vyAjabI che. Ama dravyamAtra pratye sarva kArya dravya pratye = = Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/2 * vibhAgajotpAde sammatitarkasaMvAdaH 1321 te mATaIM IhAM kihAMIka saMyoga, kihAMIka vibhAga dravyotpAdaka mAnavo. tivAraIM vibhAgaja paramANutpAda paNi arthasiddha thayo. e sammatimAMhiM sUciUM chaI. tevu m - rI 'davvaMtarasaMjogAhi keI daviyassa beMti uppAyaM / uppAyatthA'kusalA vibhAgajAyaM Na icchaMti / / (sa.ta. 3.38 ) iti nyAyena vijAtIyasaMyogakAraNavidhayA abhimatena kAraNasvabhAvavizeSeNaiva kAryadravyotpattisambhave pa vijAtIyasaMyogasya dravyatvAvacchinnahetutvA'siddheH (syA.ka.la. 1/49/pR.148-50) iti syAdvAdakalpa- gu latAyAM prathamastabake vyaktam / ma tasmAd ghaTa-paTAdau avayavasaMyogasya khaNDaghaTa - paTAdau cAvayavavibhAgasya kAraNatA kalpanIyA / itthaJca avayavasamudAyasaMyogaM vinaiva svagataikatvapariNAmaprayukto dvipradezikaskandhAdyavayavavibhAgajanyaH aikatvikaH vaisrasikaH paramANUtpAdo'pyarthataH siddha eva / idamevA'bhipretya sammatitarphe " davvaMtarasaMjogAhi keI daviyassa beMti uppaayN| uppAyatthA'kusalANa vilakSaNa vijAtIya saMyoganI kAraNatA asiddha che, pramANabAdhita che. TUMkamAM, khaMDa paTa pratye avayavasaMyoga nahi paNa avayavibhAga kAraNa che. tethI 'avayavasaMyogathI ja kArya thAya, avayavavibhAgathI nahi' - AvI taiyAyikamAnyatA barAbara nathI. avayavibhAgathI paNa kArya utpanna thAya che. A vAta syAdvAdakalpalatAnA prathama stabakamAM spaSTapaNe darzAvela che. saMyoga-vibhAga bannemAM svatantra kAraNatA (tasmA.) tethI ghaTa, paTa vagere kArya pratye avayavasaMyoga kAraNa che tathA khaMDaghaTa-khaMDapaTa pratye avayavavibhAga kAraNa che - tevuM svIkAravuM joIe. A rIte svIkAravAmAM Ave to dvipradezika skaMdha vagerenA avayavonA vibhAgathI thanArI paramANunI vaignasika utpatti paNa arthataH siddha thaI ja jAya che. A vaignasika utpatti aikatvika kahevAya che. kAraNa ke te utpatti avayavasamudAyasaMyoga vinA svagata ekatvapariNAmathI prayukta che. Ama paramANunI utpatti aikatvika vaignasika utpattisvarUpa che - tevuM nizcita thAya che. * paramANumAM kailakSaNyasiddhi = spaSTatA :- paramANu jyAre skaMdhamAM joDAya che tyAre paramANutvarUpe paramANuno nAza ane maNuka -RNukAdi skaMdharUpe paramANunI utpatti thAya che. tathA caNuka-tryaNuka Adi skaMdhano niravayava aMza chUTo paDe tyAre paramANutvarUpe paramANunI utpatti thAya che. Ama jainadarzana paramANunA paNa utpAda -vyaya svIkAre che. tethI paramANu kathaMcit anitya paNa che. pudgalatvarUpe 52mANuno nAza thato nathI. tethI paramANu kathaMcit nitya paNa che. Ama paramANumAM utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka trilakSaNa abAdhita rahe che. OM vibhAgajAta utpattinuM samarthana (me.) A ja abhiprAyathI sammatitarka graMthamAM jaNAvela che ke : "utpAdapadArthanA nirUpaNamAM phakta lA.(2)mAM 'IhAM' pATha. * P(1+3)mAM pATha saMnovi. vi..... 1. dravyAntarasaMyogebhyaH kecid dravyasya bruvantyutpAdam / utpAdArthA'kuzalA vibhAgajAtaM necchanti / / * ka CU Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1322 0 paramANUtpAdamImAMsA 0 rA. 'aNu' duaNuehiM dabve Araddhe 'tiaNuyaMti vveso| - tatto ya pu vimo " tti nANo [ (sata.rU.32) kAranA e vibhAgajAyaM Na icchaMti / / ''aNu' duaNuehiM davve Araddhe 'tiaNuyaMti vveso| tatto ya puNa vibhatto putti nAko 3 | dophaT" (sa.ta.rU/rU8, rU5) rUtyu | anayoH zrIabhayadevasUrikRtavyAkhyAlezastvevam "samAnajAtIyadravyAntarAdeva samavAyikAraNAt tatsaMyogAma samavAyikAraNa-nimittakAraNAdisavyapekSAd avayavi kAryadravyaM bhinnaM kAraNadravyebhya utpadyata iti dravyasyotpAdaM # kecana bruvate / te cotpAdA'rthA'nabhijJA vibhAgajAtaM necchanti" (s.t.3/38)| _ "kutaH punarvibhAgajotpAdAnabhyupagamavAdina utpAdA'rthA'nabhijJAH ? yataH - dvAbhyAM paramANubhyAM kAryadravye Arabdhe 'aNuH' iti vyapadezaH paramANudvayArabdhasya vyaNukasyA'NuparimANatvAt / tribhidvaryaNukaizcaturbhirvA''rabdhe akuzala evA koI vAdIo eka dravyano anya dravyanI sAthe saMyoga thavAthI navA dravyanI utpattine mAnya kare che paraMtu vibhAgananya utpAdane mAnya nathI karatA." eka ane eka ema be paramANuothI utpanna thayela dravyane "aNu (parimANa)' ja kahevAya che. ghaNA (= 3) yaNakamAMthI utpanna thayela dravyane vyaNuka kahevAya che. tevI ja rIte temAMthI pRthapha thaI janAra aNuparimANa dravyane "aNu' ema kahI zakAya che." che. naiyAcika utpattithI ajANa hatI. - (na.) tarkapaMcAnana zrIabhayadevasUrijI prastuta baMne gAthAonI vyAkhyA karatA kahe che ke "amuka vAdIo kahe che ke be athavA bethI vadhAre samAnajAtIya avayavadravyathI avayavidravyAtmaka kArya utpanna thAya che ane te kAraNadravyathI bhinna hoya che. ahIM avayavadravya samavAyikAraNa che, avayavono saMyoga asamavAyikAraNa che. te bannethI bhinna bAkInA kAraNone nimitta kAraNa kahevAmAM Ave che. asamavAya hatI ane nimitta kAraNanA sahayogavALA samavAyikAraNathI kAryadravyano janma thAya che. A rIte avayavAtmaka kAraNadravyanA saMyogathI ja kAryadravyano janma mAnanAra A vAdIo vAstavamAM utpAdatattvanA anabhijJa che. mATe ja teo vibhAgananya utpAdane nathI svIkAratA." 2 naiyAyikamatanI mImAMsA ? ("ta.) "vibhAgajanya utpAdane na mAnavAvALA vAstavamAM utpAdatattvanA jJAtA nathI - AvuM kema kaho cho ?' A praznanA uttaramAM sammatikAra kahe che ke "be paramANu maLIne je kAryane utpanna kare che te huyaNuka hovA chatAM tene "aNu dravya kahevAya che. kAraNa ke evo niyama che ke parimANa potAnA sajAtIya satkarSa = utkarSayukta = utkRSTa parimANane janma Ape che. jo ahIM be paramANunA parimANathI sajAtIya utkarSazAlI parimANano janma mAnIe to yamukamAM aNutara parimANa utpanna thavAnI Apatti Avaze. mATe taiyAyikamatamAM aNuparimANane janaka nathI mAnavAmAM AvatuM. tethI naiyAyikamate be paramANuothI utpanna kUyaNukamAM mAtra dvitvasaMkhyAjanya aNuparimANa ja mAnavAmAM AvyuM che. tethI huyaNukane paNa 'aNu ja kahevAya che. traNa ke cAra kacaNukanA milanathI utpanna thanAra dravyane 1. 'aNuH' vyaNukairdravye Arabdhe 'tryaNukamiti vypdeshH| tatazca punarvibhakto'Nuriti jAto'Nurbhavati / / Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/2 OM paramANunityatAnirAsaH / 1323 'tryaNukam' iti vyapadezaH, anyathotpattAvupalabdhinimittasya mahattvasyA'bhAvaprasakteH / .... pUrvasvabhAvavyavasthitAnAmeva pa saMyogalakSaNasahakArizaktisadbhAvAt tadA kAryanirvartakatvam (iti naiyAyikaiH abhyupagamyate) / ..... satata, yataH ....lasI saMyogo yajuvAiinarvartavaH vuiM (1) paramavAghazritaH, (2) sata taddanyAzritaH, (3) lAdasvit nAzrita kRti ? (1) yadyAdyaH pakSastadA tadutpattAvAzraya utpadyate na veti ? yadyutpadyate tadA paramANUnAmapi kAryatvaprasaktistatsaMyogavat / atha notpadyate tadA saMyogastadAzrito na syAt, samavAyasyA'bhAvAt, teSAM ca taM pratyakArakatvAt tadakArakatvaM tu tatra tasya praagbhaavaa'nivRttestdnyvyaNuka kahevAya. jo Ane paNa "aNu mAnavAmAM Ave to temAMthI mahattva parimANanA astitvano lopa thaI jaze ke je dravyanA pratyakSopalaMbhamAM nimittakAraNa che. tenA phalasvarUpe caNaka adazya banI jaze. A mujaba taiyAyiko mAne che. naiyAyiko evuM paNa mAne che ke "pUrvasvabhAvamAM rahelA evA ja avayavo saMyogavizeSasvarUpa sahakArikaraNanA = asamavAyikAraNanA sAmarthyanA lIdhe tyAre caNakAdi kAryanA utpAdaka bane che. tethI avayavasaMyoga ja kAryotpAdaka che, avayavavibhAga nahi." # dyaNukajanaka saMyoga vize prazno | (sa.) paraMtu naiyAyikonI A mAnyatA khoTI che. AnuM kAraNa e che ke prastutamAM kayaNukaniSpAdaka saMyoganA vize paNa prazno uThaze ke zuM te (1) paramANuAdiAzrita che ? ke (2) anya koIne Azrita che ? ke (3) anAzrita ja hoya che? (1) prathama pakSa svIkAravAmAM prazna thaze ke (1-ka) saMyoganI utpattinI sAthosAtha tenA AzrayabhUta e paramANu paNa utpanna thAya che ke nahIM ? jo caNakajanaka saMyoganI jema te saMyogano Azraya paNa utpanna thato hoya to yaNukajanya saMyoganI jema yaNukajanaka paramANuone paNa janya mAnavA paDaze. | (34tha.) (1-kha) jo yamukajanaka saMyoga utpanna thato hoya tyAre saMyoganA AzrayabhUta paramANu saMyuktatvarUpe utpanna na thAya to paramANune saMyukta na kahI zakAya. arthAt tyAre "paramANu saMyogAzrayatAvALo che" Avo vyavahAra thaI nahIM zake. tathA saMyogane temAM Azraya paNa nahIM maLe. zaMkA - paramANu bhale ne saMyuktatvarUpe tyAre utpanna na thAya. paraMtu samavAya saMbaMdha to paramANumAM saMyogane rAkhavA taiyAra ja che ne ! tethI tyAre saMyogasamavAyI paramANumAM samavAyasaMbaMdhathI saMyoga rahI jaze. tethI samavAyasaMbaMdhAvacchinna saMyogAzrayatA paramANamAM maLaze. tethI samavAya saMbaMdhathI paramANune saMyogano Azraya kahevAze. tathA saMyoga paNa samavAya saMbaMdhathI paramANumAM raheze. ja samavAya nirAsa ja samAdhAna :- (ma.) tamArI dalIla barAbara nathI. kAraNa ke samavAya saMbaMdha ja duniyAmAM nathI. pUrve (3/2) samavAyanuM to ame nirAkaraNa karela ja che. tathA 11 mI zAkhAnA 8 mA zlokamAM paNa tenuM khaMDana karavAmAM Avaze. TUMkamAM samavAya ja kAlpanika hovAthI tenAthI niyaMtrita saMyogAzrayatA paNa paramANumAM rahI nahi zake. temaja te paramANuo paramANusaMyoga pratye kAraNa paNa na banI zake. kema Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/2 1324 0 paramANurUpatvatyAgasamarthanam / pa guNAntaravat / tatasteSAM kAryarUpatayA pariNatirabhyupagantavyA, anyathA tadAzritatvaM saMyogasya na syAt / (ra) kanyAgaDazritaaDapi pUrvotopaNa (3) nAzritatvapakSe tu nirdetuotpattiprakSatti: ..... yadi ca paramANavaH svarUpA'parityAgataH kAryadravyamArabhante svAtmano'(?)vyatiriktaM tadA kAryadravyAnutpattizaM prsktiH| na hi kAryadravye paramANusvarUpA'parityAge sthUlatvasya sadbhAvaH, tasya tdbhaavaatmktvaat| tasmAt paramANurUpatAparityAgena mRdravyaM sthUlakAryasvarUpamAsAdayatIti tadrUpatAparityAgena ca punarapi prmaannuruupke paramANu jo saMyuktatvarUpe tyAre utpanna thato na hoya to paramANumAMthI saMyogano prAgabhAva paNa ravAnA na thaI zake. tathA saMyogaprAgabhAva ravAnA na thavAthI saMyoganuM kAraNa paramANu banI na zake. jema ke saMyogabhinna vibhAgano prAgabhAva nAza na pAme to paramANumAM vibhAga utpanna na thAya tema saMyogaprAgabhAva nAza na pAme to paramANumAM saMyoga kaI rIte utpanna thaI zake ? jyAre saMyogano prAgabhAva paramANuthI nivRtta nathI thato tyAre paramANusamudAya kevI rIte saMyogane utpanna karI zake ? AthI mAnavuM paDaze ke (1) saMyoganI sAthe saMyogAtmaka kAryapariNAmathI pariNata svarUpe paramANuonI paNa utpatti thAya che. jo AvuM na mAno to saMyoga paramANuomAM Azrita na bane. (2) jo saMyogane anyAzrita mAnazo to tyAM paramANuno saMyoga kAryajanaka nahIM banI zake ane dyaNukAdi utpanna nahIM thAya - teja pUrve kahela doSanI durghaTanA AvI paDaze. (3) jo saMyogane anAzrita ja mAnazo to te nirdetuka ja utpanna thavAnI durghaTanA AvI paDaze. 4 naicAcikamate razUlatva anupapanna * [ (ti gha.) prativAdI jaina AgaLa A ja kahevA mAMge che ke "paramANu potAnA (sUkSmatva -ajanakatvAdi) svarUpano parityAga karyA vagara ja potAnAthI bhinna hUyaNuka vagere kAryadravyanuM nirmANa kare ra che' - AvuM jo mAnavAmAM Avaze to kAryadravyano kyAreya janma ja nahi thAya. kAraNa ke paramANu dravya potAnA paramANusvarUpano parihAra na kare to tenAthI bhinna kAryadravyamAM sthUlatvano AvirbhAva kevI rIte thaze? skUlatva to paramANutvAbhAvAtmaka = sUkSmatvAbhAvasvarUpa che. abhAva ane vyApyavRtti pratiyogi ekAdhikaraNa kevI rIte hoI zake ? niSkarSa e che ke be paramANuonA saMyogAtmaka atizayathI ja kAryadravyanA janmano siddhAMta barAbara nathI. vAstavamAM paramANusvarUpa mATIdravya potAnA paramANusvarUpano parihAra karI skUla kAryasvarUpane dhAraNa kare che. kyAreka te ja kAryadravya potAnA sthUla svarUpano parihAra karI paramANusvarUpano svIkAra kare che. anAdikALathI AvI rIte pudgaladravyamAM kyAreka paramANusvarUpa to kyAreka bhUlasvarUpa pariNAmonI paraMparA cAlI Ave che ane bhaviSyamAM anaMtakALa sudhI cAlavAnI che. mATe AvA prakAranA pariNAmonA pravAhamAM valayAkAranI jema kyAMya prAraMbhabiMdu nathI hotu ke kyAMya aMtabiMdu paNa nathI hotuM. netaranI soTImAM thatI prAraMbha-aMtanI upalabdhi valayAkAra baMgaDI vageremAM nathI thatI. paramANu ane sthUladravya A badhA pudgaladravyanA ja vizeSa pariNAmasvarUpa che. mATe kAraNabhUta paramANudravya ane kAryadravya vacce bhedakalpanAne koI sthAna nathI. paramANuavasthAgata pugaladravya jyAre sthUlakAryaavasthAne dhAraNa kare che tyAre kahI zakAya ke paramANu dravyanuM sthUla kAryamAM rUpAntara thaI gayuM, eTale ke arthAtara Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/2 0 kAryatAvyavasthAnibandhanavicAra: 0 1325 tAmanubhavatIti valayavat pudgaladravyapariNaterAdiranto vA na vidyate iti na kAryadravyaM kAraNebhyo bhinnam / na , ca arthAntarabhAvagamanaM vinAzo'yukta iti tadrUpaparityAgopAdAnA''tmakasthitisvabhAvasya dravyasya traikAlyaM naanuppnnm| yathA ca ekasaGkhyA-saMyoga-mahattvA'paratvAdiparyAyaiH paramANUnAmutpatteH kAryarUpAH paramANavastathA bahutvasaGkhyAvibhAgA'lpaparimANa-paratvAtmakatvena prAdurbhAvAt paramANavaH kAryadravyavat tathotpannAzcAbhyupagantavyAH, kAraNAnvayavyatirekAnuvidhAnopalambhasya kAryatAvyavasthAnibandhanasyA'trA'pi sadbhAvAditi / ayamarthaH 'tatto ya' ityAdinA gAthApazcAna prdrshitH| tasmAd = ekaparimANAd dravyAd vibhaktaH = ka vibhAgAtmakatvenotpannaH aNuriti aNurjAto bhavati, etadavasthAyAH prAk tadasattvAt, sattve vA idAnImiva / prAgapi sthUlarUpakAryA'bhAvaprasaGgAt, idAnI vA tadrUpatA tadrUpA'vizeSAt prAktanAvasthAyAmiva syAd" (sa.ta.3 bhAvaganarUpa vinAza thaI gayo. A vinAza aprAmANika nathI te vAta pahelA ja yuktipUrvaka batAvela che. A saMdarbhamAM Avo niSkarSa kADhavAmAM koI asaMgati nathI ke - pUrvasvarUpano tyAga ane navA svarUpano svIkAra karatA potAnA dravyAtmaka svabhAvamAM dhruva rahenAra dravya naikAlika ja hoya che. je paramANu paNa anitya che ja (thA gha.) ahIM pugaladravyapariNAmavAdanI sthApanA thaI javAthI paramANu dravya paramANunA rUpamAM nitya athavA anAdi nathI paraMtu anitya ane sAdi kAryarUpa che. A vAta paNa siddha thAya che. kevI rIte ? te A pramANe - jyAre aneka paramANuothI eka kAryadravyanuM nirmANa thAya che tyAre te paramANuo etvasaMkhyA, parasparasaMyoga, mahattva ane aparatvAdi paryAyone potAnA garbhamAM rAkhavAnI sAthe eka sthUla kAryadravyanA rUpamAM kevI rIte utpanna thAya che, ThIka tevI ja rIte te sthUla kAryadravyano vinAza thatAM bahu-saMkhyA, paraspara vibhAga, alpa parimANa ane paratvAdi paryAyone potAnA garbhamAM rAkhatA ja te paramANuo paNa sthUla kAryadravyanI jema ja prAdurbhAvane pAme che. A rIte paramANuavasthArUpe paramANu dravyane paNa utpattizIla ja mAnavuM paDaze. kema ke anya kAryo mATe paNa A ja jAya che ke kAraNonA anvaya-vyatirekane anusaravAthI je upalabdha thAya che tene "kArya' kahevAya che. ahIM paNa paramANuavasthAvALA dravyo, sthUlakAryavibhAgAtmaka kAraNanA anvaya-vyatirekane anusaratA jaNAya che. godha vibhAgajanya aNujanmanuM samarthana * (3yamartha.) A ja tathya mUlagAthAnA "tatto ' vagere uttarArdhathI sammatikAre pragaTa karela che. mUla gAthAnA uttarArdhanuM tAtparya e che ke prAraMbhika mahatparimANavALA caNaka dravyathI jyAre vibhAga utpanna thAya che tyAre vibhAgAtmaka svarUpathI vibhakta dravyamAM aNuparimANanI utpattinI sAthe aNudravya paNa utpanna thAya che. A rIte aNuno paNa utpAda mAnavAnuM kAraNa A che ke vyaNukAvasthAnA kALe A aNuavasthA vidyamAna na hatI. jo caNakakALamAM paNa aNuavasthA vidyamAna hovAno Agraha rAkhazo to jevI rIte vartamAna aNuavasthAkALamAM sthUlAtmaka kAryadravya vidyamAna nathI tevI ja rIte traNakAvasthAkAlamAM paNa sthUla kAryanI gerahAjarI hovAno atiprasaMga AvI paDaze. athavA caNakakALamAM vidyamAna aNuavasthAne jevI rIte sthUlatvanI sAthe virodha nathI tevI rIte aNukALamAM paNa virodha na hovAthI aNukALamAM paNa paramANu ane dyaNuka svarUpa pudgala dravyamAM sthUlarUpatAnI prAptino atiprasaMga Avaze." Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1326 0 syAdvAdakalpalatAdisaMvAdaH / 1/2 |39 vR.pR.647) iti / itthaJca paramANAvapi utpAda-vyayasiddhyA kAryatvaM siddhm|| __"yathA hi bahUnAmekazabdavyapadezanidAnaM samudayajanita utpAdaH tathA ekasya bahuvyapadezanidAnaM vibhAgajAto'pi utpAdo naiyAyikenA'bhyupeya eva / vyavaharanti hi bhagne ghaTe 'bahUni kapAlAni utpannAni' iti / evaM paramANUnAmapi ekaskandhanAze yukto bahutvenotpAdaH" (syA.ka.latA.7/13/pR.84) iti syAdvAdakalpalatAyAm / idamevAbhipretya sammatitarke "bahuANa egasadde jaha saMjogA hi hoi uppAo / naNu egavibhAgammi vi ka jujjai bahuANa uppAo / / " (sa.ta.3/40) ityuktam / Ni bhagavatIsUtre'pi "duppaesie khaMdhe bhavai, se bhijjamANe duhA kajjai, egayao paramANupoggale, egayao paramANupoggale bhavai" (bha.sU.12/4/445/pR.561) ityevaM vainasika-vibhAgajAtaikatvikotpAdaH pudgalaparamANau A pramANe saMmativyAkhyAmAM je jaNAvela che tenA dvArA paramANumAM paNa utpAda-vyaya siddha thavA dvArA kAryatva siddha thAya che. che anekanuM ekamAM vibhAjana ane ekanuM anekamAM saMyojana che ("yathA.) Azaya e che ke - "jema aneka avayavonA samudAyathI arthAta aneka avayavonA paraspara saMyogathI evo utpAda thAya che ke je avayavo aneka hovA chatAM paNa teone eka ja zabdathI vyapadezayogya (= vyavahArayogya) banAvI de che. tema aneka avayavonA vibhAgathI paNa evo utpAda kema na mAnI zakAya ke je ekane "aneka" zabdathI vyavahAra thavA mATe yogya banAvI de ? AthI avayavavibhAgajanya utpatti paNa naiyAyike avazya svIkAravI ja paDaze. kema ke ghaTano nAza thaye chate "ghaNA kapAlo utpanna thayA' = "eka ghaDo aneka kapAlarUpe banI gayo' - evo vyavahAra lokaprasiddha che. jevI rIte eka ghaTanA Cii nAza thaye chate aneka kapAlano bahutvarUpe utpAda thAya che tevI ja rIte eka bhUla skaMdhano nAza thatAM aneka paramANuono paNa bahutvarUpe utpAda yuktisiddha che" - Ama syAdvAdakalpalatAmAM jaNAvela che. vibhAgajanya utpattinuM samarthana A () A ja abhiprAyathI sammatitarkaprakaraNamAM batAvela che ke "jema aneka vyaktionA saMyogathI evo utpAda svIkAravAmAM Ave che ke je anekamAM eka zabdanA vyavahAranuM nimitta bane, to nizcayathI ja ekanA vibhAgathI paNa aneka evI vyaktiono = kAryono utpAda paNa mAnavo yuktisaMgata che ke je ekamAM "bahu zabdanA vyavahAranuM nimitta thaI zake." che bhagavatIsUtramAM paramANuutpAdanI vicAraNA ja (mA.) bhagavatIsUtramAM paNa "ddhipradezika skaMdha hoya che. te bhedAya tyAre tenA be bhAga thAya che. eka tarapha eka paramANu yugala tathA eka tarapha bIjo paramANu pudgala' - A pramANe vaignasika vibhAgajanya aikatvika utpAdana pudgala paramANumAM jaNAvela che. skaMdhanA = avayavI dravyanA bhedathI = vibhAgathI kaI rIte aNu-paramANu utpanna thAya? A bAbatamAM adhika jANakArI "mevALu' A 1. bahUnAmekazabde yadi saMyogAd hi bhvtyutpaadH| nanvekavibhAge'pi yujyate bahukAnAmutpAdaH / / 2. dvipradezikaH skandho bhavati, sa bhidyamAnaH dvidhA kriyate, ekatvataH paramANupudgalaH, ekatvataH paramANupudgalo bhavati / Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/2 0 rUkSAdiparyAyairapi paramANuvyayasAdhanam 0 1327 drshitH| adhikantu "bhedAdaNuH" (ta.sU.5/27) iti tattvArthasUtrasya bhASya-vRttyAdito vijnyeym| ___etatsarvam anaNuto'NubhavanA'pekSayA uktam, vibhAgajAtasya aikatvikotpAdasya iha nirUpaNIyatvAt / visrasAtaH pratikSaNaM rUkSa-snigdhAdiparyAyAntarabhAvAdinA'pi paramANoH tattadrUpeNotpattiH vyayazca / smbhvtH| ____ idamevAbhipretya bhagavatIsUtre caturdazazatake '"esa NaM bhaMte ! poggale tItamaNaMtaM sAsayaM samayaM lukkhI, samayaM alukkhI, samayaM lukkhI vA alukkhI vA ? puTviM ca NaM karaNeNaM aNegavannaM aNegarUvaM pariNAma pariNamati ? aha se pariNAme nijjinne bhavati tao pacchA egavanne egarUve siyA ?, haMtA goyamA ! esa NaM poggale tIte taM ceva jAva egarUve siyA" (bha.sU.14/4, sU.510) ityuktam / pudgalapadena paramANu- 1 skandhAdeH grahaNamatra draSTavyam / tattvArthasUtranA bhASya, vyAkhyA vageremAMthI meLavI levI. ja aNudazAmAM paNa aNu anitya ! ja (ta) paramANunA utpAda-vyayanI siddhi mATe ahIM je batAvela che te tamAma bAbata anaNamAMthI = aNubhinna aMdhadravyamAMthI aNu banavAnI apekSAe kahevAyela che. kAraNa ke vibhAgajanya ekatvika utpattinuM nirUpaNa ahIM adhikRta che. tethI tenI siddhi karavA mATe A rIte thatI paramANunI utpatti batAvavI e ja jarUrI kahevAya. anyathA pUla skaMdhanA avayavono vibhAga thayA vinA paNa vignasA pariNAmathI pratikSaNa rUkSa-snigdha vagere sparza, nIlAdi rUpa vagere paryAyamAM parivartana thavA dvArA paNa paramANumAM te te svarUpe utpAda ane vyaya saMbhavI ja zake che. (4) A ja abhiprAyathI bhagavatIsUtranA 14 mA zatakamAM praznottarasvarUpe jaNAvela che ke prazna :- "he bhagavAn ! A pugala (paramANu ke skaMdha) anaMta-aparimita ane zAzvata atItakAlane viSe eka samaya sudhI rUkSasparzavALo, eka samaya sudhI arUkSa-snigdhasparzavALo, tathA eka samaya sudhI rUkSa ane snigdha - banne prakAranA sparzavALo hato ? ane pUrve karaNathI - prayogakaraNathI ane vignasAkaraNathI aneka varNavALA ane (aneka gaMdha, rasa, sparza ane saMsthAnanA bhedathI) anekarUpavALA pariNAmarUpe ra pariNata thayo hato ? (paramANuno bhinna bhinna samaye aneka varNAdirUpe pariNAma thAya che ane skaMdhano eka samaye aneka varNAdirUpe pariNAma thAya che.) have te aneka varNAdipariNAma kSINa thAya tyAra pachI te pudgala ekavarNavALo - ekarUpavALo thAya ? uttara :- hA, gautama ! A pudgala atItakALane viSe - vagerethI mAMDIne yAvatuM - "eka rUpavALo' - tyAM sudhI samagra pATha kahevo." ahIM pudgala zabdathI paramANu, skaMdha vagerenuM grahaNa gaNadhara bhagavaMtone mAnya che. tema samajavuM. Ama aNu aNusvarUpe hAjara hovA chatAM paNa varNAdi paryAyanA parivartanathI 1. UM: je matta ! putiH satItam (ratI ananta [=manane zAzvataM trizAzvate samaye) [+] samaye kSI, [] samayam arUkSI, [ekam] samayaM rUkSI vA arUkSI vA [babhUva] ? pUrvaM ca NaM karaNena anekavarNam anekarUpaM pariNAma pariNamati ?, atha saH pariNAmaH nirjIrNaH bhavati tataH pazcAd ekavarNaH ekarUpa: syAt ? hanta gautama ! eSaH NaM pudgalaH atIte tad eva... yAvad ekarUpa: syAt / Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1328 0 paramANusvarUpaprakAzanam // 1/2 pa ayaJca paramANuH utpalakSNazlakSNikA-zlakSNazlakSNikordhvareNu-trasareNu-rathareNu-vAlAgra-likSA-yUkA mA -yavamadhyA'GgulAdipramANAnAM prathama ucyte| taduktaM bhagavatyAm, anuyogadvArasUtre, jyotiSkaraNDake, bRhatsaGgrahaNyAM ca "sattheNa sutikkheNa vi chettuM bhettuM ca jaM kira na skkaa| taM paramANu siddhA vayaMti' | gADuM paHITTIT(ma.phU./7/pU.ra47/pRSTha-ra71 + dvA.mU.343 + co.va.73 + vR.sa.220) tiA. 2. digambarajainAnAmapi paramANUtpAda-vyayau smmtau| idamevAbhipretya kundakundasvAminA niyamasAre ka "khaMdhANaM avasANo NAdavvo kajjaparamANu" (ni.sA.25) ityuktam / taduktaM devasenenApi nayacakre "kAraNarUvo | huM zaMvo vA paramANu" (na.va.30) tiA. kA akalaGkAcAryeNa tu tattvArtharAjavArtike "snehAdayo hi guNAH paramANau prAdurbhavanti viyanti c| tataH nAza pAme che - tema siddha thAya che. ka pramANanuM mULa paramANu je (.) uzlaSNa-zleSNikA, zlaSNa-zlaNikA, UrdhvareNu, trasareNa, rathareNu, vAlAjha, zikSA, yUkA, yavamadhya, aMgula vagere kramasara AThaguNa adhika pramANa = mApa che. A tamAma pramANanuM mULa = prathama uddagamasthAna prastuta paramANu bane che. tethI paramANu pramANamAM prathama kahevAya che. A aMge bhagavatIsUtramAM, anuyogadvArasUtramAM, jyotiSakaraMDakamAM tathA bRhatsaMgrahaNimAM jaNAvela che ke "atyanta tIkSNa zastra vaDe paNa jene chedI na zakAya ane bhedI na zakAya te paramANune kevalajJAnIo sarva pramANamAM AdibhUta pramANa kahe che." ja digaMbaramata mujaba paNa paramANu anitya ja 2 (vi.) digaMbara jainone paNa paramANamAM utpAda-vyaya mAnya che. A ja abhiprAyathI kuMdakuMdasvAmIe niyamasAramAM jaNAvela che ke "skaMdhono cheDo (= aMta) kAryaparamANu jANavo." matalaba ke ghaTa vagere A skaMdhanuM vibhAjana karavAmAM Ave to kapAla, kapAlikA, prakapAlikA ItyAdi kramathI vyaNuka, caNaka ane chelle paramANu utpanna thAya che. Ama paramANu kAryasvarUpa siddha thAya che. devasenajIe paNa nayacakramAM jaNAvela che ke "paramANu kAraNasvarUpa athavA kAryasvarUpa jANavo." matalaba ke phakyaNukanI utpatti pratye paramANu kAraNa hovAthI te kAraNasvarUpa che. tathA dyaNukanuM vibhAjana thavAthI paramANu utpanna thato hovAthI te kAryasvarUpa paNa che. Ama paramANu kAryAtmaka hovAthI tenA utpAda-vyaya siddha thAya che. * niSpAdisvarUpe paramANunA utpAda-vyaya che (vA .) akalaMkAcArya to tattvArtharAjavArtikamAM kahe che ke "sneha = snigdha pariNAma, rUkSa pariNAma vagere guNo paramANamAM utpanna thAya che ane nAza pAme che. tethI svagata guNotpAda-nAza vaDe paramANuno paNa utpAda-vyaya thAya che. Ama paramANu anitya che." Azaya e che ke paramANumAM judA-judA snigdha-rUkSa Adi pariNAmo utpanna thAya che ane nAza pAme che. tethI rUkSa paramANumAM sneha 1. zastreNa sutIkSNenA'pi chettuM bhettuM ca yaM kila na shknuyaat| taM paramANu siddhAH vadanti AdiM pramANAnAm / / 2. skandhAnAm avasAnaM jJAtavyaH kaaryprmaannuH| 3. kAraNarUpaH khalu kAryarUpo vA prmaannuH| . 'bhaNaMti' iti kvacit / RT Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/22 * nayadvayena paramANoH nityAnityatvasthApanam / tatpUrvakaM asyA'nityatvam" (ta.sU.rA.vA.5/25) iti spaSTameva paramANUtpAda-vyayau pratipAditau / tatazca / vinaivA'vayavAnAM saMyogaM vibhAgaM vA snigdhatvAdirUpeNa paramANau utpAdaH rUkSatvAdirUpeNa ca vyayaH sidhyataH | dravyArthAdezato dhrauvye satyapi paryAyArthAdezataH tu tattatsamayavaiziSTyarUpeNa pratisamayaM paramANau sa utpAda-vyayasiddhiH anAvilaiva / idamevAbhipretya vizeSAvazyakabhASye '"na kIrai davvayAi vA savvaM / kIrai ya kajjamANaM samae sav sapajjayao" (vi.A.bhA.3374) ityuktam / tadvRttau "sarvasyA'pi samaye samaye'parA'parasvaparyAyANAmutpAdAd" (vi.A.bhA.3374 vR.) ityuktam / tatazca tattatparyAyarUpeNa paramANau .. pratisamayam utpAda-vyayau nirAbAdhAveva ityavadheyam / ___ itthaJca paryAyArthikanayamatena varNAdiparyAyaiH paramANUnAmutpAda-vyayau dravyArthikanayAnusAreNa ca kA pariNAma utpanna thatAM snigdhatvarUpe paramANunI utpatti ane rUkSatvarUpe paramANuno nAza thAya che. tethI avayavavibhAga ke avayavasaMyoga vinA paNa paramANunA utpAda-vyaya spaSTapaNe siddha thAya che. zaMkA :- tamArA jaNAvyA mujaba, upara pramANe paramANutvarUpe athavA snigdhatvAdirUpe paramANunA utpAda-vyaya jarUra siddha thAya che. paraMtu te utpAda-vyaya to kAdAcitka che. pratikSaNa to te-te svarUpe paramANunI utpattinI ane vinAzanI tenA dvArA siddhi nahi thaI zake. tamAre to paramANumAM paNa pratikSaNa utpAda-vyaya-dhrauvyanI siddhi karavI che. tenI siddhi to uparokta zAstrapATho dvArA nahi ja thAya ne ? je pratikSaNa paramANamAM utpAda-vyaya siddhi che. samAdhAna :- (kavyA.) paramANumAM dravyArthikanayanA abhiprAyathI dhrauvya hovA chatAM paryAyArthikanayanA abhiprAyathI to paramANumAM pratikSaNa utpAda-vyayanI siddhi thAya che. caNaka vagere skaMdhamAMthI niraMza avayava dravya alaga thAya tyAre prathamasamayaviziSTasvarUpe paramANunI utpatti thAya che ane skaMdhapradezatvarUpe teno nAza thAya che. bIjA samaye dvitIyasamayaviziSTasvarUpe paramANunI utpatti ane prathamasamayaviziSTasvarUpe teno nAza thAya che. Ama pratisamaya paramANunA utpAda-vyaya tatatsamayaviziSTarUpe thAya ja che. tathA paramANusvarUpe ke pugaladravyasvarUpe paramANu dhruva paNa rahe che. tethI paramANamAM pratisamaya utpAda -vyaya-dhrauvyanI siddhi nirAbAdha che. A ja abhiprAyathI vizeSAvazyakabhASyamAM jaNAvela che ke "sarva vastu dravyarUpe utpanna thatI nathI tathA sarva vastu paryAyarUpe pratisamaya utpadyamAna karAya che." tenI vyAkhyAmAM hemacandrasUrijIe jaNAvela che ke - "badhI ja vastumAM pratyeka samaye navA navA svaparyAyo utpanna thAya che. AthI te te paryAyarUpe paramANunA utpAda-vyaya abAdhita ja che. A khyAlamAM rAkhavuM. che paramANu narabhedathI nitya ane anitya che (tyaSya) A rIte vicArIe to paryAyArthikanayanA mate varNAdi paryAyo dvArA paramANamAM utpAda -vyaya ane dravyArthikanaya anusAre paramANumAM drauvya avazya svIkAravuM joIe. A vAta A ja zAkhAnA 1. na kriyate dravyatayA vA srvm| kriyate ca kriyamANaM samaye sarvaM svaparyayataH / / Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1330 0 guNAnAmutpAdAditritayazAlitvam / 1/2 dhrauvyamavazyamabhyupeyam iti vakSyate'gre (9/26) vistrtH| varNAdiguNAnAmapi sAmpratAdipariNatyA pratisamayam utpAda-vyayau guNapariNatividhayA ca dhruvatvam / sa taduktaM nayacakrasAre devacandravAcakaiH "pratidravyaM svakAryakAraNapariNamanaparAvRttiguNapravRttirUpA pariNatiH (1) ma anantA atItA, (2) ekA vartamAnA, (3) anyA anAgatA yogytaaruupaaH| tAH vartamAnA atItA bhavanti, anAgatA vartamAnA bhavanti, zeSA anAgatAH kAryayogyatA''sannatAM labhante ityevaMrUpau utpAda-vyayau, guNatvena ja dhRvatva" (na.ra.sa.pR.916) rUtti bAvanIyam ka idaJcAtrAvadheyam - yaduta ekAditantuvigame paTaH paTo nocyate, tatra khaNDapaTaH nUtana utpadyate / Ni chidrAdidazAyAM ghaTo ghaTatvena na kathyate, tatra chidraghaTo nUtano jaayte| ekAdipradezenA'pyUno dharmAstikAyAdiH dharmAstikAyAditayA na vyavahriyate kintu dharmAstikAyAdidezatayaiva / "etacca nizcayanayadarzanam / vyavahAranayamataM tu - ekadezenonamapi vastu vastveva yathA khaNDo'pi ghaTo ghaTa eva, chinnakarNo'pi chavvIsamA zlokanI vyAkhyAmAM vistArathI jaNAvAze. 4 guNamAM paNa utpAda-vyaya-dhrauvya abAdhita 4 (va.) varNa, gaMdha vagere guNo paNa vartamAnakAlInatvAdi svarUpe pratisamaya utpAda-vyayane dhAraNa kare che tathA guNapariNatirUpe te dhruva che. tethI varNAdi guNo paNa utpAda-vyaya-dhrauvyayukta ja che. tethI ja nayacakrasAra graMthamAM zrIdevacandrajI upAdhyAye jaNAvela che ke "sarva dravyamAM potAnA kAryane karanAra pariNAma palaTAye rAkhe che, badalAyA kare che. A pariNAmaparAvartanasvarUpe guNanI pravRtti sarva dravyamAM hoya che. prastuta guNapravRttirUpa pariNati atItakALamAM anaMtI thaI che. vartamAnakALe eka pariNati hoya che tathA yogyatAsvarUpe anAgata = bhaviSyakAlIna pariNati anaMta che. te vartamAna , pariNati atIta thAya che. eTale ke vartamAnatvano vyaya, atItatvanI utpatti ane pariNatitvarUpe prauvya che te guNapariNatimAM rahe che. tathA eka anAgatapariNati pratisamaya vartamAna thAya che. matalaba ke 3 anAgatatvano vyaya, vartamAnatvanI utpatti tathA guNapariNatisvarUpe dhruvatA te anAgata guNapariNatimAM rahe che. tathA bAkInI anAgata guNapariNatimAM rahelI kAryayogyatA dUra hatI te najIkapaNAne prApta kare che. arthAt bAkInI anaMta anAgata guNapariNatimAM dUravano vyaya ane samIpatnI utpatti thAya che. tathA guNapariNatisvarUpe prauvya rahe che. A rIte guNamAM utpAda-vyaya te - te svarUpe thAya che tathA temAM guNapariNAmasvarUpe = guNatvasvarUpe prauvya rahe che. A aMge vijJa vAcakavarge UMDANathI vibhAvanA karavI. ho nizvaya-vyavahAra matabhedavicAraNA che () ahIM eka vAta khyAlamAM rAkhavI ke - ekAda taMtu ocho thAya to paNa paTa paTarUpe kahevAto nathI. paNa tyAM navo khaMDapaTa utpanna thAya che. ekAda kANuM paDI jAya to paNa ghaTa ghaTasvarUpe mAnya banato nathI. tyAM navo sacchidra ghaTa utpanna thAya che. eka-be pradeza ochA hoya to ya dharmAstikAyAdimAM dharmAstikAyAdi tarIkeno vyavahAra thato nathI. paraMtu tyAM dharmAstikAyAdideza tarIkeno ja vyavahAra thAya che. "A nizcayanayanuM maMtavya che. jyAre vyavahAranayanuM maMtavya to evuM che ke eka aMzathI nyUna evI Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/2 * karmopAdhivighaTanakRte yatitavyam / 1331 zvA shvaiv| bhaNanti ca "ekadezavikRtam ananyavad" (nyAyasaGgraha - 7 pR.8) iti" (bha.sU.2/10/120 pa /pR.246) kavitIsUtravRttI vyam | prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - 'karmadravyavibhAgAdapavarga utpadyate' iti zlokottarArdhAMzenedaM sUcyate yaduta yAvad nirarthakaM sagRhItaM tAvat paramArthatattvam AtmamuktilakSaNaM nopalabdhuM zakyam, nirarthakasattve sArthakA''virbhAvA'yogAt / na hi upAdhyavigame nirupAdhikanijasvarUpopalabdhiH smbhvti| tatazca muktikAmibhiH AtmArthibhiH karmopAdhicayana-vardhanAdikaM parityajya tadvighaTanakRte sadA yati-ka tvym| tatazca "sakalakarmavimuktasya jJAna-darzanopayogalakSaNasya AtmanaH svAtmani avasthAnaM = mokSaH" / (taDabU.10/rU hA.gre.kR.115) rUti tatvArthasUtradAriddhIvRtto to mokSa: suttamaH cAtTrA. paNa vastu vastu ja kahevAya che. jema ke khaMDa ghaTa paNa ghaTa ja che. jeno eka kAna kapAI gayelo hoya tevA paNa kUtarAne kUtaro ja kahevAya che. vyavahAranayanipuNa loko kahe che ke "eka bhAgamAM vikRta thayelI vastu paNa pUrvakAlIna vastuthI abhinna ja rahe che." (hemahaMsagaNikRta nyAyasaMgrahamAM sAtamA naMbare A nyAya jaNAvela che.) tethI tyAM nUtana vastunI utpattine mAnavAnI jarUrata nathI." A mujaba bhagavatIsUtravyAkhyAmAM zrIabhayadevasUrijIe spaSTapaNe jaNAvela che. cha karmavibhAga mATe sajja thaIe AdhyAtmika upanaya - "karmano vibhAga = viyoga thavAthI mokSanI utpatti thAya che? - AvuM zlokanA uttarArdhamAM jaNAvela che tenAthI sUcita thAya che ke jyAM sudhI nirarthaka anarthaka padArthone ApaNe saMgharIne beThA chIe tyAM sudhI sArthaka-paramArthabhUta nirmaLa AtmatattvanI-muktinI upalabdhi zakya nathI. nirarthaka haTe nahi tyAM sudhI sArthaka pragaTe nahi. upAdhi khase nahi tyAM sudhI nirupAdhika nijasvarUpanI niSpatti thAya nahi. nakAmuM nirupayogI tattva jAya nahi tyAM sudhI kAmanuM upayogI Atmatattva pUrNapaNe pragaTa thAya nahi. tethI muktikAmanAvALA AtmArthI sAdhake karmasvarUpa upAdhine bhegI karavAnA badale, vadhAravAnA badale tenA vighaTana mATe sadA sajja rahevuM joIe. tenA lIdhe tattvArthasUtravRttimAM jaNAvela mokSa sulabha thAya. tyAM zrIharibhadrasUrijIe jaNAvela che ke "jJAna-darzanaupayogasvarUpa AtmA sarva karmathI mukta thaIne potAnAmAM rahe te mokSa che." (/ra1) (lakhI rAkho DAyarImAM.....4 ) * vivekanA abhAvamAM sAdhanA mAgaNIno dAvo rAkhIne paNa aMte ghaNuM gumAve che. dA.ta.muni pITha-mahApITha. mAgaNIzUnya lAgaNIpUrNa upAsanA anaMta, asIma, anahada meLave che. dA.ta. bhImo kuMDalIo. Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1332 1/22 0 dharmAdau aikatvikotpAdadyotanam / viNa baMdha re hetu saMyoga je, parasaMyogaI utpAda re; valI je khiNa khiNa paryAyathI, te ekatvaja avivAda re lArA (155) jina. sa jima paramANuno utpAda ekatvaja tima (viNa baMdha hetu =) jeNaI saMyogaI skaMdha na nIpajaI, ehavo je dharmAstikAyAdikano jIva-pudgalAdika saMyoga taddAraI je *saMyogayukta (=pasaMyogaI) dravyotyAda sAmrata dharmAstivAhibUtpAduM rati - "je riA - skandhA'hetoH samutpAdo dharmAdeH pryogtH| kSaNikaparyayAccaiva jJeya aikatviko dhruvam / / 9/22 / / prakRte daNDAnvayastvevam - skandhA'hetoH parayogataH kSaNikaparyayAcca dharmAdeH samutpAdaH dhruvam (tvija purva saiyA2/rarA. yathA paramANoH vaisrasika utpAdaH aikatvikaH eva bhavati tathA skandhA'hetoH = skandhA'janakAt ka parayogataH = jIva-pudgalalakSaNaparadravyasaMyogAd dharmAdeH = dharmAstikAyAdidravyasya samutpAda: dhruvaM = ga niyamena aikatvikaH = ekatvapariNAmajanyaH jnyeyH| atra hi dharmAstikAyAdeH jIvAdidravyeNa sahA... 'saMyuktA'vasthA tattaddezA'vacchinnA pUrvakAlInA nazyati, jIvAdisaMyuktadazA ca dharmAstikAyAdau samutpadyate / ato'saMyuktAvasthAvinAzapUrvakaH saMyuktadharmAstikAyAdidravyotpAdo'yam aikatviko vaisrasikadvitIyabhedarUpeNA'vaseyaH, dravyArambhakAvayavasaMyogaM vinaiva svagataikatvapariNAmaprayuktatvAt / avataraNikA - kevalajJAna, mokSa, paramANu vageremAM utpattine dekhADIne have graMthakArazrI dharmAstikAya vageremAM utpattine dekhADe che : - A dhamastikAya vageremAM utpatti AdinI vicAraNA - zlokArca - skaMdhano hetu na bane tevA paradravyasaMyogathI tathA kSaNikaparyAyathI dharmAstikAya vagerenI ( je utpatti thAya che, tene niyamo aikatvika vaignasika utpatti jANavI. (22) vyAkhyArthI:- jema paramANunI utpatti aikatvika vaignasika utpatti svarUpa ja hoya che tema dharmAstikAya Tii vagere dravyanI utpatti paNa niyama aikatvika vaignasika jANavI. jIva ane pugalasvarUpa paradravyano je saMyoga dvayaNukAdi ke zarIrAdi skaMdha dravyano utpAdaka na hoya te saMyogathI dharmAstikAya vagere dravyanI che aikatvika utpatti thAya che. jIvAdidravyo gati kare tyAre dharmAstikAya vagere dravyamAM je-je bhAgamAM jIvAdi dravyanI sAthe pUrve asaMyukta avasthA hatI te nAza pAme che ane jIvAdi paradravyanI sAthe saMyukta avasthA dharmAstikAya vagere dravyamAM utpanna thAya che. AthI asaMyuktadazAvinAzapUrvaka saMyuktatvarUpe dharmAstikAya Adi dravyanI utpatti prastuta utpatti tarIke jANavI. dravyAraMbhaka avayavasaMyoga vinA ja svagata ekatvapariNAmathI prayukta hovAthI te aikatvika vaignasika utpatti kahevAya che. A vaignasika pustakomAM re' nathI. si.mAM che. je pustakomAM "SiNa SiNa' pATha. A.(1)mAM "kSaNa kSaNa' pATha. je pustakomAM saMyukta pATha. lA.(2)no pATha lIdho che. Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9/22 * vainasikaikatvikotpAdapratipAdanam / 1333 asaMyuktAvasthAvinAzapUrvaka. etena nitye dharmAstikAyAdau karaNaM kathaM saGgaccheta ? iti nirastam, yataH "vidyamAne hi vastuni paryAyavizeSA''dhAnadvAreNa kathaJcit karaNakriyAdyupapadyate eva" gA (vi.A.bhA.2314 mala.va.) iti vizeSAvazyakabhASyamaladhAravRttI vyaktam / yadapi AvazyakaniyuktibhASyavRttau zrIharibhadrasUribhiH "devadattAdisaMyogAd dharmAdInAM viziSTaparyAyaH" (A.ni.1016 gAthottara bhA.gA.154 vR.) ityevaM sahajAt parapratyayayogAt tattatparyAyabhavanalakSaNaM / sAdivizrasAkaraNaM darzitaM tadapi prakRte aikatvikavaisrasikasamutpAdarUpeNa bodhyam, devadattAdisaMyogena ka tatra skandhAntarAnutpAdAt, nUtanadravyA''rambhakA'vayavasaMyogaM vinaiva svagataikatvapariNAmaprayuktatvasya Ni tAdRzotpAde abAdhAt / utpattino bIjo bheda che. ) nitya padArthamAM utpAda aMge zaMkA - zamana ) zaMkA :- (.) dharmAstikAya vagere to nitya ja che. tethI tene utpanna karavAnI vAta kaI rIte saMgata thAya ? zamana :- (.) upara je bAbata jaNAvI tenAthI ja tamArI zaMkAnuM nirAkaraNa thaI jAya che. kema ke je vastu vidyamAna hoya, temAM viziSTa prakAranA paryAyonuM AdhAna karavA dvArA tatatparyAyaviziSTasvarUpe vidyamAna vastune utpanna karavI vagere bAbata saMgata thaI zake ja che. A vigata vizeSAvazyakabhASyamaladhAravRttimAM spaSTapaNe jaNAvela che. matalaba ke nitya vastuno uttaraparyAyaviziSTasvarUpe utpAda ane pUrvaparyAyaviziSTarUpe nAza zakya che. spaSTatA - UrdhvalokamAM rahela prathama devalokano deva avIne tiskRlokamAM rahelI vAvaDInA pANIrUpe utpanna thAya tevI ghaTanAne najara sAme rAkhIne vicArIe to dharmAstikAya, adharmAstikAya ane AkAza dravyamAM utpAda-vyaya sArI rIte samajI zakAze. te A rIte - pUrve dharmAstikAya Adi dravya ticchalokaavacchedana devajIvaasaMyuktarUpe hatA. devanuM nIce cyavana thatAM dharmAstikAya Adi dravya ticchalokaavacchedana ! devajIvaasaMyuktatvarUpe nAza pAmaze tathA devajIvasaMyuktatvarUpe utpanna thaze. temaja dharmAstikAyatva Adi svarUpe te dravya dhruva rahe che. Ama dharmAstikAya vageremAM paNa utpAda-vyaya-dhrauvya siddha thAya che. ahIM je utpatti batAvela che te vaignasika utpattinA aikatvika utpatti svarUpa bIjA bheda tarIke jANavI. ja sAdignisAkaraNa ekatvikasamutpAdasvarUpa che. (ya.) AvazyakaniryuktibhASyavyAkhyAmAM zrIharibhadrasUrijIe "devadatta vagerenA saMyogathI dharmAstikAya vagere dravyomAM je viziSTa paryAya thAya te parapratyayayogathI te te paryAyanI utpatti thavA svarUpa sAdi vignasAkaraNa che" - AvuM je jaNAvela che, te paNa prastutamAM aikatvika vaignasika samutpAdasvarUpe samajavuM. kema ke sahaja-svAbhAvika devadattAdisaMyogathI tyAM koI navIna aMdhAtmaka dravya utpanna thatuM nathI. nUtanadravyano AraMbhaka avayavasaMyoga dharmAstikAya vageremAM nathI. tenA vinA ja dharmAdidravyagata ekatvapariNAmathI Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ people 1334 * dvividhaikatvikotpAdavicAraH 6/22 tathA RjusUtranayAbhimata je kSaNikaparyAya prathama-dvitIyasamayAdidravyavyavahArahetu, tadvAraI utpAda te sarva ekatvaja jANavo. ihAM koi vivAda nathI. II9/22 // etena " parapaccayAo saMjoyAi karaNaM nabhAINaM sAiyamuvayArAo" (vi.A.bhA. 3310) iti vizeSAvazyakabhASyavacanamapi vyAkhyAtam, 'upacArAdi 'tyanena tatra skandhAntarAnutpAdasya darzitatvAt / ato gaganAdiSu parapratyayAd aikatvikavaisrasikotpAda eva sidhyatItyavadheyam / kSaNika paryayAcca samayamAtrasthitikaparyAyAt punaH prathama- dvitIyasamayAdidravyavyavahArahetoH RjusUtranayAbhimatAd jAyamAno vaisrasika utpAdaH aikatvika eva jJeyaH / nAstyatra kazcid vivAdaH / prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - paradravyasambandhe'pi dharmAdidravyANi yathA'liptAni tathA'nivAryapApakaraNakAle'pi stryAdisaMyoge'pi yadi jIvaH alipto bhavet tarhi mahApApabandhanebhyo prayuktapaNuM dharmAstikAyAdinI uparokta utpattimAM abAdhita che. tethI tene aikatvika vaignasika utpattirUpe mAnI zakAya che ja. = AkAzamAM ekatvikautpattivicAra / (tena.) vizeSAvazyakabhASyamAM je jaNAvela che ke 'upacArathI AkAza vageremAM sAdi karaNa thAya che. te anyanimitte thanAra saMyogAdisvarUpa samajavuM' - tenuM paNa arthaghaTana upa2 mujaba samajI zakAya che. matalaba ke 'upacAra' zabdano prayoga karavAthI tyAM evuM sUcita thAya che ke AkAza vageremAM ghaTAdisaMyogathI navuM skaMdhadravya utpanna thatuM nathI. tethI AkAzAdimAM parapratyayathI thatuM te karaNa paNa aikatvika vaignasika utpattisvarUpa ja samajavuM. OM RRjusUtranayathI pratikSaNa ekatvika utpAda 0 (kSani.) RjusUtranayanA abhiprAyathI vicArIe to bIjI rIte paNa dharmAstikAya vagere dravyamAM (pratikSaNa aikatvika vaignasika utpatti saMbhavI zake che. te A rIte - sarva paryAyanI sthiti mAtra eka samayanI ja hoya che. pratyeka samaye jUnA paryAya nAza pAme che tathA nUtana paryAya utpanna thAya che. te te paryAyanA lIdhe ja 'A prathamasamayadravya che, te dvitIyasamayadravya che, peluM tRtIyasamayadravya che' - Avo vyavahAra thAya che. prathama samaye je svarUpe dharmAstikAya vagere dravya vidyamAna hoya che te ja svarUpe te dravya dvitIya Adi samaye vidyamAna nathI hotuM. tethI RjusUtranaya kahe che ke 'pratisamaya dharmAstikAya Adi dravyano pUrvakAlInatvarUpe nAza ane vartamAnakAlInatvarUpe (dvitIyasAmayikatvAdisvarUpe) utpAda thAya che.' A RjusUtranayasaMmata dharmAstikAyAdisaMbaMdhI utpatti aikatvika vaignasika utpatti kahevAya che. A pramANe jANavuM. emAM koI vivAda nathI. A dharmAstikAyathI paNa upadeza laIe ka AdhyAtmika upanaya :- dharmAstikAya vagere dravya jema alipta rahe che tema anivAryapaNe karavA paDatA pApa karatI vakhate tathA strI vagereno saMyoga thavA chatAM sAdhaka taddana alipta rahe, nirALo I lI.(1)mAM '....dvitIyasaparyAyA...' pATha. 1. parapratyayAt saMyoti raNaM namaJAtInAM sAmuikhavArAt Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/22 0 jJAnayogaparAkASThopAyopadarzanam / 1335 mucyeta, pudgaladravyavad ekIkaraNabhAvApattau tu prabhUtAvadyabandhanaiH badhyeta / idamapyatrA'vadhAtavyaM yaduta dharmAstikAyAdiniSkriyadravye'pi sakriyadravyasaMyoga-kAlatattvadvArA jAyamAnau utpAda-vyayau kevalaM jJeyau na tuupaadey-heyau| zAstra-zAstrAnusAritarkAnusAreNa tattathAbhyupagamena (1) sarvajJagocarapratyayA''darAdibhAvaH samullasito bhavati, (2) buddhiH zAstraparikarmitA sUkSmA ca sampadyate, / (3) cittamekAgraM zAntaJcopajAyate, (4) mithyAtvamohanIyakarmakSayopazamaH sthiraH baliSThazca jAyate, ra (5) tathA jJAnayogasya yogyatA parAkASThA ca prApyete / tatazca "loke tatsadRzo hyarthaH kRtsne'pyanyo ke na vidyte| upamIyeta tad yena tasmAd nirupamaM sukham / / " (ta.sU.kA.30) iti tattvArthasUtrakArikApradarzitaM Na nirupamaM mokSasukhaM pratyAsannataraM syAt / / 9/22 / / rahe, nyAro rahe to ghaNA pApakarmabaMdhanathI bacI zake. tathA pudgaladravyo jema eka-bIjAmAM bhaLe che tema jIva pApapravRttimAM aMdarathI bhaLI jAya to ghaNA pApakarma bAMdhe. A bodhapATha ahIM levA yogya che. ja jJAnayogane yogya banIe ja (rU.) taduparAMta bIjI eka bAbata e paNa dhyAnamAM rAkhavA yogya che ke - dharmAstikAya vagere niSkriya dravyomAM paNa sakriya dravyanA saMyoganimitte ke kALatattvanA mAdhyamathI thatA utpAda-vyaya kevalI zeya che, heya ke upAdeya nahi. zAstrAnusAra ke zAstrAnusArI takanusAra teno tathAsvarUpe svIkAra karavAthI (1) sarvajJa bhagavaMta pratye ApaNo vizvAsa ane AdarabhAva ullasita thAya che, (2) buddhi sUkSma ane zAstraparikarSita thAya che, (3) mana ekAgra ane zAMta thAya che, (4) mithyAtvamohanIya karmano kSayopazama sthira ane baLavAna thAya che, (5) jJAnayoganI yogyatA ane parAkASThA pragaTe che. tenA lIdhe tattvArthasUtrakArikAmAM varNavela nirupama mokSasukha khUba ja najIka Ave. tyAM mokSasukhane jaNAvatAM kahela che ke "AkhA vizvamAM mokSasukhatulya bIjo koI padArtha vidyamAna nathI ke jenI upamA mokSasukhane lAgu paDe. tethI te sarvotkRSTa mokSasukha nirupama = upamAzUnya che." (22) - lakhI rAkho DAyarImAM...* buddhi samaDI jevI che. UMce UDavA chatAM nIce najara nAkhe che. zraddhA bulabula jevI che, cAtaka jevI che. nIce besavA chatAM UMce najara rAkhe che. Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1336 * ubhayajanite pratyekajanitatvadyotanam / 1/2rU parapratyaya dharmAdikaNo, niyamaI bhAkhio utpAda re; nijapratyaya paNi tehi ja kaho, jANi aMtara nayavAda re IkAra (156) jina. dharmAstikAyAdikano utpAda te niyamaI parapratyaya = svapaSTabhya*gatyAdipariNatajIva- pulAdi" nimittaja bhAkhio. ubhayajanita te ekajanita paNi hoI, te mATaI tehanaI (ja) nijapratyaya paNi kaho. aMtaranayavAda = nizcaya-vyavahAra jANInaI. ra prakRte nayavAdamavalambya nirUpayati - 'dharmAdInAmiti / dharmAdInAM samutpAdo'nyapratyayAli bhaassitH| svapratyayaM tamevA'pi jJAtvA nayAntaraM vada / / 9/23 / / prakRte daNDAnvayastvevam - dharmAdInAM samutpAdaH hi anyapratyayAd bhaassitH| nayAntaraM jJAtvA zatameva svapratyayamapi vada / / 9/23 / / ka dharmAdInAM = dharmAstikAyA'dharmAstikAyA''kAzAstikAyAnAM samutpAdaH hi = niyamena anya pratyayAd = dharmAstikAyAdhupaSTambhaprayuktagati-sthityavagAhanApariNatajIva-pudgalalakSaNaparadravyanimittAd bhASitaH = sammatitarkavRttI kathitaH abhayadevasUribhiH / dharmAstikAyAdyutpAde dharmAstikAyAdisvadravyajIvAdiparadravyobhayajanitatvena pratyekajanitatvamapi sambhavatyeva / ataH nayAntaraM = nizcaya-vyavahAranayamatabhedaM avataraNikA - dharmAstikAya vagere niSkriya dravyanI utpatti batAvI te aMge nayavAdanuM AlaMbana laIne graMthakArazrI nirUpaNa kare che. zlokArtha - dharmAstikAya vagere dravyanI utpatti anya nimitte zAstramAM batAvela che. tema chatAM anya (= nizcaya) nayane jANIne te ja utpattine svanimittaka paNa kaho. (9/23) 8 paranimittaka vastu svarUpa pratye nizcayanaya udAsIna . - vyAkhyArtha - dharmAstikAya, adharmAstikAya ane AkAzAstikAyanI utpatti niyamo anya dravyanA nimitte ja abhayadevasUrijI mahArAja vageree saMmatitarkavRttimAM jaNAvela che. te A rIte - dharmAstikAya nI dravyanA TekA dvArA jIva tathA pudgalo gatipariNAmathI pariNata thAya che. adharmAstikAya dravyanA TekAthI jIva tathA pudgala dravya sthiti pariNAmathI pariName che. AkAzAstikAyanI sahAyathI jIva ane pudgalo avagAhanA pariNAmathI pariNata thAya che. A rIte gati-sthiti-avagAhanA pariNAmathI pariNata thayelA evA AtmA ane pudgala svarUpa anya dravyanA nimitte dharmAstikAya Adi traNeya dravyonI te-te pariNAmasvarUpe utpatti thAya che. A pramANe saMmatitarkavRttimAM jaNAvela che. A rIte dharmAstikAya vagere traNeya dravyanI je utpatti thAya che te dharmAstikAyAdi svadravya tathA jIvAdi paradravya - ema ubhayathI janya hovAnA lIdhe pratyekajanita paNa saMbhave ja che. tethI nizcaya ane vyavahAra svarUpa be nayanA * ko.(9) + si.mAM "dharmAstikataNo pATha. 8 lI.(2)mAM "jinapratyaya' azuddha pATha. je pustakomAM te pATha. A.(1)no pATha lIdho che. je pustakomAM "svopaSTatmaga..." pATha. lI.(1+2+3+4) + ko.(1011)no pATha lIdho che. Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9/23 . dharmAdyutpattau nizcaya-vyavahAramatabhedaprakAzanam . 1337 e artha - 1"saTNArkamAM nirdU parapatro(Da)ziyA (.ta.rU.33)" e sammatigAthA maLe usakAraI prazleSaI bIjo artha vRttikAraI kahie chaI, te anusarInai likhyo chaI. 23 jJAtvA = vijJAya tameva dharmAstikAyAdisamutpAdaM svapratyayaM = nijanimittam api vada = kathaya / idamatrAkUtam - vyavahAranayo hi vastugatazuddhA'zuddhobhayasvarUpagrAhakaH, mukhyavRttyA sakhaNDavastugrAhakatvAt / nizcayanayastu vastugatazuddhasvarUpagrAhakaH, mukhyavRttyA akhaNDavastugrAhakatvAt / dharmAstikAyAdhutpAdagataM paranimittakatvam azuddhasvarUpam, sva-paranimittakatvaM mizrasvarUpam, svanimittakatvaM na tu zuddhasvarUpam / ataH satyapi sva-paranimittakatve dharmAstikAyAdyutpatteH svanimittakatvaM cetasikRtya aikatvikavainasikatA nizcayanayena procyamAnA avyAhataiva, svAnabhipretAMzavimukhatvAt sarveSAM nayAnAmityavadheyam / ayaM dvitIyaH arthaH "AgAsAIANaM tiNhaM parapaccao(5)NiyamA" (sa.ta.3/33) iti sammatitarka-Ni gAthAmadhye akAraprazleSato vRttikRtA zrIabhayadevasUrivareNoktaH / tamevA'nusRtyeha sa drshitH| tadvRttilezastvevam "AkAzAdInAM ca trayANAM dravyANAm avagAhakAdighaTAdiparadravyanimittaH avgaahmatabhedane jANIne dharmAstikAya Adi dravyanI te ja ubhayajanya utpattine svanimittaka = svajanya paNa kaho. - nayamatabhedathI sakhaMDa-akhaMDaravarUpagrahaNa je (phamatrA) kahevAno Azaya e che ke vyavahAranaya vastunA zuddha-azuddha ubhayasvarUpane grahaNa kare che. kAraNa ke vyavahAranaya vastunA sakhaMDa svarUpane mukhyarUpe grahaNa kare che. jyAre nizcayanaya vastunA zuddha svarUpane grahaNa kare che. kAraNa ke nizcaya mukhyavRttithI vastunA akhaMDa svarUpane grahaNa kare che. A dharmAstikAyAdinI utpattisvarUpa vastumAM rahela paranimittatva e azuddhasvarUpa che. sva-paranimittakatva e vastunuM zuddha-azuddha = mizrasvarUpa che. jyAre svanimittakatva to vastunuM zuddha svarUpa che. vastumAM ! banne svarUpa vidyamAna hovA chatAM paNa vastugata zuddha svarUpane nizcayanaya pakaDe che. tethI dharmAstikAyAdi traNa dravyanI utpattimAM rahela svanimittakatva aMzane pakaDIne nizcayanaya te utpattine aikatvika vaisika nA kahe che. svaabhipreta arthane grahaNa karatI vakhate anya anabhipreta aMza tarapha pratyeka naya AMkhamIMcAmaNA kare che. tethI nizcaya dRSTithI dharmAstikAya Adi traNa dravyanI utpatti svAbhAvika aikatvika che - A vAta paNa asatya nathI. A vAta vAcakavarge khAsa dhyAnamAM rAkhavI. 4 dharmAstikAyAdimAM ekatvika utpattinuM samarthana 4 (3) A bIjo artha = dharmAstikAyAdi dravyanI utpatti svajanya = ekatvika che" Avo padArtha sammatitarkanI "vaIbhASAmAM.. ' ItyAdi gAthAnA uttarArdhamAM chellA padamAM '' kArane (= avagrahane) umerIne saMmativRttikAra zrIabhayadevasUrijIe jaNAvela che. tene anusarIne ja ahIM dharmAstikAyAdinI utpattine svapratyayika aikatvika batAvela che. te saMmatitarkagAthAnI vyAkhyAno upayogI aMza nIce mujaba che. | (tatti) "AkAza, dharmAstikAya ane adharmAstikAya - A traNa dravyo svataMtra eka eka dravyasvarUpa 0 pustakomAM "akAra' pATha. (9+11)+si.no pATha lIdho che. 1. sAzAhInAM trayA parapratya(s)niyamAt Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1338 * aikatvikAnaikatvikotpAdagocarasyAdvAdaH / 9/23 nAdikriyotpAdo'niyamAd = anekAntAd bhaved avagAhaka-gantR-sthAtRdravyasannidhAnataH ambara-dharmA'dharmeSu avagAhana -ti-sthitiyotti-nimittAvotpattirityakSaprAya | .....prayoga-visrasAtmakamUrtimadravyAnArabdhatvenA''kAzAdeH utpAda aikatvikaH abhidhIyate, na punaH ma nirvyvkRttvaadaiktvikH| ayamapi syAd aikatvikaH syAdanaikatvikaH, na tvaikatvika eva / evaM mUrtimadamUrtimadavayavadravyadvayotpAdyA'vagAha-gati-sthitInAM yathoktaprakAreNa tatrotpatteH avagAha-gati -sthitisvabhAvasya ca viziSTakAryatvAd viziSTakAraNapUrvakatvasiddheH tatkAraNe AkAzAdisaMjJAH samayanibandhanAH da siddhAra" (sa.ta.rU/rU3) rUDhiA che. paraMtu tenA utpAda alaga alaga rUpI dravyonA avayavasamudAyonA milanathI nathI thatA paNa anAdi kALathI teo potAnA ajanya-arUpI avayavomAM nitya apRthabhAvasaMbaMdhathI rahelA che. mATe nUtana evA ghaTAdi dravyanI jema tenA utpAda nathI thatA. teo jAte, ekalA ja avagAhanazIla ghaTa-paTAdi dravya, gatizIla sUrya-caMdrAdi dravya temaja sthitiabhimukha cakrAdi dravyonI kramazaH avagAhanA, gati ane sthiti pratye nimittabhUta bane che. te vakhate, je te AkAzAdi dravyonI animittapaNAmAMthI nivRtti thaIne nimittapaNAmAM utpatti thAya che. tene "aikatvika' eTale ke avayavasamudAyanA AraMbhaka saMyoga vagara ja svagata ekatvaprayukta utpAda kahevAya che. tAtparya e che ke anya dravyonA avagAhanAdi kAryomAM je AkAzAdinuM nimittapaNuM che, te AkAzAdinI ja pradhAnatA rAkhe che, bIjA kArakonI nahIM. mATe "aikatvika' utpAda kahevAya che. tathA teomAM je nimittapaNAno AvirbhAva thAya che, temAM AkAzAdithI. anya avagAhaka dravya, gatikAraka dravya ane ruddhagatika = sthira dravya paNa nimitta bane che. mATe A aikatvika utpAda, vagara koI niyama eTale ke kathaMcit parapratyayika (= paranimittaka) paNa kahevAya che. # AkAzAdinI utpatti kathaMcita ekatvika ja (...yo.) ...mukhya vAta e che ke AkAzAdi niravayava = svayaMracita hovAthI kAMI AkAzAdino utpAda "aikatvika' nathI kahevAto. paraMtu prayogajanya ke vignasAtmaka koI rUpI dravyathI teo Arabdha sa nathI hotA. mATe AkAzAdinA utpAdane "aikatvika' kahevAya che. "A je aitvika utpAda che te sarvathA (ekAnta) "aikatvika' ja che" - evuM nathI. paraMtu kathaMcita aikavika che ane kathaMcit anaikatvika paNa che. kema ke AkAzAdi traNanA avayava ekAMte amUrta nathI.) >> AkAzAdinI siddhi che (a.) A rIte rUpIdravya evA pugalo ane arUpI avayavavALA AkAzAdi dravya - A bannenA saMparkathI pudgala dravyamAM avagAhanA, gati ane sthiti rUpa dharmonI uparokta rIte utpatti thAya che. tyAre AkAzAdi traNamAM avakAzadAna, gatipoSakatva ane sthitikArakatva lakSaNa svabhAva utpanna thAya che. A traNe svabhAva sarvadravya sAdhAraNa na hovAthI viziSTa kAryarUpa che. je viziSTa kAryo hoya che teo viziSTa kAraNapUrvaka ja hovA joIe. AthI avakAzapradAnarUpa asAdhAraNakAryanA viziSTakAraNarUpe siddha thanAra dravyane siddhAntAnusAre "AkAza' evI saMjJA Apela che. gatisahAyakatvarUpa viziSTakAryanA janakarUpe siddha thanAra dravyane "dharmAstikAya evI saMjJA Apela che ane sthitikArakatvarUpa viziSTakAryanA Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/23 0 utpAdAdau tattvArtharAjavArtikakRnmataprakAzanam 0 1339 _"evaM sati kAlAdihetupaJcakasAmagryAH kAryotpattimAtraniyatatvabhaGgena apasiddhAntabhIH tu gauNa-mukhyabhAvena e tadabhaGgAd vAraNIyA, uktadvaividhyasya prayoga-vilasAprAdhAnyenaiva vyavasthiteriti" (A.mI.pari.1/kA.11 a.sa.tA.pR.168) vyaktamuktaM mahopAdhyAyayazovijayagaNivaraiH aSTasahasrItAtparyavivaraNe / yacca akalaGkAcAryeNa tattvArtharAjavArtike "kriyAnimittotpAdA'bhAve'pi eSAM dharmAdInAm anyathotpAdaH ma utpAdakarUpe siddha thanAra dravyane siddhAntAnusAre "adharmAstikAya' evI saMjJA ApelI che." zaMkA :- jo A rIte dharmAstikAya vagerenI utpatti svagata ekatvapariNAmathI = svabhAvathI prayukta hoya to "kAryamAtra kAla, svabhAva, bhavitavyatA, karma ane udyama - A pAMca hetuonA samUhathI ja utpanna thAya che Avo niyama bhAMgI jaze. tathA A niyama jinAgamasaMgata hovAthI tamane apasiddhAnta doSa lAgu paDaze. ja kAlAdi paMcasamavAyakAraNatAno siddhAnta abAdhita ja samAdhAna :- ("d) nA, tamArI zaMkA vyAjabI nathI. "jIvAdi paradravyanA nimitte thanAra dharmAstikAyAdi dravyanI utpattine aikatvika vaiznasika = svAbhAvika mAnavAthI kAryamAtra kAlAdi pAMca kAraNasamUhathI utpanna thAya che - Avo niyama = vyApti bhAMgI javA svarUpa apasiddhAnta doSano bhaya amane lAgu nathI paDato. kAraNa ke "sarva kArya kALa, svabhAva, bhavitavyatA vagere pAMca kAraNanA samudAyathI ja utpanna thAya che A niyama kAMI "kAryamAtra pratye pAMceya mukhyarUpe ja kAraNa hoya che? - tevuM siddha karato nathI. dareka kArya kAla Adi pAMceya kAraNathI utpanna thavA chatAM paNa koIka kArya pratye kALa mukhya kAraNa hoya, svabhAva vagere gauNa kAraNa hoya. anya kArya pratye svabhAva mukhya kAraNa che hoya kALa Adi bIjA kAraNa gauNa hoya. Avo jainendra siddhAnta che. "prastuta dharmAstikAyAdi dravyanI utpatti aikatvika vaiznasika hovAthI svAbhAvika che' - AvuM kahevAnI pAchaLa tAtparya e che ke A utpatti pratye svabhAva mukhya kAraNa che. kALa, bhavitavyatA vagere A utpatti pratye gauNa kAraNa che. Ama kALa, svabhAva vagere pAMceya kAraNo gauNa-mukhyabhAve dharmAstikAya Adi traNeya dravyanI utpatti pratye kAraNa bane ja che. tethI kAlAdi paMcakAraNasamavAyano siddhAMta bhAMgI javAthI AvanAra apasiddhAntanI ApattinA bhayanuM nivAraNa karI zakAya che. utpattinA je be bheda ahIM jaNAvela che te jIvaprayoganI ane vignasAnI mukhyatAthI ja jaNAvela che. tenAthI kALa, bhavitavyatA vagere kAraNonI prastuta vividha utpatti pratye kAraNatA bAdhita thatI nathI. pharaka eTalo ja che ke vaignasika utpatti pratye svabhAva mukhya kAraNa che, kALAdi kAraNo gauNa hetu che. jyAre prAyogika utpatti pratye udyama mukhya kAraNa che, kALa Adi cAra kAraNo gauNa hetu che. A pramANe zAstrakAronI vyavasthA prasiddha che." A vAta aSTasahasrItAtparyavivaraNa graMthamAM mahopAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAje spaSTapaNe jaNAvela che. digaMbaramata mujaba dhamastikAya AdimAM utpattinI vicAraNA (vya) digaMbara zrIakalaMkAcArya tattvArtharAjavArtika nAmanA graMthamAM jaNAve che ke "dharmAstikAya Adi traNa dravyo niSkriya che tathA anAdi kALathI svayaMniSpanna ja che. tethI svagata kriyAnA nimitte ke paragata kriyAnA nimitte dharmAstikAya, adharmAstikAya ane AkAza - A traNa dravyanI utpatti thaI Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1340 * sva-parapratyayajanyotpAdaprarUpaNam / 9/23 klpyte| tadyathA - dvividha utpAdaH - (1) svanimittaH (2) parapratyayazca / svanimittastAvad anantAnAm agurulaghuguNAnAm AgamaprAmANyAd abhyupagamyamAnAnAM SaTsthAnapatitatayA vRddhyA hAnyA ca vartamAnAnAM svabhAvAd eSAmutpAdo vyayazca / ma parapratyayo'pi azvAdergatisthityavagAhanahetutvAt, kSaNe kSaNe teSAM bhedAt taddhetutvamapi bhinnamiti parapratyayA'pekSa utpAdo vinAzazca vyavahriyate" (ta.rA.vA.5/7/4) iti pratipAditaM tadapyatrAnusandheyam / zakatI nathI. tema chatAM paNa dharmAstikAya Adi traNa dravyanI utpattinI bIjI rIte kalpanA karavAmAM Ave che. te A rIte - utpatti be prakAre thAya che. (1) svanimitte ane (2) paranimitte. AmAMthI (1) svanimitte utpatti agurulaghuguNo vagerenI samajavI. AgamapramANathI agurulaghu guNa prasiddha che. jinaAgama pramANa hovAthI tenA mAdhyamathI ja prastuta agurulaghu guNano svIkAra thaI zake che. dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAza vageremAM rahelA A agurulaghu guNanI vRddhi ane hAni SasthAnapatita hoya che. (1) anaMtabhAga vRddhi, (2) asaMkhyabhAga vRddhi, (3) saMkhyAtabhAga vRddhi, (4) saMkhyAtaguNa vRddhi, (5) asaMkhyAtaguNa vRddhi, (6) anantaguNa vRddhi. Ama cha prakAre agurulaghu guNanI vRddhi thatI hoya che. tathA (1) anaMtabhAga hAni, (2) asaMkhyabhAga hAni, (3) saMkhyAtabhAga hAni, (4) saMkhyAta guNa hAni, (5) asaMkhyAtaguNa hAni ane (6) anaMtaguNa hAni - Ama SasthAnapatita hAni paNa agurulaghuguNamAM thatI hoya che. Ama cha prakAre vRddhi ane cha prakAre hAni pAmatA agurulaghu guNanI vAta jinAgamamAM jaNAvela che. A rIte vRddhi-hAni dvArA agurulaghu guNano je utpAda ane vyaya thAya che te svabhAvathI samajavo. arthAt svAbhAvika = vaignasika utpAda ane vyaya agurulaghuguNamAM ( thAya che. A svanimitte thanArA utpAda-vyaya samajavA. tathA tenA mAdhyamathI dharmAstikAya vagere dravyamAM paNa utpAda-vyaya che. A utpAda-vyaya paNa svanimittaka jANavA. A paranimittaka utpattinI vicAraNA ja - (ra.) temaja (2) paranimitte paNa utpAda ane vyaya thAya che. azva vagere paradravyanI gatimAM dharmAstikAya dravya kAraNa che, sthitimAM adharmAstikAya kAraNa che, avagAhanAmAM AkAzAstikAya kAraNa che. pratyeka kSaNe azva, gAya, paramANu, kArmaNa vargaNA vagere paradravyomAM pheraphAra thayA kare che. judI judI gati-sthitine tathA vibhinna avagAhanAne pratyeka paradravya parivartanazIlasvarUpa dhAraNa kare che. paradravyagata gati-sthiti-avagAhanAnA taphAvatanA lIdhe judI judI gati-sthiti Adi pratyenI kAraNatA paNa dharmAstikAya Adi traNeya dravyamAM badalAya che. amuka kALe, amuka kSetramAM, amuka dravyanI gati -sthiti Adi pratye kAraNa thavuM, na thavuM ityAdi svarUpe dharmAstikAya vagere dravyanA svarUpamAM paNa pheraphAra thAya che. tethI vibhinna gati-sthiti AdithI pariNata paradravyanI apekSAe dharmAstikAya vagere dravyamAM je utpAda ane vyaya thAya che te paranimittaka samajavo. matalaba ke vibhinnakAlIna, vibhinnakSetragata, vibhinnadravyasaMbaMdhI gati-sthiti vagere pariNAmathI yukta paradravyanimittanI apekSAe dharmAstikAya, adharmAstikAya vageremAM utpAdano ane vinAzano vyavahAra thAya che. A rIte dharmAstikAya vagere traNa dravyamAM svanimitte ane paranimitte utpAda tathA vyaya thAya che." digaMbarAcArya akalaMkasvAmInuM uparokta Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * nAnAmatasatyatvapratipAdanam 1341 digambaramate dharmAstikAyAdInAM svapratyayaH parapratyayazca samutpAdo darzitaH / zvetAmbaramate ca pa dharmAstikAyAdisamutpAdasya sva-parapratyayikatve'pi svapratyayikatvApekSayA aikatvikatvaM vaisrasikatvaJca samarthitam, nAnAdharmAdhyAsitavastuvyavahArasya tthaavidhvivkssaa'dhiintvaat| 44 nayacakrasAre devacandravAcakaistu " dharmAstikAye yasmin samaye saGkhyeyaparamANUnAM calanasahakAritA, anyasmye asaGkhyeyAnAm evaM saGkhyeyatvasahakAritAvyayaH, asaGkhyeyA'nantasahakAritotpAdaH calanasahakAritvena zu dhruvtvm| evamadharmAdiSvapi jJeyam" (na.ca.sA. pR. 158) ityuktyA dharmAstikAyAdiSu parapratyayau utpAda -vyayau svapratyayaJca dhrauvyamiti darzitamityatrA'nusandheyam / 6/22 nAnAmatamidaM samyag, kadAgrahaM vimucya bhagavadanumatavividhanayAnuyAyitvAdityavadheyam / prakRte nAnAgranthAnusAreNa utpAda: koSThakarUpeNa darzyate / pratipAdana paNa prastutamAM anusaMdhAna ka2vA yogya che. * digaMbaramatamAM ane zvetAMbaramatamAM taphAvatanI vicAraNA (vi.) akalaMkAcAryanA mata mujaba, dharmAstikAya vagere dravyanA amuka utpAdAdi svanimittaka che ane amuka utpAdAdi paranimittaka che. jyAre siddhasenadivAkarasUrijI mahArAjanA mata mujaba dharmAstikAya vagere dravyanA pratyeka utpAdAdi sva-paraubhayanimittaka che. tema chatAM dharmAstikAyAdinI utpattimAM rahela svanimittakatvane lakSamAM rAkhIne ahIM dharmAstikAyAdinI utpattine prAyogika ke samudAyajanita vaignasika kahevAnA badale aikatvika vaisika kahevAyela che. vastumAM rahelA aneka guNadharmomAMthI je guNadharmanI vivakSA = mukhyatA karavAmAM Ave tyAre tenA AdhAre te vastumAM tathAvidha vyavahAra thAya che. az] ]] (nAnA.) prastuta bAbatamAM judA-judA saMpradAyanA ane vividha gacchanA uparokta badhA mata sAcA che. AnuM kAraNa e che ke vividha saMpradAyanA vidvAnoe, kadAgrahane choDIne, prastutamAM jinezvara bhagavaMtane mAnya evA judA-judA nayone anusarIne dharmAstikAya Adi dravyamAM utpattinuM nirUpaNa karela che. vastunA svarUpane vividha abhiprAyathI darzAvavAnI jainazAstrakAra paramarSionI paddhati nirALI, nyArI ane nikhAlasatAthI bharelI che. A vAta vAcakavarge dhyAnamAM rAkhavI. (prate.) prastutamAM saMmatitarka, bhagavatIsUtra vagere aneka graMtha mujaba, kokarUpe utpAdane kA / dharmAdimAM paranimittaka utpAda-vyaya, svanimittaka dhrauvya : zrIdevacandrajI CIL (naya.) kharataragacchIya upAdhyAya zrIdevacandrajIe nayacakrasAramAM kahela che ke "dharmAstikAyamAM je samaye saMkhyAta paramANu pratye (amukadezaavacchedena) calanasahakAritA hatI te pachInA samaye asaMkhyAta vagere paramANune vize calanasahakAritA Ave to te paristhitimAM saMkhyAtaparamANucalanasahakAritAno vyaya, asaMkhyeya-anaMtaparamANugocara calanasahakAritAno utpAda ane calanasahakAritvarUpe dhrauvya dharmAstikAyamAM rahe che. te ja rIte adharmAstikAya vagerene vize paNa ailakSaNyane jANavuM." AvuM kahevA dvArA dharmAstikAya vageremAM paranimittaka utpAda-vyaya tathA svanimittaka dhrauvya jaNAvela che. tenuM paNa vAcakavarge ahIM anusaMdhAna karavuM. Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1342 9/23 * AdhyAtmikonnatikArakAMzA grAhyAH / (1) sammatitarkasApekSa utpAdavicAraH prAyogikaH vaisrasikaH samudayakRtaH samudayakRtaH aikatvikaH (2) bhagavatIsUtrasApekSa utpattivicAraH mizraH prAyogikaH vaisrasikaH 1. ekendriyaprayogajanitA 1. varNapariNAmaprayuktaH 1. ekendriyamizrapariNAmayuktaH Ni 2. dvIndriyaprayogajanita: 2. gandhapariNAmaprayuktaH 2. dvIndriyamizrapariNAmayuktaH kA 3. trIndriyaprayogajanitaH 3. rasapariNAmaprayuktaH 3. trIndriyamizrapariNAmayuktaH 4. caturindriyaprayogajanitaH 4. sparzapariNAmaprayuktaH 4. caturindriyamizrapariNAmayuktaH 5. paJcendriyaprayogajanitaH 5. saMsthAnapariNAmaprayuktaH 5. paJcendriyamizrapariNAmayuktaH prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - sva-paranimittake dharmAstikAyotpAde svanimittakatvamavalambya aikatvikavainasikatvapratipAdanaM nizcayanayA'bhipretamiti vijJAya ayamatropadezo grAhyo yaduta kasyacidapi vastunaH, puruSasya, vicArasya vA anekAntAtmakasya sa eva aMzo'smAbhiH avalambyaH yena avalambitena asmAkam AdhyAtmikalAbhaH syAt, maitryAdibhAvo na hIyeta, anAsakta-viraktapariNatiH nocchidyeta, na vA durAgrahAdikaM sampadyeta / asmadIyonnatA''dhyAtmikadazAbAdhakA vastu-vyakti-vicArAMzAH audaasiinydravyAnuyogaparAmarzakarNikAmAM A sthaLe dekhADela che. jovA mAtrathI te samajAya tema hovAthI gujarAtImAM te koThAone ahIM jaNAvavAmAM nathI AvyA. A vAta paNa vAcakavarge khyAlamAM rAkhavI. niSIRS maMzana choDIme) AdhyAtmika upanaya :- dharmAstikAyAdinI utpattimAM rahela svanimittakatA ane paranimittakatva - 6. A be aMzamAMthI paranimittakatva aMzane choDIne svanimittakatva aMzane pakaDI te utpattine ekatvika vaignasika kahevAno nizcayanayano mata jANIne ahIM eTalo AdhyAtmika bodhapATha levAnI jarUra che ke koI paNa vyakti, vastu ke vicAranA aneka pAsAomAMthI te aMzane ja ApaNe pakaDavo joIe ke je aMzane pakaDavAthI, mukhya karavAthI ApaNane AdhyAtmika lAbha thAya, koI paNa vyakti pratye maitrI-pramodAdi bhAvanAone hAni na pahoMce, te vastu pratye anAsakta-virakta pariNati ghavAya nahi tathA te vicAra Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9/23 0 zuddhabhAvasyAdvAdaH grAhyaH / 1343 parAyaNatayA parityAjyAH, na tu sngkleshkaarkvaad-vivaadaadigocrtaamaapaadniiyaaH|| asmadupAdattA vastu-vyakti-vicArAMzA heyA yaduta upAdeyAH ? tatparicchedakRte vastu-vyakti -vicArAH sarvatobhAvena mImAMsanIyAH, yena asmannayo vastu-vyakti-vicAragocaro durnayatAM na bhajet / itthameva asmadIyaH anekAntaH zuddhabhAvasyAdvAdaH syAt, na tu azuddhAnekAntavAdaH na vA / drvysyaadvaadH| anayaiva rItyA yathArthanirNayodayena vastu-vyakti-vicAraviSayakaH anyAyaH palAyate, za nyAyazca prAdurbhavati / itthaJca "je nivvANagayA vi hu neha-dasAvajjiyA vi dippaMti / te appuvvapaIvA ka jayanti siddhA jayapasiddhA / / " (saM.ra.zA. 5) iti saMvegaraGgazAlAyAM jinacandrasUridarzitaM siddhasvarUpaM .. pratyAnna mavati A2/rarUA. pratye Agraha-haThAgraha-durAgraha ubho thaI na jAya. ApaNI AdhyAtmika manodazAmAM bAdhaka bane tevA anya aMzo pratye upekSA-udAsInatA keLavavI. te bAbata aMge saMklezakAraka carcAmAM paDavuM nahi. CS zuddha bhAvasyAdvAdane apanAvIe haS | (sma.) hA, ApaNe pakaDelA aMzo grAhya che ke tyAjya ? teno yathArtha nirNaya karavA mATe koI paNa vyakti, vastu ke vicAranA zakya tamAma pAsAono mukhya vicAra ApaNe karI levo joIe, jethI ApaNo naya durNaya na banI jAya. tathA ApaNo anekAntavAda e dravyasyAdvAda (sagavaDavAda) ke azuddha (= malinaAzayagarbhita) anekAntavAda svarUpa banavAnA badale vizuddha bhAvaanekAntavAda banI rahe. tethI koI paNa vyakti, vastu ke vicAranuM yathArtha mUlyAMkana karavAnI A paddhatine sArI rIte AtmasAt karavAthI ja koI paNa vyakti, vastu ke vicArane ApaNA dvArA thato anyAya aTakI jAya. tathA tene yogya nyAya paNa maLe. A rIte jIvana jIvavAthI saMvegaraMgazALAmAM darzAvela siddhasvarUpa najIka Ave che. tyAM zrIjinacaMdrasUrie jaNAvela che ke "jagatamAM prasiddha siddha bhagavaMto evA apUrva dIpaka che ke je saMsArIrUpe bUjhAI javA chatAM paNa tathA tela ane vATa na hovA chatAM paNa jagatane prakAze che. teo jagatamAM jaya pAme che." (23) -(lakhI rAkho DAyarImAM...4 buddhi harAmanuM, aNahakkanuM, pArakuM, uchInuM, udhAranuM, madyanuM levAmAM-AMcakavAmAM rasa rAkhe che. zraddhA hakkanuM paNa choDavA tatpara che. bhIMjAvAnA, pIgaLavAnA, ogaLavAnA saMyogamAM paNa ghaNI vAra ugra sAdhanA korI dhAkora rahe che. dA.ta. dIkSita jamAli. 1. ye nirvANagatA api khalu sneha-dazAvarjitA api diipynte| te'pUrvapradIpA jayanti siddhA jagatprasiddhAH / / Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9/24 1344 0 vaisrasikavinAzavicAra: vividha nAza paNi jANiI, eka rUpAMtara pariNAma re; arthAtarabhAvagamana valI, bIjo prakAra abhirAma re 9/24 (157) jina. utpAdavad vinAzo'pi tathAvidha evetyAha - 'nAza' iti / nAzo dvidhA'nyarUpeNa samUhajaniteSu tu| Adyo'rthAntaraparyAya-gamane crmstthaa||9/24|| ma prakRte daNDAnvayastvevam - nAzaH dvidhA (jnyeyH)| samUhajaniteSu tu Adyo'nyarUpeNa tathA caramaH arthAntaraparyAyagamane / / 9/24 / / nAzo dvidhA = dviprakAraH jJeyaH svAbhAvikaH prayogajanitazca / visrasApariNAmataH abhinavagamanAdikriyApariNataparamANvAdigamana-sthityavagAhanotpAde dharmA'dharmA'mbara-dravyeSu samudayA'janiteSu yaH | pUrvatanagamana-sthityavagAhanakriyAjanananimittakabhAvapratiyogikanAza utpadyate sa svAbhAvikaH / devdttaadi| gamanAdyutpAde sa eva prayogajanitaH vijnyeyH| amUrttimadavayavA'vaSTabdhadravyanAza etAvatA prdrshitH| ayamatrAzayaH - pUrvAvasthAnAzamantareNa uttarAvasthotpAdA'yogAd dharmAdidravyeSu puurvtngtyaadhutpaaavataraNikA - utpattinI jema vinAzanA paNa te ja be prakAra che. A bAbatane graMthakArazrI jaNAve che - vinAzanA be prakAra naka zlokArtha :- vinAza be prakAre che. samudAyajanya padArthane vize anyarUpe prathama prakArano vinAza hoya che. tathA arthAntaraparyAyanI prApti thAya to bIjA prakArano vinAza thAya che. (24) vyAkhyArtha :- vinAzanA be prakAra jANavA. (1) prAyogika = prayogajanita = jIvaprayatnajanya tathA (2) vaignasika = visrasApariNAmajanya = svAbhAvika, vignasA pariNAmathI nUtanagati vagere kriyAthI pariNata paramANu Adi pudgala dravyonI nUtana gati, sthiti ane avagAhanA utpanna thatAM samudAyaajanya na (= anAdisiddha = anAdiniSpanna) evA dharmAstikAya, adharmAstikAya ane AkAza Ama traNa dravyamAM paramANu vagerenI kramazaH gati-sthiti-avagAhanAkriyAne utpanna karavAnA nimitte je pUrvakAlIna bhAva na = pariNAma hato teno je nAza utpanna thAya che te svAbhAvika = vaignasika vinAza samajavo. tathA devadatta vagere jIva dravyonI navI gati kriyA, sthiti kriyA vagere utpanna thAya tyAre dharmAstikAya Adi traNa dravyamAM pUrvakAlIna gamanAdikriyAjanmanimittaka bhAvano je nAza utpanna thAya che te prayogajanita = prAyogika vinAza samajavo. AvuM kahevAthI amUrta avayavomAM rahela avayavI dravyano nAza kaI rIte thAya che ? te jaNAvAyuM. 2 dhamastikAya vagerenA nAzano vicAra | (.) ahIM kahevAnuM tAtparya e che ke pUrva avasthAno nAza thayA vinA uttara avasthAnI utpatti thatI nathI. jema ke bIja avasthAno nAza thayA vinA aMkurAtmaka kAryanI utpatti thatI nathI. tema dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAza dravyamAM pUrvatana gati-sthiti-avagAhanAnA utpAdakatvasvabhAvano Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9/24 * nizcaya-vyavahAranayAbhyAM vinAzavimarzaH 1345 dakatvaparyAyanAzaM vinA uttrgtyaadijnktvsvbhaavpraadurbhaavaa'yogH| 'pUrvaparyAyanAzottarakAlam uttaraparyAyotpAda' iti vyavahAranayamataM 'pUrvaparyAyanAzottaraparyAyotpAdau samakAlInau' iti nizcayanayamataM vA svIkriyatAm, ubhayathA'pi nUtanagatyAdijanakatvapariNAmaprAdurbhAvAnyathAnupapattyA dharmAdidravyeSu pUrvaparyAyasya tadrUpeNa ca teSAM naasho'prtyaakhyeyH| paramANvAdigatyAdInAM svAbhAvikatvena tannimittakasya ma dharmAdinAzasya vainasikatvaM prAyogikajIvagatyAdinimittakasya ca tasya praayogiktvmiti|| ___ prAyogiko vinAzaH kevalaH samudayajanita ekavidha eva / vaisrasikazca vinAzo dvidhA - samudayajanita aikatvikazceti / aikatvikazca vaisrasiko vinAza ekavidha eva / dharmAstikAyAdiSu paramANvAdigatyAdhupaSTambhakatvAdiparyAyotpAdasya tadanupaSTambhakatvaparyAyavinAzapUrvakatvena tAdRzAnupaSTambhakatvaparyAyaviziSTarUpeNa dharmAstikAyAdinAzaH aikatvikavaisrasikanAzavidhayA smvseyH| (=paryAyano) nAza thayA vinA uttarakAlIna gati-sthiti-avagAhanAjanakatva svarUpa paryAyano prAdurbhAva thaI na zake. vyavahAranayathI pUrvaparyAyanAza pachI uttaraparyAyajanma thAya. nizcayanayathI pUrvaparyAyanAza ane uttaraparyAyautpatti - A banne samakAlIna che. A vAta pUrve thaI cUkela che. prastutamAM kahevAno Azaya e che ke vyavahAranayano mata svIkAro ke nizcayanayano mata svIkAro. paraMtu eTaluM to nizcita ja che ke nUtana gati Adi kriyAnI janatA svarUpa pariNAma to dharmAstikAya vageremAM utpanna thAya ja che. tethI phalaanyathAanupapattithI pUrvatana paryAyano ane te te paryAyarUpe dharmAstikAya Adi dravyano nAza siddha thAya che. teno apalopa thaI zake tema nathI. paramANu vagere pugalonI gati-sthiti vagere svAbhAvika hovAthI tagnimittaka dharmAstikAyAdi dravyano je nAza thAya che, te vaignasika kahevAya che. tathA jIva dravyonI gati Adi kriyA prAyogika hovAthI tanimittaka dharmAstikAyAdino nAza thAya che te prAyogika kahevAya che. . prAyogika-vaiRsika vinAza . (prAyoji.) prayogajanya = jIvaprayatnajanita vinAzano phakta eka ja bheda che. te che samudayajanita. vaignasika = svAbhAvika nAzanA be prakAra che. (1) samudayajanita tathA (2) aikatvika. aikatvika svAbhAvika vinAzano eka ja prakAra che. jema ke dharmAstikAya vagere niSkriya dravyo paramANu vagere pudgala dravyanI gati pratye sahAyaka che. jyAre paramANu vagere gati kare tyAre dharmAstikAya vageremAM gatiupaSTabhaktA = gatisahAyakatA nAmano paryAya utpanna thAya che. tathA te pUrve dharmAstikAya vagere dravyamAM gatianupaSTabhaktA = gatiasahAyatA nAmano paryAya hato. jyAM sudhI te anupaSTabhakatva paryAyano nAza na thAya tyAM sudhI upaSTabhakatva paryAya tyAM utpanna thaI zakato nathI. pudgala dravyanI gatisvarUpa kArya to prasiddha ja che. tethI dharmAstikAya vageremAM gatisahAyakatAsvarUpa nUtana paryAyanI utpattinA kAraNa tarIke anupaSTabhakatva paryAyano nAza paNa mAnavo ja paDaze. tethI gatiAdiasahAyakatAparyAyaviziSTa svarUpe dharmAstikAya Adi dravyano nAza te aikatvika vaignasika vinAza jANavo. Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * rUpAntarapariNAmA'rthAntarabhAvagamanasvarUpavinAzavidyotanam samUhajaniteSu = mUrtimadavayavasamudayArabdheSu ghaTapaTAdidravyeSu tu svAbhAvikaprAyogikavinAzasambandhinau ubhau api samudayajanitau vinAzau dvidhA - samudayavibhAgarUpaH arthAntarabhAvagamanalakSaNazca / mAghaH = samudayavibhAgarUpo vinAzaH svAbhAvikaH prAyogika zca anyarUpeNa rUpAntarapariNAmena bhavati, yathA paTAdeH kAryasya visrasApariNAmataH katipayatantvAdikAraNapRthagbhavane puruSavyApArAcca katipayatantvAdikAraNapRthakkaraNe / prakRte dravyAntarotpattirna vivakSitA, tadAnImapi tatra pttvyvhaaroplbdheH| katipayatantvAdikAraNavibhAgamAtramatra vivakSitaM bhavatIti bhAvaH / tathA samudayajanitavinAzasya caramaH = arthAntarabhAvagamanalakSaNaH dvitIyaprakAraH vinAzaH svAbhAvika: prAyogikazca arthAntaraparyAyagamane bhinnadravyarUpeNa vastuna utpAde sati bhavati, yathA kA mRtpiNDAdijanyasya ghaTAdeH visrasApariNAmena puruSavyApAreNa vA patanataH kpaallkssnnaa'rthaantrA samudayavibhAgAtmaka vinAzano vicAra (samUTM.) mUrta avayavonA samUhathI Arabdha ghaTa-paTa vagere dravyonA svAbhAvika ane prAyogika evA be nAza thAya che. tenA prathama prakArasvarUpa svAbhAvika samudayajanita vinAzanA paNa be bheda che - (1) samudayavibhAgarUpa samudayajanita svAbhAvika vinAza tathA (2) arthAntaragamanasvarUpa samudayajanita svAbhAvika vinAza. [prAyogika samudayajanita vinAzanA paNa be bheda che - (1) samudayavibhAgAtmaka samudayajanita prAyogika vinAza tathA (2) arthAntaragamanasvarUpa samudayajanita prAyogika vinAza.] svAbhAvika vinAzano ane prAyogika vinAzano samudayavibhAgasvarUpa je prathama bheda che te dravyanuM anyarUpe pariNamana thavAthI utpanna thAya che. jema ke paTa vagerenA taMtu vagere be -cAra avayava svAbhAvika rIte paTAdithI chUTA thavAthI je paTanAza thAya tene svAbhAvika samudayavibhAgasvarUpa nAza samajavo. tathA mANasanA prayatnathI paTanA be-cAra taMtuone chUTA pADavAthI je paTanAza thAya tene prAyogika samudayavibhAgasvarUpa vinAza jANavo. ahIM paTano nAza thavAthI nUtana dravyanI utpatti * vivakSita nathI. kAraNa ke te avasthAmAM paNa paTa tarIkeno vyavahAra tyAM thAya ja che. paraMtu vivakSita eTaluM ja che ke paTanA kAraNIbhUta be-cAra taMtuono phakta vibhAga thAya che. avayavasamudAyano vibhAga thavA mAtra svarUpa hovAthI A banne samudayavibhAgarUpa vinAza kahevAya. A arthAntaragamanarUpa nAzanI samaja ma 1346 = = 6/24 (tathA.) temaja samudayajanita vinAzano arthAntarabhAvagamanarUpa carama = bIjo bheda svAbhAvika ane prAyogika vinAza be svarUpe che. tathA te banne prakAranA vinAza arthAntaraparyAyanI prApti thAya tyAre utpanna thAya che. matalaba ke anya dravyasvarUpe vastunI utpatti thAya tyAre svAbhAvika ane prAyogika samudayajanita vinAzano arthAntaragamanasvarUpa bIjo prakAra saMbhave che. jema ke mRtpiDAdijanya ghaTAdi kArya visrasApariNAmathI paDe ane tUTI jAya tathA kapAlarUpe-ThIkarAsvarUpe banI jAya tyAre arthAntaragamanasvarUpa vaignasika samudayajanita vinAza utpanna thAya che. tathA jyAre koI mANasa ghaDAne pachADe ane ghaDo phUTI jAya tathA kapAla-ThIkarA utpanna thAya tyAre arthAntaragamanasvarUpa prAyogika samudayajanita vinAza utpanna Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/24 0 ghaTasya mRdravyarUpatA 0 1347 bhaavgmne| mRtpiNDajanyo hi ghaTaH mRtsvarUpaH, na tu kpaalaatmkH| kapAlasya tu ghaTabhinnatvena arthAntaratvAt / na hi kapAlasya ghaTAtmakatA kaizcidapi svIkriyate, jJAyate vaa| ato ghaTalakSaNakAraNabhinnakapAladravyaprAptirUpatvAdatrArthAntaragamanarUpatA bhAvanIyA / evaM mRtpiNDasya ghaTalakSaNArthAntara- rA bhAvanotpAdo'pi prAyogiko dvitIyavinAzo vijnyeyH| ghaTo hi mRtsvarUpaH, na tu mRtpiNDAtmakaH / ma ataH kAraNIbhUtamRtpiNDabhinnaghaTotpattirUpatvAdatra arthAntaragamanalakSaNaH prAyogiko vinAzo vijnyeyH| / ghaTotpatteH mRtpiNDanAzAtmakatvaJcA'syA'janakatvasvabhAvA'parityAge ghttjnktvaa'yogaat| idamevA'bhipretya sammatitarke "vigamassa vi esa vihI samudayajaNiyammi so u duviyppo| samudaya- ke vibhAgamettaM atyaMtarabhAvagamaNaM ca / / " (sa.ta.3/34) ityuktam / tadvRttistvevam "vigamasyApyeSa eva dvirUpo Ne bhedaH - svAbhAvikaH prayogajanitazceti tadvayA'tiriktasya vastuno'bhAvAt pUrvAvasthAvigamavyatirekeNottarA-- vsthotpttynupptteH| na hi bIjAdInAmavinAze'GkurAdikAryaprAdurbhAvo dRssttH| na caa'vgaah-gti-sthityaathAya che. mRtpiDajanya ghaDo mATIsvarUpa che, kapAlasvarUpa nathI. kapAla to ghaTabhinna hovAthI arthAntara = anya dravya che. koI paNa prAntanA mANaso kapAlane | ThIkarAne ghaTarUpe svIkAratA nathI ke ghaTarUpe kapAla-ThIkarAne jANatA paNa nathI. tethI A vinAza anyadravyaprAptirUpa = kAraNabhinnakAryaprAptirUpa = ghaTasvarUpakAraNabhinna kapAladravyanA lAbhasvarUpa hovAthI arthAntaragamanasvarUpa samajavo. A ja rIte mRtpiDa ghaTarUpe utpanna thAya tyAre te ghaTotpatti paNa prAyogika arthAntaraprAptirUpa samudAyajanita vinAza jANavo. ghaDo mATIsvarUpa che paraMtu mRtpiDasvarUpa nathI. tethI kAraNabhUta mRtpiDa karatAM bhinna ghaTadravyanI utpatti arthAntaragamanasvarUpa prAyogika vinAzAtmaka che. ghaTotpAda mRtpiDanAzAtmaka hovAnuM kAraNa e che ke ghaTotpattinI pUrve mRtpiDamAM rahela ajana-svabhAva = ghaTaajananasvabhAva jyAM sudhI ravAnA thAya che nahi tyAM sudhI mRtpiDa ghaDAne utpanna karI na zake. tethI ghaDo utpanna thatAM mRtpiDano nAza mAnavo paNa jarUrI che. samaniyata hovAthI te banne eka che. (phlevA.) A ja abhiprAyathI saMmatitarkaprakaraNamAM siddhasenadivAkarasUrijIe kahyuM che ke :"vinAzanI paNa te ja vidhi che je utpAdanI che. samudayajanitanA be bheda che :- (1) samudAyavibhAgamAtra ane (2) arthAntarabhAvagamana." ja vinAzanA vividha prakAronuM vyutpAdana che. uparanI gAthAnI vyAkhyA karatAM tarkapaMcAnana zrIabhayadevasUrijI kahe che ke "utpAdanI jema vinAzanA paNa be bheda che - (1) svAbhAvika ane (2) prayogajanya. evI koI vastu nathI je A bannenI jugalabaMdhIno zikAra na banatI hoya. A banne prakAranA vinAzanuM sAmrAjya samasta vastujagata upara chavAyeluM che. kema ke dareka vastu navI avasthA dhAraNa karIne utpanna thatI ja rahe che. paraMtu pUrvAvasthAno vinAza thayA vagara navI avasthAnI utpatti azakya che. kyAMya paNa aMkurAdi kAryanI utpatti bIja vagerenA vinAza thayA vagara thatI hoya evuM jaNAtuM nathI. AkAzAdimAM avagAhanA, gati ane sthiti kAryanI je AdhAratA 1. vigamasyApi eSa vidhiH samudayajanite sa tu dviviklpH| samudayavibhAgamAtram arthAntarabhAvagamanaM c|| Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1348 0 vinAzagocaraH sammativyAkhyAkAravicAra: / 9/24 pa dhAratvaM tadanAdhAratvasvabhAva-prAktanAvasthAdhvaMsamantareNa sambhavati / tatra samudayajanite yo vinAzaH sa ubhayatrApi dvividhaH - ekaH samudayavibhAgamAtraprakAro vinAzaH yathA paTAdeH kAryasya tatkAraNapRthakkaraNe tantuvibhAgamAtram, dvitIyaprakArastvarthAntarabhAvagamanaM vinAzaH yathA mRtpiNDasya ma ghaTArthAntarabhAvanotpAdo vinaashH| na cArthAntararUpavinAzavinAze mRtpiNDaprAdurbhAvaprasaktiriti vaktavyam, pUrvottarakAlAvasthayorasaGkIrNatvAt, (=janakatA) utpanna thAya che, te ema ne ema nathI thatI. paNa AkAzAdimAM pUrvakAlIna anAdhAratA(=ajanakatA)svarUpa avasthAno vinAza thaye chate AdhAratA(=janatA)paryAya utpanna thAya che. # svAbhAvika vinAza dvividha che (tatra.) vinAzanA je be prakAra che temAMthI je pahelo prayogajanita prakAra che teno prayogajanya utpAdanI jema eka ja bheda che - samudAyajanita. svAbhAvika vinAzanA svAbhAvika utpAdanI jema be bheda che - (1) samudAyajanita ane (2) aikatvika. prayogajanya ane svAbhAvika banne prakAranA samudAyajanita vinAzanA be bheda che - samudAyavibhAjanakRta ane arthAntaragamanarUpa. (1) prathama che (a) samudAyAntargata avayavonuM vibhAjana thavuM. jema ke eka vastrarUpa kAryanA aneka khaMDa karavAmAM Ave athavA tenA kAraNabhUta dareka tAMtaNA alaga karavAmAM Ave to vastrano vinAza thaI jaze. A samudAyajanita prayogajanya vinAza che. [(b) pracaMDa vAtavisphoTathI makAno paDI jAya te svAbhAvika samudAya vibhAgajanya = avayavavibhAgananya samudayakRta vinAza che. ahIM makAna anyasvarUpe pariName che tenI vivakSA nathI karI.] che (2) tathA (3) mATInA piMDamAMthI jyAre ghaTa utpanna thAya che, tyAre mATInuM ghaTarUpe arthAntaramAM tA pariNata thavuM te ja mRpiMDano vinAza che. A prayogajanita samudayakRta arthAtaragamanarUpa vinAza che. [(b) garamInA kAraNe baraphanuM pANI rUpe thavuM. baraphano svAbhAvika arthAtaragamanarUpa vinAza che. svAbhAvika vinAzano je ekatvika bheda che te utpAdanI jema samajI levo. jema ke - avagAhAdinI anAdhAratAno vinAza.] ja mRpiMDanA punarunmajananI Apattino uddhAra , (na thA.) mRtpiDanA arthAtaragamanarUpa vinAzanA viSayamAM jo AvI zaMkA karavAmAM Ave ke - "ghaTarUpa arthAtarano (ke je mRtpiDano vinAza ja che teno) vinAza thaze tyAre pharIthI mRtapiMDano prAdurbhAva thaze? - to A vyAjabI nathI. kema ke mRtapiMDa to ghaTanI pUrvakAlAvasthA che ane ghaTanAza to ghaTanI uttarakAlInAvasthA che. svabhAvathI A banne avasthA asaMkIrNa che. asaMkIrNano matalaba A che ke koI paNa kALe ke koI paNa dezamAM ghaTanI pUrvAvasthA uttarakAlAvasthArUpane dhAraNa nathI karatI ane uttarakAlAvasthA pUrvAvasthArUpane dhAraNa nathI karatI. A rIte pUrvottarAvasthAno niyata paurvAparyabhAva hoya che. jo ghaTanAzakAle mRtpiDano prAdurbhAva mAnazo to A niyata paurvAparyabhAvano bhaMga thaI jaze. kema ke pUrvAvasthA tyAre uttarAvasthAnuM rUpa dhAraNa karI leze. hA, AvuM kahI zakAya ke ghaTakAlamAM je mRpiMDa-pUrvAvasthA atIta che te ghaTanAzakAlamAM vadhAre atIta thavAthI atItatara banI jaze. paraMtu uttarAvasthAnA rUpane eTale ke vartamAnatAsvarUpane kevI rIte dhAraNa kare ? atIta kyAreya vartamAnatAnA saubhAgyane prApta na karI zake. vastudazAno evo svabhAva rI Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/24 * atItasya vartamAnatvA'yogaH / 1349 atItataratvena prAktanAvasthAyAH utpatteH atItasya ca vartamAnatA'yogAt, tayoH svasvabhAvA'parityAgatastathAniyatatvAt / __ tuccharUpasya hyabhAvasyA'bhAvaH syAdapi tadbhAvarUpaH, na tu vastvantarAdupajAyamAnaM vastvantaramatItatarAvasthArUpaM bhavitumarhati, tr-tmprtyyaarthvyvhaaraa'bhaavprskteH| pratipAditaM ca kasyacid rUpasya nivRttyA rUpAntaramana vastunaH prAti na punaramithIyate" (sa.ta.rU/rU4, pR.) tiA prakRte sammatitarkAnusAreNa vinAzaH koSThakarUpeNa darzyate / sammatitarkasApekSa: vinAzavicAraH prAyogikaH __ vaisasikaH samudayakRtaH samudayajanitaH tvi: samudAyavibhAgakRtaH arthAntaragamanarUpaH samudAyavibhAgakRtaH arthAntaragamanarUpaH nanu arthAntarapariNAmagamanalakSaNanAzAbhyupagame dhrauvyA'sambhavena trailakSaNyavyAghAta iti cet ? che ke bhAviavasthA kramazaH vartamAna ane atIta bane che, vartamAnAvasthA svakAlamAM vartamAna hoya che ane pachI atIta hoya che, atItAvasthAno svabhAva che ke te divaso-divasa atItatara, atItatama thatI jAya. A svabhAvanuM atikramaNa karIne atItapUrvAvasthA vartamAna banI jAya ane vartamAnAvasthA (ghaTanAza) svakAlamAM pUrvAvasthA eTale ke atItAtmaka banI jAya evuM zakya nathI. AM vinAza tuccha nathI ! (tuccha.) hA, jo ApaNe mRtpiDanA vinAzane vastubhUta ghaTAtmaka na mAnI sarvathA tuccha-asatu mAnIe to te mRpiMDanA tuccha abhAvAtmaka vinAzano abhAva tabhAvarUpa eTale ke mRtpiDAtmaka thavAnI Apatti AvI zake. ahIM to eka vastuthI potAnA vinAzanA rUpamAM tuccha abhAva nahIM paraMtu bIjI vastu ja utpanna thaI rahI che. te bIjI vastu eTale ke ThIkaruM to haju vartamAna che. te samaye mRtpiDAvasthA || to atItatara che. je vasturUpa vartamAnAvasthA vartamAnamAM che te vartamAnamAM ja atItatara kevI rIte thaI zake ? jo atItAvasthA uttarakAlamAM kramaza: atItatara ane atItatama hovAne badale uttarakAlAvasthAne dhAraNa karI leze to saMpUrNa vizvamAM 'tara-ttama' A banne vyAkaraNapratyaya lagAvIne je prAcIna-prAcInatara -prAcInatama vagereno vyavahAra karavAmAM Ave che teno vilopa ja thaI jaze. A gAthAnI vyAkhyAnI zarUAtamAM A kahevAI gayuM che ke vastunI koI eka avasthAno vinAza thaye chate anya avasthA (nahIM ke pUrvAvasthA) utpanna thAya che. mATe ahIM nirUpaNamAM punarAvRtti Avazyaka nathI." (pra.) prastutamAM sammatitarka graMtha mujaba koikarUpe vinAzane dravyAnuyogaparAmarzakarNikAvyAkhyAmAM darzAvela che. jovA mAtrathI te samajAya tema hovAthI gujarAtI vivaraNamAM te koThAne ahIM darzAvela nathI. zaMkA :- (nanuM) svAbhAvika ane prAyogika banne prakAranA samudayakRta vinAzanA arthAntaragamanasvarUpa Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1350 0 pariNAmapadArthaprarUpaNA / 1/24 pariNAmo hyantaragamanaM na ca sarvathA vyavasthAnam / *na ca sarvathA vinAzaH, pariNAmastadvidAmiSTaH / / (uttarAdhyayanabRhadvRtti-28/12 uddharaNa) / na, abhiprAyA'parijJAnAt, dravyAstikanayasammatapariNAmAbhyupagamataH mRtpiNDAdau trailakSaNyavyAghAtA'yogAt / tathAhi - "dravyAstikanayamatena pariNamanaM nAma yat kathaJcit sadeva uttaraparyAyarUpaM dhrmaantrmdhigcchti| na ca pUrvaparyAyasyA'pi sarvathA'vasthAnam, nApyekAntena vinAzaH" (pra.13/182 vR./pR.285) iti prajJApanAvRttau zrImalayagirisUrayaH / yathoktaM zrIharibhadrasUribhiH AvazkaniyuktivRttau "pariNAmaH = kathaJcit pUrvarUpA'parityAgenottararUpA''pattiriti / uktaJca "nA'rthAntaragamo yasmAt, sarvathaiva na caa''gmH| pariNAmaH pramAsiddhaH, iSTazca khalu pnndditaiH||" (zAstravArtAsamuccaya-6/32 + dazavaikAlikahAribhadrIvRttau 1/1/ni.gA.66 samuddharaNarUpeNa) ityAdi" (A.ni.1035 vR.pR.317) iti / tathA coktam uttarAdhyayanasUtrabRhadvRtti-syAdvAdaratnAkara -sthAnAGgasUtravRtti-bhagavatIsUtravRtti-prajJApanAvRtti-nayopadezavRtti-syAdvAdamaJjAdau api uddharaNarUpeNa "pariNAmo hyarthAntaragamanaM na ca sarvathA vyavasthAnam / na ca sarvathA vinAzaH pariNAmaH tadvidAmiSTaH / / " (u.bR.vR.28/12, bhedano svIkAra karavAmAM Ave to dravyamAM dhrauvya saMbhavI nahi zake. kAraNa ke mRtpiDa ghaTa banI jAya ke ghaDo phUTIne kapAla banI jAya tyAre te banne kArya arthAntarapariNAmasvarUpa hovAnA lIdhe mRtpipAdi kAraNano nAza thavAthI temAM prauvya bAdhita thAya che. tethI mRpiDAdimAM ailakSaNyano vyAghAta thaze. che pariNAmavyAkhyA :- dravyArthanayanI dRSTie 0. samAdhAna :- (, mi.) nA, tamArI zaMkA vyAjabI nathI. kAraNa ke tamane amAruM tAtparya khyAlamAM nathI AvyuM. amArA jainadarzanamAM dravyArthika ane paryAyArthika nAmanA be nayanA abhiprAyathI be judA -judA prakAranA pariNAma mAnavAmAM Ave che. temAM dravyArthikanayamAnya pariNAmano svIkAra karIe to utpAda-vyaya-dhrauvyano mRtpiDAdimAM vyAghAta nahi Ave. te pannavaNAvyAkhyAkAra zrImalayagirisUrijInA zabdomAM A rIte samajavuM - "dravyArthikanayanA mata mujaba pariNamana eTale pariNAma. je vastu kathaMcita ( = koIka svarUpe sat = vidyamAna hoya ane te ja vastu uttarakAlIna paryAyasvarUpa dharmAntarane (= anya guNadharmane) pAme te pariNAma. tathA je vastuno pUrvakAlIna paryAya paNa sarvathA pUrvarUpe ja hAjara | na rahe ane ekAMte = sarvathA = sarvarUpe (= tamAma svarUpe) pUrvaparyAya nAza na pAme te vastunI tevI pariNamanazIla avasthA eTale pariNAma." zrIharibhadrasUrijIe AvazyakaniryuktivRttimAM jaNAvela che ke "kathaMcit pUrvasvarUpano parityAga karyA vinA uttarakAlIna svarUpanI prApti e ja pariNAma che. A aMge anyatra ( zAstravArtAsamuccaya vageremAM) kahela che ke "sarvathA arthAntaragamana e pariNAma nathI. tathA sarvathA navA svarUpanuM Agamana e pariNAma nathI. Avo pariNAma pramAsiddha che ane paMDitone paNa kharekhara tevo pariNAma ja mAnya che. tethI ja uttarAdhyayanasUtrabRhadravRtti, syAdvAdaratnAkara, sthAnAMgasUtravyAkhyA, bhagavatIsUtravRtti, pannavaNAsUtravyAkhyA, nayopadezavRtti, syAdvAdamaMjarI vagere graMthomAM dravyArthikanayanA abhiprAyathI pariNAmanI vyAkhyA jaNAvatAM kahela che ke "pariNAma eTale kathaMcita "raNAmoDavacAttara." ti cAtAvamagna 8 'na tu ti mAvatIsUtravRtto "dhruvatA' ti varatA 4 sarvathA paryAyocche , tathA sati zUnya gAt. pAli0. Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/24 0 arthAntarabhAvagamane'pi dhrauvyamavyAhatam / 1351 cAritnA.3/28/pR.673, thA.vR-10/kU.703-bhA.rU, mAlU.94/4/.14/pR.641 vR, prajJA.9rU/.982 pR.284, nayo.zno.97 vR. 9.944, cA.ma. .ra7 ) tiA 3tra 35rthAntara!mane thaSyi vadhyamAM vastutaH dravyAstikanayAbhiprAyeNa pariNAmAntarAt pariNAmotpattau pUrvapariNAmavigame uttarapariNAmotpAde / ca satyapi pariNAmasAmAnyaM nityamavatiSThate / idamevAbhipretya vizeSAvazyakabhASye '"pariNAmaMtarao vaya ra -vibhave vi pariNAmasAmaNNaM niccaM" (vi.A.bhA.3380) ityuktam / yuktaJcaitat / na hi vivakSitaikapari-ma NAmamAtravyApakaM dravyamiSyate, kintu atiitaa'naagt-vrtmaanaarth-vynyjnpryaaykdmbkvyaapi| yathoktaM / sammatitakeM "egadaviyammi je atthapajjavA vayaNapajjavA yaavi| tIANAgayabhUA tAvaiaM taM havai davvaM / / " / (sa.ta.1/31) iti / sammataJcaitad digmbraannaampi| yaduktaM nemicandrAcAryeNa gommaTasAre "eyadaviyammi je atthapajjayA viyaNapajjayA caavi| tIdANAgadabhUdA tAvadiyaM taM havadi davvaM / / " (go.sA.jI.kA. 582) Na iti / tatazca mRtpiNDasya ghaTatayA pariNamanadazAyAM mRtpiNDatvarUpeNa nAze'pi mRttvAdisAmAnyapariNAma- kA rUpeNa anAzAd na dhrauvyavyAghAta iti bhaavH| arthAntaragamana = dravyAntaraprApti. vastunuM sarvathA = sarvasvarUpe avasthAna = astitva te pariNAma nathI. vastuno sarvathA vinAza paNa pariNAma nathI. A pramANe pariNAmavettAo pariNAmane mAne che." ahIM arthAntaragamana sarvathA nahi paNa kathaMcit = amuka cokkasa prakAre jANavuM. ja pariNAma paNa nitya che : dravyAjJika ra. (vastu) vAstavamAM to dravyAstikanayanA abhiprAya mujaba, eka pariNAma dvArA bIjA pariNAmanI utpatti thAya tyAre pUrvapariNAmanAza ane nUtanapariNAmajanma thavA chatAM paNa pariNAmasAmAnya to nitya ja rahe che. A ja abhiprAyathI vizeSAvazyakabhASyamAM jaNAvela che ke "pariNAmAMtarathI pariNAmanA che nAza ane utpAda thavA chatAM paNa pariNAmasAmAnya nitya ja che." A vAta vyAjabI paNa che. kAraNa ke cokkasa ekAda paryAyamAM ja dravya chavAyeluM nathI. paraMtu atIta, anAgata, vartamAnakAlIna evA aneka arthaparyAyomAM ane vyaMjanaparyAyomAM dravya vaNAyeluM che. A aMge saMmatitarkamAM jaNAvela che ke 1 eka dravyamAM atIta-anAgata-vartamAnakAlIna jeTalA arthaparyAyo ane vyaMjanaparyAyo che, te sarvanA samUhamAM je vaNAyeluM hoya te dravya thAya.' A vAta phakta amane zvetAMbarone ja mAnya che - tevuM nathI. digaMbarone paNa A vAta saMmata che. tethI ja digaMbarAcArya nemicandrajIe gommadasAramAM jIvakAMDamAM jaNAvela che ke "eka dravyamAM atIta-anAgata-vartamAnakAlIna jeTalA arthaparyAyo ane vyaMjanaparyAyo che te sarvanA samUhamAM vaNAyeluM te dravya hoya che." matalaba ke ekAda paryAyasvarUpe dravya nAza pAme to paNa anya anaMta paryAyasvarUpe tenuM astitva nirAbAdha ja che. tethI prastutamAM kahI zakAya che ke mRtipaDamAMthI ghaDo utpanna thAya tyAre mRtpiDano mRtpiDasvarUpe nAza thavA chatAM mRddavyasvarUpe mRtpiDano nAza thato nathI. tethI ghaDo mRtpiDano arthAntaragamanasvarUpa pariNAma hovA chatAM mRtpiDamAM 1. pariNAmAntarato vyaya-vibhavayorapi pariNAmasAmAnyaM nityam / 2+3. ekadravye ye'rthaparyAyA vcnpryyaashcaa'pi| atItAnAgata-bhUtAH tAvat tad bhavati dravyam / / Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ b vyavahAranayena dhvaMsavicAraH satparyAyeLa vinAza, prAdurbhAvo'satA haiM paryAyataH / dravyAnAM riLAma:, proo: hanu paryavanayasya|| (pra.56 13 sU.182) e vacana sammati-prajJApanAvRtti. (nAza paNi dvividha jANiI.) 'kathaMcit sat rUpAMtara pAmaiM sarvathA viNasaI nahIM' - te dravyArthikanayano pariNAma kahiyao. 'pUrva satparyAyad viNasaI, uttara *asat paryAyaI upajaI' - te paryAyArthikanayano 1352 6/24 itthaJca dravyArthikanayato mRddravyameva avasthitaM sad rUpAntarapariNAmAtmakaghaTaparyAyaviziSTaM mRtpiNDanAzaH daNDaprahArottaraJca kapAlapariNAmaviziSTaM tadeva ghaTanAzaH iti niraNAyi vAdidevasUribhiH / taduktaM syAdvAdaratnAkare " mRddravyameva hi ghaTAkhyapUrvaparyAyaparityAgena kapAlAkhyottaraparyAyaviziSTaM ghaTapradhvaMsaH" (syA.ra.5/8/pR. 851) iti / yathoktaM syAdvAdarahasye'pi " vyavahAranaye tu ghaTottarakAlavartti mRdAdisvadravyaM ghaTapradhvaMsaH" (sthA.ra4.4.1/pR.16) kRtiA dhiruM nayanatAyAm gavovAma| "paryAyAstikanayamatena punaH pariNamanaM pUrvasatparyAyA'pekSayA vinAzaH uttareNa cA'satA paryAyeNa prAdurbhAvaH / tathA cA'mumeva nayamadhikRtyA'nyatroktaM " satparyAyeNa vinAzaH praadurbhaavo'sdbhaavpryytH| dravyANAM pariNAmaH proH ghanu paryayanavastha (nayopaveza kno.77 pR.30lR, pR.144)" (pra.pava.72/sU.182)" rUti prajJApanAvRtta|| mRttvasAmAnyapariNAmasvarUpe dhrauvya abAdhita rahe che. A pramANe ahIM Azaya che. mRdravya ja ghaTAdidhvaMsAtmaka (kRtya.) A rIte dravyArthikanayanI apekSAe rUpAntarapariNAmasvarUpa ghaTaparyAyathI viziSTa evuM avasthita mRdravya e ja mRtpiDano nAza che. tathA ghaDA upara daMDaprahAra thayA bAda utpanna thayela kapAlapariNAmathI yukta evuM te ja mATIdravya ghaTadhvaMsa che. A mujaba zrIvAdidevasUrijIe nirNaya karyo che. tethI temaNe syAdvAdaratnAkaramAM jaNAvela che ke 'ghaTa nAmanA pUrvaparyAyano pUrNatayA tyAga karIne kapAla nAmanA uttarakAlIna paryAyathI viziSTa baneluM mRdravya ja ghaTa pradhvaMsa che.' mahopAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAje paNa syAdvAdarahasyamAM jaNAvela che ke 'vyavahAranayamate to ghaTottarakAlIna mRdAdi svadravya e ja ghaTadhvaMsa che.' vyavahAranaya dravyArthikanayAtmaka ja che. dravyArthikasaMmata nAza aMge adhika nirUpaNa ame madhyamaparimANa syAdvAdarahasyanI jayalatA vyAkhyAmAM karela che. jijJAsuvarga tyAM dRSTi karI zake che. vinAza vyAkhyA : paryAyArthanayanI dRSTie ("paryAyA.) paryAyAstikanayanA mate pUrvakAlIna sat vidyamAna paryAyanI apekSAe vastuno nAza tathA uttarakAlIna asat paryAya svarUpe prAdurbhAva eTale pariNAma. A ja paryAyArthika nayanI apekSAe prajJApanAsUtravyAkhyAmAM zrImalayagirisUrijIe jaNAvela che ke 'vidyamAna paryAyasvarUpe nAza ane avidyamAna paryAya svarUpe prAdurbhAva thavo e ja paryAyanayanI apekSAe dravyono pariNAma kahevAyela che.' = * pustakomAM 'satvaryAvinAza' pATha ko.(9+10+11) + si. + lA.(2)no pATha lIdho che. * ko.(9+10+11) + si. mAM 'parvata:' pATha. * ko.(9) + si.mAM 'sat' pATha. 1. satparyayeLa nAza, prAdurbhAvoRtA 6 paryayataH| prathALAM pariNAmaH proktaH khalu paryavanayasya / / iti sthAnAGgasUtravRttau lezataH pAThabhedaH 10/sU. 713 / bhAga-3 / pRsstth-817| Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * dravyArthika-paryAyArthikanayadvayArpaNayA nAzanirUpaNam 6/24 pariNAma kahiyao. e abhiprAya jotAM eka rUpAMtara pariNAma *avasthita dravyano* vinAza; eka (valI bIjo prakAra) arthAtaragamana vinAza - e (abhirAma) vinAzanA 2 bheda jANavA. Iti 157 gAthArtha pUrNa. 9/24 // tadabhiprAyamImAMsAyAM prathamo dravyAstikanayasammataH pariNAmo hi rUpAntarapariNAmalakSaNo'vasthitadravyasya vinaashH| dvitIyazca paryAyAstikanayasammataH pariNAmaH khalu arthAntarabhAvagamanalakSaNo vinAzaH pratibhAtIti mahopAdhyAyayazovijayAbhiprAyo dravya-guNa- paryAyarAsastabake / ga itthaJca paryAyArthikanaye prAyogika - vaikhasiko samudayajanitau arthAntaragamanalakSaNau vinAzau sambhavataH / m dravyArthikanaye tu prAyogika - vaitrasikau samudayajanitau samudAyavibhAgAtmakau vinAzau vaisrasikazcaikatviko vinAzaH api avasthitadravyasya dharmA'dharmA''kAzalakSaNasya rUpAntarapariNAmalakSaNaH sambhavanti / yastu paryAyArthikanayasammataH arthAntarabhAvagamanalakSaNo vaitrasikaH vinAzaH sa dharmAstikAyAdau avasthitadravye na sambhavati / ato'vasthitadravyasya rUpAntarapariNAmalakSaNa eva aikatviko vaisrasiko vinAzo Ni dravyArthikanayato dharmAstikAyAdau sambhavatItyavadheyam / 1353 (/ rUpAMtarapariNAma dravyArthikamAnya, arthAntaragamana paryAyArthikasaMmata / (mi.) uparokta zAstravacanonA abhiprAyanI vicAraNA karatAM mahopAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAje dravya-guNa-paryAyarAsanA TabAmAM jaNAvela che ke "prathama pariNAma dravyArthikanayane saMmata che. te pariNAma rUpAntarapariNAma svarUpa che. tathA te ja avasthita dravyano nAza che. (jema ke paTano taMturUpe pariNAma e ja paTanAza. taMturUpe to paTa avasthita ja che.) tathA bIjo pariNAma paryAyArthikanayane saMmata che. paryAyArthikamAnya pariNAma arthAntaragamanasvarUpa vinAza che A pramANe jaNAya che." vividha nayanI dRSTie vinAzano vicAra = (kRtyagya.) dravya-guNa-paryAyarAsa TabAmAM mahopAdhyAyajI mahArAje je abhiprAya upara mujaba vicArela che teno phalitArtha evo prApta thAya che ke paryAyArthikanayanA mata mujaba, prAyogika ane svAbhAvika banne prakAranA samudayajanita vinAza arthAntaragamanasvarUpa saMbhave che. tathA dravyArthikanayanA mata mujaba, prAyogika ane svAbhAvika banne prakAranA samudayajanita vinAza samudAyavibhAgAtmaka avayavasamUhavibhedasvarUpa saMbhave che. temaja aikatvika vaignasika nAza paNa dravyArthikanayanA mata mujaba saMbhave che. Ama dravyArthikamate trividha nAza saMbhave che. avasthita dharmAstikAya Adi traNa dravyano gati Adi dAna -adAnasvarUpa pariNAmAntara e ja dravyArthikanayasaMmata aikatvika vaignasika vinAza jANavo. paryAyArthikanayathI je arthAntaragamanasvarUpa vaignasika vinAza mAnya che, te dharmAstikAya vagere dravyamAM kadApi na thAya. kema ke dharmAstikAya Adi avasthita dravya hovAthI teno arthAntarapariNAma thato nathI. tethI dravyAstikanayasaMmata avasthita dravyano rUpAntarapariNAmasvarUpa ja aikatvika vaijJasika vinAza dharmAstikAya vagere dravyamAM thaI zake che. A vAta vAcakavarge khyAlamAM rAkhavI. * * cihnaDhayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI. A.(1)mAM che. ...* cihnahlayamadhyavartI pATha phakta lA.(2)mAM che. # Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1354 ____dravyArthika-paryAyArthikayoH samyagdRSTitvasAdhanam 0 9 /24 ___ paryAyAstikanaye upAdeyakSaNa eva upAdAnadhvaMsa iti daNDaprahArAdijanyaH kapAlakadambakalakSaNo ghaTadhvaMsaH hi prAyogikaH samudayajanitaH arthAntaragamanasvarUpaH bodhyH| etena "yadutpattau kAryasya rA avazyaM vipattiH so'sya pradhvaMsA'bhAva iti / yathA kapAlakadambakotpattI niyamato vipadyamAnasya kalazasya ma kapAlakadambakam" (pra.na.ta.3/57-58) iti pramANanayatattvAlokAlaGkArasUtre vyAkhyAte, paryAyArthikanayataH - prAyogikasamudayajanitA'rthAntaragamanalakSaNadhvaMsaparatayA tdupptteH| -- - - nanu sammatitarke "micchaddiTThI patteyaM do vi mUlanayA" (sa.ta.1/13) ityevaM dravyAstika-paryAyAstikanayayoH pratyekaM mithyAdRSTitvokteH tadviSayasya kAlpanikatvAnnaitat kamanIyamiti cet ? na, "yo nayopayogaH svArthe itaranayArthasaMyojanAyAM vyApiparti tasya tAvatyA apekSayA samyagdRSTitvasya yathAzrutArthapravAhapravRttasya tathopayogavaikalyena mithyAdRSTitvasya ca sampradAyasiddhatvAt / tatazca prakRte 'pariNAmo rUpAntaragamanami'tyAdilakSaNe dravyAstikanayasammate avasthitadravyapariNAme viziSTarUpeNotpAda-bhaGgayoH paryAya a paryAyArthikasaMmata vaMsavizeSanuM udAharaNa che - (pa.) paryAyAstikamate kAryakSaNa e ja kAraNano dhvaMsa che. tethI daMDauhArAdithI utpanna thayela kapAlasamUhAtmaka ja ghaTadhvasa samajavo. te prAyogika samudayajanita (avayavavibhAgajanita) arthAntaragamanasvarUpa dhvaMsa jANavo. AvuM kahevAthI pramANanayatattAlokAlaMkAranA be sUtranI spaSTatA thaI jAya che. tyAM zrIvAdidevasUrijIe jaNAvela che ke "jenI (= AnI) utpatti thatAM kAryano (= Bno) avazya vinAza thAya, te (= A) kAryano (= Bno) pradhvasAbhAva kahevAya. jema ke kapAlasamUhanI (= AnI) utpatti thatAM avazya nAza pAmatA ghaDAno (= Bno) dhvaMsa kapAlasamUha (= A) bane.' matalaba ke paryAyArthikanayathI prAyogika samudayajanita arthAntaragamanasvarUpa dhvaMsanuM nirUpaNa karavAmAM te sUtra tatpara che. rIte pUrvapakSa :- (nA) saMmatitarkaprakaraNamAM jaNAvela che ke "dravyArthika ane paryAyArthika be mUlanaya che. pratyeka mUlanaya mithyAdaSTi che. A pramANe dravyArthika-paryAyArthika banne nayane pratyekane mithyASTi tarIke jaNAvela hovAthI teno viSaya kAlpanika siddha thAya che. tethI dravyArthika ane paryAyArthika nayanA abhiprAyathI je pramANe ahIM vinAzanuM pratipAdana karela che te paNa mithyA siddha thAya che. 8 badhA ja naca mithyA ja hoya tevo ekAnta amAnya 68 uttarapakSa :- (na, "yo.) nA, tamArI vAta vyAjabI nathI. AnuM kAraNa e che ke tamane jaina saMpradAyanA siddhAntanI sAcI jANakArI nathI. nayopayoga samyagudRSTi paNa che ane mithyASTi paNa che. "je nayano je upayoga potAnA viSayamAM anya nayane saMmata evA arthanuM saMyojana karavAmAM pravRtta thAya che te nayopayoga te apekSAe samyagdaSTi che. tathA te te nayazAstramAM je je (kevala nitya ke kevala anitya Adi) artha je pramANe sAMbhaLelA hoya te pramANe ja te arthano svIkAra karavAmAM pravRtta thayela nayopayoga anyana sApekSa arthanI saMkalanAnA upayoga vinAno hovAthI mithyAdaSTi che. A hakIkata jaina saMpradAyamAM prasiddha che. tethI prastutamAM dravyArthikamatamAM mAnya rUpAntarasvarUpa avasthita 1. thyiAvRSTi: pratyevaM tauri mUnanA Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6/24 * tadbhAvaH pariNAmaH 1355 lakSaNayoH saMyojanayA 'satparyAyeNa vinAza' ityAdilakSaNe paryAyAstikanayasammate ca pariNAme AdhAratayA / dhrauvyasya dravyalakSaNasya saMyojanayA ubhayorapi samyagdRSTitvasiddheriti" (nayo. pR. 144) mahopAdhyAyazrIyazovijayAbhiprAyaH nayopadezavRttau nayAmRtataraGgiNyabhidhAnAyAm | su "tamAvaH = pariNAmaH" (ta.mU.9/46) kRti pUrvottasya (2/11) tattvArthasUtrasya mAthe umAsvAtivAdAstu "dharmAdInAM dravyANAM yathoktAnAJca guNAnAM svabhAvaH = svatattvaM pariNAmaH" (ta.sU. 5/41 bhA.) ityAcakSate / 3 siddhasenagaNivarAstu tattvArthasUtrabhASyavRttI " dravyasya svajAtyaparityAgena parispandetaraprayogajaparyAyasvabhAvaH pariNAmaH / dravyapariNAmamAM viziSTarUpe utpAda-vyayasvarUpe paryAyanuM saMyojana karavAthI dravyArthikanayamAM samyagdaSTitva siddha thaze. tathA paryAyArthikanayasaMmata satparyAyarUpe vinAza ane asatparyAyarUpe prAdurbhAva svarUpa (= arthAntaragamanasvarUpa) pariNAmamAM paryAyAdhArarUpe dhrauvyanI = dravyanI saMyojanA karavAthI paryAyArthikanayamAM paNa samyagdaSTitva siddha thaze. Ama dravyArthika ane paryAyArthika banneya nayamAM samyagdaSTipaNuM siddha thAya che." A pramANe nayopadezanI nayAmRtataraMgiNI vyAkhyAmAM mahopAdhyAya zrIyazovijayajIno abhiprAya che. * naya paNa satya saMbhave che. spaSTatA :- eka naya jyAre anya nayanA viSayanuM potAnA viSayamAM gauNarUpe paNa saMyojana karavA taiyAra thAya tyAre samyagdaSTi bane. dravyArthikanaya dravyane mukhya banAvI paryAyano gauNarUpe svIkAra kare to tene satya ja mAnavo rahyo. dravyArthikamAnya rUpAntarasvarUpa pariNAma to ja saMgata thaI zake ke jo pUrvaparyAyarUpe dravyano nAza ane uttaraparyAyarUpe dravyanI utpatti thAya. utpAda ane vyaya to paryAya che. tethI A pramANe vicAraNA karIne dravyArthikanayano upayoga avasthitadravyanA rUpAMtarasvarUpa pariNAmamAM utpAda-vyayasvarUpa paryAyanuM gauNarUpe saMyojana kare tyAre tene samyagdaSTi mAnavo ja rahyo. te ja rIte vidyamAna paryAyarUpe nAza ane avidyamAna paryAyarUpe utpatti svarUpa paryAyArthikanayane mAnya evA pariNAmanA AdhArarUpe dravyano svIkAra to karavo ja rahyo. nirAdhAra pariNAma kyAM rahe ? tathA pariNAmanA AdhAra tarIke je dravyano svIkAra karavAmAM Ave che te to dhruva ja che. A pramANe vicAraNA karIne paryAyArthikanayano upayoga arthAntaragamanasvarUpa pariNAmanA AdhArasvarUpe dravyano dhrauvyano gauNarUpe svIkAra kare tyAre tene samyagdaSTa mAnavo ja paDe. Ama naya samyagdaSTi = satya banI zake che. tethI sarva nayane sarvadA mithyAdaSTi khoTA ja kahevA te vyAjabI nathI. = = A pariNAmanI oLakhANa ("tajJAva.) pUrvokta (2/11) tattvArthasUtramAM (5/41) vAcakaziromaNi zrIumAsvAtijI mahArAje pariNAmanI vyAkhyA karatAM jaNAvela che ke 'teno bhAva eTale pariNAma.' AnI vadhAre spaSTatA karatA svopajJa tattvArthabhASyamAM jaNAvela che ke "dharmAstikAya vagere dravyono tathA yathokta = pUrvokta guNono bhAva = svabhAva = svatattva = svarUpa eTale pariNAma." tattvArthabhASyavRttimAM zrIsiddhasenagaNivara to pariNAmanI vyAkhyA karatAM ema kahe che ke "potAnI jAtino = mULabhUta sthAyI svabhAvano parityAga karyA vinA ja dravyano parispannabhinna (=halana-calanAdipravRttithI bhinna) prayogathI AtmavyApArathI utpanna thayela paryAyasvabhAva eTale pariNAma. jema ke vanaspatinA mULa, kAMDa, chAla, pAMdaDA, thaDa, = Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1356 * pAtaJjalamate pariNAmavyAkhyA 6/24 taghathA - vanaspateH mULa-jADa-ca-patra-dha-zAvA-viTapa-puSpa-tasadbhAvanakSaNaH parAmaH" (ta.mU.9/22 bhA.vR. pR.350) iti pUrvameva tallakSaNaM niSTaGkitavantaH / tattvArtharAjavArtike akalaGkAcAryeNa tu " dravyasya svajAtyaparityAgena prayoga-visrasAlakSaNo vikAraH pariNAma" (ta.pU.ba/22/rA.vA.10/pRSTha-477) tyeva dravyArthinayataH pariNAmalakSaLamuttam | vidyAnandasvAminA punaH tattvArthazlokavArttike "pariNAmo hi (1) kazcit pUrvapariNAmena sadRzaH, yathA pradIpAdeH jvaalaadiH| (2) kazcid visadRzaH, yathA tasyaiva kajjalAdiH / (3) kazcit sadRzA'sadRzaH, yathA suvarNasya kaTakAdiH / tatra pUrvasaMsthAnAdyaparityAge sati pariNAmAdhikyaM vRddhiH, sadRzetarapariNAmaH yathA bAlakasya rNi kumArAdibhAvaH" (ta.zlo.vA.5/22/pR.185) ityAdyuktaM tdpytraanusndheym| kA hoe pariNAmaH" yadapi pataJjalinA yogasUtre " avasthitasya dravyasya pUrvadharmanivRttau dharmAntarotpattiH DALI, jhADa, phUla, phaLanI hAjarI te vanaspatipariNAma jANavo" - A pramANe tattvArthabhASyavRttimAM umAsvAtijI mahArAjanI pUrve ja (5/22) pariNAmanuM lakSaNa zrIsiddhasenagaNivare nizcita karela che. "umAsvAtijI mahArAjanI pUrve ja" - AvuM kahevAno Azaya e che ke umAsvAtijIe tattvArthasUtranA pAMcamA adhyAyanA 41 mA sUtramAM pariNAmanuM lakSaNa jaNAvela che. jyAre siddhasenagaNivare to tenI pUrve 22 mA sUtranI vRttimAM ja pariNAmanI vyAkhyA karela che. = * digaMbaramata mujaba pariNAmavyAkhyA (tattvArtha.) akalaMkasvAmIe to tattvArtharAjavArtikamAM pariNAmanuM lakSaNa dravyArthikanayathI A pramANe jaNAvela che ke 'potAnI jAtino parityAga karyA vinA prayoga = jIvaprayatnasvarUpa ane visrasAsvarUpa svAbhAvika kriyAsvarUpa vikAra eTale pariNAma.' A vAtanuM paNa prastutamAM joDANa karavuM. pariNAmanA traNa bheda - vidhAnandasvAmI J (vidyA.) digaMbarAcArya vidyAnaMdasvAmIe to tattvArthazlokavArtikamAM traNa prakAranA pariNAmane A pramANe jaNAvela che ke - "(1) koIka pariNAma pUrvakAlIna pariNAma jevo ja hoya che. jema ke dIvA vagerenI jvALA, jyota vagere. dIvAnI jyota dIvA jevA pariNAmane dhAraNa kare che. (2) koIka pariNAma visadeza hoya che. jema ke dIvAnI meza, dhUmADo, rAkha vagere pariNAma. (3) temaja koIka pariNAma to sadeza-visadeza hoya che. jema ke sonAnA kaMkaNa, kuMDala vagere pariNAmo. suvarNarUpe kaMkaNa, kuMDala vagere pariNAmomAM sAdRzya che tathA kaMkaNamAM kuMDalanuM vaisAdazya paNa che. A trIjA naMbaranA pariNAmamAM ja vRddhi paNa jovA maLe che. pUrvakAlIna saMsthAnano (AkArano) tyAga karyA vinA ja pariNAmamAM adhikatA Ave te vRddhi kahevAya che. jema ke bALakanI kumAra, yuvAna Adi avasthA e vRddhi pariNAma kahevAya che.' kumArAdi avasthAmAM paNa bALakanI AkRti taddana badalAtI nathI. tathA manuSyarUpe sArdazya ane kumArAdiavasthAsvarUpe vaisAdazya paNa che.' A bAbatanuM ahIM vAcakavarge anusaMdhAna karavuM. * pariNAma : pataMjalinA dRSTikoNamAM (yapi.) pataMjali RSie yogasUtramAM pariNAmanuM lakSaNa batAvatAM kahela che ke 'dravya avasthita Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/4 * sAGkhyakArikAyuktidIpikAsaMvAdaH / 1357 (yo.sU.3/13) ityuktaM tadapi atra dravyArthikanayAbhiprAyeNA'nusandheyam, pAtaJjaladarzanasya dravyArthika-pa nyprsuuttvaat| taduktaM sAGkhyakArikAyuktidIpikAvRttau api "pariNAmo hi nAma avasthitasya dravyasya dharmAntaranivRttiH dharmAntarapravRttizca" (sA.kA.yu.dI.9) iti| tatraivA'gre yad "yadA zaktyantarAnugrahAt pUrvadharmAn tirobhAvya / svarUpAd apracyUto dharmI dharmAntareNA''virbhavati tadavasthAnamasmAkaM pariNAma ityucyate" (sA.kA.yu.dI.16) ityuktaM tadapyatra dravyArthikanayamatAnusAreNa yojyam, sAGkhyadarzanasyApi dravyArthikanayaprasUtatvAditi hindu prakRte AdhyAtmikopanayastva m - amUrtAtmapradezArabdham anAdisiddham avasthitam asmadIyam kA rahe ane teno pUrvakAlIna guNadharma ravAnA thatAM navA guNadharmanI utpatti te pariNAma." pataMjali RSie A mujaba je jaNAvela che tenuM paNa ahIM dravyArthikanayanA abhiprAya anusAra anusaMdhAna karavuM. kAraNa ke pAtaMjaladarzana dravyArthikanayanA AlaMbanathI UbhuM thayela che. zuM pariNAma : sAMkhyanI najare (.) IzvarakRSNajI dvArA racita sAMkhyakArikA granthanI upara aneka vyAkhyAo racAyela che. temAMthI yuktidIpikA nAmanI vyAkhyAmAM paNa jaNAvela che ke 'dravya avasthita = dhruva hoya che. te dravyanA pUrvakAlIna guNadharmanI nivRtti ane navA guNadharmanI utpatti = pravRtti eTale pariNAma.' tathA te ja yuktidIpikA vyAkhyAmAM AgaLa jaNAvela che ke "anya zaktinA anugrahathI = prabhAvathI pUrvakAlIna guNadharmono tirobhAva = vilaya karIne potAnA svarUpathI zruta = bhraSTa thayA vinA ja dharmI = dravya jyAre bIjA guNadharmasvarUpe pragaTa thAya te avasthA amArA (= sAMkhyonA) mata mujaba pariNAma kahevAya che." sAMkhya vidvAnonI A vAta paNa ahIM dravyArthikanayanA mata mujaba jainadarzanamAM joDavI. kAraNa ke sAMkhyadarzana paNa dravyArthikanayanA avalaMbanathI utpanna thayela che. ahIM je kahevAyela che, te mAtra dizAsUcana che. te mujaba vAcakavarge AgaLa vicAravuM. * AvirbhAva-tirobhAvanI vicAraNA ja spaSTatA :- pAtaMjaladarzanano ane sAMkhyadarzanano janma dravyArthikanayanA avalaMbanathI thayela che. temanA mate dravya dhruva che, avasthita che. paryAyo-pariNAmo-guNadharmo parivartana pAmyA kare che, badalAyA rAkhe che. tethI dravyArthikamAnya pariNAmalakSaNa pAtaMjala-sAMkhya vidvAnone saMmata che. guNadharmano utpAda -vyaya mAnavAnA badale AvirbhAva-tirobhAva teo mAne che. zaktirUpe vidyamAna guNadharmanI abhivyakti eTale AvirbhAva. tathA pragaTa thayela guNono laya-vilaya eTale tirobhAva. mUka muktAtmavarUpe AtmAne pariNamAvIe pha AdhyAtmika upanaya :- amUrta AtmapradezothI Arabdha anAdisiddha avasthita Atmadravya saMsArIrUpe prathama prakAre nAza pAmI vahelI take muktAtmasvarUpe pariName te ja ApaNuM kartavya che ane te ja ApaNI sAdhanAnI samyapha phalazruti che. "deva-dAnava-mAnava Adi svarUpe, saMsArI svarUpe ApaNo nAza Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1358 AtmanaH saMsAritayA nAzaH kAryaH 6/24 AtmadravyaM saMsArirUpeNa vinazya drutaM muktAtmarUpeNa pariNamet tathaiva kartavyam / tadeva hi paramArthato mokssmaargodymphlm| 'deva-dAnava-mAnavAdirUpeNa nAze'pi AtmatvarUpeNa vayaM dhruvA eva' iti vijJAya yathA saMsAritayA asmannAzo bhavet tathA yatitavyamityupadezo labhyate'tra / tAdRzayatnabalena "sarvakarmana kSayAdeSa sarvatantre vyavasthitaH / jJAna-darzana-sadvIrya-sukhasAmrAjyalakSaNaH / / " ( vai.ka.la. 9/1077) iti vairAgyakalpalatAvyAvarNito mokSaH sulabhaH syAt / / 9 / 24 / / thavA chatAM paNa AtmatvarUpe ApaNe dhruva ja chIe' - AvuM jANI saMsArIrUpe ApaNo vinAza thAya tevo samyak udyama karavA kaTibaddha thavAno AdhyAtmika saMdeza A zloka dvArA ApaNane prApta thAya che. tathAvidha udyamanA baLathI vairAgyakalpalatAmAM jaNAvela mokSa sulabha bane. tyAM jaNAvela che ke 'sarva darzanomAM rahelo varNavelo mokSa karmanA kSayathI thAya che. jJAna, darzana, suMdara zakti tathA sukhanA sAmrAjyasvarUpa te mokSa che.' (9/24) = lakhI rAkho DAyarImAM...... vAsanA eka abhizApa che. upAsanA advitIya varadAna che. vAsanAno aMta karuNa hoya che. upAsanAmAM sarvatra paramAtmAnuM RRNa hoya che. * svArthanI sobata vAsanAne vahAlI che. paropakAranI namaNI nobata upAsanAne priya che. * prAraMbhika sAdhanAmAM dalIlanA ghoMcaparoNAnI kanaDagata hoya che. dalIlazUnya upAsanAmAM zaraNAgatinI advitIya mastI hoya che. * buddhi potAnI lITI moTI karavAno nahi paNa bIjAnI lITI nAnI karavAno ja puruSArtha kare che. zraddhA bIjAnI lITI nAnI karavAno nahi paNa potAnI lITI moTI karavAno puruSArtha kare che. Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/2 0 rUpAntaralakSaNa: prakAzavinAza: tamaH / 1359 aMdhArAnaI udyotatA, rUpAMtarano pariNAma re; aNanaI aNuaMtarasaMkramaI, arthAtaragatino ThAma re bharapA (158) jina. tihAM aMdhArAnaI udyotatA, te avasthita dravyano rUpAMtara pariNAmaUrUpa nAza jANavo. udAharaNato vinAzadvaividhyaM pradarzayati - 'andhakAra' iti / andhakAre prakAzasya rUpAnyapariNAmatA / ___ aNAvanyA'Nusambandhe'rthAntarapariNAmatA / / 9/25 / / prakRte daNDAnvayastvevam - andhakAre prakAzasya rUpAnyapariNAmatA (jnyeyaa)| aNau anyANu-ma sampanthaDantarapariNamatA (tteyA) 1/2 andhakAre prakAzasya kathaJcidavasthitadravyasya rUpAnyapariNAmatA = rUpAntarapariNAmalakSaNavinAzaH aikatviko jJAyate, na tu niranvayanAzaH / taduktaM sammatitarkavRttau "zabda-vidyut-pradIpAderapi niranvayavinAzakalpanA asaGgataiva, teSAmAdau sthiti- " darzanAd ante'pi tatsvabhAvA'natikramAt / na hi bhAvaH svaM svabhAvaM parityajati, prAgapi tatsvabhAva- kA prityaagprskteH| ante ca kSayadarzanAt prAgapi nazvarasvabhAvavad Adau utpattisamaye sthitidarzanAd ante avataraNiA - udAharaNa dvArA graMthakArazrI vinAzanA be prakArane darzAve che : zlokArtha:- aMdhakAramAM prakAzano rUpAntarapariNAma svarUpa vinAza jANavo. eka aNumAM bIjA aNuno saMbaMdha thAya tyAre arthAntarapariNAma svarUpa vinAza jANavo. (9)25) ja aMdhakAra prakAzapariNAma svarUpa . vyAkhyArtha :- prakAza kathaMcita avasthita dravya che. pudgalatvarUpe, dravyatvarUpe prakAzadravya dhruva che. Ama kathaMcit dhruva prakAza dravyano rUpAntarapariNAmasvarUpa vinAza aMdhakAramAM jaNAya che. matalaba ke aMdhakAra e ja prakAzano nAza che. prakAzamAM anya koI dravyano umero thayA vinA, pavanathI ke prayatnathI, dIvo bujhAI jatAM svAbhAvika rIte aMdhakAra utpanna thavAthI te prakAzanAza ekatvika che, samudayajanita ke samudayavibhAgakRta nathI. prakAzadravyano niranvaya = upAdAnakAraNasahita nAza thato nathI. (prakAzarUpe je pudgala dravyo pUrve pariNamelA hatA te ja pudgala dravyo, dIvo bUjhAI jatAM, aMdhakArasvarUpe pariNamI jAya che. arthAt prakAza saMpUrNapaNe nAza pAmela nathI. paNa rUpAntarapariNAmathI aMdhakArarUpe hAjara ja che.) ja vidhuta vagere paNa niranvayavinAzI nathI ja (du) tethI ja saMmatitarkavRttimAM jaNAvela che ke - "bauddha je evI kalpanA karI che ke - zabda, vijaLI, pradIpa vagere pratyeka padArtha niranvayavinAzI hoya che - te saMgata nathI thatI. kema ke prAraMbhamAM jenI sthiti spaSTa dekhAya che teno te svabhAva aMtima kSaNa sudhI atikrAMta nathI thato. koI paNa bhAva potAnA svabhAvano sarvathA parityAga kare te to saMbhavita ja nathI, bAkI to pahelAthI ja teno tyAga te kema nathI karato ? jyAre bauddhavAdI evuM mAne che ke "aMtima kSaNamAM vastumAtrano vinAza dekhAya Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1360 sthitiH kiM nAbhyupeyate ? pa na ca vidyut-pradIpAdeH taijasarUpaparityAgAt tAmasarUpasvIkaraNe kiJcid viruddhaM bhaved" (sa.ta. 3/ 66) kRti / ]]> fro kA andhakArasya dravyAtmakatA 6/rapa taduktaM bhagavatIsUtravRttI zrIabhayadevasUribhiH api "vinAzasya paryAyAntaragamanamAtrarUpatvAt, dIpAdivinAzasyA'pi tamisrAdirUpatayA pariNAmAd" (bha.sU.1/3/32/pR.55) iti / anenaivAbhiprAyeNa vizeSAvazyakabhASyavyAkhyAyAM zrIhemacandrasUribhiH " vidhyAte pradIpe'nantarameva tAmasapudgalarUpo vikAraH samupalabhyata eva " (vi.A.mA.1188 rR.) tyAdrimuttam| pUrvam Djheva (1/1) "AvIpamAvyoma"tyAvirUpAyAH (ga.vya.dA.) pracayo vyavaghyevadvAtriMziyAkaarikaayaaH syAdvAdamaJjarIvRttilezo ya uktaH so'pIhA'nusandheyaH / yathA ca andhakArasya dravyarUpatA tathA vistarato vyavasthApitamasmAbhiH jayalatAyAM (bhAga-2/ pR.300-408) syAdvAdarahasyavRttAviti bubhutsubhiH tato'vaseyam / = che. mATe pratikSaNa vastu vinAzI ja hovI joIe' - to te bauddha AvuM paNa kema nathI mAnato ke 'prAraMbhamAM utpattikSaNamAM vastumAtranI sthiti dekhAya che. mATe aMta samaya sudhI te sthitizIla ja hoya che ?' (7 gha.) vidyut vagereno paNa niranvaya = saMpUrNa nAza nathI thato. pradIpa-vidyut vagere pudgaladravyanA ja taijasa pariNAma che. jyAre teo taijasa pariNAmano tyAga kare che tyAre tAmasa pariNAmane svIkArI le che. A tathyanA svIkAramAM koI virodha nathI" - A pramANe saMmativyAkhyAkAra zrIabhayadevasUrijI mahArAje prakAzano aMdhakArAtmaka rUpAntarapariNAmasvarUpa vinAza jaNAvela che. (tavuM.) bhagavatIsUtravyAkhyAmAM navAMgITIkAkAra zrIabhayadevasUrijIe paNa jaNAvela che ke "vinAza e mAtra anya paryAyanI prApti thavA svarUpa ja che. dIvA vagereno vinAza paNa aMdhakArAdisvarUpe pariName che." A ja AzayathI vizeSAvazyakabhASyavyAkhyAmAM maladhArI zrIhemacandrasUrijIe jaNAvela che ke 'dIvo bUjhAI jatAM tarata ja tAmasapudgalasvarUpa dIpakavikAra jovA maLe ja che.' matalaba ke dIvAno rUpAntarapariNAmasvarUpa aMdhakAra e ja dIpakadhvaMsa che. A darzita saMdarbha smaraNa (pUrvam.) A ja navamI zAkhAnA prathama zlokanI vyAkhyAmAM zrIhemacaMdrAcAryajIe racela anyayogavyavacchedadvAtriMzikAno 'AvIpamAvyoma...' ItyAdi zloka saMvAdarUpe uddhRta karela hato. tenI syAdvAdamaMjarI nAmanI zrImalliSaNasUriSkRta vyAkhyAno upayogI aMza tyAM darzAvela hato. tenuM prastutamAM anusaMdhAna karavuM. che jayalatAno atideza jI (thayA.) aMdhakAra je prakAre dravyarUpe siddha thAya che prakAre vistArathI tenuM sthApana madhyamaparimANa syAdvAdarahasya graMthanI jayalatA nAmanI saMskRta vyAkhyAmAM ame karela che. tethI 'aMdhakAra kaI rIte dravyAtmaka che ?' AvI jijJAsAnuM zamana karavA mATe vAcakavarge jayalatA vyAkhyAnuM zAMta citte avalokana karavuM. Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9/25 0 paramANunAzo'rthAntaragamanalakSaNa: 0 1361 aNunaI = paramANunaI aNuAMtarasaMkramaI DhipradezAdibhAva thAI chai. tihAM paramANuparyAya mUlago Talyo, skaMdhaparyAya Upano. teNaI karI arthAtaragatirUpa nAzano ThAma jANavo. 'Iti 158 gAthArtha. Il9/2po sakSepatastu zrIzAntisUribhiH uttarAdhyayanasUtrabRhadvRttau "ghaTasya kapAlAkhyaparyAyAntarotpattirevA'bhAvo / na punarucchedamAtram, evamAlokasyA'pyandhakArAkhyaparyAyAntarotpattirevA'bhAvaH, na tu tathAvidhaparamANurUpatayA'pyabhAvaH eva / itthaJcaitat, pariNAmitvAd vastunaH" (utta.28/12 bR.vR.) iti yaduktaM tadatrA'nusandheyam / dvitIyaM vinAzamudAharaNato darzayati - aNau = svatantre paramANau anyANusambandhe = " paramANvantarasaMyoge sati dvipradezabhAva utpadyate / tatra paramANuparyAyaH mUlato vigataH skandhaparyAyazcA'bhinavaH utpanna iti kRtvA tatra sthale paramANoH arthAntarapariNAmatA = samudayajanitaH ya arthAntarabhAvagamanalakSaNaH dvitIyo vinAzo bhavati / ata eva pudgalaparamANoH utkarSataH asaGkhyeyakAlacakraM yAvat sthitiH bhavati, na tu -- aMdhakAra dravyAtmaka che : zAMtisUrijI (sA.) "aMdhakAra kaI rIte dravyAtmaka che?' A bAbatanuM saMkSepamAM nirUpaNa to vAdivaitAla zrI zAMtisUrijI mahArAje uttarAdhyayanasUtrabRhadruttimAM A pramANe karela che ke "ghaTano nAza kapAla nAmanA nUtana paryAyanI utpattisvarUpa ja che. ghaTanA kevala = atyaMta uccheda e ja kAMI ghaTadhvaMsa nathI. te ja rIte prakAzano nAza paNa aMdhakAra nAmanA anya paryAyanI utpatti svarUpa ja che. tathAvidha tAmasaparamANurUpe prakAzapuMja pariNamI jAya che. "tAmasaparamANurUpe paNa prakAzano uccheda thAya te ja prakAzadhvaMsa che' - tema na samajavuM. prakAzanuM paugalika aMdhakAraparyAyarUpe pariNamana thAya che te satya hakIkata che. kAraNa ke vastu pariNAma che. judAjudA pariNAmarUpe - paryAyarUpe vastunuM sarvadA pariNamana thAya che. te te paryAyarUpe vastu kAyama hAjara ja rahe che. vastuno sarvathA uccheda thato nathI" - zrI zAMtisUrijI mahArAje A rIte "aMdhakAra dravyAtmaka che, paudgalika che, pudgalaparyAyAtmaka che' - tevuM nirUpaNa karela che. je arthAntaragamanAtmaka vinAzanuM udAharaNa che (ditI.) bIjA vinAzanuM udAharaNa graMthakArazrI zlokanA uttarArdha dvArA dekhADe che. jema ke eka svataMtra paramANumAM bIjA paramANuno saMyoga thAya tyAre dvidezapaNuM utpanna thAya che. AvA dvipradezAtmaka dravyamAM paramANuparyAya mULathI ravAnA thAya che tathA navo aMdhaparyAya utpanna thayela che. tethI te sthaLe samudayajanya arthAntarabhAvagamana svarUpa bIjo vinAza thAya che. 4 asaMkhyakALacakra pachI paramANuno avazya nAza 4 (ta) paramANuno arthAntaragamanasvarUpa nAza zakya hovAthI ja pugala paramANunI utkRSTa sthiti asaMkhya kALacakra sudhI ja hoya che, anaMtakALa sudhI nahi. A aMge bhagavatIsUtramAM praznottarI svarUpe nIce mujaba jaNAvela che. '... cihnayamadhyavartI pATha phakta lA.(2)mAM che. Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1362 0 syAdvAdakalpalatAnusAreNa nAzanirUpaNam 0 1/2 anantakAlaM yAvat / taduktaM bhagavatyAM paJcamazatake '"paramANupoggale NaM bhaMte ! kAlao kevacciraM hoi ? 5 goyamA ! jahaNNeNaM egaM samayaM, ukkoseNaM asaMkhejjaM kAlaM" (bha.sU.5/7/sU.217 pR.234) iti / tadanantaraM rA pudgalaparamANoH avazyaM samudayajanitaH arthAntaragamanalakSaNo vaisrasiko vinAzo bhavatItyAzayaH / ma "etena pRthivyAdayaH catvAraH paramANurUpA nityA eva, kAryarUpAstu anityA eveti naiyAyikaprakriyA'pi nirastA, paramANUnAmapi kAryA'bhinnatayA'rthAntarabhAvagamanarUpasya nAzasya, vibhAgajAtasya cotpAdasya smrth| nAditi" (syA.ka.la.7/13/pR.83) vyaktaM saptamastabake syAdvAdakalpalatAyAm / ku (1) vainasikaikatvikavinAzodAharaNavidhayA dharmAstikAyAdinAzaH, (2) prAyogika-samudayavibhAgafNa kRta-rUpAntarapariNAmalakSaNanAzodAharaNavidhayA tantvAdipRthakkaraNA'dhInapaTanAzaH, (3) prAyogika ____-samudayajanitArthAntaragamanalakSaNanAzodAharaNavidhayA ca ghaTotpAdalakSaNamRtpiNDanAzaH pUrvazlokavyAkhyAyAM drshitH| iha tu (4) vaisrasika-samudAyavibhAgakRta-rUpAntarapariNAmalakSaNanAzodAharaNavidhayA andhakAro prazna :- "he bhagavaMta ! pugalaparamANu kALanI apekSAe keTalA lAMbA samaya sudhI rahe che ?" pratyuttara :- "he gautama ! pudgalaparamANu kALanI daSTie jaghanyathI eka samaya ane utkRSTathI asaMkhyakALa sudhI rahe che." matalaba e che ke svataMtra paramANu tarIkenI avasthAmAM paramANu asaMkhya kALacakra sudhI rahe pachI teno avazya nAza thAya che. tenAthI anya paramANu-kavaNuka-caNuka vagere te paramANunI sAthe joDAvAthI te svataMtra paramANu dvayazuka-caNaka-caturaNuka Adi avasthAne prApta kare che, svataMtra paramANu tarIkenuM astitva gumAve che. A ja che pugala paramANuno samudayajanita vaignasika arthAntaragamanasvarUpa vinAza. ka vaiznasika paramANunAzanI vicAraNA . | ("tena) syAdvAdakalpalatA graMthanA sAtamA stabakano paNa nimnokta prabaMdha prastutamAM upayogI che. A rIte vastu kathaMcit nityAnitya ubhayAtmaka hovAthI "paramANu svarUpa pRthvI vagere cAra CT dravya nitya ja hoya che ane kAryasvarUpa pRthvI vagere anitya ja hoya che' - A atiriktaavayavIvAdI naiyAyikonI prakriyAnuM paNa khaMDana thaI jAya che. kema ke kAryathI abhinna hovAnA kAraNe paramANuonA A paNa arthAtarasvarUpamAM gamanarUpa nAzanuM ane vibhAgajanya utpAdanuM samarthana to pahelAM ja thaI gayuM che." mahopAdhyAyajI mahArAje spaSTapaNe paramANunA nAzane arthAtaragamanasvarUpa vaignasika samudayakRta vinAza svarUpe ja jaNAvela che. | (a.) (1) vaignasika aikatvika vinAzanA udAharaNa tarIke dharmAstikAyAdinAzane AgaLanA zlokanI vyAkhyAmAM dekhADI gayA chIe. (2) prAyogika samudayavibhAgakRta rUpAntarapariNAmalakSaNa nAzanA udAharaNa tarIke taMtu vagerene judA karavAthI thanAra paTadhvaMsa AgalA zlokanI vyAkhyAmAM jaNAvela che. tathA (3) prAyogika samudayajanita arthAntaragamanasvarUpa vinAzanuM paNa udAharaNa = ghaTotpAdasvarUpa mRtpiDanAza AgaLanA zlokanI vyAkhyAmAM darzAvela che. ahIM (4) vaignasika samudayavibhAgakRta rUpAntarapariNAmalakSaNa 1. paramANupudgalaH NaM bhagavan ! kAlataH kiyacciraM bhavati ? gautama ! jaghanyena ekaM samayam, utkarSeNa asaGkhyeyaM kAlam / Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6/25 * vinAzavaividhyavimarzaH 1363 tpAdalakSaNaH prakAzanAzaH, (5) vaisrasika-samudayajanitA'rthAntaragamanAtmakavinAzodAharaNavidhayA ca pa skandhotpAdalakSaNaH paramANunAzo darzita iti siMhAvalokananyAyenA'trA'nusandheyam / sopayogitvAdatra syAdvAdakalpalatAsaMvAdaH sAkSepa - parihAraM darzyate / tathAhi - " nanu tathApi pUrvAvasthAnAzenaivottarAvasthA'bhyupagamAt tantvAdipariNAmanAzenaiva paTAdipariNAmotpatteH paTakAle tantupratItirna syAd, naSTasyA'tItavadagrahaNAditi cet ? na, dvividho hi vinAzaH (1) prAyogio:, (2) vaivruttizvA bAghaH samudrAyananita va, anyastu dvividhaH samudAyajanitaH, aikatvikazca / antyo dharmAdInAM gatyAdhAratvAdiparyAyotpAdasya tdnaadhaartvdhvNsnAzanA udAharaNa tarIke andhakArajanmasvarUpa prakAzanAza batAvela che tathA (5) vaignasika samudayajanita arthAntaragamanarUpa nAzanA udAharaNa svarUpe kaMdhotpAdarUpa paramANunAza jaNAvavAmAM Avela che. A bAbatanuM siMhAvalokananyAyathI ahIM anusaMdhAna karavuM. jema siMha zikAra karavA mATe AgaLa humalo kare tyAre 'pAchaLathI koI mArI upara humalo karI rahela nathI ne ?' A AzayathI pAchaLa jue che tema prastuta 25 mA zlokanI vyAkhyAnuM avagAhana karatI vakhate jUnA zlokanI koI bAbata rahI jatI nathI ne ?' A Azayane khyAlamAM rAkhavAno che. tethI siMhAvalokananyAyano ahIM nirdeza karavAmAM Avela che. - - (sopayo.) prastutamAM syAdvAdakalpalatA graMthanA prathama stabakano amuka aMza upayogI hovAthI tene jaNAvavAmAM Ave che. praznottarIrUpe mahopAdhyAyajI mahArAje tyAM nIce mujaba jaNAvela che. kyuM paTasamaye taMtuupalabdhinI mImAMsA ) prazna :- 'paramANumAM rahelA atizayathI dravyanI sIdhI (direct) utpatti mAnavAmAM Ave to paNa pUrvanI avasthAno nAza thayA pachI ja pazcAdavasthAnI utpatti manAya che. mATe taMtu vagere pariNAmano nAza thayA pachI ja paTa vagere pariNAmanI utpatti thavAthI paTanA samaye taMtunI upalabdhi zA mATe thAya ? arthAt na ja thavI joIe. kAraNa ke atIta vastunI jema naSTa vastunuM paNa jJAna thatuM nathI. - kSaNasaMbaMdhanAza dvArA viziSTanAzanI siddhi samAdhAna :- (na.) paTapariNAmanI utpatti mATe taMtupariNAmano je nAza Icchita che, te taMtunA astitvano virodhI nathI. mATe paTanA samaye taMtunuM astitva surakSita hovAthI enI upalabdhimAM koI takalIpha thatI nathI. Azaya e che ke - nAzanA be prakAra che. eka prAyogika ane bIjo vaisasika. AmAM prAyogika eTale puruSaprayatnajanya nAza samudAyajanya ja hoya che. samudayajanyano artha che mUrtadravyAvayavavibhAgajanya. 'vaignasikanAza' be prakAranA hoya che - samudayajanya ane aikatvika. aikatvika nAzano artha che mUrta - amUrta dravyanA paraspara saMbaMdhanA parivartanathI thavAvALo pUrva sthitino nAza. dharmAstikAya, adharmAstikAya tathA AkAzanA saMbaMdhathI ghaTAdi vastumAM gati-sthiti-avagAhanA vagerenI utpatti thAya che. tathA dharmAstikAya vagere dravyo gati vagerenA AdhAra-uparaMbhaka bane che. dharmAstikAya vageremAM thatI prastuta AdhAratAsvarUpa paryAyanI utpatti e pUrvanA viparIta (anAdhAratA) paryAyanA nAzapUrvaka hoya che. dA.ta. dharmAstikAya vastune gati karavAmAM sahAyaka thavAthI te gatino AdhAra [] [ Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13640 samudayavibhAganAzasya pratiyogipratyakSapratipanthitvam / 1/2 pa pUrvakatvenAntataH kSaNadhvaMse tadviziSTadhvaMsaniyamAccopeyaH / samudAyajanitazca dvibhedaH - samudAyavibhAgalakSaNaH arthAntaragamanalakSaNazca / tatrA''dyasya pratiyogipratipattivirodhitve'pi antyasyA'tathAtvAdanupapattivirahAd" (zA.sa.1/49,vRtti) iti prathamastabake syAdvAda7 kalpalatAyAM vyaktam / atra bahu vaktavyam, tattu nocyate, ativistarabhayAt / ze prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - yathA prakAzaH andhakAratayA paramANuzca skandhatayA pariNamati ka tathA AtmA na jAtucid anAtmatayA pariNamati / tathApi samyagjJAnAdhupayogarUpeNa Atmano'pariNAmane gatinuM sahakArI kAraNa kahevAya che. je samaye dharmAstikAyano saMbaMdha thavA chatAM koI vastuvizeSa gatimAna na thAya te samaye dharmAstikAyamAM te vastunI gatinI anAdhAratA = anupaSTabhaktA hoya che. A anAdhAratA e ja te kSaNomAM teno paryAya che. paraMtu jyAre dharmAstikAyanI sahAyathI te vastumAM gatinI utpatti thAya che, tyAre dharmAstikAyamAM te vastunI gatiAdhArakArUpa paryAyano udaya thAya che. A gatiAdhAratA paryAyano udaya thavAthI gatianAdhAranArUpa paryAyano nAza thAya che. paryAya potAnA AdhArathI kathaMcita abhinna hovAthI paryAyanA utpAda-vyaya dvArA dharmAstikAya vagereno utpAda-vyaya siddha thAya che. kyAreka dharmAstikAyanA amukadezAvacchedana koI paNa vastumAM gati na thAya to paNa aMtato gavA (= chevaTe to) prathama kSaNano bIjI kSaNe nAza thatAM phalataH prathamakSaNasaMbaMdhano paNa nAza thavAthI prathamakSaNasaMbaMdhaviziSTa vastuno paNa nAza thAya che. dharmAstikAyedravyano A nAza eno aikatvika nAza che. ala arthAntaragamananAza pratiyogIpratyakSano avirodhI -- (mu.) samudayajanyadhvaMsanA be prakAra che - samudayavibhAgarUpa ane arthAtaragamanarUpa (1) samudayavibhAgano , artha che - vastunA te aMzomAM = avayavomAM bhinnatA (= alagAva) ke jenA saMyogathI vastu utpanna thAya che. dA.ta. je taMtuonA saMyogathI paTa utpanna thAya che te taMtuomAM bhinnatA. A paTanAza avayavasamudayavibhAgasvarUpa nAza che. (2) arthAtaragamanano artha e che ke - pUrva svarUpanI hAjarImAM koIka navA svarUpanuM grahaNa. dA.ta.taMtu je mULa dravyanI eka avasthA che te mULa dravya AgaLa jaIne taMtunI hAjarImAM ja paTarUpane grahaNa kare che. taMtunA mULarUpanA A paTarUpagrahaNane taMtunA arthAtaragamanarUpa nAza kahevAya che. AmAM samudayavibhAgarUpa nAza to pratiyogInI upalabdhino virodhI hoya che. dA.ta. paTa taMtunA saMyogathI utpanna thAya che. taMtuono vibhAga karI nAkhIe to paTanI prApti nahi thAya. tethI samudayavibhAgarUpa paTanAza pasAkSAtkArano virodhI kahevAze. paraMtu arthAtaragamanasvarUpa vinAza pratiyogInI upalabdhino virodhI nathI. mATe paTAtmakapariNAmarUpa taMtunAza thavA chatAM paNa pratiyogInI = taMtunI upalabdhi akhaMDita rahe che" - A pramANe syAdvAdakalpalatAvyAkhyAmAM jaNAvela che. haju ahIM ghaNI badhI bAbata kahevA yogya che. paraMtu prastuta dravyAnuyogaparAmarzakarNikA vyAkhyAnuM kada ghaNuM vadhI na jAya mATe ahIM vadhu chaNAvaTa karavAmAM nathI AvatI. vijJa vAcakavarge svayaM te vicAraNA karavI. # AtmA paNa anAtmA ! # AdhyAtmika upanaya :- jema prakAzanuM aMdhakAra svarUpe pariNamana thAya che tathA paramANunuM skaMdharUpe pariNamana thAya che, tema AtmAnuM kadApi anAtmasvarUpe pariNamana thavAnuM nathI. tema chatAM AtmA Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9/25 * vizuddhAtmasvarUpapariNamanam Avazyakam 1365 AtmA nizcayataH anAtmaiva / tatazca samyag vizuddhatamasvAtmakopayogarUpeNa pariNamanAya aviratam apavargamArgodyamaH paramakalyANakaraH AdaraNIyaH / tathaiva ca "na vi tuvalluM, na vi suvuM, na vi pIDA, va vijjade bAhA / Na vi maraNaM, Na vi jaNaNaM, tattheva ya hoi NivvANaM / / " (ni.sA. 179) iti niyamasAre kundakundasvAminA darzitaM nirvANam Azu labhate mahAmuniH / / 9 / 25 / / samyag jJAnAdiupayogarUpe pariNamana na pAme to AtmA paNa nizcayathI attAtmA ja che. tethI samyag vizuddhatama svAtmaka upayogasvarUpe pariNamavA mATe aviratapaNe mokSamArgano puruSArtha Adaravo e ja paramakalyANakara che. te rIte ja mahAmuni niyamasAramAM darzAvela nirvANane jhaDapathI meLave che. tyAM digaMbara kuMdakuMdasvAmIe jaNAvela che ke "jyAM (1) du:kha paNa na hoya, (2) vaiSiyaka sukha paNa na hoya, (3) pIDA paNa na hoya, (4) takalIpha paNa na hoya, (5) maraNa paNa na hoya, (6) janma paNa zuM na hoya, tyAM ja (= te avasthAmAM ja) nirvANa hoya." (9/25) * lakhI rAkho DAyarImAM......ja vAsanA bIjAne sadA tarachoDe che. upAsanA to sarvadA premathI badhuM ja choDe che. vAsanA cUsaNakhora, zoSaNakhora, gunAkhora, kinnAkhora, jhaghaDAkhora ane baLavAkhora che. upAsanAmAM koI jAtanI kinnAkhorI nathI. * sAdhanAthI bAhya tasvIra ane takadIra badalAya che. upAsanA tAsIrane paNa sudhAre che. * buddhi potAnuM du:kha pragaTa kare che. kAraNa ke tene bIjAnI sahAnubhUti levI game che. zraddhA bIjAnA du:khane pragaTa kare che. kAraNa ke tene sahAnubhUti devI game che. vAsanA manane bahekAve che. upAsanA AtmAne bahelAve che. forever 1. nAva duHlam, nApi saum, nApi pIDA, naiva vidyate vAdhA| tApi maraLam, nApi nananam, tatreva 6 mati nirvANam / / Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 nAzadvayabhedadyotanam . 1/26 aNanaI chaI yadyapi khaMdhatA, rUpAMtara aNu saMbaMdha re; saMyoga-vibhAgAdika thakI, to paNi e bheda prabaMdha re II/26 (159) jina. yadyapi aNanaI aNusaMbaMdhaI khaMdhatA chaI, te rUpAMtara pariNAma ja chaI, to paNi saMyoga-vibhAgAdika (thakI=) rUpaI dravyavinAza vaividhyanuM ja, e (bheda prabaMdha) upalakSaNa jANavuM. je mATaI dravyotpAdavibhAgai ja jima paryAyotpAdavibhAga, tima dravyanAzavibhAgaI ja paryAyanAzavibhAga hoI. rUpAntarapariNAmA'rthAntarapariNAmagamanalakSaNayoH vinAzayoraikyamAzakya nirAkaroti - 'aNI' ttiA. aNAvaNugatau skandhe rUpAnyadeva yadyapi / nAzastathApi saMyoga-vibhAgato dvidhA bhavet / / 9/26 / / prakRte daNDAnvayastvevam - yadyapi aNau aNugatau skandhe rUpAnyadeva (vinAzaH) tathApi saMyogavibhAgataH nAzaH dvidhA bhavet / / 9/26 / / za yadyapi aNau = paramANau aNugatau = paramANvantarasaGkrAntau satyAM jAyamAne skandhe = - skandhapariNAme rUpAnyadeva = rUpAntarapariNAmalakSaNa eva vinAzo bhavati tathApi saMyoga-vibhAgataH = ArambhakAvayavasaMyoga-vibhAgAbhyAM nAzaH = dravyanAzaH dvidhA eva bhvet| evaJca tAdRzanAzadvaividhyapUNa syaiva tat sUcakaM jJeyam / tathAhi - ArambhakAvayavasaMyogAd arthAntarabhAvagamanalakSaNo vinAzaH, ArambhakAvayavasamudayavibhAgAcca rUpAntarapariNAmalakSaNo vinAzaH svIkartavyaH, yato yathA dravyotpAdavibhAgAdeva paryAyotpAdavibhAgo bhavati tathA dravyanAzavibhAgAdeva paryAyanAzavibhAgo bhavati / tatazca skandhadravyotpAdaM vinA = dvipradezikatvAdirUpeNa nAnAparamANudravyotpAdaM vinA skandhaparyAyotpAdasyaivA avataraNikA :- "rUpAntarapariNAmasvarUpa nAza ane arthAntaragamanasvarUpa nAza - A bannenuM lakSaNa eka ja che' - evI AzaMkA jaNAvIne tenuM nirAkaraNa graMthakArazrI karI rahyA che : | zlokArthI :- jo ke eka aNumAM bIjA aNunI saMkrAnti thAya to skaMdhamAM rUpAntara ja thAya che. tema chatAM paNa saMyogathI ane vibhAgathI nAza be prakAre thAya che. (9)26) arthAntaravinAza ane rUpAntaravinAza vacce bheda . vyAkhyArtha :- jo ke eka paramANumAM bIjA paramANunI saMkrAnti thaI rahelI hoya tyAre skaMdhapariNAmamAM rUpAntarapariNAma svarUpa ja vinAza utpanna thAya che. tema chatAM paNa dravyAraMbhaka avayavasaMyoga ane avayavavibhAga dvArA dravyano nAza be prakAre ja thAya che. uparokta rIte dravyanA be prakAranA nAzanuM ja te sUcana kare che. te A rIte - dravyAraMbhaka avayavasaMyogathI arthAntaragamanarUpa vinAza ane dravyAraMbhaka avayavanA vibhAgathI rUpAntarapariNAmasvarUpa vinAza svIkAravo jarUrI che. AnuM kAraNa e che ke jema dravyotpattinA vibhAgathI paryAyotpattino vibhAga paDe che, tema dravyanAzanA vibhAgathI ja paryAyanAzano vibhAga paDe che. arthAt paryAyanI utpattinA prakAra jema dravyotpattinA prakAranA AdhAre thAya che, tema paryAyanAzanA prakAra paNa dravyanAzanA prakAra mujaba nakkI thAya che. tethI skaMdhadravyanI utpatti vinA Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2/26 skandhe paramANvanupalabdhiH 1367 te samudayavibhAga anaI arthAtaragamana e 2 prakA2I vyavahAraIM. pahalo taMtuparyaMta paTanAza. bIjo ghaTotpatti mRtpiDAdinAza jANavo. taM haiM sammatau - "vigama va esa vihI, samudayajaNiammi so u duviappo / samudraryAvamArgAmAM gattharamAvAmAM ca||" (sa.ta.rU.34) 'Iti 159 gAthArtha. 59/26 // 'yogAt paramANau paramANvantarasaMyogato dvipradezadravyotpattyA'rthAntarabhAvagamanalakSaNaH paramANuvinAzo - pa 'pratyAkhyeya ev| na hi skandhadravye paramANutvena paramANupalabdhiH kadApi arvAgdRzAM bhavati / itthaJca paramANoH skandhadravyalakSaNA'rthAntarabhAvenotpAda eva paramANuvinAza iti phalitam / rA tatazca mUrtimadavayavasamudayajanite dravye prAyogika - vaitrasikayoH vinAzayoH samudayakRtayoH pratyekaM na samudayavibhAgalakSaNaH arthAntarabhAvagamanAtmakazca prakAra iti vinAzadvaividhyamanapalapanIyam / prathamaH tantuparyantaH paTadhvaMsaH dvitIyazca mRtpiNDanAzaH ghaTalakSaNArthAntarabhAvenotpAdAtmaka ityAdikaM pUrvaM (6/24) "vizamasta vipakSa vitI....." (sa.ta.2/24) kRtyAvisammatitagAthAvivarAvinA vivitanevedAnusandeyam / 1, 21 rI rNi dvipradezikatvAdisvarUpe anekaparamANudravyanI utpatti vinA dvipradezikAdiskaMdhaparyAyanI utpatti ja thaI na zake. A kAraNasara eka paramANumAM bIjA paramANuno saMyoga thavAthI dvipradezika dravyanI utpatti mAnavI ja paDe tema che. tenA lIdhe arthAntarabhAvagamanasvarUpa paramANunAza mAnavo ja paDe tema che. skaMdhadravyamAM ApaNA jevA chadmastha jIvone paramANurUpe paramANunI upalabdhi kadI thatI nathI. A rIte paramANunI skaMdhadravyasvarUpa arthAntarabhAve utpatti thavI te ja paramANuno nAza che - tevuM phalita thAya che. * mUrtadravyanAzanI vicAraNA = = (tatazva.) tethI mUrta avayavonA samudAyathI utpanna thayela dravyanA prAyogika ane svAbhAvika (= vaijJasika) be prakAranA vinAza mAnavA jarUrI che. tathA te bannenA samudayakRta prakAranI je vAta pUrve karI gayA hatA te pratyekamAM be prakAra mAnavA jarUrI che. matalaba e che ke prAyogika samudAyakRta vinAzanA be bheda - (1) samudayavibhAgasvarUpa ane (2) arthAntaragamanasvarUpa. tathA vaisika yeon samudAyakRta vinAzanA paNa be bheda - (1) samudayavibhAgAtmaka ane (2) arthAntaragamanAtmaka. Ama pratyeka vinAzanA be-be bhedano apalApa thaI zake tema nathI. samudayavibhAga = avayavasamUhavibhAgasvarUpa prathama vinAza taMtuparyanta paTadhvaMsa che. arthAt paTamAMthI ekAda taMtune nahi paNa tamAma taMtuone chUTA karIne paTano nAza karavo te taMtuparyanta paTadhvaMsa che. tathA arthAntaragamanasvarUpa vinAza e mRNiDanAza che ke je ghaTasvarUpa arthAntarabhAvanI utpattirUpa che. matalaba ke mRtpiDa ghaTarUpe pariName, ghaTotpatti thAya te ja arthAntarabhAvagamanasvarUpa mRNiDanAza. A bAbata A ja navamI zAkhAnA 24 mA zlokanI vyAkhyAmAM pUrve 'vizvamamsa va...... ItyAdirUpe sammatitarkanI gAthAnuM vivecana karavA dvArA vistArathI pustakomAM 'harAI' pATha che. ko.(9) + B(2) + si.no pATha lIdho che. lA.(2)mAM 'viharAI' pATha. ko.(10)mAM 'vahari' pATha. ... cihnadvayamadhyavartI pATha phakta lA.(2)mAM che. 1. vigamasyApi eSaH vidhiH samudayajanite sa tu dvivikalpaH / samudayavibhAgamAtram arthAntarabhAvagamanaJca / / Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * naSTasyApi paramANoH anaSTatvam 6/ra6 idaJcAtrA'vadhAtavyam - vaisrasikasamudayajanitArthAntaragamanarUpavinAza iva vaisrasikaikatvikavinAzo'pi paramANau varNa-gandhAdiparAvarttanena paryAyArthikanayadRSTyA apratyAkhyeya eva / idamevAbhipretya mAvatIsUtra "paramANupoLane naM aMte ! jiM sAsaC sAsaNa ?... goyamA ! (9) DhavvaTThayA! sAsaNa, (2) vannapannaverdi, dhapannaverdi, rasapatnaverdi, jAtapannaverdi asAsa" (ma.mU.14/4/12/pR.640) rUtyuttam | paramANoH arthAntaragamanarUpanAzakAle'pi dravyArthikanayadRSTyA anaSTatvameva / idamevAbhipretya bhagavatIsUtravRttau zrIabhayadevasUribhiH " dravyArthatayA zAzvataH skandhAntarbhAve'pi paramANutvasya avinaSTatvAt, pradezalakSaNavyapadezAntaravyapadezyatvAd" (bha.sU.14/4/512/pR.640 ) ityuktam / yuktnycaitt| ata eva Ni bhagavatIsUtre caturdazazatake caturthoddeze varNAdiparyAyaiH paramANoH azAzvatatvopadarzane'pi paramANuparimANaparyAyeNa kA azAzvatatvaM noktm| tatazca meruparvatanityatvagrAhakasya anAdinityaparyAyArthikasya devasenasammatasya jaNAvela che. tethI jijJAsu vAcakavarge tyAMthI A viSayanuM anusaMdhAna karI levuM. * paramANumAM banne prakAranA vinAza mAnya (va.) ahIM eka bAbata khyAlamAM rAkhavI ke pUrve (9/25) varNavela vaignasika samudayajanita arthAntaragamanasvarUpa vinAza jema paramANumAM saMbhave che, tema vaignasika aikatvika vinAza paNa paramANumAM mAnavo ja paDaze. kAraNa ke pudgalANunA varNa-gaMdhAdinuM parivartana thavAthI paryAyArthikanayanI dRSTie paramANuvinAzano apalApa thaI zake tema nathI. A ja abhiprAyathI bhagavatIsUtramAM praznottarIsvarUpe jaNAvela che ke hoeyi 1368 prazna :- 'he bhagavaMta ! paramANupudgala zAzvata che ke azAzvata che ?' javAba :- 'he gautama ! paramANupudgala (1) dravyArthathI zAzvata che. (2) varNaparyAyothI, gaMdhaparyAyothI, rasaparyAyothI ane sparzaparyAyothI azAzvata che.' * banne nayathI paramANu zAzvata paNa che (paramA.) tathA vaignasika arthAntaragamanasvarUpa vinAzanA samaye paNa paramANu pudgaladravya dravyArthikanayanI dRSTie avinaSTa = zAzvata ja che. A ja abhiprAyathI bhagavatIsUtravyAkhyAmAM zrIabhayadevasUrijIe darzAvela che ke 'pudgala paramANudravya dravyArthasvarUpe zAzvata che. kAraNa ke paramANudravya jyAre skaMdhanI sAthe saMlagna thAya (arthAt arthAntaragamanasvarUpa nAzane pAme) tyAre paNa temAMthI paramANutva (parama aNuparimANa) nAza nathI pAmatuM. AnuM paNa kAraNa e che ke te avasthAmAM paNa 'pradeza' tarIke anya nAma dvArA paramANuno vyavahAra thAya ja che.' skaMdhavartI paramANune nathI saMdha kahevAto ke nathI deza kahevAto. paNa pradeza kahevAya che. tenAthI siddha thAya che ke tyAre paNa temAM paramANutva vidyamAna ja che. A bAbata yuktisaMgata paNa che. te ja kAraNe bhagavatIsUtranA caudamA zatakanA cothA udezAmAM paramANune varNa-gandhAdiparyAyothI azAzvata jaNAvavA chatAM paramANuparimANasvarUpa paryAyathI azAzvata 1. paramANupuAtaH N matta ! viM zAzvataH zAzvataH ? gautama ! (2) dravyArthatayA zAzvataH, (ra) varNaparyAyaH, gandhaparyAya, rasaparyAya, sparzaparyAyaH zAzvataH / Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/26 0 rUpAntarapariNAmalakSaNAtmadravyanAzArthaM yatanIyam 0 1369 pUrvoktasya (6/1) abhiprAyeNA'pi paramANoH nityatvamapratyAkhyeyameveti pratibhAti asmAkam / prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - karmadravyANAm asmAbhiH saha saMyoge asmad vibhAge vA'pi asmAkaM nAzaH saJjAyate tathApi karmadravyavibhAga evaiSTavyaH Avazyakazca, na tu karmasaMyogaH; yataH karmadravyasamUhasaMyogataH arthAntaragamanarUpo nAza: jAyate, karmadravyavibhAgAcca prAyogika-samudAyajanitaH sa samudAyavibhAgalakSaNaH rUpAntarapariNAmAtmaka AtmanAza utpdyte| arthAntaragamanalakSaNa AtmanAzo za hi maulikAtmasvarUpato dUrataraM nayati, rUpAntaragamanalakSaNazca tatsamIpaM nayati, zuddhAtmarUpeNa svAtmAnaM pariNAmayati / 'saMsAritayA'smannAze naH na kA'pi kSatiH' - ityavasAya karmadravyasamUhavibhAga- ... kRte satatamAdareNa prytitvym| tatazca '"aNaMtasuhaM khiinnsmggduhsNtiN| mokkhaM cia pasaMsaMti jarA / -maraNavajjiaM / / " (sa.sA.5) iti samayasAre devAnandasUrivarNitaM mokSasukhaM srAk prAdurbhavati / / 9/26 / / kA jaNAvela nathI. tethI pUrve (61) jaNAvela devasenasaMmata meruparvatanityatvagrAhI anAdinityaparyAyArthikanayanA abhiprAyathI paNa paramANumAM nityatvano apalApa nahi ja karI zakAya. AvuM amane (parAmarzakarNikAkArane) jaNAya che. A aMge vijJa vAcakavarge uMDANathI vibhAvanA karavI. ja karmavibhAga IcchanIya ane Avazyaka che AdhyAtmika upanaya :- karmadravyano ApaNane saMyoga thAya to paNa ApaNo nAza thAya che ane karmadravyano vibhAga thAya to paNa ApaNo nAza thAya che. to paNa karyadravyano saMyoga thavAnA badale vibhAga thAya te vadhu IcchanIya che ane Avazyaka che. kAraNa ke karmadravyasamudAyasaMyogathI ApaNo arthAntaragamanasvarUpa nAza thAya che. jyAre karmadravyavibhAgathI je prAyogika samudAyajanita samudAyavibhAga lakSaNa AtmanAza thAya che te rUpAntarapariNAmAtmaka che. arthAntaragamanarUpa nAza ApaNane ApaNA maulika svarUpathI dUra kheMcI jAya che. jyAre rUpAntarapariNAmasvarUpa vinAza ApaNane AtmAnA mULabhUta svarUpanI najIka pahoMcADe che, AtmasvabhAve pariNamAve che. "saMsArIpariNAmarUpe ApaNo nAza thAya temAM ApaNane nukasAnI bilakula nathI' - AvuM jANI karmadravyasamudAya vibhAga mATe ApaNe niraMtara prayatnazIla rahevAnI jarUra che. tenAthI samayasAramAM zrIdevAnaMdasUrie prazaMsela mokSa jhaDapathI pragaTa thAya che. tyAM teozrIe jaNAvela che ke (1) anantasukhayukta, (2) samagraduHkhaparaMparAzUnya, (3) jarA-maraNavajita mokSanI ja zAstrakAro prazaMsA kare che." (26) lakhI rAkho DAyarImAM..... sAdhanA karmabaMdhane sudhAre che. dA.ta. memaNazeThano pUrvabhava upAsanA karmanA anubaMdhane paNa sudhAre che. dA.ta. bharata cakravartI 1. anantasukhaM kssiinnsmgrduHkhsnttim| mokSaM caiva prazaMsanti jarA-maraNavarjitam / / Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1370 0 RjusUtrasammatadhrauvyapratipAdanam / 1/27 dhruvabhAva thUla RjusUtrano, paryAya samaya anusAra re. saMgrahano teha trikAlano, nija dravya-jAti niradhAra re. ll9/ro (160) jina. dhruvabhAva paNi skUla-sUkSamabhedaI 2 prakArano. pahalo sthUla RjusUtra nayanaI anusAraI manuSyAdika paryAya (samaya anusAra =) samayamAna jANavo. sAmprataM dhrauvyaprakArapradarzanAyopakramate - 'dhrauvymiti| dhrauvyamapi dvidhA, sthUlamRjusUtre nrkssnnH| sUkSmaM trikAlayAyi syAt, saGgrahAt svaarthjaatitH||9/27|| prakRte daNDAnvayastvevam - dhrauvyamapi dvidhA / RjusUtre narakSaNaH sthUlaM (dhrauvyaM) syAt / saGgrahAt zaM svArthajAtitaH trikAlayAyi sUkSmaM (dhrauvyaM) syAt / / 9/27 / / utpAda-vyayavad dhrauvyaM = sthairyam api dvidhA = dviprakAraM bhavati - sthUla-sUkSmabhedAt / AdyaM - sthUlaM dhrauvyaM tu RjusUtre = RjusUtranaye narakSaNaH = manuSyAdiparyAyaH syAt / yadyapi sUkSma sUtranayAnusAreNa manuSyAdiparyAyasya samayamAtrasthitikatvena sthUladhrauvyaM na sambhavati tathApi sthUla sUtranayataH tasya AyuHpramANakAlatAyAH pUrvaM (6/13) darzitatvena sthUladhrauvyabAdho nAvasIyate / avataraNikA - utpAdana ane vyayane avAttara prakAra sahita dekhADyA bAda graMthakArazrI have navA zlokamAM tripadIghaTakIbhUta avaziSTa prauvyanA prakArane jaNAvavA mATe kaTibaddha thAya che : zlokArtha :- dhrauvya paNa be prakAre che. RjusUtranayanA mate manuSyakSaNa pUla dhrauvya che. saMgrahAyanI apekSAe nija dravyanI jAtine AzrayIne trikAlavyApI sUkSma drauvya saMbhave. (927). 0i sthUla thravyanuM nirUpaNa che vyAkhyArtha :- dhrauvya kaho, dhairya kaho, sthiratA kaho, dhruvatA kaho, nityatA kaho, sthAyitA kaho. , badhuM arthataH eka ja che. utpAda-vyayanI jema dhrauvya paNa be prakAre che. (1) sthUla dhrauvya ane (2) sUkSma drauvya. sthUla dhrauvya eTale aupacArika - atAttvika athavA azuddha dhrauvya. tathA sUkSma dhrauvya eTale che anaupacArika - tAttvika athavA zuddha drauvya. sthUla prauvya RjusUtranayanA mata mujaba manuSyAdi paryAya svarUpa samajavuM. yadyapi zuddha = sUkSma RjusUtranayanA mata mujaba, manuSyAdi paryAyanI sthiti = hAjarI mAtra eka ja samayapramANa che. tethI te dhruva nahi paNa kSaNika ja kahevAya. tema chatAM skUla RjusUtranayanA abhiprAyathI manuSyAdi paryAya jIvanaparyanta sthAyI che, sthira che, dhruva che. A vAta ApaNe pUrve chaThThI zAkhAnA 13 mA zlokamAM samajI gayA chIe. tethI sthUlaRjusUtranayasaMmata jIvanaparyantasthAyI manuSyAdi paryAyane sthUla prauvyasvarUpa kahevAmAM koI bAdha jaNAto nathI. 3 M(1)mAM "bheda' pATha. 1 pA.mAM 'trikAlIno' pATha che. Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/27 saGgrahasammatadhrauvyapratipAdanam bIjo saMgrahanayanaI saMmata te trikAla vyApaka jANavo. vastutaH utpAda-vyayaprAdhAnyaprekSiNA RjusUtreNa gauNatayA dhrauvyagrahaNAdatra dhrauvyasya sthUlatvaM bodhym| tatazcA'tra dhrauvyasya kSaNikatve'pi na sthUlatvakSatiH / etena RjusUtrasammataM dhrauvyaM kSaNikaM pa cet, sthUlaM katham ? sthUlaM cet, kSaNikaM katham ? ityapi nirAkRtam, kSaNikatve'pi gauNaviSayatayA rA dhrauvyasya sUkSmarjusUtradRSTyA sthUlatvAdityavadheyam / dvitIyaM sUkSmaM dhrauvyaM tu sarvapadArtheSu saGgrahAt saGgrahanayAbhiprAyataH trikAlA kAlatrayavyApi syAt / na ca ghaTAdeH nAzasya pratyakSasiddhatvAt kathaM tatra trikAlavyApakaM sthairyaM syAditi zaGkanIyam, prAtisvikarUpeNa ghaTAdiparyAyanAze'pi sattva - pudgalatva- mRttvAdisAmAnyarUpeNa svAzrayamRdAdidravyA'nugamarUpasya taddhrauvyasyA'pratyAkhyeyatvAt / etena 'ghaTIyaM zyAmarUpaM naSTaM raktarUpaJcotpannamiti pratIteH ghaTIyarUpasya dhrauvyamasambhavati - dhrauvyanI sthUlatAnI vicAraNA re (vastu.) vAstavamAM to RjusUtranaya mukhyatayA utpAda-vyayane svaviSaya tarIke grahaNa kare che. tathA dhrauvyane gauNarUpe grahaNa kare che. gauviSaya banavAthI te dhrauvyane sthUlarUpe ahIM jaNAvela che. tethI RjusUtradarzita dhrauvya kSaNika hovA chatAM temAM sthUlatA bhAMgI nahi paDe. tethI RjusUtrasaMmata dhrauvya kSaNika hoya to sthUla kaI rIte saMbhave ? tathA te sthUla hoya to kSaNika kaI rIte saMbhave ?' A samasyAnuM paNa nirAkaraNa thaI jAya che. sUkSmaRjusUtrasaMmata dhrauvya kSaNika hovA chatAM gauNaviSaya hovAthI sUkSma RjusUtranI dRSTie te dhrauvya sthUla che A vAta khAsa dhyAnamAM rAkhavI. sUkSma dhrauvyanuM nirUpaNa (dvitIya.) sUkSma dhrauvya to saMgraha nayanA abhiprAyathI trikAlavyApI che. AvuM dhrauvya jagatanA sarva padArthamAM saMgrahanayanI dRSTie raheluM che. zaMkA :- (na ya.) ghaTa, paTa vagere padArthano nAza to pratyakSa pramANathI prasiddha ja che. tethI ghaTa, paTa vageremAM trikAlavyApI dhrauvya thairya kevI rIte hoI zake ? = 1371 = = = - sUkSma dhrauvya sarvapadArthavyApI > samAdhAna :- (prAti.) prAtisvikarUpe = vyaktigatasvarUpe = vizeSasvarUpe ghaTa, paTa vagere paryAyano nAza thAya che. chatAM paNa ghaTa, paTa vagere paryAyanA AdhArabhUta mATI, taMtu, pudgala vagere dravyanA anugamasvarUpa = hAjarIsvarUpa evuM ghaTAda paryAyanuM dhrauvya sattva-pudgalatva-mRttvAdisvarUpe = sAmAnyarUpe nirAbAdha rahe che. sAmAnyasvarUpe - sat svarUpe koI paNa padArthanuM trikAlavyApI dhrauvya abAdhita hovAthI saMgrahanayasaMmata sUkSma dhrauvya sarvapadArthamAM vyApIne rahela che. te vAta satya sAbita thAya che. zaMkA :- (tena.) sarva lokone abAdhitapaNe evI pratIti thAya che ke 'ghaTanuM zyAma rUpa nAza pAmyuM tathA lAla rUpa utpanna thayuM' tethI saMgrahanayanI dRSTie ghaTAdi padArtha bhale dhruva sthira hoya 21 ha g Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1372 pratyAkhyAtam, ww paryAyArthAdezAd vizeSarUpeNa tannAze'pi dravyArthAdezAt svAzrayapudgalAdidravyAnugamarUpeNa rA rUpatvA'pekSayA vA ghaTIyarUpAderapi dhruvatAyA anapalapanIyatvAt, tayoH kathaJcidabhedAt, sAmAnyarUpeNa vizeSasyApi rUpAdilakSaNasya nityatvAt / yathoktaM vizeSAvazyakabhASye "rUvaMtarao vigamuppae vi rUvasAmaNNaM nicvaM" (vi.A.bhA.3379) iti / ato rUpaguNasya trirUpatA siddhA, saGgrahasammatasUkSmadhrauvyasya sarvatrA'bAdhAt / * paryAyospi trilakSaNaH 2 1/27 kiJca, trilakSaNAd dravyAdabhinnatayA'pi paryAye trirUpatA sidhyati / taduktaM vizeSAvazyakabhASye "hADaLanno pannAmo, taM haiM tivihasagmAnaM, to so vi tirUvo vviya" (vi...rUrU78) kRti / tatazca trailakSaNyasya sarvatraiva vyApakatvam / taduktaM triSaSTizalAkApuruSacaritre'pi anantajinadezanAyAm paNa ghaTAdi padArthanA rUpamAM to dhrauvya = avinazvaratA = nityatA asaMbhavita ja che. tethI 'saMgrahanayanI dRSTie sarva padArthamAM sUkSma-zuddha dhrauvya raheluM che' - A vAta khoTI sAbita thAya che. rUpAdi paNa nitya = samAdhAna :- (paryAyA.) ghaTAdinI dhruvatA aMge je vAta jaNAvI tenAthI ja tamArI zaMkAnuM samAdhAna thaI jAya che. tema chatAM pharIthI samajI lo. jinazAsanamAM saMkSepathI be nayo mAnya che. dravyArthikanaya ane paryAyArthikanaya. paryAyArthikanayanA abhiprAya mujaba ghaTanA zyAmarUpano vizeSarUpe = zyAmatvasvarUpe nAza thAya che ja. tethI ja tame darzAvelI 'ghaTanuM zyAma rUpa naSTa thayuM' - ItyAdi pratIti sarva lokone nirAbAdhapaNe thAya che. paraMtu dravyArthikanayanA abhiprAyathI to ghaTanuM zyAma rUpa vagere paNa potAnA AzrayabhUta mATI vagere dravyanA anugama svarUpe sthira ja che. ghaTano ane zyAmarUpano paraspara kathaMcit abheda che. tethI vizeSasvarUpe te bhale nAza pAme paNa dravyasvarUpe to te paNa dhruva ja che. athavA rUpatva jAtinI apekSAe rUpamAM nityatvano apalApa thaI zake tema nathI. zyAma, rakta varNa vagere hakIkatamAM ghaTAdi vastunuM vizeSa svarUpa che. dravya vastunuM sAmAnyasvarUpa che. tethI ghaTanA zyAma, rakta vagere varNa paNa sAmAnyarUpe dravyasvarUpe ke sat svarUpe ke rUpasvasvarUpe nitya ja che. tethI ja vizeSAvazyakabhASyamAM kahela che ke "ghaTa vageremAM zyAma rUpano nAza ane lAla rUpanI utpatti thavA chatAM paNa rUpa sAmAnya to nitya ja rahe che." tethI rUpa guNamAM paNa utpAda-vyaya-dhrauvya siddha thAya che. AthI saMgrahanayasaMmata sarvapadArthavyApI trikAlaanugata sUkSma dhrauvya nirAbAdha ja che. che paryAyamAM paNa ailakSaNya che (vijhyu.) vaLI, paryAyane utpAda-vyaya-dhrauvyayukta mAnavAnuM bIjuM kAraNa e paNa che ke utpAda -vyaya-dhrauvyayukta evA dravyathI te abhinna che. tethI ja to vizeSAvazyakabhASyamAM jaNAvela che ke 'paryAya dravyathI abhinna che. tathA dravya to utpAda-vyaya-dhrauvya ema traNa svabhAvane dharAve che. tethI paryAya paNa utpAdAdi traNa lakSaNathI yukta ja che.' tethI badhe ja ailakSaNya siddha thAya che. triSaSTizalAkApuruSacaritramAM 1. rUpAntarato vigamotpAdayorapi rUpasAmAnyaM nityam / 2. dravyA'nanyaH paryAyaH tacca trividhasvabhAvam, tataH so'pi trirUpa eva / Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9/27 * mRdAdeH bhasmIbhavane'pi dhrauvyamanAvilam / 1373 "utpAda-virAma-dhrauvyAtmAnaH sarveDapi" (tri.za..4/4/ra66) tiA etena 'zyAmo ghaTo naSTaH, rakta utpanna' ityAdipratItyA ghaTAdidravyasyA'pyanityatvasiddhau dhrauvyavyAhatiriti pratyastam, saGgrahanayAnusArato mRdAdidravyarUpeNa ghaTAderapi dhrauvyAt / na ca agnisaMyogavizeSAdinA mRdAdidravyasya bhasmIbhavanato tadIyadhrauvyakalpanA'saGgateti zaGkanIyam, yataH antato gatvA svArthajAtitaH = sva-svadravyAnugatapudgalatvAdijAtimAzritya mRdAdidravye rNi paNa anaMtanAtha prabhunI dezanAmAM jaNAvela che ke "badhuMya utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka che." prazna :- (rtana.) tame zyAmAdi rUpanI nityatAnI vAta karo cho. paNa amane to dravyamAM paNa anityatA bhAse che. kAraNa ke nibhADAmAMthI bahAra nIkaLelA ghaDAne joIne "kALo ghaDo nAza pAmyo ane lAla ghaDo utpanna thayo' - AvI pratIti sahune thAya che. A pratIti dvArA ghaTAdi dravya paNa anitya siddha thAya che. tethI dhrauvya = nityatva = trikAlasthAyitva to ghaTa vagere dravyamAM paNa bAdhita thAya che. pha ghaTa paNa nitya : saMgrahanaca 2 pratyutara :- (sahyada.) ame pUrve je vAta karI tenAthI ja tamArA praznano tamane javAba maLI jAya tema che. tema chatAM pharIthI zAMtithI sAMbhaLo. tame vizeSadaSTine = paryAyadaSTine gauNa karI, sAmAnyadRSTine = dravyadRSTine mukhya banAvo. saMgrahanaya dravyadRSTisvarUpa che. saMgrahanaya mULabhUta dravya upara potAnuM dhyAna kendrita kare che. ghaDAnuM mULabhUta dravya to mATI ja che. ghaDo bhale phUTI jAya, tUTI jAya paNa mATI to tyAra pachI paNa hAjara ja rahe che ne ! tethI saMgrahanayanA mata mujaba ghaTa vagere padArtho paNa che. mATI vagere dravyasvarUpe dhruva ja che. spaSTatA :- ghaDo phUTI gayA pachI koIne pUchavAmAM Ave ke "mAro ghaDo kyAM gayo ?' - to || ghaNI vAra phUTelA ghaDAnI ThIkarA-ThIkarI vagerene udezIne "A rahyo tamAro ghaDo' - A pramANe javAba sAMbhaLavA maLe che. AnAthI phalita thAya che ke mATInA ThIkarAmAM ke mATImAM paNa lokone ghaTabuddhi thAya ja che. anyathA Avo javAba sAMbhaLavA na maLe. mATe kAraNasvarUpe kAryanI sthiti nakkI thAya che. prazna :- (na gha.) nibhADAmAM ghaDAne mUkavAmAM Ave ane pAkI gayelA ghaDAne kADhavAno samaya thavA chatAM tene temAMthI kADhavAmAM na Ave ane ghaDo nibhADAmAM ja bhasmIbhUta thaI jAya. evuM paNa zakya che. Ama vizeSa prakAranA prabaLa agnisaMyoganA lIdhe ghaTanuM upAdAnakAraNa evuM mATIdravya rAkha svarUpe thaI javAthI mATIdravya dhruva che, mATIdravyasvarUpe ghaDo dhruva che' - A pramANe dhrauvyakalpanA asaMgata thaI jaze. mATI paNa kyAM dhruva che ? to mATIsvarUpe ghaDo dhruva hovAnI vAta paNa kyAM Takaze ? che. pudagalatvajAtinI apekSAe ghaDo nitya che pratyuttara :- (yatA.) tamAro prazna vyAjabI nathI. kAraNa ke ghaDo prabaLa agnisaMyoganA lIdhe rAkha thaI javAthI mATI svarUpe bhale dhruva na hoya. paNa aMtato gatvA potapotAnA mATI vagere dravyamAM anugata pudgalatva jAtinI apekSAe to ghaDo nitya = dhruva ja che. pudgalatvajAtirUpe mRdu Adi dravyamAM Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13740 dravyatvasAkSAdvyApyajAtyavacchedena niyataparyAyArambhavAdaH 9/27 patrikAlasthAyi sUkSmaM dhrauvyamanAvilameva, zyAmAdiguNa-ghaTatva-mRttvAdiparyAyarUpeNa tannAze'pi pudgalatvasa rUpeNa tadanAzena dhrauvyA'bAdhAt / sa na ca pudgalatvena dhvaMsA'pratiyogitve niyataparyAyArambhavAdAbhyupagamena ekAntavAdApattiH, __dhvaMsapratiyogitve ca trailakSaNyA'vyApakatApattiriti zaGkanIyam, yato'smAkaM prAtisvikarUpeNa niyatAniyataparyAyavAdA'bhyupagantRtvaM "dravyatvAvAntarajAtyavacchedena niyataparyAyArambhavAdAnabhyupagame'pi dravyatvasAkSAdvyApyajAtyavacchedena niyataparyAyArambhavAdA'bhyupagamAdi"ti (gA.na.pari.9/1.4/9. rU) sapTasadasvItAtparyavivara vinonAvavasIyato trikAla sthAyI sUkSma drauvya nirAbAdha ja che. pudgalatvajAtirUpe to mATI, ghaDo, ThIkarA, ThIkarI vagere nitya ja che. mATI vagere dravyo pudgala tarIke maTIne jIvAdidravyarUpe kadApi pariNamavAnA nathI. Ama zyAma rUpa Adi guNa svarUpe, ghaTatva-mRttva Adi paryAyasvarUpe ghaDAno nAza thavA chatAM pudgalatvarUpe to ghaDAno nAza thato nathI. tethI pudgalatvarUpe ghaDA vagere padArthamAM dhrauvya abAdhita ja rahe che. zaMkA :- (ra gha.) "pudgala pudgala tarIke nAza na pAme, jugalabhinna dravyarUpe na pariName- evuM svIkAravAmAM Ave to jainono niyata paryAya ArambhavAdInA matamAM praveza thaI jaze. apudgaladravyano AraMbha pudgala dravya na kare evuM mAnavAthI jainone ekAMtavAdI banI javAnI Apatti Avaze. tathA pudgala apudgaladravyano AraMbha kare che' - evuM jo jaino mAne to niyatArambhavAdamAM praveza na thavA chatAM ghaDo pudgalasvarUpe anitya thavAthI utpAdAdi tripadI sarvavyApI nahi banI zake. za nicata-aniyataAraMbhavAda jaina saMmata che samAdhAna :- (thato.) ame jaino kevala niyatAraMbhavAdI nathI ke kevala aniyatAraMbhavAdI nathI. to ame to niyata-aniyataAraMbhavAdI chIe. cokkasa svarUpe niyatAraMbhavAda ane cokkasa svarUpe aniyataAraMbhavAda amane anekAntavAdIne mAnya che. "dravyatvavyApya avAjorajAtiavacchedana ame jaino niyatAraMbhavAdano svIkAra nathI karatA paNa dravyatvasAkSAdravyApyajAtiavacchedana niyata paryAyaAraMbhavAdano ame svIkAra karIe chIe." A mujaba mahopAdhyAya zrIyazovijayajI dvArA racita aSTasahastrItAtparyavivaraNane jovA dvArA nakkI thAya che ke amane jainone cokkasa svarUpe niyatAniyataparyAyAraMbhavAda mAnya che. | spaSTatA :- jIva, pudgala Adi cha dravyo jainamatamAM prasiddha che. tethI dravyatvasAkSAdravyApya jIvatva jAti, pugalata jAti vagere cha guNadharmo che. tathA jIvanA avAntara bheda 2,3,4,5,6,14,563 vagere prakAre che. pugalanA bheda ghaTa, paTa, maTha vagere aparimita che. tethI dravyatvanI sAkSAt vyApya jAti jIvatva, pudgala vagere che. tathA dravyatvanI avAntara = paraMparavyApya jAti manuSyatva-devatva -saMsAritva vagere tathA ghaTatva-kapAlatva-mRtpiDatva-paTava-maThatva vagere che. jIva pudgalarUpe ke pudgalo jIvasvarUpe kyAreya pariNamatA nathI. paNa mRtpiDa ghaTarUpe, ghaTa kapAlarUpe-ThIkarAsvarUpe pariName che. tethI dravyatvasAkSAt vyApya pudgalatva, jIvatva vagere jAtirUpe niyataArambha = pratiniyataparyAyasvarUpe utpatti jainasaMmata che. tathA dravya_paraMparavyApya jAtirUpe = dravyatvaavAntaraghaTatva-kapAlatva-mRspiDatva vagere jAtirUpe aniyataparyAyaAraMbhavAda jainone mAnya che. Ama ghaTa ghaTavarUpe ke mATIrUpe anitya Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/27 tattaddravyaguNaparyAyadhrauvyaM tattaddravyAnugatam 1375 paNi jIva-pudgalAdika nijadravyajAti Atma dravya-guNa-paryAyanuM *AtmadravyAnugata ja dhrauvya; pudgaladravya-guNa-paryAyanuM pudgaladravyAnugata ja dhrauvya. Ima nija nija jAti nirdhAra jANavo. iti 160 gAthArtha saMpUrNam. 9/27nA atha evaM mRdAdidravya-zyAmAdiguNa-ghaTatvAdiparyAyadhrauvyasya mRdAdidravyAnugamarUpatve tu dravyatvasAkSAd- pa vyApyajAtyavacchedena niyataparyAyArambhavAdAbhyupagame api pudgalA''tmanoH dhrauvyAd aikyaM prasajyeta, svA'bhinnA'bhinnasya svA'bhinnatvaniyamAditi cet ? rA na, yataH Atmadravya-guNa- paryAyadhrauvyam AtmadravyAnugatameva, na tu pudgalAnugatam / pudgaladravya-guNa-paryAyadhrauvyaM ca pudgaladravyAnugatameva, na tu jIvadravyAnugatamiti nAnAvidhadhrauvyAbhyupagamAnna (= utpAda-vyayazAlI) hovA chatAM paNa dravyatvasAkSAApya pudgalatvajAtisvarUpe nitya che. tethI ghaTamAM utpAda-vyaya-dhrauvyasvarUpa tripadI abAdhita ja rahe che. * dravyatvasAkSAghyAyajAtiavacchedena niyataparyAya AraMbha - pUrvapakSa :- (atha.) mATI vagere dravyamAM, zyAma-rakta vagere guNomAM ane ghaTatvAdi paryAyamAM rahela dhrauvya jo mATI vagere dravyanA anugama (= anuvRtti-astitva-vidyamAnatA) svarUpa hoya to dravyatvasAkSAvyApya jAtisvarUpe niyataparyAyaAraMbhavAda mAnya karavA chatAM pudgala ane AtmA dhruva hovAthI eka banI javAnI Apatti Avaze. arthAt samAna dhrauvyasvarUpe pudgala ane jIva eka = abhinna banavAnI Apatti durvAra banaze. kAraNa ke dhrauvya to mATI vagere dravya svarUpa che, mATI vagere dravyathI abhinna che. tema ja jIva vagere paNa dravyasvarUpa che tathA dhruva che. tethI mATI vagere pudgaladravya ane Atmadravya eka thavAnI Apatti spaSTa ja che. ahIM svaabhinnathI abhinna e svaabhinna hoya - tevo niyama kAma karI rahelo che. te A rIte sva eTale mATI vagere dravya. svaabhinna eTale mATIgata dhrauvya. pudgalamAM ane jIvamAM rahela dhrauvya to eka ja che. tathA pudgalagata dhrauvyathI abhinna jIva che. tethI mATIgata mATIsvarUpa dhrauvyathI abhinna jIva svaabhinna mATIdravyathI abhinna siddha thAya che. / jIva-ajIvagata dhrauvya judA-judA / uttarapakSa :- (i, yata:.) nA, tamArI vAta vyAjabI nathI. AnuM kAraNa e che ke jIvamAM raheluM dhrauvya ane pudgalamAM raheluM dhrauvya eka nathI paNa judA-judA che. Atmadravya-guNa-paryAyamAM 2heluM dhrauvya phakta AtmadravyamAM ja anugata = sAdhAraNa che, vyApaka che. te dhrauvya pudgaladravyamAM anugata nathI. pudgalamAM Atmadravyagata dhrauvya rahetuM nathI. tathA pudgaladravya-guNa-paryAyamAM je dhrauvya raheluM che te pudgala dravyamAM ja anugata = sAdhAraNa che, vyApaka che. te dhrauvya AtmadravyamAM anugata nathI. AtmadravyamAM pudgalagata dhrauvya rahetuM nathI. Ama aneka prakAranA dhrauvya svIkAravAthI dhrauvya ane dhrauvyano Azraya paraspara abhinna hovA chatAM jIva ane pudgala eka abhinna thavAnI uparokta Apattine avakAza - = = dhruva ja Atmadravye guNaparyAyanuM AtmadravyAsamAnAdhikaraNatvenAnvayAnugamaja dhrauvya. pAli. * ko.(11)mAM 'AtmadravyanA samAnAdhi raLatyenAnvayaH' AvuM TippaNa che. | 0gamaja dhrauvya. A.(1) + ko.(7+9 +10+11) + si. + lI(3) + lA.(2) pAlio + bhA0 + B(2) + pA0. P...* cihnadrayamadhyavartI pATha phakta lA.(2)mAM che. Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rA ekaparyAyanAze sarvathA dravyocchedA'yogaH 1376 dhrauvya- tadvatoraikye'pi pudgalAtmanoraikyApattiriti bhAvanIyam / etena nArakAdyAyuSkasamAptau nArakAdiparyAyanAze jIvadravyasya sarvathA nAzaH pratyastaH, nArakAdiparyAyasya karmavizeSakRtatvena karmavizeSanAze tannAze'pi jIvatvasya karmakRtatvA'bhAvena karmanAze jIvadravyanAzA'yogAt / taduktaM vizeSA''vazyakabhASye " na hi nAragAipajjAyamettanAsammi savvahA naaso| jIvadavvassa muddAnAse va hemassa / / 2 kammakao saMsAro tannAse tassa jujjae nAso / nIvattamammajyaM tannAse tasya jo nAso ?||" (vi..mA..9276-1180) tA 1/27 kiJca, ekaparyAyanAze'pi tadanyAnantaparyAyasadbhAvAdapi tadA sarvathA AtmanAzo na yujyate / yathoktaM pramANaprakAze devabhadrasUriNA " Atmadravyamanantaparyayam" (pra.pra.71 ) iti bhAvanIyam / 3 prakRte 'suha - dukkhasaMpaogo na vijjaI niccavAyapakkhami / egaMtuccheaMmi a suha- dukkhvigppnnmraheto nathI. Azaya e che ke - pudgalagata dhrauvyathI pudgaladravya abhinna che tathA Atmagata dhrauvyathI AtmA abhinna che. paraMtu pudgalagata dhrauvya ane AtmaniSTha dhrauvya - A banne eka nathI. tethI AtmA ane pudgaladravya eka banavAnI Apattine koI avakAza raheto nathI. A bAbatamAM zAMtithI vicAravuM. U sarvathA jIvanAza AkSepa-nirAkaraNa u AkSepa :- (te.) nArakAdinuM AyuSya pUrNa thavAnA avasare nArakAdiparyAyano nAza thatAM ja jIvadravyano sarvathA nAza thaze. AvuM mAnavAmAM zuM vAMdho ? - nirAkaraNa ::- (nAra.) ame pUrve je jaNAvyuM ke 'jIvatvarUpe jIvadravya dhruva = nitya che' - tenAthI ja tamArA AkSepanuM nirAkaraNa thaI jAya che. nArakAdi paryAya karmavizeSajanya hovAthI vizeSa prakAranA 1 karmano nAza thatAM nArakAdi paryAyano nAza thavA chatAM paNa tyAre jIvano uccheda thavAnI Apattine avakAza nathI. kAraNa ke jIvatva karmajanya nathI. A aMge vizeSAvazyakabhASyamAM jaNAvela che ke mAtra nArakAdiparyAyano nAza thatAM jIvadravyano sarvathA nAza nahi thAya. jema suvarNamaho2paryAyano uccheda thAya tyAre suvarNadravyano saMpUrNatayA uccheda thato nathI tema A vAtane samajavI. saMsAra karmajanya che. tethI karmanAza thatAM saMsArano nAza saMgata thAya che. paraMtu jIvatva to karmajanya nathI. tethI karmano uccheda thatAM jIvano uccheda kaI rIte thAya ?' (gni.) temaja eka paryAyano nAza thavA chatAM te sivAyanA anantA paryAyo AtmAmAM rahelA hovAthI nArakaparyAyano nAza thatAM AtmAno sarvathA dhvaMsa mAnavo yogya nathI. zrIdevabhadrasUrijIe pramANaprakAzamAM jaNAvela che ke 'Atmadravya anaMtaparyAyavALuM che.' A aMge vAcakavarge vibhAvanA karavI. A ekAntapakSamAM sukha-duHkhAdino asaMbhava che (TM.) prastutamAM dazavaikAlikaniryuktigAthA paNa yAda karavA yogya che. tyAM zrIbhadrabAhusvAmIjIe 1. na hi nArakAdiparyAyamAtranAze sarvathA nAzaH / jIvadravyasya mato mudrAnAze iva hemnaH / / 2. karmakRtaH saMsArastannAze tasya yujyate nAzaH / jIvatvamakarmakRtaM tannAze tasya ko nAzaH ? / / 3. mula-tulasamprayogo na vidyate nityavAvapakSe Anochete 2 mula-tuHvizvanamayuttam / / Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9/27 * kevalajJAnatvarUpeNa jJAnadhrauvyAnubhUti: kAryA 0 1377 juttaM / / " (da.vai.adhya.1/ni.60) iti dazavaikAlikaniyuktivacanaM smartavyam / yathA caikAntanityavAde ekAntA'nityavAde ca sukha-duHkhA'rthakriyAdyasambhavaH tathA vistarato vakSyate ekAdazazAkhAyAm (11/ ca 8) / tatazcotpAda-vyaya-dhrauvyAnuviddhameva vastutvA'vacchinnaM svIkartavyamiti bhaavH| atra sthUla-sUkSmadhrauvyasthale dravyAnuyogatarkaNAyAM kiJcit skhalitaM tad budhaiH cintyam / prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - asmadIyajJAna-darzanAdiparyAyAH RjusUtranayena sthUladhrauvyaM bibhrati / te saGgrahasammataM sUkSma zuddhaM dhrauvyaM dhriyantAm, kevalajJAnatva-darzanatvAdirUpeNa ca tad anubhUyatAm / tadeva mokSamArgAdyamaphalam / matijJAnatvAdirUpeNa mati-jJAnAdikaM nazvaram, jJAnatvAdirUpeNa cA'nazvaram / - kevalajJAnAdikaM tu kevalajJAnatvAdirUpeNA'nazvaram / jJAnAdiSu guNeSu kevalajJAnatvAdirUpeNa dhrauvyaM yathA prAdurbhavet tathA sthiratayA dRDhatayA ca samyak prayatitavyam / tatazca "nirantamapunarbhavaM sukhamatIndriyaM svAtmajam" (yo.sA.prA.7/54) iti yogasAraprAbhRte amitagatinA vyAvarNitaM siddhasukhaM pratyAsannataraM kA cAttA2/27nI jaNAvela che ke "ekAntanityavAdapakSamAM sukha-duHkhano saMbaMdha saMgata thato nathI. tathA ekAntaucchedavAdamAM sukha-duHkhanI kalpanA ayukta che." sarvathA nityamatamAM tathA sarvathA anityamatamAM sukha, duHkha, arthakriyA vagereno je rIte asaMbhava che, te bAbatane agiyAramI zAkhAnA AThamA zlokanI vyAkhyAmAM vistArathI kahevAze. tethI tamAma vastu utpAda-vyaya-dhrauvyathI vaNAyelI ja che' - tema svIkAravuM joIe. A mujaba ahIM Azaya che. (satra.) prastuta sthUla-sUkSma drauvya bAbatamAM dravyAnuyogatarkaNAmAM kAMIka skUlanA thaI che. te aMge paMDitoe vicAravuM. 0 kevalajJAnatvarUpe jJAnane nitya banAvIe ! AdhyAtmika upanaya :- ApaNA jJAna, darzana Adi paryAyo RjusUtranayathI sthUla prauvyane dharAve che. te saMgrahanayasaMmata sUkSma-zuddha dhruvatAne dhAraNa kare ane kevalajJAnavarUpe ke kevaladarzana-AdisvarUpe tevI dhruvatA ApaNane anubhavAya e ja ApaNI sAdhanAnI tAttvika phalazruti che. matijJAna vagere to matijJAnatva vagere svarUpe nAzavaMta ja che. te jJAnatvarUpe, AtmasvarUpe nitya che. kevalajJAna, kevaladarzana vagere guNo kevalajJAnatva, kevaladarzanatva vagere svarUpe dhruva che. ApaNA ane sahunA jJAnAdi guNomAM kevalajJAnatvAdisvarUpe dhruvatA pragaTe tevo sAdhanAno samyapha udyama ApaNA sahunA jIvanamAM sthiratApUrvaka tathA dRDhatApUrvaka cAle tevI paramAtmAne prArthanA. te udyamathI yogasAraprAbhUtamAM digaMbarAcArya amitagatie varNavela siddhasukha khUba ja najIka Ave. tyAM jaNAvela che ke potAnA AtmAmAMthI utpanna thayela mokSasukha ananta, atIndriya tathA punarjanmazUnya che." (9/27) Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1378 * trilakSaNacarcAtideza: 1/28 savi artha samayamAM bhAkhiA, Ima vividha trilakSaNazIla re; je bhAvaI ehanI bhAvanA, te pAmaI sukha jasa lIla re I 28aaaa (191) jina. Ima samaya kahieN siddhAMta, te mAMhi sarva artha vividha prakArai karInaI trilakSaNa kahieN, utpAda prakRtArtharusaMdarannAda - 'nAne 'ttiA nAnArItyetthamarthaH tri-lakSaNa ukta aagme| yo bhAvayati tadbhAvam, so'vati ca sukhaM yshH||9/28|| prakRte daNDAnvayastvevam - itthaM nAnArItyA arthaH trilakSaNaH Agame uktH| yaH tadbhAvaM - mAvati saH surva thaza: latiA/28AA 0 ittham = evaMprakAreNa nAnArItyA = darzitavividhaprakriyayA Agame = zrIjinAgame arthaH = vastutvAvacchinnaH dravya-guNa-paryAyAtmakaH trilakSaNaH = utpAda-vyaya-dhrauvyasvabhAvaH uktaH yuktyAdipurassaram / etAvatA dravyalakSaNamuktam / nayavibhAgapurassaraM dravyalakSaNaM nayacakrasAre devacandravAcakena "(1) Na utpAda-vyaya-dhruvatvayuktaM sallakSaNaM dravyam - etad dravyAstika-paryAyAstikobhayanayA'pekSayA lakSaNam / (2) -paryAyavet dravyam" (tasvArthasUtra 1/37) tat paryAyanayAjhapekSaya | (3) karthayAvAri dravyam - etallakSaNaM sva-svazaktidharmApekSayA" (na.ca.sA.pR.118) itthamupavarNitam / tRtIyaM dravyalakSaNaM vyavahAranayato avataraNikA :- prastuta bAbatano upasaMhAra karatA graMthakArazrI jaNAve che : zlokArca - A rIte aneka prakAre "padArtha traNa lakSaNavALo che' - Ama AgamamAM jaNAvela che. je AtmA tenI (vividha) bhAvanAne bhAve che te sukha-yazalIlAne prApta kare che. (28) vyAkhyArtha :- uparokta rIte darzAvelI anekavidha prakriyA mujaba zrIjinAgamamAM vastutvAvacchinna = vastutvaviziSTa = vastutvAzraya = dravya-guNa-paryAyAtmaka pratyeka vastu utpAda-vyaya-dhrauvyasvabhAvavALI kahevAyelI che. A vAta mAtra zraddhAgamya tarIke jaNAvelI nathI. paraMtu yukti, anumAna pramANa vagere pUrvaka utpAdAdi tripadIne vastumAtramAM zAstrakAra bhagavaMtoe darzAvela che. navibhAgathI trividha dravyalakSaNa : 11 (tA.) utpAdAdine jaNAvavA dvArA dravyalakSaNa kahevAI gayuM. navibhAgapUrvaka dravyalakSaNa dekhADatA devacandrajI upAdhyAye nayacakrasAramAM kahela che ke "(1) utpAda-vyaya-dhrauvyayukta sasvarUpa dravya che - A dravyArthikanaya ane paryAyArthikanaya bannenI apekSAe dravyalakSaNa samajavuM. dhrauvya dravyAstikaviSaya che tathA utpAda-vyaya paryAyAstikaviSaya che. tethI A saMpUrNa lakSaNa che. pramANaviSayabhUta lakSaNa che.) tathA (2) guNa-paryAyayukta dravya che - A paryAyanayanI apekSAe dravyalakSaNa che. (3) je arthakriyAkArI hoya te dravya - A sva-svazaktidharmanI apekSAe dravyalakSaNa samajavuM." trIjuM dravyalakSaNa vyavahAranayathI samajavuM. aneka - ko.(4)mAM 'trividha pATha. 8 zAM.ma.mAM 'pAvaI pATha. A.(1)no pATha lIdho che. #..* citadvayamadhyavartI pATha phakta lA.(2)mAM che. Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/28 * vistArarucisamyaktvasvarUpopadarzanam (1), vyaya (2), dhrauvya (3) - tIla = tattvabhAva bhAkhiyA. je puruSa e trilakSaNa svabhAvanI bhAvanA bhAvai, te vistArarucisamyaktva avagAhI aMtaraMga sukha anaIM prabhAvakapaNAno yaza tehanI lIlA pAmai niHsanvedeneti paramArtha.. II9/28 // jJeyam / nAnAgranthAnusAreNa dravyalakSaNAni dazamyAM zAkhAyAM (10 / 1) vakSyante / yacca "utpAda-vyaya- dhrauvyayuktaM sad" (ta.sU.5/29) iti tattvArthasUtrasya bhASye umAsvAtivAcakaiH " utpAda -vyayAbhyAM dhrauvyeNa ca yuktaM sato lakSaNam / yadutpadyate yad vyeti yacca dhruvaM tat sat, ato'nyadasad" zu (ta.sU.5/29 bhA.) ityuktaM tat siddhasenagaNibhiH tadvRttau vistareNa vyAkhyAtam, candrasenasUribhirapi ca utpAdAdisiddhiprakaraNe mahatA prabandhena vyavasthApitamiti tadanusAreNa yaH dravyAnuyogaparijJAnArthI tadbhAvaM trilakSaLasvamAvandhyAtmasAra(4.sA.16/16)-dvAtriMziAprara (dA.dvA.18/10)-dhyAnazataH(rU1-24)prbhRtigrnthdrshityaa jJAnAdibhAvanayA bhAvayati, saH 'davvANa savvabhAvA savvapamANehiM jassa uvaladdhA / savvAhiM nayavihihi ya vitthAraruitti " nAyavvo / / " (uttarA. 28/16, pra.sU.1/37, pra.sAro. 957 ) iti uttarAdhyayana-prajJApanAsUtra-pravacanasAroddhAroktaM vistArarucisamyaktvamavagAhya antaraGgaM sukham AnandaM 1. kA yazaH ca pravacanaprabhAvakatvagocaraM avati = = = 1379 avApnoti / grantho mujaba dravyanA vividha lakSaNo dazamI zAkhAmAM (10/1) kahevAze. * trilakSaNa carcAno anya graMthomAM atideza (yajJa.) tattvArthasUtramAM vAcakaziromaNi umAsvAtijI mahArAje jaNAvela che ke 'utpAda, vyaya ane dhrauvyathI yukta hoya te padArtha sat kahevAya.' A sUtranA bhASyamAM teozrIe ja jaNAvela che ke 'utpAda, vyaya ane dhrauvyathI yukta hovApaNuM e ja sat padArthanuM lakSaNa che. je utpanna thAya che, je vinAza pAme che ane je dhruva che te sat che. utpAdAdi tripadIthI viziSTa vastuthI bhinna (tripadIzUnya) je vastu hoya te asat samajavI.' zrIsiddhasenagaNivare uparokta sUtranI tattvArthabhASyavRttimAM pratyeka vastumAM utpAda, vyaya, dhrauvyane vistArapUrvaka samajAvela che. candrasenasUrijIe paNa utpAdAdisiddhiprakaraNamAM atyaMta vistArathI utpAda-vyaya-dhrauvyanI vyavasthA darzAvela che. tethI te mujaba dravyAnuyoganI vyApaka jANakArI meLavavA IcchatA je AtmArthI jIva trilakSaNasvabhAvavALI vastune jJAnAdibhAvanAthI bhAvita kare che te vistAraruci samyagdarzananuM avagAhana kare che. adhyAtmasAra, dvAtriMzikAprakaraNa, dhyAnazataka vageremAM jJAna-darzanAdibhAvanAnuM varNana maLe che. uttarAdhyayanasUtramAM, pannavaNAsUtramAM tathA pravacanasArodvAramAM vistAraruci samyagdarzananuM lakSaNa jaNAvatA kahela che ke 'sarva pramANathI ane sarvanayavidhio vaDe jeNe dravyonA sarva bhAvone sArI rIte jANelA che te jIva vistAraruci samakitavALo che - tema jANavuM.' AvA 'vistAraruci' nAmanA samyagdarzananuM avagAhana karIne te dravyAnuyogajJAtA aMtaraMga AnaMdane ane pravacanaprabhAvakapaNAnA yazane saMprApta kare che. ...te cihnandvayamadhyavartI pATha phakta pAli.mAM che. OM 'muLayo' kRti pravacanasArodvAre| 1. dravyAnAM sarvamAvAH sarvatramALeH yasya upalabdhAH / sarvAbhiH nayavidhibhiH ca vistAraruciH iti jJAtavyaH / / Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1380 * sUtradharebhyaH arthadharA: pradhAnA: 0 9/28 tattvArtharAjavArtike akalaGkAcAryeNa "aGga-pUrvaviSayajIvAdyarthavistArapramANa-nayAdinirUpaNopalabdhazraddhAnA vistArarucayaH" (ta.rA.vA.3/36/2) ityevaM dharmimukhena vistArarucisamyagdarzanasvarUpamupAdItyavadheyam / sUtrarucyAdisamyagdarzanApekSayA vistArarucisamyagdarzanameva pradhAnam, sUtrApekSayA'rthasya balavattvAt, prabhUtArthAvagAhitvAcca / '"atthadharo tu pamANaM" (ni.bhA.22) iti pUrvoktaM (6/2) nizIthabhASyavacanam, "sUtradharebhyaH arthadharAH pradhAnAH" (A.ni.179 vR.pR. 79) iti ca haribhadrIyAvazyakavRttivacanamatra smartavyam / ga iha koSThakarUpeNa vastulakSaNam ittham avaseyam - vastulakSaNam utpAdaH vyayaH prAyogikaH vaisrasikaH prAyogikaH vaisrasikaH sthUlam sUkSma samudayakRtaH samudayajanita: Rjasatrasammatama samudayakRtaH aikatvikaH / samudayajanitaH aikatvika saGgrahanayasammatam samudayavibhAgakRtaH arthAntaragamanam samudayavibhAgakRta: arthAntaragamanam e vistAraruci samyagdarzana dravyAnuyogajanya (tattvArtha.) ttvaarth||4vaati aMthama svAmI nAmanA hivarAyArtha vistA2rusivANA pornu lakSaNa batAvatA evuM jaNAve che ke "AcArAMga Adi aMgazAstronA ane pUrva (14 pUrva) nA viSayabhUta jIva, ajIva Adi tattvonI vistArathI zraddhA jeoe pramANa-naya vagerenA nirUpaNa dvArA upalabdha karela che te jIvo vistAraruci samyagdarzanavALA kahevAya che." Ama dharmImukhe = vistArarucisamakitavALA jIvanA mAdhyamathI vistAraruci samyagdarzananuM svarUpa teoe jaNAvela che - A vAtane vAcakavarge khyAlamAM rAkhavI. vistAraruci samakita baLavAna che (sUtra.) sUtraruthi sabhyarzana vagairenI apekSA vistA22yi sabhyazana se 4 mudhya che. 129 // ke sUtranI apekSAe artha baLavAna che tathA prastuta samyagdarzana ghaNA badhA arthanuM UMDANathI avagAhana 42 che. artha52. prabhA cha'- // bhu045 pUrvota. (6/2) ANthAmadhyayana mI yAda 42. AvazyakaniryuktivyAkhyAmAM zrIharibhadrasUrijIe paNa jaNAvela che ke "sUtradhara karatAM arthadhara mukhya che." ___(iha.) prastutamai (9ats 18 thI 27 sudhIna) utpAha-vyaya-prauvyas135 12tulakSa 4435 dravyAnuyogaparAmarzakarNikAmAM jaNAvela che. te spaSTa ja che. tethI ahIM ame pharIthI batAvatA nathI. 1. arthadharastu pramANam / Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/28 * dravyAnuyogAbhyAsaH atyAvazyakaH 1381 itthaM vistareNa utpAdAdisamarthanena mAtRkAnuyogo vyAkhyAtaH / yathoktaM sthAnAGgasUtravRttau zrI abhayadevasUribhiH "mAuyANuogetti / iha mAtRkA iva mAtRkA pravacanapuruSasya utpAda - vyaya - dhrauvyalakSaNA padatrayI, tasyA anuyogaH / yathA utpAdavad jIvadravyam, bAlyAdiparyAyANAm anukSaNam utpattidarzanAt / anutpAde ca vRddhAdyavasthAnAm aprAptiprasaGgAd asamaJjasApatteH / tathA vyayavad jIvadravyam, pratikSaNaM bAlyAdyavasthAnAM vyayadarzanAt / avyayatve ca sarvadA bAlyAdiprApteH asamaJjasameva / tathA yadi sarvathA'pi utpAda-vyayavadeva tanna kenA'pi prakAreNa dhruvaM syAt tadA akRtAbhyAgama-kRtavipraNAzaprAptyA pUrvadRSTAnusmaraNA'bhilASAdibhAvAnAm abhAvaprasaGgena ca sakalehaloka - paralokA''lambanA'nuSThAnAnAm abhAvataH asmnyjsmev| tato dravyatayA asya dhrauvyam iti utpAda-vyaya- dhrauvyayuktam ataH dravyam ityAdiH maatRkaapdaanuyoH" (sthA.10/3/727/pR.481) ti| yathA caitat tathA vakSyate vistarato'tre (11/8) kRtyavadheyam| ge spaSTatA :- (1) sUtraruci, (2) bIjaruci, (3) saMkSeparuci, (4) vistAraruci, (5) nisargaruci, (6) upadezaruci, (7) AjJAruci, (8) abhigamaruci, (9) kriyAruci, (10) dharmaruci - Ama samyagdarzananA daza bheda uttarAdhyayanasUtra, prajJApanAsUtra, pravacanasArodvAra vageremAM darzAvelA che. temAMthI vistAraruci samakita eTale naya, nikSepa, pramANa, tarka vagere tattvanizcAyaka sAdhanonA mAdhyamathI tattvane cAre bAjuthI samajIne yathArtha vyApaka tattvanirNaya karavAnI tAttvika abhiruci-vRtti-pariNati. che mAtRkA anuyogane oLakhIe (rUi.) A rIte navamI zAkhAmAM vistArathI utpAdAdinuM samarthana karavA dvArA mAtRkAanuyoganuM paNa nirUpaNa thaI gayuM. mAtRkAanuyoganuM pratipAdana zrIabhayadevasUrijIe sthAnAMgasUtravRttimAM A mujaba karyuM che ke "mAtRkAanuyoga aMge A spaSTatA jANavI. utpAda-vyaya-dhrauvya svarUpa tripadI dvAdazAMgIsvarUpa pravacanapuruSanI mAtA samAna che. A tripadIsvarUpa pravacanamAtAno anuyoga = mAtRkAanuyoga. (1) jIvadravya utpAdaviziSTa che. kAraNa ke jIvanA bAla vagere paryAyonI pratikSaNa utpatti dekhAya che. (paryAyathI paryAyI abhinna hovAthI bAlAdi paryAyanI utpatti thatAM tenAthI abhinna jIvanI paNa utpatti thAya che.) bAla-kizora-taruNa-yuvAna Adi paryAyonI utpatti jo na thatI hoya to vRddhAdi avasthA kyAreya Avaze nahi. tevuM thAya to moTI avyavasthA sarjAya. tethI jIvadravya utpattiyukta che. (2) jema jIvadravya utpattiyukta che, tema vinAzayukta paNa che. kema ke pratikSaNa bAla vagere avasthAono vinAza dekhAya che. jo jIvanI bAlAdi dazA kyAreya nAza na pAmatI hoya to jIva sarvadA bAlAdi svarUpa ja rahevAthI garabaDa ja UbhI thAya. (3) tathA jo badhAya prakAre jIvadravya utpAda-vyayavALuM ja hoya ane koI paNa prakAre te dhruva na hoya to akRtaAgama, kRvinAza (11/8 mAM A doSanuM vistArathI varNana Avaze) doSa AvavAthI pUrvadaSTanuM anusmaraNa pratyabhijJAna, abhilASA vagere bhAvono uccheda thavAthI AlokaparalokanA AlaMbanathI thatI tamAma pravRttiono uccheda thavAnA lIdhe moTI garabaDa ja UbhI thAya. tethI dravyasvarUpe jIvamAM dhrauvya siddha thAya che. AthI utpAda-vyaya-dhrauvyayukta dravya che. AvA prakAranI vicAraNA-vyAkhyA e mAtRkApadaanuyoga kahevAya.' utpAdAdinA asvIkAramAM je doSo ahIM zrIabhayadevasUrijIe jaNAvela che. tenuM vistArathI varNana AgaLa (11/8) karavAmAM Avaze. = 24 Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1382 * vastusvabhAva: jJAnAdibhAvanAbhAvanIyaH / 1/28 prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - trailakSaNyAtmakaH vastusvabhAvaH jJAna-darzanAdibhAvanayA bhAvayitavya / iti pratipAdanasya mahattvaM cetasi nidheyam / 'talasparzI dravyAnuyogAbhyAsaH pAramezvarapravacanasya pAramArthikaprabhAvanAkaraNenA'rhatpravacanasevA'vasaraM pradatte' iti kRtvA tAttvikajinazAsanasevA-prabhAvanAkAmibhiH mArmikarItyA dravyAnuyogaH abhyasanIyaH, na tu zAstrAbhyAsaM parityajya pAramezvarapravacanaprabhAvanA''zayena meM kevalaM siMhagarjanayA dharmadezanA vidheyaa| etAdRzapravacanaprabhAvanAbhramataH jhaTiti svAtmA bahiH niSkAzanIyaH / za tAdRzabhramaparihArataH "AtmAyattaM nirAbAdhamatIndriyamanazvaram / ghAtikarmakSayodbhUtaM yat tanmokSasukhaM viduH / / " (tavAnu. ra42) rUti tattvAnurAsane nAganena ti mokSasuvuM suprApa cAt IIS/ra8AA iti zrIvardhamAnataponidhi-nyAyavizArada-svargasthagacchAdhipatizrImadvijayabhuvanabhAnusUrIzvaraziSyaratnapadmamaNitIrthoddhAraka-pArthaprajJAlayatIrthapreraka-paMnyAsapravarazrIvizvakalyANavijayagaNivaraziSyamuniyazovijayagaNiracitasya dravya-guNa-paryAyarAsAnusAriNo dravyAnuyogaparAmarzasya parAmarzakarNikA'bhidhAnAyAM svaracitavRttau navamazAkhAyAM utpAdAdivicArAkhyaH navama: dhAraNA ! ( dravyAnuyogI pravacanaprabhAvaka AdhyAtmika upanaya :- utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka vastusvabhAvane jJAnabhAvanA, darzanabhAvanA, cAritrabhAvanA vagerethI bhAvita karavAnI vAta khUba ja mahattvapUrNa che. tathA dravyAnuyogano UMDo abhyAsa jinazAsananI tAttvika prabhAvanA karAvavA dvArA suMdara zAsanasevAno lAbha apAve che. tethI jinazAsananI sevA ane prabhAvanA karavA IcchatA mahAtmAoe paNa dravyAnuyogano mArmika abhyAsa karavA lAgI javuM joIe. zAstrAbhyAsa vinA kevaLa pATane gajAvavAthI ke gaLAne cholavAthI pravacanaprabhAvanA ke zAsanasevA thaI gayAnA bhramamAMthI vahelI take bahAra nIkaLI javA jevuM che. tevA bhramane choDavAthI tattvAnuzAsana graMthamAM darzAvela mokSasukha sulabha thAya. tyAM zrInAgasenajIe jaNAvela che ke "je sukha (1) svAdhIna, (2) pIDArahita, (3) atIndriya, (4) avinAzI, (5) ghAtikarmakSayajanya hoya tene mokSasukha tarIke zAstrakAroe jANela che." (9/28) pUjyapAda vardhamAna taponidhi nyAyavizArada sva. gacchAdhipati zrImavijaya bhuvanabhAnusUrIzvarajI mahArAjAnA ziSyaratna pUjyavarya padmamaNi tIrthoddhAraka pArzvaprajJAlayatIrthapreraka paMnyAsapravara zrIvizvakalyANavijayajI gaNivaranA ziSyANa muni yazovijaya gaNI dvArA svaracita pravyAnuyoga parAmarza' (dravya-guNa-5ryAyarAsa anusArI) graMthanI "parAmarzakarNikA nAmanI svaracita vRttinI navamI zAkhAnA karNikA suvAsa' nAmanA gujarAtI vivaraNamAM utpAdAdi vicAra' - nAmano navamo adhikAra pUrNa thayo. A navamI zAkhA samApta che Nimri) Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1383 ja zAkhA - 9 anapekSA che pra.1 nIcenA praznonA vistArathI javAba Apo. 1. utpAda, vyaya ane prauvyamAM paraspara abheda che - samajAvo. 2. vignasApariNAme utpattinA prakAro dAMta dvArA samajAvo. 3. sarvathA ekasvabhAvavALI vastu paNa aneka kArya karI zake - bauddhanA A vAkya vize jaina darzana zuM kahe che ? 4. utpAdAdi vize jJAnAdvaitavAdI zUnyavAdanA matanuM nirAkaraNa karo. 5. 'utpamAnam utpanna no trikAlasApekSa svIkAra naiyAyika zI rIte kare che ? temAM syAdvAdathI zuM takalIpha Ave ? 6. syAdvAda e jainadarzananI vizeSatA che - AkAzanA ane dIvAnA daSTAMtathI siddha karo. 7. "kevaLIne yugapad jJAna-darzanopayoga hoya che' - A vAta vividha zAstrapAThathI tathA tarkathI siddha karo. 8. "mAne ke siddhAMta nizcayanayathI ane vyavahAranayathI samajAvo. 9. utpAda-vyaya-dhrauvya paNa utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka zI rIte banI zake ? pra.2 nIcenA praznonA saMkSepathI javAba Apo. 1. "tadghatoraDu tena?' - nyAya samajAvo. 2. dharmAstikAyAdinI utpatti vize zvetAMbaranI ane digaMbaronI mAnyatAmAM zuM pharaka che ? 3. "kRSTataH vadhArIm' - nyAya samajAvo. 4. sadRSTAMta dhrauvyanA prakAro samajAvo. 5. syAdvAdamAM "cA" zabdanuM mahattva jaNAvo. 6. eka samaye eka dravyanA anaMtA paryAyanA utpAda-vyaya-dhrauvya hoya che - te zarIranA daSTAMtathI samajAvo. 7. anvayI ane vyatirekI bhAvo paNa ekAMtika nathI - dAMtathI samajAvo. 8. vinAzanA prakAra sadRSTAMta samajAvo. 9. tripadImAM traNavAra AvatA "ti' zabdano artha jaNAvI AkhI tripadImAM tenI saMgati karo. 10. "manaskAra' zabdanI oLakha Apo. pra.3 vAkya sAcuM che ke khoTuM ? khoTuM hoya to sudhArIne lakho. 1. harSa-zokane utpanna karanAra dravya nathI, paryAya che. 2. vaignasika utpatti pratye bhavitavyatA mukhya kAraNa che. 3. ghaTatvane dravyatvasAkSAdhyApyajAti kahI zakAya. 4. ghaTotpattikSaNa pachInI dvitIyAdi kSaNe ghaTane anutpanna kahI zakAya. Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1384 5. jJeyatva kevalAnvayI che. 6. jJAnane ane darzanane sAkAra mAnavA chatAM vAstavamAM jaino ane yogAcAra-bauddha banneno mata eka nathI. 7. sarva naya sarvadA mithyASTi ja hoya. 8. 'diSpadA' e aSTasahasrInI saMkSipta vyAkhyA che. 9. dravyasamudAyasaMyogathI thatA nAzane rUpAMtarapariNAmAtmaka nAza kahevAya. 10. sAMsArika bhAvathI mukta thavAnA samaye kevaLInuM kevaLajJAna ravAnA thAya che. pra.4 yogya joDANa karo. 1. yazomitra (1) mImAMsaka 2. pArtha purva dhanurdharaH (2) vedAMtI 3. samantabhadrasvAmI (3) vizeSaNasaMgata "vikAra 4. prayogajanya padArtha (4) kriyApadasaMgata "prakAra 5. vignasAjanya padArtha (5) digaMbara 6. kumAritna bhaTTa (6) zarIra 7. zaGkhaH pANDuraH eva (7) ghaTa 8. vidyAraNyasvAmI (8) bauddha 8. sarojaM nIlaM bhavati eva (9) vIjaLI 10. mizrapariNAmajanya padArtha (10) vizeSyasaMgata "iva' kAra pra5 khAlI jagyA pUro. 1. "avasthita dravyanA pUrvanA guNadharmano abhAva ane nUtana guNadharmanI utpatti eTale pariNAma' AvuM ----- mAM jaNAvela che. (tatvArthasUtra, brahmasUtra, yogasUtra). 2. tripadIthI ----- je vastu hoya te asata samajavI. (viziSTa, bhinna, abhinna) 3. prathamasamayasiddha, aprathamasamayasiddha vagere siddhanA prakAro ---- sUtramAM darzAvela che. (AcArAMga, ThANAMga, bhagavatI) 4. aikatvika vignasA utpattinuM daSTAMta ----- che. (zarIra, vAdaLuM, AkAza) 5. pudgalanI utpattinA ----- prakAra bhagavatIsUtramAM ane ----- prakAra mULagraMthamAM batAvela che. (2, 3, 4) 6. arthAtara gamana svarUpa vinAza ----- nayane mAnya che. (dravyAstika, paryAyAstika, dravyAsika -paryAyAstika) 7. zUladhrauvyane ----- naya svIkAre che. (saMgraha, vyavahAra, RjusUtra) 8. ----- zabda hetu, prakAra, samApti vagere artha mATe prasiddha che. (gva, ti, atha) 9. ----- rUpe aniyataparyAyAraMbhavAda jainone mAnya che. (ghaTatva, jIvatva, pudgalatva) noMdha :- prastuta anuprekSAnA uttaro mATe juo - bhAga 7, pariziSTa - 17. Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lya gaNI mAM na ja DhALane STTTTS dravyabheda nirUpaNa zni : hari ki. dravyabheda nirUpaNa jaY ja T.TUMii T ] huhA IIIII bheda nirUpaNa dravyabheda niH, vyabheda nirUpaNa VTa *vyabheda nirUpa vyabhedanI da nirUpaNa dravyabheda nira ja dra paNa dravyabheda nirU nirUpaNa kabhIma. " dravyabhedanizAna Page #336 -------------------------------------------------------------------------- Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravya-guNa-paryAyano zaNa 2101-10 dravyAnuyogaparAmarzaH zAkhA - 10 dravyabhedaniskhpaNam Page #338 -------------------------------------------------------------------------- Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAkhA - 10 : samyaktvA'bhAve cAritrA'bhAvaH (10/1) kadAgrahe apAyAH (10/2) dravyabhedanirUpaNam 'astikAya 'zabdavivaraNaM SadravyaviSaye ca astikAyavicAraNA (10/3) dharmAstikAyasya nirUpaNam (10/4) (i) paJcadhA dharmadravyanirUpaNam (10/4) (ii) jhaSagatikAraNamImAMsA (10/4) adharmAstikAyasya nirUpaNam (90/4) (i) anumAnena adharmadravyasiddhiH (10/5) (ii) adharmAstikAyasya kAryatAnirUpaNam (10/5) (iii) tRNAraNimaNinyAyadarzanam (10/5) (iv) paJcadhA adharmadravyaprarUpaNA (10/5) (v) jale dharmadravyalakSaNasya ativyAptinirAkaraNam (10/5) (vi) siddhagati-sthitivicAraH (10/5) AkAzasya gati-sthitikAraNatAzaGkAyAH vAraNam (10/6) dharmAdharmAstikAyA svIkAre doSApattiH (10/7) AkAzasvarUpanirUpaNam (10/8) (i) anumAnena Agamena ca AkAzadravyasiddhi: (10/8) (ii) AkAza-tadguNaviSaye vividhazAstramantavyAni (10/8) (iii) lokA'lokasvarUpadarzanam alokasya ca Anantyam (10/9) kAlanirUpaNam (10/10) (i) kAlaH paryAyaH, na tu dravyam (kAlaH upacaritadravyam) (10/10) (ii) 'vartanA' paryAyanirUpaNam (10/10 ) (iii) jIvAjIvarUpaH kAlaH (10/11 ) (iv) nirupacaritadravyatvena kAlasiddhiH (10/12) (v) kAlaH apekSAkAraNam, manuSyalokavartI, caturvidhaH, arUpI ca (10/12) (vi) anumAnena kAlasiddhiH (10/12) (vii) kAlaviSayakamatadvayamImAMsA (10/13) (viii) sAGkhyAdimate svatantrakAladravyanirAsaH (10/13) (ix) kAlaviSayaka digambaramatasamIkSA (10/14-15) (x) UrdhvatApracaya-tiryakpracayadvAreNa kAladravyasamIkSA (10/16-17-18) (xi) kAle dravyAropaH (10/19) jIva-pudgaladravyayoH vicAraH (10/20 ) Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1386 * TUMkasAra : zAkhA - 10 : dravya-guNa-paryAyanA bhedAbhedanI vicAraNA karI. have dravyanA prakAro jaNAvAya che. (10/1) te vibhinna prakAronA yathArtha jJAna ane zraddhA dvArA aMtaraMga mokSapuruSArtha karavo. (10/2) dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAza, kALa, pudgala ane AtmA - ema cha dravyo zAzvata jANavA. Ama zAzvata Atmatattvane jANIne nirbhayatApUrvaka upasargAdimAM sthira rahevuM. (10/3) lokamAM jIvanI ane jaDanI gatinuM apekSAkAraNa dharmAstikAya che. mana-vacana-kAyayoganI pravRttimAM paNa dharmAstikAya sahAyaka hovAthI tenA pratye kRtajJatA keLavI AtmazuddhinA prayatno karavA. (10/4) jIvane ane pudgalane sthira rahevAmAM adharmAstikAya sahAyaka che. dhyAna mATe kAyika sthiratA ane cittasthiratA jarUrI che. te mATe adharmAstikAyano upakAra mAnI namrabhAve dhyAnasAdhanAmAM AgaLa vadhavuM. (10/5) mukta jIvanI gatimAM svAbhAvika rIte dharmAstikAya sahAyaka che. (10/6) jema gatimAM dharmAstikAyane tema sthitimAM adharmAstikAyane kAraNa mAnavAnuM che. (10/7) AkAza jema bhedabhAva vinA jIva-ajIvane rahevAnI jagyA Ape che. tema ApaNe koI paNa jAtanA pakSapAta vinA sarva jIvone maitrIbhAve ApaNA hRdayamAM sthAna ApavuM. (10/8) lokAkAza ane alokAkAza paramArthathI eka ja che. tema saMsArI jIvo ane siddhanA jIvo paramArthathI ekasvarUpa ja jANI siddhatvanI sAdhanA mATe utsAha jagAvavo. (10/9) kALa dravya nathI, paryAya che. paraMtu temAM dravyano upacAra karIne 'kALa anaMta che' - tevuM bolAya che. vartanAparyAyasvarUpa kALano sAdhake sAdhanA dvArA sadupayoga karI levAno che. (10/10) siddhAMtamAM 'jIva ane ajIva e ja kALa che' - AvuM batAvela che. tethI ApaNe ApaNo kALa sudhAravA satata jAgRta rahevuM. (10/11) matAMtare jyotizcakranI gati dvArA dravyAtmaka kALatattvano nirNaya thAya che. sthUlalokavyavahArasiddha kAladravya apekSArahita samajavuM. (10/12-13) maMdagatithI eka AkAzapradezamAMthI bIjA AkAzapradezamAM paramANu jeTalA kALamAM saMcare teTalo kALa 'samaya' kahevAya. A digaMbara mata zvetAMbaro paNa svIkAre che. ahIM vizALa dRSTikoNathI bIjAnI vAtano yogya rIte samanvaya karavAnuM sUcavela che.(10/14-15) digaMbaramate asaMkhya kAlANudravya UrdhvatApracayasvarUpa che, tiryakpracaya svarUpa nathI. ahIM graMthakArazrIe digaMbaramatanI samIkSA paNa karela che. (10/16-17-18) vAstavamAM kALa vartanAparyAyarUpa che chatAM upacArathI tene 'dravya' kahela che. kALamAM aneka pradeza nathI tenI saMgati mATe 'kAla aNu che' - AvuM jaNAvela che. dravyasaMkhyApUrti mATe kALano upayoga thayo tema ApaNo upayoga karmasattA manuSyanI saMkhyAnI pUrti mATe na kare te jarUrI che. (10/19) varNa-gaMdha-rasa-sparza vagere pudgalanA lakSaNa jANavA. cetanA, arUpIpaNuM vagere jIvanA lakSaNa jANavA. jIvanuM pudgalathI alaga svataMtra astitva pragaTe te mATe dareke jAgRta thavuM.(10/20-21) Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20/2-2 dravyaprajJApanA 1387 DhALa - 10 (rAga - mevADI - bhoLIDA sA re viSaya na rAcIye - e dezI.") bhinna-abhinna re vividha tiya lakSaNo, bhAkhIo ima jamaI re atya; bheda dravya-guNa-pajjavanA havaI, bhAkhIjaI parama(c) II10/1 (162) samakita sUvuM re chaNi pari Adaro, samakita viNa savi dhaMdha; samakita viNa je re haThamAragi paDiA, te savi jAti re aMdha 10/rA (163) samakita sUvuM re chaNi pari Adaro. e AMkaNI. * dravyAnuyokAparAmarza * zAkhA - 10 niruktotpAdAdiyuktAnAM dravyAdInAM prakAramupadarzayannAha - 'bhinne'ti| bhinnAbhinno'rtha evaM tri-cihnaH tridhA'tra bhaassitH| tatra dravyAdibhedA: hi nirUpyante yathAgamam / / 10/1 / / re samAcara samyaktvam, tad vinA dhyandhatA kriyaa| tad vinA haThamArgasthAH teSAM jAtyandhatA dhruvA / / 10/2 / / (yugmam) pi re samAcara samyaktvam / / dhruvpdm|| # dravyAnuyogaparAmarzakaNikAsuvAsa che avataraNikA :- navamI zAkhAmAM varNavela utpAdAdithI yukta evA dravyAdinA prakArane darzAvatA graMthakArazrI kahI rahyA che ke : 9 dravyAdibhedanirUpaNa pratijJA zlokArtha :- A pramANe ahIM padArtha bhinna-abhinna temaja trilakSaNa ane trividha che - tevuM jaNAvI gayA. te padArthamAM dravyAdinA bheda = prabheda = prakAra Agama anusAra kahevAya che.(10/1) re bhavyAtmA ! samyaktane Adaro. tenA vinA kriyA matiaMdhatA che. tenA vinA jeo haThamArge * Aja nihojo re dIse nAhalo. e dezI. pAli0. 4 zAM.dha.ma.+ko.(2)mAM "tiviha' pATha. ko.(1)no pATha lIdho che. 4 ma.mAM 'bhAsio pATha. je maI = mArA vaDe (saM.mayA) AdhAragraMtha - bAlAvabodha Tu upadezamAlA prakA. dha royala eziyATika sosAyaTI, laMDana; jJAnavimalasUrikRta AnaMdaghanabAvIsIstabaka, uktiratnAkara (sAdhusuMdaramaNIkRta). * ko.(5)mAM 'bhedaI' pATha. ko.(4)mAM "chaI pATha. * sUvuM = sUdhauM = sAruM, zuddha, cokhuM, spaSTa, sIdhuM, sAcuM, pUruM. AdhAragraMtha- akhAnI kAvyakRtio khaMDa-2, akhAnA chappA, akhegItA, gurjara rAsAvalI, narasiMha mahetAnI kAvyakRtio, naladavadaMtI (= naladamayaMtI) rAsa (mahIrAjakRta), malAkhyAna, prabodhaprakAza (bhImakRta), premAnaMdanI kAvyakRtio, vimalaprabaMdha (lAvaNyasamayakRta), cittavicArasaMvAda (akhAjIkRta), dazamaskaMdha-bhAga-1-2, bAlAvabodha Tu upadezamAlA, RSidattAvAsa, abhinava-ujhaNuM (dahalakRta), aMbaDavidyAdhara rAsa, ArAmazobhA rAsamALA, kAdaMbarI pUrvabhAga bhAlaNakRta. * pustakomAM 'vistArI' pATha. si.+ko. (9+12)+lA.(2)no pATha lIdho che. Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1388 10 dravyalakSaNAnAM prakAzanam / 20/? bhinna-abhinna trividha triyalakSaNa eka artha chaI" - Ima=) ehavuM je pahelAM *dvArarUpaI kahiuM ' hatuM, te *vividha prakAri kahaI chaI. teha maI vistArInaI eTalaI DhAle (bhAkhIo=) kahiuM. * dravyAnuyopirAmavA * __ prakRte daNDAnvayastvevam - atra bhinnA'bhinnaH tricihnaH tridhA arthaH bhASitaH / tatra dravyAdibhedAH | di yathAmaM nirUdhyantA10/1TI sa etAvatA atra prabandhe bhinnA'bhinnaH = bhedasaMvalitA'bhedAnvitaH tricihnaH = utpAda-vyaya ___ -dhrauvyalakSaNaH tridhA = dravya-guNa-paryAyaprakAraH arthaH = padArthaH evaM = yazovijayavAcakadarzitarItyA dvitIyazAkhopadarzita(2/1)dvArapadAnusAreNa bhASitaH = prtipaaditH| ra iha tAvat prAsaGgikatayA dravyalakSaNaM nAnAzAstrAnusAreNa updrshyte| tathAhi - (1) "sad ka dravyalakSaNam" (A.pa.pR.1) iti AlApapaddhatau devasenaH / kArtikeyA'nuprekSAvRttau zubhacandraH tu "sIdati = Ni svakIyAn guNa-paryAyAn vyApnoti iti sad" (kA.a.237/vR.pR.168) iti vyAkhyAtavAn / (2) pUrvokta (6/99 + 1/2 + 1/28)rItyA "utpAda-vyaya-dhrauvyayu sa" (tA.4/ra1) rUti tattvArthasUtre umAsvAtivAvAH | (3) "zu-paryAyavat dravyam" (tA.mU.1/37) phatyAre tatrava | (4) uttarAdhyayanasUtra tu "TMmAro " (u.28/6) rUti tannakSavi tima paDelA che teone cokkasa janmAMdha jANavA. (12) (yugma) re bhavya prANI ! zuddha samakitane Adaro. (dhruvapada) vyAkhyArthI :- atyAra sudhInI carcA dvArA prastuta dravyAnuyogaparAmarza nAmanA prabaMdha graMthamAM, mahopAdhyAya zrIyazovijayajI gaNivare darzAvelI paddhati mujaba, pUrve bIjI zAkhAnA prathama zlokamAM jaNAvI gayA te dvArapadane anusAra, ame jaNAvI gayA ke 'padArtha bhedayukta abhedathI vaNAyela che, na utpAda-vyaya-dhrauvyayukta che, dravya-guNa-paryAyasvarUpa che." che dravyalakSaNa parAmarza . C. (.) ahIM sau prathama prAsaMgika rIte judA-judA zAstro mujaba dravyanuM lakSaNa dekhADavAmAM Ave che. (1) AlApapaddhati graMthamAM digaMbara devasene jaNAvela che ke "dravyanuM lakSaNa sat che." tenI vyAkhyA karatA kArtikeyAnuprekSAvRttimAM digaMbara zubhacaMdra nAmanA vidvAne jaNAvela che ke "potAnA guNa-paryAyamAM je phelAyela hoya te sat kahevAya." (2) pUrve (6/11 + 99 + 928) darzAvela paddhati mujaba satanuM lakSaNa batAvatAM zrIumAsvAtivAcake "utpAda-vyaya-dhrauvyathI yukta hoya te sat kahevAya" - e pramANe tattvArthasUtramAM jaNAvela che. (3) teozrIe tattvArthasUtramAM ja kahela che ke "guNa-paryAyayukta hoya te dravya kahevAya." (4) uttarAdhyayanasUtramAM to dravyanuM lakSaNa Ama che ke "guNono Azraya hoya te dravya kahevAya." 0 pustakomAM "trila..' pATha. A.(1)no pATha lIdho che. phu pustakomAM 'dvArarUpa" pATha. ko.(7)no pATha lIdho che. * ..* cihnadrayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI. A.(1)mAM che. te lI.(3)mAM "ThAme pATha. 1. ITnAma Azraya drathama Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10/1 0 dravyalakSaNAnAM prakAzanam // 1389 (5) "daviyadi gacchadi tAiM tAiM sabbhAvapajjayAI jN| daviyaM taM bhaNNaMte aNaNNabhUdaM tu sattAdo / / 'davvaM sallakkhaNiyaM uppAda-vyaya-dhuvattasaMjuttaM / guNa-pajjayAsayaM vA jaM taM bhaNNaMti savvaNhU / / " (pa.sa.9,10) iti paJcAstikAyasaGgrahe kundakundasvAmI / (6) paramAtmaprakAze yogIndradevena "taM pariyANahi davyu tuhu~ jaM guNa-pajjayajuttu" (pa.pra.57) ityuktam / (7) sammatitarke siddhasenadivAkareNa "davvaM pajjayaviuyaM davvaviuttA / / ya pajjavA Natthi / uppAya-TThii-bhaMgA haMdi daviyalakkhaNaM evaM" (sa.ta.1/12) iti tallakSaNaM niSTaGkitam / ma (8) pravacanasAre kundakundasvAminA "apariccattasahAveNuppAda-vyaya-dhuvattasaMbaddhaM / guNavaM ca sapajjAyaM jaM taMja davvaM ti vuccaMti / / " (pra.sA.gA.95) ityuktam / (9) anuyogadvArasUtravRttau zrIhemacandrasUribhiH "dravati = gacchati = tAMstAn paryAyAn prApnoti iti dravyam" (anu.sU.217 vR.pR.270) iti vyutpattipuraskAreNa tallakSaNam uktam / (10) sthAnAGgasUtravRttau zrIabhayadevasUribhiH "dravati = gacchati tAMstAn paryAyAn, drUyate vA taistaiH paryAyaiH iti dravyaM guNa-paryAyavAn arthaH" (sthA.10/726 pR.828) iti tallakSaNam kA upadarzitam / (11) tattvArthasarvArthasiddhau "yathAsvaM paryAya yante dravanti vA tAni dravyANi" (ta.sa.si. 5/ (5) paMcAstikAyasaMgrahamAM kuMdakuMdasvAmI kahe che ke "te-te sadbhAva paryAyone je drave = pAme tene sarva dravya cha. te sattAthI ananyabhUta che. (A) dravya 'sat'sakSaunj cha. (B) dravya utpAda -vyaya-dhrauvyathI saMyukta che. athavA (C) je guNa-paryAyono Azraya che tene sarvajJa dravya kahe che." (6) 52mAtmaprazama yogIndradeva De cha ? "tene tame dravya , 4 gu-pAyathA yutache." (7) saMmatitarkamAM siddhasenadivAkarasUrijIe jaNAvela che ke "paryAyazUnya dravya nathI hotuM tathA dravyazUnya paryAyo nathI hotA. kharekhara utpAda-sthiti-bhaMga A ja dravyanuM lakSaNa che." (8) pravacanasAra graMthamAM kuMdakuMdasvAmIe jaNAvela che ke "svabhAvane choDyA vinA je utpAda) -vyaya-dhrauvyathI saMyukta che tathA guNavALuM ane paryAyasahita che te dravya kahevAya che." (9) anuyogakArasUtravyAkhyAmAM maladhArI zrI hemacaMdrasUrijIe vyutpattine AgaLa karavA pUrvaka dravyanuM lakSaNa A pramANe jaNAvela che ke "dave = te te paryAyone pAme te dravya." (10) sthAnAMgasUtravyAkhyAmAM zrIabhayadevasUrijIe dravyanuM lakSaNa dekhADatAM kahe che ke "(A) drave = te te pAyAne pAme te dravya. (B) te te pAyo dvaa2|| // 2||te dravya upAya. (C) zu-paryAyayuta pArtha = dravya." (11) tattvArthasarvArthasiddhimAM "(a) yathAyogya potAnA ja paryAyo dvArA je pamAya te dravya athavA (b) paryAyAne pAme te dravya" - . prabhA drvylkss| visa che. 1. dravati gacchati tAMstAn sadbhAvaparyAyAn yt| dravyaM tat bhaNanti ananyabhUtaM tu sttaatH|| 2. dravyaM sallakSaNakaM utpAda -vyy-dhruvtvsNyuktm| guNa-paryAyAzrayaM vA yattad bhaNanti srvjnyaaH|| 3. taM parijAnIhi dravyaM tvaM yat guNa-paryAyayuktam / 4. dravyaM paryAyaviyuktaM dravyaviyuktAzca paryAyA na snti| utpAda-sthiti-bhagA handi dravyalakSaNaM etad / / 5. aparityaktasvabhAvenotpAda-vyaya-dhruvatvasambaddham / guNavacca saparyAyaM yattadravyamiti bruvanti / / Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1390 1. svatantra-samAnatantra-paratantrAnusAreNa dravyalakSaNadyotanam 20/2 2) iti draSTavyam / ( 12 ) dravyasvabhAvaprakAze " tikkAle jaM sattaM vaTTadi uppAda-vaya-dhuvattehiM / guNa -pajjAyasahAvaM aNAisiddhaM khu taM have davvaM / / " (dra.sva. pra. 36 ) iti tallakSaNaM darzitam / ( 13-19) vizeSAvazyakabhASye vividhanayA'bhiprAyeNa 2"davae, duyae.... (vi.A.bhA. 28) ityAdinA yAni sapta dravyalakSaNAni darzitAni tAni pUrvoktAni ( 2 / 1 pR. 96-97 ) ihA'nusandheyAni / ( 20 ) " dravati atItA'nAgataparyAyAn adhikaraNatvena avicalitarUpaM sad gacchatIti dravyam" (sa.ta.1/6/pR.387) iti sammatitarkavRttau zrIabhayadevasUridarzitaM dravyalakSaNam iha pUrvoktaM ( 2/1 pR.91) atrA'nusandheyam / (21) jainasyAdvAdamuktAvalyAM yazasvatsAgareNa "dravatyadrudravad droSyatyeva traikAlikaJca yat / tAMstAMstathaiva paryAyAMstad dravyaM jinazAsane / / " (jai. syA.mu. 1/11 ) ityuktam / (22) dvAtriMzikAsvopajJavRttI "anapekSitaviziSTarUpaM hi dravya" (dA.dA.8/ra6.) rUtyuttam| (23) pazcasUtravAntiH sAvarAnandrasUrimika "atItADanAyata-vartamAnaparyAyaparami dravyam" (pa.pU.7 vA.pR.13) tyAvevitam / (24) pAtagnattamadAmAgye "dravya hi nityam" (pA.ma.mA.9/9/9) kRti dravyanakSaLa darzitam| (21) "saMyovikRttisattAvAntarajJAtiyogi dravya" (na.mA.) kRtilakSaLamAAAra:I (26) "muLa-yiAvat dravyam" ( ) kRti mImAMsA / (27) "so-viAsAvasthAzrayaH dravyam" iti vedAntinaH / pi "1 = (12) dravyasvabhAvaprakAza graMthamAM jaNAvela che ke "() traNa kALamAM utpAda-vyaya ane dhrauvyarUpe sat hoya athavA (rU) je guNa-paryAyasvabhAvayukta che te dravya. te dravya anAdisiddha che." (13-19) vizeSAvazyakabhASyamAM "vadhu, tuya..." ItyAdirUpe judA-judA nayanA abhiprAyathI dravyanA sAta lakSaNo dekhADelA che, te pUrve (2/1) jaNAvela che. tenuM ahIM anusaMdhAna karavuM. (20) zrIabhayadevasUrie saMmatitarkavyAkhyAmAM kahela che ke "drave te dravya kahevAya arthAt avicalitasvarUpa hote chate je adhikaraNa svarUpa hovAthI atIta-anAgata paryAyone pAme te dravya kahevAya." A bAbata pUrve (2/1) jaNAvela che. tenuM ahIM vAcakavarge anusaMdhAna karavuM. al (21) jainasyAdvAdamuktAvalImAM zvetAMbara yazasvatsAgarajIe jaNAvela che ke te te paryAyone je vartamAnamAM drave pAme che, bhUtakALamAM pAmela hatuM, te ja rIte bhaviSyamAM pAmaze ja, te traikAlika vastu jinazAsanamAM dravya kahevAya che.' (22) dvAtriMzikAsvopajJavRttimAM kahela che ke 'parivartanazIla viziSTa svarUpathI nirapekSa vastu = dravya.' (23) paMcasUtravArtikamAM sAgarAnaMdasUrijIe kahela che ke 'atIta-anAgata-vartamAna paryAyonuM je pariNAmI (= upAdAnakAraNa) hoya te dravya jANavuM.' (24) pAtaMjalamahAbhASyamAM dravyanuM lakSaNa batAvatAM kahela che ke "dravya kharekhara nitya ja hoya che.'' (25) lakSaNamAlAkAra kahe che : 'saMyogI vastumAM rahetI sattAnI avAntara jAti jemAM rahe, te dravya.' (26) mImAMsako kahe che ke 'guNa-kriyAyukta hoya te dravya.' (27) 'saMkoca ane vikAsa avasthAno je Azraya bane, te dravya' Ama vedAntI mAne che. 1. trivAne yat sattva vartate utpAta-vyaya-dhruvatvaH| muLa-paryAyasvamAvamanAvisiddha yu tad bhavet dravyam|| 2. pravRti, krUyate... - Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10/1 0 dravyAdibhedapratipAdanapratijJA 1391 hivaI dravyaguNa-paryAyanA je paramArthaI bheda chaI, te *vistArInaI bhAkhiI chaI./10/1 (28) "tti-saMdhyA-vAranvitaM dravya" ( ) rUti vaiyAvaraVIE | (29) "dravyatvAvacchinnatve sati guNa-karmakAdheyatAnirUpitA'dhikaraNatAzAli dravyam" ( ) iti naiyaayikaaH| pa (30) "bhAvakAryasamavAyikAraNaM dravyam" ( ) iti vaizeSikAH / (31) "sAkSAtsambandhena indriyagrAhyaM dravya" ( ) rUti vevit' (32) "zvyatvadharmena vya$fpUto chArtha = dravyam() kRti banyA itthaM svatantra-samAnatantra-paratantrasamanvayena dravyalakSaNaM yathAyathaM sunaya-pramANA'nusAreNa avaseyam / tatra = darzitapadArthamadhye dravyAdibhedAH = dravya-guNa-paryAyaprakArAH yathAgamam = AgamAnusAreNa hi = eva nirUpyante = pratipAdyante asmAbhiH / 'dravyANAM kiyantaH prakArAH ?, katividhA guNAH ?, ka kiMvidhAzca paryAyAH ?' iti paryanuyogasamAdhAnamitaH avaziSTazAkhAsu bhaviSyatIti bhAvaH / prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - AgamAnusAreNa dravyAdibhedakathanasya pratijJAtaH idaM sUcyate yaduta AtmArthI sarvatra jinAgamaM puraskaroti / svamatikalpanAmapahAya, andhazraddhAM vimucya sarvadA sarvatra AgamadRSTiprAdhAnyArpaNe eva pudgaladRSTiH palAyeta; tAttvikI AtmadRSTiH, AtmaruciH, (28) "liMga, saMkhyA ane kAraka jemAM hoya, te dravya bane' - A mujaba vaiyAkaraNa kahe che. (29) naiyAyiko kahe che ke "je padArtha dravyatvaviziSTa hoya ane guNa-karmavartI evI AdheyatAthI nirUpita adhikaraNatAno Azraya bane, tene dravya jANavuM." (30) vaizeSiko kahe che ke "bhAva kAryanuM samAyikAraNa hoya te dravya.' (31) amuka vidvAno ema mAne che ke "sAkSAt saMbaMdhathI je padArtha IndriyagrAhya hoya te dravya." (32) anya loko ema kahe che ke dravyatva nAmanA guNadharmathI vyakta thayela yadacchA artha = yAdacchika padArtha te ja dravya.' (tyaM.) A rIte zvetAmbara jainadarzana (= svataMtra = nijataMtra), digaMbara (=samAnataMtra) tathA paradarzana - A traNeyano samanvaya karIne yathAyogya rIte sunaya ane pramANa mujaba dravyalakSaNa samajavuM. I pratijJA pradarzana (tatra.) have uparokta padArthanI aMdara dravya-guNa-paryAyanA bheda = prakAra Agama mujaba ja ahIM amArA dvArA kahevAya che. matalaba ke 'dravyonA keTalA prakAra che ? guNanA keTalA bheda che? paryAyo keTalA prakAre che?' - A praznonuM samAdhAna ahIMthI bAkInI zAkhAomAM karavAmAM Avaze. A pramANe ahIM graMthakArazrIno Azaya che. ja svamatikalpanA tajIe te AdhyAtmika upanaya :- "Agama mujaba dravyAdinA bheda kahevAya che' - A paMkti ema jaNAve che ke AtmArthI sAdhaka dareka bAbatamAM Agamane AgaLa dhare che. potAnI matikalpanAne khaseDI, aMdhazraddhAne * pustakomAM 'vistArI' pATha. si.+ko.(9+12)llA.(2)no pATha lIdho che. Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1392 0 samyagjJAna-granthibhedopAyopadarzanam / 10/2 AtmajijJAsA AtmavividiSA ca praadurbhveyuH| tadanantarameva samyagjJAnAdyupalabdhiH zakyA / tacchuddhikRte ca labdhisAre "so me tihuvaNamahiyo siddho buddho NiraMjaNo nnicco| disadu varaNANa-daMsaNa-carittasuddhiM samaDhi ghA" (na.sI.647) ti nemighandratirItyA siddhaprArthanA kAryo rUtyuparveza:00/1TI 4 prakRte daNDAnvayastvevam - re ! (bhavya !) samyaktvaM smaacr| tad vinA kriyA dhyandhatA (proml) | tad vinA ye hamAcchAH teSAM dhruvA nAyabdhatA raiyA/10/rI re ! (bhavya !) sagavatve samAvara | dhruvava|T nanu tIrthakRtA dravyAdiprakArAH kiyantaH proktAH ? iti jJAnena kiM prayojanam ? atrocyate, - etatparijJAnena 'tIrthakRtA tIrthAntarIyAnupalabdhAH yAvantaH dravyAdiprakArAH hetuvAdA''gamavAdaviSayarUpeNa proktAH tAvanta eva tathA sambhavanti, nAdhikA nApi nyUnAH na cA'nyathA' iti tIrthakara-tadvacana kA -tadvAcyArthapratyayAd antaraGgamokSapuruSArthavyApArapravAhapravRtteH granthibhedAdidvArA samyaktvamAvirbhavati / re ! bhavya ! idaM samyaktvaM = dravyAnuyogaparizIlanAdiprayuktagranthibhedalabhyaM vistArarucisamyagdarzanaM haTAvI sarvadA, sarvatra AgamadaSTine mukhya banAvavAmAM Ave to ja pudgaladaSTi khasI, tAttvika AtmadaSTi -Atmaruci-AtmajijJAsA-AtmasaMvedanakAmanA pragaTe. tyAra pachI ja samyajJAnAdinI prApti zakya che. tathA te samyajJAnAdinI zuddhi karavA mATe labdhisAramAM nemicandrajIe jaNAvela nimnokta paddhati mujaba siddha bhagavaMtane prArthanA karavI ke "traNa lokathI pUjAyela kevalajJAnarUpI bodhavALA, karmarUpI aMjanathI rahita ane nitya evA te siddha bhagavaMta mane zreSTha jJAna, darzana, cAritranI zuddhi ane samAdhi Apo" - A AdhyAtmika saMdezanI AtmArthI jIve noMdha levI.(10/1) noMdha - prathama-dvitIya banne zlokanA artha ekIsAthe batAvI gayA chIe. tethI have bIjA zlokanI te vyAkhyAno artha dekhADavAmAM Ave che. # dravyaprakArajJAna samyaktajanaka # vyAkhyArtha - "tIrthakara bhagavaMte dravyanA, guNanA ane paryAyanA keTalA prakAra darzAvelA che ? - e AvI jANakArI dvArA prastutamAM kayuM prayojana caritArtha thavAnuM che?' AvI zaMkA thAya to tenuM samAdhAna e samajavuM ke dravyAdinA prakArane A rIte jANyA bAda "anyadarzanIo | vidharmIo dvArA na jaNAyelA ke na batAvAyelA dravya-guNa-paryAyanA jeTalA prakAro-bhedo tIrthakara bhagavaMte hetuvAdanA ke AgamavAdanA viSayasvarUpe jaNAvelA che teTalA ja dravyAdinA prakAro saMbhave che, ochA ke vadhu nahi tathA bIjI rIte paNa nahi ja" - Ama nirdhAra karavAthI (1) tIrthakara pratye, (2) tIrthakaranA vacana pratye, (3) jinavacananA padArtha-paramArtha pratye daDha ane dIrdhakAlIna vizvAsa pragaTa thAya che. A daDha vizvAsanA lIdhe aMtaraMga mokSapuruSArthanI pravRtti pravAhabaddha rIte pragaTe che. Ama mokSaudyamapravRttino pravAha pravartavAthI pranthibhedAdi thAya che. granthibheda, apUrvakaraNa, anivRttikaraNa dvArA samyaktano AvirbhAva thAya che. (!) he bhavya ! A rIte dravyAnuyoganA parizIlana vagerethI thatA graMthibhedathI maLanArA tAttvika 1. sa me tribhuvanamahitaH siddhaH buddho nirajano nityH| dizatu varajJAna-darzana-cAritrazuddhiM samAdhiM ca / / Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0/2 dravyAnuyogajJAnurAgasya samyaktvopakArakatvam eNI pari dravya-guNa-paryAya paramArtha vicArInaI, vistAraruci samakita (sUkuM) Adaro. tAdeza dhAraNAzakti na hoi, anai eha vistAra bhAvathI sadRhai, jJAnavaMtano rAgI hoI, tehanaI paNi yogyatAIM dravyasamakita hoI. 1393 samAvara = puraskriyatAm, drutaM bhavabhramaNavidArakatvAt / / dhruvapadavyAkhyAnam / / na ca granthibhedasyA'tiduSkaratvAd jinoktakriyAyAmevA'smAkaM bhUyAn AdaraH zreyAn, na tu samyagdarzane iti vAcyam, yataH tat = samyaktvaM vinA jinoktA'pi kriyA dhyandhatA = buddhyandhatA prooA/ prate "natyi ratta sammattavidUrvAM" (utta.28/21) vRti uttarAdhyayanasUtrottirapi smartavyA granthibhedasyA'tiduSkaratve'pi dravyAnuyogaparizIlanAditaH tatsaukaryasambhavAt / pUrvA'parapadArthadhAraNAzaktivaikalyataH dravyAnuyogagocaradRDhadIrghA'bhyAsA'sambhave tu niruktatrilakSaNadravya-guNAdipadArthavyavasthA bhAvataH zraddheyA dravyAnuyogajJAnigocarAnurAgitA ca prazastA''zayena karttavyA / evaJca bhAvasamyaktvayogyatA''virbhAveNa pradhAnadravyasamyaktvaM tu syAt / vistAraruci samyagdarzanane Adaro. kema ke te ja bhavaparaMparAne jhaDapathI chede che. (dhruvapadavyAkhyA) * samakita vinA cAritra na hoya - (6 4.) 'graMthibheda atyaMta duSkara hovAthI amane to jinokta kriyAmAM ja puSkaLa Adara che. samyagdarzanane meLavavAmAM ke granthibheda karavAmAM amane teTalo utsAha jAgato nathI' AvA prakArano vicAra karavo nahi. kAraNa ke samakita vinA to jinokta evI paNa dharmakriyA matiaMdhatAsvarUpa kahevAyela che. uttarAdhyayanasUtramAM jaNAvela che ke 'samyaktva vinA cAritra hotuM nathI.' A ahIM yAda karavuM. spaSTatA :- cAritra eTale jinokta kriyAvizeSa. 'samakita vinA cAritra na hoya' evuM kahevAthI 'samakita vinA jinokta kriyA paNa AMdhaLI che, matiaMdhatAsvarUpa che' - tema sUcita thAya che. tethI apekSAe cAritra karatAM paNa sauprathama graMthibheda karavA mATe prayatna karavo joIe - tevuM phalita thAya che. CU * dravyAnuyogaparizIlana graMthibhedajanaka (ci.) jo ke granthibheda atyanta duSkara che. tema chatAM dravyAnuyoganA parizIlanathI graMthibheda paNa ra sukara bane che. dravyAnuyogano UMDo abhyAsa karavA mATe dhAraNAzakti / smaraNazakti tIvra joIe. tevI tIvra dhAraNAzakti na hoya to tevA jIvo dravyAnuyogano dRDha abhyAsa dIrgha kALa sudhI karI zakatA nathI. tema chatAM parusmRtizaktizUnya tevA jIvoe pUrvokta utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka trilakSaNayukta dravya -guNa-paryAyasvarUpa padArthanI jinokta vyavasthAnuM bhAvathI zraddhAna karavuM joIe. temaja dravyAnuyoganA jJAtA evA jJAnI mahApuruSa pratye guNAnurAga-AdarabhAva-bahumAnabhAva prazasta AzayathI keLavavo joIe. Ama karavAthI bhAvasamyaktvanI yogyatA pragaTa thAya che. tenA lIdhe dravyasamakita paNa pradhAna bane che. matalaba ke tIvradhAraNAzaktizUnya jIvo bhAvasamakita na pAmavA chatAM dravyAnuyogajJAtA pratyenA bahumAnabhAvathI bhAvasamyagdarzananI yogyatA pragaTa karavAthI pradhAna dravyasamitanA to dhAraka banI zake che. pustakomAM 'vicAre' pATha. A.(1)no pATha lIdho che. 1. nati pAritra samyavattvaviddInam| Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1394 viMzikAprakaraNasaMvAdaH 10/2 e 2 prakAra samakitavaMtanI dAna-dayAdika je thoDII kriyA te sarva saphaLa hoi. u va viziyAma - 'dANAiA u eyammi ceva, "suddhAo huMti kiriaao| thANo vi Tu naDDA, moNo parANo mAM || (vi.viMjha.6/20) bhAvasamyaktva-pradhAnadravyasamyaktvA'nyataravata eva yA kAcit svalpA'pi dAna-dayAdikA jinokta- kriyA sA sarvaiva zuddhA saphalA c| taduktaM zrIharibhadrasUribhiH viMzikAprakaraNe "dANAiyA u eyammi veva, suddhALo huMti vizvariyALo | gyALo vi Tu naDDA, mozvattAno parAzo mA(viMjha.6/ra0) tiA zrIkulacandrasUrikRtA tadvyAkhyA caivam "etasmin = samyaktve satyeva, evakAro'vadhAraNe, na kevalaM za dhyAnAdhyayanAdikriyA dAnAdikAH kriyA api = dAna-zIla-tapaHprabhRtikriyAsturapyarthaH zuddhAH = anavadyA eva che samakitayogyatAnI vicAraNA che spaSTatA :- cothA guNasthAnakanuM samakita eTale bhAvasamakita. te granthibheda pachI prApta thAya che. te pUrve "je jinabhAkhyuM te navi anyathA' - evI je buddhi maLe te dravyasamakita kahevAya. dravyAnuyoganA jJAtA pratye aMtaraMga bahumAnabhAvane dhAraNa karavAthI te dravyasamakita pradhAna bane che. je dravyasamakita kAlAMtaramAM bhAvasamyagdarzananuM kAraNa bane te pradhAna dravyasamyagdarzana kahevAya. dravyAnuyogajJAtA pratyeno AMtarika anurAga kAlAMtaramAM prasthibheda karavAnuM sAmarthya pragaTAve che ke je bhAvasamakitanI yogyatA kahevAya che. Ama, dravyAnuyogajJAtA pratyeno hArdika bahumAnabhAva bhAvasamyagdarzananI yogyatA pragaTAvavA dvArA dravyasamyaktane pradhAna dravyasamakita banAve che - AvuM phalita thAya che. mA samakita hoya to ja kriyA zuddha ane saphaLa (bhAva.) je AtmArthI jIvo pAse bhAvasamakita hoya athavA pradhAna dravyasamakita hoya tenI ja Lii je koI thoDI ghaNI paNa dAna-dayA vagere jinokta kriyA che te badhI ja kriyA zuddha ane saphaLa che - tema jANavuM. (matalaba ke jenI pAse pradhAna dravyasamakita paNa nathI tenI eka paNa jinokta kriyA DI nathI to zuddha ke nathI to saphaLa.) AthI ja zrIharibhadrasUrijIe viMzikAprakaraNanI chaThThI vizikAmAM jaNAvela che ke "samyakta hoya to ja dAna vagere kriyAo zuddha thAya che. kema ke je samakitanA lIdhe dAnAdi kriyAo paNa mokSaphalaka = mokSajanaka ja bane che. te samatithI ja te kriyAo zreSTha bane che." ja samakitInI dareka kriyA nirjarA janaka zAha (zrItta) siddhAnta mahodadhi zrI premasUrIzvarajI mahArAjanA caramaziSyaratna zrIkulacandrasUrijI mahArAje viMzikA prakaraNa upara saMskRta vyAkhyA racela che. uparokta zlokanI vyAkhyA karatAM teozrIe jaNAvela che ke "phakta dhyAna-adhyayana vagere sat kriyAo ja nahi paraMtu dAna-zIla-tapa vagere kriyAo paNa samakita hoya to ja zuddha = nirava = nirdoSa ja thAya che. je kAraNe samakitanA lIdhe dAna vagere kriyAo paNa mokSaphalaka * lAIphayA 3 mi vi suddhA 3 hRti ziriyANAda.20 RSabhadevajI kezarImalajInI peDhI-ratalAmamAM chApelA pustakamAM. che. pustakomAM 'sadAgo' pATha. si.ko.(9)+lA.(2)no pATha lIdho che. 1. dAnAdikAH tu etasmin caiva zuddhAH bhavanti kriyaaH| etAH api tu yasmAd mokSaphalAH parAH ca / / Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10/2 1395 'tu' rakdhAraNe bhavanti dAnAdikriyA api hu jAyante / yasmAt kAraNAd etA api muktinibandhanAH / tasmAt samyaktve satyeva parAH = prAkRtatvAdavadhAraNe avadhAraNe bhavantIti pa mokSaphalA eva = zreSThA eva ca = zeSaH / ayaM bhAvaH - cittAnurUpaphalaM sarvavyApArANAmiti mokSaikacittasya samyagdRSTeH sarvAH kriyA mokSaprApikAH / uktaM ca "bhinnagranthestu yatprAyo mokSe cittaM bhave tanuH / tasya tatsarva eveha yogo yogo hi bhAvataH / / " (yovintu - 203)" (vi.pra.6/20 rR.) kRti| vighna 'suddhAgo' rUtyaMtasthAne 'sahanAno' rUti pAThaH| taMtra ca'sattAH" kRtyarthaH vhAryaH| prakRte "taMtaLavo di sALi kuMti tava-nALa-varADuM" (A.zru.1/6.4/3.1/ na.222) kRti AcArAGganiryuktigAthAzakalaM smartavyam / "sijjhaMti caraNarahiyA daMsaNarahiyA na sijjhati ( A.ni.1173) Ni iti AvazyakaniryuktigAthAzakalamapi na vismartavyam / "daMsaNamUlo dhammo uvaiTTho jiNavarehiM" (da.prA.2) kA iti darzanaprAbhRtagAthAzakalamapi svacetasi nidheyam / mokSanimittabhUta = mokSajanaka ja thAya che, te kAraNathI samyaktva hoya to ja dAna vagere kriyAo zreSTha ja bane che. mULa gAthAmAM rahela '3' = 'tu' zabda tathA 'du' zabda avadhAraNamAM = 'ja' kAra arthamAM prayojAyela che. gAthAnA uttarArdhamAM 'manti' kriyApadano adhyAhAra karavo. (athavA gAthAnA pUrvArdhamAM rahela 'DhuMti' 'bhavanti' kriyApadane gAthAnA uttarArdhamAM paNa joDavuM.) viMzikAnI uparokta gAthAno bhAva e che ke dareka kriyAo haMmezA cittanA pariNAma mujaba ja phaLa Ape che. samyagdaSTi jIvanuM mana sadA mokSamAM ja hoya che. tethI samakitI jIva je koI kriyAne kare te tamAma kriyA mokSaprApaka ja bane che. tethI zrIharibhadrasUrijI mahArAje ja yogabiMdu graMthamAM jaNAvela che ke 'jemaNe granthibheda karela che tevA caturthaguNasthAnavartI samyagdaSTi jIvanuM mana je kAraNe prAyaH mokSamAM hoya che tathA zarI2 saMsAramAM hoya che. te kAraNe tevA samakitInI badhI ja kriyA ahIM yogasvarUpa bane che. kAraNa ke mokSaprayojaka yoga kharekhara bhAvanI apekSAe banato hoya che' A vAta ahIM dhyAnamAM rAkhavI." A pramANe vartamAnakAlIna zrIkulacandrasUrijIe vyAkhyA karela che. (sva.) viMzikA prakaraNanI uparokta gAthAnA pUrvArdhamAM 'muddhAgo' = 'zuddhA:' AvA padanA sthAne 'sahalAo' 'sattA' Avo pATha che. tevo pATha jo mAnya karavAmAM Ave to 'saphaLa' evo artha karavo. tethI tevo pATha svIkAravAthI evo artha prApta thaze ke "dAna vagere kriyAo samakita hoya = - = * sarvavyApArANAM cittAnurUpaM phalam = = = to ja saphaLa = sArthaka thAya che." gAthAno uttarArdha to pUrvavat samajavo. # darzana yogasAphalyakAraka : zrIbhadrabAhusvAmIjI (pra.) prastutamAM AcArAMgasUtraniyuktinI gAthAno eka aMza yAda karavo. tyAM zrIbhadrabAhusvAmIjIe jaNAvela che ke "samyagdarzanavALA jIvanA tapa, jJAna ane cAritra saphaLa thAya che." matalaba ke samyagdarzana yogasAphalyakAraka che. temaja "cAritra vagaranA jIvo siddha thAya che paraMtu samyagdarzana vagaranA jIvo siddha thatAM nathI." A pramANe Avazyakaniryukti gAthAno aMza paNa ahIM bhUlavA yogya nathI. tathA "jinezvara bhagavaMtoe samyagdarzanamUlaka evA dharmano upadeza karelo che" Ama darzanaprAmRtamAM 1. darzanavataH hi saphalAni bhavanti tapo - jJAna - caraNAni / 2. sidhyanti caraNarahitAH darzanarahitAH na sidhyanti / 3. darzanamUlo dharmaH upadiSTo jinavaraiH / Erites fr Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * bhAvasamyaktvasvarUpadyotanam / 10/2 e samakita vinA sarva kriyA dhaMdharUpa jANavI. samakita vinA je agItArtha tathA agItArtha nizrita sva svAbhinivezaI haThamArga paDiA chaI, te sarva jAtiaMdha sarakhA jANavA. te "bhaluM" jANI karaI che, paNi bhaluM na hoI. granthibheda-dravyAnuyogaparizIlana-jinoktatattvazraddhAnAdigocaraprayatnopekSayA tat = pratimAzatakavRttyuktaM (pra.za.zlo.15 vR.) rAgAdirahitopayogarUpaM bhAvasamyaktvaM pradhAnadravyasamyaktvaM vA vinA ye agItArthA agItArthanizritAzca sva-svotprekSitamokSamArgAbhinivezena haThamArgasthAH = hAThikakriyAkANDamArgavartinaH teSAM jAtyandhatA = janmAndhatA dhruvA = nizcitA jJeyA, bhaavsmyktv-prdhaandrvysmyktvaanytrghaTyurvijatvIt | SaTkhaNDAgamadhavalAvRttau vIrasenAcAryeNa "(1) tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanam, (2) athavA tattvaruciH - samyaktvam, (3) athavA prazama-saMvegA'nukampA''stikyA'bhivyaktilakSaNaM samyaktvam" (Sa.kha.2/1/2 kSudrakabandha -pR.7) ityevaM yat samyagdarzanalakSaNaM darzitaM tadatrA'nusandheyam / ___ na ca svakSayopazamAnusAreNa sundaratvaprakArakabuddhyA zAstroktazuddhoJcha-tapazcaryAdikriyAkaraNe kathaM dhyandhatA ? zAstradRSTisampannatvAd iti zaGkanIyam, kuMdakuMdasvAmIe je kaheluM che, te vAta paNa potAnA manamAM sthira rAkhavI. che kiyAhaThI janmAMdha che. che (nyi.) graMthibheda, dravyAnuyoganuM parizIlana, jinokta jIvAdi tattvonI zraddhA vagere bAbatamAM sauprathama prayatna karavo joIe. tevA prayatnanI upekSA karavAthI pratimAzataka graMthanI vyAkhyAmAM mahopAdhyAyajI mahArAje jaNAvela rAgAdi bhAvothI zUnya niSkaSAyaupayogasvarUpa bhAvasamakita to maLatuM nathI. paraMtu tenI daDha bhUmikAsvarUpa pradhAna dravyasamakita paNa niSpanna thatuM nathI. tethI tevA bhAvasamakita vinA athavA to pradhAnadravyasamakita vinA je agItArtha mahAtmAo tathA agItArthanizrita sAdhako potapotAnI mAnyatAthI kalpelA mokSamArganA abhinivezathI = kadAgrahathI haThamArgamAM rahelA che, arthAt haThapUrvaka kriyAkAMDanA mArgamAM rahelA che te sAdhako cokkasa janmAMdha che - tema jANavuM. kema ke teo bhAvasamyakta ke pradhAnadravyasamyakta svarUpa cakSuthI rahita che. 4 samakitanA traNa svarUpa xx | (s.) pakhaMDAgamanI dhavalA nAmanI vyAkhyAmAM vIrasenAcAryae samyagdarzananuM ja svarUpa darzAvela che, tenuM ahIM anusaMdhAna karavA jevuM che. tyAM temaNe jaNAvela che ke "(1) tattvArthanI zraddhA e samyagdarzana che. athavA (2) tattvaruci e samyagdarzana che. athavA (3) prazama, saMvega, (nirveda) anukaMpA ane AstikyanI abhivyakti svarUpa samyagdarzana che." zaMkA :- (na gha.) potAnA kSayopazama mujaba agItArtha mahAtmAo ke agItArthanizrita sAdhuo suMdara buddhithI zAstrokta kriyA kare to temanAmAM janmAMdhatA ke matiaMdhatA kaI rIte AvI zake ? matalaba ja zAM.mAM "agItArtha tathA pada nathI. lI.(4)no pATha lIdho che. * pustakomAM "che' pada nathI. A.(1)mAM che. Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 zAstrazraddhAdhikasvakalpanAbhinivezasya tyAjyatA 0 1397 ___ uktaM ca - suMdarabuddhIe kayaM, bahuaM pi Na suMdaraM hoi| (upadezamAlA gAthA-414) nirdoSoJchogratapazcaryAdikAriNaH svalpazAstrabodhasya gItArthA'nizritasya zAstrazraddhAdhikasvakalpanA'bhinivezagrastatvena tabuddheH paramArthato'sundaratvAt, AbhAsikasundaratvopetabuddhikRtakAryasyA'pi asundrtvaacc| taduktaM dharmadAsagaNibhiH upadezamAlAyAM '"appAgamo kilissai, jai vi karei aidukkaraM tu tavI 'suMdaravuddhI ye vahua pi ja suMdara dophA" (35.mA.414) tiA. e che ke agItArtha mahAtmAo samudAyane choDIne ugra tapazcaryA ke nirdoSa gocarI-pANI vAparavI vagere je kriyA kare te kriyA Agamokta ja che. tathA tevI Agamokta kriyAmAM suMdarapaNAnI buddhi paNa tevA ekalavihArI agItArtha mahAtmAo pAse hoya che. A buddhi zAstrAnusArI hovAthI sAcI che. tethI tevA agItArtha mahAtmAo paNa zAstradaSTisaMpanna ja che. tethI temanAmAM janmAMdhatA ke matiaMdhatA batAvavI kaI rIte vyAjabI kahI zakAya ? na kadAgrahInI zAstrabuddhi paNa mithyA na samAdhAna :- (nirdo) tamArI vAta UMDANathI na vicArIe tyAM sudhI sArI lAge che. paraMtu zAstranA UMDA abhyAsapUrvaka jo vicAra karavAmAM Ave to spaSTapaNe samajAya tema che ke nirdoSa gocarIcaryA vagere mATe gurukuLavAsano tyAga karanArA agItArtha mahAtmAonI buddhi paramArthathI mithyA ja che. kAraNa ke nirdoSa gocarIcaryA, ugra tapa vagere karanArA alpazAstrabodhavALA tevA ekalavihArI, agItArtha ke agItArthanizrita mahAtmAone zAstranI jeTalI zraddhA che tenA karatAM potAnI kalpanAno abhiniveza 3 vadhAre che. "gurukuLavAsamAM rahIne zakti chUpAvyA vinA, jayaNApUrvaka saMyamanI sAdhanA karavI" - A mukhya zAstrAjJA che. agItArtha ekalavihArI mahAtmA athavA 4/5 nA samudAyamAM rahenArA tevA che ? agItArthanizrita mahAtmAo nirmaLa gurukuLavAsamAM rahevAnI mukhya zAstrAjJAne choDI kevaLa nirdoSa gocarIcaryA svarUpa kriyAmArgane ja mukhya banAve che. mukhya zAstrAjJAne daphanAvI gauNa zAstrAjJAne potAnI pasaMdagIno mukhya viSaya banAvavo te eka jAtano kadAgraha ja kahevAya. tethI nirdoSa gocarIcaryAsvarUpa zAstrokta kriyA karavAnI buddhi prastutamAM kadAgrahagrasta banI javAthI paramArthathI mithyA banI jAya che. tathA kadAgrahagrasta buddhi to kharAba ja kahevAya ne ! tathA kadAgrahagrasta AbhAsika suMdaratAne dhAraNa karanArI buddhithI je kaMI kAma karAya te paNa suMdara banI na zake. tethI ja zrIdharmadAsagaNI mahArAje upadezamAlA graMthamAM jaNAvela che ke "thoDuM bhaNelo jo ke atiduSkara evA tapane karato hoya to paNa te mAtra ajJAnakaSTa ja bhogavI rahyo che. kAraNa ke kAlpanika suMdaratAne dhAraNa karanArI buddhithI ghaNuM badhuM paNa kAma karavAmAM Ave to te suMdara hotuM nathI. (kema ke te ajJAnathI upahata che. jema ke ajJAnI tApasa vagerenA laukika tapa-kaSTa.)" 1. alpAgamaH klizyati yadyapi karoti atiduSkaraM tu tpH| 2. sundarabuddhyA kRtaM bahvapi na sundaraM bhavati / / Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1398 * mArgAnanusAriNI bhAvazuddhiH anucitA 0 10/2 te mATa$ "dravya-guNa-paryAyabheda parijJAnaI karInaI sudhuM samakita Adaro." idamevAbhipretyoktaM zrIharibhadrasUribhiH api aSTakaprakaraNe "bhAvazuddhirapi jJeyA yaiSA maargaanusaarinnii| prajJApanApriyA'tyarthaM na punaH svAgrahAtmikA / / " (a.pra.22/1) iti| gItArthatvAdiguNavatpAratantryalakSaNapradhAnajinAjJAparityAgAdinA ajJAtoJchAdivizeSyaka-sundaratvaprakArakabuddheH kadAgrahAtmakatvaM vijJAyate / ___ anenaivA'bhiprAyeNoktaM yazovijayavAcakottamairapi dvAtriMzikAprakaraNe "bhAvazuddhirapi nyAyyA na | mananusariNI| saprajJASaca vArI vinaMtasvAzradAtmikaII" (ku.pra.6/ra6) tiA tad = ra gItArthatvAdiguNavatpAratantryam / adhikantu tadvRttau nayalatAyAm asmAbhiruktaM tato'vaseyam / dravyAnuyogaparizIlanataH kadAgraho nivartate eva AtmArthinaH / idamevAbhipretya aindrastuticaturviMzatikAvRttau yazovijayavAcakaiH "nivartate hi mithyAtvanimittaH asadgrahaH zrutopalambhe prANinAm, tadbIjamithyAtvavilayAd" (ai.stu.ca.24/3 vR.) ityuktam / gurugamopalabdhadravyAnuyogagocarazrutasya vistArarucisamyagdarzanajanakatvAd mithyAtvocchedadvArA kadAgrahanAzakatvaM yujyata eva / tasmAd dravya-guNa bhAvazuddhine oLakhIe chI (mevA.) A ja abhiprAyathI zrIharibhadrasUri mahArAje paNa aSTakaprakaraNamAM jaNAvela che ke "bhAvazuddhi paNa tene ja jANavI ke je mokSamArgane anusaranArI hoya tathA koI sadguru vagere tene samajAve to tevI samajAvaTa paNa tene atyaMta priya hoya. potAnA AgrahasvarUpa kalpita bhAvazuddhine paramArthathI bhAvazuddhi rUpe samajavI nahi." gItArthatA vagere mukhya guNothI yukta evA gurudeva vagere pratye samarpaNabhAva keLavavo te mukhya jinAjJA che. ekalavihArI agItArtha mahAtmAo A mukhya jinAjJAno parityAga kare che. tethI nirdoSa gocarIcaryAmAM temane je suMdarapaNAnI buddhi thAya che te buddhi kadAgraha svarUpa che - tevuM jaNAya che. che kadAgrahInI bhAvazuddhi paNa kadAgraha ravarUpa che (ma.) A ja abhiprAyathI mahopAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAje paNa kAtrizikA prakaraNa graMthamAM jaNAvela che ke "gItArthatAdi guNathI saMpanna evA sadgurunuM pAtaMtrya choDIne aprajJApanIya = kadAgrahI evA bAla jIvanI je bhAvazuddhi jaNAya che te potAnA Agraha svarUpa hovAnA kAraNe bhAvazuddhi nathI. je bhAvazuddhi mokSamArgane anusaranArI na hoya te bhAvazuddhi paNa ucita nathI." A bAbatanuM adhika nirUpaNa ame dvatrizikA prakaraNanI nakelatA vyAkhyAmAM karela che. tyAMthI vizeSa vigata jANI levI. * dravyAnuyogaparizIlanathI kadAgrahanivRtti (kavyA.) dravyAnuyoganA UMDA abhyAsathI AtmArthI jIvano kadAgraha dUra thAya che. A abhiprAyathI aindrastuticaturvizatikAvyAkhyAmAM mahopAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAje jaNAvela che ke "zratanI prApti thatAM jIvono mithyAtvanimittaka kadAgraha ravAnA thAya ja che. kAraNa ke zratanA prabhAve kadAgrahakAraNabhUta mithyAtva nAza pAme che." gurugamathI meLavela dravyAnuyogagocara zrutajJAna vistAraruci samakitane apAve che. tethI te mithyAtvanAza dvArA kadAgrahano nAza kare te vyAjabI ja che. tethI uparokta carcA dvArA Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1399 10/2 0 haThamArgaH tyAjya: 0 e hetu ziSyasulabhabodhinaI" hitopadeza jANavI. 10/rA. -paryAyaprakAraparijJAnataH samyaktvamAdriyatAmiti sulabhabodhiziSyAya hitopdeshH| prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - jJAna-kriyAyogasamuccayarUpeNa mokSamArgaH tIrthakRtA updissttH|| zaktimaniguhya svabhUmikocitasadanuSThAnavatsu jJAniSu jJAnayogaH samasti; gauNa-mukhyabhAvena jinAjJAjJeSu tAM vA jJAtuM yatamAneSu paJcAcAraparAyaNeSu sAdhakeSu kriyAyogo vrtte| gauNa-mukhyabhAvena ma jinoktotsargA'pavAda-nizcayavyavahAra-jJAnakriyAgocarajJAnaparAGmukhAnAM yathecchavihitakriyA tu haThamArga eva / haThamArgitayA kriyAkANDitayA vA nA'smAbhiH bhAvyam, apitu jJAnayogitayA kriyAyogitayA ca bhAvyam / tatkRte samyagdarzana-dravyAnuyogaparizIlana-granthibhedAdigocaraH sudRDhaH prayatnaH AvazyakaH / tatazca krameNa "Navi iMdiya uvasaggA Navi moho vimhio Na NiddA y| Na ya tiNhA Neva chuhA tattheva Na ya hoi NivvANaM / / Navi kammaM NokammaM Navi ciMtA Neva atttt-ruddaanni| Navi dhamma-sukkajhANe tattheva ya hoi kA jillAnA" (ni.tA.180/186) rUti niyamasara to mokSa suttama rUtyuparveza:/10/rA. phalita thAya che ke dravya-guNa-paryAyanA bhedanuM ane prabhedanuM UMDANathI jJAna meLavavuM AtmArthI jIva mATe jarUrI che. AvI jANakArI meLavIne pratyeka AtmArthI jIvoe samakitano Adara karavo joIe. A pramANe graMthakArazrI ahIM sulabhabodhi ziSyane hitopadeza Ape che. * kriyAkAMDI nahi, kriyAyogI - jJAnayogI banIe 4 AdhyAtmika upanaya :- tAraka jinezvara bhagavaMtoe jJAnayoganA ane kriyAyoganA samuccayarUpa-samanvaya svarUpa mokSamArga jaNAvelo che. potAnI zakti chUpAvyA vinA svabhUmikAyogya AcaraNa karavAmAM masta rahelA zAstravizArada AtmajJAnI puruSo pAse jJAnayoga rahelo che. tathA gauNa-mukhyabhAve jinAjJAnI jANakArI meLavanAra ke meLavavA prayatna karanAra AcAracusta sAdhaka pAse kriyAyoga rahelo che. paraMtu bhagavAnanI AjJA mujaba utsarga-apavAda, nizcaya-vyavahAra, jJAna-kriyA vagere bAbatamAM gauNa-mukhya bhAvanI jANakArI che meLavavAno prayatna karyA vinA, potAnI buddhithI anukULa lAgatI evI zAstrokta paNa kriyA haThamArga che. ApaNe haThamArgI ke kriyAkAMDI banavAnuM nathI paraMtu jJAnayogI ane kriyAyogI ubhaya banavAnuM che, jJAna -kriyAubhayano samanvaya karavAno che. te mATe samakita, dravyAnuyogano abhyAsa, graMthibheda vagere bAbatamAM UMDo, hArdika ane mArmika prayatna karavo anivArya banI jAya che. tenAthI kramazaH AgaLa vadhatAM niyamasAramAM jaNAvela mokSa sulabha thAya che. tyAM kuMdakuMdasvAmIe jaNAvela che ke "jyAM Indriyo nathI, upasargo nathI, moha nathI, vismaya nathI, nidrA nathI, tRSNA nathI (= bhogatRSNA ke tarasa nathI) tyAM ja nirvANa che. jyAM karma-nokarma nathI, ciMtA nathI, Arta-raudra dhyAna nathI, dharma-zukla dhyAna nathI tyAM ja nirvANa che." A pramANeno AdhyAtmika saMdeza prastuta zloka dvArA prApta karavA yogya che. (10/2) '... cihnayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI. A.(1)mAM che. ke "jANavau pATha phakta lA.(2)mAM che. 1. nApi indriyAH upasargAH nA'pi moho vismayo na nidrA c| na ca tRSNA naiva kSudhA tatraiva ca bhavati nirvANam / / 2. nA'pi karma nokarma nApi cintA naivaa''rt-raudre| nApi dharma-zukladhyAne tatraiva ca bhavati nirvANam / / Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1400 0 SaDdravyAtmako lokaH / 10/2 dharma, adharma re gagana, samaya valI, pudgala, jIva ja eha; Sa dravya kahiyAM re zrI jinazAsani, jAsa na Adi na cheha /10/all (164) sama. dharma kahetAM dharmAstikAya (1), adharma kahatAM adharmAstikAya (2), gagana kahatAM AkAzAstikAya (3), samaya kahatAM kAladravya (4),* addhA samaya jehanuM bIjAM nAma kahII chaI. (valI,)* pudgala kahatAM pudgalAstikAya (5), jIva kahatAM jIvAstikAya (6) - eha (ja) Sa dravya zrIjinazAsananaI pratijJatameva pratipaviti - tharme tiA. dharmA'dharma-nabha:-kAla-pudgalAtmAna eva re| SaDdravyANyAdi-paryantazUnyAni jinazAsane / / 10/3 / / prakRte daNDAnvayastvevam - dharmA'dharma-nabhaH-kAla-pudgalA''tmAnaH SaD eva Adi-paryantazUnyAni dravyALi ninazAsane (promni) T10/rUT dharmA'dharma-nabha:-kAla-pudgalA''tmAnaH = padaikadeze samudAyopacAreNa dharmAstikAyA'dharmAstikAyA''kAzAstikAya-kAla-pudgalAstikAyA''tmAstikAyAH SaD eva dravyANi, na nyUnAdhikAni jinazAsane proktAni, taavnmaatrtvaalloksy| taduktam uttarAdhyayane '"dhammo adhammo AgAsaM kAlo putti-baMtavo g noku tti patro nirdi varasirdiA" (3.28/7) tA avataraNikA - prastuta dazamI zAkhAnA prathama zlokamAM dravyAdinA bhedanuM nirUpaNa karavAnI granthakArazrIe pratijJA karI hatI. tethI pratijJAviSayabhUta dravyabhedanuM ja graMthakArazrI pratipAdana kare che - ja jagata paddhavyAtmaka che zlokArtha :- dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAza, kALa, pudgala ane AtmA - A pramANe cha ja dravyo che. te Adi-antarahita = nitya che. tema jinazAsanamAM darzAvela che. (103) * cha dravyanuM pratipAdana ja vyAkhyArtha - mULa zlokamAM dharma-adharma ItyAdirUpe dravyano saMkSepamAM nirdeza karelo che. te dravyanuM AkhuM nAma (Full Form) nathI. paraMtu nAmanA = padanA ekadezamAM samudAyano = saMpUrNa nAmano upacAra karIne dharma-adharma ItyAdirUpe dravyano saMkSepamAM nirdeza (Short Form) karelo che. tethI dravyano saMpUrNa nAmollekha A rIte jANavo. (1) dharmAstikAya, (2) adharmAstikAya, (3) AkAzAstikAya, (4) kALa, (5) pudgalAstikAya ane (6) jIvAstikAya. A rIte cha ja dravya jinazAsanamAM kahevAyela che, ochA ke vadhAre nahi. kAraNa ke loka = jagata kevala padbhavyAtmaka che. tethI ja uttarAdhyayana sUtramAM jaNAvela che ke "(1) dharmAstikAya, (2) adharmAstikAya, (3) AkAzAstikAya, (4) kALa, (5) pudgalAstikAya ane (6) jIvAstikAya. A cha dravya e loka = jagata che - A pramANe * ma.mAM "adharma ha gagana pATha. ko.(1)no pATha lIdho che. je lA.(2)mAM 'dravyakAla" pATha. * cihnadrayamadhyavartI pATha phakta lA.(2)mAM che. 1. dharma: adharma: savAza: vAna: putti-nantava:| UM: : rUti prajJatA nirna: varaffmaH || Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10/3 0 dravyanityatAvimarza: 0 1401 viSaI kahiyAM. (jAsatra) jehano dravyajAti tathA paryAya pravAhaI Adi tathA cheha kahatAM aMta nathI. eha maLe kAla varjanaI 5 astikAya kahiI; "yasta = praveza, taiH vayanta = zabdAyane" iti vyutptteH| imAni Adi-paryantazUnyAni = ArambhA'ntarahitAni jJeyAni / na ca dravyAstikanayato'stveteSAmAdyantarAhityam, paryAyAstikanayatastu kathaM tad ? iti zaGkanIyam, dharmAstikAyAdInAM tattatsamayavaiziSTyAdiparyAyeNotpAda-vyayabhAjanatve'pi dravyatvajAtyA dravyatvasAkSAdvyApyadharmatvAdisajAtIyaparyAyapravAheNa vA samutpAda-vyayayoH virahAt / na hi dravyArthikanayato dravyatvena paryAyArthikanayatazca dharmAstikAyatvAdisajAtIyaparyAyasantatividhayA dharmAstikAyAdayaH jAtucid utpadyante vinazyanti vaa| dharmAdiSu SaTsu madhye kAlaM vihAya dharmAdayaH paJca 'astikAyA' ucyante, 'astayaH = pradezAH, taiH kAyante = zabdAyante' iti vyutptteH| 'pradezAH = prakRSTAH dezAH = nirvibhAgA bhAgAH' iti bhaavH| zreSTha jJAna-darzanane dharAvanAra jinezvara bhagavaMte jaNAvela che." (unA) A cha dravya AdithI ane aMtathI rahita jANavA. matalaba ke cha dravya nitya jANavA. paryAyArthikamate sarva dravyanI utpatti para zaMkA :- (2) dharmAstikAya vagere cha dravya dravAstikanayanI apekSAe AdithI ane aMtathI rahita bhale hoya paraMtu paryAyAstikanayanI apekSAe te dravyo Adi-aMta rahita = nitya kaI rIte hoI zake? kAraNa ke paryAyAstikanayanI apekSAe to dareka padArtha utpAda-vyayane dhAraNa kare che. arthAt paryAyAstikanayanI dRSTie dareka padArthanA Adi = janma ane aMta = vinAza avazya hoya che. * dravyatvasvarUpe utpatti asaMbhava che samAdhAna :- (dakti.) tamArI vAta sAcI che. dharmAstikAya vagere padArtho paryAyavizeSasvarUpe = tatatsamayaviziSTasvarUpe utpAdana ane vyayane dhAraNa kare ja che. tema chatAM paNa dravyArthikanayanI daSTie dravyatvarUpe teno utpAda-vyaya thato nathI. tathA paryAyArthikanayanI dRSTie dravyatvasAkSAvyAkha dharmAstikAyatva, adharmAstikAyatva vagere sajAtIyaparyAya pravAha svarUpe dharmAstikAya vagere cha padArthano kyAreya utpAda ke vyaya thato nathI. '0 pAMca astikAya che (vi.) dharma, adharma vagere cha dravyonI aMdara kALane choDIne dharma vagere dravyo "astikAya' kahevAya che. dharma vagere pAMca ja dravyone "astikAya' kahevAnuM kAraNa e che ke "astikAya' zabdanI vyutpattilabhya artha te pAMca dravyomAM ja vidyamAna che. "rtAimaH vAyatte' = "astiwAya' A mujaba "astikAya" zabdanI vyutpatti che. asti = pradeza. tenA dvArA jeno vyavahAra thAya tene astikAya kahevAya. deza Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svatantrA'vayavinirAkaraNam pa prajJApanAvRttau zrImalayagirisUrayastu " astayazceha pradezAH, teSAM kAyaH = saGghAtaH, ya khaMdhe vagge taheva rAsI ya" (vizeSAvazyakabhASya - 900 ) iti vacanAt / astikAyaH ityarthaH / dharmazcAsau astikAyazca dharmAstikAyaH / anena ca sakalameva dharmAstikAyarUpam avayavidravyamAha / avayavI ca nAma avayavAnAM tathArUpasaGghAtapariNAmavizeSa eva / na punaH avayavadravyebhyaH pRthag arthAntaraM dravyam, tathA'nupalambhAt / tantava eva hi AtAna-vitAnarUpasaGghAtapariNAmavizeSamApannA loke paTavyapadezabhAja upalabhyante / na tadatiriktaM paTA''khyaM nAma / uktaJcAnyairapi " tantvAdivyatirekeNa na paTAdhupatammanam| tattvAvayo viziSTA phri pAvivyapavezinaH||" ( )" (prajJA.1/pU.rU rR.pR.8) kRti vyAvyAnirvibhAga nirvibhAjya = bhAga. prakRSTa deza eTale pradeza kahevAya. arthAt 'dravyanA niraMza evA aMzo avayavo eTale pradeza kahevAya' A pramANe ahIM Azaya che. 1402 = = - = 10/3 'gaNa-kAya - nikAe pradezasaGghAta = 1, = = - astikAyasvarUpa : zrImalayagirisUrijInI dRSTie ke (prajJApanA.) zrImalayagirisUrijI mahArAje to pannavaNAsUtranI vyAkhyAmAM 'astikAya' zabdanI vyutpatti vagerene jaNAvatAM evuM kahela che ke "dharmAstikAya vagere zabdomAM rahela 'astikAya' zabdano artha A mujaba che. asti = pradeza. kAya = saMghAta = samUha. pradezono samUha eTale astikAya. AvuM arthaghaTana karavAmAM vizeSAvazyakabhASya paNa saMvAdano sUra pUrAve che. te zAstrokti A rahI - 'gaNa, kAya, nikAya, skaMdha, varga tathA rAzi zabda eka arthamAM prayojAya che.' A zAstrokti 'kAya' zabdano artha skaMdha saMghAta samUha thAya - tevuM jaNAve che. tethI astikAya eTale pradezasamUha = niravayavaaMzaskaMdha - AvuM phalita thAya che. dharmasvarUpa astikAya eTale dharmAstikAya. A pramANe je arthaghaTana ahIM karela che te jaNAve che ke 'dharmAstikAya' zabda saMpUrNa dharmAstikAyasvarUpa avayavI dravyano vAcaka che. - avayavI svataMtra nathI = (jhava.) avayavono tathAvidha viziSTa saMghAtapariNAma ja avayavI che. avayava dravyo karatAM alaga koI svataMtra padArthasvarUpa avayavI dravya nathI. kAraNa ke avayavo karatAM svataMtra evuM koI avayavI dravya upalabdha thatuM nathI. jema ke taMtuo karatAM svataMtra taddana nirapekSa avayavIdravyAtmaka paTa upalabdha thato nathI. paraMtu AtAna-vitAna svarUpa = paraspara tANA-vANAsvarUpa vizeSa prakAranA saMghAtapariNAmane pAmelA taMtuo ja lokomAM 'paTa' tarIkeno vyavahAra pAme che. A pramANe ja lokavyavahAra dekhAya che. paraspara tANA-vANA svarUpe vaNAyelA taMtuone choDI koI alaga svataMtra dravyamAM 'paTa' tarIkeno vyavahAra thato nathI. tethI ja to bauddha vidvAno paNa kahe che ke "tattu vagere avayavonI gerahAjarImAM, taMtu AdithI bhinna koI paTa vagere avayavI dravyanI upalabdhi thatI nathI. paraMtu AtAna-vitAnAdi viziSTa avasthAne dhAraNa karanArA taMtuo ja 'paTa' vagere vyavahArano viSaya bane che." Ama bauddhamata mujaba paNa atirikta avayavI asiddha che. tethI asaMkhyapradezaskaMdhapariNAmAtmaka hovAthI dharmAstikAyAdi pAMca dravyane astikAya kahevAmAM Ave che." A pramANe zrImalayagirisUrivare prajJApanAvRttimAM vyAkhyA karela 1. zaLa-Aya-niAyAzva dha varna tathaiva rAziH 6 Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10/rU * astinipAtasya trikAlavAcitvam / 1403 tvntH| tRtIyazAkhAyAM (3/3-4) yat svatantrA'vayavidravyanirAkaraNaM kRtaM tadatrA'nusandheyam / __ tattvArthabhASyavRttI siddhasenagaNibhistu "kAyazabdaH upsmaadhaanvcnH| pradezAnAmavayavAnAM ca sAmIpyenAnyonyAnuvRttyA samyag maryAdayA dhAraNam = avasthAnam = upasamAdhAnam / athavA kAyA ivaite kAyAH, zarIrANi yathA pradezAvayavitvAt kAyazabdavAcyAnyevamete'pi" (ta.bhA.5/1, vRtti, pR.316) ityuktamityavadheyam / ma sthAnAGgasUtravRttau zrIabhayadevasUribhiH tu "asti ityayaM trikAlavacano nipAtaH abhUvan bhavanti bhaviSyanti ceti bhaavnaa| ato'sti ca te pradezAnAM kAyAzca rAzaya iti / astizabdena pradezAH kvaciducyante, che. pUrve trIjI zAkhAnA trIjA-cothA zlokamAM atirikta avayavI dravyanuM je nirAkaraNa karavAmAM Avela che, tenuM ahIM vAcakavarge anusaMdhAna karavuM. astikAyasvarUpa : zrIsiddhasenagaNivaranI draSTie ja (tasvA.) tattvArthabhASyavRttimAM zrIsiddhasenagaNivare to "astikAya' zabdanI vyAkhyA evI karela che ke "dharmAstikAya vagere padamAM je "astikAya' zabda rahela che teno artha A mujaba samajavo. astiono = pradezono kAya. ahIM kAya' zabda upasamAdhAna arthano vAcaka che. upa = samIpa. sam = maryAdA. AdhAna = dhAraNa = avasthAna. pradezo ane avayavo samIpa rahIne paraspara anuvRttithI = anugamathI sArI rIte maryAdApUrvaka ekabIjAne dhAraNa karIne rahe te upasamAdhAna kahevAya che. dharma-adharma-AkAza vagerenA pradezo (= niraMza aMzo = sUkSma bhAgo) ane avayavo ( = sAMza aMzo = dezo = sthUla bhAgo) ekabIjAnI najIka rahIne, ekabIjAthI anuviddha thaIne, potapotAnI maryAdA mujaba parasparane dhAraNa karIne rahelA hovAthI te dharma-adharma Adi dravyone astikAya kahevAmAM Ave che. athavA ema paNa kahI zakAya ke "astikAya' padamAM ghaTaka tarIke je "kAya' zabda rahela che te kAyAne to = zarIrane darzAve che. arthAtu dharmAdi pAMca dravyonA pradezo kAyA jevA hovAthI te dravyo "astikAya" zabdathI vyavahartavya bane che. jema zarIro pradezanA avayavI hovAthI kAya' zabdathI oLakhAya che re tema prastuta dharmAdi pAMca dravyo paNa svapradezonA avayavI hovAthI kAya' zabda dvArA jaNAvAya che." A pramANe siddhasenagaNivarano mata paNa vAcakavarge dhyAnamAM rAkhavo. ; atikAyasvarUpaH zrIabhayadevasUrijInI draSTie praka (AnA) sthAnAMgasUtranI vyAkhyAmAM zrIabhayadevasUri mahArAje to "astikAya' zabdanI vyAkhyA karatA evuM jaNAvela che ke "astikAya padamAM rahela "asti' zabda trikAlavAcaka nipAta che. matalaba ke je bhUtakALamAM hatA, vartamAnakALamAM hoya che ane bhaviSyamAM rahevAnA che tene asti kahevAya. A pramANe ahIM bhAvanA samajavI. ahIM "kAya' zabdathI "samUha = pradezono samUha artha jANavo. tethI ahIM 'tti ja te vAyAgna = svichAyA' Avo karmadhAraya samAsa svIkAravAthI astikAya zabdano artha evo prApta thAya che ke astikAya = zAzvata evo pradezasamUha. dharma, adharma Adi pAMceya dravyanA asaMkhya pradezo zAzvata che. tathA dharmAdi pAMceya dravya asaMkhyapradezAtmaka che. tethI zAzvata asaMkhyapradezasamUhAtmaka dharmAdi pAMceya dravyone astikAya zabdathI jaNAvavAmAM Ave che. koIka sthaLe asti zabdathI pradezo kahevAya che. tethI te rIte vicAravAmAM Ave to astikAya zabdano bIjo artha evo phalita thaze ke astiono Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20/ 1404 0 digambaramatAnusAreNa astikAyanirUpaNam 0 17 tataae tevAM vA vAyA: hastikAyA" (sthA.4/9/ra12, 6.) rUtyunT bhagavatIsUtravRttau tu tairaiva "astizabdena pradezA ucynte| ataH teSAM kAyAH = rAzayaH astikaayaaH| / athavA astItyayaM nipAtaH kaaltryaa'bhidhaayii| tataH 'asti' iti santi, Asan, bhaviSyanti ca ye kAyAH na = pravezaTya te tijoyA?" (ma.phU.ra/10/998-9.948) rUtyevaM padayamupataY anuyogadvArasUtravRttau zrIharibhadrasUribhiH api "astayaH = pradezAH teSAM kAyaH = saGghAtaH astikAyaH" - (1 ..pR.41) rUtyum | devanandyAcAryeNa sarvArthasiddhau "kAyazabdaH zarIre vyutpaaditH| ihopcaaraaddhyaaropyte| kuta upacAraH? yathA zarIraM pudgaladravyapracayAtmakaM tathA dharmAdiSvapi pradezapracayA'pekSayA kAyA iva kAyA" (sa.si. 5/1) ityuktm| = pradezono samUha = astikAya. dharmAdi pAMceya dravyo asaMkhya pradezonA samUhAtmaka hovAthI astikAya zabdathI vyavahArya bane che - A rIte navAMgI TIkAkAranA matane paNa vAcakavarge yAda rAkhavo. I bhagavatIsUcavyAkhyAmAM astikAyanI samajaNa ja (mA.) zrIabhayadevasUrijIe sthAnAMgasUtravRttimAM astikAyanI vyAkhyA karatAM je be vikalpa jaNAvela che teno krama badalIne te ja be vikalpo bhagavatIsUtravyAkhyAmAM temaNe ja jaNAvela che. tyAM jaNAvela che ke "sti zabda pradezone darzAve che. tethI pradezono samUha = astikAya. athavA "asti' zabda trikAla vAcaka nipAta che. tethI je che, hatA ane haze te asti. Avo saikAlika pradezasamUha (= kAya) eTale astikAya kahevAya." zrI astikAcaravarUpaH zrIharibhadrasUrijIno dRSTikoNa che. | (anuvA) zrI haribhadrasUri mahArAje paNa anuyogadvAra sUtranI vyAkhyAmAM jaNAvela che ke "asti da eTale pradeza = nirvibhAjya aMza. tathA kAya = saMghAta. tethI pradezono samUha astikAya kahevAya che." ja astikAyasvarUpa aMge sarvArthasiddhikArano mata che (va.) digaMbara AcArya devanaMdIe tattvArthasUtranI sarvArthasiddhi vyAkhyAmAM jaNAvela che ke "astikAya padamAM ghaTakIbhUta evo kAya zabda zarIra arthamAM zAstrakAro dvArA samajAvAyela che. prastutamAM dharma-adharma Adi pAMceya dravya paramArthathI zarIrAtmaka = dehAtmaka na hovA chatAM paNa upacArathI temAM kAyA tarIkeno adhyAropa karavAmAM Ave che. Avo upacAra kema thAya che? e praznano javAba e che ke jema manuSyAdinuM zarIra pudgaladravyanA pracayAtmaka che tema dharma-adharma Adi pAMceya dravya paNa pradezapracayAtmaka che. Ama asaMkhyapradezapracayAtmaka hovAnI apekSAe dharmAdi pAMceya dravya jANe ke kAyAtmaka = dehAtmaka na hoya ! tevI kalpanA karIne dharmAdi pAMceya dravyone kAya zabdathI navAjavAmAM Ave che. astionA = pradezonA pracayAtmaka hovAthI dharmAdi pAMceya dravyone upacArathI astikAya kahevAmAM Ave che." Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10/3 * addhAsamayo'ddhAsamayAntareNA'spRSTaH / 1405 kAladravyanaI astikAya na kahiI. je mATaI tehanAM pradezasaMghAta nathI; eka samaya bIjA samayanaI na milai, te vatI. akalaGkAcAryeNa tu tattvArtharAjavArttike "pradezapracayo hi kAyaH yeSAmasti te'stikAyA jIvAdayaH paDyevopavijhAH" (tA.rA.vA.4/04/) rUtyu$nityavadheyam paJcAstikAye kundakundasvAminA'pi '"ede kAlAgAsA dhammAdhammA ya puggalA jIvA / labbhaMti davvasaNNaM kAlassa du Natthi kAyattaM / / " (pa.kA.102) iti darzitam / itthaJca kAladravyaM nA'stikAya ucyate, pradezasaGghAtavirahAt / na hyekaH varttamAnaH samayaH / samayAntaramupaspRzati, atItA'nAgatayoH samayayoH vinaSTA'nutpannatvena asattvAt / idamevAbhipretya mAvatyAM "kAsamayo tiruM sAmarda pu ? nalthi Ina vi" (pa.pU.73/4, prazna-39) ityuktam / ja astikAyaprarUpaNA : tattvArtharAjavArtikakAranA abhiprAyathI ja (7) akalaMka nAmanA digaMbara AcArya to tattvArtharAjavArtika graMthamAM astikAya zabdanI vyAkhyA karatAM evuM jaNAve che ke "pradezapracaya eTale kAya. je dravyamAM pradeza pracaya hoya che te astikAya kahevAya che. kALa sivAya jIva vagere pAMca ja dravya astikAya tarIke zAstramAM jaNAvAyela che." akalaMka AcAryanI A vAta paNa vAcakavarge dhyAnamAM rAkhavI. astikAca aMge kuMdakuMdasvAmInuM maMtavya - (pakvA.) paMcAstikAya nAmanA graMthamAM kuMdakuMdasvAmI nAmanA digaMbara AcArya paNa jaNAve che ke kALa, AkAza, dharma, adharma, pudgala ane jIva - A cha padArtha dravyasaMketane prApta kare che. kALa dravyamAM to kAyatva nathI rahetuM. tethI AkAzAdi pAMca dravya astikAya svarUpa jANavA." kALa anatikAya che ke (tya) Ama kALa dravya astikAya kahevAtuM nathI. kAraNa ke kALadravyamAM pradezasamUha nathI. je nI rIte dharmAstikAya vagere pAMca dravyanA pradezo ekabIjAne sparzIne rahelA che te rIte eka samaya bIjA samayano sparza karato nathI. Ama niraMzaanekasamayasamUhAtmaka na hovAthI kALadravyane astikAya zabdathI oLakhAvavAmAM nathI AvatuM. atIta samaya vinaSTa hovAthI asat = avidyamAna che. anAgata samaya anutpanna hovAthI asat che. tethI vartamAna eka samaya anya samayane sparzato nathI. matalaba ke eka samaya ravAnA thAya che ane bIjo samaya Ave che. bIjo samaya ravAnA thAya che ane trIjo samaya Ave che. Ama kramazaH samayano pravAha cAlyA kare che. paraMtu vAstavamAM to vartamAna eka samaye ja vidyamAna hoya che. tethI kALadravyane astikAya kahI na zakAya. A ja abhiprAyathI bhagavatIsUtramAM praznottarI rUpe jaNAvela che ke "he bhagavaMta! addhAsamaya keTalA addhAsamayothI sparzAvela che ? eka paNa addhAsamayathI eka paNa addhAsamaya sparzAvela nathI.' je lA. (2)mAM 'tehanaI saMghAta' pATha. 1. te vAtAva dhasdhama 1 pulatiA nIvADA tamane dravyasaMga nisya nAsti kAyatvam / / 2. addhAsamayaH kiyadbhiH addhAsamayaiH spRSTaH ? na asti ekena api| Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1406 0 kAla: anastikAya: 0 10/3 prajJApanAvRttau zrImalayagirisUribhiH api kAlamuddizya "ayaM ca eka eva vartamAnaH paramArthaH san, nA'tItA nA'nAgatAH samayAH, teSAM yathAkramaM vinaSTA'nutpannatvenA'sattvAt / tataH kAyatvAbhAva iti deza -pravezavatvanAvira(prajJA.9/.rU pR.2) rUtyunatyanusanthayansa taduktaM taireva jIvAjIvAbhigamavRttI "ayaJcaika eva vartamAnaH san, nA'tItA'nAgatAH, teSAM yathAkrama vinAnutpannatva" (nIvA.4 pR.) tiA ____tattvArthabhASyasiddhasenIyavRttau api "na ca kAlaH astikAyaH, ekasamayatvAd" (ta.sU.5/1/vR.pR.316) Ni iti pratipAditam / etena "kAyagrahaNaM pradezAvayavabahutvArtham addhAsamayapratiSedhArthaJca" (ta.sU.5/1 bhA.pR.316) mA iti tattvArthabhASye umAsvAtivacanamapi vyAkhyAtam / - atItAdi kALa asat ja (prajJA) tema ja kALa dravyane uddezIne prajJApanA sUtranI vyAkhyAmAM zrImalayagirisUri mahArAje paNa jaNAvela che ke "A eka ja vartamAna samaya paramArthasat che. atIta samayo ke anAgata samayo paramArthasat nathI. kAraNa ke atIta samaya vinaSTa hovAnA kAraNe vartamAnamAM asat che. tathA anAgata = bhaviSya samaya anutpanna hovAnA kAraNe asat che. tethI kAyama mAtra eka vartamAna samaya ja paramArthathI vidyamAna hoya che. tethI kALadravyamAM kAyatva = samUhatva = saMghAtapariNAma gerahAjara che. tethI dharmAstikAya vagere pAMca dravyamAM je rIte dezanI ane pradezanI kalpanA karavAmAM Ave che te rIte kALa nAmanA chaThThA dravyamAM dezanI ane pradezanI kalpanA karavAmAM AvatI nathI. Ama kALadravya astikAya svarUpa nathI' - ema siddha thAya che." A vAtanuM paNa ahIM vAcakavarge anusaMdhAna karavuM. kALa eka cheH zrImAlayagirisUrijI haS | (ag.) zrI malayagirisUri mahArAje ja jIvAjIvAbhigamasUtranI vRttimAM jaNAvela che ke "A eka ja vartamAna samaya vAstavika che. atIta ke anAgata samayo vAstavika nathI. kAraNa ke atIta samayo vinaSTa thayelA che tathA anAgata samayo anutpanna che." Ama jIvAjIvAbhigamasUtravRtti mujaba paNa "kALa astikAyasvarUpa nathI' - tema siddha thAya che. A kALa eka cheH zrIsiddhasenagaNivara , (tasvArtha.) tattvArthasUtrabhASyanI siddhasenIyavRttimAM paNa jaNAvela che ke "kALa astikAya nathI. kAraNa ke kAlatattva eka samaya pramANa che." AvuM jaNAvavAthI tattvArthabhASyamAM zrIumAsvAtijI vAcake je vAta darzAvela che tenI paNa spaSTatA thaI jAya che. tyAM teozrIe jaNAvela che ke "dharmAstikAya vagere pAMca dravyanI saMjJAmAM je kAya zabdanuM grahaNa karela che te dharmAdidravyanA pradezo ane avayavo (= dezo) aneka che - tevuM jaNAvavA mATe che tathA addhAsamayano = kAlasamayano "astikAya' tarIke niSedha karavA mATe che." matalaba ke kAlatattva ekasamayAtmaka hovAthI astikAyasvarUpa nathI - A pramANenI hakIkata vAcakaziromaNi umAsvAtijI mahArAjanA manamAM paNa rahela che. AvuM spaSTa thAya che. Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20/ 0 niraMzasamayena sakhaNDakAlavibhAgopapAdanam / 1407 taruM ghavAyAm pa "koDanastikAya ? vAta , ta) pravezapravayADamAvA" (i.1/4,9, 41/1684) tiA na ca kAlasyaikasamayAtmakatve muhUrttAdivyavahAraH kathaM sambhavediti zaGkanIyam, vastubhUtasamAhAravirahe'pi buddhikRtatatsamAhAravizeSeNa tathAvidhavyavahAropapatteH / yathoktaM prajJApanA- ma vRttau malayagirisUribhiH "AvalikAdayaH tu pUrvasamayanirodhenaiva uttarasamayasadbhAva iti tataH smudaaysmityaadysamavena vyavahArArthava svitA" (.9/3/9.3 ) tiA. sammataJcedaM pressaampi| ata eva yogasUtravArtike vijJAnabhikSuNA "muhUrtAhorAtrAdayo buddhiklpitsamAdAra pava" (yo.phU.3/12/vA.pR.386) nyum | \/ astikAya : dhavalAkAranI draSTimAM che. (taq.) dhavalA graMthamAM paNa vyatirekamukhe jaNAvela che ke "koNa anastikAya che ? A praznano javAba e che ke kALa anastikAya che. kAraNa ke kALamAM pradeza pracaya nathI." AnAthI pradezapracayAtmaka astikAya siddha thAya che. zaMkA - (1 a) jo kALa ekasamayAtmaka hoya ane samUhAtmaka na hoya to muhUrta, kalAka vagere vyavahAro kaI rIte thaI zake ? eka samayane to kAMI muhUrta (= 48 miniTa) ke kalAka vagere svarUpe darzAvI na ja zakAya ne ? divasa, rAta vagere vyavahAranI saMgati samAdhAna :- (vastu) jema vRkSanA samUhane vana kahevAya, tema samayano vAstavika samUha nathI ke je samayasamUha vize muhUrta vagere vyavahAra karI zakAya. tema chatAM bauddhika rIte samayasamUhavizeSanI kalpanA karIne tene udezIne muhUrta vagere vyavahAra thaI zake che. matalaba ke muhUrta, kalAka vagere vyavahAro buddhikalpita che. zrImalayagirisUrijI mahArAje prajJApanA sUtravRttimAM A aMge jaNAvela che ke "AvalikA, muhUrta vagere samayavizeSasamUhAtmaka koI vAstavika kALadravya nathI. kAraNa ke pUrvasamayano nAza thayA bAda ja uttarasamaya hAjara rahe che. tethI samayanA samudAyano to paraspara saMbaMdha thavo asaMbhava ja che. tethI phakta lokavyavahAra mATe ja AvalikA, muhUrta vagere kALavizeSanI kalpanA karavAmAM Ave che." Ama malayagirisUrijIe AvalikA vagerene spaSTapaNe buddhikalpitasvarUpe jaNAvela che. * muhUrnAdi buddhikabhita kSaNasamUhAtmaka : vijJAnabhikSu che (samata.) A vAta anyadarzanakArone paNa mAnya che. tethI ja A aMge vijJAnabhikSue yogavArtikamAM jaNAvela che ke "muhUrta, ahorAtra vagere anekakSaNasamUharUpe bhAse che. te aneka kSaNo vAstavamAM ekasAthe hotI nathI. paraMtu buddhithI te kSaNonA samUhanI kalpanA karavAmAM Ave che. Ama buddhikalpita kSaNavizeSasamUha e muhUrta, divasa, rAta vagere che. tethI "dharmAstikAyanI jema kALamAM astikAyapaNuM tAttvika rIte saMbhavatuM nathI' - A vAtamAM paradarzanakAronI paNa saMmati maLe che. Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1408 kAlA''nantyam 10/3 Ima bIjAM paNi 'dharmAdharmAvAzA cemataH paraM trimanantam|Ata vinA'stiAyA nIvamRte 4 thAni||" (pra.2.214) ityAdi sAdharma prazamaratyAdi mahAgraMthathI jANavuM. 10/3 mod Zhong - prakRte yogasUtrabhASyaprabandhaH smartavyaH / sa cA'yam - " na ca dvau kSaNau saha bhavataH / kramazca na dvayoH sahabhuvoH asambhavAt / pUrvasmAduttarasya bhAvino yadAnantaryaM kSaNasya sa kramaH / tasmAd vartamAna evaikaH kSaLa, na pUrvottarakSAH santIti| tasmAtrApti tatsamAhAra:" (co.mU.3/bara * mA.pR.383) kRti| dharmAstikAyAdisAdharmya-vaidhamrmye punaH umAsvAtivAcakaziromaNibhiH prazamaratau "dharmA'dharmA''kAzAnyekaikamataH paraM trikamanantam / kAlaM vinA'stikAyA jIvamRte cA'pyakartRNi / / " (pra.ra.214) itthamAvedite ityavadheyam / " nanvevaM pudgalaparamANu-kAlayoH sarvathA'nastikAyatvA'bhyupagame anekAntavAdarAddhAntavyAkopaH prasajyeteti cet ? na, niravayavapradezabAhulyalakSaNA'stikAyatvavirahe'pi pudgalANau sparza-rasa-gandha-varNAdibhAva* kSaNasamUha kAlpanika : vyAsa (te.) prastutamAM yogasUtrabhASyano saMdarbha paNa yAda karavA yogya che. tyAM vyAsa maharSie jaNAvela che ke be kSaNa ekIsAthe kyAreya paNa hotI nathI. kAraNa ke eka kSaNa ravAnA thAya pachI bIjI kSaNa Ave che. tathA sAthe utpanna thanAra be vastumAM (ke kSaNamAM) to krama na hoya. kema ke te asaMbhava che. asaMbhava hovAnuM kAraNa e che ke pUrvakSaNa pachI utpanna thanAra uttarakSaNamAM Anantarya che te ja kSaNakrama kahevAya. Ama samakAlIna be kSaNamAM krama nathI hoto. tathA paramArthathI be kSaNa sAthe hotI nathI. tethI vartamAna eka ja kSaNa hoya che. pUrvavartI ke uttaravartI kSaNo hotI nathI. tethI aneka kSaNono samUha hoto nathI.' matalaba ke vyAsa maharSinA mate paNa kSaNavizeSasamUhAtmaka muhUrnAdi kAlpanika che. * kALa anaMta che H umAsvAtijI mahArAja 01 (dharmA.) prazamarati graMthamAM vAcakaziromaNi umAsvAtijI mahArAje dharmAstikAyAdinuM sAdharma ane vaidharma nIce mujaba jaNAvela che. dharma adharma ane AkAza A traNeya dravya eka eka che. tyAra pachInA kALa, pudgala ane jIva A traNa dravya anaMta che. kALa vinA dharmAdi pAMca dravyo astikAya svarUpa che. cha dravyamAMthI phakta jIvadravya kartA prayatnaAzraya che. jIva sivAyanA dharmAstikAyAdi pAMca dravya akartA prayatnazUnya che.' A bAbatane vAcaka varge dhyAnamAM levI. zaMkA :- (nanve.) jo A pramANe pradezabAhulyane ja astikAyatva mAnavAmAM Ave to pudgalaparamANumAM ane kALamAM astikAyatvano sarvathA abhAva mAnavo paDaze. temaja tevo svIkAra karavAmAM to anekAntavAdano siddhAMta paNa kopAyamAna thaze. kAraNa ke tyAM upara mujaba anAstikAyatvano ekAMta Ape mAnya karyo che. OM paramANu ane kAla paNa kathaMcit astikAyasvarUpa jI samAdhAna :- (1.) nA, tamArI vAta barAbara nathI. niravayava evA aneka pradezonA samUhasvarUpa 7 ko.(9+10+11) + si. + lA.(2)mAM '...AzAthe...' pATha. - = Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10/3 * kAlAdau astikAyasamarthanam / 1409 samudAyAtmakAstikAyatvasya kAle cotpAda-vyaya-dhrauvyapracayalakSaNakAyatvasyA'bhyupagamena anekAntarAddhAntA'vyAkopAt / idamevAbhipretya dravyAlaGkAravRttau rAmacandra-guNacandrAcAryAbhyAM "bhAvAMzAH sparza-rasa-gandha-varNAdayaH, taiH paramANuH kAyavyapadezaM labhate / yadyapi paramANau skandhavad dravyAMzAH na santi, tathApi bhAvAMzAH snti| tataH taiH so'pi kAya ityucyate / ... kAyazabdena hi pracaya ucyate / pracayazcotpAda-vyaya-dhrauvyANAmeva" (dravyA.prakAza3/pR.162 vR.) ityuktam / atrArthe saGgrahazlokaH dravyAlaGkAre akampaprakAze evam "kAyaH pradezabAhulyaM bhAvAMzaistadaNoH punH| utpAda-vyaya-dhrauvyANAM yadvA kAyaH samuccayaH / / " (dravyA.pra.3/pR.213) iti bhAvanIyam anekaantaa'nuviddhaa''gmaanusaarenn| devacandravAcakaiH AgamasAre buddhisAgarasUribhiH ca SaDdravyavicAre "nizcayanayamate SaD dravyANi sakriyANi, astikAyatva pugalaparamANumAM ke kALamAM bhale na hoya chatAM paNa te bannemAM bIjA prakAranuM kAyatva rahe ja che. te A rIte - sparza, rasa, gaMdha, varNa vagere bhAvono samUha e paNa eka prakAranuM kAvatva ja che. tathA AvuM kAyava pugala paramANumAM rahe ja che. Ama pradezabAhulyanI dRSTie paramANu bhale astikAya nathI tathA bhAvAMza bAhulyanI dRSTie paramANu astikAya che. Ama anekAMtavAdano siddhAnta bhAMgI paDato nathI. te ja rIte kALamAM pradezasamUhasApekSa kAyava na hovA chatAM paNa utpAda-vyaya-dhrauvyasamUhasvarUpa kAyatva amane mAnya ja che. tethI anekAnta siddhAnta amArA upara kopAyamAna thato nathI. # trividha kAyalakSaNanI vicAraNA 6. (.) ame upara je vAta karI che te amArA mananI korI kalpanA nathI. paNa zAstrasaMmata hakIkata che. kema ke ame upara je vAta karela che e ja bAbatane jaNAvavAnA abhiprAyathI rAmacaMdrasUrie ane guNacaMdrasUrie dravyAlaMkAra graMthanI svopajJavRttimAM jaNAvela che ke "sparza, rasa, gaMdha, varNa vagere bhAvAMzo che. tenI apekSAe paramANu kAyapaNAnA vyavahArane prApta kare che. jo ke skaMdhanI jema paramANumAM dravyAMzo = niravayavapradezo hotA nathI chatAM paNa paramANumAM bhAvAMzo = sparzAdi pariNAmo hoya che. tethI bhAvAMzo vaDe paramANu paNa "kAya' kahevAya che. ... kAya zabdathI vAstavamAM pracaya kahevAya che. te pracaya = samUha to utpAda, vyaya, dhrauvyano ja hoya che." A bAbatanI vistArathI tyAM chaNAvaTa karavAmAM Avela che. A padArthano saMgraha karanAra eka zloka dravyAlaMkAranA trIjA akaMpaprakAzamAM maLe che. teno artha A mujaba che. "(1) pradezabAhulya e kAya che. (2) vaLI, te aNumAM bhAvazo dvArA saMbhave che. athavA (3) utpAda, vyaya ane drauvyano samUha e ja kAya che." jIvAdi dravyomAM prathama kAyatva, pudgalaparamANumAM bIjuM kAyava ane kAlamAM trIjuM kAyatva laIne vAcakavarge anekAntavAdamaya Agama mujaba UMDANathI prastutamAM vibhAvanA karavI. hama sakriyadravyo nizcayathI cha, vyavahArathI be . | (va.) AgamasAramAM upAdhyAya zrIdevacandrajI tathA padravyavicAra graMthamAM ghaMTAkarNapratibodhaka zrIbuddhisAgarasUrijI jaNAve che ke "nizcayanaye e dravya sakriya che. vyavahAranaye jIva ane pugala Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1410 * zuddhAtmadravyadRSTiH mokSaprasAdhikA o 0/2 vyavahAranayamate punaH jIva- pudgalAkhye dve eva dravye sakriye" (A.sA. pR.6, Sa. pra. vi. pR. 9) iti darzitam / zu utpAdAdikriyANAM pratikSaNaM pratidravyaM sadbhAvAt dravyatvAvacchinnasya sakriyatvamatra nizcayata uktamiti jJeyam / prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - 'dharmAdidravyaSaTkaM nityamityuktyA svAtmano'pi nityatvaM sUcyate / tatazca roga - jarAdidazAyAM 'mA mriyeya' ityAdikAM bhItiM vimucya sarvatra sarvadA zuddhadhruvAtmadravye nijAM dRSTiM nidhAya nirbhayatayA nizciMtatayA ca upasarga-pariSahAdivijayakRte baddhakakSatayA 17 mAvyamityupaveza / tavanusaraLatazva "AtpattiSThaH sarvarmanikSepa mokSaH" (ta.rA.vA.9/9/27/10/18) ti kA tattvArtharAjavArttike akalaGkasvAminA darzitaH apavargaH pratyAsannaH syAt / / 10/3 / / 44 A be ja dravya sakriya che. dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya ane kAla e cAra dravyo akriya che." utpAdAdi kriyA sarva dravyomAM pratikSaNa thaye ja rAkhe che. mATe nizcayathI sarva dravyone ahIM sakriya jaNAvela che - tema samajavuM. * dravyasvarUpagocarajJAnathI nirbhayatA Ave AdhyAtmika upanaya :- dharmAstikAyAdi cha dravya nitya che' - AvuM kahevA dvArA ApaNo AtmA paNa nitya che - tevuM sUcita thAya che. tethI roga, ghaDapaNa, akasmAtAdi avasthAmAM 'huM marI to nahi jAuM ne ! mAro nAza to nahi thaI jAya ne !' - ItyAdi bhayane rAkhyA vinA tamAma saMyogamAM zuddha, dhruva Atmadravya upara nijadRSTine sthApita karI nirbhayatAthI ane nizciMtatAthI upasargo ane pariSahone jItavA mATe kaTibaddha thavAno AdhyAtmika upadeza A zloka dvArA prApta karavA yogya che. te upadezane anusaravAthI tattvArtharAjavArtikamAM jaNAvela mokSa najIka Ave. tyAM akalaMkasvAmIe darzAvela che ke 'tamAma karmone pUrepUrA khaMkherI nAMkhavA eTale mokSa.' (10/3) lakhI rAkho DAyarImAM..... * rakhaDu vAsanA jagatamAM AthaDe che. da upAsanA jagatpatimAM mahAle che. vAsanA zaktinAzaka sakriyatAne sanmukha che. upAsanA zakti-zuddhidAyaka akriyatAne abhimukha che. ghaNI gati karavA chatAM buddhi pragatizUnya che, bhamaraDAnI jema. zraddhA UrdhvagAmI pragatizIla gatine AtmasAt kare che, dhUpasaLInA dhUmADAnI jema. Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ o 04 * dharmadravyasya gatipariNatadravyagatikAraNatA tihAM dhuri dharmAstikAya lakSaNa kahaI chaIM - (165) sama. gatipariNAmI re pudgala-jIvana, jhaSanaI jala jima hoI; tAsa apekSA re kAraNa lokamAM, dharma dravya chaI re soi // 10/4 gatipariNAmI je pudgala-jIvadravya, loka kahatA caturdazarajjavAtmaka AkAzakhaMDa, tehamAMhi chaI; (tAsa=) tehanuM je apekSA kAraNa vyApArarahitaadhikaraNarUpa udAsIna kAraNa, *yathA dRSTAnta* jima gamanAgamanAdikriyApariNata jhaSa kahatAM matsya tehanai jaLa apekSA kAraNa (hoI=) chaiM; (soI=) tatrA''dau dharmAstikAyalakSaNamAha - 'mIne 'ti / - mInasyeva jalaM loke yA pudgalA''tmanorgatiH / apekSAkAraNaM tasyAH dharmAstikAya eva re / / 10 / 4 // prakRte daNDAnvayastvevam - mInasya yA gatiH tasyAH apekSAkAraNaM jalam iva loke pudgala -jIvayoH yA gatiH tasyAH apekSAkAraNam eva dharmAstikAyaH / / 10/4 // mInasyeva = yathA matsyasya samudrAdau yA gatiH tasyAH = mInagate: loke sAmAnyajane che. jalam apekSAkAraNam eva ucyate, tathA loke caturdazarajjupramite AkAzakhaNDe gatipariNAmapariNatayoH pudgalAtmanoH dravyayoH yA gatiH tasyAH = pudgala - jIvagateH apekSAkAraNaM = pudgala -jIvagatagatikriyApariNAmamapekSamANaM prAyogikakarmazUnyA'dhikaraNarUpam udAsInakAraNaM = nimittakAraNam kA avataraNikA :- cha dravyanI aMdara sau prathama dharmAstikAya dravyanA lakSaNane graMthakArazrI jaNAve che :# dharmAstikAyanuM nirUpaNa Cl zlokArtha :- mAchalInI je gati che, tenuM apekSAkAraNa jema pANI thAya che, tema lokamAM pudgala ane jIvanI je gati thAya che, tenuM apekSAkAraNa dharmAstikAya ja che. (10/4) vyAkhyArtha :- jema samudra vageremAM mAchalInI je gati thAya che, te matsyagati pratye pANI AmajanatAmAM apekSAkAraNa ja kahevAya che, tema caudarAjalokapramANa AkAzakhaMDasvarUpa lokamAM = jIvaMta vizvamAM gatipariNAmathI pariNata thayelA pudgala dravyanI ane jIva dravyanI je gati thAya che, te pudgalagatinuM ane jIvagatinuM apekSAkAraNa ja dharmAstikAya che. matalaba ke pudgala dravyamAM ane jIva dravyamAM rahela gatikriyA karavAnA pariNAmanI apekSA rAkhIne dharmAstikAya dravya tenI gatinuM kAraNa bane che. dharmAstikAya dravya jIvanI ke pudgalanI gati karAvavA mATe koI kriyA karatuM nathI. dharmAstikAya dravya svayaM jIvanI jema prAyogikI kriyAne karatuM nathI. te prAyogika kriyAthI zUnya adhikaraNa (=kAraka) che. tethI jIva ane pudgala bannenI gatikriyA pratye te udAsIna kAraNa che. dharmAstikAya jIvAdinI gatinuM kAraNa banavA = = 1411 = vizvamAM OM mo.(2)mAM 'lokane' pATha. * ko.(2)+ma.mAM 'dharama' pATha. ko.(1)no pATha lIdho che. * ma. +P(2+4) + zAM.mAM 'gaIM'pATha che. si.+ko.(4+5+6+9) + mo.(2)no pATha lIdho che. pustakomAM 'pariNAmavyApArarahita' pATha. ko.(9)+si.no pATha lIdho che. ... cihnayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI. A.(1)mAM che. 7 A.(1)+ko.(9)mAM 'mAchalAne' pATha. Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1412 dvividhakAraNapratipAdanam / 20/4 te dharmadravya kahatA dharmAstikAya dravya jANavuM. = upaSTambhakAraNam = sahakArikAraNam eva dhrmaastikaayH| na hi dharmAstikAyaH gateH kAraNabhAvamAbibhrANo'gacchantamapi jIvAdidravyaM balAt prerya gamayati / tathA dharmAstikAya eva tasyA apekSAkAraNam / "nanu AkAzAdayaH svakAryAnumeyA bhavantu, dharmAdharmoM tu katham ? atrocyate yuktiH, dharmAdharmo hi svata eva gati-sthitipariNatAnAM dravyANAm upagRhNIto'pekSAkAraNatayA AkAza-kAlAdivat, na punaH nirvrtkkaarnntyaa| nivartakaM hi kAraNaM tadeva jIvadravyaM pudgaladravyaM vA gati -sthitikriyAviziSTam, dharmAdharmo punaH gati-sthitikriyAviziSTAnAM dravyANAm upakArako eva na punaH balAd gati-sthitinirvartakau / yathA ca sarittaTAka-hrada-samudreSu avagAhitve sati matsyasya svayameva saJjAtajigamiSasya upagrAhakaM jalaM nimittatayA upakaroti, daNDAdivat kumbhakAre kartari mRdaH pariNAminyAH, nabhovad vA nabhazcaratAM = nabhazcarANAm apekSAkAraNam, na punaH tajjalaM gateH kAraNabhAvaM bibhrANam agacchantam api matsyaM balAt chatAM gatipariNAmazUnya evA jIvAdi dravyane baLAtkAre preraNA karIne gati karAvavAnuM kAma kyAreya karatuM nathI. paraMtu jIva ke pugala gatipariNAmavALA thAya tyAre tenI gati pratye dharmAstikAya niSkriya -udAsIna-taTastha-apekSAkAraNa-nimittakAraNa-sahakArIkAraNa-upaSTabhakAraNa banIne gatikriyA pratye sahAyaka bane che. Ama dharmAstikAya dravya gatikriyA pratye baLAtkArathI utpAdaka (= nirvartaka) kAraNa nathI ke upAdAna kAraNa paNa nathI paraMtu sahAyaka kAraNa che. tathA gatinuM apekSAkAraNa dharmAstikAya ja che. zaMkA :- ("nanu) "pudgalaparamANunuM temaja AkAza vagerenuM to tenA kAryo dvArA anumAna thaI zake - A vAta to samajAya che. paraMtu dharmAstikAya ane adharmAstikAya dravyonuM jJAna kevI rIte thaI zake? tenA kAryo paNa pratyakSathI nathI dekhAtA to anumAna kevI rIte karI zakAya ? ja anumAna pramANathI dhamastikAya vagerenI siddhi che samAdhAna - (satro.) jevI rIte AkAza te svayaM rahevAvALA padArtho pratye ane kALa te svayaM hI pariNamanazIla padArtho pratye apekSAkAraNa che te ja rIte dharmAstikAya dravya svataH gati karavAvALA ane adharmAstikAya dravya svataH sthitimAM rahevAvALA jIvanI ane pudgalanI gatimAM ane sthitimAM kramazaH apekSAkAraNa bane che, paraMtu nirvataika kAraNa nathI banatA. je jIva ke pugala gati kare che ke sthira rahe che te ja gati-sthitikriyAviziSTa jIva ane pudgala potAnI gatinA ane sthitinA nirvataika kAraNa bane che. dharmAstikAya ane adharmAstikAya dravyo to svayaM gati karanAra ke sthiti karanAra evA jIvanA ane pudgalonA taTastha upakAraka che. jabarajastIthI preraNA karI temane baLAtkAra calAvatA nathI ke parANe sthira rAkhatA nathI. jevI rIte nadI, taLAva ke samudra vagere jaLAzayomAM pANInuM svAbhAvika vaheNa svataH cAlanArI mAchalI vagere mATe upakAraka hoya che. jaLa temanI gatimAM sAdhAraNa apekSAkAraNa thaIne ja upakAra kare che. tevI ja rIte dharmAstikAya paNa gativALA padArthonI gatimAM sAdhAraNa sahakArI hoya che. jevI rIte pariNAmikAraNarUpI mATImAMthI kuMbhAra dvArA banatA hajAro ghaTa pratye daMDa vagere sAdhAraNanimitta (= anugata sahakArI kAraNo hoya che athavA to jevI rIte AkAzamAM uDanArA pakSI vagere khecaronA udhyanamAM AkAza apekSAkAraNa hoya che, te ja rIte dharmAstikAya dravya gatimAM Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10/4 * dharmadravyasya gatipariNatadravyagatikAraNatA 0 1413 prerya gamayati / kSitiH vA svayameva tiSThato dravyasya sthAnabhUyam ApanIpadyate, na punaH atiSThad dravyaM balAd avaniH avasthApayati / vyoma vA avagAhamAnasya svata eva dravyasya hetutAm upaiti avagAhaM prati, na punaH anavagAhamAnam avagAhayati svAvaSTambhAt / svayameva kRSIvalAnAM kRSyArambham anutiSThatAM varSam apekSA kAraNaM dRSTam / na ca nRn akurvataH tAn tadartham Arambhayad varSavAri pratItam, prAvRSi vA navAmbhodharadhvanizravaNanimittopAdhIyamAnagardA svata eva prasUte balAkA, na ca aprasUmAnAM tAmabhinavajaladharaninAdaH / prasabhaM prsaavyti| pratibudhya vA puruSaH pratibodhanimittamavadyAdviratimAtiSThamAno dRssttH| na ca pumAMsam / avirataM viramayati balAt prtibodhH| na ca gatyupakAro'vagAhalakSaNAkAzasya upapadyate / kiM tarhi ? dharmasyaivopakAraH sa dRssttH| sthityupakArazcAdharmasya nAvagAhalakSaNasya vyomnaH" (Sa.da.sa.49/pRSTha-260 vR.) / iti vyaktamuktaM zrIguNaratnasUribhiH tarkarahasyadIpikAbhidhAnAyAM SaDdarzanasamuccayabRhadvRttau / "nirvartakaM kAraNaM punaH gateH tadeva jIvadravyaM pudgaladravyaM vA gatipariNAmAviSTam / svabhAvata eva hi / gatipariNatAni dravyANi dharmAstikAya upagRhNAti, yathA hi sarittaDAga-hrada-samudrAdiSu avagAhitve sati apekSAkAraNa bane che. jarAya halanacalana na karatI evI mAchalIone jabarajastIthI dhakko daIne pANI tene calAve nahIM. pRthvI svataH sthira rahenAra padArthanuM sthAna bane che, tevA padArthanI sthitimAM nimitta bane che. paNa je padArthane sthira na rahevuM hoya te padArthone parANe pakaDIne sthira na rAkhe. AkAza jAte avakAzane IcchatA padArthone jo ke avakAza ApIne upakAra kare che paNa na rahevAvALA padArthone avakAza levA mATe bAdhya nathI banAvato. je rahe tene avakAza Ape, bAkI taTastha rahe. svayaM khetI karanAra kheDUtonI khetImAM varSA apekSAkAraNa che paraMtu jabarajastI karI khetara kheDavA mATe kheDUtanA hAthamAM haLa nathI pakaDAvI detI. comAsA daramyAna AkAzamAM zarUAtamAM paDatI navA vAdaLonI garjanA sAMbhaLIne garbhiNI bagalI svayaM ja prasUti kare che. meghanI garjanA tenI prasUti pratye balAt preraNA nathI karatI. saMsAranI asAratAnA upadezathI pratibodha pAmIne pratijJApUrvaka pApathI aTakavAnI pravRttine (= viratine) Acarato mANasa dekhAya che. upadeza tenA pApAcAratyAgamAM ke saMsAratyAgamAM nimitta jarUrI bane che. paraMtu upadeza kaMI puruSano hAtha pakaDI tene parANe pApathI choDAvato nathI. A ja rIte svayaM na cAlanAra padArtha para dharmAstikAya dravya johukamI karI te padArthane gatimAna banavA mATe bAdhya nathI karatuM. hA, te padArtho jo gatimAna hoya to cokkasa madada kare. padArthanI gati pratye upakArI banavuM te to dharmAstikAya dravyanuM ja kArya che, nahIM ke avakAza denAra AkAzanuM. A ja rIte sthitimAM apekSAkAraNa banavuM te adharmAstikAya dravyanuM ja kArya che, nahIM ke avakAza daI upakRta karanAra AkAzanuM" - A pramANe pUrvAcArya zrIguNaratnasUrijI mahArAje padarzanasamuccaya graMthanI tarkarahasyadIpikA nAmanI bRhat TIkAmAM spaSTapaNe jaNAvela che. AthI "gatikriyAnuM sahAyaka kAraNa dharmAstikAyadravya che' - tevuM siddha thAya che. prapha gatinuM apekSAkAraNa dharmAstikAya : siddhasenagaNI ; ("nirva.) "gatikriyAnuM utpAdakakAraNa to gatipariNAmayukta te ja jIva dravya ke pugala dravya che. svabhAvathI ja gatikriyAthI pariNata thayelA jIva ane pudgala dravyone gati karavAmAM dharmAstikAya dravya Teko Ape che, sahAya kare che. jema ke nadI-taLAva-sarovara-samudra vageremAM mAchalI rahela hoya tathA Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1414 . balAtkAreNa prerakatvaM dharmAdau nAsti . 10/4 matsyasya svayameva saJjAtajigamiSasyopagrAhakaM jalaM nimittatayopakarotItyapekSAkAraNaM jIva-pudgalagatau dharmAstikAyaH" (ta.sU.5/si.vR.17) iti tattvArthasUtrabhASyavRttI siddhasenagaNivarAbhiprAyaH vyktH|| taduktaM prajJApanAvRttau malayagirisUrivarairapi "jIvAnAM pudgalAnAM ca svabhAvata eva gatipariNAmapariNatAnAM ( tasvamavadharapat = tattvamApavAn dharma" (prajJA.9/.rU/pR.8 vR.) rUti prazamarativRttau zrIharibhadrasUribhirapi "dharmadravyaM gatimatAM dravyANAM svayameva gatipariNatAnAmupagrahe vartate jIva-pudgalAnAm, na punaragacchajjIvadravyaM pudgaladravyaM vA balAnnayati dhrmH| kintu svayameva gatipariNatamupagRhyate dharmadravyeNa / matsyasya gacchato jaladravyamivopagrAhakam / yathA vA vyomadravyaM svayameva dravyasyA'vagAhamAnasya te mAchalIne jAte ja gati karavAnI IcchA jyAre utpanna thAya tevI avasthAmAM mAchalIne gati karavAmAM pANI nimitta banavA rUpe upakAra kare che. tethI pANI mAchalAnI gati pratye apekSAkAraNa kahevAya che. te rIte jIvanI ane pugalanI gati pratye dharmAstikAya dravya apekSAkAraNa = sahAyakakAraNa che" - A pramANe tattvArthasUtrabhASyanI vRttimAM zrIsiddhasenagaNivare potAno abhiprAya jaNAvelo che. ja dhamastikAya parANe gati na karAve che spaSTatA :- potAnI IcchA thAya tyAre jIva gati kare che. IcchA na thAya tyAre jIva gati nathI karato. tethI gatikriyAnuM utpAdakakAraNa svayaM gamanazIla dravya kahevAya che. gatipariNAmathI pariNata thayelA jIvAdi dravyane dharmAstikAya dravya gati karavAmAM sahAya kare che. jema mAchalAne gati karavAmAM pANI sahAya kare che, laMgaDA mANasane gati karavAmAM lAkaDI sahAya kare che, vAMcavAmAM prakAza apekSAkAraNa che, AMkhanA naMbaravALA mANasane jovAmAM cazmA sahAya kare che - tema A vAta jANavI. mAchalAnI IcchA gati karavAnI na hoya to pANI tene jabarajastIthI calAvavAnuM kAma nathI karAvatuM. tema jIvamAM ke pudgalamAM gatipariNAma utpanna na thayo hoya to dharmAstikAya dravya tene baLAtkAra gati karAvatuM nathI. tethI dharmAstikAya gatikriyA pratye apekSAkAraNa kahevAya che, utpAdakakAraNa nathI kahevAtuM. "dharma' zabdano vyutpatti artha ja (taku.) prajJApanA sUtranI vRttimAM zrImalayagirisUrivare paNa jaNAvela che ke "svabhAvathI ja = potAnI jAte ja gatipariNAmathI pariNata thayelA jIva ane pudgala dravyane gamanazIla svabhAva dhAraNa karavAmAM sahAya karavAthI, gamanazIla svabhAvanuM poSaNa karavAthI gatisahAyaka dravyane dharmAstikAya kahevAya che." che gatipariNata dravyanI gati saMbhave che (prazamaratti) zrIharibhadrasUrie paNa prazamaratinI vyAkhyAmAM jaNAvela che ke "potAnI jAte ja gatipariNAmathI pariNata thayelA gamanazIla evA jIva ane pudgala dravyane gati karavAmAM dharmAstikAya dravya sahAya kare che. paraMtu je jIva ane pudgala dravya gati karavA mATe taiyAra na hoya, gamanapariNAmazUnya hoya tevA jIva ke pudgala dravyane dharmAstikAya dravya baLAtkAra gati karAvatuM nathI. paraMtu potAnI jAte ja gatipariNAmathI pariNata thayela jIva ke pudgala dravya prastutamAM dharmAstikAya dravya dvArA gati karavAmAM upakRta thAya che. gati karatA evA mAchalAne pANI jema gati karavAmAM sahAya kare che tema A vAta samajavI. athavA to ema paNa kahI zakAya ke jema potAnI jAte ja ghaTa-paTa vagere dravya avagAhanA Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ o 0/4 * dvividhanimittakAraNanivedanam 1415 kAraNaM bhavati, na punaranavagAhamAnaM balAdavagADhaM kArayati / yathA ca kRSIvalAnAM kRSyArambhaM svayameva kartumudyatAnAmapekSAkAraNaM varSA bhavati, na ca tAnakurvataH kRSIvalAn balAt kRSiM kArayati varSA / yathA vA garjitadhvanisamAkarNanAd balAkAnAM garbhAdhAna - prasavau bhavataH, na ca tAmaprasavatIM balAd garjitazabdaH prasAvayati / yathA vA puruSaH pratibodhanimittaM pApAdviramati, na cAviramantaM pumAMsaM balAtpratibodho viramayatIti / evaM gatipariNAmabhAjAM pudgala - jIvAnAmapekSAkAraNaM dharmadravyam" (pra. ra. 215 hA.vR.) ityuktam / yacca guNaratnasUribhiH tarkarahasyadIpikA'bhidhAnAyAM SaDdarzanasamuccayabRhadvRttI "nimittakAraNaM ca dhA - nimittakAraNamapekSAkAraNaM ca / yatra daNDAdiSu prAyogikI vaisrasikI ca kriyA bhavati tAni daNDAdIni nimittkaarnnaani| yatra tu dharmAdidravyeSu vaisrasikyeva kriyA tAni nimittakAraNAnyapi vizeSakAraNatAjJApanArtham apekSAArAni uvyo" (1.6.sa.41/pR.250 vRtti) rUtyutta tavatrAnutanyeyam / sammatitarkavRttau zrIabhayadevasUribhirapi "gati - sthityavagAhalakSaNaM pudgalAstikAyAdikAryaM vishissttkaarnnmATe rahevA mATe taiyAra hoya to tevA avagAhanazIla ghaTa-paTAdi dravyane rahevA mATe AkAza dravya kAraNa bane che. paraMtu je dravya rahevA mATe taiyAra ja na hoya tene baLAtkAre rAkhavAnuM kAma AkAza dravya karatuM nathI. jema kheDUto potAnI jAte ja khetIno prAraMbha karavA taiyAra thayelA hoya tyAre temane khetI karavAmAM varasAda apekSAkAraNa = nimittakAraNa = sahAyaka bane che. paraMtu khetI na karatA kheDUtane baLAtkAre khetI karAvavAnuM kAma varasAda karato nathI. athavA to ema kahI zakAya ke vAdaLAnI garjanAno avAja sAMbhaLavAthI bagalIone garbhAdhAna ane prasUti thAya che. paraMtu prasUti na karatI bagalIne vAdaLAnI garjanAno avAja baLAtkAre prasUti karAvato nathI. athavA to ema paNa kahI zakAya ke gurue ApelA upadezanA nimitte mANasa pApathI aTake che. AthI guruno upadeza pApatyAgamAM sahAyaka bane che. paraMtu pApapravRttithI nahi aTakatA, rAcImAcIne pApa karanArA mANasane guruno upadeza baLAtkAre pApathI aTakAvavAnuM kAma nathI karato. A ja rIte gatipariNAmane dhAraNa karanArA pudgaladravyane ane jIvadravyane gatikriyA karavAmAM dharmAstikAyadravya apekSAkAraNa = sahAyaka bane che.' = - dvividha nimittakAraNa ke (yantra.) zrIharibhadrasUrIzvarajI mahArAjAe racela Sagdarzana samuccaya granthanI zrIguNaratnasUrijI mahArAje tarkarahasyadIpikA nAmanI vyAkhyA banAvela che. tyAM temaNe jaNAvela che ke "nimittakAraNa be prakAranA hoya che (1) zuddha nimittakAraNa ane (2) apekSA nimittakAraNa. je nimittakAraNomAM svAbhAvika tathA kartAnA prayogathI kriyA thAya che, te banne prakAranI kriyAvALA daMDa vagere kAraNa zuddha nimittakAraNa che. paraMtu je dharmAstikAya vageremAM mAtra svAbhAvika pariNamana ja thatuM hoya, kartAnA prayogathI jemAM kriyAnI saMbhAvanA na hoya te nimittakAraNone apekSAkAraNa kahevAya che. jo ke sAdhAraNarUpe to apekSAkAraNa paNa nimittakAraNa ja che. paraMtu temAM mAtra svAbhAvika pariNamanarUpa vizeSatA hovAthI te apekSAkAraNa kahevAya che." A bAbatanuM prastutamAM vAcakavarge anusaMdhAna karavuM. * saMmatitarkavRtti mujaba dharmAstikAyAdinI siddhi - (samma.) saMmatitarkagranthanI vAdamahArNava nAmanI vyAkhyAmAM zrIabhayadevasUrijI mahArAje paNa Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1416 * dharmA'dharmadravyasAdhakAnumAnopadarzanam / 10/4 prabhavam, viziSTakAryatvAt, zAlyakurAdikAryavat / yazcAsau kAraNavizeSaH sa dharmA'dharmA''kAzalakSaNo yathAsaGkhyamavaseyaH" (sammatitarka tR.kANDa, gA.45, pR.654-5) ityevaM dharmAstikAyAdisiddhiH kRtA tdihaanusndheyaa| gatipariNAmazUnyAnapi jIva-pudgalAn ced dharmAstikAyaH balAtkAreNa gamayet, tadA naiva jAtucid jIva-pudgalAnAM sthitiH bhavet / na caivaM bhavati / ataH sa kevalaM gatisahAyakAryeva, na tu tannivarttakakAraNamiti sthitam / ___ prayogastvatraivam - jIva-pudgalagatinirUpitApekSAkAraNatA kiJciddharmAvacchinnA, kAraNatAtvAt, ghaTakAraNatAvat / ghaTApekSAkAraNatAyA daNDatvAvacchinnatvavad jIva-pudgalagatyapekSAkAraNatAyA api kiJciddharmAvacchinnatayA bhaavym| tatazca gatyapekSAkAraNatAvacchedakavidhayA dharmAstikAyatvasiddhiH / anumAnapramANathI dharmAstikAya vagere dravyanI siddhi nIce mujaba karI che ke - "gati, sthiti ane avagAhanA svarUpa pudgalAstikAyAdinuM kArya viziSTa kAraNathI utpanna thayela che. kAraNa ke te viziSTa prakAranuM kArya che. je je viziSTa kArya hoya te te viziSTakAraNathI janme che. jema zAlino (= bAsamatI cokhAno) aMkuro vagere viziSTa kAryo viziSTakAraNathI janme che tema gati-sthiti Adi viziSTa kArya paNa viziSTa prakAranA kAraNathI janmela che - Ama mAnavuM jarUrI che. prastutamAM gati vagere viziSTa kAryanuM je kAraNa che te yathAkrama dharmAstikAya vagere jANavA. matalaba ke gatinuM kAraNa dharmAstikAya, sthitinuM kAraNa adharmAstikAya ane avagAhanuM kAraNa AkAzAstikAya jANavuM." sammativRttikAranI vAta paNa ahIM khyAlamAM rAkhavI. ja dhamastikAya gatinuM nirvartaka kAraNa nathI e (ttiriNAma.) gatipariNAmathI zUnya evA paNa jIva ane pudgala dravyane jo dharmAstikAya dravya baLAtkAre gati karAve to jIva ane pudgala dravya kyAreya paNa sthira nahi thaI zake. paraMtu evuM to thatuM nathI. rI sthira evA jIva ane pudgalo paNa duniyAmAM jovA maLe ja che. tethI nakkI thAya che ke dharmAstikAya dravya gatikriyAmAM phakta sahAya karanAra ja che. gatinuM utpAdaka kAraNa = nirvartaka kAraNa nathI. (I dhamastikAya anumAna pramANasiddha che. (kayA) anya anumAna pramANathI paNa dharmAstikAya dravyanI siddhi thaI zake che. prastutamAM anumAnaprayoga A rIte jANavo. jIvanI ane pudgalanI gatithI nirUpita apekSAkAraNatA = nimittakAraNatA (= pakSa) koIka dharmathI avacchinna = niyaMtrita che. kema ke te kAraNatA svarUpa che. je je kAraNatA hoya che te te kiMcitadharmaavacchinna hoya - AvI vyakti che. jema ke ghaTa svarUpa kAryathI nirUpita kAraNatA = apekSAkAraNatA daMDatvadharmathI avacchinna che. arthAt ghaTa pratye daMDa apekSAkAraNa = nimittakAraNa che. tethI ghaTanI apekSAkAraNatA jema daMDatva nAmanA guNadharmathI avacchinna = niyaMtrita che, tema jIvanI ane pudgalanI gatikriyAnI apekSA kAraNatA paNa koIka dharmathI avacchinna = niyaMtrita hovI joIe. tethI pulanI ane jIvadravyanI gatinI apekSAkAraNatAnA avacchedaka = niyAmaka sAdhAraNa = anugata Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20/4 dharmAstikAyasya nityadravyatvasiddhiH / 1417 dharmatvAvacchinnasya sAzrayakatvaniyamena tadAzrayavidhayA dhrmaastikaaydrvysiddhiH| _ siddhaH padArtha eko nityazcet tadA lAghavam, asati bAdhake' iti nyAyena dharmAstikAya eko nityazceti dharmigrAhakapramANAt sidhyati / guNadharmarUpe dharmAstikAyatvanI uparokta anumAnaprayogathI siddhi thAya che. tathA je je guNadharmo hoya te te sAzrayaka (= koIka ne koIka AdhAramAM rahenAra) hoya - A pramANe niyama = vyApti che. dharmAstikAyatva eka jAtano guNadharma che. tethI tenA AzrayarUpe dharmAstikAyanI siddhi thAya che. * kAraNatA avazya sAvacchinna hoya ane spaSTatA :- "yA yA raLatA sA sA vizvadharmAcchatrA' A vyApti dvArA jema taiyAyika gaMdhasamavAyikAraNatAavacchedakadharma svarUpe pRthvItva jAtinI siddhi kare che. tema uparokta vyApti dvArA ja gatinimittakAraNatAavacchedakadharma svarUpe anugata dharmAstikAyanI siddhi thAya che. tathA koI paNa guNadharma nirAzraya hoto nathI. dareka guNadharma potAnA AzramamAM ja rahe che. tethI guNadharmatvavicchedana sAzrayakatvavyApti dvArA dharmAstikAyatvanA AzrayarUpe dharmAstikAya dravyanI siddhi thAya che. Ama anumAna pramANathI paNa dharmAstikAyanI siddhi thaI zake che. | zaMkA :- naiyAyikamata mujaba, pRthvItva jAtinA Azraya tarIke jema ghaTa-paTa-maTha vagere aneka prakAranI pRthvI siddha thAya che tathA ghaTa-paTAdi pRthvI anitya siddha thAya che, tema dharmAstikAyatva guNadharmanA AdhAra tarIke aneka anitya dharmAstikAya dravyane mAnavA ke eka nitya dharmAstikAyadravyane mAnavuM ? teno nirNaya to uparokta anumAna pramANathI nahi ja thaI zake. tethI dharmAstikAya dravyamAM ekatva che ke anekatva ? niyatva che ke anityatva ? te bAbata to saMdigdha ja raheze. & dharmAtikAcamAM ekatva, nityatva lAghavanyAyasiddha % samAdhAna :- ('siddha.) tamArI zaMkA vyAjabI che. uparokta anumAna pramANathI dharmAstikAya dravyanI siddhi thavA chatAM paNa ekatva-anekatva ke nityatva-anityatva bAbatamAM uparokta anumAna pramANa mauna ja rahe che. tema chatAM uparokta zaMkAnuM nirAkaraNa anya rIte thaI zake che. te A rIte - eka niyama evo che ke koI paNa pramANathI siddha thanAra padArtha eka ane nitya hoya to lAghava che, jo tene eka tathA nitya mAnavAmAM koI bAdhaka pramANa upasthita thatuM na hoya to.' A niyama mujaba dharmAstikAya dravya eka ane avinazvara siddha thAya che. dharmAstikAya dravyane aneka tathA anitya mAnavAmAM tenA kAraNAdinI kalpanAnuM gaurava upasthita thAya che. tathA tene eka tathA nitya mAnavAmAM koI bAdhaka pramANa upasthita thatuM nathI. tethI dharmAstikAyatva nAmanA guNadharmanA AdhArabhUta dharmAstikAya nAmanA dharmIne siddha karanAra anumAna pramANathI dharmAstikAya nAmanuM dravya eka ane nitya siddha thAya che. 4 dhamatikAcamAM nityatA abAdhita 4 spaSTatA :- jema dharmIgrAhaka pramANathI Izvara, samavAya, dravyatva, pRthvItva vagere padArtha eka ane nitya che - AvuM naiyAyika siddha kare che, tema dharmIgrAhaka pramANathI ja dharmAstikAya dravya eka ane nitya siddha thAya che. jo dharmAstikAya dravyane anitya mAnavAmAM Ave to tenA kAraNanI kalpanAnuM Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1418 nirAzrayaguNA'sambhavadyotanam 10/4 yadvA jIva-pudgalagatiH svAzraya - tadavayavetarajanyA, gatitvAt, mInagativadityanumAnena dharmAstikAyasiddhiH kAryA / na caitAvatA dharmAdisiddhAvapi teSAM dravyatvasiddhiH kutaH ? iti zaGkanIyam, teSAM guNatve guNasya sAzrayakatvavyAptatvaniyamena ananugatA''zrayAntaragaveSaNe mahAgauravAt, eka navuM gaurava UbhuM thAya. tathA anitya dharmAstikAyano nAza thatAM jIvAdi dravyanI prasiddha gatimAM sahAyaka anya dharmAstikAya dravyanI utpattinI kalpanA karavI paDaze. Ama aneka anitya dharmAstikAya dravyanI kalpanAnuM gaurava UbhuM thaze. AnA karatAM pahelethI ja eka ane nitya evA dharmAstikAya dravyanI ja kalpanA karavI ucita che. kAraNa ke tema mAnavAmAM lAghava che. pRthvImAtrane to nitya mAnavAmAM pratyakSa pramANathI bAdha upasthita thAya che. kAraNa ke ghaTa-paTa Adi pRthvIno nAza pratyakSa pramANathI siddha che. tathA pRthvIne eka mAnavAmAM paNa pratyakSa pramANathI bAdha upasthita thAya che. kAraNa ke ghaTa -paTa-IMTa vagere svarUpe pRthvImAM anekatA pratyakSa pramANathI siddha che. Ama pRthvItvajAtinA Azraya tarIke siddha thanAra dravyane eka ane nitya mAnavAmAM pratyakSa pramANa bAdhaka hovAthI aneka anitya pRthvI dravyo svIkAravA jarUrI bane che. paraMtu dharmAstikAyane eka tathA nitya mAnavAmAM koI pramANa bAdhaka banatuM na hovAthI uparokta lAghava nyAyathI dharmAstikAya dravya eka ane nitya siddha thAya che. anya anumAnathI dharmAstikAyasiddhi (yajJA.) athavA dharmAstikAyanI siddhi bIjA anumAnaprayogathI paNa karI zakAya. te A rIte - jIvanI ane pudgalanI gati (= pakSa) potAnA Azraya ane tenA avayavathI bhinna koIka padArthathI janma che (= sAdhya), kAraNa ke temAM gatitva (= hetu) rahe che. jemAM-jemAM gatitva hoya te te avazya potAnA AzrayathI ane tenA avayavathI bhinna evA koIka kAraNathI janya hoya che. jema ke mAchalInI gati. matsyagati jema svAzrayathI = mAchalIthI ane mAchalInA avayavothI bhinna evA pANIthI utpanna thAya che tema jIva-pudgalagati svAzraya = jIva-pudgala ane tenA avayavothI bhinna evA dharmAstikAyathI utpanna thAya che - A rIte paNa dharmAstikAyanI siddhi thaI zake che. zaMkA :- (na vaitA.) uparokta anumAna pramANathI dharmAstikAya vagerenI siddhi bhale thAya. paraMtu 'dharmAstikAya padArtha dravyAtmaka ja che, guNAdisvarUpa nathI' A bAbatanI siddhi kaI rIte karazo ? kAraNa ke guNa vagere paNa koIkane koIka kAryanuM apekSAkAraNa bane ja che. tethI dharmAstikAya vageremAM dravyatvanI siddhi to uparokta pramANathI thaI zakatI nathI ja. - dharmAstikAyAdimAM lAghavasahakArathI dravyatvasiddhi samAdhAna :- (teSamAM.) dharmAstikAya vagerene jo guNasvarUpa mAnavAmAM Ave to gauravadoSa lAgu paDaze. kAraNa ke guNa avazya koIkane koIka dravyane potAnA AdhAra banAvIne rahe che. tethI dharmAstikAya vagerene guNAtmaka mAno to tenA Azraya tarIke ananugata evA ghaTa-paTAdinI kalpanA karavAmAM to mahAgaurava doSa AvI paDaze. tenA nivAraNa mATe te guNanA Azraya tarIke tamAre navA dravyanI to kalpanA karavI ja paDaze. tethI tamArA matamAM gatiAdisahAyaka traNa guNa ane tenA AzrayabhUta traNa Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ? 1/4 1419 2. lAghavena dharmAdInAM dravyatvam / lAghavasahakAreNa dharmigrAhakapramANAdeva teSAM dravyatvasiddheH / etena nimittakAraNatAzrayasya dravyatvamevetyaniyamena dharmAstikAyAdInAM dravyatvaM guNatvaM vA ? .. iti zaGkA'pi parihRtA, taddhetorastu kiM tena ? iti nyAyena tAdRzaguNahetunA dravyeNaiva gatyAdyupapattau lAghavena teSAM drvytvsiddheH| na ca gatyAdyapekSAkAraNasya klRptajIva-pudgalasAdhAraNaguNarUpatvakalpane nAsti gauravamiti ka zaGkanIyam, ____ evaM sati tannityatve aloke'pi jIvAdInAM gatimattvAdyApatteH, tadanityatve ca ttkaarnntaadiklpnaaptteH| dravya - Ama cha vastunI kalpanAnuM gaurava Avaze. tenA karatAM lAghava sahakArathI gatiAdisahAyaka dharmAstikAya vagerene dravyAtmaka mAnavA e ja ucita che. tethI prastutamAM lAghavabaLathI dharmAstikAyaAdisAdhaka anumAna pramANanA mAdhyamathI ja dharmAstikAya vagere dravyAtmaka siddha thaze. zaMkA :- (plena) nimittakAraNatAno Azraya dravya ja hoya - tevo koI niyama nathI. tethI gati vagerenI nimittakAraNatAnA Azraya tarIke siddha thanAra dharmAstikAya vageremAM dravyatva haze ke guNatva? A zaMkAnuM samAdhAna thaI zakatuM nathI. che "tatora' nyAyanI spaSTatA che samAdhAna :- (tadde) upara jaNAvI gayA tenAthI tamArI zaMkAnuM samAdhAna thaI jAya che. lAghavasahakArathI ja dharmAstikAya vageremAM dravyatvanI siddhi thAya che. dArzanika jagatamAM eka niyama che ke amuka kArya vagerenI saMgati karavA mATe je (A) padArthanI kalpanA karavAmAM Ave tenA hetu dvArA ja jo vivakSita | kArya vagerenI saMgati thaI jatI hoya to vacce te (A) padArthanI kalpanA karavAnI jarUra nathI rahetI.tethI gati vagere kAryanI saMgati karavA mATe kathyamAna evA dharmAstikAya vagerene jo guNAtmaka mAnavAmAM Ave to paNa tenA Azraya (hetu) tarIke dravyanI kalpanA karavI ja paDe che. tethI tAdaza guNanA hetubhUta dravya dvArA ja gati Adi kAryanI saMgati thaI zakavAthI vacce te guNanI kalpanA karavAnI jarUra nathI rahetI. Ama lAghavathI dharmAstikAya vagere dravyasvarUpa siddha thAya che. zaMkA :- (ra 2) gati vagerenA apekSAkAraNa evA dharmAstikAya vagerene ame jIva-pudgalanA sAdhAraNaguNasvarUpe mAnazuM. tethI gaurava nahi Ave. jIva ane pudgala to anya pramANathI siddha ja che. samAdhAna :- (kve) jo gati vagerenA apekSAkAraNa tarIke siddha thanArA dharmAstikAya vagerene jIva -pudgala ubhayanA sAdhAraNa guNa tarIke mAnazo to te jo nitya hoya to tenA AzrayabhUta jIva ane pudgala alokamAM paNa gati vagere kare ja rAkhaze. tathA jo te sAdhAraNaguNane anitya mAnavAmAM Ave to tenA alaga-alaga kAraNa AdinI kalpanA karavAnI Apatti Avaze. zaMkA :- gati vagerenA apekSAkAraNa tarIke phakta ekalA jIva vagereno ja svIkAra karI zakAya Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10/4 0 jhaSagatidRSTAntamImAMsA 1421 ___ "sthale jhaSakriyA vyAkulatayA ceSTAhetvicchA'bhAvAdeva na bhavati, na tu jalAbhAvAditi gatyapekSAkAraNe mAnAbhAvaH" iti cet ? yataH sthale jhaSagatikriyA jhaSasya vyAkulatayA gatihetvicchAyA abhAvAdeva na bhavati, na tupa jalAbhAvAt / itthaJca gatikriyAyA apekSAkAraNe pramANAbhAvAnna dharmAstikAyasiddhiriti cet ? / na, jalAd jhaSasya bahirniSkAzanadazAyAM jigamiSAvirahe mAnAbhAvAt / na hi jalajIvino mInasya sthale mumUrSA'sti jale caiva jijIviSA, yena sthale tasya jigamiSA na syAt / pratyuta sthale mukto mIno jalacaratayA jalaM prati bhRzaM jigamiSatyeva, tasya jalajIvitvAt / ata eva jema pANImAM mAchaluM gati kare che, tema jamIna upara paNa mAchalAe gati karavI joIe. jo pANIne matsyagatinuM sahakArI kAraNa na mAnavAmAM Ave to pANI hoya ke na hoya, mAchalAnI gatimAM koI pharaka paDI nahi zake. mInagatikAraNa pANI nathI : pUrvapakSa . samAdhAna :- (yatA.) tamArI dalIla vyAjabI nathI. AnuM kAraNa e che ke mAchalAne gati karavAnI IcchA hoya tyAre mAchaluM gati kare che. mAchalAne gati karavAnI IcchA na hoya tyAre mAchaluM gati karatuM nathI. mAchaluM jalacara prANI hovAthI pANImAM AkuLatA vinA rahI zake che. mAchalAne pANInI bahAra kADhavAmAM Ave tyAre mAchaluM AkuLa-vyAkuLa thaI jAya che. pANInI bahAra potAnA astitvane TakAvavuM paNa mAchalA mATe muzkela che. tethI jamIna upara potAnuM astitva jokhamamAM mUkAI jatAM AkuLa -vyAkuLa thavAthI mAchalAne AmathI tema javA-AvavAnI IcchA ja thatI nathI. potAnuM jIvana jokhamAtuM re hoya tevI avasthAmAM tevA manoratha kaI rIte jAgI zake? tethI jamIna upara mAchalAnI gati karavAnI IcchA na hovAthI ja jamIna upara mAchaluM AmathI tema doDadhAma karatuM nathI. paraMtu "pANI na hovAnA lIdhe jamIna upara mAchaluM AmathI tema gati karatuM nathI' - AvuM kahI zakAtuM nathI. Ama mAchalAnI gatinuM kAraNa jala nathI paraMtu mAchalAnI gati karavAnI kAmanA che. Ama pANIne gatikriyAnuM apekSAkAraNa = sahakArI kAraNa mAnavAmAM koI pramANa na hovAthI matsyagatikriyAnA udAharaNathI jIvanI ane pugalanI gatikriyA pratye dharmAstikAya dravyane apekSAkAraNa mAnavAmAM koI pramANa hAjara rahetuM nathI. tethI gatinA sahakArI kAraNa tarIke dharmAstikAya dravyanI siddhi thaI zakatI nathI. y mInagati pratye jala apekSAkAraNa . uttarapakSa :- (na, nA.) "mAchalAne pANInI bahAra kADhavAnI avasthAmAM jamIna upara mAchalAne gati karavAnI IcchA ja nathI hotI' evuM mAnavAmAM koI pramANa nathI. mAchaluM jalacara prANI hovAthI jamIna upara mAchalAne maravAnI IcchA hoya ane pANImAM hoya tyAre ja jIvavAnI IcchA hoya AvuM kahI zakAtuM nathI ke jenA lIdhe jamIna upara mAchalAne gati karavAnI IcchA ja na thAya. UlaTuM, mAchaluM jalacara prANI hovAthI nadInI bahAra kinArA upara mAchalAne mUkavAmAM Ave to mAchaluM nadInA jaLa tarapha javAnI atyaMta IcchA kare che ja. pANI e to mAchalAnuM jIvana che. tethI nadItaTa para Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1422 * vAyuH jalayoniH / 20/4 e jalabahirniSkAzanA'nantaraM kenacit tasya nadyAM prakSepe kRte sati sa drutaM tatretastato gacchatyeva / atha jalaM na mInasya gatiM prati kAraNaM kintu tasya jIvanaM pratyeveti jalAd bahirniSkAzane - sa jalaM prati gantuM yatata eveti na jalasya tadgatikAraNateti cet ? na, yataH vAyoH jalayonitvena tadIyazvasanatantraprakriyayA jalAt pRthakkRtasya prANavAyoreva mInajIvanaM prati kAraNatA, na tu jalasya; prANavAyuzoSaNAnantaraM tena jalasya tyAgakaraNAt, kvacit ka kArpAdimatsyavizeSANAM jalaM vinA'pi zvasanasambhavAcceti AdhunikajaivikavijJAnaprasiddhameva / sthale ca mInaH spandata eva, na tu nizcayena gacchati, gamanavyApAraphalasya abhISTottaradezasaMyogasya tatra rahelA mAchalAne pANI tarapha javAnI IcchA na hoya tevuM kema banI zake ? nadItaTa para rahela mAchalAne jala tarapha gati karavAnI IcchA hovAnA lIdhe ja pANInI bahAra tene kADhyA bAda koIka vyakti mAchalAne tarata nadImAM mUke to te mAchaluM jhaDapathI pANImAM AmathI tema gati kare ja che. - pUrvapakSa :- (atha) pANI mAchalInI gati pratye kAraNa nathI. paNa mAchalInA jIvana pratye ja te kAraNa che. tethI pANInI bahAra mAchalIne kADhavAmAM Ave to te pANI tarapha javA mATe prayatna kare ja che. jo pANI vinA te gati na ja karI zakatI hoya to pANI bahAra te taraphaDIyA zA mATe mAre ? mATe pANIne mInagatinuM kAraNa mAnI na zakAya. ja prANavAyu ja macajIvananuM kAraNa 4 uttarapakSa :- (1) nA, tamArI A dalIla vyAjabI nathI. kAraNa ke mAchalInuM zvasanataMtra mANasanA zvasanataMtra karatAM thoDA judA prakAranuM hoya che. mAchalInA kaMkAlataMtranI jhAlarakamAno upara jhAlara hoya che. temAMthI pANI pasAra thavAthI pANImAM rahelo prANavAyu (oksijana) chUTo paDe tevI prakriyA thAya che. hAIDrojana karatAM aDadhA pramANamAM prANavAyu pANImAM hoya che. H, A pANInuM rAsAyaNika baMdhAraNa che. vAyu pANInI yoni = upAdAnakAraNa che - tevuM jainAgamasaMmata paNa che. tethI mAchalInA zvasanataMtranI viziSTa prakriyAnA lIdhe pANImAMthI je prANavAyu chUTo paDe che te ja mAchalInA jIvananuM kAraNa che, pANI nahi. pANImAM rahelA prANavAyunuM zoSaNa karyA pachI te pANIne mAchalI jhAlara dvArA bahAra kADhI nAkhe che. tathA kyAreka kArpa vagere vizeSa prakAranI mAchalIo pANInI uparanI sapATInI bahAra moTuM kADhIne khullA vAtAvaraNamAMthI paNa prANavAyu meLave che. pANImAM rahela prANavAyunuM pramANa ghaTatAM bAhya vAtAvaraNamAMthI zvAsa levA mAchalI prerAya che. A kAraNasara ghaNI vAra mAchalIgharomAM AvelI mAchalIo sapATIe AvI zvAsa letI jovA maLe che. A bAbata Adhunika jaivika vijJAnanA siddhAntamAM prasiddha ja che. (juo - gujarAtI vizvakoSa bhAga-15 pR.601) tethI mAchalInA jIvana pratye pANI anyathAsiddha bane che. pANI mAchalInI gati pratye ja kAraNa che. pANInI bahAra mAchalIne rAkhavAmAM Ave to mAchalI nizcayathI gati karatI nathI paNa phakta spaMdana kare che. gatikriyAnuM phaLa che ISTauttaradezasaMyoga. te tyAM gerahAjara che. pANImAM mAchalI jema pUrva sthAnano tyAga karIne nUtana ISTa sthaLamAM pahoMce che, temAM pANInI bahAra jovA maLatuM nathI. tethI mAchalI pANInI bahAra gati Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10/4 0 mInagatikAraNatAmImAMsA 0 1423 na, anvaya-vyatirekAbhyAM lokasiddhavyavahArAdeva taddhetutvasiddheH; majala vinA machanI gati nahi, tima dharmadravya mUkI cetananI gati nahIM. anyathA antyakAraNenetarAkhilakAraNAnyathAsiddhiprasaGgAd iti dig // 10/4 // bAdhAditi na jale iva sthale tdgtiH| vigrahagatisamApannAnAm api nArakANAM bhagavatIsUtre (bha.sU.14/1/502/pR.633) anantara-paramparA'nirgatatvoktivadidamavagantavyam / itthamanvaya-vyatirekAbhyAM lokasiddhavyavahArAd eva jale mInagatyapekSAkAraNatvasiddhiH / tatazca jalaM vinA mInagativad dharmAstikAyaM vinA cetanAdigatiH nAstIti phalitam / na ca gatiM prati jigamiSAyA eva hetutvena jalasya tatrAnyathAsiddhatvameveti zaGkanIyam, evaM sati antyakAraNena itarAkhilakAraNA'nyathAsiddhiprasaGgAditi dik / nathI karatI paNa phakta spaMdana ja kare che, taraphaDIyA mAre che. "narakAyuSyane pUrNa karIne vigrahagatimAM hovA chatAM paNa narakanA jIvo, nathI to anaMtarasamayanirgata kahevAtA ke nathI paraMparasamayanirgata kahevAtA' - A pramANe bhagavatIsUtramAM nizcayanayadaSTithI jaNAvela che. te mujaba pANInI bahAra mAchalInI nizcayadaSTithI gati nathI kahevAtI. A rIte anvaya ane vyatireka dvArA lokaprasiddha vyavahAranA AdhAre ja siddha thAya che ke pANI mAchalAnI gati pratye apekSAkAraNa = sahakArIkAraNa che. tethI evuM phalita thAya che ke pANI vinA jema mAchalInI gati na thAya, tema dharmAstikAya vinA cetanAdinI gati na thAya. zaMkA :- (ra ra tti) gati pratye mAchalAnI (gati karavAnI) IcchA ja hetu hovAthI mAchalAnI gatikriyA pratye pANI anyathAsiddha = akAraNa ja che. kAraNa ke pANImAM rahelA mAchalAne jyAre gati karavAnI IcchA nathI hotI tyAre te pANI hAjara hovA chatAM gati karatuM nathI. tethI gatikriyA pratye mAchalAnI gati karavAnI IcchAne to sahakArI kAraNa mAnavuM ja paDe tema che. teTaluM mAnavAthI ja uparokta ghaTanA aMgata thaI zake che. pANIne mAchalAnI gatinuM sahakArI kAraNa mAnyA pachI paNa aMte to mAchalAnI gati karavAnI IcchAne mAchalAnI gati pratye sahakArI kAraNa mAnavuM ja paDe che ne ! to zA mATe jalane matsyagatinuM sahakArI kAraNa mAnavAnuM gaurava karavuM ? >> dhamastikAya gati pratye anyathAsiddha nathI ) samAdhAna :- (vaM.) matsyagati pratye matsyagatikAmanA kAraNa jarUra che. paraMtu teno matalaba evo nathI ke malyanI gatimAM pANI sahakArI kAraNa nathI. aMtima kAraNane (= matsyagatikAmanAne) kArya pratye Avazyaka mAnI te sivAyanA jala vagere kAraNone matsyagati pratye anyathAsiddha mAnI levAmAM Ave to A rIte sarvasthaLe aMtya kAraNa dvArA pUrvavarti tamAma kAraNo anyathAsiddha banI javAnI Apatti Avaze. jema ke ghaTanA aMtima kAraNa = kapAladrayasaMyoga dvArA daMDa-cakra-cIvara vagere anyavidha ghaTakAraNo paNa ghaTa pratye anyathAsiddha thavAnI samasyA sarjAze. ahIM je kahevAmAM Avela che te dizAsUcana mAtra che. A digdarzana mujaba haju ghaNuM vicArI zakAya. tevuM jaNAvanAra "vi' zabda che. .... cihnadvayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI. A.(1)mAM che. Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1424 * dharmAstikAye yAvaccalabhAvahetutA 0 10/4 yAvantaH calabhAvAH tAn prati dharmAstikAyasya hetutA bhagavatyAM '"dhammatthikAe NaM bhaMte ! jIvANaM kiM pavattati?, goyamA ! dhammatthikAe NaM jIvANaM AgamaNa-gamaNa-bhAsummesa-maNajogA vaijogA kAyajogA je yAvanne tahappagArA calA bhAvA savve te dhammatthikAe pavattaMti | gailakkhaNe NaM dhammatthikAe" (bha.sU.za.13, - u.4, sUtra-481) itthamAveditA / "calasvabhAvAH paryAyAH sarve te dharmAstikAye sati pravartante" (bha.sU.13 za/4/481 vR.) iti tadvRttau vyaktamuktam / vicAraparivartana-vAgyogAdipravartana-pAkajarUpAdiparAvRttyAdInAmapi - calasvabhAvatayA dharmAstikAyajanyatvamiti 'yAvanne' ityAdipadena jJAyate / dharmAstikAyasvarUpaJca bhagavatyAm "dhammatthikAe NaM bhaMte ! kativanne, katigaMdhe, katirase, katiphAse ? goyamA ! avaNNe, agaMdhe, arase, aphAse, arUve, ajIve, sAsae, avaTThie, logadavve / se samAsao paMcavihe pannatte. taM jahA - davvao, khettao, kAlao, bhAvao, gunno| davvao NaM dhammatthikAe ege davve / A sarva calabhAvo pratye dharmadravya kAraNa: bhagavatIsUtra ke (yAvantaH.) mAtra simiyA pratye 4 nahi, paraMtu 4 mAvo yabasvamA che te te tamAma pratye dharmAstikAya hetu che. A vAta bhagavatIsUtramAM praznottarIrUpe nIce mujaba jaNAvela che. prazra :- " magata ! pAritAya. hoya to yonI 35-35 pravRtti thAya che ? pratyuttara :- he gautama ! dharmAstikAya hoya to jIvonI gati-Agati-bhASA-AMkhanA palakArA -manoyoga-vacanayoga-kAyayoga vagere je ane jeTalA tathAvidha calAyamAna bhAvo = caMcala bhAvo = calasvabhAvavALA padArtho che te badhA calabhAvo dharmAstikAya hoya to pravarte che. dharmAstikAyanuM lakSaNa | gati che." navAMgITIkAkAra zrIabhayadevasUri mahArAje uparokta bhagavatIsUtranI vyAkhyAmAM spaSTapaNe jaNAvela che ke "calasvabhAvavALA jeTalA paNa paryAyo che te tamAme tamAma paryAyo dharmAstikAya hoya to pravarte che." jIvanI ane pudgalanI gati jema calasvabhAvavALI che, tema mananA vicAronuM parivartana, vacanayogAdinuM pravartana paNa caMcalasvabhAvavALuM hovAthI te paNa dharmAstikAyanI sahAyathI ja utpanna thAya che. 'yAvanne' vagaire shn| prayogathI ghaan| zyAmavana 271935 parivartana vagere 555 dharmAstikAyane AbhArI che - evuM bhagavatIsUtranuM tAtparya jaNAya che. ja pAMca prakAre dharmadravyanI prarUpaNA ja (dharmAsti.) yAstiya dravyana sva35 (marAvatIsUtramA praznottarI 135 nAthe bhu45 45||vel che. prazra :- ' bhagavaMta ! dhAstiAya 3240 [-5-2sa-sparzavANu cha ?' pratyuttara :- he gautama ! mAstiya dravya zUnya, pazUnya, 2sazUnya, sparzazUnya, 13pI (=abhUta), aq, zazvata, avasthita dobhA dravya che. te pAstiya dravya saMkSepathI pAMya prAre 1. dharmAstikAye (sati) NaM bhadanta ! jIvAnAM kiM pravartate ? gautama ! dharmAstikAye (sati) NaM jIvAnAm Agamana-gamana -bhASA-unmeSa-manoyogAH, vacoyogAH, kAyayogAH ye cApyanye tathAprakArAH calAH bhAvAH sarve te dharmAstikAye (sati) prvrtnte| gatilakSaNaH NaM dhrmaastikaayH| 2. dharmAstikAyo NaM bhadanta ! kativarNaH, katigandhaH, katirasaH, katisparzaH ? gautama ! avarNaH, agandhaH, arasaH, asparzaH, arUpaH, ajIvaH, zAzvataH, avasthitaH, lokdrvym| sa samAsataH paJcavidhaH prajJaptaH, tad yathA- dravyataH, kSetrataH, kAlataH, bhAvataH, gunntH| dravyataH dharmAstikAyaH ekaM dravyam, kSetrataH lokapramANamAtraH, kAlataH na kadApi na AsIt, na kadApi nAsti... yAvad nityaH, bhAvataH avarNaH, agandhaH, arasaH, asprshH| guNataH gamanaguNaH / Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20/4 * dravya-kSetra - kAlAdito dharmAstikAyavarNanam 1425 khettao NaM logappamANamette / kAlao na kayAvi na Asi, na kayAi natthi, jAva nicce / bhAvao avaNe, gAMdhe, garase, gAse| gujo manune / " (ma.mU., za.2, 3.10, sU.118) tttamuttam | iha dravyAnuyogatarkaNAyAM mUlazloke tadvRttau ca bahu skhalitaM tad vimRzyaM vibudhaiH / prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - asmadIyAntaHkaraNA'zuddhA'dhyavasAyAH zuddhatAmApadyante, vAgyogazca prazastatayA askhalitatayA ca pravartate, kAyena ca jinAjJAnusAreNa sadanuSThAna-yatanAdiH ze paripAlyate tatra bhagavatIsUtrAnusAreNa dharmAstikAya upaSTambhako bhavatIti na vismartavyam / itthaM dharmAstikAyopakArasmaraNataH kRtajJatAguNo vizudhyati / tatazca saptadazavidhasaMyamagataH mAnasikaH Y ajIvasaMyamo'pi vizudhyati / etAdRzaH sUkSma upadezo'tra labhyate / tatazca " azeSakarmaviyogalakSaNa mokSaH" (sa.ta.bhAga-5/kANDa-3/gA.63/pR.737) iti sammatitarkavRttidarzito mokSaH pratyAsannaH bhavet kA ||10|4|| batAvAyela che. te A rIte - dravyathI, kSetrathI, kALathI, bhAvathI ane guNathI. (1) dravyathI dharmAstikAya eka dravya che. (2) kSetrathI dharmAstikAya dravya kevala cauda rAjaloka pramANa che. (3) kALanI apekSAe kyAreya paNa dharmAstikAya dravya na hatuM tevuM nathI. tathA kyAreya paNa dharmAstikAya nahi hoya tevuM nathI. yAvat dharmAstikAya dravya kALanI apekSAe nitya che. (4) bhAvanI apekSAe dharmAstikAya dravya varNazUnya, gaMdhazUnya, rasazUnya ane sparzazUnya che. tathA (5) guNanI kAryanI apekSAe gamanakAryavALuM (= gamana jenuM kArya che tevuM) dharmAstikAya dravya che.' = (F.) prastuta sthaLe dravyAnuyoga tarkaNA graMthamAM mULa zlokamAM ane tenI vyAkhyAmAM ghaNI skhalanA bhojakavi dvArA thayelI che. tenI vicAraNA paMDitoe svayameva karI levI. rA 01 che dharmAstikAyanuM RNa svIkArIe chu Yu AdhyAtmika upanaya :- ApaNA mananA bhAvo azuddhamAMthI zuddha bane, suMdara majAnA vacanayogo askhalitapaNe pravarte tathA kAyAthI jinAjJA mujaba suMdara majAnuM AcArapAlana, jayaNAnuM pAlana vagere thAya temAM dharmAstikAya dravya paNa sahAya kare che. bhagavatIsUtramAM A vAta jaNAvI che. A vAta ApaNA magajanI bahAra nIkaLavI na joIe. A rIte dharmAstikAya dravyanuM RNa svIkArIne kRtajJatA guNane ApaNe vadhu vizuddha banAvIe to sattara prakAranA saMyamamAMthI ajIvasaMbaMdhI mAnasika saMyama vizuddha bane. Avo sUkSmabuddhigamya AdhyAtmika saMdeza A zloka dvArA prApta karavA jevo che. te vizuddha saMyamanA kAraNe sammatitarkavyAkhyAmAM darzAvela sarvakarmaviyogasvarUpa mokSa najIka Ave. (10/4) lakhI rAkho DAyarImAM.....S * buddhi atRpta tRSNAnA zaraNe jAya che. zraddhA parama tRptinI zaraNAgati svIkAre che. Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sa 1426 * sthitisAmAnyakAraNatAmImAMsA Ima hivaIM adharmAstikAyanuM lakSaNa kahaIM chaU - thitipariNAmI re pudgala-jIvanI, thitino hetu adharma; savisAdhAraNa gati-thitihetutA, doI dravyano re dharma / / 10/5 // (166) sama. sthitipariNAmI je pudgala-jIva dravya, tehonI sthitino hetu kahiI apekSAkAraNa je dravya, te (adharma=) adharmAstikAya jANavo. * gaddo TALanavadhaLo' (utta.28/6) kRti vacanAt* sAmpratamadharmAstikAyalakSaNamAviSkaroti- 'adharme 'ti / adharmadravyajanyeSTA pudgala - jIvayosthitiH / gateH sAmAnyahetutvaM dharme'dharme sthite: tathA / / 10/5 / / prakRte daNDAnvayastvevam - pudgala - jIvayoH sthitiH adharmadravyajanyA iSTA / (yathA) gateH sAmAnyahetutva dharmo tathA sthiteH (sAmAnyahetutvam) adharme (sidhdhati) / / 10/1|| = Ni. 1 pudgala-jIvayoH dvayoreva dravyayoH sthitiH kAryatvA''krAntA bhavati vyavahAranayAnusAreNa, na tu gaganAdeH / sA ca pudgala - jIvasthitiH adharmadravyajanyA adharmAstikAyadravyajanitA zAstrakRtAm dRSTA tadrum uttarAdhyayanasUtre "brahammo TALavavo" (utta.28/6) kRti| zrIzAntisUriSkRtatavRttikaa lezastvevam "adharmaH sthAnaM tallakSaNam asyeti sthAnalakSaNaH / sa hi sthitipariNatAnAM jIva- pudgalAnAM sthitilakSaNakAryaM prati apekSAkAraNatvena vyApriyate iti tenaiva lakSya avataraNikA :- dharmAstikAyanA nirUpaNa bAda graMthakArazrI adharmAstikAyanA lakSaNane darzAve cheH# adharmAstikAya dravyanI prarUpaNA adharmAstikAyaH sthitiH - zlokArtha :- adharmAstikAya dravyathI pudgalanI ane jIvanI sthiti sthiratA utpanna thAya che A pramANe mAnya che. je rIte gatinuM sAmAnya kAraNa dharmAstikAya che te rIte sthitinuM sAmAnya zuM kAraNa adharmAstikAya che. (10/5) A be ja dravyanI sthiti kAryasvarUpa ... = vyAkhyArtha ::- vyavahAranayanA maMtavya mujaba pudgala ane jIva = janya hoya che. AkAza vagere dravyanI sthiti to akArya nitya che. tethI 'pudgala ane jIva dravyanI je sthiti che te adharmAstikAya dravyathI utpanna thAya che' - evuM zAstrakArone ISTa che. tethI uttarAdhyayanasUtramAM jaNAvela che ke "adharmAstikAyanuM lakSaNa sthAna che." prastuta bAbatanI spaSTatA karatA zrIzAMtisUrijI mahArAjAe uttarAdhyayana bRhavRttimAM je kahyuM che, teno upayogI aMza A mujaba jANavo. "sthiti sthAna e adharmanuM adharmAstikAyanuM lakSaNa che. sthiti pariNAmathI pariNamelA jIvanI ane pudgalonI sthitisvarUpa kArya pratye apekSAkAraNarUpe adharmAstikAya pravRtta thAya che. tethI sthitisvarUpa = = = 10/5 = - = 4 mo.(2)mAM 'tithino' pATha. jI ma.mAM 'puga' azuddha pATha. ko.(8+9+11) + A.(1)no pATha lIdho che. * A.(1)mAM pATha che - 'sthiti hetu adharmAstikAya che. sarva sAdhAraNa 2 dravyagati-sthiti 5 dravyanaIM karaI chaI.' * * cihnadvayamadhyavartI pATha phakta pAli.mAM che. 1. dharma: sthAna kSa:/ Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10/5 . adharmadravyakAryatAvacchedakavimarzaH / 1427 rUtyucyate" (rU.28/1 vRDhavRtti:) tiA prakRte 'janyasthititvAvacchinnakAryatAnirUpitA kAraNatA kiJciddharmAvacchinnA kAraNatAtvAt, ghaTakAraNatAvadi'tyanumAnataH janyasthitikAraNatAvacchedakatayA'dharmAstikAyatvasya siddhiH| dharmazca kvacidAzritaH dharmatvAdityanumAnaprayogAd janyasthitikAraNatAvacchedakadharmAzrayavidhayA'dharmAstikAyasiddhiH / 'siddhaH padArtha eko nityazcet tadA lAghavam, asati bAdhake' iti pUrvoktAd nyAyAd dharmigrAhakapramANAdeva ze tasyaikatvaM nityatvaJca sidhytH| ratnaprabhApRthivyAdisthiteH nityatvAt kaarytaavcchedkdhrmsyaa'tiriktvRttitvenaa'nvyvybhicaarvaakAryathI adharmAstikAya jaNAya che." - anumAna pramANathI adharmadravyanI siddhi - (te.) prastutamAM navya nyAyanI paribhASA mujaba anumAnaprayoga evo thaI zake che ke - janyasthititvaavacchinna evI kAryatAthI nirUpita kAraNatA (= pakSa) koIka guNadharmathI avacchinna = niyaMtrita che (= sAdhya). kema ke te kAraNatA che (= hetu). jema ke ghaTakAraNatA (= dRSTAMta). je je kAraNatA hoya te te koIka guNadharmathI avacchinna hoya - AvI vyakti che. jema ghaTakAratA daMDatvathI avacchinna che tema janyasthitinirUpita kAraNatA paNa koIka guNadharmathI avacchinna hovI joIe. te guNadharma bIjo koI nahi paNa adharmAstikAyatva che. Ama uparokta anumAna pramANathI ja sthitinirUpita kAraNatAnA avacchedaka dharma tarIke adharmAstikAyatvanI siddhi thAya che. tathA guNadharma koIkane koIka AzrayamAM rahe che - Avo niyama (= vyApti) pramANasiddha che. tethI tenA baLathI janya = kAryabhUta sthitinA nuM kAraNatAavacchedaka guNadharmanA = adharmAstikAyatvanA Azraya tarIke adharmAstikAya dravyanI siddhi thAya che. tathA pUrve (10(4) eka nyAya = niyama jaNAvI gayA hatA ke "siddha thanAra padArtha eka ane nitya hoya to lAghava che, jo tene eka ane nitya mAnavAmAM koI bAdhaka pramANa upasthita thatuM na hoya to.' A niyama mujaba adharmAstikAya dravya eka ane nitya siddha thAya che. kAraNa ke tene eka tathA nitya mAnavAmAM koI pramANa bAdhaka = virodhI banatuM nathI. Ama dharmIgrAhaka pramANathI ja adharmAstikAyamAM etvanI ane nityatvanI siddhi thAya che. | zaMkA :- sthitikAraNatAavacchedakarUpe adharmAstikAyatvanI siddhi karavAnA badale ja sthitikAraNatAavacchedakarUpe zA mATe tenI siddhi = anumiti karavAmAM Ave che? ja sthititvane kAryatAavacchedaka mAnavuM yogya jaNAtuM nathI. kAraNa ke tema mAnavAmAM 'sthititva' nA badale "janyasthititva' kAryatAavacchedaka banaze. AthI kAryatAavacchedaka dharmamAM gaurava thaze. i janyasthititva ja adhamastikAyanuM kAryatAavacchedaka Si samAdhAna :- (ratna.) tamArI vAta vyAjabI che ke ame je rIte adharmAstikAyanI siddhi karI che te rIte kAryatAavacchedaka dharma 'sthititva' nA badale "janyasthititva' thavAthI gaurava jarUra thAya che. paraMtu tevuM gaurava svIkAryA sivAya chUTako ja nathI. kAraNa ke sthititvane kAryatAavacchedaka mAnI zakAya tema Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1428 0 kAryatAvacchedakagauravapradarzanam / 10/5 raNAya sthitivizeSaNavidhayA 'janye'tyupAttam / ___ anena jIva-pudgalAnyatarasthititvasyA'dharmAstikAyakAryatAvacchedakatvamastu ityapi nirAkRtam, jIva-pudgalA'nyatarasthititvasya kAryatAvacchedakatve mahAgauravAcca, jIva-pudgalAnyataratvasya jIvabhinnatve sati pudgalabhinnaM yat tadbhinnatvarUpatvAditi / nathI. ahIM niyama e che ke je dharma kAryatAthI atiriktavRtti na hoya tathA nyUnavRtti na hoya te ja guNadharma kAryatAavacchedaka banI zake. sthititva adharmAstikAyanuM kAryatAavacchedaka na banavAnuM kAraNa e che ke te atirikta vRtti che. matalaba ke je adharmAstikAya dravyanuM kArya nathI temAM paNa sthititva dharma rahe che. te A rIte - nitya evI ratnaprabhA, zarkarA prabhA vagerenI sthitimAM sthititva nAmano guNadharma rahe che. paraMtu te sthiti nitya hovAthI adharmAstikAyanI kAryatA temAM rahetI nathI. kAryatAzUnyamAM rahenAra guNadharma kAryatAavacchedaka banI na zake. kema ke adharmAstikAya nAmanuM kAraNa hAjara hovA chatAM nitya sthiti utpanna thatI nathI. tethI anvayavyabhicAra Ave che. tethI sthititva adharmAstikAya dravyanuM kAryatAavacchedaka banI nahi zake. A kAraNasara ame 'sthititva' nA badale "janyasthititva ne kAryatAavacchedakadharma tarIke batAvela che. janyasthititva guNadharma nitya evI ratnaprabhA, zarkarAmabhA vagerenI nityasthitimAM raheto nathI. phakta jyAM adharmAstikAyanI kAryatA rahe che tyAM ja janyasthititva rahe che. tathA jyAM adharmAstikAyanI kAryatA rahe che tyAM te ja sthititva avazya rahe che. Ama anyUnaanatiriktavRtti hovAthI ja sthititva ja kAryatAavacchedaka bane, sthititva nahi. tethI 'sthiti'nA vizeSaNarUpe "janya' evuM pada lagADela che. mATe gaurava hovA chatAM phalamukha hovAthI nirdoSa che. zaMkA - (sanena.) janyasthiti to jIvanI ane pudgalanI ja che. tethI jIva ke pugala - bemAMthI ekanI ja sthiti adharmAstikAyanuM kArya banaze. tethI janyasthititvanA badale jIva-pugalaanyatarasthititvano ja ahIM kAryatAavacchedaka tarIke svIkAra kema na karavo ? R anyataratvaghaTita kAryatA gIravagrasta ja samAdhAna :- (nIva.) ratnaprabhA pRthvI vagerenI sthiti nitya hovAthI te adharmAstikAyanuM kArya nathI. tema chatAM paNa temAM jIva-pudgalaanyatarasthititva nAmano guNadharma rahe che. tethI te kAryatAatiriktavRtti dharma che. tethI te adharmAstikAyano kAryatAavacchedaka dharma na banI zake. tethI atiriktavRttitva nAmanA je doSanA lIdhe sthititvane kAryatAavacchedaka mAnI nathI zakAtuM te ja doSanA lIdhe jIva-pugalaanyatarasthititvane kAryatAavacchedaka nathI mAnI zakAtuM. AthI sthititva ke jIva-pudgalaanyatarasthititvanA badale ja sthititvane ja adharmAstikAyanI kAryatAno avacchedaka mAnavo jarUrI che. taduparAMta, janyasthititvanI apekSAe jIva-pugalaanyatarasthititvane kAryatAavacchedaka mAnavAmAM mahAgauravadoSa paNa Ave che. mATe lAghavanA lIdhe paNa janyasthititvaguNadharmane ja adharmAstikAyanI kAryatAno avacchedaka guNadharma mAnavo jarUrI che. nyAyanI bhASAmAM anyataratva eTale tabhinnatve sati tabhinnabhinnatva. prastutamAM "navamannatve sati puttimanna yak vaziSTa sat tamitratva = nIva- punAnyataratva." Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10/5 0 kAryatAvacchedakanyUnatApattiH / 1429 etena jIva-pudgalobhayasthititvasya kAryatAvacchedakatvamastu iti apAkRtam, ubhayatvasya ekaviziSTA'paratvopagame jIvasthititvaviziSTapudgalasthititvasya pudgalasthititva viziSTajIvasthititvasya vA kAryatA'vacchedakatve vinigamakA'bhAvAt, ubhayorevA'vacchedakatve'tigauravAt, kevalasya jIvasthititvasya pudgalasthititvasya vA nyUnavRttitvena kAryatA'navacchedakatve / tadubhayasthititvasyA'pi kAryatA'vacchedakatvA'yogAcca / na hi pratyekamasataH ubhayasattvaM smbhvti| ze AvA anyataratvathI ghaTita sthititvane kAryatAavacchedaka mAnavAmAM spaSTapaNe gaurava Ave che. tethI jIva-pulaanyatarasthititva adharmAstikAyakAryatAavacchedaka banI na zake. AthI tenI apekSAe laghutara janyasthititvane ja kAryatAavacchedaka mAnI tadavacchinna kAryatAthI nirUpita kAraNatAnA avachedaka tarIke adharmAstikAyatvanI siddhi karavI vyAjabI che. Ama tenA Azraya tarIke eka nitya adharmAstikAya dravyanI dharmIgrAhaka pramANathI siddhi thAya che. zaMkA :- (rtana) jo jIva-pudgalaanyatarasthititvane kAryatAavacchedaka mAnavAmAM anyataratvanA pravezanA lIdhe gaurava AvatuM hoya to jIva-pugalaubhayasthititvane ja adharmAstikAyanuM kAryatAavacchedaka mAno. kAraNa ke tevuM mAnavAmAM anyataratvano kAryatAkoTimAM praveza na thavAnA lIdhe tatvayukta kAryatAavacchedakadharmagaurava doSa ravAnA thaI jaze. jIvaMta zarIra sthira rahetuM hoya tyAre tenI sthitimAM jIva-pudgalaubhayasthititva nAmano guNadharma rahe ja che ne ! nyUnavRtti guNadharma avacchedaka na bane 4 samAdhAna :- (umA) ame pUrve je be doSa darzAvela che tenAthI ja tamArI uparokta dalIlanuM nirAkaraNa thaI jAya che. kAraNa ke sacitta evI ratnaprabhA pRthvI vagerenI nitya sthitimAM adharmAstikAyanI kAryatA na hovA chatAM paNa jIva-pudgalaubhayasthititva nAmano guNadharma raheto hovAthI te dharma adharmAstikAyanI kAryatAthI atirikta vRtti che. kAryatAthI atiriktavRtti guNadharma kAryatAavacchedaka banI na zake. A eka doSa temaja, bIjo doSa e che ke janyasthititva karatAM jIva-pudgalaubhayasthititva gurubhUta guNadharmo hovAthI adharmAstikAya dravyanI kAryatAnA avacchedakamAM gaurava doSa to ubho ja che. taduparAMta trIjo doSa e che ke ubhayatvane jo ekaviziSTaaparatva svarUpa mAnavAmAM Ave to adharmAstikAyanuM kAryatAavacchedaka jIvasthiti-viziSTapudgalasthititva che ke pudgalasthiti-viziSTajIvasthititva che ? A bAbatamAM koI ekatarapakSapAtI tarka = vinigamaka maLato nathI. tathA vinigamaka na hovAthI jo bannene adharmAstikAyanA kAryatAavaracchedaka mAnavAmAM Ave to atigaurava doSa lAgu paDaze. tenA karatAM to lAghavasahakArathI janyasthititvane ja kAryatAavacchedaka mAnavuM vadhAre yogya che. vaLI, bIjo eka doSa e che ke mAtra jIvasthititva ke phakta pudgalasthititva to adharmAstikAyanA kAryatAavacchedaka banatA ja nathI. kema ke te nyUnavRtti che. jo banne svataMtrapaNe adharmAstikAyanA kAryatAavacchedaka na hoya to banne milita thAya to paNa tene prastutamAM kAryatAavacchedaka kaI rIte kahI zakAya ? kAraNa ke pratyekamAM je dharma vidyamAna na hoya te dharma samudAyamAM paNa na AvI zake. retInA eka kaNamAM tela na hovAthI retIsamUhamAMthI paNa tela nIkaLI na zake. Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1430 * pratyeka vyabhicAropadarzanam / 10/5 etAvatA jIvasthititvaM pudgalasthititvaJcobhayamadharmAstikAyakAryatAvacchedakamastu ityapi nirAkRtam, "ekasattve'pi dvayaM nAsti' iti nyAyena pratyekaM vyabhicArAta, tRNAraNimaNinyAyena vibhinnkaarytaa'nggiikaare'dhrmaastikaaydvityklpnaaptteshc| tadapekSayA zaMkA :- (patAvatA.) jo evuM hoya to jIvasthititva ane pudgalasthititva bannene adharmAstikAyanA kAryatAavacchedaka mAno. siddha bhagavaMtanI sthitimAM jIvasthititva nAmano dharma rahe che tathA paramANu, caNuka vagerenI sthitimAM pudgalasthititva nAmano dharma rahe che. tethI te bannene adharmAstikAyanA kAryatAavacchedaka mAnavAmAM nyUnavRttitva nAmano doSa nahi Ave. tathA jIvaMta zarIranI sthitimAM paNa te banne guNadharmo rahela che. tethI te bannene adharmAstikAyanA kAryatAavacchedaka mAnavAthI vyabhicAra vagere doSane paNa avakAza raheto nathI. che ubhayamAM kAryatAavacchedakatAnI kalpanA asaMgata . samAdhAna :- (.) tamArI dalIla vyAjabI nathI. kAraNa ke jIvasthititva ane pulasthititva A banne guNadharmone jo adharmAstikAyanA kAryatAavacchedaka mAnavAmAM Ave to siddhabhagavaMtanI sthitimAM jIvasthititva rahevA chatAM pudgalasthititva nAmano guNadharma na rahevAthI "purUvaeNDapi kayuM nAsti' nyAyathI ubhayAbhAva rahI jaze. tethI temAM vyabhicAra Ave che. tathA paramANu, caNuka vagerenI sthitimAM pudgalasthititva nAmano guNadharma rahevA chatAM jIvasthititva nAmano guNadharma na rahevAthI tyAM paNa te ja rIte vyabhicAra Ave che. Ama jyAM jyAM adharmAstikAyanI kAryatA rahe che tyAM tyAM jIvasthititva ane pudgalasthititva ubhaya avazya rahe ja - tevo niyama na hovAthI ubhayadharma nyUnavRtti thavAthI adharmAstikAyanA kAryatAavacchedaka banI zake tevI koI saMbhAvanA rahetI nathI. tethI jIvasthititva ane pugalasthititva A bannene adharmAstikAyanA kAryatAavacchedaka mAnI zakAtA nathI. zaMkA :- adharmAstikAyanA be vilakSaNa kArya svIkArI zakAya che. jIvasthiti ane pudgalasthiti. tRNAraNimaNi nyAyathI banne kAryamAM vilakSaNakAryatA mAnI jIvasthititvaavacchinna kAryatA ane pugalasthititvaavacchinna kAryatA ame alaga alaga mAnIe chIe. tethI adharmAstikAyanA koIka kAryamAM pudgalasthititva ane koIka kAryamAM jIvasthititva nAmano dharma mAnI zakAya che. A rIte tRNAraNimaNinyAyathI kAraNatA mAnavAthI jUnavRttitA doSa ravAnA thaI jaze. * tRNAraNimaNiLyAyathI kAraNatA asaMgata che samAdhAna :- (tUra) tame tarkazAstranA siddhAMtono vyavasthita abhyAsa nathI karyo. tethI ADedhaDa dalIla kare rAkho cho. sau prathama tRNAraNimaNinyAyano artha tame samajo. tRNaja agni 'tA kahevAya. araNijanya agni "AraNeya' kahevAya. tathA sUryakAnta maNijanya agni "mANeya' kahevAya. A traNeya agni paraspara vilakSaNa che. tethI traNa prakAranA kArya-kAraNabhAva tyAM siddha thAya che. jema ke tANe agni pratye tRNa kAraNa che. AraNeya agni pratye araNi kAraNa che. tathA mANeya agni pratye maNi kAraNa che. te rIte jIvasthiti ane pudgalasthiti A banne kAryane vilakSaNa mAnIne jIvasthititvaavacchinna kAryatA tathA pudgalasthititvaavacchinna kAryatA A bannene vilakSaNa mAnavAmAM Ave to jIvasthititva Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10/5 0 nayadvayasammatA'dharmakAryatAvacchedakavimarzaH 0 1431 janyasthititvasyaiva tattve laaghvm|| idaJca nityatvagrAhakanayAnugRhItavyavahAranayApekSayA bodhyam, dravyArthikasya dhrauvyagrAhitayA ratnaprabhAdisthitInAM tanmate nityatvameva / ata eva tAH prati adharmAstikAyasya kAraNatvaM vyavahartuM na yujyate / nityasthitInAmadharmAstikAyakAryatA'tikrAntatvenA'tiriktavRttitvadoSanivAraNakRte janyasthititvasya kAryatAvacchedakatvaM dravyArthikAnugRhItavyavahAranayAnusAreNa saGgacchate eva / paryAyArthikanayA'pekSayA tu sthititvamevA'dharmAstikAyakAryatA'vacchedakam, tanmate ratnaprabhApRthivyAdisthiterapi tattatsamayavaiziSTyarUpeNa utpAda-vyayazAlitayA anitytvaadev| janyasthititvasya kAryatA'vacchedakatve tu tanmate avacchedakazarIragauravaM vyarthavizeSaNaghaTitatvaJca prasajyeyAtAm / avacchinna kAryatAnirUpita kAraNatAnA Azraya tarIke eka adharmAstikAya dravya tathA pudgalasthiti-Avacchinna kAryatAthI nirUpita kAraNatAnA Azraya tarIke anya adharmAstikAya dravya. Ama be adharmAstikAya dravyanI kalpanA karavAnI Apatti Avaze. temAM to atyaMta gaurava che. tenA karatAM ame batAvela che te rIte janyasthititvaavacchinna kAryatAthI nirUpita kAraNatAnA avacchedaka tarIke adharmAstikAyatvanI siddhi karI tenA Azraya tarIke eka ane nitya evA adharmAstikAyadravyanI siddhi karavI e ja vyAjabI che. kAraNa ke tevuM mAnavAmAM lAghava che. * janyasthititva adharmakAryatAavacchedaka : vyavahAravizeSanI dRSTie ja (pha.) A vAta niyatvagrAhakanayathI anugRhIta vyavahAranayanI dRSTie samajavI. kAraNa ke drauvyAMzane mukhya karanAra naya to ratnaprabhA vagere sAta pRthvI, siddhazilA, vaimAnika devalokanA vimAna vagerenI sthitine nitya ja mAne che. tethI ja tenA pratye adharmAstikAyane kAraNa mAnavAno vyavahAra karavAnI jarUra rahetI nathI. nityasthiti adharmAstikAyanA kAryakSetranI bahAra nIkaLI jAya che. tethI phakta sthititvane, adharmAstikAyanuM kAryatAavacchedaka mAnavAmAM Ave to kAryatAthI atirikta vRttitva nAmano doSa lAgu paDe. tenA nivAraNa mATe ahIM ja sthititvano adharmadravyanA janyatAavacchedaka tarIke je nirdeza nityatvagrAhakanayAnugRhIta vyavahAranayanI dRSTie karavAmAM Avela che te saMgata ja che. sthititva adhamastikAyanuM kAryatAavacchedaka : paryAyArthika dRSTie ja (.) jyAre paryAyArthikanayanI daSTie to sthititva e ja adharmAstikAyanuM kAryatAvacchedaka che. kAraNa ke tenA mate ratnaprabhA vagere sAteya pRthvI vagerenI sthitio paNa anitya ja che. AnuM kAraNa e che ke tat tat samayavaizisyarUpe ratnaprabhAristhitionA paNa utpAda-vyaya thAya ja che. vartamAna samayaviziSTatvasvarUpe ratnaprabhAsthiti utpanna thAya che, atItasamayaviziSTavarUpe te naSTa thAya che. tethI ja sthititvanA badale sthititva ja adharmAstikAyanuM kAryatAavacchedaka banaze. janyasthititvane kAryatAavacchedaka mAnavAmAM avacchedakazarIramAM gaurava thaze tathA "janyatva' nAmanuM sthitinuM vizeSaNa paNa vyartha banaze. kema ke paryAyArthikanayanI dRSTie dareka sthiti janya ja che. zaMkA :- ghaTa-paTAdi asthira dravyonI sthiti to anitya che ja. jo paryAyArthikanayanI dRSTie ratnaprabhA Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1432 0 sthAnAGgasUtravRttisaMvAdaH / 10/5 ghaTAdisthitiratnaprabhApRthivyAdisthityorayantu vizeSo yaduta ghaTAdisthitiH sAntarA, ratnaprabhAdisthitistu nirntraa| tadubhayAnugatasthititvasyaiva adharmAstikAyakAryatA'vacchedakatvaM lAghavAditi paryAyArthikamataM sUkSmamIkSaNIyam / ___ etAvatA svayameva sthitipariNAmapariNatajIva-pudgaladravyayoH sthitiM prati ekamadharmAstikAyadravyamupaSTambhakakAraNamiti siddham / taduktaM sthAnAGgasUtravRttau zrIabhayadevasUribhiH "sthitipariNAmapariNatAnAM sthityupaSTambhakaH adharmAstikAyo matsyAnAmiva medinI vivakSayA jalaM vA" (sthA.sU.1/8 vR.) iti / vagere sAteya sthira pRthvI vagerenI sthiti paNa anitya hoya to sthira dravyanI ane asthira dravyanI sthitimAM pharaka zuM paDaze ? che sAntara-nirantara sthitinI vicAraNA che samAdhAna :- (da.) ghaTAristhiti ane ratnaprabhAdisthiti - A banne sthitio paryAyArthikanayanI daSTie anitya hovA chatAM paNa banne vacce taphAvata e che ke ghaTAdinI sthiti sAntara = antaravALI che. tathA ratnaprabhA pRthvI vagerenI sthiti niraMtara che. Azaya e che ke ghaTAdi dravyo kyAreka sthira hoya, kyAreka gati kare. tethI ghaTAdidravyomAM gati-sthiti-gati-sthiti AvI dazA AvatI hoya che. be sthitinI vacce gati paNa AvatI hoya che. jyAre ratnaprabhApRthvI vagere kyAreya gati karatI nathI. satata sthira ja hoya che. tethI paryAyArthika dRSTie pratisamaya ratnaprabhAdinI sthiti utpAda-vyayavALI hovA chatAM navI-navI je sthitio utpanna thAya che tenI vacce kyAMya gati utpanna thatI nathI. tethI nUtana-nUtana sthitio vacce koI AMtaruM ( kAlika aMtara) paDatuM nathI. satata-niraMtara abhinava sthitio pratisamaya utpanna thaye ja rAkhe che. tethI ratnaprabhA vagerenI sthitine niraMtara sthiti kahevAya. A sAMtarasthiti ane niraMtarasthiti pratye adharmAstikAya kAraNa che. tathA te banne sthitimAM rahenAra sthititva nAmano anugata guNadharma e ja adharmAstikAyano kAryatAavacchedaka dharma che. kAraNa ke janyasthititva, sAntarasthititva, nirantarasthititva vagerene kAryatAavacchedaka mAnavA karatAM sthititvane ja adharmAstikAyanuM kAryatAavacchedaka mAnavAmAM lAghava che. A paryAyArthikanayano mata che. A mantavyane sUkSma dRSTie UMDANathI vicAravuM. - adharmadravya sthitinuM upakhaMbhaka je (tAvatA.) Ama uparokta carcA dvArA phalita thAya che ke potAnI jAte sthiti pariNAmathI pariNata thayelA jIva dravyanI ane pudgala dravyanI sthiti pratye eka adharmAstikAya nAmanuM dravya e ja upakhaMbhaka kAraNa = apekSAkAraNa che. sthAnAMgasUtravyAkhyAmAM zrIabhayadevasUrijI mahArAje jaNAvela che ke "sthitipariNAmathI pariNata thayelA dravyonI sthitimAM upakhaMbhaka kAraNa adharmAstikAya dravya che. jema mAchalAnI sthiti mATe pRthvI upakhaMbhaka kAraNa che tema A vAta jANavI. athavA to ema paNa kahI zakAya ke amuka vivakSAthI mAchalAnI sthiti pratye jema jala dravya kAraNa che - tema uparokta vAta samajavI. Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10/5 * AgamapramANato'dharmAstikAyasiddhiH / 1433 yathoktaM nandIsUtravRttau zrIharibhadrasUribhiH "yaH sthitipariNAmapariNatayoH jIva-pudgalayoH eva sthityu- / paSTambhahetuH, vivakSayA kSitiriva jhaSasya, sa khalu asaGkhyeyapradezAtmako'mUrta evA'dharmAstikAyaH" (na.sU.hA. vR.kR.18) rUktiA ___tavyutpattyarthapradarzanAzayena tu zrIharibhadrasUribhiH anuyogadvArasUtravRttau "jIva-pudgalAnAM svAbhAvike na ziyAvarte tatvamAvAgadhAra vidharma" (ka.da. pU.9rUravR.pU.782) rUtyum| digambarasampradAye'pyevamadharmAstikAyadravyamaGgIkriyate / tathAhi - bhAvasaGgrahe '"ThidikAraNaM adhammo visAmaThANaM ca hoi jaha chaayaa| pahiyANaM rukkhassa va gacchaMtaM Neva so dharei / / " (bhA.sa.307) ityuktam / yathoktaM bRhaddavyasaGgrahe nemicandreNa api "ThANajudANa adhammo puggala-jIvANa tthaannshyaarii| chAyA jaha vadivA chaMtA jova to ghare pA" (vRDha.sa.18) tiA , L) naMdIsUtravRttisaMvAda ) (tho) naMdIsUtranI vRttimAM zrIharibhadrasUrijI mahArAje paNa jaNAvela che ke "jema amuka vivakSAthI pRthvI mAchalAnI sthiti = sthiratA pratye upakhaMbhaka = sahAyaka che tema sthiti pariNAmathI pariNata thayelA jIva ane pudgala dravyanI ja sthiti pratye je dravya upakhaMbhaka kAraNa = apekSAkAraNa che te adharmAstikAya dravya che. te adharmAstikAya asaMkhyapradezAtmaka amUrta ja dravya jANavuM.' d "adharmArikA' zabdanI vyutpatti (.) adharmAstikAya zabdanI vyutpattino artha dekhADavAnA AzayathI to zrIharibhadrasUri mahArAje anuyogadvArasUtranI vyAkhyAmAM jaNAvela che ke "jIva ane pudgala jyAre svAbhAvika rIte kriyAvALA thayA hoya tyAre jIva-pudgalanA A svabhAvane dhAraNa na karavAthI, sahAya na karavAthI bIjA dravyanuM nAma adharmAstikAya che." spaSTatA - adharmAstikAya dravya sthitimAM sahAyaka che. tethI gatisvabhAvane anukULa adharmAstikAya na bane. jIva ane pudgala dravyanA gatisvabhAvane dhAraNa = sahAya kare te dharma = dharmAstikAya. tenAthI viparIta hoya te adharmAstikAya - A pramANe zrIharibhadrasUri mahArAjanuM tAtparya che. - adharmAstikAya : digaMbara saMpradAyamAM ja ( vinDara) digaMbara saMpradAyamAM paNa A ja rIte adharmAstikAya dravya sthitisahAyakArI tarIke svIkAravAmAM Ave che. te A rIte - bhAvasaMgraha graMthamAM jaNAvela che ke "je sthitikAraNa che te adharmAstikAya che. te vizrAmanuM paNa sthAna thAya che. jema vRkSanI chAyA musApharone vizrAmanuM sthAna bane che. tema A vAta samajavI. jema jetA evA musApharane vRkSanI chAyA pakaDI rAkhatI nathI tema jatA evA jIvAdi dravyane adharmAstikAya dravya pakaDI rAkhatuM nathI.' nemicaMdra nAmanA digaMbara AcAryae paNa bRhadravyasaMgraha graMthamAM jaNAvela che ke "sthiti nAmanA guNadharmathI yukta evA pudgala ane jIva dravyane sthiratA karavAmAM 1. sthitikAraNam adharmaH vizrAmasthAnaM ca bhavati yathA chaayaa| pathikAnAM vRkSasya iva gacchantaM naiva saH dhaaryti| 2. sthAnayuktAnAm adharmaH pudgala-jIvAnAM sthaanshkaarii| chAyA yathA pathikAnAM gacchato naiva saH dhaaryti| Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1434 0 adharmAstikAye cittaikAgratAkAraNatA 0 10/5 ___uttarAdhyayanabRhadvRttau zAntisUribhiH tu "yad yat kAryaM tat tad apekSAkAraNavad, yathA ghaTAdi / kArya cA'sau sthitiH| yacca tadapekSAkAraNaM tad adharmAstikAyaH" (utta.sU.28/9 vR.) ityevamatrAnumAnapramANamAveditam / etena "ahammatthikAe NaM jIvANa kiM pavattati ? goyamA ! ahammatthikAe NaM ThANa-nisIyaNa-tuyaTTaNa maNassa ya egattIbhAvakaraNatA je yAvanne0 thirA bhAvA savve te ahammatthikAye pavattaMti, ThANalakkhaNe NaM __ ahammatthikAe" (bha.sU.za.13/u.4/sU.481) iti bhagavatIsUtravacanamapi vyAkhyAtam / "kAyotsargA''sana -zayanAni... tathA manasazcAnekatvasya ekatvasya bhavanam = ekIbhAvaH, tasya yat karaNaM tat tathA" (bha.sU.13/ 4/486 ) rUti tadyAdhyAyAM zrIsamayasUra adharmAstikAyasvarUpaJca bhagavatyAm "ahammatthikAe NaM bhaMte ! kativanne, katigaMdhe, katirase, katiphAse ? sahAya karanAra adharmAstikAya dravya che. jema vRkSanI chAyA musApharone sthiratA karavAmAM sahakArI che tema A vAta jANavI. paraMtu vRkSanI chAyA jatA evA musApharane pakaDI parANe sthiti karAvatI nathI. tema jatA evA jIvAdi dravyone adharmAstikAya dravya baLAtkAre pakaDI rAkhatuM nathI." che adhamastikAyasiddhiH zAMtisUrijInA mate I (uttarAdhyayana.) zvetAMbara ane digaMbara saMpradAya mujaba AgamapramANathI adharmAstikAya dravyanI siddhi atyAra sudhI karavAmAM AvI che. yuktithI paNa Agamika TIkAkAroe adharmAstikAya dravyanI siddhi karI che. te A rIte - uttarAdhyayanasUtranI bRhadruttimAM zrIzAMtisUrijI mahArAje jaNAvela che ke je je kArya hoya che te te apekSAkAraNane sApekSa hoya che. jema ke ghaTa vagere kArya daMDAdi apekSAkAraNane sApekSa che. jIvanI ane pudgalanI sthiti paNa kArya ja che. tethI tenuM paNa jarUra koIka apekSAkAraNa hovuM joIe. jIvanI ane pudgalanI sthitinuM je apekSAkAraNa che tenuM nAma adharmAstikAya che." * mananI sthiratAmAM paNa adhamastikAya sahAyaka : bhagavatIsUtra 8 (utteja) bhagavatIsUtramAM praznottarI rUpe adharmAstikAyanuM kArya nIce mujaba batAvela che. prazna :- "he bhagavaMta ! adharmAstikAya hoya to jIvonI kaI pravRtti thAya che ?" uttara :- "he gautama ! jIvonI ubhA rahevAnI kriyA, besavAnI kriyA, sUvAnI kriyA ane mananI ekAgratA - Ama je je sthira bhAvo che, te tamAme tamAma adharmAstikAya hoya to pravarte che. adharmAstikAyanuM lakSaNa sthiti che." bhagavatIsUtravyAkhyAmAM zrIabhayadevasUri mahArAje jaNAvela che ke "kAyotsarga, Asana, zayana tathA anekAgra manane ekAgra karavuM te adharmAstikAyanuM kArya che." 4 adhamastikAcanI pAMca prakAre prarUpaNA 4 (sA.) bhagavatIsUtramAM adharmAstikAyanuM svarUpa praznottarIrUpe nIce mujaba jaNAvela che. 1. adharmAstikAye (sati) NaM jIvAnAM kiM pravartate ? gautama ! adharmAstikAye (sati) NaM jIvAnAM sthAna-niSIdana-tvagvartanAni manasaH ca ekatvIbhAvakaraNatA ye cApyanye... sthirAH bhAvAH sarve te adharmAstikAye(sati) prvrtnte| sthAnalakSaNa: adhrmaastikaayH| 2. dharmAstiyo i madratta ! tivarSa:, tinyA, tirasa, tisparza ? Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20/ * adharmadravyasvarUpavimarzaH / 1435 (savisAdhAraNa gati-thitietutA doI dravyano dharma =) 'gati-sthitipariNata sakala dravyanuM je eka eka dravya lAghavaI kAraNa siddha hoI, teha e 2 dravya jANavAM. teNaI karI jhaSAdigatyapekSAkAraNa jalAdi dravyanaI viSaI dharmAstikAyAdi dravyalakSaNanI ativyApti na hoI.10/po 'joyaHI ! vaLe, kAMdhe, sarale, , nave, sanIve, sAsa, mag, novo te samAso | paMcavihe pannatte, taM jahA - davvao, khettao, kAlao, bhAvao, gunno| (1) davvao NaM ahammatthikAe ege davve / (2) khettao NaM logppmaannmette| (3) kAlao na kayAvi na Asi, na kayAi natthi jAva nicce / (4) Avo savo, sAMdhe, sara, sAsA () guno TApune" (mAlU.za.ra-3.10-q998, pR.947) itthamuktam / guNapadamatra kAryaparaM jJeyam / yathA gateH = gatitvAvacchinnAyAH sAmAnyahetutvam = anugatanimittakAraNatvaM dharme = dharmAstikAyadravye tathA sthiteH = janyasthititvAvacchinnAyAH pUrvoktavyavahAranayataH sthititvAvacchinnAyAH vA RjusUtranayataH sAmAnyahetutvaM = anugatA'pekSAkAraNatvam adharme = adharmAstikAyadravye sidhyati / etena mInAdigatyapekSAkAraNe jalAdidravye dharmAstikAyadravyalakSaNA'tivyAptiH pratyastA, jalAdeH mInAdigatyapekSA- kA prazna - he bhagavaMta ! adharmAstikAyane keTalA varNa che ? keTalI gaMdha che? keTalA rasa che? tathA keTalA sparza che ?' uttara :- "he gautama ! adharmAstikAya dravya varNazUnya, gaMdhazUnya, rasazUnya, sparzazUnya, arUpI, ajIva, zAzvata, avasthita lokapramANa dravya che. saMkSepathI adharmAstikAya dravya pAMca prakAre darzAvAyela che. te A rIte - dravyathI, kSetrathI, kAlathI, bhAvathI ane guNathI. (1) dravyathI adharmAstikAya eka dravya che. (2) kSetrathI adharmAstikAya cauda rAjaloka pramANa che. (3) kALanI apekSAe kyAreya paNa adharmAstikAya na hatuM tevuM nathI. tathA adharmAstikAya vartamAnamAM nathI ke bhaviSyamAM nahi hoya tevuM paNa nathI. matalaba ke adharmAstikAya kALanI apekSAe nitya dravya che. (4) bhAvanI apekSAe adharmAstikAya varNazUnya, gaMdhazUnya, rasazUnya ane sparzazUnya che. (5) guNanI = kAryanI apekSAe adharmAstikAyadravya sthitikAryavALuM che." pANI vageremAM dharmAstikAyalakSaNanI ativyAtinuM nirAkaraNa ja (yathA.) jema dharmAstikAya dravyamAM tamAma gati pratye anugata nimittakAraNatA rahe che tema adharmAstikAya dravyamAM nityatvagrAhaka nayathI anugRhIta evA vyavahAranayathI tamAma janyasthiti pratye athavA RjusUtranayathI sarva sthiti pratye anugata nimittekAraNatA siddha thAya che. AthI koIne evI zaMkA thAya ke "mAchalI, magara vagere jalacara prANInI gatimAM apekSA kAraNa bananAra jalamAM dharmAstikAyanA lakSaNanI ativyApti Avaze. kAraNa ke temAM paNa gatinI apekSAkAraNatA rahelI che je - to A zaMkAnuM nirAkaraNa thaI 1. gautama ! avarNaH, agandhaH, arasaH, asparzaH, arUpaH, ajIvaH, zAzvataH, avasthitaH, lokdrvym| atha samAsataH paJcavidhaH prajJaptaH, tad yathA - dravyataH, kSetrataH, kAlataH, bhAvataH, gunntH| dravyataH adharmAstikAyaH ekaM dravyam / kSetrataH lokprmaannmaatrH| kAlataH na kadApi na AsIt, na kadApi nAsti... yAvad nityH| bhAvataH avarNaH, agandhaH, arasaH, asprshH| guNataH sthAnA: .. citadvayamadhyavartI pATha ko.(12)mAM nathI. Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1436 kSityAdikaM na sthitikAraNam / 20/5 kAraNatve'pi gatitvA'vacchinnApekSAkAraNatvA'bhAvAt, gatitvAvacchinnanirUpitApekSAkAraNatvasya ca dharmAstikAyadravyalakSaNatvAt / evameva kSityAdau adharmAstikAyalakSaNA'tivyAptiH vAraNIyA, janyasthititvA'vacchinnApekSAkAraNatvasya tallakSaNasya tatrA'bhAvAt, kSityAdikaM vinaiva siddhAdisthiterupalambhAditi / prakRte "ye gati-sthitI jIvAnAM pudgalAnAM ca te svataH pariNAmA''virbhAvAt pariNAmi-kartR -nimittakAraNatrayavyatiriktodAsInakAraNAntarasApekSA''tmalAbhe, asvAbhAvikaparyAyatve sati kadAcid bhAvAt, udAsInakAraNapAnIyA'pekSAtmalAbhajhaSagativad" (ta.sU.5/17 si.va.) iti tttvaarthsiddhseniiyvRttidrshitaajAya che. kAraNa ke pANI mAchalAnI gati pratye apekSAkAraNa hovA chatAM paNa gativAvacchinna = gati sAmAnya = sarva gati pratye jaLa vagere dravya apekSAkAraNa banI zakatA nathI. jamIna upara cAlatA mANasa, vAhana vagerenI gati pratye pANI apekSAkAraNa nathI ja banatuM ne ! tethI gatitvaavacchinnathI = gatisAmAnyathI nirUpita apekSA kAraNatAnA Azraya tarIke to dharmAstikAyane ja mAnavuM paDaze. tethI dharmAstikAya dravyanuM lakSaNa mAtra gatiapekSAkAraNatA nathI. paraMtu sarvagatiapekSAkAraNatA = gatisAmAnya nirUpita apekSAkAraNatva che. te to pANI vageremAM nathI rahetuM. tethI pANI vageremAM dharmAstikAya dravyanA lakSaNanI ativyAptine avakAza raheto nathI. * pRthvI adharmadravyAtmaka nathI ke | (va.) A ja rIte pRthvI vageremAM adharmAstikAyanA lakSaNanI ativyAptinuM paNa nivAraNa karI devuM. kAraNa ke sthiti pratye apekSAkAraNatA e adharmAstikAyanuM lakSaNa nathI. paraMtu janyasthiti sAmAnya pratye apekSA kAraNatva tenuM lakSaNa che. tathA jamIna vagere dravya to tamAma janyasthiti pratye to apekSAkAraNa banatA nathI ja. siddha bhagavaMto, AkAzamAM sthira rahelA paramANu, caNaka Adi dravyonI sthiti pratye jamIna apekSAkAraNa banatI nathI. tethI tamAma janyasthiti pratye apekSAkAraNatA pRthvI vageremAM na rahevAthI temAM adharmAstikAya dravyanA lakSaNanI ativyAptine koI avakAza raheto nathI. # dhamadharmadravyasAdhaka anya anumAna che (pra.) dharmAstikAya ane adharmAstikAya dravyanI siddhi mATe zrIsiddhasenagaNivare tattvArthabhASyavRttimAM eka navo anumAnaprayoga jaNAvela che. te nIce mujaba che. "jIvonI ane pudgalonI je gati ane sthiti che te svataH pariNAmathI pragaTa thatI hoya che. (1) pariNAmikAraNa, (2) kartRkAraNa ane (3) sakriya nimittakAraNa - A traNa kAraNathI bhinna cothA naMbaranA udAsInakAraNane sApekSa rahIne uparokta gati-sthitinI niSpatti thAya che. kAraNa ke te gati-sthiti svAbhAvika paryAya nathI ane te kyAreka ja hAjara hoya che. je-je paryAya svAbhAvika na hoya ane kadAcitka hoya tenI niSpatti udAsInakAraNane sApekSa rahIne ja thAya che. jema ke mAchalAnI gatisvarUpa paryAya asvAbhAvika ane kAdAcitya hovAthI pANIsvarUpa udAsInakAraNane sApekSa rahIne ja tenI utpatti thAya che. vizvamAM jIva-pudgalanI je gati ane sthiti che, te paNa asvAbhAvika ane kadAcitka paryAya che. tethI te paNa koIka udAsInakAraNane Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1437 10/5 * sthite: adRSTahetukatvamImAMsA 0 numAnaprayogAd api dharmA'dharmadravyasiddhiH kAryA trkrsikaiH| etena "gamaNaNimittaM dhammamadhammaM Thidi jIva-puggalANaM c| avagahaNaM AyAsaM jIvAdisavvadavvANaM / / " (ni.sA.30) iti niyamasAravacanamapi vyAkhyAtam / athA'dRSTasya kAryamAnahetutvAd adRSTahetuke gati-sthitI iti cet ? na, purtapu mAvA yasyopakArastAdarthyA kriyApravRttiriti jIvA'dRSTadvArA pudgalagatyAdhupapatteriti cet ? sApekSa rahIne ja utpanna thAya." A rIte paNa gatisAmAnyanA udAsInakAraNa tarIke dharmAstikAyanI ane sthiti sAmAnyanA udAsInakAraNa tarIke adharmAstikAyanI siddhi tArkika puruSoe karavI. 0 "niyamasAra' granthanuM spaSTIkaraNa che (rtana) niyamasAra graMthamAM kuMdakuMdasvAmIe je jaNAvela che ke "jIvanI ane pudgalonI gatinuM nimittakAraNa dharmadravya che, sthitinuM nimittakAraNa adharmadravya che. tathA jIvAdi sarva dravyonA avagAhanuM nimittakAraNa AkAza che' - tenuM paNa spaSTIkaraNa uparokta carcA dvArA thaI jAya che. tyAM je nimittakAraNa lakhela che teno artha "nimittakAraNa sAmAnya karavAno. 'sthiti' zabdano artha "janyasthiti' karavAno. AthI pANI vageremAM dharmAstikAya vagerenI ativyAti vagere doSane avakAza nahi rahe. naiyAyika :- (3thA.) adaSTa = puNya-pApa karma tamAma kAryano hetu che. tethI jIvAdi dravyonI gatinuM ane sthitinuM paNa kAraNa karma ja banaze. tenA mATe dharmAstikAya ane adharmAstikAya nAmanA be dravyanI kalpanA karavAnI jarUra nathI. adaSTa dvArA ja dharmAstikAya Adi banne dravya anyathAsiddha thaI jAya che. > tamAma gati-sthiti karmajanya nathI ) jaina :- (.) nA, tamArI A dalIla vyAjabI nathI. AnuM kAraNa e che ke gati ane sthiti - A be kriyA mAtra jIvamAM ja upalabdha thAya che - tevuM nathI. jIvanI jema paramANu, caNuka vagere pudgala dravyo paNa gati tathA sthiti kare che. tathA pudgalamAM to puNya karma ke pApa karma = adaSTa gerahAjara che. tethI pugalanI gati ane sthiti pratye aSTamAM apekSAkAraNatA vyatireka vyabhicArathI dUSita banaze. Ama jIvanI ane pudgalanI gati ane sthiti pratye dharmAstikAya ane adharmAstikAya dravyanI kalpanA karavI jarUrI che. naiyAyika :- (co.) tamArI vAta sAcI che ke paramANu Adi gugala dravyamAM adaSTa hotuM nathI. paraMtu paramANu vagere pugala dravya paNa koIka jIva upara upakAra karavA mATe ja gati ke sthiti karaze ne ! tethI paramANu vagere pugaladravyanI gati-sthiti je jIva upara upakAra karaze te jIvanA adekha dvArA paramANu vagere pugalamAM gati-sthiti utpanna thaze. tethI gati ane sthiti pratye aSTanI apekSAkAraNatAsAmAnya vyatirekavyabhicAragrasta banatI nathI. AthI jIvanI ane pudgalanI gati-sthiti mATe dharma-adharmadravyadrayanI kalpanA anAvazyaka che. 1. gamananimitto dharmo'dharmaH sthiteH jIva-pudgalAnAM c| avagAhanasyA''kAzaM jIvAdisarvadravyANAm / / Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1438 0 siddhagatikAraNatAvicAraH / 10/5 na, kartutva paramAvAnAmo nAgacupacchatA kriyAkAM di naica dravyacADamitti ninaiH II" (ga.sI. . 18/98) iti adhyAtmasArAnusAreNa nizcayataH anyadharmasya anyatra kriyArambhe sAmarthyA'bhAvAt, siddhagatyAdau vyabhicArAcca / yadAha - "siddhAnAM puNyA'puNyA'tyaye'pi gati-sthitidarzanAd" (ta.sU.5/ 97/rA.vA.rU7-40) ti tattvArthanavarsiva vidyArthA . puNyAdikarmavirahe'pi niHsaGgatAdinA siddhagateH abhyupagamo no mate, "kahaM NaM bhaMte ! savampasa nI pannAthati ? joyA ! (1) nisaMDayA, (2) niraTITU, (3) atipariNAme, (4) ja eka vastuno guNadharma anyatra kArcaajanaka che jaina :- () nA, tamArI A vAta barAbara nathI. kAraNa ke adhyAtmasAramAM jaNAvela che ke "nizcayanaya (RjusUtranaya) parabhAvonuM kartutva mAnato nathI. kAraNa ke eka dravya be ThekANe kriyAne na kare - tevuM jinezvarone mAnya che." te mujaba nizcayathI je vyakti pAse adRSTa vagere je guNadharma rahela hoya te guNadharma te ja vyaktimAM koIka kriyA vagere utpanna karavA mATe samartha che. eka jIvamAM rahela puNyAdi karma bIjI vyaktimAM kriyAne utpanna karavAnuM sAmarthya dharAvatuM nathI. bAkI to "ekanA pApathI badhA jIvo narakamAM jAya athavA eka jIvanA puNyathI badhA jIva svargamAM jAya'... ItyAdi kalpanAne paNa rokI nahi zakAya. tethI "AtmAmAM rahela puNyAdi adaSTa dvArA pudgalamAM gati-sthiti utpanna thAya che' - AvI taiyAyikanI kalpanA vyAjabI nathI. kapha siddhagati-risthativicAra - (siddha) vaLI, puNya-pApasvarUpa adaSTa ja tamAma gati-sthiti pratye kAraNa che' - evuM mAnavAmAM [ Ave to je sAdhaka tamAma puNya-pApa karmano kSaya karIne mokSamAM jAya che ane tyAM sAdi-anaMta kALa mATe sthiti kare che te jIvanI gatimAM ane sthitimAM aSTagata apekSAkAraNatAsAmAnya punaH vyatirekavyabhicAragrasta banaze. kAraNa ke "siddha bhagavaMta to tamAma puNya karmathI ane pApa karmathI rahita che. tema chatAM siddhagati-sthitisvarUpa kArya, tame mAnela kAraNa vinA, utpanna thavAthI vyatireka vyabhicAra spaSTa che. "saMsArI jIvanA adaSTathI siddhonI gati-sthiti utpanna thAya che' - tevI kalpanA to karI ja zakAtI nathI. bAkI to siddha bhagavaMta satata gati karyA ja karaze. Ama 'jIvanI ane pudgalanI gati ane sthiti mATe dharmAstikAya ane adharmAstikAya dravyanI kalpanA Avazyaka ja che' - tevuM siddha thAya che." A pramANe tattvArtharAjavArtika graMthamAM digaMbarAcArya akalaMkasvAmIe jaNAvela che. 0 siddhagatinA cha kAraNo che, (TkhyAti) siddha bhagavaMtomAM puNya-pApa karma na hovA chatAM niHsaMgatA vagerenA nimitte siddhanI gati amArA matamAM svIkAravAmAM Ave che. kAraNa ke bhagavatIsUtramAM praznottararUpe jaNAvela che ke : prazna :- "he bhagavaMta ! karmazUnya jIvanI gati kyA kAraNe batAvelI che ?' 1. varSa naM madratta ! saMvarmaLa: tiH prajJAyate ? zautama ! ni:satiyA, niratiyA, jatiparimena, vazvanachenatathI, 5nirindhanatayA, pUrvaprayogeNa akarmaNaH gatiH prjnyaayte| Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10/5 * sarvakarmakSayajanya: UrdhvagatipariNAmaH / 1439 vaMthaLacheyAyApu, () niriMthAyA), (6) pudgaNone kampasa patI jJAti" (ma.phU.7/1/prazna-99) iti bhagavatIsUtravacanAt / taduktaM tattvArthasUtre'pi "pUrvaprayogAt, asaGgatvAt, bandhacchedAt, tthaagtipariNAmaghu tat tiH" (ta.phU.30/6) tiA na ca UrdhvagatipariNAma eva karmarahitasyA'siddha iti zaGkanIyam, yataH "yathA hi samastakarmakSayAd apUrvaM siddhatvapariNAmaM jIvaH samAsAdayati tathA UrdhvagatipariNAmamapi" (vi.ma.mI.7844 ma.vR) rUti vizeSAvayamAdhyamanadhAravRtta vyarum | yathoktam Avazyakaniyuktau pUrvaprayogAdihetukasiddhagatisamarthanakRte sodAharaNaM "lAua eraMDaphale kR aggI dhUme usU dhaNuvimukke / gai puvvapaogeNaM evaM siddhANavi giio||" (A.ni.957) iti / sthitipariNAmAcca teSAM sthitiH| tatra ca tayorevApekSAkAraNatvamiti lAghavAtsiddham / na cordhvA'dhaHprabhRtigatiSu tattadgatipariNatadravyANAmeva apekSAkAraNatAstviti zaGkanIyam, uttara :- "he gautama ! (1) niHsaMgatAnA lIdhe, (2) niraMjanapaNAnA (= nIrAgatAnA) lIdhe, (3) gatipariNAmathI, (4) baMdhanano cheda thavAthI, (5) niridhanapaNAthI (= karmarUpI IMdhanathI chUTavAnA lIdhe) ane (6) pUrvaprayogathI karmarahita jIvanI gati batAvelI che. tethI ja tattvArthasUtramAM zrIumAsvAtijI mahArAje paNa jaNAvela che ke "(1) pUrva prayogathI, (2) asaMgapaNAthI, (3) karmAdi baMdhanono viccheda thavAthI temaja (4) tathAvidha gatipariNAmathI siddha bhagavaMtonI gati thAya che.' jijJAsA :- (4) karmarahita evA siddha bhagavaMtamAM Urdhvagati pariNAma ja amArI samajaNamAM Avato nathI. amArA mate sauprathama te ja asiddha che. * karmakSacanimitte siddhamAM UrdhvagatipariNAma # samAdhAna :- (va.) tamArI jijJAsAnA samAdhAna mATe vizeSAvazyakabhASyamaladhAravyAkhyAmAM jaNAvela che ke "jema samasta karmanA kSayathI apUrva siddhatvapariNAmane jIva prApta kare che, tema sarvakarmanAzathI UrdhvagatipariNAmane paNa meLave che." 4 siddhagati mATe udAharaNa pradarzana ja (co.) Avazyakaniyukti graMthamAM zrIbhadrabAhusvAmIjIe 'pUrvaprayoga' nAmanA hetuthI siddhagatinuM samarthana karavA mATe jaNAvela che ke "(1) tuMbaDuM, (2) eraMDiyAnuM phaLa, (3) agni, (4) dhUmADo, (5) dhanuSyamAMthI chUTela bANa - A pAMceyanI gatinI jema siddha bhagavaMtonI paNa pUrvaprayogathI gati pravarte che." pAMceya udAharaNa spaSTa ja che. te ja rIte sthiti pariNAmanA lIdhe siddha bhagavaMtonI siddhazilAnI upara lokAgrabhAge sAdi-anaMta kALa sudhI sthiratA rahe che. tathA te gati ane sthiti pratye kramazaH dharmAstikAya ane adharmAstikAya dravya kAraNa che - AvuM lAghava pramANathI siddha thAya che. (co.) "upara-nIce judI judI gati vagere pratye te te gatipariNata dravyo ja phakta apekSAkAraNa che' - evuM mAnavAmAM Ave to tat tat gatipariNatatvane kAraNatAavacchedaka dharma tarIke mAnya karavAthI 1. alAbuH eraNDaphalam agniH dhUma iSuH dhnurvimuktH| gatiH pUrvaprayogeNa evaM siddhAnAmapi gtyH|| Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1440 * gatizIladravyaM na gatyapekSAkAraNam / - tattadgatipariNatatvasya kAraNatAvacchedakatve gauravAt, tasya sakhaNDatvAt / ghaTatva-paTatvAdinA tattadgatipariNatadravyANAM kAraNatve tu ananugamena mahAgauravam / sa vastutastu gatipariNatadravyANAM gatiM prati nA'pekSAkAraNatvam, api tUpAdAnakAraNatvameveti ma dhyeyam / ma tiryaggatitvordhvagatitvAdInAM nIlaghaTatvavad arthasamAjasiddhatvena kAryatAnavacchedakatvAt / dharmAstikAyakAryatAvacchedakatA tu tiryagUrkhAdigatyanugate gatitve samastItyavadheyam / atra ca naiyAyikAdiH vadet - 'nAsti adharmAstikAyaH, anupalabhyamAnatvAt, zazaviSANavat' / tadA'sau evaM pratikSeptavyaH - kathaM bhavato'pi digAdayaH santi ? / ___ atha 'digAdipratyayakAryadarzanAt / bhavati hi kAryAt kAraNAnumAnam' iti cet ? kAraNatAavacchedaka dharmamAM gaurava thaze. kema ke tatatatagatipariNatatva e sakhaMDa che, akhaMDa nathI. jyAre dharmAstikAyane sarvagatinuM apekSAkAraNa mAnavAmAM lAghava che. kema ke dharmAstikAyatva akhaMDa dharma che. | (da.) jo te te gatipariNata ghaTa-paTAdi dravyone ghaTatva-paTavArirUpe te te gati pratye apekSAkAraNa mAnavAmAM Ave to kAraNatAavaracchedakamAM ananagamanA lIdhe mahAgaurava doSa Ave. gatinA upAdAnakAraNano vicAra # (vastu) vAstavamAM to gatipariNata dravyo gati pratye apekSAkAraNa nathI paraMtu upAdAnakAraNa ja che. ahIM to "gatinuM apekSAkAraNa koNa che?" tenI vicAraNA thaI rahI che. tethI "gatipariNata dravyamAM kayA svarUpe gatikAraNatA rahelI che?" - AvI pUrvapakSanI vicAraNA prastutamAM asthAne che. A vAtane - khAsa dhyAnamAM rAkhavI. (tti) bIjI eka vAta e dhyAnamAM rAkhavA jevI che ke tiryagatitva, Urdhvagatitva vagere dharmo te to nIlaghaTatvanI jema arthasamAjasiddha che, anekavidha kAraNasAmagrIthI prayukta che. tethI te prastutamAM kAryatAnA avacchedaka = niyAmaka na banI zake. tethI lAghava sahakArathI dharmAstikAyanuM kAryatAavacchedaka a phakta gatitva ja banaze. tiryam gati, Urdhva gati vageremAM gatitva anugata ja che. tethI gati-Avacchinna pratye dharmAstikAya dravyamAM apekSAkAraNatA mAnavI yuktisaMgata ja che. sAdI bhASAmAM ema kahI zakAya ke sarva gati vagere pratye lAghava sahakArathI anugata apekSAkAra tarIke dharmAstikAya vagere dravyono svIkAra karavo e ja vyAjabI che. vijJa vAcakavarge A bAbatane sArI rIte khyAlamAM rAkhavI. cha adhamastikAya aMge naiyAcikamata nirAsa A (satra) prastutamAM naiyAyika vagere prativAdI jainonI sAme evI dalIla kare ke "adharmAstikAya nathI. kAraNa ke sasalAnA ziMgaDAnI jema te dekhAtuM nathI - to tenuM nirAkaraNa nIce mujaba karavuM. jaina :- (tA.) jo adharmAstikAya dekhAtuM nathI mATe na hoya to tamArA mate dizA vagere dravya paNa kaI rIte saMbhavaze ? kAraNa ke te paNa dekhAtA nathI. niyAyika :- (ka.) dizA vagere na dekhAvA chatAM dizA vagerenA nimitte utpanna thanArA kAryo dekhAvAthI dizA vagerenuM ame anumAna karIe chIe. kAryathI kAraNanuM anumAna thaI zake che. Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10/5 * sthitiH nA''kAzajanyA evaM sati sthitilakSaNakAryadarzanAdayamapyastIti kiM na gamyate ? atha 'tatra dUratvA'ntikatvAdibodhalakSaNasya digAdipratyayakAryasya anyato'sambhavAt kAraNabhUtAn Ke digAdIn anumimImaha' iti matiH ? tarhi ihApi 'AkAzAdInAm avagAhadAnAdisva-svakAryavyApRtatvena tato'sambhavat sthitilakSaNaM m kAryamadharmAstikAyasyaive 'ti kiM nAnumIyate ? atha asau na kadAcid dRSTaH, na etad digAdiSvapi samAnam / OT yadi ca sautrAntikAbhidhAnaH saugato'dharmAstikAyaM pratikSipet, tadA sa evaM pratikSeptavyaH bhavataH kathaM bAhyArthasiddhi: ? na hi kadAcidasau pratyakSAdigocaraH, sAkArajJAnavAdinaH sadA tadAkArasyaiva sNvednaat| tathA ca tasyApyanupalabhyamAnatvAd abhAva eva bhavet / evuM tame anumAna 1441 :- (i.) to pachI sthitisvarUpa kArya dekhAvAthI adharmAstikAya che pramANathI kema nathI jANatA ? raiyAyika :- (tha.) dUratvabuddhi, samIpatvabodha vagere svarUpa dizAdinimittaka kArya bIjA kAraNathI saMbhavI zakatA nathI. mATe ame dizA vagerenuM anumAna karIe chIe. :- (k.) AvuM to adharmAstikAyamAM paNa saMbhave che. te A rIte AkAza vagere dravyo avagAhanAdAna vagere potapotAnuM kArya karavAmAM parovAyelA che. tethI temanA dvArA sthiti kAryanI utpattino saMbhava nathI. tethI jIva-pudgalanI sthiti adharmAstikAyanuM ja kArya che - tevI anumiti thaI zake che. to tame zA mATe tevI anumati nathI karatA ? kanaiyAyika : CU huM :- (tha.) adharmAstikAyanI anumiti na thAya. kema ke te kyAreya dekhAtuM nathI. jaina :- (na.) A vAta to dizAmAM paNa samAna che. dizA vagere paNa kyAreya koIne dekhAtA nathI. to pachI teno svIkAra paNa tame nahi karI zako. tethI tulyanyAyathI dizA vagere dravyonI jema su adharmAstikAyano naiyAyike svIkAra karavo jarUrI che. A rIte adharmAstikAyano apalApa karatA raiyAyika, vaizeSikanuM pratibaMdIthI nirAkaraNa karavuM. * adharmAstikAya aMge bauddhamatanirAsa - - (vi.) jo sautrAntika nAmano bauddha adharmAstikAyano apalApa kare to tenuM nirAkaraNa nIce mujaba karavuM. jaina :- he sautrAntika bauddho ! tame to bAhyArthanuM pratyakSa mAnatA nathI. to pachI tamArA mate bAhyArthanI siddhi kaI rIte thaze ? sAkArajJAnavAdI jJAnAdvaitavAdI yogAcAra nAmanA bauddha vidvAnonA mata mujaba to bAhya artha pratyakSAdi pramANano viSaya ja nathI banato. teonA mate kAyama arthAkA2vALA jJAnanuM ja saMvedana thAya che. tethI na dekhAvAthI jo tame bAhyArthavAdI sautrAntiko adharmAstikAyano apalApa karo cho to yogAcAranA mata mujaba anupalabhyamAna hovAthI bAhya arthano paNa tamAre (= sautrAntika bauddhoe) apalApa ja karavo paDaze. paraMtu tame to bAhya kSaNika arthane mAno cho. to tenI siddhi jJAnAdvaitavAdI yogAcAra samakSa kaI rIte karazo ? Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1442 uttarAdhyayanabRhadvRttisaMvAdaH 10/5 atha AkArasaMvedane'pi tatkAraNamarthaH parikalpyate dhUmajJAne iva agniH iti cet ? evaM sati sthitidarzane'pi kiM na tatkAraNasya adharmAstikAyasya nizcayaH ? ( uttarA . 28/9 rA bR. vR. pR.559) ityAdikam uttarAdhyayanabRhadvRttyanusAreNa atra anusandheyam / bhU ihApi sthale dravyAnuyogatarkaNAyAm atIva skhalitaM bhojakavinA tadapi paNDitaiH svayameva vicAraNIyam / rNi prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - dhyAnaparipAkakRte manasa ekAgratA Atmanazca zuddhiH AvazyakI / prAthamikadhyAnAbhyAse ca kAyasthairyasyA'pi AvazyakatA smaamnaataa| mohanIyAdikarmavighaTane sati apekSitA AtmazuddhiH prAdurbhavati / karmavighaTanakRte ca dharmAstikAyaH upayujyate / darzitabhagavatIsUtrAnusAreNa kA manaH- kAyayoH ekAgratA - sthiratAkRte cA'dharmAstikAya upayujyate / itthamapavargamArgapragataye dharmA'dharmadravye sautrAntika :- (Jatha.) ame sAkArajJAnavAdI bauddhanI jema bAhya arthano apalApa nathI karatA. paraMtu yogAcArasaMmata sAkArajJAnane vize paNa tenA kAraNa tarIke ame bAhya jJAnabhinna ghaTa-paTAdi padArthanI parikalpanA anumiti karIe chIe. jema dhUmajJAna thatAM kAraNIbhUta agninI anumiti thAya che, tema jJAnamAM ghaTa-paTAdi AkAra thatAM tenA kAraNa tarIke ghaTAda bAhya arthanI anumiti thaI zake che. tethI amArA mate bAhyArthanuM pratyakSa na thavA chatAM tenI anumAna pramANathI siddhi thavAthI tenA apalApanI Apattine avakAza nathI. :- (i.) he bAhyArthaanumitivAdI sautrAntika vidvAno ! to pachI sAkArajJAnanI utpatti thatAM zAnAkArakAraNIbhUta bAhya arthanI jema sthitinuM darzana thatAM sthitikAraNIbhUta adharmAstikAyano anumAna pramANathI nizcaya tame loko kema nathI karatA ? 4 = A aMge haju vadhu carcA uttarAdhyayanasUtrabRhaddhattimAM zrIzAMtisUrijI mahArAje karela che. jijJAsuvarge te mujaba navI-navI yuktionuM ahIM anusaMdhAna karavuM. al * dravyAnuyogatarkaNAmAM vicAraNIyatA ca (jJajJA.) AgalA zlokanI jema prastuta sthaLe paNa dravyAnuyogatarkaNA graMthamAM bhojakavie ghaNI skhalanA karI che. tenA vize paNa vicAra-vimarza paMDitoe svayameva ka2vAnI bhalAmaNa dravyAnuyoga parAmarzakarNikA vyAkhyAmAM karela che. huM adharmAstikAya adhyAtmamArge paNa upakArI AdhyAtmika upanaya :- dhyAnasAdhanAmArge AgaLa vadhavA mananI ekAgratA ane AtmAnI zuddhi atyaMta Avazyaka che. prAraMbhika dhyAnasAdhanAmAM kAyAnI sthiratA paNa Avazyaka che - tevuM zAstrakArone mAnya che. mohanIyAdi karmadravya amuka pramANamAM ravAnA thAya to apekSita Atmazuddhi pragaTe. karmadalikane AtmAmAMthI ravAnA karavA mATe dharmAstikAya dravya upayogI che. tathA parAmarzakarNikA vyAkhyAmAM darzAvela bhagavatIsUtranA saMdarbha mujaba mananI ane kAyAnI ekAgratA-sthiratA mATe adharmAstikAya upayogI che. Ama mokSamArge AgaLa vadhavAmAM dharmAstikAya ane adharmAstikAya dravya ApaNA upara upakAra karI Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10/5 * siddhAnAmapi adharmAstikAyopakRtatvam asmAn upakurutaH iti na vismartavyamAtmArthinA / "sarvakarmA'pagamA''virbhUtacaitanyasukhasvabhAvAtmasvarUpasya pa mokSasya" (sa.ta.3/63/pR. 737) sammatitarkavRttidarzitasya lAbhe siddhAvasthAyAmapi anantasthitiH adharmAstikAyaprayukteti kRtajJaiH cetasi kartavyam / ma prakRtArthe "kAlamaNaMtamadhammopaggahido ThAdi gayaNamogADho / so uvakAro iTTho ThidisabhAvo Na jIvANaM / / " (ma.bA.2136/mA-2/pR.1838) ti mAvatI gArAdhanA na vismartavyA||10||| ze rahela che. A vAta sAdhakanI najara bahAra nIkaLI javI na joIe. A rIte A banne dravyono AdhyAtmika upakAra khyAlamAM rAkhavAno AdhyAtmika saMdeza A zloka dvArA prApta thAya che. 'sarva karmono nAza thavAthI pragaTa thayela caitanyasvabhAvamaya ane sukhasvabhAvamaya AtmA e ja mokSa che' AvuM sammatitarkavyAkhyAmAM darzAvela che. te mokSa maLe tyAre siddhadazAmAM paNa lokAgrabhAge anaMtakAlIna sthiti adharmAstikAyaprayukta che A vAta kRtajJa sAdhakoe manamAM rAkhavA jevI che. cha mokSamAM paNa adharmAstikAya upakArI che - lakhI rAkho DAyarImAM...ja zaMkA ane sakriyatA svarUpa be vizALa pAMkha hovA chatAM buddhi zAhamRganI jema adhyAtma jagatamAM bahu uDavA mATe asamartha che. 1443 jJAna ane cAritra svarUpa be pAMkha dvArA zraddhA haMsanI jema adhyAtma jagatamAM saraLatAthI uDe che. ra (pra.) prastuta bAbatamAM bhagavatIArAdhanA graMthanI eka gAthA bhUlavA jevI nathI. tyAM digaMbara zivAryajIe (= zivakoTi AcAryae) jaNAvela che ke "lokAgraAkAzabhAgamAM anaMta kAla sudhI adharmAstikAyathI upakRta thayela siddha bhagavaMta sthira rahe che. siddhadazAmAM paNa adharmAstikAyano A upakAra zAstrakArone mAnya che. kAraNa ke jIvano svataH sthiti svabhAva nathI." jema AtmAno caitanyasvabhAva koInI paNa sahAya vinA che, tema koInI paNa sahAya vinA sthiti karavAno svabhAva jIvano nathI. A apekSAe 'jIvano svabhAva sthiti nathI' evuM zivAryavacana ghaTAvavuM. (10/5) 1. kAlamanantamadharmopagRhItaH tiSThati gaganamavagADhaH / sa upakAra iSTaH sthitisvabhAvo na jIvAnAm / / - Attract Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1444 0 siddhAnAm UrdhvagatyavirAmA''pAdanam / dharmAstikAya dravyanaI viSaI pramANa kahaI chaI - sahaja UrdhvagatigAmI muktanaI, vinA dharma pratibaMdha; gagani anaMtaI re kahi navi kalaI, phiravA rasano re dhaMdha /10/dI (167) sama. jo gatinaI viSaI (dharma ) dharmAstikAya dravyano pratibaMdha kahetAM niyama (vinA=) na hoI, to sahajaI UrdhvagatigAmI je mukta kahiI siddha, tehanaI "eka samayaI lokAgre jAI" ehavaI svabhAvai anaMtaI gaganaI jatAM hajI lagaI phiravAnA rasano dhaMdha naTala), je mATaI anaMtalokAkAzapramANa alokAkAza chaI. ___ lakSaNanirUpaNA'vasare gatikAraNatAvacchedakAzrayavidhayA anumAnAdipramANena prasAdhitasya dharmAstikAyasyA'nabhyupagame bAdhakaM pramANamupadarzyate - 'svata' iti / svata Urdhvagatau mukte dharmakAraNatAM vinaa| karNAtyavirAma thAt sthAnattavato yuvA/ddA prakRte daNDAnvayastvevam - dharmakAraNatAM vinA mukte svataH Urdhvagatau (svIkriyamANAyAM) dhruvam * kartutyavirAma: racAtuM, vastra anantatvataH II10/ddA / atha dharmakAraNatAM = dharmAstikAyadravyagatAM gatyapekSAkAraNatAM vinA akhilakarmamukto jIvaH Ni svataH eva ekena samayena aspRzadgatyA gacchati iti cet ? na, itthaM mukte = muktAtmani svataH = sahajataH Urdhvagatau svIkriyamANAyAM satyAM muktAtmano dhruvaM = niyamena UrdhvagatyavirAmaH = adyApi UrdhvagamanA'vizrAmaH syAt, khasya = alokAkAzasya anantatvataH = anantalokAkAza avataraNikA :- dharmAstikAyanuM lakSaNa batAvavAnA avasare gatikAraNatAavacchedakanA Azraya tarIke anumAna vagere pramANathI siddha karela dharmAstikAyanA asvIkAramAM bAdhaka pramANa jaNAvAya che : dharmAstikAyanA asvIkAramAM bAdha che zlokArtha :- dharmAstikAya dravyanI kAraNatA svIkAravAmAM na Ave ane muktAtmA potAnI jAte che ja Urdhvagati kare che - tevuM mAnavAmAM Ave to cokkasa Urdhvagati kyAreya paNa aTakaze nahi. kAraNa ke AkAza to ananta che. (tethI siddhagatimAM adharmAstikAya apekSAkAraNa siddha thAya che.) (10/6) Cii vyAkhyArtha - "dharmAstikAya dravya gati pratye apekSAkAraNa che - evuM mAnyA vinA "sarvakarmamukta jIva svataH ja eka samayamAM aspRzadgatithI siddhazilAe pahoMce che' - AvuM mAnavAmAM zuM vAMdho?" AvI dalIla karavI vyAjabI nathI. kAraNa ke A rIte "muktAtmA potAnI jAte ja Urdhvagati kare che' - tevuM svIkAravAmAM Ave to niyamA muktAtmA aviratapaNe haju paNa Urdhvagati kare ja rAkhaze. muktAtmAnI Urdhvagati kyAreya aTakaze ja nahi, muktAtmA upara-upara pharavAnA rasano dhaMdho baMdha karaze ja nahi. kAraNa ke alokAkAza to anaMta lokAkAzapramANa vizALa che. prastutamAM bhagavatIsUtranuM vacana * A.(1)mAM "mukta jIvanai" pATha. # ko.(1)mAM 'navi vinA dharma baMdha.. navi malaI.. phiravA tehano re..' pATha. ja pustakomAM 'lokAga' pATha. A.(1)no pATha lIdho che. 4B(2)mAM 'na nathI...cihnayamadhyavartI pATha ko. (14)mAM nathI. Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ o 0/6 * lokAnte lakSmaNarekhAvirahaH 1445 "lokAkAzanaIM gatihetupaNuM chai, te mATaIM alokaiM siddhanI gati na hoi" - Ima to na kahiuM jAi. je mATaIM dharmAstikAya vinA lokAkAzavyavasthA ja na hoi. 1 pramitatvAt / prakRte "khettao NaM AgAsatthikAe loyAloyappamANamette anaMte" (bha.sU.2/10/118) iti bhagavatIsUtravacanamapi smartavyam / etena AkAzasya gatihetutA nirastA, jIvAdInAm aloke gtyaaptteH| atha lokAkAzasyaiva gatihetutvA'bhyupagamAnnA'loke siddhagatisambhavaH, kuta UrdhvaM tadavirAmaprasaGga iti cet ? na, dharmAstikAyavirahe lokA'lokavyavasthAyA evA'nupapatteH / na hi lokAkAzAnte lakSmaNarekhAdikamasti, yena 'ayaM lokaH, sa tvaloka' iti vyavasthA sambhavet / asti ca lokAS lokavyavasthA, "duvihe AgAse paNNatte - logAgAse ceva alogAgAse ceva" ( sthA. 2 / 9 / sUtra 64 + bha. sU.2/10/121) iti sthAnAGgasUtra - bhagavatIsUtravacanAt / tato yAvati kSetre AkAzA'parA'bhidhAne dharmAstikAyo'vagADhaH tAvatpramANo lokaH zeSastvaloka iti pratipattavyam / paNa yAda rAkhavuM. te A pramANe che. 'kSetrathI AkAzAstikAya lokAlokapramANavyApI ane anaMta che' - A kathanathI AkAzane gatinuM kAraNa mAnI na zakAya. kAraNa ke AkAza to anaMta hovAthI lokanI jema alokamAM jIvAdinI gati thavAnI Apatti Ave. pUrvapakSa :- (atha.) lokAkAzane ja ame gatino hetu mAnIe chIe. tethI alokamAM siddha bhagavaMtanI gati thavAno koI saMbhava ja nathI to siddha bhagavaMtanI Urdhvagatino avirAma avizrAma thavAnI Apattine kyAMthI avakAza hoya ? eka samayamAM siddha bhagavaMto cauda rAjalokanA cheDe jaIne aTakI jaze. tethI alokAkAzamAM siddha bhagavaMta javAnA ja nathI. kAraNa ke lokAkAza nAmanuM gatikAraNa tyAM gerahAjara che. tethI siddhonI UrdhvagatinA avirAmane koI avakAza kyAMthI hoya ? = - ]] ]] E * lA.(2) + pustakomAM 'te' pATha. ko.(7+12) + pA.no pATha lIdho che. * * cihnaddhayamadhyavartI pATha ko.(14)mAM nathI. 1. kSetrataH NaM AkAzAstikAyaH lokAlokapramANamAtraH anantaH / 2. dvividha: AkAzaH prajJaptaH - lokAkAzaH caiva alokAkAzaH caiva / ma * lokAkAza gatikAraNa nathI rA = samAdhAna :- (7, tharmA.) tamArI dalIla vyAjabI nathI. kAraNa ke dharmAstikAya dravyane tame na svIkAro to lokanI ane alokanI vyavasthA ja asaMgata thaI jaze. je AkAzakhaMDamAM dharmAstikAya hoya tene lokAkAza kahevAya che. tethI dharmAstikAyane na mAnavAmAM Ave to loka ane aloka vacce koI bhedarekhA ja saMbhavI nahi zake. kema ke cauda rAjalokanA cheDe lokAkAzanA aMte koI lakSmaNarekhA vagere nathI ke jenA lIdhe 'A loka che ane te aloka che' tevI vyavasthA saMbhavI zake. paraMtu lokanI ane alokanI vyavasthA to zAstraprasiddha ja che. kAraNa ke sthAnAMgasUtramAM tathA bhagavatIsUtramAM jaNAvela che ke 'AkAza be prakAre jaNAvela che. lokAkAza ane alokAkAza.' tethI AkAza jenuM bIjuM nAma che evA kSetramAM jeTalA bhAgamAM dharmAstikAya avagAhIne rahela che teTalo AkAzakhaMDa loka lokAkAza kahevAya che. A pramANe svIkAravuM jarUrI che. = te sivAyano AkAzakhaMDa aloka kahevAya CII Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1446 zani Clou * lokAkAzavyAkhyopadarzanam "dharmAstikAyaviziSTAkAza eva hi lokAkAzaH, pa atha 'upajIvakasya upajIvyavirodhitvA'sambhavAd astu dharmAstikAyaviziSTA''kAzadravyameva hi lokaakaashH| paraM gatau na dharmAstikAyasya hetutA kintu lokAkAzasyaiveti cet ? na, "yatra AkAzadeze dharmAstikAyAdidravyANAM vRttiH asti sa evaM AkAzaH = lokAkAzaH " ( sthA. 2/1/74 vR.) iti sthAnAGgasUtravRttivacanAd lokAkAzatvasya dharmAstikAyaviziSTAkAzatvaparyavasitatvena dharmAstikAyatvA'pekSayA lokAkAzatvena gatihetutvakalpane gauravAt, sambhavati laghau anAvazkagurudharmasya kAraNatAvacchedakatvA'yogAt / na ca phalamukhatvAnna doSa iti vAcyam, 10/6 = */ upajIvya-upajIvakabhAvanI vicAraNA pUrvapakSa :- (atha.) tamArI vAta sAcI che. dharmAstikAyaviziSTa AkAzakhaMDa ja lokAkAza kahevAya. A vAta amane paNa mAnya che. tenuM kAraNa e che ke upajIvaka kyAreya paNa upajIvyano virodhI banI na zake. je prayojaka hoya tene upajIvya kahevAya. tathA je prayojya hoya tene upajIvaka kahevAya. A vAta bhImAcAryakRta nyAyakozagraMthamAM prasiddha che. jema ke pitA upajIvya kahevAya ane bALaka upajIvaka kahevAya. bALaka upajIvaka hovAthI potAnA pitAno virodha karI na zake. kAraNa ke pitA upajIvya = jIvADanAra che. tathA bALaka upajIvaka jIvanA2 che. prastutamAM lokAkAza potAnA astitva mATe dharmAstikAyanI apekSA rAkhe che. tethI dharmAstikAya upajIvya che. tathA lokAkAza upajIvaka che. lokAkAzanuM astitva dharmAstikAyane sApekSa hovAthI lokAkAzano svIkAra karyA bAda dharmAstikAyano apalApa thaI na zake. paraMtu jIvanI ane pudgalanI gatimAM dharmAstikAya hetu nathI paNa lokAkAza ja hetu che. tethI e gati pratye dharmAstikAya anyathAsiddha sAbita thAya che. * lokAkAzatvarUpe gatikAraNatAkalpanA gauravagrasta ke uttarapakSa :- (7, "yaMtra.) tamArI vAta vyAjabI nathI, kAraNa ke lokAkAzane gatino hetu mAnavAmAM kAraNatAavacchedaka dharma lokAkAzatva banaze. tathA lokAkAzatva to dharmAstikAyaviziSTa AkAzatva svarUpa che. kAraNa ke ThANAMgasUtravRttimAM jaNAvela che ke je AkAzakhaMDamAM dharmAstikAya vagere dravyo rahelA che te ja AkAza eTale lokAkAza.' jyAre dharmAstikAyane gatihetu mAnavAmAM kAraNatAavacchedaka dharmAstikAyatva bane. dharmAstikAyatvanI apekSAe dharmAstikAyaviziSTaAkAzatva gurubhUta dharma che. anyanaanatirikta laghudharma hAjara hoya tyAre anAvazyaka gurudharma kAraNatAavacchedaka banI zakato nathI. A niyamathI dharmAstikAyatvarUpe gatihetutA svIkAravI vyAjabI che. paraMtu lokAkAzatvarUpe gatihetutAnI kalpanA karavI vyAjabI nathI. phalamukha gauravanI vicAraNA zakA :- (6 4.) tamArI vAta sAcI che ke dharmAstikAyatvanA badale dharmAstikAyaviziSTa AkAzatvane 1. '35nIvataM prayokhyatvam|| 35nIvyatva = prayojakatvam' nyAyakozaH bhImAcAryakRtaH / Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20/6 . ekaviziSTAparatvena hetutvApAkaraNam / 1447 tasya ca gatihetutve ghaTAdAvapi daNDaviziSTAkAzatvenaiva hetutA syAd iti na kinycidett|" za prakRtakAraNatAvacchedakadharmagaurave phalamukhatvasyaivA'siddheH, lokAkAzatvena gatihetutve dharmAstikAyadravyasyaivA'siddheH, tadasiddhau ca lokAkAzasyA'pyasiddhireva, tasya tadavacchinnatvAt / na cA'stu adharmAstikAyaviziSTAkAzasyaiva lokAkAzatvamiti dharmAstikAyA'siddhau api kA / naH kSatiH ? pratyuta tadakalpanAllAghavamiti vAcyam, evamekaviziSTA'paratvena hetutvasvIkAre ghaTAdAvapi daNDaviziSTAkAzatvenaiva hetutAsvIkArApatteH, OM gatikAraNatAavacchedaka mAnavAmAM gaurava Ave. tema chatAM paNa "lokAkAza gatinuM kAraNa che' - A pramANe ame mAnIe chIe. tenuM kAraNa e che ke AvuM mAnavAmAM kAraNatAavacchedakadharmamAM je gaurava upasthita thAya che ke phalamukha gaurava che. phalamukha gaurava dArzanika jagatamAM dUSaNarUpa banatuM nathI. tethI lokAkAzamAM lokAkAzatvarUpe = dharmAstikAyaviziSTaAkAzatvarUpe kAraNatAno svIkAra vyAjabI che. samAdhAna :- (pravRta) lokAkAzatvane gatikAraNatAavacchedaka mAnavAmAM upasthita thatA gauravane tame phalamukha gaurava kaho cho te vAta ja asiddha che. kAraNa ke kArya-kAraNabhAvano nizcaya pramANa dvArA thayA bAda upasthita thatuM gaurava e phalamukha gaurava kahevAya che. kArya-kAraNabhAvano nizcaya thayA pUrve ja athavA kArya-kAraNabhAvano nizcaya karatI vakhate je gaurava upasthita thAya tene phalamukha gaurava na kahevAya. prastutamAM gatinuM kAraNa koNa che ? A viSayanI vicAraNA cAlI rahI che. jo lokAkAza lokAkAzatvarUpe = dharmAstikAyaviziSTaAkAzatvarUpe gatikAraNa hoya to dharmAstikAya dravya ja siddha nahi nuM thaI zake. kAraNa ke dharmAstikAya dravyanI siddhi ja gatinI anyathA anupapatti dvArA thAya che. jo lokAkAza gatikAraNa hoya to dharmAstikAya dravyanI siddhi karavAnuM koI prayojana ja rahetuM nathI. kema ke lokAkAza che. dvArA ja jIvAdinI gati saMbhavI zakaze. tathA dharmAstikAya dravya ja jo asiddha hoya to lokAkAzanI paNa asiddhi ja thaze. kAraNa ke lokAkAza dharmAstikAyathI avacchinna che. dharmAstikAya asi dharmAstikAyaavacchinna AkAzakhaMDa svarUpa lokAkAzanI siddhi kaI rIte thaI zake ? tethI lokAkAzatvarUpe gatikAraNatA pramANa dvArA siddha thaI zakatI nathI. tethI lokAkAzatvarUpe gatikAraNatAno svIkAra karavAmAM kAraNatAavacchedakadharmakoTimAM ja gauravadoSa upasthita thAya che tene phalamukha gaurava kahI zakAtuM nathI. tarka :- (vAgatu) tame jaNAvo cho te rIte dharmAstikAyanI asiddhi thavAthI lokAkAzanI asiddhi thavAno koI aniSTa prasaMga AvavAnI saMbhAvanA nathI. kema ke dharmAstikAyaviziSTa AkAzane lokAkAza mAnavAnA badale adharmAstikAyaviziSTa AkAzane ja lokAkAza mAnI zakAya che. tethI dharmAstikAya dravyanI siddhi na thAya to koI paNa kSati AvatI nathI. UlaTuM dharmAstikAya dravyanI kalpanA na karavAnA kAraNe amArA matamAM lAghava siddha thAya che. tethI adharmAstikAyaviziSTa AkAzatvarUpe gati hetutAno svIkAra karavAmAM koI doSa Avato nathI. haS ekaviziSTaaparatvaravarUpe kAraNatAkalpanA asaMgata hR8 tathya :- (vi.) tamArI dalIla vyAjabI nathI. kAraNa ke A rIte ekaviziSTaaparatvarUpe hetutAno * ko.(13)mAM "taceva pATha azuddha che. Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ PL 1448 * gatau AkAzasya anyathAsiddhatvam bIjuM, anyasvabhAvapaNaIM kalpita AkAzanaIM svAbhAvAMtarakalpana - te ayukta chai; udAsInasyApi vaiziSTyaghaTakatayA niveze AkAzaviziSTadaNDatvenaiva vA tathAtvApatteriti na kinycidett| yattu sthAnAGgasUtre "tivihe poggalapaDighAte pannatte, taM ja ( 1 ) paramANupoggale paramANuM pappa pakidammeggA, (2) jIvattAte vA kiThanmeSnA, (3) soLaMte vA DiimmegnA" (sthA.mU.rU/4/201,pR.281) ityevaM lokAnte pudgalapratighAtanam uktam, tattu parato dharmAstikAyAbhAvAduktam, na tu lokAkAzasya gatikAraNatvAditi tu tadvRttivilokanAdavasIyate / kiJca, avagAhA'pekSAkAraNatvasvabhAvena klRptasyA''kAzasya gatyapekSAkAraNatvasvabhAvakalpanamapi svIkAra karavAmAM Ave to ghaTa vagere kArya pratye paNa daMDatvarUpe kAraNatA mAnavAnA badale daMDaviziSTa AkAzatvarUpe ja kAraNatAno svIkAra karavAnI Apatti Avaze. paraMtu A vAta koI paNa vidvAnane mAnya nathI. athavA to tamArA kutarkanuM khaMDana karavA mATe ema paNa kahI zakAya che ke udAsIna vastuno vaiziSTyanA ghaTaka tarIke niveza karavAnuM jo mAnya karavAmAM Ave to ghaTAdi kArya pratye AkAzaviziSTa daMDatvAdirUpe ja kAraNatAno svIkAra karavAnI Apatti Avaze. kahevAno Azaya e che ke ghaTAdi kArya pratye AkAza jema anyathAsiddha = udAsIna che tema gatikArya pratye adharmAstikAya dravya paNa anyathAsiddha udAsIna che. tethI jema ghaTAdi kArya pratye AkAzaviziSTadaMDatvarUpe kAraNatA mAnya karavAmAM AvatI nathI. tema gatikArya pratye adharmAstikAyaviziSTaAkAzatvarUpe nimittakAraNatA paNa mAnya karI zakAtI nathI. tethI tamAro tarka sAva vAhiyAta che, tathyathI parAkrukha che. zaMkA :- lokAkAza jo gati pratye kAraNa na hoya to sthAnAMgasUtramAM lokAMte pudgalapratighAta zA mATe batAvela che ? = 10/6 * sthAnAMgasUtrasamAdhAna al samAdhAna :- (vastu.) sthAnAMgasUtranA trIjA adhyayanamAM 'traNa prakAranA pudgalapratighAta kahevAyela che. (1) paramANu pudgala anya paramANu pudgalane pAmIne vyAghAta pAme, athavA (2) rukSapariNAmanA kAraNe pratighAta pAme, athavA (3) lokAMte teno pratighAta thAya' - A pramANe je trividha pudgalapratighAta jaNAvela che temAM lokAnte je pudgalapratighAta jaNAvela che te lokAnta pachI dharmAstikAya na hovAnA lIdhe jaNAvela che. paraMtu 'lokAkAza gatinuM kAraNa che ane loka pachI alokamAM lokAkAza na hovAthI pudgalapratighAta thAya che' - AvuM jaNAvavAnA AzayathI trIjo pudgalapratighAta tyAM jaNAvela nathI. A vAta sthAnAMgajInI zrIabhayadevasUrikRta vyAkhyAne jovAthI samajAya che. gati pratye AkAza anyathAsiddha (vijhyu.) vaLI, bIjI mahattvanI vAta e che ke AkAzadravyanI siddhi avagAhakAryanA nimittakAraNa tarIke thAya che. avagAhanirUpita apekSAkAraNatA svabhAva dvArA jenI avazya kalpanA karavAmAM Ave che tevA AkAzadravyamAM gati pratye apekSAkAraNatA svabhAvanI kalpanA karavI e paNa yuktisaMgata nathI. 1. trividhaH pudgalapratighAtaH prajJaptaH / tadyathA pratihanyeta, (3) lokAnte vA pratihanyeta / (1) paramANupudgalaH paramANuM prApya pratihanyeta, (2) RkSatvAd vA - Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10/6 * vAdavAridhigatakAraNatAvAdasaMvAdaH te mATaIM gatiniyAmaka dharmAstikAya dravya avazya 'karInaI mAnavuM joII. 10/6aa rA na yuktam, anyathAsiddhatvApatteH, anyaM prati kAraNatvagrahottarameva prakRtakAryaM prati puurvvRttitvgrhaat| pa taduktaM gadAdhareNa kAraNatAvAde " anyaM prati pUrvavartitve jJAte eva yadrUpAvacchinnasya prakRtakAryaM prati pUrvavartitAgrahaH tadrUpAvacchinnaM tatkAryaM prati anyathAsiddham, yathA jJAnAdikaM pratyAkAzatvAdyavacchinnam" (vAdavAridhi - kA.vA. pR. 202) iti / yathA caitat tathA vyutpAditamasmAbhiH jayalatAbhidhAnAyAM syAdvAdarahasyavRttI ( ma.syA. raha. bhaag-3/pR.847)| tatazca gatiniyAmakatayA dharmAstikAyadravyam avazyam abhyupagantavyam / kAraNa ke avagAhinimattakAraNatArUpe siddha thanAra AkAza gatikArya pratye anyathAsiddha bane. kAraNa ke anya (= avagAhanAkArya) pratye kAraNatAno nizcaya thayA bAda ja prastuta gatikArya pratye AkAzamAM pUrvavRttitAno = kAraNatAno = nimittakAraNatAno nizcaya tame karI rahyA cho. tethI prastutamAM gatikArya pratye AkAzanI anyathAsiddhi spaSTa che. kAraNatAvAdamAM gadAdhare jaNAvela che ke anya kArya pratye pUrvavRttitAnuM = kAraNatAnuM jJAna thAya pachI ja je padArthamAM = vivakSita padArthatAavacchedakaviziSTamAM = vivakSitakAryanirUpitakAraNatAviziSTamAM amuka kArya pratye pUrvavRttitAnuM bhAna thAya to vivakSitakAryanirUpitakAraNatAviziSTa te padArtha prastuta amuka kArya pratye anyathAsiddha = akAraNa sAbita thAya che. jema ke jJAnAdi kArya pratye AkAzatvAdiavacchinna padArtha anyathAsiddha che.' A bAbata je pramANe che, te pramANe ame madhyamaparimANa syAdvAdarahasyanI jayalatA vyAkhyAmAM vistArathI samajAvela che. tethI gatiniyAmakarUpe dharmAstikAyadravyane avazya mAnavuM joIe - tevuM ahIM tAtparya che. = anyathAsiddhinI spaSTatA al spaSTatA :- vAdavAridhi nAmanA graMthamAM aneka vidvAnonA aneka vAdasthalo upalabdha thAya che. temAM gadAdhara nAmanA navyanaiyAyikano kAraNatAvAda paNa upalabdha thAya che. temAM jJAna vagere kArya pratye AkAzane ga anyathAsiddha = akAraNa darzAvavA mATe gadAdhara vidvAne je vAta jaNAvI che tenuM tAtparya e che ke naiyAyikamata mujaba zabdasamavAyikAraNatvarUpe AkAzanI siddhi thAya che. 'AkAza sarvavyApI hovAthI jJAna pratye paNa AkAzane kAraNa kema mAnI na zakAya ?' AvI zaMkAnuM samAdhAna karavA mATe gadAdhara evuM jaNAve che ke jJAna pratye AkAzane AkAzatvarUpe zabdasamavAyikAraNatvarUpe kAraNa mAnavAmAM Ave to 'jJAna pratye AkAza kAraNa che' - tevuM jJAna karavA mATe zabda pratye AkAzamAM rahelI kAraNatAnuM jJAna karavuM jarUrI banI jAya che. arthAt zabda pratye pUrvavRttitAnuM = kAraNatAnuM jJAna thAya to ja prastuta jJAnAtmaka kArya pratye AkAzatvaavacchinnamAM = zabdasamavAyikAraNatvaviziSTamAM pUrvavRttitAnuM bhAna thaI zakatuM hovAthI AkAzatvaavacchinna = AkAza jJAna pratye anyathAsiddha jANavuM. gadAdhara vidvAne je rIte AkAzane jJAnAdi kArya pratye anyathAsiddha sAbita karela che tema prastutamAM graMthakArazrI gatikArya pratye AkAzane = lokAkAzane anyathAsiddha sAbita karavA mAMge che. jainadarzana mujaba AkAzatva e avagAhanAnimittakAraNatA svarUpa che. tethI jIvanI ane pudgalanI gati svarUpa kArya pratye lokAkAzane (2)mAM 'gatinibaMdhapramukha' pATha. OM pustakomAM 'karInaMI' pada nathI. A.(1)mAM 'karI' che. lA.(2)no pATha lIdho che. 7 pustakomAM 'joII' pada nathI. ko.(9)mAM che. = 1449 Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - 1450 0 paJcAstikAyasaGgrahAdisaMvAda: 0 20/6 etAvatA sthitilakSaNasya api kAryasya gaganAd asambhava iti siddham / taduktaM vAdivetAlazrIzAntisUribhiH api uttarAdhyayanasUtrabRhadvRttau "AkAzAdInAm avagAhadAnAdisva-svakAryavyApRtatvena tataH (sthitistakSArthahya) samavat dharmAstikAyasthava sthitinakSavi kArya" (utta.28/2 zA.pR.115) ma iti / tasmAt sthitiniyAmakatayA'vazyamadharmAstikAyadravyamabhyupagantavyam / yathoktaM kundakundasvAminA'pi niyamasAre "jIvANa puggalANaM gamaNaM jANehi jAva dhmmtthii| ghaMsthivAyAmAve tatto pUrato ja chaMti A(ni.sA.984) tiA. taduktaM paJcAstikAyasaGgrahe api kundakundasvAminA - "AgAsaM avagAsaM gamaNa-TThidikAraNehiM dedi jdi| uDDhaMgadippadhANA siddhA ciTThati kidha tattha / / kAraNa tarIke = avazyalUtapUrvavRtti tarIke jANavA mATe avagAhanAkArya pratye AkAzanI kAraNatAnuM bhAna thavuM Avazyaka che. kAraNa ke evuM thAya to ja gati kArya pratye lokAkAzamAM pUrvavRttitAnuM bhAna thaI zake. jene avagAhanimittakAraNatAnuM AkAzamAM bhAna thatuM nathI te vyaktine lokAkAzamAM lokAkAzavarUpe = dharmAstikAyaviziSTaAkAzavarUpe = dharmAstikAyaviziSTaavagAhanimittakAraNatArUpe gatipUrvavRttitAnuM bhAna thaI zakatuM nathI. tethI lokAkAza = dharmAstikAyaviziSTaAkAza = dharmAstikAyaviziSTaavagAhanakAraNatAAzraya paNa gatikArya pratye anyathAsiddha = akAraNa sAbita thAya che. tethI gatiapekSAkAraNarUpe dharmAstikAya dravyano avazya svIkAra karavo joIe. AvuM jaNAvavAnuM prastutamAM graMthakArazrInuM tAtparya che. che AkAza sthitijanaka nathI - zAMtisUrijI rahyuM - (ttAva.) uparokta carcA dvArA phalita thAya che ke sthiti nAmanuM kArya paNa AkAza dvArA saMbhavI zake tema nathI. tethI ja vAdivetAla zrI zAMtisUrijI mahArAje uttarAdhyayanasUtranI bRhadravRttimAM jaNAvela e che ke "AkAza vagere dravyo to avagAhanA ApavI vagere potapotAnA kAryamAM parovAyelA che. tethI 5 sthiti nAmanuM kArya tenAthI utpanna thAya tevI kazI ja zakyatA rahelI nathI. A kAraNe sthiti nAmanuM kArya adharmAstikAya dravyanuM ja che - tema anumAna pramANathI siddha thAya che. tethI sthiti niyAmaka svarUpe avazya adharmAstikAya dravyano svIkAra karavo joIe. che dhamastikAya vinA gatino asaMbhava che | (co.) gati pratye AkAza ke lokAkAza apekSAkAraNa banI zakatuM nathI. A vAta digaMbara jaina saMpradAyamAM paNa prasiddha che. digaMbara kuMdakuMdasvAmIe niyamasAra graMthamAM jaNAvela che ke jyAM sudhI dharmAstikAya che tyAM sudhI jIvonuM ane pudgalonuM gamana jANo. dharmAstikAyanA abhAve tethI AgaLa teo jatAM nathI." # AkAza gati-sthitinuM akAraNa : kuMdakuMdaravAnI ja (ta6) kuMdakuMdasvAmI paMcAstikAyasaMgraha graMthamAM paNa uparokta vAtane jaNAvavA mATe kahe che ke "jo AkAza gatikAraNa ane sthitikAraNa banavAnI sAthe avakAzane = avagAhanAne Ape (arthAt 1. jIvAnAM pudgalAnAM gamanaM jAnIhi yaavddhrmaastikH| dharmAstikAyA'bhAve tasmAtparato na gcchnti|| 2. AkAzamavakAzaM gamanasthitikAraNAbhyAM dadAti ydi| UrdhvagatipradhAnAH siddhAH tiSThanti kathaM tatra ? / / (paJcA.92) Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20/6 * alokocchedApAdanam 0 1451 'jamhA uvariTThANaM siddhANaM jiNavarehiM paNNattaM / tamhA gamaNa-TThANaM AyAse jANa Natthitti / / jadi havadi gamaNahedU AgAsaM ThANakAraNaM tesiN| pasajadi alogahANI logassa ya aMtaparivuDDI / / 'tamhA dhammAdhammA gamaNa-TThidikAraNANi nnaagaasN| idi jiNavarehiM bhaNidaM logasahAvaM suNatANaM / / " (TgyA.1ra-11) rUriyA yathoktaM vizeSAvazyakabhASye'pi "kiM siddhAlayaparao na gaI ? dhammatthikAyavirahAo / so gaiuvaggahakaro logammi, jammatthi nA'loe / / " (vi.A.bhA.1850) "niraNuggahattaNAo na gaI parao jalAdiva jhasassa / no maUTINTyA so dhammo to parimALA " (vi..ma.9864) rUtyAdrim | prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - 'siddhordhvagatau dharmadravyasya apekSAkAraNatA' iti kRtvA yadA jo AkAza avakAza hetu paNa hoya ane gati-sthitihetu paNa hoya) to UrdhvagatipradhAna evA siddha bhagavaMto kaI rIte AkAzamAM sthira rahI zake ? (arthAt siddho AgaLa gati kema na kare ? kare ja.) kAraNa ke jinezvara bhagavaMtoe siddha bhagavaMtonuM sthAna sauthI upara jaNAveluM che. tethI AkAzamAM gati ke sthiti(nI kAraNatA) nathI rahetI - tema tamAre jANavuM. jo siddhanI gatinuM kAraNa tathA sthitinuM kAraNa AkAza hoya to alokano uccheda thaI jaze. tathA lokano cheDo AgaLa vadhI jaze. paraMtu AvuM to thatuM nathI. tethI gatinuM kAraNa dharmAstikAya che ane sthitinuM kAraNa adharmAstikAya che. AkAza gatinuM ke sthitinuM kAraNa nathI - e pramANe lokasvabhAvane sAMbhaLanArA zrotAo samakSa jinezvara bhagavaMtoe jaNAvela che." ) dharmadravya na hovAthI alokamAM agati ) (co.) vizeSAvazyakabhASya graMthamAM paNa zrIjinabhadramaNikSamAzramaNe praznottarapUrvaka nIce mujaba che jaNAvela che prazna :- "siddhazilAthI AgaLa upara siddhonI gati kema thatI nathI ?' pratyuttara :- "dharmAstikAya na hovAthI siddhazilAthI AgaLa alokamAM siddhonI gati thatI nathI. lokAkAzamAM thatI dravyagati pratye upakAra karanAra dharmAstikAya che. alokAkAzamAM dharmAstikAya nathI. mATe siddhonI tyAM gati nathI. jema pANInI bahAra mAchalAnI gati nathI tema gatisahAyaka na hovAthI lokanI bahAra jIvAdinI gati nathI. je gatisahAyaka che te dharmAstikAya che. te lokapramANa che." ja sUkSma kRtajJatApariNatine pragaTAvIe ja AdhyAtmika upanaya :- "siddhanI UrdhvagatimAM dharmAstikAya apekSAkAraNa che' - AnAthI evuM siddha 1. yasmAduparisthAnaM siddhAnAM jinavaraiH prjnyptm| tasmAd gamanasthAnamAkAze jAnIhi naastiiti|| (paJcA.93) 2. yadi bhavati gamanaheturAkAzaM sthAnakAraNaM tessaam| prasajatyalokahAnirlokasya caantprivRddhiH|| (paJcA.94) 3. tasmAddharmAdharmI gamanasthitikAraNe nA''kAzam / iti jinavaraiH bhaNitaM lokasvabhAvaM shRnnvtaam|| (paJcA.95) 4. kiM siddhAlayaparato na gatiH ? dhrmaastikaayvirhaat| sa gatyupagrahakaro loke yadasti nA'loke / / 5. niranugrahatvAd na gatiH parato jalAdiva jhsssy| yo gamanAnugrahItA sa dharmo lokprimaannH|| Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 1452 kRtajJatA na moktavyA 10/6 vayaM karmamuktAH sambhUya siddhazilAM gamiSyAmaH tadA'pi dharmadravyamasmadanugrAhakaM bhaviSyati / enaM dharmadravyopakAraM cetasikRtya sUkSmA kRtajJatApariNatiH nAsmAbhiH moktavyA ityupadizyate aadhyaatmikrRA itthaJca krameNa "ayogikevalI niHzeSitamalakalaGko'vAptazuddhanijasvabhAva UrdhvagatipariNAmasvAbhAvyAt nivAtapradezapradIpazikhAvad UrdhvaM gacchati ekasamayena AlokAntAt / vinirmuktA'zeSabandhanasya prAptanijasvarUpasya Atmano lokAnte avasthAnaM mokSaH" (sa.ta.kANDa-3/kA.63, pR. 736) iti sammatitarkavRttau darzitarItyA mokSamAtmArthI - tamate / / 10/6 / / thAya che ke karmamukta thaIne cauda rAjalokanA cheDe siddhazilAnI upara pahoMcavA mATe paNa dharmAstikAya dravya ApaNuM anugrAhaka banaze. dharmAstikAya dravyanuM A RNa najara samakSa rAkhIne tenA pratyenI sUkSma ( kRtajJatApariNati ApaNe cUkI na jaIe tevo AdhyAtmika saMdeza prastuta zloka dvArA prApta thAya che. mokSasvarUpanI vicAraNA (kRtya.) A rIte kramazaH mokSa mArge AgaLa vadhatAM sammatitarkavRttimAM batAvelI paddhatie AtmArthI sAdhaka mokSane meLave che. tyAM jaNAvela che ke 'tamAma karmamalakalaMkane dUra karIne potAno zuddha caitanyasvabhAva meLavIne ayogI kevalajJAnI mahAtmA UrdhvagatipariNAmanA svabhAvathI pavanazUnya sthAnamAM rahelA dIvAnI jyotinI jema Urdhva gamana kare che. te eka samayamAM UrdhvalokanA cheDe pahoMcI jAya che. tamAma baMdhanamAMthI chUTIne potAnA zuddhasvarUpane prApta karanAra AtmA UrdhvalokanA cheDe rahe te ja mokSa che.' (10/6) * * lakhI rAkho DAyarImAM......S buddhi bIjAne bhUlanI sajA karI potAnI jAtane malina kare che. zraddhA bIjAnI bhUla mApha karI potAnI jAtane sApha kare che. sAdhanA ghaNI vAra bIjAnuM gatAnugatika anukaraNa kare che. upAsanA nitya navI keDI race che, prabhu pAse pahoMcavAnI. Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nityasthityApAdanam havaI adharmAstikAyanaIM viSaIM pramANa dekhADaI chaI - jo thitihetu adharma na bhAkhiI, to nitya thiti koI ThANi; gati vina hovaI re pudgala-jaMtunI, saMbhAlo jinavANi // 10/7 // (168) sama. jo sarvajIva-pudgalasAdhAraNa sthitihetu adharmAstikAyadravya na kahii(=bhAkhiI), kiMtu nanvastu darzitabAdhakabalAd gatyapekSAkAraNavidhayA dharmAstikAyadravyam / kintvadharmAstikAyA'nabhyupagame kiM bAdhakaM pramANam ? ityAzaGkAyAmAha - ' sthitI 'ti / sthitihetorabhAve syAd nityA sthitirapi kvacit / gatiM vinA tayoreva, jinavANIM nibhAlaya / / 10/7 / / prakRte daNDAnvayastvevam sthitihetoH abhAve gatiM vinA eva kvacit tayoH nityA api sthitiH cAt| (ataH) ninavALuM nimAlaya / / 10/7|| sarvajIva-pudgalasAdhAraNasthityapekSAkAraNasya adharmAstikAyadravyasya abhAve sthitihetoH svIkriyamANe tu sthitiH nirnibandhanA syAt / tathA ca nityaM satI asatI vA sA syaat| taduktaM Ni dharmakIrttinA pramANavArttike "nityaM sattvamasattvaM vA'hetoranyAnapekSaNAt / apekSAto hi bhAvAnAM vyAvAvitvasambhavaH ||" (pra.vA.2/3) kRti kA atha jIvAdInAM na svAbhAvikI gatiH / tatazca gatikRte dharmAstikAyakalpanAyA AvazyakatA / 20/7 = -- = 1453 avataraNikA :- 'upara jaNAvyuM te bAdhaka pramANanA baLathI dharmAstikAya nAmanuM dravya bhale siddha thAya. paraMtu adharmAstikAya dravyano svIkAra karavAmAM na Ave to zuM bAdhaka che ?' - AvI zaMkAnuM samAdhAna karavA mATe graMthakArazrI jaNAve che ke : pa * adharmAstikAyano asvIkAra bAdhagrasta zlokArtha :- sthitino hetu na hoya to gati vinA kyAMka jIvanI ane pudgalanI nitya sthiti hovAnI paNa Apatti Ave. tethI jinavANIne tame saMbhALo ane sAMbhaLo. (10/7) vyAkhyArtha :- sarva jIvanI ane pudgalanI sAdhAraNa evI sthiti pratye adharmAstikAya dravya apekSAkAraNa vA che. paraMtu AvA adharmAstikAyano svIkAra karavAmAM na Ave to tamAma jIvanI ane pudgalanI sthiti nirnibaMdhana nirnimittaka banavAnI Apatti Avaze. Ama thavAthI to jIvAdi dravyanI sthiti kAM nityasat haze kAM sa nityaasat haze. kAraNa ke dharmakIrti nAmanA bauddhAcAryae pramANavArtika graMthamAM jaNAvela che ke 'je vastu ahetuka che te kAM nityasat hoya kAM to nityaasat hoya. kAraNa ke jene koIkanI apekSA hoya che te ja kAdAcitka saMbhavI zake che.' A ApattinA nivAraNa mATe adharmAstikAya dravyano svIkAra karavo jarUrI che. pUrvapakSa :- (pratha.) jIva vagereno svabhAva gati karavAno nathI. jIvanI gati sahaja-svataH na hovAthI gati mATe tene sahAyaka dravyanI jarUra paDe. tethI gati mATe dharmAstikAyanI kalpanA jarUrI A.(1)mAM 'jANa' pATha. Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DE * alokAkAze nityasthityApattiH o 027 "dharmAstikAyAbhAvaprayuktagatyabhAva alokaI sthitibhAva" - ima kahiiM to alokAkAzaiM koika sthAnaI gati vinA pudgala-(jaMtunI=) jIva dravyanI nitya sthiti (hovaI=)pAmI joiI. bIjuM, gati-sthiti svataMtra paryAyarUpa chaI, jima gurutva-laghutva. ekanaIM ekAbhAvarUpa kahatAM, paraM gativirahe teSAM sthiteH svAbhAvikatvam / ataH na tadarthaM sahAyakadravyakalpanA''vazyakI / itthaM dharmAstikAyopagRhItAyA gaterabhAva eva sthitiriti sthitikRte nA'dharmakalpanA''vazyakIti cet ? alokAkAze tayoH = na evaM sati kvacid jIva-pudgalayoH gatiM vinA eva dharmAstikAyAbhAvaprayuktagatyabhAvAdeva nityA api sthitiH syAt = prsjyet| kiJca, gurutva-laghutvayoriva gati - sthityoH svatantraparyAyarUpataiva zAstrakRtAM samAmnAtA, na tu gaterabhAvaH sthitiH, anyathA vinigamanAviraheNa kasmAt sthityabhAvasya gatirUpatA na syAt ? na hi 'gatereva bhAvarUpatA na tu sthiteH' ityatra kiJcit pramANamasti / 1454 = = = che. paraMtu gati na hoya tyAre sthiti sahaja hoya, svataH hoya. tethI tenA mATe sahAyaka dravyanI AvazyakatA nathI. Ama gati svAbhAvika na hovAthI dharmAstikAyadravya jIva-ajIvanI gatimAM sahAya kare che. tethI dharmAstikAyathI upakRta evI gatino abhAva e ja sthiti che. tethI gatinA abhAva svarUpa sthitinI saMgati karavA adharmAstikAyanI kalpanA Avazyaka nathI. jema naiyAyikamate prakAzano abhAva e ja aMdhakAra che, tema amArA mate gatino abhAva e ja sthiti che. tethI sthitinA kAraNanI AvazyakatA rahetI nathI. gatino abhAva sthiti nathI CIL uttarapakSa :- (i, vaM.) tamArI vAta vyAjabI nathI. kAraNa ke gatinA abhAvane sthiti mAnavAmAM Ave to alokAkAzamAM dharmAstikAya na hovAthI dharmAstikAyaabhAvaprayukta gatiabhAva hovAnA kAraNe ja tyAM jIvanI ane pudgalanI nitya evI paNa sthiti siddha thavAnI Apatti Avaze. kAraNa ke tame gatiabhAvane ja sthiti mAno cho. jema naiyAyikamate jyAM prakAza na hoya tyAM prakAzaabhAvAtmaka aMdhakAra avazya hoya che tema alokAkAzamAM jIvanI ane pudgalanI gati na hovAthI tyAM jIva ane pudgalanI sthiti mAnavAnI Apatti anivArya bane che. tathA alokAkAzamAM kyAreya paNa dharmAstikAya na hovAthI tyAM kAyama jIvanI gatino abhAva hoya che. tethI jIvanI ane pudgalanI gatizUnyatAsvarUpa sthitine kAyama alokAkAzamAM mAnavAnI Apatti durvAra banaze. O gati-sthiti svatantra paryAya che cha (vijhyu.) vaLI, bIjI mahattvanI vAta e che ke 'jema gurutva ane laghutva A banne svataMtra paryAyo che, tema gati ane sthiti paNa svataMtra paryAya ja che' - A pramANe jaina zAstrakArone mAnya che. paraMtu 'gatino abhAva = sthiti' - AvuM jaina zAstrakArone mAnya nathI. bAkI to vinigamaka (anyatara5kSanirNAyaka tarka) na hovAthI jema gatino abhAva sthiti kahevAya che, tema sthitino abhAva gati kema na kahevAya ? kAraNa ke 'gati ja bhAvasvarUpa che, paraMtu sthiti bhAvasvarUpa nathI' - A bAbatamAM koI pramANa vidyamAna nathI. pustakomAM 'sthityabhAva' azuddhapATha. Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ o 027 * dharmadravyAbhAvasya na sthitihetutA vizeSagrAhaka pramANa nathI. te mATaiM kAryabhedai apekSAkAraNadravyabheda avazya mAnavo. *dharmAstikAyAbhAvaprayuktagatyabhAvaU sthitibhAva- kahI, *niraMtara sthitihetu adharmAstikAya na haiM * adharmAstikAya apalapiiM; to adharmAstikAyAbhAvaprayuktasthityabhAvaU gatibhAva kahI dharmAstikAyano paNi apalApa thAi. kahIe = 1455 etena tamasaH tejo'bhAvarUpatA'pi pratyAkhyAtA, vinigamanAviraheNa tejaso'ndhakArAbhAvarUpatA-pu ptteH| tasmAt prakRte gati-sthitipadavAcyayoH ubhayorapi bhAvarUpataiva svIkartavyA / itthaM vizeSagrAhakapramANataH gati-sthitilakSaNakAryabhedena tadapekSAkAraNadravyabhedasiddhirapi anAvilaiva / yadi ca sthityapekSAkAraNaM dharmAstikAyAbhAvaH dharmAstikAyadravyAbhAvaprayuktagatyabhAvAtmakazca sthiti - bhAva ityuktyA'dharmAstikAyadravyamapalapyate tarhi gatyapekSAkAraNamadharmAstikAyAbhAvaH adharmAstikAyAbhAva- zu prayuktasthityabhAvAtmakazca gatibhAva ityuktyA dharmAstikAyadravyamapalapato mukhaM pidhAtumazakyameva syAt, yukterubhayatraiva tulyatvAt / (tena.) A rIte vinigamanAvirahane kahevAthI 'aMdhakAra prakAzaabhAva svarUpa che' AvI naiyAyikanI mAnyatAnuM paNa nirAkaraNa thaI jAya che. kAraNa ke vinigamaka tarka na hovAthI prakAzane aMdhakAraabhAva svarUpa mAnavAnI Apatti naiyAyikanA pakSamAM moDhuM phADIne ubhI ja rahe che. tethI prastutamAM 'gati' zabdano vAcyArtha ane 'sthiti' zabdano vAcyArtha - A banneya ne bhAvasvarUpa ja mAnavA jarUrI che. Ama bhedagrAhaka pramANanI apekSAe gati ane sthiti svarUpa kArya judA judA svataMtra hovAthI te bannenA apekSAkAraNabhUta dravya paNa judA judA siddha thAya che. Ama gatinimittakAraNa svarUpa dharmAstikAya ane sthitinimittakAraNa svarUpa adharmAstikAya A banne dravyamAM bhedanI siddhi paNa avyAhata ja che. # dharma-adharmadravyanA paraspara apalApanI Apatti = (li 7.) jo dharmAstikAyanA abhAvane sthitinuM apekSAkAraNa mAnavAmAM Ave ane dharmAstikAya dravyanA abhAvathI prayukta evA gatiabhAvane ja jo sthiti kahevAmAM Ave tathA A rIte sthitinI saMgati karIne adharmAstikAyadravyano apalApa karavAmAM Ave to 'adharmAstikAyano abhAva gatinuM apekSAkAraNa che tathA adharmAstikAyadravyanA abhAvathI prayukta tevo sthitiabhAva e ja gatiparyAya che' AvuM kahevA dvArA gatinI saMgati karIne dharmAstikAya dravyano apalApa karanAra mANasanuM moDhuM baMdha karavuM tamArA mATe azakya ja banI jaze. kAraNa ke yukti to banne pakSamAM tulya ja che. tethI dharmAstikAya ane adharmAstikAya bannene svatantra dravya tarIke mAnavA jarUrI che. uparokta doSanuM nirAkaraNa karavA mATe adharmAstikAyane nahi mAnanArA nIce mujaba dalIla kare che. pustakomAM ahIM 'dharmAstikAyAbhAvarUpa kahatAM' ATalo pATha vadhu che je anAvazyaka ane bhrAmaka che. ko.(9+10+11) + si. + lA.(2) mujaba pATha lIdhela che. I lI.(1+2+3)mAM 'sthityabhAva' azuddha pATha. ..... * cihnadrayamadhyavartIpATha pustakomAM nathI. A.(1)mAM che. A pustakomAM 'sthitibhAvaI' azuddha pATha.ko.(9+10+11+13) + si.no pATha lIdho che. A pustakomAM 'gatyabhAva' azuddha pATha. * Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [tee nirantarasthitihetuvicAraH 20/7 niraMtaragatisvabhAvaU dravya na kIdhuM joIIM, to niraMtara sthitisvabhAva paNi kima kIjai ? *jo niraMtara sthitihetu adharma dravya na bhASII = na kahIIM to sthitino hetu kuNa kahIIM ?x nanu adharmAstikAyA'bhAvaprayuktasthityabhAvAtmakazcedayaM gatibhAvaH tarhi sarvadA aloke'dharmAstikAyavirahAd nirantaragatisvabhAvazAli dravyaM prasajyeta / na cAgame aloke nirantaragatimaddravyaM proktamiti cet ? 1456 tarhi dharmAstikAyavirahaprayuktagatyabhAvAtmakasthitibhAvA'bhyupagamapakSo'pi tyajyatAm, aloke nityaM dharmAstikAyaviraheNa nirantarasthitisvabhAvazAlidravyApatteH / na cAgame'loke nirantarasthitisvabhAvaM dravyaM proktam, yukterubhayatra tulyatvAt / tatazca dharmAstikAyavirahaprayuktagatyabhAvalakSaNasthitisvabhAvakalpanA naarhti| ataH svatantrasthitiparyAyaprayuktA adharmAstikAyadravyagocarA kalpanA AvazyakI / yadi ca siddhAdinirantara sthitiheturUpeNa adharmAstikAyadravyaM nA'bhyupagamyate tarhi kasya kA sthitihetutvam ? na ca dharmAstikAyavirahasya sthitihetuteti vAcyam, dharmAstikAyasya samagralokavyApitayA - gati-sthitimAM pratibaMdi dalIla :- (7nu.) adharmAstikAyanA abhAvathI prayukta sthitiabhAvasvarUpa gatibhAvane mAnavAnI kalpanA tame vinigamanAvirahathI dekhADI hatI te mAnya banI zake tema nathI. kAraNa ke jo tevuM mAnavAmAM Ave to alokAkAzamAM sarvadA adharmAstikAyano abhAva hovAthI nirantara gatisvabhAvavALA dravyane mAnavAnI Apatti Avaze. paraMtu AgamamAM to alokAkAzamAM nirantaragativALuM koI paNa dravya jaNAvela nathI. AgamamAM na jaNAvelI bAbatane mAnavI paDe tevI kalpanA karavI vyAjabI nathI. samAdhAna :- (dde.) jo Agamaviruddha nirantaragatizIla dravyanI alokamAM kalpanA karavAnI ApattithI adharmAstikAyavirahaprayukta sthitiabhAvane gati mAnI na zakAya to dharmAstikAyaabhAvaprayukta gatiabhAvasvarUpa sthitine paNa kema mAnI zakAya ? kAraNa evuM mAnavAmAM alokamAM kAyama dharmAstikAyano abhAva hovAthI nirantarasthitisvabhAvavALuM dravya mAnavAnI Apatti Avaze. paraMtu alokAkAzamAM nirantarasthitisvabhAvavALuM dravya AgamamAM batAvela nathI. tethI dharmAstikAyaabhAvaprayukta gatiabhAvasvarUpa sthitine mAnavAno pakSa choDavo ja paDaze. yukti to banne pakSamAM samAna che. Ama dharmAstikAyaabhAvaprayukta gativirahasvarUpa sthiti ke adharmAstikAyaabhAvaprayukta sthitivirahasvarUpa gati AmAMthI eka paNa pakSa mAnya na karAya. tethI gatinI jema sthitine paNa svataMtra paryAya mAnavI ucita che. mATe svataMtraparyAyasvarUpa sthitinA nimitte adharmAstikAya dravyanI kalpanA jarUrI che. cheM sAMtara-niraMtara sthitinuM kAraNa adharmAstikAya (vi.) tathA jo siddha bhagavaMta vagerenI niraMtara sthitinA hetu tarIke adharmAstikAya nAmanA dravyane tame mAnatA na ho to sthitinuM kAraNa koNa banaze ? sthiti e kArya hovAthI tenuM koIka kAraNa to mAnavuM ja paDaze. dharmAstikAyanA abhAvane to sthitino hetu kahI zakAto ja nathI. kema ke dharmAstikAya - cihnadrayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI. ko.(13)mAMthI lIdho che. Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20/7 * asaGkIrNasvabhAve dharmA'dharmadravye / 1457 te mATaI zrI jinavANIno paramArtha sAMbhalInaI dharmAstikAya adharmAstikAya e 2 dravya asaMkIrNasvabhAvaI mAnavAM. 10/7 loke tadabhAvasya virahAd dharmAstikAyavirahasya sthititvaavcchinne'pekssaakaarnntvaa'yogaat| tatazca ghaTa-paTAdisAntarasthitiM siddhAdinirantarasthitiM prati cA'dharmAstikAyasyA'pekSAkAraNatvamAgamoktamucitameva / itthaJca gati-sthityoH svatantraparyAyatvena tadapekSAkAraNavidhayA yathAkramaM mitho'saGkIrNadharmA'dharmadravyadvayakalpanaiva zreyasI iti jinavANIM nibhaaly| iha sthale dravyAnuyogatarkaNAyAM bhojakavinA skhalitaM tat prAjJaiH paryAlocanIyam / prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - muktAtmana Ananda iva gati-sthitiparyAyau nAnyadravyanirapekSau / yadyapi nizcayataH siddhagati-sthitiparyAyayoH svakIyatvena svAdhInatvameva tathApi vyavahArataH parApekSatvamiti siddhadazAyAmapyasmAsu dharmAdidravyAnugrAhyatvamiti na vismartavyam / itthaM yathocitarItyA pratyekaM padArtheSu nyAyArpaNAd AdhyAtmikadazA paripUrNatayA praadurbhvti| tatazca mahAmuniH dvAtriMzikAyAM UMta "bhavaprapaSyarahita paramAnandamehura" (A.pra.26/32) siddhasthAnaM ttama u0/chA. to samagra lokAkAzamAM vyApta hovAthI 14 rAjalokamAM teno abhAva nathI hoto. tethI dharmAstikAyanA abhAvane sthiti sAmAnya pratye = sarvasthiti pratye apekSAkAraNa mAnI na zakAya. vyatireka vyabhicAranA lIdhe dharmAstikAyane sthititvaavacchinnanuM kAraNa na kahevAya. tethI ghaTa-paTa vagere padArthanI sAMtara sthiti pratye tathA siddha bhagavaMta vagere padArthanI niraMtara sthiti pratye adharmAstikAyane apekSAkAraNa mAnavAno siddhAntapakSa vyAjabI ja che. A rIte gatino abhAva sthiti nathI ane sthitino abhAva gati nathI. paraMtu gati ane sthiti banne svataMtra paryAya ja che. tethI tenA apekSAkAraNarUpe yathAkrama dharmAstikAya ane adharmAstikAya - A be dravyanI kalpanA karavI e ja hitakArI che. Ama dharmAstikAya-adharmAstikAya nAmanA be dravyane svIkAravA jarUrI che. A pramANe zrIjinavANIne tame AdarapUrvaka saMbhALo, sAMbhaLo. (rU.) A sthaLe dravyAnuyogatarkaNAmAM bhojakavie alanA karI che. te aMge prAjJa puruSoe svayaM parAmarza karavo. darekane yogya nyAya ApIe . AdhyAtmika upanaya - siddha bhagavaMtano AnaMda paryAya je rIte anya dravyathI nirapekSa che, te rIte gati ane sthiti paryAya nirapekSa nathI paraMtu paradravyasApekSa che. jo ke nizcayathI gati-sthiti nAmanA paryAya siddha bhagavaMtanA potAnA ja hovAthI te paryAya svasApekSa che. paraMtu vyavahArathI gati-sthiti paryAya parasApekSa che. Ama siddhadazAmAM paNa dharmAstikAya Adi anya dravyanA ApaNA upara thanAra upakAra ApaNI najara bahAra nIkaLI javA na joIe. A rIte dareka padArthane yathocita rIte nyAya ApavAthI ja AdhyAtmika dazA paripUrNapaNe pAMgare. tenA lIdhe kAtrizikAmAM mahopAdhyAyajIe darzAvela saMsAranA prapaMcathI zUnya ane paramAnaMdathI puSTa evA siddhonI duniyAne mahAmuni meLave che.(10/7) 0 pustakomAM "saMbhAlI.." pATha. ko.(13)no pATha lIdho che. Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20/8 prata 1458 0 avagAhanAprabhAvanirUpaNam / havaI AkAzadravyanuM lakSaNa kahaI chaI - sarva dravyanaI re je "diI sarvadA, sAdhAraNa avakAza; loka-aloka prakAraI bhAkhiuM, teha dravya AkAza /108 (169) sama. sarva dravyanaI je sarvadA = sadA sAdhAraNa avakAza diI, te anugata eka AkAzAstikAya sarvAdhAra kahiyaiM. adhunA'vasarasaGgatiprAptamAkAzAstikAyadravyaM lakSaNadvArA nirUpayati - 'sarve'ti / sarvadravye'vakAzaM yad datte sAdhAraNaM sdaa| / dravyaM tad gaganaM jJeyaM lokA'lokatayA dvidhA / / 10/8 / / prakRte daNDAnvayastvevam - sarvadravye sAdhAraNam avakAzaM yat sadA datte tad dravyaM gaganaM seyam (tabdha) tochaISnotI dvidhA (3yam) TI90/8TI sarvadravye = dravyatvAvacchinne sadA = sarvadA sAdhAraNam = anugatam avakAzam = avagAhaM / yad dravyaM datte tad ekaM gaganam = AkAzAstikAyadravyaM jJeyam / taduktaM bhagavatyAm '"AgAsatthikAe paNa NaM jIvadavvANa ya ajIvadavvANa ya bhaaynnbhuue| egeNavi se punne dohivi punne sayaMpi maaejjaa| koDisaeNavi kA punne koDisahassaMpi maaejjaa| avagAhaNAlakkhaNe NaM AgAsatthikAe" (bha.sU.13/4/481) iti / etadanusAreNa paramAtmaprakAzavRttI brahmadevena "ekajIvAvagAhapradeze anantajIvAvagAhadAnasAmarthyam avagAhanatvaM avataraNikA - dharmAstikAyadravyanuM ane adharmAstikAyadravyanuM nirUpaNa pUrNa thayuM. have AkAzAstikAya dravyanuM nirUpaNa karavAno avasara prApta thayela che. tethI graMthakArazrI avasarasaMgatiprApta AkAzAstikAya dravyanuM lakSaNa dvArA nirUpaNa kare che : 4 AkAzanuM nirUpaNa che zlokArtha:- sarva dravyamAM sAdhAraNa evA avagAhane je dravya sarvadA Ape che, te dravyane AkAza tarIke jANavuM. loka ane aloka rUpe tenA be bheda jANavA. (108) Doka vyAkhyArtha :- dravyatvaavacchinnamAM = sarva dravyamAM sarvadA sAdhAraNa = anugata evA avagAhane je dravya Ape che tene AkAzAstikAya dravya tarIke jANavuM. tethI bhagavatIsUtramAM jaNAvela che ke AkAzAstikAya jIvadravyanA ane ajIvadravyanA AdhArasvarUpa che. eka dravyathI paNa te AkAza pUrNa thAya che. be dravyathI paNa te pUrNa thAya che. AkAzamAM seMkaDo cIja paNa samAI jAya che. koTizata vastuothI paNa AkAza bharAyeluM hoya che. tathA temAM koTisahasra vastuo paNa samAI jAya che. kAraNa ke) AkAzAstikAyanuM lakSaNa avagAhanA che. Ane anusarIne paramAtmaprakAzavRttimAM brahmadevajIe "eka jIvane rahevAnA AkAzapradezamAM anaMta jIvone rahevA mATe avakAza ApavAnuM sAmarthya e avagAhanatva * si.mAM ' pATha. je phakta lA.(2)mAM "sadA" che. 1. AzAntiya i nIvakathA ja anIdravyAnAM mAnanamUta:// ekena api saH pUrNaH dvAbhyAm api pUrNaH zatam api maayaat| koTizatena api pUrNa: koTisahasram api maayaat| avagAhanAlakSaNaH NaM AkAzAstikAyaH / Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avagAhanAsvarUpanirUpaNam 10/8 maLyate" (pa.va.61/pR.67) hyumiti sammAnyate| " avagAhanA hi na saMyogadAnam upagraho vA anyasAdhAraNatvAt, kintu AdhAratvaparyAyaH" (syA. raha. A.11/jIlDa-2/pR.686) kRti madhyamarimALasvAdAvarahasyeyavinayavAcandrAH | tatazca sarvadravyAdhAratayA'nugataikAkAzadravyaM sidhyatIti prakRte tAtparyam / tathAhi - 'pakSi-pazu -puSpa-pRthivI-puttalikA-puruSa-purandarAdyAdhAratAnirUpitopAdAnakAraNatA kiJciddharmAvacchinnA, kAraNatAtvAt, ghaTAdikAraNatAvadi'tyanumAnaprayogAd lAghavena sarvadravyaniSThAdheyatAnirUpitasAdhAraNA''dhAratAkAraNatA- ku vacchedakadharmAzrayavidhayA'nugataikA'vinazvarA''kAzadravyasiddhiranAvilA / atha 'iha pakSI, neha pakSI' ityAdipratyayaviSayIbhUte AlokamaNDale AkAzalakSaNAtivyAptiH kA kahevAya che' A pramANe jaNAvela hoya tema saMbhave che. 1459 avagAhanA eTale AdhAratAparyAya ("avA.) prastutamAM "avagAhanA eTale anyadravyane saMyoganuM dAna karavuM tema na samajavuM athavA to samIpa rahIne anya dravyano svIkAra karavo te paNa 'avagAhanA' zabdano artha nathI. AnuM kAraNa e che ke AkAza sivAyanA ghara, dukAna, Azrama, upAzraya vagere dravyo paNa paradravyane saMyoga ApavAnuM kAma ke najIka rahIne para dravyane svIkAravAnuM kAma kare ja che. tethI tene avagAhanA kahI na zakAya. bAkI to AkAzanA lakSaNanI ghara, dukAna, Azrama vageremAM paNa ativyApti Ave. tethI avagAhanA saMyogadAna svarUpa ke upagraha svarUpa nathI. paraMtu AdhAratA nAmano paryAya e ja avagAhanA che. ane te ja AkAza dravyanuM lakSaNa che. AkAza sivAyanA dravyo, anya dravyone saMyoga ApavA chatAM ke anya dravyono svIkAra karavA chatAM paNa teno AdhAra banatA nathI. sarva dravyono AdhAra to phakta AkAza dravya ja che. tethI AdhAratA paryAya svarUpa avagAhanA e ja AkAzanuM lakSaNa che" - A pramANe madhyamaparimANa syAdvAdarahasya graMthamAM mahAmahopAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAje jaNAvela che. * anumAna pramANathI AkAzanI siddhi (satazva.) tethI 'sarva dravyanA AdhArarUpe eka anugata AkAza dravya siddha thAya che' - tevuM prastutamAM mahopAdhyAyajI mahArAjanuM tAtparya phalita thAya che. tethI prastutamAM anumAna pramANathI AkAza dravyanI siddhi sUcita thAya che. te anumAna prayoga A pramANe jANavo - pakSI, pazu, puSpa, pRthvI, pUtaLI, puruSa, puraMdara vagere padArthonI AdhAratAthI nirUpita evI upAdAnakAraNatA (= pakSa) koIka guNadharmathI avacchinna che. (= sAdhya) kAraNa ke te kAraNatA svarUpa che. (= hetu) jema ke ghaTAdinI kAraNatA. (= dRSTAnta) A anumAnaprayoga dvArA pakSI, pazu vagere sarva dravyanI AdhAratAnI anugata kAraNatAnA avacchedaka dharmarUpe AkAzatvanI siddhi thaze. tathA sAdhAraNa AdhAratAnI kAraNatAnA avacchedaka evA AkAzatvanA AzrayarUpe siddha thanAra AkAzadravya lAghavasahakArathI anugata eka nityadravya svarUpe jANavuM. 'siddhaH pavArtha jo nityazvettavAnAdhavam, gati vAdha' A pramANe pUrve jaNAvela nyAya dvArA prApta thatA lAghavanA sahakArathI nitya eka AkAza dravyanI siddhi avyAhata rIte thAya che. pUrvapakSa :- (tha.) AdhAratAparyAya svarUpa avagAhanAne jo AkAzanuM lakSaNa mAnavAmAM Ave to pa * #b ma rza Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ _20/8 1460 AlokamaNDalAdhAratAnirAkaraNam / gu durvAreti cet ? na, 'iha' ityAdipratyayena AlokamaNDalAnullekhAt, tadAlokavyakteranyatra gatAvapi taddarzanAt / na cAlokAntaraM tadviSayaH, tatreva' kRti pratyamajJAnAt | na cAlokatvenaiva tadAdhAratvAnna tadanupapattiriti vAcyam, AlokamaMDalamAM AkAzanA lakSaNanI ativyApti durvAra banaze. kAraNa ke AkAzamAM vyApta AlokamaMDalane = sUryaprakAzamaMDalane udezIne "ahIM pakSI che, pelA bhAgamAM pakSI nathI' - A pramANe pratIti thAya che. prastuta pratItimAM "ahIM' zabdathI prakAzamaMDalano ja ullekha thAya che. tethI 'rUda' ityAdi pratItinA viSayabhUta AlokamaMDalamAM AkAzanA lakSaNanI ativyApti durvAra banaze. kAraNa ke uparokta pratIti AlokamaMDalamAM pakSInI AdhAratAnuM bhAna karAve che. * paMkhIno AdhAra AlokamaMDala nahi paNa AkAza ja uttarapakSa :- (, ''.) tamArI dalIla vyAjabI nathI. "da' ItyAdi pratIti dvArA AlokamaMDalano ullekha thato nathI. kAraNa ke te AlokamaMDala anyatra javA chatAM paNa "' ItyAdi pratIti to anubhavAya ja che. tethI pakSInI AdhAratArUpe uparokta pratIti AlokamaMDalanuM avagAhana karatI nathI. tethI AlokamaMDalamAM AkAzanA lakSaNanI ativyAptine avakAza raheto nathI. pUrvapakSa :- (na cA) te prakAzamaMDala anyatra javA chatAM paNa te sthaLe anya prakAzamaMDala AvI cUkela hovAthI anya prakAzamaMDaLa "da' ItyAdi pratItino viSaya bane che. matalaba ke prakAza vyakti badalavA chatAM prakAzitvarUpe pakSInA AdhArano tyAM anugata bodha thAya ja che. tethI AlokamaMDalasvarUpe pakSInI AdhAratAnI kAraNatAno svIkAra karI zakAya che. Ama AdhAratAparyAyasvarUpa avagAhanA AlokamaMDalamAM rahevAthI AlokamaMDalamAM AkAzanA lakSaNanI ativyApti durvAra banaze. ) AlokamaMDalanI AdhAratA pratyabhijJAthI bAdhita ) samAdhAna :- ('tatra) nA, tamArI A dalIla vyAjabI nathI. kAraNa ke Alokavyakti badalAvA chatAM paNa "pakSI tyAM ja che' AvI pratIti UrdhvabhAgamAM thAya ja che. jo pratItimAM pakSInA AdhAra tarIke AlokamaMDalanuM ja bhAna thatuM hoya to Alokavyakti badalAI jatAM 'paMkhI have tyAM nathI, bIje che' - AvI pratIti thavI joIe. paraMtu evI pratIti thatI nathI. AthI AlokamaMDalane pakSIno AdhAra mAnI zakAto nathI. tethI 'pUrvottara kAlamAM paMkhInA AdhArarUpe je padArthanuM bhAna thAya che te eka ja che, anya nahi - AvuM siddha thAya che. prakAzamaMDala badalAvAnA lIdhe pUrvottarakAlIna pakSIAdhArabhUta padArthamAM aikyaavagAhI pratyabhijJAno te prakAzamaMDala viSaya banI zakatuM nathI. tethI AlokamaMDalamAM AdhAratAparyAyasvarUpa AkAzanA lakSaNanI ativyAptine koI avakAza raheto nathI. zaMkA :- (vAno.) vibhinna Alokavyaktine Aloka-sAmAnyarUpe pakSIno AdhAra mAnavAmAM uparokta pratyabhijJAnI anupatti AvavAno avakAza raheto nathI. kAraNa ke Aloka vyakti badalAvA Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20/8 * AdhAratAvacchedakam AkAzatvam / - 2462 "phuda pakSI, naida pakSI" ityAdi vyavahAra ja deza bhedaI huI, tardazI anugata AkAza ja paryavasanna hoI. AlokA'bhAve'pi rAtrau 'tatraiva' iti prtybhijnyaanaat|| vastuto dezavizeSamevA'vacchedakatayA pratItyaiva 'iha pakSI, neha pakSI' ityAdivyavahAro bhavati / yaddezavizeSamapekSya 'iha pakSI, neha pakSI' ityAdivyavahAro bhavati taddezi tu lAghavena gaganamekameva dravyamiti paryavasyati, tasyAnanugatatve gauravAt / nanu 'iha pakSI, neha pakSI' ityAdivyavahAre mUrttadravyAbhAvasyaiva tadAdhAratvena pratItiriti ja chatAM AlotvasAmAnyarUpe Alokane pakSInA AdhArasvarUpe uparokta pratItino viSaya mAnavAmAM uparokta pratyabhijJA bAdhita thatI nathI. AnuM kAraNa e che ke te samaye thanArI pratyabhijJAno artha eTalo ja thaze ke "atyAre paNa AlokamAM = prakAzamAM ja pakSI che." tathA Avo artha svIkAravAmAM koI asaMgati nathI. kema ke "Aloka' padArtha tyAM vidyamAna che. ra Alokatva AdhAratAavacchedaka nathI ? samAdhAna :- (kannovA.) tamArI A dalIla vyAjabI nathI. kAraNa ke divase jyAM pakSI dekhAyela hatuM tyAM rAtre prakAzano abhAva hovA chatAM paNa jo pakSInA avAjathI ke pAMkhonA phaphaDATAdi dvArA te sthAnamAM pakSIno khyAla Ave to pakSInA AdhArarUpa dezamAM A rUpe pratyabhijJA thAya che ke "divase jyAM pakSI hatuM tyAM ja atyAre rAtre paNa pakSI hAjara che." tethI uparokta pratyabhijJAno viSaya Alokatvaavacchinnane mAnavAmAM te pratyabhijJAnI ja saMgati thaI nahi zake. kAraNa ke, rAtrinA samaye paMkhI AlokasAmAnyamAM rahetuM nathI. tyAre koI paNa prakArano prakAza ja hAjara nathI to prakAza tyAre pakSIno ke AdhAra kaI rIte banI zake ? che. lAghavathI AkAzanI siddhi che. (vastu) vAstavamAM to dezavizeSanuM avacchedakarUpe pratItimAM avagAhana karIne ja "ahIM pakSI che. tyAM pakSI nathI" - ItyAdi vyavahAra thAya che. je dezavizeSanI apekSAe "ahIM pakSI che. tyAM pakSI nathI" - ItyAdi vyavahAra thAya che te deza-pradezayukta dravya to lAghavathI eka gagana ja che - tevuM phalita thAya che. kAraNa ke AdhArabhUta dravyane ananugata-aneka mAnavAmAM gaurava che. Ama ahIM pakSI che" - ItyAdi vAkyaprayogamAM nimitta bananAra pratItine pakSIAdhAratAnA avacchedakarUpe dezavizeSanI grAhaka mAnavAthI deza-pradezayukta eka anugata nitya AkAzadravyanI lAghava sahakArathI siddhi thAya che. pUrvapakSa :- (na.) "ahIM pakSI che, ahIM pakSI nathI" - ItyAdi vyavahAramAM mUrtidravyano abhAva ja pakSInA AdhAra tarIke pratIta thAya che. tethI mUrtadravyAbhAvane ja pakSInA AdhAra tarIke uparokta ja ko.(9+10+11)mAM 'ja nathI. * pustakomAM "bheda pATha. lI.(1)mAM "nayadeza" azuddha pATha. ko.(7)no pATha lIdho che. je pA.mAM "taddezAnu...." pATha che. Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAma 1462 * nibiDamUrttadravyAbhAvatvena AdhAratAnirAsaH nA'tiriktA''kAzadravyasiddhiriti cet ? 10/8 7, Aloke sati tadabhAve'pi proktaprayogopalabdheH / na ca nibiDamUrtadravyAbhAvatvenaiva tatrA''dhAratvapratyayopagamAnnAyaM doSaH, Aloke satyapi nibiDamUrtAbhAvA'bAdhAditi vAcyam, abhAvasyA'dhikaraNabhede'pyabhinnatayA tasyA'nyatrA'pi sattvenA'nyatra gate'pi pakSiNi 'tatraiva pratItino viSaya mAnavAthI atirikta AkAzadravyanI siddhi na thaI zake. kAraNa ke AkAzane pakSIno AdhAra na mAnavA chatAM paNa mUrtadravyAbhAva pakSIno AdhAra banavA taiyAra che. * mUrtadravyAbhAva paMkhIno AdhAra nathI uttarapakSa :- (na, JAnodde.) tamArI dalIla vyAjabI nathI. kAraNa ke divase AlokanI hAjarImAM UrdhvabhAgamAM mUrtadravyano abhAva nathI hoto. kema ke Aloka svayaM mUrtadravya che. tema chatAM divase uparitana bhAgamAM "ahIM pakSI che" - ItyAdi vAkyaprayoga upalabdha thAya che. Ama, mUrradravyAbhAva na hovA chatAM paNa uparokta vyavahAra prasiddha hovAnA lIdhe mUrradravyAbhAvane pakSIno AdhAra mAnI zakAya tema nathI. zaMkA :- (16 nivijJa.) "ahIM pakSI che" - ItyAdi vyavahAramAM ame pakSInA AdhAra tarIke kevala mUrtadravyAbhAvane svIkAratA nathI paNa nibiDamUrtadravyAbhAvane ja pakSInA AdhAra tarIke mAnIe chIe. divase prakAza hoya tyAre uparabhAgamAM Aloka hovAthI mUrtadravya hovA chatAM nibiDa mUrtadravya to nathI ja rahetuM. kAraNa ke prakAza = Aloka mUrtadravya hovA chatAM nibiDa mUrtadravya svarUpa nathI. tethI divase uparitana bhAgamAM mUrtadravya hovA chatAM nibiDa mUrtadravya na hovAthI nibiDamUrtadravyAbhAvane 'ahIM pakSI che" ItyAdi pratItimAM AdhArabhUta viSaya tarIke mAnI zakAya che. tethI pakSInA AdhArarUpe atirikta AkAza dravyane svIkAravAnI AvazyakatA rahetI nathI. * nibiDamUrtadravyAbhAva paNa paMkhIno AdhAra nathI samAdhAna :- (samAva.) tamArI dalIla vyAjabI nathI. kAraNa ke, nibiDa (=nakka2) mUttudravyano abhAva to anya sthAnomAM paNa hAjara hovAthI pakSI bIjA sthAnamAM cAlyuM jaze tyAre paNa "tyAM ja pakSI che" ItyAdirUpe pratyabhijJA thavAnI Apatti Avaze. matalaba ke savAranA samaye uparitana bhAgamAM jyAM pakSInuM darzana thayuM hatuM, tyAMthI bIjA sthAnamAM paMkhI madhyAhna samaye cAlI javA chatAM paNa te samaye 'prAtaHkAlamAM jyAM pakSInuM darzana thayuM hatuM tyAM ja atyAre (madhyAhna samaye) paNa pakSI che.' A pramANe pratyabhijJA thavAnI Apatti Avaze. kAraNa ke nibiDa (=nakkara) mUrtadravyanA abhAvane paMkhIno AdhAra mAnavAmAM Ave to uparokta pratyabhijJAno artha evo phalita thaze ke 'prAtaHkALamAM je nibiDamUrtadravyAbhAvamAM pakSI hatuM te ja nibiDamUrtadravyAbhAvamAM madhyAhnakAle paNa pakSI che.' tathA uparokta arthaghaTanamAM koI paNa prakAranI asaMgati rahetI nathI. kAraNa ke adhikaraNabhedathI abhAvamAM bheda paDato nathI. tethI je uparitana bhAgamAM prAtaHkAlamAM paMkhInuM darzana thayuM hatuM te sthaLethI madhyAhnasamaye paMkhI haTI javA chatAM paNa, tamArA mata mujaba, paMkhInA AdhArarUpe bhAsita thanAra nibiDamUrtadravyAbhAva to banne samaye, banne sthaLe, eka ja che. matalaba ke savAre je sthaLe paMkhI hatuM tyAM rahela nibiDamUrtadravyAbhAva ane madhyAhnasamaye jyAM paMkhI Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20/8 'iha patatrI'ti vyavahAramImAMsA 0 1463 taddezoAmAvacchinnamUrtAimAvatinA tathyavadArIpatti" ( ) rUtti vardhamAnag nAnava, pakSI'ti pratyabhijJApatteH, abhAvatvena bhAvapadArthA''dhAratvA'sambhavAcca / yattu pRthivIbhAgavizeSAdilakSaNatattaddezo_bhAgAvacchinnamUrttadravyAbhAvatvena tadAdhAratAbhyupagamAd 'iha patatrI' ityAdivyavahArasya 'tatraiva patatrI'tyAdipratyabhijJAnasya ca upapattiH, anyatra gate tu patatriNi 'tatraiveti pratyabhijJA'nApattiriti vardhamAnopAdhyAyAdimatam, che tyAM rahela nibiDamUrtadravyAbhAva eka ja che. tethI uparokta nibiDamUrtadravyAbhAvane paMkhIno AdhAra mAnavAmAM Ave to uparokta pratyabhijJAno artha bAdhita thato nathI. tethI paMkhI anyatra cAlI javA chatAM paNa "madhyAhnasamaye paNa paMkhI tyAM ja che ke jyAM te paMkhI savAre hatuM' - AvI pratIti thavAnI Apatti Avaze. kema ke uparokta buddhimAM "tyAM' zabdathI nibiDamUrtadravyAbhAva ja vivakSita che, je tyAre paMkhInA AdhAra banelA sthaLe vidyamAna ja che. nibiDamUrtadravyAbhAva to banne sthaLe eka ja che. adhikaraNabhede abhAva badalAto nathI. uparokta ApattinA kAraNe nibiDamUrtadravyAbhAvane paMkhInA AdhAra tarIke mAnavAnI vAta vyAjabI nathI. tema ja te vAta anucita hovAnuM bIjuM kAraNa e che ke abhAvatvarUpe bhAvapadArthanI AdhAratA kyAMya paNa saMbhavatI nathI. "ghaTAbhAvamAM paTAdi che' - AvI pratIti lokavyavahAramAM ke dArzanika jagatamAM koIne paNa mAnya nathI. A vardhamAna upAdhyAyano mata (7) navyanyAyanA prasthApaka gaMgeza upAdhyAyanA putra vardhamAna upAdhyAya vagere navya taiyAyiko prastutamAM evuM jaNAve che ke "pRthvInA amuka bhAga vagere svarUpa te te sthAnanA uparita bhAgathI avacchinna mUrtadravyAbhAva e paMkhIno AdhAra bane che. matalaba ke paMkhInI AdhAratAno avacchedaka dharma dhI phakta mUrtadravyAbhAvatva ke nibiDamUrtadravyAbhAvatva nathI. paraMtu UMcI-nIcI jamIna, parvata, khADA, TekarA vagere vizeSabhAgasvarUpa te te sthAnanA uparitana bhAgathI avacchinna mUrtadravyAbhAvatva paMkhInI AdhAratAnuM avacchedaka che - AvuM ame svIkArIe chIe. tethI "ahIM paMkhI che. ahIM paMkhI nathI" - ItyAdi vyavahAramAM paMkhInI AdhAratArUpe AkAzanuM bhAna thatuM nathI. paraMtu te te sthAnanA uparitana bhAgathI avacchinna mUrtadravyAbhAvanuM ja paMkhInA AdhArarUpe bhAna thAya che. tathA savAre jyAM paMkhI hoya tyAM ja rAtre paMkhI haze tevA samaye "paMkhI tyAM ja che ke jyAM te savAre dekhAyuM hatuM' - ItyAdi pratyabhijJA saMgata thaI zakaze. kAraNa ke uparokta pratyabhijJAmAM paMkhInA AdhAra tarIke AlokanuM bhAna thatuM nathI. paraMtu upara jaNAvyA mujaba te te sthaLanA uparitana bhAgathI avacchinna mUrtadravyAbhAvanuM ja jJAna thAya che. tathA prAtaHkAle jyAM paMkhI hatuM tyAMthI te paMkhI anyatra ravAnA thatA "paMkhI tyAM ja che ke jyAM te pUrve hatuM - AvI pratyabhijJA thavAnI Apattine paNa avakAza nahi rahe. kAraNa ke prAta:kAlamAM je sthAnanA uparitana bhAgathI avacchinna evA mUrtadravyAbhAvamAM paMkhI hatuM te ja sthAnanA uparitana bhAgathI avacchinna mUrtadravyAbhAvamAM pazcAt kAlamAM paMkhI rahetuM nathI. paraMtu te sthAnathI bhinna sthaLanA uparitana bhAgathI avacchinna mUrtadravyAbhAvamAM paMkhI uttara kALamAM rahe che. Ama pUrvottara kALamAM alaga alaga uparita bhAgathI avacchinna mUrtadravyAbhAvamAM paMkhI rahetuM hovAnA lIdhe anyatra paMkhI ravAnA Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * atIndriyasyA'pi kSayopazamavizeSeNa bhAnam tasyAbhAvAdiniSThatvenAnubhUyamAnadravyAdhArAMzApalApaprasaGgAt, tAvadanatisandhAne'pi lokavyavahAreNA''kAzadezaM sa pratisandhAyoktavyavahArAcca / tattu nA'navadyam, "itthaM patatriprabhRteH darzitAbhAvaniSThatvA'bhyupagamena ' iha gagane patatrI' ityevamanubhUyamAnadravyAtmakA''dhArAMzA'palApaprasaGgAt / All 1464 10/8 tattaddezordhvabhAgAvacchinnamUrttadravyA'bhAvAdyapratisandhAne'pi 'gagane tatraiva patatrI' ityevaM sArvalaukikasvArasikavyavahAreNa AkAzadezavizeSamavacchedakavidhayA pratisandhAya uktavyavahArAcca / na cA''kAzadezasyA'tIndriyatvenA'vacchedakapratItyanupapattiriti vAcyam, indriyajanyabuddhau tAdRzasyA'pi kSayopazamavizeSeNa vizeSyA''kRSTatayA bhAnAt, nyAyamate candanacAkSuSapratyakSe jJAnalakSaNayA pratyAsattyA upanItasya cakSurayogyasyA'pi saurabhasyeva" (zA.vA.sa. sta. 7/kA.1/pR.11) thatAM 'savAre paMkhI jyAM hatuM tyAM ja madhyAhna samaye che' - AvI pratyabhijJAnI Apatti rahetI nathI. Ama paMkhInA AdhAra tarIke AkAzadravyano svIkAra karavAnI AvazyakatA rahetI nathI." * vardhamAna upAdhyAyanA matanuM nirAkaraNa (tattu.) vardhamAna upAdhyAyano uparokta mata vyAjabI nathI. AnuM kAraNa e che ke vardhamAna upAdhyAye jaNAvyuM te rIte paMkhI vagerene te te sthAnamAM uparitana bhAgathI avicchinna mUrtadravyAbhAvamAM rahelA mAnavAmAM Ave to 'ahIM AkAzamAM paMkhI che' - A pramANe sarvalokaprasiddha pratItimAM paMkhInA AdhAra tarIke anubhUyamAna dravyAtmaka gaganano apalApa thavAnI Apatti Avaze. = (tatta.) vaLI, te te dezanA upaparatana bhAgathI avicchinna mUrtadravyAbhAva vagerenuM anusaMdhAna na thavA chatAM paNa sarva loko 'AkAzamAM atyAre tyAM ja paMkhI che ke jyAM te savAre hatuM' - A pramANe svarasathI svecchAthI vyavahAra = vAkyaprayoga kare che. tenAthI phalita thAya che ke AkAzanA amuka cokkasa prakAranA bhAgane ja (AkAzadezavazeSane) avacchedaka rUpe khyAlamAM rAkhIne uparokta vyavahAra thAya che. tethI paMkhInA AdhArabhUta AkAzanA amuka bhAganuM avacchedakarUpe avagAhana karIne 'AkAzamAM tyAM ja paMkhI che' - ItyAdi pratIti-pratyabhijJA-vyavahAra thAya che. tethI te te sthAnanA uparitana bhAgathI avacchinna mUrtadravyAbhAvane paMkhIno AdhAra mAnavAnI vardhamAna upAdhyAyanI vAta vyAjabI nathI. zaMkA :- (na cA.) AkAza ane AkAzano bhAga = deza atIndriya hovAthI 'AkAzamAM tyAM ja paMkhI che' - AvI pratyakSAtmaka pratIti vageremAM avacchedaka tarIke tenuM bhAna thavuM saMgata nathI. arthAt paMkhInA avacchedakarUpe AkAzanA amuka bhAgane potAno viSaya banAvanArI pratIti pratyakSAtmaka banI nahi zake. * kSayopazamavizeSathI AkAzanuM pratyakSa samAdhAna :- (rUndriya.) tamArI vAta vyAjabI nathI. kema ke Indriyajanya buddhimAM atIndriya dezano paNa vizeSa prakAranA kSayopazamathI vizeSyanA saMbaMdhI rUpe bhAna thaI zake che. sugaMdha cakSuIndriya mATe ayogya = agrAhya hovA chatAM paNa nyAyamatamAM jJAnalakSaNA pratyAsattithI upanIta sugaMdhanuM caMdananA cAkSuSa pratyakSamAM bhAna thaI zake che tema jainamatamAM cakSuIndriya mATe ayogya evA AkAzadezanuM 'AkAzamAM tyAM ja paMkhI Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20/8 1465 0 uttarAdhyayanabRhadvRttisaMvAdaH 0 ityAdikaM syAdvAdakalpalatoktadizA'vaseyam / ____ taduktam uttarAdhyayanabRhadvRttau zrIzAntisUribhiH api "AkAzAnvaya-vyatirekAnuvidhAyI cA'vagAhaH / tathAhi - zuSirarUpamAkAzaM, tatraiva cA'vagAho, na tu tadviparIte pudgalAdau / athaivamalokAkAze'pi kathaM nA'vagAhaH ?, ucyate, syAdevaM yadi kazcidavagAhitA bhavet, tatra tu dharmAstikAyasya jIvAdInAM cA'sattvena tasyaivA'bhAva iti kasyA'sau samastu ? che' ItyAdi pratyakSAtmaka pratItimAM kSayopazamavizeSathI vizeSyanA saMbaMdhI rUpe bhAna thaI zake che. \Y) "ne tava pati trI' vAkyArthavicAra f/ te A rIte samajavuM - "Tne tatrava patatrI' A vAkyaprayogamAM prathamAvibhaktivALuM "pataMtrI pada che. "prathamAntavizeSyaka zAbdabodha thAya' Avo niyama hovAthI pataMtrI vizeSya banaze. tathA "ne zabdamAM lAgelI sAtamI vibhaktino artha che vRttitA. "tatra' zabdamAM samAyelI sAtamI vibhaktino artha che avacchedyatA. AkAzanA amuka bhAgamAM rahelI avacchedyatAnuM "tatra zabdamAM samAyelI sAtamI vibhaktithI bhAna thAya che. tenAthI avacchinna pakSI thaze. "iva' zabda avadhAraNa arthamAM che. tenAthI anyayogavyavacchedanuM = anyabhAgaavRttitAnuM bhAna thAya che. tethI zAbdabodha evo thaze ke kanyamA IISvRtti -tamAnaSISvacchatAnarUpatADavacchedyatAvAn chAzavRttiH pakSI". A zAbdabodhamAM vizeSyabhUta pakSInA vizeSaNa tarIke AkAzanuM ane AkAzabhAganuM bhAna vizeSa prakAranA kSayopazamathI vaktAne thaI zake che. temAM koI bAdha nathI. tathA te mujaba anusaMdhAna karIne te vaktA uparokta vyavahAra karI zake che. haju A dizAmAM AgaLa ghaNuM kahI zakAya tema che. te badhI bAbato syAdvAdakalpalatA graMthamAM karela digdarzana mujaba jANI levI. uparokta carcA dvArA phalita e thAya che ke sarva dravyonI AdhAratA AkAzamAM ja saMbhavI zake che tathA AdhAratAparyAyasvarUpa avagAhanA lakSaNathI AkAza nAmanuM eka atirikta nitya dravya siddha thAya che. haS avagAhanA-AkAza vacce anvaya-vyatireka (taku.) uttarAdhyayana sUtranI bRhaddhattimAM vAdivetAla zAMtisUrIzvarajI mahArAje paNa jaNAvela che ke "avagAhanA AkAzanA anvayane ane vyatirekane anusare che. te A rIte - AkAza polANa svarUpa che ane temAM ja sarva dravyanI avagAhanA = AdhAratA saMbhavI zake che. je polANasvarUpa na hoya paNa nakkara svarUpa hoya tevA pudgala vagere dravyamAM sarvadravyanI avagAhanA = AdhAratA saMbhavI zakatI nathI. (ma.) ahIM evI zaMkA thaI zake che ke "polANasvarUpa hovAnA lIdhe AkAza sarva dravyano AdhAra banatuM hoya to alokAkAzamAM paNa zA mATe sarva dravyanI avagAhanA hotI nathI ?" paraMtu A zaMkAnuM samAdhAna bahu saraLa che ane te A pramANe che ke tame kaho cho te pramANe thaI zake, jo avagAhana karanAra koIka AdheyabhUta padArtha alokAkAzamAM raheto hoya to. paraMtu alokAkAzamAM to dharmAstikAya ane jIvAdi padArtha na hovAthI avagAhaka = AdheyabhUta padArthano ja alokAkAzamAM abhAva che. to pachI alokAkAza kone potAnAmAM rAkhavAnuM kAma kare ? arthAta alokAkAza dravya to AdhAra banavA mATe taiyAra che paraMtu koI dravya tyAM rahevA jAya to te tene rAkhe ne ! alokAkAzamAM to koI dravya Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1466 0 bhittyAdyabhAvasya gaganAtmakatA''kSepaH 108 pa nanvevamapi na tatsiddhiH, hetorasiddhatvAt, tadasiddhizcA'nvayA'bhAvAt, sati hi tasmin bhavanam = anvayaH, na ca tatsattvasiddhirasti, anvayA'bhAve ca vyatirekasyA'pyasiddhiriti / nanu kathaM na tatsattvasiddhiH ? atha bhittyAdyabhAva evAkAzamiti / jatuM ja nathI. to alokAkAza kone rAkhavAnuM kAma kare ? dharmAstikAyanA abhAvanA lIdhe koI dravya alokAkAzamAM jaI zakatuM na hovAnA kAraNe alokAkAza koI dravyane avagAhanA na Ape teTalA mAtrathI "avagAhanA ApavAno svabhAva alokAkAzamAM nathI" ema kaI rIte kahI zakAya ? jaMgalamAM rahelA daMDa kuMbhAranA hAthamAM na Ave ane ghaDo na bane eTalA mAtrathI tenAmAM ghaTane banAvavAnI yogyatA nathI - evuM kaI rIte kahI zakAya ? na ja kahevAya. AthI "avagAhanA AkAzanA anvaya-vyatirekane anusare che tema svIkAravuM vyAjabI che. A anvaya-vyatirekasahacAradarzana kAryakAraNabhAvagrAhaka pUrvapakSa :- (narceva.) avagAhanA = AdhAratA svarUpa kArya AkAzanA anvaya-vyatirekane anusaratuM hovAthI avagAhanA lakSaNa dvArA AkAza dravyanI siddhi karavI vyAjabI nathI. kAraNa ke tamAro hetu ja asiddha che. prastutamAM jainasaMmata anumAnaprayoga A rIte samajavo - "vAdanA uchAzananyA, savAzAgaya-vyatireTSnuvidhAyitvAt." A pramANe anumAnaprayogamAM darzAvela hetu pakSamAM = avagAhanAmAM - asiddha che. AkAzanA anvayane ane vyatirekane anusaravAnuM avagAhanAmAM asiddha hovAnuM kAraNa e che ke avagAhanA svarUpa kAryamAM AkAzano anvayasahacAra jovA maLato nathI. "tatsatye tatsattvam arthAt prastutamAM "AkAza hoya to avagAhanA kArya utpanna thAya" - tevuM jo pramANa dvArA siddha thAya to anvayasahacAranuM darzana thayuM kahevAya. paraMtu AkAzanI hAjarI ja haju sudhI pramANa dvArA siddha thayela nathI. tethI AkAza ane avagAhanA vacce anvayasahacAra asiddha che. anvayasahacAra asiddha hoya to vyatirekasahacAranI paNa asiddhi thAya. tathA kArya-kAraNabhAvano nirNaya to anvaya-vyatirekanA sahacAra dvArA ja thaI zake, anyathA nahi. "AkAza hoya to avagAhanA svarUpa kArya utpanna thAya ane AkAza na hoya to avagAhanA svarUpa kArya utpanna na thAya' - Avo yathArtha nirNaya thAya to anvaya-vyatirekasahacAradarzana thayuM kahevAya. paraMtu AkAzanI ja jyAM sudhI siddhi thaI na hoya tyAM sudhI uparokta anvaya-vyatirekano nirNaya kaI rIte thaI zake ? tethI avagAhanAne AkAzanuM kArya kahevuM vyAjabI nathI. tethI ja avagAhanAne AkAzanuM lakSaNa paNa kahI na zakAya. >> AkAza lokasiddha che. uttarapakSa :- (na.) "AkAza hAjara nathI' - evuM tame kaI rIte kahI zako ? sarva loko AkAzano vyavahAra kare ja che. tethI "AkAzanA anvaya-vyatirekane avagAhanA anusare che' - A vAta paNa asiddha nathI. tethI uparokta anumAnaprayoga dvArA avagAhanA AkAzanuM kArya siddha thAya che. chedIvAlAdino abhAva = AkAza : pUrvapakSa pUrvapakSa :- (ma.) "loko AkAzano vyavahAra kare che - te tamArI vAta sAcI che. paraMtu "AkAza Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20/8 0 'viyati vihaga' iti pratItyA gaganasiddhiH / 1467 evaM satyAkAzAbhAva eva bhittyAdaya ityapi kiM na bhavati ? atha teSAM pramANapratItatvAt / ihA'pi kiM na pramANapratItiH ?, tathAhi - 'viyati vihaga' ityaadiprtiitynythaa'nuppttyaa'numaantsttsiddhiH| na ceyaM pratItiranyathA'pi sambhavati" (utta.sU. 28/9 bR.va.) ityAdikam / yadi gaganaM kuDyAdyabhAvAtmakaM syAt tarhi 'kuDyAbhAve vihago Dayate', 'parvatAbhAve vihago / Dayate' ityAdirUpA pratItiH prasajyeta / na caivaM sA kasyA'pi bhavati, abhAvatvena bhAvapadArthA''dhAratvA'sambhavAt / tasmAt kuDyAdyabhAvavyatiriktasvatantradravyAtmakameva gaganamityabhyupagantavyamiti jIvAdi dravyanI jema svataMtra dravya che' - A tamArI vAta asiddha che. dIvAla, parvata vagereno abhAva e ja AkAza che. AkAza kAMI svataMtra dravya nathI. tethI ja dIvAla, parvata vagereno jyAM abhAva hoya tyAM loko AkAza tarIkeno vyavahAra kare che. # vinigamanAviraha * uttarapA :- (uM.) jo "dIvAla, parvata vagereno abhAva e ja AkAza che' - A pramANe tame kahetA ho to "AkAzano abhAva e ja dIvAla vagere che' - AvuM paNa kema banI na zake ? kAraNa ke vinigamanAviraha to banne pakSamAM tulya ja che. pUrvapakSa :- (atha teSAM.) dIvAla, parvata vagere padArtho to pramANathI prasiddha che. tethI teno svataMtra dravya tarIke svIkAra karavo jarUrI che. tethI dIvAla vagerene AkAzAbhAva svarUpa mAnI na zakAya. # AkAza svataMtra dravya : uttarapakSa uttarapakSa :- (IST) to zuM AkAzamAM pramANajanya pratIti upalabdha nathI thatI ? ke jenA lIdhe tame AkAzane dIvAlAdinA abhAvasvarUpa mAno cho. AkAzadravyane vize pramANajanya pratIti A rIte che! samajavI. "AkAzamAM paMkhI uDe che' - A pramANe lokone svarasataH pratIti thAya che. jo AkAza nAmanuM dravya na hoya to uparokta pratIti saMgata na thaI zake. Ama uparokta pratItinI anyathA se anupapatti svarUpa hetu dvArA anumAna pramANathI AkAzanI siddhi thAya che. prastutamAM anumAna prayoga A rIte samajavo - TWITTSfmAnaM vatantradravyamati, "viti vidA' ti pratItyanyathAganupapatte . A anumAna prayoga dvArA AkAza nAmanA svataMtra dravyanI siddhi thAya che. jo AkAza nAmanuM svataMtra dravya svIkAravAmAM na Ave to uparokta pratIti saMbhavI zakatI nathI." A pramANe uttarAdhyayanasUtranI bRhaddhatimAM zrI zAMtisUrijI mahArAje avagAhanA svarUpa kArya dvArA svataMtra AkAzadravyanI siddhi karelI che. (hi) zrI zAMtisUrijI mahArAje chelle je vAta karI che tenuM tAtparya e che ke jo AkAza svataMtra dravya na hoya ane dIvAla, parvata Adino abhAva e ja AkAza hoya to "AkAzamAM paMkhI uDe che' - AvI pratIti thavAnA badale "dIvAlanA abhAvamAM paMkhI uDe che", "parvatanA abhAvamAM paMkhI uDe che' - AvI pratIti thavI joIe. paraMtu tevI pratIti to koIne paNa thatI nathI. kAraNa ke abhAvatvarUpe koI paNa vastumAM bhAva padArthanI AdhAratA saMbhavatI nathI. bhAvapadArthanI AdhAratAnA avacchedaka tarIke abhAvatvadharma koIne paNa mAnya nathI banato. tethI AkAzane dIvAlAdinA abhAvasvarUpa mAnavAnA Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1468 * syAdvAdaratnAkarAnusAreNa gaganasiddhiH tadAzayaH / vAdidevasUribhistu syAdvAdaratnAkare "yugapannikhiladravyAvagAhaH sAdhAraNakAraNApekSaH, yugpnnikhildrvyaavgaahtvaat| ya evaM sa evam, yathaikasaraHsalilA'ntaHpAtimatsyAdyavagAhaH / tathA'vagAhazcAyam / tasmAt mu tthaa| yaccApekSaNIyamatra sAdhAraNaM kAraNaM tad AkAzam" (syA. ratnA.5/8/pR.891) ityevamAkAzadravyasiddhiH kRtetyvdheym| vAdamahArNavAbhidhAnAyAM sammatitarkavRttI zrI abhayadevasUribhiH dharmAstikAyAditritayasAdhanArthaM "gati -sthityavagAhalakSaNaM pudgalAstikAyAdikAryaM viziSTakAraNaprabhavam, viziSTakAryatvAt, shaalyngkuraadikaaryvt| Ni yazcAsau kAraNavizeSaH sa dharmA'dharmA''kAzalakSaNo yathAsaGkhyamavaseyaH" (sa.ta.kA.3/kA.45/pR.654) ityevamanumAnaprayogo'kArIti yat pUrvam (10/4) upadarzitaM tadapyatrAnusmartavyam, ekenaiva prayogeNa dharmAditritayasAdhanAditi / * 10/8 badale tenAthI bhinna svataMtra dravya svarUpa mAnavuM jarUrI che. * syAdvAdaratnAkara mujaba AkAzasiddhi # (vi.) zrIvAdidevasUrijI mahArAje to syAdvAdaratnAkara graMthamAM AkAzadravyanI siddhi nIce mujaba karelI che. "ekIsAthe sarva dravyanI avagAhanA (= pakSa) anugata kAraNane sApekSa che. arthAt anugata kAraNathI janya che. kAraNa ke te ekIsAthe sarva dravyanI avagAhanA svarUpa che. je A pramANe hoya te anugatakAraNajanya ja hoya. jema ke eka sarovaranA pANInI aMdara rahela mAchalI vagerenI avagAhanA. ekIsAthe eka sarovaranI aMdara rahelA tamAma mAchalA vagerenI avagAhanA sarovaranA pANIthI utpanna thAya che. te ja rIte yugapat sarva dravyanI avagAhanA paNa tathAsvarUpa che. tethI te avagAhanA paNa eka anugata kAraNanI apekSA rAkhanAra hovI joIe. yugapat sarva dravyanI avagAhanA jenI apekSA rAkhe che te anugata kAraNa AkAza dravya che." A vAtane paNa vAcakavarge dhyAnamAM rAkhavI. * vAdamahArNava mujaba AkAzasiddhi = (vAva.) sammatitarka graMthanI vAdamahArNava nAmanI vyAkhyAmAM tarkapaMcAnana zrIabhayadevasUrijI mahArAje dharmAstikAya, adharmAstikAya ane AkAzAstikAya svarUpa traNa dravyanI siddhi ka2vA mATe nIce mujaba anumAnaprayoga karela che. "gati, sthiti ane avagAhanA svarUpa pudgalAstikAyAdinuM kArya (= pakSa) viziSTakAraNathI anugatakAraNathI utpanna thayela che (= sAdhya). kAraNa ke te viziSTakArya svarUpa che (= hetu). jema ke zAli-aMkura vagere kArya (= dRSTAMta). uparokta traNa kArya pratye kAraNavizeSanI apekSA rahe che te kAraNa tarIke dharmAstikAya, adharmAstikAya ane AkAzAstikAya svarUpa kramazaH traNa dravya jANavA. arthAt gatinuM kAraNa dharmAstikAya dravya che. sthitinuM kAraNa adharmAstikAya dravya che. tathA avagAhanuM kAraNa AkAza dravya che - tema samajavuM." zrIabhayadevasUri mahArAjanI A vAtane pUrve A ja zAkhAnA cothA zlokanI vyAkhyAmAM jaNAvela hatI tene vAcakavarge ahIM yAda karavI. kAraNa ke eka ja anumAnaprayoga dvArA temaNe dharmAstikAya, adharmAstikAya ane AkAzAstikAya - ema traNa dravyanI siddhi karela che. temAMthI ahIM AkAza aMgenI vAta upayogI che. Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10/8 * AkAzavyutpattividyotanam 1469 1. 2 3 prakRte AkAzapadavyutpattikRte (1) 'savvadavvANa avakAsadANattaNato AgAsaM" (anu. dvA.sU. 132 cU., pR. 180 ) iti anuyogadvAracUrNivacanam, (2) "AAsatthiAno gavAhalavo" (vai. yU.4) kRti dazavaikAlikacUrNivacanam, (3) 'ogAhaNalakkhaNaM AyAsadavvaM" (dha. pustaka-15/pR.33) iti dhavalAvacanam, (4) "savvasiM bALa jhavavAmaM verU taM tu vAsaM" (mA.sa.rU08) kRti bhAvasa pravacanam, (6) "AkAzasyA'vakAzadAnalakSaNameva vizeSaguNaH " (ni. sA. vRtti. 1/30 ) iti niyamasAravRttivacanam, (6) "sarvadravyasvabhAvA''dIpanAdAkAzam / svabhAvenA'vasthAnAdityarthaH " (anu. dvA. hAri. TIkA. pR.41 ) iti anuyogadvArahAribhadrIvRttivacanam, (7) "AkAzante dIpyante svadharmopetA AtmAdayo yatra tadAkAzam " i * AkAza ane tenA guNa aMge vividha zAstrasaMdarbha (te.) prastutamAM 'AkAza' zabdanI vyutpatti mATe zvetAMbara ane digaMbara saMpradAyanA aneka graMthonA saMdarbho upayogI che. te A mujaba jANavA. (1) 'sarva dravyane avakAza ApavAnA kAraNe AkAza dravya kahevAya che' - A pramANe anuyogadvArasUtranI cUrNimAM jaNAvela che. 'AkAzAstikAyanuM lakSaNa avagAhanA che' - A pramANe dazavaikAlikanI cUrNimAM jaNAvela che. (3) 'AkAza dravyanuM lakSaNa avagAhanA che' A pramANe dhavalA graMthamAM jaNAvela che. (4) 'sarva dravyane je avakAza = avagAha Ape che te to AkAza dravya che' bhAvasaMgraha graMthamAM jaNAvela che. A pramANe = - - (5) 'AkAzamAM avakAzadAna svarUpa ja vizeSa guNa rahelo che' - A pramANe niyamasAra graMthanI vyAkhyAmAM jaNAvela che. T (6) 'hrAs' dhAtu prakAza karavAnA arthamAM che. sarva dravyanA svabhAvanuM maryAdA pUrvaka prakAzana karavAnA lIdhe AdhArabhUta dravya AkAza kahevAya che. ahIM sarva dravyanuM prakAzana dareka dravyane potAnA svabhAvathI rAkhavA dvArA samajavuM' - A pramANe anuyogadvAra sUtranI vyAkhyAmAM zrIharibhadrasUri mahArAje jaNAvela che. cha svabhAvanA atikramaNa vinA avakAzadAna che spaSTatA :- zrIharibhadrasUrijInuM tAtparya e che ke ghaTa-paTa vagere tamAma dravyane potapotAnA svabhAvanuM atikramaNa karyA vinA AkAza dravya rAkhe che. dUdhamAM pANIne nAkhavAmAM Ave to dUdha pANIne potAnAmAM rAkhe che kharuM. paraMtu pANIne pANInA svabhAvamAM rahevA daIne pANIne potAnAmAM rAkhavAnuM kAma dUdha karatuM nathI. jyAre AkAza dravya to dareka dravyane potapotAnA svabhAvamAM rahevA daIne dareka dravyane potAnAmAM rAkhavAnuM kAma kare che. dareka dravyanI potapotAnA svabhAvamAM rahevAnI maryAdAnuM atikramaNa karyA vinA, dareka dravyane potAnAmAM rAkhavAnuM kAma AkAza sivAya anya koI dravya karatuM nathI. (7) 'potAnA svabhAvathI yukta evA AtmA vagere dravyo jyAM rahIne dIpI uThe, te AkAza 1. sarvadravyANAm avakAzadAnatvata AkAzam / 2. AkAzAstikAyaH avagAhalakSaNaH / 3. avagAhanAlakSaNam AkAzadravyam / 4. sarveSAM dravyANAm avakAzaM dadAti tat tu AkAzam / Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1470 * nijasvarUpA'tyAgena padArthA gaganAvagADhA: 0 20/8 (phazarva.dariTIvA.9/998) rUti suzarvaniridravRttivanam, (8) " = samantAt sarvara dravyAti kAzante = dIpyante'tra vyavasthitAni ityAkAzam" (jIvA.vRtti 4) iti jIvAjIvAbhigamavRttI zrImalayagirisUrivacanam, (9) "AGiti maryAdayA svasvabhAvA'parityAgarUpayA kAzante = svarUpeNa pratima bhAntyasmin vyavasthitAH padArthA ityAkAzam / yadA tvabhividhAvAG tadA AGiti sarvabhAvA'bhivyAptyA kAzate ityAkAzam" (prajJA.vRtti.1/3) iti prajJApanAvRttau zrImalayagirisUrivacanam, (10) "AkAzante'smin dravyANi svayaM cA''kAzata ityAkAzam / jIvAdIni dravyANi svaiH svaiH paryAyairavyatirekeNa yasminnAkAzante = prakAzante tadAkAzam, svayaM cAtmIyaparyAyamaryAdayA''kAzata iti AkAzam" (ta.rA.vA.5/1/21) iti tattvArtharAjavArttike akalaGkAcAryavacanam, (11) "jIvAdInAM padArthAnAm avagAhanalakSaNam / yat tadAkA kAzamasparzamamUrtaM vyApi niSkriyam / / " (mahApu.3/38) iti mahApurANe guNabhadravacanam, dravya che' - A pramANe dazavaikAlikasUtranI TIkAmAM zrIharibhadrasUri mahArAje jaNAvela che. (8) "kA = cArebAjuthI, = prakAzavuM = dIpavuM. badhAya dravyo jemAM rahIne cAre bAjuthI dIpI uThe te AkAza' - A pramANe jIvAjIvAbhigamasUtravRttimAM zrImalayagirisUrie jaNAvela che. maryAdA-abhividhi banne artha mujaba AkAzavicAra che (9) "sA = maryAdAthI, zaza = jaNAvuM = pratibhAsa thavo. pota-potAnA svabhAvano tyAga na karavA svarUpa maryAdAthI jemAM rahelA tamAma padArtho potAnA svarUpathI jaNAya che tene AkAza kahevAya. 'mA' zabdano bIjo artha "abhividhi paNa thAya. abhividhi = abhivyApti. 'NA' zabdano bIjo artha mAnya karavAmAM Ave to "AkAza' padanI vyutpatti A pramANe samajavI. sarva bhAvonI abhivyAtithI che je prakAze, zobhe te AkAza dravya kahevAya" - A pramANe prajJApanA sUtranI vyAkhyAmAM zrImalayagirisUri mahArAje jaNAvela che. spaSTatA :- abhividhi = abhivyAti = sarva dravyonA sarva avayavono saMyoga. bhUtala vagere ghaTAdine rAkhe che kharA, paraMtu sarvAtmanA nathI rAkhatA. ghaTAdinA sarva avayavono saMyoga bhUtalamAM nathI hoto. ghaDAnA aMdaranA bhAgano saMyoga bhUtalAdimAM bAdhita che. jyAre AkAzamAM tamAma dravyonA saghaLA ya avayavonA saMyogo vidyamAna che. AvI abhivyAptithI je dravya prakAze, jhaLahaLe tene AkAza kahevAya. A bIjA arthanuM tAtparya che. (10) tattvArtharAjavArtika graMthamAM digaMbara AcArya akalaMkasvAmIe "AkAza' zabdanI vyutpattine jaNAvatA evuM kahela che ke jemAM rahelA sarva dravyo prakAze ane svayaM paNa prakAze te AkAza dravya jANavuM. jIva vagere sarva dravya potapotAnA paryAyothI yukta banIne jemAM rahIne prakAze te AkAza kahevAya. temaja potAnA paryAyanI maryAdAthI svayaM paNa je prakAze te AkAza dravya kahevAya." (11) mahApurANamAM digaMbara guNabhadrasvAmIe AkAzane udezIne evuM jaNAvela che ke "jIvAdi paryAyonI avagAhanA = AdhAratA e AkAzanuM lakSaNa che. te AkAza sparzazUnya amUrta vyApI = vibhu ane niSkriya che." Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20/8 1471 . kAnTAdimatanirAsA'tidezaH / (12) "AkAzamanantapradezAdhyAsitaM sarveSAmavakAzadAnasAmopetam" (bhaga.A.36 vR.) iti bhagavatyA-pa rAdhanAvRttau aparAjitasUrivacanam, (13) "svabhAvA''kAzanAd AkAzam, (14) A = maryAdayA = tatsaMyoge'pi svakIya-svakIyasvarUpe'vasthAnataH sarvathA tatsvarUpA'prAptilakSaNayA kAzante = svabhAvalAbhena avasthitikaraNena ca dIpyante padArthasArthAH yatra tad AkAzam, athavA (15) A = abhividhinA = sarvAtmanA tatsaMyogA'nubhavalakSaNena kAzante = tathaiva dIpyante padArthA yatra tad AkAzam" (anu.dvA.sU.132 vR.pR.100) za iti anuyogadvArasUtravRttau maladhArihemacandrasUrivacanaJcAnusandheyaM nAnAzAstrasandarbhAnveSaNarasikAntaHkaraNaiH / ___ yattu kAnTa-hegalAdibhiH svatantraM gaganadravyaM nAstIti gaditam, tattu rasela-bulara-jekobiprabhRtibhireva atiriktAkAzadravyasvIkartRbhiH nirAkRtamiti na naH tatra ytnH| tacca gaganaM paramArthata ekamapyavacchedakabhedAd lokAlokatayA = lokA'lokabhedena dvidhA = kA (12) digaMbarIya bhagavatI ArAdhanA graMthanI vRttimAM aparAjita nAmanA digaMbarAcArya AkAzane uddezIne evuM jaNAve che ke "AkAza dravya anaMta pradezothI = niravayava aMzothI yukta che tathA sarva dravyone avagAhanA = avakAza ApavAnA sAmarthyathI yukta che.' (13) anuyogadvArasUtravyAkhyAmAM zrImaladhArI hemacandrasUrijI mahArAje AkAzanI nIce mujaba traNa vyAkhyA darzAvela che ke "svabhAvane dekhADavAnA lIdhe AkAza kahevAya che." (14) "phA = maryAdA. sarva padArtho AkAzano saMyoga thavA chatAM paNa potapotAnA svarUpamAM rahevAnA lIdhe teo bilakula AkAzasvarUpa banI jatA nathI. AvA prakAranI maryAdAthI padArthono samUha svabhAvaprAptithI ane rahevAthI jyAM (= AkAzamAM) prakAze che, jaNAya che tene AkAza kahevAya. arthAt potAno svabhAva TakAvI rAkhIne padArthasamUha jyAM rahelo jaNAya tene AkAza kahevAya." (15) "athavA sa = abhividhi = abhivyApti. saMpUrNatayA AkAzanA saMyogathI vyApta thavuM che te ahIM abhivyApti jANavI. potAnA svabhAvane TakAvIne, jyAM rahIne padArthasamUha prastuta abhivyAptithI zobhe-prakAze tene AkAza kahevAya." spaSTatA :- upara 14 naMbaranI vyAkhyA karatAM 15 naMbaranI vyAkhyAmAM e vizeSatA zrI hemacandrasUrijIe jaNAvela che ke sarva ghaTa, paTa vagere padArthomAM AkAzano saMyoga vyApIne rahelo che. ghaTa, paTa vagereno eka paNa avayava evo nathI ke jyAM AkAzasaMyoga na hoya. A pramANe aneka zAstronA saMdarbhane zodhavAmAM parAyaNa aMta:karaNavALA jijJAsuoe uparokta vividha zAstravacanonuM anusaMdhAna karavuM. (yag.) jarmanadezIya kAnTa, hegala vagere Adhunika ciMtakoe svataAkAza dravyano asvIkAra karyo che. paraMtu atirikta = svataMtra AkAzadravyano svIkAra karanArA rasela, bulara, jekobi vagere pazcimadezIya vidvAnoe ja kAnTa vagerenA matanuM nirAkaraNa karela che. tethI kAnTa vagerenA matanuM nirAkaraNa karavAmAM ame prayatna karatA nathI. AkAza eka chatAM be ala-. (tavya.) te AkAza dravya paramArthathI eka che. chatAM avaracchedakabhedathI = upAdhibhedathI tenA lokAkAza Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1472 * alokasAdhanam / 20/8 teha AkAza (dravya) loka-aloka bhedaI (=prakAraI) dvivadha bhAkhiuM. vat sUtram - '"vi sAme pawwtte - te nadI - toyA INe ya manoyA INe ra" (sthA.2/1/74, ma..2/10/121. + 20/ra/dadarU) 'iti 169 gAthArtha ti tattvam. I10/8 e dvividhaM jJeyam / taduktaM sthAnAGgasUtre bhagavatyAM ca "duvihe AgAse paNNatte, taM jahA - loyAgAse ya 3noyA ne " (sthA.2/9/74, 5.phU.za.2/4.10/q.729 + za./ra/pU.6darU/prani-9) rUti pUrva (10/6) um | yathA naiyAyikamate AkAzasya ekatve'pi ghaTa-paTAdivibhinnopAdhito ghaTAkAza-paTAkAzAdayo bhedAH tathA jainamate ekamapi gaganaM dharmAstikAyAdhupAdhibhedato dvidhA bhidyate / dharmAstikAyAdyavacchinnAkAzaM lokAkAzatayA tacchUnyaJcA'lokAkAzatayA vyavahriyate iti bhAvaH / etena aloka eva nAstIti nirAkRtam, mA lokapadasya vyutpattimacchuddhapadatvena tatpratipakSapadArthasiddheH, ajIvapadArthasiddhivat / na ca ghaTAdeH lokavipakSatA zaGkanIyA, ane alokAkAza ema be bheda jANavA. sthAnAMgasUtranA tathA bhagavatIsUtranA pUrve (10/6) darzAvela saMdarbhamAM kahela che ke - "AkAzanA be bheda kahevAyela che. te A rIte - (1) lokAkAza ane alokAkAza." (yathA.) kahevAno Azaya e che ke jema taiyAyikamate vibhu AkAza dravya eka hovA chatAM ghaTa, paTa, maTha vagere vibhinna upAdhionA lIdhe ghaTAkAza, paTAkAza, maThAkAza vagere bheda paDe che. tema jaina matamAM dharmAstikAya Adi dravya svarUpa upAdhinA lIdhe AkAzanA be bheda paDe che. je AkAzadezamAM dharmAstikAya vagere dravyo hoya te lokAkAza tathA jyAM dharmAstikAya vagere dravyo na hoya te alokAkAza. A pramANe AkAzanA be bhedano vyavahAra thAya che. | zaMkA - (tta) aloka ja nathI. alokane mAnavAmAM pramANa zuM che ? samAdhAna :- (to) ame upara je jaNAvyuM tenAthI ja tamArA praznanuM nirAkaraNa thaI jAya che tema chatAM alokanI siddhi anumAna pramANathI paNa thaI zake che. te A rIte samajavuM. "loka' Avo zabda vyutpattiyukta zuddha pada hovAthI tenA pratipakSabhUta padanA arthanI siddhi thaze. je je zabda vyutpattiviziSTa zuddha pada hoya te te pratipakSabhUta padanA arthanA sAdhaka ja hoya che. jema ke "jIva' pada. "nIvatIti nIvara' AvI vyutpattithI "jIva' zabdanI niSpatti thAya che. tathA "jIva' zabda samAsa ke taddhita vagere padasvarUpa nathI, paraMtu zuddha pada che. tethI jIvanA virodhI ajIvapadArthanuM astitva duniyAmAM siddha thAya che. tema "nocate rUti to? AvI vyutpattithI "loka' zabda niSpanna thAya che. tathA te asAmAsika = zuddha pada che. mATe lokapratipakSI alokapadArtha siddha thaze. jijJAsA :- (gha.) lokapratipakSa tarIke ghaTa-paTa vagerene ja aloka tarIke kema mAnI na zakAya? '... cihnayamadhyavartI pATha phakta ko.(11)+lA.(2)mAM che. 1. dvividhaH AkAzaH prajJaptaH, tad yathA - lokAkAza: ca alokAkAzaH c| Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10/8 * dharmAdivirahe'nugrahopaghAtAdyanupapattiH 1473 paryudAsapratiSedhabalena lokAnurUpatayaiva alokasya yujyamAnatvAt / tathA ca lokasya AkAzavizeSarUpatayA alokenA'pi tadAnurUpyeNaiva bhavitavyam / anyathA 'abrAhmaNam Anaya' ityuktyA kazcid ghaTAdikamapi Anayet / tasmAd dharmA'dharmA'vacchinnA''kAzasya lokapadArthatvam, tadanavacchinnA''kAzasya cA'lokapadArthatvam Astheyam / anyathA lokAlokavyavasthAviraheNa jIva-pudgalAdInAM sambandhaviraheNa mitho'nugrahopaghAtAdivyavahAra eva na syAt, jIva-pudgalebhya AkAzapradezAnAm anantaguNatvAt / tadidamabhipretyoktaM vizeSAvazyakabhASye "logassa tthi vivakkho suddhattaNao ghaDassa aghaDo bva / sa ghaDAi cciya maI ?, na, nisehAo tadaNurUvo / / 'tamhA dhammA'dhammA loyapariccheyakAriNo juttaa| iharA''gAse tulle logo'logo tti ko bheo ? / / A ghaTAdi alokapadArtha tarIke amAnya , zamana :- (chuM.) "ajIva' vagere zabdanI jema "aloka' zabdamAM je "" che te paryadAsapratiSedha arthamAM prayojAyela che. "' padanI pAchaLa je pada lAgela hoya, te padanA arthathI bhinna ane tenA samAna arthane '' yukta pada jaNAve che. dA.ta. abrAhmaNa eTale brAhmaNabhinna ane manuSyatvarUpe brAhmaNasadaza evA kSatriya vagere manuSya. te rIte "aloka' eTale lokabhinna tathA AkAzavarUpe AkAzatulya evuM dharmAstikAyAdizUnya zuddha AkAza. Ama paryadAsapratiSedhanA baLathI lokane anurUpa evA ja alokane mAnavo yogya kahevAya. jo sAdazyane choDI kevala bhedano ja paryudAsapratiSedhapadArtha tarIke svIkAra karavAmAM Ave to "abrAhmaNane lAva' Avo Adeza sAMbhaLIne brAhmaNabhinna ghaTa-paTa vagere padArthane paNa lAvavAnuM koI mANasa kAma kare to tevI pravRttine mAnya karavI paDaze. tethI dharmAstikAya-adharmAstikAyathI avacchinna AkAza e ja lokapadArtha che tathA dharma-adharmadravyathI anavacchinna = rahita AkAza e ja alokapadArtha che - tema svIkAravuM joIe. 69 dharmAdidravya na hoya to sukha-duHkhAdivyavahArano uccheda (8 | (anyathA.) jo dharma-adharmadravyathI avacchinna = viziSTa AkAzane loka mAnavAmAM na Ave to loka ane aloka aMge koI vyavasthA ja nahi rahe. tethI jIva ane pudgalo adhika hovAthI virATa anaMta AkAzamAM game tyAM bhaTakaze. jIva ane pudgala karatAM AkAzapradeza anaMtaguNa adhika hovAthI virATa anaMta AkAzamAM atialpasaMkhyaka jIva-pugalano saMbaMdha ja thaI nahIM zake. tethI pudgalasaMbaMdha dvArA jIvone je anugraha ane upaghAta vagereno vyavahAra thAya che, te paNa saMbhavI zakaze nahi. A ja abhiprAyathI vizeSAvazyakabhASyamAM jaNAvela che ke "lokano vipakSa = aloka che. kAraNa ke loka zabda zuddhapada che. jema ke ghaMTano vipakSa aghaTa. 'te lokapratipakSa ghaTAdi ja che' - AvI buddhi yogya nathI. kAraNa ke "aloka' zabdamAM paryAdAsapratiSedha hovAthI lokane anurUpa ja aloka hovo joIe. tethI lokane = lokAkAzane niyaMtrita karanArA dharmAstikAya ane adharmAstikAya mAnavA yogya che. bAkI 1. lokasyA'sti vipakSaH zuddhatvato ghaTasyA'ghaTa iva / sa ghaTAdireva matiH ? na, niSedhAt tdnuruupH|| 2. tasmAd dharmA'dharmI lokaparicchedakAriNau yuktau / itarathA''kAze tulye loko'loka iti ko bhedaH ? / / Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1474 0 gaganaparyAyanAmanirdeza: 108 pa 'logavibhAgA'bhAve pddighaayaa'bhaavo'nnvtthaao| saMvavahArA'bhAvo saMbaMdhA'bhAvao hojjA / / " rA (vi.A.bhA.1851-52-53) iti bhAvanIyam / 'tattva-bheda-paryAyaiH vyAkhyA' iti nyAyAnusArataH "AgAseti vA, AgAsatthikAyeti vA, gagaNeti vA, nabheti vA, sameti vA, visameti vA, khaheti vA, viheti vA, vIyIti vA, vivareti vA, aMbareti vA, za aMbarasetti vA, chiDDeti vA, jhusireti vA, maggeti vA, vimuheti vA, addeti vA, viyaddeti vA, AdhAreti _ vA, vometi vA, bhAyaNeti vA, aMtarikkhetti vA, sAmeti vA, uvAsaMtarei vA, phalihei vA, agamii vA, 1. aNaMteti vA, je yAvanne tahappagArA sabve te AgAsatthikAyassa abhivayaNA" (bha.sU.20/2/664 vR.pR.775) paNa iti bhagavatIsUtre AkAzaparyAyavAcakAH zabdAH darzitAH te ihaanusndheyaaH|| kA prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - yathA nirlepaM gaganaM pakSapAtaM vinA sarvadravyAvagAhapradAtR tathA to sarvatra AkAza tulya hovAnA lIdhe loka ane aloka vacce zuM bheda raheze? jo dharma-adharma dravya dvArA lokano vibhAga pADavAmAM na Ave to gatipariNata jIva-pudgalono kyAMya pratighAta (= aTakAyata) na thavAnA lIdhe 14 rAjalokamAM ja te TakI rahe - tevo koI niyama nahi rahe. tethI 14 rAjalokanI bahAra paNa jIva-pudgala javAthI anaMta AkAzamAM jIva-pudgala dravyono paraspara saMbaMdha ja nahi thAya. tethI audArikAdi pudgalo dvArA jIvamAM sukha, duHkha vagereno vyavahAra thaI nahi zake." tethI jainAgamamAM jaNAvyA mujaba lokAlokavyavasthA mAnavI jarUrI che. A aMge vijJa vAcakavarge UMDANathI vibhAvanA karavI. * mAjAzanA paryAyavAcI za) * kA (tattva.) (1) tattva (2535), (2) me (= 5 // 2) bhane (3) 5yAyavAya 206 matA dvArA vyAkhyA thAya' - A nyAya mujaba bhagavatIsUtramAM AkAzanA paryAyavAcI = samAnArthaka zabdo jaNAvela meM che. tenu ma anusaMdhAna 42. te. 2mA pramA) - "(1) 40.5021, (2) mAstiya, (3) gagana, (4) nAma, (5) sama, (6) viSama, (7) 59, (8) viDAya (viDa), (c) vIyi, (10) vivara, (11) maMjara, (12) aMbarasa., (13) chidra, (14) zuSira, (15) bhAga, (16) vibhu5, (17) maI, (18) vyaI, (18) mAghAra, (20) vyoma, (21) mAna, (22) aMtarIkSa, (23) zyAma, (24) Atit2, (25) 6Ti4, (26) bhagama, (27) anaMta - // prabho tavA 20 0%a zabdo paNa AkAzAstikAyanA paryAyavAcI zabdo bane." che AkAzavat nirlepa banI niSpakSapAtabhAve badhAne samAvIe ! AdhyAtmika upanaya :- jema nirlepa AkAza koI paNa jAtanA bhedabhAva vinA tamAma dravyone 1. lokavibhAgA'bhAve prtighaataa'bhaavto'nvsthaatH| saMvyavahArAbhAvaH sambandhA'bhAvato bhavet / / 2. AkAzam iti vA, AkAzAstikAyaH iti vA, gaganam iti vA, nabhaH iti vA, samam iti vA, viSamam iti vA, khaham iti vA, vihAyaH (viham) iti vA, vIciH iti vA, vivaram iti vA, ambaram iti vA, ambarasam iti vA, chidram iti vA, zuSiram iti vA, mArgaH iti vA, vimukham iti vA, aIH iti vA, vyaH iti vA, AdhAraH iti vA, vyoma iti vA, bhAjanam iti vA, antarIkSam iti vA, zyAmam iti vA, AkAzAntaram iti vA, sphaTikam iti vA, agamam iti vA, ananta iti vA, ye cAnye tathAprakArAH sarve te (zabdAH) AkAzAstikAyasya abhivacanAni / Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10/8 * gaganopadezadarzanam / 1475 pakSapAtaM vimucyA'smAbhirapi maitryAdibhAvitAntaHkaraNe'khilajIvAH niSkapaTaM smaaveshyaaH| yathA cAkAza-pa dravyaM svasmin sarvadravyasamAveze'pi na lipyate tathA'smAbhiH api hRdayasthasarvajIvagocarakAmarAga rA -sneharAga-dRSTirAgAdilakSaNalepazUnyatayA bhaavymityupdeshH| tadanusaraNena ca "jIva-karmaviyogazca mokSaH" ma (sthA.phU.1/7 pR./y.ra6) thAnAvRttizataH suttama cA/10/8 potAnAmAM samAve che, tema ApaNe paNa koI jAtanA pakSapAta vinA sarva jIvone maitrI Adi bhAvothI bhAvita svahRdayamAM samAvavAno prAmANikapaNe prayAsa karavo joIe. tathA AkAza badhAne potAnAmAM rAkhavA chatAM koInAthI levAtuM nathI. te sarvadA asaMga ane alipta rahe che. tema badhA jIvone ApaNA haiyAmAM rAkhavA chatAM kAmarAga, sneharAga ke daSTirAga vagerethI ApaNe lepAI na jaIe tenI jAgRti rAkhavI joIe. Avo AdhyAtmika bodhapATha A zloka dvArA meLavavA jevo che. tene anusaravAthI e sthAnAMgasUtravyAkhyAmAM darzAvela jIva-karmaviyogasvarUpa mokSa sulabha bane. (10/8) (lakhI rAkho DAyarImAM..4 bIjAno upayoga karavAnuM valaNa jAge to sAdhanA nimna stare pahoMce che. dA.ta. kapilaguru maricI. upAsanAmAM to sadA bIjAnA upayogamAM AvavAnuM valaNa che. dA.ta. vaiyAvaccI nadISeNa. vAsanA "aham'prerita hoya che. upAsanA "ahaMma prerita hoya che; AgaLa vadhIne te svayaMbhU bane che. vivekanA abhAvamAM sAdhanA abhiprAyanA sukhane meLavI, anubhUtinA AnaMdathI vaMcita rahe che. dA.ta. kuMtalA devI. upAsanA sadA nijAnaMdanI anubhUtimAM gaLADUba rahe che. dA.ta. IlAyacIkumArapratibodhaka muni. Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * paJcAstikAyamayo lokaH dharmAdikasyuM re saMyuta loka chaI, tAsa viyoga aloka; te niravadhi chaI re avadhi abhAvanaI, valagI lAgai re phoka // 10/95 (170) sama. dharmAstikAyAdikasyuM saMyuta je AkAza te loka = lokAkAza chaI. *pa dravyasahita te loka kahII.* AkAzadvaividhyamevoktaM vizeSato nirUpayati- 'dharmAdI'ti / dharmAdisaMyuto loko'lokastu tadviyogataH / so'navadhirabhAvasyA'vadhitvaM phalgu kutra vai ? / / 10/9 / / loH 1, pavunvar| tuM nahIM - dhyAnazatake api prakRte daNDAnvayastvevam - dharmAdisaMyutaH ( AkAzakhaNDaH ) loka: ( iti ucyate ) / tadviyogatastu anoH / saH (=anoH) Janadhi / amAvasya hai blyu adhitva tra ?||10/6|| lokapadavAcyo dharmAdisaMyutaH dharmAstikAyAdyavacchinnaH AkAzakhaNDaH / taduktaM bhagavatI sUtre " kimiyaM bhaMte ! loetti pavuccai ? goyamA ! paMcatthikAyA / esa NaM evatie loe i dharmAtyALu, grahatyiA khAva pombatyiA" (ma.mU.13/4/481) kRti tavun 'paMcatthikAyamaiyaM logamaNAi- NihaNaM jiNakkhAyaM" ( dhyA. za. 53 ) iti / prakRte "dhammA'dhammaNibaddhA gadiragadI jIva-poggalANaM ca / jettiyamettAAse loyAAso sa NAdavvo / / " (tri. pra. 1 / avataraNikA H- AgaLanA zlokamAM jaNAvela AkAzanA be bhedane ja graMthakArazrI vizeSasvarUpe darzAveche :* loka-alokanI samajaNa zlokArtha :- dharmAstikAyAdithI saMyukta AkAza lokAkAza kahevAya che. dharmAstikAyAdithI rahita AkAza alokAkAza kahevAya che. alokAkAza anaMta che. kAraNa ke abhAvanuM nirarthaka avadhipaNuM (= maryAdA banavApaNuM) kyAM jovA maLe che ? (10/9) vyAkhyArtha :- dharmAstikAya vagere dravyathI avacchinna = viziSTa AkAzakhaMDa 'loka' zabdathI oLakhAvAya che. tethI bhagavatIsUtramAM praznottarIrUpe nIce mujaba jaNAvela che ke prazna :- "he bhagavaMta ! A 'loka' zabdathI konuM pratipAdana thAya che ?' uttara H- "he gautama ! paMcAstikAya 'loka' che. pAMca astikAyapramANa 'loka' kahevAya che. te A pramANe - (1) dharmAstikAya, (2) adharmAstikAya, (3) AkAzAstikAya, (4) jIvAstikAya ane (5) pudgalAstikAya. A pAMca astikAya eTale ja loka = lokAkAza." dhyAnazatakamAM paNa jaNAvela che ke 'paMcAstikAyamaya anAdi anaMta lokane jinezvara bhagavaMtoe batAvela che.' 'jIva-pudgalonI dharmaadharmanimittaka gati ane sthiti jeTalA AkAzamAM hoya te lokAkAza tarIke jJAtavya che' - A pramANe trilokaprajJaptimAM digaMbarAcArya yativRSabhajIe je jaNAvela che, tene paNa ahIM yAda karavuM. 'jyAM jIva I M(1)mAM 'valatI' pATha. pustakomAM 'lokAkAza' nathI. A.(1)mAM che. . cihnadvayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI. A.(1)mAM che. 1. ayaM matta ! loH kRti proaMte ? gautama ! pazvAstivAyAH| "vAM tAvAn to ti procyate / tad yathA dharmAstikAyaH, adharmmAstikAyaH ... yAvat pudgalAstikAyaH / 2. paJcAstikAyamayikaM lokam anAdi-nidhanaM jinAkhyAtam (cintyet)| 3. dharmAdharmanibaddhe gatyagatI jIva- pudgalAnAM ca / yAvanmAtrAkAze lokAkAzaH sa jJAtavyaH / / 1476 3 = = o 0/2 Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20/6 * alokasya niravadhitvam / 1477 (tAsa=te dharmAstikAyAdikano jihAM viyoga chaI, te alokAkAza kahiyaI. te alokAkAza niravadhi chaI. patAvatA tehano cheha nathI. 134) iti trilokaprajJaptau yativRSabhAcAryavacanamapi smartavyam / "dIsaMti jattha atthA jIvAdIyA sa bhaNNade loo" (kA.a.121) iti kArtikeyAnuprekSAvacanamapi smartavyamatra / "dharmAdharmAdIni dravyANi yatra lokyante sa lokaH" (ta.sa.si.pR.176) iti tattvArthasarvArthasiddhI drssttvym| ___ alokastu = alokapadavAcyastu tadviyogataH = dharmAstikAyAdivirahAt tadanavacchinna AkAzakhaNDo bodhyH| taduktaM sUtrakRtAGgasUtravRttau zrIzIlAGkAcAryeNa "AkAzAstikAyamAtrakaH tu alokaH" (bhU.kR.zu..ra/sa.4, bhU.12 pR.377) tA idamevA'bhipretya gommaTasAre jIvakANDe nemicandrAcAryeNa 2"savvamalogAgAsaM aNNehiM vivajjiyaM doDhi" (To.sA.nI.va.187) nyum sa = manovichAzaH sanatha = sananta: bRhadravyasaGgrahe nemicandrAcAryeNa "dhammA'dhammA kAlo puggala-jIvA ya saMti jaavdiye| AyAse so . no , tatto paravo no tti" (vRdra.sa.20) rUcevaM novAno vyavasthA tA. vagere padArtha dekhAya che, tene loka kahevAya che.' - A pramANe kArtikeyAnuprekSA graMthanuM vacana yAda karavuM. dharmAstikAya, adharmAstikAya vagere dravyo jyAM dekhAya che, tene loka kahevAya che' - A pramANe tattvArthasarvArthasiddhi graMthamAM lokalakSaNa jovuM. ra lokaviparIta aloka ja (gano.) "aloka' zabdathI oLakhAto padArtha to AnAthI viparIta jANavo. arthAt dharmAstikAyAdi dravyano abhAva hovAnA lIdhe je AkAzakhaMDa dharmAstikAyAdithI anavacchinna = aviziSTa = zUnya che te aloka = alokAkAza tarIke jANavo. sUyagaDAMgasUtravyAkhyAmAM zrIzIlAMkAcAryajIe jaNAvela che ke mAtra AkAzAstikAyasvarUpa aloka che." aloka anaMta . (.) A ja abhiprAyathI digaMbarAcArya zrInemicandrajIe jIvakAMDamAM jaNAvela che ke "saMpUrNa alokAkAza AkAzane choDIne bIjA dravyothI zUnya che." te alokAkAza niravadhi = anaMta che. alokano koI aMta nathI. che loka-alokavyavasthAno paricaya : (vRda.) bRhadravyasaMgrahamAM digaMbara nemicaMdrAcAryajIe loka-aloka aMge vyavasthA A mujaba dekhADela che ke "dharmAstikAya,adharmAstikAya, kALa, pudgala ane jIvo jeTalA AkAzamAM rahe te loka tathA tyAra bAda AgaLa aloka che." 4 ma.mAM "AlokAkA..." azuddha pATha. 1. drazyanta maMtra karthIgItA isa mathate to2. sarvamanovizimacaeNrvivartita bhvti| 3. dharmAdharmoM kAlaH pudgala-jIvAH ca santi yaavtike| AkAze saH lokaH tataH parataH aloka uktaH / / Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1478 0 abhAve'vadhitvAbhAva: 0 10/9 koIka Ima kahasyAM je "jima lokanaI pAsaI alokano cheha chaI, tima Agai paNi hasya." tehanaI kahiI je "loka to bhAvarUpa chaI, te avadhi ghaTaiM, paNi AgaI kevala abhAvanaI "paNi alokAvadhipaNuM kima ghaTaI? zazazRMga kuNanuM avadhi hoI ? (avadhi abhAvanaI phoka valagI lAgaI.) yastu yathA lokAnte'lokAkAzasyArambhaH tathaivA'gre tasyAnto'pi bhaviSyatItyAcaSTe sa evaM prajJApanIyaH - lokasya paJcAstikAyamayatvena bhAvasvarUpatvAd-alokAvadhitvaM snggcchte| kintu aloke'gre kimapi alokAtiriktaM naasti| svasya tu svAvadhitvaM naiva sambhavati / svAtiriktasya tu tatrA'bhAva eva / abhAvamAtre tu kathamalokasya uttarAvadhitvaM saGgaccheta ? abhAvasya avadhitvaM phalgu = nirarthakam / kutra vai padArthe abhAvasya avadhitvam = abhAvAvadhikatvaM dRSTam ? anyathA kvacid vastuni zazazRGgAvadhikatvaM api Apadyeta / na hi zazazRGgaM kasyA'pyavadhitayA sampadyate / 4 aloka sAMta ke anaMta? tenI mImAMsA (vastu) je vidvAno evo kutarka kare che ke "je rIte lokanA aMte = cheDe alokAkAzano prAraMbha thAya che te ja rIte AgaLa alokAkAzano paNa aMta = avadhi Avaze. tethI alokane anaMta = anavadhi = niravadhi kahI na zakAya' - te vidvAnone ema samajAvavuM ke loka paMcAstikAyamaya hovAthI bhAvasvarUpa che. tethI alokanI avadhi = maryAdA loka banI zake che. tethI "alokanI avadhi loka che' - A vAta saMgata che. alokamAM AgaLane AgaLa vadhe ja rAkho to AgaLa alokabhinna kazuM ja nathI. vaLI, pote to potAnI avadhi na ja banI zake. tathA potAnAthI = alokathI bhinna bhAvAtmaka ghaTAdi vastuno to tyAM abhAva ja che. tathA tethI abhAvamAtra to kaI rIte alokanI uttara avadhi (AgaLano cheDo) banI zake ? abhAvamAM koInuM avadhipaNuM mAnavuM vyartha che. kyA padArthamAM abhAva avadhi hoya tevuM jovA maLe che ? bAkI to koIka vastunI avadhi = maryAdA zazazRMga paNa banavAnI Apatti Avaze. paraMtu zazazRMga koI paNa padArthanI avadhi = maryAdA banatuM nathI. ja sarvathA asat vastu avadhi na bane ja spaSTatA :- "bhArata deza kyAM jaIne aTake che?' A praznanA javAbamAM ema kahI zakAya ke pAkistAna, nepALa vagere deza pAse bhArata deza samApta thAya che. pAkistAna, nepALa vagere bhAratanI sarahada = avadhi = maryAdA kahevAya che. atyAre pAkistAna, nepALa sudhI bhArata phelAyela che. pAkistAna, nepALa vagere dezo Ave eTale "bhAratano aMta = cheDo AvI gayo' ema kahevAya. kAraNa ke pAkistAna vagere dezo bhAvAtmaka padArtha che. paraMtu "zazazRMga sudhI bhArata phelAyela che. zazazRMga Ave eTale bhAratano aMta AvI gayo' - evuM kahI zakAtuM nathI. kema ke zazazRMga tuccha che. tema "lokanA aMte jeno prAraMbha thAya che tevo aloka AgaLa kyAM jaIne aTake che ?' A praznanA javAbamAM ema ja kahevuM paDe che ke - aloka AgaLa vadhIne kyAMya aTakato nathI. alokano koI cheDo = aMta = avadhi = maryAdA nathI. "AgaLa zazazRMga sudhI, abhAva sudhI aloka lAyela che. zazazRMga Ave, abhAva Ave eTale alokano aMta AvI gayo che A.(1)mAM "kahese' pATha. lI.(1)mAM "aloka kehavauM' pATha. je huyaI = husiI = thaze. AdhAragraMthanemiraMgaratnAkara chaMda (lAvaNyasamayakRta), prakAzaka: ela.DI.InDolojI, amadAvAda, * phakta lo.(2)mAM "paNi che. Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10/9 0 aloke'gurulaghuparyAyA viparivartante / 1479 anaI jo bhAvarUpe avadhirUpa 21 aMta* mAniI, to te anyadravyarUpa nathI. atha bhAvasya kasyacid alokottarAvadhitvaM syAditi cet ? / na, agre kasyacid bhAvasya alokAvadhitve AkAzasyaiva tattvaM syAt, yataH tatrAkAzAdanyat kimapi dravyaM nAsti, yad alokasyottarAvadhitvamAskandituM zaknuyAt / taduktaM bhagavatyAM "bhAvao NaM aloe nevatthi vannapajjavA, gaMdhapajjavA, rasapajjavA, phAsapajjavA.... jAva nevatthi agurulahuyapajjavA, ege nIvavabavele(mAlU.99/10/prazna-18) kRtio atra 2"nevatthi agurulahuyapajjavatti agurulaghuparyavopetadravyANAM pudgalAdInAM tatrA'bhAvAd" (bha.sU.11/ 10/pra.18 vR.) iti bhagavatIsUtravyAkhyA avadhAtavyA / vastutastu agurulaghuparyAyAH pratyalokAkAzapradezaM / pratisamayaM viparivartante eveti vakSyate ekAdazazAkhAyAm (11/1) / taduktaM bhagavatIsUtre eva dvitIyazatakadazamoddezake alokamuddizya "ege ajIvadavvadese agurulahue aNaMtehi aguruyalahuyaguNehiM saMjutte" / - tema kahI zakAtuM nathI. tarka :- (ka.) zazazRMga bhale alokanI avadhi = maryAdA na bane. paraMtu alokanI AgaLa rahelo bhAvAtmaka padArtha to alokano cheDo = avadhi banI zake ne ? tethI aloka anaMta nahi kahevAya. ja alokAkAzamAM koI bhAva padArtha nathI ja tathya :- (1) tamArI A dalIla vyAjabI nathI. kAraNa ke jo alokane AgaLa bhAvarUpa avadhi hoya to te AkAza ja hoI zake. kema ke lokanI bahAra AkAza sivAya anya koI dravya che ja nahi ke je alokanI uttara avadhi (= AgalI maryAdA) banI zake. bhagavatIsUtramAM batAvela che ke bhAvathI alokamAM koI varNaparyAya, gaMdhaparyAya, rasaparyAya, sparzaparyAya nathI. yAvat agurulaghuparyAyo | (= agurulaghuparyAyavALA pudgalAdi) nathI. aloka eka ajIva dravyano deza che." eka ajIva dravya eTale AkAza. teno eka bhAga alokamAM che. bIjuM kazuM ja tyAM nathI. tethI aloka anaMta ja che. A * alokAkAzamAM utpAdAdi vicAra << (4tra.) prastutamAM zrIabhayadevasUrijIe bhagavatIsUtravyAkhyAmAM eka mahattvapUrNa khulAso karelo che ke "bhagavatIsUtramULamAM "alokamAM agurulaghuparyAya nathI - Ama je jaNAvela che teno artha "alokamAM agurulaghuparyAyavALA pudgalAdi dravyo nathI' - A mujaba samajavo." A vAta khAsa dhyAnamAM rAkhavA yogya che. kAraNa ke vAstavamAM to pratyeka alokAkAzapradezamAM agurulaghuparyAyo pratisamaya badalAya ja che' - AvuM agiyAramI zAkhAnA prathama zlokanI vyAkhyAmAM jaNAvavAmAM Avaze. bhagavatIsUtranA bIjA zatakanA dazamA udezAmAM ja alokAkAzane uddezIne jaNAvela che ke "alokAkAza eka che, '... cihnadrayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI. A.(1)mAM che. * B(2)+lA.(2)mAM "aMta mAniI nA badale AtmAniI pATha. 1. mAvata: bano iva satti vAparyA, nyaparvavAda, rasaparyavaE, HparyavA... thAva na eva santi aguru-laghuparyavAH, ekaH ajiivdrvydeshH| 2. naiva santi agurulghupryvaaH| 3. ekaH ajIvadravyadezaH agurulaghukaH anantaiH agurukalaghukaguNaiH saMyuktaH / Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1480 0 alokAkAze utpAda-vyayAdisiddhiH / 10/9 AkAzadezasvarUpanai to tadaMtapaNuM kahetAM vadaDyAghAta hoI." te mATaIM alokAkAza anaMta jANavaSe. 10|lA. (ma.phU.2/10/22/9.911) tiA partana kanoAizotpA-vyaya pi samarthita, sAdhupryaayotpaadaadidvaaraa tdupptteH| idamevA'bhipretya alokamuddizya tattvArthasUtrasiddhasenIyavRttI "yatrA'pi avagAhakaM jIva-pudgalaM nAsti tatrA'pi agurulaghvAdiparyAyavattayA avazyantayaiva anityatA abhyupeyaa| te tu anye cA'nye ca bhavanti" (ta.sU.5/30 vR.) iti drshitm| tatazca trilakSaNaM sarvavyApi mantavyam / na cA'stvAkAzadezasyaivA'lokAkAzottarA'vadhitvamiti vAcyam, tathAtve vadato vyaaghaataaptteH| AkAze AkAzAvayavAvadhitvaM kathaM bhavet ? ayamAzayaH - alokAkAzAvadhirUpeNa dvau dezau syAtAM tarhi syAdeva sa saavdhikH| na caivamasti / tathAhi - tasya pUrvAvadhividhayA dharmAstikAyAdidravyANi yathA santi tathottarAvadhirUpeNa kiJcid anyad dravyaM syAt tarhi tasya alokAkAzottarAvadhitvaM sambhavet / kintu agre alokAkAzAtiriktaM kiJcid api ajIvadravyano eka deza che, agurulaghu che, anaMtA atIndriya agurulaghu guNothI yukta che." AvuM kahevA dvArA alokAkAzamAM thanArA utpAda-vyayanuM paNa samarthana thaI gayuM. kAraNa ke agurulaghuparyAyanI utpatti vagere dvArA te te svarUpe alokAkAzanA utpAdAdinI saMgati thaI zake che. A ja abhiprAyathI tattvArthasUtrasiddhasenIyavyAkhyAmAM alokane udezIne jaNAvela che ke "jyAM paNa avagAhaka pudgala-jIvadravya na hoya tyAM alokAkAzamAM paNa agurulaghuparyAyaviziSTarUpe avazya anityatA svIkAravI ja joIe. agurulaghuparyAyo to alaga-alaga thaye ja rAkhe che, badalAye ja rAkhe che." matalaba ke agurulaghuparyAyanA utpAda-vyaya dvArA alokAkAzanA utpAda-vyaya zrIsiddhasenagaNivarane paNa mAnya che. tethI utpAdAdi trilakSaNane sarvavyApI samajavuM. zaMkA :- (ra thA.) alokamAM AkAzanA deza ane pradeza to rahelA ja che. tethI alokAkAzanI AgalI maryAdA tarIke AkAzadezane ke AkAzapradezane mAnI lo. tethI alokAkAza sAta ja haze. ja potAnA deza-pradeza potAnI avadhi na bane che samAdhAna :- (tathAa) tamArI A dalIla paNa barAbara nathI. kAraNa ke "alokane avadhisvarUpa dravya AkAzadezarUpa che' - AvuM to bolavA mAtrathI ja vyAghAta = virodha Avaze. kAraNa ke AkAzane AkAzadezathI = AkAzathI ja avadhi zI rIte Ave ? jema "mArI mAtA vAMjhaNI che' - AvuM vacana virodhagrasta che, tema "alokAkAzanI uttara maryAdA = pAchalI avadhi alokAkAzanA avayavo ja che' - AvuM vacana paNa virodhagrasta che. Azaya e che ke alokAkAzanA avadhirUpe be bhAga = be cheDA = be aMta hoya to alokAkAzane jarUra sAvadhi kahI zakAya. paraMtu tevuM nathI. te A rIte samajI zakAya che. eka pUrva = Agalo cheDo ane eka uttara = pAchalo cheDo. loka taraphano cheDo te Agalo cheDo. tathA tenAthI viparIta taraphano = sAmI bAjuno cheDo te pAchalo cheDo. loka tarapha to dharmAstikAyAdi dravyo che. tethI te alokanI AgalI avadhi bane che. te rIte jo alokanI pAchalI avadhi mAnIe Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10/9 0 dharmA'dharmayoH na vibhutvam / 1481 dravyaM nAsti / athAlokAkAzadezasya eva uttarAvadhividhayA abhyupagame tasya kAlpanikatayA alokAkAzasyaiva alokAkAzottarAvadhitvApattyA vdvyaaghaataapttiH| na hi svasya jAtu svAvadhitvaM smbhvti| na khalu paTurapi naTabaTuH svaskandham AroDhuM zaktaH / tasmAd lokAkAzasyottarAvadhizUnyatayA'lokAkAzasyA'nantatvamAgamAbhihitamevAbhyupagantavyam / itthaJca pAramArthikaM vibhutvam AkAzA'stikAye evA'stIti siddham | atha AkAzavadeva dharmA'dharmAvapi vibhU syAtAm iti cet ? na, "dharmA'dharmAstikAyau vibhU na bhavataH, tadvibhutve tatsAmarthyato jIva-pudgalAnAm askhalitapracArapravRttI lokaa'lokvyvsthaa'nupptteH| asti ca lokAlokavyavasthA, tatra tatra pradeze sUtre sAkSAd drshnaat| tato yAvati kSetre (dharmA'dharmoM) avagADhI tAvatpramANo lokaH, zeSastu aloka iti siddham" (pra.sU.1/4/pR.9) iti prajJApanAsUtravRttau zrImalayagirisUrayaH / to tyAM koIka anya bhAvAtmaka dravya hovuM jarUrI che. paraMtu tyAM to bIjuM koI dravya che ja nahi. kevaLa AkAza ja che. (thA.) have jo alokAkAzanA ja eka dezane uttara avadhirUpe mAnIe to te deza = bhAga = vibhAga to kAlpanika ja che. tethI alokAkAzane ja alokAkAzanI pAchalI avadhirUpe mAnavAthI vadato vyAghAta thaze. vAstavamAM to alokAkAzano koI deza avadhirUpa banI zakato ja nathI. kema ke bIjA bhAva padArthanA lIdhe dezAdinI kalpanA thAya che. te to alokamAM che ja nahi. mATe kAlpanika ja deza kahevAya. tethI potAne ja potAnI pAchalI avadhi mAnavAnI vAta AvavAthI vadato vyAghAta Ave che. pote kyAreya potAnI avadhi banI na zake. doraDA upara nAcavAmAM atyaMta kuzala evo paNa naTaputra potAnA khabhA upara caDhavA mATe zaktimAna nathI hoto. Ama phalita e thAya che ke alokAkAzanI pAchalI avadhi tarIke nahi to zazazRMga vagere banI zake ke nahi to anya koI dravya banI zake ke nahi to alokAkAzapradezAdi banI zake. Ama "AgaLanI koI sarahada = avadhi na hovAthI "alokAkAza anaMta che' - A mujaba jainAgamamAM darzAvela hakIkatane ja svIkAravI joIe" - tema siddha thAya che. A rIte siddha thAya che ke pAramArthika vibhutva AkAzAstikAyamAM ja che, anyatra nahi. AkSepa :- (ka.) AkAzanI jema ja dharmAstikAya-adharmAstikAyane paNa vibhu = sarvavyApI mAno. dharma-adharmadravya paramArthathI vibha nathI . nirAkaraNa :- () nA, "dharmAstikAya ane adharmAstikAya vibhudravya nathI. kAraNa ke jo te banne vibhu = sarvavyApI hoya to te banne dravyanI zaktithI jIva ane pudgala dravyanI sarvatra akhkhalitapaNe phelAvAnI pravRtti thavAthI loka-alokanI vyavasthA ja asaMgata banI jaze. paraMtu lokAlokanI vyavasthA to zAstrasaMmata che. kAraNa ke te te sthaLe AgamamAM te dekhAya ja che. tethI jeTalA kSetramAM dharma-adharma avagAhIne rahelA che teTalA pramANamAM lokAkAza che. te sivAyanuM kSetra te alokAkAza che - tema siddha thAya." A pramANe pannavaNAvRttimAM zrImalayagirisUrijIe jaNAvela che. Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1482 nanu evam astikAyajJAnena kiM prayojanaM sidhyatIti cet ? dharmarucinAmakaM dazamaM samyagdarzanamityavehi / taduktaM prajJApanAsUtre, uttarAdhyayanasUtre, pravacanasAroddhAre ca "jo atthikAyadhammaM suyadhammaM khalu carittadhammaM ca / saddahai jiNAbhihiyaM so dhammarui tti nAyavvo / / " (pra.sU.1/37-126 pR.56 + utta.28/27 + prasAro. 960) iti bhAvanIyamastikAyatattvaM zrutAnusAreNa cAritradharaiH dharmarucisamyaktvakAGkSibhiH / prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - yathA paramArthata ekamapi gaganam upAdhibhedAd dvidhA bha tathA eko'pi jIvaH zarIrendriyAdyupAdhibhedAt saMsAri - muktAdibhedenA'nekadhA bhidyate / yathA dharmAstikAyAdivirahe alokAkAzasvarUpaM maularUpeNa na bhidyate tathA zarIrendriyAntaHkaraNa- puNyAdivirahe rNi asmadIyacaitanyarUpaM maularUpeNa naiva bhidyate / tatazca zArIrajvarendriyavaikalyA'ntaHkaraNamUrchA kA - puNyodayabhraMzAdyavasare naiva vihvalatA kAryA / na hi vyAdhyAdibhiH asmadIyamaulikacaitanyasvarUpaM nizcayato bhidyate kiJcidapIti na vismartavyam / itthameva 2" savvakammAvagamo mokkho" (ni.bhA.10/ ..pR.7 pIThikA) iti nizIthacUrNidarzito mokSaH sulabho bhavet / / 10 / 9 / / ]]> * astikAyAdizraddhAnAd dharmarucisamyagdarzanalAbhaH - 10/9 jijJAsA :- (mu.) A rIte dharma-adharma vagere astikAyanuM jJAna karavAthI zuM prayojana siddha thAya ? te ja samajAtuM nathI. - dharmaruci samyagdarzanane pAmIe zamana :- (dharma.) dharmAstikAya vagerenI jANakArIthI dharmaruci nAmanuM dazamA naMbaranuM samyagdarzana siddha = pragaTa karavuM e ja prayojana che. tema tame jANo. kula daza bheda samakitanAM che. temAMthI dazamo bheda dharmaruci samakita che. te aMge pannavaNAsUtramAM, uttarAdhyayanasUtramAM tathA pravacanasArodvAramAM jaNAvela che ke 'zrIjinezvara bhagavaMte batAvelA (1) astikAyadharmanI, (2) zrutadharmanI ane (3) cAritradharmanI je zraddhA kare che te sAdhakane dharmarucisamyaktvavALo jANavo.' A rIte dharmaruci samakitanI kAmanA karanArA saMyamIoe zrutAnusAre astikAyatattvanI vibhAvanA karavI. - aupAdhikasvarUpamAM aTavAIe nahi AdhyAtmika upanaya :- jema AkAza paramArthathI eka ja hovA chatAM tenA be bheda upAdhibhedathI paDe che, tema ApaNo jIva paNa eka hovA chatAM zarIra, Indriya vagere upAdhinA bhedathI ApaNA saMsArI-mukta vagere bhedo paDe che. jema dharmAstikAya na hovAthI alokAkAzanA mULabhUta svarUpamAM koI pharaka paDato nathI, tema zarIra, Indriya, mana, puNya vagere ApaNA na hovAthI ApaNA mULabhUta caitanyasvarUpamAM ke mULasvarUpe ApaNAmAM koI ja bheda paDI zakato nathI. mATe zarIra mAMdu paDe, IndriyamAM khoDakhAMpaNa Ave, mana mUrchita - behoza thAya, puNya paravAre tevA saMyogamAM ApaNe vihvaLa thavAnI kazI ja jarUra nathI. kema ke tevI paristhitimAM paNa ApaNA mULabhUta caitanya svarUpamAM to nizcayathI jarAya pharaka paDato nathI. A hakIkata ApaNI najaramAMthI khasavI na joIe. A rIte ja nizIthacUrNimAM batAvela sarvakarmaviyogasvarUpa mokSa sulabha bane.(10/9) 1. yaH astikAyadharmaM zrutadharmaM khalu caritradharmaM ca / zraddadhAti jinAbhihitaM sa dharmaruciriti jJAtavyaH / / 2. sarvakarmApagamo mokSaH / Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10/20 0 vartanAvyAkhyA 2 1483 vartanalakSaNa sarva dravyaha taNo pajjava, dravya na kAla; dravya anaMtanI re dravya abhedathI, uttarAdhyayanaI re bhAla 10/10 (171) sama. kAla te paramArthathI dravya nahIM. to yuM ? sarvadravyano vartanAlakSaNa paryAya ja chache. adhunA'vasarA''yAtaM kAlaM vyAkhyAnayati - 'kAla' iti / kAlo dravyaM na, paryAyo drvyvrtnlkssnnH| tatra dravyopacAreNa kaalaanntyoktiruttre||10/10|| prakRte daNDAnvayastvevam - kAlaH na dravyaM (kintu) dravyavartanalakSaNaH pryaayH| tatra dravyopacAreNa kAlAnantyoktiH uttare (= uttraadhyynsuutre)||10/10|| kAlo hi paramArthato na dravyam, kintu dravyavartanalakSaNaH = sarvadravyANAM varttanAlakSaNaH paryAya eva / svayameva vartamAnAH bhAvAH vaya'nte yayA sA vrttnaa| taduktam uttarAdhyayanavRttau zAntisUribhiH, ke kamalasaMyamopAdhyAyaiH bhAvavijayavAcakaizca "varttante = bhavanti bhAvAH tena tena rUpeNa, tAn prati prayojakatvaM gi = vartanA" (utta..8/10 ) tiA "vartate = nicchinnatvena nirantara mavati rUti varNanA" (34.28/ 10 dI.) iti uttarAdhyayanadIpikAvRttau lkssmiivllbhgnnii| sA cotpttyaadisvruupaa| taduktaM tattvArthasUtrabhASye umAsvAtivAcakapuGgavaiH "varttanA = utpattiH sthitiH atha gatiH prathamasamayAzrayetyarthaH" (ta.sU.5/22 bhA.pR.349) avataraNikA - dharma-adharma-AkAza svarUpa traNa dravyanuM nirUpaNa pUrNa thayuM. have kALanuM pratipAdana karavAno avasara Avyo che. tethI graMthakArazrI avasarasaMgatiprApta kALanI vyAkhyA kare che : kALa tattvanuM nirUpaNa zlokArtha :- kALa dravya nathI paraMtu paryAya che. dravyanI vartanA svarUpa paryAya e ja kALanuM lakSaNa che. te paryAyamAM dravyano upacAra karIne "kALa anaMta che" - ema uttarAdhyayanasUtramAM jaNAvela che.(10/10) kALa dravya nahi, paryAya che ? vyAkhyArtha :- kALa kharekhara paramArthathI dravyAtmaka nathI paraMtu paryAyAtmaka che. sarva dravyonI vartanA svarUpa paryAya e ja kALa tattva che. svayameva vartamAna = vartI rahelA = vidyamAnatAne dhAraNa karavA | tatpara thatA bhAvo jenA dvArA varte che = vidyamAnatAne dhAraNa kare che te vartanA paryAya kahevAya. uttarAdhyayanasUtranI vRttimAM zrI zAMtisUrijIe, kamalasaMyama upAdhyAyajIe tathA bhAvavijaya upAdhyAyajIe vartanA paryAyanI vyAkhyA karatAM jaNAvela che ke "te te svarUpe vartI rahelA padArthone bhAva kahevAya. te te svarUpe bhAvo = padArtho thaI rahelA che, vartI rahelA che. tenA pratye je prayojaka bane te vartanA kahevAya." uttarAdhyayanadIpikAvRttimAM zrIlakSmIvallabha gaNIe jaNAvela che ke varte = anAvacchinnarUpe (akhaMDarUpe) niraMtara hoya - A pramANe vartana samajavI." te vartanA utpatti vagere svarUpa che. tethI ja tattvArthasUtrabhASyamAM vAcakaziromaNi umAsvAtijI mahArAje jaNAvela che ke "vartana eTale utpatti, je pustakomAM 'vartaNa' pATha. A.(1)no pATha lIdho che. 1 B(2) + lI.(13)mAM 'vartamAna lakSaNa pATha. Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1484 * sAmayikotpattyAdilakSaNA vartanA 10/10 iti| atra 'prathamasamayAzrayA = ekasamayAzrayA' ityarthaH kaaryH| tatazca dravyatvAvacchinnasya sAmayikotpatti-sthityAdilakSaNo yo vartanAparyAyaH tatsvarUpaH kAla iti yAvat tAtparyamavaseyam, anyathA madhyAvasthAyAM dravye varttanA na syAditi bhAvanIyam / nayacakrasAravivaraNe devacandravAcakena jIvA'jIvayoH utpatti-vyayarUpA yA varttanA (na.ca.sA.pR.88) darzitA sA'pi ekasamayAvacchinnA bodhyaa| sumaGgalA'bhidhAnAyAM navatattvaprakaraNavRttau zrIdharmasUriNA api "sAdisAnta-sAdhanantA'nAdisAntA'nAdyanantabhedabhinneSu catuSprakAreSu ekenA'pi kenacit prakAreNa dravyANAM varttanaM sA vrtnaa| iyaM vartanA pratisamayaM privrtnaatmikaa| ataH vivakSitaikavarttanA dvisamayaM yAvadapi sthitiM na kurute / ato yA vartanAyAH parAvRttiH sA paryAyatvena abhidhIyata iti vrttnaapryaayH| uktaJca "dravyANAM sAdi-sAntAdibhedaiH sthityAM variA vanavitrachAre vartana varnanA di saT" () ti" (na.ta..I.6/.pR.27) rUtyevaM sAmayiA varttanA nyruupi| sthiti tathA prathamasamayasApekSa gati." ahIM prathama samaya' zabdano artha "eka samaya evo karavo. ethI ahIM tAtparyArtha evo samajavo ke - dravyavAvacchinnamAM = sarva dravyamAM ekasamayapramANa utpatti, sthiti vagere svarUpa je varNanA paryAya che te ja kALatattva che. jo "prathama samaya' zabdano artha "eka samaya" karavAmAM na Ave ane yathAzruta artha ja mAnya karavAmAM Ave to prathama samaya bAda madhyama avasthAmAM dravyanI aMdara vartanA paryAya nahi mAnI zakAya. kAraNa ke tyAre prathamasamayAzrita utpatti ke prathamasamayAzrita sthiti vagere hAjara nathI. Ama ahIM vicAravuM. spaSTatA :- koI paNa dravyamAM rahelI ekasamayapramANa utpatti, sthiti vagere svarUpa paryAya e ja vartanAparyAya che. tathA vartanAparyAya e ja "kALa' padArtha che. vartanA aMge devacaktavAcaka mata che (nA) nayacakrasAravivaraNamAM kharataragacchIya devacandra upAdhyAyajIe jIva-ajIva dravyanI utpatti che ane vyaya svarUpa je vartanA batAvelI che te paNa ekasamayAvacchinna utpatti vagerarUpe jANavI. varNanA aMge zrIdharmasurimata () navatattvaprakaraNa upara zrIdharmasUrijIe sumaMgalA vyAkhyA racelI che. temAM jaNAvela che ke "(1) sAdi-sAMta, (2) sAdi-anaMta, (3) anAdi-sAMta, (4) anAdi-anaMta - A cAra prakAramAMthI koI paNa eka prakAre dravyonI je vidyamAnatA hoya che tene vartana kahevAya che. A vartanA pratisamaya parivartanAtmaka che. tethI koI paNa eka cokkasa prakAranI vartanA be samaya sudhI TakI zakatI nathI. tethI varNanAnuM je parAvartana che te paryAya tarIke kahevAya che. A rIte vartanAparyAyane samajavo. A aMge prAcIna zAstromAM jaNAvela che ke "sAdi-sAta vagere cAra bhedathI dravyonI cAra prakAranI sthitimAM game te eka prakAre dravyonI je vidyamAnatA hoya te varnanA kahevAya' - A pramANe vartanA samajavI" - matalaba ke yugadivAkara zrIdharmasUrijIne paNa sAmayikI = ekasamayAvacchinna varnanA ja mAnya che. Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20/10 1485 * svasattAnubhavo varttanA 0 yacca "tena tena dvayaNuka-tryaNukAdirUpeNa paramANvAdidravyANAM varttanaM = vartanA" (vi.A.bhA.926 vR.) iti, "vivakSitena nava-purANAdinA tena tena rUpeNa yat padArthAnAM varttanaM = zazvadbhavanaM sa vartanApariNAmaH, abhrAdInAM sAdiH, candravimAnAdInAm anAdiH" (vi.A.bhA.2027 vR.) iti ca vizeSAvazyakabhASyamaladhAravRttiM cetasikRtya vinayavijayavAcakena lokaprakAze "dravyasya paramANvAderyA tadrUpatayA sthitiH| nava-jIrNatayA vA a sA vartanA parikIrtitA / / " (kAlalo. pra.28/58) ityuktaM tatrA'pi ekasamayAvacchinnA sthitiH varttanArUpeNa bodhyetyavadheyam / ___ tattvArtharAjavArtike akalaGkAcAryastu "pratidravyaparyAyamantarmataikasamayA svasattAnubhUtiH = varttanA" (ta. rA.vA.5/22/pR.477) ityAha / svakIyotpAda-vyaya-dhrauvyaikyavRttilakSaNA sAmayikI yA sattA pratidravyaparyAya varttate tasyA anubhavo varttaneti tadAzayaH / idamevAbhipretya vAdidevasUriNA syAdvAdaratnAkare vidyAnandasvAminA ca tattvArthazlokavArtike "antarnItaikasamayaH svasattAnubhavo'bhidhA / yaH pratidravyaparyAyaM vartanA seha kIrtyate / / " A vartanA aMge maladhAri hemacaMdrasUrijIno mata 6 (vya.) vizeSAvazyaka mahAbhASyanI maladhArI hemacaMdrasUrIzvarajI mahArAje vyAkhyA karelI che. tyAM temaNe (1) "yaNuka, vyaNuka vagere te te svarUpe paramANu vagere dravyonuM avasthAna te vartanA jANavI" - A pramANe 926 mI gAthAnA vivecanamAM "vartanA'nuM nirUpaNa karela che. temaja tyAM 2027 mI gAthAnA vivecanamAM teozrIe jaNAvela che ke (2) "vivaNita navInatva, purANatva vagere te te svarUpe padArthonuM je zAzvata parivartana thayA kare che te vartanApariNAma che. vAdaLa vageremAM te vartanApariNAma Adisahita hoya che. caMdranuM vimAna vageremAM varNanA pariNAma anAdi hoya che." te banne vAtane manamAM rAkhIne upAdhyAya zrIvinayavijayajI mahArAje kALalokaprakAza graMthamAM "vartanA padArthanI be prakAre vyAkhyA karela che. tyAM teozrIe jaNAvela che ke "paramANu, phayaNuka vagere dravyanI paramANu, ghaNuka vagere rUpe sthiti hoya te varnanA kahevAya. athavA navA-jUnA svarUpe dravyanI je sthiti thAya te vartana kahevAya.' A pramANe zrIvinayavijayajI mahArAje vartanA padArthanI je vyAkhyA karelI che tyAM paNa ekasamayaviziSTa sthitine vartanA svarUpe samajavI. arthAt paramANu vagerenI paramANu vagere svarUpe ekasAmayikI sthiti te vartana kahevAya. athavA ghaTa, paTa vagere dravyanI navA, jUnA svarUpe ekasamayaviziSTa sthiti te vartanA kahevAya. AvuM tenuM tAtparya samajavuM. varNanA paryAya aMge digaMbaramata che. (tasvArtha.) tattvArtharAjavArtika graMthamAM digaMbarAcArya akalaMkasvAmIe "vartanA" nI oLakhANa ApatAM jaNAvela che ke "pratyeka dravyamAM ane paryAyamAM ekasamayaaMtargata (= eka samayanI aMdara rahelI) ja svasattAanubhUti te ja "varNanA paryAya kahevAya che." ahIM akalaMkasvAmIno Azaya evo che ke potAnA utpAda, vyaya ane dhrauvyanI sAthe aikyavRtti svarUpa = ekatA pariNatisvarUpa = abheda pariNAmasvarUpa je ekasamayapramANa sattA dareka dravyamAM ane paryAyamAM varte che teno anubhava e ja "vartanA" paryAya che. A ja abhiprAyathI vAdidevasUrijIe syAdvAdaratnAkara graMthamAM ane akalaMkasvAmInA uttarakAlIna Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20/0 1486 0 kuzalazabdArthavicAraH 1 te paryAyanaI viSaI anAdikAlIna dravyopacAra anusarInaI kAladravya kahIzuM. (cAparanA./8/pR.867, ta.zno.vA.///pR.413) rUtyuphvadheya nanvevaM sati 'kAlo hi dravyamiti zAstre kathamabhidhIyate ? iti cet ? atrocyate - tatra = niruktavartanAparyAye dravyopacAreNa = dravyatvopacAreNa = dravyatvasya meM nirUDhalakSaNayA 'kAlo drvymi'tyucyte| anAdikAlInatAtparyavatI lakSaNA hi nirUDhalakSaNocyate / zaM taduktaM tarkaprakAze "anAditAtparyaviSayIbhUtArthaniSThA lakSaNA nirUDhalakSaNA" (ta.pra.kha.1/pR.43) iti / "yathA 'karmaNi kuzala' ityAdau 'kuzAn lAtIti vyutpattyA kuzalapadaM darbhA''dAnakartari yaugikam / paraM vivecakatvasArUpyAt pravINe vartamAnam anAdivRddhavyavahAraparamparA'nupAtitvenA'bhidhAnavat prayojanamanapekSya pravartate" (sarva da.pAta. pR.172) iti sarvadarzanasaGgrahe pAtaJjaladarzananirUpaNe vyaktam / vidyAnaMdasvAmI nAmanA digaMbarAcArye tattvArthazlokavArtika graMthamAM jaNAvela che ke "pratyeka dravyamAM ane paryAyamAM rahela ekasamayaaMtargata = ekasamayapramANa svasattAno je anubhava svataMtrarUpe thAya te ahIM vartanA' kahevAya che." A vAtane vAcakavarge khyAlamAM rAkhavI. prazna :- (narcevaM.) tame uparokta rIte kALane "vartanA paryAya svarUpa jaNAvo cho to "kALa dravya che' - evuM zAstramAM zA mATe kahevAmAM Ave che ? ja vartanAparyAyamAM dravyanI nirUDha lakSaNA pratyuttara :- (matro.) tamArA praznano javAba ame kahIe chIe, sAMbhaLo. uparokta vartanAparyAyamAM dravyatvano upacAra = nirUDha lakSaNA karIne "kALa dravya che' AvuM zAstramAM kahevAya che. anAdikAlIna tAtparyavALI lakSaNA e ja "nirUDha lakSaNA' kahevAya che. tarkaprakAza graMthamAM nirUDha lakSaNAnuM lakSaNa A mujaba darzAvela che. "vaktAnA anAdikAlIna abhiprAyano viSaya bananArI vastumAM rahenArI lakSaNA "nirUDha lakSaNA' kahevAya che." "jema ke "A kAma karavAmAM te kuzala che' - A vAkyamAM rahela kuzala padano artha hoMziyAra karavAmAM Ave che te nirUDhalakSaNAprApya artha samajavo. "kuzala' zabdano yaugika artha che "darbha nAmanA ghAsane lAvanAra. "zAna jJAti = zattA' 'kuza' eTale "darbha nAmanuM tRNavizeSa. uparokta vyutpatti mujaba kuzala' padano yaugika = avayavayogalabhya artha thaze darbhane lAvavAnI kriyA karanAra. paraMtu prastutamAM to vivakSita kArya karavAmAM sAra-asArano viveka karavAnuM sAdharma purovartI vyaktimAM hovAthI kuzala' zabda pravINa = hoMziyAra arthamAM pravarte che. tethI A kAma karavAmAM te kuzala che" AvA vAkyano artha "A kAma karavAmAM te hoMziyAra che' - A mujaba thaze. "kuzala' padano A artha vyutpattilabhya nathI. paraMtu anAdi kALathI jJAnavRddha puruSonI paraMparAmAM te artha rUDha che, prasiddha che. anAdi kALathI vaktAnuM tAtparya te ja arthamAM kuzala' padano prayoga karavAnuM che. tethI zakta zabdanI jema koI paNa prayojana vinA "kuzala pada hoMziyAra arthamAM pravarte che. tethI te nirUDha lakSaNA kahevAya" - A pramANe sarvadarzanasaMgraha graMthanI aMdara pAtaMjaladarzananuM nirUpaNa karavAnA avasare spaSTapaNe jaNAvela che. Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10/10 * kAlasya pAramArthikadravyatvapratikSepaH 1487 1 ayamAzayaH ata va paryAyaiM dravyAbhedathI anaMta kAladravyanI bhAla uttarAdhyayanaI chaI. tathA = sUtram - dhammo ladho gAvAsa, dravya vimAdiyA saLaMtAni ya tALi, Ano puSpana-naMtavo|| (utta.mU.28/8) zaitya-pAvanatvAdipratyAyanaprayojanavazato 'gaGgAyAM ghoSa' ityucyate / tatra prayojanavizeSAnusAreNa vaktRtAtparyamanusandhAya lakSaNayA gaGgAtIrabodhAt sA lakSaNA prayojanavatI kthyte| nirUDhalakSaNAyAM tu prayojanAnusRtatAtparyapratisandhAnaM vinaiva lakSyArtho budhyate, yathA sarvatra sarvadA sarvaireva kuzalapadena pravINo budhyate, anAdikAlInajJAnavRddhavaktRtAtparyasya tthaivaa'vsthittvaat| ata eva iyaM prayojananirapekSetyapyucyate / agre trayodazyAM zAkhAyAM (13 / 4) vistarata iyaM vakSyate / ataH prakRte prayojanamanapekSya vartanAparyAye eva anAdikAlInatAtparyAnusRtadravyatvAropAt kAlAnantyoktiH kAlasyA'nantatvapratipAdikA gAthA uttare pade padasamudAyopacArAd uttarAdhyayanasUtre vrtte| tathA ca uttarAdhyayanasUtroktiH "dhammo adhammo AgAsaM, davvaM ikkikkmaahiyN| aNaMtANi ya / nirUDha lakSaNAnI spaSTatA = 1 (jhayamA.) kahevAno Azaya e che ke zrotAne ghoSamAM zaitya-pAvanatvAdino bodha karAvavAnA prayojanathI vaktA 'nyAM ghoSa' A vAkya bole che. tethI gaMgApadanI 'gaMgAtIra' arthamAM lakSaNA vaktAnA tAtparyanuM anusaMdhAna karIne thAya che. tethI te prayojanavatI lakSaNA kahevAya che. 'paMyAM matsya' A vAkyamAM vaktAnuM tevuM tAtparya nathI. tethI tyAM 'gaMgA' padanI lakSaNA karavAmAM AvatI nathI. matalaba ke prayojanavizeSa mujaba vaktAnA tAtparyanuM anusaMdhAna karIne 'gaMgA' pada kyAreka jalapravAhavizeSasvarUpa zakyArthano bodha karAve che. tathA kyAreka 'tIra' svarUpa lakSyArthano bodha karAve che. Ama prayojanavatI lakSaNAmAM tattatkAlIna prayojanagarbhita tAtparyanuM anusaMdhAna jarUrI che. jyAre nirUDha lakSaNAmAM to tevA tAtparyanuM anusaMdhAna karavAnI AvazyakatA rahetI nathI. vizeSaprakAranuM prayojana hoya ke na hoya, dareka vyakti sarva saMyogamAM, sarva kALamAM 'kuzala' padanI 'hoMziyAra' arthamAM lakSyArthamAM lakSaNA kare ja che. kAraNa ke anAdi kALathI jJAnavRddha pUrvakAlIna puruSonuM tAtparya evuM ja che ke 'kuzala zabdano artha hoMziyAra samajavo.' tethI A nirUDha lakSaNA 'prayojananirapekSa lakSaNA' paNa kahevAya che. AgaLa teramI zAkhAnA cothA zlokanA vivaraNamAM A prayojananirapekSa lakSaNA vistArathI samajAvavAmAM Avaze. * kAla Ananyano vicAra (ataH.) AthI prastutamAM koI paNa prakAranA prayojana vinA vartanAparyAyamAM ja, anAdikAlIna jJAnavRddha puruSonA tAtparya mujaba, dravyatvano Aropa karIne 'kALa ananta che' - AvuM pratipAdana karanArI gAthA uttarAdhyayanasUtramAM jaNAvela che. matalaba ke upacArathI nirUDhalakSaNAthI = prayojananirapekSa lakSaNAthI anAdikAlInatAtparyavatI lakSaNAthI vartanAparyAyasvarUpa kALatattvamAM dravyatvano bodha thAya che. tathA nirUDhalakSaNAprayukta dravyatvaviziSTa Aropitadravyatvayukta vartanAparyAyAtmaka kALatattvamAM anantatva uttarAdhyayanasUtramAM darzAvela che. uttarAdhyayanasUtranI te gAthAno artha nIce mujaba che. = = -- = = bhAla = bhALa, khabara, akkala, samajaNa. (AdhAra- bhagavadgomaMDala- bhAga-7/pR.6682). 1. dharmmaH adharmmaH AkAzaM dravyam ekaikam aakhyaatm| anantAni ca dravyANi kAlaH pudgala - jantavaH / / Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rA * kAla: paryAyAtmakaH 10/10 etadupajIvyAnyatrA'pyuktam - dharmAdharmAkAzAdyekaikamataH paraM trikamanantam / / " ( pra.ra. 214) iti / te mATaIM jIvAjIva dravya je anaMta chaiM, tehanA vartanA paryAya bhaNI ja *kAladravya sUtraI anaMta kahyAM jANavAM. // 10/10|| tALi, jAto puSpAna-naMtavo||" (utta.mU.28/8) kRti| atra "jAtasya pADa'nantyam gatItADanA tApekSayA" (u.sU.28/8 bR.vR.) iti uttarAdhyayanasUtrabRhadvRttikAraH / yadi hi kAlasya pAramArthikadravyatvaM syAt, tadA'tItA'nAgatayorvinaSTA'nutpannatayA'sattvenaikasaGkhyAkatvameva syAt, na tu Anantyam / tasyA'nantatve pAramArthike'bhyupagamyamAne AkAzAderiva astikAyatvaM syaat| tasmAt tattadvarttanApariNatajIvAjIvadravyANAmanantatvena tadvartanAparyAyAneva Azritya kAladravyasyA''nantyam uttarAdhyayanasUtre darzitamiti mantavyam / 1 idamevA'bhipretya prazamaratau "dharmA'dharmA''kAzAnyekaikamataH paraM trikamanantam" (pra.ra.214 ) ityuktam A kRti pUrvotta (10/3) martavyamatra kA du 1488 ayamAzayaH - vartamAnasamayasyaikatvena atItAnAgatakAlayozcA'sattvena ttsvruupkaale'nnttvaa"dharmAstikAya, adharmAstikAya ane AkAza dravya eka-eka batAvela che. tathA kALa, pudgala ane jIva dravya anaMta kahela che." 'dravyAnuyogaparAmarza' graMthanA mULa zlokanA uttarArdhamAM 'uttara' pada che temAM padasamudAyano upacAra karIne 'uttarAdhyayanasUtra' Avo artha karavo. ahIM uttarAdhyayanasUtrabRhavRttikAra zrIzAMtisUrijIe kALane atIta-anAgatanI apekSAe anaMta jaNAvela che. eka pAramArthika kALadravya astikAya thavAnI samasyA - (vi.) jo kALamAM Aropita = upacarita dravyatva na hoya ane pAramArthika vAstavika dravyatva hoya to aniSTa Apatti Avaze. kema ke atIta kALa vinaSTa hovAthI tathA anAgata kALa anutpanna hovAthI asat che. mAtra vartamAna kALa ja sat vidyamAna che. vartamAna samaya to eka ja che. tethI / / kALa jo pAramArthika dravya hoya to tenI saMkhyA uttarAdhyayanasUtramAM eka ja batAvI hota, anaMta nahi. tethI kALa tattva dravyAtmaka saMbhavatuM nathI. tathA 'kALatattva ananta che' - A vAta paNa aupacArika che, pAramArthika nahi. jo kALamAM pAramArthika ananta saMkhyA hoya to AkAzanI jema kALa paNa astikAyasvarUpa banI jAya. paraMtu astikAya pAMca ja che. tethI uttarAdhyayanasUtramAM kALamAM darzAvela anantatvanI saMgati karavA mATe mAnavuM joIe ke te te alaga-alaga vartenAparyAyasvarUpe pariNamelA jIva ane ajIva dravya ananta hovAthI jIva-ajIvanA vartanAparyAyane AzrayIne anantapaNuM kALamAM dekhADela che. che kALa Anantyano vicAra che (rUme.) A ja abhiprAyathI prazamaratimAM jaNAvela che ke dharma, adharma, AkAza eka-eka che. pachInA kALAdi traNa tattva ananta che.' pUrve (10/3) A saMdarbha darzAvela. tene ahIM yAda karavo. (gayamA.) prastutamAM kahevAno Azaya e che ke vartamAna samaya eka che. tathA atItakALa ane lA.(2)mAM 'ja kAladravya'nA badale 'tatkAla' pATha. = = Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20/20 0 kAlasya svatantradravyatA nAsti / 1489 'yogAd jIvA'jIvavartanAparyAyAtmake kAle eva anantatvaM saGgacchate, jIvA'jIvadravyANAm anantatvAt / itthamuttarAdhyayanasUtrAdidarzitakAlA''nantyasAGgatyakRte kAlo na svatantradravyAtmakaH kintu jIvAdivartanAparyAyasvarUpa eveti sidhyati / "sarvadravyavarttanAlakSaNaparyAye eva anAdikAlikadravyopacAreNa kAlasya dravyatvam" (Sa.na.pra.pR.4) iti / mukhyamataM SaDadravyasvabhAva-nayavicAraprakaraNe zrIpArdhacandrasUribhiH darzitam / zrIharibhadrasUrINAmapyatraiva svrsH| taduktaM taiH AvazyakaniyuktivRttau "kAlasya vartanAdirUpatvAd / dravyaparyAyarUpatvAd" (A.ni.79 vR.pR.37) iti| mahopAdhyAyayazovijayagaNivarairapi madhyamaparimANasyAdvAdarahasye "kAlazca jIvA'jIvayoH vartanAparyAya eveti na tasyApi Adhikyamabhimatam" (ma.syA.raha.bhAga-3, Ni pR.686) ityuktamityavadheyam / "jIvAdInAM varttanA ca prinnaamo'pynekdhaa| kriyA paratvA'paratvaJca syAt vArtavyapadezamA" (A.no.pra.28/6) rUti AnattomAze vAvevinavinattirapi paryAyAtmakaalsmrthnpraa neha vismartavyA / anAgatakALa to asat che. tethI vartamAna samayasvarUpa kALamAM anantatva saMkhyA saMbhavI na zake. paraMtu jIvAjIvagata vartanAparyAyasvarUpa kALatattvamAM ja anantatva saMgata thaI zake. kAraNa ke jIva ane ajIva dravyo anantA che. tethI tenA vartanA paryAya paNa anantA che. Ama uttarAdhyayana sUtra vageremAM darzAvela kALagata anantatvanI saMgati karavA mATe "kALa tattva svataMtra dravyAtmaka nahi, paraMtu jIvAdivartanAparyAyasvarUpa ja che' - tema siddha thAya che. ja kALa = sarvadravyavartanAparyAya : zrIpArjacandrasUri . ("sarva) "sarva dravyanA vartanAsvarUpa paryAyamAM ja anAdikAlika dravyopacAra (arthAt nirUDha lakSaNA) karIne kALa e dravya che' - A mujaba mukhya matane nAgapurIya bRhatapAgacchAdhipati zrI pArzvacandrasUrijIe padravyasvabhAva-nayavicAraprakaraNamAM darzAvela che. kALa vartanApaJcasvarUpa - zrIharibhadrasUri + (zrIhari) "kALa vartanAsvarUpa ja che' - A matamAM ja zrIharibhadrasUrijI mahArAjane svarasa hato.rI tethI ja teozrIe AvazyakaniryuktivRttimAM jaNAvela che ke "kALa vartanAdiparyAyAtmaka che. kALa dravyanA paryAyasvarUpa ja che." mahopAdhyAya zrIyazovijayajI gaNivarazrIe paNa madhyamaparimANa syAdvAdarahasyamAM jaNAvela che ke "jIva ane ajIva A banne dravyono vartanAparyAya e ja kALa che. tethI kALa paNa atirikta dravya tarIke mAnya nathI." A vAtane paNa vAcakavarge khyAlamAM rAkhavI. paryAyAtmaka kAlanuM samarthana karavAmAM tatpara eka zloka kAlalokaprakAzamAM Ave che. te ahIM bhUlavA yogya nathI. tyAM upAdhyAya zrIvinayavijayajIe jaNAvela che ke "(1) jIvAdinI vartanA, (2) jIvAdino aneka prakArano nUtanatva-jIrNatvAdi pariNAma, (3) atItAdi gati vagere kriyA, (4) paratva (moTApaNuM) tathA (5) aparatva (nAnApaNuM) - A badhuM "kALa' zabdathI kahI zakAya." Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1490 pauruSahInatA tyAjyA 0 10/10 prakRte digambaramataM tu '"jIvA aNaMtasaMkhA'NaMtaguNA puggalA hu tatto du| dhammatiyaM ekkekkaM logapadesappamo kAlo / / " (go.sA.jI.kA.588) iti gommaTasArAnusAreNA'vaseyam / yathA caitat tathA'gre rA vyaktIbhaviSyati (10/14) / ma prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - kAlasya asmadIyavartanAparyAyarUpatAM vijJAya 'madIyaH rza ArAdhanAkAlaH mokSakAlazca na paripakvaH' iti dainyaM na vidheyam, apitu 'asmadadhInaM kAlake svarUpam' iti nirNIya muktimArgasAdhanApravaNatayA bhaavymsmaabhiH| asmatparyAyazodhanamasmadadhInam / - taddhi asmatpraNidhAnamavalambate / tatazca 'madIyaH kAlaparipAko na saJjAta' ityAdirUpAM pauruSahInatAM parityajya apavargArAdhanAgocara utsAhaH vrdhniiyH| tadvardhanameva asmadIyaM krtvymityupdeshH| tadanusaraNena ca "azeSabandhanA'pagamasvabhAvo mokSaH" (sU.kR.zru.ska.2/a.5/gA.15/vR.pR.1097) sUtrakRtAGgasUtravRttidarzitaH suttamaH cAta /10/10 digaMbara saMmata cha dravyanuM pramANa ja (prakRti.) prastutamAM digaMbarasaMmata cha dravyanuM pramANa gommasAra graMtha mujaba nimnokta rIte samajavuM. tyAM jIvakAMDamAM nemicandrAcAryae jaNAvela che ke "jIvo anaMta che. tenAthI anaMtaguNA adhika pudgalo che. dharma-adharma-AkAza eka-eka dravya che. tathA lokAkAzanA jeTalA pradeza che teTalA pramANamAM kAladravya che' - A ja zAkhAmAM AgaLa caudamA zlokamAM A vAta je mujaba che te mujaba spaSTa thaI jaze. I ! kALaparipAkanI rAha na juo (8 AdhyAtmika upanaya :- "kALa ApaNA vartanAparyAya svarUpa che' - evuM jANIne "mAro sAdhanAno kALa pAkyo nathI, mAro mokSano kALa pAkela nathI' - AvI phariyAda karavAnA badale "ApaNA hAthamAM A ja kALa uparanuM varcasva che' - evo nirNaya AdhyAtmika dRSTithI karI muktimArganI sAdhanA mATe kaTibaddha banavuM joIe. ApaNA paryAyane sudhAravA e ApaNA hAthanI vAta che. ApaNA praNidhAna upara teno AdhAra che. mATe "kALaparipAka nathI thayo" ItyAdi nAmardAnagI choDIne sAdhanAno utsAha vadhAravo e ja ApaNuM aMgata kartavya che. Avo AdhyAtmika bodhapATha A zloka dvArA meLavavA yogya che. A bodhapAThane anusaravAthI sUtrakRtAMgasUtravyAkhyAmAM zrIzIlAMkAcAryajIe darzAvelo sarva baMdhanamAMthI chuTakArAnA svabhAvavALo mokSa sulabha bane. (10/10) (lakhI rAkho DAyarImAM....? * tapa vagerenI sAdhanA samUhamAM saraLa bane. deva-gurunI upAsanA ekAkIne ca saraLa che. 1. jIvA anantasaGkhyA anantaguNAH pudgalA hi ttstu| dharmatrikamekaikaM lokapradezapramaH kaalH|| Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20/12 0 dravyA'bhinnaparyAyarUpatvAt kAle dravyatvoktiH 1491 kaMThathI paNi sUtraI jIvAjIvathI abhinna kAla kahiuM chaI. te dekhADaI chaI - jIva-ajIva ja samayamAM te kahiuM, teNi kima judo re teha?; eka vakhANaI re AcAraya icuM, dharatA "zubhamatireha /10/11 (173) sama.. samayaI kahatAM sUtra che, te kAla jIva-ajIva rUpa ja kahiuM chai. teNaI kAraNaI judo = bhinnadravyarUpa (teha) kima kahiI ? zabdato'pi jIvAjIvA'bhinnatvaM kAlasya Agame proktamiti darzayati - 'jIve'ti / jIvAjIvau hi siddhAnte kAla ityuditaM ttH| kasmAnnu pRthaguktaH sa ? pravadantIti suutrgaaH||10/11|| prakRte daNDAnvayastvevam - siddhAnte jIvAjIvau hi kAlaH iti uditam / tataH kasmAd nu saH / pRtha 3rt: ? rUti sUtra: pravantiA10/11TI siddhAnte = Agame jIvAjIvau hi = eva kAlaH, na tu klRptadravyapaJcakAtiriktaM kAladravyam / iti uditaM = kaNThata uktam / tataH = tasmAt kasmAt kAraNAd nu iti AkSepe saH = kAlaH Na pRthak = klRptajIvAdidravyapaJcakAtirikta uktaH ? avataraNikA :- "kALatattva jIvathI ane ajIvathI abhinna che' - A vAta mAtra arthapattithI ke anumAna pramANathI siddha thAya che - tevuM nathI. zabdata paNa AgamamAM A vAta jaNAvela che. A hakIktane graMthakArazrI AgaLanA zlokamAM jaNAve che : has kALa jIvAjIva svarUpa che zlokArtha :- "siddhAntamAM "jIva ane ajIva ja kALa che' - AvuM jaNAvela che. tethI zA mATe zuM tame kALane svataMtra dravya kaho cho ?" - A pramANe AgamasUtrane anusaranArA AcArya bhagavaMto pratipAdana kare che. (10/11) vyAkhyArtha:- "jainasiddhAntapratipAdaka AgamasUtramAM zabdataH spaSTapaNe jaNAvela che ke "jIva ane ajIva ja kALa tattva che. paraMtu pramANasiddha jIva-pudgalAdi pAMca dravyathI bhinna = svatanta kALa dravya nathI. mULa zlokamAM rahela "," zabda AkSepanA arthamAM che. tethI AgaLanuM arthaghaTana evuM thaze ke "jIva -ajIva ja kALa che' - evuM AgamamAM batAvela che tethI zA kAraNe tame kALane pramANasiddha jIvAdi pAMca dravyathI atirikta = bhinna = svatatra dravya tarIke kaho cho ?" - A pramANe AgamasUtrAnusArI AcArya bhagavaMto kALane svataMtra dravya mAnanAra vidvAnonI sAme potAnI haiyAvarALane ThAlave che. 5 B(2)mAM "anyatra pATha. je pustakomAM "kavio pATha. si.ko.(9)mAM "kahyo pATha. A.(1)pA.no pATha lIdho che. lA.(2) + meM. + zAM.mAM "tiNi pATha. ko.(1+6+8)no pATha lIdho che. je pustakomAM "IsyuM Acaraya' Ama pATha che. ko. (9+12+13) + P(2+3+4) + si. + A.(1)no pATha lIdho che. * pustakomAM "zrutamati pATha. A.(1) + si. + ko. (5+6+7+8+12+13)no pATha lIdho che. je A.(1)mAM "mAnIe. tathokta' pATha. Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1492 jIvAjIvAbhigamAdisUtrasaMvAdopadarzanam 10/11 tathA vo nIvAmAmAsUtra - miyaM mate zAsto tti pavu ? jogamA nIvA deva, [ sanIvA veva'tti (nIvA.) ___ ayaM kAlaparyAyavAdyAzayaH - jIvA'jIvadravyANAM varttanAdayaH paryAyAH eva kAlazabdena vyavahAryA iti| idamevAbhipretya lokaprakAze vinayavijayopAdhyAyenoktaM - "evaM ca dravyaparyAyA evAmI varttanAdayaH / sampannAH kAlazabdena vyapadezyA bhavanti ye|| paryAyAzca kathaJcit syuH dravyA'bhinnAstatazca te| dravyanAmnA'pi 4 nAtu prort thavA pA" (sAtattvovAza - 28/11-12) rUktiA ____ tathA coktaM jIvAjIvAbhigamasUtre "kimayaM bhaMte ! kAlo tti pavuccai ? goyamA ! jIvA ceva, ajIvA veva" (nIvA. ) rUtinA rUchyuM sUtra tattvArthamArthasiddhasenIyavRttio (ta tU./rU8 mA.zi.pR.4rU2), gharmasaLavRtta (i.sa.rUra mattaya), dravyanAre (.rU/pR.266), vizeSAvazyamASTamadhAravRttI (vi.sA. bhA.ra0rUrU .), zAstranowAze (A.no.pra.28/znoi 99 taH uttara), codittitAyAM (zA.vA../37/ pR.99 cA.va.ni.), zrIpAvasUrine paddavyasvamAva-navivAra varane (pR.3), cA-paryAyarIsastava (10/11) cApi uddhRtaM vartata ityavadheyamanekazAstrakRdabhiprAyAnveSaNaparAyaNaiH / 2 kAlaparyAyavAdIno mata che | (caM.) prastutamAM kAlaparyAyavAdIno Azaya e che ke jIva ane ajIva dravyanA vartanA, pariNAma vagere paryAyo ja "kALa' zabdathI vyavahAra karavA yogya che. A ja AzayathI kALalokaprakAza graMthamAM vinayavijayajI upAdhyAya bhagavaMte jaNAvela che ke - A pramANe A vartanAdika padArtho kahyA. te dravyanA paryAyo ja siddha thAya che. tathA temane "kALa' zabda vaDe kahI zakAya che. tathA paryAyo koIka prakAre dravyathI abhinna paNa hoya che. tethI te paryAyone koIka vAra dravyarUpe paNa kahI zakAya che. te vize jIvAjIvAbhigama nAmanA AgamamAM paNa kALane jIvArirUpe jaNAvela che." (jIvAjIvAbhigamano prastuta saMvAda hamaNAM ja jaNAvavAmAM Avaze.) (tA.) dravyAnuyogaparAmarzanA zlokamAM "siddhAntamAM = AgamamAM jIvAjIvasvarUpa kALatattva darzAvela mA che' - Ama je jaNAvela che, te Agama jIvAjIvAbhigamasUtra samajavuM. temAM praznottarI nIce mujaba che. prazna :- "he bhagavaMta ! A kALatattva kone kahevAya che ?' uttara :- "he gautama ! jIvo ja kALa kahevAya che ane ajIva dravyo ja kALa kahevAya che." jIvAjIvAbhigama sUtranuM uparokta vacana tattvArthabhASyasiddhasenIyavRtti, dharma-saMgrahaNivRtti, dravyAlaMkAra, vizeSAvazyakabhASyamaladhAravRtti, kALalokaprakAza, syAdvAdakalpalatA, nAgapurIyabRhattapAgacchAdhipati zrIpArjacaMdrasUrikRta padravyasvabhAva-nayavicAraprakaraNa ane dravya-guNa-paryAyarAsastabaka vagere graMthomAM paNa uddhata che. A vAta ahIM eTalA mATe jaNAvIe chIe ke eka ja viSayamAM judA-judA zAstrakAra bhagavaMtono abhiprAya kevA prakArano che ? tenI tapAsa karavAmAM je vidvAnonuM aMtaHkaraNa tatpara che, tevA vidvAno te te zAstronuM avalokana karI zake. mATe tevA vidvAnoe A vAta khyAlamAM rAkhavI. 1. kim ayaM bhadanta ! kAlaH iti procyate ? gautama ! jIvAH caiva ajIvAH caiv| Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10/11 0 paryAyAtmakakAlatattvanirUpaNam 0 1493 "atra drvyaa'bhedvti-vrttnaadivivkssyaa| kAlo'pi varttanAdyAtmA jIvA'jIvatayoditaH / / varttanAdyAzca paryAyA eveti prAg vinizcitam / tadvartanAdisampannaH kAlo dravyaM bhavetkatham ? / / pa paryAyANAM hi dravyatve'navasthA'pi prsjyte| paryAyarUpaH tatkAlaH pRthag dravyaM na sambhavet / / itthaM caitadurarIkAryaM vrttnaadyaatmko'nythaa| kAlAstikAyaH svIkAryo bhaved vyomeva sarvagaH / / na cA'rhadiSTAdiSTaM tatsiddhAnte yatpunaH punH| paJcAstikAyA evoktaH kAlo dravyaM pRthag na tad / / " ma (A.no.pra.-28/13-14-11-16-17) rUti vyaku no paryAyAtmavAnapakSavitA vinyvijyvaacken| zrIharibhadrasUribhirapi AvazyakaniyuktivRttau "vartanAdayaH tadvatAM kathaJcidabhinnA eva" (A.ni.vR.1018 1 hA.vR.pR.309) iti yaduktaM tato'pi kAlo nA'tiriktadravyaM kintu vartanAdipariNatajIvA'jIvadravyAtmaka Ni veti sidhdhatiA. taduktaM sthAnAGgasUtre'pi "samayA ti vA AvaliyA ti vA jIvA ti vA ajIvA ti vA pavuccati / ("satra) kALalokaprakAza graMthamAM upAdhyAya zrIvinayavijayajIe kAlaparyAyavAdI AcArya bhagavaMtanA matanI puSTi karavA mATe uparokta jIvAjIvAbhigamasUtrano AdhAra laIne svarasathI jaNAvela che ke "A jIvAjIvAbhigama sUtramAM dravyathI abhedapaNe rahelA vartanAdikane ja mukhyapaNe vivakSAe karIne vartanAdika paryAyarUpe kALane paNa jIvarUpe ane ajIvarUpe ja kahyo che. vaLI A vartanAdika paryAyo ja che - ema AgaLa siddha karI gayA chIe. tethI vartanAdika vaDe prApta thayelo kALa juduM dravya zI rIte thaI zake ? jo kadAca paryAyone judA dravya tarIke mAnavAmAM Ave to anavasthA nAmano doSa prApta thAya che. Azaya e che ke dareka paryAya jo svataMtra dravyAtmaka hoya to sarva dravya paryAyaviziSTa hovAthI te dravyAtmaka paryAyamAM che paNa paryAya mAnavA ja paDaze. te paNa alaga dravyAtmaka hoya to temAM paNa paryAya mAnavA paDaze. te paNa svataMtra dravyasvarUpa hoya to temAM paNa pAchA paryAya mAnavAthI anavasthA doSa lAgu paDaze. tethI paryAyarUpI kALane juduM dravya kahevuM te asaMbhavita che. A rIte ja A vAta svIkAravI yogya che. nahi to AkAzanI jema sarvatra vyApIne rahelA vartanAdisvarUpavALA kALane paNa astikAyapaNe svIkAravo joIe. paraMtu te na rIte to tIrthakarone ISTa paNa nathI. tathA temaNe te rIte kahyuM paNa nathI. kAraNa ke siddhAMtamAM vAraMvAra pAMca ja astikAya kahelA che. tethI kALa e juduM dravya nathI." paryAyAtmaka kAlane mAnavAnA pakSamAM ruci hovAthI upAdhyAya vinayavijayajI mahArAje upara mujaba jaNAvela che. A vijJa vAcakavarga khyAlamAM rAkhavuM. ) jIvAjIvasvarUpa kALa : zrIharibhadrasUri ). (zrIdari.) zrIharibhadrasUrijIe paNa AvazyakaniryuktivRttimAM jaNAvela che ke "vartanA vagere paryAyo potAnA AzrayathI kathaMcit abhinna ja che, bhinna nathI." AthI "vartanAparyAyAtmaka kALa e vartanAdipariNata jIvAjIvasvarUpa ja che, atirikta chaThTha dravya nathI' - tevuM siddha thAya che. jIva ane ajIva e ja kALa : ThANAMga sUtra , (takujaM.) mAtra jIvAjIvAbhigamasUtramAM ja nahi, sthAnAMgasUtramAM paNa jaNAvela che ke "samaya athavA AvalikA jIva ane ajIva ja kahevAya che. Ana-prANa athavA sToka paNa jIva ane ajIva ja 1. samayAH iti vA AvalikAH iti vA jIvAH iti vA ajIvAH iti vA procynte| Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10/11 1494 * jIvA'jIvasvarUpaH samayAvalikAdikAla: 0 'ANApANU ti vA thovA ti vA jIvA ti vA ajIvA ti vA pavuccati / khaNA ti vA lavA ti vA jIvA ti vA ajIvA ti vA pavuccati / evaM muhuttA ti vA ahorattA ti vA" (sthA.2/4/106) ityAdi / tadvRttilezastvevam "yat kAlavastu tad avigAnena jIvA iti ca jIvaparyAyatvAt, paryAya-paryAyiNozca kathaJcidabhedAt, tathA ajIvAnAM pudgalAdInAM paryAyatvAd ajIvA iti ca procyate = abhidhIyate / na nIvAvivyatireni : samayAvaya" (thA.ra4/106 vRtti) rUttiA - dvAdazAranayacakre zrImallavAdisUribhiH api kAlavAdimatanirUpaNAvasare "kAla eva hi bhUtAni, krAtaH saMdara-samavA svapatra sa nA rti zAno di duratima: II" (tA.na..3ra-ra/mAT-9/g.22) rUtyuvancI kAlasya jIvAdyatiriktatvaM viprtissiddhm| yatho virovaramANe pi "zAno vi valvadho nivirio (vi.kI.mI.7632) ti, kahevAya che. kSaNa athavA lava paNa jIva ane ajIva ja kahevAya che. A ja rIte muhUrta athavA ahorAtra vagere paNa jIvAjIvasvarUpa che - tema samajI levuM." zrImad abhayadevasUrijI mahArAje uparokta sUtranI vistArathI vyAkhyA karela che. teno prastutamAM upayogI keTaloka aMza nIce mujaba che. "je kAla nAmanI vastu che te nirvivAdarUpe jIva ane ajIva ja kahevAya che. kAraNa ke te jIvano ane pudgalAdi ajIvano paryAya che. paryAya ane paryAyI vacce to kathaMcit abheda hoya che. tethI jIva-ajIvathI bhinna samaya-AvalikA vagere nathI.' spaSTatA :- asaMkhya samaya = 1 AvalikA, 1,67,77, 216 AvalikA = 1 muhUrta...ItyAdi bAbata navatattvaprakaraNa vagere graMthomAM vistArathI jaNAvela che. tyAMthI te vigata jANI levI. uparokta sthAnAMgasUtra paNa spaSTapaNe jaNAve che ke samaya, AvalikA, Ana-prANa, sToka vagere kALa jIva -ajavasvarUpa ja che. jIvAdi dravyathI bhinna koI 'kALa' nAmanuM dravya AgamasUtrakArone abhipreta nathI. 5 kAlavAdInA matano vicAra (DhAvazA.) dvAdazAranayacakra graMthamAM zrImalavAdisUrijI mahArAje paNa kAlavAdimatanuM nirUpaNa karavAnA avasare jaNAvela che ke "kALa e ja jIvo che. kALa e ja saMhAra ane sRSTi che. (mANasa) UMghato hovA chatAM paNa te kALa jAge che. kALanuM atikramaNa karavuM muzkela che." AvuM kahevA dvArA "kALa tattva jIvAdi dravyo karatAM bhinna che' - A bAbatano niSedha karela che. spaSTatA :- "kALa e ja jIvo che" AvuM kahevAthI "je jIvo dekhAya che te kALa tattva che. kALa ane jIva vacce koI bheda nathI' - AvuM ApameLe siddha thAya che. ja kALa pacasvarUpa che : vizeSAvazyakabhASya che (vazo.) vizeSAvazyakabhASyakArane paNa kALa svataMtra dravya svarUpe abhimata nathI. tethI ja vizeSAvazyakabhASya graMthamAM jaNAvela che ke (1) "kALa paNa dravyano dharma = paryAya che. te niSkriya che.' 1. AnaprANAH iti vA stokAH iti vA jIvAH iti vA ajIvAH iti vA procynte| kSaNAH iti vA lavAH iti vA jIvAH iti vA ajIvAH iti vA procynte| evaM muhUrtAH iti vA ahorAtrANi iti vaa...| 2. vaIna: dravyadharma: niya: | Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20/12 * kAle svatantradravyatvaniSedhaH / 1495 "davvassa vattaNA jA sa davvakAlo tadeva vA davvaM / na hi vattaNAirittaM jamhA davvaM jo'bhihiaN||" (vi. ja .5.2032) ti, "naM vattAphavo kAno dhvaMsa veva pannA" (vi.sa.ma.rUrU46) ti vA. anuyogadvArasUtramaladhAravRttau api "kAlo dravyaparyAya eva" (anu.dvA.sU.86 vyA.) ityuktam / / kiJca, Anantyopetasya kAlasya svatantradravyatve lokasya SaDastikAyarUpatA syAt, na tu ma pnycaastikaayruuptaa| sUtre ca lokasya paJcAstikAyAtmakataivopadarzitA na tu ssddstikaayruuptaa| yadyapi kAladravyavAdimate kAlasyA'stikAyatA nA'bhimatA tathApi tanmate'tiriktakAlasya lokavRttitayA lokasya paJcA'stikAyAtmakatvoktau lokasvarUpanyUnatA''padyeta / ato'pi na kAlaH svatantradravyamiti paryavasyati / taduktaM bhagavatIsUtre trayodazazatake "kimiyaM bhaMte ! loe tti pavuccai ? goyamA ! pNctthikaayaa| esa NaM evatie loetti pavuccai, taM jahA - dhammatthikAe, ahammatthikAe jAva kA (2) "dravyanI je vartanA che te dravyakAla che. athavA cetana-acetana dravya e ja dravyakAla che. kAraNa ke vartanApariNAmathI bhinna kAladravya nathI. AnuM kAraNa e che ke AgamamAM jIva-ajIvane ja kALa tarIke dekhADela che." (3) "vartanAdi svarUpa kALa e dravyano ja paryAya che." vizeSAvazyakabhASyanA uparokta traNa ullekha paNa siddha kare che ke kALa svataMtra dravya nathI paNa jIvAdi dravyano vartanA paryAya e ja kALa che. anuyogadvArasUtranI maladhAravyAkhyAmAM paNa jaNAvela che ke "kAla dravyaparyAyasvarUpa ja che." # kALa aupacArika dravya che # ( viSya.) vaLI, bIjI eka mahattvanI vAta e che ke jo AnanyathI yukta evo kALa svatantra dravyasvarUpa hoya to loka = lokAkAza SaDuastikAyasvarUpa bane, paMcAstikAyAtmaka nahi. paraMtu AgamamAM || to 14 rAjalokane paMcAstikAyasvarUpa ja batAvela che, paDaastikAyAtmaka nahi. & pAMca astikAyanirUpaNamAM nyUnatA Apatti ja (pa) yadyapi kALane svataMtra dravya mAnanArA AcAryonA mate kALa astikAya nathI. paraMtu jo kALa AgamadaSTie svataMtra hota to AgamamAM "loka paMcAstikAyasvarUpa che' - ATaluM kahevA mAtrathI saMpUrNa loka AvI jato nathI. kema ke lokamAM kALa dravyano paNa samAveza thAya che. "paMcAstikAyamaya loka' kahevAmAM kALadravya bAkAta rahI jAya che. AthI tevuM kahevAmAM lokasvarUpa pratipAdanamAM nyUnatA doSa AvI paDe. tema chatAMya AgamamAM to lokane paMcAstikAyasvarUpa ja jaNAvela che. tethI paNa kALa svatatra dravya nathI. ema phalita thAya che. "loka paMcAstikAyasvarUpa che' - A vAta bhagavatIsUtramAM nIce mujaba praznottarI svarUpe jaNAvela che. prazna :- "he bhagavaMta ! A loka zuM kahevAya che ?' 1. dravyasya vartanA yA sa dravyakAlaH tadeva vA drvym| na hi vartanAtiriktaM yasmAd dravyaM yto'bhihitm|| 2. yad vartanAdirUpaH kAlaH dravyasya eva pryaayH| 3. kA ayaM bhadanta ! lokaH iti procyate ? gautama ! pnycaastikaayaaH| eSa NaM etAvAn lokaH iti procyate, tad yathA- dharmAstikAyaH, adharmAstikAyaH.... yAvat pudglaastikaayH| Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ S 1496 0 kAlasya svatantradravyatAyAM SaDastikAyApattiH 0 20/12 *eka AcArya (Isyu=) Ima kAladravya vakhANaI chaI, suM karatA? siddhAMtapATha anusArache jinokta e vANI jANIne zubhamatinI (reha=) rekhA *= subuddhi lakSaNane* dharatA. 10/11 poggalatthikAe" (bha.sU.13/4/481) iti pUrvam (10/9) upadarzitamatrAnusandheyam / AvazyakaniyuktivRttau zrIharibhadrasUrayo'pi "lokaM paJcAstikAyAtmakam" (A.ni.1079) AhuH / itthaM prazastamatimantaH sUtragA: = uttarAdhyayanasUtrAdyanugAmina eke AcAryAH AdiSTadravyatayA kAlaM prvdnti| bhI etanmataM puraskRtya tattvArthavRttau siddhasenagaNibhiH "eke manyante - jIvA'jIvadravyayoreva paryAyaH ___ kazcid viziSTo vartanApariNAmakriyAparAparatvalakSaNaH kAla iti vyapadizyate, na punarjIvAkAzadharmAdharmapudgala dravyavyatirikto'tispaSTaliGgaH kazcid dravyavizeSaH samasti, yamurarIkRtyedamabhidhAnaM pravartiSyate - 'kAlo'yamiti / api ca - paJcAstikAyA uktAH prvcne| yadi kAlo'pi pRthak syAt SaDastikAyAH prasajyeran, aniSTaM uttara :- "he gautama ! pAMca astikAya e ja loka kahevAya che. paMcAstikAyapramANa ja loka kahevAya che. te A rIte (1) dharmAstikAya, (2) adharmAstikAya, (3) AkAzAstikAya, (4) jIvAstikAya tathA (5) pudgalAstikAya." pUrve (10) A saMdarbha jaNAvela che. tenuM ahIM anusaMdhAna karavuM. (va.) AvazyakaniyuktivRttimAM zrIharibhadrasUrijI jaNAve che ke "loka paMcAstikAyasvarUpa che." (ghaM.) A pramANe uttarAdhyayanasUtra, jIvAjIvAbhigamasUtra vagere AgamonuM anusaraNa karanArA prazastabuddhinA nidhAna amuka AcArya bhagavaMto kALane aupacArika dravyasvarUpe jaNAve che. arthAt paramArthathI kALa tattva vartanAparyAyasvarUpa hovA chatAM paNa temAM dravyatvano upacAra karIne "kALa dravya che' - Ama te kahevAya che. AvI hakIkatane te AcArya bhagavaMto darzAve che. cha paryAyakAlavAdInA abhiprAyanI spaSTatA che (tinata.) kALane atirikta dravyAtmaka mAnavAnA badale vartanAparyAyasvarUpa kALa tattvano svIkAra karanArA uparokta AcArya bhagavaMtanA matane ja AgaLa karIne tattvArthabhASyavRttimAM zrIsiddhasenagaNivare jaNAvela che ke "amuka AcArya bhagavaMto evuM mAne che ke - "jIva ane ajIva dravyano ja vartanA pariNAma - kriyA-paratva-aparatvasvarUpa koIka viziSTa paryAya e kALatattva che' - evuM kahevAya che. paraMtu jIva, AkAza, dharmAstikAya, adharmAstikAya ane pudgala dravyathI bhinna atyaMta spaSTa dravyalakSaNavALuM koI vizeSa dravya nathI ke jene uddezIne Avo vyavahAra thaI zake ke "A kALa che." vaLI, jinazAsanamAM pAMca ja astikAya jaNAvelA che. jo kALa paNa svataMtra dravya hoya to astikAya che banI jAya. paraMtu A to ISTa nathI. tethI kALa dravyAtmaka nathI paraMtu paryAyavizeSAtmaka che - tema siddha thAya che." tattvArthasUtrabhASyavRttimAM zrIsiddhasenagaNivare paryAyasvarUpakAlavAdI AcArya bhagavaMtano mata upara mujaba * A.(1)no pATha "eka AcArya ema kahe che. jainokta vANI jANInaI te zubhamati siddhAMtaneM anusArai." * pustakomAM "vakhaNAI pATha. ko.(10+11)no pATha lIdho che.... citadvayamadhyavartI pATha phakta ko.(13)mAM che. * * cihnadrayamadhyavartI pATha phakta pAli.mAM che. Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10/11 zveta" (ta.mU.4/16, siddha.TIA) tyAdhumitvanusantheyam / paJcakalpabhASyacUrNI (gA.722) ajIvadravyakalpanirUpaNe bRhatkalpabhASyavRttI (gA.69) cA'jIvadravyapratipAdane dharmAstikAyAdInAM nirdeze'pi kAlasya anirdezAt tanmate'pi kAlasya svatantradravyatvaM nAstIti paryavasyati / * digambaramate kAlaH jIvAdipariNAmarUpaH 1497 "kAla eva hi vizvAtmA" (vA.pa.3/9/12 pR. 532) iti vAkyapadIye bhartRharivacanamapi prakArAntareNa jIvAjIvAtmakaM kAlaM sUcayati / 1"jadi jIva-poggalapariNAmo kAlo hodi, to savvesu jIva-poggalesu saMThieNa kAleNa hodavvaM / tado ka mANusakhettekkasujjamaMDalaTThido kAlo tti Na ghaDade ? Na esa doso, nnirvjjttaado| kiMtu Na tahA loge samae Ni vA saMvavahAro atthi / aNAi-pihaNarUveNa sujjamaMDalakiriyApariNAmesu ceva kAlasaMvavahAro payaTTo / tamhA edasseva gahaNaM kAyavvaM / " ( Sa. kha. bhA-4 / 1-5-1 /dha. pR.321) iti SaTkhaNDAgamadhavalAvRttiprabandho'pyavazyamatra Ba smartavyaH / batAvela che. tenuM ahIM anusaMdhAna karavuM. che paMcakalpabhASyacUrNi-bRhatkalpabhASyavRtti mujaba kAladravya svataMtra nathI cha (paDya.) paMcakalpabhASyasUrNimAM ajIvadravyakalpanuM vistArathI nirUpaNa maLe che. temAM ajIvadravya tarIke dharmAstikAya vagereno nirdeza maLe che. paraMtu kALano tyAM nirdeza karavAmAM Avela nathI. tethI paMcakalpabhASyacUrNikA2nA mate paNa 'kAla e svataMtra dravya nathI' - tevuM phalita thAya che. te ja rIte bRhatkalpabhASyavRttimAM ajIvadravyanA pratipAdanaprasaMge dharmAstikAyAdi cAra ja dravya jaNAvela che. tethI temanA mate paNa kALa svataMtra dravya nathI - tevuM siddha thAya che. O kALa aMge bhartRharimata che CI ("ni.) 'kALa ja vizvasvarUpa che' A pramANe vAkyapadIyamAM bhartRharie je jaNAvela che, te paNa bIjI rIte jIvAjIvasvarUpa kALane sUcave che. OM aDhIdvIpanI bahAra kALavyavahAra asaMmata : digaMbara - ("vi.) prastutamAM SaTkhaMDAgamanI dhavalA vyAkhyAmAM kAlAnugama prakaraNamAM digaMbara vIrasenAcAryae zaMkA-samAdhAnasvarUpe eka prabaMdha darzAvela che te paNa avazya yAda karavA yogya che. te prabaMdha nimnokta che. zaMkA :- "jo jIva-pudgalano pariNAma e ja kALa hoya to sarva jIvomAM ane sarva pudgalomAM kALe rahevuM paDaze. to pachI tevI avasthAmAM 'ekamAtra manuSyakSetravartI sUryamaMDalamAM ja kALa rahe che' A vAta saMgata nahi thaI zake. kema ke jIva-pudgala to manuSyakSetranI bahAra paNa rahe che." samAdhAna :- "A doSa nahi Ave. kAraNa ke 'jIva-ajIvapariNAmasvarUpa kALa che' A kathana 1. yadi jIva - pudgalapariNAmaH kAlo bhavati tarhi sarveSu jIva- pudgaleSu saMsthitena kAlena bhavitavyam / tataH mAnuSakSetraikasUryamaNDalasthitaH kAla iti na ghaTate ? naiSa doSaH, niravadyatvAt / kintu na tathA loke samaye vA sNvyvhaaro'sti| anAdi-nidhanarUpeNa sUryamaNDalakriyApariNAmeSu caiva kAlasaMvyavahAraH pravRttaH / Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1498 sammatitarkavRttyanusAreNa mokSasvarUpopadarzanam 10/11 prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - kAlasya jIvAjIvaparyAyAtmakatAM buddhvA svaparyAyAtmakaM svakAlaM vizodhayitum, anukUlayituM paripaktuJca jJAnadazA AvirbhAvanIyA, svakIyajJAnAdiparyAyanirmalIkaraNe sadA tatparatA vidheyA, anyathA vinipAto na no durlabhaH / ' tvameva tava sraSTA' ityuktirpytraa'vdheyaa| jJAnadazAparipAke eva sammatitarkavRttidarzitaH "AnandarUpAtmasvarUpa eva mokSaH " (sa.ta. bhAga 1 / 1/1/6.pR.160) muttamaH cA||10/11|| nirdoSa che. paraMtu lokomAM ke zAstramAM tevA prakArano saMvyavahAra nathI. anAdi-anaMtasvarUpe sUryamaMDalasaMbaMdhI kriyApariNAmomAM ja kALano saMvyavahAra pravarte che. tethI tenuM ja ahIM grahaNa karavuM." A svakALane sudhArIe # AdhyAtmika upanaya :- jIvAjIvaparyAvizeSAtmaka kALatattvane jANI ApaNe svaparyAyAtmaka svakALane sudhAravA, anukULa banAvavA, paripakva karavA mATe jJAnadazAne pragaTAvI svakIyajJAnAdiparyAyone nirmaLa banAvavA sadA tatpara rahevuM joIe. anyathA ApaNo vinAzakALa dUra nathI. AthI ja 'manavA ! tuM ja tAro sarjanahAra' AvI kahevata paDI haze ne ! jJAnadazA paripakva bane to ja sammatitarkavyAkhyAmAM zrIabhayadevasUrijIe darzAvela AnandAtmaka AtmasvarUpa mokSa sulabha bane. (10/11) lakhI rAkho DAyarImAM......ja dharma karavo paDe to paNa buddhi sagavaDane zodhe che. zraddhA koI paNa kSetre agavaDa veThIne paNa dharmapariNati TakAve che. * buddhi karavA paDatA dharmane AcaraNanA stare kare che, pApane aMtaHkaraNanA stare kare che. zraddhA karavA paDatA pApane mAtra AcaraNanA stare ja goThave che, dharmane aMtaHkaraNanA stare sadA pratiSThita kare che. vAsanA bahAramAM bhaTake che, aTake che, laTake che. upAsanA bAhya jagatathI chaTake che, pApane paTake che. Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10/12 * jyotiSkavimAnacAranirUpaNam 0 1499 bIjA bhASaI re joI cakranaI, cAra je thitika tAsa; kAla apekSA re kAraNa dravya chaI, SanI bhagavAI bhAsa0 11rA (173) sama. upacaritakAladravyavAdisUrimatamabhidhAyA'dhunA nirupcritdrvytvvishissttkaalvaadisuurimtmaavedyati - "kanya' tiA anya AcArya AcaSTe jyotishckrgtisthiteH| apekSAkAraNaM kAlaH prajJaptau drvyssttktaa||10/12|| prakRte daNDAnvayastvevam - anyaH AcAryaH AcaSTe jyotizcakragatisthiteH apekSAkAraNaM kaalH|| (taH va) prajJaptI dravyatA (zatA sarjIta) 10/12 anyaH = niruktopacaritadravyatvaviziSTakAlavAdisUribhinnaH nirupacaritakAladravyavAdI AcAryaH AcaSTe yaduta manuSyaloke jyotiSkavimAnAni lokasthityanubhAvAd AbhiyogikanAmakarmodayAcca nityagatiratayo devA vahanti / tadyathA purastAt kezariNaH, dakSiNataH kuJjarAH, aparato vRSabhAH, kA uttaratazca javino'zvAH / sadA niyatagatIni etAni jyotiSkavimAnAni / tadgatyanusAreNa ca nRloke avataraNikA :- "kAlatattva upacarita dravya che, vAstavika dravya nahi' - A pramANe anatiriktakAlavAdI AcArya bhagavaMtano mata dekhADIne have graMthakArazrI 'kALa tattva nirupacarita dravya che. kALamAM dravyatva paramArthathI rahe che. upacArathI nahi - A pramANe atiriktakAlavAdI AcArya bhagavaMtano mata AgaLanA zlokamAM jaNAvela che : * atiriktakAladravyavAdIno mata ja zlokArdha :- anya AcArya kahe che ke "jyotizcakranI gati mujaba je paratvAdi bhAvanI sthiti che tenuM apekSAkAraNa kALa che. tethI ja bhagavatIsUtramAM cha dravya batAvela che te saMgata thAya che.'(10/12) pha sUryAdivimAnanI gatino vicAra sUka vyAkhyArtha :- upacarita dravyatvathI yukta evA kALatattvane batAvanArA je AcAryano mata AgaLanA zlokamAM darzAvyo temanAthI judA AcArya bhagavaMta kALane pAramArthika dravya mAne che. teo ema kahe che che ke - manuSyalokamAM jyotizcakranA sUrya, caMdrAdi vimAnone (1) lokasthitinA prabhAvathI tathA (2) Abhiyogika nAma karmanA udayathI nitya gati karavAmAM jemane majA Ave che tevA Abhiyogika devo (= sUrya-candrAdinA nokara devo) satata vahana kare che. te A pramANe - AgaLathI siMhanuM rUpa dhAraNa karanArA nokara devo, jamaNI bAjue hAthInuM rUpa dhAraNa karanArA nokara devo, pazcima (=pAchalA) bhAgamAM baLadanuM rUpa dhAraNa karanArA nokara devo tathA DAbI bAjue gatizIla azvanuM rUpa dhAraNa karanArA nokara devo sUrya vagerenA vimAnone satata kheMcI rahelA che. tethI sUrya-caMdrAdi jyotiSThaIndronA vimAno sadA gatizIla hoya che. sUrya vagerenA vimAno manuSyalokamAM niraMtara gati karatA hoya che. tethI 8 mo.(2)mAM 'tithi pATha. 1 lA.(2)mAM "vAsa pATha. 1 mo.(2)mAM "sAsa' pATha. Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1500 0 atiriktakAladravyasamarthanam / 10/12 bIjA AcArya ima bhASaI chai je jyotizcakanaI cAraI paratva, aparatva, nava, purANAdi bhAvasthiti - chai, (tAsa=) tehanuM apekSAkAraNa manuSyalokamAMhi kAladravya chaI. kalA-lava-nAlikA-muhUrtta-divasAdirUpeNa kAlavibhAgaH sampadyate / idamevAbhipretya tattvArthasUtre "jyotiSkAH sUryAzcandramaso graha-nakSatra-prakIrNatArakAzca (t.suu.4/13)| merupradakSiNA nityagatayo nRloke (t.suu.4/14)| taskRtaH vAstavibhAga:" (ta pU.4/11) rUtyun na kevalaM kAlavibhAgaH api tu sAdhanAdipariNAmAH, prayoga-visrasA-mizragatilakSaNAH kriyAH - paratvA'paratva-nava-purANAdibhAvAzca jyotiSkacakragatyanusAreNaiva bhavanti / kAryaJca nApekSAkAraNazUnyaM bhavati / ataH jyotiSkacakragatisthiteH = sUryAdijyotizcakracArAnusAriNaH pariNAma-kriyA-paratvA'paratva -nava-purANAdibhAvakadambakasya kAryasya sthiteH anugatam apekSAkAraNaM kiJcit kalpanIyam / sa ca Na kAlaH eva sambhavati / idamevAbhipretya tattvArthasUtre "vartanA pariNAmaH kriyAH paratvAparatve ca kAlasya" (ta.phU./22) rUcevuM zAnadravyavAryaprarzanamAri manuSyalokamAM = aDhI dvIpamAM sUrya vagerenI gati mujaba kalA, lava, nAlikA, muhUrta, divasa, rAta vagere svarUpe kALavibhAga saMpanna thAya che. A ja abhiprAyathI tattvArthasUtramAM vAcakaDuMgava zrIumAsvAtijI mahArAje jaNAvela che ke "sUrya, candra, graha, nakSatra ane chUTAchavAyA tAralAo (stars) jyotiSka devo kahevAya che. teonA vimAno manuSyalokamAM meru parvatane pradakSiNA ApatA kAyama gati kare che. tathA temanI gatine AdhAre kALavibhAga nizcita karAyela che." che. jyotizvakragatino prabhAva che. (vartA) phakta divasa-rAta, prahara-ghaDI vagere svarUpa kALavibhAga jyotizcakranI gati mujaba thAya che evuM nathI. paraMtu sAdi-anAdi pariNAma, prayoga-vignasA-mizragati svarUpa kriyA, paratva -aparatva-nUtanatva-purANatva Adi bhAvo paNa jyotiSkacakranI gati mujaba ja thAya che. kAraNa ke koI paNa kArya apekSAkAraNa = nimittakAraNa vinA thatuM nathI. kAraNazUnya kArya kaI rIte saMbhavI zake ? uparokta pariNAma, kriyA, paratva, aparatva, nUtanatva, prAcInatva vagere bhAvono samUha jyotiSkacakranI gatine anusare che. tathA te gati mujaba potAnI sthitine = avasthitine = vidyamAnatAne dhAraNa kare che. tathA uparokta sAdi-anAdi pariNAma, prayoga-vignasAdi, paratvAdi bhAvono samUha kArya che. tethI uparokta kAryasamUhanI sthiti pratye koIka anugata apekSAkAraNanI kalpanA karavI paDaze. te anugata apekSAkAraNa prastutamAM kALa ja saMbhave che. A ja abhiprAyathI tattvArthasUtramAM jaNAvela che ke "vartanA, pariNAma, kriyA, paratva ane aparatva kALanA kArya che." zrIumAsvAtijI mahArAje upara mujaba kALanA kAryanuM pradarzana karela che. tenAthI ja "kALa dravyAtmaka che' tema siddha thAya che. kALadravyanA kAryo ja spaSTatA :- paratva-aparatva bhAva ahIM kAlika samajavA, daizika nahi. je pUrvakAlIna hoya te Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * vaizeSikasUtra - vAkyapadIyAdisaMvAdaH 1501 taduktaM vinayavijayavAcakenA'pi lokaprakAze "sahaiva syAt kisalaya-kalikA-phalasambhavaH / eSAM niyAmake kAlarUpe dravye'sati kSitau / / bAlo mRdutanurdIpradehazca taruNaH pumAn / jIrNAGgaH sthavirazceti vinA kAlaM dazAH katham / / RtUnAmapi SaNNAM yaH pariNAmo'sti anekadhA / na sambhavet so'pi kAlaM rA vinA'tividitaH kSitau / / " ( lokaprakAza sarga 28/23-24-25) iti / . "varam, jhavaram, yugapat, gayuvat, viram, kSipramiti AniAni" (vai.pU.2/2/6) kRti vaizeSitrasuutroktirpi smartavyA'tra / yathoktaM bhartRhariNA api vAkyapadIye " utpattau ca sthitau caiva vinAze cA'pi tadvatAm / nimittaM kAlamevAhurvibhaktenA''tmanA sthitam / / " ( vA.pa. 3 / 9-3 ) iti / etAvatA kAlatattvaM svatantradravyamiti phalitam / rNi .. tatazca vartanAdibhAvAH kAladravyApekSA iti siddham / " apekSAkAraNaM hi saH / na hyasAvadhiSThAya kA para kahevAya. uttarakAlIna hoya te apara kahevAya. ApaNI apekSAe mahAvIrasvAmI bhagavAnamAM kAlika paratva che tathA vajasvAmImAM kAlika aparatva che. jo kALa dravya na hoya to kone para = moTA kahevA? kone apara = nAnA kahevA ? kone jUnA kahevA ? kone navA kahevA ? e ja nakkI nahi thaI zake. navI vastune jUnI karanAra kALadravya ja che. AkAzamAM vAdaLA baMdhAvA, varasAda paDavo... vagere vaignasika kriyA pratye paNa kALadravya ja apekSAkAraNa che. (tavur.) zrIvinayavijayavAcaka paNa lokaprakAzamAM jaNAve che ke - "jo pRthvI upara niyAmaka kALarUpe jUduM dravya na hoya to vRkSone ekI sAthe ja patra, kaLI, puSpa ane phaLanI utpatti thavI joIe. vaLI bALakanuM zarIra komaLa hoya che. yuvAna puruSanuM zarIra dedIpyamAna hoya che ane vRddhanuM zarIra jIrNa hoya che. to AvI bAlyAdi avasthAo kALa vinA zI rIte ghaTI zakaze ? cha e Rtuono aneka prakArano pariNAma ke je pRthvI para atyaMta prasiddha che te paNa kALa vinA saMbhavato nathI." tethI kALa e svataMtra dravyarUpe siddha thAya che. QL 10/12 je anya darzanamAM kAla atirikta dravya ("param.) phakta jaina darzananI ja nahi paraMtu ajaina darzananI paNa uparokta bAbatamAM saMmati maLe che. vaizeSikasUtramAM jaNAvela che ke '52 (moTuM), apara (nAnuM), yugapat, ayugapat = kramika, vilaMba, zIghratA A pramANe kAladravyanA cihno che.' A vaizeSikasUtranI ukti paNa ahIM yAda karavA jevI che. bhartRharie paNa vAkyapadIya graMthamAM jaNAvela che ke 'utpattivALA padArthanI utpattimAM, sthira padArthanI sthitimAM = sthiratAmAM tathA vinazvara padArthanA vinAzamAM kALa e ja nimittakAraNa che. temaja utpadyamAna, sthira ke nazvara bhAvothI ke utpAda-dhrauvya-vyayathI vibhaktarUpe = alaga svarUpe = svatantrarUpe kALatattva raheluM che. A pramANe RSi-munio kahe che.' vaizeSika sUtra ane vAkyapadIya - A banne graMthanA uparokta vacanathI paNa 'kALatattva e svataMtra dravya che' - AvuM siddha thAya che. kALa svataMtra kAraNa nahi, apekSA kAraNa che ka (tataT.) tethI vartanA, paratva, aparatva vagere bhAvo kAladravyanI apekSA rAkhe che tema siddha Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1502 * kAladravyasya sUryagativyaGgyatA arthanaIM viSaI sUryakriyopanAyaka dravya cArakSetrapramANa ja kalpavuM ghaTaIM. svAtantryeNa kulAlavat karoti / na ca mRttikAvat pariNAmikAraNaM kintu sambhavatAM svayamevArthAnAm 'asmin kAle bhavitavyam, nAnyadA' iti apekSAkAraNam dharmadravyamiva gatau" (ta.sU. 5 / 22 si.vR. pR. 348) iti tattvArthabhASyavRttau siddhasenagaNivarAH svatantrakAladravyavAdimatapuraskAreNa prAhuH / sa cA'rdhatRtIyadvIpa- samudradvayAkrAntakSetraparimANaH tiryagmAnena paJcacatvAriMzadyojanalakSapramANaH UrdhvamadhazcA'STAdazazatayojanapramANaH jyotiSzcakracArA'bhivyaGgyo ghaTAdyarthe sUryagatyAdikriyopanAyako nirupacaritadravyatvA''liGgito'bhyupagamyate / taduktaM vyAkhyAprajJaptI "kimidaM bhaMte ! samayakhettetti pavuccati ? poyamA ! UThThAkhkhA dIvA toya samuddA - sAMvarUpa samayalettetti pavutti" (ma.mU.2/1/117) kRti| thAya che. tethI 'kALa vartanAdi pariNAmo pratye apekSAkAraNa che' A pramANe nizcita thAya che. tattvArthasUtrabhASyavRttimAM zrIsiddhasenagaNivare svatantrakAladravyavAdInA matane AgaLa karIne jaNAvela che ke "vartanA pariNAma vagere kAryo pratye kALa apekSAkAraNa che. jema kulAla jAte ja sakriya thaIne potAnI IcchA mujaba game tyAM, game tevo ghaDo game te rIte banAve che, tema vartanA, paratva, aparatva vagere kAryane kALatattva svatantrarUpe karatuM nathI. kuMbhAra ghaDA pratye svatantra kartA che tema vartanAdi kArya pratye kALatattva svatantra kartA nathI. tathA mATI jema ghaDA pratye pariNAmI kAraNa che tema kALa vartanAdi kAryo pratye pariNAmI kAraNa = upAdAnakAraNa nathI. mATI ghaDAsvarUpe pariName che. tema kALatattva pote vartanAdi kAryasvarUpe pariNamatuM nathI. paraMtu potAnI jAte ja utpanna thaI rahelA kAryo pratye kALa tattva apekSAkAraNa che. 'A samaye A kAryane utpanna thavAnuM che, tenI AgaLa-pAchaLanA samaye nahi' - A pramANe kALa tattva svayaM utpadyamAna kArya pratye apekSAkAraNa che. jema svayaM gati karatA dravya pratye dharmAstikAyadravya apekSAkAraNa che, tema svayaM utpanna thaI rahelA bhAvonI utpatti vartanApariNati pratye kALadravya paNa te apekSAkAraNa che. utpanna na thatA bhAvone kALadravya baLAtkAre utpanna karatuM nathI." / kALa dravya manuSyalokamAM ja che (sa cA.) te kALa dravya jaMbudvIpa, lavaNasamudra, dhAtakIkhaMDa dvIpa, kAlodhi samudra ane ardha puSkaravara - dvIpa Ama kula aDhI dvIpathI ane be samudrathI AkrAnta = vyApta kSetrapramANa che. kALadravyanuM tiryak pramANa 45 lAkha yojana jeTaluM che. tathA upara-nIce kula 1800 yojana pramANa kALadravya vyApela che. jema AMkhathI ghaTa-paTa vagere kArya dekhAya che, tema kALa dravyanA carmacakSuthI darzana thatA nathI. paraMtu jyotizcakranI gati dvArA kALanI abhivyakti upalabdhi parokSa buddhi thAya che. ghaTAdi padArthomAM sUryanI gati vagere kriyAnuM upasthApaka kALadravya che. Ama kALa tattva nirupacarita = vAstavika dravyatvathI yukta che. vyAkhyAprajJapti jenuM bIjuM nAma che evA bhagavatIsUtramAM praznottarIrUpe jaNAvela che ke 'he bhagavaMta ! A samayakSetra zuM kahevAya che ?' 'gautama ! aDhI dvIpa ane be samudra - ATaluM kSetra samayakSetra kahevAya che.' A.(1)mAM '. .kriyopacAranAyaka...' pATha. 1. iimanuM matta ! samayakSetramiti prote ? gautama ! arpatRtIyA dvIpAH dvau ca samudrau - eSaH etad NaM etAvat samayakSetramiti procyte| - 10/12 = = Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10/12 SaDdravyavAdasaMvAdaH 1503 1 te mATaIM ehavuM kAladravya ja* kahiiM. to ja zrI bhagavatIsUtramAMhiM- "rphe juM maMte ! havvA pAttA ? goyanA ! iddA paLattA - dharmAtyavANu khAva UddhAsama!' (mA.29/4/7rU4) e vacana chai. tehanuM nirupacarita vyAkhyAna ghaTaIM. (SaTnI = Sadravyane bhagavaI = bhagavatIsUtra bhAsa bhAsaI = bhAkhaI.) sa = atra vyAkhyAprajJaptivRttau zrIabhayadevasUribhiH "kAlo hi dina - mAsAdirUpaH sUryagatisamabhivyaGgyo manuSyakSetra va, na parataH" (ma.mU. za.2, 3.1, sU.117 vyAhyA pR.146) kRti vyAvyAtakh tavrutta prajJApanAsUtravRttI zrImalayagirisUribhiH api samayakSetraniruktipradarzanAvasare " yasmin ardhatRtIyadvIpapramANe (kSetre) rA mAnuSakSetramiti bhAvaH" (pra.sU.21/275 m sUryAdikriyAvyaGgyaH samayo nAma kAladravyamasti, 6.pR.421) tiA tat samayakSetraM ata eva prajJaptI vyAkhyAprajJaptau bhagavatyaparAbhidhAnAyAM dravyaSaTkatA darzitA / kAlasyA'tiriktadravyatve eva 2"tividA naM aMte ! savvavavvA pannattA ? goyamA ! chaviMdA savvavA pannattA| taM dhammatthikAe, adhammatthikAe jAva addhAsamae" (bha.sU.25/4/ sU. 734 pR. 873) iti bhagavatIsUtravacanaM rNi nahIM - = = (atra.) prastuta bhagavatIjIsUtranI vyAkhyAmAM zrIabhayadevasUrijI mahArAje jaNAvela che ke 'kALa dravya divasa, mAsa Adi svarUpa che. sUryanI gatikriyA dvArA kALanI upalabdhi = abhivyakti = parokSabuddhi thAya che. AvuM kALadravya manuSyakSetramAM (= aDhI dvIpa + be samudra pramANa kSetramAM) ja rahela che. tenAthI AgaLanA kSetramAM (kendravartI 45 lAkha yojananI bahAranA dvIpa-sAgaromAM) kALa dravya rahetuM nathI.' prajJApanAsUtravyAkhyAmAM zrImalayagirisUrijIe paNa samayakSetranI vyutpattine darzAvatA kahela che ke "aDhI dvIpa pramANa je kSetramAM sUrya vagerenI kriyAthI abhivyaMgya samaya nAmanuM kAladravya che te samayakSetra mAnuSakSetra manuSyakSetra kahevAya." = = * kALa dravya che H bhagavatIsUtra . = = - = Cu (gata va.) AthI ja vyAkhyAprajJaptisUtramAM bhagavatIsUtramAM cha dravyonuM pratipAdana karela che. kALane svataMtra dravya mAnavAmAM Ave to ja SaDvavyanuM pratipAdaka bhagavatIsUtravacana koI paNa jAtanA upacAra vinA arthasaMgata thaI zake. te vacana praznottarIrUpe nIce mujaba che. :- 'he bhagavaMta ! kula keTalA dravya batAvAyelA che ?' uttara :- 'he gautama ! kula cha dravyo batAvAyela che. te A rIte (1) dharmAstikAya, (2) adharmAstikAya, - (3) AkAzAstikAya, (4) jIvAstikAya, (5) pudgalAstikAya ane (6) ahvAsamaya = kALa.' koI paNa jAtanI lakSaNA upacAra karyA vinA SaDvavyapratipAdaka uparokta bhagavatIsUtravacananI vyAkhyA to pustakomAM 'ja' nathI. ko.(9)+si.mAM che. 1. tividhAninaM bhavanta ! dravyApti prajJaptAni? gautama ! SaD dravyagi prajJaptAni dharmAstikAyaH ... yAvad adAsayamaH / 2. katividhAni NaM bhadanta ! sarvvadravyANi prajJaptAni ? gautama ! SaDvidhAni sarvvadravyANi prajJaptAni / tad yathA dharmAstikAyaH, adharmAstikAyaH yAvad... addhAsamayaH / [ rA Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1504 * bhagavatyAM kAlacatuSkavarNanam / 10/12 SaDdravyapratipAdakaM nirupacaritavyAkhyayA saGgaccheta / anuyogadvArasUtre'pi '"davvaNAme chabbihe paNNatte / taM nahIM - (1) ghammalyiANa, (2) sadharnIsthigi, (3) sAtvijApu, (4) nIvasthiS, (1) patthiA , (6) ddhAsana, " (anu..phU.218 9.917) rUtvavatyA dravyatA pratipadritA ma prakRte "so'yaM jJeyaH puruSo lokanAmA, ssdddrvyaatmaa'kRtrimo'naadynntH| dharmA'dharmA''kAza-kAlAze ''tmasaMjJairdravyaiH pUrNaH sarvataH pudgalaizca / / " (zA.su.11/1/5) iti shaantsudhaarsoktirpytraa'nusndheyaa| "ghaHDadaDaDavAza-putta-gIva-jhAnAtmajaM 2 dravyam" (lU. zra..ra/./.9/g.rU72) ti / sUtrakRtAGgasUtravyAkhyAyAM anAcArazrutAdhyayanavivaraNe zrIzIlAGkAcAryavacanamapyatra smartavyam / ArdrakAdhyayanavyAkhyAyAmapi "lokaM SaDdravyAtmakam" (sU.kR.2/6/4 pR.390) iti Aha zrIzIlAGkAcArya / yadyapi bhagavatyAm "kaivihe NaM bhaMte ! kAle pannatte ?, sudaMsaNA ! caubvihe kAle pannatte, taM jahA - ja saMgata thaI zake ke jo kALane svataMtra dravya mAnavAmAM Ave. anuyogakArasUtramAM paNa "dravyanAM nAmo 6 prakAranAM jaNAvAyelA che. te A rIte (1) dharmAstikAya, (2) adharmAstikAya, (3) AkAzAstikAya, (4) jIvAstikAya, (5) pudgalAstikAya ane (6) addhAsamaya" - AvuM kahevA dvArA 6 dravyo ja batAvelA che. Ama "kALa paryAyAtmaka nahi paNa dravyAtmaka = nirupacaritadravyatvaviziSTa che' - evuM siddha thAya che. * loka paddhavyAtmaka H zAMtasudhArasa # (prazno.) prastutamAM zAMtasudhArasa granthanuM vacana paNa yAda karavA yogya che. kAraNa ke tenAthI paNa kALa e cha dravya che' - evuM siddha thAya che. tyAM upAdhyAya zrIvinayavijayajI mahArAje jaNAvela ga che ke "sarva bAjuethI dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, kALa, AtmA ane pudgala nAmanA che dravyothI paripUrNa paddhavyAtmaka akRtrima-anAdi-ananta loka nAmano te A puruSa (= lokapuruSa) jANavo." vA kamara upara be hAtha TekavI, be paga pahoLA karIne ubho rahenAra puruSa je AkAre jaNAya tevo 14 rAjalokano AkAra hovAthI tene lokapuruSa' tarIke ahIM jaNAvela che. ahIM spaSTapaNe cha dravyano ullekha sa karIne kALane svataMtra dravya tarIke ja darzAvela che. * cha dravya : zIlAMkAcArya je ("ghama.) sUyagaDAMgasUtravyAkhyAmAM anAcArazruta adhyayananuM vivaraNa karavAnA avasare zrIzIlAMkAcAryajIe paNa dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAza, pudgala, jIva ane kAla - Ama cha dravya batAvela che te vAta paNa prastutamAM yAda karavA yogya che. tyAM ja Adraka adhyayananuM vivaraNa karatA zrIzIlAMkAcAryajIe padbhavyAtmaka lokane jaNAvavA dvArA kAlano dravya tarIke svIkAra karela che. cAra prakAranA kALanI vicAraNA ) (yapijo ke bhagavatIsUtramAM sudarzana sAthe praznottarImAM cAra prakAranA kALa batAvela che. 1. dUcanAma viSe prasAtam tat kathA - (1) dharmAstivaya, (2) pittiya, () bAlAstiyA, (4) jIvAstikAyaH, (5) pudgalAstikAyaH (6) addhAsamayazca | 2. katividhaH NaM bhadanta ! kAlaH prajJaptaH ? sudarzana ! caturvidhaH kAlaH prjnyptH| tad yathA- pramANakAlaH, yathAyuHnivartanakAlaH, 3maraNakAlaH, addhaakaalH| Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10/12 0 dazavidhA'rUpyajIvadravyaprarUpaNA 0 1505 pALavAne 9, mahAnibUtte chAje 2, maravAne rU, sIvAne 4" (ma.phU.za.99, 1.99, sUtra-424) 5 ityevaM caturvidhaH kAlaH pradarzitaH tathApi prakRte'ddhAkAla eva kAladravyatayA'bhipretaH, tata eva / / nRloke vartanAdisambhavAt / taduktaM vizeSAvazyakabhASye api "sUrakiriyAvisiTTho godohAikiriyAsu / nirvekkho| addhAkAlo bhaNNai samayakhettammi samayAI / / " (vi.A.bhA.2035) iti| chadmasthAnAM sUryaparispandakriyAyA evA'ddhAkAlagocarA'vyabhicAriparijJAnopAyatvasambhavAt sUryakriyAvacchinnatvamaddhA-za kAle darzitam / idamevAbhipretya dazavaikAlikaniyuktihAribhadrIvRttI "candra-sUryAdikriyAviziSTaH ardhatRtIya- ka dvIpasamudrAntarvartI addhAkAlaH samayAdilakSaNaH" (da.vai.1/1/ni.11 hA.vR.) ityuktam / prajJApanAsUtre'pi arUpyajIvadravyarUpeNAddhAkAlanirdezaH "se kiM taM asvIajIvapannavaNA ? arUvi -anIvapatravaUT vada pattA, te nadI - (1) dharmAlviA, (2) tthiAya nA, (3) ghasthichAyasa | praNa:- "he bhagavaMta ! kALa keTalA prakAre batAvAyela che ?' uttara :- "he sudarzana ! kALa cAra prakAre darzAvAyela che. te A rIte - (1) pramANakALa, (2) yathAyuSkavirtanakALa, (3) maraNakALa ane (4) addhAkALa.' tathA maraNakALa vagere to mAtra aDhIdvIpamAM ja nahi paraMtu 14 rAjalokamAM saMbhave che. to paNa prastutamAM je kALatattvanI carcA cAlI rahela che, te addhAkALa ja kALadravya tarIke abhipreta che - tema samajavuM. addhAkALa dvArA ja manuSyalokamAM = aDhI dvIpamAM vartanAdi pariNAma saMbhavI zake che. tethI ja vizeSAvazyakabhASyamAM jaNAvela che ke "sUryanI parispandAdi kriyAthI viziSTa = abhivyaMgya evo addhAkALa kahevAya che. gAyane dohavAnI kriyA vagere pratye te addhAkALa nirapekSa che. kema ke godohanAdi thAya to ja prAtaHkALa ke saMdhyA samaya utpanna thAya e - tevo koI niyama nathI. Ama addhAsamaya dohanAdinirapekSa che.) te samayakSetramAM = manuSyakSetramAM ja hoya che. te addhAkALa samaya, Avalika Adi svarUpa che." addhAkALasaMbaMdhI yathArthajJAna meLavavAno nI upAya chagha0 = asarvajJa jIvo mATe kevaLa sUryanI parispada kriyA ja che. tethI vizeSAvazyakabhASyamAM addhAkALane sUryakriyAthI avacchinna = viziSTa tarIke jaNAvela che. A ja abhiprAyathI dazavaikAlika- ro. niryuktihAribhadrI vyAkhyAmAM jaNAvela che ke "candra-sUrya vagerenI kriyAthI viziSTa (= abhivyakta thato) addhAkALa aDhI dIpa-samudranI aMdara rahe che. te addhAkALa samayAdisvarUpa che." ka kALa arUpI ajIvadravya che : prajJApanAsUtra (prajJApanA) prajJApanA sUtramAM paNa pUrvadhara maharSi zrIzyAmAcAryajIe arUpI ajIvadravya tarIke addhAkALano ja nirdeza karela che. te nirdeza praznottarI svarUpe nIce mujaba che." prazna :- "he bhagavaMta ! arUpI ajIva dravyanI prarUpaNA keTalA prakAre che ?' uttara:- "arUpI ajIva dravyanI prarUpaNA daza prakAre darzAvAyelI che. te A rIte - (1) 1. sUrakriyAviziSTo godohAdikriyAsu nirpekssH| addhAkAlo bhaNyate samayakSetre smyaadyH|| 2. atha kA sA arUpi -ajIvaprarUpaNA ? arUpi-ajIvaprarUpaNA dazavidhA prajJaptA, tad yathA- dharmAstikAyaH, dharmAstikAyasya dezAH, dharmAstikAyasya pradezAH, adharmAstikAyaH, adharmAstikAyasya dezAH, adharmAstikAyasya pradezAH, AkAzAstikAyaH, AkAzAstikAyasya dezAH, AkAzAstikAyasya pradezAH, addhaasmyH| Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1506 0 prajJApanAyAM svatantrA'khAsamayavarNanam // 10/12 paesA, (4) adhammatthikAe, (5) adhammatthikAyassa desA, (6) adhammatthikAyassa paesA, (7) AgAsatthikAe (8) I/WAyasa velA, (1) sAsabhyiAsa paNe, (10) zraddhAsana" (prajJA.phU.7/3) rUtyevaM. to vartatA. atra hi zyAmAcAryeNa dazamA'rUpyajIvadravyatayA pramANAdikAlo na darzitaH kintu addhAkAla sa eva / ataH samayakSetravyApI addhAkAlo dravyAtmaka eva, arUpyajIvadravyaprakAratayA nirdiSTatvAt / zaM tasya paryAyAtmakatve'rUpyajIvadravyabhedavidhayA nirdiSTatvaM na syAdityatiriktakAladravyavAditAtparyamatrAka 'vdheym| dravyArthikanayAnusAreNa alpa-bahutvapradarzanAvasare prajJApanAyAM zyAmAcAryeNa '"dhammatthikAe, adhammatthi"kAe, AgAsatthikAe - ee NaM tinni vi tullA davvaTThayAe savvatthovA, jIvatthikAe davvaTThayAe aNaMtaguNe, kA poggalatthikAe davvaTThayAe aNaMtaguNe, addhAsamae davvaTThayAe aNaMtaguNe" (prajJA.3/79) ityevaM yaduktaM tato'pi addhAsamayasya dravyarUpataiva sidhyati, prakRte "dravyArthatayA = dravyarUpatayA" (prajJA.3/79/ dharmAstikAya, (2) dharmAstikAyano deza, (3) dharmAstikAyano pradeza, (4) adharmAstikAya, (5) adharmAstikAyano deza, (6) adharmAstikAyano pradeza, (7) AkAzAstikAya, (8) AkAzAstikAyano deza, (9) AkAzAstikAyano pradeza ane (10) addhA samaya.' ja addhAkAla dravyAtmakaH zyAmAcAryajI ja | (a.) upara je arUpI (pulabhinna) ajIva dravyanA daza bheda zyAmAcAryajIe darzAvela che temAM pramANakAla vagere kALane batAvavAnA badale addhAkAlane ja batAvela che. tenAthI sUcita thAya che sa ke samayakSetravyApaka = manuSyakSetravyApI = aDhIdvIpavyApI kALa eTale addhAkAla. tathA addhAkALa dravyAtmaka ja che. tethI to arUpI ajIva dravyanA eka bheda tarIke zyAmAcAryajIe teno nirdeza karela che. jo Cii addhAkALa paryAyAtmaka hota to arUpI ajIva dravyanA vibhAgamAM teno nirdeza pUrvadhara maharSie pannavaNAstramAM karela nA hota. Ama "samayakSetravyApI addhAkAla dravyAtmaka che' - tema phalita thAya che. ' A mujaba atiriktakAladravyavAdInuM tAtparya ahIM khyAlamAM rAkhavuM. : dravyarUpe kALa anaMta : zyAmAcAryajI : (kavyartha.) dravyArthikana mujaba alpa-bahatvanuM pradarzana karavAnA avasare pannavaNAstramAM zrIzyAmAcAryajIe je jaNAvela che tenAthI paNa "addhAkALa dravyAtmaka che, paryAyAtmaka nahi - evuM siddha thAya che. te alpa-bahuvanirdeza nIce mujaba che. "dharmAstikAya, adharmAstikAya ane AkAzAstikAya - A traNeya dravyo phakta eka-eka hovAthI dravyArthathI paraspara tulya che tathA sarvathI thoDA che. tenA karatAM dravyArthathI jIvo anaMta guNA che. tenAthI pudgalAstikAya dravyArthathI anaMtaguNA che. tathA tenA karatAM addhAsamaya dravyArthathI anaMtaguNa che." 'dravyArthathI = dravyarUpe' - Ama pannavaNAsUtravyAkhyAmAM 1. dharmAstikAyaH, adharmAstikAyaH, AkAzAstikAyaH ete NaM trayaH api tulyAH dravyArthatayA sarbastokAH, jIvAstikAyaH dravyArthatayA anantaguNaH, pudgalAstikAyaH dravyArthatayA anantaguNaH, addhAsamayaH dravyArthatayA anantaguNaH / Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10/12 0 manuSyalokavyApakakAladravyasthApanam / 1507 pR.141) ityevaM vRttau zrImalayagirisUribhiH vyAkhyAnAt / 'atItAnAgatavartamAnAddhAkAladravyasaGkhyAH pa pudgalAstikAyAd anantaguNA' iti tadAzayaH pratibhAti / "kAlenodeti sUryaH, kAle nivizate punaH" (a.ve.19/54/1) iti atharvavedavacanatAtparyamapi manuSyalokavyApikAladravye eva paryavasyatIti pratibhAti, sUryodayA'stayoH nRloke eva bhaavaat| nanu kevalamAjJAgrAhyamiti cet ? na, anumAnapramANamapyasti / tathAhi "kaTaka-mukuTAdivastUnAM vartanA bahiraGgakAraNApekSA, kAryatvAt, ka tandulapAkavat / yat tad bahiraGgaM kAraNaM sa kAlaH" (syA.ratnA. 5/8/pR.897) iti syAdvAdaratnAkare : vAdidevasUribhiH anumAnapramANamapi darzitam / "viziSTamaryAdAvacchinnordhvA'dho'rdhatRtIyadvIpAbhyantaravartijIvAdidravyaiH pariNamadbhiH svata eva kalyate kA zrImalayagirisUrijIe jaNAvela che. tethI 'kALa = addhAsamaya dravyAtmaka che' - tema siddha thAya che. "atIta-anAgata-vartamAna kALa svarUpa dravyAtmaka addhAsamayanI kula saMkhyA pudgalAstikAya karatAM anaMtaguNI che' - tevo temano abhiprAya jaNAya che. Ama addhAsamaya mukhya dravyAtmaka phalita thAya che. kALa aMge atharvavedano abhiprAya ha8 ("sAneno.) "sUrya kALathI uge che. tathA kALamAM sUrya samAI jAya che = asta pAme che' - A pramANe atharvavedanA vacananuM tAtparya paNa manuSyalokavyApI kAladravyamAM ja phalita thAya - tevuM lAge che. kAraNa ke sUryano udaya-asta manuSyakSetramAM ja thAya che. savAla :- (nanu) "vartanA pariNAmanuM apekSAkAraNa kAladravya che' - A vAta phakta AjJAgamya ja banaze, tarkagamya nahi. kAraNa ke tame ahIM koI yukti-vyApti to darzAvela ja nathI. anumAna pramANathI kAlasiddhi javAba:- (, anu.) nA, A vAta mAtra AjJAgamya = Agamagamya nathI. paraMtu amArI uparokta eka vAtamAM anumAna nAmanuM pramANa paNa hAjara che. te A mujaba - "bAjubaMdha, mugaTa vagere AbhUSaNonI vartanA (= pakSa) bahiraMgakAraNane sApekSa che. kema ke te vartanA kAryasvarUpa che. cokhAnA pAkanI jema. agnisvarUpa che bahiraMga kAraNanI apekSA rAkhIne cokhA pAke che, raMdhAya che. tethI cokhAno pAka (=raMdhAIjavApaNuM) jema agnisApekSa che. tema vartanA paNa kArya hovAthI bahiraMga kAranI apekSA rAkhaze. je tenuM bahiraMga kAraNa haze, tenuM nAma kALa che" - Ama syAdAdaratnAkaramAM zrIvAdidevasUrijI vartanA-pariNAmasvarUpa kAryanA bahiraMga kAraNa tarIke anugata kALadravyanI siddhi karavA anumAna pramANa paNa batAve che. - - vartanApacinuM apekSAkAraNa kALa : siddhasenagaNI che ("viza) tattvArthasUtravRttimAM zrIsiddhasenagaNivare kALa dravyanI siddhi karavA mATe evI yukti jaNAvela che ke viziSTa maryAdAvALuM = upara-nIce kula 1800 yojana pramANa aDhI dvIpa svarUpa kSetra manuSyakSetra kahevAya che. temAM rahelA jIvAdi dravyo pratisamaya judA-judA paryAyasvarUpe svataH ja pariNamI rahelA che. manuSyakSetravartI svayaM pariNamatA (= pariNamana kriyAmAM vartatA) jIvAdi dravyone kAraNa tarIke jenI Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1508 anumAnapramANataH kAladravyasiddhi: 10/12 pu gamyate prathyate apekSyate kAraNatayA'sau iti kAlaH apekSAkAraNam, balAkAprasave garjitadhvanivat, pApaviratau vA prabodhakavad" (ta.sU.5/38 vR. pR.429) iti yuktiH tattvArthavRttI siddhasenagaNibhirupadarzitA / niyatagarbharA kAlamAnartuvibhAga-niyatapuSpa-phalAdyudgamAdilakSaNartuprabhAvAdinA'pi kAlaH sidhyati / Kai atha varttanA-pariNAma- kriyAdikaM prati kAlasya apekSAkAraNatve nRlokAd bahiH vartanAdikaM naiva syAt, tatra kAlAnabhyupagamAditi cet ? naivam, tatra kAlanirapekSavartanAdikAbhyupagamAt / na ca evaM nRloke'pi vartanAdikaM kAlanirapekSamevA'stu iti vAcyam, iha eva tasya tatsApekSatvAt / idamevA'bhipretya kAlalokaprakAze vinayavijayopAdhyAyenoktaM kA " bhUpasattvAdyatheha syAt sausthyAdi tadapekSitam / bhUpA'bhAvAt sadapi tattadapekSaM na yugmiSu / / tatheha AvazyakatA rahe che, te apekSAkAraNa kALa che. jema bagalI prasUti kare temAM vAdaLAnI garjanA apekSAkAraNa che. athavA to pApanI viratimAM (= tyAgamAM) upadezaka guru jema apekSAkAraNa che, tema uparokta vartanApariNAma pratye kALa apekSAkAraNa che.' Ama kALa yuktigamya paNa che. mAnavabhavamAM garbhano kALa 9 mAsa, Rtuno vibhAga, amuka RtumAM amuka ja phaLa-phUla vagere AvavA vagere Rtuno prabhAva, ziyALAmAM ThaMDI paDavI, unALAmAM garamI paDavI.. AvA kAryo dvArA paNa kALatattvanI siddhi thAya che. zaMkA :- (pratha.) jo vartanA, pariNAma, kriyA vagere pratye kALane apekSAkAraNa mAnavAmAM Ave to manuSyalokanI bahAra vartanAdi saMbhavI nahi zake. kAraNa ke atiriktakAladravyavAdI loko manuSyakSetranI bahAra kALadravyano svIkAra karatA nathI. kAraNa vinA kArya to na ja saMbhave. * rNi * kALanirapekSa vartanA Cu samAdhAna :- (bhaivam.) tamArI vAta vyAjabI nathI. kAraNa ke aDhIdvIpa svarUpa manuSyakSetranI bahAra je vartanA vagere utpanna thAya, te kALathI nirapekSa hoya - evuM ame svIkArIe chIe. tethI manuSyakSetranI zuM bahAra kALasApekSa evI vartanA vagere na hovA chatAM kALanirapekSa vartanA vagere saMbhavI zake che. zaMkA :- (1 ya.) jo manuSyakSetranI bahAra kALanirapekSa vartanA vagere hoya to manuSyalokamAM paNa vartanA vagerene kAnirapekSa ja mAno. kAraNa ke yukti to banne pakSe samAna ja che. * manuSyakSetravartanA kALasApekSa - samAdhAna :- (F.) tamArI dalIla ucita nathI. kAraNa ke manuSyalokamAM ja utpanna thatI vartanA, pariNAma vagere kALane sApekSa che. A ja AzayathI upAdhyAya zrIvinayavijayajI mahArAje kALalokaprakAzamAM jaNAvela che ke jema hAlanA vakhatamAM A dezamAM rAjA hovAthI lokone te rAjAnI apekSAvALuM sukhAdika thAya che. tathA yugaliyAnA vakhatamAM rAjA nahotA ane lokone sukha hatuM. tethI te sukha rAjAnI apekSAvALuM hotuM nathI. matalaba ke rAjakAlIna svasthatA, zAMti, upadravAbhAva vagere pratye rAjA kAraNa kahevAya. tathA yugalikakALamAM rAjAnI gerahAjarImAM utpanna thatI svasthatA, zAMti, upadravAbhAva vagerene rAjAthI nirapekSa kahevAya. te ja pramANe aDhI dvIpamAM kALa che. tethI tyAM vartanAdika kALasApekSa kahevAya Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10/12 * devalokAdau kAlavyavahAravicAra: kAlasattvAt tatsApekSaM varttanAdikam / kAlA'bhAvAt tadapekSaM narakSetrAd bahirna tat / / tad varSAdiRtu-drumasumanAdinaiyatyakAraNaM kAlaH / tapanAdigativyaGgyaH samayAdirnanu nRloka eva syAd / / " ( kA. lo. pra. sarga pa 28/60-61-62) kRti / 1509 4. 1, devalokAdau kAlavirahe'pi ihatyenaiva kAlena tatra vyavahAro bhavati / idamevAbhipretya m tattvArthahAribhadrIvRttau " iha prasiddhena ( kAlena ) anyatrA'pi varttamAnA devAdayo vyavaharanti" (ta.si.vR. 4/15) ityuktm| yathoktaM SaTkhaNDAgamasya dhavalAvRttau vIrasenAcAryeNA'pi kAlAnugame " devaloge kAlAbhAve tatva varSa jALavavadhAro ? La, hatheLeva AneLa tesiM vavadArAvo" (va.va.mAT-4/1-1-2 dha.pR.rU21) tiA rNi prakRte "AAza-niyozvA'smAmirapi dravyatvamamyupAtameva" (yU..12/.27 pR.227) ti sUtrakRtAGgasUtravRttikRduktirapi smartavyA / kAlasyaupacArikadravyatve AkAzasyApi AdiSTadravyatvamApadyeta, kA che. tathA manuSyakSetranI bahAra kALano abhAva che. tethI tyAM vartanAdika kALasApekSa kahevAtA nathI. tethI varSAdi chae Rtuo ane vRkSanA puSpAdine niyamita utpanna karavAnuM kAraNa kALa ja che. sUryAdikanI gatithI jANI zakAya evo kALa A manuSyakSetramAM ja che. jIM devalokAdimAM kAlavyavahAranI saMgati jI Ke Ke Ke Ke Fang Ke manuSyalokakALasApekSa svargAdikALa spaSTatA :- sUryanI amuka sthaLathI amuka sthAna sudhI pahoMcavAnI kriyA mujaba kALavibhAga nakkI thAya che. 'sUryanI amuka pramANamAM gati thaI hoya to ATalo samaya pasAra thayo' - ItyAdi vyavahAra thAya. Ama manuSyalokamAM sUryAdinI gati mujaba ghaDI, prahara vagere kALavyavahAra thAya che. tathA manuSyalokamAM thatA kALavyavahAranA AdhAre devaloka vageremAM palyopama vagerenuM mApa nakkI thAya. * kALa dravya che : zrIzIlAMkAcArya rA (pra.) 'kALa dravya che' A bAbatamAM sUyagaDAMgasUtravyAkhyAmAM zrIzIlAMkAcAryajIe je vAta kahI che, te paNa yAda karavA yogya che. tyAM teozrIe jaNAvela che ke "AkAzane ane kALane ame anekAntavAdI 1. devaloke kAlAbhAve tatra kathaM kAlavyavahAraH ? na, ihasthenaiva kAlena teSAM vyavahArAt / (ava.) devaloka, naraka vageremAM kALa na hovA chatAM paNa aDhIdvIpavartI kALa dvArA ja tyAM kALano vyavahAra saMgata thAya che. A ja abhiprAyathI tattvArthasUtravRttimAM zrIharibhadrasUrijIe jaNAvela che ke 'ahIM manuSyakSetramAM prasiddha evA kAla vaDe devalokAdimAM paNa vartatA deva vagere kALasaMbaMdhI vyavahA2 kare che.' A vAta phakta amane zvetAMbarone ja mAnya che - tevuM nathI. digaMbarone paNa A vAta mAnya che. tethI to digaMbarAcArya vIrasenajIe paNa SakhaMDAgama graMthanI dhavalA vyAkhyAmAM kAlAnugamanuM nirUpaNa karatI vakhate zaMkA-samAdhAnarUpe nIce mujaba jaNAvela che ke H zaMkA :- "devalokamAM kALa na hoya to tyAM kAlavyavahAra kaI rIte thAya ?' vA samAdhAna :- "tamArI zaMkA barAbara nathI. kema ke aDhIdvIpavartI kALa dvArA ja devalokanI aMdara devomAM kALano vyavahAra thaI zake che.' sa ka Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1510 * kAladravyasthApanam anaIM vartanAparyAyanuM sAdhAraNApekSa dravya na kahIiM, to gati-sthityavagAhanAsAdhAraNApekSAkAraNapaNaiM dharmAdharmAkAzAstikAya siddha thayA, tihAM paNi anAzvAsa AvaI. yukterubhayatra tulyatvAt, anyathA vAkyabhedApatterityavadheyam / athA'stu kAlasiddhiH paraM tasya nirupacaritadravyatvA'nabhyupagame kiM bAdhakam iti cet ? na, yataH varttanAparyAyasAmAnyaM prati apekSAkAraNaM yadi dravyaM na syAt tarhi gati-janyasthityavagAhanAma paryAyasAmAnyaM prati apekSAkAraNavidhayA sidhyatAM dharmA'dharmA''kAzAstikAyAnAmapi dravyatvamazraddheyaM tyAtA etena vartanAparyAyaH svayameva kAlaH / ataH tadapekSAkAraNavidhayA kAladravyakalpanA nA''vazyakIti nirastam, pa jet ch 10/12 gati-sthityAdyapekSAkAraNavidhayA dharmA'dharmAdidravyasiddhyayogAt / paNa dravya mAnIe ja chIe." jo tyAM kALane aupacArika dravya mAnIe to AkAzane paNa aupacArika dravya mAnavAnI Apatti Ave. kAraNa ke eka ja vAkyamAM banneno ullekha hovAthI kAM to bannene aupacArika dravya mAnavA joIe kAM to bannene pAramArthika dravya mAnavA joIe. A rIte ja arthaghaTana yuktisaMgata banI zake. 'kALamAM dravyatva upacarita che ane AkAzamAM dravyatva vAstavika che' - AvuM mAnavAmAM Ave to vAkyabheda doSa lAgu paDe. A vAta khyAlamAM rAkhavI. prazna :- (gayA.) bhale kAlanI siddhi thAya. paraMtu tene vAstavika dravya na mAnIe to zuM vAMdho ? * kALane pAramArthika dravya na mAnavAmAM bAdha su al javAba :- (na, yata:.) tamArA savAlano javAba bahu saraLa che. te javAba e che ke vartanAparyAya sAmAnya pratye = tamAma vartanAparyAya pratye apekSAkAraNIbhUta kAla padArtha jo dravyAtmaka na hoya to gatisAmAnya pratye apekSAkAraNa tarIke siddha thatA dharmAstikAya padArthamAM paNa dravyatvanI koIne zraddhA nahi thaI zake, janyasthitisAmAnya pratye apekSAkAraNa tarIke siddha thatA adharmAstikAya padArthamAM paNa dravyatvanI zraddhA thaI nahi zake tathA avagAhanA paryAyasAmAnya pratye apekSAkAraNa tarIke siddha thanAra AkAzAstikAyamAM paNa dravyatvanI zraddhA thaI nahi zake. paraMtu gati vagere kArya pratye apekSAkAraNa tarIke siddha thatA dharmAstikAya vagere padArthamAM dravyatva to prasiddha ja che. te ja rIte vartanAparyAyasAmAnya pratye apekSAkAraNa tarIke siddha thanAra kALamAM paNa nirupacarita pAramArthika dravyatva mAnavuM ja paDaze. pUrvapakSa :- (tena.) vartanAparyAya svayaM ja kALasvarUpa che. tethI tenA apekSAkAraNarUpe atirikta dravyAtmaka kALane mAnavAnI AvazyakatA nathI. = * kALadravyapakSamAM anukULa tarka " uttarapakSa :- (ti.) jo vartanAparyAyanA apekSAkAraNa tarIke atirikta kALadravyano svIkAra tame nA karo to gati, sthiti vagere kAryanA apekSAkAraNarUpe svataMtra dharmAstikAya, adharmAstikAya vagere dravyanI 0 ko.(13)mAM 'sApekSagatidravyaH' pATha. Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10/12 * kAladravyatvaM yuktigrAhyam / 1511 anaI e artha yuktigrAhya chaI. te mATaiM kevala "AjJAgrAhya kahI, paNi kima saMtoSa dharAI ?In10/1rI 2 atha dharmA'dharmAdidravyANAmAjJAgrAhyatayA Agamasiddhatvamiti cet ? tarhi prAguktaSaDdravyapratipAdakabhagavatIsUtrAdyAgamasiddhaM nirupacaritadravyatvaM kAle kena kavalitam ? .. kiJca, yuktigrAhyANAM dharmA'dharmAdidravyANAM kevalA''jJAgrAhyatvapratipAdanasya anarhatvAt, dharmA'dharmAdidravyANAmiva kAladravyasyA'pi yuktigrAhyatvA'napAyAt / yuktizcA'trA'rthe darzitaiva / tathApi kinyciducyte| yaduktaM dravyAlaGkAravRttau tRtIyaprakAze'tiriktakAladravyavAdimatanirUpaNA- za 'vasare "jIvAdidravyaiH pariNamadbhiH svata eva kalpyate = kAraNatayA'pekSyate iti kAlo'pekSAkAraNam, ka balAkAprasave garjitadhvanivat / dravyatvaM cA'sya guNa-paryAyavattvAt / saMyoga-vibhAga-saGkhyA parimANA'mUrttatvA-rNi paNa siddhi nahi thaI zake. tethI kALadravyano apalopa karavAmAM dharmAstikAya Adi dravyano apalApa thavAnI Apatti Avaze. kAraNa ke te dravyonI siddhi gati-sthiti vagerenA apekSAkAraNarUpe ja thAya che. rALA:- (tha) dharmAstikAya, adharmAstikAya vagere dravyo to AjJA grAhya che. tethI te to AgamapramANathI siddha thaI zake che. tethI tenI asiddhi thavAnI Apatti nahi Ave. RO kALadravya AgamagrAhya / sAdhana :- (tardei) dharmAstikAya Adi dravyo jo Agama pramANathI siddha che, to kALamAM pAramArthika dravyatva zuM AgamapramANathI siddha nathI ? A ja zlokanA vivaraNamAM pUrve bhagavatIsUtra vagere Agamano saMdarbha dekhADela ja che ke "cha dravya tIrthakaroe jaNAvela che." A Agama pramANathI siddha pAramArthika dravyatva kALamAM rahe che tene koNa koLIyo karI zake ? tethI AjJA grAhyatva-AgamapramANasiddhatva to dharmAdidravyanI jema kALadravyamAM paNa tulya ja che. kALadravya yutigrAhya paNa che samAdhAna :- (gni.) vaLI, yuktigrAhya = hetugrAhya evA dharmAstikAya, adharmAstikAya vagere dravyone tame phakta AjJA grAhya tarIke batAvo te kaI rIte vyAjabI kahevAya ? dharmAstikAya, adharmAstikAya vagerenI paNa jema kAladravya paNa nirAbAdhapaNe yuktigrAhya che. prastutamAM yukti to pUrve batAvela ja che. matalaba ke gati-sthiti vagerenA apekSAkAraNa tarIke jema dharmAstikAya, adharmAstikAya vagere dravyanI siddhi thAya che tema vartanAparyAyanA apekSAkAraNa tarIke kAladravyanI siddhi thaI zake che. ja kALa dravya che : dravyAlaMkAravRtti che (tathA.) tema chatAM paNa ahIM yukti bAbatamAM kAMIka kahevAya che. dravyAlaMkAravRttimAM atiriktakAladravyavAdInA matanuM nirUpaNa karavAnA avasare rAmacaMdrasUrie ane guNacaMdrasUrie yukti A pramANe jaNAvela che ke "jIvAdi dravyo svataH ja judA-judA pariNAmathI pariName che. tathA A pariNamana mATe kALanI kAraNarUpe apekSA rAkhe che. tethI kALa tenuM apekSAkAraNa che. jema bagalI prasava mATe meghagarjanAnI apekSA rAkhe che, tema jIvAdi dravyo vividha pariNamana mATe kALanI apekSA rAkhe - A.(1)mAM "AjJA ja kabUla che kahI...' pATha. Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1512 * AdhArAdheyabhAvaprayuktyA kAladravyasiddhi: 10/12 'gurulaghutva-sUkSmatvAdayo gunnaaH| jIvAdiparyAyANAM pariNAmahetutva-paratvA'paratvAdipratyayahetutvAdayastu paryAyAH" (dravyA.pra.3/pR.214) ityAdi / tatazca 'kAlaH svatantradravyami'tyatrA'rthe yuktigrAhyatA'pyasti / idamevAbhipretyoktaM niyamasAre kundakundasvAminA '"jIvAdidavvANaM pariyaTTaNakAraNaM have kAlo" (ni. ma sA.33) iti / gommaTasAre'pi jIvakANDe "vattaNahedU kAlo, vattaNaguNamaviya davvaNicayesu / kAlAdhAreNeva rza ya vaTTati hu savvadavyANi / / " (go.sA.jI.kA. 568) ityuktam / AdhArA''dheyabhAvayuktyA api - sarvadravyAnugatA''dhAravidhayA'tra svatantrakAladravyasiddhirabhipreteti bhaavH| ataH kAlasya nirupacaritadravyatve yuktigrAhye kevalAjJAgrAhyatvoktyA mImAMsAmAMsalamatimatA na 1 svAbhyupagame santoSo vidheyaH, apitu AgamAnusAridRDhanavInatarkAnveSaNe yatnaH kartavyaH eva / itthameva kA samyagdarzana-yoga-kSema-zuddhi-vRddhiprakarSopapatteH ityavadheyam / che. A kALapadArtha dravya che. kAraNa ke te guNa-paryAyano Azraya che. saMyoga, vibhAga, saMkhyA, parimANa (=AkRti), amUrtatva, agurulaghutva, sUkSmatva vagere guNo kALamAM rahe che. te ja rIte jIvAdigata paryAyonA pariNamananI apekSAkAraNatA, kAlika paratva-aparatvanI pratItinI kAraNatA vagere paryAyo paNa kALamAM rahe che. guNono ane paryAyono Azraya hovAthI kALapadArtha dravya che." Ama dravyAlaMkAravRttimAM jaNAvela che. AthI "kALa svataMtra dravya che' - A bAbata yuktigrAhya paNa che. ka vartanAkAraNa kALa : digaMbaramata che (me.) kArya-kAraNabhAvasvarUpa yuktithI kALadravyanI siddhi thaI zake che. AvuM jaNAvavAnA ja abhiprAyathI digaMbarAcArya kuMdakuMdasvAmIe niyamasAramAM jaNAvela che ke "jIvAdi dravyonI parivartanAnuM 'S = vartanAnuM kAraNa kALa bane che." gommadasAranA jIvakAMDamAM nemicaMdrAcAryae paNa jaNAvela che ke 'vanAno va, hetu kALa che. sarva dravyomAM evo guNa che ke te potapotAnA svabhAvamAM varte - tema tuM jANa. kALanA AdhAre ja sarva dravyo nijasvabhAvamAM vartI rahelA che. ahIM sarva dravyonI nijasvabhAvamAM je vartanA tra che, tenA bAhya sahakArIkAraNasvarUpe svataMtra kAladravyanI siddhi karavAno Azaya rahelo che. sarva dravyo kALamAM Adheya che. tethI paNa te sarvanA anugata AdhAra tarIke svataMtra kALa dravyane gommadasAra graMthamAM siddha karela che. che yuktisaMzodhana kartavya che (ka.) AthI "kALa nirupacarita dravya che' - A bAbata yuktigrAhya che. tethI A bAbata kevaLa AjJAgamya che' - evuM kahIne mImAMsAthI paripuSTa prajJAthI saMpanna vyaktie kALagata pAramArthikadravyatvasaMbaMdhI potAnA matamAM saMtoSa na karavo. paraMtu AgamAnusArI majabUta navA tarkane zodhavA mATe prayatna karavo ja joIe. A rIte karavAmAM Ave to ja samyagdarzananI prApti, sthiratA, zuddhi, vRddhimAM prakarSa saMbhavI zake - A vAta prAjJa puruSoe khyAlamAM rAkhavI. 1. bavAridravyA parivartanavArane mata vAta: 2. vartanAhetuH kAlo vartanAguNamavehi drvynicyessu| kAlAdhAreNa eva ca vartante hi sarvvadravyANi / / Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10/12 0 anekAntavAde prakArAntareNa paradarzanasammati: 1513 ___ saptapadArthyAM "kAlastu utpatti-sthiti-vinAzalakSaNaH trividhaH" (sa.pa.15/pR.21) iti zivAdityavacanaM pa tu prakArAntareNa anekAntavAdamanupatatIti bhaavniiym|| ___ prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - 'yuktigrAhye'rthe AjJAgrAhyatApAdanena santoSaH na kAryaH' / ityanenedaM sUcyate yaduta yauktikazAstroktapadArthacintane yo yAvAn kSayopazamaH pratyalaH taddvArA AgamAnusAreNa UhApohaH kartavya eva / itthameva AgamikaH padArthaH sthiro bhavati, paramArthaH samprApyate, tIrthaGkaragocarazraddhA abhagnA sampadyate, antaraGgApavargamArgAbhisarpaNaJcopajAyate / tatazcaka "karmapAzaviyojanam = Atmano mokSaH" (sthA.1/7 vR.pR.25) iti sthAnAGgavRttidarzito mokSaH sulabho Ni matiA 10/12 BB utpAda-vyaya-dhrovyalakSaNa kALa - zivAditya 68 (sata.) vaizeSitatrane anusaranAra zivAdityamizra saptapadArthI graMthamAM "kALa tattva to utpAda, dhrauvya, vinAza lakSaNavALuM che' - A pramANe je jaNAve che te bIjI rIte anekAntavAdane ja anusare che. A bAbatane UMDANathI vicAravI. ka yukti paNa zraddhApoSaka ja AdhyAtmika upanaya :- "yuktigrAhya padArthane AzAgrAhya banAvIne saMtoSa na dharavo' - A pramANe svopajJa TabAmAM jaNAvela vAtathI evuM phalita thAya che ke yuktigrAhya zAstrokta je je bAbatomAM potAno e kSayopazama pahoMce, tyAM sudhI AgamAnusAre UhApoha karavo ja joIe. to ja zAstrokta padArtha sthira thAya, paramArtha prApta thAya, tIrthakara bhagavaMta pratyenI zraddhA akATya ane vizuddha bane. tathA AMtarika mokSamArge ApaNI AgekUca thAya. tenAthI sthAnAMgasUtravyAkhyAmAM jaNAvela, karmanA pAzamAMthI AtmAne choDAvavA svarUpa mokSa sulabha bane. (10/12) --(lakhI rAkho DAyarImAM.....4 sAdhanAnuM sauMdarya bhapakAdAra hoya che. dA.ta. kamaTha tapa. upAsanAnuM sauMdarya sAdagIpUrNa chatAM divya hoya che. dA.ta. puNIyo zrAvaka. aNasamajunI sAdhanA bhIkha maMgI banI jAya. binazaratI zaraNAgati svarUpa upAsanA mahAdAnezvarI che. * vikRta vAsanA bAhya ADaMbaramAM gaLADUba che. sauMdaryapUrNa upAsanA ADaMbarazULyuM che. Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1514 0 kAladravya-paryAyamatadvayapradarzanam / 10/13 dharmasaMgrahaNi re "e doI mata kahiyAM, tattvArathamAM re jANika anapekSitadravyArthikanayanaI mati, bIjuM tAsa vakhANika /10/1al (173) sama. A e (doI=) be mata dharmasaMgrahaNi graMthamAMhi zrIharibhadrasUrijII kahiyA chaI. tathA gha tathA . 'darzitarItyA upacaritA'nupacaritadravyatvopetakAlapratipAdaka-prakRtamatadvayotthAnabIjaM kutra pradarzitam ?' rUtyazAyAmAda - 'tatvArtha" tiA tattvArthe dve mate dharmasaGgrahaNyAJca drshite| dravya nirapekSa di, vyArthivano vatAA20/rUA prakRte daNDAnvayastvevam - tattvArthe dharmasaGgrahaNyAJca dve mate darzite / nirapekSaH dravyArthikanayaH za hi taM dravyaM vadet / / 10/13 / / ka tattvArthe = tattvArthAdhigamasUtre umAsvAtivAcakakulottamaiH aadisstt-nirupcritdrvytvaanvitvAnapratipAta niru te mate rtiA tathAdi - "kanIvAya dharmAdhavAza-puttA" (7.phU.1/1), "vyApi nIvA" (ta.phU.1/2) tyAdrinA kAca niruparitadravyatvavyavaccheda, zAnatye" (tA.1/ rU8) rUtyAdrinA 2 matAntaratayA niruparitadravyavaividhAnam kari. avataraNikA - 'upara jaNAvelI paddhati mujaba, aupacArika dravyatvayukta kALa tattva ane pAramArthika dravyatvayukta kALa tattvanuM pratipAdana karanAra prastuta matadvayanuM utthAnabIja kyA graMthamAM dekhADela che?" - AvI zaMkAnuM nirAkaraNa karavA mATe graMthakArazrI jaNAve che ke : - mahayautthAnabIjanuM upadarzana - | zlokA - tattvArthasUtra ane dharmasaMgrahaNi graMthamAM uparokta banne mata jaNAvela che. nirapekSa A, dravyArthikanaya kALane dravya kahe che. (10/13) vyAkhyArthI :- vAcakakulaziromaNi umAsvAtijI mahArAje tattvArthAdhigamasUtramAM upacaritadravyatvavALA ane vAstavikadravyatvavALA kALanuM pratipAdana karanAra uparokta banne mata darzAvela che. te A mujaba - ajIvAya dharma, adharma, AkAza ane pudgala che. tathA te cAra ane jIva dravya che' - AvuM kahIne kALamAM pAramArthika dravyatvano vyavaccheda = bAdabAkI karela che. jo kALamAM vAstavika dravyatva hota to tyAM kALano dravya tarIke ullekha teozrIe karela hota. paraMtu tema karela nathI. tenAthI siddha thAya che ke temane kALamAM tAttvika dravyatva abhipreta nathI. tema ja "amuka AcAryo "kALa paNa dravya che? 1 pA.mAM "Ima pATha che. je pustakomAM "naya nathI. si.mAM che. je vakhANi = vivaraNa karela, varNavela, vistArathI kahela. AdhAragraMtha- ArAmazobhA rAsamALA, paMdaramA zatakanA cAra phAgukAvyo prakA. phArbasa gujarAtI sabhA, muMbaI, paDAvazyakabAlAvabodha, bAlAvabodha Tu upadezamAlA, gurjara rAsAvalI, akhAnI kAvya kRtio khaMDa-2, uktiratnAkara, premAnaMdanI kAvyakRtio. D pustakomAM 'rimaka mUri pATha. ko. (13)no pATha lIdho che. * zAM.mAM "tamathA' azuddha pATha. ko.(9)+si.lA.(2)no pATha lIdho che. Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10/13 * vartanAparyAyalakSaNakAlanirUpaNam / 1515 'jaM vattaNAiruvo, kAlo davvassa ceva pjjaao| so ceva tato ghammo, Ana nA no nou | (i.sa.rUra) ti | tadanusAreNa ca zrIharibhadrasUribhiH dharmasaGgrahaNyAM prakRte dve mate drshite| tathA ca tadgAthA - 1 '"naM vattArUskavo chAno tabaksa veva pannAlo to veva tato thappo kAtarU va nasa no noI (i.sa.rU2) rUttio zrImalayagirisUrikRtA tadvyAkhyA sopayogitvAd lezato drshyte| tathAhi - "yad = yasmAt ma dravyasyaiva = dharmAstikAyAdeH paryAyo vrttnaadiruupH| vartate padAH svayameva / taM ca varttamAnaM yA kriyA : tathApariNatyA'bhimukhasvabhAvA prayojayati - 'vartasva, mA nivatiSThA' iti sA vrtnaa| AdizabdAtsAdyanAdipariNAmaparigrahaH, tad rUpaM = svabhAvo yasya paryAyasya sa itthambhUtaH kAla ityucyate / na hi jIvAdivastu- ka vyatiriktaH kazcit kAlo nAma padArthavizeSaH paraparikalpita ekaH pratyakSeNopalabhyate / - Ama kahe che" - AvuM kahevA dvArA teozrIe amuka AcAryanA mata mujaba, matAMtara tarIke, kALamAM pAramArthika dravyatvanuM saMkSepamAM vidhAna karela che. dharmasaMgrahaNi mujaba kAla aMge matayavicAraNA (tavana) tathA te mujaba zrIharibhadrasUrijI dharmasaMgrahaNimAM prastuta be mata darzAve che. te gAthAno artha A mujaba che. "je vartanAdisvarUpa kALa che te dravyano paryAya che. tethI dravyano ja paryAya = guNadharma te kALa ja che. athavA lokamAM prasiddha kALano je guNadharma che te ja kALadharma che." * paryAyakAlavAdInuM maMtavya & | (zrImana.) samarthavRttikAra zrImalayagirisUrijI mahArAje dharmasaMgrahaNi graMthanI vistRta vyAkhyA racela che. temAM uparokta gAthAnuM spaSTIkaraNa teozrIe atyaMta vistArathI karela che. teno upayogI aMza ] ahIM anuvAdarUpe jaNAvAya che. te A mujaba samajavo. "dharmAstikAya vagere dravyano vartanAdisvarUpa paryAya che. padArtha svayaM ja varte che, vidyamAnatAne dhAraNa kare che. svayameva vartatA dharmAstikAya Adi vI. padArthane vartavAmAM/vidyamAnatAne dhAraNa karavAmAM je kriyA preraNA kare te kriyA eTale vartana. ahIM dharmAstikAya Adi padArtha prayojya kartA che. tathA vartanA kriyA prayojaka kartA che. vartanA kriyA tathA prakAranI pariNatinA lIdhe svayameva vartatA padArthane tenA svabhAvamAM vartAvavAmAM abhimukha svabhAvavALI thAya che. tathA AvA svabhAvanA kAraNe te vartanA kriyA svayameva vartamAna padArthane vartavAmAM prayoje che, prere che ke "tuM vartaja, nivartamAna thato nahi." AvI preraNA karanArI kriyA eTale vartanA. dharmasaMgrahaNinI uparokta gAthAmAM "vartanA' zabda pachI je "Adi zabda rahela che tenAthI sAdipariNAmanuM ane anAdi pariNAmanuM grahaNa karavuM. tethI vartanA, sAdipariNAma ane anAdipariNAma je paryAyano svabhAva che tevA prakArano kALa kahevAya che. matalaba ke kALa vartanAdiparyAyasvarUpa che. jIvAdi vastuthI bhinna, anya vidvAnoe kalpelo, "kALa' nAmano eka padArtha pratyakSa pramANathI upalabdha thato nathI. 1. yad vartanAdirUpaH kAlaH dravyasya eva pryaayH| saH eva tataH, dharmaH kAlasya vA yasya yaH loke / / Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1516 0 pUrvAparakAlInavastuvyavahAravimarzaH 0 10/13 pa atha mA bhUtpratyakSeNopalambhaH, anumAnato bhvissyti| tathAhi - dRzyate puurvaa'prvyvhaarH| sa ca na vastusvarUpamAtranimitto, vartamAne'pi tatprasaGgAt / tato'sau yannimittaH, sa kaalH| tasya ca kAlasya pUrvatvamaparatvaM ca svayameva pratipattavyam, anyathA'navasthA'nuSaGgAt, tataH pUrvakAlayogI pUrvo'parakAlayogI ma caaprH| uktaM ca - "pUrvakAlAdiyogI yaH, sa pUrvAdivyapadezabhAk / pUrvA'paratvaM tasyA'pi svarUpAdeva nAganyataH II" () tadayuktam ekAntaikatvA'bhyupagame pUrvAditvA'sambhavAt / tathAhi - yadyaikAntenaikatvam, kathaM tasya pUrvatvamaparatvaM ja atirikta kALa dravyane siddha karavAno prayAsa che pUrvapakSa :- (atha) pratyakSa pramANathI bhale kALa tattvanuM bhAna na thAya. paraMtu anumAna pramANathI kALadravyanI siddhi thaI zakaze. te A rIte - "ghaTa pUrve utpanna thayo. paTa pachI utpanna thayo' - A pramANe ghaTa-paTAdi padArthamAM pUrvAparavyavahAra jovA maLe che. te vyavahAra mAtra ghaTa-paTAdi vastunA svarUpanA nimitte na thaI zake. paraMtu ghaTAdi padArthathI atirikta padArthanA nimitte thavo joIe. jo kevala vastunA svarUpanA nimitte ja pUrvAparavyavahAra thato hoya to vartamAna vastunuM paNa svarUpa hAjara hovAthI temAM paNa paratvano = atItatvano (pUrvavartitvano) ane aparatvano = anAgatatvano (uttaravartitvano) vyavahAra thavAnI Apatti Avaze. tethI tevuM mAnI na zakAya. tethI pUrvAparavyavahAraviSayIbhUta ghaTa -paTAdi vastuthI atirikta padArthanA nimitte te vyavahAra thavo joIe. je tenuM nimitta che te ja kALa e dravya. tathA kALamAM paNa paratvano ane aparatvano vyavahAra thAya che. te mATe anya kALanI kalpanA karavAnI jarUra nathI. kAraNa ke tevuM karavAmAM navA-navA kALanI kalpanA karavA svarUpa anavasthA doSa 4 Avaze. tethI kALa svayaM ja potAnAmAM paratvanI ane aparatvanI buddhi karAvaze. tethI pUrvakALano saMyogAdi saMbaMdha je ghaTa-paTAdi padArthamAM haze te pUrva = para kahevAze. tathA jemAM uttarakALadravyano saMyogAdi saMbaMdha haze te pazcAt = apara kahevAze. Ama ghaTa-paTAdi padArthamAM thatA paratva-aparatvanA vyavahAra dvArA eka anugata svataMtra kALadravyanI siddhi thAya che. anyatra paNa jaNAvela che ke "pUrvakAla vagereno saMyoga Adi saMbaMdha hoya temAM pUrva = "para' vagereno vyavahAra thaze. tathA kALamAM paNa paratvano ane aparatvano je vyavahAra thAya che, te potAnA svarUpathI ja thaze. arthAt kALamAM svAtmaka kALa dvArA ja paratva-aparatvano vyavahAra thaze. svabhinna kALanA mAdhyamathI nahi." ja atirikta kALadravyanuM nirAkaraNa uttarapala :- (tayu) atirikta kALa dravyanI siddhi karavAno tamAro A prayAsa yuktisaMgata nathI. AnuM kAraNa e che ke "kALa dravya sarvathA eka ja che' - A pramANe jo mAnavAmAM Ave to kALamAM paratva-aparatvano asaMbhava ja thaI jaze. te A rIte - kALa dravya ekAnta = sarvathA = sarva prakAre jo eka = abhinna ja hoya to kAM temAM svataH paratva haze kAM svataH aparatva haze. paratva hoya to aparatva na hoya. tathA aparatva hoya to paratva na hoya. kema ke te banne paraspara virodhI guNadharma che. tethI eka kALa dravyamAM ubhayanI kalpanA thaI zakatI nathI. paraMtu kALamAM paratvano ane aparatvano vyavahAra thAya ja che.tethI kALa dravyane sarvathA eka mAnI na zakAya. Ama taiyAyika Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10/13 * vizeSaNasamAsataH kAlAnantyasAdhanam // 1517 ceti klpnaa| tataH paraparikalpitasya kAlasya yuktyA'nupapadyamAnatvAdvartanAlakSaNa eva kAlaH pratipattavyaH, " tatrA'klezena pUrvAditvasambhavAt / tathAhi - yasyAtItA vartanA sa pUrva ucyate, yasya ca bhAvinI so'paraH, yasya ca tatkAle satI sa vartamAnaH / tasya ca vartanAlakSaNasya kAlasya pratidravyaM bhinnatvAdAnantyam, tataH sa eva kAlo dharma iti vishessnnsmaasH| ma paryAyasya ca dravyAtkathaJcidabhinnatvAt / jIvAdivastvapi tatparyAyaviziSTaM kdaacitkaalshbdenocyte| tathA " vAgaDama "miyaM maMte ! vAtotti pavRdhvarU ?, Toya ! nIvA veva nIvA vetti " (nIvAnIfmAma) ___anye tvAcAryAH saGgirante - asti dharmAstikAyAdidravyapaJcakavyatiriktamatRtIyadvIpasamudrAntarvati SaSThaM ku Adi ekAntavAdI paradarzanIoe kalpela atirikta eka kALa dravyanI siddhi yuktithI asaMgata hovAnA lIdhe vartanAsvarUpa ja kALatattvane mAnavuM joIe. vartanasvarUpa kALa tattvamAM koI paNa jAtanI muzkelI vinA paratva - aparatvano vyavahAra saMbhavI zake che. te A rIte - je padArthamAM atIta vartanA haze te padArtha pUrva = para kahevAze. tathA je padArthamAM anAmata vartanA hoya te padArtha uttara = pazcAt = apara kahevAze. temaja je padArthamAM te avasare vartanA vidyamAna hoya te padArtha vartamAna kahevAze. athavA jemAM vadhu vartanAparyAyo utpanna thayA haze te para = pUrva kahevAze. tathA jemAM ochA vartanAparyAyo utpanna thatA haze te apara = pazcAt = uttaravartI kahevAze. Ama vartanA svarUpa kALa tattvano svIkAra karavAthI sarva padArthamAM paratAdino vyavahAra saraLatAthI saMgata thaI jaze. nA jIvAdi dravyanA paryAya e ja kALA ja (tasya gha.) te vartanA svarUpa kALatattva dareka dravyamAM alaga-alaga hovAthI tathA kula dravya anaMta che hovAthI kALa saMkhyAta ke asaMkhyAta nahi paraMtu ananta che. tethI te kALa ja dharma = guNadharma = paryAya che. A pramANe vizeSaNasamAsa = karmadhAraya samAsa ahIM abhipreta che. te pramANe lakSyamAM Cii, rAkhIne dharmasaMgrahaNi gAthAnA uttarArdhanA prAraMbhamAM "o veva tato ghammo' Avo vigraha (= vibhakta samAsa) darzAvela che. tathA paryAya to dravyathI kathaMcita abhinna che. tethI jIvAdi vastu paNa vartanAparyAyaviziSTa che hovAnI apekSAe kyAreka "kALa' zabdathI darzAvAya che. arthAt jIvAdi vastune paNa kALa kahevAya che. tethI to jIvAjIvAbhigama AgamamAM paNa praznottararUpe jaNAvela che ke "he bhagavaMta ! A "kALa' zuM kahevAya che ?" "he gautama ! jIvo ja kALa kahevAya ane ajIvo ja kALa kahevAya che." spatA :- AnAthI phalita thAya che ke kALa jIvAdi dravyo karatAM bhinna dravya nathI. jIvAdi dravyo e ja kALa che. vAstavamAM kALa e to jIvAdi dravyono vartanAparyAya che. paNa paryAya-paryAyImAM kathaMcita abheda hovAthI jIvAdi dravyono kALa tarIke vyavahAra AgamamAM jovA maLe che. A pramANe anatiriktakALavAdI = paryAyakALavAdI jainAcAryonuM maMtavya dharmasaMgrahaNivyAkhyAmAM darzAvela che. have atiriktakALavAdI = svataMtrakALadravyavAdI jainAcAryono mata zrImalayagirisUrijI jaNAve che. * atiriktakALadravyavAdIno abhiprAya che (kace.) anya jainAcAryo kALane atirikta dravya tarIke mAne che. teo evuM jaNAve che ke - 1. vimarca matta ! ni ri procate ? nautama ! nIvAraivaISLIvAkyUtiA Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1518 SaDdravyamatapratipAdanam rA pu kAladravyam, yannibandhanA te 'hyaH, dha' ityAdayaH pratyayAH zabdAzca prAduSyanti / tathA ca prayogaH ityAdIni vacanAni yathArthAni AptenA'bhihitatvAt, yathA pramANA'vagamyaH prameyo'rtha iti / 1 sAkSAdapi cAbhihitamAgame SaSThaM kAladravyam, yathA " juM maMte ! navvA vaLattA ?, goyamA ! cha mu vA vaLattA, taM nahA - dharmAtmA, sadharmAtmANa, grAsatthiApu, popatthiANa, nItthiApu, saddhAsana" (mAvatIsUtra - 26/4/734) tA eSa cA'ddhAsamayo na samucchinnapUrvAparakoTireka eva, atyantAsata utpAdA'yogAt, satazca sarvathA vinAzA'sambhavAt, api tvanvayI / tena tasyA'nvayi rUpaM dhrauvyam, pUrvAparanAzotpAdau tu vyayotpAdau, dharmAstikAya Adi pAMca dravyathI bhinna aDhI dvIpa ane be samudra sudhI phelAyeluM kALa nAmanuM chaThThuM dravya che. atirikta kALadravyanA nimitte ja 'gaIkAle huM gayo hato. AvatIkAle te Avaze' ItyAdi pratIti ane padaprayogo vyavahAro saMgata thaI zakaze. AthI kALa dravyanI siddhi ka2vA mATe anumAnaprayoga A mujaba karI zakAya ke 'gaIkAla, AvatIkAla vagere zabdo (= pakSa) yathArtha che. kAraNa ke Ama puruSe prabuddha vizvasanIya vyaktie teno prayoga karela che. jema ke pramANabodhya prameyAtmaka artha. Apta vyaktie bolelA, ghaTa-paTAdi prameyArthanA bodhaka zabdo jema yathArtha che tema 'gaIkAla, AvatIkAla' vagere zabdo paNa yathArtha siddha thAya che. matalaba ke kALa nAmanuM koIka svataMtra dravya che ke jene uddezIne Apta puruSo 'gaIkAla', 'AvatIkAla' vagere zabdono prayoga niHsaMkoca rIte kare che. jo 'kAla' nAmanuM koI svataMtra dravya na hoya to kone uddezIne 'gaIkAla', 'AvatIkAla' vagere zabdono prayoga prabuddha vizvasanIya vyakti kare ? Ama anumAna pramANathI atirikta kALa dravyanI siddhi thAya che. - kALa atirikta dravya : AgamadRSTie - al (sAkSAt.) phakta anumAna pramANa ja nahi, AgamapramANa paNa svataMtra kALa dravyane darzAve che. sAkSAt = spaSTa zabdomAM paNa AgamamAM dharmAstikAya Adi pAMca dravyothI bhinna chaThThuM dravya batAvela che jema ke bhagavatIsUtramAM praznottarIrUpe jaNAvela che ke 'he bhagavaMta ! dravyo keTalA batAvAyelA che ?' 'he gautama ! cha dravyo batAvAyelA che. te A rIte - (1) dharmAstikAya, (2) adharmAstikAya, (3) AkAzAstikAya, (4) pudgalAstikAya, (5) jIvAstikAya ane (6) ahvAsamaya = kALa.' A by uta = = 10/13 'hyaH, zva' * kALamAM sad dravyalakSaNano samanvaya (M.) jenI AgaLanI ke pAchaLanI koTi (= aMza) nAza pAmI cUkela hoya tevo phakta vartamAna eka samaya mAtra svarUpa ahvAsamaya = kAladravya nathI. kAraNa ke jenI pUrva-aparakoTI na hoya te vastu vaMdhyAputranI jema atyanta asat hoya. tathA je sarvathA asat = atyaMta tuccha hoya tenI utpatti kyAreya thaI na zake. jo 'kAla' dravyanI pUrva-aparakoTi atyaMta avidyamAna hoya to tenI kyAreya utpatti thaI na zake. mATe tenI pUrva-aparakoTi asat mAnI zakAtI nathI. tathA eka vAra jenI utpatti thaI gaI te vastu sat kahevAya. sat padArthano kyAreya paNa sarvathA sarva prakAre uccheda thaI na = 1. ti vastu mavatta ! dravyAdhi jJaptAni ? gautama ! SaDvALi prajJaptAni tadyayA- dharmAstivAyoDadharmAstiAyaH, AkAzAstikAyaH, pudgalAstikAyaH, jIvAstikAyaH, addhAsamayaH / Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10/13 0 SaDdarzanasamuccayabRhadvRttisaMvAdopadarzanam / 1519 tatazca "utpAda-vyaya-dhrauvyayuktaM saditi" (ta.sU.5/29) sallakSaNayogAt sat kAladravyam, "guNa-paryAyavad pa dravyam" - (ta.sU.5/37) iti dravyalakSaNayogAcca dravyam / eSa ca kAlo hemantAtuvibhAgena pariNamamAnaH ga zItoSNAdipariNAmAnAm apekSAkAraNam, balAkAprasavasyeva garjitadhvaniriti / tanmatamAzrityAha - "kAlassa va jassa jo loe" iti, 'vA' zabdo matAntarasUcakaH, yasya kAlasya hemantAderyo dharmaH zItakAritvAdilakSaNo / loke prasiddhaH sa kAlasya sambandhI dharmaH kAladharma ityucyate" (dha.sa.32 vR.) iti| ___ tarkarahasyadIpikAbhidhAnAyAM SaDdarzanasamuccayabRhadvRttau api zrIguNaratnasUribhiH kAlagocaramatadvayamupa-ka darzitam / taduktaM tatra "ye kecanAcAryAH kAlaM dravyaM nAbhyupayanti kintu dharmAdidravyANAM paryAyameva, tanmate .. dharmAdharmAkAzapudgalajIvAkhyapaJcAstikAyAtmako lokH| ye tu kAlaM dravyamicchanti, tanmate SaDvvyAtmako " lokaH, paJcAnAM dharmAdidravyANAM kAladravyasya ca tatra sadbhAvAd" (Sa.sa.bR.vR.49/pRSTha 250) iti| kA zake. paraMtu koIkane koIka svarUpe teno anvaya = hAjarI uttara avasthAmAM paNa hoya che ja. addhAsamaya e manuSyakSetravyApI eka anvayI dravya che. tethI te svarUpe te kALa dravyanuM je anvayI svarUpa che te ja drauvya che. pUrva avasthAno nAza ane uttara avasthAnI utpatti hovAthI kALa tattvamAM utpAda -vyaya paNa hAjara che. Ama kALa dravyamAM utpAda-vyaya-dhrauvyasvarUpa satpadArthanuM lakSaNa vidyamAna hovAthI kALa tattva sat che. zrIumAsvAtijI mahArAje tattvArthasUtramAM "utpAda-vyaya-dhrauvyayukta hoya te sat kahevAya' AvuM jaNAvela che. tathA "guNa-paryAyayukta hoya tene dravya kahevAya' - A pramANe dravyanuM lakSaNa kALatattvamAM hovAnA kAraNe te dravya che. A kALa hemaMta-zizira vagere RtunA vibhAgathI pariNamato hovAthI zIta . -uSNa vagere pariNAma svarUpa kArya pratye apekSAkAraNa che. jema vAdaLAnI garjanAno avAja bagalIne prasUtimAM apekSAkAraNa che tema A vAta samajavI. A rIte svataMtradravyAtmaka kALadravyane mAnanArA AcArya vA bhagavaMtonA matane AzrayIne zrIharibhadrasUrie dharmasaMgrahaNigAthAnA uttarArdhamAM " vAsa va..' ItyAdi jaNAvela che. "va" zabda matAMtarano sUcaka che. matalaba ke hemaMta, zizira vagere je kALa che teno zItakAritva rame vagere svarUpa dharma lokamAM prasiddha che. kALano saMbaMdhI dharma te kAlaguNadharma tarIke kahevAya che. Ama kAla dravya che ane zItakAritva vagere tenA guNadharmo che." A pramANe dharmasaMgrahaNivyAkhyAmAM paryAyakAlavAdI ane dravyakAlavAdI banne AcAryonA banne mato samajAvela che. ja kALa aMge be mata - gaddarzanasamuccayavRtti 4 (ta.) zrIharibhadrasUrijI mahArAje SaDradarzanasamuccaya nAmano graMtha racela che. tenA upara pUrvAcArya zrIguNaratnasUri mahArAje tarkarahasyadIpikA nAmanI bRhata TIkA banAvela che. temAM paNa kAla aMge be mata batAvela che. teoe tyAM batAvela che ke "amuka AcAryo kALane svataMtra dravya nathI mAnatA. temanA mate dharmAstikAya vagere jaDa temaja cetana dravyonA paryAya svarUpa kAla che. temanA mate dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAza, pudgala ane jIva - A pAMca astikAya svarUpa loka che. je AcArya kALane svataMtra chaThTha dravya mAne che. temanA mate A lokamAM cha dravyo maLe che. AthI loka padravyAtmaka che. dharmAstikAya vagere pAMca ane kALa - A cha dravyo che." Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anapekSitadravyArthikanayato lokasiddhaM kAladravyam 10/13 tattvArthasUtraI paNi e 2 mata kahiyAM chaiM. Anacaitye" (ta.mU.9/38) kRti vacanAt. bIjuM gu mata (tAsa=) te tattvArthanaI (vakhANi=) vyAkhyAnaIM *anapekSitadravyArthikanayana mataI kahiyAM chaI. nirapekSaH hi = vartanaparyAyApekSAkAraNatA'napekSita eva dravyArthikanayaH = dravyAstikanayaH taM lokasiddhaM kAlaM dravyaM paJcAstikAyAtiriktadravyaM vadet, yataH tattvArthasUtrabhASyavRttI siddhasenagaNibhiH svatantrakAladravyavAdimatam anarpitadravyArthikanayamatAnusAreNopadarzitam / = help 1520 = taduktaM "kAlazcetyeke" (ta.sU. 5 / 38) iti tattvArthasUtrabhASyavRttI siddhasenagaNibhiH " mAnuSaloka eva kAlaH / sa ca pariNAmI, na punareka eva vicchinnamuktAvalImaNivadavidyamAnapUrvA'parakoTirvartamAnaH samayo'bhyupeyate, niranvayasamayotpAda-vinAzaprasakteH / ekanayA'valambitvaM caivaM syAt / ato'narpitadravyanayamatAnusAribhiH santatipakSapratijJAnAd vidyamAnataiva pUrvottarasamayayoH varttamAnasamaya evottarasamayarUpeNotpadyate tathApariNAmAt / Ni nA'pUrvamutpadyate khapuSpAdi / nA'pi niranvayameva kiJcid vinazyati, kAryatvAt tatsantAnapatitatvAdu* kALa svataMtra dravya : nirapekSa dravyArthikanayanI dRSTie (nirapekSa .) kALadravyanI siddhi mATe vartanAparyAyanA apekSAkAraNatvanI apekSA nahi rAkhanAra = nirapekSa evo ja dravyAstikanaya te lokaprasiddha kALane paMcAstikAyathI bhinna dravya tarIke jaNAve che. kAraNa ke tattvArthasUtrabhASyanI vRttimAM zrIsiddhasenagaNivare svataMtra kAladravyane jaNAvanAra AcArya bhagavaMtanA matane anarpitadravyArthikanayanA mata anusAre darzAvela che. che anarpitadravyArthika matanI vicAraNA che (tavRtta.) 'hAzvetye' - A pramANe tattvArthasUtra 'amuka AcAryanA mate kALa eka dravya che' tevuM jaNAve che. A sUtranA bhASyanI vyAkhyAmAM siddhasenagaNivare kAlavAdI AcAryano mata batAvatA jaNAvela che ke "manuSya lokamAM ja kALatattva che. te kALa pariNAmI tattva che. tUTelI motInI mALAnA chUTA chavAyA motInI jema jenI koI pUrvakoTI ke aparakoTI na hoya tevuM phakta eka samaya svarUpa kALatattva svIkAravAmAM AvatuM nathI. kema ke kALatattvane phakta eka samaya svarUpe svIkAravAmAM Ave to AgaLa ane pAchaLa te samayano leza paNa anvaya (= hAjarI) na hovAthI niranvaya evA samayano utpAda ane vinAza svIkAravAnI Apatti Ave. koI paNa padArthano niranvaya utpAda ke niranvaya nAza sarva nayone mAnya nathI. phakta RjusUtranayane mAnya che. tethI eka samaya mAtra svarUpa niranvayautpAdazAlI kALatattvano svIkAra phakta eka nayanuM avalaMbana karanAro thaze. AthI anarpitadravyArthikanayanA matane anusaranArA kALavAdI AcArya bhagavaMto kALatattvane saMtatirUpe mAne che. kALadravyane saMtati svarUpa mAnavAno potAno pakSa jaNAvavAne lIdhe teonA mata mujaba pUrvottara samayamAM paNa kALa vidyamAna ja che. vartamAna samaya ja navA-navA uttarasamayarUpe (= atItasamayarUpe) utpanna thAya che. (anAgata samaya paNa vartamAna samaya rUpe utpanna thAya che.) te te prakAranA pariNAmathI kAladravya A rIte (atIta -anAgata-vartamAna samaya) uttarasamayarUpe utpAdAdine dhAraNa kare che. anAgata samaya paNa AkAzapuSpa *lI.(2) + lA.(2) + ko.(7)mAM 'apekSita...' pATha. Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10/130 vartanAparyAyApekSAkAraNatAnirapekSatayA kAladravyasiddhiH 1521 pAntyasantAnirUpatvAt / na punaH sarvathaivodbhava-vinAzau nirAdhArAveva / dhrauvyaM tayorAdhArastasmin sati tayorbhAvAd" / (ta.sU.5/38, si.vR.pR.432) iti / itthamutpAda-vyaya-dhrauvyazAlI varttanAparyAyAdhAraH kAlaH varttanAkAraNatAnirapekSadravyArthikanayato dravyAtmako drshitH| pana "tividhe chAne prazno te nadI - (1) tIte, (2) paduSpanna, (3) sakatA vividha sama pannA te nadI - (1) tIrta, (2) pazupanne, (3) khAte " (A.phU. 3/4/167 | pR.ra67) rUlyaHi sthAnAGgasUtraprabandho'pi vyAkhyAtaH, ekasminneva dhruvakAladravye anAgatatvatyAgena vartamAnatvasya vartamAnatvatyAgena cA'tItatvasya upptteH| sthAnAGgavRttI bhagavatIsUtravRttau ca uddharaNarUpeNa zrIabhayadevasUribhiH "bhavati sa nAmA'tItaH prApto yo nAma vartamAnatvam / eSyaMzca nAma sa bhavati yaH vagerenI jema sarvathA apUrva = sarvathA asat nathI. sarvathA asat vastu kyAreya utpanna thaI na zake. tethI anAgata samaya paNa sarvathA asat nathI. kathaMcit sat che. tethI ja te vartamAnatvarUpe utpanna thAya che. tathA koI paNa kAryano niranvaya nAza thato nathI. kema ke te kArya che. vartamAna samaya kAlasaMtatimAM aMtaHpAtI hovAthI paNa teno sarvathA nAza thato nathI. jo vartamAnAdi samaya aMtyasaMtAna svarUpa = atyaMkSaNarUpa hoya to teno nAza thaI zake. paraMtu evuM to nathI.vartamAnAdi samayanI paraMparA to AgaLa cAle ja che. Ama vartamAnAdi samaya aMtyakSaNarUpa na hovAnA kAraNe paNa svottarasamaye sarvathA nAza pAmato nathI. tethI vartamAnakAlatva rUpe nAza pAmavA chatAM kAlatva rUpe teno nAza thato nathI. vartamAna kSaNa ja atIta kSaNa rUpe pariName che. tathA anAgata kSaNa vartamAna samaya rUpe pariName che. paraMtu utpAda ane vinAza sarvathA nirAdhAra ja hoya tevuM nathI. utpAdano ane vinAzano AdhAra dhrauvya che. kAraNa ke padArthamAM prauvya hoya to ja utpAda ane vyaya saMbhavI zake." Ama utpAda-vyaya-dhrauvyane dhAraNa karanAra tathA vartanAparyAyano AdhAra bananAra kALa tattva dravyasvarUpa che - tevuM anarpita = 1 vartanAkAraNatAnirapekSa dravyArthikanaya mujaba tattvArthavRttimAM siddhasenagaNivare jaNAvela che. 29 trividha kALadravyano parAmarza -- (rtana.) sthAnAMgasUtramAM jaNAvela che ke "kALa traNa prakArano batAvela che. te A pramANe - (1) atIta, (2) pratyutpanna (= vartamAna) tathA (3) anAgata. samaya traNa prakArano batAvela che. te A pramANe - (1) atIta, (2) pratyutpanna tathA (3) anAgata." upara jaNAvyA mujaba prastuta sthAnAMgasUtranA prabaMdhanI paNa spaSTatA thaI jAya che. kAraNa ke eka ja dhruva kALa dravyamAM anAgatatvano tyAga karavA dvArA vartamAnatvanI saMgati thaI zake che tathA vartamAnatvano tyAga karavA dvArA atItatvanI saMgati thaI zake che. A aMge zrIabhayadevasUri mahArAje sthAnAMgasUtravyAkhyAmAM tathA bhagavatIsUtravRttimAM uddhata karela kArikA ahIM smaraNa karavA jevI che. tyAM jaNAvela che ke "te atIta bane che ke je pUrve vartamAnatvane prApta karI cUkela che. tathA je vartamAnatvane prApta karaze tenuM nAma bhaviSya che." 1. trividha: niH prajJatA tat yathA - (1) satata , (2) pratyutpanna , (3) sanAta: trividha samaya: prajJatA tat yathA - () atItA, (2) pratyutpanna., (3) sanAta: | Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1522 * sthUlalokavyavahArataH kAlasiddhiH sthUlalokavyavahArasiddha e kAladravya apekSAI rahita jANavuM. prAti : vartamAnatvam / / " (sthA.mU.3/4/117/rR.pR.267 3hyuM. + ma.mU.12/2/44rU/va...1 rR.) kRti yaduktaM tadatrA'nusmarttavyam / pa rA etAvatA kAladravyasiddhikRte yaH varttanAparyAyanirUpitApekSAkAraNatAM nA'pekSate, tasya anapekSitadravyArthikanayasya mate 'yathA atiriktaM dharmAstikAyAdidravyaM gatyAdyapekSAkAraNarUpeNa sidhyati tathA ma atiriktaM kAladravyaM vartanAparyAyA'pekSAkAraNavidhayA na sidhyati kintu sthUlalokavyavahArataH sidhyarza tI'ti phlitm| sarvanayamate tu svatantradravyarUpeNa nAsti kiJcidapi vastu, sUkSmarjusUtranayamate traikAlikasattvalakSaNadhrauvyaviraheNa pAramArthikadravyavirahAt / tatazcA'tra vartanAparyAyApekSAkAraNatAnirapekSatayaiva dravyArthikanayamatAnusAreNa sthUlalokavyavahArataH kAlaH svatantradravyavidhayA darzita ityavadheyam / rNi idamevAbhipretya SaDdarzanasamuccayabRhadvRttau "yugapadayugapatkSipraM ciraM cireNa paramaparamidamiti c| vartsyati kA naitadvartsyati vRttaM tattanna vRttamapi / / varttata idaM na vartata iti kAlApekSamevAptA yat / sarve bruvanti tasmAnnanu sarveSAM mataH kAlaH / / hyaH zvo'dya saMprati parutparAri naktaM divaiSamaH prAtaH / sAyamiti kAlavacanAni kathaM * lokavyavahArasiddha svataMtra kALadravya (tAva.) A rIte ApaNe joI zakIe chIe ke 'kALa e dravya che' - A vAtanI siddhi mATe je naya vartanAparyAyanirUpita apekSAkAraNatAnI apekSA nathI rAkhato te anapekSitadravyArthika naya kahevAya che. jema gati vagerenA apekSAkAraNarUpe atirikta dharmAstikAya vagerenI siddhi thAya che tema anapekSitadravyArthika nayanA mata mujaba vartanA paryAyanA apekSAkAraNa rUpe kAla dravya atirikta siddha thatuM nathI. paraMtu sthUla lokavyavahArathI kALa chaThThA svataMtra dravya rUpe siddha thAya che. matalaba ke 'jIvanA ane ajIvanA paryAya svarUpa kAla nathI paNa chaThThuM svataMtra dravya kALa che' - AvuM sthUlalokavyavahArathI siddha thAya che. sarva nayanA mate to svataMtra dravya rUpe koI paNa vastu hotI ja nathI. kema ke sUkSmaRjusUtranaya prauvyane - ! = traikAlikasattAne mAnato na hovAthI tenA mate kazuM paNa pAramArthika dravyAtmaka nathI. sthUla lokavyavahArathI ja dravya tarIke kAlatattva siddha thAya che. paraMtu kALane vartanAparyAyanuM apekSAkAraNa mAnavAnI jarUra nathI. tethI prastutamAM vartanA paryAyanI apekSAkAraNatAthI nirapekSapaNe ja dravyArthikanayanA mata mujaba sthUla lokavyavahArane AzrayIne svataMtra dravya rUpe kALatattva jaNAvavAmAM Avela che. A vAta khyAlamAM rAkhavI. (va.) sthUla lokavyavahArane anulakSIne ja SagdarzanasamuccayabRhaddhattimAM uddharaNarUpe jaNAvela che ke "badhA Ama = prAmANika puruSo 'yuvat, yuvat samaye, virena = ghaNA lAMbA samaye, paraM = moTuM ke junuM, nahi thAya, A thayuM hatuM, A nathI thayuM, A thaI rahyuM che, kALanI apekSAe ja karatA dekhAya che. mATe AvuM mAnavuM ja svIkAre che. jo kALadravya na hoya to gaI kAla, AvatI kAla, Aja, atyAre, pat =gayuM varasa, parAri chellA varasanuM AgaluM varasa, rAta, divasa, hamaNA, savAre, sAMje vagere kALa-AdhArita = lAMbA gavara kramathI, kSipra zIghra, vira nAnuM ke navuM, A thaze, A A thaI rahyuM nathI' - vagere vyavahAra rahyuM ke badhA loko kALanA astitvane = = 10/13 = = Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10/13 0 svatantradigdravyApAdanam // 1523 anyathA vartanApekSAkAraNapaNaI jo kAladravya sAdhiI. to pUrvAparAdivyavahAra dilakSaNaparavA- paratvAdiniyAmakapaNaI diggadravya paNi siddha thAIM. yuktAnyasati kAle / / " (Sa.da.sa.kA. 49, pRSTha-264) iti samuddharaNarUpeNoktam / itthaJca sthUlalokavyavahAreNa hi jIvAjIvadravyAnantavarttanAparyAyAnavabaddhavRttireva dravyAtmakaH kAlaH anAdyanantaparyAyapravAhavyApinamekamAtmAnamAtanoti, atItAnAgatavartamAnAvasthAsvapi dhrauvyaaNshaavlmbnaadityaashyH| rA yadi vartanApekSAkAraNavidhayA'tiriktaM kAladravyaM sAdhyate tarhi kAlikaparatvA'paratvAdi-ma vilakSaNaparatvA'paratvAdisAdhAraNaguNApekSAkAraNavidhayA'tiriktaM digdravyamapi sidhyet / etena daizikaparatvA'paratvAdikaM pUrvAparAdivyavahArAdilakSaNamevA'stu ityapi parAkRtam, evamapi pUrvAparAdivyavahArAdilakSaNasya paratvA'paratvAdeH niyAmakatayA svtntrdigdrvysiddheH| dRzyate hi 'pATaliputrAt prayAgaH kAzImapekSya paraH, pATaliputrAt jayapuramapekSya ca prayAgo'para' Ni ityAdiH laukikaH vyavahAraH, "sarveSAm... uttarato meruH" (ta.sU.3/10 bhA.) iti tttvaarthsuutrsvopjnybhaassyvyavahAra kevI rIte thAya ? A vyavahAro kALadravyane mAnyA vinA siddha thaI na zake." (paddanasamuccayavRivRtti. kArikA 49, Para. 200, pR.264-265) prastutamAM Azaya e che ke sthUla lokavyavahArathI to jIva ane ajIva dravyanA anaMta vartanAparyAyane AdhIna jenuM astitva nathI evuM ja kALatattva "anAdi-anaMtaparyAyapravAhamAM phelAyela huM eka tattva chuM - A pramANe potAnI jAtane jagatanA medAnamAM jAhera kare che. kAraNa ke atIta-anAgata-vartamAna avasthAmAM paNa dhrauvyAMzanuM = anugata svarUpanuM avalaMbana laIne "kALa eka che' - Ama sthUla lokavyavahAra ahIM siddha kare che. atirikta dizA dravyanI Apatti ke (hi.) jo vartanAparyAyanA apekSAkAraNarUpe atirikta kAladravyane atiriktakAlavAdI siddha karatA ' hoya to kAlika paratva-aparatva vagerethI vilakSaNa evA (daizika) paratva-aparatvAdi sAdhAraNaguNasvarUpa a kArya pratye anugata apekSAkAraNarUpe atirikta dizAdravyanI paNa siddhi thavAnI Apatti Avaze. zaika :- (rtana.) daizika paratva-aparatvane ghaTa-paTAdino sAdhAraNa guNa mAnavAnA badale sa pUrvAparavyavahArane ja daizika paratva-aparatva mAno. tethI svataMtra dizAdravyanI Apatti nahi Ave. ra lokika-zAstrIya vyavahArathI dizAsiddhi . samAdhIna :- (a.) bhale tame daizika paravAparatva vagerene sAdhAraNaguNAtmaka mAnavAnA badale pUrvAparAdivyavahAra svarUpa mAno. to paNa tevA paratva-aparatva vagerenuM niyAmaka koNa ? A samasyAnA samAdhAna mATe to digU dravyane mAnavuM ja paDaze. dizA vagara gAma-nagara vageremAM prasiddha pUrvAparAdivyavahAra ja asaMgata thaI jaze. paratva-aparatva AdinA vyavahAra lokomAM A pramANe dekhAya che ke 'pATaliputrathI (paTaNAthI) prayAga (alAhAbAda) kAzInI apekSAe dUra che. tathA pATaliputrathI jayapuranI apekSAe prayAga najIka che." A laukika vyavahAranA niyAmaka tarIke svataMtra dizAdravyano svIkAra karavo jarUrI 8 pustakAdimAM "...hAravilakSaNa... pATha. phakta lI.(3)mAM "...hArAdilakSaNa....' pATha. Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1524 0 dazavidhadigdravyanirUpaNam / 10/13 anai jo - "vikAzamavAdiya, tadananyA AinyathA tAvaLevananucchevAttAmyAM vAkuvAhita (si..dvA.06/21)" vacanAcca zAstrIyaH vyvhaarH| tanniyAmakatayA'pyatiriktadigdravyaM sidhyedev| anena astu pRthak kAladravyam, paraM svatantradigdravyAbhyupagame AgamabAdha iti apahastitam, kAlavad dizo'pi Agame darzitatvAt / taduktaM bhagavatyAM "kati NaM bhaMte ! disAo pannattAo ? nIyamI ! sa visAmo pannAkho ! nahIM - (1) purasthimA, (2) puranthima-MiI, (3) vaIi , (4) DhADhA-pravrutthimA, (5) patthimA, (6) pravrutyimuttarA, (7) uttarA, (8) uttara-purasthimA, (6) udgA, (10) do" (ma.mU.10/9/314) tiA nanu dizaH nA''kAzAdatiriktatvam, AkAzAdeva digdrvykaarysiddheH| ata eva siddhasenadivAkarasUrivareNa "AkAzamavagAhAya tadananyA dignythaa| tAvapyevamanucchedAt tAbhyAM vA'nyadudAhRtam / / " che. te ja rIte "bharatAdi sarva kSetronI uttara bAju meru parvata che' - A zAstrIya vyavahAra che. jainonA umAsvAtijIracita tattvArthasUtrabhASya tathA ajainonA pAtaMjala yogasUtrabhASya vagere graMthomAM uparokta vAkya Ave che. tenA AdhAre thatA A zAstrIya vyavahAranA niyAmaka tarIke atirikta dizAno svIkAra karavo jarUrI ja banI jaze. zaMkA - (jhanena.) kALa bhale svataMtra dravya hoya. kAraNa ke tenA svIkAramAM koI zAstrabAdha vagere doSa nathI Avato. paraMtu dizAne to svataMtra dravya tarIke mAnavAmAM Agama virodha paNa Avaze. mATe uparokta vyavahAranA niyAmaka tarIke atirikta didravyanI kalpanA karavI vyAjabI nathI. che bhagavatIsUtramAM daza dizAno ullekha che samAdhAna :- (ni.) nA, tamArI vAta vyAjabI nathI. kAraNa ke kALanI jema dizA paNa AgamamAM - darzAvela che. bhagavatIsUtramAM praznottarIrUpe daza dizA jaNAvela che. te A pramANe - prazna :- "he bhagavaMta ! dizAo keTalI batAvelI che ?' uttara :- "he gautama ! daza dizA batAvelI che. te A rIte (1) pUrva, (2) pUrva-dakSiNa (= agnidizA), (3) dakSiNa dizA, (4) dakSiNa-pazcima (= naiRtya dizA), (5) pazcima, (6) pazcima -uttara (= vAyavya dizA), (7) uttaradizA, (8) uttara-pUrva (= IzAna dizA), (9) Urva dizA, (10) adhodizA." tethI AgamanA AdhAre kALanI jema dizAne paNa atirikta dravya mAnavAnI Apatti Avaze. A ApattinA AdhAre kALane atirikta eka dravya svarUpa mAnI zakAya tema nathI. dizA vataMtra dravya che ke nahi? mImAMsA pUrvapakSa :- (navuM) AkAza karatAM dizA atirikta dravya nathI. kAraNa ke dizAdravyanuM kArya AkAzathI ja siddha thaI jAya che. A ja kAraNasara siddhasenadivAkarasUrIzvarajI mahArAje dvAtrizikA prakaraNamAM ko.(12+13)mAM "rAnca.." pATha. 1. tividha: je bhaktta ! viza: prajJA ? nautama ! viza: prajJA tat yathA - pUrva, pUrva-Ii , fkSA, 'kSiNa-fzvamA, "zvima, fzvamorA, uttarA, 'uttara-pUrva, , adha: | Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1525 10/13 * digdravyamImAMsA e siddhasenadivAkarakRta nizcayakAtrizikArca vicArI, "AkAzathI ja dikkArya siddha hoi" ima mAniyaI, re! to kAladravyakArya paNi kathaMcita tehathI ja upapanna hoi. (si.dvA.dvA.19/25) ityevaM dvAtriMzikAprakaraNe nizcayadvAtriMzikAyAmuktam / tadarthastvevam - AkAzamavagAhAya klRptaM bhvti| tata eva dUratvA'ntikatvAdivyavahAropapatteH naiyAyikAdikalpitA dik paramArthataH tadananyA = AkAzA'natiriktA eva / anyathA = diza: AkAzavyatiriktatvA'bhyupagame tau = lokA'loko api evaM = digvad gaganAtiriktau syAtAm anucchedAt = nityatvAt / ma tAbhyAM = lokAlokAbhyAM vA anyad = atiriktaM gaganaM zAstre udAhRtaM syAt / na caivaM lokA'loka-gagana-diglakSaNaM dravyacatuSTayaM sammatam / tatazca digdravyaM nA''kAzA'tiriktamiti / siddhasenadivAkarakRtanizcayadvAtriMzikArthaM vimRzya 'dikkAryasya gaganAdeva sambhave kuto'tiriktadigdravyakalpanA ?' ityucyate cet ? tarhi kAladravyakAryamapi paratvA'paratvAdikaM gaganAdeva kathaJcit syAditi kAlasyA'pi diza kA nizcayAtrizikAmAM jaNAvela che ke "avagAhanA svarUpa kArya mATe AkAza dravya mAnavuM jarUrI che. dizA to AkAzathI abhinna che. anyathA loka ane aloka paNa dizAnI jema AkAza karatAM atirikta siddha thaI jaze. kAraNa ke teno uccheda thato nathI. athavA to lokathI ane alokathI bhinna AkAza dravya darzAvela thaze." thoDA vistArathI samajavuM hoya to ema kahI zakAya ke - sarva dravyanI avagAhanA mATe AkAza dravya Avazyaka che. avagAhanAkArya mATe jenI kalpanA anivArya che tevA AkAza dvArA ja "ghaTa paTathI dUra che", maTha parvatanI najIka che' - A pramANe dUratva, samIpatva vagereno vyavahAra saMgata thaI zake che. tethI dUratva, samIpatva vagere vyavahAra mATe taiyAyika vagere anyadarzanIo dvArA A je dizAdravyanI kalpanA thAya che, te dizA vAstavamAM AkAzathI abhinna ja che. jo dizAne AkAzathI judI mAnavAmAM Ave to loka ane aloka paNa dizAnI jema gaganathI atirikta tarIke siddha thavAnI Apatti Avaze. kAraNa ke dizAnI jema lokano ane alokano uccheda thato nathI. arthAt te nitya che che. paraMtu loka ane aloka to AkAzathI atirikta nathI. tethI dizAne paNa AkAzathI bhinna dravya tarIke mAnavAnI AvazyakatA nathI. athavA loka ane alokathI gaganane atirikta dravya tarIke AgamamAM darzAvela che - tevuM mAnavuM paDaze. arthAt Ama thavAthI to loka, aloka, AkAza ane dizA - Ama cAra svataMtra dravyanI kalpanA karavAnI Apatti Avaze. paraMtu evuM to mAnya ja nathI. Ama dizAdravya AkAzathI bhinna nathI." A pramANe nizcayAtrizikAno artha vicArIne ema kahI zakAya che ke - daizika paratva-aparatva vagere kArya AkAza dvArA ja saMbhavI zake che. to pachI zA mATe gaganabhinna dizA dravyanI kalpanA karavI ? che skUla lokavyavahArathI kALadravyanI siddhi che uttarapakSa :- (tardei.) AvuM jo tame kahetA ho to tulya yuktithI amAre tamane kahevuM che ke kALadravyanA * pustakomAM "mAMniI pATha. ko.(9)no pATha lIdho che. Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1526 . atiriktakAladravyanirAsa: / 10/13 sa tasmAt "kAlazcetyeke" (ta.sU.5/38) iti sUtram anpekssitdrvyaarthiknyenaiv| iti sUkSmadRSTyA sa vimAnIyam I/10/13 ivA''kAzAdatiriktatvakalpanA anutthaanpraahtaa| tasmAt "kAlazcetyeke" (ta.sU.5/38) iti tattvArthasUtraM ___ vartanAparyAyanirUpitApekSAkAraNatAsAmAnyanirapekSadravyArthikanayenaiva saGgacchata iti upacArabahulasthUla" lokavyavahAramAtrasiddhaM digdravyamiva kAladravyam, na tu paramArthata iti sUkSmadRSTyA vibhAvanIyam / syAdvAdakalpalatAyAM zAstravArtAsamuccayavRttI yazovijayavAcakottamaiH "vastutaH kSaNAnAm 'idAnImiti rza dhI-vyapadezaniyAmakaH sambandhavizeSaH kSaNeSu kSaNapariNateSu ca dvedhA pareNa vaktavyaH, svasminnapi tathAdhI kArya tarIke saMmata kAlika paratva-aparatva vagere paNa AkAza dvArA ja koI paNa rIte saMgata thaI jaze. tethI dizAnI jema kALamAM paNa gagana karatAM atirikta pAramArthika dravyatvanI kalpanA anutthAnaparAhata thaze. arthAt atirikta dizAdravyanI kalpanAnA bhayathI atirikta kAladravyanI kalpanA utpanna thatAM pahelA ja samApta thaI jaze. Ama kALa paNa AkAzathI abhinna siddha thaI jaze. paraMtu kALane svataMtra dravya tarIke siddha karavuM che, te tamArI yukti mujaba siddha nahi thAya. tethI 'vAtaSetye.' A tattvArthasUtranuM vacana anapekSitadravyArthikanayathI (= varNanA paryAyanI anugata apekSAkAraNatAthI nirapekSa dravyArthikanayathI) ja saMgata thAya che. eTale ke vartanA paryAyanA kAraNa tarIke svataMtra kALadravya siddha karI zakAtuM nathI. paraMtu upacArabahula bhUlalokavyavahArathI ja dizAdravyanI jema kALa dravya tarIke siddha thAya che. paraMtu paramArthathI kALa dravya nathI. A pramANe sUkSmadaSTithI vicAraNA karavI. kALa bahiraMga nahi, aMtaraMga tattva cheH syAdvAdakalpalatA haa 2 (cauda) mahopAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAje paNa zAstravArtAsamuccayavyAkhyAsvarUpa syAdvAdakalpalatA graMthamAM atirikta kAla dravyano niSedha karavAnA AzayathI bahu suMdara majAnI vAta karI che. te e che ke M. "vAstavamAM to atirikta kAlavAdIe kSaNone vize 'AnI" = "hamaNAM A pramANe je buddhi ane vyavahAra thAya che, teno vizeSa prakArano saMbaMdha kSaNomAM ane tattat kSaNathI pariNata evI vastumAM - Ama be prakAre jaNAvavo paDaze. kema ke jema kSaNapariNata = tatatu samayavartI ghaTAdi padArthamAM 'AnIM ghaTI, rUAna para A pramANe buddhi ane vyavahAra thAya che tema kSaNamAM = kALamAM paNa "aAnI rAtri, rUvAna vinA, dvAnI pratiHAna' - ItyAdi pratIti ane vyavahAra pravarte ja che. "lAnIM = "tatsavirtI' arthAt ghaTa-paTAdi padArthamAM jema etatkAlavartitAnI pratIti ane vyavahAra thAya che tema rAta-divasa Adi svarUpa kALamAM paNa etatkAlavRttitAnI pratIti tathA vyavahAra thAya ja che. tethI atiriktakAladravyavAdI vidvAnoe tatsava vinA' - AvI pratItino ane vyavahArano niyAmaka saMbaMdha tAdAbhya mAnavo paDaze. kema ke kSaNa paNa kALa che ane divasa paNa kALavizeSa ja che. potAnI sAthe potAno tAdAbhyasaMbaMdha ja hoya. tathA temaNe "tallAvartI ghaTI' AvI pratItino ane vyavahArano niyAmaka saMbaMdha tAdAbhyabhinna ja mAnavo paDaze. kema ke 'kSaNa = kALa e to ghaTa, paTAdi karatAM bhinna = atirikta dravya che" - evuM teo mAne che. Ama atiriktakAladravyavAdI vidvAnoe uparokta pratIti ane vyavahAranA niyAmaka tarIke be Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10/13 0 syAdvAdakalpalatAyAM svatantrakAlanirAsa: 0 1527 -vypdeshprvRtteH| tathA cA'ntaraGgatvAt tAdAtmyaniyata eva sa ucitaH iti siddhaM kSaNarUpatayA jagataH pa paryAyatayA kSaNabhaGguratvam / / taduktaM granthakRtaiva dharmasaGgrahaNyAm - '"jaM vattaNAdirUvo kAlo davvassa ceva pajjAo" (dha.sa.32) / / iti / "kimayaM bhaMte ! kAlo tti pavuccai ? goyamA ! jIvA ceva ajIvA ceva" (jIvAbhigama) iti sa paarmrssmpyetdrthaanupaati| saMbaMdhavizeSanI kalpanA kALamAM ane tatakAlavartI vastumAM karavI paDaze. 'vAnI' evI pratIti tatsavRttitva'nuM avagAhana karanArI che. Ama te pratItino viSaya kALa banato hovAthI Adheya tarIke ghaTAdine ane divasAdine potAno viSaya banAvanArI tevI banne pratItino niyAmaka saMbaMdha eka mAnavAthI anatiriktakAlavAdInA matamAM spaSTa lAghava che. te A rIte - atiriktakAladravyavAdInA mate "phAnI niH' - A pratItino niyAmaka saMbaMdha to aMtaraMga ja che. tethI lAghavane anusarIne paryAyakAlavAdI ema kahe che ke - "Ana ghaTI ItyAdi pratItimAM paNa te ja aMtaraMga saMbaMdhane niyAmaka mAnavo ucita che. tatsavRttitAnuM' nuM avagAhana karanArI be pratItinA judA-judA be saMbaMdhane niyAmaka mAnavA te gauravagrasta hovAthI anucita che. tathA te aMtaraMga saMbaMdha tAdAbhya ja mAnavo paDaze. bIjA badhA saMbaMdho bahiraMga che. jyAre tAdAbhyasaMbaMdha aMtaraMga che. tethI tAdAbhyaniyata evo apRthabhAva saMbaMdha ja prastutamAM svIkAravo vyAjabI che. matalaba ke "huvAnAM niH' A sthaLe etaeNavRttitA = etatpaNanirUpitavRttitA jema tAdAtmavyApya apRthambhAvasaMbaMdhathI avacchinna banIne divasamAM jaNAya che, tema "phAnI ghaTaH A sthaLe ! paNa ghaTamAM tAdAsyaniyataapRthambhAvasaMbaMdhAvacchinna etatpaNanirUpitavRttitA bhAse che - tevuM uparokta vicAravimarzathI nakkI thAya che. arthAtu apRthabhAvasaMbaMdhathI niyaMtrita evI vartamAnakSaNavRttitA divasa thI vagerenI jema ghaTAdimAM bhAse che - teTaluM nizcita thayuM. tathA A apRthambhAvasaMbaMdha tAdAtmano vyApya hovAthI ghaTAdimAM etatpaNanA apRthabhAva dvArA etatkaNanuM tAdAbhya siddha thaze. A rIte ghaTa-paTa vagere padArthamAM kALanuM apRthakva = tAdAmya siddha thavAthI ghaTa-paTAdisvarUpa ja kALa tattva svIkAravuM paDaze. Ama paryAyarUpe samagra jagata kSaNAtmaka hovAthI jagatamAM kSaNabhaMguratA siddha thAya che. () tethI ja zAstravArtAsamuccayakAra zrIharibhadrasUrijIe ja dharmasaMgrahaNimAM jaNAvela che ke vartanAdisvarUpa kALa e dravyano ja paryAya che" tathA "he bhagavaMta ! kALa zuM kahevAya che? "he gautama ! jIvo ja kALa che. tathA ajIvo ja kALa che A jIvAjIvAbhigamavacana paNa paryAyakAlavAdane ja anusare che zaMka :- "je kSaNe ghaTa che te ja kSaNe paTa che' - A pramANe vyavahAra thAya che. A vyavahAramAM ghaTa-paTanI AdhArabhUta kSaNa eka ja jaNAya che. tethI jo ghaTa-paTasvarUpa kALano svIkAra karavAmAM Ave to ghaTa-paTa paraspara bhinna hovAthI uparokta vyavahAra saMgata nahi thaI zake. te vyavahAra siddha kare che ke ghaTa, paTa vagere Adheya dravya karatAM AdhArabhUta kSaNAtmaka kAla atirikta dravya che. to ja anugata eka atirikta kSaNamAM ghaTa, paTa vagere ananugata-vibhinna padArtho rahI zake. 1. 26 vartanATi: Io dravyacaiva paryAyaH 2. mi sathe matta ! vati procate ? mautama ! nIvAraiva, zanIvAraiyA Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1528 * kAladravyatA zrIharibhadrAcAryAnabhimatA 10/13 yasminneva kSaNe ghaTastasminneva paTaH' - iti tu zabdamAtram iti na sAdhAraNA'tiriktakSaNasAdhakam" (zA.sa.6/37) iti yaduktaM tadapyatrA'natiriktakAlavAdopabRMhakatayA'nusandheyam / va atha kAlaparyAyapakSe 'idAnIM ghaTa' ityatra ghaTe bhAsamAnam etatkAlavRttitvaM vyAhanyeta, dravye ma paryAyanirUpitavRttitAyA asambhavAditi cet ? na, tatra ghaTe etatkAlavaiziSTyasyaiva pUrvoktarItyA (9/10) abhyupagamAditi dik / zrIharibhadrasUrivarANAmapi kAladravyapakSe svaraso nAsIt, anyathA taiH AvazyakaniyuktivRttI dhyAnazatakavyAkhyA'vasare "jiNadesiyAiM lakkhaNa-saMThANA''saNa-vihANa-mANAiM" (dhyA.za.52) ityAdigAthAvivaraNe jIvAdipaJcadravyANAM yathA svatantraM saMsthAnaM darzitaM tathA kAlasyApi svatantraM saMsthAnaM darzitaM zabdamAtra vastu sAdhaka nathI , samAdhAna :- ("atreva.) "je kSaNe ghaTa che te ja kSaNe paTa che' - ItyAdi vyavahAra to zabdamAtra svarUpa che. tenAthI kAMI ghaTa, paTa Adi padArthathI bhinna anugata kSaNanI = kALanI siddhi thaI zakatI nathI." A pramANe zAstravArtAsamuccaya graMthanI syAdvAdakalpalatA nAmanI vyAkhyAmAM mahopAdhyAyajI mahArAje je vAta jaNAvelI che tenuM paNa prastutamAM anatirikta kAlavAdanuM samarthana karanAra yuktisvarUpe anusaMdhAna karavuM. spaSTatA :- "bagAsu khAdhuM, tamAco khAdho, hIMcako khAdho, paisA khAdhA, mAra khAdho, chIMka khAdhI, udharasa khAdhI..." ItyAdi vyavahAramAM "khAdhuM, "khAdho', "khAdhI' A zabdano bhojana svarUpa koI tAtvika anugata artha nathI. te ja rIte "je kSaNamAM paTa che, te ja kSaNamAM ghaTa che? - ItyAdi vyavahAramAM paNa kSaNa zabdano koI tAttvika anugata eka artha nathI. dalIla :- (.) kAlaparyAyapakSamAM "phavAnIM ghaTaH - Avo vAkyaprayoga asaMgata thaze. kAraNa Cii ke tyAM ghaTamAM je etatkAlavRttitA jaNAya che te bAdhita che. kALa jo paryAya hoya to tenAthI nirUpita vRttitA ghaTadravyamAM kaI rIte saMbhave ? dravyamAM paryAya rahe. paNa paryAyamAM to dravya na ja rahe ne ! - nirAkaraNa :- (1) navamI zAkhAnA dazamA zlokamAM jaNAvyA mujaba, "phAnoM no artha etatkAlaviziSTatA ja mAnya che. etatkAlavRttitA nahi. paryAyAtmaka vartamAna kSaNamAM ghaTa raheto na hovA chatAM te vartamAna kSaNathI viziSTa to jarUra bane che. tethI kAlaparyAyapakSamAM uparokta vAkyaprayoga abAdhita ja rahe che. ahIM je kahevAyela che, te eka digdarzanamAtra che. te mujaba AgaLa UMDANathI vicAravuM. kALa aMge zrIharibhadrasUrino abhiprAya che (zrIhari) zrIharibhadrasUrIzvarajI mahArAjane paNa "kALa e dravya che' - A matamAM svarasa nahi hoya. bAkI to AvazyakaniyuktivyAkhyAmAM dhyAnazatakanA vivaraNanA avasare zrIjinezvara bhagavaMte dravyonA lakSaNa, saMsthAna, Asana, vidhAna, mAna vagere jaNAvelA che....' ItyAdi bAbatanuM nirUpaNa karanArI gAthAnA vivecanamAM zrIharibhadrasUrijI mahArAje jIva vagere pAMca dravyanA jema svataMtra saMsthAna jaNAvyA tema kALanuM paNa svataMtra saMsthAna jaNAvela hota. paraMtu teozrIe kALanuM parimANa = saMsthAna = AkAra 1. nizitAni nakSaNa-saMsthAnADasana-vidhAna-mAnAnA Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10/13 * kAlasaMsthAnam aupacArikam . 1529 syAt / na ca taiH darzitamiti teSAM kAladravyapakSe svaraso nAsIdityavasIyate / pUrvaM tatraiva taiH "kAla -bhAvau hi tatparyAyau" (A.ni.127 vR.) iti kaNThataH kAlasya pryaayruuptoktaa| 'taditi dravyaM zeyam "niveliyADuM tavA-...(dhyA.va2) rUtyAdridhyAnazatakathAvivarane darimadIyAvarattippnnke maladhArihemacandrasUribhirapi yaH eva manujakSetrAkAraH sa eva kAlasyApi upacArato darzitaH, na tu paramArthavRttyA / dharmaratnaprakaraNavRttau jayantIzrAvikAkathAyAM zrIdevendrasUribhirapi "kAlo u vattaNArUvo / niyasaMThANavimukko, uvayArA, dvvpjjaao||" (dha.ra.46/ja.23) ityuktyA vartanArUpatayA dravyaparyAyAtmakasya kAlasya paramArthataH svasaMsthAnarahitatve'pi upacArataH saMsthAnaM darzitam / ___ AvazyakasUtrAvacUA dhyAnazatakavyAkhyA'vasare "jiNadesiyAI lakkhaNa-saMThANe"(dhyA.za.52)tyAdigAthAvivaraNe kAlasaMsthAnapratipAdanA'vasare "kAlasya mnussykssetraakRtiH| sUryAdikriyA'bhivyaGgyo hi kAlaH kila manuSyakSetra eva vartate / ato ya evA'syA''kAraH sa eva kAlasya upacArato vijJeyaH" (A.sU.ava.dhyA.za.52 pR.481) ityuktyA jJAnasAgarasUrINAmapi kAlasya svatantradravyatvam anabhimatam, anyathA kAlasya nirupacaritaM saMsthAnaM taiH darzitaM syAdityavadheyam / darzAvela nathI. tethI jaNAya che ke "kALa e dravya che' - A pakSamAM teozrIne svarasa nahi hoya. temaja teozrIe AvazyakaniryuktivyAkhyAmAM ja pUrve "kALa ane bhAva e dravyanA paryAya ja che' - Ama spaSTapaNe kahevA dvArA kALane paryAyAtmaka jaNAvela che. "nibaliyADuM..." ItyAdi dhyAnazatakanI gAthAnA vivaraNa prasaMge hAribhadrIAvazyakavRttinA TippaNamAM mAladhArI hemacaMdrasUrijIe paNa je manuSyakSetrano AkAra che, te ja AkAra kALamAM paNa upacArathI jaNAvela che. paraMtu kALano anupacarita AkAra tyAM jaNAvela nathI. "kALa to vartanArUpa che, dravyaparyAyAtmaka che. te potAnA saMsthAnathI rahita che. upacArathI kALa saMsthAnayukta dravya che' - A mujaba dharmaratnaprakaraNavRttimAM jayaMtIzrAvikAnI kathAmAM kahIne zrIdevendrasUrijIe jaNAvela che ke "vartanAsvarUpa hovAthI kALa dravyanA paryAyasvarUpa che. tethI kALa paramArthathI saMsthAnazUnya che. tema chatAM upacArathI kALamAM saMsthAna che. matalaba ke temanA mate paNa kALa svataMtra dravya nathI. ! kALa aMge jJAnasAgarasUrijIno abhiprAya [. (sava.) zrI jJAnasAgarasUrijI mahArAje AvazyakasUtranI avacUrNi racelI che. tyAM dhyAnazatakanI vyAkhyA karavAnA avasare "niliyANuM A pramANe je uparokta gAthA Ave che tenuM spaSTIkaraNa karatAM kAlasaMsthAna A pramANe jaNAvela che ke "kALa e manuSyakSetranI AkRtivALo che. kALanI abhivyakti sUrya vagerenI kriyA dvArA thAya che. A kALa manuSyakSetramAM ja rahe che. tethI je manuSyakSetrano AkAra che te ja AkAra upacArathI kALano jANavo." matalaba ke teozrIe paNa kALanuM saMsthAna aupacArika = Aropita ja jaNAvela che. tethI temane paNa kALa e svataMtra dravya tarIke mAnya nathI. jo kALa e svataMtra dravya hota to kALanuM anupacarita = svAbhAvika = vAstavika saMsthAna tyAM batAveluM hota. kAraNa ke dareka svataMtra dravyane potAnuM maulika = anupacarita = nirupAdhika evuM saMsthAna = AkAra 1+3. ginavezitAni nAja-saMsthAna.... 2. ttastu vartanArUpa: nibasaMsthAnavimu, 35vArAt, carcA:// Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1530 kAlapaJcAstikAyaparyAyAtmakaH 10/13 ___ "kAlasya upacAreNa bhinnadravyatA uktA / sA ca vyvhaarnyaa'pekssyaa| AdityagatiparicchedaparimANaH kAlaH 5 samayakSetre eva / eSa vyavahArakAlaH samayAvalikAdirUpaH" (na.ca.sA.pR.127) iti nayacakrasAre devacandravAcakAH / rA tatraivA'gre taiH "kAlasya paJcAstikAyaparyAyatvenaiva Agame uktatvAd" (na.ca.sA. pR.156) ityuktam / ma kiJca, kevalinam adhikRtya Avazyakaniyuktau '"saMbhinnaM pAsaMto logamalogaM ca savvao savyaM / taM natthi jaM na pAsai bhUyaM bhavvaM bhavissaM ca / / " (A.ni.127) iti yaduktaM tatra sambhinnapadavyAkhyAnAvasare zrIharibhadrasUribhiH "sambhinnamiti dravyaM gRhyte| katham ? kAla-bhAvau hi ttpryaayau| tAbhyAM samastAbhyAM je samattAt vA mitre = mitram (gA.na.727 hI.) rUtyun vizeSAvaramArthavRtta (vi..ma.9rU42) Ni zrIhemacandrasUrINAmapi aymevaa'bhipraayH| tatazca kAlaH paryAyAtmaka eva snggcchte|| atha kAlazabdabalAdeva atiriktakAladravyamabhyupagamyate / yathoktaM svatantrakAlavAdimatanirUpaNAvasare lokaprakAze vinayavijayavAcakena "yat zuddhapadavAcyaM tat sadityanumiterapi / SaSThaM dravyaM dadhat siddhiM kAlAkhyaM hoya che. tethI "kALa aupacArika dravya che' - evuM siddha thAya che. A vAta khyAlamAM rAkhavI. | # kALa paMcAstikAyaparyAyaH zrIdevacandrajI vAcaka & ("IT.) nayacakrasAramAM upAdhyAya zrIdevacandrajIe A aMge jaNAvela che ke "kAlatattva upacArathI bhinna dravya tarIke jaNAvela che. kALamAM svataMtradravyatA vyavahAranayanI apekSAe samajavI. manuSyakSetramAM sUryanI gatinA jJAnathI jenuM mApa nakkI thAya che, te vyavahArakALa = vyavahAranayasaMmata kALa samaya, AvalikA vagere svarUpa che. te vyavahArakALa mukhyavRttithI manuSyakSetramAM ja che.' nayacakrasAramAM ja teozrIe AgaLa upara jaNAvela che ke "paMcAstikAyanA paryAya svarUpe ja kALa AgamamAM darzAvela che." zrIharibhadrasUri vagerenA mate kALa paryAyAtmaka che (gni.) vaLI, AvazyakaniryuktimAM kevalI bhagavaMtane AzrayIne zrIbhadrabAhusvAmIjIe jaNAvela che ke "cotarapha saMbhinna-saMpUrNa lokane ane alokane jotA evA kevalajJAnI mATe tevuM kazuM paNa nathI, na hatuM ane nahi hoya ke jene kevalajJAnI jotA na hoya." prastuta gAthAnI vyAkhyAmAM "saMbhinna' padanuM Cii vivaraNa karavAnA avasare zrIharibhadrasUrijIe kahela che ke "ahIM "saMbhinna' zabdathI dravyane grahaNa karavuM. kAraNa ke kAla ane bhAva to vAstavamAM dravyanA paryAya ja che. samasta kAlathI ane tamAma bhAvathI bhedAyeluM dravya e ja "saMbhinna padArtha che. athavA to cotarapha bhedAyeluM dravya e "saMbhinna padArtha che." AnA dvArA "kALa svatatra dravyAtmaka nathI paraMtu paryAyAtmaka che' - tema phalita thAya che. mAladhArI zrI hemacandrasUrivare paNa vizeSAvazyakabhASyavyAkhyAmAM uparokta gAthAnA vivaraNamAM AvA prakArano ja potAno abhiprAya jaNAvela che. tethI kAlatattva paryAyAtmaka ja saMgata thAya che. zaMkA :- (Atha.) "kAla' zabda kALadravyane siddha karI Apaze. tethI kAla' zabdanA baLathI ja ame svataMtra kAladravyane mAnIe chIe. upAdhyAya zrIvinayavijayajI svataMtratAlavAdInA matane batAvatA lokTrakAzamAM jaNAve che ke "je vastu zuddha = asAmAsika eka ja pada vaDe kahevAtI hoya te sat 1. sambhinnaM pazyan lokamalokaM ca sarvataH sarvam / tad nAsti yad na pazyati bhUtaM bhavyaM bhaviSyacca / / Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10/13 * svatantralokA'naGgIkAraH / 1531 ze nivAravet ?" (AnanoprAza 28/ra0) rUtti vaita ? __ tarhi lokazabdena so'pyatiricyeta / na caitadasti, jIvA'jIvayoreva lokatvAt / yathoktaM sthAnAGgasUtre '"ke ayaM loge ? jIvacceva, ajIvacceva" (sthA.sU.2/4/114) iti / taduktaM sUtrakRtAGgasUtre'pi "tudo to nAjJA te nahIM - navA veva, zanIvA jeva" (lU..ra/9/93/g.262) tiA patana nA vimi bhaMte ! to tti vuia? joyA ! paMsthitAthI" (ma.phU.73/4/481) rUti pUrvo (10/5 + 11) 3 mAvatIsUtravavana", "vaMtthiAmAM to nivikvArtha" (dhya.zi. rU) rUti va pUrvotte (10/2) a dhyAnazatakavacanaM vyAkhyAtam, paJcAstikAyamayatvAd lokasya, teSAJca jIvAjIvarUpatvAt / kAlasya / svatantradravyatve SaD astikAyAH prasajyeranniti pUrvoktarItyA (10/11) bhAvanIyam / kiJca, jJeyaM paJcAstikAyaparyAyarAzipramANameva Agame'bhihitam / yadi kAlaH SaSThaM dravyaM kA = vidyamAna ja hoya - A pramANe anumAna pramANathI paNa kALa nAmanuM chaThThuM dravya siddha thAya che. tene koNa nivArI zake ? arthAt zuddhapadanI vAcyatA dvArA svataMtra kAladravya siddha thAya che." has kALa ane loka jIva-ajIvasvarUpa che : samAdhAna - (tardi) jo mAtra zabdanA baLathI ja atirikta padArthanI siddhi thaI zakatI hoya to 'loka' zabdanA baLathI atirikta = svataMtra lokadravyanI paNa siddhi thavAnI Apatti Avaze. matalaba ke tamAre kALanI jema lokane paNa svataMtra dravya mAnavuM paDaze. paraMtu evuM to AgamasaMmata nathI. AgamamAM to jIva ane ajIva svarUpa ja loka batAvela che. ThANAMgasUtramAM jaNAvela che ke "A "loka' zabdathI zuM kahevAya che? jIva e ja loka kahevAya che ane ajIva e ja loka kahevAya che." temaja sUyagaDAMgasUtramAM paNa puMDarIka adhyayanamAM jaNAvela che ke "lokane be prakAre samajavo. te A pramANe - (1) jIvo e ja loka che tathA (2) ajIvo e ja loka che." AthI jema sthAnAMgasUtra tathA sUtrakRtAMgasUtra mujaba loka vA jIva-ajIvasvarUpa che, tema jIvAjIvAbhigamasUtra mujaba, kAla paNa jIva-ajIvasvarUpa ja che - tevuM ane svIkAravuM joIe. bhagavatIsUtramAM praznottarIrUpe jaNAvela che ke "he bhagavaMta ! A loka zuM kahevAya che . ?" "gautama ! pAMca astikAyo e ja loka kahevAya che. pUrve (109 + 11) A saMdarbha darzAvela che. temaja pUrvokta (10) dhyAnazataka saMdarbhamAM jaNAvela che ke "jinezvara bhagavaMte kahela che ke - loka anAdi-anaMta ane paMcAstikAyamaya che." A bAbatanI paNa uparokta kathanathI chaNAvaTa thaI jAya che. kema ke loka paMcAstikAyamaya che ane pAMca astikAya jIva-ajavasvarUpa che. jo kALa svataMtra dravya hota to AgamamAM cha astikAya batAvela hota. paraMtu tema jaNAvela nathI. A zAkhAnA agiyAramA zlokanI vyAkhyAmAM A bAbata jaNAvela ja che. te mujaba A bAbata vicAravI. tethI kALa svataMtra dravya nathI. che paMcAstikAyaparyA,samUha ca hovAthI kALa dravya nathI che (briDyu.) vaLI, pAMca astikAya ane tenA paryAyo - A banneno samUha ATaluM ja phakta zeya 1. : mathe to ? bIva naiva maLavA 2. rilA to nAnIyatA tad yathA - nIvAra caiva manAvATa vaivA. 3. pannAstivimartha no anAdinidhanaM ninASSAtamAM 4 phorca matta ! to tti procate ? mautama ! pakvAstiIyA Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1532 kAlaH paramArthataH paryAyAtmakaH 10/13 syAt tarhi SaDdravyaparyAyarAzimAnaM jJeyaM AgamoktaM bhavet / na caivamasti / taduktaM vizeSAvazyakabhASye "paMcatthikAyapajjayamANaM neyaM jao'bhihiyaM" (vi.A.bhA. 1345 ) iti / ataH kAlasya nA'tiriktadravyatvam Agamasammatamiti jnyaayte| "kAlo vi davvadhammo nikkirio" (vi.A.bhA.1539) ityatra vizeSAvazyakabhASyavacane pUrvokte (10/11) spaSTatayA klRptadravyaparyAyarUpataiva varttanArUpasya kAlasya abhihitA / ga idamevA'bhipretya zrutaviSayanirUpaNe " zrutajJAnI dravyataH paJcAstikAyadravyANi jAnAti" (vi.A.bhA.553 vR.) iti vizeSAvazyakabhASyamaladhAravRttau uktam / koTyAcAryairapi vizeSAvazyakabhASyavRttau "zrutajJAnI dravyataH paJcAstikAyAn jAnAti " (vi.A.bhA. 556 vR.) ityuktam / prakRte " nAsti paJcAstikAyAtmako lokaH - iti mRSAvAdasya sarvadravyaviSayatvAd " (vi.A.bhA. 2637 mala.vR.) iti vizeSAvazyakabhASyamaladhAravRttivacanamapi arthApattyA SaSThaM svatantraM kAladravyaM nirAkarotIti draSTavyam / 3 'jesiM atthi sahAo guNehiM saha pajjaehiM vivihehiM / te hoMti atthikAyA NippaNNaM jehiM tellokkaM / / " (pa.sa.5) iti paJcAstikAyasaGgrahe kundakundasvAmivacanamapi arthApattyA trailokyghttkaa'tiriktsssstthkaaltarIke AgamamAM jaNAvela che. jo kALa chaThThuM dravya hota to cha dravya ane tenA paryAya - A bannenA samUhane zeyapadArtha tarIke AgamamAM jaNAvela hota. paraMtu AvuM jaNAvela nathI. vizeSAvazyakabhASyamAM jaNAvela che ke 'pAMca astikAya ane tenA paryAyo A banneno samUha e ja jJeyapadArthanuM mApa che. AvuM zAstramAM kahyuM che.' tethI 'kALa svataMtra dravya che' A vAta AgamasaMmata nathI - tema jaNAya che. tathA AgaLa upara 'kALa paNa dravyadharma che, niSkriya che' - AvuM kahIne pUrvokta (10/11) vizeSAvazyakabhASya saMdarbhamAM spaSTapaNe vartanArUpa kALane pramANasidgha dravyanA paryAyasvarUpe ja jaNAvela che. - * apittithI svataMtra kALadravyano niSedha (va.) pAMca dravya karatAM atirikta = svataMtra dravya na hovAnA abhiprAyathI ja vizeSAvazyakabhASyanI vyAkhyAmAM maladhArI zrIhemacandrasUrijIe zrutajJAnanA viSayanuM nirUpaNa karavAnA avasare jaNAvela che ke 'zrutajJAnI dravyathI paMcAstikAya dravyone jANe che.' kocAcAryajIe paNa vizeSAvazyakabhASyavRttimAM paNa A ja vAta karela che. jo kALa svataMtra dravya hoya to 'dravyathI cha dravyone jANe che' - AvuM temaNe jaNAvyuM hota. te ja rIte prastutamAM vizeSAvazyakabhASyamaladhAravRttinuM eka nirUpaNa paNa svataMtra chaThThA kALadravyanuM nirAkaraNa kare che. tyAM jaNAvela che ke 'paMcAstikAyAtmaka loka nathI' - Avo mRSAvAda sarvadravyaviSayaka che. jo kALa chaThThuM dravya hota to 'SadbhavyAtmaka loka nathI' AvA mRSAvAdane sarvadravyaviSayaka jaNAvela hota. paraMtu tevuM temaNe nathI jaNAvyuM. tethI kALa svataMtra chaThThuM dravya nathI - tema arthapattithI siddha thAya che. ziyALu * digaMbaramate (!) paNa atirikta kALadravyano niSedha sUcita ("nesiM.) 'vividha guNo ane paryAyo sAthe jemanuM nijasvarUpa (vaNAyela) che te astikAyo che ke jemanAthI traNa loka niSpanna che' e pramANe paMcAstikAyasaMgrahamAM kuMdakuMdasvAmInuM vidhAna paNa - 1. paJcAstikAyaparyAyamAnaM jJeyaM yato'bhihitam / 2. kAlo'pi dravyadharmaH niSkriyaH / 3. yeSAm asti svabhAvaH guNaiH saha paryaye: viviSe te mavatti mastiAyAH nibanne yaiH tretoyam|| Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10/13 0 darzanAntareSu svatantranityakAladravyapratikSepaH / 1533 dravyaM pratiSedhayati, anyathA nyUnatA Apadyeta iti vibhaavniiym| parairapi kaizcit kAlasyA'tiriktanityadravyatA naa'nggiikriyte| tathAhi - nyAyabhUSaNe bhAsarvajJena pa "na dravyaM kAlaH" (nyA.bhU.pari.3/pR.593) ityAdinA, raghunAthaziromaNinA ca navyanaiyAyikamukhyena padArthatattvanirUpaNe "dikkAlau nezvarAdatiricyete, mAnAbhAvAd" (pa.ta.ni.pR.1) ityAdinA kAlasya svatantradravyatvaM niraakRtm| vedAntinA citsukhAcAryeNa tu tattvapradIpikAyAM "pratyakSA'gocaratvena prtvaaderlinggtH| svaspato'nimittatvAdupAdhau nissphltvtH|| divAkaraparispanda-piNDasaMyogasambhavAt / vyApinazcetanAdeva kathaM kAlaH ke prasidhyati / / " (ta.pra.pR.510) ityAdinA kAlasyA'tiriktadravyatA prtikssiptaa| __ "sUryo yoniH kAlasya" (mai.upa.5/2) iti maitrAyaNyupaniSaduktirapi kAlasya nityadravyatve bAdhikA vartate / sUryayonikatvoktyA paryAyAtmakasya kAlasya sArdhadvitayadvIpavartitA dhvanyate / railokyaghaTaka evuM atirikta kAla nAmanuM chaThThuM dravya nathI - tevuM arthapattithI sUcita kare che. kALa svataMtra dravya hoya to railokyane astikAyaniSpanna kahevAmAM nyUnatA doSa lAgu paDe. kema ke kALa astikAya tarIke koIne paNa mAnya nathI. A pramANe UMDANathI vibhAvanA karavI. 6 anya darzanakAronI dRSTie atirikta kALa dravyanuM nirAkaraNa , (pa) anya paNa keTalAka darzanakAro kALane atirikta nityadravya mAnatA nathI. te A mujaba. (1) nyAyabhUSaNa graMthamAM bhAsarvajJa nAmanA vidvAne jaNAvela che ke "kALa e dravya nathI." (2) navyarnayAyikaziromaNi raghunAtha ziromaNie padArthatattvanirUpaNa nAmanA graMthamAM "dizA ane kALa Izvara karatAM atirikta nathI. kAraNa ke tevuM mAnavAmAM koI pramANa nathI - ItyAdi nirUpaNa karavA dvArA "kALa e svataMtra dravya nathI' - tevuM pratipAdana karela che. (3) (vekA) cisukha nAmanA vedAMtI AcArya to "kALa e atirikta dravya nathI' - evuM siddha karavA mATe tattvapradIpikA graMthamAM jaNAvela che ke "kALa pratyakSa pramANano viSaya nathI. paratva vagere kALanA liMga nathI. svarUpathI koI paNa kAryanuM nimitta kALatattva nathI. upAdhine svIkAravAmAM Ave to kALatattvano svIkAra niSphaLa jAya che. arthAt kALatattva potAnA svarUpathI koI paNa kArya karatuM na hoya ane upAdhithI = kAlikaupAdhithI = anityapadArthathI te svakAryane karatuM hoya to tevA upAdhisApekSa kALatattvano svIkAra niSphaLa che. tevA kALatattvano svIkAra karavAnuM koI prayojana nathI. tathA sarvavyApI cetanAthI = brahmatattvathI ja sUryanI parispaMdakriyA ane dehAdi piMDano saMyoga saMbhavI zake che ane tenA dvArA ja paratva-aparatAdino vyavahAra saMbhavI zake. tethI svataMtra kALadravya kaI rIte pramANa dvArA siddha thAya ?' (4) ("sUryo.) "sUrya kALanI yoni che' - A maitrAyaNI upaniSanuM vacana paNa kALane nitya dravya mAnavAmAM bAdhaka che. sUrya kALanI yoni che' - A uktithI "paryAyAtmaka kALa aDhI dvIpamAM rahe che' - tevuM dhvanita thAya che. kAraNa ke haratA-pharatA sUrya to aDhI dvIpamAM ja rahe che. Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1534 * kAlatattve maitrAyaNyupaniSadAdisaMvAdaH 10/13 " dve vAva brahmaNo rUpe kAlazcA'kAlazca / atha yaH prAg AdityAt so'kAlo'kalaH / atha ca AdityAt yaH sa kAlaH sakalaH" (mai. upa. 6/15 ) iti maitrAyaNyupaniSaduktitAtparyamapi kalAyuktatvA''dityasApekSatvAdyanyathAnupapattyA kAlagataikatva - nityatva-vibhutvA'tiriktadravyatvabAdhopadarzanataH kAlasya paryAyarUpatAyAmeva prakArAntareNa paryavasyati / brahmasvarUpavizeSAtmakatvoktyA kAlo brahmatattvaparyAyatayA'tra vidhIyate svatantradravyatayA ca niSidhyate / tatazca kAlo nAtiriktadravyamiti phalitam / etena " kAlo mUrttiramUrttimAn " ( maitrA. upa. 6/14) iti maitrAyaNyupaniSaduktirapi vyAkhyAtA, kAlasya Ni mUrttapudgalA'mUrttajIvaprabhRtidravyaparyAyarUpatvapratipAdanaparatayA'pi tasyA upapatteH / sa rA htt kALa brahmatattvanuM eka svarUpa : maitrAyaNI upaniSad chu (5) (Dhe.) maitrAyaNI upaniSamAM evuM paNa jaNAvela che ke brahmatattvanA be svarUpa che kAla ane akAla. sUryanI pUrve je brahma tattva che te akAla che. te akala (= kalAzUnya) che. tathA sUryanI pachI brahmanuM je svarUpa che, te sakala (= kalAyukta) kALa che.' maitrAyaNI upaniSA uparokta vacananuM tAtparya paNa kALamAM ekatva, nityatva, vibhutva ane atiriktadravyatvano bAdha sUcita karavA dvArA bIjI rIte kALa tattvane paryAyasvarUpe mAnavAmAM ja phalita thAya che. kAraNa ke sarvathA nitya, eka, akhaMDa, atirikta kALadravyamAM sakalatva (kalAyuktatva) saMbhavI zakatuM nathI. AthI maitrAyaNI upaniSad paNa eka, nitya, sarvavyApI, atirikta kAla dravyanuM nirAkaraNa kare che. matalaba e che ke sakalatvasvarUpe kALanuM pratipAdana karavAthI kALagata 'ekatva' nuM nirAkaraNa thAya che. tathA sUryanI pUrve ane pachI kAla-akAlAtmaka brahmatattvanuM svarUpa badalAya che. tethI kALamAM ekAMtanityatvano bAdha thAya che. brahmasvarUpa kALa jo vibhu dravya hoya to sUrya Ave ke na Ave, tenA svarUpamAM koI pheraphAra thaI zakato nathI. paraMtu maitrAyaNI [] upaniSatkAre tevo pheraphAra batAvela che. mATe 'kALa vibhutattva nathI' - evuM siddha thAya che. kALa tattva brahma tattvathI bhinna nathI. paraMtu tenuM ja eka vizeSa prakAranuM svarUpa che. A pramANe maitrAyaNI upaniSad A je jaNAve che, tenAthI brahmatattvano = zuddhAtmatattvano paryAya kALa che - evuM siddha thAya che. kALane brahmanuM eka vizeSaprakAranuM svarUpa jaNAvavA dvArA 'kALa e svataMtra dravya nathI' - evuM paNa sUcita thAya che. Ama prakArAMtarathI 'kALa dravyAtmaka nathI paNa paryAyAtmaka che' - tevuM phalita thAya che. U mUrta-amUrta kALa : maitrAyaNI upaniSad (6) (tena.) 'kALa mUrta paNa che ane amUrta paNa che' A pramANe maitrAyaNI upaniSamAM je jaNAvela che tenuM paNa spaSTIkaraNa uparokta vivecana dvArA thaI jAya che. pudgala dravya mUrta che tathA jIvAdi cAra dravya amUrta che. jaina darzana mujaba jIva ane ajIva tarIke mAnya kula pAMca dravyone mUrta ane amUrta ema be vibhAgamAM goThavI zakAya che. arthAt dharmAstikAya Adi pAMceya dravyano saMgraha jema 'jIva-ajIva' pada dvArA thaI zake che tema 'mUrta-amUrta' pada dvArA paNa te pAMceyano samAveza thaI zake che. tethI pudgala Adi pAMceya dravyanA paryAya svarUpa kALane mUrta ane amUrta kahevA dvArA 'kALa tattva mUrta-amUrta dravyanA paryAya svarUpa che' - tevuM pratipAdana karavAmAM uparokta caitrAyaNI upaniSadnuM vacana tatpara che. evuM arthaghaTana karIne syAdvAdI vidvAno tenI saMgati karI zake che. Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10/13 o kAlatattvaM paradarzanadarpaNe 0 1535 "jhAnazva nArAyaNa" (tri.ma.nA.35.2/8) rUti tripAvavibhUtimahAnArAyopaniSa:, "kAno Drahma" (te.vi.35.6/31) ti tenovindrapaniSaduni:, "zAnasaMjJamAvityamupAlIta" (triA.6/06) ti maitrAyabhupaniSadugis, rAta rAyatAma(pa..10/30) rUtti mAvata:, chAtta mAtmAgaDano noveza: svamAvo gharma: va ghA rUtti mAM vahudhA prAduLavyatire satA" (zrI.A. 11/10/rU4) ti zrImadmAvata Hi, "svatantrasya cidAtmana eva jIvAtmagatA iyaM zaktiH kAlAkhyA yuktA" (vA.pa.kANDa-3/9/62/pR.585) iti za bhartRharimatapradarzanaparA vAkyapadIyaprakAze helArAjoktiH, "bhAvAvabhAsopAdhikA kramAvabhAsopAdhiko vA jIvAtmA ke vAtaH" () ti !i HhatI tevatA vigrahavatI kAtaH" () ti pazcimmata"vahorAtra-saMdhyAdvirUpe (7) ("zcAttabdha.) tripAdavibhUtimahAnArAyaNa upaniSaddamAM jaNAvela che ke "kALa e nArAyaNa svarUpa che' - A vacana kALane prakArotarathI AtmaparyAya svarUpe sUcave che. (8) tejobiMdu upaniSadamAM jaNAvela che ke "kALa tattva e brahma svarUpa che' - A vacana paNa prakAranAMtarathI kALane AtmaparyAya svarUpe ja phalita kare che. kALa eTale sUryadevatA : maitrAyaNI upaniSad , (9) maitrAyaNI upaniSad jaNAve che ke "kALasaMjJaka sUryanI upAsanA karavI", "sUryanuM bIjuM nAma kALa che." tenAthI "sUryadevatA svarUpa AtmAno eka paryAya kALa che' - evuM nizcita thAya che. Ama te vacana paNa kALane AtmAnA paryAyasvarUpe ja jaNAve che. matalaba ke kALa atirikta dravya nathI. (10) arjunane upadeza ApatA dvArakAdhIza kRSNamahArAje evuM jaNAvela che ke "jonArA evA jIvo mATe huM kALa chuM." A bAbata bhagavadgItA graMthamAM jaNAvela che. kRSNa mahArAja to AtmA che. tethI bhagavad gItAnuM uparokta vacana paNa bIjI rIte kALane AtmaparyAya svarUpe ja siddha kare che. te 4 kALazabda paramezvaravAcaka : zrImad bhAgavata 4 (11) zrImad bhAgavatamAM jaNAvela che ke 'triguNanuM vyAmizraNa thatAM sRSTikAlamAM mane = paramezvarane Cii. (A) kALa, (B) AtmA, (C) Agama, (D) loka, (E) svabhAva tathA (F) dharma - A pramANe aneka prakAre loko bolAve che. matalaba ke kALazabda paramezvaravAcaka che. paramAtmAthI atirikta kALa tattvanI nathI. Ama zrImad bhAgavatanuM tAtparya jaNAya che. ha, kALa aMge vaiyAkaraNamata dAna (12) vAkyapadIya graMthanI prakAza vyAkhyAmAM phelArAje vaiyAkaraNAgraNI bhartuharino mata jaNAvatA kahela che ke "svatantra evA cidAtmAnI jIvAtmagata zaktine ja "kAla' nAmathI svIkAravI yogya che." matalaba ke bhartuharimate paNa kALa svatatra dravya nathI. (13) vAkyapadIya graMthanI aMbAkarNI nAmanI piTIkAmAM raghunAtha zarmA nAmanA vaiyAkaraNe kALa tattva vize aneka mato jaNAvyA che. jema ke "bhAva-avabhAsa upAdhivALo jIvAtmA ke kramaavabhAsa upAdhivALo jIvAtmA kALa che - ema keTalAka vidvAno kahe che." (14) "vigrahayukta mahAna devatA e ja kALa che - ema keTalAkano mata che." Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1536 ___ sAGkhyamate atiriktakAladravyanirAsa: 0 10/13 khaNDakAlo'pi tattaddevatArUpaH" ( ) ityapi kecit" (vA.pa.3/9/62 a.ka.pR.584) iti vAkyapadIyA 4 'mbAka/vRttau ca raghunAthazarmoktiH prakArAntareNa kAlasya AtmaparyAyarUpatAyAmeva paryavasyanti / tatazca rA na kAlasyA'tiriktadravyatvamityatra tAtparyamanusandheyam / ma sAGkhyAnAmapi svatantradravyatayA kaalo'nbhimtH| "dik-kAlau AkAzAdibhyaH" (sA.sU.2/12) - iti sAGkhyasUtrasya sAGkhyapravacanabhASye vijJAnabhikSuNA "nityau dikkAlau tau AkAzaprakRtibhUtau prakRteH suvizeSa vA. tadupaviziSTachAzameva puSkaTikAno" (sA.pra.ma.ra/12) rUtyundhA kAca ka svatantradravyatA niraakRtaa| Ni taduktaM sAGkhyakArikAyuktidIpikAyAm api "na hi naH kAlo nAma kshcidsti| kiM tarhi ? - kriyamANakriyANAmevAdityagati-godoha-ghanastanitAdInAM viziSTAvadhisarUpapratyayanimittatvam / parAparAdiliGgasadbhAvAt pratipattiriti cenna, akRtakeSu tadanupapatteH" (sA.kA.yu.dI.15) iti / 'AkAzAdiH ghaTApekSayA (15) divasa-rAta-saMdhyA vagere svarUpa khaMDakALa paNa te te devatAsvarUpa che - Avo paNa keTalAkano mata che." raghunAtha zarmAe chellA traNeya mate jIvasvarUpa kALane darzAvela che. uparokta chellA nava mata "kALa e svataMtra dravya nathI' - evuM siddha karavAnA AzayathI ahIM saMvAdarUpe uddhata karela che. AvuM vyAkhyAkAranuM tAtparya vAcakavarga khyAlamAM rAkhavuM. - kALa svataMtra tatva nathI : sAMkhyadarzana , (16) (sADyA.) sAMkhyadarzanIone paNa kALa svataMtra dravya tarIke mAnya nathI. tethI ja 'dizA ane kALa AkAzAdimAMthI pragaTe che' - A mujaba sAMkhyasUtramAM jaNAvela che. tenA vize sAMkhyapravacanabhASya 0 graMthamAM vijJAnabhikSu nAmanA sAMkhya vidvAne jaNAvela che ke dizA ane kALa nitya che. te banne AkAzaprakRti che svarUpa che. sattva-rajastamoguNanI sAmyavasthA svarUpa nityaprakRtinA guNavizeSa svarUpa ja dizA ane vA kALa tattva che. te te upAdhithI viziSTa AkAza e ja khaMDadizA ane khaMDakALa che." AvuM kahevA dvArA kALa e svataMtra dravya nathI' - AvuM vijJAnabhikSune paNa mAnya che - ATaluM ahIM batAvavuM sa abhipreta che. (17) (ta6) IzvarakRSNa nAmanA sAMkhyavidvAne banAvela sAMkhyakArikA nAmanA graMthanI yuktidIpikA nAmanI vyAkhyAmAM paNa svataMtra dravya tarIke kALano niSedha karavAmAM Avela che. tyAM A pramANe jaNAvela che ke "kALa nAmanuM koI tattva amArA darzanamAM nathI. "to tame zuM kahevA mAgo cho ?' A praznano javAba e che ke sUryanI gati, gAyane dohavAnI kriyA, vAdaLAnI garjanA vagere thaI rahelI kriyAo viziSTaavadhisvarUpa pratyayana nimitte ja thAya che. te kriyAo mATe atirikta kALa tattvanI AvazyakatA nathI. tethI sUryanI gatikriyA vagerenA apekSAkAraNa tarIke kALa tattvanI siddhi thaI zakatI nathI. "paratva aparatva vagere cihno hAjara hovAthI tenA dvArA kALanI pratipatti = anumiti thaI zakaze. kAraNa ke kALa na hoya to paratva-aparatva vagere guNadharmo ghaTa-paTAdi padArthamAM kaI rIte saMbhavI zake ?" - AvI dalIla atirikta kALa tattvanI siddhi mATe na karavI. kAraNa ke te rIte to akRtaka = akRtrima Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10/13 0 vaizeSikasammatA'tiriktaikanityakAladravyanirAsa: 0 1537 paraH' ityAdipratItyA nitye pratIyamAnaM paratvAdikaM prati kAlasyA'kAraNatvasiddhau anityavRttiparatvAdAvapi pa anyathAsiddheH paratvAdiliGgakAnumitito'tiriktakAlA'siddhirevetyatra tAtparyamanusandheyam / "sAGkhyamate nityakAlasya tattvA'ntarA'svIkArAt, yataH varSa-mAsa-dinAdivyavahAraH tAvat yadupAdhibhiH sUryagamanAdibhiH vA bhavet, santu te eva upAdhayaH, tatraiva kAlasya antarbhUtatvAd" (sA.kA.2, bhA.pR.20) iti sAGkhyakArikAbhASye kRSNavallabhAcAryaH / / "kAlazca vaizeSikAbhimataH ekaH na anAgatAdivyavahArabhedaM prvrttyitumrhti| tasmAd ayaM(kAlaH) yaiH upAdhibhedaiH anAgatAdibhedaM pratipadyate, santu te eva upAdhayaH, ye anAgatAdivyavahArahetavaH, kRtam atra antargaDunA kAlena iti saangkhyaa''caaryaaH| tasmAd na kAlarUpatattvAntarA'bhyupagamaH" (sA.ta.kau.33) iti Na sAGkhyatattvakaumudyAM vAcaspatimizraH / = nitya padArthomAM paratva, aparatva vagere guNadharmanI asaMgati thaI jaze. kAraNa ke nitya padArthanI sAthe to kALane koI levA-devA ja nathI." ahIM tAtparya e che ke "AkAza vagere ghaTa karatAM para = pUrvavartI che' - ItyAdi rUpe nitya padArthamAM paratvAdi vyavahAra to thAya ja che. paraMtu nitya padArthamAM rahenAra paratvAdi guNadharmo pratye to kALa apekSAkAraNa banI zakatuM nathI. tethI ghaTa-paTAdi anitya padArthamAM utpanna thanArA paratva-aparatvAdi guNadharmo pratye paNa kALane apekSAkAraNa mAnI zakAtuM nathI. tethI paratva-aparatvAdi liMga dvArA atirikta kALa tattvanI anumiti karavI vyAjabI nathI. Ama kALa nAmanuM atirikta tattva asiddha ja che' evuM nizcita thAya che. ja kALano upAdhimAM aMtarbhAvaH kRSNavallabhAcArya ja (18) ("sAhya.) sAMkhyakArikAbhASyamAM kRSNavallabhAcAryajIe jaNAvela che ke "sAMkhya matamAM nitya | kAla nAmanuM svataMtra tattva svIkAravAmAM nathI AvatuM. kAraNa ke je upAdhio dvArA athavA to sUryagamanAdi je kriyAo dvArA varasa, mAsa, divasa vagere vyavahAra saMbhave che, te upAdhio ke kriyA vagere ja ! svIkAravA yogya che. kAraNa ke kAlano temAM ja aMtarbhAva thAya che.' kALa svataMtra nathI: vAcaspati mizra 6 (19) ("hA.) "vaizeSikasaMmata eka kALa anAgata-vartamAna vagere judA-judA vyavahArane pravartAvavA mATe samartha nathI. tethI "judI-judI upAdhio dvArA anAgata-vartamAna vagere bhedane kALa prApta kare che' - Ama vaizeSika mAne che. paraMtu tenA nirAkaraNa mATe sAMgAcAryo ema kahe che ke "anAgata -vartamAnAdi vyavahAramAM kAraNa bananAra je upAdhiono vaizeSika svIkAra kare che. te upAdhi ja svIkAravA yogya che. vacce ADakhIlI karanAra kALatattvanI jarUrata nathI. tethI kAlarUpa svataMtra tattvano svIkAra karavAmAM Avato nathI" - Ama sAMkhyatattvakaumudImAM vAcaspatimizrajIe jaNAvela che. spaSTatA :- atirikta nitya kALatattvane mAnIne paNa jo bhaviSya-vartamAnAdi vyavahAra mATe karma, vibhAga, prAgaabhAva, kAryAraMbha, kAryasthiti, kAryatirobhAva vagere upAdhiono svIkAra karavo ja paDe tema hoya to pachI pacIsa tattvothI atirikta kALatattvane mAnavAnI zI jarUra ? te upAdhio dvArA Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1538 20 bauddhamate'tiriktadikkAlA'naGgIkAra: 0 10/13 _ "na kAlAtmakasya paJcaviMzatitattvAtiriktasya tattvasya svIkAraH" (sA.kA.33) iti sAGkhyakArikA - kiraNAvalyAM kRSNavallabhAcAryaH / rA pAtaJjalayogadarzane'pi svatantrakAladravyaM na sammatam / tathAhi - "sa khalu ayaM kAlo vastuzUnyo ma buddhinirmANaH zabdajJAnAnupAtI laukikAnAM vyutthitadarzanAnAM vastusvarUpa iva avabhAsate" (pA.yo.bhA.3/52 * pR.416) iti pAtaJjalayogasUtrabhASye vadan vyAsa: prakRtyAdyatiriktaM kAladravyaM prtikssipti| "sarva vastu pratikSaNaM pariNamate ti vichAritayA kSadharUpaneva(T.yo.phU.rU/para vR) yosiddhAntandriA + 'khyAyAM pAtaJjalayogasUtravRttI vadan nArAyaNo'pi prakArAntareNa jiivaajiivpryaayaatmkkaalpksspaatii| Ni pUrvAparIbhAvenotpanneSu artheSu pUrvAparAdisaGketena janitAd AbhogAdeva pUrvAparAdijJAnasambhavAnna - atiriktaM kAlAdidravyaM bauddhasammatam / idamevA'bhipretya tattvasaGgrahe "viziSTasamayodbhUtamanaskAranibandhanam / parA'parAdivijJAnaM na kAlAd na dizazca tad / / " (ta.sa.628) iti zAntarakSitena uktam / ja bhUta-bhaviSya-vartamAna vagere vyavahAra saMgata thaI zakaze. Avo Azaya vAcaspatimizrano che. je sAMkhyadarzanamAM svataMtra kALa amAnya che (20) (".) sAMkhyakArikAnI kiraNAvalI vyAkhyAmAM kRSNavallabhAcAryae jaNAvela che ke "pacIsa tattvothI atirikta kALasvarUpa tattvano sAMkhyadarzanamAM svIkAra karavAmAM Avato nathI.' e kALa ravataMtra dravya nathI : vyAsa che, (21) (.) pAtaMjalayogadarzanamAM paNa prakRti AdithI svataMtra kAladravya mAnya nathI. te A pramANe - pAtaMjalayogasUtrabhASyamAM vyAsa RSie svataMtra pAramArthika kALadravyano niSedha karatAM jaNAvela sa che ke "te A kALa vastuzunya tathA kalpita che. tema chatAM paNa zabda-jJAnAnupAtI hovAthI caMcalabuddhivALA laukika (sthUla vyAvahArika) mANasone te kALa vAstavika jevo lAge che." matalaba ke upacArapradhAna C] evA lokone kAlpanika-aupacArika evo paNa kALa vAstavika lAge che. paraMtu kALa vAstavamAM koI svataMtra dravya nathI. A pramANe pAtaMjala yogadarzanamAM paNa vAstavika = nirupacarita svataMtra kALadravya ( mAnya nathI. - vastu svarUpa kSaNa : nArAyaNatIrtha mala (22) ("sarva.) pAtaMjalayogasUtranI yogasiddhAMtacaMdrikA nAmanI vyAkhyAmAM zrInArAyaNatIrtha jaNAve che ke "sarva vastu pratikSaNa pariName che. tethI sarva vastu vikArI che. tethI sarva vastu kSaNasvarUpa ja che." A pramANe kSaNane = kAlatattvane jaNAvatAM nArAyaNatIrtha paNa jIvAjIvaparyAyAtmaka kAlatattvano ja bIjI rIte pakSapAta kare che. matalaba ke pAtaMjalayogadarzanamAM atirikta kAladravya mAnya nathI. (23) (pU.) pahelA utpanna thayela padArthamAM "pUrvI evo saMketa thAya che. pAchaLathI utpanna thayela padArthamAM "apara evo saMketa karavAmAM Ave che. te viziSTa saMketathI utpanna thanAra jJAna dvArA ja pUrvAparajJAna (moTA-nAnA tarIkeno bodha) saMbhavita hovAthI atirikta kAladravya bauddhamate paNa saMbhavatuM nathI. A ja abhiprAyathI tattvasaMgrahamAM bauddhAcArya zAMtarakSite jaNAvela che ke "viziSTa saMketathI utpanna thayela AbhoganA Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10/13 * Adhunikacintakamate svatantrakAladravyasya asvIkAraH 1539 " kAlaH punaH pariNAmaH" (ca.saM. vimAnasthAna - a.8/77/pR.313) ityuktyA carakasaMhitAyAm api pa atiriktakAladravyaM na samAmnAtam / goTaphrIDa-kAnTapramukhA''dhunikatattvacintakAnAmapi kAlasya svatantradravyarUpatA nAbhimatetyavadheyamanekadarzanA'bhiprAyAvadhAraNakuzalaiH jinAjJAnusAreNa, itthaM nAnAdarzanazAstrA'bhiprAyAnveSaNAdita eva sAmprataM yathAvasthitatattvaprakAzasambhavAt / 44 = prakRte " manaHprasattiH pratibhA prAtaHkAlo'bhiyogitA / anekazAstradarzitvamityarthA''lokahetavaH / / " (vA. upayoganA kAraNe ja para-apara (moTA-nAnA) vagereno bodha thAya che. kALathI ke dizAthI tevo bodha thato nathI." A rIte bauddhadarzanamAM paNa svataMtra kALadravya ke dizAdravya mAnya nathI - tema siddha thAya che. meM kALa pariNAmasvarUpa che : carakasaMhitA ) (24) ("jA.) 'vaLI, kALa pariNAmarUpa che' - AvuM kahevA dvArA carakasaMhitAmAM paNa kALa svatantra dravyasvarUpe mAnya nathI. riyA kI Aga parva rza maiM kAnTa mate kALa atiriktadravya nathI (25) (bheTa.) Adhunika tattvaciMtako paNa kALa aMge kahe che ke :- "Time may be defined as a chosen change of any object as a standard of change, by means of which we can measure other changes." (The New Book Of Knowledge - Volume 18, Pub : Scholastic Library Publishing Inc., Danbury, U.S.) matalaba ke koI eka vastunA vivakSita pheraphAranuM avalaMbana levAmAM Ave, ke jenA dvArA anya vastuonA pheraphArane mApI zakAya, to te vivakSita pheraphAranI kAla tarIke vyAkhyA karI zakAya. al Gottfried Liebniz and Immanuel Kant holds that time is neither an event nor a thing... it is instead part of a fundamental intellectual structure... (http://www.what sa is.com//) matalaba ke goTaphIDa lIbnIsa ane ImAnyuala kAnTa nAmanA Adhunika tattvaciMtakonA matAnusAra kALa te koI ghaTanA ke koI vastu nathI.. e to mULabhUta bauddhika nirmANano eka bhAga che. A rIte Adhunika tattvaciMtakone paNa svataMtra dravyarUpe kALa dravya mAnya nathI. A vAta temanA lekha dvArA jANI levI. A rIte svasaMpradAya, parasaMpradAya, svadarzana, paradarzana, prAcIna darzana, arvAcIna darzana vagere aneka darzanonA abhiprAyanuM avadhAraNa karavAmAM kuzaLa evA vidvAnoe uparokta saMdarbhone dhyAnamAM rAkhavA ane tenA upara samyak rIte UhApoha karavA dvArA prastutamAM kALa tattvanA svarUpano yathArtha nirNaya jinAjJA mujaba karavo. A rIte aneka tantronA zAstronA abhiprAyanuM saMzodhana vagere karavA dvArA ja vartamAnakALe yathAvasthita tattvano prakAza saMbhavI zake. ae aneka zAstranA avagAhanathI paramArthaprakAza che (pra.) prastutamAM paramArhata kumArapALa mahArAjanA mahAmaMtrI vAgbhaTe racela vAgbhaTAlaMkAra graMthano zloka yAda karavA yogya che. tyAM temaNe jaNAvela che ke '(1) mananI prasannatA, (2) pratibhA, (3) Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1540 0 diggaganaikyAtideza: 10/13 a.1/14/pR.10) iti vAgbhaTA'laGkAroktirapi smrtvyaa| abhiyogitA = "abhiyogaH = zrutasya punarAvRttipUrvakam abhyAsaH" (kA.da.1/103 vR.) iti kAvyAdarzavRttau jamunApAThakaH ityalaM prasaGgena / anumaanprmaannmpytraa'sti| taduktaM zrIharibhadrasUribhiH AvazyakaniyuktivRttau "kAlo dravyadharma eva, / tasya dravyAdeva nirgamaH, tatprabhavatvAd" (A.ni.145 vR.pR.72) iti bhAvanIyam / ma idaJcAtrA'vadheyam - dizo gaganA''tmakatvamatra yaduktaM tat tArkikamatAnusAreNA'vaseyam / na cAdvAdarasnAre (1/8/.818), tattvArthasiddhasenIyavRtto (1/3/y.rUra1), vyAnare (prAza.rU/.942), ____ syAdvAdarahasye (kA.11/pR.686), tattvArtharAjavArtike (5/3/8), tattvArthazlokavArtike (7/21) cAkAzasyaiva * diktvaM yathopapAditaM tathA bubhutsubhiH asmatkRtA jayalatA (madhyamaparimANa-syAdvAdarahasyagranthavRttiH kA.11, | viSNa-rU/pR.686) vitonIyA kA sUtrakRtAGgavRttikRtAM zrIzIlAGkAcAryANAmapi dizo gaganAtmakatve eva svrsH| taduktaM taiH tatra zisvAzAvavadhUtAyA anupapanna pRthadravyatvanuM, tisopaveva" (mUThTha.02/20, pR.227) rUti | savArano samaya, (4) udyamitA ane (5) aneka zAstronuM avalokana-avagAhana - A pAMca tatvo arthabodhanA = paramArthaprakAzanA kAraNa che." abhiyogitA = "abhiyoga = punarAvartana karavApUrvaka zrutano abhyAsa' - Ama kAvyAdarzavRttimAM jamunApAThakajIe jaNAvela che. prAsaMgika vAtano vistAra karavAthI saryuM. + anumAnathI kALamAM paryAyarUpatAnI siddhi che (1) kALane paryAyasvarUpa siddha karavA mATe anumAna pramANa paNa vidyamAna che. tethI ja zrIharibhadrasUrijIe AvazyakaniryuktivRttimAM jaNAvela che ke "kALa e dravyano guNadharma ja che (dravya che nahi). kAraNa ke dravyamAMthI ja kALano uddabhava thAya che. Ama dravyajanyatva hetuthI kALamAM dravyaparyAyatA tA siddha thaze." Azaya e che ke pRthvIjanya hovAthI jema gaMdha pRthvIno guNadharma che, tema jIvAjIvadravyajanya hovAthI kALa e paNa jIva-ajIva dravyano guNadharma = paryAya ja che. # tArkika jenaparaMparA mujaba dizA AkAzAtmaka che ja (gyA.) prastutamAM eka vAta dhyAnamAM rAkhavI ke A zlokanI vyAkhyAmAM pUrva dizA AkAza svarUpa che' - A pramANe je kaheluM hatuM te tArkikamata mujaba jANavuM. syAdvAdaratnAkara, tattvArthasiddhasenIya vRtti, dravyAlaMkAra, syAdvAda rahasya vagere zvetAMbara saMpradAyamAnya graMthomAM tathA tattvArtha rAjavArtika, tattvArtha zlokavArtika vagere digaMbara saMpradAyanA graMthomAM "AkAza e ja dizA che A bAbatanuM tArkika rIte nirUpaNa karela che. je prakAre te graMthamAM dizAne AkAzasvarUpe batAvela che te prakAre jANavAnI abhilASAvALA vAcakoe ame banAvelI "jayelatA' nAmanI "madhyama syAdvAdarahasyavRttinuM avalokana karavuM. 69 dizA vataMtra dravya nathI - zrIzIlAMkAcArya haS (sUtra.) sUyagaDAMgasUtranI vyAkhyA karanArA zrIzIlAMkAcAryajIne paNa "dizA gaganasvarUpa ja che, svataMtra dravya nathI' - A matamAM ja svarasa hato. tethI ja tyAM jaNAvela che ke "atiprasaMgadoSanA Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10/13 * jIvAjIvAtmikA dik 0 1541 AkAzastikAyAvayavAtmakatve'pi dizaH AkAzAstikAyA'tiriktadravyatvA'bhyupagame pudgalAstikAyA-pa 'vayavarUpANAM vyaNuka-tryaNukAdInAmapi pudgalAstikAyA'tiriktadravyatvA''pattyA anntsvtntrdrvykkssiikaaraa''ptteH| na ca etadiSTam / ataH vyaNukAdInAM pudgalAstikAyasvarUpatvamiva dizaH AkAzAstikAyasvarUpatvameva, na tu AkAzA'tiriktadravyatvam iti zrIzIlAGkAcAryatAtparyamatra jJAyate / ma taduktaM yuktiprakAze padmasAgaragaNinA'pi "nabhaHpradezazreNiSvAdityodayavazAd dizAm / pUrvAdiko vyavahAro rza vyono mitra na vi tataH |ii" (yu.pra.24) tA. pAtaJjalAnAmapi diggaganaikyamabhimatam, pUrvAdivyavahArasya naiyAyikAbhimatadigupAdhibhireva smbhvaat|| rUmevAmiprenyorja vijJAnamALA corasUtravarti vikAzayo putva" (T.yo.H.ra/kara va.) | | | AgamAnusAreNa tu kAlasyeva dizo'pi jiivaajiivaatmktaivaa'vseyaa| taduktaM bhagavatIsUtre "kimiyaM kA lIdhe ja AkAzanA avayavasvarUpa dizA padArthane svataMtra dravya mAnI na zakAya." dizA e AkAzAstikAyanA avayavasvarUpa hovA chatAM jo dizAne svataMtra = AkAzathI atirikta dravya mAnavAmAM Ave to pudgalAstikAyanA avayavasvarUpa evA vaNaka, vyaNuka vagerene paNa pudgalAstikAya karatAM bhinna dravya mAnavAnI Apatti durvAra banaze. tathA tevuM mAnavAmAM Ave to pAMca (ke che) dravyanA badale anaMta svataMtradravyano svIkAra karavAnI Apatti Ave. paraMtu A to jainAgama mujaba ISTa nathI. tethI tyaNuka vagere jema pudgalAstikAyasvarUpa che tema dizA AkAzAstikAyasvarUpa ja che. AkAzathI atiriktadravya nathI - Ama ahIM zrIzIlAMkAcAryajInuM tAtparya jaNAya che. yuktiprakAzamAM padmasAgaragaNIe paNa jaNAvela che ke "AkAzapradezazreNiomAM ja, sUryodayanA AdhAre pUrva vagere dizAsaMbaMdhI vyavahAra pravarte che. tethI huM dizA AkAzathI bhinna nathI." che AkAza e ja dizA - vijJAnabhikSu che (pati) pAtaMjala vidvAnonA mate paNa AkAza ane dizA eka che. gaganathI atirikta dizAe nathI. "dizA na hoya to pUrva, pazcima vagere vyavahAra kaI rIte thaI zake ?' A zaMkA na karavI. kAraNa ke naiyAyikamatAnusAra dizAdravya eka, nitya, niravayava che. chatAM dizAnI upAdhio dvArA jema naiyAyikamate pUrva, pazcima vagere vyavahAra saMbhave che, tema pAtaMjalayogadarzana mATe paNa taiyAyikasaMmata daizika upAdhio dvArA pUrva, pazcima vagereno vyavahAra saMbhavI zake che. A ja abhiprAyathI yogasUtrabhASya upara yogavArtika vyAkhyAmAM vijJAnabhikSue jaNAvela che ke "dizA ane AkAza eka che." # jenAgamAnusAre dizA jIva-ajIvAtmaka che # | (Ama.) "dizA aMge jaina darzanamAM tArkika mata zuM che ?' te vAta jaNAvI. paraMtu jainAgama anusAra saiddhAMtika matano vicAra karIe to kALanI jema dizA paNa jIva-ajIva svarUpa che - tema jANavuM. bhagavatIsUtramAM praznottarI rUpe uparokta bAbatanI chaNAvaTa karela che. te nIce mujaba che. 1. kim iyaM bhadanta ! prAcInA iti procyate ? gautama ! jIvAH caiva ajIvAH caiv| kim iyaM bhadanta ! pratIcInA iti procyate ? gautama ! evaM caiv| evaM dakSiNA, evam udIcInA, evam urjA, evam adhaH api| Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1542 * vartanAdisvarUpavidyotanam / 10/13 e bhaMte ! pAINatti pavuccaI ? goyamA ! jIvA ceva ajIvA ceva / kimiyaM bhaMte ! paDINAti pavuccaI ? goyamA! - parva vevA parva vAdiSA, parva havA , parva uThThA, purva dovi" (ma..10/9/rU24) tiA 3yAvA vacchinnAkAzazreNiSu vartamAnA ekendriyAdijIvAH ajIvAzca dharmAstikAyAdidezAdayaH pUrvadiktvena ma vyavahartavyA iti bhaavH| evamagre'pi bodhyam / zaM vastutaH vartanAdirUpaH kAlaH jIvA'jIvadravyaparyAya ev| idamevA'bhipretya vizeSAvazyakabhASye "jaM vattaNAirUvo kAlo davvANa ceva pajjAo" (vi.A.bhA.926) ityuktam / tadvRttau zrIhemacandrasUribhirapi - "tena tena vyaNuka-tryaNukAdirUpeNa paramANvAdidravyANAM varttanaM = vrtnaa| AdizabdAt pariNAma-kriyAdiparigrahaH / Na nava-purANAdibhAvena vastUnAM pariNamanaM = prinnaamH| atItAnAgata-varttamAnalakSaNA tu kriyaa| tadeSa vartanA thaT -parAma-kriyAvi zAnaH dravyApAmeva paryAya , nAnya" (vi.ja.pa.1ra6 matta.q) rUtyun prazna :- "he bhagavaMta ! A pUrva dizA che' - A pramANe zuM kahevAya che ? uttara :- he gautama ! jIva e ja pUrva dizA che. ane ajIva e ja pUrva dizA che. prazna :- he bhagavaMta ! "A pazcima dizA che' - A pramANe zuM kahevAya che ? uttara :- he gautama ! jIva e ja pazcima dizA che. ane ajIva e ja pazcima dizA che. A ja pramANe dakSiNa dizA, uttara dizA, Urdhva dizA ane adho dizA paNa jIva ane ajIva ja che - tema samajavuM." Ama bhagavatIsUtra dizAne jIva-ajavasvarUpe jaNAve che. udayAcalathI avacchinna AkAzapradezazreNiomAM rahelA ekendriyAdi jIvo ane dharmAstikAyAdinA deza vagere svarUpa ajIvo e ja pUrvadizA tarIke vyavahAra karavA yogya che. Avo bhagavatIsUtrakArano Azaya che. A ja rIte . anya dizAomAM samajavuM. tethI dizA jIvAjIvasvarUpa che, svataMtra dravya nathI. vartanAdi svarUpa kALa jIvAjIvAtmaka to (vastu.) vAstavamAM to vartAnAdi svarUpa kALa e jIva-ajIva dravyano paryAya ja che. A ja abhiprAyathI 2 vizeSAvazyakabhASyamAM zrIjinabhadragaNI kSamAzramaNe jaNAvela che ke "je vartanAdisvarUpa kALa che te dravyono ja paryAya che." tenI vyAkhyAmAM mAladhArI zrI hemacandrasUrijIe paNa jaNAvela che ke "yaNaka, vyaNuka vagere te te svarUpe paramANu vagere dravyonI vidyamAnatA e ja vartanA che. vizeSAvazyakabhASyamAM vattArUkyo' (= vartanApa:) A pramANe je kahela che temAM "Adi zabdathI pariNAma, kriyA vagerenuM paNa grahaNa karI levuM. vastu navI hoya to pAchaLathI jUnI thAya che. A navInatva-jIrNatvasvarUpe vastuonuM je pariNamana thAya che te pariNAma kahevAya. atita-anAgata-vartamAna svarUpa kriyA samajavI. tethI A vartanA, pariNAma, kriyA vagere svarUpa je kALa che te dravyono ja paryAya che. paryAyathI bhinna koI kALa nathI." ahIM spaSTapaNe "kALa svataMtra chaThTha dravya nathI, paNa pAMca dravyono paryAya e ja kALa che' - ema jaNAvela che. 1. 2 varNanArirUpa vAno dravyAkhyA pUrvArA Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10/13 0 dravyakAlo nA'tiriktadravyAtmakaH 0 1543 hatena vartanA, pariNAma, kriyA, paraMvADaparatve gha vAtaca" (ta.pU.1/22) rUti pUrvosa (10/12) tattvArthasUtroktirapi vyAkhyAtA, paryAyAtmakakAlapakSe tadupapatteH, varttanAdeH svAzrayA'bhinnatvAt / pa idamevA'bhipretyoktaM vizeSAvazyakabhASye '"jaM vattaNAirUvo vatturaNatyaMtaraM mao kAlo" (vi.A.bhA.2027) gA iti| "vartanAdirUpaH kAlo yad = yasmAd vartituH dravyAd anarthAntaram = abhinnasvarUpa eva varttate" ... (vi.kI.mA.2027 mana vR.) ti taddo zrIdevarayA| ___ samayA''valikAdirUpasya addhAkAlasya api klRptajIvA'jIvarUpataiva smmtaa| taduktaM za vizeSAvazyakabhASye "sutte jIvAjIvA samayAvaliyAdao pvuccNti|" (vi.A.bhA.2033) iti| ka dravyakAlo'pi klRptajIvA'jIvadravyAtmaka evaa'bhimtH| taduktam AvazyakaniyuktihAribhadrIvRttau hi "dravyasya kAlaH = dravyakAlaH, tatparyAyatvAt / athavA 'dravyaM tu tadeva = dravyameva kAlo dravyakAlaH" (A.ni.661 hA.vR.) iti| taduktaM vizeSAvazyakabhASyamaladhAravRttau api "tadeva sacetanA'cetanarUpaM dravyaM / kAlaH = dravyakAlaH procyate, paryAya-paryAyiNoH abhedopacArAd" (vi.A.bhA.2031 mala.vR.) iti / paryAyiNi # tattvArthasUtranI saMgati & (rtina.) pUrve (10/12) darzAvela tattvArthasUtra saMdarbhamAM umAsvAtijI mahArAje "vanA, pariNAma, kriyA, paratva ane aparatva A kALano upakAra che" - A pramANe je jaNAvela che tenI saMgati kALane paryAya mAnavAnA pakSamAM thaI zake che. kAraNa ke vartana, pariNAma vagere potAnA AzrayathI abhinna che. A ja abhiprAyathI vizeSAzyakabhASyamAM jaNAvela che ke "vartanAdisvarUpa kALa vartanAAzrayabhUta dravyathI abhinna ja che." vizeSAvazyakabhASyanI vRttimAM maladhArI zrI hemacandrasUrijIe A ja bAbata jaNAvela che. tethI vartanAdisvarUpa kALa paryAyAtmaka ja che, svataMtra chaThThA dravyasvarUpa nahi. samayAdiravarUpa addhAkALa paNa jIvAjIvasvarUpa che (samA.) samaya, AvalikA, muhUrta vagere svarUpa addhAkALa paNa pramANasiddha jIvAjIvasvarUpe ja AgamamAM mAnya che. A aMge vizeSAvazyakabhASyamAM jaNAvela che ke "samaya, AvalikA vagere paNa te AgamasUtramAM jIvAjIva ja kahevAya che. dravyakALa paNa jIvAjIvasvarUpa che (dravya) AgamamAM vartanAdisvarUpa kALa tathA addhAkALanI jema dravyakALanI paNa vAta Ave che. paraMtu dravyakALa paNa lUpta = pramANasiddha jIva-ajIvadravyasvarUpe ja mAnya che. A aMge AvazyakaniryuktinI hAribhadrIya vyAkhyAmAM jaNAvela che ke dravyano paryAya kALa hovAnA lIdhe dravyano je kALa = sthiti che te ja dravyakALa che. sthiti svAzrayIbhUta dravyathI abhinna hovAnA lIdhe kALa paryAyAtmaka che. athavA to dravya e ja kALa che. A rIte dravyakALa samajavo.' vizeSAvazyakabhASyanI maladhAravRttimAM paNa jaNAvela che ke "te sajIva-nirjIva dravyasvarUpa je kALa che, te ja dravyakALa kahevAya che. sthiti paryAyaviziSTa dravyamAM sthiti paryAyasvarUpa kALano upacAra karIne te dravyano ja kALa tarIkeno vyavahAra thAya che." 1. yam vartanATripo vartituranarthAntare mataH ti: 2. sUtre navAinIvAra samayAvanikaH pracattA Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1544 zrAvakaprajJaptau svatantrakAladravyA'naGgIkAraH 10/13 jIvAjIvadravye sthitiparyAyAtmakasya kAlasya abhedopacArAd jIvAjIvau dravyakAla ucyata ityarthaH / e '"davvassa vattaNA jA sa davvakAlo" (vi.A.bhA.2032) iti pUrvoktaM (10/11) vizeSAvazyakabhASyavacanaM tu spaSTameva dravyakAlasya paryAyarUpatAM drshyti| "dhammAdhammAgAsA puggala cauhA ajIvA mo ee| - -kirU-vahiM rAsAskRdiM ra ItinA" (zrI.pra.78) ti zrAvakajJaptivanatAtparyakapi ma svatantrakAladravyapratipakSe pryvsyti| rza kharataragacchIyadevacandravAcakaiH api nayacakrasAre naigamanayanirUpaNAvasare "guNe dravyAropaH = ke paJcAstikAyavarttanAguNasya kAlasya dravyatvakathanam" (na.ca.sA.pR.150) ityuktyA kAlasya atiriktadravyatvaM / pratiSiddhameva / pUrvamapi nayacakrasAre "kAla upacArata eva dravyam, na vastuvRttyA" (na.ca.sA.pR.87) iti, " "paJcAstikAyotpAda-vyayalakSaNavartanAparyAya upacAreNa kAladravyam" (na.ca.sA.pR.88) iti ca kaNThataH kAlasya kA nirupacaritadravyatvaM vipratiSiddham / nAgapurIyabRhattapAgacchIyazrIpArzvacandrasUribhiH api SaDdravyasvabhAva-nayavicAraprakaraNe "jIvAjIvadravyasvarUpa matalaba ke sthitiparyAyavALA jIva-ajIva dravyamAM sthiti paryAyasvarUpa kALano abheda upacAra karIne vivakSita jIva-ajIva dravya e ja dravyakALa kahevAya che - AvuM maladhArI zrI hemacandrasUrijInuM tAtparya che. vizeSAvazyakabhASyanI pUrvokta (10/11) gAthAmAM zrIjinabhadragaNikSamAzramaNajIe "dravyanI je vartanA che te dravyakALa che" - A pramANe je jaNAvela che te to spaSTapaNe ja dravyakALane paryAyasvarUpe siddha kare che. umAsvAtijI mahArAje zrAvakaprajJaptimAM "dharma, adharma, AkAza ane pudgala - A cAra prakAre ajIvadravya gati, sthiti, avagAhanA ane sparzAdi dvArA jaNAya che' - Ama jaNAvela che. tethI "paramArthathI 2. svataMtra ajIvadravyasvarUpe koI paNa kALatattva saMbhavI zakatuM nathI. nirupacarita kALa e paryAyAtmaka te ja che' - Ama zrAvakaprajJaptivacananuM tAtparya phalita thAya che. ja kALa opacArika dravya che - devacaktavAcaka ja (vara.) kharataragacchanA upAdhyAya zrIdevacandrajI mahArAje paNa nayacakrasAramAM naigamananuM nirUpaNa sa karavAnA avasare (1) "paMcAstikAyano vartanAguNa e ja kALa che. tema chatAM kALane dravya tarIke jaNAvavo te guNamAM dravyano Aropa kahevAya" - AvuM kahevA dvArA "paramArthathI kALa svataMtra dravya nathI - Ama ja jaNAvela che. tenI pUrve paNa nayacakrasAramAM (2) "kALa upacArathI ja dravya che. vastusthitithI kALa dravya nathI' tathA (3) "paMcAstikAyanA utpAda-vyaya svarUpa vartanA paryAya e upacArathI kALadravya che - Ama spaSTapaNe kahIne kALane pAramArthika dravya mAnavAno teozrIe niSedha karyo che. 4 kALa paryAyasvarUpa che - zrIpArjacandrasUri 4 (nA1) nAgapurIya bRhatapAgacchAdhipati zrI pArzvacandrasUrijIe padravyasvabhAva-nayavicAraprakaraNamAM kALa aMge be matanuM nirUpaNa karIne upasaMhAra karatAM jaNAvela che ke "jIva-avadravyasvarUpa ja kALa 1. drazya vartanA ya sa cavAnA 2. dharmA'dharmA''kAzAH pudgalAH caturdhA ajIvA mo (eva) ete| gati-sthityavagAhaiH sparzAdibhizca gmynte|| Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10/13 0 madhyasthatayA zAstramImAMsA kAryA . 1545 eva kAlaH - iti prathamamataM jIvAbhigamAdisUtrasammatam / Agame kAlaH paryAyAtmaka evoktaH, upacAreNa dravyAtmako'pi kathita iti tattvam" (Sa.na.pra.pR.4) ityuktyA kAle svatantraSaSThadravyarUpatA viprtissiddhaa| pa dhanvIDa (10/12) vastI na caivaM kimarthaM vibhinnaprarUpaNA pUrvAcAryaiH kriyate ? iti zaGakanIyama, yato na hi jaine pravacane kazcideko nayaH samastaM vastusvarUpaM pratipAdayituM pratyalaH, vastutvAvacchinnasya / anantadharmAtmakatA'bhyupagamAt, nayasya ca vastvaMzagrAhakatvAt / pratidvandvinayAnusArimatamImAMsAyAmeva za kRtsnapadArthasvarUpAvagamasambhavAditi yAvat tAtparyamatrAvaseyamityalaM prsktaanuprskten| ke iha sthale dravyAnuyogatarkaNAyAM kiJcit skhalitaM tad vipazcidvandena paricintanIyam avhitcetsaa| prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - nAnAvidhazAstrIyamatAni vijJAya na mUDhatayA bhAvyaM kintu madhyastharItyA Agama-tarka-mArgasthakSayopazamAnusAreNa yAvatI mImAMsA samyak zakyate kartuM tAvatI che - A prathama mata jIvAbhigama vagere sUtramAM saMmata che. AgamamAM kALa paryAyAtmaka ja darzAvela che. upacArathI tene dravya paNa kahela che. Ama tattva che. matalaba ke temane paNa ema ja mAnya che ke "kALa chaThuM svataMtra dravya nathI. A bAbatamAM adhika nirUpaNa AgaLa (10/19) thaze. zakA :- (cevuM.) A rIte pUrvAcAryo vibhinna prarUpaNA zA mATe kare che? tArkika AcArya bhagavaMto juduM jaNAve ane siddhAMta mata juduM jaNAve - AvuM zA mATe ? eka ja padArthane vize vibhinna prarUpaNA karavAnuM prayojana zuM ? A tasvanirNaya sarvanayavicAraNA sApekSa ja samAdhAna :- (to.) tamArI zaMkA vyAjabI nathI. kAraNa ke jaina darzana mujaba pratyeka vastunuM svarUpa anaMtadharmAtmaka che. tathA naya to vastunA eka aMzanuM ja grAhaka che. tethI koI paNa eka naya vastunA samagra svarUpanuM pratipAdana karavA mATe samartha nathI. saiddhAMntika naya ane tArkika naya Ama be pratispardhI che nayane anusaranArA abhiprAyanI vicAraNA karavAmAM Ave to padArthanA saMpUrNa svarUpano bodha saMbhavI zake che. tethI ja eka padArthane vize alaga alaga nayanA abhiprAyathI vibhinna vicAraNAo kALa, ba dizA vagere tattvanA nirUpaNamAM upalabdha thAya che - AvuM tAtparya prastutamAM jANavuM. prAsaMgika ane anuprAsaMgika prastuta carcAno vadhu vistAra karavAthI saryuM. A dravyAnuyogatarkaNAmAM khalanA A (4) prastuta sthaLe dravyAnuyogatarkaNA graMthamAM bhojakavi dvArA kAMIka skUlanA thaI che. te aMge vidvAnonA vRddhe sAvadhAne manathI cotarapha ciMtana karavuM. tattvanI mImAMsA karo, mUMjhavaNane choDo , AdhyAmika upanaya :- zAstromAM AvatA alaga alaga mato ane matAMtarone jANIne kyAreya paNa mUMjhAvuM nahi. paraMtu madhyastha rIte, AgamAnusAre, tarkanusAre ane mArgastha kSayopazamanA AdhAre jeTalo UMDo UhApoha samyapha rIte thaI zake teTalo UhApoha pratyeka zAstrIya padArthonI bAbatamAM Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1546 2 SoDazavidhaM mokSasvarUpam 0 10/13 mImAMsA pratyekaM zAstroktapadArtheSu kartavyaiva / tatazca AgamikapadArthA''dhyAtmikaparamArthayoH upalabdhiH, sthiratA vizadatA ca smpdynte| tatazca jinoktatattvazraddhAdAyena pAramArthikaM samyagdarzanamupalabhyate yathAzakti ca svabhUmikocitA'rhadAjJAparipAlanaparAyaNatA prApyate / itthamAtmArthI mokSamArgamabhi"sarpatyevA'kSepeNa, "jAi-jara-maraNarahiyaM paramaM kammaTThavajjiyaM suddhaM / NANAicausahAvaM akkhayamaviNAsamaccheyaM / / ze avvAbAhamaNiMdiyamaNovamaM puNNa-pAvaNimmukkaM / puNarAgamaNavirahiyaM NiccaM acalaM aNAlaMbaM / / " (ni.sA. + 177/178) iti niyamasArapradarzitasvarUpaM cApavargamApnotyavilambenetyavadheyam / / 10/13 / / karavo joIe. tenA dvArA Agamika padArtho ane AdhyAtmika paramArthonI upalabdhi, sthiratA, vizadatA thAya che. tenA dvArA jinamatamAM zraddhA vadhu daDha banavAthI pAramArthika samyagdarzananI prApti thAya che. - tathA jIva yathAzakti svabhUmikAyogya jinAjJApAlanamAM custa bane che. A rIte mokSamArge AtmArthI jIva jhaDapathI AgaLa vadhe che. temaja "mokSa (1) janma-jarA-maraNarahita, (2) parama, (3) ATha 0 karmathI zUnya, (4) zuddha, (5) jJAnAdicatuSTayasvabhAvayukta, (6) akSaya, (7) avinAzI, (8) acchedya che. mokSa (9) vyAbAdhAzUnya = pIDArahita, (10) atIndriya, (11) anupama, (12) puNya-pApazUnya, (13) punarAgamanarahita, (14) nitya, (15) acala ane (16) nirAlaMbana che' - A pramANe niyamasAramAM jaNAvela mokSane zIghratAthI meLave che. A vAta khyAlamAM rAkhavI. (10/13) za (13). lakhI rAkho DAyarImAM... ) vAsanA eka jAtanI Adata che, lata che, lapa che, talapa che, tarasa che. upAsanA e vrata che, tapa che, ja5 che. * vasamI vAsanA vAcALa che. upAsanAmAM saghana arthasabhara mauna che. * buddhinA zaraNe janAra kadAca vaijJAnika banI zake, dharmI nahi. zraddhAne zaraNe janAra to svayaM paramAtmA bane che. 1. jAti-jarA-maraNarahitaM paramaM karmA'STavarjitaM shuddhm| jJAnAdicatuHsvabhAvam akSayamavinAzamacchedyam / / 2. avyAbAdhamatIndriyamanupamaM puNya-pApanirmuktam / punarAgamanavirahitaM nityamacalamanAlambam / / Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20/4 0 mandANugatyA kAlANuvimarza: 0 1547 havaI kAladravyAdhikArai digaMbaraprakriyA upanyasaI kaI - "maMdagati aNu yAvatu saMcaraI, nahapadeza Ika Thora; teha samayano re bhAjana kAlANuM" ima bhAkhaI koI ora 10/1aaaa (175) (sama.) ) "eka nabhapradezanaI Thora maMdagati, aNu kahiI paramANu, (yAvatu=) jetalaI kAlaI saMcaraI, rasa te paryAya samaya kahiyaI. sAmprataM kAladravyAdhikAre digambaraprakriyAmupanyasyati - 'mande'ti / mandagatyA nabhoM'ze'NuH yAvatA carati, kssnnH| tAvAn, tadbhAjanaM dravyaM kAlANuM ko'pi bhASate / / 10/14 / / prakRte daNDAnvayastvevam - mandagatyA nabhoM'ze aNuH yAvatA carati tAvAn kSaNaH (kthyte)| tadbhAjanaM dravyaM kAlANuM ko'pi bhASate / / 10/14 / / ___ ekAkAzapradezA'vagAhaH aNuH = paramANuH nabhoM'ze = anyasmin AkAzapradeze mandagatyA / = atyantamandagatyA yAvatA kAlena carati = saJcarati tAvAn svAvagAhanakSetravyatikramakAlaH kSaNa: = samayaH = paryAyasamayaH kthyte| idamuktaM bhavati - paramANoH svAvagAhakSetrAt tadanantaravartikha-Na pradezasaGkrAntikriyopalakSitaH kAlaH paryAyasamayaH ucyate / sa ca vyvhaarkaalH| taduktaM yativRSabhAcAryeNa kA trilokaprajJaptau '"paramANussa nniytttthidgynnpdesssdikkmnnmetto| jo kAlo avibhAgI hodi puDhaM samayaNAmA avataraNikA :- zvetAMbara darzana mujaba kALa tattvane vize be matanuM nirUpaNa karyA bAda graMthakArazrI have kAla dravyanA adhikAramAM digaMbaramatanI prakriyAne rajU kare che : digaMbara saMpradAyamAM nizcaya-vyavahAra kALa che zlokArthI:- maMda gatithI AkAzapradezamAM paramANu jeTalA kALamAM saMcare teTalo kALa "kSaNa' kahevAya e che. te samayanuM bhAjana kAlANu dravya che. A pramANe koIka = digaMbara kahe che. (10/14) vyAkhyArtha:- eka AkAzapradezamAM avagAhIne rahela paramANu bAjunA bIjA AkAzapradezamAM atyaMta ne ! maMda gatithI jeTalA kALamAM saMcare teTalo svaavagAhana kSetranA atikramaNano kALa te samaya = paryAya samaya kahevAya che. kahevAno matalaba e che ke je AkAzapradezamAM paramANu avagAhIne rahela hoya tenI sa tadana bAjumAM rahela AkAzapradezamAM te paramANu jeTalA kALamAM saMkramaNa kare te saMkramaNa kriyAthI upalakSita = oLakhAvela kALa paryAya samaya kahevAya che. te vyavahAra kALa che. A aMge digaMbarAcArya yativRSabhajIe trilokaprajJaptimAM jaNAvela che ke "pudgala paramANuno nikaTavartI AkAzapradezano atikramaNa pramANa je * A.(1)mAM "upanyAsajImAM jo rIte che te kahe che' pATha. lA.(2)mAM "jaghanyamaI chaI." pATha. 8 Thora = ThekANe (sthAne)-bhagavadgomaMDala-bhAga-4,pR.3828 je pustakomAM "kAlaI pada nathI. ko.(9)+ko. (10+11+12)+ P(3+4)+pA.mAM che. 1. paramANoH nikttsthitggnprdeshsyaa'tikrmnnmaatrH| yaH kAlo'vibhAgI bhavati pRthaka samayanAmA sH|| Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1548 * lokAkAzapradezapramitA: kAlANavaH / 10/14 1 tadanurUpa te(ha) paryAya* kAla = paryAya samayano bhAjana kAlANu kahiyAM. te ekeka AkAzapradezaI ekeka aNu ima karatAM lokAkAzapradeza pramANa kAlANu hoI." ima koI ora kahatA jainAbhAsa digaMbara rA bhAkhaI chaI. so||" (tri.pra.4/285) iti / yathoktaM nemicandrAcAryeNA'pi gommaTasAre '"Nabhaeyapayesattho paramANu maMdagai5 pvttuNto| bIyamaNaMtarakhettaM jAvadiyaM jAdi taM samayakAlo / / " (go.sA.jIvakANDa.574) iti| ayamevArthaH rA saGkSapeNa pravacanasAre kundakundasvAminA "vadivadado taM desaM tassama samao" (pra.sA.139) ityevamAveditaH / ma niyamasAravRttau "ekasmin nabhaHpradeze yaH paramANuH tiSThati tam anyaH paramANuH mandacalanAd laGghayati sa te samayaH vyavadArakAna" (ni.sI.rU9/.pR.64) ti pAma| 17 tadbhAjanaM = darzitaparyAyasamayAtmakavyavahArakAlAnurUpopAdAnakAraNabhUtaM dravyaM = nirupacaritaka dravyatvA''krAntaM kAlANuM bhASate ko'pi jainAbhAso digmbrH| sa ca paramANupudgalamandagatikriyoNi palakSitasamayaparyAyopAdAnakAraNIbhUtaH kAlANuH dravyAtmakaH naizcayikakAlaH / lokAkAze pratyAkAzapradezam ekaikaH kAlANuH bhavatIti kRtvA lokAkAzapradezapramitAH kAlANavaH jJeyAH / taduktaM vardhamAnapurANe "lokAkAzapradeze ye hyekaikA aNavaH sthitaaH| bhinnabhinnapradezasthA ratnAnAmiva avibhAgI kALa che te ja "samaya" nAmathI prasiddha che." digaMbarAcArya nemicandrajIe paNa gommadasAramAM jaNAvela che ke "AkAzanA eka pradezamAM rahela eka paramANu maMda gatithI gamana karIne bIjA anaMtara AkAzapradezamAM jeTalA kALamAM pahoMce teTalA kALane "samaya" kahevAya che." pravacanasAramAM kuMdakuMda svAmIe paNa A ja vAta saMkSepamAM jaNAvela che ke "paramANu eka AkAzapradezane (maMdagatithI) oLaMge tyAre tenA barAbara je vakhata te "samaya" che." niyamasAravyAkhyAmAM digaMbara pavaprabhajI jaNAve che ke "eka | AkAzapradezamAM je paramANa rahe che tene bIjo paramANu maMdagatithI oLaMge te samaya vyavahArakALa kahevAya." ( digaMbara saMpradAyamAM nizvayakALa ja (tamA.) A paryAyasamayAtmaka vyavahAra kALane anurUpa tevuM upAdAnakAraNabhUta dravya kAlANu che. A kAlANamAM rahela dravyatva aupacArika nathI, paraMtu vAstavika che. A pramANe koIka jainAbhAsa digaMbara kahe che. paramANu pudgalanI maMdagati kriyAthI oLakhAyela samayaparyAya svarUpa vyavahArakALanuM upAdAnakAraNa bananAra kAlANu dravya e naiRRyika kALa che. lokAkAzanA pratyeka AkAzapradezamAM eka eka kAlANa rahela che. tethI lokAkAzanA pradezanI jeTalI saMkhyA che, teTalI saMkhyAmAM kAlANuone jANavA. che asaMkhya kAlANu dravya : digaMbaramata che (tai.) tethI vardhamAnapurANa nAmanA digaMbaragraMthamAM jaNAvela che ke "lokAkAzanA pradezamAM je eka ka dha.zA.ma.mAM pa(?)kAla, pAMca (5) kAla' azuddha pATha che. je pustakomAM "aNu pada nathI. A.(1)mAM che. 1. nabhaekapradezasthaH prmaannurmndgtiprvrttmaanH| dvitIyamanantarakSetraM yAvad yAti sa smykaalH|| 2. ripatataH teM te tatsama samaya: Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10/14 digambaramate dravyaparivartarUpo vyavahArakAla: 1549 3 4 side - "rayaTI rANI rUve, te nAbU saMvedavyAna(vRDha:sa.22) I/10/14aa re rAzayaH / / " (va.pu.16/35) iti / tattvArthazlokavArtike vidyAnandasvAminA api "lokAkAzaprabhedeSu kRtsneSvekaika- - vRttitaH | pratiprazamacogacamaveddhAH paramAgava: " (ta.zno.vA./22/44/pR.418) tiA anyo'nyAnuviddhA'saGkhyAtapradezasamArabdhaskandhAtmakadharmAstikAyAdivat kAlANusamArabdhaskandhAtmakamekaM lokavyApi kAladravyaM digambarA nAbhyupagacchanti kintu ratnarAzivat parasparasaMlagnA ma eva mitho'baddhAzca kAlANava iti tanmatam / ___ yathoktaM nemicandrAcAryeNa api bRhadrvyasaGgrahe dvividhakAlanirUpaNAvasare "davvapariyaTTarUvo jo . so kAlo havei vvhaaro| pariNAmAdilakkho vaTTaNalakkho ya paramaTTho / / loyAyAsapadese ikkikke je ThiyA , du vijhA rayA rANI rUva te kAnAbU yahavyApA" (vRdra..21-22) tA. eka kAlANuo rahelA che, te judA judA AkAzapradezamAM rahelA che. jema ratnanA DhagalAmAM dareka ratno judA judA AkAzapradezamAM rahela che tema vibhinna lokAkAzapradezamAM te kAlANuo rahelA che." tattvArthazlokavArtika nAmanA graMthamAM vidyAnaMdasvAmI nAmanA digaMbara AcArya paNa jaNAve che ke "lokAkAzano prakRSTa rIte bheda pADanArA tamAma AkAzapradezamAM eka eka kAlaparamANuo rahelA che. lokAkAzanA eka eka AkAzapradezamAM rahelA eka-eka kAlaparamANuo eka-bIjAthI baMdhAyelA nathI.' li kAlANu dravyo ratnonA DhagalA samAna che (kanyo.) prastutamAM digaMbaronuM tAtparya e che ke - dharmAstikAyanA asaMkhya pradezo ekabIjA sAthe saMkaLAIne rahelA che. tathA anyonya anuvedha saMbaMdhanA kAraNe eka skaMdhapariNAmane dhAraNa karIne te pradezo dvArA dharmAstikAya nAmanuM eka aMdhAtmaka dravya taiyAra thAya che. paraMtu kAlANunI bAbatamAM AvuM nathI. jema sa ratnanA DhagalAmAM rahelA chUTA chavAyA ratno ekabIjAnI samIpamAM hovA chatAM, sAthe hovA chatAM, saMlagna che hovA chatAM teo ekabIjAthI baMdhAyelA nathI tema lokAkAzanA pratyeka pradezamAM rahelA eka eka kAlANu vI dravyo ekabIjAnI samIpa hovA chatAM, saMlagna hovA chatAM ekabIjAthI baMdhAyelA nathI. tethI te asaMkhya kAlANudravya dvArA dharmAstikAyasvarUpa skaMdha dravyanI jema eka aMdhAtmaka kAla dravyanuM nirmANa thatuM nathI. huM kALa aMge nemicandrAcAryanuM vaktavya -2 (tho) bRhadbhavyasaMgraha nAmanA graMthamAM nemicaMdrajI nAmanA digaMbara AcAryae paNa vyavahAramALa ane nizcayakALa Ama be prakAranA kALa tattvanuM nirUpaNa karavAnA avasare nIce mujabanI vAta jaNAvelI che. dravyaparivarta svarUpa je kALa che te vyavahArakALa thAya che. pariNAmAdi dvArA te oLakhAya che. tathA vartanApariNAma svarUpa paramArthakALa che. lokAkAzanA eka eka AkAzapradezamAM eka eka kAlANu dravya rahelA che. ratnonA DhagalAnI jema te skaMdhapariNAmane dhAraNa karatA nathI. te kAlANudravya asaMkhya che." 1. ratnAnAM rAziriva, te kAlANavaH asngkhydrvyaanni| 2. dravyaparivartarUpaH yaH saH kAlaH bhavati vyvhaarH| pariNAmAdilakSyaH varttanAlakSaNaH ca prmaarthH|| lokAkAzapradezeSu ekaikeSu ye sthitAH hu ekaikaaH| ratnAnAM rAziH iva te kAlANavaH asaGkhyadravyANi / / Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * digambaramate dravyAtmako nizcayakAlaH 10/14 brahmadevakRtavyAkhyAlezastvevam " dravyaparivartarUpo yaH sa kAlo bhavati vyavahArarUpaH / sa ca pariNAma -kriyA-paratvAparatvena lakSyata iti pariNAmAdilakSyaH / tadyathA - jIva- pudgalayoH parivartI nava-jIrNaparyAyaH / tasya yA samayaghaTikAdirUpA sthitiH svarUpaM yasya sa bhavati dravyaparyAyarUpo vyavahArakAlaH / idAnIM nizcayakAlaH kathyate - vartanAlakSaNazca paramArthakAla iti / svakIyopAdAnarUpeNa svayameva pariNamamAnAnAM padArthAnAm, zItakAlAdhyayane'gnivat, padArthapariNateH yat sahakArikAraNatvaM sA vartanA bhaNyate / saiva lakSaNaM yasya sa vartanAlakSaNaH kAlANudravyarUpo nizcayakAlaH / iti vyavahArakAlasvarUpaM nizcayaka kAlasvarUpaM ca vijJeyam / yo'sau anAdyanidhanaH tathaivA'mUrttaH nityaH samayAdyupAdAnakAraNabhUto'pi samayAdi[ vikalparahitaH kAlANudravyarUpaH sa nizcayakAlaH / yastu sAdi-sAnta-samaya-ghaTikA-praharAdivivakSitavyavahAra* vyavahAra kALa : digaMbara mata pa 1550 (gha.) bRhadvavyasaMgrahanI vyAkhyA brahmadeva nAmanA digaMbara vidvAne banAvelI che. te vistRta vyAkhyAno uparokta gAthA saMbaMdhI upayogI aMza nIce mujaba che. "dravyaparivarta svarUpa je kALa che te vyavahArarUpa che. pariNAma, kriyA, paratva ane aparatva dvArA te vyavahArakALa oLakhAya che. te A mujaba jIva ane pudgalanA navA-jUnA paryAya e parivarta kahevAya che. tenI samaya, AvalikA, ghaDI vagere svarUpa sthiti (= avasthAna kALa) e ja jenuM svarUpa che te vyavahArakALa dravyanA paryAya svarUpa che. matalaba ke jIvAdinA navA-jUnA paryAya vagerenI samayAdipramANa sthiti e vyavahArakALa che. nizcaya kALa : digaMbara dRSTie CII (rUpAnta.) have nizcayakALa kahevAmAM Ave che. vartanAlakSaNavALo kALa e paramArtha kALa = nizcaya kALa kahevAya che. potapotAnA upAdAnarUpe padArtho jAte ja pariNamatA hoya che. A rIte jAte ja pariNamatA evA padArthonI pariNati pratye je sahakArIkAraNatA che te vartanA kahevAya che. atyaMta ThaMDI ziyALAnI madhya rAtre paDatI hoya tyAre bhaNavA IcchatA vidyArthIne bhaNavAnI kriyAmAM jema agni sahakArI kAraNa bane che, tema vartanA paNa svayaM pariNamatA padArthanI pariNati pratye upakArI bane che. AvI vartanA e ja jenuM lakSaNa che te nizcayakALa che. A nizcayakALa kAlANudravyasvarUpa che. arthAt padArthapariNati pratye sahakArIkAraNatA svarUpa vartanA kAlANudravyamAM rahe che. tethI kAlANudravya padArthanI pariNati pratye sahakArI kAraNa che. tathA temAM rahenArI sahakArIkAraNatA eTale vartanA pariNAma. Ama vyavahArakALanuM svarUpa dravyaparivarta che. tathA nizcayakALanuM svarUpa kAlANudravyAtmaka che - tema jANavuM. kAlANu dravya anAdi anaMta che. te ja rIte kAlANu dravya amUrta che. nitya evA kAlANu dravya e samaya, AvalikA, muhUrta vagere svarUpa vyavahArakALanuM upAdAnakAraNa che. tema chatAM paNa kAlANu dravyamAM samaya, AvalikA, muhUrta vagere koI vikalpa bheda nathI. AvA prakAranA je kAlANu dravya che, te nizcayakALa che. 'A padArtha sAdi (= Adiyukta) che, te padArtha sAnta (= antayukta) che, eka samayamAM karmamukta jIva lokAgre pahoMcyo, eka ghaDImAM be mALA gaNAI, eka prahara sudhI te cAlyo' ItyAdi cokkasa prakAranA vyavahAramAM kALa aMge je vikalpa ubhA thAya che te vyavahArakALa jANavo. kAlANusvarUpa (= dravyakAlasvarUpa) pUrvokta nizcayakALano ja te vyavahArakALa paryAya che. Ama vyavahArakALa - = Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10/14 digambaramate nizcayakAlaparyAyarUpo vyavahArakAlaH vikalparUpaH tasyaiva dravyakAlasya paryAyabhUto vyavahArakAlaH" (bR.pra.sa. 21 vRttiH) / "atha nizcayakAlasyAvasthAnakSetraM gaNanAM ca pratipAdayati- lokAkAzapradezeSu ekaikeSu ye sthitA ekaikasaGkhyopetAH 'hu' sphuTam, 'kaH iva ?' parasparatAdAtmyaparihAreNa ratnAnAM rAziriva te kAlANavaH / rA katisaGkhyopetAH ? lokAkAzapramitA'saGkhyeyadravyANi / kAlANoH mandagatipariNatapudgalaparamANunA vyaktIkRtasya kAlANUpAdAnakAraNotpannasya ya eva vartamAnasamayasya utpAdaH sa evA'tItasamayApekSayA vinAzaH tdubhyaadhArAtALudravyatvena (6) dhraumiti utpAra-vyaya-dhrauvyAtmAtadravyasiddhiH" (vR.pra.sa.22 rR.) kRti / rNi 2. yathoktaM gommaTasAre'pi jIvakANDe 1" logAgAsapadese ekkekke je TThiyA hu ekkekkA / rayaNANaM rAsI iva te kAlANU muNeyavvA / / " ( go . sA. jI. kA. 589) iti / idamevA'bhipretya yativRSabhAcAryeNa trilokaprajJaptI " kAlassa bhiNNa- bhiNNA aNNuNNappaveseNa parihINA / puha puha loyAyAse ceTTaMte saMcaeNa viNA / / " (tri.pra.4/ kA paryAyasvarUpa che. ane nizcayakALa dravyasvarUpa kAlANudravyasvarUpa che. digaMbaramate nizcayakAlanuM kSetra ane saMkhyA che ("atha.) bRhadravyasaMgrahakAra nizcayakAlane = kAlANudravyane rahevAnA kSetranuM ane nizcayakAlanI kAlANudravyanI saMkhyAnuM have navI gAthAmAM pratipAdana kare che ke lokAkAzanA eka-eka AkAzapradezamAM eka-eka kAlANuo rahe che. jema ratnanA DhagalAmAM rahelA ratno eka-bIjAnI sAthe tAdAtmyapariNAma ekarUpatApariNAma = skaMdhapariNAma dhAraNa karatA nathI. tema kAlANuo paNa paraspara joDAIne skaMdha pariNAmane dhAraNa karatA nathI. A hakIkata ekadama spaSTa che. 'kAlANu dravyanI keTalI saMkhyA che ?' A praznano javAba e che ke lokAkAzanA pradezanI jeTalI saMkhyA che eTalA pramANamAM asaMkhyAta kAlANu dravyo che. jo ke kAlANu dravya atIndriya che. tethI tenuM pratyakSa jJAna thaI zakatuM nathI. paraMtu atyaMta maMda su gatithI pariNata thayela pudgala paramANu dvArA kAlANunI abhivyakti (= parokSajJAna) thAya che. kAraNa ke kAlANusvarUpa upAdAnakAraNathI utpanna thayela eka samaya svarUpa kArya maMda gatithI pradezAMtaramAM jatA paramANunI saMkramaNakriyAmAM niyAmaka bane che. Ama paramANunI saMkramaNakriyAthI oLakhAyela paryAyasamayasvarUpa kArya dvArA tenA upAdAnakAraNa svarUpa kAlANudravyanuM ApaNane parokSa jJAna thaI zake che. kAlANusvarUpa upAdAnakAraNathI utpanna thayela vartamAna samayanI je utpatti che, te ja atIta samayanI apekSAe vinAza che. A utpAda ane vinAza, banne paryAyano AdhAra bananAra kAlANu dravyarUpe dhruva che. tethI utpAdavyaya-dhrauvyAtmaka kAlANu dravyanI siddhi thAya che." A pramANe brahmadeva nAmanA digaMbara vidvAne bRhadravyasaMgrahavyAkhyAmAM digaMbaramata mujaba vyavahArakAlanuM ane nizcayakAlanuM nirUpaNa karela che. za * kALa aMge gommaTasAra-trilokaprajJaptimata (yo.) gommaTasAranA jIvakAMDamAM paNa jaNAvela che ke "lokAkAzanA eka-eka pradeza upara eka -eka kAlANu rahelA che. ratnonA DhagalAnI jema tene saMdhapariNAmazUnya jANavA." yativRSabhAcAryae trilokaprajJaptimAM A ja abhiprAyathI jaNAvela che ke "anyonyapravezathI rahita kAlanA bhinna-bhinna aNuo, 1. lokAkAzapradeze ekaikasmin ye sthitA hi ekaike / ratnAnAM rAziriva te kAlANavo mantavyAH / / 2. kAlasya bhinna-bhinnA anyo'nyapravezena parihINAH / pRthak pRthag lokAkAze ceSTante saJcayena vinA / / = = 1551 = Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1552 0 kAlANusvarUpaprakAzanam 0 10/14 ra83) rUtyum | ____SaTkhaNDAgamasya dhavalAvRttau vIrasenAcAryeNA'pi kAlamadhikRtyaivamuktam - "sa-parapariNAmaheU apadesiyaM che to vesaparimA" (T:sva.pusta-rU/9-2-1/gha.pU.3) tiA ma adhikaM spaSTataraM tenaiva tatraivA'gre kAlAnugamAdhikAre "vavagadadogaMdha-paMcarasaTThapAsa-paMcavaNNo kuMbhAra cakkaheTThimasilavva vattaNAlakkhaNo logAgAsapamANo attho tavvadirittaNoAgamadavvakAlo NAma" (Sa.kha.pustaka 4/9--/.pR.374) rUtyup | ka paramAtmaprakAzavRttau brahmadevena "avibhAgivyavahArakAlasamayotpattau / mandagatipariNatapudgalaparamANuH ghaTotpattI Ni kumbhakAravabahiraGganimittena vyaJjako vyaktikArako bhavati / kAladravyaM tu mRtpiNDavad upAdAnakAraNaM bhavati / tasya tu pudgalaparamANoH mandagatigamanakAle yadyapi dharmadravyaM sahakArikAraNamasti tathApi kAlANurUpaM nizcaya- kAladravyaM ca sahakArikAraNaM bhavati / sahakArikAraNAni tu bahUnyapi bhavanti matsyAnAM dharmadravye vidyamAne'pi saMcaya vinA, lokAkAzamAM pRthaka pRthak rahelA che." i kALa aMge dhavalAkAramatapradarzana (8) pakhaMDAgamanI dhavalA vyAkhyAmAM digaMbarAcArya vIrasenajIe kALadravyane udezIne jaNAvela che ke "kALa sva-paradravyanA pariNamana pratye kAraNa che. kALadravya apradeza che. arthAta svayaM pradezAtmaka hovA chatAM paNa pradezazUnya che. tathA lokAkAzanA jeTalA pradeza che teTalI ja saMkhyAmAM kAlANudravya rahelA che." 6 kAlANa tadgatirikta dravyakALa : dhavalA che (vi.) dhavalA vyAkhyAmAM ja AgaLa kAlAnugama adhikAramAM vIrasenAcAryae adhika spaSTapaNe De jaNAvela che ke "be gaMdhathI rahita, pAMca rasathI zUnya, ATha sparzathI rahita, pAMcavarNarahita, kuMbhAranA hA cakranI adhastana zilA samAna (sthira), vartanAliMgayukta, lokAkAza (pradeza) pramANa evo padArtha eTale noAgamathI tadgatirikta dravya kALa." daka gati pratye aneka sahakArI kAraNa ke (ra.) digaMbarAcArya yogIndradevaracita paramAtmaprakAza graMthanI vyAkhyAmAM brahmadeve vadhu spaSTa bAbata jaNAvela che ke "nizcayakAlano paryAya e niraMza samayasvarUpa vyavahArakALa che. tenI utpatti pratye maMdagatipariNAmapariNata yugalaparamANu kAraNa hoya che. samayarUpa vyavahArakALanuM upAdAnakAraNa nizcayakAladravya che. pudgalaparamANunI maMdagati tenA pratye bahiraMga nimittakAraNa che, upAdAnakAraNa nathI. jema ghaTa paryAyanI utpatti pratye upAdAnakAraNa mATIdravya che tathA bahiraMga kAraNa kuMbhAra che. tema uparokta vAta samajavI. jo ke te pugalaparamANunI maMdagati svarUpa gamanadazA pratye dharmAstikAya sahakArI kAraNa che ja. to paNa kAlANu = nizcayakALa dravya paNa pudgalaparamANunI maMdatama gati pratye sahakArI kAraNa 1. sva-parapariNAmahetuH apradezikaM lokprdeshprimaannm| 2. vyapagatadvigandha-paJcarasA'STasparza-paJcavarNaH kumbhakAracakrA'dhastanazileva varttanAlakSaNo lokAkAzapramANaH arthaH tavyatiriktanoAgamadravyakAlo nAma / Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10/14 nizcayakAlo nitya:, vyavahArakAlazca nazvaraH / 1553 nava" (pa.prara/23 pR.9.9rU2) rUtyAdri yadu taUtra martavyamU|. taduktaM kAlANumadhikRtya svAmikumAreNa api kArtikeyAnuprekSAyAM lokAnuprekSAyAM '"savvANaM davvANaM pariNAme no reTa so verAno vikAsapaNe to vaTTI jo vevA" (.31nu.ra36) tiA. paJcAstikAyavRttI "nizcayakAlo nityaH, dravyarUpatvAt / vyavahArakAlaH kSaNikaH, paryAyarUpatvAd" (paJcA.101 ma vR.) iti amRtacandrAkhya AzAmbarAcArya aacsstte| tatsiddhyarthaM tatraiva tenaiva pUrvam "pratikSaNamutpAda -vyaya-dhrauvyaikavRttirUpaH prinnaamH| sa khalu sahakArikAraNasadbhAve dRSTaH, gatisthityavagAhapariNAmavat / yastu .. sahakArikAraNaM sa kaalH| tatpariNAmA'nyathA'nupapattigamyamAnatvAdanukto'pi nizcayakAlo'stIti nizcIyate / / yastu nizcayakAlaparyAyarUpo vyavahArakAlaH sa jIva-pudgalapariNAmenA'bhivyajyamAnatvAt tadAyatta eva" (paJcA.rNa bane che. pudgalaparamANunA nimitte nizcayakALano samayaparyAya pragaTa thAya che. tathA kALanI sahAyathI paramANudravya maMdatamagati kare che. jema gatinuM sahakArI kAraNa dharmAstikAya che, tema kAlANu dravya paNa tenuM sahakArI kAraNa banI zake che. kAraNa ke koI paNa kAryanuM upAdAnakAraNa eka (sajAtIyadravya) hoya che paraMtu sahakArIkAraNo to aneka (vijAtIyadravyo) hoI zake che. temAM koI doSa nathI. jema dharmAstikAyadravya sarva dravyagati pratye sahakArI kAraNa hovA chatAM paNa pANI matsyagati pratye anya sahakArIkAraNa tarIke mAnya ja che. tema uparokta vAta samajavI." brahmadevanA prastuta vaktavyane paNa ahIM vAcakavarge yAda karavuM. kArtikeyaanuprekSA saMvAda A (7) kAlANune udezIne svAmIkumAre paNa kArtikeya anuprekSAmAM lokAnuprekSAvibhAgamAM jaNAvela che ke ke "sarva dravyonA navInatvAdi-utpAdAdi pariNAmane je kare che te kAla che. eka-eka AkAzapradezamAM te eka-eka varte che." nizvayakALa dravyAtmaka, vyavahArakALa paryAcasvarUpa : digaMbara . (pakvAsti) paMcAstikAyavRttimAM amRtacaMdra nAmanA digaMbarAcArya kAla aMge evuM nirUpaNa kare che ke "nizcayakAla dravyasvarUpa hovAnA kAraNe nitya che. tathA vyavahArakAla kSaNika che. kAraNa ke te paryAyasvarUpa che." A bAbatanI siddhi mATe temaNe ja tyAM pUrve jaNAvela che ke "pariNAma pratikSaNa utpAda-vyaya -dhrauvyanI sAthe ekavRttisvarUpa = tAdAtmavRttisvarUpa che. te pariNAma sahakArI kAraNa hAjara hoya to jovA maLe che. jema ke gatipariNAma dharmAstikAyasvarUpa sahakArI kAraNa hoya to upalabdha thAya che. tathA sthitipariNAma adharmAstikAyAtmaka sahakArI kAraNa hoya to dekhAya che. te ja rIte avagAhanA pariNAma AkAzanA sahakArathI utpanna thAya che. tethI pratikSaNa utpAdAdinI sAthe tAdAsyavRttisvarUpa pariNAma pratye (arthAta utpAda-bhyaya-dhrauvya pratye) paNa koIka sahakArI kAraNa hovuM joIe. je tenuM sahakArI kAraNa che tenuM nAma kALa che. te pariNAmanI anyathA anupapatti (= nizcaya kAla vinA asaMgati) dvArA jaNAya che ke nizcayakALa che, bhale teno spaSTa rIte nirdeza AgamamAM jovA maLato na hoya. Ama nizcayakALano anumAna pramANathI nizcaya thAya che. tathA nizcayakALanA paryAyasvarUpa je kALa che, te vyavahArakALa che. 1. sarveSAM dravyANAM pariNAmaM yaH karoti sa kaalH| ekaikAzapradeze sa vartate ekaikaH caiva / / Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa TT 1554 23, ta...) tyuttam | ayamAzayaH - digambaramatAnusAreNa samayAkhyaH kramikaparyAyo vyavahArakAlaH, tadAdhArabhUtAH kAlAvazca nizcayakAlaH / vyavahArakAlo hi nizcayakAlaparyAyAtmakaH / sa ca paramArthataH svadravyajanyo'pi jIvAdipariNAmAd jJAyamAnatayA tajjanyatayA vyavahriyate / vyavahArakAlasiddhikRte iyaM zAstrapaddhatiH prasiddhA / kAlANutaH sarvadravyANi viparivartante / navatva- jIrNatvAdInAM jIvAdipariNAmAnAM bahiraGgakAlANudravyasannidhau utpadyamAnatayA kAlANujanyatvam ucyate / nizcayakAlasiddhikRte hIyaM zAstrapaddhatiH prasiddhA / vastutaH tadupAdAnakAraNatvaM jIvAdInAmeva, na tu kAlANUnAmiti dhyeyam / idaJcAtrAvadheyam - darzitaparamANumandatamagateH kAlasvarUpaparijJAnopAyatvantu asmAkaM zvetAmbarANAmapi sammatam / taduktaM zvetAmbaraziromaNibhiH umAsvAtivAcakavaryaiH tattvArthasUtrabhASye "paramasUkSmakriyasya kA sarvajaghanyagatipariNatasya paramANoH svAvagAhakSetravyatikramaNakAlaH samaya ityucyate prmdurdhigmo'nirdeshyH| jIvanA ane pudgalanA pariNAmathI tenI abhivyakti = buddhi thavAthI vyavahArakALa tene AdhIna ja che.' nizcayakAlaparyAya = vyavahArakALa : digaMbara (gayanA.) ahIM Azaya e che ke digaMbara mata mujaba, samaya nAmano je kramika paryAya te vyavahArakALa che. tenA AdhArabhUta kAlANudravyo te nizcayakALa che. vyavahArakALa nizcayakALano paryAya che. te kharekhara to potAnA dravyathI kAlANuthI ja utpanna thAya che. tema chatAM te jIva-pudgalanA pariNAmathI mapAto -jaNAto hovAthI, aupacArika rIte, jIva-pudgalonA pariNAmathI utpanna thato kahevAya che. vyavahArakALane siddha karavA mATe ja tema kahevAnI zAsrapaddhati che. tathA kAlANuonA nimitte badhAM dravyonI avasthA palaTAya che. tethI jUnI-navI avasthA vagere svarUpa jIvAdipariNAma bahiraMgadravyabhUta dravyakALanA sadbhAvamAM utpanna thatA hovAnA lIdhe dravyakALathI = kAlANudravyathI utpanna thatA kahevAya che. nizcayakALanI siddhi karavA mATe ja tema kahevAnI zAsrapaddhati che. kharekhara to te pariNAmonuM upAdAnakAraNa jIvAdi // svadravya ja che, kAlANu dravya nahi. A vAta dhyAnamAM rAkhavI. [ ti[ t * navatvAdipariNAmopAdAnatvaM na kAladravyasya - 10/14 / paramANumaMdagati samayaparijJAnano upAya : zrIumAsvAtijI (vagyA.) prastutamAM eka vAta dhyAnamAM rAkhavI ke upara paramANunI atyaMta maMda gatine kALanA svarUpanI jANakArInA upAya tarIke je jaNAvela che te vAta amane zvetAMbarone paNa mAnya ja che. tethI ja zvetAMbaraziromaNi vAcakavarya zrIumAsvAtijI mahArAje tattvArthabhASya granthamAM jaNAvela che ke "jyAre atyaMta sUkSma kriyA 52mANumAM utpanna thAya che tyAre te paramANu sarvajaghanya atyaMta maMda evI gatithI pariNata thAya che. sarvathA maMdagativALA paramANune potAnA avagAhanA kSetramAMthI atyaMtanikaTavartI AkAzapradezamAM javA mATe jeTalo kALa lAge te 'samaya' kahevAya che. tenuM jJAna atyanta muzkela che. teno 'A samaya che' Avo nirdeza = ullekha paNa thaI zakato nathI. te samayane paramarSi evA kevalajJAnI bhagavAna ja jANe che. tema chatAM 'A samaya che' - A pramANe teno nirdeza karI zakatA nathI. kAraNa ke samaya to atyaMta sUkSma che tathA 'A samaya che' - AvuM bolavAmAM asaMkhya = Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10/14 0 kAlatattve dikpaTa-zvetapaTamatavizeSadyotanam 0 1555 taM hi bhagavantaH paramarSayaH kevalino vidanti, na tu nizinti, paramaniruddhatvAt (= sUkSmatvAt)" (ta.sU. 4/16 mA.pu.261) tiA navaraM pratilokAkAzapradezamekaikaM kAlANudravyaM digambarA nizcayakAlavidhayA abhyupagacchanti, vayaM zvetAmbarAstu neti vizeSaH, paraM mandatamagatipariNatapudgalaparamANusaGkramaNakAlasya samayaparijJAno- rA pAyatvaM tUbhayamatasammatameva / samayasyA'vibhAjyatvamabhipretya jyotiSkaraNDake tandulavaicArikaprakIrNake ca "kAlo paramaniruddho avibhajjo nA taM tu jANa samayaM tu" (jyo.ka.14, ta.vai.82) ityuktam / tadanusAreNa jIvasamAse cakrezvarasUrikRte ca / siddhAntasAroddhAre "kAlo paramaniruddho avibhAgI taM tu jANa samao tti" (jI.sa.106 + si.sA.86) / ityuktam / etena "yAvatA samayena vicalitaH paramANuH pUrvadezaM jahyAd uttaradezamabhisampadyeta sa kAlaH kSaNaH" kA (yo.sU.bhA.3/52) iti yogasUtrabhASye vyAsavacanamapi vyAkhyAtam, paramANuvicalanasya mandatamagatyA samaya pasAra thaI jAya che. tethI "A ghaDo che' A pramANe ghaDAno nirdeza jema thaI zake che tema "A samaya che' A mujaba samayano ullekha karI zakAto nathI." A rIte maMdatamagatipariNata paramANunA saMkramaNakALa dvArA sUkSma samayanI jANakArI umAsvAtijI mahArAje darzAvela che. tenAthI kALa atyaMta sUkSma tattva che - tema zvetAMbara mata mujaba siddha thAya che. | ( digaMbara-zvetAMbara matamAM taphAvata (nava) ahIM phakta eTalo ja pharaka che ke digaMbara jaino lokAkAzanA pratyeka pradezamAM eka-eka kAlANu dravya mAne che. tathA tene nizcayakALa tarIke teo darzAve che. paraMtu zvetAMbara jainonA Agama mujaba A vAta mAnya nathI. ATalo taphAvata samajavo. bAkI digaMbaramata ane zvetAMbaramata mujaba "mandatamagatipariNata nuM pudgalaparamANuno saMkramaNa kALa samayanI jANakArIno upAya che' - A vAta to samAna rIte mAnya che. ar samayanI oLakhANa tho: (samA) samaya avibhAjya che. A ja abhiprAyathI jyotiSkaraMDaka ane taMdulavaicArika prakIrNaka (= taMdulaveyAliya pannA) graMthamAM jaNAvela che ke "kALa (= samaya) atyaMtaniruddha = atisUkSma che. Ama tethI ja teno vibhAga thaI zakato nathI. tevA atyaMta sUkSma avibhAjya kALatattvane tame "samaya" tarIke jANo." jIvasamAsamAM tathA cakrezvarasUrikRta siddhAntasAroddhAramAM paNa te mujaba ja jaNAvela che. # yogasUtrabhASyanI draSTie kALano paricaya : (ktina.) yogasUtrabhASya graMthamAM vyAsa RSie paNa jaNAvela che ke "calita = gatizIla thayela paramANu jeTalA kALamAM potAnA pUrva sthaLane choDe ane avyavahita uttaravartI sthAnamAM jAya teTalo kALa kSaNa kahevAya che." ame upara je vAta karelI che tenA dvArA vyAsavacananI paNa saMgati thaI jAya che. kAraNa ke paramANunI calana kriyA maMdatama gatithI vivakSita karavAthI jaina darzana mujaba vyAsavacana 1. kAlaH paramaniruddhaH avibhAjyaH taM tu jAnIhi samayaH tu| 2. kAlaH paramaniruddhaH avibhAgI taM tu jAnIhi samaya iti| Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1556 * gommaTasAra-trilokaprajJaptikAramate kAlasvarUpam / 10/14 vivakSaNena tadupapatteriti bhAvanIyam / pa aidamyugInasarvarASTramAnyaH kAlasya vyAvahArikaH sUkSmo ghaTakaH 'sekanDa' iti AGglabhASAyAm rA ucyate / AdhunikavaijJAnikAH tasya pramANam evam AcakSate yaduta- "sijhiyama-133nAmakasya paramANoH dharAsthiteH dvayoH atisUkSmorjAstarayoH madhye ilekTronasaGkrAnteH utsarjitavikiraNAnAM 9,192,631, 770 AndolanAni yAvatA kAlena pUrNIbhavanti tAvAn kAlaH 'ekaH sekanDaH' iti kathyate" / za itthaM vyAvahArikaparamANusthAnIyelekTronasatkaniruktA''ndolanAnAM sekanDA'bhidhAnasUkSmavyAvahArikakAlaka parijJAnopAyatvaM sammatam AdhunikavaijJAnikAnAmityavadheyam / gi anyarUpeNA'pariNamad vartanAkAraNIbhUtaM kAladravyamAzritya sarvadravyANi svayogyatAnusArato nijaparyAyarUpeNa prinnmnti| taduktaM nemicandrAcAryeNa gommaTasAre jIvakANDe "Na ya pariNamadi sayaM so, Na ya pariNAmei aNNamaNNehiM / vivihapariNAmiyANaM havadi hu kAlo sayaM hedu / / 'kAlaM assiya davvaM saga-sagapajjAyapariNadaM hodi / " (go.sA.jI.kA.570/571) ityaadi| saMgata banI zake che. A bAbatanI ahIM zAMtithI vicAraNA karavI, sekaMDanA mApa aMge vaijJAnikono mata che . (0) vartamAnakAlIna sarva rASTrone kALano je vyAvahArika sUkSma ghaTaka mAnya che, te aMgrejI bhASAmAM 'se:3' 43vAya che. mAdhuni: vainiTI seunu bhA5 / bhu45 45 // cha : "The second is the Standard International Unit of time. One second is the time that elapses during 9,192,631,770 (= 9.192631770 x 109) cycles of the radiation produced by the transition between two levels of the cesium 133 atom." (http://what is tech on target.com/definition/second-s-or-sec). Guals asulas Esid obraid Chlului 211 2a jaNAvI zakAya ke "sekanDa e kAlano AMtararASTrIya (= sarvarASTramAnya) ghaTaka che. sijhiyama-133 vA paramANunI dharAsthitinA be atisUkSma urjAnA staro vaccenI IlekTronanI saMkrAMtine anulakSIne utsarjita vikiraNonA 9, 192,631,770 AMdolano mATenA samayagALAne "eka sekanDa' kahe che." Ama sa vyAvahArika paramANu sthAnIya IlekTronanA uparokta AMdolano (gativizeSa) "sekaMDa' nAmanA vyAvahArika sUkSma kALane jANavAno upAya che. A vAta Adhunika vaijJAnikone saMmata che. A vAtane khyAlamAM rAkhavI. A pratyeka dravyanA yogya pariNamanamAM kALa sahakArI kAraNa zuM (anya.) anyadravyas535. na 52 te 2- sadravya vartanAnU // 29 // cha. tavA gadravyane AzrayIne sarva dravyo potAnI yogyatA anusAra svaparyAyarUpe pariName che. A aMge nemicandrAcAryajIe gokhkhaTasAramAM jIvakAMDamAM jaNAvela che ke "kALa svayaM anya dravyasvarUpe pariNamatuM nathI. tathA bIjA padArthane paNa te parapariNAme pariNAvatuM nathI. paraMtu potAnA svabhAvathI ja svayogya paryAyothI pariNata thavAvALA dravyonA pariNamanamAM kALadravya udAsInatAthI svayaM bAhya sahakArI kAraNa banI jAya che. kALadravyane 1. na ca pariNamati svayaM sa na ca pariNAmayati anydnyaiH| vividhapariNAmikAnAM bhavati hi kAlaH svayaM hetuH|| 2. kAlam Azritya dravyaM svaka-svakaparyAyapariNataM bhavati / Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10/14 samayasandezaH 1557 yathoktaM trilokaprajJaptI yativRSabhAcAryeNA'pi "jIvANa puggalANaM huvaMti pariyaTTaNA vivihAI / edANaM pajjAyA vaTTaMte mukkhakAlaAdhAre / / 2 savvANa payatthANaM NiyamA prinnaamphudivittiio| bahiraMtaraMgaheduhi pa savvabbhedesu vttttNti|| bAhirahedU kahido NicchayakAlo tti savvadarisIhiM / abbhaMtaraM NimittaM Niya- Niyadavvesu gheTTeni||" (tri.1.4/280-81-82) vadheyam / rA prakRte AdhyAtmikopanayastvevam- 'ayaM samayaH' iti kevalajJAninA'pi nirdeSTuM na zakyate, m tAvaduccAraNe'saGkhyeyasamayAtikramANAditi jJAtvA AtmArthinA ayamatra hitopadezo grAhyo yaduta rza 'nirarthakavArttAlApa-kSullakapravRtti-paracintA'niSTabhAvikalpanA- duHkhadAtItasmRti- nidrA''lasya pramAdAdiSu mahArgho mAnavabhavo mA muSyatAm' iti kRtvA zIghragatikakAlA'kalagatimAkalayya apramattatayA sadA tapaH-svAdhyAya-bhagavadbhakti - vairAgya-samatAdeH AtmasAtkaraNe ullasitavyam / tatazca 4"jamma-jarA-maraNa rNi -roga-sogAiuvaddavarahiyaM sivapuraM " ( sa.ka.bhava 5 / pR. 444 ) iti samarAdityakathAyAM haribhadrasUrivarNitaM zivapuraM kA pratyAsannatAM sthA10/14|| AzrayIne pratyeka dravya pota-potAne yogya evA paryAyothI pariNata thAya che.' * bAhya-AMtarahetuthI padArthanuM pariNamana (co.) yativRSabha nAmanA digaMbarAcAryae trilokaprajJapti nAme graMtha racela che. tyAM teozrIe A aMge jaNAvela che ke "jIvonuM ane pudgalonuM vividha prakAre parivartana thayA kare che. tenA paryAyo mukhya kALane AzrayIne pravarte che. sarva padArthonA samasta bhedomAM niyamA bAhya ane atyaMtara hetuo dvArA pariNAma-kriyA vagere vRttio pravarte che. sarva padArthonA pravartananuM bAhya kAraNa sarvajJa-sarvadarzI bhagavaMtoe nizcayakALa kahela che. atyaMtara nimitta to pota-potAnA dravyomAM rahela che." kALa tattvano upadeza sAMbhaLIe AdhyAtmika upanaya :- "kevalajJAnI Ane samaya kahevAya' Avo nirdeza karI zakatA nathI. kAraNa ke tevuM bolavAmAM asaMkhya samayo pasAra thaI jAya che" - A hakIkata parAmarzakarNikA vyAkhyA dvArA jANIne pratyeka AtmArthI jIve eTalo bodhapATha levA jevo che ke 'vyartha vAto, paracUraNa pravRttio, phogaTanI pArakI paMcAta, bhaviSyanI aniSTa kalpanA, bhUtakALanI duHkhada smRti, nidrA, ALasa, pramAda vageremAM potAno kiMmatI mAnavabhava lUMTAI na jAya' teno khyAla rAkhI atyaMta jhaDapathI pasAra thaI rahela kALanI akaLa gatine vicArI tapa-svAdhyAyAdi sAdhanA, bhagavadbhakti, vairAgya-samatA Adi bhAvone AtmasAt karavAnI ArAdhanA vageremAM ApaNe apramattapaNe sadA ullasita banavAnuM che. tenAthI samarAdityakathAmAM varNavela zivapura najIka Ave. tyAM zrIharibhadrasUrijIe jaNAvela che ke 'zivapura kharekhara janma-jarA-maraNa-roga-zokAdi upadravothI rahita che.' (10/14) 1. jIvAnAM pudgalAnAM bhavanti parivarttanAni vividhAni / eteSAM paryAyA varttante mukhykaalaadhaare|| 2. sarveSAM padArthAnAM niyamAt prinnaamprbhRtivRttyH| bahirantaraGgahetubhiH sarvabhedeSu varttante / / 3. bAhyahetuH kathito nizcayakAla iti sarvadarzibhiH / abhyantaraM nimitte nina-ninadravyeSu tiSThati|| 4. nanma-kharA-maraLa-roza-zoAghuvadravarahita zivapuram Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10/15 1558 0 zvetAmbarazAstre kAlANunirdeza: yogazAstranA re aMtara zlokamAM, e paNi mata chai re Idra; lokapradeze re aNuA jujuA, mukhya kAla tihAM diDha l/10/1pa (176) sama. e e = digaMbaramata paNi zrI hemAcAryakita yogazAstranA aMtarazlokamAMhi *daSTa IDha chaI, je mATaI teha zlokamabe lokAkAza pradezaI jujuA kAlaaNuo te mukhya kAla (tihA) kahie chaI. tathA 2 tatkakuppaTamataM kiM zuklAmbarANAM sarvathA naivAbhimatam ? ityAzaGkAyAmAha - 'tadapI'ti / tadapi yogazAstrasya vRttAviSTatayA shrutm| lokakhAMze'Navo bhinnA mukhyakAlatayA mtaaH||10/15 / / ma prakRte daNDAnvayastvevam - tadapi iSTatayA yogazAstrasya vRttau shrutm| (tatra) lokakhAMze bhinnAH aNavaH mukhyakAlatayA mtaaH||10/15||| tad = asaGkhyeyakAlANudravyagocaradigambaramatam api yogazAstrasya zrIkalikAlasarvajJa* hemacandrAcAryaviracitasya prathamaprakAze SoDazakArikAyAH vRttau = svopajJavRttau Antarazloke paNa triSaSTizalAkApuruSacaritre ca iSTatayA = abhISTatayA zrutam, yataH tatra lokakhAMze = lokAkAzapradezeSu kA pratyekaM bhinnAH = pRthak pRthag aNavaH = kAlANavaH mukhyakAlatayA = pAramArthikakAlarUpeNa matAH = mamatA | avataraNikA :- to zuM digaMbara jainone mAnya evo kAlANuvAda zvetAMbara jainone sarvathA mAnya nathI? AvI zaMkA upasthita thatAM graMthakArazrI AgaLanA zlokamAM tenuM samAdhAna Ape che : I ! lokAkAzamAM asaMkhya kAlAdravyo : yogazAstravRtti A za zlokArtha :- digaMbaramata paNa zvetAMbarone mAnya hoya tevuM yogazAstranI vyAkhyAmAM saMbhaLAya che. kAraNa ke tyAM "lokAkAzanA pratyeka pradezamAM judA-judA aNuo mukhya = naiRRyika kALa tarIke mAnya Cii che' - ema kahela che. (10/15) vyAkhyArtha :- asaMkhya kAlANu dravyasaMbaMdhI digaMbarajainamata paNa zrIkalikAlasarvajJa hemacandrasUrijI ra mahArAje racela yogazAstranA prathama prakAzanA soLamA zlokanI svapajJavRttimAM AMtarazlokamAM tathA temaNe ja racela triSaSTizalAkApuruSacaritra graMthamAM zvetAMbarone mAnya hovA rUpe saMbhaLAya che. kAraNa ke tyAM lokAkAzanA pratyeka pradezomAM judA-judA kAlANuo rahelA che. tathA te ja mukhya = pAramArthika kALa tarIke mAnya che' - evuM saMbhaLAya che. 1 jujuA = judA-judA. AdhArabhUta graMtha - "caMdra-caMdrAvatI vArtA" (prakA.gUrjara graMtharatna kAryAlaya, amadAvAda), cittavicArasaMvAda(akhAjIkRta), narasai mahetAnAM pada (prakA. gujarAta sAhitya sabhA, amadAvAda), siMhAsanabatrIsI. 3 lI.(1)mAM "davvakAla" pATha. huM pustakomAM "zrIhemAcAryavRta" pATha nathI. A.(1)mAM che. je pustakomAM phakta "ISTa" pATha. ko.(7+12)no pATha lIdho che. * pustakomAM "lokapradezaI pATha. A.(1)no pATha lIdho che. A pustakomAM "aNue pATha. ko.(9)sino pATha lIdho che. Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10/15 tatpAThaH * samayAvalikAdilakSaNo vyavahArakAlaH - lokAkAzapradezasthA bhinnAH kAlANavastu ye / mAvAnAM parivartAya muSyaH hrAtaH sa puSpate / / (yo.zA.1/16/anIva.12) kRti // 10/15 // taduktaM yogazAstraprathamaprakAzasvopajJavRttI triSaSTizalAkApuruSacaritre ca caturthe parvaNi caturthe sarge "lokAkAzapradezasthA bhinnAH kAlANavastu ye / bhAvAnAM parivarttAya mukhyaH kAlaH sa ucyate / / jyotiHzAstre yasya mAnamucyate samayAdikam / sa vyAvahArikaH kAlaH kAlavedibhirAmataH / / " ( yo.zA. 1/16 / ajIvatattva-52/ brU pRSTha-27, tri.za.pu.4/4/274-276) kRtiA 1559 imAni kAlANudravyANi nirUDhalakSaNayA lokAkAzapradezasthapudgalANudravyANi kAlavidhayA bodh(talur.) yogazAstranA prathama prakAzanI svopajJavRttimAM tathA triSaSTizalAkApuruSacaritra graMthanA cothA parvanA cothA sargamAM jaNAvela che ke "jIvAdi bhAvomAM jIrNatA-nUtanatA vagere svarUpe parivartana karavA mATe lokAkAzanA pratyeka pradezamAM judA-judA je kAlANuo rahelA che, te mukhyakALa naizcayikakALa kahevAya che. jyotiSazAstramAM samaya, AvalikA, muhUrta vagere svarUpe jenuM pramANa = mApa kahevAya che, te vyAvahArika kALa che A pramANe kAlavettAone mAnya che' Ama kAlANudravyone paNa kalikAlasarvajJa bhagavaMte zvetAMbara matamAM darzAvela che. = etadanusAreNaiva nAgendragacchIyadevendrasUribhiH candraprabhacaritre "lokAkAzapradezasthA bhinnAH kAlAMzakAstu ma ye| mAvAnAM paravartAya muthyaH jAtaH sa vyate||" (ca.. pariccheva-2/ ro.rU8/pR.161) tyuttamitya- zuM vdheym| akabbarasabhA'laGkAreNa padmasundarasUriNA pArzvanAthacaritamahAkAvye " varttanAlakSaNaH kAlaH sA tu sva-parasaMzrayaiH / paryAyairnava-jIrNatvakaraNaM varttanA matA / / sa mukhyo vyavahArAtmA, dvedhA kAlaH prakIrttitaH / I mukhyo'saGkhyaiH pradezaiH svaiH cito maNigaNairiva / / pradezapracayA'bhAvAdasya naivA'stikAyatA / samayAvalikAdyAtmANi vyavahArAtmakaH sa c||" (pA.ca.ma.5/114-15-16) ityuktaM tadapyatra smartavyam / weonhaghoeyi hoeyi rA (mA.) A kAlANu dravyo nirUDhalakSaNAthI lokAkAzanA pradezomAM rahelA pudgalaparamANudravyone kAla tarIke jaNAve che. A vAta AgaLa (10/17+19) jaNAvavAmAM Avaze. vijJa vAcakavarge A bAbatane ka kA * pradezAtmaka kALa aMge anya be mata * (hta.) A ja abhiprAyathI nAgendragacchIya devendrasUrijIe (vikramasaMvata 1264mAM racela) aa candraprabhacaritramAM jaNAvela che ke 'lokAkAzanA pradezo upara rahelA kAlanA bhinna-bhinna aMzo ke jenAthI bhAvomAM parivartana thAya che te mukhya kAla kahevAya che.' akabarabAdazAhanI zAhIsabhAnA alaMkAra evA padmasuMdarasUrijIe pArzvanAthacaritamahAkAvyamAM chaThThA sargamAM pArzvaprabhudezanAmAM ajIvatattvanirUpaNa avasare jaNAvela che ke 'kALanuM lakSaNa varjhanA paryAya che. svAzrita paryAyo dvArA ane parAzrita paryAyo dvArA navInatva-purANatva karavuM e ja varttanA manAyela che. te kALa be prakAre kahevAyela che - mukhyakALa tathA vyavahArakALa. je mukhyakALa che, te maNionA DhagalA jevA potAnA asaMkhyapradezothI yukta che. A mukhyakALamAM pradezapracaya na hovAthI te astikAyasvarUpa nathI. tathA vyavahArAtmaka kALa to samaya, AvalikA vagere svarUpa che' A kathana paNa prastutamAM smaraNa karavA yogya che. Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 1560 chu yantIti vakSyate banne (10/17+11) tyavadheyam / rA prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - naizcayika - vyAvahArikakAlayoH ko'pi gatyavarodhakaH (Speed -Breaker), tivAdhaH (Break), tipratyAvarSa: T (Reverse Gear) nAstIti jJAtvA apramattatayA m jinAjJA pAlanIyetyupadezaH / tatpAlanatazca "nIsesakammavigamo mukkho jIvassa suddhruuvss| sAi rza - apajjavasANaM avvAbAhaM avatthANaM / / " ( zrA. pra. 83 ) iti zrAvakaprajJaptidarzitaM siddhasvarUpaM pratyAsannataraM sat||10/19|| khyAlamAM rAkhavI. a * kAlagatirodhakAdyabhAvaH = apramattatAne keLavIe rib AdhyAtmika upanaya :- (1) naiRRyika ane vyAvahArika kALane koI spIDabrekara naDatuM nathI. (2) [] kALane koI breka lAgatI nathI. (3) kALane koI rivarsa giyara (Reverse Gear) paNa nathI. A traNa vAtane jANIne jinAjJApAlanamAM apramattatA keLavavAnI hitazikSA A zloka dvArA meLavavA jevI su che. jinAjJApAlanathI zrAvakaprajJaptimAM darzAvela siddhasvarUpa atyaMta najIka Ave. tyAM jaNAvela che ke 'sarvakarmaviyoga mokSa. zuddhasvarUpavALA jIvanuM sAdi-anaMta kALa pIDArahita avasthAna = mokSa.' (10/15) lakhI rAkho DAyarImAM......ja * sAdhanAnuM svarUpa buddhigamya che. dA.ta. abhinava zeTha. upAsanAnuM svarUpa mAtra anubhavagamya che. dA.ta. jIraNa zeTha. vAsanA mAtra bAhya parivartana jhaMkhe che. upAsanA aparivartanazIla tattvane pakaDe che. 10/15 * vAsanAmAM kevaLa vicAravAyunA tophAna che. upAsanA nirvicAra-nirvikalpa dazA taraphnI yAtrA che. * buddhi bahArathI potAne sApha karavAmAM rAjI che. zraddhA aMtaHkaraNathI bIjAne mApha karavAmAM khuza che. 1. niHzeSakarmavigamaH mokSaH jIvasya zuddhasvarUpasya / sAdi - aparyavasAnam avyAbAdham avasthAnam / / Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ /6 0 kAlANUnAmUrdhvatApracaya: 0 1561 pracayaUrdhvatA re ehano saMbhavaI, pUrva apara paryAya; tiryaku pracaya ghaTai nahI baMdhano, viNa pradezasamudAya ll10/16ll (177) sama. 21 e digaMbaraprakriyAI lokAkAzane ekeka pradeze ekeka aNuvA dIThA = kahyA yogendradevajII eha kAlANu dravyano UrdhvatApracaya saMbhavaI, je mATaI jima mRdravyanaI sthAsa, koza, kuzUlAdi pUrvAparaparyAya rA chaI, tima ehanaI samaya, Avali pramukha pUrvAparaparyAya chaI. kAlANoH dravyatve kim UrdhvatApracayarUpatA tiryakpracayarUpatA ? ityAzaGkAyAM digmbrmtaanusAreda - 'thvata tiA UrdhvatApracayaH tasya syAt puurvaa'prpryyaat| na tiryakpracayaH skandha-pradezaughaM vinA bhavet / / 10/16 / / prakRte daNDAnvayastvevam - tasya (kAlANudravyasya) UrdhvatApracayaH syAt, pUrvAparaparyayAt / (ra) tiryastrAya na thAtA (thata:) = jInyapradezoghaM vinA tiryakTavara mahetA10/1ddA "kAlu muNijjahi dabbu tuhu~ vaTTaNalakkhaNu eu| rayaNahaM rAsi vibhiNNa jima tasu aNuyaha~ taha bheu / / " + (pa.pra.2/21) iti paramAtmaprakAze yogIndradevoktyA tasya = naizcayikakAlatvenA''zAmbarA'bhimatasya Ni pratilokAkAzapradezasthasya kAlANudravyasya UrdhvatApracayaH syAt = sambhavet, pUrvAparaparyAyAt = kA pUrvottaraparyAyasadbhAvAt / yathA mRdravyasya sthAsa-koza-kuzUlAdipUrvA'paraparyAyAH santi tathA kAlANu avataraNita - "kAlANu dravya che' - A vAta jANyA pachI zaMkA thAya ke "kAlANu zuM UrdhvatApracayasvarUpa che ke tiryakupracayasvarUpa ?' to tevI zaMkAnuM nivAraNa karavA mATe graMthakArazrI digaMbaramata mujaba AgaLanA zlokamAM jaNAve che ke : # kAlANu dravya UrdhvatApracayaravarUpaH digaMbara 8 zlokAthI - digaMbarasaMta kAlANu dravya UrdhvatApracayasvarUpa che. kAraNa ke temAM pUrvAparaparyAyo che. che. te tiryaphapracaya nathI. kema ke skaMdhanA pradezasamUha (skaMdhAdipariNAmapariNata pradezasamudAya) vinA | tiryakapracaya saMbhave nahi. (10/16) vyAyANI - yogIndradeva nAmanA digaMbarAcArye paramAtmaprakAza granthamAM jaNAvela che ke "he bhavya jIva ! tuM A vartanAlakSaNavALA kALu dravyane jANa. ratnonA DhagalA jevA kAladravyo che. jema ratnarAzimAM rahelA ratno paraspara judA che, ekabIjAmAM bhaLI jatA nathI tema kAlANudravyo paraspara judA che, ekabIjAmAM teo bhaLI jatA nathI." A kAlANuo naiRRyika kALa tarIke digaMbara saMmata che. lokAkAzanA pratyeka pradezamAM rahelA, kAlANu dravyo UrdhvatApracayasvarUpa banI zake che. kAraNa ke temAM pUrvAparaparyAya rahelA che. jema mATIdravyamAM sthAsa, koza, kuzUla vagere pUrvApara paryAyo rahelA che, tema kAlANudravyamAM samaya, AvalikA, '... cihnadrayamadhyavartI pATha phakta ko.(13)mAM che. 1. kAlaM manyasva dravyaM tvaM vartanalakSaNam ett| ratnAnAM rAziH vibhinnaH yathA tasya aNUnAM tathA bhedH|| Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAma ra rA * kAlANUnAmapradezatvasaGgatiH 20/6 paNi baMdhano pradezasamudAya ehanaIM nathI. te bhaNI (-te viNa) dharmAstikAyAdikanI pari *tiryak pracaya na(ghaTaI=) saMbhavaI* tiryak pracaya nathI. te mATaIM ja kAladravya astikAya na kahiIM. dravyasya samayA''valikA - muhUrttAdipUrvAparaparyAyAH santi / sthAsa - koza- kuzUlAdipUrvAparaparyAyasamudAyA'nuyAyitvAd mRddravyasyeva samayA''valikA - muhUrttAdipUrvAparaparyAyasamUhA'nugAmitvAt kAlANudravyasya UrdhvatApracayaH sambhavatIti bhAvaH / 1562 paraM kAlANudravyasya tiryakpracaya: na syAt, skandhatvena dezatvena vA anuviddhAnAM pradezAnAM samUhasya virahAt / na hi skandhapradezaughaM = skandha-dezA'nyatarAnusyUtaniravayavadravyAMzasamudAyaM vinA tiryakpracayaH bhavet sambhaved iti bhAvArthaH / kAlANUnAM niravayavatve'pi mitho'nanuviddhatvena skandhAdipariNAmapariNatatvaM nAsti / ato dharmAstikAyA'dharmAstikAyAdidravyapaJcakavat kAlANudravyasya tiryakprayo nAsti / tata eva kAlANudravyasya astikAyatvena nAsti vyavahAraH / ata evAddhAsamayaNi syA'pradezatvamapi snggcchte| na hi niravayavatvameva pradezatvaM bhaNyate kintu skandhAdisaMlagnaniravakA yavAMzatvameva tt| ata eva kAlANudravye sapradezatvamapi vyavacchinnam / na hi niravayavAvayavopetatvameva sapradezatvam ucyate kintu skandhAdisaMlagnaniravayavAvayavAnvitatvameva tt| = muhUrta vagere pUrvApara paryAyo rahelA che. tethI jema sthAsa, koza, kuzUla vagere pUrvApara paryAyonA samUhamAM anugata hovAthI mRttikAdravya UrdhvatApracayasvarUpa che tema samaya, AvalikA, muhUrta vagere pUrvApara5ryAyonA samUhamAM anugata hovAthI kAlANudravya UrdhvatApracayasvarUpe saMbhave che. A pramANe ahIM Azaya che. * kAlANumAM tiryakmacayanI vicAraNA - (naM.) paraMtu kAlANu dravyamAM tiryakmacaya saMbhavato nathI. kAraNa ke skaMdha tarIke ke deza tarIke paraspara saMkaLAyelA pradezono niraMza avayavono samUha kAlANudravyamAM nathI. skaMdha ke deza bemAMthI eka svarUpe paraspara anuviddha = saMkaLAyelA joDAyelA = baMdhAyelA niravayava dravyAMzono pradezono samUha na hoya to tiryakpracaya saMbhavato nathI. yadyapi kAlANu dravyo niravayava che. paraMtu teo paraspara ( anuviddha nathI. AthI ja kAlANuo skaMdhAdipariNAmathI pariNata nathI. AthI dharmAstikAya, adharmAstikAya vagere pAMca dravyanI jema kAlANudravyamAM tiryakmacaya nathI. tethI ja kAlANu dravyamAM astikAya tarIkeno vyavahAra thato nathI. A ja kAraNasara 'ahvAsamaya apradeza pradezAnAtmaka che' - A vAta paNa saMgata thaI zake che. jo ke kAlANuo niravayava che ja. paNa phakta niravayavapaNuM e ja pradezatva kahevAtuM nathI. paraMtu skaMdhAdisaMlagna niravayavaaMzarUpatA e ja pradezatva kahevAya che. kAlANuo skaMdhAdisaMlagna nathI. tethI 'kAlANuo pradezAtmaka nathI' - tevuM siddha thAya che. AthI ja kAlANu dravyamAM sapradezapaNAnI paNa bAdabAkI thaI jAya che. jo ke niravayava evA avayavo tAdAtmyasaMbaMdhathI kAlANumAM rahelA che. paraMtu niravayava avayavothI yukta hovApaNuM e ja sapradezatva nathI. paNa skaMdhAdisaMlagna evA niraMza aMzothI yukta hovApaNuM e ja sapradezatva che. AvuM sapradezatva to kAlANu dravyomAM nathI ja. tethI * cihnadvayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI. si.+ko.(9+10+11)mAM che. = = = Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10/16 * kAlANava: mitho'nanuviddhAH 1563 etena yathA'nantAnAM paramANUnAM samudAyaH skandho bhaNyate / sa ca astikAyadravyaM tadavayavAzca / prdeshaaH| tathehA'pi asaGkhyeyAnAM kAlANUnAM samudAyaH skandha ucyatAm, sakalaH kAlo'stikAyadravyaM tadavayavAzca samayAH pradezA iti nirastam, dRSTAnta-dArTAntikavaiSamyAt / tathAhi - paramANUnAM samudAyaH tadA skandho bhavati yadA te ma parasparasApekSatayA anuviddhatvena pariNamanti, parasparanirapekSANAM tvananuviddhAnAM teSAM kevalaparamANUnAmiva skandhatvA'yogAt / kAlANavastu sadaiva parasparanirapekSA eva / na hi te mitho'nuvedhena prinnmnti| tato na skndhtvprinnaamH| ata eva astikAyatvalakSaNA tiryakpracayAtmakatA na tatrorarIkriyate / digmbraiH| prakRte "ko'nastikAyaH ? kAlaH, tasya pradezapracayA'bhAvAd" (dhava.9/4/1,45/168/4) iti pUrva-kA nirdiSTaM (10/3) dhavalAvacanamapyanusandheyam / kAlANudravya ke addhAsamaya nipradeza kahevAya che. kAlane skaMdha mAnavAno AkSepa che zaMkA :- (rtana) je rIte anantA paramANuono samUha skaMdha kahevAya che. tema ja te skaMdha astikAya dravya kahevAya che ane tenA avayavo pradeza kahevAya che. te ja rIte kAlANudravyane vize paNa ema kaho ke "asaMkhyAtA kAlANuono samUha e skaMdha che. saMpUrNa kALa e astikAya dravya che. tathA aMdhAtmaka kAladravyanA niraMza avayavo e pradeza che." AvuM kahevAmAM zuM vAMdho che? kAraNa ke yukti to daSTAMtabhUta paramANusamUhamAM ane dArrAntika evA kAlANusamudAyamAM samAna ja che. kAlANamAM skaMdhapariNAma nathI ja samAdhAna :- (dRSTAnna) tamArI zaMkAnuM nirAkaraNa to ame pUrve kAlamAM apradezatvanI ane che niSpadezatvanI siddhi karavA mATe je jaNAvela che tenA dvArA thaI jAya che. vaLI, tame daSTAMtamAM ane va dArrAntikamAM je samAnatAne darzAvavAno prayAsa karela che te paNa vyAjabI nathI. kAraNa ke hakIkata e che ke paramANusamUhasvarUpa daSTAMta ane kAlANusamUhAtmaka dAntika - A banne vacce viSamatA . rahelI che. te A rIte - paramANuono samudAya tyAre ja skaMdhasvarUpa bane che ke jyAre te paramANuo ekabIjAne sApekSa rahIne paraspara anuviddha thaIne pariName che. DhagalAbaMdha paramANuo paraspara nirapekSa hoya, paraspara joDAyelA na hoya to chUTA-chavAyA paramANuonI jema samUhAtmaka te paramANuo paNa skaMdhasvarUpa banI zakatA nathI. paraspara anuviddha bane to ja te paramANusamUha skaMdharUpe pariNamI zake. jyAre kAlANuo to kAyama paraspara nirapekSa ja hoya che. paraspara anuviddhasvarUpe teo pariNamatA nathI. tethI kAlANudravyamAM skaMdhapariNAma utpanna thato nathI. A ja kAraNasara astikAyatvasvarUpa tiryakramacayAtmakatAne kAlANudravyamAM digaMbaro svIkAratA nathI. ja kAla anatikAya : dhavalA ja (.) ahIM pUrve (10/3) jaNAvela dhavalA graMthanA saMvAdanuM anusaMdhAna karavuM. tyAM jaNAvela che ke "koNa anastikAya che ? - kALa. kema ke temAM pradezapracaya nathI." Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1564 : snigdha-rukSatvazaktiviraheNa kAlANUnAM kAyatvA'bhAva: 0 10/16 paramANupudgalanI pari tiryapracayayogyatA paNa nathI, te mATaI upacArazuM paNi kAla dravyanaI e astikAyapaNuM na kahavAe. //10/16ll - paJcAstikAyatAtparyavRttau jayasenAcAryeNa "snigdha-rUkSatvazakterabhAvAdupacAreNApi kAyatvaM nAsti kAlANU nA" (gva.4/0rU/12 tA.) rUtyevaM chAttasthADanastikAyae hetupravarzanapurasparamun rA yadA pudgalANavaH snigdhatva-rUkSatvazaktibhyAM mitho'nuviddhatayA pariNamanti, skandharUpatAJcApadyante ma tadA mukhyatayA astikAyavidhayA vyavahriyante, svatantrAzca pudgalANavaH upacAreNa astikAyatayocyante snigdhatvAdizaktisattvAt / kAlANuSu snigdhatvAdizaktiviraheNa na mukhyatayA nApyupacAreNA'stikAya" tvavyavahAra iti jayasenAcAryAbhiprAyaH / __ata evA'stu tiryakpracayAtmakatvavirahe'pi tiryakpracayayogyatA paramANupudgaladravyasyeva kAlANuNa dravyasyeti nirastam, savAla :- pudgala paramANuo astikAyasvarUpe pariName che ane kAlANuo astikAyarUpe pariNamatA nathI. AnuM kAraNa zuM che ? ja kAlANumAM nigdhatA ke rUkSatA nathI ja javAba :- (pagyA.) tamArA savAlano javAba paMcAstikAya graMthanI tAtparyavRttimAM jayasena nAmanA digaMbarAcAryae Apela che. tyAM temaNe jaNAvela che ke 'snigdha-rUkSatvazakti na hovAthI upacArathI paNa kAlANu dravyamAM kAyava = astikAyata = tiryaphapracayAtmakatva rahetuM nathI." Ama hetapradarzanapUrvaka kAlANu dravyamAM astikAyatvanA abhAvanuM jayasenAcAryae samarthana karela che. je be zakti dvArA skaMdhapariNAma (cA.) pudgala paramANuomAM snigdhatvazakti ane rUkSatvazakti hoya che. tethI pudgala paramANuo L. eka-bIjA sAthe joDAI zake che, baMdhAI zake che, skaMdhasvarUpe pariNamI zake che. jyAre pugalANuo skaMdharUpe pariName tyAre tene mukhyatayA astikAya = pudgalAstikAya kahevAya. kAlANudravyamAM tevI zakti nathI. tethI kAlANumAM mukhya skaMdhapariNAma = astikAyatva nathI. chUTA-chavAyA paramANuo yadyapi skaMdharUpe pariNamelA nathI. paraMtu snigdha-rUkSapariNAma temAM vidyamAna che. tethI bhaviSyamAM game tyAre te skaMdharUpe pariNamavAnA che. tethI chUTA chavAyA pudgalone upacArathI skaMdha = astikAya kahI zakAya. paraMtu kAlANuo to svayaM ekabIjA sAthe joDAyelA paNa nathI. tathA ekabIjA sAthe joDAvA mATe jarUrI evA snigdha -rUkSa pariNAmane paNa dhAraNa nathI karatA. tethI kAlANuono upacArathI paNa skaMdha-astikAya-tikapracayasvarUpe vyavahAra karI na zakAya. A pramANe jayasenAcAryanuM tAtparya samajAya che. zaMkA :- (ta vA.) kAlANudravyamAM chUTA-chavAyA pudgalANunI jema tiryakapracayAtmakatA nathI. e vAta barAbara che. tema chatAM jema svataMtra pudgalaparamANuomAM tiryapricayayogyatA rahelI che, tema kAlANumAM tiryakupracayayogyatAno svIkAra karavAmAM zuM vAMdho ? * pustakomAM "kahavoI pATha. A.(1)no pATha lIdho che. che Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10/16 E 0 kAlANavaH tiryakpracayA'yogyA: / 1565 paramANupudgaladravyasyeva kAlANudravyasya vyaNukatva-tryaNukatvAdinA jAtucidapi apariNamanAt, snigdha-rUkSatvazaktivirahAt / etena paramANoH pudgalAstikAyatvopacAravat kAlANorastUpacArAdastikAyatvamiti pratyAkhyAtam, ra tiryakpracayayogyatAviraheNa kAlANudravyasya aupacArikAstikAyatvasyA'pyayogAt / tato na kAlANoH ma dharmAdharmAkAzAdidravyANAmiva paramArthato'stikAyatvaM pudgalaparamANoriva vA upacArato'stikAyatva-rza miti siddham / idamevA'bhipretya gommaTasAre jIvakANDe nemicandrAcAryeNa "davvaM chakkamakAlaM paMcatthIkAya- 1 saforTuM doDhiA vAste pasAyo nA asthi tti ddiddA" (To.sA.nI.va.620) rUtyum | taduktaM tattvArtharAjavArtike akalaGkAcAryeNa "yAvanto lokAkAze pradezAstAvantaH kAlANavaH parasparaM // che kAlANumAM tiryakapracayanI yogyatA nathI che samAdhAna :- (2) tamArI dalIla vyAjabI nathI. AnuM kAraNa e che ke snigdha-rUkSatvazaktinA yogathI svataMtra pudgala paramANu dravyo to kyAreka ne kyAreka kyaNuka, caNuka vagere svarUpe pariNamavAnA ja che. tethI svataMtra pudgala paramANuomAM tiryapracayanI yogyatA mAnI zakAya che. paraMtu chUTA-chavAyA pudgalANuonI jema kAlANuo kyAreya paNa dvayazuka-caNakAdi svarUpe pariNamavAnA ja nathI. kema ke kAlAsudravyomAM snigdhatvazakti ke rUkSatvazakti ja nathI rahelI. tethI kAlANu dravyomAM tiryakapracayanI yogyatA paNa mAnI zakAya tema nathI. tarka :- (rtanI svataMtra pudgala paramANamAM jema pudgalAstikAyatvano upacAra karavAmAM Ave che tema kAlANu dravyomAM upacArathI ja astikAyatvane tame mAno ne ! kAlANu upacArathI paNa astikAya nathI tathya :- (tirtha) tamArA tarkanuM nirAkaraNa to amArA uparokta kathanathI thaI ja jAya che. tevA kAlANudravyomAM tirlaphapracayanI yogyatA ja nathI. tethI kAlANamAM aupacArika paNa astikAyatva mAnI na zakAya. tadana ayogya vastumAM upacAra paNa kaI rIte pravartI zake ? vAMdAthI ane vAMdarAthI DaranAra 4. mANasamAM siMha tarIkeno upacAra kaI rIte thaI zake? tethI phalita thAya che ke dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAza vagere dravyomAM jema pAramArthika astikAyatva rahe che tevuM pAramArthika astikAyata kAlANu dravyomAM nathI rahetuM. tathA svataMtra pudgala paramANumAM jema upacArathI astikAyatva rahe che tevuM aupacArika astikAyata paNa kAlANudravyomAM nathI rahetuM. A ja abhiprAyathI digaMbarAcArya nemicandrajIe gommadasAra graMthanA jIvakAMDamAM jaNAvela che ke "dravya cha che. kALa sivAya pAMca dravyanI saMjJA "astikAya che. kAraNa ke kALadravyamAM pradezapracaya nathI - tema jaNAvela che." - kAlANumAM mukhya-gINa pradezAtmakatA nathI ne (ta.) tattvArtharAjavArtika graMthamAM akalaMkasvAmIe ja kAlANu dravyo aMge nIce mujaba vAta karela che. "lokAkAzamAM jeTalA pradezo che teTalA kAlANu dravyo che. te kAlANu dravyo paraspara baMdhAyelA nathI, 1. dravyaM SaTkamakAlaM paJcA'stikAyasaMjJitaM bhvti| kAle pradezapracayo yasmAd nAstIti nirdiSTam / / Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1566 * tattvArtharAjavArtikAdisaMvAdaH 10/16 pratyabandhAH ekaikasminnAkAzapradeze ekaikavRttyA lokavyApinaH, mukhyopacArapradezakalpanA'bhAvAnniravayavAH / mukhyapradezakalpanA hi dharmAdharmajIvAkAzeSu pudgaleSu ca dvyaNukAdiSu skandheSu / paramANuSUpacArapradezakalpanA, prcyshktiyogaat| ubhayathA ca kAlANUnAM pradezakalpanA'bhAvAd dharmAstikAyAdivat kAyatvAbhAvaH" (ta. rA.vA. 1/22) tiA rza ka pravacanasAravRttau tattvapradIpikAbhidhAnAyAm amRtacandrAcAryeNa api "pradezapracayo hi tiryakpracayaH samayaviziSTavRttipracayastadUrdhvapracayaH / tatrA''kAzasyA'vasthitA'nantapradezatvAddharmAdharmayoravasthitA'saGkhyeyapradezatvAjjIvasyA'navasthitAsaMkhyeyapradezatvAt pudgalasya dravyeNA'nekapradezatvazaktiyuktaikapradezatvAt paryAyeNa dvi-bahupradezatvAcca piM| asti tirykprcyH| na punaH kAlasya, zaktyA vyaktyA caikapradezatvAt / Urdhvapracayastu trikoTisparzitvena t joDAyelA nathI, skaMdhapariNAmathI pariNamelA nathI. eka-eka lokAkAzapradezamAM eka-eka kAlANudravya rahela che. A rIte kAlANudravyo 14 rAjalokamAM vyApIne rahelA che. kAlANu dravyo mukhya rIte ke upacArathI koI skaMdhanA ke dezanA pradeza banatA nathI. Ama pAramArthika ke aupacArika pradezatvanI kalpanA kAlANu dravyomAM thaI zakatI nathI. tethI kAlANuo niravayava, svataMtra = chUTAchavAyA dravyo che. mukhya = pAramArthika pradezatvanI kalpanA dharmAstikAya, adharmAstikAya, jIva ane AkAza dravyamAM karavAmAM Ave che. tema ja caNuka, RNuka vagere skaMdhAtmaka pudgala dravyomAM mukhya pradezano svIkAra karavAmAM Ave che. kAraNa ke te skaMdha dravyomAM niravayava aMzo vidyamAna che. svataMtra pudgala paramANu dravyomAM anya niravayava aMzo na hovAthI temAM mukhya pradezatva rahetuM nathI. paraMtu svataMtra pudgala paramANu dravyomAM upacArathI pradezatvanI kalpanA karavAmAM Ave che. kAraNa ke temAM tiryakmacayazakti (= snigdha-rUkSatvazakti) vidyamAna che. kAlANu dravyomAM to mukhya ke gauNa bemAMthI eka paNa prakAranA pradezatvanI kalpanA thaI zakatI nathI. tethI dharmAstikAya vagere dravyonI jema kAlANu dravyomAM astikAyatva rahetuM nathI. tethI kAlANu dravyamAM 'astikAya' tarIkeno vyavahAra zAstrakArone mAnya nathI" - A pramANe akalaMkasvAmInuM vacana paNa 'kAlANu dravya astikAya nathI' tema jaNAve che. OM tiryakmacaya ane Urdhvapracaya : digaMbaradRSTie (pravacana.) digaMbara kuMdakuMdasvAmIe banAvela pravacanasAra graMthanI tattvapradIpikA nAmanI vyAkhyAmAM amRtacandrAcArya paNa kAlANumAM tiryakmacayano niSedha kare che. temanuM kathana evuM che ke "pracaya eTale samUha. pradezapracaya eTale tiryakpracaya. tethI niravayava avayavono samUha eTale tiryakpracaya tathA samayaviziSTavRttipracaya te Urdhvapracaya. AkAza dravya to avasthita sthira anaMtapradezAtmaka che. tathA dharmAstikAya ane adharmAstikAya dravya avasthita evA asaMkhyapradezasvarUpa che. jIva dravyo anavasthita = asthira asaMkhyapradezavALA che.'pudgala' padArtha to anekapradezatvazaktithI yukta hovA chatAM dravyathI (= paramANunI apekSAe) ekapradezAtmaka che. tathA paryAyathI (= caNukAdinI apekSAe) te pudgala dvipradeza-tripradeza-bahupradezAtmaka che. tethI sarva pudgalamAM paramANu-caNukAdinI apekSAe zakti-vyaktithI anekapradeza = tiryakpracaya che. paraMtu kALadravyamAM tiryakmacaya nathI. kAraNa ke zaktithI (= sattAthI ke yogyatArUpe) ane vyaktithI abhivyaktithI kALadravya ekapradezAtmaka che. Urdhvapracaya to sarva dravyomAM = = Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ? 0/ * AzAmbaramate samaya-taditaradravyordhvapracayaprajJApanA 1567 sAMzatvAd dravyavRtteH sarvadravyANAm anivArita eva / ayaM tu vizeSaH - samayaviziSTavRttipracayaH zeSadravyANAm ... UrdhvapracayaH samayapracayaH eva kaalsyordhvprcyH| zeSadravyANAM vRttehi samayAd arthAntarabhUtatvAd asti / samayaviziSTatvam / kAlavRttestu svataH samayabhUtatvAt tannA'sti" (pra.sA.2/49, vR.) iti nirUpitam iti rA pUrvokTram (2/6) rUdAnusanthayanTI pravacanasArasya tAtparyavRttau jayasenAcAryeNa tu "tiryakpracayaH iti tiryaksAmAnyamiti vistArasAmAnyamiti / akramAnekAnta iti ca bhnnyte| Urdhvapracaya ityUrdhvasAmAnyam ityAyatasAmAnyamiti kramAnekAnta iti ca / bhaNyate" (pra.sA.2/50 tA.vR.pR.182) iti tatparyAyanAmAni digambaramatAnusAreNa darzitAni iti pUrvoktam ka (2/6) trAganusandhayam | digambaraharicandreNa tu dharmazarmA'bhyudaye pAramArthikaupacArikakAlatattvanirUpaNA'vasare "jIvAdInAM - padArthAnAM prinnaamopyogtH| varttanAlakSaNaH kAlo'naMzo nityazca nizcayAt / / kAlo diinkraadiinaamudnivArI zakAya tema che ja nahi. kAraNa ke Urdhvapracaya to atIta-anAgata-vartamAna traNa bALakoTine sparzI che. tethI kALanI apekSAe te aMzayukta che. tethI dhruva tattvamAM = dravyamAM te rahe che. mATe Urdhvapracaya sarvadravyavRtti che. tema chatAM vizeSatA eTalI che ke kALa sivAyanA pAMca dravyomAM je UrdhvatApracaya che te samayaviziSTavRttipracayAtmaka che. tathA kALa dravyamAM to samayapracaya e ja UrdhvatApracaya che. kALa sivAyanA dharmAstikAya vagere pAMca dravyonI vartanA samaya karatAM judI che. tethI kALabhinna pAMca dravyanI vRtti samayaviziSTa che. jyAre kALavRtti = kALadravyavartanA to svataH samayAtmaka che. tethI kALavRtti samayaviziSTa nathI paNa samaya-pracayAtmaka che." pUrve (2/5) jaNAvela A saMdarbhanuM ahIM anusaMdhAna karavuM. spaSTatA :- digaMbaramate naiRRyika kALadravyamAM phakta UrdhvatApracaya che. te samayapracayAtmaka = paryAya- che samayasamudAyasvarUpa = vyAvahArika-paryAyasamayasamUhasvarUpa che. kALa sivAyanA pAMca dravyamAM Urdhvapracaya ane tiryapracaya banne vidyamAna che. paMcAstikAyamAM rahenAra Urdhvapracaya samayaviziSTavRttisamUha svarUpa che. te Urdhva-tirthaka pracayanA paryAyazadono paricaya . (vacana) pravacanasAra graMthanI tAtparyavRttimAM jayasena AcArya tiryapricayanA ane UrdhvapracayanA paryAyavAcI zabdo digaMbaramata mujaba A pramANe jaNAve che ke "tiryapracaya, tiryakra sAmAnya, vistArasAmAnya ane akramAnekAMta - A paryAyavAcI zabdo kahevAya che. tathA Urdhvapracayane UrdhvasAmAnya, Ayata sAmAnya ane krama-anekAMta paNa kahevAya che. A saMdarbha pUrve (2/5) darzAvela. tethI A aMge vizeSa vicAraNAnuM anusaMdhAna tyAMthI karI levuM. harizcandramatapradarzana ja (vi.) digaMbara vidvAna harizcandrajIe dharmazarmaabhyadaya graMthamAM dharmanAtha svAmInI dezanAmAM pAramArthika kAladravya ane aupacArika kAlatattva - A bannenuM nirUpaNa karavAnA avasare jaNAvela che ke "jIvAdi padArthomAM rahela (navA-jUnA vagere) pariNAmamAM upayogI banavAnA kAraNe kAladravya vartanAlakSaNavALuM che. te nizcayathI niraMza ane nitya che. tathA sUrya vagerenI udaya-astakriyAsvarUpa je kALa che, te Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1568 * apratibaddhatvopadezaH 10/16 pu yaastkriyaatmkH| aupacArika evAsau mukhyakAlasya sUcakaH / / " ( dha.za. sarga- 21/ zlo.88/89) ityuktam, na zu tu lokAkAzapradezapramitanityakAlANudravyANi nizcayAbhiprAyeNa tatra darzitAni ityavadheyam / ma prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - digambaramatAnusAreNa pratilokAkAzapradezasthatve'pi kAlAva na parasparaM badhyante badhnanti vA / mitho'tyantasamIpavRttInAM kAlANUnAmetAdRzA'saGgatAdh AtmArthinA'yamAdhyAtmika upadezo grAhyo yaduta kutrA'pi kadApi kasyA'pi atiparicaye'pi ka nA'smAbhiH mamatvAdibhAvataH kenA'pi sAkaM baddhatayA bhAvyaM na vA ko'pi mamatvAdinA bndhniiyH| Ni karma-dharmasaMyogena sarvaiH saha saMvAse'pi yadA sva-paranimittaM sva-pareSAM mamatvAdibandhanaM nopajAyeta kA tadaiva mokSamArgapragatisambhavaH / tata eva "nirvANaM sarvadvandvoparatisvabhAvaM" (sU.sU.zru.ska.1/a.1/u.27/ vR.pR.122) sUtrakRtAGgasUtravRttidarzitaM tarasA abhigacchati AtmArthI / / 10/16 // aupacArika ja che. te mukhya kALano (= nizcayakALadravyano) sUcaka che." haricandra svayaM digaMbara hovA chatAM temaNe nizcayanA abhiprAyathI nityakAladravyane jaNAvavA lokAkAzapradezapramANa asaMkhya nitya kAlANu dravyone jaNAvela nathI. A eka noMdhapAtra vAta ahIM dhyAnamAM rAkhavI. kAlANu apratibaddhatAno upadeza Ape che su AdhyAtmika upanaya :- digaMbaramata mujaba lokAkAzanA pratyeka pradezamAM kAlANu dravya rahevA chatAM ekabIjAthI te baMdhAtA nathI ke ekabIjAne bAMdhatA nathI. paraspara atyaMta samIpa rahevA chatAM paNa | kAlANudravyomAM rahenArI A asaMgatA uparathI AtmArthI jIve evo AdhyAtmika bodhapATha levA jevo che ke 'koI paNa sthaLe, koI paNa kALe, koI paNa vyaktino atyaMta paricaya thavA chatAM paNa ApaNo AtmA mamatva Adi bhAvothI koI paNa vyakti sAthe baMdhAI na jAya. athavA koI paNa vyaktine mamatvAdi bhAvothI bAMdhavAno prayatna thaI na jAya te bAbatamAM jAgRti rAkhavAnI che. tathA karma -dharmasaMyoge badhAnI sAthe rahevA chatAM paNa sva-para nimitte sva-parane mamatvAdi bhAvonuM baMdhana ubhuM na thAya to ja mokSamArge AgaLa vadhI zakAya.' tenAthI ja AtmArthI sAdhaka sUyagaDAMgasUtravyAkhyAmAM darzAvela sarvandvandvavirAmasvarUpa nirvANane jhaDapathI pAme che. (10/16) lakhI rAkho DAyarImAM...... * buddhi moTA nimittathI paNa mAMDa mAMDa cete. zraddhA nAnakaDA nimittathI paNa cetyA vinA na rahe. * vAsanA bahArathI koInI najIka AvavA chatAM aMdarathI dUra rahe che. upAsanA bahAramAM koIthI dUra rahevA chatAM aMdarathI najIka rahe che. Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10/17 * kAlANudravyamImAMsA e digaMbarapakSa pratibaMdII dUSaI chaI - ima aNugatinI 2e leI hetutA, dharmadravyaaNu thAI ; sAdhAraNatA re leI ekanI, samaya baMdha paNi thAI / / 10/17aa (178) sama. za ima jo maMdANugatikAryahetuparyAya samayabhAjanadravya samayaaNu kalpiU, to (aNugatinI hetutA leI) rA maMdANugatihetutArUpa guNabhAjanaI *dharmAstikAyANu paNi siddha (thAI =) hoI. prakRtadigambaramataM pratibandhA dUSayati- ' itthamiti / = itthaM dharmANasiddhi: syAd yato'NugatihetutA / gatisAmAnyahetutve dharmaikyavat kSaNaikatA / / 10/17 / prakRte daNDAnvayastvevam - itthaM dharmANusiddhiH syAt, yataH aNugatihetutA / gatisAmAnyahetutve dharmaikyavat kSaNaikatA prasajyeta / / 10/17 / / paramANupudgalamandatamagatikAryalakSaNajJApakahetukasya paryAyasamayasyopAdAnakAraNavidhayA itthaM kAlANudravyakalpane tu dharmANasiddhi: tatsiddhau aNugatihetutA = 1569 = yasmAt kAraNAt [T] dharmANudravyasiddhiH syAt, yataH paramANupudgalamandatamagatihetutAtmako guNaH samartha eva / paramANupudgalamandatamagatihetutAlakSaNaguNopAdAnakAraNIbhUtadravyavidhayA dharmANurapi sidhyet| evaM kA = avataraNikA :- prastuta digaMbaramatane pratibaMdIthI graMthakArazrI dUSita kare che :* pratibaMdIthI digaMbaramatanuM nirAkaraNa zlokArtha :- A rIte to dharmANunI paNa siddhi thaI jaze. kAraNa ke aNugatihetutA svarUpa guNa tenI siddhi mATe samartha che. gatisAmAnyano hetu hovAthI dharmAstikAya eka hoya to kAladravya paNa eka ja hovuM joIe. (matalaba ke digaMbarasaMmata asaMkhya kAlANudravyanI kalpanA yogya nathI.) (10/17) * asaMkhya dharmANu dravyanI Apatti vyAkhyArtha :- paramANu pudgalanI atyaMta maMda gati svarUpa kArya e paryAyasamayano zApaka hetu che. dhUma virtano jJApaka hetu che tema A vAta samajavI. dhUmathI vihna utpanna nathI thato paNa dhUmathI vihna jaNAya che. tema pudgalANumaMdagatithI paryAyasamaya phakta jaNAya che. vartinA jJAnanuM sAdhana dhUma che tema paryAyAtmaka samayanA jJAnanuM sAdhana prastuta gatikriyA che. tenAthI jaNAtA evA paryAyasamayanA upAdAnakAraNa tarIke kAlANu dravyanI kalpanA digaMbaro je rIte kare che, te rIte to dharma dravyanA aNunI paNa siddhi thavAnI Apatti Avaze. kAraNa ke dharmANunI siddhi pratye paramANu pudgalanI atyaMta maMda gatinI hetutA svarUpa guNa samartha ja che. tethI paramANu pudgalanI atyaMta maMda gatinI hetutA svarUpa T * A.(1)mAM 'thAya' pATha. | lA.(2)mAM 'samayaparyAya' pATha. pustakomAM 'bhAjana' pATha. lA.(2)no pATha lIdho che. * ma. + cha. mAM dharmAstikAya' kRti truTitaH pA:| ko.(9+12+13)+si.+P(4)+lI.(2+3)+A.(1)no pATha lIdho che. Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1570 0 sAdhAraNagatyAdihetutAvicAra:0 10/17 | Ima adharmAstikAyAghaNano paNi prasaMga thAI. anaI jo (ekanI sAdhAraNatA=) sarvasAdhAraNagati hetutAdika leI, dharmAstikAyAdi eka skaMdharUpa zuM ja dravya kalpiI. pa paramANupudgalasthitikAryahetutAsvarUpaguNopAdAnakAraNIbhUtadravyavidhayA adharmANuH, paramANupudgalA'vamA gAhasvarUpakAryanirUpitahetutAtmakaguNopAdAnakAraNIbhUtadravyavidhayA cAkAzANuH sidhyetAm, yukterubhayatra ___atha lAghavAt sarvajIva-pudgaladravyasAdhAraNAyAH gatikriyAyAH hetutAmupAdAya dharmAstikAyaH ra skandhAtmaka eva eko dravyatvAzrayaH kalpyate / evaM sarvajIva-pudgalAnugatasthitihetutAto'dharmAstikAyaH, ka sarvajIvAdidravyAvagAhanAsAmAnyasya ca hetutAyA AzrayavidhayA''kAzAstikAyo'pi lAghavAt skandhAtmaka Ni eva ekaH kalpyate, na tu paramANugatyAdyanugatakAryahetutAto nAnA dharmAdyaNudravyANi kalpyante, gauravAt / guNanA upAdAnakAraNabhUta dravya tarIke dharmANanI paNa siddhi thaI jaze. te ja rIte paramANu pudgalanI sthiti svarUpa kAryanI hetutA svarUpa guNanA upAdAnakAraNabhUta dravya tarIke adharmANanI paNa siddhi thaze. tathA paramANu pudgalanI avagAhanA svarUpa kAryanI hetutA svarUpa guNanA upAdAnakAraNabhUta dravya tarIke AkAzANunI paNa siddhi thavAnI Apatti Avaze. kema ke yukti to sarvatra tulya ja che. A AkAzANanI Apatti spaSTatA :- digaMbara vidvAno kAla dravyane eka mAnavAne badale asaMkhya kAlANu dravyano je rIte svIkAra kare che te rIte dharmadravyanA asaMkhya aNu adharmadravyanA asaMkhya aNu ane asaMkhya AkAzANu 2 dravya mAnavAnI Apatti digaMbara matamAM Avaze. pudgala paramANunI maMda gati svarUpa kArya dvArA jaNAvAyela che samayanA (= paryAyanA) upAdAnakAraNa tarIke kAlANu dravyanI siddhinI jema pudgalanI gati, pudgalanI vA sthiti ane pudgalanI avagAhanA svarUpa kArya dvArA kramazaH dharmANa, adharmANa ane AkAzANu dravyanI - siddhi thavAnI Apatti digaMbara matamAM Avaze. savataMtra dhamadravyo aMge mImAMsA che pUrvapakSa :- (.) sarva jIva ane pudgala dravyamAM anugata evI gatikriyA pratye lAghavathI skaMdhAtmaka ja eka dharmAstikAya dravya svIkAravAmAM Ave che. cauda rAjaloka vyApI eka dharmAstikAya dravya dvArA ja gati svarUpa kArya saMgata thaI zake che. to asaMkhya dharmANa dravyanI kalpanA karavAnuM gaurava zA mATe karavuM? te ja rIte sarva jIvanI ane pudgalanI anugata sthiti svarUpa kAryanI hetutAthI adharmAstikAya paNa skaMdhAtmaka eka ja dravya lAghavasahakArathI svIkAravAmAM Ave che. tathA sarva jIvAdi dravyanI sAmAnya avagAhanA svarUpa kAryanI hetutAnA Azraya rUpe AkAzAstikAya paNa lAghavasahakArathI skaMdhAtmaka ja eka dravya che - tevuM svIkAravAmAM Ave che. paramANunI gati, sthiti Adi anugata kAryanI hetutAthI asaMkhya dharmANa dravya, adharmANa dravya vagerenI kalpanA karavAmAM AvatI nathI. kAraNa ke tevI kalpanA 8 P(4)mAM "adharmA... azuddha pATha. * pustakomAM eka ja skaMdharUpa dravya...' pATha che. si.pA.no pATha ahIM lIdhela che. Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10/17 1571 . dharmAdideza-pradezakalpanAmImAMsA 0 deza-pradezakalpanA tehanI vyavahAranurodhaI pachaI karI, na caivaM dharmAstikAyAdInAM deza-pradezakalpanA anutthAnaparAhatA syAditi vAcyam, lAghavasahakRtapramANato dharmAstikAyAdiskandhAtmakadravyasiddhyuttarakAlam 'iha manuSyAdigatiH, na / tu tatra', 'iha ghaTAdisthitiH na tu tatra', 'iha cakrAdayo'vagADhAH na tu tatre'tyAdivyavahArAnurodhAd avacchedakavidhayA dharmAstikAyA'dharmAstikAyA''kAzAstikAyAnAM deza-pradezakalpanAt / dharmAdidravyANAmeva sAvacchinnagatyAdivyavahAropadhAyakabuddhivikalpito dvipradezAdyAtmako vibhAgaH 'dezaH' ityucyate, za nirvibhAgabhAgAtmakaH prakRSTo deza: 'pradeza' ityucyate iti dharmAdiSu skandha-deza-pradezatvasiddhAvapi ka lokavyavahAramUlakadeza-pradezakalpanaM na dharmAdidravyANAm aNurUpatvasAdhanAya alam iti cet ? rNi karavAmAM gaurava doSa Ave che. tethI asaMkhya kAlANu dravyanI jema asaMkhya dharmANa dravya vagerenI vyartha gauravagrasta kalpanA karavI vyAjabI nathI. zaMkA :- (ra ) jo dharmAstikAya, adharmAstikAya ane AkAzAstikAya svarUpa pratyeka dravya aMdhAtmaka hoya ane aNusvarUpa na hoya to dharmAstikAya vagere traNeya dravyamAM deza-pradezakalpanA to anutthAna parAhata banI jaze. dharmAstikAya vagere traNe dravyamAM rahela aMdhAtmakatAnuM jJAna ja deza-pradezAtmakatAnI kalpanAne ubhI thavA nahi de. che skaMdha dravyamAM vyavahArabaLathI deza-pradezakalpanA : digaMbara che samAdhAna :- (na.ya.) tamArI zaMkA vyAjabI nathI. kAraNa ke dharmAstikAya vagere traNeya dravyo aMdhAtmaka che - evuM lAghavasahakRta pramANa dvArA nizcita thayA bAda prasiddha lokavyavahAranA AdhAre te traNeyamAM dezanI ane pradezanI kalpanA karavAmAM Ave che. te prasiddha lokavyavahAra A pramANe che - "ahIM manuSyAdinI nuM gati che, tyAM nahi', "ahIM ghaTAdi rahelA che, tyAM nahi', "ahIM cakra vagere avagAhIne rahelA che, tyAM nahi - A pramANe sAvacchinna gati, sthiti ane avagAhanA saMbaMdhI uparokta sarva lokaprasiddha vyavahAra thI dharmAdi traNeya dravyomAM gati, sthiti AdinA avacchedaka rUpe dezAdinI kalpanA karAve che. sAvacchinna gati, sthiti vagere saMbaMdhI vyavahArane karAvanArI buddhinA nimitte be, traNa, cAra Adi pradezAtmaka vibhAganI 11 dharmAstikAya vagere traNeya dravyomAM ja kalpanA karavAmAM Ave che. A be, traNa Adi pradezAtmaka vibhAga e ja dharmAstikAya Adi dravyano deza kahevAya che. tathA dharmAstikAya Adi traNeya dravyono ja nirvibhAga aMzAtmaka pravRSTa deza e ja teno pradeza kahevAya che. A rIte dharmAstikAya Adi traNeya dravyomAM skaMdhAtmakatA, dezarUpatA ane pradezarUpatA siddha thaI zake che. paraMtu lokavyavahAranA AdhAre thatI deza-pradezanI kalpanA dharmAstikAya Adine aNusvarUpe siddha karavA mATe samartha nathI. - dharmANu vagerenI kalpanAnuM nirAkaraNa - spaSTatA :- ame digaMbaro pahelethI dharmAstikAya vagere dravyane aNusvarUpa nathI mAnatA. paraMtu aMdhAtmaka ja mAnIe chIe. temAM deza-pradezanI kalpanA lokavyavahAranA AdhAre pAchaLathI karavAmAM Ave che. tathA dharmAstikAyAdi paramArthathI skaMdhAtmaka hovA chatAM dezAdinI kalpanA dvArA uparokta vyavahAranI Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1572 0 kAladravyaikyApAdanam / 10/17 to sarvajIvAjIvadravyasAdhAraNavartanA hetutAguNa leInaI (samaya=) kAladravya paNi lokapramANa eka ro (baMdha) kalpiuM joII (5thAI). dharmAstikAyAdikanaI adhikArai sAdhAraNagati hetutAghupasthiti ja kalpaka chaI anaI kAladravyakalpaka te maMdANuvartanAtutvopasthiti ja chaI" - na, evaM gatisAmAnyahetutve = jIvAdidravyagatitvAvacchinnanirUpitakAraNatve dharmAstikAyadravyaikya- sAdhakatayA ucyamAne dhamakyavad = dharmAstikAyaikatvasiddhivat kSaNaikatA = kAladravyaikatAsiddhirapi __ prasajyeta / tatazca sarvajIvA'jIvadravyasAdhAraNavartanAhetutAguNamupAdAya kAladravyamapyekaM skandhAtmakaM - lokAkAzapramANaM kalpanIyaM syAt / tatazca dharmANudravyAdivat kAlANudravyakalpanA'pyasaGgataiva prasajyeta / ra nanu dharmAstikAyAdyadhikAre sAdhAraNagatihetutAdyupasthitereva tatkalpakatvam / kAladravyakalpikA ka tu mandANuvarttanAhetutvopasthitireva, na tu sarvajIvA'jIvadravyasAdhAraNavarttanAhetutAtmakaguNaviSayiNI upaNi sthitiriti lokAkAzapradezapramitakAlANudravyakalpanamiti cet ? saMgati thaI zake che. tethI asaMkhyAta dharmANa, adharmANa dravya vagerenI kalpanA jarUrI nathI. je digaMbaramatamAM lokAkAzavyApI eka kAla dravyanI Apatti che uttarapakSa :- (.) tamArI vAta vyAjabI nathI. kema ke jIvAdi dravyanI gatisAmAnya svarUpa anugata kAryanI hetutA (= jIvAdidravyagativAvacchinnanirUpita kAraNatA) eka dharmAstikAya dravyanI sAdhaka che. tethI tenA dvArA jo aMdhAtmaka cauda rAjaloka vyApI eka dharmAstikAya dravyanI tame kalpanA karatA ho to lokavyApI eka kALa dravyanI paNa siddhi thavAnI Apatti digaMbaramatamAM Avaze. tethI tulya nyAyathI sarva jIva ane che ajIva dravyamAM anugata evI vartanA nAmanuM je kArya che, te kAryanI hetunA svarUpa guNanA AdhAre A lokAkAzapramANa vyApaka skaMdhAtmaka eka kAla dravyanI paNa tamAre digaMbaroe kalpanA karavI paDaze. tethI dharmANa dravya vagerenI jema kAlANu dravyanI kalpanA paNa asaMgata ja thaze. - asaMkhya kAlANadravyanI anumiti : digaMbara alapUrvapakSa :- (na.) dharmAstikAya vagere dravyonA adhikAramAM to jIvAdi dravyonI sAdhAraNa gati -sthiti AdinI hetutAnuM jJAna e ja dharmAstikAya vagere dravyonI kalpanA karAve che. tethI asaMkhya dharmANa-adharmANa vagere dravyonI siddhi thavAnA badale eka-eka dharmAstikAya-adharmAstikAya AdinI ja kalpanA = anumiti = siddhi thAya che. jyAre kAladravyanI kalpanA to maMdagativALA paramANunI vartanA pratyenI hetutAnuM jJAna ja karAve che. sarva jIva-ajIva dravyanI sAdhAraNa = anugata varnanA pratyenI hetutA svarUpa guNadharmanuM jJAna kAMI kAladravyanI kalpanA karavAnuM nimitta banatuM nathI. tethI 14 rAjalokavyApI eka kAladravyanI kalpanA = anumiti thavAnA badale lokAkAzanA pradezonI kula saMkhyA jeTalI saMkhyAmAM kAlANudravyonI kalpanA = anumiti ame digaMbaro karIe chIe. Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10/17 asaGkhyadharmANukalpanApattiH durvArA e kalpanAIM to abhiniveza vinA bIjuM koI kAraNa nathI. 510/17ll na, evaM kalpanAyAM kiM kAraNam ? anyatrA'bhinivezAditi vicaary| anyathA'saGkhyadharmANvAdikalpanApatteH durvAratvameva prasajyeta / na hi 'sarvajIva-pudgalasAdhAraNagatyAdihetutvopasthitereva dharmAstikAyAditritayakalpakatvam, na tu paramANumandagatiprabhRtihetutvalakSaNaguNopasthiteH tathAtvam; evaM mandANuvarttanAhetutvasvarUpaguNopasthitereva kAladravyakalpakatvaM na tu sarvajIvAjIvadravyasAdhAraNavarttanAhetutAlakSaNaguNopasthiteH tathAtvam' ityatra kiJcid vinigamakaM prmaannmsti| tathA ca 'paramANumandagatyAdihetutvalakSaNaguNopasthiteH dharmANuprabhRtikalpakatvam, na tu sarvajIvA- ka 'jIvagatyAdihetutvajJAnasya dharmAstikAyAditritayakalpakatvam, evaM sarvadravyavartanAhetutvajJAnasya kAla - Ni che maMdapudgalANuvartanAno Agraha e durAgraha che : zvetAMbara ) uttarapala :- (na.) sarva jIva-ajIva dravyamAM sAdhAraNa anugata varSanA pratye kAladravyane hetu mAnavAnA badale atyaMta maMdagatithI pariNata pudgalaparamANunI varSanA (= pradezAntarasaMkramaNa pariNAma) pratye kAladravyane hetu mAnavAnuM zuM kAraNa che ? jIvAdisAdhAraNa vartanA pratye kAladravyane apekSAkAraNa mAnavAmAM eka kAladravyanI siddhi thavAthI lAghava che. chatAM maMdaparamANupudgalanI varttanA pratye kAladravyamAM kAraNatAnI kalpanA karavI e kadAgraha nathI to zuM che ? asaMkhya kAlANudravyanuM gaurava lAvanArI kalpanA karavAmAM kadAgraha sivAya bIjuM zuM kAraNa hoI zake ? A vAtane tame zAMtithI vicAro. * digaMbarano haThAgraha dharmANudravyano ApAdaka (anyathA.) jo gauravApAdaka tevI kalpanAne kadAgrahaprayukta nahi mAno to gauravApAdaka asaMkhya dharmANu-adharmANu vagere dravyonI kalpanAnI Apatti durvAra ja banaze. kAraNa ke - "sarva jIvamAM ane pudgalamAM anugata evI gati vagerenI hetutAnuM jJAna ja dharmAstikAya Adi traNa dravyanI kalpanA = Qu anuti karavAmAM kAraNa (= vyAptijJAnAtmaka kAraNa) bane che. paraMtu paramANunI atyaMta maMda gati AdinI hetutAnuM jJAna asaMkhya dharmANu Adi dravyanI kalpanA karavAmAM kAraNa banatuM nathI. jyAre sa maMdagatipariNata pudgalaparamANu dravyanI vartanAnI hetutAsvarUpa guNadharmanuM jJAna (= vyAptiprakAraka jJAna) ja kAlANudravyanI kalpanA karavAmAM nimitta bane che. sarva jIva-ajIva dravyomAM anugata evI vartanA svarUpa kArya pratyenI hetutA = apekSAkAraNatA svarUpa guNadharmanuM jJAna (= vyAptijJAna) kAladravyanI kalpanA (= anumiti) karavAmAM kAraNa banatuM nathI" - AvI kalpanA karavAmAM koI vinigamaka = ekatara5kSanirNAyaka pramANabhUta = AdhArabhUta tarka maLato nathI. (tathA.) vinigamaka pramANa na hovAnA kAraNe evI kalpanA paNa karI zakAya che ke "paramANunI maMdagati AdinI hetutAnuM jJAna (= vyAptijJAna) dharmANu-adharmANa vagere dravyonI kalpanA (= anumiti) karavAmAM kAraNa bane che. sarva jIvanI ane pudgalanI sAdhAraNa evI gati-sthiti AdinI hetutAnuM jJAna dharma-adharma Adi traNa skaMdha dravyanI kalpanA karavAnuM nimitta nathI. tathA sarva jIva-ajIva Adi dravyomAM anugata evI varSanA svarUpa kArya pratyenI hetutAnuM jJAna (= vyAptiprakA2ka jJAna) kAladravyanI = 1573 zuM Y rA Ke rza Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1574 0 mandANugateH samayajJAnopAyatA 10/17 pa dravyakalpakatvam, na tu mandANuvarttanAhetutvajJAnasya kAlANukalpakatvami'tyasyApi suvacatvAt / tathA ga cA'saGkhyadharmANuprabhRtInAM lokavyApakaikakAladravyasya vA kalpanApatteH / tatazcA'saGkhyakAlANudravyA- tmakanaizcayikakAlatattvakalpanA nArhatItyAzayaH / ___idaJcAtrAvadheyam - digambaraiH mandANugatikriyopalakSitavyAvahArikakAlAtmakaparyAyasamayopAdAnakAraNavidhayA asaGkhyeyAni naizcayikakAlANudravyANi kalpyante / zvetAmbaraistu niruktaparamANumanda gatikriyAyAH paramaniruddhanaizcayikasamayasvarUpaparijJAnopAyatvamurarIkriyate / na hi digambarairiva zvetAmbaraiH Ni mandatamagatipariNatapudgalANuvarttanAhetutvajJAnaM kAlANudravyAnumitau vyAptiprakArakajJAnavidhayA kAraNakA mityaGgIkriyate iti pUrvoktam (10/14) atra smartavyam / anumitinuM = siddhinuM kAraNa che. maMdatamagatipariNata yugalaparamANu dravyanI vartanA pratyenI hetutAnuM jJAna kAladravyanI kalpanAnuM kAraNa nathI." AvI kalpanA karavAmAM Ave to asaMkhya dharmANa dravya, asaMkhya adharmANa dravya vagerenI siddhi thavAnI pUrve kahelI Apatti durvAra banaze. athavA asaMkhya kAlANudravyanA badale lokavyApI eka kAladravyanI siddhi thavAnI Apatti digaMbaronA matamAM AvI paDaze. tethI digaMbaronI asaMkhya kAlANudravyasvarUpa naiRRyika kAlatattvanI kalpanA vyAjabI jaNAtI nathI. zaMkatattvArthabhASyamAM maMdatamagatipariNata paramANu pudgala dravyanI vartanAnI vAta paNa kAlatattvanA nirUpaNa vakhate karelI ja che ne? tethI digaMbarakRta tevI kalpanAne kema asaMgata kahI zakAya? mArI vADImAM uge te gulAba, bIjAnI vADImAM uge te dhatUro - AvI nAdirazAhI ucita to na ja kahevAya ne? 4 digaMbara-zvetAMbara saMpradAyano taphAvata ja che samAdhAna :- (gyA.) nA, tamArI A vAta vyAjabI nathI. AnuM kAraNa e che ke digaMbaramatamAM va ane zvetAMbaramatamAM ghaNo taphAvata che. digaMbaro evI kalpanA kare che ke pudgala paramANu dravyanI atyaMta maMda gati kriyAthI upalakSita vyAvahArika kAlasvarUpa paryAyasamayanuM upAdAnakAraNa naiRyika asaMkhya kAlANu e dravyo che. zvetAMbaro AvI kalpanA karatA nathI. zvetAMbara jaino to pudgalaparamANunI atyanta maMda gati kriyAne paramasUkSma naiRyika samayanA svarUpanI jANakArInA upAya tarIke svIkAre che. digaMbaronI jema zvetAMbaro maMdagati kriyApariNata pudgalANunI vartanAnI hetutAnA jJAnane kAlANudravyanI anumiti = siddhi karavAmAM vyApti jJAnarUpe kAraNa mAnatA nathI. zvetAMbaronI ane digaMbaronI mAnyatAmAM ATalo taphAvata che. A pramANe pUrve saMkSepathI A ja zAkhAnA 14 mA zlokanA vivecanamAM je jaNAvela che tene ahIM vAcakavarge yAda karavuM. zaMkA :- pUrve A ja zAkhAnA 14mA zlokamAM tattvArthavRttino je saMdarbha tame darzAvela che tenI sAthe tamArI prastuta vAtano saMvAda maLe che. tethI tamArI A vAta barAbara che. paraMtu pUrve A ja zAkhAnA 15mA zlokamAM yogazAstravRtti ane triSaSTizalAkApuruSacaritranA zlokano je saMdarbha Apyo che tenI sAthe to tamArI prastuta vAtano virodha ja Avaze ne ?! kAraNa ke tyAM to spaSTapaNe lokAkAzanA Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10/17 * samayaparijJAnasya upAyAntarA''vedanam / 1575 pUrvam (10/06) 35tti mulya zAna" (po.za.9/16/manIva.12, tri.za.pu.4/4/274) rUtyAviMda | yogazAstravRttyAdivAkyaM tu nirUDhalakSaNayA lokAkAzapradezasthapudgalaparamANudravyANi bodhayatIti yA vakSyate'traivA'gre (10/19) iti na kazcid virodhaH iti bhAvanIyaM suukssmekssikyaa| ___ kiJca, mandANugatikriyAyA eva naizcayikasamayajJAnopAyatvamiti ekAnto'pi nAstyanekAntavAdinAm, prakArAntareNA'pi ttsiddheH| tathAhi - loSTasya hi pravibhajyamAnasya yasminnavayave pari- 2 mANApakarSakASThA so'pakarSAvadhiH yathA paramANuH tathA paramApakarSaparyantaH kAlaH samayaH pUrvAparabhAgavikalakAlakalAlakSaNa iti vyavasthAyAH sambhavAt, paramANau apakRSTadravyatAratamyavizrAntivat Na samaye'pakRSTakAlatAratamyavizrAntyA nyaayytvaat| smmtnycedmnyessaampi| taduktaM vyAsena pAtaJja- kA pratyeka pradezamAM rahelA kAlANudravyone ja mukhya kAla tarIke jaNAvela che. jyAre tame to ahIM teno asvIkAra karI rahyA cho. * kAlANudravyo upacarita - zvetAMbara ja samAdhAna :- (pUrva) nA. tamArI A zaMkA vyAjabI nathI. kAraNa ke pUrve 15mA zlokamAM ahIM yogazAstravRtti vagerenA sAkSI pAThamAM mukhya kALa tarIke je kAlANu dravyano ullekha karela che tenI nirUDha lakSaNA karavAnI che. matalaba ke kAlANudravyo nirUDha lakSaNAthI lokAkAzanA pradezomAM rahenArA pudgala paramANu dravyono bodha karAve che. matalaba ke kAlANudravya paramArthathI svataMtra nathI paNa upacarita che. A vAta AgaLa 19mA zlokamAM vistArathI jaNAvavAmAM Avaze. tenAthI spaSTa thaI jaze. tethI ahIM amArI vAtamAM virodhane koI avakAza nathI. A vAta sUkSma buddhithI ahIM UMDANapUrvaka vicAravI. 0 anya rIte naiRRyika samayanI siddhi che (viSya.) vaLI, bIjI mahattvanI vAta e che ke aNunI atyanta maMdakriyA e ja naiRRyika samayanI jANakArI meLavavAno upAya che - evo ekAnta paNa anekAntavAdI evA jainone mAnya nathI. kAraNa ke va bIjI rIte paNa naiRRyika sUkSmatama samayanI siddhi zakya che. te A rIte - mATInuM Dhepha bhAMgavAmAM Ave to tenA nAnA-nAnA aneka avayavo utpanna thAya che. A rIte bhAMgI rahelA mATInA DhephAno nAnAmAM meM nAno je avayava haze tenuM parimANa = kada sauthI nAnuM haze. A rIte parimANanA apakarSanI parAkASThA je avayavamAM hoya che te apakarSanI avadhi (Limit) bananAra dravyane jema paramANu kahevAmAM Ave che tema parama apakarSano jyAM cheDo = aMta Ave tevA kALane samaya kahevAmAM Ave che. jema paramANumAM pUrvAparavibhAga nathI hoto tema samayamAM pUrvAparavibhAga nathI hoto. matalaba ke dravyano niraMza aMza jema paramANu kahevAya tema kALanI niraMza = nirvibhAjya evI kalA samaya kahevAya. A pramANe naiRyika samayanI siddhi karavAnI vyavasthA saMbhave ja che. kema ke jema paramANumAM apakRSTadravyataratamatAnI vizrAnti thAya che tema samayamAM apakRSTakALataratamatAnI vizrAnti mAnavI e nyAyocita che. mAtra A bAbata amane jainone ja mAnya che - evuM nathI. anya darzanakArone paNa A vAta mAnya che. tethI ja vyAsa maharSie pAtaMjalayogasUtrabhASyamAM nikhAlasapaNe sUkSmabuddhithI jaNAvela che ke "jema parama apakarSanuM sImAbhUta dravya Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1576 kAlasyA'pakSapAtitvam / 20/17 layogasUtrabhASye "yathA'pakarSaparyantaM dravyaM paramANuH evaM paramApakarSaparyantaH kAlaH kSaNaH" (pA.yo.sU.3/52- pR.282) rUti vimAnanIyam | ' prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - kAla eko bhavatu aneko vA paraM sa sarveSAM sAdhAraNa iti rA tu sunizcitam / na hi kasyA'pi zrImato yugapat samayadvitayaM sampadyate, na vA kasyA'pi daridrasya ma eko'pi samayo nopasantiSThate, kAlasya sarvAn prati niSpakSapAtatvAt / adyAvadhi anantA AtmArthina of AtmahitaM prasAdhya mokSaM gtaaH| vayaM tu adyApi atraiva sthitaaH| na hyatra kAlaH kiJcidapi apraadhyte| kAlAparAdhamavagaNya svapramAdamaparAdhatayA'bhyupagamya apramattatayA jinAjJApAlanapravRttau " aatmshreyolaabho'vilmbenopsmpdyte| jinazAsana-sadguruprabhRtilAbhena sAmprataM kAlaH asmAkamanukUla Na eva / apramattatAmAdAya vayaM yathA kAlAnukUlAH syAmaH tathA kAryam / kAlANuvad niSpakSapAtitA kA sarvAn prati asmAbhiH avlmbniiyetyupdeshH| tatazca "kalmaSakSayato muktiH" (yo.sA.prA.8/23) iti yogasAraprAbhRte amitagatidarzitA saGgatA syAt / / 10/17 / / paramANu kahevAya che, tema parama apakarSano jyAM cheDo Ave che te kALa e samaya kahevAya. A bAbatanI paNa ahIM UMDANathI vicAraNA karavI. apramatta ane niSpakSa bano : kAla ja AdhyAtmika upanaya - kALa tattva eka hoya ke aneka paraMtu eTaluM to sunizcita che ke kALa badhA mATe sAdhAraNa (common) che. koI paNa zrImaMtane jIvavA mATe ekIsAthe be samaya maLatA nathI. tathA a koI paNa garIbane tyAre jIvavA mATe eka paNa samaya na maLe tevuM banatuM nathI. koI paNa jIva pratye kALa pakSapAta karato nathI. atyAra sudhInA dIrgha bhUtakALamAM anaMtA jIvo AtmakalyANa sAdhIne mokSamAM vA pahoMcI gayA. ApaNe haju ahIM ja rahelA chIe. AmAM kALano kazo vAMka nathI. kALano vAMka kADhavAnA badale ApaNA pramAdane gunegAra TharAvI, apramattapaNe jinAjJApAlanamAM pravRtta thaIe to AtmakalyANa rasa bahu najIkanA kALamAM prApta thayA vinA na rahe. jinazAsana, sadguru vagerenI prApti thavAthI hamaNAM kALa to ApaNane anukULa ja che. ApaNe apramatta banavA dvArA kALane anukULa banIe te jarUrI che. tathA kAlANanI jema ApaNe sarva pratye niSpakSa banIe te jarUrI che. ATalo bodhapATha A zloka dvArA meLavavA jevo che. tenA lIdhe saMkleza kSINa thavAthI je mukti yogasAraprAbhUtamAM digaMbarAcArya amitagatie darzAvelI che, te saMgata thAya che. (10/17) -(lakhI rAkho DAyarImAM....4) vAsanA bIjAnI ALapaMpALamAM ane bIjAne saMbhaLAvavAmAM aTavAya che. upAsanA potAne saMbhALavAmAM ane paramAtmAne sAMbhaLavAmAM sAvadhAna che. Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10/18 0 apradezasUtra-paryAyasUtravicAra: 1577 apradezatA re sUtri anusarI, jo aNu kahiche re teva; to paryAyavacanathI joDII, upacAraI savi eha /10/18 (179) sama. havaI jo Ima kahasyo je "sUtri kAla apradeza kahiu chI. parakIyayuktyantaramupadarzya nirAkaroti - 'apradezatve'ti / apradezatvasUtrAli kAlANuH kathyate ydi| ta paryAyasUtrAddhi sarvamevoparivAra/28 prakRte daNDAnvayastvevam - yadi apradezatvasUtrAd hi kAlANuH kathyate tarhi paryAyasUtrAt / sarvameva aupacArikaM hi / / 10/18 / / ____ prajJApanAyAM tRtIye alpa-bahutvapade dharmAstikAyAdigocarAyAM dravyArthapradezArthatayA'lpabahutvapRcchAyAm za "addhAsamae na pucchijjai, paesA'bhAvA" (prajJA.3/79/pR.140) iti kAlasya apradezatvamAveditaM ... zyAmAcAryeNa | tadvRttau zrImalayagirisUribhiH "paramANUnAM samudAyaH tadA skandho bhavati yadA te parasparasApekSatayA / pariNamanti, parasparanirapekSANAM kevalaparamANUnAmiva skandhatvA'yogAt / addhAsamayAstu parasparaM nirapekSA eva, Na vartamAnasamayabhAve pUrvAparasamayayorabhAvAt / tato na skndhtvprinnaamH| tadabhAvAcca nA'ddhAsamayAH pradezAH kA kintu pRthag dravyANyeva" (pra.3/79 pR.140) ityuktam / atra hi skandhapariNAmAbhAvena pradezAnAtmakatvAd avatarakikA - digaMbara vidvAno kAlANudravyanI siddhi mATe navI dalIla kare che. te yuktine dekhADIne tenuM nirAkaraNa graMthakArazrI AgaLanA zloka dvArA kare che : zlokArdha - jo apradezatvadarzaka AgamasUtranA AdhAre tame kAlANunuM nirUpaNa karatA ho to paryAyasUtrathI kAladravya_pratipAdaka sarva zAstravacana aupacArika ja jANavA. (10/18) apradezasUtra vicAra . vyAkhyArthI :- prajJApanA sUtranA trIjA alpa-bahatvapadamAM astikAyadvAramAM dravyArthatAnI ane A pradezArthatAnI apekSAe dharmAstikAyAdi saMbaMdhI alpa-bahutvano prazna upasthita thatAM pannavaNAsUtrakAra va zrIzyAmAcArya nAmanA pUrvadhara maharSie evuM jaNAvela che ke "addhAsamaya (= kALa) alpa-bahu-pRcchAmAM pUchavAmAM nathI Avato. kAraNa ke temAM pradeza = niravayava aMza ja nathI." pannavaNAvRttimAM uparokta sa sUtranI spaSTatA karatAM zrImalayagirisUrijIe jaNAvela che ke "paramANuono samUha tyAre aMdha bane che ke jyAre teo paraspara sApekSarUpe pariName. kevala paramANuonI jema paraspara nirapekSa evA pudgaladravyomAM skaMdhapariNAma hoto nathI. addhAsamayo to paraspara nirapekSa ja hoya che. kAraNa ke vartamAna samaya hoya tyAre atIta-anAgata samayo hAjara ja nathI hotA. tethI addhAsamayomAM skaMdhapariNAma hoto nathI. skaMdhapariNAma na hovAthI addhAsakayo pradezAtmaka nathI, paraMtu svataMtradravyo ja che.' ahIM zrImalayagirisUrijIe skaMdhapariNAmanA abhAvathI addhAsakayo pradezAtmaka banI zakatA na hovAthI svataMtra 1. zraddhAsamaya: pRtha, praveza mAvat | Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1578 * kAladravyatvoktiH aupacArikI / 10/18 Na tehanaI anusAraI (haka) kAla aNu kahiI", to paryAyavacanathI joDII) sarvaI jIvAjIvaparyAyarUpa 1 ja kAla kahiu chaI, "tehamAMhaI virodha bhayathI dravyakAla paNi kima kaho cho ? - addhAsamayAnAM svatantradravyatvaM kaNThata uktameva / - uttarAdhyayanabRhadvRttau zAntisUribhiH "addhA = kAlaH, tadrUpaH samayaH = addhAsamayaH, nirvibhAgatvAccA'sya na deza-pradezasambhavaH" (u.sU.36/6) ityevam addhAsamayA'pradezatvaM samarthitam / ataH apradezatvasUtrAt ma = kAlA'pradezatvapratipAdaka-prajJApanAsUtraprabhRtivacanAd hi = eva kAlANuH 'kAlaH lokAkAzapramitAf'NudravyAtmakaH abhyupagantavya eva' iti yadi kathyate digambaraiH, ___ tarhi "kimayaM bhaMte ! kAlo tti pavuccai ? goyamA ! jIvA ceva ajIvA ceva" (jIvA.) iti paryAyasUtrAd = jIvA'jIvaparyAyAtmakakAlapratipAdakajIvAjIvAbhigamasUtrAt 'kAlaH jIvAjIvaparyAyANa tmakaH' ityapi kathaM norarIkriyate ? kAlasyA'tiriktadravyatvAbhyupagame kiM jIvAjIvaparyAyAtmakakA kAlapratipAdakasUtravilopabhItiH tava nAsti ? tasmAt sarvameva kAlagatadravyatvapratipAdakaM (1) dravyasvarUpa ja che - ema spaSTapaNe jaNAvela ja che. | (utta) uttarAdhyayanabRhadruttimAM zrI zAMtisUrijIe "addhA = kALa. kALasvarUpa samaya = addhAsamaya. te nirvibhAga = niraMza hovAthI temAM deza-pradezano saMbhava nathI - A pramANe addhAsamayamAM apradezatvanuM samarthana karela che. Ama prajJApanA sUtra vageremAM kALa tattvane apradeza tarIke jaNAvela hovAnA lIdhe ja tenA AdhAre lokAkAzapradezapramANa aNudravyAtmaka kAla tattvano svIkAra avazya zvetAMbaroe karavo paDaze" - Ama digaMbaro kahe che. (tardei.) upara pramANe jo digaMbaro kahetA hoya to digaMbara vidvAnoe kALane paryAya tarIke darzAvanAra * AgamasUtrano paNa svIkAra karavo joIe. jIvAjIvAbhigamasUtramAM praznottarI svarUpe jaNAvela che ke : prazna :- "he bhagavaMta ! A kALa tarIke zuM kahevAya che ?' uttara :- "he gautama ! jIvo e ja kALa kahevAya che tathA ajIvo ja kALa kahevAya che." paryAya dravyathI kathaMcit abhinna hovAnA kAraNe jIvAjIvaparyAyAtmaka kALane jIvAjIvasvarUpe uparokta AgamasUtramAM darzAvela che. A sUtra jIvanA ane ajIvanA paryAyasvarUpa kALanuM pratipAdana kare che. tethI jo digaMbaro pannavaNAsUtranA AdhAre aNusvarUpa kAladravyano svIkAra karatA hoya to jIvAjIvAbhigamasUtranA AdhAre "kALa jIva-ajIvanA paryAyasvarUpa che' - Avo svIkAra kema nathI karatA? kALane atirikta dravya tarIke svIkAravAmAM te digaMbaro ! jIva-ajIvanA paryAyasvarUpa kALa tattvane darzAvanAra jIvAjIvAbhigamasUtranA vacanano uccheda thavAno bhaya zuM tamane nathI lAgato ? tevo bhaya tamane digaMbarone lAgavo ja joIe. tethI kALamAM rahela dravyatvanuM pratipAdana karanArA badhA ja zAstravacanone tamAre aupacArika ja mAnavA joIe. ko.(9)+si.mAM "tehano pATha. 4 lA.2mAM "nayathI pATha. 1. hima madratta ! vAta: ti procate ? gautama ! navA jaiva manAvATa vaivA Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10/18 0 kAladravyatve sarvasammatatvA'bhAvaH / 1579 teha mATaI kAlanaI dravyatvavacana tathA lokAkAzapradeza pramANa aNuvacana e sarva upacAraI joDII. mukhya vRtti te paryAyarUpa kAla ja sUtrasaMmata chaI. ta va "jAnacce (ta.pU/38) IhAM ? vacanaI sarvasammatatvAbhAva sUciuM. 10/18 "kAlazcetyeke" (ta.sU.5/38) iti pUrvoktaM (10/13) tattvArthasUtravacanam, (2) "lokAkAzapradezasthAH bhinnAH pa rAttAvA" (yo.zA.9/96).1ra/pR.37, tri.za.pu.4/4/274) ti pU% (10/96) yogazAstravRtti-triSTi zAjApurUSaritravAna, () "ilvadA savvavA patrA" (pa.pU.ra1/4/734) ti pUrvo (10/02) bhagavatIsUtravacanam, (4) "loyAyAsapadese ikkikke je ThiyA hu ikkikkA" (bR.dra.sa.22) iti pUrvoktaM (10/14) bRhadravyasaGgrahaprabhRtivacanaJca aupacArikam = AropitadravyatvapratipAdakaM hi = eva vijJeyam / za mukhyavRttyA tu jIvAjIvAbhigamAdyanusAreNa jIvAjIvaparyAyAtmaka eva kAla aagmsmmtH| ata ka eva "kAlazcetyeke" (ta.sU.5/38) iti pUrvokte (10/13) tattvArthasUtre umAsvAtivAcakaziromaNibhiH / # kALadravya_pratipAdaka sUtro aupacArika & kALamAM dravyatvanuM pratipAdana karanArA zAstravacano nIce mujaba jANavA. (1) "amuka AcArya bhagavaMto "kALa dravya che' - A pramANe kahe che" - AvuM tattvArthasUtramAM zrIumAsvAtijI mahArAje jaNAvela che. pUrve (10/13) A saMdarbha darzAvela hato. (2) "lokAkAzanA pratyeka pradezamAM judA-judA kAlANudravyo rahelA che' - A pramANe pUrvokta (10/15) yogazAstravRtti ane triSaSTizalAkApuruSacaritra saMdarbhamAM jaNAvela che. (3) "cha prakAranA sarva dravyo batAvelA che' - A pUrvokta (10/12) bhagavatIsUtravacana. (4) "lokAkAzanA eka-eka pradezamAM je eka-eka aNuo rahelA che te kAlANu dravyo che' - zuM AvuM pUrvokta (10/14) bRhadravyasaMgrahagAthAmAM (digaMbara graMthamAM) jaNAvela che. A zAstravacano kALamAM je dravyatvanuM pratipAdana kare che, te dravyatva aupacArika = Aropita che. tethI CIT kALagadravya_pratipAdaka te badhA ja zAstravacano aupacArika = Aropitadravya_pratipAdaka che - tema jANavuM. # mukhyatayA kAla paryAyAtmaka che . (mukya) mukhyavRttithI = paramArthathI to, jIvAjIvAbhigamasUtra vagere mujaba, jIva ane ajIva dravyanA paryAyasvarUpa ja kALa che. A ja vAta jainAgamasaMmata che. A ja kAraNathI "vaphAtatya' A pramANe pUrvokta (10/13) tattvArthasUtramAM vAcakaziromaNi zrIumAsvAtijI mahArAje "" zabda dvArA "amuka AcArya bhagavaMto kALane dravya mAne che' - Ama jaNAvela che. tenAthI paNa sUcita thAya che ke "kALa nirupacarita dravya che' - A vAta sarva jainAcAryone mAnya nathI ja. jo sarva pUrvAcAryone kALa dravya tarIke mAnya hoya to "ve' zabdano prayoga umAsvAtijI mahArAja zA mATe kare? tethI moTA bhAganA pUrvAcAryone "kALa e paryAya che' - AvuM ja mAnya che. Ama yuktithI paNa phalita thAya che. "pa" zabdathI umAsvAtijI 8 lI.(3)mAM "pradezaparamANuvacana pATha. 1 lA.(2)mAM "joDInaI" pATha. 1. Sar3ivadhAni sarvvadravyANi prjnyptaani| 2. lokAkAzapradezeSu ekaikeSu ye sthitAH hi ekaike| Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1580 * vartanAparyAye kAladravyatvoktiH aupacArikI 10/18 'eke' ityuktyA kAlasya nirupacaritadravyatve sarvasammatatvAbhAvaH svakIyA'svarasazca suucitH| pravRtta "naM vattAvo kAno vadhvAna veva pannAvo" (vi...126) rUti pUrvotteyAra (10/03) rA vizeSAvazyakabhASyagAthAyA vyAkhyAyAM zrIhemacandrasUrINAM "yad = yasmAt kAraNAt "kAlazcetyeke" (ta.sU.5/ - 38) iti vacanAd vartanAdirUpaH kAlo dravyANAmeva paryAyaH, na punaranyaH kazcid samayAvalikAdirUpaH" (vi.A..126 tha.) rUtyuriSi kadanIyA manarNimA - - za nanu pratidravyaM vartanAvyatiriktAnantaparyAyANAM sattve'pi kutaH tAn vimucya kevalaM varttanApariNAme ka eva dravyatvamupacaryate iti cet ? go atrocyate, varttanApariNAmasya sakalaparyAyasahakAritvena sarvadravyAnugatatvena ca mukhyaparyAyatvAt ____ tatraiva nirUDhalakSaNayA dravyatvopacAreNa kAlavyavahAraH (na.ca.sA.vi.pR.129) iti nayacakrasAravivaraNe devacandravAcakAH praahuH| mahArAje "kALa svataMtra dravya che" - A bAbatamAM potAno asvarasa paNa sUcita karela che. tethI "mukhyavRttithI kALa svataMtra chaThTha dravya che' - A bAbata jainAgamasaMmata nathI. A pramANe nizcita thAya che. laI "nira ' sUtrathI paryAyAtmaka kALanI siddhi che () pUrve (10/13) darzAvela vizeSAvazyakabhASyagAthAmAM jaNAvela che ke "vartanAdisvarUpa kALa dravyono ja paryAya che." tenI vyAkhyAmAM mAladhArI zrI hemacaMdrasUrijI mahArAje spaSTapaNe jaNAvela che ke "tattvArthasUtramAM vAvetye" - A mujaba zrIumAsvAtijI mahArAjanA vacanathI siddha thAya che che ke vartanAdisvarUpa ja kALa che. tathA e dravyono ja paryAya che. paraMtu paryAyabhinna samaya-AvalikAAdi 15 svarUpa bIjo koI svataMtra kALa nathI." zrIhemacandrasUrijInI A vAta paNa paMDitoe prastutamAM khAsa dhI yAda karavA yogya che. kema ke vizeSAvazyakabhASyavyAkhyAkArazrIe to " vAvetye' - A tattvArthasUtrathI ja kALane paryAyAtmaka jaNAvela che. A eka vilakSaNa paNa noMdhapAtra bAbata che. paMDita jIvoe tenA rasa upara UMDo UhApoha karavA jevo che. A vacana kALane spaSTapaNe paryAyarUpe ja jaNAve che. zaMkA :- (nA) pratyeka dravyamAM vanA sivAyanA paNa anantA paryAyo vidyamAna che ja. to temAMthI bIjA koI paNa paryAyane dravyasvarUpe zAstrakAre kema jaNAvyA nathI ? tathA te tamAma paryAyone choDIne phakta eka varNanA paryAyamAM ja dravyatvano Aropa zA mATe karyo che ? * mukhya paryAya hovAthI varNanAmAM kAladravyaupacAra ja samAdhAna :- (tro.) ahIM javAba e apAya che ke vartanApariNAma dravyavartI sarvaparyAyo pratye sahakArI che temaja sarvadravyamAM anugata che. tethI varNanA mukhya paryAya che. te kAraNe vartanAparyAyamAM ja nirUDhalakSaNAthI dravyatvano Aropa karIne kAla tarIke vyavahAra thAya che - A mujaba kharataragacchIya upAdhyAya zrIdevacandrajIe nayacakrasAravivaraNamAM jaNAvela che. 1, tha vartanAviSa: lo drathAnAM caiva paryAya Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10/18 * svatantrakAladravyanirAsa: 0 1581 svasamayanirUpaNAvasare zrIzIlAGkAcAryeNa AcArAGgavRttau "acittadravyaM dvidhA - arUpi rUpi c| pa arUpidravya tridhA - ghaIDaghaiDaDAemitram" (.zu..9/1ra/3./q.63/na..972/.981) rUti yaduktaM tataH tanmate'pi kAlaH paramArthataH paryAyAtmaka eva sidhyati / "ajIvAH tu arUpiNaH dharmA'dharmA''kAzAstikAyAH" (A.ni.1057 gAthAyAH bhASyasya 195 gAthAyAH hA.vR.) ityevam AvazyakaniyuktilaghubhASyahAribhadrIvRttivacanam, "ajIvAH dharmAdayaH catvAro'stikAyAH" (a.vya.pR.1) iti anekAntavyavasthAvacanaM ca kAlasya svatantradravyatvaM prtikssiptiityvdheym| paramArthataH kAlasya vartanAdiparyAyarUpatvAdeva antaraGgatvam AmnAtam, na tu kSetravad bahiraGgatvam / ata eva AvazyakaniyuktivRttau zrIharibhadrasUribhiH "kAlasya ca dravyaparyAyatvAt, antaraGgatvAd" (A.ni.612 .9.999) rUtyum | zIlAMkAcAryamate kALa savataMtradravya nathI 4 (a.) jainadarzananA siddhAMtane jaNAvavAnA avasare zrIzIlAMkAcAryajIe AcArAMgavyAkhyAmAM 179 mI niryuktigAthAnuM vivaraNa karatI vakhate jaNAvela che ke "acitta = ajIva dravya be prakAre che - (1) arUpI ane (2) rUpI. tathA arUpI dravya traNa prakAre che. (1) dharmAstikAya, (2) adharmAstikAya ane (3) AkAza. A traNa bhede arUpI dravya che. Ano artha e thayo ke temanA mate paNa kALa paramArthathI dravyAtmaka nahi paNa paryAyAtmaka ja che. jo kALa temane pAramArthika dravya tarIke mAnya hota to temaNe arUpI dravya traNanA badale cAra batAvyA hota. mATe Agamika vyAkhyAkAronA mate paNa kALa paramArthathI paryAyAtmaka ja siddha thAya che. hI arUpI ajIvadravya tarIke kALa asaMmata , ("manI) AvazyakaniryuktimAM caturvizatistavanA vivaraNa avasare laghubhASyanI vyAkhyAmAM na zrIharibhadrasUrijIe "ajIva arUpI dravyo dharmAstikAya, adharmAstikAya ane AkAzAstikAya che' - AvuM je jaNAvela che te paNa kALane svataMtra dravya mAnavAno niSedha kare che. jo svataMtra dravya tarIke teozrIne mAnya hota to cothA arUpI ajIva dravyasvarUpe kALano ullekha temaNe tyAM avazya karyo hota.paraMtu teozrIe tevo nirdeza karyo nathI. tethI kALa paramArthathI paryAya tarIke ja siddha thAya che. A vAtane paNa vAcakavarge khyAlamAM rAkhavI. tathA mahopAdhyAya zrIyazovijayajIe anekAntavyavasthA graMthanA prAraMbhamAM ja dharmAstikAya vagere cAra astikAyane ja ajIva tarIke jaNAvela che. jo temanI dRSTimAM kALa svataMtra dravya hota to temaNe cAra astikAya ane kALa - ema pAMca ajIva dravyano ullekha karyo hota. paraMtu teozrIe te mujaba ullekha karela nathI. tethI paNa kALa paramArthathI paryAya tarIke ja siddha thAya che. kALa aMtaraMga tatva che (paramA.) paramArthathI kALa dravyAtmaka nahi paNa vartanAdi paryAyasvarUpa ja che. tethI ja kALa aMtaraMga tattva tarIke mAnya che. kSetranI jema kALa jIvAdi dravyathI bahiraMga nathI. A ja kAraNasara zrIharibhadrasUrijIe AvazyakaniryuktivRttimAM jaNAvela che ke "kALa dravyano paryAya che. tethI te dravyanuM aMtaraMgasvarUpa che." Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1582 * ekAdazadhA kAlatattvaM paryAyAtmakameva 10/18 ye'pi Avazyakaniryuktau dazavaikAlikaniryuktau ca " davve, addha, ahAuya uvakkame desa-kAlakAle y| taha ya pamALe vaLe bhAve" (ni.660 + 6.vai.9/9/ni.99) 'tyAvinA jAtaEAvaza mevA zitA, rA tato'pi nA'tiriktakAladravyasiddhiriti tadvyAkhyAvilokanAdavasIyate / zrIharibhadrasUribhiH " dravyakAlaH vartanavinakSa" (gA.na.660 hAri.vR. + 7.vai.9/9/ni.99 rR.) phatyAdri tanumayavRttau vyattIvRtam| paryAyarUpatayA tattvata ekarUpasyApi kAlasya kiJcinmAtravizeSavivakSayA 'dravyakAlaH, addhAkAlaH' ityAdirUpeNa ekAdazadhA kAlavyapadezaH pravartate / idamevAbhipretya pUrvokta (10/13) rItyA vizeSAvazyakabhASye kR 2" jaM vattaNAirUvo vatturaNatthaMtaraM mao kAlo / AhAramittameva u khettaM teNaMtaraMga so|| " (vi. A.bhA. 2027), Ni "so vattaNAirUvo kAlo davvassa ceva pajjao / kiMcimmettaviseseNa dvvkaalaaivveso||" (vi.A.bhA.2029) ityuktm| itthaJca, ""sUrakiriyAvisiTTo...." (vi.A.bhA.2035) ityAdivizeSAvazyakabhASyasaMvAdena pUrvaM ( 10/12 ) yaH addhAkAlaH darzitaH so'pi paramArthataH paryAyarUpatayaiva draSTavyaH / 3 1] ]] navatattvaprakaraNavRttau sumaGgalAbhidhAnAyAM zrIdharmasUriNA "kAlaH nizcaya vyavahArabhedAbhyAM dvividhaH / tatra * bhadrabAhusvAmIne svataMtra kALadravya mAnya nathI Cu (yeSi.) zrIbhadrabAhusvAmIjIe AvazyakaniyuktimAM tathA dazavaikAlikaniyuktimAM "(1) nAmakALa, (2) kSetrakALa, (3) dravyakALa, (4) addhAkALa, (5) yathAAyuSka kALa, (6) upakramakALa, (7) dezakALa, (8) kAlakALa, (9) pramANakALa, (10) varNakALa ane (11) bhAvakALa' - A pramANe kALatattvanA je 11 bheda (= nikSepa) dekhADelA che tenAthI paNa jIva-ajIvabhinna svataMtra kALadravyanI siddhi thaI zakatI nathI. tenI vividha vyAkhyAo jovAthI A bAbata spaSTatayA jaNAya che. 'dravyakAla vartanAdiparyAyasvarUpa che' - ItyAdi bAbata zrIharibhadrasUrijIe te banne niryuktinI vyAkhyAmAM jaNAvela che. matalaba ke AvazyakaniryuktimAM jaNAvela dravyakAla paNa dravyAtmaka nathI to kALanA anya prakAro to kaI rIte svataMtra dravyAtmaka saMbhave ? Ama kALa paryAyasvarUpa hovAnA lIdhe paramArthathI ekasvarUpa che. chatAM paNa thoDIka vizeSatAnI dRSTie dravyakALa, addhAkALa vagere 11 prakAre kALanA bhedane darzAvanAro vyavahAra pravarte che. A ja abhiprAyathI pUrve (10/13) darzAvyA mujaba vizeSAvazyakabhASyamAM jaNAvela che ke "je kAraNe 'vartanAdirUpa kALa navIna -prAcInasvarUpe vartanAra dravyathI abhinna che' - AvuM AgamasaMmata che, te kAraNe kALa aMtaraMga tattva che. kSetra to dravyano AdhAramAtra che. (tethI Adheya dravyathI kSetra abhinna nathI.) te vartanAdisvarUpa kALa e dravyano ja paryAya che. lezamAtra taphAvatanI vivakSAthI dravyakALa, addhAkALa vagere vyavahAra pravarte che." A rIte kALanA 11 bhedo paryAyAtmaka kALane ja darzAvanArA hovAthI pUrve (10/12) vizeSAvazyakabhASyanA saMvAdathI sUryakriyAviziSTa je addhAkALa jaNAvela hato, te paNa paramArthathI paryAyasvarUpa ja jANavo, dravyAtmaka nahi. * kALanA be bheda : zrIdharmasUrijI ** (nava.) navatattvaprakaraNanI sumaMgalA vyAkhyAmAM zrImad vijaya dharmasUrijIe jaNAvela che ke "kALa s 1. dravyamaddhA yathA''yuzcopakramo deza-kAlakAlau ca / tathA ca pramANaM varNo bhAvaH / 2. yad vartanAdirUpo vartituranarthAntaraM mataH kAlaH / AdhAramAtrameva tu kSetraM tenAntaraGgaM saH / / 3 sa varttanAdirUpaH kAlo dravyasyaiva paryAyaH / kiJcinmAtravizeSeNa dravya-AtAvivyapavezaH || 4. sUrakriyAviziSTa Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10/18 0 naizcayika-vyAvahAriko kAlau paryAyAtmako eva 0 1583 (1) vartanAdiparyAyasvarUpo naishcyikH| (2) jyotizcakrasya bhramaNajanyo yaH samayA''valikA-muhUrttAdilakSaNa: kAlaH sa ca vyAvahArikaH / vastutastu ayaM kAlo na paramANusamudAyAtmakaH kintu sarvadravyeSu vartanAdiparyAyANAM sarvadA sadbhAvAd upacAreNa kAlo dravyatvena ucyate" (na.ta.gA.6/vR.pR.26) iti yaduktaM tadapyatra pa samAkalitasamayarahasyaiH samanusandheyam / tatazca kAlasya na klRptadravyAtiriktadravyatvaM pAramArthikamiti rA AgamayuktyanusAreNa dRDhataramavadheyam / prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - viruddhatvenAvabhAsamAnAnAM dravya-paryAyAnyatarAtmakakAlapratipAdakazAstravacanAnAM gauNa-mukhyabhAvena saGgatiH granthakRtA kRtA, na tu ekamapi zAstravacanamapramANatayA za niSTaGkitam / etAvatA'yamatropadezo grAhyaH yaduta viruddhatvena avabhAsamAnA kasyApi uktiH yAvad ke arthasAGgatyamiyati tAvad vivekapUrvaM taduktisamanvayakRte audAryaM mAdhyasthyaJca asmAbhiH vyavahAre / dhAryam / itthameva naH zuddhabhAvasyAdvAdapariNatiniSpattiH syAt / anyathA syAdvAdaH zAstre evaNa jIvet, na tvasmAsu / parakIyAzayamavijJAya, tadanyAyaparihAraprayatnaM vimucya, kevalaM dveSabhAvena tadukti- kA khaNDanapariNatiH yAvad na vilIyeta tAvanna zuddhabhAvasyAdvAdalabhyaH "mokSaH = karmavimukta AtmA" (ta.phU.9/9 vR-pR.76) rUti tattvArtharimIvRtto to mokSaH suttama tA10/18nA nizcaya-vyavahAranA bhedathI be prakAre che. temAM (1) naiRyika kALa vartanAdi paryAyasvarUpa che. (2) tathA jyotizcakranA bhramaNathI utpanna thanAra je samaya, AvalikA, muhUrnAdisvarUpa kALa che te vyavahArika kALa che. vAstavamAM to kALatattva paramANasamudAyasvarUpa nathI. paraMtu sarva dravyomAM vartanAdi paryAyo sarvadA vidyamAna hovAthI upacArathI kALa dravya kahevAya che." jainAgamasiddhAntanA rahasyonA jANakAra samayavettA vidvAnoe A bAbatanuM prastutamAM samyapha anusaMdhAna karavuM. tethI Agama ane yukti anusAra, pramANasiddha jIvAdi pAMca dravyathI atirikta kALa dravya nathI' - Ama daDhapaNe avadhAraNa karavuM. che vivekapUrvaka samanvaya karavAnI udAratA keLavIe che AdhyAlika upanaya :- kALamAM dravyAtmakatAnuM ane paryAyAtmakatAnuM pratipAdana karanAra zAstravacano paraspara virodhI lAge. tema chatAM graMthakArazrIe banne prakAranA zAstravacanonI saMgati gauNa-mukhyabhAva | dvArA karela che. paraMtu koI paNa zAstravacanane khoTuM TharAvela nathI. AnA uparathI ApaNe eTalo bodhapATha levA jevI che ke koI paNa vyaktinI virodhI lAgatI vAtanI jyAM sudhI je pramANe arthasaMgati sArI rIte thaI zakatI hoya tyAM sudhI tenI vAtano te pramANe vivekapUrvaka samanvaya karavAnI udAratA tathA madhyasthatA ApaNe vyavahAramAM paNa dhAraNa karavI ja joIe." AvuM bane to ja zuddha bhAvasyAdvAdanI pariNati ApaNAmAM pAMgarI zake. bAkI syAdvAda phakta zAstramAM jIvato rahe, ApaNA AtmAmAM nahi. sAmenI vyaktinA Azayane samajyA vinA, tenI sAthe anyAya thaI na jAya tenI kALajI rAkhyA vinA, mAtra dveSabhAvathI tenI vAtanuM ADedhaDa khaMDana karavAnuM valaNa jyAM sudhI ravAnA thAya nahi, tyAM sudhI koIne paNa zuddha bhAvaanekAntamaya pariNatithI maLI zake tevo mokSa sulabha nathI. tattvArthasUtrahAribhadrI vRttimAM karmamukta AtmAne ja mokSarUpe jaNAvela che. (10/18) Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa 1584 * paryAye kAladravyatvopacAraH upacAra prakAra teha' ja dekhADaI chaI - paryAyayi jima bhAkhiu dravyano, saMkhyAratha upacAra; 21 sa apradezatA re yojanakAraNaI, tima aNutAno re sAra II10/19 (180) sama. "deva dravyALi" e saMkhyA pUraNanaIM arthaI, jima (paryAyi=) paryAyarUpa kAlanaI viSaI dravyano = dravyapaNAno upacAra (bhAkhiu=) bhagavatyAdikanaIM viSaI karII chaI, a upacAraprakAramevopadarzayati - 'dravyAropa' iti / 10/19 dravyAropo hi paryAye saGkhyApUrttikRte yathA / rA apradezatvasAGgatyakRte'NutAvacaH tathA / / 10 / 19 / ma prakRte daNDAnvayastvevam - yathA saGkhyApUrttikRte paryAye hi dravyAropaH tathA aprdeshtvsaanggtyzuM te anutAvavaH ||10/11|| yathA = yena prakAreNa 'haste paJca aGgulyaH santi' iti pratijJAyAM kRtAyAM satyAM pratijJAtasaGkhyAparipUrttikRte aGguSThe'GgulItvopacAraH kriyate tathA saGkhyApUrttikRte 'Deva dravyANi' iti pratijJAtasaGkhyAparipUraNArthaM paryAye = sarvajIvA'jIvaparyAyAtmake mukhyakAle hi = eva kA dravyAropaH = dravyatvopacAraH bhagavatyAM " chavvihA savvadavvA pannattA / taM jahA - dhammatthikAe, adhammatthikA = = avataraNikA :- 'kALa dravya che' - AvuM pratipAdana karanAra zAsravacana upacAragarbhita che. A pramANe AgalA zlokamAM jaNAvela hatuM. have graMthakArazrI upacAra karavAnA prakArane ja jaNAve che :zlokArya je rIte saMkhyApUrti mATe (bhagavatIsUtramAM) paryAyamAM ja dravyatvano Aropa karela che, te rIte apradezatvanI saMgati mATe 'kAla aNu che' - AvuM pratipAdana zAsravacana kare che. (10/19) " saMkhyApUrti mATe kALanI dravya tarIke gaNanA su al sa. vyAkhyArtha :- vAstavamAM hAthamAM cAra AMgaLI ane eka aMguTho rahelo che. tema chatAM paNa 'hAthamAM pAMca AMgaLI che' - A pramANe koI mANasa bole, tyAre pote batAvela pAMca saMkhyAnI paripUrti karavA mATe aMguThAmAM aMgulIpaNAno upacAra karIne te mANasa sAmenI vyaktine pAMca AMgaLI gaNAve che. je rIte pratijJAta pAMca saMkhyAnI paripUrti mATe aMguThAne aupacArika rIte pAMcamI AMgaLI kahevAya che. te ja rIte 'dravyo cha ja che' - A pramANe jaNAvyA bAda hakIkatamAM pAMca ja dravyo hovAthI pratijJAta cha saMkhyAnI paripUrti mATe paryAyamAM sarva jIvanA ane ajIvanA paryAyAtmaka mukhya kALa tattvamAM ja dravyatvano upacAra karIne bhagavatIsUtramAM kALane chaThThA dravya tarIke nIce mujaba jaNAvela che. - kALadravya aMge bhagavatIsUtrano saMdarbha "sarva dravyo kula cha prakAre batAvelA che. te A rIte - (1) dharmAstikAya, (2) adharmAstikAya, I 'teha' pada phakta ko.(13)mAM che. pustakAdimAM nathI. kaiM phakta lI.(1)mAM 'aNutA' pATha. | phakta ko.(14)mAM ja 'dravyano' pATha che. 1. dhiAni sarvadravyALi prajJaptAniA tav yathA - dharmAstivAyaH, adharmAstivAyaH... cAvavuM addhAsamayaH Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1585 10/19 * kAlA'pradezatvavicAraH / tima sUtraI kAla dravyanai apradezatA kahI chai, jAva addhAsamae" (bha.sU.25/4/sU.734) ityevaM kRtaH iti pUrvoktaH (10/12 + 18) prabandhaH smartavyo'tra / pratijJAtasaGkhyAdRSTyA riktasthAnapUraNAbhiprAyato bhagavatyAM kAladravyatvoktimAtreNa kAlatattvaM dravyavidhayA na kiJcidapi kAryaM karoti, na vA paryAyavidhayA svAstitvato bhrshyti| na hi gotvena upacaritaH SaNDhaH payasA pAtrI prapUrayati, na vA SaNDhatvabhraSTo bhavatItyatrA''kUtam / tathA = tenaiva prakAreNa "addhAsamae na pucchijjai, paesA'bhAvA" (prajJA.3/79/pR.140) ityevaM sa pUrvokte (10/18) prajJApanAsUtre AropitadravyatvA''liGgite kAle tAttvikam apradezatvamuktam / na hi anantapradezikAdiSu paudgalikaskandheSu iva addhAsamaye'vayavalakSaNAH svatantrapradezAH snti| ataH addhAsamaye dravyArthatayA pradezArthatayA vA'lpabahutvaM pRcchA'narhameva, tatra dravyArthatA-pradezArthatayoH aikyAt, aupacArikatvAcca / ayamAzayaH - sapradezatvamapradezatvaM vA dravye prasaktaM na tu paryAye iti Ni prajJApanAsUtroktA kAlagatA apradezatA kAle yAM dravyAtmakatAM darzayati sA'pi aupacArikI eveti kA zrIzyAmAcAryo jIvA'jIvavarttanAparyAyAtmake kAle dravyatvamupacarya evA'pradezatAmuktavAniti phalitam / (3) AkAzAstikAya, (4) jIvAstikAya, (5) pudgalAstikAya ane (6) addhAsamaya = kALa." saMkhyApUrti eTale khAlI jagyA bharavI. phakta saMkhyAnI dRSTie khAlI rahelI jagyA bharavAnA AzayathI chaThThA dravya tarIke pUrvokta (10/12+18) prastuta bhagavatIsUtrasaMdarbhamAM kALane dravya tarIke gaNAvela che. paraMtu teTalA mAtrathI te kALatattva dravya tarIkenuM koI paNa kAma karatuM nathI ke upacarita dravyabhUta kAla vAstavamAM paryAya tarIkenuM potAnuM astitva gumAvato nathI. sAMDhamAM gAyano upacAra karavA mAtrathI sAMDha kAMI dUdhathI vAsaNane bharI deto nathI ke sAMDhapaNAthI te bhraSTa thato nathI. tema kALa paryAyAtmaka ja rahe che - A pramANe ahIM Azaya che. e apradezatvadarzaka sUcano Azaya che. (tathA.) jema bhagavatIsUtramAM saMkhyApUrti mATe kALamAM dravyatvano upacAra karela che, tema Aropita- dravyatvavALA kALamAM pAramArthika apradeza- pannavaNAsUtramAM darzAvela che. te pUrvokta (10/18) sUtrasaMdarbhano artha A che - "addhAsamayamAM alpa-bahatvanI pRcchA karavAmAM nathI AvatI. kAraNa ke temAM pradeza ja nI nathI." jema anaMtapradezika vagere paugalika skaMdhomAM avayavasvarUpa svataMtra pradezo hoya che tema addhA samayamAM svataMtra pradezo hotA nathI. tethI addhAsamayamAM dravyarUpe ke pradezarUpe alpa-bahatvanA praznane koI avakAza nathI. kema ke addhAsamayamAM dravyarUpatA kaho ke pradezarUpatA kaho, te banne eka ja che tathA aupacArika ja che. tethI "addhAsamayanA dravyo karatAM tenA pradezo keTalA gaNA vadhu ke ochA ?' te praznane avakAza ja kevI rIte maLe ? Azaya e che ke sapradezapaNuM ke apradezapaNuM dravyamAM prasakta che, paryAyamAM nahi. pannavaNAsUtramAM kALamAM darzAvela apradezAtmakatA kAlanI je dravyAtmakatAne sUcave che te dravyAtmakatA paNa upacarita che, pAramArthika nahi. jIvAjIvavartanAparyAyAtmaka kALamAM dravyatvano upacAra karIne ja 1. aDhAramayo pRyate, phlezamAvat Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1586 0 prajJApanAsUtratAtparyaparAmarza: 0 10/19 pa ata eva "arUvIajIvapannavaNA dasavihA pannattA" (prajJA.1/3) ityAdirUpeNa yaH prajJApanAsUtrasandarbha ga pUrvaM (10/12) darzitaH tatrA'pi zyAmAcAryeNa 'arUvIajIvadavvapannavaNA' ityevaM na nirdiSTam, na paryAyAtmakasya addhAsamayasya api tatra praviSTatvena arUpyajIvadravyaprajJApanAyA navavidhatvena dazavidhatvasya bAdhAt, 'addhAsamae' ityekavacanAntapadena ekasyaiva vartamAnakAlasamayalakSaNasya addhAsamayasyAbhipretatvena paryAyAtmakakAlasya siddheriti tattAtparyaM cetasi dhrtvym| -- etena "addhAsamayAstu parasparanirapekSA eva, varttamAnasamayabhAve pUrvAparasamayayorabhAvAt / tato na Na skndhtvprinnaamH| tadabhAvAcca nA'ddhAsamayAH pradezAH kintu pRthag dravyANyeva" (prajJA.3/79/pR.143) iti kA prajJApanAvRttau malayagirisUrivacanamapi vyAkhyAtam, kAlasya paramArthataH jIvAjIvavarttanAparyAyatayA aadissttpannavaNAsUtrakAra uparokta sUtramAM kALamAM pradezAbhAvane jaNAve che - tema phalita thAya che. CS kALa ajIvadravya nathI : zyAmAcAryanuM tAtparya S. (Ata.) kALa paramArthathI dravyaparyAyAtmaka hovAthI ja "arUpI ajIvaprarUpaNA daza prakAranI kahevAyelI che" - A pramANe prajJApanA sUtrano je saMdarbha pUrve (10/12) jaNAvela hato tyAM paNa zrIzyAmAcAryajIe "arUpIajIvadravyaprarUpaNA" Avo nirdeza nathI karyo paraMtu dravya padanA praveza vinA 'arUpIajIvaprarUpaNA A pramANe ja nirdeza karyo che. jo "arUpI ajIvadravyanI prarUpaNA daza prakAranI che' - A pramANe zyAmAcAryajI jaNAve to dazavidhatva temAM bAdhita thaI jAya. kema ke arUpI ajIvadravya prarUpaNAmAM praviSTa addhAsamaya = kALa to paryAyAtmaka ja che. paryAyAtmaka addhAsamayano paNa temAM praveza thaI A javAthI arUpI-ajIvadravya to nava ja thaze, daza nahi. zrIzyAmAcAryajIne A hakIkata khyAlamAM hovAthI - ja teozrIe pannavaNAmAM "arUpIajIvadravyaprarUpaNA" nA badale "arUpIajIvaprarUpaNA'ne dazavidha jaNAvela ja che. kALa bhale dravya na hoya paNa arUpIajIva tattva to che ja. vaLI, te pannavaNA sUtramAM "uddhAsamag' a - AvuM je ekavacanAnta pada , tenAthI vartamAnakAlasamayAtmaka eka ja addhAsamaya vivakSita hovAthI paryAyAtmaka ja kALa siddha thaze' - AvuM zrIzyAmAcAryanuM tAtparya manamAM dhAravuM. ja zrImalayagirisUrijI vacanavimarza che (rtina.) pannavaNAsUtranI vyAkhyAmAM malayagirisUrijI jaNAve che ke "addhAsamayo to parasparanirapekSa ja che. kAraNa ke jyAre vartamAna samaya hAjara hoya che tyAre atIta samaya ane anAgata samaya gerahAjara hoya che. tethI addhA samayamAM skaMdhapaNAno pariNAma hoto nathI. skaMdhapaNAno pariNAma na hovAthI addhAsamayo pradeza nathI. paraMtu pRtha dravyo ja che." zrImalayagirisUrijInA prastuta vacananI saMgati paNa amArA uparokta khulAsA dvArA thaI jAya che. kAraNa ke paramArthathI kALa to jIvanA ane ajIvanA vartanAparyAya svarUpa ja che. phakta temAM dravyatvano upacAra karIne kALane dravya kahevAmAM Avela che. tethI jo prazna thAya ke "upacaritadravyatvavALA kALa tattvamAM pradezatva che ke nahi?" to Ano javAba e che ke kALa upacaritadravya hovA chatAM paNa temAM pradezatva saMbhavatuM nathI. kAraNa ke paryAyamAM paramArthathI sapradezatA 1. varUNanIvaprajJApanA dravidha prajJatA 2. kathanI vacaprajJApanA/ Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10/19 0 pudgalebhya: kAlA''nantyavimarzaH / 1587 dravyatve'pi sapradezatvA'sambhavAt / na hi paryAye paramArthataH sapradezatvaM pradezAtmakatvaM vA sambhavati / vastutastu zrImalayagirisUrINAmapi kAlaparyAyapakSa eva svarasaH jJAyate, yataH pudgalAstikAyAd pa addhAsamaye dravyArthikatayA'nantaguNatvokteH saGgatikRte prajJApanAvyAkhyAyAm "ekasyaiva paramANoH anAgate / kAle tatra dvipradezika-tripradezikayAvaddazapradezika-saGkhyAtapradezikA'saGkhyAtapradezikA'nantapradezikaskandhAntaHpariNAmitayA anantA bhAvinaH saMyogAH pRthakpRthakkAlAH kevalavedasA uplbdhaaH| yathA caikasya paramANoH tathA ma sarveSAM pratyekaM dvipradezAdiskandhAnAM cA'nantAH saMyogAH puraskRtAH pRthakpRthakkAlA upalabdhAH, sarveSAmapi rza manuSyakSetrAntarvartitayA pariNAmasambhavAd" (prajJA.3/79 pR.141) ityAdipratipAdanena malayagirisUribhiH pratyekaM ... pudgalaparamANvAdiSu anAgatAdikAlAvacchedena bhidyamAnAnAm anantAnAM saMyogAnAM pRthakkAla- .. dravyatvamupadarzitam / itthaJca tattatsaMyogalakSaNaparyAyANAmeva svatantrakAladravyatvoktiH aupacArikakAla-paNa dravyapakSapAtinyevetyavasIyate / nanu bhagavatIpaJcaviMzatitamazatakacaturthoddezasUtre pradezArthacintAyAM zrIabhayadevasUribhiH tadvyAkhyAyAM ke pradezAtmaktA saMbhavatI nathI. A rIte zrImalayagirisUrijInA vacananI saMgati karI zakAya che. # kALa saMyogAtmaka che : malayagirisUrijI # (vastu) vAstavamAM to zrImalayagirisUrijI mahArAjano paNa svarasa to "kALatattva paryAyAtmaka che - A pakSamAM ja hato tema jaNAya che. kAraNa ke "pagalAstikAya karatAM addhAsamaya dravyArthathI anaMtaguNa adhika che' - A pannavaNAsUtroktinI saMgati karavA mATe teozrIe pannavaNAvyAkhyAmAM jaNAvela che ke "phakta eka paramANunA bhaviSyakALanI apekSAe paramANamAM anaMta tatadravyasaMyoga maLI zakaze. te A rIte - dvidezika skaMdha, tripradezika aMdha.. yAvat dazapradezika skaMdha, saMkhyAtapradezika skaMdha, asaMkhyAtapradezika skaMdha, anantapradezika skaMdha svarUpe eka-eka paramANu bhAvamAM pariNamavAnA hovAthI e pratyeka paramANudravyamAM bhaviSyakAlIna anaMtA ta-takyaNukAdidravyasaMyogo prApta thaze. pudgalaparamANuniSTha te te saMyogo ja pRthaka pRthaka kAlasvarUpe kevalajJAna dvArA jaNAvela che. jema eka paramANumAM rahelA bAM anaMta saMyogone AgaLa karIne alaga-alaga kAla upalabdha thAya che tema hiMpradezika, tripradezika vagere tamAma skaMdhone lakSamAM rAkhIne te pratyekamAM rahelA anaMtA saMyogone mukhya karavAmAM Ave to bIjA ja alaga-alaga kAla upalabdha thAya che, jaNAya che. kAraNa ke te badhA ya dravyomAM manuSyakSetramAM aMtavartI thavA svarUpe tevA pariNAma saMbhave che." zrImalayagirisUrijI mahArAje pannavaNAvRttimAM AvuM pratipAdana karavA dvArA pudgalaparamANu vagere pratyeka dravyamAM anAgata Adi kALanI apekSAe judA-judA je anaMtA saMyogo maLe che te tamAma saMyogone ja temaNe pRthapha kAladravya tarIke jaNAvela che. A rIte te te saMyoga svarUpa paryAyone ja svatanta kAladravyasvarUpe jaNAvanArI malayagirisUrivANI paNa kALa aupacArika dravya che' - A matamAM ja praveza pAme che - tevuM amane jaNAya che. # kALa sapradeza che - bhagavatIsUtravRttikAra * zaMka :- (na.) tame addhAsamayamAM pannavaNAsUtranA AdhAre apradezatAnI vAta karo cho. paNa bhagavatIsUtranA 25 mA zatakanA cothA udezAnA sUtranI vyAkhyAmAM zrIabhayadevasUrijI mahArAje to alpa Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1588 * bhagavatIsUtravyAkhyAmImAMsA 0 10/19 "jIva-pudgalA'ddhAsamayA''kAzA''stikAyAstu krameNa anantaguNAH" (bha.sU.25/4/734 vR. pR.874) ityuktyA pa addhAsamayAnAM sapradezatA darzitaiveti cet ? na, abhiprAyA'parijJAnAt / tatra taiH prajJApanAsaMvAdenaiva pradezArthatayA SaDdravyAlpa-bahutvacintA * kRtA / prajJApanAyAM tu "addhAsamae na pucchijjai, paesA'bhAvA" (prajJA.3/79, pR.140) ityuktyA'ddhAsamaye pradezArthatA niSiddhaiva / 'dravyarUpAd addhAsamayAt pradezAtmakaH addhAsamayaH alpo vA bahuH vA tulyo vA vizeSAdhiko vA ?' iti prazno nA'rhati, addhAsamaye pAramArthikapradezAbhAvAditi ke prjnyaapnaasuutraashyH| ato bhagavatIsUtre (bha.sU.25/4/734, pR.874) pradezArthatayA jIva-pudgalA'ddhANi samayAdyalpabahutvacintAyAm addhAsamayasya yA pradezarUpatA sUcitA sA aupacArikI eva vijnyeyaa| prajJApanAsUtropadarzitAyAH dravyArtha-pradezArthatayA SaDdravyA'lpabahutvacintAyA AzayastvasmAkamevaM pratibhAti yaduta dharmA'dharma-jIva-pudgalaparamANvAdyanantapradezikaskandhaparyanteSu dravyeSu avayavA'vayavinoH pratyeka satInAm anantAnantavarttanAnAM dravyArthikanayAbhiprAyeNa tattaddharmAdharmAdidravyA'bhinnatayA tttdvrtnaapryaay-bahu-pRcchAmAM cha dravyanI pradezArthadaSTithI vicAraNA karatAM jaNAvela che ke "jIva, pudgala, addhAsamaya ane AkAzAstikAya kramazaH anaMtaguNa adhika che.' matalaba ke samagra jIvarAzinA pradezo karatAM pudgalAstikAyanA pradezo anaMtaguNA adhika che. tenA karatAM addhAsamayonA pradezo anaMtaguNa vadhu che. tenA karatAM AkAzAstikAyanA pradezo anaMtaguNA vadhAre che." A kathana dvArA "addhAsamayo sapradeza hoya che' - A bAbata dekhADelI ja che. tethI kALane apradeza = apradezAtmaka ke pradezazUnya kahI na zakAya. # bhagavatIsUkavyAkhyA saMdarbhanI spaSTatA che samAdhAna :- (na.) nA tamArI vAta vyAjabI nathI. kema ke tamane bhagavatIsUtravyAkhyAkAranA che. abhiprAyanuM jJAna nathI. vyAkhyAkArazrIe tyAM pannavaNAsUtranA saMvAdathI ja pradezArthanI dRSTie padravyanA alpa-bahatvanI vicAraNA karI che. tathA pannavaNAmAM to addhAsamayane apradeza ja jaNAvela che, sapradeza nahi. pannavaNAsUtramAM jaNAvela che ke "addhAsamayamAM dravyArtha-pradezArthathI pRcchA na karI zakAya. kema ke A temAM pradeza ja nathI." prajJApanA sUtrano tyAM abhiprAya e che ke dravyAtmaka addhAsamayathI pradezAtmaka addhAsamaya alpa che ke adhika che ke tulya che ke vizeSAdhika che ? - Avo prazna karI na zakAya. kAraNa ke addhAsamayamAM pAramArthika pradezo = avayavo che ja nahi.' tethI bhagavatIsUtranA 25 mA zatakamAM pradezArthathI jIva-pugala-addhAsamaya vagerenA alpa-bahutvanI vicAraNAmAM addhAsamayanI je pradezArthatA = pradezarUpatA sUcita karelI che, te aupacArika ja jANavI. kALa aMge prajJApanAsUtranuM tAtparya ja (prajJA) dravyArtha-pradezArthathI padravyanA alpa-bahutvanI je vicAraNA pannavaNAsUtramAM jaNAvela che tenuM tAtparya amane evuM jaNAya che ke dharmAstikAya, adharmAstikAya, jIvAstikAya, pudgalaparamANuthI mAMDIne hiMpradezika-tripradezika aMdha... yAvatuM anantapradezika skaMdha sudhInA dravyomAM je-je avayavo ane avayavI 1. zraddhAsama na pRchayate, prazaSmAvat | Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10/19 vartanApariNatadharmAdidravyANi = kAladravyANi 2 1589 pariNatadharmAdidravyANAmeva pRthakpRthakkAladravyatvA'bhyupagame pudgalAstikAyAd addhAsamayAnAM dravyArthatayA'nantaguNA'dhikatvaM sidhyeta, dharmA'dharma-jIva-pudgalAstikAyebhyaH tattadvartanApariNAmapariNatadharmAdi- ... dravyANAm anantaguNAdhikatvAt / tAdRzavarttanAnAM pradezArthikanayAbhiprAyeNa tattaddharmA'dharmAdipradezA'bhinnatayA tattadvartanAparyAyapariNata- ma dharmAdipradezANAmeva pRthakpRthakkAlapradezatA'bhyupagame tu pudgalAstikAyAd addhAsamayAnAM pradezArthatayA rza anantaguNAdhikatvamanAvilam, dharmA'dharma-jIva-pudgalAstikAyapradezebhyaH tattadvartanAparyAyapariNatadharmAdi-- dravyapradezANAm anantaguNAdhikatvAt / kintu tAdRzavartanAnAM tathAvidhadravyarUpatA tathAvidhapradezarUpatA / vaupacArikI eva jJeyA, paramArthataH tAsAM paryAyarUpatvAt kAlasya ca tatsvarUpatvAt / yattu jIvAjIvAbhigamasUtre '"kimayaM bhaMte ! kAlo tti pavuccai ? goyamA ! jIvA ceva, ajIvA ceva" kA che, te te darekanI aMdara anaMtAnaMta vartanA paryAyo che. te paryAyo dravyArthikanayanI dRSTie te-te dharmAstikAya, adharmAstikAya vagere dravyothI abhinna che. tathA te te anaMta vartanAparyAyathI pariNata dharma-adharmAdi dravyo ja alaga-alaga kAladravya che - A pramANe jo svIkAra karavAmAM Ave to pudagalAstikAya karatAM addhAsamayo dravyArthathI anaMtaguNa adhika siddha thaI zakaze. kAraNa ke dharmAstikAyAdi cAra dravyo karatAM judI-judI vartanAthI pariNata (=viziSTa) te te dharmAstikAyAdi dravyo anaMtaguNa adhika che. - vartanApariNata dhamadipradeza = kAlapradeza (tA) tathA te ja tamAma vartanAo pradezArthikanayanA abhiprAyathI te te dharmAstikAya, adharmAstikAya vagerenA pradezothI = avayavothI abhinna che. tathA "alaga-alaga vartanAparyAyarUpe pariNata sa dharmAstikAyAdipradezo e ja alaga-alaga kAlapradeza che' - AvuM mAnavAmAM Ave to "pradezArthathI pudgalAstikAya karatAM addhAsamayo anaMtaguNa adhika che' - AvuM nirAbAdha rIte siddha thaI jaze. kema ? ke dharmAstikAya, adharmAstikAya, jIvAstikAya ane pudgalAstikAya - A cAranA pradezo karatAM te te vartanAparyAyarUpe pariNamelA dharmAstikAyAdi dravyonA pradezo anaMtaguNa adhika che. dA.ta. dharmAstikAyanA che kula pradeza asaMkhya che. jyAre alaga-alaga vartanAparyAyathI pariNata evA dharmadravyanA pradezo anaMta che. are ! phakta eka paramANudravyamAM paNa anaMta vartanAparyAyo hovAthI te te vartanAparyAyarUpe pariNata te ja paramANu bhedanayathI anaMtasaMkhyAvALo banI jAya. AthI samasta pudgalAstikAya karatAM addhAsamayomAM pradezArthathI anaMtaguNAdhikatA nirAbAdhapaNe siddha thAya che. paraMtu A rIte judI-judI vartanAomAM je tathAvidha dravyarUpatA ke tathAvidha pradezaspatA jaNAvela che, te aupacArika ja samajavI. kema ke paramArthathI to te vartanAo paryAyasvarUpa ja che. tathA kALa paNa paramArthathI te vartanAsvarUpa ja che. hoka kALamAM dravyarUpatAnI zaMkA : zekA :- (rU.) jo kALa paramArthathI paryAyasvarUpa ja hoya to jIvAjIvAbhigamasUtra nAmanA AgamamAM jIvAjIvadravyane kALa tarIke kema jaNAvela che ? tyAM praznottarI nIce mujaba che. prazna :- "he bhagavaMta ! A kALa kone kahevAmAM Ave che ? 1. mithe matta ! ni ri procate ? zautama ! nIvAzleva manAvAzvetA Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1590 * jIvA'jIvA'bhinnaH samayAvalikAdirUpaH kAlaH (nIvA. ) Dyun, rA tattu tattadvartanAparyAyapariNateSu klRptajIvA'jIvadravyeSveva dravyArthikanayAbhiprAyataH tAdAtmyasambandhena kAlopacArAd bodhyam / idamevA'bhipretya vizeSAvazyakabhASyamaladhAravRttI "jIvA'jIvebhyaH avyatiriktaH m samayA''valikAdirUpaH kAlaH / te ca jIvA'jIvAH dravyArthatAmAtrarUpasAmAnyato dravyamucyate / tato dravyameva hrAtaH = dravyAna rUti siddham" (vi.bA.mA.2033 mata.rR.pR.717) phatyuttam| 'dravyArthatAmAtrarUpasAmAnyataH dravyArthikanayasammatadravyatvasAmAnyAbhiprAyata' ityarthaH / tatazca jIvAjIvAnugatadravyatvasAmAnyAdezAd jIvAjIvadravyaM kAla iti tadAzayaH / rza paramArthatastu kAlasya jIvA'jIvadravya- pradezobhayaniSThavartanAparyAyarUpataiva / ata eva kevalam addhAsamaye dravyArtha - pradezArthatayA'lpa- bahutvacintAyAM pRcchA'narhatvoktiH uttara :- he gautama ! jIva ane ajIva dravya ja kALa tarIke kahevAya che.' * jIvAjIvAbhigamasUtra tAtparya pradarzana *** samAdhAna :- (tantu.) jIvAjIvAbhigamasUtramAM vRkSa pramANasiddha evA jIva ane ajIva dravyane kAla tarIke je darzAvela che, te judI-judI vartanAsvarUpa paryAyorUpe pariNamelA jIvAjIvadravyamAM dravyArthikanayanA abhiprAyathI tAdAtmyasaMbaMdhathI kALano upacAra karIne jaNAvela che tema samajavuM. Azaya e che ke dravyArthikanaya dravyane ja mukhya mAne che. tethI jo kALa e jIvanI jema svataMtra dravya hoya to jIvanI jema teno paNa svaMtatra rIte ullekha dravyArthikanaya kare. paraMtu kALa jIvAdithI bhinna svataMtradravya to nathI. te to jIva-ajIvanI vartanAparyAyasvarUpa ja che. tethI dravyArthikanaya alaga-alaga vartanAparyAyathI viziSTa zuM evA jIva ane ajIva dravyamAM kALano upacAra karIne tene ja kALa tarIke jaNAve che. Ama jIvAjIvAbhigamasUtranuM uparokta vacana dravyArthikanayanA abhiprAyathI aupacArika kAladravyane jaNAvanAruM ja samajavuM. pramANasiddha jIva-ajIvadravyAtmaka kALa dravyArthasAmAnyathI dravyArthikasaMmata upacArathI kahevAya che. A ja abhiprAyathI vizeSAvazyakabhASyanI maladhAravRttimAM jaNAvela che ke "samaya, AvalikA vagere svarUpa kALa jIva-ajIvathI svataMtra nathI. te jIva ane ajIva dravya ja dravyArthatAmAtrasvarUpa sAmAnyathI dravya kahevAya che. tethI jIvAjIva dravya e ja kALa = dravyakALa - Ama siddha thAya che." ahIM 'dravyArthatAmAtra svarUpa sAmAnyathI dravyArthikanayasaMmata dravyatvasAmAnyanA abhiprAyathI' - Avo artha samajavo. tethI 'jIvAjIvamAM anugata dravyatvasAmAnyanI vivakSAthI jIvAjIvadravyAtmaka kALa e dravyakALa tarIke jaNAvela che' - A mujaba tyAM Azaya samajavo. = = kA = = - - 10/19 kALa paramArthathI jIvAjIvavartanAparyAyasvarUpa (paramA.) vAstavamAM to jIva ane ajIva A banne dravyamAM tathA tenA avayavomAM = pradezomAM je anaMta vartanA paryAya rahela che, te ja kALa che. paramArthathI kALa tathAvidha vartanAparyAyasvarUpa ja che. * zyAmAcAryamate paNa kALa paryAyasvarUpa (gata.) kALatattva paryAyasvarUpa hovAthI ja 'kevala adbAsamayamAM dravyArtha-pradezArthanI apekSAe alpa Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10/19 * kAle dravyatva-pradezatvavyavahAraH aupacArika: 1591 pradezA'bhAvahetunA samarthitA prajJApanAsUtre (pr.3/79)| vartanAparyAyalakSaNAnAm addhAsamayAnAm avayavalakSaNapradezavirahe avayavidravyalakSaNapradezI kathaM sambhavet ? skandha-deza-pradezA'tiriktaparamANulakSaNaH kAlastu naiva shvetaambrjainaa''gmsmmtH| ataH kAlatattve dravyatva-pradezatvavyavahAra aupacArika eveti zyAmAcAryatAtparyam avsiiyte| jesalameradurgastha-kharataragacchIyazrIjinabhadrasUrijJAnabhANDAgArasatka-vikramArkacaturdazazatakakAlIna-sa tADapatrIyahastapratau tu dravyArtha-pradezArthatayA SaDdravyAlpabahutvacintAyAM "addhAsamae dabvaTTha-apaesaTThayAe / vitALe" (prajJA.2/71) rUtyevaM prajJApanAvAI: samupatnamyA batra di sattaput AnAstikAyapravezethyaH addhAsamaye dravyArthA'pradezArthatayA anantaguNAdhikatvoktyA spaSTameva kAle paramArthataH pradezA'bhAva eva drshitH| yuktaJcaitat / na hyAdiSTadravyatve prdeshsmbhvH| ataH kAle pradezarUpatA yatra Ni kvaciduktA sA aupcaarikyevaa'vseyaa| etena "jIvAstikAyAt pudgalAstikAyaH pradezArthatayA anntgunnH| tasmAdapi addhAsamayaH pradezArthatayA'nantaguNaH" (prajJA.3/79 pR.142) iti prajJApanAvRttau malayagirisUrivacanamapi vyAkhyAtam, -bahatvanI vicAraNA prazna karavA yogya nathI' - A uktinuM samarthana "pradezAbhAva' nAmanA hetu dvArA pannavaNAsUtramAM karyuM che. tyAM prajJApanA sUtrakAra zyAmAcAryajInuM tAtparya evuM jaNAya che ke "kALatattva = addhAsamayo to vartanAparyAyasvarUpa che. tethI temAM pradezo = avayavo ja na saMbhave. jo addhAsamayomAM pradeza ja na hoya to pradezI = avayavI kALadravya to kaI rIte saMbhave ? tathA skaMdha, deza ane pradeza - A traNeyathI bhinna svataMtra paramANusvarUpa mukhya kALatattva to zvetAMbara jainAgamamAM bilakula mAnya ja nathI. tethI kALatattvamAM je dravyatvano ke pradeza-no vyavahAra thAya che, te aupacArika ja che." che prAcIna hastapratanA AdhAre paNa kAla pradezazUnya che ? (ne) jesalameranA killAmAM rahela kharataragacchIya AcArya zrIjinabhadrasUrijJAnabhaMDAranI pannavaNAsUtranI paNa 14 mA saikAnI (vi.saM. 1389) atiprAcIna tADapatrIya hastaprata che. sUcimAM teno kramAMka 27 che. hA, temAM patra saMkhyA - 170 che. temAM to dravyArtha-pradezArtha ubhayathI padravyanA alpa-bahutvanI vicAraNA karatI vakhate jaNAvela che ke "samasta pudgalAstikAyanA pradezo karatAM addhAsamaya vyArthanI ane amadezArthanI apekSAe anaMtaguNa adhika che." ahIM spaSTapaNe ja kALamAM paramArthathI pradezAbhAva jaNAvela che. A vAta yuktisaMgata paNa che. kema ke jemAM dravyatva Aropita hoya temAM pradeza na ja saMbhave. tethI kAlamAM pradezarUpatA jyAM kyAMya paNa jaNAvelI hoya tene aupacArika ja jANavI. pannavaNAvRttinuM spaSTIkaraNa je (rtina.) zrImalayagirisUrijIe pannavaNAvyAkhyAmAM je jaNAvela che ke "jIvAstikAya karatAM pudgalAstikAya pradezArthathI anantaguNa che tathA pudgalAstikAyathI paNa addhAsamaya pradezArthathI anantaguNa adhika che" - tenuM paNa spaSTIkaraNa uparokta rIte thaI jAya che. kema ke kALagata pradezarUpatAne aupacArika mAnIne tenI 1. zraddhAsamaya: dravyathaspvezArthatA ananta'T | Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1592 * nirupacaritakAladravyabAdhakapradarzanam / 10/19 addhAsamaye aupacArikapradezarUpatA'bhyupagamena tadupapatteH, agre ca tatraiva taireva "nA'ddhAsamayAH praveza:" (prajJA.3/72/9.943) vamuchAt | nanu addhAsamaye pAramArthikyAH dravyarUpatAyAH pradezarUpatAyAH cAbhyupagame kiM bAdhakam ? yena tasyA aupacArikatvaM bhavatA ucyate iti cet ? atrocyate - nirupacaritakAladravyA'bhyupagame tu sakalapudgalapradezebhyaH addhAsamayAnAm rza anantaguNAdhikyaM prajJApanAdyuktaM naiva saGgaccheta, digambaramate kAlANudravyANAm asaGkhyeyatvAt, zvetAmbaramate ca kAladravyavAdyabhiprAyeNa manuSyakSetramAtravRttikAladravyasya ekatvAt / tatazca vartanAdiparyAyAzrayatayA pudgalaparamANvAdiSveva kAladravyatvam aupacArikaM bodhyam, pratyekaM teSu atItAdyanantavartanAparyAyavazena " pRthakpRthakkAladravyatvopacArataH sakalajIva-pudgalapradezebhyaH addhAsamayAnAm anantaguNA''dhikyopapatteH / kA itthaJca kAlasya jIvAjIvaparyAyarUpatA pAramArthikI dravyarUpatA caupacArikIti siddham / __ navatattvaprakaraNe devendrasUribhiH "kAlo egaviho ciya bhAvaparAvattiheu nicchio| vavahArio u saMgati karI zakAya che. vaLI teozrIe ja tyAM ja AgaLa upara (pR.143) jaNAvela che ke "addhAsamAyo pradezaviziSTa ke pradezAtmaka nathI. tethI kALamAM pUrve jaNAvela pradezarUpatA aupacArika ja siddha thAya che. zaMkA :- (navuM) kAlamAM pAramArthika dravyarUpatAne ke pradezarUpatAne mAnavAmAM vAMdho zuM Ave che ke jethI tame tene aupacArika kahI rahyA cho ? ka kALamAM paryAyatva pAramArthika, dravyatva aupacArika che samAdhAna :- (trocyate.) jo nirupacarita kALadravyano svIkAra karavAmAM Ave to digaMbaramata mujaba ke zvetAMbaramata mujaba "samasta pudgalapradezo karatAM addhAsamayo anaMtaguNa adhika che' - A bAbatanI siddhi sa na ja saMbhavI zake. kAraNa ke digaMbaramate nirupacarita kAlANudravya asaMkhya ja che, anaMta nahi. tathA * zvetAMbaramate kAladravyavAdI AcAryanA mate aDhI dvIpamAM vyApIne rahela kAladravya eka ja che. tethI vartanAdi [1] paryAyanA Azraya hovAnA lIdhe pudgalaparamANu vagere dravyomAM ja aupacArika kAladravyatva mAnavuM vyAjabI jaNAya che. AvuM mAnavAmAM Ave to "sarva jIva-pudgalanA pradezo karatAM addhAsamayo anaMtaguNa adhika rA che' - A bAbatanI saMgati thaI jaze. kAraNa ke pratyeka pudgala paramANu vageremAM atIta-anAgatAdi anaMta vartanAparyAyanA nimitte alaga-alaga kAladravya tarIkeno upacAra karavAthI eka-eka paramANu anaMta kAladravyarUpe banI zakaze. AthI A aupacArika kAladravyo = addhAsamayo samastapudgalapradezothI anaMtaguNa adhika nirvivAdapaNe siddha thaze. A rIte pannavaNAsUtranI padravyapradezArthavicAraNA susaMgata thaze. Ama siddha thAya che ke kALamAM jIvAjIvaparyAyarUpatA che, te pAramArthikI che tathA dravyarUpatA che, te aupacArikI ja che. che nizvaya-vyavahArasaMmata kAla paramArthathI paryAyasvarUpa che (nava.) navatattvaprakaraNamAM zrIdevendrasUrijIe jaNAvela che ke "bhAvonI = padArthonI jUnA-navApaNA svarUpa parAvRttino hetu kAla che. naiRRyika kALa eka prakArano ja che. tathA sUryanI gatithI jaNAto 1. kAla ekavidha eva bhAvaparAvRttihetuH naishcyikH| vyAvahArikaH tu ravigatigamyaH samayAdiH anekvidhH|| Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10/19 0 mukhyaH kAlaH paryAyAtmaka: 0 1593 tathA kAla paramANupaNi kahiyA chaI, 'tta te yojanAkAraNaI = joDavAnaI kAji (aNutAno che ravigaigammo samayAi Negaviho / / " (na.ta.pra.10) ityevaM nizcaya-vyavahArabhedena yo dvividhaH kAlo pa darzitaH, so'pi paramArthataH paryAyarUpa eva bodhyH| labdhisUribhiH tattvanyAyavibhAkare "vartanAlakSaNaH kaalH| sa ca vartamAnarUpa eka eva / so'pi nizcaya -vyavahArAbhyAM dvividhH| varttanAdiparyAyasvarUpo naishcyikH| jyotiScakrabhramaNajanyaH samayA''valikAdilakSaNaH ma kAlo vyAvahArikaH / vastutastu kAlo'yaM na dravyAtmakaH kintu sarvadravyeSu vartanAdiparyAyANAM sarvadA sadbhAvAd aa upacAreNa kAlo dravyatvena ucyate" (ta.nyA.vi.pR.6) iti yaduktaM tadapyatrAnusandheyam / nanu evaM varttanAparyAyAzrayIbhUtajIvA'jIveSu eva kAladravyatvopacAre'ddhAkAlasya apradezatvaM / prajJApanAsUtroktaM vyAhanyeta, kAladravyatayA upacaritAnAM jIva-pudgalaskandha-dharmA'dharmA''kAzAnAM Na sapradezatvAditi ekaM sIvyato'parapracyutiriti nyAyApAta iti cet ? vyAvahArika kALa to samaya, AvalikA vagere aneka prakArano che." ahIM nizcaya-vyavahAranA bhedathI devendrasUrijIe je dvivadha kALa jaNAvela che, te paNa paramArthathI to paryAyasvarUpa ja jANavo. hR9 kAla upacArathI dravya, paramArthathI paryAya : zrIlabdhisUrijI 9S (vyi.) kavikulakirITa zrIlabdhisUrijIe tattvanyAyavibhAkaramAM jaNAvela che ke "kAlatattva vartanAsvarUpa che. te kAla vartamAna svarUpa eka ja che. te vartamAnarUpa kALa paNa nizcaya-vyavahArathI be prakAre che. vartanAdiparyAyasvarUpa kALa naiRyika = pAramArthika che. jyotizcakrabhramaNajanya samaya-AvalikArirUpa kALa e vyAvahArika = lokavyavahArasaMmata kALa che. vAstavamAM to A kALa dravyAtmaka nathI, paraMtu sarva dravyomAM vartanAdiparyAyo sarvadA hAjara hovAnA lIdhe upacArathI kALa dravya tarIke kahevAya che." paramArthathI kAla vartanAdiparyAyAtmaka hovA chatAM paNa vartanAdiparyAyAzrayIbhUta dravyamAM kALano upacAra karIne "kAla che dravyAtmaka che' - A mujaba kahevAya che. Ama hakIkatane ahIM spaSTapaNe jaNAvI che. kAlamAM apradezatvanI mImAMsA , zako :- (1) A rIte kALatattvane paramArthathI vartanAparyAyAtmaka mAnavA chatAM te te vartanAparyAyanA sa AzrayIbhUta jIva-ajIva padArthomAM ja jo kAladravyano upacAra karavAmAM Ave to pannavaNAsUtramAM "addhAkAla apradeza che' - AvuM je jaNAvela che te siddhAnta bhAMgI paDaze. kAraNa ke je je jIvomAM ane mugalaskaMdhomAM kALadravyatvano upacAra karavAmAM Ave che, te te niyamo sapradeza ja che, apradezAtmaka nahi. jIvAdisvarUpa addhAzamayone apradeza kaI rIte kahI zakAya ? kAladravya tarIke vivakSita jIvAdidravyomAM to apradezatva AgamabAdhita che. matalaba ke addhAsamayone sarvapudgalapradezothI anaMtaguNa adhika siddha karavA mATe jIvAdimAM kAladravyatvano upacAra karavA jatAM "addhAsamayo apradeza che' - A siddhAMta tUTI jaze. "eka sAMdhatA bIjuM tUTe' tevI hAlata thaze. ...' ciDhayamadhyavartI pATha phakta ko.(13)mAM ja che. je pustakomAM "yojananaI kAji' pATha. ko.(10)mAM "bhAjananaI pATha. si.ko.(9)no pATha lIdho che. je kArji = mATe (kAjaI) AdhAragraMtha - AnaMdaghanabAvIsastabaka, gurjararAsAvalI, prabodha prakAza (bhImakRta). Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1594 : kAlANugatamukhyakAlatvoktisaGgatiH 10/19 rA sAra =) lokAkAzapradezasthapudgalANunaI viSaI ja yogazAstranA aMtara zlokamAM kAlANuno upacAra kario sa jANavo. na, apradezatvasAGgatyakRte = prajJApanAsUtroktakAlagatA'pradezatvopapattaye paryAyAtmakasamaya'viziSTaparamANuSu kAladravyatvopacAreNa aNutAvacaH = kAlagatANutvapratipAdakamapi vacanam upalabhyate 5. ev| tadyojanAya hi "lokAkAzapradezasthA bhinnAH kAlANavastu ye| bhAvAnAM parivartAya mukhyaH kAlaH sa tenuM ucyate " (yo.zA.9/6/pa2 pR.37 + tri.za.pu.44/ra74) rUti yogazAstravRttirazno-triSaSTizavipurusscritraadau lokAkAzapradezasthapudgalANudravyeSu eva kAlANutvopacAraH kRtH| atha evaM bhavatAM digambaramatapraveza Apadyeteti cet ? na, digambaraiH lokAkAzapradezapramitAH asaGkhyeyA eva niSkriyAH svatantrAzca kAlANavaH Na svIkRtAH, pratyAkAzapradezam ekaikasvatantrakAlANusvIkArAt / asmAbhistu prakRte lokAkAzapradezasthA - apradezatvasaMgati mATe kAlANapratipAdana (1) nA. tamArI vAta barAbara nathI. kema ke pannavaNAsUtramAM batAvela kAlagata apradezatvanI saMgati mATe paryAyAtmaka samayathI viziSTa evA paramANuomAM kAladravyatvano upacAra karIne kAlatattvamAM rahenAra aNutvanuM = aNudravyatvanuM pratipAdaka evuM paNa zAstravacana upalabdha thAya ja che. kAlatattvamAM rahenAra apradezatvanI yojanA = saMkalanA karavA mATe ja zrI hemacandrAcAryajIe yogazAstravRttinA AMtara zlokamAM tathA triSaSTizalAkApuruSacaritra granthamAM upacarita kAlANu dravyanuM pratipAdana karela che. kahevAno matalaba e che ke zrI hemacandrasUrijI mahArAje te banne graMthomAM jaNAvela che ke "jIvAdi bhAvonA jUnA-navA paryAya svarUpa parAvRtti mATe lokAkAzanA pratyeka pradezamAM judA-judA je kAlANu dravyo rahelA che te ke mukhya kAla kahevAya che. ahIM teozrIe je "kAlANutva' nAmano guNadharma nirdiSTa karela che te upacarita che. vAstavamAM kAlatattva to paryAyAtmaka hovAthI temAM aNutva saMbhavatuM nathI. paraMtu lokAkAzanA pradezamAM - je svataMtra pudgala paramANuo rahelA che temAM ja kAlANutvano upacAra teozrIe karela che. A rIte 31 kAlANu dravya bIjuM koI svataMtra dravya nathI. paraMtu lokAkAzapradezavRtti pudgala paramANudravyo e ja kAlANu dravyo samajavA. A rIte yogazAstra vagere graMtho paNa "kAlANa svataMtra dravya che' - evuM pratipAdana nathI karatA. paraMtu "kAlANu upacarita dravya che' - evuM ja pratipAdana karavAnuM tAtparya tyAM jaNAya che. zaMkA:- (.) jo A rIte tame pratyeka lokAkAzapradezamAM kAlANu dravyano svIkAra karazo to tamAro digaMbaramatamAM praveza thavAnI Apatti Avaze. A rIte to apasiddhAnta doSa tamane lAgu paDaze. 4 digaMbaramatapravezanI Apatti asthAne che samAdhAna :- (1) nA, tamArI A zaMkA asthAne che. AnuM kAraNa e che ke digaMbaro jeTalA lokAkAzapradeza che teTalA ja kAlANudravyo mAne che. lokAkAzapradeza to asaMkhya ja che. pratyeka lokAkAzapradezamAM eka-eka kAlANu dravyane teo mAne che. tethI digaMbaramate kAlANudravyo asaMkhya ja che, anaMta nahi. tathA te kAlANudravyo pudgalaparamANuthI bhinna che, svataMtra che, upacarita nahi. tathA niSkriya che. jyAre ame zvetAMbaro kAlANane svataMtra = pudgalaparamANubhinna dravya nathI mAnatA paraMtu lokAkAzanA pradezamAM Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10/19 * prayojanadvayasiddhyA upacArasAphalyam / 1595 anantA eva sakriyAH pudgalaparamANavaH kAlANuvidhayA aGgIkRtAH, pratyAkAzapradezam anantapudgalaparamANusambhavAt / na hyekaikalokAkAzapradezA'vagADhA'nantaparamANuSu 'ayameva pudgalANuH kAlANu- 1 tayA vyavahartavyaH, netare' iti vinigantuM shkyte| ato vinigamanAvirahAd lokAkAzapradezasthAH rA sarve eva pudgalaparamANavaH kAlANutayA upacaritavyA iti pratipattavyam / itthameva prAguktarItyA samastapudgalapradezA'pekSayA addhAsamayAnAm anantaguNA''dhikyaM prajJApanA- 1 sUtroktaM saGgaccheta, addhAsamayatayA upacaritAnAM samastapudgalapradezAnAM tattadvarttanAbhedena bhinnatayA / pratyekam anantatvAt, anyathA upacArasya antipryojntvaa''ptteH| ato lokAkAzapradezastheSu ka sarveSu eva pudgalANuSu kAlatvopacArasya nyAyyatvam / evaM hi addhAsamayAnAM pradezazUnyatvaM samasta-Ni pudgalapradezebhyazcA'nantaguNAdhikatvamiti prayojanadvayaM sidhyatIti upacArasAphalyam AgamAnusAreNa kA rahelA anaMta sakriya = gatizIla gugalaparamANuone ja kAlANa tarIke svIkArIe chIe. kAraNa ke lokAkAzanA pratyeka pradezamAM anaMtA paramANuo saMbhave che. jo lokAkAzanA eka-eka pradezamAM anaMta pudgalANuo hoya to tenA sarva pradezomAM rahelA pudgalANuo to anaMtA ja hoya ne ! te tamAma pudgalANuomAM ame kAlANudravyatvano upacAra karIe chIe. kema ke eka-eka lokAkAzapradezamAM rahelA anaMtA pugalaparamANuonI aMdara "A ja pudgalANumAM kAlANa tarIke vyavahAra karavo, bIjAmAM nahi - A pramANe nakkI karavAmAM koI nirNAyaka tarka maLato nathI. AthI vinigamanAvirahanA lIdhe lokAkAzanA pratyeka pradezamAM rahelA badhA ja pugalaparamANuomAM kAlANa tarIkeno upacAra svIkAravo jarUrI che. AthI asaMkhyakAlANuvAdI digaMbaranA matamAM praveza thavAnI Apatti nahi Ave. sarva pudgalANamAM kAlANutvano upacAra kaI (tya.) tathA Ama sarva pudgalANamAM kAlANutvano upacAra karavAmAM Ave to ja pUrve jaNAvyA che mujaba atItAdi anaMta vartanAparyAyanA nimitte eka eka vartanAthI viziSTa pudgalANaMdravyamAM judA judA vasa kAlANadravya tarIkeno upacAra karavAthI "samasta pudgalapradezarAzi karatAM addhAsamayo anaMtaguNa adhika che' - AvuM pannavaNAsUtramAM jaNAvela che te saMgata thaI zakaze. kema ke addhAsamaya tarIke upacarita evA badhA ja pudgalapradezo te te vartana badalAvAthI badalAI jaze. tethI te pratyeka pudgalapradeza anaMtabhedavALA = anaMtasaMkhyAvALA thaI jaze. AthI samasta pudagalapradezo karatAM addhAsamaya (tarIke vivakSita pudgalapradezasamUha) anaMtaguNa adhika siddha thaI jaze. bAkI pratyeka lokAkAzapradezamAM rahelA anaMtA pudgalANuomAMthI phakta eka eka pudgalANumAM ja jo kAlANa tarIkeno upacAra karavAmAM Ave to (arthAtu lokAkAzapradezapramANa asaMkhya upacarita kAlANudravyano svIkAra karavAmAM Ave to) tevo upacAra karavAthI koI vizeSa prakAranuM prayojana siddha na thavAthI te upacAra niSThayojana banavAnI Apatti Avaze. asaMkhya upacarita kAlANudravyano svIkAra karavAthI sarva pudgalapradezarAzi karatAM addhAsamayone anaMtaguNa adhika siddha karavAnuM prayojana hAMsala thaI zakatuM nathI. tethI lokAkAzapradezavartI badhA ja pudgalANamAM kAlANudravyatvano upacAra karavo e ja vyAjabI che. kema ke tema karavAthI (1) addhAsamayo apradezAtmaka che ane (2) sarva pudgalapradezothI te anaMtagaNa adhika che' - A banne Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1596 * kAladravyatvoktibIjaprakAzanam / 10/19 sa. 'mukhyaH kAlaH' ityasya cAnAdikAlInApradezatvavyavahAraniyAmakopacAraviSayaH ityarthaH / pa vibhaavniiym| ___ nanu yogazAstravRttyAdau "mukhyaH kAlaH sa ucyate" (yo.zA.1/16/52 vR.) ityuktyA nirupacaritatvamuktam / " bhavadbhistu kAlasya AdiSTadravyatvamucyate iti kathamubhayA'rthasaGgatiH ? mithovirodhAditi cet ? ma atrocyate, tatra 'mukhyaH kAlaH' ityasya ca 'anAdikAlInA'pradezatvavyavahAraniyAmakopacAraviSayaH ze kAlapadapratipAdyaH' ityarthaH kaaryH| idamatrA''kUtam - mukhyakAlasya paramArthataH paryAyarUpatve'pi ka prajJApanAsUtraprasiddhasya 'addhAsamayA apradezA' iti anAdivyavahArasya saGgatikRte kAlapadArthe upacArAd . dravyatvapratipAdanasya AvazyakatayA nirUDhalakSaNAyA atra nyAyyatvam / nirUDhalakSaNA'bhyupagamAd prayojana siddha thaI jAya che. A pramANe ahIM zvetAMbaramatanI, Agama mujaba, UMDANathI vibhAvanA karavI. kAlANamAM digaMbara-zvetAMbaramatabheda ja spaSTatA - kAlANa aMge digaMbara ane zvetAMbara vacce je taphAvata che teno nirdeza nIce che. zvetAMbara jaina, digaMbara jaina 1. kAlANa upacarita dravya che. kAlANa svataMtra pAramArthika dravya che. 2. kAlANa anaMta che. kAlANuM asaMkhya che. 3. kAlANa sakriya che. kAlANu niSkriya che. 4. kAlANu parivartanazIla che. kAlANu aparivartanazIla che. sa 5. kAlANa nizcayathI varNAdiyukta che. | kAlANu varNAdizUnya che. cogazAstravacanavirodhanI zaMkA che zaMka :- (na.) kalikAlasarvajJa bhagavaMte to yogazAstravRtti vageremAM kAlANune mukhya kAla tarIke 21 jaNAvela che. mukhya = nirupacarita. upacAra vinA, Aropa vinA zabda potAnI zaktivRttithI je arthane jaNAve te artha mukhya kahevAya. zrI hemacandrasUrijI lokAkAzapradezagata kAlANune "mukhya kAla' kahe che. jyAre tame to kAlANune upacarita dravya kaho cho. tethI tamArI vAta ane zrI hemacandrasUrijInI vAta vacce arthasaMgati kaI rIte karavI ? kema ke banne vacanamAM paraspara virodha jaNAya che. * nirUDhalakSaNAviSaya paNa mukhyArtha: samAdhAna ja samAdhAna :- (tro) yogazAstravRtti vagere graMthomAM "kAlANu mukhya kAlatattva che" - AvuM je pratipAdana karela che teno artha evo samajavo ke "anAdikAlIna apradeza-vyavahArano niyAmaka bane tevA upacArano viSaya "kAla' zabdathI pratipAdya che." matalaba e che ke pannavaNAstranA pUrvokta vacananA AdhAre "kAla apradeza che' - Avo anAdikAlIna vyavahAra prasiddha che. tevA vyavahAranI saMgati karavA mATe mukhyatayA kAla paryAyAtmaka hovA chatAM "kAla dravya che' - evuM upacArathI paNa jaNAvavuM jarUrI che. tethI tathAvidha vyavahArano niyAmaka bane tevo te upacAra banaze. tethI "kAlANu dravya e mukhyakAla che" - AvA yogazAstravRttivacanamAM "mukhya kAla" A pramANe je jaNAvela che, teno viSaya uparokta upacAra bane Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kama 3ii 10/190 pudgalapradezebhyaH addhAsamayAnAm anantaguNAdhikyasaGgatiH 0 1597 mukhyatvoktiH saGgacchate, yato nirUDhalakSaNAviSayIbhUto'pyoM mukhyArtha evocyte| taduktaM vedAntakalpataruparimale appayadIkSitena "nirUDhalakSaNayA anyatra prayuktasya padasya mukhye'rthe prayogasyA'pi darzanAd" pa (.va.5.2/2/17 pR.102) tiA tatazva pravRtta mulya vAnA" (yo.zA.9/96/12) ti yogazAstravRttivavAM ; nirUDhalakSaNayA anantAni lokAkAzapradezasthapudgalaparamANudravyANi bodhayati / nirUDhalakSaNAprApitakAlatvA''liGgiteSu lokAkAzapradezasthasvatantrapudgalaparamANudravyeSu apradezatvA'bAdhAd 'addhAsamayA apradezA' iti anAdivyavahAro'pi saGgacchate ev| etena addhAsamayAnAM sakalapudgalapradezebhyo- za 'nantaguNAdhikyamapi samarthitam iti taatprym| ___ nanu yogazAstravRttI "mukhyaH kAlaH" (yo.zA.1/16/52 vR.) ityatra zrIhemacandrasUrINAM nirUDhalakSaNA'bhipretA, na tu zaktirityatra kiM vinigamakamiti cet ? zruNu, zrIhemacandrasUrINAmeva pravaraziSyAbhyAM rAmacandra-guNacandrasUribhyAM dravyAlaGkAre prathamaprakAze ! che. te anAdikAlIna kAlagata-apradeza-vyavahArano niyAmaka che. tethI te upacAra = lakSaNA anAdikAlInatAtparyaviSayIbhUta arthaniSTha che. tethI te upacAra nirUDhalakSaNAsvarUpa bane che. nirUDha lakSaNAno viSaya hoya tene mukhya artha kahevAmAM koI bAdha nathI. kema ke nirUDha lakSaNAno viSayabhUta artha paNa mukhyartha ja kahevAya che. brahmasUtrazAMkarabhASya upara vAcaspatimizrakRta bhAmatI TIkAnI amalAnaMdasarasvatIpraNIta vedAntakalpataru vyAkhyAnI vedAntakalpataruparimala nAmanI vRttimAM appayadIkSite jaNAvela che ke nirUDha lakSaNAthI anya arthamAM prayukta padano mukhya arthamAM paNa prayoga dekhAya che. tethI prastutamAM yogazAstravRttino "mukhya kAla' zabdaprayoga nirUDha lakSaNAthI lokAkAzapradezastha anaMtA pugalaparamANudravyone se jaNAve che. nirUDha lakSaNA dvArA prastutamAM prApta thanAra = upacarita evA kAlatvano Azraya bananAra - te lokAkAzapradezastha pudgalaparamANudravyomAM apradezatva to abAdhita ja che. tethI "addhAsamayo apradeza QI che' - Avo anAdikAlIna vyavahAra paNa saMgata ja thAya che. tathA te upacArathI "sakala pudgalapradezo karatAM addhAsamayo anantaguNa adhika che' - A bAbatanuM paNa pUrvokta rIte samarthana thAya che. tethI e nirUDhalakSaNAviSayabhUta arthane mukhya kAlapadArtha tarIke jaNAvavAnuM tAtparya zrI hemacandrasUrijInuM che - Ama phalita thAya che. nirUDha lakSaNA mImAMsA ja zaMkA :- (navuM) yogazAstravRttimAM "muraH chAta" A pramANe kalikAlasarvajJa zrI hemacandrasUrIzvarajIe je jaNAvela che tyAM teozrIne nirUDha lakSaNA abhipreta che, paraMtu zakti abhipreta nathI - A mujaba tame je jaNAvyuM, temAM nirNAyaka tarka tamArI pAse kayo che ? hemacandrasUrIzvarajI mahArAja to prastuta graMthakArazrI karatAM ghaNA varSo pUrve thaI gayA che. tethI temanuM tAtparya nirUDha lakSaNA karavAnuM che paNa zaktithI zAbdabodha karAvavAnuM nathI' - enI jANa graMthakArane ke ApaNane kaI rIte thAya ? * nirUTa lakSaNAnuM samarthana che. samAdhAna :- (bhRgusAMbhaLo, "hemacandrasUrIzvarajI mahArAjane uparokta sthaLe zakti nahi paNa Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1598 kAlAdiparyAyANAM sarvadravyAntarbhAvaH 10/19 "jIva- pudgala-dharmA'dharmA''kAzakAyA dravyANi' (dravyA. prakAza- 1 / pR. 2) ityevaM paJcadhA dravyANi vibhajya "kAlAdiparyAyANAM sarveSu" (dravyA.pra.1/pR. 2) jIvAdidravyeSu antarbhAvo dyotitaH / tato hemacandrasUrINAmapi rA lokAkAzapradezastheSu pudgalaparamANuSu kAlopacAra evA'bhipreta iti nizcIyate / ata eva "mukhyaH kAlaH" (yo.zA.vR.1/16/52 ) iti yogazAstravRttau nirUDhalakSaNaiva teSAmabhipretA, na tu zaktiriti bhAvanIyam / evI gAyata jA Shi Xin rNi atha evamapi anAditvasaGgatiH prakRtopacAre kathaM syAt ? Agame tAdRzopacArasya anupadarzanAditi raMtu ? zruNu, pudgalaparamANuSu addhAsamayAnAm anAdikAlInopacArAtmikAyAH nirUDhalakSaNAyA aGgIkAre % va "ze maMte ! brAsana tiddhi adyAtamaa puddhe ? (niyama) a Mteoi" (ma.yU.13/4/483/ nirUDha lakSaNA ja mAnya che' - evuM ApaNane samajAya tenA purAvAo ApaNI pAse mojUda che. A rIte - kalikAlasarvajJa hemacaMdrasUrIzvarajI mahArAjanA mukhyaziSya zrIrAmacaMdrasUrijI tathA guNacaMdrasUrijI A bannee saMyukta rIte dravyAlaMkAra graMthanI racanA karI che. temAM dravyano vibhAga karatAM jaNAvela che ke 'jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza - A pAMca astikAya dravya che.' Ama pAMca dravyonA vibhAgane jIvaprakAzamAM jaNAvIne kAlAdiparyAyono jIvAdi sarvadravyomAM aMtarbhAva karavAno tyAM ja ullekha karavAmAM Avela che. jo hemacaMdrasUri mahArAjane kALa svataMtra dravya tarIke abhipreta hota to temanA paTTadhara ziSyoe kAlaparyAyano jIvAdi dravyomAM aMtarbhAva sUcita karela na ja hoya. tethI nizcita thAya che ke hemacandrasUrijIne paNa lokAkAzapradezavartI pudgalaparamANuomAM kAlano upacAra ja abhipreta hato. su te ja kAraNathI yogazAstravRttimAM 'lokAkAzavRtti paramANuo mukhya kALa che' Ama je jaNAvela che al tyAM teone nirUDha lakSaNA ja abhipreta che, zakti nahi A mujaba bhAvanA karavI. che upacAramAM AgamamAnyatA vize AkSepa cha AkSepa :- (ca.) A rIte upacAra karavAthI lakSaNA siddha thavA chatAM paNa e upacAramAM anAdikAlInatva kaI rIte saMgata thaI zakaze ? kema ke tame 'AgamamAM tevo upacAra mAnya che' tevuM to jaNAvela che ja nahi. pudgalaparamANuomAM ahvAsamaya tarIkeno upacAra AgamasaMmata hoya to e upacAra = lakSaNA anAdikAlIna siddha thavAthI tene nirUDha lakSaNA kahI zakAya. paraMtu AgamasaMmata tevo upacAra to tame jaNAvatA ja nathI. jai pudgalaparamANumAM kALanI nirUDha lakSaNA AgamasaMmata che samAdhAna :- (bhrugu.) bhAgyazALI ! sAMbhaLo. bhagavatIsUtramAM praznottarIrUpe jaNAvela che ke bhagavaMta ! eka ahlAsamaya keTalA ahvAsamayothI sparzAyela che ?' A praznano javAba e che ke 'avazya anaMtA ahvAsamayothI eka addhAsamaya sparzAyela che.' pudgala paramANuomAM paryAyasvarUpa addhAsamayano anAdikAlIna upacAra karavA svarUpa nirUDha lakSaNAne mAnya karavAmAM Ave to ja bhagavatIsUtranuM uparokta vacana saMgata 1. : I matta ! azvAsamayaH yiddhiH UdyAsamayeH sRSTA ? (niyamena) anantA Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10/19 0 eko'khAsamayo'nantA'khAsamayaiH spRSTaH / 1599 pR.610) iti bhagavatIsUtrokteH upptteH| upacaritakAladravyA'naGgIkAre ekasya addhAsamayasya anantA'ddhAsamayaspRSTatvaM naiva saGgaccheta, atItA'nAgatayoH vinaSTA'nutpannatvena ekadA ekasyaiva pa varttamAnakSaNalakSaNasya addhAsamayasya sttvaat| idamevA'bhipretyoktaM tadvRttau zrIabhayadevasUribhiH api / "eko'ddhAsamayo'nantaiH pudgalAstikAyapradezaiH addhAsamayaizca spRSTa iti / bhAvanA cA'syaivam - addhAsamayaviziSTam / aNudravyam = addhaasmyH| sa caikaH pudgalAstikAyapradezaiH anantaiH spRzyate, ekadravyasya sthAne pArzvatazca ma anantAnAM pudgalAnAM sadbhAvAt / tathA addhAsamayaiH anantaiH asau spRzyate, addhAsamayaviziSTAnAm anantAnAmapi se aNudravyANAm addhAsamayatvena vivakSitatvAt teSAM ca tasya sthAne tatpArdhatazca sadbhAvAd" (bha.sU.13/4/ 48rU/.672) tA tatreva pUrva "go mata ! saMddhAsama vetirdi thampasthichAyapArdi ke ? sardi" (ma.phU.9 rU/4 ]] 483/pR.610) iti bhagavatIsUtrasya vRttau zrIabhayadevasUrINAm "iha vartamAnasamayaviziSTaH samayakSetramadhyavartI kA paramANuH addhAsamayo grAhyaH, anyathA tasya dharmAstikAyAdipradezaiH saptabhiH sparzanA na syAd" (bha.sU.13/4/ thaI zake. pudgalANu dravyamAM addhAsamayano upacAra karIne aupacArika kAladravyano svIkAra karavAmAM na Ave to eka addhAsamayane anaMtA addhAsamayo sparzI ja na zake. kAraNa ke atIta samaya vinaSTa che. tathA anAgata samaya anutpanna che. tethI ekIsAthe to vartamAnakSaNasvarUpa eka ja addhAsamaya vidyamAna che. tethI pAramArthika eka addhAsamaya to anaMtA addhAzamayone sparzI ja na zake. A ja abhiprAyathI bhagavatIsUtravyAkhyAmAM zrIabhayadevasUrijIe paNa jaNAvela che ke "eka addhAsamaya anaMtA pudgalAstikAyapradezothI ane addhAsamayothI sparzAvela che. A sUtranI bhAvanA A mujaba che ke - addhAsama viziSTa (vartamAnakSaNayukta) aNudravya e ja addhAsamaya che. te eka addhAsamaya anaMtA pudgalAstikAyapradezo vaDe sparzAya che. kAraNa ke eka aNudravya jyAM che, tyAM ane tenI Aju-bAju, upara-nIce anaMtA pudgalo hAjara che. tathA te eka addhAsamaya anaMtA addhAsamayothI sparzAya che. kAraNa ke addhAsamayathI (vartamAnakSaNathI) viziSTa evA anaMtA aNudravyo = pudgalaparamANuo addhAsamaya tarIke vivakSita che. tathA te vivakSita = upacarita addhAsamayo to eka upacarita addhAsamaya jyAM che, tyAM tathA tenI Aju-bAju, upara-nIce anaMtA rahelA che." (tatra.) tathA te ja bhagavatIsUtramAM pUrve praznottarI svarUpe jaNAvela che ke "he bhagavaMta ! eka addhAsamaya keTalA dharmAstikAyapradezothI spaSTa che ?' - A praznano javAba e che ke "eka (= pratyeka) addhA samaya sAta dharmAstikAyapradezothI spardhAyela che." A vacananI spaSTatA karatAM bhagavatIsUtravyAkhyAmAM zrIabhayadevasUrijIe jaNAvela che ke prastutamAM vartamAna samayaviziSTa manuSyakSetravartI pugalaparamANu e ja addhAsamaya tarIke levo. bAkI (paryAyAtmaka mukhya) addhAsamayane to dharmAstikAya vagerenA sAta pradezonI sAthe sparzanA saMbhavI ja na zake. abhayadevasUrijInI A vAta paNa pudgalaparamANumAM addhAsamayanI nirUDha lakSaNAne svIkAravAnA pakSanuM ja samarthana kare che. tethI "zrI hemacaMdrasUrijIe yogazAstranA AMtarazlokamAM je mukhya kAlANunI vAta karI che, te nirUDha lakSaNAthI lokAkAzapradezavRtti pudgalaparamANuone ja kAladravya tarIke darzAvavAnA abhiprAyathI batAvela che' - A mujaba ame ahIM je kahyuM, temAM 1. ekaH NaM bhadanta ! addhAsamayaH kiyadbhiH dharmAstikAyapradezaiH spRSTaH ? sptbhiH| Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 483 vR.pR.612) ityuktirapi nirUDhalakSaNApakSameva samarthayati / ata eva " tasmAnmAnuSalokavyApI kAlo'sti samaya eka iha / ekatvAcca sa kAyo na bhavati, kAyo hi samudAyaH / / " (ta.sU.5 / 22 siddhasenIyavRttisamuddhRtaH pR. 348 ) ityAdinA ye hi ekam ardhatRtIyadvIpam samudradvitayAkrAntamanuSyakSetramAtravRtti kAladravyaM varNayanti teSAmapi manuSyakSetrAvacchinnA''kAzadezAdau rza kAladravyopacAra eva zaraNam, manuSyakSetrA'vacchinnAkAzadezAdibhinnaikapAramArthikakAladravyavirahAt / etena "addhAsamayo hi ardhatRtIyadvIpasamudrAntarvartI, na bahi: " (pra.sU.15/1/198 vR.pR.307) iti prajJApanAvRttyuktiH, "addhAsamayasya cA'vasthitA'saGkhyeyapradezAtmakamanuSyakSetrAvagAhitvAd" (bha.sU.25/4/734 vR.pR.874) iti ca bhagavatIsUtravRttI zrI abhayadevasUrINAM paJcaviMzatitamazatakavivaraNoktirapi vyAkhyAtA, kA manuSyakSetrAvacchinnAkAzadeze svapradezAvagAhini addhAsamayadravyatvopacAreNa tadupapatteH / ata eva bhagavatIsUtranI paNa saMmati maLe che. mATe nirUDhalakSaNApakSa ja vyAjabI che. te pakSa vyAjabI ja che. OM manuSyalokaviziSTa AkAzamAM kALadravyaupacAra (gata va.) tattvArthasUtranI siddhasenIyavRttimAM svataMtra kAlatattvanuM nirUpaNa karavAnA avasare eka vAta evI jaNAvavAmAM Avela che ke 'tethI ahIM manuSyalokavyApI kALa che. te eka samayasvarUpa che. te eka hovAthI kAyasvarUpa nathI. kAraNa ke kAya to samudAya kahevAya che. eka samayane samUhAtmaka 'kAya' tarIke kaI rIte batAvI zakAya ?' siddhasenagaNivaranA uparokta vacana dvArA je vidvAno phakta aDhI dvIpa ane be samudra pramANa manuSyalokamAM rahenAra eka kAladravyanuM varNana kare che, te vidvAnone paNa uparokta kAraNasara ja manuSyakSetraavacchinna AkAzadeza vageremAM kAladravyano upacAra (= lakSaNA) AdhArabhUta banaze. kAraNa ke manuSyalokavyApI AkAzadezAdibhinna koI eka pAramArthika svataMtra 'kAla' nAmanuM dravya che ja nahi. ja zaraNabhUta sa ka rNi 1600 * samayakSetravyApisamayasamIkSA 10/19 ata eva *manuSyakSetramAtravRtti kAladravyaM ye varNayanti teSAmapi * manuSyakSetrAvacchinnAkAzAdI kAladravyopacAra va zarAm kRti vimAtrametat / 10/19 // al = * prajJApanA-bhagavatIsUtravyAkhyAnI saMgati (tena.) prajJApanAsUtravyAkhyAmAM IndriyapadanA prathama udezAnI vyAkhyAmAM zrImalayagirisUrijIe 'ahvAsamaya kharekhara aDhI dvIpa-samudranI aMdara ja che, bahAra nahi' A pramANe je jaNAvela che tathA bhagavatIsUtravyAkhyAmAM 25 mA zatakanA cothA uddezAnuM vivaraNa karatAM zrIabhayadevasUrijIe je jaNAvela che ke 'niyata asaMkhyapradezAtmaka manuSyakSetramAM addhAsamaya avagAhIne rahela che' - tenI paNa saMgati manuSyakSetrAvacchinna AkAzadezamAM ahvAsamayadravyatvano upacAra karavA dvArA thaI zake che. kema ke te AkAzakhaMDa potAnA AkAzapradezomAM avagAhIne rahela che. tethI 'manuSyakSetraviziSTa AkAzakhaMDa svarUpa eka aupacArika kAladravya manuSyakSetrAvacchinna asaMkhya AkAzapradezomAM avagAhIne rahe che' A mujaba temanA vacananuM arthaghaTana karI zakAya che. prastuta aupacArika kAladravya manuSyakSetramAM ja * cihnadvayamadhyavartI pATha lA.(2)mAM nathI. - Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10/19 * akhAkAla: sUryagativyaGgyaH / 1601 sUryAdigatikriyayA samayAvalikAdilakSaNaH kAlaH anumIyate iti smaamnaatm| idamevAbhipretya vizeSAvazyakabhASye "kAlo sUrakiriyANumeo" (vi.A.bhA.2535) iti, vibhaktivicAre ca "kAlo narakhette pa cciya, diNakarakiriyAbhivaMgu tti" (vi.vi.56) iti darzitam / vastutatu "jo vattArUvo kAno Tuvva jaiva nAgo(vi.sa.5.2022) ti, "saddhAnto bhaNNai samayakkhettammi samayAI" (vi.A.bhA.2035) iti ca vizeSAvazyakabhASyavacanAbhyAM sUryAdikriyAvyaktIkRtaH samayAvalikAdilakSaNaH manuSyakSetravartI varttanAparyAyAtmakaH eva addhAkAlaH prtyetvyH| za vizeSAvazyakabhASyavRttau zrIhemacandrasUribhiH api "sacetanA'cetanaM dravyaM kAlaH = dravyakAlaH procyate, ka paryAya-paryAyiNoH abhedopacArAd" (vi.A.bhA.2031) ityuktyA kAlaH paramArthataH paryAyarUpaH upacAratazca dravyarUpo darzita ityvdheym|| atha dravyAntare kAlAropakaraNam anAgamikamiti cet ? na, kAlAnupUrvInirUpaNAvasare tri-catuH-paJcAdisamayalakSaNakAlaparyAyaviziSTaparamANvAdidravyameva saMbhavatuM hovAthI samayAvalikAdi svarUpa kALanuM sUrya vagerenI gatikriyAthI anumAna thAya - tevuM zAstrakArone mAnya che. A ja abhiprAyathI vizeSAvazyakabhASyamAM darzAveluM che ke "sUryakriyAthI kAlanuM anumAna thaI zake che." tathA vibhaktivicAra graMthamAM jaNAvela che ke "sUryakriyAthI abhivyaMgya kALa manuSyakSetramAM ja che." xx kALa paramArthathI paryAyAtmaka, upacArathI dravyAtmaka 4 (vastu) vAstavamAM to addhAkAla paryAyasvarUpa ja che. kAraNa ke vizeSAvazyakabhASyamAM kahyuM che ke "te vartanAdisvarUpa kALa dravyano ja paryAya che." tathA "samayakSetramAM = manuSyakSetramAM samayAdi svarUpa addhAkALa kahevAya che." AnA AdhAre jANI zakAya che ke sUrya vagerenI parispaMdana kriyAthI jenI abhivyakti thAya che, e te addhAkAla samaya-AvalikAdi svarUpa che. mAtra manuSyakSetramAM ja te rahe che. tathA te vartanAparyAyAtmaka ja che. che. dravyakALa svataMtra dravya nathI (vize.) vaLI, ahIM bIjI dhyAnamAM rAkhavA yogya bAbata e che ke vizeSAvazyakabhASyavyAkhyAmAM zrI hemacandrasUrijI mahArAje paNa jaNAvela che ke "paryAyano paryAyImAM abheda upacAra karIne sacetana rA ane acetana dravya e ja kALa che. te ja dravyakALa kahevAya che. arthAt vartanAdiparyAyasvarUpa kALathI viziSTa jIvAdi dravya e ja upacArathI dravyakALa tarIke kahevAya che." AvuM kathana karavA dvArA temaNe spaSTapaNe jaNAvela che ke kALa paramArthathI paryAyasvarUpa che tathA upacArathI dravyasvarUpa che. ni:- (.) kAlabhinna dravyamAM kAlano Aropa karavo e AgamabAhya vAta lAge che. * anyadravyamAM kALano upacAra AgamasaMmata : samAdhAna :- (na.) nA, amArI vAta anAgamika nathI. AnuM kAraNa e che ke kAlAnupUrvInuM nirUpaNa karavAnA avasare svatanta kAladravyane kAlAnupUrvI tarIke jaNAvavAnA badale anuyogadvArasUtrakAre traNa-cAra 1. kAlaH suurkriyaa'numeyH| 2. kAlo narakSetre caiva dinkrkriyaa'bhivynggyH| 3. sa vartanAdirUpaH kAlaH dravyasya caiva yaL 4. gaddhAvAna mathate samayakSetre samayAti Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1602 * kAlAnupUrvItvavimarzaH 10/19 " pu kAlAnupUrvItayA darzayatAm anuyogadvArasUtrakRtAM klRptadravyAntare kAlopacAro'bhimata eva / taduktaM tadvRttau zrIhemacandrasUribhiH "paryAya- paryAyaNoH kathaJcidabhedAt kAlaparyAyasya ceha prAdhAnyena vivakSitatvAd dravyasyApi viziSTasya kAlAnupUrvItvaM na duSyati / mukhyaM samayatrayasyaivA'trA''nupUrvItvam, kintu tadviziSTam dravyasyA'pi tadabhedopacArAt taducyata iti bhAvaH" (anu.sU.181 vR.pR.130 ) iti bhAvanIyam AgamAnusAribhiH / yadi tiryagmAnena paJcacatvAriMzadyojanalakSapramANaH UrdhvamadhazcA'STAdazayojanazatapramANaH manuSyakSetra - parimANaH kAlo nAma pRthag dravyamiti nirUpyate, vartanAdiliGgasadbhAvAt tarhi kimiti manuSyalokAi parato nA'bhyupeyate? vartanA- prANA'pAna - nimeSonmeSA''yuHpramANa-paratvAparatvAditalliGgopalabdheH / for nanu nRlokAd bahiH varttanAdayaH santyeva kintu te tatra kAlanirapekSAH svata eva pravartante / -pAMca vagere samayasvarUpa kAlaparyAyathI viziSTa paramANu, caNuka vagere dravyane ja kAlAnupUrvI tarIke jaNAvela che. eno matalaba e thAya che ke anya pramANathI jenI siddhi thaI cUkelI che tevA (= vRkSa) anya dravyamAM kAlano upacAra anuyogadvArasUtrakArane mAnya ja che. anuyogadvArasUtramAM dravyAnupUrvI, kSetrAnupUrvI pachI kAlAnupUrvInuM nirUpaNa karatI vakhate traNasamayaviziSTa paramANu vagerene ja kAlAnupUrvI tarIke jaNAvela hovAthI tyAM zaMkA uThAvavAmAM Avela che ke 'A to dravyAnupUrvI ja che, kAlAnupUrvI kaI rIte ?' - tenuM samAdhAna ApatAM maladhArI hemacandrasUrijIe anuyogadvArasUtravyAkhyAmAM jaNAvela che ke "paryAya ane paryAyI vacce abheda hovAthI tathA kAlaparyAyanI ahIM mukhyatA vivakSita hovAthI traNasamayasvarUpa kAlaparyAyathI viziSTa evA paramANu vagere dravyane paNa kAlAnupUrvI kahevAmAM koI doSa Avato nathI. prastutamAM mukhyatayA to traNa samaya ja kAlAnupUrvI che. paraMtu te traNasamayasvarUpa kAlaparyAyathI viziSTa paramANu vagere dravyane paNa paryAyImAM paryAyano abheda upacAra karavAthI kAlAnupUrvI kahevAya che. - A pramANe ahIM sUtrakAranuM tAtparya che." AthI siddha thAya che ke (1) kALa paramArthathI paryAyasvarUpa ja che. tathA (2) anya dravyamAM paryAyAtmaka kALano upacAra AgamamAnya ja che. A bAbatane AgamAnusArI vidvAnoe UMDANathI vicAravI. kAlasApekSa-nirapekSa vartanA aMge mImAMsA / [ sa a (vi.) "tirhAlokamAM 45 lAkha yojana pramANa ane upara-nIce kula 1800 yojana pramANa manuSyakSetramAM 'kAla' nAmanuM nirupacarita dravya raheluM che. kAraNa ke manuSyalokamAM vartanAdi kALaliMga vidyamAna che" A pramANe jo tame manuSyakSetravyApI eka pAramArthika kAla dravyanuM nirUpaNa karatA ho to amAro tamane eka prazna che ke 'manuSyalokanI bahAra paNa tame zA mATe svataMtra kAla dravyano svIkAra nathI karatA ? kAraNa ke manuSyalokanI bahAra paNa vartanA, zvAsa, ucchvAsa, AMkhanA nimeSa -unmeSa, AyuSyanuM mApa, paratva (= moTApaNuM), aparatva (= nAnApaNuM) vagere kALanA liMgo jovA maLe ja che. tethI aDhI dvIpanI bahAra paNa svataMtra kAladravyano svIkAra tamAre karavo ja joIe. * kALanirapekSa vartanAdinI mImAMsA zaMkA :- (nanu.) manuSyalokanI bahAra vartanA vagere to hoya ja che. paNa te tyAM kALanirapekSa banIne Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10/19 * kAlaliGgamImAMsA 0 1603 tataH tatra kAlo naabhyupgmyte'smaabhiH| prakRte zrIguNaratnasUrivacanaM smartavyam / tathAhi - "tadevaM varttanAdyupakArAnumeyaH kAlo dravyaM mAnuSakSetre / manuSyalokAd bahiH kAladravyaM naasti| santo hi bhAvAstatra pa svayamevotpadyante vyayantyavatiSThante c| astitvaM ca bhAvAnAM svata eva, na tu kAlApekSam / na ca tatratyAH rA prANApAnanimeSonmeSAyuHpramANAdivRttayaH kAlApekSAH, tulyajAtIyAnAM sarveSAM yugapadabhavanAt / kAlApekSA hyarthAstulyajAtIyAnAmekasmin kAle bhavanti, na vijAtIyAnAm / tAzca prANAdivRttayastadvatAM naikasminkAle / bhavantyuparamanti ceti / tasmAnna kAlApekSAstAH / parAparatve api tatra cirAcirasthityapekSe, sthitizcAstitvApekSA, rza astitva va ta iti" (u.va.5. va.46, Para.977, pR.213) rUti vyajImu taiH tadavImidhaanaayaaN SaDdarzanasamuccayabRhadvRttau / ata eva manuSyakSetrAd bahiH varttanAdInAM kAlaliGgatvaM nessyte|| taduktaM tattvArthasiddhasenIyavRttau "satyAm api bhAvAnAM vRttau tasyAH tu avizeSeNa kAlaliGgatvaM neSyate" !" (ta pU.1/22 mi.) tyAdiSTha vistare rUti veta ? na, itthaM nRlokAd bahiH kAladravyanirapekSavartanAdisadbhAve nRloke'pi kAlanirapekSA eva svataH pravarte che. mATe aDhI dvIpanI bahAra kALa dravyano ame svIkAra karatA nathI. prastutamAM guNaratnasUrIzvarajInuM vacana yAda karavA yogya che. A rahyuM temanuM vacana - "A rIte A manuSyalokamAM vartanApariNAma vagere cihno uparathI kAladravya vize anumAna karI zakAya che. manuSyalokanI bahAra kAladravya nathI. manuSyalokanI bahAra rahelA padArtho jAte ja utpanna thAya che, nAza pAme che tathA sthira rahe che. tyAM padArthonuM astitva paNa svAbhAvika ja che. manuSyalokanI bahAranA padArthonA pariNamanamAM (= rUpAMtaramAM) ke astitvamAM (= hAjarImAM) kAladravyanI koI apekSA nathI. tyAMnA jIvonA zvAsozvAsa, palakArA thavA, AMkho khulavI vagere pravRtti kALanA AdhAre thatI nathI. kAraNa ke sajAtIya padArthomAM rAM uparanI pravRtti eka sAthe thatI nathI. sajAtIya vastunI eka sAthe thatI pravRtti ja kALanI apekSA rAkhe che, nahi ke vijAtIya vastunI pravRtti. (dA.ta. manuSyalokamAM svAbhAvika rIte kerI vagere phaLa jyAre paNa jIvaMta = vidyamAna hoya tyAre svAbhAvika rIte pIca, plama, pera, lIlI khAreka vagere vijAtIya phaLo jIvaMta hotA nathI. jyAre aDhI kapanI bahAra phUla-phaLa vagere Rtubaddha hotA nathI paraMtu kAyamI hoya te che.) tyAMnA jIvonI zvAsozvAsa vagere pravRtti eka samaye (= eka sAthe) utpanna paNa nathI thatI ane nAza paNa nathI pAmatI ke jethI temane kAlanI AvazyakatA paDe. tyAMnA padArthomAM paNa jUnuM-navuM, moTuM -nAnuM vagere pravRtti paNa lAMbo samaya, TUMko samaya vagerene AdhAre ja thAya che. sthiti astitvanI apekSA rAkhe che. tathA padArthonuM astitva to svataH ja raheluM hoya che. mATe tyAM astitvanA AdhAre badhI pravRtti thAya che." (Sa.da.sa.kA.49) A pramANe pUrvAcArya zrIguNaratnasUrijIe SaDradarzanasamuccayanI tarkarahasyadIpikA bRhaddhatimAM jaNAvela che. tethI ja manuSyakSetranI bahAra je vartanAdi che, te kAlaliMga tarIke mAnya nathI. tattvArthasUtrasiddhasenIyavRttimAM jaNAvela che ke "manuSyakSetranI bahAra bhAvonI vartanA hovA chatAM manuSyakSetragata bhAvavartanAnI samAna rIte te vartanA kALanA liMga tarIke mAnya nathI." A aMge vistRta vivecana tyAM upalabdha che. te mujaba siddha thAya che ke manuSyakSetranI bahAra kALa dravya nathI. samAdhAna :- (na, ghaM.) jo manuSyalokanI bahAra kALadravyathI nirapekSa vartana, prANApAna, Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1604 0 paramANuvarttanAmImAMsA 10/19 varttanAdayo bhvissynti| tatazca manuSyalokAd bahiH yathA kAladravyakalpanA nAsti tathA nRkSetre'pi nirupacaritakAladravyakalpanA naivA'rhati / / rA nRlokamAtre varttanAdInAM kAlApekSatve'yaM paryanuyogo yaduta adholokAntAt samayakSetramatikramya - UrdhvalokAntaM yAvad ekenaiva samayena paramANuH yadA gacchati tadA paramANuvarttanA kAlApekSA - tannirapekSA vA ? nA''dyo vikalpo'navadyaH, samayakSetrAd bahiH atiriktakAlavAdinA kAlasya anabhyupagamena samayakSetrabahirdezAvacchedena tasyAH kAlajanyatvabAdhAt / nA'pi dvitIyaH kSodakSamaH, ka nRlokAvacchedenA'pi tasyAH kaalnirpeksstvaaptteH| tatazca samayakSetravartisarvadravyavarttanAyA Ni tannirapekSatvamabhyupagantavyaM syAt, yukterubhayatra tulyatvAt / ra paramANoH niraMzatvena, lokAntadvayavyApinyAH tadgateH ekasAmayikatvena tadIyavarttanAyAzcaikatvena 'yadA paramANuH manuSyakSetre tadA tadIyavarttanAyAH kAlasApekSatvaM yadA tu sa tato bahiH tadA paravAparatva Adi rahetA hoya to manuSyalokamAM paNa kALathI nirapekSa evA ja vartanA, paratva-aparatva vagere pravartaze. tethI manuSyalokanI bahAra jema tame kAladravyanI kalpanA karatA nathI tema manuSyalokamAM paNa nirupacarita kAladravyanI kalpanA karavAnI koI jarUra nahi rahe. ha paramANuvarNanA mImAMsA & (vRtto) jo phakta manuSyakSetramAM varNanA vagere kAryo kAlasApekSa = kALajanya hoya to atiriktakAlavAdI evA tamane amAro prazna che ke jyAre adholokanA cheDethI nIkaLIne, manuSyalokamAMthI thaIne, UrdhvalokanA cheDA sudhI paramANu eka ja samayamAM pahoMce tyAre te paramANunI vartanA kALasApekSa che ke kALanirapekSa? za (1) tene kALasApekSa mAnavAno prathama vikalpa to nirdoSa nathI ja. kAraNa ke atiriktakAladravyavAdI - evA tame manuSyakSetranI bahAra to kALadravyane mAnatA ja nathI. tethI manuSyalokanI bahAranA bhAganI Gii apekSAe te paramANuvarNanAmAM kALajanyatvano bAdha = abhAva che. manuSyalokabahirbhAgaavacchedena temAM kAlasApekSatva bAdhita hovAthI tene kAlasApekSa na mAnI zakAya. (2) tene kALanirapekSa mAnavAno bIjo ro vikalpa paNa tamArA manorathane sAdhavA mATe samartha nathI. kema ke tevuM svIkAravAthI to manuSyalokaavacchedana paNa te vartanA kALanirapekSa banavAnI Apatti Avaze. tethI to tamAre evuM mAnavuM paDaze ke te paramANuvarNanA jema manuSyakSetraavacchedana kALanirapekSa che tema manuSyakSetravartI tamAma dravyonI vartanA paNa kALanirapekSa che. kema ke yukti to banne sthaLe samAna ja che. aDhI dvIpamAM paramANuvarNanA kALanirapekSa che ane ghaTa-paTAdi anya dravyonI vartanA kALasApekSa che - evuM mAnavAmAM to koI yukti che ja nahi. # paramANuvarNanA ardhajaratIyanyAyagrasta ja (paramA.) "jyAre te paramANu manuSyalokamAM hoya che tyAre tenI vartanA kALasApekSa che tathA jyAre te aDhI dvIpanI bahAra hoya tyAre tenI vartanA kALathI nirapekSa = ajanya che' - AvuM to mAnI zakAtuM nathI. kAraNa ke (1) paramANu svayaM niraMza = avayavazUnya che (2) lokAntadrayavyApI paramANugati mAtra eka samayanI ja che. tathA (3) phakta eka samaya pUratI ja gati karanArA te gativiziSTarUpe vivakSita Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10/19 0 nRlokavyApiniraMzakAladravyamImAMsA 1605 tadIyavarttanAyAH kAlanirapekSatvamiti vaktuM naiva yujyate, asambhavAt / etena vivakSitavarttanAyAH naralokAvacchedena kAlApekSatvaM tadbahirbhAgAvacchedena ca kAlanirapekSatvamityapi apAkRtam, paramANu-tadgati-tadvarttanAnAM niraMzatvena tathAtvA'sambhavAt, siddhAnte tathA'nabhyupagamAcca / kiJca, manuSyalokavyApakaniraMzaikAtiriktakAladravyAbhyupagame vadato vyAghAta Apadyeta / nRlokavyApI meM cet kAlaH, niraMzaH katham ? niraMzazcet, naralokavyApI katham ? tatazca samayakSetrAvacchinnAti- rza riktaikakAladravyasya astikAyatvApattiH sudurnivAraiva, anyathA gaganAdInAM vibhudravyANAM niravayavatvaMta evA paramANunI vartanA eka ja che, eka samaya pUratI ja che. tethI AvI paristhitimAM uparokta rIte banavuM asaMbhava che. eka samayanI gatimAM "paramANu jyAre manuSyalokamAM hoya tyAre tenI vartanA kALasApekSa ane jyAre aDhI dvIpanI bahAra hoya tyAre tenI vartanA kALanirapekSa' - evuM kaI rIte saMbhave ? eka samayanI gatimAM jyAre' ane 'tyAre - AvI be vAra kalpanA asaMbhavita ja che. ja niraMza ekasAmAyika paramANuvarNanA sApekSa-nirapekSa na bane te (tera) jyAre-tyAre zabdano prayoga karyA vagara, prastuta vartanA manuSyalokavacchedana kALasApekSa che tathA bahirbhAgaavacchedana kALanirapekSa che" - evuM paNa mAnI zakAtuM nathI. kAraNa ke upara jaNAvI gayA te mujaba paramANu niraMza che, tenI uparokta gatimAM paNa judA-judA samayasvarUpa aMza nathI tathA tenI vivakSita vartana paNa ekasamayavALI niraMza che. koI atizUla eka ja vastu aDhI dvIpamAM ane aDhI dvIpanI bahAra vyApIne rahI hoya to kadAca tene udezIne evuM kahI zakAya ke "vivakSita ! vastunA manuSyalokAvacchinna avayavomAM kAlasApekSa varNanA che ane manuSyalokabahirbhAgAvacchinna avayavomAM kALanirapekSa varNanA che." AvI sthitimAM haju kadAca avayavabhedathI eka ja sthUlatama avayavImAM ekasAthe 1. kAlasApekSa-kAlanirapekSa banne prakAranI vartana mAnI zakAya. paraMtu ApaNe je paramANuvarNanAnI vicAraNA karI rahyA chIe, tyAM to tevuM zakya ja nathI. vaLI, jainAgamamAM paNa "prastuta paramANuvarNanA manuSyalokaavacchedana kALasApekSa tathA bahirbhAgavicchedana kALanirapekSa' - AvuM mAnavAmAM Avela nathI. tethI aDhIdvIpamAM vartanAdiparyAyone atiriktakALadravyajanya mAnavAmAM uparokta paramANuvanAnI samasyAnuM samAdhAna meLavavuM khUba durlabha che. . manuSyakSetravyApI niraMza eka kAladravyano asaMbhava (Syi.) vaLI, manuSyalokamAM niSNa = niravayava eka svataMtra kAladravyano svIkAra karavAmAM to mArI mAtA vaMdhyA che' evuM bolatAM jevo vyAghAta Ave tevuM thaze. kema ke jo kALa manuSyakSetravyApI hoya to niravayava kaI rIte hoya ? tathA jo kALadravya niravayava hoya to manuSyalokavyApI kaI rIte saMbhave ? jo manuSyalokavyApI eka atirikta kALadravyane mAnavAmAM Ave to kALane astikAya = skaMdha mAnavAnI ApattinuM AMzika paNa nivAraNa nahi thaI zake. A rIte kALadravyamAM skaMdha-deza-pradezanI kalpanA to AgamasaMmata che ja nahi. tethI atiriktakAladravyavAdIne apasiddhAMta doSa lAgu paDaze. tathA jo manuSyakSetravyApI eka atirikta kAladravyane niravayava ja mAnavAmAM Ave to "AkAza vagere Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1606 * kAlA''nantyopagame upacAraH zaraNam 10/19 vadato naiyAyikasya mukhaM pidhAtumazakyameva manuSyakSetravyApi svatantra- niSpradezaikakAladravyavAdinA / ato na tAdRzI kalpanA yuktimatI / pa itthaJca kAlA''nantyopagame tattadvarttanApariNatajIvA'jIvadravyeSu eva kAlopacArakaraNaM samastapudgalAstikAyAnantaguNAdhikakAlasiddhikRte zaraNam, kAlA'pradezatvA'GgIkAre lokAkAzapradezasthA'khilapudgalaparamANuSu eva kAlopacArakaraNaM prajJApanAsUtroktakAlA'pradezatvasiddhikRte zaraNam, samayakSetravyApikAlaikyA'bhyupagame ca manuSyakSetrA'vacchinnA''kAzakhaNDe kAlopacArakaraNaM zaraNamiti / etena " addhAsamayasya ca manuSyakSetramAtrabhAvAd" ( prajJA. 3 / 79 mala. vR. pR. 143 ) iti prajJApanAvRtti - kRdvacanamapi vyAkhyAtam, 'manuSyakSetramAtrabhAvAd manuSyakSetrAvacchinnA''kAzakhaNDAdau eva upcaarkrnnaadi'tyrthaabhyupgmaat| nRlokavyApinirupacaritaikakAladravyakakSIkArAnaucityAd naralokAvacchinnAkA sskAzAdau kAladravyopacAro nyAyya iti bhAvaH / kiJca, padArtheSu iva kAle'pi pUrvAparatvabuddhiH prasiddhA eva / tatrA'yaM paryanuyogaH upatiSThate vibhudravyo niravayava che' - AvuM bolatA naiyAyikanA moDhAne tamAre baMdha karavuM azakya ja thaI jaze. tethI manuSyalokavyApI eka svataMtra kAladravyanI kalpanA yuktisaMgata nathI. * kALa aMge traNa vikalpa rA yioeyi seog ka = (phaktva.) A rIte uparokta vistRta vicAravimarza karavAthI traNa bAbata phalita thAya che ke (1) jo kALane anaMta mAno to te-te vartanApariNAmathI pariNata thayelA jIva-ajIvadravyomAM ja kAlano upacAra karavo, e ja prajJApanAsUtrAnusAra pudgalAstikAya karatAM anaMtaguNa adhika kAlanI siddhi mATe AdhArabhUta banaze. (2) addhAsamayone jo apradeza mAnavA hoya to lokAkAzanA pradezomAM rahelA tamAma pudgalaparamANuomAM kAlano upacAra karavo, e ja prajJApanAsUtrokta kAlagata apradezatvanI siddhi mATe AdhArabhUta banaze. tathA (3) kALane jo manuSyalokavyApI eka mAnavo hoya to manuSyakSetraviziSTa al AkAzabhAgamAM ja kALano upacAra karavo, e ja tenI siddhi mATe AdhAra banaze. * pannavaNAsUtravyAkhyAnI saMgati (tena.) pannavaNAsUtravyAkhyAmAM zrImalayagirisUrijIe 'addhAsamaya mAtra manuSyakSetramAM ja che' - A pramANe je jaNAvela che tenuM paNa spaSTIkaraNa uparokta rIte thaI jAya che. kema ke 'manuSyakSetramAM ja addhAsamaya che' - AnuM arthaghaTana evI rIte karI zakAya che ke 'manuSyakSetrathI niyaMtrita AkAzakhaMDa vageremAM ja addhAsamayano upacAra karavAmAM Ave che.' tethI mAtramanuSyalokavyApI eka nirupacarita kAladravyano svIkAra karavo vyAjabI nathI. paraMtu manuSyakSetraavacchinna AkAza vageremAM ja kALadravyano upacAra karavA svarUpa trIjo vikalpa ja vyAjabI che. AnA karatAM vadhu sAro vikalpa jaNAto nathI. kALamAM parAparatvamImAMsA (vijhyu.) vaLI, bIjI mahattvapUrNa vAta e che ke jema padArthomAM pUrvAparatvagocara buddhi thAya che tema kALamAM paNa tevI buddhi thAya ja che. 'divasa moTo, prahara nAno' - ItyAdi svarUpe parAparatvabuddhi Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10/19 * atiriktakAle pUrvAparatvabuddhiH saGkaTagrastA 1607 yaduta pUrvAparabhedaH ubhayatra parata uta svataH ? " atha padArtheSu pUrvA'parabhedaH kAlanimittaH / nanu kAle pa api asau na svataH iti aparakAlanimittaH yadi abhyupagamyate tadA anavasthA / T atha padArthabhedanimittaH tadA itaretarA''zrayatvaprasaGgaH / atha tatra svataH eva ayaM bhedaH, padArtheSu api svataH eva ayaM kiM nA'bhyupagamyate ?" (sa.ta. bhAga-5/kANDa-3/kA.49 vR. pR. 671) ityAdirUpeNa tRtIyakANDe sammatitarkavRttI yad atiriktakAladravyanirAkaraNam akAri abhayadevasUribhiH tadapIhA'nusandheyam / prathamakANDe'pi sammatitarkavRttau "viziSTapadArthapariNAmasyaiva atItAdikAlatvena iSTeH, "pariNAma-varttanA kALamAM prasiddha ja che. tethI have ahIM prazna e upasthita thAya che ke pUrvApara tarIkeno bheda ghaTAdi bAhya padArthomAM ane kALamAM thAya che te parataH thAya che ke svataH thAya che ? "jo ghaTa-paTAdi padArthomAM pUrvAparabheda tenAthI bhinna evA kALanA nimitte thato hoya (arthAt parataH thato hoya) to kALamAM paNa pUrvAparabheda svataH nahi thaI zake. tethI vivakSita kAlamAM rahelA pUrvAparabhedanI siddhi mATe jo anya kALadravyanI apekSA rAkhavAmAM Ave to anavasthA doSa lAgu paDaze. te A rIte - A kALamAM rahelA pUrvAparabhedano sAdhaka B kALa, B kALamAM rahelA pUrvAparabhedano sAdhaka 8 kALa, 8 kALamAM pUrvAparabhedano sAdhaka D kALa A rIte anaMta kALadravyakalpanAno vizrAma ja nahi thAya. A ja ahIM anavasthA doSa che. * atirikta kAlavAdamAM anyonyAzraya. (atha pavA.) jo kALamAM rahenAra pUrvAparabhedanI siddhi padArthagata pUrvAparabhedanA nimitte hoya to anyonyAzrayadoSa lAgu paDaze. padArthagata pUrvAparabhedanI siddhi kALagata pUrvAparabhedanA kAraNe thAya ane kALamAM rahenAra pUrvAparabhedanI siddhi padArthagata pUrvaparabhedanA nimitte thavAthI anyonyAzraya spaSTa che. tethI jyAM sudhI padArthamAM pUrvAparabheda siddha nahi thAya tyAM sudhI kALamAM pUrvAparabhedanI siddhi nahi thAya. tathA jyAM sudhI kALavartI pUrvaparabheda siddha nahi thAya tyAM sudhI ghaTa-paTAdigata pUrvAparabheda siddha nahi thAya. Ama ItaretarAzraya doSanA lIdhe ghaTAdi padArthamAM ke kALamAM pUrvAparabhedanI siddhi thaI zakaze nahi. atiriktakAlavAdInA matamAM A doSa durvAra che. U ghaTAdi padArthomAM pUrvAparabheda svataH H = (atha taMtra.) kALamAM pUrvaparabheda jo anyakALasApekSa ke ghaTAdisApekSa na hoya paNa svataH ja hoya to ghaTAdimAM paNa pUrvAparabheda svataH = kALanirapekSa kema nathI svIkAratA ? anavasthA ane anyonyAzraya doSathI bacavA kALamAM rahenAra pUrvAparabhedane jo anyanirapekSa ja mAnavAno hoya to atirikta kAladravyanI kalpanA karyA vinA ghaTAdi padArthamAM rahenAra pUrvAparabhedane svataH ja mAnI lo. Ama karavAthI atirikta kAladravyanI siddhi thaze nahi." Ama sammatitarkavyAkhyAmAM trIjA kAMDamAM zrIabhayadevasUrijIe atirikta kAladravyanuM nirAkaraNa karela che. tenuM paNa ahIM anusaMdhAna karavuM. * paryAyasvarUpa kALa : saMmatitarkavRttikAra (prathama.) saMmatitarkanA prathama kAMDamAM paNa vyAkhyAkAra maharSie jaNAvela che ke "padArthano viziSTa ka To Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1608 . pariNAma-vartanAdayo vastudharmA eva kAla: 0 10/19 -vidhi-ghara tyAgaparatva" (prazamarati-ra18) rUlyAMthI mAt" (sa.ta.vANuM-9/8A.9/g.64) rUtyutya pa jIvAdipariNAmAtmakakAlo vyvsthaapitH| atra sthale puNyapattanasthabhANDArakaraprAcyavidyAsaMzodhana mandirIyAyAM mANDalagrAmasthabhANDAgArIyAyAM ca sammatitarkavRttihastapratI Tippanake "pariNAma-vartanA -paratvA'paratvAdayo vstudhrmaaH| sa eva ca kAlaH" (sa.ta.1/1/vR.Tippanaka) ityevaM nirdiSTaM na vismartavyam / kiJca, paryAyAtmakakAle dravyatvopacAreNa bhagavatIsUtroktadravyaSaTkasya upapAdanaM yadatra kRtaM tad bhagavatIsUtravyAkhyAtRNAM zrIabhayadevasUrINAmapi sammatameva / ata eva tatraiva pUrvaM paJcamazataka _-navamoddezakavivaraNe "samayAdikAlaH teSu (= jIveSu) sAdhAraNazarIrAvasthAyAm ananteSu pratyekazarIrAva7vasthAyAJca parItteSu pratyekaM varttate, tatsthitilakSaNaparyAyarUpatvAt tasya" (bha.sU.5/9/sU.226/pR.248) ityuktyA Na spaSTameva kAlasya paryAyarUpatA updrshitaa| vibhaktivicAre '"jo vattaNAsarUvo mANusakhettA bahiM pi kA kila kAlo / so taggayavatthUNaM pajjAo na u puDho davyaM / / " (vi.vi.57) iti amaracandrAcAryoktirapyatrA'nusandheyA / vastutastu kAlasya kRtsnalokavyApitvameva, vartanAdipariNatadravyANAM samagralokavyAptatvAt / pariNAma e ja atIta Adi kAla tarIke mAnya che. kAraNa ke "pariNAma, vartanA, vidhi, paratva, aparatva svarUpa kALa che' - AvuM AgamamAM (prazamaratimAM) jaNAvela che." A rIte jIvAdi dravyonA pariNAma svarUpa kALatattvanuM zrIabhayadevasUrijIe sampatitarkavyAkhyAmAM varNana karela che. pUnAmAM (punyapattanamAM) Avela bhAMDArakaraprAcyavidyAsaMzodhanamaMdiramAM tathA mAMDala gAmanA jJAnabhaMDAramAM rahela saMmatitarkavyAkhyAnI hastapratamAM TippaNamAM A sthaLe noMdhela che ke "pariNAma, vartana, paratva, aparatva vagere vastugata guNadharmo che. tathA te ja kALa che." A TippaNane paNa ahIM bhUlavA jevuM nathI. kALa paryAvaravarUpa : bhagavatIsUtravyAkhyA . (Syi.) vaLI, bhagavatIsUtramAM 25 mA zatakamAM cha dravyanuM nirUpaNa karela che. tenI saMgati ahIM hA paryAyAtmaka kALamAM dravyatvano upacAra karIne karavAmAM Avela che. te bhagavatIsUtranI vyAkhyA karanAra zrIabhayadevasUrijIne paNa mAnya ja che. tethI ja teozrIe svayameva bhagavatIsUtramAM pUrve pAMcamA zatakanA 2 navamA udezAnA vivaraNamAM kALane spaSTapaNe paryAyasvarUpe jaNAvela che. A rahyA teozrInA zabdo.. "anaMtakAyadazAmAM rahelA anaMtA jIvonI aMdara pratyekamAM samayAdi kALa rahela che. tathA pratyekakAyadazAmAM vartatA dareka pratyekakAya jIvomAM samayAdi kALa rahela che. kAraNa ke kALa e to jIvonI sthitisvarUpa paryAyAtmaka che." ahIM bhagavatIsUtravyAkhyAkAra zrIabhayadevasUrijIe kALane spaSTapaNe paryAya tarIke darzAvela che. vibhaktivicAra prakaraNamAM amaracaMdrasUrijI paNa jaNAve che ke "manuSyakSetranI bahAra paNa je kharekhara vartanAsvarUpa kALa che te tyAM rahela vastuno paryAya che. te svataMtra dravya nathI." A vAtanuM ahIM anusaMdhAna karavuM. eka kALa samagralokavyApaka (vastu.) vAstavamAM to kALa samagra lokamAM phelAIne rahelo che. kAraNa ke vartana vagere paryAyathI pariNata thayelA jIva-ajIva dravyo 14 rAjalokamAM vyApta che. tathA jo "kALa' zabdathI samaya, AvalikA 1. yo vartanAsvarUpo mAnuSakSetrAd bahirapi kila kaalH| sa tadgatavastUnAM paryAyaH, na tu pRthag drvym|| "" Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10/19 * kAlasya paryAyarUpatA lokavyApakatA ca 0 1609 samayA''valikAdilakSaNA'ddhAkAlavivakSAyAmapi tadupAdAnakAraNIbhUtajIvA'jIvadravyebhyo'bhinnatayA kAlasya atiriktadravyatvaM naiva ghaTAmaJcati / etadarthadigdarzakaH "tasya vartanAdirUpatvAta, vartanAdInAJca svayameva bhAvAt, samayAdyapekSAyAM ca paropAdAnatvAditi bhAvanA / .... varttanAdayaH tadvatAM kathaJcidabhinnA eva" (A.ni.1018 rA hA.va.pR.309) iti haribhadrIyAvazyakavRttisandarbho'pi prkRte'nusndheyH| 'tasya = kaalsy'| 'tadvatAM = ma varttanAdiviziSTebhyaH', SaSThyAH paJcamyarthatvAt / __ yacca vizeSAvazyakabhASyavRttau zrIhemacandrasUribhiH "avadhezca mUrttaviSayatvAd varttanArUpaM tu kAlaM / pazyet, dravyaparyAyatvAt tasya" (vi.A.bhA.585 vR.) ityuktam, tato'pi kAlasya paryAyarUpatA kRtsnaloka-ka vyAptizca sidhyataH / tasya samayakSetramAtravRttitve lokAvadhijJAninAM kRtsnalokavarttidravyasthitiparijJAnA-Ni 'sambhavApatteriti bhAvanIyam / tojAzapravezI mitrA: kAnAvastu (yo.zA.9/96/12 pR. + tri.za..4/4ra74) ti pUrvovagere svarUpa addhAkALanI vivakSA karavAmAM Ave to paNa kALane chaThTha dravya mAnavuM vyAjabI nathI. kAraNa ke samaya, AvalikA vagere svarUpa addhAkALanuM upAdAnakAraNa to jIvAjIva dravyo ja che. tathA kALa tenAthI abhinna ja che. A ja arthanuM digdarzana karAvanAra haribhadrIya AvazyakavRttino prabaMdha paNa prastutamAM anusandhAna karavA yogya che. tyAM jaNAvela che ke "kALa vartanAdisvarUpa che. tathA vartanA vagere to ApameLe ja utpanna thAya che. vartanAdi pariNAmo atiriktakALadravyajanya nathI. tathA samaya vagerenI vivaphA kAlazabdavA tarIke karavAmAM Ave to paNa tenuM upAdAnakAraNa kALathI bhinna jIvAdi dravyo ja che. A pramANe bhAvanA karavI... tathA vartanAdi pariNAmo to potAnA AzrayabhUta jIvAjIva dravyothI kathaMcit abhinna ja che." zrIharibhadrasUrijInA A vacano 'kALa tattva kharekhara vartanAdisvarUpa ke addhAsamayAtmaka hovAthI atirikta chaThTha dravya nathI' - tema spaSTapaNe sUcita kare che. 4 vartanAkALa lokavyApI : maladhAravRttitAtparya % (cavya.) tathA vizeSAvazyakabhASyavyAkhyAmAM zrIhemacandrasUrijIe "avadhijJAna mUrtaviSayaka hovAthI vartanAsvarUpa kALane te jue che. kAraNa ke vartanAkALa te (jIvAjIva) dravyano paryAya che" - A pramANe che. je kahyuM che, tenAthI e vAta siddha thAya che ke (1) kALa paryAyasvarUpa che tathA (2) kALa saMpUrNa lokamAM phelAyela che. jo "kALa mAtra manuSyakSetramAM ja vidyamAna che' - evuM mAnavAmAM Ave to lokAvadhijJAnavALA jIvo saMpUrNa 14 rAjalokamAM je je dravyone lokAvadhijJAna dvArA jANe che, tenI sthitinuM teone jJAna thaI nahi zake. kAraNa ke svIkArelA vikalpa mujaba, aDhI dvIpanI bahAra kALanuM astitva mAnavAmAM nathI Avela. paraMtu lokAvadhi dvArA saMpUrNalokavartI dravyonI sthiti jaNAya to che ja. tethI kALane samagralokavyApI mAnavo jarUrI che. A rIte prastuta viSayanI vibhAvanA karavI. # mukhya kALa samagralokavyApI # ("nA.) yogazAstravRtti, triSaSTizalAkApuruSacaritra vagere graMthamAM lokAkAzanA pratyeka pradezamAM rahelA judA-judA kAlANane mukhya kAla tarIke jaNAvela che. ahIM pUrve (10/15) A bAbata darzAvela ja t Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1610 0 ekakSaNena kRtsnalokavartanApratipAdanam : 10/19 (10/15)yogazAstravRtti-triSaSTizalAkApuruSacaritrAdivacanAnusAreNa api kRtsnaloke upacaritadravyatvApa ''liGgitaH kAlaH kAlalokaprakAzadarzitadizA (28/200) mukhyatayA sidhyatIti dhyeym|| gA pAtaJjalAstu ekenaiva kSaNena sampUrNaH lokaH tathAvidhapariNAmaM prApnoti, sarvadharmANAmekaikakSa__ nnaaruuddhtvaadityaahuH| taduktaM pAtaJjalayogasUtrabhASye vyAsena "ekena kSaNena kRtsno lokaH pariNAmamanubhavati / tatkALopArI: uttvanI sarve dharmA" (yo.[..rU/12) tiA tasya vRtnanovevyAtvimate tasyarasa | ra nanu anuyogadvArasUtracUrNi-vRttyAdyanusArataH (a.dvA.sU.401) yathA saGgrahanayAbhiprAyato dharmAstikAya ka eka eva, vyavahAranayAbhiprAyAt tu tasyaiva buddhiparikalpitAH dvibhAga-tribhAgAdikA dezA api ma jIvAdigatyupaSTambhakatvAt pRthageva dravyANi, RjusUtranayAbhiprAyAttu 'pratyekaM yannAsti tat samudAye'pi nAstIti nyAyAt svakIya-svakIyasAmarthyena jIvAdigatyupaSTambhe vyApriyamANAH tasyaiva pradezAH 'buddhiparikalpitA nirvibhAgA bhAgAH pRthageva dravyANi tathA prakRte RjusUtranayAbhiprAyAt svakIya che. te mujaba paNa samagra lokamAM Aropitadravyatvayukta ja kALa tattva mukhyarUpe siddha thAya che. upAdhyAya zrIvinayavijayajIe kALalokaprakAzamAM karela digdarzana anusAre A bAbatane dhyAnamAM levI. 2) kALa aMge vyAsamata ) (pAta.) pAtaMjala vidvAno ema kahe che ke "eka ja kSaNa dvArA saMpUrNa vizva te te prakAranA pariNAmane prApta kare che. kema ke dareka guNadharmo eka - eka kSaNamAM ArUDha hoya che." vyAsa maharSie pAtaMjalayogasUtra bhASyamAM kahela che ke "eka kSaNa dvArA saMpUrNa loka pariNAmane anubhave che. kharekhara sarva guNadharmo te kSaNamAM upArUDha che. tethI eka ja vartamAna kSaNa dvArA vizvavartI sarva padArthomAM vidyamAnatvano vyavahAra siddha thAya che. vyAsajIno svarasa "kALa saMpUrNalokavyApaka che' - A matamAM jANavo. * traNa nacathI traNa prakAre dhamastikAyAdi vicAra che pUrvapakSa :- (7) anuyogadvArasUtranI cUrNi-vyAkhyA vagere mujaba saMgrahanayanA abhiprAyathI dharmAstikAya dravya eka ja che. vyavahAranayanA abhiprAyathI to te ja dharmAstikAyanA buddhikalpita be bhAga, traNa bhAga vagere dezo paNa svataMtra evA ja dravyo che. kAraNa ke dharmAstikAyanA dezo = bhAgo paNa jIvAdi dravyonI gatimAM sahAyaka bane ja che. tathA RjusUtranayanA abhiprAyathI to dharmAstikAyanA ja pratyeka pradezo e svataMtra dravyo che. kAraNa ke 14 rAjalokapramANavyApaka evA dharmAstikAyanA pratyeka pradezo pota-potAnA sAmarthyathI jIvAdi dravyonI gati pratye sahAyaka bane ja che. jo lokavyApI dharmAstikAyanA pratyeka pradezo jIvAdinI gatimAM sahAya karavA mATe pravRtta thatA na hoya to lokavyApaka eka aMdhAtmaka dharmAstikAya dravya paNa jIvAdi dravyonI gatimAM sahAyaka banI na zake. retInA eka kaNamAM tela na hoya to retInA samudAyamAMthI kaI rIte tela nIkaLI zake ? pratyekamAM je na hoya te tenA samudAyamAM paNa na hoya' - Avo nyAya = niyama ahIM kAma karI rahela che. tethI dharmAstikAya skaMdhanA gatisahAyatA sAmarthyavALA pratyeka pradezo paNa alaga-alaga dharmAstikAya dravyasvarUpa ja che. A pradezo buddhikalpita nirvibhAjya aMzAtmaka = dharmANusvarUpa che. A vAta jema zvetAMbarajainAgamamAM mAnya che, | Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1611 10/19 trividhakAladravyakalpanApAdanam / -svakIyasAmarthyena jIvAjIvadravyavarttanAdyupaSTambhe vyApriyamANAH nirvibhAgAH kAlANavaH pRthageva dravyANi / lokAkAzapradezapramitAnIti cet ? naivam, evaM sati saGgrahanayenaika eva lokavyApI skandhAtmakaH kAlaH, vyavahAranayena dvayAdikAH / tasyaiva sAMzAH bhAgAH pRthageva dravyANi, RjusUtratazca tasyaiva nirvibhAgA bhAgA lokAkAzapradezapramitA s kAlANavaH pRthageva kAladravyANItyApatteH / na ceSTApattiH, evaM sati dvAdazavidhA'rUpyajIvadravyaprarUpaNAyAH krtvytaa''ptteH| na ca sA''game dRSTA, . dazavidhAyA eva tAdRzaprajJApanAyA upalabdheH / taduktam anuyogadvArasUtre "arUviajIvadavvA NaM bhaMte ! kativihA paNNattA ? goyamA ! dasavihA kA tema prastutamAM RjusUtranayanA abhiprAya mujaba, jIva ane ajIva dravyanI vartanA pratye sahAya karavAmAM pota-potAnA sAmarthyathI pravRtta thatA nirvibhAjya kAlANu dravyo paNa alaga-alaga svataMtra ja dravyo che. A svataMtra kAlANa dravyonI kula saMkhyA lokAkAzanA kula AkAzapradeza jeTalI ja che. teTalA pramANamAM svataMtra kAlANu dravyonI, RjusUtranA abhiprAya mujaba, siddhi thaI zake che. ja skaMdha-deza-pradezAtmaka kAladravyanI Apatti uttarapala :- (nava) nA, tamArI uparokta dalIla vyAjabI nathI. AnuM kAraNa e che ke jo tame RjusUtranayanA abhiprAya mujaba asaMkhya kAlANu dravyanI siddhi karazo to dharmAstikAyanI jema kAladravya paNa saMgrahanayanA abhiprAyathI 14 rAjalokavyApI skaMdhAtmaka phakta eka svataMtra dravya siddha thaze. vyavahAranayanA abhiprAyathI te ja skaMdhAtmaka lokavyApI kAladravyanA be-traNa vagere sAMza bhAgo = dezo sa. svataMtra kAladravyAtmaka ja banaze. tathA RjusUtranA abhiprAya mujaba te ja lokavyApI aMdhAtmaka kAladravyanA niraMza asaMkhya kAlANuo svataMtra kAladravyasvarUpa banaze. AvuM mAnavAnI Apatti Avaze. | zaMka :- (na 2.) kAMI vAMdho nahi. A rIte traNa nayanA abhiprAyathI traNa prakAre kAladravyanI siddhi thAya to amane zuM vAMdho hoI zake? A rIte paNa lokAkAzapradezavRtti asaMkhya svataMtra kAlANa sI dravyanI siddhi thavAthI amane digaMbarone to ISTApatti ja che. zrI arUpI ajIvadravyanA bAra prakAranI Apatti DI. mAdhAnA:- (uM.) A rIte ISTApatti karavI vyAjabI nathI. kAraNa ke traNa nayathI traNa prakAre kALadravyanI siddhi thAya to arUpI ajIva dravyanI bAra prakAre prarUpaNA karavAnI Apatti Avaze. paraMtu AgamamAM to bAra nahi paNa daza prakAre ja arUpI-ajIvadravyasaMbaMdhI prarUpaNA jovA maLe che. > dazavidha arUpI ajIvadravyanI prarUpaNA (taku.) arUpI ajIva dravyanI daza prakAranI prarUpaNA anuyogakArasUtramAM nIce mujaba che. prazna :- "he bhagavaMta ! arUpI ajIva dravyo keTalA prakAre batAvelA che ?' 1. apa-manIvAna matta ! tividhAni prajJatAni ? sautama ! DhavidhAni Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1612 0 akhAsamaye bahutvA'sambhavaH / 10/19 T 'pUouttA / taM nahIM - (1) ghamaeNsthichA), (2) ghampasthichAyasa resA, (3) ityikAsa pasA, (4) 3yasthichA, (1) 3 sthichAyasa resA, (6) dharmAsthichAyasa pasA, (7) sAkSaWiS, (8) * kAtyAyasa resA, (2) sAIkSatthiAvasa pasA, (10) uddhIsamA" (anu..400) tA ma prakRte "addhAsamaya - ityekavacanam, vartamAnakAlasamayasyaiva ekasya sattvAt, atItA'nAgatayostu nizcayanayamatena vinaSTA'nutpannatvAbhyAmasattvAt / ata eveha deza-pradezacintA na kRtA, ekasmin samaye " niraMzatvena tadasambhavAd" (anu.dvA.401 hema.vR.pR.443) iti tadvRttau darzayatAM zrImaladhArihemacandrasUrINAmapi ka tAtparyam addhAsamayasya aupacArikadravyatve eva paryavasyati, dravyalakSaNatvenA'bhimatasya dhrauvyasya Ni vartamAnakAlasamayAtmake ekasmin addhAsamaye virhaat| anuyogadvArasUtravRttikRnmatAnusAreNa tu - lokAkAzapradezapramitAni anantAni vA pRthagdravyANi addhAsamayavidhayA vyavahartuM naiva zakyante, uttara :- "he gautama ! arUpI ajIva dravyo daza prakAre batAvelA che. te A rIte (1) dharmAstikAya, (2) dharmAstikAyanA dezo, (3) dharmAstikAyanA pradezo, (4) adharmAstikAya, (5) adharmAstikAyanA dezo, (6) adharmAstikAyanA pradezo, (7) AkAzAstikAya, (8) AkAzAstikAyanA dezo, (9) AkAzAstikAyanA pradezo ane (10) addhA samaya.' jo saMgrahAdi naya mujaba dharmAstikAyanI jema kALadravya paNa trividha svarUpe mAnya hoya to (1) addhAsamaya, (2) addhAsamayanA dezo ane (3) addhAsamayanA pradezo - Ama paNa kahevuM paDe. tethI arUpI ajIva dravyonI prarUpaNA bAra prakAranI thavI joIe. paraMtu tema batAvela nathI. tethI nayasApekSa trividha kAladravyakalpanA vyAjabI nathI, AgamasaMmata nathI. A pramANe nizcita thAya che. hAla addhAsamayamAM deza-pradezAdino asaMbhava : anuyogadvAravRtti karI (pravRttei.) anuyogakArasUtranA uparokta vacananI vyAkhyAmAM mAladhArI zrI hemacandrasUrijI mahArAje vA jaNAvela che ke "addhAsamaya-A pramANe ekavacanAta ullekha karavAnI pAchaLa kAraNa e che ke vartamAnakALe samaya eka ja hoya che. nizcayanayanA matathI atIta samaya vinaSTa che ane anAgata samaya to anutpanna e che. te atIta-anAgata samaya to asat = avidyamAna ja che. tethI ja eka vartamAna samayasvarUpa kALatattvamAM dezanI ane pradezanI ciMtA = vicAraNA zAstrakAra bhagavaMtoe karI nathI. eka samaya to niraMza che. tethI temAM deza-pradezanI kalpanA thaI zakatI ja nathI." A mujaba bolanArA mAladhArI zrI hemacaMdrasUrIzvarajI mahArAjanuM paNa tAtparya addhAsamayane aupacArika dravya mAnavAnA pakSamAM ja raheluM che. kema ke dravyanA lakSaNa tarIke abhimata drauvya to vartamAnakAlasamayAtmaka eka addhAsamayamAM rahetuM ja nathI. dravyalakSaNa jyAM na hoya tene paramArthathI dravya kaI rIte kahI zakAya ? vaLI, temanA mate to lokAkAzapradezapramANa asaMkhya pRthar dravyono ke anaMta svataMtra dravyono addhAsamaya tarIke vyavahAra karavo zakya ja nathI. kAraNa ke temaNe addhAsamayane eka ja jaNAvela che. tethI (nanu vALA) pUrvapakSe 1. prajJatAnA tat yathA - dharmAstiyA, dharmAstisya pheza, dharmAstivayasya praveza:, dharmAstiyA, 5adharmAstikAyasya dezAH, adharmAstikAyasya pradezAH, "AkAzAstikAyaH, "AkAzAstikAyasya dezAH, AkAzAstikAyasya prazAda, 21mI samaya: Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10/19 * buddhikRtaH samayasamAhAraH 0 addhAsamayasya ektvokteH| ataH pUrvapakSiNA 'RjusUtrA'bhiprAyeNa kAlANavaH pRthageva dravyANi pa lokAkAzapradezapramitAnI'tyayuktamevoktam / / atha Avazyakaniyuktau "samayAvaliya-muhuttA divasamahoratta-pakkha-mAsA y| saMvacchara-yuga-paliyA sAgara / -gokhe-paripaTTA" (.ni.663) rUtyevam saddhAvAnasya re mevA tA: tataH skrantha-Deza- | pradezAtmakA-'ddhAkAlasiddhiranAvilaiveti cet ? na, ghaTAdau iva AvalikA-muhUrtAdau avayavasamudAyasya asattvAt, samayasya samayAntarA'vyApitvena hai buddhikRtasyaiva samayasamAhArasya tatra vivakSitatvAt, lokavyavahArArthameva teSAM kalpitatvAt / idamevA'bhipretya arhadgItAyAM meghavijayopAdhyAyena "mAnasAnyeva varSANi ayanaM vartavastathA" (a.gI.12/2) ityAdhuktam / taduktaM pravacanasAroddhAravRttau siddhasenasUribhiH "sthira-sthUla-kAlatrayavartivastvabhyupagamaparavyavahAranayamatam kA RjusUtranayathI lokAkAzapradezapramANa pRtha dravyo e ja kAlANa tarIke saMmata che? - ItyAdi je nirUpaNa karela che, te anucita che - tema siddha thAya che. jhaka addhAkALanA bhedone samajIe ; zaMkA :- (.) Apa jaNAvo cho ke "kALapadArthamAM skaMdha-dezAdinI kalpanA zakya nathI." paraMtu AvazyakaniryuktimAM zrIbhadrabAhusvAmIjIe je jaNAvela che, tenAthI kALamAM skaMdhAdinI siddhi thaI zake che. tyAM teoe "samaya, AvalikA, muhUrta, divasa, ahorAtra, pakhavADiyuM, mahino, varSa, yuga, palyopama, sAgaropama, avasarpiNI, pudgalaparAvarta - A pramANe addhAkAlanA bhedo jaNAvelA che. samaya e pradeza, AvalikA vagere deza, divasa vagere skaMdha. Ama trividha addhAkAlanI siddhi thaI zake che. I. addhAkALamAM kaMdhAdikalpanA asaMgata che. samAdhAna :- (na.) nA, tamArI vAta vyAjabI nathI. kAraNa ke ghaTa-paTa vageremAM jema avayavasamUha vidyamAna hoya che tema AvalikA, muhUrta AdimAM avayavasamudAya hoto nathI. samaya to niraMza che. to eka samaya bIjA samayane sparzato ja nathI. bIjo samaya utpanna thAya tyAre prathama samaya hAjara nathI hoto. tethI AvalikA, muhUrta vageremAM je samayasamudAyanI vivakSA che te bauddhika che, kAlpanika che. rA, amuka pramANamAM samaya pasAra thAya tyAre AvalikA kahevAya. AvI 1,67,77, 216 AvalikA = eka muhUrta kahevAya. A rIte buddhikRta samayasamUhanI dRSTie AvalikA, muhUrta vagere vyavahAra thAya che. paraMtu vastramAM jema ekIsAthe aneka taMtuo hAjara hoya che, tema AvalikA vageremAM yugapat aneka samayo hAjara nathI hotA. tethI addhAkAlamAM skaMdha, deza vagerenI vicAraNA zAstrakAroe karI nathI. phakta lokavyavahAra mATe AvalikA vagerenI kalpanA karavAmAM Avela che. A ja AzayathI meghavijaya upAdhyAye ardhadgItAmAM jaNAvela che ke "varSa, ayana ke Rtu vagere kAlpanika ja che." A AvalikA vagere kAlpanika samayasamUhAtmaka che (ta.) tethI ja pravacanasAroddhAravRttimAM siddhasenasUrijIe jaNAvela che ke 'sthira, sthUla ane 1. samayA''valikA-mUhUrtA divsmhoraatr-pkss-maasaashc| saMvatsara-yuga-palyAni saagrotsrpinnii-praavrtaaH|| Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1614 * nizcayanayamate AvalikAdyabhAvaH / 20/12 avalambya AvalikAdikAlaprarUpaNA, nizcayamatena tu tadabhAva eva" (pra.sAro.976/ pR.119) iti / pa jIvasamAsavRttI (gA.85 vR.) maladhArihemacandrasUrINAmapi samAna evA'bhiprAyo'tra / yathoktam uttarAdhyayanabRhadvRttI rA zAntisUribhiH prajJApanAsUtravRttau malayagirisUribhizca "AvalikAdayastu pUrvasamayanirodhenaivottarasamayasadbhAva on ti tattvataH samudrAyamityadyasamavena vyavahArArthaneva RtvitA?" (u.phU. 36/6/..pR.672 + prajJA.9/q.rU, pR.2) rUti zaM yathoktaM piNDaniyuktivRttau api malayagirisUribhiH "asti vArttamAnikasyApi samayasya pUrvAka 'parasamayAbhyAmanuvedhaH, kevalaM tau pUrvA'parasamayau asantau api buddhyA santau iva vivkssitau| tataH & sathAvAdunyamapi tatrAgasti" (jini.6 .pR.16) tiA. ___yadyapi zrImalayagirisUribhiH piNDaniyuktivRttau "kAlo'pi paramArthataH san drvynyc| tataH so'pi kA pariNAmI, sataH sarvasya pariNAmitvA'bhyupagamAt, anyathA sattvA'yogAd" (pi.ni.56 vR.pR.23) ityuktam, kAlatrayavartI evI vastuno svIkAra karavAmAM tatpara evA vyavahAranayanA matane AzrayIne AvalikA vagere kAlanI prarUpaNA karAya che. nizcayanayanA matathI to AvalikA vagereno abhAva ja che." jIvasamAsavRttimAM mAladhArI zrI hemacandrasUrijIno paNa A aMge A ja abhiprAya che. uttarAdhyayanabRhadravRttimAM zrI zAMtisUrijIe tathA zrI prajJApanA sUtravyAkhyAmAM zrImalayagirisUrijIe paNa jaNAvela che ke "AvalikA, ghaDI, muhUrta vagere samayavizeSasamUhAtmaka koI vAstavika kALadravya nathI. kAraNa ke pUrvasamayano nAza thayA bAda ja uttarasamaya hAjara thAya che. tethI paramArthathI samayanA samudAyano paraspara saMbaMdha thavo to asaMbhava ja che. AthI phakta lokavyavahAra mATe ja AvalikA, ghaDI, muhUrta vagere kALavizeSanI kalpanA karavAmAM Ave che. paraMtu vAstavamAM amuka cokkasa samayanA samUhasvarUpa AvalikA, muhUrta zuM vagere vartamAnakALe hAjara nathI hotA. vartamAnamAM to mAtra eka samaya ja hoya che." ja vartamAnamAM atItAdino upacarita saMbaMdha : malayagirisa i (co.) zrImalayagirisUrijIe piMDaniryuktivyAkhyAmAM paNa jaNAvela che ke "vartamAna samaya eka , hovA chatAM atIta-anAgata samayanI sAthe teno anuvedha = saMbaMdha che. phakta ahIM vizeSatA eTalI A che ke atIta-anAgata samaya asatuM hovA chatAM jANe ke sat = hAjara hoya tevI ahIM vivakSA karavAmAM Ave che. sasvarUpe vivakSita atIta-anAgata samayono vartamAna eka samayamAM buddhikRta saMbaMdha saMbhavato hovAnA kAraNe paramArthathI kALa eka hovA chatAM kALamAM anekatva paNa raheluM che." vartamAna samaya pAramArthika : malayagirisUri , (vi) jo ke zrImalayagirisUrijIe piMDaniryuktivyAkhyAmAM "kALa paNa paramArthathI sat = vAstavika che tathA dravya che. tethI kALa paNa pariNAmI che. kAraNa ke jainadarzanamAM tamAma sata padArthane pariNAmI mAnavAmAM Avela che. jo kALa pariNAmI na hoya to satu paNa banI na zake" - A pramANe kahela che. piMDaniryuktinI pa6 mI gAthAnI vyAkhyAmAM A mujaba kahIne kALane pariNAmI dravya tarIke teozrIe darzAvela che. to paNa teozrIne "kALa paramArthathI paryAya ja che' - A ja pakSa saMmata hoya tevuM jaNAya che. kAraNa ke uparokta nirUpaNa karyA pachI tarata ja 58 mI gAthAnI vyAkhyAmAM teozrIe Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10/19 nizcayato'tItA'nAgatakAlA'sattvam / 1615 tathApi tatraivA'nupadameva "samayo vartamAna eva san, nA'tIto'nAgato vA, tayoH vinaSTA'nutpannatvena avidyamAnatvAd " (pi.ni.58, vR.pR.24) iti tadIyoktyA teSAmapi kAlaparyAyapakSe eva svaraso 1 jJAyate, pAramArthikadravyasya dhruvatvAt / ata evAzAmbarANAmapi kAlatraividhyaM vyavahArata evA'bhipretam / rA taduktaM gommaTasAre "vavahAro puNa tiviho tIdo vaTuMtago bhavisso du" (go.sA.jI.kA.576) iti| ma na "tiviSe rAte patrajo te nahIM (1) tIrta, (2) paduSpa, (3) sAte" (sthA.2/4/017, pR.267) ityAdiH pUrvoktaH (10/13) sthAnAGgasUtraprabandho'pi vyAkhyAtaH, lokavyavahArataH kAlasya trividhatve'pi darzitarItyA UrdhvatAsAmAnyarUpatAbAdhena varttanAparyAyalakSaNasya ekasya eva tasya paramArthato kI yauktikatvAt / yathoktaM jambUdvIpaprajJaptivRttimupajIvya kAlalokaprakAze "vartamAnaH punrvrtmaanaiksmyaatmkH| Na paNI naizvI: sarvo-Dathatu vyAvahArika:" (.7o.pra.28/018) tiA ata eva "addhAsamaya iti vartamAnakAlaH, atItA'nAgatayoH vinaSTA'nutpannatvAd" (anu.dvA.sU. jaNAvela che ke "vartamAna samaya ja sata = pAramArthika che. atIta samaya ane anAgata samaya pAramArthika nathI. kAraNa ke atIta samaya naSTa hovAthI avidyamAna che tathA anAgata samaya anutpanna hovAthI gerahAjara che." A kathanathI temane tAttvika rIte kAla paryAya tarIke ja mAnya che - tema siddha thAya che. kAraNa ke pAramArthika dravya to dhruva ja hoya che. tethI ja digaMbarone paNa atItAdi traNa kALa vyavahArathI ja mAnya che, nizcayathI nahi. AthI gommadasAramAM jaNAvela che ke "vaLI, vyavahAramALa traNa prakAre che. (1) atIta, (2) vartamAna, (3) bhaviSya.' che vyavahArathI trividha kAla, nizvayathI ekavidha che. (ttera) sthAnAMgasUtramAM je jaNAvela che ke "kALa traNa prakAre kahevAyela che. te A pramANe - me (1) atIta, (2) vartamAna ane (3) anAgata." - te pUrvokta (10/13) prabaMdhanuM paNa upara jaNAvyA mujaba spaSTIkaraNa samajI levuM. uparokta prabaMdhamAM kALane traNa prakAre je batAvela che, te lokavyavahArathI | saMgata thavA chatAM paNa upara jaNAvyA mujaba atIta kALa vinaSTa hovAthI tathA anAgata kALa anutpanna hovAthI kALa UrdhvatAsAmAnyasvarUpa banI zake nahi. tethI vartanAparyAya svarUpa eka ja kALa tattva che mAnavuM e ja paramArthathI yuktisaMgata che. tethI nizcayathI kALa paryAyasvarUpa ja siddha thAya che. jaMbudvIpaprajJativRttine AzrayIne kAlalokaprakAzamAM jaNAvela che ke "vartI rahela eka samayarUpa je kALa, te nizcayathI vartamAna kALa che. bIjo badho vyAvahArika kALa che." ke kAlapacapakSamAM haribhadrasUrijI-abhayadevasUrijIno svarasa . (ta) tethI ja "atIta kALa vinaSTa che. tathA anAgata kALa anutpanna che. tethI addhAsamaya vartamAnakALasvarUpa eka che' - A mujaba anuyogadvAravRttimAM jaNAvanAra zrIharibhadrasUrijIno svarasa kALaparyAyapakSamAM jaNAya che. vyAkhyAprajJaprivyAkhyAkAra zrIabhayadevasUrijIno svarasa paNa kALane paryAya 1. cavadAraH punaH triviSa: - (1) atItaH, (2) vartamAna , (2) mavathatuI 2. trividha vAtaH prajJataH tal yathA - (1) atItaH, (2) pratyutpanna , (3) sanAta | Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1616 * addhAsamayo jIvAjIvaparyAyAtmaka: 0 10/19 pa 401 hA.vR.pR.437) iti anuyogadvArasUtrahAribhadrIvRttivacanam, "addhA = kaalH| tallakSaNaH samayaH = kSaNaH in = saddha samaya | sa vaiva va vartamAnakSattaHME, satItADanA tiyo: sattA" (ma.phU.2/10/223/9.969) " iti bhagavatIsUtravRttivacanaJca kAlaparyAyapakSapAtIti bhAvanIyam / ma pUrvAnupUrvInirUpaNAvasAne addhAsamayanirdezabIjaM anuyogadvArasUtracUrNI "jIvA'jIvapajjAyattaNato kAlassa zaM NiyamA AdheyattaNato ya aMte addhAsamaya" (a.sU.131, cU.pR.181) ityuktam, anuyogadvArasUtrahAribhadrIvRttI + "jIvA'jIvaparyAyatvAdaddhAsamayasya" (a.sU.131, hA.va.pR.183) ityevamuktam, anuyogadvArasUtramaladhAravRttau / ca "jIvAjIvaparyAyatvAt tadanantaram addhAsamayasya upanyAsaH" (a.sU.131, he.va.pR.185) ityuktamiti " AgamikacUrNikAra-TIkAkArANAmapi kAlaparyAyapakSe eva Adhikyena svaraso jJAyate / kA yuktaJcaitat / kAlasya nirupacaritA'tiriktadravyatvA'bhyupagame pUrvA'parasamayaviviktavArttamAnikai mAnavAmAM ja hato - tema jaNAya che. teozrIe bhagavatIsUtravRttimAM jaNAvela che ke "addhA = kALa kALasvarUpa samaya = kSaNa eTale ja addhAsamaya. te eka ja che. kAraNa ke te mAtra vartamAnakSaNasvarUpa ja che. vartamAnakSaNa to kAyama eka ja hoya che. mATe addhAsamaya eka ja che. atItakSaNa ane anAgatakSaNa to asat = avidyamAna che." jo banne vyAkhyAkAranA manamAM kALa svataMtra dravya tarIke mAnya hota to addhAsamayane mAtra vartamAnakSaNasvarUpe teo jaNAvI na zake. paraMtu jIvAdi dravyonI jema kALane paNa zAzvatadravya tarIke ja jaNAvavuM paDe. paraMtu te mujaba jaNAvela nathI. mATe teozrInuM uparokta vacana paNa kAlaparyAyapakSamAM ja DhaLe che tema jaNAya che. A aMge vidvAnoe UMDANathI vibhAvanA karavI. - Agamika pUrNi-vyAkhyAdarpaNamAM kALa paryAyAtmaka to (pUrvI.) pUrvAnupUrvInuM nirUpaNa karavAnA avasare "addhAsamayano nirdeza zA mATe dharmAstikAyAdinI vA paripATImAM sauthI chelle karyo ?" - A praznano javAba ApatAM anuyogadvArasUtracUrNimAM zrIjinadAsa gaNimahattare jaNAvela che ke "kALatattva jIva-ajIva dravyano paryAya che. tathA kALa niyamA Adheya che. A be kAraNanA lIdhe AdhArabhUta dharmAstikAyAdi pAMca dravyonuM nirUpaNa karyA bAda aMte paryAyAtmaka AdheyasvarUpa "addhAsamaya' nAmanA chaThThA tattvanuM nirUpaNa karela che." zrIharibhadrasUrijIe paNa anuyogakArasUtravRttimAM jaNAvela che ke "addhAsamaya jIva-ajIva dravyano paryAya che.' tathA mAladhArI zrI hemacaMdrasUrijIe paNa anuyogakArasUtravRttimAM jaNAvela che ke "jIva-ajIva dravyano paryAya hovAthI teno nirdeza karyA bAda addhAsamayano upacAsa mULasUtramAM karela che. Ama Agamika cUrNikArane ane TIkAkArone paNa "kALa e paramArthathI paryAya che' - A ja pakSamAM vadhAre svarasa jaNAya che. 8 kALamAM pAramArthika dravyatva bAdhita has (guja.) tathA kALane paryAyAtmaka mAnavAnI vAta yuktisaMgata paNa che. AnuM kAraNa e che ke kALane jo nirupacarita = pAramArthika svataMtra dravya mAnavAmAM Ave to 'kALa pUrvAparasamayavyAvRtta = atIta -anAgatasamayarahita mAtra eka vartamAna samayasvarUpa che' - A siddhAntano uccheda thaI jaze. kema ke 1. jIvA'jIvaparyAyatvataH kAlasya niyamAd Adheyatvatazca ante addhaasmyH| Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10/19 * svatantrakAladravyasAdhakayuktinirAsa: 0 1617 kasamayarUpatA ucchidyeta, pAramArthikadravyasya atItA'nAgata-vartamAnakAlatrayavyApitvAt, buddhikRtA- pa tItAnAgatasamayAnuvedhasya ca vArttamAnikasamaye pAramArthikadravyatvA'sAdhakatvAditi dik / yacca pUrva(10/13) 'ciram, kSipram' ityAdivyavahArakAraNatayA'tiriktakAladravyaM sAdhitama, tadapi / na samIcInam, 'taddhetorastu kiM tena ?' iti nyAyena pudgaladravyapariNAmavizeSeNaiva taadRshvyvhaaropptteH| kAlasya pariNAmavizeSazAlipudgaladravyA''yattatayA gauravAd nA'tiriktadravyAtmakakAlasiddhiH sambhavati / za prakRte "Natthi ciraM vA khippaM mattArahidaM tu sA vi khalu mttaa| poggaladavyeNa viNA tamhA kAlo ka pdduccbhaavo||" (pa.sa.26) iti paJcAstikAyasaGgrahagAthA'pi smrtvyaa| yadyapi tAdRzavyavahAraM prati Ni pAramArthika dravya to atItakALa, anAgatakALa ane vartamAnakALa - A traNeyamAM vyApIne = phelAIne rahe che. tethI kALane pAramArthika dravya mAno to te trikALavyApI thaI jaze, mAtra vartamAna samayasvarUpa nahi bane. buddhikRta atIta-anAgatasamayano anuvedha vartamAna samayAtmaka kALamAM pAramArthikadravyatvanI siddhi karavA mATe samartha nathI. kALane pAramArthika dravya mAnavAmAM je je samasyAo ahIM jaNAvelI che, te to eka digdarzanamAtra che. te mujaba haju e dizAmAM AgaLa ghaNuM vicArI zakAya tema che. & lAMbA-TUMkA kALano vyavahAra svatantrakALadravyasAdhaka nathI , (satra) A ja dazamI zAkhAnA teramA zlokanI vyAkhyAmAM SaDradarzanasamuccayabRhavRttigata uddhata traNa zlokano saMdarbha ApIne "lAMbo kALa, TUMko kALa.' vagere lokaprasiddha vyavahAranA kAraNa tarIke atirikta anugata kALadravyanI siddhi karavAmAM AvelI hatI. paraMtu te vAta barAbara nathI. kAraNa ke "A kAma karavAmAM ghaNo samaya lAgyo. te kAma karavAmAM ocho samaya lAgyo' - ItyAdi vyavahAra to pudgala dravyanA che vizeSa prakAranA pariNAmathI ja saMbhavI zake che. navInatva, jIrNatva, zarIra parizrama, deharRrti vagere pudgalapariNAmathI ja uparokta vyavahAra saMbhavato hovAthI tathAvidhipariNAmayukta pudgaladravyane AdhIna kALadravyanI siddhi saMbhavatI nathI. kema ke ahIM "tatoH sastu, vuiM tena ?" A nyAya kAma karI e rahela che. matalaba ke (1) lAMbo kALa, TUMko kALa vagere saMbaMdhI vyavahAra = kArya. tathA (2) tathAvidha kALa tenuM kAraNa. tathA (3) te kALanuM kAraNa pudgaladravyapariNAma. A rIte dvividha kArya-kAraNabhAva mAnavAnA badale uparokta vyavahAranA ja kAraNa tarIke pudgaladravyapariNAmano svIkAra karavAmAM lAghava che. (1) nuM kAraNa (2), tathA (2) nuM kAraNa (3) - Avo gauravagrasta kAryakAraNabhAva mAnavAnA badale lAghavasahakArathI (1) nuM kAraNa (3) AvuM mAnavuM e ja ucita che. Ama "dhImethI, jhaDapathI, lAMbA samayagALA bAda, TUMkA gALAmAM' vagere vyavahAro potAnA kAraNarUpe svataMtra dravyAtmaka kALanI siddhine nathI karatA, paNa pudagalanA vizeSa prakAranA pariNAmane ja siddha kare che. () prastutamAM paMcAstikAyasaMgraha graMthanI eka gAthA yAda karavA yogya che. tyAM kuMdakuMdasvAmIe jaNAvela che ke "bahu kALa (cira) athavA thoDo kALa (kSipra) Avo vyavahAra ke jJAna cokkasa prakAranI mAtrA = mApa (= kALaparimANa) vinA na hoya. tathA te mAtrA paNa kharekhara pudgala dravya vagara na saMbhave. 1. nAsti ciraM vA kSipraM mAtrArahitaM tu sApi khalu maatraa| pudgaladravyeNa vinA tasmAtkAlaH prtiitybhaavH|| Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1618 0 samayA''valikAdayo jIvAjIvaparyAyA: 0 10/19 pudgalapariNAmavat jIvAdipariNAmo'pyupayujyate tathApi mUrttatvena pudgaladravyapariNAmasya sujJeyatvAt pa tannirdezaH akAri kundakundasvAminetyavadheyam / ga kiJca, nRlokavyApakAtiriktaikakAladravyavAdimate nRlokAd bahi: 'yugapat, ayugapat, ciram, - kSipram' ityAdivyavahAraH durghttH| na hi tatra prativyavahAraM narakSetrIyasUryacArAdinirIkSaNaM sambhavati, 7 yena tAdRzavyavahArA upapadyeran / za vastutaH samayA''valikAdInAM paryAyarUpatayA jIvA'jIvebhyo'vyatiriktatvameva / idamevA'bhipretya ka vizeSAvazyakabhASye '"sutte jIvA'jIvA samayA''valiyAdao pavuccaMti" (vi.A.bhA.2033) ityuktam / iti pUrvoktam (10/13) atrA'nusandheyam / itthaJca kAlasya paramArthataH paryAyarUpatvAt skandha-deza pradezAtmakAddhAsamayakalpanA svatantrA'saGkhya-kAlANukalpanA vA na shvetaambrprmpraasmmtaa| na vA kA nRlokavyApakaikA'tiriktakAladravyakalpanA saGgatatayA jJAyate / __ atredamasmAkamAbhAti - (1) dazamaikAdaza-trayodazAdizlokavyAkhyopadarzitanAnAzAstrasandarbhA'nusAreNa tethI kALa paradravyano Azraya karIne utpanna thanAro che. jo ke kSipra, cira,... vagere vyavahAro pratye jema pudgaladravyanA pariNAma upayogI che, tema jIvAdi dravyanA pariNAma paNa upayogI banI zake che. to paNa pudgala dravya mUrti hovAthI tenA pariNAmo jANavA saraLa che. tethI paMcAstikAyasaMgrahanI gAthAmAM kALamApa pratye pudgaladravyane kAraNa tarIke kuMdakuMdasvAmIe jaNAvela che. A vAta khAsa khyAlamAM rAkhavI. (ziSya.) vaLI, manuSyakSetravyApaka eka atirikta kAladravyane mAnanArA vidvAnonA mate manuSyakSetranI bahAra "ekIsAthe, kramika, lAMbA gALe, jhaDapathI...' vagere vyavahAranI saMgati khUba muzkela banaze. che kema ke devaloka, naraka vageremAM to atirikta kALadravya temanA mate che ja nahi. tathA uparokta dareka vA vyavahAra karatI vakhate manuSyakSetranA sUryanI gatinuM nirIkSaNa to saMbhavatuM ja nathI ke jenA mAdhyamathI * tyAM prastuta sarva vyavahAronI saMgati thaI zake. sa A addhAkAla svataMtra dravya nathI : zrIjinabhadragaNIjI A (vastu) vAstavikatA to e che ke samaya, AvalikA, muhUrta vagere svarUpa addhAkAla jIva-ajIva karatAM bhinna nathI ja. kema ke addhAkAla jIvAjIvano paryAya ja che. A ja AzayathI zrIjinabhadragaNI kSamAzramaNe vizeSAvazyakabhASyamAM jaNAvela che ke "jIva ane ajIva dravyo ja zAstramAM samaya, AvalikA, muhUrta vagere svarUpe kahevAya che. A saMdarbha pUrve (10/13) darzAvela. tenuM anusaMdhAna karavuM. Ama kALa paramArthathI paryAyasvarUpa hovAthI (1) "skaMdha-deza-pradezAtmaka trividha kALanI kalpanA ke (2) svataMtra asaMkhya kAlANu dravyanI kalpanA zvetAMbara AgamaparaMparA mujaba mAnya nathI." (3) tathA "manuSyakSetravyApaka eka svataMtra chaThThA kAladravyanI kalpanA paNa yuktisaMgatarUpe jaNAtI nathI - tema nizcita thAya che. & vividha prakAranA kALa aMge niSkarSavarUpa vicAraNA he | (atre.) A aMge amane (muni yazovijaya gaNIne) evuM lAge che ke (1) ahIM atyAra sudhI 1. sUtre nIvADanIvAra samayASSta: procatto Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10/19 0 vartanAsvarUpakAlasya lokAlokavyApakatA 0 atiriktaSaSThadravyAtmakaH kAlo naasti| (2) "davve niyamA bhAvo, na viNA te yAvi khetta-kAlehiM" (vi.A.bhA.1408) iti vizeSAvazyakabhASyasya maladhAravRttyanusAreNa varttanAdiparyAyalakSaNastu kAlaH 5 alokAkAze'pi astyeva / tAdAtmyasambandhena svAtmakaM kSetramiva apRthagbhAvasambandhena varttanAparyAyalakSaNaM rA kAlaM vinA alokAkAzadravyasya asambhavAd varttanAlakSaNaH kAlaH lokAlokavyApaka ityaashyH| ___(3) "dravyasya yA sAdi-saparyavasAnAdilakSaNA tena tena rUpeNa vRttiH = varttanA sa dravyasya kAlaH = dravyakAlaH samutkIrtyate" (vi.A.bhA.2032 mala.vR.) iti vizeSAvazyakabhASyamaladhAravRttidarzitarItyA varttanAparyAyAtmakasya dravyakAlasya api lokAlokavyApakatA, alokAkAzadravye'pi anAdyananta- ka sthitilakSaNavarttanAparyAyasadbhAvAt / prakRte "yatra ca dravyaM tatra tatsthitilakSaNaH kAlo'pi astyeva" (vi. rNi A.bhA.2087) iti vizeSAvazyakabhASyamaladhAravRttipradarzitA vyAptiH smrtvyaa| vyApyatAvacchedakasambandhazcA'tra tAdAtmyalakSaNo jJeyaH / dazamI zAkhAnA dazamA, agiyAramA, teramA vagere zlokanI vyAkhyAmAM jaNAvelA aneka zAstrasaMdarbho mujaba pAMca dravyothI atirikta chaThThA dravya svarUpa kALa nAmanuM koI tattva nathI. # vartanAdipacAtmaka kALa lokAlokavyApaka # (2) ("zve) dravyamAM avazya bhAva = paryAya hoya che. tathA dravya ane bhAva kyAreya kSetra -kALa vinA nathI hotA' - A pramANe vizeSAvazyakabhASyamAM zrIjinabhadragaNI kSamAzramaNe je jaNAvela che, tenI vyAkhyAmAM mAladhArI zrI hemacandrasUrijIe je carcA karelI che, te mujaba vartanAdiparyAyasvarUpa kALa samagra lokAkAzamAM to che ja paraMtu alokAkAzamAM paNa che. alokAkAza dravya che. tethI upara jaNAvela niyama mujaba kSetra-kALa vinA te rahI na ja zake. tAdAbhyasaMbaMdhathI jema tyAM svAtmaka kSetra che, tema apRthabhAvasaMbaMdhathI vartanAparyAyAtmaka kALane paNa avazya tyAM mAnavo ja paDe. Ama vartanAsvarUpa kALa lokAlokavyApaka che - tema phalita thAya che. ja dravyakALa lokAlokavyApaka che (3) ("vyastha.) maladhArI zrI hemacaMdrasUrijIe vizeSAvazyakabhASyavyAkhyAmAM "dravyanI sAdi-sAMta 2 vagere svarUpe je sthiti che, te te svarUpe dravyanI vidyamAnatA = vartanA e ja dravyano kALa = dravyakALa kahevAya che" - A mujaba jaNAvela che. te vartanAparyAyAtmaka dravyakALa paNa lokAlokavyApI samajavo. kAraNa ke alokAkAza dravyamAM paNa anAdi anaMta sthitisvarUpa vartanAparyAya to che ja. ahIM mAladhArI zrI hemacandrasUrijIe vizeSAvazyakabhASyavyAkhyAmAM jaNAvelI vyApti yAda karavA yogya che. tyAM teozrIe "jyAM dravya hoya tyAM tenI sthitisvarUpa kALa hoya' - AvI dravya ane kALa vacce vyApti jaNAvela che. ahIM vyApya dravya che. tathA vyApyatAavacchedaka saMbaMdha tAdAbhya samajavo. tethI vyAptino AkAra evo thaze ke je je dravya hoya tyAM tyAM tenI sthitisvarUpa kALa hoya ja. alokAkAza dravya hovAthI tyAM sthiti = avasthAna svarUpa kALa hoya ja. Ama alokAkAzamAM paNa anAdi-anaMta sthitisvarUpa dravyakALane mAnavo ja paDaze. 1. dravya niyamad bhAva:, vinA to vA kSetra-nimyA" Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rA * sUryakriyAvyaGgyaH abbAkAlaH vyAkhyAprajJaptI dvitIyazatakasya caturthoddezake tu aloke sUryAdigatikriyA'vacchinnasamayAdilakSaNaH addhAkAla eva niSiddhaH, na tu varttanAdiparyAyasvarUpo dravyakAlaH / etena aloke sUryAdiviraheNa naiva kAlasambhava iti apahastitam, 1620 10/19 samayA''valikAdilakSaNasya addhAkAlasya jJAnArthaM vyavahArArthameva ca sUryAdigati-prakAzAdInAm apekSaNAt, na tu addhAkAlArtham / taduktaM vyAkhyAprajJaptivRttI zrIabhayadevasUribhiH "kAlo hi di -mAsAtirUpaH sUryatitamivyayaH" (ma.mU.2/1/117 rR.pR.146) kRti, "samayavyavahAra: di sariSNuk sUryAdiprakAzakRtaH" (bha.sU.10/1/394, vR.pR.494 ) iti ca / taduktaM prajJApanAsUtravRttau zrImalayagirisUribhiH [ api "sUryAdikriyAvyaGgyaH samayaH " (pra.sU.21/275 vR. pR. 429) iti / abhivyaJjakavirahe abhivyaGgyA'bhAvasya vyavahAra-vyavahartRvirahe ca vyavahAryA'bhAvasya ApAdAnA'narhatvAt / tatazca samayAkA ''valikAdilakSaNasyApi kAlasya lokAlokavyApakatve nAsti bAdhakapramANaM kiJcidapi / (vyA.) jo ke vyAkhyAprajJaptisUtranA bIjA zatakanA cothA uddezAmAM alokAkAzamAM kALano niSedha karyo che. paraMtu tyAM sUryAdinI gatikriyAne sApekSa samayAdirUpa addhAkAlano niSedha karelo che. alokamAM vartanAdi paryAyasvarUpa dravyakAlano niSedha tyAM karyo nathI. A bAbata dhyAnamAM rAkhavA jevI che. AkSepa :- (te.) alokamAM to sUrya vagere hotA ja nathI. tethI alokamAM kALa na ja saMbhave. alokamAM paNa addhAkALa anivArya nirAkaraNa ::- (ma.) upara je jaNAvyuM, tenAthI ja tamArA AkSepanuM nirAkaraNa thaI jAya che. vaLI, bIjI mahatvanI vAta e che ke samaya, AvalikA vagere svarUpa addhAkALanA jJAna mATe ane vyavahAra mATe ja sUrya vagerenI gati, prakAza Adi apekSita che. paraMtu samayAdi svarUpa addhAkALa khAtara to tenI paNa jarUra nathI. A aMge bhagavatIsUtravyAkhyAmAM zrIabhayadevasUrijIe karelI be [} vAta khyAlamAM rAkhavA yogya che. tyAM jaNAvela che ke '(1) divasa, mAsa vagere svarUpa kALanI sUryagatithI samyak abhivyakti thAya che. (2) (samaya nahi paNa) samayavyavahAra ja pharatA sUrya vagerenA prakAzathI sai niSpanna thAya che.' prajJApanAsUtravRttimAM zrImalayagirisUrijIe paNa jaNAvela che ke 'samayanI abhivyakti sUryAdinI gatikriyAthI thAya che.' matalaba ke sUryakriyA vagerethI kALa utpanna thato nathI paNa abhivyakta thAya che, vyavahArya bane che. tethI 'aDhI dvIpanI bahAra lokamAM ke alokamAM sUryakriyA vagere svarUpa abhivyaMjaka na hovAthI tyAM abhivyaMgya evo kALa na rahI zake' - AvI Apatti ApI na zakAya. pANI svarUpa abhivyaMjakanI gerahAjarImAM mATInI gaMdhanI abhivyakti na thavA chatAM tyAre paNa tyAM jema gaMdha hAjara ja hoya che, tema aDhI dvIpanI bahAra lokamAM ane alokamAM sUryagati vagere svarUpa abhivyaMjaka na hovA chatAM tyAM samaya hovAmAM koI vAMdho nathI. te ja rIte 'jyAM kALano vyavahAra ke kALano vyavahartA na hoya tyAM vyavahArya evo kALa na hoya' AvI Apatti paNa ApI na zakAya. kAraNa ke vyavahAra ke vyavahartA na hovA chatAM vyavahArya hovAmAM koI bAdha nathI. tethI samayaAvalikAdi svarUpa kALane lokAlokavyApaka mAnavAmAM koI paNa bAdhaka pramANa nathI. Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10/19 * digambaramatasamAlocanA / 1621 yadvA'stu aloke samayA''valikAdilakSaNasya vyavahArakAlasya pUrvoktasya (10/18) virahaH, pa kintu anAdyanantasthityAdyAtmakavartanAdiparyAyasvarUpo naizcayikastu kAlaH tatrA'pi avyAhata eva, ga tadIyAstitva-jJAna-vyavahArANAm atyantaM sUryakriyAdinirapekSatvAditi sUkSmamIkSaNIyam / vAtAdhAre ya vakruti Tu savvadravyAna" (po.sA.nI..va68) ti jomaTasAvittena noThAvAza- pradezasthaikaikakAlANudravyavAdibhiH AzAmbarairapi kAlaM vinA alokAkAzadravyavarttanA'nupapattiH cintyaa| (4) samayAvalikAdirUpaH addhAkAlaH (5) ahorAtralakSaNazca pramANakAlaH addhAkAlavizeSaH ka nRkSetre eva staH, tayoH kathaJcit sUryAdiparispandanakriyA'pekSatvAt / tadidamabhipretyoktaM vizeSAvazyakabhASye rNi "sUrakiriyAvisiTTho godohAikiriyAsu nirvekkho| addhAkAlo bhaNNai samayakhettammi samayAI / / " (vi.A. ja alokamAM nizvayakALa nirAbAdha ? (yA.) athavA aDhAramA zlokamAM navatattvaprakaraNanI sumaMgalA vyAkhyAno je saMdarbha darzAvyo hato, te mujaba samaya-AvalikAdisvarUpa vyavahArakALano bhale alokamAM abhAva hoya. paraMtu anAdi-anaMta sthiti vagere svarUpa vartanAdi paryAyAtmaka nazcayika kALa to kharekhara alokamAM paNa avyAhata ja che. kema ke te naiRRyika kALa to sUryakriyA vagerethI atyaMta nirapekSa che. vartanAparyAyAtmaka kALa potAnA (A) astitva mATe, (B) jJAna mATe ke (C) vyavahAra mATe sUryagati vagerethI tadana nirapekSa hovAthI alokamAM paNa vartanAparyAyAtmaka kALanI hAjarIne svIkAravAmAM koI doSa nathI. Ama sUkSma vicAraNA karavI. digaMbaro mATe vicAraNIya bAbata ("zAnA) digaMbaro bhale lokAkAzanA pratyeka pradezamAM eka-eka kAlANu dravyono svIkAra karatA huM hoya. paraMtu teoe paNa gommadasAranI eka paMktine gaMbhIratAthI vicAravI ja paDaze. tyAM jaNAvela che ke "kALanA AdhArathI ja sarva dravyo vartI rahyA che." matalaba ke sarvadravyavartana pratye kALa prayojaka (aa che. tathA alokAkAza paNa eka prakAranuM dravya ja che. tethI jo alokamAM kALane digaMbaro na mAne to alokAkAzanI vartanA - anAdi anaMta sthiti - zAzvata vidyamAnatA asaMgata banI jaze. jo nI addhAkALa-pramANakALa manuSyakSetravartI rahI (4) samaya, AvalikA, muhUrta vigere svarUpa addhAkALa aDhIdvIpamAM ja rahe che. tema ja (pa) rAta-divasa svarUpa pramANakALa to eka prakArano addhAkALa ja che. tethI te paNa phakta manuSyakSetramAM = aDhI dvIpamAM rahe che. A banne prakAranA kALane mAtra aDhI dvIpamAM rahevAnuM kAraNa e che ke te banne kALa koIkane koIka rIte sUrya vagerenI parispada kriyAne sApekSa che. tathA sUrya-caMdra vagerenI parispada kriyA = bhramaNakriyA to mAtra manuSyakSetramAM ja che. tethI aDhI dvIpanI bahAra addhAkALa ke pramANakALa na saMbhave. A ja abhiprAyathI zrIjinabhadragaNI kSamAzramaNe vizeSAvazyakabhASyamAM jaNAvela che ke "samaya vagere svarUpa addhAkALa samayakSetramAM = manuSyakSetramAM ja kahevAya che. kAraNa ke te sUryanI parispandrakriyAthI 1. IdhAre 7 varnane di sarvadravyanA 2. sUrakriyAviziSTaH godohAdikriyAsu nirpekssH| addhAkAlo bhaNyate samayakSetre smyaadyH|| Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1622 digambaramate vyavahArakAla: nRkSetravyApaka: 0 10/19 pa bhA.2035) iti, "addhAkAlaviseso patthayamANaM va mANuse khitte / so saMvavahAratthaM pamANakAlo ahorattaM / / " ar (vi.mA.mA.2068) rUti vA "sUcaiiva pariNAmavatI aAzAsta:, nAnya" (vi.A.ma.ra0rU mana ) - iti tadvRttau zrIhemacandrasUryabhiprAyaH / nRkSetrAd bahiH sUryakriyAlakSaNaparyAyAtmakasya addhAkAlasyaiva virahe tadvizeSarUpasya pramANakAlasyA'pi abhAvaH nirAbAdha eva, vyApakA'bhAvasya vyApyA'bhAvasAdhakatvAt / ra tatazca pUrvoktarItyA (10/18) tayoH api paryAyarUpataiva / ka kiJcaivaM sUryakriyAyA evA'ddhAkAlatve jIvAjIvaparyAyarUpatA kAle nirAbAdhA, sUryasya Ni jIvA'jIvobhayarUpatvAditi (na.ca.sA.pR.94) nayacakrasArAnusAreNa bhaavniiym| kA digambarANAmapi samayA''valikAdirUpo vyavahArakAlaH addhAkAlasthAnIyaH manuSyakSetramAtre sammataH / taduktaM nemicandrAcAryeNa gommaTasAre "vavahAro puNa kAlo mANusakhettamhi jANidavyo du| joisiyANaM cAre viziSTa (= abhivyakta) che, sUryagatine sApekSa banIne jaNAya che. gAyane dohavAnI kriyA vagerethI addhAkAla nirapekSa che." tathA tyAM ja AgaLa upara pramANakALane udezIne ema jaNAvela che ke "prasthaka jema anAja vagerenuM pramANa nakkI karavAnuM sAdhana che, tema manuSyakSetramAM judI-judI RtumAM prahara vagerenA pramANane nakkI karavAnuM = samyapha vyavahAranuM sAdhana pramANakALa che. te rAta-divasa svarUpa che. eka vizeSa prakArano te addhAkAla ja che." addhAkALanuM vivecana karatI vakhate uparokta prathama gAthAnI vyAkhyAmAM mAladhArI zrI hemacandrasUrijIe potAno abhiprAya evo jaNAvela che ke "sUryanI pariNamanazIla vividha gatikriyA e ja addhAkALa che, bIjuM koI svataMtra dravya vagere addhAkALa nathI." jo manuSyakSetranI bahAra - sUryagatikriyAsvarUpa paryAyAtmaka addhAkALa ja na hoya to viziSTa addhAkALasvarUpa pramANakALano paNa abhAva nirAbAdhapaNe siddha thaI jaze. kema ke addhAkAlasAmAnya e pramANakALano vyApaka che. tathA vyApakano abhAva vyApyAbhAvano sAdhaka che. tethI manuSyakSetranI bahAra addhAkAlasAmAnyAbhAva pramANakALanA abhAvane siddha karI Apaze. Ama uparokta vicAra-vimarzathI phalita thAya che ke pUrve A ja zAkhAnA aDhAramA zlokanI vyAkhyAmAM vizeSAvazyakabhASyanA saMvAda dvArA jaNAvelI paddhati mujaba addhAkALa ane pramANakALa kharekhara aDhI dvIpamAM ja che tathA te banne paNa paryAyAtmaka ja che. (ji.) vaLI, zrI hemacaMdrasUrijInA uparokta vacana mujaba, sUryakriyA e ja addhAkALa hoya to paNa kALa nirAbAdhapaNe jIvAjIvaparyAyasvarUpa banaze. kema ke sUrya e jIva-ajIvaubhayasvarUpa che. A pramANe upAdhyAya zrIdevacandrajIkRta nayacakrasAra mujaba bhAvanA karavI. che vyavahArakALa manuSyakSetravartI: digaMbara che (ji.) "samaya, AvalikA vagere svarUpa vyavahArakALa manuSyakSetramAM ja vidyamAna che" - AvuM digaMbarone paNa mAnya che. tethI ja digaMbarAcArya nemicandrajIe gommasAramAM jIvakAMDamAM jaNAvela che ke "vyavahAramALa to manuSyakSetramAM ja samajavo. kAraNa ke manuSyakSetramAM ja jyotiSadevonA vimAna gati kare che. temano gatikALa 1. addhAkAlavizeSaH prasthakamAnamiva mAnuSe kssetre| sa saMvyavahArArthaM prmaannkaalo'horaatrm|| 2. vyavahAraH punaH kAlaH mAnuSakSetre jJAtavyastu / jyotiSkANAM cAre vyavahAraH khalu samAna iti / / Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1623 10/19 * aloke kAlA'stitvamImAMsA 0 vavadAro haju sattiA " (To.sA.nI.va.177) rUlyavayam' yadyapi "samayA ti vA AvaliyA ti vA, jIvA ti vA ajIvA ti vA pavuccati" (sthA.sU.2/4/ pa 106) iti pUrvokta(10/11)sthAnAGgasUtrAnusAreNa samayA''valikAdirUpasyA'pi addhAkAlasyA lokAlokavyApakatA, lokasya jIvA'jIvobhayAtmakatvAt, alokasya cA'jIvarUpatvAt tathApi aloke ... nRkSetrAd bahizca samayA''valikA-kSaNa-lava-muhUrtA'horAtrAdivyavahAraviraheNa tatra sato'pi jIvA- " 'jIvA'bhinnasya samayA''valikAdilakSaNasya addhAkAlasya avivakSaNena addhAkAlasya addhAkAla- za vizeSAtmakasya ca pramANakAlasya nRkSetramAtravyApakatvoktiH avseyaa| ___ yadvA sUryakriyA'vacchinnasamayA''valikAdirUpaH yaH addhAkAlaH, tasyaivA'bhAvo'loke "aloe... " no addhAsamaeNaM phuDe" (pra.sU.15/1/198) ityAdinA prajJApanAsUtre drshitH| paraM tatrA'pi niravacchinnasamayAdilakSaNo vizeSAvazyakabhASyAnusAreNa (vi.A.bhA.2033) alokAkAzA'bhinno'ddhAkAlo yadvA / varttanAdisvarUpo vizeSAvazyakabhASyAnusAreNa(926) alokAkAzadravyaparyAyalakSaNo dravyakAlo'loke naiva niSiddha ityvdheym| ane vyavahArakALa banne samAna ja che." zvetAMbaramate je addhAkALa che, te ja digaMbaramate vyavahAramALa che. tethI tene manuSyakSetravartI mAnavAnI bAbata paNa zvetAMbaranI ane digaMbaranI samAna che. samayAdi lokAlokavyApaka chatAM manuSyakSetravartI che (i.) jo ke "samaya ke AvalikA jIva ke ajIva ja kahevAya che...' ityAdirUpe pUrvokta (10/11) sthAnAMgasUtramAM je jaNAvela che, te mujaba to samaya, AvalikA vagere svarUpa paNa kALane lokAlokavyApaka ja jANavo. kAraNa ke loka jIva-ajIvaubhayasvarUpa che tathA aloka ajIvAtmaka che. to paNa alokamAM ane manuSyakSetranI bahAra samaya, AvalikA, kSaNa, lava, muhUrta, divasa, rAta vagereno vyavahAra thato na hovAthI alokamAM ane manuSyakSetrabAhya lokamAM jIva-ajIvathI abhinna samaya-AvalikAdi svarUpa che addhAkALanI vivakSA karavAmAM nathI AvatI. AthI "addhAkAla ane addhAkAlavizeSAtmaka pramANakALa vA mAtra manuSyakSetramAM vyApIne rahela che' - A pramANe zAstrokti prasiddha thaI tema jANavuM. - alokamAM addhAsamaya che ane nathI - (dA.) athavA ema kahI zakAya ke sUrya vagerenI gatikriyAthI viziSTa samayAdisvarUpa je addhAkALa che, te ja addhAkALano abhAva alokamAM prajJApanAsUtramAM jaNAvela che. A AzayathI zyAmAcAryajIe tyAM darzAvela che ke "aloka addhA samayathI spaSTa nathI.' matalaba ke sUryagatisApekSa samayAdisvarUpa addhAsamayano alokAkAzamAM abhAva che. paraMtu "sUryAdinI kriyAthI anavacchinna = nirapekSa samayAdisvarUpa ane vizeSAvazyakabhASya (2033) mujaba alokAkAzathI abhinna svarUpe siddha thato evo addhAkALa alokamAM nathI - evuM athavA 'vartanAdisvarUpa ane vizeSAvazyakabhASya (926) mujaba alokamAM alokAkAzadravyanA paryAya tarIke siddha thato evo dravyakALa alokamAM nathI' - evuM to prajJApanAsUtramAM 1, samaya ti vA nAvanitA ti vA, navA rUti vA manavA rUti vA procatA 2. mano: ... na mAsamathena pRE: Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ E ma (6) sAdi-sAntAdibhaGgacatuSkabhAvanAviSayIbhUtAnAM jIvA'jIvaudayikAdibhAvAnAm avasthAnalakSaNaH bhAvakAlo'pi paryAyA'natirikta eva / taduktaM bhAvakAlamuddizya vizeSAvazyakabhASyamaladhAravRttI "yadaiva jIvA'jIvAdibhAvAnAm avasthAnam, ayameva kAlaH, nAnyaH iti / ataH tadbhaNane abhihita eva bhAvakAlaH" (vi.A.bhA.2081 mala. vR.) iti / pUrvoktapramANakAlo'pi bhAvakAla eva / taduktaM Ni vizeSAvazyakabhASyamaladhAravRttI "addhAkAlaparyAyatvAt pramANakAlo'pi bhAvakAla eva" (vi.A.bhA.2082 vR.) iti / etena addhAkAla-pramANakAla-bhAvakAlAnA paryAyarUpatA samarthitA / kA (7) nAma - sthApanA- yathAyuSkopakrama - deza-kAla-varNasambandhizeSa kAlabhedA api paryAyAtmakatAM paNa jaNAvela nathI. A vAtane vijJa vAcakavarge khAsa khyAlamAM rAkhavI. jI jyotiSkadaMDakamAM addhAkAlano nirdeza ) (yavva.) jyotiSkareMDakamAM kahyuM che ke 'lokaprabhAvathI jyotizcakra utpanna thayela che. tenI vividha gatithI tamAma kAlavizeSo utpanna thAya che - Ama zrIarihaMto kahe che.' A rIte candra-sUryAdinI gati dvArA niSpanna thayelA je caMdrAdikriyAavacchinna candramAsa, sUryamAsa vagere jaNAvela che, te badhA ja kAla vyavahAranayathI addhAkAla tarIke samajavA. matalaba ke te kAla paNa paryAyAtmaka ja che, svataMtra dravyAtmaka nahi. 1624 * pramANakAlasvarUpavimarzaH 10/19 yacca jyotiSkaraNDake "logANubhAvajaNiyaM joisacakkaM bhaNati arihaMtA / savve kAlavisesA jassa givisesnipphnnaa||" (jyo.ka. 6) ityevaM lokAnubhAvajanitAd jyotizcakrAd niSpannAH ye sAvacchinnAH candramAsa - sUryamAsAdikAH kAlavizeSA uktAH te sarve'ddhAkAlatayA vyavahAranayato jJeyAH / * te bhAvakALa paryAyAtmaka jI (6) temaja bhAvakALa paNa paryAyasvarUpa ja che. te A rIte - (ka) sAdi-sAMta, (kha) sAdi-anaMta, (ga) anAdi-sAMta, (gha) anAdi-anaMta - A pramANe cAra prakAranA bhAMgAo prasiddha che. jIva-ajIvanA audayika vagere bhAvone vize uparokta caturthaMgInI vibhAvanA karavAmAM Ave che. AvA auyika, kSAyopazamika, kSAyika, aupazamika ane pAriNAmika bhAvonI caturthaMgI mujaba je sthiti hAjarI QI che te ja bhAvakALa che. A bhAvakALa paNa paryAyathI bhinna nathI. AthI zrIhemacaMdrasUrijIe bhAvakALane A uddezIne vizeSAvazyakabhASyavyAkhyAmAM jaNAvela che ke "jIva ane ajIva vagerenA (auyikAda) bhAvonI je sthiti = hAjarI che te ja kALa (= bhAvakALa) che. tenAthI bhinna koI kALa nathI. tethI audAyikAdi bhAvonI sthitinuM varNana karavAmAM Ave to bhAvakALanuM varNana thaI ja gayuM." AnA AdhAre siddha thAya che ke bhAvakALa paNa paryAyasvarUpa ja che. pUrvokta pramANakALa paNa bhAvakALa ja che. vizeSAvazyakamaladhAravRttimAM jaNAvela che ke 'addhAkALano ja eka prakAra hovAthI pramANakALa paNa bhAvakALa ja che.' AvuM kahevAthI 'addhAkAla, pramANakAla tathA bhAvakAla paryAyAtmaka che' AnuM samarthana thAya che. (7) nAmakALa, sthApanAkALa, yathAyuSyakALa, upakramakALa, dezakALa, kAlakALa, varNakAla (= kALo varNa) svarUpa bAkInA kALanA vividha prakAro paNa paryAyapaNAnuM atikramaNa karatA nathI. tethI tamAma 1. lokAnubhAvajanitaM jyotizcakraM bhaNanti arhantaH / sarve kAlavizeSAH yasya gativizeSaniSpannAH / / - Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10/19 0 kAlaparyAyapakSasthApanam / 1625 nA'tizerate / tasmAt sarvo'pi kAlaH paryAyAtmaka eva, na dravyAtmaka iti pUrvoktarItyA (10/12, 10/18) bAvanIyam | jigya, "chAno niyamamAdeko" (vRka.mI.770 + vi.u.ma.9406) rUti vRdanjamArga -vizeSAvazyakabhASyavacanAt kAlasya kevalA''dheyatvAdapi paryAyarUpatA sidhyati / kAlasya nirupacaritadravyatve dhAratvaISSdheyamarUpatA Apata, "kAdAro sAhedya doDu vaM" (pR.va.ma.970 + vi.mA.ma.9401) iti bRhatkalpabhASya-vizeSAvazyakabhASyavacanAdeva / tatazca kiJcinmAtravizeSe'pi sarvo'pi kAlaH paryAyAtmaka rza eveti sthitam / tadidamabhipretyoktaM vizeSAvazyakabhASye "pamANakAlo vi bhAvakAlo tti jaM ca sesA vi| . vivimevasiTTA sarve Tviya mAvati riA" (vi.ma.mA.2086) tiA _"nanu yadi paryAyakAlo'pi kazcid asti, tarhi "davve addha ahAu ya" (Avazyakaniyukti - 660 paNa + vainivanitti - 99) rUlyA miye nopacastaH ? satyam, kintu dravyAt paryAyANAM kathaJcid abhinnatvAd dravyakAlabhaNanadvAreNaiva (paryAyakAlasya) uktatvAd na pRthag atra ayam uktaH" (vi.A.bhA.2074) ityAdikaM vizeSAvazyakabhASyamaladhAravRttito vijJeyam / prakAranA kALa paryAyAtmaka ja che, dravyAtmaka nathI. Ama pUrve (10/12-18) jaNAvyA mujaba vicAravuM. (Syi.) vaLI, bIjI mahattvapUrNa eka bAbata e che ke "kALa niyamA = avazya Adheya che" - A pramANe bRhatkalpabhASyamAM tathA vizeSAvazyakabhASyamAM jaNAvela che. te vacana mujaba, kALa phakta Adheya ja che, AdhAra nahi. kALa dravyAdimAM rahe che. paNa kALamAM koI rahetuM nathI. mATe paNa kALa paryAyAtmaka siddha thAya che. jo kALane nirupacarita = vAstavika dravya mAnavAmAM Ave to te AdheyAtmaka ane AdhArAtmaka banavAnI Apatti TapakI paDe. kAraNa ke bRhatkalpabhASyamAM tathA vizeSAvazyakabhASyamAM ja jaNAvela che ke "dravya to AdhAra ane Adheya ubhayasvarUpa che." tethI thoDIka vizeSatA hovA chatAM badhAya prakAranA kALa paryAyAtmaka ja che - tema nakkI thAya che. A ja abhiprAyathI vizeSAvazyakabhASyamAM vA jaNAvela che ke "pramANakALa paNa bhAvakALa ja che, tathA kALanA bAkInA bIjA badhA bhedo paNa thoDI ghaNI paraspara vizeSatA dharAvavA chatAM paNa te tamAma bhAvakALa ja che." zaMka :- ("nA) "bhAgyazALI ! jo paryAya nAmano paNa koIka kALa hoya to AvazyakaniyuktimAM tathA dazavaikAlikaniyuktimAM zrIbhadrabAhusvAmIjIe dravyakALa, addhAkALa, yathAyuSkakALa..." ItyAdi svarUpe je kALanA prakAro jaNAvela che, temAM paryAyakALanI rajUAta kema na karI ? samAdhAna :- (satya) puNyAtmA ! ApanI vAta sAcI che. upalaka daSTie AvazyakaniyuktinI uparokta gAthAmAM paryAyakALa" AvuM nAma zodhavAno prayatna karIe to "paryAyakALa' AvuM nAma temAM na ja maLe. paraMtu dravya karatAM paryAyo kathaMcit abhinna che. tethI dravyakALa' nAmano bheda jaNAvavA dvArA ja paryAyakALane bhadrabAhusvAmIjIe tyAM jaNAvela che. tethI paryAyakALa' Avo nAmollekha karavA 1. kAlo niyamAd aadheyH| 2. AdhAra AdheyaM ca bhavati drvym| 3. pramANakAlo'pi bhAvakAla iti yacca zeSA api / kiJcinmAtraviziSTAH sarve eva bhAvakAlA iti|| 4. dravye addhA yathAyuzca / Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1626 agurulaghupadArthamImAMsA 10/19 dravyakAlastu varttanAparyAyalakSaNaH tatraiva (vi. A. bhA. 2032 mala. vR.) darzitaH iti ihaiva pUrvamuktam / pa tatazca naiva kAle paarmaarthikdrvytvm| rA kiJca, yadi kAle pAramArthikaM dravyatvaM syAt, tarhi tatra agurulaghuparyAyA api Apadyeran, amUrttadravyatvAt / taduktaM bRhatkalpabhASyavRttI " yad amUrttadravyam, tad bhavati pratyekam anantaiH agurulaghuparyAyaiH saMyuktam" (bR.ka.bhA.u.1/gA. 70 vR.) iti / na cAstikAyacatuSTayavyatirekeNA'nyatrA'gurulaghuparyAyaH shvetaambraagmsmmtH| tadidamabhipretyoktaM bRhatkalpabhASye agurulaghudravyanirUpaNA'dhikAre "evaM tu aNaMtehiM ka agurulahujjaehiM saMjuttaM / hotu amuttaM davvaM arUvikAyANaM tu cauNhaM / / " (bR.ka. bhA. 70 ) iti / yadyapi [] amUrttatvena sUkSmAnantapradezikAdiSu skandheSu paramANuSu cA'gurulaghuparyAyAH nandIsUtra (na.sU.136) - bRhatkalpabhASyapIThikA (gA. 65 taH 70 ) - vizeSAvazyakabhASya ( gA. 653 taH 662 ) prabhRtau darzitAH tathApi kAle'gurulaghuparyayAH tatra nopadarzitAH / scourse rza tA. '. evaM vyApakA'bhAvena vyApyAbhAvasiddhyA amUrttadravyatvaM tatra na sambhavati, tatra mUrttadravyatvasya pUrvaka svataMtrapaNe tene tyAM jaNAvela nathI." ItyAdi bAbata maladhArI zrIhemacaMdrasUrijIe vizeSAvazyakabhASyavyAkhyAmAM zaMkA-samAdhAnasvarUpe jaNAvela che. vizeSa jijJAsue tyAMthI adhika jANavuM. tathA dravyakAla to vartanAparyAyasvarUpa vizeSAvazyakabhASya-2032 gAthAnI maladhAravyAkhyAmAM ja jaNAvela che. parAmarzakarNikAmAM A zlokanI vyAkhyAmAM ja pUrve (pRSTha-1619) te saMdarbha jaNAvela che. tethI siddha thAya che ke kALa pAramArthika svataMtra dravya nathI ja. * kALa agurulaghu na hovAthI amUrtadravya nathI = (vijhyu.) vaLI, anya eka mahattvapUrNa vAta e che ke jo kALa pAramArthika dravya hoya to kALamAM agurulaghuparyAyone mAnavA paDaze. kAraNa ke kALa nirupacarita dravya hoya to arUpIdravya ja hoI zake. tathA je je amUrta dravya hoya, temAM avazya agurulaghuparyAya hoya ja - Avo niyama che. A niyamane vyAptine jaNAvatA bRhatkalpabhASyavyAkhyAmAM kahela che ke "je je amUrtadravya hoya, te tamAma anaMtA agurulaghuparyAyothI saMyukta hoya." paraMtu cAra astikAyane choDIne bIje kyAMya paNa agurulaghuparyAya mAnya nathI. A ja abhiprAyathI agurulaghudravyanirUpaNa adhikAramAM bRhatkalpabhASyamAM darzAvela che ke 'A rIte anaMtA agurulaghuparyAyothI yukta amUrtadravya hoya che. dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya ane jIvAstikAya - A cAra dravyamAM agurulaghuparyAyo hoya che.' jo ke sUkSma anaMtapradezika vagere pudgalaskaMdhomAM tathA 52mANuomAM agurulaghuparyAyo naMdIsUtra (sU.136), bRhatkalpabhASya pIThikA (gA.65 thI 70), vizeSAvazyakabhASya (gA.653 thI 662) vageremAM batAvela che. kAraNa ke te tamAma paNa amUdravya che. chatAM kALamAM agurulaghuparyAyo to tyAM paNa jaNAvela nathI. = (i.) Ama agurulaghuparyAya = vyApaka na hovAthI amUrtadravyatva vyApya paNa kALamAMthI ravAnA thaze. tathA mUrtadravya tarIke to kALatattva kAladravyavAdIone paNa mAnya nathI. tathA kALamAM mUrtadravyatva pratyakSAdi 1. evaM tu anantaiH agurulaghuparyAyaiH saMyuktam / bhavatu amUrtaM dravyam arUpikAyAnAM tu caturNAm / / Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10/19 0 viziSya kAlaparyAyapakSasthApanam / 1627 tu kAladravyavAdibhirapi anaGgIkArAt, bAdhAcca kAle na pAramArthikaM dravyatvamiti pArizeSanyAyena sidhdhati vastutastu agurulaghuparyAyANAmapi na dravyatvasAdhakatvam amUrttadravyatvasAdhakatvaM vA, paryAyAtmakeSu rA bhAvalezyA-dRSTi-darzana-jJAnAdiSvapi agurulaghuparyAyANAM sattvAt / yathoktaM bhagavatIsUtre prathamazataka ma -navamoddezake "bhAvalesaM paDucca cautthapadeNaM / evaM jAva sukklesaa| diTThI-dasaNa-nANa-annANa-sannA cautthapadeNaM / vyAvo. sarovozo. TIRovo utthapavi" (ma.pU.9//73) tiA 'vasthA = jI agurulghupdene'tyrthH| tatazca "tItaddhA aNAgayaddhA savvaddhA cautthaeNaM padeNaM" (bha.sU.1/9/73) iti ka bhagavatIsUtravacanAt kAle'gurulaghuparyAyopadarzane'pi na kAcit kSatiH asmAkaM paryAyalakSaNakAlavAdi-Ni nAm, agurulaghupadArthavibhAge darzitasyA'pi kAlasya bhAvalezyAderiva paryAyarUpatA'natikramAt / kA __ atha jIvasyA'rUpitvena agurulaghutvAt tatparyAyarUpANAM bhAvalezyA-dRSTiprabhRtInAm agurulaghutvam pramANathI bAdhita paNa che. tethI pArizeSanyAyathI "kALa pAramArthika dravya nathI' - tema siddha thAya che. agurulaghupadArtha paryAyAtmaka paNa mAnya 4 (vastu) vAstavamAM to agurulaghuparyAyo paNa dravyatvanA ke amUrtadravyatvanA vyApya ke sAdhaka nathI. kAraNa ke paryAyasvarUpa evI bhAvalezyA, daSTi (samyam - mithyA), darzana (sAmAnya upayoga), jJAna, ajJAna vagere AtmapariNatiomAM paNa agurulaghuparyAyo vidyamAna che. A aMge bhagavatIsUtranA prathama zatakanA navamA udezAmAM jaNAvela che ke "bhAvalezyAne AzrayIne cothApadathI = agurulaghupadathI samajavuM. A rIte bhAvazuklalezyA yAvat samajavuM. dRSTi, darzana, jJAna, ajJAna, saMjJA cothApadathI jANavA yogya che..... ! sAkAra upayoga, anAkAra upayoga cothApadathI jJAtavya che." (1) guru, (2) laghu, (3) gurulaghu ane (4) agurulaghu - A cAra pado che. uparokta bhAvalezyA vagere AtmapariNatisvarUpa hovAthI tene cothA | agurulaghupadathI darzAvela che. matalaba ke je agurulaghu hoya te dravya ke amUrtadravya hoya tevo niyama nathI. tethI "atIta addhAsamayo, anAgata addhAsamayo, sarva addhAsamaya cothA padathI jANavA' - AvA bhagavatIsUtranA vacanathI kAlamAM agurulaghuparyAyone koI jaNAve to paNa paryAyAtmaka kAlane svIkAravAmAM amane koI takalIpha nathI. kAraNa ke agurulaghu padArthanA vibhAgamAM jaNAvela hovA chatAM bhAvalezyA jema paryAyAtmaka che tema kALa paNa paryAyAtmaka banI zake che. agurulaghupadArthavibhAgamAM nirdeza thavA mAtrathI kALa paryAyarUpatAnuM atikramaNa karIne svataMtradravyarUpatAne ke amUrtadravyAtmakatAne pAmI jAya - tevuM kahI zakAtuM nathI. bAkI to bhAvalezyA, daSTi, darzana, jJAna vagerene paNa paryAyAtmaka mAnI nahi zakAya. ' ja vartanAlakSaNa kALamAM gurulaghutAno AkSepa ja dalIla:- (.) jIvadravya arUpI hovAthI agurulaghu che. tethI tenA paryAyasvarUpa bhAvalezyA, 1. mAvaThyAM pratItva caturthanA parva cAvat rAvanazyA. tRdina-jJAna SjJAna-saMjJA vaturthana jJAtivyaTI... sIvAropayoga anAkAropayogaH cturthpden| 2. atItA'ddhA anAgatAddhA sarvAddhA caturthena padena / Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1628 * kAlAgurulaghutAbIjadyotanam / 10/19 pa upapadyate, svatantrakAladravyAnabhyupagame tu kAlasya jIvA'jIvaparyAyAtmakatayA gurulaghutvamapi apratyAkhyeyam, gA vartanAparyAyAzrayIbhUtasthUlapudgaladravyANAM nizcayato gurulaghutvAditi cet ? satyam, tathApi gurulaghupudgalavartanAto'gurulaghugaganAdidravyavarttanAnAmanantaguNA'dhikatvena bAhulyA'pekSayA jIvA'jIvobhayagatavarttanAdiparyAyalakSaNasya kAlasya tatrA'gurulaghutayA nirdezAditi za tAvad vayaM jAnImahe / ka anena kAlasya jIvA'jIvavarttanAparyAyAtmakatve anuyogadvArasUtre (anu.dvA.sU.401) prajJApanAsUtre daSTi vageremAM agurulaghupaNuM saMgata thaI zake che. paraMtu tamArA mate to kALa svataMtra dravyAtmaka nathI paNa jIva-ajIvanA paryAyasvarUpa che. tethI kALamAM gurulaghutvano niSedha karI nahi zakAya. kAraNa ke jIva amUrta-agurulaghu hovAthI jIvavartanasvarUpa kALa bhale agurulaghu hoya. paraMtu sthUla pudgalaskaMdho (patthara vagere) to nizcayathI gurulaghu hovAthI temAM rahenArA vartanAparyAyone tamAre avazyapaNe nizcayathI gurulaghu mAnavA ja paDaze. tene agurulaghu kahevAmAM koI tarka tamArI pAse nathI. tethI kALane jIvAjIvAvartanA svarUpa mAnavA jatAM bhagavatIsUtramAM kALane agurulaghuvibhAgamAM jaNAvela che te bAbata asaMgata banI jaze. tethI uparokta bhagavatIsUtravacananI saMgati karavA mATe kALane atirikta amUrta dravya mAnavuM e ja vyAjabI che. * bAhulya dRSTie paryAyAtmaka kALa agurulaghu ja e nirAkaraNa - (satya) bhAgyazALI ! "sthUla pudgalaskaMdho nizcayathI gurulaghu hovAthI temAM rahenAra " vartanAparyAya gurulaghu bane' - A tamArI vAta sAcI che. to paNa agurulaghupadArthavibhAganI aMdara CTii bhagavatIsUtramAM je kALano nirdeza karelo che tene jIvAjIvavartanAsvarUpa mAnavo vyAjabI che. tenuM kAraNa e che ke gurulaghubhUta sthUlapudgalanI vartana karatAM agurulaghu AkAza vagere dravyanI varNanA anaMtaguNa rasa adhika che. kula gurulaghu pudgalo karatAM AkAzapradeza anaMtaguNa vadhu che. alokAkAzanA pradezo samastapudgalAstikAyapradeza karatAM paNa anaMtaguNa vadhAre che - AvuM pannavaNAsUtramAM jaNAvela che. jIvAdi sarva dravyomAMthI phakta pugalamAM gurulaghutA saMbhave che. temAM paNa samasta pudgalarAzino anaMtamo bhAga ja gurulaghu che. bAkInA sUkSma pudgalaskaMdho to agurulaghu ja che. lokAkAza-alokAkAzanA pratyeka pradeza upara anaMtAnaMta agurulaghuparyAyo rahelA che. jema agurulaghu jIvanA jJAnAdi paryAyo agurulaghu che. tema agurulaghu dravyanA vartanAparyAyo agurulaghu banaze ane gurulaghu dravyanA vartanAparyAyo gurulaghu banaze. A rIte zAstradaSTie vicAratAM gurulaghu pugalonI tamAma varNanA karatAM agurulaghu gaganAdidravyonI tamAma varNanA anaMtaguNa adhika banaze. tethI adhikAMza vartanAparyAyo to agurulaghu ja thAya che. tethI bAhulyanI apekSAe jIva-ajIvaubhayagata varnanAdiparyAyasvarUpa kALa bhagavatIsUtramAM agurulaghu tarIke jaNAvela che. A pramANe amane niHzaMkapaNe jaNAya che. jijJAsA :- (ganena) jo kAla uparokta zAstrasaMdarbhonA AdhAre jIva-ajIva ubhayanI vartanA paryAyasvarUpa ja hoya to anuyogadvArasUtramAM tathA prajJApanAsUtramAM dazavidha arUpI ajIvadravyanI je prarUpaNA karI che, temAM zA mATe kALanI gaNanA karavAmAM AvI che? kAraNa ke ajIvavartanAparyAyasvarUpa Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10/19 kAlikaparatvA'paratvAdayo vartanAparyAyA'pekSAH 1629 (pra.sU.1/3) cA'jIvadravyatayA prarUpaNA kathamupalabhyate ? ityapi samAhitama, jIvavarttanAto'jIvavarttanAnAmanantaguNAdhikatvena bAhulyA'pekSayA kAlasyA'jIvadravyatayA tatra / nirdezAditi (na.ca.sA.pR.123) iti nayacakrasAravivaraNe devacandravAcakAH praahuH| vastutastu anuyogadvAre'pi paryAyakAla eva sammataH, "jIvAjIvapajjAyattaNato kAlassa" (a.dvA. ma sU.131/cU.pR.181) iti anuyogadvArasUtracUrNivacanAt / yathoktam anuyogadvArahAribhadrIvRttI api "kAlasya rza vanadriparva" (kanu..86 hI..kR.727) tiA anuyodaramadhAravRtta tu "vaphAto dravya prava" (manu.Dha.86/na.pR.22) rUtyevaM sAvadhAramujI rUhAnuadheyaM pUrvottam (10/99). pUrvot (10 99 + 9rU + 98) "vimAM maMte ! vAtotti parvaSyapha ? joyamAM nIvA veva, manIvA veva" (nIvA.) | iti jIvAjIvAbhigamasUtravacanAdapi kAlaH paramArthataH jIvAjIvavarttanAparyAyarUpa eva sviikrtvyH| kA kAlikaparatvA'paratva-navatva-purANatva-taruNatva-vRddhatvAdayaH bhAvA api nyuunaadhikvrttnaadikALa bhale ajIvadravyAtmaka hoya. paraMtu jIvavartanAparyAyAtmaka je kALa che, te to jIvadravyarUpa ja hoya ne? paryAya-paryAyI vacce abheda ja hoya ne ! to pachI zA mATe ajIvadravya tarIke kALano ullekha uparokta AgamasUtramAM maLe che ? > jIvAjIvapacasvarUpa kALano ajIvadravyamAM samAveza sahetuka ) zamana :- (nIva.) tamArI vAta sAcI che. paraMtu ame upara je jaNAvyuM, tenAthI ja tamArI jijJAsAnuM zamana thaI jAya che. kema ke jIvavartanAparyAya karatAM ajIvavartanAparyAya anaMtaguNa adhika che. tethI bAhulyanI apekSAe kALane ajIvadravya tarIke anuyogadvArasUtra vageremAM jaNAvela che. A mujaba kharataragacchIya upAdhyAya zrIdevacandrajI mahArAje nayacakrasAravivaraNamAM kahyuM che. (vastu) vAstavamAM to anuyogakArasUtramAM paNa paryAyAtmaka ja kALa mAnya che. kema ke anuyogakArasUtracUrNimAM vA kahela che ke "kAla jIvAjIvano paryAya che." khuda zrIharibhadrasUrijIe paNa anuyogadvArasUtravRttimAM jaNAvela che ke "kALa vartanAdisvarUpa che." maladhArI zrI hemacandrasUrijIe to "kALa e dravyano paryAya ja che' e - Ama jakArapUrvaka jaNAvela che. A saMdarbha pUrve (10/11) darzAvela hato. tenuM ahIM anusaMdhAna karavuM. tethI anuyogadvAra mULasUtramAM kALane ajIvadravya tarIke jaNAvavA chatAM tenuM tAtparya to vyAkhyAkAramaharSinA spaSTa kathana mujaba kALaparyAyapakSamAM ja phalita thAya che. temaja pUrve A ja zAkhAnA 11+13+18 mA zlokamAM jIvAjIvAbhigamasUtrano je saMdarbha jaNAvela ke "he bhagavaMta ! A kALa zuM kahevAya che ? gautama ! jIva ane ajIva ja kALa kahevAya che' - te mujaba paNa kALatattvane paramArthathI jIvavartanAparyAya ane ajIvavartanAparyAya - ema ubhayasvarUpa ja svIkAravuM yogya che. # pIkAlathI paNa paratvAparatvAdinI saMgati & (tti) pUrve A ja zAkhAnA bAramA zlokanI vyAkhyAmAM kAlika paratva-aparatva vagerenA apekSAkAraNarUpe atiriktakAladravyanI siddhi karavAmAM Avela hatI. paraMtu hakIkata e che ke kAlikaparatva 1. navAnavaparyAyataMtaH tistha 2. choDa matta ! procate ? gautama ! nIvAraiva, navAgnevA Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1630 * varttanAdau svatantrakAladravyApekSAvirahaH = paryAyAtmakakAlApekSayA upapadyante eva / Ke varttanAdiparyAyANAmapi svAzrayata eva utpattisambhavena tatrA'pi atiriktakAlAnapekSaiva / etena "varttanA pariNAmaH kriyA paratvA'paratve ca kAlasya" (ta.sU.5 / 22 ) iti pUrvoktA (10/12) tattvArthasUtroktiH api vyAkhyAtA, vaisrasikatattadvarttanAdiparyAyapariNatajIvA'jIvAtmakakAlopagrahavidhayA tadupapatteH / evaM samayakSetre kaTaka-mukuTAdivarttanAM prati bahiraGgApekSAkAraNaM sUryAdiparispandakriyA antaraGgakAraNaJca svadravyameveti na varttanAbahiraGgakAraNavidhayA'tiriktakAladravyApekSA, na vA moTApaNuM, kAlikaaparatva nAnApaNuM, navInatva, purANatva, taruNatva, vRddhatva vagere bhAvo paNa nyUna-adhika vartanAdi paryAyasvarUpa kALanI apekSAe saMgata thaI zake ja che. jemAM vartanAdi paryAyo vadhu utpanna thayela hoya temAM moTApaNuM, purANatva, vRddhatva vagere bhAvo rahe. tathA jemAM vartanAdi paryAyo ochA utpanna thayelA hoya temAM nAnApaNuM, navInatva, taruNatva vagere bhAvo 2he - AvuM mAnI zakAya che. tenA dvArA ja nAnA-moTA vagereno vyavahAra saMgata thaI zake che. to zA mATe atirikta kAladravyano svIkAra karavo ? prazna :- nAnA-moTAno vyavahAra atirikta kAladravyane mAnyA vinA bhale nyUnAdhika vartanAdi paryAyo dvArA tame saMgata karI dIdho. paraMtu varjhanA vagere paryAyanuM kAraNa koNa ? atirikta kALadravyane mAnyA vagara tenI saMgati to nahi ja thaI zake ne ? 10/19 = / vartanAdi paryAyo svAzrayajanya pratyuttara :- (vatta.) nA, vartanAdi paryAyonI paNa utpatti potAnA AzrayathI ja saMbhavita hovAthI tenA pratye paNa atirikta kAladravyanI apekSA nahi ja rahe. tethI pUrve (10/12) darzAvela tattvArthasUtramAM // 'vartanA, pariNAma kriyA, paratva ane aparatva A pAMceya kALano upakAra che' - Ama je jaNAvela che, tenuM paNa spaSTIkaraNa amArA uparokta kathanathI thaI jAya che. kema ke vartanA vagere paryAyo vijrasApariNAmathI zuM utpanna thAya che. tathA tAdaza vartanAdi paryAyo pratye jIvAjIvadravya upAdAnakAraNa che. tethI vaignasika vividha vartanAdi paryAyothI pariNata evA jIvAjIvAtmaka kAlatattvanA upagraha svarUpe tattvArthasUtradarzita vartanApariNAmAdinI saMgati thaI zake che. tathAvidhajIvAdisvarUpa kAlatattva dvArA ja jo vartanApariNAmAdinI saMgati thaI zakatI hoya to atirikta kAladravyanI kalpanA karavAnI jarUrata rahetI nathI. zaMkA :- bAjubaMdha, mugaTa vagere AbhUSaNonI vartanAnA bAhya kAraNa tarIke pUrve bAramA zlokanA vivaraNamAM svataMtra kAladravyanI siddhi karI hatI tenuM zuM ? jo tyAM vartanAnA bahiraMgakAraNa tarIke svataMtra kAladravyano svIkAra na karo to gati vagerenA bAhya kAraNa tarIke dharmAstikAya vagerenI paNa asiddhi thavAnI Apatti Avaze. * vartanAbahiraMgakAraNa svataMtrakAladravya nathI nirAkaraNa :- (i.) A zaMkA vyAjabI nathI. kAraNa ke manuSyakSetramAM rahela bAjubaMdha, mugaTa vagere vastunI vartanA pratye bahiraMgakAraNa sUrya vagerenI pariskaMda kriyA che tathA aMtaraMgakAraNa svadravya = vartanAAzrayIbhUta suvarNAdidravya ja che. tethI sonAnA bAjubaMdha vagere AbhUSaNonA bahiraMgakAraNasvarUpe Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10/19 0 trilakSaNatve'pi kAlasya nA'tiriktadravyatvam / 1631 gatyAdyapekSAkAraNavidhayA dharmAdidravyANAm asiddhyaapttiH| evameva RtuvibhAga-niyatapuSpa-phalAdyudgamasyA'pi suuryprispndkriyaatmkaa'ddhaakaalvshaadevopptteH| alokAdivartanA tu sUryAdikriyAnirapekSaiva / pUrvaM (10/12) dravyAlaGkAravRttisandarbheNa darzitA guNa-paryAyA api vastuto jIvAjIvagatAH ra tadabhinna-varttanAparyAyAtmake kAle upacaryante / "kAlasya upacArato dravyatvAt tatra nityA'nityaguNa- ma paryAyAdikaM sarvam upacArata eva bodhyam" (A.sA.pR.36 + Sa.dra.vi.pR.37) iti AgamasAre devacandravAcakAH OM SaDdravyavicAre ca buddhisAgarasUrayaH praahuH| utpAda-vyayazAlinaH paryAyAtmakasya kAlasya svAzrayajIvA'jIvadravyA'bhinnatayA dhrauvyam upapadyate svatantradravyatvaJca vyavacchidyate / atirikta kAladravyanI apekSA nahi rahe. tathA tamArA jaNAvyA mujaba gati vagerenA bAhyakAraNa tarIke dharmAstikAya vagerenI asiddhi thavAnI Apattine avakAza nahi rahe. kAraNa ke manuSyakSetramAM vartanAnA bahiraMga kAraNa tarIke sUryAdinI parispada kriyAne ame mAnIe chIe. te ja rIte ziyALo, unALo vagere Rtuono vibhAga, pratiniyata phUla-phaLa vagerenI cokkasa RtumAM utpatti vagere paNa sUryaparispaMdakriyA svarUpa addhAkALanA AdhAre ja saMgata thaI zake che. te mATe svataMtra kALadravyanI AvazyakatA nathI. tathA aloka vagerenI vartana to sUryAdinI kriyAthI nirapekSa ja che. prazna:- guNa-paryAyayukta hovAthI kALa dravya che - AvuM dravyAlaMkAravRttimAM jaNAvela che. tenuM samAdhAna zuM Apazo ? pUrve (10/12) dravyAlaMkAravRttino saMdarbha darzAvela ja che ne ? 8 jIvAdigata guNa-paryAyano kALamAM upacAra che uttara :- (pUrva) bhAgyazALI ! pUrve (10/12) dravyAlaMkAravRttinA saMdarbhathI dekhADelA guNa ane zuM paryAyo paNa vAstavamAM to jIva ane ajIva dravyamAM ja rahelA che. paraMtu vartanAparyAyasvarUpa kALa te bannethI abhinna hovAnA lIdhe temAM jIvAjIvavRtti guNa-paryAyono upacAra karavAmAM Ave che. tethI mAM kALane svataMtra dravyAtmaka mAnavAnI jarUra rahetI nathI. A aMge upAdhyAya zrIdevacandrajIe AgamasAra prakaraNamAM tathA buddhisAgarasUrijIe padravyavicAra prakaraNamAM jaNAvela che ke "kALa upacArathI dravya che. tethI kALamAM nitya guNa, anitya paryAya vagere je jaNAvela che, te badhuM upacArathI ja jANavuM." zaMkA :- mAtra utpAda-vyayayukta hovAthI kALamAM dhrauvya nahi Ave. to kAla trilakSaNAtmaka kaI rIte banaze ? pacacAtmaka kALamAM lakSaNyanI saMgati ja zamana :- (ka.) vAstavamAM to kALamAM utpAda-vyaya ja rahe che. kAraNa ke kALa paryAyasvarUpa che. paraMtu vartanAparyAyAtmaka kAlatanta potAnA AzrayIbhUta jIva-ajIva dravyathI abhinna che. tathA jIvAdi dravyomAM prauvya raheluM hovAthI tenAthI apRthabhUta varNanA paryAyamAM paNa prauvya saMgata thAya che. tathA vartanAparyAyAtmaka kALane svataMtradravya mAnavAnI bAbatanI bAdabAkI thaI jAya che. matalaba ke paryAyAtmaka kALamAM paNa utpAda-vyaya-dhrauvya saMbhavI zake che. Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1632 * pUrvAparAnusandhAnena vicAraNIyam 10/19 pa na cotpAda-vyaya-dhrauvyazAlitayA kAlasya nirupacaritadravyatvApattiH, anyathA pUrvoktarItyA (9/ 14-15) utpAda-vyaya-dhrauvyazAlitayA kevalajJAnAdiguNAnAmapi svatantradravyatvam Apadyeta / tato kAlasya zu nAtiriktadravyatvam Apadyate / ma gata va anuyogadvArasUtra-prajJAnAsUtrAvo (anu.dA.mU.401, prajJA.mU.3/71) vaividhA'pyajiivdrvyprjnyaapnaayaam upadarzitasya addhAkAlasya dravyatvam upacaritameva bodhyam / rza "samayakSetre ye kecana dravyaparyAyAH santi teSAm ekaikasmin sAmpratasamayaH varttate / evaM ca sAmprataH rNi samayaH yasmAt samayakSetradravyaparyavaguNo bhavati, tasmAd anantAH samayAH ekaikasmin samaye bhavanti" (bha.sU.25/ 3/733 vR.pR.870) iti bhagavatIsUtravRttiprabandho'pi prakArAntareNa kAlaparyAyapakSameva smrthyti| na hi paryAyavRtteH nirupacaritadravyatvaM sambhavati / evaM kAlaparyAyapakSaH saGgacchatetarAm / kA itthaM pUrvA'parasUtra- tadvRtti-paramparA-yuktyAdyanusandhAnena adhikam anayA dizA UhanIyam, na tu zaMkA :- jo kALamAM utpAda-vyaya-dhrauvya hoya to kALane nirupacarita dravya ja mAno ne ? utpAda-vyaya-dhrauvya svataMtradravyatvanA anApAdaka zamana :- ( / co.) utpAda-vyaya-dhrauvya jemAM hoya te svataMtra dravya ja hoya - tevo koI niyama nathI. bAkI to pUrve navamI zAkhAnA 14-15 zlokamAM jaNAvyA mujaba kevalajJAna vagere guNomAM paNa utpAda-vyaya-dhrauvya hovAthI tene paNa atirikta dravya svarUpe mAnavAnI Apatti durvAra banaze. utpAdAditritaya hovA chatAM jema kaivalajJAnAdi svaMtatradravyAtmaka nathI paNa guNAtmaka ja che, tema utpAdAditritaya hovA chatAM kALa svataMtra dravya nathI paNa paryAyAtmaka che - tevuM mAnavAmAM doSa nathI. tethI kALamAM utpAdAdi tritaya hovA mAtrathI atirikta dravyatvanI Apatti nahi Ave. * * kALaparyAyapakSamAM dazavidha ajIvaarUpIdravyaprarUpaNAnI saMgati (gata.) utpAda-vyaya-dhrauvya ke Aropita guNAdi svaMtatradravyatvanA sAdhaka banI zakatA nathI. A ja kAraNasara anuyogadvArasUtra, prajJApanAsUtra vageremAM arUpI ajIva dravyanI daza prakAre prarUpaNA karavAnA avasare dazamA naMbare addhAkALamAM je dravyatva jaNAvela che, te paNa aupacArika ja jANavuM. kALa paryAya che - bhagavatIsUtravRtti ("sama.) 'manuSyakSetramAM je koI paNa dravyaparyAya che, te pratyekamAM vartamAnasamaya rahe che. Ama je kAraNe vartamAna samaya e manuSyakSetravartI dravyanA paryAyono guNadharma bane che, te kAraNe eka-eka samayamAM anantA samayo rahe che' - A mujaba bhagavatIsUtravRttimAM zrIabhayadevasUrijIe prabaMdha jaNAvela che. te paNa eka yA bIjI rIte 'kALa e paryAya che' A pakSanuM ja samarthana kare che. kAraNa ke paryAyamAM je rahe, te nirupacaritadravya na ja saMbhavI zake. Ama kALaparyAyapakSa atyaMta saMgata thAya che. (si.) haju A bAbatamAM uparokta digdarzana mujaba AgaLa-pAchaLanA AgamasUtro, tenI vyAkhyA, saMpradAya, yukti vagerene anusarIne svayaM adhika UhApoha karavAnI vijJa vAcakavargane bhalAmaNa 'parAmarzakarNikA' vyAkhyAmAM karavAmAM Avela che. paraMtu 'amuka AgamasUtra kALane dravya mAne che. anya - Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10/19 0 punaruktiprayojanaprakAzanam / 1633 pUrvAparaviruddhasUtramUDhatayA bhAvyam, sUtrasya prasuptasamatvAt / tadidamabhipretya bRhatkalpabhASye saGghadAsagaNinA pa "pAsuttasamaM suttaM, attheNA'bohiyaM na taM jANe" (bR.ka.bhA.312) iti, pAkSikasaptatikAyAM munisundarasUriNA rA 2"puvvAvareNa bhAviUNa suttaM payAsiyavvaM" (pA.sa.65) iti, dAnAdiprakaraNe ca sUrAcAryeNa "utsargeNA'pavAdena ja nizcayAd vyvhaartH| kSetra-pAtrAdyapekSaJca sUtraM yojyaM jinAgame / / " (dA.pra. 7/120) ityuktmityvdheym|| yacceha kvacit kiJcit punaruktaM tat prapaJcapriyavineyA'nugrahArthatvAt, vastuvizeSopalambhaprayojanatvAt, tathAvidhazAstrapAThA''darAdibhAvAt, nijasvAdhyAya-saMskAroddIpanAdinimittabhAvAcca nirdoSamiti mntvym| ka taduktam uddharaNarUpeNa vizeSAvazyakabhASyamaladhAravRttau "puvvabhaNiyaM pi jaM vatthu bhaNNae tattha kAraNaM Na atthi / paDiseho ya aNunnA vatthuvisesovalaMbho vA / / " (vi.A.bhA.gA.1466 vRttau uddhRtam) iti, sthAnAGgasUtravRttau kA zAstravacano kALane paryAya mAne che. A bannemAM to virodha che. AmAM sAcuM tattva zuM che? te samajAtuM nathI'- A pramANe mUMjhAvuM nahi. kAraNa ke sUtra = zAstravacana to sUtelA mANasa jevuM che. tene naya -pramANa-nikSepavicAraNA dvArA jagADavAmAM Ave to ja te tAttvika arthane jaNAve. A ja abhiprAyathI bRhatkalpabhASyamAM zrIsaMghadAsagaNIe jaNAvela che ke "gADha sUtelA mANasa jevuM sUtra arthathI = nayAdivicAraNAthI jagADavAmAM na Ave to te paramArthane jANI (jaNAvI) zake nahi." pAkSikasaptatikAmAM zrImunisuMdarasUrijIe paNa kahe che ke pUrvAparanI vibhAvanA karIne sUtra darzAvavuM joIe." dAnAdiprakaraNamAM sUrAcAryajIe paNa darzAvela che ke "utsarga, apavAda, nizcaya, vyavahAra, kSetra, pAtra vagerenI apekSAe jinAgamamAM sUtrayojanA karavI joIe." A bAbata khAsa khyAlamAM rAkhavI. # kALavAdamAM punarukti saprayojana ka (tre.) ahIM dravyAnuyogaparAmarzakarNikAmAM kAlavAdamAM kyAMka dravyakALa vagerenI vAta pharIthI jaNAvela vI che. te (1) vistArarucivALA ziSya-zrotA-vAcaka upara anugraha karavA mATe jaNAvela che. (2) ziSyAdivargane kALavastunI vizeSatA jaNAvavA mATe darzAvela che. (3) tathAvidha zAstrapATha pratyenA Adara rI vagerenA lIdhe amuka zAstrapATha aneka vAra jaNAvela che. temaja (4) A saMdarbhe potAnA svAdhyAya, zAstrasaMskAronA udIpana vagere pariNAmo pratye nimitta paNa bane che. tethI AvI punaruktine ahIM nirdoSarUpe samajavI. A aMge vizeSAvazyakabhASyamaladhAravRttimAM uddhata karela eka padya bahu mArmika vAta karI jAya che. temAM jaNAvela che ke "zAstramAM pUrve jaNAvelI paNa je bAbata pharIthI kahevAmAM Ave tyAM koIka kAraNa avazya hoya che. (1) kyAMka to pUrve (pUrvapakSarUpe) jaNAvelI bAbatano niSedha karavo hoya to paNa AgaLa (uttarapakSamAM) pUrvokta viSayane pharIthI jaNAvavo paDe. (2) kyAMka pUrve pUchelI bAbatanI anujJA ApavA mATe pharIthI jaNAvavuM paDe. (3) athavA to vizeSa bAbatanI ziSyane jANakArI ApavI e paNa prayojana hoI zake." sthAnAMgasUtravyAkhyAmAM, bRhatkalpabhASyavRttimAM tathA haribhadrIya AvazyakaniyuktivRttimAM dhyAnazatakanA vivaraNamAM eka zloka uddhata karavAmAM Avela che 1. prasuptasamaM sUtram, arthena abodhitaM na tad jaanaati| 2. pUrvApareNa bhAvayitvA sUtraM prkaashitvym| 3. pUrvabhaNitamapi yad vastu bhaNyate tatra kaarnnmsti| pratiSedhazcAnujJA vastuvizeSopalambho vaa|| Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1634 0 sthUNAnikhanananyAyopadarzanam / 10/19 bRhatkalpabhASyavRttI, haribhadrIyAvazyakavRttau ca dhyAnazatakavivaraNe "anuvAdAdara-vIpsA-bhRzArthaviniyoga-hetvasUyAsu / T {Saprama-vimaya-nA-smaradhvapunaruII" (sthA..pR.3DhDha. ra/3/86, pR.va.ma.9rU03 pR., dhyA..13 9) ti yathoktam Avazyakaniyuktau api "sajjhAya-jhANa-tava-osahesu uvaesa-thui-payANesu / saMtaguNAkittaNesu ma a na huMti puNaruttadosA u||" (A.ni.1504) iti| taduktaM yajurvedovvaTabhASye api "saMskArojjvalanArthaM rza hitaJca pathyaJca punaH punarupadizyamAnaM na doSAya bhavati" (ya.ve.u.bhA.1/21) iti / sthUNAnikhanananyAye- nApyatra iti bhAvanIyam / - prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - bhagavatyAM yathA saGkhyApUrtaye kAlasya dravyatA abhihitA " tathA asmadIyamastitvaM manuSya-trasakAya-vyavahArarAzisaGkhyAparipUrtaye na syAdityanavaratamavalokanIyam, kA anyathA mahAghamanuSyabhavaH vyarthatAM bhajet / yathA caivaM na syAt tathA jAgaritavyam / itthameva "mokSaH = narmakSayA" (svA.ma.27/9.973) dvivimasjarItaH suttamaH cAtu/10/11// te paNa ahIM yAda karavA yogya che. teno artha evo che ke "(1) anuvAda, (2) Adara, (3) vIsA, (4) puSkaLa, (5) arthaviniyoga, (6) hetu, (7) asUyA-IrSA, (8) kAMIka saMbhrama, (9) vismaya, (10) gaNatarI tathA (11) smaraNa - A agiyAra bAbatamAM punarukti doSarUpa nathI." | (co.) AvazyakaniyuktimAM paNa darzAvela che ke "(1) svAdhyAya, (2) dhyAna, (3) tapa, (4) auSadha, (5) upadeza, (6) stuti, (7) pradAna, (8) sadbhUta guNonuM kIrtana - A ATheya bAbatamAM punarukti doSarUpa banatI nathI." yajurvedaviTabhASyamAM paNa A aMge sarasa vAta karI che ke (zrotAonA ane vaktAnA) saMskArone jhaLahaLatA karavA mATe hitakArI ane pathya vacano vAraMvAra bolAtA hoya huM to paNa te doSa mATe banatA nathI." ahIM "ghUNAnikhanana nyAyathI paNa vibhAvanA karavI. "yUNA" eTale yajJa mATeno stUpa. tene jema jema khodavAmAM Ave tema tema te jema majabUta thAya che, tema Tii prastutamAM jema jema kAlaparyAyapakSanA vacano jaNAvavAmAM Ave che tema tema kAlaparyAyapakSa vadhu ne vadhu daDha thAya che - tema samajavuM. matalaba ke (1) zAstravacano pratye Adara vagere bhAvone pragaTAvavAnA mAM prayojanathI ke (2) potAnA svAdhyAyAdinA prayojanathI ke (3) smRtibIjabhUta saMskArone vadhu pragADha banAvavAnA prayojanathI thatI punarukti nirdoSa che. A rIte ahIM vibhAvanA karavI. ja ApaNe saMkhyApUraka na banI jaIe . AdhyAtmika upanaya :- saMkhyApUrti mATe kALane dravya tarIke bhagavatIsUtramAM jaNAvela che. tema ahIM ApaNuM astitva mAnavalokanI ke trasakAyanI ke vyavahArarAzinI saMkhyAnI paripUrti mATe banI na jAya te mATe ApaNe ApaNI jAta mATe satata tapAsa karavAnI jarUra che. tevuM ja jo banI jAya to mahAmUlo mAnavabhava vyartha jAya. AvuM na bane tevI jAgRti rAkhavAno AdhyAtmika saMdeza A zloka dvArA meLavavA jevo che. A rIte ja syAdvAdamaMjarImAM darzAvela sarvakarmakSayarUpa mokSa sulabha bane. (10/19) 1. svAdhyAya-dhyAna-tapa-auSadheSu updesh-stuti-prdaanessu| sadguNakIrtaneSu ca na bhavanti punaruktadoSAH tu|| Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10/20 pudgaladravye varNAdicatuSTayavimarzaH havaI pudgala-jIva dravya saMkSepaU kahaI chai - varNa-gaMdha-2sa-phAsAdika guNe, "lakhiI pudgalabheda; sahaja cetanA re guNa valI jANII, jIva arUpa, aveda // 10/20 (181) sama. su *5 varNa, 2 gaMdha, 5 rasa, 8 spardhAdika guNe *karInaI pudgala dravyano anya dravyathI bheda lakhiI, sAmprataM pudgala-jIvadravye avasarasaGgatyA saGkSepato'bhidhatte - 'varNe 'ti / varga-dha-rasa-sparzayoAt puAnaminnatA sahajacetanA'rUpA'vedAzca jIvalakSaNam / / 10/20 / / prakRte daNDAnvayastvevam - varNa- gandha-rasa-sparzayogAt pudgalabhinnatA / sahajacetanA'rUpA'vedAzca nIvanakSaLam ||10/20nA varNa-gandha-rasa-sparzayogAt 1635 paJcavidhavarNa-dvividhagandha-paJcavidharasA'STavidhasparzaguNasambandhAd ka dharmAstikAyAdidravyebhyaH pudgalabhinnatA = pudgalAstikAyadravye bhedaH sidhyati / idantu bhAvamAzrityoktam / rNi upalakSaNAd dravya-kSetrAdito'pi pudgaladravye'nyadravyebhyo bhedaH sidhyati / idamevA'bhipretyoktaM bhagavatIsUtre 16 "po--tyihrANa naM aMte ! tivaLe, RtibaMdhe, tise, RtihAse ? zothamA ! paMcavo, paMvarase, tubaMdhe, - = = pa rA avataraNikA :- dharmAstikAya Adi cAra dravyonI prarUpaNA pUrNa thaI. have graMthakArazrI avasarasaMgati prApta jIva ane pudgala dravyanI saMkSepathI prarUpaNA kare che : zlokArtha :- varNa, gaMdha, rasa ane sparzanA yogathI pudgaladravyamAM anya dravyano bheda rahe che. tathA sahaja cetanA, arUpIpaNuM ane avedIpaNuM jIvanuM lakSaNa che. (10/20) / pudgalAstikAyanI prarUpaNA su vyAkhyArtha :- pAMca prakAranA varNa, be prakAranI gaMdha, pAMca prakAranA rasa ane ATha prakAranA sparza A guNonA saMbaMdhathI pudgalAstikAyamAM dharmAstikAyAdi karatAM bhinnatA siddha thAya che. A vAta 'bhAvanI apekSAe kaI rIte pudgalAstikAyamAM dharmAstikAya Adi dravyono bheda rahe che ?' te jaNAvavA mATe batAvI. A upalakSaNa che. tethI dravya, kSetra vagerenI apekSAe paNa pudgalamAM anya su dravyo karatAM bheda siddha thAya che. A ja abhiprAyathI bhagavatIsUtramAM praznottarIrUpe nIce mujaba jaNAvela che. pAMca prakAre pudgalanI prajJApanA khiIM prazna :- 'he bhagavaMta ! pudgalAstikAyamAM keTalA varNa che ? keTalI gaMdha che ? keTalA rasa che? oLakho, pArakho, samajo. AdhAragraMtha- akhAnI kAvyakRtio khaMDa-2, akhAnA chappA, ArAmazobhA, uktiratnAkara. pustakomAM 'varNaH gaMdhaH rasaH sparzAdika' pATha. A.(1)no pATha lIdho che. pustakomAM 'karInaI' pATha nathI. lA.(2)mAM che. 1. puAtAstivAyaH khaM matta ! tivan:, tittva, tirasa, tisparza ? gautama ! vazvavan:, pakhtarasaH, dvindaH, aSTasparza, rUpI, manIvA, zAzvataH, avasthitaH, lodravyam sa samAsataH pazvavidhaH prajJaptaH, tad yathA- dravyataH, kSetrataH, kAlataH, bhAvataH, guNataH / dravyataH NaM pudgalAstikAyaH anantAni dravyANi, kSetrataH lokapramANamAtraH, kAlataH na kadAcid na AsIt ... yAvad nityaH, bhAvataH varNavAn gandhavAn rasavAn sparzavAn, guNataH grahaNaguNaH / Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * paudgalikagrahaNaguNavyAkhyopadarzanam / 20/20 rI (valI=) anaI jIva dravya sahaja cetanA guNa chaI. te lakSaNaI ja sarva acetana dravyathI bhinna chaI. aTThaphAse, rUvI, ajIve, sAsae, avaTThie, logadavve / se samAsao paMcavihe pnnnntte| taM jahA - davvao, pa khettao, kAlao, bhAvao, gunno| davvao NaM poggalatthikAe aNaMtAI davvAiM, khettao ___ kAlao na kayAi na Asi jAva nicce, bhAvao vaNNamaMte gaMdhamate rasamaMte phAsamaMte, guNao gahaNaguNe" (ma:.za.2, 3.0, .998, pR.748) tiA satra "haLaputti prahavi = paraspara sampardhanam, nIcenA ma vA audArikAdibhiH prakAraiH" (bha.sU.2/10/118 vR.) iti tadvRttau zrIabhayadevasUrayo vyAcakSate / rza grahaNaguNapadarahasyArtho'gre (11/4) vakSyate / - jIvalakSaNaJca shjcetnaa'ruupaa'vedaaH| sahajA = svAbhAvikI cetanA, anAdikAlIneti yAvat / tata eva jIva itarA'khiladravyebhyo bhidyte| taduktaM tattvArtharAjavArtike "caitanyam AtmanaH svabhAvo - nAHi(tA.rA.vA.ra/8/1) tiA ta va makavatIsUtravRttI "nIvae = caitanya" (ma.phU.ra/10/720) kA ityuktam / etena "puruSastu cetanAvAn" (bhA.pra.pUrvakhaNDa/prakaraNa-2/gha pR.9) iti bhAvaprakAze bhAvamizroktiH vyaakhyaataa| keTalA sparza che ?' uttara :- "he gautama ! pudgalAstikAyamAM pAMca varNa, be gaMdha, pAMca rasa, ATha sparza hoya che. pagalAstikAya rUpI che, ajIva che, zAzvata che, avasthita che, lokamAM sarvatra phelAyela dravya che. saMkSepathI pulAstikAya pAMca prakAre batAvAyela che. te A rIte - dravyathI, kSetrathI, kALathI, bhAvathI ane guNathI. (1) dravyathI pudagalAstikAya anaMtA dravyo che. (2) kSetrathI pudgalAstikAya phakta lokamAM phelAyelA che. (3) kALathI pudgalAstikAya kyAreya na hatA tevuM nathI. yAvat te nitya che. (4) bhAvathI te varNa-gaMdha-resa-sparzavALA che. (5) guNathI te grahaNaguNavALA che. arthAt cha dravyamAMthI phakta pudgaladravyane ja pakaDI zakAya che. prastutamAM "grahaNagaNa' padanI chaNAvaTa bhagavatIsUtravyAkhyAmAM zrIabhayadevasUrijI mahArAje be rIte karI che. (1) paraspara pudgalo ekabIjA sAthe joDAya tevA pariNAmavALA hovAthI grahaNaguNavALA kahevAya. athavA (2) pudgaladravyo jIvanI sAthe audArika-vaikriya vagere prakAre zarIrarUpe mAM joDAya tevA pariNAmavALA hovAthI grahaNaguNavALA kahevAya che." "grahaNagaNa' padano gUDhArtha rahasyArtha to AgaLa (11/4) kahevAze. bAkInI vAta to upara spaSTa ja che. 5 jIvalakSaNanI vicAraNA A (nIva) tathA jIvanuM lakSaNa sahaja cetanA, rUpAbhAva ane vedAbhAva che. sahaja eTale svAbhAvika. matalaba ke anAdikAlIna cetanA e jIvanuM lakSaNa che. tevI cetanAnA lIdhe ja jIva bIjA dravyothI judo paDe che. tethI ja tattvArtharAjavArtikamAM akalaMkasvAmIe jaNAvela che ke "caitanya e AtmAno svabhAva che. te anAdikAlIna che." tethI ja bhagavatIsUtravyAkhyAmAM "jIvatva = cetanatva' - Ama jaNAvela che. jIva zAzvata hovAthI jIvatvasvarUpa caitanya paNa anAdikAlIna ja che. bhAvaprakAzamAM bhAvamizrajI je kahe che ke "puruSa to cetanAviziSTa che' - tenI paNa spaSTatA upara mujaba thaI jAya che. Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20/20 0 upayogavirahe jIvatvA'sambhavaH / 1637 _ "dvividhA cetanA - saMvijJAnalakSaNA anubhavanalakSaNA c| tatra (1) ghaTAdhupalabdhiH sNvijnyaanlkssnnaa| (2) sukha-duHkhAdisaMvedanA anubhavalakSaNA" (ta.sU.2/19 si.vR.) iti tattvArthasUtravRttau siddhsengnnivraaH|| yadvA jJAna-darzanA'nyataropayogalakSaNA cetanA jIvalakSaNavidhayA vijJAtavyA / taduktaM vyAkhyAprajJaptivRttau / zrImadevasUrimiH "upayo: = vaitanya sAvihAraTSnavAramen" (ma.phU.ra/10/999/9.948) rUDhiA ___ prakRte "uvaogalakkhaNe NaM jIve" (bha.sU.2/10/120/pR.149) iti bhagavatIsUtravacanam, pUrvoktaM ma (5/13) "uvaogamao jIvo" (vi.A.bhA.2431) iti vizeSAvazyakabhASyavacanaJca pramANatayA smartavyam / rza anena muktau api jJAnaM prasAdhitam / idamevA'bhipretyoktaM vizeSAvazyakabhASye "nANarahio na ... jIvo sarUvao'Nuvva muttibhAveNaM" (vi.A.bhA.1997) iti| yuktaJcaitat, muktau tAdRzopayogavirahe / jIvatvA'sambhavAt / idamevA'bhipretya prajJApanAvRttau zrImalayagirisUribhiH "jJAnaM darzanaM ca jIvasya svatattvabhUtam, Na tadabhAve jIvatvasyaiva abhAvAt / cetanAlakSaNo hi jiivH| tataH sa kathaM jJAna-darzanA'bhAve bhaved ?" kA (..rara/282/.pR.414) rUtyu ha cetanA dvividha H tattvArthavRtti hI ("rivi) tattvArthasUtrasiddhasenIyavRttimAM cetanAnI vadhu spaSTa samajaNa ApelI che. tyAM jaNAvela che ke "cetanA be prakAranI che. (1) saMvijJAnasvarUpa ane (2) anubhavasvarUpa. temAM ghaTAdi bAhya padArthonI jANakArI saMvijJAnasvarUpa prathama cetanA jANavI. tathA sukha-duHkha vagerenuM saMvedana e anubhavAtmaka dvitIya cetanA samajavI." athavA to ema kahI zakAya ke jJAna ke darzana - bemAMthI eka upayogasvarUpa cetanAne jIvanA lakSaNa tarIke samajavI. tethI vyAkhyAprajJapti vyAkhyAmAM zrIabhayadevasUrijIe jaNAvela che ke "sAkAra-anAkArarUpe dvividha cetanA e ja upayoga che." che upayoga jIvalakSaNa che (pra.) bhagavatIsUtramAM "upayoga jIvanuM lakSaNa che' - Ama darzAvela che tathA pUrvokta (5/13) che vizeSAvazyakabhASyagAthAmAM "jIva upayogamaya che' - Ama kahela che, tene prastutamAM pramANarUpe yAda karavuM. vA >> mokSamAM paNa jIva jJAnayukta . (ka.) "upayoga jIvanuM lakSaNa che' - AvuM kahevA dvArA "mokSamAM paNa jIvanI aMdara jJAna rahe sa che' - tevuM jaNAvI dIdhuM. vAstavamAM mokSadazAmAM paNa jJAna vidyamAna hoya che ja. A ja abhiprAyathI vizeSAvazyakabhASyamAM gaNadharavAdamAM jaNAvela che ke "jIva jJAnarahita hoto nathI. kAraNa ke jJAna jIvanuM svarUpa che. jema aNu mUrtatvazUnya na hoya, tema jIva jJAnazUnya na hoya." A vAta yuktisaMgata paNa che. kAraNa ke mokSamAM jJAnAdisvarUpa upayoga na hoya to jIvatva ja saMbhavatuM nathI. jJAna-darzanamAMthI eka paNa u5yoga jyAM na hoya te padArtha jaDa ja hoya. A ja abhiprAyathI zrImalayagirisUrijIe prajJApanAvyAkhyAmAM jaNAvela che ke "jJAna ane darzana jIvanuM svatattvabhUta che, sarvasva che, maulika svarUpa che. kema ke te na hoya to jIvamAM jIvapaNuM ja na saMbhave. cetanA ja jIvanuM lakSaNa che. tethI jJAnopayoga ke darzanopayoga svarUpa eka paNa cetanA na hoya to jIva ja kaI rIte saMbhavI zake ?" 1. 3yorAkSa: nIva:| 2. 3payogamayo nIvaDA 3. jJAnarahito na nIva: svarUpatA abu phuva mUrNimAnA Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1638 0 jIvasvarUpavidyotanam // 10/20 - vyavahAraI rUpa-vedasahita chaI, paNi nizcayathI (arUpas) rUparahita (avedaka) vedarahita chaI. | (-Ima jANII). 3 a-bakarasamastramAM, atta vekaITMmasadI nALa niMdamAM, nIvamasiMhA " pa tattvArthasUtre'pi "upayogo lakSaNam" (ta.sU.2/8) ityevaM nizcayato jIvalakSaNamuktam / tatsvarUpaJca - roTalA nIvAre "valyumitte bhAvo khAvo nIvasa no Tu Dore" (jI.sA.nI..672) ' ityevamupadarzitam / "sukha-duHkha-jJAnopayogalakSaNo jIvaH" (A.ni.1057 gAthAyAH bhASye - 195 gAthA vR.) 1 iti AvazyakaniyuktilaghubhASyahAribhadrIvRttivacanamapIha smartavyam / jJAna-bhAvA'dhyavasAyopayogazabdAnAm za ekArthatvaM bRhatkalpabhASyavRttau (gA.16) darzitamiha smartavyam / pUrvoktaH (5/19) jayadhavalA-tattvArtha ka -rAjavArtika-siddhivinizcaya-syAdvAdamaJjarI-zivasUtrAdisandarbho'pIha na vismrtvyH| yadyapi vyavahArato jIvasya sadehatayA saghAtikarmatayA ca rUpa-vedAnvitatvam tathApi nizcayataH rUpa-vedarahitatvamevA'vaseyam / taduktaM samayasAre, pravacanasAre, niyamasAre, bhAvaprAbhRte, paJcAstikAyasaGgrahe kA ca kundakundAcAryeNa '"arasamarUvamagaMdhaM avvattaM ceaNAguNamasadaM / jANa aliMgaggahaNaM jIvamaNidiTThasaMThANaM / / " * jIvalakSaNabhUta upayogane oLakhIe che (tasvA.) tattvArthasUtramAM paNa jIvanuM lakSaNa nizcayanayanI daSTithI jaNAvela che. tyAM zrIumAsvAtijI mahArAje jaNAvela che ke "upayoga ja jIvanuM lakSaNa che." upayoganuM svarUpa digaMbarIya gommadasAra graMthamAM jIvakAMDamAM A mujaba darzAvela che ke "vastunA nimitte jIvane je bhAva utpanna thAya te upayoga kahevAya." AvazyakaniyuktinI 1057 mI gAthA upara laghubhASyanI 195 naMbaranI je gAthA che, tenI vyAkhyAmAM zrIharibhadrasUrijIe kahyuM che ke "jIvanuM lakSaNa sukha-duHkha-jJAnopayoga che." Avazyakaniyukti laghubhASya-hAribhadrIvyAkhyAnuM prastuta vacana paNa ahIM yAda karavA yogya che. jJAna, bhAva, adhyavasAya che ane upayoga - A zabdo samAnArthaka tarIke bRhatkalpabhASyavRttimAM darzAvela che. te ahIM yAda karavuM. vA tathA upayoga aMge pUrve (5/19) darzAvela jayadhavalA, tattvArtharAjavArtika, siddhivinizcaya, syAdvAdamaMjarI, zivasUtra vagere graMthonA saMdarbhane paNa ahIM bhUlavA nahi. che jIva vyavahArathI rUpI-vedI, nizcayathI arUpI-avedI che | (cA.) yadyapi vyavahArathI saMsAradazAmAM jIva dehayukta hovAthI tathA ghAtikarmayukta hovAthI rUpI ane savedI che arthAt puruSaveda-strIveda vagerethI yukta che. tema chatAM 'nizcayathI arUpIpaNuM ane avedIpaNuM e jIvanuM lakSaNa che' - tema jANavuM. tethI samayasAramAM, pravacanasAra graMthanA bIjA adhyAyamAM, niyamasAramAM, aSTaprAbhRta aMtargata bhAvaprAbhRta graMthamAM tathA paMcAstikAyasaMgrahamAM kuMdakuMdasvAmIe jaNAvela che ke "rasazUnya, rUpazunya, gaMdhazUnya, avyakta, cetanAguNayukta, zabdazUnya, bAhya liMgathI jenuM spaSTa jJAna thaI zakatuM nathI tathA jenA AkArano cokkasa prakAre nirdeza thaI zakato nathI te jIva dravya che." pustakomAM "chaI nathI. A.(1)mAM che. 1. karasama pUjyamavyajaM retanAmazadrI nAnIdyatiprada jiivmnirdissttsNsthaanm|| 2. vastunimittaM bhAvo jAto jIvasya tupayogaH / Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10/20 . nizcayatA AtmasvarUpaprakAzanama 1639 (sa.sA.42 + pra.sA.172 + nisA.46 + mA..64 + pa.va..727) /10/20Raa. (sa.sa.46, .sA.972, ni.sA.46, ma.prA.64, pa.vA.sa.1ra7) DrotA ____ atra amRtacandrAcAryakRtapaJcAstikAyasaGgrahavRttilezastvevam - "yatpunarasparza-rasa-gandha-varNaguNatvAt, pa azabdatvAt, anirdiSTasaMsthAnatvAt, avyaktatvAdiparyAyaiH pariNatatvAcca nendriyagrahaNayogyam, tat cetanAguNatvAd rUpibhyo'rUpibhyazcA'jIvebhyo viziSTaM jIvadravyam" (paJcA.127 vR.) iti| prakRtanizcayanayAbhiprAyeNaiva vizeSAvazyakabhASyamaladhAravRttau "dravyatvam amUrttatvaJca jIvasya tAvat s svabhAvabhUtA jaatiH| tasyAzca yad dUraviparItaM jAtyantaram adravyatvaM mUrttatvaJca tatra gamanaM tasya kasyAmapi // avasthAyAM na bhavati" (vi.A.bhA.1994 vR.pR.703) ityAdhuktam / yathA cA'mUrttatvaM na mUrttatvA'bhAvAtmakaM tathA vakSyate ekAdazazAkhAyAm (11/2) ityavadheyam / paramAtmaprakAze yogIndradevena zuddhAtmalakSaNam "amaNu aNiMdiu NANamau muttivirahiu cimittu / appA rNi iMdiyavisau Navi lakkhaNu ehu Niruttu / / " (pa.pra.31) ityevamuktam / AcArAGgasUtre'pi nizcayataH AtmasvarUpavarNanaM vyatirekamukhena "se Na dIhe, Na hasse, Na vaTTe, nizcayathI AtmA rUpAdizUnya (satra) prastuta paMcAstikAyasaMgrahagAthAnI amRtacaMdrAcAryae banAvelI vyAkhyAno thoDoka upayogI aMza ahIM jaNAvavAmAM Ave che. tyAM temaNe jaNAvela che ke "je dravya (1) sparza-rasa-gaMdha-varNaguNathI zUnya hovAnA lIdhe, (2) zabdAtmaka na hovAnA lIdhe, (3) anirdiSTasaMsthAnavALuM hovAnA lIdhe tathA (4) avyaktatvAdiparyAyothI pariNata hovAnA lIdhe IndriyagrAhya nathI, te jIvadravya cetanAguNayukta hovAthI rUpI dravyothI ane arUpI ajIvadravyothI bhinna che." matalaba ke caitanyamaya jIva paramArthathI mUrtatvane dhAraNa karato nathI. a AtmA nizcayathI amUrta 8 (pra.) prastuta nizcayanayanA abhiprAyathI ja vizeSAvazyakabhASyamaladhAravyAkhyAmAM jaNAvela che ke dravyatva nI ane amUrtatva - A banne sauprathama to jIvanI svabhAvabhUta jAti che. tathA adravyatva ane mUrtitva - A banne to tenAthI atyanta dUra rahenArI viparIta vilakSaNa jAti che. tethI jIva koI paNa avasthAmAM adravyatvane ke mUrtatvane prApta karato nathI." "amUrtatva mUrtavAbhAvasvarUpa nathI' - A bAbata AgaLa agiyAramI zAkhAmAM bIjA zlokanI vyAkhyAmAM vistArathI kahevAze. A bAbatane vAcakavarge khyAlamAM rAkhavI. $ zuddhAtmAnuM lakSaNa ja (ramA) paramAtmaprakAzamAM digaMbara yogIndradeve zuddha AtmAnuM lakSaNa jaNAvatA kahe che ke "AtmA manazUnya, Iyirahita, jJAnamaya, mUrtivirahita = spardhAdivikala, cinmAtra = jJAnamAtra svarUpa che. Avo AtmA Indriyano viSaya nathI ja banato. A mujaba AtmAnuM lakSaNa nizcitapaNe kahevAyela che." * siddhanA ekatrIza guNanuM varNana ja (vA) AcArAMgasUtramAM paNa nizcayathI AtmasvarUpanuM varNana vyatirekamukhe A pramANe kahela che 1. amanAH anindriyo jJAnamayaH muurtivirhitshcinmaatrH| AtmA indriyaviSayo naiva lakSaNametanniruktam / / 2. sa na TarSa:, na hRsvaH, na vRtta,....... Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1640 0 zuddhAtmasvarUpanivedanam / 10/20 pa'na taMse, na cauraMse, na parimaMDale, na kiNhe, na nIle, na lohie, na hAlidde, na sukkille, na surabhigaMdhe, na durabhigaMdhe, na titte, na kaDue, na kasAe, na aMbile, na mahure, na kakkhaDe, na maue, na garue, na luhae, " na sIe, na uNhe, na niddhe, na lukkhe, na kAU, na ruhe, na saMge, na itthI, na purise, na annahA" (A. - 5/6/171-172) ityevamupalabhyate / ekatriMzatsiddhaguNA evaM jnyeyaa| rza yathoktaM kundakundasvAminA'pi samayasAre "jIvasya Natthi vaNNo, Navi gaMdho, Navi raso, navi ya 1. phaaso| Navi rUvaM, Na sarIraM, Navi saMThANaM, Navi saMhaNaNaM / / " (sa.sA.50) ityAdi / AtmaSaTke "na me - dveSa-rAgau na me lobha-mohau mado naiva me naiva mAtsaryabhAvaH / na dharmo na cArtho na kAmo na mokSazcidAnandarUpaH " zivo'haM zivo'ham / / " (A.Sa.3) iti zuddhAtmasvarUpopadarzakaM zaGkarAcAryavacanamapi smartavyamatra / kA adhikaM tu asmatkRtA'dhyAtmavaizAradyAm adhyAtmopaniSadvRttau (a.upa.2/28 vR.) parizIlanIyam / 'tattva-bheda-paryAyaiH vyAkhyA' iti nyAyena dravyatattva-bhedanirUpaNAnantaram avasarasaGgatyA tatparyAyA 3 "te (r)1 (1) hI nathI, (2) 1 nathI, (3) vrtu||||2 nathI, (4) trio nathI, (5) yorasa nathI, (6) paribhaMDA nathI, (7) zyAma nathI, (8) nIla nathI, () ee nathI, (10) pANI nathI, (11) zveta nathI, (12) sugaMdhI nathI, (13) hudhA nathI, (14) vo nathI, (15) tApI nathI, (16) turI nathI, (17) pATo nathI, (18) bhAhI nathI, (18) za nathI, (20) bhUTu nathI, (21) mAre nathI, (22) 4ii nathI, (23) 632 nathI, (24) ||2m nathI, (25) sni25 nathI, (26) 36 nathI, (27) yApaNo nathI, (28) to nathI, (28) saMgavANo nathI, (30) strI nathI, sa (31) puruSa nathI. 01 anyathA = manyasva35. janato nathI." mA zata siddhanA metrI. guesama41. | SV zuddhAtmasvarUpavarNana / pA (yatho.) du:svAbhIme 59 samayasA2 aMthamA 4uvela cha ? "vane va nathI, 5 555 nathI, A rasa paNa nathI, sparza paNa nathI, rUpa paNa nathI, zarIra nathI, saMsthAna paNa nathI, saMghayaNa paNa nathI." ahIM zuddhAtmAnuM svarUpa jaNAvanAra zaMkarAcAryavacana paNa yAda karavuM. zaMkarAcArye AtmaSakamAM jaNAvela cha 3 "22, dveSa, dona, bhoDa, bha6, mAtsaryamApa, dharma, artha, ma, bhokSa. (402. pAyo) bhaa2|| nathI. huM to cidAnaMdasvarUpa ziva (= zuddha AtmA) chuM, ziva chuM." A bAbatamAM adhika parizIlana karavA mATe adhyAtmopaniSat graMtha upara ame racelI adhyAtmavaizAradI vyAkhyAnuM vilokana karavuM. * spa-ne-paryAyathI dravyanI vyANyA * ('tattva.) 'oI 55 54ArthanI vyAdhyA (1) tatva = sva35 (athavA sakSa), (2) me = prAra sane (3) paryAya = samAnArtha ho dvArA thAya' - sA prabhArI niyama cha. dravyatattva = dravyas135 1. na vyasraH, na caturasraH, na parimaNDalaH, na kRSNaH, na nIlaH, na lohitaH, na hAridraH, na zuklaH, na surabhigandhaH, na durgandhaH, na tiktaH, na kaTukaH, na kaSAyaH, na amlaH, na madhuraH, na karkazaH, na mRduH, na guruH, na laghuH, na zItaH, na uSNaH, na snigdhaH, na rUkSaH, na kAyavAn, na ruhaH, na saGgavAn, na strI, na puruSaH, naa'nythaa| 2. jIvasya nAsti varNaH, nA'pi gandhaH, nA'pi rasaH, nA'pi ca sprshH| nA'pi rUpam, na zarIram, nA'pi saMsthAnam, nA'pi saMhananam / / Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ B 0. 20/20 0 vedodayapAravazyaM tyAjyam / 1641 upadarzyante / taduktaM paJcAdhyAyIprakaraNe rAjamallena "sattA sattvaM sad vA sAmAnyaM dravyamanvayo vastu / artho vidhivizeSAvejhArthavALA nI zallI: II" (pagyA.9/143) UMti pUrvo (2/9) martavyamatrA prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - jIve rUpa-vedodayayoH na svAbhAvikatvaM kintu aupA- 'ga dhikatvam, karmopAdhijanyatvAt / ata eva karmavigamena tau api vilIyete / (1) tatazcA'smadIyadeharUpaparivartana-zyAmatvak-kuSThAdinA nodvejitavyam / prakRte "yajjIvasyopakArAya tadehasyA'pakArakam / yaddehasyopakArAya tajjIvasyA'pakArakam / / " (iSTa.19) iti iSTopadezakArikA avdhaatvyaa| ___ (2) vedodaye na nimajjanIyam kintu bhogeSu bhogasAdhaneSu ca yathAyogaM kSaNikatva-parakIyatva ka -vraNopamatva-zalyatulyatva-rogatva-mRgajalasamatucchatva-'kimpAkaphalatva-mahAndhatamasatva-mahAmRtyurUpatA hai -riktamuSThitva-prAtibhAsikatva-rAgAdhyAsarUpatA- mahAmohanidrA-svAtmavaJcana-zvApadabhakSyatva-bhasmarAzitvA'madhyakardamalepatvA'rajjukapAza-dAvAnalatva-kadalIstambhasamA'sAratva- sakalezAnvitatva kA pUrve bIjI zAkhAmAM darzAvela che. dravyalakSaNa A dazamI zAkhAnA prathama zlokanI vyAkhyAmAM darzAvela che. tathA dravyanA bhedo A zAkhAmAM atyAra sudhImAM jaNAvela che. tethI avasarasaMgatithI prApta thayela dravyaparyAyo = dravyasamAnArthaka zabdo jaNAvavAmAM Ave che. A aMge paMcAdhyAyI prakaraNamAM rAjamalajIe darzAvela che ke "(1) sattA, (2) sattva, (3) sata, (4) sAmAnya, (5) dravya, (6) anvaya, (7) vastu, (8) artha, (9) vidhi - A zabdo samAna rIte eka ja padArthanA vAcaka che." pUrve (2/1) A zloka jaNAvela che. tene ahIM yAda karavo. tA: pAvika svarUpa choDo, nirupAdhika ravarUpa pakaDo to AdhyAtmika upanaya :- jIvamAM rUpa ane vedodaya svAbhAvika nathI paNa aupAdhika che. kAraNa ke karmanI upAdhithI te jIvamAM utpanna thAya che. karma ravAnA thatAM te paNa ravAnA thAya che. A (1) tethI ApaNA zarIranA rUpamAM thatA pheraphAra, kALI cAmaDI ke koDha vagerenA kAraNe udvigna at thavAnI jarUra nathI. te mATe devanaMdIkRta IbdopadezanI kArikA khyAlamAM rAkhavI. tyAM jaNAvela che ke je jIvane upakArI che, te dehane apakArI che. tathA je dehane upakAraka che, te jIvane apakAraka che." e ja vAsanAnA vamaLamAMthI bacIe ja (2) tathA vedodayamAM aTavAI javAnA badale "bhogasukho tathA bhogasAdhano (A) kSaNabhaMgura che, (B) pArakA che, (C) zarIranA gumaDA jevA che, (D) bAvaLIyAnA jherI kAMTA jevA che, (E) rogasvarUpa che, (F) mRgajaLatulya tuccha che, (G) madhurA paNa jherI kiMpAkaphaLa jevA che, (H) atyaMta gADha aMdhakAranI jema mUMjhavanArA che, AtmAne akaLAvanArA che, (0) mahAmRtyusvarUpa che, (7) khAlI chatAM baMdha muThI jevA lobhAvanArA che, (M) sukhano mAtra AbhAsa karAvanArA che, (L) rAgAdhyAsAtmaka che, (M) AtmAne behoza karanArI mahAmohanI gADha nidrA che, (N) mArA AtmAne ThaganArA che, nitAMta AtmavaMcanA svarUpa che, (O) strIdehAdisvarUpa bhogasAdhano zikArI pazuonuM bhakSya che, (P) rAkhanA DhagalA svarUpa che, (7) atyaMta gaMdA kAdavanA lepasvarUpa che, (ra) doraDA vagaranuM baMdhana che, (s) AtmAnA puNyane Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1642 * mokSA''sannataratopAyatraividhyopadarzanam / 20/20 -svAtmaviDambakatva-narakarAjamArgatva-kASThamodakatva-mahA''zIviSasarpatva-mokSabAdhakatvAdivibhAvanAtaH 5 apekSitA'saGgabhAvena zAntacittatayA tanmadhyena pryaatvym| sa vedodayAdhInatayA naiva bhAvyaM jAtucit / vedodayakAle'pi svakIyaparamanirvikAripavitracaitanyasvarUpe ma Adarato nijA dRSTiH sthaapyaa| itthaJca kAntAbhidhAnA SaSThI yogadRSTiH sampadyeta / prakRte "bhogAn - svarUpataH pazyan tathA mAyodakopamAn / bhuJjAno'pi hyasaGgaH san prayAtyeva paraM padam / / " (yo.dR.sa.166) " iti yogadRSTisamuccayakArikA smrtvyaa| (3) kAnyena sahaja-caitanyarUpamanAvRtaM yathA syAt tathA dRDhaM praNidhAtavyam / etattritayAvadhAnavatAM Ni lokAgraM naiva dUre vartate / etadarthaM "jIvo'nyaH pudgalazcAnya ityasau tattvasaGgrahaH / yadanyaducyate kiJcitso'stu kA tasyaiva vistaraH" (iSTa.50) iti iSTopadezakArikA bhaavniiyaa| tAdRzA''dhyAtmikabodhabalena "vIrya -STi-suva-jJAna-sacavattvIDanantapaSyam vidhyatAM sarvasiddhAnAM namAra roccadam II" (sa..72/67rU) ityevaM zrIcandratilakopAdhyAyena zrIabhayakumAracaritre vyAvarNitaM siddhasvarUpaM maGkSu prAdurbhavet T10/20nA ane zuddhivaibhavane bALanAra dAvAnaLa che, (T) keLanA thaDamAMthI banelA thAMbhalAnI jema asAra che, (U) saMklezayukta che, saMklezajanaka che, (V) mArA AtmAnI ghora viDaMbanA karanAra che, (W) narakano rAjamArga che, lAkaDAnA lADunI jema dAMtane (Atmazuddhi-puSTine) khatama karanAra che, ) moTA AzIviSa sarpanI jema tAtkAlika (Atmazuddhine) khalAsa karanAra che, (2) mokSaprAptimAM moTo avarodha che ane aMtarAya karanAra che' - ItyAdi vibhAvanA yathAyogyapaNe hArdika rIte karIne temAMthI ucita rIte e asaMgabhAve zAMtithI pasAra thaI javuM. ! (vo.) vedodayane paravaza thavAnI bhUla na karavI. vedodaya vakhate paNa potAnA paramanirvikArI pavitra AtmasvarUpa upara ApaNI daSTine rucipUrvaka sthira karavI. A rIte kAntA nAmanI chaThThI yogadaSTi | AtmArthI sAdhakane maLe. prastutamAM yogadaSTisamuccayanI kArikA paNa yAda karavA yogya che. tyAM zrIharibhadrasUrijIe jaNAvela che ke "mRgajaLa samAna bhogone tucchasvarUpe joto jIva te bhogone bhogavavA chatAM paNa temAM asaMga banIne parama pada tarapha AgaLa vadhe ja che.' (3) temaja sahaja cetanA saMpUrNatayA je rIte anAvRta thAya, pragaTa thAya te rIte tenuM praNidhAna deDha karavuM. A traNa sAvadhAnI rAkhavAmAM Ave to tevA jIvono mokSa bahu dUra nathI ja. te mATe IbdopadezanI eka kArikA yAda karavA yogya che. tyAM jaNAvela che ke "jIva judo che ane pudgala bhinna che. ATalo ja tattvakathanano sAra che. te sivAya je kAMI kahevAya che te teno ja vistAra che." AvA AdhyAtmika bodhapAThanA baLathI zrIcandratilaka upAdhyAyajIe zrIabhayakumAracaritramAM varNaveluM siddhasvarUpa jhaDapathI pragaTe. tyAM (1) anaMta zakti, (2) anaMta darzana, (3) anaMta sukha, (4) anaMta jJAna ane (5) anaMta = kSAyika samyakta - A pAMcane dhAraNa karanArA sarva siddhone namaskAra karavAmAM Avela che. (10/20) Page #597 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10/21 * dravyaprakAranirUpaNopasaMhAraH / 1643 Ima e bhAkhyA re saMkhepaI karI, dravyataNA Sa bheda; vistAraI te re jANI zrata thakI, sujasa laho gatakheda /10/ra1 (182) sama. e Ima e dravyataNA saMkSepa) (karI) SaT bheda bhAkhyA chaI. vistAraI, zrata kahiI siddhAMta, teha thakI (te) jANInaI (gatakhedaka), khedarahita thakA pravacanadakSapaNAno suyaza kahatAM subola, teja (lahotra) pAmo. eNI pere zuddha dravyAdika parakhI nirmala samakita AdarI. 10/ra 1 dravyabhedanirUpaNamupasaMharati - 'itthamiti / itthamuktA samAsena drvyprkaarssttktaa| zrutAd vistarato jJAtvA labhatAM suyazo'malam / / 10/21 / / prakRte daNDAnvayastvevam - itthaM dravyaprakAraSaTkatA samAsena uktaa| zrutAd vistarataH jJAtvA ma amalaM suyazaH labhatAm / / 10/21 / / ___ itthaM = darzitarItyA samAsena = arthabAhulye'pi zabdasajhepeNa iha dravyaprakAraSaTkatA = upacArAnupacArato dravyabhedaSaDvidhatA uktaa| khedodvegAdikaM vimucya zrutAt = siddhAntAd vistarataH ka = zabdArthavistaramAzritya dravyabhedAn jJAtvA vistararucisamyaktvAdibalena amalaM = mahattvAkAGkSAdimalazUnyaM rNi suyazaH = pravacanakuzalatA-jinazAsanaprabhAvanA-prarUpaNakuzalatA-vAdakuzalatAdiprasUtaM yazo lbhtaam| .. re bhavya ! itthaM zuddhadravyAdikam AgamadarpaNe prekSya AgamAnusAritakaizca parIkSya vistArarucinAmakaM avatarapikA - have graMthakArazrI dazamI zAkhAmAM dravyabhedanA nirUpaNano upasaMhAra kare che : | ( vistAraruci samakitane pAmIe che zlokArtha:- A rIte dravyanA cha prakAra saMkSepathI kahyA. Agama dvArA vistArathI tene jANIne (vistAraruci samyagdarzana vagerenA baLathI) nirmaLa suyazane prApta karo. (10/21) vyAkhyArtha :- upara jaNAvelI paddhati mujaba upacArathI ane anupacArathI dravyanA cha bhedanuM = prakAranuM saMkSepamAM nirUpaNa karyuM. yadyapi arthathI to A nirUpaNa ghaNuM vistRta che. paraMtu zabdathI A ! nirUpaNa saMkSipta che. tethI je jijJAsuone vistArathI jANavuM che temaNe kheda, udvega vagere choDIne AgamathI zabdavistArapUrvaka ane arthavistArapUrvaka dravyanA bhedone jANavA tathA tevuM jANIne "vistAraruci' nAmanA che samyagdarzanane prApta karavuM, nirmaLa karavuM tathA tenA nirmaLa vistAraruci samakita vagerenA baLathI mahattvAkAMkSA vagere maLathI zUnya = nirmaLa evA suyaza meLavavo. yaza" ne "su" evuM vizeSaNa lagADavAnuM prayojana e che ke tevo yaza pravacanakuzaLatA, jinazAsanaprabhAvanA, prarUpaNa kuzaLatA, vAdakuzaLatA vagerethI utpanna thayelo hoya che. te bhavyajIvo ! A rIte zuddha dravya vagerene zAstradarpaNamAM lA.(2) + pustakomAM "zrutathI pATha che. A.(1) + ko.(6+8+12) + pA.no ahIM lIdhela che. 4 lA. (2)mAM ehavA suparApaNAnau = zubhayazana vistAra karatAM ghaNI kIrati prataI pAmyau. Iti 182 gAthArtha saMpUrNa pATha. *. * citadvayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI. A.(1)+ko.(13)mAM che. Page #598 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1644 * kartRtvabhAro moktavyaH 10/21 nirmalasamyaktvaM samAcara / tallakSaNaJca dharmasaGgrahavRttau mAnavijayavAcakena "sarvapramANa- sarvanayajanyasarvadravya -sarvabhAvaviSayiNI ruciH vistAraviH" (dha.sa.zto.22/vR.pR.66) rUtyuttam | pu prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - vistararucisamyaktvavanta eva sAdhakAH paramArthataH sAnubandhatayA zu pravacanaprabhAvanAM kartuM zaknuvanti, tattvanirUpaNe pravINA bhavitumarhanti, rAjasabhAdau ca jinazAsanapratyanIkAn vijetuM pratyalA bhavanti / itthaM yazaH kIrtyAdilAbhe'pi mahattvAkAGkSAdidoSaiH naiva te grasyante / pAramezvarapravacanaprabhAvanAdyupArjitaM yazaH deva- gurvAdikaM samarpya, kartRtvabhAvabhAraM samuttArya, karmata AtmAnaM vimocya ye dravya-bhAvamokSamArgam abhisarpanti, ta eva tAttvikAH pravacanaprabhAvakAH / etAdRzaku pravacanaprabhAvanayA " AtmanaH tAdAtmyA'vasthAnaM mokSaH" (jJA.sA.27/7 vR.) iti jJAnamaJjaryAM darzito mokSaH suttamaH myAt||10/21|| gr kA iti zrIvardhamAnataponidhi-nyAyavizArada-svargasthagacchAdhipati zrImadvijayabhuvanabhAnusUrIzvaraziSyaratnapadmamaNitIrthoddhAraka-pArzvaprajJAlayatIrthapreraka-paMnyAsapravara zrIvizvakalyANavijayagaNivaraziSyamuniyazovijayagaNiracitasya dravya-guNa- paryAyarAsAnusAriNo dravyAnuyogaparAmarzasya parAmarzakarNikASbhidhAnAyAM svaracitavRttau dazamazAkhAyAM dravyabhedanirUpaNanAmakaH dazamaH adhikAraH / / 10 / / joIne tathA AgamAnusArI tarkathI tenI parIkSA karIne vistAraruci nAmanA nirmaLa samakitane tame Adaro -Acaro. upAdhyAya mAnavijayajIe dharmasaMgrahavyAkhyAmAM jaNAvela che ke 'sarva pramANo ane sarva nayo dvArA utpanna thanArI sarva dravyo ane sarva paryAyo vize je ruci, te ja vistAraruci samakita che.' to sAcA zAsanaprabhAvaka banIe AdhyAtmika upanaya :- vistAraruci samakitavALA AtmArthI jIvo ja kharA arthamAM jinazAsananI sAnubaMdha rIte prabhAvanA karI zake che. teo ja tattvanA nirUpaNamAM hoMziyAra banI zake che. temaja rAjasabhA vagere sthaLe jAheramAM jinazAsanapratyanIka sAme vAdamAM teo ja vijaya prApta karI zake che. tathA A rIte yaza-prasiddhi-kIrti meLavavA chatAM paNa teo mahattvAkAMkSA vagere doSothI dUSita banatA nathI. jinazAsanaprabhAvanA vagere dvArA maLelo yaza deva-gurune soMpI, kartRtvabhAvanA bhArabojathI rahita banI, karmathI haLavAphUla banI je dravya-bhAva mokSamArge jhaDapathI AgekUca kare che te ja sAcA zAsanaprabhAvaka che. AvI zAsanaprabhAvanA (jAtaprabhAvanA nahi) karavAthI jJAnasAranI jJAnamaMjarI vyAkhyAmAM darzAvela AtmAnuM tAdAtmyaavasthAna = mokSa sulabha thAya. (10/21) Pl AE = .... = pUjyapAda vardhamAnataponidhi nyAyavizArada sva. gacchAdhipati zrImad vijaya bhuvanabhAnusUrIzvarajI mahArAjAnA ziSyaratna pUjyavarya padmamaNitIrthoddhAraka pArzvaprajJAlayatIrthapreraka paMnyAsapravara zrIvizvakalyANavijayajI gaNivaranA ziSyANu muni yazovijaya gaNI dvArA svaracita 'dravyAnuyogaparAmarza' (dravya-guNa-paryAyarAsa anusArI) graMthanI 'parAmarza karNikA' nAmanI svaracita vRttinI dasamI zAkhAnA 'karNikAsuvAsa' nAmanA gujarAtI vivaraNamAM 'dravyabhedanirUpaNa' nAmano dasamo adhikAra pUrNa thayo. * dasamI zAkhA samApta 0 Page #599 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1645 ha zAkhA - 10 anuprekSA che pra.1 nIcenA praznonA vistArathI javAba Apo. 1. anumAna pramANa ane AgamapramANa dvArA AkAzadravyanI siddhi karo. 2. kALa dravyasvarUpa che - A vize zAstranA saMdarbha Apo ane AnuM kAraNa jaNAvo. 3. kAla atirikta dravya che ane anatirikta dravya paNa che - samajAvo. 4. dharmAstikAyano ane adharmAstikAyano asvIkAra thaI zake tema nathI - zA mATe ? 5. "astikAyanuM svarUpa darzAvatA vividha digaMbara ane zvetAMbara mato jaNAvo. 6. vartanA svarUpa, jIvAjIvasvarUpa tathA aupacArika dravya svarUpa kALanI samajaNa Apo. 7. nayanI dRSTie dharmAstikAyanI vicAraNA rajU karo. 8. daSTAMta dvArA ane anumAna dvArA dharmAstikAyanI siddhi karo. 9. digaMbaronA mate kALanuM svarUpa nizcayathI ane vyavahArathI jaNAvo. pra.2 nIcenA praznonA saMkSepathI javAba Apo. 1. dharmAstikAyamAM ekatvanI ane niyatvanI siddhi karo. 2. kAlANumAM aupacArika astikAya mAnI zakAya kharuM ? zA mATe ? 3. loka ane aloka vize samajAvo. 4. yogasUtrabhASyanI dRSTie kALane oLakhAvo. 5. kAlANa vize digaMbaramAM ane zvetAMbaramAM zuM matabheda che ? 6. dravyAnuyoganuM parizIlana kriyAne zuddha ane saphaLa zI rIte kare che ? 7. vyutpattiartha ane nirUDha lakSaNA vacce taphAvata "kuzala' zabdanA AdhAre samajAvo. 8. arUpI ajIvatattvanA daza prakAra jaNAvo. 9. "astikAyano vyutpattiartha jaNAvo. pra.3 vAkya sAcuM che ke khoTuM ? khoTuM hoya to sudhArIne lakho. 1. kAlANamAM snigdhatA ke rUkSatA nathI. 2. mAchalAnI sthiti mATe pRthvI upaSTabhakakAraNa che. 3. dharmAstikAya jIvane gati karAve che. 4. sthitino abhAva eTale gati - evuM kahI zakAya. 5. dizA eka svataMtra dravya che. 6. adharmAstikAya na hoya to mana sthira rahI na zake. 7. kAlANudravya tiryakTrIya svarUpa nathI. Page #600 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1646 8. upara-nIce '45' lAkha yojana pramANa kALadravya vyApela che. 9. tIvradhAraNAzaktizUnya jIvo dravyAnuyoganA jJAtA pratye bahumAnabhAvathI bhAvasamakitanA dhAraka banI zake. 10. tamAma gati-sthiti karmajanya hoya. pra.4 yogya joDANa karo. 1. tattvapradIpikA 2. bRhadravyasaMgrahavyAkhyA 3. paMcAstikAyavRtti 4. siddhasenagaNivara 5. 6. 7. 8. 9. 10. vAdavAridhi pra.pa khAlI jagyA pUro. maitrAyaNI upaniSad umAsvAtijI mahArAja kAya pudgala padArthatattvanirUpaNa 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. bhagavatIsUtramAM kALa 8. bhagavatIsUtramAM 9. (1) (2) (3) (4) (5) 'je jinabhAkhyuM te navi anyathA' bhAva, mukhya) = kAraNatAvAda kALa pratyakSa pramANano viSaya nathI. pudgalAstikAya (6) kALa anaMta che kALa eka che (6) nA lIdhe jIva bIjA tamAma dravyothI chUTo paDI jAya che. (gati, sthiti, cetanA) sUtranA mata pramANe loka SadbhavyAtmaka che. (naMdI, uttarAdhyayana, AcArAMga) anarpita dravyArthikanaya kALane svarUpa mAne che. (dravya, paryAya, ubhaya) dharmAstikAyamAM deza-pradezanI kalpanA ne AdhAre karAyela che. (zAstra, tarka, lokavyavahAra) skaMdha kALa Izvara karatA atirikta nathI. (c) amRtacaMdrAcArya (9) kALa sUryanuM bIjuM nAma che (10) brahmadeva ----- adharmAstikAya guNavALuM che. (gamana, sthitine anukULa, avagAhanA) mAM astikAyane vyatirekamukhe jaNAvela che. (paMcAstikAya, dhavalA, tattvArthasUtra) prakAre darzAvela che. (be, cAra, cha) dizAono ullekha che. (cAra, ATha, dasa) AvI je buddhi maLe te noMdha :- prastuta anuprekSAnA uttaro mATe juo = samakita kahevAya. (dravya, bhAga 7, pariziSTa - 17. Page #601 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * kAlatattva : prAcIna saMdarbha 'kAla' ke sambandha meM jaina aura vaidika, donoM darzanI meM karIba DhAI haz2Ara varSa pahale se do pakSa cale Ate haiN| zvetAmbara granthoM meM donoM pakSa varNita haiN| digambara granthoM meM eka hI pakSa naz2ara AtA hai| ___ (1) pahalA pakSa, kAla ko svatantra dravya nahIM maantaa| vaha mAnatA hai ki jIva aura ajIva dravya kA paryAyapravAha hI 'kAla' hai| isa pakSa ke anusAra jIvAjIvadravya kA paryAyapariNamana hI upacAra se kAla mAnA jAtA hai| isaliye vastutaH jIva aura ajIva ko hI kAladravya samajhanA caahiye| vaha unase alaga tattva nahIM hai| yaha pakSa 'jIvAbhigama' Adi AgamoM meM hai| ___ (2) dUsarA pakSa kAla ko svatantra dravya mAnatA hai| vaha kahatA hai ki jaise jIva-pudgala Adi svatantra dravya haiM, vaise hI kAla bhii| isaliye isa pakSa ke anusAra kAla ko jIvAdi ke paryAyapravAharUpa na samajha kara jIvAdi se bhinna tattva hI samajhanA caahiye| yaha pakSa 'bhagavatI' Adi AgamoM meM hai| Agama ke bAda ke grantho meM, jaise :- tattvArthasUtra meM vAcaka umAsvAti ne, dvAtriMzikA meM zrIsiddhasena divAkara ne vizeSAvazyakabhASya meM zrIjinabhadragaNikSamAzramaNa ne, dharmasaMgrahaNi meM zrIharibhadrasUri ne, yogazAstra meM zrIhemacandrasUri ne, dravya-guNa-paryAya ke rAsa meM zrIupAdhyAya yazovijayajI ne, lokaprakAza meM zrIvinayavijayajI ne aura nayacakrasAra tathA AgamasAra meM zrIdevacandrajI ne Agamagata ukta donoM pakSoM kA ullekha kiyA hai| digambara saMpradAya meM sirpha dUsare pakSa kA svIkAra hai, jo sabase pahile zrIkundakundAcArya ke granthoM meM milatA hai| isake bAda pUjyapAdasvAmI, bhaTTAraka zrIakalaMkadeva, vidyAnandasvAmI, nemicandra siddhAntacakravartI aura banArasIdAsa Adi ne bhI usa eka hI pakSa kA ullekha kiyA hai| pahale pakSa kA tAtparya :- pahalA pakSa kahatA hai ki samaya, AvalikA, muhUrta, dina-rAta Adi jo vyavahAra, kAlasAdhya batalAye jAte haiM, yA navInatA-purANatA, jyeSThatA-kaniSThatA Adi jo avasthAe~, kAlasAdhya batalAyI jAtI haiM, ve saba kriyAvizeSa (paryAyavizeSa) ke hI saMketa haiN| jaise :- jIva yA ajIva kA jo paryAya avibhAjya hai, arthAt buddhi se bhI jisakA dUsarA hissA nahIM ho sakatA, usa AkhirI atisUkSma paryAya ko 'samaya' kahate haiN| aise asaMkhyAta paryAyoM ke puJja ko 'AvalikA' kahate haiN| aneka AvalikAoM ko 'muhUrta' aura tIsa muhUrta ko 'dina-rAta' kahate haiN| do paryAyo meM se jo pahale huA ho vaha 'purANa' aura jo pIche se huA ho vaha 'navIna' kahalAtA hai| do jIvadhAriyo meM se jo pIche se janamA ho vaha 'kaniSTha' aura jo pahile janamA ho, vaha 'jyeSTha' kahalAtA hai| isa prakAra vicAra karane se yahI jAna par3atA hai ki samaya, AvalikA Adi saba vyavahAra aura navInatA Adi saba avasthAe~, vizeSa-vizeSa prakAra ke paryAyoM ke hI arthAt nirvibhAga paryAya aura unake choTe -bar3e buddhikalpita samUhoM ke hI saMketa haiN| paryAya, yaha jIva-ajIva kI kriyA hai, jo kisI tattvAntara kI preraNA ke sivAya hI huA karatI hai| arthAt jIva-ajIva donoM apane-apane paryAyarUpa meM Apa hI Page #602 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * kAlatattva : prAcIna saMdarbha * pariNata huA karate haiN| isaliye vastutaH jIva-ajIva ke paryAyapuJja ko hI kAla kahanA caahiye| kAla koI svatantra dravya nahIM hai| ___ dUsare pakSa kA tAtparya :- jisa prakAra jIva-pudgala meM gati-sthiti karane kA svabhAva hone para bhI usa kArya ke liye nimittakAraNarUpa se 'dharma-astikAya' aura 'adharma-astikAya' tattva mAne jAte haiN| isI prakAra jIva-ajIva meM paryAyapariNamana kA svabhAva hone para bhI usake liye nimittakAraNarUpa se kAladravya mAnanA caahiye| yadi nimittakAraNarUpa se kAla na mAnA jAya to dharma-astikAya aura adharma -astikAya mAnane meM koI yukti nhiiN| ___ dUsare pakSa meM matabheda :- kAla ko svatantra dravya mAnanevAloM meM bhI usake svarUpa ke sambandha meM do mata haiN| (1) kAladravya, manuSyakSetramAtra meM = jyotiScakra ke gatikSetra meM vartamAna hai| vaha manuSyakSetrapramANa ho kara bhI saMpUrNa loka ke parivartanoM kA nimitta banatA hai| kAla, apanA kArya jyotiScakra kI gati kI madada se karatA hai| isaliye manuSyakSetra se bAhara kAladravya na mAna kara use manuSyakSetrapramANa hI mAnanA yukta hai| yaha mata dharmasaMgrahaNi Adi zvetAmbara granthoM meM hai| (2) kAladravya, manuSyakSetramAtravartI nahIM hai, kintu lokavyApI hai| vaha lokavyApI ho kara bhI dharma -astikAya kI taraha skandha nahIM hai, kintu aNurUpa hai| isake aNuoM kI saMkhyA lokAkAza ke pradezoM ke barAbara hai| ve aNu, gatihIna hone se jahA~ ke tahA~ arthAt lokAkAza ke pratyeka pradeza para sthita rahate haiN| inakA koI skandha nahIM bntaa| isa kAraNa inameM tiryakpracaya (skandha) hone kI zakti nahIM hai| isI sababa se kAladravya ko astikAya meM nahIM ginA hai| tiryakpracaya na hone para bhI Urdhvapracaya hai| isase pratyeka kAla-aNu meM lagAtAra paryAya huA karate haiN| ye hI paryAya, 'samaya' kahalAte haiN| eka-eka kAla - aNu ke ananta samayaparyAya samajhane caahiye| samayaparyAya hI anya dravyoM ke paryAyoM kA nimittakAraNa hai| navInatA-purANatA, jyeSThatA-kaniSThatA Adi saba avasthAe~, kAla-aNu ke samayapravAha kI badaulata hI samajhanI cAhiye / pudgalaparamANu ko lokaAkAza ke eka pradeza se dUsare pradeza taka mandagati se jAne meM jitanI dera hotI hai, utanI dera meM kAla-aNu kA eka samayaparyAya vyakta hotA hai| arthAt samayaparyAya aura eka pradeza se dUsare pradeza taka kI paramANu kI manda gati, ina donoM kA parimANa barAbara hai| yaha mantavya digambara granthoM meM hai [zvetAMbarIya tattvArthasvopajJabhASya meM bhI hai ] | vastusthiti kyA hai ? :- nizcayadRSTi se dekhA jAya to kAla ko alaga dravya mAnane kI koI z2arUrata nahIM hai| use jIvAjIva ke paryAyarUpa mAnane se hI saba kArya va saba vyavahAra upapanna ho jAte haiN| isaliye yahI pakSa tAttvika hai| anya pakSa, vyAvahArika va aupacArika hai| 'kAla ko manuSyakSetrapramANa mAnane kA pakSa sthUla lokavyavahAra para nirbhara hai| aura use aNurUpa mAnane kA pakSa, aupacArika hai', aisA svIkAra na kiyA jAya to yaha prazna hotA hai ki jaba manuSyakSetra se bAhara bhI navatva, purANatva Page #603 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * kAlatattva : prAcIna saMdarbha * III Adi bhAva hote haiM, taba phira kAla ko manuSyakSetra meM hI kaise mAnA jA sakatA hai ? dUsare yaha mAnane meM kyA yukti hai ki kAla, jyotiScakra ke saMcAra kI apekSA rakhatA hai ? yadi apekSA rakhatA bhI ho to kyA vaha lokavyApI ho kara jyotiScakra ke saMcAra kI madada nahIM le sakatA ? isaliye usako manuSyakSetrapramANa mAnane kI kalpanA sthUla lokavyavahAra para nirbhara hai| kAla ko aNurUpa mAnane kI kalpanA aupacArika hai| pratyeka pudgalaparamANu ko hI upacAra se kAlANu samajhanA cAhiye aura kAlANu ke apradezatva ke kathana kI saGgati isI taraha kara lenI caahiye| aisA na mAna kara kAlANu ko svatantra mAnane meM prazna yaha hotA hai ki yadi kAla svatantra dravya mAnA jAtA hai to phira vaha dharmaastikAya kI taraha skandharUpa kyoM nahIM mAnA jAtA hai ? isake sivAya eka yaha bhI prazna hai ki jIvaajIva ke paryAya meM to nimittakAraNa samayaparyAya hai| para samaya-paryAya meM nimittakAraNa kyA hai ? yadi vaha svAbhAvika hone se anya nimitta kI apekSA nahI rakhatA to phira jIva-ajIva ke paryAya bhI svAbhAvika kyoM na mAne jAyeM ? yadi samayaparyAya ke vAste anya nimitta kI kalpanA kI jAya to anavasthA AtI hai| isaliye aNupakSa ko aupacArika mAnanA hI ThIka hai| vaidikadarzana meM kAla kA svarUpa :- vaidikadarzanI meM bhI kAla ke sambandha meM mukhya do pakSa haiN| vaizeSikadarzana - a. 2, A. 2, sUtra 6-10 tathA nyAyadarzana, kAla ko sarvavyApI svatantra dravya mAnate haiN| sAMkhya-a.2, sUtra 12, yoga tathA vedAnta Adi darzana kAla ko svatantra dravya na mAna kara use prakRti-puruSa (jaDa-cetana) kA hI rUpa mAnate haiN| yaha dUsarA pakSa, nizcayadRSTimUlaka hai aura pahalA pakSa, vyvhaarmuulk| ___jainadarzana meM jisako 'samaya' aura darzanAntaroM meM jisako 'kSaNa' kahA hai, usakA svarUpa jAnane ke liye tathA 'kAla' nAmaka koI svatantra vastu nahIM hai, vaha kevala laukika dRSTivAloM kI vyavahAranirvAha ke liye kSaNAnukrama ke viSaya meM kI huI kalpanAmAtra hai| usa bAta ko spaSTa samajhane ke liye yogadarzana, pATha 3, sU.52 kA bhASya dekhanA caahiye| ukta bhASya meM kAlasaMbandhI jo vicAra hai, vahI nizcayadRSTimUlaka, ata eva tAttvika jAna par3atA hai| vijJAna kI sammati :- Aja-kala vijJAna kI gati satya dizA kI ora hai| isaliye kAlasambandhI vicAroM ko usa dRSTi ke anusAra bhI dekhanA caahiye| vaijJAnika loga bhI kAla ko dizA kI taraha kAlpanika mAnate haiM, vAstavika nhiiN| ataH saba taraha se vicAra karane para yahI nizcaya hotA hai ki kAla ko alaga svatantra dravya mAnane meM dRDhatara pramANa nahIM hai| (cauthA karmagrantha hindI pustaka, dvitIya adhikAra meM mArgaNAsthAna adhikAra, pariziSTa-gha, pRSTha 157 se 160, sAbhAra uddhRta) Page #604 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 'dravya-guNa-paryAyano rAsa' - bhAga 1 thI 7 nI pRSThabhUci ) bhAga DhALa/zAkhA 1 + 2 ............. ..... 1-242 1. dravyAnuyoga mAhAsya ............... ...... 1-86 2. dravya-guNa-paryAya bhedasiddhi .... ........... 87-242 3 + 4 + pa ................ ... 243-6 74 3. dravya-guNa-paryAya abhedasiddhi .... * * * * * * * * * * ******* .................. 243-358 4. dravya-guNa-paryAya bhedabhedasiddhi + saptabhaMgI sthApana ............ 359-162 5. naya-pramANasApekSa bhedabhedasiddhi + dravyArthika nirUpaNa ............ pa63-674 6 + 7 + 8 ...... *... 675-1104 6. digaMbarasaMmata nayanuM nirUpaNa ....... 675-814 7. upanaya parAmarza .......... ..... 815-904 8. AdhyAtmikanaya nirUpaNa + devasenamata samIkSA .................. 905-1104 9 + 10 .................... .... 1105-1646 9. utpAdAdi vicAra .. ....... 1105-1384 10. dravyabheda nirUpaNa . ...... 1385-1646 | (5) 11 + 12 .... ...... 1647-1960 11. guNa + sAmAnyasvabhAva nirUpaNa ....... ..... 1647-1844 12. vizeSasvabhAva nirUpaNa .. ......... 1845-1960 (6) 13 + 14 + 15 ......... .......... 1961-2 352 13. svabhAvamAM nayayojanA . 10 'lalAjanA ............ .......... 1961-2110 14. vyaMjanaparyAya-arthaparyAya nirUpaNa ............ ... 2111-2244 15. jJAna mAhAbhya .. ......... 2245-2352 16 + 17.. .......... 2353-2834 16. dravyAnuyogaparijJAna prAdhAnya , ...... 23pa3-2584 17. guruparaMparA prazasti .... ...... 2585-2629 * 1 thI 18 pariziSTa ............... ....... 2630-2834 - * saMpUrNa | T | noMdha :- 'dravya-guNa-paryAyano rAsa' - A pustakanA kula sAta bhAganA prakAzana sAthe ja dravya-guNa-paryAyano rAsa + adhyAtma anuyoga' bhAga 1-2 paNa prakAzita thayela che. te banne bhAgamAM rAsa-Tabo+parAmarza+zlokArtha+AdhyAtmika upanaya+pAThAMtarAdinI TippaNI + dareka zAkhAno TUMkasAra samAviSTa che. Page #605 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinapatiprathitA'khilavAGmayI, gaNadharA''nanamaNDapanartakI / gurumukhAmbujakhelanahaMsikA, vijayate jagati zrutadevatA // ai namaH zrutaadhiSThAyikA mA sarasvatI Page #606 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'madIyaH kAlaparipAko na sajjAta' ityaadiruupaa| pauruSahInatAM parityajya apavargArAdhanAgocara utsAhaH vrdhniiyH| (#floI-pR.2460). 'kALaparipAka nathI thayo'- ItyAdi nAmadanagI choDIne sAdhanAno utsAha vadhAravo e ja ApaNuM aMgata kartavya che. (karNikA suvAsa) Page #607 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryAya lale Page #608 -------------------------------------------------------------------------- ________________ # prakAzaka is ' zrI aMdherI gujarAtI jaina saMgha, irSA kArNa paribaLa. 11mavAnuM paripUrNa paramane pAmavA dhya guNa 'yarano jeno rAsa MULTY GRAPHICS ISBN - 978-81-925532-3-8