Book Title: Tattvarthadhigam Sutra
Author(s): Akshaychandrasagar
Publisher: Shardaben Chimanbhai Educational Research Centre
Catalog link: https://jainqq.org/explore/005474/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadumAsvAtivAcaka pravara praNIta tatvArthAdhigama sUtra sabhASya - sAnuvAda anuvAdaka 'pU. paM. pra. gurudeva zrI hemacaMdrasAgarajI ma. nA ziSya ratna ' pU. muni zrI akSayacandra sAgara ma. prakAzake zAradAbena cImanabhAI ejyukezanala rIsarca senTara zAhIbAga, amadAvAda-380 004 For Personal & Private Use Only Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parama tAraka carama tIrthapati zrI vardhamAna svAmine nama: namo nama: zrI manoratha kalpadruma pArzvanAthAya - pU. zrI sAgarAnaMda sUkSya nama: zrImadumAsvAtivAcaka pravara praNIta tattvArthAdhigama sUtra sabhASya - sAnuvAda sAnidhyapU. zAsana jyotirdhara upA. zrI dharmasAgarajI ma. nA ziSya ratna pU. tattvajJa muni zrI pUrNAnaMda sAgarajI ma.sA. anuvAdakapU. paM. pra. gurudeva zrI hemacaMdrasAgarajI ma. nA ziSya ratna pU. muni zrI akSayacandra sAgara ma. prakAzaka zAradAbena cImanabhAI ejyukezanala rIsarca senTara zAhIbAga, amadAvAde-380 004 For Personal & Private Use Only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tavArthAdhigamasUtra sabhASya - sAnuvAda anuvAdaka:muni zrI akSayacaMdra sAgarajI ma. sA. prakAzaka: jitendra bI. zAha nirdezakaH (c) zAradAbena cImanabhAI ejyukezanala ricarsa senTara darzana' zAhIbAga, amadAvAda - 38004 dravya sahAyaka AdinAtha ce. mU. jaina saMgha nAraNapurA, amadAvAda 8013 prathama AvRtti. 50, 1994 mUlya: TAIpa seTiMga zAradAbena cimanabhAI ejyukezanala risarca senTara darzana' zAhIbAga, amadAvAda 38004. Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya tatvArthasUtra ane tenA upara racAyela svopajJa bhASyano gujarAtI anuvAda prakAzita karatAM AnaMda anubhavIe chIe. vAcaka pravara umAsvAti viracita tAryAdhigamasUtra e jainadharmano mahattvapUrNa grantha che. A granthamAM jaina dharmanA mukhya mukhya badhA ja siddhAntono saMgraha karavAmAM Avyo che. saMskRta bhASAmAM racAyela sUtrAtmaka A laghukAya granthamAM jaina siddhAntano saphaLa samanvaya karavAmAM Avyo che. A grantha upara zvetAmbara ane digambara ema banne paraMparAmAM aneka TIkAo racAI che. bhASya zvetAmbara paraMparA anusAra svopajJa manAya che. digambaro bhASyane svIkAratA nathI. paNa bhASA, zailI ane anya granthomAM maLatA uddharaNone AdhAre ema nizcita paNe kahI zakAya ke bhASya e tattvArthasUtra para racAyela TIkAomAM sarvaprathama che ane svapajJa che. Avo mahatvapUrNa grantha tathA anuvAda vidvajanone upayogI thaze tevI AzAthI saMsthA A granthanuM prakAzana karI rahela che. pUjya panyAsa zrI hemacaMdrasAgarajInA yuvAziSya munizrI akSayacandra sAgarajI mahArAje A granthano anuvAda karyo che. teo udyamI ane zAstraniSTa che. temanI bhAvanA hatI ke koI zAstragranthanuM adhyayana thAya ne sAthe sAthe anuvAda paNa thAya AvI bhAvanAthI A granthano anuvAda karyo che. anuvAda paM. zrI ratibhAIe AghopAna joyo che ane pU. tattvajJa munirAja zrI pUrNAnaMda sAgarajI ma.sA. e paNa Avazyaka salAha sUcana ApI saMzodhita karyo che. A grantha saMsthA dvArA prakAzita thAya tevI preraNA pU. pUrNAnanda sAgarajI ma.sA. dvArA prApta thaI ane teo e saMmati ApI te badala saMsthA temano AbhAra mAne che. grantha prakAzita karavAmAM zrI AdinAtha . mU. jaina saMgha, nAraNapurA, amadAvAda dvArA Arthika sahayoga prApta thayela che. te badala jaina saMghano temaja saMghanA TrasTImaMDaLano saMsthA AbhAra mAne che. AzA che ke A granthathI vidvAno lAbhAnvita thaze. tA.10/8/1994 amadAvAda jitendra bAbulAla zAha nirdezaka zAradAbena cImanabhAI ejyukezanala rIsarca senTara. Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pU. AcAryadeva zrI AnaMda sAgara sUri ma. jeo AgamoDhAraka zrI hatA... siddhAMtavAdI hatA.. kabahuzruta hatA.. paka parama tArkika hatA.. Fparama vAdI hatA.. zAsananA vahIvaTI kAryamAM ananya zakita dharAvanAra hatA.. ka parama saMzodhaka hatA... kavidraznogya paNa aneka granthonA racayitA hatA. FsvanAma mATe atyaMta nirmohI hatA... samAdhAna vRtti vALA hatA... zAstramatithI praznonA sUkSma talasparzI khulAsA dAtA hatA. FkaDaka saMyama jIvana jIvanArA hatA... thazAstra-sAdhanathI vidvattA pAmanAra hatA. A sivAya paNa aneka mahAna guNonA dhAraka hatA.... AvA pUjyazrInA caraNAraviMdamAM anantaza: vandanAvali.... anuvAdaka Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pU. AgamoddhAraka zrInA ziSya pU. A. deva zrI mANikaya sA. sU. ma, " " pU. A de. zrI caMdrasAgara sU, ma., " praziSya pU. upA. zrI dharmasAgarajI ma. sA nA pavitra caraNa kamalamAM bhUriza: vaMdanA.. pU. upA. zrI dharma sAgara ma. nA ziSya pU. paM zrI abhaya sAgarajI ma. sA. jeo 0 Agama vizArada hatA... 0 mahAna yogI hatA... 0 suvizuddha sAmAcArInA pAlaka hatA.. 0 bhAratIya vezabhUSAnA AgrahI hatA. 0 zrI navakAranA atula dhyAnI hatA.. 0 zrI navakAnA amApa cintaka hatA... 0 AgamavAcanA dAtA hatA.. 0 uccakakSAnuM jIvana jIvanArA hatA... evA A pU.zrInA pavitra caraNa kamalamAM koTiza: vandanA.. anuvAdaka Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AgamavizArada panyAsa pravara pUjya gurudevazrI abhayasAgarajInA ziSya pU. paM. pra. gurudeva zrI azokasAgarajI ma. sA. nA vineya vaDila gurudeva pU. paM. zrI jinacaMdra sAgarajI ma. sA., parama upakArI gurudeva pU. paM. zrI hemacaMdra sAgarajI ma., vidyArjana karAvanAra pU. munirAja zrI pUrNAnaMda sAgarajI ma. tathA hitaciMtaka pU. munirAja zrI jagatacaMdra sAgarajI ma. vagere sau pUjyonA pavitra caraNa kamalamAM bhAvabharI vandanA... For Personal & Private Use Only anuvAdaka-- Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhAkhya-bhASAMtara yazakalagI... jinazAsananA samastatattvane potAnAmAM sApha sApha pratibiMbita karatuM susvaccha darpaNa eTale ja.. bhagavAn umAsvAti vAcakapravara suracita sUtra tatvArthasUtra.. nAnI sarakhI A gAgaramAM bhagavAne jinazAsanano samastazrutasAgara hiloLA leto karI dIdho che. bahu ja spaSTa rIte ane pramANabhUta rIte A sUtra zvetAmbarIya hovA chatAM jaina mAtranI mAnyatAnuM mAdhyama banI zakayuM che e A sUtranuM mahAgaurava che. A sUtra upara mAtra zvetAmbaroe ja Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatkAryAdhigama sUtra grantha racyA che ema nahi! digambaroe paNa ghaNuM kheDANa karyuM che. apekSAe ema paNa kahI zakAya ke A sUtra upara zvetAmbara karatAM digambaronuM kheDANa vadhu che. aneka racanAo A sUtra para Aja sudhI thavA pAmI che... emAMnI eka svopajJa racanA che A bhASya enA para gujarAtI anuvAda karavAnuM kAma mArA susaMyamI vaiyAvaccanipuNa abhyAsu suvineya munizrI akSayacaMdra sAgarajI e khaMtathI karIne e gauravavaMtA sUtra para navI yazakalagInuM AropaNa karyuM che! enI mane behada-khuzI che. teono abhyAsu ane khaMtIlo svabhAva AvA anya kAryonuM upArjana kare evI hArdika zubha kAmanA sAthe... -hemacaMdrasAgara Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AgamavizArada pa. pU. abhayasAgarajI ma.sA.nA ziSyaratna pU.paM. pra. zrI azokasAgarajI ma.sA.ne tathA pa. pU. munizrI pUrNAnaMdasAgarajI masAne sAdara samarpita - akSayacaMdrasAgara. Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyagdarzanazuddhaM yo jJAnaM viratimeva cApnoti / duHkhanimittamapIdaM tena sulabdhaM bhavati janma / (saMERst - 1) For Personal & Private Use Only Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA jainadarzanano sarvamAnyagraMtha eTale tattvArthAdhigamasUtra. sAMprata graMthe zvetAmbara ane digambara ubhaya paraMparAmAM viziSTa khyAti prApta karelI che. vaLI samagra jaina sAhityamAM saMskRta bhASAmAM ane sUtrAtmakazailImAM lakhAyelo A graMtha sarvaprathama sthAne che. A graMthamAM jaina AgamanA tamAma padArthono kuzaLatApUrvaka saMgraha karavAmAM Avyo che. A temanI AgamajJatAno sabaLa purAvo che. bhASyamAM AvatI dArzanika carcAo ane vyAkaraNanA uddharaNone AdhAre kahI zakIe ke teo svasiddhAntanI jema ja parasiddhAntanA paNa pAragAmI hatA ane vyAkaraNazAstranA jJAtA hatA. A temanI bahuzrutatA puravAra kare che. kalikAlasarvajJa hemacaMdrAcArya temane sarvotkRSTa saMgrahakAra gaNe che, ane paraMparA pramANe temane pUrvavid ane zrutakevalideziya jevA vizeSaNo apAyA che. AvA sarvotkRSTa graMtha ane graMthakAranA jIvana ane kavana vagere aitihAsika bAbato aMge pArasparika jaina vidvAnomAM sAMprata kALe tIvra matabheda pravarte che. A viSaya upara ghaNuM badhuM lakhAyuM che ane vartamAnakALe paNa tadviSayaka lekhanakArya cAlu che. ahIM prasaMgopAtta keTalAMka viSayo upara saMkSepamAM vicAra karavAmAM Avaze. tatvArthAdhigamasUtra ane bhASyagata-viSayavastu : daza adhyAyAtmaka saMskRtabhASA nibaddha svapajJa bhASyanI AdimAM prastAvanA svarUpa 31 saMbaMdhakArikAo saMgrahita karavAmAM AvI che. A kArikAomAM purUSa aMge, bhagavAna mahAvIra svAmInA jIvana aMge atyaMta saMkSepamAM varNana karavAmAM AvyuM che. tyArabAda prathama adhyAyamAM samyakatva, adhigamanI paddhati, jJAna ane naya vagerenuM varNana karavAmAM AvyuM che. bIjA adhyAyamAM jIvanuM lakSaNa, aupathamika Adi bhAvonA pa3 bhedo, jIvanA bhedo, Indriya, gati, zarIra, AyuSya AdinuM varNana karavAmAM AvyuM che. trIjA adhyAyamAM naraka, nAraka, manuSyakSetra, tiryaMca ane teonA AyuSya aMge vicAra karavAmAM Avyo che. caturtha adhyAyamAM deva aMge tathA devonA bheda, prabheda, AyuSya AdinuM varNana che. pAMcamA adhyAyamAM ajIva dravyanuM savistara varNana che. chaThA adhyAyamAM Azrava aMge vicAra karavAmAM Avyo che. sAtamA adhyAyamAM dezavirati tathA sarvavirati tathA vratonA aticAranuM varNana karavAmAM AvyuM che. AThamA adhyAyamAM mithyAtvAdithI thatAM karmabaMdhanuM varNana che. navamA adhyAyamAM saMvara tattva tathA nirjarA tattvanuM varNana che. dazamA adhyAyamAM mokSanuM varNana che. Ama daza adhyAyamAM jainadarzananA dArzanika ane saiddhAtika viSayonuM varNana karavAmAM AvyuM che. aMte 32 kArikAo che, temAM karmakSaya ane mokSasukha aMge vicAra karavAmAM Avyo che. zvetAmbarIya paraMparA pramANe 344 sUtro che jyAre digambarIya paraMparAmAM 357 sUtro che. bhASya 220 zloka pramANa che. For Personal & Private Use Only Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ umAsvAtino paricaya : tattvArthAdhigamasUtranA svopallabhASyane aMte prApta thatI prazastinA AdhAre vAcakazreSThanA jIvana saMbaMdhI keTalIka mahattvapUrNa vigato prApta thAya che te A pramANe che. temanA gurUnA gurU vAcakamukhya zivazrI hatA. temanA dIkSAgurU agiyAra aMganA jANakAra ghoSanandI zramaNa hatA, temanA vidyAgurU mUla nAmanA vAcakAcArya hatA. temanA vidyAgurUnA gurU mahAvAcaka muMDapAda kSamaNa hatA. temanuM gotra kaubhISaNi hatuM. temanA pitAnuM nAma svAti hatuM. temanI mAtAnuM nAma vAtsI hatuM. temano janma nyagrolikAmAM thayo hato. teo uccanAgara zAkhAnA hatA. temaNe tatvArthAdhigamasUtranI racanA kusumapura (pATaliputra, hAlanuM paTaNA-bihAra)mAM karI hatI. paraMparA : vAcaka umAsvAti zvetAmbara paraMparAmAM thaI gayelA ke digambara AmnAyamAMke pachI yApanIya saMghamAM thaI gayA te vize vidvAnomAM tIvra matabheda prarvate che. teo zvetAmbara che tevA matanA puraskartA AcArya AtmArAmajI, AcArya zrI sAgarAnaMdasUri, paM. zrI sukhalAla saMghavI ane paM. dalasukha mAlavaNIyA vagere che. jyAre digambara dAvAnA pakSakAra paM. phalacaMda zAstrI, kailAzacaMdra zAstrI, darabArIlAla koThiyA ane paM zrI jugalakizora mukhtAra che. nAthurAma premI ane pro. e. ena. upAdhdha jevA vidvAno teone yApanIya hovAnuM mAne che. A sarve e potapotAnA matane prasthApita karavA yukita-prayukitao prayojI che. adyAvadhi A aMge carcA cAlu che. TAIpa vive: tvopapanna paryanta: (4-3) tathA dvi nine (1-) sUtra ane tenuM bhASya spaSTatAH zvetAmbarIya paraMparA anusAra hovAthI graMtha-graMthakAra zvetAmbara hovAnuM siddha kare che. vaLI pariSaha (9-9)nA vivaraNamAM nagnatAne pariSaha tarIke gaNAve che. je nagnatA AcAra hoya to pachI pariSadamAM nagnatAno samAveza karavAno prazna upasthita thato nathI. vastra dhAraNa karanAra mATe ja nagnatA pariSaha hoI zake. ahIM nagnatAne pariSaha tarIke gaNAvyo che. A tarkanA AdhAra paNa prastuta graMthakartA zvetAmbara paraMparAnA hovAnuM Thare che. samaya : prastuta graMthanA kartAno samaya nirdhAraNa karI zakAya tevA koIpaNa cokkasa pramANo upalabdha na thatA hovAne kAraNe temanA samaya vize bhinna bhinna mato pravarte che. vAcakavaryano samaya nirdhArita karavA mATe jainadharmanI banne paraMparAmAM prayAso thayAM che. paM. sukhalAla saMghavIe tatvArthasUtranI prastAvanAmAM zrI umAsvAtinI uccanagara zAkhA, tatvArthasUtra upara racAyelI TIkAo ane anya dArzanika graMtho sAthenI tulanAne AdhAre temano samaya vikramanI prathama zatAbdI pachI ane vikramanI cothI zatAbdI pUrveno sUcavyo che. pro. hirAlAla kApaDiyA For Personal & Private Use Only Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paNa A samayane svIkAre che. pro. nagInabhAI zAha IsanI prathamathI trIjI zatAbdInA gALAmAM te thayA hovAnuM jaNAve che. ItihAsavidda pro. madhusUdana DhAMkIne mate siddhasena divAkarasUrinI drAviMzikAmAM tattvArthAdhigamasUtrano upayoga jaNAto hovAne kAraNe zrI umAsvAtino samaya vikramanI trIjI thI cothI zatAbdI vacceno nirdhArita karI zakAya. Ama eTaluM to nizcitapaNe kahI zakAya ke vAcaka umAsvAti vikramanI caturtha zatAbdI pUrve thaI gayA che. bhASyanI svopajJatA : tattvArthAdhigamasUtra upara saMskRta bhASAmAM bhASya racAyeluM che. digambara vidvAno bhASyane svopajJa hovAnuM svIkAratA nathI. temanA mate sUtrakAra ane bhASyakAra bhinna bhinna che. zvetAmbara vidvAno bhASyane svopajJa hovAnuM svIkAre che. digambara paraMparAmAM sahuthI prAcIna TIkA sarvArthasiddhimAM aneka sthaLe bhASyanuM pratibiMba jovA maLe che ane ghaNI jagyAe bhASyamAM karAyelA saMkSipta nirUpaNane vistAravAnuM kArya sarvArthasiddhi nAmaka TIkAmAM thayeluM jovA maLe che. AthI ema nizcitapaNe kahI zakAya ke bhASya e sarvArthasiddhi pUrvenI racanA che. tattvArthasUtra ane bhASyamAM paryAya ApavAnI zailImAM sAmyatA jovA maLe che. vaLI sUtra uparanuM bhASya sIdhu saraLa che. kayAMya vivAdaspada varNana ke matabhedanuM varNana jovA maLatuM nathI. sUtranA pAThabhedanI carcA paNa kayAMya karavAmAM AvI nathI ke jene AdhAre ApaNe bhinna karUMka sAbIta karI zakIe. bhASyanI kArikAmAM AvatA vakSyAji, vazyAma: Adi zabdo tathA tadanusAra varNana karavAno upakrama paNa bhASyanI svopajJatA siddha kare che. bhASya bhinnakarttaka hota to bhASyakAra bhASyanI Adi ke aMtamAM sUtrakAranI stuti avazya kare paraMtu kArikAomAM ke prazastimAM sUtrakAranI stuti ke prazaMsA upalabdha thatI nathI. A badhA pramANone AdhAre kahI zakAya ke sUtrakAra ane bhASyakAra eka ja che. bhASyanA vistRta TIkAkAra zrI siddhasena gaNi tathA AcArya haribhadrasUrinA TIkAgraMthanA avalokanane AdhAre spaSTapaNe kahI zakAya ke teo paNa bhASyakAra ane sUtrakAra ne eka ja mAne che. AthI siddha thAya che ke bhASyakAra ane sUtrakArane bhinna mAnavA te bhrAta dhAraNA vAcakavarya zrI umAsvAtinI kRtio : AcAryazrI jinaprabhasUrikRta tIrthakalpamAM tathA AcArya haribhadrasUri (Isa. bAramI zatAbdI) kRta prazamarati TIkAmAM zrI umAsvAtie pAMcaso prakaraNa granthonI racanA karyonA ullekha che. AthI paraMparA anusAra teozrI pAMcaso graMthanA praNetA tarIke prasiddha che. paraMtu hAla upalabdha thatAM graMthonI saMkhyA to mAtra pAMca ja che. sthAnAMgavRtti, paMcAzakavRtti, uttarAdhyayanavRtti Adi graMthomAM umAsvAtinA nAme keTalAMka uddharaNo prApta thAya che. je temanI upalabdha kRtiomAM maLatA nathI ane siddhasena gaNi potAnI tasvArthabhASya uparanI vRttimAM umAsvAtinA zauca Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa nAmanA graMthano ullekha kare che je atyAre upalabdha nathI. Ama A badhAne AdhAre kahI zakAya ke temaNe hAla upalabdha kRtiothI vadhAre kRtio racI che. tatvArthAdhigamasUtra, tatvArthAdhigasUtra bhASya, prazamarati prakaraNa, jaMbUdvIpasamAprakaraNa, pUjAprakaraNa ane sAvayapaNatti. chellA be graMtha tenA hovA vize vivAda che. tattvArthAdhigamasUtra ane svapajJabhASyano paricaya AgaLa ApavAmAM Avyo che. zeSa kRtiono saMkSipta paricaya nIce mujaba che. prazamarati : saMskRta bhASA nibaddha padya kRtimAM rAgadveSanA svarUpanuM varNana ane tene dUra karavAnA upAyo varNavyA che. sAthe sAthe kaSAyonuM varNana paNa karavAmAM AvyuM che. pAMca vrato, bAra bhAvanA, daza yati dharmo, trividha mokSamArga, dhyAna, navatattvo, kevali samudraghAta vagerenuM varNana karela che. tattvArthasUtramAM varNavela viSayane ja saraLabhASAmAM varNavavAmAM Avyo che. viddhavarya zrI nagInabhAIe prazamaratiprakaraNa graMthanI prastAvanAmAM tatvArthasUtra ane prazamaratiprakaraNanI samAntara vicAraNA aMge carcA karI che ane bannenuM eka kartutva siddha karela che. Ama A kRti vAcakavaryanI hovA vize saMdeha raheto nathI. jaMbudvIpa samAsa : A laghu kRti cAra AhanikamAM vibhakata che. temAM jaMbudvIpanA bhUgoLanuM varNana, dvIpo ane samudranuM varNana ane jaMbUDhIpanI lAkSaNikatAnuM varNana karavAmAM AvyuM che. tattvArthAdhigamasUtranA 3jA adhyAyanA 15mA sUtranA bhAgamAM antadvIponAM je nAmo ApyAM che te nAmo jaMbudvIpasamAsanA trIjA AhanikamAM ApelA nAmo sAthe barAbara maLatAM che. vaLI cothA AhanikamAM maLatA sUtro ane 3.11nA bhASyamAM Apela mApanA sUtro eka sarakhA hovAne kAraNe jaMbUdvIpa samAsanA kartA paNa umAsvAti che ema kahI zakavA mATe samarthana pUruM pADe pUjA prakaraNa : saMskRta bhASA nibaddha 19 zlokAtmaka prastuta kRtimAM zrAvaka mATe ekavIsa prakAranI pUjAnuM varNana kare che. A prakaraNamAM pUjA mATenI vidhi darzAvavAmAM AvI che. A kRtinA kartRtva aMge vidvAnomAM matabheda pravarte che. sAvaya paNatti : prAkRta bhASAmAM racAyela A graMthamAM 500 gAthA che. temAM zrAvakanAM vrato ane aticAro For Personal & Private Use Only Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMge varNana karavAmAM AvyuM che. A graMthano viSaya to mukhyatve tatvArthAdhigama sUtranA sAtamA adhyAyamAM varNavavAmAM Avela zrAvakanA AcArane lagato ja che. paraMtu sAMprata graMthamAM varNavela aticAra ane tattvArthasUtramAM varNavela aticAra bhinna che. paraMtu sAvaya paNatti upAsakadazAnI paraMparAne barAbara baMdha bese che. eTale keTalAka vidvAno prastuta kRtine umAsvAtinI na mAnatA haribhadrasUrinI kRti mAne che. tatvArthAdhigama sUtra uparanA vivaraNo: A graMtha zvetAmbara ane digambara paraMparAmAM samAnarUpe mAnya hovAthI aneka vivaraNo-TIkAonI racanA thaI che. vizeSatA e che ke zvetAmbara paraMparAmAM mULasUtra upara umAsvAti e svapajJa bhASya racyuM che ane te bhASya upara ja badhI TIkAo racAI che. jyAre digambara paraMparAmAM mULasUtro upara ja badhA vivaraNo lakhAyAM che. zvetAmbarIya paraMparAmAM nIce mujabanA vivaraNonI racanA thavA pAmI che. (1) vAcakavarya umAsvAti kRta svapajJabhASya (2) zrI siddhasena gaNi kRta bhASyAnusAriNI vistRta TIkA (3) zrI haribhadrasUri kRta bhASyAnusAriNI sADApAMca adhyAya sudhInI TIkA (4) zrI yazobhadrasUri kRta hAribhadrIya TIkAmAM zeSa adhyAyonI TIkA (5) zrI yazovijayajI kRta prathama adhyAya upara bhASyatakanusAriNI TIkA (6) zrI darzanasUri kRta ativistRtaTIkA (7) zrI devagumasUri kRta mAtra kArikATIkA AcArya malayagirie prajJApanA TIkAmAM jaNAvyuM che te pramANe temaNe paNa tatvArthasUtra upara TIkA racI hoya tema lAge che paraMtu hAla te upalabdha thatI nathI. digambara paraMparAmAM paNa A graMtha khUba ja pracalita che. paraMtu sUtramAM keTalAMka pheraphAro upalabdha thAya che ane saMkhyAmAM paNa bhinnatA che. bhASya na mAnavAne kAraNe saMkhyAmAM vRddhi thaI che. digambarIya paraMparAmAM nIce pramANe TIkAo racAI che. (1) pUjyapAda kRta (2) akalaMka kRta (3) A. vidyAnanda kRta (4) A. zrutasAgara kRta sarvArthasiddhi TIkA tatvArthavArtikAlaMkAra zlokavArtika TIkA Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ama jainadharmanI banne paraMparAmAM A kRti upara ekAdhika TIkAo racAI che. tattvArthAdhigama sUtra upara aneka saMkSipta ane vistRta vivecano bhAratIya bhASAomAM tathA paradezIya bhASAomAM prakAzita thayAM che ane pracalita paNa thayAM che. paraMtu tatvArthAdhigamasUtranA svopajJa bhASyano eka mAtra hindI anuvAda 5. ThAkura prasAda vyAkaraNAcArya dvArA karavAmAM Avyo hato ane te 106 zrImad rAjacaMdra Azrame prakAzita karyo hato. prastuta anuvAda azuddha ane khAmIyukata hovAne kAraNe tene paM. khUbacaMda zAstrIe parimArjita karyo ane te paNa zrIma rAjacaMdra Azrama dvArA prakAzita thayo che. Ama chatAM A anuvAdamAM amuka sthaLe kSati rahI javA pAmI che tene dUra karavA paM. prabhudAsa becaradAsa pArekhe gujarAtI bhASAmAM vivecana sahita anuvAda karavAno prAraMbha karyo hato. temaNe karelAM prathama adhyAyano savistara anuvAda prakAzita thayo che tyArapachI bIjA zeSa adhyAyono anuvAda adyAvadhi prakAzita thayo nathI eTale saMbhava che ke temaNe mAtra prathama adhyAyano ja anuvAda karyo haze, bAkInA adhyAyono anuvAda karyo nahIM hoya. Ama gujarAtI bhASAmAM bhASyanA anuvAdanI khoTane pUrI pADavAnuM kAma munizrI akSayacaMdrasAgara ma.sAhebe karela che. prastuta anuvAda mULagraMthanA bhAvone anurUpa thAya te mATe temaNe pUratI kALajI lIdhI che ane anuvAdamAM mULagraMthanA hArdane kSati na pahoMce te mATe paM. ratibhAInuM tathA tattvajJa munizrI pUrNAnandasAgara mahArAjanuM mArgadarzana lIdhuM che. prastuta anuvAda gujarAtI tattva jijJAsune upayogI thaze tevI AzA che. jitendra bAbulAla zAha Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuvAdaka tarasthI... eka samajadAra hoMziyAra.. cAlAka.... vyakita ! paNa, te jaina zAsanathI... jaina tattvathI prAya: karIne tadana aparicita...! jo ke, te jaina zAsana pratye AsthA-zraddhA-jijJAsA ThIka ThIka pramANamAM dharAvato hato... eka vakhata... te vyaktie vidvAna puruSa pAse potAnI jijJAsA vyakata karatA kahyuM.. "puNyavAna sujJa! jaina zAsananA tatvonuM rahasya samajavuM che. to tenA mATe zuM karavuM?' vidvAna puruSe jaNAvyuM 'bhAgyavAnuM jijJAsu ! jUo, A rahyA pustako ! tamane AmAMthI je pasaMda paDe te vAMcI tRta bano' ema kahI be traNa pustako hAtha dharyA. jemAM, eka to hatuM 'zrI paMcapratikramaNa sUtra-savivecana', bIju hatuM 'zrI tattvArthAdhigamasUtra-savivecana' ane trIjuM paNa ko'ka hatuM. A jijJAsu hoMziyAra vyaktie te pustako upara potAnI uparachallI najara pheMkI ane potAnI cakorAI pUrvaka "zrI tasvAthadhigamasUtra-savivecana' pustaka grahaNa karyuM. ane.... teno abhyAsa-vAMcana-cintana A vyuM... kharekhara....! te vyakti Ananda...mahAAnanda pAmyo.... ... AvI jabarajasta khUbI che "zrI tatvArthAdhigama sUtra' nI. pUrvadhara pU. zrI umAsvAti vAcaka pravara zrI e jaina zAsananA mahAna tatvono vistAra evI sundara paddhatithI A nAnA-sA granthamAM granvita karyo che... ke jenA kAraNe pU. kalikAla sarvajJa zrI hemacandrAcAryazrI e vAcaka pravara zrI ne saMgrahakAra tarIke navAjyA che. *** A granthanI viziSTatA darzAvatA pa.pU. AgamavizArada gurudeva zrI abhayasAgarajI ma.sA. amane kahetAM hatAM ke je, vidhipUrvaka (=IriyAvahiyA, palAThIvALI vagere) ekavAra 20 zloka pramANa A sUtranA dazeya adhyAyano svAdhyAya karIe to eka upavAsanuM phaLa maLe, arthAt be hajAra svAdhyAyanuM phaLa prApta thAya." *** jo ke mahApuruSanuM vacana to che ja ke.. 'tarAdhyA chinne, taravArthe tA. phalaM syAdupavAsasya, bhASitaM munipuGgavaiH // 1 // ' For Personal & Private Use Only Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ artha:- daza adhyAyathI yukata evA tattvArthasUtrano pATha karavAthI eka upavAsanuM phaLa prApta thAya evuM zreSTha munivaroe kahyuM che. * * * A granthanI viziSTatA vaLI eka e che ke... tamAme tamAma jaina anuyAyI A sUtrano (granthano) svIkAra kare che... are...! pelA digambarapaMthI ! jemaNe paramAtmA vIraprabhunA gaNadhara racita Agama mAnya nathI... svIkAraNIya nathI... chatAM... A zrI tattvArthAdhigama sUtra' niHzaMka svIkAraNIya che. jo ke, temAM (A granthamAM) temaNe keTaleka ThekANe sUtronI ghAlamela karI paNa che, kayAMka-kayAMka akSaronI ya ghAlamela karI che, kayAMka kayAMka to sUtra ja uDAvI dIdhuM che. to... kayAMka sUtra navuM ya umerI dIdhuM che... are... ! adhurAmAM pUru granthakAra zrInA nAmAkSaramAM ya pheraphAra karI dIdho che... chatAM ya... granthanuM nAma to 'zrI tattvArthAdhigama sUtra' rAkhyuM che ane keTalAka sUtrone choDIne bAkInA sUtro paNa yathAvat ja rAkhyA che. A grantha sambandhI temanI (diga.nI) dalIla evI che ke A granthanA racayitA digambara saMpradAyanA 'zrI umAsvAmijI bhagavaMta' che... jyAre ApaNI vAta evI che ke A granthanA racayitA zvetAmbara saMpradAyanA AcArya bhagavaMta pU. vAcaka pravara zrI umAsvAtijI mahArAjA' che. baMne saMpradAya AcAryane potAnA saMpradAyanA racayitA tarIke gaNe che. ahIM prazna thAya che ke baMnemAM satya zuM ? hakIkatamAM satyane zodhavAnuM kAma to vidvAna puruSonuM gaNAya. baMne saMpradAyanA A granthanA sUtro uparanA avagAhanathI vidvAna puruSane avazya samajAI Ave tema che ke vAstavamAM A granthanA racayitA zve. saMpradAyanA pU. A. umAsvAtijI vAcaka pravara ja che. kema ke, baMne saMpradAyanA A granthanA cothA adhyAyamAM 'zASTapa= dvAzavidhA: ovavajJaparyantA:' A sUtra che. eno artha e thAya che ke bhavanapatinA daza, vyantaranA ATha, jyotiSkanA pAMca ane vaimAnikanA bAra bheda Ama kalpopapanna sudhInA devonA bhedo che. A sUtra baMneyanA granthamAM sarakhuM hovA chatAM... AgaLa bheda vivaraNanA prasaMgamAM ghaTasphoTa thAya che... vivaraNanA prasaMge temanuM sUtra judu paDe che... teonA A sUtramAM vaimAnikanA bAra bheda darzAvyA hovA chatAM bheda vivaraNamAM soLa nAmo (soLabheda) darzAvyA che. jUo... A rahyuM te sUtra... 'saudharmezAnasAnamAramAhendra brahmottaratAntavASijIzubhajJAhshtaarshsraaressvaantpraanntyoraarnnaacyutyornvsu graiveyakeSu vijaya vaijayantajayantAparAjiteSu sarvArtha siddhau ca' tattvArthAnavAti - a. 4. sU. 19. ahIM teonA mate to soLabheda (kalpopapanna vaimAnikanA) darzAvyA che... to 'zASTrapaAAvavizpA:' e sUtra kema mUkayu ? te sUtra to zvetAmbaranI mAnyatAvALuM che... 10 For Personal & Private Use Only Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [zvetAmbarIya tattvArthamAM bheda vivaraNamAM ya bArabheda ja darzAvyA che.] je digambara AcArya A granthanA racayitA hota to 'raSTiAca..' sUtra mUkta ja nahi. jethI nakkI thAya che... A granthanA racayitA avazya zvetAmbarIya AcArya zrI umAsvAtijI bhaga. ja che. ane 16 bheTavALA sUtramAM temaNe cAra nAma navA ghuseDyA che. te sivAya, adhyAya navamAmAM prati ni" A sUtramAM jinane agiyAra pariSaha hoya. jemAM , pipAsA (bhUkha-tarasa) paNa AvI jAya che. baMne saMpradAyanA "zrI tatvArthasUtra' granthamAM sUtra A pramANe che. ahIM ghaTasphoTa e rIte che ke.. digambaranI mAnyatAnusAra to kevalI bhakti, ane strI mukti baMne asaMbhava che... jethI temanA mate to jinane bhUkha tarasa hotA ja nathI. je A granthanA racayitA digambarIya hota to "nava ni' sUtra mUkta... paraMtu "ati nine' sUtra zvetAmbaranI mAnyatAnusAra hovAthI A granthanA racayitA che. pU. A. bhaga. zrI umAsvAtijI mahArAja ja che. *** jijJAsu jana mATe--- "A granthanA racayitA tAmbara AcArya pU. umAsvAtijI bhagavaMta ja che." ema puravAra karatAM bIjA aneka kAraNo Aje paNa hayAta che. vizeSa jijJAsu vyakitae A saMbaMdhI pU AgamoddhAraka zrI AnandasAgara sUrIzvarajI bhagavaMtanuM 'taravAIjhUtanmanA -dinI" pustaka vAMcavA mArI khAsa bhalAmaNa che. TuMkamAM - A grantha khUba ja uttama che. temAM lezata paNa mInamekha nathI. pU. vAcaka pravara zrI e pracalita navatattvono sAta tattvamAM samAveza karI sakrama suMdara samajAvaTathI A grantha saMpUrNa karela che. sAthe baMne kArikA paNa eTalI ja uttama ane parama prazaMsanIya che. A uttamatA sAmAnya buddhivALo evo huM to zI rIte varNavI zakuM.. ? te to je vyakita jyAre A grantha vAMcaze... tyAre te potAnA kSayopazama anusAra (uttamatA) samajamAM Avaze.. paraMtu jarUra... uttamatA samajavAmAM AvyA vinA nahi rahe. tevu mAru mantavya che. mane to je uttamatA samajamAM AvI che. te addabhUta che. tethI ja to alpajJa hovA chatAM A granthanuM sabhASya gujarAtI bhASAMtara karavA taiyAra thayo chuM... ane karyuM.. jo ke A bhASAMtaramAM saMskRtabhASA upara paripUrNa kAbu na hovAnA kAraNe kliSTatA ghaNI paDI. chatAM paNa... pa. pU. paMnyAsa pravara gurudevazrInI pavitra kRpAthI tathA pa.pU. tattvajJathI pUrNAnaMda sAgarajI ma.sA.nA zubha sAMnidhyanA pratApathI ane sAmAnya dravyAnuyoga vagere abhyAsane kAraNe bhASAMtara ThIka pramANamAM thavA pAmyuM che. ane hA, A bhASAMtaranI pUrNatAmAM pa. pU. jagatacaMdra sAgarajI ma.sA.nI AbhAntarika (mAMDalI saMbaMdhI) sahAya paNa kAmayAba kharI ja. vaLI, A bhASAMtarane tapAsavAmAM vidvadvarya paM. zrI ratibhAI 11 Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cI. dozI (ludarAvALA)no saMpUrNa sahayoga sAMpaDyo... jethI prAyaH karIne nirdoSa bhASAMtara taiyAra thavA pAmyuM che. bAkI A granthanuM prinTIMga kArya, prUfa rIDiMga kArya, pepara kharIdI vagere kArya arthAt grantha chapAvavAnI saMpUrNa javAbadArI vidvarya, sujJa, bAlabrahmacArI zrI jitubhAIe svIkArI lIdhI... jethI nirvighne saMpanna thaI A grantha ApanA hAthamAM AvI zakayo che. hAthamAM Avela A granthanA abhyAsa-cintana-manana-smaraNa AdinA prabhAvathI sau jIvo mokSapada pAme tevI abhyarthanA... A granthanA bhASAMtaramAM pramAdavazAt pU. vAcakavara zrI umAsvAtijI bhagavaMtazrInA Azaya viruddha lakhAyuM hoya to trividha-trividha mi..cchA..mi..du....Da..m.. 12 For Personal & Private Use Only pU.paM.pravara gurudevazrI hemacandrasAgarajI ma.no sevaka muni akSayacandra sAgara Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA pAna 1-34 35-62 0 prakAzakIya 0 yazakalagI 0 anuvAdaka taraphathI.. 0 sambandhakArikA * prathama adhyAya 0 mokSamArga 0 samyagdarzana 0 tattvaprarUpaNA 0 nikSepa 0 tatvArthAdhigamanI paddhati 0 pAMca jJAnanuM varNana 0 nayanuM varNana 0 upasaMhAra * adhyAya bIjo 0 pAMca bhAvonuM varNana 0 jIvanuM lakSaNa - upayoganuM varNana 0 jIvanA bheda 0 IndriyanuM varNana 0 saMjJAnI vyAkhyA 0 vigrahagatinuM varNana 0 janma tathA yoninuM varNana che zarIranuM varNana 0 kone-kyA janma? 0 AyuSyanA bhedo tenA svAmI 0 upasaMhAra * adhyAya trIjo 0narakanuM varNana 0 jaMbUAdi tapa, samudronuM varNana 0 manuSyonuM sthAna 8 8 8 6 6 x 2 = 8 % 8 9 = 9 0 8 ka ba ba - - 63-90 13 For Personal & Private Use Only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 91-122 1 95 0 Arya-anAryanuM varNana 0 manuSya - AyuSya sthitinuM varNana 0 tiryaMca - AyuSya sthitinuM varNana 0 upasaMhAra * adhyAya cotho 0 devaprakAra-lezyA-sthAnanuM varNana 0 deva pravicAra varNana 0 bhavanavAsI vagerenuM varNana 0 jyotiSkanuM varNana 0 vaimAnikanuM varNana 0 vaimAnikanI vezyAnuM varNana 0 kalpopapanna koNa? 0 lokAntika sthAna tathA nAma 0 vijayAdi anuttaranA bhava 0 tiryaMco kone mAnavA ? 0 devonI savistara utkRSTa AyuSyanI sthiti 0 saudharma AdinI sthiti 0 bhavanapati AdinI jaghanya Ayu. sthiti 0 upasaMhAra * adhyAya pAMcamo (ajIva varNana) 0 pAMca dravyonuM varNana 0 kALanuM varNana 0 puna: pugalanuM varNana 0 tripadInuM varNana 0 pugalabaMdhanuM varNana 0 dravyanI vyAkhyA 0 kALanuM varNana 0 guNanI vyAkhyA 0 pariNAmanI vyAkhyA 0 Adi-anAdimAnuM varNana 0 upasaMhAra 102 106 112 113 114 114 115 115 119 120 122 123-148 123 13ra 133 138 143 146 146 147 147 147 148 14 Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150-162 150 150 151 153 156 157 1pa0 159 160 160 161 16ra 162 164-185 * adhyAya chaTako (AzravavicAra) 0 yoganuM kathana 0 Azrava varNana 0 sAmparAyika-IryApathika varNana 0 adhikaraNanuM varNana 0 jJAna-darzanAvaraNanA Azrava 0 vedanIyakarmanA Azrava 0 darzana mohanIyanA Azrava 0 cAritra moha. tathA Ayu.nA Azravaka 0 nAma karmanA Azrava 0 tIrthakaranAmanA Azrava 0 gotra karmanA Azrava 0 aMtarAyanA Azrava 0 upasaMhAra * adhyAya sAtamo (vrata vicAra) 0 vratanuM varNana 0 vratonI pAMca bhAvanAnuM varNana 0 hiMsA AdithI bacavAnA upAya 0 maithyAdi bhAvanAnuM varNana 0 saMvega-vairAgyano upAya 0 hiMsA Adi vratonI vyAkhyA 0 vratInuM varNana 0 dizAvratAdi uttaravratanuM varNana 0 vratInI saMlekhanA vicAra 0 samyagdaSTinA aticAra 0 12 vratonA 5-5 aticAra 0 saMlekhanAnA pAMca aticAra 0 dAnanuM varNana 0 upasaMhAra * adhyAya AThamo (baMdha vicAra) 0 baMdhanA kAraNo 164 165 166 169 170 171 173 14 175 176 17 183 184 185 186-2015 186 15 For Personal & Private Use Only Jain Education Intemational Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 187 187 188 201 202 204 205 207-273 207 28 28 208 209 210 215 225 0 baMdhanI vyAkhyA 0 baMdhanA prakAra 0 prakRtibaMdhanuM varNana 0 sthiti baMdhanuM varNana 0 vipAka (rasa)nuM varNana 0 pradezanuM varNana 0 upasaMhAra * adhyAya navamo (saMvara varNana) 0 saMvaranI vyAkhyA 0 saMvara prApti upAya 0 tapanuM phaLa 0 gupti varNana 0 samitinuM varNana 0 dharma (kSamAdi) nuM varNana 0 anuprekSA (1ra bhAvanA) nuM varNana 0 22 parISahanuM varNana 0 pAMca cAritranuM varNana 0 tapanuM vistRta varNana 0 samyagdaSTi AdinI krama pUrvaka karmanirjarAnI vRddhi 0 pulAka Adi pAMca sAdhunuM varNana 0 upasaMhAra * adhyAya dazamo (mokSa varNana) 0 pUrvabhUmikA svarUpa varNana 0 kevaLajJAnotpattinI prakriyA 0 nirjarAnuM kAraNa 0 mokSanI vyAkhyA 0 mokSa prAptinuM kAraNa 0 lokAntagamana tathA tenA kAraNo 0 sidhyAtmAnI savistara vicAraNA 0 pU. umAsvAtijI kRta upasaMhAra 0 anyakArikA 0 prazasti 225. 226 239 239 243 245- 269 245 245 246 247 247 248 451 260 264 269 16 Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI umAsvAti vAcaka pravara praNIta zrI tattvArthAdhigama sUtra jIvana viSe mahattvanuM kartavya: -:saMpmandha ariDA: samyagdarzanazuddhaM yo jJAnaM viratimeva cApnoti / duHkhanimittamapIdaM tena sulabdhaM bhavati janma // 1 // janmani karmaklezairanubaddhe'smiMstathA prayatitavyam / karmaklezAbhAvo yathA bhavatyeSa paramArthaH || 2 || paramArthAlAbhe vA doSeSvArambhakasvabhAveSu / kuzalAnubandhameva syAdanavadyaM yathA karma // 3 // je (AtmA) samyagdarzanathI zuddha thayelA jJAna ane cAritra prApta kare che teno du:kha rUpa chatAM A janma saphaLa thAya che. (1) jethI, karmonA phlezathI bharapura A janmamAM evA prayatno karavA joIe ke jethI karIne karmanA phlezono nAza thaI jAya, kharekharo paramArtha yA che. athavA, AraMbhaka svabhAvavALA doSo hote chate (kadAca) e paramArtha prApta na karI zakAya to e rIte ja prayatna karavo ke jethI nirdoSa kuzalAnubaMdhI karma (puNya) ja aMdhAya SatpuruSa ane te SaDmAM arhatnI pUyatA karmAhitamiha cAmutra cAdhamatamo naraH samArabhate / ihaphalameva tvadhamo vimadhyamastUbhayaphalArtham // 4 // paralokahitAyaiva pravartate madhyamaH kriyAsu sadA / mokSAyaiva tu ghaTate viziSTamatiruttamaH puruSaH // 5 // yastu kRtArtho'pyuttamamavApya dharma parebhya upadizati / nityaM sa uttamebhyo'pyuttama iti pUjyatama eva // 6 // 17 For Personal & Private Use Only Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasmAdarhati pUjAmarhannevottamottamo loke| devarSinarendrebhyaH pUjyebhyo'pyanyasattvAnAm // 7 // abhyarcanAdaha (ruha)tAM manaHprasAdastataH samAdhizca / tasmAdapi niHzreyasamato hi tatpUjanaM nyAyyam // 8 // -adhamatara mANasa - A bhava ane bIjA bhavamAM nukazAna kAraka (kArya kare che.), -adhama mANasa - A bhavamAM ja (sArA) phaLa ApanAra (kArya kare che.) -vimadhyama - bane ya bhavamAM (sArA) phaLa ApanArA kArya kare che. (4). -madhyama - paralokamAM hita thAya te mATe ja haMmezA prayatno kare che. -mahAbuddhizALI uttama puruSo to mokSane mATe ja prayatno kare che. (5) -ane je dharma prApta karIne (pote) kRtakRtya hovA chatAM bIjAne dharmano upadeza Ape che te kAyama pUjyatama puruSa che. mATe ja te uttamottama puraSa che. tethI ahata bhagavaMto ja A jagatamAM bIjA prANIone pUjya evA devo, RSio ane manuSyonA Indro (eTale agresaro) taraphathI paNa pUjAne yogya che. (7) arihaMta bhagavaMtonI pUjAthI mana:prasana (zuddha) thAya che. ane tethI samAdhi utpanna thAya che. vaLI, tethI ja mokSa maLe che. mATe teonuM pUjana nyAya saMgata che. (8) tIrtha pravRtti tIrthapravartanaphalaM yat proktaM krmtiirthkrnaam| tasyodayAtkRtArtho'pyahastIrtha pravartayati // 9 // tatsvAbhAvyAdeva prakAzayati bhAskaro yathA lokam / tIrthapravartanAya pravartate tIrthakara evam // 10 // je karmanA udayathI tIrtha pravartAvI zakAya te karmanuM nAma zAstramAM tIrthaMkara nAmakarma kaheluM che. tenAM udayathI kRtakRtya chatAM ahaMta bhagavAna tIrtha pravartAve che. (9) svasvabhAvathI ja sUrya (jagatamAM) prakAza phelAve che. te pramANe tIrthaMkara paramAtmA paNa svabhAvathI ja tIrtha pravatave che. (10) 18 For Personal & Private Use Only Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramAtmA mahAvIra prabhunuM jIvana darzana yaH zubhakarmAsevanabhAvitabhAvo bhvessvnekessu| jajJe jJAtekSvAkuSu siddhArthanarendrakuladIpaH // 11 // jJAnaiH puurvaadhigtairprtiptitairmtishrutaavdhibhiH| tribhirapi zuddhairyuktaH zaityadyutikAntibhirivenduH // 12 // zubhasArasattvasaMhananavIryamAhAtmyarUpaguNayuktaH / jagati mahAvIra iti tridazairguNataH kRtAbhikhyaH // 13 // svayameva buddhatattvaH sttvhitaabhyudytaaclitsttvH| abhinanditazubhasattva: senTrairlokAntikairdevaiH // 14 // janmajarAmaraNAta jagadazaraNamabhisamIkSya niHsAram / sphItamapahAya rAjyaM zamAya dhImAn pravavrAja // 15 // pratipadyAzubhazamanaM niHzreyasasAdhakaM zramaNaliGgam / kRtasAmAyikakarmA vratAni vidhivatsamAropya // 16 // smyktvjnyaancaaritrsNvrtp:smaadhiblyuktH| mohAdIni nihatyAzubhAni catvAri karmANi / / 17 / / kevalamadhigamya vibhuH svayameva jJAnadarzanamanantam / lokahitAya kRtArtho'pi dezayAmAsa tIrthamidam // 18 // dvividhamanekadvAdazavidhaM mahAviSayamamitagamayuktam / saMsArArNavapAragamanAya duHkhakSayAyAlam // 19 // granthArthavacanapaTubhiH prayatnavadbhirapi vAdibhirnipuNaiH / anabhibhavanIyamanyairbhAskara iva sarvatejobhiH // 20 // aneka bhavomAM vAraMvAra zubha kAryonA AsevanathI, je (mahApuruSano) AtmA bhAvita (saMskArI) thayo te siddhArtha mahArAjA kuLadIpaka-bhagavAna IkvAkuvaMzanI jJAta zAkhAmAM banabhyA hatA. (11). jema, zuddha-zItaLatA, prakAza ane prabhA e traNa caMdramAne hoya, tema, pUrve meLavelA, have pachI nahi javAnA hovAthI apratipAtI ane zuddha evA mati, zruta ane avadhi the zAna (bhagavAna)ne hatA. (12) zubha ane sArabhUta-parAkrama zarIrano bAMdho, vIrya-zakti, mAhAtmya, rUpa ane guNovALA hovAthI, jagatamAM mahAvIra evuM jenuM nAma devoe prasiddha karyuM hatuM (13) 19 For Personal & Private Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAte ja tatvabodha pAmyA ane e atula sthira parAkramI puruSa prANIonuM hita karavA mATe taiyAra thayA. tethI Indoe ane lokAtikadevoe teonA (A) suMdara parAkramanI ghaNIja prazaMsA karI hatI. (14) (pahelA to) te buddhizALI mahAtmAe janma, vRddhAvasthA ane maraNathI pIDAtA saMsArane azaraNa ane sAravinAno jANIne vizALa rAjayano tyAga karyo. ane zAMtine mATe pravajyA svIkArI. (15) azubhane zAMta karanAro, mokSanA sAdhanabhUta evo zramaNa veza svIkArI, temaNe vidhipUrvaka vrata laI sAmAyika karyuM. (16) tyArabAda-samyakatva, jJAna, cAritra, saMvara, tapa ane samAdhinA baLathI yukata thaI mohanIya vagere cAra azubha (ghAtI) karmono nAza karIne (17) anaMta kevaLajJAna ane kevaLadarzana prApta karI te vibhu (sarvajJa) paramAtmA pote kRtArtha thayA chatAM (bhavya) lokonA hitane mATe be prakAranuM aneka prakAranuM, bAra prakAranuM, mahAviSayovALuM mApavagaranA zeyo thI bharapUra, saMsAra samuddhathI pAra laI javAne ane du:khanA nAza karavAne samartha bIjA sarvaprakAza jema sUryane jhAMkho pADI zaktA nathI tema grantho ane arthanI vAcanAomAM catura ane satata prayatnazIla evA buddhizALI anyavAdIothI je harAvI zakAtuM nathI evA A tIrthano temaNe upadeza Apyo hato. (18, 19, 20) maMgalAcaraNa, viSaya, saMbaMdha, adhikArI ane prayojana kRtvA trikaraNazuddhaM tasmai paramarSaye namaskAram / pUjyatamAya bhagavate vIrAya vilInamohAya // 21 // tattvArthAdhigamAkhyaM bahvarthaM saMgrahaM laghugrantham / vakSyAmi ziSyahitamimamahadvacanaikadezasya // 22 // nirmohI ane pUjyatama te paramarSi vIra bhagavAnane mana, vacana ane kAyA e traNeya karaNo vaDe zuddhipUrvaka namaskAra karIne (21) 20. Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghaNA arthonA saMgrahavALA chatAM tatvArthAdhigama nAmanA jinezvaranA vacanonA eka ' aMzarUpa A nAnA graMthanuM ziSyonA hitane mATe vivaraNa (bhASya) karavAno chuM. (22). jinavacanarUpI samudranI vizALatAno pAra pAmavAnI azakyatA mahato'timahAviSayasya durgamagranthabhASyapArasya / vaka zarUH pratyA vinavavanamati vatu? rarUA. zirasA giri bibhitseduJcikSipsecca sa kSitiM dobhyA'm / pratitIrSecca samudraM mitsecca punaH kuzAgreNa // 24 // vyomnIndaM cakramiSenmerugiri pANinAM cikampayiSet / gatyA'nilaM jigISeccaramasamudraM pipAsecca // 25 // khadyotakaprabhAbhiH so'bhibubhUSecca bhAskaraM mohAt / yo'timahAgranthArthaM jinavacanaM saMjighRkSeta // 26 // grantho ane bhAkhyovaDe paNa jeno tAga meLavavo muzkela che, evA atyanta mahAviSayothI bharapUra jinavacanorUpI mahAna samudrano tAga lAvavAne koNa samartha che.? (23) atyanta mahAna grantho ane arthothI bharelA zrI jinavacanano TuMkAmAM saMgraha karI levAnI je IcchA rAkhe che te ajJAna thI- -mastaka vaDe parvatane toDavAnI dhAraNA rAkhe che, be hAtha vaDe pRthvIne uchALavA mAMge che, samudrane be hAthe tarI javA ane dAbhanI aNIthI mApI levA dhAre che, AkAzamAM caMdranIye pele pAra kadI javA Icche che, eka hAthe meru calAyamAna karavA mAMge che, gatithI pavanane harAvavA Icche che, svayaMbhUramaNa samudra Akhoya pI javA mAge che. ane AgIyA jIvaDAnA prakAzathI sUryane jhAMkho pADavA (harAvavA) Icche che. nAnA saMgrahathI paNa ghaNo lAbha- ekamapi tu jinavacanAdyasmAnirvAhakaM padaM bhavati / zrUyante cAnantAH sAmAyikamAtrapadasiddhAH // 27 // 21 Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka sAmAyika mAtra padathI anaMta jIvo mokSamAM gayA che evuM (zAstramAM) sAMbhaLIe chIe. tethI zrI jinavacanomAMnA eka paNa padathI nirvAha cAlI zake che eTale ke joIe tevo lAbha maLI zake che. (27) zrI jinavacana zreyaskara tasmAttatprAmANyAt samAsato vyAsatazca jinvcnm| zreya iti nirvicAraM grAhyaM dhArya ca vAcyaM ca // 28 // tethI ane te pramANathI TUMkAmAM hoya ke vistAra pUrvaka hoya, paraMtu zrI jinavacana to zreyaskara ja che mATe ja te vagara vicArye ja sAMbhaLavuM, dhAravuM ane saMbhaLAvavuM. (28) upadeza denArane ekAnta lAbha na bhavati dharmaH zrotuH sarvasyaikAntato hitazravaNAt / bruvato'nugrahabuddhyA vaktustvekAntato bhavati // 29 // hitakArI vacano sAMbhaLavAthI dareka sAMbhaLanArAone ekAMte "dharma thAya ja' evuM nathI, paratuM upakAraka buddhithI saMbhaLAvanAra vakatAne to ekAMte dharma thAya che. (29) zramamavicintyAtmagataM tasmAcchreya: sadopadeSTavyam / AtmAnaM ca paraM ca hi hitopadeSTA'nugRhNAti // 30 // narte ca mokSamArgAddhitopadezo'sti kRtsne'smin / . tAtpamitra (55) kheti mokSamA pravakSyAmi rUzA mATe potAne paDatI mahenatano jarA paNa vicAra karyA vinA, zreyano- kalyANamArgano haMmezA upadeza Apavo ja joIe. kema ke hitopadeza dAtA potAne ane bIjAne upakArI thAya ja che. (30) A samasta jagatamAM mokSamArganA upadeza sivAya bIjo koI hitopadeza che ja nahi, tethI zreSTha evA mokSamArgane ja huM kahIza (31) .. 22 Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigama sUtra sabhASya- sAnuvAda Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhAga-bhASAMtara zrI manoratha kalpadruma pArzvanAthAya nama: zrI tattvArtha sUtra - sabhASya bhASAMtara. tho adhyAya: - prathama adhyAya sUtram- samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH // 1-1 // artha- samyagdarzana, samyajJAna, samyaccAritra A traNe maLI mokSamArga thAya che. bhASyam- samyagdarzanaMsamyagjJAnaMsamyakvAritramityeSa trividho mokSamArgaH, taMpurastAllakSaNato vidhAnatazca vistareNopadekSyAmaH / zAstrAnupUrvIvinyAsArthaM tUddezamAtramidamucyate / etAni ca samastAni mokSasAdhanAni, ekatarAbhAve'pyasAdhanAnItyatasrayANAM grahaNam / eSAM ca pUrvalAbhe bhajanIyamuttaraM, uttaralAbhe tu niyataH pUrvalAbhaH / tatra samyagiti prazaMsAoM nipAtaH, samaJcatervA bhAvaH / darzanamiti dRzeravyabhicAriNI sarvendriyAnindriyArthaprAptiH, etatsamyagdarzanaM, / prazastaM darzanaM samyagdarzanaM, saMgataM vA darzanaM samyagdarzanam / evaM jJAnacAritrayorapi // 1 // artha- samyagdarzana, samyajJAna, samyagyAritra A pramANe-A traNa prakAre mokSa mArga che. tene AgaLa lakSaNapUrvaka ane prakArapUrvaka vistArathI kahIzuM. zAstranA kramane goThavavA mATe mAtra uddeza ja ahIM kahyo che. A badhA ya (traNeya) mokSamArganA sAdhana che. AmAMnA koI ekano paNa abhAva hoya to te sAdhana thatuM nathI. jethI traNatraNane sAdhana mAnavA. A traNemAM pUrva pUrvanuM (sAdhana) hoya to uttara uttaranuM sAdhana hoya paNa kharuM ane na paNa hoya. parantu uttara (pachI) nuM sAdhana hoya to pUrvanuM sAdhana hoya ja. (jemake, samyagdarzana, samyajJAna hoya to samyagyAritra hoya paNa kharuM ane na paNa hoya. paraMtu samyaccAritra hoya to samyagdarzana ane samyajJAna hoya ja.) samyagu zabda ahIM prazaMsA arthamAM nipAta che. athavA sam+gaSyati uparathI banela che. TananuM zabda dazadhAtuthI bhAva arthamAM mana pratyaya thayo che. sarva Indriyo ane anindriya (mana) thI padArthano vyabhicAra vinAno bodha che-te samyagdarzana. prazasta darzana te samyagdarzana che. athavA saMgata darzana te samyagadarzana che. (saMgata eTale baMdhabetu, zuddha saMkalanA pUrvaka-yogya) e rIte jJAna ane cAritra sAthenA samyagu zabdano paNa artha karavo. (prazastajJAna athavA saMgatajJAna te samyajJAna, ane prazastacAritra athavA saMgatacAritra te samyaccAritra) III For Personal & Private Use Only Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvAkSadhigama sUtra adhyAya - 1 sUtram- tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanam // 1-2 // artha- je padArtha jevo che tevo mAnavAnI je rUci. te samyagdarzana che. (paramArthathI arthanuM zraddhAna athavA tatvarUpa arthanI zraddhA te samyagdarzana.). // . bhASyam- tattvAnAmarthAnAM zraddhAnaM tattvena vA'rthAnAM zraddhAnaM tattvArthazraddhAnaM tat samyagdarzanam, tattvena bhAvato nizcitamityarthaH, tattvAni jIvAdIni vakSyante, ta eva cArthAsteSAM zraddhAnaM-teSu prtyyaavdhaarnnm| tadevaM prazamasaMveganirvedAnukampAstikyA''bhivyaktilakSaNaM tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanamiti // 2 // artha- tattvarUpa padArtho uparanI je rUci (abhiprIti) athavA vAstavika rIte padArtho uparanI je 3yi... te sabhyarzana havAya. tatpathI bheTale bhAvapUrva... 52mArthathA (aAtmavizvAsa pUrva) cokkasapaNe. jIvAdi tattvo AgaLa (sU. 1-4mAM) kahevAze. ane te ja javAdi arthI = padArtho tenI je rUci... eTale ke te jIvAdi padArthomAM vizvAsapUrvaka avadhAraNa karavuM. arthAta A ja tattva cha tabha avasthita 2j/sA'... te sabhyarzana. bhA prabhArI prshm-sNveg-ni:-anupaaAstiyane prakaTa karavArUpa lakSaNavALuM tatvArthanuM zraddhAna... te samyagdarzana che ema jANavuM.' iArA sUtram- tannisargAdadhigamAdvA // 1-3 // martha- te (sabhyarzana) ANI (Amita) athavA madhirAma (G5 bhitta) thI thAya che. bhASyam- tadetatsamyagdarzanaM dvividhaM bhavati / nisargasamyagdarzanamadhigamasamyagdarzanaM ca, nisargAdadhigamAdvotpadyata iti dvihetukaM dvividhm|| nisargaH pariNAmaH svabhAvaH aparopadeza itynaantrm| jJAnadarzanopayogalakSaNo jIva iti vakSyate / tasyAnAdau saMsAre paribhramataH karmata eva karmaNaH svakRtasya bandhanikAcanodayanirjarApekSaM nArakatiryagyonimanuSyAmarabhavagrahaNeSu vividhaM puNyapApaphalamanubhavato jJAnadarzanopayogasvAbhAvyAt tAni tAni pariNAmAdhyavasAyasthAnAntarANi gacchato'nAdimithyAdRSTerapi sataH pariNAmavizeSAdapUrvakaraNaM tAdRmbhavati yenAsyAnupadezAtsamyagdarzanamutpadyata ityetannisargasamyagdarzanam // adhigamaH abhigamaH Agamo nimittaM zravaNaM zikSA upadeza ityanAntaram, tadevaM paropadezAdyattattvArthazraddhAnaM bhavati tadadhigamasamyagdarzanamiti // 3 // artha-te A samyagdarzana be rIte utpanna thavAvALuM che. (1) nisargathI samyagdarzana ane (2) adhigamathI samyagdarza darzana. (samyagdarzanane) utpanna thavAnA hetu nisarga ane adhigama-ema be hovAthI be 1. samyagdarzananI keTalIka vyAkhyAo-tatvavaDe padArthanI rUci, tasvarUpa padArthanI rUci, Indriya-aniyithI padArthanuM avyabhicArIpaNuM, prazama-saMvA 58 421135 sakSavANu, tamevasaccam / suva-sura-sudha 652 yA za...te samparzana. ItyAdi bhinnabhinna lakSaNo bhinna bhinna vyaktinI apekSA vigerenA kAraNe samajavA. AmAMthI ekapaNa lakSaNa khoTuM ke anucita nathI. For Personal & Private Use Only Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUra-5 sabhAkhya-bhASAMtara prakAre kahyuM che. nisarga-pariNAma-svabhAva-aparopadeza (bIjAnA upadeza vinA) ema (ItyAdi) ekAWka zabdo che. "jJAna-darzana upayogavALo te jIva' te AgaLa (sUTha 2-8 mAM) kahevAze. anAdi saMsAramAM paribhramaNa karatA te jIvane karmathI (pote karelA karmathI) karma (navAkarma) grahaNa karI bandha-nikAcana-udaya ane nirjarAnI apekSAvALuM nAraka-tiyacayoni-manuSya ane devanA bhavo yogya zarIranuM grahaNa kare che. temAM vividha prakAranA puNya-pApanA phaLane bhogavatA jJAna-darzana upayoganA svabhAvathI te te prakAranA bhinna bhinna pariNAma adhyavasAya sthAnone prApta karatAM anAdi mithyAdaSTine paNa pariNAma vizeSathI (vadhatAM jatA zubha pariNAmathI) tevuM apUrvakaraNa prApta thAya che ke jenAthI A jIvane upadeza vinA samyagdarzana prApta thAya che. te nisarga samyagdarzana kahevAya. adhigama-abhigamaAgama-nimitta-zravaNa-zikSA-upadeza e (adhigamanA) ekAryavAcI zabdo che. te A pramANe paropadezathI je tatva-artha upara rUci thAya che... te adhigama samyagdarzana jANavuM.jemAM bhASyam- atrAha-tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanamityuktam, tatra kiM tattvamiti / atrocyteartha- ahIM prazna pUche che ke tavAI zraddhAnaM sIna' tame kahyuM... to tattva zuM che ? (uttarakAra) kahevAya che... (sU. 1-4 mAM) sUtram- jIvAjIvAsravabandhasaMvaranirjarAmokSAstattvam // 1-4 // artha- jIva-ajIva-Athava-bandha-saMvara-nirjarA ane mokSa (e sAta) te tattva che. bhASyam- jIvA ajIvA AmravA bandhaH saMvaro nirjarA mokSa ityeSa saptavidho'rthastattvam / ete vA sapta padArthAstattvAni / tA~llakSaNato vidhAnatazca purastAdvistareNopadekSyAmaH // 4 // artha- jIva, ajIva, Azrava, bandha, saMvara, nirjarA ane mokSa. A pramANe sAta prakAranA padArtho tatva' che. athavA A sAte ya padArtho tatva che tenuM lakSaNathI ane bheda-prabheda (4 = prabheda)thI vistArapUrvaka AgaLa kahIzuM. 4 sUtram- nAmasthApanAdravyabhAvatastannyAsaH // 1-5 // artha- nAma-sthApanA-dravya ane bhAvathI teno (jIvAdi tattvono) nyAsa = viracanA (vibhAga, nikSepo) thAya che. bhASyam- ebhirnAmAdibhizcaturbhiranuyogadvAraisteSAM jIvAdInAM tattvAnAM nyAso bhavati / vistareNa (1) (a) tatvo nava paNa che. paraMtu te navamAMnA puNya ane pApano samAveza thavAmAM karIne ahIM sAtanI virakSA karI che. (ba) sUtramAM tatva zabda ekavacanamAM vAparavAnuM kAraNa jAtivAcaka tarIkenuM jaNAya che. jema ghauM-bAjarI ghaNAM hovA chatAM ghauo ke bAjarIo na kahetA ghauM-bAjarI ja kahevAya che. tema... (pU0 sAgarajI ma.) kAjamAM tatva zabda e nAmanA puNya ane pApano, For Personal & Private Use Only Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvAdhigama sUtra , adhyAya - 1 lakSaNato vidhAnatazcAdhigamArthaM nyAso, nikSepa ityarthaH, tadyathA-nAmajIvaH sthApanAjIvo dravyajIvo bhAvajIva iti / nAma saMjJA karma ityanarthAntaram, cetanAvato'cetanasya vA dravyasya jIva iti nAma kriyate sa nAmajIvaH / yaH kASThapustacitrakarmAkSanikSepAdiSu sthApyate jIva iti sa sthApanAjIvo, devatApratikRtivad, indro rudraH skando viSNuriti / dravyajIva iti guNaparyAyaviyuktaH prajJAsthApito'nAdipAriNAmikabhAvayukto jIva ucyate, athavA zUnyo'yaM bhaGgaH, yasya hyajIvasya sato bhavyaM jIvatvaM syAt sa dravyajIva: syAd, aniSTaM caitat / bhAvato jIvA aupazamikakSAyikakSAyopazamikaudayikapAriNAmikabhAvayuktAH, upayogalakSaNA: saMsAriNo muktAzca dvividhA vakSyante / evamajIvAdISu sarveSvanugantavyam / paryAyAntareNApi nAmadravyaM sthApanAdravyaM dravyadravyaM bhAvato dravyamiti / yasya jIvasya vA ajIvasya vA nAma kriyate dravyamiti tannAmadravyam / yatkASThapustacitrakarmAkSanikSepAdiSu sthApyate dravyamiti tat sthApanAdravyaM, devatApratikRtivad, indro rudraH skando viSNuriti / dravyadravyaM nAma guNaparyAyaviyuktaM prajJAsthApitaM dharmAdInAmanyatamat, kecidapyAhuH-yad dravyato dravyaM bhavati, tacca, pudgaladravyameveti pratyetavyam, aNavaH skandhAzca, saGghAtabhedebhya utpadyanta iti vakSyAmaH / bhAvato dravyANi dharmAdIni saguNaparyAyANi prAptilakSaNAni vakSyante, Agamatazca prAbhRtajJo dravyamiti bhavyamAha, dravyaM ca bhavye, bhavyamiti prApyamAha, bhU prAptAvAtmanepadI, tadevaM prApyante prApnuvanti vA dravyANi // evaM sarveSAmanAdInAmAdimatAM ca jIvAdInAM bhAvAnAM mokSAntAnAM tattvAdhigamArthaM nyAsaH kArya iti // 5 // artha- te jIvAdi tattvono nyAsa A (sUtrokata) nAmAdi cAra anuyoga dvArA vaDe thAya che. vistArathI eTale ke lakSaNa ane bheda-prabheda pUrvaka jJAna karavA mATe nyAsa arthAt nikSepathAya che. te ArIte-nAmajIva, sthApanA, dravyapa, (ane) mA . nAma, saMjJA, te vAyI za06 cha. yetanavaMta ke acetanavaMta (ajIva) padArthanuM "jIva' e pramANe saMjJA karavI (nAma pADavuM) te nAmajIva. kASTanI banAvaTa, putaNI (TAlI), yima, akSa (mAhi) asahabhAva sthaapn||35 pArthamA '' nI sthApanA 42vI te sthApanA. nema bhAvatAnI bhUta-indra-rudra-26-viSya che... te prabhArI. dravyajIva-te A pramANe-buddhithI kalpita guNaparyAya vinAnuM anAdi pAriNAmikabhAva yukta jIva (te dravya jIva). athavA A bhAMgo zUnya samajavo. kAraNake je ajIva hovA chatAM bhAvimAM jIvatva prAsa thAya to te (404) dravya hevAya... parantu tevU yatuM nathI. laathii-01-aupshmiddkSAyika-mAyopathamika-audayika-pAriNAmikabhAvayukata upayogarUpa lakSaNavALo hoya te bhAvajIva hevAya. te po 2 // ... 'saMsAriNo muktAzca // 2-10 // ' bhAga hevArI. bhA prabhArI achavAdi sarvemAM jANavuM. 0 bIjI rIte-nAmadravya, sthApanAdravya, dravyadravya ane bhAvadravya-A pramANe. jIvanuM ke ajIvanuM nAma pADavAmAM Ave te nAmadravya. sthApanAdravya, nebha devanI bhUti (vi) (41) chandra, dra, 24-6, viSNu cha. tema For Personal & Private Use Only Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-7 sabhAkhya-bhASAMtara kASThanI banAvaTa, putaLu, citrakAma, akSanikSepAdimAM 'dravya' nI sthApanA karAya te sthApanAdravya. dravyadravya- buddhithI kalpita-guNaparyAya rahita dharmAstikAya vageremAMnuM koI eka dravya (te dravyadravya). keTalAka kahe che ke dravyathI dravya thAya che te pudragaladravya ja che. arthAt dravyadravya = pudgaladravya. te mAvaH nyAjha, saMthAta ekza39tte-ra6/radA mAM kahIzuM. bhAvathI dravya-guNaparyAya sahita dharmAdi (dharmAstikAyAdi) (te bhAvadravya). prApti lakSaNo (anya anya dharmane pAmanArA) kahevAze. AgamamAM (taprivyartha) zabda prAbhRtane jANanAra (zabdanI vyutpatti Adine jANanAra vyakti) dravya eTale bhavya kahe che. dravya' e bhavya arthamAM nipAta che. bhavya eTale prApya kahevAya che. kAraNake dU dhAtu prApya arthamAM Atmapada che. tethI ja (je) prApta karAya che. ke je prApta kare che te dravyo. e pramANe sarvaAdivALA ane AdivinAnA jIvAdithI mAMDIne mokSa sudhInA padArthonA tattvonA adhigama mATe nyAsa karI zakAya che. pA. sUtram- pramANanayairadhigamaH // 1-6 // artha- pramANa ane naya vaDe adhigama thAya che. bhASyam- eSAMcajIvAdInAM tattvAnAM yathoddiSTAnAMnAmAdibhiya'stAnAM prmaannnyairvistraadhigmobhvti| tatra pramANaM dvividhaM, parokSaM pratyakSaM ca vakSyate, caturvidhamityeke, nayavAdAntareNa / nayAzca naigamAdayo vakSyanta vinya dA artha- je rIte sAmAnyathI kahyA che ane nAmAdi vaDe nyAsa karelA che evA je jIvAdi tatvo-teno pramANa ane nayothI vistArapUrvaka bodha thAya che. temAM pramANa be prakAravALuM che. pratyakSa ane parokSa. (te) AgaLa (1-10/12 mAM) kahevAze. nayavAdanI apekSAe keTalAka (AcAryo) pramANa cAraprakAranuM kahe che ane nayo naigamAdi che te AgaLa (1-34mAM) kahevAze. ane vaLI bIjuM...kA sUtram- nirdeshsvaamitvsaadhnaadhikrnnsthitividhaantH||1-7|| artha-nirdeza, svAmitva, sAdhana, adhikaraNa, sthiti ane vidhAna (bheda) thI jIvAdi tattvonuM jJAna thAya che. bhASyam- ebhizca nirdezAdibhiH SaDbhiranuyogadvAraiH sarveSAM bhAvAnAM jIvAdInAM tattvAnAM vikalpazo vistareNAdhigamo bhvti| artha- A (sUtrokta) nirdezAdi cha anuyogadvAro vaDe sarvabhAvo = jIvAdi tatvono vikalpaza: vistArapUrvaka adhigama (jJAna/bodha) thAya che. 1. dravya ra ma AvuM sUra pANinIyamAM maLe che. ' maLe cha-1-266 AvuM sUtra zrI siddhahema vyAkaraNamAM che. 8 zabdathI tuca madhya arthamAM ja thAya ane 3no guNa thaI 'dravya' zabda bane che. For Personal & Private Use Only Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthAdhigama sUtra adhyAya - 1 bhASyam- tadyathA nirdeza:- ko jIva: ?, aupazamikAdibhAvayukto dravyaM jIvaH / artha- te A rIte, nirdeza-jIva zuM che ? (javAba) "aupazamikAdi bhAvayukta dravya' e jIva che. bhASyam- samyagdarzanaparIkSAyAM kiM samyagdarzanaM ?, dravyaM, samyagdRSTirjIvo'rUpI noskandho nograamH| artha- samyagdarzananI parIkSA bAbata vicArIe to... samyagdarzana zuM che... ? (javAba)- dravya samyagdaSTijIva arUpI che. nathI skandha ke nathI pradeza. bhASyam- svAmitvaM, kasya samyagdarzanamiti, etad AtmasaMyogena parasaMyogenobhayasaMyogena ceti vAcyam, AtmasaMyogena jIvasya samyagdarzanaM, parasaMyogena jIvasyAjIvasya jIvayorajIvayorjIvAnAmajIvAnAmiti vikalpAH, ubhayasaMyogena jIvasya nojIvasya jIvayorajIvayorjIvAnAmajIvAnAmiti vinA na , zeSAda saritA artha- svAmitva (mAlikI)-konuM samyagdarzana ? (javAba) "Atma saMyoga vaDe, para saMyoga vaDe ane ubhaya saMyoga vaDe' ema kahevA yogya che. Atma saMyogathI- jIvanuM samyagdarzana. para saMyogathI-jIvanuM ke ajIvanuM, be jIvanuM ke be ajavanuM, ghaNAM jIvanuM ke ghaNAM ajIvanuM (samyagdarzana) ema vikalpo che. ubhaya saMyogathI-jIvanuM ke nokavana (ajIvanuM), be jIvanuM ke be ajIvanuM, ghaNAM jIvanuM ke ghaNAM ajIvanuM (samyagdarzana) ema ATalA vikalpo nathI hotA. bAkInA vikalpo (6) hoya che. bhASyam- sAdhanaM, samyagdarzanaM kena bhavati ?, nisargAdadhigamAdvA bhavatItyuktam, tatra nisargaH pUrvoktaH, adhigamastu samyagvyAyAmaH, ubhayamapi tadAvaraNIyasya karmaNaH kSayeNopazamena kssyopshmaabhyaamiti| artha- sAdhana-samyagdarzana zAthI (konA mAdhyame) thAya che ? (javAba) pUrve 1-3 sUtramAM kahyuM che ke nisargathI athavA adhigamathI (samyagdarzana thAya che). nisarga pUrve kahyuM che... adhigamathI eTale samyaguvyAyAmathI (guru samIpe abhyAsa, zubhakriyA vagerethI thAya che.) ubhaya (nisarga ane adhigama-baMne samyagdarzana) paNa tadAvaraNIya (mohanIya) karmanA kSaya-upazama ke kSayopazamathI utpanna thAya che. bhASyam- adhikaraNaM trividhaM-AtmasannidhAnena parasannidhAnenobhayasannidhAneneti vAcyam, AtmasannidhAnamabhyantarasannidhAnamityarthaH, parasannidhAnaM bAhyasanidhAnamityarthaH, ubhayasannidhAnaM bAhyAbhyantarasannidhAnamityarthaH, kasmin samyagdarzanaM ?, AtmasannidhAne parasannidhAne ubhaya sannidhAne iti / AtmasannidhAne tAvat jIve samyagdarzanaM jIve jJAnaM jIve cAritramityetadAdi, bAhyasannidhAne jIve samyagdarzanaM nojIve samyagdarzanamiti yathoktA vikalpAH, ubhayasannidhAne cApyabhUtAH sadbhUtAzca 1. zu darzanamohanIya karmarUpa kAmaNavargaNAnA svarUpamAM pudagala dravya samajavuM. 2. (1) jIvane chava nizrApe, (2) chavane be achava nithAye (3) jIvane ghaNAM chava nithAye, (4) jIvane pratimA Adi eka achavanI nizrAe, (5) chavane pratimAjI Adi be chavanI nizrA ane (6) jIvane pratimAjI Adi ghaNAM achavanI nizrA-A ubhaya saMyoga nA cha vikalpo hoya che. " For Personal & Private Use Only Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUra-7 sabhAkhya-bhASAMtara yathoktAH bhaGgavikalpA iti| artha- adhikaraNa (AdhAra) adhikaraNa traNa prakAre- (1) AtmasaMnidhAnathI (AtmAmAM rahevAvALuM), (2) parasaMnidhAnathI, (3) ubhayasanidhAnathI kahevA yogya che. AtmasaMnidhAna eTale atyaMtara sannidhAna. parasanidhAna eTale bAhyasanidhAna. ubhayasannidhAna eTale atyaMtara-bAhya (baMne) sannidhAna. samyagdarzana konAmAM hoya? (zamAM hoya?) (javAba) AtmasanidhAnamAM, para sanidhAnamAM, ubhaya sanidhAnamAM (samyagdarzana) hoya. AtmasannidhAnamAM to jIvamAM samyagdarzana, jIvamAM (sa.) jJAna, jIvamAM (sa.) cAritra ItyAdi. bAhyasanidhAnamAM-chavamAM samyagdarzana, ajIvamAM (nojavamAM) samyagdarzana vagere pUrve kahelA vikalpo [svAmitvamAM parasaMyogI mAM je kahyA che tevuM jANavA. ane ubhaya sanidhAnamAM-asaMbhavita ane saMbhavita pUrve kahelA bhAMgAnA vikalpo [svAmitvamAM ubhayasaMyogImAM je vikalpo kahyA che tevuM jANavA. bhASyam- sthitiH, samyagdarzanaM kiyantaM kAlam ?, samyagdRSTirdvividhA-sAdiH saparyavasAnA sAdiraparyavasAnA ca, sAdi saparyavasAnameva ca samyagdarzanam, tajjaghanyenAntarmuhUrta, utkRSTena SaTSaSTiH sAgaropamANi sAdhikAni, samyagdRSTiH sAdiraparyavasAnA, sayogaH zailezIprAptazca kevalI siddhshceti| artha- sthiti (kALa)-samyagdarzana keTalo kALa rahe ? (javAba) samyagadaSTi be prakAranA (1) sAdi sAMta ane (2) sAdi anaMta. samyagdarzana sAdi sAta ja che. te jaghanyathI aMtamuhUrta (ane) utkRSTathI sAdhika chAsaTha sAgaropama (sthitivALuM) che. (jyAre) samyadraSTi sAdi anaMta (sthitivALuM) che. sayogI ane zaileSIprApta kevalI ane siddha samyagRSTi che. bhASyam- vidhAnaM, hetutraividhyAt kSayAditrividhaM samyagdarzanam, tadAvaraNIyasya karmaNo darzanamohasya ca kSayAdibhyaH, tadyathA-kSayasamyagdarzanaM upazamasamyagdarzanaM kSayopazamasamyagdarzanamiti, atra caupazamikakSAyopazamikakSAyikANAM parataH parato vizuddhiprakarSaH / / kiMcAnyat- // 7 // artha- vidhAna (bheda)- hetu traNa hovAthI kSayAdi traNa prakAre samyagdarzana che. tene (samyagdarzana) AvaraNa karanArA karma darzanamohanIyanA kSayAdikathI (prApta thAya che. utpanna thAya che. traNa prakAre che). te A pramANe layasamyagdarzana, upazamasamyagdarzana ane kSayopazamasamyagdarzana. temAM (tra ti pay) aupazamika, mAyopazamika ane kSAyikanI (anukrame) pachI pachInI vizuddhi vadhAre jANavI. vaLI bIje IILA 1. adhikaraNa ane svAmitva sarakhA jevuM jaNAya che paraMtu bIja padArtha upara paTAvatA bhinapaNuM spaSTa dekhAze. jemake tijorImAM rahelA dhanano mAlika vyakti (dhanavAnI hoya che, paNa tenuM (dhananuM) adhikaraNa tijorI gaNAya. 2. aupazamikanI vizuddhi mAyopathamika karatA vadhAre che chatAM ahIM mAyopazamikanI vadhAre vizuti kahI... te kALanI apekSAe. aupazamika aMtamuhUrta ane kSAyopathamika sAdhika chAsaTha sAgaropama. For Personal & Private Use Only Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigama sUtra sUtram- satsaMkhyAkSetrasparzanakAlAntarabhAvAlpabahutvaizca // 1-8 // artha- sat, saMkhyA, kSetra, sparzana, aNa, antara, lAva bhane satyamahutva [vaDe vAhi tattvonuM jJAna-jodha thAya che.] bhASyam - sat saMkhyA kSetraM sparzanaM kAlaH antaraM bhAvaH alpabahutvamityetaizca sadbhUtapadaprarUpaNAdibhiraSTAbhiranuyogadvAraiH sarvabhAvAnAM vikalpazo vistarAdhigamo bhavati, kathamiti ced, ucyate, - sat, samyagdarzanaM kimasti nAsti ?, astItyucyate kvAstIti ceducyate-ajIveSu tAvannAsti, jIveSu tu bhAjyaM, tadyathA - gatIndriyakAyayogakaSAyavedalezyAsamyaktvajJAnadarzanacAritrAhAropayogeSu trayodazasvanuyogadvAreSu yathAsambhavaM sadbhUtaprarUpaNA kartavyA / artha- sat (hovApAsuM), saMkhyA, kSetra, sparzana, Aja, antara, lAva bhane alpa-jahutva-ye prabhArI (ATha) sadbhUtapadaprarUpaNAdi anuyogadvAra vaDe sarva bhAvono vistArapUrvaka adhigama (bodha) thAya che. zI rIte ?... to he che... sat (hovAyAsuM) zuM samyagdarzana che } nahi ? 'che' khebha uho cho to kayAM che ? javAba Ape che. ajIvamAM to nathI ane jIvamAM vikalpe che. te A rIte, gati, indriya, hAya, yoga, uSAya, veha, lezyA, sabhyatva, jJAna, darzana, yAritra, AhAra bhane upayoga A tera anuyogadvAra mAM je pramANe saMbhava hoya te pramANe sadbhUta prarUpaNA karavI (vicAravI). adhyAya - 1 bhASyam - saMkhyA, kiyatasamyagdarzanaM ?, kiM saMkhyeyamasaMkhyeyamanantamiti ?, ucyate, asaMkhyeyAni samyagadarzanAni, samyagdRSTayastvanantAH / artha- samyagdarzana keTalA che ? zuM saMkhyAtA, asaMkhyAtA ke anantA che ? (javAba) kahevAya che samyagdarzano asaMkhya che. (ane) samyadraSTio to anantA che. bhASyam - kSetram, samyagdarzanaM kiyati kSetre ?, lokasyAsaMkhyeyabhAge / artha - kSetra - samyagRddarzana DeTalA kSetramAM che ? (DeTalA lAgayAM che ?) (navAja) samyagdarzana loDanA asaMkhyAtamAM bhAge che. 9 bhASyam - sparzanam, samyagdarzanena kiM spRSTam ?, lokasyAsaMkhyeyabhAgaH, aSTau caturdazabhAgAdezonA: samyagdRSTinA tu sarvaloka iti / atrAha - samyagdRSTisamyagdarzanayoH kaH prativizeSa iti ucyate, apAyasadddravyatayA samyagdarzanam, apAyaH AbhinibodhikaM, tadyogAtsamyagdarzanaM, tat kevalino nAsti, tasmAt na kevalI samyagdarzanI, samyagdRSTistu bhavati / artha- sparzana- samyagdarzana vaDe DeMTaluM (kSetra) sparzAluM che ? (navAja) loDano asaMkhyAtabho lAga - sis For Personal & Private Use Only Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-8 sabhAkhya-bhASAMtara uNA 8/14 bhAgane. samyagdaSTi vaDe to sarvaloka'. ahIM jijJAsu prazna pUche ke-sammadraSTi ane samyagdarzanImAM zo pharaka ? kahevAya che-apAya ane sadbhavyatA te samyagdarzana che. apAya eTale AbhiniboSika (matijJAna) te matijJAna yogathI thatuM (je darzana) te samyagdarzana kevalibhaga. ne na hoya. tethI kevalI bhaga. samyagdarzanI nathI paNa samyagdaSTi che. bhASyam- kAla:, samyagdarzanaM kiyantaM kAlamiti, atrocyate, tad ekajIvena nAnAjIvaizca parIkSyaM, tadyathA-ekajIvaM prati jaghanyenAntarmuhUrta, utkRSTena SaTSaSTiH sAgaropamANi sAdhikAni, nAnAjIvAn prati srvaaddhaa| artha- kALa-samyagadarzana keTalo kALa rahe ? uttara Ape che-te vize (samyagdarzana vize) eka jIva ane aneka jIvane AthI vicAravuM joIe. te A pramANe eka jIva prati jaghanyathI aMtarmuhUrta (ane) utkRSTathI sAdhika chAsaTha sAgaropama. aneka jIva prati (vicArIe to) sarvakALa (sadAkALa). bhASyam- antaram, samyagdarzanasya ko virahakAla: ?, ekaM jIvaM prati jaghanyenAntamuhUrta, utkRSTena upArdhapudgalaparivartaH, nAnAjIvAn prati nAstyantaram / artha- antara (virahakALa = eka vAra samyakatva pAmyA pachI bIjIvAra samyakatva pAme te be vaccenuM aMtara) samyagdarzanano virahakALa zuM (keTalo) che? (javAba) eka jIva prati (vicArIe to) jaghanyathI aMtarmuhUrta (ane) utkRSTathI apAIpudgala parAvarta. aneka jIva prati (vicArIe to) virahakALa (antara) nathI. bhASyam- bhAva:, samyagdarzanamaupazamikAdInAM bhAvAnAM katamo bhAva: ?, ucyate, audayikapAriNAmikavarjaM triSu bhAveSu bhavati / artha- bhAva-samyagdarzana pazamikAdi keTalA bhAvomAM che ? (uttarakAra) kahevAya che. audayika ane pAriNAmika sivAya traNa bhAvomAM (samyagdarzana) che. bhASyam- alpabahutvam, atrAha-samyagdarzanAnAM triSu bhAveSu vartamAnAnAM kiM tulysNkhytvamAhosvitthavadutvamastIti, 3vyo, artha- alpabahu-ahIM pUche che ke zuM traNe bhAvomAM vartatA samyagdarzanInuMsarakhApaNuM che ke ochAvattApaNuM che ? uttara apAya che... bhASyam- sarvastokamaupazamikaM, tata: kSAyikamasaMkhyeyaguNaM, tato'pi kSAyopazamikamasaMkhyeyaguNaM, samyagdRSTayastvanantaguNA iti / evaM sarvabhAvAnAM nAmAdibhiAsaM kRtvA pramANAdibhirabhigamaH kAryaH / 1. kevalI samudraghAtanI apekSAe. 2. saddavyatA eTale zudra darzana mohanIyakarmanA dalikA For Personal & Private Use Only Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthAdhigama sUtra adhyAya - 1 uktaM samyagdarzanam, jJAnaM vakSyAmaH // 8 // artha- sauthI ochA aupathamika (samyagdarzanI) che. tenAthI asaMkhyaguNA kSAyika che. tenAthI paNa asaMkhyaguNA kSAyopazAmaka che. (jyAre) samyagdaSTio to anaMtaguNA che. A pramANe sarva bhAvono nAmAdi nyAsa karIne pramANAdithI abhigama karavo... samyagdarzana kahyuM, (have) jJAna kahIzuM... dA sUtram- matizrutAvadhimanaHparyAyakevalAni jJAnam // 1-9 // artha-pati-zruta-avadhi-mana:paryava-kevaLa e pAMceya jJAna che. bhASyam- matijJAnaM, zrutajJAnaM, avadhijJAnaM, manaHparyAyajJAnaM, kevalajJAnamityetat mUlavidhAnataH paJcavidhaM jJAnaM, prabhedAstvasya purastAdvakSyante // 9 // artha- matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, mana:paryavajJAna, kevaLajJAna-A pramANe mULabhedanI apekSAe A pAMca ja (tti = thatAbeva) jJAna che. A jJAnanA uttarabhedo (prabheda) AgaLa kahevAze. lA. sUramuM- tamAre 2-2nA artha-te matyAdijJAna be pramANa svarUpa che. bhASyam- tadetatpaJcavidhamapi jJAnaM dve pramANe bhavataH, parokSaM pratyakSaM ca // 10 // artha-te pAMca prakAranuM jJAna be pramANa svarUpa che. (1) parokSa ane (2) pratyakSa. 1nA sUtram- Adhe parokSam // 1-11 // artha- prathamanA be (sUtra naM 9 nA kramAnusAra mati-zrutajJAna) jJAna parokSa pramANa che. bhASyam- Adau bhavamAdyaM, Adye sUtrakramaprAmANyAt prathamadvitIye zAsti, tadevamAdye matijJAnazrutajJAne parokSaM pramANaM bhavataH, kutaH?, nimittApekSatvAt, apAyasadvyatayA matijJAnaM, tadindriyAnindri yanimittamiti vakSyate, tatpUrvakatvAtparopadezajatvAcca zrutajJAnam // 11 // artha- AdimAM raheluM hoya te Adya kahevAya. sUtrakramAnusAra pahelA ane bIjA jJAnanuM kathana kareluM che. te AdinA be A pramANe- (1) matijJAna ane (2) zrutajJAna e be parokSa pramANa che. te matijJAna ane zrutajJAna parokSajJAna kema (zAthI) che (javAba) nimitanI apekSA hovAthI apAya ane sadravyavaDe te matijJAna parokSa che. te (matijJAna) Indriya ane aniniya (mana) thI thAya che. te AgaLa kahevAze. zrutajJAna- te (matijJAna) pUrvakanuM hovAthI temaja paropadezathI utpanna thatuM hovAthI (parokSa) che. 11 1. apAya (matijJAna) sahitavALA samajavA. For Personal & Private Use Only Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUra-13 sabhAga-bhASAMtara sUramuM- pratyakSa citra -rA artha- anya traNa jJAna [avadhi-mana:paryava, kevaLa] pratyakSa pramANa che. bhASyam- matizrutAbhyAM yadanyat trividhaM jJAnaM tatpratyakSaM pramANaM bhavati / kutaH ?, atIndriyatvAt, pramIyante'rthAstairiti pramANAni, atrAha-iha avadhAritaM "dve eva pramANe pratyakSaparokSe" iti, anumAnopamAnAgamArthApattisambhavAbhAvAnapi ca pramANAnIti kecinmanyante tatkathametaditi, grovyo, artha- matijJAna ane zrutajJAna pachInA je bIjA traNa prakAranA jJAna te pratyakSa pramANa che. (prazana) zAthI? (uttara) IndrayonI madadavinA [AtmapratyakSa] thatuM hovAthI [pratyakSapramANa che] jenA dvArA padArtho jANI zakAya te pramANa kahevAya che. ahIM zaMkAkAra zaMkA kare che ke ahIM pratyakSa ane parokSa ema be ja pramANanuM avadhAraNa karavAmAM AvyuM che. parantu anumAna, upamAna, Agama, arthapatti, sambhava, abhAva (vagere) e paNa pramANa che, evuM keTalAka mAne che. to te kevI rIte ghaTI zake? AnuM samAdhAna A rIte karavAmAM Ave che ke.. bhASyam- sarvANyetAni matizrutayorantarbhUtAni, indriyArthasannikarSanimittatvAt, kiMcAnyat- aprmaannaaceva vA, ataH?, mithyAtinapauihAuiItopavezA artha- A badhA (anumAnAdi) matiyutamAM (parokSamAM) aMtarbhIta thaI jAya che. kAraNake Indriya ane padArthano saMbandha nimittabhUta hovAthI [parokSamAM aMtarbhata thaI gayA kahevAya]. athavA te apramANo ja jANavA. (prazna) zAthI? (javAba) mithyAdarzanIe grahaNa karelA hovAthI ane viparIta upadeza (prarUpaNA)vALA hovAthI (apramANa che). bhASyam- mithyAdRSTerhi matizrutAvadhayo niyatamajJAnameveti vakSyate, nayavAdAntareNa tu yathA matizrutavikalpajAni bhavanti purastAdvakSyAmaH // 12 // atrAha-uktaM bhavatA matyAdIni jJAnAni uddizya tAni vidhAnato lakSaNatazca purastAd vistareNa vakSyAma iti, taducyatAmiti, atrocyteartha- kharekhara ! mithyAdraSTinuM mati-zruta-avadhijJAna nize ajJAna ja che. ema AgaLa (sU. 1-32 mAM) kahevAze. nayavAdanA bhedonI apekSAe (te pramANo) je rIte mati-zrutajJAnanA vikalpo utpanna thAya che te rIte AgaLa (sU. 1-35 mAM) kahIzuM. II1rA ahIM jijJAsu kahe che ke tame kahyuM hatuM ke mati Adi jJAno kahIne tenAM bheda ane lakSaNa AgaLa (pachI) vistArapUrvaka kahIzuM'. to te kaho. (uttarakAra) kahevAya che ahIM. sUtram- matiH smRti: saMjJA cintA''bhinibodha ityanAntaram // 1-13 // artha- mati, smRti, saMjJA,cintA, Abhinibodha te paryAyavAcI zabdo che. For Personal & Private Use Only Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 tavAthadhigama sUtra adhyAya - 1 bhASyam- matijJAnaM smRtijJAnaM saMjJAjJAnaM cintAjJAnaM AbhinibodhikajJAnamityanarthAntaram // 13 // artha- matijJAna, smRtijJAna, saMjJAjJAna, cintAjJAna, AbhinibodhikajJAna te paryAyavAcI che [arthAta A zabdonA arthamAM koI bheda nathI]13 sUtram- tadindriyAnindriyanimittam // 1-14 // artha- te matijJAna Indriya nimittaka ane anindriya nimittaka che. bhASyam- tadetad-etanmatijJAnaM dvividhaM bhavati-indriyanimittamanindriyanimittaM ca / artha- te matijJAna be prakAre che. Indriyanimittaka matijJAna ane aniyinimittaka matijJAna. bhASyam- tatrendriyanimittaM sparzanAdInAM paJcAnAM sparzAdiSu paJcasveva svaviSayeSu, anindriyanimittaM manovRttiroghajJAnaM ca // 14 // artha- temAM Indriyanimittaka-te spardhAdi pAMceya Indriyono potapotAnA spardhAdi pAMceya viSayomAM pravRtta thavAthI thato bodha te Indriyanimittaka, aniyinimittaka-manovRtta ane odhajJAna che. I/14 sUtram- 3vapradeTApAyathAra - artha- avagraha-IhA-apAya-dhAraNA A cAra bheda matijJAnanA che. bhASyam- tadetanmatijJAnamubhayanimittamapyekazazcaturvidhaM bhavati, tadyathA-avagraha IhA apAyo dhAraNA ti. artha- Indriyanimittaka ane anindriyanimittaka matijJAnamAM pratyekanA cAra prakAra thAya che. te A pramANe- (1) avagraha (2) IhA (3) apAya ane (4) dhAraNA. bhASyam- tatrAvyaktaM yathAsvamindriyairviSayANAmAlocanAvadhAraNamavagrahaH, avagrahograho grhnnmaalocnmvdhaarnnmitynrthaantrm|| artha- temAM (avagrahamAM) potapotAnA viSayono Indriyo vaDe thato aspaSTa bodha (Alocana)-avadhAraNa te avagraha. avagraha, grahaNa, Alocana, avadhAraNa teparyAyavAcI zabdo) bhASyam- avagRhItam viSayArthaikadezAccheSAnugamanaM nizcayavizeSajijJAsA IhA, IhA UhA tarka: parIkSA vicAraNA jijJAsetyanarthAntaram / 1. jema velAo bIjI badhI jagyA choDIne uce navA vagere tarapha laMbAIne vadhe che. te moghama-muMgI jJAna zakti che. te ovajJAna jANavuM For Personal & Private Use Only Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-16 sabhAkhya-bhASAMtara artha- avagraha thayA pachI viSayarUpa padArthanA eka aMzathI bAkI rahelA aMzo tarapha javuM (vadhavuM) . athavA cokkasa nirNaya jANavAnI IcchA pha pravRtti te IhA. IhA, UhA, tarka, parIkSA, vicAraNA, jijJAsA te paryAyavAcI (zabdo) che. bhASyam- avagRhIte viSaye samyagasamyagiti guNadoSavicAraNAdhyavasAyApanodo'pAya:, apAyo'pagamaH apanodaH apavyAdhaH apetamapagatamapaviddhamapanuttamityanarthAntaram / artha- avagrahita thayelA viSayamAM (A) samyagu che ke asabhya ema guNadoSanI vicAraNA pUrvaka cittamAM karelo apanoda (e ja pramANe che ema nirNaya) te apAya. apAya, apagama, apanoda, apavyAdha, apeta, apagata, apaviddha, apanutta e paryAyavAcI che. bhASyam- dhAraNA pratipattiryathAsvaM matyavasthAnamavadhAraNaM ca, dhAraNA pratipattiravadhAraNamavasthAnaM nizcayo'vagama: avabodha ityanarthAntaram // 15 // artha- dhAraNA- grahaNa karelA potapotAnA viSayane nAza na thavA detA matimAM (buddhimAM) sthira karavuM ane yAda rAkhavuM te dhAraNA. dhAraNA, pratipratti (anAzI), avadhAraNa, avasthAna, nizcaya, avagama, avabodha e paryAyavAcI zabdo) che. 15 sUtram- bahubahuvidhakSiprA'nizritA'sandigdhadhruvANAM setarANAm // 1-16 // artha- bahu, bahuvidha, kSipra, anizcita (cihana vinA), asaMdigdha, dhruva A cha bheda pratipakSasahita (kula 12 bheda) avagrahAdikanA che. bhASyam- avagrahAdayazcatvAro matijJAnavibhAgA eSAM bahvAdInAmarthAnAM setarANAM bhavantyekazaH setarANAmiti sapratipakSANAmityarthaH / artha- potapotAnA virodhi prakAra sahita A bahuAdi arthonA = matijJAnanA avagrahAdi cAreya vibhAgo parvarte che. -jetaram eTale pratipakSasahita' ema jANavuM bhASyam- bahvavagRhNAti alpamavagRhNAti bahuvidhamavagRhNAti ekavidhamavagRhNAti kSipramavagRhNAti cireNAvagRhNAti anizritamavagRhNAti nizritamavagRhNAti saMdigdhamavagRhNAti asaMdigdhamavagRhNAti dhruvamavagRhNAti adhruvamavagRhNAti, ityevamIhAdInAmapi vidyAt // 16 // artha- bahu avagraha kare, alpa avagraha kare, bahu prakAre avagraha kare, eka prakAre avagraha kare, jhaDapI 1. dhAraNA traNa prakAre che. (1) avismRti dhAraNA- apAya thayA pachI aMtarmaharta sudhI emane ema upayoga te ja viSayano cAlu rahe che. vizruta thato nathI. (2) vAsanA dhAraNA- mayopazamarUpe saMkhyAtA asaMkhyAtA bhavasudhI rahe che te. (3) smRti dhAraNA- jAti smaraNaAdi rUpe pAchu yAda Ave che te. For Personal & Private Use Only Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tavAthadhigama sUtra adhyAya - 1 avagraha kare, lAMbAkALe avagraha kare, cihana (nizAnI) thI avagraha kare, cihana vinA avagraha kare, zaMkita avagraha kare, cokkasa avagraha kare, sthira (lAMbovakhata Take tevo) avagraha kare, asthira (lAMbovakhata na Take tevo) avagraha kare, A pramANe IhA AdinA paNa bhedo jANavA. 1dA sUTa- marthastha 2-17nA artha- matijJAnanA cAreya bhedo arthane = padArthane grahaNa karanArA thAya che. bhASyam- avagrahAdayo matijJAnavikalpA arthasya bhavanti // 17 // artha- avagrahAdi matijJAnanA bhedo arthanA (arthanA viSayamAM) thAya che. 1LA sUtram- vynyjnsyaavgrhH||1-18|| artha- vyaMjanano (to) avagraha ja thAya che. bhASyam- vyaJjanasyAvagraha eva bhavati, nehAdayaH, evaM dvividho'vagraho (dvaividhyaM) vyaJjanasya arthasya ca, IhAdayastvarthasyaiva // 18 // artha- vyaMjanano avagraha ja thAya che paNa IhAdi nathI hotA. e pramANe avagraha be prakAre (1) vyaMjanano avagraha ane (2) arthano avagraha. IhAdi to arthanA ja che. (vyaMjananA nathI) (Indriya sAthe padArthanuM joDANa te vyaMjana kahevAya.) II18aaaa sUtram- na cakSuranindriyAbhyAm // 1-19 / / artha- cahyuM ane mana vaDe vyaMjanAvagraha na thAya. bhASyam- cakSuSA noindriyeNa ca vyaJjanAvagraho na bhavati, caturbhirindriyaiH zeSairbhavatItyarthaH, evametanmatijJAnaM dvividhaM caturvidhaM aSTAviMzatividhaM aSTaSaSTyuttarazatavidhaM SaTtrizastrizatavidhaM ca bhavati artha- cakSu vaDe ane mana vaDe vyaMjanAvagraha nathI thato. bAkInI cAra Indriyo vaDe vyaMjanAvagraha thAya che. e pramANe A matijJAna be prakAre, cAra prakAre, aThyAvIsa prakAre, ekaso aDasaTha prakAre ane traNasone chatrIsa prakAre thAya che. 19tA. atikriya.prakAra () avAha (2) I bahabahuvivAdi Itara rahita) : 1. 2 prakAre Ijiya, anijiya. 4prakAre (1) avagraha (2) IhA (3) apAya ane (4) dhAraNA. 28prakAre-4 (Indriya)X5(vyarjanAvagrahAdi) = ra0+8 (2 InDiyaX4 arthAvagrahAdi = 8) = 28. 168- 2846 (bahubahuvidhAdi Itara rahita) = 168 334 - 284 para (bahubahuvidhAdi Itara sahita) = 336, 336 mAM 4 buddhinA (vainacikI, pariNAmikI, papAtikI, kAmaNIkI) umeratAM 340 paNa thaI zake: ApapAtikA, kArmIkI) For Personal & Private Use Only Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-20 sabhAkhya-bhASAMtara bhASyam- atrAha- gRhNImastAvanmatijJAnam / atha zrutajJAnaM kimiti atrocyteartha- ahIM jijJAsu kahe che ke matijJAna to kahyuM have zrutajJAna zuM che ? (uttarakAra) kahevAya che. sUtram- zrutaM matipUrva yanekadvAdazabhedam // 1-20 // artha- zrutajJAna atipUrvaka hoya che. te zrutajJAna be prakAre che. (1) aneka bhedavALu ane (2) bArabheda vALa. bhASyam- zrutajJAnaM matijJAnapUrvakaM bhavati, zrutamAptavacanamAgama upadeza aitihamAmnAyaH pravacanaM jinvcnmitynntrm| artha- zrutajJAna matipUrvaka thAya che. zrata, Asavacana, Agama, upadeza, aitiU (Ananti ti nihara = vRddhavacana = aitihAsika), AmnAya, pravacana, jinavacana A paryAyavAcI zabdo che. bhASyam- tadvividham aGgabAhyamaGgapraviSTaM ca, tatpunaranekavidhaM dvAdazavidhaM ca yathAsaGkhyam / aGgabAhyamanekavidham, tadyathA-sAmAyikaM caturviMzatistavo vandanaM pratikramaNaM kAyavyutsargaH pratyAkhyAnaM dazavaikAlikaM uttarAdhyAyAH dazA: kalpavyavahArau nishiithmRssibhaassitaaniityevmaadi| artha- te (zrutajJAna) be prakAre che (1) aMgabAhya ane (2) aMgapraviSTa. vaLI te anukrame-aneka prakAre ane bAraprakAre che. eTale aMgabAhya aneka prakAre ane aMgapraviSTa bAra prakAre che.) temAM aMgabAhya-aneka prakAre che. te A rIte- sAmAyika, cauvisatyo, vaMdana, pratikramaNa, kAyavyatsarga (kAusagga), paccakakhANa, dazavaikAlika, uttara adhyAyo (uttarAdhyayana), dazA, kalpa ane vyavahAra, nizItha, RSibhASita ItyAdi. bhASyam- aGgapraviSTaM dvAdazavidham, tadyathA-AcAra: sUtrakRtaM sthAnaM samavAya: vyAkhyAprajJaptiH jJAtadharmakathA upAsakAdhyayanadazA: antakRddazA: anuttaraupapAtikadazA: praznavyAkaraNaM vipAkasUtraM dRSTipAta iti // atrAha-matijJAnazrutajJAnayoH kaH prativizeSa iti ?, atrocyteartha- aMgapraviSTa bAra prakAre che. te A rIte AcArAMga, sUtrakRta, sthAna, samavAya, vyAkhyA prajJapti, jJAtadharmakathA, upAsakaadhyayanadazA, aMtakRtadazA, anuttaraupapAtikadazA, praznavyAkaraNa, vipAkasUtra, daSTivAda. ahIM jijJAsu prazna kare che ke matijJAna ane zrutajJAnamAM zo pharaka che ? (uttarakAra) kahevAya che. 1. sAmAyika e dvAdazAMgInuM mULa che. jethI aMgapraviSTa che. paraMtu bALa-madhyama ane budha jIvo mATe aMgabAhya tarIkenI vyavasthA paNa karI che. For Personal & Private Use Only . Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tavAthabhigama sUtra adhyAya - 1 bhASyam- utpannAvinaSTArthagrAhakaM sAmpratakAlaviSayaM matijJAnaM, zrutajJAnaM tu trikAlaviSayaM utpannavinaSTAnutpannArthagrAhakam iti / atrAha-gRhNImo matizrutayornAnAtvam, atha zrutajJAnasya dvividhamanekadvAdazavidhamiti kiMkRtaH prativizeSa iti ?, atrocyate- .. artha- utpanna thaI nAza na pAmyA hoya tevA padArthane grahaNa karanAra vartamAnakALa viSayaka jJAna te matijJAna che. zrutajJAna to traNeya kALanA viSayavALuM che. utpanna thayelA, nAza thayelA ke na utpanna thayelA (dareka) padArthane grahaNa karanAruM (jANanAruM) che. ahIM jijJAsuM kahe che ke matijJAna ane zrutajJAnanuM judApaNuM jANI lIdhuM (parantu) have zrutajJAnanA be prakAra (1) anekabheda ane (2) bArabheda. ema zA mATe pharaka che ? (uttarakAra) kahevAya che. bhASyam- vaktRvizeSAdvaividhyam, yadbhagavadbhiH sarvajJaiH sarvadarzibhiH paramarSibhirarhadbhiH tatsvAbhAvyAt paramazubhasya ca pravacanapratiSThApanaphalasya tIrthakaranAmakarmaNo'nubhAvAduktaM bhagavacchiSyairatizayavadbhiruttamAtizayavAgbuddhisaMpannairgaNadharairdRbdhaM tadaGgapraviSTam, gaNadharAnantaryAdibhistvatyantavizuddhAgamaiH paramaprakRSTavAGgatibuddhizaktibhirAcAryai: kAlasaMhananAyurdoSAdalpazaktInAM ziSyANAmanugrahAya yatproktaM tadaGgabAhyamiti / artha- vakatAvizeSekarIne zrutajJAnanA be prakAra kahyA che. sarvajJa sarvadarzI paramarSi arihaMta bhagavaMtoe tIrthaMkarapaNAnA svabhAvathI paramazubha ane tIrthasthApanAnA phaLa svarUpa tIrthaMkaranAmakarmanA prabhAvathI je kahyuM ane tene atizayavALA tathA uttama atizayavALI vANIvALA ane buddhizALI bhagavAnanA ziSyo gaNadharoe je guMtheluM te aMgapraviSTa che. gaNadhara bhagavaMto pachI thayelA atyanta vizuddha AgamanA jANanArA paramaprakRSTavANI-mati ane zaktidhArI AcAryoe kALa-saMghayaNa-AyuSyanA doSathI alpazakitavALA ziSyonA anugraha (upakAra) mATe je kahyuM te aMgabAhya. bhASyam- sarvajJapraNItatvAdAnantyAcca jJeyasya zrutajJAnaM matijJAnAnmahAviSayam, tasya ca mahAviSayatvAt tAMstAnanadhikRtya prakaraNasamAptyapekSamaGgopAGganAnAtvam / kiM cAnyatsukhagrahaNavijJAnApohaprayogArthaM c| artha- zrutajJAna sarvajJapraNIta hovAthI ane zeyanuM anantapaNuM hovAthI matijJAna karatAM mahAviSayavALuM (moTuM) che. teno (zrutajJAnano) bahoLo viSaya hovAthI te te padArtho (jIvAdine) AzrayI prakaraNa samAtinI apekSAe aMga-upAMga ema bhinna bhinna bheda pADyA che. vaLI bIjuM, (te ziSyo) sukhakarI (anAyAse) grahaNa karI zake, jANI zake, nirNaya karI zake ane upayoga karI zake, (aMga-anaMga praviSTano) te mATe (bhinna bhinna bheda pADyA che). bhASyam- anyathA hyanibaddhamaGgopAGgazaH samudraprataraNavaduradhyavaseyaM (sAnaM) syAt, etena pUrvANi vastUni prAbhRtAni prAbhRtaprAbhRtAni adhyayanAnyuddezAzca vyAkhyAtAH / For Personal & Private Use Only Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-22 sabhAkhya-bhASAMtara 17. artha- je aMgopAMganI racanA na hota to samudra taravAnI jema jJAna duHsAdhya (samajavuM muzkela) thAta. aMgopAMganA kAraNe pUrve, vastuo (pUrvano ja aMza), prArthAto (vastuthI alpa = TuMku te prAkRta) prAbhRta prAkRta (prAbhRta karatA paNa alpa), adhyayano (te prAbhRtaprAkRta karatA paNa alpa), uddezAo (te adhyayana karatA paNa alpa) tenuM vyAkhyAna thaI gayuM ema samajavuM. bhASyam- atrAha-matizrutayostulyaviSayatvaM vakSyati 'dravyeSvasarvaparyAyeSvi' ti, tasmAdekatvamevAstviti, atrocyteartha- ahIM praznakAra kahe che ke matijJAna ane zrutajJAnanuM viSayapaNuM sarakhuM che. ema sUtra-1-27 "kaLezvasarvapApu' mAM kahevAnA cho.. tethI baMne eka ja che? uttarakAra-kahevAya che. bhASyam- uktametat 'sAMpratakAlaviSayaM matijJAnaM zrutajJAnaM tu trikAlaviSayaM vizuddhataraM ce ti, kiM cAnyat-matijJAnamindriyAnindriyanimittamAtmano jJasvAbhAvyAtpAriNAmikam, zrutajJAnaM tu tatpUrvakamAptopadezAdbhavatIti // 20 // artha- pUrve kahyuM che ke matijJAna vartamAna viSayaka che. jyAre zrutajJAna to traNeya kALa viSayaka che ane vizuddhatara che. vaLI bIjuM... matijJAna Indriyanimittaka ane anindriya nimittaka che tathA AtmAno jJasvabhAva (jANavAno svabhAva) hovAthI pAriNAmikapaNe che. (jyAre) zrutajJAnato te pUrvaka (matipUrvaka) che ane AptapuruSanA upadeza (Adi) thI thAya che. rabA bhASyam- atrAha-uktaM zrutajJAnam, athAvadhijJAnaM kimiti?, atrocyteartha- ahIM jijJAsuM kahe che ke zrutajJAna (Ape) kahyuM. have avadhijJAna zuM che ? te kaho. uttarakArakahevAya che. sUtra-divithoDavadhi: 2-razA artha- avadhijJAna be prakAre che. bhASyam- bhavapratyayaH kSayopazamanimittazca // 21 // artha- bhavanimittaka ane kSayopazamanimittaka (ema be prakAre avadhijJAna che.) ArA sUtram- tatra bhavapratyayo nArakadevAnAm // 1-22 // artha- nAraka ane devone te be bhedamAMthI bhavanimittaka (avadhijJAna) hoya che. Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvAryAdhigama sUtra adhyAya - 1 bhASyam- nArakANAM devAnAM ca yathAsvaM bhavapratyayamavadhijJAnaM bhavati, bhavapratyayaM bhavahetukaM bhavanimittamityarthaH, teSAM hi bhavotpattireva tasya heturbhavati, pakSiNAmAkAzagamanavat, na zikSA na tapa rati pArarA artha- nAraka ane devone saMbhavapramANe (te te prakAranA bhava AzrayathI) bhavanimittaka avadhijJAna hoya che. bhavapratyaya eTale bhavahetuka athavA bhavanimittaka. te artha jANavo. pakSIonA AkAzagamananI mAphaka teonI (nAraka-devonI) te bhavamAM utpatti te ja teno hetu kahevAya che. (te avadhijJAna mATe) nathI zikSAnI jarUrata ke nathI tapanI jarUrata. /rarA sUtram- yathoktanimittaH SaDvikalpa: zeSANAm // 1-23 // artha- bAkInA (manuSyo tathA tiryaMco) ne kSayopazama nimittaka avadhijJAna che bhedavALuM che. bhASyam- yathoktanimittaH kSayopazamanimitta ityarthaH, tadetadavadhijJAnaM kSayopazamanimittaM SaDvidhaM bhvti| zeSANAmiti nArakadevebhya: zeSANAM tiryagyonijAnAM manuSyANAM ca, avadhijJAnAvaraNIyasya karmaNa: kSayopazamAbhyAM bhavati SaDvidham / artha- yathota nimitta eTale bhayopazama nimitta. e pramANe artha jANavo. te A kSayopazamanimittaka avadhijJAna cha prakAre thAya che. zephAma eTale nAraka deva vinA bAkInA tiryaMca yonie utpanna thayelA tiryaMco) ane manuSyo. temane avadhijJAnavaraNIya karmonA kSayopazamathI (avadhijJAna) thAya che. cha prakAra A rIte.. bhASyam- tadyathA, anAnugAmikaM AnugAmikaM hIyamAnakaM vardhamAnakaM anavasthitaM avasthitamiti, tatrAnAnugAmikaM yatra kSetre sthitasyotpannaM tataH pracyutasya pratipatati, prshnaadeshpurussjnyaanvt| artha- anAnugAmika (sAthe nahi AvavAvALuM), AnugAmika (sAthe AvavAvALuM), hIyamAnaka (ghaTatuM jatuM), vardhamAnaka (vadhatuM jatuM), anavasthita (asthira-vadhaghaTa thayA kare), avasthita (sthira-jeTaluM hoya teTaluM ja rahe). temAM anAnugAmika je kSetramAM rahe chate (avadhi) thayuM hoya te (kSetra) choDI bIje jAya to jatuM rahe arthAta nAza pAme. praznAdeza puruSanI mAphaka. (jema nimitta zAstranA jANakAra nimittano javAba amuka kSetrathI ja ApI zake tema amuka kSetramAM rahe chate ja avadhijJAna hoya.] bhASyam- AnugAmikaM yatra kvacidutpannaM kSetrAntaragatasyApi na pratipatati, bhAskaraprakAzavat ghttrktbhaavvcc| artha- AnugAmika-jyAM kayAMya (je koI) kSetramAM (avadhijJAna) utpanna thayuM hoya tyAMthI te kSetra choDI) bIje game tyAM jAya to paNa (avadhijJAna) nAza na pAme. For Personal & Private Use Only Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-23 sabhASya-bhASAMtara sUryaprakAzavat (athavA) ghaDAnA lAla raMganI mAphka. [ghaDAne game tyAM laI jAo paNa lAla raMga to sAthe ja rahe. tema AnugAmika kSAyopazamika avadhijJAna jANavuM. bhASyam- hIyamAnakaM asaMkhyeyeSu dvIpeSu samudreSu pRthivISu vimAneSu tiryagUrdhvamadho vA yadutpannaM kramazaH saMkSipyamANaM pratipatati A aGgulAsaMkhyeyabhAgAt, pratipatatyeva vA, paricchinnendhanopAdAnasaMtatyagnizikhAvat / 19 artha- hIyamAna (ghaTatuM jatuM) avadhijJAna- je avadhijJAna asaMkhya dvIpomAM, samudromAM, pRthvImAM, vimAnamAM ke tIThuM, uMcu, nIcuM, utpanna thayuM hoya te kramaza: ghaTatuM ghaTatuM (nAza pAme che... ane) aMgulanA asaMkhyAtamAM bhAga sudhI rahe athavA sAva nAza pAme che. jema satata-niraMtara lAkaDA nAMkhavAnuM taddana baMdha karyA pachI agninI zikhA (jvALA) bujhAI jAya che tema (avadhijJAna jatuM paNa rahe che.) bhASyam- vardhamAnakaM yadaGgulasyAsaMkhyeyabhAgAdiSUtpannaM vardhate A sarvalokAt, adharottarAraNinirmathanAsannopAttazuSkopacIyamAnAdhIyamAnendhanarAzyagnivat / artha- vardhamAnaka (vadhatuM jatuM avadhijJAna)- je aMgulanA asaMkhyAtamAM bhAga jeTaluM utpanna thayeluM hoya te (vadhatAM vadhatAM) saMpUrNa loka sudhI vadhe che. jema-eka upara, eka nIce ema be araNInA lAkaDA rAkhI paraspara ghasI-agni utpanna karIe ane te agnimAM bIjA sUkA lAkaDA nAMkhIe to agninI jvALAo vadhatI jAya. tema (A avadhijJAna jANavuM.) bhASyam- anavasthitaM hIyate vardhate ca vardhate hIyate ca pratipatati cotpadyate ceti punaH punruurmivt| artha- anavasthita (sthiratA vagaranuM, ghaDIkamAM vadhe-ghaDImAM ghaTe) ghaTe-vadhe, vadhe-ghaTe (ema thatAM) nAza pAme, pAchuM utpanna thAya te. jema samudramAM uchaLatA mojAM (taraMgo). bhASyam- avasthitaM yAvati kSetre utpannaM bhavati tato na pratipatatyA kevalaprApteH avatiSThete A bhavakSayAdvA jAtyantarasthAyi vA bhavati liGgavat // 23 // uktamavadhijJAnaM, manaHparyAyajJAnaM vkssyaamHartha- `avasthita (sthira rahevAvALuM)-(aMgulanA asaMkhyAtamAM bhAgathI mAMDIne sarvaloka sudhImAM) jeTalA kSetramAM (avadhijJAna) utpanna thayuM hoya teTalA (kSetrathI) paDe nahIM (arthAt nAza na pAme.) kevaLajJAnanI prApti sudhI sthira (eTaluM ja) rahe. athavA to bhavanI samApti sudhI rahe. athavA bIjA janmamAM paNa rahe. jema strI-puruSanuM cihna (bhavakSaya sudhI rahe tema.) rA avadhijJAna kahyuM.... have mana:paryavajJAna kahIzuM. 1. paramAdhi paNa Ano ja bheda che. paramAvadhi pAmyA pachI aMtamuhUrtamAM kevaLajJAna pAme. 2. chellA bhave janma dhAraNa karatA tIrthaMkara devane A jJAna hoya che. For Personal & Private Use Only Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ che ke tattvAdhigama sUra adhyAya - 1 sUtram- RjuvipulamatI mnHpryaayH||1-24|| artha- sajumati ane vipulamati ema be prakAre mana:paryAyajJAna che. bhASyam- manaHparyAyajJAnaM dvividhaM-RjumatimanaHparyAyajJAnaM vipulamatimanaHparyAyajJAnaM ca // 24 // atrAhako'nayoH prativizeSa iti ?, atrocyteartha- manaH paryAyazAna be prakAre che (1) Rjumati mana:paryAyajJAna ane (2) vipulamati mana:paryAyazAna. rakA jijJAsu prazna kare che baMne mAM zo pharaka che? uttarakAra-kahevAya che ahIM. sUtram- vizuddhyapratipAtAbhyAM tdvishessH||1-25|| artha- vizuddhi ane apratipAtathI te baMnemAM pharaka che. bhASyam- vizuddhikRtazcApratipAtakRtazcAnayoH prativizeSaH, tadyathARjumatimanaH paryAyAdvipulamatimanaH paryAyajJAnaM vizuddhataraM, kinycaanytartha- vizuddhikRta (janita) ane apratipAtakRta (janita). ema be rIte jUdApaNuM che. te A rIte, Rjumati mana:paryAyajJAna karatAM vipulamati mana:paryAyajJAna vizuddhatara che. vaLI bIjuM, bhASyam- Rjumatimana:paryAyajJAnaM pratipatatyapi bhUya:, vipulamati manaHparyAyajJAnaM tu na pratipatatIti // 25 // atrAha-athAvadhimanaHparyAyajJAnayoH kaH prativizeSa iti ?, atrocyteartha- Rjumati mana:paryAyajJAna cAlyuM paNa jAya. (paratu) vipulamati mana:paryAyajJAna to jatuM nathI (nAza nathI pAmatuM. kevaLajJAnanI prApti sudhI TakI rahe che.) rapA ahIM zaMkAkAra prazna kare che ke avadhijJAna ane mana:paryAyajJAnamAM zo pharaka che. (uttarakAra) - kahevAya che. sUtram- vishuddhikssetrsvaamivissyebhyo'vdhimnHpryaayyoH||1-26|| artha- vizuddhi-kSetra-svAmi ane viSayathI avadhi ane mana:paryAyajJAnamAM pharaka che. bhASyam- vizuddhikRtaH kSetrakRtaH svAmikRto viSayakRtazcAnayorvizeSo bhavatyavadhimanaHparyAyajJAnayoH, tdythaaartha- vizuddhikRta, kSetrakRta, svAmikRta ane viSayakRta (ne bArI) avadhijJAna ane mana:paryajJAna-e benuM jUdApaNuM che. te A rIte, 1. mana:paryava, mana:paryAya ane mana:paryaya e traNeya ekAryavAcI che. For Personal & Private Use Only Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASya-bhASAMtara sUtra-26 1 bhASyam- avadhijJAnAnmanaH paryAyajJAnaM vizuddhataram, yAvanti hi rUpINi dravyANyavadhijJAnI jA tAni mana: paryAyajJAnI vizuddhatarANi manogatAni jAnIte, kiJcAnyat artha- (vizuddhita) avadhijJAna karatAM mana: paryayajJAna vizuddhatara (vadhu spaSTa) che. (kAraNa) jeTalA rUpI dravyo (padArtho) avadhijJAnI jANe che. (juve che.) teTalA manogata paryAyone mana:paryAyajJAnI vizuddhatara spaSTapaNe jANe che. vaLI bIjuM... 21 bhASyam-kSetrakRtazcAnayoH prativizeSaH, avadhijJAnamaGgulasyAsaMkhyeyabhAgAdiSUtpannaM bhavatyAsarvalokAt, manaH paryAyajJAnaM tu manuSyakSetra eva bhavati nAnyakSetra iti / kiMcAnyat, artha- kSetrakRta baMneno phaka-avadhijJAna aMgulanA asaMkhyAtamAM bhAgamAM utpanna thaI yAvat sarvaloka sudhInuM hoya che. mana: paryAyajJAna to manuSya kSetramAM ja hoya, bIjA kSetramAM nathI hotuM. vaLI bIjuM... ja 3 bhASyam-"svAmikRtazcAnayoH prativizeSa iti, avadhijJAnaM saMyatasya asaMyatasya vA sarvagatiSu bhavati, manaHparyAyajJAnaM tu manuSya saMyatasyaiva bhavati, nAnyasya / kiMcAnyat, artha- svAmita e be mAM pharaka-avadhijJAna saMyatane (sAdhune) ke asaMyatane (sAdhu sivAyanAne) (dezaviratine paNa) sarvagatimAM hoya. mana:paryAyajJAna to saMyata manuSyane ja hoya che. bIjAne na hoya. vaLI bIjuM... 4 bhASyam- N viSayakRtazcAnayoH prativizeSaH, rUpidravyeSvasarvaparyAyeSvavadherviSayanibandho bhavati, tadanantabhAge manaH paryAyasyeti // artha- viSayakRta-e bemAM pharaka-avadhijJAnano viSayavyApAra rUpI dravyonA asarvaparyAyomAM hoya che. mana:paryAyajJAnano viSayavyApAra tenA (avadhijJAnanA) anaMtamA bhAge hoya che. bhASyam- atrAha-uktaM manaHparyAyajJAnam, atha kevalajJAnaM kimiti, atrocyate, kevalajJAnaM dazame'dhyAye vakSyate, mohakSayAd jJAnadarzanAvaraNAntarAyakSayAcca kevalamiti // 10- 1 // 26 // atrAha eSAM matijJAnAdInAM jJAnAnAM kaH kasya viSayanibandha iti, atrocyate artha- ahIM jijJAsu prazna kare che ke mana:paryAyajJAna kahyuM. have kevaLajJAna zuM che ? (uttarakAra) kahe che-kevaLajJAna dazamA adhyAyamAM kahevAze 'mohanIyakarmanA kSayathI ane jJAna-darzanAvaraNa-aMtarAyanA kSayathI kevaLajJAna prakaTe che. (thAya che)' // 26 // ahIM jijJAsuM prazna kare che ke uttarakAra-ahIM kahevAya che. A matijJAnAdi jJAnono viSaya-vyApAra kono-zo hoya che ? For Personal & Private Use Only Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvAdhigama sUtra adhyAya - 1 sUtram- matizrutayornibandhaH sarvadravyeSvasarvaparyAyeSu // 1-27 // artha- atijJAna ane zrutajJAnano vyApAra sarvadravyomAM (ane keTalAka paryAyomAM hoya che. bhASyam- matijJAnazrutajJAnayorviSayanibandho bhavati sarvadravyeSvasarvaparyAyeSu, tAbhyAM hi sarvANi dravyANi jAnIte, na tu sarvaiH paryAyaiH // 27 // artha- matijJAna ane zrutajJAnano viSayavyApAra sarvadravyomAM ane sarva keTalAka) paryAyomAM hoya che. te be vaDe (matiththata vaDe) sarvadravyo jANe che, paratuM sarvaparyA nahi. [sarva paryAyo pUrvaka sarvadravyo na jANI zake.] raNA sUtram- vizvavaye 2-28 artha- avadhijJAnano vyApAra rUpI dravyomAM hoya che. bhASyam- rUpiSveva dravyeSvavadhijJAnasya viSayanibandho bhavati asarvaparyAyeSu, suvizuddhenApyavadhijJAnena rUpINyeva dravyANyavadhijJAnI jAnIte, tAnyapi na sarvaiH paryAyairiti // 28 // artha- avadhijJAnano viSaya-vyApAra rUpI dravyomAM ja ane keTalAka paryAyomAM hoya che. atyaMta vizuddha avadhijJAna vaDe (paNa) rUpI dravyo ja avadhijJAnI jANe ane te (rUpI dravyo) paNa sarvaparyAya sahita na jANe. rA. sUtram- tadanantabhAge manaHparyAyasya // 1-29 / / artha- mana:paryAyajJAnano (viSaya vyApAra) avadhijJAna karatA anaMtamA bhAgamAM hoya che. bhASyam- yAni rUpINi dravyANyavadhijJAnI jAnIte tato'nantabhAge manaHparyAyasya viSayanibandho bhavati, avadhijJAnaviSayasyAnantabhAgaM manaHparyAyajJAnI jAnIte, rUpidravyANi manorahasyavicAragatAni ca mAnuSakSetraparyApannAni vizuddhatarANi ceti // 29 // artha- je rUpi dravyo avadhijJAnI jANe che tenA karatAM anantama bhAgamAM mana:paryAyajJAnano viSaya vyApAra hoya che. avadhijJAnanA viSayanA anantamA bhAgane mana:paryAyajJAnI jANe che. temaja manuSyalokamAM rahela apragaTa mananA vicArane pAmelA rUpI dravyone ghaNAM ja spaSTa jANe che. aralA sUtram- sarvadravyaparyAyeSu kevalasya // 1-30 // artha-kevaLajJAnano viSayavyApAra sarvadravyomAM ane sarvaparyAyomAM hoya che. For Personal & Private Use Only Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUca-31 bhASyam - sarvadravyeSu sarvaparyAyeSu ca kevalajJAnasya viSayanibandho bhavati, taddhi sarvabhAvagrAhakaM saMbhinnalokAlokaviSayaM, nAtaH paraM jJAnamasti, na ca kevalajJAnaviSayAtparaM kiMcidanyajjJeyamasti / artha- sarvadravyomAM ane sarvaparyAyomAM kevaLajJAnano viSaya vyApAra hoya che. te kharekhara ! sarvapadArtho jANanAra che, saMpUrNa lokAlokarUpa viSayavALuM che. AnAthI (kevaLajJAnathI) zreSThajJAna koI paNa nathI. ane kevaLajJAnanA viSayathI bIjuM koI paNa jJeya bAkI rahetuM nathI. sabhASya-bhASAMtara bhASyam- kevalaM paripUrNaM samagramasAdhAraNaM nirapekSaM vizuddhaM sarvabhAvajJApakaM lokAlokaviSayamanantaparyAyamityarthaH // 30 // artha- kevaLa' eTale paripUrNa (saMpUrNa), samagra, asAdhAraNa, nirapekSa, vizuddha, sarvabhAvojANanAra, lokAlokanA viSayavALuM, anantaparyAyovALuM-e pramANe artha jANavo. IIaa 23 bhASyam- atrAha-eSAM matijJAnAdInAM yugapadekasmin jIve kati bhavantIti, atrocyteartha- ahIM jijJAsu prazna kare che ke- A matijJAnAdimAMnAM eka sAthe eka jIvamAM keTalA (jJAna) hoya che. (uttarakAra) kahevAya che ahIM, sUtram - ekAdIni bhAjyAni yugapadekasminnAcaturbhyaH // 1- 31 // artha- eka jIvamAM ekathI mAMDI cAra sudhInA jJAno ghaTI zake. bhASyam - eSAM matyAdInAM jJAnAnAmAdita ekAdIni bhAjyAni yugapadekasmin jIve AcaturbhyaH, kasmiMzcijjIve matyAdInAmekaM bhavati, kasmiMzcijjIve dve bhavataH, kasmiMzcittrINi bhavanti, kasmiMzciciccatvAri bhavanti / artha- A matiAdi jJAnomAMthI pahelA ekathI (matithI) mAMDI cAra sudhInA jJAno eka sAthe eka jIvamAM ghaTI zake. te A rIte, koIka jIvamAM matijJAnaAdi (pAMcamAM) nuM eka jJAna hoya, koIka jIvamAM be jJAna hoya, koIka jIvamAM traNa jJAna hoya, koIka jIvamAM cAra jJAna hoya. ra 1. kevaLa-eTale ekaluM-eTale ke kevaLajJAna vakhate bIjA jJAna nathI hotA. paripUrNa-jyAre utpanna thAya tyAre ekI sAthe saMpUrNa ja utpanna thAya che. thoDuM thoDuM vadhatuM vadhatuM utpanna thatuM nathI. samagra-tamAma jJeyone jANe che. asadhAraNa-AvuM zAna jagatamAM bIjuM ekeya nathI. nirapekSa-svayaMprakAzIhovAthI sheja paNa bIcha madadanI tene apekSA rahetI nathI. vizuddha-tene ekapaNa karmaparamANuM-jJAnavaraNIya karmo AvarI zakatA nathI. kemake tamAmano kSaya thayA pachI ja te utpanna thAya che. sarvabhAva jJApaka-jagI sarvaskula ane sUkSmathI ye sUkSma hakIkata jaNAvavAnuM sAmarthya hoya to te kevaLajJAnamAM ja che. jo ke badhA padArtho kevaLajJAnIthI zabdo mAraphta bolIne jaNAvI zakAtA nathI. paraMtu jo te bolI zakAya to kevaLajJAnI badhA bhAvo jaNAvI zake. lokAloka viSayaka-kevaLajJAnI mAtra lokane ja jANe che ema nahiM, paraMtu aloka paNa tenA viSaya maryAdAnI bahAra nathI. je lokane jANe to aloka bAda thaI jAya, paraMtu tema paNa nathI. anaMta paryAya-jJeya anaMta hovAthI kevaLajJAnanA paryAyopaNa ananta che. 2. eka jJAna hoya to matijJAna athavA kevaLajJAna, be hoya to matijJAna ane zrutajJAna, traNa jJAna hoya to matizAna, zrutajJAna ane avadhijJAna athavA matijJAna, zrutajJAna ane manaHparyavajJAna, cArajJAna hoya to matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna ane manaHparyavajJAna. For Personal & Private Use Only Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 tavAthiidhagama sUtra adhyAya - 1 bhASyam- zrutajJAnasya tu matijJAnena niyataH sahabhAvastatpUrvakatvAt, yasya zrutajJAnaMtasya niyataM matijJAnaM, yasya tu matijJAnaM tasya zrutajJAnaM syAdvA na veti // atrAha-atha kevalajJAnasya pUrvairmatijJAnAdibhiH sidamAvo pati?, netyuSya artha- zrutajJAnano matijJAna sAthe niyata sahabhAva hoya ja. kemake matijJAna pUrvaka ja zrutajJAna hoya che. jene zrutajJAna hoya tene cokkasa matijJAna hoya. jene matijJAna hoya tene zrutajJAna hoya ke na paNa hoya. ahIM zaMkAkAra kahe che ke-zuM matijJAnAdinI sAthe kevaLajJAna avazya hoya ja ke nahi ? (uttarakAra)- kahevAya che ahI... bhASyam- kecidAcAryA vyAcakSate-nAbhAvaH, kiM tu tadabhibhUtatvAdakiMcitkarANi bhavanti indriyavat, yathA vA vyabhre nabhasi Aditya udite bhUritejasi bhUritejastvAdAdityenAbhibhUtAnyanyatejAMsi jvalanamaNicandranakSatraprabhRtIni prakAzanaM pratyakicitkarANi bhavanti tadvaditi / artha- keTalAka AcAryo kahe che ke (bIjA jJAna sAthe kevaLajJAnano) abhAva nathI hoto. paraMtu te (matijJAnAdi cAra) haprabhAvavALA thavAthI IndriyanI jema nakAmA thaI jAya che. athavA jema khullA vAdaLa vinAnA AkAzamAM sUrya uge chate ghaNuM teja hovAthI hatnabhAvI (dabAI gayelA) bIjA tejo-agni, maNI, candra, nakSatra vagere prakAzI zakatA nathI. tema bIjA jJAno paNa jANavA. bhASyam- kecidapyAhuH-apAyasavyatayA matijJAnaM, tatpUrvakaM zrutajJAnam, avadhijJAnamanaHparyAyajJAne ca rUpidravyaviSaye, tasmAnnaitAni kevalinaH santIti / artha- vaLI keTalAka kahe che- apAya ane sadavyatAthI matijJAna hoya che. zrutajJAna te matipUrvakanuM hoya che. avadhijJAna ane mana:paryAyajJAna rUpI dravyomAM pravartanAruM che. tethI A cAre ya jJAna kevalIbhagavaMtane nathI hotA. bhASyam- kiMcAnyat-matijJAnAdiSu caturSa paryAyeNopayogo bhavati, na yugapata, saMbhinnajJAnadarzanasya tu bhagavataH kevalino yugapatsarvabhAvagrAhake nirapekSe kevalajJAne kevaladarzane cAnusamayamupayogo bhvti| kiNcaanytartha- vaLI bIjuM, matijJAnAdi cAre jJAnano upayoga kramasara thAya che. eka sAthe nathI thato. parantu saMpUrNa jJAna-darzanavALA kevaLI bhagavaMtone to eka sAthe sarvabhAvone grahaNa karanAra, anyanI apekSA vinAnA kevaLajJAna ane kevaLadarzanamAM anusamaya upayoga hoya che (arthAtu prathama samaye jJAna ane bIjA samaye darzana ema niraMtara upayoga hoya che.) vaLI bIjuM.. bhASyam- kSayopazamajAni catvAri jJAnAni pUrvANi, kSayAdeva kevalaM, tasmAnna kevalinaH zeSANi jJAnani nIti rizA For Personal & Private Use Only Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUra-33 sabhAkhya-bhASAMtara artha. pahelAnA cAre ya jJAno mAyopazamathI utpanna thanAra che. jyAre kevaLajJAna to tadAvaraNa karmanA kSayathI ja (utpanna thanAruM che.) tethI kevalI bhagavaMtone zeSa 4 jJAna na hoya...35 sUtram- matizrutAvadhayo viparyayazca // 1-32 // artha-pati-yuta-avadhi jJAnarUpa che ane viparIta (ajJAna) paNa hoya che. bhASyam- matijJAnaM zrutajJAnamavadhijJAnamiti, viparyayazca bhavatyajJAnaM cetyarthaH, jnyaanvipryyo'jnyaanmiti| atrAha-tadeva jJAnaM tadevAjJAnamiti, nanu chAyA''tapavacchItoSNavacca tadatyantaviruddhamiti, atrocyate, artha- matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna (jJAnarUpa che) ane viparIta paNa hoya che. eTale ke ajJAnarUpa paNa che. jJAnano viparyaya eTale ajJAna. ahIM zaMkAkAra kahe che ke te ja jJAna (ane) te ja ajJAna. te to kharekhara! chAMyaDo ane taDakAnI jema tathA ThaMDu ane garamanI jema atyaMta viparIta che. (uttarakAra) kahevAya che ahIM... bhASyam- mithyAdarzanaparigrahAdviparItagrAhakatvameteSAM, tasmAdajJAnAni bhavanti, tadyathA-matyajJAnaM zrutAjJAnaM vibhaGgajJAnamiti, avadhiviparIto vibhaGga ityucyate / / artha- mithyAdarzanathI joDAyelA hovAthI e jJAno viparIta jaNAvanAra che. tethI te ajJAna che. te A rIte, matiajJAna, dhRta ajJAna, vijJAna. viparIta avadhine "vibhA' kahevAya che. bhASyam- atrAha-uktaM bhavatA samyagdarzanaparigRhItaM matyAdijJAnaM bhavati, anyathA'jJAnameveti, mithyAdRSTayo'pi ca bhavyAzcAbhavyAzcendriyanimittAnaviparItAn sparzAdInupalabhante upadizanti ca sparza sparza iti rasaM rasa iti, evaM zeSAn, tatkathametaditi, atrocyate, teSAM hi viparItametadbhavati // 32 // artha- ahIM zaMkAkAra kahe che ke tamo e pharamAvyuM che ke je mati-AdithI joDAyeluM te jJAna che. nahIMtara (viparIta hoya to) ajJAna ja che. paraMtu bhavi ke abhavi mithyAdaSTio IndriyonI madadathI sparzAdi viSayone yathAvasthita (je rIte rahyA hoya te rIte) jANe che. sparzane sparza tarIke, rasane rasa tarIke te pramANe bIjA viSayone paNa (te ja rIte jANe che | kahe che) to pachI Ape kahyuM (te ajJAna) zI rIte ? (uttarakAra)- ahIM kahevAya che. kharekhara ! teonuM e (jJAna) viparIta che. pa3rA sUtram- sadasatoravizeSAdyadRcchopalabdherunmattavat // 1-33 // artha- vAstavika ane avAstavika (satyAsatya)no pharakana samajI zakatA hovAthI gAMDAnI unmattanI) mAphaka marajI pramANe jJAna kare che. (mATe te ajJAna che.) For Personal & Private Use Only Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigama sUtra bhASyam- yathonmattaH karmodayAdupahatendriyamatirviparItagrAhI bhavati, so'zvaM gaurityadhyavasyati gAM cAzva iti STaM suvarNamiti suvarNaM loSTa iti loSTaM ca loSTa iti suvarNaM suvarNamiti, tasyaivamavizeSeNa loSTaM suvarNaM suvarNaM loSTamiti viparItamadhyavasyato niyatamajJAnameva bhavati, tadvanmithyAdarzanopahatendriyamatermatizrutAvadhayo'pyajJAnaM bhavanti // 33 // 26 artha- jema gAMDo mANasa karmonA udayathI Indriyo ane mana uparhata thavAthI kharI vastusthiti nathI jANI zakato. te ghoDA ne gAya kahe che, gAyane ghoDo kahe che. DhephAne (patharAne) sonuM kahe che, sonAne DhekuM. tathA DhephAne Dheku ane sonAne sonuM epramANe (paNa) kahe che. vaLI tene ja (sonA ane DhephAmAM) pharaka nathI (ema mAnI) Dhephu e sonuM ane sonuM e Dhephu e pramANe viparIta kaheto hovAthI cokkasa ajJAna ja che. te pramANe mithyAdarzanakarmathI Indriya ane buddhi (mana) uparhata (gaNAyela) hoya tenA mati-zruta-avadhi ajJAna ja hoya che. III mASyam- 3 jJAna, cAritra navame'dhyAye vaDhyAmaH, pramANe voDaeN, nayAna vakSyAma:, tadyAartha- jJAna kahyuM, cAritra navamA adhyAyamAM kahIzuM ane baMne pramANo (paNa) kahyA. (have) nayo kahIzuM. te A rIte, sUtram - naigamasaMgrahavyavahArarjusUtrazabdAnayAH / / 1-34 // artha- naigama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra ane zabda A nayo che. adhyAya - 1 bhASyam - naigamaH saMgraho vyavahAra RjusUtraH zabda ityete paJca nayA bhavanti // 34|| ttrartha- naigama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra, zabda e pramANe pAMca nayo che. II34 // temAM sUtram- AdyazandrI ditrimevau / / ? - rU|| artha- pahelA nayanA (naigamanayanA) ane zabdanayanA anukrame be ane traNa bheda che. (naigamanA be ane zabdanA traNa bheda.) bhASyam- Adya iti sUtrakramaprAmANyAnnaigamamAha, sa dvibhedo- dezaparikSepI sarvaparikSepI ceti, zabdastribhedaH-sAmprataH samabhirUDha evambhUta iti / artha- Adya eTale sUtrakarma anusAra naigama kahe che. te (naigama) be bhedavALo che (1) dezaparikSepI ane(2) sarvaparikSepI-zabdanaya traNa bhedavALo che (1) sAmprata (2) samabhirUDha ane (3) evaMbhUta. For Personal & Private Use Only Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-35 mAdhyam- atrAjJa-meiSAM takSaLamiti ? annonyate artha- ahIM jijJAsu pUche che ke A (nayo) nuM lakSaNa zuM che ? (uttarakAra) kahevAya che ahIM... sabhASya-bhASAMtara bhASyam - nigameSu ye'bhihitAH zabdAsteSAmarthaH zabdArthaparijJAnaM ca dezasamagragrAhI naigamaH / artha- dezamAM je zabdo vaparAya che te zabdo, tenA artho ane zabdArthanuM parijJAna ('ghaTa' e zabda, te nAmano padArtha e artha ane te padArthanuM jANapaNuM te parijJAna) te naigamanaya. te (nagama) dezagrAhI (sAmAnyagrAhI) ane samagragrAhI (vizeSagrAhI) che. bhASyam - arthAnAM sarvaikadezasaMgrahaNaM saGgrahaH / artha- padArthonA sarvadeza (vibhAga) ke eka deza (vibhAga) nuM grahaNa karavuM te saMgrahanaya (sarvadeza = sAmAnya ane ekadeza = vizeSa-Ano saMgraha je zabdothI jaNAya te saMgrahanaya.) bhASyam- laukikasama upacAraprAyo vistRtArtho vyavahAraH / / artha- laukika jevo aupacArika (AropanI bahulatAvALo = eka gAmathI bIje gAma mANasa jAya che. paraMtu upacArathI kahevAya che ke A rasto amuka gAma jAya che. vistArArthano (ghaNAM jJeyavALAno) bodhaka te vyavahAra naya.) (vyavahAranaya pRthakkaraNanI pradhAnatAvALo che.) bhASyam- satAM sAmpratAnAmarthAnAmabhidhAnaparijJAnamRjusUtraH / artha- vartamAnanA vidyamAna padArthonuM kathana ane jJAna te RjusUtranaya. 27 bhASyam - yathArthAbhidhAnaM zabdaH // artha- yathArtha padArthanuM kathana (jevo padArtha tevuM nAma te) zabdanaya. bhASyam- nAmAdiSu prasiddhapUrvAcchabdAdarthe pratyayaH sAmprataH / artha- je koI padArtha mATeno zabda nAmAdi nikSepA vakhate prasiddha hoya te ja zabdathI mAtra bhAva vagere koI paNa eka nikSepe rahelA padArthanuM jJAna sAmprata zabdanaya karI zake che. (je zabda vAcya mATe pUrve prasiddha hoya te ja zabdathI mAtra bhAva vagere batAvanAra padArthanuM jJAna te sAmprata zabdanaya. -sArAMza e ke A naya paryAyabheda svIkAre che. paNa lIMga, vacana, kALa e bheda svIkArato nathI.) bhASyam- satsvartheSvasaGkramaH samabhirUDhaH / / artha- padArtha vidyamAna hote chate eka zabda bIjA zabdamAM saMkrama na kare. enuM je jJAna te samabhirUDha naya [jemake, 'rAjA ane nRpa baMne zabdo eka padArtha nathI.' ema A naya kahe che. rAjA ane nRpanuM For Personal & Private Use Only Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigama sUtra saMkrama samabhinaya nathI karato. sArAMza e ke samabhirUDha naya potAnA vyutpattisiddha artha sivAya bIjA paryAya zabdathI e padArthanuM jJAna na pravartAve. arthAt samabhitanaya vyutpattisiddha artha mAne che.] 28 bhASyam - vyaJjanArthayorevambhUta iti // artha- zabda pramANe padArthano upayoga cAlato hoya (arthAt vAcya ane vAcaka baMdhabesto hoya). tevuM je jJAna te evambhuta naya. [vizeSakriyAvAn padArtha mATe vaparAyelA zabdanuM jJAna evambhuta naya karAve che. jemake sAdhanA karato hoya te sAdhu.] adhyAya - 1 bhASyam- atrAha- uddiSTA bhavatA naigamAdayo nayAH, tannayA iti kaH padArtha iti, atrocyate - nayAH prApakAH kArakAHsAdhakA nirvartakA nirbhAsakA upalambhakA vyaJjakA ityanarthAntaram / artha- ahIM jijJAsu pUche che ke ApazrIe naigamAdinayo kahyA... te nayo e zo padArtha che... ? (arthAt teno artha zo... ?) (uttarakAra)- kahevAya che ahIM nayo, prApako, kArako, sAdhako, nirvartako, nibhraMsako, upalabhbhako, vyaMjako e paryAyavAcI che (ekArthavAcI che.) bhASyam- jIvAdIn padArthAnnayanti prApnuvanti kArayanti sAdhayanti nirvartayanti nirbhAsayanti upalambhayanti vyaJjayantIti nayAH // artha- jIvAdipadArthone dore (laI jAya), prApta karAve, sadhAve, utpanna kare, bhAsa karAve (vastunA aMzanuM jJAna karAve) oLakhAve (sUkSmatA pUrvaka bodha karAve), prakaTa karAve te nayo jANavA. bhASyam - atrAha - kimete tantrAntarIyA vAdina AhosvitsvataMtrA eva codakapakSagrAhiNo matabhedena vipradhAvitA iti, atrocyate, naite tantrAntarIyA nApi svatantrA matibhedena vipradhAvitAH, jJeyasya tvarthasyAdhyavasAyAntarANyetAni / artha- ahIM zaMkAkAra kahe che ke-zuM A nayo (e) anya darzanavALA evA vAdIo che ? ke buddhibhede karI svataMtrarIte pravartelA praznakAronA prazno che ? (uttarakAra)-kahevAya che ahIM- A (nayo) nathI paradarzanakAro- ke nathI svataMtra rIte buddhibhede karI pravartelA pakSo. parantu jANavA yogya padArtha vizenA jJAnanA jUdA jUdA pariNAmo = bhedo che (adhyavasAyAntarANi = vijJAnamevAH). bhASyam- tadyathA-ghaTa ityukte yo'sau ceSTAbhirnirvRtta UrdhvakuNDalauSThAMyatavRtagrIvo'dhastAtparimaNDalo jalAdInAmAharaNadhAraNasamartha uttaraguNanirvartanAnirvRtto dravyavizeSaH, tasminnekasmin vizeSavati tajjAtIyeSu vA sarveSvavizeSAtparijJAnaM naigamanayaH // artha- te A rIte, 'ghaTa' e pramANe kahe chate- je A prakAranI paddhati (ceSTA) thI banAvelo, uMco For Personal & Private Use Only Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUra-35 sabhAkhya-bhASAMtara 29 ane goLakAnAvALI lAMbI ane goLa DokavALo, nIcethI paNa goLa, pANI vagere lAvavA tathA bharI rAkhavAmAM upayogI (te ghaTa.) uttaraguNa eTale pakAvavA-raMgavA vagere pAchaLanI banAvaTathI taiyAra thayelo evo amuka prakArano je padArthavizeSa te (ghaTa). te viziSTa evA eka padArthamAM athavA tenI jAtanA bIjA dareka padArthomAM eka jAtanuM pheraphAra vinAnuM-A ghaTa che evuM) sAmAnyajJAna thAya che. te naigamanaya. bhASyam- ekasmin vA bahuSu nAmAdivizeSiteSu sAmpratAtItAnAgateSu ghaTeSu saMpratyayaH saMgrahaH / artha- nAma-sthApanAdi vaDe samajavAmAM AvelA vartamAnakALa-bhUtakALa ke bhaviSyakALa sambandhI eka ke aneka ghaDAomAM (amuka jAtanuM) je sAmAnyajJAna-te saMgrahanaya. bhASyam- teSveva laukikaparIkSaka grAhyeSUpacAragamyeSu yathA sthUlArtheSu saMpratyayo vyavahAraH / artha- temAMnA ja [saMgrahanake saMgrahita karelA temAMnA ja padArtho] lokamAM prasiddha vicArako (parIkSako) vaDe grAhya athavA to upacAra yogya sthUla arthone anusAre viziSTa jJAna te vyavahAra bhASyam- teSveva satsu sAmprateSu sampratyayaH RjusuutrH| artha- temAMnA ja [vyavahAranaye grahaNa karavA padArthamAMnA ja padArtho] vartamAnakALamAM vidyamAna (padArtha) nuM jJAna te RjusUtranaya. bhASyam- teSveva sAmprateSu nAmAdInAmanyatamagrAhiSu prasiddhapUrvakeSu ghaTeSu saMpratyaya: sAmprataH shbdH| artha- temAMnA ja [DhajusUve svIkArelA padArthomAMnA ja padArtho] je cAreya nipAthI nizcita karAyelA hoya temAMnA koI paNa nikSepAne grahaNa karanAra amuka amuka ghaDAnA viSayamAM pUrva saMketita (zabda ane arthanA saMketavALA) je amuka eka prakAranuM jJAna thAya che. te sAmprata zabdanaya. bhASyam- teSAmeva sAmpratAnAmadhyavasAyAsaMkramo vitarkadhyAnavat samabhirUDhaH / artha- temAMnA ja (sAmprata zabdanaye svIkArelA padArthomAMnA ja padArtho saMbaMdhI) vartamAnakALanAja padArthanuM paNa vitarkadhyAnanI mAphaka (bIjA paryAyavALA arthamAM) saMkrama na thavA de tevuM jJAna te samabhiruDhanaya. bhASyam- teSAmeva vyaJjanArthayoranyo'nyApekSArthagrAhitvamevambhUta iti // artha- temAMnA ja [samabhirudana grahaNa karelA padArthamAMnA ja padArtho je ekabIjAmAM saMkrama na thavA de te padArtho] zabda ane padArthanI parasparanI apekSApUrvaka ja te ghaDA-padArthanuM je amuka eka prakAranuM 1. vitarkabAnava- je ke suphaladhyAnanA pahelA bhedamAM paNa vitarkazabda che. paraMtu te vitarka ahIM levAno nathI. kAraNake te saMkrama che. paNa je bIjo bheda je saMma nathI te "vitarkabAnavat' ahIM levu. For Personal & Private Use Only Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvAdhigama sUtra adhyAya - 1 jJAna thAya che te evabhUtanaya.' bhASyam- atrAha-evamidAnImekasminnarthe'dhyavasAyanAnAtvAt nanu vipratipattiprasaGga iti, atrocyate, artha- zaMkAkAra ahIM kahe che ke (ApazrIe kahyuM) e pramANe eka ja padArthamAM jUdI jUdI ghaNI jAtanI * vicAraNA hovAthI vivAda (gerasamaja) ubhA thavAno prasaMga banaze. (uttarakAra)-ahIM kahevAya che. bhASyam- yathA sarvamekaM sadavizeSAt, sarvaM dvitvaM jIvAjIvAtmakatvAt, sarvaM tritvaM dravyaguNaparyAyAvarodhAt, sarvaM catuSTvaM caturdarzanaviSayAvarodhAt, sarvaM paJcatvamastikAyAvarodhAt, sarvaM SaTtvaM SaDvyAvarodhAditi, yathaitA na vipratipattayaH atha cAdhyavasAyasthAnAntarANyetAni, tannayavAdA iti| artha- jemake, sarva padArtho sAmAnyathI sata rUpe eka che (viroSatA na hovAthI). sarve padArtho jIva-ava ema (vivakSA hovAthI) be rUpe che (sarvapadArthono bemAM samAveza thaI jAya che.) sarve padArtho dravyaguNaparyAyanI apekSAe traNa che. sarve padArtho cAra darzana (cakSudarzanAdi) nA viSayanI apekSAe cAra che. sarvepadArtho paMcAstikAyanI apekSAe pAMca che. sarva padArtho paddhavyanI apekSAe cha che. jema AmAM gerasamaja (vivAda) nathI thatI. mAtra jUdI jUdI vicAraNA (apekSAo) che. tema te pramANe nayavAdo paNa che. bhASyam- kiMcAnyat, yathA matijJAnAdibhiH paJcabhirjAnairdharmAdInAmastikAyAnAmanyatamo'rthaH pRthak pRthagupalabhyate paryAyavizuddhivizeSAdutkarSeNa, na ca tA vipratipattayaH, tdvnnyvaadaaH| artha- vaLI, jema matijJAnAdi pAMceya jJAno vaDe dharmAstikAyAdi koI eka padArtha jUdI jUdI rIte jANI zakAya che. vaLI paryAyavizuddhinI vizeSatAthI ghaNI sArI rIte jANI zakAya che. temAM gerasamaja nathI ubhI thatI. tema nayavAdo paNa che. bhASyam- yathA vA pratyakSAnumAnopamAnAptavacanaiH pramANaireko'rthaH pramIyate svaviSayaniyamAt na ca tA vipratipattayo bhavanti, tadvannayavAdA iti / artha- athavA, jema-ekaja padArtha potapotAnA viSayanI maryAdAnusAra pratyakSa, anumAna, upamAna, Amavacana, (vagere jUdA jUdA) pramANa vaDe jANI zakAya che ane te vivAdarUpa (gerasamaja kAraka) nathI. tema nayavAdo paNa jANavA. bhASyam- Aha ca-naigamazabdArthAnAmekAnekArthanayagamApekSaH / dezasamagragrAhI vyavahArI naigamo jJeyaH / / artha- jUdA jUdA dezamAM vaparAyela zabdo ane arthonA eka (vizeSarUpa) ane aneka (sAmAnyarUpa) ne prakAzana karavArUpa prakAranI apekSAvALo vyavahAra karanAra dezagrAhI ane samagragAhI (ema be 1. athaMkiyA yukta hoya tevA jJAnane evabhUtanaya kahe che. vicAronI sUkSmatAnI parAkASThA A nayamAM che. For Personal & Private Use Only Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-35 sabhAkhya-bhASAMtara prakAre) naigamanaya jANavo. bhASyam- yat saMgRhItavacanaMsAmAnye dezato'tha ca vishesse| tatsaMgrahanayaniyataM jJAnaM vidyAtrayavidhijJaH / / artha- nayabhedane jANanAra (vyakti) je sAmAnyamAM, sAmAnya vizeSamAM ke vizeSamAM saMgraha karela vacanarUpa jJAnane saMgrahanayamAM niyata jANe. bhASyam- samudAyavyaktyAkRtisattAsaMjJAdinizcayApekSam / lokopacAraniyataM vyavahAraM vistRtaM vidyAtrA artha- samudAya, vyakti, AkRti, sattA (sAmAnya), saMjJA (nAma-sthApanAdi) vagerenA nizcayanI apekSAvALo ane lokopacArathI niSpanna te vyavahAranayane jANavo. bhASyam- sAmprataviSayagrAhakamRjusUtranayaM samAsato vidyAt / vidyAdyathArthazabdaM vizeSitapadaM tu shbdnym||4|| artha- TUMkANamAM-vartamAnakALanA padArthane (yane) grahaNa karanAra te RjusUvanaya jANavo. vizeSita jJAna che jenAthI evA arthane anusAra zabdavALA zabdanayane jANavo. bhASyam- atrAha-atha jIvo nojIva: ajIvo no'jIva ityAkArite kena nayena ko'rthaH pratIyata rUti, artha- jijJAsu ahIM pUche ke- have jIva, noiva, ajIva, noajIva epramANe kahe chate-kayA naya vaDe-zo artha jaNAya che? bhASyam- atrocyate / jIva ityAkArite naigamadezasaMgrahavyavahArarjusUtrasAmpratasamabhirUdvaiH paJcasvapi gatiSvanyatamo jIva iti pratIyate, kasmAt ?, ete hi nayA jIvaM pratyaupazamikAdiyuktabhAvagrAhiNaH, nojIva ityajIvadravyaM jIvasya vA dezapradezau, ajIva ityajIvadravyameva, no'jIva iti jIva eva tasya vA deshprdeshaaviti| artha- (uttarakAra)-ahIM kahevAya che. jIva' e pramANe kahe chate- naigamadezagrAhi, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra, sAprata, samabhirudra- A samagragrAhI naigamana tathA evabhUta sivAyanA badhAya) nayo vaDe "pAMceya gatimAM rahelo koI paNa eka jIva' ema jaNAya che (samajAya che). (jijJAsu) zAthI? (uttarakAra-) A nayo (dezagrAhInaigama, saMgrahAdi) jIvane svIkAra karIne aupazamikAdi bhAvayukata padArthane grahaNa karanAra che. noiva eTale ajIvadravya che athavA jIvanA deza ane pradeza (te nova.) ajIva eTale ajIvadravya ja jANavuM. noajIva eTale jIvadravya ja jANavuM. 1. liMga, kAraka, vibhakti, upasarga vigere bhede vizeSa artha nIkaLato hoya te vizeSita. dA. ta. ghaDo-ghaDI For Personal & Private Use Only Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 02 tatvArthAdhigama sUra adhyAya - 1 bhASyam- evambhUtanayena tu jIva ityAkArite bhavastho jIvaH pratIyate, kasmAt ?, eSa hi nayo jIvaM pratyaudayikabhAvagrAhaka eva, jIvatIti jIva, prANiti prANAn dhArayatItyarthaH, tacca jIvanaM siddhe na vidyate, tasmAdbhavastha eva jIva iti, no'jIva ityajIvadravyaM siddho vA, ajIva ityajIvadravyameva, no'jIva iti bhavastha eva jIva iti / artha- evabhUtanayathI to jIva' evuM kahe chate saMsAramAM rahelo jIva jaNAya che. prazna- zAthI ? uttara- A naya jIvano svIkAra karIne audayikabhAva ja grahaNa karanAra che. jIve che te jIva. eTale ke prANone dhAraNa kare che te prANI (jIva.) e pramANe te (prANadhAraNa rU5) jIvana siddhamAM nathI hotuM. tethI saMsAramAM rahelo te ja jIva (ema evabhUtanaya kahe che.) noiva eTale ajIva dravya athavA siddhabhagavaMta (siddha dazaprANapaikI koI paNa prANadhAraNa karatA nathI. eTale) ajIva eTale achavadravya ja. noajIva eTale saMsAramAM rahelo ja jIva. bhASyam- samagrArthagrAhitvAccAsya nayasya nAnena dezapradezau gRhyete, evaM jIvau jIvA iti dvitvabahutvAkAriteSvapi, sarvasaMgrahaNe tu jIvo nojIvaH ajIvo no'jIva: jIvau nojIvau ajIvau no'jIvau ityekadvitvAkAriteSu zUnyam, kasmAt ?, artha- A naya (evabhUtanaya) samagrapadArthane grahaNa karato hovAthI A naya vaDe no zabdathI deza-pradeza grahaNa karatAM nathI. e pramANe be jIvo, ghaNAM jIvo ema dvivacana ke bahuvacanathI kahe chate paNa samajavuM- sarvasaMgrahanayanI apekSAe to jIva-nojIva, ajIva-noajIva, be jIvo-be novo, be achavo-be noajIvo ema ekavacana ke dvivacananA bhAMgA saMbhavatA ja nathI. (prazna) zAthI? bhASyam- eSa hi naya: saMkhyAnantyAjjIvAnAM bahutvamevecchati yathArthagrAhi, zeSAstu nayA jAtyapekSamekasmin bahuvacanatvaM bahuSu ca bahuvacanaM sarvAkAritagrAhiNa iti, evaM sarvabhAveSu nayavAdAdhigama kaaryH|| artha- A (sarvasaMgraha) naya-(pAMceya gatinA maLI) jIvonI saMkhyA anaMta hovAthI bahupaNuM ja svIkAre che ane tyAre te yathArthagrAhI gaNAya che. bIjA no jAtinI apekSAe ekamAM bahuvacana ane ghaNAM mAM paNa bahuvacana svIkArI traNeya vacana vaDe bolAvAyela padArtha grahaNa kare che. A pramANe sarva padArthamAM nayavAdanuM jJAna karavuM bhASyam- atrAha-atha paJcAnAM jJAnAnAM saviparyAyANAM kAni ko nayaH zrayata iti ? atrocyate, artha- ahIM jijJAsu pUche che ke viparyaya (ajJAna) sahita pAMceya jJAnomAMnA kayA jJAnano svIkAra kayo naya kare che ? (uttarakAra) kahevAya che ahIM Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-35 sabhASya-bhASAMtara bhASyam- naigamAdayastrayaH sarvANyaSTau zrayante, RjusUtranayo matijJAnamatyajJAnavarjAni SaT / artha- naigamAdi traNanayo AThe ATha (pAMca jJAna + 3 ajJAna) no Azraya kare che. (svIkAre che.) RjusUtranaya matijJAna ane matiajJAna sivAya cha no svIkAra kare che. bhASyam - atrAha - kasmAt matiM saviparyayAM na zrayata iti ?, atrocyate, zrutasya svipryysyopgrhtvaat| zabdanayastu dve eva zrutajJAnakevalajJAne zrayate / 33 artha- zaMkAkAra ahIM kahe che ke zA mATe matijJAna ane matiajJAnane (RjusUtranaya) nathI svIkArato ? uttarakAra- ahIM kahevAya che. matijJAna ane matiajJAna e baMneya viparyayasahita zrutajJAnanA madadagAra che. (jyAre) zabdanaya to zrutajJAna ane kevaLajJAnane ja svIkAre che. bhASyam- atrAha kasmAnnetarANi zrayata iti, atrocyate, matyavadhimanaH paryAyANAM zrutasyaivopagrAhakatvAt, cetanAjJasvAbhAvyAcca sarvajIvAnAM nAsya kazcin mithyAdRSTirajJo vA jIvo vidyate, tasmAdapi viparyayAnna zrayata iti, atazca pratyakSAnumAnopamAnAptavacanAnAmapi prAmANyamabhyanujJAyata rUti artha- zaMkAkAra ahIM kahe che ke zA mATe (zabdanaya) bIjA jJAno (zruta-kevala sivAyanA) no svIkAra nathI karato ? (uttarakAra)- kahevAya che ahIM. mati-avadhi ane mana:paryayajJAna e zrutajJAnane ja upakAra karanAra che tethI. ane sarvajIvono cetanA ane jJasvabhAva hovAthI te (zabdanaya) nA mate koI mithyAdraSTi ke ajJAnI che ja nahi. tethI paNa viparyaya (ajJAna) ne svIkAryo nathI. ane AthI ja pratyakSa, anumAna, upamAna, Aptavacanane paNa (A naya) pramANabhUta svIkAre che. bhASyam - Aha ca - vijJAyaikArthapadAnyarthapadAni ca vidhAnamiSTaM ca / vinyasya parikSepAnnayaiH parIkSyANi tattvani IIII jJAnaM saviparyAsaM trayaH zrayantyAdito nayAH sarvam / samyagdRSTerjJAnaM mithyAdRSTerviparyAsaH // 2 // RjusUtraH SaT zrayate mateH zrutopagrahAdananyatvAt / zrutakevale tu zabdaH zrayate nAnyacchrutAGgatvAt // 3 // mithyAdRSTyajJAne na zrayate nAsya kazcidajJo'sti / jJasvAbhAvyAd jIvo mithyAdRSTirna cApyajJaH // 4 // iti nayavAdAzcitrAH kvacidviruddhA ivAtha ca vizuddhAH / laukikaviSayAtItAstattvajJAnArthamadhigamyAH 11411 rUA artha- paryAyavAcI zabdo, arthapada (nirukatArtha pado), vidhAna (nAma sthApanAdi), ISTa (nirdeza, svAmitva Adi-sasaMkhyAdi) jANIne saMpUrNapaNe nayo dvAza tattvo sthApI parIkSA karavA yogya che. IIII pahelA traNa nayo (naigama-saMgraha-vyavahAranaya) sarvajJAna (pAMceya jJAna) ane ajJAna (traNeya ajJAna)no svIkAra kare che. eTale samyagdaSTinA jJAno ane mithyAdraSTinA ajJAno jANavA. IIII For Personal & Private Use Only Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthAdhigama sUtra adhyAya - 1 RjusUvanaya mati (jJAna-ajJAna) te zrutanA upakAraka gaNato hovAthI tene (matine) jUdA na mAnatA che (4 jJAna + 2 ajJAna) no svIkAra kare che ane zabdanaya to bIjA jJAno zrutajJAnanA aMga hovAthI mAtra zrutajJAna ane kevaLajJAnane ja svIkAre che pAyA vaLI A naya jIva zasvabhAvI hovAthI mithyAdraSTi ke ajJAnano svIkAra karato nathI. (tenA mata anusAra koIpaNa jIva ajJAnI ke mithyAdraSTi nathI.) III A pramANe nayavAdo bahu svarUpavALA (vicitra) che. kayAreka viruddha jevA jaNAya che. chatAM (potapotAnA viSayomAM) vizuddha che. laukika (vaizeSika vagere) nA viSayane oLaMgI gayela che. (arthAt te vaizeSikAdi darzananA viSayamAM nayavAda nathI) mATe tattvajJAna karavA mATe (nayo) jANavA jevA che. I li3pA. upasaMhAra pU. umAsvAtijI bhagavaMte mumukSu AtmAo mATe racela A granthanI suMdaratA atyuttama che. jaina zAsananA adbhUta tatvonuM nirUpaNa A granthamAM anupama zailIthI samApana thayuM che. prathama sUtrano saMbaMdhe tamAme tamAma sUtra sAthe saMkaLAyelo che. zarUAtamAM ja jaina zAsananA parama dhyeya-zuddha sAdhya evA mokSa padanuM nirUpaNa karyuM. tyAra bAda samyagu darzana, tenA kAraNa, jainazAsananA tatva, padArthane oLakhavAnA rastA, pramANa-nayano nirdezaka padArthonI vizeSa samajaNa mATe vividha prazno pUchavAnI tarakIba, jJAnano bheda-prabheda, pratyakSa-parokSanI vicAraNA, jJAna saMbaMdhi suMdaratama samajaNa temaja taratamatA, ajJAnanuM svarUpa, ItyAdi bAbatonuM suMdara varNana karyA bAda A adhyAyane aMte nayanuM varNana karI A adhyAyanI samApti karI che. kula sUtra 35 For Personal & Private Use Only Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhAga-bhASAMtara zrI manoratha kalpadruma pArzvanAthAya nama: zrI tattvArtha sUtra - bhASya bhASAMtara. dvitIyatsdhyAyaH - adhyAyabIjo bhASyam- atrAha-uktaM bhavatA jIvAdIni tattvAnIti, tatra ko jIvaH kathaMlakSaNo veti ?, atrocyteartha- jijJAsu ahIM prazna kare che ke ApazrIe jIvAdi tattvo samajAvyAM. temAM jIva eTale koNa ? athavA tenuM lakSaNa zuM? (uttarakAra-) kahevAya che ahIM. sUtram- aupazamikakSAyiko bhAvau mizrazca jIvasya svatattvamaudayikapAriNAmiko ca ra-zA artha- pathamikabhAva, kSAvikabhAva ane kSAyopathamika (mizra) bhAva-e jIvanA svatattva svarUpa che ane audayika, pAriNAmika paNa (svatatva svarUpa che.). bhASyam- aupazamikaH kSAyikaH kSAyopazamika audayikaH pAriNAmika ityete paJca bhAvA jIvasya svatattvaM bhavanti // 1 // artha- aupazamika, kSAyika, mAyopathamika, audayika, pAriNAmika A pramANe A pAMcabhAvo jIvanA svatattva (svarUpa che. lal sUtram- dvinavASTAdazaikaviMzatitribhedA yathAkramam // 2-2 // artha- (aupazamikAdi bhAvo) anukrame be-nava-aDhAra-ekavIsa ane traNa bhedavALA che. bhASyam- ete aupazamikAdayaH paJca bhAvAH dvinavASTAdazaikaviMzatitribhedA bhavanti, tadyathA-aupazamiko dvibhedaH kSAyiko navabhedaH kSAyopazamiko'STAdazabhedaH audayika ekaviMzatibhedaH pAriNAmikastribheda iti, yathAkramamiti yena sUtrakrameNAta UrdhvaM vakSyAmaH / / 2 / / artha- aupazamikAdi pAMcabhAvo be-nava-aDhAra-ekavIsa ane traNa bhedavALA che. jemake, * aupathamikabhAva - be bhedavALo For Personal & Private Use Only Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigama sUtra 36 * sauparAmiDa lAva - 2 lekhAjo kSAyilAva - nava lehavAjo * kSAyopazamikabhAva - aDhAra bhedavALo * audayikabhAva - ekavIsa bhedavALo pAriezAbhilAva - trA lehavAjo Dula - 53 yathAmbha bheTale anuGabhe-ne sUtra (aupazamika kSAyikau // 2 - 1 | | ) nA anusAra bhAgaNa uhIzuM // 2 // sUtram - samyaktvacAritre // 2 - 3 || artha- sabhyatva (tattvayi ) ane yAritra (sadda asat dviyAnI pravRtti-nivRtti ) me me lehavAjo aupazamika bhAva che. bhASyam - samyaktvaM cAritraM ca dvAvaupazamiko bhAvau bhavata iti // 3 // artha-sabhyaGktva ane yAritra bheje bhaupazabhilAva che. // 3 // adhyAya - 2 sUtram - jJAnadarzanadAnalAbhabhogopabhogavIryANi ca // 2-4 // artha-jJAna-darzana-chAna - lAla-loga-upayoga- vIrya (AA sAta tathA ya zabdathI) sabhyatya bhane cAritra (sUtra naM. 2-3 bhAM nirdiSTa) bhAnave lehavAjo kSAyiGalAva che. A bhASyam - jJAnaM darzanaM dAnaM lAbho bhoga upabhogo vIryamityetAni ca samyaktvacAritre ca nava kSAyikA bhAvA bhavantIti // 4 // artha- devaNajJAna, devaNadarzana, hAna ( anugrahArthaM - svasyAtisargodAnam 7-33), lAla, loga, upaloga, vIrya tathA samyaktva ane cAritra A nava mAyikabhAva che. II4 sUtram - jJAnAjJAnadarzanadAnAdilabdhayazcatustritripaMcabhedAH yathAkramaM - samyaktvacAritra saMyamAsaMyamAzca // 2-5 // artha- jJAna, ajJAna, darzana, chAnAhilabdhi anuubhe yAra, trA, bhaga, pAMya lehe tathA sabhyatva-yAritra ane dezavirati. A kSAyopazamikabhAvo che. 18 bhASyam - jJAnaM caturbhedaM matijJAnaM zrutajJAnamavadhijJAnaM manaH paryAyajJAnamiti, ajJAnaM tribhedaM - matyajJAnaM zrutAjJAnaM vibhaGgajJAnamiti, darzanaM tribhedaM cakSurdarzanamacakSurdarzanamavadhidarzanamiti, labdhayaH paJcavidhA dAnalabdhirlAbhalabdhirbhogalabdhirupabhogalabdhirvIryalabdhiriti, samyaktvaM cAritraM saMyamAsaMyama ityete'STAdaza kSAyopazamikA bhAvA bhavantIti // 5 // For Personal & Private Use Only Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUra-7 sabhAkhya-bhASAMtara 37 artha- jJAna cArabhedavALuM- (1) matijJAna (2) zrutaajJAna (3) avadhijJAna ane (4) mana:paryAyajJAna. ajJAna traNa bhedavALuM- (1) mati ajJAna (2) zrutajJAna ane (3) vibhaMgazAna. darzana traNa bhedavALuM- (1) cakSudarzana (2) acakSudarzana ane (3) avadhidarzana. labdhio pAMcabhede- (1) dAnalabdhi (2) lAbhalabdhi (3) bhogalabdhi (4) upabhogalabdhi ane (5) vIryalabdhi. (A 4 + 3 + 3 + 5 = 15 bheda tathA) samyakatva, cAritra ane dezavirati (saMyamasaMyama) ema A aDhAra) mAyopathamikabhAvo che. pA sUtram- gatikaSAyaliGgamithyAdarzanAjJAnAsaMyatAsidhdatvalezyAzcatuzcatustratyekaikaikaikaSa artha- cAra gati, cAra kaSAya, traNa beda, eka mithyAdarzana, eka ajJAna, eka asaMmatapaNuM, eka asiddhatva, cha lezyA (4 + 4 + 3 + 1 + 1 + 1 + 1 + 6 = ra1) A bhedo audayikabhAvanA che. bhASyam- gatizcaturbhedA nArakatairyagyonamanuSyadevA iti, kaSAyazcaturbhedaH krodhI mAnI mAyI lobhIti, liGga tribhedaM-strI pumAnapuMsakamiti, mithyAdarzanamekabhedaM mithyAdRSTiriti, ajJAnamekabhedamajJAnIti, asaMyatatvamekabhedamasaMyato'virata iti, ekabhedamasiddhatvamiti, lezyA: SaDbhedA:-kRSNalezyA nIlalezyA kApotalezyA tejolezyA padmalezyA zuklalezyA, ityete ekaviMzatiraudayikabhAvA bhavanti HdA artha- gati cAra prakAre-nAraka, tiryaMca, manuSya ane devo. kaSAya cAra prakAre-krodhI, mAnI, mAyI ane lobhI. lIMga traNa bhede- strI, puruSa ane napuMsaka. mithyAdarzana ekabhede-mithyAdraSTi. ajJAna eka bhede-ajJAnI. asaMyatapaNuM eka bheda-asaMyata athavA avirati. asiddhapaNuM eka bheda-asiddha. eka bheda eTale eka prakAre cha leyA bhede-kRSNalezyA, nIlalezyA, kApotalezyA, telezyA, paghalezyA ane guphalalezyA A pramANe A ekavIza (bhede) audathikabhAvo che. dA. sUtram- navamavyAkhavyatvani sAra-chA artha- jhavatva, bhavyatva ane abhavyatyAdi bhedo pAriNAmikabhAvanA che. bhASyam- jIvatvaM bhavyatvamabhavyatvamityete traya: pAriNAmikA bhAvA bhavantIti, AdigrahaNaM kimarthamiti ?, atrocyate, astitvamanyatvaM kartRtvaM bhokrtRtvaM guNavattvamasarvagatamanAdikarmasantAnabaddhatvaM pradezavattvamarUpattvaM nityatvamityevamAdayo'pyanAdipAriNAmikA jIvasya bhAvA bhavanti, dharmAdibhistu samAnA ityAdigrahaNena sUcitAH, ye jIvasyaiva vaizeSikAste svazabdenoktA iti, ete paJca bhAvAstripaJcAzadbhedA jIvasya svatattvaM bhavanti, astitvAdayazca kiMcAnyat ! // 2-7 // (53) For Personal & Private Use Only Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigama sUtra artha- jIvatva, bhavyatva ane abhavyatva e pramANe AtraNa pAriNAmika bhAvo che. 'Adi' zabdagrahaNanuM zuM prayojana ? te ahIM kahevAya che. astitva, anyatva, kartRtva, bhotRtva, guNavattva, asarvagatatva (zarIravyApI AtmA hovAthI, siddhabhagavaMto aMtima svazarIranA 2/3 bhAgamAM avagAhI rahela hovAthI), anAdi karmasantAna, baDhatva (anAdikALathI karma paraMparA bAMdhavApaNuM), pradezavattva, arUpattha, nityatva (samAvAya nityaM -rUnA) A pramANe AdithI grahaNa karelA anAdi pAriNAmikabhAvo jIvanA paNa che. je dharmAdi nI samAna che te Adi grahaNa thI sUcavyA che. parantu je bhAvo vizeSa karIne jIvanA ja che te svazabda vaDe kahyA che. e pramANe trepana (53) bhedavALA A pAMcabhAvo' jIvanuM svatattva (svarUpa) che ane astitva Adi paNa. zALA 38 sUtram- 3payogo lakSaLam / / 2-8 / / artha- upayoga (e jIvanuM) lakSaNa che. bhASyam - upayogo lakSaNaM jIvasya bhavati // 8 // artha- upayoga e lakSaNa jIvanuM che (upayoga jIva sivAya koInAmAM nathI hoto ane upayoga vinAno jIva nathI hoto. mATe lakSaNa kahevAya che. upayoga eTale ISTa-aniSTa tarapha pravRtti-nivRttinI samaja.) IIII sUtrama- sa dviviyoTTacaturmedraH ||2-zA artha- ATha ane cAra ema be prakAre te (upayoga) che. 1. bhAvonA bhAMgA kSAyika-pAriNAmika (2)-siddhabhagavaMtane.-paMcamagatimAM. mAyopazamika- audayika-aupazamika-pAriNAmika--(4)-upazamasamakitine-cAre gatimAM. zAyika-bhAyopazamika-audayika-pAriNAmika (4) zAyisamakitine-cAre gatimAM. jJasAyika-aupazamika-kSAyopazamika-audayika-pAriNAmika (5) Ayika sama. upazamazreNI mAMDe tyAre-manuSyagatimAM huM mAyopazamika-audayika-pAriNAmika (3)-mithyAtvI sarva temaja AyopAmika samakitine-cAregatimAM. - sAyika-audayika-pAriNAmika (3)-kevalIbhagavaMtane-manuSyagatimAM. adhyAya bhASyam - sa upayogo dvividha:- sAkAro'nAkArazca jJAnopayogo darzanopayogazcetyarthaH, sa punaryathAsaGkhyamaSTacaturbhedo bhavati, jJAnopayogo'STavidhaH, tadyathA - matijJAnopayogaH zrutajJAnopayogaH avadhijJAnopayogo manaH paryAyajJAnopayogaH kevalajJAnopayogo matyajJAnopayogaH zrutAjJAnopayogo vibhaGgajJAnopayoga iti, darzanopayogazcaturbhedaH, tadyathA cakSurdarzanopayogaH acakSurdarzanopayogaH avadhidarzanopayogaH kevaladarzanopayoga iti // 9 // -2 For Personal & Private Use Only Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUra-11 sabhAkhya-bhASAMtara artha-te upayoga be prakAre che (1) sAkAra ane (2) nirAkAra. eTale jJAnopayoga ane darzanopayoga ema jANavuM. vaLI, te anukrame (jJAnopayoga) ATha bhede ane (darzanopayoga) cAra bhede che. jJAnopayoga ATha prakAre- (1) matijJAnopayoga, (2) zrutajJAnopayoga, (3) avadhijJAnopayoga, (4) mana:paryAyajJAnopayoga, (5) kevaLajJAnopayoga, (6) matiajJAnopayoga, (7) zrutajJAnopayoga ane (8) vibhaMjJAnopayoga (avadhiajJAnopayoga) darzanopayoga cAra prakAre-te A rIte, (1) cakSudarzanopayoga, (2) acakSudarzanopayoga, (3) avadhidarzanopayoga ane (4) kevaLadarzanopayoga. lA. sUtram- saMsAriNo muktAzca // 2-10 // artha- (jIvo be prakAre che) (1) saMsArIo ane (2) mukato. bhASyam- te jIvAH samAsato dvividhA bhavanti-saMsAriNo muktAzca, // 10 // kiNcaanytartha- saMkSepathI (kahIe to) te jIvo be prakAre che (1) saMsArIjIvo ane (2) mukata (mokSanA) jIvo I/1nA vaLI bIjuM (jIvano adhikAra hovAthI bIjI rIte jIvanA bhedo kahe che.) sUtram-samanAmanA ra-rA . artha- manavALA ane mana vagaranA (ema be prakAre) jIvo hoya che. bhASyam- samAsataste eva jIvA dvividhA bhavanti-samanaskAzca amanaskAzca, tAn parastAdvakSyAma: III artha- saMkSepathI te ja jIvo be prakAranA che (1) samanaska (mana sahita arthAta saMjJI ane) (2) amanaska (manarahita arthAta asaMzI) tenuM (A sUtra saMbaMdhi) vizeSa varNana AgaLa (a. 2. sU. 25mAM) kahIzuM. [1 1. zAna = vastunuM svarUpa vizeSatayA jANI zakAya che. spaSTa khyAla AvI zakato hovAthI sAkAra-upayoga paNa te ja che. 2. darzana = prAthamika sAmAnya bodha thato te. khAsa AkAra ke svarUpano bhAsa na thAya mATe nirAkAra paNa kahe che. nirAkAra abheda saMgrAhaka, bhedagrAhaka sAkArore, darzanazAna dubhede cetana, vastugrahaNa vyApAro re..2 (stavana-vAsupUjya svAmi, pU. AnaMdadhanajI.) 3. samAsapUrvaka nirdeza karela hovAthI ahIM saMsArI chavo ja levAnA che. (tasamAja nirdeAna saMbha a Hvate muka, 1 silena jU, vaivA). 4. A cAluM sUtraracanA anusAra vicAratAM amanaskamAM sidhdhabhagavaMtono samAveza ISTa mAnyo che. jo ke zAstramAM sidhyabhaga. ne nosaMjJI kahyA che tethI prabhudAsa be. pArekha) - sUtra 11 mAM bIjI rIte jIvanA be bheda che. (1) manavALA (2) manavagaranA. mananA be bheda che. (1) dravyamana ane (2) bhAvamana. dravyamana mana:paryAtivAlAne hoya. jene mana:paryAmi nathI tene cetanAnA upayoga mATe bhAvamana to hoya ja. dravyamana (mana:paryAddhi) * vALA chavo saMzI kahevAya che. dravyamAna na hoya paNa bhAvamana hoya te asaMzI kahevAya. dravyamana ke bhAvamana agara to baMne ekendriyathI mAMDIne paMcendriya sudhInA chavone hoya ja. ekendriya, beIndraya, teIndriya, cauridriya ane asaMnnI paMcendriyane dravyamAna nathI hotuM. saMkSI paMceniyane dravyamAna ane bhAvamana baMne hoya che, kevaLI bhagaMvatane ekaluM dravyamana hoya che. A apekSA e si5ramAtmA sivAya badhA chavo manavALA kahevAya. tethI manavALA-saMsArIjIvo ane manarahita-sihanA chavo. ema artha thAya. For Personal & Private Use Only Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ YO tavAthabhigama sUra adhyAya - 2 phUdA- saMsAribrahasthAvara-rA artha- rasa ane sthAvara e saMsArI chavo che. bhASyam- saMsAriNo jIvA dvivighA bhavanti-trasAH sthAvarAzca // 12 // tatra artha- saMsArajIvo be prakAranA che. (1) trasa ane (2) sthAvaro 1rA (tatra thI have sthAvaranuM varNana kare che.) sUtram- pRthivyabvanaspataya: sthAvarAH // 2-13 // artha- pRthvi, apU (pANI) ane vanaspatio e sthAvara chavo che. bhASyam- pRthivIkAyikA apkAyikA vanaspatikAyikA ityete trividhAH sthAvarA jIvA bhavanti, tatra pRthivIkAyo'nekavidhaH zuddhapRthivIzarkarAvAlukAdiH, apkAyo'nekavidho himAdiH, vanaspatikAyo'nekavidhaH zaivalAdiH // 13 // artha- pRthvikAya, akAya, vanaspatikAya e traNa prakAre sthAvarajIvo che. temAM pRthvikAya aneka prakAre che. jemake, zuddhapRthvi, zarkarA, vAlukA Adi. apUkAya aneka prakAre che. jemake, hima Adi. vanaspatikAya aneka prakAre che. (jemake) zevAla (lIla-phaga) Adi. 13 sUtram- tenovAthU drakriyA tra: ra-24nI artha- teu (agni), vAu (pavana) ane beIndriya Adi chavo trasajIvo che. bhASyam- tejaHkAyikA aGgArAdayaH, vAyukAyikA utkalikAdayaH, dvIndriyAstrIndriyAzcaturindriyAH paJcendriyA ityete vasA bhavanti, saMsAriNastrasAH sthAvarA ityukte etaduktaM bhavati-muktA naiva trasAH naiva sthAvarA iti // 14 // artha- teukAya-aMgArA Adi vAukAya-utkalika Adi (tathA) beIjiya, teIndriya, caurindriya (a) paMcendriya-e trasa jIvo che. saMsArI trasa ane sthAvara kahe chate A pramANe kahyuM che. mukata jIvo nathI trasa ke nathI sthAvara 14mAM sUra- pazendriya ra-AA artha- Indriyo pAMca che. 1. teukAya ane vAyukAyane gatirasa kahyA che. temane trasanAmakarmano udaya hoto nathI. pRthvikAya, apUkAya, teukAya, vAyukAya ane vanaspatikAya-te pAMceyane sthAvara nAmakarmano udaya hoya che. tethI sthAvara kahevAya che. 2. aMgArAdi bAdara teukAya che. bAdara teukAya manuSyakSetramAM ja hoya che. tenI bahAra na hoya. sUma teukAya sarvalokamAM hoya. For Personal & Private Use Only Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-17 sabhAkhya-bhASAMtara bhASyam- paJcendriyANi bhavanti, Arambho niyamArthaH SaDAdipratiSedhArthazca, indriyaM-indraliGgamindra dRSTamindrasRSTamindrajuSTamindradattamiti vA, indro-jIvaH sarvadravyeSvaizvaryayogAdviSayeSu vA paramaizvaryayogAt tasya liGgamindriyaM, liGganAtsUcanAtpradarzanAdupaSTambhanAd vyaJjanAcca jIvasya liGgamindriyam // 15 // artha- Indriyo pAMca che. pra. (IndriyanA svarUpane batAvatAM) pAMca Indriyo che. evuM zA mATe kahyuM? uttara- AraMbhaniyama mATe hoya che. pAMca che ema jaNAvavAthI jaina darzanamAM cha Indriyo vagereno niSedha thAya che. te jaNAvavA paMra zabda mUkela che. Indra eTale jIva-AtmA. Indriya eTale Atmacihana, AtmAe dekhela, AtmAe racela, AtmAe sevela ke AtmAe Apela te Indriya. (AvuM sUtra pANini- a. 2, sUtra 9 mAM che.) Indra eTale jIva (AtmA) -sarvadravyamAM aizvaryavAnuM hovAthI athavA to viSayomAM paramaaizvaryavALo hovAthI. te (jIva) nuM je cihana te Indriya. (sarva dravyono bhoga-upabhoga karanAra hovAthI aizvaryavAnuM kahevAya. tema jANavuM.) tenAthI (cihanathI) padArthane jANanAra hovAthI, padArthagrahaNamAM pravartamAna thayela hovAthI, darzanalabdhi prApta karAyela hovAthI, jJAna hetupaNe pariNata hovAthI ane prAptapadArthane sevyamAna hovAthI cihana vagere rUpa te Indriya. 15 sUtram- divithAna pAra-udA. artha- Indriyo be prakAranI che. bhASyam- dvividhAnIndriyANi bhavanti-dravyendriyANi bhAvendriyANi ca // 16 // ttrartha- Indriyo be prakAranI che. (1) dravyendriya ane (2) bhAveriya. 16aaaa temAM... sUtram- nivRtyupakaraNe dravyendriyam // 2-17 // artha- nivRtti ane upakaraNa e dravyendriya che. bhASyam- nivRttIndriyamupakaraNendriyaM ca dvividhaM dravyendriyaM, nirvRttiH-aGgopAGganAmanirvartitAnIndriyadvArANi karmavizeSasaMskRtAH zarIrapradezAH, nirmANanAmAGgopAGgapratyayA mUlaguNanirvartanetyarthaH, upakaraNaM bAhyamabhyantaraM ca, nirvartitasyAnupaghAtAnugrahAbhyAmupakaroti // 17 // artha- nivRtti Indriya ane upakaraNa Indriya ema be prakAre dravyendriya che. nivRtti eTale aMgopAMganAmakarmanA udayathI thayela IndriyanA AkAro (dvAra) te. karmavizeSa (audArika aMgopAMga ane nirmANanAmakarma-A be karmathI) saMsakAra karAyela viziSTa avayavonI racanA vaDe banAvAyela) zarIra (audArika Adi) nA (je) pradezo te (nivRtti-Indriya) arthAta nirmANa ane aMgopAMganAmakarmanA nimittavALA mULaguNanI racanA te... banAvAyelane anupaghAta ane anugrahavaDe bAhya ane atyaMtara For Personal & Private Use Only Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 tattvArthAdhigama sUtra adhyAya - 2 upakAra karanAra je sAdhana te upakaraNejiya.../1NA sUtram- labdhyupayogau bhAvendriyam // 2-18 // artha- labdhi (kSayopazamarUpa) ane upayoga e bhAvendriya che. bhASyam- labdhiH upayogazca bhAvendriyaM bhavati, labdhirnAma gatijAtyAdinAmakarmajanitA tadAvaraNIya-karmakSayopazamajanitA cendriyAzrayakarmodayanirvRttA ca jIvasya bhavati, sA paJcavidhA, tadyathA- sparzanendriyalabdhiH rasanendriyalabdhiH ghrANendriyalabdhiH cakSurindrayalabdhiH zrotrendriyalabdhiriti // 18 // artha- labdhi (Indriya AvaraNakarmanA kSayopazamarUpa) ane upayoga (svaviSaya-vyApAramAM ekAgratA rU5 zakita) te bhAvendriya che. labdhi-gati, jAti Adi nAmakarmathI utpanna thayela ane tadAvaraNIya karmanA mAyopazamathI utpanna thayela temaja IndriyanA AzrayabhUta karyodayathI racAyela che, te) labdhi jIvane hoya che. te (labdhi) pAMca prakAre- te A rIte, (1) sparzanendriya labdhi, (2) rasanendriya labdhi, (3) ghrANendriya labdhi, (4) cakSurindriya labdhi ane (5) zrovendriya labdhi. 18 sUtram- upayoga: sparzAdiSu // 2-19 // artha- matijJAna-upayogarUpa bhAvendriya sparzAdimAM pravarte che. (athavA ekAgratArUpa upayoga spardhAdimAM hoya che.) bhASyam- sparzAdiSu matijJAnopayoga ityarthaH, uktametadupayogo lakSaNam', upayoga: praNidhAnamAyogastadbhAva: pariNAma ityarthaH / eSAM ca satyAM nirvRttAvupakaraNopayogau bhavataH, satyAM ca labdhau nirvRttyupakaraNopayogA bhavanti, nirvRttyAdInAmekatarAbhAve'pi viSayAlocanaM na bhavati // 19 // atrAha-uktaM bhavatA paJcendriyANIti, tatkAni tAnIndriyANi iti ?, ucyteartha- matijJAnopayoga spardhAdikamAM hoya che. 3payotakSaNam (sU8-a.2) mAM A kahyuM che. upayoga eTale praNidhAna, Ayoga eTale-svaviSayanI maryAdA vaDe sparzAdi bhedane jaNAvanAra arthAt jIvana vidyamAna bhAvarUpa pariNAma. A cAra bhedomAMnI nivRtti Indriya hote chate upakaraNa ane upayoga hoya che ane labdhiIndriya hote chate nivRtti, upakaraNa ane upayoga hoya che. nivRtti AdimAMnA ekano paNa abhAva hote chate viSayanuM jJAna thatuM nathI... II19tA. (pranakAra-) ahIM kahe che ke ApazrIe pAMca IndriyonuM prarUpaNa karyuM... to... kaI te Indriyo ? uttarakAra-) kahevAya che... Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sava-23 sabhAkhya-bhASAMtara sUtram- sparzanarasanaghrANacakSaHzrotrANi // 2-20 // artha- sparzana, rasana, ghANa (nAsikA), cakSu (AMkha), ane zrotra (kAna) e Indriyo che. bhASyam- sparzanaM rasanaM ghrANaM cakSuH zrotramityetAni paJcendriyANi // 20 // artha- sparzana (cAmaDI), rasana (jIbha), ghANa (nAsikA), cakSu (AMkha) ane zrotra (kAna) A pAMca Indriyo che. rabA sUtram- sparzarasagandhavarNazabdAsteSAmarthAH // 2-21 // artha- (anukrame te IndrayonA) sparza-rasa-gaMdha-varNa ane zabda viSayo che. bhASyam- eteSAmindriyANAmete sparzAdayo'rthA bhavanti yathAsaGkhyam // 21 // artha- A (sparzanAdi pAMceya) IndrayonA anukrame A spardhAdi (sparza-rasa-gaMdha-varNa-zabda viSayo che. ArA sUtrama- kRtanindriya pAra-rarA artha- zrutajJAna e manano viSaya che. bhASyam- zrutajJAnaM dvividhamanekadvAdazavidhaM noindriyasyArthaH / / 22 / / atrAha-uktaM bhavatA pRthivyabvanaspatitejovAyavo dvIndriyAdazca nava jIvanikAyAH paJcendriyANi ceti, ta ikrimiti?, matrotaartha- (1) aneka prakAranuM ane (2) bAraprakAranuM ema be prakAranuM zrutajJAna che. e (zrutajJAna) manano viSaya che. saMrarA (jijJAsu) ApazrI e kahyuM che ke pRthvI, apa, vanaspati, teu, vAu ane beIndriyAdi (beI. teI. cauri. ane paMce. a. 2- sU. 13, 14mAM) nava javanikAyo che. ane pAMca Indriyo che (a. 2. sU. 15) . parantu te kaI Indriya- kone hoya? (uttarakAra) kahevAya che ahIM sUtram- vAyvantAnAmekam // 2-23 // artha- vAyukAya sudhInA chavo eka IndriyavALA hoya che. bhASyam- pRthivyAdInAM vAyvantAnAM jIvanikAyAnAmekamevendriyaM, sUtrakramaprAmANyAtprathamaM sprshnmevetyartha pArarA For Personal & Private Use Only Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvASadhigama sUtra adhyAya - 2 artha- pRthvIkAyathI mAMDIne vAyukAya sudhInA javanikAyone eka Indriya hoya che. sUtrakama pramANe (pAsanA.... 2-20 anusAra) ekendriyamAM prathama sparzana (Indriya) Ave. (jethI endriyane sarpazanendriya jANavI.) paravA __ sUtram- kRmipipIlikAbhramaramanuSyAdInAmekaikavRddhAni // 2-24 // artha- kRmi Adi, kIDI Adi, bhamarA Adi, manuSya Adi ne ekeka (pahelA karatA bIjA jIvone eka vadhAre bIjA karatA trIjAne eka vadhAre) vadhAre hoya. (arthAt kramasara 2-3-4-5 Indriyo hoya.) bhASyam- kRmyAdInAM pipIlikAdInAM bhramarAdInAM manuSyAdInAM ca yathAsaGkhyamekaikavRddhAnIndriyANi bhavanti yathAkramam, tadyathA-kRmyAdInAM apAdika-nUpuraka-gaNDUpada-zaGkha-zuktikA-zambUkAjalUkA-prabhRtInAmekendriyebhya: pRthivyAdibhya ekena vRddhe sparzana rasanendriya bhavataH, tato'pyekena vRddhAni pipIlikA-rohiNikA-upacikA-kunthu-tuMburuka-trapusabIja-karpAsAsthikA-zatapadhu-tpataka tRNapatra kASThahArakaprabhRtInAM trINi sparzanarasanaghrANAni, tato'pyekena vRddhAni bhrmr-vttr-saarnggmasi-putti-vaMza- mAla-vRzvinandAvarti-vIra-patalInAM vatvAri sparzana-mana-dhrAckssussaaN zeSANAM ca tiryagyonijAnAM matsyoragabhujaGga- pakSi-catuSpadAnAM sarveSA ca nArakamanuSyadevAnAM paJcendriyANIti // 24 // artha- kRmi (karamIyA) Adi, kIDI Adi, bhamarA Adi ane manuSya Adine anukrame ekeka Indriyo vadhAre hoya che. te A pramANe, kRmi Adi (Adi zabdathI-) ApAdika, nUpuraka, gaDupada, zaMkha, zuktikA, zabbakA, jalkA (jalaukA) vagere ne pRthvIkAyAdi ekendriya (jIvo) karatAM eka Indriya vadhAre hovAthI sparzana ane rasana (ema be) hoya che. (jethI beIndriya kahevAya.) tenAM (beIndriya) karatAM paNa eka vadhAre kIDI, rohINikA, upacikA, kuMthu, tuMbaka, tripusabIja, kapAspikA, zatapadI, utpataka, tRNapatra, kASThahAraka vagerene sparzana, rasana ane ghANa (ema) traNa (Indriyo hoya che. jethI teIndriya kahevAya che.) tenAM (teIndriya) karatAM paNa eka vadhAre- bhamarA, vaTara, sAraMga, mAkhI, puttikA, daMza, mazaka, vRzcika, nanyAvarta, kITa tathA pataMgIyA vagere ne sparzana, rasana, prANa ane cakSu (ema) cAra (Indriyo hoya che. jethI te caurindriya kahevAya che.) bAkInA tiryaMcone-jemake mAchalA, uraga (sarpa-uraparisarpa), bhujaMga (bhUja parisarpa), pakSI ane catuSpadI sarve jIvo, temaja nAraka, manuSya (ane) devone pAMca Indriyo (sparzana-rasana-dhrANa-cakSu-zrotra) hoya che. ra4 bhASyam- atrAha-uktaM bhavatA dvividhA jIvA:-samanaskA, amanaskAzceti tatra ke samanaskA iti?, atrocyte1. ahIM pUrvokta sUtramAM pRthvIkAyAdino mi-pRthivI, apa, vanaspati, tela ane vAu. ema lIdho che. jethI pRthivI thI mAMDI vAyu sudhI mAM pAMceya AvI jAya. For Personal & Private Use Only Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUva-27 sabhAkhya-bhASAMtara artha- (jijJAsu)- ApazrIe be prakAranA jIvo kahA (1) samanaska ane (2) amanaska (to) temAM samanaska koNa ? (uttarakAra-) kahevAya che ahIM ra-rA sUra- saMniH zani artha- saMzI jIvo samanaska (dravyamanavALA) hoya che. bhASyam- saMpradhAraNasaMjJAyAM saMjJino jIvAH samanaskA bhavanti, sarve nArakadevA garbhavyutkrAntayazca manuSyAstiryagyonijAzca kecit, IhApohayuktAguNadoSavicAraNAtmikAsaMpradhAraNasaMjJA, tAMprati saMjJino vivakSitAH, anyathA hyAhArabhayamaithunaparigrahasaMjJAbhiH sarva eva jIvAH saMjJina iti // 25 // artha- sapradhAraNa saMjJAmAM vartatA saMksijIvo samanaska (manavALA) kahevAya che. sarve nAraka, devo temaja vividha rIte utpanna thatA (jishtta) garbhaja manuSyo ane tiryaMco (ridra zabdathI vividha traNa rIte [jarAyuja, aMDaja ane poteja] utpanna thatA garbhajo ja levA-saMmUcchimo na levA. pU. zrI siddhasena sU.) IhA apoha (apAya) thI yukata guNa doSa (sArA-khoTA) no vicAra karanArI te sammadhAraNa saMjJA che. te sapradhAraNa saMjJAne sanmukha rAkhIne saMzio kahyA che. nahiMtara AhAra, bhaya, maithuna ane parigraha saMjJAvALA dareka jIvo saMkSi kahevAya. (Ama na thAya mATe viziSTa sammadhAraNA saMjJA batAvI.) rapA sUtram- vigrahagatau karmayogaH // 2-26 // artha- vigrahagatimAM karmayoga (karmaNakAyayogI hoya che. bhASyam- vigrahagatisamApannasya jIvasya karmakRta eva yogo bhavati, karmazarIrayoga ityarthaH, anyatra tu yathoktaH kAyavAgmanoyoga ityarthaH // 26 // artha- vigrahagati (vagati) ne pAmelA jIvane karmakRta ja yoga hoya che. eTale ke "kAmaNa kAyayoga" e pramANe artha karavo. bIje ThekANe (aMtarAla gati sivAya) to A prakaraNamAM kahevAtA kAya-vANI ane manano yoga hoya che. rerA sUtram- anuzreNi gatiH // 2-27 // artha-zreNine anusAragati thAya che. bhASyam- sarvA gatirjIvAnAM pudgalAnAM cAkAzapradezAnuzreNi bhavati, vizreNirna bhavatIti gatiniyama iti // 27 // 1. saMjJA vidyAre vela te niHA For Personal & Private Use Only Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthAdhigama sUra adhyAya - 2 artha- jIvonI temaja pulonI sarvagati (ucI-nIcI-ticha) AkAzapradezone anusAra-paMktibaddha thAya che. (paranta) vizreNi eTale vidizAe gati nathI thatI. A pramANe gatino niyama che. raNA sUtram- avigrahA jIvasya // 2-28 // artha- siddha thatAM jIvanI gati vigraha (vaLAMka) vinAnI hoya che. bhASyam- sidhyamAnagatirjIvasya niyatamavigrahA bhavatIti // 28 // artha- sita thatAM jIvanI gati nicce vigraha vinAnI hoya che. riTA sUtram- vigrahavatI ca saMsAriNaH prAk caturthyaH // 2-29 // artha- saMsArIjIvane vigrahavinAnI tathA cAra samayathI pahelAnA eTale ke traNa samaya sudhInI vigrahavALI gati hoya che. bhASyam- jAtyantarasaMkrAntau saMsAriNo jIvasya vigrahavatI cAvigrahA ca gatirbhavati, upapAtakSetravazAt tiryagUrdhvamadhazca prAk caturthya iti, yeSAM vigrahavatI teSAM vigrahAH prAk caturyo bhavanti, avigrahA ekavigrahA dvivigrahA trivigrahA ityetAzcatuHsamayaparAzcaturvidhA gatayo bhavanti, parato na saMbhavanti, pratighAtabhAvAdvigrahanimittAbhAvAcca, vigraho vakritaM, vigraho'vagrahaH zreNyantarasaMkrAntirityanarthAntaram, pudglaanaampyevmev| zarIriNAMcajIvAnAM vigrahavatI cAvigrahavatI caprayogapariNAmavazAt, na tu tatra vigrahaniyama iti // 29 // artha- tirjI, uce ane nIce janmakSetra hovAthI parabhavamAM jatAM saMsArI jIvone vaLAMkavALI ane vaLAMka vinAnI gati hoya che. cAranI pahelA sudhI- jenI vigrahavALI gati che tene cAranI pahelA (eTale traNa) vigraho (vaLAMko) hoya che. (arthAta) vaLAMka vinAnI, eka vaLAMkavALI, be vaLAMkavALI ane traNa vaLAMkavALI ema cAra samaya sudhInI cAra prakAre gatio hoya che. pratighAta ane vigraha nimittano abhAva hovAthI tenAthI (cAra prakArathI) AgaLa (gati) saMbhavatI nathI. vigraha eTale vakratA = vaLAMka. vigraha, avagraha, zreNyantara saMkrAnti (AkAzapradezanI ekazreNIthI bIjIzreNI upara gamana karavuM te) e ekAryavAcI che. pudagalonI (gati) paNa e pramANe ja (jANavI.) (audArikAda) zarIradhArI jIvonI vaLAMkavALI ane vaLAMka vinAnI gati prayogapariNAmavazathI hoya che. paraMtu tyAM vigrahano niyama nathI. parA bhASyam- atrAha- atha vigrahasya kiM parimANamiti ?, atrocyate, kSetrato bhAjyaM, kAlatastu... 1. sita thatAM jIvanI gati pUrvaprayogAdi cAra kAraNe thAya che te dazamAM adhyAyamAM Avaze. For Personal & Private Use Only Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-31 artha- (jIjJAsu) pUche che ke-vigrahanuM zuM parimANa (pramANa) ? (uttarakAra) kahevAya che ahIM-kSetrathI bhajanA che' ane kALathI to... (30) mAM sUtramAM = anantara sUtramAM kahe che). sabhASya-bhASAMtara sUtram- ja samayovipraH ||2-30nA artha- eka samaya bAda vigrahagati hoya che. [arthAt-vigrahagati eka samayanA vyavadhAnavALI hoya che] bhASyam- ekasamayo'vigraho bhavati, avigrahA gatirAlokAntAdapyekena samayena bhavati, ekAvigrahA dvAbhyAm, dvivigrahA tribhiH, trivigrahA caturbhiriti, atra bhaGgaprarUpaNA kAryeti // 30 // 47 artha- vigraharahita gati eka samayanI hoya che. vigraharahitagati lokanA cheDA sudhInI hoya to paNa eka samayanI hoya che. eka vigraha (vaLAMka) vALI gati-be samayanI. be vigrahavALI gati-traNa samayanI. traNa vigrahavALI gati-cAra samayanI (hoya che.) e pramANe ahIM bhedonI prarUpaNA karavI. (kayo bheda-kayA jIvane, kaI gatimAM hoya. teno vicAra karavo.) IIaa sUtram artha- eka athavA be samaya AhAra rahita hoya che. Dho vADanAhAraH ||2-rUzA bhASyam - vigrahagatisamApanno jIva ekaM vA samayaM dvau vA samayAvanAhArako bhavati, zeSaM kAlamanusamayamAhArayati, kathamekaM dvau vA'nAhArako na bahUnityatra bhaGgaprarUpaNA kAryA // 39 // artha- vigrahagatimAM gamana karato jIva eka ke be samaya anAhArakapaNAvALo' (AhAra lIdhA vinAno) hoya che. bAkInA kALamAM dareka samaye AhAra le che. (prazna:) zA mATe ? eka ke be samaya anAhArakapaNuM ...? vadhAre nahi ? vadhAre samaya anAhAraka na hoya ?) (Avo prazna thaye chate) ahIM bhAMgA sambandhI vicAra karavo. / / 31 / bhASyam- atrAha- evamidAnIM bhavakSaye jIvo'vigrahayA vigrahavatyA vA gatyA gataH kathaM punarjA iti ?, atrocyate, upapAtakSetraM svakarmavazAtprAptaH zarIrArthaM pudgalagrahaNaM karoti, sakaSAyatvAjjIvaH karmaNo yogyAn pudgalAnAdatta itti, kAyavAGganaH prANApAnAH pudgalAnAmupakAraH, nAmapratyayAH sarvato yogavizeSAditi vakSyAmaH, tajjanma, tacca trividham, tadyathA 1. jIvanA pradezo saMkocazIla ane vikAsazIla (praveza saMhAra vijJapyiAM prIpavat- a. 1. sU.66) hovAnA kAraNe kSetranuM parimANa niyata thatuM nathI. parantu kALanuM parimANa niyata che. jethI 30 mAM sUtramAM (anantara) kahevAya che. 2. avigrahagatimAM anAhArakapaNuM na hoya. kemake te gati eka samayanI che. bhavakSaye AhAra lIdho che ane utpattisthAne turta AhAra leze. eka vigraha mAM paNa anAhArakapaNuM na hoya. kemake temAM be samaya hoya che. pahelA samaye pUrva janmamAM AhAra laIne Avyo che ane bIjA samaye utpattisthAne turta AhAra le che. parantu be vigraha hoya to traNa samayanI gati thAya. pahelA samaye pUrvabhavano AhAra ane trIjA samaye parabhavano (utpatti sthAne) AhAra. jemAM bIjo samaya AhAra vinAno, jethI te eka samaya anAhAraka kahevAya. te rIte cArasamayavALA traNa vigrahamAM be samaya anAhArakapaNuM hoya. For Personal & Private Use Only Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 49 tatvArthAdhigama sUtra adhyAya - 2 artha- (jijJAsu) ahIM prazna pUche ke- A pramANe bhavano kSaya thaye chate avigraha ke vigrahagati vaDe gayelo jIva zI rIte pharI utpanna thAya che. (uttarakAra) kahevAya cheahIM potAnA karmavazAtu (karmane vaza thaIne ) utpattikSetra (je kSetramAM utpanna thavAnuM hoya te kSetra) mAM utpanna thAya che. (prApta kare che). (temaja audArika vagere zarIra mATe) pudgala grahaNa kare che. sAtvijJIvA karmo yoyAnuM putAnAvara (ma.8-jhU.)" "yavAna prA/pAnAputAnAmupama (ga.pU.31)' nAmapratyayA: sarvatoyomvizeSAt (ma.8-sUra1)' e pramANe kahIzuM. te (pulagrahaNa te) janma, te (janma) traNa prakAre, te traNa prakAra) A rIte, sUtram- sammUrcchanagarbhopapAtAjanma // 2-32 // artha- saMmUDjhana, garbha ane upapAta e traNa prakAre janma che. bhASyam- sammUrcchanaM 1 garbha 2 upapAta 3 ityetat trividhaM janma // 32 // artha- samUcchana, garbha, (ane) upapata e pramANe A traNa prakAre janma che. 3rA sUra- sattara-zata-saMvRtta letA mizrazcAtonA ra-rUA. artha- (1) sacitta, (2) zIta, (3) saMvRtta (DhAMkelI) A traNeyanI pratipakSI (4) acitta (5) uSNa, (6) vivRta, (khullI-pragaTa) ane mitra eTale (7) sacitta-acitta (8) zIta-uSNa (9) saMvRtta-vivRtta A nava prakAre yonio che. bhASyam- saMsAre jIvAnAmasya trividhasya janmana etAH sacittAdayaH sapratipakSA mizrAzcaikazo yonayo bhavanti, tadyathA-sacittA acittA sacittAcittA zItA uSNA zItoSNA saMvRttA vivRttA saMvRttavivRttA iti, tatra devanArakAnAmacittA yoniH, garbhajanmanAM mizrA, trividhA'nyeSAm / garbhajanmanAM devAnAM ca zItoSNA, tejaHkAyasyoSNA, trividhA'nyeSAm / nArakaikendriyadevAnAM saMvRttA, garbhajanmanAM mizrA, vivRttA'nyeSAmiti // 33 // artha- saMsArI jIvonI traNa prakAranA janmanI A (sUtrokata) sacittAdi (3), pratipakSI sahitanI (3) ane pratyekanI mizra (sacittAcittAdi-3) yonio hoya che. te (yoninA prakAro) A rIte, (1) sacitta (2) acitta (3) sacittAcitta (mizra) (4) zIta (5) uSNa (6) zItoSNa mizra) (7) saMvRtta (8) vivRtta ane (9) saMvRtta-vivRtta (mitha) (ema nava.)' 1. jIvone utpanna thavAnA sthAna to asaMkhya che. paraMtu yoninA varNa, gaMdha, rasa, sparza ane AkArabhede bhedo paDe che. te bhedo ne chavanA mULa bheda sAthe guNatAM je saMkhyA Ave che, te prakAranA jIvanI yoninI saMkhyA jANavI jema ke, 5-varNa x 2-gaMdha x pa-rasa X8-sparza x5-AkAra = 20. For Personal & Private Use Only Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUra-34 sabhAkhya-bhASAMtara temAM nAraka-devone acittayoni hoya che. garbha (manuSya, tiyaca) ne sacittAcitta(mizra) yoni hoya che. bAkInA (dareka jIvo) ne traNa prakAranI yonio hoya che). (arthAt bAkInA jIvomAM koIne sacitta, koIne acitta ane koIne thiyoni hoya che.) garbhone ane devone zItoSNa yoni hoya che. teukAyane uSNa (yoni hoya che). bAkInA jIvone traNeya prakAranI yoni hoya che. (zIta, uSNa, zItoSNa). nAraka, ekendriya ane devonI saMvRtta (haMkAyelI yonI hoya che). garbhane mizra (saMvRtta-vivRtta yoni hoya che.) bAkInA (jIvo) ne traNeya prakAranI (yoni hoya che. saMvRtta, vivRtta, saMvRtta-vivRtta.) 33 sUtram- jarAyavaNDapotajAnAM grbhH||2-34|| artha- jarAyuja (oLano pAradarzaka paDado viTaLAyelo hoya te jarAyu), aMDaja (IDAmAM utpanna thanAra) potaja (oLa ke IMDAnuM paDa na hoya-paraMtu sidhe sidho kapaDAnI jema sApha utpanna thanAra) A traNa garbhajanma hoya che. mAdhyam-yunAnAM manuSya-ne-mahiSANAvizva-roTra-gRr-1ra-varIda-vaya-siMha-vyAdhradIpi-zya-zruti-mArnAlInAmu, mahunAnAM -dhA-nAza-dakSitija-masya-sUryanakka-zizumAra vInAM pakSipaNAM 2 somapakSAnAM dasa-vApa-zu-pRthra-spena-pAra/pata-va-mayUramadU-va-vatIkAlIna, potanA zatru-ti-vijJApa-zaza-zAri-na-mUSiAlInA pakSiNAM ca carmapakSANAM jalukA-valguli-bhAraNDa-pakSi-virAlAdInAM garbho janmeti // 34 // artha- jarAyuja-manuSya, gAya, bheMsa, bakarI, ghoDo, gadheDo, uTa, haraNa, camarIgAya, bhUMDa, rojha, siMha, vAgha, RkSa (rIMcha), dviIpI (citto), kUtaro, ziyALa, bilADI AdinA (jarAyuja garbhathI janmo che). aMDaja- sarpa, godhA (gho), kAcIMDo (kRkalAza), gRhakokIlIkA (garoLI), mAchalA, kAcabA, nAka zizumAra Adi ane pakSIomAM lomapAMkhavALA, haMsa, cASa, popaTa, gIdha, bAja, kabUtara, kAgaDo, mora, maMDU (macchu), bagalA, balAka AdinA (aMDaja garbhathI janmo che.) potaja- zallaka, hAthI, zvAhilyApaka, sasaluM, zArikA, noLIyA, udara AdinA ane cAmaDInI pAMkhavALA- jalkA, vaDavAgaLa, bhAraMDapakSI virala AdinA potaja garbhathI janmo che. 34 sutram- naarkdevaanaamuppaatH||2-35|| artha- nAraka (ane) devone upapAta janma hoya che. 2% 4350 (pRthvIkAya chavanA mULabheda) = 700000 (7 lAkha pRthvikAyanI yoni, je sAtalAkha sUtramAM Ave che te.) Ama ra000 no AMka nizcita rAkhI mULabhedamAM pheraphAra karavAthI te te jIvonI yoninI saMkhyA maLI Avo. tA. ka. mULabhedanI saMkhyA zA AdhAre che, te viSe amo jANatA nathI. zAstromAM spaSTIkaraNano ullekha jevo. (5. zrI prabhudAsa. be. pA.) For Personal & Private Use Only Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigama sUtra bhASyam - nArakANAM devAnAM copapAto janmeti // 35 // artha- nAraka ane devonA` upapAta janma hoya che. pA 50 artha- bAkInA jIvone saMmUrcchana janma hoya che. sUtram- zeSALAM saMmUrcchanam |rI-rUddA bhASyam- jarAyvaNDapotajanArakadevebhyaH zeSANAM saMmUrcchanaM janma, ubhayAvadhAraNaM cAtra bhavati, jarAyujAdInAmeva garbhaH, garbha eva jarAyujAdInAM, nArakadevAnAmevopapAtaH, upapAta eva nAradevAnAM, zeSANAmeva sammUrcchanam saMmUrcchanameva zeSANAm // 36 // - artha- jarAyuja, aMDaja, potaja, nAraka ane devo sivAyanA bIjA (jIvo- pRthvIkAya, apkAya, teukAya, vAukAya, vanaspatikAya, be Indriya, teIndriya, caurindriya, garbhaja sivAyanA paMcendriya tiryaMca ane garbhaja sivAyanA manuSya) ne sampUrjhana janma hoya che. ahIM (paraspara) ubhaya rIte ja (ca evavAre) grahaNa karavuM. (eTale,) jarAyu Adine ja garbhajanma hoya ane jarAyuAdine garbhajanma ja hoya. (arthAt jarAyu Adi sivAya garbhaja saMbhave nahi, ane garbhaja e jarAyu Adi vinA saMbhave nahi. Ama ubhayanuM avadhAraNa.) nAraka devone ja upapAta (janma hoya) ane nAraka devone upapAta ja hoya. bAkInA (jIvo) ne ja saMmUrcchana (janma) hoya ane bAkInA jIvone saMmUrcchana janma ja hoya. II36 // adhyAya - 2 sUtram - audArikavaikriyAhArakataijasakArmaNAni zarIrANi // 2-37 // artha- audArika, vaikriya, AhAraka, taijasa ane kArpaNa e zarIro che. bhASyam - audArikaM vaikriyaM AhArakaM taijasaM kArmaNamityetAni paJca zarIrANi saMsAriNAM jIvAnAM mavanti rUA artha- audArika, vaikriya, AhAraka, taijasa, kArpaNa A pramANe A pAMca zarIro saMsArI jIvone hoya .113011 sUtram- teSAM paraM paraM sUkSmam / / 2-38 / / artha- temAM, AgaLa-AgaLanuM (pachI pachInuM zarIra) sUkSma hoya che. (pahelA karatAM bIjuM sUkSma, bIjA karatAM trIjuM ....ema) 1. devalokamAM amuka sthaLe devazayyA hoya che. temAM aMtarmuhUrtamAM taiyAra thaI janma dhAraNa kare che. narakamAM kuMbI ke gokhalA AkAranA sthAno hoya che. temAM aMtarmuhUrtamAM pIDAtA-pIDAtA janma dhAraNa kare che. For Personal & Private Use Only Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUva-41 sabhAkhya-bhASAMtara bhASyam- teSAmaudArikAdizarIrANAM paraM paraM sUkSmaM veditavyaM, tadyathA- audArikAdvaikriyaM sUkSma vaikriyAdAhArakam AhArakAtaijasam taijasAtkArmaNamiti // 38 // artha- te dArikAdi zarIramAMnuM pachI pachInuM (zarIra) sUkSma jANavuM. te A rIte, audArika karatAM vaikiya sUkSma, vaizciya karatAM AhAraka sUkSma, AhAraka karatAM tejasa sUkSma ane tejasa karatAM kArpaNa sUkSma. I8aaaa sUtram- pradezato'saMkhyegaNaM prAka taijasAt // 2-39 // artha-taijasanI pahelAnAM (traNa zarIro) pradezathI asaMkhya guNa-asaMkhyaguNa vadhAre che. bhASyam- teSAM zarIrANAM paraM parameva pradezato'saGkhyeyaguNaM bhavati prAk taijasAt, audArikazarIrapradezebhyo vaikriyazarIrapradezA asaGkhayeyaguNAH, vaikriyazarIrapradezebhya AhAraka- zarIrapradezA asaGkhyeyaguNA iti // 39 // artha- taijasanI pahelAnAM zarIromAM pUrva-pUrva karatAM pachI-pachInA zarIro pradezathI asaMkhyaguNa hoya che. audArika zarIranA pradezo karatAM vaikriyazarIranAM pradezo asaMkhyaguNA (hoya che.) vaiyi zarIranAM pradezo karatAM Aharaka zarIranA pradezo asaMkhyaguNA hoya che. 39 sUtram- anantaguNe pare // 2-40 // artha- pachInA (taijasa-kAzmaNa ema) be zarIranA pradezo anaMtaguNA hoya che. bhASyam- pare dve zarIre taijasakArmaNe pUrvataH pUrvataH pradezArthatayA'nantaguNe bhavataH, AhArakAtaijasaM pradezato'nantaguNaM, taijasAtkArmaNamanantaguNamiti // 40 // artha- pachInAM (Aharaka pachInAM) be zarIro-taijasa ane kAzmaNa e be zarIro) pradeze karIne anaMtaguNa hoya che. (eTale ke,) AhAraka karatAM taijasa (zarIra) pradezathI anantaguNa ane tejasa karatAM kAmaNa (zarIra) pradezathI anantaguNa hoya che. 4nA sUtram- gapratikAte ra-4 artha- (pachInAM) be zarIrone pratighAta (bAdhA, rUkAvaTa) hoto nathI. bhASyam- ete dve zarIre taijasakAmaNe anyatra lokAntAt sarvatrApratighAte bhavataH // 41 // artha- A be zarIro-taijasa ane kArmaNa (zarIra) lokanA aMta sudhI kayAMya pratighAta (rUkAvaTa ke bAdhA) vALAM nathI. 45 For Personal & Private Use Only Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattAthadhigama sUtra adhyAya - 2 sUtram- anAdi sambanthe ca // 2-42 // artha-te be (zarIro jIva sAthe) anAdi kALathI sambandha dharAve che. bhASyam- tAbhyAM taijasakArmaNAbhyAmanAdisaMbandha iti // 42 // artha-te taijasa kAmaNa zarIra sAthe (jIvano) sambandha anAdi kALathI che. jarA sUra- sarvacAra-4rA artha- zarIradhArI sarvane (tejasa ane kArmaNa-A be zarIra) hoya che. bhASyam- sarvasya caite taijasakArmaNe zarIre saMsAriNo jIvasya bhavataH, eke tvAcArya nayavAdApekSaM vyAcakSate-kArmaNamevaikamanAdisaMbandhaM, tenaivaikena jIvasyAnAdiH saMbandhobhavatIti, taijasaMtu labdhyapekSaM bhavati, sA ca taijasalabdhirna sarvasya, kasyacideva bhavati, krodhaprasAdanimittau zApAnugrahau prati tejonisargazItarazminisargakaraM, tathA bhrAjiSNu prabhAsamudayacchAyAnirvartakaM taijasaMzarIreSu, maNijvalanajyotiSkavimAnavaditi // 43 // artha- sarva saMsArI jIvone A taijasakAmaNa zarIra hoya che. keTalAka AcArya bhagavaMto nayavAdanI apekSAe kahe che ke, mAtra eka kAmaNa zarIra ja anAdi sambandhavALuM che. te (kArmaNa) ekaluM ja jIvanI sAthe anAdithI sambandha dharAve che. tejasa zarIra to labdhinI apekSAvALuM che ane te tejasa labdhi sarvane nathI hotI. koIkane ja hoya che. krodha ane kRpA che nimitta jenuM evA zrApa ane anugrahanI sanmukha banelo tejanA choDavArUpa ane ThaMDAkiraNone choDavArUpa kArya karanArU taijasa zarIra che. temaja dedIpyamAna prabhAmaMDalanI AbhA utpanna karanAra (taijasa zarIra che). taijasa zarIra maNI, agni tathA jyotiSka vimAnanI jema teja vALuM hoya che. AvA sUtram- tadA''dInibhAjyAni yugapadekasyA''caturthyaH // 2-44 // artha- te (be) zarIra vagere eka sAthe eka jIvane cAra zarIra hoI zake. athavA te (kArpaNa zarIra) che AdimAM jene evA eka sAthe eka jIvane cAra sudhI zarIra hoI zake che. bhASyam- te AdinI eSAmiti tadAdIni, taijasakArmaNe yAvatsaMsArabhAvinI AdiM kRtvA zeSANi yugapadekasya jIvasya bhAjyAnyA caturthyaH / artha- te Adi be-eTale, A te be (taijasa, kAmaNa) AdimAM che je, taijasa ane kArmaNa. saMsAre bhamavAvALAne taijasa kArmaNathI laIne audArikAdi (mAMthI) eka jIvane eka sAthe cAra zarIra vikalpa hoI zake. For Personal & Private Use Only Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUra-45 sabhAkhya-bhASAMtara bhASyam- tadyathA-taijasakArmaNe vA syAtAM, taijasakArmaNaudArikANi vA syuH, taijasakArmaNavaikriyANi vA syuH, taijasakArmaNaudArikavaikriyANi vA syuH, taijasakArmaNaudArikAhArakANi vA syuH, kArmaNameva vA syAt, [kArmaNa taijase vA syAtAm], kArmaNaudArike vA syAtAm, kArmaNavaikriye vA syAtAm, kArmaNaudArikavaikriyANi vA syuH, kArmaNaudArikAhArakANi vA syuH, kArmaNataijasaudArikavaikriyANi vA syuH, kArmaNataijasaudArikANi vA syuH / na tu kadAcidyugapatpaJca bhavanti, nApi vaikriyAhArake yugapadbhavataH, svAmivizeSAditi vakSyate // 44 // artha- te A rIte, (1) taijasa, kArmaNa (ema be) hoya che. athavA (2) taijasa, kArmaNa, audArika (ema traNa) hoya che, athavA (3) taijasa, kArmaNa, vaikriya (ema traNa) hoya che. athavA (4) taijasa, kArmaNa, audArika, vaikriya (ema cAra) hoya che, athavA (5) taijasa, kArmaNa, audArika, AhAraka (ema cAra) hoya che, athavA (6) (phakata) kAmaNa (eka) ja hoya che, athavA [(7) kArmaNa, tejasa (ema be) hoya che,] athavA (8) kArmaNa, dArika (ema be hoya che), athavA (9) kArmaNa, vaikriya (ema be) hoya che, athavA (10) kArmaNa, audArika, vaikriya (ema traNa) hoya che, athavA (11) kAmaNa, audArika, AhAraka (ema traNa) hoya che, athavA (12) kArmaNa, tejasa, audArika, vaikriya (ema cAra) hoya che. (13) kArmaNa, tejasa, audArika (ema traNa) hoya che. paraMtu kayAre paNa eka sAthe pAMca (zarIra)nathI hotA. (temaja) vaikriya ane AhAraka paNa eka sAthe nathI hotA. svAmivizeSathI (a. 2- sU. 48, 49 mAM) kahevAze. jo sUtram- nirupabhogamantyam // 2-45 // artha- anya (chelluM zarI2) upabhoga karatuM nathI. bhASyam- antyamiti sUtrakramaprAmANyAtkArmaNamAha, tannirupabhogam-na sukhaduHkhe tenopabhujyete, na tena karma badhyate, na vedyate, nApi nirjIyata ityarthaH, zeSANi tu sopabhogAni, yasmAtsukhaduHkhe tairupabhujyate karma badhyate vedyate nirjIryate ca tasmAtsopabhogAnIti // 45 // artha- anya eTale sUtrakramAnusAra kArmaNa kahe che. te (kArpaNa zarIra) upabhoga karatuM nathI. tenAthI sukhadu:kha bhogavAtuM nathI, tenAthI karma bandhAtA nathI, (karma) bhogavAtA nathI, temaja nirjarA paNa nathI thatI. bAkInA (cAra zarIro) to upabhogavALA che. jethI sukhaduHkha te (zarIro) vaDe bhogavAya che, karma bandhAya che, bhogavAya che ane nirjarA (paNa) thAya che. tethI te upabhogavALA che. 4pa bhASyam- atrAha-eSAM paJcAnAmapi zarIrANAM sammUrcchanAdiSu triSu janmasu kiM kva jAyata iti?, atrocyteartha- ahIM (jijJAsu) kahe che ke-A pAMca zarIramAMnuM kayuM (zarIra) samUcchanAdi traNa (garbha, saMgUrjana, upapAta) janmamAM-kayAM hoya? (uttarakAra)- ahIM kahevAya che. For Personal & Private Use Only Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigama sUtra sUtram- garmasampUrjhananamAdyam / / 2-46 / / artha- garbha ane samUrcchana (janma)mAM paheluM (audArika zarIra) hoya che. 54 bhASyam- Adyamiti sUtrakramaprAmANyAdaudArikamAha, tad garbhe saMmUrcchane vA jAyate // 46 // artha- Adyamiti sUtrakrama anusAre audArika kahe che. te (audArika) garbhamAM athavA samUrcchana (janma) mAM utpanna thAya che. (arthAt audArika zarIra garbhajanma ke sammUrcchanajanmavALAne utpanna thAya che.) 546aa sUtram- vaiviaupavAtim / / 2-47 / / artha- vaikriyazarI2 upapAta janmavALAne hoya che. bhASyam- vaikriyazarIramaupapAtikaM bhavati, nArakANAM devAnAM ceti // 47 // artha- vaikriya zarIra upapAta (janmavALA) ne hoya che. (upapAtajanma) nAraka ane devatAono (hoya che.) jaLA sUtram- vyipratyayaM 62-48 artha- (vaikriya zarIra) labdhivizeSathI paNa utpanna thAya che. adhyAya - 2 bhASyam- labdhipratyayaM ca vaikriyazarIraM bhavati, tiryagyonInAM manuSyANAM ceti // 48 // artha- labdhi (tapa vigere dvArA) nA kAraNe paNa vaikriyazarIra utpanna thAya che. tiryaMcone ane manuSyone (labdhithI vaikriya zarIranI prApti thAya che. garbhajatiryaMca-manuSya ja levA. te sivAyanA vAyukAyane paNa labdhipratyayika vaikriya zarIra hoya che.) II4vA sUtram - zubhaM vizuddhamavyAghAti cAhArakaM caturdazapUrvadharasyaiva / / 2- 49 // artha- zubha, vizuddha, vyAghAta vinAnuM ane labdhi pratyayika evuM AhAraka zarIra caudapUrvadharane ja hoya che. bhASyam- zubhamiti, zubhadravyopacitaM zubhapariNAmaM cetyarthaH, vizuddhamiti vizuddhaddhavyopacitamasAvadyaM cetyarthaH, avyAghAtIti, AhArakaM zarIraM na vyAhanti na vyAhanyate cetyarthaH / artha- zubha eTale- zubha dravyo (pudagalo) thI raceluM- zubha pariNAmavALuM (te zubha.) e pramANe artha. -vizuddha eTale- vizuddha (nirmala sphaTIka jevA) dravyothI banAveluM ane niravadya (je banAvatA hiMsAvALI For Personal & Private Use Only Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-49 pravRtti na thAya). e pramANe artha. -avyaghAti eTale, AhAraka zarIra vyAghAta karatuM nathI ke pAmatuM nathI. arthAt koIthI paNa haNAtuM nathI. sabhASya-bhASAMtara bhASyam - taccaturdazapUrvadhara eva kasmiMscidarthe kRcchre'tyantasUkSme saMdehamApanno nizcayAdhigamArthaM kSetrAntaritasya bhagavato'rhataH pAdamUlamaudArikeNa zarIreNAzakyagamanaM matvA labdhipratyayamevotpAdayati, dRSTvA bhagavantaM chinnasaMzayaH punarAgatya vyutsRjatyantarmuhUrtasya // artha- te (AhAraka zarIra) caudapUrvadhara ja (banAvI zake). koI arthamAM (gahana viSayamAM) atyanta sUkSma saMdehavALA te caudapUrvI nizcaya (saMdeha bhAMgavA-nirNaya mATe) pAmavA mATe anyakSetramAM arihaMta bhagavAnanA caraNakamalamAM audArika zarIra vaDe javAnuM azakaya hovAthI, labdhipratyayathI ja (AhAraka zarIra) banAve che. (ane mokale che.) tyAra bAda bhagavAnane pUchIne-saMdeha dUra karIne (saMdeha dUra karyo che jeNe tevA te caudapUrvI) pharI pAchA (svakSetramAM) AvIne tenuM (AhAraka zarIranuM) visarjana kare che. A zarIra antarmuhUrta sudhI rahe che. bhASyam - taijasamapi zarIraM labdhipratyayaM bhavati // artha- tejasa zarIra paNa labdhi pratyayika che. 5 bhASyam - kArmaNameSAM nibandhanamAzrayo bhavati, tatkarmata eva bhavatIti bandhe parastAdvakSyati, karma hi kArmaNasya kAraNamanyeSAM ca zarIrANAm, AdityaprakAzavat, yathA''dityaH svamAtmAnaM prakAzayati anyAni ca dravyANi, na cAsyAnyaH prakAzakaH, evaM kArmaNamAtmanazca kAraNamanyeSAM ca zarIrANAmiti / artha- A (audArika Adi zarIra)nuM kAraNabhUta te karmaNa (zarIra) che. te (kAryaNazarIra) karmathI ja thAya che. e pramANe AgaLa baMdha (nA viSaya) mAM kahevAze. karma ja kArpaNa zarIranuM kAraNa che ane bIjA zarIronuM (paNa) kAraNa che. 'jema sUryaprakAza'- jema sUrya pote prakAzamAna thAya che ane bIjA dravyone paNa prakAzamAna kare che. (parantu) sUryane prakAzamAna karanAra bIjuM koI nathI. e pramANe kAryaNazarIra potAnuM ane bIjA zarIronuM kAraNa che. bhASyam - atrAha - audArikamityetadAdInAM zarIrasaMjJAnAM kaH padArtha iti ?, atrocyate, udgatAramudAram, utkaTAramudAram, udgama eva vodAram, upAdAnAtprabhRti anusamayamudgacchati vardhate jIryate zIryate pariNamatItyudAram, udAramevaudArikam, naivamanyAni, yathodgamaM vA niritizeSaM grAhyaM chedyaM bhedyaM dAhAM hAryamityudAharaNAdaudArikam, naivamanyAni, udAramiti ca sthUlanAm / sthUlamudgataM puSTaM bRhanmahadityudAramevaudArikam, naivaM zeSANi teSAM hi paraM paraM sUkSmamityuktam // artha- (jijJAsu-) A audArika vagere zarIrasaMjJAmAM audArika vagereno zuM artha che ? (uttarakAra) For Personal & Private Use Only Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthAdhigama sUtra adhyAya - 2 ahIM kahevAya che-ugatAramUudAra- eTale jenI utkRSTa zobhA che tevuM zarIra (udAra eTale pradhAna athavA zreSTha. jemake, zrI tIrthaMkara paramAtmAnuM zarIra audArika che. jene jevuM traNeya lokamAM koI zarIra ja nathI.) utkaTAram-udAra,-eTale jenI utkRSTa maryAdA che zarIranI. (jemake eka hajAra yojana audArika zarIranI maryAdA che, eTale enAthI moTuM nathI hotuM.) -udagama eTale prAdurbhAva. e udAra zabdathI kahevAya che. enuM upAdAne zuka zoNitAdi che. tenA grahaNathI AraMbhIne je uce Ave che, vadhe che, karNa-zIrNa thAya che ane pariNamana thAya che, eTale udAra kahevAya che. udAra (eTale pUla) te ja audArika. grAhyavargaNAmAM sauthI sthUla A che. ghaNAM pradezonuM banela che mATe bIjuM koI AvuM (sthUla) nathI. -jema ugama thAya che tema grahaNa thAya che, chedAya che, bhedAya che, baLAya che, (vAyuthI) harI javAya che. mATe A udAharaNathI audArika mAnavuM. bIjA zarIro AvA nathI. udAra- eTale pUla, udAra = ugata, udAra = puSTa, udAra = bRhad, udAra = mahatuM sthUla che mATe audArika. bIjA zarIro tevA nathI. te pachInA (zarIro) sUkSma-sUkSma che- varaM sUkSmamu ra-38AA. ema pUrve kahyuM che. bhASyam- vaikriyamiti / vikriyA vikAro vikRtirvikaraNamityanAntaram / vividhaM kriyate / ekaM bhUtvA anekaM bhavati / anekaM bhUtvA ekaM bhavati / aNu bhUtvA mahad bhavati / mahacca bhUtvA'Nu bhavati / ekAkRti bhUtvA anekAkRti bhavati / anekA kRti bhUtvA ekAkRti bhavati / dRzyaM bhUtvA adRzyaM bhavati / adRzyaM bhUtvA dRzyaM bhavati / bhUmicaraM bhUtvA khecaraM bhavati / khecaraM bhUtvA bhUmicaraM bhavati / pratighAti bhUtvA apratighAti bhavati / apratighAti bhUtvA pratighAti bhavati / yugapaccaitAn bhAvAnanubhavati / naivaM zevANIti / vikriyAyAM bhavati, vikriyAyAM jAyate, vikriyAyAM nirvatyate, vikriyaiva vA vaikriyam / artha- vaikiya eTale-vikiyA (viziSTa yiA) vividha kriyA, vikRti (vicitra kRti), vikaraNa (vividhakaraNa) e ekAryavAcI che. vividharUpe karAya te vaikriya. jemake, eka thaIne aneka thAya, aneka thaIne eka thAya, nAnuM thaIne moTuM thAya, moTuM thaIne nAnuM thAya, eka AkRtivALuM thaIne aneka AkRti vALuM thAya, aneka AkRtivALu thaIne eka AkRtivALuM thAya, drazya thaIne adrazya thAya, adrazya thaIne drazya thAya, bhUcara thaIne khecara thAya, khecara thaIne bhUcara thAya, pratighAti thaIne apratighAti thAya, apratighAti thaIne pratighAti thAya. eka sAthe A badhA bhAvone anubhave che. bIjA zarIro A pramANe (=vaikiya zarIra pramANe A badhA bhAvo anubhavatAM) nathI. vividha kriyAmAM thAya che, vividha kriyAmAM utpanna thAya che, vividha kriyAmAM racAya che, athavA vividha kiyA te ja vaikriya. For Personal & Private Use Only Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sava-49 sabhASya-bhASAMtara bhASyam- AhArakam, Ahriyata iti AhAryam, AhArakamantarmuhartasthiti, naivaM zeSANi // artha- (viziSTa prayojanAdi kAraNe) thoDA samaya mATe grahaNa karAya te AhAryam (arthAt AhAraka zarIra). AhArakazarIranI aMtarmuhUrta sthiti hoya che (ethI vadhAre nahi.) A pramANe bIjA zarIrane nathI hotuM. bhASyam- tejaso vikArastejasaM tejomayaM tejaHsvatattvaM zApAnugrahaprayojanam, naivaM zeSANi // artha- tejano vikAra te tejasa, tejomaya, teja svatatva che (svarUpa che). (tejasa zarIra) zApa ke anugrahanA prayojanavALuM che. AvA (guNavALA) bIjA zarIro nathI. bhASyam- karmaNovikAraH karmAtmakaM karmamayaM iti- kArmaNam / naivaM zeSANi // artha- karmano vikAra, karmasvarUpa, karmamaya te kAryaNazarIra. AvuM (lakSaNa) bIjA zarIronuM nathI. bhASyam- ebhya eva cArthavizeSebhyaH zarIrANAM nAnAtvaM siddham / kiM cAnyat / kAraNato viSayata: svAmita: prayojanata: pramANata: pradezasaMkhyAto'vagAhanata: sthitito'lpabahutvata ityetebhyazca navabhyo vizeSebhya: zarIrANAM nAnAtvaM siddham iti // 49 // artha- A (udArAdi) artha vizeSothIja zarIronuM bhinnapaNuM siddha thAya che. -vaLI bIjuM kAraNathI, viSayathI, svAmIthI, prayojanathI, pramANathI, pradezasaMkhyAthI, avagAhanathI, sthitithI, alpabadutvathI A pramANe nava vizeSa karIne zarIronuM jUdApaNuM siddha thAya che. 49 1. audArikazarIranI aMtarmuhUrtanI sthiti hoya che kharA. paNa niyata-cokkasa ATalI ja nahi, vadhAre paNa hoya. 2. navanI vizeSathI samajUtI:* kAraNathI-dArika zarIranuM kAraNa pUla pagalozeSa zarIronuM kAraNa paraM ja sUrajUra-sTA * viSayathI-dArika zarIrano viSaya-tihu~-vidyAdharo mATe naMdIzvaradalIpa sudhIno, aMdhAraNa mATe rUcakadalIpa sudhI, urdhva-pAMDukavana sudhI. vaikiyano viSaya-asaMkhyadvIpa samudra sudhI. AhAraka-mahAvideha sudhI. taijasa ane kAmaNa-sarvaloka sudhI * svAmIthI-dArikanA svAmI-manuSya ane tiryaMca. vaikriyanA svAmI-deva, nAraka ane keTalAka manuSya-tiyaca. AhAraka-caudapUrvI manuSya saMyata. taijasa ane kArmaNa-sarvasaMsArI. * prayojanathI-dArikanuM prayojana-dharma, adharma, sukha, duHkha, kevalajJAnanI prApti ItyAdi. vaizciyanuM prayojana-eka-aneka-bhUcara-khecara vagere thavApaNuM ItyAdi aneka lakSaNovALA prayojano. AhAranuM prayojana-saMzaya dArthe ane tIrthaMkaranI aiti jovA mATe. taijasanuM prayojana-AhAra pAcana, zApa-anugraha. kAryaNanuM prayojana-bhavAMtaramAM gati Adi. For Personal & Private Use Only Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tavAthadhigama sUtra adhyAya - 2 bhASyam- atrAha-Asu catasRSu saMsAragatiSu ko liGganiyama iti?, atrocyate, jIvasyaudayikeSu bhAveSu vyAkhyAyamAneSUktam-trividhameva liGga-strIliGga puMlliGga napuMsakaliGgamiti, tathA cAritramohenokaSAyavedanIye trividhaeva vedo vakSyate-strIvedaH puMvedo napuMsakaveda iti| tasmAt trividhameva linggmiti| taMtra artha- (jijJAsu) ahIM prazna kare che ke-saMsAranI A cAregatimAM liMgano zo niyama che ? (arthAt kaI gatimAM kyA liMga hoya ?) (uttarakAra) kahevAya che ahIM- jIvanA audayikAdibhAvonA vyAkhyAnamAM (bhAgamAM) liMga traNa ja che. strIliMga, puliMga ane napuMsakaliMga. e pramANe kahyuM che. tathA cAritramohanIyamAM nokaSAyamAM veda traNa ja prakAranA che te (a. 8 - sU. 10 mAM) kahevAze. (1) strIveda, (2) puruSaveda ane (3) napuMsakaveda. tethI liMga paNa traNa ja che... temAM (liMga viSe anantara sUtramAM kahe che) pramANathI-dArika zarIra eka hajAra yojana + sAtireka, vaikiyazarIra- 1 lAkha yojana (manuSya, tiryaMca), 1 lAkha yojanAmAM cAra aMgula nyUna (devatAo). AhAraka-mukIvALela eka hAtha. taijasa ane kArmaNa-loka pramANa. * pradezathI-dArikanA pradezo anaMtA, dArika karatAM vaizciyanA pradezo asaMkhyaguNa. vaikiya karatA AhArakanA pradezo asaMkhyaguNa. AhAraka karatA tejasanA pradezo anaMtaguNa. tejasa karatA kAmaNanA pradezo anaMtaguNa. pradezato'saMkhyeguNaprAk taijasAt // 2- 39 // , anantaguNe pro||2-40|| + avagAhanAthI-dArika avagAhanA-eka hajAra yojana pramANa AkAzapradezonI avagAhanA. vaikiya-dArika karatA asaMkhya guNa pradeza avagAhanA (1 lAkha yojana pramANa.). AhAraka-eka hAthanuM hovAthI alpa AkAzapradeza. paraMtu asaMkhyato kharA ja. (avagAhanA A be zarIra karatAM ochI) tejasa ane kArmaNa-lokAnta sudhI lAMbI AkAzazreNImAM avagAhita. * sthitithI-dArika-jaghanya-aMtarmukta, utkRSTa traNa palyopama. vaikiya-jadhanya-aMtarmuharta, utkRSTa-33 sAgaropama. AhAraka-tamuharta ja. tejasa ane kArmaNa-anAdi sAMta ane anAdi ananta. * alpabadutvathI-sauthI ochA AhAraka hoya che. kayAreka na paNa hoya. hoya to jaghanyathI eka ane utkRSTathI nava hajAra. AhAraka karatAM vaikriyazarIrI asaMkhya guNa. vaizciya karatAM audArika asaMkhya guNa. [audArika zarIrImAM anaMtaguNa na kahyuM kAraNake sAdhAraNa vanaspatikAyano AmAM samAveza thato nathI. sAdhAraNone ananta vacce eka zarIra hoya che.] audArika karatA tejasa ane kArpaNa anaMta guNA. Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-51 sabhASya-bhASAMtara sUtram- nAlAIno napuMsAni / / 2-0aa artha- nArakI ane saMmUrcchana jIvo napuMsakaliMgI hoya che. bhASyam- nArakAzca sarve saMmUrcchinazca napuMsakAnyeva bhavanti, na striyo na pumAMsaH, teSAM hi cAritramohanIyanokaSAyavedanIyAzrayeSu triSu vedeSu napuMsakavedanIyamevaikamazubhagatinAmApekSaM pUrvabaddhanikAcitamudayaprAptaM bhavati, netare iti // 50 // artha- nArako ane badhA saMmUrcchano napuMsaka ja hoya che. (te) nathI strI ke nathI puruSa (hotA). temane (nAraka, saMmUrcchanane) azubhagatinAma karmanI apekSAe pUrvabaddha nikAcita evA cAritramohanIya ane nokaSAyavedanIya che Azraya jeno evA traNe vedamAM napuMsakavedanIyano ja udaya hoya che. parantu bIjA (strI-puruSa vedodaya) na hoya. pagA artha- devo napuMsakaliMga nathI hotA. sUtram- na phevAH ||2-6zA bhASyam- devAzcaturnikAyA api napuMsakAni na bhavanti, striyaH pumAMsazca bhavanti, teSAM hi zubhagatinAmApekSe strIpuMvedanIye pUrvabaddhanikAcite udayaprApte dve eva bhavato, netarat, pArizeSyAcca gamyate jarAyvaNDapotajAstrividhA bhavanti - striyaH pumAMso napuMsakAnIti // 51 // 59 artha- cAre nikAyanA devo strI ane puruSaliMgI hoya che. parantu napuMsakaliMgI nathI hotA. temane zubhagatinAmanI apekSAvALA pUrvabaddha nikAcita udayaprAsa strI-puruSavedarUpa be ja liMga hoya che. te sivAya (napuMsaka) na hoya. bAkI rahelAthI e jaNAya che ke jarAyuja, aMDaja ane potaja traNeya prakAranA (janmo) hoya che- strIliMgI, puruSaliMgI ane napuMsakaliMgI. // 5 // bhASyam- atrAha-caturgatAvapi saMsAre kiM vyavasthitA sthitirAyuSa utAkAlamRtyurapyastIti ? atrocyate, dvividhAnyAyUMSi - apavartanIyAni anapavartanIyAni ca, anapavartanIyAni punardvividhAni - sopakramANi nirupakramANi ca, apavartanIyAni tu niyataM sopakramANIti / tatra artha- jijJAsu ahIM pUche che ke-cAragatirUpa saMsAramAM AyuSyasthitinI zI vyavasthA che ? (zo niyama che ?) ke akAle mRtyu paNa thAya che. ? (uttarakAra)-kahevAya che ahIM-AyuSya be prakAranA che. (1) apavartanIya (AyuSya) ane (ra) anapavartanIya (AyuSya). vaLI anapavartanIyanA be bheda che (1) sopakramI ane (2) nirupakramI. apavartanIya (AyuSya) to cokkasa sopakramI (hoya che). temAM... (AgaLa-anantara sUtramAM kahe che) 1. ahIM strIvedana zubhakahyo te napuMsakanI apekSAe. paraMtu hakIkatamAM zubha nathI. For Personal & Private Use Only Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthAdhigama sUtra adhyAya - 2 sUtram- aupapAtikacaramadehottamapuruSAsaGkhyeyavarSAyuSo'napavAyuSaH // 2-52 // artha- upapAta janmavALA, caramadehI, uttamapuruSo, asaMkhyavarSanA AyuSI (yugaliko) ATalA jIvo anapavartanIya AyuSyavALA hoya che. bhASyam- aupapAtikAzcaramadehA uttamapuruSA asaGkhyeyavarSAyuSa ityete'napavAyuSo bhavanti, tatraupapAtikA nArakadevAzcetyuktam, caramadehA manuSyA eva bhavanti, nAnye, caramadehA antyadehA ityarthaH, ye tenaiva zarIreNa sidhyanti, uttamapuruSAstIrthakaracakravartyardhacakravartinaH, asaGkhyeyavarSAyuSo manuSyAH tiryagyonijAzca bhavanti / artha- papAtikI, caramadehI, uttamapuruSo ane asaMkhyavarSanA AyuSyavALA (ATalA jIvo) anapavartanIya AyuSyavALA hoya che. temAM-aupapAtikI-nAraka ane devo e pramANe a. 2, sU. 35 mAM kahyuM che. caramadehI-manuSyo ja hoya che, bIjuM koI nahi. caramadehI eTale anyadehI, je te zarIravaDe siddha thavAnA hoya te caramadehI.) uttamapuraSo-zrI tIrthakara, cakravartI ardhacakravatIo. asaMkhyavarSanA AyuSyavALA-manuSya ane tiryaMco (arthAt yugaliko) hoya che. bhASyam- sadevakurUttarakuruSu sAntaradvIpakAsvakarmabhUmiSu karmabhUmiSu ca suSamasuSamAyAM suSamAyAM suSamaduSamAyAmityasaGkhyeyavarSAyuSo manuSyA bhavanti, atraiva bAhyeSu dvIpeSu samudreSu tiryagayonijA asaGkhyeyavarSAyuSo bhavanti, aupapAtikAzcAsaGkhyeyavarSAyuSazca nirupakramAH, caramadehA: sopakramA nirupakramAzceti / ebhya aupapAtika caramadehAsaGkhyeyavarSAyurthyaH zeSA: manuSyAstiryagyonijA: sopakramA nirupakramAzcApavAyuSo'napavAyupazca bhavanti, tatra ye'pavAyuSasteSAM viSazastrakaNTakAnayudakAhyazitAjIrNAzaniprapAtodvandhanazvApadavajranirghAtAdibhiH kSutpipAsAzItoSNAdibhizca dvandvopakramairAyurapavartyate, apavartanaM zIghramantarmuhUrtAtkarmaphalopabhogaH, upakramo'pavartananimittam / artha- devakuru tathA uttarakurumAM, advapamAM, akarmabhUmimAM ane karmabhUmimAM suSama-suSama ArAmAM, suSama ArAmAM ane suSamaduSama ArAmAM asaMkhya varSanA AyuSyavALA manuSyo hoya che. ahIM ja temaja bahAranA dvIpo samudromAM tiryaMco asaMkhyavarSanA AyuSyavALA hoya che. -upapAtajanmavALA (aupapAtika) ane asaMkhya varSanA AyuSyavALA nirupakramI hoya che. -caramadehI- sopakamI ane nirupakramI hoya che. A aupapAtikI, caramadehI, asaMkhyavarSanA AyuSyavALA sivAyanA manuSyo ane tiryaMco sopakamI ane nirupakramI temaja apavartanIya ane anapavartanIya AyuSyavALA hoya che. -temAM je apavartanIya AyuSyavALA hoya che temane viSa, zastra, kAMTA, agni, pANI, sarpa, garamI, ajIrNa, azaniprapAta (vijaLI paDavI), phAMso, janAvaro, vajano ghAta vagerethI temaja bhUkha, tarasa, ThaMDI, garamI Adi dvandra upakrama thI AyuSya ochuM thAya che. For Personal & Private Use Only Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUta-51 sabhAga-bhASAMtara apavartana eTale jaladIthI-aMtarmuhUrta sudhI AyuSya karmanuM phaLa bhogavAI javuM te. upadma e apavartananuM nimitta (kAraNa) che. bhASyartha- atrAha- yadyapavartate karma tasmAtkRtanAzaH prasajyate yasmAna vedyate, athAstyAyuSkaM karma mriyate ca, tasmAdakRtAbhyAgamaH prasajyate, yena satyAyuSke mriyate tatazcAyuSkasya karmaNa: AphalyaM prasajyate, aniSTaM caitat, ekabhavasthiti cAyuSkaM karma na jAtyantarAnubandhi, tasmAnnApavartanamAyuSo'stIti, atrocyte| . artha- ahIM (zaMkAkAra) prazna kare che ke je AyuSyakarmanuM apavartana thAya che to karelA kamoM (yathAyogya phaLanA upabhoga vinA) nAza thavAno prasaMga bane che. kAraNake (te) AyuSyakarma bhogavAtuM nathI. have jo ema kaho ke AyuSyakarma bAkI che ane mRtyu pAme che) to AyuSyakarma hote chate mRtyu thAya che. eTale ke je nathI karyuM tenuM AvAgamana thAya che. jethI te AyuSya maraNa thAya che. tethI AyuSyakarmanI niSphaLatAno prasaMga bane che. te aniSTa (ayogya) che. athavA eka bhavanI sthitivALuM AyuSya karma bIjA bhavamAM AvI zakatuM nathI. tethI apavartana thAya te saMbhavatuM nathI. (uttarakAra) ahIM kahevAya che. bhASyam- kRtanAzAkRtAbhyAgamAphalyAni karmaNo na vidyante, nApyAyuSkasya jAtyantarAnubandhaH, kintu yathoktairupakramairabhihatasya sarvasaMdohenodayaprAptamAyuSkaM karma zIghraM pacyate tadapavartanamityucyate, saMhatazuSkatRNarAzidahanavat, yathA hi saMhatasya zuSkasyApi tRNarAzeravayavazaH krameNa dahyamAnasya cireNa dAho bhavati, tasyaiva zithilaprakIrNopacitasya sarvato yugapadAdIpitasya pavanopakramAbhihatasyArthasyAzu dAho bhavati tdvt| artha- (je bhAI !) kRtanAza ke akRtanuM Avagamana ke karmanI niSphaLatA nathI thatI, AyuSyano baMdha bIjA bhava sudhI cAlato paNa nathI.' paraMtu, je kahelA upakramo vaDe haNAyelo eTale sarva samuha vaDe udayaprAsa AyuSyakarmane jaladI bhogavI le che. tene "apavartana' ema kahevAya che. AyuSyakarma jaldI nAza pAme che te apavartana e pramANe kahevAya che. (arthAta) Dhagalo karelA sUkA ghAsanA samuhanA dahananI jema. jema, ekaThA karelA sUkA ghAsanA samuhanA DhagalAne chUTuM chUTu kamasara bALIe to lAMbA kALe baLI rahe che. te ja ekaThA karelA sUkA ghAsane DhIluM karIne barAbara goThavI cAre bAjuthI eka sAthe saLagAvavAmAM Ave ane pavananA jhapATA hoya to te ghAsa jaldIthI baLI jAya che. tema. 1. AyuSya karmane pUjyapAda sAgarajI ma. je rAMdhelA dALabhAtanI upamA ApI che. jema rAMdhelA dALabhAta je divase rAMdhyA hoya te ja divase pUrA karavA paDe. tema AyuSya paNa je bhavamAM udayamAM AvyuM teja bhavamAM pUruM karavuM paDe. jyAre bIna kamoM sUkA nAstA jevA che. jema sUko nAsto je divase banAvyo hoya te divase vaparAyo teTalo ThIka, ane vadhyo to bIje-trIje-cothe vagere divase paNa vaparAya-te pramANe bIjA karmo A bhavamAM bhogavAyA teTalA ThIka ane vadhyAM hoya to te parabhavamAM ke tenA pachInAM vagere bhavomAM ya bhogavAya. jema, zrI mahAvIra prabhue trIjA bhavamAM bAMdhela nIcagotra karma-ra7 mAM bhave paNa bhogavyuM. For Personal & Private Use Only Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigama sUtra bhASyam - yathA vA saGkhyAnAcAryaH karaNa lAghavArthaM guNakArabhAgahArAbhyAM rAziM chedAdevApavartayati, na ca saGkhyeyasyArthasyAbhAvo bhavati, tadvadupakramAbhihato maraNasamudghAtaduHkhArtta karmapratyayamanAbhogayogapUrvakaM karaNavizeSamutpAdya phalopabhogalAghavArthaM karmApavartayati, na cAsya phalAbhAva iti / kiMcAnyat kara artha- athavA, jevI rIte gaNitajJa TUMkI rIte javAba lAvavA mATe guNAkAra, bhAgAkAra tathA rakamane cheda ApavA pUrvaka dAkhalo TUMkAvI nAMkhe che. paraMtu saMkhyAne yogya padArthano abhAva hoto nathI (phera hoto nathI) tevI rIte upakramathI maraNa samuddAtanA du:khathI pIDAyelo karmanimitte anAbhoga yogapUrvaka karaNavizeSa utpanna karIne karmane ghaTADe che. parantu AnA phaLano abhAva nathI. (jema gaNitajJa cheda uDAvIne moTA dAkhalAno javAba laghutAthI sAco lAve che. tema samudghAtathI karmaphaLa bhogavyA vinA karmaMdala badhu bhogavI le che.) vaLI bIjuM... adhyAya - 2 bhASyam - yathA vA dhautapaTo jalArdra eva saMhatazcireNa zoSamupayAti, sa eva ca vitAnita: sUryarazmivAyvabhihataH kSipraM zoSamupayAti, na ca saMhate tasminnabhUtasnehAgamo, nApi vitAnite - 'kRtsnazoSaH, tadvadyathoktanimittApavartanaiH karmaNaH kSipraM phalopabhogo bhavati, na ca kRtapraNAzAkRtAbhyAgamAphalyAni kRti kharA artha- athavA, jema dhoyeluM bhInuMvastra bheguM (ghaDI) kareluM hoya to lAMbAkALe sukAya che. ane te ja (vastra ne) pahoLuM karyuM hoya to sUryanA kiraNo temaja vAyuthI (bhInAza) prahata thayela (vastra) jaldI sUkAI jAya che. parantu ahIM bhegA karela vastramAM navuM pANI nathI AvatuM ke pahoLA karela vastramAM samasta pANIno zoSa thato nathI. te pramANe jema pUrve kahyA che te nimittovALA apavartanothI karmonuM phLa jaldI bhogavAI jAya. emAM na to kRtano nAza ke na to amRta Agama che. ke karmanuM phaLa niSphaLa (paNa) nathI. para|| * upasaMhAra * jIva tattvanI vicAraNA jIvanamAM atyaMta kAmayAba che. tethI ja to jaNAya che ke pU. umAsvAtijI bhagavaMte cAra-cAra adhyAyamAM jIva saMbaMdhi vizeSa samajUti samAyelI che. A bIjA adhyAyamAM jIvanA bhAvonuM svarUpa, bhAvonA bhedo, jIvanuM svarUpalakSaNa, tenAbheda, jIvonA bhedo, IndriyonuM vizeSatayA varNana, parabhava prAptinI sukSmatama paddhati, jIvano vibhinna janmonA prakAro, yoninA prakAro, zarIranI sUkSmatA-sthUlatAnuM adbhUta rahasya, zarIrasaMyogonuM ochAvattApaNuM, zarIranuM kArya, saMsArI jIvonI traNa liMgamAM vaheMcaNI ane aMte apavartanIya-anapavartanIya- sopakamI-nirupakramI AyuSyanuM savistara varNana karI A aghyAya pUrNa karyo che. be adhyAya maLI kula sUtra 87 thayA. For Personal & Private Use Only Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASya-bhASAMtara zrI manoratha padruma pArzvanAthAya nama: zrI tattvArtha sUtra - sabhASya bhASAMtara. tRtIyaH adhyAyaH trIjo adhyAya - bhASyam- atrAha-uktaM bhavatA nArakA iti gatiM pratitya jIvasyaudayiko bhAva:, tathA janmasu nArakadevAnAmupapAtaH', vakSyati ca sthitau nArakANAM ca dvitIyAdiSu', AmraveSu bahvArambhaparigrahatvaM 2 nArAyuSa:' kRti, tatra ke nALA nAma ? re veti ?, atrote- navu mavA nArA:/ tatra naraka prasiddhayarthamidamucyate artha- ahIM (jijJAsu) kahe che ke ApazrIe kahyuM-nAraka e gatine anulakSIne jIvano auyika bhAva che. tathA janmamAM (athavA janma sambandhI) nAraka-devone upapAta janma hoya che. (a. 2- sU. 35) ane nArakanI sthiti sambandhI 'nArALAM 6 dvitIyAjjui' a. 4- sU. 43 mAM kahevAze. Azrava sambandhI vajJAAtmya,prityuM = nAravaDhyAyuSaH a. 6- sU. 16 mAM kahevAze. (to,) tyAM nArako eTale koNa ? athavA nAraka kayAM che ? (uttarakAra) kahevAya che ahIM narakamAM utpanna thanArA te nArako. temAM narakanI prasiddhi mATe A (ahIM) kahevAya che. sUtram - ratnazarkarAvAlukApaGkadhUmatamomahAtamaH prabhA bhUmayoghanAmbuvatAkAzapratiSThAH samAghogha: pRthrutA: II3-II artha- (eka-eka narakapRthvI) ghanapANI tathA ghanavAyu ane pAtaLAvAyu temaja AkAza upara rahelI-nIce nIce pahoLI ratnaprabhA, zarkarAprabhA, vAlukAprabhA, zaMkaprabhA, dhUmaprabhA, tamaHprabhA ane mahAtama prabhA e sAta pRthvIo (bhUmio) che. bhASyam - ratnaprabhA zarkarAprabhA vAlukAprabhA paGkaprabhA dhUmaprabhA tamaH prabhA mahAtamaH prabhA ityetA bhUmayo ghanAmbuvAtAkAzapratiSThA bhavantyekaikazaH sapta adho'dhaH / For Personal & Private Use Only Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tavAdhigama sUtra adhyAya - 3 artha- ratnaprabhA', zarkarAprabhA, vAlukAprabhA, paMkaprabhA, dhUmaprabhA, tama:prabhA, mahAtama:prabhA-A sAta pRthvIo-pratyeka pRthvIo nIce ghaTTa pANI, nIce ghaTTa vAyu, nIce pAtaLo vAyu ane nIce AkAzane AdhAre rahelI che. bhASyam- ratnaprabhAyA adhaH zarkarAprabhA, zarkarAprabhAyA adho vAlukAprabhA, ityevaM zeSAH, ambuvAtAkAzapratiSThA iti siddhe ghanagrahaNaM kriyate yathA pratIyate ghanamevAmbu adhaH pRthivyAH, vAtAstu ghnaastnvshceti,| artha- ratnaprabhA (bhUmi)nI nIce zarkarA prabhA, zarkarA prabhAnI nIce vAlukAprabhA, e pramANe bAkInI badhI jANavI. 'pANI-vAyu-AkAza upara rahelI' e pramANe kahevAthI siddha hovA chatAM paNa ghana' zabdanuM grahaNa karAyuM che, (to) teno A artha jaNAya che ke pRthvInI nIce pANIthI' ghaTTa ja pANI levuM ane vAyu to ghaTTa ane pAtaLo (bane) samajavA. bhASyam- tadevaM kharapRthivI paGkapratiSThA, paGko ghanodadhivalayapratiSTho, ghanodadhivalayaM ghanavAtavalayapratiSThaM, ghanavAtavalayaM tanuvAtavalaya pratiSThaM, tato mahAtamobhUtamAkAzam, sarvaM caitatpRthivyAdi tanuvAtavalayAntamAkAzapratiSTham, AkAzaM tvAtmapratiSTham, uktamavagAhanamAkAzasyeti / artha- te A pramANe, kharapRthivI (ratnaprabhAno pahelo kAMDa)- paMka (kAdava) nA AdhAre rahelI che, paMka-ghaTTapANInA valaya upara rahela' che, ghaTTapANIno valaya-ghaTTa (thIjelA) vAyunA valayanA AdhAre rahela che, ghaTTavAyuno valaya-pAtaLAvAyunA valayanA AdhAre rahela che. tyArabAda virATu aMdhakArarUpa AkAza che. naraka pRthvIthI AMrabhI tanuvAtanA valaya sudhInuM A badhuM AkAzanA AdhAre pratiSThita che. AkAza to AtmapratiSThita che, jethI (kAvArIcovI/a. 1, mU. 28 mI kahyuM che ke AkAza e avagAhanA (jagyA) ApanAra che. bhASyam- tadanena krameNa lokAnubhAvasaMniviSTA asaGkhyeyayojanakoTIkoTyo vistRtAH sapta bhUmayo rtnprbhaadyaaH|| saptagrahaNaM niyamA), ratnaprabhAdyA mAbhUvanekzo hyaniyatasaGkhyA iti, kiMcAnyat-adhaH saptaivetyavadhAryate, UrdhvaM tvekaiveti vkssyte| artha- A krama pramANe-loka svabhAve rahela ratnaprabhA Adi sAteya pRthvIo asaMkhyakoDAkoDI yojana pramANa vistRta (vistAravALI) che. cokkasatA darzAvavA sAtanuM grahaNa karyuM che. (sAta ja pRthvI 1. ratnapradhAna hovAthI ratnaprabhA kahevAya che, zarkarA = kAMkarA, kAMkarA vadhAre hovAthI zarkarA prabhA, vAlukA = retI, retI vadhAre hovAthI vAlukAprabhA, paka = kAdava, kAdava vadhAre hovAthI paMkaprabhA, dhUma = dhUmADo, dhUmADo vadhAre hovAthI dhUmaprabhA, tama: = aMdhakAra, aMdhakAra vadhAre hovAthI tamaprabhA ane mahAtamaH = gADha aMdhakAra, gADha aMdhakAra vadhAre hovAthI mahAtama:prabhA kahevAya che. 2. kharakAMDa e paMkakAMDanA AdhAre, paMkakAMDa e jalabahulakAMDanA AdhAre ane jalabahulakAMDa e ghanodadhinA AdhAre rahela che. paraMtu ghanodadhi e jalasvarUpa ja hovAthI-jalakAMDano temAM samAveza karavAthI jUdo gaNAvela nathI (barakAMDa-16 hajAra yojana, paMkakAMDa-84 hajAra yojana, jalabahulakAMDa-7 hajArayojana eTale ratnaprabhA pRthvInI jaDAI ekalAkha eMzI hajAra yojana thAya.) For Personal & Private Use Only Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-1 sabhAkhya-bhASAMtara 65 nIce che.) ratnaprabhA vagere dareka aniyata saMkhyAvALI na thAya mATe sAtanuM grahaNa karyuM che. (jemake ratnaprabhAnuM paheluM kAMDa soLa prakAranuM che.) vaLI bIjuM, nIce sAta ja (pRthvI) che. ema nakkI dhAravuM. upara to eka ja che te kahevAze. (siddhazilA). bhASyam- apica-tantrAntarIyA asaGkhyeyeSu lokadhAtuSvasaGkhyeyAH pRthivIprastArA ityadhyavasitAH tatpratiSedhArthaM ca saptagrahaNamiti / artha vaLI, bIjA darzanakAro (bauddho) asaMkhya loka dhAtuthI asaMkhya pRthvIo mAne che. teno niSedha karavA mATe sAtanuM grahaNa karyuM che. bhASyam- sarvAzcaitA adho'dhaH pRthutarA: chatrAticchatrasaMsthitAH, gharmA vaMzA zailA aJjanA riSThA mAghavyA mAghavIti cAsAM nAmadheyAni yathAsaGkhyamevaM bhavanti, ratnaprabhA ghanabhAvenAzItaM yojanazatasahasraM, zeSA dvAtriMzadaSTAviMzativiMzatyaSTAdazaSoDazASTAdhikamiti / artha- A badhI pRthvIo nIce-nIce pahoLI-pahoLI (eka karatAM bIjI pahoLI, bIjI karatAM trIjI pahoLI ema) chatrAtichatranA AkAre rahela che. tenA nAma anukrame ghammA, vaMzA, zelA, aMjaNA, rijhA, maghA ane mAghavatI A pramANe che. ratnaprabhAnI jADAI eka lAkha eMzI hajAra yojana, bAkInInI (eTale zarkarA prabhA AdinI). (zarkarA prabhAnI) - eka lAkha batrIsa hajAra, (vAlukAprabhAnI) - eka lAkha aThyAvIsa hajAra, (paMkaprabhAnI) - eka lAkha vIsa hajAra, (dhUmaprabhAnI) - eka lAkha aDhAra hajAra, (tama: prabhA) - eka lAkha soLa hajAra, (mahAtama prabhA) - eka lAkha ATha hajAra. e pramANe. bhASyam- sarve ghanodadhayo viMzatiyojanasahasrANi, ghanavAtatanuvAtAstvasaGkhyeyAni, adho'dhastu ghanatarA vizeSeNeti // 1 // artha- badhA ghanodadhi vIsa hajAra yojananA hoya che ane ghanavAta tathA tanuvAta asaMkhyaya yojananA che. nIce nIce vadhAre ghanatara che. 1il. 1. baMne jUdA jUdA nAmo paikI eka pRthvInuM nAma ane eka-gotranuM nAma che. 2. eTale ke sAta vanodadhi eka sarakhA mApanA che. jyAre ghanavAta-tanavAta asaMkhyaya yojana che. paraMtu pahelI bhUminA nIce ghanavAta-tanavAna karatAM bIjI bhUminA nIcenA ghanavAta-tanavAtamAM asaMkhya paNuM vadhAre che. ema sAteyanuM samajavuM. te pramANe AkAzanuM paNa samajavuM. For Personal & Private Use Only Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tavAthadhigama sUtra adhyAya - 3 rU-rA sUtra tANu nA artha- te (bhUmi)mAM narako che. bhASyam-tAsu-tnaprabhAdyAsubhUSUrdhvamadhazcaikaikazo yojanasahasramekaikaM varjayitvA madhye nrkaabhvnti| artha- te ratnaprabhA Adi bhUmimAM pratyeka bhUminA potAnI jADAImAMthI) upara-nIcenA eka eka hajAra yojana choDIne (zeSa) madhyabhAgamAM narako che. bhASyam- tadyathA-uSTrikApiSTapacanIlohIkarakendrajAnukAjantokAyaskumbhAyaHkoSThAdisaMsthAnA vajratalA: sImantakopakrAntA rauravo'cyuto raudro hAhAravo ghAtanaH zocanastApanaH krandano vilapanazchedano bhedanaH khaTApaTaH kAlapiJjara ityevamAdyA azubhanAmAnaH kaalmhaakaalraurvmhaaraurvaaprtisstthaanpryntaaH| artha- te A rIte- uThaMDI, hAMDalI, loDhI, loDhAnIDoghalI, loDhAno kumbha, loDhAnI koThI Adi AkAravALA vajanA (dhAradAra vajanA) taLIyAvALI sImantaka (ratnaprabhAnuM paheluM pratara) Adi tamAma pratiromAM raurava, azruta, raudra, hAhArava, ghATana, tApana, zaucana, kandana, vilapana, chedana, bhedana, khaTApaTa, kAlapiMjara ItyAdi azubha nAmavALA nArakavAso sAtamI bhUminA kAla, mahAkAla, raurava, mahAraurava (ane) apratiSThAna (A pAMca prataro) sudhImAM hoya che. bhASyam- ratnaprabhAyAM narakANAM prastarAstrayodaza, dvidyUnA: zeSAsu / ratna pramAyAM narakAvAsAnAM trizacchatasahasrANi, zeSAsu paJcaviMzatiH paJcadaza daza trINyekaM paJconaM narakazatasahasramityASaSThyAH , saptamyAM tu paJcaiva mahAnarakA iti // 2 // artha- ratnaprabhA pRthvImAM narakanA tera pratiro che, bAkInI pRthvImAM babbe ochA pratarA jANavAM. (zarkarA prabhA mAM agyAra, vAlukAprabhAmAM nava, paMkaprabhAmAM sAta, dhUmaprabhAmAM pAMca, tama:prabhAmAM traNa ane mahAtamaprabhAmAM eka pratara che.) - ratnaprabhAmAM trIsa lAkha narakAvAso che. bAkInI pRthvImAM anukrame paccIsalAkha, paMdaralAkha, dazalAkha, traNalAkha, pAMca ochA ekalAkha (eTale 995) ema chaThThI bhUmi sudhI tathA sAtamI (bhUmimAM) to pAMca ja mahAnarakavAsa che. [30 + 25 + 15 + 10 + 3 + 1 (6ThI sAtamInaraka maLIne 1 lAkha) ema kulle 84 lAkha narakAvAsa che.] rA sUtram- nityaashubhtrleshyaaprinnaamdehvednaavikriyaaH||3-3|| artha- te narakanAjIvo nirantara azubhatara lekSA-pariNAma-zarIra-vedanA ane vikriyAvALA hoya che. bhASyam- te narakA bhUmikrameNAdho'dho nirmANato'zubhatarAH, azubhA ratnaprabhAyAM tato'zubhatarA: zarkarAprabhAyAM tato'pyazubhatarA vAlukAprabhAyAm, ityevamAsaptamyAH / For Personal & Private Use Only Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-3 artha- te narako bhUmikrama anusAra uttarottara (nIce nIce) nirmANathI azubhatara-azubhatara hoya che. (te A rIte,-) ratnaprabhAmAM azubha. zarkarAprabhAmAM tenAthI azubhatara, vAlukAprabhAmAM tenAthIpaNa azubhatara. e pramANe sAteya naraka sudhI jANavuM. sabhASya-bhASAMtara bhASyam- nityagrahaNaM gatijAtizarIrAGgopAGgakarmaniyamAdete lezyAdayo bhAvA narakagatau narakapaJce ndriyajAtau ca nairantaryeNAbhavakSayodvartanAd bhavanti / na ca kadAcidakSinimeSamAtramapi na bhavanti zubhA vA bhavanti, ato nityA ityucyante / artha- 'nitya' kahevAnuM kAraNa-gati, jAti, zarIra, aMgopAMgakarmanA niyamathI A lezyAdibhAvo narakagatimAM ane narakapaMcendriyAtimAM bhavakSaya sudhI nirantara hoya che. bhavakSaya pachI (AvI) azubhatA baMdha thAya. ane kayAre paNa eTale ke AMkhanA palakArAmAtra paNa zubha (lezyAdi) no udaya nathI hoto. jethI 'nitya'` (nirantara) kahevAya. bhASyam- ataH azubhataralezyAH, kApotalezyA ratnaprabhAyAM tatastIvratarasaMklezAdhyavasAnA zarkarAprabhAyAM tatastIvratarasaMklezAdhyavasAnA kApotanIlA vAlukAprabhAyAM tatastIvratarasaMklezAdhyavasAnA nIlA paGkaprabhAyAM tatastIvratarasaMklezAdhyavasAnA nIlakRSNA dhUmaprabhAyAM, tatastItIvratarasaMklezAdhyavasAnA kRSNA tamaH prabhAyAM tatastIvratarasaMklezAdhyavasAnA kRSNaiva mahAtamaHprabhAyAmiti // artha- have, azubhatara lezyA-ratnaprabhA (naraka) mAM kApota lezyA, tenA karatAM (ratnaprabhAnI kApota karatAM) tIvratara saMkalezanA adhyavasAyavALI kApotalezyA zarkarAprabhAmAM, tenA karatAM (zarkarAprabhAnI kApota karatAM) tIvratara saMkalezanA adhyavasAyavALI kApota ane nIla (tIvra) lezyA vAlukAprabhAmAM, tenA karatAM (vAlukAprabhAnI nIla karatAM) tIvratara saMkalezanA adhyavasAyavALI nIla lezyA paMkaprabhAmAM, tenA karatAM (paMkaprabhAnI nIla karatAM) tIvratara saMkalezanA aghyavAsAyavALI nIla ane kRSNa (tIvra) lezyA dhUmaprabhAmAM, tenA karatAM (dhUmaprabhAnI kRSNa karatAM) tIvratara saMkalezanA adhyavasAyavALI kRSNalezyA tama prabhAmAM (ane) tenA karatAM (tama:prabhAnI kRSNa karatAM) tIvratara saMkalezanA adhyavasAyavALI kRSNalezyA ja mahAtama prabhAmAM hoya che. tadbhAvAvyayaM nityam // 5-30 // 67 bhASyam- azubhatarapariNAmaH, bandhanagatisaMsthAnabhedavarNagandharasasparzAgurulaghuzabdAkhyodazavidho 'zubhaH pudgalapiraNAmo narakeSu, azubhatarazcAdho'dhaH, tiryagUrdhvamadhazca sarvato'nantena bhayAnakena nityottamakena tamasA nityAndhakArAH, zleSmamUtrapurISasrotomalarudhiravasAmedapUyAnulepanatalAH, zmazAnamiva For Personal & Private Use Only Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthAdhigama sUtra adhyAya - 3 pUtimAMsakezAsthicarmadantaravAstIrNabhUmayarazvazRgAlamArjAranakula-sarpamUSika hasti azvagomAnuSazavakoSThAzubhataragandhAH, hA mAtaH ! dhigaho kaSTaM bata muJca tAvad dhAvata prasIda bhartaH ! mA vadhIH kRpaNakamityanubaddharuditaistIvrakaruNairdInaviklavairvilApairA-svarainairninAdairdInakRpaNakaruNairyAcitairbASpasaMniruddhairnistanitairgADhavedanaiH kUjitaiH santApoSNaizca nizvAsairanuparatabhayasvanAH / artha- azubhatara pariNAma-bandhana, gati, saMsthAna, bheda, varNa, gaMdha, rasa, sparza, agurulaghu ane zabda-e daza prakAranA azubha pudagalapariNAmo narakomAM azubhatara hoya che. (nIcenIcenI narakamAM azubhatara azubhatama vadhAre jANavuM). - tiththu upara-nIce ema cAre tarapha ananta bhayaMkaramAM bhayaMkara aMdhAru nitya hoya che, baLakhA (lIMTa), pezAba, jhADA, parasevA, zarIranA mela, lohI, carabI, meda, paruM (vagere) thI kharaDAyelI bhUmi hoya che, zamasAnanI jema durgadhavALA mAMsa, vALa, hADakAM, cAmaDI, dAMta, nakha vagere bhUmi upara patharAyela hoya che. A tiththu upara vagere padothI varNa pariNAma jaNAvyo. - kUtarA, ziyALa, bilADA, noLiyA, sarpa, udara, hAthI, ghoDA, gAya ane manuSyonA maDadAnI azubhatara (durgadha phelAyelI hoya che). A kUtarA ziyALa vagere padothI gaMdha pariNAma jANAvyo. oya mA' ! (oya bApA), dhikkAra che A duHkhane ! mane choDI gho" ema bolato-doDato jAya che. vaLI, svAmI !kRpA karo, mane mAro mA', e pramANe garIbanI mAphaka vAraMvAra bUmo pADato-roto-tIvra karuNA bharI dInatAvALI bhAre vilApathI pIDAyukta avAjethI garIba (nI jema) bicAro AjIjI pUrvaka karagarato-AMkhamAMthI AMsu sArato gADhavedanA pUrvaka bUmo pADato (e pramANe) niHsAsA nAkhatI bUmonA avAjonuM bhayaMkara vAtAvaraNa cAre bAju hovAthI bhayabhIta hoya che. (oya mA dhikkAra vagere padothI zabda pariNAma batAvyo. zeSa pariNAma granthagauravanA bhayathI ahIM padavAra batAvyA nathI.) bhASyam- azubhataradehAH, dehA:-zarIrANi, azubhanAmapratyayAdazubhAnyaGgopAGganirmANasaMsthAnasparzarasagandhavarNasvarANi, huNDAni ninANDajazarIrAkRtIni krUrakaruNabIbhatsapratibhayadarzanAni duHkhabhAjyazucIni ca teSu zarIrANi bhavanti, ato'zubhatarANi ca adho'dhaH, sapta dhanUMSi trayo hastAH SaDaGgulamiti zarIrocchrAyo nArakANAM ratnaprabhAyAM, dvirdviH zeSAsu, sthitivaccotkRSTajaghanyatA veditvyaa| artha- azubhatara devo-deho eTale zarIro. azubhatara nAmakarmanA udayathI azubha aMgopAMga, nirmANa (racanA), saMsthAna, sparza, rasa, gaMdha, varNa, avAja (badhuM ja) huMDaka (kharAba-beDoLa jevuM) hoya che, temaja pIMchA kheMcI lIdhelA pakSInA zarIra jevI AkRtivALA zarIro hoya che. vaLI, kura, karuNa, bIbhatsa ane dekhItA bhayaMkara evA duHkhanA bhAjana rUpa apavitra zarIro temane (narakanA jIvone) hoya che. AnA karatAM paNa azubhatara-azubhatara nIce nIce (nI naraka bhUmimAM hoya che.) Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUra-3 sabhAga-bhASAMtara - sAta dhanuSya traNa hAtha ane cha aMgula (poNA ATha dhanuSya ane cha aMgula) ATaluM zarIranuM mApa ratnaprabhAmAM (rahelA) narakanA jIvone (nArakone) hoya che. bAkI (zarkarA prabhAdi) mAM bamaNuM bamaNuM jANavuM (zarkarA prabhAmAM sADA paMdara dhanuSya ane 12 aMgula, vAlukAprabhAmAM 31 dhanuSya ane eka hAtha, paMkaprabhAmAM bAsaTha dhanuSya ane be hAtha, dhUmaprabhAmAM ekaso paccIza dhanuSya, tama prabhAmAM aDhIso dhanuSya ane mahAtama:prabhAmAM pAMcaso (50) dhanuSya. eka dhanuSya = cAra hAtha, 1 hAtha = 24 aMgula-utsadhAMgula jANavA) bhASyam- azubhataravedanAH, azubhatarAzca vedanA bhavanti narakeSvadho'dhaH, tadyathA- prathamAyAM uSNavedanA:dvitIyAyAm uSNavedanAzcatIvratarAstIvratamAzcA tRtIyAyAH, uSNazIte caturthyAm, zItoSNe paJcamyAm, parayoH zItA zItatarA ceti, tadyathA-prathamazaratkAle caramanidAghe vA pittavyAdhiprakopAbhibhUtazarIrasya sarvato dIptAgnirAziparivRtasya vyabhre nabhasi madhyAhne nivAte'tiraskRtAtapasya yAdRguSNajaM duHkhaM bhavati tato'nantaguNaM prakRSTaM kaSTamuSNavedaneSu narakeSu bhavati, pauSamAghayozca mAsayostuSAraliptagAtrasya rAtrau hRdayakaracaraNAdharauSThadazanAyAsini pratisamayapravRddhe zItamArute niragnayAzrayaprAvaraNasya yAdRk zItavedaneSUdbhavaM duHkhamazubhaM bhavati tato'nantaguNaM prakRSTaM kaSTaM zItavedaneSu narakeSu bhavati, yadi kiloSNavedanAnarakAdutkSipya nArakaH sumahatyaGgArarAzAvuddIpte prakSipyeta sa kila suzItAM mRdamArutAM zItalAM chAyamiva prAptaH sukhamanupamaM vindyAt nidrAM copalabheta, evaM kaSTataraM nArakamuSNamAcakSate, tathA kila yadi zItavedanAnnarakAdutkSipya nArakaH kazcidAkAze mAdhamAse nizi pravAte mahati tuSArarAzau prakSipyeta sadantazabdottamakaraprakampAyAsakare'pi tatra sukhaM vindyAdanupamA nidrA copalabheta, evaM kaSTataraM nArakaM zItaduHkhamAcakSata iti / artha- azubhatara vedanA nIce- nIcenI narakamAM vadhAre hoya che (pahelI naraka karatAM bIjI narakamAM azubhatara vadhAre, tema bIjI karatAM trIjI narakamAM azubhatara vadhAre... te rIte sAtesAtamAM samajavuM.) te (vedanA) A rIte, pahelI (ratnaprabhA) narakamAM-uSNavedanA, bIjI (zarkarA prabhA) narakamAM-tIvratara uSNavedanA, trIjI (vAlukAprabhA) sudhImAM-tIvratama uSNa vedanA, cothI (paMkaprabhA)mAM-ghaNAne uSNavedanA ane thoDAne zIta vedanA (jethI baMne vedanA temAM hoya), pAMcamI (dhUmaprabhA) mAM - ghaNAne zIta vedanA, thoDAne uSNavedanA (jethI banne vedanA temAM hoya), chaThThI (tama prabhA) mAM-zItatara vedanA, sAtamI (mahAtama prabhA) mAM zItatama vedanA (atitIvra zIta). te (vedanA daSTAnta sahita) A rIte, (uSNa vedanAvALI narakanuM varNana) Aso mAsa (zaradaRtuno pahelo mahino) athavA jeTha mAsa (chello nidAgha) mAM vAdaLa vinAnuM AkAza hoya, kharA baporano samaya hoya, pavana (nuM nAma nizAna) na hoya AvA Atapane parivarelA, pittanA prakopavALA (ane) cAre bAjuM dhagadhagatI agnijvALAothI parivarelA mANasane uSNatAthI thayeluM je duHkha hoya che For Personal & Private Use Only Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigama sUtra tenAM karatAM anaMtagaNuM prakRSTa du:kha uSNavedanAvALI narakamAM hoya che. (zIta vedanAvALI narakanuM varNana)-poSa mahino ane mahA mahinAnI rAtrImAM hradaya, hAtha, paga, hoTha, dAMta vagerene kaMpAvI nAkhe tevo pratisamaya vadhI rahelo ThaMDogAra pavana hote chate baraphthI lepAyela zarIravALA agni, Azraya ane vastra vagaranA jIvane jeTaluM ThaMDIthI utpanna thayeluM azubhadu:kha hoya tenAM karatAM anaMtagaNuM prakRSTa du:kha zItavedanAvALI narakamAM hoya che. kharekhara! jo uSNavedanAvALI narakamAMthI nAraka (jIva) ne uThAvIne jabarajasta moTA saLagatA aMgArAonA samuhamAM (bhaThThAmAM) nAkhI devAmAM (mUkI devAmAM) Ave to, kharekhara ! ThaMDA maMda vAtA pavanamAM zItala chAyaDAMnI prAptinI jema anupama sukha bhogave che ane nidrAdhina thaI jAya che. A pramANe atyanta du:kha nArakane uSNatAnuM kahyuM che. tathA kharekhara ! jo zItavedanAvALI narakamAMthI nArakane uThAvIne koIka AkAzamAM (jyAM ThaMDuM vAtAvaraNa hoya te bhAgamAM) mahAmahinAnI rAtre ThaMDo pavana phuMkAto hoya tyAM hima (barapha) nA DhagalAmAM ke jyAM ApaNA dAMta kaDeDATI bolAtAM hoya tyAM tene mUkavAmAM Ave to, te anupama sukhane bhogave che ane nidradhina thaI jAya che. A pramANe atyanta kaSTavALI nArakanI ThaMDInuM duHkha kahyuM' che. 70 bhASyam- azubhataravikriyAH, azubhatarAzca vikriyA narakeSu nArakANAM bhavanti, zubhaM kariSyAma ityazubhatarameva vikurvate, duHkhAbhibhUtamanasazca duHkhapratIkAraM cikIrSavo garIyasa eva te duHkhahetUna vistRta jJati rUA artha- azubhatara vikriyA (vaikriyapaNuM)- ane azubhatara vaikriyapaNuM narakamAM nAraka jIvone hoya che. 'sAruM karIza' evI IcchA karatAM chatAM azubhatara ja vikriyA (ulTuM) thAya che. du:khagrasta thayelA te du:khano pratikAra karavA upAya kare tevAmAM (turta) ja te (pratikAra-upAya) ghaNAM du:khanA hetuo rUpa thaI jAya (arthAt du:khanA kAraNabhUta vikriyA thaI jAya.) IIII sUtram- parasparovIritavu vA: ||rU-4|| artha- narakamAM nArako sAma-sAme ekabIjAne du:kha detAM hoya che. adhyAya - 3 bhASyam - parasparodIritAni duHkhAni narakeSu nArakANAM bhavanti, kSetrasvabhAvajanitAccAzubhAtpudgalapariNAmAdityarthaH / artha- paraspara arthAt ekabIja vaDe devAtAM duHkho narakamAM nAraka jIvone hoya che. (te sivAya) kSetra svAbhAvathI utpanna thayela azubha padgalanA pariNAmathI paNa du:kha hoya che (eTale ke kSetra svabhAvathI utpanna thatAM du:kho paNa hoya che jemAM azubha pudgala pariNAma kAraNarUpa che.) 1. A draSTAMta asadbhAva kAlpanika jANavA. narakanA jIvane prakRSTa azubhakarmano udaya hovAthI tene uThAvIne ahIM lAvI zakAto nathI ane tyAM bAdara agni paNa hoto nathI. paraMtu kSetra svabhAvathI-anAdi pariNAmothI garamI ane ThaMDI hoya che tema jANavuM. For Personal & Private Use Only Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-4 bhASyam- tatra kSetrasvabhAvajanitapudgalapariNAmaH zItoSNakSutpipAsAdiH zItoSNe vyAkhyAte, kSutpipAse vakSyAmaH, anuparatazuSkendhanopAdAnenaivAgninA tIkSNena pratatena kSudagninA dandahyamAnazarIrA anusamayamAhArayanti, te sarvapudgalAnapyadyuH, tIvrayA ca nityAnuSaktayA pipAsayA zuSkakaNThoSThatAlujihvAH sarvodadhInapi pibeyuH, na ca tRptiM samApnuyuH, vardhayAtAmeva caiSAM kSuttRSNe, ityevamAdIni kSetrapratyayAni / artha- temAM kSetra svabhAvathI utpanna thayela pudgala pariNAma te zIta, uSNa, bhUkha, tarasa Adi che. zIta ane uSNa viSe kahyu. bhUkha ane tarasa viSe kahIzuM. satata sUkA lAkaDAnA grahaNathI jema agni vadhato jAya che tema jaTharAgni teja (tIvra) hovAthI baLatA zarIravALA (lhAya lhAya thatAM zarIravALA) pratisamaya AhAra kare che. jethI te (jIvo) sarva pudgalone paNa AhAra karI jAya ane rojanI lAgelI tarasathI sukAyelA kaMTha, hoTha, tALavAovALA te jo sarva dariyAnA pANI pI jAya to paNa temane tRpti thatI nathI. balke bhUkha ane tarasa teone vadhatI na bhaya che. tyAhi kSetra sambandhi (huHyo che.) - sabhASya-bhASAMtara bhASyam- parasparodIritAni ca, api coktam - bhavapratyayo'vadhirnArakadevAnAmiti, tannArakeSvavadhijJAnamazubhabhavahetukaM mithyAdarzanayogAcca vibhajJAnaM bhavati, bhAvadoSopaghAtAttu teSAM duHkhakAraNameva bhavati, tena hi te sarvataH tiryagUrdhvamadhazca dUrata evAjasraM duHkhahetUn pazyanti, yathA ca kAkolUkamahinakulaM cotpattyaiva baddhavairaM tathA parasparaM pratinArakAH, yathA vA'pUrvAn zuno dRSTvA zvAno nirdayaM krudhyantyanyo'nyaM praharanti ca tathA teSAM nArakANAmavadhiviSayeNa dUrata evAnyo'nyamAlokya krodhastIvrAnuzayo jAyate duranto bhavahetukaH, tataH prAgeva duHkhasamudghAtArttAH krodhAgnyAdIpitamanaso'tarkitA iva zvAnaH samuddhatA vaikriyaM bhayAnakaM rUpamAsthAya tatraiva pRthivIpariNAma kSetrAnubhAvajanitAni cAyaH zUlazilAmusalamudgarakuntatomarAsipaTTizazaktyayoghanakhaDgayaSTiparazubhiNDimAlAdInyAyudhAnyAdAya karacaraNadazanaizcAnyo'nyamabhighnanti, tataH parasparAbhihatA vikRtAGgA nistananto gADhavedanAH zUnAghAtanapraviSTA iva mahiSasUkarorabhrAH sphuranto rudhirakardame'pi ceSTante, ityevamAdIni parasparodIritAni narakeSu nArakaNAM duHkhAni bhavantIti // 4 // 71 artha- ane (te) paraspara udIraNA karela du:kho che. kahyuM paNa che ke bhavapratyayika avadhijJAna nAraka ane hevone hoya che (a. 1, sU 22mAM). - te nArakomAM avadhijJAna nAraka azubhabhavahetuka ane mithyAdarzananA yogathI vibhaMgajJAna hoya che. bhAvarUpa doSanI pIDAthI teone (vibhaMgajJAna) du:khanuM kAraNa ja thAya che. tethI te jIvo kharekhara! upara nIce AjUbAjU ema cAre tarapha dUrathI ja niraMtara duHkhonA kAraNarUpa sAdhanone jue che. -(vaLI), jema, kAgaDo ane ghuvaDa, temaja sApa ane noLIyo janmathI ja badmaveravALA hoya che tema paraspara eka bIjA prati nArako (baddhaveravALA) hoya che. athavA, jema koi kUtaro navA kUtarAone joI paraspara nirdaya banI krodha kare che ane prahAra kare che (bacakA bhare ke lohIluvANa kare che). tema te nArakone avadhijJAnanA viSayathI dUrathI ja ekabIjAne joIne-du:khe aMta che jeno evA (nAraka) For Personal & Private Use Only Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 tatvArthAdhigama sUtra adhyAya - 3 bhavarUpa kAraNavALo-pariNAmavALo krodha thAya che. - tethI pahelethI ja duHkhanA samughAtathI gabharAyelA-krodharUpI agnithI dhamadhamatA manavALA vicAra karyA vinA ja kUtarAnI jema taiyAra thaI bhayaMkara rUpa vidurvA-tyAMja-pRthvInA pariNAmathI utpanna thayelA bhane kSetramA prabhAvathI yetA soDA zUta, zikSA, sAMtA, hAmI, 52chI, mAtA, talavAra, pahiza, zAnti, moTI talavArI, sImI, duE1l, dhAzayA vagaire zastro sana 12sa52sa lAtha, paga, ane dAMto vaDe prahAra kare che. pachI paraspara lohIluvANa thayelA-vikRta aMgavALA thayelA, gADhavedanA sahana karatA katalakhAnAmAM pesatAM pADA, bhuMDa, uTanI jema cIso pADatAM lohInA kAdavamAM ALoTe che. ItyAdi vagere evA ja paraspara udIraNA karAtA duHkho narakamAM nArakone hoya che. jo sUtram- saMkliSTA surodIritaduHkhAzcaprAkcaturthyAH // 3-5 / / artha- cothI narakanI agAu (eTale traNa naraka) sudhI saMliSTa asuro (paramAdhAmI) dvArA utpanna karAyelA duHkho paNa hoya che. bhASyam- saMkliSTAsurodIritaduHkhAzca nArakA bhavanti tisRSu bhUmiSu, prAk caturthyAH / artha- (parasparakRta, kSetrasvabhAva) ane sakilaSTa pariNAmavALA asurothI devAtAM duHkho nArakone hoya cha. (athavA te du:mavANa na24I hoya che.) prAk caturthyA: meTale trI bhUmi sudhI. bhASyam- tadyathA- ambAmbarISazyAmazabalarudroparudrakAlamahAkAlAsyasipatravanakumbhIvAlukAvaitaraNIkharasvaramahAghoSAH paJcadaza paramAdhArmikA mithyAdRSTayaH pUrvajanmasu saMkliSTakarmANa: pApAbhirataya AsurIM gatimanuprAptAH, karmaklezajA ete tAcchIlyAnArakANAM vedanAH samudIrayanti citrAbhirupapattibhiH tadyathA- taptAyorasapAyananiSTaptAya: stambhAliGganakUTazAlmalyagrAropaNAvatAraNAyoghanAbhighAtavAsIkSuratakSaNakSArataptatailAbhiSecanAya: kumbhapAkAmbarISatarjanayantaSIDanAyaH zUlazalAkAbhedanakrakacapATanAGgA- radahanavAhanAsUcIzADvAlApakarSaNaiH tathA siMhavyAghradvIpizvazrRgAlavRkakokamArjAranakulasarpavAyasagRdhrakAkolUkazyenAdikhAdanaiH tathA taptavAlukAvataraNAsipatravanapravezanavaitaraNyavatAraNaparasparayodhanAdibhiriti / syAdet-kimarthaM ta evaM kurvantIti, atrocyate, pApakarmAbhirataya ityuktaM, tadyathA govRSabhamahiSavarAhameSakukkuTavArtakAlAvakAnmuSTimallAMzca yudhyamAnAn parasparaM cAbhighnata: pazyatAM rAgadveSAbhibhUtAnAmakuzalAnubandhipuNyAnAM narANAM parA pritirutpadyate tathA teSAmasurANAM nArakAMstathA tAni kArayatAmanyo'nyaM ghnatazca pazyatAM parA prItirutpadyate, te hi duSTakandarpAstathAbhUtAn dRSTvA'TTahAsaM muJcanti celokSepAn kSveDitAsphoTitAvellitatalatAlanipAta nAMzca kurvanti mahatazca siMhanAdAnadanti, tacca teSAM satyapi devatvesatsu ca kAmikeSvanyeSu prItikAraNeSu mAyanidAna mithyAdarzanazalyatIvrakaSAyopahatasyAnAlocitabhAvadoSasyApratyavakarSasyAkuzalAnubandhipuNyakarmaNo For Personal & Private Use Only Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUra-5 sabhAkhya-bhASAMtara bAlatapasazca bhAvadoSAnukarSiNa: phalaM yatsatsvapyanyeSu prItihetuSvazubhabhAvA eva prItihetavaH samutpadyante, ityevamaprItakara nirantaraM sutIvra dukhamanubhavatAM maraNameva kAGkSatAM teSAM na vipattirakAle vidyate karmanirdhAritAyuSAm, uktaM hi-aupapAtikacaramadehottamapuruSAsaGkhyeyavarSAyuSo'napavAyuSa iti, naiva tatra zaraNaM vidyate, nApyapakramaNam, tataH karmavazAdeva dagdhapATitabhinnacchinnakSatAni ca teSAM sadya eva saMrohanti zarIrANi daNDarAjirivAmbhasIti / evametAni trividhAni duHkhAni narakeSu nArakANAM bhavantIti // 5 // artha- te (paramAdhAmIkRta vedanA) A rIte, (1) amba, (2) ambarISa, (3) zyAma, (4) zabala, (5) rudra, (6) upadra, (7) kAla, (8) mahAkAla, (9) asi, (10) asipatravana, (11) kulmI, (12) vAlukA, (13) vaitaraNI, (14) kharasvara ane (15) mahAghoSa-A paMdara mithyAdi pUrva janmamAM saMkilaSTa karmavALA pApamAM AnaMdavALA paramAdhArmiko AsurIgati pAmela hoya che. - teo karmaphalezathI utpanna thayelI vedanAo tatrakAranA svabhAvathI nArakone vicitra navAnavA tukkAovaDe ApyA kare che. - te (vedanA) A rIte, (nArakone) tapAvelA loDhAno rasa pIvaDAvavo, lAlacoLa tapAvelA loDhAnA thAMbhalA sAthe AliMgana karAvavuM, kAMTAvALA zAlmalivRkSa para caDhAvavuM-utAravuM, loDhAnA ghaNa vaDe ghA karavA, vAMsalA ane kharapAthI cholIne khAravALuM ukaLatuM tela zarIra nAMkhavuM, loDhAnA kuMbha (ghANImAM) rAMdhavuM, kaDhAyAmAM zekavuM, yaMtramAM pIlavuM, loDhAnA trizULanA saLIyAo vaDe bhedavuM, karavata vaDe cIravuM, aMgArAvaDe bALavuM, vAhano tathA siMha, vAgha, dIpaDo, kUtarA, ziyALa, nahAra, varu (koka), bilADA, noLIyA, sApa, vAyasa, gIdha, kAka, ghuvaDa, bAja Adi (rUpa karIne) te vaDe (du:kha Ape che) khAya che. temaja dhagadhagatI retImAM dhakelavuM, talavAra jevA pAMdaDAvALA jaMgala pradezamAM pesADavuM, vaitaraNI (lohI-parUvALI) nadImAM utAravuM, paraspara laDAvavuM- ItyAdi prakArothI (du:kho Ape che.) (prambakAra-) ema haze. paraMtu teo zA mATe AvuM karatAM haze ? (uttarakAra-) kahevAya che ahIM-pApakarmamAM teo rata (Anandita) hoya che. e pramANe kahyuM (ja) che. te A pramANe- jema zreSThabaLada, pADA, varAha(bhuMDa), meSa(gheTAM), kUkaDA, vArtaka, lAvakane temaja muSTithI laDanArA mallo, yuddha karatA ane paraspara haNAtA teone jotAM rAgadveSathI parAbhava pAmelAM pApanubaMdhipuNyavALA manuSyone prIti utpanna thAya che (AnaMda Ave che). tema asuronuM nAraka prati. - te pramANe nArakone te te rIte karAvatA ane paraspara haNatA evA teone jotA asurone atyanta prIti thAya che. duSTa ceSTAvALA te (paramAdhArmiko) tathA prakAranA nArakone joIne aTTahAsya (khaDakhaDATa) hase che, vastro uDADe che, capaTI vagADe che, hatheLI ThokIne vagADatA vAjiMtro vagADe che ane moTA siMhanAMdo kare che. ane teone devapaNuM hovA chatAM temaja bIjA Icchita-prIti-AnaMda karavAnAM sAdhano hovA chatAM mAyAzalya, niyANazalya ane mithyAtvazalyane lIdhe tIvrakaSAyathI haNAyela ane bhAvadoSanI AlocanA vinAnAM, pApo prati beparavA, pApAnubaMdhI puNyavALA, bhAvadoSane kheMcanAra bALatapanA For Personal & Private Use Only Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigama sUtra A phLarUpe je bIjA anya prItikAraka sAdhano hovA chatAM azubhabhAvo ja prItinA sAdhanarUpa bane che. prakAre aNagamatAM-niraMtara atyanta tIvra du:khane anubhavatA teo (nArako) motane jhaMkhavA chatAM temane akALe mRtyuM thatuM nathI. kemake, AyuSyakarma nirdhArIta (anapavartanIya) hoya che. kahyuM che ke 'aupapAtika, caramadehI uttamapuruSo ane asaMkhyavarSanA AyuSyavALA jIvo anapavartanIya AyuSyavALA hoya che. (a. 2. sU. 53) - * tyAM temane koinI paNa madada nathI maLatI ke duHkhonuM apakramaNa (apaharaNa) paNa nathI thatuM. tethI karmavAthI ja baLela, cIrAyela, bhedAyela, chedAyela ane kapAyela evA te (nArako) pAchA sarakhA zarIravALA thaI jAya che. jemake pANImAM lAkaDI mAravA jevuM. (pANImAM lAkaDI mAravAthI pANInA be bhAga dekhAya.. paNa tarata ja pANI jevuM hatuM tevuM thaI jAya. tema) - A pramANe traNa prakAranA duHkho narakamAM nArakone hoya che. IIII 74 sUtram-te-tri-sapta-za-saptavaMza-DhAviMzati-traryAstrazatsALopamA: savAnAM pasthitiH ||rU-ddAA artha- te narakamAM rahelA jIvonI utkRSTasthiti anukrame eka-traNa-sAta- daza-sattara-bAvIsa ane tetrIsa sAgaropamanI hoya che. adhyAya - 3 bhASyam - teSu narakeSu nArakANAM parAH sthitayo bhavanti, tadyathA - ratnaprabhAyAmekaM sAgaropamam, evaM trisAgaropamA saptasAgaropamA dazasAgaropamA saptadazasAgaropamA dvAviMzatisAgaropamA trayastriMzatsAgaropamA, jaghanyA tu purastAdvakSyate, nArakANAM ca dvitIyAdiSu, daza varSasahasrANi prathamAyAmiti // artha- te narakamAM nArakonI utkRSTasthiti A pramANe hoya che. * ratnaprabhAmAM eka sAgaropama. * (zarkarA prabhAmAM) traNa sAgaropama. * (vAlukA prabhAmAM) sAta sAgaropama. * (paMka prabhAmAM ) daza sAgaropama. * (dhUma prabhAmAM) sattara sAgaropama. * (tama:prabhAmAM) bAvIza sAgaropama. * (mahAtama:prabhAmAM) tetrIsa sAgaropama. 1. nArakaAyuSyakarmane pApaprakRti kahI che. nArako sadA motane jhaMkhe che. pU.pAda sAgarajI ma.zrI e khulAso karatAM A bhAvamAM kahela ke 'zeSa traNe gativALA motane jhaMkhanA nathI kemake temane maryA pachI prAyaH vadhAre duHkhanI saMbhAvanA kharI. jyAre nArakane to nakkI che ke ahIM (narakamAM) jeTaluM du:kha che tenAM karatAM vadhAre du:khato nathI ja maLavAnuM arthAt naraka karatA to nakkI sukha vadhAre ja maLavAnuM che. tethI nArakane motanI jhaMkhanA thAya te svAbhAvika che. For Personal & Private Use Only Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-6 sabhAkhya-bhASAMtara 75 - jaghanyathI to AgaLa kahevAze. bIjI Adi narakathI pUrva pUrvanI je utkRSTa sthiti te pachI pachInI jaghanya sthiti (a. 4 - sU. 43)' (tathA) pahelI narakamAM jaghanya sthiti dazahajAravarSa. (a. 4sU. 44) bhASyam- tatrAsravairyathoktairnArakasaMvartanIyaiH karmabhirasaMjJinaH prathamAyAmutpadyaMte, sarIsRpA dvayorAditaH prathamadvitIyayoH, evaM pakSiNastisRSu, siMhAzcatasRSu, uragAH paJcasu, striyaH SaTsu, matsyamanuSyAH saptasviti, na tu devA nArakA vA narakeSUpapattiM prApnuvanti, na hi teSAM bahvArambhaparigrahAdayo narakagatinirvatakA hetavaH santi, nApyudvartya nArakA deveSUtpadyante, na hyeSAM sarAgasaMyamAdayo devagatinirvartakA hetavaH santi, udvartitAstu tiryagyonau manuSyeSu votpadyante, mAnuSatvaM prApya kecittIrthakaratvamapi prApnuyurAditastisRbhyaH, nivArNaM catasRbhyaH, saMyamaM paJcabhyaH, saMyamAsaMyamaMSaDbhyaH, samyagdarzanaM saptabhyo'pIti // artha- tyAM-AzradvAramAM nArakamAM utpanna thavA yogya yathota kamathI * asaMjJI jIvo pahelI naraka (sudhI) mAM utpanna thaI zake. * bhUja parisarpa bIjI (naraka sudhImAM utpanna thaI zake.) * e pramANe pakSIo trIjI (naraka sudhImAM utpanna thaI zake.) * siMho (catuSpada) cothI (naraka sudhImAM utpanna thaI zake.) * sarpo vagere uraparisarpa pAMcamI (naraka sudhImAM utpanna thaI zake.) * strIo chaThThI (naraka sudhImAM utpanna thaI zake.) * mAchalI tathA manuSyo sAtamI (naraka sudhImAM utpanna thaI zake.) paraMtu devo ke nArako narakamAM utpanna thaI zakatA nathI. kemake temane bahuAraMbha, bahuparigraha Adi narakagatimAM utpanna karanAra hetuo nathI hotA. (a. 6- sU 16 mAM) te pramANe nArako paNa narakamAMthI nIkaLIne deva thatA nathI. kemake temane (narakane) sarAgasaMyama Adi devagatiyogya Athavo nathI hotA. (a. 6 - sU 20 mAM). tyAMthI (narakamAMthI) nIkaLelA (jIvo) to tiryaMcamAM ke manuSyamAM utpanna thAya che. * pahelI traNa narakamAMthI nIkaLelAM nArako) manuSyapaNuM pAmIne keTalAka tIrthakaMrapaNAne paNa pAme. * pahelI cAra narakamAMthI AvelA manuSya-nirvANa (mokSa) pAmI zake che. * pahelI pAMca narakamAMthI AvelA manuSya-saMyama (dIkSA) laI zake che. pahelI narakamAMthI AvelA jIvo-dezavirati pAmI zake che. * sAta narakamAMthI AvelA jIvo-samyagdarzana pAmI zake che. Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 tatvArthAdhigama sUtra adhyAya - 3 bhASyam- dvIpasamudraparvatahradataDAgasarAMsi grAmanagarapattanAdayo vinivezA bAdaro vanaspatikAyo vRkSatRNagulmAdiH dvIndriyAdayastiryagyonijA manuSyA devAzcaturnikAyA api na santi, anyatra samudghAtopapAtavikriyAsAGgatikanarakapAlebhyaH, upapAtatastu devA ratnaprabhAyAmeva santi, nAnyAsu, gatistRtIyAM yaavt| artha- (nArakomAM) dvIpa, samudra, parvata, nadI, draha (kuMDo), taLAvo, sarovaro, ke gAmaDAo-zahero-pattana (moTA zahero) Adi raheThANo, vRkSa-ghAsa-choDa Adi rUpa bAdara vanaspatikAya tathA beInTiyAdi temaja tiryaMcayoni vALA (paMcendriya) tathA manuSyo temaja cAre nikAyanA devo paNa hotA nathI. sivAya ke (apavAda) samughAta karatAM kevalI, aupapAtikanArako, vaikriya labdhi sampanna (jIva), pUrva janmanA mitradevo, narakapAla (paramAdhAmI) (ATalA hoI zake.) devonI utpatti (sAta narakamAMthI mAtra) ratnaprabhAmAM ja hoya che. bIje (bIjI Adi narakamAM) kayAMya utpatti na hoya ane devonuM gamana to trIjI naraka sudhI' hoya. bhASyam- yacca vAyava Apo dhArayanti, na ca vizvaggacchanti, Apazca pRthivIM dhArayanti, na ca praspandante, pRthivyazcApsu vilayaM na gacchanti, tattasyAnAdipAriNAmikasya nityasantaterlokavinivezasya lokasthitireva heturbhavati // artha- je vAyu pANI (dhanodadhi) ne dhAraNa kare che te (vAyu) kayAMya sarakato nathI. (arthAt sthAna choDI bIje jato nathI.) ane je pANI pRthvIne dhAraNa kare che te (jarApaNa) halatuM nathI. temaja pANI (dhanodadhi) mAM pRthvI vilaya pAmatI nathI. (arthAt DUbatI nathI ke nAza nathI pAmatI) (dravyAstikAyanI apekSAe) te anAdi pAriNAmika evuM nitya saMtati (zAzvatapaNA) rUpa lokanirmANanuM kAraNa lokasthiti (arthAt lokasvabhAva) ja che. bhASyam- atrAha-uktaM bhavatA lokAkAze'vagAha', tadanantaraM UrdhvaM gacchatyAlokAntAditi, tatra lokaH kaH ? katividho vA ? kiMsaMsthito veti ?, atrocyate- paJcAstikAyasamudAyo lokH| artha- ahIM jijJAsu) pUche che ke tamoe kahyuM che (loka vize) ke "lokAkAza mAM dravyono avagAha che (a05 - sU 12)" tathA "tyAra bAda lokAnta sudhI uce pahoMcI jAya che' (a. 10 - sUpa). to temAM loka zuM che ? ke tenA keTalA prakAra che ? ke te kevI rIte rahela che ? (uttarakAra-) kahevAya che ahIM.. paMcAstikAyano samuha te loka. bhASyam- te cAstikAyAH svatattvato vidhAnato lakSaNatazcoktA vakSyante ca, saca lokaH kSetravibhAgena trividhaH-adhastiryagUz2a ceti, dharmAdharmAstikAyau lokavyavasthAhetU, tayoravagAhavizeSAllokA 1. koIka vAra cothI naraka sudhI paNa jAya che. jema sItAjIno jIva je bAramA devalokano Indra che, te lakSmaNajInA jIvane maLavA cothI naraka sudhI gayAno ullekha maLe che. For Personal & Private Use Only Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUra-7 sabhAkhya-bhASAMtara nubhAvaniyamAt supratiSThakavajrAkRtirlokaH, adholoko gokandharAdharArdhAkRtiH // 6 // artha-te astikAyo svarUpathI, bhedathI ane lakSaNathI (ahIM prasaMgopAta thoDuM) kahyuM che ane vizeSathI pAMcamA adhyAyamAM) kahevAze ane te loka kSetravibhAgathI traNa prakAre che. (1) adholoka (nIce) (2) tIcchaloka (madhya) ane (3) Urdhvaloka (upara) dhamastikAya ane adharmAstikAya lokavyavasthAnA kAraNabhUta che. dhamastikAya ane adhamastikAya-A benA avagAhana vizeSathI temaja lokaprabhAvanA niyamathI lokano AkAra supratiSa (zarayanTaka) ane vajAgRti jevo che athavA prasiddhavajanA AkAravALo che (vaja e IndranuM Ayudha che, tenA lagabhaga sarakhuM loka saMsthAna hoya che. lokano AkAra spaSTatAthI paga pahoLA karIne tathA keDe be hAtha daIne ubhelo puruSa jevo AkAra). adholoka gokandharAdharArdhAkRti jevo che. IkA bhASyam- uktaM hyetatbhUmayaH saptAdho'dhaH pRthutarAzchatrAticchatrasaMsthitA' iti,tA yathoktAH, tiryagloko jhallAkRtiH, Urdhvaloko mRdaGgAkRtiriti, tatra tiryglokprsiddhyrthmidmaakRtimaatrmucyteartha- A to kahyuM che ke sAteya bhUmio nIce-nIce chatrAtichatranA AkAre pahoLI-pahoLI che (a. 3 - sU0 1 mAM). tiryazloka jhAlara jevA AkAre che. Urdhvaloka mRdaMga (pakhavAja) jevA AkAre che. tyAM (traNalokamAM je tiryazloka kahyo tyAM) tiryazlokanI prasiddhi mATe AkAra mAtra kahyo che. vistArapUrvaka to dvIpasAgara prajJati AdithI jANavuM) dazA sUtram- jambUdvIpalavaNAdayaH zubhanAmAno dvIpasamudrAH // 3-7 // artha- jaMbUdvIpa ane lavaNa Adi sArAnAmavALA dvIpo ane samudro che. bhASyam- jambUdvIpAdayo dvIpA lavaNAdayazca samudrAH, zubhanAmAna iti yAvanti loke zubhAni nAmAni tannAmAna ityarthaH, zubhAnyeva vA nAmAnyeSAmiti te zubhanAmAnaH, dvIpAdanantaraH samudraH samudrAdanantaro dviipH| artha- jaMbUdvIpa Adi dvIpo ane lavaNa Adi samudro zubhanAmavALA che. zubhanAmo eTale "lokamAM jeTalA zubha nAmo che te nAmavALA dvIpa ane samudro ema artha karavo. athavA zubha ja nAmo jenAM che te zubhanAmavALA (azubhanAmo nahi) dviIpane sparzIne samudra ane samudrane sparzIne dvIpa ema jANavuM. bhASyam- yathAsaGkhyam, tadyathA-jambUdvIpo dvIpo lavaNodaH samudraH dhAtakIkhaNDo dvIpaH kAlodaH samudraH puSkaravaro dvIpaH puSkarodaH samudraH varuNavaro dvIpo varuNodaH samudraH kSIravaro dvIpaH kSIrodaH samudro ghRtavaro dvIpo ghRtodaH samudraH ikSuvaro dvIpaH ikSuvarodaH samudraH nandIzvaro dvIpo nandIzvaravarodaH samudraH aruNavaro dvIpaH aruNavarodaH samudra ityevamasaGkhyeyA dvIpasamudrAH svayambhUramaNaparyantA veditavyA iti // 7 // artha- anukrame te (dvIpa-samudro) A rIte, jaMbUdIpa, lavaNasamudra, dhAtakIkhaMDa, kAlodasamudra, For Personal & Private Use Only Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigama sUtra puSkaravaradvIpa, puSkarodasamudra, varuNavaradvIpa, varuNavarasamudra, kSIravaradvIpa, kSIrodasamudra, dhRtavaradvIpa, ghRtodasamudra, IzvavaradvIpa, IkSuvarodasamudra, naMdIzvaradvIpa, naMdIzvarodasamudra, aruNavaradvIpa, aruNavaroda samudra... A pramANe asaMkhya dvIpa-samudro svayaMbhUramaNa sudhI jANavA DhoLA 78 sUtram - dvidvirviSkambhAH pUrvapUrvaparikSepiNovalayAkRtayaH // 3-8 // artha- te dareka dvIpasamudro bamaNA-bamaNA vistAravALA che. pUrva-pUrvanA dvIpa ane samudrane vIMTaLAIne goLa baMgaDI AkAre (vacamAM polA) rahelA che. adhyAya - 3 bhASyam- sarve caite dvIpasamudrA yathAkramamAdito dvidvirviSkambhAH pUrvapUrvaparikSepiNo valayAkRtayaH pratyetavyA:, tadyathA artha- A badhA dvIpasamudro anukrame prathama karatAM bamaNA bamaNA pahoLA temaja prathama-prathamane vIMTaLAIne goLa baMgaDI AkAre goThavAIne rahyA che. bhASyam - yojanazata sahasraM viSkambho jambUdvIpasya vakSyate, tadviguNo lavaNajalasamudrasya, tavAjlsmudrvisskmbhaadvigunno dhAtakIkhaNDadvIpasya, ityevamAsvayambhUramaNasamudrAditi / pUrvapUrvaparikSepiNaH, sarve pUrvapUrvaparikSepiNaH pratyetavyAH, jambUdvIpo lavaNasamudreNa parikSiptaH, lavaNajalasamudro dhAtakIkhaNDena parikSiptaH, dhAtakIkhaNDadvIpa: kAlodasamudreNa parikSipta, kAlodasumudraH puSkaravaradvIpArdhena parikSiptaH, puSkaradvIpArthaM mAnuSottareNa parvatena parikSiptam, puSkaravaradvIpaH puSkaravarodena samudreNa parikSipta, evamAsvayambhUramaNAsamudrAditi / valayAkRtayaH, sarve ca te valayAkRtayaH saha mAnuSottareNeti // 8 // artha- sohajAra yojana (eka lAkha yojana) viSyambha jaMbUdvIpano (sU. 9 mAM) kahevAze. tenAthI (jaMbU thI) bamaNI pahoLAI lavaNajaLa samudranI, lavaNajaLa samudranI pahoLAI karatAM bamaNI (pahoLAI) dhAtakIkhaMDanI. e pramANe (bamaNI-bamaNI) svayambharamaNa samudra sudhI jANavI. prathama-prathamane vIMTaLAyela eTale-badhA dvIpasamudro pUrvapUrvane vIMTaLAine rahyA che. (jemake,) jaMbudrIpa lavaNasamudra vaDe vIMTaLAyelo che, lavaNajaLa samudra dhAtakIkhaMDadvIpa vaDe vIMTaLAyelo che, dhAtakIkhaMDadvIpa kAloda samudra vaDe vIMTaLAyelo che, kAloda samudra puSkarArdhadvIpa vaDe vIMTaLAyelo che, puSpakarArdhadvIpa mAnuSottara parvata vaDe vIMTaLAyelo che. puSkaravara (Akho) dvIpa puSkaravarodasamudra vaDe vIMTaLAyelo che. e pramANe svayaMbhUramaNa samudra sudhI jANavuM, valaya (baMgaLI)nI AkRtivALA eTale mAnuSottara parvata sahita te badhA (dvIpa-samudro) valaya (baMgaDI-cUDI) AkAre (rahelA che.) (jaMbudvIpa sivAya) IIII 1. asaMkhyanuM mA5-25 koDAkoDI sukSma udvAra palyopama arthAt aDhI udvAra sAgaropamanA jeTalAM samaya teTalA dvIpa-samudro jANavA. For Personal & Private Use Only Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra sabhASya-bhASAMtara 79 sUtram- tanmadhye merunAbhirvRtto yojanazatasahasraviSkambho jambUdvIpaH / / 3-9 / / artha- te sarva (dvIpa-samudro) nI madhyamAM meruparvata che nAbhI jenI evo goLa eka lAkha yojana vistAravALo jaMbudrIpa che. bhASyam- teSAM dvIpasamudrANAM madhye tanmadhye merunAbhiH merurasya nAbhyAmiti merurvA'sya bha merunAbhiH merurasya madhya ityarthaH, sarvadvIpasamudrAbhyantaro vRttaH kulAlacakrAkRtiryojanazatasahapraviSkambho jambUdvIpaH, vRttagrahaNaM niyamArtham / artha- tanmayya eTale te dvIpo ane samudronI madhyamAM. merunAbhi eTale meru jenI nAbhImAM che, athavA meru eja jenI nAbhI che, te merunAbhivALo eTale ke meru jenI madhyamAM che ema samajavuM. sarve dvIpa-samudronI vacamAM goLa kuMbhAranA cAkaDAnI AkRti jevo eka lAkha yojananA viSmabhavALo maMjUdvIpa che. vRta bheTale goja. bhASyam- lavaNAdayo valayavRttA jambUdvIpastu prataravRtta iti yathA gamyeta, valayAkRtibhizcaturasranyorapi parikSepo vidyate tathA ca mA bhUditi / merurapi kAJcanasthAlanAbhiriva vRtto yojanasahasramadha dharaNitalamavagADho navanavatyucchrito dazAdho vistRtaH sahasramuparIti, trikANDastrilokapravibhaktamUrttizcaturbhirvanairbhadrazAlanandanasaumanasapANDakaiH parivRttaH, tatra zuddhapRthivyupalavajrazarkarAbahulaM yojanasahasramekaM prathamaM kANDaM, dvitIyaM triSaSTisahasrANi rajatajAtarUpAGkasphaTikabahulaM, tRtIyaM SaTtriMzatsahasrANi jAmbUnadabahulaM, vaiDUryabahulA cAsya cUlikA catvArizadyojanAnyucchrAyeNa mUle dvAdaza viSkambheNa madhye'STAvupari catvArIti, mUle valayaparikSepi bhadrazAlavanaM, bhadrazAlavanAt paJca yojanazatAnyAruhya tAvatpratikrAntivistRtaM nandanavanaM, tato'rdhatriSaSTisahasrANyAruhya paJcayojanazatapratikrAntivistRtameva saumanasam, tato'pi SaTtriMzatsahasrANyAruhya caturnavaticatuH zatapratikAntivistRtaM pANDakavanamiti, nandanasaumanasAbhyAmekAdazaikAdaza sahasrANyAruhya pradezaparihANirviSkambhasyeti // 9 // artha- sava Ahi (samudrI tathA dvIpo ) jaMgaDI nevA gojADAre (vayamAM polA ) che. nyAre maMjUdIya to jhAlara jevo arthAt pratara jevo goLa jANavo. cAra khuNA ane traNakhuNAvALAne paNa valayAkRtithI parikSepa (vIMTaLAvavuM) hoI zake che. paraMtu tema na thAo (arthAt-prataravRtta jaMbudvIpa che ane valayAkAre vIMTaLAyela lavaNAdi che.) meru paNa suvarNapAtramAM nAbhI samAna goLAkAre eka hajAra yojana nIce bhUmitalamAM rahelo che (ane samatala bhUmithI) 9 hajAra yojana uco che. daza hajAra yojanano vistAra (pahoLo) samatalabhUmie ane uparanI pahoLAI eka hajAra yojana che. traNa kAMDamAM vaheMcAyelA svarupavALo meru, bhadrazAla, nandana, somanasa ane pAMDuka A cAra vano vaDe vIMTaLAyelo che. te traNa kAMDamAM zuddhapRthvI, patharA, vajra ane kAMkarAnI bahulatAvALo eka hajArayojanano prathama kAMDa che. bIjo kAMDa tresaTha hajAra yojanano rUpu, sonuM, aMkaratna ane sphaTIkaratnanI bahulatAvALo che. trIjo kAMDa chatrIsa For Personal & Private Use Only Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigama sUtra hajAra yojanano taMbUnada suvarNanI bahulatAvALo che. vaiDUrya ratnanI bahulatAvALI AnI cUlikA cAlIsa yojana ucI-mULamAM bAra yojana viSmabhavALI temaja madhyamAM ATha yojana viSmabhavALI ane upara cAra yojana viSmabhavALI che. (merune) mULamAM valaya AkAre vIMTaLAyeluM bhadrazAla vana che. bhadrazAla vanathI pAMcaso yojana uce caDhatAM teTalAM ja vistAravALuM (pa yo.) cAre bAjuM naMdanavana che. tyAMthI (naMdanavanathI) 62500 (sADA bAsaTha hajAra) yojana upara jatAM pAMcaso yojananA vistAravALuM cAre bAju somanasavana Ave che. tyAM (somanasavana) thI chatrIsa hajAra yojana upara jatAM cAraso corANuM (494) yojana vistAravALuM cArebAju pAMDukavana Ave che. naMdana ane somanasathI dareka agyArahAra yojana ArohaNa karIne (ArohaNa karyA bAda) vikhaMbhanA pradezonI hAni thAya che. IIII .. sUtram - tatra bharatahaimavataharivideharamyaka hairaNyavatairAvatavarSAH kSetrANi // 3-10 // artha- jaMbudrIpamAM bharata, haimavata, hari, videha, ramyapha, hairaNyavata ane airAvata A sAta varSoM eTale kSetro che. adhyAya - 3 bhASyam- tatra-jambUdvIpe bharataM haimavataM harayo videhA ramyakaM hairaNyavatamairAvatamiti sapta vaMzA:- kSetrANi bhavanti, bharatasyottarato haimavataM haimavatasyottarato haraya ityevaM zeSAH, vaMzA varSAvAsyA iti caiSAM guNataH paryAyanAmAni bhavanti / artha- tatra eTale te jaMbudrIpamAM bharata, airAvata, harivarSa, videha, ramyapha, hairaNyavata, airAvata e pramANe varSo eTale kSetro che. bharata kSetranI uttare (uttara tarapha jatAM prathama kSetra) haimavaMta (himavaMta) kSetra, haimavatanI uttare harivarSa e pramANe jANavA. (harivarSanI uttare videha, videhanI uttare ramyak, ramyanI uttare hiraNyavaMta, hiraNyavaMtanI uttare airAvata kSetra Ave...) vaMzo, varSo, vAsyo e pramANe guNathI paryAyanAmo che. bhASyam- sarveSAM caiSAM vyavahAranayApekSA''dityakRtAddigniyamAduttarato merurbhavati / artha- A sarve kSetro vyavahAranayanI apekSAe sUryanA udayathI karAyela dizAnA niyamathI uttara tarapha meru hoya che. (sarve kSetrone meru uttaramAM hoya.) bhASyam- lokamadhyAvasthitaM cASTapradezaM rucakaM digniyamahetuM pratItya yathAsambhavaM bhavatIti // 10 // artha- loknA madhyabhAgamAM rahelA ATha pradezavALA rUcakane dizAno hetu mAnIne yathAsaMbhava dizA gaNAya che. 10nA For Personal & Private Use Only Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUra-11 sabhAkhya-bhASAMtara 81 sUtram- tadvibhAjinaH pUrvAparAyatA himavan-mahAhimavan-niSadha-nIla-rukmi-zikhariNo varSathaRparvata: rU-zA artha- te kSetrone judA pADanAra pUrva-pazcima lAMbA evA himavAna, mahAhimavAnuM, niSadha, nIlavaMta, rukim ane zikharI (A cha) varSadhara parvato che. bhASyam- teSAM-varSANAM vibhaktAro himavAn mahAhimavAn niSadhonIlo rukmI zikharI ityeteSaDvarSadharAH parvatA:, bharatasya haimavatasya ca vibhaktA himavAn, haimavatasya harivarSasya ca vibhaktA mahAhimavAnityevaM zeSAH / tatra paJca yojanazatAni SaDviMzAni SaT caikonavizaMtibhAgA bharataviSkambhaH, sa dviiihamavaddhemavatAdInAmAvidehebhyaH, parato videhebhyo'rdhArdhahInAH / / artha- te varSo (kSetro) nA vibhAga karanAra (judA pADanAra) himavAnuM, mahAhimAvAna, niSadha, nIla, rukima ane zikharI A cha varSadhara parvato che. bhAratane ane haimavatane judo pADanAra himavAnuM parvata, haimavata ane harivarSane judo pADanAra mahAhimavAnuM parvata.. te pramANe bIjA jANavA. temAM para6 yojana ane eka yojananA ogaNIsabhAga karatAM temAMnA chabhAga eTale para6, yojanA bharatakSetrano vikhaMbha che. te (bharatanA mApa) thI bamaNA bamaNA vistAravALA (viSkalavALA) himavat parvata AdithI mAMDI videha sudhI jANavA. parataH- tyAMthI pachIthI videhathI (dareka parvato-kSetro) ardha-adha (hIna) vistAravALA che. bhASyam- paJcaviMzatiyojanAnyavagADho yojanazatocchrAyo himavAn, tadvimahAhimavAn, tadvirniSadha rUti | artha- paccIsa yojana uDo (jamInamAM) ane 10 yojana uco himavAnuM parvata che. (prAya: ucAIno cotho bhAga jamInamAM hoya), tenAthI (himavAthI) bamaNo mahAhimavAnuM parvata (eTale 50 yojana uDo tathA 200 yojana uco kula 250 yojana), tenAthI (mahAhimavAthI) bamaNo niSadha (eTale 10 dho. jamInamAM uDo tathA 40 yo. uco) [zikharI, rukima ane nIlavaMtanI anukrame himavAnuM AdinI jema uDAI tathA ucAI jANavI.] bhASyam- bharatavarSasya yojanAnAM caturdazasahasrANi catvAri zatAnyekasaptAtAni SaT ca bhAgA vizeSato jyA, iSuryathokto viSkambhaH, dhanuHkASThaM caturdazasahasrANi zatAni paJcASTAviMzAnyekAdaza ca bhAgAH saadhikaaH| artha- bharatakSetranI jayA caudahajAra cAraso Ikotera ane 6 bhAga (14471, ), ISa (vacceno bhAga-jeno bhAga bANa jevo thAya che te) je pUrve (bharatakSetrano) vikhaMbha kahyo che te (eTale ISanI laMbAI para6, yojana), dhanuSyakASThanuM mApa caudahajArapAMcaso aThyAvIsa yojana ane 11 bhAga sAdhika (14528, ) che. For Personal & Private Use Only Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tavAthadhigama sUtra adhyAya - 3 bhASyam- bharatakSetramadhye pUrvAparAyata ubhayataH samudramavagADho vaitADhyaparvataH, SaD yojanAni sakrozAni dharaNimavagADhaH, paJcAzadvistarataH paJcaviMzatyucchritaH / videheSu niSadhasyottarato mandarasya dakSiNata: kAJcanaparvatazatena citrakUTena vicitrakUTena copazobhitA devkurvH| artha- bharatakSetranI madhyamAM pUrva-pazcima baMne tarapha samudra sudhI (laMbAyelo) vaitAdyaparvata savA cha yojana jamInamAM rahelo, 50 yojanAnA vistAravALo ane 25 yojana uco che. videhamAM niSadhanI uttare ane merunI dakSiNa tarapha so (10) kaMcanaparvata, citrakUTa ane vicitrakUTathI suzobhita evuM devaguru che. bhASyam- viSkambheNaikAdaza. yojanasahasrANyaSTau ca zatAni dvicatvAriMzAni dvau ca bhAgau, evamevottareNottarAH kuravazcitrakUTavicitrakUTahInA dvAbhyAM ca kAJcanAbhyAmeva yamakaparvatAbhyAM virAjitAH / videhA mandaradevakurUttarakurubhirvibhaktAH kSetrAntaravadbhavanti, pUrve cApare ca, pUrveSu SoDaza cakravartivijayA nadIparvatavibhaktAH parasparAgamA, apare'pyevaMlakSaNA: SoDazaiva / tulyAyAmaviSkabhAvagAhocchrAyau dakSiNottarau vaitADhyau, tathA himavacchikhariNau, mahAhimavadrukmiNau, niSadhanIlau veti artha- te devakura vistArathI 11842, yojana che. e pramANe uttara taraphanuM uttarakuru te citrakUTa ane vicitrakUTa (10 kaMcanaparvata) e be sivAya ane be yamakagiri (kula 100 kaMcana parvata + 2 = 102) thI zobhAyamAna che. meruparvata, devaguru ane uttarakurathI vibhAga karAyela videha kSetra bhinnakSetranI jema pUrvavideha ane pazcimavideha ema be prakAre thAya che. pUrvavidehamAM nadIo parvatothI vibhAga karAyela (evI) cakravartIne jItavA yogya soLa vijyo paraspara vaDe na joI zakAya tevI che. te ja pramANe pazcimavidehamAM paNa te ja rItanI soLa (cakravata) vijayo che. sarakhI laMbAI, pahoLAI, uDAI ane ucAIvALA dakSiNa tathA uttaranA vaitAdya, (te rIte) himavatuM ane zikharI, mahAhimavAnuM ane rukima temaja niSadha ane nIla (paraspara samAna che.) bhASyam- kSudramandarAstu catvAro'pi dhAtakIkhaNDakapuSkarAdhakA mahAmandarAtpaJcadazabhiryojanasaha hInocchrAyAH SaDbhiryojanazatairdharaNitale hInaviSkambhAH, teSAM prathamaM kANDaM mahAmandaratulyaM, dvitIyaM saptabhirdInaM, tRtIyamaSTAbhiH, bhadrazAlanandanavane mahAmandaravat, tataH ardhaSaTpaJcAzadyojana- sahasrANi saumanasaM paJcazatavistRtameva, tato'STAviMzatisahasrANi caturnavaticatuHzatavistRtameva pANDukaM bhavati, upari cAdhazca viSkambho'vagAhazca tulyo mahAmandareNa, cUlikA ceti // artha- dhAtakI khaMDa (mAM be) ane puSkarArdha (mAM be ema) saMbaMdhI cAre meru laghumeru kahevAya che. te mahAmeruthI paMdara hajAra yojana hIna ucAIvALA che. (arthAt 85000 yojana pramANa ucAIvALA che.) samatalabhUmie (dharaNItale) (moTAmeru karatAM) 60 yojana hIna vikhaMbha che. (eTale ucAImAM 940 yojana che.) teno (nAnA meruno) pahelo kAMDa (ucAImAM) moTA merunA sarakho, bIje kAMDa For Personal & Private Use Only Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUra-12 sabhAkhya-bhASAMtara sAta hajAra yojana hIna ane trIjo kAMDa ATha hajAra yojana hIna che. (nAnAmerunA) bhadrazAlavana ane nandanavane moTA merunA vana jevA che. (naMdanavanathI) somanasavana paMcAvana hajArapAMcaso yojana (ucAIe) (ane) pa0 yojana vistAravALuM ja che. tyAMthI (somanasavanathI) aThyAvIsa hajAra yojana (nI ucAIvALuM) pAMDukavana (ane) 494 yojana vistAravAnuM ja che. (laghumeruno) upara vistAra ane nIce (bhUmimAM) uDAI temaja cUlikA mahAmerunI samAna che. bhASyam- viSkambhakRterdazaguNAyA mUlaM vRttaparikSepaH, sa viSkambhapAdAbhyasto gaNitam, icchAvagAhonAvagAhAbhyastasya viSkambhasya caturguNasya mUlaM jyA, jyAviSkambhayorvargavizeSamUlaM viSkambhAcchodhyaM zeSAmiSuH, iSuvargasya SaDguNasya jyAvargayutasya kRtasya mUlaM dhanuHkASThaM, jyAvargacaturbhAgayuktamiSuvargamiSuvibhaktaM tatpratikRti vRttaviSkambhaH, udagdhanuHkASThAddakSiNaM zodhyaM zeSArdhaM baahuriti| anena karaNAbhyupAyena sarvakSetrANAM sarvaparvatAnAmAyAmaviSkambhajyeSudhanuHkASThaparimANAni jJAtivyani artha- dazaguNa karAyela viSkambanA varganuM je mULa-te vRtta (padArthano) paridhi. te vikhaMbhanA cothA bhAge guNAyela parizeSa te gaNitapada (kSetraphaLa). jyAvarga ane viSkanmanA varganI bAdabAkI karI tenuM vargamULa kADhavuM-te viSkalmamAMthI bAda karavuM. je rahe teno aDadho bhAga te ISa. ISanA vargane cha vaDe guNatAM ane tenI sAthe jayAno varga umerI tenuM vargamULa kADhavuM te dhanupRSTha. javAnA varganA cothAbhAgathI yukta evo je ISano varga-tene ISa vaDe bhAgatAM je Ave te svAbhAvika goLapadArthano viSkanma. uttara ghanu pRSThamAMthI dakSiNa dhanu pRSThane bAda karatAM zeSa rahe tenuM aDadhu (pramANa) te bAhu. A karaNo vaDe sarva kSetronA, vaitADhya Adi sarva parvatonA-laMbAI, pahoLAI, jayA, IrSA, dhanu kASTha mApo jANavA. ||11|| sUtra-ditaiArU-rA artha- dhAtakIkhaMDamAM (kSetro ane parvato) bamaNA jANavA. bhASyam- ye ete mandaravaMzavarSadharA jambUdvIpe'bhihitA ete dviguNA dhAtakIkhaNDe, dvAbhyAmiSvAkAraparvatAbhyAM dakSiNottarAyatAbhyAM vibhaktAH, ebhireva nAmabhirjambUdvIpakasamasaGkhyAH pUrvArdhe cAparArdhe ca cakrArakasaMsthitAH, niSadhasamocchrAyAH kAlodalavaNajalasparzino vaMzadharA: seSvAkArAH, aravarasaMsthitA vaMzA iti // 12 // artha- je A meru, kSetro, parvato jaMbUDhIpamAM kahyA che. tenAM karatAM bamaNA (meru Adi) ghAtakI khaMDamAM che ane te) dakSiNa-uttara lAMbA evA be ISanA AkAravALA parvato vaDe vaheMcAyelA che. pUrvArdhamAM ane pazcimArdhamAM A ja nAmo vaDe jaMbUDhIpanI samAna saMkhyAvALA cakranA ArAnI jema rahelA, niSadhasamAna (40 yojana) ucAIvALA, kAlodadhi tathA lavaNa samudranA jalane sparzanArA ISa AkAravALA parvato sahita parvato che. kSetro ArAnA vivaranI jema rahelA che. 1rA For Personal & Private Use Only Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigama sUtra sUtram- pukhtArthe = rU-zA artha- puSkarAUdvIpamAM paNa temaja (dhAtakIkhaMDanI jema ja) che. 84 bhASyam - yazca dhAtakIkhaNDe mandarAdInAM seSvAkAraparvatAnAM saGkhyAviSayaniyamaH sa eva puSkarArdhe vetivyaH // artha dhAtakI khaMDamAM je meruAdino tathA ISukAra parvatonI saMkhyA saMbaMdhI je niyama (kahyo) che te ja puSkarArdhamAM jANavo. (saMkhyA, mApa vagere badhuM varNana dhAtakIkhaMDanI mAphaka jANavuM.) adhyAya bhASyam - tataH paraM mAnuSottaro nAma parvato mAnuSalokaparikSepI sunagaraprAkAravRttaH puSkaradvIpArdhaviniviSTaH kAJcanamayaH saptadazaikaviMzatiyojanazatAnyucchritazcatvAri triMzAni krozaM cAdho dharaNItalamavagADho yojanasahasraM dvAviMzamadhastAdvistRtaH saptazatAni trayoviMzAni madhye catvAri caturviMzAnyuparIti / artha- tyAra pachI (puSkarAI pachI) mahAnagaranA killA jevo goLa, manuSyalokane vIMTaLAIne (gherIne) rahelo evo suvarNano mAnuSottara parvata puSkarArdhamAM jaNAvela che. (aDhIdvIpanI bahAranA bhAgamAM gaNAya che.) te (mAnuSottara parvata) sattaraso ekavIsa yojana uMco che. cArasotrIsa yojana ane ekagAu nIce bhUmimAM rahelo che, dharaNItale eka hArane bAvIsa yojanano vistAra che, madhyamAM vistAra sAtaso trevIsa yojana ane upara (Toca)no vistAra cArasocovIsa yojana che. - 3 bhASyam - na kadAcidasmAt parato janmataH saMharaNato vA caraNa vidyAdhararddhiprAptA api manuSyA bhUtapUrvA bhavanti bhaviSyanti ca // artha- kayAre paNa A mAnuSottara parvatanI hadathI AgaLa janmathI manuSyo thayA nathI, thatAM nathI ane thaze (paNa) nahi, temaja saMharaNathI athavA cAraNavidyAdhara' RddhivALA paNa manuSyo mRtyupAmyA nathI, pAmatAM nathI ane pAmaze nahi. bhASyam - anyatra samudghAtopapAtAbhyAmata eva ca mAnuSottara ityucyate / artha- maraNa samuddAta ane (IlikA gativALo) upapAta (janma) sivAya aDhIdvIpanI bahAra janmamaraNa thatuM nathI. tethI ja mAnuSottara kahevAya che. 1. cAraNathI jaMdhAcArI ane vidyAcArI, vidyAdharathI mahAvidyAvALA vaikriyAdi zarIravALAM gaNavA. bhASyam- tadevamarvAG mAnuSottarasyArdhatRtIyA dvIpAH samudradvayaM paJca mandarAH paJcamiMzat kSetrANi, triMzatvarSa dhara parvatAH paJcadeva kuravaH paJcottarAH kuravaH zataM SaSTyadhikaM cakravartivijayAnAM dve zate paJcapaJcAzadadhike janapadAnAmantaradvIpAH SaTpaJcAzaditi // 13 // For Personal & Private Use Only Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-15 sabhAkhya-bhASAMtara artha- te A pramANe mAnuSottaranI pahelAM aDhIdvIpa, be samudra, pAMca meru, pAMtrIza kSetro, trIsa varSadhara parvato, pAMca devakura, pAMca uttarakuru, eksasAITha cakravartI vijayo, basso paMcAvana Arya (janapadanA) kSetra temaja chappana aMtaradvIpa che. [1 bhASyam- atrAha-uktaM bhavatA mAnuSasya svabhAvamArdavArjavatvaM ceti, atra ke manuSyAH ? kva ceti?, atrocyteartha- ahIM (jijJAsu) prazna kare che ke-ApazrIe kahyuM che ke "svabhAvamAM saraLatA ane namratA e manuSya nA Azrava che (a 6 - sUTa 18 mAM)." to temAM manuSya eTale koNa ? athavA manuSyo iyAM che ? (Gtta2412) pAya che mahI... sUtram- prAg mAnuSottarAn manuSyAH // 3-14 // artha- mAnuSottarathI pahelAM manuSyo rahe che. (utpanna thAya che.) bhASyam- prAgmAnuSottarAtparvatAtpaJcatriMzatsu kSetreSu sAntaradvIpeSu janmato manuSyA bhavanti, saMharaNavidyarddhiyogAttu sarveSvardhatRtIyeSu dvIpeSu samudradvaye ca samandarazikhareSviti / bhAratakA haimavatakA ityevamAdayaH kSetravibhAgena, jambUdvIpakA lavaNakA ityevamAdayo dvIpasamudravibhAgeneti // 14 // artha- mAnuSottara parvatathI pUrva (pahelA) mAM antaradvIpa sahita pAMtrIsa kSetromAM manuSyo janmathI hoya che. saMharaNa, vidyAbaLanA yogathI to merunA zikhara sahita aDhIdvIpamAM temaja baMne samudromAM sarvatra hoya che. mAnavonAnAma) kSetra vibhAgathI bhAratIya, haimavatIya Adi temaja dvIpasamudra vibhAgathI jaMbUDhIpIya, lavaNasAmudriya ItyAdi e pramANe. 14mAM sUtram- AryA mlecchAzca // 3-15 // artha- Aryo ane mleccho ema be prakAre manuSyo che. bhASyam- dvividhA manuSyA bhavanti-AryA mlizazca / tatrAryAH SaDvidhAH kSetrAryAH jAtyAryAH kulAryA: kAryAH zilpAryA bhASAryA iti, tatra kSetrAryAH paJcadazasu karmabhUmiSu jAtAH, tadyathAbharateSvardhaSaDviMzatiSu janapadeSu jAtA: zeSeSu ca cakravartivijayeSu, jAtyAryA ikSvAkavo videhAharayo'mbaSThAH jJAtA: kuravo buvunAlA ugrA bhogA rAjanyA ityevamAdayaH, kulAryAH kulakarAzcakravartino baladevA vAsudevAye cAnye A tRtIyAd A paJcamAd A saptamAtA kulakarebhyo vA vizuddhAnvayaprakRtayaH, karmAryA yajanayAjanAdhyayanAdhyApanaprayogakRSilipivANijyayonipoSaNavRttayaH, zilpAryAstantuvAyakulAlanApitatunnavAyadevaTAdayo'lpasAvadyA agarhitAjIvAH, bhASAryA nAma ye ziSTabhASAniyatavarNaM lokarUDhaspaSTazabdaM paJcavidhAnAmapyAryANAM saMvyavahAraM bhaassnte| For Personal & Private Use Only Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigama sUtra artha- be prakAranA manuSyo che. (1) Aryo ane (2) mleccho. temAM AryoM cha prakAre che (1) kSetra Aryo, (2) jAti Aryo, (3) kula Arya, (4) karma Arya, (5) zilpa Arya ane (6) bhASA Arya. * kSetra Aryo- paMdara -karmabhUmimAM utpanna thayelA eTale ke pAMca bharata (ane pAMca airAvata) nA sADApaccIsa kSetramAM janmelA ane zeSa cakravartIne jItavAnA yogya vijayomAM janmelA kSetraArya kahevAya. 86 * jAti Arya-IkSvAku, videha, hari, ambai, jJAta, kuru, buMvanAla, ugra, bhoga, rAjanya ItyAdi jAtimAM janmelA jAtiArya. * kulaArya-kulakaro, cakravartIo, baladevo, vAsudevo ane bIjApaNa (kulakara pachInA bIjApaNa) trIjI peDhI sudhIke pAMcamI peDhI sudhInA ke sAtamI peDhI sudhInA athavA kulakarothI utpanna thayelA je vizuddhavaMza prakRti vALA te phulAryuM. * karma Arya-yajana (pUjA karavI), yAjana (pUjA karAvavI), adhyayana (bhaNavuM), adhyApana (bhaNAvavuM), prayoga (racanA karavI), kRSI (khetI), lipi (lakhANa), vANijya (vepAra), yonipoSaNa (pazupAlana) vRtti (thI AjIvikA calAvavA) vALA te karya. * zilpa Arya-vaNakara, kuMbhAra, hajAma, tuNanAra, devATa ItyAdi alpa pApavALA temaja aniMdya (dhaMdhAvALA) jIvo te zilpArya. adhyAya - 3 * bhASA Arya- (sarvAtizaya sampanna gaNadharAdi) ziSTapuruSonI bhASA (jevI ke saMskRta, mAgadhi) mAM niyata karelA akAradivarNovALo atyaMta prasiddha vyavahAramAM spaSTa (sphuTa) bhASA te lokaDha spaSTa zabdavALo ane pAMca prakAranA Aryo je kSetronA bhedathI paDyA che teonA vyavahArane kahenArA te bhASArya. bhASyam - ato viparItA mlizaH / artha- AnAthI (uta kSetrAryAdi 6 thI) viparIta te mleccha (anArya)'. mASyam- tathAT- himavatazcatasRSu vidikSu trINi trINi yojanazatAni lavaNasamudramavagAhya catasRNAM manuSyavijAtInAM catvAro'ntaradvIpA bhavanti triyojanazataviSkamAyAmAH, tadyAthA - ekorukANAmAbhAsikAnAM lAGgUlikAnAM vaiSANikAnAmiti / catvAri yojanazatAnyavagAhya caturyojanazatAyAmaviSkambhA evAntaradvIpAH, tadyathA - hayakarNAnAM gajakarNAnAM gokarNAnAM zaSkulIkarNAnAmiti / paJcazatAnyavagAhya paJcayojanazatAyAmaviSkambhA evAntaradvIpAH / tadyathA- Adarza- meSa-hayagajamukhAnAmiti / SaD yojanazatAnyavagAhya tAvadAyAmaviSkambhA evAntaradvIpAH, tadyathA 1. zaka, pavana, kirAta, kAmboja, bAlIka Adi aneka bhedo mleccha eTale anAryanA che. For Personal & Private Use Only Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUra-15 sabhAkhya-bhASAMtara azvamukhAnAM hastimukhAnAM siMhamukhAnAM vyAghramukhAnAmiti / saptayojanazatAnyavagAhya saptayojana zatAyAmaviSkambhA evAntaradvIpA: / tadyathA- azvakarNasiMhakarNahastikarNakarNaprAvaraNanAmAnaH / aSTau yojanazatAnyavagAhyASTayojanazatAyAmaviSkambhA evAntaradvIpAH, tadyathA- ulkAmukhavidyujihvameSamukhavidyuhantanAmAnaH, nava yojanazatAnyavagAha navayojanazatAyAmaviSkambhA evAntaradvIpA bhavanti, tadyathA- ghanadantagUDhadantaviziSTadantazuddhadantanAmAnaH / ekorukANAmekorukadvIpaH, evaM zeSANAmapi svanAmabhistulyanAmAno veditavyAH / zikhariNo'pyevamevetyevaM SaTpaJcAzaditi // 15 // artha- te A rIte, himavata kSetranI pUrvapazcimamAM-cAra vidizAmAM-lavaNa samudramAM (jaMbUdvIpanI jagatIthI) 30 yojana dUra cAra prakAranA jUdI jUdI jAtinA manuSyonA cAra antaradvIpo che. tenI laMbAI-pahoLAI 300yojananI che. tenA nAma A pramANe-ekoruka, AbhAsika, lAMgulika, vaiSANika-1 -(lavaNa samudramAM jaMbUdvIpanI jagatIthI) 40 yojana jaIne-40 yojananI laMbAI-pahoLAInA vikhaMbhavALA te ja pramANe (cAra antaraDhipe che. tenA nAma A pramANe) hayakarNa, gajakarNa, gokarNa, zaSphalIkarNa- 2 - (lavaNa samudramAM jaMbUdvIpanI jagatIthI) 50yojana avagAhine, 50yojananI laMbAI-pahoLAInA vikhaMbhavALA (cAra antara dvipo che.) te A pramANe-Adarzamukha, meSamukha, hayamukha ane gajamukha nAme-3 -(lavaNa samudramAM jaMbUdvIpanI gatIthI) 60 yojana avagAhIne 60 yojananI laMbAI-pahoLAI vikhaMbhavALA e pramANe (cAra) antaradvIpo che. tenA nAma A pramANe-azvamukha, hastimukha, siMhamukha, vyAdhramukha-4 - (lavaNa samudramAM jaMbUTanI jagatIthI) 000 yojana avagAhIne, u00yojananI laMbAI-pahoLAInA vistAravALA e pramANe (cAra) aMtaradvIpa che. tenA nAma A pramANe-azvakarNa, siMhakarNa, hastikarNa, karNaprAvaraNa-5 - (lavaNa samudramAM jaMbU, nI jagatIthI) 20 yojana dUra jaIne, 70 yojananI laMbAI-pahoLAInA vistAravALA e pramANe (cAra) aMtaradvIpo che. te A pramANe- ulkAmukha, vidyutajIva, meSamukha ane vidyutadanta nAme che-6 - (lavaNa samudramAM jaMbU nI jagatIthI) 0 yojana dUra jaIne, 900 yojananI laMbAI-pahoLAInA vistAre e pramANe (cAra) aMtaraddhipo che. te A pramANe ghanaganta, gUDhadanta, zreSThadanta ane zudradatta nAmavALA-7 - ekorUka mAnavono ekorUka dvIpa che. te rIte zeSanA nAmo paNa potAnA nAmathI samAnavALA jANavA. zikharInA aMtaradvIpo paNa himavatanI jema (28) jANavA. ema kula 56 aMtaradvIpo thAya. II15UL 1. aMtaradvIpamAM utpanna thanArA yugaliko kahevAya che. temanuM AyuSya palyopamanA asaMkhyAtamAM bhAganuM hoya che ane manuSyanI 80 dhanuSyanI ucAI hoya che. For Personal & Private Use Only Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthAdhigama sUtra adhyAya - 3 sUtram- bharatairAvatavidehA: karmabhUmayo'nyatra devakurUttarakurubhyaH // 3-16 // artha- devakura-uttarakuru sivAya bharata, airAvata ane videha e paMdara karmabhUmi kahevAya che. bhASyama- manuSyakSetre bharatairAvatavidehAH paJcadaza karmabhUmayo bhavanti, anyatra devkuruuttrkurubhyH| artha- devakara ane uttarakurane choDIne 5-bharata, 5-airAvata ane 5-videha e paMdara karmabhUmi che. bhASyam-saMsAradurgAntagamakasya samyagdarzanajJAnacAritrAtmakasya mokSAmArgasya jJAtAraH kartAra upadeSTArazca bhagavantaH paramarSayastIrthakarA atrotpadyante, atraiva jAtAH siddhyanti, nAnyatra, ato nirvANAya karmaNaH siddhibhUmayaH karmabhUmaya iti / zeSAstu viMzatirvaMzAH sAntaradvIpA akarmabhUmayo bhavanti / artha- saMsArarUpI killAne pAra pAmanAra, samyagdarzana, samyagujJAna, samyaka cAritrarUpa mokSamArganA jANanAra, AcaranAra ane upadeza denAra bhagavanta paramarSi zrI tIrthaMkara paramAtmA ahIM (karmabhUmimAM) janme che. ahIM (karmabhUmimAM) ja janmelA siddha thAya che, bIje janmelA nahi. ethI karmanA nAza mATe (ane) mokSanI prApti mATenI bhUmi te karmabhUmi. bAkInA aMtaradvIpo sahita vIsa kSetro (5-haimavata, pa-harivarSa, pa-ramyapha, pa-hairaNyavata) akarmabhUmi' che. bhASyam- devakurUttarakuravastu karmabhUmyabhyantarA apyakarmabhUmaya iti // 16 // artha- devakura ane uttarakuruo to karmabhUminI aMdara (mahAvidehamAM) hovA chatAM paNa akarmabhUmi che. 16 sUtram- nRsthitI parApare tripalyopamAntarmuhUrte // 3-17 // artha- manuSyanI sthitI (AyuSya) utkRSTathI ane jaghanyathI (anukrame) traNa palyopama ane aMtarmuhUrta che. bhASyam- naro narA manuSyA mAnuSA ityanAntaram, manuSyANAM parA sthitistrINi palyopamAni aparA antarmuhUrteti // 17 // artha- , nara, manuSya ane mAnuSa e ekAryavAcI che. manuSyanI utkRSTasthiti (AyuSya) traNa palyopama ane jaghanya aMtarmuhUrtanI che. I/1NA sUtram-tiryagyonInAM ca // 3-18 // artha- tiryaMconI paNa (utkRSTa Ayu. sthiti-3 palyopama ane jaghanya aMtamuhUrtanI che.) 1. akarmabhUmi grIsa kahevAya che. haimavatAdi - ra0 + 5 - devakuru + 5- uttarakura, = 30 For Personal & Private Use Only Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-18 bhASyam- tiryagyonijAnAM ca parApare sthitI tripalyopamAntarmuhUrte bhavato yathAsaGkhyameva, pRthakkaraNaM yathAsaGkhyadoSavinivRttyartham itarathA idamekameva sUtramabhaviSyad ubhayatra cobhe yathAsaGkhyaM syAtAmiti / sabhASya-bhASAMtara artha- tiryaMconI utkRSTathI ane jaghanyathI (Ayu.) sthiti anukrame traNa palyopama ane aMtarmuhUrta che. (jaMne sUtrane) hA pADavAnuM dvArA yathAsaMkhya (anuubhe) nA hoSane TAjavA bhATe che. bheTale } bhe bheDa 4 sUtra hota to (nRtiryagyonInAM sthitI parApare tripalyopamAntarmuhUrtam yathAsaMbhyanA khAdhAre nR-tiryayanI para-apara-traNa palyopama-aMtarmuhUrta ema thAta) ema baMnemAM baMne rIte yathAsaMkhya lAgata. 89 bhASyam- dvividhA caiSAM manuSyatiryagyonijAnAM sthitiH-bhavasthiti: kAyasthitizca, manuSyANAM yathokte tripalyopamAntarmuhUrte parApare bhavasthitI, kAyasthitistu parA saptASTau vA bhavagrahaNAni, tiryagyonijAnAM ca yathokte samAsataH parApare bhavasthitI / artha- yA manuSyo bhane tiryayonI sthiti meM ahAre che. (1) lavasthiti bhane (2) DAyasthiti. manuSyonI bhavasthiti pUrvokta kahyA pramANe utkRSTathI traNa palyopama ane jaghanyathI aMtarmuhUrta che. kAyasthiti to utkRSTathI sAta-ATha' (nirantara manuSyanA) bhava nI prApti che. bhASyam - vyAsatastu zuddhapRthivIkAyasya parA dvAdaza varSasahasrANi, kharapRthivIkAyasya dvAviMzatiH, apkAyasya sapta, vAyukAyasya trINi, tejaHkAyasya trINi rAtriMdinAni, vanaspatikAyasya daza varSasahasrANi, eSAM kAyasthitirasaGkhyeyA avasarpiNyutsarpiNyo, vanaspati kAyasyAnantAH, dvIndriyANAM bhavasthitirdvAdaza varSANi, trIndriyANAmekonapaJcAzadrAtriMdinAni, caturindriyANAM SaNmAsAH, eSAM kAyasthitiH saGkhyeyAni varSasahasrANi paJcendriyatiryagyonijAH paJcavidhAH, tadyathA - matsyA uragAH parisarpAH pakSiNazcatuSpadA iti / tatra matsyAnamuragANAM bhujagAnAM ca pUrvakoTyeva / pakSiNAM palyopamAsaGkhyeyabhAgaH catuSpadAnAM trINi palyopamAni garbhajAnAM sthitiH, tatra matsyAnAM bhavasthitiH pUrvakoTistripaJcAzad uragANAM dvicatvAriMzad bhujagAnAM dvisaptatiH pakSiNAM sthalacarANAM caturazItirvarSasahasrANi saMmUrcchimAnAM bhavasthitiH, eSAM kAyasthitiH saptASTau bhavagrahaNAni, sarveSAM manuSyatiryagyonijAnAM kAyasthitirapyaparA antarmuhUrtaiveti // 18 // artha- vistArathI-zuddhapRthvI DAyanI utkRSTathI (lavasthiti) jAra innaravarSa. bharapRthvI DAyanI (utkRSTathI bhava sthiti) bAvIsa hajAravarSa. akAyanI (utkRSTathI bhavasthiti) sAtahajAra varSa. vAukAyanI (utkRSTathI lavasthiti) bhAga unnaravarSa. te DAyanI (utkRSTathI lavasthiti) bhe| ahorAtrI. vanaspatikAyanI (utkRSTathI bhavasthiti) dazahajAra varSa. 1. pUrvakoDI varSa sudhInA AyuSyavALA manuSyanA nirantara cha bhava thAya 'tyAra bAda AThamo bhava thAya to yugalikamAM ja thAya' tyAMthI devaloka. arthAt mokSagamana mATe vadhAremAM vadhAre nirantara manuSyonA sAta bhava saMbhavI zake. ATha bhava karanAro AThame bhave mokSe na jaI zake. kemake AThame bhave avazya yugalika thAya. For Personal & Private Use Only Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthAdhigama sUtra adhyAya - 3 uparokata A (zuddha pRthivI Adi) nI kAyasthiti asaMkhya avasarviNI utsarpiNI ane vanaspatikAyanI anaMta (utsarpiNI-avasarpiNI) che. beIndriyanI (bhavasthiti utkRSTathI) bAra varSa. teIndriyanI (bhavasthiti utkRSTathI) ogaNapacAsa divasa. caurijiyanI (bhavasthiti utkRSTathI) che mahinA. A (beInDiyAdi) nI kAyasthiti saMkhyAtA hajAra varSa che. paMcendriyatiryaMco pAMca prakAre che. te A rIte, (1) matsya (jaLacara), (2) uraga (ura parisarpa), (3) parisarpa (bhujaparisarpa), (4) pakSIo (khecara) ane (5) catuSpada. temAM sabhya (jaLacaro), ura parisapa ane bhUja parisarponI (utkRSTathI bhavasthiti) pUrvakroDa varSanI che. pakSIo (khecaro) nI (bhavasthiti utkRSTathI) palyopamano asaMkhyAtamo bhAga. garbhaja catuSpadonI (utkRSTathI bhava)sthiti traNa palyopama. temAM (tiryaMcomAM) saMmUrchAima jaLacaronI (utkRSTathI) bhavasthiti pUrvakroDa varSa, saMmUrNima uraparisarpanI (utkRSTa thI bhavasthiti) trepanahajAravarSa, (saMmUrNima) bhujaparisarpanI (utkRSTathI bhavasthiti) betAlIsa hajAra varSa, (saMmUrNima) pakSI (khecaro) nI (utkRSTathI bhavasthiti) bahoMtera hajAra varSa, (saMmUrNima) sthalacaronI (utkRSTathI bhavasthiti) coryAsI hajAra varSanI che. A (paMcendriya tiyaco) nI kAyasthiti sAta-ATha bhavo che. sarve manuSya ane tiryaMconI kAyasthiti paNa jaghanyathI aMtarmuhUrtanI che 18 4 upasaMhAra * -A pramANe trIjA adhyAyamAM adholoka tathA tiryazloka (madhyaloka)nuM varNana karyuM che. jemAM adholokamAM narako temaja nArakonuM varNana, nArakonA duHkhonA prakAra, nArakonuM AyuSya vagerenuM varNana karyuM. bAda-tiryazlokamAM jaMbudvIpa Adi dvIpo, samudro, tenA AkAro, aDhIdviIpamAM rahelA kSetro, parvato, meruparvata, mApo, manuSyonA janmakSetro, manuSyanA Arya-anArya kSetro, manuSyatipaMcanI utkRSTa tathA jaghanyathI AyuSyanI sthiti vagerenuM varNana karyuM. kula traNa adhyAya maLIne kula sUtra 105 thayA. For Personal & Private Use Only Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhAkhya-bhASAMtara zrI manoratha kalpadruma pArzvanAthAya nama: zrI tattvArtha sUtra - sabhASya bhASAMtara. caturthaH adhyAya - cotho adhyAya bhASyam- atrAha-uktaM bhavatA 'bhavapratyayo'vadhi rakadevAnA miti, tathaudayikeSu bhAveSu havAtipiti', "nikRtasadhavAvivAdo varzanamoha " saMyamI Teva, 'nArakasammUrchino napuMsakAni, na devAH' tatra ke devAH ? katividhA veti ?, atrocyate- artha-[avataraNa] ahIM (jijJAsu) kahe che. ApazrIe kahyuM che ke "bhavapratyayika avadhijJAna nAraka-devane hoya che [a. 1 - sU. 22]'. tathA "audayika bhAvamAM devagati (a. 2 - sU. 6). kevalibhagavaMta, kRta, saMgha, dharma ane devono avarNavAda (niMdA) e darzana mohanIya karmano Azraya che (a. 6 - sU. 14)'. "sarAgasaMyama Adi deva AyuSyanA Azrava che (a. 6 - sU. ra0)". nAraka ane saMmuzkeima jIvo napuMsaka hoya che devo napuMsaka nathI hotA (a. 2 sU. 50-51)'. A sUtromAM deva vize sUcavyuM che). to temAM devo te koNa ? athavA devonA prakAra keTalA ? uttarakAra - ahIM kahevAya che. sUtram- devAzcaturnikAyAH // 4-1 // artha devo cAra nikAyavALA che. (arthAt cAra prakAranA che.) bhASyam- devAzcaturnikAyA bhavanti, tAn purastAd vakSyAmaH // 1 // artha- devo' cAranikAyavALA che. te AgaLa kahIzuM. III sUtram- tRtIyaH pItalezyaH // 4-2 // artha- trIjI nikAyavALA (jyotiSka devo) pIta vezyAvALA hoya che. 1. naradeva, dharmadeva, gurUdeva, devAdhideva, bAladeva, bhAdeva vagere devasUcaka zabdo che. paraMtu cAranikAyavALA devo tarIke to mAtra bhAradeva ja grahaNa karavA. jemane deva AyuSyano udaya (bhogavaTo) hoya. ahIM nikAya eTale raheThANa athavA utpattisthAna. arthAt cAra prakAre uttapattisthAna che jenuM te caturnikAya. For Personal & Private Use Only Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 tatvArthAdhigama sUtra adhyAya-4 bhASyam- teSAM-caturNA devanikAyAnAM tRtIyo devanikAyaH pItalezya eva bhavati, kazcAsau ? jyotiSka iti // 2 // artha- te cAradevanikAyamAMnA trIjA devanikAyavALAne pItalezyA ja hoya che. (prazna-) the (jAne Ast4) oe ? (Gttara-) jyo4i ... // 2 // sUtram- dazASTapaJcadvAdazavikalpA: kalpopapanna paryantAH // 4-3 // artha- kalpapapana (svAmi-sevakanI maryAdAvALA-arthAt AcAravALA te kalpapapatna) sudhInA divanikAyo anukrame) daza, ATha, pAMca ane bAra bhede che. bhASyam-te ca devanikAyA yathAjayamevaMvikalpAbhavanti, tadyathA- dazavikalpAbhavanavAsino'surAdayo vakSyante, aSTavikalpA vyantarA: kinnarAdayaH, paJcavikalpA jyotiSkA: sUryAdaya:, dvAdazavikalpA vaimAnikA: kalpopapannaparyantA: saudharmAdiSviti // 3 // artha- te (uparokata) devanikAyanA anukrame A pramANenA bhedo che. te A rIte, dazamedavALA bhavanavAsi (bhavanapati)- asu hevAze, mAnevAsA vyantarI-2 ni, yAravANA nyotisstthiisUryAdi, bArabhedavALA kalpopapanna sudhInA vaimAniko-saudharmAdi III sUtram- indra-sAmAnika-trAyastriMza-pAriSadyA''tmarakSa-lokapAlA'nIka prarkIrNakA''bhi __ yogy-kilbissikaashcaikshH||4-4|| artha- - Ashwi sndra, sAmAna, yastriMza, pAviSaya, AtmarakSa, sopAla, manI (1972), DIes, mAliyogya bhane lyaSi se prabhArI zo hoya che. bhASyam- ekaikazazcaiteSu devanikAyeSu devA dazavidhA bhavanti, tadyathA-indrAH sAmAnikAH trAyastriMzAH pAriSadyAH AtmarakSA: lokapAlA: anIkAdhipatayaH anIkAni prakIrNakAH AbhiyogyA: kilbiSikAzceti, tatrendrA bhavanavAsivyantarajyotiSkavimAnAdhipatayaH, indrasamAnAH sAmAnikAH amAtyapitRgurUpAdhyAyamahattaravat, kevalamindratvahInAH, trAyastriMzA mantripurohitasthAnIyAH, pAriSadyA vayasyasthAnIyAH, AtmarakSAH zirorakSasthAnIyAH, lokapAlA ArakSikArthacarasthAnIyAH, anIkAdhipatayodaNDanAyakasthAnIyAH, anIkAni anIkasthAnIyAnyeva, prakIrNakAH paurajanapadasthAnIyAH, AbhiyogyA dAsasthAnIyAH, kilbiSikA antasthasthAnIyA iti // 4 // artha- sA I- vaDiyama vo // 5loya che. te bhA zata, (1) indro, (2) sAmAna, (3) vAyastriMzo, (4) pApiyo (5) AtmarakSI, (6) lopAlo, (7) anAvipatimI-manI, (8) use[a (e) liyoyo bhane (10) piSio . tabhA (1) chandrI-mavanapatimI, vyaMtarI, jyotiSyo bhane vimAnonA adhipatimota (indrI) For Personal & Private Use Only Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra sabhAkhya-bhASAMtara (2) sAmAmi-ndranI samAna te sAmAnI, amAtya, pitA, guru, 6pAdhyAya, mahattaranI vA-mAtra IndrapaNAthI rahita. (te sAmAnika) (3) vAyastriMzo- mantrI, purohitanA sthAna hoya te AyastriMzo. (4) pariSadyo- bhitranA sthAne rahetA. (5) mAtbhakSI-aMgarakSAne sthAne rahetA. (6) toDapAsa-pAta (yoDIyAta), 52puruSone sthAne rahesa. (7) mAnava-nAya ne sthAne, senApatinA sthAna rahesa, maamii-1142n| sthAne raheta. (8) usI-zavAsIyo bhane nAnIne sthAne 2heta (prajanana) () sAliyogya-yA72 (no2) ne sthAne 2heta. (10) lyavidhI-nIya (SAl-yaMDA pA) ne sthAne rahesa. // 4 // sUtram- trAyastriMza lokapAlavA vyantarajyotiSkAH // 4-5 // artha- trAyazciMza ane lokapAla sivAya (ATha prakAranA devo) vyantara ane jyotiSkamAM hoya che. bhASyam- vyantarA jyotiSkAzcASTavidhA bhavanti, trAyastriMzalokapAlavA iti / / 5 / / artha- trAyazciMza ane lokapAla sivAyanA ATha prakAre vyaMtaro ane jyotiSka (davo) hoya che. pA. sUtram- pUrvayordIndrAH // 4-6 // yon| (lavanapati-vyantaranA) 50 Indro hoya che. artha- prathamanA bhASyam- pUrvayordevanikAyayorbhavanavAsivyantarayordevavikalpAnAM dvau dvAvindrau bhavataH, tadyathAbhavanavAsiSu tAvaddvau asurakumArANAmindrau bhavataH-camaro balizca, nAgakumArANAM dharaNo bhUtAnandazca, vidyutkumArANAM harirharisahazca, suparNakumArANAM veNudevo veNudArI ca, agnikumArANAmagnizikho'gnimANavazca, vAtakumArANAM velambaH prabhaJjanazca, stanitakumArANAM sughoSo mahAghoSazca, udadhikumArANAM jalakAnto jalaprabhazca, dvIpakumArANAM pUrNo vaziSTazca, dikkumArANAmamitogati: amitavAhanazceti // vyantareSvapi dvau kinnarANAmindraukinnaraH kimpuruSazca, kimpuruSANAM satpuruSo mahApuruSazca, mahoragANAmatikAyo mahAkAyazca, gandharvANAM gItaratirgItayazAzca, yakSANAM pUrNabhadro mANibhadrazca, rAkSasAnAM bhImo mahAbhImazca, bhUtAnAM pratirUpo'tirUpazca, pizAcAnAM kAlo mahAkAlazceti / jyotiSkANAM tu bahavaH suuryaashcndrmsshc| vaimAnikAnAmekaika eva, tadyathA-saudharme zakraH, aizAne IzAnaH, sanatkumAre sanatkumAra iti, evaM sarvakalpeSu svakalpAhvAH, paratastvindrAdayo daza vizeSA na santi, sarva eva svatantrA iti // 6 // For Personal & Private Use Only Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tavAryAdhigama sUtra adhyAya - 4 artha- pUrvanA be nikAyonA eTale bhavanapati ane vyaMtaranikAyanA devabhede (asura, kinnarAdi devabhede) babbe Indro hoya che. te A rIte, * bhavanapatimAM-asurakumAronA be Indro (1) amarendra ane (2) balIndra (te pramANe)-nAgakumAronA (1) dharaNendra ane (2) bhUtAnanTendra. - vidyutakumAronA (1) harIndra ane (2) hari hendra. -suparNakumAronA (1) veNudeva (Indra) ane (2) veNadArI (Indra). -agnikumAronA (1) agnizikha (Indra) ane (2) agnimANava (Indra) -vAtakumAronA (1) velamba (Indra) ane (2) prabhaMjana (Indra) -stunitakumAronA (1) sughoSa (Indra) ane (2) mahAghoSa (Indra) -udadhikumAronA (1) jayakAnta (Indra) ane (2) jalaprabha (Indra) -dvIpakumAronA (1) pUrNa (Indra) ane (2) vasiSTha (Indra) -dIkakumAronA (1) amitagati ane (2) amitavAhana *-vyaMtaramAM paNa babbe InDo-kinnaronA InTa - (1) kinnara ane (2) kiMpuruSa -kiMpurUSonA (Indra) - (1) sanduruSa ane (2) mahApuruSa -mahoragonA (Indro) (1) atikAya ane (2) mahAkAya -gandharvonA (Indro) (1) gItarati ane (2) gItayazA - yakSonA (Indro) (1) pUrNabhadra ane (2) mANibhadra -rAkSasonA (Indro) (1) bhIma ane (2) mahAbhIma -bhUtonA (Indro) (1) pratirUpa ane (2) atirUpa -pizAconA (Indro) (1) kAla ane (2) mahAkAla 4 -jyotiSkanA (Indro) to ghaNAM che-sUryo ane candro. * -vaimAnikonA (Indro) to ekeka ja che. te A rIte, saudharmamAM kendra, IzAnamAM IzAna (Indra), sanaskumAramAM sanaskumAra (Indra) e pramANe sarvakalpamAM potapotAnA devalokanA nAmavALA (Indro) hoya che. ta:= AgaLa (eTale ke raiveyaka ane anuttaramAM) Indra vagere dazavikalpo (bhedo) hotA nathI. sarve svatanta ja che. dA. rama- vItAnA zyA: 4-chA. artha- prathamanA be nikAyo kRSNa, nIla, kApota ane pIta (tene) lezyAvALA hoya che. (arthAta pIta sudhInI cAra lezyAvALA hoya che.) For Personal & Private Use Only Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhAkha-bhASAMtara 95 bhASyam- pUrvoyonikAyayordevAnAM pItAntAzcatasro lezyA bhavanti // 7 // artha- prathamanA be nikAyonA devone (bhavanapati, vyaMtarane) pIta sudhInI cAra lezyA hoya che. nA sUtram- kAyapravIcArA AaizAnAt // 4-8 // artha- IzAna sudhInA devo kAyAthI maithuna sevavAvALA hoya che. bhASyam- bhavanavAsyAdayo devA A aizAnAtkAyapravIcArA bhavanti, kAyena pravIcAra eSAmiti kAyapravIcArAH, pravicAro nAma maiSunaviSayopasevanaM, te hi saMkliSTakarmANo manuSyavanmaithunasukhamanupralIyamAnAstIvrAnuzayA: kAyasaMklezajaM sarvAGgINaM sparzasukhamavApya prItimupalabhanta iti // 8 // artha- bhavanapati AdithI IzAna sudhInA devo kAyA vaDe maithuna viSaya sevavAvALA hoya che. kAyapravicAra, eTale maithuna viSayanuM sevana, kAyAvaDe maithuna viSayanuM sevana jeone che te kAyapravicAra, kharekhara! saMkilaSTa karmavALA te divo) manuSyanI mAphaka maithunasukhamAM anuraphata thatAM tIvra AsakitavALA kAyasaMkalezathI utpanna thatAM sarva aMgo saMbaMdhI sparzathI sukha meLavIne prItivALA thAya che. arthAt Anandrita thAya che. dA. sUtram- zeSAH sparza-rUpa-zabda-manaH pravIcArA dvayordvayoH // 4-9 // artha- bAkInA banne devalokamAM (devo) anukrame sparza, rUpa, zabda ane manathI viSayasukha bhogavanArA loya che. bhASyam- aizAnAdUrdhvaM zeSAH kalpopapannA devA dvayordvayoH kalpayoH sparzarUpazabdamanaH pravIcArA bhavanti yathAsaGkhyam, tadyathA-sanatkumAramAhendrayordevAn maithunasukhaprepsUnutpannAsthA viditvA devya upatiSThante, tAH spRSTvaiva ca te prItimupalabhante vinivRttAsthAzca bhavanti / tathA brahmalokalAntakayordevAnevaMbhUtotpannAsthAn viditvA devyo divyAni svabhAvabhAsvarANi sarvAGgamanoharANi zrRGgArodArAbhijAtAkAravilAsAnyujjvalacAruveSAbharaNAni svAni rUpANi darzayanti, tAni dRSdaiva te prItimupalabhante nivRttAsthAzca bhavanti tathA mahAzukrasahasrArayordevAnutpannapravIcArAsthAn viditvA devya: zrutiviSayasukhAnatyantamanoharAn zrRGgArodArAbhijAtavilAsAbhilASacchedatalatAlAbharaNaravamizrAn hasitakathitagItazabdAnudIrayanti, tAn zrutvaiva te prItimupalabhante nivRttAsthAzca bhavanti / AnataprANatAraNAcyutakalpavAsino devAH pravIcArAyotpannasthA devI: saMkalpayanti, saMkalpamAtreNaiva te parAM prItimupalabhante vinivRttAsthAzca bhavanti / ebhizca pravIcAraiH parata: parata: prItiprakarSavizeSo'nupamaguNo bhavati, pravIcAriNAmalpasaMklezatvAt, sthitiprabhAvAdibhiradhikA iti vkssyte||9|| artha- IzAnathI uparanA bAkInA be-be devalokanA kalpopapanna devo anukrame sparza-rUpa- zabda ane manathI maithuna sevanavALA hoya che. te A rIte, sanaskumAra (ane) mAhendranA devone maithuna sukhanI For Personal & Private Use Only Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthAdhigama sUtra adhyAya - 4 prAptinI IcchAvALA ane pragaTa AdaravALA jANIne devIo (saudharma-IzAnanI) hAjara thAya che. te divI) ne sparza karIne ja te devo Anandita (prItivALA) thAya che ane kAmavAsanA (maithuna) thI nivRtta thAya che. tathA brahmaloka (ane) lAntakanA devone e pramANe pragaTa AdaravALA jANIne divya, svabhAvathI ja dedIpyamAna, sarvathA manohara zRMgAra vaDe udAra, zreSTha abhinayanA vilAsavALI ane ujajavaLa-suMdara veza ane alaMkAro vALI devIo potAnuM rUpa dekhADe che. te (rUpa) jovA mAtrathI ja devo prItivALA bane che ane kAmavikArathI nivRtta thAya che. temaja mahAzukra ane sahastrAranA devone maithuna sevananI IcchAmAM AdaravALA pANIne kAnanA viSayane sukhakArI, atyaMta manohara zRMgAra, udAra, zreSTha vilAsanA zabdovALA, pagano Theko, tAla ane AbharaNanA avAjathI mizra, hAsya, kathita ane gItanA zabdo devIo bole che. te sAMbhaLIne (te devo) prItivALA bane che ane kAmavikArathI zAMta thAya che. maithuna sevanamAM pragaTa AdaravALA Anata, prANata, AraNa ane ayyata vimAnavAsI devo devI saMbandhI vicAra kare che ane vicAramAtrathI ja prItivALA thAya che ane tenAthI (maithuna IcchAthI) nivRtta thAya che. A pravicArothI AgaLa upara-uparanA devomAM) prItinI viziSTa vRddhi anupama guNavALI hoya che. kAraNake (AgaLa-AgaLanA) pravicArI devone alpa saMleza hoya che ane sthiti, prabhAva vagerethI (AgaLa-AgaLanA devo) adhika-adhika hoya che. ema kahevAze lA sUtram- pare'pravIcArAH // 4-10 // artha- kalpapapatnathI uparanA devo apravIcArI (maithuna sevana rahita) hoya che. bhASyam- kalpopapannebhya: pare devA apravIcArA bhavanti, alpasaMklezatvAt svasthA: zItIbhUtAH, paJcavidhapravIcArodbhavAdapi prItivizeSAdaparimitaguNaprItiprakarSAH paramasukhatRptA eva bhavanti, // 10 // artha- kalpo55nathI uparanA devo (navaraiveyaka-anuttaranA devo) pravicAra rahita hoya che. alpa saMkuleza hovAthI (mohanIyamaryAvaraNa atyanta alpa hovAthI) svastha ane atyaMta maMda kAmAgni (vedodaya hovAthI) zIta hoya che. pAMceya prakAranA pravicArathI udbhavelA Ananda (prIti) karatA ghaNAM ja guNavALA, prItinA prakarSavALA ane parama sukhathI (teo-kalpAtIta devo) tRpta hoya che. I1nA bhASyam- atrAha-uktaM bhavatA 'devAzcaturnikAyA' 'dazASTapaJcadvAdazavikalpA' ityukte nikAyAH ke? ke caiSAM vikalpA iti ?, atrocyate, catvAro devanikAyAH, tadyathA-bhavanavAsino vyantarA jyotiSkA vaimAni tiA tatraartha- ahIM (jijJAsu) pUche che ke ApazrIe kahyuM ke devo cAranikAyavALA che (a. 4 - sU. 1,) (ane) (te) daza-ATha-pAMca ane bAra bheTavALA (kalpopapanna devo che) (a. 4 - sU. 3.) to te nikAyo kaI che ? ane tene bheda kayA che ? (uttarakAra-) ahIM kahevAya che. cAra devanikAyo che. te A pramANe - (1) bhavanapati, (2) vyantara, (3)jyotiSka ane (4) vaimAnika. temAM... For Personal & Private Use Only Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-1 sabhAkhya-bhASAMtara 87 sUtram- bhvnvaasino'surnaagvidyutsuprnnaagnivaatstnitoddhidviipdikkumaaraaH||4-11|| artha- asurakumAra, nAgakumAra, vidyutakumAra, suvarNakumAra, agnikumAra, vAyukumAra, svanitakumAra, udadhikumAra, dvIpakumAra, ane dikakumAra e daza bhavanavAsI nikAyanA dazaprakAro (bhedo-vikalpo) che. bhASyam- prathamo devanikAyo bhavanavAsinaH, imAni caiSAM vidhAnAni bhavanti, tadyathA-asurakumArA:, nAgakumArA:, vidyutkumArAH, suparNakumArA:, agnikumArA:, vAtakumArAH, stanitakumArA:, udadhikumArA:, dvIpakumArA:, dikkumArA iti, artha- prathamAya bhavanavAsI bhane monA mAnA che.te pAzata, (1) asura bhArI, (2) nAgabhAra, (3) vidyutkumAra, (4) supAdubhA2, (5) AAkumAra, (6) vAyubhAra, (7) stamita kumAra, (8) GEpikumAra (8) dIpakumAra bhane (10) bhiAra meM prabhArI (6 leha-vi85.) bhASyam- kumAravadete kAntadarzanA: asurakumArA mRdumadhuralalitagataya: zrRGgArAbhijAtarUpavikriyA: kumAravaccoddhatarUpaveSabhASAbharaNapraharaNAvaraNapAtayAnavAhanAH kumAravaccolbaNarAgAH krIDanaparAzcetyataH kumArA ityucyante, asurakumArAvAseSvasurakumArAH prativasanti, zeSAstu bhavaneSu / artha- kumAranI mAphaka suMdara dekhAvavALA asurakumAro mRdu, madhura, ane lalitagati vALA, zRMgAra sahita suMER 403435vA , dubhAvanI maddhata-35-30-bhASA-bhASA -thiyA2-02-pAta, yAna vANIvALA, kumAranI jema bahu-utkaTa rAgavALA ane krIDAmAM (ramatamAM) tatpara hovAthI kumAro kahevAya che. asurakumAraAvAsamAM asurakumAro rahe che. bAkInA (nAgakumArAdita bhavanomAM rahe che. bhASyam- mahAmandarasya dakSiNottarayordigvibhAgayorbahvISu yojanazatasahasrakoTIkoTISvAvAsA bhavanAni ca dakSiNAdhipatInAmuttarArdhAdhipatInAM ca yathAsvaM bhavanti / artha- meruparvatanA dakSiNa ane uttaradivibhAgamAM ghaNAM lAkha koDAkoDI yojana gaye chate AvAso ane dakSiNArdhAdhipati (amarendra vagere) nAM temaja uttarArdhAdhipati (balIndra vagere) nAM yathAyogya bhavano cha. . bhASyam- tatra bhavanAni ratnaprabhAyAM bAhalyArdhamavagAhya madhye bhavanti, bhavaneSu vasantIti bhvnvaasinH| bhavapratyayAzcaiSAmimA nAmakarmaniyamAtsvajAtivizeSaniyatA vikriyA bhavanti, tadyathA-gambhIrAH zrImantaH kAlAmahAkAyAratnotkaTamukuTabhAsvarAzcUDAmaNicihnA asurakumArAbhavanti, ziromukheSvadhikapratirUpA: kRSNazyAmA mRdulalitagataya: zirassu phaNicihnA nAgakumArAH, snigdhA bhrAjiSNavo'vadAtA vajracihnA vidyutkumArAH, adhikarUpagrIvoraskA: zyAmAvadAtA garuDacihnA suparNakumArAH, mAnonmAnapramANayuktA bhAsvanto'vadAtA ghaTacihnA agnikumArA bhavanti, sthirapInavRttagAtrA nimagnodarA azvacihnA avadAtA vAtakumArAH, snigdhAH snigdhagambhIrA For Personal & Private Use Only Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigama sUtra nunAdamahAsvanAH kRSNA vardhamAnacihnAH stanitakumArAH, UrukaTiSvadhikapratirUpAH kRSNazyAmA makaracihnA udadhikumArAH, uraH skandhabAhvagrahasteSvadhikapratirUpAH zyAmAvadAtAH siMhacihnA dvIpakumArAH, jaGghAgrapAdeSvadhikapratirUpAH zyAmA hasticihnA dikkumArAH, sarve'pi vividhavastrAbharaNA mavantIti IKI 98 artha- tyAM-ratnaprabhAmAM jADAInA ardhabhAganuM avagAhana karIne madhyamAM bhavano che ane (teo) bhavanomAM' vase che mATe bhavana vAsI. A devone bhavanimittavALI ane nAmakarmanA niyamathI svAti vizeSamAM niyata vikriyAo hoya che. te vividharUpo (vikriyAo) A rIte, gaMbhIra sarvAMgasuMdara, kALA, mahAkAya, ratnajaDita mukuTa, dedIpyamAna cuDAmaNInA cihnavALA asurakumAro hoya che. mastaka ane vadane vadhu rUpALA, kALA, zyAma, mRdu, lalitagativALA, mastake phaNAnA cihnavALA nAgakumAro hoya che. snigdha, camakatA, svaccha vajracihnavALA vidyutkrumAro hoya che. adhika dekhAvaDI Doka ane chAtIvALA, zyAmavarNavALA, khUbasurata, garuDacihnavALA suvarNakumAra hoya che. mAna-unmAna ane pramANathI yukta dedIpyamAna, ujjavaLa, ghaTanA cihnavALA agnikumAro hoya che. sthira, puSTa ane goLa avayavovALA, gaMbhIra peTavALA ane ghoDAnA cihnavALA manojJa vAyukumAra hoya che. snigdha ane gaMbhIra evA mIThA svaravALA, zyAmavarNavALA, vardhamAnanA cihnavALA stanitakumAra hoya che. sAthaLa ane keDa (kamara) mAM vadhu rUpALA, zyAma varNavALA, makara (magara) nA cihnavALA udadhikumAro hoya che. chAtI, khabhA, bhuja ane agrahastamAM vizeSarUpavALA zyAma, svaccha, siMha cihnavALA dvIpakumAro hoya che. sAthaLa ane paganA AgalA bhAgamAM adhikarUpavALA, zyAma varNavALA, hasti cihnavALA dIkumAro hoya che. badhA ja kumAro vividha vastro ane AbhUSaNo vALA hoya che. I // 11 // sUtram- aMtA: vinna-puiruSa-mahorA-carca-yakSa-rAkSasa-bhUta-pizAca:||4-zA artha- vyataMradevo-kinnara, kiMpuruSa, mahoraga, gandharva, yakSa, rAkSasa, bhUta ane pizAco ema ATha prakAre che. adhyAya - 4 bhASyam- aSTAvidho dvitIyo devanikAyaH, etAni cAsya vidhAnAni bhavanti, adhastiryagUrdhvaM ca triSvapi lokeSu bhavananagareSvAvAseSu ca prativasanti / artha- ATha bhede bIjI (deva)nikAya che. tenA A (upara-sUtrokta) bhedo che. adholoka, tirchAloka ane Urdhvaloka ema traNeya lokamAM-bhavanamAM, nagaramAM ane AvAsomAM (vyantaro) rahe che. 1. bhavano sAtakroDane bahotera lAkha che. darekamAM ekeka caitya che. For Personal & Private Use Only Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-12 sabhASya-bhASAMtara bhASyam - yasmAccAdhastiryagUrdhvaM ca trInapi lokAn spRzantaH svAtantryAtparAbhiyogAcca prAyeNa pratipatanti, aniyatagatipracArA manuSyAnapi kecid bhRtyavadupacaranti vividheSu ca zailakandarAntaravanavivarAdiSu prativasantyato vyantarA ityucyante // artha- jethI Urdhva, adho ane tiryak ema traNeya lokamAM pharatAM svataMtrAthI ke paratantratAthI (zakravagerenI paratantratAthI) prAyaH karIne aniyatagati vaDe (jyAM tyAM) cAre bAju rakhaDyA kare che. keTalAka to manuSyonI paae| nokaranI nema sevA ardhyA are che. (tekho ) nUhA hA parvato, bhIgo, vana, gujhakho vageremAM rahe che. tethI te vyaMtaro kahevAya che. 99 bhASyam - tatra- kinnarA dazavidhAH, tadyathA- kimpuruSAH kiMpuruSottamAH kinnarAH kinnarottamA hRdayaMgamA rUpazAlino'ninditA manoramA ratipriyA ratizreSThA iti / kimpuruSA dazavidhAH, tadyathA - puruSAH satpuruSAH mahApuruSAH puruSavRSabhAH puruSottamA atipuruSottamA marudevA maruto meruprabhA yazasvanta iti / mahoragA dazavidhA:, tadyathA - bhujagA bhogazAlino mahAkAyAH atikAyAH skandhazAlino manoramA mahAvegA maheSvakSAH merukAntA: bhAsvanta iti / gAndharvA dvAdazavidhAH, tadyathA - hAhA hUhU tumburavo nAradA RSivAdikA bhUtavAdikAH kAdambA mahAkAdambA raivatA vizvAsavo gItaratayo gItayazasa iti / yakSAstrayodazavidhAH, tadyathA- pUrNabhadrAH mANibhadrAH zvetabhadrA: haribhadrAH sumanobhadrAH vyatipAtikabhadrAH subhadrAH sarvatobhadrAH manuSyayakSA vanAdhipatayovanAhArA rUpayakSA yakSottamA iti / saptavidhArAkSasAH, tadyathA - bhImA mahAbhImA vighnA vinAyakA jalarAkSasA rAkSasarAkSasA brahmarAkSasA iti / bhUtA navavidhAH, tadyathA - surUpA: pratirUpA atirUpA bhUtottamA skandikA mahAskandikA mahAvegAH praticchannA AkAzagA iti / pizAcAH paJcadazavidhAH, tadyathA - kUSmANDAH paTakA joSA AhnakAH kAlA mahAkAlAzcokSA acaukSAstAlapizAcA mukharapizAcA asta mahAvidehAstUSNIkA vanapizAcA iti / tatra-kinnarAH priyaGguzyAmAH saumyAH saumyadarzanA mukheSvadhikarUpazobhA mukuTamaulibhUSaNA azokavRkSadhvajA avadAtAH / kimpuruSA UrubAhuSvadhikazobhA mukheSvadhikabhAsvarA vividhAbharaNabhUSaNAzcitrasraganulepanAzJcampakavRkSadhvajAH / mahoragAH zyAmAvadAtA mahAvegAH somyAH saumyadarzanA mahAkAyAH pRthupInaskandhagrIvA vividhAnuvilepanA vicitrAbharaNabhUSaNA nAgavRkSadhvajAH / gAndharvA raktAvadAtA gambhIrAH priyadarzanAH surUpAH sumukhAkArAH susvarA maulidharA hAravibhUSaNAstumburuvRkSadhvajAH / yakSAH zyAmAvadAtA gambhIrAH tundilA vRndArakAH priyadarzanA mAnonmAnapramANayuktA raktapANipAdatalanakhatAlujihvauSThA bhAsvaramukuTadharA nAnAratnavibhUSaNA vaTavRkSadhvajAH / rAkSasA avadAtA bhImA bhImadarzanAH ziraH karAlA raktalambauSThAstapanIyavibhUSaNA nAnAbhaktivilepanAH khaTvAGgadhvajAH / bhUtAH zyAmAH surUpAH saumyA ApIvarA nAnAbhaktivilepanAH sulasadhvajAH kAlAH / pizAcAH surUpAH saumyadarzanA hastagrIvAsu maNiratnavibhUSaNAH kdmbvRkssdhvjaaH| ityevaMprakArasvabhAvAni vaikriyANi rUpacihnAni vyantarANAM bhavantIti // 12 // tRtIya For Personal & Private Use Only Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 tattvAthadhigama sUtra adhyAya - 4 devnikaay:artha- temAM kinnaro dazaprakAre- te A rIte- (1) DiMpurUSa, (2) puiruSottama, (3) kinnara, (4) kinnarottama, (5)hRdayaMgama, (6) rUpazAlI, (7) anindita, (8) manorama, (9) ratipriya ane (10) ratizreSTha. -kiMguruSo dazaprakAre- te A rIte, (1) puruSa, (2) sanduruSa, (3) mahApuruSa, (4) puruSavRSabha, (5) puruSottama, (6) atipuruSottama, (7) marudeva, (8) marUna, (9) marutvabhA ane (10) yazavaMta. -mahorago daza prakAre- te A rIte (1) bhujaMga, (2) bhogazAlI, (3) mahAkAya, (4) atikAya, (5) skandhazAlI, (6) manorama, (7) mahAvega, (8) maheSvakSa, (9) merukAnta ane (10) bhAsvanta. -gAndhava bAra prakAre- te A rIte, (1) hAhA, (2) hUhu, (3) taMbura, (4) nArada, (5) RSivAdaka, (6) bhUtavAdika, (7) kAdamba, (8) mahAkAdamba, (9) ravata, (10) visvAvasuM, (11) gItarati ane (12) gItayaza yakSo tera prakAre- te A rIte, (1) pUrNabhadra, (2) mANibhadra, (3) zvetabhadra, (4) haribhadra, (5) sumanobhadra, (6) vyatipAtatikabhadra, (7) subhadra, (8) sarvatobhadra, (9) manuSyayakSa, (10) vanAdhipati, (11) vanAhAra (12) rUpayakSa ane (13) yakSottama. -rAkSaso sAta prakAre- te A rIte (1) bhIma, (2) mahAbhIma, (3) vighna, (4) vinAyaka, (5) jalarAkSasa, (6) rAkSasarAkSasa ane (7) brahmarAkSasa. -bhUto nava prakAre- te A rIte (1) surUpa, (2) pratirUpa, (3) atirUpa, (4) bhUtottama, (5) Rndika, (6) mahAaunTika, (7) mahAvega, (8) praticchanna ane (9) AkAzagAmI. pizAco paMdara prakAre- te A rIte (1) kuSmANDa, (2) paTaka, (3) joSa, (4) Ahanaka, (5) kAla, (6) mahAkAla, (7) cakSa, () acokSa, (9) tAlapizAca, (10) mukharapizAca, (11) adhistAraka, (12) deha, (13) mahAvideha, (14) tUSNIka ane (15) vanapizAca. -temAM priyaMgu jevA zAmaLA, saumya (zAMta), saumyadarzanavALA, mukhAkRtimAM adhika rUpanI zobhAvALA, mukuTavaDe mastakane zobhAvanAra, dhvajAmAM azoka vRkSanA cihanavALA, manojJa kinnaro hoya che. -sAthaLa ane bAhumAM adhika rUpALA, mukha upara adhika tejavALA, jUdA jUdA AbhUSaNothI zobhita, vicitra (kulanI) mALAo ane vilepanavALA ane dhvajAmAM caMpakavRkSanA cihnavALA kripuruSo hoya -zyAma, khUbasurata, ugra vegavALA, saumya, saumyadekhAvavALA, moTAzarIravALA, vizALa ane puSTa skaMdha ane DokavALA judA judA prakAranA vilepanavALA, vividha AbharaNothI bhUSita, dhvajAmAMnAgavRkSanA cihanavALA mahorago hoya che. -raphatavarNa, svaccha, gambhIra, priyadarzanI, suMdara rUpavALA, suMdara mukhAkRtivALA, mIThA svaravALA, mukuTane dhAraNa karanArA, hArathI vibhUSita ane dhvajAmAM tumbarUkSanA cihanavALA gAndharvo hoya che. -zyAma, suMdara, gabbIra, moTA peTavALA, zreSTha, priyadarzanavALA, mAna-unmAna ane pramANathI yukta For Personal & Private Use Only Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-13 sabhASya-bhASAMtara jenA hAtha-paganA taLIyA (temaja) nakha, tALavuM, jIbha ane hoTha lAla che evA, kAntimAna mukuTavALA, judA judA ratnojaDita alaMkAravALA ane dhvajamAM vaDa vRkSanA cihnavALA yakSo hoya che. -svaccha (sapheda), bhayaMkara, bhayaMkara dekhAvavALA, vikarALa mAthAvALA, lAla ane lAMbA hoThavALA, aneka prakAranI racanA che jemAM evA vilepanavALA ane dhvajamAM khaTyAMganA cihnavALA rAkSaso hoya che. 101 -zyAma, suMdara rUpavALA, saumya, puSTa, caTapaTAthI vilepana karelA, ane dhvajAmAM sulasavRkSanA cihnavALA-kALA bhUto hoya che. -rUpALA, saumyadarzanI, hAthe ane Doke maNIratnonA alaMkAravALA dhvajAmAM kadambavRkSavALA pizAco hoya che. A pramANe svabhAvavALA vaikriyarUpa ane cihno vyantarone hoya che. II12 have trIjI devanikAya: sUtram- jyotiSkA:- sUryAzcandramasograhanakSatraprakIrNatArakAzca / / 4-13 / / artha- jyotiSka devo-sUryo, candra, graha, nakSatra ane chUTaka tArA rUpe che. bhASyam- jyotiSkAH paJcavidhA bhavanti, tadyathA - sUryAzcandramaso grahA nakSatrANi prakIrNatA paJcavidhA jyotiSkA iti, asamAsakaraNamArSAcca sUryaH candramasoH kramabhedaH kRtaH, yathA gam etadevaiSAmUrdhvanive AnupUrvyamiti, tadyathA - sarvAdhastAtsUryAH, tatazcandramasaH tato grahAH tato nakSatrANi tato'pi prakIrNatArAH, tArAgrahAstvaniyatacAritvAtsUryacandramasAmUrdhvamadhazca caranti, sUryebhyo dazayojanAvalambino bhavantIti, samAdbhUmibhAgAdaSTAsu yojanazateSu sUryAH tato yojanAnAmazItyAM candramasaH tato viMzatyAM tArA iti, dyotayanta iti jyotIMSi - vimAnAni teSu bhavA jyotiSkA jyotiSa vA devA jyotireva vA jyotiSkAH, mukuTeSu ziromukuTopagUhibhiH prabhAmaNDalakalpairujjvalaiH sUryacandratArAmaNDalairyathAsvaM cidvairvirAjamAnA dyutimanto jyotiSkA bhavantIti // 13 // artha- jyotiSka devo pAMca prakAre che te A rIte, (1) sUrya, (2) candra, (3) graha, (4) nakSatra ane (5) chUTaka tArAo. A pramANe pAMcabhedavALA jyotiSka che. -sUtramAM samAsa na karavAthI temaja (candra-sUryane badale) sUrya-candra evA ArSaprayogadvArA je kramano bheda karyo che te eTalA mATe ke A (jyotiSTho) no Urdhva Urdhva sthAnamAM A (sUtramAM jaNAvela) krama che. (paraMtu maMDalAkAre jyotiSIo rahela nathI. tema upara-upara paNa ADA avaLA nathI) -te (sthAna) A rIte, sauthI nIce sUryo, tenA pachI (tenI upara) candro, tenI upara graho, tenI upara nakSatro ane tyAra pachI tenI upara prakIrNaka tArAo. -graha ane tArAo to aniyatagati (cokkasa mArgano abhAva) hovAthI sUrya ane candranI uparanIce For Personal & Private Use Only Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 tatvArthAdhigama sUtra adhyAya - 4 paNa pharatAM hoya che. ane sUryathI dazayojana nIce utaranAra hoya che. -samatalabhUmibhAgathI 800 yojana (u) sUryo AvelA che.) tyAMthI (sUryathI) yojana (u) candro AvelA che), tyAMthI candrathI) uce 20 yojanamAM tArAo che. -prakAza phelAvanArA (vimAno) te jyotiSka vimAno, ane jyoti vimAnamAM avataranArA te jyotiSko. athavA jyotiSo. athavA jyoti prakAzavALA je devo te jyotiSko. -mukuTomAM mastaka ane mukuTane DhAMkI de tevI prabhAmaMDaLa vaDe ujajavaLa evA sUrya, candra ane tArAo potapotAnI AbhAmaMDaLa cihanothI yukta prakAzamAna jyotiSko hoya che. navA sUtram- merupradakSiNA nityagatayo nRloke // 4-14 // artha- meruparvatane pradakSiNA karatA niraMtara gati karanArA jyotiSTho manuSyalokamAM hoya che. bhASyam- mAnuSottaraparyanto manuSyaloka ityuktam, tasmin jyotiSkA merupradakSiNAnityagatayo bhramanti, meroH pradakSiNA nityA gatireSAmiti merupradakSiNAnityagatayaH, ekAdazasvekaviMzeSu yojanazateSu merozcaturdizaM pradakSiNaM caranti / artha- mAnuSottara parvata sudhI (mAnuSottara parvata che paryate jene tevo) manuSyaloka che. tema kahyuM che (a. 3 - sU. 14 mAM). temAM temanuSyalokamAM) jyotiSTho meruparvatane pradakSiNA detAM (arthAta meru parvatanI Aju-bAju goLa pharatAM) nitya gati karanArA che. merunI AsapAsa pharavArUpa nityagati (cAla, caravApaNuM) jemanI che te merupradakSiNA nityagativALA. (meruthI) agyAraso ekavIsa yojanA (dUra) merunI cArebAju pradakSiNA karatA phare che. bhASyam- tatra dvau sUryo jambUdvIpe lavaNajale catvAro dhAtakIkhaNDe dvAdaza kAlode dvAcatvAriMzat puSkarArdhe dvisaptitirityevaM manuSyaloke dvAtriMzatsUryazataM bhavati, candramasAmapyeSa eva vidhiH, aSTAviMzatinakSatrANi aSTAzItihAH SaTSaSTiH sahasrANi nava zatAni paJcasaptatIni tArAkoTAkoTInAmekaikasya candramasaH parigrahaH / sUryAzcandramaso grahA nakSatrANi ca tiryagloke, zeSAstUrdhvaloke jyotiSkAH bhavanti / artha- temAM temanuSyolokamAM)- be sUrya jaMbudvIpamAM, cAra sUrya lavaNa samudramAM, bAra sUrya ghAtakI khaMDamAM, betAlIsa sUrya kAlodadhimAM (ane) bahotera sUrya puSkarArdhamAM che. e pramANe manuSyalokamAM ekaso batrIsa sUrya che. candronI paNa te pramANe saMkhyA jANavI. aThyAvIsa nakSatro, ekyAsI graho ane chAsaThahajAra navaso paMcotera (66, 975) koDA koDI tArA. e eka-eka candrano parivAra che. sUryo, candro, graho ane nakSatro tiskRlokamAM hoya che. bAkInA jyotiSko (aniyatacArI tArA) to UrdhvalokamAM hoya che. For Personal & Private Use Only Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-15 sabhASya-bhASAMtara bhASyam - aSTacatvAriMzadyojanaikaSaSTibhAgAH sUryamaNDala viSkambhaH candramasaH SaTpaJcAzad grahANAmardhayojanaM gavyUtaM nakSatrANAM sarvotkRSTAyAstArAyA ardhakrozo jaghanyAyAH paJca dhanuHzatAni, viSkambhArdhabAhalyA bhavanti sarve sUryAdayo nRloka iti vartate, bahistu viSkambhArdhabAhalyAbhyAmato'rthaM mavanti artha- eka yojananA (48/61 yojana) pramANa sUryamaNDalano viSyambha che, candra maNDalano 56 bhAga (56/61 yojana viSNumbha che.) grahono aDadho yojana (eTale be gAu), nakSatrono pA (ga) yojana (eTale 1 gAu), moTAmAM moTA tArAono vimbha aDadho gAu (eTale-eka hajAra dhanuSya), nAnAmAM nAnA tArAono viSyambha pAMcaso dhanuSya. viSphabha karatA ucAI sarvasUryAdinI aDadhI samajavI. (jemake sUrya maMDalanI ucAI 24/61 yojana ItyAdi samajavuM.) A mApa manuSyalokamAM sarvasUryAdinuM jANavuM. manuSyalokanI bahAra to AnAthI (manuSyalokanA sUryAdithI).viSkambha ane uMcAI aDadhI hoya che. bhASyam - etAni ca jyotiSkavimAnAni lokasthityA prasaktAvasthitagatInyapi RddhivizeSArthamAbhiyogyanAmakarmodayAcca nityagatiratayo devA vahanti, tadyathA- purastAtkezariNo dakSiNataH kuJjarA aparato vRSabhA uttarato javino'zvA iti // 14 // artha- A (manuSyalokanAM) jyotiSka vimAno lokasthitithI niraMtaragativALA hovA chatAM paNa RddhivizeSa mATe ane Abhiyogika nAmakarmanA udayathI nirantaragatimAM racyApacyA devo (vimAnone) vahana kare che. te A rIte, pUrva bAju (AgaLanI bAju) thI siMhanA rUpe, dakSiNabAju (jamaNI bAju)thI hAthI (nA rUpe), pazcima bAju (pAchaLanI bAju) thI baLada (nA rUpe) ane uttara bAju (DAbI bAju) thI vegavALA ghoDA (nA rUpe devo vimAna vahana kare che.) II14 sUtram- tata: jAna vima: / / 4-I] artha- te (cara jyotiSma) vaDe kALano vibhAga karAyela che. 103 bhASyam- kAlo'nantasamayo vartanAdilakSaNa ityuktam, tasya vibhAgo jyotiSkANAM gativizeSakRtazcAravizeSeNa hetunA, taiH kRtastatkRtaH / artha- kALa ananta samayavALo che. ane te vartanA Adi lakSaNo vALo (a. 5 - sU. 39, 22 mAM) che. kALano vibhAga jyotiSkanI gativizeSa karIne tenA pharavAvizeSa kAraNe thayela che. jyotiSma vaDe karAyelo kALa vibhAga che. bhASyAm- tadyathA-aNubhAgAzcArA aMzAH kalA lavA nAlikA mUhUrtA divasarAtrayaH pakSA mAMsA Rtavo'yanAni saMvatsarA yugamiti laukikasamo vibhAgaH, punaranyo vikalpaH pratyutpanto'tIto'nAgata For Personal & Private Use Only Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 tattAthadhigama sUtra adhyAya - 4. iti trividhaH / punastrividhaH, paribhASyate-saGkhyeyo'saGkhyeyo'nantaiti // artha-te A rIte, aNubhAgo, cAro, aMzo, kalAo, lavo, nAlikAo (ghaDIo), muhUta, divaso, rAtrIo, pakhavADiyAo, mahinAo, Rtuo, ayano (uttarAyana-dakSiNAyana), saMvatsarI (varSo), yuga e pramANe laukikanI samAna vibhAga che. vaLI bIjI rIte bhedo vartamAna, bhUta ane bhaviSya ema traNa prakAre che. vaLI bIjI paNa traNa rIte kahevAya che - saMkhyAta, asaMkhyAta ane ananta (ema traNa rIte) kALa. bhASyam- tatra-paramasUkSmakriyasya sarvajaghanyagatipariNatasya paramANoH svAvagAhanakSetravyatikramakAla: samaya ityucyate paramaduradhigamo'nirdezyaH, taM hi bhagavantaH paramarSayaH kevalino vidanti, na tu nirdizanti, paramaniruddhatvAt, paramaniruddhe hi tasmin bhASAdravyANAM grahaNanisargayoH karaNaprayogAsambhava iti| artha- emAM atyanta sUkSma kriyAvALA ane atyanta maMdagatimAM pariNata thayelAM paramANuno svabhAva svaAkAza kSetrane oLaMgavAmAM arthAta je AkAzapradeza upara rahela che tyAMthI bIjA anantara AkAza pradeze pahoMcatA jeTalo kALa thAya tene (teTalA kALane) samaya kahevAya che. tenuM varNana atyanta durgama che ane akathanIya che. tene kharekhara paramarSi kevalibhagavaMto ja jANe che chatAM paNa varNana karatA nathI. (kAraNake) atyanta alpa (kALa) hovAthI alpa samayarUpa temAM (teTalA kALamAM) bhASAvargaNAnA pudgalonuM grahaNa karavuM ane choDavuM evA karaNa prayoga asambhava (azakaya) che. bhASyam- te tvasaGkhyeyA AvalikA, tAH saGkhyeyA uchvAsastathA niHzvAsaH, tau balavata: paTvindriyasya kalpasya madhyamavayasaH svasthamanasaH puMsaH prANaH, te sapta stokaH, te sapta lavaH, te aSTAtriMzadardhaM ca nAlikA, te dve muhUrtaH, te triMzadahorAtram, tAni paJcadaza pakSaH, tau dvau zuklakRSNau mAsaH, tau dvau mAsAvRtuH, te trayo'yanam, te dve saMvatsaraH, te paJca candracandrAbhivardhitacandrAbhivardhitAkhyA yugam, tanmadhye'nte cAdhikamAsakau, sUryasAvanacadranakSatrAbhivardhitAni yuganAmAni, varSazatasahasraM caturazItiguNitaM pUrvAGgam, pUrvAGgazatasahasraM caturazItiguNitaM pUrvam, evaM tAnyayutakamalanalinakumudatuTyaDaDAvavAhAhAhUhUcaturazItizatasahasraguNAH saGkhyeyaH kaalH|| artha- tevA asaMkhya samayonI eka AvalikA thAya che. te saMkhyAnI AvalikAno (eTale 4466 x 2458/3073 AvalikAno) eka ucchavAsa ane ni:zvAsa thAya che. te (ucchavAsa-ni:zvAsa) e baLavAna sateja IndriyovALo-nirogI-madhyavayavALA-svasthacittavALA puruSano prANa kahevAya che. te sAtaprANano eka stoka, sAta stoka = eka lava, sADA ADatrIsa lava = eka ghaDI, be ghaDI = eka muhUrta, trIsa muhUrta = eka ahorAtra, paMdara ahorAtra = eka pakhavADIyuM, be phuphala ane kRSNa (pakhavADIyA) = eka mAsa, be mAsa = eka Rtu, traNa Rtu = eka ayana, be ayana = eka varSa. candra, cA, abhivardhita, canTa (ane) abhivardhita A pAMca varSanA nAma che.) pAMca varSa = eka yuga ane te (yuga)nI madhyamAM (eTale trIjA abhivardhita varSamAM) ane aMte (eTale pAMcamA abhivardhita For Personal & Private Use Only Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUra-15 sabhAkhya-bhASAMtara 105 varSamAM) eka-eka mahino vadhAre hoya che. sUrya, sAvana, candra, nakSatra, abhivardhita e yugonA nAmo che. coryAzIlAkha varSa = eka pUrvAga, coryAzI lAkha pUvAMga = eka pUrva. e pramANe amRta, kamala, nalina, kumuda, tuTa, aDaDa, avava, hAhA, hUhu, A mApo coryAzIlAkha coryAzIlAkha guNavAthI Ave che. te saMkhyAta kALa kahevAya che. bhASyam- ata UrdhvamupamAniyataM vakSyAmaH, tad yathA hi nAma yojanavistIrNaM yojanocchrAyaM vRttaM palyamekarAtrAdyutkRSTasaptarAtrajAtAnAmaGgalomnAM gADhaM pUrNaM syAd varSazatAdvarSazatAdekaikasminnuddhiyamANe zuddhiniyamato yAvatA kAlena tadriktaM syAdetatpalyopamam, taddazabhiH koTAkoTibhirguNitaM sAgaropamam, teSAM koTAkoTyazcatasraH suSamasuSamA, timra: suSamA, dve suSamaduSSamA, dvicatvAriMzadvarSasahasrANi hitvA ekA duSSamasuSamA, varSasahasrANi ekaviMzatirduSSamA, tAvatyeva dussssmdussssmaa| artha- AnAthI (eTale saMkhyAtathI) AgaLanuM (mApa) upamAthI niyata karAya che. te kahIzuM. te upamA) A pramANe, eka yojana vistAravALo, eka yojana uDo goLAkAre eka pyAlo (arthAta khADo) (lyo), temAM eka ahorAtrIthI mAMDIne sAta ahorAtrImAM janmelAnA roma (vALa) vaDe tene gADha bharI devo. pachI khAlI karavAnA dhyeyathI dara so varSe temAMthI eka-eka vALa kADhatAM jeTalAM kALe te (pyAlo) khAlI thAya te palyopama. te (palyopamane) dazakoDAkoDI sAthe guNavAthI eka sAgaropama kahevAya che. temAM cArakoTAkoTI (sAgaropama)no suSamasuSama Aro, evA traNa koTAkoTI (sAgaropama)no suSamaAra, be koTAkoTI (sAgaropama)no suSamaduHSama Aro, jemAM beMtAlIsa hajAra varSa ochA che evA eka sAgaropamano duHSama suSama Aro, ekavIsa hajAra varSano duSama Aro, teTalAM ja mApano (21 hajAra varSano) duSamaduSama Aro che. bhASyam- etAanulomapratilomA avasarpiNyutsarpiNyau, bharatairAvateSvanAdyanantaM parivartante ahorAtravat, tayoH zarIrAyuH zubhapariNAmAnAmanantaguNahAnivRddhI, azubhapariNAmavRddhihAnI, avasthitAvasthitaguNA caikaikA'nyatra, tadyathA-kuruSu suSamasuSamA hariramyakavAseSu suSamA, haimavatahairaNyavateSu suSamaduSSa 1.1 pUrva X 84 lAkha = 1 ayutAMga, 1 ayutAMga X 84 lAkha = 1 ayuta, 1ayuta X 84 lAkha = 1 maMga, 1 tuTyagaM 484 lAkha =1 guTi. 1 TiX 84 lAkha = 1 aTAMga (aDaDAMga), 1 aTAMga X 84 lAkha = 1 aTa, 1 aTaX 84 lAkha = 1 avavAMga, 1 avavAMga X 84 lAkha = 1 avala, 1 hAhAMgaX 84 lAkha 41 hAhA, 1 avava X 84 lAkha = 1 hAhAMga, 84 lAkha 1 hAhA X 84 lAkha = havaMga, 1 havaMga X 84 lAkha = 1 huha 1 haX 84 lAkha = utpalAMga, 1 utpalAMga X 84 lAkha = 1 utpala, 1 utpala X 84 lAkha = 1 padhrAMga, 1pavAMga X 84 lAkha = 1 padma, 1 pau X 84 lAkha = 1nalinAMga, 1 nalinAMga X 84 lAkha = 1 nalina, 1nalina X84 lAkha = 1 ardhanipUrAMga, 1 ardhanipUrAMgaX84 lAkha = 1 ardhanipUra, 1 ardhanipUra X 84 lAkha = cUlikAMga, 1 cUlikAMga X 84 lAkha = 1 cUlikA, 1 cUlikAX 84 lAkha = 1 zIrSaprahelikAMga, 1 zIrSaprahelikAMga X 84 lAkha = 1 zIrSa prahelikA. granthakArazrIe TUMkamAM darzAvela che. sUryaprajJaptimAM pUrva pachI latAMgAdi darzAvyo che. For Personal & Private Use Only Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 tatvArthAdhigama sUtra adhyAya - 4 mAnubhAva:, videheSu sAntaradvIpeSu duSSamasuSamA ityevamAdirmanuSyakSetre paryAyApannaH kAlavibhAgo jJeya rUti 8aa artha- A (suSamAdi) cha anukrame avasarpiNi ane pratikrame (pAchaLathI levAtAM krame) utsarpiNi (ema) bharata-airAvatakSetromAM anAdi anaMtakALa parivartana pAme che, jemake rAta-divasa. te baMnemAM zarIra, AyuSya, zubha pariNAma vagerenI anaMtaguNI hAni-vRddhi thAya che ane azubha pariNAmanI vRddhi-hAni (paNa anaMtaguNI) thAya che. -bIje (bharata-airAvata sivAya) pheraphAra (eTale ke hAnivRddhi) thayA vinA suSama Adi ArAo niyata hoya che. te A rIte, kuru divakura, uttarakura) mAM suSama suSama Aro, harivarSakSetra ane ramyaphakSetramAM suSama Aro, haimavata ane haraNyavata kSetramAM suSamaduSamanA anubhavavALo Aro, videhamAM ane antaradvIpamAM duSamasuSamaAro. ItyAdi manuSyakSetramAM paryAya krame prApta thayela kAla vibhAga che. ll15 sUtram- vahivasthitA 4-2ddA artha- manuSyalokanI bahAra jyotiSko sthira che. bhASyam- nRlokaahiyotisskaa avasthitAH, avasthitA ityavicAriNo'vasthitavimAnapradezA avasthitalezyAprakAzA ityarthaH, sukhazItoSNarazmayazceti // 16 // artha- manuSyalokanI bahAra jyotiSko avasthita che. avasthita eTalena pharatA. vimAnapradezo (vimAno) sthira che tema vezyA ane prakAza paNa sthira che ema samajavuM. sukhakArI (sahana thaI zake tevA) zItoSNa kiraNo temanAM hoya che. sUtram- vaimAnikAH // 4-17 // artha- vaimAniko e cothI nikAya che. bhASyam- caturtho devanikAyo vaimAnikAH, te'ta UrdhvaM vakSyante, vimAneSu bhavA vaimAnikAH // 17 // artha- cothInikAya te vaimAniko che. te ahIMthI AgaLa kahevAze. vimAnamAM utpanna thanArA te vaimAniko. II1NA. sUtram- kalpopapannA: kalpAtItAzca // 4-18 // artha- kalpapapana ane kalpAtIto-ema be prakAre vaimAnika devo che. For Personal & Private Use Only Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-19 sabhAkhya-bhASAMtara 107 bhASyam- dvividhA vaimAnikA devA:-kalpopapannA kalpAtItAzca, tAn parastAdvakSyAma iti // 18 // artha- be prakAre vaimAnika devo-(1) kalpopapanna ane (2) kalpAtIta. tenuM varNana AgaLa kahIzuM. ll18aaaa sUtram- uparyupari // 4-19 // artha- vaimAnika nikAyo upara-upara che. bhASyam- uparyupari ca yathAnirdezaM veditavyAH, naikakSetre, nApi tiryagadho veti // 19 // artha- upara-upara vaimAnikanA kalpo (AgaLanA sUtramAM) nirdezane anusAra jANavA. paraMtu eka kSetramAM ke tIrjI yA adholokamAM nahi. ll1lI sUtram- saudharmezAnasanatkumAramAhendrabahmalokalAntakamahAzukrasahasrAreSvAnataprANatayorAra NAcyutayornavasu graiveyakeSu vijayavaijayantajayantAparAjiteSu sarvArthasiddhe ca // 4-20 // artha- saudharma-IzAna-sanaskumAra-mahendra-brahmaloka-lAMtaka-mahAzukra-sahastrAramAM, Anata-prANatamAM-AraNa-arcyutamAM, navaraiveyakamAM vijaya-vaijayanta-jayanta-aparAjita ane sarvArtha siddhamAM (vaimAnika devo) che. bhASyam- eteSu saudharmAdiSu kalpavimAneSu vaimAnikA devA bhavanti, tadyathA-saudharmasya kalpasyopazAnaH kalpaH, aizAnasyopari sanatkumAraH, sanatkumArasyopari mAhendra ityevamA sarvArthasiddhAditi / sudharmA nAma zakrasya devendrasya sabhA, sA tasminnastIti saudharmaH kalpAH, IzAnasya devarAjasya nivAsa aizAna ityevamindrANAM nivAsayogyAbhikhyAH sarve kalpAH / graiveyakAstu lokapuruSasya grIvApradezaviniviSTA grIvAbharaNabhUtAH, graivA grIvyA graiveyakA iti / artha- A saudharma Adi kalpa vimAnomAM vaimAnika devo hoya che. te A rIte, saudharma kalpanI upara IzAnakalpa, IzAna kalpanI upara sanaskumAra, sanaskumArakalpanI upara mAhenDa... e pramANe sarvArthasiddha sudhI jANavuM. sudharmanAmanI sabhA zakranAmanA devonA IndranI che. te sabhA temAM che mATe te saudharmakalpa (eTale saudharma devaloka.) IzAna IndranuM nivAsasthAna te IzAna (devaloka). e pramANe IndranA nivAsasthAne yogya nAmavALA sarva kalpo jANavA. raiveyako to lokapuruSanI Dokapradeze (sthale) rahelA jANavA. athavA DokanA AbharaNabhUta te grevA, grIvyo, raiveyo, raiveyako kahevAya che. bhASyam- anuttarAH paJca devanAmAna eva, vijitA abhyudayavighnahetava ebhiriti vijayavaijajayantajayantAH, taireva vighnahetubhirna parAjitA aparAjitAH, sarveSvabhyudayArtheSu siddhAH sarvArthezca 1. jyotiSa cathI asaMkhyAtayojana uce jatAM dakSiNa bhAgamAM saudharmadevaloka che. tyAMthI upara jatAM uttara bhAgamAM IzAna devaloka che. For Personal & Private Use Only Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthAdhigama sUtra adhyAya - 4 siddhAH sarve caiSAmabhyudayArthAH siddhA iti sarvArthasiddhAH / vijitaprAyANi vA karmANyebhirupasthitabhadrAH parISahairaparAjitAH sarvArtheSu siddhAH siddhaprAyottamArthA iti vijayAdaya iti // 20 // artha- anuttaro pAMca devanAmavALA ja vimAno che. svarga (prApta thavAnA) vidhdha hetuo jItyAM che jeNe te vijaya-vaijayanta ane jayanta (davA), te vighnahetuothI je parAjaya nathI pAmyA te aparAjita (davA), sarva prakAranI unnati, prasiddhi pAmI cUkelA ane sarvapadArthanI siddhivALA te sarvArtha siddho (devo.) tamAma jenA abhyadayarUpa artho siddha thayA che jemane te sarvArtha, sarvArthasiddho. athavA, kane prAyaH jItI lIdhA che ane tethI bhadra thayelA che. vaLI pariSahone jItelA che. (AgaLa bhavamAM sAdhupaNAmAM ane A bhavamAM kSatpipAsA nathI hotA) ane sarva arthamAM siddha thayelA che eTale jenA artho prAyaH siddha thayA che. tethI te vijayAdi. pAranA sUtram- sthitiprabhAvasukhadyutilezyAvizuddhIndriyAvadhiviSayato'dhikAH // 4-21 // artha- sthiti, prabhAva, sukha, prakAza (teja), vezyA vizuddhi, IndriyanI paTutA, avadhi-ItyAdinA viSayathI adhika-adhika uparanA devone hoya che. bhASyam- yathAkramaM caiteSu saudharmAdiSUparyupari devA: pUrvataH pUrvata ebhiH sthityAdibhirathairadhikA bhvnti| tatra sthitiH-utkRSTA jaghanyA ca parastAdvakSyate, iha tu vacane prayojanaM yeSAmapi samA bhavati teSAmapyuparyupari guNAdhikA bhavatIti yathA pratIyeta / prabhAvato'dhikAH, ya: prabhAvo nigrahAnugrahavikriyAparAbhiyogAdiSu saudharmakANAM so'nantaguNAdhika uparyupari, mandAbhimAnatayA tvalpatarasaMkliSTatvAdete na pravartanta iti / kSetrasvabhAvajanitAcca zubhapudgalapariNAmAtsukhato dyutitazcAnanta guNaprakarSaNAdhikAH / lezyAvizuddhyAdhikA:, lezyAniyamaH parastAdeSAM vakSyate, iha tu vacane prayojanaM yathA gamyeta yatrApi vidhAnatastulyAstatrApi vizuddhito'dhikA bhavantIti, karmavizuddhita eva vA'dhikA bhavantIti / / artha- ane anukrame A (ukata) saudharmAdi upara-uparanA devo pUrva-pUrvathI (pahelA pahelA karatAM) A (sUtrokata) sthiti Adi padArtho vaDe adhika-adhika hoya che. temAM sthiti utkRSTa ane jaghanya AgaLa (sU. ra9-4ramAM) kahevAze. paraMtu ahIM kahevAnuM prayojana e che ke jemanI paNa sarakhI (sthiti) che-temanI paNa upara uparamAM guNathI adhika-adhikapaNuM che. tema jANavuM. prabhAva (eTale acitya zakti) thI adhika adhika (upara uparanA devonI hoya che.) je prabhAva-zikSA (karavI-zrA5), kRpA(karavI-ArzIvAda) vaikriyazarIrathI (vaikriya zarIra racavAnI zakita) bIjA para humalo karavAnI zakti AdimAM saudharma devalokanA devonI zakti (prabhAva) karatAM anantaguNa adhika upara uparamAM hoya che. manda abhimAnapaNAthI ane alpatara saMkilaSTatA hovAthI teo (upara-uparanA devo) (khAsa). pravRtti karatAM nathI. -kSetra svabhAvathI utpanna thayelA zubhapulanA pariNAma vaDe sukhathI ane prakAza (teja) thI anantaguNa For Personal & Private Use Only Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-22 sabhASya-bhASAMtara utkRSTa rIte adhika upara uparamAM hoya che. -lezyA vizuddhi vaDe adhika hoya che. lezyA sambandhI AgaLa A adhyAya (sUtra 23 mAM) kahevAze. ahIM kahevAnuM prayojana e che ke jyAM paNa prakArathI sarakhI lezyA (kRSNAdi) hoya tyAM paNa (upara-uparamAM) vizuddhithI adhika jANavI athavA karmavizuddhithI ja adhika (upara-uparamAM) hoya che. bhASyam - indriyaviSayato'dhikAH, yadindriyapATavaM dUrAdiSTaviSayopalabdhau saudharmadevAnAM tat prakRSTataraguNatvAdalpatarasaMklezatvAccAdhikamuparyuparIti / avadhiviSayato'dhikAH saudharmezana avadhiviSayeNAdho ratnaprabhAM pazyanti tiryagasaGkhyeyAni yojanasahasrANyUrdhvamAsvabhavanAtu, sanatkumAramAhendrayoH zarkarAprabhAM pazyanti tiryagasaGkhyeyAni yojanazatasahasrANyUrdhvamAsvabhavanAt, ityevaM zeSAH kramazaH, anuttaravimAnavAsinastu kRtsnAM lokanAliM pazyanti, yeSAmapi kSetratastulyo'vadhiviSayaH teSAmapyuparyupari vizuddhito'dhiko bhavatIti // 21 // 109 artha- IndriyanA viSayathI adhika--IndriyanI paTutA dUra rahelA padArthane prApta karavAmAM (eTale jANavAmAM) saudharmadevo (nI zakita sArI hoya che.) tenAM karatAM prakRSTataraguNavALA hovAthI ane alpatara saMkalezapaNuM hovAthI upara uparanA devomAM (IndriyanI paTutA) adhika-adhika hoya che. -avadhiviSayathI adhika- (te A rIte) saudharma-IzAnanA devo avadhiviSaya vaDe nIce ratnaprabhA (pRthvI) ne juve che. tIThUM asaMkhya lAkha yojana juve che ane uparato potapotAnA bhavana (nI dhajA) sudhI. -sanatyumAra-mAhendranA devo zarkarAprabhA (bIjI pRthvI) ne juve che. tIThUM asaMkhya lAkha yojana ane Urdhva to svabhavana sudhI. e pramANe bAkInA devalokonA devone kramasara jANavuM. anuttara vimAnavAsI devo to samasta lokanADIne juve che. jeone paNa kSetrathI avadhi viSayanuM samAnapaNuM che, temane paNa upara uparamAM vizuddhi adhika (=vizuddhatara) hoya che. 21 sUtram- gatizIpariprajJAmimAnato dInAH 54-22aa artha- gati-zarIra-parigraha ane abhimAnathI upara uparanA devo hIna (nyUna-nyUna) hoya che. bhASyam - gativiSayeNa zarIramahattvena mahAparigrahatvenAbhimAnena coparyupari hInAH, tadyathA - dvisAgaropamajaghanyasthitInAM devAnAmAsaptamyAM gativiSayastiryagasaGkhyeyAni yojanakoTIkoTIsahasrANi tataH parato jaghanya sthitInAmekaikahInA bhUmayo yAvattRtIyeti, gatapUrvAzca gamiSyanti ca tRtIyayAM devAH, paratastu satyapi gativiSaye na gatapUrvA nApi gamiSyanti, mahAnubhAvakriyAtaH audAsInyAccoparyupari devA na gatiratayo bhavanti / artha- gativiSayathI, zarIrapramANathI, mahAparigrahapaNAthI (parivArathI) ane abhimAnathI upara uparanA devo hIna (nyUna-nyUna) hoya che. te A pramANe- be sAgaropamanI jaghanya sthitivALA devo sAtamI For Personal & Private Use Only Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 tanyArthIdhira adhyAya - 4 (nArakI) mAM gamanaviSayaka ane tIrphe asaMkhya hajAra koTAkoTI sudhI (gamana zakti dharAve che.) tenAthI AgaLa (be sAgaropamathI AgaLa) nI jaghanya sthitivALA devo (sAtamAMthI) eka-eka ochI ochI bhUmi sudhI arthAt eka-eka bhUmi ochI karatA traNa bhUmi sudhI (gamana zakti dharAve che.) devo trIjI naraka (sudhI) mAM pUrvasaMbandhAdi mATe gayA che ane jaze. AgaLa gamana zakita hovA chatAM pUrvasambandhAdi mATe gayA nathI ane jaze nahi. mahAna udAravRttivALA hovAthI ane udAsinapaNA (uttama mAdhyasthavRtti) thI uparanA devo gamanamAM rakta nathI hotA. bhASyam- saudharmezAnayoH kalpayordevAnAM zarIrocchrAyaH sapta ratnayaH, uparyupari dvayordvayorekaikA ranihIMnA AsahasrArAt, AnatAdiSu timra: graiveyakeSu dve, anuttare ekA iti| artha- saudharma-IzAna devalokanA devonA zarIranI ucAI sAta hAtha hoya che. upara-uparanA babbe Adi (2-2-2-2) devalokanA devonI eka-eka hAtha (pramANa) ghaTADatAM sahastrAra sudhI (cAra hAthanuM zarIra), Anata Adi (4) mAM traNa hAtha (pramANa zarIra), raiveyako mAM be (hAtha pramANa zarIra), anuttaromAM eka (hAtha pramANa zarIra hoya che.) bhASyam- saudharme vimAnAnAM dvAtriMzacchatasahasrANi, azAne'STAviMzatiH, sanatkumAre dvAdaza, mAhendre'STau, brahmaloke catvAri zatasahasrANi, lAntake paJcAzatsahasrANi, mahAzukre catvAriMzat, sahasrAre SaT, AnataprANatAraNAcyuteSu sapta zatAni, adho graiveyakANAM zatamekAdazottaram, madhye saptottaram, uparyekameva zatam anuttarAH paJcaiveti / / artha- saudharmamAM vimAnonI (saMkhyA) batrIsa lAkha, IzAnamAM aThyAvIsa lAkha, sanaskumAramAM bAra lAkha, mahendramAM ATha lAkha, brahmalokamAM cAra lAkha, lAntakamAM pacAsa hajAra, mahAzukramAM cAlIsa hajAra, sahastrAra mAM cha hajAra, Anata-prANata-AraNa-arcyuta (cAreya maLI) mAM sAtaso, nIcenA (traNa) raiveyakamAM ekaso agyAra, madhya (traNa) mAM ekaso sAta, upara (traNa) mAM so (10) ane anuttaramAM pAMca ja. A pramANe (vimAnonI saMkhyA che.) bhASyam- evamUrdhvaloke vaimAnikAnAM sarvavimAnaparisaGkhyA caturazItiH zatasahasrANi saptanavatizca sahasrANi trayoviMzAnIti / sthAnaparivArazaktiviSayasaMpatsthitiSvalpAbhimAnA: paramasukhabhAgina uparyuparIti // artha- e pramANe UrdhvalokamAM vaimAnikonAM sarva vimAnonI (kula) saMkhyA coryAsI lAkha, sattANuM hajAra, trevIsa (84970ra3) che. sthAna (devaloka sthAna), (devadevIno) parivAra, zakita, (Indriyo athavA avadhijJAnano) viSaya, sampatti ane (AyuSyanI) sthitimAM (vadhAre vadhAre hovA chatAM 1. paramAtmA bhakti sivAya gamanamAM khAsa rakata nathI hotA tema samajavuM. 2. e pahele svarge lAkha batrIsa..' sakalatIrtha- eka vimAnamAM eka caitya hoya. For Personal & Private Use Only Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUra-22 sabhAkhya-bhASAMtara 11 111 paNa temAM) alpa abhimAnavALA paramasukhabhogI upara-uparanA (devo hoya che). bhASyam- ucchvAsAhAravedanopapAtAnubhAvatazca sAdhyA: / ucchvAsaH sarvajaghanyasthitInAM devAnAMsaptasu stokeSu AhArazcaturthakAlaH, palyopamasthitInAmantardivasasyocchvAso divasapRthaktvasyAhAraH, yasya yAvanti sAgaropamANi sthitistasya tAvatsvardhamAseSUcchAsastAvatsveva vrssshsressvaahaarH|| artha- (te) ucchavAsa, AhAra, vedanA, upapAta ane anubhavathI vicAravuM. ucchavAsa-sarva jaghanya sthitivALA devono (ucchavAsa)- sAta stoke ane AhAra (abhilASa) cothe kALe (eTale ekAMtare hoya che.) palyopama sthitivALA devono (ucchavAsa) divasamAM ekavAra ane AhAra divasa pRthakatve (eTalerathI 9 divasamAM hoya che.) jenI jeTalA sAgaropamanI sthiti tenI teTalA ardhamAsa (pakhavADiyA) mAM ucchavAsa (jemake, be sAgaropamanI sthitivALA devane be pakhavADiyAmAM = eka mAsamAM ucchavAsa) ane AhAra teTalA ja hajAra varSe hoya che. (eTale be sAgaropamavALA devane be hajAra varSe AhAranI malitApa hoya.) bhASyam- devAnAM sadvedanAH prAyeNa bhavanti, na kadAcidasavedanAH, yadi cAsadvedanA bhavanti tato'ntarmuhUrtameva bhavanti, na parataH, anubaddhAH sadvedanAstUtkRSTena SaNmAsAn bhavanti / upapAtaH, AraNAcyutAdUrdhvamanyatIrthAnAmupapAto na bhavati, svaliGginAM bhinnadarzanAnAmAgraiveyakebhya upapAtaH, anyasya samyagdRSTeH saMyatasya bhajanIyaM A sarvArthasiddhAt, brahmalokAdUrdhvamAsarvArthasiddhAccaturdazapUrvadharANAmiti / anubhAvo vimAnAnAM siddhikSetrasya cAkAze nirAlambasthitau lokasthitireva hetuH, lokasthitirlokAnubhAvo lokasvabhAvo jagaddharmo'nAdipariNAmasantatirityarthaH, sarve ca devendrA graiveyakAdiSu ca devA bhagavatAM paramarSINAmarhatAM janmAbhiSekaniSkramaNajJAnotpattimahAsamavasaraNanirvANakAleSvAsInA: zayitAH sthitA vA sahasaivAsanazayanasthAnAzrayaiH pracalanti, zubhakarmaphalodayAllokAnubhAvata eva vA, tato janitopayogAstAM bhagavatAmananyasadRzIM tIrthaMkaranAmakarmodbhavAM dharmavibhUtimavadhinA''lokya saMjAtasavegA: saddharmabahumAnAtkecidAgatya bhagavatpAdamUlaM stutivandanopAsanahitazravaNairAtmAnugrahamApnuvanti, kecidapi tatrasthA eva pratyupasthApanAJjalipraNipAtanamaskAropahAraiH paramasaMvignAH saddharmAnurAgotphullanayanavadanAH samabhyarcayanti // 22 // artha- moTe bhAge devone zAtA vedanIya hoya che. azAtA vedanIya kyAre paNa na hoya. ane je azAtA vedanIya hoya to aMtamuhUrta mAtra ja hoya che. tenAthI vadhAre nahi. anubaMdhavALI-eTale ke satata zatAvedanIya to vadhAremAM vadhAre cha mahinA sudhI hoya. (pachI aMtamuhUrta jeTalo kALa azAtA vedanIya AvI jAya, pachI pharI zAtA vedanIya AvI jAya.) upapAtadvArA AraNa-arcyutathI upara anyatIrthiko (mithyAdraSTi anyalIMgI) no janma nathI. svalIMgI (sAdhulIMgI) (ItaradarzanI) mithyAdraSTi hoya to te paNa (sAdhulA) (arthAt mithyAdraSTi sAdhu jI) aveya: sudhI bhanne cha. bhI sabhyaSTi (sAdhu) to (saudharmathI mAMDIne) sarvArthasiddha sudhI upajI zake. brahmalokathI UrdhvasarvArthasiddha sudhI caudapUrvadhAro For Personal & Private Use Only Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 tatvArthAdhigama sUtra adhyAya - 4 utpanna thAya. prabhAva-vimAnonA ane siddhazilAnA AkAzamAM Alambana vinA sthirapaNAmAM lokasvabhAva ja kAraNabhUta che. lokasthiti, lokaprabhAva, lokasvabhAva, jagaddharma anAdipariNAma saMtati te artha (paryAyavAcI zabdo che.) sarve Indro ane raiveyakAdimAMnA devo bhagavAna paramarSitIrthakara devonA janmAbhiSeka, dIkSA, kevaLajJAnotpatti, mahAsamavasaraNa, nirvANa samaye devo beThA hoya ke sutAM hoya ke rahelA hoya (to paNa) ekAeka ja Asana, zayana ane sthAna AzrayI kaMpe che. (kaMpAyamAna thAya che.) zubhakarmaphaLanA udaya (puNyodaya) thI tathA lokasvabhAvathI ja (kaMpAyamAna thAya che.) -tethI (kaMpAyamAna thavAthI) upayoga muktAte bhagavaMtonA tIrthakara nAmakarmanA udayathI thayelI asAdhAraNa evI dharmavibhUtine avadhijJAna vaDe nihALIne-utAvaLA banIne saddharmanA bahumAnamALAkeTalAka divo) bhagavAnanA caraNakamalamAM AvIne stuti -vandana-upAsanA-hitazravaNa (Adi) vaDe AtmAne pavitra kare che. keTalAkato tyAM rahyA thakAM ja prabhu pratye (je dizAmAM prabhu hoya te dizA pratye) hAtha joDI ubhA thaI -zira jhukAvI-namaskAra-upahAra vaDe paramasaMvigna thayelA (tathA) saddharmamAM anurAgathI vikasita nayana ane mukhavALA (te) pUjA bhakti kare che. bhArarA bhASyam- atrAha-trayANAM devanikAyAnAM lezyAniyamo'bhihitaH, atha vaimAnikAnAM keSAM kA lezyA ti?, matrocateartha- ahIM (jijJAsu) pUche che ke traNa devanikAyonI leyA sabaMdhi kahyuM. have vaimAnikomAM kone kaI leyA hoya... ? (uttarakAra) ahIM kahevAya che sUtrama- uta-pa-zultayA -tri-pu 4-rarA artha-pIta vezyA prathama be devalokamAM, padma leyA trIjA devalokathI traNa devalokamAM ane zuphala leyA bAkInA chaThThA devalokathI badhAmAM hoya. bhASyam- uparyupari vaimAnikAH saudharmAdiSa dvayostripuzeSeSu capItapadmazuklalezyA bhavanti yathAsaGkhyam, dvayoH pItalezyAH saudharmezAnayoH, triSu padmalezyAH sanatkumAramAhendrabrahmalokeSu, zeSeSu lAntakAdiSvA sarvArthasiddhAcchuklalezyAH, uparyupari tu vizuddhataretyuktam / / 23 / / artha upara-upara vaimAniko-saudharmAdi be devalokamAM, traNa devalokamAM ane bAkInA devalokamAM anukrame pIta-paddha ane zukla lezyA hoya che. saudharma (ane) IzAna- (e) be divaloka) mAM pIta vezyA; sanakumAra, mahendra ane brahmaloka-traNamAM padmavezyA ane bAkInA lAntakAdithI sarvArtha siddha sudhImAM zuphalalezyA (hoya che.) paraMtu upara-upara vizuddhatara lezyA hoya che. te to (pUrva) kahyuM che ra3 For Personal & Private Use Only Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-24 sabhAkhya-bhASAMtara . 113 bhASyam- atrAha-uktaM bhavatA-dvividhA vaimAnikA devAH kalpopapannAH kalpAtItAzceti, tat ke kalpA phati?, matronyate- artha- ahIM (jijJAsu) pUche che ke, ApazrIe kahyuM che ke be prakAre vaimAnikadevo che-(1) kalpopapanna ane (2) kalpAtIta. (sU 18 mAM) to kalpopanna koNa kahevAya ? (uttarakAra-) ahIM kahevAya che - prA[ raiveyakhya nyA: 4-24 artha- saiveyakanI pahelAnA divo) kalpapapanna kahevAya che. bhASyam- prAggrevayakebhya: kalpA bhavanti, saudharmAdaya AraNAcyutaparyantA ityarthaH, ato'nye nyAtItA: || artha- raiveyakathI pahelAnA kalpo (kalpopanna) che (eTale ke) saudharmAdithI mAMDIne AraNa-ayuta sudhInA kalpo che ema jANavuM. te sivAyanA kalpAtIta (devaloko) mAnavA. bhASyama- atrAha-kiM devAH sarva eva samyagdRSTayo yadbhagavatAM paramarSINAmarhatAM janmAdiSu pramuditA bhavanti iti ?, atrocyate, na sarve samyagdRSTayaH, kiM tu samyagdRSTayaH saddharmabahumAnAdeva tatra pramuditA bhavantyabhigacchanti ca, mithyAdRSTayo'pi ca lokacittAnurodhAdindrAnuvRttyA parasparadarzanAt pUrvAnucaritamiti ca pramodaM bhajante abhigacchanti ca, lokAntikAstu sarva eva vizuddhabhAvA: saddharmabahumAnAtsaMsAraduHkhArtAnAM ca sattvAnAmanukampayA bhagavatAM paramarSINAmarhatAM janmAdiSu vizeSataH pramuditA bhavanti, abhiniSkramaNAya ca kRtasaMkalpAn bhagavato'bhigamya prahRSTamanasaH stuvanti sabhAjayanti ceti // 24 // artha- ahIM (jijJAsu) pUche che ke zuM devo badhA ja sammadraSTi hoya che ke jeo bhagavAna paramarSi tIrthaMkara prabhunA janmAdi (kalyANaka) mAM harSita hoya che ? (uttarakAra) kahevAya che. badhA ja samyakTraSTi (devo) nathI hotA. paraMtu samyagdaSTio saddharmanA bahumAnathI ja te (janmAdi prasaMga) mAM harSita hoya che ane sAme jAya che. ane mithyAdraSTiopaNa lokamAnasanA anurodhathI ane IndranA anukaraNathI (AjJAthI) temaja ekabIjAnA dekhAdekhIthI tathA pUrvarivAja anusAra che. ema AnaMda mANe che ane sAme jAya che.' -lokAntikadevo to badhAja vizuddha bhAvavALA (eTale samyadraSTivALA) hoya che. uttama dharmanA bahumAnathI ane saMsAranA duHkhothI pIDita jIvonI anukampAvaDe bhagavAna paramarSi arihaMta prabhunA janma (kalyANaka) AdimAM vizeSa karI Anandrita thAya che. ane dIkSA mATe karelA saMkalpavALA bhagavAnanI sanmukha jaI prasanna manavALA (o) stuti kare che ane darzana-pUjana kare che (vinaMti kare che ke tIrthapravartAvo) |24 1, Atama bhakti maLyA keI devA.. 'snAtrapUjA' For Personal & Private Use Only Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 tavAthadhigama sUtra adhyAya - 4 bhASyam- atrAha- ke punarlokAntikAH katividhA veti ? atrocyteartha- (jijJAsu) pUche che ke lokAntiko vaLI koNa che ? ane temanA keTalA prakAra che ? (uttarakAra) kahevAya che ahI. sUtram- vahAnonA totti I4-ravA artha- brahmalokamAM rahenArA ja lokAntika devo che. bhASyam- brahmalokAlayA eva lokAntikA bhavanti, nAnyakalpeSu, nApi parataH brahmalokaM parivRttyASTAsu dikSu aSTavikalpA bhavanti // 25 / / tdythaaartha- brahmalokamAM rahevAvALA ja lokAntiko che te sivAya kalpamAM nahi. temaja tethI upara paNa nahi. brahmalokane vIMTaLAIne AThadizA (4 dizA + 4 vidizA) mAM ATha bheda che. rapA te A rIte, sUtram- saarsvtaa''dity-vlyrunn-grdtoytussitaa''vyaabaadh-mruto'rissttaashcaa4-26| artha- sArasvata, Aditya, vahina, aruNa, gardatoya, tuSita, avyAbAdha, maruta ane ariSTa ema navalokAtika che. bhASyam- ete sArasvatAdayo'STavidhA devA brahmalokasya pUrvottarAdiSu dikSu pradakSiNaM bhavanti yathAsaGkhyam, tadyathA-pUrvottarasyAM dizi sArasvatAH, pUrvasyAmAdityA ityevaM zeSAH // 26 // artha- A sArasvatAdi ATha prakAranA devo anukrame brahmalokanI IzAna Adi dizAmAM cAretarapha vIMTaLAIne rahelA che. te A rIte, IzAna dizAmAM sArasvata, pUrvadizAmAM Aditya te pramANe (anukrame) bAkInA jANavA. 26 sUtram- vijayAdiSu dvicaramAH // 4-27 // artha- vijaya Adi anuttara vimAnomAM devo ticaramabhavavALA hoya che. bhASyam- vijayAdiSvanuttareSu vimAneSu devA dvicaramA bhavanti, dvicaramA iti tatazcyutAH paraM dvirjanitvA sidhyantIti, sakRtsarvArthasiddhamahAvimAnavAsinaH, zeSAstu bhajanIyAH // 27 // artha- vijayAdi anuttaravimAnomAM devo dvicaramI hoya che. dvicarama eTale tyAMthI (vijayAdithI) avIne (vijayAdi antarita) be (manuSyanA) bhava karIne siddha thAya che. sarvArthasiddhavimAnavAsio eka bhava karIne (anantara bhave mokSe jAya che. pArakA For Personal & Private Use Only Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-30 sabhASya-bhASAMtara bhASyam - atrAha-uktaM bhavatA jIvasyaudayikeSu bhAveSu tiryagyonigatiriti (2-6) tathA sthitau 'tiryayonInAM ce'ti (3-18), Amravedhu 6 'mAyAtairyayonInAM ceti (6-17) tatjhe tirthayonaya rUti ?, atrote artha- (jijJAsu) ahIM prazna kare che ke-ApazrIe kahyuM che ke jIvanA audayikabhAvomAM 'tirthaMgyonigati (2-6 mAM) tathA sthitimAM (a. 3 sU. 18mAM) 'tirthaMgyonivALAnI sthiti utkRSTa ane jaghanya-palyopama ane aMtarmuhUrtanI che.' temaja AzravomAM 'mAyA e tiryaMgyoni AyuSyano Azrava che.' (to) te tiryaMgyoni (e) koNa ? (uttarakAra-) kahevAya che ahIM sUtram- saupapAtija-manuSyamyaH zeSAstiyeyonayaH / / 4-28 / / artha- aupapAtika ane manuSyasivAyanA bAkInA (saMsArI jIvo) tiryaMgyonIja che. bhASyam- aupapAtikebhyazca nArakadevebhyo manuSyebhyazca yathoktebhyaH zeSA ekendriyAdayastiryagyonayo bhavanti // 28 // artha- aupapAtika nAraka-devo temaja manuSya (garbhaja ane saMmUrcchana) sivAyanA bAkI rahelA ekendriyAdi tiryaMgyonivALA che. rA bhASyam - atrAha - tiryagyonimanuSyANAM sthitiruktA atha devAnAM kA sthitiriti ?, atrocyteartha- (jijJAsu) ahIM prazna kare che ke-tiryaMgyoni ane manuSyanI sthiti (traNa palyopama, aMtamurhuta) kahI che. have devonI zI sthiti ? (uttarakAra) ahIM kahevAya che. sUtram- sthitiH ||4-2zA artha- A sUtrathI sthiti (AyuSyanI maryAdA) kahevAze. bhASyam - sthitirityata UrdhvaM vakSyate // 29 // artha- sthiti adhikAra ahIMthI AgaLa kahevAze. rA 115 sUtram - bhavaneSu dakSiNArdhAdhipatInAM palyopamamadhyardham // 4-30 // artha- bhavanomAM dakSiNArdhAdhipatinI sthiti doDha palyopama che. bhASyam- bhavaneSu tAvadbhavanavAsinAM dakSiNArdhAdhipatInAM palyopamamadhyardhaM parA sthitiH, dvayordvayoryathoktayorbhavanavAsIndrayoH pUrvo dakSiNArdhAdhipatiH para uttarArdhAdhipatiH // 30 // For Personal & Private Use Only Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigama sUtra artha- bhavanomAM bhavanavAsi evA dakSiNArdhAdhipatinI doDha palyopama pramANa utkRSTa sthiti che. babbe bhavanendronuM kathana karyu che. te pramANe pahelA dakSiNArdhAdhipati ane pachI uttarArdhAdhipati. Iaa ank sUtram- zevALAM pAone 54-rUzA artha- bAkInAM (uttarArdhAdhipati) bhavanavAsinI utkRSTa sthiti poNA be palyopama pramANa che. bhASyam - zeSANAM bhavanavAsiSvadhipatInAM dve palyopame pAdone parA sthitiH ke ca zeSAH ? uttarArdhAdhipataya iti // 31 // ', artha- bAkInA bhavanavAsinA adhipatinI be palyopamamAM pA ochI (eTale poNA be palyopamanI) utkRSTa sthiti che. bAkInA eTale koNa ? (javAba) uttarArdhAdhipati ema jANavuM. IIII sUtram- atturendrayo: sopamadhi = 54-pherA artha- baMne asurendranI anukrame sAgaropama ane sAdhika sAgaropama utkRSTa sthiti che. II32 / / adhyAya - 4 bhASyam - asurendrayostu dakSiNArdhAdhipatyuttarArdhAdhipatyoH sAgaropamamadhikaM ca yathAsaGkhyaM parA sthitirmavati // 22 // artha- banne asurendranI to eTale dakSiNArdhAdhipati ane uttarArdhAdhipati (camara-balIndra)nI to anukrame sAgaropama ane sAdhikasAgaropama pramANa utkRSTa sthiti che. / / 32 / / sUtram- saudharmAvi yathAmam ||4-rU| artha- saudharma AdimAM anukrame sthiti AgaLa-anantara sUtrathI samajavI. bhASyam - saudharmamAdiM kRtvA yathAkramamita UrdhvaM parA sthitirvakSyate ||33|| artha- saudharmaAdithI mAMDIne (sarvArthasiddha sudhInA devonI sthiti) anukrame ahIMthI (A sUtrathI) AgaLa utkRSTa sthiti kahevAze. // 3 // sUtram- sAgaropame 4-rU4|| artha- saudharmadevalokamAM be sAgaropamanI utkRSTa sthiti che. bhASyam - saudharme kalpe devAnAM parA sthiti sAgaropame iti // 34 // | artha- saudharma devalokamAM devonI utkRSTa sthiti be sAgaropama pramANa che. II34 For Personal & Private Use Only Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-38 sabhAkhya-bhASAMtara 17 sUtram- adhike ca // 4-35 / / artha- IzAna kalpamAM utkRSTa sthiti sAdhika sAgaropama pramANa hoya che. bhASyam- aizAne dve sAgaropame adhike parA sthitirbhavati // 35 // artha- IzAnamAM sAdhika be sAgaropama pramANa utkRSTa sthiti hoya che. 35 sUtram- sapta sanatkumAre // 4-36 // artha- sanaskumAra devalokamAM sAta sAgaropama pramANa utkRSTa sthiti che. bhASyam- sanatkumAre kalpe sapta sAgaropamANi parA sthitirbhavati // 36 // artha- sanaskumAra devalokamAM sAtasAgaropama pramANa utkRSTa sthiti hoya che. 36 sUtram- vizeSatrisaptadazaikAdazatrayodazapaJcadazabhiradhikAni ca // 4-37 // artha- sAtasAgaropamamAM vizeSa (adhika), traNa, sAta, daza, agyAra, tera, paMdara (sAgaropama) vadhAre. (mAhendrAdi devalokamAM utkRSTa sthiti che.) bhASyam- ebhirvizeSAdibhiradhikAni sapta mAhendrAdiSu parA sthitirbhavati, sapteti vartate, tadyathA-mAhendre sapta vizeSAdhikAni, brahmaloke tribhiradhikAni sapta, dazetyarthaH / lAntake saptabhiradhikAni sapta, caturdazetyarthaH / mahAzukre dazabhiradhikAni sapta, saptadazetyarthaH / sahasrAre ekAdazabhiradhikAni sapta, aSTAdazetyarthaH / AnataprANatayostrayodazabhiradhikAni sapta, viMzatirityarthaH / AraNAcyutayoH paJcadazabhiradhikAni sapta, dvAviMzetirityarthaH // 37 // artha- sAta (sAgaropama) mAM A vizeSAdi vadhAratAM mAhendrAdinI utkRSTa sthiti thAya che. te A rIte, mAhendramAM sAta + vizeSAdhika = sAdhikasAta sAgaropama. brahamalokamAM-sAta + traNa = daza sAgaropama. lAntakamAM-sAta + sAta = cauda sAgaropama mahAzukamAM-sAta + za = sattara sAgaropama sahasrAramAM-sAta + agyAra = aDhAra sAgaropama Anata-prANatamAM-sAta + tera = vIsa sAgaropama AraNa-arcyutamAM-sAtapaMdara = bAvIsa sAgaropama 3NA sUtram- AraNAcyutAdUrdhvamekaikena navasu graiveyakeSu vijayAdiSu sarvArthasiddhe ca // 4-38 // artha- AraNa-arcyutathI upara eka eka sAgaropama vadhAratAM navaraiveyaka, vijayAdi ane sarvArthasiddhamAM For Personal & Private Use Only Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 tatvArthAdhigama sUtra adhyAya - 4 rahelA devonI utkRSTa sthiti thAya che. bhASyam- AraNAcyutAdUrdhvamekaikenAdhikA sthitirbhavati navasu graiveyakeSu vijayAdiSu sarvArthasiddhe c| AraNAcyute dvAviMzati graiveyakeSu pRthagekaikenAdhikA, strayoviMzatirityarthaH, evamekaikenAdhikA sarveSu navasu, yAvat sarveSAmupari navame ekatriMzat, sA vijayAdiSu caturdhvapyekenAdhikA dvAtriMzat, sApyekenAdhikA sarvArthasiddhe tvajadhanyotkRSTA trayastriMzaditi // 38 // artha- AraNa-acuta karatAM eka-eka sAgaropama adhika sthiti nave ya raiveyakomAM, vijayAdimAM ane sarvArthasiddhamAM hoya che. AraNa-arcyutamAM bAvIsa sAgaropama hoya che. raiveyakamAM judA judA ekeka umeratAM-pahelAM raiveyamAM trevIsa sAgaropama. e pramANe nave nava sudhImAM ekeka umeratAM sauthI upara rahelA navamA saiveyakamAM ekatrIsa sAgaropamanI sthiti hoya, vijayaAdi cAreyamAM eka umeratAM batrIsa sAgaropamanI sthiti. temAM paNa eka umeratAM sarvArthasiddhamAMto jaghanya ane utkRSTa baMneyathI tetrIza sAgaropamanI sthiti hoya che. jhA. bhASyam- atrAha-manuSyatiryagyonijAnAM parApare sthitI vyAkhyAte, athaupapAtikAnAM kimekaiva sthiti?, Rpaje vidyate ti?, matrogyaartha- (jijJAsu) ahIM prazna pUche che ke-manuSya-tipaMcanI utkRSTa jaghanya sthiti kahI che. have aupapAtikonI sthiti zuM eka ja hoya che ke (arthAta) utkRSTa-jaghanyapaNe temanAmAM nathI hotuM? (uttarakAra) kahevAya che ahIM sUtram- aparA palyopamamadhikaM ca // 4-39 // artha- (saudharma ane IzAnamAM anukrame) jaghanya sthiti eka palyopama ane sAdhika palyopama che. bhASyam- saudharmAdiSveva yathAkramamaparA sthiti: palyopamamadhikaM ca, aparA jaghanyA nikRSTetyarthaH / parA prakRSTA utkRSTetyanarthAntaram / tatra saudharmeparA sthitiH palyopamamaizAne palyopamamadhikaM ca // 39 // artha- saudharma AdimAM jaghanya sthiti palyopama ane sAdhika palyopama pramANa che. aparA, jaghanya, nikRSTa ItyAdi paryAyavAcI che. parA, prakRSTa, utkRSTa te paryAyavAcI che. temAM (eTale saudharmAdimAM)-saudharmamAM jaghanya sthiti eka palyopama pramANa ane IzAnamAM sAdhikapalyopama (pramANa) che. 39 sUra- sAgaropama -4LA. artha- sanaskumAramAM be sAgaropamapramANa (jaghanya) sthiti che. For Personal & Private Use Only Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUra-43 sabhAkhya-bhASAMtara bhASyam- sanatkumAre'parA sthitidvai sAgaropame // 40 // artha- sanaskumAramAM jaghanyasthiti be sAgaropama pramANa che. 4nA sUra- gari4-4zA artha- mahendramAM jaghanya sthiti sAdhika be sAgaropama che. bhASyam- mAhendre jaghanyA sthitiradhike dve sAgaropame // 41 // artha- mahendramAM jaghanyasthiti sAdhika be sAgaropama che. 4pA sUra- parataH parataH pUrvApUrvaDanA 4-4rA. artha- anantara pUrva-pUrva devalokanI je utkRSTa sthiti te AgaLa-AgaLanA devalokanI jaghanyasthiti jANavI. bhASyam- mAhendrAt parataH pUrvA parA'nantarA jaghanyA sthitirbhavati, tadyathA-mAhendre parA sthitirvizeSAdhikAni sapta sAgaromANi sA brahmaloke jaghanyA bhavati, brahmaloke daza sAgaropamANi parA sthiti: sA lAntake jaghanyA, evamA sarvArthasiddhAditi, (vijayAdiSu caturvA parA sthitistrayastriMzatsAgaropamANi, sAtvajaghanyotkRSTA sarvArthasiddha iti) // 42 // artha- mahendrathI AgaLa pUrva-pUrvanI utkRSTa sthiti te pachInAnI jaghanya sthiti hoya che. te A rIte, mahendranI utkRSTasthiti sAdhika sAta sAgaropama che, te brahmalokamAM jaghanya hoya che. brahmalokamAM dazasAgaropama utkRSTa sthiti che, te lAtakamAM jaghanya. e pramANe sarvArthasiddha sudhI (sthiti) jANavI. [vijayAdika cAramAM utkRSTa sthiti tetrIsa sAgaropama che te ajaghanyotkRSTa sarvArthasiddhane viSe jANavI] II42 sUtram- nArakANAM ca dvitIyAdiSu // 4-43 // artha- bIjI Adi nArakomAM pUrvapUrvanI je utkRSTa sthiti che te pachI-pachImAM jaghanya sthiti hoya che. bhASyam- nArakANAM ca dvitIyAdiSu bhUmiSu pUrvA pUrvA parA sthitiranantarA parataH parato'parA bhavati, tadyathA-ratnaprabhAyAM nArakANAmekaM sAgaropamaM parA sthitiH sA jaghanyA zarkarAprabhAyAm, trINi sAgaropamANi parA sthitiH zarkarAprabhAyAM, sA jaghanyA vAlukAprabhAyAmiti, evaM sarvAsu, tamaHprabhAyAM dvAviMzatiH sAgaropamANi parA sthitiH sA jaghanyA mahAtama:prabhAyAmiti // 43 // 1. sUtramAM kahyA pramANe vijayAdikamAM utkRSTa batrIza sAgaropama thAya, paraMtu tema artha karatAM sarvArthasitamAM paNa jaghanya 3ra sAgaropama thAya. paNa A artha vicAraNIya che. kAraNake sarvArthasitamAM ajadhanyotkRSTa 33 sAgaropama sthiti kahI che. ane sUtramAM haMmezA mukhyavRtti dhana hoya che. tethI vijayAdikamAM utkRSTa tetrIza sAgaropama sthiti gaNIe to sarvArthasitamAM ajaghanyotkRSTa 33 sAgaropama sthiti ghaTI zake. For Personal & Private Use Only Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 tavAthadhigama sUtra adhyAya - 4 artha- nArakone paNa bIjI Adi bhUmimAM pUrva-pUrvanI jema utkRSTa sthiti te anantara pachI-pachInI (bhUmimAM) jaghanyasthiti hoya che. te A pramANe, ratnaprabhAmAM nArakonI eka sAgaropama pramANa utkRSTa sthiti che. te (eka sAgaropama) zarkarA prabhAmAM jaghanya (jANavI.) traNa sAgaropama (pramANa) utkRSTa sthiti zarkarA prabhAmAM che te (traNa sAgaro.) vAlukAprabhAmAM jaghanya (jANavI) te pramANe sarvabhUmimAM jANavuM. tama: prabhAmAM bAvIsa sAgaropama utkRSTa sthiti che, te mahAtama:prabhAmAM jaghanya che. e pramANe. I43 sUtram- dazavarSasahasrANi prathamAyAm // 4-44 // artha- dazahajAra varSa jaghanya sthiti pahelI bhUmimAM che. bhASyam- prathamAyAM bhUmau nArakANAM daza varSasahasrANi jaghanyA sthitiH // 44 // artha- pahelI (ratnaprabhA) bhUmimAM nArakonI daza hajAra varSa (pramANa) jaghanya sthiti che. 4jA sUtram- bhavaneSu ca // 4-45 // artha- bhavanomAM paNa dazahajAra varSa pramANa jaghanya sthiti che. bhASyam- bhavanavAsinAM ca daza varSasahasrANi jaghanyA sthitiH // 45 // artha- bhavanavAsinI paNa dazahajAravarSa pramANa jaghanya sthiti jANavI. pApA sUtram- vyantarANAM ca // 4-46 // artha- vyaMtara devonI paNa daza hajAravarSa pramANa jaghanya sthiti che. bhASyam- vyantarANAM ca devAnAM daza varSasahasrANi jaghanyA sthitiH // 46 // artha- vyantara devonI (paNa) dazahajAra varSa pramANa jaghanya sthiti che. 4 sUtram- parApalyopamam // 4-47 // artha- vyantaronI utkRSTa sthiti palyopamanI che. bhASyam- vyantarANAM parA sthitiH palyopamaM bhavati // 47 / / artha- vyantaronI utkRSTa sthiti palyopama (pramANa) che. 4LA Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUra-53 sabhAkhya-bhASAMtara sUtra-jyotibAmayikam II4-48aaaa artha- jyotiSkonI utkRSTa sthiti palyopamathI adhika (sAdhika palyopama) che. bhASyam- jyotiSkANAM devAnAmadhikaM palyopamaM parA sthitirbhavati // 48 // artha- jyotiSkadevonI sAdhikapalyopama pramANa (utkRSTa) sthiti che. I48aaaa sUtram- grahANAmekam // 4-49 // artha- grahonI eka palyopama (utkRSTa sthiti) che. bhASyam- grahANAmekaM palyopamaM parA sthitirbhavati // 48 // artha- grahonI eka palyopama pramANa (utkRSTa) sthiti che. I49ll sUtram- nakSatrANAmardham // 4-50 // artha- nakSatronI utkRSTa sthiti ardhapalyopamanI che. bhASyam- nakSatrANAM devAnAM palyopamamardhaM parA sthitirbhavati // 50 // artha- nakSatradevonI ardhapalyopama pramANa utkRSTa sthiti che. panA sUtram- tArakANAM caturbhAgaH // 4-51 // artha- tArAonI utkRSNasthiti palyopamano cotho bhAga che. bhASyam- tArakANAM ca palyopamacaturbhAgaH parA sthitiH // 51 // artha- ane tArAonI palyopamano cotho bhAga (1/4, palyopama) pramANa utkRSTa sthiti che. sUtram- jaghanyAtvaSTabhAgaH // 4-52 // artha- tArAonI jaghanya sthiti to palyopamano AThamo (1/8) bhAga che. bhASyam- tArakANAM tu jaghanyA sthiti: palyopamASTabhAgaH // 52 // artha- tArAonI to jaghanya sthiti palyopamano AThamobhAga (eTale 1/8 bhAga) che. parA sUtram- caturbhAgaH zeSANAm // 4-53 / / artha- bAkInA jyotiSkanI jaghanya sthiti palyopamano cotho bhAga pramANa che. For Personal & Private Use Only Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 tatvArthAdhigama sUtra adhyAya - 4 bhASyam- tArakAbhyaH zeSANAM jyotiSkANAM caturbhAgaH palyopamasyAparA sthitiH // 53 // artha- tArA sivAyanA bAkInA (graha-nakSatro) jyotiSkonI palyopamanA cothA bhAga pramANa jaghanya sthiti che. paNa upasaMhAra * bahulatAe devasambandhI varNanathI bharapura A adhyAya che. temAM devonA prakAra, lezyA, nikAyabheda, IndrasiMkhyA, kAmasukhavarNana, uttarottara guNavRddhi-doSa (uttarottara hInatA), lokAntikadevanuM varNana, sthitivarNana ItyAdi devasabaMdhI varNana tathA tiryaMcanuM svarUpa, temaja nArakanI jaghanya sthitinuM varNana A cothA adhyAyamAM karAyela che. cAra adhyAya maLI kula sUtra 158 thayA... For Personal & Private Use Only Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhAkhya-bhASAMtara zrI manoratha kalpadruma pArzvanAthAya nama: zrI tattvArtha sUtra - sabhASya bhASAMtara. sama madhyAya: - pAMcamo adhyAya bhASyam- uktA jIvAH, ajIvAn vakSyAmaH / / artha- jIvo viSe kahyuM... (have) ajIva sambandhI kahIzuM. sUtram- ajIvakAyA dharmAdharmAkAzapudgalAH // 5-1 // artha- dharma, adharma, AkAza, pudagala A cAra avakAyo che. bhASyam- dharmAstikAyo'dharmAstikAya AkAzAstikAya: pudgalAstikAya ityajIvakAyAH. tAn lakSaNataH parastAdvakSyAmaH, kAyagrahaNaM pradezAvayavabahutvArthamaddhAsamayapratiSedhArthaM ca // 1 // artha- dhamastikAya, adhamastikAya, AkAzAstikAya, pudagalAstikAya e (cAra) achavakAyo che. tene lakSaNathI AgaLa kahIzuM. kAyagrahaNanuM prayojana-pradezarUpa avayavonuM bahupaNuM jaNAvavA mATe ane addhA samayane (kALane) pradezapaNAno niSedha jaNAvavA mATe (kAya grahaNa che.) (cAra ne pradeza hoya che. mATe kAya lagAvela che. kALane pradeza hotA nathI mATe tene kAya zabda lagAvela nathI.) ITI sUtram- dravyANi jIvAzca // 5-2 // artha- uparokta dharma Adi cAra ane jIvo e pAMca dravyo che. bhASyam- ete dharmAdayazcatvAro prANinazca paJca dravyANi ca bhavantIti, uktaM hi 'matizrutayornibandho dravyeSvasarvaparyAyeSu' 'sarvadravyaparyAyeSu kevalasyeti // 2 // artha- A dharmaAdi cAra ane jIvo-ema pAMca dravyo che. kahyuM che ke (a. 1 - sU. 27 mAM) matiyutano vyApAra sarvadravyomAM ane keTalAka paryAyomAM. temaja (a. 1- sU30 mAM) kevaLajJAnano vyApAra sarva dravyomAM ane sarva paryAyomAM hoya che. (ema dravya zabdano prayoga karyo che.) rA. For Personal & Private Use Only Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 tavAdhigama sUtra adhyAya - 5 sUtram- nityAvasthitAnyarUpANi ca // 5-3 // artha- dravyo e nitya, avasthita (anyUnAdhika) ane arUpI che. bhASyam- etAni dravyANi nityAni bhavanti, 'tadbhAvAvyayaM nitya' miti vakSyate / avasthitAni ca, na hi kadAcit paJcatvaM bhUtArthatvaM ca vyabhicaranti / arUpANi ca, naiSAM rUpamastIti, rUpaM mUrtiH, mUrtyAzrayAzca sparzAdaya iti // 3 // artha- A dravyo nitya che. (nityanI vyAkhyA) svasvarUpathI je na badalAya te nitya' ema (a. 5- sU. 30 mAM) kahevAze. ane dravyo avasthita che. A pAMcanI saMkhyA kayAre paNa ochI vadhatI thatI nathI. (eTale cAra ke cha dravyo thaze nahi.) tema sva-svarUpane choDatAM (paNa) nathI. vaLI, arUpI che, enuM rUpa nathI. rUpa eTale mUrti, ane rUpane Athayine sparzAdi (hoya che.) 3. sUtram- rUpiNaH pudgalAH // 5-4 // artha- (paNa) pudgalo rUpI che. bhASyam- pudgalA eva rUpiNo bhavanti, rUpameSAmasti eSu vA'stIti rUpiNaH // 4 // artha- pudagalo ja rUpI che. rUpa jemanuM che te athavA rUpa jemanAmAM che te rUpI II __ sUtram- A''kAzAdekadravyANi // 5-5 / / artha- AkAza sudhInA dravyo eka-eka che. bhASyam- A AkAzAddharmAdInyekadravyANyeva bhavanti, pudgalajIvAstvanekadravyANIti // 5 // artha- AkAza sudhInA dharmAdi eka-eka dravya che. pudgala ane jIvo to aneka dravyo che. ApA sUtram- niyALa -dA artha- (eka che) ane niSkriya che. bhASyam- A AkAzAdeva dharmAdIni niSkriyANi bhavanti, pudgalajIvAstu kriyAvantaH, kriyeti tirmAda dA. artha- AkAza sudhInA ja dharma Adi (traNa) dravyo niSkriya che. pugala ane jIvo to kriyAvALA che. kriyA eTale gatikArya (gamana kriyA karanArAM che-sakriya che.) III Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-9 bhASyam - atrAha-uktaM bhavatA pradezAvayavabahutvaM kAyasaMjJamiti, tasmAt ka eSAM dharmAdInAM pradezAyavaniyama iti ?, atrocyate sabhASya-bhASAMtara artha- (jijJAsu) ahIM prazna kare che ke ApazrIe kahyuM ke:- pradezarUpa avayavonuM bahupaNuM che tethI 'kAya' saMjJA Apela che. to A dharmAdinA pradeza avayavono zo niyama che ? (uttarakAra) kahevAya che ahIM... bhASyam - sarveSAM pradezAH santi anyatra paramANoH, avayavAstu skandhAnAmeva, vakSyate hi 'aNavaH skandhAzca' 'saMghAtabhedebhya utpadyanta' iti // tatra artha- paramANu sivAya sarva (dharmaAdi pAMceya) ne pradezo hoya che. avayavo to skandhone ja hoya che. (te vize) aNuo (ane) skandho ema be prakAre pudgala dravyo che (a. 5 sU. 25 mAM). saMghAta, bheda ane ubhaya te utpanna thAya che (a. 5 - sU. 26 mAM). ema kahevAze. - sUtram - asaGkhyeyAH pradezA dharmAdharmayoH / / 5-7 // artha- dharmAstikAya ane adharmAstikAyane asaMkhya pradezo che. bhASyam- pradezo nAmApekSikaH, sarvasUkSmastu paramANoravagAha iti // 7 // artha- paramANunI sarvathI sUkSma je avagAhanA- te pradeza', (te) apekSA prayojanavALo arthAt apekSAthI thayelo che. IIII sUtram- nIvasya 6 -8 artha- ane eka jIvanA paNa asaMkhya pradezo che. bhASyam - ekajIvasya cAsaGkhyeyAH pradezA bhavantIti // 8 // artha- ane eka jIvanA (paNa) asaMkhya pradezo che vA 125 sUtram- AAzayAnantAH -zA artha- AkAzAstikAyanA ananta pradezo che. 1. sarvajJabhagavataMtanA pratyakSa jJAnanI apekSAe jenA bhAga na thaI zake tevo niravayava paramANu jeTalA bhAgane avagAhIne rahe te skaMdha saMlagna bhAgane pradeza kahe che. skaMdhane lAgelA hoya te pradeza che. chUTo paDelo te paramANu hoya che. 2. jeTalA dharmAstikAyanA pradezo ke adharmAstikAyanA pradezo hoya che. teTalA ja eka jIvanA pradezo hoya che. For Personal & Private Use Only Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigama sUtra bhASyam- lokAlokAkAzasyAnantAH pradezAH, lokAkAzasya tu dharmAdharmaikajIvaistulyAH // 9 // artha- lokAkAza ane alokAkAzanA (maLI) anantapradezo che. (phakata) lokAkAzanA to dharma, adharma ke eka jIva tulya (eTale ke dharmAstikAyanA ke adharmAstikAyanA ke ekajIvanA jeTalA pradezo che teTalA arthAt lokAkAzAstikAyanA asaMkhya pradezo che.) lA 124 sUtram- saMyAsaMghevA zva pusAnAnAm ||-nA artha- saMkhyAtA, asaMkhyAtA ane anantApradezo pudgalanA hoya che. bhASyam - saGkhyeyA asaGkhyeyA anantAzca pudgalAnAM pradezA bhavanti, anantA iti vartate // 10 // artha- saMkhyAtA, asaMkhyAtA ane anantA pradezo pudgalanA hoya che. 'ananta' zabda uparanA sUtrathI anuvRtta che. ||1nA sUtram- nALoH rA-zA artha- aNune pradezo hotA nathI. mAdhyam- aLoH praveza na mavanti / artha- aNunA pradezo nathI hotA. bhASyam - anAdiramadhyo'pradezo hi paramANuH // 11 // artha- Adi, madhya ane antavinAno te paramANu athavA-Adi ane madhya ane (upalakSaNathI aMta) jene nathI tevo paramANuM te apradezI che. (pradezathI antanuM grahaNa karela che.) / / 11 / sUtram- toLAjAzevaduH / / 1-2 / / artha- lokAkAzamAM dravyane avagAha che. bhASyam - avagAhinAmavagAho lokAkAze bhavati // 12 // artha- avagAhakaranAra (dravya) no avagAha lokAkAzamAM che / / 12 / sUtram- dharmAdharmo: tttA-zA artha- dharmAdharmano avagAha samasta lokAkAza (mAM rahela) che. adhyAya - 5 For Personal & Private Use Only Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-15 bhASyam - dharmAdharmayoH kRtsne lokAkAze'vagAho bhavatIti // 13 // artha- dharmAstikAya ane adharmAstikAya samasta lokAkAzamAM rahela che. 13 sabhASya-bhASAMtara sUtram - ekapradezAdiSubhAjya: pudgalAnAm // 5- 14 // artha- pudgalono avagAha eka pradezAdimAM vikalpya che. bhASyam- apradezasaGkhyeyAsaDakhyeyAnantapradezAnAM pudgalAnAmekAdiSvAkAzapradezeSu bhAjyo'vagAhaH, bhAjyo vibhASyo vikalpa ityanarthAntaram, tadyathA - paramANorekasminneva pradeze, vyaNukasyaikasmin dvayozca, tryakasyaikasmin dvayostriSu ca evaM caturaNukAdInAM saGkhyeyAsaGkhyeyapradezasyaikAdiSu saGkhyeyeSvasaGkhyeyeSu ca, anantapradezasya ca // 14 // artha- apradezI, saMkhyAtapradezI, asaMkhyAtapradezI ke anantapradezI pudgalono avagAha eka vagere AkAza pradezamAM bhajanIya che. bhAjya, vibhASya ane vikalpa e ekArthavAcI che. te A rIte, paramANuno (avagAha) eka ja (lokAkAzanA) pradezamAM hoya. dRyaNuka (be paramANunA samuha) no (avagAha) eka ke be (lokAkAzanA) pradezamAM hoya. RNuka (traNa paramANunA samuha) no (avagAha) eka be ke traNa (lokAkAzanA) pradezamAM hoya. e pramANe caturaNuka (cAra paramANunA samuha) Adi no (avagAha), saMkhyAta paramANu-asaMkhyAta paramANuno (avagAha) ekAdithI mAMDIne saMkhyAta ane asaMkhyAta (lokAkAzanA) pradezamAM hoya che ane anantapradezI pudgala skaMdhano (avagAha) paNa (ekAdithI AkAza pradezathI mAMDIne saMkhyAta ane asaMkhyAta (lokAkAzanA) pradezamAM hoya che.) // 14 // sUtram- asavevamA viTTu nIvAnAm II-kSAA artha- lokAkAzanA asaMkhyAtamA bhAga vageremAM jIvono avagAha che. 127 bhASyam- lokAkAzapradezAnAmasaGkhyeyabhAgAdiSu jIvAnAmavagAho bhavati, A sarvalokAditi // 15 // artha- lokAkAzanA pradezanA asaMkhyAtamA bhAga vageremAM jIvono avagAha che. AkhAya loka`sudhI avagAha hoya che. 155 bhASyam - atrAha - ko heturasaGkhyeyabhAgAdiSu jIvAnAmavagAho bhavatIti ?, atrocyteartha- (jijJAsu) ahIM pUche che (ke) asaMkhyeyabhAgAdimAM jIvonA avagAhanuM zuM kAraNa che. ? (uttarakAra) ahIM kahevAya che. 1. kevalI samuddAta vakhate AkhA lokamAM avagAha hoya che. For Personal & Private Use Only Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigama sUtra sUtram- pravezasaMhAra visarpAmyAM prIpavat / / -6 / / artha- dIpaka (nA prakAza) nI jema jIvapradezonA saMkoca ane vistAra svabhAvathI (lokanA) asaMkhyabhAgAdimAM avagAha bhajanIya che. 128 bhASyam - jIvasya hi pradezAnAM saMhAravisargAviSTau pradIpasyeva / ane- jIvanA ja pradezono pradIpanI jema saMkoca-vikAsa ISTa che. adhyAya - 5 mASyam- tadyathA- T- tailavartyagnyupAdAnapravRddhaH pradIpo mahatImapi kUTAgArazAlAM prakAzayati aNvImapi mANikAvRtaH mANikAM droNAvRto droNaM ADhakAvRtAzcADhakaM prasthAvRtaH prasthaM pANyAvRto pANimiti / artha- te A rIte-tela, dIveTa ane agninA upAdAnathI vRddhi pAmela dIpaka moTA makAnane prakAzamAna kare che, nAnA makAnane paNa prakAzamAna kare che. mANikAthI vIMTaLAyela mANikAne prakAzamAna kare che, droNathI DhaMkAyela droNane prakAzamAna kare che, AkathI AvRta karAyela ADhaka ne prakAzamAna kare che, prasthAthI AvaraNa karAyela prasthAne prakAzamAna kare che, pANithI DhaMkAyela pANine prakAzamAna kare che.' bhASyam - evameva pradezAnAM saMhAravisargAbhyAM jIvo mahAntamaNuM vA paJcavidhaM zarIraskandhaM dharmAdharmAkAzapudgalajIvapradezasamudAyaM vyApnotIti, avagAhata ityarthaH / artha- e pramANe pradezonA saMkoca ane vikAsathI jIva moTA ke nAnA pAMca prakAranA dharma-adharmaAkAza-pudgala ane jIva pradezanA samudAya rUpa zarIra skaMdhane vyApe che, eTale ke avagAhe che. bhASyam- dharmAdharmAkAzajIvAnAM paraspareNa pudgaleSu ca vRttirna virudhyate'mUrtatvAt // artha- dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, jIvAstikAya (cAra) nuM ekarUpIpaNuM paraspara (eka bIjA) sAthe ke pudgalamAM rahevuM virodhavALuM nathI. bhASyam- atrAha-sati pradezasaMhAravisargasaMbhave kasmAdasaGkhyeyabhAgAdiSu jIvAnAmavagAho bhavati, pradezAdiSviti ?, atrocyate artha- (jijJAsu) ahIM pUche che te pradezano saMhAra-vikAsa thaI zake che to zA mATe (lokAkAzanA) asaMkhyAtamA bhAgamAM jIvano avagAha che ane eka pradezAdimAM kema (jIvano avagAha) nathI ? (uttarakAra) ahIM kahevAya che. bhASyam - sayogatvAt saMsAriNAM caramazarIratribhAgahInAvagAhitvAcca siddhAnAmiti // 16 // 1. mANikAdi nAnA-moTA AkAravALA mApo che. jema peTImAM hoya te peTI prakAzamAna kare ane rUmamAM hoya to rUmane prakAzamAna kare. tema 2. je AkAza pradeza upara jIva rahelo che te AkAza pradeza upara aneka jIvanA pradeza hoya che. For Personal & Private Use Only Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-18 sabhASya-bhASAMtara 129 artha- saMsArIjIvo (kAmaNa) yoga sahita hovAthI ane siddha bhagavaMto carama zarIranA trIjA bhAgathI hIna avagAhanAvALA hovAthI (eka pradezAdimAM jIvo avagAhanAvALA nathI.) I/16 bhASyam- atrAha- uktaM bhavatA dharmAdInastikAyAn parastAllakSaNato vakSyAma iti, tatkimeSAM lakSaNamiti ?, atrocyteartha- (jijJAsu) kahe che ke ApazrIe (a. 5 - sUtra. 1 mAM) kahyuM che ke dharmAdi astikAyone lakSaNapUrvaka AgaLa kahIzu. to temanuM lakSaNa zuM che ? (uttarakAra) ahIM kahevAya che. sUtram- gatisthityupagraho dharmAdharmayorupakAraH // 5-17 // artha- (gatimAna padArthone) gatimAM nimittarUpa thavuM te dharmAstikAya no upakAra ane sthitimAM nimittarUpa thavuM te adharmAstikAyano upakAra che. bhASyam- gatimatAM gataH sthitimatAM ca sthiteH upagraho dharmAdharmayorupakAro yathAsaGkhyam, upagraho nimittamapekSA kAraNaM heturityanarthAntaram, upakAraH prayojanaM guNo'rtha ityanarthAntaram // 17 // artha- gativALAne gatimAM ane sthiti (sthira rahevA) vALAne sthira (rahevA) mAM hetubhUta thavuM te dhamastikAya ane adharmAstikAyano anukrame upakAra che. upagraha, nimittakAraNa, apekSAkAraNa, hetu ItyAdi paryAyavAcI zabdo che. upakAra, prayojana, guNabhUta padArtha ItyAdi ekAryavAcI che nA sUtram- AkAzasyAvagAhaH // 5-18 // artha- AkAzano upakAra (prayojana) avagAha ApavAno che. bhASyam- avagAhinAM dharmapudgalajIvAnAmavagAha aakaashsyopkaarH| artha- avagAhi (eTale Adheya) evA dharmAstikAya, adharmAstikAya, pudagalAstikAya (ane) jIvAstikAyane avagAha (AdhAra ApavAmAM nimitta rUpa thavuM te) AkAzano upakAra (prayojana) che. bhASyam- dharmAdharmayorantaH pravesasaMbhavena pudgalajIvAnAM saMyogavibhAgaizceti // 18 // artha- dharmAstikAya ane adharmAstikAya (lokakAzanI) aMdara pravezIne temaja pugalo ane jIvono saMyoga ane vibhAgathI avagAha che. 18 1. pudgala ane jIva sakriya hovAnA kAraNe temaja AkhA lokAkAzane dhamadharmanI mAphaka vyAsa nahi hovAnA kAraNe jIva-pudagalono saMyoga * ane vibhAgathI avagAha AkAzanuM prayojana che. alokamAM AkAza che paNa dharmAdi cAra nathI. For Personal & Private Use Only Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 tattvAdhigama sUtra adhyAya - 5 sUtram- zarIravAGmanaHprANApAnA: pudgalAnAm // 5-19 // artha- zarIra, vANI, mana, zvAsozvAsa e pudagalonA upakAra (prayojana) che. bhASyam- paJcavidhAni zarIrANyaudArikAdIni vAmanaH prANApAnAviti pudgalAnAmupakAraH / artha- audArikAdi pAMca prakAranA zarIro, vANI, mana, zvAsocchavAsa e pugalono upakAra (prayojana che). bhASyam- tatra zarIrANi yathoktAni, prANApAnau ca nAmakarmaNi vyaakhyaatau| artha- temAM (sUtramAM) zarIro (a. 2- sU. 37 mAM) kahelA che. zvAsa ane ucchavAsa nAmakarmanA viSe (a. 8 - sU. 12 mAM) kahela che. bhASyam- dvIndriyAdayo jihvendriyayogAdbhASAtvena gRhNanti, nAnye saMjJinazca manastvena gRhNanti, nAnya ti artha- beIndriyAdi (jIvo) AvendriyanA saMyogathI bhASAparyAptivaDe (bhASA vargaNAnA pugalo) grahaNa kare che. (beIndriya Adi sivAya) bIjA (ekijiyo bhASA paryAtinA abhAve bhASAvargaNAnA pudagalo grahaNa) na kare. ane saMzio manavaDe (manovargaNAnA skaMdhane grahaNa kare che. bIjA nahi. bhASyam- vakSyate hi 'sakaSAyatvAjjIvaH karmaNo yogyAn pudgalAnAdatte' iti // 19 // kiM caanytartha- kahevAze je ke-'kaSAyavALo hovAthI jIva karmane yogya pugalo grahaNa kare che e pramANe (a. 8- sUramAM) 19ii. vaLI, sUtram- sukhaduHkhajIvitamaraNopagrahAzca // 5-20 // artha- (pUrva sUtrota ane) sukha, du:kha, jIvita ane maraNamAM nimitta rUpa thavuM te pudgalono upakAra (prayojana) che. bhASyam- sukhopagraho duHkhopagraho jIvitopagraho maraNopagrahazceti pudgalAnAmupakAraH / artha- sukhamAM nimittarUpa, duHkhamAM nimittarUpa, jIvita (jIvavAmAM) nimittarUpa ane maraNamAM nimittarUpa pudagalono upakAra (prayojana) che. bhASyam- tadyathA-iSTAH sparzarasagandhavarNazabdAH sukhasyopakAraH, aniSTA duHkhasya, snAnAcchAdanAnulepanabhojanAdIni vidhipratyuktAni jIvitasyAnapavartanaMcAyuSkasya, viSazastrAgnyAdIni maraNasyApavartanaM vAyuca | For Personal & Private Use Only Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-21 sabhAkhya-bhASAMtara 131 artha- te A rIte, ISTa (managamatA) sparza, rasa, gandha, varNa, ane zabdo sukhanA prayojanarUpa che ane te aNagamatA (sparzAdi) duHkhanA (prayojana rU5 che.) snAna, AcchAdana (vastra), vilepana, bhojana Adi vidhipUrvaka prayukta jIvananA nimittarUpa ane AyuSyanA anapavartanarUpa che. (ane) viSa, zastra, agni vagere maraNanA nimittarUpa che ane AyuSyanA apavartanarUpa che. bhASyam- atrAha-upapannaM tAvadetat sopakramANAmapavartanIyAyuSAm, athAnapavAyuSAM kathamiti ?, atrocyteartha- (jijJAsu) ahIM kahe che ke-A sopakamI apavartanIya AyuSyavALAne yuphata che paNa anapavartanIya AyuSyanA nimittarUpa kevI rIte thAya ? (uttarakAra) kahevAya che ahIM bhASyam- teSAmapi jIvitamaraNopagrahaH pudgalAnAmupakAraH, kathamiti cettaducyate, artha- temane (anAvartanIya AyuSyavALAne) paNa jIvita ane maraNanA nimittabhUta pudgalonuM upakAra (prayojana) paNuM che- te zI rIte ema pUchatAM ho to kahIe chIe... bhASyam- karmaNaH sthitikSayAbhyAm, karma hi paudgalamiti, AhArazca trividhaH sarveSAmevopakurute, kiM kAraNam ?, zarIrasthityupacayabalavRddhiprItyarthaM hyAhAra iti // 20 // artha- AyuSyakarmanI sthitithI jIvita che ane kSayathI maraNa che. vaLI karma e pudgala ja che. temaja traNe prakArano AhAra badhAne upakAra kare che. zA mATe ? (ema prazna thaye chate) zarIranI sthiti, upacaya, baLa (zakti) vRddhi tathA prIti mATe ja AhAra upakAraka che. tethI pudgalo jIvita-maraNamAM upakAraka che.) rabA bhASyam- atrAha-gRhNImastAvaddharmAdharmAkAzapudgalA jIvadravyANAmupakurvantIti, atha jIvAnAM ka upakAra iti ?, atrocyteartha- (jijJAsu) ahIM kahe che ke te to samajyA ke dharma-adharma-AkAza-pudagala e jIva dravyane upakAraka (prayojana rU5) che. have kaho ke jIvono zo upakAra che ? (uttarAkAra) kahevAya che. ahIM sUtram- parasparopagraho jIvAnAm // 5-22 // ' artha- paraspara nimittarUpa (sahAyarUpa thavuM te) jIvono upakAra che. 1. .- 3pavo nANAm I-8 e lakSaNa chavanuM AvyuM che to A (pa-ra1)mAM ane te (2-8)mAM zo pharaka che. javAba-upayoga e jIvane sarvathA-sarvadA sarva jIvone hoya che. jo ke hoya che taratamabhAvathI. jyAre A sUtra kAryadvArA jIvanuM lakSaNa batAve che. dharmAdinA kArya dvArA je lakSaNo (upakAra) te emanA svabhAvathI ja che. For Personal & Private Use Only Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 tatvAdhigama sUtra adhyAya - 5 bhASyam- parasparasya hitAhitopadezAbhyAmupagraho jIvAnAmiti // 21 // artha- (paraspara) ekabIjAne hitAhitanA upadeza nimitta dvArA jIvono upakAra che. rahyA bhASyam- atrAha-atha kAlasyopakAraH ka iti ? atrocyteartha- (jijJAsu) ahIM pUche che ke have kALano zo upakAra che? (uttarAkAra) kahevAya che ahIM sUtram- vartanA pariNAmaH kriyA paratvAparatve ca kAlasya // 5-22 // artha- vartanA, pariNAma, kriyA, paratva ane aparatva e pAMca prakAre bIjA dravyonA nimittabhUta banavArUpa kALano upakAra (prayojana) che. bhASyam- tadyathA-sarvabhAvAnAM vartanA kAlAzrayA vRttiH, vartanA utpattiH sthiti: atha gati: prathamasamayAzrayA ityarthaH / / artha- te A rIte, sarvabhAvonuM vidyamAnapaNuM te kALanA Azraye che. vartanA-utpatti, sthiti ane nAza e prathama samaya Azrita che. bhASyam- pariNAmo dvividhaH-anAdirAdimAMzca, taM parastAdvakSyAmaH / artha- pariNAme be prakAre che (1) anAdimAnuM ane (2) AdimAna, te AgaLa (a. 5 - sU. 4ra mAM) kahIzuM. bhASyam- kriyAgatiH, sA trividhA-prayogagati: vinasAgati: mizriketi / artha- kriyA eTale gati. te traNa prakAre che. (1) prayoga gati (je jIvanI preraNAthI thAya che.) (2) visasAgati (je gatimAna padArthomAM sahajagati thAya che.) ane (3) mithikA gati (je jIvanI preraNAthI ane sahaja gati thAya te ema ubhaya rIte thAya te). bhASyam- paratvAparatve trividhaM- prazaMsAkRte kSetrakRte kAlakRte iti / tatra prazaMsAkRte paro dharmaH paraM jJAnaM aparaH adharmaH aparamajJAnamiti, kSetrakRte ekadikkAlAvasthitayorviprakRSTaH paro bhavati sanikRSTo'paraH, kAlakRte dviraSTavarSAdvarSazatikaH paro bhavati, varSazatikAviraSTavarSo'paro bhavati / tadevaM prazaMsAkSetrakRte paratvAparatve varjayitvA vartanAdIni kAlakRtAni kAlasyopakAra iti // 22 // artha- paratva ane aparatva traNa prakAre (1) prasaMzAkRta, (2) kSetrakRti ane (3) kAlakRta. temAM prasaMzAkRta-dharma prazasta che, jJAna te sarvottama che. adharma-aprazasta che, ajJAna niMdanIya che. 1. pariNAma eTale potAnI jAtino tyAga karyA vinA pUrva avasthAno tyAga ane uttara avasthAnI utpatti. evo pariNAma chavamAM jJAnAdi tathA krodhAdipaNa che ane pugalamAM kALo, dhoLo vagere varNa che. tathA dharmAstikAya vageremAM agurulaghu guNanI hAni-vRddhirUpa che. For Personal & Private Use Only Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-23 sabhAkhya-bhASAMtara 130 sevakta-eka dizAmAM rahIne dUranA kSetrane para kahe che ane najIkanA kSetrane apara kahe che. (jemake, amadAvAdathI zatruMjaya apara che ane sametazikhara para che, paratva ane aparatva paraspara sApekSa che.) kAlA-te A pramANe, soLa varasathI so varSa vALo para (moTo) che, ane so varasathI soLa varasavALo apara (nAno) che. (diy = soLa). e pramANe prasaMzAkRta ane kSetrakRta e paratva-aparatva choDIne vartanAdi kALakRta che. te kALano upakAra (prayojana) che. (ahIM paravAparatvanA traNa bhedamAMthI prazaMsAkRta ane kSetrakRta nathI levAnuM, mAtra kALakRta levAnuM che.) rarA bhASyam- atrAha-uktaM bhavatA zarIrAdIni pudgalAnAmupakAra iti, pudgalA iti ca tantrAntarIyA jIvAn paribhASante, sparzAdirahitAzcAnye, tatkathametaditi, atrocyate, artha- (jijJAsu) ahIM prazna kare che ke (a. 5. sU 19 nA bhAgamAM) zarIrAdi e pugalono upakAra che. paNa ItaradarzanIto jIvone ja pugalo kahe che, keTalAka (to pudagalane) spardhAdi rahita mAne che. to te zI rIte (saMbhave) ? (uttarakAra) kahevAya che ahIM... bhASyam- etadAdivipratipattipratiSedhArthaM vizeSavacanavivakSayA cedmucyteartha- ItyAdi viparIta mAnyatAnA niSedha mATe vizeSa kathana vaDe kahevAnI IcchAthI A kahevAya che. sUtray-w-rara--varSAvata purAnA vararA artha- pudagalo sparza, rasa, gaMdha ane varNavALA hoya che. bhASyam- sparzaH rasaH gandhaH varNa ityevaM lakSaNAH pudgalA bhavanti / artha- sparza, rasa, gandha (ane) varNa e lakSaNavALA pudgalo che. bhASyam- tatra sparzo'STavidhaH-kaThino mRdurgururlaghuH zIta uSNaH snigdhaH rUkSa iti, rasa paJcavidhaH-tiktaH kaTuH kaSAyo'mlo madhura iti, gandho dvividhaH-surabhirasurabhizca, varNaH paJcavidhA-kRSNo nIlo lohitaH pItaH zukla iti // 23 // kinycaanytartha- temAM sparza ATha prakAre- kaThaNa (karkaza), mRdu (suMvALo), gurU (bhAre), laghu (halako), zIta (ThaMDo), uSNa (garama), snigdha (cIkaNo) ane rUkSa (lukho). rasa pAMca prakAre- tIkho, kaDavo, turo, khATo ane mITho. gandha be prakAre- sugaMdha ane durgadha. varNa pAMca prakAre kALo, lIlo, lAla, pILo, ane sapheda. rayA vaLI...... For Personal & Private Use Only Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 tAryAdhigama sUtra adhyAya - 5 sUtram- shbd-bndh-saukssmyN-sthauly-sNsthaan-bhed-tmshchaayaatpodyotvntshcaa5-24| artha- zabda, bandha, sUkSmatA, sthUlatA, AkAra, bheda, aMdhakAra, chAyA, Atapa, (ane) udyotavALA paNa pudgalo hoya che. bhASyam- tatra zabdaH SaDvidhaH-tato vitato ghanaH zuSiro saMgharSo bhASA iti / te (zabdAdi') mAM zabda cha prakAre che. (1) tata - (mRdaMgAdi thI utpanna thayelo avAja te.). (2) vitata- (viNA Adino avAja te.) (3) ghana- (kAMsAnI thALI upara je DaMkAthI thato avAja te) (4) zuSira- (vAMsaLI, pAvA vagere thI je avAja thAya te) (5) saMgharSa- (lAkaDA upara karavata ghasavAthI je avAja thAya te) ane (6) bhASA- (jIvanA mukhanA prayatna vaDe utpanna thatAM zabdo te) bhASyam- bandhastrividhaH prayogabandho visrasAbandho mizra bandha iti, snigdharUkSatvAdbhavatIti vkssyte| artha- bandha traNa prakAre che. (1) prayogabaMdha (jIvanA vyApArathI thato baMdha te.) (2) visasAbaMdha(prayoga vinA svabhAvathI thato baMdha te.) (3) mithabaMdha (jIvanA prayoga thI sahacarita acetana dravyano baMdha te.) snigdhatva ane rUkSatvathI (pudgalono) baMdha thAya che. te (a. 5- sU. 32 mAM) kahevAze. bhASyam- saumyaM dvividham-antyamApekSikaM ca, antyaM paramANuSveva, ApekSikaM ca vyaNukAdiSu saMghAtapariNAmApekSaM bhavati, tdythaa-aamlkaabdrmiti| artha- sUkSmatA be prakAre- (1) anya (sauthI sUkSmamAM sUkSma) ane (2) ApekSika sUkSma (apekSAthI sUkSma.) anya sUkSma paramANumAM ja hoya che. (eka aNu te paramANu kahevAya che) ane ApekSika sUkSma drayaNukAdimAM saMghAtarUpa pariNamananI apekSAe che. jemake AmaLA karatAM bora sUkSma che. (tema bora karatAM caNoThI sUkSma, caNaka karatAM hayaNuka sUkSma, caturaNuka karatAM vyaNuka sUkSma, tema apekSAe.) bhASyam- sthaulyamapi dvividham antyamApekSikaM ca, saMghAtapariNAmApekSameva bhavati, tatrAntyaM sarvalokavyApini mahAskandhe bhavati, ApekSikaM badarAdibhya AmalakAdiSviti / artha- sthUlatA paNa be prakAre che. (1) anya ane (2) ApekSika saMghAtarUpa pariNamananI apekSAvALuM sthaulya che. temAM pahelo prakAra je anya sthUlatA-te sarvaloka vyApI mahAskandha che. ApekSita sthUlatA-nAnA karatAM moTAnI skUlatA jemake bora karatAM AmaLAmAM skUlatA che. (AmaLA karatAM dADama moTA-sthUla che.) 1. zabda be prakAre paNa kahevAya che. (1) prAyogika ane (2) vaiRsika. ukta cha bheda prAyogika (chavAnA prayatnathI) nA che. vaiRsikamAM vAdaLAno garava vagere Ave che. For Personal & Private Use Only Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-24 sabhAkhya-bhASAMtara 135 bhASyam- saMsthAnamanekavidhamdIrghahrasvAdyanitthaMtvaparyantam / artha- AkAra aneka prakAre che. te dIrgha, hasva AdithI mAMDIne anityanta sudhI jANavA. (anityuttva eTale vyavahAramAM pracalita saMsthAnamAMthI koIpaNa rIte na kahI zakAya te anittha. jIva sambandhi samacaturasAdi cha saMsthAna che. te ahIM levAnA nathI. A [dIghadi] pugalanA saMsthAna che. goLa, trikoNa, catuSkoNa, Ayata, (dIrgha) ane parimaMDalAkAra AmAnAM koIpaNa AkAranI sAthe na sarakhAvI zakAya te anitthatva jemake, vAdaLa. saMsthAna = racanA vizeSa.) bhASyam- bhedaH paJcavidha: autkArika: caurNikaH khaNDaH prataraH anutaTa iti / artha- bheda pAMca prakAre che. (1) otkArika (-ghasArAthI je chUTuM paDe te autkArika bheda. jema caMdanAdi ghasavAthI.) (2) caurNika (bhUkko thaI jAya che. jemake ATo, cUrNa). (3) khaMDa (TUkaDA thaI chUTA paDe che. jemake, patthara vagere) (4) pratara (paDa chUTA paDe che. jemake, abarakhanA paDa) (5) anutaTa (cholavA vaDe karI chUTuM paDe che. jemake, vAMsa, zeraDInA chotarAM vagere) bhASyam- tamazchAyAtapodyotAzca pariNAmajAH / sarva evaite sparzAdayaH pudgaleSveva bhavaMtItyataH puktAstadantaH | artha- aMdhakAra, chAyA, Atapa ane udyota pariNAmathI thayela che. A badhA ja temaja spardhAdi pugalamAM ja hoya che. tethI pudgala te vALuM' kahevAya che. bhASyam- atrAha-kimarthaM sparzAdInAM zabdAdInAM ca pRthaksUtrakaraNamiti ?, atrocyate- sparzAdaya: paramANuSu skandheSu ca pariNAmajA eva bhavanti / zabdAdayastu skandheSveva bhavantyanekanimittAzcetyata: pRthakkaraNam // 24 // artha- (jijJAsu) ahIM pUche che ke spardhAdinuM ane zabdAdinuM (23-24 ema be) sUtra judu mUkavAnuM kAraNa zuM ? (uttarakAra) kahevAya che ahIM- (23 mAM sUtravALuM) sparzAdi paramANu ane skandha ema baMnemAM hoya che. eTale sarvapudgalomAM sparza, rasa, gaMdha, varNa hoya ja.) jyAre (24 mAM sUravALuM) zabdAdi mAtra skandamAM ja hoya che ane te aneka nimittavALA hoya che. (eTale sarvaskandhamAM hoya che- ema nahi mAnavuM. paraMtu koIkamAM hoya-koIkamAM na hoya.) rajA bhASyam- ta ete pudgalAH samAsato dvividhA bhavanti, tdythaaartha- TUMkamAM- te pugalo be prakAre che. te A rIte... For Personal & Private Use Only Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 tatvArthAdhigama sUtra adhyAya - 5 rA sUdAm- mAvaH nyA artha- aNuo ane skandha ema be prakAre pugala dravyo che. bhASyam- uktaM ca-kAraNameva tadantyaM sUkSmo nityazca bhavati paramANuH / ekarasagandhavarNo dvisparzaH #Aryanija zA kRti artha- (paramANu kevo che ?) pudgala skandhanuM je anya kAraNa che (pugala skandha paramANu vinA banato nathI), sUkSma che, temaja nitya che, dareka paramANune pAMca rasa paikI eka rasa, evI rIte eka varNa, eka gaMdha ane be sparza hoya che, te paramANu kAryathI jANI zakAya che. mAdhyam- tatrAvo, thAstu vaddhA veti pArA artha- (be prakAranA pudgala dravyo che, temAM aNuo chUTA hoya che, jyAre skandho to joDAyelA ja hoya che. rapA bhASyam- atrAha-kathaM punaretad dvaividhyaM bhavatIti ? atrocyate-skandhAstAvat / / artha- ahIM jijJAsu) kahe che ke pudagalanA be prakAra zI rIte ? (uttarakAra) kahevAya che ahIM. skandho to... (skandanI utpatti jaNAve che) sUtraF- saMpatiSNatvane pAka-radA. artha- saMghAtathI, bhedathI ane saMghAtabheda ubhayathI ema traNa prakAre skandha utpanna thAya che. bhASyam- saMghAtAnedAtsaMghAtabhedAditi, ebhyastribhyaH kAraNebhyaH skandhA utpadyante dvipradezAdayaH / artha- saMghAtathI (joDANathI), bhedathI chUTA paDavAthI) ane saMghAta bheda ubhaya) thI ema traNa kAraNothI DhipradezAdi skandho utpanna thAya che. bhASyam- tadyathA-dvayoH paramANvoH saMghAtAd dvipradeza:, dvipradezasyANozca saMghAtAttripradezaH, evaM saMkhyeyAnAmasaMkhyeyAnAmanantAnAmanantAnantAnAM ca pradezAnAM saMghAtAt tAvatpradezAH / artha- te A rIte, be paramANu saMghAtathI-te DhipradezI skandha, be pradeza aNu sAthe joDAvAthI vipradezI skandha, e pramANe saMkhyAtA, asaMkhyAtA, anantA ane anantAnta pradezonA joDAvAthI teTalA pradezI skandha utpanna thAya. (have bIje prakAra kahe che...) bhASyam- eSAmeva bhedAdvipradezaparyantAH / artha- temano (joDANa pAmelA skandhano) ja bhedathI (arthAta chUTA paDavAthI) be pradeza sudhInA utpanna For Personal & Private Use Only Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-28 sabhASya-bhASAMtara 137 thayelA skandho te (bhedaskandha.) (have trIjo prakAra kahe che...) bhASyam- eta eva saMghAtabhedAbhyAmekasAmayikAbhyAM dvipradezAdayaH skandhA utpadyante, anyasya saMthAtenA to meneti pAradA artha- ane e ja (skandho) eka ja samayamAM saMghAta ane bhedathI DhipradezAdi skandha utpanna thAya to te saMghAta-bheda ubhaya) thI skandha utpanna thayo ema kahevAya. (jemake je samayamAM skandhanI sAthe bIje paramANu ke skandha joDAyo te ja samayamAM pahelA skandhano paramANu ke skandha chUTo paDyo-to te vakhate je skandha rahyo te ubhayathI racAyelo skandha kahevAya.) rA bhASyam- atrAha-atha paramANuH kathamutpadyata iti ? atrocyteartha- (jijJAsu) ahIM pUche che ke have paramANu zI rIte utpanna thAya che? (te kaho ne) (uttarakAra) ahIM kahevAya che. - ra7I. sUtram- melApu artha- paramANu bhedathI ja utpanna thAya che. bhASyam- bhedAdeva paramANurutpadyate, na saMghAtAditi // 27 // artha- bhedathI ja paramANu utpanna thAya che. parantu saMghAta thI nahi. raNA sUtram- bhedasaMghAtAbhyAM cAkSuSAH // 5-28 // artha- bheda ane saMghAta (ema ubhaya) thI thayelA skandho cakSugrAhya che. bhASyam- bhedasaMghAtAbhyAM cAkSuSAH skandhA utpadyante, acAkSuSAstu yathoktAtsaMghAtAnedAtsaMghAtabhedAcceti // 28 // artha- bheda ane saMghAta (skandhano trIjo prakAra-ubhaya) thI darzanIya skandho utpanna thAya che. adarzanIya to jema pUrvokata saMghAtathI, bhedathI ane saMghAta bheda ubhaya) thI utpanna thAya che. AraTA bhASyam- atrAha-dharmAdIni santIti kathaM gRhyata iti ?, atrocyate, lakSaNataH // kiM ca sato lakSaNamiti ? atrocyteartha- (jijJAsu) ahIM prazna kare che ke dharmAdi dravyo vidyamAna che te zI rIte kahevAya? (uttarakAra) kahevAya che ahIM. (javAba) lakSaNathI. (jijJAsu) vaLI vidyamAna (sa) nuM lakSaNa zuM? (uttarakAra) 1. jeTalA skandho bheda-saMghAta (ema ubhaya) thI thayA che, te badhA ja dekhAya che tema na samajavuMparantu je dekhAya che te badhAja saMghAta-bheda ema ubhayathI utpanna thayA che. tema samajavuM. For Personal & Private Use Only Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 tattAthadhigama sUtra adhyAya - 5 ahIM kahevAya che. sUtram- utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat // 5-29 / / artha- utpatti, nAza ane sthiratA A traNa yuphata je che te saMtu kahevAya che (arthAt vidyamAna che.) bhASyam- utpAdavyayAbhyAM dhrauvyeNa ca yuktaM sato lakSaNam, yadutpadyate yaLyeti yacca dhruvaM tatsat, matogacaliti rA. artha- sat nuM lakSaNa-utpAda, vyaya ane dhruvatA sahita (je) che te sat che. je utpanna thAya che, je nAza pAme che ane je sthira rahe che te sata eTale vidyamAna ane tenAthI viparIta te asata (avidyamAna.) rA. bhASyam- atrAha-gRhNImastAvadeva lakSaNaM saditi, idaM tu vAcyaM-tatkiM nityamAhosvidanityamiti ?, atrocyteartha- (jijJAsu) ahIM kahe che ke A lakSaNavALuM sata' te ame samajyA. paraMtu te to kaho ke zuM te (sata) nitya ke anitya ? (uttarakAra) kahevAya che ahIM... sUtram- tadbhAvAvyayaM nityam // 5-30 // artha- te (sata) svasvarUpathI je na phare (na badalAya) te nitya. (utpAda, vinAza ane sthiratA e svabhAvathI je Ata na thAya te nitya.) bhASyam- yatsato bhAvAnna vyeti na vyeSyati tanityamiti // 30 // artha- je sat svabhAvathI pharatuM nathI ane kayAre paNa badalAze nahi te nitya jANavuM. savA sUtram- arpitAnarpitasiddheH // 5-31 // artha- apekSAthI ke apekSAntarathI te siddha thaI zake che. (athavA, eka yA bIjI apekSAthI te siddha thAya che. athavA, arpaNA ane anapaNAthI e sAbita thaI zake che. athavA, vivakSAnusAra mukhya-gauNabhAvathI vyavahAra karI zakAya che.), bhASyam- sacca trividhamapi nityaM ca ubhe api arpitAnarpitasiddheH, arpitaM vyAvahArikamanarpitamavyAvahArikaM cetyarthaH, tacca saccaturvidham, tadyathA-dravyAstikaM mAtRkApadAstikamutpannAstikaM paryAyAstikamiti, eSAmarthapadAni dravyaM vA dravye vA dravyANi vA sat, asannAma nAstyeva drvyaastiksy| mAtRkApadAstikasyApi, mAtRkApadaM vA mAtRkApade vA mAtRkApadAni vA sat, For Personal & Private Use Only Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUra-31 sabhAkhya-bhASAMtara 139 amAtRkApadaM vA amAtRkApade vA amAtRkApadAni vA asat / utpannAstikasya, utpannaM votpanne votpannAni vA sat, anutpannavA'nutpannevA'nutpannAni vA'sat / arpite'nupanIte na vAcyaM sadityasaditi vA, paryAyAstikasya sadbhAvaparyAye vA sadbhAvaparyAyayorvA sadbhAvaparyAyeSu vA AdiSTaM dravyaM vA dravye vA dravyANi vA sat, asadbhAvaparyAye vA asadbhAvaparyAyayorvA asadbhAvaparyAyeSu vA AdiSTaM dravyaM vA dravye vA dravyANi vA'sat, tadubhayaparyAye vA tadubhayaparyAyayorvA tadubhayaparyAyeSu vA AdiSTaM dravyaM vA dravye vA dravyANi vA na vAcyaM sadityasaditi vA, dezAdezena vikalpayitavyamiti // 31 // artha- utpAda, vyaya ane dhruvatA ema trividharUpe sat ane nitya ema baneya eka yA bIjI apekSAthI siddha thaI zake che. (A rIte arpita (apekSA) thI ane anarpita (apekSAntara-bIjI apekSA) thI vyavahAra thaI zake che. eTale arpita vyavahAra-anarpita vyavahAra.) -have te sat cAra prakAre che. te A rIte, (1) dravyAstika, (2) mAtRkApadAstika, (3) utpannAstika (ane 4) paryAyAstika. -(dravyAstinA) arthapado-eka dravya che, be dravyo che ke ghaNAM dravyo che te sat dravyAstikamAM asatnAma (asat vikalpo) nathI hotA. -mAtRkApadAstikanA paNa-eka vacana mAtRkApada, dvivacana mAtRkApada ke bahuvacanamAtRkApado te sat. ane eka e mAtRkApada, be a mAtRkApada ke ghaNAM a mAtRkApada te asat. -utpannAstikanA (vikalpo)- e.va. utpanna, ddhi. va. utpanna ke ba.va. utpanna te satuM. ane e.va. anutpanna, ddhi.va. anutpanna ke ba.va. anutpanna te asatu. vivakSita apekSAe kramapUrvaka yugapatuM vAcya nathI. (eTale AtmatatvAdi sat ke asatu eka sAthe karI zakAze nahi.) -paryAyAstikanA (vikalpo) eka sadbhAvaparyAyamAM, be sadbhAvaparyAyamAM ke ghaNAM sadbhAva paryAyamAM apekSita eka dravya, be dravya ke ghaNAM dravyo sat che. (jenI vivekSA nathI. paraMtu bIjA paryAyomAM che kharA-evA) asadbhAvaparyAya ekavacana asadbhAvaparyAya, ddhi.va. asadbhAvaparyAya ba.va. asadbhAvaparyAyamAM apekSita eka dravya ke be dravya ke ghaNAM dravyo te asat che. sat asat rUpa eka ubhayaparyAyamAM, be ubhayaparyAyamAM ke ghaNAM ubhayaparyAyamAM AdiSTa (apekSita) eka dravya, be dravya ke ghaNAM dravyo te satu ke asat ema baMne rIte kahevAya nahi. (ahIM sudhI kula traNa bhAMgA saptabhaMgInA thayA.) sakalAdeza ane vikalA dezathI bAkInA bhAMgA karI levA. [vizeSa samajutI] upara satanA lakSaNamAM (29 mAM sUtramAM) utpAda-vyaya-dhruvathI yukta te sata nuM lakSaNa ApyuM che. ane 30 mAM sUtramAM sata bhAvathI avyaya te nitya che. kAraNake te potAnA svabhAvathI cUta nathI thatuM. vaLI A adhyAyanA 3jA sUtramAM (nityAvasthitAnyarUpANi 5-3 mAM) sarvadravyo nitya jaNAvyA che. eTale kAkAra zaMkA kare ke sat nitya che, sata vyayavALuM paNa che ane nitya avyayavALuM che. to sata nitya zI rIte ? ane nitya e sat kaI rIte hoI zake ? tathA utpatti, vinAza ane sthiratA traNe eka sAthe zI rIte ghaTe ? tenA javAba mATe A 31 muM sUtra che. te vAta siddha thaI zake-apekSAthI ane apekSAntarathI Iti sUtrArtha. bhASya vivecana- sata-utpAda, vyaya ane dhruva For Personal & Private Use Only Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tavAdhigama sUtra adhyAya - 5 e lakSaNa yukata che. sata nitya che, jyAre vivakSita sata nI dhruva aMza tarapha vivakSA thAya tyAre sat nitya lAge che. paraMtu jyAre sat utpAda-vyayarUpa paryAya tarapha lakSa jAya tyAre te sat utpatti ane nAza hovAne kAraNe anitya lAge che. paraMtu kharI rIte satmAM utpAda, vyaya ane dhrauvya traNeya che ane te nitya ja che. jyAre vivakSAbhedathI anitya paNa lAge che. te ApaNe joyu. A rIte arpita-anarpitathI eka ja vastumAM nityatva anityatva temaja sthiratva ane utpAdavyayathI asthiratva siddha thAya che. A badhu nayabhedathI siddha thaI zake tema che. -ti vyavarihaM A rIte vyavahAramAM arpita ane anarpita baMne jAtanA vyavahAra thaI zake che. eTale arpita vyavahArika aneka anarpita vyavahArika e artha che. ema samajavuM. pratyeka vastu aneka dharmAtmaka che. ane aneka rIte teno vyavahAra thaI zake che arpaNA-arpaNAthI ke mukhyagauNa bhAvathI. apekSA bhedathI koIpaNa eka vastunA aneka dharmo paikI koI eka dharmanuM ane kayAreka emAM rahelA bIjA viruddha dekhAya che. te dharmano vyavahAra karIe tyAre e koI paNa aprAmANika sAbita thatuM nathI. paraMtu prAmANika siddha thAya che. jemake AtmA nitya-anitya. dravyathI nitya ane paryAyathI anitya. A rIte vyavahAramAM viddha dekhAtA dhama saMbaMdhI je rIte kaheluM hoya tyAre mukhya-gauNabhAve kahevAya che. jyAre ema kahevAya ke badhA AtmA sarakhA che tyAre AtmA (sata) ne dhruvaaMzathI vivakSA (vyavahAra) thayela che. jyAre ema kahevAya ke badhA jIva sarakhA hotA nathI. tyAre emAM paryAyadraSTithI vivakSA (vyavahAra) che. A rIte dravya ane paryAya draSTithI judo judo vyavahAra vivakSAthI karI zakAya che. evI rIte, ekatva- anekatva dharmayugma levAya. sadgaturvidha... have sat cAra prakAre che te A rIte, (1) dravyAstika (2) mAtRkApadAstika (3) utpannAstika ane (4) paryAyAstika. ahIMyA sata nitya che, asat anitya che. sat nA cAra bheda thAya che: nahi traNa ke nahi pAMca. temAM dravyAstika ane mAtRkApadAstika te dravyanaya che. utpannAstika ane paryAyAstika te paryAyanaya che. jyAM hovApaNAnI arthAt astipaNAnI buddhi che tenuM nAma Astika. "satu' dravya che eTale dravyAstikanayanA pratipAdanathI dravyanuM astipaNuM che. dravyAstikamAM ekalo sat vikalpa che. (asatu vikalpa na hoya che jemake, "jIva eka dravya che." to jIvanI apekSAe chavadravya che. te dravya arpaNA thaI. bIjA cAra dravyo che te ahIM gauNa che = anaVNA che. eTale kula pAMca vikalpo thayA. (arpaNA 4 + arpaNAno 1 = 5) evI rIte be dravyo-be saMyoga koI paNa be dravyo joDakAnI arpaNAthI ane bAkInA anapaNAthI-dazavikalpo thAya. tema dhaNAM dravyo sAtheno arpaNAthI temaja anapaNAthI traNa saMyogI daza vikalpo thAya, cAra saMyogI daza ane pAMca saMyogI eka vikalpa thAya. ema kula vikalpo 36 thAya. eTale eka saMyogInA pAMca, be saMyogInA 10, traNa saMyogInA, daza cAra saMyogInA daza ane pAMca saMyogIno eka ema kula chatrIsa' vikalpo thayA. ahIM eka be ke tethI vadhu saMkhyA dravya upara svataMtra rIte ghaTAve che. 1. paMDitavaryazrI prabhudAsabhAIe bahAra pADela tatvArthasUtranA 1lA bhAgamAM pR naM. ra96, paMkti 10mI mAM catuHsaMyogInA 10 bhAMgA lakhyA che. paraMtu amArA khyAlamAM pAMca vastunA catuHsaMyogI bhAMgA pAMca thAya jethI kula saMkhyA 36 ne badale 31 thAya. Ama amane bese che. For Personal & Private Use Only Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-31 sabhAkhya-bhASAMtara - 141 -dravyAstika svataMtra hoI zakatuM nathI kemake dravyAstikamAM ekalo sat vikalpa che. jyAre mAtRkAmAM sat ane asatu baMneya vikalpo che. eTale astikamAM dravyapradhAna che mATe dravyAstika. -mAtRkApadAstikamAM asat vikalpa che. arthAta sata ane asata baMne vikalpo che. temAM mAtRkApadanI mukhyatA che. tenA upara dravya ghaTAvatAM nathI. temAM sat vikalpa paNa Ave che. amAtRkApada upara ghaTAvatAM asa vikalpano abhAva thato nathI. jethI asat vikalpa paNa Ave che. A rIte sat = asti, asat = nAsti. A be bhAMgA asti-nAsti apekSAe ke bIjI apekSAe bhegA karavAthI satuM paNa nahi kahI zakAya ke asata paNa nahi kahI zakAya. eTale asti-nAsti e be yugapad kahevAze. -have utpannAstikamAM sata-asata-avAcya e traNa vikalpo che. -paryAyAstikamAM paNa sat-asatu-avAcya ema traNa vikalpo che. -utpAda- vyaya-dhruva-upannaIvA vigameI vA ghuveIvA A traNa mAtRkApada che. upannaIvA = utpanna thAya che, vigameIvA = nAza thAya che ane dhuveIvA = sthira rahe che. traNeya mAtRkA padamAM I zabda che. eTale utpanna thAya che ema kahe che, paNa teja samaye I zabdathI nAza ane dhruvatA paNa adhyAhArathI jaNAve che. AnuM nAma syAdvAda che. eTale utpanna thAya che- ema bolatA nAza ane sthira paNa adhyAhArathI che. e ja pramANe vigameIvA, dhuveIvA samajavuM. -asti-nAsti-avAcya athavA satu-asatu-avakatavya. eka arpaNAthI sat che bIjI arpaNAthI asat che. (1) syAd asti-svadravya, svakSetra, svakALa, svabhAva svarUpathI che. (2) syAd nAsti-paradravya, parakSetra, parakALa, parabhAva, pararUpe (3) syAd avakatavya - te baMne jANAvavAmATe koI zabda nathI. eTale avaphatavya. (4) syAd asti-nAsti - padArtha eka samaye svarUpa che ane te ja samaye pararUpe nathI. sat ane asatu baMne eka sAthe che. e cotho bhAMgo asti-nAsti thayo. (5) syAd asti avaphatavya-padArtha svasvarUpe che ane te ja vakhate avaphatavya che mATe syAd asti avaphatavya. (6) syAd nAsti avaphatavya- padArtha pararUpe nathI ane te ja vakhate avakatavya che. tethI svAdanAsti avaphatavya che. (7) syAd astinAsti avakatavya- e ja rIte padArthamAM astipaNe nAstipaNuM ane avakatavya eka sAthe ja che. mATe asti-nAsti-avakatavya e sAtamo bhAMgo. A sAta bhAMgA te samabhaMgI kahevAya che. tethI ochA vadhatA thAya nahi. arthAta che ke ATha thAya nahi. A sAta prakAranA vacanaprakAra che. meSa arthAni A pramANe dravya-paryAyanaya bhedathI artha eka dravya che, be dravya che, ghaNAM dravya che. te sat che ane nAstibhede asat che. mAtRpati - mAtRkApadanuM paNa mAtRkApada ekavacana, mAtRkA pada Dhi.va. ane mAtRkApada ba.va. te sat che ane amAtRkApada e.va. mAM, amAtRkApada dviva mAM ane amAtRkApada ba.va. mAM nathI te asat. A pramANe dravyAstika ane mAtRkApadAstika e baMneno dravyArthikanayamAM samAveza thayo. have utpannAstika je paryAyArthika naya che te kahIe chIe. tpannatizya... utpannAstikanuM eTale paryAyArthika nayanuM For Personal & Private Use Only Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthAdhigama sUtra adhyAya - 5 mULa RjusUtranaya che. vartamAna kSaNe sarva hoya che eTale utpanna thayeluM che. prati kSaNe pUrvapUrva kSaNanAnAza ane uttara-uttara kSaNanI utpattithI e utpAda ja vastunuM lakSaNa che. eTale utpannAstikamAM utpanna e.va., kiM.va., ane ba.va ema sata ane anutpannamAM anutpanna e.va., dviva, ba.va. e asat che. pudagalanA varNa, gaMdha, rasa, sparza, saMsthAna, tama:, chAyA e utpAda lakSaNavALA che te sat che. nathI utpanna thatA te asat che. dharma, adharma, AkAzanuM paNa gati sthiti ane avagAhana karanAra pratikSaNe gatisthiti avagAha kare che. te eno utpAda che. eja eno vartamAna kSaNa satu che, eja paryAyAstike utpanna- RjusUtranathI. garveiDanupanI vivakSita apekSAe kamapUrvaka astinAsti yugapad vAcya nathI. eTale AtmatattvAdi sat ke asat eka sAthe kahI zakAze nahi. eTale ene samabhaMgIno avakatavya bhAMgo jANavo. je upara AgaLa AvI gayo che. paryAyaptisya paryAyAstikanA eka sadbhAvaparyAyamAM, be sadbhAvaparyAyamAM ke ghaNAM sadbhAvaparyAyamAM eka-be ke ghaNAM dravyo sata che. (samabhaMgIno pahelo bhAgo) asadbhAvaparyAyamAM eka va, dvI.va., ane ba.va.mAM apekSita eka-be ke ghaNAM dravyo asat che. (sama bhaMgIno raje bhAMgo) ta6mayaparyAyevA ubhaya eTale sadasadbhAva ubhayaparyAya e.va, ddhi.va. ane ba.va.mAM apekSita eka be ke ghaNAM dravyo sat ke asat na kahI zakAya (na kahevAya.) (A sama bhaMgIno trIjo bhAga avakatavya.) A traNa bhAgA saMgraha ane vyavahAranayanI apekSAe sakalAdeza kahyA che. e dravyane AzrayI che. have paryAyane Athayine vikalAdezanA cAra bhAMgA che. Tezana-sakalAdeza ane vikalAdezathI bAkInA bhAMgA karI levA. 4 tho bhAMgo - 1 lo ati ane raje nAti ema benA saMyogathI cotho bhAMgo astinAsti, 5 mo bhAMgo - 1 lo ane 3jAnA saMyoga thI pAMcamo - astivikatavya, 6 ko bhAMgo - rajA ane 3jA nA saMyogathI 6 Tho- nAstivikatavya, 7mo bhAMgo - 1 lo, 2 je, 3je nA saMyogathI 7mo astinAstivikatavya. ahIM pahelA traNa bhAgamAM badhA dravyo kahevAya che ane 4thA AgaLa aMza-aMzanI apekSAe kahevAya che mATe dezAdezana' e zabda vAparyo che. dravyonAM aneka paryAyo che. te eka agara bIjI apekSAe siddha karI zakAya che. sata, asatu, nitya, anitya Adi aneka dharmAtmakadravyo che. saMkhyA parimANa,AkAra Adi paryAyanI apekSAe satu-asata, nitya-anitya Adi svabhAva thAya che. e pramANe sata-asata, nitya-anitya Adi svabhAvavALuM jagata paMcAstikAyAtmaka che. te arpita anarpita lakSaNa sakalazAstagarbha (rahasya) trisUtrInA prakaraNathI syAdvAdaprakriyA saMgata thAya che. eja marpitAnarpita siddha IIII bhASyam- atrAha-uktaM bhavatA 'saMghAtabhedebhyaH skandhA utpadyanta' iti, tatkiM saMyogamAtrAdeva saMghAto bhavati ?, Ahosvidasti kazcidvizeSa iti?, atrocyate, sati saMyoge baddhasya saMghAto bhvtiiti| artha- (jijJAsu) ahIM kahe che ke ApazrIe (a. 5 -sUra6 mAM) kahyuM che ke saMghAtabhedathI skandho utpanna thAya che. to te zuM saMyoga mAtrathI saMghAta thaI jAya che ? athavA bIjo koI vizeSa che emAM ? (uttarakAra) saMyoga hote chate ekatvapariNativALAno saMghAta thAya che. For Personal & Private Use Only Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-34 sabhAkhya-bhASAMtara 143 bhASyam- atrAha-atha kathaM bandho bhavatIti ?, atrocyteartha- (jijJAsu) ahIM kahe che ke baMdha zI rIte thAya che ? (uttarakAra) kahevAya che ahIM.. sUtram- snigdharUkSatvAd bandhaH // 5-32 // artha-snigdhatA (cikAza) ane lukhApaNAthI bandha thAya che. bhASyam- snigdharUkSayoH pudgalayoH spRSTayorbandho bhavatIti // 32 // artha- saMyogapAmela snigdha ane rukSa (lukhA) pugalono bandha thAya che. 3rA bhASyam- atrAha-kimeSa ekAnta iti ?, atrocyteartha- (jijJAsu) ahIM kahe che ke zuM e ekAnta che ? (uttarAkAra) ahIM kahevAya che. sUtram na pacApAnAm -3rA artha- jaghanyaguNavALA pudgalono paraspara baMdha na thAya. bhASyam- jaghanyaguNasnigdhAnAM jaghanyaguNarUkSANAM ca paraspareNa bandho na bhavatIti // 33 // artha- jaghanya guNavALA snigdhano ane jaghanyaguNavALA rukSano paraspara bandha thato nathI. 33 bhASyam- atrAha-uktaM bhavatA jaghanyaguNavarjAnAM snigdhAnAM rUkSeNa rUkSANAMca snigdhena saha bandho bhavatIti, atha tulyaguNayoH kimatyantapratiSedha iti ?, atrocyate, na jaghanyaguNAnAmityadhikRtyedamucyate artha- (zaMkAkAra) ahIM kahe che ke-jaghanyaguNa sivAyanA snigdha pulono rukSa pudagala sAthe ane rukSano snigdha sAthe baMdha thAya che ? ke pachI) zuM sarakhA guNavALA baMneno taddana niSedha che ? (uttarakAra) kahevAya che ahIM- jaghanyaguNanA niSedha adhikArathI kahevAya che. sUtram- guNasAmye sadRzAnAm // 5-34 // artha- guNanI tulyatA dharAvatA hovA chatAM svajAtiyano baMdha thato nathI. bhASyam- guNasAmye sati sadRzAnAM bandho na bhavati, tadyathA-tulyaguNasnigdhasya tulyaguNasnigdhena tulyaguNarUkSasya tulyaguNarUkSeNeti / artha- guNanI sAmyatA hovA chatAM sarakhesarakhAno baMdha thato nathI. jemake, guNamAM sAmyatAvALA snigdhapudgalono guNamAM sAmyatAvALA snigdhapudgala sAthe, (temaja) guNamAM sAmyatAvALA For Personal & Private Use Only Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 tavAdhigama sUtra adhyAya - 5 adhyAya - 5 Hpudagalono-guNamAM sAmyatAvALA rUkSapudagala sAthe (bandha thato nathI.) bhASyam- atrAha- sadRzagrahaNaM kimapekSata iti ?, atrocyate-guNavaiSamye sadRzAnAM bandho bhavatIti IrajA artha- (aMkAkAra) ahIM prazana kare che ke "saddazAnAm ahI sadazanuM grahaNa zA mATe karyuM che. (eTale sadA mAtrano baMdha na thAya ke sadazano baMdha thAya ?) (uttarakAra) ahIM (sadazanuM grahaNa eTalA mATe che ke guNanI sAmyatA hoya tyAM sadazano baMdha na thAya. paNa jyAM) guNanI viSamatA hoya tyAM sadazano baMdha thAya. 34. bhASyam- atrAha-kimavizeSeNa guNavaiSamye sadRzAnAM bandho bhavatIti ?, atrocyteartha- (zaMkAkAra) ahI pUche che ke zuM avizeSaNapaNe guNanI viSamatA hote chate sarakhe sarakhAno baMdha thAya che ? (uttarakAra) kahevAya che ahIM- (rUkSa-rUkSa, snigdha-snigdha) ___ sUtram- dvayadhikAdiguNAnAM tu // 5-35 / / artha- be Adi adhikaguNavALA sarakhe sarakhA (snigdha-snigdha ke rUkSa-rUkSa) no baMdha thAya che. bhASyam- dvayadhikAdiguNAnAM tu sadRzAnAM bandho bhavati, tdythaaartha-be thI mAMDIne adhikaguNavALA sarakhesarakhAno baMdha thAya che (eTale snigdha- snigdha ke rUkSa-rUkSa be thI adhika guNavALAno baMdha thAya che.) te A rIte... bhASyam- snigdhasya dviguNAdyadhikasnigdhena, dviguNAdyadhika snigdhasya eka guNa snigdhena rUkSasyApi dviguNAdyadhikarUkSeNa, dviguNAdyadhikarUkSasya ekaguNa rUkSeNa, ekAdiguNAdhikayostu sadRzayorbandho na bhavati, atra tuzabdo vyAvRttivizeSaNArthaH, pratiSedhaM vyAvartayati bandhaM ca vizeSayati // 35 // artha- snigdhano be guNa adhika evA snigdha sAthe (baMdha thAya che.) be guNAdi adhika snigdhano eka guNa snigdha sAthe baMdha thAya che. sUkSano paNa be guNa Adi adhika evA rRkSa sAthe baMdha thAya che. (temaja) be guNa Adi adhika rUkSano eka guNavALA rRkSa sAthe baMdha thAya che. paraMtu ekAdi adhikavALA sarakhesarakhAno baMdha thato nathI. ahIM 'tu' zabda vyAvRtti ane vizeSaNa mATe che. eTale niSedhane aTakAvavA ane baMdhane grahaNa karavA mATe tu zabda mUkAyo che). (arthAt 33-34 naMbaranA sUtramAM levAyelA niSedhavAcaka "na' ne aTakAvavA ane baMdha' ne grahaNa karavA mATe "tu' zabda che.) 3pa. For Personal & Private Use Only Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-38 sabhAga-bhASAMtara 145 bhASyam- atrAha-paramANuSu skandheSu ca ye sparzAdayo guNAste kiM vyavasthitAsteSu AhosvidavyavasthitA iti ?, atrocyate- avyavasthitAH, kutaH ?, pariNAmAt / atrAha-dvayorapi badhyamAnayorguNavattve sati kathaM pariNAmo bhavatIti ?, ucyteartha- (jijJAsu) ahIM pUche che ke paramANamAM ane skandhomAM je sparzAdi guNo che te zuM vyavasthita che ? ke teomAM avyavasthitatA che ? (uttarakAra) avyavasthita che. (jijJAsu) zAthI ? pariNamana hovAthI. (jIjJAsu) pUche che ke baMdhAtA (aNu-skandhAdi) baMne mAM guNavatpaNuM hovA chatAM eTale paraspara baMne bAMdhavAnA guNavALA hote chate paNa kevI rIte pariNAma thAya che. (uttarakAra) kahevAya che. sUtram- bandhe samAdhiko pAriNAmikau // 5-36 // artha- bandha hote chate sarakhA guNavALAno sarakhA guNavALA sAthe pariNAma thAya ane hanaguNavALAno adhikaguNavALA sAthe pariNAma thAya. (arthAta baMdhamAM sarakhA guNavALApaNe ane adhika guNavALApaNe pariName.) bhASyam- bandhe sati samaguNasya samaguNaH pariNAmako bhavati, adhikaguNo hInasyeti // 36 // artha- bandha hote chate sarakhA (tulya) guNano sarakhAguNapaNe (sarakhAguNamAM) pariNAma thAya (ane) hanaguNavALAno adhikaguNapaNe (adhikaguNamAM) pariNAma thAya. 36 bhASyam- atrAha-uktaM bhavatA dravyANi jIvAzceti, tat kimuddezata eva dravyANAM prasiddhi: AhosvillakSaNato'pIti ?, atrocyate- lakSaNato'pi prasiddhaH, tducyteartha- (jijJAsu) ahIM kahe che ke ApazrIe (a. 5- sU. 2 mAM) pharamAvyuM che ke e (dharmAdicAra ane) jIva e dravyo che to zuM nAma mAtrathI ja (eTale ke uddezathI ja) dravyonA svarUpanuM jJAna karavAnuM ? ke lakSaNothI paNa jJAna karavAnuM che ? (uttarakAra) kahevAya che ahIM- lakSaNathI paNa jJAna karavAnuM che te kahevAya che... sUtram- guNaparyAyavad dravyam // 5-37 // artha- guNa ane paryAyavALuM dravya che. bhASyam- guNAn lakSaNato vakSyAmaH, bhAvAntaraM saMjJAntaraM ca paryAyaH, tadubhayaM yatra vidyate tad dravyam, guNaparyAyA asya santi asmin vA santIti guNaparyAyavat // 37 // artha- sU. 40 mAM guNone lakSaNathI kahIzuM (samajAvIzuM). svarUpathI anyarUpe thavuM te ane eka ja arthanuM bhinna bhinna nAma te paryAya. baMne jyAM hoya (arthAt jemAM hoya) te dravya kahevAya. guNa ane paryAyo jenA che athavA jemAM che te guNaparyAyavALuM (ane guNaparyAyavALA te dravya) 3NA For Personal & Private Use Only Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 tavAthadhigama sUtra adhyAya - 5 sUtram- kAlazcetyeke // 5-38 // artha- kALapaNa dravya che. evuM keTalAka AcAryabhagavaMtanuM kahevuM che. bhASyam- eke tvAcAryA vyAcakSate-kAlo'pi dravyamiti // 38 // artha- keTalAka AcArya bhagavaMto kahe che ke kALa paNa dravya che. jhA. sUtram toDanAsamaya: -rUkA artha- te kALa ananta samayavALo che. bhASyam- sa caiSa kAlo'nantasamayaH, tatraika eva vartamAnasamayaH, atitAnAgatayostvAnantyam // 39 // artha- ane te AkALa ananta samayavALo che. temAM vartamAna eka ja samayavALo che. ane bhUta-bhaviSyanA to ananta samaya che. 39o. bhASyam- atrAha-uktaM bhavatA 'guNaparyAyavadrvya'miti, tatra ke guNA iti ?, atrocyteartha- (jijJAsu) ahIM kahe che ke (a. 5- sU.37 mAM) ApazrI e kahyuM che ke guNa paryAyavALuM dravya che. to guNo e zuM che ? (uttarakAra) kahevAya che ahIM sUtram- dravyAzrayA nipuIT: I1-401 artha- jenuM sthAna dravyamAM hoya ane vaLI pote guNa rahita hoya te guNa kahevAya. bhASyam- dravyameSAmAzraya iti dravyAzrayAH, neSAM guNAH santIti nirguNAH // 40 // artha- dravya A (guNo)nuM Azraya sthAna che te dravyothayA. dravyaAzrita A guNomAM guNa hotA nathI mATe te nirguNa kahevAya che. (je dravyane Azrita che eTale dravyamAM rahelA che ane nirguNa che. te guNo kahevAya.) (vizeSa-sthalatAe vicArIe to mIThAza e guNa, jenuM AzrayasthAna yugaladravya te sAkara ane sAkaramAM Azrita je mIThAzaguNa. teno (mIThAzano) koI guNa hoto nathI jethI te (mIThAza) nirguNa-te guNa. bIjI rIte AtmadravyamAM Azrita je jJAnAdi te jJAnAdi nirguNa hovAthI guNa kahevAya che.) I4nA bhASyam- atrAha- uktaM bhavatA 'bandhe samAdhiko pAriNAmikauM' iti, tatra kaH pariNAma iti ?, atrocyate 1. kALa anaMta samayavALo hovA chatAM avayavI nathI. jethI tene skandha nathI. avayavono samuha nathI. mATe astikAya nathI. tethI aupacArika dravya kahevAya che. For Personal & Private Use Only Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-44 artha- (jijJAsu) ahIM prazna kare che ke ApazrI e sU-36mAM pharamAvyuM che ke pudgalano baMdha thate chate samAnapaNe ane adhikapaNAmAM pariNAma pAme che. to tyAM pariNAma eTale zuM ? (uttarakAra) kahevAya che ahIM... sabhASya-bhASAMtara sUtram- tantrAva: rAmaH ||9-4zA artha- dharmAdi dravyono (tathA prakAre) thavuM svAbhAva te pariNAma. bhASyam- dharmAdInAM dravyANAM yathoktAnAM ca guNAnAM svabhAvaH svatattvaM pariNAmaH || 41 // sa dvividh:artha- dharmAdi dravyono ane yathophtaguNono svabhAva svatattva (bhinna avasthA rUpe thavuM.) te pariNAma. / / 41 // te pariNAma be prakAre che. (vizeSa-jevA je dravyanAguNo che tevA guNovALo svabhAva te svatattva che ane te ja pariNAma che. jemake pudgalono guNa varNa Adi, AtmAno guNa jJAnAdi.) sUtram- anAhitAlimAMttva / / 1-42 / / artha- te pariNAma anAdimAn ane AdimAn ema be prakAre che. bhASyam - tatrAnAdirarUpiSu dharmAdharmAkAzajIveSviti // 42 // artha- te (be pariNAma) mAM anAdimAn arUpI evA dharma-adharma-AkAza ane jIvamAM hoya che. 4rA sUtram- pithvAlimAn ||1-4rU|| artha (jyAre) AdimAn pariNAma rUpImAM (pudgalamAM) hoya che. 147 bhASyam - rUpiSu tu dravyeSu AdimAn pariNAmo'nekavidhaH sparzapariNAmAdiriti // 43 // artha- rUpI dravyo (pudgalo)mAM to AdimAn pariNAma che. te aneka prakAre che. sparzapariNAma vagere. 14aa sUtram- yonopayogI nIvepu / / 1-44 artha- yoga ane upayoga rUpa AdimAn pariNAma jIvamAM hoya che. bhASyam- jIveSvarUpiSvapi satsu yogopayogI pariNAmAvAdimantau bhavataH, tatropayogaH pUrvoktaH, yogastu parastAdvakSyate // 44|| artha- jIva arUpI hovA chatAM paNa yoga ane upayoga rUpa pariNAma AdimAnlR (AdivALA) hoya che. (sU. 42 mAM jIvamAM anAdimAn pariNAma kahyo che). temAM (yoga-upayogamAM) upayoga (viSe) For Personal & Private Use Only Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 tatvArthAdhigama sUtra adhyAya - 5 pUrva (a. 2- sU. 8/lmAM) kahela che ane yoga (viSe) to AgaLa (chaThThA adhyAyamAM) kahevAze. I44 * upasaMhAra * adhyAya navamAnA sUtra 37 mAM saMsthAna sambandhI vicAraNA te dharmadhyAna che. ema kahela che. ane saMsthAna saMbaMdhI suMdara vicAraNA A pAMcamA adhyAyamAM vaNAyela che. cauda rAjalokamAM zuM zuM che ? tenuM varNana A adhyAyamAM che. vaLI, A adhyAyamAM eTalI sUkSmatAbharyuM varNana che ke je samajavAthI zrI vItarAga-sarvajJa paramAtmA upara akhUTa zraddhA thayA vinA rahe nahi. ane jema jema zraddhA vadhe tema tema samyaktvaguNanI draDhatA paNa vadhe che. jo ke A Akho grantha samakitanuM kAraNa che. A granthanuM nAma ja samakita sUcaka che. zrI tatvArthAdhigama-tatvArthano adhigama. adhigama e ja samakitanuM kAraNa che. kahyuM ja che sUtramAM-tatrasadhimiddhi II1-all eTale A adhyAyano jema jema abhyAsa joradAra, tema tema vItarAga zAsana para prema arthAt zrI vItarAga zAsana para zraddhA tIvra bane che. kemake ATalu sUkSmatA bharyuM varNana karavA zrI vItarAga sarvajJa sivAya koI samartha nathI. TUMkamAM- A adhyAyamAM bahulatAe ajIvanuM varNana, temaja jIva sahita dravyanuM lakSaNa, ajIvanA bheda, dravyonuM kathana, dravyomAM sAdhamya-vaidhamyapaNuM, pradezonI saMkhyA, dravyonA AdhAranuM varNana, tenA kAryo, kArya dvArA kALanuM lakSaNa, pudagalanA asAdhAraNa paryAya, pudgalanA skaMdha- paramANunI vicAraNA, sat nuM lakSaNa, nitya-anityapaNAnI samajaNa, pariNAmanuM svarUpa, guNa-paryAyanI vicAraNA pariNAmanA bheda vagere vividha prakAranI samajaNathI bharapUra A adhyAya che. pAMca adhyAya maLI kula sUtra 202 (baso be) thayA. For Personal & Private Use Only Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhAkhya-bhASAMtara zrI manoratha kalpadruma pArzvanAthAya nama: zrI tattvArtha sUtra - sabhASya bhASAMtara. paNa adhyAya - chaTho adhyAya bhASyam- atrAha-uktA jIvAjIvAH, athAsrava: ka ityAsavaprasiddhyarthamidaM prkrmyteartha- (jijJAsu) ahIM kahe che ke (ApazrIe) jIva-achavo (saMbaMdhI) kahyuM. have Azrava zuM che? (uttarakAra) AthavanI samajaNa mATe A (adhyAya) kahIe chIe (zarU karIe chIe.) sUtram- kAyavAzana: karmayogaH // 6-1 // artha- kAyAno, vacanano ane manano vyApAra (te) yoga che. bhASyam- kAyikaM karma vAcikaM karma mAnasaM karma ityeSa trividho yogo bhavati, sa ekazo dvividha:-zubhazcAzubhazca, tatrAzubho hiMsAsteyAbrahmAdIni kAyikaH, sAvadhAnRtaparuSapizunAdIni vAcikaH, abhidhyAvyApAdeAsUyAdIni mAnasa: / ato viparIta: zubha iti // 1 // artha- zarIra vaDe thatI kriyA (kAya kriyA), vacana vaDe thatI kriyA (vacana kriyA), mana vaDe thatI kriyA (mana kriyA-karma) e traNa prakAre yoga che. (kAya yoga, vacana yoga ane mana yoga) te eka-ekanA babbe bheda che (1) zubha ane (2) azubha. temAM azubha-hiMsA, corI, abrahma Adi kAyAvaDe thatI (azubha kriyA che). hiMsAyukata jUTha, kaThora vacana, cADI-cUgalI rU5 vacana Adi vAcika (=vacana azubhakriyA yoga che), amidya (prANI prati apakAranuM cintana), vyApAda (hiMsAnI IcchA), ISya (bIjAnA guNa vaibhavanuM asahanapaNuM), asUyA (guNomAM doSAropaNa) Adi mAnasika (azubha yoga che). AnAthI viparIta te zubhayoga che .pA. sUtram- sa gAva: lida-rA artha- te (traNe ya yoga) Azrava che. Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 tatvArthAdhigama sUtra adhyAya - 5 bhASyam- sa eSa trividho'pi yoga AmravasaMjJo bhavati, zubhAzubhayoH karmaNorAmravaNAdAsravaH, sarasalilAvAhanirvAhisrotovat // 2 // artha- te A traNe ya prakAranA yoga Azrava ( karma AvavAnuM dvAra) saMjJAvAcI che. sarovaranA pANIne lAvanAra ane laI janAra pravAhanI jema zubha-azubha karmanA grahaNathI Azrava (thAya) che. purA sUtram- rAma: puSyasya da-rA artha-zubhayoga e puNyano Azrava che. bhASyam- zubho yogaH puNyasyAsravo bhavati // 3 // artha-zubhayoga puNyano Azraya che. AvA dU-kA. sUtra*- marAma: pApa artha- azubhayoga pApano Azrava che. bhASyam- tatra sadvedyAdi puNyaM vakSyate, zeSaM pApamiti // 4 // artha- tyAM zAtA vedanIya vagere (a. 8 - sUtra. 26 mAM) puNya kahevAze ane bAkInA (karma te) pApa kahevAze. kA. sUtram- sakaSAyAkaSAyayoH saampraayikeryaapthyoH||6-5|| artha- kaSAyavALA AtmAne sAmparAyikano Azrava ane akaSAyavALA AtmAne IryApathano Athava hoya che. bhASyam- sa eSa trividho'pi yoga: sakaSAyAkaSAyayoH sAmparAyikaryApathayorAmravobhavati, yathAsaGkhyaM yathAsambhavaM ca sa kaSAyasya yoga: sAmparAyikasya / akaSAyasyeryApathasyaivaikasamayasthiteH // 5 // artha- te A traNa prakArano yoga sakaSAyI jIvane ane akaSAyI jIvane anukrame ane yathAsaMbhava aparAdhika karmanA ane Ipitha(karma) nA AvarUpa thAya che. eTale) sakApI ne sASparAmika Azrava ane akaSAyI jIvane IryApatha Azrava thAya che. ApaNA sUtram- avratakaSAyendriyakriyAH paJcacatuHpaJcapaJcaviMzatiGkhyAH pUrvasya bhedaaH||6-6|| artha- pUrvanA (eTale = sAMparAyika yoganA) pAMca avrata, cAra kaSAya, pAMca Indriya ane pacIsa kiyA (kula = 39 saMkhyA rU5) bhedo che. For Personal & Private Use Only Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUra-7 sabhAkhya-bhASAMtara * 151 bhASyam- pUrvasyeti sUtrakramaprAmANyAtsAmparAyikasyAha, sAmparAyikasyAmravabhedAH paJca catvAraH paJca paJcaviMzatiriti bhavanti // artha- pUrvanA eTale sUvakramanA pramANapaNAthI sAMparAyika AthavanA bhedo kahe che. sAmparAyikanA Azrava bhedo pAMca-cAra-pAMca ane pacIsa (kula ogaNacAlIza) che. bhASyam- paJca hiMsAnRtasteyAbrahmaparigrahAH, pramattayogAtprANavyaparopaNaM hiMsA ityevamAdayo vkssynte| catvAraH krodhamAnamAyAlobhA anantAnubandhyAdayo vakSyante / paJca pramattasyendriyANi / paJcaviMzatiH kriyAH, tatreme kriyApratyayA yathAsaGkhyaM pratyetavyAH, tadyathA-samyaktvamithyAtva prayogasamAdAne ryApathA: kAyAdhikaraNapradoSaparitApanaprANAtipAtA: darzanasparzanapratyayasamantAnupAtAnAbhogAH svahastanisargavidAraNAnayanAnavakAkSA ArambhaparigrahamAyAmithyAdarzanA-pratyAkhyAnakriyA iti // 6 // artha- * pAMca-hiMsA, juTha, corI, abrahma (maithuna) ane parigraha. 'pramatayogathI prANono nAza te hiMsA' (ema. 7-8 mAM) kahevAze. * cAra-krodha, mAna, mAyA ane lobha anantAnubaMdhi Adi AgaLa kahevAze : * pAMca- pramAdInI pAMca Indriyo. * paccIsa kriyA- te A, kriyArUpa kAraNavALI anukrame jANavI. (1) samyakatva (pratyayikI kriyA), (2) mithyAtva, (3) prayoga, (4) samAdAna, (5) IryApatha, (6) kAya, (7) adhikaraNa, (8) praaSa, (9) paritApana, (10) prANAtipAta, (11) darzana, (12) sparzana, (13) pratyaya, (14) samatAnupAta, (15) anAbhoga, (16) svahasta, (17) ni:sarga, (18) vidAraNa, (19) Anayana, (20) anavakAMkSa, (21) AraMbha, (22) parigraha, (23) mAyA, (24) mithyAdarzana (ane ra5) apratyAkhyAna (pratyayikI kriyA) It sUtram- tIvramandajJAtAjJAtabhAvavIryAdhikaraNavizeSebhyastadvizeSaH // 6-7 // artha- tIvrabhAva, maMdabhAva, jJAtabhAva, ajJAtabhAva, virya ane adhikAraNa e cha vizeSe karI AthavanA aneka prakAro paDe che. bhASyam- sAMparAyikAsavANAM eSAmekonacatvAriMzatsAmparAyikANAM tIvrabhAvAt mandabhAvAjjJAtabhAvAdajJAtabhAvAdvIryavizeSAdadhikaraNavizeSAcca vizeSo bhavati, laghurlaghutaro laghutamastIvrastIvratarastIvratama iti, tadvizeSAcca bandhavizeSo bhavati // 7 // artha- sAmparAyika Athavo rU5 A ogaNacAlIza sAmparAyikonA tIvrabhAvathI (utkRSTa pariNAmathI), madabhAvathI (maMda pariNAmathI), jJAtabhAvathI (jANapaNAthI) ajJAtabhAvathI (ajANapaNAthI), vIrya vizeSe karI (pravRtti pAchaLa phoravAtI-vaparAtI zakti vizeSe karI) ane adhikaraNa (sAdhana) vizeSa karI ghaNAM bhedo thAya che. (vaLI) alpa, alpatara, alpatama, tIvra, tIvratara, tIvratama A cha vizeSa For Personal & Private Use Only Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 tatvArthAdhigama sUtra adhyAya - 5 karIne paNa vizeSatAe (karma) bandha thAya che. (jemake, tIvrazaktivALA karatAM tIvratara zaktivALo vadhAre baMdha kare che ane enA karatAM tIvratama zakitavALo vadhAre baMdha kare che. ema samajavuM.) IILA. bhASyam- atrAha- tIvramandAdayo bhAvA lokapratItAH, vIryaM jIvasya kSAyopazamikaH kSAyiko vA bhAva ityuktam, athAdhikaraNaM kimiti ?, atrocyteartha- (jijJAsu) ahIM jijJAsA vyakta kare che ke tIvramaMdAdi bhAvo lokapratIta (prasiddha) che ane vIrya e jIvana mAyopathamika ke kSAyika bhAva che. te to ApazrIe kahyuM che. have adhikaraNa zuM che? (te kaho ne.) (uttarakAra) kahevAya che ahIM.. sUtram- adhikaraNaM jiivaajiivaaH||6-8|| artha- adhikaraNa-sAdhana be jAtanA che. (1) jIva adhikaraNa ane (2) ajIva adhikaraNa. bhASyam- adhikaraNaM dvividham dravyAdhikaraNaM bhAvAdhikaraNaM ca, tatra dravyAdhikaraNaM chedanabhedanAdi zastraM ca dazavidham, bhAvAdhikaraNamaSTottarazatavidham, etadubhayaM jIvAdhikaraNamajIvAdhikaraNaM ca // 8 // tatra artha- adhikaraNa be prakAranuM che. (1) dravya adhikaraNa ane (2) bhAva adhikaraNa. temAM (1) dravya adhikaraNa- chedana bhedana Adi tathA daza prakAranAM zastro' (2) bhAva adhikaraNa-ekaso ATha prakAranuM che. A baMne bhedo (dravya-bhAva) jIva adhikaraNa ane ajIva adhikaraNa rUpa che. dA. temAM... sUtram- AdyaM saMrambhasamArambhArambhayogakRtakAritA'numata-kaSAyavizeSaistristristrizcatu vaiza: 6-zA. artha- prathama je jIvarUpa adhikaraNa (tenAM 18 bheda kahevAya che) saMrakSma, samArabha ane AraMbha e traNa bheda ekekanA yogabhede traNa prakAra (3 X 3 = 9), (tenA) kRta-kArita-anumatathI traNa prakAra (9X 3 = ra7) ane (tenAM) kaSAyanA bhedothI cAra bheda (27X4 = 18) che. bhASyam- Adyamiti sUtrakramaprAmANyAjIvAdhikaraNamAha, tat samAsatastrividham-saMrambhaH samArambha Arambha iti| artha- Adya eTale sUtrakrama anusAra jIva adhikaraNa kahe che. te TUMkamAM traNa prakAre che. (1) saMrambha (2) samArambha ane (3) Arambha. (1) zastra (2) ami (3) viSa (4) lavaNa (5) sneha (6) khAra (7) khaTAza (8) anupayukta mana (9) anupayukta vacana ane (10) anupayukta kAyA. te 10 prakAranA zastro. "vaM satyavi, DuM vitavaF toLAvIraM pAvo ya kutto, vAcA no vi II " (haribhadra-TIkA) 2. bhAva = tIvrAdi pariNAma.. For Personal & Private Use Only Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-9 sabhAkhya-bhASAMtara 153 bhASyam- etatpunarekaza: kAyavAGganoyogavizeSAt trividhaM bhavati, tadyathA kAyasaMrambhaH vAksaMrambha: manaHsaMrambhaH, kAyasamArambhaH vAksamArambha: manaHsamArambhaH kAyArambhaH vAgArambha: manaArambha iti| etadapyekazaH kRtakAritAnumatavizeSAt trividhaM bhavati, tadyathA- kRtakAyasaMrambhaH kAritakAyasaMramma: anumatakAyasaMrambhaH, kRtavAksaMrambhaH kAritavAksaMrambhaH anumatavAksaMrambhaH, kRtamanaHsaMrambha: kAritamanaHsaMrambhaH anumatamanaHsaMrambhaH, evaM sAmArambhArambhAvapi / tadapi punarekazaH kaSAyavizeSAccaturvidham / artha- vaLI te pratyekanA kAyA-vANI-manayoga bhedathI traNa traNa prakAre che. te A rIte, (1) kAyA saMrakSma, (2) vacana saMrabhu, (3) mana saMrabha, (4) kAyA samArambha, (5) vacana samArambha, (6) mana samArambha, (7) kAyAratma, (8) vacana AraMbha ane (9) mana AraMbha (e pramANe nava bheda.) tenAM (kAyA saMrahmAdi navanA) paNa pratyekanA kRta, kArita ane anumata bhedathI traNa traNa prakAra thAya che. te A rIte, (1) kRtakAya saMrabhu, (2) kAritakAya saMrabha, (3) anumatakAya saMrahma, (4) kRtavApha saMramma, (5) kAritavApha saMramma, (6) anumatavApha saMrabha, (7) kRtamana saMrampa, (8) kAritamAna saMramma, (9) anumatamana saMraSNa. e pramANe samAraMbha ane AraMbha paNa jANavA (9 X 3 = 27.) vaLI, te darekanAM paNa kaSAyanA bhedathI caccAra prakAra thAya che. (ra7 X4 = 18). bhASyam- tadyathA-krodhakRtakAyasaMrambhaH mAnakRtakAyasaMrambhaH mAyAkRtakAyasaMrambha: lobhakRtakAyasaMrambhaH krodhakAritakAyasaMrambhaH mAnakAritakAyasaMrambhaH mAyAkAritakAyasaMrambhaH, lobhakAritakAyasaMrambhaH, krodhAnumatakAyasaMrambhaH mAnAnumatakAyasaMrambha: mAyAnumatakAyasaMrambha: lobhAnumatakAyasaMrambhaH, evaM vAmanayogAbhyAmapi vaktavyam, tathA smaarmbhaarmbhau| artha- te A rIte (1) krodhakRtakAya saMrabha, (2) mAnakRtakAya saMrakma, (3) mAyAkRtakAya saMraSNa, (4) lobhakRtakAya saMrabha, (5) krodhakAritakAya saMrabha, (6) mAnakArita kAya saMrampa, (7) mAyAkAritakAya saMramma, (8) lobhakAritakAya saMrabha, (9) krodha anumatakAya saMrakSma, (10) mAnaanumata kArya saMpanma, (11) mAyAanumatakAya saMrabhu, (12) lobha anumatakAya saMraSNa. e pramANe vacana-mana sAthe paNa kahevuM, te ja rIte samAraMbha, Arambha sAthe paNa kahevu.) bhASyam- tadevaM jIvAdhikaraNaM samAsenaikazaH SaTtriMzadvikalpaM bhavati, trividhamapyaSTottarazatavikalpaM bhavatIti // saMrambhaH sakaSAyaH paritApanayA bhavetsamArambhaH / ArambhaH prANivadhaH trividho yogastato rUyaH III artha A pramANe jIva adhikaraNa-TUMkANamAM eka ekanA chatrIsa bheda che. ane traNeya (nA maLI) chavAdhikaraNa ekaso ATha bhede che. hiMsAdi kArya mATe prayatnano Aveza-e saMrabhu. hiMsAdinA sAdhano bhegAM karavAthI thayela je tIvra pariNAma te samAraMbha. ane hiMsAdi karavA te Arambha. (A azubhano Ava che.) For Personal & Private Use Only Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigama sUtra -(arthAt kArya karavAnA saMkalpamaya sUkSma avasthAthI laIne prakaTarUpamAM je karI levuM. tenI traNa avasthA che. te (1) saMrambha (2) samArambha ane (3) Arambha kahevAya che.) traNa prakArano yoga te AgaLa AvI gayela che. lA 154 mASyam- annAha-athAnIvAdhiraLa iimati ?, atrocyate artha- (jijJAsu) ahIM kahe che ke have ajIva adhikaraNa zuM che ? (uttarakAra) kahevAya che ahIM sUtram - nirvartanAnikSepasaMyoganisargA dvicaturdvitribhedAH param // 6- 10 // artha- bIjuM (ajIva adhikaraNa) be prakAre, cAra prakAre, be prakAre ane traNa prakAre (anukrame) nivRrtanA, nikSepa, saMyoga ane nisargarUpa che. adhyAya - 5 bhASyam - paramiti sUtrakramaprAmANyAdajIvAdhikaraNamAha, tat samAsatazcaturvidham, tadyathA nirvartanA nikSepaH saMyogo nisarga iti / artha- parama eTale sUtrakrama anusAra ajIva adhikaraNa jANavuM. te TUMkamAM cAra prakAre che. te A rIte, (1) nirvartanA, (2) nikSepa, (3) saMyoga ane (4) nisarga. bhASyam- tatra nirvartanAdhikaraNaM dvividham- mUlaguNanirvartanAdhikaraNamuttaraguNanirvartanAdhikaraNaM ca tatra mUlaguNanirvartanA paJca zarIrANi vAmanaH prANApAnAzca, uttaraguNanirvartanA kASThapustacitrakarmAdIni / artha- temAM nirvartanA adhikaraNa be prakAre che (1) mUlaguNanirvartana adhikaraNa ane (2) uttaraguNanirvartana adhikaraNa. temAM mULaguNanirvartanA- (audArikAdi) pAMca zarIro, bhASA, mana ane zvAsozvAsa. (A AThanI racanA mUlaguNanirvartanarUpa jANavI.) uttaraguNa nirvartanA- lAkaDAnA pUtaLA, pustakarma, citrakarma, Adi (racanAo uttaraguNanirvartanA rUpa jANavI.) (vizeSa-pudgaladravyanI zarIrarUpa racanA, je jIvane zubhAzubha pravRttimAM aMtaraga sAdhanarUpe upayogI thAya che, te mULaguNa nirvartanA ane lAkaDI, patthara, zastra Adi je bahiraMga sAdhanarUpa zubhAzubha pravRttimAM upayogI thAya che, te uttaraguNa nirvartanA. (bIjI rIte) zastrAdimAM kRpANAdino AkAra te mULaguNa nivartanA ane te AkAranI zakita-ujjavaLatA vagere uttaraguNa nirvartanA). bhASyam- nikSepAdhikaraNaM catuvirdham - tadyathA - apratyavekSitanikSepAdhikaraNaM duSpramArjitanikSepAdhikaraNaM sahasAnikSepAdhikaraNamanAbhoganikSepAdhikaraNamiti / artha- nikSepa adhikaraNa cAra prakAre che. te A rIte, (1) apratyavekSitanikSepAdhikaraNa- (cakSuthI 1. nirvartanA = banAvaTa, 2. nizcivyo'sAviti niyakSepa -sthApana karavuM, mukavuM, pheMkavuM vagere. For Personal & Private Use Only Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUra-11 sabhAkhya-bhASAMtara 155 dekhyA vinA vastu levI-mUkavI vagere.) (2) duSpamArjita nikSepAdhikaraNa- (jema-tema pramArjana karI vastu mUkavI-levI vagere.) (3) sahasA nikSepAdhikaraNa-(ekadama vastu pheMkavI, nAMkhavI, levI, mUkavI vagere.) (4) anAbhoga nikSepAdhikaraNa-(vicAryA vinA anupayoge vastu levI, mukavI, pheMkavI vagere.) bhASyam- saMyogAdhikaraNaM dvividham-bhaktapAnasaMyojanAdhikaraNamupakaraNasaMyojanAdhikaraNaM ca / artha- saMyojana adhikaraNa be prakAre che. (1) bhaphatapAna saMyojanAdhikaraNa-(khAdya cIjonuM mizraNa karavuM.) (2) upakaraNa saMyojanAdhikaraNa-(vastramAM bharata bharavuM. vagere) bhASyam- nisargAdhikaraNaM trividham-kAyanisargAdhikaraNaM vAnisargAdhikaraNaM mnonisrgaadhikrnnmiti A2nA artha- nisagadhikaraNa traNa prakAre che. (1) kAyanisarvAdhikaraNa. (zarIrano jema tema upayoga karavo.) (2) vacananisargAdhikaraNa. (bhASAvargaNAnA pudagalono jema-tema upayoga karI choDavA.) (3) mananisarvAdhikaraNa. (manovaNAnA pudagalone jema-tema upayoga karI choDavA) (jema-tema eTale paramAtmAnI AjJAthI viparIta) 1nA bhASyam- atrAha-uktaM bhavatA sakaSAyAkaSAyayoryogaH sAmparAyikaryApathayorAmrava iti, sAmparAyikaM cASTavidhaM vakSyate, tat kiM sarvasyAviziSTa AmravaH AhosvitprativizeSo'stIti ?, atrocyatesatyapi yogatvAvizeSe prakRti prApyAsravavizeSo bhavati, tdythaaartha- (zaMkAkAra) ahIM kahe che ke- ApazrIe pharamAvyuM che ke sakaSAya ane akaSAyayoga e sAmparAyika (saMsAra) ane IryApatha (eka samayanI sthiti) no Azrava che ane sAmparAyika karma ATha bhede kahevAze. to zuM sarvane sAmAnya Azrava hoya che ke kaMI bheda che ? (uttarakAra) kahevAya che ahIM-sAmAnya (sarakhA) yoga hote chate paNa svabhAvane AzrayIne AzravamAM pharaka hoya che. te A rIte,... sUtram- tatpradoSa nihnava mAtsaryA'ntarAyA''sAdanopaghAtA jJAnadarzanAvaraNayoH // 6-11 // artha- (jJAna, jJAnI ane jJAnanA sAdhano upara temaja darzana, darzanI ane darzananA sAdhano upara) prasveSa, nihanava, mAtsarya, aMtarAya, AsAdanA (avidhi AdithI grahaNa te) ane upaghAta te jJAnAvaraNa ane darzanAvaraNanA Athavo che. bhASyam- Azravo jJAnasya jJAnavatAM jJAnasAdhanAnAM ca pradoSo nihnavo mAtsaryamantarAya AsAdanam upaghAta iti jJAnAvaraNAmravA bhavanti, etairhi jJAnAvaraNaM karma badhyate, evameva darzanAvaraNasyeti // 11 // artha- Athava-jJAna, jJAnI, ane jJAnanA sAdhano upara praSi, nihanava (chUpAvavuM), mAtsarya, aMtarAya, AsAdanA ane upaghAta karavo te jJAnAvaraNanA Athavo che ane tenA vaDe ja jJAnavaraNa karma bandhAya For Personal & Private Use Only Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigama sUtra che. te pramANe ja darzanAvaraNanA Azravo paNa te ja (jJAnAvaraNanA che te ja samajavA.) // 11 // sUtram- 3:vazo tApADa'na-vadha-jIvanAnyAtmapomayasthAnya deghasya dda-sA artha- du:kha, zoka, tApa, Aphrandana, vadha, paridevana e cha' pote athavA bIjAne karAve ke pote ane bIjA baMne (du:kha zokAdi) kare te azAtAvedanIyano Azrava che. 156 bhASyam - duHkhaM zokastApa AkrandanaM vadhaH paridevanamityAtmasaMsthAni parasya kriyamANAnyubhayozca kriyamANAnyasadvedyasyAsravA bhavantIti // 12 // adhyAya - 6 artha- du:kha, zoka, tApa, Akrundana, vadha, mUrchitapaNuM-A kAryo potAnA AtmAne, bIjAne ke baMnene karavuM te azAtAvedanIyanA Azravo che. (tenAthI azAtAvedanIya karma baMdhAya che) 12 // sUtram - bhUtavratyanukampA dAnaM sarAgasaMyamAdiyogaH kSAntiH zaucamiti sadvedyasya / / 6-13 / artha- bhUtAnukampA, vratyanukampA, dAna, sarAgasaMyama Adi yoga, kSamA ane pavitratA e zAtAvedanIya (karma) nA Azrava che. bhASyam- sarvabhUtAnukampA agAriSvanagAriSu ca vratiSvanukampAvizeSo dAnaM sarAgasaMyamaH saMyamAsaMyamo'kAmanirjarA bAlatapo yogaH kSAntiH zaucamiti sadvedyasyAsravA bhavanti // 13 // artha- sarvajIvo prati anukampA, vratadhArI gRhastho tathA sAdhuo prati anukampA vizeSa, dAna, sarAga saMyamapAlana, dezavirati pAlana, akAma nirjarArUpa bAlatapa karavo (agnipraveza vagere), yoga (loka saMmata nirdoSa pravRtti) kSamA rAkhavI temaja pavitratA (lobhano upazama temaja pANIthI aMgaprakSAlana) e zAtAvedanIyanA Asravo che. / / 13/ sUtram - kevalizrutasaMghadharmadevAvarNavAdo darzanamohasya // 6- 14 // artha- zrI kevaLajJAnI bhagavaMto, zruta (zAstro), saMgha, dharma ane devonI niMdA e darzanamohanIya karmanA Athavo che. bhASyam- bhagavatAM paramarSINAM kevalinAmarhatproktasya ca sAGgopAGgasya zrutasya cAturvarNasya saGghasya paJcamahAvratasAdhanasya caturvidhAnAM ca devAnAmavarNavAdo darzanamohasyAsravA iti ||14|| artha- paramarSi zrI kevaLajJAnI bhagavaMtono tathA zrI arihaMta paramAtmAe kahela aMga-upAMgo sahita 1. du:khAdi cha no artha-bahAranA ke aMdaranA koIpaNa nimittathI pIDA thavI te du:kha, koI hitastrI vagereno saMbaMdha tuTavAthI je kheda thAya te zoka, apamAna vagerethI mana kaluSita thAya tenA kAraNe je tIvra saMtApa thAya te tApa, gadgad svarathI AMsu paDatA rovuM-pITavuM te Andana, koIno prANa laI levo te vadha, viyogInA guNonuM smaraNa karatA je karuNAjanaka rudana ane mUrchita avasthA prApta karavI te paridevana A rIte tarjana, tADana paNa levuM. For Personal & Private Use Only Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUra-18 sabhAkhya-bhASAMtara 157 zrutajJAnano, zrI caturvidha saMghano, paMcamahAvratanA sAdhano (upakaraNo) no ane cAreya nikAya (prakAra) nA devono avarNavAda (eTale niMdA karavI ke jema che tenA karatAM bIjI rIte bolavuM) te darzanamohanIya karmanA Azravo che. 14 sUtram- kaSAyodayAttIvrAtmapariNAmazcAritramohasya // 6-15 // artha- kaSAyanA udayathI tIvra thayela je AtmAno pariNAma te cAritramohanIya karmano Azrava che. bhASyam- kaSAyodayAttIvrAtmapariNAmazcAritramohasyAmravo bhavati // 15 // artha- kaSAyanA udayathI tIvra (utkaTa) AtmAno pariNAma te cAritra mohanIyano Azrava che. 1pa sUtram- bahvArambhaparigrahatvaM ca naarksyaayussH||6-16|| artha- ghaNAM AraMbha ane ghaNuM parigrahapaNa enAraka AyuSyano Azrava che. (nArakanuM AyuSya baMdhAya che.) bhASyam- bahvArambhatA bahuparigrahatA ca nArakasyAyuSa Amravo bhavati // 16 // ghaNuM ArambhapaNuM (maMtrAdi rUpa moTA AraMbha karavA) ane ghaNuM parigrahapaNuM e nAraka AyuSyano Azraya che.' 1dA sUtram- mAyAtairyagyonasya // 6-17 // artha- mAyA (zaThatA) e tiryaMgyonimAM utpanna thavAno (tipaMcano) Azrava che. (mAyAthI tiryaMca AyuSya baMdhAya.) bhASyam- mAyA taiyagyonasyAyuSa Amravo bhavati // 17 // artha- mAyA e tiyacaAyuSyanA AzravarUpa che. 1LA sUtram- alpArambhaparigrahatvaM svabhAvamArdavArjavaM ca mAnuSasya // 6-18 // artha- a5 AraMbhikI (pravRtti), alpa parigrahapaNuM, svabhAvanI saraLatA ane namratA e manuSya AyuSyanA Azrava che. bhASyam- alpArambhaparigrahatvaM svabhAvamArdavArjavaM ca mAnuSasyAyuSa Amravo bhavati // 18 // 1. A be sivAya bhAkhanA e "ca' zabdathI mAMsAhAra, paMcendriyavadha vagere paNa naraka AyuSyanA Athavo jANavA. (hari. TikA ra aa. kuNimAha paJcendriyavadhAdi grahaH) For Personal & Private Use Only Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 tatvAdhigama sUtra adhyAya - 6 artha- alpAraMpaNuM, alpaparigrahapaNuM, svabhAvanI saraLatA ane namratA e manuSya AyuSyanA Azravo che' 8aaaa - nizItae ra sarvaSAda-zA artha- sadAcAra rahitapaNuM ane viratirahitapaNuM e sarve (pUrvAphata traNe-nAraka, tiryaMca, manuSya) AyuSyanA AzravarUpa che. bhASyam- niHzIlavratatvaMca sarveSAM nArakatairyagyonamAnuSANAmAyuSAmAnavobhavati, yathoktAni c||19|| artha- (pUrva sUtrota ane) sadAcAra rahitapaNuM ane vratarahitapaNuM e sarve eTale nAraka, tiryaMca ane manuSya AyuSyanA Azrava che. 1lA bhASyam- atha devasyAyuSaH ka Amrava iti ? atrocyteartha- (jijJAsu) kahe che ke have deva AyuSyanA Atho kayA che? (uttarakAra) kahevAya che ahIM.. sUtram- sarAgasaMyamasaMyamAsaMyamAkAmanirjarAbAlatapAMsi daivasya // 6-20 // artha- sarAgasaMyama, dezavirati, akAmanirjarA, bAlatapa e deva AyuSyanA Athavo che. bhASyam- saMyamo virativratamityanarthAntaram / hiMsA'nutasteyAbrahmaparigrahebhyo virativratamiti vkssyte| artha- saMyama, virati, vrata e ekAryavAcI che. "hiMsA, jUTha, corI, abrahma ane parigrahathI aTakavuM te vrata' e pramANe vratanI vyAkhyA (7-1 mAM) kahevAze. bhASyam- saMyamAsaMyamo dezaviratiraNuvratamityanAntaram, 'dezasarvato'NumahatI' ityapi vakSyate / artha- saMyamasaMyama, dezavirati, aNuvrata e ekAryavAcI che. dezathI aTakavuM te aNuvrata ane savAzathI aTakavuM te mahAvrata' te pramANe (7-ramAM) kahevAze. bhASyam- akAmanirjarA parAdhInatayA'nurodhAccAkuzalanivRttirAhArAdinirodhazca / bAlatapaH, bAlo mUDha ityanarthAntaram tasya tapo bAlatapaH, taccAgnipravezamarutprapAtajalapravezAdi / tadevaM sarAgasaMyamaH saMyamAsaMyamAdIni ca daivasyAyuSa AsravA bhavantIti // 20 // artha- akAmanirjarA-parAdhinapaNA ane dAkSiNyatApUrvaka azubhakAryothI nivRtti temaja AhArAdi tyAga (te akAmanirjarA che) 1. bhASyanA 4 zabdathI bhadratA AdipaNa grahaNa karavI. For Personal & Private Use Only Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-23 sabhAkhya-bhASAMtara 159 -bAlatapa- bAla, mUDha te ekAryavAcI zabdo che. tene tapa eTale bAlana tapa te bAlatA. agnipravezaparvata uparathI japApAta, DUbI maravuM ItyAdi bAlatapa che. e pramANe sarAgasaMyama, saMyamasaMyama Adi deva AyuSyanA Azrava che. garabA bhASyam- atha nAmnaH ka Asrava iti?, atrocyteartha- (jijJAsu) have nAmakarmano Azrava kayo che? (uttarakAra) kahevAya che ahIM sUtram- yogavakratA visaMvAdanaM cAzubhasya nAmnaH // 6-21 // artha- mana vacana kAyA rUpa yogano ayogya vyApAra (durUpayoga) ane visaMvAda te azubha nAmakarmano Azrava che. bhASyam- kAyavAnoyogavakratA visaMvAdanaM cAzubhasya nAmna Amravo bhavatIti // 21 // artha- kAyA, vacana ane manayoganI vakatA (ayogya upayoga) ane bIjAnA viSayamAM udhu-catuM bolavuM Adi visaMvAdana te azubhanAmakarmano Azrava che. 21 sUtram- viparItaM zubhasya // 6-22 // artha- mana-vacana-kAyArUpa yoganI akuTilatA (avakatA, sadupayoga) te zubhanAmakarmano Azrava che. bhASyam- etadubhayaM viparItaM zubhasya nAmna Amravo bhavatIti // 22 // kiNcaanytartha- e baMne AthavothI viparIta (je) baMne Azravo (eTale yoganI RjutA ane saMvAdana- baMne vacce bheda miTAvI sIdhA raste lAvavo te saMvAdana) te zubhanAma karmanA Avyo che. 1rarA sUtram- darzanavizuddhirvinayasampannatA zIlavrateSvanaticAro'bhIkSNaM jJAnopayogasaMvaigau zaktitastyAgatapasIsaMghasAdhusamAdhivaiyAvRtyakaraNamarhadAcAryabahuzrutapravacanabhaktirAvazyakAparihANi mArgaprabhAvanA pravacanavatsalatvamiti tIrthakRttvasya // 6-23 // artha- samyagdarzanamAM vizeSa zuddhipaNuM, vinayaguNanI sampannatA, sadAcAra temaja vratomAM niraticArapaNuM, vAraMvAra jJAnano upayoga ane vairAgyamAM rata, yathAzakti tyAga-tapasyA, saMghane zAtA ApavI temaja sAdhunI vaiyAvacca karavI, arihaMta paramAtmAnI-AcAryabhagavaMtanI-bahuzruta (AgamavettA) bhagavaMtanI-pravacana (zrutajJAna-Agama-jinavANI) nI bhakti karavI, paDAvazyaka sAcavavAmAM khAmI na ANavI, mokSamArganI prabhAvanA vadhAravI, jinazAsana prati vAtsalyabhAva e zrI tIrthakaranAma karmanA Azravo che. For Personal & Private Use Only Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 tatvArthAdhigama sUtra adhyAya - 6 bhASyam- paramaprakRSTA darzanavizuddhiH, vinayasaMpannatAca, zIlavrateSvAtyantiko bhRzamapramAdo'naticAraH, abhIkSNaM jJAnopayogaH saMvegazca, yathAzaktistyAgastapazca, saGghasya sAdhUnAM ca samAdhivaiyAvRttyakaraNam, arhatsvAcAryeSu bahuzruteSu pravacane ca paramabhAvavizuddhiyuktA bhaktiH, sAmAyikAdInAmAvazyakAnAM bhAvato'nuSThAnasyAparihANiH, samyagdarzanAdermokSamArgasya nihatya mAnaM karaNopadezAbhyAM prabhAvanA, arhacchAsanAnuSThAyinAM zrutadharANAM bAlavRddhatapasvizaikSakaglAnAdInAM ca sabrahopagrahAnugrahakAritvaM pravacanavatsalatvamiti, ete guNAH samastA vyastA vA tIrthakaranAmna AmravA bhavantIti rarA artha- paramaprakRSTa darzananI vizuddhi (nirmalatA) ane vinaya sampannatA, zIla ane vratomAM (vratagrahaNathI jIvana paryaMta) pramAdarahita anaticArI jIvana, vAraMvAra jJAnopayoga ane vairAgyamAM pravRtta, yathAzakti tyAga' tapasyA, caturvidha saMghane samAdhisthirIkaraNa = svasthatA vadhAravI ane sAdhunI vaiyAvacca karavI, arihaMtaprabhu, AcArya bhagavaMta, bahuzruta (Agamadhara-upAdhyAya) ane jinavANIrUpa Agama upara uccattama bhAvanI vizuddhi pUrvaka bhakita, sAmAyikAdi SaDAvazyakanI bhAvapUrvaka ArAdhanA karavI (paDAvazyaka choDavA nahi), abhimAna choDIne AcaraNa ane upadeza devApUrvaka samyagdarzanAdi mokSamArganI prabhAvanA karavI, jinazAsananI ArAdhanA karanArA zrutadhara, bAla, vRddha, tapasvI, zaikSaka (abhyAsa karanAra muni) ane glAna AdinA (mATe) saMgrahakArIpaNuM upagrahakArIpaNuM ane anugrahakArIpaNuM karavA pUrvaka pravacananuM vAtsalyatva ItyAdi guNo badhA athavA eka-eka paNa tIrthaMkara nAmakarmanA AzravarUpa che. rakSA sUtram- parAtmaniMdAprazaMsesadasadguNAcchAdanodbhAvane ca nIcairgotrasya // 6-24 // artha- bIjAnI niMdA karavI ane potAnI prasaMzA karavI, bIjAnA saguNo DhAMkavA ane durguNo prakaTa karavA te nIcagotranA Azrava che. bhASyam- paranindAtmaprazaMsA sadguNAcchAdanamasadguNodbhAvanaM AtmaparobhayasthaM nIcairgotrasyAsravA bhavanti artha- bIjAnI niMdA, potAnI prasaMzA, bIjAnA guNone DhAMkavA (ane) asaguNo (durguNo) pragaTa karavA, potAnA saguNone pragaTa karavA (ane) asaguNone DhAMkavA A rIte ubhayapravRtti te nIcagotrakarmanA Athavo che. rajhA sUtram- tadviparyayo nIcairvRttyanutseko cottarasya // 6-25 // artha- tenAMthI nIcagotranA AvarUpa pravRttithI) viparIta (svaniMdA-paraprasaMzA vagere) ane namratA, nirabhimAnapaNuM e uccagotra karmanA Asavo che. 1. tyAga = dAna For Personal & Private Use Only Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUva-7 sabhAkhya-bhASAMtara 169 kASThakuDyabhUtA grahaNadhAraNavijJAnehApohaviyuktA mahAmohAbhibhUtA duSTAvagrAhitAzca, teSu mAdhyasthyaM bhAvayet, na hi tatra vakturhitopadezasAphalyaM bhavati // 6 // kiNcaanytartha- mAdhyastha bhAvanA-avinayI upara bhAvavI. mAdhyacya, dAsinya, upekSA te ekAryavAcI che. avinayI eTale mATInA piMDanI mAphaka ke lAkaDAnI mAphaka ke bhIMta jevA (te) upadezAdi grahaNa karavAmAM ane grahaNa karela upadeza Adine TakAvavAmAM, temaja (tattvone) jANavAmAM, tenI vicAraNAmAM ane apohamAM viparIta mativALA tathA gADhamohathI (tIvra mithyAdarzanathI) gherAyelA ane duSTothI bharamAvAyelA teo upara mAdhyastha bhAvanA bhAvavI. tyAM vakatAne hitopadeza karavAmAM saphaLatA nathI. Itiaa vaLI bIjuM.. sUtram- jagatkAyasvabhAvau ca saMvegavairAgyArtham // 7-7 // artha- saMvega tathA vairAgyanA mATe lokasvabhAva (jagata svabhAva) ane zarIra svabhAvano vicAra karavo. (nI bhAvanA bhAvavI.) bhASyam- jagatkAyasvabhAvau ca bhAvayet saMvegavairAgyArtham, tatra jagatsvabhAvo dravyANAmanAdyAdimatpariNAmayuktAH prAdurbhAvatirobhAvasthityanyatA'nugrahavinAzAH, kAyasvabhAvo'nityatA dukhahetutvaM niHsAratA'zucitvamiti / evaM hyasya bhAvayataH saMvego vairAgyaM ca bhavati / artha- saMga tathA vairAgyane mATe jagatu svabhAva ane zarIrano svabhAva (svarUpa) vicAravo. temAM jagasvarUpa (loka svabhAva)-(jIva pudgala vagere) dravyonuM anAdimAna- AdimAnuM pariNAmayuphata, utpanna thavuM, nAza thavuM, sthira rahevuM tathA eka bIjAthI judApaNuM, eka bIjAne sahAyatA temaja vinAza. (Avo svabhAva che.) ema vicAravuM (ema bhAvavuM.) kAyasvabhAva-zarIranuM anityapaNu, duHkhanA hetupaNa sArarahitapaNu ane apavitratA arthAta gaMdakIthI bhareluM che. ema bhAvavuM. e pramANe AnI bhAvanA karatAM saMvega ane vairAgya thAya che. bhASyam- tatra saMvago nAma saMsArabhIrutvamArambhaparigraheSu doSadarzAnAdarati: dharme bahumAno dhArmikeSu ca, dharmazravaNe dhArmikadarzane ca manaHprasAdaH uttarottaraguNapratipattau ca zraddheti // vairAgyaM nAma zarIrabhogasaMsAranirvedopazAntasya bAhyAbhyantareSUpadhiSvanabhiSvaGga iti // 7 // artha- saMvega eTale saMsArathI bhaya pAmavuM, (saMvegI AtmAne) Arambha-parigrahamAM doSone darzanathI saMsAra tarapha aprIti utpanna thAya che. vaLI dharmamAM ane dhArmika purUSo upara bahumAna utpanna thAya che. temaja dharmazravaNamAM ane dharmajanonA darzana hote chate mananI prasannatA (vadhe che.) tathA uttarottara guNa prAptimAM abhilASa vadhato jAya che. te vairAgya eTale zarIranA bhogathI (viSayasukhathI) ane saMsArathI ugapaNa (udAsIna paNa.) te uddhagapaNAthI prazamabhAva pAmela AtmAne bAhya-abhyantara upAdhi(parigraha) mAM anAsakatapaNu Ave che. te vairAgya che. zA For Personal & Private Use Only Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigama sUtra bhASyam - atrAha-uktaM bhavatA hiMsAdibhyo viratirvratamiti, tatra kA hiMsA nAmeti ?, atrocyteartha- (jijJAsu) ApazrIe kahyuM ke hiMsAdithI aTakavuM te vrata kahevAya to hiMsA eTale zu ? (uttarakAra) kahevAya che ahIM 170 sUtram - pramattayogAt prANavyaparopaNaM hiMsA // 7-8 // artha- pramAdanA` yogathI prANono nAza (te) hiMsA. bhASyam - pramatto yaH kAyavAGmanoyogaiH prANavyaparopaNaM karoti sA hiMsA, hiMsA mAraNaM prANAtipAtaH prANavadhaH dehAntarasaMkrAmaNaM prANavyaparopaNamityanarthAntaram // 8 // artha- pramAdI je kAyA, vANI ane mananA yogathI prANono nAza kare che te hiMsA che. hiMsA, mAravuM, prANono viyoga karavo, prANono nAza, bhinna zarIramAM javuM ane prANone kADhI nAMkhavA-A badhA ekArvyavAcI zabdo che. IIII mAdhyam- atrAjJa-athAmRta iimati ? atrote artha (jijJAsu) kahe che ke have-amRta zuM che ? te kaho. (uttarakAra) kahevAya che ahIM adhyAya - 7 sUtram- asamidhAnamanRtam ||7-zA artha- jUThuM bolavuM te amRta kahevAya. bhASyam- asaditi sadbhAvapratiSedho'rthAntaraM garhA ca / tatra sadbhAvapratiSedho nAma sadbhUtanihnavo'bhUtodbhAvanaM ca, tadyathA-nAstyAtmA nAsti paraloka ityAdi bhUtanihnavaH, zyAmAkataNDulamAtro'yamAtmA aGguSThaparvamAtro'yamAtmA AdityavarNo niSkriya ityevamAdyabhUtodbhAvanam / arthAntaraM yo gAM bravI tyazvamazvaM ca gauriti / garheti hiMsApAruSyapaizUnyAdiyuktaM vacaH satyamapi garhitamanRtameva bhavatIti // 9 // artha- asa aTale sadbhAvano niSedha, bhinna rUpe kahevuM ane niMdA, temAM sadbhAvano niSedha eTale (1) vidyamAnabhAvanuM chupAvavuM ane (2) avidyamAnabhAvanuM kahevuM. te A rIte, jema AtmA nathI, paraloka nathI (te vidyamAna bhAvanuM chupAvavuM arthAt) ItyAdi bhUta nihnava. 'zyAmAka cokhAnA mApano A AtmA che, aMguThAnA uparanI rekhA pramANe A AtmA che. sUrya jevo rUpavALo (tejasvI) ane kriyAnA svabhAvavinAno (AtmA che.)' e pramANenI mAnyatA abhUta udbhAvanamAM gaNAya che. (e badhu jUTha che.) arthAntara-je gAyane ghoDo kahe ane ghoDAne gAya kahe. (te asaabhidhAna.) gaI eTale hiMsAyukata, niSuratAyukata, paizUnya (cADI cUgalI-marma guptavacana) yukata vacana satya hovA 1. pramAda eTale-kaSAya, vikathA, Indrayo, nidrA A sarva pramAdanA sAdhano che. e sarvathI utpanna thato AtmAno pariNAma te pramAda. pramattayoga e bhAvahiMsA che ane prALaparIpaLam e dravya hiMsA che. ra. zyAmaka taMdula eTale baMTI ke caNo e dhAnyamAMthI nikaLelA todaLA jeTalo TUkaDo. For Personal & Private Use Only Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUra-12 sabhAkhya-bhASAMtara 171 chatAM paNa niMdArUpa hovAthI amRta (jUTha) ja kahevAya che. lA bhASyam- atrAha-atha steyaM kimiti ?, atrocyteartha- (jijJAsu) ahIM pUche che ke have teya e zuM che? te kaho (uttarakAra) ahIM kahevAya che. sUtram- adattAdAnaM steyam // 7-10 // artha- na ApeluM levuM arthAtu na dIdheluM grahaNa karavuM. te teya (corI) che. (ahIM paNa pramattayoga samajavo.) ' 1 , ', - 16 ''5 - - - bhASyam- steyabuddhyA parairadattasya parigRhItasya tRNAdevyajAtasyAdAnaM steyam // 10 // artha- corInI buddhithI bIjA vaDe na apAyela athavA bIjA vaDe tRNAdi dravyanuM grahaNa karavuM. te grahaNa karAyela sneya eTale corI. 1nA bhASyam- atrAha-athAbrahma kimiti ?, atrocyteartha- (jijJAsu) ahIM pUche che ke have abrahma zuM che? te kaho. (uttarakAra) vAya che ahIM sUtram- maithunamabrAM II7-2zA artha- maithunasevana te abrahma che. bhASyam- strIpuMsayomithunabhAvo mithunakarma vA maithunaM tadabrahma / / 11 / / artha- strI ane purUSanuM je maithuna sevana eTale ke mohodayajanya kilaSTapariNAma athavA maithunakriyA te abrahma. 15 bhASyam- atrAha-atha parigrahaH ka iti ?, atrocyteartha- (jijJAsu) ahIM kahe che ke have parigraha zuM che ? (uttarakAra) ahIM kahevAya che. sUtra-mUcha paripradaI7-12A. artha- (sacetana-acetana padArtha upara lobhanI pariNati ke mamatvanI buddhi te mUrchA...) mUccha e parigraha. bhASyam- cetanAvatsvacetaneSu ca bAhyAbhyantareSu dravyeSu mUrchA parigrahaH, icchA prArthanA kAmo'bhilASaH kAMkSA gArthyaM mUrchatyanAntaram // 12 // For Personal & Private Use Only Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigama sUtra artha- sacetana ane acetana temaja bAhya ane abhyantara dravyomAM mUrchA (mamatA) te parigraha che. IcchA, prArthanA, kAma, abhilASA, kAMkSA, lolupatA, mUrchA te ekArthavAcI che. / / 12 / / 172 mAdhyam- atrAkSa-pRthvImastAvavratAni, atha vratI ja rUti ?, atrocyteartha- (jijJAsu) ahIM kahe che ke vrato to samajyA. have vratI koNa (kahevAya) ? (uttarakAra) kahevAya che ahIM. sUtram- niHzalyovratI / / 7-23 / / artha- zalyavinAno vratadhArI te vratI kahevAya. bhASyam- mAyAnidAnamithyAdarzanazalyaistribhirviyukto niHzalyo vratI bhavati, vratAnyasya santIti vratI, tadevaM niHzalyo vratavAn vratI bhavatIti // 13 // artha- mAyAzalya, niyANazalya, mithyAdarzanazalya e traNa zalyathI rahita ni:zalyavratI kahevAya. vrato jene che te (arthAt vratadhArI) vratI kahevAya. / / 13 / sUtram- arthanART / / 7-45 artha- agArI ane anagArI ema be prakAre vratI hoya che. bhASyam - sa eSa vratIdvividho bhavati - agArI anagArazca, zrAvakaH zramaNazcetyarthaH // 14 // artha- te A vratI be prakAre hoya che. (1) agArI ane (2) anagArI eTale ke (1) zrAvaka ane (2) zramaNa (sAdhu) ema samajavuM. / / 14 / adhyAya - 7 mAdhyam- annAha-joDanayoH prativizeSa kRti ?, atrocyate artha- (jijJAsu) ahIM pUche che ke e baMnemAM zo pharaka che ? (uttarakAra) kahevAya che ahIM. sUtram- aNuvrato'ArI / / 7-II artha- aNuvratadhArI te agArI kahevAya. bhASyam- aNUnyasya vratAnItyaNuvrataH, tadeva maNuvratadharaH zrAvako'gArI vratI bhavati // 15 // kinycaanytartha- aNu (nAnA thoDA aMze) vrato che jene te aNuvratI. te e prakAranA aNuvratone dhAraNakAra zrAvaka e agArI vratadhArI kahevAya che. II15 I vaLI bIjuM,... For Personal & Private Use Only Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUra-16 sabhASya-bhASAMtara 173 sUtram- digdezAnarthadaNDaviratisAmAyikapauSadhopavAsopabhogaparibhogAtithisaMvibhAgavata saMpannazva I7-2dA artha- pAMca aNuvrata tathA dizAvrata, dezavrata, anarthadaMDavirativrata, sAmAyikavrata, pauSadhopavAsavrata, upabhoga-paribhogavrata ane atithisaMvibhAgavrata A sAtavratathI sampanna eTale kula bAravratathI sampanna zrAvaka ugArI hoya. bhASyam- ebhizca digvatAdibhiruttaravrataiH saMpanno'gArI vratI bhavati, tatra digvataM nAma tiryagUrdhvamadho vA dazAnAM dizAM yathAzakti gamanaparimANAbhigrahaH, tatparatazca sarvabhUteSvarthato'nayaMtazca srvsaavdyyognikssepH| artha- ( pUta pAMca aNuvrato) ane A dizAvratAdi uttaravratathI sampanna (zrAvaka) agArIvratI che. temAM dizAvrata eTale tIccha, upara ke nIce ema daze dizAnuM (4 dizA + 4 vidizA + 1 Urdhva + 1 adho = 10) yathAzakti gamananI maryAdAno abhigraha karavo (ke ATalI hada karatA AgaLa na javuM.) (A abhigrahathI) e maryAdA (hada) thI AgaLa prayojanathI ke prayojanavinA sarvajIvomAM (sarvajIvo saMbaMdhI) sarvasAvadyayogathI mUkAI jAya che. (eTale ke dizA nakakI karI hovAthI tenAthI AgaLanuM pApa tene lAgatuM nathI.) bhASyam- dezavrataM nAmApavarakagRhagrAmasImAdiSu yathAzakti pravicArAya pariNAmAbhigrahaH, tatparatazca sarvabhUteSvarthato'narthatazca sarvasAvadyayoganikSepaH / artha- dezavrata eTale koI cokkasa nakkI karela oraDo, ghara, gAma, sImADA AdimAM yathAzakti gamana Adi mATenA mApano saMkalpa arthAta niyama. tenAthI AgaLa prayojanathI ke prayojana vinA sarvajIvomAM hiMsAdi sarvapApayogathI dUra thavAya che. bhASyam- anarthadaNDo nAmopabhogaparibhogAvasyAgAriNo vratino'rthaH, tavyatirikto'narthaH, tadartho daNDo'narthadaNDaH, tadvirativratam / artha- anarthadaMDa eTale A agArI vratIne upabhoga ane paribhoga e artha = kAraNa rUpa che. tenAthI (upabhoga ane paribhogathI) bhinna (te) anartha (niSkAraNa) kahevAya. tenAthI aTakavuM te vratarUpa che. bhASyam- sAmAyikaM nAmAbhigRhya kAlaM sarvasAvadyayoganikSepaH / artha- kALanuM niyamana karIne sarvasAvadyayoga (sarva pApa vyApAra)thI dUra thavuM te sAmAyika. bhASyam- pauSadhopavAso nAma pauSadhe upavAsa: pauSadhopavAsaH, pauSadhaH parvetyanarthAntaram, so'STamI caturdazI paJcadazImanyatamAM vA tithimabhigRhya caturthAdyupavAsinA vyapagatasnAnAnulepanagandhamA For Personal & Private Use Only Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigama sUtra lyAlaMkAreNa nyastasarvasAvadyayogena kuzasaMstAraphalakAdInAmanyatamaM saMstAramAstIrya sthAnaM vIrAsana niSadyAnAM vA'nyatamamAsthAya dharmajAgarikApareNAnuSTheyo bhavati / artha- pauSadhopavAsa eTale pauSadhamAM upavAsa pauSadhopavAsa. pauSadha, parva e ekArthavAcI che, te AThama, caudaza, pUnama athavA bIjI koI tithino niyama grahaNa karIne-dUra karyAM che snAna, caMdanAdi copaDavuM, attarAdi suMghavA, puSpamALA alaMkArAdi jeNe evA tathA sarvasAvadyayogane jeNe choDI dIdhA che evA cothabhatAdi upavAsIe ghAsano saMthAro, kANAvagaranI pATa vageremAMnA koIpaNa jAtano saMthAro (hAlamAM unano saMthAro) pAtharIne vIrAsana agara niSadyAsana, siMhAsana athavA bIjI koI yathAzakti Asana karIne dharmAgarikAmAM tatpara rahevA dvArA A pauSadha karavA yogya che. te pauSadhopavAsa che. (Aje cAra prahora ke ATha prahorano pauSadhopavAsa thAya che. temAM sAmAyika, pratikramaNa, paDilehaNa, sthanDila, mAthuM vagere ghaNI vidhi sampradAya pramANe jANavI.) 14 = bhASyam- upabhogaparibhogavrataM nAmAzanapAnakhAdyasvAdyagandhamAlyAdInAmAcchAdanaprAvaraNAlaMkArazayanAsanagRhayAnavAhanAdInAM ca bahusAvadyAnAM varjanam, alpasAvadyAnAmapi parimANakaraNamiti / artha- upabhogaparibhogavrata eTale azana, pAna, khAdya, svAdya, sugaMdhI padArtho, mALA vagere (oDhavA-pAtharavAnA) vasro, dAgInA, pathArI, Asana, ghara, vahANa-sTImara, vAhana (zakaTa vagere) ItyAdi bahusAvadya vastuno tyAga karavo ane alpa sAvadya cIja-vastunI maryAdA nakkI karavI. (paMdara karmAdAnano dhaMdho varjana.) bhASyam- atithisaMvibhAgo nAma nyAyAgatAnAM kalpanIyAnAmannapAnAdInAM dravyANAM dezakAla - zraddhAsatkArakramopetaM parayA''tmAnugrahabuddhayA saMyatebhyo dAnamiti // 16 // kiMcAnyaditi adhyAya - 7 artha- atithi saMvibhAga eTale nyAyathI upArjana karela eSaNIya AhArapANI Adi dravyonuM deza-kALa-zraddhA-satkAra kramane dhyAnamAM laI prakRSTa evI AtmAnI anugrahabuddhithI (A dAna mArA upakAra mATe che. ema vicAra pUrvaka) mahAvratI saMyatine dAna devuM te. / / 16 / / vaLI, anuvratI bIjuM zuM pALe ? sUtram - mAraNAntikIM saMlekhanAM joSitA / / 7-17 // artha- vratI mRtyukALe saMlekhanA karanAra hoya. bhASyam- kAlasaMhananadaurbalyopasargadoSAddharmAvazyakaparihANiM vA'bhito jJAtvA'vamaudaryacaturthaSaSThASTamabhaktAdibhirAtmAnaM saMlikhya saMyamaM pratipadyottamavratasaMpannazcaturvidhAhAraM pratyAkhyAya yAvajjIvaM bhAvanAnuprekSAparaH smRtisamAdhibahulo mAraNAntikIM saMlekhanAM joSitA uttamArthasyArAdhako bhava // 17 // etAni digvratAdIni zIlAni bhavanti, niHzalyo vratIti vacanAduktaM bhavati - vratI niyataM For Personal & Private Use Only Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUra-18 sabhAkhya-bhASAMtara 175 sacaNiiita tatraartha- kALa, saMghayaNanI durbaLatA, upasargo e doSathI kSamAdi daza dharma ane AvazyakamAM Avela hInatAne cAre bAjuthI jANIne uNodarI, upavAsa, cothabhana, chaThTha, aThThama AdivaDe AtmAne saMlekhIne (kaSAya AdithI pAtaLo karIne) saMyamane svIkArIne tathA mahAvratathI yukta evo cAre prakAranA AhAranuM paccakakhANa karIne jIvanaparyanta bhAvanA (25 bhAvanA vagere) ane anuprekSA (AgaLa Avaze)mAM tatpara raheto temaja smRti-samAdhimAM adhikatA dAkhavato maraNakAle saMlekhanA karato (AtmA) uttama artha evA mokSano ArAdhaka bane che. I1LA A dizAdi vratone saMlekhanA sahitazIlavato kahevAya che. (ethI) vratI zalyavinAno hoya che. evuM A vacanathI paNa kahevAyuM. vratI cokkasa samyagdaSTi hoya che. have temAM,... sUtram- zaMkAkAMkSAvicikitsA'nyadRSTiprasaMzAsaMstavAH samyagdRSTeratIcArAH // 7-18 // artha- zaMkA, AkAMkSA, vicikitsA, anyadraSTi (Itara darzanI) nI prasaMzA, anyadraSTinI saMstavA e pAMca samyagdaSTinA aticAro che. bhASyam- zaGkA kAMkSA vicikitsA anyadRSTiprazaMsA saMstava ityete paJca samyagdRSTeratIcArA bhavanti, aticAro vyatikramaH skhalanamityanarthAntaram / adhigatajIvAjIvAditattvasyApi bhagavataH zAsanaM bhAvato'bhiprapannasyAsaMhAryamateH samyagdRSTerarhatprokteSu atyantasUkSmeSvatIndriyeSu kevalAgamagrAhyeSvartheSu yaH saMdeho bhavati 'evaM syAdevaM na syAditi sA shNkaa| artha- (1) zaMkA (2) kAMkSA (3) vicikitsA (4) anyadraSTinI prasaMzA ane (5) anyadraSTinI saMstavanA e pAMca samyadraSTinA aticAro che. aticAra, vyatikrama, khalana e ekAryavAcI che. jIva-achava Adi tatvo sArI rIte jANyA che jene, vaLI zrI arihaMtabhagavaMtanA pravacanane (Agamane) bhAvapUrvaka svIkAryA che jene, jenI buddhi (zraddhA) pheravI zakAya tevI nathI evA samyadraSTine arihaMta paramAtmAe prarUpelA atimUlya, atIndriya ane mAtra AgamagrAhya ja hoya tevA padArthomAM je saMdeha thAya ke e "A pramANe hoya, paNa A pramANe saMbhavatuM nathI." e zaMkA. (zaMkA dezathI ane sarvathI ema be rIte hoya.) bhASyam- aihalaukikapAralaukikeSu viSayeSvAzaMsA kAMkSA, so'ticAraH samyagdRSTeH, kutaH ?, kAMkSitA hyavicAritaguNadoSaH samayamatikrAmati / artha- Aloka ane paraloka saMbaMdhI viSayasukhanI IcchA te kAMkSA. (jijJAsu) te atIcAra samyadraSTine zI rIte ? (uttarakAra) kAMkSitA (anyamatAbhilASI) guNadoSanI vicAraNA vinAno siddhAMtanuM ullaMghana kare che. Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 tatvArthAdhigama sUtra adhyAya - 7 bhASyam- vicikitsA nAma idamapyastIdamapIti mativipnutiH / anyadRSTirityarhacchAsanavyatiriktAM dRSTimAha, sA dvividhA-abhigRhItA anabhigRhItA ca, tadyuktAnAM kriyAvAdinAmakriyAvAdinAmajJAnikAnAM vainayikAnAM ca prazaMsAsaMstavau samyagdRSTeraticAra iti // artha- vicikitsA eTale 'A rIte paNa hoya ane A rIte paNa hoya evI asthiramati. (arthAt nirNayAtmaka buddhino abhAva.) anyadraSTi-jinazAsanathI bhinna draSTine kahe che. te be prakAre che (1) abhigRhita (koIpaNa ItaradharmanI mAnyatAnusAra mati te abhigRhita.) (2) anabhigRhita (koI paNa dharmanI mAnyatAnusAra mati nahi. paNa svecchAe mUDhamati te anabhigRhita.) te bemAMthI game te matithI yukta je kiyAvAdIo ke akriyAvAdIo ke ajJAnIo ke vinayaguNavALAonI prasaMzA ane saMstavanA te samyagdaSTine aticArarUpa che. bhASyam- atrAha-prazaMsAsaMstavayoH kaH prativizeSa iti ?, atrocyate, jJAnadarzanaguNaprakarSodbhAvanaM bhAvataH prazaMsA, saMstavastu sopadhaM nirUpadha bhUtAbhUta guNavacanamiti // 18 // artha- (jijJAsu) ahIM kahe che ke prazaMsA = stavanA, stuti ane saMstavanA = stuti to) prazaMsA ane saMstavanAmAM pharaka zo? (uttarakAra) kahevAya che ahIM-bhAvathI jJAna-darzana guNanA prakarSane pragaTakaravo te prazaMsA. saMstava zabdArtha-paricaya. te samAyA, nirmAyA. samAyA- abhUta guNavacana kahevA, nirmAyA-bhUtaguNavacana kahevA. (paricayathI bhojana, AlApa vagere thAya, tethI jJAnakriyAno bhraMza thAya tethI saMtava dUrathI ja tajavuM) ll18 sUtram- vratazIleSupaJcapaJca yathAkramam // 7-19 // artha- aNuvrato ane zIlavratomAM pAMca-pAMca aticAro anukrame hoya che. bhASyam- vrateSu paJcasu zIleSu ca saptasu paJca paJcAtIcArA bhavanti, yathAkramamiti UrdhvaM yadvakSyAmaH I8aa tathaartha- pAMca aNuvratomAM ane sAta zIlavatomAM anukrame pAMca pAMca aticAro che. je AgaLa kahIzuM. II1lA te A rIte... sUtram- bandhavaghacchavicchedAtibhArAropaNAnapAnanirodhAH // 7-20 // artha- bandha, vadha, chAla chedavI, ghaNobhAra bharavo ane khAnapAnamAM rUkAvaTa karavI. te ahiMsA vratanA pAMca aticAra che. 1. kiyAvAdInA-180 bheda, aliyAvAdInA 84 bheda, ajJAnInA-66 bheda ane vinayavAdInA 32 bheda ema 363 bheda pAkhaMDInA che. 2. zrAvakavratanA 124 aticAra-pAMca aNuvrata ane 7 zIlavratamAM darekanA pAMca pAcaM = 1ra x 5 = 60 + 5 samyakatvanA + 5 saMlekhanA + 15 karmAdAna + 8 jJAnAcAra + 8 darzanAcAra + 8 cAritrAcAra + 12 tapAcAra + 3 vIryAcAra = 124 For Personal & Private Use Only Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUva-26 sabhAkhya-bhASAMtara bhASyam- uttarasyeti sUtrakramaprAmANyAduccairgotrasyAha, nIcairgotrAmravaviparyayo niicairvRttirnutsekshcocaitrayApravA mavati pArakA artha- uttaranA eTale sUtramAnusAra e "uccagotranA' samajavuM. nIcagotranA AsavothI viparIta evA baMne temaja namratA ane garvarahitapaNuM e uccagotranA Azravo che. rapA sUtram- vighnakaraNamantarAyasya // 6-26 // artha- vidhdhanAMkhavA te aMtarAyakarmanA Azrava che. bhASyam- dAnAdInAM vighnakaraNamantarAyasyAsravo bhavatIti, ete sAmparAyikasyASTavidhasya pRthak pRthagAmravavizeSA bhavantIti // 26 // artha- dAnAdi (dAna, lAbha, bhoga, upabhoga ane vIrya) mAM vighna karavA te aMtarAyakarmano Azraya che. A badhA sAmparAyika AThakarmanA judAjudA AzravavizeSo che. rajA * upasaMhAra << -AzrayadvAra e sAtatattvapaikI trIjA naMbaranA sthAne che. -bava anAdikALathI saMsAramAM paribhramaNa karyA kare che. tenI pAchaLa kAraNa Azrava che. Azrava eTale karmonu Agamana. -je karmonuM AvavuM baMdha thaI jAya to nice jIvano mokSa maryAditakALamAM ja thaI jAya. kAraNake lAgelA karmo maryAditakALanAja hoya che. karmamAtra sAdi sAMta bhAMge ja hoya che. tethI je navuM karma na Ave to jUnuM karma koIne koI kALamAM to avazya AtmAthI chUTuM paDI ja jAya che. ane AtmAno mokSa thaI jAya che. vaLI nizacayadraSTithI jovA jaIe to Azravano AdhAra AtmAnA adhyavasAya upara che. vyavahAra draSTi e ucca dekhAto AtmA je adhyavasAyathI patita hoya to nIca kakSAnAM kamane noMtaranAra banato hoya che. jethI kayo jIva kayA kamano Azrava karI rahyo che te jANavuM jJAnI vinA muzkela che. -vizeSatayA AzrayadvAranuM varNana karavA pUjyapAda vAcakavaryazrIe A adhyAyamAM sau prathama yoganuM varNana-bheda-svAmI, sAparAyikakarma Azrava, IryApathikakarma Azrava, pariNAmanI bhinnatAe AzravanI bhinnatA, adhikaraNanA be bheda, ATheya karmanA judA judA Athavo vagere darzAvela che. -ana-ahIM AThe ATha karmanA bhinna bhinna Avo darzAvyA che te samajayA. paraMtu zAstramAM to kahyuM che ke hAla ApaNane (sakaSAyi jIvane) AyuSya karma na baMdhAtu hoya to zeSa sAte sAta karyo prati samaye baMdhAya ja che ane AyuSya baMdhAtuM hoya to te samaye AThe ATha karmono baMdha cAlu For Personal & Private Use Only Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 tattvAdhigama sUtra adhyAya - 6 hoya che. eTale ke pratisamaye sAta ke ATha karmano Azrava cAlu ja che arthAta jJAnAvaraNIyanA AzravanI sAthe zeSa 6-7 karmono Azrava paNa cAluM ja che. to amuka doSa ke amuka pravRtti vakhate amuka karmano Azrava ema kahevAnI zI jarUrata ? javAba-barAbara che. jJAnavaraNIya karmanA AzravanI sAthe zeSa 6-7 karmano Azrava cAlu ja hoya che paraMtu te sAmAnya Azrava samajavo. eTale ke 6-7 karmanA prakRtisthiti Adi Azrava cAlu ja hoya che. paraMtu jJAnAvaraNIya karma sivAyanA 6-7 karmamAM rasanI tIvratA nathI hotI. tIvratA to mAtra jJAnAvaraNIyamAM ja hoya che. eTale ahIM je AzravanI vAta karI che te rasanI tIvratAvALA AzravanI vAta karI che. arthAta je karmanA AzravanI vAta karI te karma rasabaMdhanI tIvratA sahitanA baMdhanI jANavI. bAkInA karmanA rasa maMda hoya che. arthAt zeSa 6/7 karmanA rasanI vAta gauNa jANavI. cha adhyAya maLI kula sUtro ra28 (baso aThyAvIsa) thayA. For Personal & Private Use Only Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASya-bhASAMtara zrI manoratha pannuma pArzvanAthAya nama: - zrI tattvArtha sUtra - sabhASya bhASAMtara. saptamo adhyAyaH sAtamo adhyAya - mASyam- atrAha-3ruM mavatA saDheghasyAmravedhu 'mUvratyenumpe ti, taMtra viM vrataM? jo vA vratIti ?, atrocyate artha- (jijJAsu) ahIM kahe che ke ApazrIe zAtAvedanIyanA AzravamAM 'bhUta-vratI prati anukampA' jaNAvyu. tyAM vrata e zuM che ? athavA to 'vratI' e koNa ? (uttarakAra) kahevAya che ahIM sUtram- hiMsAnRtasteyA'brahmaparigrahebhyo viratirvratam // 7-1 // artha- hiMsA, jUTha, corI, abrahma ane parigrahathI aTakavuM te vrata che. bhASyam - hiMsAyA anRtavacanAt steyAdabrahmataH parigrahAcca kAyavAGganobhirviratirvratam, viratirnAma jJAtvA'bhyupetyAkaraNam, akaraNaM nivRttiruparamo viratirityanarthAntaram // 1 // artha- kAyA, vacana ane mana vaDe hiMsAthI, asatya bolavAthI, corIthI, abrahma (maithuna) thI ane parigrahathI aTakavuM te vrata. virati eTale jJAna karIne (zraddhA pUrvaka) svIkAra karI ane (bhAvathI) na karavuM (aTakavuM, akaraNa). akaraNa, nivRtti, uparama, virati e (cAritranA) paryAyavAcI zabdo che IIII sUtram- phezanavaMto'numahatI / / 7-2aa artha- dezathI (ekAdi aMzathI) aTakavuM te aNuvrata ane sarvAzathI aTakavuM (virati) te mahAvrata kahevAya che. bhASyam - ebhyo hiMsAdibhyaH ekadezaviratiraNuvrataM, sarvato viratirmahAvratamiti // 2 // artha- A hiMsAdithI ekadeza (alpa) aTakavuM te aNuvrata, ane (hiMsAdithI) sarvadeza (saMpUrNa) aTakavuM te mahAvrata IRI For Personal & Private Use Only Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 tatvArthAdhigama sUtra adhyAya - 7 sUtram- tatsthairyArtha bhAvanAH paJcapaJca // 7-3 // artha-te vratomAM sthira rahevA mATe darekanI pAMca pAMca bhAvanAo che. bhASyam- tasya paJcavidhasya vratasya sthairyArthamekaikasya paJca paJca bhAvanA bhavanti, tdythaaartha- te pAMca prakAranA vratone TakAvI rAkhavA mATe pratyeka vratanI pAMca pAMca bhAvanAo che. te A rIte, bhASyam- ahiNsaayaastaavdiiryaasmitirmnoguptiressnnaasmitiraadaannikssepnnaasmitiraalokitpaanmogamiti artha- ahiMsA (vrata) nI-(tAva6 zabda kamadarzaka che.) (1) Isamiti, (2) manogumi, (3) eSaNA samiti (4) AdAna nikSepaNAsamiti, (5) Alokita pAna bhajana. te (ahiMsAnI pAMca bhAvanA che.) bhASyam- satyavacanasyAnuvIcibhASaNaM krodhapratyAkhyAnaM lobhapratyAkhyAnamabhIrutvaM haasyprtyaakhyaanamiti artha- satyavratanI-(1) vicArapUrvaka bolavuM, (2) krodhano tyAga, (3) lobhano tyAga, (4) nirbhayapaNuM rAkhavuM ane (5) hAsyano tyAga (e pAMca bhAvanA.) bhASyam- asteyasyAnuvIcyavagrahayAcanamabhIkSNAvagrahayAcanametAvadityavagrahAvadhAraNaM samAnadhArmikebhyo'vagrahayAcanamanujJApitapAnabhojanamiti / artha- asteyavratanI-(1) samajapUrvaka avagrahanI yAcanA, (2) vAraMvAra avagrahanI yAcanA, (3) jarUra pUratAM ja avagrahanI yAcanA, (4) sAdharmika pAsethI avagrahanI yAcanA (ane) (5) anujJA meLavyA pachI pAna-bhojanano upayoga (e asteyavratanI pAMca bhAvanA.) bhASyam- brahmacaryasya strIpazupaNDakasaMsaktazayanAsanavarjanaM rAgasaMyuktastrIkathAvarjanaM strINAM manoharendriyAlokanavarjanaM pUrvaratAnusmaraNavarjanaM praNItarasabhojanavarjanamiti / artha- brahmacaryavratanI-(1) strI, pazu, paMDaka (napuMsaka) thI yukata (sthAna)mAM zayana, Asana na karavuM (na rAkhavu), (2) rAga saMyukata strI kathA na karavI, (3) strInA manohara aMgopAMga na nirakhavAM, (4) pUrve karela kriDAnuM smaraNa na karavuM (ane 5) vigaIvALA AhArano tyAga arthAt vikAra utpanna kare tevA bhojana na karavA. For Personal & Private Use Only Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASya-bhASAMtara sUtra-4 bhASyam - AkiJcanyasya paJcAnAmindriyArthAnAM sparzarasagandhavarNazabdAnAM manojJAnAM prAptau gArdhyavarjanamamanojJAnAM prAptau dveSavarjanamiti // 3 // kiMcAnyaditi artha- parigrahavratanI-pAMceya indriyonA je sparza-rasa-gandha-varNa-zabdaviSayo te manoabhiSTa Icchita maLe to rAjI na thavuM ane anicchita (apriya) maLeto dveSa na karavo. III vaLI bIjuM,...(vratone TakAvavAnI anya keTalIka bhAvanAo) 165 sUtram - hiMsAdiSvihAmutra cApAyAvadyadarzanam // 7-4 // artha- hiMsAdimAM Abhava ane parabhava(baMne) nA duHkhonuM temaja pAponuM darzana karavuM = kalyANano nAza ane niMdanIyapaNAnI draSTi rAkhavI. = bhASyam - hiMsAdiSu paJcasvAsraveSvihAmutra cApAyadarzanamavadyadarzanaM ca bhAvayet, tadyathA artha- hiMsAdi pAMce AzravomAM Abhava ane parabhavamAM anarthanI paraMparA tathA pApanuM darzana karavuM. arthAt vicAravuM. te A rIte, bhASyam - hiMsAyAstAvat hiMsro hi nityodvejanIyo nityAnubaddhavairazca, ihaiva vadhabaMdhapariklezAdIn pratilabhate pretya cAzubhAM gatiM garhitazca bhavatIti hiMsAyA vyuparamaH zreyAn / artha- prathama hiMsA saMbaMdhI-hiMsaka vyakti to haMmezAM trAsa karanAra ane niraMtara vairanI paraMparAvALo hoya che. vaLI (hiMsaka svayaM) A bhavamAM ja (potAne) vadha, baMdha, parikaleza Adine pAme che ane parabhavamAM azubha (narakAdi) gatine pAme che. temaja niMdApAtra bane che. jethI hiMsAthI viramavuM e ja klyANakArI che. bhASyam- tathA'nRtavAdyazraddheyo bhavati, ihaiva jihvAchedAdIn pratilabhate, mithyAbhyAkhyAnaduHkhitebhyazca baddharvairebhyastadadhikAn duHkhahetUn prapnoti pretya cAzubhAM gatiM garhitazca bhavatItyanRtavacanAd vyuparamaH zreyAn / artha- (jUTha saMbaMdhI) asatyavAcI-azraddheya (eTale avizvAsu) hoya che. te A bhavamAM ja jihvA chedana vagerene pAme che. tenA jUTha vacanathI duHkhita thayelA ane baMdhAyela vairavALA te jIvo karatAM paNa vadhAre du:khanA hetuone prApta kare che. vaLI parabhavamAM durgatine pAme che. temaja niMdAyela thAya che. tethI jUThavacanathI aTakavuM te kalyANakArI che. bhASyam - tathA stenaH paradravyaharaNaprasaktamatiH sarvasyodvejanIyo bhavatIti ihaiva cAbhidhAtavadhabandhanahastapAdakarNanAsottaroSThacchedanabhedanasarvasvaharaNavadhyayAtanamAraNAdIn pratilabhate, pretya cAzubhAM gatiM garhitazca bhavatIti steyAvyuparamaH zreyAn / For Personal & Private Use Only Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 tatvArthAdhigama sUra adhyAya - 7 artha- (corI saMbaMdhI-) tathA bIjAnuM dhana luMTavAmAM Asakata mativALo corI karanAra vyakita saune uga pamADanAra hoya che. (vaLI) A bhavamAM ja (tene) ghAta, vadha, bandhana, hAtha-paga-kAnanAka-uparanA hoThanuM chedana-bhedana thAya, sarva dhananuM haraNa, mArapITanI yAtanA tathA maraNAdine panAre paDe che ane parabhavamAM durgatine pAme che tathA niMdita bane che. tethI corIthI viramavuM te kalyANakArI che. bhASyam- tathA'brahmacArI vibhramodghAntacittaH viprakIrNendrayo madAndho gaja iva niraGkuzaH zarma no labhate, mohAbhibhUtazca kAryAkAryAnabhijJo na kiMcidakuzalaM nArabhate, paradArAbhigamanakRtAMzca ihaiva vairAnubandhaliGgacchedanavadhabandhanadravyApahArAdIn pratilabhate'pAyAn pretya cAzubhAM gatiM garhitazca bhavatItyabrahmaNo vyuparamaH zreyAniti / artha- (abrahma saMbaMdhI-) tathA abrahmacArI vilAsa vaDe asthira cittavALo bane che, Indriyo upara kAbU na rAkhatA madonmata hAthInI jema niraMkuza banela sukha pAmI zakato nathI. (temaja) mohathI gherAyelo ane kArya-akAryano ajANa evo te evuM koI pApa nathI ke jene te Acarato nathI (arthAt badhA pApo te Acare che.) vaLI, parastrIgamana karanAra A ja bhavamAM vairanA anubaMdha, liMga chedana, vadha, bandhana, dravyavinAza vagere du:khone pAme che ane parabhavamAM azubhagatine pAme che... temaja nidita bane che. mATe abrahmathI viramavuM te kalyANakArI che. bhASyam- tathA parigrahavAn zakuniriva mAMsapezIhasto'nyeSAM kravyAdacchazakunAnAmihaiva taskarAdInAM gamyo bhavati, arjanarakSaNakSayakRtAMzca doSAn prApnoti, na cAsya tRptirbhavatIndhanairivAgnaiH lobhAbhibhUtatvAcca kAryAkAryAnapekSo bhavati, pretya cAzubhAM gatiM prApnoti, lubdho'yamiti ca garhito bhavatIti parigrahAvyuparama: zreyAn // 41 // kiNcaanytartha- (parigraha saMbaMdhI-) tathA parigrahavALo (vyA = mAMsAkhAnAra pakSI), mAMsano TukaDo che hAthamAM (cAMcamAM) jene evo pakSI jema anya mAMsabhakSI pakSIone prApya hoya che, tema parigrahavALo ahIM ja cora (tathA rAjA, bhAgIdAra) Adine prApya hoya che. (arthAt tenA dhanane cora luMTI le che.) ane dhananI prApti, dhana rakSaNa ane (upabhoga vinAnA) dhanakSayathI karAyela doSane pAme che. vaLI IndhanothI agninI jema parigrahavAnane saMtoSa thato nathI. vaLI lobhathI abhibhUta thayelo hovAthI kArya-akArya vicArato nathI (te A bhavanuM nukazAna che ane) parabhavamAM azubhagati prApta kare che. temaja e "A lobhIyo che' evI rIte niMdita thAya che. mATe parigrahathI virAma pAmavo te zreyaskara che. vaLI bIjuM.. sUtram- duHkhameva vA // 7-5 // artha- athavA hiMsAdi pAMceya duHkharUpa ja che ema vicAravuM. For Personal & Private Use Only Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-5 sabhAga-bhASAMtara 167 bhASyam- dukhameva vA hiMsAdiSu bhAvayet, yathA mamApriyaM dukhamevaM sarvasattvAnAmiti hiMsAyA vyuparamaH zreyAnA artha- athavA hiMsAdimAM duHkha ja che ema vicAravuM. jema mane duHkha apriya che tema sarva jIvone (duHkha apriya che.) jethI hiMsAthI viramavuM te zreya che. bhASyam- yathA mama mithyAbhyAkhyAtasya tIvra duHkhaM bhUtapUrvaM bhavati ca tathA sarvasattvAnAmiti anRvatavacanAvyuparamaH zreyAn / artha- jema jUhuM kahevAyela mane tIvra duHkha pUrve thayuM che ane haja thAya che. tema sajIvone paNa thAya. Ama vicArI asatyavacanathI viramavuM te kalyANakArI che. bhASyam- yathA mameSTadravyaviyoge dukhaM bhUtapUrvaM bhavati ca tathA sarvasattvAnAmiti steyAdvyuparamaH zreyAnA artha- jema manapasaMda vastunA viyogamAM mane pUrve duHkha thayuM che ane haju paNa thAya che. tema sarva jIvone (paNa duHkhI thAya. tema vicArI corIthI viramavuM te kalyANakArI che. bhASyam- tathA rAgadveSAtmakatvAnmaithunaM dukhameva, syAdetat sparzanasukhamiti, tacca na, kutaH?, vyAdhipratIkAratvAtkaNDUparigatavacca abrahmavyAdhipratIkAratvAdasukhe hyasmin sukhAbhimAno mUDhasya, tadyathA-tIvrayA tvakchoNitamAMsAnugatayA kaNDvA parigatAtmA kASThAzakalaloSTazarkarAnakhazuktibhirvicchinnagAtro rudhirAdraH kaNDUyamAno dukhameva sukhamiti manyate, tadvanmaithunopasevIti maithunAnyuparamaH zreyAnA artha- rAga-dveSarUpa hovAthI maithuna duHkharUpa ja che. tenA sparzathI sukha utpanna thAya che. paraMtu hakIkatamAM tevuM nathI. te zI rIte ? (ema prazna hoya) to vyAdhinA pratikArarUpa hovAthI. khujalInA rogathI yuktanI jema abrahma (maithuna) rUpa (vyAdhinA pratIkArarUpa hovAthI) te sukharUpa nathI. duHkharUpa A (maithuna) mAM mUDha AtmAne sukhanuM abhimAna thAya che. te A rIte-cAmaDI, lohI, mAMsa, sudhI pesI gayelA tIvra khUjalI(kha) vALo AtmA lAkaDAno TUkaDo, Dheku, kAMkarAroDuM),nakha, chIpa vaDe khaNavAthI chedAyela gAtravALo (temaja) lohIthI kharaDAyela, chatAM khUjalI khaNatAM duHkhane ja sukha mAne che. te rIte maithunasevI paNa duHkhamAM sukha mAne che. (maithuna sevavAmAM duHkha che-chatAM sukha mAne che.) jethI maithunathI viramavuM te ja zreya: che. bhASyam- tathA parigrahavAnaprAptaprAptanaSTeSu kAkSArakSaNazokodbhavaM duHkhameva prApnotIti parigrahAvyuparamaH zreyAna, ityevaM bhAvayato vratino vrate sthairyaM bhavati // 5 // kiNcaanytartha-parigrahavAna AtmA aprApya padArthamAM, prApta thayela padArthanA vinAzamAM IcchAjanya prApta padArthamAM For Personal & Private Use Only Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 tavAdhigama sUtra adhyAya - 7 rakSaNa (mATe ane) padArtha naSTa thaye chate zokathI utpanna thayela duHkhane ja pAme che. mATe parigrahathI viramavuM te ja zreya che. A pramANe (bhAvanAo) bhAvatA vratadhArIne vratamAM sthiratA thAya che. pA sUtram- maitrI-pramoda-kAruNya-mAdhyasthyAni sttvgunnaadhikklissymaanaa'vinyessu||7-6|| artha- sarva jIvo prati maitrI, adhikaguNavAna upara pramoda, duHkhI chavo tarapha kArUNya ane avinayI prati mAdhyastha bhAvanA bhAvavI. (A cAra bhAvanAo che.) bhASyam- bhAvayedyathAsaGkhyam, maitrI sarvasattveSu, kSame'haM sarvasattvAnAm, maitrI me sarvesattveSu, vairaM mama na kenciditi| artha- anukrame (bhAvanA) bhAvavI. maitrI bhAvanA-sarvajIvo prati (bhAvavI ke) huM sarvajIvone kSamA ApuM chuM (ane) sarva jIvone khamAvuM chuM mAre sarvajIvo upara mitrabhAva che, mAre koInI paNa sAthe vairabhAva nathI'. bhASyam- pramodaM guNAdhikeSu, pramodo nAma vinayaprayogo vandanastutivarNavAdavaiyAvRttyakaraNAdibhiH samyaktvajJAnacAritratapo'dhikeSu sAdhuSu parAtmobhayakRtapUjAjanitaH sarvendriyAbhivyakto manaHpraharSa iti| artha- pramoda bhAvanA-adhika guNavAna tarapha (bhAvavI ke) vinaya karavo te pramoda che. vandana, stuti, guNagAna, vaiyAvaccakaraNa Adi vaDe samyakatva, jJAna, cAritra, tapathI adhika evA sAdhu bhagavaMta upara bIjAthI, potAnAthI ke ubhayathI karAyela pUjA bhaktithI utpanna thayela je sarvaIjhiyothI pragaTa thato manano harSa (te pramoda bhAvanA.)' bhASyam- kAruNyaM klizyamAneSu, kAruNyamanukampA, dInAnugraha ityarthaH, tanmahAmohAbhibhUteSu matizrutavibhaGgAjJAnapariMgateSu viSayatarSAgninA dandahyamAnamAnaseSu hitAhitaprAptiparihAraviparItapravRttiSu vividhaduHkhAditeSu dInakRpaNAnAthabAlamomuhavRddheSu sattveSu bhAvayet, tathA hi bhAvayan hitopdeshaadibhistaannugRhnnaatiiti| artha- kArUNya bhAvanA- duHkhI chavo prati (bhAvavI) kArUNya = anukammA = dInAnugraha, mahAmohamAM cakacUra, mati-yuta-vibhaga ajJAnathI gherAyelA, viSayonI tRSArUpa agnithI bhaDabhaDatA cittavALA; hitanI prApti ane ahitanA tyAgathI viparIta pravRttivALA, judA judA prakAranA duHkhothI rIbAyelA, dIna, kRpaNa, anAtha, bALaka, apakArI, gharaDAMo upara kArUNyabhAvanA bhAvavI. te rIte bhAvanA bhAvato hitopadeza Adi vaDe temane anugraha kare che. bhASyam- mAdhyasthyamavineyeSu, mAdhyasthyamaudAsInyamupekSetyanarthAntaram, avineyA nAma mRtpiNDa For Personal & Private Use Only Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-22 sabhAkhya-bhASAMtara 177 bhASyam- trasasthAvarANAM jIvAnAM bandhavadhau tvakchedaH kASThAdInAM puruSahastyazvagomahiSAdInAM cAtibhArAropaNaM teSAmeva cAnnapAnanirodhaH ahiMsAvratasyAticArA bhavanti // 20 // artha- (1) vyasa-sthAvara jIvone bAMdhavA (2) vadha karavo, (3) vRkSAdinI chAla chedevI, (4) purUSa-hAthI-ghoDA-baLada-pADA vagere (bhAra kheMcanAra) upara ghaNo bhAra caDhAvavo ane temane ja (bhAra kheMcanArAne ja) khAvApIvAmAM aTakAva karavo. te ahiMsA vratanA aticAra che. paravA sUtram- mithyopdeshrhsyaabhyaakhyaankuuttlekhkriyaanyaasaaphaarsaakaarmntrbhedaaH||7-21|| artha- khoTo upadeza, gusavAta jAhera karavI, khoTuM lakhANa kArya karavuM (khoTA dastAveja), thApaNa oLavavI ane sAkAra manca bheda (cADI khAvI, chUpAvavA yogya rAjAdinA kAryo anyane kahI devA) e pAMca bIjA aNuvratanA aticAro che. bhASyam- ete paJca mithyopadezAdayaH satyavacanasyAticArA bhavanti, tatra mithyopadezo nAma pramattavacanamayathArthavacanopadezo vivAdeSvatisaMdhAnopadeza ityevamAdiH / artha- miththopadezAdi A pAMca satya vacananA aticAro che. temAM-micyopadeza eTale pramattanuM vacana, padArtha je rIte na hoya te rIte batAvavo, vivAda (jhaghaDo, kalaha) mAM chala-kapaTavALo upadeza Adi Ape. bhASyam- rahasyAbhyAkhyAnaM nAma strIpuMsayoH paraspareNAnyasya vA rAgasaMyuktaM hAsyakrIDAsaGgAdibhiH rahasyenAbhizaMsanam / artha- rahasyAbhyAkhyAna eTale strI purUSane paraspara athavA anyane hAsyakrIDAnA anubaMdha (paraMparA) vagerethI rAgayuphata aneka rIte kahevuM bhASyam- kUTalekhakriyA lokapratItA / nyAsApahAro vismaraNakRtaparanikSepagrahaNam / sAkAramantrabhedaH paizunyaM guhyamantrabhedazca // 21 // artha- kUTalekhakriyA e lokamAM prasiddha che. nyAsApahAra (thApaNa oLavI levI) eTale anya vaDe bhUlAI javAyela pArakI thApaNa grahaNa karavI (arthAt parAyuM dhana vismaraNathI ochuM ApavuM ke pacAI pADavuM) sAkAra ma bheda eTale-AkAra = IzArAvaDe anyanA abhiprAyane jANIne anyane kahevA. temaja koInI khAnagI vAto prakaTa kare. 21 sUtram-stenaprayoga-tadAhRtAdAna-viruddharAjyAtikramahInAdhikamAnonmAna-pratirUpakavya vahAra: II7-2rA. artha- (1) corane (coravAnI) preraNA ApavI, (2) teNe corelI vastu levI, (3) rAyakaratA virUddha For Personal & Private Use Only Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 tanyAyadhigama sUtra adhyAya - 7 vartana karavuM, (4) hInAdhika mAnonmAna rAkhavA ane (5) pratirUpaka vyavahAra karavo. e pAMca asteyavratanA aticAra che. bhASyam- ete paJcAsteyavratasyAticArA bhavanti, tatra-steneSu hiraNyAdiprayogaH / stenairAhRtasya dravyasya mudhA(kANa) krayeNa vA grahaNaM tdaahRtaadaanm| viruddhArAjyAtikramazcAsteyavratasyAticAraH, viruddha hi rAjye sarvameva steyayuktamAdAnaM bhavati / hInAdhikamAnonmAnapratirUpakavyavahAra: kUTatulokUTamAnavaJcanAdiyuktaH krayo vikrayo vRddhiprayogazca, pratirUpakavyavahAro nAma suvarNarUpyAdInAM dravyANAM pratirUpakakriyA vyAjIkaraNAni ceti, ete paJcAsteyavratasyAticArA bhavanti // 22 // artha- A pAMca asteyavratanA aticAro che. temAM... (1) stana prayoga- corone viSe suvarNAdi coravAnI preraNA karavI, (2) tadAhatA dAna- coroe lAvela dravyane maphata ke vecANathI grahaNa karavuM te tadAhatAdAna, (3) virUddha rAjyAtikama A asteya vratanA aticAra che. rAjya virUddha hote jIte badhuM ja corIyukata grahaNa thAya che (paraspara virUddha rAjyo hoya temanI vyavasthAnuM ullaMghana karavuM te paNa A vratanA aticAramAM Ave.), (4) hInAdhikamAnonmAna- khoTA tola khoTAmAnathI ThagAI pUrvaka levuM vecavuM athavA vadhAre ochuM karavuM te hInAdhika mAnonmAna (letI vakhate grAhaka pAsethI vadhAre le ane ApatI vakhate ochuM Ape vagere A aticAramAM Ave), (5) pratirUpaka vyavahAraeTale sonuM-rUpuM Adi dravyonu pherabadalI karavI (arthAta rUpAnA dravyone sonA jevA banAvI sonA tarIke gaNAvavA) ane chaLakapaTa karavuM = corelI gAyone zIMgaDA vagereno pheraphAra karI tathA DAma vagere lagAvIne A bIjI gAya che ema vyavahAra karavo te vyAjIkaraNa, A pAMceya asteyavratanA aticAro che. rA. sUtram- paravivAhakaraNetvaraparigRhitA'parigRhitAgamanA'naGgakrIDAtIvrakAmAbhinivezA: _II7-22aa. artha- (1) bIjAno vivAha karavo, (2-3) bIjAe rAkhelI athavA koIe nahi rAkhelI strI sAthe gamana karavuM, (4) anaMgaDA karavI ane (5) tIvrakAmAbhiniveza e pAMca brahmacarya vratanA aticAra che. bhASyam- paravivAhakaraNamitvaraparigRhItAgamanamaparigRhItAgamanamanaGgakrIDA tIvrakAmAbhiniveza ityete paJca brahmacaryavratasyAticArA bhavanti // 23 // artha- (1) (paravivAhakaraNa) potAnA saMtAna sivAya bIjAnA saMtAnano (kanyAdAnathI lAbha che ItyAdi mAnI) vivAha kare. (2) (ItraparigRhita) thoDAkALa mATe rAkhelI-rakhAta athavA parastrI sAthe maithuna sevana. (3) (aparigRhita) kuMvArI kanyA athavA koInIya strI nathI evI vidhavA, vezyA strI sAthe maithuna sevana te. For Personal & Private Use Only Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-25 (4) (anaMgakrIDA) tIvravedodayathI vijAtIyane sevavAnI IcchA tathA hastamaithunAdi kriyA. (5) (tivrakAmAbhiniveza) tIvrakAmano atyanta Agraha. ajIva padArtho sAthe paNa vyavahAra karavo. A pAMca brahmacaryavratanA aticAra che. rA sUtram artha- khetara, ghara, rUpuM, sonuM, dhana-dhAnya, dAsI-dAsa, tAMbu Adi dhAtunA pramANanuM ullaMghana karavuM te pAMcamAM vratanA aticAra che. sabhASya-bhASAMtara 179 kSetra-vAstu-hikhya-suvarNa-dhana-dhAnya-TAsI-vAsa-pyamAnA-pramAAti mAH / / 7-245 bhASyam - kSetravAstupramANAtikramaH hiraNyasuvarNapramANAtikramaH dhanadhAnyapramANAtikramaH dAsIdAsa - pramANAtikramaH kupyapramANAtikrama ityete paJcecchAparimANavratasyAticArA bhavanti ||24maa artha- khetara, ghara lIdhelA niyamathI vadhAre rAkhavuM, (2) sonuM-rUpu lIdhelA niyama karatAM vadhAre rAkhavuM, (3) dhana-dhAnya lIdhelA pramANa karatAM vadhAre rAkhavuM, (4) dAsI-dAsa-prANI lIdhelA pramANa karatAM vadhAre rAkhavA, (5) tAMbu-pittaLa vagere lIdhelA pramANa karatAM vadhAre rAkhavuM. A pAMca parigraha parimANavratanA aticAra che / / 24 / / sUtram- 3Distit-vyatikrma-kSetravRddhi-nRtyantardhAnAni ||7-rA artha- (1) Urdhva dizAno vyatikrama, (2) adhodizA no vyatikrama (3) tIIM dizAno vyatikrama, (4) kSetravRddhi ane (5) smaraNanI bhUla. e pAMca dizAparimANanA aticAra che. bhASyam- UrdhvavyatikramaH adhovyatikramaH tiryagvyatikramaH kSetravRddhiH smRtyantardhAnamityete paJca digvratasyAticArA bhavanti, smRtyantardhAnaM nAma smRtebhraMzo'ntardhAnamiti // 25 // artha- (1) Urdhvavyatikrama-(Urdhva dizAmAM lIdhela maryAdA pramANa karatAM AgaLa javuM.) (2) adhovyatikrama- (adhodizAmAM lIdhela maryAdA pramANa karatAM AgaLa javuM.) (3) tiryaMetikrama- (tIcchIMdizAmAM lIdhela maryAdA pramANa karatA AgaLa javuM.) (4) kSetravRddhi-(vadhAre dUra javAnI IcchAthI eka taraphnI maryAdA dhaTADIne bIjA taraphnI maryAdA vadhAravI.) (5) mRtyantadhAma- (lIdhela maryAdAnuM vismaraNa.) A pAMceya dizAvratanA aticAro che. mRtyannadhAna eTale smRtinuM vismaraNa thavuM = smRtibhraMza / / 25 / For Personal & Private Use Only Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 tattvAkSadhigama sUtra adhyAya - 7 sUtram- AnayanapreSyaprayogazabdarUpAnupAta pudgalaprakSepAH // 7-26 // artha- (1) Anayana prayoga, (2) zreSTha prayoga, (3) zabdAnupAta, (4) rUpAnupAta ane (5) pudagalo prakSepa e pAMca deza vratanA aticAra che. bhASyam- dravyasyAnayanaM preSyaprayogaHzabdAnupAta: rUpAnupAtaH pudgalaprakSepa ityete paJca dezavratasyAticArA mavati rA artha- (1) Anayana prayoga (nakkI karela bhUmibhAga karatA AgaLanI bhUmithI lAvavuM te.) (2) prakhya prayoga (maryAdAbhUminI bahAra mokalavuM te.) (3) zabdAnupAta (huM ahIM chuM ema jaNAvavA avAja karavo te.) (4) rUpAnupAta (potAnI jAtane batAvIne huM ahIM chu" ema jaNAvavuM te.) (5) pudgalaprakSepa (cIjavutu pheMkIne huM ahIM chu" ema jaNAvavuM te.) A pAMca dezavratanA aticAra che. (A vrata yAjajIva, varSapuratuM, cAra mAsa puratuM, mahinA puratuM, rojanuM ke muhUrta pramANa paNa hoya che.) IradA sUtram- cauhAryAyavaro poyitvAri I7-rA artha- (1) kandarpa, (2) kautkacya, (3) maukharya, (4) asamIkSyAdhikaraNa ane (5) upabhogAdhitva A pAMca anarthadaMDaviratinA aticAra che. bhASyam- kandarpaH kautkucyaM maukharyamasamIkSyAdhikaraNamupabhogAdhikatvamityete paJcAnarthadaNDavirativratasyAticArA bhavanti, tatra kandarpo nAma rAgasaMyukto'sabhyo vAkprayogo hAsyaM ca / kaukucyaM nAma etadevobhayaM duSTakAyapracArasaMyuktam / maukharyamasaMbaddhabahupralApitvam / asamIkSyAdhikaraNaM lokapratItam / upabhogAdhikatvaM ceti // 27 // artha- (1) kandarpa, (2) kautkacya, (3) maukharya, (4) vicAryAvinA pApanuM sAdhana rAkhavuM ane (5) jarUriyAta karatAM vadhAre upabhoganAM sAdhano rAkhavA. te pAMca anarthadaMDa virativratanAM aticAra che. temAM (1) kandarpa eTale rAgavALA (kAmautpanna karAvanAra rAgavALA) asabhya vacana bolavAM temaja hasavu-hasAvavuM te. (2) kautkacya eTale asabhya kAmaceSTAnI sAthe rAgavALAM asabhya vacana bolavA temaja hasavuM. (3) maurya eTale asambandha ghaNuM bola-bola karavuM. (4) asamasyAdhikaraNa- lokapratIti che. (je potAne kaMI lAbha na kare ane bIjAnuM kArya kare. tevuM narakAdi durgatimAM laI janArU te) (5) upabhogAdhikatva-(upabhoganA sAdhanonuM adhikapaNuM) mArA Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-30 sabhASya-bhASAMtara sUtram - yogaduSpraNidhAnAnAdarasmRtyanupasthApanAni / / 7-28 / / artha- (1) mana dupraNidhAna,` (2) vacana dupraNidhAna, (3) kAyA dupraNidhAna, (4) anAdara ane (5) mRtyanupasthApana (bhUlI javuM.) A pAMca sAmAyikavratanA aticAra che. bhASyam - kAyaduSpraNidhAnaM vAgduSpraNidhAnaM manoduSpraNidhAnamanAdaraH smRtyanupasthApanamityete paJca sAmAyikavratasyAticArA bhavanti // 28 // 181 artha- (1) kAyAno ayogya vyApAra, (2) vANIno ayogya vyApAra, (3) manano ayogya vyApAra, (4) sAmAyika prati anAdara ane (5) sAmAyika sambandhi vismaraNa (sAmAyika pAravuM bhUlI javuM, samaya bhUlavo vagere.) A pAMca sAmAyikavratanA aticAra che. / / 28 / sUtram- aprtyvekssitaa'prmaarjitotsrgaa''daannikssepsNstaaropkrmnnaanaadrsmRtynupsthaapnAnA-zA artha- (1) joyA vinA temaja pramArjayA vinA choDI devuM, (2) joyA vinA temaja pramArjayA vinA levuM (grahaNa karavuM, mukavuM) (3) joyAvinA temaja pramAyAvinA saMthAro pAtharavo, (4) pauSadhaprati anAdara ane (5) smRtibhraMza. te pauSadhopavAsavratanA aticAra che. bhASyam - apratyavekSitApramArjite utsargaH apratyavekSitApramArjitasyAdAnanikSepau apratyavekSitApramAjita: saMstAropakramaH anAdaraH smRtyanupasthApanamityete paJca pauSadhopavAsasyAticArA bhavanti // 29 // artha- (draSTi vaDe) joyA-tapAsyA vinA temaja (caravaLA vagerethI) pramArjayA vinA paraThavavuM. (2) (draSTivaDe) joyA-tapAsyA vinA temaja temaja (caravaLA vagerethI) pramArjayA vinA (vastrAdi dravya) levuM-mUkavuM. (3) (draSTi vaDe) joyA-tapAsyA vinA temaja (caravaLA vagerethI) pramAyAvinA saMthAro pAtharavo. (4) pauSadhopavAsa prati anAdara dAkhavavo. (5) pauSadhopavAsavrata viSayaka smRtibhraMza. A pAMca pauSadhopavAsavratanA aticAro che. rA sUtram- citta-samvandva-saMmizrAbhiSava-tuSpadaATISERT: ||7-30|| artha- (1) sacitta AhAra, (2) sacittanI sAthe joDAyela AhAra, (3) sacittanI sAthe mizra AhAra, (4) vAsI Adi AhAra ane (5) barAbara na pAkelo AhAra. e pAMca upabhogavratanA aticAra che. bhASyam - sacittAhAraH sacittasaMbaddhAhAraH sacittasaMmizrAhAraH abhiSavAhAraH duSpahAra paJcopabhogavratasyAticArA bhavanti // 30 // 1. duzamananA, dazavacananA, bAkAyAnA e batrIsa doSo dupraNidhAnamAM Ave. For Personal & Private Use Only Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 tavAthadhigama sUtra adhyAya - 7 artha- (1) sacitta AhAra (jemAM jIva che te AhAra) (2) sacina saMbaMdha (sacittanA saMbandhavALo AhAra.) (3) sacitta mitha (sacittanI sAthe bheLaseLa thayela AhAra) (4) abhiSavAhAra (vAsI AhAra, boLa athANuM, kIDI kaMthuA Adi yukta AhAra dArU vagere) (5) duSpakva AhAra (barAbara nahi raMdhAyela arthAt kAco-pAko AhAra.) A pAMca upabhoga vratanA aticAra che. 3nA sUtram- scittniksseppidhaanprvypdeshmaatsrykaalaatikrmaaH||7-31|| artha- (1) sacittamAM mUkela, (2) sacittathI DhaMkAyela, (3) bIjAnI mAlikInuM kahevuM, (4) IrSyA pUrvaka ApavuM ane (5) kALaveLA oLaMgavI. e pAMca atithisaMvibhAgavatanA aticAra che. bhASyam- annAdevyajAtasya sacitte nikSepaH 1 sacittapidhAnaM 2 parasyedamiti paravyapadezaH 3 mAtsaryaM 4 kAlAtikrama 5 ityete paJcAtithisaMvibhAgasyAticArA bhavanti // 31 // artha- (atithine na ApavAnI buddhithI) (1) anna vagere dravyanAM samuhane sacittamAM mUkavo. (2) taiyAra thayelI rasoI sacittathI DhAMkavI. (3) pArakI cIja che' ema bolavuM. (4) IrSo pUrvaka ApavuM, (5) dAna ApavAno samaya vItyA pachI dAna ApavAnA prayatno karavA. A pAMca atithisaMvibhAgavratanA aticAro che. 35 ___ sUtram- jIvitamaraNA'zaMsAmitrAnurAgasukhAnubandhanidAnakaraNAni // 7-32 // artha- (1) jIvitanI AzaMsA, (2) maraNanI AzaMsA, (3) mitrAnurAga, (4) sukhAnubaMdha ane (5) nidAnakaraNa. A pAMca saMlekhanAnA aticAra che. bhASyam- jIvitAzaMsA maraNAzaMsA mitrAnurAgaH sukhAnubandho nidAnakaNamityete mAraNAntikasaMlekhanAyAH paJcAticArA bhavanti // tadeteSu samyaktvavratazIlavyatikramasthAneSu paJcaSaSTiSvaticArasthAneSu apramAdo nyAyya iti // 32 // artha- (1) (A bhavamAM sukha che mATe) jIvavAnI IcchA. (2) (A bhavamAM duHkha che mATe) maravAnI IcchA. (3) (mitraputrAdi uparano sneha che mATe) mitrAnurAga. (4) (je sukha bhogaveluM che tenI vAraMvAra smRti karavI te) sukhAnubaMdha (5) (janmAntare tapa AdinA prabhAve cakravartI, vAsudeva, mAMDalika vagere tathA rUpALo vagere thAu te) nidAna karaNa. A pAMca maraNakALanI saMlekhanAnA aticAro che. A samyakatvanA pAMcavratanA, sAta zIlavratanA ullaMghana sthAno rU5 pAMsaTha aticAra sthAnomAM pramAdarahita hovuM te yogya che. 3rA. bhASyam- atrAha-uktAni vratAni vatinazca, atha dAnaM kimiti ?, atrocyteartha (jijJAsu) kahe che ke vrato ane vratIo kahyA, have dAna zuM che ? For Personal & Private Use Only Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUra-34 sabhAkhya-bhASAMtara 183 (uttarAkAra) kahevAya che ahIM. sUtram- anugrahArthaM svasyAtisargo dAnam // 7-33 // artha- anugrahabuddhithI potAnI cIjano tyAga-tenuM nAma dAna. bhASyam- AtmaparAnugrahArthaM svasya-dravyajAtasyAnapAnavastrAdeH pAtre'tisargo dAnam // 33 // kiM cartha- potAnA ane bIjAnA upakAra arthe potAnA dravyavizeSarUpa anna-pANI-vastra vagere pAtramAM ApavuM tenuM nAma dAna. 33 ane vaLI,.... sUtra-vidhidravyatAtRpAtravizeSAdiSa: I7-rUA. artha- te dAna vidhivizeSathI, dravyavizeSathI, dAtAvizeSathI ane pAtravizeSathI vizeSapaNAne (viziSTatA) pAme che. bhASyam- vidhivizeSAdravyavizeSAt dAtRvizeSAtpAtravizeSAcca tasya dAnadharmasya vizeSo bhavati, tadvizeSAcca phalavizeSaH // tatra vidhivizeSo nAma dezakAlasaMpatzraddhAsatkArakramA: klpniiytvmityevmaadiH| dravyavizeSo'nAdInAmeva saarjaatigunnotkrssyogH| dAtRvizeSaH pratigRhItaryanasUyA, tyAge'viSAdaH, aparibhAvitA, ditsato dadato dattavatazca prItiyogaH, kuzalAbhisaMdhitA, dRSTaphalAnapekSitA, nirupadhatvamanidAnatvamiti // pAtravizeSa:samyagdarzanajJAnacAritratapaHsaMpannatA iti // 34 // artha- vidhivizeSathI, dravyavizeSathI, dAtAvizeSathI ane pAtravizeSathI te dAnadharmanI viziSTatA thAya che. (arthAt phaLa vadhAre maLe che.) dAnadharmanI vizeSatAthI phala vizeSa thAya che. -vidhivizeSa eTale-deza sampat (yogya cIja), kALa sampata (divase ja), zraddhA yukta satkAra sahita, krama kalpanIya, eSaNIya Adi zabdathI jAte ApavuM vagere- e vidhivizeSa. -dravyavizeSa- atizaya utkRSTa koTInuM annAdi dravya eTale uttama jAti, guNanI utkRSTatAthI saMbaMdhavALuM annAdi ApavuM. -dAtRvizeSa- eTale ApatI vakhate dAtAnI vRtti, lenAra prati matsara vagarano, ApavAmAM duHkha nahi, bhAva AnAdara vagarano, dAna ApavAne IcchatAM-ApatAM ane ApelAne atyanta prIti, dAtA mAne ke mAre nirjarA agara kuzalAnubaMdha thaze eTale kuzalAbhisaMdhitA, pratyakSaphaLanI koI apekSArahitapaNuM eTale draSTaddAnapekSitA, mAyA vagara eTale nirUpadhatva ane nidAna na karavuM. te dAtAnA guNo che. -pAtravizeSa- samyagdarzana-jJAna-cAritra-tapa sampanna evA viziSTa pAtra 34 For Personal & Private Use Only Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 tattvAkSadhigama sUtra adhyAya - 7 4 upasaMhAra * ApaNA AtmA upara anAdikALathI karmano dhodha AvyavarUpe AvI rahyo che. pratikSaNe-pratisamaye anaMtAnaMta kamano Azrava cAluM ja che ane te ja Azrava AtmA sAthe baMdha-ekameka banI cAreya gatimAM bhaTakAvI rahyo che. temaja bhinna bhinna prakAranA duHkhono anubhava paNa karAvI jAya che. te duHkhothI bacavA mATe ApaNA satata prayatno paNa hoya... chatAM paNa bacI zakAtuM nathI. kemake bacavAnA upAyothI ApaNe ajJAna chIe. tethI pUjyapAda vAcakavaryazrIe A adhyAyamAM te AthavothI bacavA mATe vratono nirdeza karyo che. je te vratonuM pAlana karavAmAM Ave to DhagalAbaMdha karmono Azraya aTakI jAya. basa, A adhyAyanuM phaLa-anaMtAnaMta karmonA Azravane aTakAvavAnuM che. A adhyAyane yathArtha samajI-anusare to nice anaMtAnaMta karmonA Azrava aTakayAvinA na rahe. vaLI, vratomAM sthira rahevA mATe bhinna bhinna bhAvanAo paNa darzAvI che. jethI DAmADoLa banatuM mana sthira rahe. sAthesAthe vratInuM varNana paNa che. temaja vrata-zIla-samyakatvanA aticAro paNa darzAvyA che. jethI tevA doSothI bacI-nirmaLa jIvana jIvI-dhanya banI zakAya. TUMkamAM A adhyAyamAM vratonuM svarUpa, vratonA bheda, vrato TakAvavAnI bhAvanA, agArI vratInuM varNana, samyagdarzananA aticAra, vrata-zIlanA aticAra temaja aMtamAM dAnanuM varNana darzAvI A adhyAyane pUrNa karyo che. chaThThA ane sAtamA ema be adhyAya maLI AzravatattvanuM varNana pUruM karyuM che. A adhyAyanAM kula sUtro 34 + 228 (1 thI 6 adhyAyanA) = kula maLI ra62 sUtro thayA. have AThamo adhyAya.. For Personal & Private Use Only Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhAkhya-bhASAMtara zrI manoratha kalpadruma pArzvanAthAya nama: zrI tattvArtha sUtra - sabhASya bhASAMtara. ma9mo adhyAya - AThamo adhyAya * ahIM AThamA adhyAyamAM cothuM tattva je baMdha che, tenuM varNana Ave che. * baMdha eTale AthavasvarUpe AvelAM karmonuM AtmA sAthe ekamekathavuM. jemake kSIranIravayA lohAmivata. * baMdhapaNe pariNamela karma jyAre udayamAM Ave che tyAre te karma moTe bhAge bIjA navA karmanA AzravarUpa paNa banatuM hoya che. eTale ke karmonA AzravamAM pUrvanuM baMdhapaNe pariNamela karma (bhAvakarma) kAraNa rUpe banatuM hoya che. jethI AzravanI jema 'baMdha' paNa heya che. have baMdhanuM savistara varNana zarU thaze. bhASyam- ukta AzravaH, bandhaM vakSyAma:, ttprsidhyrthmidmucyteartha- Azrava vize kahyuM, baMdha kahIzuM. te baMdhanA nirUpaNa mATe A kahevAya che. sUtram- mithyAdarzanAviratipramAdakaSAyayogA bandhahetavaH // 8-1 // artha- mithyAdarzana, avirati, pramAda, kaSAya ane yoga e (pAMca) baMdhanA kAraNo che. bhASyam- mithyAdarzanaM aviratiH pramAdaH kaSAyA yogA ityete paJca bandhahetavo bhavanti / tatra samyagdarzanAdviparItaM mithyAdarzanam, tad dvividham-abhigRhItamanabhigRhitaM ca, tatrAbhyupetyAsamyagdarzanaparigraho'bhigRhItamajJAnikAdInAM trayANAM triSaSThAnAM kuvAdizatAnAm, zeSamanabhigRhItam / artha- (1) mithyAdarzana, (2) avirati, (3) pramAda, (4) kaSAya ane (5) yoga, e pAMca baMdhanA kAraNo che. temAM samyagdarzanathI viparIta te mithyAdarzana. te (mithyAdarzana) be prakAre (1) abhigRhIta ane (2) anabhigRhita temAM (abhigRhita) pote potAnI ajJAnamatithI) nakkI kareluM te ja satya che. evA mithyA darzanano svIkAra te abhigRhita mithyAdarzana. tenAM ajJAnI Adi kavAdIonA traNasosaTha (363) bhedo che. te sivAyanA anabhigRhita mithyAdarzana. For Personal & Private Use Only Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigama sUtra bhASyam- yathoktAyA viraterviparItA aviratiH / pramAdAH smRtyanavasthAnaM kuzaleSvanAdaro yogaduSpraNidhAnaM caiSa pramAdaH / kaSAyA mohanIye vakSyante / yogastrividhaH pUrvoktaH / 186 artha- yathotA viratithI viparIta te avirati. (7mAM adhyAyamAM je viratinuM svarUpa darzAvyuM che tenAMthI viparIta te avirati.) pramAda eTale bhUlI javuM, Agamavihita kriyAprati anAdara ane mana-vacana-kAyArUpa yogano ayogya vyApAra te pramAda. kaSAyanuM varNana mohanIyamAM (a. 8- sU. 10 mAM) kahevAze. yoga traNa prakAre che te pUrve (a. 6- sU.1mAM) kahela che. bhASyam- eSAM mithyAdarzanAdInAM bandhahetUnAM pUrvasmin pUrvasmin sati niyatamuttareSAM bhAvaH, uttarottarabhAve tu pUrveSAmaniyama iti // 1 // artha- A mithyAdarzanAdi baMdhanA kAraNo pahelA-pahelAnA hoya to pachI pachInA avazya hoya ja. ane pachI pachInA (uttara-uttaranA) hoya to pahelA pahelAnA hoya ja-evo niyama nathI. (arthAt hoya ke na paNa hoya.) III ja sUtram - sakASAyatvAjjIva: karmaNo yogyAn pudgalAnAdatte // 8-2 // artha- jIva kaSAyavALo hovAthI karmane yogya pudgalone grahaNa kare che. adhyAya - 8 bhASyam- sakaSAyatvAjjIvaH karmaNo yogyAn pudgalAn Adatte, karmayogyAniti aSTavidhe pudgalagraha karmazarIragrahaNayogyAnityarthaH, nAmapratyayAH sarvato yogavizeSAditi vakSyate // 2 // artha- jIva kaSAyavALo hovAthI karmane yogya pudgalone grahaNa kare che. karmane yogya eTale AThaprakAranA pudgalonuM grahaNa hote chate AThakarmarUpa zarIra racavA yogya pudgalone (grahaNa kare che.) tenuM vizeSa varNana nAmapratyayAH sarvato yoga vizeSAviti (a. 8 sU. 25 mAM) kahevAze. rA sUtram- sa nyaH II8-zA artha- te baMdha che. (eTale kaSAyavALo jIva karmane yogya pudgalone grahaNa kare che te baMdha che.) bhASyam - sa eSa karmazarIrapudgalagrahaNakRto bandho bhavati // 3 // sa punshcturvidh:te A baMdha karmarUpa zarIra pudgalonA grahaNathI karAyela che. IIII vaLI, te baMdha cAra prakAre che. sUtram- prakRtisthityanubhAvapradezAstadvidhayaH // 8-4 // artha- te baMdhanA-prakRti, sthiti, anubhAva (rasa) ane pradeza (ema cAra prakAra che. For Personal & Private Use Only Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-7 bhASyam - prakRtibandhaH sthitibandhaH anubhAvabandhaH pradezabandha iti // 4 // tatra artha- prakRtibandha, sthitibaMdha, anubhAva (rasa) baMdha ane pradezabaMdha (e cAra prakAre baMdha che) III temAM... sabhASya-bhASAMtara sUtram - Adyo jJAnadarzanAvaraNavedanIyamohanIyAyuSkanAmagotrAntarAyAH / / 8-5 / artha- Adya = prakRti baMdha-jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya, mohanIya, AyuSya, nAma, gotra ane aMtarAyarUpa (ATha prakAre) che. bhASyam - Adya iti sUtrakramaprAmANyAtprakRtibandhamAha, so'STavidhaH, tadyathA - jJAnAvaraNaM darzanAvaraNaM vedanIyaM pohanIyaM AyuSkaM nAma gotraM antarAyamiti // 5 // kiMcAnyat Adya eTale sUtrakrama pramANabhUta hovAthI pakRtibaMdhane kahe che. te ATha prakAre che. te A rAMta, (1) jJAnAvaraNa (2) kaMganAvaraNa, nAka, (4) mohanIya, (5) AyuSya, (6) nAma, (',' gotra ane (8) aMtarAya. pa|| vaLI, 187 sUtram- paJcanavadvayaSTAviMzaticaturdvicatvAriMzadvipaJcabhedA yathAkramam / / 8-6 / / artha- (te jJAnAvaraNAdinA) anukrame pAMca, nava, be, aThyAvIsa, cAra, (ema kula 97) bhedo che. be ane pAMca bhASyam - sa eSa prakRtibandho'STavidho'pi punarekazaH paJcabhedaH navabhedaH dvibhedaH aSTAviMzatibhedaH caturbhedaH dvicatvAriMzadbhedaH dvibhedaH paJcabheda iti yathAkramaM pratyetavyam, ita uttaraM yadvakSyAmaH || 6 || tdythaaartha- te A prakRtibandha AThaprakAravALo hovA chatAM paNa eka-ekanA vaLI anukrame pAMcabheda (jJAnavaraNAnA), navabheda (darzanAvaraNanA), be bheda (vedanIyanA), aThyAvIsa bheda(mohanIyanA), cAra bheda (AyuSyanA), beMtAlIsabheda nAma karmanA, be bheda (gotranA) ane pAMca bheda (aMtarAyanA) jANavA. ahIMthI AgaLa uttaraprakRtti kahIMzu. IIII te A rIte, sUtram- matyAvInAm II8-nA artha- matijJAna Adi pAMcanA AvaraNarUpa jJAnAvaraNIya che. bhASyam * jJAnAvaraNaM paJcavidhaM bhavati, matyAdInAM jJAnAnAmAvaraNAni paJca, vikalpAzcaikaza iti | 7| artha- jJAnAvaraNa pAMca prakAre che. matijJAna Adi jJAnanAM pAMca AvaraNo (matijJAnAvaraNa, zrutajJAnAvaraNa, avadhijJAnAvaraNa, mana:paryavajJAnAvaraNa ane kevaLajJAnAvaraNa) che. ane darekanA bhedo For Personal & Private Use Only Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 tatvAdhigama sUtra adhyAya - 8 (jANavA yogya che.) INA sUtram- cakSuracakSuravadhikevalAnAM nidrA nidrAnidrA pacalA pracalApracalAstyAnagRddhivedanI yAni ca // 8-8 // artha- cakSudarzanAvaraNa, acadarzanAvaraNa, avadhidarzanAvaraNa, kevaLadarzanAvaraNa, nidrAne- vedavuM, nidrA nidrAne vedavuM, pracalAne vedavuM, pracalApracalAne vedavuM ane thiNaddhine vedavuM e nava darzanAvaraNIya prakRtinI uttaraprakRtio che. bhASyam- cakSurdarzanAvaraNaM acakSurdarzanAvaraNaM avadhidarzanAvaraNaM kevaladarzanAvaraNaM nidrAvedanIyaM nidrAnidrAvedanIyaM pracalAvedanIyaM pracalApracalAvedanIyaM styAnagRddhivedanIyamiti darzanAvaraNaM navabhedaM bhavati // 8 // artha- cakSudarzanAvaraNa, acakSudarzanAvaraNa, avadhidarzanAvaraNa, kevaladarzanAvaraNa, nidrA vedanIya, nidrAnidrA vedanIya, pracalA vedanIya, pracalA pracalAvedanIya ane satyAnagRddhi (thiNaddhi) vedanIya. ema darzanAvaraNa karma navaprakAre che. dA. sUtram- sadasavedye // 8-9 // artha- zAtA ane azAtA (ema) vedanIya be bhede che. bhASyam- sadvedyaM asadvedyaM ca vedanIyaM dvibhedaM bhavati // 9 // artha- sukhanA anubhava rUpa (zatAvedanIya) ane duHkhanA anubhavarUpa (azAtA vedanIya) ema be prakAre vedanIya karma che. lA sUtram- darzanacAritramohanIyakaSAyanokaSAyavedanIyAkhyAstridviSoDazanavabhedAH samyaktvamithyAtvatadubhayAni kaSAyanokaSAyavanantAnubandhyapratyAkhyAnapratyAkhyAnAvaraNasaMjvalana vikalpAzcaikazaH krodhamAnamAyAlobhAH hAsyaratyaratizokabhayajugupsAstrIpuMnapuMsakavedAH - II8-2nA artha- (mohanIya be bhede che.) (1) darzana mohanIya (2) cAritra mohanIya. darzana mohanIya traNa bhedavALuM che. (1) samyakatva mohanIya (2) mithyAtva mohanIya (3) tadubhaya(mizra) mohanIya. cAritra mohanIya be bhedavALuM che (1) kaSAyavedanIya, (2) nokaSAyavedanIya. kaSAyavedanIya soLabhedavALuM che. (1) krodha, (2) mAna, (3) mAyA (ane 4) lobha. eka-eka (1) anaMtAnubaMdhI, (2) apratyAkhyAnAvaraNIya (3) pratyAkhyAnAvaraNIya (ane 4) saMjavalana bhedavALA. (ema 484 = 16 bheda.) -(ane) nokaSAyavedanIya- (1) hAsya, (2) rati, (3) arati, (4) zoka, (5) bhaya, (6) jugupsA, For Personal & Private Use Only Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUra-10 sabhAkhya-bhASAMtara 189 (0) veda, (8) purUSada (ane 9) napuMsakaveda. (ema) nava medavALuM che. (A rIte kula 28 bheda, mohanIya prakRtinA che.) bhASyam- tridviSoDazanavabhedA yathAkramama, mohanIyabandho dvividho-darzanamohanIyAkhyazcAritramohanIyAkhyazca, tatra darzanamohanIyAkhyastribhedaH, tadyathA-mithyAtvavedanIyaM samyaktvavedanIyaM samyagmithyAtvavedanIyamiti, cAritramohanIyAkhyo dvibheda:-kaSAyavedanIyaM nokaSAyavedanIyaM ceti, tatra kaSAyavedanIyAkhyA: SoDazabhedaH, tadyathA-anantAnubandhI krodho mAno mAyA lobhaH, evamapratyAkhyAnakaSAyaH pratyAkhyAnAvaraNakaSAya:saMjvalanakaSAya ityekazaH krodhamAnamAyAlobhAH ssoddshbhedaaH| nokaSAyavedanIyaM navabhedam, tadyathA-hAsyaM ratiH aratiH zokaH bhayaM jugupsA puruSaveda: strIvedaH napuMsakaveda iti nokaSAyavedanIyaM navaprakAram / artha- (darzana mohanIya, cAritra mohanIya, kaSAya mohanIya ane nokaSAya mohanIyanA) anukrame traNa, be, soLa ane nava bhedo che. mohanIya karmano baMdha be prakAre che. (1) darzana mohanIya ane (2) cAritra mohanIya. temAM darzanamohanIya nAma traNa bhedavALuM che. te A rIte, (1) mithyAtva vedanIya (2) samyakatva vedanIya ane (3) samyakatva-mithyAtva(mizra) vedanIya. cAritramohanIyavALo baMdha be bhedavALo che. (1) kaSAya vedanIya (kaSAya rUpe anubhavavA yogya) ane (2)nokaSAyavedanIya (nokaSAya rUpe anubhavavA yogya) temAM kaSAyavedanIya nAmavALo baMdha soLa bhedavALo che. te A rIte, (1) anaMtAnubaMdhI krodha (2) anaMtAnubaMdhI mAna (3) anaMtAnubaMdhI mAyA ane (4) anaMtAnubaMdhI lobha, e pramANe cAra apratyAkhyAnI krodha, mAna, mAyA, lobha, cAra pratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA, lobha ane cAra saMvalana kodha, mAna, mAyA, lobha, e pramANe 4+4+4+ 4 = 16. nokaSAyavedanIya nAmavALo baMdha navabhedavALo che. te A rIte, (1) hAsya, (2) rati, (3) arati, (4) zoka, (5) bhaya, (6) jugupsA, (7) purUSaveda, (8) strIveda ane (9) napuMsakaveda. A nava' bheda nokaSAyarUpa anubhavavA yogya che. bhASyam- tatra puruSavedAdInAM tRNakASThakarISAgnayo nidarzanAni bhavanti / ityevaM mohanIyamaSTAviMzatibhedaM bhavati / anantAnubandhI samyagdarzanopaghAtI, tasyodayAddhi samyagdarzanaM nopatpadyate pUrvotpannamapi ca pratipatati, apratyAkhyAnakaSAyodayAdviratirna bhavati, pratyAkhyAnAvaraNakaSAyodayAdviratAviratirbhavatyuttamacAritralAbhastu na bhavati, saMjvalanakaSAyodayAdyathAkhyAtaMcAritralAbho na bhavati // artha- temAM purUSada Adino udaya (anukrame) tRNa, kASTa ane bakarInI lIMDInA agni jevo nirdezela che. e pramANe mohanIya (karma) aThyAvIsa bhedavALuM che (3 + 16 + 9 = 28) anaMtAnubaMdhI kaSAya) samyagdarzanano nAza karanAra che. kAraNake tenAM udayathI samyagdarzana utpanna thatuM nathI ane pUrve utpanna , thayuM hoya to paNa jatuM rahe che. apratyAkhyAna kaSAyanA udayathI virati prApta thatI nathI. (eTale alpa paNa tyAga (daza virati) rU5 paccakhANa karI zakAtuM nathI.) pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyanA udayathI For Personal & Private Use Only Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 tavAthadhigama sUtra adhyAya - 8 dezavirati prApta thAya. paraMtu uttamacAritranI (sarviviratinI) prApti thatI nathI. saMjavalana kaSAyanA udayathI yathAkhyAtacAritranI prApti thatI nathI. bhASyam- krodha: kopo roSo dveSo bhaNDanaM bhAma ityanAntaram, tasyAsya krodhasya tIvramadhyavimadhyamandabhAvAzritAni nidarzanAni bhavanti, tadyathA-parvatarAjisadRzaH bhUmirAjisadRzaH vAlukArAjisadRzaH udakarAjisadRza iti / artha- krodha, kopa, roSa, dveSa, bhaNDana, bhAma te ekAryavAcI che. te A krodhanA tIvra, madhya, vimadhya ane mandabhAvo AzrayIne A udAharaNo che. te A rIte, (tIvra krodha) parvatamAM paDelI phATa samAna, (madhyAkrodha) bhUmimAM paDelI phATa samAna, (vimadhya krodha) retImAM pADelA lIsoTA samAna ane (maMda krodha) pANImAM paDelA lIsoTA samAna che. bhASyam- tatra parvatarAjisadRzo nAma yathA prayogavimrasAmizrakANAmanyatamena hetunA parvatarAjirutpannA naiva kadAcidapirohati, evamiSTaviyojanAniSTayojanAbhilaSitAlAbhAdInAmanyatamena hetunA yasyotpannaH krodha A maraNAnna vyayaM gacchati jAtyantarAnubandhI niranunayastIvrAnuzayo'pratyavamarzazca bhavati sa parvatarAjisadRzaH, tAdRzaM krodhamanumRtA narakeSUpapattiM prApnuvanti / artha- temAMparvatamAM paDelI phATa samAna eTale jema koI prayogathI (prayatnathI), visasA (svAbhAvika) thI ke mizra (ubhaya) thI A traNamAMnA koI paNa kAraNathI parvatamAM phATa paDI hoya to te kyAre paNa saMdhAtI nathI. te pramANe ISTano viyoga, aniSTano saMyoga ke Icchita vastunI aprApti AdimAMnA koI kAraNathI jene krodha utpanna thayela hoya te maraNa paryanta dUra thato nathI. vaLI AvatAM bhavamAM paNa sAthe AvanAra hoya. vaLI te krodha) bIjAnI samajAvaTathI paNa na samaje te niranunaya, bhayaMkara baLatarAthI bharelo te tIvrAnuzaya ane pazcAtApa rahita te pratyavamarza hoya che. te parvatanI phATa samAna krodha jANavo. tevA prakAranA krodhamAM marelA narakamAM utpanna thAya che. bhASyam- bhUmirAjisadRzo nAma, yathA bhUmerbhAskararazmijAlAdAttasnehAyA vAyvabhihatAyA rAjirutpannA varSApekSasaMrohA paramaprakRSTASTamAsasthitirbhavati, evaM yathoktanimitto yasya krodho'nekavidhasthAnIyo duranunayo bhavati, sa bhUmirAjisadRza:, / tAdRzaM krodhamanumRtAstiryagyonAvupapattiM prApnuvanti / artha- bhUmimAM paDelI phATa samAna eTale- jema sUryanA kiraNonA tApathI pIvAyo (grahaNa karAyo) che sneha jemAMthI tevI vAyuthI paDelI bhUminI phATa varasAda varasavAnA kAraNe saMdhAI jAya che.(joDAI jAya che.) paraMtu te phATa parama utkRSTathI AThamAsanI sthitivALI hoya che. te pramANe yathophata (parvatanI phATa samAna' mAM darzAvela ISTa niyojana ane aniSTa saMyojanAdi) nimittavALo jeno krodha aneka sthAnavALo hoI duHkhe zAMta thAya tevo hoya che. (eTale ene krodha zamAvavAmAM ghaNI-ghaNI samajAvaTanI - jarUra paDe che.) te (krodha) bhUmimAM paDelI phATa samAna jANavo. tevA prakAranA krodhamAM marelA tiryaMcayoni For Personal & Private Use Only Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUra-10 sabhAkhya-bhASAMtara 191 mAM utpanna thAya che. bhASyam- vAlukArAjisadRzo nAmaM yathA vAlukAyAM kASThazalAkAzarkarAdInAmanyatamena hetunA rAjirutpannA vAyvIraNAdyapekSasaMrohA'rvAgmAsasya saMrohati, evaM yathoktanimittotpanno yasya krodho'horAtraM pakSaM mAsaM cAturmAsyaM saMvatsaraM vA'vatiSThate sa vAlukArAjisadRzo nAma krodhaH, tAdRzaM krodhamanumRtA manuSyeSUpapattiM praapnuvnti| artha- retImAM pADelA lIsoTA samAna eTale jema retImAM lAkaDI saLI ke kAMkarAmAMnA koI kAraNathI lIsoTo (phATa) paDela hoya to, te vAyunI preraNA (prabaLa vAyu) AdinA kAraNe saMdhAvAvALI te mahinAmAM saMdhAI jAya che. tema pUrvokta (ISTa viyojanAdi) nimittothI utpanna thayelo jeno krodha, te ahorAtra, 5khavADiyuM, mahino, cAra mahinA ke varSa sudhI Take che. te krodha retImAM pADelA lIsoTA samAna jANavo. tevA prakAranA krodhamAM mRtyu pAmelA manuSyagatimAM janma dhAraNa kare che. bhASyam- udakarAjisadRzo nAma, yathodake daNDazalAkAGgulyAdInAmanyatamena hetunA rAjirutpannA dravatvAdapAmutpattyanantarameva saMrohati evaM yathoktanimitto yasya krodho viduSo'pramattasya pratyavamarzanotpattyanantarameva vyapagacchati sa udakarAjisadRzaH, tAdRzaM krodhamanumRtA deveSUpapattiM prApnuvanti, yeSAM tveSa caturvidho'pi na bhavati te nirvANaM prApnuvanti // artha- pANImAM pADelA lIsoTA samAna eTale jema pANImAM lAkaDI, saLI, AMgaLI AdimAMnA koIpaNa kAraNathI utpanna thayelo (je) lasoTo (te) pANInuM dravapaNuM hovAthI lIsoTo paDyA pachI turata ja bhuMsAI jAya che. tema pUphata (ISTaviyojanAdi) nimittathI jene krodha utpanna thayo che te vidvAna apramatta AtmAne pazcAtApa utpanna thatAM turata ja nAza pAme che. te (krodha) pANImAM pADelA lasoTA samAna jANavo. tevA prakAranA kodhamAM mRtyupAmela devagatimAM janma meLave che. jemane A cAra prakAramAMthI eka paNa krodha nathI. te nirvANa pAme che. bhASyam- mAnaH stambho garva utseko'haMkAro do madaH smaya ityanarthAntaram, tasyAsya mAnasya tIvrAdibhAvAzritAni nidarzanAni bhavanti, tadyathA-zailastambhasadRzaH asthistambhasadRzaH dArustambhasadRzaH latAstambhasadRza iti, eSAmupasaMhAro nigamanaM ca krodhanidarzanairvyAkhyAtam // artha- mAna (potAnA satkAranI tamannA), stanma (akkaDapaNuM), garva (jAti AdinuM abhimAna), utsaka (jJAnAdi adhikapaNAmAM je mAna), aMhakAra (huM ja rUpa, saubhAgyavAna chuM ema mAnavuM), darpa (baLanuM-abhimAna), mada (moTAIno nazo caDhavo), smaya (bIjAne viSe hasavuM) te ekAryavAcI zabdo che. ekAryavAcI evA te mAnanA tIvrAdibhAvo Athayi udAharaNo (zAstramAM kahelI che. te A rIte, (1) pattharanA thAMbhalA samAna, (2) hADakAnA thAMbhalA samAna, (3) lAkaDAnA thAMbhalA samAna ane (4) velaDInA thAMbhalA samAna. Ano upasaMhAra ane nigamana (ghaTAvavuM) kodhanA draSTAMtothI For Personal & Private Use Only Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 tAryAdhigama sUtra adhyAya - 8 kahevAyA. (jema paheluM mAna- [pattharanA thAMbhalA samAna] te anaMtAnubaMdhI, maraNaparyanta na javAvALuM-parabhava-mAM sAthe AvavAvALuM, nirakhunayi ane apratya-vimarzavALuM, narakamAM laI janArU te paheluM mAna. te rIte zeSa paNa krodhanI jema ja jANavA.) bhASyam- mAyA praNidhirupadhinikRtirAvaraNaM vaJcanA dambhaH kUTamatisandhAnamanArjavamityanAntaram, tasyA mAyAyAstIvrAdibhAvAzritAni nidarzanAni bhavanti, tadyathA-vaMzakuDaGgasadRzI meSaviSANasadRzI gomUtrikAsadRzI nirlekhanasadRzIti, atrApyupasaMhAranigamane krodhanidarzanairvyAkhyAte // artha- mAyA (jenAthI tiryaMcayoni vageremAM janma thAya te), praNidhi (vrata karavAnI Asakita na hovA chatAM bahArathI dekhAva te), upAdhi (pravRtithI bhinna manano guhya pariNAma), nikRti (bIjAne ThagavAnI yukti), AvaraNa (bhA upara chUpAIne tarApa mAravI- jemake, billI), vaMcanA (bIjAne Thage te), dalma (veza-vacanathIThagavuM), phUTa (jenA vaDe bIjAnA pariNAma baLI jAya te), atisaMdhAna (peTamAM pezIne paga pahoLA karavA), anArjava (kAya-mananI vakratA te) e pramANe A zabdo ekAryavAcI che. te mAyAnA tIvrAdibhAvo Azrayine udAharaNo che. te A rIte, (1) vAMsanA mULa samAna,(2) gheTAnA zIMgaDA samAna, (3) gomUtrikA samAna ane (4) chAla samAna. ahIM paNa upasaMhAra, nigamana pUrvAphata krodhanA sarakho jANavo. bhASyam- lobho rAgo gArthyamicchA mUrchA snehaH kAMkSA'bhiSvaGga ityanAntaram, tasyAsya lobhasya tIvrAdibhAvAzritAni nidarzanAni bhavanti, tadyathA- lAkSArAgasadRzaH kardamarAgasadRzaH kusumbharAgasadRzaH haridrArAgasadRza iti, atrApyupasaMhAranigamane krodhanidarzanairvyAkhyAte / eSAMkrodhAdInAM caturNAMkaSAyANAM pratyanIkabhUtAH pratighAtahetavo bhavanti, tadyathA-kSamA krodhasya mArdavaM mAnasya ArjavaM mAyAyAH saMtoSo topati bA. artha- lobha (lalacAvavuM), rAga (khuza thavuM), gArya (prApta thayela vastumAM Asakti), IcchA ( viSayanI abhilASA), mUccha (tIvra mohavRddhi), sneha (ghaNIprIti), kAMkSA (bhaviSyamAM phaLa) meLavavAnI IcchA, abhiLaMga (viSayo tarapha AkarSaNa ) te ekAryavAcI che. te A lobhanA tIvrAdi bhAvo AzrayI udAharaNo che. te A rIte, (1) kIramajInA raMga (lAkSAraMga) samAna, (2) kardama raMga (gADAnA paiDAmAM je thAya che te tailaja marI), (3) puSpanA raMga samAna (4) haLadaranA raMga samAna. ahIM paNa upasaMhAra ane nigamana krodhanA udAharaNathI kahevAya che. (krodhanA nidarzanamAM jaNAvyuM che te rIte ahIM jANavuM) -A krodhAdi cAreya kaSAyonA zatrurUpa nAzanA kAraNo (je) che te A rIte, (1) "kSamA' e kodhano nAza karanAra. (2) "mArdava (namratA)' e mAnano pratighAtaka, (3) "Arjava (saraLatA)' e mAyAno pratighAtaka ane (4) "saMtoSa' e lobhano pratighAtaka. 1nA For Personal & Private Use Only Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUra-11 sabhAga-bhASAMtara - 193 193 sUtra-nArauryathonamAnuSavaivAri 8-2zA artha- nAraka, tiryaMca, manuSya ane deva e cAra prakAre AyuSyakarma che. bhASyam- AyuSkaM caturbheda-nArakaM tairyagyonaM mAnuSaM daivamiti // 11 // artha- AyuSya cAra prakAre che (1) nAraka, (2) tiryaMca, (3) manuSya, ane (4) deva. 15 sUtram- gatijAtizarIrAGgopAGganirmANabandhanasaGghAtasaMsthAnasaMhananasparzarasagandhavarNAnupUrvyagurulaghUpaghAtaparAghAtAtapodyotocchvAsavihAyogatayaH pratyekazarIratrasasubhagasusvarazubha sUkSmaparyAptasthirAdeyayazAMsi setarANi tIrthakRttvaM ca // 8-12 // artha- (1) gatinAmakarma, (2) jAtinAmakarma, (3) zarIranAmakarma, (4) aMgopAMganAmakarma, (5) nirmANanAmakarma, (6) bananAmakarma, (7) saMghAtanAmakarma, (8) saMsthAnanAmakarma, (9) saMghayaNanAmakarma, (10) sparzanAmakarma, (11) rasanAmakarma, (12) gaMdhanAmakarma, (13) varNanAmakarma, (14) AnupUrvInAmakarma, (15) agurulaghunAmakarma, (16) upaghAtanAmakarma, (17) parAghAtanAmakarma, (18) AtapanAmakarma, (19) udhotanAmakarma, (20) ucchavAsanAmakarma, (21) vihAyogatinAmakarma, ane pratipakSa (Itara) sahitaevI (22) pratyekazarIranAmakarma, (23) trasanAmakarma, (24) subhaganAmakarma, (25) susvaranAmakarma, (26) zubhanAmakarma, (27) sUkSmanAmakarma, (28) paryAtanAmakarma, (29) sthiranAmakarma, (30) AdeyanAmakarma, (31) yazanAmakarma, (32 thI 41) pratipakSI-ItaraprakRti, (42) zrI tIrthaMkaranAmakarma. e 4ra nAmakarmanI prakRti che. bhASyam- gatinAma jAtinAma zarIranAma aGgopAGganAma nirmANanAma bandhananAma saGghAtanAma saMsthAnanAma saMhanananAma sparzanAma rasanAma gandhanAma varNanAma AnupUrvInAma aguruladhunAma upaghAtanAma parAghAtanAma AtapanAma udyotanAma ucchvAsanAma vihAyogatinAma / pratyekazarIrAdInAM setarANAM nAmAni / tadyathA pratyekazarIranAma sAdhAraNazarIranAma trasanAma sthAvaranAma subhaganAma durbhaganAma susvaranAma duHsvaranAma zubhanAma azubhanAma sUkSmanAma bAdaranAma paryAptanAma aparyAptanAma sthiranAma asthiranAma AdeyanAma anAdeyanAma yazonAma ayazonAma tIrthakaranAma ityetad dvicatvAriMzadvidhaM mUlabhedato nAmakarma bhvti| uttaranAmAnekavidham / tdythaaartha- (1) gatinAma, (2) jAtinAma, (3) zarIranAma, (4) aMgopAMganAma, (5) nirmANanAma, (6) bandhananAma, (7) saMghAtanAma, (8) saMsthAnanAma, (9) saMghayaNanAma, (10) sparzanAma, (11) rasanAma, (12) gaMdhanAma, (13) varNanAma, (14) AnupUrvanAma, (15) aguralaghunAma, (16) upaghAtanAma, (17) parAghAtanAma, (18) AtapanAma, (19) udyotanAma, (20) ucchavAsanAma, (21) vihAyogatinAma. pratyekazarIra vagerenA pratipakSasahitanAM nAmo- te A pramANe, (22) pratyekazarIranAma, (23) sAdhAraNazarIranAma, (24) trasanAma, (25) sthAvaranAma, (26) subhaganAma, (27) durbhAganAma, For Personal & Private Use Only Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 tattAthadhigama sUtra adhyAya-8 (28) susvanAma, (28) dus12nAma, (30) zumanAma, (31) azumanAma, (32) sUkSmanAma, (33) bAranAma, (34) pAlanAma, (35) a5yAtanAma, (3) sthiranAma, (37) asthiranAma, (38) mAheyanAma, (38) anAyanAma, (40) yazanAma, (41) ayazanAma, mane (42) zrI tIrtharanAma. e pramANe A beMtAlIsaprakAre mULabhedathI nAma karma che. uttaranAmakarma aneka prakAre che. te A rIte,... bhASyam- gatinAma caturvidhaM-narakagatinAma tiryagyonigatinAma manuSyagatinAma devagatinAma / jAtinAmno mUlabhedAH paJca, tadyathA- ekendriyajAtinAma dvIndriyajAtinAma trIndriyajAtinAma caturindriyajAtinAma paJcendriyajAtinAmeti / ekendriyajAtinAmAnekavidhaM, tadyathA-pRthivIkAyikajAtinAma apkAyikajAtinAma tejaHkAyikajAtinAma vAyukAyikajAtinAma vanaspatikAyikajAtinAmeti / tatra pRthivIkAyikajAtinAmAnekavidhaM, tadyathA-zuddhapRthivIzarkarAvAlukopalazilAlavaNA'yastraputAmrasIsakarUpyasuvarNavajraharitAlahigulakamanaH zilA sasyakAJjanapravAlakA'bhrapaTalAbhravAlikAjAtinAmAdi gomedaka-rucakAGka-sphaTika- lohitAkSa- jalAvabhAsa-vaiDUrya-candraprabhacandrakAnta-sUryakAnta-jalakAnta-masAragallA-zmagarbha-saugandhika-pulakAriSTha-kAJjanamaNijAtinAmAdi ca // apkAyikajAtinAmAnekavidhaM, tadyathA-upakledAvazyAya-nIhAra-hima-ghanodakazuddhodakajAtinAmAdi / tejaHkAyikajAti-nAmAnekavidhaM, tadyathA-aGgAra-jvAlA'lAtArci-murmurazuddhAgnijAtinAmAdi / vAyukAyikajAtinAmAnekavidhaM, tadyathA-utkalikA-maNDalikA-jhaJjhakAghana-saMvartakajAtinAmAdi / vanaspatikAyikajAtinAmAnekavidhaM, tadyathA-kanda-mUla-skandhatvakASTha-patra-pravAla-puSpa-phala-gulma-guccha-latA-vallItRNa-parva-kAya-zevAla-panaka-valakakuhanajAtinAmAdi / evaM dvIndriyajAtinAmAnekavidham, evaM triindriycturindriypnycendriyjaatinaamaadiinypi|| artha- zatinAma yA2 cha. (1) nAtinAma, (2) yonizatinAma, (3) manuSyAtinAma bhane (4) vizatinAma. jatinAma bhUma methI pAMya 53- (1) mendriyajatinAma, (2) bendriyajatinAma, (3) vIndriyajatinAma, (4) AGRndriyajatinAma ane (5) paMthendriyajatinAma, -mendriyajatinAma bhane 52 cha. te bhA zata- (1) pRthvI jatinAma, (2) 15(4s jatinAma, (3) Gul4s tinAma, (4) vAyuyAtanAma, (5) vanaspanisulis jatinAma tabhA pRthvIyisala nAma bhane 53 je te bhA zata- zuddhapRthvI, 2062(sist), pAtu (ratal), GG (5.52), zikSA, sapA, totuM, tal (diy), sAsu, 3\, sonu, 40, Rad, hiMgura, mana:sa, sasya, mAna, pravAsa, ana25, (sel) Allest M ult. (2tnAnAnAmI) gome, 25i3, 26TIs, allsala, AImAsa, vaiDUrya, yandraprasA, caMdrasia , sUryakAMta maNi, jalakAMtamaNimasAragalla, amagarbha, saugandhika, pulakamaNi, arijhamaNi, aMjanamaNi te pRthvIkAyika jAtinAmAdi che. For Personal & Private Use Only Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUra-12 sabhAkhya-bhASAMtara 195 -akAyikajAtinAma aneka prakAre che. te A rIte, gharoghAsa upara raheluM biMdu, ThAra, nIhAra, hima, ghanapANI (barapha), zuddha pANI Adi te apakAyajAtinAma jANavA. -taijasUkAyajAtinAma aneka prakAre che. te A rIte. aMgArA, jvALA, alAtaarci, murmara (agninAkaNiyA), cutaagni ityAdi teukAyajAtinAmo che. -vAyukAyika jAtinA aneka prakAre che. te A rIte, utkalika, maNDalika, jhaMjhAvAta, ghana, saMvartaka Adi vAyukAyajAtinAmo che. -vanaspatikAyika jAtinAmo aneka prakAre che. te A rIte, kanda, mULa (mULIyA), skandha (thaDa), tvapha (chAla), kASTa (zAkhA), patra (pAMdaDA), pravALa (maMjarI), puSpa, phaLa, gulma, guccha, latA, vallI, tRNa, parva (gAMTha), kAyasevALa, panaka, valaka, kuhana ItyAdi vanaspatikAya jAtinAmo che. e pramANe beIndriya jAtinAma aneka prakAre che. e pramANe teIndriya, caurindriya, paMcendriya jAtinAmo paNa aneka prakAre che. bhASyam- zarIranAma paJcavidham, tadyathA-audArikazarIranAma vaikriyazarIranAma AhArakazarIranAma taijasazarIranAma kArmaNazarIranAmeti / artha- zarIranAmakarma pAMca prakAre che. te A rIte, (1) audArikazarIranAmakarma, (2) vaikriyazarIranAmakarma, (3) AhArakazarIranAmakarma, (4) taijasazarIranAmakarma ane (5) kAmaNa zarIranAmakarma. bhASyam- aGgopAGganAma trividhaM, tadyathA- audArikAGgopAGganAma vaikriyazarIrAGgopAGganAma AhArakazarIrAGgopAGga, punarekaikamanekavidhaM, tadyathA-aGganAma tAvat zironAma uronAma pRSThanAma bAhunAma udaranAma pAdanAma, upAGganAmAnekavidhaM, tadyathA-sparzananAma rasanAnAma ghrANanAma cakSurnAma zrotranAma, tathA mastiSkakapAlakRkATikAzaGkhalalATatAlukapolahanucibukadazanauSThabhUnayanakarNanAsAdhupAGganAmAni zirasaH, evaM sarveSAmaGgAnAmupAGgAnAM nAmAni / artha- aMgopAMganA traNa prakAre che. te A rIte, (1) dArikasaMgopAMganAma, (2) vaikiyazarIrAMgopAMganAma ane (3) AhArakazarIrAMgopAMga. vaLI, ekekanA aneka prakAro che. te A rIte, aMganAmakarma- ziranAma, uro (chAtI) nAma, pIThanAma, bAhu (hAtha) nAma, udara (peTa) nAma, pAda (paga) nAma. upAMganAma aneka prakAre te A rIte-sparzanAma, rasanAnAma, ghANanAma, cakSunAma, zrotranAma tathA mastiSkanAma tathA kapALa, kRkATikA, zaMkha, lalATa, tALavuM, kapola (gAla), dADhI, haDapacI, dAMta, hoTha, pAMpaNa, AMkha, kAna, nAka Adi ziranAM upAMganAmakarmo che. e pramANe badhA aMgonA ane upAMgonA nAmo che. bhASyam- jAtiliGgAkRtivyavasthAniyAmakaM nirmaannnaam| artha- ekendriyaAdi jAtimAM liMga ane AkRtinI vyavasthAnuM je niyamana (goThavaNa) kare te For Personal & Private Use Only Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 tatvArthAdhigama sUtra adhyAya - 8 nirmANanA karma. bhASyam- satyAM prAptau nirmitAnAmapi zarIrANAM bandhakaM bandhananAma / artha- (zarIranAmakarmanA udayathI pudgalo) prApta thaye chate racanA karAyela zarIrone bAMdhanArU (aviyukata, abhinna rAkhanAra) te baMdhananAma karma che. bhASyam- anyathA hi vAlukApuruSavadabaddhAni zarIrANi syuriti / artha- nahIMtara (je te na hoya to) retanA puruSanI mAphaka (bhinna-bhinna) viyukata thaI jAya. bhASyam- baddhAnAmapi ca saMghAtavizeSajanakaM pracayavizeSAt saMghAtanAma dArumRtpiNDAyaH sNghaatvt| artha- baMdhAyela evA paNa pugalone viziSTa racanAthI samuhavizeSane utpanna karanAra saMghAtanAma karma che. kApiMDa, mATIpiMDa ane lohapiMDanI jema (saMghAta-kahevAya.) bhASyam- saMsthAnanAma SaDvidhaM, tadyathA-samacaturasranAma nyagrodhaparimaNDalanAma sAdinAma kubjanAma vAmananAma huNDanAmeti / artha- saMsthAnanAmakarma cha prakAre che. te A rIte- (1) samacaturagna saMsthAnanAma, (2) nyodhaparimaNDala, (3) sAdisaMsthAna nAma, (4) kunja saMsthAnanAma, (5) vAmana saMsthAnanAma ane (6) huMDaka saMsthAnanAma, bhASyam- saMhanananAmaSaDvidhaM, tadyathA-vajrarSabhanArAcanAma ardhavajrarSabhanArAcanAma nArAcanAma ardhanArAcanAma kIlikAnAma sRpaattikaanaameti| artha- saMghayaNanAmakarma cha prakAre che. te A rIte. (1) vajaRSabhanArA, saMghayaNanAma, (2) ardhavajaRSabhanArAcaM saMghayaNanAma, (3) nArAca saMghayaNanAma, (4) ardhanArA saMghayaNanAma, (5) kIlikA saMghayaNanAma, (6) rupATikA (chevaTTa) saMghayaNanAma, bhASyam- sparzanAmASTavidhaM kaThinanAmAdi / rasanAmAnekavidhaM tiktanAmAdi / gandhanAmAnekavidhaM surabhigandhanAmAdi / varNanAmAnekavidhaM kAlanAmAdi / artha- sparzanAmakarma ATha prakAre che- kaThina (karkaza) nAmAdi (karkaza, mRdu, gurU, laghu, snigdha, rUkSa, zIta, uSNa) rasanAmakarma aneka prakAre che- tIkho Adi (tIkho, kaDavo, khATo, turo, mITho, khAro) gaMdhanAma be prakAre che- surabhigaMdhAdi (surabhigaMdha, durabhigaMdha). varNanAma aneka prakAre che- zyAma Adi (zyAma (kALo), dhoLo, lAla, pILo, sapheda.). 1. "ayyAmAhe bhavasthAnuM rati- mAdhyamamAM,...(grF. Wor) karmagranthamAM to '(2) RSabhanArAca' saMdhayaNa pharamAvela che. 2. keTalAka AcAryabhagavaMto mIThArasanI adaMra khArArasano samAveza kare che. For Personal & Private Use Only Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUva-12 sabhAkhya-bhASAMtara bhASyam- gatAvutpattukAmasyAntargatau vartamAnasya tadabhimukhamAnupUrvyA tatprApaNasamarthamAnupUrvInAmeti, nirmANanirmitAnAM zarIrAGgopAGgAnAM viniveshkrmniyaamkmaanupuurviinaametypre| artha- gatimAM utpanna thavAnI IcchAvALAne (parabhavamAM jatAM) te gatinI sanmukha antargatimAM vartatA jIvane AkAzapradezanI zreNine anusAra te (sthAna) ne prApta karAvavAmAM samartha (je karma te) AnupUrvanAma karma. "nirmANanAmakarma vaDe banAvAyela zarIranA aMgo ane upAMgonA racanA sthAnanA kamanuM niyamana karanAra karma te AnupUrvI nAma' AvuM keTalAka AcArya bhagavaMto kahe che. bhASyam- agurulaghu prinnaamniyaamkmgurulghunaam| artha- agurulaghupariNAma goThavI ApanAra te agurulaghunAma karma. bhASyam- zarIrAGgopAGgopaghAtakamupaghAtanAma, svaparAkramavijayAdhupaghAtajanakaM vaa|| artha- zarIranA aMgo ane upAMgone upaghAta karanAra karma te upaghAtanAmakarma. athavA potAnA parAkrama ke vijaya vagereno nAza karanAra karma te upaghAtanAma karma. bhASyam- paratrAsapratighAtAdijanakaM parAghAtanAma / aatpsaamrthyjnkmaatpnaam| prakAzasAmarthyajanakamudyotanAma / prANApAnapudgalagrahaNasAmarthyajanakamucchvAsanAma labdhizikSarddhipratyayasyAkAzagamanasya janakaM vihaayogtinaam| artha- bIjAne trAsa karanAruM ane (pratibhA vagereno) nAza Adi karanAruM karma te parAghAtanAmakarma. tApa utpanna karavAnI zakita je karmamAM che te AtapanAmakarma. (jemake sUryanA ratnothI taDako thAya che. ratno sivAya bIjAne A karma udayamAM hotuM nathI.) (zItala) prakAzanA sAmarthyane utpanna karanAra te udyotanAma (jemake caMdramA, khadyota vagere). prANApAna vargaNAnA pulone grahaNanA sAmarthyane utpanna karanAra te ucchavAsanAmakarma. (devatAdinI devapaNA AdinI sAthe utpanna thayelI je) labdhi ane (tapathI yA siddhAMtanuM adhyayana karatAM) zikSAthI je Rddhi-te RddhinA hetabhUta AkAza gamanane karanAra karma te vihAyogatinAmakarma. bhASyam- pRthakzarIranirvartakaM pratyekazarIranAma, anekajIvasAdhAraNazarIranirvartakaM sAdhAraNazarIranAma, trasabhAvanirvartakaM sanAma, sthAvarabhAvanirvartakaM sthAvaranAma, saubhAgyanirvartakaM subhaganAma, daurbhAgyanirvartakaM durbhaganAma, sausvaryanirvartakaM susvaranAma, dauHsvaryanirvartakaM duHsvaranAma, zubhabhAvazobhAmAGgalyanirvartakaM zubhanAma, tadviparItanirvartakamazubhanAma, sUkSmazarIranirvartakaM sUkSmanAma, bAdarazarIranirvartakaM baadrnaam| artha- bhinna bhinna zarIranI (eTale eka jIvane eka zarIranI) racanA karanAra -te pratyeka zarIranAma. aneka jIva vacce eka zarIranI racanA karanAra te sAdhAraNa zarIranAma. (beIndriyathI paMcendriya sudhInA For Personal & Private Use Only Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 tatvArthAdhigama sUtra adhyAya - 8 chavo temanA) vyasabhAvane karanArU karma te vasanAma. eka sthAne sthira rahe tevA sthAvara bhAvane karanAra karma te sthAvAranAma. saubhAgyabhAva karanAra karma te subhaganAma. mananA apriyabhAvane karanAra karma te durbhaganAma. suMdara svarapaNAne karanArU (je svara sAMbhaLavAthI prIti utpanna thAya tevuM) karma te susvaranAma. je svara sAMbhaLavAthI aprIti utpanna thAya tevA svarane karanAra karma te du:svaranAma. zubhabhAva, zobhA ane maMgalane banAvanAra karmate zubhanAmakarma. tenAthI viparIta bhAvane karanArate azubhanAma. sUkSmazarIrane banAvanAra karma sUkSmanAmakarma. skUlazarIranI racanA karanAra te bAdaranAmakarma. bhASyam- paryAptiH paJcavidhA, tadyathA-AhAraparyAptiH zarIraparyAptiH indriyaparyApti: prANApAnaparyAptiH bhASAparyAptiriti, paryAptiH kriyAparisamAptirAtmanaH, zarIrIndriyavAnaHprANApAnayogyadalikadravyAharaNakriyAparisamAptirAhAraparyAptiH, gRhItasya zarIratayA saMsthApanakriyAparisamAptiH zarIraparyAptiH, saMsthApana racanA ghaTanamityarthaH, tvagAdIndriyanirvartanakriyAparisamAptirindriyaparyAptiH, prANApAnakriyAyogyadravyagrahaNanisargazaktinivartanakriyAparisamAptiH prANApAnaparyAptiH, bhASAyogyadravyagrahaNanisargazaktinirvartanakriyAparisAmAptirbhASAparyAptiH, manastvayogyadravyagrahaNa- nisargazakti- nirvartanakriyAparisamAptirmanaHparyAptirityeke, AsAM yugapadArabdhAnAmapi krameNa samAptiruttarottarasUkSmataratvAt sUtradAdikartanaghaTanavat, yathAsaGkhyaM ca nidarzanAni gRhadalikagrahaNastambhasthUNAdvArapravezanirgamasthAnazayanAdikriyAnirvartanAnIti, paryAptinirvartakaM paryAptinAma, aparyAptinivartakamaparyAptinAma, aparyAptinAma tatpariNAmayogyadalikadravyamAtmanA nopAttamityarthaH / artha- paryApti pAMca prakAre che. te A rIte- (1) AhAraparyAmi, (2) zarIra paryAmi, (3) Indriya paryAmi, (4) vAsocchavAsaparyAmi ane (5) bhASApati. paryAti- jIvanI vivakSita kiyAnI samApti. AhAraparyAmi- zarIra, Indriya, vANI, mana ane zvAsocchavAsa yogya daliko grahaNa karavAnI kriyAnI parisamAmi te AhAraparyA. zarIraparyAmi- grahaNa karela (gugalasamuha) ne zarIra5NAvaDe saMsthApana rUpa kriyAnI samAmi te zarIraparyAmi. ahIM sthApana eTale racanA, banAvavuM evo artha che. Indriya paryApati- tvacAdi Indriyo banAvanA rUpa kriyAnI samApti te Indriya paryAmi, prANApAnaparyAmi-vAsocchavAsayogya dravya grahaNa karavArUpa ane choDavArUpa zakti banAvavAnI kriyAnI samAmi te prANApAnapati. bhASAparyAti- bhASAyogya dravya grahaNa karavArUpa ane choDavArUpa zakita banAvavAnI kriyAnI samApti te bhASAparyAmi. keTalAka AcAryabhagavaMto chaThThI mana:paryAmi paNa kahe che. mana: paryAmi - manane yogya dravya grahaNa karavArUpa ane choDavArUpa zakti banAvavAnI kriyAnI samApti te mana:paryAmi. ekIsAthe AraMbhAyela evI paNa A paryAtionI uttarottara adhika-adhika sUkSma hovAthI samApti kamaza: thAya che. jemake, sutarakAMtanAra-jADA sutarakAMtanAra karatAM jhINuM sutarakAMtanArane vadhArevAra thAya tema. enAM anukrame daSTAMta - gharamATe prathama lAkaDAnuM grahaNa, tyArabAda) staMbha, khIlA (vagere. tyArabAda) bAraNA (pachI) praveza ane nIkaLavAnA sthAno (ane pachI) zayanAdi kriyAonI racanA thAya. (tema kramaza: paryApti thAya che.) paryAsione banAvanAra paryAtanAma. For Personal & Private Use Only Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUra-14 sabhAkhya-bhASAMtara 199 paryAsione pUrI na thavA denAra te aparyAtanAma. aparyAtanAma eTale, (patio pUrNa na thAya) tevA pariNAmayogya dalika dravya pote grahaNa karela che. bhASyam- sthiratvanivartakaM sthiranAma, viparItamasthiranAma, AdeyabhAvanirvatakamAdeyanAma, viparItamanAdeyanAma, yazonivartakaM yazonAma, viparItamayazonAma, tIrthakaratvanirvartakaM tIrthakaranAma tAMstAn bhAvAn nAmayatIti nAma, evaM sottarabhedo nAmakarmabhedo'nekavidhaH pratyetavyaH // 12 // artha- (hADakAM, dAMta AdinI) nicalatA karanAra te sthiranAma. tenAthI viparIta asthiranAmakarma. potAnuM vacana grAhayabhAvane banAvanAra karma te AdeyanAma (eTale ke AdayabhAvane karanAra te AdeyanAma.) tenAthI viparIta anAdeyanAma. kIrti phelAvanAra te yazanAma. tenAthI viparIta apayazanAma. zrI tIrthaMkarapaNAnI prApti karAvanAra te tIrthaMkara nAmakarma. je gati-jAti Adi te te prakAranA bhAvo tarapha laI jAya che te nAmakarma. e pramANe uttarabhedo sahita nAmakarmanA bhedo aneka prakAre thAya che. 1rA sUtraF-3na8-rUA. artha uccagotra ane nIcagotra (emaM be prakAre ) gotra karyuM che. bhASyam- uccairgotraM nIcairgotraM ca, tatroccairgotraM dezajAtikulasthAnamAnasatkAraizvaryAdyutkarSanirvartakam, viparItaM nIceautraM caNDAlamuSTikavyAdhamatsyabandhadAsyAdinirvartakam // 13 // artha uccagotra ane nIcagotra. (ema be prakAre gotrakarma.) temAM uccagotra-deza, jAti, kuLa, sthAna, mAna, sanmAna, aizvarya AdinA utkarSane karanAra che. nIcagotra- tenAthI viparIta che. je cappAla, kasaI, zikArI, macchImAra, dAsapaNuM (vagere) karanAra te. 13 sUtram tAnAlanA 8-14 artha- dAna, lAbha, bhoga, upabhoga, virya e pAMcanA aMtarAya karanAra aMtarAyakarma che. bhASyam- antarAyaH paJcavidhaH, tadyathA-dAnasyAntarAyaH lAbhasyAntarAyaHbhogasyAntarAyaH upabhogasyAntarAya: vIryAntarAya iti // 14 // artha- aMtarAyakarma pAMca prakAre che. te A rIte, (1) dAnano aMtarAya, (2) lAbhano aMtarAya, (3) bhogano aMtarAya, (4) upabhogano antarAya ane (5) vIryAntarAya. 14 bhASyam- uktaH prakRtibandhaH, sthitibandhaM vkssyaam:artha- prakRtibaMdha kahyo. have sthitibaMdha kahIzuM. Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 tatvArthAdhigama sUtra adhyAya - 8 sUtram- AditastisRNAmantarAyasyacatriMzatsAgaropamakoTIkoTya: praasthitiH||8-15|| artha- AdinA traNa (eTale jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya ane vedanIya) temaja antarAyakarma, e cAra (mULakarma)nI utkRSTasthiti trIsa koTAkoTI sAgaropamanI che. bhASyam- AditastisRNAM karmaprakRtInAM-jJAnAvaraNadarzanAvaraNavedyAnAM antarAyaprakRtezca triMzatsAgaropamakoTIkoTyaH parA sthitiH // 15 // artha- zarUAtanI traNa karmaprakRti-eTale jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIyanI ane antarAya prakRtinI trIsakoDAkoDI sAgaropama utkRSTasthiti che. 15 sUtram- saptatirmohanIyasya // 8-16 / / artha- mohanIyakarmanI sItterakoTAkoTI sAgaropama utkRSTa sthiti che. bhASyam- mohanIyakarmaprakRte: saptati: sAgaropamakoTIkoTya: parA sthiti: // 16 // artha- mohanIyakarmaprakRtinI sItterakoDAkoDI sAgaropama utkRSTa sthiti che. ll1dA sUtram- nAmagotrayoviMzatiH // 8-17 // artha- nAmakarma ane gotrakarmanI utkRSTa sthiti vIsakoDAkoDI sAgaropama che. bhASyam- nAmagotraprakRtyorviMzati: sAgaropamakoTIkoTya: parA sthitiH // 17 // artha- nAma ane goprakRtinI vIsakoDAkoDI sAgaropama utkRSTa sthiti che. ll1LA sUtram- trayastriMzat sAgaropamANyAyuSkasya // 8-18 // artha- AyuSyakarmanI tetrIsasAgaropama utkRSTa sthiti che. bhASyam- AyuSyakarmaprakRtestrayastriMzatsAgaropamANi parA sthitiH // 18 // artha- AyuSyaprakRtinI tetrIsa sAgaropama utkRSTa sthiti che. 18 sUtram- aparAdvAdazamuhUrtA vedanIyasya // 8-19 // artha- vedanIyakarmanI jaghanyasthiti bAramuhUrta che. bhASyam- vedanIyaprakRteraparA dvAdaza muhUrtA sthitiriti // 19 // artha- vedanIya prakRtinI jaghanya bAramuhUrta sthiti che. 1lI For Personal & Private Use Only Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-22 sabhAkhya-bhASAMtara 201 sUtram- nAmagotrayoraSTau // 8-20 // artha- nAmakarma ane gotrakarmanI jaghanyanI sthiti ATha muhUrta che. bhASyam- nAmagotraprakRtyoraSTau muhUrtA aparA sthitirbhavati // 20 // artha- nAma ane gotraprakRtinI AThamuhUrta jaghanya sthiti che. garavA sUtram- zeSANAmantarmuhUrtam // 8-21 // artha- bAkInA karmanI eTale jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya, AyuSya ane aMtarAyakarmaprakRtinI jaghanya sthiti antarmuhUrta che. bhASyam- vedanIyanAmagotraprakRtibhya: zeSANAM jJAnAvaraNadarzanAvaraNamohanIyA''yuSkA'ntarAyaprakRtInAmaparA sthitirantarmuhUrtaM bhavati / artha- benIya, nAma bhane gotra (bhA 19) prati sivAyanI zAnA1291, zanA5291, mohanIya, AyuSya ane aMtarAyakarmaprakRtinI jaghanyasthiti aMtarmuhUrta hoya che. bhASyam- ukta: sthitibandha: anubhAvabandhaM vakSyAma:- // 21 // artha- sthitibaMdha kahyo, have anubhAvabaMdha kahIzuM... rahyA sUtram- vipAko'nubhAvaH // 8-22 // artha- karmano vipAka te anubhAva. bhASyam- sarvAsAM prakRtInAM phalaM vipAkodayo'nubhAvo bhavati, vividha: pAko vipAkaH, sa tathA cAnyathA cetyarthaH / jIvaH karmavipAkamanubhavan karmapratyayamevAnAbhogavIryapUrvakaM karmasaMkramaM karoti uttaraprakRtiSu sarvAsu mUlaprakRtyabhinnAsu, na tu mUlaprakRtiSu saMkramo vidyate, bandhavipAkanimittAnyajAtiyakatvAt, uttaraprakRtiSu ca darzanacAritramohanIyayoH samyagmithyAtvavedanIyasya AyuSkasya ca jAtyantarAnubandhavipAkanimittAnyajAtIyakatvAdeva saMkramo na vidyte| apavartanaM tu sarvAsAMprakRtInAM vidyate, tadAyuSkeNa vyAkhyAtam // 22 // artha- sarvaprakRtinuM phaLa eTale vipAkanuM anubhavavuM te anubhAva kahevAya. judI judI rIte pAkavuM te vipAka. eTale te rIte yA bIjI rIte (karmaphaLa pAkavuM) tevo artha jANavo. jIva karmavipAkane anubhavato karmanimite ja anAbhogavIrya pUrvaka karmasaMkrama kare che. ane te paNa mULa prakRtithI abhinna evI 'sarva 1.malA sarva me sajipI.seals GttarapratimApanayI palayatuMtAmaNamArI. (sarvAsvitiH utsrgH| kAsAJcinnabhavatItyapItyarthaH / apavadiSyate copariSTAt / , siddha-TIkA. For Personal & Private Use Only Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigama sUtra uttaraprakRtimAM thAya che. paraMtu mULaprakRtimAM saMkrama thato ja nathI. (kemake) bandhananAM nimitto ane vipAkanA nimitto bhinnabhinna jAtanAM che. (jemake, jJAnAvaraNIyanA baMdhanimitto 'tAro - nihnavamAtsaryuM che. ane vedanIyanA baMdhanimitto 'tulazo tApA...' che. A rIte baMdhanimitto judA- tema vipAka nimitto paNa judA. jJAnAvaraNIyanA udaye jJAna ja avarAze- paNa jJAnAvaraNIyanA pudgalo darzanaguNane nahi Avare eTale baMdha ane vipAka baMnemAM judApaNuM che.) (uttaraprakRtimAM paNa je saMkrama nathI pAmatI te have darzAve che.) uttaraprakRtimAM paNa darzanamohanIya ane cAritramohanIyano (paraspara) saMkrama nathI. tathA (cAre ya) AyuSyano (paraspara) saMkrama thato nathI (tenuM kAraNa e ke) jAtyantara anubandhanA nimitta ane vipAkanimittamAM anya jAtIyapaNuM (bhinnapaNuM) hovAthI. apavartana to sarvaprakRtinuM thAya che te AyuSyadvArA (a. 2 - sU. para mAM) kahevAyuM che. 22aa 202 sUtram- sa yonAma II8-25 artha- te vipAka karmanA nAmane anusAre bhogavAya che. bhASyam - so'nubhAvo gatinAmAdInAM yathA nAma tathA vipacyate // 23 // artha- gatinAmakarma vagereno te anubhAva(vipAka) jevuM karmanuM nAma te rIte udayamAM Ave che. IIrA sUtram- tataninaMga / / 8-245 artha- te (vipAka) thI karmanirjarA thAya che '=' zabdathI 'bIjAkAraNathI paNa' ema samajavuM. adhyAya - 4 bhASyam- tatazca- anubhAvAtkarmanirjarA bhavatIti, nirjarA kSayo vedanetyarthaH, atra cazabdo hetvantaramapekSate, tapasA nirjarA ceti vakSyate ||24|| artha- tethI eTale anubhAvathI karmanirjarA thAya che. nirjarA, kSaya, vedana e ekArthavAcI che. ahIM 'ca' zabda bIjA kAraNanI apekSA rAkhe che. 'te' tapasA nibaMra ca' (a. 9. sU. 3 ) mAM kahevAze.||24|| bhASyam - ukto'nubhAvabandhaH, pradezabandhaM vakSyAmaH artha- anubhAvabaMdha kahyo, have pradezabandha kahIzuM. sUtram- nAmapratyayAH sarvato yogavizeSAt sUkSmaikakSetrAvagADhasthitAH sarvAtmapradezeSu anantAnantapravezaH II8-rA artha- nAmanimittaka (eTale kAraNabhUta skaMdha), sarva (Atmapradeza) taraphthI, yogavizeSathI, sUkSma (skaMdha), eka kSetramAM rahelA, sthira svabhAvavALA, sarva AtmapradezomAM, (ane) anantAnanta pradezovALA skaMdho AtmA sAthe bandhAya che. For Personal & Private Use Only Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-25 sabhAkhya-bhASAMtara 203 bhASyam- nAmapratyayAH pudgalA badhyante, nAma pratyaya eSAM te ime nAmapratyayAH, nAmanimittA nAmahetukA nAmakAraNA ityarthaH / artha- nAmanA kAraNabhUta pudgalo baMdhAya che. nAma (karma) kAraNa che jenuM te A nAmakaraNo. eTale ke nAmanimittavALA, nAmahetuvALA, nAma kAraNovALA tevo artha jANavo. bhASyam- sarvatastiryagUrdhvamadhazca badhyante, yogavizeSAt kAyavAmanaHkarmayogavizeSAcca badhyante / artha- sarvata-tIrjI (ATheya dizA taraphathI), uparathI, nIcethI ema (sarvabAjUthI) pudgalo (AtmA sAthe) bandhAya che. yogavizeSathI eTale kAyA-vANI ane mananI kriyAvizeSathI (pudgalo AtmA sAthe) baMdhAya che. bhASyam- sUkSmA badhyante, na bAdarAH / / artha- sUkSma (pudgalaskaMdha AtmA sAthe ) bandhAya che, (paraMtu) bAdara (skandho nahi. bhASyam- ekakSetrAvagADhA badhyante, na kSetrAntarAvagADhAH / artha-eka kSetramAM rahelA (pudgalaskaMdho) bandhAya che, (paratu) bIjA kSetramAM rahelA (pudgalaskaMdho) nahi. (eTale je kSetramAM AtmA rahelo hoya te kSetramAM rahela pudgalavargaNA ja grahaNa kare, tenAthI dUra rahelA arthAt bIjA kSetramAM rahelA pudgalo grahaNa na kare.) bhASyam- sthitAzcabadhyante, na gati samApannAH / artha- sthitizIla (pudagalo) bandhAya che, (paNa) gatiprAsa pugalo nahi. bhASyam- sarvAtmapradezeSu-sarva prakRti pudgalA: sarvAtmapradezeSu badhyante, ekaiko hyAtmapradezo'nantaiH karmapradezairbaddhaH / artha- sarvAtmapradezamAM sarvaprakRti(karma)nAM pugalo sarvAtmapradezamAM bandhAya che. eka-eka Atmapradeza anantakarmapradezovaDe bandhAyela che. bhASyam- anantapradezAH karmagrahaNayogyAH pudgalA badhyante / artha- anantAnantapradezI karyagrahaNa yogya pudgalo baMdhAya che. bhASyam- na saGkhyeyAGkhyeyAnantapradezAH, kutaH ?, agrahaNayogyatvAtpradezAnAmiti, eSa pradezabandho bhavati // 25 / / sarvacaitadaSTavidhaM karma puNyaM pApaM ca, ttr1. nAma eTale karma samajavuM. 2. ahIM sUkSmaskaMdha apekSita jANavuM. anantAnanta pradezono sUkSmarUMdha grahaNayogya nathI paNa banI zakato. For Personal & Private Use Only Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 tatvArthAdhigama sUtra adhyAya - 8 artha- paraMtu-saMkhyAtA, asaMkhyAtA ke anantA pradezo bandhAtA nathI. (prazna) zA mATe ? (jvAba) pradezonuM (vargaNAnuM) agrahaNayogya paNuM hovAthI. A pradeza bandha (kahyo) che. rapA ane A badhA ATha prakAre puNya ane pAparUpa karma che. temAM... sUra- I- sa tva-hAsya-ti-puruSave-gumApu--jotrANi puSamATa-radA. artha- zatAvedanIya, samyakatva, hAsya, rati, purUSada, zubhaAyuSya, zubhanAma, zubhagotra e puNyakarma . kahevAya. bhASyam- sadvedyaM bhUtavratyanukampAdihetukam samyaktvavedanIyaM kevalizrutAdInAM varNavAdAdihetukaM hAsyavedanIyaM rativedanIyaM puruSavedanIyaM zubhamAyuSkaM-mAnuSaM daivaM ca, zubhanAma gatinAmAdInAM, zubhaM gotraM, uccairgotramityarthaH, ityetadaSTavidhaM karma puNyam, ato'nyat pApam // 26 // artha- (1) prANIo ane vRtio upara viziSTa anakampAthI utpanna thanAra zAtA vedanIya, (2) kevali-zrutajJAna vagerenI prazaMsAdithI thanAruM samyakatva vedanIya, (3) hAsyavedanIya, (4) rativedanIya, (5) puruSavedanIya, (6) manuSya ane devarUpa zubhaAyuSya, (7) zubhanAma eTale zubhagatinAmAdi, (8) zubhagotra eTale uccagotra ema samajavuM. A ATha prakAranuM karma puNya kahevAya che. te sivAyanA pApakarma jANavA. //rA. 4 upasaMhAra * karmano Athava thatAnI sAthe ja karmano baMdha thaI jAya che. ane karmano baMdha thayA pachI mukitane jhaMkhatA AtmAe koI paNa upAye tene choDe ja chUTako. kemake, nahitara tyAM sudhI mukita thAya nahi. jema, khADAmAM rahelA kAdavamAM paga nAMkhatAM ja kAdava coMTe che. ane te kAdavane choDe ja chUTako. tema rAtrI bhojanAdirUpa khADAmAM rahelA narakAdirUpa kAdavamAM khUcatAM ja narakAdikarmarUpa kAdava AtmA sAthe saMlagna thAya che. ane tene choDe ja chUTako. -AtmA sAthe saMlagna te ja baMdha ane... te baMdha khataranAka che. kemake AthavanuM kAraNa che. tethI karIne vAcakavarya pU. umAsvAtIjI bhagavaMte A adhyAyamAM baMdhanA kAraNo, baMdhanI vyAkhyA, baMdhanA prakAra tathA tenA bheda-prabheda, baMdha pAmela karmono jaghanyotkRSTa kALa (sthiti), teno vipAka, tenuM chUTuM paDavuM, pradeza bandhanI vizeSa samajaNa tathA aMte puNya-pApa baMdhanA prakAro jaNAvI A adhyAya pUro karyo che. * kula sUtro- 262 + 6 = 288 For Personal & Private Use Only Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhAga-bhASAMtara 205 zrI manoratha kalpadruma pArzvanAthAya nama: zrI tattvArtha sUtra - sabhASya bhASAMtara. navamo adhyAya - navamo adhyAya pANInI TAMkI sApha karavAnI tIvra tamannA hoya. te mATe nIceno naLa khUllo paNa karI devAmAM Ave.. kemake, TAMkI khAlI na thAya to vyavasthita sApha na thaI zake. eka tarapha TAMkI khAlI karavA nIceno naLa khUllo mUkI dIgho che. ane bIjI tarapha. jyAMthI pANI TAMkImAM pravezatuM hoya tevo uparano naLa.. je baMdha karavo rahI jAya. ke uparano naLa baMdha na kare to ...!! TAMkI kyAre ya khAlI thAya...? nA... kayAre ya nahi. kemake, jema nIcethI pANInuM nirgamana cAluM che. tema uparathI Agamana paNa cAlu ja che. jethI TAMkImAM pANI to avazya rahevAnuM ja... paNa khAlI thavAnI nahi. te pramANe. eka tarapha AthavarUpe karma AvyA ja kare... ane bIjI tarapha udayarUpe bhogavAtA ja jAya... to kayAre ya AtmA sakalakarmathI muphata banI zake kharo. ? nA... udaya cAluM che te yogya che... paraMtu Azrava to aTakAvavo ja paDe... to ja udaya vagere dvArA karmakSaya karI AtmA muphata banI zake. mATe mukta thavA mATe aTakAvavAnI kriyA e mukhya che. basa, ahIM granthakArathI A adhyAyamAM aTakAvavAnI kriyAne pamAM tatva tarIke "saMvara' nAma ApI varNana kare che. sUtram- mawvani: saMva6:2-zA artha- Athavano nirodha (aTakAva) te saMvara. bhASyam- ukto bandhaH, saMvaraM vakSyAmaH / artha- baMdha kahyo have saMvara kahIzuM... bhASyam- yathoktasya kAyayogAderdvicatvAriMzadvidhasyAzravasya nirodha: saMvaraH // 1 // artha- yathota kAyayogAdi beMtAlIsa prakAravALA AzravanI (a. 6- sU. 6- "avratakaSAyendriya." nA 39 + 3 = 42) nirodha te saMvara kahevAya. /1 For Personal & Private Use Only Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 tattvAkSadhigama sUra adhyAya - 9 sUtram- saguptisamitidharmA-'nuprekSAparISahajayacAritraiH // 9-2 // artha-te saMvara gumi, samiti, dharma, anuprekSA, parISahajaya ane cAritravaDe thAya che. bhASyam- sa eSa saMvara ebhirguptyAdibhirupAyairbhavati // 2 // kiNcaanytartha- te A saMvara A (sUtrophata) gupti Adi upAyo vaDe thAya che. rAA vaLI bIjuM,... sUtram- tapasA nirjarA ca // 9-3 // artha- tapa vaDe saMvara ane nirjarA thAya che. bhASyam- tapo dvAdazavidhaM vakSyate, tena saMvaro bhavati nirjarA ca // 3 // artha- tapa bAraprakAre (a. 9 - sU. 19-20 mAM) kahevAze. te tapavaDe saMvara ane nirjarA thAya che. 3 bhASyam- atrAha- uktaM bhavatA guptyAdibhirabhyupAyaiH saMvaro bhavatIti, tatra ke guptyAdaya iti ?, matrogyaartha- (jijJAsu) ahIM kahe che ahIM ke ApazrIe (a. 9- sU. 2 mAM) kahyuM ke guti Adi upAyovaDe saMvara thAya che. to te gati Adi e zuM che ? (uttarakAra-) kahevAya che ahIM... sUtram- samyagyoganigraho guptiH // 9-4 // artha- sArI rIte yogono nigraha te gumi . bhASyam- samyagiti vidhAnato jJAtvA'bhyupetya samyagdarzanapUrvakaM trividhasya yogasya nigraho guptiH / artha- samyagu eTale, (yogane) bhedapUrvaka jANIne ane samyagdarzana pUrvaka svIkArIne traNa prakAranA yogano nirodha. bhASyam- kAyaguptirvAgguptirmanoguptiriti, tatra zayanA''sanA''dAnanikSepasthAnacaGkramaNeSu kAyaceSTAniyamaH kAyaguptiH / artha- kAyamumi, vacanagumi, ane manomi. (A traNa guti che.) temAM-zayana, Asana, levuM, mukavuM, ubhArahevuM, gamana karavuM. temAM kAyagumino niyama rAkhavo- te kAyamusi. bhASyam- yAcanapRcchanapraznavyAkaraNeSu vAniyamo maunameva vA vAgguptiH / artha- mAMgavuM, pUchavuM ke praznonA javAba ApavAmAM vANInuM niyamana rAkhavuM athavA mauna rahevuM. te vAguti. For Personal & Private Use Only Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-pa bhASyam- sAvadyasaMkalpanirodhaH kuzalasaMkalpaH kuzalAkuzalasaMkalpanirodha eva vA manoguptiriti // 4 // artha- sAvadya saMkalpa (vicAra) ne rokavA, kuzala saMkalpa athavA kuzala-akuzala saMkalpo rokavA- te manogupti. II4 sabhASya-bhASAMtara sUtram" phairyAma vaiSaLa'DAnanikSepotsarja: mitavaH ||cchu artha- IryAsamiti, bhASAsamiti, eSaNAsamiti, AdAnanikSepa samiti ane utsarga samiti. A pAMca samiti che. 207 bhASyam - samyagIryA samyagbhASA samyageSaNA samyagAdAnanikSepau samyagutsarga iti paJca samitayaH / tatrAvazyakAyaiva saMyamArthaM sarvato yugamAtranirIkSaNAyuktasya zanairnyastapadA gatirIryAsamitiH / artha- samyag (Agamota rItanI) IryAsamiti, sabhyabhASAsamiti, sabhyaeSaNAsamiti, samyagdAna-nikSepasamiti ane sabhyautsarga samiti e pAMca samitio che. temAM (Iyyasamiti) Avazyaka kArya mATe ja saMyamArthe cAre tarapha yugapramANa nirIkSaNathI yukta (AtmAnI) dhIme dhIme mUkAyela pagalAM vALI gati. te IrSyAsamiti. bhASyam - hitamitAsaMdigdhAnavadyArthaniyatabhASaNaM bhASAsamitiH / artha- hita, mita (alpa), azaMkita, niravadya (Sa-jIvanikAyane pIDA na karanAra) artharUpa haMmeza bolavuM. te bhASAsamiti. (arthAt hitAdilakSaNa yukta bolavuM- te bhASAsamiti.) bhASyam- anna-pAna-rajoharaNa - pAtra - cIvarAdInAM dharmasAdhanAnAmAzrayasya codgamotpAdanaiSaNAdoSarvajanameSaNAsamiti: / artha- AhArapANI, rajoharaNa, pAtrA, vastra Adi dharma-sAdhano ane vasatinA, udgama doSa (16 doSa) utpAdana doSa (16 doSa) ane eSaNAdoSa (10 doSa) A doSonuM varjana (arthAt A doSo rahita je AhArAdinI gaveSaNA)- te eSaNA samiti. bhASyam - rajoharaNapAtracIvarAdInAM pIThaphalakAdInAM cAvazyakArthaM nirIkSya pramRjya cAdAnanikSepau AdAnanikSepaNAsamitiH / rajoharaNa, pAtrA, vastra Adi levAtAM pATa-pATalAdi joIne ane pramAI ne levA-mUkavA te AdAna nikSepaNA samiti. bhASyam- sthaNDile sthAvarajaGgamajantuvarjite nirIkSya pramRjya ca mUtrapurISAdInAmutsarga utsargasamiti For Personal & Private Use Only Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 tatvArthAdhigama sUra adhyAya - 9 artha- (pRthvIkAyAdi) sthAvara temaja trasakAyajIvothI rahita bhUmi je-tapAsI (pramAjI) mAtu, Thallo vagere paraThavavuM- te utsarga samiti (arthAt pAriSThApanikA samiti.) pA. sUra- 31: T-mAryavA-DAva-zara-satya-saMyama-tapasyA -Davica drArA 1-dA artha- kSamA, mArdava, Arjava, zauca, satya, saMyama, tapa, tyAga, AkiMcanya ane brahmacarya A daza uttama dharma che. (sAdhu dharma che.). bhASyam- ityeSa dazavidho'nagAradharmaH uttamaguNaprakarSayukto bhavati / artha- A dazaprakArano yatidharma uttamaguNanI vRddhiyukta hoya che. bhASyam- tatra kSamA titikSA sahiSNutvaM kodhranigraha ityanarthAntaram / artha- temAM-kSamA, titikSA, sahiSNapaNuM, konigraha e ekAryavAcI che. bhASyam- tatkathaM kSamitavyamiti ceducyate, krodhanimittasyAtmani bhAvAbhAvacintanAt / artha- "te kSamA kevI rIte rAkhI zakAya.' ? ema pUchatAM ho..to...! krodhanA nimittanuM AtmAmAM vidyamAnapaNuM che ke nahi ? te vicAravAthI (kSamA rakhAya.) bhASyam- paraiH prayuktasya krodhanimittasyAtmani bhAvacintanAdabhAvacintanAcca kSamitavyaM, bhAvacintanAt tAvad vidyante mayyete doSAH, kimatrAsau mithyA bravIti kSamitavyam, abhAvacintanAdapi kSamitavyaM, naite vidyante mayi doSA yAnajJAnAdasau bravItIti kSamitavyaM, kiNcaanytartha- (athavA) bIjAo vaDe prayojAyela kodhanA nimittonuM AtmAmAM vidyamAnapaNuM che." ema vicAravAthI ane 'nathI' ema vicAravAthI kSamA rAkhI zakAya che. (te A rIte) "vidyamAnapaNuM che' ema vicAravAthI te doSo mArAmAM vidyamAna che... to temAM A zuM jUThuM bole che. (arthAta-jUhuM nathI bolato-sAcuM ja kahe che.)' ema vicArI kSamA rAkhavI joIe. 'vidyamAna paNuM na hoya' ema vicAravAdvArA paNa kSamA rAkhavI joIe. (te A rIte) je doSo mArAmAM nathI, te (doSo) ne te ajJAnathI (mArAmAM) che. ema A bole che. te rIte kSamA dAkhavavI. vaLI bIjuM... bhASyam- krodhadoSacintanAcca kSamitavyam, kruddhasya hi vidveSAsAdanasmRtibhraMzavratalopAdayo doSA bhavantIti, kiJcAnyat For Personal & Private Use Only Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-6 artha- krodhanA doSanI vicAraNA karavAthI (paNa) kSamA dAkhavavI, kruddha AtmAne dveSa, anAdara, yAdazakitano nAza, vratano nAza vagere thAya che. vaLI bIjuM,... sabhASya-bhASAMtara bhASyam- bAlasvabhAvacintanAcca parokSapratyakSAkrozatADanamAraNadharmabhraMzAnAmuttarottararakSArthaM, bAla i mUDhamAha, parokSamAkrozati bAle kSamitavyameva, evaMsvabhAvA hi bAlA bhavanti, diSTyA ca mAM parokSa mAkrozati na pratyakSamiti lAbhaevamantavyAH / pratyakSamapyAkrozati bAle kSamitavyaM, vidyata evaitadvAleSu, diSTyA ca mAM pratyakSamAkrozati, na tADayati, etadapyasti bAleSviti lAbha eva mantavyaH, tADayat bAle kSamitavyam, evaMsvabhAvA hi bAlA bhavanti, diSTyA ca mAM tADayati, na prANairviyojayatIti, etadapi vidyate bAleviti, prANairviyojayatyapi bAle kSamitavyaM, diSTyA ca mAM prANairviyojayati, na dharmAd bhraMzayatIti kSamitavyam, etadapi vidyate bAleSviti lAbha eva mantavyaH / kiNcaanytartha- ane bALasvabhAva (ajJAna svabhAva) cintavavAthI temaja parokSa Akroza (bIjA sAme potAnA AkSepo), pratyAkroza (potAnI sAme potAnA AkSepo), tADana, mAraNa, dharmabhraSTa (nAza) nuM uttarottara rakSaNa mATe kSamA rAkhavI joIe. 'bAla' e pramANe mUDha (ajJAna) ne kahe che. parokSaAkroza kare chate bAla(mUdra) upara kSamA dAkhavavI ja joIe. ahIM ema vicAravuM ke 'mUDha AvA bhAvavALo ja hoya che. bhAgyayoge bIjA sAme mArIupara AkSepo kare che (arthAt mArI niMdA kare che) paraMtu pratyakSa (mArI sAme) to nathI karato ne..' e pramANe lAbha ja vicAravA yogya che. pratyakSa Akroza kare chate paNa mUDha AtmA upara kSamA dAkhavavI. (A rIte) ajJAnIomAM AvuM ja hoya che. bhAgyayoge mArI sAme Akroza (ja) kare che. paraMtu mArato (pITato)to nathIne... AvuM paNa ajJAnIomAM hoya che' mATe lAbha ja mAnavo. mAratA evA mUDha AtmA uparapaNa kSamA dAkhavavI. 'AvA svabhAvavALA ja ajJAnIo hoya che. bhAgyayoge mane (mAtra) mAre ja che..paraMtu prANano nAza to nathI karato ne AvuM paNa ajJAnIomAM hoya che. prANanAza karanAra ajJAnI upara paNa kSamA dAkhavavI. 'bhAgyayoge mArA prANono ja nAza kare che ne... paraMtu mane dharmathI to bhraSTa (nAza) nathI karato ne...' e pramANe vicArI kSamA dAkhavavI. AvuM paNa mUDha AtmAmAM hoya che. jethI lAbha ja mAnavo (tethI krodha na thAya). vaLI bIjuM,... i 209 bhASyam- svakRtakarmaphalAbhyAgamAcca, svakRtakarmaphalAbhyAgamo'yaM mama, nimittamAtraM para ita kssmitvyN| kiMcAnyat artha- potAnA vaDe karAyelA karmanuM phaLa AvavAthI (A mAre che ema mAnI kSamA-dAkhavavI) eTale pote karelA karmaphaLanA udayarUpa A mAre (Akroza vagere kare) che. bIjo to nimittamAtra ja che. (karma ja mukhya che.) ema mAnI kSamA dAkhavavI... vaLI bIjuM... For Personal & Private Use Only Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 tattvAdhigama sUtra adhyAya - 9 bhASyam- kSamAguNAMzcAnAyAsAdInanusmRtya kSamitavyameveti kSamAdharmaH // 1 // artha- svasthatA Adi kSamAnA guNone dhyAnamAM rAkhI, kSamA dAkhavavI te kSamAdharma In bhASyam- nIcairvRttyanutseko mArdavalakSaNaM, mRdubhAvaH mRdukarma ca mArdavaM, madanigraho mAnavighAtazcetyarthaH, tatra mAnasyemAnyaSTau sthAnAni bhavanti / artha- namratAvALI pravatti ane garvarahitapaNuM te bhAvanuM lakSaNa che. mRdu zabdane bhAva athavA karma arthamAM ma pratyayelAgI mArdava zabda thayo. eTale, mAnano nigraha arthAt mAnano nAza. te artha jANavo. temAM mAnanA A ATha sthAno che. bhASyam- tadyathA-jAtiH kulaM rUpamaizvaryaM vijJAnaM zrutaM lAbho vIryamiti / artha- te A rIte (1) jAtimada, (2) kuLamada, (3) rUpamada, (4) aizvaryamada, (5) vijJAnamada (aupapAtikI Adi buddhimada), (6) zrutamada, (7) lAbhamada ane (8) vIryamada- e ATha mada che. bhASyam- ebhirjAtyAdibhiraSTAbhirmadasthAnairmattaH parAtmanindAprazaMsAbhiratastIvrAhaMkAropahatamatirihAmutra cAzubhaphalamakuzalaM karmopacinoti, upadizyamAnamapi ca zreyo na pratipadyate, tasmAdeSAM madasthAnAnAM nigraho mArdavaM dharma iti // 2 // artha- A- jAtiAdi ATha sadasthAno vaDe unmatta banelo bIjAnI niMdA ane potAnI prazaMsAmAM lIna banela, tIvra aMhakArathI malinamati vALo AtmA A bhava ane parabhavamAM azubhaphaLa (vipAka) vALuM pApakarma upArjana kare che. ane upadeza devA chatAM te kalyANamArga svIkArato nathI. tethI A madasthAnono nigraha karavo. (nAza karavo.) te mAIvadharma. rA. bhASyam- bhAvavizuddhiravisaMvAdanaM cArjavalakSaNam, RjubhAvaH RjukarmavA''rjavaM, bhAvadoSavarjanamityarthaH bhAvadoSayukto jhupadhinikRti saMprayukta ihAmutra cAzubhaphalamakuzalaM karmopacinoti upadizyamAnamapi ca zreyo na pratipadyate, tasmAdArjavaM dharma iti // 3 // artha- saraLa svabhAvI ane avisaMvAdana (ahiMsaka) e ArjavanuM lakSaNa che. sajubhAva ke Rjukarma te AjIva. eTale ke bhAvadoSa rahita' evo artha karavo. bhAvadoSathI yuphata ja mAyA-prapaMcavALo (jIva) Abhava ane parabhanA azubhaphaLa rUpa akuzala karmo bAMdhe che. ane upadeza devA chatAM paNa kalyANane svIkArato nathI. mATe Arjava dharma sArA bhASyam- alobha: zauca lakSaNam / zucibhAva: zucikarma vA zaucam // artha- lobha rahita- te zaucadharmanuM lakSaNa che. zucibhAva ke zucikarma te zauca. Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sava-6 sabhAkhya-bhASAMtara 211 bhASyam- bhaavshuddhinissklmsstaa| dharmasAdhanamAtrAsvapi anabhiSvaGga ityrthH| azucirhi bhAvakalmaSa saMyukta ihAmutra cAzubhaphalamakuzalaM karmopacinoti, upadizyamAnamapi ca zreyo na pratipadyate / tasmAcchaucaM dharma iti // 4 // artha- bhAvavizuddhi eTale nirmalatA. dharmasAghana (upakaraNa)mAM paNa mUccharahitapaNuM. ema artha jANavo. bhAvanI malinatAthI yuphata azuci (eTale ke lobhI A bhava ane parabhavamAM azubhaphaLavALA pApakarmono saMcaya karanAra che. upadeza devA chatA paNa kalyANamArgane svIkArI zakato nathI. mATe zaucadharma che.kA bhASyam- satyarthe bhavaM vacaH satyaM, sadbhyo vA hitaM satyaM, tad ananRtamaparuSamapizunamanasabhyamacapalamanAvilamaviralamasaMbhrAntaM mdhurmbhijaatmsNdigdhNsphuttmaudaaryyuktmgraamypdaarthaabhivyaahaarmsiibhrmraagdvessyuktN| artha- vidyamAna vastune AdhAre thayeluM vacana te satya. athavA sajajanone hitakArI vacana te satyavacana. arthAt te jUThanathI. vaLI te satyavacana-aparuSa (kaThoratAdirahita tathA vinIto tarapha mAdhyastha-bhAvAdi sahita te.), apizuna (cADI-cugalI rahita.), anasabhya (sabhyatA yukata), acapala (vicAryA vinA na bole), anAvila (kaSAyanA Aveza vinAnuM vacana), avirala (kaMTALo na Ave evI zrotAne priyavANI), asaMbhrAnta (khUba jaldI na bolavuM-sAMbhaLatA takalIpha na thAya tevuM vacana), madhura (karNapriyavANI), abhijAta (vinayapUrvaka vacana), asaMdigdha (zaMkA-AkAMkSA rahita vacana), skuTa (cokasa-nizcita artha samajAya tevuM vacana), audAryayukata (uddhatAI vinAnuM, ucA prakAranuM vacana) agrAmya padAthabhivyAhAra (vidvAnonA manane AnaMda Ave tevuM-gAmaDiyA bhASA rahitanuM vacana), asIbhara (niMdA ane kaMTALAvagaranuM vacana), arAgadveSa yuphata (rAgadveSa vinAnuM vacana te.) hoya che. (vaLI, te vacano kevA hoya che te kahe che...) bhASyam- sUtramArgAnusArapravRttArthamarthyamarthijanabhAvagrahaNasamarthamAtmaparArthAnugrAhakaM nirupadhaM dezakAlopapannamanavadyamarhacchAsanaprazastaM yataM mitaM yAcanaM pracchanaM praznavyAkaraNamiti satya dharmaH // 5 // artha- (dvAdazAMgI Adi) sUtronA utsarga-apavAdarUpa) mArgane anusaranArU vacana, arthya (arthathI bhareluM), arthijana bhAva grahaNa samartha (zrotA hadayanA bhAvamAM asarakAraka evuM AkarSaNa rUpa vacana), AtmaparArthonugrAhaka (sva-parane anugrahakAraka vacana), nirUpadha (mAyarahita vacana), dezakAlopa panna dazakALane ucitavacana), aIcchAsana prazasta (arihaMta zAsanane yogya prazasta vacana), yata (jayaNAvALuM vacana), mita (alpa, lAMbulAMbu nahi. tevA vacana), yAcanA (avagrahAdikanI vAraMvAra yAcanAmAM ne zaramAvavArUpa), pRcchanA (zaMkAvagere pUchavArUpa vacana), praznavyAkaraNa (praznanA ucita javAbarUpa vacana) (A rItanA sAdhune traNa prakAre vacanano upayoga te satyavacana gaNAya.) te satya dharma pA For Personal & Private Use Only Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 tatvAryAdhigama sUtra adhyAya - 9 bhASyam- yoganigrahaH saMyamaH, sa saptadazavidhaH, tadyathA-pRthivIkAyikasaMyamaH apkAyikasaMyamaH teja:kAyikasaMyama vAyukAyikasaMyamaH vanaspatikAyikasaMyamaH dvIndriyasaMyamaH trIndriyasaMyamaH caturindriyasaMyamaH pnycendriysNymH| artha- yogano nigraha (zAstrokta vidhivaDe yogaupara kAbU) e saMyama che. te saMyama sattara prakAre che. (1) pRthvIkAyika saMyama, (2) apakAyika saMyama, (3) teukAyika saMyama, (4) vAukAyika saMyama, (5) vanaspatikAyika saMyama, (6) beIndriya saMyama, (7) teIndriya saMyama, (8) caurindriya saMyama, (9) paMcendriya saMyama (A sarva jIvonI kilAmaNA, paritApanA vagerethI bacavuM te saMyama.) bhASyam- prekSyasaMyama: upekSyasaMyama: upahatyasaMyama: pramRjyasaMyama: kAyasaMyamaH vAksaMyama: manaHsaMyamaH upakaraNasaMyama iti saMyamo dharmaH // 6 // artha- (10) prezyasaMyama (I, tapAsI-pratilekhanA karIne kriyA karavI te.) (11) upekSAsaMyama (sAdhue svakriyAmAM dacitta rahevuM ane zrAvakoe sAvadyakAryamAM udAsIna rahevuM te.) (12) apahatyasaMyama. (bIna jarUrI ane cAritrane lAbha na karanAra vastrapAtra vagereno tyAga te.) (13) pramUjya saMyama (dareka pravRtimAM pramArjana vidhi-sAcavavI) (14) kAyasaMyama (doDavA vagereno tyAga, zubhakriyAmAM vRti te.) (15) vAphasaMyama (hiMsA tathA nindhavacano vagereno tyAga ane zubhabhASAmAM pravRtti te.) (16) mana:saMyama (abhimAna, IrSAdino tyAga ane dharma-dhyAnamAM pravRtti te.) (17) upakaraNasaMyama (kALanI apekSAe achavapadArtharUpe ratnatrayInA upakaraNa sambandhi saMyama te.) A (sattara) saMyama dharma che. dA. bhASyam- tapo dvividhaM, tatparastAdvakSyate, prakIrNakaM cedamanekavidham / artha- tapadharma be prakAre che. te AgaLa (a. 9- sU, 19- 20 mAM) kahevAze. chUTA chUTA to tapanA aneka bhedo thAya che. bhASyam- tadyathA-yavavajramadhye candrapratimedve, kanakaratnamuktAvalyastisraH, siMhavikrIDite dve saptasaptamikAdyaH pratimAzcatasraH, bhadrottaramAcAmlavardhamAnaM sarvatobhadramityevamAdi, tathA dvAdaza bhikSupratimA:mAsikyAdyA: A saptamAsikya: sapta, saptacaturdazaikaviMzati rAtrikya: tistra: AhorAtrikI rAtrikI ceti // 7 // artha- te A rIte, (1) yavamadhya candrapratimA, (2) vajamadhya candrapratimA, (3) kanakAvalI, (4) ratnAvalI, (5) muphatAvalI, (6-7) (zullaka siMha-vikrIDita, mahA siMhavikrIDita ema) be siMhavikrIDita, (8) sasasasamikApratimA, (9) aSTaaSTamikA pratimA, (10) navanAmikApratimA, (11) dazadazamikApratimA, (12) bhadrottara, (13) AcAmyavardhamAna, (14) sarvatobhadra, (15) mahAsarvatobhadra, (16) thI (27) bArabhikSupratimA jemAM 1 mAsathI mAMDIne cha mAsa sudhInI 1 thI 7 pratimA (8 mI) sAtarAtanI, (9 mI) caudarAtanI (10 mI) ekavIsa rAtanI (11 mI) ahorAtrInI ane (1ramI) For Personal & Private Use Only Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUra-7 sabhAkhya-bhASAMtara 213 ekarAtrInI. A pramANe tapadharma che. IINA bhASyam- bAhyAbhyantaropadhizarIrAnapAnAdyAzrayo bhAvadoSaparityAgastyAgaH // 8 // artha- bAhya-abhyantara upadhi, zarIra ane anapAnAdinA AzrayavALA bhAvadoSo (mUcchadi) no tyAga te tyAga-dharma che. tA. bhASyam- zarIradharmopakaraNAdiSunirmamatvamAkiJcanyam // 9 // artha- zarIra, dhamapakaraNa AdimAM mamatva rahitapaNuM te AkiMcanya dharma che. lA. bhASyam- vrataparipAlanAyajJAnAbhivRddhaye kaSAyaparipAkAya ca gurukulavAso brahmacaryam / artha- vratonA pAlanamATe, jJAnanI vRddhi mATe ane kaSAyanA paripAka (krodhAdinA nAza) mATe gurukuLa vAsanuM sevana te brahmacarya. bhASyam- asvAtaMtrya gurvadhInatvaM gurunirdezasthAyitvamityarthaM, ca paJcAcAryAH proktAH pravrAjako digAcAryaH zrutoddeSTA zrutasamuddeSTA AmnAyArthavAcaka iti / artha- (eTale ke,) asvAtaMtrya, guraAdhinapaNuM ane gurunirdezAnusAra rahevApaNuM evo artha jANavo. ane. tenA (gurukuLavAsanA ziSyo) mATe pAMca AcAryo kahyA che. (1) pravrAjaka AcArya (sAmAyikavratAdi AropaNa karAvanArA.) (2) digAcArya (sacirAdi vastuo samajAvanAra.) (3) zutoSTA (zAstranA mULa pATha bhaNAvanAra.) (4) zrutasamupadeTA (zrutane dhIme dhIme samaja paDe te rIte bhaNAvanAra.) ane (5) AmnAyAWvAcaka (utsarga- apavAda samajAvanAra.) bhASyam- tasya brahmacaryasyeme vizeSaguNA bhavanti-abrahmavirativratabhAvanA yathoktA iSTasparzarasarUpagandhazabdavibhUSAnabhinanditvaM ceti // 10 // 6 // artha- te brahmacaryanA A vizeSaguNo che. (jemake) abrahmathI aTakavArUpa vratanI eTale brahmacaryavratanI yathophata bhAvanA (nuM smaraNa thAya) ane manohara sparza-rasa-gandha- TApaTIpamAM anabhinaMdipaNuM (anAsaphatapaNuM) Ave. [1nAdA sUtram- anityA'zaraNasaMsAraikatvA'nyatvA'zucitvA''navasaMvaranirjarA lokabodhidurlabha dharma svAkhyAtatvAnucintanamanuprekSAH // 9-7 // artha- anitya, azaraNa, saMsAra, etva, anyatva, azuci, Asava, saMvara, nirjarA, loka, bodhidurlabha ane dharmanA svAkhyAtattvanuM je anucintana te anuprekSA. For Personal & Private Use Only Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 tavAthiidhagama sUtra adhyAya - bhASyam- etA dvAdazAnuprekSAH, tatra bAhyAbhyantarANi zarIrazayyA''sanavastrAdIni dravyANi sarvasaMyogAzcAnityA ityanucintayet, evaM hyasya cintayataH teSvabhiSvaGgo na bhavati, mA bhUnme tadviyogajaM dukhamityanityAnuprekSA // 1 // artha- bhA pAra anuprekSA che. tebhA (bhanityamApanA) mAya-atyanta2122, zayyA, bhAsana, vastro Adi dravyo ane sarvasaMyogo anitya che. e pramANe cintana karavuM. kharekhara ! e pramANe cintana 2tA ( pArtho 652) sneha (mamatA-mAsahita) yatI nathI. (ane vaNI) (saMyo) nAviyogathI utpanna thayeluM du:kha mane na thAo. (ema vicAravuM) te anitya anuprekSA . bhASyam- yathA nirAzraye janavirahite vanasthalIpRSThe balavatA kSutparigatenA''miSaiSiNA siMhenAbhyAhatasya mRgazizoH zaraNaM na vidyate, evaM janmajarAmaraNavyAdhipriyaviprayogApriyasaMprayogepsitAlAbhadAridyadaurbhAgyadaurmanasyamaraNAdisamutthena duHkhenAbhyAhatasya jantoH saMsAre zaraNaM na vidyata iti cintyet| artha- "nirAzraya (rakSaNa vinAnA) sthAnamAM ane nirjana evA jaMgalamAM baLavAna evA bhUkhyA ane mAMsanI IcchAvALA siMhathI haNAyelA haraNanA baccAne koI zaraNa nathI hotuM. tema janma-jarA-maraNavyAdhi-ISTaviyoga-aniSTasaMyoga-IcchitanI aprAti-daridratA-durbhAgya-kaluSitamana tathA maraNAdithI utpanna thayelA evA duHkhothI rIbAtA jaMtune saMsAramAM koI zaraNarUpa nathI' ema bhAvanA bhAvavI. bhASyam- evaM hyasya cintayato nityamazaraNo'smIti nityodvignasya sAMsArikeSu bhAveSvanabhiSvaGgo bhavati, arhacchAsanokta eva vidhau ghaTate, taddhi paraM zaraNamityazaraNAnuprekSA // 2 // . artha- e pramANe cintavana karatA ane huM kAyamane mATe azaraNa chuM'. e pramANe vicAravAthI nitya udvignamanavALA banelA A jIvane sAMsArika bhAvomAM Asakita thatI nathI. (ane) arihaMta bhagavAna ukata ja vidhimAM ( cAritramAM) pravarte che. kAraNake te ja paramazaraNarUpa che. te zaraNaanuprekSA. rA bhASyam- anAdau saMsAre narakatiryagyonimanuSyAmarabhavagrahaNeSu cakravatparivartamAnasya jantoH sarva eva jantavaH svajanAH parajanA vaa| artha- anAdi saMsAramAM naraka, tiryaMca, manuSya ane devabhavanA grahaNa karavAmAM cakanI jema paribhramaNa karatA jIvane badhA ja jIvo svajana ke parajana thatAM hoya che. bhASyam- na hi svajanaparajanayorvyavasthA vidyate, mAtA hi bhUtvA bhaginI bhAryA duhitA ca bhavati, bhaginI bhUtvA mAtA bhAryA duhitA ca bhavati, bhAryA bhUtvA bhaginI duhitA mAtA ca bhavati, duhitA bhUtvA mAtA bhaginI bhAryA ca bhavati, tathA pitA bhUtvA bhrAtA putraH pautrazca bhavati, bhrAtA bhUtvA pitA putraH pautrazca bhavati, putro bhUtvA pitA bhrAtA pautrazca bhavati, pautro bhUtvA pitA bhrAtA putrazca For Personal & Private Use Only Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUra-7 sabhAkhya-bhASAMtara 215 bhavati, bhartA bhUtvA dAso bhavati, dAso bhUtvA bhartA bhavati, mitraM bhUtvA zatrurbhavati, zatrurbhUtvA mitraM bhavati, pumAn bhUtvA strI bhavati napuMsakaM ca, strI bhUtvA pumAnnapuMsakaM ca bhavati, napuMsakaM bhUtvA strI pumAMzca bhavati, iti / artha- kharekhara to svajana-parajananI vyavasthA (ghaTatI) ja nathI. kemake, mAtA thaIne (janmAMtaramAM) bahena, patnI ke putrI thAya che. bahena thaIne (maTIne) mAtA, strI ke putrI thAya che. patnI thaIne bahena, putrI ke mAtA thAya che. putrI thaIne mAtA, bahena ke patnI thAya che. te rIte, pitA thaIne bhAI, putra ke pautra thAya che. bhAI thaIne pitA, putra ke pautra thAya che, putra thaIne pitA, bhAI ke pautra thAya che. pautra thaIne pitA, bhAI ke putra thAya che. zeTha thaIne dAsa bane che. dAsa thaIne zeTha bane che. mitra thaIne zatru bane che. zutra thaIne mitra bane che. puruSa thaIne strI bane che ane napuMsaka paNa bane che. strI thaIne puruSa ke napuMsaka paNa bane che. napuMsaka thaIne strI ke puruSa paNa bane che. (thAya che.) bhASyam- evaM caturazItiyonipramukhazatasahasreSu rAgadveSamohAbhibhUtairjantubhiranivRttaviSayatRSNairanyo'nya bhakSaNAbhighAtavadhabandhAbhiyogAkrozAdijanitAni tIvrANi duHkhAni prApyante, aho dvandvArAmaH kaSTasvabhAvaH saMsAra iti cintayet, evaM hyasya cintayataH saMsArabhayodvigrasya nirvedo bhavati, nirviNNazca saMsAraNahANAya ghaTata iti saMsArAnuprekSA // 3 // artha- e pramANe coryAzI lAkha yonimAM bhramaNa karatAM rAga, dveSa, mohathI vaza thayelA temaja viSayarUpa tRSNAthI gherAyelA chavo vaDe paraspara bhakSaNa, vadha, bandhana, abhizApa, Akroza ItyAdithI utpanna thatAM duHkha prApta karAya che. aho ! drajArAma-eTale dvandronA udyAnarUpa kaSTa ApavAnA svabhAvavALo A saMsAra...! A pramANe vicAravuM. kharekhara! e pramANe cintana karatA saMsAranA bhayathI utima banelAne nirveda thAya che ane nirveda pAmelo jIva saMsAranA nAza mATe prayatna kare che (ghaTatuM kare che.) te saMsArAnuprekSA. (arthAt saMsArabhAvanA.) II bhASyam- eka evAhaM, na me kazcit svaH paro vA vidyate, eka evAhaM jAye, eka eva mriye| artha- huM ekalo ja chuM, mAre koI svajana ke parajana nathI, huM ekalo ja janmayo chuM (ane) ekalo ja marIza. bhASyam- na me kazcitsvajanasaMjJaH parajanasaMjJo vA vyAdhijarAmaraNAdIni duHkhAnyapaharati pratyaMzahArI vA bhavati, eka evAhaM svakRtakarmaphalamanubhavAmIti cintayet, evaM hyasya cintayataH svajanasaMjJakeSu snehAnurAgapratibandho na bhavati, parasaMjJakeSu ca dveSAnubandhaH, tato niHsaGgatAmabhyupagato mokSAyaiva yatata ityekatvAnuprekSA // 4 // For Personal & Private Use Only Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 tatvArthAdhigama sUtra adhyAya - 9 artha- "mAro koI paNa svajana ke parajana vyakti (mArA) vyAdhi, jarA, maraNa Adi duHkho laI jaI zakato nathI ke bhAga paNa paDAvI zakto nathI. huM ekalo ja svakRtakarmalane bhogavuM chuM'- ema cintavavuM. e rIte cittavatA A (jIva) ne svajana vyakita upara sneha-anurAga nahi thAya ane parajanasaMjJaka upara dveSano anubaMdha nahi thAya. tethI niHsaMgapaNuM pAmelo (te) mokSa mATe ja prayatno kare che. A ekatyAnuprekSA. ThA. bhASyam- zarIravyatirekeNAtmAnamanucintayet, anyaccharIramanyo'ham, aindriyakaM shriirmtiindriyo'hm| artha- zarIrathI bhinna svarUpe AtmAnI vicAraNA karavI zarIra juduM che-huM judo chu, zarIra IndriyagrAhya che. huM IndriyAtIta chu. (AtmA-IndriyagrAhya nathI.) bhASyam- anityaM zarIraM nityo'ham, ajJa zarIraM jJo'ham, AdyantavaccharIramanAdyanto'ham, bahUni ca me zarIrazatasahasrANyatItAni saMsAre paribhramataH sa evAyamahamanyastebhya ityanucintayet, evaM hyasya cintayataH zarIpratibandho na bhavatIti, anyacca zarIrAnnityo'hamiti zreyase ghaTata ityanyatvAnuprekSA artha- zarIra anitya che- huM nitya chuM, zarIra jaDa che- huM cetana (jJAnavAna) chuM, zarIra Adi ane antavALuM che- huM anAdi anaMta chuM. saMsAramAM paribhramaNa karatA A jIvane ghaNAM lAkho zarIro bhogavAI gayA. (cAlyA gayA.) (paraMtu, teothI (zarIrothI) bhinna (evo) huM (teno) te ja chuM'. ema cintavana karavuM joIe. e pramANe cintavana karatA A jIvane zarIra saMbaMdhI rAga (cintAno viSaya) thato nathI. vaLI zarIrathI bhinna huM nitya chuM.' ema (vicAravAthI) mokSa mATe pravRti thAya che. e anyatAnuprekSA. pA. bhASyam- azuci khalvidaM zarIramiti cintayet, tatkathamazucIti ced AdyuttarakAraNAzucitvAd azucibhAjanatvAd azucyudbhavatvAd azubhapariNAmapAkAnubandhAd azakyapratIkAratvAcceti / artha- "A zarIra nice apavitra che' ema vicAravuM. te apavitra zI rIte ema pUchatAM ho to... (javAba) zarIranA AdikAraNa ane uttarakAraNo apavitra hovAthI, azucinu pAtra hovAthI, azucimAMthI utpanna thayuM hovAthI, azubha pariNAmavALA paripAkanI paramparA calAvanArUM hovAthI ane te apavitratAno pratIkAra azakaya hovAthI (zarIra apavitra che.) bhASyam- tatrAdyuttarakAraNAzucitvAt tAvat zarIrasyAcaM kAraNaM zukraM zoNitaM ca, tadubhayamatyantAzucIti, uttaramAhArapariNAmAdi / artha-temAM Adi ane uttarakAraNa apavitra hovAthI eTale, zarIranuM Adya kAraNa je zuka ane zoNita-te bane atyanta apavitra che ane uttarakAraNa je AhAra pariNAmAdi. For Personal & Private Use Only Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUra-7 sabhAkhya-bhASAMtara 217 bhASyam- tadyathA-kavalAhAro hi grastamAtra eva zleSmAzayaM prApya zleSmaNA dravIkRto'tyantAzucirbhavati, tataH pittAzayaM prApya pacyamAno'mlIkRto'zucireva bhavati, pakko vAyvAzayaM prApya vAyunA vibhajyate-pRthakkhalaH pRthagrasaH, khalAt mUtrapurISAdayo malAH prAdurbhavanti, rasAcchoNitaM pariNamati, zoNitAnmAMsaM, mAMsAnmedaH, medaso'sthIni, asthibhyo majjA, majjAbhyAM zukramiti, sarvaM caitat zleSmAdi zukrAntamazuci bhavati, tasmAdAdyuttarakAraNa azucitvAdazuci zarIramiti / artha- te A rIte, kavaLa AhAra (khorAka) koLIyo karAyo hato ja te (khorAka) kapha sthAnane prApta karI kaphavaDe dravIbhUta banela atyanta azucirUpa bane che. tyAMthI pittAzaya (jaTharAtrimAM jAya che. tyAM jaTharAtri) ne prApta karI pacAvato (te khorAka) malarUpa azucirUpa taiyAra thAya che. te pAkelo AhAra vAsvAzayamAM (AMtaraDAmAM) jaI vAyu vaDe tenA vibhAgo paDe che. maLa jUdo paDe che, rasa jUdo paDe che. maLamAMthI pezAba, jhADo Adi maLo udbhave che. ane rasamAMthI lohIrUpe pariNAma pAme che. lohImAMthI mAMsa, mAMsamAMthI carabI, carabImAMthI hADakA, hADakAmAMthI majjA, majjAmAMthI-vIrya. e pramANe A kaphathI mAMDIne vIryasudhInA baghAja (kAraNo) azucirUpa che. tethI prathamanA ane pachInAM kAraNo azucirUpa hovAthI zarIra azuci (apavitra-gaMdu) che. bhASyam- kiJcAnyat-azucibhAjanatvAt azucInAM khalvapi bhAjanaM zarIraM karNa-nAsA'kSi-dantamala-sveda-zleSma-pitta-mUtra-purISAdInAmavaskarabhUtaM tasmAdazucIti / kiJcAnyat-azucyudbhavatvAt eSAmeva karNamalAdInAmudbhava: zarIraM ta eta udbhavantIti / azucau ca garbhe sambhavatItyazuci zarIram // kiJcAnyat- azubha pariNAmapAkAnubandhAdAtave bindorAdhAnAt prabhRti khalvapi zarIraM kalalA-'rbudapezI ghanavyUha-sampUrNagarbha-kaumAra-yauvana-sthavirabhAvajanakenAzubhapariNAmapAkenAnubaddhaM durgandhi pUtisvabhAvaM durantaM tasmAdazuci // artha- vaLI, (zarIra e) azucinuM bhAjana hovAthI. eTale ke, gaMdakInA pAtrarUpa zarIra e kAna, nAka, AMkha, dAMtamAMthI maLa, parasevo, kapha, pitta, pezAba, jhADo AdinA utpatti-sthAnarUpa (ukaraDA jevuM) che. tethI zarIra apavitra che. vaLI, zarIra e azucimAMthI udbhavatuM hovAthI... eTale ke, A kAnamela vagerenuM udbhavasthAna zarIra e (pote) gaMdakImAMthI utpanna thAya che. athavA to gaMdakIrUpa udaranI madhyamAM (A) zarIra utpanna thAya che. mATe azucirUpa che. vaLI, azubha pariNAmavALA paripAkanA anubaMdhathI (mAtAnA) AvartamAM vIryanuM biMdu sthApita thavAthI AraMbhI ora, mAMsapezI, piMDaracanA, saMpUrNagarbha, kumArapaNuM, yuvApaNuM ane vRddha bhAvane utpanna karanAra hovAthI azubha pariNAmavALA paripAkathI satata saMbandhavALuM durgandhi, badabo phelAvavAvALuM ane duSTa aMtavALuM che. tethI (zarIra) apavitra che. kiMcAnyat-azakyapratIkAratvAt azakyapratIkAraMkhalvapi zarIsyAzucitvam, udvartanarUkSaNasnAnAnulepanadhUpapragharSavAsayuktimAlyAdibhirapyasya na zakyamazucitvamapanetum / For Personal & Private Use Only Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigama sUtra artha- vaLI, apavitratAno pratIkAra azakaya hovAthI...eTaleke, kharekhara ! zarIranuM azucipaNuM dUra karavuM azakaya che. uddhRrtana (zarIrane sApha karanAra padArthathI sApha karavuM, pIThI coLavI), rakSaNa (snehavinAnuM karavuM), snAna, vilepana, viziSTa sugaMdhI dravyanA samuhathI zarIra ghasavuM, sugaMdhIcUrNa ane puSpavagerethI paNa A zarIranuM azucipaNuM dUra karavuM zakaya nathI. 218 bhASyam- azucyAtmakatvAt zucyupaghAtakatvAcceti, tasmAdazuci zarIramiti, evaM hyasya cintayataH zarIre nirvedo bhavati, nirviNNazca zarIraprahANAya ghaTata iti azucitvAnuprekSA // 6 // adhyAya - 9 artha- zarIra azucirUpa hovAthI ane zucino (pavitratAno) paNa nAza karanAruM (arthAt apavitra karanAruM) hovAthI zarIra (svayaM) apavitra che. kharekhara ! ema vicAravAthI zarIra upara kaMTALo utpanna thAya che. ane nirveda pAmelA (jIva) zarIranA nAza mATe (eTale janmanA nAza mATe) prayatno kare che. te azucitva anuprekSA. IIII bhASyam- AmravAn ihAmutrApAyayuktAn mahAnadIsrotovegatIkSNAn akuzalAgamakuzalanirgamadvArabhUtAn indriyAdIn avadyatazcintayet / artha- mahAnadInA vegIlA pravAha jevA tIkSNa A bhava ane parabhavamAM pIDAthI yukta AthavorUpa Indriyone akuzala (pApa-karmabaMdha)nA pravezadvArarUpa ane kuzala (puNya) nA nirgamanadvArarUpa niMdanIya gaNavI. (arthAt niMdanIya-tarIke vicAravuM.) bhASyam - tadyathA sparzanendriyaprasaktacittaH siddho'nekavidyAbalasampanno 'pyAkAzago'STAGgamahAnimittapArago gArgyaH satyakirnidhanamAjagAma, tathA prabhUta yavasodakapramAthAvagAhAdiguNasaMpannavicAriNazca madotkaTA balavanto hastino hastibandhakISu sparzanendriyasaktacittA grahaNamupagacchanti, tato bandhavadhadamana (vAhana) nihananAGkuzapArSNipratodAbhighAtAdijanitAni tIvrANi duHkhAnyanubhavanti, nityamevaM svayUthasya svacchandapracArasukhasya vanavAsasyAnusmaranti, tathA maithunasukhaprasaGgAd AhitagarbhA'zvatarI prasavakAle prasavitumazaknuvatI tIvraduHkhAbhihatA'vazA maraNamabhyupaiti, evaM sarva eva sparzanendriyaprasaktA ihAmutra ca vinipAtamRcchantIti / artha- te A rIte, aneka vidyAbaLathI yukta, akAzagAmI, aSTAMganimittamAM pAraMgata evo gargano vaMzaja satyakI (nAmano) sparzanendriyamAM AsatacittavALo nAza pAmyo. tathA ghAsanAM bhaMjana, mardana ane bhakSaNavALA ane pANImAM avagAhana karavuM Adi guNa yukta (vana) mAM pharanArA, madonmatta baLavanta hAthIo sparzanendriyamAM Asakta cittavALA thayA chatAM manuSyo dvArA pakaDAya che. pakaDAvavAthI bandha, vadha, damana, akuMzaghAta, cAbuka, doraDAno ghAta ItyAdithI janita tIvra du:kho anubhave che. haMmezA svecchAcArI vanavAsanA sukhanuM smaraNa karyA kare che. tathA maithunasukhanA prasaMgathI garbhadhAraNa karela khaccarI prasava avasare prasavamATe asamarthabanI tIvradu:khathI haNAyelI paravazatAvALI maraNane For Personal & Private Use Only Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-7 sabhAkhya-bhASAMtara 219 zaraNa thAya che. e rIte badhA ja sparzanendriyamAM Asaphata Abhava ane parabhavamAM vinAzane ja pAme che. bhASyam- tathA jihvendriyaprasaktA mRtahastizarIrasthasrotovegoDhavAyasavat haimanaghRtakumbhapraviSTamUSikavat goSThaprasaktahadavAsikUrmavat mAMsapesIlubdhazyenavat baDizAmiSagRddhamatsyavacceti / tathA ghrANendriyaprasaktA auSadhigandhalubdhapannagavat palalagandhAnusArimuSakavacceti / tathA cakSurindriyaprasaktA: strIdarzanaprasaGgAd arjunakacauravat dIpAlokanalolapataGgavadvinipAtamRcchantIti cintayet / tathA zrotrendriyaprasaktAstittirikapotakapiJjalavat gItasaMgItadhvanilolamRgavadvinipAtamRcchantIti cintayet, evaM hi cintayannAsravanirodhAya ghaTata iti AmravAnuprekSA // 7 // artha- tathA jindriyamAM Asakata (jIva) mRtahastinA dehamAM rahela pravAhanA vegathI vahanakarAyela kAgaDAnI jema, zItakAla saMbaMdhI ghInA kumbhamAM pravezelA udaranI jema, gAyanA vADAmAM pesI gayelA sarovaravAsI kAcabAnI jema, mAMsanI pezImAM lalacayelA bAjapaMkhInI jema, baDiza (mAchalAM pakaDavAnuM yaMtra) mAM Avela mAMsamAM Asakata mAchalInI jema (duHkhI thAya che, maraNa pAme che.) tathA dhrANendriyamAM Asakta (jIva) auSadhinI gandhamAM lubdhasarpavata (sugaMdha thI sarpa pakaDAya che), mAMsanI gaMdha ne anusaranAra udaranI jema (motane zaraNa thAya che.) tathA cakSurindriyamAM Asakta (jIva) "strIdarzana prasaMgathI arjunakacoranI mAphaka, dIpakane jovAmAM lolupa pataMgIyAnI mAphaka mota pAme che." ema vicAravuM. tathA zrotendriyamAM Asakta (vo) tetara, pArevA, cAtakapakSInI jema tameja gIta ane saMgItanA dhvanImAM Asakata haraNanI peThe mota pAme che. ema vicAravuM. e pramANe cintavana karato (jIva) AthavanA nirodhamATe prayatna kare che. e pramANe AthavabhAvanA. III bhASyam- saMvarAzca mahAvratAdIn guptyAdiparipAlanAdguNatazcintayet, sarve hyete yathoktAmravadoSAH saMvRttAtmano na bhavantIti cintayet, evaM hyasya cintayato matiH saMvarAyaiva ghaTata iti sNvraanuprekssaa||8|| artha- saMvara anuprekSA-mahAvratAdinuM guti AdinA paripAlana dvArA guNathI cintavana karavuM (mahAvrata vagerenA gusi samitinA pAlana sAthe guNa cintavana paNa...) je je AmravanA doSo darzAvyA te badhA ja saMvara pAmela (doSothI aTakI gayela) AtmAne hotA nathI' ema vicAravuM. ema vicAratAM buddhi saMvaramATe ja prayatno karaze. te saMvarAnuprekSA. dA bhASyam- nirjarAvedanA vipAka ityanarthAntaram / / artha- nirjarA, vedanA, vipAka te ekAryavAcI che. bhASyam- sa dvividhaH-abuddhipUrvaH kuzalamUlazca, tatra narakAdiSu karmaphalavipAko'buddhipUrvaka: tamavadyato'nucintayedakuzalAnubandha iti / For Personal & Private Use Only Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigama sUtra artha- te (nirjarA) be prakAre che. (1) abuddhipUrvaka (akAma) nirjarA ane (2) kuzaLamUla (sakAma) nirjarA, temAM narakAdimAM karmanA phaLano vipAka buddhipUrvaka nathI. (tethI) te (vipAka) ne pAparUpa vicAravo joIe (e) akuzalAnubaMdha che. 220 bhASyam- tapaHparISahajayakRtaH kuzalamUlaH, taM guNato'nucintayet, zubhAnubandho niranubandho veti, evamanucintayan karmanirjaraNAyaiva ghaTata iti nirjarAnuprekSA // 9 // artha- tapa temaja parISahanA jaya vaDe karAyela (vipAka = nirjarA) kuzalamUla (sakAma nirjarA) che. te (kuzalamUla = sakAmanirjarA vipAka) ne guNarUpe vicAravo ke (te) puNyAnubaMdhI che athavA niranubaMdhI che. (eTale ke devaloka, cakravartI Adi puNyAnubaMdhI athavA sakalakarmakSaya karAvI mokSadAyaka sakAma nirjarA che. ema guNonuM cintavana karavuM) ema cintavana karatA (jIva) karmanirjarA mATe ja pravRti kare-te nirjarAnuprekSA IIlA adhyAya - 9 bhASyam- paJcAstikAyAtmakaM vividhapariNAmamutpattisthityanyatA'nugrahapralayayuktaM lokaM citrasvabhAvamanucintayet / evaM hyasya cintayatastattvajJAnavizuddhirbhavatIti lokAnuprekSA // 10 // artha- paMcAstikAyarUpa vividha pariNAmavALA utpatti, sthiti (sthAyi), anyatA (vinAza), anugraha (upakAra) ane pralayavALA vicitra svabhAvavALA loka (caudarAja) nI cintavanA karavI. e pramANe cintavatA (AtmAne) tattvajJAnanI vizuddhi thAya che. te lokAnuprekSA ||1nA bhASyam - anAdau saMsAre narakAdiSu teSu teSu bhavagrahaNeSvanantakRtvaH parivartamAnasya jantorvividhaduHkhAbhihatasya mithyAdarzanAdyupahatamaterjJAnadarzanAvaraNamohAntarAyodayAbhibhUtasya / artha- 'anAdi saMsAramAM te te bhavonuM grahaNa che jemAM evA narakAdimAM anantIvAra paribhramaNa karatAM vidhavidha du:khothI haNAyelA, mithyAdarzanAdithI naSTamativALA, jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya ane aMtarAyanA udayavALA jIvane... bhASyam - samyagdarzanAdivizuddho bodhidurlabho bhavatItyanucintayet evaM hyasya bodhidurlabhatvamanucintayato bodhiM prApya pramAdo na bhavatIti bodhidurlabhatvAnuprekSA // 11 // artha- samyagdarzanAdithI vizuddha bodhidurlabha che.' ema cintavavuM. kharekhara ! e pramANe bodhidurlabhanuM cintavana karatA (jIvane) bodhi meLavIne pramAda thato nathI. e pramANe bodhidurlabha anuprekSA / / 11 / / bhASyam- samyagdarzanadvAraH paJcamahAvratasAdhano dvAdazAGgopadiSTatattvo guptyAdivizuddhavyavasthAnaH saMsAranirvAhakaH / artha- 'samyagdarzana dvAra(mukha)vALo, paMcamahAvrata sAdhanavALo, dvAdazAMgIvaDe jaNAvAyela tattvavALo, For Personal & Private Use Only Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUra-9 sabhAkhya-bhASAMtara 221 gusiAdithI vizuddha svarUpavALo, saMsArathI pAra utAranAra, bhASyam- niHzreyasaprApako bhagavatA paramarSiNA arhatA aho svAkhyAto dharma ityevamanucintayet, evaM hyasya dharmasvAkhyAtattvamanucintayato mArgAcyavane tadanuSThAne ca vyavasthAnaM bhavatIti dharmasvAkhyAtattvAnucintanAnuprekSA // 12 // 7 // uktA anuprekSAH, parISahAnvakSyAmaH / / artha- kalyANamArga (mokSamArga)ne prApta karAvanAra dharma, aho... paramarSi (saMpUrNajJAnI) arihaMta (paramAtmA) vaDe sArI rIte kahevAya che. e pramANe vAraMvAra cintavanA karavI. kharekhara! e pramANe dharmasvAkhyAtapaNAnuM cintavana karatA (A AtmAne) mArgathI ( mokSamArgathI) apatanamAM ane tenAM anuSThAnamAM sthiratA thAya che. e pramANe dharmasyAkhyAtasvAnucintanAnuprekSA rANA anuprekSA (bhAvanA) kahI. (have) parISaho kahIzuM.. sUtram- mArgAcyavana-nirjarArtha pariSoDhavyAH priisshaaH||9-8|| artha- mArgathI patita na thavAya ane nirjarA mATe sahana karavA yogya (te) parISaho che. bhASyam- samyagdarzanAdermokSamArgAdacyavanArthaM karmanirjarArthaM ca pariSoDhavyAH parISahA iti // 8 // tdythaaartha- samyagdarzanAdi mokSamArgathI apatana mATe ane kamanI nirjarA mATe sahana karavA yogya te parISaho che. TAA te A rIte,.... sUtram- kSutpipAsAzItoSNadaMzamazakanAgnyAratistrIcaryAniSadyAzayyA''krozavadhayAcanA 'lAbharogatRNasparzamalasatkArapuraskAraprajJA'jJAnAdarzanAni // 9-9 // artha- sudhA, pipAsA, zIta, uSNa, dazamazaka, nagnapaNuM, arati, strI, carcA, niSadyA, zayyA, Akroza, vadha, yAcanA, alAbha, roga, tRNasparza, mala, satkAra puraskAra, prajJA, ajJAna ane adarzana e parISaho che. bhASyam- kSutparISaha pipAsA zItaM uSNaM daMzamazakaM nAgnyaM aratiH striparISahaH caryAparISahaH niSadyA zayyA AkrozaH vadhaH yAcanaM alAbhaH rogaH tRNasparzaH malaM satkArapuraskAraH prajJA'jJAne adarzanaparISahaH / artha- (1) sudhA parISaha, (2) pipAsA parISaha, (3) zItaparISaha, (4) uSNaparISaha, (5) dezamazaka, (6) namrapaNuM, (7) arati, (8) strI parISaha, (9) caryAparISaha, (10) niSadyAparISaha, (11) zayyA, (12) Akroza, (13) vadhaparISaha, (14) yAcanA, (15) alAbha, (16) roga, (17) tRNasparza, (18) mala, (19) satkAra-puraskAra, (20) prajJA, (21) ajJAna ane (22) adarzana. For Personal & Private Use Only Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 tattvArthAdhigama sUtra adhyAya - 9 bhASyam- ityete dvAviMzatidharmavighnahetavo yathoktaM prayojanamabhisaMdhAya rAgadvaiSau nihatya parISahAH pariSoDhavyA bhavanti // 9 // artha- A bAvIsa parISaho dharmamAM vighnanA kAraNarUpa che. (te) yathophata phaLa (eTale saMvaraphaLanI vicAraNA = IcchA karI) rAgadveSane dUra karI sahavA yogya che. II bhASyam- paJcAnAmeva karmaprakRtInAmudayAdete parISahAH prAdurbhavanti, tadyathA- jJAnAvaraNavedanIyadarzanacAritramohanIyAntarAyANAmiti / artha- pAMca karma prakRtinA udayathI A parISaNo utpanna thAya che. te A rIte, jJAnAvaraNa, vedanIya, darzanamohanIya, cAritramohanIya ane aMtarAyanA udayathI). sUtram- sUkSmasamparAya-chadmasthavItarAgayozcaturdaza // 9-10 // artha- sUkSma samparAya ane chadmastha vItarAgane (10, 11, ane 12me guNaThANe) cauda parISaho saMbhave che. bhASyam- sUkSmasamparAyasaMyate chadmasthavItarAgasaMyate ca caturdaza parISahA: sambhavanti, kSutpipAsAzItoSNadaMzamazakacaryAprajJA'jJAnA'lAbhazayyAvadharogatRNasparzamalAni // 10 // artha- sUkSmasamparAya saMyata ane chadmasthavItarAga saMyatamAM cauda parISaho saMbhave che. (1) sudhA, (2) pipAsA, (3) zIta, (4) uSNa, (5) daMzamazaka, (6) caryA, (7) prajJA, (8) ajJAna, (9) alAbha, (10) zayyA, (11) vadha, (12) roga, (13) tRNasparza ane (14) malaparISaha. /1nA sUEY- viza nine 6-zA artha- agiyAra parISaho jina (kevalI bhagavaMta) mAM saMbhave che. bhASyam- ekAdaza parISahAH sambhavanti jine vedanIyAzrayAH, tadyathA- kSutpipAsAzItoSNadaMzamazakacaryAzayyAvadharogatRNasparzamalaparISahAH // 11 // artha- vedanIyakarma AdhArita agiyAra parISaho zrI jina (kevalI) mAM saMbhave che. te A rIte, (1) sudhA, (2) pipAsA, (3) zIta, (4) uSNa, (5) dezamazaka, (6) caryA, (7) zayA, (8) vadha, (9) roga, (10) tRNasparza ane (11) malaparISaha I/11// sUtram- bAdarasamparAye sarve // 9-12 // artha- bAdarasaparAya (guNasthAnaka) mAM badhA parISaho saMbhave che. For Personal & Private Use Only Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-16 sabhAkhya-bhASAMtara 223 bhASyam- bAdarasaMparAyasaMyate sarve-dvAviMzatirapi parISahAH saMbhavanti // 12 // artha- bAdarasaparAyasaMyatamAM sarve eTale bAvIze ya parISaho saMbhave che. 1ro. sUtram- jJAnAvara prajJaTSjJAne 2-rUA. artha- jJAnAvaraNa karmano udaya hote chate prajJA ane ajJAna parISaha hoya che. bhASyam- jJAnAvaraNodaye prajJA'jJAnaparISahau bhavataH // 13 // artha- jJAnAvaraNIyano udaya hote chate prajJA ane ajJAna (ema) be parISaho hoya che. ll13 sUtram- darzanamohA'ntarAyayoradarzanAlAbhau // 9-14 / / artha- darzanamohanIya ane antarAyanA udaye anukrame adarzana ane alAbha parISaha hoya che. bhASyam- darzanamohAntarAyayoradarzanAlAbhau yathAsaGkhyaM, darzanamohodaye'darzanaparISahaH, lAbhAntarAyodaye'lAbhaparISahaH // 14 // artha darzanamohanIya ane aMtarAyanA udaye adarzana ane alAbha parISaha anukrame hoya. eTale darzanamohanIyanA udayamAM adarzanaparISaha (ane) lAbhAntarAyanA udayamAM alAbha parISaha. 14 sUtram- cAritramohe naagnyaarti-strii-nissdyaa-''krosh-yaacnaa-stkaarpurskaaraaH|9-15| artha- cAritramohanIyanA udayamAM nAkhya, arati, strI, niSadyA, Akroza, yAcanA ane satkAra-puraskAra parISaho hoya che. bhASyam- cAritramohodaye ete nAgnyAdayaH sapta parISahA bhavanti // 15 // artha- cAritramohanIyano udaya hote chate A sAta parISaho hoya che. pA. sUra-venI zeSa: 2-ddA. artha- vedanIyanA udayamAM bAkInA agiyAra parISaho (je ekAdaza jine sUva- II9-11 mAM kahyA che te) hoya che. bhASyam- vedanIyodaye zeSA ekAdaza parISahA bhavanti ye jine sambhavantItyuktam, kutaH zeSAH ?, ebhya: prajJA'jJAnAdarzanAlAbhanAgnyAratistrIniSadyA''krozayAcanAsatkArapuraskArebhya iti // 16 // artha- vedanIyanA udayamAM bAkInA agiyAra parISaho hoya che. je (a. 9 - sU. 11) mAM kahyA che. | (prazana) konAthI zeSa ? (arthAt kone choDIne bAkInA parISaho hoya che.) For Personal & Private Use Only Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 tatvArthAdhigama sUtra adhyAya - 9 (uttara) A-(1) prajJA,(2) ajJAna, (3) adarzana, (4) alAbha, (5) nAkhya, (6) arati, (7) strI, (8) niSA, (9) Akroza, (10) yAcanA ane (11) satkAra-puraskArathI bAkInA (arthAta A agiyAra choDIne bAkInA) agiyAra parISaha vedanIyanA udayamAM hoya che. II16 sUtram- ekAdayo bhAjyA yugpdaikonviNshtH||9-17|| artha- ekathI mAMDIne yAvatu ogaNIza parISaho ekasAthe eka jIvane hoI zake . bhASyam- eSAM dvAviMzata: parISahANAmekAdayo bhajanIyA yugapadekasmin jIve A ekonaviMzataH, atra zItoSNaparISahau yugapanna bhavataH, atyantavirodhitvAt, tathA caryAzayyAniSadyApariSahANAmekasya sambhave dvayorabhAvaH // 17 // artha- A bAvIza parISahomAMthI eka vagere yAvatuM ogaNIza parISaho eka sAthe eka jIvamAM saMbhave. temAM (bAvIzamAM) zIta ane uSNa (A be) parISaha eka sAthe na hoya, kemake) baMne atyanta virodhi hovAthI. tathA caryA, zayyA, niSadyAparISahamAMnA ekanI hayAtimAM bAkInA be no abhAva hoya.II1LA sUtram- sAmAyika-cchedopasthApya-parihAravizuddhi-sUkSmasaMparAya-yathAkhyAtAni cAritram li2-18nA artha- (1) sAmAyika (2) chedo sthApanIya (3) parihAra-vizuddhi, (4) sUkSmasaMparAya ane (5) yathAkhyAta A pAMca prakAre cAritra che. bhASyam- sAmAyikasaMyamaH chedopasthApyasaMyamaH parihAravizuddhisaMyamaH sUkSmasaMparAyasaMyamaH yathAkhyAtasaMyama iti paJcavidhaM cAritram / tat pulAkAdiSu vistareNa vakSyAmaH // 18 // artha- (1) sAmAyikasaMyama, (2) chedo pasthApyasaMyama, (3) parihAravizuddhisaMyama, (4) sUkSmasaMpAyasaMyama, (5) yathAkhyAta saMyama. e pAMca prakAre cAritra che. te (cAritra) (a. 9- sU. 48. mAM ) pulAkAdimAM.." vistArapUrvaka kahIzuM 18 sUtram- anazanA-'vamaudarya-vRttiparisaMkhyAna-rasaparityAga-viviktazayyAsana-kAya neza vAdvaye tA: 2-zA. artha- anazana, uNodarI, vRttiparisaMkhyAna, rasaparityAga, viviphatazayyAsana, kAyaphaleza (e che) bAhyatapa che. Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUra-19 sabhAkhya-bhASAMtara 225 bhASyam- anazanaM avamaudaryaM vRttiparisaGkhyAnaM rasaparityAga: viviktazayyAsanatA kAyakleza ityetatvavidhaM bAhyaM tpH| 'samyagyoganigraho gupti:' ityataH prabhRti samyagityanuvartate, saMyamarakSaNArthaM karmanirjarArthaM ca caturthaSaSThoSTamAdi samyaganazanaM tapaH / / artha- (1) anazana, (2) avamaudarya, (3) vRtti parisaMkhyAna, (4) rasaparityAga, (5) vivitazayyAsana ane (6) kAyaphaleza. A ja prakAre bAhayatA che. -'sava yoja nido : 1-jA' ahIMthI laIne samyagunI anuvRtti cAluM che. -saMyamanI rakSA mATe ane karmanirjarA mATe cothabhakata, chaTha, aSThamaAdi tapa te samyagu anasana tapa. bhASyam- avamaudaryam, avamamityUnanAma, avamamudaramasya avamodara: avamodarasya bhAvaH avmaudrym| artha- avamaudarya avama eTale uNuM (o), uNuM (ochAkhorAkavALuM) peTa jenuM che te avamodara, avamodarapaNuM te avamaudarya. bhASyam- utkRSTAvakRSTau ca varjayitvA madhyamena kavalena trividhamavamaudaryaM bhavati, tadyathA-alpAhArAvamaudaryamupArdhAvamaudarya pramANaprAptAt kiJcidUnAvamaudaryamiti, kavalaparisaGkhyAnaM ca prAgdvAtriMzadbhyaH kavalebhyaH / artha- moTo ane nAno koLIyo choDIne madhyama koLIyA vaDe traNa prakAre avamaudarya thAya che. te A rIte (1) alpAhAra avamaudarya (ATha ke tethI nyUna koLIyAthI calAvI levuM,). (2) upAdhe avamaudarya (ardhA karatAM ochA koLIyAthI calAvI levuM) (3) pUratA pramANa karatAM ochA koLIyA te kiMcidUna avamaudarya. koLIyAnI saMkhyA-batrIza koLIyA pahelAnI gaNAya. (puruSane batrIza ane strIne aThyAvIsa gaNAya. temAM nyUna hoya to ja te avamaudarya gaNAya.) bhASyam- vRttiparisaGkhyAnamanekavidham, tadyathA-utkSiptAntaprAntacaryAdInAM saktukulmASaudanAdInAM cAnyatamamabhigRhyAvazeSasya pratyAkhyAnam / artha- vRti parisaMkhyAna aneka prakAre che. (vRtti-bhikSA, parisaMkhyAna-gaNatrI. athavA Agamavihita abhigraha. athavA datti ke bhikSAnI gaNatarI.) te A rIte, ukSisacaryA (rAMdhavAnA pAtramAMthI dAtA vaDe dAna ApavA bahAra kaDhAyelI vastu hoya te ja grahaNa karavI, bIjI nahi. tenuM nAma ukSisacaryA), nizcimacaryA (rAMdhavAnA pAtramAM rahelI vastu bhikSAne mATe grahaNa karavI tenuM nAma nizcita caryA), AntaprAntacaryA (chello vadhelo nirasa-evo AhAra levo te), sat (sAthavo), kulamASa, aDada, bhAta AdimAMnA koIno paNa abhigraha karIne bAkInAnuM paccakakhANa levuM te. bhASyam- rasaparityAgo'nekavidhaH, tadyathA-madyamAMsamadhunavanItAdInAM rasavikRtInAM pratyAkhyAnaM virasarUkSAdyabhigrahazca / For Personal & Private Use Only Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 tatvArthAdhigama sUtra adhyAya - 9 artha- rasaparityAga (rasavALA padArtho [vigaIo] no tyAga) aneka prakAre che. te A rIte, dArU, mAMsa, madha, mAkhaNa Ardi rasavikRti (vigaI) nA paccakakhANa karavA ane vigaI vagaranA rUma Adino abhigraha karavo. bhASyam- viviktazayyAsanatA nAma ekAnte'nAbAdhe'saMsakte strIpazupaNDakavivarjite zUnyAgAradevakulasabhAparvataguhAdInAmanyatamasmin samAdhyarthaM sNliintaa| artha- viviphatazayyAsanatA eTale ekAnta sthAna, bAdhArahita sthAna, koI na rahela hoya tevuM sthAna, strI-pazu-ke napuMsaka rahita sthAna. (A zabdo paryAyavAcI che.) zUnyaghara, devakula, sabhA (jyAM pahelA mAnavo rahetA hatA paraMtu atyAre rahetA na hoya tevuM sthAna, chAparAvALuM sthAna), parvatanI guphA vageremAMnA koIpaNa sthAnamAM samAdhimATe (paMcAcAranI vRddhi mATe) saMlInatA karavI (athata rahevuM) te viviphatazayyAsanatA. bhASyam- kAyaklezo'nekavidhaH, tdythaa-sthaanviiraasnotkttukaasnaikpaarshvdnnddaaytshynaataapnaapraa9taviniA artha- kAyaphaleza aneka prakAre che te A rIte, sthAna-eTale UrdhvakAyotsargamudrA, virAsana, utkaTukAsana, eka paDakhe suvuM, daMDanI jema lAMbA suvuM, AtApanA levI (unALAmAM), khullAzarIre rahevuM (ziyALAmAM) ItyAdi (kAyaphaleza). bhASyam- samyak prayuktAni bAhyaM tapaH // artha- A rIte-Agamophata rIte karAyela te bAhyatA che. bhASyam- asmAt SamidhAdapi bAhyAttapasaH saGgatyAgazarIralAghavendriyavijayasaMyamarakSaNakarmanirjarA mati zA. artha- A cha prakAranA bAhyatapathI nirmamatA Ave, zarIra halakuM rahe, Indriyo upara vijaya meLavAya, saMyamanuM rakSaNa thAya (temaja) karmanI nirjarA thAya che. 19 sUtram- prAyazcitta-vinaya-vaiyAvRttya-svAdhyAya-vyutsarga-dhyAnAnyuttaram // 9-20 // artha- prAyazcitta, vinaya, vaiyAvacca, svAdhyAya, vyutsarga ane dhyAna e cha uttaratA eTale ke abhyattaratapa che. 1. AzibdathI roSa cha vigaIo levI. For Personal & Private Use Only Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sava-22 sabhAkhya-bhASAMtara 227 bhASyam- sUtrakrama prAmANyAduttaramityabhyantaramAha / prAyazcittaM vinayo vaiyAvRttyaM svAdhyAyo vyutsargo dhyAnaM ityetat SaDvidhaM abhyantaraM tapaH // 20 // artha- sUtrakramAnusAra uttara eTale abhyantara kahe che. (te) (1) prAyazcitta, (2) vinaya, (3) vaiyAvRtya, (4) svAdhyAya, (5) vyutsarga (ane) (6) dhyAna. A cha prakAre abhyantara tapa che. rabA sUtraF- nava-ra0-ra-pa-dimeTuM yathAkyamaMg[ dhyAnaIi1-2zA artha- dhyAna tapanI pahelAnA (abhyantaratapanA) anukrame nava, cAra, daza, pAMca ane be bhedo che. bhASyam- tadabhyantaraM tapaH navacaturdazapaJcadvibhedaM bhavati yathAkramaM prAg dhyAnAt, ita uttaraM vakSyAmaH terA tathA artha- dhyAnathI pahelAno te abhyantara tapa anukrame nava, cAra, daza, pAMca ane be bhede che. (je) ahIM thI AgaLa kahIMzuM rilA te A rIte... sUtram- Alocana-pratikramaNa-tadubhaya-viveka-vyutsarga-tapaccheda-parihAropasthApanAni I1-2aaaa artha- (prAyazcittanA nava bheda-) (1) Alocana, (2) pratikramaNa, (3) tadubhaya, (4) viveka, (5) vyutsarga, (6) tapa, (7) cheda, (8) parihAra, (9) upasthApana. bhASyam- prAyazcittaM navabhedam, tadyathA-AlocanaM pratikramaNaM AlocanapratikramaNe vivekaH vyutsargaH tapaH chedaH parihAra: upasthApanamiti // artha- prAyazcitta nava bhede che. te A rIte, (1) Alocana, (2) pratikramaNa, (3) AlocanapratikramaNa, (4) viveka, (5) vyutsarga, (6) tapa, (7) cheda, (8) parihAra (ane 9) upasthApana. bhASyam- AlocanaM prakaTanaM prakAzanamAkhyAnaM prAduSkaraNamityanAntaraM // 1 // artha- Alocana eTale potAnI bhUlonuM guru sanmukha) vivaraNa, prakAzana, kathana, prakaTIkaraNa te ekAryavAcI che. [1] bhASyam- pratikramaNaM mithyAduSkRtasaMprayuktaM pratyavamarzaH pratyAkhyAnaM kAyotsargakaraNaM ca // 2 // artha-pratikamaNa eTale "duSkato mithyA thAo' ema kahevA pUrvaka pazcAtApa karavo ane pratyAkhyAna karavuM (-pharI AvI bhUla nahi karuM ema nakakI karavuM) ane kAyotsargakaraNa te pratikramaNa kahevAya che. III For Personal & Private Use Only Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 tavAthadhigama sUtra adhyAya - 9 bhASyam- etadubhayamAlocanapratikramaNe // 3 // viveko vivecanaM vizodhanaM pratyupekSaNamityanAntaram, sa eSa saMsaktAnapAnopakaraNAdiSu bhavati // 4 // artha- tadubhaya eTale-Alocana ane pratikramaNa bane. II viveka (tyAgano pariNAma), vivecana (bhAva vizuddhi), vizodhana, pratyupekSaNa (bhUla vizuddhinI vizeSa tatparatA) te ekAryavAcI che. te A viveka saMsaphata (zaMkita) anna, pAna, upadhi Adi AzrayI che. kA bhASyam- vyutsarga:pratisthApanamityanAntaram, eSo'pyaneSaNIyAnapAnopakaraNAdiSvazaGkanIya vivekeSu 4 mati tA. artha- vyutsarga, pratiSThApana (ekAgratA pUrvaka kAyA ane vacananA vyApArane aTakAvavo) ekAryavAcI che. aneSaNIya AhAra-pANI-upakaraNa AdimAM ane viveka karavA asamartha padArtha (tyAga karAya cha0) paNa A prAyazcitta thAya che. pA bhASyam- tapobAhyamanazanAdi prakIrNaM cAnevidhaM candrapratimAdi / / 6 / / artha: tapa-bAhya anazana Adi ane chUTA chUTA (paNa) candrapratimA Adi aneka prakAre che. dA. bhASyam- chedo'pavartanamapahAra ityanarthAntaram, sa pravrajyAdivasapakSamAsasaMvatsarANAmanyatameSAM bhavati I/. artha- cheda apavartana, apahAra (ochuM karavuM) e paryAyavAcI che. chellA te (chaMda) dIkSAnA divasathI AraMbhI pakSo, mahinAo, varasomAMnA koInA paNa ochA karavArUpa hoya che. IINA bhASyam- parihAro mAsikAdiH // 8 // artha- parihAra-mahinA Adi (parihAra karavo-tyAga karavo-doSitanI sAthe jaghanyathI eka mAsa ane utkRSTathI cha mAsa paryanta vAtacIta, gocarI vyavahAra, vandana vyavahAra vagereno tyAga karavo.) ITA bhASyam- upasthApanaM punardIkSaNaM punazcaraNaM punarvatAropaNamityarthAntaram // 9 // artha- upasthAna (pharIthI dIkSA ApavI,) punadakSaNa, punaracaraNa, punardhvatAropaNa A ekAIka che.lA bhASyam- tadetanavavidhaM prAyazcittaM dezaM kAlaM zaktiM saMhananaM saMyamavirAdhanAM ca kAyendriyajAtiguNotkarSakRtAM ca prApya vizuddhyarthaM yathArha dIyate ca Acaryate ca / artha- A navaprakAranuM prAyazcitta deza, kALa, sAmarthya, saMghayaNa, temaja saMyamavirAdhanA ane kAya For Personal & Private Use Only Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-24 sabhAkhya-bhASAMtara 229 (pRthvIvyAdi), Indriya (ekendriyAdi) jAti dvArA rAgadveSamohanA utkarSathI karAyela virAdhanAne pAmIne aticAronI zuddhi mATe yathAyogya A prAyazcitta devAya che ane jAte) AcaraNa karAya che. bhASyam- citI saMjJAnavizuddhyordhAtuH, tasya cittamiti bhavati niSThAntamauNAdikaM ca // evamebhirAlocanAdibhiH kRcchastapovizeSairjanitApramAdaH taM vyatikramaM prAyazcetayati cetayaMzca na punarAcaratIti, ataH prAyazcittam, aparAdho vA prAyastena vizudhyatIti, atazca prAyazcittamiti // 22 // artha- "vitI sAvizuddha', cita dhAtu saMjJAna ane vizuddhi arthamAM vaparAya che (citamAM I It che jethI cit dhAtu kahevAya.) tene bhUta arthamAM athavA uNAdithI ja pratyaya lAgI 'citta' (35) bane che. A Alocana Adi duSkaratapa vizeSe karIne karAyela apramAda te aticArane prAya: jANe che ane pharI Acarato nathI mATe prAyazcita che. prAyaH eTale aparAdha. te (sUtra anusAra) prAyazcittathI vizuddha thAya che. tethI prAyazcitta kahevAya che. rerA sUtram- jnyaandrshncaaritropcaaraaH||9-23|| artha- vinayanA cAra bheda -(1) jJAnavinaya, (2) darzanavinaya, (3) cAritravinaya ane (4) upacAravinaya. bhASyam- vinayazcaturbhedaH, tadyathA-jJAnavinaya: darzanavinaya: cAritravinaya: upacAravinayaH, tatra jJAnavinayaH paJcavidhaH matijJAnAdiH / / artha- vinaya (abhyantara ta5) cArabhedavALo che. te A rIte, (1) jJAnavinaya, (2) darzanavinaya, (3) cAritravinaya, (ane 4) upacAra vinaya. temAM jJAnavinaya matijJAnAdi pAMca prakAre che. bhASyam- darzanavinayastu eka vidha eva samyagdarzanavinayaH / artha- darzanavinaya to eka prakAre ja che. samyagudarzana vinaya. bhASyam- cAritravinaya: paJcavidhaH / sAmAyikavinayAdiH / artha- cAritravinaya pAMca prakAre che. sAmAyika vinaya vagere (pAMca). bhASyam- aupacArikavinayo'nekavidhaH-samyagdarzanajJAnacAritrAdiguNAdhikeSvabhyutthAnAsanapradAnavandanAnugamAdiH, vinIyate tena tasmin vA vinayaH // 23 // artha- aupacArika vinaya aneka prakAre che. samyagudarzana-jJAna-cAritrAdi guNAdhika (munio) prati (sanmukha Ave chate ubhA thavuM, besavA mATe) AsanadevuM, vandana karavuM, vaLAvavA javuM (te upacAra vinaya). jenAthI ke je hote chate (ATheya kama) nAza pAme che. te vinaya. ra3 For Personal & Private Use Only Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 tatvArthAdhigama sUtra adhyAya - 9 sUtram- AcAryopAdhyAya-tapasvi-zaikSaka-glAna-gaNa-kula-saGgha-sAdhu-samanojJAnAm rakA. artha- vaiyAvaca (vaiyAvacca) daza prakAre che. (1) AcArya, (2) upAdhyAya, (3) tapasvI, (4) zaikSaka, (5) glAna, (6) gaNa, (7) kula, (8) saMgha, (9) sAdhu ane (10) samanoza. A dazanuM (samya vaiyAvRtya (te vaiyAvacca abhyantara) tapa che. bhASyam- vaiyAvRttyaM dazavidhaM, tadyathA-AcAryavaiyAvRttyaM upAdhyAyavaiyAvRttyaM tapasvivaiyAvRttyaM zaikSakavaiyAvRttyaM glAnavaiyAvRttyaM gaNavaiyAvRttyaM kulavaiyAvRttyaM saMghavaiyAvRttyaM sAdhuvaiyAvRttyaM samanojJavaiyAvRttyamiti, vyAvRttabhAvo vaiyAvRttyaM vyAvRttakarma ceti / artha- vaiyAvRtya daza prakAre che. te A rIte. (1) AcAryanuM vaiyAvRtya, (2) upAdhyAyanuM vaiyAvRtya, (3) tapasvinuM vaiyAvRnya, (4) zikSakanuM vaiyAvRtya, (5) glAnanuM vaiyAvRtya, (6) gaNanuM vaiyAvRtya, (7) kulanuM vaiyAvRnya, (8) saMghanuM vaiyAvRtya, (9) sAdhunuM vaiyAvRtya ane (10) samanojJanuM vaiyAvRtya. vyApArapravRttano pariNAma (Agamavihita kriyA-anuSThAnamAM tatpara AtmAne je bhAva) te vaiyAvRtya ane (athavA) vyApArapravRtta AtmAnI kriyA te vaiyAvRtya. (zAsanamAM darzAvela vidhivagere pUrvaka sevA-pravRtti karavI te vaiyAvRtya.) bhASyam- tatrAcAryaH pUrvoktaH paJcavidhaH, AcAragocaravinayaM svAdhyAyaM vA AcAryAdanu tasmAdapAdhIyata ityupAdhyAyaH, saGgrahopagrahAnugrahArthaM copAdhIyatesaGgrahAdIn vA'syopAdhyetItyupAdhyAyaH, dvisaGgraho nirgrantha AcAryopAdhyAyasaGgrahaH, trisaGgahA nigraMthI AcAryopAdhyAyapravartinIsaGgrahAH / artha-tyAM "AcArya' te pUrve (a. 9- sU. 6mAM ) kahela che. te (AcArya) pAMca prakAre che. [(1) pravrAjaka, (2) digAcArya, (3) kRtodeSTA, (4) zrutasamudeSTA ane (5) AmnAyavAcaka. a. 9- sU. 6 mAM brahmacaryanA adhikAramAM nirdezela che.] (AcAryapAsethI rajA meLavela sAdhuo) AcAra jeno viSaya che evA vinayane athavA svAdhyAyane jenI pAse zIkhe te upAdhyAya. saMgraha-upagraharUpa anugrahane mATe je sevA karAya te upAdhyAya, athavA saMgraha Adi (vastra, pAtra auSadhi Adino saMgraha) jenA saMbaMdhI che athavA jenAthI karAyelo che evuM yAda kare te upAdhyAya. be vaDe karAya te dvisaMgraha. AcArya ane upAdhyAya (ema baMnenI maryAdAmAM) nA saMgrahavALo dvisaMgraha nirguntha kahevAya. AcArya, upAdhyAya ane pravartinInA (ema traNanI maryAdAmAM) saMgrahavALo (te) trisaMgraha nirgastha kahevAya. bhASyam- pravartinI digAcAryeNa vyAkhyAtA, hitAya pravartate pravartayati ceti prvrtinii| artha-digAcArya vaDe vyAkhyAna karAyela eTale digAcAryanI samAna te pravartinI. hitamATe pravarte ane (bIjI sAdhvI Adine) pravartAve te pravartinI. For Personal & Private Use Only Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASya-bhASAMtara sUtra-26 bhASyam - vikRSTogratapoyuktastapasvI, acirapravrajitaH zikSayitavyaH zikSaH zikSAmarhatIti zaikSo vA, glAnaH pratItaH, gaNaH sthavirasantatisaMsthitiH, kulamekAcAryasantatisaMsthitiH, saGghazcaturvidhaH zramaNAdiH, sAdhavaH saMyatAH, saMbhogayuktAH samanojJAH / artha- vikRSTa (4 upavAsathI kAMIka UNA cha mAsa sudhInA upavAsa te vikRSTa) ugratapathIyukta te tapasvI, alpakAlina dIkSita, zikSA (grahaNa-AsevanazikSA)ne yogya te zikSa, athavA zikSAne yogya te zaikSa (zaikSaka), glAna (rogI) pratIta che (prakhyAta che.), gaNa-(zruta) sthavironI paraMparAmAM rahevuM., kula- eka AcAryanI paraMparAmAM rahevuM te, saMgha-caturvidha zramaNAdi te saMgha, sAdhuo-saMyatio, gocarI-pANIAdi paraspara levA-devAnA vyavahAravALA sAdhuo te samanojJa. bhASyam- eSAmannapAnavastrapAtrapratizrayapIThaphalakasaMstArAdibhirdharmasAdhanairupagrahaH zuzrUSA bheSajakriyA kAntAraviSamadurgopasargeSvabhyupapattirityetadAdi vaiyAvRttyam // 24 // artha emanI (AcAryAdine) AhAra-pANI-vastra-pAtra-vasati-pATa-pATalA-saMthAro Adi dharmasAdhano vaDe upagraha (upakAra), zuzrUSA (sevA), auSadha ApavuM, jaMgalanA viSamamArganA upasargImAM (rogAdi upasargomAM) sarvataH rakSaNa karavuM. ItyAdi vaiyAvRttva che. 24 231 sUtram - vAcanApRcchanA'nuprekSA''mnAyadharmopadezAH / / 9 - 25 / / artha-vAcanA, pRcchanA, anuprekSA, AmnAya, dharmopadeza-e pAMcaprakAre svAdhyAya abhyantara tapa che. bhASyam - svAdhyAyaH paJcavidhaH, tadyathA-vAcanA pracchanaM anuprekSA AmnAyaH dharmopadeza iti, tatra vAcanaM ziSyAdhyApanam, pracchanaM granthArthayoH, anuprekSA granthArthayoreva manasA'bhyAsaH, AmnAyo ghoSavizuddhaM parivartanaM guNanaM, rUpAdAnamityarthaH, arthopadezo vyAkhyAnamanuyogavarNanaM dharmopadeza ityanarthAntaram // 25 // artha- svAdhyAya (abhyantaratapa) pAMcaprakAre, te A rIte, (1) vAcanA, (2) pRcchanA, (3) anuprekSA, (4) AmnAya ane (5) dharmopadeza. temAM (1) vAMcanA-ziSyone bhaNAvavuM, (2) pRcchanA-mULapATha (sUtra) ane arthasambandhi pUchavuM, (3) anuprekSA-sUtra-arthano manathI vicAra karavo (eka viSayamAM manane sthira karavuM), (4) AmnAya-uccArazuddhipUrvaka punarAvartana, gaNavuM (ekavAra, be vAra ItyAdi) rUpa grahaNa karavuM-e artha che. (5) (dharmopadeza) arthopadeza, vyAkhyAna, anuyogavarNana, dharmopadeza e ekArthavAcI che. IIII sUtram- vAjJAAmyantopacyoH / / 1-26 / / artha- vyutsarga abhyantara tapa-bAhya ane abhyantara upadhino tyAga. ema be prakAre che. For Personal & Private Use Only Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 tavAthadhigama sUtra adhyAya - 9 bhASyam- vyutsargo dvividhaH-bAhyo'bhyantarazca, tatra bAhyo dvAdazarUpakasyopadheH, abhyantaraH zarIrasya aSAyA reti pAradA artha- vyutsarga be prakAre che. (1) bAhya (upadhivyutsarga) ane abhyantara (upadhi vyutsarga). * temAM bAhya (upadhi vyutsarga)-bAra prakAranI upadhinA (tyAgarUpa) (ane) * abhyantara (upadhi vyutsarga)-zarIrano ane kaSAyonA (tyAgarU5) ema be prakAre. rajA. sUtram- uttamasaMhananasyaikAgracintAnirodho dhyAnam // 9-27 // artha- uttamasaMghayaNavALA jIvane eka viSayamAM cittanI sthiratA te dhyAna kahevAya. bhASyam- uttamasaMhananaM vajrarSabhanArAcaM vajranArAcaM nArAcaM ardhanArAcaMca, tadyuktasyaikAgracintAnirodhazca dhyAnam // 27 // artha- uttamasaMghayaNa-vajaxbhanArAya, vajanArAca, nArAca ane ardhanArAca (A cAra saMghayaNa). * te saMghayaNathI yuphata jIvane eka AlaMbana (viSaya)mAM vicAronI sthiratA te dhyAna kahevAya. rahA -28aa sUtram- sAmuhUtra artha- te dhyAna muhUrta sudhI (antamuhUrta) hoya che. bhASyam- tad dhyAnamAmuhUrtAdbhavati, parato na bhavati, durdhyAnatvAt // 28 // artha- te dhyAna muhUrta sudhI (aMtamuhUrta) hoya che. tenAthI vadhAre nathI hotuM-vikArAntarane pAmeluM = durbAna hovAthI. eraTA sUtra-gArti-raudra-thaf-zani-razA artha- Arta-raudra-dharma ane suphala. A cAra prakAre dhyAna che. bhASyam- taccaturvidhaM bhavati, tadyathA-ArtaM raudraM dharmaM zuklamiti // 29 // teSAm artha- te (dhyAna) cAra prakAre che. te A rIte- (1) Arta, (2) raudra, (3) dharma ane (4) zukla. HIralA temAM... sUtram- pare mokSahetU // 9-30 // artha- pachInA-(chellA) be dhyAna mokSanA kAraNabhUta che. 1. muhUrta = be ghaDI-be ghaDI sudhI eTale be ghaDInI aMdara, athAt be ghaDI pUrNa nahi. mATe antarmuharta. For Personal & Private Use Only Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUra-33 sabhAkhya-bhASAMtara 233 bhASyam- teSAM caturNAM dhyAnAnAM pare dharmazukle mokSahetU bhavataH, pUrve tvArtaraudre saMsArahetU iti // 30 // artha- te cAra dhyAnomAMnA pachInAM dharma ane suphaladhyAna mokSanA kAraNo che. pUrvanA (pahelAnA) be dhyAna-Arta ane raudra to saMsAranA kAraNo che. 3nA bhASyam- atrAha-kimeSAM lakSaNamiti. ? atrocyteartha- (jijJAsu) ahIM pUche che ke (Ata vagere) dhyAnanuM lakSaNa zuM che ? (uttarakAra) kahevAya che ahIM... sUtram- ArtamamanojJAnAM samprayoge tadviprayogAya smRtisamanvAhAraH // 9-31 // artha- aniSTavastuno yoga thaye chate tenA viyoga mATe smRti samanvAhAra (ekAgracitte vicAraNA) te ArtadhyAna. bhASyam- amanojJAnAM viSayANAM saMprayoge teSAM viprayogArthaM ya: smRtisamanvAhAro bhavati tadArtadhyAnamityAcakSate // 31 // kiNcaanytartha- aniSTa padArthono yoga thaye chate tenA viyoga pratikAra) mATe je smRti samanvAhAra (mananI nicalatA) thAya che te (aniSTa viyoga) ArtadhyAna kahevAya che. 3pa vaLI... sUtra-vevanAyA 2-3rA artha- vedanA prApta thaye chate tenA pratikAra mATe ekAgracitte vicAraNA karavI te paNa ArtadhyAna che. bhASyam- vedanAyAzcAmanojJAyAH saMprayoge tadviprayogAya smRtisamanvAhAra Artamiti // 32 // kiMcAnyat artha- anicchita vedanA prApta thaye chate tenA pratikAra mATenI je mananI nizcalatA (viziSTamananuM praNidhAna) te (vedanA viyoga) ArtadhyAna- li3rA vaLI... sUtram- viparAtaM manojJAnI 2-3rA. artha- Icchita padArthono ke Icchita vedanAno viyoga thaye chate te (padArtha vedanAnI) prApti mATe (mananI sthiratA) cintavanA (jhaMkhanA) karavI te (ISTa saMyoga) ArtadhyAna. bhASyam- manojJAnAM viSayANAM manojJAyAzca vedanAyA viprayoge tatsaMprayogAya smRtisamanvAhAra Artam IQrA vicitartha- Icchita padArthono ane Icchita vedanAno viyoga thaye chate tenI pharI prApti mATenI ekAgra citte vicAraNA te (ISTa saMyoga) ArtadhyAna. 33 vaLI, For Personal & Private Use Only Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234. tatvArthAdhigama sUtra adhyAya - 9 sUtram- nidAnaM ca // 9-34 // artha- niyANuM karavuM te paNa ArtadhyAna che. bhASyam- kAmopahatacittAnAM punarbhavaviSayasukhagRddhAnAM nidAnamArtadhyAnaM bhavati // 34 / / artha- kAmathI vihavaLa cittavALA AvatAM bhava saMbaMdhI viSaya sukhamAM Asakata AtmAonuM (je) niyANuM (AtmasukhanuM kApavuM) te nidAna ArtadhyAna kahevAya che. 34 sUtram- tadaviratadezaviratapramattasaMyatAnAm // 9-35 // artha- te ArtadhyAna avirati, dezavirati ane pramatta saMyatone hoya che. bhASyam- tadetadAtadhyAnamaviratadezaviratapramattasaMyatAnAmeva bhavati // 35 / / artha- te A ArtadhyAna avirata, dezavirata, ane pramatta saMyatane ja hoya che. 35 sUtram- hiMsA'nRtasteyaviSayasaMrakSaNebhyo raudrmvirtdeshvirtyoH||9-36|| artha- hiMsA, amRta (jUTha), steya (corI) ane IndriyagrAhya padArthanA rakSaNa mATe ekAgracitte vicAraNA. te raudradhyAna kahevAya ane te raudradhyAna aviratidhara ane dezaviratidharane hoya. bhASyam- hiMsArthamanRtavacanArthaM steyArthaM viSayasaMrakSaNArthaM ca smRtisamanvAhAro raudradhyAnaM, tdvirtTezaviratayaurava mavati pAradA artha- hiMsA mATe, jUTha vacana mATe, corI mATe ane IndriyagrAhya viSayonA rakSaNa mATe smRti samanvAhAra (mananI nizcalatA) te raudradhyAna. te raudradhyAna) avirata ane dezaviratane ja hoya che. dA. sUtram- AjJA-'pAya-vipAka-saMsthAnavicayAya dharmamapramattasaMyatasya // 9-37 // artha- (vicaya eTale paryAlocana arthAta tanmayapaNuM) AjJAmAM tanmayapaNuM, apAya (duHkha) mAM tanmayapaNuM, vipAka(karmaphaLa)mAM tanmayapaNuM, saMsthAna (AkAra-loka) mAM tanmayapaNuM te saMbadhI apramatta saMyatino vicAra (cintana) te dharmadhyAna. bhASyam- AjJAvicayAya apAyavicayAya vipAkavicayAya saMsthAnavicayAya ca smRtisamanvAhAro dharmadhyAnam, tadapramattasaMyatasya bhavati // 37 // kinycaanytartha- AjJAnI tanmayatA, apAyanI tanmayatA, vipAkanI tanmayatA ane saMsthAnanI tanmayatAno (je ekAgratAthI) vicAra te dharmadhyAna. te dharmadhyAna apramattasaMyatane hoya che. 3NA For Personal & Private Use Only Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUra-41 sabhAkhya-bhASAMtara 235 sUtram- upazAMta kSINakaSAyayozca // 9-38 // artha- upazAMtakaSAyavALA ane kSINa kaSAyavALAne dharmadhyAna hoya che. bhASyam- upazAntakaSAyasya kSINakaSAyasya ca dharmaM dhyAnaM bhavati // 38 // artha- upazAMtakaSAya ane kSINakaSAyavALAne dharmadhyAna hoya che. AvA sUramuM- zu rAI - rUA. artha- suphala dhyAnanA Adya be bhedo upazAMta ane kSINa kaSAyavALAne hoya che. bhASyam- zukle cAdye dhyAne-pRthaktvavitarkekatvavitarke copazAntakSINakaSAyayorbhavataH // 39 // artha- pehalA be guphaladhyAna nA bheda) (1) pRthaphatvavitarka ane (ra) ekatvavitarka. e upazAnta kaSAyavALAne ane kSINakaSAyavALAne hoya che. 39ll sUtraF- pUrvavida 6-4 artha- pahelA be bhedo pUrvadharane hoya che. bhASyam- Adyezukle dhyAne pRthaktvavitarkaikatvavitarke pUrvavido bhavata: // 40 // artha- pahelA be zuphala dhyAnanA bhedo (1) pRthaphatva vitarka ane (2) ekatva vitarko pUrvadharane hoya che. 4nA sUtram- pare kevalinaH // 41 // artha- suphala dhyAnanA pachInA be bhedo kevalI bhagavaMtone hoya che. bhASyam- pare dve zukledhyAne kevalina eva bhavataH, na chadmasthasya // 41 // artha- pachInA be zukaladhyAna (zukla dhyAnanA chellA be bheda) kevalI bhagavaMtane ja hoya che. paraMtu) chadmasthane nahi. I415 bhASyam- atrAha- uktaM bhavatA- pUrve zukle dhyAne, pare zukle dhyAne' iti, tat kAni tAnIti ?, matrocyate- artha- (jijJAsu) ahIM kahe che ke ApazrIe kahyuM ke pahelAnA be guphaladhyAna ane pachInA be zukla dhyAna' e pramANe (te cAra). to te kayA che ? (uttarakAra) kahevAya che ahI.. 1. ahIM bhASyakAra 39-40 sUtrane alaga jaNAve che. jyAre pU. siddhasenagaNi TIkAkAra jaNAve che ke -sUkAtAmila thAvo, suparamArthata pRthak suutrm| For Personal & Private Use Only Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 tatvArthAdhigama sUtra adhyAya - 9 sUtram- pRthaktvaikatvavitarkasUkSmakriyApratipAtivyuparatakriyA'nivartIni(vRttIni) I1-4zA. artha- suphaladhyAnanA) (1) pRthaphatva vitarka, (2) ekatva vitarka, (3) sUkSmakriyApratipAti ane (4) suparatakriyAnivarti (cAra bhedo) che. bhASyam- pRthaktvavitarkaM ekatvavitarka sUkSmakriyApratipAti vyuparatakriyAnivRttIti caturvidhaM zudhyAnam jA. artha- (1) pRthakatvavitarka, (2) ekatvavitarka, (3) sUkSmakriyA apratipAti ane (4) suparatakriyA anivarti e pramANe cAra prakAre guphaladhyAna che. 41 sUtram- tat tryekakAyayogA'yogAnAm // 9-42 // artha- te (cAra bhedo anukrame) traNa yogavALAne, eka (game te eka) yogavALAne, kAyayogavALAne ane (cothobheda) ayogIne hoya che. bhASyam- tadetaccaturvidhaM zukladhyAnaM triyogasyAnyatamayogasya kAyayogasyAyogasya ca yathAsaGkhyaM bhavati, tatra triyogAnAM pRthaktvavitarkam, ekAnyatamayogAnAmekatvavitarkaM kAyayogAnAM sUkSmakriyamapratipAti ayogAnAM vyuparatakriyamanivRttIti // 42 // artha- te A pramANe guphaladhyAnanA cAra prakAro anukrame traNayogavALAne, koIpaNa eka yogavALAne, kAyayogavALAne ane ayogine hoya che. tyAM traNayogavALAne pRthaphatvavitarka (suphaladhyAnano 1 lo bheda), koIpaNa ekayoga vALAne ekatvavitarka (ra je bheda), kAyayogavALAne sUkSmakriyA apratipAti (3 jo bheda) ane ayogIne bhupatakriyA anivarti (4 tho bheda) hoya che. jarA sUtram- ekAzraye savitarke pUrve // 9-43 // artha- (zula dhyAnanA) pahelA be bhedo eka dravya AzrayI vitarka (yuta) sahita hoya che. bhASyam- ekadravyAzraye savitarke pUrve dhyAne-prathamadvitIye // tatra savicAraM prathamam- // 43 // artha- (zukla dhyAnanA) pahelA be bheda eTale paheluM bIjuM zuphala dhyAna eka dravya AzrayI vitarka sahita hoya che. temAM paheluM dhyAna savicAra. I43 sUtram- avicAraM dvitIyam // 9-44 // artha- bIjuM zuphaladhyAna vicAra rahita che. For Personal & Private Use Only Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-47 sabhAkhya-bhASAMtara 237 bhASyam- avicAraM savitarka dvitIyaM dhyAnaM bhavati // 44 // artha- bIjuM dhyAna avicAra. avicAra vitarka-sahita che. jo bhASyam- atrAha-vitarkavicArayoH kaH prativizeSa iti ?, atrocyteartha- (jijJAsu) ahIM kahe che ke vitarka ane vicAramAM zo pharaka che ? (uttarakAra) kahevAya che ahIM.. suda- vita: zrutam II1-4vA artha-vitarka eTale (pUrvasambandhI) zrutajJAna jANavuM. bhASyam- yathoktaM zrutajJAnaM vitarko bhavati // 45 // artha- pUrvekahela (pUrvagata) zrutajJAna te vitarka kahevAya che. 4pA sUtram- vicArorthavyaJjanayogasaGkrAntiH // 9-46 // artha- artha, vyaMjana ane yoganuM je saMkramaNa te vicAra che. bhASyam- arthavyaJjanayogasaMkrAntirvicAra iti // etadabhyantaraM tapaH saMvaratvAdabhinavakarmopacayapratiSedhakaM nirjaraNaphalatvAtkarmanirjarakam, abhinavakarmopacayapratiSedhakatvAtpUrvopacitakarmanirjarakatvAcca nirvANaprApakamiti // 46 // artha- artha, vyajaMna ane yoganuM saMkramaNa te vicAra. A abhyantara tapa saMvararUpa hovAthI (saMvaranuM kAraNa hovAthI) navAkarmonA samuhane aTakAvanAra che. temaja (A abhyantarata5) nirjarArUpa phaLavALo hovAthI karmanirjarA karanAra che. (A rIte A ta5) navAkarmonA samUhane aTakAvanAra hovAthI ane pUrvasaMcitakarmonI nirjarA karanAra hovAthI nirvANa prApti karAvanAra che. 4 bhASyam- atrAha-uktaM bhavatA- parISahajayAttapaso'nubhAvatazca karmanirjarA bhavatIti, tatkiM sarve samyagdRSTayaH samanirjarA Ahosvidasti kazcitprativizeSa iti ?, atrocyteartha- (jijJAsu-) ahIM kahe che ke ApazrIe (a. 9- sU. 2-3 mAM) kahyuM ke parISahanA sahavAthI, tapathI ane bhogavavAthI karmanirjarA thAya che. to zuM sarve samagu daSTio sarakhI nirjarAvALA hoya che ke koI pharaka kharo ? uttarakAra) kahevAya che ahIM sUtram- samyagdRSTizrAvakaviratAnantaviyogajakadarzanamohakSapakopazamakopazAntamoha kSapakakSINamohajinAH krmsho'sNkhyeygunnnirjraaH||9-47|| artha- (1) samyagdaSTi, (2) zrAvaka, (3) viratidhara, (4) anaMtAnubaMdhiviyojaka, (5) darzanamohApaka, For Personal & Private Use Only Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 tatvAdhigama sUtra adhyAya - 9 (6) mohaupazamaka, (7) upazAnta moha, (8) mohApaka, (9) kSINamoha ane (10) jina. A dazeya anukrame asaMkhyaguNI-asaMkhyaguNI nirjarAvALA hoya che. bhASyam- samyagdRSTiH zrAvakaH virata: anantAnubandhiviyojakaH darzanamohakSapaka: mohopazamaka: upazAntamohaH mohakSapakaH kSINamoha jina ityete daza kramazo'saGkhyeyaguNanirjarA bhavanti, tadyathA-samyagdRSTeH zrAvako'saGkhyeyaguNanirjara: zrAvakAdvirataH viratAdanantAnubandhiviyojaka iti, evaM zeSAH // 47 // artha- samyagudaSTi, zrAvaka, virata, anantAnubandhi viyojaka, darzanamohakSapaka, mohopazamaka, upazAntamoha, mohakSapaka, kSINamoha ane jina-ema A daza anukrame asaMkhyaguNI nirjarAvALA hoya che. te A rIte, samadaSTi karatA zrAvaka (dazavirati, asaMkhya guNa nirjarAvALo, zrAvaka karatA virata (viratidhara) (asaMkhya guNa nirjarAvALo), virata karatA anaMtAnubandhiviyojaka (asaMkhyaguNa nirjarAvALo), e pramANe zeSa jANavA. 4LA sUtram-putrA-va-kuzana-nirjanya-snAtana niIncA: 2-48. artha- pulAka, bakuza, kuzIla, nirainya ane snAtaka (A pAMca bheda) nircantho, (jaina sAdhu) che. bhASyam- pulAko bakuzaH kuzIlo nirgranthaH snAtaka ityete paJca nirgranthavizeSA bhavanti / artha- pulAka, bakuza, kuzIla, nircantha ane snAtaka e pAMca nircanthanA bhedo che. bhASyam-tatra satatamapratipAtino jinoktAdAgamAnirgranthapulAkAH, nairgranthyaM prati prasthitAH zarIropakaraNavibhUSAnuvartina RddhiyazaskAmAH sAtagauravAzritAaviviktaparivArAzchedazabalayuktA nirgranthA bkushaaH| artha- temAM jinokata AgamathI haMmezA apratipAti (aDaga) hoya che te pulAka sAdhu. nircanthatA (sAdhutA) tarapha prayANa karela (paraMtu) zarIra ane upakaraNanI zobhAne anusaranArA, saddhi ane yazanI IcchAvALA, sukhamAM AdaravALA (sukhazIlatAne pAmelA), asaMyamI (avivekI) parivAravALA, dezathI ke sarvathI cheda prAyazcita (aticAra) thI yukata (evA je) sAdhuo te bakuza nircantha (sAdhu). bhASyam- kuzIlA dvividhA:-pratisevanAkuzIlA: kaSAyakuzIlAzca, tatra pratisevanA-kuzIlA:nairgranthyaM prati prasthitA aniyatendriyAH kathaMcitkiMciduttaraguNeSu virAdhayantazcaranti te prtisevnaakushiilaaH| artha- kuzIla (je nircanthano 3jo bheda) be prakAre che. (1) pratisevanA kuzIlanirjhanyo ane (2) kaSAyakuzalanirjhanyo. temAM pratisevanA kuzIlo eTale nircanthatA tarapha pravartelA, (paraMtu, Indriyo upara kAbU na rAkhI zakanArA. koIka rIte (bahAnuM batAvIne) uttaraguNomAM kaMIka virAdhanA karatA (je) For Personal & Private Use Only Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASya-bhASAMtara sUtra-49 vicare che teo pratisevanA kuzIla nirgunho kahevAya. bhASyam - yeSAM tu saMyatAnAM satAM kathaMcitsaMjvalanakaSAyA udIryante te kaSAyakuzIlAH / artha- saMyatapaNAmAM hovA chatAM je (bhUlottaraguNothI yukta hovA chatAM) jeone koIka rIte (kaMIka nimittapAmIne) temane saMjvalana kaSAyo udayamAM Ave te kaSAyakuzIla kahevAya. 239 bhASyam - ye vItarAgacchadyasthA IryApathaprAptAste nirgranthAH, IrSyA yogaH panthAH saMyamaH yogasaMyamaprAptA tyarthaH / artha- je vItarAgachadmastho viziSTa kriyAthI viziSTa saMyamane pAmyA che teo nigrantha (cotho bheda) kahevAya. IryA eTale yoga (vyApAra), panthA = saMyama, vyApAravaDe viziSTa saMyamane pAmelA arthAt yathAkhyAta cAritrane pAmelA-te 'nigrantha' evo artha che. bhASyam - sayogAH zailezIpratipannAzca kevalinaH snAtakA iti // 48 // artha- sayogIkevalIbhagavaMto ane zailazIkaraNane pAmelA (ayogI) kevalIbhagavaMto snAtaka nigrantho kahevAya // 4 // sUtram - saMyamazrutapratisevanAtIrthaliGgalezyopapAtasthAnavikalpataH sAdhyAH / / 9-49 / / artha- pAMceya nigrantho-saMyama, zruta, pratisevanA, tIrtha, liMga, lezyA, upapAta ane sthAna. (A ATha) vikalpothI vicAravAM joIe. bhASyam- ete pulAkAdayaH paJca nirgranthavizeSA ebhiH saMyamAdibhiranuyogavikalpaiH sAdhyA bhavanti, tadyathA-saMyamaH, kaH kasmin saMyame bhavatIti ?, ucyate, pulAkabakuzapratisevanAkuzIlA dvayoH saMyamayoH sAmAyike chedopasthApye ca, kaSAyakuzIlA dvayoH - parihAravizuddhau sUkSmasaMparAye ca, nirgranthasnAtakAvekasmin yathAkhyAtasaMyame / artha- A pulAkAdi pAMca nigranthanA bhedo A (sUtrota) saMyamAdi anuyoganA bhedo vaDe sAdhI zakAya che (vicArI zakAya che). te A rIte, saMyama- kayA sAdhu kayA saMyama (eTale pAMca sAmAyika paikI kayA sAmAyika) mAM hoya che ? (javAba) kahevAya che. pulAka, bakuza ane pratisevanA kuzIla sAdhu be saMyamamAM arthAt sAmAyika ane chedopasthApanIya saMyamamAM hoya che. kaSAyakuzIla sAdhu parihAravizuddhi ane sUkSmasaMparAya (ema be saMyamamAM hoya che.) nigranthasAdhu ane snAtaka sAdhu yathAkhyAta (eka) saMyamamAM vartatA hoya che. bhASyam zrutam, pulAkabakuzapratisevanAkuzIlA utkRSTenAbhinnAkSaradazapUrvadharAH, kaSAyakuzIla For Personal & Private Use Only Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 tatvArthAdhigama sUtra adhyAya - 9 nirgranthau caturdazapUrvadharau, jaghanyena pulAkasya zrutamAcAravastu, bakuzakuzIlanirgranthAnAM zrutamaSTau pravacanamAtaraH, zrutApagataH kevalI snAtaka iti / artha- zruta- pulAka, bakuza, pratisevanAkuzIla sAdhuo utkRSTathI pUrA dazapUrvadhara, kaSAyakuzIla ane nircanthasAdhuo cauda pUrvadhara ane jaghanyathI pulAkanuM kRta AcAravastu (navamA pUrvanI trIjI AcAravastu che.) bakuza, kuzIla ane nircantha sAdhuonuM zrutajJAna aSTapravacanamAtA sudhInuM hoya che. snAtaka (te) kutarahita kevaLajJAnI che. bhASyam- pratisevanA, paJcAnAM mUlaguNAnAM rAtribhojanaviratiSaSThAnAM parAbhiyogAbalAtkAreNAnyatamaM pratisevamAnaH pulAko bhavati, maithunmityeke| artha- pratisevanA- bIjAnI preraNAthI ke baLajabarIthI pulAka (sAdhu) pAMcamULaguNa (mahAvrata) ane chaThThA rAtribhojana viramaNavratanA doSane seve (vratanuM khaMDana kare) che. keTalAka pulAkane maithunanI pratisevanA kare ema kahe che. (arthAt bIjAnI preraNAthI ke dabANathI maithunane seve che.). bhASyam- bakuzo dvividhaH-upakaraNabakuzaH zarIrabakuzazca, tatropakaraNAbhiSvaktacitto vividhavicitramahAdhanopakaraNa- parigrahayukto bahuvizeSopakaraNAkAMkSAyukto nityaM tatpratisaMskArasevI bhikSurupakaraNabakuzo bhvti| artha- bakuza (sAdhu) be prakAre che. (1) upakaraNabakuza ane (2) zarIrabakuza. temAM- upakaraNomAM Asaphata cittavALo upakaraNa bakuza sAdhu judA judA prakAranA (deza-paradezavALA) raMgaberaMgI mahAmUlyavAna upakaraNonA parigrahathI yuphata, temaja ghaNI jAtanA (mRdu, snigdha, daDha vagere bhedavALA) upakaraNonI IcchAvALo, temaja haMmezA te (upakaraNo)nI sAphasUphI AdikaranAra hoya che. (paNa mULavratono virAdhaka hoto nathI) bhASyam- zarIrAbhiSvaktacitto vibhUSArthaM tatpratisaMskArasevI zarIrabakuzaH, pratisevanAkuzIlo mUlaguNAnavirAdhayannuttaraguNeSu kAMcidvirAdhanAM pratisevate, kaSAyakuzIlanirgranthasnAtakAnAM pratisevanA nati | artha- zarIramAM Asakata cittavALo zarIrabakuza (zarIranI) zobhA mATe tenI (zarIranI) svacchatA rAkhavAnA lakSyavALo hoya. pratisevanA kuzIla (sAdhuo) mULaguNane na virAdhato uttaraguNamAM kAMIka virAdhanA kare che. kaSAyakuzIla, nircantha ane snAtaka sAdhuone pratisevanA nathI hotI. bhASyam- tIrtham, sarve sarveSAM tIrthaMkarANAM tIrtheSu bhavanti, eke tvAcAryA manyante- pulAkabakuzapratisevanAkuzIlAstIrthe nityaM bhavanti, zeSAstIrthe vA atIrthe vA // artha- tIrtha-badhA (pulAkAdi pAMce ya) badhA tIrthakaronA tIrthamAM hoya che. paraMtu keTalAka AcAryo For Personal & Private Use Only Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUva-49 sabhAkhya-bhASAMtara 241 (evuM) mAne che ke pulAka, bakuza ane pratisevanA kuzIla sAdhuo tIrthamAM (tIrthaMkara zAsanamAM) haMmezA hoya che. bAkInA tIrthamAM athavA atIrthamAM hoya che. bhASyam- liGgaga, liGgam dvividhaM dravyaliGga bhAvaliGgaM ca, bhAvaliGgaM pratItya sarve paJca nirgranthA bhAvaliGge bhavanti, dravyaliGgaM pratItya bhAjyAH // artha- liMga-liga prA . (1) dravyaliMga (modho, bhupati bo3) (2) mAvali (zAna, zana, cAritra) bhAvaliMgane AzrayIne badhA-pAMceya nirgunho bhAvaliMgavALA hoya che. dravyaliMgane AzrayIne vikalpa. (arthAt dravyaliMgane AzrayI pulAkAdi hoya ke na paNa hoya.) bhASyam- lezyAH, pulAkasyottarAstisro lezyA bhavanti, bakuzapratisevanAkuzIlayoH sarvAH SaDapi, kaSAyakuzIlasya parihAravizuddhestisra uttarAH, sUkSmasaMparAyasya nirgranthasnAtakayozca zuklaiva kevalA bhavati, ayoga: zelaizIpratipanno'lezyo bhavati // artha- lesthA-pulAkane pachInI traNa (tejo, padma ane zukla) lekSA hoya che. bakuza ane pratisevanA kuzIlane badhI (arthAt cha e che) lezyA hoya che. parihAravizuddhi kaSAyakuzIlane pachInI traNa (teje, padma ane zukla) lezyA. ane sUkSmasaM5rAya saMyamavALA kaSAyakuzIlane temaja nigrantha tathA snAtakane phaphata zukla leyA ja hoya che ane zailezI bhAvane pAmela ayogI kevalI vezyA rahita hoya che. bhASyam- upapAtaH, pulAkasyotkRSTasthitiSu deveSu sahasrAre, bakuzapratisevanAkuzIlayoviMzatisAgaropamasthitiSvAraNAcyutakalpayoH, kaSAyakuzIlanirgranthayostrayastriMzatsAgaropamasthitiSu deveSu sarvArthasiddhe, sarveSAmapi jaghanyA palyopamapRthaktvasthitiSu saudharme, snAtakasya nirvANamiti // artha- upapAta-(anantara janma sthAna)-pulAka (sAdhu) no u5pAta sahastrAra devalokamAM utkRSTa sthitivALA devomAM thAya che. bakuza, pratisevanA kuzIlano upapAta AraNa-amrutamAM bAvIsa sAgaropamanI sthitivALA devomAM thAya che. kaSAyakuzIla ane nirjhanthasAdhuno upapAta sarvArthasiddhamAM tetrIzasAgaropamanI sthitivALA devamAM thAya che. sarve (pAMce ya)no upapAta saudharmamAM jaghanyathI palyopama pRthaphatva sthitivALA devomAM hoya, snAtakane nirvANa (mokSa) hoya. bhASyam- sthAnam, asaGkhyeyAni saMyamasthAnAni kaSAyanimittAni bhavanti, tatra sarvajaghanyAni labdhisthAnAni pulAkakaSAyakuzIlayoH, tau yugapadasaGkhyeyAni sthAnAni gacchataH, tataH pulAko vyucchidyate, kaSAyakuzIlastvasaGkhyeyAni sthAnAnyekako gacchati, tata: kaSAyakuzIlapratisevanAkuzIlabakuzA yugapadasaGkhyeyAni saMyamasthAnAni gacchanti, tato bakuzo vyucchidyate, tato'saGkhyeyAni sthAnAni gatvA pratisevanAkuzIlo vyucchidyate, tato'sakhyeyAni sthAnAni gatvA kaSAyakuzIlo vyucchidyate, ata UrdhvamakaSAyasthAnAni nirgranthaH pratipadyate, so'pyasaGkhyeyAni For Personal & Private Use Only Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 tatvArthAdhigama sUtra adhyAya - 9 sthAnAni gatvA vyucchidyate, ata Urdhvamekameva sthAnaM gatvA nirgranthasnAtako nirvANaM prApnotIti, eSAM saMyamalabdhiranantAnantaguNA bhavatIti // 49 // artha- sthAna (adhyavasAyasthAna, saMyamasthAna ke pariNAmasthAna ekAIka che.) kaSAyanimittaka asaMkhya sthAno hoya che. tyAM sarva jaghanya saMyamasthAno pulAka ane kaSAyakuzIlane hoya che. te baMne eka sAthe asaMkhya sthAna prApta kare che. pachI pulAka aTakI jAya che. kaSAyakuzIlato ekalo asaMkhyasthAna (upara) jAya che. tyAMthI kaSAyakuzIla, pratisevanAkuzIla ane bakuza eka sAthe asaMkhya saMyamasthAna (AgaLa) jAya che. tyAra bAda bakuza aTakI jAya che. tyAra bAda asaMkhya sthAna jaIne pratisevanAkuzIla aTakI jAya che. tyAra bAda asaMkhya sthAno jaIne kaSAyakuzIla aTakI jAya che. have AgaLa nirguntha sAdhu akaSAya (kaSAya rahita) sthAnone pAme che, te paNa asaMkhya sthAno AgaLa vadhI aTakI jAya che. ahIMthI AgaLa eka ja uparanA sthAne jaIne snAtaka nircantha nirvANa pAme che. A pAMceyanI saMyamalabdhi ananta-ananta guNI hoya che. I49ii. 4 upasaMhAra * * A adhyAyamAM saMvara ane nirjarAnI vAta karI che. * "navAkane AvatA aTakAvavA ane jUnAkane nAza karavA A je prakriyA te anukrame saMvara ane nirjarA. * jo ke, koIpaNa baMdhAyela karma evuM to che ja nahi ke je AtmA sAthe anaMtakALa paryanta TakI rahe. dareka karma vadhAremAM vadhAre asaMkhyakALanI maryAdAvALA ja hoya che. eTale ke baMdhAyela karma avazya maryAditakALamAM nAza pAmavAnA ja... arthAt nirjarA thAvanI ja.. parantu ApameLe (bhogavI-bhogavI) eTale ke baMdhAyela je maryAdita kALavALuM karma teTalI maryAdAmAM ja nAza pAme arthAt nirjarA thAya, te je nirjarA evI lAbhadAyI nathI ke mokSa apAvI zake. kema ke, AvI rIte karma nirjaravA jaIe to jIvano mokSa kayAreya thaI zake nahi. skUlatAthI vicAratA- 10 varasanA karmane samaye-samaye nirjaratA prAyaH 10 varSa pUrA thAya. ane te 10 varasa daramyAna bIjA keTalAya seMkaDo, hajAro, lAkho, kroDA,abajo vagere varasono karmajaththo AtmA sAthe ekameka thaI jAya. mATe AvI nirjarAthI zo lAbha ? prAya: koI ja nahi. * paraMtu AvuM jJAnAvaraNIya vagere karma ja ekasAmaTuMnAza karI devAmAM Ave to jIva avazya tenAthI chUTakAro pAmI paramapada prApta karI zake. mATe AvI nirjarA uttama che. tethI ja to A adhyAyamAM eka sAmaTuM karma nAza karavAnI prakriyA darzAvI che. * ane te che ta5. * tapathI anantAnantakano jaththo samaye-samaye nAza karI zakAya che ane A rIte nAza karatA For Personal & Private Use Only Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhAkhya-bhASAMtara 243 jIvane azubhakarmono baMdha paNa aTake che. * baMdha aTake (saMvara thAya) to ja nirjarA paripUrNa lAbhadAyI che. * mATe A tapadvArA bamaNo lAbha thAya. (1) saMvara ane (2) nirjarA. je paramapadanI prAptinuM parama zreSTha kAraNa che. tethI karIne karma rokavA ane karma khapAvavA mATe pU. granthakAra zrI e ahIM gumi, samiti, dharmAnuprekSA (bhAvanA), parISaha, bAraprakAranA tapa ItyAdinuM bheda vagere dvArA suMdara varNana karyuM che ane te sivAya kayA guNasthAnake rahelo kayo vyakita keTalI nirjarA kare te darzAvI, aMtamAM nircantha(sAdhu)nA bheda vagere darzAvI ApaNane samyagdarzana-jJAna-cAritramAM AgaLa vadhAravA prazaMsanIya prayAsa karyo che. * kula sUtra 288 + 49 = 337 For Personal & Private Use Only Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigama sUtra zrI manoratha kalpadruma pArzvanAthAya nama: zrI tattvArtha sUtra dazamo adhyAyaH sabhASya bhASAMtara. dazamo adhyAya - mokSanuM svarUpa jANavAmATe A adhyAya che. jIva, ajIva, Azrava, bandha, saMvara ane nirjarA. A cha tattvo jANyA. have sAtamuM tattva mokSa... khAsa to mokSanA vAstavika jJAna-bodha mATe ja Adya cha tattvo jANavA jarUrI thaI paDe che. eka apekSAe ema paNa kahI zakAya ke mokSa e kArya che ane zeSa cha tattvonI jANakArI te kAraNa che. anAdikALathI jIvanuM je paribhramaNa saMsAracakramAM thayA kare che te aTakAvavA mokSa tattvane mAnyA vinA chUTako nathI. je mokSa tattvane mAnato nathI te kayAre ya mokSa pAmI zakato nathI. mokSanuM svarUpa zuM che ? te to A adhyAyanuM adhyayana karazuM tyAre ja khabara paDaze. tenuM adhyayana eTale ke jANakArI. te paNa mokSa meLavavA mATe ja che. abhavino AtmA mokSa tattvanI prarUpaNA karI zake che... arthAt mokSa tattvane paramAtma-vANIthI jANe che kharo, paraMtu mAnato nathI. eTale ke 'mokSa nAmanuM tattva che' ema svIkArato nathI. arthAt bIjI rIte kahIe to 'sarvathA karmano kSaya thaI zake che' ema abhavino AtmA hradayathI kabUla karato nathI. ahIM ApaNe mokSa tattvanI jANakArI mokSanI prAptinI tamannA mATe karavAnI che. kemake anAdi kALathI bhavabhramaNa karatA bhayaMkara asahya du:khone sahevA paDyA che. eka paNa bhavamAM saMpUrNa sukha prApta thayuM nathI. adhyAya - 10 ane sAthe eka vAta paNa nizcita che ke jyAM sudhI zarIra che tyAM sudhI saMpUrNa sukha prApta thaI zakaze nahi. vaLI, zarIra paNa karma sAthe ja sambandhita che. tethI A adhyAyamAM karma chUTavAno krama vagere suMdara rIte darzAvyuM che. sUtram - mohakSayAt jJAnadarzanAvaraNAntarAyakSayAcca kevalam ||10- 1 / / artha- mohanIya karmanA kSayathI tathA jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya ane aMtarAya karmanA kSayathI kevaLajJAna utpanna thAya che. For Personal & Private Use Only Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satra-2 sabhAkhya-bhASAMtara 245 bhASyam- mohanIye kSINe jJAnAvaraNadarzanAvaraNAntarAyeSu kSINeSu ca kevalajJAnadarzanamutpadyate, AsAM catasRNAM karmaprakRtInAM kSayaH kevalasya heturiti, tatkSayAdutpadyata iti / artha- mohanIyano kSaya thaye chate ane jJAnavaraNa, darzanAvaraNa ane aMtarAyano kSaya thaye chate kevaLajJAna ane kevaLadarzana utpanna thAya che. A cAre ya prakRtino kSaya (e) kevaLa (jJAnadarzana)nuM kAraNa che. te (cAra karma) nA kSayathI (kevaLajJAna-darzana) utpanna thAya che. bhASyam- hetau paJcamInirdezaH, mohakSayAditi pRthakkaraNaM kramaprasiddhyartham, yathA gamyeta pUrvaM mohanIyaM kRtsnaM kSIyate, tato'ntarmuhUrtaM chadmasthavItarAgo bhavati, tato'sya jJAnadarzanAvaraNAntarAyaprakRtInAM tisaNAM yugapat kSayo bhavati, tataH kevalamutpadyate // 1 // artha- hetumAM (tRtIyAne badale) paMcamIno nirdeza karyo che. kamane batAvavA mATe moda ' ema jUduM pADela che. jethI jANI zakAya (ka) mohanIyakarma samasta kSaya pAme che. tyAra bAda aMtarmuhUrta chadhastha vItarAga thAya che. tyAra bAda jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa ane aMtarAyakarma (A) traNeya no eka sAthe kSaya thAya che. eTale tethI (tatsamaye) kevaLajJAna kevaLadarzana utpanna thAya che. III bhASyam- atrAha-uktaM mohakSayAd jJAnadarzanAvaraNAntarAyakSayAcca kevalamiti, atha mohanIyAdInAM kSayaH artha mavatIti ?, matrogaartha- ahIM (jijJAsu pUche che ke "mohakSayathI, (temaja) jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa ane aMtarAyanA mayathI kevaLa prApta thAya che to have mohanIyavagereno kSaya kevI rIte thAya che ? (uttarakAra) kahevAya che ahI... sUtram- bandhahetvabhAva-nirjarAbhyAm // 10-2 // artha- baMdha hetunA abhAvathI(saMvarathI) ane nirjarAthI mohanIyano kSaya thAya che. bhASyam- mithyAdarzanAdayo bandhahetavo'bhihitAH, teSAmapi tadAvaraNIyasya karmaNaH kSayAdabhAvo bhavati, samyagdarzanAdInAM cotpattiH, 'tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanam, tanisargAdadhimADhe tyuktam / artha- mithyAdarzanAdi bandhanA hetuo kahevAyelA che. te (midhyAdarzanAdi baMdhahetu) nuM AvaraNa karanAra karmanA kSayathI (teno) abhAva thAya che ane samyagudarzana AdinI utpatti thAya che. te (a. 1sU2 mAM) tatvArthagrasthAnaM tavazvana, tathA (. 1- sU. 3 mAM) ridhimAku ema kahevAyela che. bhASyam- evaM saMvarasaMvRtasya mahAtmanaH samyagvyAyAmasyAbhinavasya karmaNa upacayo na bhavati / artha- e pramANe saMvarathI aTakAvAyela AthavavALA, samyaka kriyAnuSThAnavALA mahAtmAne navAkarmono baMdha thato nathI. For Personal & Private Use Only Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 tatvArthAdhigama sUtra adhyAya - 10 bhASyam- pUrvopacitasya ca yathoktairnirjarAhetubhiratyantakSayaH, tataH sarvadravyaparyAyaviSayaM pAramaizvaryamanantaM kevalaM jJAnadarzanaM prApya zuddho buddhaH sarvajJaH sarvadarzI jinaH kevalI bhavati, tataH pratanuzubhacatuSkarmAvazeSa AyuHkarmasaMskAravazAdviharati // 2 // tto'syartha ane pUrve ekaThA karelA karmano kahyA mujaba nirjarAnA hetuthI atyanta (saMpUrNa) kSaya thAya che. tethI sarva dravyaparyAyanA viSayavALuM asAdhAraNa aizvaryavALuM ananta kevaLajJAna-darzana prApta karIne zuddha, buddha, sarvajJa, sarvadarzI evA jina kevalI thAya che. tyArabAda atya5 (pAtaLA paDI gayelA) zubha (phaLavALA) cArakarma bAkI che jene evA (kavalI) jina AyuSyakarmanA saMskAravazathI vicare che. rAA tyAra pachI (vihAra karatA A AtmAne AyuSya karmanI samApti sAthe traNeya karmono kSaya thAya che. eTale...) sUtram- kRtsnakarmakSayo mokSaH // 10-3 // artha- saMpUrNakarmano kSaya-te mokSa. bhASyam- kRtsnakarmakSayo lakSaNo mokSo bhavati / artha- sakala karmanA kSayarUpa lakSaNavALo mokSa thAya che. (arthAt sakalakarmano kSaya e mokSanuM lakSaNa che.) bhASyam- pUrvaM kSINAni catvAri karmANi, pazcAdvedanIyanAmagotrAyuSkakSayo bhavati, tatkSayasamakAlamevaudArikazarIraviyuktasyAsya janmanaH prahANam, hetvabhAvAccottarasyAprAdurbhAvaH, eSA avasthA kRtsnakarmakSayo mokSa ityucyate / / 3 / / kiNcaanytartha-pahelAM cArakama kSaya pAmyA pachI vedanIya, nAma, gotra ane AyuSya karmano kSaya thAya che. te kSaya thatAMnI sAthe ja dArikazarIrathI judo karAyela A (manuSya) janmano nAza thAya che. (nirvANa pAme che.) hetuno abhAva hovAthI uttara janmanI (pachInA janmanI) utpattino abhAva (nivRtti) thAya che. A avasthA sakalakarmanA kSayarUpa mokSa kahevAya che. AvA vaLI.. sUtram- aupazamikAdibhavyatvAbhAvAccAnyatra kevalasamyaktva-jJAna-darzana-siddhatvebhyaH _20-kA artha- (sakalakarmanA kSayapaNAmAM) kevaLa (sAyika) samyatva, kevaLajJAna, kevaLadarzana, (ane) kevaLasiddhatva sivAya pazamikAdi bhAvo ane bhavyatvano abhAva thavAthI mokSa thAya che. bhASyam- aupazamikakSAyikakSAyaupazamikaudayikapAriNAmikAnAM bhAvAnAM bhavyatvasya cAbhAvAnmokSo bhavati, anyatra kevalasamyaktvakevalajJAnakevaladarzanasiddhatvebhyaH, ete hyasya kSAyikA nityAstu muktasyApi bhavanti // 4 // For Personal & Private Use Only Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-6 artha kevaLa (kSAyika) samyaktva, kevaLajJAna, kevaLadarzana ane siddhatva sivAya aupazamika, kSAyopazamika, audayika, pAriNAmikabhAvono ane bhavyatvano abhAva thavAthI mokSa thAya che. A kSAyikabhAvo (kevaLasamyaktvAdi) siddhanA jIvane paNa haMmezA hoya che. II4 (muktAtmA samastakarmakSaya pachI tyAM ja rahe che ke bIje jAya che ? teno javAba have.) sabhASya-bhASAMtara sUtram - tadanantaramUrdhvaM gacchatyA lokAntAt / / 10-5 / / artha- sakalakarmathI mukta thatAM ja AtmA uce lokanA aMta sudhI jAya che. bhASyam- tadanantaramiti, kRtsnakarmakSayAnantaramaupazamikAdyabhAvAnantaraM cetyarthaH, mukta UrdhvaM gacchatyAlokAntAt, karmakSaye dehaviyogasidhyamAnagatilokAntaprAptayo'sya yugapadekasamayena bhavanti / artha- 'taddanantaram'eTale sakalakarmano kSaya thayA pachI eTale ke 'aupazamikAdi bhAvono abhAva thayA pachI' ema artha che. muphtAtmA ce A lokanA aMtasudhI jAya che. karmakSaya thaye chate A AtmAne dehano viyoga, sidhyamAnagati, lokAnta prApti (A badhu) eka samaye ja thAya che. 247 bhASyam- tadyathA-prayogapariNAmAdisamutthasya gatikarmaNa utpattikAryArambhavinAzA yugapadekasamayena mavanti tadbhut IIII artha- te A rIte, prayoga pariNAma vagerethI utpanna thayela gatikriyAvALAne (jema) ekasAthe utpatti, kAryano AraMbha ane (kAraNa) vinAza thAya che. tenI jema (sidhyamAna AtmAne dehaviyoga, sidhyamAnagati ane lokAntaprApti eka samaye-eka sAthe thAya che.) pA bhASyam - atrAha - prahINakarmaNo nirAsravasya kathaM gatirbhavatIti ? / atrocyate artha- (jijJAsu) ahIM pUche che ke karmano nAza karela ane AzravavinAnA AtmAne (lokAntaprApti) zI rIte thAya che ? (uttarakAra-) kahevAya che ahIM... sUtram - pUrvaprayogAdasaMgatvAdbandhachedAttathAgatipariNAmAccatadgatiH / / 10-6 / / artha- pUrvaprayogathI, asaMgapaNAthI, baMdhachedathI ane tathAgati pariNAmathI te (Azrava rahita AtmA)nI gati thAya che. bhASyam- pUrvaprayogAt, yathA hastadaNDacakrasaMyogAtpuruSaprayatnatazcAviddhaM kulAlacakramuparateSvapi puruSaprayatnahastadaNDacakrasaMyogeSu pUrvaprayogAd bhramatyevA saMskAraparikSayAt / artha- pUrvaprayogathI- (sIdho saMyoga na hoya paNa paraMparAe saMyoga hoya to te saMyukta saMyoga kahevAya. eTale hAthano daMDasAthe ane daMDano cakrasAthe saMyoga che te) hasta, daMDa ane cakranA saMyuktasaMyogathI For Personal & Private Use Only Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 249 tatvASadhigama sUtra adhyAya - 10 ane purUSanA prayatnathI vegavALo banela kuMbhArano cAkaDo purUSaprayatna ane hastadaMDa-cakasaMyoga aTaka chate paNa pUrvanI preraNAthI saMskAra (satata kriyAnA saMdarbha) no nAza na thAya tyAM sudhI cAle che. bhASyam- evaM yaH pUrvamasya yat karmaNA prayogo janitaH sa kSINe api karmaNi gatiheturbhavati, tatkRtA gatiH / kiNcaanytartha- e pramANe (yoganirodha abhimukha) A (AtmA)ne pahelA je kriyAthI preraNA (prayoga) thayela che te preraNA) karmakSaya pAme chate paNa gatinuM kAraNa bane che. (kAraNake) gati te hetu)thI karAyela che. vaLI bIjuM (kAraNa)... bhASyam- asaGgatvAt, pudgalAnAM jIvAnAM ca gatimattvamuktaM, nAnyeSAM dravyANAm, tatrAdhogauravadharmANa: pudgalAH UrdhvagauravadharmANo jIvAH, eSa svabhAvaH / artha- asaMgapaNAthI-pudgala ane jIvone gatimAna paNuM kahyuM che, bIjA (dharmAstikAyAdi) dravyone nahi. temAM adhogauravadharmavALA pugalo che ane UrdhvagauravadharmavALA jIvo che, A svabhAva che.) bhASyam- ato'nyasaGgAdijanitA gatirbhavati, yathA satsvapi prayogAdiSu gatikAraNeSu jAtiniyamenAdhastiryagUrdhvaM ca svAbhAvikyo loSTavAyvagnInAM gatayo dRSTAH tathA saGgavinirmuktasyordhvagauravAdUrdhvameva sidhyamAnagatirbhavati, saMsAriNastu karmasaGgAdadhastiryagUrdhvaM ca / kinycaanytartha- A (svAbhAvika gati choDIne) anya gati saMgAdithI (paNa) thAya che. jema prayogAdi gatinA kAraNo vidyamAna hovA chatAM paNa jAtinA niyamathI pRthvI (patthara), vAyu ane agnikAyanI (anukrame) nIce, tIchIM ane upara gati dekhAI che. te rIte saMgathI rahita (maphatAtmA)ne Udhvagaurava (svabhAva) thI upara ja sidhyamAna gati thAya che. saMsArIone karma-saMga hovAthI nIcI, tII ane Urdhvagati thAya che. vaLI bIjuM.. bhASyam- kiMcAnyat-bandhacchedAt, yathA rajjubandhacchedAt peDAyA bIjakozabandhanacchedAccairaNDabIjAnAM gatirdRSTA tathA karmabandhanacchedAtsidhyamAnagatiH / kiNcaanytartha- baMdha chedathI-doraDAno baMdha' chedAvAthI jema peDA (uparanuM paDa) gati kare che. tathA bIja kozanuM baMdhana kuTavAthI (eraMDAno bIjakoza phATavAthI) eraMDAnuM bIja uchaLe che (arthAta gatimAna thAya che) tema karmabandha dUra thavAthI sidhyamAna gati thAya che... vaLI bIjuM.. bhASyam- tathAgatipariNAmAcca, urdhvagauravAtpUrvaprayogAdibhyazca hetubhyaH tathA'sya gatipariNAma utpadyate yena sidhyamAnagatirbhavati, Urdhvameva bhavati, nAdhastiryagvA / 1. kasa-kasAvIne dorIthI bAMdhela vAMsanA be paDanI peDA, tenI te dorI kApI nAMkhavAthI uparano bhAga ekadama chaTakIne jema upara jAya che tema prAcIna kALanI peDA haze. For Personal & Private Use Only Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-6 sabhAkhya-bhASAMtara 249 artha- tathAgati pariNAmathI- Udhvagaurava svabhAva hovAthI ane pUrvaprayogAdi kAraNothI jema gati thAya che tema te prakArano gativiSayaka pariNAma A jIvane utpanna thAya che. jenAthI sidhyamAna gati Urdhva ja thAya che. nahi ke nIcI yA tII. bhASyam- gauravaprayogapariNAmA'saGgayogAbhAvAt, tadyathA guNavadbhamibhAgAropitamRtukAlajAtaM bIjodredAdakupravAlaparNapuSpaphalakAleSvavimAnitasekadau<Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 tatvArthAdhigama sUtra adhyAya - 10 bhASyam- dharmAstikAyAbhAvAt, dharmAstikAyo hi jIvapudgalAnAM gatyupagraheNopakurute, sa tatra nAsti, tasmAdtyupagrahakAraNAbhAvAt parato gatirna bhavati apsu alAbuvat, nAdho na tiryagityuktam, tatraivAnuzreNigatirlokAnte'vatiSThate mukto niSkriya iti // 6 // artha- dhamastikAyano abhAva hovAthI (lokAntathI upara muphatAtmAnI gati thatI nathI). dharmAstikAya ja jIva ane pudgalone gatimAM sahAya dvArA upakAra kare che. te (dharmastikAya) tyAM (lokAntanI upara) nathI. tethI gatimAM sahAyaka kAraNano abhAva hovAthI pANImAM tuMbaDAnI jema (lokAntathI AgaLa (maphatAtmAnI) gati thatI nathI. temaja nIce, ke tIcha gati thatI nathI. e pramANe kahyuM che. tyAM ja (jyAM karmavimukta thayo tyAM ja) AkAza pradezanI zreNI anusAra gativALo muphata(AtmA) lokAne niSkriya rahe che. III (have siddhanA bAra anuyoga dvArA-). mUtra- kSetra-tri-ti-nika-tIrtha-rAtri-pratyeLa-sukavayita-jJAna-DavaITS tara-saMya-Da-dutvataH sAdhyA: 20-cho. artha- kSetra, kALa, gati, liMga, tIrtha, cAritra, pratyekabudhabodhita, jJAna, avagAhanA, attara, saMkhyA ane alpa-bahutva (A bAra anuyogadvAra) thI siddhAtmAnI vicAraNA karavI joIe. bhASyam- kSetraM kAla: gatiH liGgaM tIrthaM cAritraM pratyekabuddhabodhitaH jJAnaM avagAhanA antaraM saGkhyA alpabahutvamityetAni dvAdazAnuyogadvArANi siddhasya bhavanti / artha- kSetra, kALa, gati, liMga, tIrtha, cAritra, pratyekabudhabodhita, jJAna, avagAhanA, attara, saMkhyA (ane alpa-bahutva. A bAra anuyogadvAra siddhAtmAne che. bhASyam- ebhiH siddhaH sAdhyo'nugamyazcintyo vyAkhyeya ityekArthatvam, tatra pUrvabhAvaprajJApanIyaH pratyutpannabhAvaprajJApanIyazca dvau nayau bhavataH, tatkRto'nuyogavizeSaH / artha- A tAro vaDe muphatAtmA vicAravA yogya che (ahIM) sApyA, manuSya, cittva: vyAye A(zabdo) eka artha vALA che. te (vicAraNA) mAM pUrvabhAvaprajJApanIya (vartamAnanI pUrvano bhAva-bhUtakAlinabhAva) ane pratyutpannabhAva (vartamAnabhAva) ema be naya apekSita che. te be vaDe vyAkhyAprakAra karAyela che. bhASyam- tadyathA-kSetram, kasmin kSetre sidhyatIti, pratyutpannabhAvaprajJApanIyaM prati siddhikSetre sidhyatIti, pUrvabhAvaprajJApanIyasya janma prati paJcadazasu karmabhUmiSu jAtaH sidhyati, saMharaNaM prati mAnuSakSetre sidhyati, tatra pramattasaMyatAH saMyatAsaMyatAzca shriynte| artha- te A rIte kSetra -kayA kSetramAM (siddhAtmA) siddha thAya che. ? vartamAna bhAva jaNAvavA anusAra siddha kSetramAM (siddhAtmA) siddha thAya che. bhUtakAlinabhAva jaNAvavAnI apekSAe janmAzrayI (vicArIe For Personal & Private Use Only Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASya-bhASAMtara sUtra-7 to) paMdara karmabhUmimAM janmelo siddha thAya che. saMharaNa AzrayI (vicArIe to) manuSyakSetra (aDhIdvIpa) mAM siddha thAya che. temAM saMharaNa pramattasaMyamI ane dezaviratidharanuM thAya che.* bhASyam- zramaNyapagatavedaH parihAravizuddhisaMyataH pulAko'pramattazcaturdazapUrvI AhArazarI saMhitte| artha- (parantu) sAdhvI ma., avedI, parihAravizuddhisaMyamI, pulAkasaMyamI, apramattasaMyamI, caudapUrvIsaMyamI ane AhArazarIrI. A (sAta) saMharaNa karAtA nathI. 251 bhASyam- RjusUtranayaH zabdAdayazca trayaH pratyutpannabhAvaprajJApanIyAH, zeSA nayA ubhayabhAvaM prajJApayantIti // artha- RjusUtranaya ane zabdAdi traNa naya (eTale Rju-sAmprata-samabhisaddha-evaMbhUta ema cAra nayo) pratyutpannabhAvane (vartamAnabhAvane) jaNAvanAra che. bAkInA (naigama, saMgraha ane vyavahAra) nayo baMne bhAvane (=pUrvabhAva ane pratyutpannabhAvane) jaNAve che. bhASyam- kAlaH, atrApi nayadvayam, kasmin kAle sidhyatIti ?, pratyutpannabhAvaprajJApanIyasya akA sidhyati, pUrvabhAvaprajJApanIyasya janmataH saMharaNatazca, janmato'vasarpiNyAmutsarpiNyAmanavasarpiNyutsarpiNyAM ca jAtaH sidhyati / evaM tAvadavizeSataH / vizeSato'ppavasarpiNyAM suSamaduSSamAyAM saGkhyeyeSu varSeSu zeSeSu jAtaH sidhyati, duSSamasuSamAyAM sarvasyAM sidhyati, duSSamasuSamAyAM jAto duSSamAyAM sidhyati, na tu duSSamAyAM jAtaH sidhyati, anyatra naiva sidhyati, saMharaNaM prati sarvakAleSvavasarpiNyAmutsarpiNyAmanavasarpiNyutsarpiNyAM ca sidhyati // artha- kALa- ahIM paNa be naya (apekSita che.) kayA kALamAM (siddhAtmA) siddha thAya che. ? vartamAnabhAva prajJApanIyanI apekSAe akALe (avidyamAna kALe) siddha thAya che. pUrvabhAvaprajJApanIyanI apekSAe janmathI ane saMharaNathI (vicAraNA karAya che.) janmathI-avasarpiNImAM janmela, utsarpiNImAM janmela ane anavasarpiNI- utsarpiNImAM janmelo siddha thAya che. A pramANe sAmAnyathI kahyuM. have vizeSathIavasarpiNImAM suSamaduma kALa (3 jA ArA) nA saMkhyAtAvarSI zeSa rahye chate janmelo siddha thAya che. duSpamasuSamanA (cothA ArAnA) saMpUrNakALamAM (janmelo) siddha thAya che. duSpamasuSamamAM janmelo duSpama (pAMcamA ArA) mAM siddha thAya che. paraMtu dumamAM janmelo AtmA sidgha thato nathI. te sivAyanA ArAmAM (janmelo AtmA) siddha thaI zakato nathI. saMharaNanI apekSAe-avasarpiNImAM, utsarpiNImAM ane anavasarpiNIutsarpiNImAM- sarvakALamAM siddha thAya che (arthAt thaI zake che.) * keTalAka AcArya bhagavaMtanA mate aviratanuM paNa saMharaNa thAya che- (vivAhuritasamyavadipIti' si. mU. TIjA) For Personal & Private Use Only Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 tavAthadhigama sUtra adhyAya - 10 bhASyam- gatiH, pratyutpannabhAvaprajJApanIyasya siddhigatyAM sidhyati, zeSAstu nayA dvividhA:anantarapazcAtkRtagatikazca ekAntarapazcAtkRtagatikazca, anantarapazcAtkRtagatikasya manuSyagatyAM sidhyati, ekAntarapazcAtkRtagatikasyAvizeSeNa sarvagatibhyaH sidhyati / / artha- gati pratpatyantabhAva prajJApanIyanI apekSAe siddhigatimAM siddha thAya che. bAkInA naya be prakAre che(1)anantara pacAkRtagatika ane (2) ekAntara pacAskRtagatikA anantara pazcAtkRtagatinI apekSAe manuSyagatimAM siddha thAya che. ekAntara pazcAtkRtagatinI apekSAe sAmAnyathI sarvagatimAMthI siddha thAya che. bhASyam- liGgastrIpuMnapuMsakAni, pratyutpannabhAvaprajJApanIyasyAvedaH sidhyati, pUrvabhAvaprajJApanIyasyAnantaraparatkRtagatikasya paramparapazcAtkRtagatikasya ca tribhyo liGgebhyaH sidhyati // artha- liMga-striliMga, puMliMga ane napuMsakaliMga. pratyutpannabhAva prajJApanIya nayanI apekSAe vedarahita AtmA siddha thAya che. pUrvabhAvaprajJApanIya nayanI apekSAe traNe ya liMgathI siddha thAya che. bhASyam- tIrtham, santi tIrthakarasiddhAH tIrthakaratIrthe 1 notIrthakarasiddhAH tIrthakaratIrthe 2 atIrthakarasiddhAH tIrthakaratIrthe, evaM tIrthakarItIrthe siddhA api // artha- tIrtha- (1) tIrthakaratIrthe (zrI tIrthakara bhagavaMto) tIrthakaranA tIrtha (zAsana) mAM, (2) notIrthaMkara siddha (pratyekabuddha) zrI tIrthaMkaranA zAsanamAM ane (3) atIrthaMkarasiddha (munivagere) zrI tIrthaMkaranA zAsanamAM siddha thAya che. tIrthakarInA zAsanamAM paNa e pramANe (traNe traNa) siddho (siddha) thAya bhASyam- liGge punaranyo vikalpa ucyate, dravyaliGge bhAvaliGgamaliGgamiti, pratyutpannabhAvaprajJApanIyasyAliGgaH sidhyati, pUrvabhAvaprajJApanIyasya bhAvaliGgaM prati svaliGge sidhyati, dravyaliGga trividhaMsvaliGga-manyaliGgaM gRhiliGgamiti, tatprati bhAjyaM, sarvastu bhAvaliGgaM prAptaH sidhyati // artha- liMga viSayamAM pharI bIjo vikalpa kahevAya che. (1) dravyaliMga (2) bhAvaliMga ane (3) aliMga. pratyutpannabhAva prajJAyanIya nayanI apekSAe aliMgI siddha thAya che. pUrvabhAva prajJApanIya nayanI apekSAe bhAvaliMgane AzrayI svaliMgI siddha thAya che. dravyaliMga traNa prakAre che (1) svaliMga (2) anyaliMga ane (3) gRhiliMga 2. A liMga vikalpa che (hoya ke na paNa hoya.) paraMtu sarve bhAvaliMga pAmelA ja siddha thAya che. 1. siddhagatimAM Avela AtmA-anantara = AMtarA vinA je gatimAMthI Avela tene anantara pacAskRtagatika kahevAya. ane mokSagayela AtmA vacce eka (manuSya) gatinuM aMtara rAkhIne je gatimAMthI Avela hoya te ekAntara pacAskRtagatika kahevAya. 2. dravyaliMga eTale rajoharaNa muhapatti Adi. svaliMga = sAdhupaNAno veza, anyaliMga = tApasaAdino veza, gRhaliMga = jaTA vagere. bhAvaliMga eTale zrutajJAna, sAyika samyakatva, cAritra Adi. For Personal & Private Use Only Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUra-7 sabhAkhya-bhASAMtara 253 bhASyam- cAritram, pratyutpannabhAvaprajJApanIyasya nocAritrI no'cAritrI sidhyati / artha- cAritra- pratyutpannabhAva prajJApanIyanI apekSAe nocAritrI noacAritrI siddha thAya che. bhASyam- pUrvabhAvaprajJApanIyo dvividhaH-anantaraparacAtkRtikazca paramparapazcAtkRtikazca, anantarapazcAtkRtikasya yathAkhyAtasaMyataH sidhyati, paramparapazcAtkRtikasya vyaJjite'vyaJjite ca, avyAJjite tricAritrapazcAtkRtazcatuzcAritrapazcAtkRtaH paJcacAritrapazcAtkRtazca, vyaJjite sAmAyikasUkSmasAMparAyikayathAkhyAtapazcAtkRtasiddhAH chedopasthApyasUkSmasaMparAyayathAkhyAtapazcAtkRtasiddhA: sAmAyikacchedopasthApyasUkSmasaparAyayathAkhyAtapazcAtkRtasiddhAH chedopasthApyaparihAravizuddhi- sUkSmasaMparAyayathAkhyAtapazcAtkRtasiddhAH sAmAyikacchedopasthApyaparihAravizuddhisUkSmasamparAyayathA- khyAtapazcA tasiddha . artha- pUrvabhAvaprajJApanIya be prakAre (1) anantarapacAskRtika ane (2) paraMpara-pacAskRtika. anantarapacAskRtikanI apekSAe yathAkhyAta saMyata siddha thAya che. paraMpara pacAskRtikanI apekSAe (1) vyaMjita (vizeSathI arthAta spaSTatA pUrvaka) ane (2) avyaMjita (sAmAnyathI arthAta moghamarIte) ema be prakAre kahevAya che. temAM avyaMjitanI apekSAe (moghamarIte vicAratAM) pacAskRta avasthAmAM traNacAritrI, pacAskRta avasthAmAM cAra cAritrI ane pacAskRtAvasthAmAM pAMcacAritravALo (siddha-thAya che.) vyaMjitanI apekSAe (vizeSa spaSTatApUrvaka vicAratAM) pazcAdbhUta-sAmAyika, sUkSmasaMparAya ane yathAkhyAta. (A traNa cAritravALo) siddha thAya che. chedopasthApya, sUkSmasaMparAya ane yathAkhyAta. (A traNa cAritra) jeNe pUrve prApta karyuM che te siddha thAya che. sAmAyika, chedo pasthApya, sUkSmasaMparAya ane yathAkhyAta- pacAskRta (A cAra- cAritrI) siddha thAya che. chedopasthApya, parihAravizuddhi, sUkSmasaMparAya ane yathAkhyAta- pazcAtkRta (A cAra cAritravALo) siddha thAya che. sAmAyika, chedo pasthApya, parihAravizuddhi, sUkSmasaMparAya ane yathAkhyAta- pacAta karAyA che jenA vaDe evo (pAMca cAritrI) siddha thAya che. bhASyam- pratyekabuddhabodhita - asya vyAkhyAvikalpazcaturvidhaH, tadyathA-asti svayaMbuddhaH, sa dvividha:- aha~zca tIrthakaraH pratyekabuddhasiddhazca, buddhabodhitasiddhaH tricaturtho vikalpaH, parabodhakasiddhA: sveSTakArisiddhAH // artha- pratyekabuddha bodhita AnI vyAkhyAno bheda cAra che. te A rIte, svayaMbuddha che te be rIte(1) arihaMta tIrthaMkara paramAtmA. (2) pratyeka buddha siddha 'buddhabodhita siddha e trIjA ane cothA bhede che. (3) parabodhaka siddha ane (4) svedakArisiddha." 1. vikalpa be che (1) svayaMbu ane (2) bubodhita 2. batismaraNAdi koI nimittapAmIne potAnI meLe bodhapAmI siddha thAya che. 3. bIjAne upadeza ApI siddha thAya che. 4. bIjAne upadeza Ape ja evo niyama nahi. For Personal & Private Use Only Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 tAryAdhigama sUtra adhyAya - 10 bhASyam- jJAnam, atra pratyutpannabhAvaprajJApanIyasya kevalI sidhyati, pUrvabhAvaprajJApanIyo dvividha:anantarapazcAtkRtikazca, paramparapazcAtkRtikazca avyaJjite ca vyaJjite ca, avyaJjite dvAbhyAM jJAnAbhyAM sidhyati, tribhizcaturbhiriti, vyaJjite dvAbhyAM matizrutAbhyAm, tribhirmatizrutAvadhibhirmatizrutamanaHparyAyairvA, caturbhirmatizrutAvadhimanaH paryAyairiti // artha- jJAna-ahIM pratyutpanna prajJApanIyane AzrayI kevaLI siddha thAya che. pUrvabhAvaprajJApanIya be prakAre- (1) anantara pacAskRtika ane (2) paraspara pacAskRtika. (A baMne prakAranA) avyaMjita vyaMjita (ema be be bheda maLI-cAra bheda). avyaMjita AzrayI (moghamarIte) be jJAnathI siddha thAya che. tema traNa jJAnathI siddha thAya che.) vyaMjita AzrayI (spaSTatAthI) be-mati ane zruta (be jJAna) vaDe; traNa-mati, zruta, avadhi(traNa jJAna) vaDe athavA traNa-mati, zruta, mana:paryAya (traNa jJAna) vaDe; cAra-mati, zruta, avadhi, mana:paryAya (cAra jJAna) vaDe (siddha thAya che) bhASyam- avagAhanA, kaH kasyAMzarIrAvagAhanAyAM vartamAnaH sidhyati?, avagAhanA dvividhA-utkRSTA jaghanyA ca / utkRSTA / paJcadhanu: zatAni dhanu: pRthaktvenAbhyadhikAni / jadhanyA: sapta ratnayo'alapRthaktvena hInAH, etAsu zarIrAvagAhanAsu sidhyati pUrvabhAvaprajJApanIyasya, pratyutpannabhAvaprajJApanIyasya tu etAsveva yathAsvaM tribhAgahInAsu sidhyati / artha- avagAhanA (anuyoga) kayo AtmA-keTalI avagAhanAmAM vartato siddha thAya che ? avagAhanA be prakAre che. utkRSTa ane jaghanya. (1) utkRSTa-dhanu pRthatva adhika pAMcazo dhanuSya. (ahIM pRthakatva zabda bahutvavAcI che.) (2) jaghanya agulapRthaphatvahIna sAtahAtha. pUrvabhAvaprajJApanIyanI apekSAe (A be prakAranA) ATalI zarIranI avagAhanAmAM vartato siddha thAya che. pratyutpannabhAva prajJApanIyanI apekSAe to AmAM (jaghanya utkRSTamAM) jeTalI potAnI avagAhanA hoya tenA trIjA bhAgathI hIna 2/3 avagAhanAmAM siddha thAya che. (ahIM jaghanya avagAhanA zrI tIrthaMkaraprabhu AzrayI samajavI. anyathA kUrmAputra Adi be hAtha avagAhanAvALA siddha thayela che.) bhASyam- antaram, sidhyamAnAnAM kimantaram ?, anantaraM ca sidhyanti sAntaraM ca sidhyanti, tatrAnantaraM jaghanyena dvau samayau utkRSTenASTau samayAn, sAntaraM jaghanyenaikaM samayaM utkRSTena SaNmAsA iti // artha- aMtara- siddha thatAM vacce antara keTaluM ? (eka jIva siddha thayA pachI bIjo jIva siddha thAya tyAre te be vacce antara kALa keTalo ?)- (te siddha) aMtaravinA siddha thAya che ane antara sahita (amuka aMtare paNa) siddha thAya che. temAM aMtaravinA-jaghanyathI be samaya ane utkRSTathI ATha samaya. antara hoya to jaghanyathI eka samaya ane utkRSTathI cha mAsa. bhASyam- saGkhyA, katyekasamaye sidhyanti, jaghanyenaika utkRSTenASTazatam / / artha- saMkhyA (anuyoga)- eka samayamAM keTalA siddha thAya che.? (jvAba) jaghanyathI eka (AtmA) For Personal & Private Use Only Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-7 sabhASya-bhASAMtara ane utkRSTathI ekaso ATha. bhASyam- alpabahutvam, eSAM kSetrAdInAmekAdazAnAmanuyogadvArANAmalpabahutvaM vAcyaM, tadyathAkSetrasiddhAnAM janmataH saMharaNatazca, karmabhUmisiddhA akarmabhUmisiddhAzca sarvastokAH saMharaNasiddhAH, janmato'saMkhyeyaguNAH, saMharaNaM dvividha-parakRtaM svayaMkRtaM ca, parakRtaM devakarmaNA cAraNavidyAdharaizca, svayaMkRtaM cAraNavidyAdharANAmeva, eSAM ca kSetrANAM vibhAgaH karmabhUmirakarmabhUmiH samudrA dvIpA Urdhvamadhastiryagiti lokatrayaM tatra sarvastokA UrdhvalokasiddhAH adholokasiddhAH saMkhyeyaguNAH tiryaglokasiddhAH saMkhyeyaguNAH, sarvastokAH samudrasiddhAH, dvIpasiddhA: saMkhyeyaguNAH, evaM tAvadavyaJjite vyaJjite'pi sarvastokA lavaNasiddhAH kAlodasiddhA: saMkhyeyaguNA jambUdvIpasiddhA: saMkhyeyaguNA dhAtakIkhaNDasiddhAH saMkhyeyaguNAH puSkarArdhasiddhAH saMkhyeyaguNA iti // 9 artha- alpabahutva-A kSetrAdi agiyAra anuyoga dvAronuM alpa-bahutva kahevuM. te A rIte, kSetrasiddhonuM janmathI ane saMharaNathI- karmabhUmimAM ane akarmabhUmimAM saMharaNathI siddha thayela sarvathI thoDA-ane janmathI siddha (saMharaNasiddha-karatAM) asaMkhyaguNa. saMharaNa be prakAre- (1) parakRta ane (2) svayaMskRta. parakRta(saMharaNa) devanI kriyAvaDe ane cAraNa-vidyAdharo vaDe. (tathA) svayaMkRta(saMharaNa) cAraNa-vidyAdharonuM ja hoya che. teonA kSetrano vibhAga karmabhUmi, akarmabhUmi, samudro, dvIpo, UrdU-adho-tirthaMga ema traNe ya loka (vicAravA yogya che.) temAM sauthI ochAM UrdUloka siddha, tenAthI saMkhyAtaguNa adholokasiddha, tenAthI saMkhyAtaguNa tirthaMgloka siddha, sauthI ochA samudrasiddha, (tenAthI) saMkhyAtaguNA dvIpa siddha. e pramANe avyaMjita (dvIpa-samudra) mAM. vyaMjita (spaSTatAthI dvIpa-samudra vicAratA) sauthI ochA lavaNasamudrasiddha, tenA karatAM saMkhyAtaguNA kAloda (samudra) sidgha, (tenA karatAM) saMkhyAtaguNA jaMbUddIpasiddha, (tenA karatAM) saMkhyAtaguNA dhAtakIkhaMDa sidgha (ane) (tenA karatAM) saMkhyAtaguNA puSkarArdhasiddha. 255 bhASyam - kAla iti trividho vibhAgo bhavati - avasarpiNI utsarpiNI anavasarpiNyutsarpiNIti, atra siddhAnAM (vyaJjitAnAM) vyaJjitAvyaJjitavizeSayukto'lpabahutvAnugamaH kartavyaH pUrvabhAvaprajJApanIyasya sarvastokA utsarpiNIsiddhA, avasarpiNIsiddhA vizeSAdhikAH, anavasarpiNyutsarpiNIsiddhAH saMkhyeyaguNA iti, pratyutpannabhAvaprajJApanIyasyAkAle sidhyati, nAstyalpabahutvam // artha- kALa (thI alpabahutva)-enA traNavibhAga thAya che. (1) avasarpiNI, (2) utsarpiNI ane (3) anavasarpiNyutsarpiNI. ahIM siddhonuM vyaMjita, avyaMjita vizeSayukta alpabahutvano bodha karavo. pUrvabhAvaprajJApanIyanI apekSAe sauthI alpa utsarpiNIsiddha, tenA karatA vizeSa adhika avasarpiNIsiddha tenA karatAM saMkhyAtaguNA anavasarpiNyutsarpiNI siddha jANavA. pratyutpannabhAva prajJApanIyanI apekSAe akALe (kALanI vyavasthA nathI) siddha thAya che. tethI temAM alpabahutva nathI. For Personal & Private Use Only Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigama sUtra bhASyam- gatiH, pratyutpannabhAvaprajJApanIyasya siddhigatau sidhyati, nAstyalpabahutvam, pUrvabhAvaprajJApanIyasyAnantarapazcAtkRtagatikasya manuSyagatau sidhyati, nAstyalpabahutvam, paramparapazcAtkRtagatikasyAnantarA gatizcintyate, tadyathA - sarvastokAstiryagyonyanantaragatisiddhAH manuSyebhyo'nantaragatisiddhAH saMkhyeyaguNAH nArakebhyo'nantara gati siddhaH saGkhyeyaguNAH, devebhyo'nantara siddhAH saGkhya guNA iti // 256 artha- gati-pratyutpannabhAvanI apekSAe siddhigatimAM siddha thAya che. jethI alpabahutva nathI. pUrvabhAvaprajJApanIyamAM anantara pazcAtkRtikanI apekSAo manuSyagatimAM siddha thAya che (bIje kayAMya nahi). jethI tyAM paNa alpabahutva nathI. paraMparapazcAtkRtikanI apekSAe anantaragatinI vicAraNA arAya che. te yA rIte, sarvathI bhochA tiryayayoni (bhAMthI nIDajI) anantara (manuSya) gatiyAM siddha thayelA, tenA druratA asaMkhyAtaguNA manuSya (bhAMthI niDaNI) anantaragati (manuSyapaNA) bhAM siddhathayalo, tenA karatA saMkhyAtaguNA nAraka (mAMthI nikaLI) anantara gati (manuSyapaNA) mAM siddha thayelA, tenAM IztA saMkhyAtaguegA hevapAegA (bhAMthI niDajI) anantaragatiyAM (manuSyapaNAbhAM ) siddha thayelA. adhyAya - 10 bhASyam- liGgam, pratyutpannabhAvaprajJApanIyasya vyapagatavedaH sidhyati, nAstyalpabahutvam, pUrvabhAvaprajJApanIyasya sarvastokA napuMsakaliGgasiddhAH strIliGgasiddhA: saMkhyeyaguNAH puMlliGgasiGgAH saMkhye guNA iti // artha- liMga-pratyutpannalAva prajJApanIyanI apekSAye nirvehI siddha thAya che. (nethI) asya jahutva nathI. pUrvabhAva prajJApanIyanI apekSAe sauthI alpa napuMsakaliMgasiddha che. tenA karatA saMkhyAtaguNA strIliMga siddha che ane tenA karatA saMkhyAtaguNA pulliMgasiddha che. bhASyam- tIrtham, sarvastokAH tIrthakarasiddhAH tIrthakaratIrthe, notIrthakarasiddhAH saMkhyeyaguNA iti, tIrthakaratIrthasiddhA napuMsakAH saMkhyeyaguNAH, tIrthakaratIrthasiddhAH striya: saMkhyeyaguNAH, tIrthakaratIrthasiddhA pumAMsaH saMkhyaguNAiti // artha- tIrtha-tIrthaMkaratIrtha (zAsana) mAM sauthI alpa tIrthaMkara sidgha, temanA karatAM saMkhyAtaguNA atIrthaMkara siddha, tIrtha'ratIrthabhAM (tIrthaMDara siddha uratAM ) saMkhyAtaguNA napuMsasiddha tIrthastIrthamAM te (napuMsaGa) karatAM saMkhyAtaguNA strIliMgasiddha, temanA karatAM saMkhyAtaguNA tIrthaMkaratIrthamAM puruSasiddha che. bhASyam - cAritram, atrApi nayau dvau - pratyutpanna - bhAvaprajJApanIyazca pUrvabhAvaprajJApanIyazca, pratyutpannabhAvaprajJApanIyasyanocAritrI noacAritrI sidhyati, nAstyalpabahutvam, pUrvabhAvaprajJApanIyasya vyaJjite cAvyaJjite ca, avyaJjite sarvastokAH paJcacAritrasiddhAH catuzcAritrasiddhAH saMkhyeyaguNAH tricAritrasiddhAH saMkhyeyaguNAH, vyaJjite sarvastokAH sAmAyikacchedopasthApyaparihAravizuddhisUkSmasamparAyayathAkhyAtacAritrasiddhAH, chedopasthApyaparihAravizuddhisUkSmasamparAyayathAkhyAtasiddhAH saMkhye - For Personal & Private Use Only Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-7 sabhAkhya-bhASAMtara 257 yaguNAH sAmAyika-chedopasthApya-sUkSmasamparAya-yathAkhyAtacAritrasiddhAH saGkhyeyaguNA:, [samAyikA- parihAravizuddhisUkSmasamparAyayathAkhyAtasiddhAH saMkhyeyaguNAH] sAmAyikasUkSmasamparAyayathAkhyAtacAritrasiddhAH saMkhyeyaguNAH chedopasthApyasUkSmasamparAyayathAkhyAtacAritrasiddhA: sNkhyeygunnaaH| artha- cAritra (mAM alpabadutva)- ahIM paNa be naya (apekSita che.) (1) pratyutpannabhAva prajJApanIya ane (2) pUrvabhAva prajJApanIya. pratyutpannabhAva prajJApanIyanI apekSAe nocAritrI noacAritrI siddha thAya che. (jethI ahIM) alpabadutva nathI. pUrvabhAva prajJApanIyanI apekSAe vyaMjita (spaSTatA pUrvaka) ane avyaMjita (moghamarata) AzrayI (ema be rIte alpabahutvavicArAya.) avyaMjita AzrayIsauthI alpa pAMcacAritrasiddha, tethI saMkhyAtaguNA cAracAritrI siddha, tethI saMkhyAtaguNA traNa cAritrIsiddha, vyaMjita AzrayI-sauthI ochA sAmAyika, chedopasthApya, parihAravizuddhi, sUkSmasaMparAya (ane) yathAkhyAta- A pAMce ya cAritrasiddha, tenAthI saMkhyAtaguNA chedo pasthApya, parihAravizuddhi, sUkSmasaMparAya (a) yathAkhyAta- A cAra) cAritrIsiddha; tenAM karatAM saMkhyAtaguNA, sAmAyika, chedo pasthApya, sUkSmasaMparAya (ane) yathAkhyAta (A cAra) siddha; [tenAM karatAM saMkhyAtaguNA sAmAyika, parihAravizuddhi, sUkSmasaMparAya ane yathAkhyAta- (A cAra) cAritrIsiddha] tenAM karatAM saMkhyAtaguNA sAmAyika, sUkSmasaMparAya (ane) yathAkhyAta. (A traNa) cAritrasiddha; tenAM karatAM saMkhyAtaguNA chedo sthApya, sUkSmasaMparAya (ane) yathAkhyAta. (A traNa) cAritrasiddha (jANavA.) bhASyam- pratyekabuddhabodhitaH, sarvastokA: pratyekabuddhasiddhAH / buddhabodhitasiddhA: napuMsakA: saGkhyeyaguNA: / buddhabodhitasiddhA: striyaH saMkhyeyaguNAH, buddhabodhitasiddhAH pumAMsa: saMkhyeyaguNA iti| artha- pratyekabuddhabodhita-sauthI alpa pratyekabuddhasiddho che, tenAthI saMkhyAtaguNA buddhabodhita napuMsakasiddho che, tenAthI saMkhyAtaguNA bubodhita rUdrI siddho che, tenAthI saMkhyAtaguNA buddhabodhita puruSasiddho che. bhASyam- jJAnam, kaH kena jJAnena yuktaH sidhyati?, pratyatpannabhAvaprajJApanIyasya sarva: kevalI sidhyati, nAstyalpabahutvam, pUrvabhAvaprajJApanIyasya sarvastokA dvijJAnasiddhA: caturjJAnasiddhAH saMkhyeyaguNAH saMkhyeyaguNAH, evaM tAvadavyaJjate, vyaJjite'pi sarvastokA matizrutajJAnasiddhAH matizrutAvadhimanaH trijJAnasiddhA: paryAyajJAnasiddhAH saMkhyeyaguNAH (matizrutamanaHparyavasiddhAH saMkhyeyaguNAH) matizrutAvadhijJAnasiddhAH saMkhyeyaguNAH // artha-jJAna (alpabadutva)- koNa-kyA jJAnayuta siddha thAya che. te pratyutpannabhAva prajJApanIyanI mate sakevaLI kevaLajJAnI) siddha thAya che. jethI ahIM) alpabadutva nathI. pUrvabhAva prajJApanIyanI apekSAe sauthI alpa be jJAnavALA siddho, (tenAM karatAM) saMkhyAtaguNA cArajJAnavALA siddho, (tenAM karatAM) saMkhyAtaguNA-gaNajJAnavALA siddho A pramANe vyaMjitAzrayI (moghama rIte) kahyuM. have (spaSTatA For Personal & Private Use Only Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 tatvAdhigama sUtra adhyAya - 10. pUrvaka)- vyaMjitAzrayI-sauthI ochA mati-zruta (ema be) jJAnavALA-si; (enAthI) saMkhyAtaguNA mati-vRta-avadhi-mana:paryAya (ema cAra) jJAnavALA-sito; (tenAthI saMkhyAtaguNA mati-zruta ane mana:paryAyajJAnavALA sito;) tenAthI saMkhyAtaguNA mati-zruta-avadhi (ema traNa) jJAnavALA siddho hoya che. bhASyam- avagAhanA, sarvastokA jaghanyAvagAhanAsiddhAH, utkRSTAvagAhanAsiddhAstato'saMkhyeyaguNAH, yavamadhyasiddhA asaMkhyeyaguNAH, yavamadhyoparisiddhA asaMkhyeyaguNAH, yavamadhyAdhastAt siddhA vizeSAdhikAH, sarve vizeSAdhikAH / / artha- avagAhanA- jaghanya avagAhanAvALA siddho sauthI thoDA che; utkRSTa avagAhanAvALA silo tenAthI asaMkhyAtaguNA che; yavamadhyasito tenAthI asaMkhyAtaguNA che; yavamadhyathI uparanA siddho tenAM karatAM asaMkhyAtaguNA che; yavamadhyanI nIcenA site tenAM karatAM vizeSa adhika che, sarvasiddha bhagavaMto tenAthI vizeSa adhika che. bhASyam- antaram, sarvastokA aSTasamayAnantarasiddhAH, saptasamayAnantarasiddhAH SaTsamayAnantarasiddhA ityevaM yAvadvisamayAnantarasidvA iti saGkhyeyaguNAH, evaM tAvadanantareSu, sAntareSvapi sarvastokA: SaNmAsAntarasiddhAH ekasamayAntara siddha: saGkhyeyaguNAH, yavamadhyAntarasiddhAH saGkhyeyaguNAH, adhastAdyavamadhyAntarasiddhA asaMkhyeyaguNAH upariyavamadhyantarasiddhA vizeSAdhikAH, sarve vishessaadhikaaH|| artha- antara-sauthI ochA nirantara ATha samaya sudhI siddha thayelA siddha bhagavaMto; temanAthI saMkhyAtaguNA niraMtara sAta samaya sudhI siddha thayelA siddhabhagavaMto; temanAthI saMkhyAtaguNA nirantara cha samayasudhI siddha thayelA siddhabhagavaMto e pramANe (nirantara samayanuM pramANa ghaTADatAM ghaTADatAM temaja saMkhyAtaguNA-saMkhyAtaguNA karatAM) yAvat nirantara be samayasudhI siddha thayelA siddhabhagavaMto saMkhyAtaguNA che. A pramANe anantara (nirantara) mAM jANavuM. te pramANe sAntaramAM paNa-sauthI ochA cha mahinAnA AMtare siddha thayelA siddhabhagavaMto; temanA karatAM eka samayanA AMtare siddha thayelA siddhabhagavaMto saMkhyAtaguNA; (temanA karatAM) yevamadhyanAM aMtaramAM siddhathayelA siddhabhagavaMto saMkhyAtaguNA; temanA karatAM yavamadhyanI nIcenA aMtaramAM siddha thayelA siddhabhagavaMto saMkhyAtaguNA; (temanA karatAM) yavamadhyanI uparanA aMtaramAM siddha thayelA siddhabhagavaMto vizeSAdhika; tenAthI sarvasiddha vizeSAdhika che. bhASyam-saGkhyA, sarvastokAaSTottarazatasiddhAH, viparItakramAtsaptottarazatasiddhAdayo yAvatpaJcAzat ityanantaguNAH, ekonapaJcAzadAdayo yAvatpaJcaviMzatirityasaGkhyeyaguNAH, caturviMzatyAdayo yAvadeka iti saGkhyeyaguNAH, viparItahAniryathA sarvastokA anantaguNahAnisiddhA, asaGkhyeya For Personal & Private Use Only Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-7 sabhAkhya-bhASAMtara 259 guNahAnisiddhA anantaguNAH, saGkhyeyaguNahAnisiddhAH saGkhyeyaguNA iti // artha- saMkhyA (alpabadutva)-(ekI sAthe siddha thayela) 14 siddhabhagavaMto sauthI alpa, tyArabAda ulaTA kamathI letAM (ekI sAthe siddha thatAM) 107 siddhabhagavaMto vagere yAvatuM (ekI sAthe siddha thatA) 50 siddhabhagavaMto sudhI anaMtaguNA-anaMtaguNA jANavA. (ekI sAthe siddha thatA) 49 siddhabhagavaMtothI thAvata (ekI sAthe siddhathatA) ra5 siddha bhagavaMto sudhI asaMkhyAtaguNA-asaMkhyAtaguNA jANavA. (tyAra bAda eka sAthe siddha thatA) 24 siddhabhagavaMtothI yAvat eka siddhabhagavaMtasudhI saMkhyAtaguNA-saMkhyAtaguNA jANavA. viparIta hAni A rIte vicAravI. anaMtaguNahAni siddha bhagavaMto sauthI ochA, asaMkhyaguNahAnivALA siddha bhagavaMto enA karatAM anantaguNA ane saMkhyAta guNahAnivALA siddha bhagavaMto enA karatA saMkhyAtaguNA che. (GUR) bhASyam- evaM nisargAdhigamayoranyatarajaMtattvArthazraddhAnAtmakaMzaGkAdyaticAraviyuktaM prazamasaMveganirvedAnukampA''stikyAbhivyaktilakSaNaM vizuddhaM samyagdarzanamavApya samyagdarzanopalambhAdvizuddhaMcajJAnamadhigamya nikSepapramANanayanirdezasatsaGkhyAdibhirabhyupAyairjIvAdInAM tattvAnAM pAriNAmikaudayikaupazamikakSAyopazamikakSAyikANAM bhAvAnAM svatattvaM viditvA''dimatpAriNAmikaudayikAnAM ca bhAvAnAmutpattisthityanyatA'nugrahapralayatattvajJo virakto nistRSNastriguptaH paJcasamito dazalakSaNadharmAnuSThAnAt phaladarzanAcca nirvANaprAptiyatanayA'bhivardhita zraddhAsaMvego bhAvanAbhirbhAvitAtmA anuprekSAbhiH sthirIkRtAtmA anabhiSvaGgaH saMvRtattvAnnirAmravAdviraktatvAnnistRSNatvAcca vyapagatAbhinavakarmopacayaH parISahajayAbAhyAbhyantaratapo'nuSThAnAdanubhAvatazca samyagdRSTiviratAdInAM ca jinaparyantAnAM pariNAmAdhyavasAyavizuddhisthAnAntarANAmasaMkhyeyaguNotkarSaprAptyA pUrvopacitaM karma nirjarayan sAmAyikAdInAM ca sUkSmasamparAyAntAnAM saMyamavizuddhisthAnAnAmuttarottaropalambhAt pulAkAdInAM ca nirgranthAnAM saMyamAnupAlanavizuddhisthAnavizeSANAmuttarottarapratipattyA ghaTamAno'tyantaprahINArtaraudradhyAno dharmadhyAnavijayAdavAptasamAdhibalaH zukladhyAnayozca pRthaktvaikatvavitarkayoranyatarasmin vartamAno nAnAvidhAnaddhivizeSAn prApnoti, tdythaa-aambhossdhitvN vipraDauSadhitvaM sarvoSadhitvaM zApAnugrahasAmarthyajananImabhivyAhArasiddhimIzitvaM vazitvamavadhijJAnaM zarIravikaraNAGgaprAptitAmaNimAnaM laghimAnaM mahimAnamaNutvam, aNimA bisacchidramapi pravizyAsIta, laghutvaM nAma laghimA vAyorapi laghutaraH syAt, mahattvaM mahimA merorapi mahattaraM zarIraM vikurvIta, prAptirbhUmiSTho'pyaGgulyagreNa meruzikharabhAskarAdInapi spRzet, prAkAmyamapsu bhUmAviva gacchet bhUmAvapsviva nimajedunmajjecca / 1. ahIM hAnino artha e samajavAno ke 100 thI 50 sudhI eka-ekathI anaMtaguNA che. tyAre 50 thI 18 vALA anaMtamA bhAge che. te sauthI thoDA che. e pramANe 49 thI 25 sudhI eka-ekathI asaMkhyAtaguNA che. 25 thI 49 asaMkhyAtaguNa hIna che. e pramANe 24 thI 1 sudhImAM saMkhyAtaguNA che. to 1 thI 24 sudhI saMkhyAtaguNA hIna che. For Personal & Private Use Only Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 tattvAdhigama sUtra artha- e pramANe (zrI tatvArthazAstrane TuMkANamAM kahe che.) nisarga tathA adhigamathI e be samyagdarzanamAMthI koI eka prakAranuM tattvArtha zraddhAnarUpa zaMkAdi aticAra rahita-prazama, saMvega, nirveda, anakampA ane Astikyane prakaTa karavArUpa lakSaNavALuM vizuddha samyagdarzana prApta karIne (te) samyagdarzananI prAptithI vizuddhajJAna (samyajJAna) ne prAptakarI nikSepa, pramANa, naya, nirdeza, sata, saMkhyAdi adhika upAyodvArA javAditattvonAM pariNAmika, audayika, aupathamika, mAyopazamika ane kSAyikabhAvonuM svarUpa jANIne anAdimAna ane AdimAnuM pariNAmika bhAva ane audayikabhAvonA utpati-sthiti-vinAza ane (tethI thatA) lAbha (anugraha) ane nukazAna (pralaya) rUpa tatvane jANanAra, vairAgI, tRSNArahita, trigumika, paMcasamitivALo temaja dazalakSaNavALA dharmanA AcaraNathI ane (mokSarUpa) phaLadarzana nirvANa (mokSa) nI prAptimAM prayatnathI vRddhi pAmela zraddhA ane saMvegavALo AtmA bhAvanAo vaDe AtmAne bhAvita kare che ane anuprekSAo vaDe AtmAne sthira karato nirAsata bane che. (temaja) saMvara karAyela hovAthI, Azrava rahita hovAthI, vairAgI hovAthI, tRSNArahita hovAthI navAkarmanuM grahaNa jene dUra thayuM che tathA parISaha jItavAthI ane bAhya-abhyantara tapa anuSThAna AcaravAthI (kamane) bhogavavAthI temaja avirata samyagdaSTi Adi (avasthA)thI mAMDI jina (kavaLI avasthA) sudhInA pariNAma-adhyavasAya vizuddhisthAnanA asaMkhyaguNa-asaMkhyaguNa utkarSanI prAptithI pUrva saMcita karelA karmanI nirjarA karato ane sAmAyika cAritrIthI mAMDIne sUkSmasamparAya sudhInAM saMyamanA vizuddhisthAnonI uttarottaraguNa prApti thavAthI temaja pulAkAdinigraMtha sudhInAnA saMyamanuM anupAlana temaja uttarottara vizuddhi sthAna vizeSonI prApti pUrvaka pravRtti karato ane atyanta nAza pAmela ArtadhyAna ane raudradhyAnavALo tathA dharmadhyAnamAM vijayadvArA samAdhinAbaLane pAmelo ane zuphaladhyAnanA be pAyA (1) pRthaphatvavitarka ane (2) ekatvavitarka - A be mAMthI ekamAM vartato (AtmA) aneka prakAranI Rddhi vizeSa prApta kare che. te (Rddhio) A rIte, AmA~SadhipaNuM, vipuDISadhipaNuM, savauSadhipaNuM, zApazakita ane anugrahazakitanA sAmarthya utpanna karanArI abhivyAhAra (vacana) siddhi, Izitva, vazitva, avadhijJAna, zarIravikaraNAMga prAptitA (vekiyatva), aNimA, ladhimA, mahimA (mahattva), aNutva (labdhi prApta kare.) ahIM aNimA eTale kamaLanI nALanA chidramAM paNa pravezIne rahe, ladhimAM eTale laghutva jethI vAyu karatAM paNa halako thaI zake che. mahimA eTale moTApaNuM- jenA dvArA meruthI paNa moTuM zarIra banAvI zake. prAti- (jenAthI) bhUmi upara rahelo AMgaLInA TeravethI merazikhara ke sUrya vagerene paNa sparzI zake. prAkAmya-(jenAthI) pANI upara jamInanI jema cAlI zake ane bhUmi upara pANImAMnI jema DUbI zake che temaja bahAra nIkaLI zake. bhASyam- javAcAraNatvaM yenAgnizikhAdhamanIhArAvazyAyameghavAridhArAmarkaTatantujyotiSkarazmivAyUnAmanyatamamapyupAdAya viyati gacchet, viyadgaticAraNatvaM yena viyati bhUmAviva gacchet zakunivacca praDInAvaDInagamanAni kuryAt / artha- jaMghAcAraNatva-jenAthI agninI zikhA(jvALA), dhUmADAnI zera, jhAkaLa, ghUmarI, varasAdanA For Personal & Private Use Only Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASya-bhASAMtara pANInI dhAra, karoLIyAnI jALa, jyotiSkanA kiraNa (sUrya-caMdra-nakSatranA kiraNa), vAyunI lahera AmAMnA koIpaNane grahaNa karI (enuM avalaMbana laI) AkAzamAM jaI zake che. viyadgaticAritva (AkAzagAmIpaNuM)- jenAthI AkAzamAM (avalaMbana vagara) bhUminI jema cAlI zake ane paMkhInI jema upara-nIce pharI zake. 261 bhASyam - apratighAtitvaM parvatamadhyena viyatIva gacchet, antardhAMnamadRzyo bhavet, kAmarUpitvaM nAnAzrayAnekarUpadhAraNaM yugapadapi kuryAt, tejonisargasAmarthyamityetadAdi iti / indriyeSu matijJAnavizuddhi- vizeSAttaddvArAt sparzanAsvAdanaghrANadarzanazravaNAni viSayANAM kuryAt, saMbhinnajJAnatvaM yugapadanekaviSayaparijJAnamityetadAdi / mAnasaM koSThabuddhitvaM bIjabuddhitvaM padaprakaraNoddezAdhyAyaprAbhRtavastupUrvAGgAnusAritvamRjumatitvaM vipulamatitvaM paracittajJAnamabhilaSitArthaprAptimaniSTAnavAptItyetadAdi / artha-apratighAtitva- AkAzamAM jAya tema parvatanI madhyethI jAya, antardhyAna-adRzya thavuM, kAmarupitya-eka sAthe paNa aneka prakAranA jUdA jUdA rUpo dhAraNa karI zake, tejonisarga-sAmarthyadi (tejo lezyA choDavAnI zakita vagere.) IndriyomAM matijJAnanI vizuddhivizeSathI- tenA dvArA (maryAdA bahAra rahela) viSayonA (paNa) sparzana-rasana-ghrANa-darzana ane zravaNane grahaNa kare (viSayabhUta banAve che), saMbhinnajJAnatva- eka sAthe aneka viSayanuM jJAna karI zake che, mAnasa (mananA-vyApArathI thayela) koSTabuddhitva (koThImAM naMkhAyela dhAnyanI jema grahaNa karela jJAna TakI rahe, bhUle nahi.) bIjabuddhi (thoDA uparathI ghaNuM samajI zake), padAnusAritva, prakaraNAnusAritva, uddezAnusAritva, adhyAyAnusAritva, prAkRtAnusAritva, vastuanusAritva, pUrvaanusAritva, aMgAnusAritva (eka pada ke prakaraNAdithI Akho grantha lagADI zake, eka aMgathI bIju aMga jANI zake te anusAritva) Rjumatitva, vipulamatitva, paracittajJAna, Icchita padArthanI prApti, anicchita padArthanI aprApti ItyAdi (tathA...) bhASyam - vAcikaM kSIrAsravitvaM madhvAmravitvaM vAditvaM sarvarutajJatvaM sarvasattvAvabodhanamityetadAdi, tathA vidyAdharatvamAzIviSayatvaM bhinnAbhinnAkSaracaturdazapUrvaratvamiti / artha- vAcika (vacanazravaNamAM) dUdha jevI mIThAza, madha jevI mIThAza (Adi zabdathI zeraDI jevI mIThAza), vAdIpaNuM, sarvatajJatva (sarva prANInA zabdanA arthane jANavAnI zakita) sarva satttAvabodhana (sarva prANIne samajavAnI zakita) A vagere tathA vidyAdharapaNuM, AzIviSatva, kAMIkanyUna caudapUrvIpaNuM, saMpUrNa caudapUrvIpaNuM ItyAdi (Rddhio prApta thAya che.) bhASyam - tato'sya nistRSNAtvAt teSvanabhiSvaktasya mohakSapakapariNAmAvasthasyASTAviMzatividhaM mohanIyaM niravazeSataH prahIyate, tatazchadyasthavItarAgatvaM prAptasyAntarmuhUrtena jJAnAvaraNadarzanAvaraNAntarAyANi yugapadazeSataH prahIyante tataH saMsArabIjabandhanirmuktaH phalabandhanamokSApekSo For Personal & Private Use Only Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 tatvArthAdhigama sUtra yathAkhyAtasaMyato jinaH kevalI sarvajJaH sarvadarzI zuddho buddhaH kRtakRtya: snAtako bhavati, tato vedanIyanAmagotrAyuSkakSayAt phalabandhananirmukto nirdagdhapUrvopAttendhano nirupAdAna ivAgniH pUrvopAttabhavaviyogAddhatvabhAvAccottarasyAprAdurbhAvAcchAntaH saMsArasukhamatItyA''tyantikamaikAntikaM nirupamaM nityaM niratizayaM nirvANasukhamavApnotIti // 7 // artha- tethI A (RddhivAn AtmA) tRSNA rahita hovAthI te (labdhi Adi RDhi). mAM mamatA rahita evo te mohakSapaka (mohasaMpUrNakSayanA) pariNAmamAM AgaLa vadhato (kSapakazeNIe ArUDha thato) aThyAvIzaprakAranA mohanIyane jaDamULathI nAza kare che. tyArabAda chadmasthavItarAgapaNuM pAmela A AtmAne aMtarmuhUrtamAM jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa ane aMtarAya eka sAthe saMpUrNapaNe nAza pAme che. tethI saMsAranA bIjabhUtabaMdhana (4 ghAtI karma) thI niyukarta banelo evo te (temaja) phaLa (vedanIyAdi karmo) rUpa bandhanathI nirmukata thavAnI apekSAvALo (te) yathAkhyAta saMyamI, jina, kevaLI, sarvajJa, sarvadarzI, zuddha, buddha, kRtakRtya, snAtaka thAya che. tyArabAda vedanIya, nAma, gotra ane AyuSyano kSaya thavAthI phaLa (vedanIyAdi cAra karmanA baMdhanathI) nirbhIkata evo te jema pUrvenAMkhelAM lAkaDA (saMpUrNa) baLI jvAthI ane navA lAkaDA na umeravAthI agni zAMta thAya che tema pUrve prApta thayela bhavano : viyoga thavAthI ane (navA bhava-janmanA kAraNabhUta) hetu (saMsAranA hetu) no abhAva thavAthI, navo janma na thavAthI zAMta thato (AtmA) saMsArasukhane oLaMgIne Atyantika ane aikAntika, upamArahita, nitya, niratizaya (vRtihAni rahita) evuM nirvANa sukha (mokSa sukha) prApta kare che. III For Personal & Private Use Only Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhAkhya-bhASAMtara + antayakArikA + (ghAtakarmanAzano krama) evaM tattvaparijJAnAdviraktasyAtmano bhRshm| nirAmravatvAcchinnAyAM, navAyAM karmasantatau // 1 // e pramANe tattvajJAna thavAthI vairAgI AtmA taddana Azravarahita thavAthI tenA navA karmonI paraMparA (bandha) aTake che. (1) pUrvArjitaM kSapayato, yathoktaiH kssyhetubhiH| saMsArabIjaM kAtsnrye na, mohanIyaM prahIyate // 2 // pUrve kahelA kSayanA hetuo vaDe pUrvasaMcita karmono kSaya karatA AtmAnuM saMsAranA bIjarUpa mohanIya karma saMpUrNa nAza pAme che. (2) tato'ntarAyajJAnaghnadarzanaghnAnyanantaram / prahIyante'sya yugapat, trINi karmANyazeSataH // 3 // tyArabAda aMtarAya-jJAnavaraNIya-darzanAvaraNIya e traNe ya ka saMpUrNa ekasAthe nAza pAme che. (3) dhAtIkarma nAza thavAnuM kAraNa garbhasUcyAM vinaSTAyAM, yathA tAlo vinazyati / tathA karma kSayaM yAti, mohanIye kSayaM gate // 4 // jema garbhamAM rahelI soya (madhyamAM raheluM taMtu) nAza pAme che tyAre tADanuM vRkSa nAza pAme che. tema mohanIyakarmano kSaya thaye chate zeSa karmo paNa nAza pAme che. (4) (ghAta karmano nAza thavAthI zuM thAya te) tataH kSINacatuSkarmA, prApto'thAkhyAtasaMyamam / bIjabandhananirmuktaH, snAtakaH paramezvaraH // 5 // For Personal & Private Use Only Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 tavAdhigama sUtra tyArabAda- kSINa thayela cAra karmavALo yathAkhyAta saMyamane prApta karela, bIjarUpa banzanathI nirmIta AtmA snAtaka, paramezvara (thAya che. vaLI,...) (5) zeSakarmaphalApekSaH, zuddho buddho niraamyH| sarvajJaH sarvadarzI ca, jino bhavati kevalI // 6 // zeSa (4) karmanA phaLanI apekSAvALo zuddha, buddha, nirogI, sarvajJa ane sarvadarzI jina ane kevalI thAya che. (6) (mokSa kevI rIte pAme che ?) kRtsnakarmakSayAdUrva, nirvANamadhigacchati / yathA dagdhendhano vahnirnirupAdAnasantatiH // 7 // jema lAkaDA baLI gayA pachI navA lAkaDA na umeravAthI agni bujhAI jAya che tema samasta karmo kSaya thayA pachI AtmA mokSane pAme che. (7) dagdhe bIje yathA'tyantaM, prAdurbhavati nAGkaraH / karmabIje tathA dagdhe, nArohati bhavAGkaraH // 8 // jema bIja taddana baLI javAthI aMkuro phuTato nathI, tema karyabIja samULaguM baLI gaye chate bhavarUpI aMkuro phUTato nathI. (arthAt janma levo paDato nathI.) (8) (karmathI mukata thatA zuM thAya ?) tadanantaramevordhvamAlokAntAt sa gacchati / pUrvaprayogAsaGgatvabandhacchedordhvagauraveH // 9 // sarva karmakSaya thayA pachI tarata ja (1) pUrvaprayogathI (2) asaMgapaNuMthI (3) baMdhanA chedathI ane (4) Urdhvagamana pariNAma vizeSathI AtmA lokanA aMta sudhI pahoMcI jAya che. (9) (siddhagatinA samarthaka pUrvaprayogAdinA udAharaNo.) Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhAkhya-bhASAMtara 265 kulAlacakre dolAyAmiSau cApi yatheSyate / pUrvaprayogAt karmeha, tathA siddhigatiH smRtA // 10 // (vartamAnamAM preraNA-prayoga na hovA chatAM) pUrvaprayogathI kuMbhAranA cAkaDAmAM, hIMDoLAmAM ane bANamAM kiyA thAya che tema ahIM siddhajIvonI gati jaNAvI che. (10) mRllepasaGganirmokSAdyathA dRssttaa'psvlaabunH| karmasaGgavinirmokSAt, tathA siddhigatiH smRtA // 11 // pANImAM (DUbADelA mATInA lepavALA) tuMbaDAne mATInA lepa sAtheno saMbaMdha chUTI jyAthI (te tuMbaDu) upara Ave che tema AtmA sAthe karmano saMga (lepa) chUTI javAthI AtmAnI siddhagati kahelI che. (11) eraNDayantrapeDAsu, banthacchedAdyathA gtiH| karmabandhanavicchedAt, siddhasyApi tatheSyate // 12 // eraMDAnA phaLanI, yaMtranI racanAnI ane peDAnI jema baMdhana tUTI javAthI gati thAya che tema karmabandhana tUTI javAthI siddhAtmAnI gati IcchAya che. (12) urdhvagauravadharmANo, jIvA iti jinottamaiH / adhogauravadharmANaH, pudgalA iti coditam // 13 // jIvo-Urdhvagamana-pariNAmavizeSa svAbhAvavALA hoya che ane pudgalo adhogamana pariNAma- viziSTa svabhAvavALA hoya che. ema zrI jinezvara bhagavaMtoe kahyuM che. (13) yadhA'dhastiryagUz2a ca, lossttvaayvgniviityH| svabhAvata: pravartante, tathovaM gatirAtmanAm // 14 // jema nIcI-tIrdI ane urdhvagati anukrame patthara, vAyu ane agninI che tema svabhAvathI ja AtmAnI Urdhvagati che. (vIti = gati) (14). (svabhAvathI viruddha gati thavAnuM kAraNa)) For Personal & Private Use Only Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 tatvArthAdhigama sUtra atastu gativaikRtyameSAM yduplbhyte| karmaNa: pratighAtAcca, prayogAcca tadiSyate // 15 // ethI (uphata prakArathI bIjI) gatimAM je vikRti dekhAya che te kriyA pratighAta (avarodha) ane prayoga (puruSanI pravatti) thI thAya che. (15) adhastiryagathovaM ca, jIvAnAM karmajA gtiH| urdhvameva tu taddharmA, bhavati kSINakarmaNAm // 16 // jIvonI nIcI-tIrdI ane ucIgati karmathI utpanna thayelI che. paraMtu sakalakarmano kSaya karelA jIvonI Urdhvagati ja thAya che. 19aaaa dravyasya karmaNo ydvdutpttyaarmbhviityH| samaM tathaiva siddhasya, gatimokSabhavakSayAH // 17 // jema dravyamAM kriyAnI utpatti, pravRtti ane nAza eka sAthe thAya che. te ja pramANe siddhAtmAne (lokAnta) gati, mokSa ane bhavakSaya eka sAthe thAya che. 1LA. utpattizca vinAzacca, prkaashtmsorih| yugapadbhavato yadvat, tathA nirvANakarmaNoH // 18 // jema ahIM lokamAM prakAzanI utpatti ane aMdhakArano vinAza eka sAthe thAya che te pramANe nirvANa (nI utpatti) ane karma (no vinAza) eka sAthe thAya che. 18 (siddhazilAnuM varNana.) tanvI manojJA surabhiH, puNyA paramabhAsvarA / prAgbhArA nAma vasudhA, lokamUrdhni vyavasthitA // 19 // lokane mastake pAtaLI, suMdara, sugaMdhi, pavitra ane parama tejasvI prAgabhArA' nAmanI pRthvI rahelI che. (19) For Personal & Private Use Only Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhAkhya-bhASAMtara 267 nRlokatulyaviSkambhA, sitacchatranibhA shubhaa| urdhvaM tasyAH kSiteH siddhAH, lokAnte smvsthitaaH||20|| (te pRthvI) manuSyaloka jeTalA (5 lAkha yojana) vistAravALI ane sapheda chatra jevA AkAravALI ane zubha (pudgalonI) che. te pRthvInI upara ane lokane aMte siddhatmAo sthira rahelA che. (20) (siddhabhagavaMtanuM svarUpa) tAdAtmyAdupayuktAste, kevljnyaandrshnaiH| samyaktvasiddhatAvasthA, hetvabhAvAcca niSkriyAH // 21 // te (siddhabhagavaMto) tAdAtmabhAve kevaLajJAna ane kevaLadarzananA upayogavALA hoya che, (sAyika) samyakatva ane siddhatvamAM sthita hoya che ane kAraNano abhAva hovAthI kriyA karatA nathI (niSkriya hoya che) (21) (lokAntathI upara gati abhAvanuM kAraNa) tato'pyUvaM gatisteSAM, kasmAnAstIti cenmatiH / thatizAyAmAvAta, ra di detu: padArarA tethI (lokAntathI) paNa upara teonI (siddhabhagavaMtonI) gati kema nathI ? ema jo prazna hoya to (jUo, javAba.) dharmAstikAyano abhAva hovAthI (lokAntathI upara siddhAtmAnI gati thatI nathI.) kAraNake te (dharmAstikAya) gatinuM pradhAna (apekSA) kAraNa che. (22) (mokSa sukha vize vicAraNA..) saMsAraviSayAtItaM, muktAnAmavyayaM sukhm| vyAvAthAiti prod, paramaM paramamirara siddhabhagavaMtone saMsAranA viSayone oLaMgI gayela (viSayasukhathI caDhIyAtuM) zAzvata, du:kha rahita evuM parama sukha hoya che evuM paramarSioe kahyuM che. (23) Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 tatvArthAdhigama sUtra syAdetadazarIrasya, jantornaSTASTakarmaNaH / kathaM bhavati muktasya, sukha? mityatra me zRNu // 24 // ema hoya, (paraMtu) ATha karmano nAza karelA zarIra rahita muphatAtmAne sukha zI rIte saMbhave ? ahIM mAro javAba sAMbhaLo. (24) loke caturkhihArtheSu, sukhazabdaH pryujyte| viSaye vedanA'bhAve, vipAke mokSa eva ca // 25 // A lokamAM viSaya, vedanAno abhAva, vipAka (karmaphaLa) ane mokSa. A cAra arthamAM sukhazabdano prayoga thAya che. (25) sukho vahniH sukho vAyurviSayeSviha kthyte| duHkhAbhAve ca puruSaH, sukhito'smIti manyate // 26 // ami sukhakara che, vAyu sukhakara che - ahIM viSayomAM sukha zabda kahevAya che ane duHkhanA abhAvamAM puruSa huM sukhI chuM' ema mAne che. (ahIM vedanAnA abhAvamAM sukha zabda prayojAyo che.) (26) puNyakarmavipAkAcca, sukhmissttendriyaarthjm| karmaklezavimokSAcca, mokSe sukhamanuttamam // 27 // puNyakarmanA vipAkathI IndriyonA ISTa viSayothI thayeluM sukha te vipAka sukha) (ane) karmarUpa kalezonA chUTavAthI mokSamAM anupama sukha che (te mokSamAM sukha zabda prayojAyo che.) (27) (mokSa sukhamAM matabhedo) sukhaprasuptavat kecidicchanti parinirvRtim / tadayuktaM kriyAvattvAt, sukhAnuzayatastathA // 28 // keTalAka mokSa (mokSasukha) ne sukhe suI rahelA mAnavanA sukha) jenuM sukha mAne che. paNa te (nidrA) mAM kriyApaNuM (mana-vacana-kAyAnA yoga) hovAthI ane sukhamAM tAratamya For Personal & Private Use Only Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhAkhya-bhASAMtara 269 hovAthI (ane mokSamAM A baMne kAraNo nathI. mATe baMnenuM sAmya) ayogya che. (28) zramaklamamadavyAdhimadanebhyazca sambhavAt / mohotpattervipAkAcca, darzanaghnasya karmaNaH // 29 // vaLI te nidrA thAka, glAni, ghena, roga ane kAmasevanathI tathA mohanA udayathI ane darzanAvaraNIya karmanA udayathI utpanna thatI hovAthI (paNa te nidrAsukhamAM ane mokSasukhamAM samAnatA nathI). (29) loke tatsadRzohyarthaH, kRtsne'pyanyo na vidyte| upagIyeta tadyena, tasmAnirupamaM sukham // 30 // A samasta jagatamAM te (mokSanA sukha) jevo bIjo padArtha ja nathI ke jenI sAthe te (mokSa-sukhI sarakhAvI zakAya. tethI te sukha nirUpama che. (30) (upamA rahitanuM kAraNa) liGgaprasiddheH prAmANyAdanumAnopamAnayoH / atyantaM cAprasiddhaM tada, yattenAnupamaM smRtam // 31 // anumAna ane upamAnanuM pramANapaNuM liMganI prasiddhithI (ja) thAya che. (anumAnamAM anvaya-vyatirekI liMga che. upamAnamAM sAdazyajJAna liMga che.) paraMtu te to mokSasukhamAM billa ghaTatuM nathI mATe anupama kahyuM che. (31) pratyakSaM tadbhagavatAmarhatAM taizca bhASitam / gRhyate'stItyataH prAjJairna cchadmasthaparIkSayA // 32 // zrI arihaMtabhagavaMtone te (kha) pratyakSa che ane teo vaDe te kahevAyuM che. (ane) vidvAna puruSo vaDe (te) "che" ema svIkArAyuM che. paraMtu chadmasthanI parIkSAthI te svIkArAtuM nathI. (32) For Personal & Private Use Only Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 tavAthadhigama sUtra yastvidAnI samyagdarzanajJAna caraNasaMpanno bhikSurmokSAya ghaTamAnaH kAlasaMhananAyurdoSAdalpazaktiH karmaNAM cAtigurutvAdakRtArtha evoparamati sa saudharmAdInAM sarvArthasiddhAntAnAM kalpavimAnavizeSANAmanyatamasmin devatayopapadyate, tatra sukRtakarmaphalamanubhUya sthitikSayAt pracyuto dezajAtikulazIlavidyAvinayavibhavaviSayavistaravibhUtiyukteSu manuSyeSu pratyAyAtimavApya punaH samyagdarzanAdivizuddhabodhimavApnoti, anena sukhaparamparAyuktena kuzalAbhyAsAnubandhakrameNa paraM trirjanitvA sidhyatIti // artha- je atyAre samyagdarzana, jJAna ane cAritrathIyukata zramaNa mokSamATe prayatna karato hovA chatAM kALa, saMghayaNa ane AyuSyanA doSathI alpazakitavALo che. (ane) (mohanIyAdi) karmo tIvra vipAkavALA che. tethI kRtArtha thayA vinA ja aTakI jAya che. te (zramaNa) saudharmAdithI sarvArthasiddha sudhInA kalpa ke vimAna vizeSomAMnA koI eka sthAnamAM devapaNe utpanna thAya che. tyAM puNyakarmanA phaLane anubhavIne AyuSya naSTa thavAthI yAveto heza, gati, kusa, zIta, vidyA, vinaya, vibhava bhane viSaya (yA pA) na pracUratArUpa vibhUtithIyuphata manuSyomAM janma meLavIne, vaLI samyagdarzanAdithI vizuddha bodhine prApta kare che. A sukhanI paraMparAthI yuta (satata) vAraMvAra puNyakriyAnA anubaMdhanA me GSTayA pA2 (manuSya-deva-manuSya) ma bhAna siddha thAya che. -: prazasti :-* vAcakamukhyasya zivazriyaH prakAzayazaH praziSyeNa / ziSyeNa ghoSanandikSamAkSamaNasyaikAdazAGgavidaH // 1 // vAcanayA ca mahAvAcakakSamaNamuNDapAdaziSyasya / ziSyeNa vAcakAcAryamUlanAmnaH prathitakIrteH // 2 // nyagrodhikAprasUtena viharatA puravare kusumnaamni| kaubhISaNinA svAtitanayena vAtsIsutenArghyam // 3 // arhadvacanaM samyaggurukrameNAgataM samupadhArya / duHkhArtaM ca durAgamavihatamatiM lokamavalokya // 4 // idamuccai garavAcakena sattvAnukampayA dRbdham / tattvArthAdhigamAkhyaM spaSTamumAsvAtinA zAstram // 5 // artha- prakAzamAna yazavALA zrI zivazrI nAmanA vAcaka-agraNInA praziSya, agyAra aMgonA jJAnavALA zrI ghoSanaMdInA kSamAzramaNa ziSya, vAcanAthI (vAcanAnA dAtA hovAthI) mahAvAcaka zramaNa muMDayAdanA ziSya vistRtakIrtivALA zrI mUla nAmanA For Personal & Private Use Only Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASya-bhASAMtara vAcakAcAryanA ziSya kaubhISaNagotrIya, svAtinAmanA pitAnA ane vAtsI gotravALI mAtAnA putra, nyagrodhikA gAmamAM janmelA, kusumapura nAmanA zreSThanagaramAM vicaratA, uccanAgara zAkhAnA vAcaka zrI umAsvAtijI vaDe guruparaMparAthI prApta thayela zrI tIrthaMkaradevanA vacanane samyag rIte dhAraNa karIne, pIDAyela ane kuzAstrathI haNAyela buddhivALA lokne joIne prANIonI anukaMpAthI spaSTa arthavALA A zrI tattvArthAdhigama zAstranI racanA karAI. yastattvAdhigamAkhyaM jJAsyati ca kariSyate ca tatroktam / so'vyAvAdhasukhAkhyaM prApsyatyacireNa paramArtham // 6 // artha-je tattvArthAdhigama nAmanA graMthane jANaze ane temAM kahyA pramANe karaze te pIDArahita evA paramArtha sukhane jaldIthI prApta karaze...IIFI 201 A pramANe pU. umAsvAti vAcakapravara praNIta zrI tattvArthAdhigam sUtranA svopajJa bhASyanuM gujarAtI bhASAMtara pU. paM. pra. zrI hemacandrasAgarajI ma. nA ziSya muni akSayacandra sAgara dvArA sampanna thayuM. For Personal & Private Use Only Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only