Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ THE FREE INDOLOGICAL COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC FAIR USE DECLARATION This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website. Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility. If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately. -The TFIC Team.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI gaNezaprasAda varNI jaina granthamAlA-26 - - jainasAhityakA itihAsa prathama bhAga lekhaka . siddhAntAcArya paNDita kailAzacandra zAstrI - - . utIyati-darzana kendra jayapura zrI gaNezaprasAda varNI jaina granthamAlA prakAzana
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI gaNezaprasAda varNI jaina granthamAlA 27 sampAdaka aura niyAmake, - DaoN0 darabArIlAla koThiyA prakAzaka matrI, zrI gaNezaprasAda varNI jaina granthamAlA 1/128, DumaraoNva kaoNlonI, assI vArANasI-5 prathama saskaraNa 1100 prati, dIpAvalI, vI0 ni0 sa0 2502 mUlya vadhile panya kA bhagavAna mahAvIrakI paccIsavI nirvANa-rajatazatI tathA varNI-zatAbdike maGgala prasaGgapara mudraka varddhamAna mudraNAlaya javAharanagara kaoNlonI nAkATona nAmI..
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakIya zrI gaNezaprasAda varNI jaina granthamAlA dvArA san 1962 meM jaina sAhityakA itihAsa (pUrvavIThikA) prakAzita huA thaa| usake agale do bhAgoMkI sAmagrI bhI granthamAlAmeM usake yazasvI lekhaka zrImAn paM0 kailAzacandrajI zAstrIne likhakara de dI thii| aura ve dono bhAga bhI kaI varSa pUrva chapa jAnA cAhie the| kintu kaI kAraNo aura vighna-bAdhAose ve nahI chapa pAye / hama nahI cAhate ki una kAraNo aura vighna-bAdhAokA yahA~ akana kiyA jAya / kaThinAI yaha hai ki jise matrI cunA jAtA hai use hI 'pIra vavaracI bhistI khara' vananA paDatA hai / san 1964-65 meM hame adhyakSa va anya sadasyone Arthika sahAyatA prApta karAneke AzvAsanake sAtha granthamAlAke naye matritvakA dAyitva sopA thaa| usa samaya granthamAlAkI sthiti aisI thI ki use bhAratIya jJAnapITha yA anya prakAzanasasthAoko de denekA samitine kaI vAra vicAra hI nahIM kiyA, patrAcAra bhI kiyaa| kintu koI prakAzana-sasthA use le na skii| phalata granthamAlA-samitine 19-10-1964 kI kaTanI vaiThakameM hameM matrI aura hame granthamAlAkI Arthika dazA sudhAraneke lie svargIya seTha bhAgacandrajI DogaragaDha aura upAdhyakSa zrImAn pa0 jaganmohanalAlajI zAstrIne preraNA aura AzvAsana diyA ki ve hameM avazya granthamAlAkI dazA sudhAranemeM sahayoga kreNge| kintu hameM svaya usakI sthitiko unnata karane meM laganA par3A aura saMrakSaka-sadasyakI yojanA dvArA na kevala granthamAlAkI sthitiko unnata kiyA, apitu kaI grathoko prakAzita bhI kiyA gyaa| pUjya varNIjIkA samayasAra-pravacanake do saskaraNa, varNI-vANI 1, 2, 3 ke do-do saMskaraNa, merI jIvanagAthAkA dvitIya saskaraNa, jainadarzanakA dUsarA-tIsarA saskaraNa, dravyasaMgraha-bhASAvanikA, mandiravedIpratiSThA-kalazArohaNavidhikA dUsarA saMskaraNa, sAmAyikapATha, anekAnta aura syAdvAdakA dUsarA saskaraNa, adhyAtma-patrAvalI va satyakI ora ke do-do saskaraNa, AdipurANameM pratipAdita bhArata, tattvArthasAra, satprarUpaNAsUtra aura kalpavRkSa ina graMthokA pichale varSoM meM prakAzana huA hai aura isase granthamAlA sapramANa ho gyii| kintu hameM dukha hI nahI mArmika pIDA hai ki pichale dinomeM hameM jo Arthika sakaTa rahA use bAra-bAra adhyakSajIke sAmane rkhaa| kintu hama unase usa sakaTanivAraNameM asamartha rhe| saubhAgyakI vAta hai ki janasAhityake itihAsake agale do bhAgoko svargIya DaoN0 nemicandrajI zAstrI, zraddheya paNDita kailAzacandrajI aura
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 4 ) hamane vyavasthita rUpa denekA prayAsa hI nahI kiyA, Arthika sahayogameM bhI prayatna kiyA hai / bA0 nandalAlajI sarAvagI kalakattA aura unakI preraNAse teyAra kucha dAtAone bhI ina bhAgoke prakAzaname mahattvapUrNa Arthika dAna diyA / suhahara pa0 khuzAlacandrajI gorAvAlAkI preraNAko bhI hama nahI bhulA sakate, jinhone bhI inake prakAzaname hAtha baTAyA hai / abhI ina dono bhAgokI chapAI - cAIDiMga, kAgaja AdimeM hame lagabhaga cha hajAra rupaekI AvazyakatA hai / AzA hai hamAre uparyukta sahayogI tathA anya udAra dAnI hameM ukta choTI-sI rAzi prApta karAnemeM pUrApUrA sahakAra karege / hama zraddheya paNDita kailAzacandrajI zAstrI siddhAntAcAryake vahuta AbhArI hai, jinhoMne ye donoM bhAga 13 varSa pUrva likhakara granthamAlAko de diye the aura ava taka dhairya pUrvaka unake prakAzanakI pratIkSA kI / kintu hama sakAraNa vivaza the isase pUrva chApane meM / phira unase kSamA-prArthI hU~ / hara kAryakI kAla-labdhi hotI hai, tabhI vaha sampanna hotA hai / pichale do varSokI eka lambI kahAnI hai, jise hama yahA~ choDa rahe hai / hameM itanI hI prasannatA hai ki varddhamAna mudraNAlaya kI pratIkSita salagnatAse ava donoM bhAga disambara 1975 taka prakAzameM A jAyeMge aura sarakSaka sadasyoko diye AzvAsanakI pUrti ho sakegI / jaya mahAvIra / bha0 mahAvIrakI 2500vI, nirvANa-zatAbdI 3 navambara 1975 ( DaoN0 ) darabArIlAla koThiyA matrI, zrI gaNezaprasAda varNI jaina granthamAlA,
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ lekhakake do zabda jaina sAhitya ke itihAsako pUrvapIThikA san 1963 meM prakAzita huI thI / ava bAraha varSoMke pazcAt jainasAhityakA yaha karaNAnuyoga vipayaka itihAsa prakAzita ho rahA hai, yaha bhI mere liye parama santoSa aura prasannatAko vAta hai / mujhe to isake prakAzanakI koI AzA hI nahI thI, kyoMki ukta prakAzanake sAtha hI zrI gaNezavarNI granthamAlAkA kArya Thappa jaisA ho gayA thA / kintu saubhAgyavaza usake maMtritvakA bhAra DaoN0 pa0 darabArIlAlajI koThiyAne uThA liyA aura unhIke prayatnake phalasvarUpa merA yaha zrama raddIkI TokarImeM jAnese baca gayA / yaha karaNAnuyoga antargata kevala karmasiddhAnta vipayaka sAhityakA hI itihAsa hai / lokAnuyoga vipayaka sAhityakA itihAsa isake dUsare bhAgameM AyegA / vaha bhI presa meM hai aura yadi varddhamAna mudraNAlaya ke mAlika kI kRpA dRSTi rahI to zIghra hI prakAzita ho jAyagA aura maiM use prakAzita hue apanI A~khoMse dekha sakU~gA / di0 jainasamAjame vidvAnokI to kamI nahI hai kintu jainasAhitya aura usake itihAsake prati vizeSa abhiruci nahI hai / di0 jainasamAjameM bhI caritrake prati to AdarabhAva hai kintu jJAnake prati AdarabhAva nahI hai / isIse jahA~ di0 jainamuni - mArga vRddhi para hai vahA~ jaina paNDita dhIre-dhIre kAlake gAlameM jAte hue samAptikI ora baDha rahe haiM / di0 jainamunimArga para dhana kharca karanese to zrImantoko svarga sukhakI prAptikI AzA hai kintu di0 jaina vidvAnoke prati dhana kharca karanese unheM isa prakArakI koI AzA nahI hai| phalata nirgranthoke prati to dhanikoke dravyakA pravAha pravAhita hotA hai aura gRhI jaina vidvAnoMko AjakI maha~gAI meM bhI peTa bharane lAyaka dravya bhI koI denA nahI cAhatA / isase vidvAn taiyAra hote hai aura samAjase vimukha hokara sArvajanika kSetra apanA lete hai / vahA~ unheM dhana-sammAna dono milate hai / aise meM sAhityakI sevA to vahI kara sakatA hai jise usase anurAga hotA hai / aise anurAgI the DaoN0 hIrAlAla aura DaoN0 upAdhye | kintu Aja dono hI nahI hai / DaoN0 hIrAlAlajIke pazcAt DA0 upAdhyeke svargata ho jAnese di0 jainasamAjakA sAhityika kSetra sUnA jaisA ho gayA hai| unakI sava sAhityika pravRttiyA~ ni zepa ho gaI hai aura granthamAlAe~ anAtha jaisI ho gaI hai / DaoN0 upAdhyese pahale DaoN0 nemicandra zAstrI to ekadama asamayame hI svargavAsI ho gaye /
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ maiMne yaha itihAsa Ajase vIsa varSa pahale likhanA zurU kiyA thA / usa samaya maiM likhatA calA gayA aura phira use vyavasthita karanekI ruci bhI nahI huI kyoki prakAzanakI to koI AzA nahIM thii| likhakara samApta karaneke dasa varSa pazcAt java usake prakAzanakI vAta calI to maiM usa likhe viSayase dUra calA gayA thA, merI smRtime vaha nahI thaa| usameM mana bhI nahI lagatA thaa| taba yaha taya huA ki DaoN. nemicanda zAstrIke sAtha eka vAra usakA pArAyaNa kara liyA jaaye| svargavAsI honeke tIna mAsa pUrva vaha kucha dina vanArasameM Thahare aura unakI tathA DaoN0 koThiyAkI upasthitimeM use vyavasthita kiyA gyaa| tava kise kalpanA thI ki DaoN0 nemicanda zAstrIke sAtha yahI antima saMgoSThI hai / Aja isake prakAzanake samaya unakI smRti vizepa rUpase honA svAbhAvika hai| vaha bhI jainasAhityarUpI mahalake eka stambha the| unake pazcAt hI DaoN0 gulAbacanda caudharI bhI svargavAsI ho gaye / jainasAhitya aura itihAsake ve bhI eka sulekhaka vidvAn the| ina sabake abhAvameM jainasAhityakA yaha itihAsa prakAzita honese bhI eka tarahakA du kha hI hotA hai ki aba isako Age gati kauna degA? di0 jaina samAjameM eka varga aisA hai jo apanemeM hI magna rahatA hai aura vizvameM kyA hotA hai, ise dekhakara bhI nahI dekhtaa| di0 jainasAhitya kitanA pichaDa gayA hai, sArvajanika kSetrameM usakA mUlyAkana karanekI orase kitanA ajJAna yA upekSA hai ise anubhava karanevAle bhI ine gine hai| DaoN0 upAdhye deza videzake jarnalsameM jainasAhityake vipayame likhate rahate the| unake pazcAt to koI aisA vidvAn dRSTigocara nahIM hotaa| ata ava yaha pichaDanA aura bhI vddhegaa| isa ora mai udIyamAna jaina vidvAnokA dhyAna AkarSita karanA cAhatA hU~ / astu karmasiddhAntakA viSaya sUkSma hai| Aja to usake adhyetA bhI atyanta virala hai| tava mere isa itihAsako kauna paDhegA yaha maiM nahIM jaantaa| kintu ise dekhakara bhI yadi kinhIkI sAhityika itihAsa viSayaka ruci jAgrata huI to maiM apane zramako saphala smjhuugaa| __ java pIThikAkA prakAzana huA thA to usameM jo kharcekI vigata dI gaI thI, usameM pArizramika madhye dasa hajAra rupaye dikhAye gaye the| usakI koI vigata nahI dI gaI thI aura na usa vipayame kucha likhA hI gayA thaa| phalata eka AvAja samAcAra patrome uThAI gaI ki jainasAhityake itihAsako pUrvapIThikAkA pArizramika mujhe dasa hajAra rupayA diyA gayA hai| granthamAlAkI orase usakA spaSTIkaraNa kiyA gyaa| yahA~ maiM apane una mitrokI galataphahamI dUra karaneke liye yaha spaSTa kara denA ucita samajhatA hU~ ki yaha bhAga aura isakA AgAmI dUsarA bhAga bhI pUrva
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 7 ) pArizramikameM hI sammilita hai, inakA maiMne koI nayA pArizramika nahI liyA hai / bhagavAna mahAvIrake paccIsasauve nirvANa mahotsava varSa kI samAptike sAtha hI isakA prakAzana vizepa AnandakArI hai / isameM unhIkI divyadhvanise nisRta vADa, mayakA itihAsa gumphita hai / vIraprabhukA zAsana jayavanta raho / dIpAvalI vIra ni0 sa0 2502 kailAzacandra zAstrI
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainasAhityakA udgama zrutAvatAra kaprAyaprAbhRtake racayitA guNadhar AryamakSu aura nAgastI guNaghara aura dharasena 20 kaSAyapAhuDa nAma aura viSayavastu 25 adhikAro aura gAthAokA vibhAga 26 kaSAyapAhuDa gAthA sakhyA 19 12 17 29 karmasiddhAnta SaTkhaNDAgama-racanAkAla 17 28 'kI gAthAokA sUtratva 30 34 35 37 43 11 zailI viSaya paricaya racanAsthAna racayitA rUparekhA nirmANa nAma 21 saMtakammapAhuDa khaNDoke nAma agrAyaNIpUrvakA vivecana viSaya paricaya 1 jIvadvANa 2 khuddAvandha 3 bandhasvAmitvavicaya viSaya-sUcI 4 vedanAkhaNDa 5 vargaNAkhaNDa 21 67 92 95 100 123 1 bandhana anuyogadvAra 132 2 bandhaka 135 3 bandhanIya 135 17 44 45 47 / 51 53 59 65 kasAyapAhuDa aura SaTkhaNDAgamakA tulanAtmaka vivecana - 145 chakkhaNDAgama aura paNNavaNA aura karmaprakRti mahAbandha 13 " "" " cUrNisUtra sAhitya kasAyapAhuDa aura cUrNisUtra cUrNisUtrokI racanAzailI Agamika vyAkhyAnazailI chakkhaNDAgama aura cUrNisUtroMkI 32 anuyogadvAra aura cUrNisUtra cUrNisUtra - aitihAsika mahattva racayitA yativRSabhakI racanAe~ cUrNisUtrakI viSayavastu dhavalATIkA - nAma 11 11 32 sthitibandha anubhAgabandha pradezabandha ,, vIrasena svAmI 27 11 31 mahatva prAmANikatA vipayaparicaya tulanA 195 200 201 203 149 150 guru elAcArya bahujJatA samaya vimarza racanAe~ 152 157 - 159 163 170 174 178 185 208 210 215 216 217 221 241 242 243 245 250
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ 356 29 paMcasagraha -373 jayadhavalA-nAma - 252 paJcasaMgrahakA racanAkAla 347 , zailI mahattva 252 candrarSikRta paJcasagraha 351 , racanAsthAna-kAla 254 graMthakArake dvArA nirdiSTa atha 354 jayadhavalAgata viSayavastu 255 paMcasaMgrahakArakA anya racayitA vIrasena-jinasena 260 kArmiko tathA saiddhAtikose anya vyAkhyAnAcAryoMkA ullekha 262 matabheda 354 chakkhaNDAgamakI anya TIkAe~ 263 kartA kundakundakRta parikarma 264 samaya / 360 zAmakuNDakRta paddhati 274 sittarI cUrNi 368 tumvulurAcAryakRta cUDAmaNi 274 racanA kAla samantabhadrakRta saMskRtaTIkA 278 uttarakAlIna karmasAhitya satkarmapaMjikA 284 uttarakAlIna karmasAhitya 371 , racanAkAla lakSmaNasuta DaDDhAkRta anya karmasAhitya 372 karmaprakRti 293 racanAkAla vRhatkarma prakRti 294 viSaya paricaya 375 karmaprakRti viSayaparicaya 295 saM0pa0 sa0ke racayitA , kartA 302 amitagati 380 cUNisUtra aura karmaprakRticUNi 306 gommaTasAra , samaya - 310 nemicandrake guru 382 zataka karmagrantha 311 nAma , viSayaparicaya 311 nAmakA kAraNa 389 zatakacUrNi 315 samaya sittarI 318 viSaya vastu 397 , racayitA-racanAkAla 320 karmakADa .. viSayaparicaya 320 bandhodaya sattvAdhikAra karmaprakRti aura saptatikA matabheda 321 sattva sthAna bhaMga 407 karmastava 322 tricUlikA adhikAra , racanAkAla 324 vandhodaya sattva yukta sthAnaM di0 prAkRta paJcasaMgraha 325 pratyayAdhikAra jIvasamAsa aura satprarUpaNA 328 bhAvacUlikA / saptatikA aura paJcasaMgraha 340 trikaraNacUlikA 411 381 389 399 406 408 409 411 /
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ karmasthitiracanA adhikAra 412 / labdhisAra-kSapaNAsAra 412 417 devasenakRta bhAvasaggraha kartA aura samaya 420. 429 gargaSi racita karmavipAka prakRtiyoMke svarUpameM aMtara 430 AcArya ga 431 govindrAcArya racita karma - stava vRtti vadha svAmitva jinavallabha gaNi racita SaDaSIti devendrasUri racita navya karmagratha ( 11 ) karmavipAka karmastava badhasvAmitva SaDazIti samaya zrutamuni kI racanAe~ 432 432 432 433 434 434 434 435 zataka 435 karmagratho kI svopajJa TIkA 435 graMthakAra tathA unakA samaya 436 saMskRta karmagratha 436 - karmaprakRti nAmaka anyagratha 436 saMkalitA kA nAma tathA 440 442 ' bhAvavibhagI AsravatribhAgI zrutamuni kA paricaya aura samaya 444 pacasagraha kI prAkRta TIkA 445 . siddhAntasAra 450 grathakAra 450 sakalakIrti kA karmavipAka 452 siddhAntasAra bhASya 453 jJAnabhUSaNa kI do guru'paramparAe~ samaya vicAra tribhagI TIkA racayitA aura samaya gommaTasAra kI TIkAe~ mandaprabodhika TIkA kartA aura racanAkAla jIvatattva pradIpikA samayavicAra TIkAkA paricaya sumatakIrtikI paMcasagraha vRtti racayitA kA paricaya paJcasagraha vRtti vAmadeva kA saMskRta 442 443 bhAvasagraha racayitA samaya 454 455 460 461 463 466 467 470 473 477 477 478 479 482 484 +
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainasAhityakA itihAsa
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainasAhityakA itihAsa prathama adhyAya mUlAgama-sAhitya prathama pariccheda kasAyapAhuDa prAstAvika pUrvameM prakAzita 'jana mAhityakA itihAga' (pUrva pIThikA) prathama bhAgameM zrutAvatAra aura zruta-paricaya vistArapUrvaka liyA gayA hai| ata yahA~ kevala mandarbhanirvAhake lie jaina mAhityake udgama, vistAra aura zrutAvatArapara gakSepameM prakAza DAlA jAtA hai| jaina sAhityakA udgama jainasAhityake udgamakI kathAkA Arambha bhagavAna mahAvIrase hotA hai, kyoki pArzvanAthake kAlake janasAhityakA koI saketa taka upalabdha nahIM hai| phira jaina paramparAke anusAra mahAvIra bhagavAnane jima dina dharmatIyakA pravartana karanA prArambha kiyA usI dina pArzvanAthakA tIrthakAla samApta ho gayA aura bhagavAna mahAvIrakA tIrthakAla cAlU ho gyaa| Aja bhI unhIkA tIrya pravartita hai| ata' upalabdha samasta janasAhityake udgamakA mUla bhagavAn mahAvIrakI vaha divyavANI hai, jo 12 varSakI kaThora sAdhanAke pazcAt kevalajJAnakI prApti honepara lagabhaga 42 varSakI avasthAmeM (IsvI sanse 557 varpa) zrAvaNa kRSNA pratipadAke' dina brAhmamahUrtameM rAjagRhIke vAhara sthita vipulAcala parvatapara prathama vAra nisRta huI thI aura tIsa varSa taka nisRta hotI rahI thii| __unakI usa vANIko hRdayagama karake unake pradhAna ziSya gautama gaNadharane bAraha agomeM nivaddha kiyA thaa| uma dvAdazAgameM pratipAdita arthako yata gaNadharane bhagavAna mahAvIrake mukhase zravaNa kiyA thA, isase use 'zruta' nAma diyA gayA aura bhagavAna mahAvIra umake arthakartA khlaaye| gautama gaNavarane use granthakA rUpa diyA, 1 paTakha0 pu. 1, pR062-63 / 'tatya kattA duviho, atyakattA gayakattA cedi| tado bhAvasudassa atyapadANa ca titthayaro kttaa| titthayarAdo sudapajjApaNa godamo pariNado ti danvasudassa godamo kattA / tatto gaMvarayaNA jaadeshi|' -paTakha0, pu0 1, pR060-65
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 jainasAhityakA itihAsa isaliye vaha granthakartA kahalAye / bhagavAna mahAvIrake nirvANake pazcAt vahI dvAdazAgarUpa, zruta guru-ziSyaparaparAke rUpameM maukhika hI pravAhita hotA rahA aura zrutakevalI bhadrabAhuke samaya taka avicchinna banA rahA / kintu unake samayame magadhameM bAraha varSakA bhayaMkara durbhikSa paDanese sagha-bheda ho gayA / aura isa sagha bhedake kAraNa sabase adhika kSati dvAdazAgarUpa zrutako pahu~cI / usa samaya dvAdagAga zrutake ekamAtra prAmANika uttarAvikArI zrutakevalI bhadravAha the / kintu vauddha sagItikI taraha pATaliputrameM jo prathama jaina vAcanA huI kahI jAtI hai vaha unakI anupasthitime hI huI / aura usameM bhI kevala gyAraha agokA hI sakalana kiyA jA sakA / kintu sabase adhika mahattva - pUrNa vArahavA aga sakalita nahI ho sakA, kyoki usakA jAnakAra zrutakevalI bhadraargh sivAya dUsarA vyakti nahI thA / bhadravAhu ke pazcAt jaina saMgha digambara aura zvetAmbara panthameM vibhAjita ho gayA aura donokI guruparamparA bhI bhinna ho gaI / sabhavatayA zrutakevalI bhadrabAhu - kA vArasA dono hI paramparAoko prApta huA thA / phalata digambara paramparAmeM mahAvIrake nirvANake pazcAt 683 varSa taka (vikrama samvatko dUsarI zatAbdI paryanta) agajJAna yadyapi pracalita rahA, kintu dina-para-dina kSINa hotA calA gayA / (zvetAmbara paramparAme pATaliputrake bAda dUsarI vAcanA mathurAme kI gaI aura vIra nirvANase 980 varSaM athavA 993 varSa pazcAt valabhIkI tIsarI vAcanAke samaya sakalita gyAraha agoko pustakArUDha kiyA gayA / kintu mahattvapUrNa bArahavA~ aga to naSTa hI ho gayA / usIke bheda caudaha pUrva the / unhIke kAraNa bArahave agakA mahattva thA / zvetAmbara paramparAme to gyAraha agokI utpatti pUrvose hI mAnI gaI hai / ata pUrvokA mahattva nirvivAda hai / ) inhI caudaha pUrvome se do pUrvoke do avAntara adhikArose sambaddha do mahAn grantharAja digambara paramparAme surakSita hai / uname varNita viSaya aura usakA vistAra bhI pUrvaka mahattvako khyApana karatA hai / digambara paramparAke jainasAhityakA itihAsa eka tarahame inhI grantharAjose Arambha hotA hai / athavA yaha kahanA ucita hogA ki digambara paramparA ke sAhityakA udgama pUrvoke una vizakalita ashose|" hotA hai jo ume uttarAdhikArake rUpameM prApta hue the / ~~ jainasAhityakA vistAra jaina sAhitya vahuta vistRta hai, aisA koI viSaya nahI hai jisapara jainAcAryoMne apanI lesano na calAI ho / aura isakA kAraNa yaha hai apane samaya me upasthita kisI carcAko avyAkRta kahakara ki bhagavAn mahAvIra ne alakSita yA upekSita
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina sAhityakA vistAra : 3 nahI kiyA thA / tattvajJAna, AcAra, lokavibhAga Adi sabhI vipayopara unakI vANI pravAhita huI thI / unameMse aneka vipayoke samvandhame unakI svataMtra aura molika dena thI, jo jaina tattvajJAnakI apanI vizeSatA kahalAtI hai| unake pazcAt unake anuyAyI ziSyo aura praziSyone TIkAo aura molika racanAoke rUpameM unake siddhAntoko nivaddha karake jaina sAhityake bhaNDArako barAvara samRddha kiyA / yadyapi bhagavAn mahAvIrane tatkAlIna lokabhApA ardhamAgadhI ko apane upadezokA mAdhyama banAyA thA, aura isa taraha gotama gaNadharake dvArA grathita dvAdazAga zrutakI bhASA bhI ardhamAgadhI thI / kintu unakA lopa hone para bhI mahArASTrI aura zaurasenI bhASAeM, jo prAkRtake hI bheda hai, jaina Agamika sAhityakI racanAkA mAdhyama rahI / aura java saMskRtabhApA lokapriya huI to jainAcAryoMne usake bhaNDAra - ko apanI kRtiyoMse bharA / pIche apabhraMza bhASAkA pracAra honepara apabhraMza bhASAko apanAkara use samRddha banAyA / apabhraMza bhApA to eka tarahase jaina granthakArokI kRtiyose hI samRddha huI thI / isaliye DAkTara vinTaranITsane' likhA thA ki "bhAratIya bhASAoke itihAsakI dRSTise bhI jainokA sAhitya bahuta mahatvapUrNa haiM, kyoki jainone sadA isa vAtakA dhyAna rakhA hai ki unakI racanAe~ adhika-se-adhika janatA ke liye upayogI ho / isIse Agamika racanAe~ aura prAcInatama TIkAe~ tathA vidvattApUrNa grantha aura kAvya likhanA zurU kiye / kucha granthakArone sarala saskRtame racanAe~ kI, to kuchane kAvyazailImeM parizramasAdhya saskRtabhApAko apanA kara prAcIna saMskRta-kaviyose Takkara lI / " / antameM, kAphI Adhunika kAlameM jainone vibhinna Adhunika bhAratIya bhASAokA bhI upayoga kiyA aura unhone khAmataurase hindI ora gujarAtI bhASAko samRddha bnaayaa)|14 1. hi0 i0 li0, bhA0 2, pR0 427 / 2 jaina sAhityakI tAlikAke liye dekhiye - Ara0 jI0 bhaNDArakarakI riporTa 1883-84, 9 piTarsanakI riporTa 4, aura 5, e0 bI0 kIthakrI 'boTaliyana' ( Bodlian ) lAiverIke prAkRta granthoMkI sUcI, madhyapradeza aura varArakI sarakArI AjJAse prakAzita saskRta aura prAkRta granthoMkI sUcI ( nAgapura 1926), rAyala eziyATika sosAyaTI bambaI zAkhAkI lAyabrerIke saskRta prAkRta granthakI varNanAtmaka sUcI jilda 3,4 / iNDiyA Aphrike saMskRta-prAkRta granthakI sUcI, jilda 2 / jinaratnakoza, pUnA / jaina siddhAnta bhavana ArAkI sUcI, bhA0 jJAnapITha kAzIse prakAzita kannaDa prAntIya graMthasUcI | rAjasthAnake ( jaina maNDAroMkI granthasUcI chaha bhAga / ailaka pannalAla sarasvatI bhavana bambaIkI granthasUcI, tathA pATana aura jaisalamerake bhaNDAroMkI sUciyA~, tathA anya sUciyA~ / 1 I
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 : jainasAhityakA itihAsa dakSiNako tamila aura kanaDI bhASAme bhI jaina gAhitya kAga nahI hai / candragupta mauryake rAjyakAlake antameM zrutakevalI gadrabAhu magadhame bhikSa paune para eka baDe sAdhu-maghake gAtha dakSiNakI ora cale gaye the| usake bAdage dakSiNa jaina saskRtikA kendra bana gayA aura liMgAyatoke atyAcAroge bhAramga hone taka vahAM jainokA acchA prabhAva rhaa| digambara paramparAke adhikAga prAnIna ganyakAra dakSiNake the / ata unhone prAkRta aura saMskRtakI taraha kanadI aura tamilame bhI khUba racanAe~ kii| ataeva kanaDI aura tamila bhASAme bhI pracura jaina gAhitya upalabdha hai / iga taraha jaina mAhitya bahuta vistRta hai / vargIkaraNa aura kAlakrama digambara aura zvetAmbara dono paramparAoke gAhityame gamasta jaina gAhityakA vargIkaraNa vipayakI dRSTime cAra bhAgome kiyA hai| ve cAra vibhAga hai-prathagAnuyoga, karaNAnuyoga, caraNAnuyoga aura dravyAnuyoga / purANa, carita Adi AkhyAnagranya prathamAnuyogameM garbhita kiye gaye hai| karaNagabdake do artha hai-pariNAma aura gaNitake sUtra / ataH khagola aura bhUgolakA varNana karanevAle tathA jIva gaura karmake sambandha Adike nirUpaka karmasiddhAnta viSayaka granya karaNAnuyogameM lie gaye hai| AcAra-samvandhI sAhitya caraNAnuyogame AtA hai aura dravya, guNa, paryAya Adi vastusvarUpake pratipAdaka grantha dravyAnuyogame Ate hai| zvetAmbara paramparAke anusAra yaha anuyoga-vibhAga AryarakSitasUrine kiyA thaa| antima dasapUrvI AryavanakA svargavAma vi0 sa0 114 meM humA / usake bAda AryarakSita hue| unhone bhaviNyameM honevAle alpavuddhi ziSyokA vicAra karake Agamika sAhityako cAra anuyogomeM vibhAjita kara diyaa| jaise, gyAraha agoko caraNakaraNAnuyogameM samAviSTa kiyA, RpibhApitokA samAveza dharmakathAnuyogameM kiyA, sUryaprajJapti, candraprajJapti Adiko gaNitAnuyogame rakhA aura bArahaveM aga dRSTivAdako dravyAnuyogameM rakhA (digambara paramparAmeM jise prathamAnuyoga nAma diyA hai use hI zvetAmbara paramparAmeM dharmakathAnuyoga kahA hai aura zve0 paramparAmeM jise gaNitAnuyoga sajJA dI gaI hai, usakA samAveza digambara paramparAke karaNAnuyogameM hotA hai| __ isa taraha vipayakI dRSTise jaina Agamika tathA tadanusArI anya sAhitya cAra bhAgomeM vibhAjita hai| DA0 vinTaranITsane likhA hai ki yadyapi jainadharma bauddhadharmase prAcIna hai tathApi 41 Ava0ni0 gA0 763-777 / '2, hiM0 I.li., bhA. 2, pR00426 / pahA
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ -am . A me-v - - - zrutAvatAra 5 jainokA Agamika sAhitya apane prAcInatama rUpameM hama taka nahIM A sakA durbhAgyase usake kucha bhAga hI surakSita raha sake aura unakA vartamAna rUpa apekSAkRta kAphI arvAcIna hai|) DA0 bhaNDArakarane' digambara paramparake kathanako vizvasta mAnate hue yaha mata prakaTa kiyA thA ki 'vIranirvANake pazcAt 683 varSa paryanta, ( I0 136 ) jaba ki agoke antima jJAtA AcAryakA svargavAsa huA, jainome koI likhita Agama nahI thaa'| sambhavatayA yaha vAta vAraha agoke sambandhameM kahI gaI hai, kyoki unakA lekhanakArya zvetAmbara mAnyatAke anusAra vIranirvANase 980 yA 993 varSa pazcAt huA thaa| kintu DA0 vinTaranITsakA mata hai ki ukta dvAdazAgarUpa AgamasAhityase Vitara Agamika jaina sAhityakI racanA zvetAmbarIya Agama-sakalanAse bahuta pahale hI prArambha ho gaI thI, jaisA ki hameM Age jJAta ho skegaa| ___ saba bAtoko dRSTimeM rakhate hue jaina sAhityake vikAsakA itihAsa prathama zatAbdI IsvIpUrvase Arambha hokara vartamAnakAla taka AtA hai / isa sudIrgha kAlako pA~casau-pA~casau varpomeM vibhAjita karanese nimna prakArase usakA vibhAga hogA ~1. IsvI pUrva prathama zatAbdIse IsvI sankI caturya zatAbdIke antataka / V3, IsvI sankI pAcavI zatAbdIke prArambhase IsvI sankI nauvI zatAbdIke antataka / 3 IsvI sankI dasavI zatAbdIke prArambhameM 14vI zatAbdIke antataka / /4 aura IsvI san 15 vI zatAbdIke prArambhase 19 vI zatAbdIke antataka / media zrutAvatAra antima tIrthakara bhagavAna mahAvIra svAmIne kevalajJAna honeke pazcAt rAjagRha nagarake nikaTa vipula nAmaka parvatapara zrAvaNa kRSNA pratipadAke dina brAhma muhU' meM apanI prathama dharmadezanA dii| unake pradhAna gaNadhara indrabhUti gautamane use vAraha ago aura caudaha pUrvome nivaddha kiyaa| isa zrutake arthakartA bhagavAna mahAvIra the aura granthakartA gautama gaNadhara / gautama gaNadharase vaha zruta lohAcArya apara nAma sudharmA svAmIko prApta huA aura sudharmAse jambU svAmIko / jambU svAmIke 6. riporTa 1883-84, pR0 124 / 3. bhUtavalI-puSpadantakRta paTakha0, pu0 1, pR0 65-66 / guNadharakRta ka. pA0, bhA0 1, pR0 83-87 /
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 : jaina sAhityakA itihAsa pazcAt kramaza pAMca AcArya zrutajJAnake pAragAmI hue, jinameM antima zrutakevalI bhadrabAhu the / bhadrabAhuke pazcAt zrutajJAnakA kramaNa viccheda honA prArambha ho gayA / (bhadravAhuke padanAt gyAraha AcArya gyAraha ago aura daga pUrvIka pAragAmI tathA zeSa cAra pUrvoke ekadeza jJAtA hue / unake pazcAt kramaNa pAMca AcArya gyAraha agAMke pAragAmI aura caudaha pUrvoke ekadeza jJAtA hue| unake pazcAt kramaza cAra AcArya AcArAgake pUrNa jJAtA aura zepa ago tathA pUrvoke ekadeza jJAtA hue| isa taraha bhagavAna mahAvIrake nirvANake pazcAt 683 varpataka zrutakI paraparA cAlU rahI / tatpazcAt gava ago aura pUrvokA ekadeza dharasenAcArya aura guNadharAcAryako prApta huA / guNadhara bhaTTAraka jJAnapravAda nAmaka paMcama pUrvako damavI vastu samvandhI tIsare kapAyaprAbhRta nAmaka mahArAmudrake pAragAmI the| unhone granthavicchedake bhayase solaha hajAra padapramANa 'pejjadomapAhuDa' kA ekso asmI gAthAome upasahAra kiyA aura unhe kamAyapAhuDa ( kapAyaprAbhRta ) nAma diyA / bhAcArya gharasena aSTAga mahAnimitta pAragAmI the aura usa samaya saurASTra dezake girinagara nAmake nagarakI candraguphAmeM rahate the / unhone gantha- vicchedake bhayase pravacanavAtsalyase prerita hokara mahimA nAmakI nagarIme sammilita hue dakSiNApathake AcAryoMke pAsa eka lekha bhejA / usa lekhase dharasenAcAryake abhiprAyako bhalI-bhAMti jAnakara una AcAryAMne do suyogya sAdhuoko Adhra dezame bahanevAlI veNA nadIke taTase bhejA / idhara eka dina dharasenAcAryane rAtrike pichale pahara svaptame do zveta vinamra bailoko apane caraNomeM namaskAra karate hue dekhA / usI dina ve dono sAdhu gharasenAcAryake caraNome pahu~ca gaye / mArgakA zrama dUra hone para tIsare dina dono sAdhuone apane AgamanakA prayojana AcAryase nivedita kiyA / AcAryane unakI parIkSA leneke nimittase unhe vidyAeM siddha karaneke lie dI / unamese ekameM adhika akSara the aura dUsarI kama / vidyAe~ siddha ho gaI, kintu donoM vidyAdevatAookA rUpa vikRta thA, eka devIke dA~ta bAhara nikale the ora dUsarI kAnI thI / 'devatA vikRta agavAle nahI hote' aisA vicArakara una donone matrazAstra samvandhI vyAka se apanI-apanI vidyAoke hInAdhika akSaroko ThIka karake puna siddha kiyA, to dono vidyAdevatAe~ apane svAbhAvika rUpameM dRSTigocara huiiN| vidyA siddha karanepara unhone AcAryase sava vRttAnta nivedita kiyA / santuSTa hokara dharasenane unheM paDhAnA prArambha kiyA / paThana samApta honepara unameM se ekakI pUjA bhUta jAtike devone kI / isase dharasenane unakA nAma bhUtabali rakhA / dUsare sAdhukI bhUtone asta-vyasta daMtapaktiko pUjApUrvaka sundara banA diyA, isase
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrutAvatAra 7 ugA nAga puSpadanta ggaa| bharagage pilA degI padanAt dono gAbhAne agalezvara (gujarAta) meM varNAbhAga liyA / varSAgoga gagA honepara AnArga guNadanta to jinapAnitako degane ke lie nAga degAo cale gaye aura bhUtabani gila bhagata nale gaye / gupadantane gatmapaNA Tinii ninA kI mora jinapArita dIkSA dekara tathA paDhAra bhUtalo pAna bheja diyA / naline jinapAlito pAga gatprApaNAre gUtra dese aura ugage dvArA gaha bhI jAnA ki puparantagI basa Ayu mepa hai| ata unheM gahAmArgaprakRtimAtA picchara ho jAnegI AgaphA huii| taba unhoMne dravyapramANAnugagI Adi lekara ganya racanA kii| ega taraha bhUtabali aura puSpadanta mAnAyane paTagAgaga gidAntagI racanA kii| zrutAvatArakA yaha vivaraNa pIggana svAmIne kAyapAhuko TIkA jayaghavalAma tathA paTgapAgamatI TIkA dharalAma diyA hai| kintu indranandine apane zrutAvatAramaM mono granyo avatArakA varNana kramaga kiyA hai| unhoMne prathama paTamaNDAgagana mayatAratI gAthA dI hai, gapacAt kagAyapAhI bhrtaarkii| paTyaNDAgamakI avatArakayAma itanA vigaga gAthana hai ki bhUnavAla AcAryane dravyaprapaNA Adi adhikArako lepAra pani rANDokI racanA kI, phira mahAvandha nAmA chaTha saNDakI racanA kI / usa taraha bhUtali AcAryane pANyAgamakI racanA karake unhe pustakomeM sthApita kiyA aura jyeSTha zuklA pacagIke dina catuvidha sapake mAya pustakoMke dAga vidhipUrvaka pUjA kii| ugage vaha tiyi butapaJcamIke nAmame khyAta huI / Aja bhI jaina usa dina zrutapUjA karate hai|) sakSepame yaha una do giddhAnta-ganyoke avatArako kAthA hai jinakA pUrvoke sAtha mAkSAt sambandha hai aura jinake Upara kitanI hI TIkAe~ racI gaI thii| yadyapi indranandine apane zrutAvatAramai paTyaNDAgamo avatArakI kathAko prathama sthAna diyA hai aura vIrasena svAmIne bhI prathama ugIpara TIkA racI thI, tathApi racanAkAla AdikI dRSTiro kapAyapAhuTa prathama pratIta hotA hai / ata prathama usIke sambandhame vivecana kiyA jAtA hai| 1. 'zva paTasaNyAgagaracanA pravidhAya bhUtavalyArya / AropyAmadbhAvarathApanayA pustakepu tata // 142 / / jyeSThasitapakSapaJcamyA cAturvarNyamaghamamaveta / tatpustakopakaraNabadhAt miyApUrvaka pUnAm // 143 / / zrutapaz2amIti tena prakhyAti tithiriya parAmApa / yathApi yena tasyA zrutapUjA kurvate jenA // 144 / / -tattvAnu0 pR0 86
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 : jaina sAhityakA itihAsa kapAyapAhuDa kaSAyaprAbhRtake racayitA guNadhara vIrasena svAmIko jayabhacalA TIkA tathA indranandike zrutAvatAraMge yaha to spaSTa hai ki kAyapAhuDake racayitA AcArya guNadhara the / hintu ye kauna the aura kaba hue the ityAdi vAtoko jAnane ke koI gAdhana dRSTigocara nahIM hote / indranandine' to apane zrutAvatAra spaSTa lina diyA hai ki guNavara aura ghararona ke vaNaguruke pUrvApara kramako haga nahI jAnate, kyoki unake anyayakA kathana karane vAle Agama gara munijano kA abhAva hai / aigI sthitime guNavara aura gharasenakI vazaparamparAke samvandhame tathA unake paurvAparyake samvandhame nizcita rupaye kucha kaha sakanA kitanA kaThina hai, yaha likhanekI AvazyakatA nahIM hai / indranandike pUrvaja borasena donoko cIra nirvANage 683 varSa pazcAt humA batalAte hai, kintu dono kI pUrvaparamparAke sambandhame vaha bhI mUka hai / ata spaSTa hai ki vIrasena svAmIko bhI donokA pUrvApara krama jJAta nahI thA / cUki vIra nirvANa 683 varSa paryanta agajJAnake pravAhita honekI paramparA pravartita thI ora agajJAna ke pravartita rahate kisI agajJAnIne aMgajJAnako pustakAsTa karanekA prayatna kiyA ho, aisA koI saketa anupalabdha thA aura guNadhara tathA gharasenakA nAma aMgajJAniyokI paramparAmeM thA nahI / ata vIrasenane donoko vIra nirvANake 683 varSake pazcAt batalA diyA / kintu 683 varSake kitane kAla pazcAt dono hue, yaha bhI vaha nahI batalA sake / were jahA~ taka hama jAna make hai, vIra nirvANake pazcAt 683 varSa paryanta hone vAle aMgajJAniyokI paramparAkA sabase prAcIna nirdeza / trilokaprajJaptime milatA hai / trilokaprajJapti AcArya yativRpabhakI kRti mAnI jAtI hai / aura AcArya yativRpabhane hI guNadharake kasAyapAhuDapara cUrNisUtrokI racanA kI thI / kintu unhone bhI guNadharake vipayame kucha nahI likhA / ata. hame guNadharAcAryakai viSayame jayadhavalA TIkA aura indranandike zrutAvatArase hI nIce likhI jAnakArI prApta hotI hai- --1 guNadharAcArya jJAnapravAda nAmaka paJcama pUrvakI dasavI vastu sambandhI tIsare kaSAyaprAbhRta yA pejjadosapAhuDarUpI mahAsamudra ke pAragAmI the / 1. 'guNadharadharasenAnvayagurvI. pUrvAparakramo'smAbhi / na jJAyate tadanvayakathakAgamamunijanAbhAvAt // 151 // 2 ti0 pa0 a0 4, gA0 1476 - 1492 /
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ kasAyapAhuDa para unhone solaha hajAra padapramANa pejjadosapAhuDako ekasau assI gAthAome nivaddha kiyA thaa| 23 jayadhavalAkArake anusAra ve gAthAe~ AcArya-paramparAse Akara AryamA aura nAgahastI AcAryako prApta huI thI / kintu indranandike anusAra guNadharane svaya unakA vyAkhyAna nAgahastI aura AryamAke liye kiyA thA) v4 guNadharAcArya agajJAniyokI paramparA samApta ho jAne para vIra nirvANake 683 varSake pazcAt kisI samaya hue| 25. jayadhavalAkArane unheM vAcaka bhI likhA hai rasana svAmI ata guNadharAcAryakI paramparA tathA kAlanirNaya karaneke liye unake uttarAdhikArI AryamA aura nAgahastIkI ora dhyAna denA Avazyaka hai / AryamakSu aura nAgahastI kintu guNadharakI taraha AryamA aura nAgahastIkA ullekha kapAyAbhRtake prasagase kevala jayadhavalATIkA aura zrutAvatArame hI milatA hai, upalabdha anya digambara jaina sAhitya yA zilAlekho athavA paTTAvaliyomeM nahIM milatA (jayadhavalAkArane guNavarako to kevala vAcaka likhA hai kintu AryamakSu aura nAgahastIke pahale mahAvAcaka aura pIche 'khavaNa' yA 'mahAkhavaNa' jaise AdarasUcaka vizepaNa lagAye hai / isase itanA hI vyakta hotA hai ki dono mahAn AcArya the / isase adhika inake sambandhame jJAta karanekA anya koI upAya nahI hai| hA~, eka bAta avazya ullekhanIya hai| cUrNisUtrakAra yativRpabhane apane cUNisUtrome kaI vipayoke sambandhameM do upadezokA ullekha kiyA hai aura unameM se eka upadezako 'pavAijjamANa' kahA hai / jayadhavalAkArane 'pavAijjamANa' kA artha 'sarvAcAryasammata aura guruziSyaparamparAke kramase AyA huA' kiyA hai / tathA ukta upadezomeM nAgahastIke upadezako pavAijjamANa aura AryamakSuke upadezako apavAijjamANa kahA hai / isake sambandhameM Age vizeSa prakAza DAlA jaayegaa| katipaya zvetAmvara paTTAvaliyome Aryamagu aura nAgahastI nAmake AcAryokA nirdeza avazya milatA hai / nandisUtrako sthavirAvalImeM ina dono AcAryokA sma1. 'etenAzA ghotitA AtmIyA guNadharavAcakena / ' -ka0 pA0, bhA0 1 pR0 365 / 2. 'mahAvAcayANamajjamakhukhavaNANamuvadeseNa mahAvAcayANa NAgahatyisavaNANamuvadeseNa / -ja0 dha0 presakApI, pR0 7581 / 3 'bhaNaga karaga raga pabhAvaga NANadasaNaguNANa / vadAmi ajjamagu suyasAgarapAraga dhIra // 28 // vaDDhau vAyagavaso jasavaso ajjaNAgahatthINa / vAgaraNakaraNabhagiyakammapayaDIpahANANa // 30 // ,' -nandi0
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10. jenasAhityakA itihAsa raNa baDe bhAdarake sAga karate hue Aryagaguko jJAna aura darzana guNI kA prabhAvaka tathA zrutarAmudrakA pAragAgI liyA hai aura nAgastIko karmaprakRtimaM pradhAna batalAte hue unake vAcakavaMzakI vRddhiko zubhakAmanA kI hai / Avazyaka ni0 meM ' gaNadharava gAtha vAnako bhI namaskAra kiyA hai| TIkAkAra malayagirine isakI TIkAge vAcakakA artha upAdhyAya, aura gaNadharakA artha AcArya kiyA hai / kintu nandinako TokA unhoMne nAnakakA dUgarA hI artha diyA hai - 'jo ziSyako pUrvagata gUna tathA anya gokI yAcanA karatA hai use vAcaka kahate hai |' pANDAgamake vargaNAgaNDake antargata bandhana - anuyogadvAra ke 19 ve gUname bhI vAcaka gaNi Adi lagiyokA nirdeza hai | dhavalATIkAkAra vIramaina svAmIne gyAraha aMgoke jJAtAko gaNI aura bAraha agoke zAtAko bAcaka kahA hai| usase yahI vyakta hotA hai ki pUrvoke jJAtAko vAcaka kahA jAtA thA aura vAnako kI paramparAko vAcakavaza kahA jAtA hogA / 4 zvetAmbara muni darzana vijayajIne liMgA - 'vikramako chaThI zatAbdI taka jaina granyomeM pUrvavit honekA ullekha hai / 'pUrvajJAnakA viccheda honeke bAda bAcakavaza yA vAcakazabdakA koI patA nahI lagatA / isase bhI vAcaka aura pUrvavitkA sambandha ThIka mAlUma hotA hai / ' munijIke lekhAnusAra vAcakavaNa mAdhurI vAcanAkA sUnadhAra arthAt AgamasaMgrAhaka sampradAya thA / isakI paTTAvalI nandisUtrameM hai / usake anusAra Arya nAgahasti se bhArya nAgArjuna vAcaka taka vAcakavaza honA sambhava hai / ukta digamvara tathA zvetAmbara ullesose yaha prakaTa hai ki pUrvavidko vAcaka kahate the / kintu vAcakavazakI sthiti spaSTa nahI hotI / 'nAgahastIke vAcakavaza' se to yahI jJAta hotA hai ki nAgahastI vAcakavazake sasthApaka the / kintu Age nandI sUtrame ' revatI nakSatrake vAcakavazakI vRddhikI kAmanA kI gaI hai / ora TIkA 1 1 'ekkArasa vi gaNahare pavAyaNa pavayaNasya vadAmi / savva gaNaharavasa vAyagavasa pavayaNa ca // 82 // ' --A0 ni0 2. ' pUrvaMgata sUtramanyacca vineyAn vAcayantIti vAcakA tepA vaza -kramabhAvipurupaparva pravAha / ' --na0 sU0 TI0, gA0 30 / 3. paTkha0, pu0 14, pR0 22 / 4 anekAnta, varSa 1, pR0 577 / 5 'jacca jaNadhAusamappahANamuddiya kuvalayanihANa | caDhau vAyagavaso revanakkhattanAmArNa // 31 //
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ kasAyapAhuDa * 11 kAra malayagirine unheM nAgahastIkA ziSya vatalAyA hai| isake sivAya prajJApanAsUtrake prArambhame do gAthAoke dvArA usake kartA zyAmAryako namaskAra karate hue unheM vAcakavaravazakA teIsavA~ dhIra purupa batalAyA hai| cUki granthakI AdimeM granthakAra apaneko namaskAra nahIM karatA, isalie TIkAkAra malayagirine una do gAthAoko anyakartRka kahA hai, kintu vyAkhyAna dono gAthAokA kiyA hai| unhone likhA hai ki sudharmA svAmIse lekara bhagavAna Arya zyAma tevIsave the| isakA matalaba yaha hotA hai ki paramparA sudharmAse Arambha huI / (kintu sudharmAse zyAmArya taka sthavirokI sakhyA 12 hI hotI hai| ata: bhagavAn mahAvIra aura unake zepa dasa gaNadharoko bhI usameM sammilita karake vIrase zyAmArya takakI teIsa' sakhyA pUrI kI gaI hai aura isa tarahase vAcakavarokA vaza bhagavAn mahAvIrase prArambha humA mAnA jAtA hai| kintu jisa zyAmAryako prajJApanAkA kartA aura vAcakavazakA tevIsavA~ purupa kahA hai unakI sthiti nirvivAda nahI hai / merutugakI vicArazreNimeM usa sthAna para kAlakAcAryakA nAma hai / aura vyAkhyAmeM likhA hai ki yaha nigodavyAkhyAtA kAlakAcArya hI zyAmArya hai yA anya hai, yaha vicAraNIya hai / tapAgacchakI paTTAvalImeM unheM tattvArthasUtrakAra svAtikA ziSya batalAyA hai| aura vIra nirvANake 376ve varpameM unakA svargavAsa batalAyA hai| paTTAvalIsAroddhArameM bhI yahI kAla diyA hai / (eka TippaNImeM likhA hai ki cAra kAlakAcArya hue, jinameM se prathama indrake prativodhaka nigodakA vyAkhyAna karanevAle zyAmAcArya the, jo svAtike ziSya the aura vI0 ni0 sa0 320 se. 335 meM hue the / nandisUtrakI sthavirAvalImeM bhI unhe svAtikA ziSya batalAyA hai|) kintu prajJApanAmeM jo unheM vAcakavaravazakA tevIsavA~ purupa batalAyA hai usase 1 'vAyagavaravasAu tevIsaimeNa dhIrapuriseNa / duddharadhareNa muNiNA puvvasuyasamiddhabuddhINa // 3 // suyasAgarAvieUNa jeNa suyarayaNamuttama dinnnn| sIsagaNassa bhagavao tassa Namo ajjasAmassa // 4 // TI-vAcakA pUrvavido vAcakAzca te varAzca vAcakavarA vAcakapradhAnAstepA vaza. pravAha / sudharmasvAmina Arabhya bhagavAnAryazyAmastrayoviMzatitama eva / / -prajJA * 'aya ca prajJApanopAGgakRtasidvAnte zrIvIrAdanvekAdazagaNabhRddhi saha trayoviMzatitama purupa. zyAmArya iti vyAkhyAta / ' tato'sau zyAmAryo'nyo veti cintyam |'-vi00| 3 paTTA0 sa0, pR0 46 / 4 paTTA0 sa0, pR0 150 / 5 'catvAra kAlikAcAryA / tadyathA-prathama zakrapratibodhaka. prajJApanAsUtrakRt zrIsvAti sUriziSya zyAmAcArya vI0 sa0 320 ta. 335'-paTTA0 sa0, pR0 198 /
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 12 : jainasAhityakA itihArA kevala yahI vyakta hotA hai ki ve pUrvavidokI paramparAmeme the| kintu ugage vAcakavazakI sthitipara koI prakAza nahI pddtaa| yaha hama Upara lisa Aye hai ki Avazyakaniyuktime gaNadharabaMgake gAtha vAcakavazako bhI namaskAra kiyA hai| vigepAvazyaka mAyake racayitA jinabhadragaNi kSamAzramaNane apane bhAgyame usakA vivecana karate hue liyA hai ki 'yadi gaNadharI aura vAcakokA vaza na hotA to jinavara bhagavAn aura gaNadharose utpanna hue zrutakA grahaNa, dhAraNa aura dAna Adi kauna karatA? jaige gaNAdhipa (gItamAdi) aura gaNadhara (jambUravAmI Adi zepa AcArya) dvAdamAgake vaktA honeke kAraNa ziSyoke hitakArI hai, vaige hI usa sUtrake pAThaka upAdhyAya gI ziSyoke hitakArI hai / ataH una upAdhyAyoke vazako bhI namaskAra karate hai / ' isa bhApyake arthase spaSTa hai ki jinabhadragaNi kSamAzramaNane vAcakavagame dvAdazAgake pAThakokI paramparAkA hI gahaNa kiyA hai| unhone vAcakAnAmake kisI vizepa vazakI sUcanA nahIM kii| ata mUla dvAdazAgake vettA vAcaka kahe jAte the aura unako paramparAko vAcakavaza kahate the| kintu nandisUtrama jo nAgahastIke vAcakavazakA ullekha hai vaha ukta sAmAnya arthame prayukta na hokara vizeSa arthama prayukta huA hai| (AryamaMgu aura nAgahastImeMse AryamagukI gaNanA dazapUviyomeM kI jAtI hai, kyoki ve antima dazapUrvI vajrasvAmIse pahale hue mAne jAte hai / kintu nAgahastI vajrasvAmIke pazcAt hue the, ata ve dazapUrvI nahI the / vanasvAmIke uttarAdhikArI AryarakSita the / ve sampUrNa nau pUrva aura dazama pUrvake 24 yavika mAtrake pAThI the| unake ziSya durvalikA puSpamitra nI pUrva paDhakara bhI naveM pUrvako bhUla gye|) prabhAvakacaritameM Aryanandilako AryarakSitake vazakA tathA sADhe nIpUrvI vatalAyA hai| kintu nandIsUtrakI TIkAmeM malayagirine Aryanandilako AryamagukA ziSya vatalAyA hai aura Arya nandilake ziSya nAgahastI the| nandisUtrame Aryamaguko zrutasAgarakA pAragAmI aura Aryanandilako darzana, jJAna eva tapame nitya udyata tathA nAgahastIko karmaprakRtimeM pradhAna batalAyA hai / TIkAkAra malayagirine nadisU0 TIkAmeM 'karmaprakRti prasiddha hai' mAtra itanA hI likhA hai| kintu karmaprakRtikI TIkAmeM unhone dUsare anAyaNI pUrvake pacama vastu adhikArake antargata caturtha prAbhRtakA 1. 'jiNagaNaharuggayasma vi suyassa ko gahaNadharaNataNAi kuNamANo yaha gaNaharavAyagavaso na hojjAhi // 1066 / / sIsahiyA vattAro gaNAhivA gaNaharA tapatthassa suttassovajjhAyA vaso tesiM paramparao ||1067||'-vishe0 bhA0 / 2 vize0 bhA0, TI, gA0 2511 / 3 'Aryanandila pravandha'-pra0 c0|
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - kasAyapAhuDa . 13 nAga karmaprakRti batalAyA hai / yaha vahI karmaprakRtiprAbhRta hai jisake antima jJAtA digamvara paramparAme dharasenAcArya the aura jise unase paDhakara bhUtavali aura puSpa. dantane paTkhaNDAgamakI racanA kI thii| ata nAgahastI pUrvapadArAvedI the| unake samayame pUrvoke jJAnanA bahuta kucha lopa ho gayA thaa| sambhavata isIse unhone vAcakokI paramparA (vaga) sthApita karake unake bace-khuce agoko surakSita banAye rarAnekA prayatna kiyA thaa| zvetAmbara paramparAme pUrvoke jJAnakI paramparAkA calana vIra ni0 ke eka hajAra varSa paryanta mAnA gayA hai / mAthurI vAcanAke samayameM valabhIme AgamavAcanA karanevAle nAgArjunako nandisUtrameM vAcaka tathA unake guru himavaMtako pUrvadhara likhA hai| isase prakaTa hotA hai ki kama-se-kama mAthurI vAcanA paryanta pUrvavid the / (kintu mAthurI aura usake samakAlIna vAlabhI vAcanAoau yadyapi gyAraha agokI vAcanA to huI, kintu pUrvoke kisI bhI azakI vAcanA nahI huI / yadi huI hotI to mAthurI vAcanAke DeDhasau varSa vAda valabhImeM huI antima vAcanAmeM gyAraha agokI taraha pUrvoke bhI kucha aza avazya lipivaddha kie jAte, kintu aisA nahI kiyA gayA / ata spaSTa hai ki zvetAvara paramparAmeM pUrvokA jJAna nAgahastIse pahale hI vilupta ho cukA thA / vaha bhI ghaTate-ghaTate devaddhigaNike kAlameM kevala viSayasUcI Adike rupameM hI avaziSTa rahA, jisakA pramANa nandisUtra tathA samavAyAgasUtrameM pAyI jAnevAlI dRSTivAdavipayaka sUcI hai) astu, aba hame dekhanA hai ki nandisUtrako sthavirAvalImeM Agata Aryamagu aura nAgahastI kaba hue the| ___ nandisUtrameM Aryamaguke pazcAt Arya nandilako smaraNa kiyA hai aura unake pazcAt nAgahastIko / nandisUtrakI carNi aura haribhadrakI nandivRttimeM bhI yahI krama pAyA jAtA hai| tathA donomeM AryamagukA ziSya Arya nandilako aura Arya nandilakA giSya nAgahastIko batalAyA hai / isase nAgahastI Aryamaguke praziSya avagata hote hai| kintu muni kalyANavijayajIkA kahanA hai ki Aryamagu aura Arya nandilake vIcame cAra AcArya aura ho gaye hai aura nandisUtrameM unase sambaddha do gAthAe~ chUTa gaI hai jo anyatra milatI hai / apane isa kathanake samarthanameM unakA kahanA hai ki Arya magukA yugapradhAnatva vIra ni0 451 se 470 taka thA / parantu Arya nandila Arya rakSitake pazcAt hue the aura Arya rakSitakA svargavAsa vI0 ni0 sa0 597 me huA thaa| isalie Arya nandila vI0 ni0 sa0 597 ke pazcAt hue the| isa taraha munijIkI kAlagaNanAke anusAra Arya magu aura Arya nandilake madhyameM 127 varSakA antarAla hai / aura usameM Arya nandilakA samaya aura joDa dene para Arya magu aura nAgahastIke vIcameM 150 varpake lagabhaga aMtara vaiThatA hai / ata muni kalyANavijayajIke anusAra Arya magu aura nAgahastI sama
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 jainasAhityakA itihAsa kAlIna nahI ho sakate / kintu jayadhavalAkAra cUNisUtroke partA AcArya yativRpabhako Arya maMkSukA ziSya aura nAgahastIkA antevAsI batalAte hai / yadyapi gAdharaNatayA ziSya aura antevAsIkA ekA hI artha mAnA jAtA hai tathApi ca ki antevAsIkA zabdArtha 'nikaTame rahanevAlA' bhI hotA hai aura ugaliye yativapanako nAgahastIkA nikaTavartI sAkSAt ziSya gora bhArthamakSukA paramparA ziSya mAnA jA sakatA hai| kintu jayadhavalAkArakA kahanA hai ki yativRpabhane una donoke pAdamUlameM guNadhara kathita gAthAoke arthakA zravaNa niaayaa| ata. dono samakAlIna hone caahiye| __ jayadhavalAkArake anusAra guNadhara AcArya agajJAniyokI paramparA samApta honepara vIra ni0 samvat 683 ke bAdame hue| aura zvetAmbara mAnyatAke anusAra Arya magukA yugapradhAnatva vIra ni0 samvat 470 meM samApta huA / ata guNadharakA samaya maguse do sau varpose bhI adhika uttarakAlIna honeme guNadharakI gAthAe~ Arya maguko prApta nahI ho sakatI / rahe nAgahastI / so yadi muni kalyANavijayajIke matAnusAra Arya magu aura nAgahastIke madhyame 150 varpokA antara mAna liyA jAtA hai to vIra ni0 sa0 620 meM unheM paTTAsIna honA cAhie / zvetAmbara paramparAmeM unakA yugapradhAtakAla 61 varpa mAnA jAtA hai / ata unakA samaya vI0 ni0 689 taka jAtA hai / yadi guNavarAcAryako vIra ni0sa0 683 ke lagabhagakA sAnakara sIdhe guNadharase hI nAgahastIko kasAyapAhuDakI prApti huI mAna lI jAye, jaisA ki indranandikA mata hai, to guNadhara aura nAgahastIkA pIrvAparya baiTha jAtA hai, kintu eka dUsarI vAdhA upasthita hotI hai jayadhavalAkAra aura indranandi donokA kahanA hai ki AryamA aura nAgahastIke pAsa kasAyapAhuDake gAthAsUtrokA adhyayana karake yativRpabha AcAryane unapara cUrNisUtra race / vartamAna trilokaprajJaptike AdhArapara yativRpabhakA samaya vI0 ni0 sa0 1000ke Asa-pAsa hotA hai| ata ukta prakArase guNadhara aura nAgahastIkA paurvAparya vaiTha jAnepara bhI nAgahastI aura yativRpabhakA guru-ziSyabhAva nahI banatA, nAgahastIke dUsare sAthI Arya maguko to pahale hI choDA jA cukA hai| yahAM yaha bhI spaSTa kara denA ucita hogA ki svaya yativRpabhane Arya maMkSu yA nAgahastIkA koI nirdeza nahIM kiyaa| unake cUNisUtrome kisI AcArya kA saketa taka nahI hai / trilokaprajJaptike antameM eka gAthAme guNadharakA nAma honekI sambhAvanA avazya hai| apane cUrNisUtrome ve pavAijjamANa aura apavAijjamANa 1. 'jo ajjamakhusIso atevAsI vi NAgahatyissa / ___ so vittisattakattA jaivasaho me vara deU // 8 // ' -ka0 pA0, bhA0 10, 14 / -
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ kasAyapAhuDa * 15 upadezakA nirdeza avazya karate hai, kintu kisakA upadeza pavAijjamANa aura kisakA upadeza apavAijjamANa hai isakI koI carcA nahI krte| yaha carcA karate hai jayadhavalAkAra, jinheM isa vipayameM avazya hI apane pUrvake anya TIkAkArokA upadeza prApta rahA hogA / aisI avasthAmeM AryamakSu, nAgahastI tathA yativRpabhake guruziSyabhAvako sahasA kAlpanika aura bhrAnta bhI nahI kahA jA sakatA / aisI sthiti meM yaha prazna honA svAbhAvika hai ki kyA digambara paramparAmeM AryamakSu aura nAgahastI nAmake zvetAmbara paramparAke ukta nAmadhArI dono AcAyoMse bhinna koI dUsare hI bhAcArya hue hai jo mahAvAcaka aura kSamAzramaNa jaisI, upAdhiyose bhUpita the ? kintu isa vipayameM kahIse prakAza prApta nahI hotA, kyoki kisI digambara paTTAvalIme ina AcAryoMkA nAma nahI milatA / isake sivAya donokI tulanA karanese katipaya bAtomeM samAnatA bhI pAyI jAtI hai / zvetAmvara paramparAke ArgamagukI taraha digambara paramparAke AryamakSu bhI nAgahastI se jeThe the, kyoki jayadhavalAkArane sarvatra nAgahastI se pahale Arya makSukA nAma nirdeza kiyA hai / dUsare, magalAcaraNameM to Arya makSuko hI vizeSa mahattva dete hue likhA hai--'jina AryamakSune guNadhara AcAryake mukhase prakaTa huI gAthAoke samasta arthakA avadhAraNa kiyA, nAgahastI sahita ve AryamakSu hameM vara pradAna kareM / ' yahA~ nAgahastIkA kevala nAma nirdeza kiyA hai aura AryamakSuko guNadharakRta gAthAoke samasta arthakA avadhAraka kahA hai / kintu AryamakSuko jyeSThatA denepara bhI jayadhavalAkArane unake upadezako 'apavAijjamANa' aura nAgahastIke upadezako 'pavAijjamANa' kahA hai / jo upadeza sarvAcArya' sammata hotA hai aura cirakAlase avicchinna sampradAyake kramase calA AtA huA ziSyaparamparAke dvArA lAyA jAtA hai use pavAijjamANa kahate hai / kintu jayadhavalAkArane AryamakSuke sabhI upadezoko 'apavAijjamANa' nahI kahA hai / aise bhI prasaga hai jahA~ donoke upadezoko 'pavAijjamANa' kahA hai / parantu aise prasaga ve hI hai jinameM AryamakSu aura nAgahastImeM mataikya hai / isase yaha prakaTa hotA hai ki nAgahastIke upadeza hI pavAijjamANa mAne jAte the - AryamakSuke nahI / udhara zvetAmbara sAhityameM Arya' magukI eka kathA pAI jAtI hai, jisameM likhA hai ki Arya maga mathurAmeM jAkara bhraSTa ho gaye the aura marakara yakSa hue the / zAyada isIse unake upadezokA mUlya nahI rahA thA / ityAdi bAtose dono paramparAoke ukta samAna nAmavAle dono AcArya eka hI pratIta hote hai / isa sambandhameM eka bAta aura bhI ullekhanIya hai / nandisUtra ke anusAra nAgaviziSTa jJAtA the aura jayaghavalAke-. nAgahastI se kapAyaprAbhRtakA hastI karmaprakRti ( mahAkarmaprakRtiprAbhRta) ke anusAra kapAyaprAbhRtake viziSTa jJAtA the / 4
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 . jainasAhityakA itihAsa karake yativRpabhane usake Upara cUNimUnoMkI racanA kI thii| una cUNisUtroma yativRpabhane 'esA kammapayaDIsu' ke dvArA karmaprakRtikA nirdeza kiyA hai / irAme yaha (prakaTa hotA hai ki yativRpabha mahAkarmaprakRtiprAbhRtake bhI jJAtA the| sambhavatayA usakA bhI adhyayana unhone nAgahastIse kiyA hogaa| isase bhI nandisUtrameM nirdiSTa nAgahastI aura jayadhavalAme nirdiSTa nAgahastI eka pratIta hote haiN| aisA pratIta hotA hai ki cUMki kapAyaprAbhRta aura karmaprakRti dono karmasiddhAntase sambaddha the, isalie donoke kucha pratipAdya vipayome gamAnatA thI / digambara paramparAmeM to 'karmaprakRti' nAmaka koI ganya abhItaka upalabdha nahIM hai kintu zvetAmbara paramparAmeM karmaprakRti nAmaka eka prasiddha grantha hai jo muktAvAI jJAnamandira DabhoI (gujarAta) se prakAzita huA hai| usake kartAkA nAma zivazarmasUri kahA jAtA hai / kintu abhI vaha nirvivAda nahI hai / karmaprakRtiko upAntya gAthAmeM kahA hai'--'maiMne alpabuddhi hote hue bhI jaisA sunA vaisA karmaprakRtiprAmRtame isa granyakA uddhAra kiyA / dRSTivAdake jJAtA purupa svalitAzoko sudhArakara unakA kathana kre|' isa granthapara eka cUNi hai / usake ArambhameM likhA hai ki-'vicchinna karmaprakRti mahAgranthake arthakA parijJAna karAneke lie AcArya ne usIkA mArthaka nAmadhArI karmaprakRtisagahaNI prakaraNa prArambha kiyA hai / ' ata yaha grantha prAcIna honA caahie| isake sakramakaraNa nAmaka adhikArame kapAyaprAbhRtake bandhaka mahAdhikArake anrtagata sakrama-anuyogadvArakI teraha gAthAeM anukramase pAI jAtI hai / tathA sarvopazamanAnAmaka prakaraName kapAyaprAbhRtake darzanamohopazamanA nAmaka adhikArakI cAra gAthAe~ pAI jAtI hai / dono granyome Agata ukta gAthAoke kucha pado aura zabdomeM vyatikrama tathA antara bhI pAyA jAtA hai| ____ yahA~ isa vAtake nirdezase kevala itanA hI abhiprAya vyakta karanA hai ki kapAyaprAbhRtake jJAtA karmaprakRtike aura karmaprakRtike jJAtA kapAyaprAbhRtake azata yA pUrNata jJAtA hote the / ata nAgahastI donoke jJAtA the aura unhIkI taraha yativRpabha bhI donoke jJAtA the / kintu kapAyaprAbhRtake vaha viziSTa jJAtA the| isake sivAya Arya mA aura nAgahastIko mahAvAcaka kahA gayA hai / udhara nandIsUtrame nAgahastIke vAcakavazakA nirdeza hai ina saba bAtoke prakAzameM dono paramparAoke ukta dono AcArya hame to agala-alaga vyakti pratIta nahIM hote| kintu aisI sthitimeM yaha prazna paidA honA svAbhAvika hai ki ve kisa paramparAke the-digambara the yA zvetAmbara ? kyoki yo 1 'iya kampappagaDIo jahA surya nIyamappamaiNAvi / sohiyaNA bhogakaya kahatu varadiThiIvAyannu / "
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ kamAyapAhuDa . 17 to antima kevalI jambUsvAmIke nirvANake sAtha hI donoM paramparAoke AcAryokI nAmAvalI bhitra ho jAtI hai / kintu zratakevalI bhadravAhu usake madhyame eka aise Alokastambha hai, jinake prakAzakI kiraNoko dono apanAye hue hai / unake pazcAt hI madhabhedakA sUtrapAta hotA hai, jo Age jAkara vikrama samvatkI dvitIya zatAbdIke pUrvime spaSTa rUpa le letA hai| ata zrutakevalI bhadravAhuke pazcAt anya koI AcArya aisA nahIM huA, jise dono paramparAone mAnya kiyA ho| isase ukta prazna paidA honA svAbhAvika hai| usake mamAdhAnake lie hame dono parampagaome ukta dono AcAryokI sthitikA vizlepaNa karanA hogaa| guNadhara aura dharamenakI guruparamparA bhinna thI / guNadhararacita kapAyaprAbhRtako AryamA aura nAgahamtIke dvArA jAnakara yativRpabhane umapara cUNisUtrokI racanA kI aura dharasenase mahAkarmaprakRtiprAbhRtako paDhakara bhUtavali aura puSpadatane usake AdhArapara paTkhaNDAgama siddhAntakI racanA kii| ina dono granthoke katipaya mantavyome bheda bhI pAyA jAtA hai-jayadhavalA aura dhavalATIkAme unakI carcA hai / unakA nirdeza karate hue TIkAkArane donoko bhinna' 'AcAryokA kathana' kahA hai| isase bhI dono siddhAntagranthokI paramparAke bhedakA samarthana hotA hai| kintu isa guruparamparAbhedameM aisI koI bAta nahI jJAta hotI hai jisame zvetAmbara-digambaraparamparA. rUpa bhedakA mamarthana hotA ho yA saketa milatA ho / ubara zvetAmvara paramparAmeM na to guNadharAcAryakA nAmoniyA milatA hai aura na yativRpabhakA / hA~, sittarIcUNime 'kapAyaprAbhRta'kA nirdeza avazya pAyA jAtA hai| idhara digambara paramparAmeM guNadhara, AryamA aura nAgahastIkA nAma kapAyaprAbhRtake nimittase kevala jayadhavalA aura zrutAvatArame hI spaSTarUpase AtA hai / kimI gurvAvalI yA paTTAvalImai inakA nAma hamAre degvanemeM nahI aayaa| zvetAmbara paramparAme bhI Aryamagu aura nAgahastIkA vivaraNa eka-eka gAthAke dvArA kevala nandisUtrakI sthavirAvalImeM hI pAyA jAtA hai| inake kisI matakA yA kisI kRtikA koI ullekha zvetAmbara sAhityame nahI miltaa| jaba ki jayadhavalAke dekhanese yaha prakaTa hotA hai ki TIkAkAra vIrasena svAmIke sAmane koI aisI racanA avazya thI, jisame ina dono AcAryoke matokA spaSTa nirdeza thA, kyoki yativRpabhane apane cUrNisUtrome 'pavAijjamANa' upadezakA nirdeza avazya kiyA hai kintu kisakA upadeza 'pAvAijjamANa' aura kimakA upadeza 'apavAijjANa' hai, yaha nirdeza nahIM kiyaa| isakA spaSTa vivecana kiyA hai TIkAkArate, 1 ka0, pA0, mA0 1, pR0 386 / paTasaM0, pu0 1,50 217 / 2 'taca kasAyapAhuDAdisu vihaDattitti kAu parisesiya'-mi0 ca0, pR0 10 /
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 janamAhityakA itihAga gata unake gAgane kA una prakAra kI ramanA mAnya nA naagi| isa mAha mArgamA bhIra nAgapatIko hama dono gayo ga ga pAfr ugapara meM yaha nirNaya karanA zagaga nahI jAnI jAnAya agA, praaggii| frntu AnanA spaSTa hai ki donA divA gAtA galAnAM pramaga nAtA the aura ge mahAvAle jAne / [EET informan digambara aura zvetAmbaggIya gogo : IrizAra batAogI ega tA pagaga bhI nI. maga, gagana kAmikokA galAnniAge nA viyoma ma ra gA . lova nage hI yaha nAA prATa nAma gira nahI pAyA gatA, kintu mAmigata gigI gaga prA. gaagaataa| Argamaga bora nAgaratI mAyA giA gA maanaa| yArI cAna yaha bhI hai ki ye dono nAnA ge gamage , mAninAmbara maidA prAvatya nahI huA gAjata miga-kaga misAnnI paThana-pAThA Agamaya AmnAyagArA pragna nahIM gA / Age zAntiA zIrI prAna. dvArA una zipayAra vigera pAlA jAyagA / iga taraha dono paramagA jAta AnAgamabhimAna ganna pranIta nahI hog| phira bhI donokI nagagAlIganA prasna manAhI hai| unake gamAnAMlpi hame marvaprayaga nandinI myavigAlIgA hI paniNa nA hogaa| vetAmbara AmnAyakI do sthavigaligA pragAnora prAnIna mAnI jAtI hai / uname eka bAlpagame pAI jAtI hai aura dUsarI nandigUgame / bhadrayAha atayevalIko gambhAI sabhUtivijaya ke ziSya syUrabhadge dono gyavigarvAggA nalatI hai / galabhadrase pUrva ke sthavigemeM koI antara nahIM hai| sthUlabhadrake do gipya the-gArya mahAgiri aura muhastI / Arya mahAgirikI sthavirAvalI nandisUtrame hai aura Arya suhastIkI ripasUtrame / kintu dono gurvAvaliyAM devaddhigaNise sambaddha honeme devaddhigaNikI kahI jAtI hai / muni darganavijayajI klpasUtrasthavirAvalIko gaNadharavazIya aura nandimUtrapaTTAvalIko vAcakavIya batalAte hai / kalpa0 stha0 ko kyo gaNavaravazIya mAnA gayA hai, yaha hama nahIM samajha sake, kyoki dono hI sthavirAvaliyAM sudharmA gaNavagme Arambha huI hai| sthUlabhadrake do ziSyose hI unameM bheda paDatA hai| tathA Arya mahAgirikI giNyaparamparAmeM hI Aryamagu aura nAgahastIkA nAma AyA hai| Arya mahAgirikI nandisUtrokta ziSyaparamparA isa prakAra hai-valissaha, svAti, zyAmArya, zANDilya, mamudra, magu, nandila, nAgahasti Adi / aura Arya suhaptikI ziSyaparamparAmeM unake
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 kamAyavADa 19 do ziSya hue musthita aura suprabuddha / una donoke indradinna nAmakA ziSya huA / umake Aryadinna, usake siMhagiri, usake vajrasena Adi / nandimUtra stha0 me magu aura nandilake bIca me cAra nAma ora bhI pAThAntararUpameM milate hai - ve hai --Arya dharma, bhadragupta, vajra aura Arya rakSita / vajrakA nAma kalpasUnako sthavirAvalImaM bhI AyA hai | ye vajrasvAmI ' antimadasapUrvI the / unhone sigirime dIkSA lI zrI aura bhadragupta se pUrvAkA adhyayana kiyA thA / imIge zAyada unheM dono gyavirAvaliyome sthAna diyA gayA hai / kintu kalpasUtrakI myavirAvalIke anusAra Arya suhamti aura vajrasvAmI ke bIca me cAra nAma hai / aura nandisUtrakI sthavirAvalImeM yadi ukta cAra nAmoko gammilita kiyA jAtA hai to Arya mahAgiri aura vajrasvAmI vIcame ATha nAma ho jAte haiM / arthAt vajrasvAmI Arya suhastIkI pAcavI pIDhI meM the aura Arya mahAgiriko AThavI pIDhIme the / udhara eka 'du pAkAla zrI zramaNasaghantona" nAmaka paTTAvalIme Arya suhasti aura vajrasvAmI ke bIcame honevAle sAta yugapradhAna ke nAma diye hai aura tapAgacchakI gaTTAvalImeM bhI unakA nirdeza kiyA hai / ve mAta yugapradhAna hai - guNasundara, kAlikAcArya, mkandilAcArya revatImitra, dharmasUri, bhadragupta aura zrIgupta / ye sAto nAma na to kalpasUtrakI sthavirAvalIme hai aura na nandisUtrako sthavigavalIme / hA~, pAThAntararUpame jo cAra nAma nandisUtrakI mthavigavalI meM sammilita kiye jAte hai unamese do nAma 'dharmasUri aura bhadragupta' iname hai / megane apanI vicArazreNIme likhA hai - 'sthUlabhadrake do ziSya the-Arya mahAgiri aura Arya suhamtI / unameMse Arya mahAgirikI zAkhA mukhya hai | sthavi - gavalIme vaha ima prakAra kahI hai-mUri balimsaha, svAti, zyAmArya, gADilya, mamudra, magu, nadila, nAgahatthI, revatI, siMha, skandila, himavanta, nAgArjuna, govinda bhUtadinna, lohitya, dUSyagaNi ora devaddhi / zrIvIrasvAmIke paJcAt sattAIsaveM yugapradhAna devadvigaNine siddhAntokA vyavakacheda na ho, isaliye unhe pustakArUDha kiyA dUsarI gAyA, jo kalpasUtrame kahI hai, isa prakAra hai--'Arya suhastI, susthita, indra dinna, Aryadinna, siMhagiri, vajrasvAmI, vajrasena / ina dono zAkhAome Arya muhastIke paJcAt guNasundarakA aura zyAmArya ke pazcAt skandilAcAryakA nAma nahI 1 deso, prabhA0 ca0 meM najamvAmIkA carita / 2 paTTA0 ma0, pR0 16 / 3. 'zrI AryamuhamtI zrIvajambAminorantarAla zrIguNasundarasri, zrIkAlikAcArya, zrIkAdrilAcArya, zrI revatImitrasari, zrI varmamari, zrIbhadragupnAcArya zrIgupnAcAyazca krameNa yugapradhAnamanaka vabhUva / ' - paTTA0 ma0, pR0 47 2
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 * janamAhityakA itihAga pAyA jAtA, tathApi gampradAgama degA gayA igaliMga gahA baigA lI liga diyA' / ___ ata zvetAmbara paTTAvaliyAM bhI garvAgyata nahI / / 10 baMdhane (201o, ji0 19, 10 293 Adi) nandimUlakI ggavigAlIgo viSayame rigA hai ki ugame bI anizcitatA hai / bhAravarga gAgA 1-0ke giga liyA kSepaka honaro vRttimaM unakA mana nahIM kiyA / gAgA 33-3 / TippaNI hai ki ina dono gAthAo ayaM AvasyApiyo AdhAge lagA hai, araNige bhI nahI hai / gAyA 41-42 prakSipta hai / gAmindAnAgI piyama ugamA T i 'mipakrama mA abhAva hone vRtti meM nahI Tr-mAraNyATI miA hai|' ___TA nArane jo gAganambara diyA gAyAnambara gA gAgane ugamgita mthavigalI meTa nahI gAtA / vaha line gAgAnambara 3. gigameM Arya nandilAA nirdeza hai, nohAgapada hai| mayaginTiImAyAle nandimAma naga paTTAvalIgamanayama pramANita nangUigapaTTApalIma AyaM nandiragAlI gAgA nambara 2. hai / usa taraha nArakA antara hai| gadi do prasita gAvAo bhI nigarina kara liyA jAga no bhI dokA annara rahatA hI hai| ata nandimAnI paTTAvalI bhI suvyavasthita nahI hai aura igaliye ugo AdhArapara Argamaga aura nAgahagnIke madhyama jo eka gatAbdige bhI adhika kA annagala niAratA, viganIya nahI mAnA jA gstaa| guNadhara aura dharamenakA paurvAparya AryamakSa aura nAgahastikI prAmagika carnA anantara hama puna. A0guNadharatI ora Ate hai| AcArya guNadharake rAmayapara prakAza DAlane ke lie dhagmenake gamayapara saMkSepameM carcA karanA anupayukta na hogaa| ___ dhavalAkAgne vIra-nirvAName 683 varSa paznAt jaba agaparamparAmA viccheda ho gayA, unakA bhI honA batalAyA hai| kintu jaise guNadhara aura yativRpabhakA nAma kimI di0 jaina paTTAvalIme nahI pAyA gayA, vainI vAta dharamena aura unake giSya bhUtavali-puSpadantake vipayama nahI kahI jA sktii| nandIsapakI prAkRtapaTTAvalIme ina guru-ziSyokA nAma pAyA jAtA hai / yaha paTTAvalI kaI dRSTiyome mahattvapUrNa hai| yadyapi isame bhI mahAvIrake nirvANake pazcAt 683 varSoMme kAlakramame honevAle AcAryokI nAmAvalI prAya usI kramame dI hai jisa kramame vaha tiloyapaNNatti, dhavalA, jayadhavalA AdimeM pAI jAtI hai kintu umameM jo kAlagaNanA dI hai umame ukta saba granthose vaiziSTya hai| ukta granyoma mahAvIra-nirvANase antima AcArAgadhara lohAcArya takakI kAlagaNanA 683 varpa batalAI hai| kintu nandI0 paTTA0 ke anumAra lohAcArya taka 565 varSa hI hote hai / isa taraha
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ kasAyapAhuDa 21 donokI kAlagaNanAme 118 varSakA antara hai| ___ ukta granthoke anusAra mahAvIra nirvANake pazcAt kramaza 62 varSame tInakevalI, 100 varpome pA~ca zrutakevalI aura 183 varpoma gyAraha dasapUrvI hue| na0pa0 mai bhI yahA~ taka koI antara nahI hai / Age ukta granthome pA~ca ekAdazAgadhAriyokA kAla 220 varSa aura cAra ekAgadhArI AcAryokA kAla 118 varSa batalAyA hai, jo adhika pratIta hotA hai| kintu na0 paTTA0 meM 5 gyAraha agadhAriyokA kAla 123 varpa aura cArakA kAla 99 varSa batalAyA hai jisameM 2 varSa kI bhUla honese 97 varpa hote hai, ata 118 varpakA antara spaSTa hai / ina 118 varpomeM kramase arhadvali, mAghanandi, dharasena, puSpadanta aura bhUtavali hue / isa prakAra isa paTTAvalIke anusAra dharasenakA samaya gIra-nirvANase 614 varSa paJcAt AtA hai / paTTAvalI meM dharasenakA kAla 19 varSa, puSpadantakA tIsa varpa aura bhUtavalikA vIsa varpa batalAyA hai| ata ina tInokA samaya vIranirvANake pazcAt 614se 683 varpake andara AtA hai| pIche dhavalAse jo zrutAvatArakA AkhyAna diyA hai usase yaha spaSTa hai ki dharamenAcArya matrazAstrake bhI vidvAna the| unake dvArA racita eka joNipAhaDa nAmaka granthakA nirdeza 1556 vi0 samvatme likhI gaI bRhaTTippaNikA nAmaka sUcIme pAyA jAtA hai| usameM use dharasenake dvArA vIranirvANase 600 varSa pazcAt racA huA likhA hai| isase bhI nandI0 paTTA0 ka dharasenavipayaka samayakI puSTi hotI hai| ataH varasenakA samaya vikramakI dUsarI zatAbdIkA pUrvArddha pramANita hotA hai| __ pahale likha Aye hai ki vIrasenane vIra-nirvANase 683 varSa bAda guNadhara aura dharasenakA honA batalAyA hai| aura indranandike kathanase yaha spaSTa hai ki ina dono AcAryokI guruparamparA vismRtike gartame jA cukI thii| phira bhI jo vIrasena svAmIne ukta dono AcAryokA ukta samaya batalAyA hai vaha sabhavatayA isa AdhArapara batalAyA hai ki agajJAnake rahate hue use lipivaddha karanekA koI prayatna nahI kiyA gyaa| agajJAniyokI paramparA samApta ho jAnepara jaba zrutaviccheda, 'ahivalli mAdhanaTi ya dharaseNa pupphayata bhUtavalI / aTavIsa hagavIna ugaNAma tIsa nIsa vAsa puNo // 16 / / isAsaya aThAra vAse iyagadhArI ya muNivarA jAdA / cha maya tirAmiya vAse NivvANA agaditi kahiya jiNe // 17 // ' na0pa0 ima paTTAvalI tathA dharasenake mamayakI vivecanAke lie dekheM-paTsa0 pu. 1, kI prastAvanA, tathA 'samantabhadra' pR0 161 / * 'yoniprAmRta vIrAta 600 dhAramelam / ' vRha Tippa0, jaina sA0ma0 bhAga ", /
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 janasAhityakA itihAsa kA bhaya upasthita ho gayA tathA usa bane sune jI lipika karanI nitA utpanna huii| para kintu jagajAniyAkI paramparA namAna ho jAnakavAdI bhaya kI sambhAvanAkA honA hama namanita patIta nahAnA, kyAkiM va pAyaprAnRta aura paT mIraganA pUrvA nAziSTa vana aura pUrvAkI vipiparAkA janta pIranirvANa thaa| unake honepara parevA jayaSTi putrAkI vicchinna paramparAkA ana hA jAnepara bhI gajAna tIna bhI nagI adhika kAlataka kramaNIyamAna avasthAname namAna thA / itanaM guro kA vicchinna pUrvA avaziSTa gumAna honA nAhI hA gayA ho gye| bhI jaganAma hI naSTa honA honA yA pratIta nahIM hotaa| pIi yaha spaSTa kiyA gayA hai ki gAgavizeSanA jAna me hI ho gyaa| bata unake honave pannAnuga hI unako surakSita ganekI nAnA kA utpanna honA svAbhAvika 683 / 1 phira bhI yata naranAgamaya vikrama garI janAdIna pramANA hotA hai aura lagabhaga yahI gamaga (bI0 ni0 920-689) tAmvarI paTTAva anusAra nAgahastIka AtA hai / aura guNa ke dvArA nina gAyA jAma mAMga nAgahastIko prApta huI thI, ata guNanara janadaga hI una pUrvatIne nAhiye / varasena aura nAgahastIkI gamavAlInanA bhI gaMbhava pratIta hotI hai ki donoM karmapratiprAbhRtake jJAtA the| dharaganane karmaprakRtipAbhUtakA jJAna bhUtabalitathA guppadanta ko diyA, unhoMne ugA jara pANAgamahI bananA kI / ugake pazcAt karmaprakRtiprAbhRtakA viccheda hogyaa| TIkAvAra vIragena' svAmIke anusAra ugo karmaprakRtiprAbhRtA nidana apane nRNiroge 'enA kampagaDI' lisakara yativRpamane bhI kiyA hai / yativRSabhakA nAgahamI pAgaprAbhRtakA jAna prApta huA thA aura nAgaharatI karmaprakRti ke viziSTa jJAtA the / mata dharamaina aura unake ziSya bhUtabali-puSpadanta tathA nAgahastI aura unake viSya yativRpabha aise samayame hue the, jaba karmaprakRtiprAbhRta vicchinna nahIM ho sakA thA / ata inake madhya meM dIrghakAlakA antara sabhava pratIta nahI hAtA / aura aisI sthitime AcArya guNadhara avazya hI dharamenake pUrvakAlika pratIta hote ha / yaha Upara likha Aye hai ki nandirAdhakI paTTAvalIme lohAcAryake pazcAt 128 1 esA kammapayaTImu / kammapayaTIo NAma vidiya puvyapanamavatyupaviTa utyo pAhura sANido ahiyAro asthi / ' ja0 ca0 pra e0 kA0, pR0 6567 |
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ kasAyapAhuDa : 23 varSameM kramaza pA~ca AcAryokA honA batalAyA hai ve AcArya hai-ahaMdvali, mAdhanandi, dharasena, puSpadanta aura bhUtabali / inamese ahaMdvalike vipayamai indranandine apane zrutAvatArame likhA hai ki unhone jainadharmame maghokI racanA kI thii| jo muni zAlmalimahAvRkSake mUlase padhAre the unamese kuchako 'guNadhara'' sajJA dI aura kuchako 'gupta' nAma diyaa| yadi ye 'guNavara' nAma AcArya guNadharakI smRtime diyA gayA ho to spaSTa hai ki guNadharAcArya arhadvalime pahale ho cuke the| kintu cU ki guNadhara sajJA denekA koI kAraNa nahIM batalAyA gayA, isaliye imapara vizeSa jora nahIM diyA jA sakatA / phira bhI yaha majJA upekSaNIya bhI nahI hai / prakRta vipayapara aura bhI prakAza DAlaneke liye hama dhavalA aura jayadhavalAko TaTolanA hogaa| vIrasena svAmIne guNadharako vAcaka aura AryamakSu tathA nAgahastIko mahAvAcaka likhA hai / aura dhavalAkI TIkAme vAcakakA artha pUrvavid kiyA hai / jaise guNadhara kapAyaprAbhRtake jJAtA the, vaise hI dharasana bhI karmaprakRtiprAbhUtaka jJAtA the / vintu phira bhI dharasenako vAcaka nahIM likhA, isakA kAraNa kyA hai ? isake samAdhAnake liye hame dhavalA aura jayadhavalAke prArambhika bhAgapara dRSTi DAlanI caahiye| dhavalAke prArambhame vIrasena svAmIne dharasenako aSTAgamahAnimittakA pAragAmI likhA hai, kintu kisI pUrva yA usake azakA jJAtA nahI likhA, puSpadanta-bhUtavaliko kyA paDhAyA, yaha bhI spaSTa nahIM kiyA--grantha paDhAyA aura grantha samApta hogyaa| java puSpadanta satprarUpaNAke sUtrokI racanA karake jinapAlitako bhUtavalike pAsa bhejate hai tava unhe bhaya hotA hai ki mahAkarmaprakRtiprAbhRtakA viccheda ho jAyegA / aura usaparame yaha anumAna karanA paDatA hai ki gharasenane apane ziSyoko mahAkarmaprakRtiprAbhRta paDhAyA thA aura vaha usake jJAtA ye| Age to bIrasenane spaSTarUpase unheM mahAkarmaprakRtiprAbhUtakA jJAtA likhA hai| aba jayadhavalAko dekhiye| magalAcaraNake padyase hI yaha spaSTa hojAtA hai ki guNadharane kapAyaprAbhRtakA gAthA 1 ye shaalmliimhaadrummuulaagrtyo'bhyupgtaastessu| kauzci guNadharagazAna kAzcid guptA yAnakarot / / 94 // zrutA0 / 2 'agamahANimirApAraNNa'-baTsa0, bhA01, pR0 67 / 3. 'gatho pAraddho gatho samANido'-pR0 70 / 4 mahAkammapayaTipAhuTassa vocchedo hohaditti'-pR0 71 / 5. 'mahAkammapaDipAhuDAmiyajalapavAho dharaseNabhaDAraya mapattI / bhUtabali pupphadanANa mahAkammapATapAhuTa sayala smaannid| mahAkammapayaDipAhuDamuvamahariUNa chapaDANi kayANi / paTsa, pu. 9, pR053|| 6 'jeNiha kasAyapAhuDamaNeyaNayamujjala aNatattha / gAhAhi vivariya na guNaharabhaDAraya vade // 6 // ka0 pA0 bhA0 1 /
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 jainasAhityakA itihAsa ohArA vyAkhyAna kiyaa| magalAcaraNake paznAt AdivAiyagaM hI guNadhakA guNagAna karate hue vaha likhate hai- 'jAnapravAda pUrvaka nirmala dagave vastu-adhikArake tIsare kapAyaprAbhRtarUpI samudrake jalagamUhage dhoye gaye matijJAnampI locanIse jinhone tribhuvanako pratyakSa kara liyA hai aise guNadhara bhaTTAranA hai aura unake dvArA upadiSTa gAthAome sampUrNa kapAyaprAbhatakA artha gamAyA huA hai| Age puna vIrasana svAmIne tIsare kapAyaprAbhRtako mahAmamadrakI upamA dI hai aura guNavarako umakA pAragAmI batalAyA hai| kintu dhavalAma dhaggenAcAyA prati uga prakArake udgAra dRSTigocara nahIM hote / ina vAtose pratIta hotA hai ki guNavara pUrvavidokI paramparAmege the| kintu dharasena pUrvavid hote hue bhI pUrvavido kI paramparAmeme nahIM the| dUgare, vagganakI pekSA guNadhara apane vipayake viziSTa athavA pUrNa jAtA the aura isakA kAraNa yaha ho sakatA hai ki guNadhara aise samayame hue the jaba pUrvA Agika jJAnamai utanI kamI nahIM AI thI jitanI kamI dharasenake gamayame AgayI thI / una gaba bAtopara vicAra karanese guNadhara dharasename pUrvavartI pratIta hote haiN| ____ isa viSayame eka vAta aura bhI spaSTa kara denA Avazyaka hai| undranandine apane zrutAvatArame likhA hai ki 'bhUtavali AnAryane paTasaNTAgamakI racanA karake use pustakome nyasta kiyA aura jyeSTha zuklA pacamoke dina caturvidha madhake sAtha usakI pUjA kI / usake kAraNa yaha tithi zrutagacamIke nAmame khyAta huI / Aja bhI jaina uma dina zrutakI pUjA karate hai|' dharasenAcAryane munimaghako patra likhakara do muniyoko bulAyA thA aura paTAlisAkara unhe yogya banAyA thaa| unhone adhIta Agamo AdhArame grantharacanA karake usako pustakome nyasta karAyA, ata sadhake dvArA usakA utsava manAyA jAnA ucita hI thaa| kintu guNadharane to svaya hI dosI tetIsa gAthAome samasta kapAyaprAbhRtako nivaddha kiyA thaa| aura unhe pustakome bhI nyasta nahI kiyA thA, kyoki jayadhavalAme likhA hai ki AcAryaparamparAse AtI huI ve gAthAe~ AryamakSu aura nAgahastIko prApta huii| aura una donoke pAdamUlame unake arthako samyak prakArase sunakara yativRpapabhane unapara cUNisUtra banAye / 1 'puNo tAo ceva suttagAhAo AiriyaparaparAe AgacchamANAo ajjamakhuNAga / hatyINa pttaao| puNo tesiM doNhaM pi pAdamUle atya mamma moUNa jayivasahabhaDArapaNa pavayaNavacchaleNa cuNNisutta kaya'-ka0 pA0, bhA0 1, gA0 1, pR0 88 /
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ kasAyapAhuDa 25 indranandine likhA hai ki guNadharane gAyAsUtroko racakara nAgahasti aura AryamakSuke liye unakA vyAkhyAna kiyA aura una donoke pAsa yativRpabhane una gAthAsUtrokA adhyayana kiyA aura unapara vRttisUtrarUpa cUrNisUtrokI racanA kii| ukta dono kathanose yahI pramANita hotA hai ki kapAyaprAbhRtake gAthAsUtra maukhika hI pravAhita hue| jaba ki paTkhaNDAgamake sUtra pustakavaddha kiye gye| ata Agamako sarvaprathama pustakArUDha karaneke upalakSyameM harpa manAnA ucita hI thaa| isase bhI yahI pratiphalita hotA hai ki kapAyaprAbhRtakI racanAke samaya Agamako pustakArUDha karanekI paripATI pracalita nahI huI thii| javaki pakhaNDAgamake samaya usakA pracalana ho cukA thaa| isase bhI paTkhaNDamase kaSAyaprAbhRtake pUrvavartitvakA hI samarthana hotA hai| ata guNadhara dharasenase pahale hone cAhiye / kaSAyapAhuDa nAma aura vipayavastukA srota kaSAyaprAbhRta prAkRtagAthAsUtrome nivaddha hai| isako pahalI gAthA me batalAyA hai ki pA~caveM pUrvake dasave vastu-adhikArameM pejjapAhuDa nAmaka tIsarA prAbhRta hai, usase yaha kapAyaprAbhRta utpanna huA hai| pIThikAmeM pUrvoke antargata adhikArokA paricaya karAte hue batalAyA gayA hai ki pratyeka pUrvameM vastunAmaka aneka adhikAra hote hai aura eka-eka vastu-adhikArake antargata bIsa-bIsa prAbhRtAdhikAra hote hai / tathA eka-eka prAbhRtAdhikArake antargata cauvIsa-caubIsa anuyogadvAra nAmaka adhikAra hote hai / pA~cave pUrvakA nAma jJAnapravAda hai aura usa jJAnapravAdake antargata vastu nAmaka vAraha adhikAra hai / aura pratyeka vastu adhikArake antargata vIsa-bIsa prAbhRtAdhikAra hai| unamese dasave vastu adhikArake antargata kevala eka tIsare prAbhRtase prakRta kapAyaprAbhRta racA gayA hai / isase pUrvoke mahattva, vaiziSTaya aura vistArakA anumAna kiyA jA sakatA hai / ___ kapAyaprAbhRtakI jayadhavalA TIkAme tIsare pejjapAhuDakA parimANa solaha hajAra padapramANa batalAyA hai| usa prAbhRtarUpI mahArNavako guNadharAcAryane ekasau assI mAtra gAthAomeM upasahRta kiyA hai| isase guNadharAcAryakI usa vipayakI 1 'eva gAthAsUtrANi paJcadazamahAdhikArANi / praviracya byAcalyo nAgahastyAryamAbhyAm / pAzve tayorDayorapyadhItya mUtrANi nAni yativRpabha / yativRpamanAmadheyo babhUva zAstrArya nipuNamani // - tA0 2 'pucammi pacamammi du usameM vatthumhi pAhuDe tdie| pajja ti pAhudammi du hvaTi kamAyANa pAhuTa NAma ||1||-k-paa0, bhA0 1, pR0 10 / 'eda pejjadosapAhuTa solamapaTasahammapamANa hota amIDhimaDhamettagAhAhi uvamadhArida / ' ka. pA0 bhA0 1 pR0 87 /
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 janasAhitya kA itihAga pAraMgatatA aura latA kA paricaya milatA hai| usa naraH palI gAvAMge galyakA nAga aura ugakI utpattikA sAMta jJAta ho jAtA hai / adhikArA aura gAthAokA vibhAga ekagovaranA gAvA asArI janagana dUgarI' gAyA yaha batAe ga vibhakta hai, yaha batAne kI pratijJA kI gayI hai ki kitanI kitanI guNagAnA hai / jAne togarI, nIvI, pAnI aura uThI gAyAmeM batalAyA hai ki prAyaka pAna avirAma tIna gAnA hai / vedAnAgI chaThe adhikAra bhAra gAthA | upayoganAmaka gAva nakA gAta gAgA hai / natu gyAnanAgata janA gAla gAyA hai / vyajananAmaka nAve abhikArama pAna gArAe~ hai | darzanamAhApazamanAnAmaka do adhikAramendra gAyA hai / dazanamAkSapaNAnAmaka gyAraha adhikAra pAna gAnA hai / garamAgarama nAmaka bArahaveM aura nApi nAmaka terahI eka gAyA hai| aura nAgnimaparAganAnAmaka narahane adhikAra bATa gAyA hai / gItA ra ATha gAvAMgaM nArimANAnAma ajavA tara anikArIkA nirdaNa karate hue unameM aDDAIMga gAthAe banAI hai| no Ara dagavI gAyAmaM batalAyA hai ki nAyimohanapaNA-sambandhI aTTAna 8 kinnimivApagAThAnni nAmaH anAra pala jayAmi // pacAsI nAgI gum pAdavyA // 3 // nAna, 50 155 / 3. ruft af Ai i sezm fanju} !-{ gAhAjA // 4 // nahIM, 40 150 4. 'damaNanAmmummAmaNA paNArasa hAni gAhAjA / pAttagAla sava d 6 5. 0 0 50 1 / 34th fl{$PS$Y=Y=PS*H 4 ||5|| hI 50 160 'latIya samAjamansa rotA naricarana / dAkkA gAla aThevuna sAmaummi ||6|| ' vaha, 50 163 6 'cattAri ya paTThava gAhA makAma vicacAri / jonA nizi ekakAramahAni kiTTI // 7 // vahA, 50 164 7 'cattAriya savaNAra ekkA puNa hodi mINamAharamA nagaNo gaTThAvAma mamA seNA ||8|| vahIM, pR0 166 8 'kiTTAkayavacAre maganI sINamohapaTa / sattadA gAhAo aNNAja samAsa gAhAo ||9|| vahIM, pR0 168 9. 'sakAmaNa AvaTTaNa - kiDIsavaNAra ekkavAsa tu / pradAA suttagAhAo suga aNNA bhAma gAo ||10|| vahI, pR0 170
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ kasAyapAhuDa 27 gAthAome kitanI sUtragAthAeM hai aura kitanI asUtragAthAe~ hai| gyArahavI' aura vArahavI gAthAmeM jisa jima sUtragAthAkI jitanI bhASyagAthAe~ hai unakA nirdeza hai / aura terahavIra tathA caudahavI gAthAme kasAyapAhuDake pandraha adhikArokA nAma nirdeza hai| isa prakAra prArambhameM hI granthake antargata adhikAro aura uname gAyAoke vibhAgakA sUcana kara diyA gayA hai / adhikAroke anusAra sUtragAthAo aura bhASyagAthAokI tAlikA irAprakAra hai cAritramohakSapaNAkI bhASya gAthAe~ adhikAra nAma gAthA sa0 cAritramoha- gAthA sa0 bhASya gAyA - - kSapaNA - - - - - GK . 1 prarathApaka 2 sakrAmaka 3 aparvatanA 4 kRSTikaraNa 11 1-5prArambhake 5 avi0 6 vedaka , 7 upayoga, 8 catu sthAna 9 vyajana 10 darzanamoho pazamanA 11 darzanamohakSapaNA' 5 12 sayamAsayama labdhi aura / 1 13 cAritra labdhi 14 caritamoho- | 8 pazamanA 15 cArijamoha kSapaNA (1)5,(2)11,(3) | 4 gA0(4)2% 23 (1)3,(2)1,(3) | 4 = 8 / (1)3,(2)2,(3)12, (4)3,(5)4,(6)2 (7)4,(8)4,(9)2 (10) 5, = 41 (1)1,(2)1,(3)10 (4) 2= 14 5 kRSTikSapaNA 4 kSINamoha 86 bhASyagAthA 7 sagrahaNI 28 sUtragAthA - - patra ya tiNi ya do tAka caukya tiNi niSiNa ekkA y| cattAri ya tiNi ubhe paca ya eka taha ya ka // 12 // vahIM, pR0 171 tiNi ya nauro taha duga cattAri ya honi taha caukpha ca / do paceva ya ekA aNNA ekkA ya dama do y||10||' ka. pA0 pR0 171 / / 2. 'pejjahAmarihattI nidi aNubhAge ca badhaga ceya / vedaga uvajoge vi ya cauThANa triyajaNe ceya // 13 // sammattadesavirayI sajama uvamAmaNA ca yavaNA c| dasaNacarittamohe apari. mANaNi mo||14|| ka. pA0, bhA0 1, pR0 178 /
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 : jainasAhityakA itihAsa isa prakAra pandraha adhikArokI mUlagAthAokA joDa 92 hai aura inamese cAritramohakI kSapaNAse sambandha rakhanevAlI 28 gAthAomeMse 21 gAthAokI bhANyagAthAokA joDa 86 hai / ina sabakA joDa 92 + 86 = 178 hotA hai / prArambhame pandraha adhikArokA nAma nirdeza karanevAlI do gAthAoko joDaneme kula gAthAokI sakhyA 180 hotI hai| kasAyapAhuDakI gAthAsakhyA kintu kasAyapAhuDakI kula gAthAokI makhyA 233 haiM / pUrvokta ekasI ammI gAthAoke sivAya 53 gAthAe~ aura bhI hai| 12 gAthAe~ sambandhajJApaka hai, 6 gAthAe~ acchAparimANakA nirdeza karatI hai, sakramavRttime samvandva 35 gAthAe~ hai / ina 12 + 6 + 35 = 53 gAthAoko 180 me joDanese kasAyapAhuDakI gAthAsakhyA 233 hotI hai / jayadhavalA-TIkAke racayitA zrIvIrasena mvAmIke anusAra ina samasta gAthAoke racayitA AcArya guNadhara the| kintu jayadhavalA 'me unhone svaya yaha gakA uThAI hai ki java kasAyapAhuDakI gAthAsakhyA 233 thI, to guNadharAcAryane granthake prArambhame 180 gAyAokA hI nirdeza kyo kiyA ? vIrasena svAmIne usakA samAdhAna karate hue likhA hai ki pandraha adhikArome vibhakta gAthAokA nirdeza karanekI dRSTise guNadharAcAryane 180 gAthAsakhyAkA nirdeza kiyA hai, kintu vAraha sambandhagAthAe~ aura addhAparimANakA nirdeza karanevAlI chai gAthAe~ pandraha adhikAromase kisI bhI adhikArase vaddha nahIM hai, ata unako choDa diyA hai / taba puna zakA kI gaI ki sakramaNasambandhI 35 gAthAeM to bandhaka nAmaka adhikArase pratibaddha hai, ata unako 180 ke sAtha milAkara 215 gAthAsakhyAkA nirdeza karanA kyo ucita nahIM samajhA ? isakA samAdhAna karate hue vIrasena svAmIne kahA hai ki prArambhake pA~ca arthAdhikArome kevala tIna hI gAthAe~ hai aura una tIna gAthAose vadhe hue pAMca adhikAromese vandhaka nAmaka adhikArase hI ukta paitIsa gAthAe~ sabaddha hai, isaliye una paitIsa gAthAoko 180 me sammilita nahI kiyaa| kyA ina gAthAome kucha gAthAe~ nAgahastikRta bhI hai ? isa praznapara vicAra karanese jJAta hotA hai ki jayadhavalAke anusAra vIrasena svAmIse pahale honevAle kucha TIkAkArokA aisA mata rahA hai ki ekasau assI gAthAoke sivAya jo zepa 53 gAthAe~ hai ve nAgahastikRta hai / 1 ka. pA. bhA0 1, pR0 182~183 / 'amIdisadagAhAo mottaNa avasesasabaddhAparimANaNi sasakramaNagAhAo jeNa NAga hatyiAiriyakathAo teNa 'gAhAsade asIde' tti bhaNidUNa NAgahatyiAirieNa paijjA kaDhA idi ke vi vaksANAiriyA bhaNati, taNNa ghaDade |'-k0 pA0, bhA0 1, pR0 183 /
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ ____ kasAyapAhuDa : 29 arthAt prArambhakI sambandhanirdezaka vAraha gAthAe~, addhAparimANakA nirdeza karanevAlI 15 se 20 taka chai gAthAe~ aura sakramavRttimambandhI 35 gAthAyeM kinhI vyAkhyAkAroke matase nAgahastIkRta hai| ata 'gAhAsade asIde' ityAdi pratijJAvAkya nAgahastIkA hai, guNadharakA nhiiN| ina gAthAoke sambandhameM do bAteM ullekhanIya hai-eka to prArambhakI pahalI gAthAko choDakara 'gAhAsade asIde' Adi sambandhanirdezaka gAthAopara aura addhAparimANakA nirdeza karanevAlI chai gAthAopara pativRpabhake cUrNimUtra nahI hai, dUsarI bAta yaha hai ki sakramase sambaddha 35 gAthAomese teraha gAthAe~ zivazarma racita mAne jAne vAlI karmaprakRtime bhI pAyI jAtI hai| yadyapi ina bAtome ukta gAthAoke nAgahastIkRta honekA samarthana nahIM hotA, tathApi ye bAteM ukta gAthAokI sthitipara yatkiJcit prakAza to DAlatI hI hai / kintu vIrasena svAmI ukta vyAkhyAkAroke matame sahamata nahIM hai / unakA kahanA hai ki aisA mAnanese guNadharAcAryakI ajJatA ghotita hotI hai| kintu yaha yukti koI joradAra nahI hai| kyoki molaha hajAra padapramANa kapAyaprAbhRtako ekasau assI gAthAomeM sakSipta karanevAle guNavarAcArya svaracita gAthAokA adhikArome vibhAjana batalAneke liye gyAraha gAthAeM jitanA sthAna nahI roka sakate the| phira 'gAhAsade asIde' Adi gAthAokI racanAzailIme bhI unake anyakartRka honekA AbhAsa hotA hai| una gAthAokA racayitA pandraha adhikAromeM vibhakta ekamI assI gAthAoko kima adhikArame kitanI gAthAeM hai, yaha batalAnekI pratijJA karatA hai| isa prakArakI pratijJA guNadharakRta sabhava nahIM hai, unheM yadi pratijJA karanI hotI, to solaha hajAra padapramANa kasAyapAhuDako ekamau assI gAthAome sakSipta karatA hUM, aisI pratijJA karanI cAhie thii| ve kasAyapAhuDako upasa hRta karaneke liye sannaddha hue the, na ki svaracita gAthAoko svaracita adhikArome vibhAjita karaneke liye / dUmare 'mattedA gahAo', 'edAo suttagAhAoM' Adi pada yaha sUcita karate hai ki ina gAthAokI racanAse pUrva mUlagAyAo aura bhASyagAthAokI racanA ho cukI thii| anyathA amuka amuka sUtragAthA hai, isa prakArakA kathana sambhava nahI thaa| eka bAta aura bhI draSTavya hai / gAthA 13-14 meM guNadharAcAryane adhikArokA nirdeza kiyA hai| una gAthAokI 'TIkAke ArambhameM hI jayadhavalAkArane yaha zakA uThAI hai ki 'ima isa adhikArame itanI itanI gAthAe hai' isa prakArake kathanase hI pandraha adhikAgekA jJAna ho jAtA hai| phira ina gAthAoke dvArA 15 adhikAge 1 kamA0 pA0, bhA0 1.50 178 /
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 jainasAhityakA itihAsa kA kathana kisa liye kiyA gayA hai / imakA samAdhAna karate hue jayadhavalAkArane kahA hai ki pUrva nirdiSTa jina gAthAome yaha vatalAyA hai ki amuka-amuka adhikAgme amuka-amuka gAthA sambaddha hai, ve gAthAeM inhI do gAthAokI vRttigAthA hai ata inake vinA unakA kathana nahI bana sktaa| __ isa kathaname yaha spaSTa hai ki adhikAra-nirdezaka gAthAoke pazcAt hI adhikAgeme gAthAokA nirdeza karanevAlI gAthAeM racI gaI hai, kyoki mutragAthAme vRttigAthA pahale nahIM racI jA sakatI / aura vRnigAthAkA mUtragAthAse pUrva nirdeza bhI kucha vicitra-mA hI lagatA hai / __ ata anya vyAkhyAkArokA yaha kathana ki 'gAhAmade amIde' Adi pratinAvAkya nAgahastIkA hai, nitAnta upekSaNIya nahI hai / kasAyapAhuDakI gAthAokA sUtratva __ yaha pahale likha Aye hai ki 16 hajAra padapramANa kamAyapAhuiko guNadharAcAryane kevala 180 gAthAome nivaddha kiyA thaa| itane vistRta ganyakA itanI thoDI gAthAomeM nivaddha kiye jAneme una gAthAokA sUtrampa honA svAbhAvika hI hai| isIliye gAthAnambara 2 me 'vocchAmi suttagAhA' padake dvArA gAthAoke mutrarUpa honekA nirdega kiyA gayA hai| ___'mUtra' gandakA itihAsa vanalAte hue DA. vinTara nITamne likhA hai-'sUtra' zabdakA mla artha 'dhAgA' yA 'DorA' thA, phira 'yoDese zabdoma nibaddha 'niyama' yA 'upadega' ho gyaa| jaise vastra aneka dhAgome bunA jAtA hai vaise hI eka zikSaNakA krama ina sakSiAta niyamome gathita kiyA jAtA hai / isa prakArake makSipta sUtrome grathita bar3e granthoko bhI sUtra kahA jAtA hai| ye grantha kevala prayogAtmaka kAryoke kAma Ate hai| iname atimakSipta kintu suSThurItise kimI jJAna-vijJAnakA mamAveza rahatA hai aura imaliye vidyArthI unheM maralatAme smRtime rakha sakate hai| sabhavatayA bhAratIyoke ina sUtroke mamAna vizvake mamamta sAhityameM dUsarI vastu nahI hai / kama-se-kama zabdome adhika-se-adhika kahanA ina sUtrAtmaka granthokI racanA karane vAlokA kartavya hotA hai / bhASyakAra pataJjalikI isa uktiko prAya. uddhRta kiyA jAtA hai, jisakA Azaya yaha hai ki sUtrakAra ardhamAtrAke lAghavase utanA hI prasanna hotA hai jitanA putrotpattime ( hi0 i0 li0, bhA0 1, pR0 068-269) / ___ kamAyapAhuDake gAthAsUtrome bhI kama-se-kama gandome adhika-se-adhika kahanekA maphala prayAsa kiyA gayA hai, yadi aimA na kiyA jAtA to itane vizAla granthakA itanI thoDI gAthAoke dvAga upamahAra karanA sabhava na hotaa| jaina mAhityake avalokanase yaha prakaTa hai ki dvAdazAga baDA vizAla thaa|
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ kasAyapAhuDa 31 usakI vizAlatAkA paricaya pUrvapIThikAme diyA gayA hai| kintu usa vizAla dvAdazAgako 'sUtra' bhI kahate the| kAlakramase jaina paramparAmeM vyaktivizepake dvArA racita granthoko hI sUtra kahanekI paripATI pravartita hogaI thii| usake anusAra jo gaNadharake dvArA kathita athavA pratyekavuke dvArA kathita athavA zrutakevalIke dvAga kathita, athavA abhinnadasapUrvIke dvArA kathita ho use sUtra' kahate the| ____ isIme jayadhavalAma yaha zakA kI gaI hai ki guNadharAcArya na to gaNadhara the, zrutakevalI the na pratyekabuddha the aura na abhinnadamapUrvI the / taba unake hAga racita gAthAoko sUtra kyo kahA gayA ? isa gakAkA mamAdhAna karate hae zrIvIramena svAmIne kahA hai ki guNagharAcAryake dvAga racita gAthAeM nirdopa hai, alpAkSara hai, aura asadigdha hai, ata sUtramama honese unhe sUtra kahA gayA hai / ___ isa samAdhAnake dvArA jayadhavalAkArane sUtrake sarvaprasiddha lakSaNako uddhRta karake kamAyapAhuDake gAthAokI sUtramajAkA samarthana kiyA hai| sUtrakA3 marvaprasiddha lakSaNa isa prakAra hai-'jimameM alpa akSara ho, jo asadigdha ho, jimame sAra bharA ho, jisakA nirNaya gUDha ho, jo nirdopa ho, mayuktika ho aura tathyabhUta ho use vidvAn sUtra kahate hai / sUtrakA yaha lakSaNa sarvamAnya hai| imapara bhI jayadhavalAme yaha zakA kI gaI hai ki yaha sampUrNa sUtralakSaNa to jinadevake mukhame nikale hue arthapadome hI sabhava hai, gaNadharake mukhame nikalI huI grantharacanAmeM nahI, kyoki gaNadharake dvArA racita dvAdagAgarUpa zruta to vaDA vizAla hotA hai ? isakA samAdhAna karate hue kahA gayA hai ki gaNadharake vacana bhI sUtrasama honeme sUtra kahe jAneke yogya hote hai| ___isa carcAme yahI prakaTa hotA hai ki 'sUtramajJAke yogya ve hI racanAe hotI hai jinameM sUtrakA ukta lakSaNa ghaTita hotA hai| cU ki isa prakArakI racanA karanA sAdhAraNa vyaktikA kAma nahI hai, ata viziSTa vyaktiyokI ukta prakArakI kRtiyA bhI sUtra kahI jA sakatI hai / phalata guNadhararacita kasAyapAhuDakI gAthAoko bhI sUtra kahA jA sakatA hai| kintu guNadharAcAryane jina ekamau assI gAthAomeM kamAyapAhuDako upasahRta kiyA hai unameM unheM 'suttagAhA' nahIM khaa| 'gAhAsade amIde' Adi jina gAthAoke guNadharakRta honemeM vivAda rahA hai uname hI unheM 'suttagAhA' kahA hai / uname bhI 1 'sutta gaNadharakahiya taheva patta yavuddhakahiya ca / sudakevaliNA kahiya abhiNNadamapunvi. kahiya ca ||34|| bha0 A0 / 2 ka. pA0, bhA0 1, pR0 153.154 / 3 'atropayogI zloka -alpAbharamamangdhi mAgvadgRDhanirNayama / nirdApa hetumatta ya matra mityupate budhai |'-k0 pA0 mA0 1, pR0 154 /
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 : jainasAhityakA itihAsa kuchako 'suttagAhA', kuchako 'gAhA' aura kuchako 'gabhAmagAhA' kahA hai| ___ cAritramohakI kSapaNA nAmaka pandrahave adhikAgme kula aTTAIga gAthAe hai| unameme mAtako' 'gAhA' aura zepa inakIgako 'sabhAmagAhA' kahA hai| jina gAthAokA vyAkhyAna karanevAlI bhASyagAyAeM hai unheM 'mabhAmagAhA' (gabhAgyagAthA) kahA hai| 28 meme ikkIga gAthA aisI hai jinakI bhAgyagAthAe bhI hai, ana unheM mabhASyagAyA kahA hai| aura gepa gAtako kevala 'gAhA' liyA hai| kintu 'mattedA gAhAokA vyAsyAna karate hue jayadhavalAkAgne' ligA hai ki 'ye gAta gAyAgaM mUnagAthAeM nahI hai, kyoki unake dvAga sUcita kiye gaye arthakA vyAgyAna karanevAlI bhAjyagAthAokA abhAva hai|' ___ isakA matalaba to yaha huA ki gabhASyagAthAoko hI gUgAyA vAhanA cAhie / aura aimA mAnaneme kevala ikkIsa gAthAeM hI mUtragAthA ThaharatI hai| gAthAmakhyA naukI utthAnikAme jayadhavalAkArane ligA hai-' aba pandrahave adhikArame AI aTThAIsa gAthAomeme kitanI mUragAthAe hai aura kitanI mUtragAthAeM nahI hai, isaprakAra pUchane para amUtragAthAokA pramANa vatalAno lie AgekA mUtra kahate hai / jimame aneka artha sUcita ho ume sUtragAthA kahate hai aura jisame aneka artha mUcita na ho ume amUragAthA kahate hai / ' igame bhI ukta kathanakA hI mamarthana hotA hai| kintu gAthAmakhyA dome ekasI assI gAthAoko sUtragAyA kahA hai aura jayadhavalAkArane usakA samarthana kiyA hai| 'vocchAmi suttagAhA jayigAhA jammi atyammi' padakA vyAkhyAna karate hue jayadhavalAkArane likhA hai-'una ekamI asmI gAthAomeme jisa adhikArame jitanI sUtragAthAe~ pAI jAtI hai una sUtragAthAokA maiM kathana karatA huuN| isa sUtragAthAke tIsare caraName sthita gAthAzabdake sAtha lage hue 'sUtra' zabdako imI gAthAke cauthe caraName sthita 'gAthA' zabdake sAtha bhI lagA lenA cAhiye / ' isaprakAra jayadhavalAkArane mabhI gAthAoko sUtragAthA svIkAra kiyA hai / aimI sthitime yahI samAdhAna ucita pratIta hotA hai ki gAthAsakhyA naume jo mAta gAthAoko asU tragAthA kahA hai vaha ApekSika kathana hai / cAritramohakSapaNA nAmaka adhikArako ikkIsa gAthAokI dRSTise hI ve asUtragAthAeM hai kyoki unakI bhASyagAthAokA abhAva hai| , 'matteDhA gAhAo aNNAo magAmagAhAo // 9 // ' * ka0pA0, mA0 1, pR0 169 3 'kA suttagAhA ? suucidnnegtthaa| avarA asuttgaahaa|' vahI, pR0 168 / 4. vahI, pR0 153 /
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ - kasAyapAhuDa 33 rUpa gAthAoko 'bhA yagAthA' kahA hai| tathA anya gAthAoko 'suttagAhA' zabdase nirdiSTa kiyA hai| 'indranandine bhI apane zrutAvatArameM saba gAthAoko gAthAsUtra kahA hai| kintu unameMse 183 ko ( 180 honA cAhiye) mUlagAthA aura zepa 53 ko vivaraNagAthA kahA hai| kintu jayadhavalAkArane 'mUlegAthA' kA artha bhI sUtragAthA hI kiyA hai| sabhavatayA ve 180 gAthAoko mUlagAthA yA sUtragAthA mAnate hai| kintu cUrNisUtrakArane 'mUlagAthA' zabdakA vyavahAra kevala cAritramohakSapaNAnAmaka adhikArameM Agata sabhASya-gAthAoke liye hI kiyA hai aura bhASyagAthAoko choDakara zepa savako sUtragAthA kahA hai| yahI hameM ucita pratIta hotA hai / cUNisUtrakAra zrIyativRSabhane katipaya sUtragAthAoko unake viSaya-pratipAdanake anusAra kucha anya nAma bhI diye hai / ve nAma hai-pucchAsutta, vAgaraNasutta aura sUcaNAsutta / jina gAthAomeM kisI viSayako pRcchA kI gaI ho, koI vAta pUchI gaI ho ve gAthAe~ pRcchAsUtra kahI gaI hai| cAritramohakSapaNAnAmaka adhikArakI tIsa mUlagAthAe~ pRcchAsUtra hai / anya adhikAromeM bhI pRcchAtmaka gAthAsUtrokI paryApta sakhyA pAI jAtI hai| pRcchAsUtrakA udAharaNa isa prakAra hai 'kisa kapAyameM eka jIvakA upayoga kitane kAla taka hotA hai ? kauna upayogakAla kisase adhika hai aura kauna jIva kisa kaSAyameM nirantara eka-sA upayogI rahatA hai // 63 // jayadhavalAkArane 'vAgaraNasutta' kA artha kiyA hai vyAkhyAnasUtra / arthAta jisake dvArA kisI viSayakA vyAkhyAna kiyA jAtA hai use vyAkaraNasUtra kahate hai| isakA udAharaNa-'vivakSita kRSTikA bandha athavA sakramaNa niyamase kyA sabhI sthitivizepomeM hotA hai ? vivakSita kRSTikA jisa kRSTimeM sakramaNa kiyA 1 adhikAzItyA yukta zata ca mUlamatragAthAnAm / vivaraNagAthAnA ca adhika paJcAzata makApIt // 13 // eva gAthAsUtrANi paJcadaza mahAdhikArANi praviracya vyAcakhyau sa nAgahastyAryamAbhyAm // 154 // 'mUlagAhAo NAma suttagAhAo'-ka0 pA0 bhaa0| 3 'pattheva payaTI ya mohaNijjA edisse mUlagAhAe attho mmtto| ka. pA0 mA0 4 'kevacira uvajogo kammi kasAyammi ko va kennhiyo| ko vA kammi kasAe abhikkha muvajogamuvajutto // 6 // Pm"
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 janasAhityakA itihAsa jAtA hai usake sarva anubhAgavizeSoge saMkramaNa hotA hai| kintu udaya madhyamakRSTise jAnanA cAhiye / / 219 // ima gAthA |' pUrvi to pRcchAsUtrampa hai kintu uttarArdhako cUNisUtrakArane vAgaraNasutta kahA hai| jisa gAthAke dvArA kisI vipayakI sUcanA kI gaI ho umako 'sUcanAsUtra' kahA hai| jaise gAyA 67 ke 'kevaDiyA uvajuttA' padame dravyapramANAnugama, 'sagmiIsu ca vaggaNAkamAesu' padame kAlAnugama, 'kevaDiyA ca kamAe' padame bhAgAbhAga, aura 'ke ke ca vimissade keNa' padame alpabahutva, isa prakAra ye cAra anuyoga to sUtranibaddha hai / kintu zeSa cAra anuyoga sUcanAspa anumAname grahaNa kara lenA caahiye| kasAyapAhuDa zailI gAthAoke ukta vivaraNase kamAyapAhuDakI zailIkA AbhAsa mila jAtA hai / racanAkI dRSTine gAthAokI zabdAvalI kliSTa nahIM hai kintu jaina karmasiddhAntase sabaddha honeke kAraNa jaina karmasiddhAntakA jJAtA hI unakA rahasya mamajha sakatA hai / parantu adhikatara gAthAeM pRcchArUpa hai-unameM pratyeka adhikArase mabaddha viSayoko praznake rUpame nirdiSTa kiyA gayA hai kintu kahI to una praznose mambaddha kucha Avazyaka vAtoko sUtrarUpase kaha diyA gayA hai, anyathA praznoke dvArA hI viSayokI sUcanA dekara jyo-kA-tyo choDa diyA gayA hai| isakA kAraNa yaha hai ki isa granthakI racanA janasAdhAraNake liye nahI kI gaI hai, kintu jaina karmasiddhAntake pAragAmI bahuzrutoke liye kI gaI hai| ata isake pRcchAsUtromeM uThAye gaye praznoko hRdayagama karake unakA samAdhAna vahI kara sakatA hai jo AryamakSa aura nAgahastIkI taraha usa viSayakA marmajJa ho / indranandine apane zrutAvatArameM jo yaha likhA hai ki guNadhara AcAryane apane dvArA racita kasAyapAhuDakI gAthAokA vyAkhyAna AryamakSu aura nAgahastIko kiyA, usameM kitanA tathya hai, yaha kahanA to zakya nahIM hai, kintu isameM sandeha nahI ki guNadharAcAryane kasAyapAhuDakI racanA karake avazya hI unakA vyAkhyAna apane 1 'baco va sakamo vA NiyamA sanvesu tthidivisesu| sanvesu cANubhAgesu makamo manijhamo udao ||219||-'sbesu cANubhAgesu makamo majjhimo udao ti eda manca vAgaraNa sutta-ka. pA. sU, pR0 283 / 2 'kevaDiyA uvajuttA sarisIsu ca vaggaNAkasAesa' ceti edisse gAhAe attha vihAsA esA gAhA sUcaNAsutta / edIe sUcidANi aThTha aNiogaddArANi / -ka. pA sU, pR0 585 /
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ kasAyapAhuDa 35 kimI bahuzruta ziSyako avazya kiyA hogA aura vahI vyAkhyAna sAkSAt yA paraparAse AryamakSu aura nAgahastIko prApta huA hogaa| yadi aisA na hotA, to kasAyapAhuDarUpI gAgarameM jo zruta-sAgara bharA huA hai usakA udghATana karanA zakya nahI thaa| praznAtmaka praNAlI bahuta prAcIna hai| bauddhoke abhidhammapiTakakI zailI bhI praznAtmaka praNAloko liye hue hai| prazna aura uttarake rUpameM viSayako samajhAyA gayA hai| zvetA0 AgamasAhityameM bhI isa praNAlIke darzana hote hai / bhagavatIsUtra to praznottararUpameM hI hai| gItama gaNadharake praznokA uttara bhagavAn mahAvIra dete hai / sabhavatayA praznAtmaka praNAlI usIkI sUcaka hai, kyoki bhagavAna mahAvIra gautama gaNadharake praznoMkA uttara dete the| usIse zrutakI dhArAko gati milatI thii| vIrasena svAmIne 'jayadhavalAmeM praznAtmaka praNAlIke vipayameM yahI samAdhAna kiyA hai| AcArya yativRpabhane bhI apane cUrNisUtromeM isa praNAlIko apanAyA hai| usakA vyAkhyAna karate hue yaha zakA uThAI gaI hai ki yaha pRcchAsUtra kisa liye kahA hai ? imakA uttara diyA hai-zAstra kI prAmANikatA batalAneke liye / ima para puna zakA kI gaI ki pRcchAke dvArA zAstrako prAmANikatA kaise siddha hotI hai? puna uttara diyA gayA ki yaha pRcchA gautama svAmIne tIrthaGkara bhagavAna mahAvIrase kI hai, ata isase zAstrakI pramANikatAkA bodha hotA hai / vIrasena svAmIne isa sambandhameM itanA aura bhI likhA hai ki 'isa pRcchAsUtrake dvArA cUrNisUtrakArane apane kartRtvakA nivAraNa kiyA hai arthAt isase unhone yaha sUcita kiyA hai ki unhone jisa tattvakA kathana kiyA hai vaha unakI apanI upaja nahI hai balki gautama gaNadharane mahAvIra svAmIse jo prazna kiye the aura unakA jo uttara unheM bhagavAnase prApta huA thA, use hI unhone yahA~ nivaddha kiyA hai|' ataeva sakSepameM kasAyapAhuDakI zailI praznottararUpa mUtra-zailI hai| yaha zailI vaidika vAGmaya aura bauddha vAGmayake prAcIna granthomeM bhI pAyI jAtI hai / kayAyapAhuDakA vipaya-paricaya pahale likha Ae hai ki AcArya guNadharane solaha hajAra pada pramANa kasAyapAhuDako mAtra do sau tetIsa gAthAomeM upasaMhRta kiyA hai tathA unameMse kucha gAthAe~ sUcanAtmaka, kucha pRcchAtmaka aura kucha vyAkaraNAtmaka yA vyAkhyAtmaka hai / sarvaprathama gAthAmeM AcArya guNadharane yaha batalAyA hai ki pAMcaveM pUrvakI dasavI vastumeM pejjapAhuDa nAmaka tIsarA adhikAra hai usase yaha kasAyapAhuDa utpanna huA 1 ka0 pA0, mA 2, 5 211 / - - - - - - -
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36. jainamAhityakA itihAga hai / isa taraha isa gAthAke dvArA granthakArane gaya nAma aura u sUcita kiyA hai / dUgarI gAthAmeM kahA hai ki ve pandraha adhikArI bhigana hai| pratibaddha hai, unheM kahU~gA / me AgekI chaha gAyAjIke dvArA hi pejjagavinagara, sthitivibhakti, anubhAgavibhakti, bandhaka arthAt bandha aura mana pani ati nIna gAthAe~ nivala hai / nAgaka adhikArI nAra upayoganAmaka agi mAna, catu sthAnanAmaka adhikAra moha aura rAjananAgara adhikAra pani sUtragAbhAga nivatra hai / vanamahAmanAnAmA abhipandraha aura darzanamohakSapaNAnAmaka anikArI pani gAthAe~ hai / bhagamAgama aura pAritraninAgA adhikAra eka hI gAyA hai tathA nAgoThaupanAmanA nAmaka aftaara ganAe~ hai | mAhitI bhagavAna nAra, naari cAra, apavartaname tIna, kRSTikaraNa gAraha, kRSTigo gaNanAra, kSINamohame eka, nagahaNI eka, raMgaprakAra mana milAkara nAmiha meM aTThAIsa gAthAe hai / pAnAmA adhikAra mammI aura mAyA unameM jiga adhikArI jitanI bhUgAvA usa taraha ATha gAthAoge pratyeka apAra gambandhI gAvAjavA vibhAjana karake AcArya guNadharane AgI nAra gAvAbhIge gunagAnAoM aura unako bhAgyagAthAbhokA nirdeza kiyA hai| unake paTanA do gAthAoMge ke pandraha aryAni kArokA nirdeza kiyA hai / isake pazcAt chaha gAthAoM ne advAparimANakA kathana hai / usameM kAla alpabahutvakA kathana hai / yathA - darzanopayogakA jaghanyakAla sabase kama hai| iname vizeSa adhika cakSuindriyAvagrahakA jaghanyakAla hai / iname vizeSa adhika zrotrAvagrahakA jaghanyakAla hai / isI taraha prANa-avagraha, jilhA avagraha, manoyoga, vacanayoga, kAyayoga, sparzana - avagraha, avAyajJAna, IhAjJAna, zrutajJAna aura zvAmocchrAsakA jaghanyakAla uttarottara vizeSa adhika hai / tadbhavasya kevalIke kevalajJAna aura kevaladarzakA kAla tathA sakapAya jIvake zuklalegyAkA kAla zvAcchochvAma ke jaghanya kAlase vizeSa adhika hai / ina tInoke jaghanyakAlame ekatvavitarka bhavIcAra dhyAnakA jadhanyakAla vizeSa adhika hai / isI taraha pRthaktvavitarkasavIcAra dhyAna, upazamazreNise gire hue sUkSmasAmparAyika, upazamazreNipara caDhanevAle sUkSmasAmparAyika, kSapakazreNigata sUkSmasAmparAyika, mAna, krodha, mAyA, lobha, kSudrabhavagrahaNa, kRSTikaraNa, makramaNa, apavartana, upazAntakapAya, kSINamoha, upazAmaka,
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ kasAyapAhuDa 37 kSapakakA jaghanyakAla uttarotara vizeSa adhika hai / isI taraha Age inakA utkRSTakAla kahA hai / jaina siddhAnta meM carcita ukta vipayoko hRdayagama karaneke lie phAlake alpabahutvakA kathana apanA vizeSa mahatva hai| isIse AcArya guNadharane granthake prArambha meM chaha gAthAose usakA kathana kiyA hai| isake pazcAt pandraha adhikArose sambaddha gAthAe~ prArambha hotI hai / sabase prathama adhikAra sambandhI gAthAmeM yaha zakA kI gaI hai ki 'kisa nayakI apekSA kisa kaSAyameM pejja ( preya ) hotA hai athavA kisa kapAyameM kisa nayakI apekSA Dhepa hotA hai ? kauna naya kisa dravyame duSTa hotA hai athavA kona naya kisa dravyame preya hotA hai ?" isa AzakAsUtrakA abhiprAya yaha hai ki krodha, mAna, mAyA, lobha ina cAra kapAyomeMse kisa nayako dRSTimeM kauna kapAya rAga hai aura kona dveSarUpa hai ? rAgadvepase AviSTa jIva kisa dravyako apanA ahitakArI dveSarUpa mAnatA hai aura kisa dravyako rAgarUpa mAnatA hai ? rAga-dvepa hI sasArakI jaDa hai / inake naSTa hue vinA jIva sasArase mukta nahI ho sakatA / ata unhIse va vipayakA prArambha hotA hai / AcArya guNadharane isa AzakAsUtrakA svaya koI uttara nahI diyA / yaha kArya cUrNisUtrakAra aura usake vyAkhyAkArone kiyA hai / isase Age kI gAthAmeM kahA hai- 'mohanIyakarmakI prakRti-vibhakti, sthitivibhakti, anubhAga-vibhakti, utkRSTa anutkRSTapradeza - vibhakti, jhINAjhINa aura sthityantikakI prarUpaNA karanA cAhie / ' isa eka gAthAke dvArA hI isa gAthAmeM Agata adhikArokA kathana AcArya guNadharane kara diyA hai / vRttikAra aura TIkAkArone pratyeka adhikArakA pRthakpathaka vivecana kiyA hai / yahA~ prasaMgavaza sakSepame karmasiddhAntapara thor3A-sA prakAza DAlanA ucita hogA / karma - siddhAnta - kasAyapAhuDa, chakkhaDAgama Adi samasta karaNAnuyogaviSayaka sAhitya karmasiddhAntase sambaddha hai / ata usa siddhAntakA sAmAnya paricaya yahA~ diyA jAtA hai / yaha to prAya sabhI paralokavAdI darzanone mAnA hai ki AtmA jaise acche yA bure karma karatA hai, tadanusAra hI usameM acchA yA burA saskAra paDa jAtA hai aura use usakA acchA yA burA phala bhoganA paDatA hai / parantu jainadharma jahA~ acche yA bure saskAra AtmAme mAnatA hai vahA~ sUkSma karmapudralokA usa AtmAse bandha bhI 1
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 jainasAhityakA itihAsa mAnatA hai / urAkI mAnyatA hai ki isa lokarma sUkSga karmagudgalamkandha bhare hue hai, jo irA jIvanI kAyikA, vAcaniA yA mAnasika pravRnige, jige jaina gidAntame yoga kahA hai, ASTa hokara gvata AtmAge baddha ho jAte hai aura AtmAma vartamAna kapAyake anusAra uname sthiti aura anubhAga para jAtA hai| jaba ve karma apanI sthiti pUrI hone para udagame Ane hai to acchA yA buga phara dete hai / uga taraha jIva pUrvavaddha kArgake udaya se pronAdikapAya gAratA hai aura ugage navIna kamA vandha karatA hai| karmage kapAya aura nayAyase karmabandhakI yaha parAga anAdi hai| inI vandhaname chUTanekA upAya dharma mAnA jAtA hai / karmavandha cAra bhaMda hai-pranibandha, riyativandha, anubhAgavandha aura pradezavanna / karmoga jJAnako ghAtane, muggadu khAdi denekA svabhAva pAnA prakRtivandha hai| karga bandhanepara jitane gaya tamA AtmAke sAtha baddha rahege, usa samayakI maryAdAkA nAma sthitivandha hai| kagaM tIna yA manda jaisA phala de uga phaladAnakI zaktikA pahanA anubhAgavandha hai| karmaparamANuokI sarayAke parimANakA nAma pradezavandha hai / prakRtivandha aura pradenavandha yogame hote hai aura sthitibandha eva anubhAgavandha kapAyama hote hai / mana, vacana, kAyakI pravRttikA nAma yoga hai / yaha yoga jitanA tIna yA manda hotA hai, tadanumAra hI pIdgalika karmaskandha AtmAkI aura AkRSTa hote haiN| jaise havA jitanI teja, manda calatI hai, tadanusAra hI dhUla uDatI hai / aura kapAya-krodha, mAna, mAyA, lobha jaise-tIna yA manda hote hai, tadanusAra hI karmapudgalome tIna yA manda sthiti aura anubhAga paDatA hai| isa taraha yoga aura kapAya bandhake kAraNa hai| inameM bhI kapAya hI sasArakI jaDa hai| karmake ATha mUla bheda hai-1 jJAnAvaraNa-jo AtmAke jJAnaguNako DhAkatA hai, 2 darzanAvaraNa-jo AtmAke darzanaguNako DhAkatA hai, 3 vedanIya-jo jIvako sukha-dukhakA anubhava karAtA hai, 4 mohanIya-jo jIvako apane svarUpake savadhameM viparIta vuddhi paidA karatA hai, 5. Ayu-jisake udayame jIva kisI eka janmameM amuka samaya taka rahatA hai, 6 nAma-jisake udayase jIvakA nayA zarIra vagairaha vanatA hai, 7 gotra-jisake udayame jIva ucca yA nIca kahalAtA hai aura 8 antarAya-jo jIvake kAyome vAdhA DAlatA hai| ye ATha karma mUla hai / inake 148 bheda hai, jinhe karmaprakRtiyA~ kahate hai / ina karmokI dasa avasthAe~ hotI hai, unhe karaNa kahate hai| sabase prathama vandha karaNa hotA hai-jIva karmase vadhatA hai yA karma jIvase badhatA hai| badhaneke pazcAt hI karma tatkAla phala nahI detA, usa avasthAko sattA kahate hai / phala denekA nAma udaya hai / phala deneke bhI do prakAra hai-samaya para phala denekA nAma udaya hai aura asamayameM
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ kasAyapAhuDa 39 phala denekA nAma udIraNA hai / jaise-Ama peDapara lagA-lagA gake to vaha sAmayika pakanA hai aura use kaccI avasthAmeM toDakara bhUse vagairahameM davAkara jaldI pakA liyA jAye to vaha asamayakA pakanA hai| isI taraha badhe hue karma jIvake pariNAmokA nimitta pAkara asamayame bhI udayameM lAkara naSTa kiye jA sakate hai use udIraNA kahate hai / bandhe hue karmameM apane acche-bure pariNAmoke prabhAvase sthiti-anubhAgako kama kara denA apakarpaNa karaNa hai aura baDhA denA utkarpaNa karaNa hai| pariNAmose karmako isa yogya kara denA ki vaha amuka samaya taka udayame na Asake use upazama karaNa kahate hai / pariNAmoka dvArA eka karmako apane sajAtIya anya karmarUpa pariNamA denA sakrama karaNa hai| karmakI usa avasthAko nidhatti kahate hai jisameM na to use udayame lAyA jAsake aura na anya karmarUpa hI kiyA jA make / aura usa avasthAko nikAcanA kahate hai jisame karmakA udaya, sakramaNa, utkarpaNa, apakarpaNa cAro hI sabhava na ho| ___ ina ATha karmomeM sabase pradhAna mohanIya karma hai / usake do mukhya bheda hai-1 darzanamoha aura 2 cAritramoha / darzanamohake udayameM jIvako apane svarUpakI ruci zraddhA, pratIti nahI hotI aura jaba taka vaha na ho tava taka usakA samasta dharmAcaraNa nirarthaka hotA hai, usake hone para hI muktikA dvAra khulatA hai| cArinamohake bheda kapAya hai| isa granthame kevala eka mohanIyakarmakA hI vivecana hai, usIke sattva, bandha, udaya, sakramaNa, upazama aura kSayakA vivecana hai / prArambhake adhikArome prakRtisattva, sthitisattva, anubhAgasattva aura pradezasatva AdikA kathana hai| inake sAtha hI bAIsavI gAthA samApta hotI hai| teIsavI gAthA bandhaka adhikArase sambaddha hai| isameM kahA hai ki 'kitanI prakRtiyoko bAdhatA hai ? kitanA sthiti-anubhAgako bAdhatA hai ? kitane pradezoko vAdhatA hai ? kitanI prakRti, sthiti, anubhAga aura pradezakA sakramaNa karatA hai ?' bandhakA kathana to nahIM kiyA, sakramakA kathana AcArya guNadharane paitIsa gAthAoke dvArA kiyA hai / eka prakRtikA tathA usakI sthiti, anubhAga aura pradezakA anya sajAtIya prakRti Adime parivartanako sakrama kahate haiN| yaha bhI cAra prakArakA hai--prakRti-sakrama, sthitisakrama, anubhAgasanama aura pradezasakrama / inhIkA isameM vivecana hai| Age cAra gAthAose vedaka adhikArakA kathana hai| ye cAro gAthAe~ bhI praznAtmaka hai / yathA-kitanI prakRtiyokA udayAvalI meM praveza karAtA hai ? aura kina jIvoke kitanI prakRtiyA~ udayAvalImeM praviSTa hotI hai ? kSetra, bhava, kAla, aura pudgalako nimitta karake kitane karmokA sthiti, vipAka aura udayakSaya hotA hai ? Azaya yaha hai ki karmoke phala deneko udaya kahate hai / isake do rUpa hai-udaya
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 jainasAhityakA itihAsa aura udIraNA / karmokI sthiti yathAkrama pUrI hone para phala denA udaya hai / aura tapa Adike dvArA balapUrvaka sthitikA apakarpaNa karane karmoM ko udayame le AnA udIraNA hai / inhIkA vivecana uga adhikAra hai| Age vivacana uttarakAlamai vRttikAra aura TIkAkArane kiyaa| ___isake Age sAta gAthAose upayoga adhikArakA kayana hai / ye gAthAeM bhI praznAtmaka hai / yathA-kimI kapAyameM eka jIvA upayoga kitane kAla taka hotA hai ? kisa upayogakA kAla kigase adhika hai ? kauna jIva kiMga kapAyage nirantara eka sadRza upayogameM rahatA hai Adi / Age golaha gAthAoge catusthAna-aryAdhikArakA kathana hai / igama krodha, mAna, mAyA aura lobhake nAra-cAra prakAgekA kathana hai / imIge uge canu sthAna nAma diyA hai / ye gAyAeM praznAtmaka nahIM hai, vivaraNAtmaka hai / kebala antakI do gAthAeM praznAtmaka hai| krodhAdike uttarottara hInatAkI, apekSA cAra gyAna jinAgamame pragiddha haikrodha cAra prakArakA hai---pApANa-resAke mamAna, pRthivI-gAke samAna, bAlU-rekhAke samAna aura jala-rekhAke mamAna / mAnake bhI cAra bheda hai-patthara, har3I, lADI aura latAke mamAna / mAyAke bhI cAra prakAra hai-vAMgakI jaDa, meTeke moga, gomUtra aura avalekhanIke samAna / tathA lobhake bhI cAra prakAra hai-kRmigaga, akSamala, pAzulepa aura haldIge rage vastrake mamAna / Age inake anubhAgakI hInAdhikatAkA vivecana hai| Age pA~ca gAthAose vyajana adhikArakA vivecana hai| iname nAro kapAyoke samAnArthaka nAma batalAye hai / jaise--krodha, kopa, ropa Adi / mAna, mada, darpa, mAyA, nikRti, vacanA, kAma, rAga, nidAna, lobha Adi / yahA~ taka karmarUpa kapAyokA kAthana karaneke pazcAt Ageke adhikArome darzanamoha aura cAritramohake upazamana tathA kSapaNakA kathana hai| sabase prathama mokSamArgI jIvako upazama samyaktvakI prApti hotI hai / ata samyaktva-adhikArame prathama cAra gAthAoke dvArA to kucha prazna upasthita kiye gaye hai| jaise-darzanamohake upazAmakakA pariNAma kaisA hotA hai ? kisa yoga, kaSAya, upayoga, lezyA aura vedase yukta jIva darzanamohakA upazama karatA hai ? pandraha gAthAose samyagdarzanase sambaddha vAtokA vivecana hai / jaise-darzanamohanIya karmakA upazama karane vAlA jIva cAro gatiyomeM hotA hai tathA vaha niyamase pacendriya sajJI aura paryAptaka hotA hai| darzanamohakA upazama honepara sAsAdana bhI ho jAtA hai| kintu kSaya honepara sAsAdana nahI hotaa| sAkAra upayoga vAlA
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ kasAyapAhuDa 41 jIva hI darzanamohake upazamanakA prasthApaka hotA hai kintu niSThApaka bhajitavya hai / darzanamohakI upazAnta avasthAme mithyAtva, samyagmithyAtva aura samyaktva prakRti ye tIno upazAnta rahate haiM / upazamasamyadRSTi jIvake darzanamohanIyakarma antarmuhUrta kAla taka upazAnta rahatA hai| isake pazcAt niyamase usake nithyAtva, samyagmithyAtva aura samyaktva prakRtimeMse kisI ekakA udaya hotA hai / samyaktvakA prathama vAra lAbha sarvopazama se hotA hai / samyagdRSTi jIva sarvajJake dvArA upadiSTa pravacanakA to niyamase zraddhAna karatA | kintu ajJAnavaza sadbhUta arthako svaya nahI jAnatA huA guruke niyogame adbhuta arthakA bhI zraddhAna karatA hai / ' isa prakAra isa adhikArameM samyaktvakA kathana vistArase kiyA hai / isase Age darzanamohakSapaNA adhikArameM kahA hai ki niyamase karmabhUmimeM utpanna huA aura manuSyagatime vartamAna jIva hI darzanamohakI kSapaNAkA prasthApaka hotA hai, kintu usakI pUrti cAro gatimeM hotI hai / mithyAtvavedanIya karmake samyaktva prakRtime apavartita honepara jIva darzanamohakI kSapaNAkA prasthApaka hotA hai / darzana mohake kSINa ho jAnepara tIna bhavameM niyamase mukta ho jAtA hai / manuSyagatimeM zAyika samyagdRSTi niyamase saMkhyAta hajAra hote hai / zeSa gatiyome asakhyAta hote haiM / upagamasamyaktvake pazcAt kSAyikasamyaktva hone para hI muktikI prApti hotI haiM, kyoki darzanamohakA kSaya kiye binA muktikI prApti sabhava nahI hai | Age sayamA sayamalabdhi nAmaka adhikArameM eka gAthAse kahA hai - ' sayamA sayama - kI labdhi tathA cAritrakI labdhi, pariNAmokI vRddhi aura pUrvabaddha karmokI upazAmanA isa adhikArameM varNana karane yogya hai / itanA kahakara hI yaha adhikAra samApta kara diyA gayA hai / Age cAritramohako upazamanA nAmaka adhikArameM prArambhakI 5 gAthAe to praznAtmaka hai / bAdakI tIna gAthAo meM vipayase sambaddha bAtokA vivecana kiyA hai / jaise, yaha prazna kiyA gayA hai ki cAritramohakI upazamanA karane vAle jIvakA pratipAta kitane prakArakA hai tathA vaha sarvaprathama kisa kaSAyameM giratA hai ? uttarame kahA haiM pratipAta do prakArakA hai-eka bhavakSayase arthAt Ayu samApta ho jAnese aura dUsarA upazamakAlake samApta ho jAnese / upazamakAlake samApta honese jo pratipAta hotA hai vaha sUkSmasAmparAya guNasthAnameM hotA hai arthAt gyArahaveM guNayAnase girakara dasaveme AtA hai / kintu AyukSayase jo pratipAta hotA hai vaha sthUla rAgameM hotA hai / vaha marakara deva hotA hai / antima adhikAra cAritramohakSapaNA hai | darzanamohakA kSaya karaneke pazcAt jIva cAritramohakA yA to upazama karatA hai yA kSaya karatA hai / yadi upazama
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 janasAhityakA itihAsa karatA hai to gyArahave guNasthAname gahu~ca kara niyamage nIce giratA hai| jaigA para kahA hai / aura kSaya karanepara niyagame mokSa prApta karatA hai / ugIse ga adhikAra kI gAthAgaNyA ekamose bhI adhika hai| cAritramohanIyakI ikkIsa karmaprakRtiyA kSaya karane vAle jIvake pUrvavaddha karmako kyA sthiti rahatI hai, uname anubhAga gaumA rahatA hai, usa samaya kiMga karmakA makramaNa hotA hai aura kimakA makramaNa nahIM hotA, ityAdi praznapUrvaka unakA mamAdhAna kiyA gayA hai| gAya hI dAya hone vAlI prakRtigokA kSaya kima prakArame kirA-kisa Antarika kriyAke dvArA hotA hai, yaha bhI vistArage spaSTa kiyA hai| kapAyoke anubhAgako ghaTAkara unhe yaza kiyA jAtA hai, game kanTikaraNa kahate hai ima kRSTikaraNaviSayaka jijJAsAkA bhI sUtrasparma gamAdhAna kiyA gayA hai| usa taraha mohanIyakarmake anubhAgakA kRSTikaraNa karanepara kRpTivaMdanake prathama samayame vartamAna jIvake pUrvabaddha jJAnAvaraNAdi karma kina-kina sthitiyoMmeM aura anubhAgome vartamAna rahate hai tamA vartamAname vaicane vAle aura udayame mAne nAle karma kina-kina sthitiyome aura anubhAgome pAye jAne hai, ye jijJAmAe karake unakA samAdhAna kiyA gayA hai| yathA-mohanIyAmakA kRSTikaraNa ra denepara nAma, gotra aura vedanIya ye tIna karma asasyAta varSAko sthitivAle hote hai aura gega tIna dhAtiyA karma satyAta varNakI sthitivAle rahate hai ityAdi / antima gAthAme kahA hai-isa prakAra mohanIyakarmake kSINa hone taka sakramaNA vidhi, apavartanA vidhi, aura kRSTikSapaNa vidhi ye kSapaNA-vidhiyA mohanIyakarmako kramase jAnanA / isa antima kathanake sAtha kasAyapAhuu samApta hotA hai| isa taraha AcArya guNadharane isa ganthameM mohanIyakarmake prakRtisatva, sthitisatva anubhAgasatva aura pradezamatvaka pRcchAsUtrAtmaka kathanake sAtha bandha, udaya, udIraNAkA nirdazamAtra karake sakramaNakA kucha vistArase kathana kiyA hai / eka karmaprakRtika anya sajAtIya prakRtirUpa honeko makramaNa kahate hai / isake pazcAt darzanamohake upazama aura kSapaNakA kathana karake antame cArinamohake upazamana aura kSapaNakA vistArase kathana kiyA hai| jima taraha mohanIyakarmakA vandha jIvake pariNAmose hotA hai usI taraha unakA sakramaNa, upazama, kSaya bhI jIvake hI pariNAmose hotA hai| pariNAmokI vizuddhi mohanIyakarmake upazamAdimeM nimitta paDatI hai aura upazamAdi pariNAmokI vizuddhime nimitta paDate hai / vizuddhi ke taratamAzakA citraNa karmasiddhAntake dvArA kiyA jAtA hai| isIse karmasiddhAntake vizleSaNane itanA vRhat rUpa liyA hai|
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya pariccheda chakkhaDAgama (paTkhaNDAgama) digambara paramparAkA dUsarA mahanIya grantha chakkhaDAgama hai / isa granthako viSayavastu kevala jaina sAhityakI dRSTise hI nahIM, apitu samasta bhAratIya vADmayake itihAsakI dRSTise mahatvapUrNa hai / jIvakI svatatratA aura usake karmasambandhakA sUkSma vivecana dharma, darzana eva saskRtiko dRSTise nitAnta zlAghanIya hai / yaha kevala grantha hI nahIM, apitu vADmaya kopa hai| ataeva vADmayake itihAsake vivecana-sandarbhameM isa granthakI vipaya-vastu, racanA-kAla, racayitA, racanA-sthAna Adipara vicAra karanA paramAvazyaka hai| chakkhaDAgamakA racanAkAla isa granthake racanAkAlake sambandhameM vicAra karaneke hetu granthAvatArakA itivRtta akita kiyA jA cukA hai / batAyA hai ki yaha grantha usa samaya racA gayA thA, jaba aGgo aura pUrvokA jJAna prAya lupta ho cukA thA aura vizakalita azajJAnake bhI lupta honekA bhaya upasthita ho gayA thaa| ataeva dharasenAcAryane puSpadanta aura bhUtabali nAmaka do muniyoko mahAkarmaprakRtiprAbhRtakA adhyayana kraayaa| gurudvArA prApta apane jJAnake AdhArapara hI ukta dono AcAryone chakkhaNDAgamakI racanA kii|' ___ nandisaghakI paTTAvalike anusAra AcArya dharasenakA samaya vIra-nirvANase 614 varSa pazcAt AtA hai / dharasenAcAryakRta 'joNipAhuDa' (yoniprAbhRta) grantha upalabdha hotA hai / vikrama saMvat 1556 meM likhI gayI 'bRhaTippaNikA' nAmakI sUcIke AdhArapara use vIranirvApase 600 varpa pazcAtkA racA huA mAnA gayA hai / , lohAiriye saggaloga gade AyAradivAyaro atymio| eva vArAsu diNayaresu bharaha khettami atyamiesu sesAiriyA sanvesimagapunvANamegademabhUdapejjadosamahAkampayaDi pAhuDAdINa dhArayA jAdA / eva pamANIbhUdamaharisIpaNAleNa AgatUNa mahAkammapaDi. pAhuDAmiyajalapavAho paraseNabhaDAraya sptto| teNa vi giriNayaracadaguhAe bhadali pupphadatANa mahAkammapayaDipAhuDa mayala samApida / tado bhadavalibhaDAraeNa sudaNaIpavAhavocchedamINa bhaviyalogANuggahaThTha mahAkammapayaDipAhuDamuvasahariUNa chakkhaDANi kayANi |'-pttkh0, pu0 9, pR0 133 / 2. paTakha, pu. 1 kI prastA0 pR0, 05-09 / / 3 'yonimAbhata vIrAta 600 dhArasenam |'-jai. sA sa. 1, 2, pariziSTa /
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 jainasAhityakA itihAsa isa 'TippaNikA' granthakI eka prati bhANDArakara oriyaTala risarca insTITyUTa pUnAmeM upalabdha hai| isa pratime granthakA nAma to 'yoniprAbhRta' hI batAyA hai| para racayitAkA' nAma 'paNNasamaNa' muni likhA hai| ina mahAmunine kupamANDinI devIse ise prApta kiyA thA aura apane ziSya puSpadanta eva bhUtabalike lie likhA thaa| isa kathanase yoniprAbhRtake racayitA dharasenakI sabhAvanA kI jAtI hai / prajJAzramaNatva eka Rddhi hai / sambhavata dharasenAcArya isa Rddhike dhArI rahe ho / isI kAraNa unhe prajJAzramaNa kahA jAtA rahA ho| yahA~ yaha smaraNIya hai ki indranandine apane zrutAvatArameM guNadharake samAna dharasenAcAryako guruparamparA akita nahI kI hai aura na aisA srota hI upalabdha hai, jisake AdhArapara dharasenAcAryakI guruparamparApara vicAra kiyA jA sake / para hA~, puSpadanta aura bhUtabali ye do inake ziSya hai| unake sambandhameM pahale likhA jA cukA hai / paTTAvalIse kevala itanA hI jJAta hotA hai ki dharasenakA samaya vIra nirvANa savat 614-683 ke bIca honA cAhie / ata. chakkhaDAgamakA racanAkAla vikrama savatkI prathama zatAbdIkA antima pAda aura dvitIya zatAbdIkA prathama pAda honA caahie| racanAsthAna ___ 'dharasenAcAryane girinagarakI candraguphAme nivAsa karate hue puSpadanta aura bhUtavaliko mahAkarmaprakRtiprAbhRtakA adhyayana karAyA thaa| yaha nagara saurASTrameM girinArake nAmase prasiddha hai| ___ puSpadanta aura bhUtabaline girinArase lauTakara akulezvarame varSAvAsa kiyA / sambhavata gujarAtakA bhaDoca jilekA akalezvara hI akulezvara rahA hogaa| indranandine apane zrutAvatArameM batAyA hai ki dharasenAcAryane unheM kurIzvarapattana bhejA thA, jahA~ ve nau dinameM pahuMce the / vivudha zrIdharane bhI akulezvarame varSAvAsa karanekA ullekha kiyA hai / ata kurIzvara aMkulezvarakA hI bhraSTa rUpa pratIta hotA hai| varSAyoga samAsakara puSpadantAcArya jinapAlitako dekhakara aura use sAtha le vanavAsa dezako cale gaye aura bhUtavaline dramila (draviDa) dezako prasthAna kiyA 1 'iya paNhasavaNa raDae bhUyavalI-pupphaTa taAlihie / kusumaDIuvahaThe vijjayavipammi aviyAre / anekA0, varSa 2, pR0 487 / 2. 'moraTThavisayagiriNayarapaTTaNaca daguhAThieNa dakSiNAvahAiriyANa mahimAe miliyANa leho pemitto|'-pttsttaagm, pu. 1, pR0 67 /
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ chakkhaDAgama 45 'indranandike zrutAvatArase itanA hI jJAta hotA hai ki varSAvAsa samApta honepara dono hI muni dakSiNakI ora vihAra kara gaye aura ve karahATa pahuMce / karahATakako kucha vidvAnone sitArA jilekA karahADa yA karADa aura kuchane mahArASTrakA kolhApura batalAyA hai / yaha nagara prAcIna samayameM vidyAkA utkaTa sthAna rahA hai / yahA~ AcArya samatabhadra bhI pahuce the|3|| puSpadantAcAryakA bhAnajA karahATakameM nivAsa karatA thaa| ata bahuta mambhava hai ki AcArya puSpadantakA janma usIke kahI Asa-pAsa rahA ho / dUsarI bAta yaha hai ki dharasenAcAryane apanA patra mahimAnagarIme sammilita dakSiNApathake AcAryoMke pAsa bhejA thA / aura AdhradezakI veNA nadIke taTase puSpadanta aura bhUtavali unake pAsa gaye the / vartamAna satArA jilemeM veNNA nAmakI nadI bhI hai aura usI jileme mahimA nAmaka grAma bhI hai / ata yaha bahuta sambhava hai ki yaha mahimAnagaDha hI prAcIna mahimAnagarI ho / ataeva sitArA jilekA karahATaka pratIta hotA hai / vanavAsadeza uttara karanATakakA prAcIna nAma hai, vahA~ kadamvavazakA rAjya thA aura usakI rAjadhAnI banavAsa thii| isa dezameM hI puSpadantane 'vIsadi' sUtrokI racanA kI aura jinapAlitako unhe paDhAkara bhUtabalike pAsa bhejaa| bhUtabaline 'viMzati' sUtroko dekhA aura jinapAlitase jJAta kiyA ki puSpadantAcAryakI alpAyu zeSa hai| ataeva karmaprakRtiprAbhRtakA viccheda honeke bhayase unhone dravyapramANAnugamako Adi lekara grantharacanA kii| ___ isa adhyayanase yaha niSkarSa nikalatA hai ki chakkhaDAgama siddhAntakA Arambhika bhAga to vanavAsadezameM aura avazepa grantha draviDa dezameM racA gayA hogaa| grantharacanA-vibhAjana aura racayitA dhavalAkAra vIrasena svAmIne likhA hai ki AcArya puSpadantane "vIsadi" sUtrokI racanA kI aura ina sUtroko dekhakara AcArya bhUtavaline dravyapramANAnugama Adi avaziSTa grantha kI racanA kI / chakkhaDAgamake prathama khaNDa jIvasthAnake ATha anuyogadvAromeMse prathama anuyogadvArakA nAma satprarUpaNA aura dUsarekA nAma dravyapramANAnugama hai| spaSTa hai ki prathama anuyogadvAra satprarUpaNAkI racanA puSpadantAcArgane kI hai / 'vIsadi' sUtrase abhiprAya satprarUpaNAkA lenA caahie| 1 jagmaturatha karahATe tatho sa ya puSpadannanAma muni / jinapAlitAbhidhAna dRSTvA'mau bhAgineya sva / / datvA dIkSA tasmai tena sama dezametya vanavAsam / tasthau bhUtabalirapi madhurAyA draviDa. deze'sthAt // zrutAvatAra zlo0 132 133 2 jai0 sA0 i0 vi0 pra0 pR0 172 / 3 'prAptoha karahATaka bahubhaTa vidyotkaTa sakaTa / ' jai0 sA0 i0 vi0 pra0 pR0 174 / 4 paTa kha0 pu. 1, pR071 /
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 janagAhityanAnihAga nmAnita bhI garma nigAgaNagyAna, jIgagAga AriyAga prA. gugopI gatprAgaNAge guna, jIpAnI mArI ramanA pApantanaM / / gintu gAva nIganiyA' ga bhinAga rareNA ganprApaNA na gAhAra uge 'gadigutta' samma gayo ati niyA, yaha pATanI | loNa gamArI jAnI nagara goggemAmIna unI praNA garane pratimA mAnne praNA!! sifrgA:-gAmAga aura vizegI apekSA gaNampAnI, gonagamAga, paryAni, prANa, mA, gA, gi, Tya, mAMga, vaida, gApAga, zAna. gagaga, gaMna, gA, gaNapa, bhagavyAna, gamyAna, gabhI, agI jAtAgajamA mAra gayAMga naga parmAna gora apAtra pitAna ITag jIpaNA reNA / ' gaganIrAma gA gAlA mAna , nigame gA gayA fir-'gaNana. jogamAga, pAMga, pAna, ganA, Tora mArgaNAga aura upagoga ga prAra kAme noga prApaNA / ' Age bhalAdI gAgAgA gA gIga mAgI prANa go ga ho gii| gAnI ragaragAmIne gara vIra nigA hai ki gaha gaa-nipaati| gAma niprAga gAnAzArga praNIlA gAtrapaNA mAgehI jAga naginoma boga pragAnI gamana hai, galiga unheM bIdimuna' katA jAna ptaa| nnui pArAgne bhanna pAna gamApta karane paranAna nigA fr-gamagogA giraNa samApta ho jAne agara unI prANA rheNge| mage spaSTa hai ki nAnAgaM guNano ganmayogI ramanAzI hai. ugate pampamA mana nahIM gayA / gagi unhone anupAMgatAggA nAma 'matapamvaNA' hI ragA, aigI sthitima pugapadantAnAyI ga gnaM gage goko 'manamutta' kAhanA ucita ho jAtA thaa| kintu yaha na sAra 'yogadiguta' hI payo patA gayA, isa gambandhame vizeSa gantApajanaka samAdhAna nahIM girnaa| indranandine ligA hai fr puSpadannane gau mugogo paTAkara, jinapAntiko 1. 'pAcyA gAjIpAtividhimAFMITI pura samAnAdhikAra vyaracayat manyA / 25||~mutA 'mapari manamuttavivaraNamagatANatara tami parUSaNa mnnigmaamii| parapaNA yAma kiM usa hoti |-ptt0, pu. 2, pa. 411 / 3 paTya0 pu 2, pR 4.3 / 4. paTaga pu 2, pR. 41 / 5 'rAtrANi tAni zanamadhyApya tano bhUtabaliguro pAvam / tadabhiprAya zAtu prasthApayada gamadepo'pi ||136||'-shrutaa0 - - - - - - -
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ chakkhaDAgama 47 bhUtabali ke pAsa bhejA / kintu satprarUpaNA ke sUtro kI saMkhyA 177 hai / ata unakA yaha kathana bhI skhalita pratIta hotA hai / isa prakAra kI katipaya vipratipatti yoke rahate hue bhI dhavalAse to yahI pramANita hotA hai ki satprarUpANake sUtra puSpadantAcAryane race the, kyoki unakI utthAnikAbhameM dhavalAkArane puSpadantakA hI nAmollekha kiyA hai / dravyapramANAnugama anuyogadvAra ke prathama sUtrako utthAnikAmeM bhUtavalikA nAma nirdeza kiyA hai / ata dravyapramANAnugamase lekara bhUtabali AcAryakI racanA AraMbha hotI hai / rUparekhAkA nirmANa isa granthakI rUparekhAkA nirmANa bhUtabali aura puSpadantameMse kimane kiyA ? yaha bhI eka vicAraNIya prazna hai / yaha to spaSTa hI hai ki granthake nirmANakA Arambha AcArya puSpadantane kiyA / unhone caudaha jovasamAsoke guNasthAnoke ) nirUpaNake lie ATha anuyogadvAroko hI jAnane yogya batAyA hai / ve ATha anuyogadvAra hai-- satprarUpaNA, dravyapramANAnugama, kSetrAnugama, sparzanAnugama, kAlAnugama, antarAnugama, bhAvAnugama aura alpabahutvAnugama / jIvasthAnanAmaka prathama khaDake ye hI ATha adhikAra hai / ina adhikAroke pazcAt jIvasthAnakI cUlikA hai, isa cUlikAke antargata adhikArokA koI nirdeza 'jIvaTThANa' ke ukta ATha anuyogadvAromeM nahI pAyA jAtA / ata cUlikA adhikArako bhI jIvasthAnakA hI bhAga siddha karaneke lie, cUlikAke Arambha meM hI dhavalAkArako zaGkA-samAdhAna karanA paDA hai, jo isa prakAra hai zaGkA - ATho anuyogadvAroke samApta ho jAnepara yaha cUlikA nAmaka adhikAra kisalie AyA hai ? samAdhAna --- pUrvokta ATha anuyogadvAroke niyama- sthalokA vivaraNa karane ke lie AyA hai / zaGkA - cUlikA adhikAra ATha anuyogadvArose prarUpita arthakA hI kathana karatA hai athavA anya arthakA / yadi usI artha kA kathana karatA hai 1 sapAhiM coddasaha jIvasamAsANamatthittamavagadANa sirasANa temi ceva parimANa paDivohaNaTTha bhUdravaliyArzarao suttamAha / paTsa, pu. 3, pR0 1 / ' 2 edesiM ceva coddasaha jIvasamAsANa parUvaNa TThadAe tattha imANi aTTha aNiyogaddArANi NAyavvANi bhavati ||5|| ta jahA ||6|| sataparUvaNA davvapamANANugamo, khettANugamo phosa nAgamo kAlAnugamo, atarANugamo, bhAvANugamo, appAbahugANugamo cedi ||7|| SaTkha pu, 1, pR 193155 / 3 SaTkha pu 6, pR 12 /
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 jainasAhityakA itihAsa to punarukta dopa AtA hai| dUsare pakSame vaha caudaha jIvasamAmose prativaddha arthakA kathana karatA hai athavA aprativaddha arthakA ? prathama vikalpameM 'caudaha jIvasamAsoke kathanake lie ye ATha hI anuyogadvAra jAnane yogya hai' isa sUtrame Aye hue ekavAra (hI) kI viphalatA prApta hotI hai, kyoki caudaha jIvasamAsose prativaddha arthakA kathana karane vAlA cUlikA nAmaka nauvA~ adhikAra pAyA jAtA hai| dUsarA pakSa mAnane para cUlikA nAmaka adhikAra jIvasthAnase pRthakbhUta ho jAegA, kyoki vaha jIvasthAnase prativaddha arthakA kathana nahI krtaa| samAdhAna- punarukta dopa nahIM AtA, kyoki cUlikA nAmaka adhikArame ATha anuyogadvArose nahI kahe gaye tathA kahe gaye arthakA nizcaya karAne vAle aura ATha anuyogahArose sUcita, kiMtu unase kathacit bhinna arthakA kathana kiyA gayA hai / / isa zakA-samAdhAnake pazcAt dhavalAkArane cUlikAkA antarbhAva ukta ATha anuyogadvArome hI karake yaha batalAyA hai ki cUlikA jIvasthAnase bhinna nahI hai / isa carcAse pramANita hotA hai ki puSpadanta AcAryake dvArA sUcita ATha anuyogadvAromeM jo bAte kathana karanese chUTa gayI, unakA yA sambaddha anya bAtokA kathana cUlikA nAmaka adhikArame kiyA gyaa| ata cUlikA adhikAra bhUtabalikI upaja jAna paDatA hai aura usaparase yahI vyakta hotA hai ki puSpadantane kevala jIvasthAnanAmaka khaNDakI hI rUparekhA nirdhArita kI thii| dhavalA-TIkAke ArambhameM bhI vIrasenasvAmIne jIvasthAnake hI avatArakA kathana kiyA hai, chakkhaDAgamasiddhAtakA nhiiN| jIvasthAnake avatArakA kathana karate hue unhone batalAyA hai ki-dUsare agrAyaNIya pUrvake antargata caudaha vastuadhikAromeM eka cayanalabdhi nAmaka pAcavA~ vastu-adhikAra hai / usameM vIsa prAbhRta hai / unamese caturthaprAbhRta karmaprakRti hai / usa karmaprakRtiprAbhRtake caubIsa arthAdhikAra hai / uname eka bandhana nAmaka arthAdhikAra hai| usa bandhana nAmaka arthAdhikArameM bhI cAra adhikAra hai-bandha, bandhaka, bandhanIya aura vandhavidhAna / inameMse bandhaka adhikArake gyAraha anuyogahAra hai| uname pAcavA anuyogadvAra dravyapramANAnugama hai / jIvasthAnanAmaka khaNDameM jo dravyapramANAnugama nAmaka adhikAra hai vaha isa bandhakanAmaka adhikArake dravyapramANAnugama nAmaka adhikArase nikalA hai / 1 mapahi jIvaTThANassa avayAro uccde|'-pttkh pu 1, pR 70 1 . 2 paTsaDA0, pu. 1, pR 103 3 /
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ chakkhaDAgama 49 bandhavidhAna ke cAra bheda hai -- prakRtibandha, sthitibandha, anubhAgavandha, pradezabandha / ina cAra bandhomeMse prakRtibandhake do bheda hai - mUlaprakRtivandha aura uttara prakRtibandha | uttaraprakRtibandhake do bheda hai-- ekaikottara prakRtibandha aura anvogADhauttaraprakRtivandha / ekaikottara prakRtibandhake caubIsa anuyogadvAra hai / unameM se jo samutkIrtana nAmaka adhikAra hai usameMse prakRtisamutkIrtana aura sthAna - samutkIrtana tathA tIna mahAdaNDaka nikale hai / aura teIsaveM bhAvAnugamase bhAvAnugama nikalA hai | avvogADha uttaraprakRtibandhake do bheda hai - bhujagArabandha aura prakRtisthAnabandha | prakRtisthAnavandhake ATha anuyogadvAra hai - satprarUpaNA, dravyapramANAnugama, kSetrAnugama, sparzanAnugama, kAlAnugama, antarAnugama, bhAvAnugama aura alpabahutvAnugama / ina ATha anuyogadvAromeMse hai anuyogadvAra nikale hai-satprarUpaNA, kSetraprarUpaNA, sparzanaprarUpaNA, kAlaprarUpaNA, antaraprarUpaNA aura alpabahutvaprarUpaNA / ye chai aura bandhaka adhikArake gyAraha adhikAromeMse dravyapramANAnugama nAmaka adhikArase nikalA dravyapramANAnugama, tathA ekaikotta raprakRtibandhake caubIsa adhikAromeMse teIsaveM bhAvAnugama adhikArase nikalA bhAvAnugama, ye saba milakara jIvasthAnake ATha anuyogadvAra hote hai / sthitivandhake do bheda hai-- mUlaprakRtisthitibandha aura uttaraprakRtisthitibandha | uttaraprakRtisthitibandhake caubIsa anuyogadvAra hai / unameMse ardhaccheda do prakArakA hai-- jaghanyasthiti ardhaccheda aura utkRSTasthiti ardhaccheda / inameM jaghanyasthiti ardhacchedase jaghanyasthiti aura utkRSTasthiti ardhacchedase utkRSTa sthiti nikalI hai / sUtrase samyaktvotpatti nAmaka adhikAra nikalA hai / pahale jo ekaikottaraprakRtibandha adhikArake samutkIrtanA nAmaka prathama adhikArase prakRtisamutkIrtanA, sthAnasamutkIrtanA aura tIna mahAdaNDakoke nikalanekA ullekha kara Aye hai una pA~comeM abhI kahe gaye jaghanyasthiti arddhaccheda, utkRSTasthiti arddhaccheda, samyaktvotpatti aura gati - Agati ina cAra adhikAroko milA dene para cUlikAke nau adhikAra hote haiM / isa saba kathanako manameM avadhAraNa karake AcArya puSpadantane 'etto' ityAdi sUtra kahA hai|' isa kathanase kevala jIvasthAnakI hI nahI, usakI cUlikAkI bhI rUparekhA puSpadantAcAryakRta thI, aisA vIrasenasvAmIkA mata hai / kintu samasta chakkhaDAgamakI rUparekhA unakI nirdhArita kI huI jJAta nahI hotI / ataH samagra siddhAntagranthakI rUparekhAkA nirmANa bhUtavaline hI kiyA jAna paDatA hai kyoki kRti anuyogadvArake AdimeM granthAvatArakA varNana karate hue 1 'tado bhUdavalibhaDAraeNa sudaNaIpavAhavocchedabhIeNa bhaviyalogAguggahaTTha mahAkammapayaDipAhuDamuvasahariUNa cha+khaDANi kyANi / - paTakha, pu0 9, pR0 133 / 4
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 : jenasAhityakA itihAsa vIrasena svAmIne spaSTa liyA hai ki 'dharagenAnArthane gignigarakI candraguphAmeM guppadanta gora bhUtabaliko gagarA mahAkarmaprakRtiprAbhRta samarpita kara diyA / tatpadacAt bhUtabali bhaTTArAne zrutanadI pravAha viccheda bhaya bhavya jIvoke upakArake liye mahAkarmaprakRtiprA mRtakA upagahAra karake chaha saNDa kiye / ' 7 indranandine ligA hai ki gutpadanta munine apane bhAnaje jinapAlitako paDhAne ke liye karmaprakRtiprAbhRtakA cha saNDomeM upagaMhAra kiyA aura jIvasthAnake prathama adhikArako gnanA kI ora uge jinapAlitako paTAkara bhUtabalakA abhiprAya jAnane ke liye unake pAsa bhejA / urAge gatprampaNAke sUyoko sunakara, bhUtabaline pugadanta guruko gama racanAkA abhiprAya jAnA / indranandine yaha bhI liyA hai ki bhUtabali AcAryane padyaNDAgagakI racanA karake use pustako limAyA ora jyeSTha zuklA paMnamIvo ugakI pUjA kii| ragIse yaha paJcamI zrutapaJcamIke nAmage gyAta huI / tatpazcAt bhUtabaline usa chADAgamasUtrake sAtha jinapAlitako puSpadanta guruke pAsa bhejA / jinapAlitake hAthameM chaksa DAgama pustakako desakara 'mere dvArA cintita kArya sampanna huA yaha jAna puSpadanta gurune bhI zrutabhakti anurAgarI pulakita hokara zrutapaJcamI ke dina granthakI pUjA kI / isa saba kathanage to yahI pramANita hotA hai ki puSpadantAcAryane chaksaDAgamakI rUparekhA nirdhArita karake satpraraNAke sUtro kI racanA kI thI / kintu dhavalA isakA samarthana nahI hotA, urAme yaha bhI nahI likhA ki bhUtacaline chaksaDAgamake sUtroko racanA karake unheM puSpadantAcAryake pAsa bheje the / dhavalAke anusAra to puSpadantAcAryake dvArA satprampaNAke sUtroko bhUtabalike pAsa bhejanekA kAraNa puSpadantAcAryakA alpAyu honA thA / ata. yaha sabhava pratIta hotA hai ki chaksaDAgamakI racanA pUrNa hone para puSpadanta svargavAsI ho cuke ho / kintu zrutAvatArake anusAra puSpadantAcAryane bhUtavalikA abhiprAya jAnane ke lie unake pAsa satprarUpaNAke sUtroko bhejA thA aura bhUtavaline unheM sunakara jAnA ki puppadantAcAryakA abhiprAya chakkhaDAgamako racanA karanekA hai / unhone chakkhaDAgamakI racanA kI / ina dono kathanomeM hameM dhavalAkArakA kathana vizeSa samucita pratIta hotA hai, kyoki puSpadantAcArya akalezvarase lauTate hue hI apane bhAnaje jinapAlitako apane sAtha lete gaye the aura unheM jina dIkSA bhI de dI thI / aisA unhone mahA 1. 'atha puSpadantamunirapyadhyApayitu svabhAgineya tam / karmaprakRtiprAbhRtamupasahAryeva padbhiriha khaNDe // - zrutA0 134 --
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'chakkhaMDAgama * 51 karmaprakRtiprAbhRtakA upasaMhAra karake use jinapAlitako paDhAkara usakI paramparA calAneke abhiprAyase kiyA thA / kintu unhe jJAta huA ki merI Ayu thoDI zepa hai. unhone apanI racanAko jinapAlita ke sAtha bhUtavalike pAsa bheja diyA / yadi unhone kevala bhUtabalikA abhiprAya jAnane ke liye jinapAlitako unake pAsa bhejA hotA to bhUtabali apane abhiprAya ke sAtha jinapAlitako puSpadantAcArya ke pAsa lauTA dete, svaya racanA karanemeM na laga jAte / astu, phira bhI yaha prazna raha jAtA hai ki puSpadantAcAryane jinapAlitake hAtha kevala 'visadisutta' hI bheje the yA paTkhaNDokI koI rUparekhA bhI bhejI thI / paTkhaNDoke krama tathA mahAkarmaprakRtiprAbhRtake caubIsa anuyogadvArose unake uddhArakA jo varNana milatA hai, use dekhanese aisA pratIta hotA hai ki paTkhaNDokI ruuprekh| kisI eka vyaktikI nirdhArita kI huI nahI hai, balki do vyaktiyokI aura aise do vyaktiyokI - jo ApasameM nahI mila sake, nirdhArita kI huI hai / hamAre isa anumAnakI satyatAke liye mahAkarmaprakRtiprAbhUta ke anuyogadvAroke sAtha cha - khaNDokA milAna karake dekhe / mahAkarmaprakRtiprAbhRtake caubIsa anuyogadvAromeMse prathama do anuyogadvArose vedanAkhaNDakA uddhAra huA, jo cothA khaNDa hai / tIsare, cauthe, pAMcaveM aura chaThe anuyogadvArake badha aura vandhanIya bhedoko lekara pA~cavA~ vargaNA khaNDa banA / isI chaThe anuyogadvArake eka bheda bandhakase dUsarA khaNDa khuddAvandha banA, aura dUsare bheda bandhavidhAnase chaThA khaNDa mahAbandha banA / zepa do khaNDa --- pahalA aura tIsarA bhI isI vandhavidhAnake avAntara anuyogadvArose niSpanna hue / granthanAma -- mUlasUtromeM granthakA nAma nahI diyA / ata nahI kaha sakate ki isake racayitA puSpadanta aura bhUtavaline ise kisa nAmase abhihita kiyA thA / dhavalATIkAke' prArambhameM ise 'khaNDa siddhAnta' kahA hai aura dhavalAkArane kRti anuyogadvArameM likhA hai ki bhUtabali bhaTTArakane mahAkarmaprakRtiprAbhRtakA upasahAra karake cha khaNDa kiye / ina cha khaNDoke AdhAra para hI isakA nAma uttarakAlameM chakkhaDAgama prasiddha huA pratIta hotA hai / indranandi aura vivudha zrIdharane 1 'tado eyaM khaMDasiddha ta paDucca' bhUtabali - pupphayatAiriyA vi kattAro uccati' - paTkha0, pu0 1, pR0 71 / ddada puNa jIvaTThANa khaDasiddha ta paDucca puvvANupuvvIe TThida chaNha khaDANa paDhamakhaDa jIvaTThANamidi vahI, pR0 74 / 2 'mahAkammapayaDipAhuDamuvasaMhariUNa chakvaDANi kayANi / - paTkha, pu0 9, pR0 133 / paTkhaDAgamaracanAbhiprAya puSpadantaguru // 137 // eva paTkhaDAgamaracanA prvidhaay'|| 142 // zrutA0
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 : jainasAhityakA itihAsa apane-apane zrutAvatArame isI nAgage ganyamA uralega liyA hai| vintu, dhavalAkArane kAhI go 'upagagaga' nAgage ega granyA nirdaza nahIM liyaa| dhavalA aura jagadhanalAge cha gaNDoga. nAgorI gA unake antargata anugAgadvArI nAgoMge hI unakA nirdeza milatA hai / yathA-'jutta guhAvaMdhamhi bhAgaladAdo eyascarama avayaNa, etya guNa jIva. TThANamhi |'-pttyaa, pu0 3, pR0 250 / 'etya gairaiyamicchAuTThINa jI raTThANe paravidA 'edeNa guhAvadheNa rAha virohAdo / -10 7, pR0 286 / 'vaggaNAsutte bhaNida'- pu0 14, pR0 385 / 'athavA jahA vaiyaNAe paravaNA nAdAtahA vi kAyanyA,' pu014, pR0 351 / 'ta katha Navvade ? 'pacidie uvagAmato gangovakAtiezu uvagAdi go rAmmucchiesu' ti cUliyAsuttAyo |-pu0 5, pR0 119 / jIvasthAna, suddAvandha, vedanA, vargaNA ye gava paTsaNDAgamake antargata saNDIke nAma hai / tayA 'cUliyA' jIvaTThANakA antima bhAga hai / urAkA nirdeza bhI 'jIvadvANa' ke nAmaro na karake 'cUlikA' ke nAmase kiyA hai| eka hI granyame unake antargata saNDokA ullesa saNTake nAmase na karake mUlagranyake nAmase karaneme pAThakako kucha bhrama na ho, isaliye aisA kiyA gayA hai, yaha kahA jA sakatA hai, kintu jayadhavalAme bhI unakA ullesa saNDoke nAmose hI pAyA jAtA hai / yathA 'khuddAvadhe jo AlAvo mo kaayyo'|-kaa pA0, bhA. 2, pR0:2| Na ca jIvaTThANeNa rAha viroho'|- , , pR0 361 / "khippoggahAdINamatyo jahA vaggaNAsaDe paravido tahA etya vi pruvidvyo|' ka0 pA0, bhA0 1, pR0 14 / pakhaNDAgamake antargata khaNDokA ullekha granthAntarome kvacit hI milatA hai, magara vahA~ bhI khaNDoke nAmose hI milatA hai| yathA--akalakadevane apane tattvArthavAtikame 'jIvasthAna' kA nirdeza kiyA hai| aura eka jagaha 'Apa' karake khuddAvandhakA ullekha kiyA hai / aura eka jagaha vargaNAkhaNDakA ullekha kiyA hai kintu paTkhaNDAgama karake nirdeza nahI kiyaa| ___ isase to yahI pramANita hotA hai ki vaise pratyeka khaNDa apane-apane svatatra 1 'Aha codaka -jIvasthAne yogabhanna saptavidhakAyayogasvAmiprarUpaNAyA'-pR0 153 / 2 'eva hyAce uktamantaravidhAne-pR0 244 / 3. 'eva hyuktamA vargaNAyA bandhavidhAne |'--t0 vA0 5 / 37 /
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ chakkhaMDAgama : 53 nAmose hI abhihita kiyA jAtA thA / kintu sAmUhika rUpage unheM cha.saNDa yA paTsaNDa kahA jAtA thA, kyoMki jayadhavalAkI 'prazarita meM vIrarAnasvAmIkA guNagAna karate hue kahA gayA hai ki cakravartI bharatakI mAjJAkI taraha jinakI bhAratI paTsaNDame rarAlita nahI huI / nemicanda siddhAntacakravartIne bhI apane karmakANDame 'chakkhaNDa' nAgase hI usakA ullesa kiyA hai / ata chaho saNDI ko unake racayitA bhUtava line koI nAma nahI diyA thaa| isIsa vAdako paTsaNDa nAmase ve abhihita kiye jAne lage / vIrasenasvAmIne 'saNDa' ke sAtha siddhAntazabdakA prayoga karake unhe 'saNDasiddhAnta' kahA hai / jayadharvalAko prazastimeM isa giddhAntazabdakI sArthakatA batalAte hue kahA hai-- jisake antameM siddhokA kathana ho use siddhAnta kahate haiM / ata vIrasenasvAmI ke anusAra isakA nAma paTkhaNDa siddhAnta thA / kintu indranandine AgamazabdakA prayoga karake unheM chavasaDAgama kahA hai / yadyapi siddhAnta ora Agamazabda ekAryavAcI hai, phira bhI dono zabdokA yaugika artha bhinna hai aura dono apanA-apanA itihAsa rasate hai / satakammapAhuDa ( satkarma prAbhRta ) dhavalATIkA aura jayavavalATIkAma bhI 'satkarmaprAbhRta' kA ullekha milatA ha~ | dhavalA Arambhame hI likhA hai ki yaha satakammapAhuDakA upadeza hai / ora karAAyapAhuDakA upadeza hai ki ATha kapAyokA kSapaNa hone para pIche antarmuhUrtake pazcAt solaha karmaprakRtiyokA kSaya hotA hai / isa para AzakA kI gaI ki ina dono vacanome virodha kyo hai, to kahA gayA ki ve dono AcAryavacana hai, 'jinendravacana nahI hai' ata uname virodha honA sambhava hai / isI taraha jayadhavalATokAmeM bhI satakammapAhuDakA ullekha milatA hai / Upara dhavalAmeM kasAyapAhuDake pratiyogIrUpameM satakammapAhuDakA jisa prakAra nirdeza kiyA gayA hai usase barAbara yaha vyakta hotA hai ki satakammapAhuDa kasAyapAhuDakA samakakSa Agamagrantha honA cAhiye / usake nAmake sAtha bhI pAhuDazabda juDA huA hai, ? 'bhAratI bhAratIvAjJA paTsaNDe yasya nAskhalat // 20 // ' -- ja0 pra0 / 3 'siddhAnAM kIrtanAdante ya siddhAntaprasiddhavAk // 1 // ' - ja0 pra0 / 3 ' Agamo middha to pavayaNamidi eyaTaTho' - paTsa0, pu0 1, pR0 20 / 4 'emo satakammapAhuDauvAmo / kasAyapAhuTauvaeso puNa 1 paTsa0 pu0 1, pR0 217-221 / 5 'emo atyaviseso satakammapAhuDe vitthAreNa bhaNido / ettha puNa gayagauravabhaeNa Na bhaNido / ' - ja0dha0 pra e0 kA0, pR0 7441 /
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 : jainasAhityakA itihArA jo use pUrvokA ho maza batalAtA hai / pro0 hIrAlAlajIne isake sambandhamaM liyA thA 'yo spaSTata. kamAyapAhu ke sAtha gatkArI prastuta gagarata paTgaNDagaga se prayojana hotA hai aura yaha ThIka bhI hai kyoki pUrvokI racanAye ukta novIrA anuyogadvArIkA nAma mahAkarmaprakRtipAhura hai mahAkarmaprakRti aura gatAgaM jJAe~ eka hI arthakI dyotaka hai, ataH giddha hotA hai ki isa nagarata upAgama kA nAma galarmaprAbhRta hai / ora cU~ki isakA bhAga dhavalATI kAmaM grapita hai, ata gagarata dhavalAko bhI gattargaprAbhRta kahanA anucita nahIM / usI prakAra mahAbandha yA nibandhanAdi aThAraha adhikAra bhI isake gaNDa honege galagaM kahe jA sarate haiM / ' ( paTga0 pu0 1, prastA0 pR0 69-70 | | kintu vedanANDake "kSetravinAname syAgilakA kathana karate hue gunakAra bhUtava line kSetrako gaNenA utkRSTa jJAnAvaraNIya vedanA hirA hotI hai, uga praznakA gaMgAdhAna karate hue ligA hai - 'jo maga eka hajAra yojanahI avagAhanAvAlA svayabhuragaNa samudra ke bApa taTapara sthita hai, aura vaMdanAgamudugAtako prApta huA hai, tanunAtavalaya spaSTa hai, phira bhI jo tIna vigaha lekara mAraNAntikagagudghAtase samudghAtako prApta huA hai aura anantara gamayame gAtavI pRthivIke nAtiyomeM utpanna hogA, unake jJAnAvaraNIyavedanA kSetrakI apekSA utkRSTa hotI hai / ' lAga para yaha nakA kI gaI hai ki uga mahAmatrayako sAtavI pRthivIko choDakara nIce sAta rAju gAna jAkara nigodiyA jIvome kyo utpana nahI karAyA ? irAkA samAdhAna karaneke pazcAt dhavalAkArane liyA hai ki - gaMtakammapAhuDame use nigodame utpanna karAyA hai kyoki nArakiyoMmeM utpanna honevAle mahAmatsyake samAna sUkSma nigodajIvomeM utpanna honevAlA mahAmatsya bhI vivakSita zarIrakI apekSA tigune vAhulyase mAraNAntika samudghAtako prApta hotA hai / parantu yaha yogya nahI hai, kyoki atyadhika asAtAkA anubhavakartA sAtavI pRthvIme utpanna hone vAle mahAmatsyakI vedanA bhara kapAyakI apekSA sUkSmanigodajIvome utpanna honevAle mahAmatsyakI vedanA sadRza nahI ho sakatI / ' isa ullesase spaSTa hai ki paTsaNDAgamase satakammapAhuDa bhinna hai kyoki donoke kathanomai antara hai / isI taraha satprarUpaNAkI TIkA dhavalAme jahA~ saMtakammapAhuDa aura kasAya 1 se kAle adho sattamA puDhavI khettado uvakassA // 12 // jujjade / paTkha0, pu0 11, pR0 21-22 | - 2. paTkha0, pu0 1, pR0 217 / Neraimsa uppajjihidi tti tassa NANAvaraNIyavedaNA satakammapAhuDe puNa Nigodesu uppAdo Na ca eda *
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ chakkhaDAgama . 55 pAhuggo upadezo bheda batalAyA hai| vahIM ligA hai I anivRttiAraNo kAlage rArayAtabhAga zeSa rahane para ratyAnagRti bhAdi golaha pratiyokA kSaya karatA hai, phira antarmuharta vitAAra ATha kapAyokA bhaya mAratA hai, yaha rAtakamgapAhamA upadeza hai| kintu kApAyaprAzata kA upadeza hai ki pahale mATha pAyo kSaya ho jAne para pIche eka antarmuhartame pUrvotta golaha pratiyo kA kSaya karatA hai|' yahAM jo satakammagAhaTo nAmage kAyana hai vaha paTmaNTAgagameM nahIM miltaa| ata paTgAgamage gatakAmapAhuH bhinna honA cAhie / rAmpUrNa dhavalATIkAma rAtakamgapAhunA uralega tIna bAra mAyA hai | usamase upayogI do ullesophI carcA gahAM kI gaI hai| aba deganA yaha hai ki kyA mahAkarmaprakRtipAtakA nAga gatakamgapAhura hai ? mahAkammAyaDipAhuyA ullega dhavalATIkAme cha gAta bAra AyA hai| tIna bAra to usakA ullepa bhagavAn bhUtavalike nimittime AyA hai| eka' jagaha likhA hai ki bhUtabali bhagavAnne mahAkammapayaDipAhuDakA upasahAra karake cha saNDokI racanA kI / dUgarI jagaha liyA hai ki bhUtavali bhaTTAraka agavaddha bAta nahI kaha gakate, kyoki mahAkarmaprakRtiprAgRtaspI amRtake pInaro unakA samasta rAgaTepa-moha dUra ho gayA thaa| tIgarI jagaha liyA hai ki bhUtavali bhagavAna covIsa anuyogadvAramvaspa mahAkammapaDipAhuDake pAragAmI the| iga taraha tIna ullesa to bhUtavalike sambandhame Aye hai / zepa tIna ullesa carcAko prakaraNase Aye hai / eka jagaha likhA hai ki dasa prakRtiyokI udayavyucchitti miyyAdRSTi guNasthAnake antima samayame hotI hai, yaha mahAsammapayaDipAhuDakA upadeza hai| vargaNAkhaNDake sparza anuyogadvArameM likhA hai ki adhyAtmavipayaka isa saNDagranyame karmamparzaprakaraNa prApta hai| mahAkampaprakRtiprAgRtame to dravyasparga, sarvasparza aura karmaragarga tInokA prakaraNa hai| 1. 'mahAkamgapayaTipATamuvamahariUNa chakkhaTANi kyaanni| -paTaga0, pu09, 10133 / 2. 'Na cAmavara bhUdavalibhaTArao paruvedi mahAkAmApayaTipATaagiyavANeNa osAridA mesarAgaTomamohattAdo'-pu. 10, pR0 274 75 / 3 'cauvIsaaNiyogadhAramasvamahAkammapayaTipAhuTapArayarasa bhUravalibhayavatarama' / pu0 14, pR0 134 / / 4 'dasaNha payaTINa micchAThissa cariyasamayamiga udyvocchedo|' esI mahAkammapayaDi. pATauvaNmo-pu08, pR09| 5 'eda sadagayamAppavisaya paDucca kammaphAme payadamidi bhaNida / mahAkammapayaTipAguDe puNa davvaphAmeNa savaphAseNa kammaphAseNa payada,'-pu0 13, 50 36 /
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 * jainasAhityakA itihAsa isI khaNDa meM Age eka jagaha yaha zakA kI gaI hai ki mahAkarmaprakRtiprAbhRtame zepa caudaha anuyogoke dvArA kathana kisaliye kiyA hai ? isa taraha chai vAra mahAkarmaprakRtiprAbhRtakA ullekha hameM dhavalATIkAmeM milA hai / satakammapAhuDa aura mahAkammapaya DipAhuDake ukta ullekhome koI aisI bAta lakSita nahI hotI, jisase hama donoko eka mAna sakeM / satkarma aura mahAkarmaprakRti sajJAe~ bhI eka arthakI dyotaka nahI hai | dhavalAkArake kathanase hI yaha bAta spaSTa ho jAtI hai aura usIse yaha bhI prakaTa ho jAtA hai ki mahAkarmaprakRtiprAbhRta aura satkarmaprAbhRta eka nahI hai / mahAkarmaprakRtiprAbhRtake caubIsa anuyogadvAromeMse kevala cha anuyogadvAroke Upara hI bhUtabalisvAmIne SaTkhaNDAgamake sUtrokI racanA kI thI / una che khaNDomeMse pA~ca khaNDo para dhavalATIkA racaneke pazcAt vIrasena svAmIne zepa aTThAraha anuyogadvArokA bhI kathana kiyA hai| una anuyogadvAromeMse eka anuyogadvArakA nagama prakrama hai aura ekakA upakrama / yahA~ zakA kI gaI hai ki prakrama aura upakramameM kyA antara hai ? isakA samAdhAna karate hue zrI vIrasenasvAmIne likhA hai " - prakrama - anuyogadvAra prakRti, sthiti aura anubhAgame Ane vAle pradezAgrakA kathana karatA hai aura upakrama - anuyogadvAra bandhake dUsare samayase lekara sattArUpase sthita karmapudgaloke vyApArakA kathana karatA hai / ata donomeM antara hai / isake pazcAt vIrasenasvAmIne bandhana- upakramake cAra bheda kiye hai-prakRtibandhana- upakrama, sthitibandhana - upakrama, anubhAgavandhana - upakrama aura pradezavandhana - upakrama | ina cArokA svarUpa batalAkara likhA hai ki 'ina cAra upakramokA kathana jaise 'satakammapAhuDa' me kiyA gayA hai vaise hI karanA cAhie / ' isapara yaha zakA kI gaI ki mahAbandhameM jaisA kathana kiyA gayA hai vaisA kathana ina cArokA yahA~ kyo nahI kiyA jAtA, to usakA samAdhAna karate hue kahA gayA hai ki mahAbadhakA vyApAra prathama samaya samvandhI vadhameM hI hai, ata yahA~ usakA kathana karanA yogya nahI hai / 'mahAkammapayaDipAhuTe kimaTTha tehi aNiogaddArehi tasma parUvaNA kadA |' paT0, pu0 13, pR0 106 / 2. 'pakkama-uvakkamANa ko bhedo ? payariTThidiaNubhAgesu dukka mANapadesaggaparUvaNa pakkamo kuNDa, uvakkamo puNa vadhavidiyamamayappaDuDisatasarUveNadikammapoggalANa vAvAra parUvedi / ~ 'ettha edesiM' caduSNamuvakkamANa jahA satakammapayaTipAhuDe parUvida tA parUveyavva / jahA mahAvadhe parUviMda tahA parUvaNA etya kiNNa kIrade ? Na, tassa paDhamasamayabadhammi caiva vAvArAdo |'ptt0, pu0 15, pR0 42-43 |
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ chakkha DAgama : 57 isase yaha spaSTa ho jAtA hai ki saMtakammapAhuDameM vandhake pazcAt sattArUpameM sthita prakRtiyokA hI kathana kiyA gayA hai, ata. mahAvadhase vaha bhinna hai / ataeva 'satakammapAhuDa' kisakA nAma hai ? isa praznakA samAdhAna satkarmapajikAse hotA hai / vIrasenasvAmIne jo zeSa aTThAraha anuyogadvAroko lekara dhavalATIkA racI hai, usake prArambhika cAra anuyogopara eka pajikA upalabdha huI hai, usakA nAma satkarmapajikA hai / usameM dhavalAke ukta azakA spaSTIkaraNa karate hue likhA hai 'saMtakammapAhuDa' kyA hai ? mahAkarmaprakRtiprAbhRtake covIsa anuyogadvAromeM dUsarA adhikAra vedanA nAmaka hai / usake solaha anuyogadvAromeMse cauthe, chaThe aura sAtaveM anuyogadvArokA nAma dravyavidhAna, kAlavidhAna aura bhAvavidhAna hai,' tathA mahAkarmaprakRtiprAbhRtakA pAMcavAM prakRtinAmA adhikAra hai usameM cAra anuyogadvAra hai / ATho karmo prakRtisatva, sthitisatva, anubhAgasatva aura pradezasatvakA kathana karake uttaraprakRtiyoke prakRtisatva, sthitisatva, anubhAgasatva aura pradezasatvako sUcita karaneke kAraNa unheM satakammapAhuDa kahate haiM / ' satkarmapaMjikAke isa kathana ke anusAra mahAkarmaprakRtiprAbhRtake jina anuyogadvAroMmeM sattArUpase sthita karmakA kathana hai unheM satakammapAhuDa kahate hai / ve anuyogadvAra hai -- vedanA nAmaka adhikArake cauthe, chaThe aura sAtaveM anuyogadvAra tathA mahAkarmaprakRtiprAbhRtakA prakRtinAmaka pA~cavA~ adhikAra / mahAkarmaprakRtiprAbhRtake sparza, karma aura prakRtinAmaka tIna anuyogadvAroko lekara vargaNAnAmaka pAMcavAM khaNDa racA gayA hai / usake prakRtinAmaka anuyogameM kevala ATho karmokI prakRtiyAM mAtra batalAI gaI haiN| zeSa kathana ke lie likha diyA hai ki vedanA kI taraha jAnanA / pajikAkArakA abhiprAya usIse jAna paDatA hai / ata unake kathanAnusAra ukta anuyogadvAroko satakammapAhuDa kahA jAtA thA / ata saMtakammapAhuDa mahAkarmaprakRtiprAbhRtake antargata hI jAnanA cAhie / . 1 ' satakammapAhuDa NAma ta kadha (da) ma ? mahAkammapaya TipAhuTassa cauvIsa ANiogaddAresu vidiyAhiyAro vedanA NAma ? tassa solasaaNiyogaddAresu cauttha chaTThama-sattamANiyogaddArANi davvakAlabhAvavihANaNAmadheyANi / puNo tahA mahAkammapaya DipAhuDassa pacamo payaDINAmahiyAro / tattha cattAri aNiyogaddArANi aTThakammANa payaTiTTThidiaNu bhAgappadesasattANi parUviya sUciduttarapayaDiTThidiaNubhAgappadesasattAdo edANi satta (sata) kammapAhuDa NAma / mohaNIya paDucca kasAyapAhuDa pi hodi / - paTkha, pu0 15, pari0, pR0 18 / 2, 'sesa vedaNAe bhNgo|' -paTkha0, pu0 14, pR0 392 |
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 . janasAhityakA tihArA gintu jagadhavalAma ligA gi gati, vedanA mAdi jIvIga anugAMgadArI meM pratibaddha rAtAmgamahAdhikArI ega udaya nAmaka adhikAra hai, jo pratiyoke sthiti, anubhAga aura pradezAMga ulaSTa, anakanTa, jagama bhIra ajaghanga udayA kathana karatA hai| usameM mATa pradezodagA ravAmitva giddha maraneke lie 'rAmmuttuNatti' Adi gAraha guNazreNiyomA gAyana garI liMgA hai ki jo guNazreNiyAM gagalego gAya bhavAntarame gamAnta hotI hai unheM gheNge| isa prasagaga jo vAgaga unata kiye gye| ve vAgA gadANyAgaga ukta satarma nAmaka abhikArage, jigAra pAjakA hai, vartagAna hai| ata. vIgganagyAgI dvArA gahAkarmapratimAgato zepa adyAraha anuyogadvArIko lekara jo dhavalA racI gayI hai vahI satAgamahAdhikAra hai, gaha pramANita hotA hai| kintu jayabhavalAmeM gatakamgagahAliAko adyAgata anugogadAroga prativara na batalAkara caubIga anugogahAroga prativanta batalAyA hai| go gAya java hama gatAgaMpajikAke gAyanako milAte hai aura vAgmenamnAgI uga nAthanako sAmane rakhate haiM ki vandhaphe dugare rAgayage lekara rAtAmpage sthita kargapudgaloke vyApAra sthanako upakrama kahate hai, to ugase pastusthiti para prakAza pAtA hai / cauvIma anugogadvArImese jina-jinameM ukta sattAspame sthita karmapudgalokA kayana hai ve gava rAtakammamahAdhikAra yA satagamagAumai gabhita gamo jAne cAhiye / aura sampUrNa cauvIso ganuyogadvAra mahAkarmaprakRtiprAmRta kahe jAte hai / ugameM mahAvandha bhI garmita hai| kintu saMtakammapAhuDameM gahAvandha gabhita nahIM hai / ata satakammapAhuDa mahAkarmaprakRtiprAbhRtakA nAmAntara nahIM hai, balki usake antargata hI hai| jaisA ki paTsaNDa nAgame spaSTa hai| yaha grantharAja cha saNToma vibhakta haiN| pahale saNDakA nAma jI caTTANa (jIvasthAna ) hai| dUsare gaNTakA nAma suddAvadha (kSullaka vandha ) hai| tIgare maNDakA nAma vadhasvAmitvavicaya hai| cauthe khaNDakA nAma vedanA hai, pAMcaveM saNDakA nAma vargaNA hai aura chaThe saNDakA nAma mahAvandha hai| 1 'satakAmgamAhiyAre kadivedaNAdinauvImaaNiogadArasu paTibaddha udao NAma atyAhi. yAro 'jAo guNameDIo sakileseNa saha gavatara sakAmeti tAgo vttsmaamo| ta jA-uvasamasammattaguNasehI saMjadAmajadaguNaseDhI adhApavattasajadaguNamedinti padAo tiNi guNamedIgo appasatthagaraNeNa vi madarasa parabhave dImati / semAsu guNameDhIsu mINAsu appasatthamaraNa bhave' :di yutta |-j0p0 pra0kA0 pR0 319798 / / 'jAo guNameDhIo aNNava sakAgati tAyo vttirsaamo| ta jA-uvamamamammattaguNameThI sajaDhAmajadaguNasesI adhApamattaguNaseDhI padAo tiNi guNaseDhIo'appamattha maraNeNa vi madamsa parabhave disati / semAsu guNaseDhIsu mINAmu appasatyamaraNa gve|' -paTagva0, pu015, pR0 297 //
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ / chakkhaMDAgama : 59 prastuta paTkhaNDAgamameM zurUke pAMca khaNDa hI hai / chaThA mahAvadha nAmaka khaNDa svataMtra granthake rUpameM pRthak mAnA jAtA hai| 'indranandine zrutAvatArame likhA hai ki bhUtavaline puSpadantaviracita sUtroko milAkara pAMca khaNDoke chaha hajAra sUtra race aura tatpazcAt mahAvandha nAmaka chaThe khaNDakI tIsa hajAra sUtragrantharUpa racanA kii| / / paTkhaNDAgamake sUtroke avalokanase prakaTa hotA hai ki prathama khaNDa jIvaTThANake Adime satprarUpaNAsUtroke racayitA puSpadantAcAryane magalAcaraNa kiyA hai / aura tadanusAra dhavalAkArane bhI kartA, zrutAvatAra AdikA, jo ki granthake prAstAvika kathana mAne gaye hai, kathana kiyA hai| paTkhaNDAgamake kartA bhUtabaline cauthe khaNDa vedanAke Adime puna magala kiyA hai aura tadanusAra dhavalAkArane bhI jIvaTThANake AdikI taraha kartA, nimitta, zrutAvatAra Adiko puna. carcA kI hai / isase yaha paTkhaNDAgama grantha do bhAgome vibhakta pratIta hotA hai / pahale bhAgameM Adike tIna khaNDa hai aura dUsare bhAgame antake tIna khaNDa hai / isa dUsare bhAgame hI yathArthata mahAkarmaprakRtiprAbhRtake caubIsa adhikArokA varNana kiyA gayA hai| ata. pro0 hIrAlAlajIne usako vizepa sajJA satkarmaprAbhRta vatalAI hai| unhone likhA hai-'isa samasta vibhAgame pradhAnatAse karmokI samasta dazAokA vivaraNa honese usakI vizepa sajJA satkarmaprAbhRta hai| mahAkarmaprakRtiprAbhRtakA apara nAma satkarmaprAbhRta samajhakara hI prophesara sAhabane aisA likhA pratIta hotA hai, kintu ina donoke antarakI carcA hama pIche kara Aye hai / ata una sabako satkarmaprAbhRta nahI kahA jA sktaa| khaNDoke nAma SaTkhaNDAgamake mUlasUtromeM jaise granthakA koI nAma nahIM pAyA jAtA, vaise hI khaNDokA nAma bhI prAya nahI pAyA jaataa| pahale khaNDakA nAma jIvaTThANa mUlasUtromeM nahI pAyA jaataa| isa khaNDame jIvake bheda-prabhedoko mukhyatAse varNana honeke kAraNa hI ise yaha nAma diyA gayA hai / dUsare khaNDakA prathama sUtra hai-'je te badhagA 'NAma tesimimo Niddeso', isase yaha spaSTa ho jAtA hai ki isa khaNDameM bandhakokA kathana hai / ata usa parase ise vandhasajJA dI gaI hai aura sambhavatayA 'mahAvandha' ko dRSTimeM rakhakara bandhake pahale 'khuddA' vizeSaNa lagAkara khuddAbandha nAmase ise abhihita kiyA gayA hai / kintu isa khaNDakI dhavalATIkAke prArambhame TIkAkArane isake nAmake samba1 'sUtrANi paTsahasragranthAnyaya puurvsuutrshitaani| praviracya mahAvanyAhaye tata paSThaka khaNDam // 139 / / trizatasahasrasUtragrantha vyaracayadasau mahAtmA |-shrutaa0 /
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 : jainasAhityakA itihAsa ndhameM kucha nahI kahA / hA~, isakA udgama sthAna avazya batalAyA hai| tIsare khaNDa 'badhasAmitta vicama'ke pahale sUtrameM usakA nAma AyA hai / yathA'jo so baMdhasAmittavicao NAma tassa imo duviho Niddeso ogheNa ya AdeseNa y| ___ mahAkarmaprakRtiprAbhRnake caubIsa anuyogadvAromeMse prathama dokA nAma kRti aura vedanA hai| inhI do anuyogadvArokA kathana vedanA nAmaka cauthe khaNDoM hai / pahale kRtikA kathana hai aura phira vedanAkA / vedanA adhikArake pahale sUtrameM-'vedaNA tti tattha imANi veyaNAe solasa aNiyogaddArANi NAdavvANi bhavati' aisA ullekha hai / isa parase kahA jA sakatA hai ki sUtrakArane isa khaNDakA nAma sUcita kara diyA hai| ukta do anuyogadvAroke pazcAt sparza, karma, prakRti aura bandhana anuyogadvArakA kathana 5veM vargaNAkhaNDameM hai| vandhana-anuyogadvArameM vargaNAkA bahuta vistArase varNana hai / isIse sambhavatayA isa khaNDako vargaNA nAma diyA gayA hai| vedanAkhaNDa aura vargaNAkhaNDake bIcame sUtrakArane koI aisI bhedarekhA sUcita nahI kI, jisase ina donoke bhedakA spaSTa sUcana ho ske| phira bhI vedanAkhaNDameM solaha anuyogadvAra unhone batalAye hai, ata unakI samAptike sAtha hI vedanAkhaNDakI samApti samajha lenI caahiye| jaise vedanAkhaNDameM pahale kRtikA kathana hai, phira antameM vedanAkA kathana hai aura vahI usa khaNDakA pradhAna tathA antima vipaya hai, vaise hI vargaNAme pahale sparza, karma aura prakRtikA kathana hai phira bandhanake nimittase vargaNAkA kathana hai / vargaNAkA kathana hI isa khaNDakA pradhAna aura antima pratipAdya viSaya hai / ata vedanAke pazcAtse vargaNA paryanta hI vargaNAkhaNDa honA cAhiye / khaNDokI ye sajJAe~ vIrasenasvAmIse prAcIna hai, kyoki vIrasenasvAmIke pUrvaja akalakadevane apane tattvArthavAtikameM 'jIvasthAna' aura 'vargaNA' khaNDokA ullekha kiyA hai, yaha hama pahale likha Aye hai / vargaNAkhaNDakA antima sUtra hai 'ja ta badhavihANa ta caunviha-payaDivadho, Thidivagho, aNubhAgabadho, padesabadho cedi|' isake pazcAt mahAbandha nAmaka chaThA khaNDa prArambha hotA hai / isakA mahAbandha nAma mUla-sUtromeM upalabdha nahI hotA / granthakA prathama tADapatra anupalabdha honese yaha bhI nahIM kahA jA sakatA ki isa khaNDakI racanAke ArambhameM bhUtabaline usakA nAma diyA thA, yA nahI / kintu isameM bandhake cAro bhedokA varNana vistArase hai, ata. ise mahAbandhasaMjJA dI gaI hai|
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ chakkhaMDAgama : 61 satkarmapaMjikAke' prArambhika kathanaro bhI isI vAtakA rAmarthana hotA hai / usameM likhA hai-'mahAkarmaprakRtiprAbhRtaye kRti, vedanA Adi cauvIrA anuyogahAromese kRti aura vedanAkA vedanAkhaNDame, sparza, karma, prakRti aura vandhanake cAra anuyogomeMse vandha aura vandhanIyakA vargaNAkhaNDame, vandhanavidhAna nAmaka aniyogadvArakA mahAvandhame aura bandhaka aniyogadvArakA khuddAvandhame vistArase kathana kiyA hai| zepa aThAraha anuyogadvAra satakammameM kahe gaye haiN| tIrthakara mahAvIrakI vANIse isakA sambandha aura srota bhagavAna mahAvIra svAmIkI dharmopadezanAko zravaNa karake unake pradhAna ziSya gautama gaNadharane use bAraha agomeM nibaddha kiyA thA / vArahavA aMga dRSTivAda zepa saba agoMse mahatvapUrNa aura vizAla thaa| usake mahatva aura vizAlatAkA kAraNa thA usake antargata caudaha pUrva / unameMse dvitIya AgrAyaNIya pUrvake pacama vastu aghikAra cayanalabdhimeM vIsa prAbhRtAdhikAra the| una prAbhRta nAmake adhikAromeM cauthe prAbhRtakA nAma mahAkarmaprakRti thaa| urA mahAkarmaprakRtike cauvIsa anuyogadvAra nAmaka adhikAra the / unako upasahRta karake isa paTkhaNDAgama granthako racanA kI gaI hai| isa bAtakA nirdeza caturtha vedanAkhaNDake Adima kRti anuyogadvArakA avataraNa karate hue svaya sUtrakAra bhUtabaline kiyA hai _ 'bhaggeNiyassa punvassa pacamassa ktthussa cautyo pAhuDo kammapayaDI gAma / tatya imANi cavIsa aNimogaddArANi gAdagvANi bhavati-phadi vedaNAe passe kamme payaDIsu baMdhaNe NivaMdhaNe pakkame uvakkame udae mokkhe puNa sakame lessA lessAyamme lessApariNAme tattheva sAdamasAde doherahasse bhavadhAraNAe tatya poggalattA NivattamaNivatta NikAcidamaNikAcidaM kammaDhidi pacchimakkhaMghe appAbahuga ca sanvatya // 45 // arthAt AgneyaNIya pUrvake pacama vastu adhikArake antargata caturtha prAbhUtakA nAma karmaprakRti hai| usake vipayameM ye cauvIsa anuyogadvAra jAnane yogya hai-1. kRti, 2. vedanA, 3 sparza, 4 karma, 5. prakRti, 6. bandhana, 7 nivandhana, 8 prakrama, 9 upakrama, 10 udaya, 11. mokSa, 12 sakrama, 13 lezyA, 14 lezyAkarma, 1 mahAkammapayaDipAhuTassa kadivedaNAo (i) cauvvIsa maNiyogadAresu tattha kadivedaNA tti jANi aNiyogaddArANi veyaNAkhaNDAssi puNo pa (passa-kamma-payaDi-vadhaNa tti ) cattAri aNiyogaddAresu tattha vadha badhaNijjaNAmANiyogehi saha vaggaNA khaDammi, paNo vadhavidhANa NAmANiyogaddAro sahAvadhammi puNo vadhagANiyogo khuddAvadhammi ca sappavaceNa parUvidANa / puNo tehiMto sesahArasANiyogaddArANi sata kamme sanvANi parUvidANi |'pttkh, pu. 15, pari0 pR01|
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 : jainasAhityakA itihAsa 15. lezyApariNAma, 16 sAtArAAta, 17 dIrghahrasva, 18 gavadhAraNIya, 19 pudgalatva, 20 nidhatta-anivatta, 21 nikAcita-anikAcita, 22 karmasthiti 23 pazcimarakandha, 24 alpabahutva / inhI cauvIrA anuyogadvAroko cha khaNDoma upasahRta kiyA gayA hai| pahale kRti aura dUsare vedanA anuyogadvArakA uparAMhAra karake cauthA vedanAsaNDa nippana huA hai| tIsare sparza, cIye karma aura pAMcaveM prakRti aura chaThe vandhana anuyogadvArase pAMca vargaNAsaNDa niSpanna huA hai / aura chaThe bandhana anuyogake bhedaprabhedose zepa cAra khaNDa upasaMhRta hue hai| prathama khaNDa 'jIvasthAnakA avatAra batalAte hue vIrasenasyAmIne rAtparapaNAke dvitIya sUnakI dhavalATIkAmeM viratArase yaha batalAyA hai ki jIvasthAnakA avatAra caturtha karmaprakRtiprAbhRtake kirA anuyogadvArake antargata kina-kina bhedo-prabhedose huaa| yaha hama pIche lisa Aye hai| dUsare khaNDa khuddAvandhake prathamasUtrako dhavalAma vIrasenasvAmIne likhA hai'mahAkarmaprakRtiprAbhRtake kRti, vedanA Adi cauvIsa anuyogadvAromai cha? bandhana anuyogadvArake antargata cAra adhikAra hai-bandha, vandhaka, vandhanIya aura badhavidhAna / unamero jo bandhaka nAmakA dUsarA adhikAra hai vahI yahAM sUtrake dvArA sUcita kiyA gayA hai / tAtparya yaha hai ki mahAkarmaprakRtiprAbhRtame jo bandhaka vahe gaye hai unhIkA yahA~ nirdeza hai|' isase spaSTa hai ki dUsare khaNDakA uddhAra mahAkarmaprakRtiprAbhRtake chaThe anuyogadvArake avAntara adhikArose kiyA gayA hai / tIsare khaNDa bandhasvAmitvavicayake prathamasUtrakI dhavalATIkAma vIrasenasvAmIne likhA hai-'kRti, vedanA Adi cauvIsa anuyogadvArome bandhana nAmaka chaThA anuyogadvAra hai| usake cAra bheda hai-bandha, vandhaka, , vandhanIya aura bandhavidhAna / bandhavidhAnake cAra bheda hai prakRtivandha, sthitivandha, anubhAgavandha aura pradezavandha / prakRtibandhake do bheda hai-mUlaprakRtivandha aura uttaraprakRtivandha / 1 paTkha0, pu01, pR0 123-130 / / 'je te vadhagA NAma tesimimo Nidde so // 1 // ' TI0-'je te vadhagA NAma' iti vayaNa vadha. gANa pujvapasiddhatta sUcedi / punca kamhi pasiddha vadhage sUcedi ? mahAkammapaTipAhuDammi / ta jahA-mahAkammapayaDipAhuDassa kadivedaNAdigesu caduvIsaaNiogaddAresu chaTThassa badhaNetti aNiyogaddArassa badho badhago vaNijja vadhavihANamidi cattAri ahiyArA / tesu - vadhagetti vidiyo ahiyAro edeNa vayaNeNa suucido|-pttkh0, pu. 7, pR0 1-2 / 3 paTakha0, pu08, pR0 2 /
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ __chakkhaMDAg2ama . 63 mUlaprakRtivandhake do bheda hai-ekakamUlaprakRtivandha aura avyAgADhamUlaprakRtivandha / avyAgADhamUlaprakRtibandhake do bheda haiM-bhujAkAravandha aura prakRtisthAnavandha / inameM uttaraprakRtivandhake cauvIrA anuyogadvAra hai| una covIsa anuyogadvAromeM eka vandhasvAmitva nAmaka anuyogadvAra hai| usIkA nAma vadhasvAmitvavicaya hai| ___ isa taraha vandharavAmitvavicaya nAmaka tIsarA khaNDa bhI karmaprakRtiprAbhRtake chaThe anuyogaTArase upajA hai| ___ caturtha khaNDa vedanAke antargata kRti anuyogadvArake AdimeM to sUtrakArane svaya 44 sUtrose magalarUpa namaskAra kiyA hai aura paitAlIsaveM sUtrame granthakI utthAnikAke rUpame AgrAyaNIya pUrvake pacama vastu-adhikArake antargata karmaprakRtiprAbhRtake cauvIsa anuyogadvArokA nirdeza kiyA hai| jisase spaSTa hai ki caturthAdi khaNDa karmaprakRtiprAbhRtake kRti Adi anuyogadvAroko hI sakSipta karake likhe gaye hai| sabhavata isIse hI vIrasenasvAmIne zurUke tIna khaNDokI taraha uttarake tIno khaNDoke sambandhameM yaha kathana nahIM kiyA ki ve amuka anuyogadvArase nikale hai / kintu kRti anuyogadvArake prArambhika mAgalika sUtroko lekara vIrasenasvAmIne jo lambI carcA kI hai use hama yahAM de denA ucita samajhate hai, kyoki ina tIna khaNDokA dvAdazAga vANIse sIdhA sambandha honeke sambandhameM usase paryApta prakAza paDatA hai| zakA-nivaddha' aura anivaddhake bhedase magalake do prakAra hai| unameMse yaha magala nivaddha magala hai athavA anivaddha ? / samAdhAna ---yaha magala nivaddha nahI hai kyoki kRti Adi cauvIsa anuyogadvAravAle mahAkarmaprakRtiprAbhRtake AdimeM -gautamasvAmIne yaha maMgala kiyA hai / aura bhUtabali bhaTTArakane ise vahA~se uThAkara vedanAkhaNDake AdimeM lA rakhA hai| ata ise nivaddha magala nahI mAna sakate, kyoki na to vedanAkhaNDa mahAkarmaprakRtiprAbhRta hai, avayavako avayavI nahIM mAnA jA sakatA, aura na bhUtavali gautama gaNadhara hai, kyoki dharasenAcAryake ziSya aura vikalazrutake dhAraka bhUtavali vardhamAnasvAmIke ziSya aura sakala zrutake dhAraka gautama nahI ho sakate / yadi aisA ho sakatA, to isa magalako nivaddha magala kaha sakate the| ata yaha anibaddha magala hai| athavA ise nibaddha magala bhI kaha sakate hai / 1. sUtrake Adime sUtrakArake dvArA jo devatAko namaskAra kiyA jAtA hai use nivaddhamagala kahate haiN| aura jo sUtrake Adime sUtrakArake dvArA nibaddha devatAnamaskAra haiM use anibaddhamagala kahate haiN| 2, chakkha0, pu. 9, pR0 103-104 / /
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 : jenasAhityakA itihAsa zakA - ise nivaddha maMgala to tabhI kahA jA sakatA hai jaba vedanA Adi saNDa aura mahAkarmaprakRtiprAbhRta eka ho, kintu gaNDagranthako mahAkarmaprakRtiprAbhRta kairo mAnA jA sakatA hai ? samAdhAna - mahAkarmaprakRtiprAbhRta cauvIsa anuyogadvArose sarvathA pRthakbhUta nahI hai / arthAt caubIsa anuyogadvArokA hI nAma mahAkarmaprakRtiprAbhRta hai aura unhI anuyogadvArose vedanA Adi saNDa nippanna hue hai, ata unheM mahAkarmaprakRtiprAbhUtapanA prApta hai / zaMkA- anuyogadvAroko karmaprakRtiprAbhRta mAnane para bahutase karmaprakRtiprAbhRta ho jAyeMge ? samAdhAna -- isameM koI doSa nahI hai, kayacit aisA iSTa hI hai / zakA -- mahAkarmaprakRtiprAbhRtakA vedanA-anuyogadvAra to mahAparimANavAlA hai - vaDA vizAla hai usake upasaMhArarUpa isa vedanAkhaNDako vedanApanA kaise sabhava hai ? samAdhAna - avayavI apane avayavoMse sarvathA pRthaka nahI pAyA jAtA / zaMkA- bhUtabalikA gotama honA kaise saMbhava hai ? 1 samAdhAna - unake gotama honese kyA prayojana hai ? zaMkA- kyoki bhUtabaliko gotama mAne vinA yaha magala nivaddha nahI ho sakatA / samAdhAna --- isa khaNDagranthake kartA bhUtabali nahI hai kyoki dUsareke dvArA racita granthake adhikAroke ekadezarUpa pUrvokta zabdArtha sandarbhakA kathana karanevAlA kartA nahI ho sakatA / aisA mAnanese atiprasaMga dopa AtA hai / ukta carcAse do bAteM spaSTa hotI hai / eka to vedanAkhaNDake AdimeM jo 44 sUtra maMgalAtmaka hai ve bhUtavalikRta nahI hai, balki mahAkarmaprakRtiprAbhRtakeM maMgalasUtra hai aura vahI jyo-kA-tyo uThAkara bhUtavaline unheM vedanAkhaNDake Adi meM rakha diyA hai| dUsare, prakRta paTkhaNDAgamake sUtromeM varNita artha ho mahAkarma prakRtiprAbhRtakA RNI nahI hai kintu zabda bhI usIke hai / bhUtavali to usake prarUpakamAtra hai, kartA nahI hai / ina dono bAtose prakRta SaTkhaNDAgamakA dvAdazAga vANIke eka agarUpa pUrvose sAkSAt sambandha siddha hotA hai / 1 1, 3 Age SaTkhaNDokA udgama AgrAyaNIya pUrvake kisa bheda - prabhedase huA, isake spaSTIkaraNake lie unakA yahA~ vRtta diyA jAtA hai /
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ / vedanAkhaNDa vedanAsparza 1 pUrvAnta 2 aparAnta / / karma / prakRtivadha 1 bargaNAkhaNDa 5 badha / H army 09 views / prakRti--vadhananivadhana prakramaupakramaudayamokSasakrama uttara 3 dhruva 4 adhruva -5 cayanalabdhi 6 ardhopama 7 praNidhikalpa 8 artha badhanIya sthitivadha 2 anubhAgavadha 3 20 pAhuDa unameMse cauthA karmaprakRtipAhuDa vadhavidhAna lezyA khuddAvadha khaDa 2 24 anuyoga / / 14 vastu / / badhaka AgrAyaNIyapUrva bArahave aga dRSTivAdake caturtha bheda pUrvagatakA dUsarA bheda chakkhaDAgama * 65 9 bhIma 10 vratAdika / 9 11 sarvArtha / mahAvadhakhaNDa 6 pradezabadha 4 / lezyAkarmalezyApariNAma sAtAsAtadIrghahrasvabhavadhAraNIya pudgalatAnidhattAnidhatta21 nikAcitA nikAcita 22 karmasthiti23 pazcimaskandha24 alpabahutva vadhavidhAna 12 kalpaniryANa 13 atItasiddha-baddha - 14 anAgata , -
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 : jainasAhityakA itihAsa uttaraprakRtibadha ekaikottara ____ anvogADha -205 sarvabandha nosarva1 samutkIrtanA jaghanyaanutkRSTasAdi dhruvaanAdiajaghanya adhruvavadhakAlabandhAntara kSetrabhagavicayaparimANabhAgAbhAgasparzana-- kAla antara-12-bandhasvAmitvavi0 bhAva alpavahatva| 15 vadhasannikarpa 10 11 13 14 16 17 22 2221 -23 24 bandhasvAmitvavi0 prakRti sthiti daNDaka 1 daNDaka 2 daNDaka 3 khaNDa 3 bhAvaprarUpaNA jIvaTThANakI pA~ca culikA (jIvaThThANakA 7vA adhikAra) avvogADha / prakRtisthAna bhujagAra jApA 1 2 3 | 4 | 5 6 7 8 sat sakhyA kSetra sparzana kAla atara bhAva alpabahutva J | / / jIvaTThANake chaha anuyogadvAra baMdhakake gyAraha anuyogadvAromeM pAMcaveM dravyapramANAnugamase jIvaTThANakI saMkhyA racanA-zailI ____ prastuta chakkhaDAgamake antargata pA~co khaNDa prAkRta-bhApAke prasAdaguNayukta sUtromeM race gaye hai / pA~co khaNDoke sUtrokI sakhyA sADhe cha hajArase adhika hai / cauthe aura pAMcaveM khaNDameM kucha gAthAsUtra bhI hai / stra apane ApameM pUrNa aura bahuta spaSTa hai / prAkRta-bhApAkA sAdhAraNa jAnakAra bhI sUtroko paDhate hI unakA zabdArtha samajha sakatA hai| kintu cUMki unameM pratipAdita vipaya jaina siddhAntake gUDha aura gambhIra tattvoMse sambaddha hai, ata pAribhApika zabdoke vAhulyake kAraNa unakA bhAva samajha sakanA sarala nahI hai / jo jaina karmasiddhAntakI moTI-moTI bAtome paricita hai ve unake sUtroke Agayako bhI saralatAse hRdayagama kara sakate hai, para sabhI khaNDoke vipayameM aisA nahI kahA jA sktaa|
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ chakkhaDAgama * 67 sabhI sUtra alpAkSara hai, asandigdha hai aura sAravAn hai / alpAkSarakA yaha abhiprAya nahIM hai ki sabhI sUtra choTe hai| pratipAdya vipayakaM anusAra unakI racanA hai| udAharaNake liye 'savvaddhA' jaise choTe sUtra bhI hai aura aise bhI hai jo kaI paMktiyome samApta hote hai| saMkSepame isa grathakI zailI AgAmika sUtrazailI hai / isa zailIkI nimnalikhita vizepatAe~ pAyI jAtI hai1 vipayAnusAra sUtroke zabdokI yojanA / 2 nirarthaka zabdokA abhAva / 3 prsaadyukttaa| 4 pAribhApika zabdokA prayoga / 5 arthagAmbhIrya / viSaya-paricaya jIvaTThANa' pahale khaNDakA nAma jIvaTThANa yA jIvasthAna hai| isake ATha anuyogadvAra hai-satprarUpaNA, dravyapramANAnugama, kSetra, sparzana, kAla, antara, bhAva aura alpabahutva / inameMse prathama anuyogadvAra satprarUpaNAke kartA AcArya puSpadanta hai aura zepake kartA AcArya bhUtavali hai / satprarUpaNA-isake sUtrokI sakhyA 177 hai| isakA prArambha jainoke prasiddha mahAmatrase hotA hai / vahI isakA prathama sUtra hai, jo isa prakAra hai Namo arihatANa Namo siddhANa Namo AiriyANa / Namo uvajjhAyANA NAmo loe savva-sAhUNa // 1 // isakA vyAkhyAna karate hue vIrasenasvAmIne magalake do bheda nibaddha aura anibaddha kiye hai / sUtroke Adime sUtrakArake dvArA nivaddha kiye gaye devatA-namaskArako nivaddha magala aura sUtrake AdimeM sUtrakArake dvArA kiye gaye devatA-namaskArako anibaddha magala batalAkara unhone ise nivaddha-magala kahA hai / isase yaha prakaTa hotA hai ki yaha magala puSpadantake dvArA racita hai kyoki nivaddhase unakA 1 yaha pahalA khaNDa prathama vAra zrImanta seTha zitAvarAya lakSmIcanda, jaina sAhityoddhAraka phaNDa kAryAlaya, bherasAse 5 jiradoMmeM prakAzita huA hai| 2 'tatya Nibaddha NAma jo suttassAdI suttakattAraNa Nibaddha-devadA-NamokAro ta Nivaddha magalA jo suttassAdIe suttakattAreNa kaya-devadA-NamokAro tamaNivadvamagala / ida puNa jIvaTThANa Nivaddhamagala / yatto 'imesi coisaNha jIvasamAsANa' idi edassa suttassAdIe Nivadha 'rAmo arihaMtANa' iccAdidevadA nnmokaar-dsnnaatto|' -paTa kha0, pu. 1, pR0 41 /
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 * jainarAhityakA itihAga bhabhiprAya svaracitage hai aura kiye gaye (MT) ge abhiprAya hai dugo dvAga rana gaye gaMgatako gangage nAdina rAti gAra tegaa| gaidanAmako gati anuyogadvAra:ke AdiMge tavaline jo magalApage 44 guga gyApita kiye hai unheM nIggenasvAgIne anivaddha gagala gAtA hai, gayogika guNa gArgaprAtiprAgata ra gagalagUna hai aura nahIMge lAra unheM gbhApita gAgA gayA hai / ata ukta magalA puNadantaracita honA ragaSTa hai| ntu ugaga bhane gipratipattiyAM hai-tAmbara gampradAyameM bhI yaha gA gI spage mAnya hai| bhagavatIgUgakA prArambha gI magalamUnase hamA hai| Avazya karAgo madhyage bhI yaha mana pAyA jAtA hai| irAge sivAya gAravega pragiddha gilAlegamA Arambha bhI 'Namo agratANa Namo siddhANaM, ina padoro hotA hai|' mata gaha mAna givAdagrasta hai / bagtu / gUga doro ganyameM pratipAdita nigagakA bArambha hotA hai___ 'eto igesiM godagaNha jIvagagAgANa gaggaNadAe tatya gANi codama caiva TThANANi NAdanvANi bhavati // 2 // _ 'ina naudaha jIvasagAgo ( guNasthAnI ) ke anvepaNage liye ye caudaha mArgaNAsthAna jAnane yogya hai| sUna 4 meM caudaha mArgaNAoke nAga ginAge hai-gati, indriya, kAya, yoga, veda, napAya, jJAna, saMgama, dargana, legA, bhavyatva, samyaktva, gajI, AhAraka / sUtra 5 meM likhA hai ki-ina caudaha guNarathAnoke kathanake liye ye gATha anuyogadvAra jAnane yogya hai| sUna 7 meM una ganuyogadAroke nAma ginAye hai 'satapasvaNA, dayapamANANugamo, vettANugamo, phogaNANugamo, kAlANugamo, atarANugamo, gAvANugamo, appabahugANugamo cedi // 7 // ' inhI ATha anuyogadAromeM jIvaTThANa-paNDa vibhakta hai / sUna 8 se prathaga anuyogadvAra 'satapasvaNA'kA kathana prArambha hotA hai / 'saMtapakhvaNAe duviho Niddezo ogheNa AdeseNa ya / / 8 // ' 'jIvasamAso ( guNasthAno )ke satvakI prarUpaNAme do prakArakA nirdeza haiogha arthAt sAmAnyase aura Adesa arthAt vishessro|' satakA matalaba hai sattA / aura prarUpaNAkA matalaba hai-nirUpaNa yA prajJApana yA kathana / guNasthAnake liye yahA~ jIvasamAsazabdakA prayoga kiyA hai / jIvasamAsa 1 paTkha0, pu0 9, pR0 103 / 2 isake vizeSa vicArake liye pa0 kailAzacandra zAstrI lisita 'namaskAramatra' nAmaka pustaka dekhanI caahie| 3. 'satsattvamityartha , "prarUpaNA nirUpaNA prajJApaneti yAvat'-paTa kha0, pu0 1, pR0 159 / -
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'chakkhaMDAgama * 69 kA artha hai jinameM jIva bhale prakAra rahate hai athavA pAye jAte haiM unheM jIvasamAsa' kahate hai / jaina siddhAntameM guNoke anusAra saMsArake sava jIvokA vargIkaraNa caudaha vibhAgome kiyA gayA hai / una caudaha vibhAgoko hI guNasthAna kahate hai / ye guNasthAna sasArake jIvoke kramika vikAsake sUcaka sthAna hai / ina para avaroha mokSakI ora ora avataraNa sasArakI ora le jAtA hai / unake astitvake kathanake do prakAra hai - sAmAnya kathana aura viropa kathana / prathama sAmAnya kathana kiyA hai phira vizeSa kathana kiyA hai / ina dono prakArake kathana ke liye jaina siddhAntameM ogha aura Adeza zabda rUDha hai / sUtrakArane caudaha sUtroke dvArA caudaha guNasthAnoMke nAmokA nirdeza kiyA hai | unakA svarUpa jAne binA prakRta siddhAntagranthake rahasya ko samajhanA zakya nahI hai / ata sakSepame unakA svarUpa batalA denA anucita na hogA ? 1. 'ogheNa atthi micchAiTThI // 9 // oghase mithyAdRSTi jIva hai / yahA~ mithyAzabdakA artha asatya hai / aura dRSTizabdakA artha darzana athavA zraddhAna / jina jIvokI dRSTi mithyA hotI hai unhe mithyAdRSTi kahate hai / dRSTike mithyA honekA kAraNa mithyAtvamohanAmaka karmakA udaya hai / jina jIvoke mithyAtvakA udaya hotA hai unakA zraddhAna viparIta hotA hai| ora jaise pittajvarake rogIko mIThA dUdha bhI kaDuvA lagatA hai vaise hI unheM yathArtha dharma bhI acchA nahI lagatA / yaha pahalA guNasthAna hai / 2. ' sAsaNasammAiTThI 3 // 10 // ' dUsare guNasthAnakA nAma sAsAdanasamyagdRSTi hai / samyagdarzanakI virAdhanAko AsAdana kahate hai / jo AsAdana sahita ho use sAsAdana kahate haiM / jo jIva samyagdRSTI hokara apane samyagdarzanako vinaSTa kara letA hai aura isa taraha samyaktvase mithyAtva kI ora abhimukha hotA hai use sAsAdanasamyagdRSTI kahate haiM / kahA hai-- 'samyagdarzanarUpI ratnaparvata ke zikharase girakara jo jIva mithyAtvarUpI bhUmi ( pahalA guNasthAna ) ke abhimukha hotA hai, ataeva jisakA samyagdarzanarUpI ratna to naSTa ho cukA hai kintu jo mithyAtvako prApta nahI huA hai, patanakI isa madhya avasthA vAle jIvako sAsAdanasamyagdRSTi kahate haiM / 3 ' sammAmicchAiTThI // 11 // ' 1. ' jIvasamAsa iti kim ? jIvA samyagAsate'sminniti jIvasamAsa / kvAsate / guNepu / paTkha, pu 1, pR0 160 / 2 paTa kha0, pu0 1, pR0 161 / 3 vahI, pR0 163 | 4. vahI, pR0 166 |
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 * jainasAhityakA itihAsa tIrAre guNasthAnakA nAma samyaggiyyAdRSTi hai| jigakI dRSTi arthAt zraddhA yA ruci saccI jora viparIta dono prakAralI hotI hai urI rAgyaggiyyAdRSTi vAhate hai / kahA hai-jaro dahI aura guDa ko milA dene para unheM alaga-alaga nahIM kiyA jA sktaa| ugI prakAra gAyavala gaura miyyAttApa mile hue bhAva vAle jIvako samyagmithyAdRSTi jAnanA cAhiye / 4. 'asajadarAmmAda ThI' // 12 // ' jisakI dRSTi arthAt addhA rAmyakrAccI hotI hai use gamyagdRSTi kahate hai / aura sayamarahita rAmyagdRSTiko arAMyatarAmyagdRSTi kahate haiM / ve rAmyagdRSTi jIva tIna prakArase hote hai-kSAyikarAmyagdRSTi, vedakasamgagdRSTi aura opagamikAsamyagdRSTi / __ mithyAtva, rAmyamithyAtva, rAmyaktvamohanIya, anantAnuvandhI krodha, mAna, mAyA, loga ye mohanIyAmakI sAta prakRtiyAM jIvakI zraddhAko dUpita karatI hai| ata ina sAto vAmaprakRtiyokA sarvathA vinAga ho jAne para jInameM jo samyagdarzana guNa prakaTa hotA hai use kSAyikagamyagdarzana nahate hai aura urA jIvako kSAyika samyagdRSTi kahate hai / ukta sAta prakRtiyoke upazama (dava jAne)se jisake samyagdarzana prakaTa hotA hai use aupazamikasamyagdRSTi kahate / ukta sAta karmaprakRtiyomese samyaktvamohanIyavAmakA udaga rarate hue jo samyagdarzana hotA hai usake dhArI jIvako vedakamabhyagdRSTi kahate hai / ina tInomese kSAyikarAmyagdRSTi jIva kabhI bhI mithyAtvame nahI jAtA, kintu aupazamikasamyagdRSTi upazamasamyaktvake chUTa jAne para mithyAtvanAmaka pahale guNasthAnavAlA ho jAtA hai| yA sAsAdanaguNasthAnavAlA hokara phira mithyAtvaguNasthAname jAtA hai| kabhI tIsare guNasthAnavAlA bhI ho jAtA hai| kahA haijo na to indriyoke viparose virakta hai aura na basa aura sthAvara jIvokI hiMsAse virata hai, kintu jinendradevake dvArA kahe hue tatvopara zraddhA rakhatA hai use asayatasamyagdRSTi kahate hai / mAgeke saba guNasthAna samyagdRSTike hI hote hai| 5. 'sajadAsajadA // 13 // ' jo sayata hote hue bhI asayata hote hai unhe saMyatAsayata kahate hai / kahA hai- jo jinendradevame hI zraddhA rakhate hue sajIvokI hiMsAse virata aura sthAvara jIvokI hiMsAse avirata hotA hai use viratAvirata yA sayatAsayata kahate hai| 1. paTakha, pu 1, pR0 171 / 2. vahI, pu01, pR0 173 /
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 'pamatta rAjadA ' // 14 // pramAda yuvA jIvako pragatta kahate haiM aura hisA, jhUTha, corI, abrahma aura parigahame viratako rAyata kahate hai / pramAdI sayagIko pramattasayata kahate haiM / kahA bhI hai - 'jo vyakta yA avyakta pragAda meM nivAsa karatA hai kintu samarata guNo aura zIlomeyukta mahAvratI hotA hai use pramattasayata kahate hai / urAkA AcaraNa pramAdake kAraNa sadopa hotA hai / 7 'appamatta sajadA // 15 // ' jo pramattasayata nahI hai unheM apramattarAyata kahate hai / arthAt pramAdarahita sayamI jIvoko apramattarAyata kahate hai / Age saba guNasthAna sayamI manuSyo ke hI hote haiM | sAtaveM guNasthAnake vAda AThave guNasthAna do zreNiyAM prArambha hotI hai / eka upazamazreNi aura eka kSapaka zreNi / upazamazreNime caDhane vAlA jIva mohanIyakarmako naSTa na karake davAtA jAtA hai / imose gyArahaveM guNasthAnameM pahu~cakara vaha nIce gira jAtA hai / aura kSapakazreNipara ArohaNa karane vAlA mohanIyakarmako naSTa karatA huA Age baDhatA hai / ata usakA patana nahI hotaa| ye donoM zreNiyAM dhyAnamagna mAdhuoke hI hotI hai / . chavakhaMDAgama * 71 8 ' apuvyakaraNapaviTThasuddhirAjadesu asthi uvasamA khavA' // 16 // ' AThave guNasthAnakA nAma apUrvakaraNamayata hai / 'karaNa' zabdakA artha hai pariNAma --jIvake bhAva yA vicAra / apUrva arthAt jo isase pahale nahI hue, aise satpariNAma vAle sayamI apUrvakaraNasayata kahe jAte hai / ina apUrvakaraNasayatome upazamazreNavAle bhI hote hai aura kSapakazreNivAle bhI hote hai / 9 'aNiyaTTivAdarasAparAiyapaviTThasuddhisajade asthi uvasamA khava // 17 // ' nauveM guNasthAnakA nAma anivRttivAdarasAmparAyasayata hai / isa guNasthAname eka samayame eka hI pariNAma nizcita hai / ata isameM samAnasamayavartI jIvo - ke pariNAma sadRza hI hote haiM / isIko anivRttizabdase kahA hai / sAmparAya - zabdakA artha hai kapAya aura bAdarakA artha hai sthUla / ata sthUla kapAyako vAdarasAmyarAya kahate hai aura anivRttivAdarasAmparAyarUpa pariNAmavAle sayamiyoko anivRttivAdarasAmparAyasayata kahate haiM / ve sayata upazamaka bhI hote hai aura kSapaka bhI hote hai / 1. paTkha0, 14, pR0 175 / 2 vahI, pR0 178 / 3 vahI, pR0 179 | 4. vahI, pR0 183 /
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ '72 : jainasAhityakA itihAsa yahA~ jo 'vAdara' zabda hai vaha uga vAtakA sUnaka hai ki pUrvake rAya guNasthAnome sthUla kApAya rahatI hai| 10 'suhugarAAparA'yapaviTThazuddhirAjadesu asyi uvarAmA savA // 18 // dasaveM guNarathAnakA nAma gUda mamAgarAyagayata hai| jina rAyamiyoke sUkSma kapAya rahatI hai unhe sUdamagArAyarAyata kahate hai / ve upazamaka bhI hote hai aura kSapaka bhii| 11. 'unarAtakagAyavIyarAyachanumatyA // 19 // ' jinakI kapAya upazAnta hai unheM upazAntakapAya kahate hai / aura jinakA rAga naSTa ho gayA hai unheM vItarAga kahate hai / tayA alpajJAniyoko chAstha kahate hai| upazAntakapAya vItarAgI chamasthoko upazAntakapAyavItarAgachAstha kahate hai / yaha gyAharahA guNarathAna hai / kahA bhI hai nirmalIse yukta jalakI taraha athavA zaradaRtume hone vAle sarovarake nirmala jalakI taraha, sampUrNa mohanIyakarmake upazamase honevAle nirmala pariNAmavAle jIvako upazAntakapAya kahate hai|' 12 'khINakagAyavIyarAyadubhatyA // 20 // jinakI kapAya kSINa ho gaI hai unhe kSINa kapAya kahate haiN| jo kSINa kapAya hote hue vItarAga hote hai kintu chadAratha hote hai unheM kSINakapAyavItarAgamastha kahate hai / yahA~ jo 'chadmaratha' zabda hai vaha pUrvake saba guNasthAnavartI jIvoko chamastha sUcana karatA hai| yaha vArahavA guNasthAna hai / kahA bhI hai "jirAne sampUrNa mohanIya karmako naSTa kara diyA hai ataeva jinakA citta sphaTika maNike nirmala pAname rakhase hue jalake samAna nirmala hai aise nirgrantha sAdhuko kSINakapAyaguNasthAnavAlA kahA hai|' 13 'sajogakevalI // 21 // ' mana, vacana aura kAyakI pravRttiko yoga kahate hai / aura yogasahitako sayoga kahate hai / tathA indriya, mana, prakAza AdikI sahAyatAke vinA hone vAle jJAnako kevalajJAna kahate hai aura jisake kevalajJAna hotA hai use kevalI kahate hai| tathA yogasahita kevalIko sayogakevalI kahate hai / yaha terahavA guNasthAna hai| usake cAro ghAtiyAkarma naSTa ho jAte hai| aura zepa cAra karma bhI zaktihIna ho jAte hai| kahA bhI hai1. paTakha0 pu. 1, pR0 187 / 2. vahI, pR0 188 / 3. vahI, pR0 189 / 4. vahI, pR0 190 /
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ chakkhaMDAgama * 73 'jisakA kevalajJAnarUpI sUryakI kiraNoke samUhase ajJAnarUpI andhakAra naSTa ho gayA hai aura nau kevalalavdhiyoke prakaTa ho jAnese jo 'paramAtmA' kahA jAtA hai usako jJAna aura darzana parakI sahAyatAse nahI hotA, isaliye use kevalI kahate hai aura yogase yukta honeke kAraNa sayoga kahate hai / ' isa taraha terahaveM guNasthAnakA nAma sayogakevalI hai / 14 'ajogakevalI' // 22 // ' jisake yoga nahI hotA use ayoga kahate hai / aura yogarahita kevalajJAnIko ayogakevalI kahate haiM / kahA hai 'jinhone zIla ke aTThAraha hajAra bhedoke svAmitvako prApta kara liyA hai / samasta karmoMke Asravako roka diyA hai, aura karmabandhanase mukta hai tathA yogase rahita kevalI hai unheM ayogakevalI kahate hai / yaha caudahavA~ guNasthAna hai / isame Aneke pazcAt hI jIva sasArake bandhanose mukta ho jAtA hai / ' isa taraha ye caudaha guNasthAna mokSake liye sopAnake tulya hai / isa taraha oghase caudaha guNasthAnokA kathana karake sUtrakArane Adezase ( vistAra se ) guNasthAnokA kathana kiyA hai / jisa taraha caudaha guNasthAna hote haiM usI taraha caudaha mArgaMNAsthAna hote hai / jinameM yA jinake dvArA jIvoko khojA jAtA hai unhe mArgaNA kahate hai / ina mArgaNAoke dvArA guNasthAnokA kathana karaneko Adeza kathana kahA jAtA hai / jaise1 gati cAra hai - narakagati, tiryaJcagati, manuSyagati aura devagati / narakagatimeM prArambhake cAra guNasthAna vAle hI jIva hote hai / tiryaJcagatime Adike pA~ca guNasthAnavAle hI jIva hote hai / manuSyagatime caudaho guNarathAnavAle jIva hote hai / devagatimeM narakagatikI taraha cAra hI guNasthAnavAle jIva hote hai / 1 2 indriya pAca hai-- sparzana, rasanA, ghrANa, cakSu, zrotra / jisake eka sparzana hI indriya hotI haiM unheM ekendriya jIva kahate hai jaise vanaspati / jisake sparzana, rasanA do indriyA~ hotI hai unheM do indriya kahate haiM, jaise laTa / jinake sparzana, rasanA, ghrANa tIna indriyA~ hotI hai unheM tri-indriya kahate haiM, jaise ciuTI / jisake zurU kI cAra indriyA~ hotI hai unheM cauindriya jIva kahate haiM, jaise bhauMrA / aura jinake pAco indriyA~ hotI hai unhe paJcendriya kahate hai, jaise gAya, bhaiMsa, manuSya / inameM se paJcendriya jIvake to caudaha guNasthAna ho sakate hai Adike pahalA hI guNasthAna hotA hai / kintu zepa ekendriya 3 kAyakI apekSA jIvoke chai bheda hai - pRthivIkAyika, jalakAyika, agni 1. paTkha, pu0 1, pR0 192 /
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 - janasAhityakA itihAsa kAyika, vAyukAyika, vanaspatikAyika aura parAkAyika / gurUke pAMca kAyika jIvoMke kevala eka sparmana indriya hotI hai / ata. unake pahalA gugasthAna hI hotA hai| zepa do indriyama lekara paJcendriya taka saba jIna rA kahe jAte hai / ata nasoke caudaha guNagyAna hote hai kyoki paJcendriya bhI baga hai| 4 yogo tIna bheda hai-kAgayoga, vacanayoga aura manoyoga / ina tIno yogoke aneka bheda hai / ye tIno yAga terahave guNasthAna taka hote hai / 5 veda bho tIna hai--ranIveda, pumpaveda, napugakAveda / ye tIno bheda nauve guNasthAna taka hote hai| 6 kapAya cAra hai-krodha, mAna, mAyA aura lobha / gurakI tIna kapAya nIve guNasthAna taka aura antakI loga kapAya dagave guNasthAna taka rahatI hai| Ageke guNasthAnome kapAya nahI hotii| 7 jJAna pAca hai-gatijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, manaHparyayajJAna aura kevalajJAna / inamase prArambhake tIna jJAna mithyA bhI hote hai / ye tIno mithyAjJAna pahale aura dUmare guNasthAname rahate hai| tIsare mizraguNasthAnage Adike tIna miyyAjJAnasamyagjJAna mile-jule hote hai / matijJAna, zrutajJAna aura avadhijJAna cauthe guNasthAnase lekara vArahave guNasthAna taka hote hai / mana paryayajJAna chaThe pramattasayataguNasthAnase lekara bArahaveM guNasthAna taka hotA hai / kevalajJAna rAyogakevalI, ayogakevalI guNasthAnome tathA siddhajIvome rahatA hai| 8 sayamamArgaNAke sAta bheda hai-sAmAyika, chedopasthApanA, parihAvizuddhi, sUkSmasAmparAya, yathAkhyAta ye pA~ca sayama, eka sayamAsayama aura eka asayama / chaThe guNasthAnase lekara caudahaveM guNasthAna takake jIva sayamake dhArI hote hai| unameMse sAmAyikasayama aura chodopasthApanAsayama These nauve guNasthAna taka hote hai| parihAravizuddhisayama pramattasayata aura apramattagayata guNasthAnavAle jIvoke hotA hai| sUkSmasAmparAyasayama eka sUkSmasAmparAya nAmaka dasave guNasthAnavAle jIvoke hI hotA hai| yathAkhyAtasayama anto cAra guNasthAnomeM hotA hai| sayamAsayama eka sayatAsayata guNasthAname hI hotA hai / prathama cAra guNasthAna vAle jIva asayata hote hai uname sayama nahIM hotaa| ___9 darzanamArgaNAke cAra bheda hai-cakSa darzana, acakSa darzana, avadhidarzana aura kevaladarzana / cakSu darzana aura acakSa darzana vAle jIva vArahaveM guNasthAna taka hote hai / avadhidarzana cauthese vArahaveM guNasthAna taka pAyA jAtA hai| kevaladarzana sayogakevalI, ayogakevalI aura siddhoke hotA hai| 1 paTkha., pu. 1, pR0 368-378 / * vahI, pR0 378-385 /
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ chakkhaMDAgama * 75 10 lezyAke' chai bheda hai-kRSNa, nIla, kApota, pIta, padma, zukla / kRSNalezyA, nIlalezyA aura kApotalezyA cauthe guNasthAna taka hotI hai| tejolezyA aura padmalezyA sAtave guNasthAna taka aura zuklalezyA terahave guNasthAna taka hotI hai| usake bAda lezyA nahI hotI, kyoki yoga aura kapAyake melakA nAma lezyA hai aura terahaveM guNasthAnake vAda yoga aura kapAya dono nahI rahate / 11 bhavyatvamArgaNAke do bheda hai-bhavya aura abhavya / jo jIva Age muktilAbha kareMge unheM bhavya kahate hai / aura jina jIvome mukti prApta kara sakanekI yogyatA nahI hai unheM abhavya kahate hai / abhavya jIvoke pahalA hI guNasthAna hotA hai aura bhavyoke caudaha guNasthAna hote hai / 12 samyaktvamArgaNAke3 cha bheda hai-kSAyikasamyagdRSTi, vedakasamyagdRpTi, upazamasamyagdRpTi, sAsAdanasamyagdRSTi, samyagithyAdRSTi aura mithyAdRSTi / kSAyikasamyagdRSTi cauthese lekara caudahaveM guNasthAna taka hote hai / vedakasamya-gdRSTi cauthese lekara sAtaveM guNasthAna taka hote hai| upazamasamyagdRSTi cauthese lekara gyArahaveM guNasthAna taka hote hai / sAsAdanasamyagdRSTi eka sAsAdana guNasthAname hI hote hai / sabhyakmithyAdRSTi eka samyak mithyAdRSTi guNasthAname hote hai aura mithyAdRSTi jIva pahale mithyAdRSTi guNasthAname hote hai / 13 sajJImArgaNAke do bheda hai-sajJI aura asajJI / sajJIke pahale mithyAdRSTi guNasthAnase lekara bArahaveM kSINakapAya guNasthAna taka hote hai / asajJI pahale hI guNasthAnameM hote hai| 14 AhAramArgaNAke do bheda hai-AhAraka aura anAhAraka / AhAraka terahave guNasthAna taka hote hai aura anAhAraka vigrahagati avasthAme pahale-dUsare aura cauthe guNasthAnameM, samudghAta karane vAle sayogakevalI, ayogakevalI aura siddha avasthAmeM hote hai| __antima AhAramArgaNAke kathanakI samAptike sAtha hI satprarUpaNA samApta ho jAtI hai / puSpadantAcAryakI racanAkA anta bhI usIke sAtha ho jAtA hai / sAmAnya satprarUpaNAmeM caudaha guNasthAnokI apekSA jIvake astitvakA pratipAdana kiyA gayA hai aura vizeSameM caudaha mArgaNAokI apekSA guNasthAnomeM jIvo1. paTkha0 pu. 1, pR0 386-392 / 2 vahI, pR0 392-394 / 3 vahI, pR0 395-408 / 4 vahI, pu01, pR0 408-409 / 5 vahI, pR0 409-410 /
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 - jainasAhityakA itihAsa ke astitvakA pratipAdana kiyA hai| isIse isakA nAma satpraspaNA hai / yahI kathana Ageke kAthanakA pravezadvAra hai / urAme praveza hue vinA Ageke khaNDome gati honA kaThina hai / ata pahale khaNDa 'jIvaTThANa' ke AdimeM hI use sthAna diyA hai| guNasthAno aura mArgaNArayAnoke dvArA isa prakAraro jIvakI sattAkA vivecana jaina paramparAke sivAya na bauddha parampagame pAyA jAtA hai mIra na vaidika paramparAmeM / upaniSadogeM AtmatatvakA pratipAdana avazya hai kintu mokSake sopAnabhUta aisI kinhI bhUmikAokA varNana unameM nahIM hai, jinakI tulanA guNasthAnose kI jA sake / aura na jIvakI vividha dazAo aura guNokI pariNatiyoko lekara aisA hI koI vicAra unameM milatA hai jisakI tulanA jaina siddhAntake mArgaNAsthAnose kI jA ske| hA~, yogavAziSTha aura pAtaJjala yogadarzaname AtmAkI bhUmikAokA vicAra avazya milatA hai / yogavAziSThame' sAta bhUmikAe jJAnakI aura sAta bhUmikAe~ ajJAnakI isa taraha caudaha bhUmikAeM vatalAI hai, jo jaina paramparAke ukta 14 guNasthAnokA smaraNa karAtI hai / unameM jo sAta jJAnabhUmikAe~ hai ve isa dRSTise draSTavya hai-pahalI bhUmikAkA nAma zubhecchA hai| vairAgyapUrva icchAko zubhecchA kahate hai / zAstra aura sajjanoke samparkase tathA varAgyake abhyAsapUrvaka jo sadAcAra pravRti hotI hai use dUsarI vicAraNA bhUmikA kahate hai / vicAraNA aura zubhecchAse jo indriyoke viSayomeM anAsakti hotI hai use tIsarI tanumAnasA bhUmikA kahate hai / tIsarI bhUmikAke abhyAsase zuddha AtmAmeM cittako sthitiko cauthI satvApatti bhUmikA kahate hai| ___ sAta jJAnabhUmikAokA ukta varNana caturtha Adi guNasthAnome sthita AtmAke lie lAgU hotA hai / yogavAziSThake kucha anya varNanome bhI jaina vicArokI 1 azanabhU saptapadA zabhU saptapadaiva hi / padAntarANyasakhyAni bhavantyanyAnyathaitayo // 2 // -utpa0 pra0, sa0 117 / 2 sthita kiM mUDha evAsmi prakSo'ha shaastrsjjnai,| vairAgyapUrvAmiccheti zubhecchetyucyatai budhai // 8 // 3 'zAstrasajjanasamparkavirAgyAbhyAsapUrvakam / / sadAcArapravRttiryA procyate sA vicAraNA // 9 // 4 'vicAraNAzubhecchAbhyAmindriyArtheSvasaktatA / yatra sA tanutAbhAvAt procyate tanumAnasA / / 10 / / 5 'bhUmikAtritayAbhyAsAta cittathe viratavaMzAt / satyAtmani sthiti zuddha satvApattirudAhRtA // 11 // u0 pra0 sa0 118 /
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ chakkhaDAgama 77 jhalaka milatI hai| aura jaba zrI rAmacandra' kahate hai ki mere koI cAha nahI hai aura na merA mana vipayome lagatA hai| maiM to 'jina' kI taraha apanI AtmAme zAnti prApta karanA cAhatA hU~, taba to vicAroko bhUmikAkI ukta jhalakakA rahasya spaSTa ho jAtA hai| yogakI paramparA bahuta prAcIna paramparA hai 'mohejodaDo' se prApta yogIkI mUrti usakA pramANa hai| yogakA lakSya AdhyAtmika vikAsa thA, usIko bhUmikA athavA guNasthAnoke dvArA citrita karanekA prayAsa kiyA gayA hai / jaina paramparAmeM guNasthAno aura mArgaNAoke dvArA jIvake kathanakI paramparA bahuta prAcIna hai kyoki bhagavAna mahAvIrake dvArA upadiSTa pUrvomeM unakA sAgopAga kathana thA aura jaina paramparAke vibhinna sampradAyagata sAhityameM bhI usa kathanameM ekarUpatA hai / ata ise bhagavAna mahAvIrakI dena kahanA anucita na hogaa| __ mArgaNAomeM lezyAmArgaNA apanA vaiziSTya rakhatI hai| unake chai bheda kiye gaye hai aura sasArake jIvoko unake bhAvoke anusAra chai lezyAomeM vibhAjita kiyA hai| dIghanikAyakI TIkAme buddhaghopane likhA hai-gozAlakane zikArI vagairahako kRSNameM, bauddha bhikSuoko nIlameM, nimranthoko lAlameM, acelakoke anuyAyiyoko pItameM aura AjIvikoko zuklameM vibhAjita kiyA thaa| aguttaranikAyameM ise pUraNakAzyapakA mata kahA hai| isa parase DaoN0 hAnalekA anumAna thA ki chai ragome manuSyoko vibhAjita karanekA vicAra buddhake chaho virodhI tIrthaGkaromeM sAdhAraNa rUpase pracalita thaa| DaoN0 hAnalekA ukta anumAna ThIka ho sakatA hai, kintu isa vicArakA udgama jaina vicAra-kSatrame honA adhika sabhAvya jAna paDatA hai kyoki ragoke isa vicArake mUla upAdAna yoga aura kapAyake sAtha lezyAmokA varNana jaina zAstromeM milatA hai| 2 dravyapramANAnugama-jIvaTThANake isa dUsare anuyogadvArase bhUtabalikI racanA kA prArambha hotA hai / isa bhAgameM batalAyA hai ki vibhinna guNasthAnomeM sAmAnyase tathA vibhinna mArgaNAokI apekSA jIvokI sakhyA kitanI hai| AjakA pAThaka isa vAtako baDe kautUhalake sAtha paDhegA ki jaina siddhAntameM sasArake jIvokI sakhyA takakA vivecana dravya, kSetra, kAla aura bhAvake AdhArase kiyA hai| sabase prathama to yaha jijJAsA honA svAbhAvika hai ki isa vivecanakA AdhAra kyA 1. 'nAha rAmo na me vAnchA viSayepu na me mana / zAntimAsthAtumicchAmi svAtmanyeva jino yathA / / ' ____2. i0 i0 ri0, ji0 1, pR0 262 /
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 : janasAhityakA itihAga hai ? prabaga anugogamAra gattarapaNAkI gAlA- TIne prAragama' vIragenamyAgIne yA rapaSTIkaraNa te tiA hai ki pIpalama yantu adhikAra antargata nAgArga antargata gIga anugogaTAgegaMga bacananAmaka chaThA anuyoga gara hai| go cAra varSAri hai / unAMge yA nAgA dUgare adhikArako gyAgata mangoga gemeMge pAMcI anugogAra gAgANanAgA hai| ugoge pratApagANAnugaga liyA gayA hai| puna para jinAmA ho gAtI pagAniprAzanaga gara bAtI gaga girAne gita AbhAragara yiA? gaha pahale riga Aye hai ki dvArazAgakI rananA gautaga gaNapagne bhagavAna mahAvIrakI vANIka jAgAparI / gotaga gaNadhara bhaganAnage prazna karate the aura bhagavAna ugA uttara dete the| padamAgamake bahutase sUtra praznottarampame hI niba hai jo ga vA sUcaka hai ki gotama aura bhagAna mahAnorake bIca praznottara hote the aura gautama gaNadhagne prAmANiAtAkI surabhAge lie unheM ugI mpameM vivata kiyA thA aura vahAMge lekara saMgraha garane vAle bhUtavali AcAryane bhI unheM ugI rUpamai ragA / yathA 'goSeNa milAiTThI davyapagANeNa phevaDiyA ? aNatA // 2 // ogharo mithyAdRSTi dravyapramANakI apekSA kitane hai ? ananta hai // 2 // imakI dhavalA-TI meM gaha prazna uThAyA gayA hai ki praznottaraspa diye binA 'ogheNa micchAiTThI dannapagANeNa aNatA' (opase mithyAdRSTi dravyapramANakI apekSA ananta hai) aimA kyo nahI nahA ? TM gamAdhAna karate hue dhavalAkArane kahA hai ki-'iga pakArakI gUjaracanAkA phala hai-apane kartavyako haTAkara bhAptake kartRtvakA pratipAdana krnaa| arthAt bhUtavaline ga prakArako sUtraracanAme yaha batalAyA hai ki isake vArtA svaya vaha nahIM hai / kintu yaha AptapuruSa bhagavAna mahAvIrakA kathana hai| tava puna yaha prazna kiyA gayA ki-'tava bhUtabaline kyA kiyA?' to uttara diyA gaNa ki bhUtavali to Aptavacanoke vyAkhyAtA mAtra hai| ata paTavaNDAgamame jo kucha kahA gayA hai ugakA udgaga-sthAna bhagavAn mahAvIrakI vANI hai| bhagavAna mahAvIrako jainAgamomeM sarvajJa sarvadarzI batalAyA hai| aura bauddha tripiTikone bhI patA calatA hai ki bhagavAna mahAvIrake sarvajJa sarvadarzI honekI carcA thii| sarvajJa sarvadarzIkA matalaba hai-sabako jAnane dekhane vAlA, 1. paTakhA, pu0 1, pR0 126 / 2 vahI, pu0 3, pR0 10-11 /
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ chakkhaDAgama 79 koI bAta jisake jJAnase vAhara na ho| bhagavAna mahAvIrakI isa sarvajJatAkA upahAsa karate hue bhI sAtavI zatAbdIke pUrvArdhame hue prasiddha bauddha tArkika dharmakIrti ne kahA thA--'sarvaja sabako dekhe yA na dekhe, kintu use ipTa tattvoko avazya jAnanA cAhiye / kITa-pataMgokI sakhyAkA usakA jJAna hamAre lie kyA upayogI hai?' __ yaha 'kITa-saMkhyAjJAna' dravyapramANAnugama jaise jaina granthomeM varNita jIvokI sakhyAkI ora hI saketa karatA hai / astu, ____ guNasthAnokI apekSA jIvarAzikA pramANa batalAte hue kahA hai ki sarvajIvarAzi anatAnata hai / usakA vahubhAga mithyAdRSTiguNasthAnavartI hai aura zepa bAkIke teraha guNasthAnomeM aura siddhomeM vibhAjita hai| mithyAdRSTiyokA pramANa anantAnanta batalAte hue likhA hai ki anantAnanta utsarpiNI aura avasarpiNI kAloke bIta jAnepara bhI unakI sakhyAkA kabhI anta nahIM aataa| caudaha guNasthAnokI jIvarAziyokA kathana karaneke pazcAt gati Adi caudaha mArgaNaomeM aura unake bheda-prabhedomeM jIvarAzikA pramANa batalAyA hai| ____ isa bhAgake sUtrokI saMkhyA 192 hai, jinameMse prArambhake caudaha sUtromeM guNasthAnomeM jIvarAzikA pramANa batalAyA hai aura sUtra 15 se mArgaNAsthAnomeM pramANakA nirdeza hai| jahA~ taka hama jAnate hai sasArakI jIvarAzikI sakhyAkA isa taraha nirdeza jaina Agamoke sivAya anyana nahI pAyA jaataa| pahale jIvaTThANa nAmaka khaNDameM ATha anuyogadvAra hai| unamese do anuyogadvArokA vivecana yahA~ karake sthagita karate hai kyoki SaTkhaNDAgamakI TIkA dhavalAke prasagameM paTkhaNDAgamake vipayakA vistRta vivecana karane meM lAghava aura sugamatA hogii| yahAM kevala zepa khaNDokA sAmAnya paricaya diyA jAtA hai| 3 kSetrAnugama--me' jIvoke nivAsa va vihArAdi sambandhI kSetrakA parimANa batalAyA hai| prathama sUtra hai--'khettANugameNa duviho Niddeso ogheNa AdeseNa ya' / kSetrAnugamakI apekSA nirdeza do prakArakA hai--oghase aura Adezase / dUsare sUtrame usI praznottararUpa zailImeM kahA hai--'oghakI apekSA mithyAdRSTi jIva kitane kSetrameM rahate hai ? sarvalokame rahate hai|' tIsare sUtra meM kahA hai--'sAsAdanasamyagdRSTise lekara ayogakevalI guNasthAna taka pratyeka guNasthAnavAle jIva kitane kSetrame rahate hai ? lokake asakhyAtaveM bhAgameM rahate hai|' 1. paTsa0 pu. 3 meM kSetra, sparzana aura kAlAnuma mudrita haiN|
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ zo : dierenfra or L Ai q$? zrImA 1:nagarapA nAgamana meM - IT, --igiriu f** varaM bhAvAma golyaa| ina / upatala kisAna rina gayA hai| vaha AziyA 1 guru 92 guNaH / zrIpAhatA gAjara gamasthAna ke ThikAna Wiki HA17 Lu husait que facto qu ngida ungua, munoza kamqqini, quamazini, ifsfirangua, aprub trangAT, TAMASA, data em qut alrittfangmai pisdendur ad al comma on dit mm q'aTU 3 5 7 CHI TIEU THI THIEN vim fria ungaqua frammi fig til nahIM hai| vivargAne phala hI hai| ha 4. pArakara mAna nAlI jodhA hiMgA jAtA hai ora pa kathana to a se mu -ITAT, zobhanApI vibhAgake bhUta, vartamAna ra bhaviSya mInAkSetra mAna liyA jAtA hai| midhyAdRSTi hai| gomayAdRSTi aura jIvAMkA hone hai aura aura magamana se hai| vartamAna atItakAla bhI unhoMne kiyA hai / aisI bAta nahIM hai| janya va gumbA rAjIyoM ke nA raho hai / eka dI apavAdImadhyamaM eka rAju ko gho kSaNa bhI garva hai aura kintu anya guNagyAnabA ho ho gAte hai | aura ko chor3akara gaganAoMke bAhara nahIM rahate / ora caudaha rAju U~cI ganA hai| jo jI unake jitane ko karatA hai usakA utanA hI sparzana kSaNa mAnA gayA hai| jaise bihAravalvagthAna aura vikriyArA muddhAtakI apekSA gAgAdanasamyagdRSTi jono sparzana prasanAke nodaha bhAgomero ATha bhAga bAlAyA hai / yaha ATha bhAga ghana rAju pramANa kSetra tIsarI bAlukA pRthivIse lekara golahave svarga taka lenA caahiye| kyoki bhavananAgI deva nIce tIsarI pRthi taka aura Upara yadi Uparake deva le jAyeM to solahave svarga taka vihAra kara sakate hai | isa kSaM kA pramAga rAnADIke caudaha bhAgoge ATha bhAga
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ chakkhaDAgama 81 hai| yahI ukta apekSAose sAsAdanasamyagdRSTiguNasthAnavAlokA sparzanakSetra hai| isa prakAra isa sparzanAnugamameM caudaha guNasthAno aura caudaha mArgaNAomeM jIvoke sparzanaviSayaka kSetrakA kathana hai| isameM 185 sUtra hai| 5 kAlAnugama-isameM ogha aura AdezakI apekSA kAlakA kathana hai arthAt yaha batalAyA hai ki nAnA jIva aura eka jIva kisa guNasthAna athavA mArgaNAsthAnameM kama-se-kama aura adhika-se-adhika kitane kAla taka rahate hai| jaise, sUtra 2 meM yaha prazna kiyA gayA hai ki oghase mithyAdRSTI jIva kita kAla taka hote hai ? isake uttara meM kahA gayA hai ki nAnA jIvokI apekSA sarvakAla hote hai ( kyoki mithyAdRSTi jIva sarvadA pAye jAte hai, unakA kabhI abhAva nahI hotaa| kintu eka jIvakI apekSA anAdi ananta, anAdi sAnta aura sAdisAnta kAla hai| abhavyajIva kabhI mithyAtvako nahI choDatA, ata usakI apekSA anAdi anantakAla hai / jo bhanyajIva anAdikAlase mithyAdRSTi hai kintu mithyAtvako choDakara samyagdRSTi ho jAte unake mithyAtvakA kAla anAdi sAnta hai| aura jo bhavyajIva samyaktvako choDakara mithyAdRSTi ho jAte hai unakA kAla sAdi aura sAnta hai| aise jIvoke mithyAtvameM rahanekA kAla kama-se-kama antarmuhUrta hotA hai, antarmuhUrta taka mithyatvameM rahakara ve puna usase nikalakara samyagdRSTI Adi ho jAte hai / aura utkRSTa kAla kucha kama ardhapudgalaparAvartana hai / caudahameMse chai guNasthAnomeM jIvokA kabhI abhAva nahI hotaa| ve chai guNasthAna hai-pahalA, cauthA, pA~cavA, chaThA, sAtavAM aura terahavA~ / isI prakAra saba guNasthAnomeM aura saba mArgaNAsthAnomeM kAlakA kathana kiyA gayA hai / isa kAlAnugamake sUtrokI sakhyA 342 hai / 6 antara-kisI vivakSita guNasthAnavI jIvake usa guNasthAnase dUsare guNasthAnameM cale jAnese puna usI guNasthAnameM Aneke kAlako antara kahate hai / isa antarAnugamameM ogha aura AdezakI apekSA isI antarakA kathana kiyA gayA hai| jaise-oghakI apekSA mithyAdRSTI jIvokA antara kAla kitanA hai ? isa praznake uttarameM kahA gayA hai ki nAnA jIvokI apekSA antara nahIM hai, mithyAdRSTi jIva madA pAye jAte hai| kintu eka jIvakI apekSA jaghanya antara antarmuhUrta aura utkRSTa antara kucha kama eka sau vattIsa sAgaropama kAla hai| . ghavalATIkAmeM isa antarakAlakI sagati vistArase siddha kI hai / caudaha guNasthAnomeMse jina chai guNasthAnomeM sarvadA jIva pAye jAte hai, nAnA jIvokI apekSA 1 paTakha0, pu0 5 meM antara, bhAva aura alpavaddutva anuyogadvAra mudrita haiN|
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 janamAhityakA unihAga uga gaNaggAnIkA antagAla nahI hotA, gepa ATha guNagAnA hai| armAt una ATa gaNaravAnIgaM gura gagaga nA koI jIna nahI gAgA jAnA / jaMga kSepa bheNI nAra guNarabAnAga aura gIgAlI gaNaggAgama - amita mAga tIna gAyA gA agama kula 395 gaar| 7 bhAgAnagaga-~~mA uga, bhaga ANi niginage jIvana jo pariNAga vizepa hote hai unheM bhAra phne| meM bhAva pAna pAhA :-augigA, aura. zagiA, bhAgila, gojAgira aura pArivAgi uganevAle bhAA. ko augigAra gA~r samaga uni gare bhAvI yogamagika bhAgamA prATa hone re gA maanaa| bhAbhiAra gahate hai / "111 upagale gA jo jInaga aMga pakA hotA hai yaha bhAgoSaNamita bhaay| jo na mAge bhAga nijI gaura ajIvagana nAza hotA naha pariNAmika bhaav| ga anuyogatAmme Apa aura nAmaMgamA nAyana diyA hai| bhoga gAyana mArane eka -'givyATi gA gona-gA bhAva hai aura bhAva hai // 2 // 'mAgAdanamammadATI gaha pauna-gA bhAva hai' pAgNiAgi bhAra hai| gamgaggidhyAdRSTi yA kauna-sA bhAra ' bhAgoganagiA bhAna hai // // mayatagamyAdATI yA gona-gA bhAna hai ? auSamira bhAra bhI hai,bhAgika bhAva bhI hai aura kSAyogagagika bhAva bhI hai // 5 / gaganAgayata, pramattagayata aura apramattagayana yaha kauna-gA bhAva hai * bhAyopAmika bhAva hai / / 7 / / ugI prakAra naudaha gaNamthAnAma bhAvakI praspaNA karake puna mArgaNArayAnAma bhAvokA gabana kiyA hai / dhavalATIkAma progamA upapAdana liyA hai I yo amuka bhAva hai| isameM 93 sUpa hai| 8 alpabahutvAnugama-dravyapramANAnugamame batalAI gaI jIvamabhyAke AdhAra. para guNasthAno aura mArgaNAsthAnome mamyAkRta hInatA aura adhikatAkA kathana isa anuyogadvAramai hai| anya anugamokI taraha isakA Arambha bhI 'duvihI giddemI , 'cadugnaga ajoga koNamanara kenira kAnAdi ? gANA nAna panna jaeNNeNa egamamaya' // 16 // 'upakammeNa sammAna // 17 ||'-ptty0, pu0 ., pa000-1 'bhogheNa micchAdidila tti ko bhAvo, auDharA bhAno // // mAmaNamammAdidiTha tti kA bhAvo, pAriNAmio mAvA // 3 // sammAmicchAdidiTha tti ko bhAvo, yaoramamio bhAvo // 4 // asajadamammAThi tti ko mAvo, uvamamiyo vA sadao vA khaovamamio vA bhAvo' // // ' paTA0, pu. 5, 10 194 aari| --
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ chakvaDAgama 83 ogheNa odeseNa ya' sUtrase hotA hai / pahaleke mava anuyogadAgema oghakathana pahale guNasthAname Arambha hotA hai kintu yahA~ vaha bAta nahIM hai / yahAM samyAke alpatvake aura bahutvake AdhArapara kathana hai| jina guNasthAnome jIvokI mamyA sabase kama hai ugakA nirdeza prathama hai aura Age jina-jina guNasthAnome jIvokI garayA kramaga baDhatI jAtI hai unakA kathana hai / yathA---'oghame' apUrvakaraNa Adi tIna guNarathAnomeM upazAmaka jIva pravegakI apekSA paraspara tulya hai kintu anya maba guNamyAnome alpa hai // 2 // upazAntakapAyavItarAgachadmasthaguNasthAnavAle jIva bhI pUrvokta pramANa hI hai // 3 // umame bhagaka asamyAta guNa hai / / / / / isa taraha AThave guNasthAnase prArambha karake bhAgI aura le gaye hai kyoki anya mava guNasthAnome upazamazreNIke ina guNasthAnome jIvovI sakhyA sabase kama hotI hai / guNasthAnokI apekSA atpabahutvakA kathana karake phira mArgaNAome alpavahutvakA kathana hai| yathA-'Adezage' gatimArgaNAke anuvAdase narakagatimeM nArakiyome sAmAdanasamyagdRSTI jIva sabame kama hai / / 27 / / mamyak mithyAdRSTi jIva malyAtaguNe hai / / 28 // ityAdi / imameM 382 sUtra hai / isa alpavahutvAnugamake mAtha jIvaTThANa nAmaka prathama khaDake ATho anuyogahAra mamApta ho jAte hai / aura isa tarahase pahalA khaDa samApta ho jAtA hai| kintu inake pazcAt bhI jIvasthAnakI cUlikAke nAmage eka adhikAra aura bhI hai| ___ jIvasthAna cUlikA-isakI dhavalATIkAke prArambhameM hI yaha zakA kI gaI hai ki jIvasthAnake ATho anuyogadvAroke samApta ho jAnepara cUlikA kisaliye AI hai ? isakA samAdhAna karate hue vIrasenasvAmIne likhA hai-pUrvokta ATho anuyogahAroke vipama sthaloke vivaraNake liye AI hai / puna yaha gakA kI gaI hai ki satprarUpaNAke prArambhame kahA gayA hai ki 'caudaha guNasthAnoke kathanake liye ye ATha hI anuyogadvAra jAnane yogya hai, yadi cUlikA unhIse pratibaddha arthakA kathana karatI hai to 'ATha hI' kahanA vyartha ho jAtA hai kyoki cUlikA nAmaka nauvA adhikAra bhI ho jAtA hai / yadi cUlikA caudaha guNasthAnose apratibaddha arthakA kathana karatI hai to use 'jIvaTThANa' sajJA nahIM dI jA sakatI ? , 'ogheNa tisu advAmu uvamamA pavemaNega tullA yovA || uvamanakAmAyanIdarAga udumatyA nattiyA ceva // 3 // manA majjaguNA // 4 // paTama0, pu05, pR0 043 Adi / * 'AdemeNa gaDhiyANuvATeNa girayagaTI raiNmu manbatyo vA mAmaNamammAdiTaThI / / 27 / / -paTsa0, pu0 5, 50 261 / / 'sammattemu aTaThasu aNiyogaddAresu cUliyA kimaThThamAgaDhA ? puvvuttANamaNNamaNioga hArANa vimmpemvivrnnhmaagdaa|' paTakha0, pu0 6, pR0 0 /
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 jaina sAhityakA itihAsa isakA samAdhAna karate hue bhavalakArane ligA hai ki cUlikAme aise arthakA kathana hai jo ATho anuyogadvAromaM nahI kahe gaye hai kintu unase sUcita hote hai / ata cUlikA ukta ATo anuyogAroge ho antarbhuta hai, unase bAhara nahI hai / isa cUlikA antargata no adhikAra hai| prakRtigamutkIrtana, syAnamamutkIrtana, prathama mahAdaNDaka, dvitIyamahAdaNDaka, tRtIya mahAdaNyA, utkRSTasthiti, jaghanya - sthiti, samyaktrotpatti aura gati - Agati cUlikA | cUlike una no adhikArIkA antarbhAva ukta ATha aniyogahAroge karane hA vIragenasvAmIne liyA hai-kSetra kAla aura antara aniyogahAgega gati- Agati cUliyA sUcita kI gaI hai, vaha gati - Agati cUlikA bhI prakRtigagakIrtana jo ravAnagIrtanako sUcita karatI hai kyoki karmavandhake binA gatiyoMme gamanAgamana nahI banatA / prakRtigagullIrtana aura sthAnasamutkIrtana ke dvArA karmo kI jananyasthiti aura utkRSTasthiti sUcita kI gaI hai, kyoki makapAya jIvake sthitibandha vinA prakRtibandha nahIM hotA / kAlAnuyogadvAra meM jo mAdigAnta midhyAdRSTikA utkRSTa bAla kucha kama ardhagudgala parAvartana batalAyA hai usame prathamasamyaktvakA grahaNa kiyA gayA hai kyoki usake vinA midhyAdRSTikA ukta utkRSTakAla nahIM banatA / prathama gamyatvame tIna mahAdaNDaka sUcita hote hai / isa taraha vIraganamnAbhIne cUlikA ke no adhikArIko pUrvokta ATha anuyogadvAromaM hI antarbhUta batalAnekA natprayatna kiyA hai| unakA Azaya yaha hai ki guNasthAna aura mArgaNAo dvArA jIvake astitva, maruyA, kSetra, sparzana, kAla, antara, bhAva aura alpabahutvakA kathana karane ke pazcAt yaha kathana karanA zeSa raha jAtA hai ki jIva marakara kima gatime kiMga gatimeM jAtA hai / bhata usa kathana ke liye gati-Agati cUlikA adhikAra hUM aura zepa adhikAra prAya usIke sambandhase avatarita hue hai / inameme prakRtisamutkIrtana Adi kucha adhikAra aise bhI hai jo dUsare khaNDa 'bandhaka' ke liye upayogI hai / ata isa cUlikAke dvArA sUtrakAra bhUtavaline jIvasthAnake sAtha Age ke khaDoko sambaddha karanekA prayatna kiyA ho, yaha bhI hame sambhava pratIta hotA hai / astu, cUlikA prathamasUtrake dvArA sUtrakArane nIce likhe prazna kiye hai -1 ( samyaktvako utpanna karanevAlA mithyAdRSTi jIva ) kitanI aura kina prakRtiyoko 1 paTkha0, pu0 6, pR0 3 / 2 'kadikAo payaDIo vadhadi, kevaTikAlaTThididi kammehi sammatta labhedi vANa labbha divA, kevacireNa vA kAleNa vA kaDhi bhAe vA karedi micchata, uvasAmaNA vA savaNA vA kesu va khetesu kassa va mUle kevaDiya vA damaNamohaNIya kamma naveMtassa cArita vA sapuNNapaDivajjatassa // 1 // - paTkha0, pu0 6, pR0 1 /
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ sApAgama 85 pagitA * from frpatimA gA~jAga gammapA prApta karatA hI prApta mA... frint dvAganio nina bhAga ari sor frieoga gadhA nigaH pAgame gitane namoranIya Fi paNa pAranevAle jogA aura mAM pAritA prApta honevAla jogI gAnIyamaga mAmanA aura praNAlI hI pratI gamApAna pani no bhagitAgatI ranamA gRAgna 1 inameMga 'minI' yAmA: gapI vibhAgAsAmAna paga pratigamagInana nAmamA pAnI girA 1 pratimA kAsaMga... prAniyogaH gaganaMga ardhA pani pragatinagInaMga / pratigamatIsaMga :-matimInaMga dI- ugapratigamatI gA gRAtimA pATha: bhAnAmatInANIya, vedanIya, mohanIra, Aga, nAma gaura aura antagaga / zAnamA mAvaraNa pharma ra bhAnAparaNata: / nA mAraNa karane vAle 7 nAyagNa hai| jI. gugama anugamana gAraNa pagarayo nAgagarga hai jisase ga mIra gArita ho ugA mohanIgarma pahA hai| jAma jogako nAmamA agA magara tA. ro gagatA hai ubhe Ayugarma gahate hai / gargara Adiko manAma mAraNabhUna narmako nAgakarma rahate haiM / ucca aura nIna pulameM utpanna nagana bAle pargayo gomAma rate hai / dAna lAbha bhauga upabhoga AdimeM vighna mAnne gAla gargako antagayA.maM karate hai / jaga taraha mUla garma pATha hai / jana giddhAntama karmakadAra--pratyakarma aura gAnArma / jIvo gagavaiSampa bhAvAko bhAvakrama pAhate hai| aura jIvake rAgAdi pariNAmAMpa nimitta me jo pudgalammAndha karmamA pariNata hote haiM unheM dravyakarma pAhate hai / iSTa aura manipTa viSayoko pAkara jIva jaima bhAva hote hai tadanusAra hI unako garmavandha hotA hai / ata yoga aura kapAyA nimitta jIvake mAtha gambada hue jo pudgala 1 pAhi pAnI pagasA yadi ti / 58 tamya vidhAmA / / / dAgi pagaTisagu kittaNa kammAmo ||shaa paTana0, pu06, pR047| * 'NANAvaraNIya ||5dmnnaavrnniiy // 6 // caMdaNIya // 7 // mAhaNAryA ArA NAma 20 goda // 11 // aMtagaya neTi // 12 // vAhI, pu06, 506-13 /
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 jainamAhityakA itihAsa jJAnakA kinA, darzanakA nAganA, muga-gusakA anubhavana gaganA, mohita karanA, Adi kArya karane meM samartha hone hai unheM kArga kahate haiM / ina ATho ko kAraNa hI jIva samAgme bhramaNa karatA hai| ina ATha lAgAmege bhI jJAnAvaraNIya ' nAmakI pAca uttarapratiyA hai-- matijJAnAvaraNIya, atazAnAvaraNIya, adhimAnAvaraNIya aura mana payaMgajJAnAvaraNIya aura kaMvalajJAnAvaraNIya / gati Adi pAna jAna hai, ana jAna bhAvaraNa karane vAle jAnAparaNa bhI pAna prkaar|gii taraha darganI tAnaM vAle darzanAvaraNIya karmakI nau pratiyA hai| bAnIyAgaMgI do pranigA hai| mohanIyakarmake do bheda hai-nagAhanIya aura nAnnimohanIga / Ama, Agama bhIra padAryose ruci yA zraddhAkA darzana nahata hai / ugavana kI jA mohita karatA hai arthAt viparIta nAra datA hai uga darzanamohanIyAmAhate haiN| manamo udagameM jo Apta nahIM hai ugame Aptabuddhi aura lUTe pasAyoMga ganya pArga buddhi hotI hai / unakI tIna pratigA hai- mammAtya, ginyAnna aura gamyamithyAtva / pAgakAryAsa nivRtta honekA nArina kahate haiM / uga nAriko AnachAdita karane vAle karmako nAriyamohanIya pahane hai / nAriNamohanIyake do bheda hote hai---pAya vepanIya aura nA UpAyavedanIya / kapAgavenIyA 16 bheda hai aura nokapAyavaidanIgake nI bhaMda hai / uga taraha mohanIyAgakI 28 pragatiyA hai| AyukasakI cAra pratiyAM hai--narakAsu, tiryaJnAyu, manuyAya aura davAyu nAmAmakI 93 pratimA hai / goyAmI do prakRtiyAM hai--ucnago aura nInagona / antarAyakarmI pani prakRtiyA~ hai / usa taraha ATha kamAMgI 5+ ' +2+28 + 4 + 93 . 2 + 5---148 prakRti hotI hai / karmaprakRtiyo ke ina nirupaNake sAtha pratigamulInana nUlikA gamApta ho jAtI hai / ima cUlikAme 46 gUna hai / usake pAt sthAnagamuttInana nAmamI cUlikA Arambha hotI hai| , ghaTsa0, pu. 6, pR0 14 / 2. vahI, pR03| 3. vahI, pR. 34 / 4. vahI, pa0 37 / 1. vahIM, pu0 6, pR0 48 / 6 vahI, pR0 49 / 7. vahI, pR0 77 / 8 vahI, pR0 78 / 9 'patto ThANamamukkitaNa vaNaimmAyo / // 1 // vahI, pR0 79 /
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ chaparasaDAgama 87 2 sthAnasamutkIrtana--pahalI jUliyAge jina pratiyokA nAthana kiyA hai, unakA vadha kramase hotA hai yA akramage hotA hai, isa praznakA uttara ima dUgarI nUligADAga diyA gayA hai / vandhaka cha hai--gidhyAvRSTi, mAgAdanagamyagdRSTi, mamyaggidhyAdRSTi, amayatasamyagdRSTi, gayatAgayata aura gayata / gantake rAyataro 6 ge lekara teraha taka guNasthAnavAle jIva vivakSita hai kyoki ve mamI sayata hote hai / yadyapi naudahave ayogavalI guNasthAna vAle gI gayamI hote hai kintu unake eka bhI kArgakA bandha nahI hotaa| 1. jJAnAvaraNIyakarmako' pAMco prakRtiyA eka gAya baghatI hai aura ukta gabhI badhakoke yanatI hai / ( nintu dagave guNagyAna tA hI banatI hai, Age nahIM badhatI) 2 darzanAvaraNIyakarma nIna bandha gyAna hai--nIprakRtika, chahapratika aura cArapakRtika / pahale aura dUgara guNarathAname eka gAtha naupratiyAM vadhatI hai| tIgare guNasthAnama lAra AThace guNagyAnA prathama mAga paryanta jIvo naumaMge eka mAtha cha hI prakRniyA bacatI hai, tIna nahIM varatI / Age AThavese dasave guNasthAna paryanta chahameMte bhI cArakA hI vandha eka mAya hotA hai / iga taraha darzanAvaraNIyapArmakI nau prakatiyogase tIna bandhasthAna hai| : vedanIya karmazI do hI pratiyAM hai-gAtA aura agAtA / una donomemeM eka samayamai eka hI vavatI hai| 8 mohanIyako darA bandhamyAna hai-vAI1, vAsIga, gataraha, teraha, nI, pAca, cAra, nIna, do aura eka prakRti kA vAIsame adhika prakRtiyA kigI bhI jIvake nahI vdhtii| mithyAtva, golahakapAya, strIveda, purupaveda, napusakveda ina tIno vedomame eka, hAsya-rati aura agati-zoka ina do yugalomese eka yugala, bhaya aura jugupsA ina vAIma prakRtiyokA eka mAtha vandha mithyAdRSTI jIvake hotA hai / inamame mithyAtvake sivAya zepa ikkIma prakRtiyokA bandha (jiname napumakavaMda nahIM lenA cAhiye ) mAmAdanasamyagdRSTIke hotA hai / inameme anantAnuvandhI krodha, mAna, mAyA, lobhake mivAya zepa sataraha prakRtiyokA (jiname strIveda nahIM lenA cAhiye) eka mAtha bandha tIsare aura cauthe guNasthAnavI jIvoke hotA hai / una matarahamase apratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA, lobhake sivAya zepa teraha prakRtiyokA bandha pA~cave guNasthAnavartI jIvoke hotA hai / una terahameMme pratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA, lobhako choDakara zeSa nau prakRtiyo kA bandha chaThese AThaveM guNasthAnaparyanta 1. paTana , pR0 80 / * vahI, pR08| 3 vahI, pu 6, pR 88 /
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 jainasAhityakA itihAsa jIvoke hI hotA hai / sajvalana krodha, mAna, mAyA, loga aura purupaveda ina pAMca prakRtiyokA bandha eka sAtha hotA hai| inamese pumpavedaka givAya gepa cArakA, kovasajvalanako choukara zepa tInakA, saMjvalaga mAnako choukara gepa dokA aura sajvalana mAyAko choDakara zepa eka prakRtikA bandha bhI gayamIphe hI hotA hai| 5 Ayukarmaka' cAra bheda hai / unameMse narakAyukA bandha pahale, guNasthAnama, tiryaJcAyukA bandha pahale aura dUsaremeM, manuSyAyukA vandha pahale, dUsare aura cauthe guNasthAname aura devAyukA vandha Upara kAhe chaho banyakophe hotA hai| 6 nAmakarmaka mATha bandhasthAna hai-ikatIsa, tIsa, unatIsa, aTTAIma, chabbIsa, paccIsa, teIsa aura eka prakRtika sthAna / ina sthAnIya bandhakokA varNana bahuta vistRta hai| 7 gonakarmako do prakRtiyomese eka mamayame eka jIvake ekakA hI bandha hotA hai| nIcagotrakA bandha kevala pahale aura dUsare guNasthAnameM hotA hai aura uccagotrakA vandha upata chaho vandhakoke hotA hai| 8. antarAyakarmakI pAMco prakRtiryA eka sAtha baghatI hai aura sAmAnyatayA ukta chaho bandhaka unakA bandha karate hai isa taraha dUsarI cUlikAmeM ATho ko bandhasyAnokA kathana hai / isIse umakA nAma sthAnasamutkIrtana hai| isameM 117 sUna hai / 3 tIsarI cUlikAkA nAma prathama mahAdaNDaka hai / isake prathamasUtrake dvArA sUtrakArane kahA hai-aba prathamopazamasamyaktvako grahaNa karaneke abhimusa jIva jina prakRtiyoko bA~dhatA hai una prakRtiyoko kaho / arthAt jaba koI mithyAdRSTI jIva prathamopazama samyaktvako grahaNa karaneke abhimukha hotA hai to vaha kina-kina karmaprakRtiyokA banca karatA hai ? prathamopazama samyaktvake abhimusa sajJI paJcendriyatiryaJca, manuSya, deva aura nArakI ho sakate hai| prathama mahAdaNDakame ekasUtrake dvArA prathamopazamasamyaktvake abhimukha sajJI tiryaJca aura manuSyake baMdhanevAlI prakRtiyAM batalAI hai| isameM kevala do sUtra hai / 4 dUsare mahAdaNDakameM prathamopazamasamyaktvake abhimukha deva aura sAtaveM naraka 1. paTava0, pu0 6, pR0 99 / 2 vahI, 10101 / 3 vahI, pR0 131 / 4 vahI, pR0 130 / 5 'idANi paDhamasammattAbhimuho jAo payaDIo yadi tAo pANIo kitta'ssAmo // 1 // -vahI, pR0 133 / 6 'tattha imo vidio mahAdaNDao kAdavo bhavadi // 1 // vahI, pR. 140 //
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ chakkhaDAgama 89 ke nArakiyoko choDakara zepa nArakiyoke vadhanevAlI prakRtiyA~ vatalAI hai / isameM bhI do hI sUtra hai| 5 tIsare mahAdaNDakameM sAtavI pRthivIke nArakIke prathamopazamasamyaktvake abhimukha honepara badhanevAlI prakRtiyA~ ginAI hai| isameM bhI kevala do sUtra hai / isa taraha ina tIna mahAdaNDakoke rUpameM tIna cUlikAyeM samApta hotI hai / sUtrakArane kyo eka-eka sUtrakA eka-eka mahAdaNDaka banAyA hai aura kyo usakI mahAdaNDaka sajJA rakhI hai, yaha jijJAsA honA sahaja hai| jaina paramparAmeM siddhAntagranthoke azavizeSake liye daNDaka yA mahAdaNDaka zabdakA bhI vyavahAra hotA thaa| sabhava hai jisa sthAnase ye daNDaka liye gaye hai vaha mahAdaNDaka nAmase abhihita ho aura vahI nAma ina eka-eka sUtra vAle daNDakoko de diyA ho| 6 utkRSTasthiti cUlikA-isameM karmokI utkRSTa sthitikA kathana hai / isa cUlikAke prathamasUtra meM kahA hai ki Arambhika sUtrameM jo prazna kiye gaye the unameM eka prazna thA 'kitanI sthitivAle karmoke honepara mamyaktvako prApta karatA hai athavA nahI prApta karatA hai|' isameMse 'nahI prApta karatA hai' isa padakI vibhApA karate hai / usI vibhApAke lie karmoMkI utkRSTa sthitikA vivecana kiyA gayA hai / usameM batalAyA hai ki kina-kina karmoMkA utkRSTa bandhakAla kitanA hotA hai / aura unameM kitanA AvAdhAkAla hotA hai / bandhake pazcAt jaba taka karma apanA phala nahIM detA, utane kAlako AvAdhAkAla kahate hai / AvAdhAkAla vItanepara karmakA udaya prArambha hotA hai aura sthitikAlake pUrA hone taka udaya hotA rahatA hai| isa cUlikAmeM 44 sUtra hai / ___7 jaghanyasthiti cUlikA-isa cUlikAme karmokI jaghanya sthiti aura usakA AvAdhAkAla batalAyA hai| isameM 43 sUtra hai / 8 samyaktvotpatti cUlikA-isa cUlikAmeM samyagdarzanakI utpattikA vivecana karate hue kahA hai ki saba karmokI jaba anta koDAkoDI sAgara pramANa sthitiko bA~dhatA hai taba yaha jIva prathamopazamasamyaktvako prApta karatA hai / / 3 / / prathamopazamasamyaktvako prApta karanevAlA jIva paJcendriya sajJI, mithyAdRSTi, paryAptaka aura sarvavizuddha hotA hai // 4 // jaba ina saba karmoMkI anta'koDAkoDI sAgarapramANa sthitiko sakhyAta hajAra sAgara kAla hIna kara detA hai / taba prathamopazama 1 'tattha imo tadio mahAdaNDao kAdanvo bhavadi // 1 // -10 142 / * 'evaM hi vyAkhyAprajJaptidaNDakapUktam-ta vA 4-26-5 / 3 'kevaDi kAlaTiThadIhi kammehi sammatta lanbhadi vA Na labbhadi vA, Na lavmadi ti vibhAsA // 1 // eto ukkassayaTidi vnnnnhssaamo|'-pu0 6, pR0 145 /
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 90 janamAhityakA tihAga gamyamalago utpanna karatA hai||1|| pragamApanama gamya- TET MEn antargata tA antagaraNa | ugI jAga mi gAgAgA gaM antarAlamA nigama An form TM jAnA jA / phalata gamgA prAra : jAnA parogigA nIna gAga-mamgA, gammamA trimurt-nAganA mA guNAMka nAga panamopanamA bhora gama nigama-maya gAyogA ni piyaa| gA gAHiit nirnnn| namonIyA gaMgAdhagamana : Harit.in, I pragama gaha batAgA hai ki amAdvIpa-gagaga EiET giMgiyoM nA nikAlI aura tIra hona: gAgAgamanamAgama RATE AnA hai // 11 // aura ugA pati mArga gAMgayoga ! * InAmanagara fariritit 199TI Infrar gA: macA : mAnI prAnA abhigA hotA to AgAmanA gmaaiiiii| aA . koni mAgarapamANa ra ' nAga meM gamalAmA dimAga gAra nAriNo bhI pAnA bhI gAnI pamA EiTTii mAgapramANa karatA hai| gA?"-16 ma gAtAraNa hame TT gyApa patagarne nae kahA ki vaha jIva jagamagA gAra pAnimA goni antarasaM gAla para datA hai aura vedanIgI bAtamahataM, gAma aura gAyakamatI gATha mAna tathA nega kamAMkI antarmuranaM pramANa niti karatA hai / TRE nipala 1: sUtra hai| 9. gati-Agati ligA-viSama anugAra ma nalikA nAra bhAgoMge vibhAjita liyA jA sakatA hai| prathama 4 namo naga nAge gatigAme gammapanyakI utpatti batalAte hue yaha spaSTa kiyA hai ki gamgadarzananI prApni paryApnaka mazIpapaJcendriyako hI hotI hai| tathA pratyeka gatima gamAgamanakI utpatti ke vAtya kAraNa batalAye hai| jaise narakagatime pUrvajanmakA mmagNa, dharmazravaNa aura kapTasahana / tiryaJcagati aura manuSyagatime jAtimmaraNa, dharmazravaNa aura jinvimbdrshn| devagatime jAtismaraNa, dharmazravaNa, jinamahimAdarzana aura devaddhidarzana ityAdi / sUtra 44 se 75 taka batalAyA hai ki nAro gatiyome praveza karane aura vahA~me nikalaneke mamaya jIvoke kauna-kauna guNasthAna ho sakate hai / jaise, manuSyagatime kitane hI jIva mithyAtvasahita jAkara mithyAtvamahita hI vahA~se nikalate
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ chakkhaDAgama 91 hai / kitane hI jIva mithyAtvasahita jAkara sAsAdanasamyaktvasahita nikalate haiM / kitane hI jIva sAsAdanasamyaktvasahita jAkara mithyAtvasahita nikalate haiM / kitana hI jIva sAsAdanasamyaktvasahita jAkara mAsAdanasamyaktvamahita nikalate hai, ityAdi / sUtra 76 se 202 taka yaha batalAyA hai ki kisa gatise kisa guNasthAnake mAtha nikalakara jIva kina-kina gatiyome janma le sakatA hai / jaise mithyAdRSTi aura sAsAdanamamyagdRSTi jIva narakase nikala kara tiryaJcagati aura manuSyagatime janma lete hai | aura samyagdRSTi nArakI narakame nikala kara manuSyagatimeM hI janma letA hai, ityAdi / sUtra 203 se 243 taka batalAyA hai ki kisa gatime nikala kara jIva kisa gatimeM janma letA hai aura vahA~ kahA~ taka unnati kara makatA hai / jaise, mAtave narakase nikala kara nArakI jIva tiryaJcagatimaM hI janma letA hai aura vahA~ kisI taraha kI unnati nahI kara sakatA / mithyAdRSTikA midhyAdRSTi hI banA rahatA hai / isa taraha pratyeka narakase tathA pratyeka gatise nikale hue jIvoke samvandhame vistAra - se kathana kiyA gayA hai / cUlikA meM 243 sUtra hai aura pUrI jIvasthAna cUlikAme sUtrokI sakhyA 46 + 117 + 2 + 2 + 2 + 44 + 43 + 16 + 243 = 517 hai / cUlikAke mAtha hI jIvaTThANa nAmaka prathama khaNDa samApta ho jAtA hai | isa khaNDa meM jIvake sthAnokA jo varNana jisa Dhagase kiyA gayA hai, usakA AbhAsa anyatra nahI milatA / prathama to jina ATha anuyogoke dvArA jIvakA vivecana kiyA gayA hai, una anuyogoke nAma sat, sakhyA Adi bhale hI anyatra vyavahRta hote ho, kintu unake dvArA vastu vivecanakI paramparA sambhavatayA mahAvIra bhagavAnakI maulika dena hai / jIva aura karmake sambandhame jitanA vicAra unhone kiyA thA, zAyada anya kisI dharmapravartakane nahI kiyA thA / isakA pratyakSa udAharaNa 'jIvadvANa' hai / ukta ATha anuyogokA nirdeza anuyogadvAra mUtrame milatA hai / ata anuyogoke dvArA vastuvivecanAkI paramparA akhaNDa jaina paramparAko sammata rahI 1 kintu jisa taraha ATha anuyogoke dvArA ogha aura Adegase jIvakA kathana jIvaTThAName kiyA gayA hai, zvetAmbara sAhityame nahI kiyA gayA / hA~, caturtha karma 1 'se ki ta aNugame ? navavihe paNNatte, ta jahA - satapayaparUvaNayA 1TavvapamANa 2 ca khitta 3 phusaNA 4 ya, kAlo ya 5, aMtara 6, bhAga 7, bhAva 8, appAbahu caiva - anu0, ma0 80 /
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 92 * jainasAhityakA itihAga granyame jIvarathAna, mArgaNArayAna, gaNarabAna, upayoga, yoga, lepayA, bandha, arapabahutna, bhAva aura rAmyAkA rAkSipta gAyana milatA hai / igama gAthA 9ge 13 taka mArgaNAsthAnake bheda tathA gAthA 12 se 25 taka mArgaNAogaM gaNamyAna bAlAye hai / mArgaNAome gaNasthAnokA varNana karate hue gatimAna aura tAjJAnameM do athavA tIna guNasthAna batalAye hai / digambara paramparAma do hI guNagyAna mAne gaye hai| gAthA 37 me 48 taka mArgaNAoge alpavahunyakA vinAra fryA gayA hai / yaha prajJApanAke arapavahatvanAmaka tIgare padage liyA gayA hai / prajApanA tIga padama alpabahanvakA vicAra vistArase kiyA gayA hai| anuyogahAramayama pAyala ganuSyAriko garayAkA yojAgA varNana milatA hai| kintu dravyapramANAnugamo gA| usakA mela nahI gaanaa| gA mAraNa yaha hai ki donoma vibhinna apekSAoge manuSyokI nagmAkA gAyana kiyA hai| isa taraha jIvaTThAName pratipAdita viSayako gura phuTAra bAtIkA thoDA-mA gAyana vetAmbara mAhityameM milatA hai| 2 khuddAbandha isa saNDakA viSaya usake nAmage hI prakaTa hai| isameM rAhA arthAt kSudrarUpame karmavandhakA vivecana hai / chaThaveM gaDa mahAvandhage igakA bheda karaneke lie hI athavA usakI apekSA isakI laghutA mUcita karane ke lie hI kAgne imako suddAvanya majJA dI hai, aimA pratIta hotA hai| gakA prathama sUtra hai-'je te vAgA NAma nesimimo Nizo ||1||-jo va vadhaka jIva hai unakA yahAM nirdeza kiyA jAtA hai| isakI dhavalATokAmai likhA hai ki 'je te vagA NAma' ye zabda bandhakokI pUrva prasiddhiko sUcita karate hai / so mahAkargaprakRtiprAbhRto kRti, vedanA mAdi cauvIsa anuyogahArome chaThaveM anuyogadvAra vandhanake vadha, vacaka, vadhanIya aura vadhavidhAna ye cAra adhikAra hai| usameme jo bandhaka nAmakA dUsarA adhikAra hai usame nirdiSTa vandhakokA hI yahA~ nirdeza kiyA gayA hai| astu, dUsare sUnama caudaha mArgaNAoke nAma ginAkara tIsare sUtrame mArgaNAoke anusAra bandhakokA kathana prArambha hotA hai / yathA--nArakI jIva vandhaka hai| tiryaJca bandhaka hai / deva vandhaka hai / kintu 1 namiya jiNa jiamaggaNa gunntthtthaaguvogglessaao| badhappavahUbhAve masijjAI kimavi buccha // 1 // 0 gaa000| 3 paTkha0, pu0 1, pR0 361 / 4 paTakha0, pu0 3, sUtra 45, tathA anuyoga0, pR0 285 / 5 paTkhaNDAgamakI 7auN pustakame khudhAvandha khaNDa mudrita hai|
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ chakkhaDAgama 1913 manuSya bandhaka bhI hai aura avandhaka bhI hai| ima taraha tetAlIsa sUtra taka vandhakoke satvakA kathana hai / - Age kahA hai ki ina vandhakoke prarUpaNArtha gyAraha anuyogadvAra jAnane yogya hai - ve gyAraha anuyogadvAra hai-- eka jIvakI apekSA svAmitva, eka jIvakI apekSA kAla, eka jIvakI apekSA antara, nAnA jIvokI apekSA bhagavicaya, dravyapramANAnugama, kSetrAnugama, sparzanAnugama, nAnA jIvokI apekSA kAla, nAnA jIvo - kI apekSA antara, bhAgAbhAgAnugama aura alpabahutva || saba anuyogadvArokA vivecana praznottara zailI me kiyA gayA hai / 1 1 svAmitva - --naraka gatime nArakI jIva kaise hotA hai ? narakagatinAmakarmake udayase / tiryaJcagatimeM tiryaJca jIva kaise hotA hai ? tiryaJcagatinAmakarmake udayase / jIva ekendriya Adi kaise hotA hai ? kSAyopazamikalabdhise / jIva matijJAnI kaise hotA hai ? kSAyopazamikalabdhise / iga taraha jisa mArgaNAvAlA jIva jisa karmake udaya yA kSayopazama Adime hotA hai urAkA vaisA kathana kiyA gayA hai ( ima anuyogadvAra meM 91 sUtra hai ) | taka rahatA hai ? kama 2 eka jIvakI apekSA kAlAnugama - - narakagati meM nArakI jIva kitane kAla taka rahatA hai ? kama-se-kama dama hajAra varSa taka aura adhika-se-adhika tetIsa sAgarakAla taka / bhavanavAmI devomeM eka jIva kitane kAla se-kama dasa hajAra varSa taka aura adhika se adhika kucha adhika eka sAgaropama kAla taka / jIva kAyayogI kitane kAla taka rahatA rahatA hai ? kama-me-kama antarmuhUrtakAla taka aura adhika-se-adhika anantakAla taka / isa prakAra 216 sUtroke dvArA kAlakA vivecana kiyA gayA hai / jIvaTTaName jo kAlakA kathana kiyA gayA hai vaha guNasthAnokI apekSA se hai aura yahA~ mArgaNAsthAnokI apekSAse hai | yahI donomeM antara hai / 3 eka jIvakI apekSA antarAnugama -- narakagati meM nArako jIvakA antara kAla kitanA hai ? kama-me-kama antarmuhUrta aura adhika-se-adhika asakhyAta pudgala - parivartana pramANakAla / kyoki koI jIva narakase nikalakara manuSya yA tiryaJca - paryAyameM utpanna ho aura tatkAla maraNa karake puna narakameM janma le letA hai / isataraha usakI nArakI paryAya chUTa kara puna nArakI paryAya prApta karaneke bIca meM kevala antarmuhUrta kAlakA antara rahatA hai / aura koI adhika-se-adhika ukta kAla taka narakase bAhara rahakara puna, narakameM calA jAtA hai / isataraha mArgaNAo - kI apekSA 141 sUtroke dvArA antara kAlakA kathana kiyA gayA hai /
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ 94 jenasAhityakA itihAsa 4. nAnA jIvokI apekSA magavicayAnugama - bhagakA artha hai-bheda aura vicayakA artha hai vicAraNA / haga anuyogadvArame yaha vicAra kiyA gayA hai ki mArgaNAome jIva niyamase rahate hai athavA kabhI rahate hai aura kabhI nahI rahate / ukta codo mArgaNAome jIva niyamame rahate hai- unameM kabhI bhI jIvokA abhAva nahI hotA / unake sivAya ATha mArgaNA aisI hai jiname sadA jIva nahI rahate / isIme unheM mAntara mArgaNA kahate hai / ukta caudaha mArgaNAe~ nirantara mArgaNA hai / yaha kathana nAnA jIvokI apekSA kiyA gayA hai| isameM 23 sUtra hai / 5 dravyapramANAnugama - isame caudaha mArgaNAome pAye jAne vAle jIvoko saMkhyAkA pRthak-pRthak kathana kiyA hai| jIvaTThANa ke dravyapramANAnugamame guNasthAnokI apekSA se jIvokI sasyAnA kathana hai / yahI donoMmeM antara hai / igame 171 mUtra hai / 6 kSetrAnugama- isame mArgaNAsthAnokI apekSAse pUrvavat jIvoke kSetrakA kathana hai / mUtrasamyA 124 hai / 7 sparzanAnugama --- isameM bhI guNasthAnokI apekSA na karake mArgaNAmyAnome jIvoke vartamAna va atIta kAla samvandhI kSetrakA kathana pUrvavat hai / isameM 279 sUna hai / 8 nAnA jIvokI apekSA kAlAnugama - isameM nAnA jIvokI apekSA mArga - gAo jIvoke kAlakA kathana hai / tadanumAra ukta caudaha mArgaNAome jIva sarvadA pAye jAte hai / isameM 55 sUtra hai / 9 nAnA jIvokI apekSA antarAnugama--- isame ukta caudaha mArgaNAomeM nAnA jIva marvadA pAye jAneke kAraNa antarakAlakA niSedha karate hue zeSa ATha sAntaramArgaNAoke antarakAlakA kathana kiyA hai / isame 68 sUtra hai | 10 bhAgAbhAgAnugama narakagatimeM nArakI saba jIvoke kitaneve bhAga hai ? anantaveM bhAga hai / tIryaJcagatimeM tiryaJca saba jIvoke kitaneve bhAga hai ? ananta bahubhAga hai / isa prakAra caudaha mArgaNAome mava jovoke bhAgAbhAgakA kathana hai / isameM 88 sUtra hai / 11 alpabahutvAnugama - manuSya mavase thoDe hai / uname nArakI asakhyAtaguNe hai / nArakiyose deva asakhyAtaguNe hai / devose middha anantaguNe hai / siddhose tiryaJca anantaguNe hai / isa prakAra caudaha mArgaNAoke Azrayase jIvoke alpabahutvakA kathana isa anuyogadvAra hai / isameM 205 sUtra hai |
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ chakkhaDAgama 95 antamai mahAdaNDaka nAmaka adhikAra hai / isake prathama' sUtrame kahA hai-- 'imase Age sarvajIvomeM mahAdaNDaka karanA yogya hai / ' isa prathama sUtrakI dhavalA-TIkAme ima mahAdaNDaka adhikArako lekara jo zakA-samAdhAna kiyA gayA hai use yahA~ de denA ucita hogA / umame clikA aura mahAdaNDakakA bheda spaSTa hotA hai| zakA-gyAraha anuyogadvAroke mamApta honepara yaha mahAdaNDaka kimaliye kahA hai ? samAdhAna -- gyAraha anugegadAromai nivaddha khuddAvandhakI cUlikA rUpase mahAdaNDakako kahate hai| zakA-cUlikA kise kahate hai ? mamAdhAna-gyAraha anuyogadvArome sUcita arthakA vizeSa rUpase kathana karaneko cUlikA kahate hai| __ zakA-yadi aimA hai to yaha mahAdaNDaka cUlikA nahI kahA jA sktaa| kyoki yaha alpavahutvAnugama anuyogadvArase sUcita arthako hI kahatA hai, anya anuyogadAromeM kahe gaye arthako nahIM kahatA ? ___samAdhAna-aisA koI niyama nahI hai ki saba anuyogoke dvArA sUcita arthokA vizeSarUpa kathana karanevAlI hI cUlikA hotI hai| kintu eka, do athavA saba anuyogadAgese sUcita arthokI vizeSa prarUpaNAko cUlikA kahate hai / ata yaha mahAdaNDaka cUlikA hI hai kyoki yaha alpabahutvAnugama anuyogadvArase sUcita arthakA vizeparUpase kathana karatA hai| isa prakAra isa dUsare khaNDake sUtrokI kula saMkhyA anuyogadvAroke kramase 43 + 91 + 216 + 151 + 23 + 171 + 124 + 279 + 55 + 68+ 88+ 205 + 79 - 3 bandhasvAmitvavicaya SaTkhaNDAgamake tIsare khaNDakA nAma vandhasvAmitvavicaya hai| isakA prathama ____ 'jo so badhasAmitta vicao NAma tassa imo duviho Niddeso ogheNa AdeseNa ya // 1 // ' vaha jo bandhasvAmitvavicaya nAmaka (khaNDa) hai umakA yaha nirdeza do prakAra hai-oghase aura Adezase / 1 'to mavvajIvesu mahAdaNDao kAdavo bhavadi' ||1||-pttkh0, pu0 7, pR0 575 / 2 paTakha0, pu08||
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 96 jainasAhityakA itihAsa isa sUtra kI dhavalA - TIkAmeM isakA udgama batalAte hue liyA hai ki kRti, vedanA Adi cIbIga anuyogadvAroge bandhana nAmaka jo chaThA anuyogadvAra hai vaha cAra prakAra hai- vandha, bandhaka, bandhanIya aura bandha- vidhAna / unameM bandha nAmaka adhikAraaa kI apekSA jIva aura karmo ke sambandhakA kathana karatA hai / bandhaka adhikAra gyAraha anuyogadvArose bandhakokA kathana karatA hai / bandhanIya nAmaka adhikAra teIsa vargaNAome bandha yogya aura abandha yogya pudgala dravyakA kathana karatA hai / bandhavidhAnake cAra bheda hai - prakRtivandha, sthitibandha, anubhAgavandha aura pradegavanca | uname prakRtibandhake do bheda hai-- mUlaprakRtivanna aura uttaraprakRtibandha | mUlaprakRtibandha ke do bheda hai- eka mUlaprakRtibandha aura ayogAra mUlaprakRtivandha / agvogADha mUlaprakRtibandhake do bheda hai -- gujagAravanna aura prakRtisthAnavandha | uname uttaraprakRtibandhakA gamutkIrtana karanevAle cauboga anuyogadvAra hai / unameM se eka vandhasvAmitva nAmaka anuyogadvAra hai / usIkA nAma vandhasvAmitvavicaya hUM / ' mithyAtva, asayama, kaSAya aura yogoke dvArA jo jIva aura kamoMkA sambantravizeSa hotA hai use vandha kahate hai / aura bandhake svAmitvako banvasvAmitva kahate hai / aura vanvasvAmitvake vicArako bandhasvAmitvavicaya kahate hai / vicaya, vicAraNA, mImAsA, parIkSA ye saba zabda samAnArthaka hai / ata yahA~ yaha vicAra kiyA gayA hai ki kisa-kisa guNasthAna aura mArgaNAsthAna meM kisa -kima karmakA vandha hotA hai / tadanusAra dUsare sUtrameM kahA hai ki oghako apekSA vandhasvAmitvavicayake viSaya meM caudaha jIva samAsa ( guNasthAna) jAnane yogya hai / aura tIsare sUtrake dvArA caudaha guNasthAno ke nAma vatalAye hai / caudaha guNasthAnoke nAma jIvadvANakI matprarUpaNAke prArambhameM A cuke hai / ata dhavalA TIkAmeM yaha zakA kI gaI hai ki jIvasamAsa to pahale hI hamane jAna liye hai phira yahA~ unakA kathana kyo kiyA hai ? isakA samAdhAna karate hue dhavalAkArane kahA hai--- vismaraNazIla ziSyoke smaraNa karAneke liye puna kathana kiyA hai / kintu sUtrakArane pratyeka khaNDako yathAsabhava svataMtra granthake rUpame nivaddha kiyA hai, aisA pratIta hotA hai / tathA unakA yaha bhI Azaya rahA hai ki jahA~ taka sambhava ho koI bAta aspaSTa na rahe / isase bhI unhone punaruktikA doSa nahI mAnA hai / cauthe sUtrameM kahA hai ki ina caudaha jIvasamAsoke prakRtibandhavyucchedakA kathana karanA cAhiye / kisI karmaprakRtike bandhake rukaneko prakRtivandhabhyuccheda kahate hai / sUtrakA
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ chakkhaDAgama 97 abhiprAya yaha hai ki kisa-kisa guNarayAnameM kauna-kauna karma vandhate hai aura Age nahI baMdhate, yaha kathana karate hai| __ isapara sUtra 4 kI dhavalATIkAmeM yaha zakA uThAI hai ki yadi isameM jIvasamAsoke prakRtivandhavyucchedakA hI kathana karanA hai, to isa granthakA vandhamvAmitvavicaya nAma kaise ghaTita hogaa| samAdhAname kahA gayA hai ki 'isa guNasthAnameM itanI prakRtiyoke bandhakA viccheda hotA hai' aisA kahanepara yaha svayameva siddha ho jAtA hai ki usase nIceke guNasthAna una prakRtiyoke bandhake svAmI hai / ata isa granthakA vandhasvAmitvavicaya nAma sArthaka hai| sUtra 5me kahA hai-'pAMca jJAnAvaraNIya, cAra darzanAvaraNIya, yaza kIrti, uccagotra aura pAca antarAya, ina karmokA kauna bandhaka hai, kona avandhaka hai|' sUtra 6 meM uttara diyA gayA hai-mithyAdRSTisa lekara sUkSmasAmparAyikasayata taka ukta prakRtiyoke bandhaka hai / ata damaveM guNasthAna takake jIva ukta karmoke vandhaka hai, zepa avandhaka hai| isa taraha karmaprakRtiyokA nirdeza karate hue pahale prazna kiyA gayA hai aura Age usakA uttara diyA gayA hai ki amuka karmoke vandhaka amuka guNasthAna vAle jIva hai / isaprakAra prArambhake 42 sUtromeM to guNasthAnoke anusAra bandha aura avandhakA kathana hai / tatpazcAt mArgaNAoke anusAra kathana hai / sUtra 39meM yaha prazna kiyA gayA hai ki kitane kAraNose jIva tIrthakaranAmagotrakarmako bAMdhate hai ? sUtra 40meM uttara diyA gayA hai ki ina solaha kAraNose jIva tIrthakaranAmagotrakarmako bAMdhate hai / aura sUtra 41meM una 16 kAraNoke nAma batalAye hai jo isaprakAra hai 1 darzanavizuddhatA', 2 vinayasampannatA, 3. zIlavatomai niraticAratA, 4 chaha AvazyakomeM aparihInatA, 5 kSaNalavapratibodhanatA, 6 labdhisavegasampannatA, 7 yathAzakti tapa, 8 sAdhuokI prAsukaparityAgatA, 9 sAdhuokI mamAdhisadhAraNA, 10 sAdhuokI vaiyAvRtyayogayuktatA, 11 arahatabhakti, 12 bahuzrutabhakti, 13 pravacanabhakti, 14 pravacanavatsalatA, 15 pravacanaprabhAvanA, 1. 'dasaNavisujjhadAe viNayamapaNNadAe mIlanvadesu giradicAradAe AvAsaNsu apari hINadAe maNalavapaTibujmaNadAe ladvisavegasapaNNadAe jadhAthAme tathA tave sAhUNa pAsu. aparicAgadAra mAhUNa samAhisadhAraNAe mAhUNa vejjAvaccajogajuttadAe arahatabhattIe bahusudabhattIe pavayaNabhattIe pavayaNavacchaladAe pavayaNappabhAvaNadAe abhikkhaNa abhikkhaNa NANovajogajuttadAe iccedehi solasehi kAraNehi jIvA titthayaraNAmagoda kamma vardhati / / 1 ||-pttkh0, pu0 8, pR0 7deg /
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 98. janasAhityakA itihAsa 16. abhIkSNamabhIkSNajJAnopayogayuktatA / ina solaha kAraNose jIva tIrthakaranAmagotrakarmako bA~dhate hai| ___ tattvArthasUtrameM jo tIrthakaranAmakarmake bandhake solaha kAraNa batalAye hai, unameM inase kucha antara hai / yahA~ 'sAdhuokI prAsuka parityAgatA hai, tattvArthasUtrameM 'zakti anusAra tyAga' hai| ina donokA Azaya milatA huA hai| kintu yahA~ 'labdhisavegasampannatA' hai, ta0 sU0 meM AcAryabhakti hai| zeSa caudaha kAraNa samAna hai / ina donomeM koI mela nahI hai / kintu zvetAmbarIya jJAtA dharmakathA nAmaka AThave agameM 20 kAraNa batalAye hai-1 arahata, 2 siddha, 3 pravacana, 4 guru, 5 sthavira, 6 bahuzruta aura 7 tapasviyomeM vatsalatA, 8 abhIkSNajJAnopayoga, 9, darzana, 10 vinaya, 11. Avazyaka, 12. niraticAra zIlavata, 13 kSaNalava, 14 tapa, 15 tyAga, 16 vaiyAvRtya, 17 samAdhi, 18 apUrva jJAnagrahaNa, 10 zrutabhakti, 20 prvcnprbhaavnaa| isa antarake sambandhameM vizeSa carcA tattvArthasUtra sambandhI prakaraNameM kI jaayegii| bamdhasvAmitvavicayakI sUtrasakhyA 324 hai / zvetAmbara paramparAke tIsare karmagranthakA nAma bandhasvAmitva hai| karmagrantha prAcIna aura navInake bhedase do prakArake hai| donokA viSaya prAya samAna hai| prAcIname vipaya-varNana thoDA vistRta hai| tIsare prAcIna karmagranthakI gAthAsakhyA 54 hai javaki navInakI gAthAsakhyA 25 hai| prAcIname gati Adi mArgaNAmome guNasthAnokI sakhyAkA nirdeza alagase karake taba bandhasvAmitvakA kathana hai kintu navInameM aisA nahI kiyA hai| usameM jo mArgaNAoke Azrayase guNasthAnomeM vandhasvAmitvakA kathana dikhAyA, usase mArgaNAomeM guNasthAnokI sakhyAkA bodha ho jAtA hai| 1 'darzanavizuddhivinayasampannatA zIlavrateSvanaticAro'bhIkSNazAnopayogasavegau zaktitamtyA gatapasI sAdhumamAdhiyAvRtyakaraNamarhadAcAryavahuzrutapravacanaktirAvazyakAparihANi niprabhAvanA pravacanavatsalatvamiti tIrthakaratvasya ||'-n0 ma0, 6 / 24 / / * 'arahatamiddhapavayaNagurutherabahumsuesu vacchalayAva tavassI temi abhikpaNANoyaoge ya / / dasaNa viNae ArAssae ya solanyae niraDayAra / khaNalava tava ciyAe veyAvacce samAhI y|| apuvaNANagahaNe suyabhattI pavayaNe pbhaavnnyaa| ehi kAraNehiM titthayaratta lahada jIvo / / --zA0 dha0, a08. sU0 64
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ chakkhaDAgama 99 paTkhaNDAgamameM gatike Azrayame prakRtiyokA nirdeza karake yaha batalAyA hai ki ina prakRtiyokA badha amuka guNasthAnavAle karate hai / jaise--Adezase' gatike anuvAdase narakagatimeM nArakiyome amuka prakRtiyokA (70 prakRtiyoke nAma ginAye hai / kauna bandhaka hai aura kona abandhaka hai ? mithyAdRSTise lekara asayata samgagdRSTi taka bandhaka hai / nidrAnidrA Adi ( 25 prakRtiyoke nAma ginAye hai ) kA kauna vadhaka hai, kona abadhaka hai ? mithyAdRSTi aura sAsAdanasamyagdRSTi bandhaka hai, zepa avandhaka hai / mithyAtva Adi 4 kA kauna badhaka hai aura kona abadhaka hai ? mithyAdRSTi bandhaka hai, zeSa abandhaka hai / manuSyAyukA kauna bandhaka hai aura kauna abandhaka hai ? mithyAdRSTi, mAsAdanasamyagdRSTi aura asayatasamyagdRSTi bandhaka hai, zeSa avandhaka haiM / tIrthakaranAmakarmakA kauna vandhaka hai aura kauna avandhaka hai ? asayatasamyagdRSTi bandhaka hai, zeSa avandhaka hai| isase yaha niSkarSa nikalatA hai ki sAmAnyase narakagatimeM bandhayogya prakRtiyA~ 70 + 25 + 4 + 1 + 1 = 101 hai / unameMse mithyAtvaguNasthAnameM 100 hI bandhayogya hai, tIrthakara vandhayogya nahI hai / tathA 100 meMse sAsAdanasamyagdRSTi gaNasthAnameM 96 hI bandhayogya hai, mithyAtvAdi cArakA vandha kevala mithyAdaSTike hI hotA hai / tathA narakagatime cAra hI guNasthAna hote hai / ina saba phalitArthoke anusAra karmagranthame 2 kathana kiyA hai ki nArakI mAmAnyase 101 karmaprakRtiyoko bAMdhate hai| kintu pahale guNasthAnameM vartamAna nArakI 101 meMse tIrthakarake binA 100 karmaprakRtiyoko bAMdhatA hai aura sAsAdanaguNasthAnameM vartamAna nArakI unameMse 4 prakRtiyoko choDakara 96 ko hI bAMdhatA hai isI taraha isa tIsare khaNDake prArambhameM sAmAnyase prakRtiyokA nAma nirdeza karake unake vandhaka aura avandhaka guNasthAnokA nirdeza kiyA hai / usase yaha phalita hotA hai ki amuka guNasthAnameM itanI karmaprakRtiyAM vandhayogya hai / tadanusAra dUsare karmagranthameM gaNasthAnomeM bandhayogya prakRtiyokA nirdeza kiyA hai| ataH guNasthAna aura mArgaNAsthAnomeM jo karmaprakRtiyoke bandhasvAmitvakA kathana digambara aura zvetAmvara paramparAme pAyA jAtA hai usakA mUla bandhasvAmitvavicayanAmaka tIsarA yaha khaNDa hI pratIta hotA hai kyoki zvetAmbara paramparAmeM bhI isa viSayakA nirUpaka koI anya Akara grantha upalabdha nahI hai| 1. paTakha0 pu08, mUtra 43-. / 2 'suraiguNavImavajja isAsa: oheNa vahi nirayA / tittha viNA micchisaya sAsaNi napu cara viNA chanuI // 4 ||'-krm 0 3 /
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 * janasAhityakA itihAsa 4 vedanAkhaNDa eka tarahase caturtha vedanAsaNDase paTmaNDAgamakA uttara bhAga prArambha hotA hai kyoki isake prArambhame bhUtabalIne 44 sUtrose magalAcaraNa kiyA hai / aura dhavalAkArane usa maMgalako zepa tIno khaNDokA maMgalAcaraNa kahA hai / kyoti pAMcaveM aura chaThe khaNDake prArambhame koI magala nahI pAyA jAtA / imI taraha-jIvaDhANake prathama anuyogadvAra gatprarUpaNAke AdimeM puSpadantane maMgalAcaraNa kiyA thaa| vahI magalAcaraNa dUsare aura tIsare gaNDakA bhI mAna liyA gayA, kyoki ina dono khaNDoke prArambhameM koI magalAcaraNa nahI pAyA jaataa| ata dono magaloko pUrvArdha aura uttarArdhakA magalAcaraNa kahanA ucita hogaa| dUsare, jisa mahAkarmaprakRtiprAbhRtakA upamahAra karake ye cha paNDa race gaye hai, usake cauvIsa anuyogadvAromame kramAnusAra hI cauthe Adi maNDokA nirmANa huA hai aura umIke magalasUtroko vedanAvaNDake AdimeM magalarupame sthAna diyA gayA hai| ata caturya vedanAsaNDame paTavaNDAgamakA uttara bhAga prArambha hotA hai, yaha kahanA ucita hI hai| __isa caturtha khaNDame mahAkarmaprakRtiprAbhRtake caubIsa anuyogadAromero Adike do anuyogadvAra sakSipta kiye gaye hai| eka kRti anuyogadvAra aura dUsarA vedanA anuyogadvAra ina donomeMse vedanAkA prAdhAnya honese khaNDako vedanA nAma diyA gayA hai| 1 kRtianuyogadvAra'-isake prArambhameM sUtrakAra bhUtavalIne Namo jiNANa' ityAdi 44 sUtrose magala kiyA hai / ThIka yahI magala 'yoniprAbhRta' granyameM gaNavaravalayamatrake rUpameM pAyA jAtA hai| aisA mAnA jAtA hai ki yoniprAbhRtake karnA AcArya dharasena the aura unhone apane ziSya bhUtanalI puSpadantake liye usakI racanA kI thii| ina magalasUtrome antima sUtra 'NamovaddhamANabuddharisissa // 44 // ' hai / isakI dhavalATIkAme vIrasena svAmIne ise gautamasvAmI racita kahA hai| isake 45veM sUtrame batalAyA hai ki agrAyaNIya pUrvako pacamavastuke caturthaprAbhRtakA nAma kammapayaDI ( karmaprakRti ) hai / usake cauvIsa anuyogadvAra kRti Adi hai| 1. ghaTakhaNDAgama, pustaka 9 me mudrita hai| 2 'yoniprAbhUta vIrAta 600 dhArasena / ' vRSTipaNi03 'iya paNhasavaNaraie bhuuyvlii-pupphytaalihie| kusumaDI uvahaTTe vijjayaviyammi aviyaare|"-anekaant, varSa , 10 487 se|
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ chakkhaDAgama 101 kRtikA varNana karate hue sUtra 46meM kRtike sAta bheda batalAye hai-nAmakRti', sthApanAkRti, dravyakRti, gaNanAkRti, granthakRti, karaNakRti aura bhAvakRti / sUtra 47meM prazna kiyA gayA hai ki kauna naya kina kRtiyokI icchA karatA hai ? sUtra 48, 49, 50se uttara dete hue kahA hai ki naigama, sagraha, vyavahAra saba kRtiyoko svIkAra karate hai / RjusUtranaya sthApanA kRtiko svIkAra nahI karatA aura zabda Adi naya nAmakRti aura bhAvakRtiko svIkAra karate hai| sUtra 51se kRtike ukta sAta bhedokA svarUpa batalAyA hai, jo isaprakAra haijisa jIva yA ajIva kisIkA 'kRti' nAma rakhA jAtA hai vaha nAmakRti hai / ___ kASThakarma, citrakarma, pottakarma ( vastrase nirmita pratimA ), lepyakarma, lapanakarma ( parvatako kATakara banAI gaI pratimA ), zelakarma, gRhakarma (jinAlayomeM banAI gaI pratimA), bhittikarma, dantakarma aura bheDa ( ? ) karmame athavA akSa ( pAse-zataraJjake mohare ) aura barATaka ( koTI ) meM yaha kRti hai' aisA Aropa karaneko sthApanAkRti kahate haiN| dravyakRtike do bheda hai-AgamadravyakRti aura noAgamadravyakRti / AgamadravyakRtike nau arthAdhikAra hai-sthita, jita, parijita, vAcanopagata, sUtrasama, arthasama, granthasama, nAmasama aura ghoSasama / dhavalATIkAmeM ina sabakA svarUpa batalAyA hai / jinameMse kucha isaprakAra hai tIrthaGkarake mukhase nikale vIjapadoko sUtra kahate hai / usa sUtrase utpanna honeke kAraNa gaNadharadevakA zrutajJAna sUtrasama hai / zrutajJAnI AcAryokI sahAyatAke vinA hI svayabuddhoko jo zrutajJAnAvaraNakarma ke kSayopazamase dvAdazAgakA jJAna ho jAtA hai use aryasama kahate hai| gaNadharadevake dvArA racita dravyazrutako grantha kahate hai| unake dvArA bodhitabuddhoko jo dvAdazAgakA jJAna hotA hai use granthasama kahate hai / dvAdazAgake anuyogoke madhyameM sthita dravyazrutajJAnake bhedoko nAma kahate hai, usase utpanna honeke kAraNa zeSa AcAryomeM sthita zrutajJAna nAmasama hai / ___ isa Agamake nau arthAdhikAromeM jo upayoga hai usake bheda sUtra 55meM batalAye hai| ve hai-vAcanA, pRcchanA, pRtIcchanA, parivartanA, anuprekSaNA, stava, stuti, dharmakathA vgairh| sUtra 66meM gaNanAkRtike aneka bheda batalAye hai-eka saMkhyA nokRti hai, do sakhyA na kRti hai aura na nokRti / tInase lekara sakhyAta, asakhyAta, ananta, rAziyA~ kRti hai| 1 'kadi tti sattavihA kadI-gAmakadI, ThavaNakadI, davvakadI gaNaNakadI gathakadI karaNakadI bhAnakadI cedi // 46 //
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 janasAhityakA itihAsa dhavalATIkAme imakA rapaSTIkaraNa karate hue kahA hai ki jisa rAzika vargameM usakI mUla rAziko ghaTA dene para jo zeSa rahe usakA varga karane para vRddhiko prApta ho use kRti kahate hai / jaise tInake varga naumase tInako ghaTA dene para cha zepa rahate hai usakA varga 36 hotA hai mata tIna rAgi kRti hai| epha rAgikA varga karane para bhI eka hI laya AtA hai, gazi vaDhatI nahI aura usameMse mUlagazi eka ko ghaTA dene para kucha bhI zepa nahI rahatA / ataH eka rAzi nokRti hai / do kA varga karane para rAzi bar3ha jAtI hai, isaliye dAko nokRti nahI kaha sakate / aura cUMki usake varga 4 mero usake mUla doko ghaTAne para do zeSa rahate hai aura usakA varga karane para cAra hI hote hai-rAzi baDhatI nahI, ata doko kRti bhI nahI kaha skte| sUtra 67meM granyakRtikA ravarUpa batalAte hue kahA hai-lokameM, vedameM, samayame zabdapravandharupa akSarakAvyAdikI jo granyagnanA kI jAtI hai ume granya. kRti kahate hai| saba kRtiyokA svampa batalAnene bAda sUtrakArane yaha prazna kiyA hai ki ina kRtiyomese kauna-sI kRtise yahA~ prayojana hai / aura unakA uttara diyA hai ki gaNanAkRtise yahAM prayojana hai| isakI vyAkhyAme dhavalAkAgne likhA hai ki gaNanAko jAne vinA zepa anuyogadvArokA thana nahI ho sktaa| isa kRti anuyogadvArame 76 sUtra hai| kRti anuyogadvAra aura zvetAmbarI anuyogadvArako nirUpaNazailImeM bahuta kucha samAnatA hai / kRti anuyogadvArameM kRtike sAta bheda kiye hai aura anuyogadvArasUtrameM AvazyakakI carcA honese Avazyakake cAra bheda kiye haiN| nAmAvazyaka sthApanAAvazyaka, dravyAvazyaka aura bhAvAvazyaka / kRtike mAta bhedomeM bhI nAmakRti, sthApanAkRti, dravyakRti aura bhAvakRti ye cAra bheda hai| ina cAro bhedoke svarUpabodhaka sUtromeM kitanI samAnatA hai, yaha dono granthoke sUtroke milAnase spaSTa ho jAtA hai| 1 'jA sA NAmakadI NAma sA jIvassa vA ajovassa vA, jIvANa vA, ajIvANa vA, jIvassa ca ajIvassa ca, jIvatsa ca ajIvANa ca, jIvANa ca ajIvassa [ca], jIvANa ca ajIvANa ca / / 51 ||'-pttkh0, pu0 9, pR0 246 / 1 'se ki ta nAmAvassayaM ? jassa Na jIvassa vA ajIvassa vA jIvANa vA ajIvANa vA tadubhayassa vA tadubhayANa vA Avassaetti nAma kajjai se ta nAmAvassaya // 9||'-anu0 sU0 / / 'jA sA gathakadI NAma sA loe vede samae sahapavadhaNA akkharakavvAdINa jA ca gatha rayaNA kIraye sA sanvA gathakadI NAma // 67 ||-pu. 9, pR0 321 /
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ chakkhaDAgama 103 kRtimeM ATho bhaMgokA nirdeza kiyA gayA hai, kintu anuyogadvArasUtra meM chahakA nirdeza kiyA hai| kintu unameM zepa do bhI garbhita hai / sthApanAkA lakSaNa lIjiye 2 'jA sA ThavaNakadI NAma sA kaThakammesu vA cittakammesu vA, pottakamsu leppakammesu vA leNNakammesu vA selakammesu vA gihakammasu vA bhittikammesa vA vatakammesa vA bheMDaphammesu vA akkho vA varADo vA je cAmaNNe evamAdiyA ThavaNAe vijjati kadi ti sA savvA ThavaNakadI NAma // 52 // '- SaTla, pu. 9, pR0 248 / 2 'se ki ta ThavaNAvassayaM ? jaNNa kaTThakamme vA potthakamme vA cittakamme vA leppakamme vA gathima vA veDhime vA pUrime vA saghAime vA akhe vA barADae vA ego vA aNego vA sabbhAvaThavaNA vA asambhAvaThavaNA vA Avassaeti ThavaNA Thavijjai se ta ThavaNAvassaya / / 10 |'-anu0 sU0 / 3 jA sA Agamado vazvakadI NAma tirase ime aThThAhiyArA bhavati-chida jida parijida vAyaNopagada suttasama atthasama gathasamaM gAmasama ghosasama // 54 // jA tattha vAyaNA vA pucchaNA vA paDicchaNA vA pariyakRNA vA aNupekkhA vA thayathui dhammaphahA vA je cAmaNNe evamAdiyA // 55 ||"-pttkh0 pu0 9, pR0 251, 262 / 3 se ki ta Agamamo davAvassaya ? jassa Na Avassae ti pada sikkhita Thita jita mita parijita nAmasama ghosasama guruvAyaNovagaya, se Na tattha vAyaNAe pucchaNAe paribhaTTaNAe dhammakahAe aNuppehAe, kamhA ? aNuvaoge davvamiti kaTTa / / 13 // anu0 sU0 / yadyapi donoke ukta uddharaNomeM kucha antara bhI hai| kintu jo samAnatA hai vaha ullekhanIya hai| donokI dravyanikSepameM nayayojanA bhI dRSTavya hai 4 'NegamavavahArANamego aNuvajutto Agamado dazvakadI aNeyA vA aNuvajutto Agamado danvakadI // 56 / / sagahaNayassa eyo vA aNeyA vA aNuvajutto Agamado davvakadI / / 57 // ujusudassa eo aNuvajutto Agamado danvakadI // 58 // saddaNayassa aktavya // 59 // sA savvA Agamado danvakadI NAma / / 60 |pttkh0, pu0 9, pR0 264-266 / 4 "negamassa NaM ego aNuvautto Agamao egaM davvAvassaya doNi aNuvauttA Agamao doNNi davAvassayAi tiNi aNuvauttA Agamao tiNNi davAvassayAI eva jAvaiyA aNuvauttA Agamao tAvaiyAI davAvassayAi, evameva
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 jainasAhityakA itihAsa vanahArassavi / sagahassa Na ego vA aNego vA aNuvautto vA manuvauttA vA Agamao davvAsyaM davvAvassayANi vA se ege davvAvastae / ujjusuasta ego aNuvautto Agamato ega davvAvassaya puhattaM necchai / tinha saddanayANa jANae aNuvautte avatyu, kamhA ? naha jANae aNuvautte na bhavati, jaha aNvautte jANae Na bhavati, tamhA Natyi AgamabhI davvAvassayaM / se ta Agamao davvAvasya // 14 // -- anu0 sU0 / dono nayayojanAo meM koI antara nahI hai / kRtikA varNana sakSipta hai aura anuyogadvArakA vistRta hai / isa sAmyase kevala yahI prakaTa hotA hai ki jaina Agamika zailI yahI thI / anuyogoke prArambhameM nikSepa ora nikSepoMme nayayojanA honA Avazyaka thA aura usako lekara vipayagata aura zabdagata sAmya thA / kintu zvetAmvarIya AgamomeM isa zailI ke darzana nahIM hote / sambhava hai yaha dazailI pUvoMse sambaddha ho, kyoki anuyoga pUrvagata zrutake bheda hai / 2 vedanA anuyogadvAra - vedanA adhikAra meM 16 anuyogadvAra hai - vedanAnikSepa, vedanAnayavibhASaNatA, vedanAnAmavidhAna, vedanadravyavidhAna, vedanakSetravidhAna, vedanakAlavidhAna, vedanabhAvavidhAna, vedanasvAmitvavidhAna, vedanavedanavidhAna, vedanagatividhAna, vedanaanantaravidhAna, vedanasannikarSavidhAna, vedanaparimANa vidhAna, vedanabhAgAbhAgavidhAna, aura vedanaalpabahutvavidhAna / prathama sUtra ke dvArA ina 2 anuyogadvArokA nirdeza kiyA gayA hai / 1 vedanA nikSepa - do sUtroke dvArA vedanAme nikSepokA vidhAna kiyA hai / vedanAke cAra bheda hai-nAmavedanA, sthApanAvedanA, dravyavedanA aura bhAvavedanA / vedanAzabdake aneka artha hai / unamese aprakRta arthakA nirAkaraNa karake prakRta arthako batalAne ke lie yaha anuyogadvAra hai / 2 vedanAnayavibhASaNatA -- saba vyavahAra nayAdhIna hai / ata nAmAdi nikSepagata vyavahAra kisa nayake adhIna hai, yaha isa anuyogadvAra meM vatalAyA hai / arthAt Agamika zailI ke anusAra cAra sUtroke dvAro nikSepoMmeM nayayojanAkA kathana hai / vedanAse yahA~ bandha, udaya aura sattvarUpa dravyakarmakI vedanA lI gaI hai / 3 vedanAnAmavidhAna - bandha, udaya aura sattvarUpase jo karmapudgala jIvameM sthita hai unameM kisa-kisa nayakA kahA~-kahA~ kaisA prayoga hotA hai isake liye yaha vedanAnAmavidhAna adhikAra hai / karmake ATha bheda hai, ata ATho karmokI vedanAke anusAra vedanA bhI ATha rUpa hai / sagrahanayakI apekSA ATho karmokI eka vedanA hai kyoki sagrahanaya anekoko ekarUpase grahaNa karatA hai / aura RjusUtranaya vartamAna
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ chakkhaDAgama * 105 paryAyako hI grahaNa karatA hai, ata cUki vedanAkA artha sukha-dukha lokameM liyA jAtA hai aura ve sukha-dukha vedanIyakarmake sivAya anya karmadravyose utpanna nahI hote / ata udayAgata vedanIyakarma hI RjusUtranayase vedanA hai| isameM bhI 4 sUtra hai| 4. vedanAdravyavidhAna-vedanArUpa dravyake vidhAna arthAt bheda utkRSTa, anutkRSTa, jaghanya Adi aneka hai| unakA isa anuyogameM kathana hai / isa anuyogadvArake antargata tIna anuyogadvAra hai-padamImAsA, svAmitva aura alpavahutva / padamImAsAmeM batalAyA hai ki jJAnAvaraNIyadravyavedanA utkRSTa bhI hai, anutkRSTa bhI hai, jaghanya bhI hai aura ajaghanya bhI hai| sUtrako dezAmarpaka mAnakara dhavalAkArane sAdi, anAdi Adi anya bhI nau padokI yojanA kI hai / tathA vatalAyA hai ki saptama pRthivIke guNitakarmAzika nArakIke antima samayame utkRSTa dravya pAyA jAtA hai, ata jJAnAvaraNIyavedanA utkRSTa bhI hai aura ukta nArakIke sivAya anyatra sarvatra usakA anutkRSTa dravya pAyA jAtA hai, ata anutkRSTa bhI hai / kSapita kauzika jIvake vArahaveM guNasthAnake antima samayameM usakA jaghanyadravya pAyA jAtA hai, ata jJAnAvaraNIyavedanA jaghanya bhI hai aura ukta jIvake bArahaveM guNasthAnake antima samayako choDakara ajaghanyadravya pAyA jAtA hai, ata ajaghanya bhI hai / zeSa sAto karmomeM bhI isI prakAra jAnanA caahiye| ___ svAmitva anuyogadvArameM jJAnAvaraNIya Adi karmoke utkRSTa, anutkRSTa Adi pada kina-kina jIvomeM kisa prakArase sambhava hai, isa taraha unake svAmiyokA kathana bahuta vistArase kiyA hai| aura alpabahutvameM jJAnAvaraNa Adi ATha karmoko jaghanya utkRSTa aura jaghanya utkRSTa vedanAoke alpabahutvakA pratipAdana kiyA hai| isa prakAra padamImAsA, svAmitva aura alpabahutva anuyogadvAroke pazcAt vedanAdravyavidhAnakI cUlikA AtI hai| isake Arambhika sUtrameM cUlikAkI upayogitA athavA vipayakA pratipAdana karate hue kahA hai ki utkRSTa svAmitvakA kathana karate hue kahA hai ki 'bahuta-bahuta vAra utkRSTa yogasthAnoko prApta karatA hai aura jaghanya svAmitvakA bhI kathana karate hue kahA hai ki bahuta-bahuta bAra jaghanya yogasthAnoko prApta hotA hai / ina dono hI sUnokA artha bhalIbhAMti avagata nahIM ho skaa| isalie dono hI sUtrokA nizcaya karAneke lie yogaviSayaka alpabahutva aura pradezaviSayaka alpavahutvakA kathana kiyA jAtA hai / yathA sUkSma ekendriya apayaptikakA jaghanya yoga savase thoDA hai // 145 // vAdara ekendriya aparyAptakakA jaghanya yoga usase asakhyAta guNA hai // 146 / / usase do indriya aparyAptakakA jaghanya yoga asakhyAta guNA hai // 147 // usase teindriya
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 jenasAhityakA itihAsa aparyAptakakA jaghanya yoga asaMkhyAtaguNA hai // 148 // umase cauindriya aparyAptakakA jaghanya yoga asakhyAta guNA hai // 149 / / ityAdi / __ jisa prakAra yogaviSayaka alpabahutvako prarUpaNA kI gaI hai, usI prakAra pradezaviSayaka alpabahutvako praspaNA karanekA nirdeza sUtrakArane kiyA hai| yogasthAnakI prarUpaNAke lie ina dasa anuyogadAroko jAnane yogya kahA hai avibhAgapraticchedaprarupaNA, vargaNAprarUpaNA, spardhakaprarUpaNA, antaraprarUpaNA, sthAnae rUpaNA, anantaropanidhA, paramparopanidhA, samayaprarUpaNA, vRddhiprarUpaNA aura alpabahutva // 176 / / aura Age inakA kathana kiyA hai / yathA eka-eka jIvapradezameM asakhyAtalokapramANa yoga-avibhAgapraticcheda hote hai // 178 // amakhyAtalokapramANa yogaavibhAgapraticchedokI eka vargaNA hotI hai // 180 // asakhyAta vargaNAokA eka mpardhaka hotA hai / / 182 / / isa prakAra eka yogasthAnameM zreNike asakhyAtaveM bhAga mAna spardhaka hote hai // 183 / / (dUsare zabdome) zreNike asakhyAnaveM bhAga spardhakokA eka jaghanya yogasthAna hotA hai / / 186 / / anantaropanidhAke anusAra jaghanya yogasthAnameM thoDe spardhaka hai // 18 // dUsare yogasthAnameM spardhaka vizeSa adhika hai // 189 / / tIsare yogasthAnameM spardhaka vizeSa adhika hai / / 190 / isa prakAra utkRSTa yogasthAnaparyanta uttarottara vizeSa adhika spardhaka hote gaye hai // 11 // samayaprarUpaNAke anusAra cAra samaya taka rahanevAle yogasthAna zreNike amakhyAtaveM bhAgamAtra hai // 197 // pA~ca mamama taka rahanevAle yogasthAna zreNike asakhyAtaveM bhAga hai // 198 // isI taraha cha samaya, sAta samaya aura ATha samaya taka rahanevAle yogasthAna zreNike asakhyAtaveM bhAga hai // 199 / / alpavahutvake anusAra ATha samaya taka rahanevAle yogasthAna sabase thoDe hai // 206 // sAta samaya taka honevAle yogasthAna unase asakhyAtaguNe hai / isI taraha kramaga 6, 5, 4 Adi "samaya taka honevAle yogasthAna uttarottara asakhyAtaguNe jAnanA caahiye| vedanAdravyavidhAnake antima sUtrameM kahA hai ki jo yogasthAna hai ve hI pradezabandhasthAna hai| arthAt pradezabandhake kAraNa yogasthAna hI hai| jaisA utkRSTa yA jaghanya yogasthAna hotA hai tadanusAra hI jJAnAvaraNAdi karmokA utkRSTa yA jaghanya pradezavandha hotA hai / aura pradezabandhake anusAra hI jJAnAvaraNAdi karmoMkI utkRSTa yA jaghanya dravyavedanA hotI hai| isIse vedanAmeM yogasthAna aura unake avayavo-- vargaNA AdikA kathana kiyA gayA hai|
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ jANA, vargaNAke samAna ATho koMka danAkSatravidha chakkhaDAgama * 107 yoga jIvakI eka zaktivizepa hai, jo karmoke AgamanameM kAraNa hotI hai / gaktike avibhAgI azako avibhAgIpraticcheda kahate hai aura unake samUhako vargaNA, vargaNAke samUhako spardhaka kahate hai| 5 vedanAkSetravidhAna-ATho karbhoke dravyakI vedanA sajJA hai| vedanAke kSetrako vedanAkSetra aura usake vidhAnako vedanAkSe vidhAna kahate hai| isameM bhI tIna anuyogadvAra hai| padamImAsA, svAmitva aura alpavahutva / vedanAdravyavidhAnakI hI taraha vedanAkSetravidhAnakA bhI kathana kiyA gayA hai| padamImAsAmeM batalAyA hai ki jJAnAvaraNIyakarmakI kSetrakI apekSA vedanA utkRSTa bhI hai, anutkRSTa bhI hai, jaghanya bhI hai, aura ajaghanya bhI hai / isIprakAra sAto karmoko jaannaa| svAmitvake do prakAra hai javanyapadarUpa aura utkRSTapadarUpa / svAmitvase utkRSTapadameM jJAnAvaraNIyavedanA kSetrakI apekSA utkRSTa kisake hai // 7 // ima praznakA samAdhAna karate hue sUtrakArane kahA hai-'eka hajAra yojanakI avagAhanA vAlA jo matsya svayabhuramaNa samudrake bAhya taTa para sthita hai // 8 // vaha vedanAmamudghAtase samudghAtako prApta huA aura tanuvAtavalayako usane spRSTa kiyA hai| phira tIna moDoke sAtha vaha mAraNAntika samudghAtako prApta huaa| anantara samayame vaha mAtaveM narakameM utpanna hogaa| usake jJAnAvaraNIyavedanA kSetrakI apekSA utkRSTa hotI hai / kyo hotI hai, isakA samAdhAna dhavalATIkAmeM kiyA gayA hai| imI taraha jJAnAvaraNakI kSetrakI apekSA jaghanya vedanA sUkSmanigodiyA labdhyaparyAptaka jIvake batalAI hai| alpabahutvameM bhI tIna anuyogadvAra kahe hai-jaghanyapada, utkRSTapada aura jadhanya-utkRSTapada / aura unake dvArA ATho karmoMkI ukta vedanAoke alpabahutvako prarUpaNA kI hai| 6 vedanAkAlavidhAna'--isameM bhI pUrvavat tIna anuyogadvAra hai / padamImAsA, svAmitva aura alpabahutva / padamImAsAmeM jJAnAvaraNIya Adi karmokI vedanA kAlakI apekSA utkRSTa, anutkRSTa, jaghanya aura ajaghanya batalAI hai| svAmitvameM, jJAnAvaraNAdi karmokI utkRSTa Adi vedanA kAlakI apekSA kisake hotI hai, yaha pUrvavat batalAyA hai / tathA jJAnAvaraNIyakI utkRSTa vedanA kAlakI apekSA sajJI paJcendriya jIvake batalAI hai aura vaha sajJI paJcendriya kaisA honA cAhiye, usakA vistArase kathana kiyA hai| isI taraha ATho karmokI vedanAke 1. paTakheM , pu0 11, pR0 75 se|
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 janagAhityakA itihAsa gAmImA mApana gAha- .:. . pora 17utkRSTa . bATho ma goMgIimi To HTETii / ___ aspAma gogAnI gati Ar, / prathama jilAme ra agragoga gara -frmfuTRETIREMI TI, AdhAgA: ANA gora yA I giPiATREATinnituttin fruit mAga alpanAtA pra ma : / ganA- ri ratin-HT, Ano / gAra gondriya apAMnA fru RHITTH : / gaha riga mAgitAmA form 'T gA aura ugI sAmAniirmiti irTITLE:aura fra m a gome gAno rilijmAna gera bhaATim Entry farty gaganagAna | Premier AMITransferum gavage thA / daraga amrrity aftstarti . gaNa hai| garI gRhama menima pAM -fresharir TITH hai // 5 // magarenagidiyAnA yA mana na folkat alpavatA yana rAyamI ganu TIT If gayA bhoga // 65 // urAma gAra padiya paryApta IP FIRE mguptaa| ugage mUga gAyiyapAkA naganya giriyAga bhari // 6 // ityAdi, vistAgge gAyana hai| nikaprApaNA-gargaparamANugoge manago nikSepaNa garI niroga rahane hai| gogasthAna dvArA pradezavanma hotA hai| go bannako prApta hue pharmaparamANuskandha ATho koma vibhAjita ho jAte hai| aura AvAdhAra bItanaMpara kamI udayameM Ane lagate hai aura sthiti pUrI hone taka udaya bhAte rahate haiM / ugIkA kayana nikAprarUpaNAma hai| yagA-'antaropaniSAlI apekSA rAnI pandriya pargAptaka githyAdRSTi jIyoMke jJAnAvaraNIya, pazUnAyagNIya, pedanIya, aura antarAga karmakI tIna hajAra varSa pramANa AvAdhAko chor3akara jo prasAra prathama samayameM nikSipta hai vaha bahuta hai / dUgare rAmayameM jo pradegArA nikSipta hai vaha usase vizeSa hIna hai, tIsare samayameM jo pradezArA nikSipta hai vaha usase vizeSa hIna hai / isaprakAra utkRSTa sthiti tIsa koDAkoDI sAgara paryanta prati samaya nikSipta pradezAgna uttarottara vizepa hona hotA jAtA hai // 102 //
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ chakkhaDAgama 109 sabhI karmoke pradezAgra ke nikSepaNakA yahI krama hai| sUcakArane mohanIya, Ayu Adike bhI pradezAgroke nikSepaNakA cayana imI prakAra kiyA hai| ukta karmose mohanIya aura Ayu karma kI sthiti aura gAvAdhAmeM antara honese hI unakA pRthakA kathana kiyA hai| AvAdhAkANDakaprarUpaNA- 'avAdhakaMdayaparUvaNadAe' // 121 / / sUtrakI dhavalATIkAmeM yaha zakA kI gaI hai ki AvAdhAkANDakaprarUpaNA kima liye kI gaI hai ? mamAdhAname kahA gayA hai ki gava sthitivandhasthAnoMmeM eka hI AvAcA hotI hai yA bhinna-bhinna AvAdhA hotI hai, yaha batalAneke liye AvAdhAkANDakapampaNA kI gaI hai| yathA 'sajI aura amajJI paJcendriya, teindriya, doindriya, vAdara aura sUkSma ekendriya, ina paryApta va aparyApta jIvoke Ayuko choDakara zepa mAta karmokI utkRSTa sthitime samaya mamayameM palpopamake amakhyAtaveM bhAga nIce utara kara eka AvAdhAkANDakako karatA hai / yaha krama jaghanya sthiti taka hai / / 122 // Azaya yaha hai ki utkRSTa AvAdhAke antima samayako pakaDanepara utkRSTa sthitise palpopamake asakhyAtaveM bhAga mAtra nIce utarakara eka AvAdhAkANDakako karatA hai / arthAt AvAdhAke antima samayako pakaDakara utkRSTa sthitiko vA~dhatA hai, umase eka samaya kama sthitiko bAMdhatA hai, do mamaya kama sthitiko vAMdhatA hai / isa prakAra palyopamake asakhyAtaveM bhAga kama sthiti taka le jAnA caahiye| isa taraha AvAghAke antima samayameM bandhayogya sthitivikalpoko eva AvAdhAkANDaka kahate hai / AvAdhAke upAntya samayako pakaDakara bhI isI prakAra dUmare AvAdhAkANDakakA kathana karanA cAhiye / AvAbAke tricarama samayako pakaDakara tIsare AvAdhAkANDakI prarUpaNA karanA cAhiye / jaghanya sthiti taka yahI krama jAnanA cAhiye / alpavahutvameM-sUtrakAradvArA caudaha jIvasamAmomeM jJAnAvaraNAdi mAta karmoM tathA AyukarmakI jaghanya va utkRSTa AvAghA, AvAdhA sthAna, AvAdhAkANDaka, nAnA pradezaguNahAnisthAnAntara, ekapradezaguNasthAnAntara, jaghanya aura utkRSTa sthitivandha tathA sthitivandhasthAna ina sabake alpavahutvakI prarUpaNA vistArame kI gaI hai| yathA___ sajJI paJcendriya paryAptaka aura aparyAptaka mithyAdRSTi jIvoke Ayuko choDakara 1 pu0 11, pR0 266 / 2 pu0 11, pR0 270
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 janamAhityakA itihAsa gaMga gAta kAMgI jAnA AvAdhA gavarga polii||12naanaagaargaan aura AnApA dono hI gamAna gagAnagaNaM hai ? utara AvAmAge egaH gagamaga jagamA mAmATA ra AmAmA gyAnI utpatti hotii| mana maga nAvAmA pA umaSTa AvArA garamAnagaNI liga AnA mAna bhI ugame gaayaatnaa| aura gayogika T-ega. AyAAgAnamantrI gopago TIME mAga gAra mpitivannammAna : unI jAnAmA gaa|gi jAnAmyA aura ApakA donoM samAna hai|g raga mAnifryA gyaa| dugarI likAma-mAyAmAgamyAna pApA nIna januyoga nAga kI gaha tIna anuyAgAra -jImamA pranigamasAra aura hitgmaahaar| sthitibansamyAna mAraNabhUta mAna-nilimpAnoMko binApyAgAgasthAna gAhate hai / agAtAvaMdanIya banAyAgya kapAgodagammAnogI magaraMza rahate hai aura gAtAvaMdanIgarga canmayoga pariNAmAMgo vigaTisyAna nahIM hai| me gapagavizuddhimyAna zitivanamA mala gAraNa hai / inakA varNana yahA tIna anugAganAgeMge kiyA gayA hai| gAtA aura agatAko eka sthitimeM itane jIva hai gauratane nahIM hai, pUrA vAtakA jJAna prathama anuyogadAra jIpagagudAhAgge dvArA karAyA gagA hai| gayA'jJAnAvaraNIyo vanya jIva do prakAra hai-gAtabAra aura amAtabandhaka // 16 // mAtavandhakajIva tIna prakArake hai gatu.smAnabandhaka, miravAnagandhaka aura hisyAnavandhakaH / agAtavandhakajIva tIna prakAra hai-dvisthAnavandhaka, visthAnavandhara aura natusthAnabandhakA / Azaya yaha hai ki mAtA yA asatAvedanIyake binA jJAnAvaraNIyakA vandha nahI hotA / isaliye jJAnAvaraNIyakarmakA vandha karanevAloke do bhaMda kara diye--mAtavedanIyavandhaka aura agAtavedanIyavandhaka / mAtAkI anubhAgazaktipI upamA guDa, khANDa, zakkara aura amRtame dI gaI hai / guDake samAna prathama bhAgako pahalA sthAna, khADake mamAna dUsare bhAgako dUsarA sthAna, zakkarake mamAna tIgare bhAgako tIsarA sthAna aura amRtake samAna cauthe bhAgakA cauthA sthAna kahA jAtA hai| isI taraha dukhadAyI asAtAke anubhAgako nIma, kAjIra, vipa aura hAlAhalakI upamA dI
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ chavamAgama 111 gaI hai| nImake samAna prathama bhAgako pahalA gyAna, kAjIrake samAna dUgare bhAgako dUsarA sthAna, vipake samAna tIsare bhAga nIgarA sthAna aura hAlAhalake mAna caturtha bhAgako cauthA gyAna kahate hai / jina mAtA athavA bhagAtA ke anubhAgamaM apane-apane ukta cArI sthAna hote hai yaha anubhAgavandha catu sthAna kahA jAtA hai aura usako badhinevAle jIva catu sthAnavandhaka kahalAte hai / goprakAra ninyAnavandhava aura dvisyAnavandhaka bhI gamanA cAhiye / gAvedanIyake catu sthAnavandhaka jIpa mavage vizuddha hai / / 169 / / tristhAnabandhaka sakliSTatara ( utkRSTa kapAyavAle ) hai || 170 || dvisyAnavandhaka jIva unase milaSTatara hai // 171 // agAta vedanIyake histhAnavatraka jIva sarvavizuddha hai / / 172 / / nigyAnavandhaka jIva sakliSTatara hai // 173 // catu sthAnavandhaka jIva unase sakliSTatara hai // 17 // sAtavedanIyake catu sthAnavandhaka jIva jJAnAvaraNIyako jaghanya sthitiko bAMdhate hai // 175 // mAtAke nimyAnavandhaka jIva jJAnAvaraNIyakI madhyama sthitiko bAMdhate hai / / 176 / / ityAdi kathana jIvamamudAhAramaM kiyA gayA hai / prakRtisamudAhArame do aniyogadvAra hai - pramANAnugama aura alpabahutva | pramANAnugamake anusAra jJAnAvaraNIya asarayAta lokapramANa sthinivandhAdhyatranAyasthAna hai / imIprakAra zeSa gAta karmokI bhI pramANaprarUpaNA karanA cAhiye / alpabahutvake anusAra Ayukarmake sthitivandhAdhyavasAyasthAna gavase kama hai| nAma aura gotrakarmake sthitibandhAdhyavamAyasthAna dono hI tulya asakhyAtaguNe hai | jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, vedanIya aura antarAya cAro kamoMke sthitibandhAdhyavasAyasthAna tulya hai kintu nAma - goname asakhyAtaguNe hai / mohanIyake sthitibandhAdhyavasAyasthAna makhyAtaguNe hai // 245 // tIre sthitimamudAhAra adhikArame tIna anuyogadvAra hai -- pragaNanA, anukRSTi aura tIvramandatA // 246 // pragaNanA anuyogadvAra 'amuka amuka sthiti ke vandhake kAraNabhUta sthitibandhAdhyavasAyasthAna itane itane hote hai' isaprakAra sthitivandhAdhyavasAyasthAnoke pramANakI prarUpaNA karatA hai / yathA -- jJAnAvaraNIyakI jaghanya sthiti ke sthitighanghAghyavasAyasthAna asakhyAtalokapramANa hai / / 247 // dvitIya sthitike sthitivanghAdhyavasAyasthAna asakhyAta lokapramANa hai / / 248 / / tIsarI sthitike sthitivanvAdhyavasAyasthAna asakhyAtalokapramANa hai / isaprakAra utkRSTa sthiti taka asakhyAtaloka asakhyAtaloka pramANa sthitivandhAdhyavasAyasthAna hai || 250 //
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 janasAhityakA itihAga umIprakAra gAto karmoga riyatibandhAdhyavagAyaragAnIko prampaNA karanA cAhiye / / 251 / / ityaadi| anukRSTi anugogadvAra pratyeka gitio sthitivanyAdhyayagAyarayAnogI rAgAnatA va asamAnatAko batalAtA hai| gayA-bhAnAvagNIyazI gapanya gyitimeM jo syitinanvAdhyavamAyagyAna hai dvitIya sthitime ne myitibandhAtyavagAgamyAna bhI hai aura apUrva bhI hai| tIvra-mandatA anuyogAra japanya va unaSTa pariNAmore anibhAgI pratinThedoke alpabahunvako pramapaNA karatA hai / yathA-jAnAvaraNIgagA jaghanyasthitigambandhI jaghanyasthitibandhAtyavagAyammAna gavage manH anubhAga vAlA hai // 272 // umIlA utkRSTa sthitivanyAdhyavagAyamyAna anantaguNA hai // 273 // nyAdi / 7. vedanAbhAvavibhAna-poye vedanAnAmA gaThaka vedanAbhAvavi mAnanAmaka rAptama adhivArameM bhI tIna anuyogadgAra hai-padamImAmA, svAmitva aura alpabahutva / pado kI mImAmAko gadagImAgA kahate haiN| yaha pahalA anuyogadAra hai| mvAmilage yahAM karmabhAgake svAmitvakA grahaNa chiyA gayA hai| yaha dUgarA ganuyogadvAra hai| alpabahutvase bhI yahAM garmabhAvake alpavahRtvakA hI grahaNa piyA gayA hai / yaha tIsaga anuyogadvAra hai| padamImAmAme bhAnAvagNa Adi ATha karmoko utkRSTa, jaghanya aura ajaghanya bhAvavedanAokA vicAra kiyA gayA hai| yayA-jAnAvaraNIyavedanA utkRSTa bhI hotI hai, anutkRSTa bhI hotI hai, jaghanya bhI hotI hai aura ajaghanya bhI hotI hai / isI prakAra zepa mAto karmokI bhI jAnanI caahiye| ___ svAmitvameM utkRSTa Adi cAra padokI ape|aa jJAnAvaraNIya Adi karmokI bhAvavedanAke svAmIkA kathana kiyA hai / yathA-bhAvame jJAnAvaraNIyakarmakI utkRSTa vedanA kisake hotI hai ? paJcendriya sajI mithyAdRSTi, mava paryAptiyose paryApta avasthAko prApta, mAkAra upayogase yukta, jAgRta aura niyAmase utkRSTa saklezako prApta jIvake dvAga bAMdhe gaye utkRSTa anubhAgakA mattva jima jIvake hotA hai usake jJAnAvaraNIya vedanA bhAvakI apekSA utkRSTa hotI hai / cUki ukta utkRSTa anubhAgakA sattva ekendriya, doindriya, teindriya, coindriya, paJcendriya, sanI aura asajJI, vAdara-sUkSma, paryApta aura aparyApta avasthAko prApta jIva jIvoke yathAyogya cAro gatiyomeMse kisI bhI eka gatimeM vartamAna rahate hue hotA hai ataeva ukta jIvake jJAnAvaraNIyakI vedanA bhAvakI apekSA utkRSTa hotI hai| isI prakArase ATho karmokI utkRSTa Adi vedanAoke svAmitvakA kathana kiyA gayA hai| 1 paTkha0, pu. 10 meM /
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ chakkhaDAgama * 113 atpabahutvameM jaghanya, utkRSTa aura jaghanyotkRSTa padoke dvArA pahale ATho mUlakarmoke Azrayase alpabahutvakA vicAra kiyA hai / phira uttaraprakRtiyo ke Azrayase anubhAgake alpavahutvakA kathana kiyA gayA hai / isa kathaname ullekhanIya bAta yaha hai ki pahale gAthAsUtra ke dvArA kathana kiyA gayA hai phira gAthAsUtrame pratipAdita kathanako gadyAtmaka sUtroke dvArA kahA gayA hai / dhavalATIkAme ina gAthAsUtroke AdhArapara race gaye gadyAtmaka sUtroko cUrNisUtra nAma diyA hai / kasAyapAhuDakI gAthAoke Upara yatinRpabha dvArA race gaye cUrNisUtrokI taraha hI unhe yaha sajJA dI gaI hai / ye gAthAsUtra che hai aura tIna-tInako sakhyAmeM do vAra Aye hai / arthAt pahale tIna gAthAe~ dekara unapara cUrNisUtra diye gaye hai aura puna tIna gAthAe~ dekara unapara cUrNisUtra diye gaye hai ! gAthAe~ pracIna pratIta hotI hai, isIse unheM jyo-kA-tyo dekara bhUtabalIne apane sUtro ke dvArA unameM kathita vipayakA pratipAdana kiyA hai / alpabahutvAnugamake pazcAt tIna cUlikAe~ hai / prathamacUlikAke prArambhameM ye do gAthAe~ hai 'sammattappattI' viya sAvaya virade aNatakammase / dasaNamohakkhavae kasAya uvasAmae ya uvasate // 7 // khavae ya khINamohe jiNe ya NiyamA bhave asakhejjA tavvivarIdo kAlo sakhejjaguNA ya seDIo // 8 // 'samyaktvotpatti arthAt sAtizaya mithyAdRSTi, zrAvaka, virata ( mahAvratI), anantAnubandhI kaSAyakA visayojana karanevAlA, darzanamohakA kSapaka, cAritramohakA upazAmaka, upazAntakaSAya, kSapaka, kSINamoha, svasthAnajina aura yoganirodha meM pravRtta jina ina gyAraha sthAnome uttarottara asakhyAta guNI nirjarA hotI hai / parantu nirjarAkA kAla usase viparIta hai arthAt antase AdikI ora baDhatA huA sakhyAta guNita zreNirUpa hai / ina dono gAthAoko dekara sUtrakArane gadyasUtrake dvArA gAyokta vipayakA pratipAdana kiyA hai / ye dono gAthAe~ digambara tathA zvetAmbara sAhityameM anyatra bhI pAI jAtI hai kintu inakI sabase prAcIna upalabdhi paTkhaNDAgamameM hI pAI jAtI hai kyoki anya jina granthoMmeM ye dono gAthAe~ pAI jAtI hai una sabameM karmaprakRti prAcIna 1 paTkha, pu0 12, pR0 78 / 2 kArti0 anu0, gA0, go0 jI0 kA0 gA0 / 3 ' sammattappattisAvayavirae sajoyaNAviNAse ya / dasaNamohakkhavage kasAyauvasAmaguva
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 * jainasAhityakA itihAsa hai| kintu kargapragati gadgagagage arvAcIna hai aura ugameM yoTA-gA gabdabheda bhI hai| unhI gAthAoo mAmAgge tapAsUgage' bhI pAgUna dvArA ukta viSayakA pratipAdana kiyA gayA hai| uga taraha ainihAmiA dRSTige bhI unata dono gAthAgoSI sthiti uraleganIya hai| dUsarI cUlikA dUgarI cUlikA anubhAgavanyAyavanAyamyAnI prapaNA bAraha anuyogadvAroga dvArA kI gaI hai| ve bAraha anuyogAra uga prakAra - avibhAgIpraticchedaprampaNA, myAnaprApaNA, cantarapAgaNA, gaNakaprApagA, ojayugmaprapaNA, padasthAnaprApaNA, adhastanamyAnaprapaNA, gamayaprANA, vRddhimapaNA, yavamayaprampaNA, pargavamAnaprampaNA aura alagabahala pramapaNA // 18 // eka-eka anubhAgavanvarayAnama itane itane avibhAgI praticcheda hote hai, yaha batalAne ke lie avibhAgIpraticchedaprApaNA kI gaI hai| eka paramANumeM go jaghanya anubhAga pAyA jAtA hai uge bhavibhAgIpraticcheda kahate hai / yathA-jo jaghanya anubhAgasthAna hai umo gaba paragANuoko eka jagaha sthApana kArake, unamege savaro manda anubhAga vAle paramANugo gahaNa kro| una paramANuye mpa, rama aura ganAko choDakara nevala spargako hI buddhi tAga grahaNa karo aura buddhine hI dvAga uga mparNaguNakA naba taka cheda karo java taka vibhAgarahita cheda ho gke| usI vibhAgarahita antima chedako avibhAgapraticcheda kahate hai| uga avibhAgapraticcheda rUpage mparzaguNake saNDita karanepara ugame rAmarata jIvarAgige anantaguNe avibhAgI praticcheda prApta hote hai / una gava avibhAgI praticchedoke mamUhakA nAma varga hai / puna usa paramANurAmUhamaro usI paramANu ke samAna dUgare paramANuko gahaNa karake usake sparzaguNake bhI pUrvavat prajJA dvArA cheda karanepara utane hI avibhAgI praticcheda prApta hote hai| isa kragage pUrvaparamANuke sadRza eka-eka paramANuko lekara prajJAke dvArA umake sparzaguNake avibhAgI praticcheda karanepara eka-eka varga utpanna hotA hai / jaghanyaguNavAle gava paramANuoke samApta hone taka yaha kriyA karanI hotI hai / ina sava vargAke samUhako vargaNA kahate hai| puna pUrvokta paramANusamUhamege eka paramANuko grahaNa karake prajJA dvArA usakA cheda karanepara usameM pUrvokta paramANase eka adhika avibhAgo praticcheda pAye jAte sate // 8 // savage ya khINamohe jiNe ya duvihe asakhaguNaseDhI / udao tannivarIo kAlo sagvejjaguNameDhI // 9 // -karmapra0 udyaa| 1. 'samyagdRSTizrAvakaviratAnantaviyojakadarzanamohakSapakopazamakopazAntamohakSapakakSINagoha jinA kramazo'sakhyeyaguNanirjarA |-t0 sU09 / 45 / 2, pu0 12, pR087 se|
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ chakkhaDAgama 115 hai / yaha eka varga huaa| ise alaga sthApita karanA caahie| isI kramase usake samAna anya paramANuoko bhI grahaNa karake pratyekakA prajJAke dvArA chedana karanepara tatsadRza hI avibhAgI praticcheda prApta hote hai / una sava vargoke samUhakI dUsarI vargaNA hotI hai| isa prakAra uttarottara eka-eka avibhAgI praticchedakI adhikatAke kramase tIsarI, cauthI, pAMcavI Adi vargaNAoko utpanna karanA cAhiye / ina saba vargaNAoke samUhako spardhaka kahate hai / eka jaghanyasthAnameM aise bahutase spardhaka hote hai / inakA vistRta vivecana dhavalATIkAmeM kiyA gayA hai| isa taraha avibhAgapraticchedaprarUpaNAmeM avibhAgapraticchedokA kathana hai| eka jIvameM eka samayameM jo karmAnubhAga pAyA jAtA hai use sthAna kahate hai / sthAnake do bheda haianubhAgavandhasthAna aura anubhAgasattvasthAna / unakA varNana sthAnaprarUpaNAmeM hai / eka sthAnase usake anantaravartI sthAnameM kitanA antara hotA hai, isakA kathana antaraprarUpaNAme kiyA gayA hai| chai vRddhiyAM hotI hai-anantabhAgavRddhi, asakhyAtabhAgavRddhi, sakhyAtabhAgavRddhi, sakhyAtaguNavRddhi, asakhyAtaguNavRddhi aura anantaguNavRddhi / kANDakapramANa pUrvavRddhike honepara eka vAra uttaravRddhi hotI hai / yathA--kANDakapramANa anantabhAgavRddhike honepara eka bAra asakhyAtabhAgavRddhi hotI hai| aura kANDakapramANa asakhyAtabhAgavRddhiyoke honepara eka bAra sakhyAtabhAgavRddhi hotI hai| isa prakAra anantaguNavRddhi taka yahI krama jAnanA cAhiye / eka sthAnameM ina vRddhiyokA vicAra kANDakaprarUpaNAme kiyA gayA hai| ojayugmaprarUpaNAmeM kahA gayA hai ki avibhAgI praticcheda kRtayugma hai, sthAna kRtayugma hai aura kANDaka kRtayugma hai / isakA khulAsA karate hue dhavalAkAra zrI vIrasenasvAmIne likhA hai ki samasta anubhAgasthAnoke avibhAgI praticcheda kRtayugma hai, kyoki unhe cArase bhAjita karanepara kucha zepa nahIM rhtaa| ata vivakSita rAzimeM cArase bhAga denepara jahA~ kucha zepa nahI rahatA yA do zepa rahate hai use yugma kahate hai aura jahA~ eka yA tIna zepa rahate hai use oja kahate hai| ___ ukta saba prarUpaNAokA kathana sUtrakArane to kevala eka-eka sUtrake dvArA hI kiyA hai| dhavalAkArane pratyekakA vyAkhyAna vistArame karate hue pratyeka prarUpaNAkA abhiprAya vyakta kiyA hai / paTsthAnaprarUpaNAmeM batalAyA hai ki anantabhAgavRddhi aura anantaguNavRddhi meM anantase jIvarAzikA pramANa lenA cAhiye / asakhyAtabhAgavRddhi aura asakhyAtaguNavRddhimeM asakhyAtase asakhyAtalokakA pramANa lenA caahiye| aura sakhyAtabhAgavRddhi tathA sakhyAtaguNavRddhimeM makhyAtase utkRSTasakhyAta lenA cAhiye / adhastana
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 jainasAhityakA itihAsa sthAnaprarUpaNAme batalAyA hai ki eka paTsthAnabRddhimeM anantabhAgavRddhi kitanI hotI hai, asakhyAtabhAgavRddhi kitanI hotI hai, sakhyAtabhAgavRddhi kitanI hotI hai ityAdikA kthana kiyA hai| samayaprarUpaNAmeM jaghanyaanubhAgavandhasthAnase lekara utkRSTaanubhAgavandhasthAna taka jitane anubhAgavandhasthAna hai unakA pramANa batalAkara unameM parasparameM alpabahutva batalAyA hai| yathA-ATha samaya vAle anubhAgavanyAdhyavasAyasthAna sabase thoDe hai / sAta samaya vAle anubhAgavandhAdhyavasAyasthAna asakhyAtaguNe hai, ityAdi / vRddhiprarUpaNAme prathama to yaha batalAyA hai ki anubhAgavandhasthAnome anantabhAgavRddhi aura anantabhAgahAnisa lekara chaha vRddhiyA~ aura chaha hAniyAM hotI hai / phira ina vRddhi-hAniyokA kAla batalAyA hai ki amuka vRddhi aura amuka hAni itane kAla taka hotI hai| yathA-anantaguNavRddhi aura anantaguNahAni kitamai kAla taka hotI hai ? jaghanyase eka samaya taka aura utkRSTase antamuhUrta kAla taka hotI hai // 252 // yavamadhyaprarUpaNAmeM yavamadhyake do bheda batAye hai-kAlayavamadhya aura jIvayavamadhya / yahA~ kAlayavamadhyakA kathana hai / yadyapi samayaprarUpaNAse hI kAlayavamadhya siddha hai tathApi usa yavamadhyakA prArambha aura samApti kauna-sI vRddhi athavA hAnimeM huI hai, yaha nahI jAnA jAtA hai / ata. usakA prArambha aura samApti ina vRddhi-hAniyoMmeM huI hai, yaha batalAneke lie yavamadhyaprarUpaNA ko gaI hai| isameM kevala eka sUtra hai| paryavasAnaprarUpaNAme batalAyA hai ki sUkSma ekendriya jIvake jaghanyasthAnase lekara pahale kahe gaye samasta sthAnokA paryavasAna anantaguNake Upara anantaguNA hogA / isame bhI eka hI sUtra hai| alpavahutvaprarUpaNA adhikArame do anuyogadvAra hai-anantaropanidhA aura paramparopanidhA / anantaropanidhAse anantaguNavRdvisthAna savase thoDe hai / unase asakhyAtaguNavRddhisthAna asakhyAtaguNe hai / unase sakhyAtaguNavRddhisthAna asakhyAtaguNe hai / unase sakhyAtabhAgavRddhisthAna asakhyAtaguNe hai / unase asakhyAtabhAgavRddhisthAna asakhyAtaguNe hai / unase anantabhAgavRddhisthAna asakhyAtaguNe hai / paramparopanidhAmeM anantabhAgavRddhisthAna savase thoDe hai| unase asakhyAtabhAgavRddhisthAna asakhyAtaguNe hai / unase sakhyAtabhAgavRddhisthAna sakhyAtaguNe hai / unase sakhyAtaguNavRddhisthAna sakhyAtaguNe hai| unase asaMkhyAtaguNavRddhisthAna asakhyAtaguNe hai| unase anantaguNavRddhisthAna asakhyAtaguNe hai, ityAdi kathana hai / tIsarI cUlikA tIsarI cUlikAme jIvasamudAhArakA kathana hai / pahale jina asakhyAtaloka
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ Jiao hotA hai nepa na / inda 933 ni ks tarahara bI ha hAnni hai| ENTE nandapuga vAra 1 udane niyati ramparApa enalama vRddhi | unase chakkhaMDAgama : 197 pramANa anubhAgavanvasyAnokI prarUpaNA kI gaI hai una sana sthAnome jIva kyA sadRz hote hai athavA visadRza hote ha athavA sadRza-visadRza hote hai ? ina praznokA samA dhAna jIvasamudAhArame kiyA gayA hai| isameM ATha anuyogadvAra hai-- ekasthAnajIva pramANAnugama, nirantarasthAna jIva pramANAnugama, sAntarasthAna jIvapramANAnugama nAnAjIvakAlapramANAnugama, vRddhiprarUpaNA, yavamadhyaprarUpaNA, sparzanaprarUpaNA bhara alpabahutva || 268 // ekasthAna jIvapramANAnugamame batalAyA hai ki eka-eka sthAnameM yadi jIva hote haiM to eka, do, tIna athavA utkRSTase AvalI ke asakhyAtaveM bhAga hote hai // 269 // nirantarasthAnajI va pramANAnugamameM batalAyA hai ki nirantarajIvasahitasthAna utkRSTase AvalIke asakhyAtame bhAga mAtra hI hote hai // 270 // sAntarasthAna jIvapramANAnugamame batalAyA hai ki jIvose rahita anubhAgavandhasthAna eka bhI hotA hai, do bhI hote haiM, tIna bhI hote hai / isa taraha utkRSTase asakhyAta lokapramANa hote hai // 271 // nAnAjI kAlapramANAnugamame batalAyA hai ki eka-eka anubhAgavanyasthAname nAnA jIvokA kAla jaghanya eka samaya aura utkRSTa AvalIke asakhyAtaveM bhAga he | vRddhiprarUpaNA meM do anuyogadvAra hai --anantaropanidhA aura paramparopanidhA / anantaropanidhAse jaghanya anubhAgavandhasthAname jIva sabase thoDe hai || 276 // unase dUsare anubhAgabandhasthAname jIva vizeSa adhika hai || 277 || unase tIsare anubhAgavandhasthAname jIva vizeSa adhika hai || 278|| isa prakAra yavamadhya taka jIva vizeSaadhika vizeSa adhika hai || 279 || isake Age jIva vizeSahIna hai // 280|| isa prakAra utkRSTa anubhAgabandhAdhyavasAyasthAna taka jIva vizeSahIna vizeSahIna hai / isI prakAra paramparopanidhAse kathana kiyA gayA hai / yavamadhyaprarUpaNAme batalAyA hai ki saba sthAnoke asakhyAtave bhAgameM yavamadhya hotA hai / aura yavamadhyake nIceke sthAna thoDe hai aura Uparake sthAna asakhyAta - hai sparzanaprarUpaNA meM utkRSTa anubhAgavandhasthAna, jaghanya anubhAgavandhasthAna, arush aura yavamadhya AdikA sparzanakAla vatalAyA hai / alpabahutvameM utkRSTa anubhAgabandhasthAna, jaghanya anubhAgabandhasthAna, kANDaka aura yavamadhyameM sthita jIvoke alpabahutvakA vicAra kiyA gayA hai / isa vedanAbhAvavidhAna meM 314 sUtra hai / 8 vedanApratyayavidhAna' isa anuyogadvAra meM naigama Adi nayoMke Azrayase jJAnAvaraNa Adi ATho karmoM 1 SaTkha0, pu0 12, pR0 275 se /
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 janasAhityakA itihAsa kI vedanAke bandha ke kAraNogA vinAra liyA gayA hai| nayA-naigama, gagraha aura vyavahAranapI apekSA jJAnAvaraNIyavedanA prANAtipAta (prANIne prANokA ghAtana ) pratyayaro, mRpAvAdapratyayage ( agatyAnana ), avasAdAnapratyayage (cinA dI huI vastukA gahaNa ), maigunapratyayage, parigahapratyayama, rAtribhojanapratyayage, krodha, mAna, mAgA, loga, gaga, ga, moha nIra prega pangayage, nidAnapratyayage, tathA abhyAkhyAna, nAlaha, pazUnya, gati, ati, upadhi, nigAti, mAna, mAyA, mopa, mithyAjJAna, githgAdarzana aura prayoga pratyaga hotI hai| pratyayakA a kAraNa hai| ataH ukta kAraNoge jJAnAcaraNI badanA hotI hai| doSa gAta gArmokI vedanA pratyaya bhI isI prakAra jAnane caahie| unI prANAtipAta', gRpAvAda, adattAdAna, gaithuna aura parigraha ye pAMca pApa haiM, jinakA garvata. tyAga gahArata aura pAdeza tyAga aNunata pahalAtA hai / abhyAkhyAna, kalaha Adiko bhagAlapAdevane bAraha bhAgAgo mpame ginAyA hai| vedanApratyayavidhAna pAvala 16 gUtra hai / 9 vedanAsvAmitva vidhAna irA anugogaTArale prayama guma 'vayaNamAgitta vihANe tti' kI dhavalATI kAme yaha zakA kI gaI hai ki jiga jInomArA jo karma dhiA gayA hai vaha jIva uma karmakI vedanAkA svAmI hai, yaha bAta binA kahe hI jAnI jAtI hai, taba iga anuyogArakI kyA AvazyakatA hai ? ugakA samAdhAna karate hue zrI vIrasenaravAmIne likhA hai ki karmo kI utpatti na kevala jIvase hotI hai aura na kevala ajIvage hotI hai / kintu mithyAtya, agayaga, kapAya aura yogako utpanna karaneme samartha pudgaladravya aura jIva gamavandhake kAraNa hai| ata do, tIna athavA cAra kAraNoro utpanna hokara jIvameM sthita vedanA unamero ekake hI hotI hai, anyake nahIM hotI, aisA nahI kahA jA sktaa| ata vedanAsvAmitvakA kathana karanA ucita hai / vaMdanAsvAmitvakA vidhAna karate hue kahA gayA hai ki naigama aura vyavahAra nayakI apekSA jJAnAvaraNIyakI vedanA kathaJcit jIvake hotI hai / / 2 / / kathaJcit nojIvake hotI hai // 3 // dhavalAme likhA hai ki anantAnanta vinasopacayose 1 'pacamahavyayA paNNattA, ta jahA-savvAto pANAtivAyAo veragaNa, jAva savvAto parigga hAto veramaNa / pacANuvvatA paNNattA, ta jahA-thUlAto pANAvAyAto veramaNa thUlAto mumAvAyAto veramaNa thUlAto adinnAdANAto veramaNa madArasatose icchaaprimaanne|'sthaanaa0 rathA0 5, u0 1, sU0 389 / 'abhyAkhyAnakalahapaizunyAsambaddhapralAparatyaratyupadhinikRtyapraNatimopamamyaDa mithyAdarzanA tmikA bhApA dvAdazadhA |-t0 vA0, pR0 75 / 3 paTakha0, pu0 12, pR0 094-295 /
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ chakkhaMDAgama * 119 upacita karmapudgalaskandha kathaJcit jIva hai, kyoki vaha jIvase bhinna nahI pAyA jaataa| isa vivakSAse jIvake vedanA hotI hai / tathA anantAnantavisrasopacayose upacita karmapudgalaskandha prANarahita honese athavA jJAna-darzanase rahita honese nojIva hai aura usase abhinna honese jIva bhI kathaJcit nojIva hai| ____ isa taraha jIva, nojIva, aneka jIva, aneka nojIva, eka jIva aura eka ajIva, eka jIva aura aneka nojIva, aneka jIva aura eka nojIva, tathA aneka jIva aura aneka nojIvokI vedanAkA svAmI ukta do nayose batalAyA hai / dhavalAkArane pratyeka bhagakA spaSTIkaraNa dhavalATIkAme kiyA hai / isa taraha vedanAke svAmI jIva aura pudgala dono hote hai| sagrahanayakI apekSA vedanAkA svAmI jIva hai kyoki sagrahanaya jIva aura ajIvakA abheda mAnatA hai / isa anuyogadvArame kevala 15 sUtra hai| 10 vedanAvedanAvidhAna ___jisakA vartamAnameM vedana kiyA jAtA hai yA bhaviSyame vedana kiyA jAyagA, vaha vedanA hai| isa niruktike anusAra ATha prakArake karmapudgalaskandhako vedanA kahA hai / aura anubhavana karanekA nAma vedanA hai / vedanAkI vedanAko vedanAvedanA kahate hai arthAt ATha prakArake karmapudgalaskandhoke anubhavana karanekA nAma vedanAvedanA hai / usake vidhAna-kathana karaneko vedanAvedanAvidhAna' kahate hai| vedanAvedanAkA vidhAna karate hue sUtra 2 ke dvArA kahA hai ki naigama nayakI apekSA sabhI karmako prakRti mAnakara yaha prarUpaNA kI jAtI hai| isa sUtrakI dhavalAmeM spaSTIkaraNa karate hue yaha abhiprAya vyakta kiyA hai ki naigamanaya vadhyamAna (jo vadha rahA hai ), udIrNa ( jo udayameM A gayA hai ) aura upazAnta ( jo sattAmeM sthita hai ) ina tIno hI karmokI vedanAsajJA svIkAra karatA hai| tadanusAra kahA gayA hai ki jJAnAvaraNIyavedanA kathaJcit vadhyamAnavedanA hai, kathaJcit udIrNavedanA hai, kathaJcit upazAntavedanA hai, ityAdi aneka bhagoke dvArA vedanAvedanAkA vidhAna kucha vistArase kiyA hai / aura dhavalATIkAme una sava bhagoke spaSTIkaraNake sAtha hI unake aneka avAntara bhagokA bhI kathana kiyA hai| isa anuyogadvArame 58 sUtra haiM / 11 vedanAgatividhAna isa anuyogadvArame vedanAkI gati arthAt gamanakA kathana hai| isalie ise ', 'kA veyaNA ? vedhate veTiSyata iti vedanAgabdasiddha / aThavihakammapoggalaksa dho veyaNA anubhavana vednaa| vedanAyA vedanA vedanAvedanA apTakarmapudagala. mkandhAnubhava ityartha |-ptts0, pu0 12, pR0 302 /
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 . jainasAhityakA itihAsa vedanAgatividhAna nAma diyA hai| pahale liga Aye hai ki jIvo gAya gamba karmapudgalaspAnyokI vedanArAmA hai / ti gAga dvArA jiivmttegii| gacaraNa honapara unase abhinna karmarAndhokA gI sagAra sAtAgayo / yadi aigA nahIM mAnA jAyagA aura karmapradagIko sthita hI mAnA jAyagA, to dezAntarama gaye hue jIvako siddhajIvake gagAna mAnanA hogaa| mayoMki pUrvamaMcita garga to pUmyAnama hI sthita hai, unakA dezAntara jAnA mabhava nahIM hai / mata jIva gaura nagI pAratanyasvarupa sambandhako batalAyo lie aura jIpradazI pariragandakA tu goga hI hai, isa bAtako tilAne ke lie uga anumogarA gAyana kiyA gayA hai| isame batalAyA gayA hai nigama, gagrA aura gahAranayI apakSA jJAnAvaraNIyavedanA kannina riyata hai, payogika nIpradanoge nAmapravega sthita hI rahate hai| gaura ujavedanA kAnnit niyata-amgita hai, gayomAga jIna jo pradeza jiga gagaya ganArahita hote hai unameM riyata pradeza bhI riyana hone hai tayA jo pradeza ganAra karate hai unameM nirmanaraMga bhI gagAra karate hai / na ki usakI bedanA eka hai, ata raha vesnA gita-agyita nahI jAtI hai| darzanAraraNIga, mohanIya aura antarAga koko vedanA bhI jAnAparaNIya gamAna sthita aura sthita-asthita hotI hai / vedanIyamArgakI baMdanA kangit ripata hai goMki caudahameM guNasthAnavI jIvo pradeza avasthita rahate hai / tayA vaha kancita asthita aura vAyaJcit sthita-riyata hai / nAma, gotra aura AyugAmI caMdanA vedanIyo tulya hai kyoki ye saba karma aghAtiyA hai / prajugUganayakI apekSA AThA koMkI vedanA kaJcit sthita aura kaJcit ariyata hai / isa anuyogadvArameM 12 sUna hai / 12. vedanAantaravidhAna' vedanAvedanAvidhAna anuyogadvArameM yaha pAhA hai ki vadhyagAna karma bhI vedanA hai, udIrNa aura upazAnta karma bhI vedanA hai| unameM jo vadhyamAna varma hai vaha kyA vadhaneke samayameM hI paka kara apanA phala detA hai athavA dvitIyAdika samayomeM apanA phala detA hai, yaha batalAne ke liye isa anuyogadvArakA avatAra humA hai / vandhake do prakAra hai-anantaravadha aura paramparAvanya / mithyAla Adi pratyayoke dvArA kArmaNavargaNArUpa pudgalaskandhoke karmarUpase pariNata honeke prathama samayameM jo bandha hotA hai use anantaravandha kahate hai aura vandha honeke dvitIya samayase lekara karmarUpa pudgalaskandho aura jIvapradezokA jo bandha hotA hai use paramparAbandha kahate hai| 1. paTakha0, pu0 12, pR0 370 /
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ chakkhaDAgama 121 isameM batalAyA hai ki naigama aura vyavahAranayakI apekSA jJAnAvaraNAdi ATho karmokI vedanA anantarabandha hai, parAmparAvandha hai aura tadubhayavandha hai / sagrahanayako apekSA jJAnAvaraNAdi ATho karmokI vedanA anantaravandha aura paramparAbandha hai / RjusUtranayako apekSA ATho karmokI vedanA paramparAbandha hai| isame 11 sUtra hai| 12 vedanAsannikarSavidhAna' jJAnAvaraNAdi karmokI vedanA dravya, kSetra, kAla aura bhAvakI apekSA utkRSTa bhI hotI hai aura jaghanya bhI hotI hai / jaghanya tathA utkRSTa bhedarUpa dravya, kSetra, kAla aura bhAvomese kisI ekako vivakSita karake usame zepa pada kyA utkRSTa hai, kyA anutkRSTa hai, kyA jaghanya hai, athavA kyA ajaghanya hai isa prakArakI jo parIkSA kI jAtI hai use sannikarSa kahate hai| usake do bheda hai-svasthAnavedanAsannikarpa aura prsthaanvednaasnnikrp| kisI eka vivakSita karmakA jo dravya, kSetra, kAla eva bhAva vipayaka sannikarSa hotA hai vaha svasthAnavedanAsannikarpa hai| aura ATho karmaviSayaka sannikarpa parasthAnavedanAsannikarSa hai| ___svasthAnavedanAsannikarSa do prakArakA hai--jaghanya aura utkRSTa / utkRSTa strasyAnavedanAsannikarpa cAra prakArakA hai, dravyase, kSetrame, kAlase aura bhAvase // // jisake jJAnAvaraNIyavedanA dravyakI apekSA utkRSTa hotI hai usake vaha kSetrakI apekSA kyA utkRSTa hotI hai yA anutkRSTa // 6 // niyamase anutkRSTa aura asakhyAtaguNI hIna hotI hai // 7 // isakA khulAsA dhavalATIkAmeM kiyA hai / __ isI taraha, jisake jJAnAvaraNIyavedanA kSetra se utkRSTa hotI hai usake vaha dravyakI apekSA kyA utkRSTa hotI hai athavA anutkRSTa ? niyamase anutkRSTa hotI hai / / 16 // ityAdi kathana hai / isa anuyogadvArame 320 sUtra hai| 14 vedanAparimANavidhAna pahale dravyAthika nayakA avalambana karake ATha hI prakRtiyA~ kahI hai / tathA una ATho prakRtiyoke dravya, kSetra, kAla aura bhAva Adike pramANakI bhI prarUpaNA kI hai| yahA~ paryAyAthikanayakA avalambana karake prakRtiyoke parimANakA kathana kiyA gayA hai| isameM yaha tIna anuyogadvAra hai-prakRtyarthatA, samayaprabaddhArthatA aura kSetrapratyAzraya // 2 // prakRtibhedase karmabhedakI prarUpaNA pahalA adhikAra hai| eka samayameM jo bA~dhA jAtA hai vaha samayapravaddha hai| samayapravaddhoke bhedase prakRtibhedakI prarUpaNA dUsarA SaTkha0, pu0 12, pR0 375 /
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 : jenasAhityakA itihAsa adhikAra hai aura kSetroMge pragatibhedApa gAyana karanevAlA nIgaga adhikAra hai| isa prakAra vedanApaggiANa ko prApaNA tIna prakAgge kI hai| gayA-pratyayaMtA-abhitArako apekSA nAnAparaNIya aura varNanAvaraNIya vargakA kitanI prakRtiyAM hai? // 3 // jJAnAvaraNIya aura darzanAvaraNIyA kI amaragAtalotramANa pratiyo hai // 4 // ___Agaya yaha hai jinane gAnA bheda hai utanA hI pharga kI bhaavgnnaatiyaa| unake binA jagaNAtalonA pramANa bhAna nahI bana gakane / ta gaya bhAna darzanaparvaka hI hota hai aura jitane darzana hai utanI hI darzanAraNako ApaNaniyA hai| isa prakArage zAnAvaraNIya aura darzanApanIyatI pratiyA agamgAtalApramANa hai| vaMdanIgakarmakI do pratiyAM hai / / - // mohanIyakanagI advArA prakRtiyA hai // 10 // Ayukarmako nAra prakRtiyAM hai / / 13 // nAmArgako arAmgAtalokamAtra prakRtiyA hai // 16 // gogakargako do prakRtiyA hai / / 19 / / antarAyakarmI pAMca prakRtiyAM hai // 22 // samayapravaddhAryatA-adhikArako apekSA nAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya aura antarAyapharmakI kitanI prakRtiyAM hai ? // 25 / / jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya aura antarAyakarmakI eka-eka prakRti, tIga phoDAkAThI mAgarApagoko namayapravahAryatAro guNita karanepara jo prApta ho, utanI hai // 26 // ____ Azaya yaha hai ki ina tIno koko sthiti tIsa koDAkoDI sAgaropama pramANa hai| usake antima samayameM karmasthitipramANa samayapravaddha hote hai, kyoki karmasthitike prathama samayame lekara usake antima samaya taka bAMdhe gaye magayapravaddhoke eka paramANuse lekara anantaparamANu taka karmasthitike antima magayame pAye jAte hai| kAlabhedame prakRtibhedako prApta hue ina samayaprabaddhokA sakalana karanepara eka samayapravaddhakI zalAkAoko sthApita karake use tIsa koDAkoDI sAgaropamose guNita karanepara utanI mAtra jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAyameMse eka-eka karmakI prakRtiyA~ hotI hai| isI prakAra pratyeka karmako sthitiko usakI samayapravaddhArthatAse guNita karanepara pratyeka karmakI prakRtiyA~ jAnanI cAhiye / Ayukarma isakA apavAda hai / antarmuhUrtakAlako samayapravaddhArthatAse guNita karanepara jo prApta ho utanI hI AyukarmakI prakRtiyA~ vatalAI hai, kyoki AyukarmakA bandha sadA nahI hotaa|
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ ;; wg' d //// // Sddk ;: ;Syutddk ;, ** S;,f( n: - ,, -. - -- ; - yey'yiz i fixu, , , , : : mdu - ! ! d d dd //| sfsi-t ' S y ! ; --r sh // d,,, ' S S // z S r * k' , reHwS d, ddykSsh StHsh -;; - -1 y S n y , - "xi i-; SyS !-, * d dSy.r ' .; ; ; ;; ; - d - : ,"it -, : ; | . r ; vtw , // .1: 1: 1 :' ' ;:- // // // d : x- -:' ; : vuf' ii ' ; - ;: ' dz ; fir- f rH-I y din foy' ?; ;;;; ;7'S' ";;1 ;.. ; -,1 'n .li trir* !zz , i xf; ? -- tc :; -i d`rut` 4-ft uir::r ;: ' , d,, 32. ! ! ! :::} } : idz':y cfl'z' | 'z y ' : fi xf 81f ; ff z// d':tri d :' li: In' : r ! oi ytgri -:3 z , : diri-' f t1f f 1:1:'1;. rii-rur 'e, -: j:- ;: quicfr-rm , ganaMjanagAMga: ;? ar? qiirn'rwij z ;' qii-irrri xirror :-ren-girl-irir frigi_ z 4d' *q ,rz wS' ,vrfo d z i' , & zd`e// >> qfl, q _:_ ,
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 : janagAhityakA nihAga u TIFUS vai 11.717 P affoni, hari rolli il, refrifrin, rapAna, Air, HiuminAna, mAna, gapanibhAna, *irintent, it, miniml, Mitri.. ridhAna, saniifoli, rifmamAla, gAbhAgAbhAgAna aura sgo gyaa| jagala aura mirmframe nA gogAme kiyA gyaa| HiTE HAI TERE Im pataga !--meri mami. H i-, HAMITTER SEE , mAM- i mi EtE , aura bhA samara kA iPATIit gayA / gAloga giaa| gAnA mami gaganamA giya / lunAra Maitri narI svIkAra garI ani mi, ol.mi. mekora .. ritA / mAga III, gara bhAga ko hotA . 13.300 nIgaMgAsAmIne pAlAyAmara pAlI agupha namaH jagA gAhI paNa aura finii sA | nipaga nagamAnanA pazAt gAne pika taMga prabhArI kA artha batalAyA hai-- jirA jIva yA agIyakA sarga nAga ragA jAtA raha nAmasparga hai / nApTha karma, ciyakarma AdigaM mpakI sthApanA sthApanApana hai| emapA dUsare pradhyaka sAtha sparzako prApta honA dravyamarza hai / / 12 / / igako galATIkA vIraganasvAmIne dravyasparzaka 63 vikalpokA gAyana giyA hai| jo dravya eka dhoke sAtha sparza karatA hai yaha ekAdazaparza hai // 14 // jaise ekaAkAzapradezame sthita pudgalasandhogA jo sparza hotA hai gaha ekakSaNamparza hai / jo dravya anantara kSenake sAtha sparza karatA hai vaha anantarogasparga hai / / 16 // jo dravya eka dezarUparI anya upake avayavake sAtha sparza karatA hai vaha dezasparza hai // 18 // jo dravya tvanA (chAla) yA notvanA (UparI papaDI) ko sparza karatA hai vaha tvaksparza hai // 20 // jo dravya savakA gava sarvAtmanA sparza karatA hai vaha sarvasparza hai, jaise paramANu // 22 // karkaza, mRdu, Adi ATha prakArakA sparza sparzasparza hai // 24 //
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ chakkhaDAgama 125 Azaya yaha hai ki jo sparza kiyA jAtA hai use sparza kahate hai, jaise komalatA Adi / aura jisake dvArA sparza kiyA jAtA hai use bhI sparza kahate hai, jaise sparzana indriya / ina donokA sparza sparzasparza hai / aura vaha ATha prakArakA hai| karmokA karmoke sAtha jo sparza hotA hai vaha karmasparza hai / urAke jJAnAvaraNAdi ATha bheda hai / dhavalATIkAmeM karmasparzake bhedokA vivecana vistArase kiyA hai| bandhasparzake pAMca bheda hai-audArikazarIravandhasparza, vaikriyikazarIravandhasparza, AhArakazarIravanvasparza, tejasazarIravandhasparza aura kArmaNazarIravandhasparza / dhavalATIkAmeM ina pAMcoke 23 bhaga batalAye hai, jiname 14 apunarukta hai, zepa nau punarukta hai| vipa, kUTa (cUhedAna), yatra, piMjarA, kandaka (hAthI pakaDanekA yatra) vAgurA (hiraNa phaMsAnekI phAsA) Adi tathA inake kartA aura inhe icchita sthAnameM sthApita karanevAle, jo sparzanake yogya hoge parantu abhI use sparza nahI karate, una savako bhavyasparza karate hai // 30 // ___ Azaya yaha hai ki jo paryAya bhaviSyameM hone vAlI hotI hai use bhavya yA bhAvI kahate hai / ata jo bhaviSyame sparzaparyAyase yukta hogA vaha bhavyasparza hai / ukta yatrAdikA nirmANa pazumoko pakaDaneke lie kiyA jAtA hai / ata cUMki bhaviSyameM ve pazuokA sparza kareMge, ata unheM bhavyasparza kahA hai| isI taraha kAraNameM kAryakA upacAra karake unake nirmAtAoko aura unheM icchita sthAnameM sthApita karanevAloko bhI bhavyasparza kahA hai| jo sparzaprAbhRtakA jJAtA usame upayukta hai vaha bhAvasparza hai // 32 // ina teraha prakArake sparzomeMse prakRta sparzaanuyogadvArameM 'karmasparza' liyA gayA hai // 33 // ___ isameM 33 sUtra hai| karmaanuyogadvAra ___ isameM 16 anuyogadvAra hai-karmanikSepa, karmanayavibhASaNatA, karmanAmavidhAna, karmadravyavidhAna, karmakSetravidhAna, karmakAlavidhAna, karmabhAvavidhAna, karmapratyayavidhAna, karmasvAmitvavidhAna, karmakarmavidhAna, karmagatividhAna, karmaanantaravidhAna, karmasannikarSavidhAna, karmaparimANavidhAna, karmabhAgAbhAgavidhAna, karmaalpabahutva / ___karmanikSepake dasa bheda hai - nAmakarma, sthApanAkarma, dravyakarma, prayogakarma, samavadAnakarma, adha karma, IryApathakarma, tapa karma, kriyAkarma aura bhAvakarma // 4 // 1 paTakha0, pu0 13, pR0 26-29 / 2, vahI, pR0 31-33 /
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 : jainasAhityakA itihAsa jisa jIva yA ajIvakA karma nAma rakhA jAtA hai, vaha nAmakarma hai // 10 // kASThakarma, citrakarma Adime yaha karma hai, isa prakArakI sthApanAko sthApanAkarma kahate hai // 12 // jo dravya apanI-apanI svAbhAvika kriyArUpase niSpanna hai vaha saba dravyakarma hai, jaise jIvadravyakA jJAnAdirUpase pariNamana aura pudgaladravyakA rUpa-rasAdirUpase pariNamana unakI svAbhAvika kriyA hai| prayogakarmake tIna bheda hai--mana prayogakarma, vacanaprayogakarma aura vAyaprayogakarma // 16 // yaha prayogakarma sasAradazAme vartamAna pahalese bArahave guNasthAna takake jIvoke tathA terahaveM guNasthAnavartI sayogakevalI jIvoke hotA hai // 17 // ___ kArmaNapudgalokA mithyAtva, asayama, yoga aura kaSAyake nimittase AThakarmarUpa, sAtakarmarUpa yA chahakarmarUpa bheda karanA samavadAnakarma hai // 20 // ____ jo upadrAvaNa (upadrava karanA), vidrAvaNa (agachedana Adi karanA), paritApana (santApa utpanna karanA) aura Arambha (prANiyoke prANokA ghAta karanA) rUpa kAryase niSpanna hotA hai vaha adha karma hai / / 22 / / / IryAkA artha yoga hai| yogamAtrase jo karma vadhatA hai vaha IryApathakarma hai / vaha chadmastha vItarAgoke aura sayogakevaliyoke hotA hai| dhavalATIkAmeM isakA vivecana thoDA vistArase kiyA hai / vAraha prakArake abhyantara aura bAhya tapako tapa karma kahate hai // 26 // dhavalATIkAmeM tapokA vistRta varNana hai / AtmAdhIna honA, pradakSiNA karanA, tIna bAra karanA, tIna bAra namaskAra, cAra vAra sira navAnA aura bAraha Avarta yaha saba kriyAkarma hai / / 28 / / arthAt ye kriyAkarmake chai prakAra hai| kriyAkarma karate samaya AtmAdhIna honA cAhiye, parAdhIna nahI / vandanA karate samaya guru, jina aura jinAlayakI pradakSiNA karake namaskAra karanA pradakSiNA hai| tIno sandhyAkAlomeM vandanAkA niyama karaneke liye tIna bAra karanA kahA hai / paira dhokara zuddha manase jinendradevake darzanase utpanna hue harSase pulakitavadana hokara jinendrake Age namanA prathama namaskAra hai / puna uThakara vinanti karake namanA dUsarA namaskAra hai| phira uThakara sAmAyika daNDakake dvArA gAtmazuddhi karake kaSAyasahita kAyakA utsarga karake, jinake anantaguNokA dhyAna karake, cauvIsa tIrthadvarokI vandanA karake, phira jina, jinAlaya aura gurukI stuti karake 1 paTkha0, pu0 13, pR0 48-54 / 2 vahI, pu0 13, 54-88 /
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ chakkhaDAgama 127 pRthvI para nata honA tIsarA namaskAra hai| isa prakAra eka-eka kriyAkarma karate samaya tIna namaskAra hote hai / / saba kriyAkarmomeM cAra bAra sira namAyA jAtA hai| sAmAyikake AdimeM, phira usake antameM, phira 'tyossAmi' daNDakake AdimeM aura phira antame / isa prakAra eka kriyAkarmameM cAra bAra sira namAyA jAtA hai| sAmAyika aura 'tthossAmi' daNDakake Adi aura antama mana-vacana-kAyakI vizuddhike parAvartanake bAraha bAra hote hai| isaliye eka kriyAkarma bAraha Avartose yukta hotA hai / yaha sava kriyAkarma hai| karmaprAbhRtakA jo jJAtA usameM upayukta hotA hai use bhAvakarma kahate hai / karmake ina bhedomese yahA~ samavadAnakarmase prayojana hai, kyoki karma anuyogadvArameM samavadAnakarmakA hI vistArase kathana kiyA hai / ___ isa anuyogadvArameM 31 sUtra' hai / 31veM sUtrakI dhavalATIkAmeM zrIvIrasenasvAmIne likhA hai ki 'mUlatatrameM to prayogakarma, samavadAnakarma, adha karma, IryApathakarma, tapa karma aura kriyAkarma pradhAna hai, kyoki vahAM inakA vistArase kathana hai / yahA~ ina chai karmoko AdhAra mAnakara sat, dravya, kSetra, kAla, sparzana, antara, bhAva aura alpabahutva anuyogoke dvArA kathana karate hai| tadanusAra lagabhaga sau pRSThomeM unhone vistArase kathana kiyA hai / __ sUtrakAra bhUtabaline to karmAnuyogadvArameM mamavadAnakarmase hI prayojana batalAyA hai / isalie mUlatatrase abhiprAya mahAkarmaprakRtiprAbhRtase jAna paDatA hai| usake antargata karmAnuyAgadvArameM ukta chai karmokA varNana rahA hogA / prakRti anuyogadvAra prakRti anuyogadvArake antargata 16 anuyogadvAra jJAtavya hai- prakRtinikSepa, prakRtinayavibhApaNatA, prakRtinAmavidhAna, prakRtidravyavidhAna, prakRtikSetravidhAna, prakRtikAlavidhAna, prakRtibhAvavidhAna, prakRtipratyayavidhAna, prakRtisvAmitvavidhAna, prakRtiprakRtividhAna,prakRtigatividhAna, prakRtiantaravidhAna, prakRtisannikarSavidhAna, prakRtiparimANavidhAna, prakRtibhAgavidhAna aura prakRtialpabahutvavidhAna // 2 // 1, 'edemi kammANa keNa kammeNa payada ? samodANakammeNa payada // 32 // (dhava)-kudo kammANiyogaddArammi samodANakammasva vitthareNa pruuvidttaado| .. mUlatatre puNa payogakamma-samodANakamma-AdhAkamma-iriyAvathakamma-tavokamma-kiriyAkammA Ni pahANa tatya vityAreNa parUvidattAdo-paTakha0, pu0 13, pR0 90 / 2, vahI, pu0 13, pR0 197 se|
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 * jainasAhityakA itihAsa prakRtinikSepake cAra prakAra hai-nAmaprakRti, sthApanAprakRti, dravyaprakRti aura bhAvaprakRti // 4 // inameMse naigama, sagraha aura vyavahAranaya savako svIkAra karate hai // 6 // RjusUtranaya sthApanAprakRtiko nahI cAhatA // 7 // zabdanaya nAmaprakRti aura bhAvaprakRtiko svIkAra karatA hai // 8 // jisa jIva yA ajIvakA 'prakRti' nAma kiyA jAtA hai vaha nAmaprakRti hai // 9 // kANThakarma, citrakarma AdimeM 'yaha prakRti hai aisI sthApanAko prakRti kahate hai // 10 // dravyaprakRtike do bheda hai-AgamadravyaprakRti aura noAgamadravyaprakRti // 11 // AgamadravyaprakRtike arthAdhikAra isa prakAra hai-sthita, jita, parijita, vAcanogata, sUtrasama, arthasama, grathasama, nAmasama aura ghopasama / / 12 / / vedanAkhaNDake kRti anuyogadvArame bhI ina sabakA kathana A cukA hai / noAgamadravya prakRtike do prakAra hai- karmaprakRti aura nokarmaprakRti // 15 // ghaTa, thAlI, sakorA, arajaNa aura ulu caNa Adi vividha bhAjanavizeSokI miTTI prakRti hai / dhAna 'tappaNa' ( tarpaNa) Adi kI jau aura gehU~ prakRti hai / sava' nokarmaprakRti hai / / 18 / / karmaprakRtike jJAnAvaraNAdi ATha bheda hai // 19 / aura jJAnAvaraNIyake AbhinivodhikajJAnAvaraNIya, zrutajJAnAvaraNIya Adi pAca bheda hai yake Abhinivotike jJAnAvaraNa pahale kahA hai ki jitane jJAnake bheda hai utanI hI jJAnako AvRta karanevAle jJAnAvaraNIyakarmakI prakRtiyA~ hai / isa prakRtianuyogadvArameM sUtrakArane jJAnake bhedokA Alambana lekara jJAnAvaraNakarmakI prakRtiyokA kathana kiyA hai / yathAAbhinivodhikajJAnAvaraNIya karmake cAra, caubIsa, aTThAIsa aura battIsa bheda jAnane cAhiye // 22 // avagrahAvaraNIya, IhAvaraNIya, avAyAvaraNIya aura dhAraNAvaraNIya ye cAra bheda hai // 23 // avagrahAvaraNIya karmake do bheda hai-arthAvagrahAvaraNIya, aura vyaJjanAvagrahAvaraNIya // 24 // vyaJjanAvagraha kevala cAra indriyose hotA hai, ata vyaJjanAvagrahAvaraNIya karmake bhI cAra bheda hai| arthAvagraha pA~co indriyo aura manase hotA hai, ata arthAvagrahAvaraNIya karmake chai bheda hai / isI taraha IhAvaraNIya, avAyAvaraNIya aura dhAraNAvaraNIya karmoke bhI cha-chai bheda hote hai, kyoki ye cAro jJAna indriyo aura manase utpanna hote hai / ukta cAro jJAnoko chaho indriyose guNA karane para matijJAnake caubIsa bheda hote hai aura unake AvaraNa bhI 24 hI hote hai| ina covIsa bhedomeM jihvA, sparzana, ghrANa aura zrotra indriya sambandhI cAra vyaJjanAvagrahoke milAnepara Abhinivodhika 1 'ghaDapiDharasarAvArajaNolu caNAdINa vivihabhAyaNavisemANa maTTiyA payaDI, dhANatappaNAdINa ca javagodhUmA payaTI, mA savvA NokammapayaTI NAma ||18||-pu 13, 5 204-205 /
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ chakkhaDAgama 129 jJAnake 28 bheda hote hai aura utane hI unake AvaraNoke bhI bheda hote hai / inameM cAra mUla bhedoke milAne para battIsa Abhinibodhika jJAnake bheda aura utane hI unake AvaraNoke bhI bheda hote hai / Abhinivodhika jJAnake ye bheda cAra, caubIsa, aTThAIsa aura battIsa hote hai / ye jJAna vAraha prakArake padArthoMko vipaya karate haiM / ve hai vahu, bahuvidha, kSitra, anisRta, anukta aura dhruva, tathA inake pratipakSI - eka, ekavidha, cira, nisRta, ukta adhruva / ata ukta cauvIsa bhedoko chaise guNA karane para AbhinivodhikajJAnake ekasau cavAlIsa bheda hote hai / ukta aTThAIsa bhedoko chaise guNA karane para 168 bheda hote hai / aura ukta battIsa bhedoko chaise guNA karane para 192 bheda hote hai / aura ukta cauvIsa, aTThAIsa aura vattIsa bhedoko 12 se guNA karane para AbhinivodhikajJAnake doso aTThAsI, tInasI chattIsa aura tonaso caurAsI bheda hote hai / jitane jJAnake bheda hai utane hI usake AvaraNa ke bheda hai / ata AbhinivodhikajJAnAvaraNIyakarmake bhedoko batalAte hue sUtrakArane kahA hai- 'isa prakAra AbhinivodhikajJAnAvaraNIyakarmake cAra, caubIsa, aTThAIsa, vattIsa, bhaDa - tAlIsa, ekasau cavAlIsa ekasI aDasaTha, ekasI bAnave, doso aThAsI, tIna so chattIsa, aura tamaso caurAsI bheda hote hai ||35|| zrutajJAnAvaraNIyakarmakI prakRtiyAM batalAte hue kahA hai -- ki jitane akSara aura akSarasayoga hai utanI zrutajJAnAvaraNIyakarmakI prakRtiyA~ hai || 45 // Azaya yaha hai ki eka eka akSarase zrutajJAnakI utpatti hotI hai, ata jitane akSara hai utane hI zrutajJAna hai / tetIsa vyaJjana, nau svara alaga alaga hrasva, dIrgha aura plutake bheda se sattAIsa aura cAra ayogavAha - jihvAmUlIya, upadhmAnIya, anusvAra aura visarga isa taraha cauMsaTha mUla akSara hai / inake sayogI akSaroko lAneke lie sUtrakArane eka 'gaNita-gAthA' dI hai-- , sajogAvaraNaTTha caursATThi thAvae duve rAsI / aNNoSNasamabhAso rUvUNa Niddise gaNida // 46 // arthAt sayogAvaraNoko lAneke lie causaThasa khyApramANa do rAzi sthApita karo - eka ekase causaTha taka aura dUsarI usake nIce causaThase eka taka / donoko parasparameM guNA karake jo labdha Ave usameMse eka kama karanepara kula sayuktA - kSarokA pramANa hotA hai / isake spaSTIkaraNa ke liye sUtra 46 kI dhavalATIkA dekhanA cAhiye / usI zrutajJAnAvaraNIya karmake vIsa bheda batalAneke liye sUtrakArane eka gAthAsUtra diyA hai / 9
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 janasAhityakA inihAga 'gjjy-aggr-gn-gpaady-gtthiytti-jogttaag| pAhugAhara-valla guna gamAgA ya bolA // 1 // ' arthAt gargAya, paryAyagagAga, apara, pAragamAga, , mAga, gAta, maghAtagagAga, patipatti, pratipattisagAga, anugogAra, janagAMga, ragamAga, prAmRta, prAbhRtarAgAsa, prAgRtaprAta, pAnaprAbhUtagagAga, pannu, gamAga, pUrva aura pUrvagamAga ye gutanAgo bIga geTa hai| inhIko lekara guragAgne gata 18 meM putajJAnAparaNIyAmI bIga bheda ginAye hai| zrutabAnage. ina bhogino ye bharalATIkA deganA nAhiye / zvetAmbargaga nandirAgame zAgI gundara gii| zintu zranazAno ina bIma bhedokA koI gota taka Agagika pagaparAme nahI milnaa| hAM, gangame eka gAthAke dAga zrutajJAnage ye bIrA bheda avaraga ginAye gaye hai| prakAra gatavarine egA gUgane gaga zutamAno tAlIma paryAyaganda ginAye hai / jo ina gakAra hai-prAvanAna, pavananIya, prabananArga, gatiyome gArgaNatA, bhAtmA, paramagalagi, anuttara, pravanaga, pravananI, pravananAdA, pravacanasannikarpa, nayavidhi, nagAntaravidhi, bhagavidhi, maMgapipipi , panchAvidhi, pRcchAvidhivizeSa, tatva, bhUta, bhanya, bhaviSyat, astiya, mavihata, veda, nyAya, zuddha, samyagdRSTi, hetubAra, nAnAda, pravaravAda, gArgavAda, zrutavAda, paravAda, laukikavAda, lokottarIyavAda, agya, mArga, yazAnugArga, pUrva, yamAnupUrva aura patipUrva ye zrutajJAno paryAganAma hai // 50 // dhavalAme na vyAgyAna diyA hai| avadhijJAnAvaraNIyakArI agaNyAta prakRtiyAM batalAte hue avadhinAnake do bheda kiye hai-vapratyaya aura guNapratyaya / bhavapratyayamavadhijJAna devanArakiyoke hotA hai aura guNapratyagamanadhijJAna tiryaJco aura manuSyoke hotA hai| avadhijJAnake aneA bheda hai - degAvadhi, paragAvadhi, rAvidhi, hIyamAna, vardhamAna, avasthita, anavasthita, anugAmI, ananugAmI, mapratipAtI, mapratipAtI, ekakSetra aura aneka // 56 // jisake avadhijJAna hotA hai usake zarIrame nAbhise jAra zrIvatma, gAlaga, zakha, svastika, nandAvarta Adi AkAra bana jAte hai| inhI cinhose avadhijJAna utpanna hotA hai / unhIke kAraNa use eka kSetra yA aneka kSetra kahate hai| ___ Age gAthAsUtroke dvArA sUtrakArane avadhijJAnake kSetrase sambaddha kAlanA aura kAlase sambaddha kSetrakA, tathA devoke avadhijJAnake vipayakA kathana kiyA hai / sUtragAthA 15 ke dvArA paramAvadhijJAnake dravya, kSetra, kAla aura bhAvakA kAthana kiyA 1 paTkha0, dhavalA, pu0 13, pR0 301.327 /
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ chakkhaDAgama 131 hai / gAthA na0 17 ke dvArA jadhanya aura utkRSTa avadhijJAnake svAmitvakA kathana kiyA hai| ___avadhijJAnase sambaddha ye gAthAe~ digambara paramparAke mAhityameM anyatra bhI pAI jAtI hai / gommaTasAra jIvakANDa toSaTkhaDAgama aura usakI TIkA dhavalAke AdhAra para hI sagRhIta kiyA gayA hai, ata usameM to katipaya gAthAe~ yahIse lI gaI hai| __ mahAbandhake AdimeM ye sava gAthAeM thoDese vyatikramake sAtha pAyI jAtI hai / cU~ki mahAbandha bhUtabalIkI hI racanA hai, ata unakA vahA~ pAyA jAnA sambhava hai| gAthA na0 12, 13, 14 tiloyapaNNattike AThaveM adhikArameM pAI jAtI hai| gAthA na0 12-13, mUlAcArake vArahaveM adhikArameM pAI jAtI hai| zvetAmbara parampagake nandisUtrameM bhI jJAnakI carcA hai / usameM avadhijJAnake prakaraNameM gAthAe~ ( gA0 na0 50, 51, 52, 53, 54 ) aisI hai jo isa anuyogadvArakI gA0 4-8 se milatI hai / kucha pAThabhedake sivAya aura bheda nahI hai / SaTkhaNDAgamake vedanA aura vargaNA khaNDameM jo sUtrarUpameM gAthAe~ AI hai, hamArA vizvAsa hai ki ve gAthAe~ prAcIna honI cAhiye / isIse bhUtavaline unheM jyo-kA-tyo apane granthame sUtrarUpameM rakha liyA hai| sambhavatayA isIse unamese kucha gAthAe~ anyatra bhI upalabdha hotI hai / ___ mana paryayajJAnAvaraNakarmakI do prakRtiyA~-Rjumatimana paryayajJAnAvaraNa aura vipulamatimana paryayajJAnAvaraNa batalAI hai| unake prasagase dono jJAnoke svarUpa, viSaya AdikA kathana sUtrakArane vistArase kiyA hai| ____ mana paryayajJAnakA vipaya batalAte hue sUtrakArane kahA hai-'manake dvArA mAnasako jAnakara mana paryayajJAna dUsarokI sajJA, smRti, mati, cintA, jIvita-maraNa, lAbha-alAbha, sukha-dukha, nagaravinAza, dezavinAza, janapadavinAza, kheTavinAga, karvaTavinAza, maDabavinAza, paTTanavinAza, droNamukhavinAza, ativRSTi, anAvRSTi, suvRSTi, durvRSTi, subhikSa, durbhikSa, kSema, aoma, bhaya aura rogarUpa padArthoko jAnatA hai // 63 // kevalajJAnakA varNana karate hue likhA hai-'svaya utpanna hue jJAna aura darzanase yukta bhagavAna devaloka aura asuralokake sAtha manuSyalokakI Agati, gati, cayana, upapAda, vandha, mokSa, Rddhi, sthiti, yuti (dravya, kSetra, kAla aura bhAvake sAtha 1 go0jI0kA0gA0, 403-406, 407, 425, 426, 429, 43' / 2 ma0ba0, bhA0 1, pR0 01-24 / 3 ti0 pa0, gA0 685, 686, 687 / 4 mUlAcA0 adhi0 12, gA0 na0 107-110 /
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 janasAhityakA itihAsa jIvAdi dravyokA rAmmilana ), anubhAga, tarka, kAlA, mana, mAnagika, bhakta, kRta, pratirovita Adikarga (arthaparyAya aura vyanjana paryAyaspage gava dravyoMkI Adi ), araha karma (rAva dravyokI anAditA), gava loka, gava jIva, aura rAva bhAvoMko samyak prakAraro eka sAtha jAnate-derAte hue vihAra karate hai / / 2 / / __ isa prakAra prakRtimanuyogadvAramai jJAnAvaraNArmako pramAtiyoo sambandhage jJAnake bhedokI maulika carcA hai| yahI carcA rAyagidi aura tattvArthayAtikake prathama adhyAyame bhAgata jJAnaviSayaka kathana kA AdhAra hai| ugakA gAyana ina ganyophe prakaraName kiyA jaaygaa| igI prakAra darzanAparaNIya Adi karmoM kI prakRtiyokA kathana prakRtianuyogadvArame kiyA gayA hai| antame kahA hai ki una pratiyomeme yahA~ karmaprakRtikA prakaraNa hai| vandhanaanuyogadvAra vandhanaanuyogadvArako Arambha karate hue yUprakArane bandhanake cAra bheda kiye hai-1 vandha, 2 vandhaka, 3 vandhanIya mora 4 bandhavidhAna // 1 // vandhake cAra bheda hai-nAmavandha, sthApanAvandha, dravyavandha aura bhAvavanya // 2 // negama, sagraha aura vyavahAgnaya saba banyoko svIkAra karate hai // 4 // RNumUnanaya sthApanAvandhako svIkAra nahI karatA // 5 // gandanaya nAmavanya aura bhAvavandhako svIkAra karatA hai // 6 // jisa jIva yA ajIvakA 'vandha' yaha nAma rakhA jAtA hai vaha nAmavanya hai| kASThakarma, citrakarma Adime 'yaha vandha hai' aimI sthApanA karanA sthApanAvandha hai / bhAvavandhake do bheda hai-Agama bhAvavandha aura noAgama bhAvavandha / yaha saba varNana pUrvavat hai| noAgama bhAvavandhake do bheda hai-jIvabhAvavandha aura ajIvabhAvavandha / jIvabhAvavandhake tIna bheda hai-vipAkapratyayika, avipAkapratyayika aura tadubhayapratyayika // 14 // ___ karmoke udaya aura udIraNAko vipAka kahate hai / vipAka jisa bhAvakA kAraNa hotA hai vaha vipAka pratyayika jIvabhAvavandha hai| aura karmoke udaya aura udIraNAke abhAvako athavA karmoMke upazama vA, kSayako avipAka kahate hai / avipAka jisa bhAvakA kAraNa hai vaha avipAkapratyayika jIvabhAvavandha hai| aura vipAka tathA avipAkase jo bhAva utpanna hotA hai vaha tadubhayapratyayika jIvabhAvabandha hai / 'devabhAva, manuSyabhAva, tiryaJcabhAva, nArakabhAva, strIveda, purupaveda, napusaka 1. SaTkha0, dhavalA0, pu0 14 /
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ chakkhaMDAgama 133 veda, krodha, mAna, mAyA, lobha, rAga, dIpa, moha, kRSNa, nIla, kApota, pIta, padma aura zuklalezyA, asagatabhAva, aviratabhAva, ajJAnabhAva, mithyAdRSTibhAva ye sava vipAkapratyayika athavA odayika bhAva hai // 15 // ' avipAka pratyayika jIvabhAvavandhake do prakAra hai--aupazamika aura kSAyika // 16 // upazAntakrodha, upazAntamAna, upazAntamAyA, upazAntalobha, upazAntarAga, upazAntadopa, upazAntamoha, upazAntakapAya, vItarAgachadmastha, opazamikasamyaktva aura opazamikacAritra Adi jitane opazamika bhAva hai ve saba opazamika avipAka pratyayika jIvabhAvavandha hai // 17 // kSINakrodha, kSINamAna, kSINamAyA, kSINalobha, kSINagaga, kSINadopa, kSINamoha, kSINakapAya, vItarAgachadmastha, kSAyikasamyaktva, kSAyikacaritra, kSAyikadAnalabdhi, cAyikalAbhalabdhi, kSAyikabhogalabdhi, kSAyikaparibhogalabdhi, kSAyikavIryalabdhi, kevalajJAna, kevaladarzana, siddha, buddha, parinivRtti, sarvadu khaantakRt isI prakAra anya bhI jo kSAyika bhAva hai ve sava kSAyika avipAka pratyayika jIvabhAvavandha hai // 18 // " ekendriya labdhi, dvIndriya labdhi, trIndriya labdhi, caturindriya labdhi, paJcendriya labdhi, matyajJAnI, zrutAjJAnI, vibhagajJAnI, AbhinivodhikajJAnI, zrutajJAnI, avadhijJAnI, mana paryayajJAnI, cakSudarzanI, acakSudarzanI avadhidarzanI, samyakmithyAtvalabdhi, samyaktvalabdhi, sayamAsayamalabdhi, sayamalabdhi, dAnalabdhi, lAbhalabdhi, bhogalabdhi, paribhogalabdhi, vIryalabdhi, AcAradhara, sUryakRddhara, sthAnavara, samavAyadhara, vyAkhyAprajJaptidhara, nAthadharmadhara, upAsakAdhyayanadhara, antakadhara, anuttaropapAdikadazadhara, praznavyAkaraNadhara, vipAkasUtradhara, dRSTivAdadhara, gaNI, vAcaka, dazapUrvaghara, caturdazapUrvadhara ye tathA isI prakArake anya jo kSAyopazamika bhAva hai ve saba tadubhayapratyayika jIvabhAvabandha hai ||19|| isI prakAra ajIvabhAvabandhake bhI tIna bheda karake vipAkapratyayika, avipAka pratyayika aura tadubhayapratyayika ajIvabhAvavandhokA kathana kiyA hai / dravyabandhake do bheda hai -- bhagamadravyabandha aura noAgamadravyabandha | noAgamadravyabandhake do bheda hai -- prayogavandha aura visrasAbandha / visrasabandhake do bheda hai----sAdi aura anAdi / dharmAstikAya, dharmAstikAya - deza aura dharmAstikAya pradeza, adharmAstika, adharmAstikadeza, aura adharmAstikapradeza, AkAzAstika, AkAzAstideza, AkAzastipradeza, ina tIno hI astikAyokA jo paraspara pradezabandha hai vaha anAdivisrasAbandha hai // 31 //
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 - jainasAhityakA itihAsa sAdivatra zikavandha kahate hai-vigadRza snigdhatA aura bigadaga rUkSatAma vandha hotA hai / aura rAmasnigdhatA aura rAmagkSatAme bheda hotA hai / ata Niddhassa NidveNa durAhieNa rahupagararA rahupeNa durAhieNa / NiddhararA lhukseNa havedi badho jahaNNavajjo vigage game vA // 36 // snigdha pudgalakA do adhinA gniga pudgalo gAya aura rUkSa pudgalA do adhika rukSa pudgalake sAtha vandha hotA hai tathA snigdhaguNa pudgalakA sakSaguNa pudgalake sAtha rAga yA viSaga guNa hone para vanna hotA hai, jaghangaguNavAlA vadha nahIM hotaa| ukta gAthA gvetAmbara paramparAga bhI pAI jAtI hai| kintu dvitIya paktike aryame donome matabheda hai| isakA vivaMcana yavAsthAna kiyA jaayegaa| ukta gAthAge pahale iga bandhanaanuyogadvAragaM dI gUna hai 'vemAdA NiddhadA vemAdA lhArAdAvadho // 32 // gagaNiddhadA gamalduskhadA bhedo / / 33 // zvetA0 prajJApanAma bhI ThIka isI Azayako zabdamA liye hue eka gAthA aura tadanantara ukta gAthA isa prakAra AtI hai samaNiddhayAe badho na hoti gamalukmayAe vi Na hoti / vemAyaNiddhalunasattaNeNa badho u mavANa // 1 // Niddhassa NidveNa duyAhieNa luksasga lupayeNa duyAhieNa / niddhassa lukkheNa uvei badho jahaNNavajjo virAmo gamo vA // 2 // -prajJApanA0, pari0 pada 13, sU0 185 pudgaloke bandhakA svarUpa batalAkara Age lisA hai 'isa prakAra ve pudgala bandhanapariNAmako prApta hokara abhrarUpase, megharupase sandhyArUpase, vijalIrUpase, ulkArupase, kanaka ( vajra ) rUpase, dizAdAharUpase, dhUmaketurUpase, indradhanuparUpase, kSetrake anusAra, kAlake anusAra, Rtuke anusAra, ayanake anusAra, pudgalake anusAra, vandhanapariNAmarUpase pariNata hote hai|' ye saba tathA inase anya jo amagalaprabhRti bandhanapariNAmarUpase pariNata hote hai vaha saba sAdivasasika bandha hai // 37 // prayogavandhake do bheda hai-karmavandha aura nokarmavandha / nokarmabandhake pAMca bheda hai-AlApanavandha, allIvanavandha, saMzleSavandha, zarIrabandha aura zarIrivandha // 40 // zakaTokA, yAnokA, yugokA,' gaDDiyokA, gilliyokA, rathokA, syandano - 1 jo ghoDe aura khaccaroMse khIMcI jAtI hai| 2 halkA bhAra Dhone vAlI gaaddii| 3 yuddhopayogI sAdhanoMse sampanna ratha /
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ chakkhaMDAgama 135 kA, zivikAokA, guhokA, prAsAdokA, gopurokA aura toraNokA kASThase, lohase, rassIro, camaDekI rassIse, aura darbhase jo bandha hotA hai vaha AlApanavandha hai // 41 // kaTakokA ( caTAIkA ), kuDyokA, govarapiNDokA, prAkArokA aura zATikAokA, tathA isa prakArake anya dravyokA jo bandha hotA hai vaha allIvaNabandha hai // 42 // lakaDI aura lAkhake vandhako sazleSavandha kahate hai // 43 / / audArika Adi zarIroke vandhako zarIravandha kahate hai| jIvake mATha madhya pradezokA jo paraspara meM pradezavandha hai vaha anAdi zarIrabandha hai| karmavandhako karmAnuyogadvArakI taraha jAnanA cAhiye // 64 // isa vandhanaanuyogadvArame 64 sUtra hai / 2 vandhakaaniyogadvAra ___ vandhakaanuyogako khuddAvandha nAmaka dUsare khaNDakI taraha jAna lenA cAhiye / khuddAbandhameM isakA kathana ho cukA hai| 3 bandhanIyaanuyogadvAra jo bandhake yogya hotA hai use vandhanIya kahate hai / pudgala bandhanIya hai kyoki pudgaloke sivAya anya koI padArtha bandhanIya nahI hai / ve vandhanIya pudgala skandhasvarUpa hote hai / aura ve skandha vargaNArUpa hote hai / ata vandhanIyakA kathana karate hue vargaNAkA kathana avazya karanA cAhiye / vargaNAoke sambandhameM ATha anuyogadvAra jAnane yogya hai-vargaNA, vargaNAdravyasamudAhAra, anantaropanidhA, paramparopanidhA, avahAra, yavamadhya, padamImAsA aura alpabahutva // 69 // vargaNA-vargaNAanuyogadvArake viSayameM ye solaha anuyogadvAra hai-vargaNAnikSepa, vargaNAnayavibhApaNatA, vargaNAprarUpaNA, vargaNAnirUpaNA, vargaNAdhruvAdhruvAnugama, vargaNAsAntaranirantarAnugama, vargaNAojayugmAnugama, vargaNAsparzanAnugama, vargaNAantarAnugama, vargaNAbhAvAnugama, vargaNAupanayanAnugama, vargaNAparimANAnugama, vargaNAbhAgAbhAgAnugama aura vargaNAalpabahutva // 70 // vargaNAnikSepa chai prakArakA hai-nAmavargaNA, sthApanAvargaNA, dravyavargaNA, kSetravargaNA, kAlavargaNA, aura bhAvavargaNA // 71 // naigama, sagraha aura vyavahAra saba vargaNAoko svIkAra karate hai| RjusUtra sthApanAvargaNAko svIkAra nahIM krtaa| zabdanaya nAmavargaNA aura bhAvavargaNAko svIkAra karatA hai| isa taraha sUtrakArane vargaNAke solaha anuyogadvAromeMse Adike do hI anuyogadvArokA kathana kiyA hai /
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 - jainasAhityakA itihAsa Age vargaNAkA kathana karate hue 23 vargaNAe~ vatalAI haiM, jo isaprakAra hai ekapradezI paramANu pudgaladravyavargaNA 1, dvipradezI, tripradezI, catu pradezI, pacapradezI, paTpradezI, saptapradezI, aSTapradezI, navapradezI, dasapradezI, Adi sakhyAtapradezI, paramANu pudgala dravyavargaNA 2, asakhyAtapradezI paramANu pudgaladravyavargaNA 3, anantapradezI, paramANu pudgaladravyavargaNA 4, AhAra dravyavargaNA 5, agrahaNa dravyavargaNA 6, tejasazarIra dravyavargaNA 7, agrahaNa dravyavargaNA 8, bhApAdravyavargaNA 9, agrahaNadravyavargaNA 10, manodravyavargaNA 11, agrahaNa dravyavargaNA 12, kArmaNadravyavargaNA 13, dhruvaskandhadravyavargaNA 14, sAntara nirantara dravyavargaNA 15, dhruvazUnyavargaNA 16, pratyeka zarIra dravyavargaNA 17, dhruvazUnya dravyavargaNA 18, vAdara nigoda dravyavargaNA 19, dhruvazUnya dravyavargaNA 20, sUkSma nigodavargaNA 21, dhruvazUnya dravyavargaNA 22, mahAskandhavargaNA 23 / / ina teIsa vargaNAoMke nAma sUtrakArane vAIsa sUtroke dvArA batalAye hai| isakA kAraNa yaha hai ki unhone prathama cAra vargaNAoke pazcAta pratyeka vargaNA kA nirdaza isa prakAra kiyA hai-'anantAnanta pradezI paramANu pudgala dravyavargaNAke Upara AhAra dravyavargaNA hai // 79 // 'AhAra dravyavargaNAke Upara agrahaNadravyavargaNA hai // 8 // ' 'agrahaNa dravyavargaNAke Upara taijasadravyavargaNA hai // 81 // ' 'tejasa dravyavargaNAke uupr| agrahaNa dravyavargaNA hai / / 82 // ' ityAdi / isakA kAraNa yaha hai ki pUrvapUrvakI utkRSTa vargaNAmeM eka aka milAne para AgekI jaghanya vargaNAkA pramANa hotA hai| yathA-savase prathama paramANu pudgala dravyavargaNA to ekaparamANurUpa hai| usame eka paramANuke mila jAnese arthAt do paramANuoke samAgamase dvipradezI paramANupudgaladravyavargaNA hotI hai| yaha jaghanyasakhyAtANuvargaNA hai kyoki jaghanya saMkhyAtakA pramANa do hai| utkRSTa sakhyAtapradezo paramANupudgaladravyavargaNAmeM eka aka milAne para jaghanya asakhyAtapradezI dravyavargaNA hotI hai| utkRSTa asakhyAtAsakhyAtapradezI paramANupudgaladravyavargaNAmeM eka aMka milAne para jaghanya anantapradezI paramANupudgaladravyavargaNA hotI hai| apane jaghanyase anantaguNI utkRSTa anantapradezI pudgaladravyavargaNA hotI hai| ye cAro hI vargaNAe~ agrAhya hai-jIvake dvArA inakA grahaNa nahI hotA / utkRSTa anantapradezI dravyavargaNAmeM eka aka milAne para jaghanya AhAradravyavargaNA hotI hai / audArika, vaikriyika aura AhAraka zarIrake yogya pudgala skandhoko AhAradravyavargaNA kahate hai / utkRSTa AhAradravyavargaNAme eka aka milAne para prathama agrahaNadravyavargaNA sambandhI sarvajaghanyavargaNA hotI hai / jo
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ chakkhaMDAgama 137 pudgalaskandha pAMco zarIra, bhApA aura manake ayogya hote hai unako agrahaNavargaNA kahate hai / prathama utkRSTa agrahaNa dravyavargaNAmeM eka aka milAne para jaghanya taijasazarIradravyavargaNA hotI hai| isake pudgalaskandha taijasazarIrake yogya hote hai / isalie yaha grahaNavargaNA hai / __ utkRSTa taijasazarIradravyavargaNAme eka aka milAne para dUsarI agrahaNa dravyavargaNA sambandhI jaghanya agrahaNadravyavargaNA hotI hai| yaha pA~ca zarIroke yogya nahI hotI, isaliye ise agrahaNadravyavargaNA kahA gayA hai / dUsarI utkRSTa agrahaNa dravyavargaNAmeM eka aka milAne para jaghanya bhApAdravyavargaNA hotI hai / bhApAdravyavargaNAke paramANu pudgalaskanvabhApAoke tathA zabdoke yogya hote hai| utkRSTa bhApAdravyavargaNAmeM eka aka milAne para tIsarI jaghanya, agrahaNadravyavargaNA hotI hai / isake bhI pudgalaskandha grahaNayogya nahIM hote| tIsarI utkRSTa agrahaNadravyavargaNAmeM eka aka milAne para jaghanya manodravyavargaNA hotI hai / manodravyavargaNAse dravyamanakI racanA hotI hai| utkRSTa manodravyavargaNAmeM eka aka milAne para cauthI jaghanyaagrahaNadravyavargaNA hotI hai| yaha bhI grahaNa yogya nahI hotii| cauthI utkRSTa agrahaNadravyavargaNAme eka aka milAne para jaghanyakArmaNazarIradravyavargaNA hotI hai| kArmaNadravyavargaNAke pudgalaskandha ATha karmoke yogya hote hai| ___ isa prakAra pUrvapUrvakI utkRSTa vargaNAmeM eka eka pradezakI vRddhi hone para AgekI jaghanya vargaNA hotI hai| prathama paramANupudgaladravyavargaNAko choDakara pratyeka vargaNAke apane jaghanyase lekara utkRSTaparyanta bahutase bheda hote haiM / dhavalATIkAmeM unakA kathana kiyA hai / vistAra bhayase yahA~ hamane kathana nahIM kiyA / ina teIsa vargaNAomeMme AhAravargaNA, taijasavargaNA, bhApAvargaNA, manodravyavargaNA aura kArmaNavargaNA ye pAMca vargaNAeM hI grAhyavargaNAe~ hai kyoki jIvake dvArA inakA grahaNa hotA hai / ata vandhanIyameM ina pA~cakI hI upayogitA hai, zepavargaNAe~ bandhanIya nahI hai| kintu zepavargaNAokA kathana kiye binA ina pA~ca bandhanIyavargaNAokA kathana nahI kiyA jA sktaa| isaliye bandhanIyake sambandhameM 23 pudgalavargaNAokA kathana kiyA gayA hai| aura usIke kAraNa isa pacama khaNDakA nAma vargaNA khaNDa hai| dhavalATIkAmeM vIrasenasvAmIne pratyeka zarIradravyavargaNA aura bAdaranigoda dravyavargaNAkA vivecana bahuta vistArase kiyA hai| isake pazcAt sUtrakArane yaha batalAyA hai ki ina teIsa vargaNAomese kauna vargaNA
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 janasAhityakA itihAsa bhedase utpanna hotI hai, kona vargaNA saghAtase utpanna hotI hai aura kauna vargaNA bheda aura saghAta donose utpanna hotI hai| skandhokA vibhAga honeko bheda kahate hai| aura paramANupudgaloke sammilanakA nAma saghAta hai / tathA bhedapUrvaka honevAle rAghAtako bhedasaghAta kahate hai / paramANudravyavargaNA to dvipradezI Adi Uparako vargaNAmoke bhedage hI utpanna hotI hai / zepa vargaNAe~ bhedase, rAghAtaro aura bhedasaghAtage utpanna hotI hai / arthAt apanese nIcekI vargaNAoke saghAtase aura UparakI vargaNAoke bhedase tathA svasthAna kI apekSA bheda-saghAtaro utpanna hotI hai / ___ ukta vargaNAokA kathana karaneke pazcAt sUtrakAra bhUtavaline vahA hai 'ava isa bAhyavargaNAkI anya prarUpaNA karanI cAhiye // 117 / / isake viSayame ye cAra anuyogadvAra jJAtavya hai-zarIrizarIrapraspaNA, garIrapraspaNA, garIravisrasopacayaprarUpaNA aura vinasopacayaprarUpaNA // 118 // ' dhavalATIkAme batalAyA hai ki pAMco zarIrokI vAdyavargaNA sajJA hai| ata sUtrakArane ukta cAra anuyAgoke dvArA unakA vizepa kathana kiyA hai| sabase prathama zarIrizarIraprarUpaNAvA kathana karate hue kahA ki 'jIva pratyekagarIravAle aura sAdhAraNazarIravAle hote hai / / 119 // sAdhAraNagarIranAle jIva niyamase vanaspatikAyika hote hai / aura zepa jIva pratyekAzarIrI hote, hai // 120 // Age sAta gAthAose sAdhAraNazarIravAle jIvokA kathana kiyA hai| unake prArambhakA sUtra isa prakAra hai-'tattha ima sAhAraNalakkhaNa bhaNida // 121 // ' 'vahA~ sAdhAraNakA yaha lakSaNa kahA hai| isase spaSTa hai ki sAdhAraNakA kathana karanevAlI gAthA yA gAthAe~ prAcIna hai / aura apane sthalase 'sabhavatayA' mahAkarmaprakRtiprAbhRtake bandhanamanuyogadvArase hI uThAkara yahA~ rakhI gaI hai| yahAM hama una sAto gAthAoko arthake sAtha dete hai "sAhAraNamAhAro sAhAraNamANapANagahaNa ca / sAhAraNajIvANa sAhAraNalakkhaNa bhaNida // 122 // " sAdhAraNa AhAra, sAdhAraNa uchvAsa-nizvAsakA grahaNa, yaha sAdhAraNakAyavAle jIvokA sAdhAraNalakSaNa kahA hai| 'eyassa' aNuggahaNa vahUNa sAhAraNANameyassa / eyassa ja bahUNa samAsado ta pi hodi eyassa // 123 // ' eka jIvakA jo anugrahaNa (paryAptiyoke yogya pudgala paramANuokA grahaNa 'ikkassa u ja gahaNa bahUNa sAhAraNANa ta ceva / ja bahuyANa gahaNa samAsao ta pi ikkassa ||96||--prjnyaa0 1 pada /
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ chakkhaMDAgama : 139 athavA niSpanna zarIrake yogya paramANu pudgalokA grahaNa ) hai vaha bahutase sAdhAraNa jIvokA tathA usa eka grahaNa karanevAle jIvakA bhI hai| tathA vahuta jIvokA jo anugrahaNa hai vaha giNDarUpase usa eka vivakSita nigodiyA jIvakA bhI hai| 'samaga vakkatANa samagaM taisi sarIraNippattI / samaga ca aNuggahaNa samaga ussAsaNissAso // 124 / / ' "eka sAtha utpanna honevAle una jIvoke zarIrakI niSpatti eka sAtha hotI hai| eka sAtha anugrahaNa hotA hai aura eka sAtha uchvAsa-nizvAsa hotA hai|" 'jattheu marai jIvo tattha du maraNaM bhave aNatANa / vakkamai jattha ekko vakkamaNa tattha NatANa // 125 / / ' "jisa zarIrame eka jIvakA maraNa hotA hai vahA~ ananta jIvokA bharaNa hotA hai aura jisa zarIrame eka jIva utpanna hotA hai vahA~ ananta jIvokI utpatti hotI hai / / 125 // " 'bAdara-suhumaNigodA baddhA puchA ya eyameeNa / te hu aNatA jIvA mUlayathUhallayAdIhi // 126 / / ' "vAdaranigodajIva aura sUkSmanigodajIva ye parasparame vaddha aura spRSTa hokara rahate hai| ve jIva ananta hote hai aura mUlaka, thUhara, Ardraka Adi kAraNose hote hai|" 'atyi aNatA jIvA jehiM Na patto tasANa pariNAmo / bhAvakalaMkaapaurA NigodavAsa Na muMcati // 127 // ' "aise ananta jIva hai jinhone trasabhAvako prApta nahIM kiyA, kyoki ve bhAvakalaka arthAt saklezapariNAmokI adhikatAse yukta hote hai, isaliye nigodavAsako nahI choddte|" 'egaNigodazarIre jIvA davappamANado diTThA / siddhehi aNataguNA savveNa vi tIdakAleNa / / 128 // ' "eka nigodiyA jIvake zarIrameM dravyapramANakI apekSA samasta atIta kAlameM siddha hue jIvose bhI anantaguNe jIva dekhe gaye hai|" ___ inameMse gAthA na0 122, 123 aura 124 zve0 prajJApanAsUtrake prathama padameM bhI pAI jAtI hai / vahA~ inakA krama viparIta hai arthAt 124 (95), 123 (96) aura 122 (97) ke kramase hai / gAthA 123 meM pAThabheda bhI hai / astu, ukta gAthAoke pazcAt sUtrakArane likhA hai'edeNa aTTapadeNa tattha imANi aNiyogaddArANi NAdavvANi bhavati-sataparU
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 janasAhityakA itihAsa vaNA, danvapamANANugamo, khetANugago phosaNANugamo, kAlANugamo, atarANugamo bhAvANugamo appavahugANugamo cedi // 129 / / isa arthapadake anusAra yahA~ ye anuyogadvAra jJAtavya hai-rAtprarUpaNA, dravyapramANAnugama, kSetrAnugama, sparzanAnugaga, kAlAnugama, antarAnugama, bhAvAnugama aura alpvhutvaanugm| ye ATho anuyogahAra vahI hai, jinakA jIvaTThANake satapasvaNA anuyogadvArake AdimeM puSpadantAcArya ne nirdeza kiyA thaa| bhUtabaline zArIrizarIraprarUpaNAkA kathana inhI ATha anuyogoke dvArA kiyA hai / oghase kathana karate hue kahA hai ki-'moghase do garIravAle, tIna zarIravAle, cAra zarIravAle aura zarIrarahita jIva hote hai // 131 / / vigraha gatimeM vartamAna cAro gatiyoke jIva do zarIravAle hote hai kyoMki unake vahAM taijasa aura kArmaNa ye do hI zarIra hote hai| audArika, tejasa aura kArmaNa zarIravAle manuSya aura tiyaJca athavA vaikriyika, taijasa aura kArmaNa zarIravAle deva aura nArakI tIna zaroravAle hote hai / audArika, vaikriyika, tejasa aura kArmaNa athavA audArika, AhAraka, taijasa aura kArmaNa zarIravAle jIva cAra zarIravAle hote hai / aura mukta jIva zarIrarahita hote hai| Age sUtrakArane Adezase 14 mArgaNAmomeM ukta zarIravAle jIvokI sattAkA kathana kiyA hai| sataparUvaNAke pazcAt chai anuyogadvArokA kathana sUtrakArane nahI kiyA / TIkAkAra vIrasenasvAmIne dhavalATIkAmeM unakA kathana kiyA hai| sUtrakArane antima alpavahutvAnugamakA kathana kiyA hai| usake sAtha hI zarIrizarIraprarUpaNAkA kathana samApta ho jAtA hai| usake pazcAt zarIraprarUpaNAkA kathana prArambha hotA hai| zarIraprarUpaNA zarIraprarUpaNA cha anuyogoke dvArA kI gaI hai / ve chai anuyogadvAra hai-nAmanirukti, pradezapramANAnugama, nipekaprarUpaNA, guNakAra, padamImAsA aura alpabahutva // 236 / / nAmanigaktimeM sUtrakArane pratyeka zarIrake nAmakI nirukti kI hai-'urAlamidi orAliya // 237 // udAra-sthUla honese audArika kahA jAtA hai| 'vivihaguNa iDDhijuttamidi veunviya // 238 // ' vividha guNo aura Rddhiyose yukta honese vaikriyika kahA jAtA hai| 'NivuNANa vA NiNNANaM vA suhamANa vA AhAradavvANa suhumadaramidi AhAraya
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ chakkhaMDAgama 141 // 239 // arthAt AhAradravyameMse nipuNatara, snigdhatara aura sUkSmatara skandhako AhAra grahaNa karatA hai, isalie AhAraka kahA jAtA hai / 'teyappahaguNajuttamidi tejaiyaM / / 240 // teja aura prabhA guNase yukta hai, isaliye taijasa kahate hai| 'savvakammANa pakhhaNuppAdaya suhadukkhANaM bIjamidi kammaiya // 241 // sava karmokA prarohaNa arthAt AdhAra, utpAdaka aura sukha-dukhakA bIja hai, isaliye ise kArmaNa kahate hai| isa prakAra nAmaniruktimeM pAMco zarIroke nAmokI nirukti kI gaI hai| pradezapramANAnugamameM batalAyA hai ki pratyeka zarIrake pradeza abhavyose anantaguNe aura siddhoke anantaveM bhAga hai| niSekaprarUpaNAkA kathana cha anuyogoke dvArA kiyA hai / ve chai anuyoga hai-samutkIrtanA, pradezapramANAnugama, anantaropanidhA, paramparopanidhA, pradezaviraca aura alpabahutva / ina ? anuyogadvArokA kathana karaneke pazcAt padamImAsAnAmaka anuyogadvArakA kathana hai| usameM batalAyA hai ki audArikazarIrake utkRSTa pradezAnakA svAmI tIna palyakI AyuvAlA uttarakuru aura devakurukA manuSya hotA hai // 418 // Age aneka sUtroke dvArA usakI anya vizeSatAeM bhI batalAI hai, jinake honese hI vaha utkRSTapradezasaMcayakA svAmI hotA hai| vaikriyikazarIrake utkRSTa pradezAnakA svAmI bAIsa sAgarakI sthitivAlA AraNa-accutakalpakA vAsI deva hotA hai / / 431 // usakI bhI aneka vizeSatAeM basalAI hai| AhArakazarIrake utkRSTa pradezAnakA svAmI uttarazarIrako vikriyA karane vAlA pramattasayata muni hotA hai / / 446 // taijasazarIrake utkRSTa pradezAgrakA svAmI vaha hai jo pUrvakoTikI AyuvAlA jIva sAtavI pRthivIke nArakiyokI AyukA bandha karake sAtavI pRthivImeM utpanna huA, vahA~se nikala kara puna pUrvakoTikI AyuvAlomeM utpanna huaa| usI prakAra maraNa karake puna sAtavI pRthivIke nArakiyoMmeM utpanna huaa| vahA~ tetIsa sAgarakI Ayuko pAlatA huA rahA / carama samayavartI vaha jIva taijasa zarIrake utkRSTa pradezAnakA svAmI hotA hai| kArmaNazarIrake utkRSTa pradezAgrakA svAmI vaha jIva hotA hai jo bAdarapRthivIkAyika jIvomeM do hajAra sAgara kama karmasthitipramANakAla taka rahatA hai / ityaadi| ___isI taraha pratyekazarIrake jaghanya pradezAgrake svAmIkA bhI kathana kiyA hai| alpavahutvameM batalAyA hai ki audArikazarIrakA pradezAgna sabase thoDA hai| usase vaikriyikazarIrakA pradezAgra asakhyAtaguNA hai // 498 // usase AhArakazarIrakA
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 janasAhityakA itihAsa pradezAgna asakhyAtagaNA hai // 499 // usase tejasazarIrakA pradezAgrakA anantaguNA hai / / 500 // usase kArmaNazarIrakA pradezAga anantaguNA hai / / 501 // zarIravinasopacayArUpaNAkA kathana avibhAgapraticcheda, vargaNA, spardhaka, antara, zarIra aura alpabahutva ina cha anuyogoke dvArA kiyA gayA hai| inake kathaname batalAyA hai ki eka-eka audArikazarIramai saba jIvoro anantaguNe avi. bhAgI praticcheda hote haiM / ananta avibhAgI praticchedokI eka vargaNA hotI hai / isa prakAra abhavyome anantaguNI aura giddhoke ananta bhAgapramANa vargaNAeM hotI hai aura abhanyose anantagaNI aura siddhoke anantave bhAga vargaNAokA eka spardhaka hotA hai / isa prakAra abhavyome anantaguNe aura siddhoke anantaveM bhAgapramANa ananta spardhaka hote hai // 509 // tathA zarIrake vandhanake kAraNabhUta guNokA buddhike dvArA cheda karane para avibhAgI praticcheda utpanna hote hai // 512 / / audArika zarIrake avibhAgI praticcheda sabase kama hai / usase mAgeke zepa cAra zarIroke avibhAgI praticcheda uttarottara anantaguNe hote hai / imI taraha visasopacayakA kathana karate hue batalAyA hai ki eka-eka jIvapradezapara ananta visasopacaya upacita hote hai, jo ki saba jIvose ananta guNe hai aura ve saba lokameMse Akara baddha hue hai| ityAdi rUpase visrasopacayakA kathana pUrNa honeke sAtha vAhyavargaNAkA kathana samApta hotA hai| ___'isase Ageke ganthakA nAma cUlikA hai // 181 // ' aisA ravaga sUtrakArane nirdeza kiyA hai| cUlikA jaisA ki cUlikAkA lakSaNa kahA hai, isameM pahale sUcita kiye gaye arthokA vizepa rUpase kathana kiyA gayA hai| pahale jo 'jattheya maradi jIvo' Adi gAthA kahI thI usake uttarArdhameM kahA gayA thA ki 'jisa zarIrameM eka jIva utpanna hotA hai vahA~ ananta jIva utpanna hote hai|' usIkA vizepa kathana prArambhameM kiyA gayA hai / tatpazcAt ukta gAthAke pUrvArdhakA, jisameM kahA hai ki 'jisa zarIrameM eka jIvakA maraNa hotA hai vahA~ anantAnanta jIvokA maraNa hotA hai', vizepa kathana kiyA hai| pahale teIsa vargaNAokA kathana kiyA hai / usameM batalAyA hai ki ye vargaNAe~ grahaNayogya hai aura ye vargaNAe~ gahaNayogya nahI hai| usIkA kathana karaneke lie-bandhanIyake cAra anuyogadvAra jJAtavya batalAye hai-vargaNA, vargaNAnirUpaNA, pradezArthatA aura alpabahutva / / 706 //
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ chakkhaMDAgama 143 vargaNAprarUpaNA meM purAnI vAta hI doharAI hai-- 'AhAra dravyavargaNAke Upara agrahaNa dravyavargaNA hotI hai / agrahaNa dravyavargaNAke Upara tejodravyavargaNA hotI hai, ityAdi / yahA~ kevala pA~ca grahaNa vagaNAparyanta hI ukta kathanako doharAyA hai kyoMki yahA~ pA~ca zarIroke grahaNayogya aura agrahaNayogyakA hI kathana kiyA hai / ata isa vargaNAprarUpaNA ke 708 se 718 takake sUtra vandhanaanuyogadvArakI vargaNAprarUpaNA ke 76 se 87 takake sUtroke sAtha prAya akSaraza milate hai / isIse sUtra naM0 718 kI dhavalATIkAmeM vIrasenasvAmIne likhA hai ki ina saba mUtroMke dvArA pUrvokta vargaNAo kI hI samhAla kI gaI hai / dUsare vargaNAnirUpaNAanuyogadvArameM pAMcoM zarIroMke grahaNayogya aura agrahaNayogya vargaNAokA thoDA prakArAntarase kathana kiyA hai / isa kathaname AhAravargaNA Adi pA~co grahaNavargaNAokA aura unake madhyakI agrahaNavargaNAoMkA svarUpa bhI batalAyA hai / yathA - 'audArika, vaikriyika aura AhAraka zarIrake jina dravyoko grahaNa kara jIva odArika, vaikriyika aura AhAraka zarIra rUpase pariNamAte hai una dravyokI AhAravargaNA sajJA hai || 73 ||' 'jina dravyoko grahaNa kara jIva taijasazarIrarUpase pariNamAtA hai una dravyokI taijasavargaNA saMjJA hai / ' isI taraha jo vargaNA cAra prakArakI bhASArUpase grahaNa hokara pravRtta hotI hai vaha bhApAvargaNA hai aura jo vargaNA cAra prakArake hotI hai vaha manovargaNA hai / jo vargaNA ATha prakArake hotI hai vaha kArmaNavargaNA hai / manarUpase grahaNa hokara pravRtta karmarUpase grahaNa hokara pravRtta pradezArthatA-anuyogadvAra meM vatalAyA hai ki audArikazarIravargaNA, vaikriyikazarIravargaNA aura AhArakazarIravargaNAmeM to pA~co varNa, pA~co rasa, dono gadha aura ora ATho sparza guNa hote hai / kintu taijasazarIradravyavargaNA, bhASAdravyavargaNA, manodravyavargaNA aura kArmaNadravyavargaNAmeM pAMcoM varNa, pA~co rasa, dono gandha hote hai kintu sparza cAra hI hote haiM--snigdha yA rUkSa, zIta yA uSNa, kaThora yA komala, aura guru athavA laghu 1 alpabahutvameM pradezokI apekSA ukta vargaNAoke alpavahutvakA kathana kiyA hai | alpavatvakI samApti ke sAtha hI bandhanIya anuyogadvAra samApta ho jAtA hai / bandha, bandhaka, vandhanIyakA kathana kara cukaneke pazcAt kevala eka vandhavidhAna zepa bacatA hai / vargaNAkhaNDa ke antima sUtrameM usakA nirdeza karate hue kevala itanA kahA hai- 'jo bandhavidhAna hai vaha cAra prakArakA hai - prakRtivandha, sthitibandha, anubhAgavandha aura pradezavandha || 797 //
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 * jainasAhityakA itihAsa isa sUtra kI dhavalATIkA zrIvIragenasvAmIne liyA hai-' ina cAroM vandhokA vidhAna bhUtabalo bhaTTArakane mahAbandhameM vistAra ke sAtha liyA hai / isaliye yahA~ hamane nahI liyA / ata gaphala mahAbandhakA yaha kathana karanepara bandhavidhAna samApta hotA hai / isa taraha pAMcaveM vargaNAgaNDakI rAmApti ke sAtha bhRtavalI viracita padumaNDAgamake pA~ca khaNDa samApta ho jAte hai| kiMtu cU~ ki mahAbandhako isa galaga svataMtra graMthake rUpameM ginA jAtA hai, ata vargaNAsaNDake sAtha hI paTNDAgama nAmaka grantha samApta ho jAtA hai / isakI sUna sakhyA usa prakAra hai 1 jIvaTTANa 2. khuddAbandha pra0 pustaka 1 pustaka 3 pustaka 4 "" pustaka 5 21 "" alpabahutva pu0 6 cUlikA - prakRtisamutkIrtana sthAnasamutkIrtana " 13 "" = 11 27 31 " "" pustaka 7 11 "1 "1 11 satprarUpaNA dravyapramANa kSetrAnugama sparzanAnugama kAlAnugama antara bhAva 17 prathama mahAdaNDaka dvitIya mahAdaNDaka tRtIya mahAdaNDaka utkRSTa sthiticU 0 jaghanyasthiticU0 samyaktvotpatticU0 gatyAgaticUlikA 177 sUna samyA 192 92 185 342 397 93 382 46 117 2 2 MM 2 44 43 16 243 saravaprarUpaNA 43 eka jIvakI apekSA sthAyitva 91 eka jIvako apekSA kAla 216 eka jIvakI apekSA antara nAnAjIvokI apekSA bhaMgavicaya dravya pramANAnugama 151 23 171 11 " 31 11 "" 11 23 " " 31 " 33 11 11 21 73 " 33 " 33 21
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ chakkhaMDAgama * 145 2 khuddAbaMdha 7 pustaka kSetrAnugama 124 sUtra sa0 sparzanAnugama 279 // nAnA jIvokI apekSA kAlAnugama 55 , , antarAnugama 68 bhAgAbhAgAnugama alpavahutvAnugama mahAdaNDaka 3 bandhasvAmitvavicAra 8 pustaka bandhasvAmitva 4 vedanA 9pu0 kRtimanuyogadvAra " 10 pu0 vedanAnikSepa nayavibhApaNatA nAmavidhAna dravyavidhAna 11 pustaka kSetravidhAna kAlavidhAna bhAvavidhAna .. gA0sa08 pratyayavidhAna svAmitvavidhAna vedanAvidhAna gatividhAna anantaravidhAna sannikarpavidhAna parimANavidhAna bhAgAbhAgavidhAna alpavahutva 5 vargaNAkhaNDa 13 pustaka sparzaaniyogadvAra karmAnuyogadvAra prakRtianuyogadvAra 142 , gA0 17 14 pustaka vandhanaanuyogadvAra 797 kula sUtrasakhyA 6819, gA0sa0 27 kasAyapAhuDa aura chakkhaDAgamakA tulanAtmaka vivecana kasAyapAhuDa aura chakkhaDAgamake vizleSaNa aura vivecanake anantara ukta 10 12 pustaka " gA02 31
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 : jainasAhityakA itihAsa dono gindvAnta-granthoke tulanAtmaka adhyayanapara prakAza DAlanA anucita na hogaa| zailI aura bhApAkI dRSTise donoko bhinnatA pahale hI lipI jA cukI hai| ataeva isa sandarbhame viSaya-vastu ke pratipAdanakI dRSTige donokA tulanAtmaka nirUpaNa Avazyaka hai| yahAM yaha dhyAtavya hai ki chakpaMDAgamake vedanA aura vargaNA paDamai paccIsa gAthA-sUtra Aye hai, jo prAcIna pratIta hote hai| isI prakAra kAgAyapAhuDakI bhI kucha gAthAe~ guNadhara-viracita na bhI ho, para ve jiga kagAyapAhuDako upasaMhata kiyA gayA hai ugIne jyo-kI-tyo le lI gayI ho| yata prAcIna paripATI aimI rahI hai| eka vicAraNIya vAta yaha hai ki kasAyapAhuTa aura chapavaDAgamako kucha gAthAeM anya granyome milatI hai| parantu kagAyapAhuDakI koI bhI gAthA na to chakmaMDAgamame milatI hai aura na chapasaMDAgamakI koI gAthA kasAyapAhuDame hI upalabdha hotI hai| anya bhI koI aisA tathya nahIM milatA hai, jisake AdhAra para yaha kahA jA sake ki ekakI chAyA dUsarepara hai athavA ekake racayitAne dUmarekI kRtiko dekhA hai / kintu thoDA-sA sAdRzya jahAM pratIta hotA hai usakA ullekha kara denA bhI anucita na hogaa| ___ kasAyapAhuDake samyaktvaadhikArake prArambhame cAra gAthAoke dvArA pRcchA kI gayI hai / gAthAeM isa prakAra hai dasaNamohauvasAmagassa pariNAmo keriso have / joge phasAya uvajoge lessA vedo ya ko bhave // 91 / / kANi vA punva baddhANi ke vA ase NibaMdhadi / kadi Avaliya pavisati phadiNhaM vA pavesago // 12 // ke ase jhIyade puvaM baMdheNa udaeNa vaa| aMtaraM vA kahi kiccA ke ke uvasAmago kahiM // 9 // kiM dvidiyANi kammANi aNubhAgesu kesu vaa| ovaDhevaNa sesANi kaM ThANaM pAMDavajjadi // 14 // artha-darzanamohakA upagama karane vAle jIvakA pariNAma kaisA hotA hai ? kisa yoga, kapAya aura upayogameM vartamAna hotA hai, usake kauna-sI lezyA aura kauna-sA veda hotA hai ? // 91 / / usake pUrvavaddha karma kaunase hai aura aba kaunase navIna karmAzoko vAdhatA hai ? kina-kina prakRtiyokA usake udaya hotA hai aura kina-kinakI vaha udIraNA karatA hai ? // 92 / / darzanamohake upazamakAlase pUrva bandha athavA udayakI apekSA kauna-kaunase karmAMza kSINa hote hai ? kahA~ antara karatA hai aura kahA~para kina-kina karmoMkA upazAmaka hotA hai ? // 93 // kisa-kisa sthiti aura
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ chakkhaDAgama * 147 anubhAga vAle kina-kina karmokA apavartana karake kisa sthAnako prApta karatA hai aura avaziSTa karma kisa-kisa sthiti aura anubhAgako prApta hote hai ? udhara jIvasthAnakI cUlikAke Arambhame ye pRcchAe~ kI gaI hai 'kadikAo payaDIo vadi, kevaDi kAlaThThiviehi kammehi sammatta labbhadi vA Na labbhadi vA, kevacireNa kAleNa vA kadi bhAe kA kareMdi micchatta, uvasAmaNA vA khavaNA vA kesa va khettesu kassa va mUle kevaDiyaM vA dasaNamohaNIya kamma kharvatassa cAritta vA sapuNNa paDivajjatassa // 1 // artha-samyaktvako utpanna karane vAlA mithyAdRSTi jIva kitanI aura kina prakRtiyoko bAMdhatA hai ? kitanI kAlasthiti vAle karmoM ke dvArA samyaktvako prApta karatA hai athavA nahI prApta karatA hai ? kitane kAlake dvArA mithyAtvakarmako kitane bhAgarUpa karatA hai aura kina-kina kSetromeM tathA kisake pAsameM kitane darzanamohanIyakarmako kSapaNa karane vAle jIvake aura sampUrNa cAritrako prApta hone vAle jIvake mohanIyakarmakI upazAmanA aura kSapaNA hotI hai ? // 1 // ___ dono granthokA prakaraNa eka hI hai aura pRcchApUrvaka kathana karanekI jaina Agamika zailI hai| kintu kasAyapAhuDape ukta cAra gAthAoke dvArA kevala pacchA hI kI gaI hai / ina pRcchAokA uttara to cUrNisUtrakArane diyA hai| kintu jIvasthAnacUlikAmeM prArambhameM sAmUhika rUpase sava pRcchAoko dekara phira eka-eka prakaraNameM eka-eka pRcchAkA uttara diyA hai / dono granthokI ukta pRcchAomeM kevala do pRcchA aisI hai jo ApasameM mela khAtI hai / kintu itane mAtrase niSkarSa nikAlanA to dUra, koI sabhAvanA bhI nahI kI jA sktii| isI taraha kasAyapAhuDake isI prakaraNameM Age 15 gAthAe~ AtI hai / unameMse do gAthAe~ ullekhanIya hai / unameM eka gAthA isa prakAra hai dasaNamohassuvasAmagoM du cadusa vi gadIsa boddhanvo / pacidio ya saNNI NiyamA so hoI pajjatto // 15 // artha-darzanamohanIyakarmakA upazama karane vAlA jIva cAro hI gatiyomeM jAnanA cAhiye / vaha jIva niyamase paJcendriya, sajJI aura paryAptaka hotA hai / jIvasthAnakI samyaktvopatticUlikAmeM isIko vistArase kahA hai / yathA 'uvasAto kamhi uvasAmedi, cadus vi gadIsu uvasAmedi / cadusu vi gadIsu uvasAto pA~cadiesu uvasAmedi, No eidiyavilidiesu / pacidiesu uvasAmaeNto saNNIsu uvasAmedi, No asaNNIsu / saNNIsu uvasAto gambhovakkatiesu 1 paTkhA , pu06, pR0 1 / 2. paTakha0, pu0 6, pR0 238
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 * jainasAhityakA itihAsa uvasAmedi No sammucchimesu / ganbhovakkaMtiesu uvasAmaMto pajjattaesu uvasAmedi jo apajjattasu / pajjattaesu uvasAmeto saMkhejjavassAugesa vi uvasAmedi, asaMkhejjavarasAugesu vi // 9 // artha - - darzanamohanIyakarmako upazamAtA huA jIva kahIM upazamAtA hai ? cAro hI gatiyoMmeM upazamAtA hai / cAro hI gatiyome upazamAtA huA paJcendriyo - meM upazamAtA hai, ekendriya aura vikalendriyoMmeM nahI upazamAtA hai / pacendriyo meM upazamAtA huA sajJiyomeM upazamAtA hai, asajJiyomeM nahI / majiyomeM upagamAtA huA garbhaja jIvomeM upazamAtA hai, sammUrchana janmavAlomeM nahI / garbhajome upazamAtA huA paryAptako upazamAtA hai, aparyAptakomeM nahI / paryAptakomeM upazamAtA huA sakhyAtavarSakI AyuvAle jIvome bhI upazamAtA hai, aura asakhyAtavarSakI AyuvAle jIvomeM bhI upagamAtA hai ||9|| dono kI tulanA karanese aisA AbhAsa hotA hai ki UparakI gAthAkI hI vibhApA nIceke sUtra dvArA kI gaI hai / kintu itane se yaha nahI kahA jA sakatA ki paTkhaNDAgamakArake sanmukha kasAyapAhuDa thA / ata isa tarahake ullegvoke AdhArapara koI nizcita niSkarSa nahI nikAlA jA sakatA / kasAya pAhuDake' pradezavibhaktinAmaka adhikArameM cUrNikArane mithyAtvakarma jaghanyapradezasatkarmake svAmIkA kathana kiyA hai aura paTkhaNDAgamake vedanAkhaNDake vedanAdravyavidhAna nAmaka anuyogadvArameM dravyase jJAnAvaraNIyakarmakI jaghanya vedanAke svAmIkA kathana kiyA hai| donokA yaha kathana kucha arthadRSTise aura kucha zabdadRSTise bhI parasparameM mela khAtA hai / yadyapi dono granthakAromeM ukta vipayameM kucha maulika matabheda bhI hai, jo dono uddharaNose spaSTa hai aura jisakI carcA Age kareMge, tathApi donokA yaha sAmya bhI ullekhanIya hai / isa sAmyakA kAraNa yaha bhI ho sakatA hai, ki dono granthakAroko apanI-apanI paramparAse vaha isI rUpa meM prApta suhumaNigodesu kammaTThadimacchidAuo / tattha savvava huANi apajjatabhavaggahaNANi / dIhAo apajjantaddhAo / jadA jadA Aua vadhadi tadA tadA tappAoggaukkarasaesa jogaTThANesu vadhaDhi / haiTThillINaM TThidINaM Niseyamsa ukkassa padesa tappA ogga ukkarasavisohimabhikkha gado' - ka0 pA0 su0, pR0 188 / 'jo jIvo suhumaNigodajIvesu palidovamassa asakhijjadibhAgeNa UNiya kammaTThadi macchidro / tattha ya sasaramANassa bahuA apajjatabhavA, thovA pajjatabhavA / dIhAo apajjattaddhAo rahassAo pajjattaddhAo / jadA jadA Aua vadhadi tadA tadA tappA oggukkassaraNa jogeNa badhadi / uvaritlINa TThidINaM jiseyasma jahaNNapade heTThillINa TThidINa Niseyassa ukkassapade bahuso bahuso jahaNNANi jogaTThANANi gacchadi / bahuso bahumo madasakilesa pariNAmo bhavadi / parkha, pu0 10, pR0 268 - 276 /
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ chakkhaDAgama 149 huA ho, kyoki mUla siddhAnta to eka hI hai, kintu unameM jo maulika matabheda hai usako dekhate hue yaha nahI kahA jA sakatA ki kevala yaha aza cUNisUtrakArane vedanAkhaNDase liyA hogaa| ___ pahale hama likha Aye hai ki kasAyapAhuDa (cUNisUtrasahita) aura SaTkhaNDAgama ye dono do bhinna AcAryaparamparAoke uttarAdhikArI hai kyoki donomeM aneka saiddhAntika matabheda hai| ata una donokA udgama yadi svatatra bhAvase huA ho to asabhava nahI hai| phira yaha hama pahale likha Aye hai ki yativRpabhake guru nAgahastI bhI karmaprakRtipradhAna the aura yativRSabhane apane cUrNisUtromeM karmaprakRtikA nirdeza kiyA hai| ata yaha sabhava hai ki yativRpabha bhI mahAkarmaprakRtiprAbhRtake jJAtA ho, jisake AdhArapara SaTkhaNDAgamake sUtra race gaye hai / ata donomeM kvacit zabdagata yA arthagata sAmya ho sakatA hai / chakkhaDAgama aura paNNavaNA SaTkhaNDAgamameM carcita viSayokA koI-koI aza vibhinna zve0 Agamika sAhityameM milatA hai| yathA, paTkhaNDAgamake vargaNAkhaNDake antargata bandhanaanuyogadvArake AdimeM visrasAbandha aura prayogabandhake do-prabhedokA kathana hai| bhagavatI sUtrake 8veM zatakake nauveM uddezameM bhI vahI kathana kiJcit antarake sAtha pAyA jAtA hai| bandhanaanuyogadvArameM prayogavandhake do bheda kiye hai-karmavandha aura nokarmavandha / tathA nokarmabandhake pA~ca bheda kiye hai--AlApanabandha, allIvanabandha, sazleSabandha, zarIravandha aura zarIrIbandha / bhagavatIsUtrameM prayogabandhake tIna bheda kiye hai-anAdiaparyavasita, sAdiaparyavasita aura sAdisaparyavasita / tathA sAdisaparyavasitake cAra bheda kiye hai-AlApanabandha, alliyAvaNabandha, zarIravandha aura zarIraprayogabandha / dono granthomeM apane-apane Dhagase ina bandhoke jo lakSaNa diye hai unameM zabdabheda hote hue bhI abhiprAyabheda nahIM hai| SaTkhaNDAgamakI jIvasthAnacUlikAmeM jo karmokI jaghanya sthiti, utkRSTa sthiti tathA AvAdhA AdikA kathana hai, prajJApanAke 23veM Adi padomeM bhI usIse milatAjulatA huA kathana hai / jaise, jIvasthAnacUlikAke ArambhameM 'kadikAo payaDIo vadhadi' ityAdi prathamasUtrake dvArA pA~ca praznokA sUtrapAta karake phira kramase eka-eka cUlikAke dvArA usakA uttara liga gayA hai| prajJApanAke 2 23 veM padake 1 paTkha0 pu. 14, pR0 36 Adi / 2 'kati pagaDI kahiM vadhai katihiM TaThANehiM vadhaI jiivo| kai vedei ya pagaDI aNabhAvI kativiho kassa ||2||'-prjnyaa0
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 jainasAhityakA itihAsa prArambhameM bhI eka gAthAke dvArA karmavipayaka pA~ca praznoko uThAyA gayA hai-1 kitanI prakRtiyA~ hai ? 2 kisa prakArase unakA bandha hotA hai, 3 kitane sthAnoke dvArA bandha hotA hai, 4. kitanI prakRtiyokA jIva vedana karatA hai, aura 5 kisa karmakA anubhAga kitane prakArakA hotA hai ? aura phira kramase ina pAMco praznokA samAdhAna kiyA gayA hai| mUlakarmokA nAma batalAneke pazcAt uttaraprakRtiyokI gaNanA jaise cUlikAme kI hai, prajJApanAmeM bhI kI hai| cUlikAmeM pratyeka uttaraprakRtikA nAma ginAyA hai| prajJApanAme kahI pUrA nAma ginAyA hai to kahI sakSipta / jisa prakAra chaThI cUlikA'me karmokI utkRSTa sthiti, unakI AvAdhA aura nipeka batalAye hai, prajJApanAmeM bhI apane Dhagase unakA usI prakAra kathana kiyA hai| cUlikAmeM jaghanya aura utkRSTa sthitikA kathana pRthaka pRthak kiyA hai, prajJApanAmeM eka sAtha hai / vipayakI dRSTise dono granthoke anya bhI koI-koI kathana milate hue hai / kintu prajJApanAme sakalita karmaviSayaka kathana sAdhAraNa koTikA hai| bhagavatI aura prajJApanA dono hI sagraha grantha hai, jiname vividha vipaya sagRhIta hai| unake dekhanese prakaTa hotA hai ki unakI sakalanAke samaya zrutakA kitanA viccheda ho cukA thA aura avaziSTa azoko surakSita rakhanekA kisa prakAra prayatna kiyA gayA thaa| ___ gyArahavA~ aga vipAkasUtra karmasiddhAntase hI sambaddha thA, kintu upalabdha vipAkasUtrameM vaha bAta nahI hai, yaha usakA paricaya karAte hue batalA cuke hai / kasAyapAhuDa, cUNisUtra, SaTkhaNDAgama tathA prajJApanA Adi Agamika sAhityake paryavekSaNase eka bAta spaSTa hai ki praznapUrvaka kathana karanekI hI prAcIna AgamikazailI thii| chakkhaDAgama aura karmaprakRti eka karmaprakRti nAmaka prAcIna grantha zvetAmbara paramparAme mAnya hai| usakI upAntya gAthAmeM kahA gayA hai ki 'mujha alpabuddhine jo jaisA sunA vaisA karmaprakRti 1. 'pacaNha NANAvaraNIyANa NavaNha damaNAvaraNIyANa asAdAvedaNIya pacaNhamatarAiyANamukkassao hidivadho tIsa sAgarovamakoTAkoDIo // 4 // tiNNi vAsasahassANi AvAdhA |zA AvAdhUNiyA kammaTiLadI kammaNiseo ||6||'-pttkh0, pu0 6, pR0 146 150 // 2 'nANAvaraNijjassa Na bhate / kammassa kevatiya kAla ThiI paNNattA ? goyamA! jahanneNa atomuhutta ukkoseNa tIsa sAgarovamakoDAkoDIo tinniya vAsasahassAi avAhA abAhUNitA kammaThiI kmmnnisego|'-prshaa0, 23 pa0 / 3. 'iya kammappagaDIo jahAsuya tIyamppabha INA vi| sohiyANAbhogakaya kaha tu varadiTThIvAyannu ||56||-krmpr0, sattA0 /
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ chakkhaDAgama 151 se isa granthakA uddhAra kiyaa| jo mujhase skhalita kathana huA ho, dRSTivAdake jJAtA use zuddha karake kheN|' isa parase isa karmaprakRtiko bhI usI karmaprakRti prAbhRtase uddhRta kahA jAtA hai, jisake AdhArapara paTkhaNDAgamasUtrokI racanA huI thii| kintu donokI tulanA karanese yaha prakaTa nahIM hotA ki bhUtabali AcArya jisa prakAra mahAkarmaprakRtiprAbhRtake jJAtA the, usa prakAra karmaprakRtikAra bhI usake jJAtA the| hA~, usake kucha azoke ve jJAtA avazya the, jinheM unhone dRSTivAdake bace avaziSTAzake rUpameM gurumukhase zravaNa kiyA hogA aura isalie karmaprakRtikI prathama gAthAkI utthAnikAkI cUrNimeM cUrNikArane jo kucha kahA hai vahI samucita pratIta hotA hai / cUrNikArane kahA hai ki-'duSamAkAlake kAraNa jinakI vuddhi, AyuSya vagairaha ghaTatA jAtA hai aise Ajakalake sAdhujanokA upakAra karanekI kAmanAse AcAryane vicchinna hue karmaprakRti nAmaka mahAgranthake arthakA jJAna karAneke lie usI sArthaka nAmavAle karmaprakRtisagrahaNI nAmaka prakaraNako Arambha kiyA hai|' ata karmaprakRtiprAbhRtakA viccheda honepara hI ukta karmaprakRtisagrahaNI nAmaka grantha racA gayA hai / usakA nAma karmaprakRtisagrahaNI hai, yahI usake lie ucita bhI hai / usIko laghu karake karmaprakRti nAmase usakI khyAti huI hai|
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya pariccheda mahAbaMdha kasAyapAhuDa aura chakkhaDAgama ina do mUla Agama-granthoke racayitA, racanAkAla, viSayavastu eva unake mahatvake vivecanake pazcAt tRtIya Agama-grantha mahAbadhakA vimarza upasthita kiyA jA rahA hai / yahA~ yaha smaraNIya hai ki isa mahAvadha siddhAntagranthake racayitA bhI AcArya bhUtavali hai| ___yaha siddhAnta-grantha chakkhaNDAgamakA antima khaNDa hai / apanI vizAlatA aura vipayakI gambhIratAke kAraNa ise svatatra siddhAnta-granthakI sajJA prApta hai| ___ AcArya vIrasenane chakkhaDAgamapara apanI dhavalATIkA likhI hai, para unakI yaha TIkA pUrvake pAMca khaNDopara hI hai| isa chaThe khaNDapara inakI TIkA nahI hai aura na anya kisI AcAryakI TIkA prApta hai / isakA pradhAna kAraNa yahI hai ki AcArya bhUtabaline ise svaya vivaraNAtmaka zailImeM racA hai / jo grantha isa zailImeM likhA jAtA hai, usapara bhASya yA vRttiyA~ baDI kaThinAIse likhI jAtI hai / yata sugamapara vivRtti yA bhASya likhanemeM sokarya rahatA hai aura usakI vyAkhyA suvodha honeke kAraNa choDa dI jAtI hai / ___isa granthakI zailI bhI pUrvake khaNDokI sUtrAtmaka zailIse bhinna hai aura isakA pramANa bhI zepa pA~ca khaNDose pAMca gunA hai / ata yaha chaThA khaNDa apane pA~co baDe bhAIyose alaga paDa gayA hai aura mahAbandha nAmase eka svatatra granthake rUpameM hI prakAzita huA hai| indranandine apane zrutAvatArameM mahAbandhako tIsa hajAra zlokapramANa batalAyA hai aura brahma hemacandrane cAlIsa hajAra zlokapramANa batalAyA hai / isake racayitA bhI AcArya bhUtabali hai| unhone caturtha vedanAkhaNDake AdimeM 44 sUtroke dvArA 1 mahAbandhakA prakAzana 7 bhAgoMmeM bhAratIya jJAnapITha kAzIkI orase huA hai| 2 'sUtrANi paTsahasragranthAnyatha pUrvasUtrasahitAni / praviracya mahAbandhAya tata paSThaka khaNDam / / 139 // triMzatsahasrasUtragrantha vyaracayadasau mahAtmA |'-shrutaav0 3 'sadarIsahassa dhavalo jayadhavalo saThisahassa bodhvvo| mahabadho cAlIsa siddha tattaya aha vade // 8 //
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAbaMdha * 153 jo magala kiyA hai use TIkAkAra' vIrasenane zepa tIno khaNDokA arthAt vedanA, vargaNA aura mahAbandhakA maMgala batalAyA hai, kyoki vargaNA aura mahAvandhakhaNDake AdimeM magala nahIM kiyA hai / ata yaha spaSTa hai ki mahAvandhake prArambhameM granthakAra bhUtavaline maMgala nahIM kiyaa| ___ mahAvandhakA prakAzana ho jAnepara bhI yaha bAta hameM isaliye likhanI par3I hai ki isa grantharAjakI kevala eka hI prati mUDabidrIke siddhAntavasatibhaNDArameM surakSita milI, kintu usake bhI 14 tADapatra naSTa ho gaye the| unameM pahalA patra bhI thaa| isaliye bhUtavaline isa khaNDagranthakA Arambha kisa rUpameM kiyA thA, usake jAnanekA koI upAya nahIM hai| ____ vargaNAkhaNDake nandhanaanuyogadvArake antameM athavA yaha kahanA cAhiye ki mahAvandhake Arambhase pUrvameM vandhanake cAra bhedomeMse bandha, bandhaka aura vandhanIyakA kathana karaneke pazcAt bandhavidhAnake cAra bheda kahe hai-prakRtivandha, sthitivandha, anubhAgavandha aura pradezabandha / inhI cAra bandhokA varNana mahAbandhameM hai / vandhokA vistArase kathana honeke kAraNa hI isakA nAma mahAvandha rakhA gayA hai| pahale prakRtivandhakA kathana hai| cUMki prathama tADapAtra naSTa ho gayA hai, ata avadhijJAnakA nirUpaNa karane vAlI gAthAose upalabdha mahAvandhakA prArambha hotA hai / ye gAthAe~ vargaNAkhaNDake prakRtianuyogadvArameM bhI AI hai| eka tarahase prakRtianuyogadvArase hI mahAvandhakA Arambha hotA hai / yahA~ usakA nAma prakRtisamutkIrNa hai / mahAvandhakA prakRtisamutkIrtana vargaNAkhaNDake antargata prakRtianuyogakA hI sakSipta rUpa hai| vargaNAkhaNDake prakRtianuyogadvArameM pRcchAsUtra bhI hai-'maNapajjavaNANAvaraNIyassa kammassa kevaDiyAmao payaDIo' arthAt mana paryayajJAnAvaraNIyakarmakI kitanI prakRtiyAM hai| isa prakArake pRcchAsUtra mahAbandhameM nahIM hai, kevala viSayapratipAdana hai aura vaha prAkRtagadyarUpameM hai| donoMkA antara dikhAneke lie yahA~ dono granthose kucha paktiyA~ uddhRta kI jAtI hai 'maNapajjavaNANAvaraNIyasya kammassa duve payaDIo ujumadimaNapajjavaNANAvaraNIya ceva viulamadimaNapajjavaNANAvaraNIya ceva // 61 // ja ta ujumadimaNapajjavaNANAvaraNIya NAma kamma ta tiviha-ujuga maNogada jANadi 1. 'uvari uccamANesu tisu khaDesu kassedaM magala ? tiNNa khddaann| kudo? vaggaNAmahA baMdhANamAdIe mglaakrnnaado|'-pttkh pu0 9, pR0 105 / 2 'na ta vadhavihANa ta caunviha -payaDivadho didivayo aNubhAgavadho padesabadho cedi // 79 //
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 jainasAhityakA itihAsa ujuga vacigada jANadi ujuga kAyagada jANadi // 62 / / gaNeNa mANasa paDiviMdaittA paresiM saNNA sadi madi ciMtA, jIvidamaraNa lAhAlAha suhaduksa NayaraviNAsa desaviNAsa jaNavayaviNAsa sedaviNArA kavaTaviNAsa maDaviNAma paTTaNaviNAsa doNAmuhaviNAga aibuTThi aNAvuThThi subuTThi duvuTThi subhikya dubhivasa khemAkhemabhayarogakAlasa[pa] jutte atthe vi jANadi // 66 // kiM ni bhUoappaNo paresiM ca vattamANANa jIvANa jANadi No avattamANANa jIvANa jANadi // 64 // kAlado jahaNNeNa do-tiNNi-bhavaggahaNANi / / 15 / / upakasmeNa gattaTThabhavaggahaNANi // 66 // jIvANa gadimAdi paduppAdedi // 17 // tado tAva jahaNeNa gAuvapudhatta ukkasseNa joyaNapucattasga antarado No vahidA // 18 // ( chaksaDAgama, pu0 13, pR0 328-338) / ukta sUtroko mahAvandhameM isa prakAra nivaddha kiyA gayA hai 'ja ta maNapajjavaNANAvaraNIya kAmma vadhato ta eyavidha / tasma duvihaparUvaNA ujjumadiNANa caiva vipulamadiNANa ceva / ja ta ujumadiNANa ta tividha ujjuga maNogadaM jANadi / ujjuga vacigada jANadi / ujjuga kAyagada jANadi / maNeNa mANasa paDiviMdaittA paresiM sagNA sadi madi citAdi vijANadi, jIvidamaraNa lAbhAlAbha suhaduksa NagaraviNAsaM deha(desa)viNAsa jaNapadaviNAsaM adibuThThi aNAvuTThi suvuchi dubuThThi subhikkha dunbhiksa samAkhemabhayarogaM unbhaya inbhaya sabhama vattamANANa jIvANa No avattamANANa jIvANa jANadi / jahaNNeNa gAudapudhatta / ukkasseNa joyaNapRdhattassa anbhatarAdo, No vahiddhA / jahaNNeNa dotiNNi bhavaggahaNANi, ukkasseNa sattaTThabhavaggahaNANi gadirAgadi pduppaadedi|" (ma0va0, bhA0 1, pR0 24-25 / ) mahAvadhameM jJAnAvaraNIyakI prakRtiyoke nimittase jJAnake bhedakA vivecana to prakRtianuyogadvArake anusAra kiyA hai| kintu vAkIke sAta karmokI prakRtiyokI kevala sakhyA vatalA dI hai / yathA darzanAvaraNIyakarmakI nau prakRtiyA~ hai, vedanIyako do prakRtiyA~ hai, Adi / cU~ki vargaNAkhaNDake prakRtianuyogadvArame karmokI prakRtiyokA varNana kiyA jA cukA thA, isIse mahAvandhameM una sabakA varNana nahI kiyA gyaa| ____ Age vandhasvAmitvavicaya-bandhake svAmIpaneke vicArakA pratipAdana kiyA gayA hai| yaha kathana bandhasvAmitvavicaya nAmaka tIsare khaNDakA sakSipta rUpa hai| mahAbandhameM bhI tIrthaMkaraprakRtike bandhake solaha kAraNa batalAye hai kintu solaha kAraNoke kramameM thoDA antara hai| yahA~ AThaveM nambarapara 'sAdhusamAdhisadhAraNatA ke sthAname 'sAdhuprAsukaparityAgatA' pATha hai aura nauveM nambarapara 'vaiyAvRtyayogayuktatA' ke sthAnameM 'samAdhisadhAraNatA' pATha hai / tathA na0 10meM 'sAdhu
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvadha 155 prAsukaparityAgatA' ke sthAnameM 'vayAvRtyayogayuktatA' pATha hai| zepa pATha samAna hai / AgekA tADapatra truTita honese vandhasvAmitvakA Adezakathana adhUga raha gayA hai| Age kAlaprarUpaNA hai| isakA bhI Arambhika bhAga nahIM hai| isameM gati Adi mArgaNAokI apekSA pratyeka karmaprakRtikA jaghanya aura utkRSTa vandhakAla batalAyA hai / yathA-narakagatimeM eka jIvako apekSA tIyaMkaraprakRtikA jaghanyavandhakAla 84 hajAra varSa aura utkRSTa sAdhika tIna-tIna sAgara hai / Adi / Age eka jIvako apekSA antarAnugamakA kathana karate hue pratyeka karmake vandhakA antarakAla batalAyA hai| yaha kathana jIvasthAnake antarAnugama anuyogadvArapara AdhRta hai, usIke AdhArapara karmoke bandhake antarakAlakA kathana kiyA gayA hai / tatpazcAt sannikarpakA kathana hai| usake do bheda kiye hai-svasthAnasannikarpa aura prsthaansnnikrp| svasthAnasannikarpameM batalAyA hai ki jJAnAvaraNIyakarmako jo eka bhI prakRtikA bandha karatA hai vaha usa karmakI zepa prakRtiyokA bhI vandhaka hotA hai / isa prakAra svasthAnasannikarSameM ekajAtIya prakRtiyoke vandhake sannikarpakA kathana hai aura parasthAnasannikarSameM sajAtIya tathA vijAtIya prakRtiyoke bandhake sannikarpakA kathana hai| yathA-matijJAnAvaraNIya karmakA bandhaka zepa cAra zrutajJAnAvaraNa Adi sajAtIya prakRtiyokA aura darzanAvaraNakI cAra tathA antarAyakarmakI pAMca prakRtiyokA bandhaka hai| kathana bahuta vistArase kiyA gayA hai / bhagavicayaanuyogadvArameM bhagokA vicAra kiyA gayA hai| yathA sAtAvedanIyake aneka bandhaka aura aneka avandhaka hote hai| cAro Ayukarmoke aneka bandhaka hai, aneka avandhaka hai| isa taraha pratyeka prakRtike bhagokA vicAra vandhaka aura avandhakakI apekSA kiyA gayA hai| bhAgAbhAgAnugamameM batalAyA hai ki amuka prakRtike bandhaka athavA abandhaka saba jIvoke kitane bhAgapramANa hai ? yathA-sAtAvedanIyake bandhaka sava jIvoke kitane bhAga hai ? sakhyAtaveM bhAga hai / avandhaka sava jIvoke sakhyAta bahubhAga hai / asAtAke vadhaka sarvajIvoke kitane bhAga hai ? sakhyAta bahubhAga hai / avadhaka sarvajIvoke kitane bhAga hai ? sakhyAtaveM bhAga hai / Adi / parimANAnugama anuyogadvArameM karmaprakRtiyoke vandhako aura avandhakokA parimANa batalAyA hai| yathA-sAtAvedanIyake bandhaka aura avandhaka kitane hai ? ananta hai / asAtAke bandhaka aura abandhaka kitane hai ? ananta hai| dono vedanIyakarmoke bandhaka aura avandhaka ananta hai, ityAdi /
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 . jainasAhityakA itihAsa kSetrAnugamameM batalAyA hai ki karmaprakRtiyo ke bandhaka ora avandhaka jIva kitane kSetrameM rahate hai / yathA - mAtA aura asAtAke vandhaka bhara avandhaka jIva kitane kSetrame rahate hai ? sarvalokame dono vedanIyakarma ke bandhaka kitane kSetrameM rahate hai ? sarvaloka / avandhaka kitane kSetrameM rahate hai ? lokake asaMkhyAtaveM bhAgame / sparzanAnugamame sparzanakA kathana hai / yathA - sAtAke vandhako aura abandhakone kitane kSetrakA sparzana kiyA hai ? sarvalokakA / asAtAke bandhako ora abandhakone kitane kSetrakA sparzana kiyA hai ? sarvalokakA / dono prakRtiyoke bandhakona sarvalokakA sparzana kiyA hai / aura abandhakone lokake amarupAtaveM bhAgakA sparzana kiyA hai / kAlAnugamameM nAnA jovokI apekSA prakRtiyoke vandhakokA kAla vatalAyA hai / yathA-- sAtA bhara asAtAke bandhaka ora avandhaka kitane kAla taka hote hai ? sarvakAla hote hai / donoke bandhaka aura avandhaka kitane kAla taka hote hai ? sarvakAla hote hai / nAnA jIvokI apekSA antarAnugamameM karmaprakRtiyo ke vandhako ora avandhakokA antarakAla nAnA jIvokI apekSA batalAyA hai / narakAyu, manuSyAyu aura devAyu ke vandhako kA jaghanyase eka samaya aura utkRSTase 24 muhUrta antara hai / arthAt adhika-se-adhika 24 muhUrtakA samaya aisA A sakatA hai jinameM koI jIva ina tIno AyukarmokA vandhaka na ho / avandhakokA antara nahI hai / tiryaJcAke vandhako aura bhavandhakokA antara nahI hai / ityAdi / bhAvAnugamame batalAyA hai ki karmaprakRtiyoke vandhako ora avandhakokA kauna bhAva hai ? yathA -- mithyAtvake vandhakokA kauna bhAva hai ? odayika bhAva hai / avandhako kauna-sA bhAva hai ? aupazamika, kSAyopazamika, kSAyika yA pAriNAmika | - alpabahutvake do bheda kiye hai -- ekajIva alpavahutva aura dUsarA kAlaalpavahutva / ina donoke bhI svasthAna aura parasthAnakI apekSA do-do bheda hai / yathA -- sAtA aura asAtA dono prakRtiyoke avandhaka jIva sabase kama hai / sAtAke bandhaka jIva anantaguNe hai | asAtAke vandhaka jIva unase saMkhyAtaguNe hai / dono vandhaka jIva inase vizeSa adhika hai / yaha svasthAnajIva alpabahutva ke kathanakA udAharaNa hai / kama hai / tIrthakara - vandhaka jIva unase oghakI apekSA AhArakazarIrake bandhaka jIva sabase prakRtike bandhaka jIva unase asakhyAtaguNe hai / manuSyAyuke asakhyAtaguNe hai, ityAdi / yaha parasthAnajIvaalpabahutvakA udAharaNa hai / caudaha jIvasamAso sAtA - asAtA ina dono prakRtiyoke bandhakokA jaghanya - kAla samAna rUpase stoka hai / sUkSmaaparyAptakomeM sAtAke vandhakakA utkRSTakAla
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAbadha 157 saMkhNataguNA hai / asAtAke bandhakakA utkRSTakAla sakhyAtaguNA hai / ityAdi / yaha svasthAnakAlaalpabahutvakA udAharaNa hai| parasthAnakAlaalpabahutvameM parivartamAna prakRtiyokA parasthAname alpabahutvakA kathana kiyA hai / aisI parivartamAna prakRtiyA~ yahA~ 21 lI hai-4 gati, 2 gotra, 2 vedanIya, 4 Ayu, hAsya-ratikA yugala aura yaza kIrti-ayaza kIrtikA yugala / inhIke alpabahutvakA vivecana hai / isa prakAra ukta anuyogoke dvArA prakRtivandhakA kathana oghase aura Adezase kiyA gayA hai| bandhasvAmitvavicayameM to guNasthAno aura mArgaNAomeM karmaprakRtiyoMke bandhake kevala svAmiyokA hI kathana thaa| yahA~ unake bandhako aura avandhakoke kAla kSetra, antara Adi anuyogadvArokA kathana kiyA gayA hai| 2 sthitibandhAdhikAra sthitibandhake mukhya adhikAra do hai-mUlaprakRtisthitibandha aura uttaraprakRtisthitivandha / mUlaprakRtisthitibandhake mukhya adhikAra cAra hai-sthitibandhasthAnaprarUpaNA, niSekaprarUpaNA, AbAdhAkANDakaprarUpaNA aura alpbhutvprruupnnaa| pratyeka karmake jaghanyasthitibandhasthAnase lekara utkRSTasthitivandhasthAna takake samasta vikalpoko sthitibandhasthAna kahate hai / samasta sasArI jIva caudaha jIvasamAsomeM vibhakta hai / inameMse eka-eka jIvasamAsameM alaga-alaga kitane sthitivikalpa hote hai, sthitibandhake kAraNabhUta saklezasthAna aura vizuddhisthAna kitane hai, aura sabase jaghanya sthitibandhase lekara uttarottara kisake kitanA sthitivandha hotA hai, alpabahutvakI prakriyA dvArA ina tIna bAtokA kathana sthitibandhasthAnaprarUpaNAmeM kiyA gayA hai| eka samayameM baMdhe hue karmoMke niSekokA usa samaya prApta sthitimeM jisa kramase nikSepa hotA hai use niSekaracanA kahate hai| isakA kathana karanevAlI prarUpaNAko niSekaprarUpaNA kahate hai| niSekaprarUpaNAkA kathana do anuyogoke dvArA kiyA gayA hai-anantaropanidhA aura paramparopanidhA / anantaropanidhAke dvArA batalAyA hai ki Ayukarmake sivAya zeSa sAta karmokA jitanA sthitibandha hotA hai usameMse AbAdhAkAlako kama karake jo sthiti zeSa rahatI hai usake prathama samayameM sabase adhika karmaparamANu nikSipta hote hai, aura usake Age dvitIyAdi samayomeM kramase uttarottara eka-eka cayahIna karmaparamANuokA nikSepa hotA hai| isa prakAra prati samayameM jisa karmake jitane paramANuokA bandha hotA hai unakA ukta prakArase
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 jainasAhityakA itihAsa sthitike samayomeM vibhAga ho jAtA hai| kintu AyuvarmakI AvAdhA urAke sthitivandhame sammilita nahIM hai / isaliye Ayukarmake karmaparagANuokA vibhAga ukta kramase sthitibandhake saba samayome hotA hai| kisa karmakI kitanI AvAdhA hotI hai, isa bAtakA bhI yahA~ gaketa kiyA hai| jIvasthAnake cUlikAanuyogadvArakI chaTavI aura gAtavI cUlikAme kramaro utkRSTasthitibandha aura jaghanyasthitibandhakA kathana karate hue bhAvAdhAkA bhI kayana kiyA gayA hai / ata usako phira yahAM lipanA jarUrI nahIM hai| paramparopanidhAmeM batalAyA hai ki prathama nipeko Age palyake asanyAtave bhAgapramANasthAna jAnepara prathama nipekameM jitane karmaparamANu nikSipta hote hai uname ve Adhe raha jAte hai / isI prakAra jaghanya sthiti prApta hone taka uttarottara palyake asakhyAtaveM bhAgapramANa jAnepara ve Adhe-Adhe raha jAte hai / maba karmokI nipekaracanAkA yahI krama hai| vadhako prApta karma jitane kAla taka phala deneme gamartha nahI hote utane kAlako AvAdhAkAla kahate hai / aura jitane riyativikalpokA ekA-gA AvAdhAkAla hotA hai utane sthitivikalpoko eka AvAdhA honese AvAdhAkANDaka rAjA hai| isakA vicAra jisameM kiyA jAtA hai use AvAdhAkANDakaprarUpaNA kahate hai| AvAdhAkANDakaprarUpaNAmeM batalAyA hai ki utkRSTasthitime patyaka asakhyAtaveM bhAgapramANasthAna jAne taka ina saba sthitivikalpokA eka AvAdhAkANDaka hotA hai arthAt itane sthitivikalpokI utkRSTa AvAdhA hotI hai| usake bAda itane hI sthitivikalpoko eka samaya kama AvAdhA hotI hai| isa prakAra jaghanyasthitiparyanta le jAnA cAhiye / yahA~ jitane sthitivikalpokI eka AvAdhA hotI hai usakI AvAdhAkANDakasajJA hai| AvAdhArahita utkRSTa sthitimeM utkRSTaAvAdhAkAlakA bhAga denepara eka AvAdhAkANDakakA pramANa AtA hai| kintu AyukarmameM yaha niyama lAgU nahIM hotA, kyoki AyukarmakI AvAdhA usake sthitivandhake anupAtase nahIM hotii| cauthe alpabahutvaprakaraNameM jIvasamAsome jaghanyaAvAdhA, AvAdhAsthAna, AbAdhAkANDaka, utkRSTaAvAdhA, nAnApradezaguNahAnisthAnAntara, ekapradezaguNahAnisthAnAntara, jaghanyasthitibandha, sthitivandhasthAna aura utkRSTasthitibandha ina sabake alpavahutvakA kathana kiyA hai| ___ Age ukta vivecanako arthapada mAnakara caubIsa adhikAroke dvArA mUlaprakRtisthitibandhakA kathana kiyA gayA hai| ve adhikAra hai-addhAcheda, sarvavandha, no
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAbadha 159 sarvabandha, utkRSTavandha, anutkRSTavandha, jaghanyavandha, ajaghanyabandha, sAdivandha, anAdivandha, dhruvavandha, adhruvabandha, svAmitva, bandhakAla, vandhAntara, vandhasannikarpa, nAnAtant apekSA bhagavicaya, bhAgAbhAga, parimANa, kSetra, sparzana, kAla, antara, bhAva aura alpabahutva | isake vAda bhujagAravandha, padanikSepa, vRddhibandha, adhyavasAna - samudAhA aura jIvasamudAhAra / ina prakaraNo dvArA bhI mUlaprakRtisthitibandhakA vicAra kiyA gayA hai / inameMse bhujagAravandhake teraha anuyogadvAra hai, padanikSepake tIna anuyogadvAra hai, vRddhivandhake teraha anuyogadvAra hai aura adhyavasAnasamudAhArake tIna anuyogadvAra hai / jIvasamudAhArakA koI avAntaraanuyogadvAra nahI hai / Age uttaraprakRtisthitibandhakA bhI vicAra isI prakArase kiyA gayA hai / antara itanA hai ki mUlaprakRtisthitivandha meM kevala ATha mUlakarmo ke Azrayase vicAra kiyA gayA hai aura uttaraprakRtisthitibandhameM 120 uttaraprakRtiyoke Azrayase vicAra kiyA gayA hai kyoki yadyapi ATho karmokI uttaraprakRtiyA~ 148 hai tathApi darzanamohanIyakI tIna prakRtiyomeMse samyavatvaprakRti aura sabhya mithyAtvaprakRti ye do avandhaprakRtiyA~ hai aura pA~ca bandhano tathA pA~ca saMghAtokA pA~ca zarIroMmeM antarbhAva ho jAtA hai, tathA sparzanAmakarmake 8, rasanAmakarmake 5, gandhanAmakarmake 2 aura varNanAmakarmake 5, ina bIsa bhedomeMse sparza, rasa, gandha aura varNa ina cArakA hI grahaNa kiyA jAtA hai / isa taraha 2+10 + 16 = 28 prakRtiyoke kama ho jAnese 120 vandhaprakRtiyA~ abhedavivakSAmeM lI gaI hai / 3 anubhAgabandhAdhikAra AtmA ke sAtha bandhako prApta hone vAle karmome rAga, dvepa aura mohake nimittase jo phaladAnazakti paDatI hai use anubhAgabandha kahate haiM / mUlaprakRti aura uttaraprakRtikI apekSA usake bhI do bheda hai - eka mUlaprakRtianubhAgabandha aura dUsarA uttaraprakRtianubhAgabandha / isa prakaraNa meM inhI dono vandhokA vistArase kathana kiyA gayA hai / savase prathama mUlaprakRtianubhAgabandhakA kathana kiyA gayA hai / usameM do mukhya anuyogadvAra hai - niSekaprarUpaNA aura spardhakaprarUpaNA / nipekaracanA do prakArakI hai, eka sthitikI apekSA aura eka anubhAgakI apekSA / AvAdhAkAlako choDakara sthitike pratyeka samayameM vandhako prApta karmapujakA jo nikSepa hotA hai vaha sthiti - kI apekSA nipekaracanA hai / sthitibandhAdhikArameM usakA kathana kiyA gayA hai / anubhAgake AdhArase niSekaracanAkA kathana vedanAkhaNDakA paricaya karAte hue kiyA gayA hai / anubhAgakI mukhyatAse nipeka do prakArake hote hai- sarvaghAti aura dezaghAti / yadyapi sarvaghAtI aura dezaghAtI bheda ghAtikarmomeM hI sambhava hai tathApi
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 * jainasAhityakA itihAsa yahA~ aghAtikarmo meM bhI ye do bheda kiye gaye hai kyoki aghAtikarma bhI jIvake pratijIvIguNoko ghAtaneke kAraNa ghAtipratibaddha hI hai / ata niSekaprarUpaNAmeM sava karmoke sarvaghAti aura dezaghAti niSekokA kathana kiyA gayA hai / anantAnantaavibhAgIpraticchedoke samudAyako eka varga kahate hai / anantAnanta vargIkI eka vargaNA hotI hai aura anantAnanta vargaNAoke samUhako spardhaka kahate hai | vedanAkhaNDa meM spardhaka prarUpaNAkA paricaya karAyA gayA hai / spardhaka prarUpaNAmeM spardhakokA kathana hai | ye dono anuyogadvAra AgekI prarUpaNAke mUlAdhAra hai / unako AdhAra banAkara sajJA, sarvabandha, nosarvabandha, utkRSTabandha, anutkRSTabandha Adi caubIsa anuyogoke dvArA anubhAgabandhakA kathana kiyA gayA hai / yahA~ sakSepameM inakA paricaya karAyA jAtA hai / sajJA - sajJAke do bheda hai, ghAtisajJA aura sthAnasajJA ATha karmomeMse cAra karmaghAtI hai aura cAra aghAtI hai| ghAtikarmake bhI do bheda hai, sarvaghAtI aura dezaghAtI / jo jIvake jJAnAdi guNoko pUrI tarahase ghAtate hai unhe sarvaghAtI karma kahate hai aura jo ekadezaghAta kahate haiM unheM dezaghAtI kahate haiM / cAra ghAtikarmo kA utkRSTa anubhAgabandha sarvaghAtI hotA hai / anutkRSTa anubhAgavandha sarvaghAtI aura dezaghAtI hotA hai / jaghanya anubhAgabandha dezaghAtI hotA hai tathA ajaghanya anubhAgabandha dezaghAtI aura sarvaghAtI hotA hai / zeSa cAra karmo kA utkRSTa anutkRSTa, jaghanya aura ajaghanya anubhAgabandha ghAtIse sambaddha aghAtI hotA hai / ghAtisajJAme yaha kathana kiyA gayA hai / ghAtikarmomeM latA, dAru, asthi aura zailakI upamAko liye hue cAra prakArakA anubhAga mAnA gayA hai| jisameM yaha cAro prakArakA anubhAga hotA hai, use catu sthAnika anubhAga kahate hai / jisameM zailake binA zeSa tIna prakArakA anubhAga hotA hai use tristhAnika anubhAga kahate hai / jisameM latA aura dArurUpa anubhAga hotA hai use dvisthAnika anubhAga kahate hai / aura jisameM kevala latA rUpa anubhAga hotA hai use ekasthAnika anubhAga kahate hai / cAro ghAtikarmo kA utkRSTa anubhAgabandha catu sthAnika hotA hai / anutkRSTa anubhAgavandha tristhAnika, dvisthAnika aura ekasthAnika hotA hai / jaghanyaanubhAgabandha ekasthAnika hotA hai, aura ajaghanya anubhAgabandha ekasthAnika, dvisthAnika, tristhAnika aura catu sthAnika hotA hai / aghAtikarma do prakArake hote hai- prazasta aura aprazasta / prazasta karmoke anubhAgakI upamA guDa, khANDa, zakkara aura amRtase dI jAtI hai / aura aprazasta
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAbadha * 161 karmoke anubhAgakI upamA nIma, kAjIra, viSa aura hAlAhalase dI jAtI hai| aghAtikarmoM meM bhI pAye jAnevAle cAro prakArake anubhAgako catu sthAnika antake bhedako choDakara pAye jAnevAle zeSa tIna prakArake anubhAgako tristhAnika aura antake do bhedoko choDakara pAye jAne vAle zeSa do prakArake anubhAgako dvisthAnika kahate hai / cAra aghAtikarmoMkA utkRSTa anubhAgabandha catu sthAnika hotA hai / anutkRSTa anubhAgabandha catusthAnika, tristhAnika, aura visthAnika hotA hai / jaghanya anubhAgavandha visthAnika hotA hai / tathA ajaghanya anubhAgabandha dvisthAnika, tristhAnika aura catusthAnika hotA hai| yaha sava kathana ghAtisajJAmeM kiyA gayA hai| sarva-nosarvabandha-saba anubhAgoke bandhako sarvabandha aura usase kama anubhAga bandhako no sarvabandha kahate hai| inakA vicAra isa anuyogameM kiyA hai / ATho karmokA anubhAgabandha sarvabandharUpa bhI hotA hai aura no sarvabandha rUpa bhI hotA hai / utkRSTa anutkRSTabandha-savase utkRSTa anubhAgabandhako utkRSTa anubhAgabandha aura usase kama anubhAgavandhako anutkRSTa anubhAgavandha kahate hai / __ sabhI karmoMmeM dono prakArakA anubhAgavandha hotA hai| jaghanya-ajaghanya anubhAgabandha-sabase kama anubhAgabandhako jaghanya anubhAgabandha kahate hai / aura usase adhika anubhAgabandhako ajaghanya anubhAgabandha kahate hai| samI karmomeM dono prakArakA anubhAgavandha hotA hai| sAvi-anAdi dhruvAdhruvabandha-kisI karmakA bandha na hokara puna bandha hove to use sAdi bandha kahate hai / jo jIva anAdi kAlase pahale hI guNasthAnameM vartamAna hai usakA bandha anAdivandha hai / abhavyakA bandha dhruva hai aura bhavyakA karmabandha adhruva hai| Upara jo utkRSTa Adi cAra prakArakA bandha kahA hai vaha sAdi hai athavA anAdi, isakA kathana ina anuyogadvAromeM kiyA gayA hai| svAmitva-isakA kathana tIna anuyogadvArokI apekSA kiyA gayA hai ve tIna anuyogadvAra hai-pratyayAnugama, vipAkadeza aura prazastAprazastaprarUpaNA / pratyaya kahate hai / kAraNako karmabandhake cAra pratyaya hai-mithyAtva, asaMyama, kaSAya aura yoga / ina cAromeMse kisake nimitta se kisa karmakA bandha hotA hai isakA vistAra pratyayAnugamameM kiyA gayA hai| yathA-chaha karma mithyAtvapratyaya, asaMyama pratyaya aura kaSAya pratyaya hote hai| vedanIyakarma mithyAtvapratyaya, asayamapratyaya kaSAya pratyaya aura yogapratyaya hotA hai / karmake anubhAgakA vipAka jIvameM, pudgalameM, kSetrameM yA bhavameM hotA hai|
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 * janasAhityakA itihAsa tadanusAra karmoke cAra bheda kiye gaye hai- jIvavipAkI, bhavavipAkI, pudgalavipAkI aura kSetravipAkI / cAra ghAtikarma, vedanIya aura gotra ye jIvavipAkI hai| Ayukarma bhavavipAkI hai kyoki nAraka Adi bhavoma umakA vipAka desA jAtA hai nAmakarmako kucha prakRtiyA~ jIvavipAkI hai, kucha pudgalavipAkI aura kucha kSetravipAkI / yaha mava kathana vipAkadezame kiyA gayA hai| prazastAprazastaprarUpaNAmeM kahA hai ki cAra ghAtikarma apragasta hai aura aghAtikarma prazasta bhI hai aprazasta bhI / ina tIna anuyogadvArokA kathana karaneke bAda usake AdhArame svAmitvakA kathana vistArame kiyA gayA hai| bhukajagAravandha-bhujagArase yahAM bhujagAra, alpatara, avasthita aura avaktavya bandha liye gaye hai / vartamAna samayamai pichale mamayame adhika bhAgavandha honA bhujagAra vandha hai| aura kama anubhAgavandha honA alpa- anutaravandha hai / tathA pichale samayameM jitanA anubhAgavandha huA ho, vartamAnameM bhI utanA hI anubhAgavandha honA avasthitavandha hai / tathA pichale samayameM vandha na hokara vartamAnameM bandha honeko avaktavyavandha kahate hai / ina cAro prakArake vandhokI apekSA anubhAgavandhakA vicAra isa anuyogadvArameM kiyA gayA hai / imameM teraha avAntara adhikAra hai-samutkIrtanA, svAmitva, kAla, antara, nAnA jIvokI apekSA bhagavicaya, bhAgAbhAga, parimANa, kSetra, sparzana, kAla, antara, bhAva aura alpavahutva / padanikSepa-isa anuyogadvArameM anubhAgavandha sambandhI utkRSTa vRddhi, utkRSTa hAni, utkRSTa avasthAna, jaghanyavRddhi, jaghanya hAni aura jaghanya avasthAnakA samutkIrtanA, svAmitva aura alpabahutva ina avAntara adhikAroke dvArA kathana kiyA gayA hai| vRddhivRddhivandhameM chaha vRddhi, chaha hAni, avasthita aura avaktavya padokA samutkIrtanA, svAmitva kAla, antara, nAnAjIvokI apekSA bhaga vicayAnugama bhAgAbhAga, parimANa, kSetra, sparzana, kAla, antara, bhAva aura alpavahutva, ina teraha anuyogoke dvArA kathana kiyA gayA hai / adhyavasAna samudAhAra--isameM ye bAraha anuyogadvAra hai-avibhAga praticcheda, sthAna, antara, kANDaka, ojayugma, SaTsthAna, adhastana sthAna, samaya, vRddhi, yavamadhya paryavasAna aura alpabahutva prarUpaNA / caturtha vedanA khaNDake antargata vedanAbhAva vidhAna nAmaka anuyogadvArakI dvitIya cUlikAkA paricaya karAte hue ina sabakA paricaya karA Aye hai| / jIvasamudAhAra- isame ATha anuyogadvAra hai-eka sthAna jIva sthAna pramANA
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAbadha . 163 nugama, nirantara sthAna-jIva pramANAnugama, sAntara sthAna jIva pramANAnugama, nAnAjIva kAla pramANAnugama, vRddhi prarUpaNA, yavamadhya prarUpaNA, sparzana prarUpaNA aura alpabahutva / ukta vedanA bhAva vidhAnake paricayase inakA paricaya bhI jJAta kiyA jA sakatA hai| isaprakAra mUlaprakRti anubhAgavandhakA kathana karake pazcAt uttara prakRti anubhAgavandhakA kathana ukta anuyogoke dvArA kiyA gayA hai / pradezabandhAdhikAra mahAvandhake isa antima adhikArameM mUlaprakRti pradezabandha aura uttara prakRtipradezavandhakA kathana kiyA gayA hai| donoke kathanakA prakAra eka hI hai| sabase prathama bhAgAbhAga samudAhArakA kathana hai bhAgAbhAga samudAhAra-ATha mUlakarmokA bandha hote samaya kisa karmako samayaprabaddhakA kitanA bhAga milatA hai yaha isameM batalAyA gayA hai| sabase kama bhAga Ayuko milatA hai kyoki usakA sthitivandha sava kose alpa hai / usase nAmakarma aura gotrakarmako vizepa adhika bhAga milatA hai kyoki donokA sthitibandha tulya hote hue bhI Ayukarmase adhika hai| ina donose jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya aura antarAyakarmako vizeSa adhika bhAga milatA hai kyoki ina tInokA sthitivandha nAma gotrase adhika hai kintu parasparameM samAna hai| unase mohanIyakarmako adhika bhAga milatA hai kyoki usakA sthitibandha sabase adhika hai| kintu vedanIyakarmako mohanIyase bhI vizeSa adhika bhAga milatA hai kyoki sukha dukhake nimittase vedanIyakI nirjarA bahuta hotI rahatI hai / ATho karmoko jo bhAga milatA hai vaha unakI bandhako prApta avAntara karma prakRtiyome ba~Ta jAtA hai / dhAtikarmoko prApta dravya do bhAgomeM ho jAtA hai sarvaghAtI aura dezaghAtI / sarvaghAtI dravya saba prakRtiyomeM baTa jAtA hai kintu dezaghAtI dravya kevala dezaghAtI prakRtiyomeM hI baTatA hai / vedanIyakarma, Ayukarma aura gotrakarmakI eka samayameM eka hI prakRti vadhatI hai ata inheM jo dravya milatA hai vaha saba usa eka hI karmaprakRtiko mila jAtA hai / ata inameM avAntara vibhAga nahIM hotaa| zepa pA~ca karmomeM hI avAntara vibhAga hotA hai / unakI jisa samaya jitanI avAntara prakRtiyA~ badhatI hai| utanemeM hI baTavArA hotA hai| yadyapi mahAvandhakI racanA gadya sUtrAtmaka hai| tathApi uttara prakRti pradeza bandhAdhikArake prArambhameM do gAthAeM AtI hai / unake dvArA ghAtikarmokI uttara prakRtiyomeM baTavAreke kramakA nirdeza kiyA gayA hai / gAthAeM isa prakAra hai
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 : jainasAhityakA itihAsa 'ja savvaghAdipatta sagakamma padesANatimo bhAgo / AvaraNANa cadudhA tidhA ca tattha pacadhAvigghe // mohe dudhA caduddhA pacadhA vA pi vajjhamANINa / vedaNIyAugagode ya vajbhamANINaM bhAgo se // (ma0 va0, bhA0 6, pR0 89) inameM batalAyA hai ki pradezavandhake hone para dhAtikarmoko jo dravya prApta hotA hai usakA anantavA~ bhAga sarvaghAtI dravya hai aura zepa bahubhAga dezaghAtI dravya hai / jJAnAvaraNako jo dezaghAtI dravya milatA hai vaha usakI cAro dezaghAtI prakRtiyomeM vibhakta ho jAtA hai| darzanAvaraNako jo dezaghAtI dravya milatA hai vaha usakI tIno dezaghAtI prakRtiyomeM baTa jAtA hai| antarAyakarma dezaghAtI hI hai / ata usako prApta dravya usakI pAMco dezaghAtI prakRtiyomeM vaTa jAtA hai| mohanIyakarmake dezaghAtI dravyake mukhya do bhAga hote hai eka bhAga kapAyavedanIyako milatA hai aura eka bhAga nokaSAya vedniiyko| kapAyavedanIyakA dravya vandhAnusAra cAra bhAgomeM aura akaSAyavedanIyakA dravya pA~ca bhAgomeM vibhakta ho jAtA hai / vedanIya, Ayu aura gotrakarmakI uttara prakRtiyomeMse eka kAlameM ekakA hI vandha hotA hai| isaliye ina karmoko prApta dravya badhane vAlI usa eka prakRtiko hI mila jAtA hai| bhAgAbhAga samudAhArake pazcAt cauvIsa anuyogadvArokA nirdeza hai| jo isa prakAra hai-sthAnaprarUpaNA, sarvabandha, nosarvavandha, utkRSTabandha, anutkRSTavandha, jaghanyabandha, ajaghanyabandha, sAdivandha, anAdivandha, dhruvabandha abruvavandha, svAmitva, eka jIvakI apekSAkAla, antara, sannikarpa, nAnAjIvokI apekSA bhagavicaya, bhAgAbhAga, parimANa, kSetra, sparzana, kAla, antara, bhAva aura alpbhutv| unake pazcAt bhujagAra, padanikSepa, vRddhi, adhyavasAna samudAhAra aura jIva samudAhArakA kathana kiyA gayA hai / inakA sakSipta paricaya isa prakAra hai-- sthAna prarUpaNA-isake avAntara adhikAra do hai-yoga sthAna prarUpaNA aura pradezabandha prruupnnaa| yoga sthAna prarUpaNAmeM caudaha jIva samAsoke Azrayase pahale jaghanya aura utkRSTa yogasthAnoMke alpa bahutvakA kathana kiyA hai| phira dasa anuyogoke dvArA unakA vizeSa kathana kiyA hai| ve dasa anuyogadvAra haiavibhAga praticchedaprarUpaNA, vargaNAprarUpaNA, spardhakaprarUpaNA; antaraprarUpaNA, sthAnaprarUpaNA, anantaropanidhA, paramparopatidhA, samayaprarUpaNA, vRddhiprarUpaNA aura alpabahutva / mana, vacana aura kAyase yukta jIvakI jo zakti karmoko lAnemeM kAraNa hai
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAbadha * 165 use yoga kahate hai / jIvake sava pradezo meM yoga zakti tAratamyarUpase rahatI hai / usIse yoga sthAna banate hai / pahalI avibhAgI praticcheda prarUpaNAmeM batalAyA hai ki pratyeka Atma pradezameM yogazaktike kitane avibhAgI praticcheda hote hai / unhIke samUhako vargaNA aura vargaNAoke samUhako spardhaka kahate hai / vargaNA aura spardhaka prarUpaNAmeM unakI vargaNAo aura spardhakokA kathana hai / antara prarUpaNAmeM batalAyA hai ki eka spardhakakI antimavargaNAse dUsare spardhakakI prathamavargaNAmeM avibhAgI praticchedokI apekSA kitanA antara hotA hai / sthAnaprarUpaNAmeM batalAyA hai ki kitane spardhaka milakara eka yogasthAna vanatA hai / anantaropanidhAmeM batalAyA hai ki jaghanya yogasthAnase lekara utkRSTa yogasthAna taka pratyeka yogasthAnameM kitane spardhaka vaDhate jAte hai / paramparopanidhAmeM batalAyA hai ki kitane yogasthAna jAnepara ve spardhaka dUne ho jAte hai / samaya prarUpaNA meM vatalAyA hai ki cAra samaya vAle, pA~ca samaya vAle, chaha samaya vAle, sAta samaya vAle, ATha samaya vAle tathA punaH sAta samaya vAle, chaha samaya vAle, pA~ca samaya vAle, cAra samaya vAle, aura inase Uparake tIna samaya vAle tathA do samaya vAle yogasthAna alaga-alaga jagat zreNike asakhyAtaveM bhAga pramANa hai / vRddhi prarUpaNAmeM yogasthAna meM hone vAlI asakhyAta bhAga vRddhi, asakhyAtabhAga hAni, sakhyAta bhAgavRddhi - sakhyAta bhAgahAni sakhyAtaguNavRddhi - sakhyAtaguNahAni, asakhyAtaguNavRddhi - asakhyAta guNahAni, ina cAra hAni - vRddhiyokA kathana kiyA gayA hai / alpabahutva prarUpaNameM ATha samaya vAle sAta samaya vAle Adi yogasthAnoke alpabahutvakA kathana hai / yogasthAna prakaraNakA dUsarA adhikAra pradezabandha sthAna prarUpaNA hai / isameM batalAyA hai ki jo yogasthAna hai ve hI pradezabandhasthAna hai kintu itanI vizeSatA hai ki pradezabandhasthAna prakRti vizeSakI apekSA vizeSa adhika hote hai / sarva-no sarvabandha - samasta pradezabandhako sarvabandha aura usase kamako no sarvabandha kahate haiM / oghase sabhI karmokA sarvabandha bhI hotA hai aura no sarvabandha bhI hotA hai / Adezase naraka gatimeM mohanIya aura Ayu karmake sivAya zeSa karmoMkA no sarvabandha hotA hai | utkRSTa- anukRSTa pradezabandhaprarUpaNA - meM batalAyA hai ki oghase sabhI karmoMkA utkRSTa pradezabandha bhI hotA hai aura anukRSTa pradezabandha bhI hotA hai / Adezase naraka gati meM moha aura Ayukarmake sivAya zeSa chai karmokA anutkRSTa pradezabandha hotA hai / jaghanyaajaghanya pradezabandha prarUpaNA - meM vatalAyA hai ki oghase saba karmoMkA jaghanya pradezabandha bhI hotA hai aura ajaghanya pradezabandha bhI hotA hai /
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 * jainasAhityakA itihAsa sAdi-anAdi-dhruva-adhruva pradezabandha prarUpaNA-me batalAyA hai ki oghase chaha karmokA utkRSTa, jaghanya aura ajaghanya pradezavandha sAdi aura adhruvabandha hai anutkRSTa pradezabandha sAdi Adi cAro prakArakA hotA hai| mohanIya aura AyukarmakA utkRSTa anutkRSTa jaghanya ajaghanya pradezavandha sAdi aura adhruvabandha hotA hai / ityAdi kathana hai / svAmitvaprarUpaNAmeM ogha va Adezase mUla tathA uttara prakRtiyomeM utkRSTa aura jaghanya pradezavandhake svAmiyokA kathana kiyA hai| sAmAnyarUpase jo utkRSTa yogase yukta hotA hai aura utkRSTa pradezavandhake sAtha kamase kama prakRtiyokA bandha karatA hai vaha utkRSTa pradeza vandhakA svAmI hotA hai| tathA jo jaghanya yogase yukta hotA hai aura jaghanya pradezabandhake sAtha adhikase adhika prakRtiyokA bandha karatA hai, vaha jaghanya pradezavandhakA svAmI hotA hai| kAlaprarUpaNAme-ogha va Adezase mUla tathA uttaraprakRtiyomeM jaghanya aura utkRSTapradezavandhake kAlakA kathana kiyA gayA hai / yathA-oghase chaha karmoke utkRSTa pradezavandhakA jaghanyakAla eka samaya aura utkRSTakAla do samaya hai, ityAdi / antaraprarUpaNAmeM-ogha va Adezase mUla va uttaraprakRtiyoke utkRSTa Adi pradezavandhoke antarakAlakA kathana hai| yathA-oghase chaha karmoke utkRSTa pradezabandhakA jaghanya antarakAla eka samaya aura utkRSTa antara kucha kama ardhapudgala parArvatapramANa hai, ityAdi / sannikarNaprarUpaNAmeM-utkRSTa pradezabandha aura jaghanyapradezavandhake Azrayase svasthAna sannikarSa aura parasthAnasannikarpakA kathana kiyA gayA hai / pahale utkRSTasvasthAna aura utkRSTaparasthAna sannikarpakA kathana hai, pazcAt jaghanyasvasthAna aura jaghanyaparasthAna sannikarpakA kathana hai / yathA-matijJAnAvaraNakarmakA utkRSTapradezavandha karanevAlA jIva zrutajJAnAvaraNa, avadhijJAnAvaraNa, mana paryayajJAnAvaraNa aura kevalajJAnAvaraNakA niyamase utkRSTapradezavandha karatA hai| yaha utkRSTasvasthAna sannikarpakA udAharaNa hai| isI prakAra ogha aura Adezase sava sannikarSa ghaTita kiye hai| yaha prakaraNa kAphI baDA hai / utkRSTa sannikarSake antameM yahA~ bhI 'pavAijjamANa' aura apavAijjamANa upadezokA nirdeza milatA hai| jaisA ki yativRpabhake cUNisUtroma milatA hai / bhaMgavicayaprarUpaNAmeM-ogha va Adegase mUla va uttaraprakRtiyoke utkRSTa va jaghanya pradegavanyake bhagokA nAnAjIvokI apekSA kathana kiyA gayA hai| usameMse mUlaprakRtiyokI apekSA kathana naSTa ho gayA hai| bhAgAbhAgaprarUpaNA-mUlaprakRtiyome bhAgAbhAgaprarUpaNAkA kathana bhI naSTa ho
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ * 114 * * **** * * . * pg - cch anura 37 pa mera va nahara hama zera vazI hai| pahale myAna aura de pAnAvaraNa aura yaha tuSTasvasthAna ki ghaTita antameM yahA~ bhI milanA hai| jaisA ki tatkaSTa va gayA hai / uttaraprakRtiyoMmeM bhAgAbhAgakA kathana vartamAna hai / tIna Ayu, vaikriyikaSaTka aura tIrthaGkara prakRtikA utkRS jIva inakA bandha karanevAle jIvoke asakhyAtaveM bhAga prama pradezabandha karanevAle jIva asakhyAta bahubhAgapramANa hote haiM, gayA hai / parimANaprarUpaNA -- mUlaprakRtiyokI apekSA kathana ho gayA hai / uttaraprakRtiyokI apekSA kathana karanevAlA bhAga batalAyA hai -- tIna Ayu, aura vaikriyikapaTkakA utkRSTa pra deva pradezabandha karanevAle jIva asakhyAta hai / AhArakadvikakA ut pradezabandha karanevAle jIva saMkhyAta hai / ityAdi rUpase parimANa batalAyA gayA hai / kSetra prarUpaNA - mUlaprakRtiyo meM kSetraprarUpaNAkA kathana to prakRti viSayaka kathana avaziSTa hai / usameM batalAyA hai ki SaTka, AhArakadvika aura tIrthaGkara prakRtikA utkRSTa bhau karanevAle jIvokA kSetra lokake asakhyAtaveM bhAga hai aM utkRSTa pradezabandha karanevAle jIvokA kSetra lokake sakhyA ityAdi kathana hai / sparzana prarUpaNA -- mUlaprakRtiyome kathana karanevAlA bha hai / uttaraprakRtiyoke utkRSTa anukRSTa jaghanya aura ajaghanya vAloke sparzanakA kathana avaziSTa hai / nAnAjIvoMko aprekSAkAla -- mUlapratiyokI apekSA utkRSa ho gaI jaghanyakAlaprarUpaNA tathA uttaraprakRti viSayakakAla pra nAnAjovokI apekSA antara- isameM oghatathA madezase mUla utkRSTa Adi pradezabandhokA antarakAla nAnAjIvokI apekSa yathA----ATha karmoke utkRSTa pradezabandhakA jaghanya antara eka pradezabandhakA antarakAla nahI hai / uttaraprakRtiyokI apekSa ityAdi kathana hai / bhAvaprarUpaNA - cUki saba prakRtiyokA bandha audayikabhA yahA~ sava mUla aura uttaraprakRtiyokA jaghanya aura utkRSTa jIvoke audayika bhAva batalAyA hai / alpabahutvaprarUpaNA --- alpabahutvake do bheda hai svasthA parasthAna alpavadratva | malaprakatiyoyeM svasthAna mAna
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 : jainasAhityakA itihAsa bhujagAra bandha isa prakaraNameM bhujagAra, alpatara, avasthita aura avaktavyabandhokA kathana hai / pichale samayakI apekSA vartamAnameM adhika pradezokA bandha karanA bhujagAra bandha hai, kama pradezokA bandha karanA alpatarabandha hai, pichale samayameM jitanA pradeza bandha kiyA thA vartamAna samayameM bhI utanA hI pradezabandha honA avasthitabandha hai, aura bandha na karake bandha karanA avaktavyabandha hai / ina bandhokA kathana teraha anuyogoke dvArA kiyA gayA hai--samutkIrtanA, svAmitva, kAla, antara, nAnA jIvokI apekSA bhagavicaya, bhAgAbhAga, parimANa, kSetra, sparzana, kAla, antara bhAva aura alpavahutva / tADapatrake naSTa ho jAnese isa prakaraNakA kucha bhAga lupta ho gayA hai| yahA~ bhI mUla prakRtiyomeM oghase avasthita padake kAlakA kathana karate hue pavAijjata tathA apavAijjata upadezakA nirdeza kiyA hai| padanikSepa ukta bhujagAra alpatara Adi pada utkRSTa bhI hote hai aura jaghanya bhI hote hai / ata isa prakaraNameM bhujagArake utkRSTa vRddhi aura jaghanya vRddhi ye do bheda karake alpatarake utkRSTa hAni aura jaghanya hAni ye do bheda karake tathA avasthita padake utkRSTa avasthAna aura jaghanya avasthAna ye do bheda karake kathana kiyA gayA hai / ata padanikSepake samutkIrtanA, svAmitva aura alpabahutva anuyogadvAromese pratyekake utkRSTa aura jaghanya ye do bheda karake kathana kiyA hai / tadanusAra utkRSTa samutkIrtanA, utkRSTa svAmitva aura utkRSTa alpabahutvameM ogha aura Adezase mUla aura uttara prakRtiyokI utkRSTa vRddhi, utkRSTa hAni aura utkRSTa avasthAnakA kathana hai / tathA jaghanya samutkIrtanA, jaghanya svAmitva aura jaghanya alpabahutvameM ogha aura Adezase mUla aura uttara prakRtiyokI jaghanya vRddhi, jaghanya hAni aura jaghanya avasthAnakA kathana hai| isa prakaraNakA bhI tADapatra naSTa ho jAnese kitanA hI aza lupta ho / gayA hai| vRddhi vRddhi padase yahA~ vRddhi, hAni, avasthita aura avaktavya ina cArokA grahaNa hotA hai| ina cAroke avAntara bheda bAraha hai-ananta bhAga vRddhi, anantabhAga hAni, asakhyAtabhAgavRddhi, asakhyAtabhAgahAni, saMkhyAtabhAgavRddhi, sakhyAtabhAgahAni saMkhyAtaguNavRddhi, sakhyAtaguNahAni, asakhyAtaguNavRddhi, asakhyAtaguNahAni, avasthita aura avaktavya / yahA~ ina padokI apekSA samutkIrtanA Adi teraha anuyogokA ogha
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ * mahAvadha 169 aura Adezase mUla tathA uttara prakRtiyoMmeM kathana kiyA hai| yahA~ bhI mUla prakRtiyokI apekSA vRddhi anuyogadvArakA kathana karane vAlA prakaraNa tADapatrake naSTa ho jAnese naSTa ho gayA hai / kevala uttara prakRtiyokA prakaraNa avaziSTa hai / adhyavasAnasamudAhAra adhyavasAna samudAhArake antargata do anuyogadvAra hai - pramANAnugama aura alpabahutva / pramANAnugamameM yogasthAno ora pradezavandhasthAnoke pramANakA kathana karate hue batalAyA hai ki jJAnAvaraNIya karmake asakhyAta pradezavanvasthAna hai jo yogasthAnose sakhyAtaveM bhAga pramANa adhika hai / isakA kAraNa bhI batalAyA hai / mUlaprakRtiyokI taraha hI uttara prakRtiyoMmeM pratyeka prakRtikI apekSA yogasthAno aura pradezavandhasthAnoke pramANakA alaga-alaga kathana kiyA hai / tathA alpavahutvameM ina yogasthAna aura pradezavandhasthAnoke alpabahutvakA kathana mUla va uttara prakRtiyokI apekSA kiyA hai / jIvasamudAhAra jIvasamudAhArake antargata bhI do anuyogadvAra hai-- pramANAnugama aura alpabahutva / pramANAnugamameM caudaha jIvasamAsoke Azrayase jaghanya aura utkRSTa yogasthAnoko kathana karaneke vAda, unhI caudaha jIvasamAsoke Azrayase jaghanya aura utkRSTa pradezavandha sthAnoke alpavahutvakA kathana kiyA hai / tathA alpabahutvameM usake jaghanya utkRSTa aura jaghanyotkRSTa bheda karake odha va Adezase saba mUla va uttara prakRtiyoke pradezoke vandhaka jIvoke alpabahutvakA kathana kiyA hai / isa prakAra mahAbandhake antargata prakRtivandha, sthitivandha, anubhAgavandha aura pradezavadhAdhikAroke vipayakA yaha sAmAnya paricaya hai / cAro adhikArokI zailI tathA anuyogadvAra Adi sava samAna hai / kevala AdhAra bhUta prakRtivandha sthitibandha Adi bandhoko lekara hI viSaya bheda pAyA jAtA hai / mahAvandhake uparyukta vastu-vizleSaNase yaha spaSTa hai ki isa siddhAnta - pranthameM anuyogadvAra pUrvakavandhake bhedokA vivecana kiyA gayA hai / isa vivecana - sandarbha meM jina bhujAkAra Adi vandha- vikalpokA kathana bhAyA hai unakA uttarakAlIna sAhityapara pUrA prabhAva dikhAyI paDatA hai / vAstavameM bandhakA aisA sUkSma aura vistRta pratipAdana anyatra durlabha hai /
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya adhyAya cUrNisUtra sAhitya digambara paramparAmeM mUla siddhAnta granthoke kucha hI samaya pazcAt cUrNisUtra sAhitya likhA gayA hai / isa sAhitya vidhAkA udgama kaba aura kaise huA yaha to nizcita rUpase nahI kahA jA sakatA para 'kasAyapAhuDa' para yativRpabhake jo cUrNi sUtra upalabdha hai, unake adhyayanase yaha anumAna hotA hai ki itane proDha sUtra ekAeka nahI likhe jA sakate hai / avazya koI pUrvavartI paramparA rahI hogI, jo anavacchinna kAlake pravAhame Aja upalabdha nahI hai / mUla siddhAnta grantho aura cUrNi sUtroke tulanAtmaka adhyayanase itanA avazya prakaTa hotA hai ki cUrNisUtra siddhAnta granthoke pazcAt aura anya bhASya eva vivRttiyoke pUrvameM race gaye hoge / yahA~ yaha smaraNIya hai ki digambara paramparAkA 'cUrNisUtra sAhitya' zvetAmbara - paramparAke 'cUrNi sAhitya' se sthApatya aura varNya - viSaya dono hI dRSTiyose bhinna hai / zvetAmbara paramparAkI cUrNiyA~ gadyAtmaka aura padyAtmaka mizrita zailImeM likhI gayI hai / inakI bhASA bhI saskRta mizrita prAkRta hai tathA katipaya cUrNiyA~ prAkRtame bhI upalabdha hai / ina cUrNiyokI zailI - kI eka pramukha vizeSatA AkhyAnAtmaka udAharaNo dvArA viSayake spaSTIkaraNakI hai | cUrNikAra apanI orase koI siddhAntAtmaka naye tathya akita nahI karatA, apitu niyuktiyo aura bhASyo dvArA vivRta tathyokI hI puSTi karatA hai / para digambara paramparAke cUrNi sUtroMmeM Agama sambandhI naye tathyokI pracuratA hai / bIja padarUpa gAthA sUtro para ye 'cUrNisUtra' vRttikA kArya karate hue bhI aneka naye tathyo ko sUtra rUpameM prastuta karate hai / yahI kAraNa hai ki jayadhavalAkArane cUrNi sUtroke bhI vyAkhyAna likhe hai / batAyA jAtA hai ki 'kasAyapAhuDa' kI gAthAokA samyak artha avadhAraNa kara una para vRtti sUtra likhe gaye hai / ye vRtti sUtra hI cUrNisUtra kahe jAte hai / 'jayadhavalA' meM vRtti sUtrakA lakSaNa nimna prakAra batAyA hai 'suttasseba vivaraNAe sakhittasaddarayaNAe sagahiyasuttAsesatyAe vittisuttavavaesAdo / " 1. jayadhavalA a0 pa0 52 /
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 h ryy 7 cUrNisUtra sAhitya 171 arthAt jisakI zabda racanA sakSipta ho aura jisameM sUtragata vizeSa arthoMkA sagraha kiyA gayA ho, aise sUtroke vivaraNako vRtti sUtra kahate hai / cUrNi sUtra ke adhyayana se aisA pratIta hotA hai ki isa prakAra ke sAhitya meM vRtti rUpa saMkSipta sUtra likhe jAne para bhI artha bahula padokA samAveza kiyA gayA jisase cUNa sUtra meM paryApta prameyakA samAveza huA hai / yadi ina cUrNi sUtroko cUrNi pado kA samAnArthaka mAna liyA jAya, to cUrNipadakI vyAkhyAmeM samAhita sabhI lakSaNa ina sUtromeM ghaTita hote haiM / hama yahA~ cUrNipadakA lakSaNa prastuta karate haiM / atthabahula mahatya heu-nivAovasaggagambhIra | bahupAyamavocchinnaM gama-Nayasuddha ta cuNNapaya // arthAt arthavahula, mahAna arthakA dhAraka yA pratipAdaka, hetu nipAta aura upasargase yukta gambhIra, aneka pada samanvita aura avyavacchinna cUrNipada kahalAte haiN| Azaya yaha hai ki jinameM vastukA svarUpa dhArA pravAhase kahA gayA ho tathA jo aneka prakArake jAnaneke upAya aura nayose zuddha ho, unheM caurNa athavA cUrNi samvandhIpada kahate hai | cUrNipadakA yaha lakSaNa cUrNi sUtromeM ghaTita hotA hai / ata yaha anumAna sahaja hai ki 'vRtti' aura 'cUrNi' ekArthaka hai / AcArya yativRSabhane 'kasAyapAhuDa' ke gAthA- sUtropara vRtyAtmaka aise sUtra likheM, jo bIjapadoke vizleSaNake sAtha prasagagata naye tathyoke bhI sUcaka hai / ataeva cUrNi sUtra sUtrAtmaka zailImeM racita bIjapada vivRtyAtmaka aisA sAhitya hai, jisameM zabda alpa aura arthavahula pAyA jAtA hai / yathArthata cUrNisUtrakAra gAthA - sUtroke bIjapadokA vizleSaNa kaI sUtromeM bhI karate hai / bIjapadomeM antarnihita arthakA vizleSaNa jaba taka prakaTa nahI ho jAtA, taba taka ve sakSipta rUpameM sUtrokA praNayana karate haiM / apane isa kathanakI puSTike hetu "pejjadosavihatti atyAhiyArA" kI dUsarI gAthA bAIsavI sakhyaka lI jA sakatI hai| cUrNi sUtrakArane isa gAthAke pratyeka padako vIja mAnakara prakRtivibhaktikA 129 sUtromeM, sthiti vibhaktikA 407 sUtroMmeM, anumAga vibhaktikA 189 sUtromeM, pradeza vibhaktikA 292 sUtromeM, jhINAjhINakA 142 sUtromeM ora sthityantikakA 106 sUtromeM varNana kiyA hai / isa varNana se yaha dhvanita hotA hai ki cUrNisUtra sAhitya vIjapadokA vyAkhyAtmaka to hai hI, hI usameM aise bhI aneka pada prayukta hai, jinakI vyAkhyA yA varNana jAnaneke liye saketa kiyA gayA hai / aNucitiUNa Nedavva (sUtra 192, gAthA 62), gehiyavva (sUtra 155, gAthA 123), daTThavva (sUtra 335, gAthA 123), sAheyavva (sUtra 85 1 abhidhAna rAjendra 'cuNNapada' | sAtha
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 . janasAhityakA itihAga gAthA 589,) mAdi padoge gA prATa hai ki maNigUyoga nihita artha uncAraNAcArya yA vyAgyAnAnAyoM dAga vagantaga nayA gananIga hai| cUNi gUgoge vizleSaNa ke mamvandhame 'jagAyalATIkA' meM bhI gatipaya tathya upalaga hai| haga yahAM ga pigako pragnunagAra 'Ni gura' mAhitya vidhAke ranampa nirdhAraNakA prayAga greNge| yAratavama yA mAhiga vidhA vRtyAtmaka premI molika vinA hai, jigama bIja padokI pattiya gAga viSaya gambandhI naye tathya bhI gatita hai| cUNi gUgoga prastuta kI gayI tigAM gAgA, gApyAtmaka nahIM / sAhitya vidhAko manovaijJAnika pIThikA batalAyA jAtA hai ki mRla Agaga sambandhI racanAgoga tatAla hI mUmAtmanaH pattiyAM giI jAtI hai, jo uttarakAlIna vAtigArA pUrva maga rahatI hai, eMge gUgokarI mAgyA bhI uttarakAlama TIgAkAroM dvArA lipI jAtI hai| jayadhavalAkI magala gAvAbhome yativaSamako riti guttAttA'-vRttimUtra phartA ligA hai| aura jagadharalA andara to juggiguta karagI bahutAyata unakA ullerA pAyA jAtA hai| isI taraha paTagaNThAgamaNI' TIkA dhavalAmeM bhI cuNNisutta nAmase unakA nirdega pAyA jAtA hai| indra nandine apane zrutAvatArama' vRttiAna aura cUNigUna dono nAmI kA prayoga baDhe TagarI kiyA hai| unhoMne likhA hai ki usake pazcAt yativRpamane una gAthAo para vRtti sUma sparma cha hajAra pramANa cUNi sUnokI racanA kI / isase yaha spaSTa ho jAtA hai ki yativRpabhakI isa kRtikA nAma cUrNigUtra hai aura kapAyapAhusakI vRttispa honero unheM pRtti sUtra kahate hai| dhavalAmeM inheM pAhuDa' cuNNisutta bhI kahA hai| kasAyapAhuukA sakSipta nAma pAhuDa karake usake cUNisUna honero pAhuicuNNisutta kahanA ucita hI hai| trilokaprajJaptikI antima gAthAme trilokaprajJaptikA parimANa batalAte hue 1. 'so vittisuttakattA jazvaso me vara deU / ' -ka. pA., bhA0 1, pR0 2 / 2. ka. pA0 bhA0 1, pR05, 12, 27, 88, 96 / 3. 'puNo so attho Azariyapara parAe AgatUNa guNaharabhaDAraya sapatto / puNo tatto AiriyaparaparAe AgatUNa ajamakhu NAgahasthibhaTArayANa mUla patto / puNo tehi do. hivi kameNa jadivasaha bhArayasma vaksANido, teNavi aNubhAgasaMkame sissANuggahaTThama cuNNisutte lihido|' -paTakheM, pu0 12, pR0 230 / 4. 'tena tato yatipatinA tadgAthA vRttisUtrarUpeNa / racitAni paTsahasragranthAnyatha cUNi. sUtrANi // 156 // tattvAnu 0, pR0 87 / 5 'eyatta kattha siddha ? pAhuDa cuNNisutta suppsiddh| -paTakha, pu0 12, pR0 94 / 6. 'cuNNisarUva chakaraNasarUvapamANa hoi kiM ja ta / asahassapamANa tiloyapaNNatti NAmAe // 77 // -ti0 pa0 bhA0 2, pa0882 /
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ cUrNisUtra sAhitya * 173 'cUNNisarUva' kA nirdeza AyA hai jo yativRpabhakRta cUrNisUtroke liye hI AyA hai| isa gAthAke yativRpabhakI kRtI mAne jAnese yaha mAnanA paDatA hai ki yativRpabhane svaya apanI isa kRtiko cUNi' sajJA pradAna kI thii| di0 janasAhityameM cUrNisUyake nAmase prasiddha anya kisI racanAse hama avagata nahI hai / kintu dhavalATIkAmeM vIrasenasvAmIne paTkhaNDAgamake sUtroko bhI 'cuNNisutta' nAmase abhihita kiyA hai| parantu unhI sUtroko cUrNisUtra kahA hai jo gAthAke vyAkhyAnarUpa hai / vAta yaha hai ki vedanAkhaNDameM kucha gAthAeM bhI AtI hai jo sUtra unake vyAkhyAnarUpa hai unhIko dhavalAkArane cUrNisUtra' kahA hai| isase yaha niSkarSa nikalatA hai ki gAthAoke vyAkhyAnarUpa sUtra cUrNisUtra kahe jAte the| jayadhavalAkArane yativapabhAcAryake cUrNisUtroko vRttisUtra kahA hai / jisa prasagase jayadhavalAkArane vRttisUtrakA lakSaNa diyA hai, usa pramagako bhI yahAM de denese usapara vizeSaprakAza paDegA / prasaga yaha hai ki cUrNisUtromeM eka jagaha kevala dokA aka rakhA hai| usapara zakAkAra pUchatA hai ki yaha dokA aka yahA~ kyo rasA ? to jayadhavalAkAra uttara dete hai ki apane hRdayameM sthita arthakA jJAna karAneke liye yativRSabhAcAryane 2 kA aka rakhA hai| isapara zakAkAra puna pUchatA hai ki usa arthako akSaroke dvArA kyo nahI kahA? to jayadhavalAkAra uttara dete hai ki vRttisUtrakA artha kahanepara cUrNisUtrake upayukta koI nAma hI nahI rahatA kyoki jisameM vRttisUtrakA artha bhI kahA gayA ho use vRttisUtra nahI kahA jA sktaa| 'jo sUtrakA hI vyAkhyAna karatA hai tathA jisakI zabda racanA sakSipta hai aura jisameM sUtrake samasta arthako sagrahIta kara diyA gayA hai use vRttisUtra' kahate hai / vRttisUtrakA ukta lakSaNa yativRpabhake cUrNisUtromeM pUrNatayA ghaTita hotA hai kyoki usakI zabda racanA sakSipta hai phira bhI unameM gAthAsUtrokA samasta artha sagRhIta hai| sabhava hai jayadhavalAkArane vRttisUtrakA yaha lakSaNa cUrNisUtrokI dRSTi rakhakara hI banAyA ho| ____ kintu isa prakArake vRttisUtroko cUrNisUtra nAma denekA hetu kyA hai yaha pUrvameM likhA jA cukA hai| mahattva cUNisUtrokA mahattva kasAyapAhuDakI gAthAose kisI taraha kama nahI pratIta 1 'edassa gAhAsuttasma vivaraNabhAveNa racida uvarima cunnnnisuttaado|' -paTakha0, pu0 12, pR0 41 / 2 ka. pA0, bhA. 2, pR0 141 /
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 * janasAhityakA itihAsa hotA / cU ki gAthAsUtrome jina aneka viSayokI pRcchA mAtra aura sUcanA mAtra hai una savakA pratipAdana cUNimUtromeM kiyA gayA hai| ataH eka tarahase kasAyapAhuDa aura cUrNimUtra dono milakara eka granyarUpa ho gaye hai aura cUNimUtrakArakA mata kasAyapAhuNakArakA mata mAnA jAtA hai / vIragenastAmIne dhavalA TIkAmeM aneka sthAno para cUrNisUtrakArake matako 'kamAyapAhui"ke nAmase ullisita kiyA hai / itanA hI nahI kintu cUrNisUtrako uddhata karake ume pAhuTasutta' nAmage abhihita kiyA hai| ___ dhavalA meM aneka sthAno para paTyaNDAgamake mata ke sAmane cUNisUtrakArake matako rakhakara vIrasenasvAmIne donoko paraspara viruddha batalAyA hai / aura isa taraha cUNisUtrakArake matoko paTsaNDAgamake matome samakakSatA pradAna kI hai / isakA prabhAva hama uttara kAlIna ganyakAro para bhI pAte hai / vikramakI gyArahavIM zatAbdIke jainAcArya nemicandra siddhAnta cakravartIne dhavalAke AdhAra para labdhisAra' nAmaka granyakI racanA kI thii| umameM unhoMne pahale yativRpabhake matakA nirdeza kiyA hai tadanantara bhUtavalike matakA nirdeza kiyA hai| yativRpabhakA mata unake cUNisUtroke AdhAra para hI darzAyA gayA hai yaha kahane kI AvazyakatA nahIM hai / ata cUrNisUtrokA mahattva spaSTa hai| kasAyapAhuDa aura cuNNisutta adhikAra vimarza yaha likha Aye hai ki do gAthAoke dvArA guNadharAcAryane kapAya prAbhUtake adhikArokA nAma nirdeza kiyA hai| aura ve dono gAthAeM guNadharakRta hI mAnI gaI hai usameM koI matabheda nahIM hai| yati vRpabhane bhI apane cUrNisUtroke dvArA 15 arthAdhikArokA nirdeza kiyA hai kintu guNadhara nirdiSTa adhikArose usameM antara hai| jayadhavalA TIkAmeM isa para Apatti karate hue yaha AzaGkA kI gayI hai ki guNadhara bhaTTArakake dvArA kahe gaye pandraha adhikAroke rahate hue unhI pandraha adhikAroko anya prakArase batalAneke kAraNa yativaSabha guNadhara bhaTTArakake doSa dikhAne vAle kyo nahI hote ? isakA parihAra karate hue jayadhavalAkArane likhA hai ki 1. kasAyapAhuDe sammattasammAmicchattANamukkassANu bhAgo dasaNamohakkhavaga mottaNa sambattha hoditti parUvidattAdo vA Navvade-paTkha, pu0 12, pR0 116, pR0 129, pR0 138 / 2 paTa0 pu012, pR0 221 / 'eso pAhuDa cuunnisuttaabhippaao|- paTakha, pu. 6, pR0 331 3 'kasAyapAhuDasutteNeda sutta virunjhadi ti vutte sacca virujjhai-paTakha pu08, 50 56 / 'eso matakammapAhuDauvadeso kasAyapAhuDa uvadeso puNa .. pu0 1, pR0 217 / / 4 jadi maradi sAsaNoM so Niraya tirikkha gara Na gacchedi / NiyamA devagacchadi jaivasaha muNiMda vayaNeNa / / 349 / / uvasamaseDhIdo puNa odiNNo sAsaNa Na pAuNadi / bhUtabaliNAha Nimmala suttassa phuDovadeseNa // 350 // labdhi.
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ cUrNisUtra sAhitya - 175 yativRSabhane guNadharAcAryake dvArA kahe gaye adhikArokA niSedha nahI kiyA kintu unake hI kathanakA abhiprAyAntara vyakta kiyA hai| guNadharAcAryane to pandraha adhikArokI dizA mAtra dikhalAI hai / usase yaha Agaya nahI lenA cAhiye ki jina adhikArokA guNadharAcAryane nirdeza kiyA hai ve hI adhikAra hone cAhiye / isI vAtako dikhalAneke liye yativRSabhane anya prakArase pandraha adhikAra kahe hai / sabhavata apane ukta parihArako upapanna karaneke liye jayadhavalAkArane eka tIsare prakArase pandraha adhikArokA nirdeza kiyA hai aura likhA hai ki isI prakAra cauthe pAcaveM Adi prakArose pandraha adhikArokA kathana kara lenA caahiye| guNadharAcAryake dvArA nirdiSTa pandraha adhikArokA kathana karane vAlI gAthAe isa prakAra hai 'pejjadosa vihattI TThidi aNu bhAge ca badhage ceya / vedaga uvajogevi ya cauhANa viyajaNe ceya // 13 // sammana desa virayI sajama uvasAmaNA ca khavaNA ca / dasaNa caritta mohe addhAparimANaNiddeso // 14 // 1. pejjadosavihattI (preyodveSa vibhakti,), 2 Thidi (sthiti vibhakti), 3 aNu bhAja (anubhAga vibhakti), 4-5 vadhaga (akarmavandhakI apekSA bandhaka aura karmavadhakI apekSA vandhaka arthAt sakrAmaka), 6 vedaga (vedaka), 7 uvajoga (upayoga) 8 cauhANa (catu sthAna), 9 viyajaNa (vyaJjana), sammatta (10 darzanamohakI upazAmanA aura 11 darzanamohakI kSapaNA / 12 desa virayI deza virati), 13 sajama (sakala sayama), 14 uvasAmaNA ca (cAritra mohakI upazAmanA), 15 khavaNA ca (cAritramohakI kSapaNA) ye pandraha adhikAra guNadharAcAryane kahe hai| ukta gAthAo ke hI AdhAra para racita cUrNisUtromeM yativRSabhane nIce likhe anusAra pandraha adhikAra ginAye hai__pejja dose 1 (preyodvepa, vihatti Thidi aNu bhAge ca 2 (prakRtivibhakti, sthitivibhakti, anubhAgavibhakti, pradezavibhakti, jhINAjhINA aura sthityantikako liye hue dUsarA adhikAra), badhageti vadho ca 3 sakamo ca 4 (vandhakapadase tIsarA bandhaka aura cauthA sakrama) adhikAra vedaetti udao ca 5. udIraNA ca 6 (vedakapadase pAcavA udayAdhikAra aura chaThA udIraNAdhikAra), uvajoge ca 7. (upayoga), cauTThANeca 8 (catu sthAna), vajaNe ca 9 (vyaJjana), sammattetti dasaNamohaNIyassa uvasAmaNA ca 10. dasaNamohaNIyakkhavaNA ca 11 ('samyaktva' padase darzana mohanIyakI upazAmanA nAmaka dasavA darzana mohanIyakI kSapaNA nAmaka gyArahavAM adhikAra), desaviradI ca 12 (dezavirati nAmaka bArahavA adhikAra), saMjame uvasAAmaNA ca khavaNA ca cAritta mohaNIyassa uvasAmaNA ca 13, khavaNA ca 14 (cAritra mohanIyakI upazAmanA nAmaka terahavA aura cAritra mohanIyakI
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17 jananAhityakA nitAga napaNA nAgA no rikAra) pata parimANinI 19. (aura pandrahavA addhApagmiANa nibhA nAmaka far ___ guNAgAcAryana ma nI ' mATi gAmA pUrvA dAga pAna adhikAgo gaNita nigA : nAmo gAyanA peja loga pihanI didi aNa bhAge ga bgiNgeg| nAhI nAgarAga gAgage paMjjadoga viha sI, TichAda, maNa mAga ra na mAranAmA gIta gAma giratA hai / ugama yaha spaSTa nahI hAtApAgA. pAna mAgegI jIna adhikAra kima nAma vAlA hai| isIge narga gAMrabha ra gAgAgaMga gamakA anugaraNa karate hue bhI ugo mArA gAta gArA nirdeza karate hai aura vedA adhikArake udaya aura udIgNA se bheda mArI gagAmI pati karate hai| tA guNAnArgane nagamAgamanabhi aura ladhiko terahavAM aura naudahvA adhikAra gAnA hai| zintu ganiyamabhane nagamAyA lazako to svatantra adhikAra mAnA hai parantu gAgAmeM Aye tara rAjameM pAko upanAmanA aura ApaNAke mAya joDa diyA hai aura na vaha unhoMne gayama lagi nAmaka adhikArako nahIM maanaa| rA taraha jo eka nayA gIha usakI pati unhoMne aTAparimANa nirdezako pandrahavAM adhikAra mAnAra ko hai| pina do nAdhAoma pandraha adhikArIkA nAma nirdeza hai, unakA antima pada tAparimANapino' hai| uttane guTa hAvAryoMke matAnusAra vA parimANanidA nAmakA pandraha adhikAra hai| parana jina eka nau snI gAyAmAma para adhikArogA varNana karanekI pratijJA kI hai uname addhAparimANa nideya karane vAlI dagAdhAe~ nahI AI hai| tayA pandraha vikAgeM gAyAgezavinAga le hue na prakArako koI sUcanA bhI nahIM kI gaI hai| isane pratIta hotA hai ki rAnA sahAparimANa nirdeza nAma pandrahavAM dhikAra iSTa nahIM thaa| bhannu pani bhane use eka svatA adhikAra mAnA hai| hasaraNahamane ukta vikAra nirdegara ninoko ganne rakhara 'manna gativAna samsta cantuigeke donapata cannA hai ki he eka panha adhikArIkA nirdeza karate bhI nai niI racanA kI /
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ . . cUNisUtra sAhitya * 177 . isa dUsare adhikArake antargata bAIsavI gAthAkA' padaccheda karate hue yativRSabhane isameM prakRtivibhakti, sthitivibhakti, anubhAgavibhakti, pradezavibhakti, jhoNAjhINa aura sthityantikakA samAveza kara liyA hai| Age badhakake do bheda badha aura sakrama karake tIsare aura cauthe adhikArakA grahaNa kiyA hai / Age vedakA aNiyogadvArake udaya aura udIraNA bheda karake pAMcaveM aura chaThe adhikArakA nirdeza kiyA hai / guNadharAcAryane vedakake do bheda nahI kiye hai / Age 'uvajogetti aNiyogaddArassa sutta' likhakara sAtaveM upayoga adhikArakA nirdeza kiyA hai / Age 'cauThANetti aNiyogaddAre" likhakara AThaveM catusthAna nAmaka adhikArakA nirdeza kiyA hai / phira 'vajaNetti aNimogaddArassa sutta' likhakara nauveM vyajana nAmaka adhikArakA nirdeza kiyA hai| kasAyapAhuDakI adhikAra-nirdezaka gAthA 14 meM 'sammatta' pada AyA hai usase yativRSabhane bhI do adhikAra liye hai-eka darzanamohakI upazAmanA aura eka darzanamohakI kSapaNA / kintu adhikArokA varNana karate samaya eka samyaktva' nAmaka anuyogadvArakA hI nirdeza kiyA hai / yadyapi usake antargata. darzanamohakI upazamanA aura kSapaNA donokA kathana kiyA hai kintu unakA nirdeza anuyogadvAra zabdase nahI kiyaa| Age dezavirati nAmaka 12 veM adhikArakA nirdeza hai| yaha pahale likha Aye hai ki guNadharAcAryane terahavAM adhigara nAmaka mAnA hai aura yativRpabhane ise nahI maanaa| kintu ka rane 1. 'payaDIe mohaNijjA vihattI taha TiThadIe aNubhAge / ukkalana Thidiya vA // 22 // cnnisuu0--pdcchedo| ta jahA- - - tti esA payaDivihattI / taha ThThidI cedi emA kinvihttii| ukkassamaNukkassa tti pdesvihttii| ' -ka0 pA0 su0, pR0 48-49 / 2 'vadhagetti edassa ve aNiyogaddArANi / tanha----- pu0-248)| 3 'vedagetti aNiyogahAre doNi agirga = = = = * -ka0 pA0 su0 pR0 465 / 4 ka. pA0 su0 pR0 556 / 5. ka. pA0 su0 pR0 597 // 6 vahI pR0 612 / 7. 'kasAyapAhuDe mammandre -- : : 8 'desaviradetti a-i ----
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 : jainasAhityakA itihAsa 'laniga' tahA pagitaga' ligakara yativapamane pApilaginAmA manayogagarakA nidega kiyA hai aura yaha bhI ligA hai ki gayamAnagara nAmaka adhikArameM jo gAthA mAI yahI gAgA ga adhikAra hai| yahAM gaha migNa dilAnA anucita na hogA ki jina gANAmo mAga zikAgeme gAgAmaokA vibhAjana giyA gayA hai, aura jina para nUNigU nahIM hai, nahI gAgAnomage nambarako gAyAmeM 'lavi tahA parittagga' pada pAyA hai| nau ugIge gaha gahAkinI adhikAgeMge eka gAthA hai / umIkA anugaraNa gativRSaNane bhI gigA hai| tamA gaNadharane sadApagmiANanirdegako agigAra nahI mAnA, mora gativRSabhane gAnA hai kintu uname bhUNiyoMmeM matAgmiANaniga nAmaka mI adhikArakA gAgyAna nahIM hai| gata gaganAryame guraTa bhinna adhikAgeko mAnAra bhI gativRSaNane gabhimAge varNanage prAga guNadhaganAyA hI anugaraNa kiyA hai / cUNimUtroko racanA aura vyAgyAnagelI khaNisUtroko rananAgalI gyampa hai| jisa taraha pasAyapAhuTake gAyAgUgokA rahasya mArgamaMca aura nAgahamtIma dvArA yativRSabha jAna gaye ugI taraha yativRSabhake cUNimUno vyA rAtA nirantanAcAryoM aura uccAraNAnAkinArA hI jayaghayalAkAra jAna go the, gayoki nUna to gUnaka hotA hai / 233 gAthAoke dvAga sUcita arthako sUcanA yativRSabhane 6000 pramANa nigamona dvArA dI aura unakA vyAkhyAna uccAraNAcAyane 12000 pramANa uccAraNA vRttike dvArA kiyA aura usakA Azraya lekara 60000 pramANa jayadhavalA TIkA racI gaI / ata: cha hajArame 60 hajAra samAye hue hai| isIse cUNisUnomeM 'aNucitiUNa Nedava' (cintana karake le jAnA cAhiye), 'aNumANiya Nedavya' (anumAna karake ghaTita kara lenA cAhiye, 'vattavya' (kahanA cAhiye), 'vihAmiyanvAyo' (viziSTa varNana karanA cAhiye) isa prakArakai zabdokA bAhulya hai| jisa prakAra cUNisUnIkI sahAyatAke vinA kasAyapAhuDake sUtrokA rahasya samajhanA sambhava nahI hai vaise hI jayadhavalANTIkAke sAhAyya vinA cUNisUtroke rahasyako nahIM samajhA jA sakatA / 1. 'laddhi taharA carittassetti aNiogaddAre punca gamaNijja sunt|' ta jhaa| jA caiva sajamAsajame bhaNidA gAhA sA ceva pattha vi kaaybvaa|' vahI, pR0 669 / 2 'ladvIya saMjamAsaMjamarasa laddhi tathA carittassa / dosu vi NyakA gAhA aThevuvasAmaNa dvAmmi // 6 //
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ cUrNisUtra sAhitya 179 udAharaNake liye mUlapayaDi' vibhattimeM eka cUNisUtra kevala do kA aka rUpa hai / isake sambandhameM pIche likhA hai| ziSyane zakA kI ki vaha do kA aMka kyo rakhA hai ? jayadhavalAkArane uttara diyA-apane manameM sthita arthakA jJAna karAneke liye cUrNisUtrakArane yahA~ do kA aka rakhA hai / isapara ziSyane punaH pUchA-usa arthakA kathana akSarose kyo nahI kiyA ? to jayadhavalAkArane uttara diyA-isa prakAra vRttisUtrokA artha kahanese cUNisUtra grantha venAma ho jAtA, isa bhayase cUNisUtrakArane yahAM aka dvArA apane hRdayasthita arthakA kathana kiyaa| ___ jayadhavalAkArane cUrNisUtroko dezAmarSaka' kahA hai ata unhone jagaha-jagaha likhA hai ki isase sUcita arthakA kathana uccAraNAvRttike sAhAyyase aura elAcAryake prasAdase karatA huuN| ina bAtose cUrNisUtrokI sakSiptatA aura arthabahulatApara prakAza paDatA hai, kintu sakSipna aura arthapUrNa honepara bhI cUrNisUtrokI racanAzailI vizada aura prasanna hai / bhASA aura viSayakA sAdhAraNa jAnakAra bhI unakA pATha sugamatApUrvaka kara sakatA hai / cUNisUtrokI vyAkhyAnazailIse abhiprAya yaha hai ki cUrNisUtroke dvArA gAthAsUtroke vyAkhyAnakI kyA zailI hai ? Age usapara prakAza DAlA jAtA hai| yaha hama pahale likha Aye hai ki kasAyapAhuDakI sabhI gAthAopara cUrNisUtra nahI race gaye hai, kucha gAthAe~ aisI bhI hai jinapara cUrNisUtra nahIM hai / kasAyapAhuDakI samasta gAthAsakhyA 233 hai / inameM 180 mUlagAthA hai, zeSa 53 sambandhagAthA Adi hai / ina 53 gAthAomeM se kevala tInapara hI cUNisUtra hai 12 sambandha jJApaka gAthAopara, 6 addhAparimANanirdeza sambandhI gAthAopara aura sakramavRttisambandhI 35 gAthAomaeNse 32 gAthAo para cUNisUtra nahI hai / aura isa taraha 233 gAthAomeMse 50 para koI cUrNisUtra nahIM hai| jina 50 gAthAopara koI cUNisUtra nahIM hai unhe bhI do bhAgo meM bAMTA jA sakatA hai / sakramavRttisambandhI battIsa gAthAokA utthAnikAsUtra aura upasahAra sUtra hai| ina gAthAokI kramasakhyA 27 se 58 taka hai| 27 vI gAthAke prArambhakA cUNisUtra isa prakAra hai-'etto payaDihANa sakamo, tattha puvva gama1. 'jaivasahAiriyeNa eso doNhamako kimahamettha Thavido ? sagahiyaTThiyaatthassa jANA vnnhuuN| mo attho aksarehi kiNNa parUvido vittisuttassa atyai bhaNNamANe NiNNAmo gatho hoditti bhaeNa Na parUvido-ka0 pA0, bhA. 2, pR0 14 / 2. 'edeNa vayaNeNa suttassa desAmAsiyatta jeNa jANAvida teNa cauNha gaINa uttuccAraNAvaleNa elAiriyapasAeNa ca sesakammANa parUvaNA kIrade'--ja. pa. pre0 kA0, pR0 7545 / 3. ka. pA. sU0, pR0060|
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 . janasAhityakA itihAsa NijjA suttasamuvikattaNA / ta jahA-' arthAt yahA~se Age prakRtisthAna sakramakA prakaraNa hai| usameM prathama gAthAsUtrokI samatkIrtanA karanI cAhiye / ' isake pazcAt 32 gAthAe~ AtI hai / unake antame cUNisUtra isa prakAra hai "suttasamukkIttaNAe samattAe ime aNiogaddArA / ' arthAt saMkrama sambandhI gAthAokI samutkItanAke samApta honepara ye (Age kahe gaye) manuyogadvAra jJAtavya hai|' isase yaha spaSTa ho jAtA hai ki ye battIsa gAthAe~ cUNisUtrakArake sanmukha thii| kintu unhone inakA padacchedarUpase yA vibhASArUpase vyAkhyAna karanA Avazyaka nahI smjhaa| inameM Agata viSayakA parijJAna anuyogadvAromeM Agata vivecanase ho jAtA hai| kintu zepa 18 gAthAoMkA na to koI utthAnikAsUtra hai aura na koI upasahArasUtra / mAno ye gAthAeM unake mAmane thI hI nhiiN| yadyapi cUNisUtroke anugamase aisA pramANita nahIM hotaa| phira bhI sAdhAraNa dRSTise dekhanepara aisA hI pratIta hotA hai / ___ ava jina gAthAopara cUNisUtra hai unake viSayameM prakAza DAleMge / gAthA nambara ekapara jo cUrNisUtra hai unakI utthAnikAdi nahI hai tathA cUNisUtrakI racanA upakramarUpa hote hue bhI isa prakArase kI gaI hai ki usame gAthAkA abhipAya A jAtA hai| isa upakramake rUpameM' Age alagase prakAza ddaaleNge| gAthA nambara do se bAraha taka para koI cUNisUtra nahIM hai| gAthA nambara 13 aura 14 meM kasAyapAhuDake pandraha adhikArokA nirdeza hai / ina gAthAokI bhI koI utthAnikA nahIM hai aura cUNisUtromeM kevala pandraha adhikAroke nAma isa tarahase darzAe hai ki dono gAthAoMke prAya pUre zabda 1 ka0 pA0 sU0, pR0 087 / 2 'puvvammi pacamammi du dasame vatthummi pAhuDe tadie / pejja ti pAhuTammi du havadi kasA yANa pAhuDa NAma // 1 // cU0 sU0-NANappavAdassa puvassa dasamasta vatyussa tadiyassa pAhuDassa pacaviho uvkkmo|' 3 pejjadosavihattI Thidi aNu bhAge ca vadhage cey| vedaga uvajoge vi ya cauTThANa "viyajaNe ceya // 13 // sammatta desavirayI sajama uksAmaNA ca khavaNA ca / dasaNa-narittamohe addhAparimANaNiddeso // 14 // cU0 sU0-atyAhiyAro paNNArasaviho (aNNeNa pyaarenn)| ta jahA-pejjadose 1, vihattiSThidi aNubhAge ca 2, vadhage tti vadho ca 3, sakamo 4, vedae ti udao ca 5, udIraNA ca 6, uvajoge ca 7, cauThANe ca 8, vajaNe ca 9, sammatte ti dasaNamohaNIyassa uvasAmaNA ca 10, dasaNamohaNIyakkhavaNA ca 11, desaviradI ca 12, sajame uvasAmaNA ca khavaNA ca-carittamohaNIyassa uvasAmaNA ca 13, khavaNA ca 14, 'dasaNacaritamohe' tti padaparivUraNa / addhAparimANaNiddeso tti 15, eso atyAhiyAro paNNArasaviho / -ka0 pA0, mA0 1, pR0 184-19 /
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ cUrNisUtra sAhitya * 181 cUNirnoge A pAye hai, koI pada chUTA nahIM hai| yaha pahale batalAyA jA cukA hai ki guNadharAcAryake dvArA nirdiSTa 15 adhikArosa yativRpabhake dvArA nirdiSTa 15 adhikAgemeM bheda hai / astu, gAthA nambara 15 te 20 taka para bhI koI cUNisUna nahI hai / gAthA 21 me kamAyaNAhuDame cacita viSayakA Arambha hotA hai aura mavase prathaga hagI gAthAkA utthAnikAsUtra pAyA jAtA hai / 'etto suttamamIdAro' 'isake anantara gAyAsUnakA rAmavatAra' hotA hai / 'samavatAra' zabda kitanA AdarasUcaka hai yaha batalAneko AvazyakatA nahIM hai| Age kisI sUnakI utyAnikAme isa zabdakA vyavahAra merI dRSTiro nahI gujraa| cUNirAprakArane upakramake pAMca bheda batalAye hai-AnupUrvI, nAma, pramANa, vaktavyatA aura arthAdhikAra / kintu manuyogahArasanama' upakramake cha bheda bhI batalAye hai unameM ukta pAMca bhedoke sivAya eka bheda samavatAra bhI hai / cUrNisUtrakArane yadyapi samavatArako upakramake bhedome nahIM ginA, phira bhI unhoMne 'eto suttamamodAro' ke dvArA zAyada usI chaThe bhedakA ullekha kiyA hai / astu, gAthAke samavatArake pazcAt cUNisUma meM kahA hai ki isa gAthAke pUrvArdhakI "vihAsA' (vibhApA) karanA caahiye| jayaghavalAkArane sUtrake dvArA sUcita arthakA vizepa kathana karaneko vibhApA kahA hai / Ava0ni04 ke kartAne anuyoga, nimoga, bhApA, vibhApA aura vAtikako ekAryaka vatalAte hue unameM uttarottara vizepa kathanakI apekSA vizepa batalAyA hai| vize0 bhASyake' kartAne bhI vividha prakArase athavA viziSTa prakArase kathana karaneko vibhApA kahA hai| jayadhavalAkArane vibhApAke do bheda kiye hai-eka prarUpaNAvibhApA aura eka 1. 'ahavA uvakkame chanvire paNNatte / ta jahA-ANupucI 1, nAma 2, pamANa 3, vattavyayA 4, atyATiyAre 5, samoAre 6|-anu0 dvA0, sU070 / . paDhisse gAhAe purimassa vihAmA kAyanvA-ka. pA. bhA0 1, pR0 365 / 3 'suttaNa sRcidatyassa vimesiUNa bhAmA vibhAsAvivaraNa ti vutta hodi / ' ja. pa. pre0 kA0 pR. 3119 / 4 aNuogo ya niogo bhAma vibhAmAya vatiya ceva / ee aNuogasma u nAmA egaThiyA paca // 108 / / kaThe potye citte siridharie voMDa desieceva / bhAsaga vibhAmae vA vitti karaNe ya AharaNA // 13 // A0 ni. 5 vivihA visesao vA hoDa vibhAsA dugAdi pjjaayaa| jaha sAmaiya samao sAmAo vA samAo vA // 1421 // vize0 bhA0 6 vihAmA duvihA hodi-parUvaNAvihAsA suttavihAsA cedi / ' tattha parUvaNAvihAsA NAma suttapadANi aNuccAriya suttasRcidAsesatyassa vitthrpruuvnnaa| suttavihAsA NAma gAhAmuttANamavayavatyaparAmarasamuheNa suttaphAso-ja. dha0 pra0 kA0 /
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 * janasAhityakA itihAsa suuvibhaapaa| sUpake padokA uccAraNa na pharake sUpake dvArA gacita samasta arthakA vistArase kathana karaneko pramapaNAvibhApA kahate hai| aura gAyAgUoMke avayavArthakA parAmarga karate hue rAyakA sparza karaneko rAna vibhApA kahate hai / cUNisUtrakArane kAhI to gAthAgUtroko sUyavibhAgA kI hai aura kahI praspaNAvibhApA kI hai| isIse jayaghavalAkArane unhe vibhApAsUtrakAra' ke nAma bhI abhihita kiyA hai| ina dono vibhApAogama sUpavibhASA gAthAke padacchedapUrvaka hotI hai kyoki avayavArthakA kathana padaccheda vinA nahIM ho sktaa| kintu aisI gAthAe svalpa hI hai, jinakA cUNimUyakArane padanchedapUrvaka vyAkhyAna kiyA hai| ata bahuta kama gAthAokI sUtravibhApA pAI jAtI hai, usake viparIta adhikAza gAthAmaoyo praspaNAvibhApA kI gaI hai| udAharaNakeliye gAthAnakhyA 22 kA vyAkhyAna padacchedapUrvaka kiyA hai aura imakA kAraNa yaha hai ki yaha eka hI gAthA prArambhake kaI adhikAroko AdhArabhUta hai| imIse usakA padaccheda karake pratyeka padako vibhASA kI gaI hai| isI taraha sakrama adhikArake antargata prakRtisakramako tIna gAthAokA bhI padacchedapUrvaka hI artha kiyA hai| yadyapi ye gAthAe sarala hai kintu unameM ukta adhikAra meM Agata vipayokI sUcanA hai| ata: unakA padaccheda karake unake dvArA sUcita arthakA vistArase kathana kiyA hai| DA. vAsudevazaraNa agravAlane likhA hai ki 'pANinine do arthomeM vRttizabdakA prayoga kiyA hai-eka to zilpa yA rojagArake liye dUsare granyakI TIkAko bhI vRtti kahA jAtA thaa| pANinisUtra 'vRttisargatAmane pukrama' (1 / 3 / 38) kI kAzikAmeM eka udAharaNa diyA hai-'RkSu asya kramate buddhi'| RgvedakI vyAkhyAmeM inakI buddhi bahuta calatI hai| isa udAharaNameM vedamatroke vyAkhyAnako vRtti kahA hai / matroke pratyeka padakA vigraha aura unakA artha yahI ina Arambhika vRttiyokA svarUpa thaa| jaisA zatapathakI maMtrArthazalIse jJAta hotA hai| pataJjaline vyAkaraNasUtroke vyAkhyAnake liye bhI usI zailIkA ullekha kiyA hai|' ___yaha hama likha Aye ki jayadhavalAkArane yativRpabhake cUNisUtroko vRttisUtra kahA hai| kintu vedamatroke vyAkhyAnarUpa vRttise unake ina vRttisUtrokI 1 'etto edAsiM gAhANa padacchedo kAyambo hodi, avayavatthavakkhANe payAratarAbhAvAdo / ' -ja. dha0 pra0 kA0 pR0 3476 / 2 pA0 bhA0, pR0 332 /
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ cUrNisUtra sAhitya : 183 prakriyAmeM antara hai / isIse jayadhavalAkArane cUrNisUtroko vibhASAgrantha ' athavA vibhASAsUtra bhI kahA hai aura cUrNisUtrakArako vibhASAsUtrakAra kahA hai / ukta vRttise vibhASAmeM antara hai / jo donoke lakSaNose spaSTa hai / darzanamohakSapaNAnAmaka adhikArameM cUrNisUtrakAranera paribhApAkA bhI nirdeza kiyA hai aura paribhASAke pazcAt sUtravibhASA karanekA nirdeza kiyA hai / jayadhavalA 4 anusAra gAthAsUtra meM nivaddha athavA anibaddha kintu prakRtameM upayogI jitanA arthasamUha hai usa sabako lekara vistArase arthakA kathana karaneko paribhASA kahate hai / paribhASAkA anugamana pahale karanA cAhiye, pIche sUtravibhASA karanI cAhiye, kyoki sUtraparibhASA karanese sUtrake artha ke viSayameM nizcaya nahI kiyA jA sakatA / vibhApA aura paribhASA zabdokA yaha artha anyatra dekhaneme nahI AtA / sArAza yaha hai ki cUrNisUtra vibhASArUpa hai - unake dvArA gAthAsUtroke dvArA sUcita samasta arthokA vistArase kathana kiyA hai| kahI yaha kathana gAthAke avayavArthapUrvaka bhI kiyA hai / gAthAsUtrokA nirdezakarake unakA vivaraNa karanA yaha unakI sAmAnyazailI hai / prakRtacarcApara aura bhI prakAza DAlaneke liye bandhaka nAmaka adhikArakI vyAkhyAnazailIkA citraNa kiyA jAtA hai | isa adhikArake prArambhameM hI yaha cUrNisUtra mAtA hai--' vadhagetti edasssa ve aNiogaddArANi / ta jahA, 'badho ca sakamo ca' / isake dvArA cUNisUtrakAra vandhaka adhikArake prArambha honekI tathA usake antargata anuyogadvArokI sUcanA karake 'etya suttagAhA' isa utthAnikAke dvArA gAthAkA avataraNa karake, usake bAda gAthAse sUcita honevAle arthakI sUcanA dekara padacchedapUrvaka gAthAke pratyeka padakA vyAkhyAna karate hai / isa adhikArakA mukhya viSaya 'sakrama' hai / ataH 1 'sahi edassevAtyassa phurDIkaraNaTumuvarima vihAsAgathamADhavei' ja0 dha0 pra e0 kA0 pR0 7187123, 7105, 7127, 7134 / 2 eto adIdAsesapabagheNa vihAsidatthANa gAhAsuttAya sarUvarNidesa kuNamANo vihAsAsuttayA idamAha --- ja0 dha0 pra e0 kA0, pR0 6179 / 1 pA0sU0 pR0 642 / padace dAhimuheNa jA 3. 'pacchA suttavihAsA tattha tAva punva gamaNijjA parihAsa | ka0 4 ' kA suttavihAsA NAma ? gAhAsuttANamuccAraNa kADhUNa tersi attha parikkhA sA suttavihAsA ti bhaNNade / sutta parihAsA puNa gAhAsuttaNivaddha - maNivaddha ca payadovajogijamatthajAda ta savva ghettaNa vittharado atthaparUvaNA / sA tAva puvvametthANugatavvA pacchA suttavihAmA kAyavvA / kiM kAraNam ? suttaparibhAsamakAdUNa suttavihAsAe kIramANAe suttatthaviSayaNicchayANuvavattIdo- ja0 60 pra0 kA0, pR0 6017-18 /
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 : janasAhityakA itihAsa cUNisUtrakAra rAkramakA varNana prArambha karanege pahale ugake prakRti arthakA jJAna karAneke liye pAMca upakramokA kAthana karate hai aura yaha batalAkara ki yahAM prakRtirAkramaro prayojana hai / ve prakRtigakramakI tIna gAyAmakA kayana karate hai| puna' lisane haiM-ye tIna gApAe~ prakRtigakramaanugogadvArameM hai aura una gAyAokA padaccheda iga prakAra hai| gAthAokA vyAkhyAna mamApta hone para cUNisUtra AtA hai-'erA suttaphAso' / yaha isa bAtakI sUcanA detA hai ki rAnagAthAokA avayavArtha gamApta huaa| igage caNisUtrakArako vyAkhyAnagalIkI kramavaddhatA aura spaSTatA prakaTa hai| ____ gAthAmakhyAko dRSTige cAritramohakSapaNA nAmaka antima adhikAra sabase par3A hai| isameM 110 gAthAe hai, jinameM 24 mUlagAthAe hai aura 86 bhASyagAthAe hai| pratyeka mUlagAthA aura usase sambaddha bhAyagAthAmokI mamutkIrtanA aura vibhApA aige sundara Dhagase kI gaI hai ki pratyeka gAthAkA hArda samajanemeM saralatA hotI hai aura pAThaka ukatAtA nahI / yahAM Agata 'suttaphAsa' zabda apanA kucha vaiziSTaya rasatA hai| ata usake sambandhame do zabda likhanA Avazyaka hai| gAthAokI utthAnikAke rUpameM 'ettha suttagAhA', 'tatya suttagAhA', 'suttasamukkittaNA' jaise cUNisUtrokI taraha 'etto' sutapphAso kAyantro' cUNisUtra bhI kvacit pAye jAte hai| isakA artha hotA hai-Age sUramparza karanA cAhiye / yahAM 'sUtrasparza' zabda 'sUtrasamutkIrtana' ke arthameM hI prayukta huA hai / kintu gAthAsUtrake upasahArarUpameM bhI 'esa suttapphAmo' cUNisUtra kvacit pAyA jAtA hai| isakA artha jayadhavalAkArane2 isa prakAra kiyA hai-'yaha gAthAsUtroke avayavArthakA parAmarza ( vicAra ) kiyaa| sparzakA artha parAmarza bhI hotA hai| anu0 dvA0 sU0me anugamake do bheda kiye hai-sUtrAnugama aura niyuktianugama / tathA niyukti-anugamake tIna bheda kiye hai-nikSepa-niyukti anugama, upodghAta-niyukti anugama aura sUtrasparzaka-niyukti anugama / sUtrake vyAkhyAnako sUtrAnugama kahate hai / niryukta arthAt sUtrake sAtha sambaddha arthoko spaSTa karanA, 1, 'etto sutaphAso kAyavyo bhavadi / ' punya paribhAsidatyANa gAhAsuttANamehi samu kkitaNA jahAkama kAyavvA tti bhaNida hoi-ja0 dha0 pra0 kA0 pR0 6179 / 2 'eso gAhAsuttANAmavayavatthaparAmaraso ko tti bhaNida hoi'-ja0 dha0 pra0 kA0 pR0 3491 /
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ cUrNisUtra sAhitya * 185 tadrUpa vyAkhyAko niyukti kahate hai aura sUtrakA sparza karanevAlI niyuktiko sUtrasparzakaniyukti kahate hai| isameM prathama askhalita aura amilita Adi rUpase zuddha aura nirdopa sUtrakA uccAraNa karanA hotA hai| sabhavatayA yahI prathama 'suttapphAsa' hai jo utthAnikArUpameM AyA hai / vi0 bhA meM likhA hai ki sUtrakA uccAraNa karanepara, usakI zuddhatAkA niyama ho jAnepara phira padaccheda karanepara aura sUtrameM Agata zabdokA nikSepa ho jAnepara sUtrasparzakaniyuktikA avasara AtA hai / yaha dUsarA suttaphAsa hai jo antameM AyA hai| isa taraha cUrNisatrameM Agata 'suttaphAsa' zabdakA artha jAnanA caahiye| cUNisUtrakArane jaise kasAyapAhuDakI gAthAoko sUcanAsUtra aura pRcchAsUtra kahA hai vaise hI kinhI gAthAoko vAgaraNa ( vyAkaraNa ) sUtra bhI kahA hai| jayadhavalAkArane vyAkaraNasUtrakA artha vyAkhyAnasUtra kiyA hai| aura vaha bhI vyAkaraNazabdakI vyutpattipUrvaka kiyA hai| kintu vyAkhyAnake arthameM vyAkaraNazabdakA prayoga na to vaiyAkaraNomeM dekhA gayA aura na zvetAmvara paramparAke Agamika sAhityameM hii| kintu bauddha paramparAmeM 'veyyAkaraNa' zabda 'arthavarNanA' arthameM prayukta huA hai / bauddha jAtaka pAMca bhAgomeM vibhakta hai-paccuppanna vatthu, atItavatthu, gAthA, veyyAkaraNa yA atthavaSNanA aura samodhAna / gAthAe~ jAtakake prAcInatama aza hai| gAthAoke bAda pratyeka jAtakameM veyyAkaraNa yA atthavaNNanA AtI hai| isameM gAthAmaokI vyAkhyA aura usakA zabdArtha hotA hai| pAlIke veyyAkaraNa arthameM hI yativRSabhane prAkRta 'vAgaraNa' zabda kA prayoga kiyA hai| AgAmika vyAkhyAnazailI cUNisUtra-kisI bhI AgAmika viSayake pratipAdanakI jaina zailI apanA eka viziSTa sthAna rakhatI hai aura usa vaiziSTyake darzana anyatra nahIM hote| isakA eka kAraNa yaha hai ki jaina paramparAmeM vastudarzanakI aura dRSTavastuke pratipAdanakI apanI zailI pRthak hai / usa zailIko samajha binA jaina AgAmika sAhityameM carcita viSayoko samajhanA kaThina hai| jainadarzana anekAntavAdI darzana hai| vaha pratyeka vastuko anekadharmAtmaka mAnatA hai / usake matase vastu aneka dharmokA eka akhaNDa piNDa hai| vastuke una aneka 1 ka. pA0 sU0 pR0 883 / 2 vAgaraNasutta ti vyAkhyAnasUtramiti, vyAkriyate'neneti vyAkaraNa prativacanamityartha /
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 : jainasAhityakA itihAsa dharmoko jAna rAkanA kisI apake liye zakya nahIM hai / ora alpajJa manuSya apane apane dRSTikoNa vastuko jAnate hai aura samajhate haiM ki hamane pUrNa vastuko jAna liyA / phalata ve eka hI vastu ke vipayame vibhinna dRSTikoNa rasane ke kAraNa parasparame TakarA jAte hai / anekAntadRSTi unake isa pArasparika virodhako miTAkara samanvayakA mArga darzAtI hai / vaha batalAtI hai ki eka hI vastuko lekara parasparameM TakarAnevAlI dRSTiyAM vastuke eka-eka azako hI grahaNa karatI hai aura ekAzako hI pUrNa vastu mAna baiThane ke kAraNa unameM virodha pratibhAsita hotA hai / isa anekAntagrAhI dRSTiko jainadarzana 'pramANa' ke nAmase pukAratA hai / ora jo dRSTi vastu eka dharmako grahaNa karake bhI vastume vartamAna itara dharmo kA pratikSepa nahI karatI use naya kahate haiM / sakSepameM sakalagrAhI jJAnako pramANa aura ekAzagrAhI jJAnako naya kahate hai / yaha naya pramANakA hI bheda mAnA gayA hai / cUki vastu dravya-paryAyAtmaka hai ata dravyadRSTise vastuko jAnanevAle jJAnako dravyArthika naya aura paryAyadRSTise vastuko jAnanevAle jJAnako paryAyArthika naya kahate hai / dravyadRSTi abhedapradhAna hai aura paryAyadRSTi bhedapradhAna hai / dravyArthika nayake tIna bheda hai naigama, sagraha aura vyavahAra tathA paryAyArthika nayake cAra bheda hai - RjusUna zabda, samabhisDha aura evabhUta / --- 1 sakalpamAtrame hI vastukA vyavahAra karanevAle jJAnako naigamanaya kahate hai / jaise rasoI karanekA saMkalpa karake usakA sAmAna juTAnemeM lagA manuSya pUchane para uttara detA hai maiM rasoI banA rahA hU~ / samasta padArthoM ko abhedarUpase grahaNa karane - vAlA naya sagrahanaya hai / jaise vana, senA, nagara / ye sajJAe sagrahanayamUlaka hai / aura sagrahanayake dvArA sagRhIta padArthokA kramaza bheda-prabheda karake grahaNa karanevAlA naya vyavahAranaya hai / jaise vanameM Ama Adike vRkSa hai / padArthakI vartamAna eka kSaNavartI paryAyako grahaNa karanevAlA naya RjusUtranaya hai / isa nayakI dRSTime eka vartamAna kSaNavartI paryAya atIta aura anAgatase bhinna hai tathA atItake naSTa ho jAne aura anAgata ke anutpanna honese vartamAna kSaNa hI vyavahAropayogI hai / kAla, kAraka, liMga, sakhyA Adike bhedase bhinna arthako grahaNa karanevAlA naya zabdanaya hai / Azaya yaha hai ki inake bhedase yaha naya eka hI vastuko bhinnarUpa grahaNa karatA hai / zabdabhedase arthabhedakA grAhI samabhirUDha naya hai / jaise indra, zakra, purandara zabda eka liMgavAle honepara bhI vibhinna arthake vAcaka hai kyoki ina zabdokI pravRttikA nimitta bhinna hai, indana kriyA indrazabdakI pravRttikA nimita aura pUrvAraNa ( nagarokA ujADanA ) kiyA purandarazabdakI pravRtti meM nimitta hai /
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ cUrNisUtra sAhitya * 187 zabdanaya ina tIno zabdomeM arthabheda nahI mAnatA, kyoki tInomeM liMgAdi bheda nahI hai, parantu samabhirUDha naya mAnatA hai, yahI donomeM antara hai| kriyAke bhedase arthabheda mAnanevAlA evabhUtanaya hai / jisa zabdakA jisa kriyArUpa artha ho usa kriyAke kAlameM hI usa zabdakA vyavahAra karanA ucita mAnatA hai / jaba indra indanakiyA karatA ho usI samaya use indra kahanA ucita hai / yaha isa 'nayakA mantavya hai / ina nayoke sivAya jainadarzanakI eka dena nikSepa hai| usake cAra bheda hai| nAma, sthApanA, dravya aura bhAva / jAti, dravya, guNa, kriyA AdikI apekSA na karake vyavahArake liye vastukI yatheccha sajJA rakhaneko nAma nikSepa kahate hai, jaise kisI sAdhAraNa manuSyake dvArA apane putrakA nAma 'rAjA' rakha lenA nAma nikSepa hai| kisI vastumeM kisI anyakI sthApanA kara lenA sthApanA nikSepa hai| jaise rAjAke mara jAne para usake pratinidhike rUpameM usakI mUrtiko rAjA mAnakara sthApita krnaa| jo bhaviSyameM rAjA honevAlA ho yA rAjyapadase utara cukA ho usako rAjA kahanA dravyanikSepa hai aura vartamAname rAjyAsInako rAjA kahanA bhAva nikSepa hai / isa nikSepake cAra prayojana hai-aprekRtakA nirAkaraNa, prakRtakA prarUpaNa, sazayakA vinAza aura tattvArthakA vyavahAra / arthAt jaba pratyeka vastukA lokameM cAra rUpomeM vyavahAra pAyA jAtA hai taba zrotAko yaha jAnanA Avazyaka hai ki kahA~ nAmarUpa vastukA vyavahAra apekSita hai aura kahA~ sthApanA, dravya yA bhAva rUpa vastukA, jisase vaha visavAdame na paDe / isake liye nikSepa Avazyaka hai| nayo aura nikSepomeM vahI sambandha hai jo jJAna aura jJeyameM hotA hai / naya jJAnarUpa hai to nikSepa jJeyarUpa hai / Agamika zailImeM pratyeka vastukA vivecana pahale naya aura nikSepake dvArA hotA hai / kapAyapAhuDa aura cUNisUtromeM bhI usI zailIko apanAyA gayA hai / yahA~ cUrNisUtroMke AdhArapara usakA digdarzana karAyA jAtA hai / pahalI gAthAke uttarArdha 'pejja ti pAhuDammi du havadi kasAyANa pAhuDa NAma / ' meM isa granthake do nAma kahe hai-pejjadosapAhuDa aura kasAyapAhuDa / ye dono nAma kisa abhiprAyase kahe hai yaha batalAte hue cUrNisUtrakAra likhate hai 1 nayoMkA svarUpa jAnaneke liye dekheM-kasAyapAhuDa mA0 1, pR0 199-258 * 'avagayaNivAraNa? payadassa parUvaNANimitta c| sasayaviNAsaNa? taccatyavavahAraNa? ca' / ja0 dha0 pra0 kA0, pR0 346 / /
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 - jainasAhityakA itihAsa kahata hai aura jo na kahate hai| ranevAlA prAbhata pe ___ 'usa' prAbhRtake do nAma hai-pejjadosapAhuDa aura kmaaypaahudd| ina dono nAmomeMse pejjadosapAhuDa nAma abhivyAharaNa niSpanna hai|' / abhimukha arthake vyAharaNa arthAt kathanako abhivyAharaNa kahate hai aura jo usase utpanna ho use abhivyAharaNa niSpanna kahate hai / ata pejja ( preya ) aura dosakA kathana karanevAlA prAbhUta pejjadosa prAbhRta kahalAtA hai / 'aura kasAyapAhuDa nAma naya niSpanna hai / ' Azaya yaha hai ki 'pejja aura dosa' ye dono kapAya kahalAte hai| aura kaSAyakA kathana karanevAle prAbhRtako kapAya prAbhUta kahate hai / ata. kasAyapAhuDa nAma nayaniSpanna hai kyoki dravyArthika nayake dvArA pejja aura dosakA ekIkaraNa karake unheM kapAya sajJA dI gaI hai / astu pejja, dosa, kasAya aura pAhuDa ye zabda jinase dono nAma bane hai, aneka arthomeM vyavahRta hote hue pAye jAte hai / isaliye aprakRta aryakA niSedha karake prakRta arthakA, jo vahA~ liyA gayA hai-grahaNa karaneke liye cUNisUtrakAra unameM nikSepokI yojanA karate haiM-una cAro zabdoM se pahale pejjakA nikSepa karanA cAhiye--nAmapejja, sthApanApejja, dravyapejja, aura bhAvapejja / ' aisA kahA hai ki-'padaikA uccAraNa karake aura usameM kiye gaye nikSepoko jAnakara 'yahA~ isa padakA kyA artha hai' isa prakAra ThIka rItise artha taka pahuMcA dete hai arthAt arthakA ThIka-ThIka jJAna karA dete hai isaliye unhe naya kahate haiM / ' ata nikSepakI yojanA karake aura usake arthako sthagita karake cUrNisUtrakAra yaha batalAte hai ki kauna naya kisa nikSepako cAhatA hai 'nagamarnaya, sagrahanaya aura vyavahAranaya sabhI nikSepoko svIkAra karate hai|' ___'RjUsUtranaya sthApanAke sivAya sabhI nikSepoko svIkAra karatA hai|' 1 'tassa pAhuDassa duve nnaamdhejjaavi| ta jahA-pejjadosapAhuDe tti vi kasAyapAhuDe tti vi| tatya abhivAharaNanippaNNa pejjdospaahudd| Nayado NippaNNa kasAyapAhuTa ka0 pA0 bhA0 1, pR0 197-199 / 2 'tatya pejja Nikkhiyanva-NAmapejja ThavaNapejja davvapejja bhAvapejja cedi |-k0 pA0 bhA0 1, pR0 258 3 'uccArayammi du pade Nikkheva vA kaya tu ThUNa / attha Nayati te taccado tti tamhA NayA bhaNidA ||118||-k0 pA0 mA0 1, pR0 259 4 NegamasagahavavahArA savve icchati- ka. pA0 bhA0 1, pR0 259 / 5 'ujusudo ThavaNavajje' / pR0 260 /
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ cUrNisUtra sAhitya : 189 'zabda,' samabhirUDha aura evaM bhUtanaya nAma nikSepa aura bhAva nikSepako vipaya karate hai|' inakA vizeSa khulAseke liye jayadhavalA TIkA dekhanI cAhiye / aba hama puna: nikSepokI ora Ate hai / 'pejja' yaha zabda nAma pejja hai / kisI dUsare padArthameM 'yaha pejja hai' isaprakAra pejjakI sthApanA karanA sthApanA pejja hai| dravya pejjake do bheda hai-Agama dravya pejja aura noAgama dravyapejja / jo jIva pejja vipayaka zAstrako jAnatA huA bhI pejjaviSayaka zAstrake upayogase rahita arthAt usameM lagA huA nahI hai, use Agamadravyapejja kahate hai / ___ noAgamadravyapejjake tIna bheda hai-jJAyakazarIra, bhAvi aura tadvayatirikta / pejjaviSayaka zAstrake jJAtAke bhUta, vartamAna aura bhAvi zarIrako jJAyaka zarIra kahate hai / jo bhaviSyameM pejjaviSayaka zAstrako jAnanevAlA hogA use bhAvi noAgamadravyapejja kahate hai| tadvayatirikta nomAgamadravyapejjake do bheda haikarmapejja aura nokarmapejja / ukta nikSepokA artha sugama jAnakara yativRSabhAcAryane inakA artha nahI khaa| Ageke nikSepakA artha karate hue vaha kahate hai-'nokarma -tadvayatirikta-noAgamadravyapejja tIna prakArakA hai-hitapejja, sukhapejja aura priyapejja / ina tInoke sAta bhaga hote hai|' ___ jo dravya vyAdhike upazamanakA kAraNa hotA hai use hita kahate hai, jo dravya jIvake AnandakA kAraNa hotA hai use sukha kahate hai aura jo vastu apaneko racatI hai use priya kahate hai / tIna bhaga to ye hai hii| dAkha hitarUpa bhI hai aura sukharUpa bhI hai / nIma hitarUpa bhI hai aura priya bhI hai, pitta jvarake rogIko kaDavI vastu priya lagatI hai| dUdha sukhakara bhI hai aura priya bhI hai| ye tIna dvisayogI bhaga hue| guDa aura dUdha hitakara, sukhakara aura priya hote hai| ye saba sAta bhaga hote hai| _ 'yaha tayatirikta-noAgama-dravyapejjakA sAta bhagarUpa kathana naigamanayakI apekSAse hai / ' sagraha, vyavahAra aura RjusUtrakI apekSA samasta dravyapejjarUpa hai|" bhAvapejjakA kathana sthagita karate hai / 1 saddaNayassa] NAma bhAvo ca' / ka. pA0 bhA0 pR0 264 / 2. 'noAgamadavyapejja tiviha-hida pejja, suha pejja, piya pejja / gacchagA ca satta bhagA ka. pA0 mA0 1, pR 271 / 3 'eda nnegmss| sagahavavahArANa ujusudassa ca savya davva pejj|' ka. pA. bhA0 1, pR 074 / 4 bhAvapejja vaNijja' -ka. pA0 bhA0 1,076 /
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 * jainasAhityakA itihAsa isaprakAra pejjameM nikSepoko yojanA karake cUNisUtrakAra dosame nikSepa yojanA karate hai| 'dosakA' nikSepa karanA cAhiye-nAmadosa, sthApanAdosa, dravyadosa aura bhAvadosa / negama, sagraha aura vyavahAra sabhI nikSepoko viSaya karate hai / RjusUtranaya sthApanAko choDa zepa tIna nikSepoko svIkAra karate hai| zabdanaya nAma nikSepa aura bhAva nikSepako viSaya karate hai|' sugama jAnakara yativRpabhAcAryane nAmanikSepa, sthApanAnikSepa AgamadravyanikSepa aura noAgamadravyanikSa pake do bhedokA kathana nahI kiyaa| usake tIsare bhedakA kathana karate hue vaha kahate hai 'jo dravya jisa upaghAtake nimittame upabhogako nahI prApta hotA vaha upadhAta usa dravyakA doSa hai / yahI tadvayatiriktanomAgamadravyadopa hai|' 'vaha upaghAta dosa kaunasA hai ? sADIkA agnise jala jAnA yA cUhoke dvArA khAyA jAnA Adi upaghAtadosa hai / bhAvadosakA kathana sthagita karate hai|' ___ isa prakAra dosameM nikSepa yojanA karake cUrNisUtrakAra kaSAyameM nikSepa yojanA karate hai 'kapAyakA nikSepa karanA cAhiye-nAmakaSAya, sthApanAkaSAya, dravyakaSAya, samutpattikaSAya, AdezakaSAya, rasakaSAya aura bhAvakaSAya / ' naigamanaya sabhI kaSAyoko svIkAra karatA hai| saMgraha aura vyavahAranaya samutpattikaSAya aura AdezakaSAyako svIkAra nahIM krte| RjusUtranaya ina donoko aura sthApanA kaSAyako svIkAra nahIM karatA / zabda, samabhirUDha aura evabhUtanaya nAmakaSAya aura bhAvakaSAyako viSaya karate hai| nAmakaSAya, sthApanAkapAya, AgamadravyakaSAya, jJAyakazarIra nomAgamadravyakaSAya aura bhAvinoAgamadravyakaSAyakA svarUpa sugama jAnakara yativRSabhane nahI kahA / no Agama tadvayatirikta dravyakaSAyakA svarUpa vaha kahate hai 1 'doso Nikkhiyanvo NAmadoso, DhavaNadoso, danvadoso bhAvadoso cedi| vahI pR 277 / * 'goAgamadavvadoso NAma ja davva jeNa uvadhAdeNa uvabhoga Na edi tassa davvassa so uvadhAdo doso nnaam| ta jahA, sAdiyAe aggidaddha vA mUsayabhakkhiya vA evmaadi| vahI, pR0 281-280 / 'kamAo tAva Nikkhiyanvo NAmakasAo DhavaNakasAo davvakasAo paccayakasAo samuppattikasAo AdezakasAo rasakasAo bhAvakasAo cedi| vahI, pR0 283 /
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ cUrNisUtra sAhitya * 191 'sarjakapAya' zirISakapAya Adi nokarmatadvayatirikta noAgamadravyakapAya hai|' sAlavRkSake kasaile rasako sarjakapAya aura sirasavRkSake kasaile rasako zirIpakaSAya kahate hai| krodha vedanIya karmake udayase jIva krodharUpa hotA hai| isaliye pratyayakaSAyakI apekSA krodhavedanIya karma krodha kahA jAtA hai| isI taraha mAnavedanIya karmake udayase jIva mAnarUpa hotA hai, isaliye pratyayakaSAyakI apekSA mAnavedanIya karmako mAna kahA jAtA hai / mAyAvedanIyakarmake udayase jIva mAyArUpa hotA hai isaliyemAyAvedanIya karma pratyayakaSAyakI apekSA mAyA hai| lobhavedanIyakarmake udayase jIva lobhI hotA hai isaliye pratyayakaSAyakI apekSA lobhakarma lobha kahalAtA hai / isa prakAra jo krodhAdirUpa karmako pratyayakaSAya kahA hai vaha naigama, sagraha aura vyavahAranayakI apekSAse kahA hai / aura RjusUtranayakI dRSTimeM krodha karmake udayakI apekSA jIva krodhakaSAyarUpa hotA hai isaliye krodhakarmakA udaya pratyayakaSAya hai / isIprakAra mAna, mAyA Adike viSayameM bhI jAnanA caahiye| samutpattikaSAyakI apekSA kahI jIva krodharUpa hai aura kahI ajIva krodharUpa hai / jisa manuSyake nimittase krodha utpanna hotA hai vaha manuSya samutpattikaSAyakI apekSA krodha hai aura jisa lakaDI, IMTa Adi TukaDeke nimittase krodha utpanna hotA hai, samutpattikaSAyakI apekSA vaha lakaDI yA IMTa AdikA TukaDA krodha hai / isaprakAra eka jIva yA eka ajIva, aneka jIva yA aneka ajIva yA mizra, inameMse jisake nimittase krodha utpanna hotA hai vaha samutpattikaSAyakI apekSA krodha kahA jAtA hai| isI prakAra mAna, mAyA aura lobhake sambandhameM bhI jAnanA caahiye| AdezakaSAyako apekSA citrameM akita krodhI jIvakI AkRti-bhrakuTi caDhI huI, mastakameM trivalI par3I huI Adi-krodharUpa hai| isI taraha citrameM akita gaviSTha purupa yA strI AdezakaSAyakI apekSA mAna hai / citrameM akita dUsareko Thagate hue manuSyako AkRti AdezakaSAyakI apekSA mAyA hai aura citrameM akita lAlacI manuSyakI AkRti AdezakaSAyakI apekSA lobha hai| isIprakAra lakaDI1 'noAgama davvakasAo jahA sajjakasAno sirisakasAo evamAdi / vahI, pR0 285 / 2 vahI , pR0 087 / 3 vahI, pR0 290 / 4 ka. pA0 bhA0 1, pR0 293 aadi| 5 vahI, pR0 301 / 6 evamede kaTakamme vA pottakamme vA esa AdesakasAo NAma // ka0 pA0 bhA0 1, pR0 303 /
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 : jainasAhityakA itihAsa para khode gaye, vastrapara chApe gaye, bhittipara citrita kiye gaye aura patthara para khode gaye krodhI, mAnI, mAyAvI aura lobhIkI AkRtiyA~ AdezakaSAyakI apekSA krodha, mAna, mAyA aura lobha kahe jAte hai| ye dono samutpattikaSAya aura AdezakaSAya naigamanayake viSaya hai| anya nayoke nhii| jisa dravya yA jina dravyokA rasa kasalA hai usa yA una dravyoko rasakaSAya kahate hai / aura kaSAyase rahita dravyako nokaSAya kahate hai| bhAvanikSepake do bheda hai-AgamabhAvanikSepa aura nomAgamabhAvanikSepa / noAgamabhAvanikSepakI apekSA krodhakA vedana karanevAlA jIva krodhakaSAya hai| isIprakAra mAna, mAyA aura lobhako bhI jAnanA cAhiye / isa taraha AcArya yativRSabhane 'kasAyaprAbhRta' nAmake kapAyazabdakA nikSepoke dvArA kathana karake yaha batalAyA ki kaSAyazabdakA vyavahAra kitane rUpomaiM kisakisa prakArase hotA hai| aura unameMse yahA~ kevala bhAvakaSAya hI vivakSita hai, zepa kaSAya nhiiN| Age isa bhAvakaSAyakA vizeSa kathana karaneke liye AcArya yativRpabhane cha anuyogadvArokA kathana kiyA hai 1. kapAya kyA hai ? 2 kaSAya kisake hotI hai ? 3 kapAya kisa sAdhanase hotI hai ? 4 kapAya kisameM hotI hai ? 5 kapAya kitane kAla taka hotI hai ? aura 6 kaSAyake kitane prakAra hai ? ina chai anuyogokA nAma kramaza 2 nirdeza, svAmitva, sAdhana, adhikaraNa, sthiti aura vidhAna hai| inake dvArA kathana karanese kapAyake vipayakI pUrI jAnakArI yA kathanI ho jAtI hai, isIse jaina AgAmika paramparAmeM sabhI padArthokA vivecana ina chai anuyogoke dvArA karanekA vidhAna hai| astu, kapAyakA nikSepavidhise kathana karaneke pazcAt yativRpabhane 'pAhuDa' kA kathana kiyA hai - - 1 vahI, pR0304| 2 nirdeza-svAmitva-mAdhana-adhikaraNa-sthiti vidhAnata. na0 sU0 -1-6 / 3. 'ki keNa kassa kattha vi kevacira kadividhI ya bhAvo ya / chahiM aNiogadAre savve bhAvANugatavvA / / " mUlAcA0 8.15 / 'duvihA parUvaNA chappayA ya navahA ya chappayA dnnmo| ki kamma keNa va karhi kevacira kaividhe ya bhave 1891 // Ava0ni0
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ cUrNisUtra sAhitya 193 'pAhuDakA nikSepa karanA cAhiye / nAmapAhuDa, sthApanApAhuDa, dravyapAhuDa aura bhAvapAhuDa isaprakAra pAhuDake viSayameM cAra nikSepa hote hai / inameM se savakA svarUpa na batalAkara AcArya yativRSabhane noAgamatadvayatiriktanikSepakA svarUpa batalAte hue likhA hai tadvayatiriktanoAgamadravyanikSepakI apekSA pAhuDake tIna bheda hai-sacitta, acitta aura mizra / yahA~ pAhuDa (prAmRta ) kA artha bheMTa hai / bheTameM diye gaye hAthI ghoDA Adi sacitta pAhuDa hai| maNi, muktA Adi' acitta pAhuDa hai aura ratnAlakAra bhUSita strI mizra pAhuDa hai| 'noAgama bhAvapAhuDake do bheda hai-prazasta aura aprazasta / dogathiya pAhuDa prazasta noAgama bhAvapAhuDa hai| aura kalahapAhuDa aprazasta nomAgama bhAvapAhuDa hai| inakI vyAkhyA karate hue jayadhavalAkArane likhA hai ki paramAnanda aura Ananda sAmAnyakI sajJA 'dogathiya' hai| jo vastu paramAnanda yA AnandakA kAraNa hotI hai upacArase use bhI 'dogathiya' kahate hai| kevala Ananda to kisIko upahArameM nahIM diyA jA sakatA, ata Ananda yA paramAnandakA nimitta koI dravya bheMTa denA dogadhiyapAhuDa kahA jAtA hai / ata dogathiyapAhuDake do bheda hai-paramAnandapAhuDa aura AnandamAtrapAhuDa / kevalajJAna aura kevaladarzanarUpa locanose samasta lokako prakAzita karanevAle vItarAga jinendradevane nirdoSa zreSTha vidvAn AcAryoMkI paramparAse bhaktajanoke liye bhejA gayA jo bAraha agarUpa vANI yA usakA eka deza paramAnanda dogranthika pAhuDa hai / isa granthameM pAhuDase paramAnanda do gadhiya pAhuDa hI iSTa hai / isake pazcAt yativRpabhane 'pAhuDa' zabdakI nirukti kI hai-'padehiM puda (phuDaM ) pAhuDa' / padose jo sphuTa arthAt vyakta ho use 'pAhuDa' kahate hai / 1 'pAhuDa Nikkhiyacha / NAmapAhuDa TaThvaNapAhuDa davapAhuDa bhAvapAhuTa cedi eva cattAri NikkhevA satya hoti / vahI , pR0 300 / 2 'noAgamado bhAvapAhuDa duviha pasatyamappasatya ca' vahI, pR0 323 / 3 pasatya jahA dogadhiyaM paahudd| amatrya jahA kalahapAhuDa / ' vahI, pR0 324,325 / 1 'pAhuDetti kA niruttI jamhA padehi puda (phuDa) tamhA pAhuTa ' vahI, pR. 306 /
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 jenasAhityakA itihAga ___gArAMga yaha hai ki gardA gapANigagA bhUtamAnago gApAga sA hai aura usame pAsuko gapAgapAla gAmA hai| igataraha 'gamAyaNAtuTa' goyiMgaga paryaga ni gAya upakrama gamApta hotA hai| gaha haga liga Age nipabhora nagArA varasugA nA karanegI bhAgagi Ter pii| ugI patidana gAgapAta gAyAgayoMmeM bhI pAte hai upakramAta pAnAta niga gAgAgA gAra hotA hai ugameM gahA hai giganayagI apekSA giga-nigama napAna gajja (pregansa) hotA hai| ayavA "kirA naganI apekSA ga pAyamalopa hotA hai? gaura naga giga dravyame duSTa hotA hai azA gona nagazirA drago peja hotA hai?" ima gAgA nArA uThAge gage pranoja gagApAga AnArya gativRSabha apane nUNimUgo dAga mArate hai 'ga gAthAne pUrvAgI yibhASA (ziraNa) garanA caahiye| vaha imaprakAra hai naMgamanaga aura gagahanagaNI apekSA mogha nepa hai, mAna deSa hai, mAyA preya hai aura lobha prega hai|' Azaya yaha hai ki isa grango do nAma hai-kapAyapAhuTa yA pejjadomapAhuDa / yahA~ kapAyake liye ugake sthAna do zabdokA prayoga kiyA hai pejja (preya) aura dosa (dep)| ata yaha batalAnA Avazyaka hai ki kapAyake bhedomeMge kauna preya hai aura kona heparUpa hai ? tabhI to gApAyake lie 'pejjadorA' nAma ghaTita ho sakatA hai ? ___ krodha dveSa hai kyoMki mAla anarthako jara hai / mAna bhI isIse dveSarUpa hai, kintu mAyA pejja hai kyoki ugakI saphalatAse manuSyako santopa hotA hai / yahI vAta lobhake vipayameM bhI jAnanA cAhiye / gAzaya yaha hai ki jo kapAya usake kartAke liye satApakA kAraNa ho vaha dvapa hai aura jo mAnandakA kAraNa ho vaha pejja hai| 'vyavahAranayakI apekSA krodha dvepa hai, mAna dvepa hai, mAyA dvaipa hai aura lobha pejja hai|' ____ mAyAcAra lokanindya aura avizvAsakA kAraNa honese dvepa hai kintu lobhase dravya vacAkara manuSya sukhapUrvaka jIvana vitAtA hai isaliye lobha pejja hai| 2 'pejja vA doso vA kammi kasAyammi kasya va nnyss| duTho va kambhi davve piyAyae ko kahiM vA vi|| 21 / kA0 pA0 a0 1, pR0 364 /
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ cUNisUtra sAhitya * 195 'ajusUtranayakI apekSA krodha dvaipa hai, mAna na Dhepa hai na pejja hai, mAyA na dvepa hai na pejja hai, kintu lobha pejja hai|' zabdanayakI apekSA mogha dvepa hai, mAna dvepa hai, mAyA dvapa hai aura lobha dvIpa hai| krodha mAna mAyA pejja nahI hai kintu lobha kayacit pejja hai| isaprakAra cUrNisUtrakArane gAthAsUtrakArake dvArA praznarUpase nirdiSTa viSayakA hI nayadRSTime vivecana kiyA hai| mata jaina Agamika paramparAko yaha viSayavivecanapaddhati gAthAsUtrakArase bhI prAcIna pratIta hotI hai| saMbhava hai pUrvokA vivecana imI zailImeM ho| vartamAna zvetAmbaramAnya mUlasUtromeM hama ima paddhatike darzana nahIM hote| kintu anuyogadvArasUtrameM nikSapayojanAkA kramabaddha vivAna vistArase milatA hai aura usameM nayokA bhI prayoga kiyA gayA hai| asalame anuyogadvArasUtra, jaisA ki usake nAmase prakaTa hai-anuyogase hI sambandha rakhatA hai| prastuta anuyogadvArasUtrakI utthAnikAmeM usake TIkAkAra hemacandra maladhArIne likhA hai ki jinavacanameM prAya AcAra Adi samasta zrutakA vicAra upakrama, nikSepa, anugama aura nayoke dvArA hotA hai aura isa anuyogadvAra meM unhI upakrama Adi dvArokA kathana hai|' ataH jinavacanake vyAkhyAnakI paripATI, jisakA anusaraNa gAthAsUtrakAra aura caNisatrakArane kiyA hai usIkA vivecana anuyogadvArameM milatA hai, jo usa paripATIkA hI samarthaka hai / niyuktiyomeM bhI nikSepa yojanAkA vidhAna milatA hai| kintu prakRta vipaya kapAyameM nikSepayojanAkA vidhAna vizeSAvazyakabhASyameM hI dekhaneko milatA hai| chakkhaMDAgama aura cUrNisUtroMkI tulanA chakkhaDAgama aura cUrNisUtrakI tulanAkI dRSTise anya bhI do-eka bAteM ullekhanIya hai / jisa taraha chakkhaDAgamameM nikSepa aura naya-yojanA kI gaI hai, cUNisUtromeM bhI kI gaI hai| kintu donomeM antara hai| bhUtavaline vedanAkhaNDa aura vargaNAkhaNDake anuyogadvAromeM nikSepayojanA karate hue pratyeka nikSepakA svarUpa spaSTa rUpase batalAyA hai aura usameM punaruktikA bhI khyAla nahI kiyA hai| isake pramANa rUpameM kRti 1 jiNapavayaNauppattI pavayaNa egaThiyA vibhAgo ya / dAravihI ya nayavihI vakkhANa vihI ya aNuogo / / 125 // nAma ThavaNA davie, khitte, kAle vayaNa bhAve vA / eso aNuogassa nikkhevo hoI sattaviho // 129 // jattha ya ja jANijjA nikkheva nikkhive niravasesa / jattha'vi ya na jANijjA caukkama nikkhive tattha / A0 ni0 // 4 // 2 jinavacane hayAcArAdi zruta prAya sarvamapyupakramanikSepAnugamanayadvAre vicaaryte| prastuta zAstre ca tAnyevopakramAdi dvArANyabhidhAsyanta' / anu0 TI0 /
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 : jainasAhityakA itihAsa anuyogadvAra tathA vargaNAsaNDake sparza anuyogadvAra, karma anuyogadvAra, prakRti anuyogadvAra ora vandhana anuyogadvArake prArambhameM nAganikSepa aura sthApanAnikSepake lakSaNaparaka sUtroko desa jAiye, kRti, sparza Adi zabdoke bhedake sivAya unameM koI bheda nahI hai / kintu yativRSabhane apane cUrNisUyome AvazyakatAnusAra nikSepayojanA kI, yathA- 'pejja Niksiyantra -- NAmapejja, ThatraNapejja, davvapejja, bhAvapejja cedi / ' (ka0 pA0su0 pR0 16) / 'doso Niksiviyanvo NAmadoso, ThavaNadoso, davvadoso, bhAvadoso / ' ( pR0 19), kintu sivAya noAgamadravyanikSepake kisI nikSepakA svarUpa yA udAharaNa nahI diyaa| isase kasAyapAhuDakI taraha hI cUNisUtrokI bhI sakSipta zabdaracanA dyotita hotI hai| sAtha hI aisA bhI prakaTa hotA hai ki bhUtabali - puSpadantAcAryako paTgaNDAgama ke sUtrokI racanA karate hue isa bAtakA dhyAna thA ki jahA~ taka zakya ho, sUtraracanA spaSTa ho, jisase usake adhyetAko use samajhane meM kaThinAI nahI ho, isIliye unhone zavdalAghavapara vizeSa dhyAna nahI diyA aura na punaruktiko doSa mAnA aura aisA zAyada unhone isaliye kiyA-- kyoki bace- suce mahAkarmakRtiprAbhRtake bhI ekamAtra jJAtA gharasenAcAryakA svargavAsa ho cukA thA aura aba Age zrutajJAnakI paramparAke zrotakA anta A gayA thA / kintu yativRSabhake cUrNisUtromeM hama vaha bAta nahI paate| unake dvArA yadyapi kasAyapAhuDakI gAthAokA rahasya khulatA hai kintu svaya unakA rahasya kholaneke lie vyAkhyAkArokI AvazyakatA hai / isase aisA lagatA hai ki yA to yativRpabhake sAmane zrutavicchedakA vaisA bhaya upasthita nahI huA thA yA unakI zailI hI aisI thI / eka bAta aura bhI ullekhanIya hai - 'cUNisUtra meM kevala citrakarma, kASThakarma aura potakarmakA ullekha milatA hai / kintu paTkhaNDAgamake sthApanAnikSepa viSayaka sUtrameM kASThakarma, citrakarma, pottakarmake sivAya lepyakarma, leNNakarma, selakarma, gRhakarma, bhittikarma, dantakarma aura bheDakarmakA bhI nirdeza hai / isI taraha jayaghavalAmeM hI eka dUsare sthAnameM cUrNisUtrake sAtha jIvadvANakA virodha batalAte hue kahA hai- 'yadi kahA jAya ki ATha samaya adhika chaha mahInA niyamake balase eka-eka guNasthAnameM jIvoke sacayakA samAnarUpase kathana 1 'AdesakasAeNa jahA cittakamme lihido / evamede kaTThakamme vA pottakamme vA / ' ka0 pA0 sU0 pR0 24 / 2. 'Na ca jIvaTThANasutteNa aTThasamayAhiyachamAsaniyamavaleNa egegaguNa ThANammi jIvasacaya sarisabhAveNa parUvaNeNa saha viroho, pudhabhUdaAiriyANa muhaviNiggayametteNa donha thapabhAvamuvagayANa virohANuvavattIdAM / ' ka0 pA0 bhA0 2, pR0 361 /
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ cUrNisUtra sAhitya : 197 karanevAle jIvasthAnake sUtra ke sAtha isa kathanakA virodha ho jAyagA, so bhI vAta nahI hai kyoki ye dono upadeza alaga-alaga AcAryoMke musase nikale hai ata dono svatantra rUpame sthita honeke kAraNa unameM virodha nahI ho sakatA / ' yahAM cUNisUtrake kathanako jIvasthAnake kathanase svatantra mAnate hue unhe do pRthaka-pRthaka AcAryoMkA upadeza batalAyA hai / paTkhaNDAgamakA chaThA saNDa mahAvadha hai, jo svatantra granthake rUpameM mAnA jAtA hai, vaha bhI AcArya bhUtabalikI kRti hai / jayaghavalAmeM usako bhI tatrAntara batalAyA hai / mahAbandha aura kasAyapAhuDake matabhedakI carcA karate hue usameM likhA' hai'mahAvandhame vikalendriyoMmeM svasthAnameM hI saklegakSayame sakhyAta bhAgavRddhirUpa vandhake do samaya kahe haiM / usake valase kasAyapAhuDako samajhanA ThIka nahI hai kyoki bhinna purupake dvArA racita granthAntarase granthAntarakA jJAna nahI ho sakatA / ' jaya valAkI taraha dhavalA TIkAmeM bhI paTsaNDAgama aura kasAyapAhuDake matabhedokI carcA aneka sthalo para kI gaI hai / dhavalAmeM likhA hai ki anivRttikaraNa guNasthAnameM pahale solaha prakRtiyokA kSaya hotA hai, pIche ATha kapAyokA kSaya hotA hai, yaha 'satakammapAhuDa' kA upadeza haiM / kintu kasAyapAhuDakA upadeza hai ki ATha kapAyokA kSaya honepara pIche solaha karmokA kSaya karatA hai / ye dono hI upadeza satya hai aisA kucha AcArya kahate hai / kintu unakA aisA kahanA ghaTita nahI hotA, kyoki unakA aisA kahanA sUtrase viruddha paDatA hai / tathA dono kathana pramANa hai, yaha vacana bhI ghaTita nahI hotA, kyoki eka pramANako dUsare pramANakA virodhI nahI honA cAhiye aisA nyAya hai / ' prakRta vipayakI carcA karate hue isI prasagame dhavalAmeM Age jo zakA-samAdhAna kiyA gayA hai vaha bhI dRSTavya hai / likhA hai zakA - ukta dono vacanomeMse koI eka vacana hI sUtrarUpa ho sakatA hai, kyoki jina anyathAvAdI nahI hote / ata unake vacanomeM virodha nahI honA cAhiye / samAdhAna - yaha kahanA ThIka hai kintu ukta vacana tIrthaGkarake vacana nahI hai, AcAryoMke vacana hai / AcAryake vacanome virodha honA sambhava hai / 1. ' mahAvadhammi vigalidiesu satthANe caitra sakilesakkharaNa sakhejabhAgavadibadhassa ve samayA parUvidA, tavvaleNa kasAyapAhuDassa Na paDivohaNA kAu juttA, tatatareNa bhiNNapurisakaeNa tatatarassa paDivoyaNANuvavattIdo / ' ka0 pA0 bhA0 4, pR0 165 / 2. 'eso satakammapAhuDa uvaso / kasAyapAhuDa uvaeso puNa '' - paTkhaM0, pu0 1, pR0 217 |
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 jaina sAhityakA itihAsa zakA-to phira 'AcAryakathita matkarmaprAbhRta aura kapAyaprAbhRtako sUtrapanA kaise sambhava ho sakatA hai| __ samAdhAna-tIrthaGkarake dvArA arthaspage kahe gaye aura gaNadharo dvArA granyarUpase nivaddha dvAdagAga AcArya paramparAse nirantara cale A rahe the| parantu kAlake prabhAvase uttarottara buddhike kSINa honepara aura una agoko dhAraNa kara sakanevAle yogya pAnake abhAvameM ve uttarottara kSINa hote gye| tava zreSTha buddhivAlokA abhAva desakara tIrthavicchedake bhayase pApabhIra aura guru-paramparAze zrutAryako grahaNa karanevAle AcAryone unhe pothiyomeM lipivaddha kiyA / ataeva unameM asUtrapanA nahI ho sktaa| ___ zakA~-tava to dvAdazAgakA avayava honese ukta dono hI vacana sUtra ho jAyeMge? samAdhAna-donomese kisI eka vacanako sUtrapanA bhale hI prApta ho, kintu donoko sUtrapanA nahI prApta ho sakatA, kyoki una donome parasparame virodha hai / zakA-dono vacanomeMse kisako satya mAnA jAye ? samAdhAna-yaha to kevalI yA zrutakevalI hI jAna sakate hai, dUsarA nahI jAna sktaa| ukta vistRta carcAse matabhedakA kAraNa bhinna AcAryaparamparAkA honA hI prakaTa hotA hai| 2 jIvaTThANake 'antarAnugamame cAro kapAyokA utkRSTa antara kAla chai mAsa batalAyA hai| usakI dhavalA TIkAmeM likhA hai ki aisA mAnane para pAhuDasutta (kasAyapAhuDa) ke sAtha vyabhicAra nahI AtA hai kyoki usakA upadeza bhinna hai / __ 3 jIvasthAna cUlikAkI dhavalAmeM likhA hai-'yaha vyAkhyAna apUrvakaraNa guNasthAnake prathama samayameM honevAle sthitivandhakA sAgaropama koTilakSa pRthaktvapramANa kathana karanevAle pAhuDacUrNisUtrase virodhako prApta hotA hai, aisI AzaGkA nahI karanA cAhiye / vaha tatrAntara hai / 4. ukta cUlikAkI "dhavalAme hI anyatra likhA hai-'isa dvitIyopazama Airiya-kahiyANa satakammakasAyapAhuDANa katha suttattAmadi ceNNa, titthayarakahiyatyANa gaNaharadevakayagatharayaNANa vArahagANa AzariyaparaparAe NirataramAgayANaM jugasahAveNa buddhIsu ohaTTatIsu bhAyaNAbhAveNa puNo ohaTTiya AgayANa puNo sulubuddhINa khaya daThUNa titthavocchedabhaeNa vajjabhIrUhi gahidatyehi Airiehi potyaesu caDhA viyANa asuttttnnvirohaado|' -ghaTakha0, pu0 1, pR0 221 / 2. 'Na pAhuDasutteNa viyahicAro, tassa bhinnnnovdesttaado|' SaTkha0 pu0 5, pR0 112 / 3 paTakha0 pu0 6, pR0 177 / 4. pu.6, pR0 311 /
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ cUrNisUtra sAhitya 199 samyaktvakAlake bhItara jIva asayamako bhI prApta ho sakatA hai, sayamAsayamako bhI prApta ho sakatA hai aura chaha AvalI kAla zeSa rahanepara sAsAdana guNasthAnako bhI prApta ho sakatA hai| yadi sAsAdanako prApta karake maratA hai to narakagati, tiryaJcagati aura manuSyagatiko prApta nahI kara sakatA, kintu niyamase devagatimeM jAtA hai| yaha pAhuDacUNisUtrakA abhiprAya hai| kintu bhagavanta bhUtavalike upadezAnusAra upazamazreNise utaratA huA jIva sAsAdana guNasthAnako prApta nahI krtaa|' 5 usI meM puna anyatra likhA hai-'yaha vAta prAbhRtasUtra (kasAyapAhuDacUrNisUtra) ke abhiprAyAnusAra kahI gaI hai| parantu jIvasthAnake abhiprAyase sakhyAtavarSakI AyuvAle manuSyomeM sAsAdanaguNasthAna sahita nirgamana nahI bana sakatA, kyoki upazamazreNise utare hue manuSyakA sAsAdanaguNasthAnameM gamana sambhava nahI hai|' __khuddAvandhakI dhavalA-TIkAmeM mahAkarmaprakRtiprAmRta aura cUrNisUtrakartAke upadezomeM bheda batalAte hue likhA hai-'mithyAdRSTi guNasthAnake antima samayameM dasa prakRtiyokI udayavyucchiti hotI hai, yaha mahAkarmaprakRtiprAbhRtakA upadeza hai / cUrNisUtrakartAke upadezake anusAra mithyAdRSTiguNasthAnake antameM pA~ca prakRtiyokA udayaviccheda hotA hai, zeSa pA~cakA udayaviccheda sAsAdanasamyagdRSTi guNasthAnameM hotA hai|' ____ mahAkarmaprakRtiprAbhRtake AdhArapara paTkhaNDAgamakI racanA huI hai| ata SaTkhaNDAgamake mata avazya hI mahAkarmaprakRtiprAbhRtake mata hone cAhiye / aura isa tarahase cUNisUtrakArake mata mahAkarmaprakRtiprAbhRtake matose bhI bhinna the, yaha kahA jA sakatA hai / ata ye saiddhAntika matabheda bahuta prAcIna pratIta hote hai| khuddAvandhakI hI dhavalA-TIkAmeM eka anya bhI ullekhanIya carcA hai, jo isa prakAra hai zakA-kasAyapAhuDasuttake sAtha yaha sUtra virodhako prApta hotA hai ? samAdhAna-sacamucameM kaSAyaprAbhRtake sUtrase yaha sUtra (24) viruddha paDatA hai kintu yahA~ ekAntagraha nahI karanA cAhiye ki yahI satya hai yA vahI satya hai, kyoki zrutakevaliyo yA pratyakSa jJAniyoke binA isa prakArakA nizcaya karanepara mithyAtvakA prasaga aayegaa| 1 pu.6, pR. 444 / 2 'eso mahAkammapapaDipAhuDauvaeso / curNiNasuttakattArANamuveNseNa pacaNNa' payaDINa mudyvocchedo|' -pu. 8, pR. 9 / 3. pu. 8, pR. 56-57 /
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 jenasAhityakA itihAsa zakA - sUnome virodha kaise ho sakatA hai ? samAdhAna - alpazrutake dhAraka AcAryoMke dvArA race gaye sUtro va upasahAroma virodhakA honA sambhava pratIta hotA hai / zakA - upasahAroko sUtrapanA kaise sambhava hai ? samAdhAna-ghaTa, ghaTI, sakorA AdimaM rase hue amRtasAgarake jalameM amRtatva pAyA ho jAtA hai / isa prakAra paTsaNDAgama aura kasAyapAhuDacUrNisUtra do bhinna AcArya - paramparAoke uttarAdhikArI pratIta hote hai / isIse unake katipaya saiddhAntika mantavyo matabheda hai | anuyogadvAra aura cUrNisUtra anuyogadvArasUtra svataMtra grantha hai, vyAkhyAgrantha nahI hai, kintu cUrNisUtra vyAkhyAsUtra hai / anuyogadvArameM jisa Agamika zailIkA darzana milatA hai, cUrNisUtra meM bhI usI Agamika zailIkA darzana hotA hai| isase itanA to spaSTa hai ki prAcIna Agamika vyAkhyA -zailI vahI thI jo ina dono sUtrapranyomeM pAI jAtI hai / anuyogadvArasUtrako paramparAse AryarakSitakI kRti mAnA jAtA hai / paTTAvaliyoke anusAra AryarakSita AryamakSu aura nAgahastIke madhya meM hue the / ata unakA samaya ' vikramakI prathama zatIkA uttarArdha mAnA jAtA hai / isa hisAvase anuyogadvArasUtra cUrNisUtrokA pUrvaja siddha hotA hai / kintu usako dekhanese usakI prAcInatAmeM sandeha hotA hai / 'nandisUtrameM anuyogadvArakA nAma AyA hai / aura nandisUtra valabhI vAcanAke samaya arthAt vikramakI chaThI zatAbdIke prArambhameM racA gayA mAnA jAtA hai / nandimeM mithyAzruta aura anuyogameM laukikazrutake nAmase aneka granthoke nAma diye hai / unameM mAThara aura paSThitatrakA bhI nAma hai / IzvarakRSNakI sAkhyakArikApara mATharakI kRti prasiddha hai tathA "anuyogadvArame laukika bhAvAvazyakakA svarUpa batalAte hue likhA hai- pUrvAhameM bhAratakA aura aparANhameM rAmAyaNakA vAcana athavA zravaNa karanA hai yaha laukika bhAvAvazyaka hai / 1 'zrImadArtha rakSitasUri saptanavatyadhikapacazata 597 varSAnte svargabhaNiti paTTAvalyAdau dRzyate / pa0 sa0, pR0 48 / 2. se kiM taM loiya bhAvAvassaya ? punvaNhe bhAraha avaraNhe rAmAyaNa, se ta loiyaM bhAvA vasya ( sU0 25 I 3 ka0 pA0 bhA0 1, pR0 I 4 ' jaNNa kaTThakamme vA potthakamme vA cittakamme vA leppakamme vA (sU0 10) a0 /
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ cUrNisUtra sAhitya 201 bhArata aura rAmAyaNake isa prakAra Avazyaka rUpase vAcana athavA zravaNakA paricalana avazya hI guptakAlame honA cAhiye / ata anuyogadvArasUtra guptakAlase pUrvakA nahI honA caahiye| ___cUrNisUtroke sAtha usakI tulanA karanepara bhI usakA koI prabhAva parilakSita nahI hotaa| pratyuta cUrNisUtra hI usase adhika prAcIna pratIta hote hai| Adeza kaSAyakA svarUpa batalAte hue cUrNisUtromeM citrakarma, kASTakarma aura potthakarmakA hI ullekha hai kintu anuyogadvArasUtrameM lepyakarmakA bhI nirdeza milatA hai / isI taraha usameM pUrvavat zeSavat Adi anumAnake tIna bheda ginAye hai / jo nyAyasUtromeM pAye jAte hai| cUrNisUtra * aitihAsika mahattva-do paramparAe~ ___ yativRSabhake cUNisUtromeM aitihAsika dRSTise ullekhanIya hai upadezakI do paramparAeM, jinameMse ekako vaha pavAijjamANa (pravAhyamAna) aura dUsarIko apavAijjamANa kahate hai / ina dono paramparAokA nirdeza kasAyapAhuDake upayoga nAmaka adhikArameM pAyA jAtA hai| 'pavAijjamANa'kI vyAkhyA batalAte hue jayadhavalAkArane likhA hai-'jo saba AcAryoke dvArA sammata ho aura prAcInakAlase binA kisI vicchedake sampradAyakramase AtA huA ziSya-paramparAke dvArA lAyA ho use pavAijjata upadeza kahate hai / athavA yahA~ para bhagavAna Aryamakhuke upadezako apavAijjamANa aura nAgahastI kSapaNake upadezako pavAijjamANa svIkAra karanA cAhiye / upayogAdhikArakI caturtha gAthAkI vibhASA karate hue cUNisUtrakArane likhA hai ki isa gAthAkI vibhASAke viSayameM do upadeza pAye jAte hai| eka upadezake dvArA vyAkhyAna samApta karake likhA hai ki aba pavAijjata upadezake dvArA cauthI gAthAkI vibhASA karate hai| isI 'pavAijjata' kI TIkAmeM jayadhavalAkArane ukta bAta kahI hai| isase aisA prakaTa hotA hai ki kasAyapAhuDake gAthAsUtroke vyAkhyAnameM AryamakSu aura nAgahastImeM matabheda thaa| AcArya yativRSabhane AryamAke matako prathama 1 (sU. 41), 2. 'ekkeNa uvaeseNa cautthIe vihAsA samattA bhavadi / pavAijjateNa uvaeseNa cautthIe gAhAe vibhaasaa|' ja.dha.-ko puNa pavAijjatovaeso NAma vuttameda ? sanvAiriya. sammado cirakAlamavocchiNNasapadAyakameNAgacchamANo jo sissaparaparAe pavAijjade paNNavijjade so pavAijjatovaeso ti bhnnnnde| athavA ajjamakhubhayavatANamuvaNso etyApavAijjamANo NAma / NAgahatthikhavaNANamuvaeso pavAijjatavo tti ghetbbo|' -ja.dha.pre. kA., pR. 5920 /
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 * jainasAhityakA ihitAsa * - sthAna diyA, aura yadyapi dUsare upadezako - jige jayadhavalAkAra nAgahastIkA batalAte hai -- pavAijjaMta batalAnese prathama upadezakA apavAijjata honA svaya siddha hai, kintu unhone apanI lesanIse use apavAijjata nahI kahA / isI taraha isI adhikArakI sAtavI gAthAkI vibhASAme bhI dono upadezokA kathana karake eka ' upadezako pavAijjata liyA aura antame lisa diyA ki ina dono upadezose trasajIvoke kapAyodayasthAna jAna lenA caahiye| aisA karake yativRpabhane jahA~ prAcIna upadezakI surakSA kI vahA~ dUsarekI avahelanA nahI kI / yaha unake baDappanako to dyotita karatA hI hai, sAtha hI AryamakSuke prati anAdarabhAvako bhI prakaTa nahI karatA / kintu jayadhavalAkArane isI adhyAyamaM tathA Age AryamakSu aura nAgahasto donoke upadezako pavAijjata bhI kahA hai / upayogAdhikArakI prathama gAthAkI vibhASA karate hue cUrNisUtrakArane likhA hai--' pavAijjata upadezakI apekSA krodhAdi kapAyokA vizeSa antarmuhUrta hai aura usI pavAijjata upadezakI apekSA cAro gatiyome alpabahutvakA kathana karate hai / ' isa TIkAmeM 'jayadhavalAkArane donoke upadezako pavAijjata kahA hai / isI taraha samyaktva anuyogadvArameM bhI unhone donoke upadezako pavAijjata kahA hai / aisI sthitime upayogAdhikArakI caturtha gAthAke cUrNisUtrokI vyAkhyAmeM jo unhone AryamakSuke upadezoko pavAijjata aura nAgahastIke upadezoko apavAijjata kahA hai, usake sAtha sagati nahI baiThatI aura dono kathana paraspara virodhI pratIta hote hai / kintu jayadhavalAke zabdopara dhyAna denese yaha visaMgati dUra ho jAtI hai / jayadhavalAkArane vahA~ pahale 'pavAijjata upadeza' kI vyAkhyA kI hai ki jo sarvAcArya sammata Adi ho vaha pavAijjata upadeza hai / phira ' athavA ' kahakara AryamakSuke upadezako apavAijjamANa kahA hai| kintu apavAijjamANake pahale Agata 'ettha' zabda khAsa dhyAna dene yogya hai jo batalAtA hai ki yahA~para apavAijjamANase AryamakSukA upadeza grahaNa karanA cAhiye / ata AryamakSukA pratyeka upadeza apavAijjamANa nahI hai / kintu nAgahastike sAtha ettha pada nahI hai / ata nAgahastI - 1 eso uvaeso pavAijjai / aNNo uvadeso | ehiM dohi uvadesehiM kasAyaudayakkhANi davvANi tasANa / ka 0 pA0 sU0, pR0 592-503 / 2 'tesi ceva bhayavatANamajjamakhu NAgahRtthINa pavAijjateNa uvaeseNa / ' - ja0 dha0 sa0 kA0, pR0 5864 / 3 ' pavAijjateNa puNa uvaeseNa savvAiriyasammadeNa ajjamakhu-NAgahastimahAvAcayamuhakamala viNiggaeNa / ' -ja0 dha0 pre0 ka0, 6261 /
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ cUNisUtra sAhitya * 203 kA go: upadeza apanAijjata nahIM thA-rAba upadeza pavAijjata thaa| kintu AryamAkA koI-koI upadega apavAijjata bhI thaa| ___ isa taraha nUNisUyorma vibhinna upadezokI paramparAko darzana hote haiM / cUNisUtrake racayitA ___cUNirmo ranayitA AcArya gativRSabha hai / ye guNadhara, AryamA aura nAgahastio uttarAdhikArI hai| paTTAvali, zilAlega tathA anya srotoMge AcArya gativRpake jIvana-paricaya, gagaya Adike sambandhame vizeSa jAnakArI prApta nahI hai| inakI do hI kRtiyAM mAnI jAtI hai-eka kamAyapAhuTapara cUNimUtra aura dUsarI prilokaprApti / kintu unameM anya bAtokA to kahanA hI kyA, anyakartA takakA nAma nahI pAyA jaataa| hA~, grilokaprazaptike antameM eka gAthA AI hai "paNamaha jiNavaravasaha gaNaharavamaha taheva guNavarAha / daLUNa parimavagaha jadivasaha dhammasuttapATaravasaha / / isa gAyA 'jadivasaha ( yativRpA ) nAma AyA hai| aura usake antameM vapaha (vRpabha) zabda honese usakA anuprAsa milAneke liye anya zabdoke antameM bhI 'vasaha pada diyA hai| jinavaravRpabha aura gaNadharavRpabha pada to spaSTa hI hai, kyoki jinavara vRpabha prathama tIrthadara the aura unake prathama gaNadharakA nAma bhI vRpabha hI thA / kintu 'guNavasaha' pada spaSTa nahIM hai / yo to use 'gaNaharavasaha kA vizepaNa kiyA jA sakatA hai, jaisA ki trilokaprajJapti ke hindI anuvAdame aura zrI nAthUrAmajI premIne apane "lokavibhAga aura tilAyapaNNatti' zIrSaka lesameM kiyA hai / kintu usase koI vizeSa camatkAra pratIta nahI hotaa| isI taraha 'daThUNa parisavasaha' pada bhI aspaSTa hai| jayadhavalAke samyaktva-anuyogadvArake prArambhame magalAcaraNaspame bhI yaha gAthA pAI jAtI hai / aura usase ukta padokI samasyA sulajha jAtI hai / gAthA isa prakAra hai paNamaha jiNavaravasaha gaNaharavasaha taheva guNaharavasaha dusahaparIsahavisaha jaivasaha dhammasuttapADharavasaha // isase artha spaSTa ho jAtA hai jo isa prakAra hai "jinavaravRSabhako, gaNadharavRpabhako, guNadharavRpabha (zreSTha) aura dussaha parIpaha1 jIvarAja granthamAlA zolApurase prakAzita / 2 . sA. 30, pR07| -
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 - janasAhityakA itihAsa kA samAdhAna karate hue vIrasena svAmIne' kahA hai-'vipulAcalake zikharapara sthita mahAvIrarUpI sUryase nikalakara gautama, lohArya, jambUsvAmI Adi AcArya-paramparAse Akara, guNadharAcAryako prApta hokara gAthArUpase pariNata ho, puna AryamA-nAgahastIke dvArA yativRSabhake mukhase cUrNisUtrarUpase pariNata huI divyadhvanirUpI kiraNose hamane aisA jAnA hai|' yahA~ yativRpabhake vacanoko bhagavAna mahAvIrakI divyadhvanike sAtha ekarasatA batalAnese yativRpabhake prati vIrasena svAmIkI asIma zraddhA vyakta hotI hai| tabhI to ve jinendromeM zreSTha prathama jina aura gaNadharoMmeM zreSTha unake prathama gaNadharake sAtha guNadhara aura yativRpabhako namaskAra karanekI preraNA karate hai| svaya yativRSabha apane viSayameM aisA nahI kaha sakate, kyoki ukta gAthAmeM Agata 'jaivasaha' zabda zleSarUpase prayukta nahI jAna paDatA / svaya usake sAtha do vizeSaNa pada lage hue hai / yadi use zleSarUpame prayukta mAnA jAtA hai to gAthAke pUre uttarArdhako kisI vizeSyake sAtha prayukta karanA hogA / gAthAke pUrvArddhameM tIna vizeSyapada hai, jiNavaravasaha, gaNaharavasaha aura guNaharavasaha / ava ina tInoM vizeSyomeMse kisake vizepaNarUpase ukta tIno vizeSaNokA prayoga kiyA jAye, yaha samasyA utpanna hotI hai| khIcAtAnI karake kisI ekake sAtha yA tInoke sAtha tIno bhedoko sayukta kara denepara bhI yativRSabha jaise granthakArakI kRtike anurUpa svAbhAvikatA usameM nahI rahatI / astu, dUsarA vizepaNa 'dhammasuttapADharavasaha' batalAtA hai ki yativRSabha dharmasUtrake pAThakoMme zreSTha the, kintu dharmasUtrase kisa sUtra-granthakA abhiprAya hai yaha spaSTa nahI hotaa| isa tarahake zabdakA vyavahAra bhI jainaparamparAmeM mere dekhane meM nahI aayaa| vartamAna trilokaprajJaptike AdhArapara yativRSabha mahAvIra-nirvANake eka hajAra varpa pazcAt arthAt I0473 se pUrva nahI ho sakate, kyoki usame mahAvIra-nirvANase eka hajAra varSa takake pramukha rAjavazokI kAlagaNanA dI huI hai aura vaha isa rUpameM hai ki sahasA use prakSipta bhI nahI kahA jA sktaa| unake cUrNisUtrose bhI koI vAta aisI prakaTa nahI hotI, jisase unakI arvAcInatA pramANita ho sake / unhone apane cUNisUtromeM 'esA kammapavAde' aura 'esA kammapayaDIsu' likhakara karmapravAda aura karmaprakRtikA ullekha kiyA hai / 1. "edamhAdo viulagirimatthayatthavaDDhamANadivAyarAdo viNiggamiya godama lohajja-jabu sAmiyAdiAiriyaparaparAe AgatUNa guNaharAiriya pAviya gAhAsarUveNa pariNamiya ajamakhuNAgahatyIhito jaivasahamuhaNamiya cuNNisuttAyAreNa pariNadadivajjhuNikiraNAdo nnvvde|" -ka. pA., bhA05, pR. 388 /
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ cUrNisUtra sAhitya : 207 kasAyapAhuDake cAritramohopazAmanA nAmaka adhikArameM yativRpabhane upazAmanAke do bheda kiye hai-eka karaNopazAmanA aura dUsarA akaraNopazAmanA / tathA karaNopazAmanAke bhI do bheda kiye hai dezakaraNopazAmanA aura sarvakaraNopazAmanA / aura likhA hai ki akaraNopazAmanAkA kathana karmapravAdameM aura dezakaraNopazAmanAkA kathana karmaprakRtimeM hai| karmapravAda AThave pUrvakA nAma hai aura karmaprakRti dUsare pUrvake paJcama vastu-adhikArake antargata caturtha prAbhRtakA nAma hai| aba prazna yaha hotA hai ki yativRSabhane ina dono granyokA nirdeza svaya unheM dekhakara kiyA hai yA anya kisI AdhArapara kiyA hai ? digambara ullekhoke anusAra pUrvokA jJAna to vIra nirvANase 345 varSa paryanta hI pracalita rahA hai| usake pazcAt to vizakalita jJAna hI raha gayA thA / zvetAmvara ullekhoMke anusAra vIranirvANase lagabhaga cha sau varSa pazcAt svargagata hue AryarakSitasUri sADhe nau pUrvoka jJAtA the| unhIke vaMzaja nAgahastI the| ve AThaveM karmapravAdake jJAtA ho sakate hai| nandisUtramai unheM karmaprakRtimeM pradhAna to batalAyA hI hai / isalie unake dvArA yativRpabhako karmapravAda aura karmaprakRti donokA anugama honA zakya hai| inhI do kA nirdeza cUrNisUtromeM pAyA jAtA hai| ataeva cUrNisUtrakAra yativRpabha Aryamaguke na sahI to kama-se-kama nAgahastIke to laghu samakAlIna hone hI cAhiye / vivadha zrIdharake zrutAvatArameM AryamagukA nAma nahI hai / guNadharane nAgahastIko kasAyapAhuDake sUtrokA vyAkhyAna kiyaa| aura guNaghara nAgahastike pAsa yativRSabhane unakA adhyayana kiyaa| isameM guNadharake pAsa adhyayana karane vAlI bAtakA samarthana anyatrase nahI hotA, ata use choDa dene para bhI nAgahastIke samIpa adhyayana karanekI hI bAta puSTa hotI hai / eka anya bAta yaha bhI hai ki trilokaprajJaptikI upalabdha pratimeM hama bahuta-sI aisI gAthAe pAte hai jo kundakundake granthomeM pAI jAtI hai aura unase lI gaI pratIta hotI hai| yadyapi isase yativRSabhakI prAcInatAko vizepa kSati nahI pahu~catI, kyoki kundakundakA samaya IsAkI prathama zatAbdI mAnA gayA hai tathApi yativRpabhameM yadi isa prakArakA saMgraha karanekI pravRtti hotI to usakA kucha AbhAsa unake cUrNisUtromeM bhI parilakSita hotaa| ata hamArA anumAna hai ki ina prAcIna gAthAokA koI eka mUlasrota rahA hai, jahA~se kundakunda aura yativRSabha donone hI una gAthAoko grahaNa kiyA hogaa| dUsare, dharasenane mahAkarmaprakRtiprAbhUtake vicchedake bhayase hI bhUtabali-puSpadantako usakA jJAna diyA thaa| unhone usake AdhArapara SaTkhaNDAgamakI racanA kI aura isa taraha mahAkarmaprakRtiprAbhRtakA jJAna unake sAtha samApta ho gyaa| taba yativRSabhako karmaprakRtikA 1. tri bhA 2 kI prastAvanA tathA anekAnta varSa 2, pR. 3 / /
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 : janasAhityakA itihAsa jJAna kisase milA ? ata. yativRSabha aise samayameM hone cAhiye java karmaprakRtiprAbhRtakA jJAna avaziSTa thaa| tIsare, yaha Age batalAyeMge ki chakkhaDAgama aura kasAyapAhuDameM aneka vAtoko lekara matabheda hai, mata una donoko tatrAntara kahA gayA hai| jo matabheda vatalAyA jAtA hai usakA AdhAra kasAyapAhuDa para racita cUrNisUtra hai| vahI usa matabhedakA pratinidhitva karate hai / unhI parase dhavalA va jayaghavalAmeM bhUtavAla aura yativRpabhake matabhedakI carcA dekhanemeM AtI hai| usa carcAparase yativRSabhakA vyaktitva bhUtavalike samakakSa pratIta hotA hai| donoke sUtrokI bhI tulanAse yahI bAta pramANita hotI hai| ata yativRpabha bhUtavali puSpadantase vizeSa arvAcIna pratIta nahIM hote| aura jaisA ki hama Age spaSTa kreNge| cUMki dharasena aura nAgahastI lagabhaga samakAlIna pramANita hote hai, kyoki donokA samaya vIra-nirvANakI sAtavI zatAbdImeM thoDA Age-pIche AtA hai| ata yativRSabha bhI usI samayake lagabhaga hone cAhiye / yativRSabhakI racanAeM ___AcArya yativRSabhakI kRtirUpase do grantha prasiddha hai-eka prakRta cUrNisUtra' aura dUsarI tiloypnnnnttii| dono upalabdha hai aura hindI arthake sAtha chapakara prakAzita ho cuke hai| tiloyapaNNattIkA viSaya lokaracanAse sambaddha hai, ata usakA paricaya Adi isa granthake lokaracanA vipayaka prakaraNameM diyA jaaygaa| tiloyapaNNattIkI antima gAthAmeM tiloyapaNNattIkA pramANa ATha hajAra batalAte hue likhA hai ki cUNisvarUpa aura SaTkaraNasvarUpakA jitanA pramANa hai utanA hI tiloyapaNNattIkA parimANa hai| isase yaha anumAna kiyA jAtA hai ki SaTkaraNasvarUpa nAmaka bhI koI grantha yativRSabhakRta honA cAhiye / pa0 jugalakizora mukhtArakA kahanA hai ki 'karaNasvarUpa' nAmaka bhI koI grantha yativRSabhake dvArA racA gayA thA jo abhI taka anupalabdha hai| bahuta sambhava hai ki vaha grantha una karaNasUtrokA hI samUha ho, jo gaNitasUtra kahalAte hai aura jinakA kitanA hI ullekha trilokaprajJapti, gommaTasAra, trilokasAra aura dhavalA jaise granthomeM pAyA jAtA hai| cUrNisUtroko sakhyA cUki cha hajAra hai ataH karaNasvarUpa granthakI saMkhyA do hajAra zloka parimANa samajhanI cAhiye, 1. zrI vIrazAsana sagha, kalakattAse prakAzita / 2 jIvarAja grantha mAlA, zolApurase prakAzita / 3. cuNNisarUvachakkaraNasarupapamANa hoi ki jataM / aTa ThasahassapamANa tiloyapaNNatti NAmAe // 77 // ti, pa., bhA 2, pR. 880 /
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ cUNisUtra sAhitya * 209 tabhI donokI sagyA milakara ATha hajAra parimANa iga grantha ( tiloyapaNNattI) kA vaiThatA hai (jai0 sA0 30 vi0 pra0, pR0 589 ) / kintu siddhAntagAlI pa0 hogAune gagAyapAhaHguttako prastAvanAma ukta antima gAyAye ukta apamA bhinna ase niyA hai / unhoMne gAthA uddhRta karake lisA hai--'isaMga batalAyA gayA hai ki bhATha mAraNoke mbaspakA pratipAdana karane vAlI kampanIkA aura ugamo cUNikA jitanA pramANa hai utane hI ATha hajAra pramANa isa tiloyANNatogA parigANa hai / ' gAyA prathama caraNa 'cupiNarAmba-yAraNasamba' meM'' ke sthAna para 'tya' pAThabheda bhI milanA hai| paNDitajIne 'sva' ke sthAname 'Tu' mAnakara 'aTTakaraNa' zabda niSpanna kiyA hai| na ki karmapratimeM ATha karaNoke svampakA kathana hai ataH 'aTThakaraNa' nAga phargaprakRtike lie hI prayukta kiyA hai, aisA pa0 jIkA vicAra hai / aura yata Apa karmaprakRti kI cUNikA racayitA AcArya yativRpabhako mAnate hai, isaliye Apane ukta prakArakA Arya kiyA hai| karmaprakRtikI caNika kartAkA vicAra karate samaya isa bAta para prakAza DAlA jAyegA ki yativapama umaphe phartA nahIM ho skne| yahAM to hama itanA hI lisanA ucita samajhate haiM ki paNDitajIne ti0 50 ko ukta antima gAthAkA jo artha kiyA hai vaha apanI ukta kalpanAke AdhAra para utAvalIme kara DAlA hai| yaha ThIka hai ki karmaprakRtimeM ATha karaNophe bhI svarUpakA kathana hai| kintu ATha karaNoke sivAya udaya aura sattAmA bhI kathana hai aura pahalI gAthAmeM hI ATha karaNoke sAtha udaya aura gatvake bhI kayanakI pratijJA granthakArane kI hai| ata aise granyakA nAma 'aTTakaraNagaruba' nahI ho sktaa| dUmare, prakRta kammapayaDI yA karmaprakRtikA 'aTTakaraNasarUva' nAma bhI thA, isakA eka bhI mamarthaka pramANa mere deyane meM nahIM aayaa| jisa cUNiko paDitajI yativRpabhakRta mAnate hai usameM bhI prathama gAthAkI utyAnikArupase 'kammapayaDIsagahaNI' nAmakA nirdeza karate hue use sArthaka batalAyA hai| tIsare, 'cuNNisarUvaThThakaraNasaruva'kA artha 'karmaprakRti aura usakI cUNi' karanA bhI kaSTasAdhya hI hai| usakA sIdhA-sA artha hotA hai cUNi aura aTThakaraNa ( karmaprakRti ) / aTThakaraNakI cUNi yaha artha to nahI hotA / phira koI granthakAra apane granthakA parimANa batalAneke lie apanI kRtiyoke sivAya anya kRtikA nirdeza kyo karegA / ata pa0 jIne tiloyapaNNattIkI antima gAthAke strakalpita arthake AdhArapara jo karmaprakRticUNiko yativRpabhakI kRti batalAyA hai vaha ThIka nahI hai| isI taraha satarIcUNi tathA zatakacUNi bhI yativRpabhakRta nahIM hai / isa para vizeSa prakAza cUNiyoke kartRtvake vivecanake samaya DAlA jaayegaa|
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 * jenasAhityakA itihAsa cUrNisUtroko viSayavastu AcArya guNadhararacita gAthAsUnopara bhAcArya yativRpabhane cUNigUtrokI racanA kI hai| ata cUNisUtokA bhI mukhya pratipAtra vipaya vahI hai, jo kamAyapAhuDakA hai| kintu gAcArya guNadharane apane pRcchAtmaka gAyArAyomeM jo jijJAsAe mAna vyakta kI thI yA jina vipayokI sUcanAgAna kI thI una gavako cUNisUnakAgne bhI sakSepame hI kahanekA prayatna kiyA hai| udAharaNake lie AcArya guNadharane ekamAtra gAthA ( 22 ) ke dvArA Adio cAra adhikArIkA nirdegamAtra kiyA hai| kintu yativRpabhane usa eka gAthAnA avalambana lekara cAro adhikAgekA kathana kiyA hai| sabase prathama unhone gAthAkA padaccheda kiyA hai-'payaDIe mohaNijjA vihatti' isa padame prAtivibhakti nAmakA pahalA adhikAra hai / 'taha dvidI' se sthitivibhakti dUsarA arthAdhikAra hai| 'aNubhAge' me anubhAgavibhakti tIsarA arthAdhikAra hai| 'ukkaragamaNupAssa'se pradeza vibhakti caturya arthAdhikAra hai| 'zINAjhINa' pAcaryA arthAdhikAra hai gaura "sthityantaka' chaThA hai| prakRtivibhaktike do bheda hai-mUlaprakRtivibhakti aura uttaraprakRtivibhakti / mUlaprakRtivibhaktike ATha anuyogadvAra hai--myAmitva, kAla, antara, nAnA jIvokI apekSA bhagavicaya, kAla, antara, bhAgAbhAga, alpavahutva / ina anuyogadvArokA kathana karanepara mUlaprakRtivibhakti samApta hotI hai / isake pazcAt uttaraprakRtivibhakti do prakArako hai.-ekauttaraprakRtivibhakti aura prkRtisthaanuttrprkRtivibhkti| unameMse ekakauttara prakRtivibhaktike ye anuyogadvAra hai-eka jIvakI apekSA svAmitva, kAla, antara, nAnA jIvokI apekSA bhagavicayAnugama, parimANAnugama, kSetrAnugama, sparzanAnugama, kAlAnugama, antarAnugama, sannikarSa aura alpavahutva / ina anuyogadvAroke kahane para ekaikauttaraprakRtivibhakti samApta hotI hai / isa taraha cUrNisUtrakArane guNadharAcAryake dvArA sUcita Adya adhikArokA vivecana kiyA hai| ukta anuyogadvAra Agamika paramparAkI dena hai| unake dvArA kisI bhI varNya vastukA vivecana karanese usake vipayameM pUrI jAnakArI prApta ho jAtI hai| prathama gAthAkA vyAkhyAna karate hue cUrNisUtrakArane pA~ca upakramokA nirdeza kiyA hai-AnupUrvI, nAma, pramANa, vaktavyatA aura arthAdhikAra / AnupUrvI tIna prakArakI hai| nAmake chaha bheda, pramANake sAta bheda, vaktavyatAke tIna bheda aura arthAdhikAra kepandraha bheda hai / tiloyapaNNattike prArambhameM kahA hai
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ cUNisUtra sAhitya : 211 jo Na pamANa-Naehi NikkheveNa Nirakkhade attha / tassAjutta jutta juttamajutta ca paDihAdi // 82 // arthAt jo naya, pramANa, nikSepase arthakA nirIkSaNa nahIM karatA, usako ayukta padArtha yukta aura yukta padArtha bhayukta pratIta hotA hai / isa AcAryaparamparAse Agata nyAyako dRSTi meM rakhakara cUNisUtromeM bhI tadanusAra kathana kiyA hai / prathama gAthAmeM Agata 'kasAyapAhuDa' zabdapara cUNisUtra dvArA kahA gayA hai-usa pAhuDake do nAma hai-pejjadosapAhuDa aura kasAyapAhuDa / pejjadosapAhuDanAma abhivyAharaNa niSpanna hai aura kasAyapAhuDanAma nayaniSpanna hai / pejjakA nikSepa karate hai-nAmapejja, sthApanApejja, dravyapejja, bhAvapejja / negama, sagraha, vyavahAranaya saba nikSa poko svIkAra karate hai / RjasUtranaya sthApanAko choDakara zepa tonako svIkAra karatA hai| zabdanaya nAmanikSepa aura bhAvanikSepako svIkAra karatA hai| isI taraha dosa kasAya aura pAhuDameM bhI nikSapokI yojanA karake unameM nayakI yojanA kI hai| pAhuDazabdakI nirukti 'padehi puda' kI hai arthAt padose sphuTa honese prAbhUta kahate hai| prakRtivibhaktikA kathana karate hue vibhaktikA nikSepa kiyA hai-nAmavibhakti, sthApanAvibhakti, dravyavibhakti, kSetravibhakti, kAlavibhakti, gaNanAvibhakti sasthAnavibhakti aura bhAvavibhakti / vibhaktikA artha karate hue kahA hai-tulyapradezI dravya tulyapradezI dravyakA avibhakti hai aura vahI dravya asamAnapradezI dravyakA vibhakti hai arthAt vibhaktikA artha asamAnatA hai| prakRtivibhaktike antargata prakRtisthAnavibhaktikA kathana karate hue mohanIya karmake pandraha prakRtisatvasthAna kahe hai-28, 27, 26, 24, 23, 22, 21, 13, 12,11, 5, 4, 3, 2 1 / cUrNisUtrakArane inakA kathana ekase kiyA hai| kintu yahA~ hama mohanIyakarmake ina satvasthAnoko isI kramase likha rahe jisa kramase Upara kahe hai / usase pAThaka yaha jAna sakeMge ki mohanIyakarmakA kSaya kisa kramase hotA hai / __ mohanIyakarmako uttaraprakRtiyA~ aThAIsa hai| jisake saba prakRtiyoko sattA hai vaha aTThAIsa prakRtisthAna vibhaktivAlA hai| aisA jIva samyagdRSTi, samyagmithyAdRSTi yA mithyAdRSTi hotA hai| unameMse samyaktvaprakRtikI udvelanA karane vAlA jIva mithyAdRSTi hotA hai / usake sattAIsa prakRtiyokI sattA hotI hai / unameMse samyakmithyAtvakI udvelanA karane vAlA sAdimithyAdRSTijIva yA
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 : jainasAhityakA itihAsa anAdi mithyAdRSTi jIya chabbIsa prakRtiyokI sattA vAlA hotA hai| aThAIsa prakRtiyomese anantAnuvandhI krodha, mAna, mAyA, lobhakA visaMyojana karane vAlA samyagdRSTi covIrA prakRtiyokI sattA vAlA hotA hai| mithyAtvakA kSaya hone para aura samyaktyaprakRti tathA rAmyamithyAtvaprakRtike zeSa rahane para manuSya samyagdRSTi teIga prakRtiyoko vibhakti vAlA hotA hai| mithyAtva tathA mamyak mithyAtvakA kSaya hone para aura mamyakprakRtike zepa rahane para mamyagdRSTi manuSya vAIsa prakRtiyokI vibhakti vAlA hotA hai| darganagAhanIyakA kSaya karane vAlA jIva ikkIsa prakRtiyokI vibhakti vAlA hotA hai / nauveM guNasthAname apratyAkhyAnAvaraNa aura pratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA. lobhakA kSapaNa karane vAlA sayamI manuSya teraha prakRtiyokI vibhakti vAlA hotA hai| phira umI guNasthAnameM napuMsakavedakA kSaya karanepara vAraha prakRtiyoMkI, strIvedakA kSaya karane para gyAraha prakRtiyokI, chaha nokapAyokA kSaya karanepara pAMca prakRtiyokI, puruSavedakA kSaya karanepara cAra prakRtiyokI, tathA kramase sajvalana krodha, mAna aura mAyAkA kSaya karanepara tIna, do aura eka vibhakti vAlA hotA hai / eka vibhakti vAleke kevala eka sajvalanalobhakapAya zepa rahatI hai| isakA vinAza kRSTikaraNake dvArA kiyA jAtA hai| cUNisUtrakArane inhI prakRtiyoke sthitisatva, anubhAgasatva, pradezasatva AdikA kathana anuyogahArose kiyA hai| kintu unhone sabhI anuyogadvArokA kathana nahI kiyA / jahA~ jinakA kathana Avazyaka samajhA vahIM unakA kathana kiyA hai / samasta kathana itanA adhika paribhApAbahula hai ki karmasiddhAntake abhyAsI pAThakake liye bhI durUha hai / usa savakA paricaya karAnA bhI kaSTasAdhya hai| phira bhI kucha kama duruha vipayokA paricaya karAte hai___ bandhaka adhikArameM Agata sakrama-adhikArameM mohanIyake ukta 28 Adi prakRtisthAnoke sakrama para bhI vicAra kiyA gayA hai| pratyeka prakRtisatvasthAnakI prakRtiyA vatalAneke sAtha kisa sthAnakA sakrama hotA hai aura kisakA nahI hotA isakA spaSTIkaraNa kiyA hai| isa sakrama-adhikArako AcArya guNadharane bhI vistArase likhA hai aura cUrNisUtrakArane bhI use yathAnurUpa spaSTa kiyA hai| isake spaSTIkaraNake liye unhone sthAnasamutkIrtana, sarvasakrama, nosarvasakrama, utkRSTasakrama, anutkRSTasanama, jaghanyasaMkrama, ajaghanyasakrama, sAdisakrama, anAdisakrama, dhruvasakrama, adhruvasakrama, eka jIvakI apekSA svAmitva, kAla, antara, nAnA jIvokI apekSA bhaMgavicaya, kAla, antara, sannikarSa, alpabahutva, bhujakAra, padanikSepa aura vRddhi anuyogadvAra sUcita kiye hai / kintu vivecana kevala sthAnasamutkIrtana, kAla antara aura alpabahutva
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ cUNisUtra sAhitya 213 kA hI kiyA hai| prakRtisaMkramakI taraha hI sthitisaMkrama, anubhAgasakrama, aura pradezasakramakA kathana kiyA hai| sakramake pazcAt vedaka adhikAra hai / isameM AcArya guNadharane jo AzakAsUtra upasthita kiye hai una savakA vivecana cUrNisUtra dvArA kiyA gayA hai| vedakake do anuyogadvAra hai-udaya aura udIraNA / pahalI gAthA prakRti-udIraNA aura prakRtiudayase sambaddha hai| AgekI gAthAe~ udIraNAse sambaddha honese cUNisUtrakArane udIraNAkA hI kathana vistArase kiyA hai / anuyogadvArokA krama AvazyakatAnusAra parivartanase sarvatra calatA hai| Age upayogAdhikArameM AzaGkAsUtroko spaSTa karate hue pratyeka kapAyakA upayogakAla antamuhUrta kahA hai arthAt krodha AdikI ora upayoga antarmuhUrta kAla taka rahatA hai / gAthAmeM pUchA gayA hai ki kisa kapAyakA upayoga kAla kisa kaSAyake upayogakAlase adhika hai ? isake samAdhAnameM cUNisUtrakArane kahA hai ki krodha kaSAyakA kAla mAnakapAyase adhika hai| mAyAkapAyakA kAla krodhakaSAyase adhika hai| lobhakapAyakA kAla mAyAkaSAyase adhika hai / yaha kathana gatiko lekara bhI kiyA hai| jaise naraka gatimeM lobhakapAyakA kAla sabase kama hai| devagatimeM krodhakA kAla narakagatike lobhake kAlase adhika hai Adi / kapAyoMke adhyayanake liye yaha adhikAra bahuta upayogI hai| samyaktva-adhikArameM cUNisUtrakArane adha karaNa apUrvakaraNa, aura anivRttikaraNakA kathana kiyA hai / inake vinA samyaktvakI prApti nahIM hotii| darzanamohakSapaNAmeM usake prasthApakakA svarUpa vistArase kahA hai| usameM samyaktvaprakRtikI sthitikI sattAke sambandhameM do matokA bhI nirdeza cUrNikArane kiyA hai| kahA hai kitane hI AcArya kahate hai ki usa samaya (arthAt samyakmithyAtvake eka AvalI pramANa sthitisatva zepa rahane para) samyaktvaprakRtikI sthiti sakhyAta hajAra varSa zepa rahatI hai| kintu pravAhyamAna upadezase ATha varpa pramANa zeSa rahatI hai / antima do adhikAromeM cAritramohakI upazamanA aura kSapaNAke sambandhameM vipula sAmagrI bharI huI hai| likhA hai-vedaka samyagdRSTi jIva anantanubandhI kaSAyakA visayojana kiye binA zeSa kaSAyokA upazama karanemeM pravRtta nahI ho sktaa| anantAnuvandhIkA visayojana karane para antarmuhUrta kAla taka adhaHpravRtta rahatA hai| phira darzanamohanIyakA upazama karake kaSAyokA upazama karaneke liye adha pravRttakaraNa karatA hai| cUNisUtrameM prazna kiyA gayA hai ki upazAntakaSAya vItarAgachadmastha avasthita pariNAmavAlA hone para bhI kyo giratA hai| uttara diyA hai ki upazamakAlakA kSaya ho jAnese giratA hai| Age usakA vistArase kathana kiyA hai|
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 . janasAhityakA itihAsa kathana haiN| para usakI vizeSa kriyA adhikAra meM sarvaprathama samucchinnamakriyApratiyA mahAtakA kathana usake bAda isI taraha cAriyamohakSapaNA nAmaka antima adhikArameM sarvaprathama usake prasthApakakA kathana kiyA hai / phira usakI vizepa kriyAkA kayana kiyA hai / antameM kRSTivedakakriyAkA kathana hai / puna kRSTikSapaNakriyAkA kathana hai / cUrNisUnoke antameM upata pandraha arthAdhikArIse atirikta eka pazcima skandhAdhikAra vizeSa hai| isameM kahA hai ki sayogakevalI antamuhUrta Ayu zepa rahane para pahale Avajita karaNa karate hai, usake bAda kevalI samuddhAta karate hai / isa taraha isame kevalIsamuddhAtakA kathana hai| kevalIsamuddhAtake manantara sayAMgakevalI sUkSmakriyApratiyAti dhyAnako karate hai| phira ayogakevalI hokara samucchinnakriyAmanivRtti nAmaka caturtha zukla dhyAnako dhyAkara eka samayameM mukti sthAna pahuca jAte haiN| nIce hama cUNisUyokI saMkhyA adhikArAnusAra dete haiM adhikArake kramase cUNisUtrokI sakhyA pejjadosavihattI prakRtivibhakti sthitivibhatti anubhAgavibhakti (pradezavibhakti jhINAjhINa 142 (sthityantika bandhaka sakrama 740 vedaka upayoga orrowr-~ catusthAna 140 vyaJjana samyaktva / darzanamohakSapaNA sayamAsayamalabdhi sayamalabdhi cAritramohopazamanA cAritramohakSapaNA pazcimaskandha 706 1572 52
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya adhyAya mUlAgama-TIkAsAhitya prathama pariccheda ghavalA-TIkA kasAyapAhuDa aura chakkhaMDAgama para vizAla TIkAeM likhI gayI hai / yaha TIkA-sAhitya apane guNa aura parimANa dono hI dRSTiyose itanA mahattvapUrNa hai ki ise granthokI sajJAeM prApta hai| kisI bhI viSayakA TIkA-sAhitya taba likhA jAtA hai jaba mUla granthokA jJAna lupta hone lagatA hai aura AgamakI vazavartitA anivArya ho jAtI hai| digambara paramparAmeM ukta dono mUlAgamopara AcArya kundakundase hI TIkAe~ likhI jAne lagI thii| zAmakuNDa, tumbUlarAcArya, vappadeva vIrasena Adi aneka AcAryoMne TIkAe~ likhii| indranandrine apane zrutAvatAra meM likhA hai ki vappadevake pazcAt kucha kAla bIta jAnepara siddhAntoke rahasya jJAtA elAcArya hue| ye citrakUTake nivAsI the / inase AcArya vIrasenane sakala siddhAntakA adhyayana kiyaa| tatpazcAt gurukI anujJAse vATakanAmake Anatendra jinAlayameM SaTkhaNDase pahale vyAkhyAprajJaptiko prApta kara Ageke bandhana Adi aThAraha adhikAroke dvArA 'satkarma nAmaka chaThe khaNDakI racanA kI / aura isako pahaleke pA~ca khaNDomeM milAkara chaha khaNDa kiye| dhavalA-TIkA nAmakaraNa vIrasenane pUrvokta chaha khaNDo para bahattara hajAra zloka pramANa saskRtamizrita prAkRta-bhASAmeM 'dhavalA' nAmaka TIkA likhI / isa TIkAke nAmakaraNakA kAraNa yaha pratIta hotA hai ki amoghavarSakI upAdhi 'dhavala' honeke kAraNa isa TIkAkA nAma unakI smRtimeM rakhA gayA hai| dUsarI bAta yaha hai ki yaha TIkA atyanta vizada aura spaSTa hai, isI kAraNa ise 'dhavalA' kahA gayA jJAta hotA hai / tIsarI bAta yaha hai ki yaha TIkA kArtika mAsake dhavala-zukla pakSakI trayodazIko samApta huI thI, ataeva sambhava hai ki isI nimittase ukta nAmakaraNa huA hai| 1 zrutAvatAra, padya 177-184 /
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 : janasAhityakA itihAsa mahattva ___ jayadhavalAkI antima prazastime vIrasenake ziSya jinasenane likhA hai'TIkA to vIraronakRta hai vAkI to yA to paddhati kahe jAneke yogya hai yA pajikA kahe jAneke yogya hai' jinasenAcAryakA ukta kathana korA zraddhA-bhakti mUlaka nahI hai kintu usameM yathAryatA hai| aura usakA anubhava siddhAntake pAragAmI hI nahI sAdhAraNa jJAtA bhI dhavalA aura jayaghavalA TIkAke avalokanase saralatA pUrvaka kara sakate hai / itanI bRhatkAya aura zuddha saiddhAntika carcAose paripUrNa anya TIkA jaina paramparAmeM to dUsarI hai nahI, bhAratIya sAhityameM bhI nahI hai / phira ye TIkAeM to prAkRta-gadyama nibaddha hai, jinake bIcame kAhI-kahI saMskRta kI bhI puTa hai aura vaha aisI zobhita hotI hai jaise maNiyoke madhyame mUgeke dAne / jinasenake anusAra sampUrNa zrutako vyAkhyAko athavA zrutakI sampUrNa vyAkhyAko TIkA' kahate hai / yaha lakSaNa vIrasenakRta TIkAmomeM pUrI tarahase ghaTita hotA hai / sambhavatayA vIrasenako TIkAko dekhakara hI jinasenane TIkAkA ukta lakSaNa banAyA jAna paTatA hai / sacamucame dhavalA aura jayadhavalA jaina siddhAntakI carcAokA Akara hai| mahAkarmaprakRtiprAbhata aura kapAyaprAbhata samvandhI jo jJAna vIrasenako guruparamparAse tathA upalabdha sAhityase prApta ho sakA vaha saba unhone apanI dono TIkAomeM nibaddha kara diyA hai aura isa tarahase unakI ye dono TIkAeM eka prakArase dRSTivAdake agabhUta ukta dono prAbhRtokA hI pratinidhitva karatI hai / ve mUla paTkhaNDAgama tathA cUNisUtra sahita kasAyapAhuDakA aisA aga vana gaI aura unhone unhe aisA AtmasAt kara liyA ki unhone apanA 2 strIliMgatva choDakara siddhAntakA pulligatva svIkAra kara liyA aura paTkhaNDAgama siddhAnta dhavalasiddhAntake nAmase tathA kasAyapAhuDa siddhAnta jayadhavalasiddhAnta ke nAmase khyAta ho gyaa| aura inhI nAmose unakA ullekha kiyA jAne lgaa| itanA hI nahI, kintu jo dhavalaTIkAke sAtha SaTkhaNDAgama siddhAntakA pAragAmI hotA thA use siddhAntacakravartIke padase bhI bhUpita kiyA jAne lagA / aisI mahattvapUrNa ye dono vIrasenIyA TIkAeM hai / 1. 'TIkA zrIvIrasenIyA zeSA padvati paJjikA // 39 // ja00 praza0 2. 'prAya. prAkRtabhArata kvcitsskRtmishryaa| maNipravAlanyAyena prokto'ya grantha vistara // 37 // ja0 dha0 pra0 3. 'kRtsrAkRtsnazrutavyAkhye te TIkApanjike smRte // 40 // ja0 dha0 praza0 1 4. 'Nau bujjhiu AyamasaddadhAmu / siddha tu dhavalu jayadhavalu NAma ||-m0 pu0 prA0 /
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhavalA-TIkA : 217 prAmANikatA ina TIkAgranthoko itanA mahattva milanekA kAraNa vIrasenakA bahuzruta honA to hai hI, jisakA paricaya dhavalA tathA jayadhavalAkI pratyeka paktise milatA hai, sAtha hI vIrasenakI prAmANikatA bhI usakA eka kAraNa hai| vIrasena svAmIko jo kucha prApta huA use unhone apanI zailImeM jyo-kA-tyo nibaddha kara denA hI ucita samajhA / jina viSayo para unheM do prakArake mata mile, unapara unhone dono paraspara virodhI matoko jyo-kA-tyo de diyA aura kisI eka pakSameM apanA mata athavA jhukAva vyakta nahI kiyaa| isa tarahake udAharaNa dono TIkAomeM bahutAyatase milate hai| yahA~ eka udAharaNa de denA paryApta hogAusase granthakArakI nirmalatAke sAtha-hI-sAtha jainaparamparAko prAmANika banAye rakhanekI prakRti para bhI prakAza paDatA hai| anivRttikaraNa guNasthAnavartI jIva satakammapAhuDake anusAra pahale solaha karmaprakRtiyokA kSaya karake tava ATha kaSAyokA kSaya karatA hai aura kasAyapAhuDake anusAra pahale ATha kapAyoko kSaya karake pazcAt solahakA kSaya karatA hai / isake sambandhameM vIrasena svAmIne jo likhA hai, sambaddha saiddhAntika carcAko choDakara usakA saMkSipta Azaya yahA diyA jAtA hai "zaGkA-dono vacanomeMse koI eka vacana hI sUtrarUpa ho sakatA hai kyoki jina anyathAvAdI nahIM hote / ata unake vacanomeM virodha nahI honA cAhiye? ___samAdhAna-ApakA kahanA ThIka hai kintu ye dono jinendrake vacana na hokara unake pazcAt hue AcAryoke vacana hai / isaliye unameM virodha honA sabhava hai / zakA-to phira AcAryoMke dvArA kahe gaye satakammapAhuDa aura kasAyapAhuDa sUtra kaise hue| samAdhAna-tIrthakaroke dvArA artharUpase pratipAdita aura gaNadharoke dvArA grantharUpameM racita bAraha aga AcAryaparamparAse nirantara cale Ate the| parantu kAlake prabhAvase vuddhike uttarottara kSINa hone para aura una agoko dhAraNa karane vAle yogya pAtrake abhAvameM ve uttarottara kSINa hote gye| isaliye Age zreSTha buddhi vAle puruSoMkA abhAva dekhakara, atyanta pApabhIrU aura guruparamparAse zrutArthako grahaNa karane vAle AcAryoMne tIrthavicchedake bhayase avaziSTa vace zrutako pothiyomeM lipibaddha kiyA, ataeva unameM asUtrapanA honekA virodha hai| 1 paTkha0 pu. 1, pR0 217-222 /
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 . jainasAhityakA itihAsa zakA-yadi aisA hai to ukta dono hI kayanoko dvAdazAgakA avayava honese sUtrapanA prApta hotA hai ? samAdhAna-una donomeMse koI ekako sUtrapanA bhale hI prApta ho, kintu donoko sUtrapanA nahIM prApta ho sakatA, kyoki una donoma paraspara virodha pAyA jAtA hai| __zakA-tava sUtraviruddha likhanevAle AcAryako pApabhIru kaise kahA jA sakatA hai ? samAdhAna-yaha Apatti ThIka nahIM hai, kyoki ukta dono kathanomeMse kisI eka hI kathanakA sagraha karanepara pApabhIstA nahIM rhtii| kintu ukta dono kathanokA sagraha karane vAle AcAryoke pApabhIrUtA naSTa nahI hotii| zakA-ukta dono vacanomeMse kona vacana satya hai ? samAdhAna-isa vAtako to kevalI athavA zrutakevalI hI jAna sakate hai, dUsarA koI nahI jAna sakatA / ata usakA nirNaya na honese vartamAna kAlake pApa bhIrU AcAryoko dono hI vacanokA sagraha karanA cAhiye, anyathA pApabhIratAkA vinAza ho jaaygaa| ___isa prakArake pApabhIrU AcAryake kathanameM aprAmANikatAkI azakA nahI kI jA sktii| vyAkhyAna zailI SaTkhaNDAgamake sUtra alpAkSara hone para bhI asandigva hai-paDhate hI zabdArthakA bodha ho jAtA hai / kintu unameM jo sAra bharA huA hai usakA to AbhAsa bhI sAdhAraNa pAThakako nahI ho pAtA / ata. vIrasenAcAryane apanI dhavalA TIkAke dvArA sUtroke zabdArthako na kahakara unameM bhare hue sArako hI prakaTa kiyA hai| kintu vaha sAra-udghATana bhI aisA hai ki usase sUtragata pratyeka zabdakI sthiti svata spaSTa ho jAtI hai aura yadi kvacit kadAcit kisI sUtrameM koI zabda bhUlase chUTa gayA ho to vicArazIla pAThakako yaha pratibhAsa hue binA nahI rahatA ki amuka zabda yahA~ chUTa gayA hai| isakA eka udAharaNa de denA ucita hogaa| dhavalAsahita SaTkhaNDAgamakI jo pratilipi mUDavidrose bAhara gaI usameM jIvaTThANake sataprarUpaNA anuyogadvArake 93 veM sUtrame 'sajada' zabda likhanese chUTa gyaa| kintu vIrasena svAmIkI TIkAke anuzIlanase vaha barAbara prakaTa hotA hai ki sUtrameM 'sajada' zabda chUTA huA hai| bAdako jaba mUDavidrI
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhavalA-TIkA * 219 kI tADapatrIya pratise milAna karanekI suvidhA prApta huI to usameM 'sajada' zabda pAyA gyaa| dhavalAkI vyAkhyAnazailIpara prakAza DAlanekI dRSTise yahA~ usa tirAnave sUtrakI TIkAkA artha diyA jAtA hai| vaha TIkA saskRtameM hai| yahA~ yaha batalA denA ucita hogA ki yadyapi dhavalATIkA saskRtamizrita prAkRta-bhApAmeM nibaddha hai tathApi satprarUpaNAke sUtrokA vyAkhyAnasaskRtabhASA pradhAna hai| astu, ___ 'samyakmithyAdRSTi, asayatasamyagdRSTi, sayatAsayata aura sayata guNasthAnomeM mAnuSI niyamase paryAptaka hotI hai // 93 // yaha sUtrArtha hai / isakI TIkAkA artha isa prakAra hai zakA-huNDAvasarpiNI kAlameM samyagdRSTI jIva striyomeM kyA nahI utpanna hote? samAdhAna--nahI utpanna hote / zakA-yaha kisa pramANase jAnA ? samAdhAna--isI Apase jAnA / zakA-isI Apase to dravyastriyokA mokSa jAnA bhI siddha ho jAyegA ? samAdhAna nahI, kyoki vastrasahita honese unake sayatAsayata guNasthAna hotA hai ataeva unake sayama utpanna nahI hotaa| zakA-vastrasahita hote hue bhI una dravyastriyoke bhAvasaMyamake hone meM koI virodha nahI honA cAhiye ? samAdhAna-unake bhAvasayama nahIM hai, yadi unake bhAvasayama hotA to bhAvaasayamake avinAbhAvI vastrAdikA grahaNa karanA sabhava nahI thaa| zakA-striyomeM caudaha guNasthAna kaise ho sakate hai ? 1-'sAmAmicchAiTThI-asajadasammAiTThi-sajadAsajadadvANe NiyamA pjjttiyaao||13|| huNDAvasarpiNyA strIpu samyagdRSTaya kinnotpadyante iti cet, notpdynte| kuto' vasIyate, asmAdevAt / asmAdevArSAt dranyastrINA nivRti siddhayediti cenna, savAsatvAdapratyAkhyAnaguNAsthitAnA sayamAnupapatte / bhAvasayamastAsA savAsasAmapyaviruddha iti cet, na tAsA bhAvasayamo'sti bhaavaasymaavinaabhaavivstraayupaadaanaanythaanuppttH| kathaM punastAsu caturdazaguNasthAnAnIti cenna, bhAvastrIviziSTamanuSyagatau tatsattvAvirodhAt / bhAvavedo vAdarakaSAyAnoparyastIti na tatra caturdazaguNasthAnAnA sambhava iti cenna, atra vedasya praadhaanyaabhaavaat| gatistu pradhAnA na sArAd vinazyati / vedavizeSaNAyA gatau na tAni sabhavatIti cenna, vinaSTe'pi vizeSaNe upacAreNa tadvayapadezamAdadhAnamanuSyagatau tatsattvAvirodhAt / manuSyAparyApta vaparyAptipratipakSAbhAvata sugamatvAnna tatra vaktavyamasti / / paTakha, dhava. pu. 1, pR 332-333 /
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 jainasAhityakA itihAsa samAdhAna-bhAvastrI arthAt strIvedake udayase yukta manuSyagatimeM caudaha guNasthAnokA sattva mAnaneme koI virodha nahIM hai| zakA-nauveM guNasthAnake Upara bhAvabheda nahI pAyA jAtA, ata strIvedake udayase yukta manuSyagatimeM caudaha guNasthAna sabhava nahI hai ? samAdhAna-yahA~ vedakI pradhAnatA nahI hai / gatikI pradhAnatA hai aura vaha pahale naSTa nahIM hotii| zakA-phira bhI vedaviziSTa gatimeM to caudaha guNasthAna sabhava nahI hue ? / samAdhAna vedavizeSaNake naSTa ho jAne para bhI upacArase strI puruSa Adi sajJAko dhAraNa karane vAlI manuSyagatimeM caudaha guNasthAnoke honemeM koI virodha nahIM aataa| ukta carcA jaina siddhAntakI mAnyatAose sambaddha honeke sAtha-hI-sAtha digambaratva aura zvetAmvaratvake mUlakAraNa vastra aura strImukti sambandhI vivAdase sambaddha hai| zvetAmbara sampradAya strIko mokSa mAnatA hai, digambara sampradAya nahI mAnatA hai| kintu ukta sUtrameM mAnupIke caudaha guNasthAna batalAye hai| isIparase usakI TIkAmeM ukta vivAdako sthAna diyA gayA hai| caudaha guNasthAna honekA matalaba hI mokSalAbha hai kyoki caudahaveM guNasthAnako prApta karaneke pazcAt hI muktilAbha hotA hai / isIse TIkAmeM zaMkA kI gaI hai ki isI ArSase dravyastriyoko bhI mokSa siddha ho jAyegA, kyoki mAnuSIke caudaha guNasthAna 93 veM sUtrameM batalAye hai / kintu guNasthAnokI taraha mArgaNAeM bhI bhAvapradhAna hai unameM bhI bhAvakI mukhyatA hai / ata mAnuSIse Azaya usa manuSyase hai jisake zarIrase purupa hote hue bhI antaragameM strIvedakA udaya hai| use hI bhAvastrI kahate hai aura strIzarIradhArIko dravyastrI kahate hai / bhAvastrIke hI caudaha guNasthAna hote haiM, dravyastrIke nhiiN| ___ zvetAmbarIya zAstroke anusAra bhI samyagdRSTi jIva marakara strIparyAyameM janma nahI letaa| jaina karmasiddhAntakA yaha eka sarvasammata niyama hai| kintu vAisaveM tIrthakara mallinAthako zvetAmvara paramparAmeM strI mAnA hai / tIrthaGkara prakRtikA vandha samyagdRSTike hI hotA hai tathA tIrthakara hone vAlA jIva samyaktvake sAtha hI janma letA hai| ata isa siddhAntake anusAra koI tIrthaGkara strI nahI ho sktaa| kintu zvetAmvara paramparAmeM aisA mAna liyA gayA aura use huNDAvasarpiNI kAlakA dopa' mAnA hai / usIko lakSameM rakhakara vIrasena svAmIne 1 'dasaaccherA paNNattA-uvasagga gavbhaharaNa itthI tittha / sthA 10 ThA / -
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ ghara . . . pora E aura vaha - do hue / hone kA or apanI naena prArambhameM hI yaha zakA uThAI hai ki huNDAvasarpiNImeM sviyaM utpanna nahIM hotaa| __ zvetAmvarIya' TIkAkArone bhI karmasiddhAntake ukta apanI ukta mAnyatAke sAtha baiThAneke lie usameM apavAda samyagdRSTi strInapuMsakomeM utpanna nahIM hotA, yaha bahuta kadAcit ho bhI jAtA hai| kintu paJcasagrahakArane isa tathokta nahIM kii| yaha ullekhanIya hai / astu, isa taraha zrI vIrasena svAmIne apanI dhavalATIkAmeM pratye karate hue usase sambaddha saiddhAntika carcAokA upapAdana kara kiyA hai aura gUDha-se-gUDha vipayako saralarUpase spaSTa kiyA hai viSaya-paricaya yoM to pakhaNDAgamake viSaya-paricayase dhavalAkA vipa jAtA hai kyoki vaha usakI TIkA hai tathApi sAta hajAra sUtra zloka pramANa TIkAmeM aisI bhI bahuta-sI prAsagika carcA granthake vipaya-paricayameM AbhAsa nahI ho sakatA / sAtha hI ji kA prArambha kiyA gayA hai usakA paricaya karAnA bhI ucita hai jina, zrutadevatA, gaNadharadeva, dharasena, puSpadanta aura bhUta karaneke pazcAt prathama sUtrako utthAnikAke rUpameM vIrasenane eka magala-Nimitta-heU parimANa NAma taha ya karata vAgariya chappi pacchA vakkhANau satyamAini isameM kahA hai ki magala, nimitta, hetu, parimANa, nAma vAtokA vyAkhyAna karaneke pazcAt AcAryako zAstrakA caahiye| ise vIrasenasvAmIne AcArya paramparAse Agata = isalie sabase prathama ukta chai vAtokA kathana apanI dhavalA kiyA hai / vIrasena svAmIse pahale tiloyapaNNatti meM hI ukta 1 'maNussesu sammaTThiI itthInapu sagesu na uvavajjai tti prAcuryavaca bhavati'-si cU, pR 43 / 'tiryag manuSyeSu strIveda-nae sakavedipu madhye'viratasam EPTET fr para evaMha aura sI mana hata hai, ~ ra sAMparyApama bama mi / kintu bAiTa maah| topara pratibhA pAnAjIva sampattike strI
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 : jainasAhityakA itihAsa sUtromeM hI usa prakArakA kathana hai / unhone jo gAthA uddhRta kI hai vaha di0 prAkRta paJcasagrahake jIvasamAsanAmaka prathama prakaraNakI dUsarI gAthA hai| aura jIvasasAsaprakaraNameM vIso prarUpaNAokA kathana hai| sambhavatayA usIke avalamvanase vIrasena svAmIne vIsa prarUpaNAokA vistArase nirUpaNa kiyA hai| yaha vistAra avazya hI unako pratibhAkA camatkAra ho sakatA hai / jIvaTThANake dravyapramANanAmaka anuyogadvArake vyAkhyAnako Arambha karate hue vIrasena svAmIne jo maMgalAcaraNa kiyA hai usameM 'davvaNioga gaNiyasAra' likhakara dravyAnuyogako gaNitasAra kahA hai| cUki isa anuyogadvArameM jIvokI sakhyAkA varNana hai ata' isameM gaNitakI pradhAnatA hai / sva0 DA0 avadheza nArAyaNasiMhakA eka aMgrejI nibandha SaTkhaNDAgamakI caturtha pustakake AdimeM prakAzita huA hai aura pAMcavI pustakako AdimeM usakA hindI anuvAda prakAzita huA hai / usame gaNitake ukta adhikArI vidvAnne likhA hai___vIrasena tattvajJAnI aura dhArmika divya puruSa the| ve vastuta. gaNitajJa nahI the / ata jo gaNitazAstrIya sAmagrI dhavalAke antargata hai vaha unase pUrvavartI lekhakokI kRti kahI jA sakatI hai aura mukhyatayA pUrvagata ttiikaakaarokii| jinamese pA~cakA indranandine apane zrutAvatArameM ullekha kiyA hai| ye TIkAkAra kundakunda, zAmakunDa, tuMbulUra, samantabhadra aura vappadeva the, jinameMse prathama lagabhaga san 200 ke aura antima san 600 ke lagabhaga huye / ata dhavalAkI adhikAza gaNitazAstrIya sambandhI sAmagrI san 200 se 600 takake bIcake samayakI mAnI jA sakatI hai| isa prakAra bhAratavIya gaNitazAstrake itihAsakAroke lie dhavalA prathamazreNIkA mahattvapUrNa grantha ho jAtA hai kyoki usameM hameM bhAratIya gaNitazAstrake itihAsake sabase adhika andhakArapUrNa samaya, arthAt pAcavI zatAbdIse pUrvakI bAteM milatI hai| vizeSa adhyayanase yaha bAta aura bhI puSTa ho jAtI hai ki dhavalAkI gaNitazAstrIya sAmagrI san 500 se pUrvakI hai| udAharaNArtha, dhavalAmeM vaNita aneka prakriyAe kisI bhI anya jJAta granthameM nahIM pAyI jAtI tathA isameM kucha aisI sthUlatAkA AbhAsa bhI hai jisakI jhalaka pazcAtke bhAratIya gaNitazAstrase paricita vidvAnoko saralatAse mila sakatI hai| dhavalAke gaNitabhAgameM vaha paripUrNatA aura pariSkAra nahI hai jo AryabhaTIya aura usake pazcAtke granthomeM hai|' vidvAn lekhakane dhavalAntargata gaNitazAstrake sambandha meM apane lekhameM vistArase prakAza DAlA hai / ata yahA usakI vizeSa carcA nahI kI hai| kSetrapramANakA kathana karate hue kahA hai ki jagatazreNIke ghanako loka
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhavalA-TIkA 225 kahate haiM aura sAta rAju pramANa AkAzake pradezokI lambAIko jagatazreNI kahate hai / tathA tiryaglokake madhyama vistArako rAjU kahate hai| isa para yaha zakA kI gaI hai ki tiryaglokakA anta svayabhuramaNa samudrakI vedikAse usa ora kitanA sthAna jAkara hotA hai ? to uttara diyA gayA hai ki asakhyAta dvIpo aura samudroke vyAsase jitane yojana ruke hue hai unase sakhyAtaguNA jAkara tiryaglokakA anta AtA hai aura usakA samarthana tiloyapaNNattise kiyA gayA hai| yaha bhI spaSTa kara diyA hai ki isa prakAra artha karanese parikamase bhI virodha nahI AtA hai| taba puna zakA kI gaI hai ki anya vyAkhyAnose to virodha AtA hai ? to kaha diyA ki ve saba vyAkhyAnAbhAsa hai / unheM vyAkhyAnAbhAsa siddha karake tathA anya eka-do ApattiyokA nirasana karake apane arthakA samarthana karaneke pazcAt vIrasenane likhA hai-'yadyapi yaha artha pUrvAcAryoke sampradAyake viruddha hai tathApi Agamake AdhAra para aura yuktike balase hamane usakA prarUpaNa kiyA hai| isaliye isa vipayameM yaha isI prakAra hai aisA Agraha na karate hue anya abhiprAyakA asagraha nahI karanA cAhiye kyoki atIndriya padArthoke viSayameM chadmastha jIvoke dvArA kalpita yuktiyoko nirNAyaka nahI mAnA jA sktaa| ___ isI taraha kSetrAnugamadvArameM lokake AkArako lekara vIrasena svAmIne apane eka naye abhiprAyakA sayukti sthApana kiyA hai| lokakA Akara adhobhAgameM vetrAsana, madhyameM jhallarI aura Urdhva bhAgameM mRdagake samAna mAnA gayA hai / kintu dhavalAkArane use svIkAra nahI kiyA, kyoki lokako sAta rAjukA dhana pramANa kahA hai aura aisA AkAra mAnanese vaha pramANa nahI aataa| isa bAtako pramANita karaneke liye unhone apane gaNitajJAnako vividha aura azrutapUrva prakriyAoke dvArA ukta kAravAle lokakA kSetraphala nikAlA hai jo jagatazreNIke ghana 343 rAjUse bahuta kama vaiThatA hai / ata unhone lokakA AkAra pUrva pazcima dizAmeM to ukta prakArase ghaTatA-baDhatA huA mAnA hai kintu uttara dakSiNa dizAmeM sarvatra sAta rAjU hI mAnA hai / isa taraha mAnanese usakA kSetraphala 343 rAjU baiTha jAtA hai tathA do dizAose usakA AkAra vetrAsana, jhallarI aura mRdagake AkAra bhI dikhAI detA hai| ____ ukta lambI carcAkA upasahAra karate hue unhone kahA hai ki lokakA vAhulya sAta rAjU mAnanA karaNAnuyogasUtrake viruddha nahI hai, kyoMki usakI na to 1 eso attho jaivi pujvAiriyasa padAyaviruddho to vi tata-juttibaleNa amhehiM pruuvido| tado idamittha vetti NehAsagaho kAyavvo, aidiyatyavisae chaduvetthaviyappidajuttINa nninnnnyheuttaannuvvttiido| -paTakha0 pu0 3, pR0 38 / 15
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 - jainasAhityakA itihAsa vidhi hai aura na niSedha hI hai / ata: lokakA aisA hI AkAra mAnanA cAhiye / / sparzanAnugamadvArameM sAsAdanasamyagdRSTi jIvokA sparzakSetra batalAte hue prasagavaza asaMkhyAta-dvIpa samudroMke Upara phaile hue jyotiSka devokA (candra aura usake parivArarUpa gRha, nakSatra AdikA) pramANa bhI gaNitazAstrake aneka karaNasUtroke dvArA nikAlA gayA hai| kahAvata prasiddha hai ki tAroko kauna gina sakatA hai ? unhI tArokI gaNanA gaNitake anusAra kI gaI hai / (pR 150-160) isI prakaraNameM dvIpo aura samudrokA kSetraphala aneka gaNitasUtroke dvArA pRthak-pRthak aura sammilita rUpase nikAlanekI prakriyAe~ dI gaI hai aura yaha bhI siddha kiyA hai ki isa madhyalokameM kitanA bhAga samudrose avaruddha hai| (bhA0 4, pR0 194-203) isa taraha dravyapramANAnugama, kSetrAnugama aura sparzAnugama adhikAra gaNitazAstrako dRSTisebhI mahattvake hai| __isI taraha kAlAnugamameM kAlavipayaka aneko zakAokA apUrva samAdhAna kiyA gayA hai| jIvasthAnake zepa anuyogadvAromeM bhI jaina siddhAnta viSayaka aneko carcAe carcita hai| una savakA saketa karanA bhI yahA~ zakya nahI hai / cUlikAke samyaktvopatti cUlikA nAmaka adhikArake sUtra 11 meM kahA hai ki aDhAI dvIpa samudromeM sthita pandraha karmabhUmiyoMmeM jahA~ jisa kAlameM jina kevalI aura tIrthakara hote hai vahA~ jIva darzanamohanIya karmakA kSapaNa karatA hai| isa sUtrakI vyAkhyAmeM vIrasena svAmone kahA hai yahA~ para 'jina' zabdako dubArA grahaNa karake, jina darzanamohanIyakarmakA kSapaNa karate hai aisA kahanA cAhiye, anyathA tIsarI pRthivIse nikale hue kRSNa Adike tIrthakaratva nahIM bana sakatA hai, aisA kinhI AcAryoMkA vyAkhyAna hai| isa vyAkhyAnake anusAra duSamA, ati duSamA suSamA aura suSamA kAlome utpanna hue jIvoke darzana mohanIyakI kSapaNA nahI hotI, zeSa dono kArlomeM utpanna hue jIvoke darzanamohakI kSapaNA hotI hai| isakA kAraNa yaha hai ki ekendriya paryAyase Akara tIsare kAlameM utpanna hue varddhanakumAra Adike darzanamohakI kSavaNA dekhI jAtI hai| yahA~ yaha vyAkhyAna pradhAnarUpase grahaNa karanA caahiye| isakA yaha matalaba huA ki jo usI bhavameM jina yA tIrthakara honevAle hote hai ve tIrthaGkarAdiko anupasthitimeM tathA tIsare kAlameM bhI darzanamohakA kSapaNa karate hai / yaha apavAda kathana dhavalAke sivAya anyatra nahI dekhA jaataa| cUlikA kA yaha adhikAra vyAkhyAnakI dRSTise bahuta hI mahattvapUrNa hai| 1 paTakha0 pu. 4, pR0 10-22 / 2 paTala pu06, pR0 246-247 /
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhavalA - TIkA : 227 isake 16 veM sUtrake vyAkhyAnameM dhavalAkArane kasAyapAhuDacUrNisUtro ke anusAra sakalacAritrakI prAptikA kathana karate hue aupazamika cAritrakI prAptike vidhAnameM- anantAnubandhI visayojanA aura darzanamohanIyake upazamakA kathana, kaSAyopazamanAkA kathana, upazAntakaSAyake patanakA krama, phira kSAyika cAritrakI prAptikA vidhAna Adi kathana bahuta hI vizada rItise kiyA hai, jo anyatra nahI pAyA jAtA / kRti-anuyogadvAra AdimeM magalake nimittase nimitta, hetu, parimANa, kartA AdikA puna vivecana dhavalAkArane kiyA hai, jisameM kartAke nimitta se bhagavAn mahAvIra, unake samavasaraNa AdikA varNana ullekhanIya hai / unameM bhagavAn mahAvIra - kI sarvajJatAko bhI siddha kiyA hai / bhagavAn mahAvIrakI Ayu moTe rUpase bahattara varSa mAnI jAtI hai tathA moTe rUpase hI no mAsa garbhasthakAla, tIsa varSa kumArakAla, 12 varSaM chadyasthakAla (tapaspA kAla ), aura 30 varSa kevalikAla kahA jAtA hai / kintu dhavalAkArane 'aNNe ke vi AiriyA' karake anya AcAryaka matase ukta kAlakA pratipAdana kiyA hai / vaha anya AcAryokA mata garbhame Aneke dinase lekara nirvANa prApta karane ke dina takakI gaNanAke AdhAra para sthApita hai / use hama ThIka-ThIka kAlagaNanA kaha sakate hai / usake anusAra bhagavAn' mahAvIrakI Ayu 71 varSa 3 mAsa 25 dina thI / usakA hisAba isa prakAra hai-AsADha zukla SaSThIke dina bhagavAn mahAvIra trizalAke garbhameM Aye / aura vahA~ nau mAha ATha dina rahakara caitra zuklA trayodazIke dina unhone janma liyA / caitra mAsake do dina, vaisAkhako Adi lekara 28 varSa, puna vaisAkhase lekara kArtika paryanta sAta mAsa kumArarUpase vitAkara magasira kRSNA dasamIke dina unhone pravrajyA dhAraNa kI / ata 28 varSa 7 mAsa, 12 dina paryanta vaha gharameM rahe / ava chadmasthakAla lIjiye - magasira kRSNapakSakI ekAdazIse lekara magasirakI pUrNimA taka 20 dina, phira paupa mAsa se lekara bAraha varpa, phira usI mAsase lekara cAra mAsa, cUki unhe vaisAkha zuklA dazamI ke dina kevalajJAnakI prApti huI, ata vaisAkhake paccIsa dina, isa taraha bAraha varpa pAca mAsa, pandraha dina taka bhagavAn mahAvIra chadmastha rahe / aba kevalI kAla lIjie -- vaisAkha zukla pakSako ekAdazI se lekara pUrNimA taka pAca dina, phira jyeSThase lekara 29 varSa, phira jyeSThase hI lekara Asoja paryanta pAca mAsa, phira kArtika mAsa ke kRSNa pakSake caudaha dina bitAkara mukta ho gaye / amAvasyAke dina sava devendone milakara nirvANapUjA kI, isaliye usa dinako bhI sammilita 1 paTsa, pu0 9, pR0 121-126 /
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 : jainasAhityakA itihAsa kara lenepara 15 dina hote hai / ata 29 varSa 5 mAsa, 20 dina taka bhagavAn mahAvIra kevalI rhe| 9 mAsa 8 dina + 28 50 7 mA0 12 di0+12 va0, 5 mA0, 15 di0 + 29 va0 5 mA0, 20 di0 isa saba kAlakA joDa 71 varSa, 3 mAsa, 25 dina hotA hai / itanI hI mahAvIra bhagavAnkI Ayu vaiThatI hai| kintu jaba cauthe kAlameM 75 varSa 8 mAha 15 dina zepa the taba bhagavAn mahAvIra garbhameM Aye the aura unake nirvANake pazcAt tIna varSa, 8 mAha, 15 dina bItanepara zrAvaNa kRSNA paDavAke dina pAcaveM dupamA kAlakA praveza huaa| isa hisAvase bhagavAn mahAvIrako Ayu bahattara varSa ThaharatI hai| isa tarahase donomeM 8 mAha 5 dina kA antara paDatA hai| ___ina dono upadezobhese kauna ThIka hai ? isa praznake uttarameM vIrasena svAmIne likhA hai-'isa vipayameM elAcAryakA vatsya ( vIrasena ) apanI javAna nikAlanA nahIM cAhatA, kyoki na to isa tripayameM koI upadeza prApta hai aura na ukta dono kathanomeM hI koI bAdhA hai kintu donoMmeMse satya eka hI honA caahie|' (pu0 9, pR0 126 ) / tiloyapaNNatti ( ma0 4 ) meM bhagavAna mahAvIrakI Ayu 72 varSa vatalAI hai aura garbha, janma, tapa, kevalajJAna aura nirvANakI tithiyA ukta prakArase hI dI hai| isI taraha zvetAmbarI' Agamika sAhityameM bhI Ayu 72 varSa aura tithiyA ukta hI hai| kevala mokSa-divasameM eka dinakA antara hai| kArtika kRSNA amAvasyAko rAtrimeM mukti vatalAI hai / tathA mahAvIrake garbhameM AnekA kAla bhI vahI diyA hai jo Upara dhavalAmeM diyA hai arthAt caturtha kAlame 75 varSa 8 // mAha zeSa rahane para mahAvIra bhagavAna garbhamaiM mAye / ata. moTI kAlagaNanAmeM aura dina mAsakI kAla gaNanAmeM 8 mAsa 5 dinakA antara raha jAtA hai / vIrasena svAmIne apanI jayadhavalA TIkAke ArambhameM bhI ukta matabhedako carcA bilkula isI rUpameM kI hai| arthakartAke pazcAt granthakartAkA kathana karate hue dhavalAkArane likhA haibhagavAn mahAvIrakI vANI to vIjapadarUpa hotI hai| jisakI zabdaracanA sakSipta ho, aura jo ananta arthokA jJAna karAne meM hetubhUta aneka cinhose sayukta ho use vIjapada kahate hai| ina bIjapadomeM jo artha nihita rahatA hai usakA prarUpaNa 1. 'pacahattarie vAsehi addhanavamehi ya mAsehi sesehi.."tti, paJcasaptativasu sArdhASTamA sAdhikeSu zepesu zrIvIrAvatAra / dvAsaptativarSANi ca zrIvIrasyAyu / zrIvIranirvANAcca vibhirva sArddhASTamAsaizcaturthArakasamApti |'-klpsuutr subo0 / 2. ka. pAsa, bhA1, pR. 76-82 /
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhavalA-TIkA * 229 gaNadhara karate hai| ata vIjapadoke vyAkhyAtA honeke kAraNa gaNadhara granthakartA kahe jAte hai| ____ gaNadharakA kathana karate hue likhA hai-'ve akSara-anakSararUpa sava bhASAomeM kuzala hote hai / samavasaraNameM sthita sava janoko 'yaha hamArI bhApAmeM hamako samajhAte hai, isa prakAra sabako vizvAsakAraka hote hai| aura apane mukhase nikalI huI aneka bhASAmomeMse jo zrotA jisa bhApAkA bhApI hotA hai usake kAna usI bhASAkA praveza karAte tathA anya bhApAokA nivAraNa karate hai|' kintu dhavalAke prArambhameM vIrasena svAmIne bhagavAn mahAvIrake atizayokA varNana karate hue unakI bhASAko yaha vizepatA vatalAI hai ki eka yojana kSetrameM baiThe hue aura aThAraha mahAbhASAo tathA sAta sau laghubhApAoke bhASI prANiyokI bhASAke rUpameM pariNata honevAlI unakI bhApA hotI hai| tiloyapaNNatti' AdimeM bhI aisA hI kahA hai / kintu ukta kathanameM isase antara pratIta hotA hai / usameM kahA hai ki bhagavAnke dvArA kahe gaye vIjapadoko, jo avazya hI aneka bhASA garbhita hote hai, gaNadharadeva upasthita prANiyoko samajhAte hai aura ve prANI unheM apanI-apanI bhApAmeM samajhate hai / arthAt gaNagharakI bhApA bhI bhagavAnkI bhApAkI taraha sarvabhApAtmaka hotI hai tathA gaNadhara jo jisa bhApAkA bhApI hai usake kAnameM vahI bhApA jAne dete hai / zepako roka dete hai / gaNadharakI isa vizeSatAkA samarthana anyatrase nahIM hotaa| zve. sAhityake samavAyAgameM tIrthaGkarake cautIsa atizayomeM eka atizaya yaha hai ki bhagavAn ardhamAgadhI bhApAke dvArA 1. sakhitasaddarayaNamaNatatyAvagamahedubhUdANegaliMgasagayaM vIjapada nnaam| tesimaNeyANa vIjapadANa duvAlasagappayANamaTThArasasattasayakumAsasarUvANa parUvao atthakattAro NAma / vIjapaTaNilINatyaparUvayANa duvAlasagANa kArao gaNaharabhaDArao gathakattAro, abbhuvgmaado| paTakha. pu0 9, pR0 127 / 'parovadeseNa viNA akkharANakkharasaruvAsesabhAsAkusalo samavasaraNajaNamettarUvadhAritaNeNa amhamhANa bhAsAhi amhamhANa ceva kahaditti sanvesi paccauppAao, samavasaraNajaNasodiMdaesu sagamuhaviNiggayANeyabhAsANa sakareNa pavesassa viNivArao gaNaharadevo gykttaaro|'-pR. 128 / 2 paTakha., pu. 1, pR061| 2. aTTharasamahAbhAsA khullayabhAsAsayAi satta thaa| akkhara-aNakkharappayasaNNIjIvANa sylbhaasaao||901|| edAsu bhAsAsu tAluvadato havkaThavAvAre / parihariya ekkakAla bhanvajaNe divvabhAsitta // 902 / / / ti. pa 4, / 'ekatayo'pi ca sarvanRbhASA sontaraneSTabahUzca kumApA / apratipattimapAsya ca tattva bodhayati sma 'jinasya mahimnA // 7 // ' -ma0 pu 13 prv| 3 'bhagava ca Na addhamAgahIe bhAsAe dhammamAikkhai / sA vi Na addhamAgahI bhAsA bhAsi jjamANI tesiM savvesi AiriyamaNAiriyANa dupaya-cauppaya miya-pasu-pakkhi-sarisivANA appappaNo hiyasivasuhadAe bhAsattAe pariNamai / ' samava0, 35 /
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 : jainasAhityakA itihAsa dharmakA upadeza dete hai aura vaha ardhamAgadhI bhASA samasta Arya-anAryoke dupAyacaupAye, mRga, pazu, pakSI aura sarIsRpoke apanI-apanI bhApArUpase pariNamana karatI hai / arthAt ye tIrthaGkarakA hI atigaya hai| kintu' tIrthakara gaNadharakI apekSA thoTA hI kathana karate hai usakA dvAdazAgarUpameM vistAra to gaNadhara hI karate hai / isIse gaNadharake abhAvameM bhagavAn mahAvIrakI vANI kevala jJAna hone ke pazcAta 66 dina bAda khirii| isakA kathana jayadhavalAke prArambhameM vIrasena svAmIne kiyA hai| granyakartA gaNadhara tathA uttarottaratatrakartA AcAryokA kathana karate hue vIrasenasvAmIne prakRta SaTkhaNDAgamakI utpattikA puna sakSipta kathana kiyA hai / phira AnupUrvI, nAma, pramANa, vaktavyatA aura arthAdhikArake bhedase pAMca upakramokA kathana karake nikSepa, naya AdikA kathana kiyA hai, jaisA ki granthake AdimeM kathana karanekI Agamika paramparA rahI hai| isa sabake pazcAt kRti-anuyogadvArakA vyAkhyAna Arambha hotA hai| vedanA khaNDake vedanAkAlavidhAnameM AyukarmakI ukRSTa vedanA sUtrakArane devAyu aura narakAyukA utkRSTa vadha karanevAle strIvedI, purupavedI athavA napusakavedI karmabhUmiyA pacendriya sajJI jIvake batalAI hai / usakA vyAkhyAna karate hue vIrasena svAmIne likhA hai ki yahAM bhAvaveda lenA cAhiye / aisA na lenese dravyastrIvedake sAtha bhI narakAyuke utkRSTa bandhakA prasaga AyegA, kintu striyA chaThe naraka takakA hI Ayubandha kara sakatI hai|' zvetAmbara paramparAke anusAra bhI strI yadyapi mokSa jA sakatI hai kintu marakara sAtaveM narakameM utpanna nahI ho sktii| vargaNAkhaNDake karma-anuyogadvArameM IyApithakarma aura tapa. karmakA vyAkhyAna karate hue vIrasena svAmIne donoke sambandhameM bahuta acchA prakAza DAlA hai / tathA prayogakarma, samavadAnakarma, adha karma, Ipithakarma, tapa karma aura kriyAkarma, ina chaha karmoMkA sat , sakhyA, kSetra, sparzana, kAla, antara, bhAva aura alpabahutva ina ATha anuyogoke dvArA ogha aura Adezose kathana kiyA hai| usameM batalAyA hai ki devo aura nArakiyomeM prayogakarma, samavadAnakarma tathA kriyAkarma hote hai / 1. 'jiNabhaNii cciya sutta gaNaharakaraNammi ko visesotya ? / so tadavikkha bhAsai na u vittharao suyaM kiMtu // 1118 // 'sa tIrthaGkarastadapekSa gaNadharaprajJApekSameva kiJcidalpa bhApate, na tu sarvajanasAdhAraNa vistarata samastamapi dvAdazAGgazrutam , vize0 mA 2. ka pA, mA 1, pR0 75 / 3, paTakhaM., pu. 11, pR. 114 / 4, vahI, pu. 13, pR. 48-88 / 5. vahI, pu. 13, pR. 91-196 /
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhavalA-TIkA 231 tiryaJcomeM IryApathakarma aura tapa karma nahI hotA, zepa cAra karma hote hai / manuSyomeM chaho karma hote hai / isakA kAraNa yaha hai ki prayogakarma terahaveM guNasthAna taka sava jIvoke hotA hai kyoki yathAsambhava mana, vacana aura kAyakI pravRtti terahaveM guNasthAna paryanta saba jIvoke pAI jAtI hai| samavadAnakarma dasaveM guNasthAna takake sava jIvoke hotA hai kyoki yahA~ takake saba jIvoke kisIke ATha, kisIke sAta aura kisIke cha karmoMkA nirantara vandha hotA rahatA hai| adha karma kevala audArika zarIrake Alamvanase hotA hai isaliye usakA sadbhAva manuSya aura tiryaJcoke hotA hai / Ipithakarma upazAntakapAya, kSINakaSAya aura sayogakevalIke hotA hai ataH vaha bhI manuSyoke hI sabhava hai| kriyAkarma cauthe aviratasamyagdRSTi guNasthAnase hotA hai isalie vaha cAro gatiyomeM sambhava hai / tapa karma chaThe pramattasayata guNasthAnase hotA hai ataH yaha bhI manuSyoke hI sabhava hai / isa prakAra kAphI prakAza DAlA hai| ___ isI khaNDake prakRti anuyogadvArameM prasagavaza zabdako gatikA varNana karate hue do-eka aisI bAteM kahI hai jo anyatra hamAre dekhane meM nahI aaii| dhavalAkArane likhA hai-'zabdapudgala apane utpattipradezase uchalakara daso dizAome jAte hue utkRSTarUpase lokake anta bhAga taka jAte hai| yaha bAta sUtrake aviruddha vyAkhyAtA AcAryavacanose jAnI jAtI hai| tathA sabhI zabda lokaparyaMta nahI jA pAte, thoDe jA pAte hai / dhIre-dhIre ve ghaTate jAte hai / tathA sabhI zabda eka samayameM hI loka paryanta nahI jAte hai / kucha zabdapudgala do samayase lekara antarmuhUrta kAlameM loka paryanta jAte hai / zabdoke isa prakAra 'gamanake tathA unake 'sunAI deneke samarthanameM dhavalAkArane do prAcIna gAthAe bhI uddhRta kI hai| dono hI gAthAe zabdake sambandhameM vartamAna AviSkArokI dRSTise apanA vizepa mahattva rakhatI hai| SaTkhaNDAgamameM zrutajJAnAvaraNIya karmakI utanI hI prakRtiyA~ batalAI hai jitane mUla akSara aura unake sayogase niSpanna akSarokA pramANa hotA hai| sayogI akSarokA pramANa sAdhaneke liye sUtrakArane jo gaNita-gAthA dI hai usakA" vyAkhyAna karate hue dhavalAkArane sattAIsa svara, tetIsa vyajana aura cAra yogavAha 1 SaTala. pu. 13, pR. 222-224 / 2. 'pabhavaccudasma bhAgA vaThANa NiyamasA aNatA du| paDhamAgAsapadese vidiyammi aNataguNahINA ||2||'-vhii, pR9 223 / / 3. 'bhAsAgadasamaseDiM sada jadi suNAdi missaya suNadi / usseDiM puNa sadda suNedi _NiyamA parAdhAde ||2||'-pR. 224 / 4. pa. pa. 13, pR. 249-269 /
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 : jenasAhityakA itihAsa ina caurATha mUlavarNo ke saMyogI akSaroko niSpanna karane batalAyA hai / tathA unakI saMkhyA nikAlane gambandhame pAI gaNita-gAyAe uddhRta kI hai| zrutazAnAvagNake bhedoo sambandhale zruta zAno borA bhedokA ninpaNa bhI mahattvapUrNa hai| isI taraha avadhimAna, mana.paryayagAna aura gevalajJAna kA kathana bhI apanA mahattva rarAtA hai| vargaNAparapaNA anugogadvArage 23 vargaNAgoM kA gAyana bhI mahattvapUrNa hai| vargaNAoke gambandhame itanA ThorA kathana anyatra nahIM pAyA jaataa| uname bhI pratyekazarIradravyavargaNA, vAdaranigodadravyavargaNA, gora gUdhamanigodadravyavargaNA vizeSa ullekhanIya hai| ___vargaNAdravyagamudAhAraNe caudaha bhanuyoganAromeme gUprakArane kevala do hI anuyogadvArokA kathana kiyA hai / zepa bArahakA gAyana dhavalAkArane kiyA hai| ina teIma vargaNAmome eka AhAravargaNA bhI hai / godArika, vaikriyika aura AhAraka zarIraphe yogya mugalAndhoko mAhAra dravyavargaNA sajJA hai / inI saNDake cUlikA nAmaka adhikArame gUkArane AhAradravyavargaNAkA ukta lakSaNa kahA hai / urAkA vyArayAna karate hue ghavalAkArane lisA hai-AhArazarIravargaNAke bhItara kucha vargaNAe audArika zarIrake yogya hai, kucha vargaNAe vaikriyikazarIrake yogya hai aura kucha vargaNAe AhAraka zarIrake yogya hai| isa prakAra AhArazarIravargaNA tIna prakAra kI hai / isa para yaha zakA kI gaI ki yadi ina tIno zarIroko vargaNAe avagAhanAbhedase aura saragAbhedase alaga-alaga hai to AhAradravyavargaNA eka hI kyo kahI? isakA uttara dhavalAkArane yaha diyA hai ki una tInoke vIcameM agAyavargaNAke dvArA antara nahI hai / arthAt jaise AhAravargaNA aura tejodravyavargaNA, tejodravyavargaNA aura bhApAvargaNA Adike vIcameM agrAhyavargaNAke dvArA antara hai vaisA antara audArikagarIravargaNA, vaikriyika zarIravargaNA aura AhArakazarIravargaNAke bIcameM nahI hai isalie AhAra dravyavargaNA eka hI hai| karmaprakRti, aura karmacUNimeM bhI ukta tIno zarIroke prAyogya vargaNAoke vIcamai agrAhyavargaNA nahI batalAI hai / kintu vizeSAvazyakameM vatalAI hai / usake pazcAtse zvetAmbara paramparAke pacasanaha AdimeM tathA TIkAgrantho aura cUNiyomeM vizepAvazyakabhASyakI paramparA pravartita dekhI jAtI hai| 1. paTa. pR. 131. 261-279 2 paTakha, pu, 14, pR. 54134 / 3. paTkha, pu. 14, pR.547 / 4. 'iha cUrNikRdAdaya audArikavaikriyAhArakazarIraprAyogyANAM vargaNAnAmapantarAle'grahaNavargaNA necchanti para jinabhadragaNikSamazramaNAdibhiriSyanta iti tnmtenoktaa| -karmapra. TI., vandha-, pR. 45 //
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhavalA-TIkA : 233 pratyekazarIravargaNA aura bAdaranigodavargaNAke sambandhameM kucha moTI bAteM isa prakAra hai___ eka jIvake eka zarIrameM jo karma-nokarma skandha sacita hotA hai usakI pratyekazarIravargaNA sajJA hai| yaha pratyekazarIra, pRthvIkAyika, jalakAyika, agnikAyika, vAyukAyika, deva, nArakI mAhArakazarIravAle pramatasayata aura kevalIjinake hotA hai| inako choDakara bAkI jitane sasArI jIva hai unakA zarIra yA to nigodajIvose pratiSThita honeke kAraNa sapratiSThita pratyekarUpa hotA hai yA svaya nigoda rUpa hotA hai| hA~, jo pratyekavanaspati nigoda rahita hotI hai vaha isakA apavAda hai| yahAM prazna hotA hai ki java manuSyokA zarIra nigodiyA jIvose pratiSThita mAnA hai to AhArakazarIrI, sayogakevalI aura ayogakevalI avasthAmeM manuSyakA zarIra nigodiyA jIvose rahita kaise ho jAtA hai ? ___ isakA samAdhAna karate hue likhA hai ki jisa pramattasayata munike AhAraka zarIra utpanna hotA hai usakA jo audArika zarIra hai vaha to nigodiyA jIvose yukta hI hotA hai kintu usake jo AhAraka zarIra utpanna hotA hai usameM nigodiyA jIva nahI rahate / isI prakAra jaba vaha manuSya vArahaveM guNasthAname pahu~catA hai to usake zarIrameM jo nigodiyA jIva rahate hai unakA kramase abhAva hotA jAtA hai kyoki dhyAnase nigodiyA jIvokI utpatti aura sthitike kAraNa haTa jAte hai| isapara yahA~ zakA kI gaI hai ki jo vyakti dhyAnake dvArA apane zarIrameM basanevAle nigodiyA jIvokA sahAra kara DAlatA hai vaha mokSa kaise prApta karatA hai ? isa prasagase sakSepameM jaino ahiMmAkA svarUpa dhavalAkArane' batalAyA hai| aura pramANa rUpase kucha uddharaNa bhI diye hai| bAdaranigodavargaNAkA vyAkhyAna karate hue dhavalAkArane eka secIyavakkhANAiriya prarUpita kathanakA ullekha kiyA hai| secIyavyAkhyAcArya kauna the, yaha jAnA nahIM jA sakA / zAyada 'secIya' zabda azuddha ho / ___ isa taraha vargaNAkhaNDake anta bhAgameM vargaNAokA vyAkhyAna aneka dRSTiyose maulika hai / aura jo yahA~ hai vaha anyatra nahI / satkarmAntargata zeSa aTThAraha anuyogokA paricaya yaha hama pahale likha Aye hai ki bhUtabali praNIta SaTkhaNDAgamakA chaThA khaNDa mahAvandha hai / dhavalAkArane usapara koI TIkA nahI likhii| kevala Adike pAca khaNDo para hI dhavalA-TIkA likhI hai| magara SaTkhaNDAgama nAmako sArthaka rakhaneke 1. paTa0 pu. 14, pR. 89-90 / 2. hANaparUvaNa secIyavakkhANAiriyaparUvida vattaissAmo-pR. 101 /
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 * jainasAhityakA itihAsa liye unhone mahAvandhake sthAname eka rAtvarma nAmaka chaThA saNDa racakara zepa pAMca khaNDome zAmila kara diyA / padasaNDAgamake paricayame yaha batalAyA hai ki mahAkarmaprakRtiprAbhRtake covIrA anuyogadvAromese Adive ke anuyogadvAgeko lekara paTkhaNDAgamakI racanA kI gaI hai / ata zepa aThAraha anuyogadvArIkA sAdhAraNa paricaya vIrasenasvAmIne apane isa satkarga nAmaka maNDameM kiyA hai aura usakA AdhAra vappadevakRta vyAkhyAprajJapti nAmaka chaThA saNDa thaa| indranandine apane zrutAvatArameM' aisA hI liyA hai| ___ satkarmakA Arambha karate hue vIrasena svAmIne likhA hai ki 'bhUtavali bhaTTArakane yaha sUtra dezAmargaka rUpase lisA hai, ata. isa sUnase sUcita zepa aThAraha aniyogadvArokA kucha sakSepase prarupaNa karatA huuN| zepa aThAraha anuyogadvAroke nAma isa prakAra hai-nivandhana, prakrama, upakrama, udaya, mokSa, sakrama, lezyA, lezyAkarma, lezyApariNAma, sAtAsAta, dIrghatamba, bhavadhAraNIya pudgalAtma, nivatta-anidhatta, nikAcita, anikAcita, karmasthiti, pazcima skandha aura alpavahutva / 7 nivandhana-isa anuyogadvArakI AvazyakatA batalAte hue likhA hai ki dravya, kSetra, kAla aura bhAvake dvArA karmokA kathana kiyA jA cukA hai aura unake kAraNabhUta mithyAtva, asayama, kapAya aura yogakA bhI kathana kiyA jA cukA hai| ava una karmoMkA vyApAra batalAneke liye nivandhana anuyogadvAra mAyA hai| ___isameM batalAyA hai ki jJAnAvaraNakarma sava dravyomeM nivaddha hai kyoki usakA eka bheda kevalajJAnAvaraNa kevalajJAnakA virodhI hai aura kevalajJAna trikAlavartI ananta paryAyose pUrNa chai dravyoko jAnatA hai / kintu jJAnAvaraNa saba paryAyomeM nibaddha nahI hai kyoki jJAnAvaraNake bheda matijJAnAvaraNAdi saba dravyoko nahIM jAnate aura na saba paryAyoko jAnate hai / darzanAvaraNakarma AtmAmeM hI nivaddha hai| yadi aisA nahIM mAnA jAyagA to darzana aura jJAna eka ho jAyege / vedanIyakarma sukha va du khameM nibaddha hai| mohanIyakarma AtmAmeM nivaddha hai kyoki jIvake samyaktva aura cAritra guNako ghAtanA usakA svabhAva hai / Ayukarma bhavase nivaddha hai kyoki bhavadhAraNa karanA usakA lakSaNa hai| nAmakarmakA viNAka pudgalanivaddha bhI hai, jIvanivaddha bhI hai aura kSetranibaddha bhI hai / isaliye vaha tanase nibaddha hai| gotrakarma AtmAse nibaddha hai aura antarAya 1. zrutvA tayozca pArve tamazepa vappadevaguru // 173 // apanIya mahAvandha paTakhaNDAccheSa pancakhaNDe tu| vyAkhyAprazasti ca paNTha khaNDaM ca tata sakSipya // 174 // paNNAM khaNDAnAmiti niSpannAnA / vyAkhyAprazaptimavApya pUrvapaTakhaNDatastatastasmin / uparitamabandhanAthadhikArairaSTAdazavikalpai / 180 // satkarmanAmadheya paSTha khaNDa vidhAya sakSipya / iti paNNAM khaNDAnA pranyasahasradvisaptatyA ||18||'-shrutaav /
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhavalA - TIkA 235 karma dAnAdise nibaddha hai / isI prakAra uttaraprakRtiyoMmeM bhI nibaddhatAkA vicAra kiyA hai / antameM vIrasena svAmIne likhA hai - 'isa aniyogadvAra meM itanI hI prarUpaNA kI gaI hai kyoki zepa ananta padArtha viSayaka nibandhanake upadezakA abhAva hai / ' 8 prakrama -- yahA~ yaha batalA denA ucita hogA ki pratyeka anuyogadvArake ArambhameM prathama nikSepa yojanA kI gaI hai / jaise prakramake cha bheda kiye hai-nAma prakrama, sthApanA prakrama, dravya prakrama, kSetra prakrama, kAla prakrama aura bhAva prakrama | phira pratyekakA svarUpa vatalAkara yaha sthira kiyA hai ki yahA~ karma prakramakA prakaraNa hai ata vahI lenA cAhiye / ata yahA~ kArmaNapudgalapracayako prakrama kahA hai / kAkArane zakA kI hai ki karmase hI karmakI utpatti hotI hai akarmase karma kI utpati nahI ho sakatI ? dhavalAkArane isakA virodha karate hue sAkhyake satkAraNavAdakA khaNDana kiyA hai / aura antameM saptabhagakI yojanA kI hai / pazcAt vastuko vinAzasvabhAva mAnane vAle bauddhakA khaNDana karake vastuko utpAdavyaya-dhrauvyAtmaka siddha kiyA hai / phira mUrta karmokA amUrta jIvake sAtha sambandha kaise hotA hai, isakA samAdhAna karate hue prakramake tIna bheda kiye hai - prakRti prakrama sthiti prakrama aura anubhAga prakrama / phira unakA varNana kiyA hai / antameM alpabahutvakA kathana karake likhA hai, yaha nikSepAcAryakA " upadeza hai / 9. upakrama -- prakrama aura upakramameM antara batalAte hue likhA hai ki prakrama anuyogadvAra prakRti, sthiti aura anubhAga rUpase bandhako prApta honevAle pradezAgrekA kathana karatA hai / parantu upakrama anuyogadvAra bandha honeke dvitIya samayase lekara satva rUpase sthita karmapudgaloke vyApArakA kathana karatA hai / upakramake cAra bheda kiye hai- prakRtibandhanaupakrama, sthitivandhanaupakrama, anubhAgabandhanaupakrama aura pradezabandhanaupakrama / aura likhA hai ki 'satakammapayaDipAhuDa' meM jaisA kathana kiyA hai vaisA kara lenA caahie| isapara 1. 'evamettha aNiogaddAre ettiya caiva parUvida, sesaaNatatthavisayauvadesAbhAvAdo / ' - paTkha. pu 15, pR 14 / 2. 'eso NikkhevAiriyauvaeso - pu 15, pR 40 / 3. 'pakkama uvakkamANa ko bhedo ? payaDi TThidi - aNubhAgesu DhukkamANapadesaggaparUvaNa pakkamo kuNai, uvakkamo puNa badha vidiya-samayahuDisatasarUveNa ThThidakammapoggalANa vAvAra parUvedi / ' -pu. 15, pR. 42 4. " ettha edesiM caduNNamuvakkamANa jahA satakammapayaDipAhuDe paruvida tahA pArUtreyanvaM / jahA mahAbadhe parUviMda tahA parUvaNA ettha kiNNa kIrade Na, tassa paDhamasamayavadhammi caiva vAvArAdo' - pu . 15, pR. 43 /
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 - jainasAhityakA itihAsa yaha zakA kI gaI ki mahAbandhameM jaisA kathana kiyA gayA hai vaisA kathana yahA~ kyo nahI karanA cAhie ? usake samAdhAnameM kahA gayA hai ki mahAbandha to prathama samayameM honevAle bandhamAtrakA kathana karatA hai| usakA kathana karanA yahA~ yogya nahI hai| cU ki upakrama bandhanake prathama samayake pazcAt satvarUpase sthita karmapudgalomeM honevAle vyApArakA kathana karatA hai| ata yahA~ udIraNA aura upazamakA kathana kiyA hai| udayAvalIko choDakara AgekI sthitiyomeM avasthita karmapradezoko udayAvalImeM nikSipta karaneko udIraNA kahate hai| isakA bahuta vistArase kathana kiyA hai / ___isameM eka bAta ullekhanIya yaha hai ki kSINakaSAya guNasthAnameM nidrA-pracalAkA udaya na mAnanevAloMke matakA nirdeza kiyA hai / karmaprakRtikAra2 isI matako mAnanevAle hai| udIraNAke pazcAt upazAmanAkA kathana hai, jo yativRSabhake cUrNisUtrokI anukRti hai| likhA hai-karma-upazAmanAke do bheda hai-karaNopazAmanA aura akaraNopazAmanA / akaraNopazAmanAke do nAma hai-akaraNopazAmanA aura anudIrNopazAmanA / karmapravAdameM usakA vistArase kathana kiyA hai| karaNopazAmanAke bhI do bheda hai-dezakaraNopazAmanA aura sarvakaraNopazAmanA / sarvakaraNopazAmanAke do nAma aura bhI haiM-guNopazAmanA aura prazastopazAmanA / isa sarvakaraNopazAmanAkI prarUpaNA 'kasAyapAhuDa' meM kareMge / dezakaraNopazAmanAke anya bhI do nAma hai-aguNopazAmanA aura aprazastopazAmanA / usIkA yahA prakaraNa hai / aprazostopazAmanAke dvArA jo pradezAgna upazAnta hotA hai usameM utkarSaNa bhI ho sakatA hai, apakarpaNa bhI ho sakatA hai tathA anya prakRtirUpa sakramaNa bhI ho sakatA hai kintu usakA udaya nahI ho sktaa| isa aprazasta upazAmanAkA kathana svAmitva, kAla Adi anuyogoke dvArA kiyA gayA hai / 10 udaya-isa anuyogadvArameM karmoke udayakA kathana hai / udayake cAra bheda kiye hai-prakRti udaya, sthiti udaya, anubhAga udaya aura pradeza udaya / phira pratyekake mUla prakRti aura uttara prakRtikI apekSA do-do bheda karake unakA kathana anuyogoke dvArA kiyA hai| 11 mokSa-karmadravyamokSake cAra bheda kiye hai-prakRti mokSa, sthiti 1. 'khINakasAyammi NiddApayalANamudIraNA Nathi tti bhaNatANamabhippANNa' pu. 15, pR 110 / 2 'idiyapajjattIe dusamayapajjattagAe [u] paauggaa| NidApayalANa khINarAgakhavage pariccajja ||18||-k.pr, a 4 / 3 pu. 15, pR. 275-276 /
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhavalA-TIkA : 237 mokSa, anubhAga mokSa aura pradeza mokss| prakRti mokSake do bheda hai-mUlaprakRti mokSa aura uttaraprakRti mokSa / unameM bhI pratyekake do bheda hai--dezamokSa aura sarvamokSa / kisI karmaprakRtikA nirjarAko prApta honA athavA anya prakRtirUpase sakrAnta honA prakRti mokSa hai| isakA antarbhAva prakRti udaya aura prakRti sakramameM hotA hai / apakarpaNako prApta huI, utkarSaNako prApta huI, anya prakRtimeM sakrAnta huI aura adha sthitike galanese nirjarAko prApta huI sthitikA nAma sthitimokSa hai / isI taraha apakarpaNako prApta hue, utkarSaNako prApta hue, anya prakRtimeM sakrAnta hue adha sthiti galanase nirjarAko prApta hue anubhAgako anubhAga mokSa kahate hai / adha sthiti galanake dvArA pradezokI nirjarA honeko aura pradezokA anya prakRtiyomeM sakramaNa honeko pradeza mokSa kahate hai / jIva aura karmakA pRthak ho jAnA mokSa hai / samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra ye mokSake kAraNa hai| samasta karmose rahita, anantajJAna, anantadarzana, anantavIrya, cAritra, sukha, samyaktva Adi guNose pUrNa, nirAmaya, nitya, nirajana aura kRta kRtya jIvako mukta kahate hai| inakA kathana nikSepa, naya, nirukti aura anuyogadArose karanA caahiye| 12 sakrama-isa anuyogadvArameM karma sakramakA kathana hai| usake cAra bheda hai-prakRti sakrama, sthiti sakrama, anubhAga sakrama aura pradeza sakrama / eka prakRtikA anya prakRtirUpameM sakramaNa honeko prakRtisakramaNa kahate haiM / yaha sakrama mUlaprakRtiyomeM nahI hotaa| tathA vandhake hone para sakrama hotA hai| bandhake abhAvameM sakrama nahI hotaa| ityAdi rUpase sakramakA kathana vistArase kiyA hai kyoki kasAyapAhuDa aura usake cUNisUtromeM sakramakA vistRta varNana milatA hai / 13. lezyA-isa aniyogadvArameM lezyAkA kathana hai| lezyAke mukhya do bheda hai-dravyalezyA aura bhAvalezyA / cakSuke dvArA grahaNa karane yogya pudgalaskandhoke rUpako dravyalezyA kahate hai / usake chai bheda hai-kRSNa, nIla, kApota, pIta, padma, zukla / bhramara Adike kRSNa lezyA hai, nIma, kelA, Adike pattoke nIlalezyA hai| kabUtara Adike kApota lezyA hai| japAkusuma AdikI pItalezyA hai| kamala Adike padma lezyA hai aura hasa vagairahake zukla lezyA hai kyoki inakA raga isI prakArakA hotA hai| mithyAtva, asayama, aura kaSAyase anurakta mana, vacana, kAyakI pravRttiko bhAvalezyA kahate hai| isI lezyAke kAraNa jIva karmapudgalose vaddha hotA hai| usake bhI dravyalezyAkI taraha hI chai bheda hai / inhIkA sakSipta kathana hai| 14 lezyA karma-isa aniyogadvArameM pratyeka lezyAvAle jIvakA karma-kriyA
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 : jainasAhityakA itihAsa batalAI hai / yathA-kRSNalezyA vAlA prANI nirdaya, jhagaDAlu, cora, vyabhicArI Adi hotA hai / nIlalezyA vAlA vivekarahita, buddhihIna ghamaDI, mAyAcArI Adi hotA hai| kApotalezyAvAlA dUsarokA nindaka, apanA prazasaka tathA kartavya akata vyake jJAnase rahita hotA hai| tejolezyAvAlA ahiMsaka, satyabhApI, aura svadArasantopo hotA hai / padmalezyAvAlA tejolezyAvAlese aura zuklalezyAvAlA panalezyAvAlese bhI adhika saccA, ahiMsaka aura saMyamI jIvana vAlA hotA hai| yaha bhAvalezyAkI apekSA jAnanA caahie| 15 lezyApariNAma-kauna lezyA, kitanI vRddhi athavA hAnike dvArA kisa lezyArUpa pariNamana karatI hai isakA kathana isa anuyogadvArameM hai| jaise kRSNalezyAvAlA jIva yadi aura bhI maklezarUpa pariNAmoko karatA hai to vaha anyalezyArUpa pariNamana na karake kRSNalezyAmeM hI rahatA hai| isI taraha zuklalezyA vAlA jIva yadi aura bhI adhika vizuddha pariNAmoko karatA hai to vaha zukla lezyAmeM hI rahatA hai, anyampa pariNamana nahIM krtaa| kintu madhyakI cAralezyA vAle jIva hAni yA vRddhike honepara anya lezyArUpa bhI pariNamana kara sakate hai| inhI bAtokA kathana isa anuyogadvArameM hai / yaha saba kathana bhAvalezyAkI apekSAse hai| 16. sAtAsAta-sAta aura asAtakA kathana samutkIrtanA, arthapada, padamImAsA, svAmitva aura alpavahutva anuyogahAroMse kiyA gayA hai| sAta aura asAtake do bheda kiye hai-ekAntasAta, anekAnta sAta, ekAnta asAta anekAnta asAta / sAtArUpase bAdhA gayA jo karma sakSepa aura pratikSepase rahita hokara sAtA rUpase vedA jAtA hai use ekAnta sAta kahate hai / isase viparIta anekAnta sAta hai| isI taraha jo karma asAtA svarUpase bAdhA jAkara sakSepa va pratikSepase rahita hokara asAtarUpase vedA jAtA hai use ekAnta asAta kahate hai / isase viparIta anekAnta asAta hai / Age inhIke svAmitva AdikA kathana kiyA hai| 17 dIrghahrasva---isa anuyogadvArameM dIrgha aura hrasvakA kathana karate hue prakRti, sthiti, anubhAga aura pradezakI apekSA pratyekake cAra bheda kiye hai / yathAprakRti dIrgha, sthiti dIrgha, anubhAga dIrgha, pradeza dIrgha / mATho prakRtiyoMkA bandha honepara prakRtidIrgha aura usase kamakA bandha honepara noprakRtidIrgha hotA hai / sattvakI apekSA, mATha prakRtiyokA sattva honepara prakRtidIrgha aura usase kamakA sattva honepara noprakRtidIrgha hotA hai| udayakI apekSA ATha prakRtiyokI udIrNA honepara prakRtidIrgha aura usase kamako udIrNA honepara noprakRtidIrgha hotA hai| isI taraha jisa-jisa karmakI jitanI utkRSTa sthiti hai usakA bandha honepara sthitidIrgha aura usase kama sthitikA bandha honepara nosthitidIrgha hai| isI
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhavalA-TIkA * 239 taraha anubhAga aura pradezameM bhI jAnanA cAhiye / hrasvameM usase viparIta samajhanA cAhiye / arthAt eka-eka prakRtikA bandha karanevAleke prakRtihrasva hai aura usase adhikakA vandha karanevAleke noprakRtihrasva hai| isa prakAra dIrgha aura hrasvakA kathana kiyA hai| 18. bhavadhAraNIya-bhavake tIna bheda batalAye haiM-ogha bhava, Adesa bhava aura bhavagrahaNa bhava / unameMse isa anuyogadvArameM bhavagrahaNa bhavakA kathana kucha paktiyomeM kiyA hai / bhujyamAna Ayuko nirjINa karake jisake navIna Ayu karmakA udaya huA hai usa jIvake prathama samayameM honevAle pariNAmako athavA purAne zarIrako tyAgakara nayA zarIra dhAraNa karaneko bhavagrahaNa bhava kahate hai / bhavakA dhAraNa kevala Ayukarmake dvArA hotA hai / anya karmokA yaha kAma nahIM hai / 19. poggala atta-(pudgalAtta)-'Atta' kA artha hai 'gRhIta' / ata gRhIta pudgaloko 'pudgalAtta' kahA hai / ve pudgala chai prakArase gRhIta kiye jAte hai-grahaNase, pariNAmase, upabhogase mAhArase, mamatvase aura parigrahase / hAtha athavA pairase jo pudgala grahaNa kiye jAte hai ve grahaNase Atta pudgala hai / mithyAtva Adi pariNAmose gRhIta pudgala pariNAmase Atta pudgala hai| upabhoga rUpase apanAye gaye sugadha, tAmbUla Adi pudgala upabhogase Atta pudgala hai / khAna-pAnake dvArA apanAye gaye pudgala AhArase Atta pudgala hai| anurAgase gRhIta pudgala mamatvase Atta pudgala hai / aura AtmAdhIna jo pudgala hai ve parigrahase Atta pudgala hai / yahI isameM kathana hai| 20 nidhatta-anidhatta-jo pradezAgra udaya, sakramake ayogya hai kintu utkarpaNa aura apakarSaNake yogya hotA hai usako nidhatta kahate hai / zepako anidhatta kahate hai / kahA~ kisa karmase pradezAgra nidhatta aura anidhatta hai, isakA kathana kucha paktiyoke dvArA kiyA hai| 21 nikAcita-anikAcita-jo pradezAgna utkarpaNa, apakarpaNa, sakrama aura udayake ayogya hotA hai use anikAcita aura zeSako nikAcita kahate haiM / isIkA kathana isa anuyogadvArameM kucha paktiyoke dvArA kiyA hai| 22 karmasthiti-isa anuyoga dvArameM karmasthitike lakSaNameM nAgahastI aura AryamAkA' matabheda batalAyA hai| nAgahastI kSamAzramaNake matase jaghanya ___ kammaThidi tti aNiyogaddAramhi bhaNNamANe ve uvadesA hoti-jahaNNukkassaTiThadINa pamANaparUvaNA kammaThidiparUvaNe ti NAgahatthikhamAsamaNA bhnnti| ajjamakhukhamAsamaNA puNa kammaThidisaMcidasatakammaparUvaNA kammaThidiparUvaNe tti bhaNati / eva dohi uvaaisehi kammaThidiparUvaNA kaaynvaa| eva kammachidi tti samatamaNimogaddAra |-pttkh0, pu0 16, pR0 518 /
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 : jainasAhityakA itihAsa aura utkRSTa sthitiyoke pramANakI prarUpaNAko karmasthitiprarUpaNA kahate hai / aura AryamakSu kSamAzramaNakA kahanA hai ki karmasthita sacita satkarmakI prarUpaNAko karmasthitiprarUpaNA kahate hai / vIrasenasvAmIne donoM hI matose karmasthitiprarUpaNA karanekI sammati dekara hI anuyogadvAra samApta kara diyA hai| 23 pazcima bhavaskandha-- isake sambandhameM vIrasenasvAmIne itanA hI likhA hai ki jIvakA jo antima bhava hai, usa antima bhavameM usa jIvake sava karmokI bandha mArgaNA, udaya mArgaNA, udIraNA mArgaNA, sakrama mArgaNA aura satkarma mArgaNA ye pAca mArgaNAe~ pazcima skandha anayogadvArameM kI jAtI hai / ina pAca mArgaNAokI prarUpaNA karaneke pazcAt usa jIvake anya prarUpaNA karanI cAhiye / ' ataH unhone kevalisamuddhAtakA varNana karake pazcAt muktiprApti paryanta kriyAokA sAdhAraNa-sA kathana kiyA hai / mokSa - anuyogake pazcAt eka sakramakA hI varNana vistArase kiyA gayA hai| zeSa anuyogadvArokA to bahuta hI sAdhAraNa-sA kathana kiyA hai| sambhavatayA unake sambandhameM usa samaya adhika jAnakArI prApta nahI thI / 24 alpabahutva --- isa antima anuyogadvArakA kathana kucha vistArase kiyA hai, kyoki usake sambandhameM nAgahastI aura AryamakSu donoke upadeza prApta the / anuyogadvArakA Arambha karane hue vIrasena svAmIne likhA hai- 'nAgahastI bhaTTAraka alpabahutva aniyogadvAra meM satkarmakI mArgaNA karate hai / yaha upadeza 'pavAijja' paramparAse prApta hai / ukta saba anuyogadvAromeM alpabahutvakA kathana karate hue vIrasenasvAmIne nikAcita-anikAcitameM mahAvAcaka' kSamAzramaNake upadezakA nirdeza kiyA hai / yaha mahAvAcaka kSamAzramaNa zAyada AryamakSu ho / karmasthiti aniyogadvArameM mahAvAcaka' Aryanandike dvArA satkarmakA kathana karanekA nirdeza hai, inake sambandha meM nAgahastI para prakAza DAlate hue vicAra kara Aye hai / pazcima skandha sambandhI alpabahutvakA kathana karate hue lokapUraNa samuddhAtake pazcAt kevalI samuddhAtase honevAle kAryake sambandhame do mata diye hai / mahAvAcaka 1. ' mahAvAcayANa khamAsamaNANa uvadeseNa / ' pu. 16, pR 577 / 2 'kammaTThaditti aNiyogaddAre ettha mahAvAcayA ajjagadiNo satakammaM karoti / mahAvAcayA TThidisatakamma payAsati / pu0 16, pR. 577 / 3. 'mahAvAcayANamajjamakhusamaNANamuvadeseNa loge puNNe AubhasamaM karedi / mahAvAcayANamajjagadINa uvadeseNa atomuhutta Thavedi sakhejjaguNamAuAdo / ' pu. 16, pR. 578 /
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhavalA - TIkA 241 AryamakSu kSamAzramaNake upadezake anusAra lokapUraNa samuddhAta honepara zeSa karmoMkI sthitiko Ayukarmake samAna karatA hai aura mahAvAcaka AryanandIke upadeza se antarmuhUrta pramANa karatA hai jo Ayukarmako sthitise saMkhyAtaguNI hotI hai / sarvatra AryamakSuke matake virodhake rUpameM nAgahastIkA mata pAyA jAtA hai / kintu yahA~ vIrasena svAmIne AryanandIkA mata diyA hai jo ullekhanIya hai / alpabahutva anuyogadvArake sAtha hI chaThA satkarma khaNDa tathA ghavalA TIkA samApta ho jAtI hai / vIrasena svAmI paricaya dhavalAkI antima prazastimeM vIrasena svAmIne apanA paricaya dete hue likhA hai 'ajjajjaNa disisseNujjuvakammassa cadaseNassa / taha NattuveNa pacatyuhaNNayabhANuNA muNiNA ||4|| siddha ta chada-joisa vAyaraNa pamANasatyaNivaNeNa / bhaTTAraeNa TIkA lihiesA vIraseNeNa // 5 // arthAt Arya Aryanandike ziSya aura candrasenake praziSya, paJcastu pAnvayabhAnu, siddhAnta, chanda, jyotiSa, vyAkaraNa aura pramANazAstrameM nipuNa muni vIrasena bhaTTArakane yaha TIkA likhI / isase spaSTa hai ki unake gurukA nAma AryanandI thA aura dAdA gurukA nAma candrasena thA / sambhavatayA ye unake dIkSAguru the aura ve pacastUpa nAmake anvayameM hue the / vIrasena apane samaya ke mahAn AcArya the / unhone jo apaneko siddhAnta, chanda, jyotiSa, vyAkaraNa aura pramANazAstrameM nipuNa likhA hai, usakA samarthana dhavalA - jayadhavalA TIkAoke avalokanase bhI hotA hai / jayadhavalAkI antima prazastimeM unake ziSya jinasenane apane gurukA smaraNa karate hue kahA hai'bhaTTAraka' zrI vIrasena vidyAoke pAragAmI the aura ve sAkSAt kevalIke tulya 1 'zrIvIrasena ityAttabhaTTArakapRthupratha / pAradRzavAdhividyAnA sAkSAdiva sa kevalI || 19 // prINitaprANisa pattirAkrAntAzepagocarA / bhAratI bhAratIvAjJA paTkhaNDe yasya nAskhalat ||20|| yasya naisargikI prajJA dRSTvA sarvArthagAminIm / jAtA sarvajJamadbhAve nirArekA manISiNa ||21|| ya prAhu prasphuradbodhadIdhitiprasarodayam / zrutakevalina prAjJA prajJAzramaNasattamam // 22 // 16 -
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 : jainasAhityakA itihAsa the| jaise bhAratI-bharata cakravartIkI-AjJA bharata kSetrake paTkhaNDomeM kabhI svalita nahIM huI vaise hI vIrasenakI bhAratI paTyaNDarUpa AgamameM kabhI skhalita nahI huii| unakI sarvArthagAminI naisargika prajJAko dekhakara manIpIjama sarvajJake astitvameM sandeha rahita ho gye| unhe paNDitajana zrutakevalI aura prajJAzramaNomeM zreSTha kahate the| prasiddha siddhAntaspI samudrake jalase prakSAlita honeke kAraNa unakI buddhi nirmala ho gaI thI aura isaliye vaha buddhi-praddhise sampanna pratyekabuddhIme spardhA karate the| vaha prAcIna pustakoke to mAno guru the| unhone prAcIna pustakokA adhyayana karake apanese pahaleke sabhI pustakaziSyakoko atikramaNa kiyA thaa|' __kevalI, zrutakevalI, pranAzramaNa, pratyekabuddha ye pada jaina paramparAmeM jJAnakI dRSTise ati ucca mAne gaye hai / vIrasenako unake samakakSA vatalAnA unake mahanIya vyaktitva aura sarvocca jJAnagarimAko prakaTa karatA hai| ___inhI jinasenane apane mahApurANake prArambhameM unheM vAdimukhya, lokavit, kavi aura vAgmI batalAyA hai / jinasenake ziSya guNabhadrane unheM samasta vAdiyoko vasta karanevAlA kahA hai tathA punnATasaghIya jinasenane kaviyokA cakravartI kahA hai| ina saba vizepaNose tathA svayaM vIrasenakI TIkAoke avagAhanase vIrasenakI vidvattA aura marvatomukhI pratibhAkA yathocita AbhAsa mila jAtA hai / vIrasenake guru * elAcArya dhavalAko prazAstikI pahalI gAthAmeM vIrasenasvAmIne elAcAryakA smaraNa karate hue likhA hai-'jisake Adezase maiMne yaha siddhAnta likhA ve elAcArya mujha vIrasena para prasanna ho| isake sivAya dhavalA aura jayadhavalAmeM vIrasenane apaneko elAcAryakA vatsa ( vaccA) bhI likhA hai| jayadhavalAmeM eka sthAna prasiddhasiddhasiddhAntavAdhivAhnatazuddhadhI / sArtha pratyekajuddharya spardhate dhIddhayuddhimi // 2 // pustakAnA cirantAnAM gurutvamiha kurvatA / yenAtizAyitA* pUrve sarve pustakaziSyakA // 24 // yastapodIptakiraNairbhavyAmbhojAni bodhayan / vyadyotiSTha muninenaH paJcastUpAnvayAmbare // 25 // praziSyazcandrasenasya ya zipyo'pyArya nandinAm / kula gaNa ca santAna svaguNairudajijvalat // 26 // -ja.dha.pra. 1. 'jassANseNa mae siddhantamida hi ahilhud| mahu so elAiriyo pasiyau varavIra seNassa // 2 // 2. 'dosu vi uvaesesu ko ettha samajaso, ettha Na bAhai jibbhmelaairiyvccho|' -paTakha., pu. 9, pR. 126 / kasA. pA., bhA. 1, pR. 81 / 3. 'edeNa vayaNeNa suttassa desAmAsiyatta jeNa jANAvida teNa cauNha gaINa uccAraNA balena elAiriya pasAeNa ya sesakammANa parUvaNA kiirde|'-k. pA., bhA04, pR. 169 /
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhavalA-TIkA * 243 para cUrNisUtrakA vyAkhyAna karate hue yaha bhI likhA hai ki cU ki yaha sUtra dezAmarSaka hai ata uccAraNAke valase aura elAcAryake prasAdase cAro gatiyomeM zeSa karmoMkI prarUpaNA karate hai| isase spaSTa hai ki vIrasenane siddhAntagranthokA adhyayana elAcAryase kiyA thA aura unhIke Adezase TIkA-granthokI racanA kI thii| ata elAcArya siddhAntagranthoke apane samayake adhikArI vidvAna the, yaha bAta unake ziSya vIrasenake dvArA racita dono TIkAoke dekhanese hI spaSTa ho jAtI hai / ____ kasAyapAhuDakA paricaya karAte hue hama yaha likha Aye hai ki kasAyapAhuDa ke adhikAroko lekara matabheda thaa| gAthAsakhyA 5 kI jayadhavalA-TIkAmeM 'ke vi AiriyA' kahakara eka matabhedakI carcA hai| una kinhI AcAryoke matakA nirAkaraNa karake svakRta vyAkhyAnakA samarthana karate hue vIrasenasvAmIne likhA hai-'ata bhaTTAraka elAcAryake dvArA upadiSTa pUrvokta vyAkhyAna hI yahA pradhAnarUpase grahaNa karanA cAhiye / upadiSTa vyAkhyAnase Azaya usa vyAkhyAnase hai, jisakA upadeza elAcAryane vIrasenako diyA thaa| ata yaha spaSTa hai ki elAcArya siddhAntagrathoke adhikArI vyAkhyAtA the| cUki vIrasenasvAmIne dhavalAkI samApti zaka sa0 738 ( 816 I0 ) meM kI thI, ata yaha nizcita hai ki elAcArya IsAkI 8 vI zatIke uttarArdhameM vidyamAna the| parantu unakI guruparamparAke samvandhameM kucha jJAta nahI hotaa| vIrasena svAmIkI bahujJatA jayadhavalAko prazastimeM jo vIrasena svAmIko prAcIna pustakoke adhyayanakA anupama premI honeke kAraNa cirantana pustakaziSyakokA guru aura unakI prajJAko sarvArthagaminI kahA hai vaha ucita hI hai| apanI dhavalA aura jayadhavalA TIkAmeM unhone jo aneko granthoke nAma tathA uddharaNa diye hai usase hI ukta dono bAtokI puSTi ho jAtI hai| uddharaNokA bahubhAga aisA hai, khojane para bhI jisake mUla sthAnokA patA nahI laga sakA / unameMse kucha uddharaNa aise bhI hai jo haribhadrasUri ke anekAntavAdapravezameM, bauddhagrantha tattvopaplavameM3 siMhagaNi kSamAzramaNakRta nayacakravRttimeM tathA bhagavatI ArAdhanAkI vijayodayA TIkAmeM bhI uddhRta hai / dhavalAjayadhavalAmeM nirdiSTa antho tathA jina uddharaNoke sthalokA patA laga sakA hai unake anusAra vIrasenasvAmIne nIce likhe granthokA upayoga apanI TIkAmomeM kiyA hai ? 1 'tado punvuttamalAiriyabhaDAraNa uvaiTThavakkhANameva pahANabhAveNa pattha ghetavva // -ka pA, mA 1, pR 162 / 2 ka.pA mA. 1, pR. 255 / 3 ka. pA. bhA. 1 pR. 256 / 4. ka pA. bhA 1 pR 227 /
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 : jenasAhityakA itihAsa 1 rAtAmgagAhaTa 2. goniprAgata-dharagenAcArya viracita / 3. guNagharAcArya viracita-phasAyapAhuu 4. bhUtavalI viracita-jIvaTThANa, suhAvandha, bandhasvAmitvavicaya, vedanA, vargaNA aura mahAvandha / 5. pundagundaracita-parikarma, pravananasAra, samayasAra, paJcAstikAya, aSTapATa / 6. yativRpabharacita-cUNimUtra aura tiloyapaNNatti / 7. uccAraNAcAryaviracita-uccAraNAvRtti / 8. vaTTakerAcAryaracita-mUlAcAra / 9. zivAryaracita-bhagavatI ArAdhanA / 10. vyAkhyAprajJapti 1. gRddhapicchAcAryaracita-tattvArthasUtra 2 piMDiyA (2) 3. samantabhadraracita-AptamImAsA, bRhatsvayambhU0, yuktyanuzAsana, 4. siddhasenaracita-sanmatisUma 5 pUjyapAdaracita-sArasagraha / 6. prAkRta-pacasagraha 7 akalakadevaracita-tattvArthabhASya, siddhivinizcaya, laghIyastraya 17 prabhAcandraracita-koI grantha / 18 dhanajayakavikRta nAmamAlA koza / 19 vAppabhaTTaracita-uccAraNA / 20. jambUdvIpaprajJapti, agapaNNatti Adi ukta granthomese piMDiyA tathA pUjyapAdakRta sArasaMgrahakA koI patA nahI cala sakA hai / kucha uddhRta gAthAe nIce likhe zvetAmbarIya Agamika sAhityameM pAI gaI hai| ata sabhavatayA ina granthokA bhI upayoga vIrasena svAmIne apanI TIkAmaomeM kiyA thaa| Adhavazyakaniyukti, AcArAganiyukti, anuyogadvArasUtra, dazavaikAlika, sthAnAgasUtra, nandisUtra, aura opaniyukti / eka chedasUtrakA bhI ullekha hai / likhA hai-dravyastrI aura napusaka vastra tyAga nahI kara sakate, chedasUtrase virodha AtA hai / __Na ca danvatthINa Niggathattamatyi, celAdipariccAraNa viNA tAsi bhaavnniggthttaabhaavaado| Na ca davvathiNava'sayavedANa celAdicAgo asthi, chedasutteNa saha virohAdo'-paTakha, pu. 11, 114-115 /
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhavalA - TIkA * 245 anya darzanoke granthomeMse vauddhakavi azvaghoSake saudarAnandakAvya, dharmakIrti pramANavArtika, IzvarakRSNakI sAkhyakArikA aura kumarilabhaTTake mImAsAzlokavArtikase bhI eka do uddharaNa diye gaye hai / jayadhavalAmeM' pAhuDazabdako vyutpattike prasagase kaI prAkRta gAthAeM uddhRta kI hai jo prAkRtavyAkaraNake niyamose sambaddha hai / usapara se aisA anumAna hotA hai ki sambhavatayA prAkRtabhASAkA koI gAthAvaddha vyAkaraNa bhI thA / dhavalA ora jayadhavalAke prathama bhAgame bhagavAna mahAvIrake jIvanase sambaddha aneka prAkRta gAthAe uddhata kI hai jinaparase anumAna hotA hai ki prAkRtagAthAo meM bhagavAn mahAvIrakA koI sundara caritAnya avazya thA / samaya-vimarza vorasenasvAmIne apanI dhavalA - TIkAke antameM usakI samAptikA kAla diyA hai / kintu gAthAoke azuddha honese unameM diye hue kAla ke samvandhameM vivAda hai / ata use choDakara jayadhavalAkI antima prazasti meM diye gaye kAlako lenA ucita hogA / usame batalAyA hai ki kasAyapAhuDakI TIkA jayaghavalA zrImAn gurjarAke dvArA pAlita vATakagrAmapurameM rAjA amoghavarSake rAjyakAlameM phAlguna zuklA dazamI ke pUrvAhna meM, jabaki nandIzvara mahotsava manAyA jA rahA thA, zakarAjAke sAta sI unasaTha varSa ( 759 ) vItane para samApta huI / isase spaSTa hai ki zakasavat 759, vikrama savat 894 ora IsvI san 837 ke phAlguna mAsakI sudI dazamIko jayadhavalA samApta huI thI / vIrasena svAmIne jayaghavalAkA kevala pUrvArdha hI racA thA, yaha bAta jayadhavalAkI prazastise 3 prakaTa hotI hai / usameM jinasenane likhA hai ki guruke dvArA nirmita pUrvabhAgako dekhakara maiMne uttara bhAgako rcaa| yadi vIrasena jIvita hote to aisA prasaga upasthita na hotA / isake sivAya prazasti meM vIrasenake lie 1 ka. pA., bhA. 1, pR. 326-327 2 iti zrIvIrasenIyA TIkA sUtrArthadarzinI / vATagrAmapure zrImadgurjarAryAnupalite // 6 // phAlgune mAsi pUrvAnhe dazamyA zuklapakSake / pravardhamAnapUjorunandIzvaramahotsave // 7 // amoghavarparAjendrarAjyaprAjyaguNodaya / niSThitA pracayaM yAyAdAkalpAntamanalpikA // 8 // ekonnapaSThisamadhikasaptazatAbdeSu zakanarendrasya / samatIteSu samAptA jayadhavalA prAbhRtavyAkhyA // 11 // 3. guruNArthe'grime bhUrivaktavye saprakAzite / tannirIkSyAlpavaktavya. pazcArdhastena pUrita. // 36 //
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 : jenA .ET Sirf infantri AITER Tamilfst til I tit .. . mamAra mAma APRIL TET :"faiko Partiti titf mii / gIna !" rint mA pr; it AnA. me AT:11.150r or in pamAna 44. MERE touT-TE TEETTum 75 mImira for: Internet mA 75 Tririt i, Taruf IIIT ga pAra Fripti irr: gAfar furi pagu magaramI / pAge mutAe // 6 // mirar mAga gayA gonaM / gure gunAso gara murgana mA hote // 7 // pAr: garga it gumi maMdigAmi / pAtikamAge gA pA ra gamANijA bhava // 8 // raNarAma gdinanApati bhujate / miyAgaMmatyiga gugaNamANa gitA sA // 9 // ugata pragantiI pAnI pagita, jisameM bhagavAhI gamAptigA gagaga diyA huA hai, vitula gaTavaTa hai| bhAgegI parigAmeM jo mamAptikAlakA sUcaka sahayoga diyA gayA hai yaha bhI aguta hai| phira bhI pro0 horAlAlajIne kAlagaNanA AdhAgpara usakI zuddhi garage nIce hiro anusAra zuddha pATha sthApita kiyA thA aThattIrAmhi matagae vivakAmarAya kie surAgaNAme / vAse suterasIe bhANuvilagge dhavalapagarI // 6 // jagatu gadevarajje riyamhi kumhi rAhuNA koNe / sUre tulAe sate gurumhi kulavillae hote // 7 // cAvamhi taraNiputte siMdhe sukkammi mINe cadammi / phattiyamAse esA TIkA hu samANiA dhavalA // 8 // 1 paTala0, bhA0 1, prastA0 pR. 39-45
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhavalA-TIkA 247 aura tadanusAra dhavalAkI samAptikA kAla zaka samvat 738 nirdhArita kiyA thaa| isa para DA0 jyotiprasAda jainane Apatti kI / vAstavameM 'pAse'kA 'vAse', 'bhAva'kA bhANu, 'varaNivutte'kA taraNiputte aura 'maeNDhicadammi'kA 'mINe caMdammi' sudhAra to sambhava pratIta hotA hai kintu 'sAsiya'kA 'satasae' aura 'vikkamarAyamhi esu sagaramo'kA 'vikkamarAyakie susagaNAme' sudhAra kaSTasAdhya hI pratIta hotA hai / gAthA chaike mUla pAThase itanA to spaSTa hai ki savat vikramarAjAke nAmase sambaddha hai aura usake akomeM eka aka 38 hai / vikramarAjAke nAmase sambaddha samvat to vikrama samvat hai hI / kintu jainaparamparAmeM zaka samvatkA ullekha bhI vikramAka zakake nAmase milatA hai| jaise trilokasArakI TIkAmeM TIkAkAra mAdhavacaMda traividyane likhA hai-'zrIvIranAthanivRte. sakAzAt pacottaraSaTzatavarSANi (605)pacamAsayutAni gatvA pazcAt vikramAkazakarAjo jAyate / arthAt vIranirvANase 605 varpa 5 mAsa pazcAt vikramAka zaka rAjA huaa| yahA~ para vikramAkazakase tAtparya spaSTa rUpase zaka samvatke sasthApakase hai, kyoki trilokasArakI jisa 'gAthA 850 ko yaha TIkA hai usameM zakakA hI nirdeza hai| tathA vIrasena' svAmIne bhI apanI dhavalA TIkAmeM vIra nirvANa aura zaka rAjAke madhyameM 605 varpa pAca mAsakA antara batalAyA hai| yadyapi unhone isa viSayameM anya AcAryoke mata bhI diye hai kintu unakA apanA mata yahI thaa| akalakacaritra meM akalakake bauddhoke sAtha zAstrArthakA samaya vikramArka zaka samvat 700 diyA hai| yahA granthakArane vikramArka zaka nAmase vikrama samvatkA ullekha kiyA hai, yA zaka samvatkA, yaha nizcayapUrvaka nahI kahA jA sakatA / tathApi itanA nizcita pratIta hotA hai ki yaha zaka samvat 700 nahI ho sakatA, kyoki zaka samvat 705 meM race gaye harivazapurANameM vIrasena aura jinasenako smaraNa kiyA gayA hai aura vIrasenane apanI dhavalAke ArambhameM hI akalakadevake tattvArthavArtikase bahutase uddharaNa diye hai| tathA akalakakA ullekha karanevAle dhanajaya kavike koza se bhI dhavalA meM uddharaNa diyA gayA hai / astu, 1. paNachassayavassa paNamAsajuda gamiya vIraNivvuido sagarAjo' 2 'eso vIrajiNidaNivvANagadadivasAdo jAva sagakAlassa AdI hodi taavdiykaalo| kudo? (191) edamhi kAle sagaNariMdakAlammi pakkhitte vaDDhamANajiNaNivvudakAlA gmnnaado|'-prkhtp 9, pR. 132 / 3 "vikrmaarkshkaabdiiyshtsptprmaajussi| kAle'kalakayatino bauddharvAdo mahAnabhUta // ' ak.c.| 4 'pramANamakalaGkasya pUjyapAdasya lakSaNa / ' dha0 nA0 mA0 zlo0 203 / 5 paTakha0, pu 9, pR. 237 /
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 : jainasAhityakA itihAsa aisI sthitimeM yaha vicAraNIya ho jAtA hai ki vIrasena svAmIne dhavalAkI ukta prazasti meM yadi vikramAka zakakA hI ullekha kiyA hai to vikrama samvatke arthameM kiyA hai yA zaka samvat ke arthameM ? aura 38 ke akame pahale kauna-sA aka honA saMbhava hai ? prathama vicAraNIya viSayake sambandhameM pro0 hIrAlAlajIkA kahanA hai ki 'vIrasenasvAmIne jahAM-jahAM vIranirvANako kAlagaNanA dI hai vahA zakakAlakA hI ullekha kiyA hai / unake ziSya jinasenane jayadhavalAkI samAptikA kAla zakagaNanAnusAra hI sUcita kiyA hai| dakSiNake prAya samasta jaina lekhakone zakakAlakA hI ullesa kiyA hai| aisI avasthAme Azcarya nahI jo yahA bhI lekhakakA abhiprAya zakakAlase ho' / prophesara sAhavakA kathana ucita hai / kintu vIrasenane jahA kahI zakakA nirdeza kiyA hai, usake sAtha vikramAka vizeSaNakA kahI bhI prayoga nahI kiyA / yadi vaha yA unake ziSya jinasena zakake sAtha ekAdha jagaha bhI vikramAka vizeSaNakA prayoga karate to prophesara sAhabako ukta yuktiyA valavatI hotI / aisI sthitimeM prazastike chaThe zloka meM Agata vikkamarAya zabda vicAraNIya ho jAtA hai | dUsare vicAraNIya viSayake sambandhameM prophesara sAhabakA kathana hai ki - 'gAthA meM 'zata' sUcaka zabda gaDavaDImeM hai / kintu jAna paDatA hai lekhakakA tAtparya kucha so 38 varSa vikrama samvat ke kahane kA hai / kintu vikrama saMvatke anusAra jagatuga kA rAjya 851 se 870 ke lagabhaga AtA hai / ata usake anusAra 38 ke aka kI kucha sArthakatA nahI baiThatI / x x x yadi hama ukta saMkhyA 38 ke sAtha sAta sau aura milA deM aura 738 zaka samvatko leM to yaha kAla jagatugake jJAtakAla arthAt zaka samvat 735 ke bahuta samIpa A jAtA hai' / isa taraha jahA~ DA0 hIrAlAlajI dhavalAmeM prayukta samvatko zaka samvat mAnakara 38 se pahale sAta aka rakhanA ucita samajhate hai, vahA DA0 jyoti - prasAdajI use vikrama samvat mAnakara 38 se pahale 8 kA aka rakhanA ucita samajhate hai / arthAt unake matase ghavalAkI samApti vi0 sa0 838 meM ( zaka sa. 703 ) meM huI / aisI sthitimeM ina dono kAlo para aba dUsare prakArase vicAra karanA ucita hogA / dhavalAkI prazastiko gAthAsakhyA 7 meM 'jagatuMgadevarajje' pada hai / arthAt jagatugadevake rAjyameM jayadhavalA samApta huI / aura gAthAsakhyA 9 meM kahA hai, ki usa samaya narendracUDAmaNi voddaNarAyanarendra rAjyakA upabhoga karate the / 1. paTkha., bhA. 1 prastA0, pR 45 / 2 paTakha, bhA. 1, prastA0, pR. 40 /
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhavalA-TIkA : 249 prathama to eka hI prazastimeM do rAjAokA nirdeza kucha vicitra-sA hI pratIta hotA hai / dUsare, rASTrakUTa narezomeM jagatugadeva nAmaka eka hI rAjA nahI huA tathA voddaNarAya nAmaka rAjA kauna thA, isameM bhI vivAda hai / isa ulajhanake vipayame pro0 hIrAlAlajIne likhA hai-'zaka sa0 738meM likhe gaye navasArIke tAmrapaTameM jagatu gake uttarAdhikArI amoghavarSake rAjyakA ullekha hai| yahI nahI, kintu zaka samvat 788ke sirUrase mile hue tAmrapaTameM amoghavarSake rAjyake 52veM varSakA ullekha hai / jisase jJAta hotA hai ki amoghavarpakA rAjya 7.7se prArambha ho gayA thaa| taba phira zaka 738meM jagatu gakA ullekha kisa prakAra kiyA jA sakatA hai ? isa prazna para vicAra karate hue hamArI dRSTi gA0 na 7meM 'jagatu gadevarajjeM' ke anantara Aye hue 'riyamhi' zabda para jAtI hai, jisakA artha hotA hai 'Rte' yA 'rikta' | sabhavata: usIse kucha pUrva jagatugadevakA rAjya gata huA thA aura amoghavarSa siMhAsanArUDha hue the| isa kalpanAse Age gAthA na0 9meM jo voddaNarAya narendrakA ullekha hai, usakI ulajhana bhI sulajha jAtI hai| voddaNarAya sambhavata amoghavarpakA hI upanAma hogA / yA yaha 'vaDDiga'kA hI rUpa ho aura vaDDiga amoghavarSakA upanAma ho / amoghavarSa tRtIyakA upanAma vaddiga yA vaDiga milatA hI hai| yadi yaha kalpanA ThIka ho to vIrasena svAmIke ina ullekhokA yaha tAtparya nikalatA hai ki unhone dhavalA TIkA zaka samvat 738meM samApta kI jaba jagatu gadevakA rAjya pUrA ho cukA thA aura voddaNarAya rAjagaddI para baiTha cuke the|' jisa taraha 38meM 7ke akakI kalpanA karake prophesara sAhaba ne 738 zaka samvat nirdhArita kiyA usI taraha ukta kalpanAke AdhAra para hI unhone jagatuga aura voddaNarAyakI samasyA ko sulajhAnekI ceSTA kI hai|| amoghavarpa prathama chai varSakI avasthAmeM zaka sa 736meM rAjyagaddI para baiThA thaa| ataH 8 varpake bAlakako 'narendracUDAmaNi' jaise vizeSaNase abhihita kiyA jAnA khaTakatA hai| hamArA vicAra hai, ki dhavalA prazastikI antima gAthA sabhavata' pIchese kisIne usameM joDa dI hai| usameM Agata zabda 'vigattA' bhI azuddha pratIta hotA hai / 'vi' upasarga pUrvaka 'kRta' dhAtuse prAkRta rUpa 'vigattA' banatA hai, jisakA artha hotA hai chedI gaI yA kATI gii| isa arthakA vahAM koI sambandha nahI hai| ata "viattA' pATha ucita pratIta hotA hai, jisakA artha hai spaSTa kI gaI / arthAt 'jaba narendracUDAmaNi voddaNarAya narendra pRthvIkA upabhoga karate the usa samaya siddhAntagranthakA mathana karane vAle guruke prasAdase usa dhavalAko vyakta kiyA gayA 1 vahI, pR 41 /
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 : jainasAhityakA itihAsa usakI koI TIkA TippaNI likhI gii| samAptisUcaka 'samANithA' pATha to usase pUrvakI gAthA meM hI A cukA hai / ata' yaha samasyA ulajhI huI hai| racanAe vIrasena svAmIne sapUrNa dhavalA aura jayadhavalAkA pUrvabhAga racA thaa| ye dono grantha upalabdha hai / paTkhaNDAgama sUtroke sAtha hindI anuvAda sahita dhavalATIkA 16 bhAgomeM chapakara prakAzita ho gaI hai tathA kapAyapAhuDa aura cUNisUtro ke sAtha hindI anuvAda sahita jayadhavalAkAra prakAzana kArya cAlU hai / jayadhavalAma eka jagaha zrIvIrasena svAmIne svalikhita uccAraNAvRttikA bhI nirdeza kiyA hai| yadi vahA~ likhitase unakA Azaya racitase hai to kahanA hogA ki unhone yativRpabhake cUrNisUtropara uccAraNAvani bhI racI thii| uttarapurANako prazastimeM guNabhadrAcAryane unakI eka anya racanAkA nirdeza kiyA hai usakA nAma premIjIne siddhabhUpaddhati TIkA diyA hai aura likhA hai ki nAmaparase aisA anumAna hotA hai ki yaha kSetragaNita samvandhI anya hogaa| kintu guNabhadrake uttarapurANakA jo saskaraNa jJAnapIThase prakAzita huA hai usameM 'siddhibhUpaddhati' pATha hai zora zlokake bhAvako dekhate hue yahI pATha ThIka pratIta hotA hai| zloka isaprakAra hai siddhibhUpaddhati yasya TIkA savikSya bhikSubhiH / TIkyate helayA'nyeSA vipamAdi pade pade ||6||-u pu pra artha-dUsarokelie pada-padapara viSama bhI siddhibhUpaddhati, jisakI TIkAko dekhakara bhikSuoke dvArA saralatAse praveza yogya ho gii| ukta kathana zleSAtmaka hai / jo siddhibhU-mokSabhUmiko paddhati-mArga dUsaroke lie pada-padapara viSama hai vaha bhikSuoke lie sugama hai / isaparase jJAta hotA hai ki siddhibhUpaddhati nAmaka grantha vaDA kaThina thA, jo vIrasenako TIkAse sarala ho gayA tathA usameM mokSamArgakA vivecana thaa| isa granthake sambandhameM ukta ullekhake sivAya anya koI ullekha nahI milatA / phira bhI yaha spaSTa hai ki ukta grantha tathA usakI TIkA dono hI bahuta mahattvapUrNa the| ___ isa taraha vIrasenasvAmIne atyanta mahattvapUrNa TIkA-granthokI racanA prAkRta1. prakAzaka zrImanta seTha zitAvarAya lakSmIcanda, bhelasA (ma pr.)| 2. bhAratIya digambara jaina sagha, caurAsI, mathusase prakAzita / 3 'amhehi lihidaccAraNAe puNa 1-ka pA , bhA.3, pR. 398 / 4 jai. sAi,2 rA.sa.,,131 / / -
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhavalA-TIkA : 251 saskRta mizrita prAkRta bhASAmeM kI thii| aura ve siddhAntagranthoke anupama vyAkhyAtA the| unhone apanI TIkAomeM prakRta viSayokA spaSTIkaraNa aura sambaddha prAsaMgika viSayokA vivecana isa rItise kiyA hai ki vAdake TIkAkAroke likhaneke lie kucha zeSa nahI rahA aura sambhavatayA isa kAraNa bhI dhavalA aura jayadhavalAke pazcAt siddhAntagranthopara koI TIkA nahI likhI gi| itanA hI nahI, kintu ina TIkAoke suvistRta parimANarme aura unameM carcita viSayokI prAJjalatAmeM unakI mUlAdhAra kRti aisI samA gaI ki SaTkhaNDAgamasUtra dhavalasiddhAntake nAmase aura kaSAyapAhuDa jayadhavalasiddhAnta nAmase hI prakhyAta ho gye| ____IsAkI 10vI zatAbdIke granthakAra apabhrazakavi puSpadantane apane mahApurANameM unakA ullekha isI nAmase kiyA hai / vAstavameM dono TIkAganya jaina siddhAntaviSayaka carcAoke bhaNDAra hai / vIrasenasvAmIkI kisI svatantra grantharacanAkA koI saMketa nahIM miltaa| ' 'Nau bujhiu AyamasaddadhAmu, siddha tu dhavalu jayadhavalu NAma / -ma, pu|
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya adhyAya dvitIya pariccheda jayadhavalA-TIkA nAmakaraNa dhavalA-TIkAke pazcAt dUsarI mahattvapUrNa TIkA 'jayadhavalA' hai| yaha TIkA 'kapAyapAhuDa' para likhI gayI hai / TIkAkArane isa TIkAkI prathama maGgala-gAthAke AdimeM hI 'jayai dhavalagatee' pada dekara isake nAmakI sUcanA dI hai / antameM to isake nAmakA spaSTa ullekha kiyA hai etya samappai dhavaliyatihuvaNabhavaNA pasiddhamAhappA / pAhuDasuttANamimA jayaghavalAsaNNiyA TIkA // 1 // 'tIno lokoko dhavalita karanevAlI aura prasiddha mAhAtmyavAlI kapAyapAhuDasUtrokI yaha 'jayadhavalA' nAmako TIkA yahAM samApta hotI hai|' uparyukta padyase yaha to spaSTa hai ki isa TIkAkA nAma 'jayadhavalA' hai / para isa nAmakaraNakA kyA kAraNa hai, yaha jJAta nahIM hotaa| TIkAkArane TIkAke ArambhameM candraprabhasvAmIkI jayakAmanA karate hue unake dhavala varNa zarIrakA ullekha kiyA hai / ata yaha niSkarSa nikAlA jA sakatA hai ki candraprabha svAmIke dhavalavarNake AdhArapara isa TIkAkA nAmakaraNa jayakAmanAko mizrita kara 'jayadhavalA' kiyA gayA ho| isake pUrva chakkhaDAgamapara dhavalA-TIkA racI jA cukI thii| isIke AdhArapara kapAyapAhuDakI isa TIkAkA nAma 'jayadhavalA' rakhA gayA hogA / aura donomeM bheda karaneke lie 'jaya' vize paNa niyojita kiyA hogaa| ___'jayadhavalA' TIkA bhI 'dhavalA' TIkAke samAna hI vizada, spaSTa aura gambhIra hai / sambhava hai ki isa kAraNase bhI ise 'jayadhavalA' nAma diyA gayA ho / eka anya hetu yaha bhI sambhava hai ki ina TIkAokI ujjvala khyAtine tIno lokoko dhavalita kara diyA hai / ataeva inakA sArthaka nAma dhavalA aura jayadhavalA hai| jayadhavalA TIkA zailI aura mahattva isa TIkAkI zailI vyAkhyAnAtmaka hone para bhI naye tathyoMse sambaddha hai| TIkAkAra jisa kisI AcAryakA mata dete haiM, use dRDhatAke sAtha adhikArapUrvaka
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayadhavalA-TIkA * 253 likhate hai / unake kisI bhI vyAkhyAnase viSaya sambandhI kamajorI prakaTa nahI hotii| varNanakI prAjaMlatA aura yuktivAditAko dekhakara pAThaka Azcarya cakita hue vinA nahI rhtaa| TIkAkAra pratyeka tathyakI puSTike lie pramANa prastuta karate hai / unake pratyeka kathanameM 'kudo' lagA rahatA hai| ve isa 'kudo' dvArA prazna karate hai aura tatkAla hI hetuparaka uttara upasthita kara dete hai| isa TIkAmeM TIkAkArane Agamika paramparAkI pUrI rakSA kI hai aura eka hI viSayameM prApta vibhinna AcAryoke vibhinna upadezokA ullekha kiyA hai| isa TIkAgranthakI racanAzalIke sambandhameM nimnalikhita prazastipadyase prakAza prApta hotA hai prAya prAkRtabhAratyA kvacit saskRtamizrayA / __ maNipravAlanyAyena prokto'ya granthavistara // -ja0 pra0 pa0 37 isase spaSTa hai ki isa vistRta TIkAgranthako racanA prAya, prAkRta-bhApAmeM kI gayI hai / bIcameM isameM kahI-kahI saskRtakA bhI mizraNa hai| isI kAraNa yaha TIkA bhI 'dhavalA' ke samAna 'maNipravAla' kahalAtI hai| nissandeha 'dhavalA' kI apekSA jayaghavalA prAkRtabahula hai| isameM dArzanika carcAeM aura vyutpattiyA~ to saskRta-bhASAmeM nibaddha hai, para saiddhAntika carcAoke lie prAkRtakA prayoga upalabdha hotA hai / kahI-kahI to kucha vAkya aise bhI milate hai, jinameM eka sAtha dono bhASAokA upayoga kiyA gayA hai| TIkAkI bhASA prasAdaguNayukta aura pravAhapUrNa hai| adhyayana karate samaya pAThakakI jijJAsA nirantara banI rahatI hai| TIkAkArakA bhASAke sAtha viSaya para bhI asAdhAraNa prabhutva hai| jisa viSayakA pratipAdana karate hai| usakA zakA-samAdhAna pUrvaka atyanta spaSTIkaraNa kara dete hai / carcita viSayako adhika-se-adhika spaSTa karanekI kalA isa TIkAgranthameM vidyamAna hai| jayadhavalAke antake nimna padyase zailIgata vaiziSTaya para prakAza paDatA hai hoi sugamaM pi duggamamaNivuNavakkhANakAradoseNa / jayadhavalAkusalANa sugamaM vi ya duggamA vi atthagaI / / -ja0ma0pa0 7 anipuNa vyAkhyAtAke doSase sugama vAta bhI durgama ho jAtI hai, kintu jayadhavalAmeM jo kuzala hai, unako durgama arthakA bhI jJAna sugama ho jAtA hai / isase spaSTa hai ki jayadhavalAkI vyAkhyAna zailI atyanta sugama hai aura isa TIkAmeM durgama viSayako bhI sugama banAyA hai|
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 : jenasAhityakA itihAsa jayadhavalA TIkA mahattva viSayako gambhIratA aura pratipAdanaulIko sugamatApI dRSTiro jitanA hai, ugage gAhI adhika prameyo adhika gamAviSTa gAranekI dRSTirI bhI hai| yaha TIkA apanI vizAlatA aura prameyAdhikyake kAraNa hI syatanaga anya 'jayapAla ginAnta' kahI jAtI hai| garma phevala cUNigUgome Aye hue anugogadAroge anusAra hI viSayakA vyAkhyAna nahI siyA hai, apitu 'uccAraNAvatti meM Aye hue anuyogadvAroMke mApAra para viSayakA nirUpaNa giyA hai| iga pragAra mUlaganya 'kasAyapAhuTa' aura caNisUtroma nihita viSayakA vivecana 'uccAraNAvRtti ke ganugAMgahAga anusAra vistArapUrvaka kiyA hai / gataeva ima granyameM viSayakA kathana dRDhatA, bahunatA aura AtmavizvAna pUrvaka kiyA gayA hai| ___ cUNisUmoke vyAkhyAna pragaMgame kisI bhI bhagako dRSTige bhosala nahIM hone diyA hai| padokI to bAta hI kyA, AcAryane akokI bhI vyAkhyA prastuta kI hai| udAharaNArtha aryAdhikAra prakaraNameM pratyeka garyAdhikArasUtrake Age paDhe akokI mArthakatAko liyA jA sakatA hai| isa TIkAkA eka anya mahattva vibhinna viSayaka aneka dArzanika aura saMddhAntika matoko jAnakArI gI hai| TIkAkArane upadezokA kathana AcAryoke nAmoke ullesa pUrvaka karake apanI prAmANikatA siddha kI hai| jayadhavalAkA eka dUsarA mahattva jJAna, jIva, karma aura karma mamvandhako vistRta rUpase prastuta karanA bhI hai| racanA sthAna aura kAla pahale dhavalAphA racanA kAla nivaddha kiyA jA cukA hai / ata. isa sambandhameM vizepa prakAza DAlanekI AvazyakatA nahI / sakSepameM jayaghavalA TIkA zakasavat 759 ( vi0 sa0 894 ) meM pUrNa huii| yaha jayadhavalA TIkA vATakagrAmapurameM racI gayI hai| isake zAsaka gurjarArya batAye gaye hai| AcArya jinasenane prazasti-padya 12-15 meM gurjarArya narendrakI baDI prazasA kI hai aura candra-tArA paryanta usakI kItika sthira rahanekI bhAvanA vyakta kI hai| yaha vATakagrAmapura kahA~ avasthita thA aura isakA Adhunika nAma kyA sambhava hai, yaha vicAraNIya hai| baDaudAkA purAnA nAma vaTapadra, vaTapadraka yA vaTapallI hai| koSomeM padrakA artha grAma milatA hai| ata vATakagrAma baDaudA hI honA cAhie / vahA~ke kucha rASTrakUTa rAjAoke kucha tAmrapatra bhI mile hai|
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayadhavalA-TIkA * 255 rASTrakUTa nareza karkake zaka savat 734 ke tAmrapatrake anusAra bhAnubhaTTa nAmaka prAhmaNako akoTaka caurAsI grAma viSayaka vaTapadraka gAva dAnameM diyA gayA thA / karka suvarNavarSake dAnapatrameM bhI karka aura govinda dono bhAIyoke dvArA vaTapadraka gAva dAnameM denekA ullekha hai| isameM bhI vaTapadrakako akoTaka caurAsI gAvake antargata likhA hai| akoTaka Aja bhI baDodAse 5-6 mIlapara dakSiNakI ora vartamAna hai / kucha samaya pahale vahAse khudAImeM kAsekI prAcIna jaina mUrtiyAM milI hai| ukta vaTapadra yA vATagrAmako gurjarArya athavA gurjaranarendra dvArA anupAlita batalAyA hai| yaha gurjaranarendra rASTrakUTa amoghavarSa hI hai / amoghavarpa jinasenakA parama bhakta ziSya thaa| guNabhadrAcAryane uttarapurANakI prazastimeM likhA hai ki rAjA amoghavarSa svAmI jinasenake caraNomeM namaskAra karake apaneko pavitra huA mAnatA thaa| rASTrakUTokI rAjadhAnI mAnyakheTa thii| amoghavarpake pitA govindarAja tRtIyake samayake za0 sa0 735 ke eka tAmrapatrase jJAta hotA hai ki usane lATadeza-gujarAtake madhya aura dakSiNI bhAgako jItakara apane choTe bhAI indrarAjako vahAkA rAjya de diyA thaa| isI indrarAjane gujarAtameM rASTrakUTokI dUsarI zAkhA sthApita kI thii| zaka sa0 757 kA eka tAmrapatra baDaudAse milA hai / yaha gujarAtake rAjA mahA sAmantAdhipati rASTrakUTa dhruvarAjakA hai| isase jJAta hotA hai ki amoghavarpake cAcAkA nAma indrarAja thA aura usake putra karkarAjane bagAvata karane vAle rASTrakUTose yuddha karake amoghavarSako rAjya dilavAyA thaa| kucha vidvAnokA mata hai ki lATake rAjA dhruvarAja prathamane amoghavapake viruddha bagAvata kI thI / ata amoghavarSako usapara caDhAI karanI paDI aura gujarAta usake rAjyameM A gyaa| yaha ghaTanA jayadhavalAkI samAptise kucha hI samaya pahalekI honI cAhiye, kyoki dhruvarAja prathamakA tAmrapatra za0 sa0 757 kA hai aura jayadhavalAkI samApti za0 sa0 759 meM huI thii| ata. bATagrAmake gujarAtameM hone tathA gujarAtakA pradeza usI samayake lagabhaga amoghavarSake rAjyameM protake kAraNa amoghavarpakA guNagAna kiyA hai| ataH jayadhavalAkI racanA vATagrAmapurameM rAjA amoghavarSake rAjyameM zaka sa0 759 meM pUrNa huI thii| jayadhavalAgata viSaya vastu jayadhavalA kasAyapAhuDa aura usapara racita cUrNisUtrokI vivaraNAtmaka vistRta vyAkhyA hai / ata usakA pratipAdya mUla viSaya vahI hai jo usake mUlabhUta granthokA hai| kintu usameM vyAkhyAkA rUpa kaisA hai aura kyA vizepa kathana kiyA gayA hai, yahI batalAnA yahA~ abhISTa hai /
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 - jainasAhityakA itihAsa yaha hama pahale likha Aye hai ki kasAyapAhuDake adhikArokI saMkhyA yadyapi pandraha hai tathApi nAmomeM matabheda hai aura umakA nirdeza karake vIrasena svAmIne jayaghavalAke adhikArokA nirdeza svaya apanI dRSTise kiyA hai| ___sabase prathama jayadhavalAkArane maMgalakI carcA karate hue yaha prazna uThAyA hai ki AcArya guNadharane kasAyapAhuDake aura yativRpabhane cUNisUtroke AdimeM maMgala kyo nahI kiyA ? samAdhAnameM kahA hai ki prArambha kiye gaye kAryameM vighna vinAzake liye magala kiyA jAtA hai / kintu paramAgamameM upayoga lagAnese hI ve vighna naSTa ho jAte hai, isIse ukta dono granthakArone magala nahI kiyA / ___cUrNisUtrakArane prathama gAthAkI vRttimeM pAMca upakramokA nirdeza kiyA hai / kintu jayadhavalAkArane donokI sagati batalAte hue kahA hai ki gAthAmeM kevala eka nAmopakramakA hI nirdeza hai zepakI sUcanA 'du' zabda se kI hai / isIse yativRSabha ne pAMca upakramokA nirdeza kiyA hai| ___yata isakA nikAma jJAnapravAda nAmaka pUrvase huA hai ata' TIkAkArane maMgalake pazcAt mati Adi pAMca jJAnokA kathana karate hue pAMca upakramokA vistArase kathana kiyA hai / tathA kevalajJAnakA astitva tarka aura yuktike AdhArase siddha kiyA hai| isI prasagase karmavandhanakI bhI carcA hai / tatpazcAt kevalajJAnI bhagavAna mahAvIrake jIvanakAlakI carcA karate hue vipulAcalapara unakI prathama dharmadezanAkA samaya batalAyA hai tathA kisa prakAra AcAryaparamparAse AtA huA upadeza guNadharAcArya tathA AryamA aura nAgahastIko prApta huA, yaha batalAyA hai| dvAdazAgarUpa zruta aura agavAhyazrutake viSayakA paricaya karAneke vAda pandraha adhikAroko carcA vistArase kI hai aura usa viSayaka matabhedako bhI spaSTa kiyA hai| cUNisUtrakArane kasAyapAhuDa nAma naniSpanna kahA hai| isa prasagase nayoke svarUpakI carcA bahuta vistArase karate hue nayomeM nikSepoMkI yojanA kI hai / jo nayoke adhyayanake liye upayogI hai / ___ cUNisUtroke viSaya-paricayameM kahA hai ki AcArya yativRSabhane vivecanake liye anuyogadvArokA nirdeza kiyA hai tathA unameMse kucha anuyogadvArokA sAmAnya kathana bhI kiyA hai / jayadhavalAmeM sabhI anuyogadvArokA vivecana caudaha mArgaNAomeM kiyA hai| tathA yaha vivecana cUrNisUtro para nirmita uccAraNAvRttikA Alambana lekara kiyA gayA hai| jayadhavalAkArane isa bAtakA nirdeza, ki hama yaha kathana uccAraNAkA Azraya lekara kara rahe hai, sthAna-sthAnapara kiyA hai| yahA~ prathama adhikArameM mAgata sataraha anuyogadvArokA sakSipta paricaya diyA jAtA hai kyoki saba adhikAromeM prAya inakA kathana AtA hai| matabhevaka bAda pandraha azAgarUpa zruta AmA aura nAgahastAna
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayadhavalA-TIkA : 257 1 samutkIrtanA-isakA artha hai kathana karanA isameM guNasthAna aura mArgaNAmaomeM mohanIyakarmakA Astitva aura nAstitva batalAyA gayA hai / gyArahaveM guNasthAna taka sabhI jIvoke mor3anIya karmakI sattA pAyI jAtI hai Ageke sabhI jIva usase rahita hai / isI taraha jina mArgaNAmomeM vArahavAM Adi guNasthAna saMbhava nahI hai una mArgaNAomeM mohanIya karmakA Astitva hI batalAyA hai aura jina mArgaNAmaomeM sabhI guNasthAna sabhava hai unameM astitva aura nAstitva dono batalAye hai / sAdi, anAdi, dhruva, adhruva-isame batalAyA hai ki mohanIya vibhakti kisake sAdi hai, kisake anAdi hai, kisake dhruva (ananta ) hai aura kisake adhruva ( sAnta ) hai| svAmitva-isameM batalAyA hai ki jisake mohanIyakarmakI sattA hai vaha usakA svAmI hai jo use naSTa kara cukA hai vaha usakA svAmI nahI hai / kAla-isameM batalAyA hai ki kisa jIvake mohanIyakaryakI sattA kitane kAla taka rahatI hai aura asattA kitane kAla taka rahatI hai| kisI jIvake mohanIyakI sattA anAdi-ananta hai aura kisake anAdi-sAnta hai| antara-isameM batalAyA hai ki eka vAra mohanIyako satA naSTa hone para puna kitane vAda prApta hotI hai| kintu mohanIyakarma eka bAra naSTa ho jAne para puna nahI badhatA aura vandha hue binA satA nahI ho sakatI ata mohanIyakA antarakAla nahI hai / bhagavicayAnugama-isameM nAnA jIvokI apekSA mohanIyakarmake Astitva aura nAstitvako lekara bhagokA vicAra kiyA hai| bhAgA-bhAgAnugama-isameM batalAyA hai ki saba jIvoke kitane bhAga jIva mohanIya karmakI sattAvAle hai aura kitane bhAga jIva mohanIyakarmakI asattA vAle hai| __ parimANa-isameM mohanIya karmakI sattA aura asattA vAle jIvoMkA parimANa kahA hai| kSetra-isameM batalAyA hai ki mohanIyakaryakI sattA aura asattAvAle jIva lokake kitane bhAgameM rahate hai / sparzana-isameM ukta jIvokA trikAla viSayaka kSetra kahA hai| kAla-pahalA kAlakA varNana kisI eka jIvakI apekSAse hai aura yaha nAnA jIvokI apekSAse hai| isameM nAnA jIvokI apekSA mohanIyakarmakI sattA aura 17
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 * janasAhityakA itihAsa asattAvAle jIvokA kAla batalAyA hai| dono hI prakArake jIva sadA rahate hai isalie unakA kAla sarvadA kahA hai / antara-yaha antara bhI nAnA jIvokI apekSA hai ata mohanIyakarmakI sattA aura asanAvAle jIva sadA pAye jAte hai ata unameM sAmAnyase antara nahI hai| bhAva-isameM batalAyA hai mohanIyakarmakI sattA aura asattA vAle jIvoke pAMca bhAvomeM se kauna bhAva hote hai / sattAvAleke pAriNAmikake sivA zepa cAra bhAva hote hai aura asattAvAleke kevala kSAyikabhAva hotA hai| alpavahatva-isameM batalAyA hai ki mohanIyakarmakI sattA vAle aura asattAvAle jIvomeM kauna adhika hai aura kauna alpa hai| ina anuyoga dvAroke sAtha mUla prakRti vibhaktikA kathana samApta hotA hai| Age hama jayadhavalA TIkAmeM Agata kucha vizepa vivecanoko hI carcA kareMge 1 prakRti-vibhakti-isame kahA hai ki uccAgNAcAryane mUla prakRti vibhaktike sataraha anuyogadvAra kahe hai aura AcArya yativRpabhane ATha anuyogadvAra kahe hai / kintu isameM koI virodha kI bAta nahI hai kyoki ekane paryAyAthika nayakA avalambana liyA hai to dUsarene dravyAthika nayakA avalambana liyA hai| vIrasena svAmIne uccAraNAcAryake dvArA kathita vivaraNakA Azraya lekara sataraha anuyogadvAgekA vivecana kiyA hai| isI taraha ekaka uttara-prakRti vibhaktike gyAraha anuyogadvAra yativRpabhane kahe hai aura uccAraNAryane caubIsa kahe hai| jayadhavalAkArane uccAraNAcAryake anusAra caubIma anuyogadAgekA hI kathana kiyA hai| isa taraha jayadhavalA kevala cUrNimUnoMkA vyAkhyA-grantha nahI hai kintu usameM vipayagata pratipAdana bhI vigepa hai| AcArya yativRpabhane cUNimUvameM kahA hai ki mohanIya karmakI vAisa pratiyokI mattAkA mvAmI manuSya hI hotA hai| emakI TIkAmeM vIrasenane kahA hai ki AcArya yativRpabhake isa viSayame do upadaMza hai / unameMme kRtakRtyavedaka jIva maraNa nahIM karatA, ena upadezako lekara ukta kayana kiyA hai| uccAraNAcAryake anunAra tamasya vedaka mamyagdRSTI jIva nahI maratA aimA niyama nahI hai kyoki uccAraNAcAryane cArI hI gatiyoM meM vAIga prakRtika vibhakti mthAnakA sattva svIkAra kiyA hai| anantAnusandhIko vinayojanA gamyagdATI jIya hI karanA hai| anantAnuvandhI mpandhItarI mana prati sama pariNamAnako viSayojanA pAhate hai|
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayadhavalA-TIkA 259 visayojanAse kSapaNAmeM yaha bheda hai ki jina karmokI kSapaNA hotI hai unakI puna utpatti nahIM hotii| kintu anantAnuvandhIkI visayojanA karane ke bAda samyagdRSTI yadi mithyAtvako prApta hotA hai to prathama samayameM hI cAritra mohanIyake karmaskandha anantAnubandhI rUpase pariNata ho jAte hai / isIse mithyAtvameM mohanIyakI 24 prakRtiyokI sattA na pAyo jAkara aTThAIsakI sattA pAyI jAtI hai / upazama samyagdRSTIke anantAnuvandhI catuSkakI visayojanAke honemeM bhI matabheda hai| uccAraNAke anusAra to niSedha hai| isaparase yaha zaGkA kI gayI ki jina AcAryoke kathanake anusAra upazama samyagdRSTIke anantAnubandhIkI visayojanA hotI hai unase ukta kathanakA virodha kyo nahI aataa| isake uttarameM vIrasena svAmIne kahA hai ki yadi upazama samyagdRSTIke anantAnubandhIko visayojanAkA kathana karanevAlA vacana sUtra vacana hotA to yaha kathana satya hotA kyoki sUtrake dvArA vyAkhyAna bAdhita hotA hai parantu eka vyAkhyAnake dvArA dUsarA vyAkhyAna vAdhita nahI hotA isalie upazama samyagdRSTIke anantAnuvandhIkI visayojanA nahI hotI, yaha vacana apramANa nahI hai / phira bhI yahA~ dono upadezokA kathana karanA caahiye| kyoki donomeM amuka kathana sUtrAnusArI hai isake jJAna karAne kA koI sAdhana nahIM hai| upazamasamyaktvake kAlakI apekSA anantAnubandhI catuSkakI visayojanAkA kAla adhika hai athavA vahA~ anantAnubandhI catuSkakI visayojanAke kAraNabhUta pariNAma nahIM hote| isase pratIta hotA hai ki upazama samyagdRSTIke anantAnuvandhI catuSkakI visayojanA nahIM hotii| phira bhI yahA~ upazama samyagdRSTIke anantAnuvandhI catuSkakI visayojanA hotI hai yaha pakSa hI pradhAna rUpase svIkAra karanA cAhiye kyoki paramparAse yaha upadeza calA AtA hai| (ka0 pA0 yAga 2, pR0 417-18) isase vIrasena svAmIkI yA jayadhavalAkI prAmANikatApara prakAza paDatA hai| 2 sthitivibhakti-- cUNisUtra meM mithyAtvakI utkRSTa sthiti pUrNa sattara koDAkoDI sAgara kahI hai| isakI vyAkhyAmeM jayadhavalAmeM kahA hai ki yaha kathana eka samayaprabaddhakI apekSA hai, nAnA samayapravaddhakI apekSA nahIM hai yaha sthiti eka samaya prabaddhakI hai isakA pramANa yaha hai ki jo kArmaNa vargaNAskandha akarmarUpase sthita hai ve mithyAtva Adi kAraNose mithyAtva karmarUpase eka sAtha pariNata hokara jaba sampUrNa jIva pradezose sambaddha ho jAte haiM taba unakI eka samaya adhika
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 * jainasAhityakA itihAsa sAta hajAra varSase lekara kramase sattara koDAkoDI sAgara pramANa sthiti dekhI jAtI hai isase jAnA jAtA hai ki yaha sthiti eka samaya pravaddhakI hai| kyoki mahAvandhameM kahA hai ki mithyAtvakI utkRSTa AvAdhA sAta hajAra varSa hai aura AvAdhAse hIna karmasthiti pramANa karma nipeka hai| ( ka pA , bhAga 3, pR 194-195) isa taraha jayadhavalAmeM cUrNisUtragata kathanakA Azaya sapramANa udghATita kiyA hai| jayadhavalAkA pUrvArgha hI vIrasena svAmIke dvArA racita hai / uttarabhAga jisame karIva dasa adhikAra Ate hai vIrasena svAmIke ziSya jinasena svAmIne racA hai| ataH pUrvabhAgameM jitanA prameya cacita hai uttarabhAga viSaya bahula hote hue bhI saiddhAntika gutthiyoke rahasya ke udghATana se prAya vaisA paripUrNa nahIM hai| svAmI jinasenane sambaddha viSayakA jo kapAyapAhuDa aura cUNisUtromeM carcita hai, barAvara khulAsA kiyA hai, kintu guru jaisI bAta nahIM hai| ata Ageke viSaya-paricayakI jAnakArI kaSAyapAhuDa aura cUrNisUtroke vipaya paricayase kara lenA cAhiye usIkA vyAkhyAna aura upAdAna usameM hai / racayitA : vIrasena aura jinasena __ dhavalAke pazcAt jayadhavalAkI racanA huI hai, yaha bAta jayadhavalAkI prazastise to pramANita hotI hai, sAtha hI jayadhavalAse bhI pramANita hai| jayadhavalAke prArambhameM hI matijJAna aura avadhijJAnakA kathana karate hue vIrasena svAmIne likhA hai-'inake lakSaNa jisa prakAra vargaNA' khaNDameM yA unake antargata prakRti anuyogadvArameM kahe hai, vaisA hI kathana kara lenA caahiye| vargaNAkhaNDa pAMcavAM khaNDa hai| pAMca hI khaNDoMpara vIrasenane jayadhavalAkI racanA kI thii| ata ukta ullekhase pramANita hotA hai ki dhavalAkI racanA kara cukaneke pazcAt hI vIrasenane jayadhavalAkI racanAmeM hAtha lagAyA thA, kintu use vaha adhUrI hI choDa kara svargavAsI ho gye| usakI pUrti unake anyatama suyogya ziSya jinasenane kii| jayadhavalAkI prazastimeM apane guru vIrasenake sambandhameM zraddhAvanata hRdayase likhate hue jinasenane bhUtakAlakI kriyA 'AsIta'kA prayoga kiyA hai, jo isa bAtakA 1. "khippoggahAdINamattho jahA vaggaNAkhaDe parUvido tahA estha vi parUvedavvo' . ~ka. pA., bhA. 1, pR. 14 'esi tihaM NANANa lakkhaNANi jahA payaDi aNuogahAre parUvidANi nahA parU. vedavyANi -pR. 17 // hue kI prazastima apUrti unake anta use vaha adha -
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayadhavalA-TIkA * 261 sUcaka hai ki unake gurukA svargavAsa ho cukA thA / apane ko unakA ziSya ghoSita hue jinasenane apane sambandhameM bhI thoDA prakAza DAlA hai jisase jJAta hotA hai ki jinasena aviddhakarNa the arthAt kAnachedana kA saskAra honese pahale hI unhone gRhavAsa choDa diyA thA aura guruke pAsa rahakara vidyAdhyayanameM laga gaye the ataH unake kAna jJAna zalAkAse bIdhe gaye the| vaha bAla-brahmacArI the / unhone bAlyAvasthA se hI akhaNDa brahmacaryakA pAlana kiyA thaa| ve na to ati sundara the aura na ati catura hI phira bhA sarasvatIne ananya zaraNa hokara unakA Azraya grahaNa kiyaa| buddhi, zama aura vinaya ye tIna unake naisargika guNa the / ve zarIrase avazya kRza the, kintu tapase kRza ( kamajora ) nahI the| zAririka kRzatA kRzatA nahI hai / jo guNo se kRza hai vahI vAstavameM kRza hai|' jinasenake ziSya guNabhadrane apane uttarapurANakI prazastimeM likhA hai ki jaise himAlayase gagAkA, sarvajJase divyadhvanikA aura udayAcalase bhAskarakA udaya hotA hai, vaise hI vIrasenase jinasena kA udaya huaa| inhI jinasenane vIrasenake dvArA prArabdha jayadhavalAko pUrNa kiyA / jayadhavalA TIkAke anta parIkSaNa se bhI yaha nirNaya nahI kiyA jA sakA, ki guru aura ziSyameMse kisane kitanA bhAga racA thaa| isIse jinasenAcAryake vaiduSya aura racanA cAturyakA anumAna kiyA jA sakatA hai| unhone ja0 dha0kI prazastimeM likhA hai ki 'guruke dvArA bahuvaktavya pUrvArdhake likhe jAnepara, usako 1 'tasyaziSyo'bhavacchImAn jinasena samiddhadhI / aviddhAvapi yatkau~ viddhau jJAnazalAkayA // 27 // yasminnAsannabhavyatvAnmuktilakSmI samutsukA / svayavarItikAmeva zrauti mAlAmayUyujat // 28 // yenAnucaritA vAlyAbravratamasaNuitam / svayavara vidhAnena citramUDhA sarasvatI // 29 / / yo nAti sundarAkAro na cAticaturo muni / tathApyananyazaraNA yaM sarasvatyupAcarat // 30 // dhI zamovinayazceti yasya naisargikA guNA / sUrInArAdhayanti sma guNairArAdhyane na ka // 31 // ya kRzo'pi zarIreNa na kRzo'bhUttapoguNa / na kRzatva hi zArIra guNaireva kRza kRza // 32 / / ' * 'abhavadiva himAdradevasindhupravAho, dhvaniriva sakalajJAt sarvazAstraikamUrti / udayagiritaTAdvA bhAskaro bhAsamAno, muni khu jinaseno vIrasenAdamuSmAt / / ' -u0pu0pr0| 1 'guruNA'rthe'grime bhUrivaktavye sprkaashite| tannirIkSyAlpavaktavya paJcAstena pUrita // 36 // '
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 : jenasAhityakA itihArA desakara isa alpavaktagya uttarArSako usane [ jinagenane ] pUrA kiyA / ' isame govala itanA hI vyakta hotA hai ki pUrvAgI racanA gumne yI aura uttarArdhI racanA ziSyane / kintu granthakA pUrvabhAga yahA~ taka mAnA jAye, yaha nirNIta nahI hotaa| jinasenane apanI prazastiga jayapavalA TIkAko 60 hajAra eloka pramANa batalAyA hai tathA use tIna svandhoma vibhAjita kiyA hai-pradezavibhaktiparyanta prathama smanya hai, rAkrama, udaya aura upayoga gare sandhameM gammilina haiM / aura zeSa bhAga tIsarA smanya hai| ___moTe taurapara 60 hajAra phloka pramANako tIna bhAgomeM vibhAjita kiyA jAye, to eka-eka svandha vIrA-bIrA hajAra pramANa hotA hai| indranandine apane zrutAvatAra meM liyA hai ki prArambhako cAra vibhaktiyokI vIsa hajAra zloka pramANa racanA karaneke pazcAt vIrasena svAmIkA svargavAsa ho gyaa| ata zepa bhAgakI 40 hajAra zloka pramANa TIkAko racanA jayasena ( jinasena )ne kii| ata indranandike kathanAnusAra saMkramaro pahalekA vibhakti paryanta bhAga vIrasena svAmIne racA thaa| yadyapi gaNanA karanepara vibhaktiparyanta granthakA parimANa sADhe chandIsa hajAra zloka pramANa vaiThatA hai tathApi aisA pratIta hotA hai ki indranandine jayadhavalAko prazastike ukta kathanake AdhArapara hI moTe taurapara skandhoke pramANako parigaNanA kI hai| sakramase pahalekA vibhaktiparyanta bhAga bahuvAkya bhI hai ata' jinasena svAmIke kathanAnusAra use pUrvAdha bhAga mAnA jA makatA hai| ukta dono AcAryoMke ullesokA samanvaya karanese yaha niSkarSa nikalatA hai / anya vyAkhyAnAcAryokA ullekha eva upasahAra jayadhavalAmeM kucha anya vyAkhyAnAcAryoke bhI vyAkhyAna ullikhita hai / eka sthAnapara likhA hai-'yaha uccAraNAcArya' abhiprAya hai, parantu anya vyAkhyAnA 1 'paSThirevasahasrANi granthAnA parimANata / zlokenAnuSTabhenAtra nirdiSTAnyanupUrvaza 39 // vibhakti prathamaskandho dvitIya mkrmodyo| upayogazca zepastu tRtIya skandha ipyate // 10 // -ja0 dha0 pr0| 2 'jayadhavalA ca kapAyaprAbhatake catasraNAM vibhktiiinaam| 180 / viMzatisahasrasagrantharacanAyA sayutAviracya divam / yAtastata punastacchipyo jayasenagurunAmA // 183 / / tacchepa catvAriMzatA sahasa samApitavAn / jayadhavaleca paSThisahasragrantho'bhavaTTIkA ||1841,-shr tAva0 /
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayadhavalA - TIkA : 263 cArya isa prakAra kahate haiM " / ina vyAkhyAnAcAryoM kA mata kinhI vipayo meM yativRpabha aura uccAraNAcAryase bhinna thaa| likhA hai - 'yaha saca hai ki pUrvokta vyAkhyAna isa sUtrake sAtha virodhako prApta hotA hai, kintu utkRSTa sthiti aura utkRSTa addhAcchedameM tathA jaghanyathiti aura jaghanya addhAcchedameM bheda kathana karaneke lie vyAkhyAnAcAryone yaha vyAkhyAna kiyA hai / 2 Age likhA hai ki yaha uccAraNAcAryake dvArA kahe gaye alpabahutvakI sadRSTi hai | aba cirantana vyAkhyAnAcAryake alpabahutvako kahate hai 3 / uparyukta ullekhose spaSTa hotA hai ki jayadhavalAkArake samakSa aneka uccAcAryoMke vyAkhyAna upasthita the / inameM kaI uccAraNAcAryoMkI vyAkhyAe~ atiprAcIna bhI thI / sambhavatayA unakA nAma jJAta na honese unameMse kuchako cirantana vyAkhyAnAcAryakI sajJA dI gayI hai / isa prakAra jayadhavalA - TIkAmeM aneka prAcIna vyAkhyAo ke samAviSTa honese mUlya viSayase bhI adhika viSaya akita karanekA prayAsa kiyA gayA hai / tRtIya pariccheda chakkhaMDAgamakI anya TIkAeN vIrasena svAmIkI prasiddha dhavalATIkAke atirikta 'chakkhaDAgama' para anya TIkAe~ bhI likhI gayI hai / AcArya indranandine apane zrutAvatArameM ina samasta TIkAokA ullekha kiyA hai / kundakundane parikarmaTIkA, zAmakuNDane paddhattiTIkA, tumbalUrAcAryane cUDAmaNiTIkA, vappadevane vyAkhyAprajJapti aura suprasiddha tArkika * samantabhadrane 'saskRtaTIkA likhI hai / indranandine batAyA hai isa prakAra vyAkhyAna kramako prApta hotA huA chakkhaDAgama rUpa siddhAnta 1 'eso uccAraNAiriyANamahippAo / aNNe puNavakkhANAiriyA eva bhaNati / ka0 pA0, bhA0 3, pR0 213 | 2 bhA0 3, pR0 291 / 3 ' esA uccAraNappAvahuassa sadiTThI / sahi cirantanavakkhANAiriyANamappA bahuaM vattaissAmo / ' bhA0 3, pR0 532 / 1 kAlAntare tata punarAsandhyA parlAra (2) tArkikArko'bhUt // 167 // zrImAn samantabhadrasvAmAtya so'pyaphItya ta dvividham // siddhAntamata paTkhaNDAgamagatakhaNDa paJcakasya puna // 168 // aSTau catvAriMzata sahasramadgrantharacanayA yuktam / viracitavAnati sundaramRdusaskRtabhASayA TIkAma || 169 // - zru tAvatAra B
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 : jenasAhityakA itihAsa guruparamparAse mAtA humA ati tIkSNavuddhiNAlI gubhanandi aura ravinandi muniko prApta huaa| bhImarathi aura kRSNamesA nAgako nadiyoke madhyadegameM sundara utkalikA grAmake samIpa magaNavallI nAgaka vikhyAta grAmame vappadeva gurune una dono muniyoke samIpa urA samasta siddhAntakA vizeSa rUpage zravaNa kiyA / anantara cappadeva gurune cha rANDome-se gahAvandhako choDakara zepa pAMca gaNDopara vyAkhyAnAmaka TIkA lipii| 'chaksaTAgama' ko vyANyA pUrNa hone ke pazcAt 'kamAyapAhuDa' para sATha hajAra zloka pramANa TIkA prAkRtabhApAmeM lisii| ima prakAra ukta dono mUlAgama granyo para vibhinna TIkAoMkA ullekha kevala zrutAvatAro meM prApta hotA hai / vivudha zrIdharane apane zrutAvatArameM tumvulUrAcArya aura unakI TokAkA nirdeza nahI kiyA hai / tathA indranandine mahAvanya para racita jisa sAta hajAra zloka pramANa pajikAko tambulUrAcAryako kRti kahA hai, use unhone zAmakuNDAcAryako hI kRti batalAyA hai| ___ aba ina TIkAoke astitvake sambandha vicAra prastuta kiyA jAtA haikundakundakRta 'parikarma' nAmaka grantha indranandike kathanAnusAra dono siddhAnta anyoMko jAna kara kuNDakundapurameM zrIpananandi munine cha saNDo meM-se Adike tIna saNDopara bAraha hajAra pramANa parikarma nAmaka grantha rcaa| kuNDakundapurake yaha zrIpadma nandi muni prasiddha jainAcArya kundakunda hI jJAta hote hai kundakundapura grAmake nivAsI honese vaha isI nAmase vikhyAta hue| inake dvArA racita samayapAhuDa, pavayaNasAra, paMcAthikAya, NiyamasAra, aThThapAhuDa Adi aneka grantha suprasiddha hai, kintu chakkhaDAgama para unake kisI vyAkhyA granthakA anyatra saketa prApta nahI hai| vIrasena svAmIkI dhavalA TIkAmeM aneka sthAno para parikarma nAmaka granthakA ullekha bahutAyatase milatA hai aura usase aneka uddharaNa bhI diye gaye hai| kintu yaha parikarma nAmaka grantha kisake dvArA racA gayA thA, isakA koI nirdeza dhavalAmeM nahI hai aura na use Agama granthakI TIkArUpa hI batalAyA gayA hai / dhavalATIkAmeM usake ullekhokI bahulatA dekhakara yaha sandeha honA svAbhAvika hai ki zAyada vaha parikarma indra nandike dvArA nirdiSTa TIkA 'grantha hI to nahIM hai ata hama dhavalA - 1 zrIpadmanandItyanavadyanAmA hyAcAryazabdottarakoNDakunda / dvitIyamAsIdabhidhAnamudyaccaritra saMjAtasucAraNaddhi // ' -zilAlekha na0 42, 43, 47, 50
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayadhavalA - TIkA 265 TIkAse una saba uddharaNo ko de denA ucita samajhate hai jinase parikamaM pratipAdita viSayakA AbhAsa milatA hai / parikarmakA sabase adhika ullekha jIvadvANake dravyapramANAnuyoga anuyogadvAra kI ghavalATIkAmeM milatA hai / isa anuyogameM jIvokI sakhyAkA kathana hai / 'jamhi jamhi aNatANaMtayaM bhagijjadi tamhi tamhi ajahaNNNamaNukkassa aNatANatasse vagahaNa" idi pariyamma vayaNAdo jANijjadi ajahaSNamaNukkassa aNatANatasseva gahaNa hoditti | paTkha0 pu0 3 pR019] 1 'jahA~ jahA~ anantAnanta dekhA jAtA hai vahA~ vahA~ ajaghanyAnutkRSTa arthAt madhyama anantAnantakA hI grahaNa hotA hai', parikarmake isa vacanase jAnA jAtA hai ki prakRtameM ajaghanyAnutkRSTa anantAnantakA hI grahaNa hai / ' 'jahaNNa aNatANataNaggijjamANe jahaNNa aNaMtANatassa heTTimavaggaNaTThANehito uvari aNataguNavaggaTTANANi gatUNa savvajIvarAsivaggasalAgA uppajjadi' tti pariyamme vRtta ' [ pu0 3, pR0 24 ] 8 jaghanya anantAnantakA uttarottara varga karanepara jaghanyaanantAnantake nIceke vargasthAnose Upara anantaguNe vargasthAna jAkara samasta jIvarAzikI vargazAlAkA utpanna hotI hai', aisA parikarmameM kahA hai / aNatANataviSaye ajahaNamaNukkassa aNatANateNeva guNagAreNabhAgahAreNavihodavva' iti pariyamma vayaNAdo / (pu03 pR0 25 ) . ananvAntake viSaya meM guNakAra aura bhAgahAra ajaghanyAnutkRSTa arthAt madhyama anantAnantarUpa hI honA cAhiye, isa prakAra parikarmakA vacana hai / Na ca eda vakkhANa 'jatti yANi dIvasAyarakhvANi jambUdIva chedaNANi ca khvAhiyANi' tti pariyamma sutteNa saha virujjhaditi / - pu0 3, pR0 36 / aura yaha vyAkhyAna 'jitane dvIpo aura sAgarokI sakhyA hai aura jambUdvIpake rUpAdhika jitane 'cheda hai utane rajjuke ardhaccheda hai, parikarma sUtrake sAtha bhI virodhako prApta nahI hotA / ' 'ja ta gaNaNAsa khejjaya ta pariyamme vRtta / -- 503, pR0 124 / vaha jo gaNanAsakhyAta hai usakA kathana parikarmameM hai / 'jamhi jamhi asakhkhejjAsakhejjaya bhAgIjjadi tamhi tamhi ajahaNNa maNuvakassa - asaMkhejjAsajjasseva gahaNa bhavadi' idi pariyammavayaNAdo / -- pR0 127 'jahA~ jahA~ asakhyAta dekhA jAtA hai vahA~ vahA~ ajaghanyAnutkRSTa asakhyAtA
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 * jenasAhityakA itihAsa sakhyAta arthAt madhyama agasyAtAgaraNAta hI grahaNa hotA hai aigA parikarmakA vacana hai| gaharuva vAgijjagANe vAgijjamANe magarogjANi gaTTANANi gatUNa sohammosANa vinarAma suI uppjjdi| sA suru vAgidA gare'ya vivayamasuI havadi / sA sai vAgidA bhavaNavAgiya vizvagAI hvdi| mA gai baggidA ghaNagulo havadi' ti pariyammavayaNAdI Navyadai ghaNapadaraM gulANa vagamU rasma gahaNa Na hadi kiMtu sUci agulayAgagRlasseya gahaNa hori ti aNNahA ghaNagulavidiya vaggamUla ssa maNupattIdo' |-pR0 134 'mAThayA uttarottara varga karate hue masaranyAta vargasyAna jAkara godharma aura aigAna sambandhI viSkamma sUcI utpanna hotI hai| usakA eka bAra varga karanepara nArakAsambandhI viSkambha gUcI hotI hai / usakA eka vAra varga karanepara bhavana vAgI devI mambandhI viSkambha sUcI prApta hotI hai| usakA eka bAra varga karanepara panAgula hotA hai' parikarmaphe isa kathanase jAnA jAtA hai ki prakRtame ghanAgula aura pratarAgulake vargamUlA grahaNa nahI kiyA hai kintu sUcyagulage vargamUlakA hI grahaNa kiyA hai|' ____ 'rajjU gatta guNidA jagaseTI, mA vaggidA jagapadaraM, meTIe guNidajagapadaraM ghaNalAgo hodi' tti pariyamma muttaNa savvA'riyasammadeNa virohappasagAdo c|pu0 4, pR0 184 / 'rAjUko sAtase guNA karane para jagaNI hotI hai, jagazreNIko jagazreNIse guNA karanepara jagapratara hotA hai aura jagapratarako jagazreNIse guNA karanepara ghanaloka hotA hai' isa sarva AcAryoMme sammata parikarma sUtrase virodhakA bhI prasaga prApta hotA hai| 'sancohi ukkassasettuppAyaNaTuM paramohi upakassakheta tismai ceva carimamaNavahida guNagAreNa AvaliyAe asakhejadi bhAga paduppaNeNa guNijjaditti ke vi bhaNati / taNNa ghaDade, pariyamme vRtta ohiNivaddha khettaannuppttiido|'-pu0 9, pR048 / sAvadhi jJAnake ukRSTa kSetrako utpanna karAneke lie paramAvadhike utkRSTa kSetrako AvalIke asakhyAtaveM bhAgase utpanna karAneke lie paramAvadhike utkRSTa kSetrako AvalIke asakhyAtaveM bhAgase utpanna usake hI antima anavasthita guNakArase guNa kiyA jAtA hai, aisA koI AcArya kahate hai| kintu yaha ghaTita nahI hotA, kyoki aisA mAnane para parikarma meM kahe hue avadhise nivaddha kSetra nahI banate / ' 'jadi sudaNANissa visao aNatasakhA hodi to jamukkassa sakhejjaM visao ___ coddasapunvisse tti pariyamme vRttaM ta kadha ghaDade ?-yu0 9, pR0 56 /
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayadhavalA-TIkA - 267 yadi zrutajJAnakA viSaya ananta sakhyA hai to caudaha pUrvIkA viSaya ukRSTa saMkhyAta hai / aisA jo parikarmameM kahA hai, vaha kaise ghaTita hogaa| 'ede jogAvibhAgapaDicchedA ca pariyamme vaggasamudvidAtti parUvidA'-pu. 10, pR0 483 / parikarmameM ina yogoke avibhAgI praticchedoMko vargasamutthita vatalAyA hai| 'apadesa Neva idie gejjha idi paramANUNa Nikhayavatta pariyamme vRttamidi NAsakaNijja padeso NAm paramANu so jamhi paramANumhi samaveda bhAveNaNatthi so paramANuayade samotti pariyamme vutto / teNa Na Nikhayavatta tatto gammade |'-pu. 13 pR018 / 'paramANu apradezI hotA hai aura usakA indriyo dvArA grahaNa nahI hotA' isaprakAra paramANumokA niravayanapanA parikarmameM kahA hai / ' aisI AzakA nahI karanA cAhiye, kyoki pradezakA artha paramANu hai / vaha jisa paramANumeM samaveta bhAvase nahI hai vaha paramANu apradezI hai aisA parikarmameM kahA hai| ata paramANu niravayava hai yaha bAta parikamase nahI jAnI jaatii|' savvajIvarAsido laddhimakkharamaNataguNamidi kudo Nanvade ? pariyammAdo / ta jahA-savvajIvarAsI vAgIjjmANA aNata logamejJavaggaNaTThANANi uvari gatUNa sanvapoggaladavya pAvadi / puNo sanvapoggAladavva vaggijjamANa vAggijjamANa aNata logamaittavaggaNaTThANANi uvari gatUNa savvakAla pAvadi / puNo samvakAlA vaggijjamANA vAggijjamANA aNatalogamettavaggaNaTThANANi uvari gatUNa savvAgAsasedi pAvadi / puNo sanvAgAsaseDhI vAgjjimANA vaggijjamANA aNatalogametta vaggaNaTThANANi uvari gatUNa dhammAtthiya adhammatthiyadanvANamagurualahuaguNa pAvadi / puNo dhammAtthiya-adhammatthiyaagurualahuaguNo vaggijjamANo vaggijjamANo aNatalokAmettavaggaNaDhANANi uvari gatUNa egajIvassa agurualahuaguNa pAvadi / puNo egajIvassa agurualahuaguNo vaggijjamANo vaggijjamANoaNata logamettavaggaNaTThANANi uvari gatUNa suhumaNigoda apajjattayassa laddhikkhara pAvaditti pariyamme bhaNidA' -pu0 13, pR0 262-63 / / _ 'sava jIva rAzise labdhyakSara jJAna anantaguNA hai yaha kisa pramANase jAnA jAtA hai ? parikarmase jAnA jAtA hai| parikarmameM kahA hai-'sava jIva rAzikA uttarottara varga karane para ananta loka pramANa vargasthAna Age jAkara sarva pudgaladravyoMkA pramANa prApta hotA / puna sarva pudgala dravyake pramANakA uttarottara varga karanepara ananta lokamAtra vargasthAna Age jAkara sarva kAla kA pramANa AtA hai| puna sarvakAlake pramANakA varga karate-karate anantaloka pramANa varga sthAna Age jAkara samasta AkAza zreNI prApta hotI hai / puna sarva AkAza zreNIkA varga karate-karate anantaloka pramANa varga sthAna jAnepara Age dharmAstikAya aura adharmAstikAya
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 : jainasAhityakA itihAsa dravya ke agulaghuguNa prApta hote hai / puna dharmAstikAya aura adharmAstikAyake agurulaghuguNokA uttarottara varga garane para ananta lAA pramANa vargasthAna Age jAkara eka jIvakA gaguelaghu guNa prApta hotA hai| puna' eka jIva agurulaghuguNakA uttarottara varga karanevara anantalokamAna vargasyAna Age jAkara sUkSmanigodiyA laTadhyaparyAptakakA landhyakSara zrutajJAna hotA hai|' 'rAkhejjAyaligAhi ego ussAso, sattu stArohi, ego thovo hoditti priymmvmnnaado|' -pu0 13, pR0 299 / 'sakhyAta AvaliyokA eka uccAsa hotA aura sAta uchvArAkA eka stoka hotA hai, aisA parikarmakA vacana hai / 'asasejameta phudo Navvada ? pariyammAdo / ' ta jahA ...... pariyamme bhaNidaM / yahAM guNakArakA pramANa garANyAta loka hai, yaha ( pu0 14, pR0 374-75 1) kisa pragANase ja.nA jAtA hai ? parikarmI jAnA jAtA hai| ghavalATIkAmeM pAye jAnevAle parikake ukta uddharaNoMse yaha spaSTa ho jAtA hai ki parikarmakA pradhAna pratipAdya viSaya jaina gaNita hai, isIse usake prAya sabhI uddharaNa gaNanAse sambaddha pAye jAte hai| sambhavatayA gaNanAke prasagase hI usameM jJAnokI bhI carcA AyI hai, kyoki zrutajAna aura usake eka bheda labdhyakSara zruta jJAnake pramANakA bhI usameM varNana hai / tathA vaha prAkRta gadya rUpameM racA gayA thA kintu 'apadesaM geva idie gejma' uddharaNase yaha bhI vyakta hotA hai ki usameM gAthA bhI honI cAhiye / aura dranyokA varNana bhI honA caahie| jaisA ki hama likha Aye hai ki parikamaka adhikatara uddharaNa jIvaTThANake dravya pramANAnugama anuyogadvArakI dhavalA TIkAma hai / dravya pramANameM guNa sthAno aura mArgaNAsthAnomeM jIvokI sakhyA batalAyI gayI hai| uddharaNoMse prakaTa hotA hai ki usameM bhI gati AdikI apekSA jIvokI saMkhyAkA pratipAdana honA caahiye| kintu 'parikarma' paTkhaNDAgamakI vyAkhyA hai, isakA koI nirdeza dhavalAkArane nahIM kiyA hai / valki eka do sthAno para 'parikarmasUtra' karake usakA nirdeza kiyA hai, jisase aisA AbhAsa AtA hai ki vaha koI svatatra grantha thaa| kintu kucha nirdeza aise bhI milate hai jinase viparIta bhAvanA vyakta hotI hai| vedanA khaNDake vedanA bhAva vidhAna nAmaka adhikAra ke sUtra nambara 208 kI vyAkhyA dRSTavya hai| sUtrame kahA gayA hai ki 'eka kama jaghanya asaMkhyAtakI vRddhise sakhyAta bhAga vRddhi hotI hai|' isakI dhavalAmeM likhA hai ki eka kama jaghanya asakhyAta kahanese utkRSTa sakhyAtakA grahaNa karanA caahiye| isapara zaMkA kI gayI ki sIdhese utkRSTa sakhyAta na kahakara aura sUtrako baDA karake 'eka kama jaghanya
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayadhavalA-TIkA * 269 asakhyAta' aisA kyo kahA ? to uttara diyA gayA-'utkRSTa sakhyAtake pramANake sAtha sakhyAta bhAga vRddhikA pramANa batalAneke lie vaisA kahA gayA hai / isase Age dhavalAkarane likhA hai 'parikammAdo ukkassasakhejjayassa pamANa mavagadamidi Na paJcavaTThANa kAdu jutta tassa suttattA bhaavaado| edassa Nissessa AiriyANuggahaNeNa pada vi Nigayassa edamhAdo puttavirohAdo vA Na tado ukkassasakhejjayassa pamANa siddhI / ' -pu0 12, pR0 54 / 'yadi kahA jAye ki utkRSTa sakhyAtakA pramANa parikarmase jJAta hai to aisA pratyavasthAna karanA ucita nahIM hai kyoki usameM sUtra rUpatAkA abhAva hai / athavA AcAryake anugrahase padarUpase nikale hue isa samasta parikarmake cUMki isase pRthak honekA virodha hai isalie bhI isase utkRSTa sakhyAtakA pramANa siddha nahI hotaa|' isa kathanameM prathama to parikarmako sUtra nahI batalAyA hai, dUsare use isase (SaTkhaNDAgama) bhinna honekA virodha kiyA hai| kintu parikarma isase bhinna kyo nahI hai ukta kathanase spaSTa nahIM ho pAtA / 'AcAryake anugrahase padarUpa nikale hue' isa zabdArthakA bhAva spaSTa nahIM hotA / ve kauna AcArya the jinake anugrahase parikama kI niSpatti huI, phira 'pada vinirgata' zabdase kyA abhiprAya dhavalAkArako iSTa hai, so saba aspaSTa hI raha jAtA hai / kintu phira bhI itanA to spaSTa hotA hai ki pari karmakA paTkhaNDAgama sUtrake sAtha ghaniSTha sambandha hai / anyathA sUtra 208kI vyAkhyA meM yaha kyo kahA jAtA ki utkRSTa sakhyAtakA pramANa to parikarmase avagata hai taba yahAM utkRSTa sakhyAta na kahakara 'eka kama jaghanya asakhyAta' kyo kahA / aura kyo usake isase bhinna honekA virodha kiyaa| isI tarahakI carcA jIvaTThANake dravya pramANAnugama anuyoga dvArake sUtra 52 kI dhavalAmeM bhI hai / sUtrameM kSetrakI apekSA labdhyaparyApta manuSyokA pramANa jagata zreNIke asakhyAtaveM bhAga batalAkara yaha bhI batalA diyA hai ki 'jagazreNIke asakhyAtaveM bhAgarUpa zreNI asakhyAta karoDa yojana pramANa hotI hai|' dhavalAmeM isa para yaha zakAkI gayI hai isake kahanekI kyA AvazyakatA thI? isakA uttara diyA gayA ki isa sUtrase isa bAtakA jJAna nahI ho sakatA thA ki jagazreNike asakhyAtaveM bhAgarUpa zreNIkA pramANa asakhyAta karoDa yojana hai| to kira zakA kI gayI ki parikarmase isa bAtakA jJAna ho jAtA hai taba phira sUtra meM aisA kahanekI kyA AvazyakatA hai to uttara diyA gayA ki isa sUtrake balase parikamakI pravRtti huI hai|' parikarma SaTkhaNDAgama sUtrokA vyAkhyAna grantha hai, ukta dono uddharaNose barAbara aisA lagatA hai ki parikarma avazya hI SaTkhaNDAgama sUtro kA vyAkhyAna grantha thaa|
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270 : jainasAhityakA itihAsa khuddAvandhake kAlAnugama anuyoga dvArameM vAdara pRthivI-kAyika Adi jIvoMkI utkRSTa ? sthiti batalAneke lie eka sUtra AtA hai-'ukkasseNa kammadidI // 77 // arthAt adhika se adhika se adhika karmasthiti pramANa kAla taka jIva vAdara pRthivI-kAyika, AdimeM rahatA hai| ___isa sUtrako dhavalAmeM liyA hai-'sUname jo 'kammadidI' zabda AyA hai usase sattara koDA-koDI sAgaropama mAtra kAlakA grahaNa karanA caahiye| phira likhA hai-'ke vi AiriyA sattari sAgaro ima koDAkoDimAvaliyAe asakhejjadi bhAgeNa guNide vAdara puDhavi kAyAdINa kAyaTTidI hoditti bhaNati / tosi kammaTThidi vavaeso kajje kaarnnovyraado| eda vakkhANamatyitti kadhaM NavvedaM ? kammadvidimAvAliyAe asakhejjadi bhAgeNa guNide vAdarahidi hodi ti pariyamma vayaNaNNhANuvavattIdo / tattha sAmapaNe vAdaraTThidI hodi tija vi utta to vi puDhavikAyadINaM vAdarANa patteyakAdidI ghettanvA, asakhejjAkhejjAmo osa ppiNI-ussappiNIoti suttammi bAdahidi pruuvnnaado|"-~-pu0 7, pR0 145 / 'kinhI AcAryokA aisA kahanA hai ki sattara sAgaropama koDA-koDIko AvalIke asaMkhyAtaveM bhAgase guNA karane para cAdara pRthivIkAyika Adi jIvokI kAyasthitikA pramANa hotA hai| kintu unakI karmasthiti yaha sajJA kAryameM kAraNake upacArase hI siddha hotI hai| zaGkA-aisA vyAkhyAna hai yaha kaise jAnA ? samAdhAna-karmasthitiko AvalIke asaMkhyAtaveM bhAgase guNita karanepara vAdara sthiti hotI hai, parikarmake aise vacanako anyathA upapatti bana nahI sakatI hai / vahA~ para ( parikarma meM ) yadyapi sAmAnyase 'vAdara sthiti hotI hai, aisA kahA hai to bhI pratyeka vAdara pRthikAyAdikI kAya sthiti grahaNa karanA cAhiye, kyoki sUtrameM (SaTkha0 ) vAdara sthitikA kathana asaMkhyAta avapiNI-utsarpiNI pramANa kiyA hai|' isa uddharaNameM jo khuddAbandhake 77veM sUtrake viSayameM yaha zakA kI gayI hai ki aisA vyAkhyAna hai yaha kaise jAnA aura usake samAdhAnameM jo yaha kahA hai ki yadi aisA vyAkhyAna na hotA to parikarmakA isa prakArakA kathana nahI bana sakatA thA usase prakRta viSaya para thoDA vizeSa prakAza paDatA hai| aura aisA pratIta hotA hai ki parikarma sUtroMke vyAkhyAnase sambandha avazya thaa| ukta carcA jIvaTThANake kAlAnugamakI dhavalA TIkAmeM prakArAntarase AI hai usame likhA hai 'ke vi AiriyA kammadidIdo vAdaradvidI pariyamme uppaNNA ti kajje kAraNovayAra-mavalaMbiya vAdaraTThidaue ceya kammadidi saNNamicchati, tanna ghaTate,
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayadhavalA-TIkA 271 'gauNamukhyayo mukhya sapratyaya iti nyAmAt / Na ca vAdagaNaM gAmaNNeNa vuttakAlo vAdaregadegANa bAdara puDhavikAiyANa pi soceva hodi tti, virohaa|'-pu0 4, pR0 403 / ___koI AcArya 'karmasthitise vAdara sthiti parikarmameM utpanna huI hai| isalie kAryame kAraNa upacAra karake bAdara sthiti kI hI karmasthiti majJA mAnate hai / kintu yaha ghaTita nahIM hotA, kyoki 'gINa aura mukhyameM me mukhyakA hI jJAna hotA hai' aisA nyAya hai| tathA vAdarokA mAmAnya mparo kahA humA kAla vAdaroMke eka deza bAdara pRthivIkAyiko kA bhI, vahI hI nahIM ho sakatA, kyoki isameM virodha AtA hai|" gvuddAvandhameM bhI ukta carcA 'upakasseNa kammaTThidI / / 77 // ' sUtrakI vyakhyA Ayo hai / aura jIvaTThANake kAlAnugamameM bhI 'upakasseNAmmaTThidI // 144 / / sUtrakI vyAkhyAmeM ukta carcA nibaddha hai| ukta carcAme prakaTa hotA hai ki parikarmameM varNita vAdarasthiti 'karmasthiti' se utpanna huI hai / arthAt paTkhaNDAgamake sUtrameM Agata 'karmasthiti' zabdase hI parikarmagata vAdarasthiti utpanna huI hai| ata yaha to spaSTa pratIta hotA hai ki paTakhaNDAgama sUtroke AdhAra para hI parikarma racA gayA kintu eka uddharaNase paTavaNDAgamase parikarmameM kahI kucha matabheda bhI pratIta hotA hai| yahI carcA jIva DhANake kAlAnugamameM eka jIvako apekSA vAdara ekendriyakI utkRSTa sthiti batalAnevAle sUtra 112 kI dhavalAmeM bhI AyI hai / likhA hai kammaTThidI mAvaliyAe asakhejjadi bhAgeNa guNide vAdaradvidI jAdA ti pariyamma vayaNeNa saha eda sutta virujjhadi tti dassa okkhattaM, suttANusAri pariyammavayaNa Na hodi ti tasseva okkhttppsgaa|'-pu0 4, pR0 390 / ___'karmasthitiko AvalI ke asakhyAtave bhAgase guNA karanepara vAdara sthiti utpanna huI hai parikarmake isa vacanake sAtha yaha sUtra viruddha paDatA hai isalie isa sUtrako avakSiptatAkA prasaga nahI AtA / kintu parikarmakA vacana sUtrAnusArI nahI hai isalie parikamaMkI hI avAkSiptatAkA prasaga AtA hai|' yahAM hama yaha spaSTa kara denA ucita samajhate hai ki ukta carcAmeM jo parikarmake vacanako sUtrAnusArI nahI honeke kAraNa avakSiptatAkA prasaga diyA hai| isIkA parihAra khuddAbandhakI dhavalAke ukta uddharaNake antameM vIrasenasvAmIne hI svaya kara diyA hai / unhone likhA hai 'vahA~ ( parikarmameM ) yadyapi sAmAnyase 'vAdarasthiti hotI hai aisA kahA hai tathApi pRthivIkAyAdi bAdaromeMse pratyekako kAyasthiti lenI cAhiye kyoki sUtra
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 . jainasAhityakA itihAsa ( SaTkhaNDa0 ) meM asaMkhyAta utsANI-avasarpiNI pramANa vAdara sthiti kahI hai| arthAt parikarmameM jo bAdarasthiti kahI hai, vaha pRthivIkAyika, Adi pratyeka bAdarakAyika jIvakI hai aura jIvaTThANa ke kAlAnugama anuyogadvArake sUtra 112 meM jo vAdara sthiti, kahI hai vaha vAdara ekendriya sAmAnyakI utkRSTa sthiti hai astu / kintu dhavalAmeM hI parikarmako lekara eka carcA aura bhI hai jo isa prakAra hai___ 'jattiyANi dIvasAgara rUvANi jabUdIvachedaNANi ca ruvAhiyANi tattiyANi rajjuchedaNANi' tti pariyamNaNa eda vakkhANa kiNNa virujjhade ? edeNa saha virujjhadi, kiMtu sutteNa saddaNa virujjhadi / teNedassa vakkhANassa gahaNa kAyama Na pariyammassa, tassa suttaviruddhattAdo / Na sutta viruddha vakkhaNaM hodi, aippasaggAdo |'-pu0 4, pR0 156 / zakA-'jitanI dvIpa aura sAgarokI saMkhyA hai - tathA jitane jambUdvIpake ardhaccheda hote hai, eka adhika utane hI rAjuke ardhaccheda hote hai' isa parikarmake sAtha yaha uparyukta vyAkhyAna kyo nahI virodhako prApta hotA? __samAdhAna-bhale hI parikamake sAtha ukta vyAkhyAna virodhako prApta hotA ho, kintu prastuta sUtrake sAtha virodhako prApta nahIM hotaa| isa kAraNase isa vyAkhyAnako svIkAra karanA cAhie, parikarmako nahI, kyoki parikarmakA vyAkhyAna sUtraviruddha hai| aura jo vyAkhyAna sUtra viruddha ho use vyAkhyAna nahI mAnA jA sakatA, anyathA atiprasaMga doSa AtA hai|' ukta uddharaNameM parikamako jo sUtra viruddha vyAkhyAna kahA hai / isase bhI usake SaTkhaNDAgama sUtroke vyAkhyAna rUpa honekA ho samarthana hotA hai / prazna kevala sUtra viruddhatAkA raha jAtA hai| kintu jIvaTThANake hI dravya pramANAnugamakI dhavalAmeM ukta sUtra viruddhatAkA parihAra bhI kiyA hai / likhA hai- Na ca eda vakkhANa jattiyANi dIvasAgararUvANi jabUdIvacchedaNANi ca khvAhiyANi tti pariyamma sutteNa saha virujjhai, khveNa ahiyANi rUvAhiyANi ti ghunnaado|'-pu0 3, pR0 36 / ___ 'aura yaha vyAkhyAna 'jitane dvIpo aura sAgaroMkI sakhyA hai aura jambUdvIpake rUpAdhika jitane ardhaccheda hai' isa parikarma sUtrake sAtha bhI virodhako prApta nahI hotA kyoki vahA~ 'rUpAdhikakA' artha rUpase adhika rUpAdhika nahI liyA kintu rUpose adhika rUpAdhika liyA hai|' ukta uddharaNose jo tathya prakAzameM Ate hai unase yahI pramANita hotA hai ki parikarmakI utpatti paTkhaNDagamake sUtrose hI huI thI aura vaha bahuta karake unakA vyAkhyAtmaka grantha hote hue bhI kevala vyAkhyArUpa nahI thA / tathA 'sarvAcArya
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayavavalA-TIkA . 273 samgata' thA aneka vyAsyAkArone apanI vyAyAmakA use AdhAra banAyA thA athavA urAko sAhAyatA lekara apanI vyArayAeM likhI thI / dhavalAkAra zrIvIrasena svAmIke rAmmukha vaha maujUda thA aura unhoMne bhI usakA sahApya grahaNa kiyA thaa| ata. indranandine paTyaNTAgamake Aya tIna saNDopara parikarma nAmaka granthakI racanA karanekA nirdeza kiyA hai vaha yathArya pratIta hotA hai yahAM eka bAta vizeSa rUpase ullekhanIya hai / indranandine parikama granyako paddhati, vyAsyA, TIkA Adi zabdoMse nahI kahA hai jabaki anya vyAkhyAtmaka granyoko ina zabdose abhihita kiyA hai| isase prakaTa hotA hai ki yadyapi parikarma granyokA AdhAra paTsaNDAgama sUtra the kintu vaha kevala eka vyAkhyArUpa anya nahI thA / dhavalAke uddharaNose bhI isI vAtakA samarthana hotA hai| indranandine parikarmakA racayitA pAnandi apara nAma kundakundako vatalAyA hai| AcArya kundakunda di0 jaina paramparAke eka khyAta nAma prAcIna AcArya the / unake dvArA racita granthokI bhASA prAkRta hai aura parikarma bhI prAkRta bhApAmeM ho racA gayA thA yaha vAta usake uddharaNose pramANita hotI hai / kintu kundakundake sabhI upalabdha anya gAthAvaddha hai, jabaki parikarma gadya prAkRtameM racA gayA pramANita hotA hai / isakA kAraNa parikarmakA vyAkhyAtmaka honA sambhava hai / jaise AcArya yativRpabhane kasAyapAhuDapara cUNisUtroMkI racanAkI thI zAyada usI taraha kunda kundane paTkhaNDAgamake AdhArapara parikarmasUya nAmaka granthakI racanA kI thii| usase dhavalAkArane eka uddharaNa isaprakAra diyA hai ____ apadesa Nevaidie i die gejjha' idi paramANUNa miravayavatta pariyamme vuttA' pu 13, pR 18 apadesaNeva idie gejjha' yaha uddharaNa gAthAkA aza pratIta hotA hai| kundakundake niyamasArako eka gAthAkA jo paramANakA svarUpa vatalAtI hai dvitIya caraNa 'Neva i die gejma' hai kintu usake pahale jo 'apadesa' zabda hai vaha usameM nahI hai / ata sambhava hai ki jisa gAthAkA ukta aza hai vaha gAthA niyamasAra vAlI gAthAse bhinna ho| kintu usase do vAteM pramANita hotI hai, prathama parikarmameM gAthAokA astitva aura dUsare parikarmakA kundakunda racita honaa| pacAstikAyake agrejI anuvAdakI apanI prastAvanAmeM DA0 cakravartIne tathA pravacanasArakI apanI prastAvanAmeM DA0 e0 ena0 upAdhyAyene kundakundakA samaya IsAkI prathama zatI sunizcita kiyA aura nandisaghakI paTaTavalIke AdhAra para 1 'attAdi attamajya atta ta Neva i die gejy| avibhAgI ja davva ta paramANa, vijANIhi / / 6 / / '
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274 : jainasAhityakA itihAsa puSpadantakA samaya IsAphI dUsarI zatIkA pUrvAddha pramANita hotA hai aimI riyatima phunda-kundakA samaya IsAkI dUsarI pAtIke madhyage pahile nahI honA cAhie / zAmakuNDakRta 'paddhati' indranandike anusAra yaha TokA paTyaNDAgamake pAca saNDIpara tathA kasAyapAhaDapara racI gayI thii| yaha TIkA paddhati spa thI / jayaghavalAke anusAra sUtravRtti ina tInophe vivaraNako pati kahate haiN| tadanumAra vaha paddhati nAmaka TIkA kasAyapAhuDake gAthA sUmo aura vRttikA vivaraNa rUpa honI cAhiye isI pakhaNDAgamake bho kinhI sUtro aura vRttiko lekara yaha racI gayA hogI / zAyada vaha vRtti parikarma sUtra hI ho| indranandike anusAra yaha TIkA parikarmase kitane hI kAla pazcAt lisI gayI thii| aura usakI bhApA prAkRta, maskRta aura kannaDI tIno mizrita thii| jayadhavalAmeM vRttisUtra, TIkA, pajikA, aura paddhatikA lakSaNa hai tathA jayadhavalAko antima prazastimeM eka zloka dvArA kapAya-prAbhUta viSayaka sAhityakA vibhAga isa prakAra kiyA hai-'sUna to gAyA sUpa hai, cUNisUtra vArtika athavA vRttirUpa hai TIkA zrI vIrasena racita jayadhavalA hai aura zepa yA to paddhati rUpa hai yA pajikArUpa hai|' yahA~ bahuvacanAnta 'zeSA' zabdase yaha spaSTa pratIta hotA hai, ki kapAya-prAbhUta para anya bhI aneka vivaraNAtmaka grantha the jinheM jayadhavalAkArane paddhati yA pajikA kahA hai| unhImeM zAmakuNDAcArya racita 'paddhati' bhI ho sakatI hai| kintu dhavalA yA jayaghavalAmeM ima TokAkA koI ullekha nahIM miltaa| sAthahI sAmakuNDa nAmaka kinhI AcAryakA patA bhI abhI taka nahI laga sakA hai| zAmakuNDa nAma kundakundakA hI pratipakSI jJAta hotA hai / donoke antameM kuNDa yA kunda zabda AtA hai / aura sAma (zyAma) kundakA viparIta haikunda sapheda hotA hai aura zyAma kAleko kahate haiM / ataH kundakunda nAmako sAmane rakha kara ho 'sAmakuNDa' nAmako upaja honA sambhava hai / tumvulUrAcArya kRtta 'cUr3AmaNi' indranandine zAmakuNDAcArya racita paddhatike pazcAt tumbulUrAcArya racita 'cUDAmaNi' nAmakI vyAkhyAkA ullekha kiyA hai aura batalAyA hai ki yaha vyAkhyA SaTkhaNDAgamake prathama pAcakhaNDopara tathA kasAya-pAhuDa para racI gayI thI aura usakA pramANa caurAsI hajAra thaa| usakI bhASA kanaDI thii| isake atirikta 1. suttavitti vivaraNAe padaI vvesaado|'-k0 pA0, bhA. 2, pR0 14 / 2. 'gAthAsUtrANi sUtrANi cUrNisUtra tu vArtikam / TIkA zrIvIrasenIyA zeSA. paddhati pajikA. // 29 // hai|' yahAM vahavAlA hai aura zeSa yA hotA hai, ki
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayadhavalA-TIkA . 275 unhone chaThaveM mahAvandha para sAta hajAra zloka pramANa pajikA bhI likhI thii| isa prakAra unako kula racanAmokA pramANa 91 hajAra thaa| dhavalA aura jaya dhavalAmeM inakA koi ullesa hamAre dRSTigocara nahIM huaa| bhaTTAkalaka nAmaka eka vidvAnne apane karnATaka 'zabdAnuzAsanameM kanaDI bhApAmeM racita cUDAmaNi nAmaka mahAzAstrakA ullekha kiyA hai| kintu use tatvArtha mahAzAsnakA vyAkhyAna vatalAyA hai tathA usakA pariNAma bhI 96 hajAra batalAyA hai| isase itanA to pramANita hotA hai ki kanar3I bhApAmeM eka cUDAmaNi nAmaka vRhatkAya vyAkhyA thii| kintu vaha vyAkhyA indranandike kathanAnusAra dono siddhAnta granthokI yA bhaTAkalakake nirdezAnusAra tattvArtha mahAzAstrakI thI, yaha vicAra-grasta hai| tattvArtha mahAgAstra' tattvArtha sUtrako kahA gayA hai| vidyAnandine 'tattvArthazAstra' nAmase usakA ullekha kiyA hai| kintu AdaraNIya zrI jugalakizora jI mukhtArane likhA hai-tattvArtha sUtrakA artha tattvArtha vipayaka zAstra hotA hai aura isIse umAsvAtikA tattvArtha-sUtra, tatvArtha-zAstra aura tattvArthAdhigama mokSazAstra kahalAtA hai kintu mApane yaha bhI likhA hai ki puSpadanta bhUtavalyAdi AcAryoM dvArA viracita siddhAnta zAstrako bhI tattvArtha zAstra yA tattvArtha mahAzAstra kahA jAtA hai| ina siddhAnta zAstro para tumvulUrAcAryane kanaDI bhApameM cUDAmaNi nAmako TIkA likhI hai jisakA parimANa indranandikRta 'zrutAvanArameM 84 hajAra aura karnATaka zabdAnuzAsameM 96 hajAra zlokokA batalAyA hai|' karnATaka zabdAnuzAsanake ullekhako uddhRta karake mukhtArasAhabane likhA hai-'isa ullekhase spaSTa hai ki cUDAmaNi jina dono ( karmaprAbhRta aura kaSAya prAbhUta ) siddhAnta zAstrokI TIkA kahalAtI hai, unheM yahAM tatvArtha mahAzAstrake nAmase ullekhita kiyA gayA hai / isase siddhAntazAstra aura tatvArtha donokI ekArthatAkA samarthana hotA hai / aura sAtha hI yaha pAyA jAtA hai ki karmaprAbhRta kaSAya prAbhUta grantha tatvArthasUtra kahalAte the| tatvArtha vipayaka honese unheM tatvArthazAstra yA tatvArthasUtra kahanA koI anucita bhI pratIta nahIM hotaa|' - 1 'na caipAmApA zAstrAnupayoginI, tattvArthamahAzAstravyAkhyAnasya paNNavatisahasrapramita granthasandarbharUpasya cUDAmaNyamidhAnasya mahAzAstrasya / -'insakriAzansa aiTa zravaNabelagolA' se uddhata / 2 'pramANanayairadhigama' iti mahAzAstra tattvArthasatram |-nyaa0 dI0 / 3 nanu ca tattvArthazAstrasyAdisUtra'-ta0 zlo0 vA0, pR0 4 / iti tattvArthazAstrAdau-A0 pa0 antima zloka / 4 jai0 sA0 i0 vi0 pr0| .
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276 : jainasAhityakA itihAsa 1 SaTkhaNDAgama pustaka kI apanI prastAvanAe~ prophesara hIrAlAlajIne bhI likhA-' ina granthokI bhI tatvArtha mahAzAstra nAmase prasiddhi rahI hai, kyoki, jaisA hama Upara kaha Aye hai, tumbulUrAcAryakRta inhI granthokI cUDAmaNa TIkAko akalakadevane tatvArtha- mahAzAstra vyAkhyAna kahA hai' ( pR 51 ) / jaisA ki hama Upara likha Aye hai, 'tatvArthasUtra' nAma lAkSaNika hote hue bhI usa tatvArthasUtra ke lie hI rUDha huA hai jisako umAsvAmIko kRti mAnA jAtA hai / use hI tatvArthazAstra yA tatvArtha- mahAzAtra kahA gayA hai / eka bhI ullekha aisA nahI milatA jisameM ukta dono siddhAnta granthoko tatvArthasUtra yA tatvArtha - mahAzAtra kahA gayA ho| ataeva cU~ki indranandine ukta siddhAntagratho para tumvulUrAcAryakI cUDAmaNinAmaka TIkAkA nirdeza kiyA hai jo kanaDImeM thI / ora zabdAnuzAsanameM tatvArtha mahAzAstrakI cUDAmaNi nAmaka kanaDI TIkAkA nirdeza kiyA gayA hai, ataH siddhAnta -granthoko tatvArtha- mahAzAstra kahate the, yaha niSkarSa nikAlanA hameM ucita pratIta nahI hotA / karnATaka zabdAnuzAsanako racanA 1604 I0 meM huI hai / aura ukta donoM siddhAnta granthoke Upara ghavalA - jayaghavalAkI racanA honeke pazcAt zrI nemicandra siddhAnta cakravartIke dvArA unake AdhAra para zrI gommaTasArako racanA honepara hama siddhAnta-granthokI carcAkA avarodha pAte haiM jabaki tatvArtha sUtrakI khyAti uttarottara baDhatI gayI hai| karnATaka zabdAnuzAsanakI taraha nyAyadIpikA meM bhI tatvArthasUtrako mahAzAstra kahA hai / nyAyadIpikA IsAkI 15 bI zatIke lagabhaga racI gayI thI ata usa kAlameM tatvArtha - mahAzAstra ke rUpameM tatvArtha sUtrako ho khyAti thI, siddhAnta granthokA to nAma bhI usakAla meM sunAyI nahI detA / ata karnATaka zabdAnuzAsanake racayitAne cUDAmaNiko tatvArtha mahAzAstrakA vyAkhyAna samajhA ho, aisA bhrama honA sambhava hai / astu karnATaka zabdAnuzAsana ke ukta ullekhase yaha pramANita hotA hai, ki kanaDI bhASAmeM eka vyAkhyA - grantha thA aura usa vyAkhyA-granthakA indranandike dvArA nirdiSTa vyAkhyA -grantha honA sambhava hai / kintu zrIyut govinda' 'pai' kA mana hai ki bhaTTAkalaka ke dvArA karnATaka zabdAnuzAsanameM smRta cUDAmaNi tumbulUrAcArya kRta cUDAmaNi nahI ho sakatA, kyoki pahale kA pariNAma 96 hajAra batalAyA gayA hai aura dUsarekA 84 hajAra / ata pai mahAzayakA kahanA hai ki indranandike zrutAvatArakI 'karNATa bhASayA kRta mahatI cUDAmaNi vyAkhyAm' pakti azuddha pratIta hotI haiM / isameM Aye hue 'cUDAmaNi 1 'zrImaddha deva eNDa tumvulUrAcArya' - jaina eNTi0, ji0 4 na0 4 /
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - - - - - - - jayadhavalA-TIkA . 277 padako alaga na paDhakara Ageke vyAkhyA' padake sAtha milAkara 'cUDAmaNi vyAkhyA' paDhanA cAhie / taba usa paktikA artha hogA-tumbalUrAcAryane kanaDImeM cUDAmaNikI eka bar3I TIkA bnaayo|' tava prazna hotA hai ki cUDAmaNi gantha kisakA thA jisakI vyAkhyA tumbulUrAcAryane banAyo ? zravaNavelagolAke pArzvanAtha-basadike stambhapara akita zilAlekhameM cUDAmaNi nAmaka kAvyake racayitA zrI varddhadevakA smaraNa kiyA hai aura unakI prazaMsAmeM daNDokavike dvArA kahA gayA eka zloka bho uddhRta kiyA hai / yathA "cUDAmaNi kavInA cUDAmaNi nAma sevya kAvya kavi / zrIvarddhadeva eva hi kRtapuNya kIrti mAhartum // ya eva mupazlokito daNDinA jahno kanyA jaTAneNa vabhAra paramezvara / zrIvarddhadeva saMdhatse jihavAgreNa sarasvatI / / zilAlekhake isa kathanake sAtha karnATaka zabdAnuzAsanake ullekhako milA kara zrI paine yaha niSkarSa nikAlA hai ki zrIvarddhadevane tatvArtha-mahAzAstrapara 96000 zloka pramANa cUDAmaNi nAmaka TIkA kannaDa bhASAmeM racI / aura tumbulUrAcAryane cUDAmaNike Upara 84 hajAra pramANa kannaDa TIkA aura 7000 pramANa pajikA likhii| ___indranandike zrutAvatArake tumvulUrAcArya viSayaka zloka karNATaka-kavicarite meM uddhRta hai aura zrI pai ne apane lekhameM unheM vahIse uddhRta kiyA hai / ___ ata pratIta hotA hai ki zrIyuta pai ne indranandikA zrutAvatAra nahI dekhaa| anyathA ve 'cUNAmaNi-vyAkhyA ko samasta, pada na banAkara usakA 'cUDAmaNikI vyAkhyA' aisA artha na karate / kyoki zrutAvatArameM siddhAnta granthoke vyAkhyAnokA kathana kiyA gayA hai, jisameM se eka cUDAmaNi nAmaka vyAkhyA bhI hai phira zilAlekhameM zrI vaddha devako cUDAmaNi nAmaka kAvyakA kartA kahA hai| cUDAmaNi nAmaka kannaDa TokAkA kartA nahI khaa| tabhI to vaddha devakA zilAlekhameM 'kavInA' cUDAmaNi likhA hai aura prasiddha kavi daNDIke dvArA unakI prazasA kiye jAnese yaha aura bhI adhika spaSTa ho jAtA hai ki vaddhadevakA cUDAmaNi kAvya saskRtakA gaurava rUpa thaa| ata zrI pai mahAzayakA ukta kathana bhrAmaka hai| __ tumbulura grAmake vAsI honeke kAraNa cUDAmaNi vyAkhyAkAra tumbulUrAcArya kahalAte the unakA asalI nAma kyA thA yaha ajJAta hai| gagarAjake matrI tathA senApati cAmuNDarAyane apane cAmuNDapurANameM, jo 978 I meM kannaDa gadyameM racA 1, jai 9zisa0, pra0 mA0, pR0 103 /
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ 278 . jainasAhityakA itihAsa gayA thA, anya mahAna jainAcAryomeM tumbulUrAcAryakA bhI smaraNa kiyA hai ata. yaha nizcita hai ki vaha IsAkI dasavI zatIse pUrvameM hue hai| indranandine unheM zAmakuNDAcArya aura samantabhadrake madhya meM rakhA hai| samantabhadrakRta saskRta TIkA indranandike kathanAnusAra tAkikA AcArya samantabhadrane bhI paTksaDAgamake prathama pAMca khaNDopara 48 hajAra zloka pramANa TIkA racI thI yaha TIkA ati sundara mRdu saMskRta bhApAmeM thii| tAkikArka vizeSaNase yaha spaSTa hai ki indranandikA abhiprAya AptamImAsA ke svayabhUstIna mAdike racayitA prakhara tAkika AcArya samantabhadra se hI hai laghu-samantabhadne aSTa sahastrIke TipapNameM samanta bhadrako tAkikA vizepaNase hI abhihita kiyA hai / yathA 'tadeva mahA mahabhAgastAkikArkarUpajJAtA zrImatA vAdIbhasiMheno palAlitA mAptamImAsA / ' borasena svAmIne apanI dhavalA TIkAmeM samanta bhadrake nAmollekha pUrvaka unake AptamImAsA' tathA vahatsvayabhUstotrase2 uddharaNa diye hai| kintu aisA eka bhI ullekha nahIM milatA, jisase ukta TIkAkA saketa milatA ho| samantabhadra kRta gandhahasti-mahAbhASya3ke bhI ullekha milate hai jinameM use tatvArthasUtra athavA tatvArthakA vyAkhyAna kahA hai| usakA parimANa kahI 84 hajAra to kahIM chiyAnave hajAra batalAyA hai| gandhahasti-mahAbhASya vipayaka ullekha prAyaH vikramako gyArahavI zatAbdIke aura usake vAdake hai| ataH jaise tumbulUrAcAryakI TIkAko bhramase tatvArthasUtrakI TIkA samajha liyA gayA, kahI isI taraha samantabhadrakI paTsaDAgama sUtropara racita TIkAko bhI tatvArtha sUtrakI TIkA to nahIM samajha liyA gayA / 84 aura 96 hajAra sakhyA kisI na kisI rUpameM 48 hajArase sambaddha hai eka usake akokA vyatikrama rUpa hai to dUsarI usakA dviguNita rUpa hai / kintu yaha sava to anumAna mAtra hai / yathArthameM to ukta ullekhoke sivAya aise puSTa pramANokA abhAva hai jinake AdhAra para ukta TIkA tathA gandhahAsti-mahAbhASyakA astitva pramANita kiyA jA sakatA ho / - 1. 'tathA samantabhadrasvA minApyuktam-'syAvAda pravibhaktArtha vizeSa vyanjako ny.|' 2. 'tahA samantabhadda samANi vi utta-vidhivipakta prativodharUpa / paTakha, pu0 7, pR 99 / tattvArtha sUtravyAkhyAna gandhahasti pravartaka / svAmI samantabhadro'bhUdevAgama nidezaka / ' -vi0 kaurava 'tattvArtha vyAkhyAna paNNavati sahasra gandhahastimahAbhASya vidhAyaka devAgama kavIzvara syAdvAdavidyApati samantabhadra jai. sA. Da vi pra7 pR 277 /
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayadhavalA-TIkA * 279 bappadevakRta vyAkhyA-prajJapti indranandike zrutAvatArake jina zlokomeM vappadevakRta vyAkhyA-prajJaptikA ullekha hai unakA artha samajhanemeM kucha bhrama huA hai / zloka isa prakAra hai zrutvA tayozca pArve tamazeSa vappadevagurU // 173 // apanIya mahAvandha SaTkhaNDAccheSa paJcakhaNDe tu / vyAkhyA prajJaptiM ca SaSTha khaNDa ca tata sAkSipya // 147 / / SaNNA khaNDAnAmiti niSpannAnA tathA kaSAyAkhyaprAbhUtakasya ca SaSThi sahasragrantha pramANa yutAm // 175 / / vyalikhat prAkRta bhASA rUpA samyak purAtanavyAkhyAm / aNTasahasragranthA vyAkhyA paJcAdhikA mahAvandhe // 176 / / pahalI paktikA artha spaSTa hai-'zubhanandi aura ravinandike samIpa meM samasta siddhAntako suna kara vappadevagurUne' / dUsarI paktikA artha-chakhaNDameMse mahAvandhako pRthak karake, zeSa paaNckhnnddoNmeN| tIsarI paktikA artha-vyAkhyA prajJati nAmaka chaThe khaNDoko milAkara cauthI tathA pAMcavI pakti- isa prakAra niSpanna hue chaho khaNDokI tathA kaSAya-prAbhRtakI sATha hajAra grantha prmaannvaalii|| chaThI-sAtavI pakti-prAkRta bhApArUpa prAcIna vyAkhyAko likhA aura mahAbandha para ATha hajAra pA~ca grantha pramANa vyAkhyA likhI / ata vappadeva TIkAkA nAma vyAkhyA prajJapti nahI thaa| kintu bhUtavalIpuSpadanta praNIta pAMca khaNDomeM vappadevane jo chaThA khaNDa milAyA usakA nAma vyAkhyA-prajJapti thaa| isI vyAkhyA-prajJaptiko prApta karake vIrasena svAmIne satkarma nAmaka chaThA khaNDa racA thaa| zru tAvatArameM likhA hai "vyAkhyA prajJaptimavApya pUrvaSaT khaNDatastata stasmin / uparitamabandhanAdyadhikAra raSTAdaza vikalpai // 180 // satkarma nAma dhyeya SaSTha khaNDa vidhAya sakSipya / iti SaNNA khaNDAnA grantha sahasra dvisaptatyA // 181 / / prAkRta saskRta bhASAmizrA TIkA vilikhya dhavalAkhyAm" vyAkhyA-prajJapti ko prApta karake vIrasena svAmIne Ageke nivandhana Adi madanAraha adhikAroMke bhedase satkarma nAmaka chaThe khaNDakI racanA kI aura use pahale ke SaTakhaNDameM milAyA isa taraha chai khaNDoMkI bahAttara hajAra grantha pramANa prAkRta saskRta mizrita dhavalA nAmaka TIkA likhii|'
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280 : jainasAhityakA itihAsa ukta dono uddharaNokI do paktiyAM vizeSa rUpase dhyAna dene yogya hai___ "vyAkhyA prajJapti ca paSTha khaNDa ca tata. sAkSippa" aura 'satkarmanAmadheya paSTha khaNDa vidhAya sAkSipya' jaise vappadeva gurune pAMca khaNDomeM vyAkhyA prajJapti nAmaka chaThe khaNDako milAkara cha khaNDa niSpanna kiye aura phira una para TIkA rcii| vaise hI vIrasena svAmIne vyAkhyA prajJaptike AdhArapara satkarma nAmaka chaThe khaNDakA nirmANa karake use pAMca khaNDomeM milAkara cha khaNDa niSpanna kiye tava unapara dhavalA nAmaka TIkA likhii| yaha Upara likhA jA cukA hai ki mahAkarmaprakRti-prAbhRtake jJAtA dharasenAcArya the aura unhone bhUtavali puSpadantako paDhAyA thA / mahAkarma-prakRtiprAbhRtameM cauvIsa manuyogadvAra the, unameMse Adike cha anuyogadvAroke AdhArapara bhUtavalIne paTkhAgamakI racanAkI thii| kintu vIrasena svAmIne paTkhaNDAgamake pAMca khaNDomeM eka satkarma nAmaka svaracita chaThA bhAga milAkara chai khaNDa niSpanna kiye hai aura isa satkarma nAmaka chaThe khaNDameM mahAkarmaprakRti-prAbhRtake aThAraha anuyogadvArokA saMkSipta kathana hai jinheM mahAkarmaprakRti-prAbhRta-jJAtA bhUtavalIne bhI choDa diyA thA aisI sthitimeM yaha jAnanekA kautUhala honA svAbhAvika hai ki vIrasena svAmIne una aTThAraha anuyogokA paricaya kisa AdhArase diyA kyA ? unake samaya taka mahAkarmaprakRti-prAbhRtakA jJAna avaziSTa thA / indranandike zru tAvatArase usa jijJAsAkA samAdhAna ho jAtA hai| vyAkhyA-prajJaptiko pA karake unhone apane 'satkarma kI racanAkI thii| ata vyAkhyA-prajJaptimeM avazya hI zepa aTThAraha anuyogokA kathana honA cAhie / dhavalA TIkAmeM do sthAnoMpara uddharaNa dete hue vyAkhyA-prajJaptikA ullekha kiyA hai eka sthAnapara yaha zaMkA kI gayI hai ki tiryaglokakA anta kahAM hotA hai ? uttara diyA gayA hai ki tIno vAtavalayo ke bAhya bhAgameM tiryaglokakA anta hotA hai / isapara puna zakAkI gayI ki yaha kaise jAnA ? to uttara diyA gayA ki 'loka vAtavalayose pratiSThita hai, isa vyAkhyA-prajJaptike vacana se jaanaa| dUsarI jagaha eka lambA uddharaNa isa prakAra diyA hai'jIvA Na bhate / kadi bhAgAvasesiyasi yAugasi parabhaviya Auga kamma NivadhatA vadhatigodama jIvAduvihA paNNattA sakhejjavassAuA ceva askhejjvssaauaacev| 1 kammi tiriya logassa pajjavasANa ? tiNha vAdavala yANa vahira bhaage| ta kadha jANijjadi 'logo vAdapadiThThado' ti viyAha paNNatti vynnaado|-pttkh0, pu0 35 /
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayadhavalA - TIkA 281 taththa je te asa khejjavassAuA te chammAsAva se sayasi yAugasi parabhaviyaM Auga vidhatA vadhati / tattha je te sakhejjavassAubhA te duvihA paNNattA sovakkamAuA NiruvakamAuA ceva / tattha je te NirUvakkamAuA te tibhAgA vase siyasi yAugasi parabhaviya Ayuga kamma NivadhatA baghati / tattha je te sovakkamAuA te siyAtibhAgatti bhAgAvasesiyasiyAyugasi parabhaviya Auga kamma NibadhatA baMdhati / ' edeNa viyAha-paNatti sutteNa saha kadha Na viroho ? Na, edamhAdo tassa pugha bhUdassa Airiya bheeNa bhedabhAvaNNassa eyattA bhAvAdo / - SaTkha0 pu0, 10 pR 237-238 / 1 zakA -- 'he bhagavan / AyumeM kitane bhAga zeSa rahanepara jIva para bhavika Ayu karmako bAghate hue bAghate hai ? he gautama jIva do prakArake kahe gaye hai-sakhyAt varpAyuSka aura asaMkhyAt varSAyuSka / unameM jo asakhyAt varSAyuSka hai ve Ayuke chai mAsa zeSa rahane para bhavika Ayuko bAghate hue bAghate hai / aura jo sakhyAt varSAyuSka jIva hai ve do prakArake kahe gaye hai-sopakramAAyuSka aura nirUpakramAyuSka / unameM jo nirUpakramAyuSka haiM ve AyumeM tribhAga zeSa rahanepara parabhavika Ayukarma ko bAdhate hai / aura jo sopakramAyuSka jIva hai, ve kathacit tribhAga kathacit tribhAgakA tribhAga aura kathacit tribhAga- tribhAgakA zeSa rahanepara parabhava sambandhI Ayukarmako bAMghate hai / ' isa vyAkhyA prajJapti sUtrake sAtha virodha kyo nahI AtA ? samAdhAna -- nahI, kyoki isa sUtra se vyAkhyA prajJapti sUtra bhinna hai, AcArya bhedase bhedako prApta hai ata ina donoMmeM ekatvakA abhAva hai | dhavalAke ukta dono uddharaNa yadyapi vyAkhyA - prajJapti viSayaka hai tathApi dono do vibhinna dRSTikoNoko upasthita karate hai / pahale uddharaNameM vIrasena svAmI vyAkhyAprajJapti ke vacanako apanI bAtake samarthanameM pramANa rUpase upasthita karate hai / dUsare vistRta uddharaNake sambandhameM ve vyAkhyA- prajJaptiko SaTkhaNDAgama sUtrase bhinna aura AcArya bhedase bhedako prApta kahate hai / AcArya bhedase matalaba vahA~ AcArya paramparAkA bheda jJAta hotA hai kyoki yo to bhinna AcAryoM ke dvArA racita sabhI zAstromeM AcArya bheda pAyA jAtA hai / ata unakA yaha kathana sambhavatayA zvetAmvarIya pacama aga vyAkhyA - prajJapti ke viSayameM jAna paDatA hai kyoki usameM ukta prakArase bhagavAn mahAvIra aura gautamake madhya hue praznottaroke rUpameM vivecana milatA hai / sAtha hI ukta uddharaNakI zailI aura bhASA bhI zvetAmbarIya Agamoke anurUpa ardhamAgadhI hai / ardhamAgadhImeM saptamIkA ekavacana 'risa' hotA hai yathA- 'chammA - sAvaseyasi Augami / ' kintu mahArASTrImeM jo digambara jainAgamokI bhASA hai 'mmi' hotA hai /
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ 282 : jainasAhityakA itihAsa kintu ukta uddharaNa upalabdha vyAkhyA-prajJaptimeM nahI pAyA jaataa| hA~ isase milatA julatA uddharaNa zvetAmbarIya 'prajJApanA sUtrameM avazya milatA hai / akalakadevane apane tattvArthavAtikameM bhI do sthAnopara vyAkhyA-prajJapti daNDakakA nirdeza kiyA hai| zvetAmbarIya vyAkhyA-prajJapti meM una dono nirdezo jaisA kathana to nahI milatA kintu anya rUpameM isa prakArake kathanakA AbhAsa milatA hai| aisI sthitimeM vyAkhyA- prajJaptikI sthiti cintanIya hai| dhavalAkA dUsarA uddharaNa to avazya hI aise vyAkhyA-prajJaptise sambaddha hai, jo bhinna paramparAkA honA cAhiye / kintu vIrasena svAmIke dvArA pramANa rUpase uddhRta kiyA gayA vAkya usa vyAkhyA-prajJaptikA honA cAhiye jise vaha mAnya karate the aura vaha vyAkhyA-prajJapti zAyada vahI ho jise pAkara unhone satkarmakI racanA kI / aura jise pAMca khaNDomeM milAkara vappadevagurune chai khaNDa niSpanna kiye| zAyada usa vyAkhyA-prajJaptikI racanA vappadevane kI ho / kintu vaha vyAkhyA prajJapti SaDkhaNDAgamakI TIkA nahI thii| eka bAta aura bhI cintanIya hai / indranandine likhA hai 'vyalikhata prAkRta bhASA rUpA samyak purAtana vyAkhyAm' isakA sIdhA sA artha hotA hai-'prAkRta bhASA rUpa prAcIna vyAkhyAko sambaddha rUpameM likhA' likhAnekA artha racA bhI ho sakatA hai kintu vyAkhyAke sAtha lagA 'purAtana' vizeSaNa batalAtA hai ki vappadevagurune kisI prAkRta bhASA rUpa 1. 'paMciMdiyatirikkhajoNiyA Na bhate / kai bhAgAvasesAuyA para bhaviyAuya pakarati ? goyamA / paciMdiyatirikkha joNiyA duvihA pannattA ta jahA-sakhejjavassAuyA asakhejja vssaauyaa| tatya Na je te asojjavassAuyA te niyamAcchammAsAvasesAuyA para bhaviyAuya pakarati / tattha Na je te sakhijjavassAkhyA te duvihA paNNattA sovakkamAuyA ya niruvavakkamAuyA y| tattha Na je te niruvakkamA te niyamA ti bhAgAvasesAuyA para bhaviyAuya pkrti| tattha Na je te sovakkamAuyA te Na siya ti bhAgAvasesA parabhaviyAuya pakarati siya tibhAgA tibhAge parabhaviyAuya pakarati / siya tibhAga tibhAgAvasesAuyA parabhaviyAuya pakarati / eva maNussA vi / ' -prajJA0, pada 6 / 'vyAkhyAprajJaptidaNDakepu zarIrabhage vApporaudArika vaikriyika taijasa kArmaNAni catvAri zarIrANyuktAni'-pR0 153-154 'eva hi vyAkhyA-prajJapti daDaNkepUktamvijayAdiSu devA manuSya bhavamAskandanta. kiyatIrgatyAgati. vijayAdipu kurvanti iti gautama prazne bhagavatokta jaghanyenaiko bhava AgatyA utkarpaNa gatyAgatibhyA dvau bhvau|' -ta vA, pR 245 /
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayadhavalA-TIkA . 283 prAcIna vyAkhyAko samyakpase likhA thaa| isa sambandhameM eka bAta aura bhI ullekhanIya hai| ___ idranandine jahA~ anya TIkAkAroke liye 'racitAni' racitA, 'vyAkhyAmakRt' 'viracitavAn', jaise racanAparaka zabdokA prayoga kiyA hai vahA~ akele vappadevake liye 'vyalikhat' zabdakA prayoga kiyA hai| yaha bhI abhiprAya nikala sakatA hai ki vappadevane kisI purAtana vyAkhyAko prAkRta bhASAmeM likhA ho aura aisI sthitimeM tumbulUrAcAryake dvArA karnATaka bhASAmeM racI gayI mahatI cUDAmaNi vyAkhyA kI ora hI dRSTi jAtI hai| kyoki vahI sabase vizAla TIkA thI aura purAtana bhI thii| dhavalA TIkAmeM to vappadeva aura unakI kisI TIkAkA saMketa taka nahI hai / kintu jayadhavalAmeM vappadevake dvArA likhita uccAraNa-vRttikA nirdeza milatA hai| yaha uccAraNa-vRtti yativRSabhake cUNisUtropara thii| vIrasena svAmIne bhI vappadevake sAtha 'lihida' ( likhita) zabdakA hI prayoga kiyA hai, sAtha hI unhone apane dvArA likhI huI uccAraNAkA nirdeza kiyA hai| kintu vIrasena svAmIne yativRSabhake cUrNisUtropara koI uccAraNa-vRtti racI thI, isakA koI ullekha nahI milatA aisI sthitimeM 'racita'ke sthAnameM 'likhita' zabdakA prayoga avazya hI kucha vizeSa artha rakhatA hai / dhavalA TIkAse isa vAtakA koI AbhAsa nahI milatA ki vIrasena svAmIke sAmane dhavalA TIkA likhate samaya SaTkhaNDAgama sUtrokI koI TIkA upasthita thI / parikarmakA upayoga to unhone kiyA hai| kintu yaha nahI likhA ki yaha sUtrokA vyAkhyA-grantha hai| isa parikarmake sivAya anya kisI aise granthakA yA granthasambandhI saketakA vivaraNa nahI milatA jise vyAkhyA gratha kahA jA sakatA hai| do sthalopara unhone 'kesu vi suttapotthaesu'2 likhakara yaha sUcita kiyA hai ki unake sAmane SaTkhaNDAgama sUtrokI aneka pratiyA~ thI, jinameM kucha pATha bheda the| kintu vyAkhyA pustakoke sambandhameM isa prakArakA koI ullekha hamAre dekhane meM nahI AyA / hA~, apane kathanakI puSTi karate hue unhone 'AcArya paramparAse Agata upadezase aisA jAnA' yA 'sUtrase aviruddha AcAryavacanase aisA jAnA' isa prakAra 1 'cuNNi suttammi vappadevAiriyAlihiduccAraNA e ca atomuhuttamidi bhnnido| amhe lihiduccAraNAe puNa- ka pA, bhA. 3, pR. 398 / 2 SaTkha , pu 8, pR 65 / pu. 14, pR 127 /
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284 : jainasAhityakA itihAsa aneka sthalopara kahA hai / eka sthAnapara aisA bhI likhA hai ki 'AcArya paramparA se Agata sUtrase aviruddha vyAkhyAnase aisA jAnA / ' satkarmapajikA dhavalAgata SaTkhaNDAgamake atima khaMDa satkarmapara eka pajikA hai jisakA pUrA nAma satkarma-pajikA / yaha paMjikA mUDavidrIke usI siddhAntavasati mandirake zAstra bhaNDArase prApta huI hai, jisase dhavalA, jayadhavalA aura mahAvadhako tADapatrIya pratiyA~ upalabdha ho sakI / vahA~ mahAvandhakI jo tADapatrIya prati hai usake prArambhake 27 patra isI satkarma paMjikAke hai / yaha pajikA satkarmake antargata aTTAraha, anuyogadvAromeM se kevala Adike cAra hI anuyogadvAro para hai| cauthe udaya anuyoga dvArake antameM 'samAptoyamudgrantha' aisA likhA hai / phira kannaDI padyomeM eka choTI sI prazasti hai| yaha pajikA kisane kaba racI thI isakA koI saketa abhI taka prApta nahI ho| sakA / yaha bhI jJAta karanekA koI sAdhana nahI milA ki racayitAne itanA hii| aza racA thA yA pUre satkarmapara apanI pajikA-vRtti racI thii| pajikAke AdimeM jo gAthA hai usakA bhI kevala uttarArddha hI prApta ho / sakA hai 'vocchAmi saMtakamme paMci ( ji ) yarUveNa vivaraNa sumahattha // 1 // ' isameM satkarmapara pajikA rUpase 'sumahathaM' vivaraNa likhanekI pratijJAkI gayI hai| yahA~ vivaraNakA 'samuhattha" vizeSaNa ullekhanIya hai| saptatikA kI prathama gAthAmeM bhI saptaptikAkArane siddhayaehi mahattha' likhakara apanI kRtiko 'mahArtha' batalAyA hai / aura cUrNikArane mahArthakA artha-'nipurNa, gambhIraM duravagAha payattha vitthAra visaya kiyA hai / arthAt jisameM du.khase avagAhita karane yogya padArthokA vistAra ho use mahattha yA mahArtha kahate hai / candraSine bhI apane paJcasagrahakI prathama gAthAke uttarArdhameM use 'mahattha' kahA hai aura usakA artha kiyA hai-'jisameM mahAn artha ho use mahArtha kahate hai|' ukta gAthAzase candrarSikI gAthAkA uttarArdha mela khAtA hai 'vocchAmi pacasagrahameya mahattha jahatyaM ca // 1 // ' ata. pajikAkArane jo apane pajikArUpa vivaraNako 'mahArtha' hI nahI sumahArtha 'kudo Navvade ? AiriyaparaparA gaya suttAviruddhavakkhANAdo'-pu 13, pR 310 / 2 isakA upalabdha bhAga paTkhaNDAgamake 15 ke khaNDake sAtha ukake antame mudrita ho gayA hai|
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayadhavalA-TIkA : 285 kahA hai usase prakaTa hotA hai ki unakA yaha pajikA rUpa vivaraNa dur-avagAhita padArthoke vistAra ko liye hue hai| aura usase yaha bhI prakaTa hotI hai ki paMjikA kAma pUre satkarma para use racaneke vicArase hI Arambha kiyA thaa| vaha apane isa mahAna kAryako pUrNa karanemeM saphala hue athavA madhyameM hI kisI devI vighnake kAraNa unakA yaha kArya adhUrA hI raha gayA, yaha bhI nirNayAtmaka rupase kaha sakanA saMbhava nahIM hai / kintu itanA nizcita rUpase kahA jA sakatA hai ki yadi yaha pajikA pUrNa upalabdha ho sake to vaha bhI eka mahatvako kRti mAnI jaayegii| vIrasenasvAmIke anusAra vRttisUtroke viSama padoko kholanevAle vivaraNako pajikA kahate hai| pajikA rUpa vivaraNameM pUre granthokA vyAkhyAna nahI hotA kintu usake kaThina aura gambhIra sthala hote hai, unakA khulAsA hotA hai| tadanusAra pajikAkArane vIrasena svAmI kRta satkarmake vAkyoko le kara unakA khulAsA kiyA hai / vaha khulAsA kevala zabdArtharUpameM athavA padaccheda rUpameM nahI kiyA hai kintu vAkyase sambaddha viSayake sambandhameM vivecana bhI kiyA hai aura usake avalokanase prakaTa hotA hai ki pajikAkAra apane vipayake adhikArI vidvAna the aura unheM etatsambaddha prApta vipayakA acchA anugama thaa| __unakI yaha pajikA ghavalAkI taraha hI prAkRta gadya meM hai| aura usIkI zailIko liye hue hai yathA sthAna matAntarokA bhI nirdeza hai aura matAntara to maulika pratIta hote hai| pajikAko Arambha karate hue likhA hai mahAkarmaprakRti-prAbhRtake kRti, vedanA, Adi caubIsa anuyogadvAromeM se kRti aura vedanA adhikArakA vedanA-khaNDameM, sparza, karma, prakRti aura bandhana anuyoga 1 'vittisuta visama paya mAjiyAe pajiya vvnnsaado|-k0 pA040 14 / / 2 mahAkamma payaDipAhuDassa kadi-yedaNAmao (i) caunvIsa maNiyogaddAresu tattha kadi vedaNAtti jANi ANiyodadArANi vedaNAkhaDammi, puNo pa [passa-kamma-payaDi-vadhaNatti] cattAri aNiogaresu tatthavadhAvadhaNijjaNAmANi yogehiMsaha vaggaNAkhaDammi, puNo vadhavidhANa NAmANiyogaddAro mahAbadhammi, puNo vadhagANiyogo khuddAvadhammi ca sappavaceNa parU vidANi / puNo tehitosesahArasANiyogaddArANi satakamme savvANi parU vi dANi / tovi tassAi gabhArattAdo attha visama padANamatthe thoratyayeNapajiyasarUveNa maNi ssaamo| ta jahAtattha paDhamANiogaddArassa NibadhaNa [sma] parUvaNA sugmaa| Navari tassa Nikkheo chanviha sarUveNa parUvido / tatya tadiyassadavvaNikkhevassa sarUva parUvaNa? AIriyo evamAha--paTakha0, pu. 15, sa0pa0 pR01| - - - -
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ 286 : jenasAhityakA itihAsa hAroge vanya tathA naganIya anuyogadvAra vanAgalI, kampa-vidhAna nAmaka anuyogahara mahAnayame aura bampaka-anuyogavA guddAbandhame vistAra prapaNa anugogArIkA kapana gAma kiyA / pa kiyaa| inake ginA nayA phira bhI usake atyanta gambhIra hone isa prakAra parikArakA pUre ho mahAprakRti ke nooga anugogadvAroM meM kisI anuyogavAyA pacana kiyA gayA yaha batAte hue, apanI paMjikAkA AmA kiyA hai jo isa prakAra hai unamene, prathama anuyogavahAra nA kathana sugama hai / kintu unakA nikSepa cha prakArane kahA hai uname meM tIga pani kathana karane ke lie AcAryane aisA kahA hai / ugakA artha kahate hai / ina tahagata vyAyAmako utpAniyA ke sAtha uddhRta karake vyAkhyAna kiyA hai| dhana naraha tatkarmake vyAga nAkyako utthAnakA gAya udghRta karake pAragAna kiyA hai / satkarmake upakrama anuyoga vIramena svAmIne ligA hai ki ina nAro hI vanyanopakramo kA artha jaigA saMtakammA kahA hai nA hI kahanA cAhiye / na me Agata gatam pAhUpara prakAza TAune hue pajikAmeM ligA hai - saMtakamma pAkuDa kona gA hai ? mahAkarmaprakRti prAbhRtake nonosa manuyogadvAromero dUsarA adhikAra vedanA hai| unake solaha anuyogadvAromeM se cauthe, chaThe aura gAtaveM anuyogadvAra dravya-vidhAna, kAla-vidhAna aura bhAva-vidhAna hai / tathA mahAkarmaprakRti prAbhRtakA pAca adhikAra prakRti nAmaka hai| usameM cAra anuyoga dvAra hai usameM gATho karmoM ke prakRti-satya, sthiti gatva, anubhAga satva aura pradeza satvakA kathana karake uttara prakRti satya, uttara sthiti satva, uttara anubhAga-satva aura uttara pradeza- satvako sUcita kiyA hai / inako saMta kammapAhuDa kahate haiM / tathA mohanIyako sattAkA kathana karanevAlA kasAyapAhuDa bhI haiM / isa taraha dhavalA meM nirdiSTa satakamma- pAhuDakA bhI sulAsA paMjikAkArane kiyA hai / sata kammapAluTa nAma katha (da) maM ? mahAkammapayaTipAhuDarasa cddviismnniyo| dvAresu vidiyAhiyAro vedaNA NAma / tassa solama aNiyogadvAresu cautya-haTThama sattamANiyogadvArANi davvakAla bhAvavihANa NAmadheyANi / puNo tahA mahAkamma payaDI- pAhuDassapacamo payaTI NAmahiyAro / tattha cattAri aNiyogadvArANi aTTha kammANa payaDi TThidi; aNubhAgappadesa sattANi parUviya suniduttara payaDiM Thidi-aNubhAgappadesasattAda / evANi satta ( sata) kammapAhu NAma / mohanIya paDucca kasAya pAhuDa pi hodi / sa0 paM0, pR0 18 /
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayadhavalA-TIkA 287 'etya codago bhaNAdi' 'Na esa doso' jaise vAkyo ke dvArA pajikAkArane AvazyakatAnusAra yatra-tatra zakA-samAdhAna bhI kiyA hai / aura 'kei eva bhaNati' tatya ekkuvadeseNa' 'aNNekkuvadeseNa' jaise pado aura vAkyoMke dvArA vivakSita carcAoke sambandhameM vibhinna AcAryoM ke mata diye hai| tathA una matomeM kauna ThIka hai ? isakA uttara bhI dhavalAkArakI taraha hI diyA hai-'upadeza prApta karake donomeM se ekakA nirNaya kara lenA caahie| eka jagaha likhA hai-'ina dono upadezomeM kaise vaiziSTya nahI hai ? nahI jAnatA, use zrutakevalI jAnate hai / kintu mujhe buddhise aisA pratibhAsita hotA hai / eka jagaha likhA hai-'ye parasparameM virodhI do prakArakA svAmitva kyoM kahA ? abhiprAyAntara batalAneke lie kahA hai aura phira usa abhiprAyAntarako spaSTa bhI kiyA hai| eka jagaha likhA hai ki-'bhogabhUmimeM kadalIghAta hotA hai eka matase aisA hai / aura bhogabhUmimeM AyukA ghAta nahI hotA aisA kahanevAle AcAryoMke matase pUrvaprakAra hai|' yahA~ bhogabhUmimeM kadalI-ghAta maraNavAlA hamAre dekhane meM anyatra nahI AyA satkarmake udayAniyogadvArameM pradezodayake svAmitvakA kathana karate hue dhavalAkArane likhA hai-'utkRSTa svAmitvameM pAMco sahananokA utkRSTa pradezodaya kisake hotA hai ? sayamAsayama-guNazreNi, sayama-guNazroNi aura anantAnubandhI visayojana guNazreNi, ina tInoko ekatra karake sthita sayatake jaba pUrvokta tIno guNazreNi zIpaM udayako prApta hote hai taba pAMco sahananokA utkRSTa pradezodaya hotA hai|' 1 'tado uvadesa laddha Na doNhamekkadara NiNNavo kAyavvo,'-sa. pa, pR0 4 / 2 edesi doNha muvadesesu kadha mavisiTThamidi ceNNeva jANijjade, ta sudakevalI jANijjadi / kiMtu paDhamatara parUvaNAe vidiyatara parUvaNa atyavivaraNamidi mama maiNA paDibhA sdi|-pR0 24 / 3 kimar3ha duppayAra sAmittamaNNoNa virodha parUvida ? abhippAyatarapayAsaNaThTha parUvi dattAdo'-pR0 80 / _ 'bhogabhUmIe kadalI ghAtamathi tti abhippAyeNa / ta ceda / puNo bhoga bhUmIe Augassa ghAda patthi tti bhaNatAiriyANa abhippANNa puvva |'-pR0 78 / 5. 'pacaNha sahaDaNANa ukkassa padesodayo kassa? sajamAsajama sajama aNatANubadhi vi sayojaNa guNaseDhIo tiNNi vi egaThTha kAdUNa TiThadasajadassa jAhe punvata guNaseDhi sIsayANi tiNNi vi udayabhAgadANi tAhe pacaNha sahaDaNANa ukkasso pdesodo|'pR0 301 /
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288 . jainasAhityakA itihAsa isakI paMjikAmeM likhA hai-'isase pAMco sahanano ke udayavAle jIvoMke darzanamohako kSapaNa karanekI zakti nahIM hai, aisA kathita hotA hai / tathA vajranArAca aura nArAca sahananake udayavAle jIvoko bhI upazamazreNi caDhanA sabhava nahIM hai yaha bhI isame jJApita kara diyaa| yadi aisA hai to pUrvApara virodha kyo nahI AtA? nahI AtA, yaha AcAryoM ke abhiprAyokA sUcaka honese granthAntara ( matAntara ) hai| vaha abhiprAya' kahate hai inakA udaya pudgala-vipAkI hai| ve pudgala jIvoke rAgadveSoke utpAdanameM nimittabhUta zaktiko utpanna karate haiN| jaise vAhya pudgaloke........vaise upagama zreNImeM rAgadveSako utpanna karAnemeM samartha nahI hai / ata' unake phalake abhAvako apekSAse upazamaNimeM unakA udaya nahIM hai, yaha sUcita kiyaa| anya anyoMmeM pradeza-nirjarA mAtrakI vivakSA karake udaya kahA hai / athavA vajranArAca aura nArAca saMhananavAloMke upazamaNi caDhanekI zakti nahIM hai, aisA abhiprAya kahanA caahiye|' mAge eka jagaha puna imI cAtako dUsare prasagase isa prakAra likhA hai'antima pAMca sahanana asaMnyAta gune haiN| do prakArake sayama guNaNi zArpa aura unase guNita anantAnuvandhI visaMyojana guNoNizIrSa, ina tInoko ekatra karake nAmakarma samvandhI aTThAIsa athavA tIsa prakRtika sthAnase bhAga denepara hotA hai / darzanamohakSapaka-guNadheNikA grahaNa kyo nahI kiyA ? ina sahananoMka udayasAhata jIvoke darzanamohako kSapaNa karanekI zakti nahI hai| isa abhiprAyase usakA grahaNa nahI kiyaa| dUsare aura tIsare sahananavAlAkI upazAnta-kaSAya guNa zreNikA grahaNa kyo nahI kiyA jinake darzana mohako kSapaNa karanekI zAna abhAva hai unake upazama zreNipara caDhanekI zaktike honekA virodha hai isa AbhaprAyase nahI kiyaa| yadi aisA hai to manantara hI bItI udIraNAsthAna prA virodha * kyo nahI mAtA? virodha to AtA hai kintu granthAntarakA AmA - 'edeNa pacaNTa saMraDaNANamadarallANa pi usamavicaTaNa sabhava Natyiti jANAvida / jAda evaM [to puvAvaravirohI (ho) kiM bhave? vA bhave, gaMdhAtara mAiriyANasAmapAyANa sUcayattAdo / taM phatha ? abhippAya uccade-deti mudayo poggala vivAga karodi / te ponalA jIvANa rAgadotAgamappayAgaNimita sattimuppAdayati / jahAvAra poggalANaM satte viyappo (1) hA upasamater3ha e rAga-dosamuppAedu, jjadi ti / tado tapphalAma (bhA) vAvaktAe udao uksama saidie NAtya daragata padesaNijjarAmatta vivakliya bhnnid| mahavA usamatAda caDhatatA tyitti padanabhippAyamida ma (bhA) vidamba / ' -saM0pa0, pR076 /
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 jayadhavalA - TIkA : 289 honese donokA grahaNa karanA cAhiye, aisA parihAra pahale hI kara diyA hai / " gommaTasAra e karmakANDake udaya prakaraNameM nemicandrAcAryane bhUtavali tathA yativRSabha dono AcAryoMke matase jo pratyeka guNasthAnameM udayase vyucchinna honevAlI karma prakRtiyA~ batalAyI haiM dono ho matoke anusAra unameM vajranArAca sahanana aura nArAca sahananakA udaya gyArahaveM upazAntakaSAya guNasthAna taka batalAyA hai / ata' paTkhaNDAgama aura kasAyapAhuDa donoMke matose ukta dono sahanana vAle jIva upazama zreNI caDha sakate hai aura java upazama-zreNI caDha sakate hai to darzanamohanIyakA kSapaNa bhI kara sakate hai / ata pajikAkArake dvArA nirdiSTa ukta mata ina dono granthokA to nahI jAna paDatA / yaha granthAntara koI dUsarA hI honA cAhiye / zvetAmbara sampradAyameM yadyapi ukta donoM mata milate haiM / kintu humAnya mata yahI hai ki dUsare tIsare saMhananavAle upazamazreNi nahI caDha sakate, digambara paramparAko jo mata mAnya hai usakA ullekha vahA~ matAntarake rUpameM kiyA gayA hai / kintu candraSine paJcasagrahakI svopajJa TIkAmeM kevala isI matako mAnya kiyA hai ki dUsare tIsare sahananavAlA upazamazreNi caDha sakatA hai / usIke dUsare TIkAkAra malayagiri ne granthakAra candraviko mAnya matakA nirdeza 'anye' kara ke kiyA hai aura nahI caDhanevAlo' ke mata ko mAnya sthAna diyA hai / isIse yaha prakaTa hotA hai ki sampradAya-mAnya mata yahI hai ki dUsare tIsare sahananavAle upa P 1. " puNovi aMtima patrasa haDaNANi asakhejja guNANi / kuTo ? duviha sajamaguNaseDhisIsasamahiMyamatANuvadhi visayojayaNa guNaseDhisIsayANitti tiNivi egaTTha kAUNa NAmakammasavadhINa aTThAvIseNa vA tIseNa vA bhajidameta hodi ti / kimaTTha daMsaNamohakkhavaNa guNaseDhINa gheppade ? Na, ta khavaNa (takkhavaNa) sattI edesi saMhaMDaNANa udayasahidajIvANa Natthi tti abhippayAdo / vidiya-nadiyamidi donha sahaDaNANa uvasatakasAyaguNaseDhi kiM Na gahidA ? Na, dasaNamohakkhavaNA sattivirahidANa uvasamaseDhi caDaNasattINa saMbhava viroho hoditti abhippAeNa / jadi eva ( to ) aNatapadikkata udIraNANaparUvaNAe Na miyUNeNa ( ? ) ca viroho kiMNa bhave ? hodi viroho, gathatarAbhippAeNa donha pi gahaNa kAyanva idi puvva caiva parihAra diNNattAdo / " sa0 pa0, pR0 79 / P 2. 'sate vajja NArAyaNArAya' || 269|| 'go0 ka0 3 - 'aNNe bhaNati ti sayaNo uvasamaseDhi paDivajja itti' - si0 cU0, pR0 49 / 'anye tvAcAryA na vate - AdhasahananatrayAnyatamasahananayuktA apyupazamazreNI pratipadyante / ' sapta0 TI0 pR0 233 / 4 'apUrvakaraNa vAdara sUkSmopa zAnteSu pratyeka triMzadudayo bhavati, dvAsaptati bhaGgA, yatasteSu sahananatrasyaivodayaH / pa0sa0 svo0 TI0 pR0 318 / anye tvAcAryA bruvate - AdyasahananatrayAnyatama sahanana yuktA api upazamazra NiM pratipadyante, tanmatena bhaGgA dvimaptati / pa0 sa0TI0, bhA0 2, pR0 325 /
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ 290 : jainasAhityakA itihAsa zama zreNi nahI caDha sakate / pajikArako bhI yahI mata mAnya pratIta hotA hai| racanAkAla__ jaisA ki prArambhameM likhA hai, pajikAke isa anta:-nirIkSaNase aisA pratIta hotA hai ki usake racayitAko paTkhaNDAgama siddhAntakA to acchA jJAna thA hI, sAtha hI satkarmameM vIrasenasvAmI ke dvArA sagRhIta kiye gaye zeSa anuyogokA tathA kasAyapAhuDakA bhI acchA jJAna thA aura unakI lekhana zailI bhI vIrasena svAmIse nimna starakI nahI thii| phira bhI use hama vIrasenasvAmIkI samakakSatA to nahI hI de sakate / hA~, jayadhavalAko pUrNa karanevAle jinasena kI samakakSatA avazya de sakate hai / isase aisA lagatA hai ki yaha paMjikA vIrasenake hI kisI ziSya yA praziSyake dvArA racita ho sakatI hai / paMjikAme uddharaNa bhI do tInase adhika nahI hai| unameM tIna gAthAe~ to kasAyapAhuDakI hai unake sAthameM kasAyapAhuDagAthAsutta' likhA huA hai / eka gAthA aisI hai jo digaMbara prAkRta pacasaMgraha kI hai / ata ina uddharaNose bhI hamare ukta anumAnako koI bAdhA nahIM AtI hai / prakrama anuyogake aMta meM alpa-vahatvakA pratipAdana kara ke vIrasena svAmIne 'esoNikkhevAiriya uvaeso' likhakara use nikSepAcArya upadeza batalAyA hai usakI pajikAmeM pajIkArane likhA hai-sthiti-anubhAgomeM prakramita karmadravyakA alpabahutva to grantha siddha honese sugama hai isalie usakA kathana na kara ke sthitiniSeka prati prakramita anubhAgakA alpabahatva nikSepAcAryane aisA kahA hai| aura likhakara nikSepAcAryakA kathana batalAyA hai phira usakI upapatti bhI pajikAkArana dA haiM unakA yaha sava pratipAdana do pRSThase bhI adhika hai| antameM likhA haiisaprakAra sthitike anusAra anubhAga anataguNa hIna rUpase vadhako prApta hote haiM yaha nikSepAcAryake vacana siddha hue' pazcAt 'sesAiriyANamabhippAyeNa' likhakara zeSa AcAryokA abhiprAya batalAyA hai| isase prakaTa hotA hai ki vIrasenasvAmIna jisa nikSepAcAryake upadezakA ullekha kiyA hai. pajikAkAra usake upadezase bhI acchI taraha sAgopAga paricita the| jagaha-jagaha pajikAmeM apane kathanake samarthanama 1. pu 15, pR 40 / 2 'puo hidi-aNubhAgesu pakkamidakammadavvassa appAbahuga gaMdhasiddha sugamamidi tamarU viya puNo ThidiNiseyappaDi pakkamigANubhAgassaghAbahuga NikkhevAiriyeNa eva parUviMda' - - sa pa. pR 14 / 3. 'eva ThidiaNusAreNa aNu bhAgA aNata guNahINasarUveNa vajjati ti NikkhevAiriyavayaNa siddha-saM paM, pR 17 /
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcIna karmasAhitya : 291 'ASa' aura 'ArSavacana'kA nirdeza kiyA gayA / bAtose bhI hamAre ukta anumAnakA hI samarthana hotA hai / vaha vyakti kauna ho sakatA hai, yadyapi yaha kahanA zakya nahIM hai / kintu dhavalAkI prazastike antameM eka gAthA isa prakAra hai voddaNarAya garide Narida cUDAmaNimhi bhujate / siddhatagathamatthiya guruppasAeNa vigattA sA // 9 // yahA~ yaha batalA denA ucita hogA ki dhavalA prazastikI isase pUrvakI gAthAomeM 'kattiyamAse esA TIkA hu samANiyA dhavalA' likhakara dhavalAkI samAptikA kAla aura jagattugadevake rAjyameM dhavalAkI. samAptikA kathana kiyA jA cukA hai| isIse usake pazcAt hI dUsare rAjAke rAjyakA ullekha baDA aTapaTA lagatA hai aura usakI sagati baiThAneke lie yaha kalpanA kI jAtI hai / ki jagattu ga' ke rAjyameM dhavalAkA prArambha huA aura narendracUDAmANi voddaNarAya (amoghavarSa pra0 ke rAjyameM usakI samApti huii| kintu yaha saba ukta antima gAthAke Aye hue atameM 'vigattA' zabdapara dhyAna na denekA phala hai / 'vigattA' zabda azuddha pratIta hotA hai / 'vi' upasarga pUrvaka kRt dhAtuse kRdatameM 'vigattA' banatA hai| usakA artha hotA kATA huA yA chinna usase yahA koI prayojana nahI hai| ataH 'vigattA ke sthAnameM 'viattA' pATha zuddha pratIta hotA hai| usakA artha hotA hai-vyaktA arthAt spaSTa kI gyii| ata narendracUDAmaNi boddaNarAya narendrake rAjyakAlameM dhavalA yA usake kisI azako jisane vyakta kiyA usIke dvArA yaha padya racA jAna paDatA hai / aura pIchese vaha mUla prazastike antameM jor3a diyA gayA hai / isa tarahakI yaha ghaTanA naI nahI hai / aise aura bhI udAharaNa milate hai / vIrasenake ziSya guNa bhadrake uttarapurANako antima prazastimeM guNabhadra ziSya lokasenakI prazista juDa gayI hai / jinasenake pAvarvAbhyudayakA nirdeza harivazapurANa meM hai jo zaka sa0 705 racA gayAthA aura pAmyuidaya ke antameM amoghavarSakA ullekha hai jo zaka sa0 735 ke pazcAt gaddIpara baitthe| ata spaSTa hai, ki amoghavarpake ullekhavAle padya usameM pIchese joDe gye| isI taraha dhavalAkI 1. jai0 sA0 i0, pR0 147 / 2. jai0 sA0 i0, pR0 142 / 3. 'yA mitAbhyudaye pAvajinendra guNastuti / svAmino jinasenasya kIrti sakInaM yatyasau ||40 // da0 pu. 10pra0 / 4. 'iti viracita metat kAnyamAveSTaya megha bahuguNa mapadoSa kAlidAsya kAvyam / malinita parakAvya tiSThatA dazazAGka bhuvanamavatu deva sarvadA'moghavarSa ||-paashrvaa0
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ 292 : jainasAhityakA itihAsa prazastikI ukta gAthA bhI pIchese usameM joDI gayI jAna paDatI hai / yadi voddaNarAya yathArtha meM amoghavarSa prathama hai to kahanA hogA ki pajikAkI racanA vIrasenake sAmane athavA unake svargavAsake pazcAt tatkAla hI ho gayI thI / jayadhavalAkI antima prazasti meM vIrasenake ziSya jinasenane zrIpAla, padmasena, aura devasena nAma ke tIna vidvAnokA ullekha kiyA hai / unamese zrIpAlako to unhone apanI TIkA jayadhavalAkA sampAlaka kahA hai ye tIno unake gurubhAI jAna paDate hai sambhavatayA unhI meM se kisIne pajikAkA nirmANa kiyA ho /
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha adhyAya anya karmasAhitya chakkhaDAgama, kasAyapAhuDa Adi mUla Agamagranthoke atirikta karmaviSayaka anya prAcIna sAhitya bhI upalabdha hai / yaha sAhitya mUla AnugamAnusArI hai aura isakA racanAkAla vikramakI pAMcavI zatAbdIse lekara vikramakI navama zatAbdItaka hai| yadyapi karma-viSayaka mUla aura TIkA granthoM kA nirmANa vikramakI 15 vI-16vI zatAbdItaka hotA rahA hai / para isa adhyAyameM prAcIna karma-sAhitya kA hI itivRtta prastuta hai| yahA~ para karma-prakRti, vRhatkarma-prakRti, zatakacUNi, sittarI, karmastava aura prAkRta-pacasagraha Adi granthopara vicAra kiyA jArahA hai / ___ karma-prakRiti granthako sarvAdhika prAcIna kahA jAtA hai / zvetAmbara sampradAyameM isa granthapara kaI cUrNi aura TIkAe~ bhI upalabdha hai| isameM sandeha nahIM ki karmaprakRti prAcIna grantha hai aura isakA upayoga dono hI paramparAoMme hotA rahA hai| karmaprakRti isa granthameM 475 gAthAe~ hai / prAkRta cUNike sAtha malayagirikI saMskRta TIkA bhI upalabdha hai| granthapara eka anya TIkA upAdhyAya yazovijayajI ne bhI likhI hai| nAma-granthAkArane granthako antima gAthAmeM kahA hai ki maiMne karma-prakRtise isakA uddhAra kiyA hai / kintu svaya unhoMne apanI isa kRtiko koI nAma nahIM . diyA' usIparase isanathakA nAma karmaprakRti pravartita humA jAna paDatA hai| kiMtu cUNikArane prathama gAthAkI utthAnikAmeM likhA hai ki vicchinna-karmaprakRti mahAnanthake arthakA jJAna karAneke lie AcAryane sArthaka nAmavAlA 'karmaprakRti-sagrahaNI' nAmaka prakaraNa racA hai / usase jJAta hotA hai ki isa grantha kA nAma karmaprakRti-sanahaNI thA / zatakacUrNimeM tathA sittarIcUrNi* isI nAmase isakA nirdeza milatA hai| 1.-'iya kammappaaDIo jahA suya nIya mappa maiNNo vi / sohiyaNA bhoga karya kahanu vara diTTI vAyanna ||56||-krm pra0, mttaa0|| 2-'vicchinna kammapayaDimahAgaMsthatya saMvohaNatya Araddha AyariNNa tagguNaNAmaga kamma payaDhI sagahaNI NAma pagaraNa / ka0 pra0 cuu0| 3-'jahA kammapaDimagaNie bhaNiyaM tahA bhaNAmi,-pR 4, eyANi jahA kammapayaTimagaha NIya ,-pR. 26 / 'etAsiM atyo jahA kammapaDi sagahaNI -pR0 43 / 0 cuu0| 4.-'ubvaTTaNAvihI jahA kambhapayaTI sagahaNIe-10 61 / 'vimesapavacI jahA kamma
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ 294 : jainasAhityakA itihAsa devendrasUrine apane navIna karmagranthokI svopajJa TIkAme yadyapi karmaprakRtike nAmase hI usakA ullekha kiyA hai| tathApi eka sthala' para karmaprakRti-saMgrahaNI nAmase hI usakA nirdeza kiyA hai / ata granthakA prAcIna nAma karmaprakRti-sagrahaNI hai / usIkA sakSipta rUpa karmaprakRti hai| bRhatkarma-prakRti navya karma-granthAkAra zrIdevendrasUrine svopajJa TIkA eka sthala para vRhatkarmakA nirdeza kiyA hai / karma vipAka nAmaka prathama granyakI sAtavI gAthAmeM unhone zrutajJAnake yadyapi paryAya paryAya-samAsa, Adi vIsa bhedoko ginAyA hai| zatakacUNimeM bhI vilkula aisI hI eka gAthA uddhRta hai jisameM zrutajJAnake ye vIsa bheda ginAye gye| zvetAmvara sampradAyameM zrutajJAnake ye vIsa bheda kevala kAmikomeM hI milate hai, saiddhAntika pakSa inase bhinna zrutajJAnake caudaha bheda mAnatA hai aura ve hI bheda zvetAmbara sAhityameM vahutAyatase milate hai / astu,ukta gAthA 7 kI svopajJa TIkAmeM zrutajJAnake bIsa bhedoko saMkSepase batalA kara likhA hai ki vistArase jAnaneke icchuka ko 'vRhatkarmaprakati' anveSaNa karanA cAhiye / vartamAna karmaprakRtimeM zrutajJAnake vIsa bhedokI gandha bhI nahI hai tathA isa karmaprakRtikA to devendrasUrine karmaprakRti nAmase hI ullekha kiyA hai| ata' yaha 'vRhatkarmaprakRti' isa karmaprakRtise bhinna honI cAhiye / usakI bhinnatA aura mahattAkI sUcanA karaneke lie hI devendrasUrine usake nAmake sAtha 'vRhat' zabda joDA jAna paDatA hai| kintu vikramakI 13-14vI zatIke granthakArake dvArA vRhatkarma-prakRtikA ullekha dekhakara usakA AdhAra khojate hue hameM 'zataka' granthakI maladhArI hemacada viracita TIkAmeM isa tarahakA ullekha milaa| unhone zra tajJAnake bIsa bhedokA sAmAnya kathana karake vistArArthIko 'vRhatkarma cUrNikA anveSaNa karanekI preraNA kI hai| - payaDIsagahaNIe-pR0 63 / 'antara karaNaviTTI jahA kammapayaDIsagrahaNIe -pR0 64|-sit0 cuu0| 1. yadukta karmaprakRti saMgrahaNyAm-AhAratitthagahA bhajjati |-shtk TIkA0 pR0 11 2-'vistArArthinA vRhatkarma prakRtiranveSaNIyA-sa0 ca0 ka0, pR0 19 / 3,-'evamete sakSepata. zrutajJAnasya viMzatirbhadA darzitA vistArArthinA tu vRhatkarma prakRtiM cuurnnirnvessnniiyaa|-shtk TI0 gA0 38 /
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya karmasAhitya : 295 milAna karanese yaha to hame spaSTa ho gayA ki devendrasUrikA ukta kathana malaghArI jIko TIkAkA prANI hai / kintu caM ki vartamAna karmaprakRtikI taraha usakI cUNimeM bhI zrutajJAnake bIsa bhedokI carcA nahIM hai ata. yA to unhone usameM sazodhana karake 'vRhatkarma-prakRti' kara diyA yA 'cUNi' zabda lekhaka vagairahake pramAdase chUTa gayA / ata hama nahIM kaha sakate ki zrI hemacandrake ukta ullesakA kyA AdhAra hai aura usameM kahAM taka tathya hai| ___yadi vRhatkarma-prakRtise matalava agnAyaNIya pUrvake antargata karmaprakRti prAbhRtase hai to usameM ukta vIsa bhedokA varNana avazya thA, yaha vAta paTkhaNDAgamase spaSTa hai payoki usake vedanAsaNDameM zrutajJAnAvaraNIya karmakI vIsa prakRtiyoko batalAte hue zrutajJAnake vIsa bhedoMkA kathana kiyA hai / karmaprakRti vipaya paricaya karmaprakRti kI pahalI pahalI gAthAmeM siddhoko namaskAra karate hue granthakArane ATho karmoke ATha karaNo tathA udaya aura sattvake kathana karanekI pratijJA kI hai| mata isa granthama kramase vandhanakaraNa, sakramakaraNa, udvartana, apavartana, udIraNAkaraNa, upazamanAkaraNa, nidhatti, nikacanA, udaya aura sattva ina dasa karaNokA kathana hai / karmoke AtmAke sAtha vadhanekI kriyAkA nAma vadhana-karaNa hai / bandhake do kAraNa hai yoga aura kapAya / ata prathama yogakA kathana kiyA hai| vIryAntarAya karmake kSaya athavA kSayopazamase vIryalabdhi hotI hai usa vIryalabdhise vIrya hotA / use hI yoga kahate haiM / usake dvArA jIva audArika Adi zarIroke yogya pudgaloko prahaNa karake unheM audArika Adi zarIra rUpa pariNamAtA hai / tathA zvAsocchvAsa, bhASA aura manake yogya pudgalo ko prahaNa karake unheM zvAsocchvAsa Adi rUpa pariNamAtA hai / yogakA kathana dasa adhikAroke dvArA kiyA gayA hai-avibhAgapraticcheda-prarUpaNA, vargaNAprarUpaNA, spardhakaprarUpaNA, antaraprarUpaNA, sthAnaprarUpaNA, anantaropanidhA, paramparopanidhA, vRddhiprarUpaNA, samayaprarUpaNA aura alpavahutva-prarUpaNA SaTkhaNDAgamake vedanA khaNDameM bAraha anuyogadvArose anubhAga bandhAdhyavasAya sthAnakA kathana karate hue ukta kathana kara Aye hai ukta daso adhikAra usImeM garbhita hai ata unakA yahA~ puna kathana karane se piSTapeSaNa hI hogA / kasAyapAhuDake anubhAgavibhakti aura 1.-paTkha0, pu0 13, pR0 260 / 2. karmaprakRti, cUrNi tathA donoM TIkAoMke sAtha hai| san 1917 me jainadharma prasAraka sabhA bhAvanagara se tathA san 1937 meM muktAvAI jJAna mandira Dabhoi (gujarAta)se prakAzita /
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ 296 : jainasAhityakA itihAsa vizeSatayA pradezavibhakti nAmaka adhikAroke cUNisUtromaiM bhI ukta viSayoMkI carcA hai| gAthA 18-20 ke dvArA jIvake dvArA grahaNa yogya aura agrahaNayogya vargaNAokA nirUpaNa kiyA hai SaTkhaNDAgamake vargaNAkhaNDake antargata vandhana anuyogadvArameM ina vargaNAo kA kathana AyA hai / bandha yogya vargaNAokA kathana karaneke bAda vaddha samayapravadvakA vibhAga ATho mUlakarmoko uttara-prakRtiyomeM kisa prakArase hotA hai isakA vivecana kiyA hai| cUrNikArane apanI cUNimeM pratyeka uttara-prakRtike vibhAgakA kathana vistArase kiyA hai| pradezavandha ke bAda anubhAgavandhakA kathana hai / cUrNikArane cUrNimeM ve saba apane anuyogadvAra kucha vyatikramase ginAye hai jo SaTkhaNDAgamake vedanAkhaNDa ke antargata vedanA-bhAva-vidhAnakA kathana karate hue batalAye hai / karmaprakRti meM cUrNi nirdiSTa kramAnusAra kathana kiyA hai / tatpazcAt SaTkhaNDAgama ke vedanAbhAva-vidhAnake antargata jIva samudAhArake anusAra hI ATha anuyogoke dvArA jIva samudAhArakA kathana hai| gAthA 67 kA vyAkhyAna karate hue cUrNikArane pratyeka prakRtikI utkRSTa aura jaghanya sthitimeM utkRSTa aura jaghanya anubhAgake alpabahutvakA vicAra vistArase kiyA hai / antameM likhA hai-'Adi anAdi prarUpaNA, svAmitva, dhAtisajJA, sthAnasajJA, zubhAzubha-prarUpaNA, bandhaprarUpaNA, vipAkaprarUpaNAkA kathana jaisA zatakameM kahA hai vaisA kaha lenA caahie|' tatpazcAt sthitibandhakA kathana kiyA hai| jo jIva sthAna cUlikAke hI anurUpa hai| 1 'anubhAga bandhajjhavasANassa parUvaNA kIrati / tassa ime annutogdaaraa| ta jahA avibhAgapaliccheda parUvaNA, vaggaNaparUvaNA, (phaDDagaparUvaNA), ataraparUvaNA, ThANaparUvaNA, kaDagaparUvaNA, chaThANaparUvaNA, hevATThANa-parUvaNA, samayaparUvaNA, javamajyaparUvaNA uyajumNaparUvaNA, pajjavasANaparUvaNA, appAbahugaparUvaNatti / ' ka0 pra0 ca0, pR0 85 / 2 etto aNubhAgabadhanjhavasANANadAe parUvaNadAe tattha imANi bArasa aNiyogaddArANi // 197 / / avibhAgapaDiccheda parUvaNA, ThANaparUvaNA, ataraparUvaNA kadayaparUvaNA, ojajummaparUvaNA, chaThANaparUvaNA, heTAhANaparUvaNA, samayaparUvaNA, vaDhiparUvaNA javamajmaparUvaNA pajjavasANaparUvaNA appAbahue tti ||198||-pttkh, pu0 12 pR088|| 3. idANi sAdi aNAdi parUvaNA, sAmitta ghAtisannA ThANasannA subhAsubhaparUvaNA badhato vivAgo ya jahA sayage tahA bhANiyanvA-ka0 pra. cU pR0 246 /
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya karmasAhitya * 297 vandhanakaraNameM 102 gAthAeM haiM / eka karmaprakRti ke dalikokA sajAtIya anya prakRtirUpa sakrAnta honekI kriyAko sakramaNa kahate hai / kintu jaise mUla prakRtiyoMmeM parasparameM sakramaNa nahI hotA vaise hI darzanamohanIya aura cAritramohanIyameM parasparameM sakramaNa nahI hotA aura na Ayu karmakI cAra uttara prakRtiyoMmeM paraspara sakramaNa hotA hai / isa sakramaNake bhI bandhake cAra bhedokI taraha cAra bheda hai - prakRtisakrama, sthitisakrama, anubhAgasakrama aura pradezasakrama / prakRtisakramake bhI do mUla bheda hai ekaika prakRti - saMkrama aura prakRti-sthAna sakrama / jaba eka prakRti eka prakRtimeM sakrAnta hotI hai to use ekaika prakRti saMkrama kahate hai / aura jaba vahuta-sI prakRtiyoM meM parasparameM sakramaNa hotA hai to use prakRtisthAna sakrama kahate haiM / kasAyapAhuDameM kevala mohanIya karmakA hI kathana hai, jaba ki karmaprakRtimeM ATho karmoke sambandhameM kathana hai / ata kasAyapAhuDake vandhaka mahAdhikAra ke antargata saMkrama nAmaka adhikArakI 27 se 39 nambara takakI teraha gAthAe~ anukramase karmaprakRti ke sakrama karaNa nAmaka adhikArameM pAyI jAtI hai / yaha kahane kI AvazyakatA nahI ki ye gAthAeM mohanIya karmake prakRti sthAnasakrama se sambaddha haiM / yahA~ hama tulanA ke lie dono granthose ukta gAthAoko uddhRta kara denA ucita samajhate haiM isase donomeM jo pATha bheda hai vaha bhI spaSTa ho jAyegA / aTThAvIsa cauvIsa satta rasa solaseva paNNarasA / de khalu mottUNa sesANa saMkamo hoi ||27|| ka0 pA0 aTTha caurahiyavIsa sattarasa solasa ca pannarasa / vajjiya sakaTTAlAI hoti tevIsai mohe // 10 // ka0 pra0 dono gAthAo meM kahA hai ki aTThAIsa, caubIsa, sataraha, solaha aura pandraha prakRtika sthAnoko choDakara mohanIya karmake zeSa sthAnomeM jinakI sakhyA 23 hai, sakramaNa hotA hai / dono gAthAokI cUrNiyomeM koI aisI unlekhanIya samAnatA nahI hai jisapara koI kalpanA kI jA sake / solasaga bArasaTTaga vIsa vIsaM tigAdi gAyigA ya / ede khalu mottUNa sesANi paDiggahA hoMti // 28 // ka pA0 solasa vArasagaTTaga vIsaga tevIsa gAige chacca / vajjiya mohassa paDiggahA u aTThArasa havati // 11 // ka0 pra0 / dono gAthAoke arthameM koI antara nahI hai / rekhAkita pATha azuddha pratIta hotA hai karmaprakRtikA pATha ThIka hai / donomeM kahA hai ki solaha, bAraha, ATha, bIsa aura teIsa Adi chai sthAnoko choDa kara zeSa mohanIyake patadgraha hote haiM / jina
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ 298 : jainasAhityakA itihAsa prakRti sthAnomeM koI prakRti sthAna sakrAnta hotA hai unheM patadgraha kahate hai kasAyapAhuDa gAthA na 29 - 30-31 meM karma- prakRti gA0 na0 12-13-14 meM koI antara nahI hai, kvacit zabdokA antara hai / cohasaga dasaga sattaga advArasage ca Niyama vAvIsA / NiyamA maNusa gaIe virade misse avirade ya || 32|| ka0 pA0 cohasaga dasaga sattA aTThArasage ya hoi vAvIsA | NiyamA maNuya gaIe NiyamA diTThIkae duvihe ||15|| ka0 pra0 dono gAthAoke caturtha caraNa meM antara honepara bhI donoke abhiprAyameM antara nahI hai / Upara kI gAthAmeM batalAyA hai ki caudaha, dasa, sAta aura aTThAraha meM vAIsa prakRtiyoM kA saMkramaNa hotA hai / vaha sakramaNa niyamase manuSya gatimeM, aura saMyatAsayata aura asayata - samyagdRSTi guNasthAnoMmeM hotA hai / karma prakRtikI gAthAmeM guNasthAnoMkA nirdeza na karake yaha nirdeza kiyA hai ki yaha bAIsa prakRtika sthAna niyamase darzanamohanIya kI samyaktva aura samyaka mithyAtva rUpa prakRtiyoMkA hI astitva hone para hotA hai| kiMtu kaSAyapAhuDa nirdiSTa guNasthAnokA kathana sabhIko mAnya hai / usameM koI matabheda nahI hai / terasaya Navaya sattaya sattArasa paNaya egavIsAe / egAdhigAe vosAe sakamo chappi sammale ||33|| ka0 pA0 terasaga Navaga sattA sattarasaga paNaga ekkavIsAsu / ekkAvIsA saMkamai suddha sAsANa mIsesu // 16 // ka0 pra0 yahA~ bhI donoMke caturtha caraNameM antara hai tathA abhiprAyameM bhI thoDA aMtara hai / donoM meM kahA hai ki teraha, no, sAta, sataraha, pAMca aura ikkIsa ina chai sthAnoM meM ikkIsa kA saMkramaNa hotA hai / kasAyapAhuDameM kahA hai ki yaha sakramaNa samyaktva guNa viziSTa guNasthAnomeM hI hotA hai / karmaprakRti meM kahA hai ki avirata samyagdRSTi Adi tathA sasAdana aura mizra guNasthAnameM hotA hai / ukta gAthAko vyAkhyA karate hue jayaghavalAmeM samyaktva guNa viziSTa guNasthAno meM sAsAdanakA to grahaNa kiyA hai kintu mizra guNasthAna kA grahaNa nahI kiyA / ina gAthAbhopara dono granthomeM cUrNiyA~ nahI hai ataH kucha vizeSa kaha sakanA zakya nahI hai / etto avasesA sajamamhi uksAvage ca khavarga ca / vIsAya sakamadurga chakke payAe ca voddhavvA ||34|| ka0 pA0 etto avisesA sakarmati uvasAmage va khavage vA / uvasAmagesu vIsA ya sattage chakka paNage vA // 17 // ka0 pra0
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya karmasAhitya : 299 yahAM bhI donophe uttarArddhameM antara hai aura thoDA-sA matabheda bhI hai| donomeM kahA hai ki uktase avaziSTa prakRtisthAna-sakrama upazamaNi aura kSapakazreNimeM sakrAnta hote haiM / kintu kasAyapAhuDameM Age kahA hai ki vIsakA sakrama kevala cha aura pAMca ina do hI sthAnome hotA hai aura karmaprakRtimeM kahA hai ki sAta, chai aura pAMcameM vIsakA sakramaNa hotA hai / yaha antara hai / pacasu ca UNavIsA aThArasa cadusu hoti voddhanvA / coddasa chasu payaDIsu ya terasaya chakka paNagamhi / / 35 / / ka0 pA0 pacasu eguNa vIsA aTTArasa pacage caukke ya / codasa chasu pagaDIsuterasaga chakkapaNagammi // 18 // ka0 pra0 yahA~ bhI donomeM thoDA antara hai / kasAyapAhuDake anusAra 18 kA sakramaNa cAra prakRtiyomeM hotA hai aura karmaprakRtike anusAra cAra aura pAMcameM hotA hai| zeSa cAra gAthAomeM koI antara nahIM hai| isa taraha saMkramaNa prakaraNameM 13 gAthAe~ aisI pAyI jAtI hai jo kasAyapAhuDa kI hai| isa prakaraNakI gAthAsakhyAkA pramANa eka sau gyAraha hai| sakrama-karaNake pazcAt udvartanA-apavartanAkaraNakA kathana hai| ye dono karaNa sthiti aura anubhAgase sambandha rakhate hai / sthiti aura anubhAgake vaDhAneko udvartanA aura ghaTAneko apavartanA kahate haiM / udvartanA to bandhakAla paryanta hI hotI hai kintu apavartanA bandhakAlameM bhI hotI hai jora avandhakAlameM bhI hotI hai / dasa gAthAoke dvArA ina dono karaNoMkA kathana hai / pazcAt udIraNA-karaNa kA kathana hai| vizuddha athavA sakleza pariNAmoke dvArA udayAvali-bAhya niSekoko apavartanAke dvArA balAt udayAvalImeM lA kara unakA vedana karaneko udIraNA kahate hai| jaise Amoko toDakara bhUse AdimeM davAkara jaldI pakA kara khAte hai / usI taraha jo karmako apane samayase pahale bhoga kiyA jAtA hai use udIraNA kahate haiN| usake bhI cAra bheda hai-prakRti-udIraNA, sthiti-udIraNA, anubhAga-udIraNA aura pradeza-udIraNA / prakRti-udIraNA aura prakRtisthAna-udIraNAkA kathana karate hue unake svAmiyokA kathana kiyA hai ki amuka-prakRtikI udIraNA kauna karatA hai| isI prakAra sthiti-udIraNA AdikA bhI kathana kiyA hai / isa prakaraNa kI gAthA sakhyA 89 hai / ___ upazamanA-karaNa kA kathana karate hue ina adhikAroke dvArA usakA kathana kiyA hai-prathamopazama samyaktvakI utpAdanA, deza virati kI prApti, anantAnubandhI kASAya kA visayojana, darzanamohakI kSapaNA, darzanamohakI upazAmanA, cAritramohakI upshmnaa|
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ 300 : janasAhityakA itihAsa __ pahalI gAthAke dvArA upazAmanAke do bheda batalAye hai-karaNopazAmanA aura akaraNopazAmanA / akaraNopazAmanAkA dUsarA nAma anudIrNopazamanA bhI hai| (yathA pravRtta, adha pravRtta), apUrvakaraNa aura anivRttikaraNa rUpa pariNAmoke dvArA jo karmokA upazama kiyA jAtA hai use to karaNopazamanA kahate hai| aura ina karaNoke vinA jo upazamanA hotI hai use akaraNopazamanA kahate hai / vaise upazamanAke do bheda hai---dezopazamanA aura sarvopazamanA / ukta do bheda dezopazamanAke hI hai / (sarvopazamanA to ukta karaNo ke dvArA hI hotI hai)| upazamanAke ukta do bheda karake karma-prakRtikArane akaraNopazamanAke anuyogadharoMko namaskAra kiyA hai| cUrNikArane usakA vyAkhyAna karate hue likhA hai ki akaraNopazamanAkA anuyoga vicchinna ho gyaa| ata. usako nahI jAnane vAle karma-prakRtikArane usake jAnane vAle AcAryako namaskAra kiyA hai| dUsarI gAthAmeM kahA hai ki sarvopAzamanAke do nAma hai-guNopazamanA aura prazastopazamanA / dezApazamanAke bhI do nAma hai aguNopazamanA aura aprazastopazamanA / sarvopazamanA kevala mohanIya karmakI hI hotI hai / isa prakaraNameM bhI cAra gAthAe aisI hai jo kasAyapAhuDameM bhI pAyI jAtI hai| karmaprakRtimeM unakA nambara23, 24, 25, 26 hai| aura ye gAthAeM kasAyapAhuDake darzana mohopazamanA nAmaka adhikArake antameM AtI hai / cArameM se antakI do meM to koI atara nahI hai| prArambhakI do meM antara hai usameMse bhI bhI dUsarImeM kevala zabdokA vyaktikrama hai| hA, pahalImeM ullekhanIya antara hai| karma-prakRti (upazamanA) kI gAthA isa prakAra hai sammatta paDhama lambho sabvovasamA tahA vigiTTho ya / chAligasesA para AsANa koi gacchejjA // 23 // isameM batalAyA hai ki aupazamika samyaktva kI prathama prApti mohanIya karmake sarvopazamase hotI hai tathA prathama sthitikI apekSA usake antarmuhurta kAlakA pramANa baDA hotA hai| java usa samyaktvake kAlameM kamase kama eka samaya aura adhikase adhika chai bhAvalI kAla zeSa rahatA hai to koI koI jIva gira kara sAsAdana guNasthAnake cale jAte hai aura vahAse puna mithyAtvameM A jAte hai / yaha gAthA kasAyapAhuDameM isa prakAra pAyI jAtI hai sammatta paDhama labho savvopasameNa taha viyaTeNa / bhajiyanvo ya abhikkha sancovasameNa deseNa // 10 // 1. 'sA akaraNopasAmaNA tAte aNuogo vochinno, to ta ajANa to Ayario jANatassa namokkAra kareti' karmapra upa, gA.1ca.
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya karmasAhitya : 301 isa gAthAke bhI pUrvArddhameM batalAyA hai ki opazamika samyaktvakA prathama lAbha mohanIyake sarvopazamase hotA hai / kintu Age 'viyadveNa' kA artha bhinna kiyA hai, yadyapi pipaTTa aura 'vigiTTha' zabdomeM vaisA bheda pratIta nahI hotA / jayadhavalAkArane usakA artha kiyA hai-'jo mithyAtvameM jA kara bahuta kAla bItane para puna samyaktvako prApta karatA hai vaha bhI sarvopazamase hI prApta karatA hai / aura jo samyaktvase cyuta hokara jaldI puna samyaktyake abhimukha hotA hai vaha sarvopazamase athavA dezopazamase samyaktvako prApta karatA hai| karma-prakRtike upazamanA-karaNakI 26 vI gAthA aura kasAyapAhuDakI 105vI gASAmeM koI antara nahI hai kintu donoke TIkAkAroke arthameM antara hai gAthA isa prakAra hai sammAmicchaddiTThI sAgAre vA tahA aNAgAre / aha vajaNoggahammi ya sAgAre hoI nAyabvo // 26 / / kaSAyapAhuDa meM sAgAre aura 'aNAgAre ke sthAnameM 'sAgArau' aura 'aNAgAro pATha hai / karma prakRtikI cUrNimeM pUrvArdhakA artha kiyA hai-'samyagmithyAdRSTi yA to sAkAra upayogameM vartamAna hotA hai athavA anAkAra upayogameM vartamAna hotA hai|' jayadhavalAke anusAra artha hai-samyagamithyAdRSTi sAkAropayogI hotA hai athavA anAkAropayogI hotA hai| dono arthomeM koI antara nahIM hai| kintu utarArdhake artha meM antara hai karma prakRti cUNimeM artha kiyA hai 'yadi sAkAra upayogameM vartamAna hotA hai to vyajanAvagrahameM hotA hai arthAvagrahameM nahI / kyoki sazayajJAnI avyakta-jJAnI hotA hai|' aura jayadhavalAmeM artha kiyA hai-'vajaNoggahammi du' yadi vicAra pUrvaka artha grahaNa karanekI avasthAmeM hotA hai to sakAropayogI hotA hai|| ___ina gAthAmo para kasAyapAhuDameM cUNi sUtra nahIM hai / kasAyapAhuDa aura karmaprakRti donoko darzana-mohopazamanA nAmaka prakaraNa ukta gAthAke sAtha samApta ho jAtA hai aura usake pazcAt karmaprakRtimeM cAritramohakI upazamanAkA kathana hai / isameM 74 gAthAeM hai antameM 2-3 gAthAo dvArA nidhatti aura nikAcanAkA kathana hai| ATho karaNo kA kathana samApta hone ke pazcAt karmoM ke udaya kA prakaraNa prArambha hotA hai| utkRSTa pradezodayake svAmI kA kathana karane se pUrva do gAthAo 1. 'sammatuppatti sAvayaviraesajoyaNA viNAse ya / dasaNamoha kkhage kasAya uvasAmaguvasate / / 8 / /
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ 302 : jainasAhityakA itihAsa ke dvArA gyAraha' guNa-zreNiyA ginAyI hai / ye guNa-zreNiyA jaina siddhAntameM dono paramparAo meM ati prasiddha hai / SaTakhaNDAgamke vedanA-khaNDameM bhI do gAthAoke dvArA gyAraha guNazreNiyA ginAyI hai / dono grantho kI gAthAo meM to zabdabheda haiM hI, Azaya meM bhI kiJcita antara hai / karmaprakRtimeM 'jiNe duviheM' pATha hai / cUrNimeM usakA artha sayoga kevalI ora prayoga - kevalI kiyA hai / kintu SaTkhaNDAgama meM kevala 'jiNeya' pATha hai / aura gAthAoM kA vivaraNa karane vAle SaTkhaNDAgama ke sUtroM meM jinase kevala agha pravRtta kevalI aura yoga nirodha karane vAlA sayoga - kevalI liyA hai / ayoga kevalIko nahI liyA / tattvArthasUtra ke nauveM adhyAyameM bhI ye guNa zreNiyA ginAyI hai / aura digambara tathA zvetAmbara dono paramparAoke TIkAkArone jinase sAmAnya jina hI liyA hai aura isa taraha vahA unakI sakhyA dasa hI hai gyAraha nahI | 1 udaya prakaraNameM karmoke udaya kA varNana hai / karmoM ke phala dene ko udaya kahate hai / udaya ke pazcAt sattA kA kathana hai / kina sthAnomeM kina-kina karma prakRtiyoM kA sattva rahatA hai isakA vistArase kathana hai / udaya aura satva donoke prakRti, sthiti, anubhAga aura pradeza kI apekSA cAra, cAra bheda kara ke unake jaghanya aura utkRSTa bhedo ke svAmiyo kA kathana kiyA hai / pradeza satkarma meM yoga-sthAna aura spardhako kA nirdeza karake bhUyaskAra, alpatara, avasthita aura avaktavya bhedo kA kathana hai / karma prakRti ke ina prakaraNomeM kramase 102 + 111 + 10 + 89 + 71 + 3+ 32 + 57 = 475 gAthAe hai / kartA - isameM to sandeha nahI ki karma-prakRti eka prAcIna grantha hai aura usakI prAkRti cUrNi bhI prAcIna pratIta hotI hai / kintu ina dono ke racayitAo kA nAma jJAta nahI hai aura isIlie unake racanAkAla kA bhI koI nizcita samaya khavage ya khINamohe jiNe ya duvihe asakhaguNaseDhI / udao tavvivarIo kAlo sakhejjaguNa seDhI || 9 || karmapra0, udaya sammattapattI visAvaya virade aNata kamma seM / dasaNamoha kkhavae kasAya uvasAmae ya uvasate // 7 // khavaya ravINamohe jiNe ya NiyamA bhave amakhejjA / tIvvivarIdo kAlo sakhejja guNa ya seDIo ||8||' paTsa0 pu0 12, pR0, 78 / 'samagdRSTi zrAvaka viratA nanta viyojaka darzana moha kSapakopazamakopazAnta mohakSapaka kSINamoha jinA. kramazo'sakhyeyaguNa nirjarA ||45 || ' tattvA0 sU0 /
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya karmasAhitya : 303 nirdhArita nahIM hai / paramparAke AdhAra para karma-prakRti ko zivazarma sUri kI kRti mAnA jAtA hai| muktAbAI jJAnamandirase prakAzita karma-prakRti kI saMskRta prastAvanA meM likhA hai ki pUrvadhara bhagavAna zrI zivazarma sUrine karma-prakRti nAmaka mUlagrantha ko racA thA / itihAsa kA abhAva honese inakA samaya abhI taka nizcita nahIM ho skaa| inake guru kauna the aura ye kitane pUrvoke dhArI the yaha bhI nizcita nahIM hai / tathApi nandI-sUnake Adi pATha ko dekhanese yaha nizcaya kiyA jAtA hai ki ye AgamoddhAraka devadhigaNike pUrvavartI the / aisI saMbhAvanA hai ki ye dazapUrvadhara the|" jaina sAhitya kA itihAsa (pR. 139)meM likhA hai ki ziva zarma sUri nAmake eka mahAna AcArya ho gaye haiN| unakA samaya anizcita hai| unhone 475 gAthAo meM karma-prakRti nAmaka grantha dRSTivAdake antargata dUsare pUrva meM se uddhAra kara racA hai / ataH unakA samaya vi sa0 500ke Asa pAsa rakhA jA sakatA hai|' kalpasUtrasthasthavirAvalI, nandIsUtrasthasthavirAvalI Adi kisI prAcIna paTTAvalI meM hameM zivazarma sUri nAma dekhane ko nahI milA / cUrNikAra ko bhI yaha jJAta nahI thA ki isa karma-prakRti ke racayitA kauna hai kyoki unhone bhI granthakAra kA nAma nahIM diyaa| cUrNikArakI taraha 12-13 vI zatAbdIke TIkAkara malayagirine bhI yaha nahI likhA ki karma-prakRti ke kartA asuka nAmake AcArya hai| hAM, 18 vI zatAbdIke dUsare TIkAkAra yazovijaya ne karma-prakRti kI prathama gAthA kI utthAnikAmeM zivazarma sUri kA nAma diyA hai| ataH unake sAmane koI AdhAra avazya honA cAhiye jisake AdhAra para unhone karmaprakRtiko zivazarma sUri kI kRti batalAyA / khojane para devendrasUri racita navIna karma-grantho ko svopajJa' TIkA meM karma-prakRti kA uddharaNa dete hue use zivazarma sUri racita likhA hai| tathA usI meM eka sthAna para zivazarma sUri racita zataka kA uddharaNa diyA hai| ____ karma-prakRtikAra ne karmaprakRti kI racanA karanese pahale zataka nAmakA bhI eka grantha racA thA vaha karma-prakRtise hI jJAta hotA hai| ata devendrasUrike ullekhake anusAra ina donoke racayitA zivazarma sUri the| devendra sUri kA samaya 13-14 vI zatAbdI hai aura malayagiri kA samaya 12-13 vI zatAbdI hai| donomeM eka zatAbdI kA antarAla hai phira bhI malayagiri jaise bahuzruta TIkAkAra ne kama-prakRti kI apanI TIkAmeM usake racayitA zivazarma sUrike 1. 'yadAha zivazarma sUrivara karmaprakRtau-sa. ca ka., pR. 137 / 2 yadukta zivazama sUripAdai zatake'-sa. ca. ka., pR. 79 /
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ 304 : jainasAhityakA itihAsa nAmakA ullekha kyo nahI kiyA ? isa vicAravaza khoja karane para devendrasUrike isa ullekhakA AdhAra zatakacUrNimeM milA / zatakacUrNimeM likhA hai ki isa zataka nAmake granthako zabda, tarka, nyAya aura karmaprakRti siddhAntake jJAtA, aneka vAdomeM vijaya prApta karanevAle zivazarmA nAmaka AcAryane racA / ata cUrNise yaha prakaTa hotA hai ki zataka aura karmaprakRtike racayitA zivazarma sUri the| kintu zatakacUNike isa ullekhakA AdhAra kyA hai, yaha hama nahI jAna sake / karmaprakRti-cUrNikI taraha hI zataka-cUNike kartAkA tathA usakA racanAkAla bhI anirNIta hai| kintu dono cUNiyokI zailI AdikI tulanAse yaha spaSTa hai ki donoke kartA bhinna-bhinna hai tathA karma-prakRtikI cUNise zataka cUNivAdameM racI gayI hai| samaya yaha zivazarmasUri kaba hue isake jAnanekA koI prAmANika AdhAra upalabdha nahIM hai / jo kucha hai vaha unake dono grantha hI hai| karmaprakRtikI upAntya gAthAmeM unhone kahA ki-'isa prakAra mujha alpabuddhine bhI jaisA sunA vaisA karmaprakRtise uddhRta kiyA / jo kucha skhalita kathana kiyA ho, use dRSTivAdake jJAtA zuddha kara ke khe|' ___ cUki karmaprakRti-prAbhRta dRSTivAdake antargata dvitIya pUrvakA aza thA aura zvetAmbara sampradAyake anusAra bhagavAn mahAvIrake nirvANase eka hajAra varSa taka dRSTivAda rahA / ata karma-prakRti ke racayitA zivazarma sUrikA samaya vi0 sa0 500 ke lagabhaga anumAna kiyA jAtA hai / pa0 hIrAlAlajI zAstrIne kasAyapAhuDa sUtrakI apanI prastAvanAmeM likhA hai ki vartamAna karmaprakRti vahI karmaprakRti hai jisakA nirdeza yativRSabhane apane cUNisUtromeM kiyA hai / kasAyapAhuDake cAritramohakI upazamanA nAmaka adhikArameM 'uvasAmaNA kadi vidhA' isa gAthAzakA vyAkhyAna karate hue kahA hai ki 'upazAmanAke 1 'keNa kayaM ? ti zabdatarka nyAya prakaraNa karmaprakRti siddhAnta vijANaeNa ayogavAyasamA. laddhavijaeNa sivasammAyariyaNAmadhejjeNa ky|-sht. cU0 pR0 1 / 2. 'iya kammapagaDIbhI jahA suya niiymppminnaavi| NohiyaNA bhogakayaM kaha tu varadiThivAyannU // 56 // -karma pra0 staa0| 'uvasAmaNA kadi vidhA tti uvasAmaNA duvihA karaNovasAmaNA ca akaraNova sAmaNA ca / jA sabhakaraNovasAmaNA tisse duve nAmadheyANi akaraNovasAmaNA tti vi aNudiNNovasAmaNA tti vi / esA kammapavAde / jA sAkaraNovasAmaNA sA duvihA tti vi desakaraNovasAmaNA ti vi| savvakaraNovasAmaNAe desakaraNIvasAmANAe duve NAmaNi desakaraNovasAmaNAe tti vi appasatya utsAmaNA tti vi| esA kammapayaDIsa / -ka0 pA0 sU0, d0|
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya karmasAhitya - 305 do bheda hai-karaNopazAmanA aura akaraNopazAmanA / akaraNopazAmanAke do nAma haiakaraNopazAmanA aura anudiirnnopshaamnaa| akaraNopazAmanAkA kathana karma-pravAda meM hai| karaNopazAmanAke bhI do bheda haiM--dezakaraNopazAmanA aura sarvakaraNopazAmanA / dezakaraNopazAma nAke do nAma hai dezakaraNopazAmanA aura aprazastopazAmanA / isakA kathana karma-prakRtimeM hai / ' isa sUtrako vyAkhyA karate hue jayadhavalAkArane likhA hai ki dvitIya pUrvaka paJcama vastu adhikArase pratibaddha caturtha prAbhRtakA nAma kammapayaDI hai / usameM isa dezakaraNopazAmanAkA vistArase kathana hai / zAyada yaha zakA kI jAye ki karmaprakRti prAbhUta to eka hai usakA yahA~ 'kammapayaDIsu' isa bahuvacana rUpase nirdeza kyo kiyA ?" to usakA samAdhAna hai ki 'yadyapi karmaprakRti-prAbhRta eka hai kintu usake antargata kRti, vedanA, Adi aneka avAntara adhikAra hai, unakI vivakSAse bahuvacanakA nirdeza karanemeM koI virodha nahI hai|' jayadhavalAkArake isa spaSTa nirdezake sAmane zAstrIjIke ukta kathanako kaise mAnya kiyA jA sakatA hai| phira jisa desakaraNopazAmanAke lie karmaprakRtikA nirdeza yativRSabhane kiyA hai, prastuta karmaprakRtimeM usakA kevala 6 (66-71) gAthA omeM ullekha mAtra hai / unase pahalI gAthAmeM to dezakaraNopazAmanAke bheda batalAye haiM / do meM usake svAmiyokA nirdeza hai tathA eka gAthAmeM prakRti upazAmanAkA, ekameM sthiti-upazAmanAkA aura ekameM anubhAga aura pradeza-upazAmanAkA ullekha hai / ata akaraNopazamanAke lie karmapravAda nAmaka aSTama pUrvakA nirdeza karanevAle yativRSabha jaise kasAyapAhuDake vettA vidvAn dezakaraNopazAmanAke lie isa karmaprakRtikA nirdeza nahI kara sakate / prastuta karmaprakRti avazya hI unake uttarakAlakI racanA honI cAhie / phira jaisA prArambhameM likha Aye hai isa karmaprakRtike sivAya eka bRhatkarma-prakRti bho thii| cUrNikArane zAyada usI kammapayaDI mahAgranthake vicchedakI sUcanA dI hai / vaha bRhatkarma-prakRti athavA kammapayaDI mahAgratha sambhavatayA agrAyaNI pUrvake catutha vastu adhikArake antargata karmaprakRti-prAbhUta hI ho sakatA hai / jaisA ki jayadhavalAkArakA mata hai / ata usIkA nirdeza yativRSabhane apane cUNisUtromeM kiyA ho sakatA hai / 1. 'kammapayaDIo NAma vidiya puvva pacama vatthupabaddho cauttho pAhuDa saNNido ahiyAra atthi / tatthesA desakaraNovasAmaNA daTThanvA, savittharamedisse tattha pavadheNa pruuvidttaado| kathamettha egassa kammapayADipAhuDassa 'kammapayaDisu' tti bahuvayaNaNiAdaso tti NAsakaNijja; ekakassavidi tassa kadi, vedaNA avAtarAhiyAra bhedAveklAe bhuvynnnnidesaavirohaado|-j0 50 pre0 kA, pR0 6567-68 /
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ 306 : jenasAhityakA itihAsa nandisUtrako sthavirAvalImeM nAgahastIko karmaprakRti pradhAna batalAyA hai usako lekara zAstrIjIne likhA hai, jaba yativRpabhake guru kammapayaDIke pradhAna vyAkhyAtAmoma the to yativRSabhake sAmane to usakA honA svata siddha hai ? vAta ThIka hai, kintu jaba yativRSabhake sAmane vartamAna karma-prakRti thI to nAgahastI bhI sabhavata. usIke pradhAna vyAkhyAtA hoge / aura aisI dazA meM vartamAna karmaprakRti nAgahastIse bhI pUrvaracita honI cAhiye ? kintu yaha rAva nigadhAra kalpanA hai / zAstrIjIne kasAyapAhuDake cUNisUtro aura karmaprakRtiko katipaya gAthAoko uddhRta karake yaha pramANita karaneko ceSTA kI hai ki vartamAna karmaprakRtike AdhArapara hI cUNisUtra race gaye hai / kintu zAstrIjIne jitane tulanAtmaka uddharaNa dono granyose diye hai, ve saba niSprANa hai, balki unake dekhaneme to yahI adhika sabhava pratIta hotA hai ki cUNisUtrakArane karmaprakRtikA anusaraNa nahIM kiyA balki karmaprakRtike racayitAne kasAyapAhuDake cUNisUtrokA anusaraNa kiyA hai / yaha satya zAstrIjIkI lekhanIse bhI prakaTa hue vinA nahIM rahA hai / darzanamoha upazAmakake pariNAma, yoga, upayoga aura lezyAdikA varNana karanevAle cUNisUtroko uddhRta karake zAstrIjIne likhA hai'ina saba sUtroMkI tulanA kammapayaDIkI nimna gAthAse kIjiye aura dekhiye ki kisa khUvIke sAtha sarva sUtroke arthakA eka hI gAthAma samAveza kiyA gayA hai ? (pR0 35) cUrNisUtra aura karmaprakRti-cUNi____ kasAyapAhuDake cUNisUtromeM aura karmaprakRtikI carNimeM yatra tatra kucha sAmya pratIta hotA hai kiMtu gaharAIse avalokana karane para cUNisUtrokI zailIkA karmaprakRti kI cUrNimeM AbhAsa nahI milatA / cUrNisUtromeM ksAyapAhuDakI gAthAoke vyAkhyAnake lie vibhASA aura padacchedakI jo zailI apanAyI gayI hai yahAM usakA abhAva hai| karmaprakRtikI cUNi to eka TokA prakArakI vyAkhyA hai jisameM gAthAke arthako spaSTa karanekA prayala kiyA hai / aura usa parase yaha bhrama hotA hai ki donoM cUrNiyAM eka hI kI kRti hai, kintu vAta vAstava meM aisI nahI hai / donoMmeM zailIbheda aura bhASAbheda to hai hI, saiddhAntika-bheda bhI parilakSita hotA hai| 1. nIce hama tulanAke lie zAstrIjIke uddharaNoMgese eka uddharaNa dete haiM-'ja padesaggamapraNapayaDi Nijjade, jatto payahIdo ta padesaga Nijjadi tisse payaTIe so pdesskmo| edeNa aThThapadeNa tattha pacaviho sakamo, ta jahA, ujvelaNasakamo, vijjhAdasakamo, addhApavattasakamo, guNasakamo, sabasakamo ca / ' (ka. pA. sU., pR. 367 / ina cUrNisUtroMkA milAna kammapayaDIkI nimna gAthAse kIjie ja daliyamaNapagaDa Nijjai so sakamo yesss| ujvalaNo vijjhAo, ahApavatto guNo sanco // 60 // karmapra. ~ka. pA. su. prastAvanA pR033|
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya karmasAhitya : 307 udIraNA' prakaraNameM karmaprakRti-cUNimeM uttaraprakRtike 158 bheda batalAye hai| udIraNA prakRtiyokI sakhyA abheda vivakSA se 122 mAnI gayI hai| aura bheda vivakSAse 148 / audAriki, Adi zarIroke sayogI bhaga pandraha hote hai aura unako zAmila kara lenese 158 prakRtiyAM ho jAtI hai / gomaTTasAra karmakANDa meM ukta sayogI bhaga ginAye avazya hai aura nAmakarmakI satva-prakRtiyoko ginAte hue 93 yA 103 likhakara unheM sammilita bhI kiyA hai kintu sattva-prakRtiyokI sakhyA 148 hI batalAyI hai| ___ karmaprakRtike TIkAkAra upAdhyAya yazovijaya ne apanI TIkAmeM isapara likhA hai ki yadyapi udaya prakRtiyokI saMkhyAke tulya hI udIraNA prakRtiyokI saMkhyA hotI hai aura isalie karmastava-TIkA AdimeM unakI saMkhyA 122 batalAyI hai aura yahA~ 158 batalAyI hai / tathApi ekasau vAIsa meM vandhanAdikI pRthak vivakSA nahI kI hai aura 158 meM pRthak vivakSA kI hai isalie koI doSa nahI hai| phira bhI 158 sakhyAmeM bhI mAnyatA-bheda to rahA hI hai / malayagiri ne gargaSi Adike matameM 158 prakRti saMkhyA honekA nirdeza kiyA hai| 2. karmaprakRti meM kSapaka-zreNImeM kSINakaSAya guNasthAnameM nidrA aura pracalAkA udaya nahI mAnA hai / tadanusAra cUNimeM bhI likhA hai / isa bAtako lekara zvetAmbara sampradAyameM matabheda pAyA jAtA hai| kintu digambara dharmake bhUtabali aura yativRSabha dono hI ukta guNasthAnomeM nidrA aura pracalAkA udaya mAnate hai / go05 karmakANDameM udaya nyucchittimeM jo dono AcAryoMke mata diye hai, usase yaha spaSTa hai / kintu itanA sunizcita jAna paDatA hai ki karmaprakRtikI cUNi banAnevAleke sAmane yativRSabhake cUrNisUtra avazya the aura usane kahI- kahIpara to unakA zabdazaH anukaraNa kiyA hai / udAharaNake lie hama upazAmanAkA bhAga uddhRta karate haiM 'uvasAmaNA duvihAkaraNovasAmaNA akaraNovasAmaNA ca / jA sA akaraNovasAmaNA tisse duve gAmadheyaNi akaraNovasAmaNAA tti vi aNudiNNovasAmaNA 1. 'uttarapatiudoraNA achAvaNuttarasatabhedA'-ka pra. cuu|| 2 'yadyapyudIraNAyAmudayasamakakSatayA prakRtInA dvAviMza zata karmastavaTIkAdAvuktam, iha tu aSTapaJcAzaM zataM, tathApi tatra vandhanAdInA pRthaga na vivakSA, iha tu pRthag vivakSeti na doSa |-krm pra., udI.,pR. 3. garSi prabhUtimate ca bandhana paJcadazakagrahaNAdaSTapancAza zatam |'-k. pra.TI, pR08| 4. niddApayalANa khINarAgakhavage pariccajja // 18 // ' 'khINakasAya khavagakhINakasAya khavage mottaNa tesu udao Natthi ti| karmapra, cU, udii.| 5 karmakA0, gaa0|
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ 308 : jenasAhityakA itihAsa ttivi / esA kammapavAde / jA sA karaNovasAmaNA sA duvihA- derAkaraNovasAmaNAti vi savvakaraNovasAmaNA ttivi / demakaraNovasAmaNAe duve NAmANi desakaraNovasAmaNA ttivi appasatthovagAmaNA ti vi / emA kammapayaDIsu / jA sA savvakaraNovasAmaNA tisse vi dube NAmANi rAjyakaraNovasAmaNA tti vi pasatya karaNovasAmaNA ttivi / edAe etya payada / ka0 pA0 su0, pR0 707-708 / - 'karaNakayAskaraNA vi ya duvihA uvasAmaNatya vi iyAe / akaraNa aNuinnAe aNuogadhare paDivayAmi // 1 // ( cU0) 'karaNakaya' tti - karaNovasaNA, 'akaraNakaya' tti akaraNovasAmaNA duvihA uvasAmaNattha / 'vitibhyAe akaraNaaNu innAe 'tti - vitiyA akaraNopasamaNA tIse duve nAmadhijjA Ni --- akaraNopamamaNA aNudinnopasamaNA ya, tAte akaraNopasamAte 'aNuogadhare paNivayAmi' tti ki bhaNiya hoti ? karaNa kriyA, tAe viNA jA uvasAmaNA akaraNovasAmaNA, girinadIpApANavaTTasasAratthassa jIvassa vedanAdibhi kAraNairupazAtatA bhavati, so akaraNovasAmaNA, tAte aNuogo vocchinno, to ta ajANato AyAribho jANatassa namokkAra kareti / karaNupasamaNAte ahigArotya ||1|| ' ka0 pra0 / cUNisUtrameM upazAmanAke do bheda kiye hai / karaNopazAmanA aura akaraNopazAmanA / akaraNopazAmanAke do nAma hai-akaraNopazAmanA aura anudIrNopazA manA / isakA kathana karmapravAdameM batalAyA hai / karmaprakRtimeM bhI ukta bheda karake akaraNa - upazAmanAke jJAtAoko namaskAra kiyA hai / usakI cUrNi meM likhA hai ki akaraNopazAmanAkA anuyoga naSTa ho gayA, isalie usako na jAnanevAle karmaprakRtikAra usake jJAtAoko namaskAra karate haiM / AcArya yativRSabha usake vicchedakI ghoSaNA na karake karmapravAda nAmaka AThaveM pUrva meM usakA kathana honekA nirdeza karate hai / kintu karmaprakRtikAra usake jJAtAko namaskAra karate hai| aura unake cUrNikAra kahate hai ki karmaprakRtikArako usakA jJAna nahI thA kyoki vaha vicchinna ho cukA thA / ina do prakArake kathanose dono cUrNiyoke kartA eka nahI ho sakate / isake sivAya dono cUrNiyomeM jo bhASA-bheda pAyA jAtA hai vaha bhI donokI bhinnakartRkatAko hI prakaTa karatA hai / digambara dharmakI mukhya prAcIna sAhityika bhASA zaurasenI hai / kintu isa bhASAkA rUpa kucha vizeSatAoko liye hue honese use jaina- zaurasenI kahate hai / zvetAmbara Agama sUtro ke bhASya cUrNi AdikI
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya karmasAhitya : 309 bhASA mahArASTrI prAkRta haiM / kintu usame bhI kucha apanI vizeSatAe~ hai jisake kAraNa use jaina-mahArASTrI kahA jAtA hai / donokA antara dono cUNiyomeM parilakSita hotA hai / pa0 hIrAlAlajIkA kahanA hai ki karmaprakRti cUNikI bhASA parivartita kI gayI hai| isake lie unhone mudrita karmaprakRti cUNise tathA karmaprakRtike TIkAkAra malayAgiri eva yazovijaya upAdhyAyako TIkAomeM uddhRta cUNi-vAkyoko tulanAke lie diyA hai / yathA-nAma pagaDIto = NAma pagaIo / isa tarahake parivartana ardhamAgadhI aura jaina-mahArASTrIke hI anurUpa hai, zaurasenIke nahI / yativRSabhake cUNi sUtromeM sarvatra 'payaDI' zabda hI milatA hai| ardhamAgadhIke aneka lakSaNa jaina-mahArASTromeM bhI pAye jAte hai aura jaina-mahArASTrImeM bhI parivartana hue hai 'ka' ke sthAnameM ga, tathA zabda ke Adi aura madhyameM bhI 'Na' kI taraha 'na', ye ardhamAgadhIke lakSaNa jaina-mahArASTrImeM bhI pAye jAte hai / aneka sthaloM meM mahArASTrIkI apekSA zaurasenIkA saskRtake sAtha pArthakya kama aura sAdRzya adhika hai, yaha bAta karmaprakRti-cUNi aura kasAyapAhuDa-cUNisUtroko dekhanese spaSTa ho jAtI hai / ata TIkAkArokI TIkAmaomeM uddhRta cUNivAkyomeM mUlacUNise jo kucha antara pAyA jAtA hai vaha isa bAta kA sUcaka hai ki TIkAkAroke dvArA uddhRta vAkyo para tatkAlIna prabhAva hai| ata karmaprakRti cUNi yativRSabhakI kRti nahI hai / pratyuta yadi karma prakRtike racayitAne hI usakI cUrNi bhI racI ho to koI asabhAvya vAta nahIM hai kyoki cUrNikArane kaI sthAnopara bandhazatakakA nirdeza isa rUpameM kiyA hai ki usase ukta sandehakI puSTi hotI hai / udAharaNa ke lie, udIraNA prakaraNako gAthA' 47 ke 'maNanANa sesasama' kA vyAkhyAna karate hue cUrNimeM kahA hai / 'ye saba bandhazatakameM kahA hai phira bhI asamohake lie yahA~ usakA kathana kiyA hai / ' yaha bAta cUrNikAra ne cUNimeM kiye gaye kathanake sambandhameM kahI hai / ___ cUNike mUlakAra racita honemeM yaha Apatti kI jA sakatI hai ki cUrNikArane prathama gAthAkI utthAnikAmeM 'AyariyeNa' padake dvArA 'AcAryane racI' aisA likhA hai| kintu hama dekhate hai ki pacasagrahakArane apanI svopajJa pacasagrahaTIkAmeM apanA ullekha anyapuruSake rUpameM athavA sUtrakArake rUpameM kiyA hai| hama isa sambandhameM vizeSa jora DAlanekI sthitimeM nahI hai phira bhI hama apane sandehako vidvAn anveSakoke sAmane rakhanA ucita samajhate hai / hamArA vizvAsa hai ki kasAyapAhuDa aura 1 'ee badhasatage bhaNiyA tahA vi asamohatya ulloiyA-ka0 pra0 cU0 / 2 'atotyamapi na hi na ziSTa ata iSTadevatAnamaskArapUrvaka pravRttavAn'-paJca0, sagA 1 kI utthAnikA 'bhAvanA sUtrakAra evaM kariSyati'-'etadeva svasvAmitva bhAvayati', 'etadeva vRttikAro bhAvayati',-paMcasa0 /
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ 308 - jainasAhityakA itihAsa tti vi / esA kammapavAde / jA sA karaNovasAmaNA sA duvihA-desakaraNovasAmaNA tti vi samvakaraNovasAmaNA tti vi / desakaraNovasAmaNAe duve NAmANi-desakaraNovasAmaNA tti vi appasatthovasAmaNA tti vi / esA kammapayaDIsu / jA sA savvakaraNovasAmaNA tisse vi duve NAmANi-savvakaraNovasAmaNA tti vi pasatthakaraNovasAmaNA tti vi / edAe ettha payada |'-k0 pA0 su0, pR0 707-708 / 'karaNakayA'karaNA vi ya duvihA uvasAmaNattha vi iyAe / akaraNa aNuinnAe aNuogadhare paDivayAmi // 1 // (cU0) 'karaNakaya' tti-karaNovasaNA, 'akaraNakaya' tti akaraNovasAmaNA duvihA uvasAmaNattha / 'viti-yAe akaraNaaNu innAe'tti-vitiyA akaraNopasamaNA tIse duve nAmadhijjANi-akaraNopasamaNA aNudinnopasamaNA ya, tAte akaraNopasamaNAte 'aNuogadhare paNivayAmi' tti kiM bhaNiya hoti ? karaNa kriyA, tAe viNA jA uvasAmaNA akaraNovasAmaNA, girinadIpApANavaTTasasAratthassa jIvassa vedanAdibhi kAraNarupazAtatA bhavati, so akaraNovasAmaNA, tAte aNuogo vocchinno, to ta ajANato AyArio jANatassa namokkAra kareti / karaNupasamaNAte ahigArottha / / 1 / / ' ka0 pra0 / cUNisUtrameM upazAmanAke do bheda kiye hai| karaNopazAmanA aura akaraNopazAmanA / akaraNopazAmanAke do nAma hai-akaraNopazAmanA aura anudIrNopazA mnaa| isakA kathana karmapravAdameM batalAyA hai / karmaprakRtimeM bhI ukta bheda karake akaraNa-upazAmanAke jJAtAoko namaskAra kiyA hai / usakI cUrNimeM likhA hai ki akaraNopazAmanAkA anuyoga naSTa ho gayA, isalie usako na jAnanevAle karmaprakRtikAra usake jJAtAoko namaskAra karate hai / ___ AcArya yativRSabha usake vicchedakI ghoSaNA na karake karmapravAda nAmaka AThaveM pUrvameM usakA kathana honekA nirdeza karate hai| kintu karmaprakRtikAra usake jJAtAko namaskAra karate hai| aura unake cUrNikAra kahate hai ki karmaprakRtikArako usakA jJAna nahI thA kyoki vaha vicchinna ho cukA thA / ina do prakArake kathanose dono cUNiyoke kartA eka nahI ho sakate / isake sivAya dono cUNiyomeM jo bhASA-bheda pAyA jAtA hai vaha bhI donokI bhinnakartRkatAko hI prakaTa karatA hai / digambara dharmakI mukhya prAcIna sAhityika bhApA zaurasenI hai| kintu isa bhApAkA rUpa kucha vizeSatAoko liye hue honese use jaina-zorasenI kahate hai / zvetAmbara Agama sUtro ke bhASya cUNi AdikI
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya karmasAhitya : 309 hArASTrI prAkRta haiM / kintu usameM bhI kucha apanI vizeSatAe~ hai jisake use jaina-mahArASTrI kahA jAtA hai / donokA antara dono cUNiyomeM parihotA hai / 50 hIrAlAlajIkA kahanA hai ki karmaprakRti cUrNikI bhASA na kI gayI hai| isake lie unhone mudrita karmaprakRti cUNise tathA karma- TIkAkAra malayAgiri eva yazovijaya upAdhyAyako TIkAmomeM uddhRta kyoko tulanAke lie diyA hai / yathA-nAma pagaDIto = NAma pagaIo / ike parivartana ardhamAgadhI aura jaina-mahArASTrIke hI anurUpa hai, shaursenii| yativRSabhake cUNi sUtromeM sarvatra 'payaDI' zabda hI milatA hai| arghake aneka lakSaNa jaina-mahArASTromeM bhI pAye jAte hai aura jaina-mahArASTrImeM vartana hue hai 'ka' ke sthAnameM ga, tathA zabda ke Adi aura madhyameM bhI 'Na' i 'na', ye ardhamAgadhIke lakSaNa jaina-mahArASTrImeM bhI pAye jAte hai| aneka sthalo rASTrIkI apekSA zaurasenIkA saskRtake sAtha pArthakya kama aura sAdRzya adhika bAta karmaprakRti-cUrNi aura kasAyapAhuDa-cUrNisUtroko dekhanese spaSTa ho hai / ata TIkAkArokI TIkAomeM uddhRta cUNivAkyomeM mUlacUNise jo kucha pAyA jAtA hai vaha isa bAta kA sUcaka hai ki TIkAkAroke dvArA uddhRta para tatkAlIna prabhAva hai| ta karmaprakRti cUNi yativRSabhakI kRti nahIM hai| pratyuta yadi karma prakRtike tAne hI usakI cUNi bhI racI ho to koI asabhAvya bAta nahI hai kyoki parane kaI sthAnopara bandhazatakakA nirdeza isa rUpameM kiyA hai ki usase ukta kI puSTi hotI hai / udAharaNa ke lie, udIraNA prakaraNakI gAthA 47 ke gaNa sesasama' kA vyAkhyAna karate hue cUNimeM kahA hai / 'ye sava bandhazatakameM hai phira bhI asamohake lie yahA~ usakA kathana kiyA hai / ' yaha bAta cUrNikAra gameM kiye gaye kathanake sambandhameM kahI hai / bUNike mUlakAra racita honemeM yaha Apatti kI jA sakatI hai ki cUrNikArane gAthAkI utthAnikAmeM 'AyariyeNa' padake dvArA 'AcAryane racI' aisA likhA kantu hama dekhate hai ki pacasagrahakArane apanI svopajJa pacasanahaTIkAmeM apanA va anyapuruSake rUpameM athavA sUtrakArake rUpameM kiyA hai| hama isa sambandhameM | jora DAlanekI sthitimeM nahI hai phira bhI hama apane sandehako vidvAn anve| sAmane rakhanA ucita samajhate hai / hamArA vizvAsa hai ki kasAyapAhuDa aura rae badhasatage bhaNiyA tahA vi asamohatya ulloiyA-ka0 pra0 cuu0| atotyamapi na hi na ziSTa ata iSTadevatAnamaskArapUrvaka pravRttavAn'-paJca0, sa0gA 1 kI utthAnikA bhAvanA sUtrakAra eva kariSyati'--'etadeva svasvAmitva bhAvayati', etadeva vRttikAro bhAvayati',-paMcasa0 /
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ 310 * jainasAhityakA itihAsa yativRSabha ke cUNisUtra karmaprakRti tathA usakI cUNike racayitAke sAmane the| cUrNikA samaya cUNike kartAkI taraha cUNikA samaya bhI anizcita hai| jisa taraha jinabhadra gaNike dvArA karmaprakRtikA ullekha milatA hai usI taraha usakI cUNikA ullekha nahI milatA ata. jinabhadrake sAmane karmaprakRtikI cUNi upasthita thI yA nahI, yaha nizcayapUrvaka nahI kahA jA sktaa| kintu jinabhadragaNike vizeSAvazyakabhASyakA uddharaNa apanI pacasagraha TIkAmeM denevAle candrarSi mahattarake sammukha pacasaMgrahakA karmaprakRti vibhAga racate samaya karmaprakRti kI hI taraha usakI cUNi bhI upasthita thI, yaha nizcita hai / cUrNimeM eka gAthA' uddhRta hai jisameM yoga ke nAmAntara diye hai / yaha gAthA pacasagraha ke mUlameM sammilita kara lI gayI hai / yaha gAthA Avazyaka cUrNimeM bhI hai kintu usake mUlasthAnakA patA nahIM laga skaa| gAthA avazya hI prAcIna honI caahiye| eka aura gAthA ka0 cUrNimeM uddhRta hai jo kunkundake samayasAra kI 80vI gAthA hai, yaha samayasAra se hI uddhRta kI gayI honI cAhiye kyoki samayasArameM koI gAthA aisI nahI hai jise sagraha gAthA kahA jA sake / ata karmaprakRti cUrNikI racanA samayasArake pazcAt huI hai| kundakundakA samaya IsAkI prathama zatAbdI hai / karmaprakRti hI jaba usake zatAbdiyo pazcAt' racI gayI hai taba cUNikA to kahanA hI kyA hai / / cUrNimeM eka gadyAza aura bhI uddhRta hai-'suThu vi mehasamudae hoi' yahA~ 'cadasUrANa' (ka0 pra0 udI0 gA0 48) yaha aza nandIsUtra 43 meM pAyA jAtA hai| yadyapi vAkya nandIsUtra meM bhI kahIse liyA gayA pratIta hotA hai / tathApi aneka bAto kA dhyAna rakhate hue yahI sambhava pratIta hotA hai ki cUrNikArane use nandIsUtrase liyA hai / nandIsUtra valabhI-vAcanAke samaya (vi0 sa0 513)kI racanA mAnA jAtA hai / ata cUrNiko usake pazcAt kI racanA mAnanA cAhie / ise bhI cUrNiko pUrvAvadhi hI samajhanA caahie| zataka-laghucUrNike avalokanase prakaTa hotA hai ki usake kartAke sAmane karmacUNi thI / usakA kartA bhI pacasagrahakAra candrarSi mahattarako mAnA jAtA hai aura 1 'jogo viriya thAmo ucchrAha parakkabho tahA ciTThA / sattI sAmattha tti ya jogassa bhavati pajjAyA ||1||'-k0 pra0, ca0 (badha0 ) gA03 / 2. paJcasa0, karma pra., gA0 4 / 3 'jIvapariNAmaheto(ta) kammattA poggalA pariNamanti / poggalakammaNimitta jIvo vi taheva pariNamati ||'-krm pra0, cU0, saka. gaa01| 4 jai0 sA0 i. (gu0), pR 143 /
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya karmasAhitya * 311 pacasagrahake dUsare bhAga karmaprakRtimeM cUrNikA paryApta upayoga kiyA gayA hai mataH karma cUrNi usame pUrva racI jA cukI thI / candraSi mahattara kA samaya bhI nizcita nahI hai / kintu unhone pavasagrahakI apanI TIkA meM vize0 bhASya se uddharaNa diyA hai / ata. ve vikramakI sAtavI zatI se pahale nahI hue yaha nizcita hai / unakI uttarAdhi abhI anizcita hai / phira bhI itanA nizcita hai ki ve bArahavI zatIse pahale hue hai kyoki malayagiri kI vRttike anusAra to cUrNikI racanAkA samaya vi0 sa0 550-750 ke madhyameM jAnanA cAhie / zataka karmagrantha ( zve0 ) - karmaprakRtimeM tathA usakI cUrNimeM zataka nAmaka granthakA ullekha pAyA jAtA / jisase prakaTa hotA hai ki karmaprakRtikArane karma-prakRtikI racanA karanese pUrva eka zataka nAmaka grantha bhI racA thA / karma prakRtike bandhana karaNa kI antima gAthAmeM kahA hai ki-''isa prakAra 'vandhazataka' ke sAtha bandhana-karaNakA kathana karane para bandha- vidhAnakA jJAna sukhapUrvaka zIghra hotA hai / ' cUrNikArane cUrNimeM kahA hai ki zatakako bandha-zataka kahA hai / malayagirine apanI TIkAmeM likhA hai ki isase zataka aura karma-prakRtikI eka kartRkatAkA Avedana kiyA hai / cUrNikArane to apanI cUrNimeM aneka sthalo para zatakakA nirdeza kiyA hai / udAharaNa ke lie karmaprakRtike udIraNAkaraNa meM anubhAgodIraNAkA kathana karate hue karmaprakRtikArane kahA hai ki 'anubhAga- udIraNAmeM sajJA, zubha, azubha tathA vipAkakA kathana anubhAgavadhameM jaisA kahA hai vaisA jAnanA, jo vizeSa hai vaha kahate hai / ' usakI cUrNi gAthAkA vyAkhyAna karate hue cUrNikArane kahA hai ki 'bandhazatakake anubhAgabandhameM jaisA kahA hai vaisA hI kahanA cAhie / ' ata yaha bAta nirvivAda hai ki karmaprakRtikA baDA bhAI zataka nAmaka grantha hai / viSaya paricaya dUsarI aura tIsarI gAthAmeM varNanIya viSayoMkA nirdeza karate hue granthakArane 1 'savvassa kevalissa vi jugava do natyi uvaogA / ( vi bhA. gA 3096 ) / -pa0 sa0 TI0 gA0 8 / 2 'eva vadhaNakaraNe parUvie saha hi vadhasayageNa / badhavihANAhigamo suhamabhigatu lahu hoi // 102 // cU0 - 'etami badhakaraNesayageNA saha parUvite 'bandhasataga'ti satagameva bhaNNati / TI0 -- etena kila zataka karmaprakRtyorekakaTa katA AveditA draSTavyA 'ka0 pra0 vandha0, pR0 203 | 3 'aNubhAgudIraNAe sannA ya subhA-subhA vivAgo ya / aNubhAgavandha bhaNiyA nANatta paccayA ceme ||43|| cU0 -'aNubhAgabandha bhaNiyA' tti -- badhasayagassa aNubhAgabandhe bhaNiyA taheva, bhANiyavvA / ' ka0 pra0 udI0 pR0 63 /
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ 312 : jainasAhityakA itihAsa kahA hai-'jina jIvasthAno aura guNasthAnomeM jitane upayoga aura yoga hote hai unhe kahe vandhake cAra pratyaya hai-mithyAtva, asayama, kapAya aura yoga / inameMse kisa guNasthAnameM kitane pratyaya hote hai yaha kaheMge / jJAnAvaraNAdi ATho karmoke vandhake vizepa kAraNokA kathana kreNge| jinaguNasthAnome jitane vadhasthAna udayasthAna aura udIraNA sthAna hote haiM unakA tathA unake sayogakA kathana kareMge / antameM sakSepase vandhavidhAnakA kathana kreNge|' ___ ukta viSayasUcIke anusAra kathana karate hue granthakArane sabase prathama gAthA 4-5 meM caudaha jIvasthAnoko kahA hai| gAthA 6 meM caudaha jIva samAsomeM upayoga ( jJAnopayoga-darzanopayoga ) kA kathana kiyA hai| gAthA 7 meM yogakA kathana hai / gAthA 9 meM caudaha guNasthAnoke nAma ginAye hai / cUrNikArane apanI cUrNimeM aneka gAthAe uddhRta karake guNasthAnokA svarUpa samajhAyA hai / gAthA 10meM kevala gatimArgaNAmeM guNasthAnokA nirdeza kiyA hai / kintu cUNimeM caudaho mArgaNAomeM guNasthAnokA kathana sakSepase kiyA hai| gAthA 11 meM guNasthAnomeM upayogakA kathana kiyA hai / gAthA 12-13 meM guNasthAnomeM yogakA kathana hai| yadyapi gAthA 12 meM hI yogakA kathana ho jAtA hai| kintu 13 vI gAthA matAntarakI sUcaka hai / usake savandhameM cUrNikArane likhA hai ki kinhI AcAryoke matase dezavirata aura pramatta-sayata guNasthAnameM vaikriyika kAyayoga hotA hai unake matase aisA pATha hai / zatakakI ye dono gAthAeM capakRta paMcasagrahakI gAthA (a01-18 ) kI svopajJa vRttimeM isI kramase uddhRta hai / gAthA 14-15meM guNasthAnomeM bandhake pratyayokA kathana hai / gAthA 16-26taka ATho karmoke vandhake vizeSa kAraNa batalAye hai, jo tattvArthasUtrake chaThe adhyAyake antameM bhI batalAye gaye hai / kintu darzana-mohanIya karmake bandha-kAraNomeM maulika antara hai / tattvArthasUtra meM 'kevalI zruta,sagha, dharma aura devoke avarNavAdako darzana mohanIyake vandhakA kAraNa batalAyA hai / aura zataka meM arihanta, siddha, caitya, tapa, zruta, guru, sAdhu aura saghakI pratyanIkatAko badhakA kAraNa batalAyA hai| gAthA 27 se 37 taka ATho karmoke bandhasthAno, udayasthAno aura udIraNAsthAno tathA unake sayogakA kathana hai / tatpazcAt prakRtibandha, sthitibandha, anubhAga vandha aura pradezabandhakA kathana hai| zataka nAmaka eka grantha, jise prAcIna karmagrantha kahA jAtA hai, cUNi,bhASya aura 1 kevali zrutasadhadharmadevavarNavAdo darzanamohasya / / ta sU a6 / 2. arahatasida ceiya taghasuya guru sAdhu sagha pdd'nnoo| badhai dasaNamoha aNata sAriojeta // 18 // -5 / taka
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya karmasAhitya 313 TIkAke sAtha chapakara prakAzita ho cukA hai / usake do saskaraNa' hamAre sAmane hai| ekameM zatakake sAtha cUNi bhI mudrita hai| isapara zrIzataka prakaraNa nAma mudrita hai / dUsare saMskaraNameM zatakake sAtha maladhArI hemacandra racita TIkA tathA cakrezvarAcArya viracita bhASya mudrita hai| cUNi TokAmeM use karma-prakRtikAra zivazarma sUrikI racanA batalAyA hai| ata yaha mAnanA hogA ki karmaprakRti aura usakI cUrNimeM jisa zataka athavA bandha-zatakakA nirdeza hai vaha yahI hai| unameM jina viSayoke lie zatakakA nirdeza kiyA hai ve viSaya bhI prastuta zatakameM milate hai| cUrNikArane 'gAhAparimANeNa sayametta' tathA TIkAkArane 'gAthAzataparimANaniSpanna yathArthanAmaka zatakAkhya prakaraNam' likhakara yaha sUcana kiyA ki prastuta prakaraNakI gAthA sakhyA sau hai isIse isakA zataka nAma sArthaka hai| kintu vAstavameM dono hI saskaraNomeM gAthA parimANa 106 hai| una 106 gAthAopara cUNi aura TIkA dono hai / phira bhI zataka nAma rakhanekA aura tadanusAra sau gAthA sakhyA batalAnekA kAraNa yaha jAna paDatA hai ki AdikI tIna tathA antakI tIna gAthAeM bhArambha-paraka aura upasahAra-paraka hai| pratipAdya viSaya madhyakI sau gAthAomeM hI pAyA jAtA hai / ata 'zataka' nAma ucita hI hai / isakA dUsarA mAma bandhazataka bhI hai| karmaprakRtimeM isakA ullekha bandhazataka ke nAmase hai / carNikArane isakA khulAsA kara diyA ki zatakako hI bandhazataka kahA hai / ata carNikArake samayameM zataka nAmase hI isakI khyAti thI aisA pratIta hotA hai| zatakake uttarArNameM bandhakA varNana honese use bandha-zataka nAma diyA gayA hai| kintu zatakakI eka sau sAta gAthAomeM usakA koI nAma nahI diyA / prathama gAthA meM kahA hai-'isa prakaraNameM jIvasthAna aura guNasthAnoke vipayameM dRSTivAdase sArayukta gAthAeM kahUgA, unheM suno,|' Age gAthA 2-3meM varNita viSayakI sUcI dI hai| usameM kahA hai-'jina jIvasthAno aura guNasthAnoke jitane upayoga aura yoga hote 1 donoM saskaraNa rAjanagarastha vIra samAjakI orase prakAzita hue haiN| 2. 'keNa kaya ? ti zabdatarka nyAya prakaraNa karmaprakRti siddhAnta vijANaeNa aNegavAya samA laddhavieNa sivasammAyariyaNAmadhejjeNa ky|-cu0| 3. 'anekavAdasamaravijayimi zrIzivazarmasUrimi sakSiptatara sukhabodha ca gAthAzata parimANaniSpanna yathArthanAmaka prakaraNamamyadhAyIti / za0 TI0 / 4. 'suNaha iha jIvaguNasanie su ThANesu saarjuttaao| voccha kaivaiyAo gAhAmao diThivA yAo ||1||-shtk / 5. 'uvayoga joga vihI jesu ya ThANesu jattiyA asthi / jappaccaio vadho hoi jahA jesu ThANesu ||2||bdh udayamudIraNavihiM ca tiNha pi tesi sajoga / badhavihANa ya tahA kiMci samAsaM pavakkhAmi ||3||-shtk /
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ 314 ' jenasAhityakA itihAsa haiM unheM kahU~gA / jina guNasthAnoge jina-jina gAraNoga kabadha hotA hai, unheM kaahgaa| vandha udaya aura udIraNAkI vidhiko tathA unake gagogo khgaa| tayA sakSepameM vadhA bhedokA pAthana karagA ' // antageM gAthA' 104meM kahA hai ki"vindukSepa FT ge parA banna-gamAgakA kAthana kiyA / yaha gargapravAda rUpI zrutasamudrakA nisyanda mAga hai // ' gAthA' 105meM kahA hai-'mukta bharapajJAnI gandamatine vandhavidhAna rAgAgako ranA, bandha-gobha zAtA gugala pugapa uge pUga karake kaheM / / ' ga antima gAyAphe anugAra to yadi granthago koI nAma diyA jA sakatA hai to vaha bandhavidhAna samAga agavA bandhagamAma hai / umI parame anyakArane use apanI dUgarI kRti magapratimeM vanyagataka nAma diyA jAna paDatA hai| usake sambandhameM aura kucha liganerI pUrva granthakA viSaya-paricaya sakSepameM diyA jAtA hai| isa viSaya paricayaro prakaTa hotA hai prastuta zataka anya eka sagraha-nanya jaisA hai / urAko prathama gAthAke anusAra bhI uga racayitAne daNTivAdase kucha gAthAokA rAmbhavatayA sakalana kiyA hai / igIse isameM vividha viSayo kA kathana pAyA jAtA hai / igakA kramavaddha prakaraNa bandharAmAsa hai, vahI isakA mukhya pratipAdya hai| kintu usameM bhI paripUrNatA nahIM hai / gAthA 52-53 meM karmoko utkRSTa sthiti batalA kara jaghanya sthitiko karane kI pratijJA kI hai kintu jaghanya sthiti nahI batalAI / zatakacUrNimeM eka gAthA dI hai jisameM jaghanya sthitikA kathana hai aura cUrNikAra ne usakI vyAkhyA bhI kI hai kiMtu usa gAthAko mUlameM sammilita nahIM kiyaa| hemacaMdra kI TIkA cUNikI usa TIkako carcA taka nahI hai| pratijJA karake bhI kathana na karanA karmaprakRtikAra jaise AcAryake lie upayukta nahIM hai| ata bandhazatakakI gAthAe sagRhIta jAna paDatI hai / isakA samarthana granyake prArambhako eka gAthAse hotA hai jo dono saMskaraNomeM yathAsthAna mudrita hai kintu usapara cUNiM nahI hai aura isI lie TIkAkArane bhI use mUlameM sammilita nahI kiyA kintu apanI TIkAmeM use uddhRta karate hue likhA hai-' yaha gAthA granthake AdimeM pAyI jAtI hai kiMtu 1 'eso vadhasamAso vidu kheveNa vannio koi / kammapavAyasuyasAgarassa NissadamettAo // 104||- sh.| 2,-'badhavihANasamAso raio appa suyamada maiNA u / ta vadhamokkha piuNA pUreUNa parikahetu ||105||-sh0| , 'arahate bhagavate, aNuttara parakkame paNamiUraNa / badhasamaye nivaddha sagrahaNiyamo pavaka khAmi ||1||-(itiiy) gAthA Adau dRzyate, sA ca pUrvacUrNikArairalyAkhyAtatvAt prakSepagAtheti lakSyate, sugamA ca / navaraM karmaprakRtiprAbhRtAddhRtyasagrahamenamantastattvagRhIta pravakSyAmi / kathabhUtam ? ityAha-nibaddham' Aropitam, kva ? ityAha 'bandhazatake' prastutaprakaraNe / ida hi zatagAthAniSpannatvAcacchatako'bhidhIyate / bandha eva cAtra
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya karmasAhitya 315 * pUrva cUrNikArone bhI usakA vyAkhyAna nahI kiyA hai isIlie vaha prakSepa-gAthA pratIta hotI hai aura sugama bhI hai / ' phira bhI TIkAkArane gAthAke uttarAddha kA zabdArtha kara diyA hai / gAthAmeM kahA hai- 'anuttara parAkramI arahanta bhagavAnko namaskAra karake bandhazatakameM nibaddha isa sagrahako kahUgA / ' TIkAkArane gAthA ke uttarArddhakA artha isa prakAra kiyA hai -- 'karmaprakRti prAbhUtase uddhRta karake isa bandhazataka nAmake prakaraNameM Aropita isa sagrahako kahUgA / ' so gAthAe honeke kAraNa ise zataka kahA jAtA hai aura cUMki isameM bandhakA hI vistArase kathana kiyA jAyegA isIlie ise bandhapradhAna zataka bandha - zataka kahA hai / ' isa gAthAmeM magalAcaraNake sAtha bandhazataka nAma bhI A jAtA hai / ise mUla granthase alaga kara denepara grantha binA magalakA aura binA nAmakA raha jAtA hai / bandhazatakake racayitA kI dUsarI amarakRti karmaprakRti' ke ArambhameM bhI isI prakAra gAthAke pUrvArddhase magala karake uttarArdhase usake pratipAdya viSayakA sUcana kiyA gayA hai / ata ukta gAthAkI sthiti vicAraNIya hai| usase zatakakI sthitipara prakAza paDatA hai / bandhazataka sagrahAtmaka honese tathA prathama kRti honese karmaprakRti jaisI proDha kRtikI samakakSatA nahI kara sakatA aura isIse usake sambandha meM aisA sandeha honA saMbhava hai ki karmaprakRtimeM nirdiSTa bandhazataka prastuta bandhazataka nahI hai / kintu usakI puSTimeM prabala pramANokA abhAva hai / zataka cUrNi - prastuta zataka para eka cUrNi upalabdha hai jo mudrita ho cukI hai / yaha laghu cUrNi hai isake sivAya eka bRhat cUrNi bhI thI / usakA ullekha hemacadrane to apanI zataka TIkAmeM kiyA hI hai, kintu malayagiri, devendrasUri Adine bhI apanI TIkAomeM kiyA hai / isIse TIkAkAra hemacandrane prastuta mudrita cUrNiko laghucUrNi kahA hai / vRhaccUrNi abhI taka anupalabdha hai / laghucUrNimeM bRhaccUrNikA koI ullekha dekhanemeM nahI AyA / isase nizcayapUrvaka yaha nahI kahA jA sakatA ki donomeMse 11211 vistaraNAbhidhAsyate ato bandhapradhAna zatako bandhazatakastasminnityarthaM zataka TI0- 1 1 'siddha siddha tyasuya vadiya Nidhoya savvakammamala / kammaTThagasma karaNaThagu daya satANi vocchAmi // 11- ka0 pra0 / 2 ' ukta ca bRhaccUrNAvasminna va vicAre' ( pR 11 ) / likhitamiti va svamanIpiMkA bhAvanIyeti' - ( pR 28 ) za0ri0 3. 'uktaM ca zatakagRhaccUNa ( pR0 19, 38,, 78, -- paJcasa. TI., pR0 147, 173 / 4 ' zatakavRhaccUrNAvapyuktam - zataka TI0 pR0 120 / 'ettacca bRhaccUrNimanusRtya
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 : jenahilakA ni gati sajJAna, bhutAzAda, dinakara vidha gadara koI do gAya 11 gittarI wgray mahA bhI kI mAtA hai, nagame mAnine gae upayoga mArgAne jaminakA laganAnuyAyI / pApanA meM javAniyAM bhI hai| zuka pha, dhAdi ko mAtA wwwy vidArI tyA vargAta nAmaka va prAgona granyadatAmyara hai / bhI jena 6 ko mehatAlAmA hU~ / AtmAnanda gabhA bhAnagaye kAmaprati huA hai| kintu prastAvanAe~ sunidhI puNyapriyajane hame bhAgane hue prakArakAma hone kA kAraNa bhI batAyA hai bhopA nahIM vitan gatavikA prakaraNa kI prAcIna tAmrapatIya pratiyoMka anta candra mahattara ke nAmako liye hue eka gAyA dama prahAra nitI hUM gAhagNa garIe naMdamahataramAnugAge / TIgAi niyamiyANa gUgunA hoi gavaI u // TIkAkArane inakA artha isa prakAra kiyA --nandramahAra bhAvArya matakA anusaraNa karanevAlI 70 gAthAoMmeM yaha graMtha racA gayA hai| usameM TokAkArIke dvArA racita naI gAthAoke milaneme gAyA sayyA navAnI ho gaI hai| isake vivecanameM liyA hai ki isa saptatikA ke kartA candramahattara AcAryane to pahale sattara ho gAthAe~ raco thI, Adi / ukta gAyAke ima bhamapUrNa arthake kAraNa ho gaptatikAko candrapi mahattarakRta mAna liyA gayA jAna paDatA hai / kintu gAthAkA artha hai - 'candrapiM mahattarake matakA anusaraNa karanevAlI TIkAke AdhArase sattarikI gAthA 89 ho gaI / ' isameM 1. 'anne bhaNati - ohidasaNasahiyA cha upabhogA- rA0 nU pR0 11 / ga avadhidarzana tatkuna zcidabhiprAyAdviziSTazrutavido necchanti tA samyagavagacchAma / atha sUne miyAdRSTayAdInAmavadhidarzana pratipANate / yata ukta prazanI - 1 - pAsa. malayaTIkA bhA.1, pR019 |
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya karmasAhitya : 319 sittarI prakaraNakI gAthAo meM vRddhi honekA kAraNa batalAyA hai / usake kartAka viSayameM kucha bhI nahI kahA / AcArya malayagirine bhI apanI TIkAmeM isa viSaya meM kucha bhI nahI likhA / sittarIkI cUrNimeM bhI usake kartAkA koI nirdeza nahI hai / ata sittarI ke kartAkA prazna abhI anirNIta hI hai / jaise gAthA sakhyAke AdhArapara zataka nAma par3A vaise hI gAthA sakhyA ke AdhArapara isa granthakA nAma prAkRtameM sittarI hai / saMskRta meM use saptatikA kahate hai / malayagiri TIkAke anusAra granthakI gAthA saMkhyA 72 hai / kintu cUrNi sahita prakAzita sittarImeM gAthA sakhyA 71 hai / isa antarakA kAraNa yaha hai ki malayagiri TIkAke anusAra jisa gAthA - kI sakhyA 25 hai usa gAthAko ukta cUrNi sahita sittarImeM mUlameM sammilita nahI kiyA hai / yadyapi usa para bhI cUrNi hai / kintu gAthAke Age 'pAThatara' chapA huA hai aura pAdaTippaNa meM chapA hai-- 'anyakartA' kA 'ceya gAthA' arthAt yaha gAthA kisI anyake dvArA racita haiM / yadi use mUlameM sammilita kara liyA jAye to sittarIkI gAthA sakhyA 72 samajhanI cAhiye / zrI AtmAnanda jaina pustaka pracAraka- maNDala AgarAkI orase prakAzita hindI anuvAda sahita saptatikA prakaraNameM bhI gAthA 72 hI hai / 2 ina 72 gAthAoM ke sivAya dasa anya bhASya gAthAeM hai jina para cUrNi bhI hai aura TIkA bhI hai / tathA pA~ca gAthAe~ aura hai unapara bhI cUrNi aura TIkA hai / ye gAthAe~ vivaraNAtmaka haiM / inake sivAya eka gAthA aura bhI hai jo Avazyaka niyukti kI hai / isase pratIta hotA hai ki mUla saptatikAke vyAkhyAnake lie cUrNi - kArake dvArA granthAntaroMse kucha anya gAthAe~ bhI sammilita kI gayI thI aura mUla saptatikA antarbhASya gAthAoM tathA una anya gAthAoMke mila jAnese unakI sakhyA 89 ho gayI / tathA pazcAt una sammilita kI gayI gAthAoko bhI mUlakartA - kI hI samajha liyA gayA / yaha bAta malayagirikI TIkAse prakaTa hotI hai / usameM sammilita kI gaI kinhI kinhI gAthAo kA nirdeza 'tathA cAha sUtrakRt' kahakara kiyA gayA hai, jo batalAtA hai ki malayagiri unheM mUlakartAkI mAnate hai / kintu cUrNike anusAra gAthA na0 62 aura 63 tathA TIkAke anusAra gAthA na 63-64 kI vyAkhyA antargata AyI tIna gAthAeM digambarIya saptatikAkI / isa taraha saptatikAkI gAthA sakhyAmeM antara paDa gayA hai / 1 mUla tathA antarbhASya ke sAtha yaha cUrNi muktAbAI jJAnamandira DabhoIse prakAzita ho cukI hai| 2 ' sabhinna pAsaMto logamalogaM ca savvabhosavva / ta natthi ja na pAsai bhUya bhavva bhavissaM ca // 127 // A0 ni0 /
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ -- -- 320 : jenagAhityakA tihAga racayitA tathA racanAkAla ma gati ko raganA gine go gA gI azA hai| Ni gaMga meM bhI urA goI nahI hai / gitu gilage aura patA donoM pArambha aura antage ekApatA go ra pAyI jAtI hai| para kI taraha gAnatimA Adima bhI magala nahI giyA gayA hai| matagaNI gAgA 104 meM use garmapracAra zunamAgarakA niganna gA hai| gantatikAgo prathama gAgAmeM geSTinA niyana gaahaa|| gaptati pahalI bAra mantima gAyA ga prakAra hai niraa min yaanntthaagaag| voccha suNa gaMge gorAba viyAgaraga // 1 // jo jatya aparipunnI atyo apAgameNa potti / sa gagiUNa rahagA pUre aNa paripAtu // 72 // zatApI Adi tathA mantima gAyAeM ga prakAra hai muNA isa jIvaguNa gAnAegu gaNezu saarjutaao| voccha karaNyAmao gAhAmo piTuTogagAo // 1 // aiso badhanamAgo vinduroNa bannio koi / kammappavAyasuyagAgarasma nnissdmetaamo||104|| vayavihANAmAmo raiyo appasuyamada maNA u / taM vadhamoksaNitaNA pUreUNa parikaheMti // 105 // yadyapi bhAvagata tathA zandagata ukta sAdRzya ullesanIya hai kintu usake AdhArapara koI niSkarSa nahI nikAlA jA sktaa| phira bhI itanA to spaSTa rUpase pratIta hotA hai ki zatakakI taraha hI saptatikAyA racanAkAla prAcIna hai / kyoki jaise jinabhadragaNi kSamA-zramaNakI vizeSaNavatI karmaprakRtikA nirdeza milatA hai vaise hI sittarI' kA bhI nirdeza milatA hai / ata: yaha nizcita hai ki karmaprakRti aura usameM nirdiSTa zatakakI taraha hI saptatikAkI bhI racanA vikramakI sAtavI zatAbdIke pazcAtko nahIM hai| viSayaparicaya saptatikAkI prathama gAthAmeM bandhaprakRti-sthAna, udayaprakRti-sthAna aura sattvaprakRti sthAnakA sakSapase kathana karanekI pratijJA kI hai| karmaprakRtikA viSaya1 'sayarIe mohvtthtthaannaa-||90|| 'sayarIe do vigappA" // 91 sayarIya pacavihavaMdhagassa ..||92 // vishessnnvtii|
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcIna karmasAhitya . 321 paricaya karAte hue dasa karaNokA athavA karmomeM honevAlI dasa avasthAoMkA svarUpa batalA Aye haiN| unameM tIna avasthAeM mukhya hai-bandha, udaya aura sattA / unhIkA vizeSarUpase kathana isa granthameM hai / jisakA nirdeza dUsarI gAthAmeM kiyA gayA hai| usameM kahA gayA hai-kitanI prakRtiyoMkA bandha karanevAle jIvake kitanI prakRtiyokA vedana ( udaya ) hotA hai tathA kitanI prakRtiyokA bandha aura vedana karanevAle jIvake kitanI prakRtiyokA satva hotA hai / isa prakAra mUla aura uttara prakRtiyoke viSayameM aneka bhaMga jAnane cAhiye / ' inhI bhaMgokA vivecana isa granthameM kiyA gayA hai| yathA, gAthA tInameM kahA hai-ATho karmokA athavA sAta karmokA athavA chaha karmoMkA bandha karanevAle jIvoMke ATho karmoMkA udaya aura sattva hotA hai| (pAMca, cAra, tIna yA do karmokA bandha kisIke nahIM hotaa)| aura eka karmakA bandha karanevAle jIvake tIna vikalpa hote hai-ekakA bandha, sAtakA udaya aura AThako sattA 1, ekakA bandha, sAtakA udaya aura sAtakI sattA 2, ekakA bandha, cArakA udaya aura cAra kI sattA 3 / pahalA vikalpa gyArahaveM guNasthAnavartI jIvake hotA hai kyoki usake mohanIya karmakA udaya nahI hotaa| dUsarA vikalpa bArahaveM guNasthAnavI jIvake hotA hai kyoki usakA mohanIya karma naSTa ho jAtA hai / aura tIsarA vikalpa terahaveM guNasthAnavartI jIvake hotA hai kyoki usake cAra dhAti karma naSTa ho jAte haiM / aura ina tInoM guNasthAnoMmeM kevala eka sAtavedanIya karmakA hI bandha hotA hai| gAthA cArameM ukta bhagoMkA kathana jIvasamAsomeM aura gAthA pAcameM guNasthAnomeM kiyA hai / Age isI prakArakA kathana ATho karmoMko uttara prakRtiyoko mAdhAra banAkara kiyA gayA hai| karma prakRti aura saptatikAme matabheda karmaprakRti aura saptatikAmeM kucha matabheda pAyA jAtA hai / saptatikA gAthA 28 meM nAmakarmake sattva sthAna 93, 92, 89, 88, 86, 80, 79, 78, 76, 75, 9, 8 ye bAraha batalAye hai / aura karmaprakRtimeM (sattA0 gA0 9) 103, 102, 96, 95, 93, 90, 89, 84, 83, 82, 9-8 ye bAraha sattva sthAna nAma karmake kahe hai| isa antarakA kAraNa yaha hai ki karmaprakRtikAra pAMca bandhana aura pAMca saghAta nAma karmoko alaga ginate hai / kintu saptatikAmeM unakI pRthak gaNanA nahIM kii| unakA antarbhAva zarIrameM hI kara liyA hai| saptatikA cUrNimeM 'apaNe karake karmaprakRtike matako mAgama aura yuktise viruddha kahA hai| saptatikA gAthA 61 meM anantAnubandhI catuSkako upazama prakRti vatalAyA 1 etya aNNe aNNArisANi saMtaThaTANANi vigappayati, tANi Agame juttIhiya na ghaDati |-si0 cU0, pR0 27 /
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ 322 : jenasAhityakA itihAga hai kintu gargapragati ( upa20 gA0 31 ) me ugamA niSaNa kiyA hai / rAptatigA 'Ni 'gaNegi' gArage ugamA niga kiyA hai| gage maha nitita hai gi gamatikA mAgaMpraganigAra yo gati nahI hai / ata. pataka mora gaptatihI ArA tathA antima gAthAoge pAye jAnevAle gAvazyaka bhAvArapara una donokA gArtA taba taka ekA vyakti nahI mAnA jA garatA javataka pAtako karmapragatikArI gati na mAnA jaaye| karmastava ina mUla anyatI saragA 55 hai| prArambhiA gAyAma jinendradevako nagastAra karake bandha, usya gora sattvage guru 'ratava' ko kahane kI pratijJA ko gayo hai / isI parase igA gArgastara nAga pratita hugA pratIta hotA hai| payoki gArgaviSayaka banA udaya saravatA hI inameM vivecana hai| digambargaya prApta pacasaMgrahake anArgata tIsarA adhikAra karmastava nAgA hai| isa adhikArameM prakRta karmastavakI prAya sabhI gAyA pAI jAtI hai ataH igo parmastava nAma ke AdhAra para hI ukta pacarAgraha gotIgare adhikArako karmastava nAma diyA gayA hai| candrapikRta pasagrahamI svopana vRttimeM garmamtayA uralesa milatA hai| ata prakRta ganyakA karmastava nAma gumita evaM prasiddha hai| stavakA pracalita artha to stutiparaka hI hai kintu stava aura stutimeM antara hai| aMgavAyake caudaha bhedomaeNse eka bheda caturvizati stava hai aura eka bheda vandanA hai / cauvIsa tIrthasaroke stavanako caturvizati stava kahate hai aura eka tIrthakara viSayaka stutiko vandanA cAhate hai| ata stutise stava vyApaka hotA hai| paTkhaNDAgamake vedanA khaNDake kRti anuyoga dvArameM AgamameM upayogake prakAra vAcanA, pRcchanA, pratIcchanA, parivartanA anuprekSA tathA stava stuti Adi 1. 'aNNesiM AyariyANa aNatANuvadhINa uvasAmaNA nAma natthi, visayojaNANAma aNatANu vadhINa bhavati / ' si0 cu0 pR0 61 / 2 'namiUNa jiNavAriMde tihuyaNavaranANadasaNapaIve / vadhudayasattajutta vocchAmi thaya nisAmeha, govindagaNi kI saMskRta TIkAke sAtha kamastava zrIjaina AtmAnandasabhA bhAva. nagarase(vi0 sa0 1072) 'saTIkAzcatvAra prAcInA karmagranthA' ke andara prakAzita ho cukA hai| 3 'caubIsattho cauvIsaha titthayarANa vadaNavihANa vidaNA ekajiNajiNAlayavipaya / ' -paTakha pu 1, 96-97 / 'egadugetisalokA thutIsu, antesi hoi jA stt| devidatthayamAdI teNa tu para thayA hoi ||'-vyv0 sa07 u0 /
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcIna karmasAhitya * 323 batalAye hai / inakA lakSaNa batalAte hue dhavalAkArane 'saba aMgoke viSayokI pradhAnatAse vAraha bhagoke upasahArako stava aura bAraha agoMmeMse eka agake upasaMhArako stuti kahA hai| isase bhI yahI vyakta hotA hai ki stava sakalAgI hotA hai aura stuti ekAgI hotI hai / ata ukta karmastavameM apane viSayakA pUrNa varNana hai aisA dhvanita hotA hai / yaha pahale batalAyA hai karma kI dasa avasthAeM hotI haiM unameM tIna mukhya haivandha, udaya aura sattA / karmo ke baMdhaneko vandha, samayapara phala deneko udaya aura vandha ke pazcAt tathA udaya se pUrva sthiti rahaneko sattA kahate hai / karma ATha hai - jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya, Ayu, nAma, gotra aura antarAya / inake avAntara bheda krama se pA~ca, no, do, aTThAIsa, cAra, bayAlIsa, do aura pAMca kahe hai / nAma karma ke bayAlIsa bhedo ke bhI avAntara bheda milAne se nAmakarmake 93 bheda hote hai isa taraha ATho karmoMke kula bheda 148 hote haiM / unameM bhI abheda vivakSAse bandhaprakRtiyokI saMkhyA 120 aura udaya prakRtiyokI saMkhyA 122 lI gayI hai kintu sattva prakRtiyo ko sakhyA 148 hI lI gayI hai | mokSa ke liye prayatnazIla jIvakI Antarika abhyunnati ke sUcaka caudaha darje hai jinhe guNasthAna kahate haiM / jyo jyo jIva Uparake guNasthAnomeM caDhatA jAtA hai| usake karmoMke bandha, udaya aura sattAmeM hrAsa hotA jAtA hai / pahale dUsare tIsare Adi guNasthAnoM meM karmo ke ukta 120, 122 aura 148 bhedomeM se kina kina karmoM kA bandha, udaya, udIraNA aura sattAkA viccheda hotA hai yahI kathana isa karmastava meM kiyA gayA hai / gA0 2-3 meM batalAyA hai ki pahale mithyAtva guNasthAna meM solahakA, dUsare sAsAdanameM paccIsakA aura cauthe avirata guNasthAna meM dasa prakRtiyoMke bandhakA viccheda hotA hai / isI taraha Age pAMcaveM guNasthAnameM cArakA, chaTheMmeM chekA, sAtaveM meM ekakA, AThaveM meM chattIsakA, nauvemeM pAcakA, dasaveMmeM solahakA aura terahaveM sayoga guNasthAna meM eka sAtAvedanIyakA bandhaviccheda hotA hai / gAthA cArameM batalAyA hai ki caudaha guNasthAnomeM kramase 5, 9, 1, 17, 8, 5, 4, 6, 6, 1, 2, 16, 30, 12 karmaprakRtiyoMkA udaya rukatA calA jAtA hai / pA~cavI gAthAmeM kahA hai ki pahalese terahaveM guNasthAna paryanta kramase 5, 9, 1, 17, 8, 8, 4, 6, 6, 1, 2, 16, aura 39 karmoMkI udIraNAkA viccheda hotA hai / isI taraha Age gA0 5, 6, 7 meM sattAse vicchinna honevAle karmokI sakhyAkA nirdeza hai / Age unhIkA vistArase kathana karate hue batalAyA hai ki kisa-kisa L 1 'vAra sagasadhAro sayalagavisayappaNAdo thavo NAma / vArasagesu ekkagovasaMdhAro thudI grAma / paTkha 0, pu 9, pR 263 /
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ 324 jainasAhityakA itihAsa guNasthAnameM kauna-kauna karmaprakRtiyoko bandha, udaya, udIraNA aura sattAkA viccheda hotA hai| karmastavake sabadhameM eka ullekhanIya vAta yaha hai ki isameM kSINakaSAya guNasthAnake upAntya samayameM nidrA aura pracalA kI udayavyucchitti batalAI hai| digambara paramparAmeM yahI mata sarvamAnya hai| kintu zvetAmbara paramparAmeM satkarmakA mata vizeSa mAnya hai jisake anusAra kSapakazreNImeM aura kSINakaSAyameM nidrA pracalAkA udaya nahI hotaa| saptatikA-usakI cUNi, karmaprakRti aura usakI cUrNikA yahI mata hai / navyakarmagranthake kartAne bhI isI mata ko mAnya kiyA hai| akele candraSi mahattarane karmastavakA mata mAnya kiyA hai / racanAkAla isa granthake kartAkA patA na laga sakanese isakA racanAkAla bhI anizcita hai| phira bhI isake anya granthomeM pAye jAnevAle ullekha Adise isakI prAcInatA vyakta hotI hai| isakI vRtti govindAcAryane racI hai| yaha govindAcArya nAgadevake ziSya the| kintu unake samayAdikA bhI patA nahI cltaa| isa vRttikI tADapatrIya prAcIna prati saM 1288 ko likhI huI milatI hai / ata yaha sunizcita hai ki govindAcArya sa0 1288 se pahale ho gaye hai / aura isalie karmastava usase bhI pahale racA jA cukA thaa| bandhasvAmitva nAmaka tIsare prAcIna karmagranthake bhI krtAkA patA nahIM hai usameM karmastavakA kA nirdeza kiyA gayA gayA hai / ata isase karmastava pahale racA gayA thA / bandhasvAmitvakI TIkA vRddhagacchIya deva sUrike ziSya haribhadrasUrine racI thI / yaha vRtti ahilla pATakapurameM jayasiMhadevake rAjyameM sa0 1172 meM racI gayI thii| isameM karmastavaTIkA kA nirdeza hai| yaha TIkA govindAcAryakRta hI jAna paDatI hai / ata karmastavakI ukta TIkA saM0 1172 se bhI pahale kI hai, isaliye karmastava usase bhI pUrvakA hai / di0 prAkRta pacasagrahake tIsare adhikAra kA nAma bhI karmastava athavA bandhodaya satvAdhikAra hai / aura usameM ukta karmastavakI gAthAe~ vartamAna hai / tathA candraSikRta paMcasagrahakI svopajJa TIkAmeM karmastavakA 1 'iya puvvasUrikayapagaraNesu jaDavuddhiNA maya riy| bandhassAmittamiNa neya kammatthaya sou ||54||-b0 sA0 / 2 'aNahillapATaka pure zrImajjayasivha devanRparAjye, va sA TI prazasti / 3. 'AsA dazAnAmapi gAthAnA punavyAAna karmastavaTIkAto voddhavya'-sA ttii.|| 4. 'evamekAdaza bhagA saptatikAkAra matena / karmastavakAramatena pancAnAmapyudayo bhavati' - saM. svo. bhA 2, pR 227 /
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya karmasAhitya - 325 nirdeza hai / ata ukta karmastava ina dono paMcasaMgrahoMse prAcIna hai| vIrasenakI dhavalA TIkAmeM uddhRta aneka gAthAeM di0 pacasagraha meM jyo kI tyo pAI jAtI haiM / ata di0 paMcasaMgraha vikramakI nauvI zatAbdIse pahale racA gayA thA aura isalie karmastava usase bhI pUrvakA hai| candraSi ke prAkRta pacasagraha kI svopajJa TIkAmeM vizeSAvazyaka mASya kA uddharaNa hai aura vi0 bhA0 vi0 sa0 686 meM racA gayA thA / ata. candrarSi vikramakI sAtavI zatIse pUrva nahI hue yaha nizcita hai| vizeSAvazyaka bhASyakAra jinabhadragaNi kSamAzramaNakI vizeSaNavatImeM karmaprakRti aura sitarIkA to nirdeza hai kintu karmastavakA nahIM hai| kintu usake AdhAra para yaha niSkarSa nahI nikAlA jA sakatA ki isalie karmastava usake bAda honA caahie| kyoMki kamaMstavakA kSINa kaSAyake upAntyasamayameM nidrAdvikakI vyucchitivAlI bAta zvetAmbara kArmikoke viruddha hai| aura isalie karmastavakI ora kaTTara panthiyokI anAsthA honA svAbhAvika hai jaisA ki AcArya malayagirike vacanose prakaTa hotA hai 'kecit puna kSapakakSINamoheSvapi nidrApracalayorudayamicchanti tatsatkarmakarmaprakRtyAdigrantha saha virudhyate ityupekSyate,-(saptati0 TI0, pR0 158) 'arthAt koI AcArya kSapaka aura kSINamohomeM bhI nidrA-pracalAkA udaya mAnate hai, vaha satkarma aura karmakRti Adi grantho se virodhako prApta hotA hai, isalie usakI upekSA karate haiN| vizeSAvazyaka bhASyakArane bhI zAyada isIlie usakI upekSA kI ho| karmastavameM karmoke nAma tathA bhedasakhyAvAlI gA0 8-9, zataka meM 38, 39 naM0 para hai / isI taraha gA0 48 saptaticUrNimeM pR0 66 para hai| malayagirine usakA ullekha 'tathAcAha sUtrakRta' karake kiyA hai / jisase prakaTa hotA hai ki vaha use saptatikArakI mAnate hai| isa sAdRzyase bhI koI niSkarSa nikAlanA to sambhava nahI hai| kintu sittarI aura zatakakI prAcInatA kI dRSTise yahI sambhAvanA kI jA sakatI hai ki sambhavatayA vaha una dono ke pazcAt aura di0pa0 sa ke pahale racA gayA hai| di0 prAkRta paJca saMgraha paca sagraha nAmake cAra anya upalabdha hai do prAkRta meM aura do sskRtmeN| prAkRta pacasaMgraha eka digambara paramparA kA hai aura eka zvetAmbara paramparAkA / yahA~ prathamakI carcA pahale kI jAtI hai| isa paMca saMgrahako prakAzameM lAnekA zreya vIra sevA mandira dehalIke pa0
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ 326 - jainasAhityakA itihAsa paramAnandako hai / unhone 'anekAnta' varSa 3, ki. 3 meM 'ati prAcIna prAkRta paMca saMgraha' zIrSaka se eka lekha prakAzita karAyA thaa| usIse usakI jAnakArI prApta huI thI / aba to yaha prakAzita ho cukA hai| ___ isa pacasagnahameM na to usake racayitAkA hI koI nirdeza hai aura na granthakA hI nAma hai / antameM eka vAkya likhA hai 'idi pacasaMgaho smtto|' usIse yaha prakaTa hotA hai ki isakA nAma paca sagraha hai| isameM pAMca prakaraNa hai-jIva samAsa, prakRti samutkIrtana, karmastava, zataka aura saptatikA / ata paMca sagraha nAma to ucita hI hai / kintu yaha nAma pIchese diyA gayA hai yA pahalese rahA hai yaha cintya hai| jo do saMskRta paMca sagnaha hai ve prAya isIko lekara rUpAntarita kiye gaye hai, ataH unake nAmase yaha to spaSTa ho jAtA hai ki unakI racanA ke samaya yaha isI nAmase prasiddha thaa| amitagati (vi. sa. 1073) ne apane pacasagrahameM eka sthAnapara (pR0 131 ) likhA hai-pacasagrahake abhiprAyase yaha kathana hai / mata pacasaMgraha nAma hI pracalita thA / vikramakI terahavI zatIke granthakAra paM0 AzAdharajIne bhagavatI ArAdhanAkI gAthA 2124 para racita mUlArAdhanA darpaNa nAmaka TIkAmeM 'tadukta paJcasagrahe karake chai gAthAe~ uddhRtakI hai / ye chahoM gAthAe~ prakRta prAkRta pacasagrahake tIsare adhikArameM isI kramase pAI jAtI hai / hamAre jAnanemeM AzAdharajo prathama vyakti hai jinhone prAkRta pacasagrahakA isa prakAra spaSTarUpase nirdeza kiyA hai| isase yaha nirvivAda rUpase nirNIta ho jAtA hai ki vikramakI terahavI zatImeM prakRta grantha pacasagrahake nAmase khyAta thA tathA usase pahale bhI arthAt saskRta pacasagrahake racanAkAlameM bhI use pacasagraha kahate the| vikramakI nauMvI zatIke prasiddha jainAcArya vIrasenane apanI dhavalATIkAmeM 'ukta ca' karake bahuta sI gAthAe~ uddhata kI hai| unameM bahuta-sI gAthAeM isa prAkRta paMcasagrahameM vartamAna hai| SaTkhaNDAgamake 'satprarUpaNA' nAmaka prathama pustakako dhavalATIkAmeM uddhata jina gAthAoko pAdaTippaNameM gomaTTasAra jIvakANDameM pAI prAkRta paJca sagraha sumati kIti kI TIkA tathA pa. hIrAlAla jI kI bhASA TIkA ke sAtha bhAratIya jJAnapITha se san 1960 meM prathamavAra prakAzita huA hai / isI meM usakI prAkRta cUrNi tathA zrIpAla suta DaDDhA viracita saskRta pacasagraha bhI prathamavAra prakAzita huA hai| dUsarA prAkUta pacasagraha svopajJa aura malaya giri kI vRtti ke sAtha muktAbAI jJAna mandira DabhoI (gujarAta) se san 37-38 me prakAzita huA hai| amitagatikRta pacasagraha mUla mANika canda grantha mAlA bambaI se prathamavAra prakAzita huA thaa|
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya karmasAhitya 327 jAnevAlI batalAyA hai aura jinakI sakhyA so se bhI Upara hai, ve saba gAthAe~ pacasaMgraha prathama adhikArameM jisakA nAma jIva samAsa hai, pAI jAtI hai / usaparase pa0 paramAnandajIne apane lekha meM yaha niSkarSa nikAlA thA ki dhavalAkArake sAmane pacasaMgraha avazya thA / isapara Apatti karate hue mukhtAra zrIjugalakizorajIne likhA thA- 'kama-se-kama jabataka dhavalAmeM eka jagaha bhI kisI gAthAke uddharaNake sAtha paMcasaMgrahakA spaSTa nAmollekha na batalA diyA jAye tavataka mAtra gAthAmokI samAnatA parase yaha nahI kahA jA sakatA ki dhavalA meM ve gAthAe~ isI pacasaMgraha parase uddhRta kI gaI hai jo khuda bhI eka sagraha grantha hai / ' ( pu0 vAkya sU0 prastA0, pR0 95 ) / mukhtAra sAhabako Apatti bahuta hI ucita thI / kintu dhavalA' meM hI eka sthAna para 'jIvasamAsae vi utta' karake nIcekI gAthA uddhRta hai chappaca Nava vihANa atthANaM jiNavarovaiTThANa | ANAe ahigameNa ya saddahaNaM hoi sammata || yaha gAthA pacasagrahake antargata jova samAsa nAmaka prathama adhikArameM maujUda hai aura satprarUpaNAko ghavalAmeM uddhata lagabhaga 125 gAthAe~ bhI jIva samAsa nAmaka adhikArakI hI hai / ata' isa uddharaNa se yaha bAta to nirvivAda ho jAtI hai ki pacasaMgrahakA kama-se-kama jIva samAsa nAmaka adhikAra to vIrasena svAmI ke sAmane vartamAna thA / kintu jahA~ ukta uddharaName yaha bAta siddha hotI hai vahAM eka zakA bhI hotI hai ki vIrasena svAmIne pacasaMgrahakA nAmollekha na karake usake antargata adhikArakA nAma nirdeza kyo kiyA ? yadi dhavalAmeM kevala jIva samAsase ho uddharaNa liye hote to kahA jA sakatA thA ki pacasagrahake anya adhikAra vIrasena svAmIke sAmane nahI the / kintu 'ukta ca' karake uddhRta kucha gAthAe~ pacasagrahake anya adhikAro meM pAI jAtI hai / isIse hameM yaha sandeha utpanna huA ki pacasagraha nAma kyA pIche se diyA gayA hai / isa sandehake anya bhI kAraNa hai aura unheM batalAne ke liye granthI Antarika sthiti Adi para bhI prakAza DAlanA Avazyaka hai / usase pahale eka Avazyaka jAnakArI karA denA ucita hogA / pacasagraha nAmakI sArthakatA - candrapi mahattarakRta pacasaMgrahake Arambha meM pacasagraha nAmakI sArthakatA batalAte O -paTakha pu0 4, pR0 315 /
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ 328 : jainasAhityakA itihAsa hue kahA hai ki isa granthameM zataka adi pAMca granthoko sakSipta kiyA gayA hai athavA isame pA~ca dvAra hai isalie isakA pacasagraha nAma sArthaka hai| zataka Adi pA~ca granthokA nAma granthakAra ne nahI btaayaa| kintu unakI svopajJa TIkAmeM karmastava aura saptatikA granthokA nAma AyA hai| tathA dUsare bhAgakA nAma karmaprakRti hai jo zivazarmaracita karmaprakRtike AdhAra para racA gayA hai| ata tadanusAra zataka, saptatikA, karmaprakRti aura karmastava ina cAra granthokA isa pacasaMgrahameM saMkSepa kiyA gayA hai aisA kahA jA sakatA hai| kintu TIkAkAra malayagirine likhA hai ki isa pacasagrahameM zataka, saptatikA, kaSAya prAbhRta, satkarma, aura karmaprakRti ina pA~ca granthokA saMgraha hai athavA yogopayoga viSaya mArgaNA, vadhaka, vadhavya, bandhahetu aura bandhavidhi ina pAMca arthAdhikArokA sagraha hai isalie isakA nAma pacasagraha hai / paMcasagraha nAmake isa arthaka prakAzameM eka artha to di050 sa0 meM spaSTarUpase ghaTita hotA hai ki usameM bhI jIvasamAsa, karmaprakRtistava, bandhodayodIraNAstava, zataka aura saptatikA nAmaka pA~ca adhikAra hai, isalie isakA pacasanaha nAmakA sArthaka hai| kintu kyA zve0 pa0 sa0 kI taraha di0 pa0 sa0 meM bhI pAMca granyokA saMgraha kiyA gayA hai, yaha prazna vicAraNIya hai isake samAdhAna ke lie hameM pratyeka adhikAra kA tulanAtmaka parizIlana karanA hogaa| 1 jIva samAsa aura satprarUpaNA isa di0 pa0 sa0 ke prathama adhikAra kA nAma jIvasamAsa hai| isameM 206 gAthAe~ hai / prathama gAthA meM arahantadevako namaskAra karake jIvakA prarUpaNa karane kI pratijJA kI hai| isa gAthApara prAkRtameM cUrNi bhI hai| dUsarI gAthAmeM guNasthAna, jIvasamAsa, paryApti prANa, sajJA, caudaha mArgaNA aura upayoga ina 20 prarUpaNAoko kahA hai| inhI bIsa prarUpaNAokA kathana isa jIva samAsa nAmaka adhikArameM hai / SaTkhaNDAgama ke prArambhika satprarUpaNA sUtro meM bhI guNasthAna aura mArgaNAokA kathana hai / kintu isa prakArase vIsa prarUpaNAo kA kathana usameM nahIM hai / satprarUpaNA sUtroko dhavalA TIkA guNa sthAna aura mArgaNAokA kathana vIra 1 sayagAi paca gayA jahAriha jeNa yettha skhitaa| dArANi paca ahavA tena jahatthAbhi hANamida ||2||-shve0 pa0 s0| 'evamekAdaza bhagA . saptati kAkAramatena / karmastavakAramatena paJcAnAmapyudayo bhavati tatazca trayodazabhagA' -10 sa0 svo TI0 bhA0 3 gA0 14 / 'pacAnA zanaka-saptatikA-kapAyaprAmata-satkarma-karmaprakRti lakSaNAnA granyAnA athavA pacAnAmarthAdhikArANA yogopayogaviSayamArgaNA -bandhaka-badhanya-gandhahetu vidhi lakSaNAnA sagraha paca sagraha |'-shve0 10 sa0, TI. pR. 3 /
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya karmasAhitya 329 sena svAmIne jIva samAsa nAmaka adhikArake AdhAra para hI kiyA hai aura usase lagabhaga savA sau gAthAe bhI pramANarUpase uddhRta kI hai / satprarUpaNA meM pahale mArgaNAokA nirdeza hai pazcAt guNasthAnokA aura pacasagraha gata jIvasabhAsameM pahale guNasthAnokA kathana hai pIche mArgaNAokA / satprarUpaNA sUtra 4 kI ghavalAmeM caudaha mArgaNAokA sAmAnya kathana karate hue vIrasena svAmIne caudaha mArgaNAose samvaddha 16 gAthAe pramANarUpase uddhRta kI haiM jo pa0 sa0 ke jIvasamAsa adhikArame jyo kI tyo vartamAna hai / Age guNasthAno ke varNanameM teIsa gAthAe~ pramANarUpase uddhRta kI hai / ye saba bhI isI pramANa meM vartamAna hai / aura jIvasamAsAdhikArameM unakI krama saMkhyA kramaza 3, 6, 7, 9, 10, 12, 11, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 27, 29, 30, 31 hai / inameMme kvacit hI sAdhAraNa-sA pATha bheda pAyA jAtA hai aura kevala eka jagaha gAthAkA vyatikrama hai / satprarUpaNA meM guNasthAnoke pazcAt mArgaNAokA vizeSa kathana hai usakI dhavalAmeM bhI pratyeka mArgaNAke prakaraNameM jIva samAsako gAthAe uddhRta hai | gati 'mArgaNA meM pAca gAthAe~ pAco gati sambandhI uddhRta hai aura unakI krama saM0 jI0 sa0 meM kramase 60 se 64 taka hai / indriya mArgaNAmeM jI0 sa0 kI gA0 na0 66, 67 aura 69 kramase uddhRta hai / Age kramase cAra gAthAe~ aura uddhRta hai jinameM do indriya, teindriya, cauindriya aura pacendriya jIvoko udAharaNa ke rUpa meM ginAyA hai / jo0 sa0 meM bhI gA0 69 se Age ( 70-73 ) cAra gAthAo se do indriya Adi jIvoko ginAyA hai kintu dono grantho kI kevala inhI gAthAomeM mela nahI hai, bhinnatA hai / nIce una cAro gAthAoko diyA jAtA hai / paJcasagraha gata jIva samAsameM ye cAro gAthAyeM isa prakAra pAI jAtI haikhullA varADa sakhA akkhuNaha ariTThagA ya gaDolA / kukkhi kimi sippiAi NeyA veidiyA jIvA // 70 // kuthu - pipIliya- makku - vicchiya-jU viMda-gova gu bhIyA / uttiMga maTTiyAI ( ? ) NeyA teidiyA jIvA // 71 // daMsa - masago ya-makkhiya- gomacchiya- bhamara- kIDa - makkaDayA | salaha - payagAIyA NeyA cauridiyA jIvA // 72 // aMDaja podaja- jarajA-rasajA sasediyA ya sammucchA / ubhidimovavAdiya NeyA pacidiyA jIvA // 73 // 1. paTkha0 pu0 1, pR0 202-204 /
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ 330 . jainasAhityakA itihAsa aura dhavalA meM uddhR ta gAthAe~ isa prakAra hai 'kukkhi-kimi-sippi sakhA gaDolAriTu akkha-khullA ya / taha ya varADaya jIvA NeyA vIidiyA ede // 136 / / kuthu-pipIlika-makkuDa-vicchiya-jU-idagova gomhI ya / utiragaNaTTiyAdI yA teidiyA jIvA // 137 // makkaDaya-bhamara-mahuvara-masaya-payagA-ya salaha gomacchI / macchI sadaMsa kIDA NeyA cariMdiyA jIvA // 138 // sasse dima-sammacchima-unbhedima-ovavAdiyA jIvA / rasa-podaMDa jarAyuja NeyA pacidiyA jIvA // 139 // ' ~paTa kha0 pu. 1, pR0 241-256 / inameMse teindriya jIva sambandhI gAthA meM to koI antara nahIM hai, kintu zeSa tIno gAthAe~ bhinna hai aura sAtha meM hI yaha bhI ullekhanIya hai ki Age 140 meM jo gAthA uddhRta hai vaha bhI jI0 sa0 meM gAthA 73 se Age yathA krama pAI jAtI hai| madhyakI kevala ina tIna gAthAomeM hI bheda honekA kAraNa samajhameM nahI aataa| ___ kAya mArgaNAmeM gyAraha gAthAeM uddhRta hai ye gAthAeM bhI jIva samAsameM hai kevala unake kramameM antara hai| dhavalAmeM uddhRta gAthA 144 kA namvara jI0 sa0 meM 87 hai / 145 se 148 taka eka sAtha uddhRta gAthAoM kI kramasakhyA jI0 sa meM 82 se 85 taka hai / aura 149 se 153 nambara taka uddhRta gAthAoMkI sakhyA jI0 sa0 me 77 se 78 taka yathAkrama hai| yoga mArgaNAmeM 12 gAthAe uddhRta hai / unameM antima gAthAko choDakara, jo dhavalAmeM prathama uddhRta hai, zeSa gAthAe~ jI0sa0 meM yathAkrama pAI jAtI hai| unameMse kevala tIna gAyAoke prathama caraNameM pAThabheda hai-orAliya muttatthaM, / 'veunviya muttattha' aura 'mahAraya muttattha' ina tIna prathama caraNoke sthAnameM jIvasamAsa meM 'atomuhutta majjha' pATha pAyA jAtA hai| isa mArgaNAmeM do gAthA aura bhI uddhRta hai jo jI0 sa0 meM pAI jAtI hai| veda mArgaNAmeM cAra gAthAyeM uddhRta hai cAroM yathAkramase jI0 sa0 meM vartamAna hai |kintu kasAya mArgaNAmeM uddhRta gAthAokI sthiti indriya mArgaNAke tulya hai / dono ko cAra gAthAomeM antara pAyA jAtA hai| dhavalA meM uddhRta ve cAra gAthAe~ isa prakAra hai sila puDhavIbheda dhUlI jalarAIsamANo have koho / NAraya-tiriya-NarAmara-gaIsu uppAyao kamaso // 174 //
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya karmasAhitya * 331 selaThThi kaThivette NiyabheeNaNu harato mANo / NAraya tiraya parAmaragaIsu uppAyo kamaso // 175 // veluvamUlorabhayasiMge gomutteeNa khorappe / sarisI mAyA NArayatiriyaNarAmaresu jaNai jima // 176 / / kimirAya cakka taNu mala haridarAeNa sarisamo loho / NAraya tirikkha-mANusa devasuppAyao kamaso // 177|| -(pR0 350) jI0 sa0 (paM0 sa0 ) meM ye gAthAe isa prakAra hai silabheya puDhavibheyA dhUlIrAI ya udayarAisamA / Nira tiri para devatta uviti jIvA hu kohavasA / / 112 / / selasamo advisamo dArusamo taha ya jANa vettasamo / Nira-tiri-Nara devatta viti jIvA hu mANavasA // 113 // vasImUla mesassa siMga gomuttiya ca ( khorappa) / Nira-tiri-Nara-devatta uvitiM jIvA hu mAyavasA // 114 // kimirAya cakka mala kaddamo ya taha ceya jANa hAridda / gira-tiri-Nara-devatta uviti jIvA hu lohavasA // 115 // yahA~ bhI Age kI gAthA donomeM samAna hai / jJAnamArgaNA 8 gAthAe~ uddhRta hai jo jI0 sa0 meM yathAkrama hai| saMyama mArgaNAmeM uddhRta 8 gAthAeM bhI jI0 sa0 meM yathAkrama hai| madhyakI kevala eka gAthA sayamAsayamavAlI aisI hai jo dhavalAmeM choDa dI gaI hai / darzana mArgaNA meM uddhRta tIna gAthAeM bhI jI0 sa0 meM yathAkrama hai| lezyA mArgaNAmeM uddhRta dasa gAthAyeM bhI jI0 sa0 meM yathAkrama hai| kintu samyaktva mArgaNAmeM uddhRta pAca gAthAomeM se jI0 sa0 meM zuru kI tIna gAthAyeM to yathAkrama hai antakI do gAthAomeM se upazama samyaktva kA svarUpa batalAne vAlI gAthA bhI jI0 sa0 meM hai kintu vedakasamyaktvavAlI gAthA nahI hai usake sthAna meM anya gAthA hai| isa taraha satprarUpaNA sUtro kI dhavalA TIkA meM uddhRta bahuta-sI gAthAyeM pacasagraha ke prathama adhikArameM vartamAna hai kevala ukta gAthAmo kI sthiti cintya hai jIva samAsa adhikArameM gAthA 182 taka vIsa prarUpaNAokA kathana samApta ho jAtA hai / yahAM takakA kathana kramabaddha aura vyavasthita hai| kintu AgekA kathana vaisA vyavasthita nahIM hai / 182 vI gAthAmeM vIsa prarUpaNAoMke kathana kA upasahAra karaneke pazcAt puna lezyAokA varNana prArambha ho jAtA hai| yaha kathana dasa gAthAomeM hai| isameM jIvoke gatike anusAra dravyalezyA aura bhAvalezyAkA kathana
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ 332 jainasAhityakA itihAsa kiyA hai / yaha kathana lezyA mArgaNAmeM hI honA cAhie thA saMskRta paM0 sa0 meM aisA hI kiyA gayA hai| lezyAo kA kathana samApta hone ke bAda siddhAnta kI phuTakara vizepa vAtokA sagraha hai-jinameM batalAyA hai ki samyagdRSTi kahA-kahA utpanna nahI hotA / kauna saMyama kisa kisa guNasthAnameM hotA hai ? phira sAta samuddhAto kA kathana hai| kevalisamuddhAta kA kathana karate hue eka gAthAmeM kahA hai ki chai mAsa Ayu zeSa rahane para jinhe kevalajJAna hotA hai ve kevalI niyamase samuddhAta karate hai / zeSake liye koI niyama nahIM hai / yaha gAthA isa prakAra hai-- chammAsAugasese uppanna jesi kevala NarANa / te NiyamA samugdhAyaM sesesu havati bhayaNijjA // 200 / / yaha gAthA dhavalAmeM isa rUpameM uddhRta hai-- chammAsAuvasese uppaNNa jassa kevala NANaM / sa samugdhAmo sijjhai sesA bhajjA samugghAe / / (paTa pu0 1, pu0 303) bhagavatI ArAdhanAmeM yaha gAthA isa rUpameM pAI jAtI hai-- ukkassaeNa chammAsAugasesammi kevalI jAdA / baccati samugdhAya sesA bhajjA samugdhAde // 2109 // gAthA ke ina rUpo ko dekhate hue yaha kahanA to zakya nahI hai ki dhavalAkArane ukta gAthA usI jova samAsa se uddhata kI hai yA bha0 ArAdhanA se / kintu isI sambandha meM unhone eka gAthA aura uddhata kI hai jo bha0 ArAdhanAkI 2110 vA gAthA hai yadyapi usameM bhI pATha bheda hai| ata. sabhava hai unhone ukta dAnA gAthA bha0 ArAdhanA se hI lI ho| kintu vIrasena svAmI ne ina dono gAthAo ko Agama nahI mAnA hai| jaba ki jIva samAsa se uddhata gAthA kA ArSa kahakara ullekha kiyA hai aura tatvArtha sUtra se bhI use prathama sthAna diyA hai / vaha uddharaNa isa prakAra hai-- 'ke te ekendriyA ? pRthivyaptejovAyuvanaspatayaH / eteSA sparzanamekameve 1 'jesiM Au samAi NAmA godANi veyaNIya c| te akaya samugdhAyA vajjatipare samugghAe / jesi AusamAI NAmagodAi vedaNIya ca / te akada samugdhAdA jiNA uvaNamasati salemi // 2110 // 2. etayorgAthayorAgamatvena nirNayAbhAvAt / bhAvevAstu gAthayorevopAdAnam / -paTa. sa, pu. 1, pR. 304
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya karmasAhitya 333 ndriyamasti na zeSANoti kathamavagamyate ? iti cenna, sparzanendriyavanta ete iti pratipAdaka kAryopalambhAt / kva tatsUtramiti cet kathyate----- 'jANadi passadi bhuMjadi sevadi passidieNa ekkeNa / kurNAdi ya tassAmitta thAvaru evaM dio teNa / / 135 / / 'vanaspatyantAnAmekam' iti tatvArthasUtrAdvA -- ( SaTkha, pu0 1, pR0 239 ) / zakA- ve ekendriya jIva kauna se hai ? samAdhAna -- pRthivI, jala, agni vAyu aura vanaspati / zakA-ina pAtroM ke eka sparzana indriya hI hotI hai, zeSa indriyA nahI hotI yaha kaise jAnA ? isa samAdhAna -- pRthivI Adi jIva eka sparzana indriya vAle hI hote hai, prakAra kA kathana karanevAlA Arpavacana pAyA jAtA hai ? zakA----vaha sUtra rUpa ArSa vacana kahA~ hai ? samAdhAna - use kahate hai- 'kyoki sthAvara jIva eka sparzana indriyake dvArA hI jAnatA hai dekhatA hai, khAtA hai, sevana karatA hai aura usakA svAmIpanA karatA hai isaliye use sthAvara ekendriya kahate haiM 1, athavA 'vanaspatyantAnAmekam' tatvArtha sUtra ke isa vacanase jAnA jAtA hai ki unake eka sparzana indriya hI hotI hai / ' ukta Arpa rUpase uddhRta gAthA jIva samAsako 69vI gAthA hai / mata jIva samAsakA vIrasena svAmI ke cittameM bahuta Adara thA, yaha spaSTa hai / cUki jIvasamAsa nAmakA anya koI grantha upalabdha nahI hai aura na usake astitvakA hI koI saketa milatA hai, ata yahI mAnanA paDatA hai, ki vIra sena svAmIke dvArA pramANa rUpa se uddhRta jIva samAsa paca sagraha ke antargata jIva samAsa nAmaka adhikAra hI honA cAhiye / zva etAmbara sAhitya me jIva' samAsa prakaraNa nAmakA eka gAthAbaddha prAcIna grantha hai jisakA sakalana isake eka ullekha ke anusAra dRSTi vAda aga se kiyA gayA hai / cU ki paJcasagraha eka saMgrahAtmaka grantha hai ataH hameM sandeha huA ki jIva samAsa nAmaka adhikAra kahI usakA to RNI nahI hai kintu donokA milAna karane para hamArA sandeha ThIka nahI nikalA / yadyapi yatra tatra kucha 1 zrI jIvasamAsa prakaraNa maladhAro hemacandra racita vRtti ke sAtha Agamodaya samiti se prakAzita ho cukA hai / 2. bahubhaga diTThIvAeM diTThatthANaM jiNovaiTThANa / dhAraNa pattaTTho puNa jIvasamAsattha uba utto // 285 // --- jI0 sa0 /
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ 334 jenasAhitya kA itihAsa gAthAeM aisI hai jo donoM meM pAyI jAtI hai-caudaha guNa sthAno ko nAma sUcaka do gAthAeM, jinakI rAkhyA zve0 jI0 sa0 meM 8-9 aura di0 jI0 sa0 meM 4-5 hai, paryApti ke nAgAdi batalAnevAlI gAthA, jigago pragagarayA 20 jI0 sa0 meM 25 aura di0 jI0 sa0 meM 44 hai, 'mulagga pAravIyA' ityAdi gaayaa| do eka gAthAgokA kevala pUrvANa dono ge samAna hai| isake givAya aura koI aisI vAta nahI milatI jisake AdhAra para kahA jA sage ki eka kA dUsare para prabhAva hai| donokA viSaya varNana mAdi svatama hai| hA, nAmasAmya mayanya hai| phira bhI yaha bAta nahI malAI jA mAtI ki pana rAgraha ema sagrahAtmaka gratha hai / bhaura jIva rAmAsa adhikAra bhI usase achUtA nahIM hai| ___ Upara jo eka gAthA 'chamgAsAuga mero udgRta kI gayI hai, jo ki bhagavatI ArAdhanA meM bhI hai gaura jiga vIragena svAmIne AgamaNa hone meM sandeha kiyA hai, usakI sthiti sandeha kAraka hai goMki jigo nacanogo yaha Apa rUpameM upasthita kareM usameM hI eka aisI gAyA pAyA jAnA, jisake mAgamaspa honeme sandeha hai, isa jIva rAgAsa kI sthiti meM sandeha utpanna karatA hai| sambhava hai usakA sagraha bhagavatI mA0 se hI sagrahakAra ne kiyA ho kyoki umarI mAgekI eka gAthAko choDakara tIna gAthAeM kamAyapAhukI hai jo ina prakAra hai 'dasaNamohavakhavaNApaTuvago mammabhUmijAdI ya / NiyamA maNumagaIe miTThavago cAvi sancatya // 20 // savaNAe paTThavago jammi bhave Niyamado tado gante / NAdikkadi tiNNi bhava dasaNamohammi sINammi // 203 // dasaNamohassuvasAmago du causuvi gaIsu vohanyo / pacidio ya saNNI NiyamA so hoi pajjatto // 204 // isI taraha aura bhI kucha gAthAeM sagRhIta ho sakatI hai| paca sagrahake dUsare adhikAra kA nAma prakRti samutkIrtana hai / isakI pahalI gAthA meM bhI jIva samAsakI taraha ho magalapUrvaka prakRti samutkIrtanako kahanekI pratijJA kI gaI hai| isameM 12 gAthAe~ aura kucha prAkRta gadya hai / jaisA isake nAma se vyakta hotA hai isa adhikAra meM Aryo karmoM ke nAma aura unakI prakRtiyokA kathana hai| ATho karmoka nAmoko batalAnevAlI gAthA unakI prakRtiyoko sakhyA sUcaka gAthA karmastavameM vartamAna hai| tIsare adhikArameM karmastavakI bahuta-sI gAthAe~ hai, ata mAnanA paDatA hai ki ye dono gAthAe~ bhI usIkI ho sakatI hai| karmokI hai /
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya karmasAhitya * 335 prakRtiyoMkI gaNanA gadyameM hai vaha gadya SaTkhaNDAgama prathama khaNDa jIvaTThANakI cUlikAke antargata prakRti samutkIrtana adhikArake sUtroMse bilkula milatI hai| mela aura antarako spaSTa karaneke lie thoDA-sA namUnA de denA paryApta hogaa| ___NANAvaraNIyassa kammasa paMca payaDImo // 13 / / mAbhiNivohiyaNANAvaraNIyaM sudaNANAvaraNIyaM mohiNANAvaraNIyaM maNapajjavaNANAvaraNIyaM kevalaNANAvaraNIyaM cedi ||14||-(ssttkhe0 pu0, 6 pR0 14-15) ____ 'jaNANAvaraNIya kamma ta paMcaviha' / Age Upara kI taraha hI hai, isI prakAra Abhe karmoM meM samajhanA cAhiye / isa adhikArakA nAma bhI cUlikAke 'prakRti samutkIrtana' nAmakA hI RNI hai / ata. yaha dUsarA adhikAra cUlikA ke prakRti samutkIrtana adhikAra ke AdhAra para hI racA gayA pratIta hotA hai| ____gadyAtmaka sUtrome ATho karmoM kI prakRtiyoko batalAneke bAda kucha gAthAeM AtI hai, unameM badha prakRtiyoMkI aura udaya prakRtiyokI saMkhyA batalAte hue udvelana prakRtiyoMko aura dhruvabandhI tathA madhruvabandhI prakRtiyo ko ginAyA hai| tIsare adhikArakA nAma bandhodaya sattAdhikAra hai| pahalI gAthA meM jinendradevako namaskAra karake 'bandhodaya sattva' ko kahanekI pratijJA kI gaI hai / saMskRta paca sagrahameM isa adhikArakA nAma 'karmavandhastava' hai| yathA-'karmavandhastavAkhya tRtIya pariccheda / ' pahale 'karmastava' nAmaka jisa prakaraNa granthakA paricaya karA Aye haiM usakI 55 gAoM meM se 53 gAthAeM isa adhikArameM prAyaH jyokI tyo upalabdha hotI hai| isa adhikArakI gAthA saMkhyA 77 hai unameMse 53 gAthAe~ karmastavakI hai| unheM mudrita pratimeM mUla gAthA kahA hai / paMcasaMgrahake isa adhikArakI tathA karmastavako pahalI gAthA eka hI hai| ata' karmastavakA bhI mUla nAma 'bandhodaya sattvayukta stava' hI hai| kintu yaha karmastavake nAmase hI prasiddha hai| mUla karmastavameM 55 gAthAe~ hai / usameMse 53 gAthAeM kucha vyatikramase isa paMca saMgrahake tIsare adhikArameM hai| isa tIsare adhikArakI gAthA sakhyA 64 hai| usake bAda cUlikA adhikAra hai usameM 13 gAthAe~ hai| isa taraha saba 77 gAthae~ haiN| mUla karmastavakI 53 gAthAe~ 64 meM gabhita hai, cUlikAmeM nhiiN| paca sagrahake isa adhikAra kI jo gAthAe~ karmastava meM nahIM hai yA vyatikramase hai una para prakAza DAlanA ucita hogaa| isa adhikArakA nAma bandhodaya sattva yukta stava honekA kAraNa yaha hai ki isameM karmoM ke bandha, udaya, udIraNA aura satvakA kathana kiyA gayA hai| ata' paMca saMgrahameM pahale to bandha udaya, udIraNA aura sattAkA lakSaNa vA svarUpa kahA hai / phira guNasthAnomeM AThoM mUla karmoke bandha, udaya, udIraNA aura sattAkA kathana kiyA hai / yaha kathana 2 se 8 taka 7 gAthAoM meM hai / karma stavameM yaha kathana nahI hai ataH
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ 336 - jainasAhityakA itihAsa usameM ukta gAthAe~ nahI hai / pharmastava kI 2, 3 gAthAkA nambara isI se isa adhikArameM 9-10 hai / ina dono gAthAomeM pratyeka guNa sthAnameM bandhame vyuphiTanna hone vAlI karmaprakRtiyokI sakhyA vatalAI hai / ___ gAthA 11-12 karmastavame nahI hai / ina gAthAomeM kahA hai ki tIrthadara aura AhArakAdvika ko choDakara zepa karmaprakRtiyokA banya mithyAdRSTike hotA hai| karmastavameM guNasthAno meM karmoM ko bandhanyucchiti, udayavyucchiti, udIraNAvyucchitti aura sattvavyucchittiko batalAne vAlI gAthAmoko, jinakI kramasakhyA 2 se 8 taka hai, eka sAtha kahakara pIche kramavAra bandhAdikA kathana kiyA hai aura paM sa ke isa adhikAra meM bandhavyucchitti darzaka gAthAmo ko bandha prakaraNake Adi meM, udaya-udIraNA vyucchitti darzaka gAthAmo ko udaya-udIraNA prakaraNa ke mAdi meM aura satvanyucchitti dargaka gAthAmo ko satva prakaraNa ke AdimeM diyA hai| isI se isa adhikArame kargastavakI gA0 2, 3 ko krama saMkhyA 9-10, 4 kI krama saM0 27, 5 kI 48 aura 6-7, 8 ko krama saMkhyA 49, 50, 51 ho gaI hai jo batalAtI hai ki isa adhikArameM 13 se 26 gAthA taka vandhakA, 27 se 43 gAthA taka udayakA, 44 se 48 taka udIraNAkA aura 49 se 63 taka sattA kA kathana hai / 64vI gAthA jo ki karmastavako antima gAthA hai, magalAtmaka hai| isa gAthAke pazcAt isa adhikAra meM 13 gAthAe~ aura hai / unameM yaha batalAyA hai ki udaya vyucchittise pahale jinakI vandha vyuchitti hotI hai, udaya vyucchittike pazcAt jinakI vandha jyucchitti hotI hai aura udaya vyucchittike sAtha jinakI vandhavyucchitti hotI hai, aisI prakRtiyAM kaunasI hai| isI taraha svodayabandhI, parodayabandhI, ubhayavandhI, nirantarabandhI, sAntara vandhI aura ubhayavandhI prakRtiyAM konasI hai, ina nau prazno kA samAdhAna kiyA gayA hai| __ cauthe adhikArakA nAma zataka hai javaki isa adhikArakI gAthA sakhyA 422 hai / isa nAma kA kAraNa yaha pratIta hotA hai ki isa adhikArameM bandha zataka nAmaka atha samAviSTa hai| usakI prathama gAthA isakI tIsarI gAthA hai / usase pahale do gAthAe~ aura hai jinameM se prathama gAthAmeM vIra bhagavAnako namaskAra karake zrutajJAna se 'pada' kahane kI pratijJA kI gayI hai / bandha zatakakA viSaya paricaya pahale karA Aye hai ata usase isameM jo vizepa kathana hai use hI batalAyA jAtA hai| bandha zatakakI gAthA 2 se 5 taka isameM yathAkrama dI gayI hai / 5 vI gAthA meM kahA hai ki tiryaJca gatimeM caudaho jIva samAsa hote hai aura zeSa gatiyo meM do do jIva samAsa hote hai / isa prakAra mArgaNAo meM jIva samAsa jAna lene caahie|' paJcasagrahake kartAne 12 gAthAoke dvArA caudaha mArgaNAo meM jIva samAsokA
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya karmasAhitya : 337 vivecana kiyA hai / tatpazcAt baM0 za0 kI chaThI gAthA dI gayI hai / usameM jIvasamAsomeM upayogokA kayana hai| pacasagrahakArane usake pazcAt 19 gAthAo ke dvArA mArgaNAomeM upayogokA kathana kiyA hai aura samApti para likhA hai'evaM maggaNAsu ukmogA smttaa|' pazcAt va0 za0 kI 7 vI gAthA AtI hai usameM jIvasamAsameM yogakA kathana kiyA hai| isa gAthA meM thoDA-sA antara hai| ba0 za0 meM 'pannarasa' pATha hai aura pa0 sa0 meM 'caudasa' / bandhazatakake anusAra paryApta sajJI pajendriyake pandraha yoga hote hai aura pa0 sa0 ke anusAra caudaha arthAt vaikriyika mizrakAya yoga sajJI paryAptaka ke nahIM hotaa| kintu dono sa0 pa0 sa0 meM sajJI paryAptakake pandraha yoga batalAye hai| ___ isa viSayameM jo vAta aitihAsika dRSTise ullekhanIya hai usakA vathana pacasagrahake kAlakA vivecana karate samaya kareMge / pacasagrahakArane va0 za0 kI 7vI gAthAke arthakA spaSTIkaraNa do' gAthAoMse karake Age gyAraha gAthAose ( gA0 44-54 ) mArgaNAomeM yogakA kathana kiyA hai| paca sagrahameM bandhazataka kI 8-9vI gAthAkA nambara 55-56 hai / inake dvArA mArgaNAomeM yogoMke varNanakI samAptikI sUcanA hai / kintu isase spaSTa hai ki bandhazatakakI gAthA 8 ke pUrvAdha ko paJcasagrahakArane apane anusAra parivartita kiyA hai / va0 za0 meM pATha hai-uvajogA jogavihI jIvasamAsesu vanniyA eva' / aura pa0 sa0 meM hai-'uvaogo jogavihI maggaNajIvesu vANNiyA eva' / isa parivartanakA kAraNa yaha hai ki va0 za0 meM upayoga aura yogakA kathana kevala jIvasamAsameM kiyA hai kintu pacasagrahameM jIvasamAsa aura mArgaNAomeM kathana kiyA hai / ata tadanukUla parivartana kiyA gayA hai / Age paM0 sa0 meM gAthA 57 se 70 taka mArgaNAomeM guNasthAna kA kathana hai| - puna vaM0 za0 kI gyArahavI gAthA AtI hai| isameM guNasthAnoMmeM upayogakA kathana hai| pa0 saM0 meM do gAthAoke dvArA isakA vyAkhyAna kiyA gayA hai| isake pazcAt va0 za0 kI bArahavI gAthA hai isameM guNasthAnomeM yogokA kathana hai| isakA vyAkhyAna bhI pa0 sa0 meM do gAthAoke dvArA kiyA gayA hai| __ 1-'saNNi apajjatesu veubviyamissakAyajogo du / saNNIsu puNNesu caudasa joyA muNe yavA // 42 // pa. saM0 pR04| 2-'dvau caturyu navasveka samastA santi sazini / navasvatha caturvekasminneko dvau tithi pramA / saM0 pa0 sa0, 18 /
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ 338 : jainagAhitya kA itihAga pannatAkI 13 gI gApAma bhI guNagAnI gogApA gagana liyA hai jo gatAntara se gammA tAmaha gAnA nagagA maMgalI aura ugameM jo gara pradagiyA bhI digambara gAvisa hA mitaa| sapanA va 10 go gA0 1415 mAtI unameM gaNagAnImeM bandha gai kAraNonA nimiA gamA nAgAraNa:-giragAna, gapirati phamAga goga gora u bhe krama 5 + 12 + 25 + 15 = 57 / guNamyAna, aura mArgaNAoge ina tAna samAraNophA namasameM bahuta gistAra se tagA gaI prakAra gagana riyAya paryanta tagAmiNAra mI gAthA garayA 203 ho jAtI hai| gAyA samyA 204 me 2010 pI 16 vI Adi gAthA mAtI hai iname zAnAAraNAdi pAThI go bhAnana vizeSa kAraNa batalAye hai| yaha gAraNa prAga ye hI hai jo tatvArtha chaThe madhyAga meM batalAye hai| bandhamatagaNI daga gAyAmI meM nakA kayana hai aura ve damo gAyAeM pacagagaha meM yathAkrama dI gayI hai| unagI paznAt do gAgA aura hai unameM batalAyA hai yaha kathana anubhAga bandhakI apekSA ge hai / gaphe pazcAt banmazatI 27 jI gAgA nAtI hai| yahAge bandhAtA guNasthAnome ATho gulakarmoniyama, uga, udIraNA aura gatA kA kathana hai| yaha kazana pacasamahake tIsare agiyAra prArambha meM bhI AtA hai aura yahA bhI hai isa liye punarukta jamA ho jAtA hai / bandhazataka kI 28vI gAvA ina prakAra hai satachaviharU ( -viha ) banagAvi veganti aTThaga NiyamA / egaviha bandhagA puNa cattAri va satta veyanti // 28 // pacasagaha meM isake sthAna para jo gAthA hai vaha isa prakAra haiaThaviha satta uvvandhagA vi veyanti aThThaya NiyamA / uvasata khINamohA mohUNANi ya jiNA aghAINi // 216 // dono ke abhiprAyameM koI antara nahIM hai| isI taraha vadhazatakakI 29 vI gAthAkA antima caraNa hai-'taheva sattevudIritti' / aura pacasagrahameM isake sthAnameM "missUNA sAta AUNa pATha hai| va0 za0 kI 30 se 36 takakI gAthAe~ paJcasagrahameM yathAkrama hai / 37 vI gAthAmeM pAThAntara' hai| va0 za0 gA0 38 meM ATho karmoM ke nAma aura bheda 'bhavasesaTTha vihakarA veyati udIrayAvi-aThaNDa / sattavihagAvi vez ti aTThagamurraNe bhajjA // 37 / va. za0 'vadhatiya veyati ya udIrayaMti yaa bhaTTa avasesA / sattavihavaMdhagA puNA aTTaNTamudIge majjA' // 206-50 s0|
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya karmasAhitya - 339 ginAye hai ye dono gAthAe~ paJcasaMgrahake prakRti samutkIrtana nAmaka dUsare adhikArameM A gaI hai / isame isa adhikArameM nahI dI hai / isake pazcAt vadhake mAdi, anAdi dhruva aura adhra va bhedo kA tathA alpatara, bhujakAra, avasthita aura avaktavya bhedoM kA kathana hai / ye kathana vandha zataka40 se 43 taka cAra gAthAmaome hai / 43 vI gAthAmeM kahA hai ki darzanAvaraNa karmake tIna vandha sthAna hai, mohanIya karmake dasa vandhasthAna hai, aura nAmakarmaka ATha bandhasthAna hai / ina tIna karmomeM hI bhujakArAdibandha hote haiN| zepa karmoMkA to eka hI vandha sthAna hai / isa sAmAnya kathanakA paJcasagrahameM bahuta vistArase kathana 65 gAthAbho dvArA diyA gayA hai / pazcAt va0 za0 meM bandhaka kA kathana gA0 44 se 50 taka kiyA hai / usIkA vistRta kathana pacasaMgrahameM hai| va0 zaM0 gA0 21 meM kahA hai ki gatyAdi mArgaNAomeM bhI svAmitvakA kathana kara lenA cAhiye / tadanusAra pacasagrahameM gA0 325 se 389 taka usakA kathana kiyA hai| usake sAtha hI prakRtivandhakA kathana samApta ho jAtA hai| va0 za0 meM gA0 52 se 64 taka sthitivandhakA kathana hai| 10 sa0 meM yahI kathana gA0 390 se 440 taka hai| ba0 za0 kI gA0 52-53 meM AThoM mulakarmo kI sthiti batalAI hai| ye dono gAthAe~ paJcasagrahameM nahIM hai / unake sthAnameM do bhinna gAthAmoke dvArA ATho karmoM kI sthiti vatalAI hai| zeSa gAthAe~ paJcasagrahameM sammilita hai| va0 za0 meM gAthA 65 se 86 taka anubhAga vandhakA kathana hai| 50 sa0 gA0 441 se 493 taka anubhAgavandhakA kathana hai jisameM va0 za0 kI ukta gAthAeM sammilita hai| kevala 72 vI gAthA bhinna hai aura 73 vI gAthA ke prathama caraNameM antara hai / milAna se aisA pratIta hotA ki ina gAthAmomeM kucha heraphera kiyA gayA hai kintu abhiprAyameM bheda nahI hai / ba0 za0 kI gAthA 84 isa prakAra hai cadupaccaega micchatta solasa du paccayA ya paNatIsaM / sesA tipaccayA khalu titthayarAhAravajjAmao // 84 // paM0 sa0 meM yaha gAthA isa prakAra hai sAyaM caupaccaio miccho solaha du paccayA paNavIsA sesA tipaccayA khalu titthayarAhAravajjA do / / 48 // vandha zatakameM dUsare guNasthAna taka baMdhane vAlI paccIsa aura cauthe guNasthAna taka badhanevAlI dasa ina paitIsa prakRtiyoke vandhakA kAraNa mithyAtva aura aviratiko batalAyA hai aura zeSa prakRtiyoke bandhake kAraNa mithyAtva, avirati, aura kaSAya ko kahA hai| kintu pacasagrahameM kevala paccIsake hI bandhakA kAraNa mithyAtva aura aviratiko vatalAyA hai aura zeSake bandhakA kAraNa tInoko batalAyA hai /
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ 340 . jainagAhitya gA nihAga gintu ugama go vAniyA Tigocara Mmmi no guNasthAna taka apiratiko pAnatAmA prazAsanAminAMga nAtAgaM sogako dusaragaga mahA ba00 gAla 84-85 me gata ni unfrint fonAgA aura 86 gaM bharyApAgI bhAko 10 ma0 meM meM nInA gaayaa| bhAga prayagA Titii 87 segara 107 taru rAba gaanaag| 87 gAgA ghara 10 ma0 4. 4aura 107 antima gAyA gAna0 510 gata ATha gAgA ga prakaraNama yatirita hai jina gAyanako gayA hai| gAgA 94 me antara hai| 2010 meM 'mAgAsa pagarama 17 mohamga gata ThANANi' pATha hai aura pa0 ga0 meM 'mAgAga paramasa eNa gohamga gAThANANi, pATha hai / bandhapAtamA anugAra AgamagA uzaSTa pradezabandha milAiSTi aura noye guNarayAnaro legAra gAta, guNammAna paryanta pAMca guNagAnagara jI mArata hai| tathA mohanIya pArmagA utkRSTa pradezavanA gAgAdana gamgaraSTi bhora rAmgagagicyAdRSTi guNasthAna yAle jInoko choTAra doSa gAla guNasthAna gAle jIya karate haiM |ntui pazcagAha ke anugAra AyukagaMgA utkRSTa pradezabandha dUgara guNa syAnameM hotA hai / ata vha guNasthAnavAle jIva mAyunA utkaSTa pradenavandha garI hai / aura mohanIya karmakA utkRSTa pradezavandha pahalege lekara no guNasthAna paryanta hotA hai|| bandhazataka' cUNimeM 'manne paThati' gahAra panarAgrahavAle pAThamA nirdeza piyA hai aura use ThIka nahI batalAyA / yaha caturtha prakaraNako sthitikA citraNa hai / parasagrahameM isakA zataka nAma nahI pAyA jaataa| kintu dono sa0 pazca rAMgahoke antameM 'zatakasamAptam' AtA hai| saptatikA aura pacasagraha paMcasagrahake pAMcave adhikArakA nAma sattari yA saptati hai / isa adhikArake AdikI gAthAmeM pacasaMgrahakArane straya usakA nirdeza kiyA hai / tathA amitagatine bhI apane saMskRta paMca saMgrahameM pAMcaveM adhikArakA nAma saptati diyA hai| ata. isa adhikArakA ukta nAma nirvAdha hai| 1. 'anne paThati-'AuyakosasarA padesarasa chati' / mAsaNovi upakosa patitti, ta Na, mohassa satta ThANNANi / anne pati-mohasma Nava u ThANANitti sAsaNasammamicchehi sara / ta Na sambhavati -. za cuu.| 2. 'NamiUNaNadANa varakelalanisukkhapattANa / vocchA sattaribhaga uvaTTha vIranAheNa // 1 // 3. natyAhamahato bhaktyA pAtiphalmapavAtinaH / svazaktyA saptativakSye vadhabhedAvabuddhaye // 376 / / sa050 sN0|
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya karma sAhitya : 341 jaise cauthe adhikAra meM paMcarAgrahakArane zataka granthakA sagraha kiyA hai aura usIke kAraNa adhikArakA nAma zataka rakhA hai / vaise hI pAMcaveM adhikArameM sittarI athavA saptatikA nAmaka prakaraNakA sagaha hai aura usIse isa adhikArakA nAma sattari yA saptati rakhA gayA hai| sittarI granyakA paricayAdi pahale likha Aye hai / jo viSaya sittarIkA hai vahI isa pAcaveM adhikArakA hai| isa pAMcaveadhikArameM bhagalAcaraNake pazcAt sittarIke Adiko pAMca gAthAe~ yathAkramase dI huI hai / unake pazcAt eka gAthA isa prakAra mAtI hai| mUlapayaDIsu eva atthogADheNa jiha vihI bhaNiyA / uttara payaDIsu eva jahAvihiM jANa vocchAmi // 7 // isameM kahA hai ki mUlaprakRtiyomeM kathanakara diyA aba uttara prakRtiyomeM kahate hai / isake pazcAt si0 kI chaThI gAthA AtI hai / usameM jJAnAvaraNa aura antarAya karmaka bandha sthAna, udaya sthAna aura satvasthAna pacaprakRti rUpa kahe hai / mAge darzanAvaraNIya karmake vanvAdikA kathana hai / kintu sitarIkI darzanAvaraNa karmake kathana sambandhI gAthAe~ paJcasagrahameM nahIM hai / unake sthAnameM pacasagrahakArane apanI svatatra gAthAeM racI hai / isakA kAraNa zAyada yaha pratIta hotA hai ki saptatikAmeM kSINa kaSAyameM nidrA pracalAkA udaya nahIM mAnA hai| kintu digambara paramparAmeM mAnA gayA hai / zve. pacasagrahameM dono matoko sthAna diyA gayA hai| sitarImeM vedanIya gotra aura Ayukarmake bhagokA kathana nahIM hai kintu pacasagrahakArane unakA kathana kiyA hai| Age mohanIya karmakA kathana hai aura usakA Arambha sittarIkI dasavI gAthAse hotA hai| usakI sakhyA pa0 sa0 meM 25 hai| dasa se lekara 16 taka sittarIkI gAthAeM pacasagrahameM milatI hai / pratyeka gAthA kA spaSTIkaraNa do eka gAthAoMse AvazyakatAke anusAra kiyA gayA hai| sittarIko gAthA 17, 18, 20, 21, 22 paJcasagrahameM nahI hai| mohanIya karma sambandhI kathanake upasaMhAra paraka 23 vI gAthA hai / 24vI gAthAse nAmakarmake ke bandha sthAnokA kathana Arambha hotA hai| paM0 sa0 meM isakI saMkhyA 52 hai| sittarIkI ukta gAthAmeM kevala nAmakarmake vandhasthAnoko ginAyA hai| pacasagrahameM usakA vivecana 45 gAthAoMke dvArA kiyA hai / yahI kathana zataka nAmA cauthe adhikArameM bhI hai / ata yaha kathana punarukta hai| dono prakaraNokI gAthAeM bhI eka hI hai| isake pazcAt sittarIkI 25 vI gAthA AtI hai| isameM nAmakarmake udayasthAnoMkA kathana hai / malayagirikI TIkAmeM isa gAthAkA na0 26 hai mata gaNanAmeM ekakA vyatikrama ho gayA hai / 27-28 vI gAthA jinameM nAmakarmake udaya sthAnoMke
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ 342 . jenasAhityakA itihAsa bhaga batalAya hai pacagaMgahameM nahIM hai / gA0 21 hai isameM nAgakarmake satvasyAnoko batalAyA hai / yaha gAnA zAbdika bhedako lie hue hai| isI taraha Age 30 Adi rAkhyA vAlI gAthAe~ pacarAgrahameM yathAsthAna hai| isa prakAra nAmakarma bandhasthAna, udayasthAna aura sattvasthAnake bheda tathA unake savedhakA kathana karake jIva samArA aura guNasthAnoke Azrayame karmoM ke ukta sthAnoke svAmiyokA kathana kiyA hai| usameM si0 gA0 35 meM aura paca sagrahameM Agata isI gAthAmeM kucha antara hai jo matabhedakA sUcaka hai| saptatikAme darganAvaraNa ke bheda paryApta sajJI pacendriya ke gyAraha batalAye hai aura pa0 sa0 meM 13 batalAye hai / isa antarakA kAraNa yaha hai ki saptatikAmeM kSINa kapAyameM nidrA pracalA kA udaya nahI mAnA gayA kintu paMcasagrahameM mAnA gayA hai| gA0 37-38 pa0 sa0 meM vyatikramase hai pahale 38 vI hai phira 37 vI hai| tathA mittarIme sajJIke nAmakarmake dasa sattvasthAna kahe hai kintu paM0 sa0 meM 11 kahe hai / imalie sitarI me aTTha dasaga pATha hai / pa0 sa0 meM aTThaTaThameyAra' pATha hai| Upara yaha likhanA hama bhUla gaye ki nAmakarmake satvasthAnako lekara dono granthomeM matabheda hai-sittarIke anusAra unakI saMkhyA 12 hai-93, 92, 89, 88, 86, 80, 79, 78, 76 75, 9, mIra 8 prakRtika / aura pa0 sa0 me 93, 92, 91, 90, 88, 84, 82, 80, 79, 78, 77, 10 aura 9 prakRtika / ' jIva samAsomeM sthAnokA kathana karaneke pazcAt guNasthAnameM vanvAdisthAnokA kathana hai| kintu darzanAvaraNa karmakI prakRtiyoke udayako lekara matabheda honeke kAraNa usa sambandhI gAthAe~ pacasagrahameM nahIM hai| ____ mAge sitarIkI 42 se 45 taka gAthAeM lagAtAra hai| sittarImeM kucha antarbhAvyagAthAeM hai usameM se bhI eka do gAthA pa0 sa0 meM milatI hai / ukta gAthAoke vyAkhyAnarUpa mohanIyake udaya sthAnokA varNana pacasameM bahuta vistArase kiyA gayA hai| 1. karma prakRtime nAma karmake satva sthAna isa prakAra batAye haiM 'tidugasaya chappacagatiganaui naui iguNa naui ya / cau tigadugAhI gAsI nava aThyanAmaThANAha / / 14 // 103, 102, 96 95, 93, 90, 89, 84, 83, 82 9, aura 8 / vandhana savAtakI alaga gaNanA karanese 10 kI sakhyA bar3ha gaI hai| si0 ca me aNNe karake isa matako amAnya kiyA hai|
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya karmasAhitya : 343 phira guNasthAnomeM mohanIyake sattva sthAnokA kathana hai, aura usake lie sittarIkI gAthA 48 pAI jAtI hai / isameM bhI matabhaMda hai / sittarImeM 'tigamisse' likhakara mizraguNa sthAnameM mohanIya karmake tIna sattvasthAna batalAye hai, 28, 27 aura 24 prakRtika / kintu pacasagrahameM 'yugamisse' pATha rakhakara mizrameM hI do sattvasthAna batalAye hai 28 aura 24 prakRtika / yaha saiddhAntika matabheda ko sUcana karatA hai| Age guNasthAnomeM nAma karmake vanvAdi sthAnokA kathana karaneke liye si0 kI gA0 49-50 AtI hai / unakA vivecana kiyA gayA hai| Age gati AdimeM nAma karmake bandhAdi sthAnokA kathana karaneke lie pa0 sa0 meM sita0kI gA0 51 AtI hai| phira indriya mArgaNAmeM kathana karaneke liye si0 kI 52 vI gA0 paM0 saM0 meM AtI hai| sitarI meM AgekI mArgaNAmoM meM kathana nahI kiyA hai kintu pacasagrahameM kiyA hai / usake pazcAt si0 kI 53 vI gAthA AtI hai jo upasahAra rUpa hai / Age udaya aura udIraNAke svAmiyo meM antara batalAneke liye sittarIkI 54, 55, AI haiN| phira guNasthAnako AdhAra banAkara kauna kina karmaprakRtiyokA bandha karatA hai, isakA kathana si0 kI gA0 56, 57, 58, 59, 60 ke dvArA pa0 sa0 meM kiyA gayA hai| ___ Age si0kI 61 vI Adi gAthAose gatiyomeM karmaprakRtiyokI sattA-asattA kA vizeSa kathana kiyA gayA hai / 61se Age 72 paryanta saba gAthAe~ pa0sa0 meM vartamAna hai aura unake sAya hI vaha sampUrNa hotA hai| isa taraha isa adhikArameM sittarIko katipaya gAthAmaoke sivAya zeSa sabhI gAthAeM antarnihita hai jinameMse kuchameM pAThabheda bhI pAyA jAtA hai / paMcasagrahake ukta parizIlanase to yahI prakaTa hotA hai ki usameM granthakArane SaTkhaNDAgama, kasAyapAhuDa, karmastava, zataka aura sitarI ina pAMca granthokA saMgraha kiyA hai| unameMse antake tIna granthoko eka taraha se pUrI taraha AtmasAtkara liyA hai, zeSa dokA AvazyakatAnusAra sAhAyya liyA hai| kintu pa0 paramAnandajIne apane 'zvetAmbara karma sAhitya aura di0 pacasagraha' nAmaka dUsare lekhameM ukta kathanase bilkula viparIta vicAra vyakta kiyA thaa| unakA kahanA hai ki karmastava, zataka aura sittarI nAma ke jo prakaraNa pAye jAte hai ve ukta pacasagrahase saMkalita kiye hai| ina tIno granthoMmeM sakalita gAthAe~ pacasagrahakI mUlabhUta gAthAeM aura zeSa vyAkhyA rUpa gAthAe~ bhASya gAthAe~ hai / kisIne mUlabhUta gAthAoko zatakAdi nAmose pRthak sakalita kara liyA hai / jo kucha sthiti hai usameM paMDitajIke ukta kathanako sahasA bhrAnta to nahI
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ 344 ; jainasAhityakA itihAsa - - kahA jA sakatA, kyoki na to pacasagrahake hI kartAke samvandhameM kucha jJAta hai mora na karmastava, aura sittarI ke ho kartAkA patA hai / hA~, zatakako cUrNikArane / zataka athavA vandhazatakakA nirdeza milatA hai aura vaha zataka yA bandha kRti, avazya batalAyA hai aura karmaprakRti tathA usakI cUrNimeM bhI zivazarmasUrikI zataka vahI mAnA jAtA hai jisakI 94 gAthAe~ pacasagrahake zataka nAmaka caturtha adhikArame sagRhIta hai sAtha hI kamaprakRti ke sAtha zataka kI tulanA karane para ve dono eka hI AcAryakI kRti nahI pratIta hote aura zataka eka sagraha grantha jaisA pratIta hotA hai / dono pakSoke anukUla aura pratikUla vAtoke hote hue bhI eka vAtako nahI bhulAyA jA sakatA ki pacasaMgrahake caturtha aura pacama adhikArakA nAma zataka aura saptatikA hai / jisa prakaraNa meM sau yA usake AsapAsa gAthA sa khyA ho use zataka aura jisameM sattara yA usake Asa pAsa gAthA sakhyA ho use sittarI kahA jAtA hai / kintu pa sa0 ke caturtha aura pacama adhikArokI gAthA sa tyA pAMca-pAMca sau se bhI kucha adhika hai / aisI sthitime samAna sa khyA hote hue bhI eka adhikAra kA nAma zataka aura dUsarekA nAma sittarI rakhanekA kAraNa samajhameM nahI AtA / usake uttara meM yahI kahA jA sakatA hai ki caturtha adhikArakI mUla gAthAmokA pramANa sau ke lagabhaga aura pAcaveM adhikArako mUla gAthAokA parimANa sattarake lagabhaga honese una adhikAroko zataka aura sittarI nAma diyA gayA / kintu isase to yahI pramANita hotA hai ki ukta dono adhikAroke mUla zataka aura sittarI nAmaka prakaraNa hai ataH mUla vivAda isa bAta para raha jAtA hai ki ve dono prakaraNa bhI una para bhASya racane vAle pacasagrahakArako hI kRti hai yA kisI dUsare kI kRti hai ? isa vivAdake samAcAnake liye hameM ukta prakaraNoko ho dekhanA hogA / pa0 saM0 ke prathama dvitIya aura tRtIya adhikArake AdimeM granthakArane kevala eka gAthAke dvArA magalapUrvaka vipayavarNanako pratijJA karake prakRta vipayakA pratipAdana prAraMbha kara diyA hai aura una adhikAroke antameM koI upasahAra taka nahI kiyA / kintu cauye adhikArake AdimeM tIna gAthAeM magalarUpameM hai / prathama gAthAmeM zrutajJAname pada kahane kI pratijJA ko gaI hai aura tIsarI gAthAmeM jo zatakako prathama gAthA hai dRSTivAdame kucha gAthAo ko kahane kI pratijJA kI gaI hai| pahale adhikArokA kathana dRSTivAdake AdhAra para nahI kiyA gayA aura cauthekA kathana dRSTivAdake AdhAra para kiyA gayA aisA bheda kyo ? ima adhikArake antako tIna gAyAomeM granthanAne apane kathanako karmapravAdarUpI zrutasamudrakA nisyanda kahA hai aura lisA hai muna atpamatine yaha candha vidhAna nakSepase racA, vizeSa nipuNa use pUrA karake kathana kareM / ' apanI kRtike eka avAntara adhikAra ke anta meM koI granthakAra aisI bAta nahIM kahatA / yahI bAta patrama adhikArameM bhI pAI jAtI hai / kintu usake
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya karmasAhitya . 345 antima adhikAra honese isa prakArakA upasahAra ucita bhI ho sakatA hai kintu bIcake kevala eka caturtha adhikArake antameM isa prakArakI vAta kahanA, jo granthakI samApti ke liye hI upayukta ho sakatI hai, isa bAtako sUcita karatI hai ki zataka nAmake kisI svatatra prakaraNakA sagraha isa adhikArameM kiyA gayA hai usIke kAraNa adhikArakA nAma 'zataka' rakhA gayA hai / aura yahI bAta sittarIke savadharma samajhanI cAhiye / aisI sthitime ye dono prakaraNa usa pacasagrahakArake nahI jAna paDate jisane pacasagrahake Adike tIna adhyAya race the, kyoki unameM na kahI dRSTivAdakA ullekha hai aura na apaneko mandamati batalAkara usake sazodhanAdikI vAta kahI gaI hai| 50 phUlacandrajI siddhAtazAstrIne zve0 sitarIke apane anuvAdako bhUmikAmeM eka bAta kahI hai ki zataka aura sittarI kI antima gAthAomeM kucha sAmya pratIta hotA hai / yathA voccha puNa sakheva NIsada diTThIvAdassa // 1 // sitta0 kammapyavAyasuyasAgarassa NissadametAo // 104 / / zataka jo jattha apaDipuNNo attho appAgameNa baddhotti / ta khamiUNa bahusuyA pUreUNa parikahatu ||72||-spt0 vadhavihANa samAso raio appasuyamadamaiNAvi / ta vadhamokkhaNiuNA pUreUNa parikheti ||105||-shtk pa0jI kA kahanA hai ki 'inameM 'NIsada' appaNama, appasuyamadamai, 'pUreUNaM parikahatu' ye pada dhyAna dene yogya hai / aisA sAmya unhI granthomeM dekhaneko milatA hai jo yA to ekakartRka hoM yA eka dUsareke AdhArase likhe gaye ho / bahuta saMbhava hai ki zataka aura saptatikAke kartA eka ho / __ukta sAmyake AdhAra para paNDitajIkI ukta sabhAvanA anucita to nahI kahI jA sakatI / kiMtu zatakako karmaprakRtikArakI kRti mAnA jAtA hai aura karmaprakRti tathA sittarIke kathanome matabheda hai / ata karmaprakRtikArakI kRti to sittarI nahI ho sakatI / yadi zataka karmaprakRtikArakI kRti nahIM hai jaisA ki sadeha prakaTa kiyA gayA hai to zataka aura sittarI eka vyakti kI bhI kRti ho sakate hai, kyoki donomeM koI matabheda dRSTigocara nahI huaa| kiMtu isa sambandhameM vizeSa pramANoke abhAvameM koI nirNaya kara sakanA zakya nahIM hai| 1. pR0 10 //
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ 346 : jainasAhitya kA itihAsa pacagaMgrahakI sthiti para vicAra karaneke lie epha bAta bhora bhI ullekhanIya hai / aura vaha hai ugame punarugata gAthAgoyA honA aura unakI gaMkhyA bhI kama nahIM hai / iga dRSTiro zataka nAmaka cauthA adhikAra ullekhanIya hai jirAkI gAthAeM tomare aura pAnave gadhikArameM pAI jAtI haiM / irA punaruktikA kAraNa hai ki jo pathana caudhe meM AyA hai yaha tIsare aura pAMcaveMmeM bhI AyA hai / aura usake AnekA kAraNa yaha hai ki karmastava aura bandhazataka tathA zataka aura sittarImeM kucha kathana samAna hai| karmastavakI gA0 13 Adime bandhavyucchitikA kathana hai aura udhara zatakakI gAthA 46meM vandhacyucchittikA kAthana hai, usako AdhAra banAkara paMcasagrahakArane tIsare adhikArako bandhanyucchitivAlI gAthAeM cauthe adhikAra meM bhI lAkara rakha dI hai| idhara zatakakI gA0 42-43 meM karmoke bandhasthAnIkA kathana hai / usake bhAjyaspa meM parasagrahakArane bahuta sA kathana kiyA hai| udhara saptatikA 24meM bhI yahI kathana honese pacasaMgrahakArane unake vyAkhyA rUpase cauthe adhikArakI gAthA pAMcave adhikArameM lAkara rakha dI hai / isI taraha darzanAvaraNa karmake vandhAdikA kathana pAMcave adhikAra prArabhameM bhI kiyA hai / aura Age bhI kiyA hai| isase usameM bhI 'punaruktatA' mA gaI hai| isase prathama to isa vAtakA samarthana hotA hai ki karmastava, zataka aura sittarI pacasagrahakArakI kRti nahI hai kiMtu unheM unhone apanAkara unapara apane bhASyakI racanA kI hai| yadi ve eka hI vyaktikI kRti hote to unameM piSTapeSaNa na hotA / dUsare, unhone unheM pRthak-pRthak prakaraNake rUpameM racA honA caahie| isIse eka prakaraNakI gAthAoko dUsare prakaraNameM rakhate hue unheM sakoca nahI huA aura isIse samagna granthameM na granthakA nAma milatA hai aura na eka akhaNDa granthake rUpameM hI usakI sthiti dRSTigocara hotI hai| unhone svaya athavA pIchese kisIne unako sambaddha karake pacarAgraha nAma de diyA hai| jaise siddhAta grantha SaTkhaNDAgamako bhUtabaline koI sAmUhika nAma nahI diyA aura dhavalAkAra vIrasenasvAmIne usake khaNDoke nAmase hI usakA nirdeza kiyA aura pIchese chai khaNDa honeke kAraNa SaTkhaNDAgama nAma de diyA gyaa| vaise hI ukta pAMco prakaraNa prArabhameM bhinna 2 the / pIche unheM pacasagraha nAma de diyA gayA jAna paDatA hai / isIse vIrasenasvAmIne 'jIvasamAsa' prakaraNakA hI nirdeza kiyA hai, sAmUhika nAma pacarAgrahakA nirdeza pUrA nahIM kiyA / usapara se yaha bhI anumAna kiyA jA sakatA hai ki vIrasensvAmIke pazcAt hI kisIne use pacasagraha nAma diyA hogaa|
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya karmasAhitya : 347 racanAkAla 1. 10 bhAgAparI ne apanI nArA banA darpaNa nAgA doga meM bhagavatI ArAdhanA kI gAthA 2124 gI TIma 'tathA nogA nagagraha' gAro cha gAthAe~ uddhRta kI hai / ye hA gAyA panagagraha yo tIgare adhikAra ke anta meM ugI kramane arasthita hai aura unako nAma garayA 60-65 hai / pa0 AgAdhara jI vikramahI terahavI zatAbdI meM huA hai / ata gaha nizcita hai ki urAge pahale pacagrahako racanA ho cukI thii| 2 AcArga va managati ne pi0 20 1072 meM apanA samgRta pavanagraha cAra pUrNa kiyA thaa| yaha bhArata pa0 ga0 urata prAzana panagagraha ko hI mAmane ragakara racA gayA hai / ata yaha nignita hai ki vi0ma0 1073ge pUrva umakI racanA ho cukI thii| _3 pAcArya vIranenane apanI dhavalA TIkA jo bahuta gI gAthAeM pacasaMgrahameM uddhRta kI hai ve gAthAeM dhavalAmeM jiga kramame uddhRta hai prAya umI kramame 10 ma0meM pAI jAtI hai| adhikAga gAthAe~ pa0 ga antargata jIva samAsa nAmaka prakaraNa kI hai / yadyapi vIraganane 'pacamagraha'kA nAmollesa nahI kiyA hai mintu eka sthAna para jIvagamAgakA ullepa kiyA hai / ata yaha jIvasamAma pacasagrahake antargata jIva samAga hI honA cAhie |tthaa kucha gAthAeM pa0 sa0ke cauthe zataka nAmaka adhikAra kI hai: zataka nAmaka adhikArameM eka zataka nAmaka prakaraNa sagRhIta hai yaha hama pIche vatalA Aye hai| aisI sthitimeM yaha sandeha honA svAbhAvika hai ki gAthAe uma zataka prakaraNa se hI to sIdhe uddhRta nahI kI gii| yadyapi ve gAthAe~ uma zatakame bhI hai kintu unameM se eka gAthA aisI bhI hai jo uma zatava meM nahIM hai kintu pa0 sa0ke antargata zatakameM hai / ve tIna gAthAeM isa prakAra hai cadupaccaDago vadho paDhame uvarimatie tipaccaigo / missaga vidio uvarimaduga ca sesegaderAmhi / uvarillapacae puNa dupaccamao joga pacco tiNNa / sAmaNNa paccayA khalu aThThaNNa hoti kammANa / / paNavaNNA iravaNNA tidAla chAdAla sattatIsA ya / caduvIsadu vAvIsA solasa egUNa jAva Nava satta / / -(paTakha0 pu0 8, pR0 24) inameMse zurUko do gAthAe~ zataka prakaraNameM bhI hai / kintu pa0sa0meM ye tIno gAthAeM usake cauthe adhikArameM isI kramase vartamAna hai aura unakI kramasakhyA 78, 79, 80 hai / kvacit pATha bheda hai / yathA-'uvarimatie' ke sthAnameM 'aNa
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ 348 : jainasAhityakA itihAsa taratie' 'mesegadegamhi' ke sthAna desevAderAmhi' aura 'iravaNNA' ke sthAna meM 'paNNAsA' / kintu unameM gAzayabheda nahIM hai| ata: ye gAthAe~ pacarA grahase hI uddhRta kI gaI honI caahie| isI taraha pavalAge eka aura gAthA isa prakAra / ddhRta hai eyagarottogADhaMgagnapadesehi kammaNo joggaM / badhai jahuttahedU sAdiyamahaNAdiya vA vi // (paTasaM0 pu0 12, pR0 277) yadyapi yaha gAzA gataka prakaraName bhI hai kintu usame 'eyapademogADhaM' pATha hai / aura pa0 rA0 meM eyaksettogADha pATha (gAyA sa 0 494) hai| ata yaha bhI usIse uddhRta kI gayI honI cAhie / ____ukta uddharaNo se prakaTa hai ki dhavalAse pahale pacasagrahakI racanA ho cukI thii| cUMki dhavalA vikramakI nIvI zatAbdImeM racakara pUrNa huI thii| ataH pacasa graha usase pahale racA jA cukA thaa| 4 zataka gAthA 93 meM pATha hai-'mAukassa padesasma paca mohassa sattaThANANi' / aura pa0 sa0 ke zatakAdhikArameM pATha hai-'Auvakassa padesassa chaccaM mohassa Nava du ThANANi' / zatakacUNime 'anne paDhati karake paJcasagrahokta pAThabheda ko uddhRta kiyA hai / ata' yaha siddha hai ki cUrNikAra paJcasaMgraha se paricita the| itanA hI nahIM, za0 cUmeM paJcasagraha se gAthAe~ bhI uddhRta kI gaI hai / guNasthAno ke varNana meM (za0 gA0 9) nIce likhI gAthA uddhRta hai saddahaNAsaddahaNa jassa jIvassa hoi taccesu / virayAviraeNa samo sammAmicchoti NAdanvo // yaha pacasagraha ke prathama adhikArako 169vI gAthA hai / yadi ye gAthAe~ anyatrase sagRhIta kI gayI ho taba bhI ukta uddharaNase to yaha spaSTa hI hai ki cUrNikAra ke sammukha pacasagrahakArakA mata thaa| muktAbAI jJAnamandirase prakAzita cUrNisahita sittarIkI prastAvanAmeM likhA hai-'parantu zataka laghuNikA kartA zrIcandraSimahattara che evipeno ullekha khabhAta zrIzAntinAthajI tADapatrIya bhaDAranI pratinA antamA malatA nIcenA ullekhanA AdhAre jANI zakAya che--- 'kRtirAcArya zrIcandramahattarazitAmbarasya 'zatakasya granthasya' / usameM usa patrakA phoTu bhI diyA hai| 1 'anne paDhati 'Aukkassa padesassa cha ti| . anne paDhati-'mohassa Nava u tthaannnnaanni'| za0 cU0 gA0 93 /
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya karmasAhitya * 349 ata jaba zatakacUNi candrapi mahattara racita hai to spaSTa hai ki unake dvArA racita paJcasagrahase prakRta pacasagraha prAcIna hai aura sambhavatayA usIse unheM zatakAdi granthoke AdhArapara pacasaMgraha racane kI preraNA milI hogI / yadyapi candrapi kA bhI samaya sunizcita nahI hai phira bhI usakI sthiti cintya hai| 5 akalaka devake tattvArthavArtikame nIce likhI do gAthAeM uddhRta hai savvaTTidINa mukkassago du ukkassa sakileseNa / vivarIdeNa jahaNNo Augatigavajja sesANa ||-(t0 vA0, pR0 507) zubhapagadINa visodhie tivvamasuhANa sakileseNa / viparIde du jahaNNo aNubhAgo savvapagadINa ||-(t0 vA0 pR0 508 ) ye dono gAthAe~ paMcasagrahake caturtha zataka nAmaka adhikArakI kramaza. 419 aura 445vI gAthAeM hai / kintu ye dono gAthAeM zataka prakaraNameM bhI vartamAna hai aura unakA nambara kramaza 57 aura 68 hai / ata yaha kahA jA sakatA hai ki ye gAthAeM zataka prakaraNa se na lekara paJcasanahase hI lI gaI hai isameM kyA pramANa hai? isa sandehako dUra karaneke lie pacasagraha aura tattvArthavArtika meM nirdiSTa saiddhAntika carcA meM utaranA hogaa| zataka prakaraNakI 7vI gAthAmeM sajJI paryAptakake pandraha yoga batalAye hai / zataka cUrNimeM usakA khulAsA karate hue likhA hai ki-'eka arthAt sajJI paryAptake pandraha yoga hote haiM-manoyoga 4, bacanayoga 4, audArika, vaikriyika aura AhAraka kAyayoga to prasiddha hI hai / audArika mizrakAya yoga aura kArmaNakAyayoga sayoga kevalIke samuddhAtakAlameM hote hai / vaikriyika mizrakAyayoga aura AhArakamizrakAya yogAvikriyA karanevAle tathA ahAraka zarIra utpanna karanevAloke hotA hai aura ve paryAptaka hI hote hai / isa taraha paryApta avasthAmeM vaikriyaka mizra bhI mAnanese sajJI - paryAptakake pandraha yoga zatakameM batalAye hai / kintu pacasagrahagata ukta zatakavAlI gAthAmeM paNNarasakI jagaha 'caudasa' pATha hai jo batalAtA hai ki sajJI paryAptakake caudaha yoga hote hai, vaikriyika mizra kAyayoga nahI hotaa| pa0 sa0 kI bhASya 1 ekkammi sannipajjattagammi pannarasa vi yogA bhavanti / maNajoga (gA) vaijoga (gA) '4' orAliya veunviya ahAraka kAyajogA pasiddhA, orAliyamissakAyajogo kammaiga kAyajogo ya sayogakevaliM paDucca samugghAyakAle labmanti, veunviya missakAyajogo AhAramissakAyajogo ya veubdhiya AhArage viunvante AhArayante ta paDucca, te pajjattagA ceva |-sh. cu0, pR06| sanni apajjatta suveunviyamissa kAya joyo du| saNNIsu puNNesu ya caudasa joyA muNeyanvA ||42||-s0 sa0 4 /
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ 350 : jenasAhityakA itihAsa gAthAmeM use spaSTa karate hue liyA hai ki gaMgI aparyAptako meM vaikriyika mizra kAga yoga hotA hai aura gazI paryAptakome naudaha yoga hote hai / isa taraha donome saMzI paryApta niyika mizrayoga hone aura na honeko lekara matabheda hai| kiMtu lakSmaNasuta bar3A aura agita gati'AcAryane apane pa0 sa0 meM sagI paryAptako pandraha hI yoga batalAye hai| mujhe isakA kAraNa lakSmaNasuta DaDDhApara tatmAvAtikakA prabhAva pratIta hotA hai| abhitagatine to unhIkA anusaraNa kiyA hai| abAlaka devane svAmibhedame zarIromeM bheda karate hue batalAyA hai ki audArika tiryanya manuSyoke hotA hai, kriyika deva nArakiyo ke hotA hai aura kinhI tejaskAyika, vAyukAyikA, paJcendriya tiyaMJca tathA manuSyo ke hotA hai / akalaka devane apane isa kathanapara paTyaNDAgama ke jIvasyAnakA pramANa dekara yaha Apatti zakAkArake dvArA uThAI hai ki jopasthAna meM to kAyayoga ke svAmiyokA kathana karate hue odArika pAyayoga aura audArika mizra kAyayoga tiyaMJca manuSyoke tathA vaikriyika kAyayoga aura vaikriyika mizrakAya yoga deva nArakiyoke kahA hai yahA~ Apa tiryaJca manuSyoke bhI kahate hai| yaha bAta to Agama viruddha hai / isakA uttara dete hue akala sadevane yAhA ki-'yaha kathana anyatra milatA hai vyAkhyA prajJaptidaNDako zarIrake bhedokA kathana karate hue vAyuke audArika vaikriyika, tejasa aura kArmaNa cAra zarIra kahe hai / aura manuSyo ke pAMca / ' manuSyoke pAco zarIra mAnanese hI sajJI paryAptakake pandraha yoga ho sakate hai, anyathA nahI / DhaDDAne prAkRta paca sagrahakA saskRta anuvAda karate hue bhI pacasagrahagata pAThako choDakara mUla zataka prakaraNakA pATha kyo rakhA, yaha akalaka devake tattvArthavArtikake avalokanase spaSTa ho jAtA hai unheM akalakadevavAlI bAta jeNcii| 1. dvau catupu navasveka samas tA. sati sazini / jIvasthAneSu vijJa yA yogA. yogavizAradai. // 10 // tadityam mazini paryApte paca daza yogA . - sa050 sa0, pR0.82 / 2. 'svAmibhedAdanyatvam-audArika tiryaDa manuSyANAm, vaikriyikI / devanArakANAm, tejo. vAyukAyikapaJcandriyaniryaDa manuSyANANAJca kepAzcit / atrAe codaka --jIvasthAne yogabhaGge saptavidhakAyayogasvAmiprarUpaNAyA odArikamizrakAyayoga audArikamizrakAyayogazca tiryaJcamanuSyANA vaikriyakayogo vaijhiyika mizrakAyayogazca devanArAkANAmukta , iha tiryaDa bhanuSyANAmapItyucyate / tadidamArpaviruddhamiti / atrocyate--na anya tropdeshaat| vyAkhyAprazaptidaNDakeSu zarIrabha ge vAyoraudArikavaikriyakataijasa kArmaNAni catvAri zarIrANyuktAni, manuSyANA paca / -~-ta vA0, pR 153, 154 /
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya karmasAhitya 351 DaDDhA akalaka devake bhakta jJAta hote hai unhone apane paca sagrahake antameM akalaka devake laghIyastraya se eka kArikA uddhRta kI hai| unheM alakalaka devakA kathana hI ucita pratIta huA / DaDDhAkA hI anusaraNa amitagatine kiyA / aura paJcasaMgrahakArake sAmane akalakadevakA vArtika nahI thA kyoki paJcasa grahako racanA vAtika se pahale ho cukI thii| ata. unhone 'caudasa' pATha rakhanA hI ucita samajhA kyoMki jIvaTThANa ke anusAra vahI pATha upayukta thaa| ata. pacasagrahakAra akalaka devake pUrvavartI hone cAhie / akalakadeva vikrama kI AThavI zatAbdIse pazcAtke vidvAn nahI hai| ana paJcasagrahakI racanA vikramakI AThavI zatAbdIse pUrva honI caahie| candrarSi mahattarakRta paca sagraha digambarIya prAkRta paJcasagrahakI taraha zvetAmbara paramparAmeM bhI eka 'pacasa graha nAmaka mahatvapUrNa grantha hai| jisapara paJcasagrahakArakI eka svopajJa saskRta vRtti bhI hai| tathA AcArya malayagirikRta saskRta TIkA hai| yaha bhI karma prakRti Adi kI taraha prAkRta gAthAvaddha hai / usakI prathama gathAma vIra prabhuko namaskAra karate hue pacasagrahako kahanekA pratijJA kI gaI hai aura use mahArtha tathA yathArtha kahA hai / gAthA' domeM pacasagraha nAmakI sArthakatA batalAte hue kahA hai ki cUMki isa granthameM zataka Adi pAMva granthokA yathAyogya nyAsa kiyA gayA hai athavA isake pAMca dvAra hai isalie pacasagraha nAma sArthaka hai| zataka Adise kaunase pAMca grantha granthakArako abhISTa the vaha unhone svaya prakaTa nahI kiyA / TIkAkAra malayagiri ne pacasagraha zabdakI vyAkhyA karate hue likhA hai-'zataka',saptatikA, kaSAya prAbhRta, satkarma aura karmaprakRti ina pAMca granthokA athavA yoga upayoga viSayaka mArgaNA, bandhaka, bandhavya bandha hetu aura bandhavidhi, ina pAMca adhikArokA jisa granthameM sagraha hai vaha pacasa graha hai| zataka, saptatikA, kaSAya prAbhRtakA paricaya to pIche karAyA jA cukA hai| 1. svopazavRtti tathA malayagirikI TIkAke sAtha paJcasa graha muktAvAI jJAnamandira DabhoI (ahamadAbAda) se prakAzita ho cukA hai| 2. 'sayagAi paJca gathA jahAriha jeNa ettha skhitaa| dArANi paJca ahavA teNa jahatthA mihANamiNa // 2 // '-50 sN0| paJcAnA zataka-maptatikA-kapAyaprAmata-satkarma-karmaprakRtilakSaNAnA granthAnA athavA paJcAnAmarthAdhikArANA yogopayogaviSayamArgaNA-vadhaka vandhanya-bandhahetu-bandhavidhilakSaNAnA sagraha paJcasagraha / '-50 saM0 TI0, pR0 31 /
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ 352 : jenasAhityakA itihAsa kintu satkarma ganyame hama paricita nahIM ho sake / malayagirine apanI saptatikA TIkA meM usase eka uddharaNa bhI diyA hai / sambhavatayA malayagirikA yaha uddharaNa saptatikA cUrNikA RNI hai kyoki usame yahI uddharaNa' 'saMtakamme bhaNiyaM' kahakara diyA gayA hai / 'satakamma' kA namkRta rUpa satkarma hotA hai / paTkhaNDAgamakA paricaya karAte hue rAtakammapAhuDa yA satkarmaprAbhRtake vipayameM prakAza DAlA gayA hai / satkarma usase bhinna honA cAhie kyoki isake ukta uddharaNameM batalAyA hai ki kSapaka zreNi ora kSINa kapAya guNasthAnameM nidrA aura pracalAkA udaya nahI hotA / zvetAmbara karma sAhityame isa viSayameM do mata pAye jAte hai / karmaprakRti, saptatikA aura satkarmake anusAra ukta guNasyAna meM nidrA pracalAkA udaya nahI hotA / kintu prAcIna karmastatra tathA prAkRta pacasagrahake anusAra hotA hai / digambara karma sAhitya meM yaha matabheda nahI pAyA jAtA / usameM kSINakapAya nidrA pracalAkA udaya mAnA hai / ata digamvarIya satakammapAhuDase zvetAmbarI 'rAntakamma' bhinna honA cAhie / tIsarI gAthA meM ganyakArane granthake yoga upayoga mArgaNA, bandhaka, vandhavya, bandhahetu aura vanyavidhi ina pAMca dvArokA nirdeza kiyA hai aura tadanusAra hI Age kathana kiyA hai / arthAt prathama dvArameM yoga aura upayoga kA kathana guNasthAna aura mArgaNA sthAno meM kiyA hai / jaisA ki rAkSepa rUpameM zatakake prArambhameM pAyA jAtA hai / dUsare dvAra me karmakA bandha karanevAle bandhaka jIvokA kathana hai / prathama do gAthAoke dvArA praznottara rUpameM jIvakA sAmAnya kathana hai-jIva kise kahate haiM ? mopazamika Adi bhAvose sayukta dravyako / jIva visakA svAmI hai ? apane svarUpakA / kisane unheM banAyA hai ? kisIne bhI nahI banAyA / kahA~ rahate hai ? zarIra meM athavA lokameM rahate hai / kabataka rahate hai ? sarvadA rahate hai / kitane bhAvose yukta hote hai ? Age satapada prarUpaNA, dravyapramANa, kSetra, sparzana, kAla, antara, bhAga, bhAva aura alpabahutva ina nI anuyogoke dvArA jIvakA kathana hai / tIsare bandhadvArameM ATho karmoM aura unake uttara bhedokA kathana hai / ATho karmokI prakRtiyoko batalAne ke pazcAt dhruvabandhI, adhruvavandhI, dhruvodayI, adhruvodayI, sarvaghAtI, dezaghAtI, zubha, azubha, tathA kSetravipAkI, bhavavipAkI, pudgala-, vipAkI prakRtiyoko vatalAyA hai / isa taraha karmaprakRtiyokA vividha rUpase kathana tIsare dvArameM hai / 1. ' tadukta satkarmagranthe- 'niddAdugassa udao khINagakhavage pariccajja' / - sapta0 TI0, pR0 158 / 2 sa0 cU0, pR0 7 / 3. isa carcA ke lie dekho - si0 cU0 pR0 7kI TippaNI /
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya karmasAhitya : 353 cauthe vandhahetu dvAra meM karmavandhake kAraNa mithyAtva, avirati, kapAya aura yoga tathA unake bhedokA kathana bhagapUrvaka vistArase kiyA hai| cUMki parIpaha bhI karmoke udayase hotI hai isalie antameM paropahokA bhI kathana tIna gAthAose kiyA hai / svopajJa vRttimeM nagnatAkA koI artha sampradAyaparaka nahIM kiyA hai jaisA ki malayagiri ne apanI TIkA meM kiyA hai| pAMcaveM vanyavidhi dvArameM bandhavidhike sAtha hI udaya, udIraNA aura sattAkA bhI kathana kiyA hai kyoki baddhapharmakA udaya hotA hai, aura udayaprApta karmameM anudaya prApta karmakA prakSepaNa karaneko udIraNA kahate hai| aura jisa karmakA udaya athavA udIraNA nahIM hote vaha mattAmeM rahatA hai / ata vandhake sAtha udaya udIraNA aura sattAkA kathana kiyA gayA hai| ata ye dvAra vaDA hai isameM vandhake cAro bhedokA kathana honeke sAtha hI mAya udaya udIraNA aura sattAkA bhI kathana hai / isa taraha pacamagrahake pAMco dvAra samApta ho jAte hai / aura unake sAtha hI granyakA pUrvArdha ho jAtA hai / ___ uttarArdhameM karmaprakRtimeM kathita mATho karaNokA svarUpa pratipAdita hai| isake prArambhameM paJcasaMgrahakArane zrutagharoko namaskAra kiyA hai| kintu unhoMne yaha nahI kahA ki maiM karmaprakRtikA kathana karatA huuN| TIkAkAra malayagirine prathama gAthAko utyAnikAmeM kahA hai-'aba karmaprakRti sagrahako kahanA cAhie / karmaprakRti mahAna zAstrAntara hai / use hamAre jaise alpabuddhi kevala apanI buddhike prabhAvase sagrahIta karanemeM asamartha hai kintu karmaprakRti prAbhUta Adi zAstroke pAragAmI viziSTa zrutaparoke upadezakI paramparAke sAhAyyase kara sakate hai / isIse granyakArane zrutadhageko namaskAra kiyA hai / ___isakA viSaya paricaya karAneko AvazyakatA nahI hai kyoki isakI racanA zivazarmapraNIta karmaprakRti tathA usakI cUrNiko sAmane rakhakara usIke anusAra kI gayI hai / donokA milAna karanese yaha bAta spaSTa ho jAtI hai| antima bhAgameM saptatikA kA sagraha kiyA gayA hai / ata saptatikAmeM jo vipaya pratipAdita hai vahI isameM bhI hai| 1 'namiUNa suyaharANa voccha karaNANi vdhnnaaiinni| sakamakaraNa bahuso aidesiya udaya sateja // 1 // malayaTI0-samprati karmaprakRtisaMgraho'bhidhAtavya / karmaprakRtizca zAstrAntaraM mahaddhi ca' tato na mAdRzairalpamedhobhi svamatiprabhAvata sagrahItu shkyte| kintu karmaprakRti prAmRtAdi-zAstrArtha-pAragAmi viziSTa zrutadharodezapAramparyaMta. tato'vazya te namaskaraNIyA'-pa0 saM0 utt|
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ 354 janamAhityakA itihAsa granthakArake dvArA nirdiSTa grantha parAgrahamArane apane galagranthage 'sagagAI paMcagayA' karake gataka Adi ji pAMca anyokA saMgraha garanekI pratimA kI hai uname zatako zivAya pokA na nahI pratalAgA, yaha hama Upara lie Aye hai| phira bhI pacasaMgrahake paryavekSaName ra nizcita hai ki dopa gAra ganyomage do avazya hI garmaprakRti aura gaptatikA hai padokA prazna vivAdanamna hai| malayagirike anumAra ye kamAyapAhama aura satka haiM / kamAyapAhuDake sambandha meM koI aimA ullerA hamAre deyane meM nahI AyA jisa AdhArapara ugako nidhi yA niSedhapara jora diyA jaamphe| kintu satkarmaka gammanyato yaha kahA jA gagatA hai ki panamagrahakArako dvArA nirdiSTa pAMca granyomeM uga sthiti sadigdha hai gayoki pacasagrahakArane usake gatake mAmane karmastavakA gata mAna kiyA hai / tathA eka myAnapara vopAvRttimeM zarmastavakA ullesa bhI kiyA hai mata pacasagrahakAra dvArA sagRhIta pAMca granthome eka karmastava avazya hona naahie| ___ saptatikA aura karmastavake sivAya pacagaMgahakArane apano vRttimeM prajJApana aura jIvamamAsakA ullekha kiyA hai / dono hI prAcIna granya hai aura unameM prakara granyameM cacita kucha viSaya bhI pAye jAte haiN| phira bhI pAMca ganyomeM unake hone kI sambhAvanA kama hai| paJcasagrahakArakA anya kAmiko tathA saiddhAntikose matabheda paMcarAgrahakArane yadyapi apane grantha paMcasagahameM pAMca granyokA saMkalana kiyA hai tathApi unhone ekAnta rUpame anumaraNa nahI kiyA / aneka vipayomeM unakA anya kArmiko tathA saiddhAntikome matabheda prakaTa hai / nIce usIko batalAyA jAtA hai| 1 pacasagraha (gA0 17) samyamithyAdRSTi guNasthAnameM dasa yoga batalAye hai / malayagirine usako TIkAmeM yaha zakA uThAyI hai ki vaikriya landhi sampanna 1. 'karmastavapraNetA tu kSINamohepi hicaramamamaya yAvanidrAmacalayorudayamicchati / tathA cokta karmastave-'nidApayalANa tA khINaducarimami udayavoccheo' / iti / tatastanmatena nidrApracalayorapi kSINamohaguNasthAnakadvicaramasamaya yAvadudao veditavya |p0 sa0, malayaTI0, bhA0 1, pR0 195 / 'etaccAcAryaNa karmastavAbhiprAyeNoktam satkarmagraMthAghabhiprAyeNe tu kSapakakSINamohAnA catumivodayo na pancAnAmapi / tadukta satkarmagranthe-'nidAdugassa udao khINagakhavage paricajja / ' -50, sa. malayaTI0, bhA0 2, pR0 227 / 2. 'evamekAdazabhaGgA saptatikAkAramatena karmastavakAramatena pancAnAmapyudayo bhavati' pa0 sa0, bhA. 2, pR0 207 / '
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya karmasAhitya : 355 paryApta manuSya tiryaJco ke samyagmithyAdRSTi guNasthAnameM vikriyA hotI hai usake pahale vaikriyamitra hotA hai vaha yahAM kyo nahI kahA' / uttara diyA gayA hai ki vahAM vikriyA nahI hotI isalie athavA anya kisI kAraNase AcAryane tathA dUsarone nahI mAnA yaha hama nahIM jAnate kyoki usa prakArake sampradAyakA abhAva hai|' digambara paramparAmeM bhI tIsare guNasthAnameM dasa yoga batalAye hai aura ukta zakita vikriyAko svIkAra nahI kiyA hai| _2 paJcasagraha ( gA0 9) meM upayogakA kathana guNasthAnomeM karate hue pahale aura dUsare guNasthAnameM pAMca hI upayoga batalAye hai / zataka gA0 41 meM bhI . pAMca hI upayoga batalAye hai / yahI kArmikokA mata hai jo digambara paramparAmeM bhI mAnya hai / kintu prajJApanAmeM vibhaGgAvadhike sAtha avadhidarzana bhI batalAyA hai| pacasagrahakArakI kucha bAtokA virodha malayagirine spaSTa rUpase apanI TIkAmeM kiyA hai| yathA 3 gAthA 46 se 51 taka pacasagrahakArane jIvokI kAyasthitikA kathana kiyA hai / yaha kAyasthiti prajJApanAmeM kathita kAyasthitise mela nahI khAtI / ataH malayagirine use Agama viruddha mAna kara apanI TIkAmeM prajJApanAke anusAra hI kathana kiyA hai| kintu yaha kAyasthiti SaTkhaNDAgamake antargata jIvaTThANake kAlAnuyogadvArameM kathita kAyasthitise mela khAtI hai / 4 caturthadvArakI gAthA 18 meM pacasagrahakArane cauindriyoke tIno veda mAne hai| malayagirine kevala eka napu saka veda hI likhA hai| digambara paramparAke anusAra bhI cauindriyaparyantajIva napu sakavedI hI hote hai / __ 5 caturthadvAra meM hI paJcasagrahakArane uttara prakRtiyokI jo jaghanya sthiti batalAyI hai vaha karmaprakRtise mela nahI khaatii| donomeM antara hai| yathA-paJcasaMgrahakArane tIrthaGkara nAmakarmakI jaghanyasthiti dasa hajAra varpa batalAyI hai| tathA AhArakadvikakI jaghanyasthiti antarmuhUrta pramANa batalAyI hai kintu karmaprakRti mAdimeM 1 'iha mUlaTIkAyAmanyatra ca granthAntare kAyasthitiranyathAgamavirodhinI dRshyte| tatastAmu pekSya prajJApanAsUtrAnusArata sUtragAthA vivRtA / ataeva granthagauravamanAdRtya sarvatra prajJApanAsUtramupAdazi-60 sa0 malayaTI0, bhA0 1 pR0 85 / 2. paTakha0, pu0 4 / 3- 5 sa0 malaya0 TI0, bhA0 1, pR0 183 / 4- 'tirikkhA suddhA NavusagavedA ei diyappahuDi jAva cariMdiyAti // 106 / / SaTkha0 pu0, pR0 345 / 3 'ida ca kila nidrApancakAdArabhya sarvASA prakRtInAM jaghanyasthitiparimANamAcAryeNa matAntaramadhikRtyoktamavaseyama, karmaprakRtyAdAvanyathA tasyAmidhAnAt / '-60 sa0 malaya yaTI0, bhA0 1, pR0 227 /
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ 356 jenasAhitya kA itihAsa unakI jaghanga sthiti goTI-moTI mAgara batalAyI hai| digambara paramparAmeM bhI yahI batalAyI hai| ___ kArmiko gaura saMsAntikomeM to gatabheda hai hii| kucha bAtoko lekara kAmikome bhI parasArameM matabheda hai / jage kSINakapAga guNasthAname nidrA pracalAkA udaya koI mAnatA hai koI nahI maantaa| gargaprakRtikAra aura saptatikAra nahI gaante| kintu prAcIna kargastava mora tadanuyAyo paJcamaMgrahakAra tathA digambarAcArya mAnate hai / kintu 'paJcasagrahakArane apane maptatikA prakaraNa me saptatikAsaMgraha karate hue donoMkA nirdeza kara digA hai| dUsarA maulika matabheda anantAnuvandhI kapAyakI upazamanA aura vigayojanAko lekara hai karmapratikArakA mata ki anantAnusandhIkI visayojanA hI hotI hai, upazamanA nahIM hotii| kintu paptatikA ( gA061 ) aura paJcasagrahake anusAra upazamanA hotI hai / tathApi 2paJcamagrahame visayojanA bhI batalAyI hai| paJnasagrahavArane apane saptatikA nAmaka prakaraNameM gA0 9 meM vaikriyika dvayakA udaya cauye guNarayAna taka hI batalAyA hai| usakI TIkAmeM 'malayagirine liyA hai ki vaikriya aura vaikriya agopAgakA cauye guNasthAnase Age udayakA nipedha AnAryane nAmastavake abhiprAyAnumAra kiyA hai| svaya to ve dezavirata, pramatta aura apramattameM unakA udaya mAnate hai| __ukta narcAoge prATa hotA hai ki paJcarAgrahakAra karmazAsnake bahuta viziSTa vidvAna the aura apane samayake karmasiddhAnta vipayaka sabhI pramukha granyokA unhone avalokana kiyA thaa| aura una sabhIke matoko unhone apane granthameM sthAna diyA, phira bhI kucha viSayomeM unakA apanA bhI viziSTa mata thaa| kartA isa paJcasaMgrahake kartA AcAryakA nAma candrapi mahattara thaa| paJca sagrahako antima gAthA tathA usakI vRttimeM unhone apanA nAma 'candrapi' mAtra diyA hai| 1. 'khavage sutuma mi cauvandhami avadhagammi khiinnmmi| saMta cauradao paMcaNhavi kera icchati / 14 // -zve0 50 saM0, bhAga, 227 / 2 zve.paM0 sa0 upa0, gA0, 34-35 / 3. 'vaikriyavekriyAgopAganiSedhastu atrAcAryeNa karmastavAbhiprAyeNa kRtobhiveditanyaH, na svamatena svaya dezavirata pramattApramattepu tadudayAbhyupagamAt, ravakRtamUlaTIkAyA tathA bhagabhAvanA karaNAt / pa0 sa0, bhA. 2, pR0 227 / 4 suyadevi pasAyAo pagaraNameyaM samAso bhaNiya / samayAo candarisiNA samai vi bhavAnusAreNa // 156 / /
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya karmasAhitya 357 aura apane guru Adike sambandhameM koI nirdeza nahI kiyaa| sittarIkI pratiyoke antameM jo eka gAthA pAI jAtI hai / ___gAhaggaM sayarIe cadamahattaramayANusArIe' usameM 'candramahattara' nAma AtA hai| khaMbhAtake zrI zAntinAthabhaNDArameM jo zatakacUNikI prati hai usake antima patrake antameM yaha vAkya likhA hai-'kRtirAcArya zrIcandramahattarazitAmbarasya' / ina saba ullekhose granthAkArakA pUrA nAma zrI candrapi mahattara pramANita hotA hai kintu unake kulaguru samaya Adike sambandhameM koI jAnakArI prApta nahI hotii| sAdhAraNatayA unheM eka bahuta prAcIna AcArya mAnA jAtA hai / 'janasAhitya no itihAsa, (pR0 139) meM unheM karmaprakRtikArake pazcAt rakhate hue likhA hai-'candrapi mahattara thayAte ghaNA prAcIna samayamA thayA jaNAya che / te prAya A samayamA thayA haze aima gaNI ahI temano ullekha karyo cha' / kintu munizrI puNyavijayajIne 'paJcamakarmagrantha aura paSThama karmagrantha' kA apanI prastAvanA ( pR0 15)meM 'candrapi saptatikAke racayitA nahI hai isa bAtako spaSTa karate hue unake sambandhameM do bAteM mudde ko likhI hai| eka-yadi saptatikartA aura pacasagrahakartA AcArya eka hI hote to bhASyakAra cUNikAra Adi prAcIna granthakAroMke granthomeM jaise zataka, saptatikA, karmaprakRti Adi granthokA ullekha sAkSI rUpase milatA hai vaise paJcasaMgraha jaise prAsAdabhUta granthake nAmakA ullekha bhI jarUra miltaa| parantu aisA ullekha kahI bhI dekhanemeM nahIM aataa| dUsare mudde kI bAta munijIne yaha likhI hai ki 'mahattara' pada tathA garSi, siddharSi, pAzvarSi, candraSi Adi jaise Rpi padAnta nAma sAmAnyatayA pichale samaya ke hone caahie| AcArya candraSike samayakA vicAra karate samaya dono mudde nahI bhulAye jA skte| inake samayakA vicAra karanese pUrva vahA zatakacUNi aura saptaticUNikA paricaya karAyA jAtA hai| eka anya zataka'cUNi . zataka granthakA paricaya pahale karAyA jA cukA hai| usIpara prAkRta bhASAmeM yaha cUNi racI gayI hai / cUNiko dekhanese prakaTa hotA hai ki usakA racayitA koI bahuzruta vidvAna honA cAhie, kyoki cUrNimeM uddhRta gAthAokA bAhulya hai / 1-rAjanagarastha vIra samAjakI orase prakAzita zataka prakaraNakA isacUNike sAtha prakAzana huA hai|
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ 358 : jainasAhityakA itihAsa aura cacita viSayake sambandha kAmiko auca saiddhAntikomeM jo matabheda hai unakA bhI yathA sthAna nirdeza kiyA gayA hai / ___yadyapi pUrI cUNi prAkRta gApAbaddha hai kintu kahI-kahI saskRta vAkya bhI pArya jAte haiM kintu unako piralatA hai / prArambhika gAthAko utthAnikAmeM cUNikArane sambandhAdikA kathana karane ke lie eka saMskRta AryA uddhata kI hai 'saMjJA nimittaM kartAra parimANa prayojana / / prAguktvA sarvatayANA pazcAd vaktA taM varNayet / / ' prathama gAthA meM kahA hai ki 'dRSTivAdase kucha gAthAe khuugaa'| cUrNikArane dRSTivAdakA paricaya karAte hue usake pAca bhedomeM se dUsare pUrva agrAyaNIyake antargata pacama vastuke vIsa pAhuDomeMse caturtha karmaprakRti prAbhRtase isa granthako utpatti vatalAyI hai| caturtha karmaprakRti prAbhUtake covIsa anuyogadvAroke nAma ginAkara unameM se chaThe anuyogadvAra bandhanake cAra bheda-baMdha, badhaka, vandhanIya aura vandha-vidhAnameM se bandhavidhAnase prakRta zatakako utpati batalAI hai| isase sUcita hotA hai ki cUNikArako isa sava upapattikA paricaya thaa| isI taraha granyameM varNita yoga, upayoga jIvasamAsa aura guNasthAnoMkA cUNimeM acchA vivecana kiyA gayA hai jo sakSipta hote hue bhI bahumUlya hai / gAthA 38-39kI cUrNimeM ATho karmoM aura unakI uttaraprakRtiyokA vivecana bhI sundara hai / Age cAro bandhoke kathana meM bhI cUrNimeM bahuta viSaya bharA huA hai aura cUNikArane 'gAgarameM sAgarakI kahAvata ko caritArtha kiyA hai| isa cUrNike kartAkA bhI nAma ajJAta hai| kintu khabhAtake zAntinAtha bhaNDArase prApta zataka cUNike antameM use zvetAmbarAcArya zrI candramahattarakI kRti batalAyA hai| kintu pacasaMgrahake sAtha cUrNikI tulanA karanese koI vAta prakaTa nahI hotI jisake AdhArapara yaha nissandeha rUpase kahA jA sake ki yaha candraSi mahattarakI kRti hai| 1. prathama to cUrNikA upodghAta aura paca-sagrahakA upodghAta hI bhinna hai| jahA cUNimeM sajJA, nimitta AdikA kathana granthake prArambha meM Avazyaka batalAyA hai vahA paJcasa0 ke prArambhameM maMgala, prayojana, sambandha aura abhidheyakA kathana karake vyAkhyA kramake 6 bheda kiye hai aura unake sambandhameM 'ukta ca' rUpameM yaha zloka uddhRta kiyA hai| sahitA ca pada caiva padArthaH padavigraha / cAlanA pratyavasthAnaM vyAkhyA tantrasya SaDvidhA // 1 // '
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya karmasAhitya : 359 2 zataka gAthA 14 kI cUrNimeM mithyAtvake aneka bheda batalAye haiM-ekAnta, vainayika, ajJAna, sazaya, mUDha aura viparIta / athavA kriyAvAda, akriyAvAda, vainayikavAda aura ajJAnavAda / tathA nIce likhI do gAthAe uddhRta kI hai 'asiyasaya kiriyANa akiriyavAINa jANa culasII / annANi ya sattaTThI veNaiyANa ca battIsa // " jAvaiyA NayavAyA tAvaiyA ceva hoti parasamayA / jAvaiyA parasamayA tAvaiyA ceva micchattA / ' udhara paca'sagrahameM mithyAtvake pAca bheda ginAye hai-abhigRhIta, anabhigRhIta, Abhinivezika, sAzayika aura anAbhoga / tathA vyAkhyAmeM 'ca' pada se sUcita mithyAtva ke bhedoMkA sUcana karaneke lie 'sesaTA tinnIsayA' aura 'jAvaiyA vayaNa pahA' gAthAzokA nirdeza kiyA hai jo batalAtA hai ki cUrNimeM uddhRta ina gAthAose ye dono gAthAe bhinna hai| . 3 zataka gA0 52-53 kI cUNimeM uttara prakRtiyoke sthitibandhakA kathana vistArase kiyA hai / usameM tIrthaGkara aura AhArakadvayakI jaghanyasthiti karmaprakRti ke anusAra, anta. koTI-koTI sAgara hI batalAyI hai| kintu pacasaMgrahameM tIrthaGkara prakRtiko antarmuhUrta batalAyI hai| cUNimeM varNAdicatuSkakI utkRSTasthiti bIsa koDAkoDI sAgara batalAyI hai aura pacasagraha meM pRthak 2 batalAyI hai / aura bhI ullekhanIya antara sthitibandhake sambandhameM hai| ata ina bAtoko lakSyameM rakhanese yaha nirvivAda rUpase nahI mAnA jA sakatA ki zatakacUNike kartA aura pacasagrahake kartA eka vyakti hai / zAyada kahA jAye ki zataka karmaprakRtikArakI racanA hai isalie cUNikArane usameM karmaprakRtike anusAra hI sthitikA pratipAdana kiyA hogaa| kintu aisA kahanA bhI ucita nahI hai kyoki cUrNikArane karmaprakRtikA bhI anusaraNa nahI kiyA / karmaprakRti ke anusAra pratyeka vargakI bhI utkRSTa sthitimeM mithyAtvakI 1 'AmiggahiyamaNamiggahica abhinivesiya ceva / sasaiyamaNAmoge micchatta pacahA hoi // 2 // 2 sukkilasurabhI mahurANa dasa u taha suma cauNha phAsANa / aThAijja pavuDDI avila ___ hAlida puvvANa // 33 // zve050 sa0 bhA0 1, pR0 219 / / 3. 'vaggu kkosa ThiNa micchatukkosageNa ja lddh| sesANa tu jahannA pallAsakhijjabhAgUNa // "79."-ka0 pra0, bndhn-|
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ 360 : jainasAhityakA itihAsa utkRSTa sthitikA bhAga denese jo labdha jAtA hai usame patyakA asakhyAtavA bhAga kama karanese uttaraprakRtiyokI jaghanya sthitikA pramANa mAtA hai / aura pacarAgrahake' anusAra pratyeka uttara prakRtikI apanI-apanI utkRSTa sthitima mithyAtvakI utkRSTa sthitikA bhAga dene se jo lapa AtA hai vahI usa uttara prakRtiko jaghanyasthitikA pramANa hotA hai| cUNimeM pacasagrahavAlI vAtako svIkAra kiyA gayA hai kintu usameM karmaprakRtikI taraha patyakA asakhyAtavA bhAga kama bhI kiyA gayA hai| zve0 paca sa0 kI TIkAma malayagiri ne likhA hai ki jIvAbhigama vagairaha meM yahI sthiti mAnya hai jo cUNimeM batalAyI hai| dipaca saM0 meM bhI yahI sthiti mAnya hai / di050 sa0 kI gAthAoke sAtha sthiti nirdezaka cUNikA milAna karaneme yaha spaSTa pratIta hotA hai ki ukta cUrNi kI racanA di0 paM0 sa0 kI gAthAoko sAmane rasakara kI gayI hai / donoM meM kayanakA krama bhI eka hai| kintu zatakacUNimeM tathA 10 sa0 ko svIpajJa vRttime jinabhadragaNI kSamAzramaNake vizeSAvazyaka bhASyase gAthAe uddhRta kI gayI hai / mata donokI racanA vikramakI sAtavI zatAbdIke pUrva hI huI hai yaha nizcita hai| gujarAtake cAlukyavazI nareza kumArapAla ke samayameM hue AcArya malayagirine paMcasaMgraha para TIkA racI thii| ata. paJcasagrahako uttarAvadhi vikramakI vArahavI zatI nizcita hotI hai / dekhanA yaha hai ki vikramakI sAtavIM zatAbdIke antase lekara vArahavI zatAbdI paryanta pAcasI varSoM ke andara paJcasa grahako racanA kaba huii| isa kAlake bIcameM hue granthakAroke granyomeM bhI paJcasagrahase uddhRta padya hamAre dekhane meM nahI aaye| paJcasagrahase bhI koI vizeSa sahAyatA nahI miltii| hA, paJcasagrahakI 1. ' 'sesANukkosAo micchattaThiie ja la / / 4 / / -~-ive. 50 sa0, bhAga 1 pR. 255 / 2 'jIvAbhigamAdau AcAryoMkta jaghanyasthitiparimANa palyopamAsaMkhyeyabhAganyamunamuktam zve0 50 saM0 pR0 207 / 3. za0 cU0 gA0 38-39 me-'jAvantI akkharAi '-vi. bhA0 gA0 444 / 'inda yamaNoNimita-'ki0 mA gA0 100 / 4 savvassa kevalissa vi jugavaM do nathi uvaogA0 vi0 bhA0 gA0 3096 |-ive0 pa0 sa0, bhA0 1, pR0 10 //
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya karmasAhitya 361 svopa'jJavRttimeM likhA hai ki kucha 'AcArya vAmana ko cauthA sasthAna mAnate hai kintu vaha ThIka nahIM hai / hamane khojane para gaSike karmavipAkameM vAmanako cauthA aura kubjakako pAMcavA saMsthAna pAyA / yathA-- samacaurase naggohamaMDale sAivAmaNe khujje / huDe vi ya saThANe tesiM sarUva ima hoi // 111 // tava kyA pacasagrahakArane 'kecit' ke dvArA gapike matakA nirdeza kiyA hai ? yadi aisA ho to unhe gapike pazcAtkA granthakAra mAnanA hogaa| sipi AcAryane apanI upamiti bhava prapaJcakathA vi0 sa0 962 meM racakara samApta kI thii| usameM unhone apanA paricaya dete hue likhA hai ki lATa dezake nivRtikula meM sUryAcArya hue / unakA ziSya chella mahattara thA jo jyotirvida thaa| unakA ziSya durgasvAmI thaa| usane jaina sAdhuko dIkSA lI thii| usakAziSya maiM siddharSi hU~ / sirSine likhA hai ki mere guru durgasvAmIko tathA mujhe gargasvAmIne dIkSA dI thii| inhI gargasvAmIko karma vipAkakA racayitA mAnA jAtA hai / ata usakA samaya vikramakI dasavI zatIkA pUrvAdha samajhanA caahie| aura aisI sthitimeM pacasagrahakAra candraSiko dasavI zatIse pahalekA vidvAna nahI mAnA jA sktaa| aura isa AdhAra para unakA samaya vikramakI 10 vI zatAbdIkA uttarArdha mAnA jA sakatA hai / yadyapi isa samayase pahaleke race hue pranthomeM pacasagrahake uddharaNa hamAre dekhanemeM nahI mAye aura isalie ukta samayameM koI asamajasatA pratIta nahI hotI / tathApi ukta AdhAra itanA puSTa nahI hai jisake AdhAra para ukta samayako nirvivAda rUpase mAnA jA sake / kyoki gargaSine apane karma vipAkameM jo vAmanako cauthA sasthAna ginAyA hai sambhava hai kisI anya AdhAra para ginAyA ho aura usIkA nirdeza paMcasagraha meM kiyA gayA ho| yadyapi zataka cUNi hameM pacasagrahakAra racita pratIta nahI hotI tathApi usake AdhAra para bhI usake kartAke viSayameM, cAhe vaha candrarSi ho yA anya, vicAra karanA Avazyaka hai| zataka cUNimeM granthAntarose uddhRta padyokA bAhulya hai aura vahI eka aisA srota hai jisake dvArA cUNike racanA kAlake sambandhameM kisI niSkarSa para pahucA jA sakatA hai| 1 'vAmanasya keciccaturtha (thai sa0) sthAna vadanti tanna bhavatIti |-shve0p0s0, bhA0 1, pR0 220 / 2 jai0 sA0 i0 (gu), pR0 182 /
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ 362 : jainasAhityakA itihAsa yaha to hama likha hI Aye hai ki usameM vizepAvazyaka bhASyase uddharaNa diye gaye hai aura unake AdhAra para usake racanA kAlakI pUrvAvadhi nizcita ho jAtI hai / anya uddharaNoke sthAnakA patA na laga makanese athavA unake sthala meM vivAda honese kisI niSkarSa para pahucane meM jo kaThinAI upasthita hotI hai usakA vivaraNa diyA jAtA hai| di0 paMcasagrahakA samaya nirNIta karate hue yaha likha Aye haiM ki zataka cUNikAra usase paricita the| usakI puSTimeM eka uddharaNa aura bhI milatA hai| nIce likhI gAthA za0 cU0 meM uddhRta hai 'ja sAmaNNaM gahaNaM bhAvANa NevakaTu AgAra / avisesikaNa atthe dasaNamiI vuccae samae |'-sh0 cU0 pR0 18 / yaha gAthA di0 paM0 saM0 ke prathama adhikArakI 138 vI gAthA hai| yaha dhavalAmeM bhI uddhRta hai aura dravya saMgrahameM to ise mUlameM sammilita kara liyA gayA hai / zataka cUNise yaha gAthA anya zvetAmbara TIkAo meM bhI uddhRta kI gayI hai| yathA karmavipAka nAmaka prathama navya karma granthako gAthA 10 kI TIkAmeM vaha uddhRta hai aura sampAdaka ne use vRhaddavyasaMgrahako batalAyA hai| kintu mUlameM vaha di0 paM0 saM0 kI hI hai| ata. zataka cUrNikAra di0 pa0 sa0 se avazya suparicita the / astu, zataka gAthA 9 kI cUrNimeM guNasthAnokA kathana karate hue aneka gAthAe uddhRta kI gayI hai / unameM se prathama guNasthAnake varNanameM nIce likhI 5 gAthAe eka sAtha kramavAra uddhRta haiuktaMca-micchatta timira pacchAiyadiTThI raagdossNjuttaa| dhamma jiNapaNNatta bhavAvi NarA Na ronti // 1 // micchAdiTThI jIvo uvaiTTha pavayaNa Na saddahai / saddahai asanbhAva uvaITTha vA aNuvaiLeM // 2 // padamakkharaM ca ekkapi jo Na roei suttaNidiLeM / sesaM roento vi hu micchAddiTThI muNayanvo // 3 // sutta gaNaharakahiyaM taheva patteyabuddhakahiyaM ca / suyakevaliNA raiya abhiNNadasapugviNA kahiya // 4 // ahavA-ta micchatta jamasaddahaNa taccANa jANa atthANa / sa iyamabhiggahiyaM aNabhiggahiyaM ca ta tivihaM // 5 // ' inameM se gAthA 2 tathA 5, di0 pa0 sa0 ke prathama adhikArako 8 vI tathA 1. di0 granthomeM 'bhaNNae' pATha hai|
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya karmasAhitya - 363 7 vI gAthA hai / tathA 3, 4, 5, bhagavatI ArAdhanAmeM haiM aura unakI sakhyA kramaza 39, 34, aura 56 hai| gAthA na. 4 ke pAThameM thoDA bheda hai jo isaprakAra hai sutta gaNadharagathida taheva patteya buddhakahiya ca / sudakevaliNA kahiya abhiNNadasapunvigaviMda ca // 34 // zvetAmbara sAhityameM vRhatsagrahiNI meM gA0 3-4 pAI jAtI hai aura unakA nambara 153-154 hai / tathA usameM kahiya' Adike sthAnameM sarvatra 'raiya' pATha hai| isa taraha ukta pAca gAthAomeM se phuTakara rUpameM kucha gAthAe dono paramparAoke sAhitya meM milatI hai| kintu lagAtAra pAco gAthAe isI kramase kisI granthameM nahI milatI aura isalie yaha nirNaya karanA azakya hai ki cUrNikArane inheM amukagrantha se uddhRta kiyA hai / ___ khojate khojate hameM ye gAthAe isI kramase eka anya granthameM bhI uddha ta milii| siddhasena gaNikRta tatvArtha bhASyakI TIkA ( a 8 sUtra 10 meM) meM ye gAthAe isI kramase uddhRta haiM / kevala pAcavI gAthAkI prathama paktike antima zabda 'atthANa' ke sthAnameM 'bhAvANaM' pATha hai| parantu cauthI gAthA uddhRta nahI hai usake sthAnameM usI AzayakI do saskRta AryAe isaprakAra uddhRta hai'sUtra tu prativiziSTapurupapraNItameva zraddhAgocara iti yathoktam arhatprokta gaNadharadRbdhaM pratyekabuddhadRbdha vA / sthaviragrathitaM ca tathA pramANabhUtatridhA sUtram // 1 // zrutakevalI ca tasmAdadhigatadazapUrvakazca to sthviro| AptAjJakAritvAcca sUtramitarat sthaviradRbdha // 2 // 'sutta gaNadhara kahiyaM', Adi gAthAke abhiprAyase ukta saMskRta AryAmaoke abhiprAyameM koI antara nahI hai / gAthAmeM zrutavalI racitako tathA dasapUrvI racitako sUtra kahA hai| saMskRta padyomeM una donoko sthavira batalAte hue sthavira racitako sUtra kahA hai| hamArA vizvAsa hai ki zataka cUNi tathA si0 TIkAke vIcameM avazya hI AdAna-pradAna huA hai aura una donomeM se ekane dUsarekA anukaraNa kiyA hai / usake vinA vibhinna granthoMse sakalita kI gayI gAthAe usI kramase donomeM nahIM mila sktii| hamAre ukta vizvAsa kA AdhAra kevala ukta gAthAe hI nahIM hai, kintu dono granthomeM samAna rUpase pAye jAnevAle uddharaNokA tathA vAkyoMkA bAhulya hai|
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ 366 * jenasAhityakA itihAsa aisI sthiti tacUrNikA anugaraNa mitamena ne kiyA ho yaha rAbhava hai yadyapi nizcayapUrvaka nahI kahA jA sakatA / navAgavRttikAra agayadevasUrinaM sapnatikA yA sittarI para eka bhASya racA thA / isake prArambhameM unhone liyA hai ki yaha bhASya meM sittarIkI cUrNike anugAra likhatA hU~ / gata. abhayadevasUri (1088-1135 sa0 ) se pahale mittarI cUrNikI racanA ho cukI thI / aura sittarIcUrNine pahale zatakapUNi racI jA cukI thI / yaha usake deganege prakaTa hotA hai / mi0 tU. meM kaI sthalo para 'eyAsi atyanavivaraNA jahA gayage' ( pR0 3 ), Adi padoke dvArA karmoke bheda-prabhedokA, guNasthAnokA, jIvasthAnIkA, vivaraNa zataka granyakI taraha kalA hai / mUla taka granyameM to unake nAmamAtra ginAye hai, unakA vivaraNa to cUrNimeM hI pAyA jAtA hai / mata yahI svIkAra karanA paDatA hai ki si0 cU0 ke kartAne 'zataka' nAmaro zatakacUrNikA hI nirdeza kiyA hai / mataH jaba si0 cU0 vi0 ga0 1100 meM pahale racI jA cukI thI to dAtakacUrNi usase bhI pahale racI gayI thI / aura isaliye zatakacUNiko racanA kI uttarAaft vikrama kI dasavI zatI mAna lenA ucita hogA / ata hama isa niSkarSa para pahu~cate hai ki zataka cUrNi vi0 saM0 750-1000 taka kAlameM kisI samaya racI gayI hai / aura yadi paca rAgrahakAra zrI candrarpi mahattara usake racayitA hai to kahanA hogA ki ve isI kAlameM kisI samaya hue hai / aura yadi paJcagrahameM nirdiSTa mata gargapike karmavipAkakA hai to unheM vikramako damavo zatAbdIke antakA vidvAn mAnanA hogA / vRhaccUrNi aura laghucUrNi zatakakI hemacandrAcAryaracita vRttise tathA malayagiriko kucha TIkAoMse prakaTa hotA hai ki zatakapara do cUrNiya thI - eka vRhaccUrNi aura eka laghucUrNi / prakRta zatakacUNi laghucUrNi hai / hemacandra ne apanI zataka vRttike prArambhameM lisA hai ki yadyapi pUrva cUrNikAro 1 'namiuNa mahAvIra kammaTThaparUvaNa karissAmi vadhodayasaptehiM sattariyAcunianusAra // 1 // sa0 bhA0 2 jai0 sA050 (gu0), pR0 217 / 3 ca yadyapi pUrvacUrNikArairapi vyAkhyAtam, tathApi taccUrNI nAgatigambhIratvAt ' za0 pR0, 1 /
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya karmasAhitya : 367 ne bhI zatakakA vyAkhyAna kiyA hai, tathApi unakI cUNiyAM ati gambhIra hai|' yahAM unhone 'cUrNikAra' aura 'cUNinAm' likhakara bahuvacanakA prayoga kiyA hai| jisase prakaTa hotA hai ki zatakapara aneka cUrNiyA~ thii| kiMtu do cUNiyoMke hI ullekha milanese yaha spaSTa hai ki zatakapara do cUNiyA~ avazya thI aura unameM saiddhAtika matabheda bhI thaa| upalabdha 'laghucUNimeM vedaka, mopazamika aura kSAyika samyagdRSTiyomeM saMjJIparyAptaka aura sajJI aparyAptaka do jIvasamAsa batalAye hai| kiMtu hemacandrane apanI vRttimeM 'anya' karake aupazamika samyagdRSTike sajJi aparyApta honekA nirdeza kiyA hai kiMtu ise mAnya nahIM kiyA aura apane samarthanameM vRhaccUNike matakA ullekha kiyA hai| usameM likhA hai ki jo 'upazama samyagdRSTI upazama zreNimeM maraNa karatA hai vaha prathama samayameM hI samyaktvapuJjako udayAvalImeM lAkara usakA vedana karatA hai / ata upazamasamyagdRSTI aparyApta nahIM hotaa| zataka gAthA 35 meM daza guNasthAnameM zukladhyAna batalAyA hai / zvetAmbara paramparAmeM isa vipayameM matabheda hai / ata' laghucUNimeM likhA hai ki zreNimeM dharma aura zukla dono ho sakate haiM / usIko lekara hemacandrane apanI vRttimeM likhA hai ki laghuNike anusAra zreNimeM sthita jIvake dharma aura zukla dhyAna dono hI aviruddha haiN| kintu vRhaNikA abhiprAya hai ki sarAgIke cAhe vaha sUkSma sarAga bhI ho, dharmadhyAna hI hotA hai| 1 'samatte ti, sammadichI khaiga-veyagauvasama-sAsaNa-sammAmiccha-micchadiThIya, tatya veyaga uvasama-khaiyasammaTThiIsu do do jIvANANi sannipajjatta-apavattagANi / ' za0 cU0, pR0 5 / 2. 'anye tu sazipaMcendriyasyAparyAptakasyApyaupazamikasamyaktva yarNayanti, tacca nAva gacchAmastathAhi .. upazamazreNI matvA'nuttarasurepUtpannasyAparyAptakasyaitallabhyate iti cet / nanu etadapi na bahumanyAmahe tasya prathama samaye eva samyaktvapudgalodayAt / uktaM ca vRhaccUrNAvasminneva vicAre-'jo uvasammasammaTThiI uvasamaseDhIe kAla karei, so paDhamasamaye ceva sammatta puMja udayAvaliyAe choDUNa sammattapuggale veei,teNa na uvasamasammaviTThI apajjago labbhai / ' ityAdi / '-20 vR0, pR0 10-11 / 3 'sukkajjhANaggahaNa kiNimitta iticet ? bhannai, seDhIe dhammasukkajjhANAi savi gappAi aviruddhAitti 'tadvodhanArthaM tu sukkajjhANaggahaNa |'-sh0 cU0, pR0 17 / 4. zroNi vyavasthitasya hi jantodhamazukladhyAnadvayamapi laghucAdyabhiprAyeNAviruddhamiti zukladhyAnasyapi grahaNamiha na virudhyate-vRhaccUyabhiprAyastu sarAgasya sUkSmasarAgasyApi dharmadhyAnameva-200, pR0 37 / -- -
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ / 368 . jenasAhityakA itihAsa mAnArga malayagignei bhI 'paMrAgraha tathA karmapratigI TIkAmaM 'uttaca zatAvRhaccU!' ligakara navaraNa diye hai| ugata unlegoge spaSTa hai ki pataphagI pahacaNi 12vI gatImeM vidyamAna gho| mAga yaha anupalabha / gata uga gartA, kAla mAdige gambandhameM kucha bhI gAhanA nayA nahI hai / gintu yaha uraleganIya hai ki zatako laghunarNimeM kigI anga cUrNikA nirdeza nahIM hai| ata magara hai ugatI racanA laghuNio paranAt huI ho / ugo lie vahana pineSaNakA kAraNa unakA mA honA hI pratIta hotA hai, moki laghurNikA parimANa lA hai tayA yU jU ke racayitA koI kAmika na hora gaMtAntikA hI pratIta hote hai, gayoMki unhoMne giddhAnta pakSako hI apanAyA hai| sittarI cUrNi sittarI ayamA maptatikApara bhI eka pUNi hai jo muktAbAI zAna mandira Dabhose prakAzita huI hai| isake bhI pAkiA nAmAdi azAta hai| isa cUNimeM gaskRtakA mizraNa nahIM hai aura na ughRta pokA bAhulya hai| cUrNikArane parimita zamomeM gAyAne abhiprAgako spaSTa karanekA hI prayatla kiyA hai aura yathAsthAna anya bhAgAryoke gatokA bhI nirdeza giAyA hai / yathA syAna kucha granthoke nAmokA bhI nirdeza kiyA hai| ye ganya hai-kammapagari sagahaNI ( pharmaprakRti sagrahaNI), kamAyapAhuna, mayaga ( zataka ) aura satakamma / karmaprakRti maMgrahaNI to zivazarma racita karmaprakRti hai : usako dekhanekA nirdeza cUNikArane kaI jagaha kiyA hai| kintu saptatikA aura karmaprakRtimeM nirdiSTa nAmakarmake bandhasthAnomeM antara hai| saptatigAmeM nAmakarmako 93 prakRtiyAM mAnakara bandhasthAnokA kathana kiyA hai aura karmaprakRtimeM bandhana aura saghAtako zarIrameM sammilita na karake nAma karmako prakRtiyA~ 103 mAnI hai / ata usameM 103 ko lekara nAmakarmake bandhasthAnokA kathana kiyA hai| yahAM cUrNikArane karmaprakRtimeM nirdiSTa 103 Adi vandha sthAnoko yuktisaMgata' nahI mAnA / jahA~ taka hama jAna sake haiM, zvetAmbara sAhityameM sittarIcUrNi hI eka aisA granya hai jisameM kasAyapAhuDakA ullekha hai / yaha kasAyapAhuDa guNadhararacita vahI kasAya pAhuDa hai jisapara yativRpabhake cUrNisUtra hai / cUNikArane usakA nirdeza tIna . 1. 50 sa0 TI0, bhA0 1, pR0 17 tathA 18 / . ka0 pra0 TI0, pR051 / 3 'pattha aNNe aNNArisANi sataDhANANi vigappayati / tANi Agama juttIti na ghaDati / -si0 ca0, pR0 27 /
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya karma sAhitya * 369 sthAnopara kiyA hai |ek jagaha likhA hai ki kRSTiyo kA lakSaNa jaisA kasAyapAhuDameM kahA hai vaimA jAnanA / dUsarI jagaha likhA hai ki apUrva karaNa aura anivRttikaraNake kAloke viSayameM aneka vaktavyatA hai so jaise kasAyapAhuDa vA karmaprakRtisagrahaNImeM kahA hai vaise kahanA caahie|' yaha saba kathana kasAyapAhuDake cAritra moha kSapaNA nAmaka adhikArameM hai / cUrNikArane zatakakA nirdeza bhI aneka sthalo para kiyA hai| kiMtu jina viSayoke liye zatakakA nirdeza kiyA gayA hai ve viSaya mUla zatakameM nahIM hai, kiMtu. usakI cUNimeM hai / mata' zataka nAmase cUrNikArane usakI cUrNikA hI nirdeza kiyA hai / yathA- ATho karmoke arthakA vivaraNa jAnaneke liye zatakakA nirdeza kiyA gayA hai| kiMtu zataka gA0 38 meM ATho karmoke nAma mAtra ginAye haiN| aura gAthA 39 meM una ATho karmoM kI avAntara prakRtiyokI sakhyA mAtra / vatalAI hai kiMtu unakI cUNimeM ATho karmoM aura unakI uttara prakRtiyokA kathana vistArase kiyA hai / isI taraha jIvasthAna aura guNasthAnokA vivaraNa jAnaneke lie cUrNikArane zatakako dekhanekA nirdeza kiyA hai kiMtu mUla zatakameM unakA vivaraNa nahIM hai, cUrNimeM hai| ata yaha nizcita hai ki zataka nAmase cUrNikArane zatakakA hI nirdeza kiyA hai| racanAkAla malayagirine apanI saptatikA TIkAke ArambhameM likhA hai cUrNayo nAvagamyante saptatemandabuddhibhi tata spaSTAvavodhArtha tasyASTIkA karomyaham // arthAt mandabuddhi loga saptatikI cUNiyoko nahI samajha skte| isalie bodha karAneke lie maiM usakI TIkA karatA huuN| __bahu vacanAnta cUrNaya' padase to yahI vyakta hotA hai ki saptatikI aneka cUNiyA~ thii| kiMtu malayagirine apanI TIkA prakRtacUNike AdhArapara hI racI hai, yaha bAta TIkAmeM pramANa rUpase uddhRta cUNivAkyoMse pramANita hotI hai / ata vikramakI bArahavI zatIse pahale isa cUNikI racanA ho cukI thii| 1 'tesiM lakkhaNaM jahA ksaaypaahudde|'-si0 ca0, pR0 66 / * estha apuvakaraNa aNiyahiaddhAsu aNegAI vattavvagAi jahA kasAyapAhuDe kammapagaDi sagahaNIe vA tahA vttnv| -si0 cU0, pR0 62 / / 3. 'tattha mUlapagatI aThThabihA, ta jahA-NANAvaraNijja jAvatarAyiyamiti / eyAsi atya vivaraNA jahA syge| -si0 ca0, pR0 3 / 4 'jIvaTThANANa vivaraNa jahA sayage' -si0 cU0, pR0 4 / 5 'micchAdiTThIpabhitI jAva ajogitti, eesi vivaraNa jahA sayage'-si ca pR 4 /
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ 370 : jainasAhityakA itihAsa gaptatikA mAga ranagitA nayAgavRttikAra agaradevamUrine apane bhAgyake 'prArambhame ligA hai ki saptati NigI manugAra maiM mAThauM kokA phAyana kara gaa| abhagadevamUrigA avasAna vi0 ga.1135 meM duA / ata' gittarI nUNikI racanA ugase phle|g mApArapara gorakhanAlako uttarAyaghi vidyamako 11vI zatI nirNIta hotI hai| tamA timittarI NimeM gatamA nAgane pataka NikA nirdeza kiyA hai mora patakaNikA rananAgAla pi. gaM. 750-1000 nirNIta kiyA gayA hai ata pUrNiko racanA bhI mI gAlago bIca meM gatamaNiye paranAna kiMgI gamaya honI paahie| gaMbhava hai gittarINikAgne jayagavalATokAko degA ho aura jame unhone pataga nAmame patakaNikA nirdeza kiyA hai caMge hI gasAgapAhara nAmane usakI jayapavalATIkAkA nirdeza kriyA ho gayoki unake dvArA gacita viSaya jayadhavalA meM spaSTarapage gilate hai, gamAyapATa aura cUNigUponeM to unakA sameta athavA nirdegamAna giyA gayA hai| 1 'namiUNa mahAvIra kammaTThaparUvaNa karissAmi / vadhodayasatehi sattariyA cunniaNusArA // 1 //
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina sAhityakA itihAsa dvitIya bhAga paMcama adhyAya uttarakAlIna karma - sAhitya pichale adhyAyame prAcIna karma - sAhityakA itivRtta nirUpita isa adhyAyameM vikramakI navama zatAbdIse uttarakAlameM race gaye vivecana nivaddha kiyA jAyagA / kiyA gayA hai | karma -sAhityakA ni sandeha uttarakAlameM kaI sAragarbhita karma - sAhitya samvandhI kRtiyA~ racI gayI hai / lokapriyatA aura upayogitAkI dRSTise ina racanAokA adhyayana kaI zatAbdiyose anavacchinna rUpase hotA calA AyA hai / AcAryakalpa paNDita ToDaramallajIne gommaTasAra jaise granthapara lokabhApAme vizAla aura vizada TIkA likhakara isa granthakA marmodghATana kiyA hai / yahI kAraNa hai ki Aja bhI jijJAsuoMke svAdhyAyakA vaha viSaya banA huA hai / ghavalA aura jayadhavalA jaisI pracura prameyayukta TIkAone mUla granthakA rUpa grahaNa kara liyA to ina granthoke AdhArapara sakSepameM karma siddhAntakA bodha karAne ke hetu uttarakAlIna AcAryoMne svatatrarUpameM karmasAhityakA praNayana kiyA / uttarakAlIna karmasAhityakI zailI, bhASA aura varNya-vipayakI dRSTise nimna vizeSatAe~ upalabdha hotI hai 1 1 sakSepa kintu spaSTa rUpameM karmasiddhAntakA nirUpaNa / 2 saMskRta aura prAkRta dono hI bhASAokA upayoga | 3 vandha, udaya aura sattvakA guNasthAna kramase spaSTa nirdeza / 4 gaNitakA bIjakrama aura akakrama rUpameM Alambana / 5 vibhinna mata matAntarokA sakSepameM prakaTIkaraNa / 6 zailI prasAda guNa yukta aura pravAha pUrNa / 7 sarala aura suvodhatAke hetu kAvyopakaraNokI yojanA | uttarakAlIna karmasAhitya karaNAnuyoga vipayaka prAcIna karmasAhityake ukta vivaraNake pazcAt hama uttarakAlIna karmasAhityakI ora Ate haiM / sAhityake kAlakramAnusArI parya
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ 372 : jenasAhityakA itihAsa vekSaName aisA pratIta hotA hai ki gAhityika pratibhAga bhI lAga hotA gayA hai / vikramakI prathama sahasrAbdI ke madhya kAla taka tathA usake pannAkI do tIna zatAbdI paryanta jaisI pratibhAbhane janma liyA, mahamA paryavasAna lagabhaga vaisI pratibhAe~ dRSTigocara nahI hotii| AcArya guNadhara, puSpadanta bhUtabalI, AcArya yatinRpabha AdimaM jo vAgmitA, pANDitya, bahuzrutatva aura racanAcAturya thA, AcArya vIrasena taka yaha ganda ho calA thA / gabhavataH karmaviSayaka Agamika sAhityake pAragAmI vIragana svAmI, antima sAhityakAra the jinhoMne ghavalA bhora jayadhavalA jaise pramabaddala vistRta TIkAgrantha race aura unase pahale karmaprakRti, paMcargraha jaisI gAyAvanda maulika kRtiyAM racI gaI / una racanAoke padanAt jo karmaviSayaka gAhitya uktakAlameM racA gayA, vaha prAya' inhIkA RNI hai| yA to unhI ke AdhAra para unakA gakalana kiyA gayA hai yA unhoko parivartita kiyA gayA hai / rAva prathama hama eka parivartita yA spAntarita kRti kI ora Ate haiM / lakSmaNasuta uDDhAkRta paJcasagraha lakSmaNaguta uDhAkRta paJcagagraha eka dazaka pUrva hI prAkRta paJcagagrahake sAtha bhAratIya jJAnapIThage prakAzita huA hai / unako prakAzame lAnekA zreya isake sampAdaka pa0 hIrAlAlajI siddhAnta zAstrI ko hai / isase pahale na isa nAmake kimI granthakAra ko sunA gayA thA aura na unakI uga kRtikA ho kahIMse koI AbhAna milA thaa| hAM, prarayAta sAhityakAra AcArya amitagatikA eka paJcamaMgaha kaI dazaka pahale zrI mANikacanda granthamAlAse prakAzita ho cukA thA aura paJcasagraha nAmakI eka vahI kRti dRSTa zruta aura anubhUta thI / isI nAmakI kimI anya kRtiko koI kalpanA bhI nahI thI / ye dono hI paJcagagraha di0 prAkRta paJcasagrahake saMskRta anuSTupomeM parivartita mpa hai / yata amitagati eka prakhyAta granthakAra the aura unake pacasagraha ko prakAzameM Aye kaI dazaka ho cuke the| dUsarI ora zrIpAlasuta DaDhDA eka naye sarvathA aparicita vyakti the / unako ekamAtra kRti bhI naI hI prakAzameM AI thI / ata sampAdaka pa0 hIrAlAlajI zAstrIne java donokA tulanAtmaka adhyayana kiyA to unheM lagA ki ekane dUsarekA anukaraNa kiyA hai / kintu yaha to kalpanA karanA kaThina thA ki amitagati jaise prakhyAta granthakAra DaDhDA jaise ajJAta racayitAkA anukaraNa kareMge / ata unhone yahI mAnA ki DaDDhAne amitagatikI nakala kI hai phira bhI DaDDhAkI kRtine zAstrIjI - ko prabhAvita kiyA / unhoMne apanI prastAvanA meM lisA hai- 1 DaDDhA kI racanA mUla gAthAoMkI adhika samIpa hai, amitagatikI
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarakAlIna karma-sAhitya : 373 nahI / jIva samAsa prakaraNa kI 74vI mUla gAthAkA padyAnuvAda jitanA DaDDhAkA mUlake samIpa hai utanA amitagatikA nhii| 2 kitane hI sthalo para DaDDhAkI racanA amitagatikI apekSA adhika sundara hai| 3 amita gatine 'jIva samAsa' kI 'sAhAraNamAhAro' Adi tIna gAthAmoko sparza bhI nahIM kiyA, kintu DaDDhAne unakA sundara padyAnuvAda kiyA hai / ukta sthala para amita gatine gommaTasAra jIvakANDakI 'uvavAda mAraNatiya' ityAdi gAthAkA Azaya lekara usakA anuvAda kiyA hai| kintu jIvasamAsa prakaraNameM ukta gAthAke na honese DaDDhAne usakA padyAnuvAda nahI kiyaa| 4 kitane hI sthalo para DaDDhAne amitagatikI apekSA kucha viSayorkA baDhAyA bhI hai| yathA prathama prakaraNameM dharmoMkA svarUpa, yogamArgaNAke antameM vikriyA AdikA svarUpa / 5 amita gatine saptatikAmeM pRSTha 221 para zloka 453 meM zeSamArgaNAmeM bandhAditrikako na kahakara mUlake samAna 'paryAlocyo yathAgamam' kahakara samApta kara diyA hai / kintu DaDDhAne zloka 390 me 'vandhAditraya neyaM yathAgamam' kahakara bhI usake Age samasta mArgaNAomeM vandhAditriMkako ginAyA hai jo prAkRta paJcasagrahake anusAra honA hI cAhiye / __isataraha zAstrIjIne DaDDhAkI racanAse prabhAvita honepara bhI use amitagatikI anukRti btaayaa| kintu vastusthiti isase viparIta hai| racanAkAla DaDDhAke paJcasagrahakA anta parIkSaNa karanese nIce likhe tathya prakAzameM Ate hai 1 DaDDhAne zataka prakaraNameM pR0 683 para jo mithyAtvake pAMca bhedokA svarUpa gadyameM likhA hai vaha pUjyapAdakI sarvArthasiddhi ( 811) se liyA gayA hai ata unake paJcasaMgrahakI racanA pUjyapAda (vi0kI chaThI zatAbdI) ke pazcAt 2 saptatikAke antameM (pR0 737 ) 'uktaca' karake jo kArikA dI gaI hai vaha akalakadevake ladhIyastrayake sAtaveM paricchedakI caturtha kArikA hai| ata akalaMkadevake ladhIyastrayake ( vi0kI sAtavI zatAbdI ) pazcAt ukta pacasagraha racA gayA hai| 3 jIva samAsa prakaraNameM (pR0 667 ) "uktaJca siddhAnte' karake jo vAkya uddhRta hai vaha vIrasenakI dhavalA TIkAkA hai| ata dhavalA TIkA (navamI zatI) ke pazcAt ukta paca sagrahakI racanA huI hai|
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ 374 : jainagAhityakA itihAga gare pragati gagana abhiyAna (To 674 ) 'nA' karaka gola17 una para agAnandragaNagaMgAgAgA gyAgyA glom / mata pagI rananA II gAra (gI gatI) gAnA / ga TRai pagamA magagI paribhi kimI gamI gatI nitinI / aba gajagApikA aura mAta / / 1 bhAgAra nadine nAgA para gAnApinI TInI mI ganuyaM mAgAgodara gagI TIlA nyAya gambanAma pani yo zata hai| ye pAnI dalo na gama bhAgAra nitA gamaya 13-14cI gatI hai| ata para manamAnI gAnA nhii| 2 gamnAniya ( gAthA 56 ) kI TIgAma jaganAnAgaMne eka gloka udAta liyaa| 'mokSa gurSanti gioSaNAmA zAmikAbhiSA / bandhamodagikA nAyA nikiyA pAriNAgiA // ' gaha sadA pasnagagahA navA loga hai| jayagenAnAyakI TIma para batAdevArI vRhanagamagrahakA ragATa prabhAva hai| 3 bRhanaga nagahaNI 41vI gAyAkI grahAya ranita TIkAme gamyaktvakA gAhAtmya batalAnA liA pragama ra gAgA 'hechimachaNuTanINa' Adi uddhata ko hai jo gompaTagAra jIvagAmI 128vo gAyA hai| unake pazcAt hI 'unI argako prakArAtarane gahate hai' ligakA tIna ra uddhata kiye hai| ye tIno phlogavA pantanagaho jIvagagAga prAraNa unI kramane vartamAna hai aura unakI gaMmmA pragage 227, 229, 230 hai| ata brahmadevajIko ukta TIkAme pUrva uDhAkA panjamagraha ranA gayA thaa| isa taraha amRtacandra aura banAdevane antarAlameM kisI samaya uDDhAne apanA paJcamagraha racA thaa| AcArya amitagati bhI inI antagalama hue hai| unhoMne apanA paJcagagraha vi0sa0 1070me mamApta kiyA thaa| isa taraha uDDhAke gamayakI pUrva aura uttara avadhi nizcita ho jAne para bhI yaha nirNaya zepa rahatA hai ki dono pancagaMgrahone me pahale phisako rananA huI thI? __isakA anveSaNa karate hue hameM jayasenAcAryake dharmaratnAkarame pacAyatI jaina mandira dehalIkI pratike pR0 67 para eka uddhata padya milA 'vacanahetubhI rUpa : sarvendriyabhayAvahai / jugupsAbhizca bIbhatsa va kSAyikadRk bhavet // yaha DaDDhAke paJcasagrahake jIvasamAsa prakaraNakA 223vA zloka hai / ata
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarakAlIna karma-sAhitya : 375 yaha nizcita hai ki dharmaratnAkarase pUrva DaDDhAkA paJcasagraha racA gayA hai / dharmaratnAkarameM usakA racanAkAla vi0sa0 1055 diyA hai| aura amita gatike paJcasagrahameM usakA racanAkAla 1070 diyA hai| ata yaha sunizcita hai ki amitagatike paJcasanahase kama-se-kama do dazaka pUrva DaDDhAkA paJcasagraha racA gayA hai / isa viSayameM yaha bhI ullekhanIya hai ki AcArya nemicandrake gommaTasArakA prabhAva amitagatike paJcasagraha para hai kintu DaDDhAke paJcasagraha para nahI hai| ata gommaTasArakI racanA ina dono paJcasagrahoke racanAkAlake madhyameM kisI samaya huI hai| DaDDhAke paJcasagrahake antameM prathakArane apanA paricaya kevala eka zlokake dvArA diyA hai zrI citrakUTavAstavyaprAgvATavaNijA kRte / zrIpAlasutaDaDDheNa sphuTa prakRtisagraha / yaha zloka caturtha zataka prakaraNake bhI antameM AtA hai / usameM antima caraNa 'sphuTArtha paJcasagrahe hai| isase prakaTa hai ki granthakArakA nAma DaDDhA hai aura unake pitAkA nAma zrIpAla thA / zlokake pUrvAddha kA 'vaNijAkRte' pada gaDabaDa hai| 'vaNijA' pada tRtIyAnta honese DaDDhAkA vizeSaNa pratIta hotA hai jo vatalAtA hai ki ve citrakUTa vAsI aura poravADa jAtike vaNik the / citrakUTa cittaur3akA purAnA nAma hai| Aja bhI usa ora poravADa jAtikA nivAsa hai| kintu ukta arthase 'kRte' zabda vyartha par3a jAtA hai| yadi yaha artha kiyA jAtA hai ki citrakUTavAsI poravADa jAtike vaNikke lie racA to usa vaNikkA nAma jJAta nahI hotA / astu, viSaya paricaya yata yaha paJcasagraha prAkRta paJcasagrahakA hI saskRta zlokomeM anuvAdarUpa hai ata isakI viSayavastu vahI hai jo prAkRta paJcasaMgraha kI hai| usIke anusAra isameM jIvasamAsa, prakRtisamutkIrtana, karmastava, zataka aura saptatikA nAmaka pA~ca prakaraNa hai / prA0 pa sa ke jIvasamAsa prakaraNameM 206 gAthA hai aura isakemeM 257 zloka hai / isa antarake kaI kAraNa hai / 1 DaDDhAne prArambhameM apanA magala pRthak kiyA hai / 2 zloka 4-5 ke dvArA jIvake pAMca bhAva ginAkara unheM vandha aura mokSakA kAraNa kahA hai / 3 zloka 20-27 ke dvArA dasa dharmoke nAma ginA kara unakA svarUpa kahA hai| 4 vedake kathanameM zloka 128 se 131 taka dravyavedake cinhokA kathana kiyA hai| sArAza yaha hai ki prA0 pa0sa0 me vedamArgaNAkA kathana kevala ATha gAthAomeM hai| kintu isa sa0 pa0sa0 me zloka
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ 376 : jenasAhityakA tihArA 124 me 138 mA tAge gaNaMga / 5gI taraha prA0pa0ga0 meM mAnagAgaMNA gapaMga laga gAgAgoga ga0 100 me 15 yogI gagagage zAmibhAva aura ugA mAgiyokA bhI gAyana piyA jo galaga nhii| senAmokA narNana ga ga giranAra meM hai / 7 gamgAvagaagaa gaa gm laa ligaa naa flaa shaakhaa / igara prA0 00 nage jagaNaM yA jimnAse karAra hai| jAgaM amir paMga meM bhI ye gA gagana jo nAgane nigamammo pi , pAge mAne : gajIvasamAga prAraNA nagaMga agitagati 193-202 noka / mAnamArgaNAkA kapana, megA mAna tathA gamgAramArgaNA krn|| prA0 100 ga gAgA 11128 nAga itanA hI gahA hai ki gaMniparnendriya pargAppA mAlAgi prApti honepara gamgAvagrahaNI gogga hotA hai / ne gA rAga pAso lagiyA nyAya gtiAgge rahA hai| amitagatine gI gatAgaMgAnikakA anukaraNa karane hue aura bhI adhika viratArage ugana kayana piyA hai| tayA gammAvAnInoM bhedIpa aura unake sambandhameM vizeSa bAteM bhI yA anukaraNa garate hue nahI hai| phira bhI aginagatine ina prathama prazAraNameM do kapana aige kiye hai jo uiTAke paM0 ga0 meM bhI nahI hai to unhoMne 363 matola upapattipUrvaka kayana kiyA hai jo gompaTamAra garga NI pratIta hotA hai| dugare, naudaha guNarathAnoMmeM jIvAzI mAyA syana riyA hai| yaha gAyana gogaTagAra jIvakANDa (gA0 622632) ge anurUpa hai| dugare, pratigamakIrtanameM malakI taraha hI ATha kamoM kI prakRtiyokA kathana hai| togare karmagnayameM guNamyAnogaM garmapratiki vanya udaya aura matvakA vivecana mUla kI taraha hI prAya hai| prAta paJcamagrahameM pUrvameM bandhagunchiti aura pazcAt udayavyucchiti jina 81 prakRtiyokI hotI hai unakI goyala masyAkA nirdeza hai saM0 paM0 saM0 meM unake nAma bhI batAye hai| isI taraha Age parodayavandhI prakRtiyoko batalAneke pazcAt maM0 10 maM0 meM eka gadyavAkyake dvArA yaha bhI spaSTa kiyA hai ki kyoM ye prakRtiyA parake udayame baMdhatI hai| prA0paM0 sa0 me apane udaya aura parake udayameM vandhanevAlI prakRtiyokI kevala maMkhyA dI hai| kintu saM0 pa0saM0 meM unake bhI nAma ginAye hai / antame gadya dvArA sAntara aura nirantara vandhakA gadya dvArA svarupa bhI kahA hai| isa taraha sa0 paM0 sa0 me mUlase vaiziSTya bhI hai| amitagatike paM0 sa0 meM ye saba kathana DaDDhAke anusAra hI kiyA gayA hai|
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarakAlIna karma-sAhitya 377 zataka nAmake caturtha prakaraNameM bhI usa vaiziSTayake darzana sthAna-sthAnapara hote hai| yadyapi sava mUla kathana prAkRta paJca sa0 ke anusAra hai kintu varNanake kramameM vyatikrama hai| prA0pa0 sa0 meM mArgaNAomeM jIvasamAsa, jIvasamAsomeM upayoga, mArgaNAomeM upayoga, jIvasamAsomeM yoga, mArgaNAomeM yoga, mArgaNAomeM guNasthAna, guNasthAnomeM upayoga, yoga aura pratyayakA kramame kathana hai| kintu isa saM0 10 sa0 me mArgaNAomeM jIvasamAsa, guNasthAna, upayoga yogakA kathana karake phira jIvasamAsomeM upayoga aura yoga kathana hai / tathA bandhake kAraNoke bheda prabhedokA kathana gadya dvArA spaSTa karate hue vahuta vistArase kiyA hai / isase aisA pratIta hotA hai ki DaDDhAne vipayako vyavasthita aura suspaSTa karanekA bhI prayatna kiyA hai| matabheda bhI kahI-kahI hai| jaise gAthA 41meM jahA~ caudaha yoga kahe hai vahA~ zloka 12 meM pandraha yoga kahe hai / amitagatine bhI zloka 10 meM pandraha yoga kahe hai| prA0pa0 sa0 ke zatakame gAthA 325 ke dvArA kahA gayA hai ki guNasthAnomeM kahe gaye prakRtivandhakA svAmitva mArgaNAomeM bhI lagA lenaa| isa kathanakA vivaraNa Age bhASya gAthAoMke dvArA kiyA gayA hai / sa0pa0 sa0 meM gAthA 325 kA rUpAntara to hai kintu bhASyagAthAokA nahIM hai| ata yaha sava kathana sa0pa0 sa0 meM nahI hai / yahI para prakRti bandhako samApta kara diyA hai| amitagatine bhI aisA hI kiyA hai| kintu navama guNasthAnameM jo pratyayake bheda kahe hai / DaDDhA ne to prA0pa0 sa0 ke anusAra kahe hai kintu amitagatine pRthak hI kahe hai / prA0 50 sa0 cauthe adhyAyameM nauve guNasthAnameM pratyayome bheda isa prakAra vatalAye hai sajalaNa tivedANa Nava jogANa ca hoi eyadara / saDhUNa duvedANa eyadara purisavedo ya // 197 / / arthAt nauve guNasthAnake saveda bhAgameM cAra sajvalanakaSAyameM se eka, tIna vedomeM se eka aura nau yogomeM eka hotA hai / napusaka vedakA udaya vyucchinna ho jAne para do vedomeMse eka vedakA udaya hotA hai aura strIvedakA udaya vyucchinna ho jAne para eka purupa vedakA udaya hotA hai / ata 44349 = 108,44249 - 72 aura 44149 = 36 bhaga hote hai isa taraha 108 + 72 + 36 = 216 kula bhaga hote hai / ye saveda bhAgake bhaga hue / cad sajalaNa NavaNha jogANa hoi eyadaradote / kohUNa mANavajja mAyArahiyANa egadaragaM ca // 198 //
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ 378 : jenagAhityakA itihAsa ___ ani ada bhAgamaM nAra gajalana mAgogaMge ekakA tathA nI yogomaMge ekakA usa hotA hai| progasI upasa vyunipatti ho jAne para tIna kapAyomage eka kA udaya hotA hai, gAno ganjitti ho jAne para do kapAyomage kA udaya hotA hai aura gAgAgI uga ganjini ho jAne para rila loga gApAyakA udaya hotA hai| gaugogagaMge | gogA upaga ga gAtA hai| ataH 449% 36, 14- 27, 249 - 18aura 149 prakAra ada bhAga 36 + 27+18+ 9 - 10 bhaga hote hai| gula milAAra 216 +90 = 306 bhaga dono bhAgoM hote| gintu na0 panagamahaMge nauvaM gaNa sthAno avedamAgarga cAra kapAya aura nau gogoge ekaeko udayazI apekSA 449 = 36 bhaga batalAye hai| gayA japanyo pratyagI ne yo haayvedaanivRttio| nayAleSu natule yogAnA navI para // 6 // 1x1 // bhagA / 49 anyonyAmgamnI / tamA saveda bhAgame nAra gAya, tIna veda aura no yogomage eka ekakA udaya hone 4 x 3 x 9 = 108 bhaga hI liye hai / gayA kapAraveda yogAnAmagInagrahaNe sati / anivRtta mavedamya pragRSTA pratyayAsyaya // 6 // bhagA 4 / 3 / 9 anyonyAmgamtA' 108 / ina garaha anivRttiAraNa guNanthAnake maveda bhAga aura aveda bhAgameM 144 bhaga yogako apekSA mohanIgaphe uzya sthAnoo batalAye hai / Age prA0 pacasagrahameM bhI utane hI bhaMga liA hai aura gommaTamAra karmakANDameM bhI itane hI lie hai| zAyada isIge maM0 paM0sa0 ke gAne ukta sthAnameM 144 bhedoko hI rasakara jo sarvasammata the, gepakA uralerA nahIM kiyA / usa viSayame matabheda bhI hai| pAMcaveM gaptatikA kathana prA0 paM0sa0 ke hI samAna hai| madhyameM kahI-kahI kisI kathanako uDhAne choDa bhI diyA hai| jaine prA0 paM0saM0 meM gatimArgaNAme nAmakarmake udayasthAnoko kahaneke bAda gA0 191-207 meM indriya Adi zepa mArgaNAome bhI nAmakamake udayasthAnokA kathana hai| kintu DaDDhAne use choDa diyA hai| amitagatine bhI DaDDhAkA hI anusaraNa kiyA hai| prA0 pacasaMgrahake pAMcaveM avyAyameM manuSyagatimeM nAmakarmake 2609 bhaga batalAye hai| kintu sa0 pa0sa0meM 2668 vatalAye hai| ukta 2609 bhaMgome sayoga kevalike 59 bhaga aura joDe hai / ye bhaMga prA0 paMcasagrahameM nahI hai / amitagatike pacasaMgrahame bhI aisA hI hai|
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarakAlIna karma-sAhitya 379 dono hI sa0 pacasagrahame eka ullekhanIya bAta aura bhI hai| prA0' pacatathA sa0 pacasagrahameM yogakI apekSA guNasthAnomeM mohanIyakarmake udaya sthAnoke bhaMga 13209 batalAye hai aura karmakANDa meM 12953 batalAye hai| isa antarakA kAraNa yaha hai ki karmakANDameM chaThe guNasthAnameM AhArakakA udaya strIveda aura napu sakake udayameM nahI mAnA gyaa| ata chaThe guNasthAname bhaga pacasagraha kI apekSA 2112 hote hai aura karmakANDameM 1856 hote hai isa taraha 256 kA antara paDatA hai| ___isameM ullekhanIya bAta yaha hai ki dono hI sa0 pacasagrahameM prathama adhyAyame eka "zlokake dvArA isa vAtako svIkAra kiyA hai ki AhAraka Rddhi, parihAra vizuddhi, tIrthakara prakRtikA udaya aura mana paryayajJAna ye strIveda aura napusakavedake udayameM nahI hote / phira bhI Age prAkRta paJcasagrahake anusAra hI mohanIyake udaya vikalpoMkA kathana kiyA gayA hai / ___ saptatikAke pazcAt isa sa0pa0 sa0 meM cUlikA bhI hai aura usameM 84 zlokoke dvArA mArgaNAomeM vandha svAmitvakA vizeSa rUpase kathana hai / isake prArambha meM kahA hai ki yadyapi AThakarmoMkI sava prakRtiyA~ 148 hai kintu unamese aThAIsako bandhameM nahIM ginA jAtA hai| ve hai-samyakmithyAtva, samyaktva, pA~ca bandhana, pA~ca sasthAna aura rUpa rasa gandha sparzake bhedomeMse kevala cAra mUla bhedoko choDa kara 16 / ata vandha prakRtiyA~ eka sau bIsa hai| inake bandha avandha aura bandhavyucchittikA kathana caudaha mArgaNAomeM kiyA hai| karmastava adhikArame guNasthAnomeM to kathana hai ki kintu mArgaNA sthAnoMmeM nahI hai / yaha cUlikA prA0pa0 sa0 meM nahI hai| kintu amitagatike pacasagrahame hai / 1. terasa ceva sahassA be ceva sayA havati nava ceva / udayaviyappe jANasu joga paDi mohaNIyassa // 337 // -prA0 pacasagraha, a05| 'mohanodayabhagA ye yogAnAzritya melitA / navottarazate te dve sahasrANi trayodaza / / 742 // -sa0 50sa0, pR0 207 / / 2 tevaNNa Nava sayAhiya vaarsshssppmaannmudyss| ThANaviyappe jANasu joga paDi mohaNIyassa ||498||'-go0 karmakANDa / 3 karmakA0, gA0 496-497 / 4 'AhAraddhi parIhArastIrthakRtturyavedanam / nodaye tAni jAyante strInapusaka vedayo ||343||'-ami0s0 pa0sa0, pR0 47 / AhAraddhi parihAro mana paryaya ityamI / tIrthakRccodaye na syu strInapusakavedayo / -DaDDhA pR0 11255 /
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ 380 : jaina sAhityakA itihAsa ata yaha spaSTa hai ki amitagatine DaDDhAke pacasagrahake pratyeka kathanako apanAyA hai / uddhRta padyo takako bhI apanAyA hai / yadyapi amitagatine apanA paJcasagraha gommaTasArake pazcAt racA kyoki usameM unhone go0 sA0 kA upayoga kiyA hai / tathApi prasaMgavaza unakA paricaya pUrvame diyA jAtA hai kyoMki unake sa0 pa0 sa0 kA alaga se paricaya denA / anAvazyaka hai / sa0 paM0 sa0 ke racayitA amitagati' vikramako gyArahavI zatAbdImeM amitagati nAmake eka AcArya ho gaye hai / unhone vi0 sa0 1073 meM apanA saMskRta paJcasagraha racakara samApta kiyA thA / yaha mAthura saghake the / devamena sUrine apane darzanasArameM mAthurasagha ko pA~ca jainAbhAsome ginAyA hai / mAthurasagha ko ni picchika bhI kahate the, kyoki isa sabake muni morakI yA gokI picchi nahI rakhate the / amitagatine apanI dharma parIkSAkI prazastime apanI guru paramparA isa prakAra dI hai -- vIrasena, unake ziSya devasena, devasenake ziSya amitagati ( prathama ), unake nemipeNa, nemipeNake mAdhavasena aura unake ziSya amitagati / tathA amitagatikI ziSya paramparAkA patA amara kIrtike chakkamovaesase lagatA hai jo isa prakAra hai-amitagati, zAntipeNa, amarasena, zrISeNa, candrakIrti aura candrakIrtike ziSya amarakIrti / pa0 vizvezvaranAtha reUke kathanAnusAra amitagati vAkpatirAja mujakI sabhAke ekaratna the / apane granthome unhone bhuja aura sindhulakA ullekha kiyA hai / ye dono mAlaveke paramAra rAjA the aura unakI rAjadhAnI dhArA thI / amitagatine vi0sa0 1050 meM pauSa zukla pacamIke dina apanA subhASita ratna sandoha samApta kiyA thA, usa samaya rAjA muMja pRthvIkA pAlana karate the / amitagati bahuzruta the / unhone vividha dhArmika vipayo para granthoMkA nirmANa kiyA hai / unake saba upalabdha grantha saMskRtameM hai / vi0 sa0 1050 meM unhone subhASita ratna sandoha nAmaka granthakA nirmANa kiyaa| isameM sAsArika viSaya nirAkaraNa, mAyA ahaMkAra nirAkaraNa, indriya nigraha, strI guNadopa vicAra Adi 1 dekho - 'jai0 10 sA0 i0 ' meM pR0 275 para 'amitagati' zIrSaka nibandha | 2 'samArUDhe pUtatridazavasati vikramanRpe / sahasra varSANA prabhavati hi pacAzadadhike // samApte pacamyAmavati dharaNI muMjanRpato, site pakSe pauSe budhahitamidaM zAstramanadham // 922 - subhA0 20 |
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarakAlIna karma-sAhitya : 381 vattIsa prakaraNa hai / antameM zrAvaka dharmakA nispaNa hai| pUre granyame 922 padya hai| sa0 1070 meM dharma parIkSAkI racanA kI thii| isameM sundara kathAke spame purANokI uTapaTAga kathAo aura mAnyatAokI manorajaka spame haMsI uDAI hai| eka upAsakAcAra racA thA jo amitagati zrAvakAcArake nAmame prasiddha hai| ArAdhanA nAgame givAryako prAkRtameM nivaddha bhagavatI ArAdhanAkA saskRta padyome anuvAda kiyA thaa| isake sivAya mAmAyika pATha, bhAvanA dvAtri zati bhI race the / ina granthomeM unakA racanAkAla nahI diyA / 1073 sa0meM saskRta paJca sagrahakI racanA masUtikA purameM kI thii| yaha dhArake pAsa usame sAta kosa dUra masIda vilodA nAmaka gA~va batAyA jAtA hai| gommaTasAra aura usake kartA vikramakI nIvI zatAbdIma dhavalA aura jayadhavalAkI racanA honeke pazcAt ina dono TIkA granthone apane mUla granthoke siddhAnta nAmako apanA liyA aura ye dono dhavalasiddhAnta aura jayadhavala siddhAntake nAmase khyAta ho gaye / vi0 sa0 1022 meM racakara samApta hue puSpadanta kavike mahApurANameM unakA smaraNa inhI nAmoMse kavine kiyA hai / yaha hama pahale bhI likha Aye hai| ___ paTkhaNDAgama aura kasAyapAhuDapara TIkAmokA nirmANa varAvara hotA rahA hai yaha bhI pahale vistArame likha Aye hai, aura unhIke dvArA kAlakramase unake paThanapAThanakI pravRti bhI cAlU rahI hai| dhavalA aura jayadhavalA TIkAke nirmANake pazcAt bho vaha pravRtti cAlU rahI, kintu usakA AdhAra ye donoM TIkAeM ho gaI aura dhavala tathA jayadhavala siddhAnta granthokA abhyAsa eka bahuta hI mahatvapUrNa mApadaNDa siddhAnta vipayaka vidvattAkA mAnA jAne lgaa| vikramakI gyArahavI zatAbdImeM dakSiNameM nemicandra nAmake eka AcArya hue| unakI upAdhi 'siddhAnta cakravartI' thii| ye dono siddhAnta granthoke adhikArI vidvAna the| inhone dhavala siddhAntakA mathana karake gommaTasAra nAmaka granthakI racanA kI aura jayadhavala siddhAntakA mathana karake labdhisAra granthakI racanA kii| inhone apane gommaTasAra karmakANDameM likhA hai jaha cakkeNa ya cakkI chakkhaNDa sAhiya aviggheNa / taha maicakkeNa mayA chakkhaNDa sAhiya sammaM // 397 // jisa taraha cakravartI apane cakraratnase bhAratavarpake cha khaNDoko vinA kisI vighna-bAdhAke sAdhatA hai yA apane adhIna karatA hai, usI taraha maiMne (nemicandrane) 1 'trisaptatyAdhike'ndAnA sahasra zakavidviSa / masUtikA pure jAtamida zAstra manoramam ||6||--sN0 10 saM0 /
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ 382 * jenasAhityakA itihArA apane butiragI gamAge padagamako yA padgagAgama giddhAntako rAmyak rItige gilAnta manyo anyAsIle 'giddhAnta nakaroM' pada denekI paramparAkA sUtrapAta kAya zigane nAge jiyA, ga viSayage nignit page kucha gahanA zakya nahIM hai| kintu jI nA avazya hI jagapavalA pragastike uga gloka ke AvAragara gI gaI honI cAhiye jisame vIramena gyAmIphe liye kahA gayA hai ki bharata nasatIgo AjAgI taraha jinakI bhAratI padamAgamameM spalita nahI huii| ata pavalA-jayabhavalAgI ganAre papanAn vikramako dagavI patAbdIne hI uma padavIkA gUgapAta honA cAhiye / nemicandra guru-- __dhI neminandra giddhAnta cakrAne abhayanandi, vIranandi aura undranandiko apanA guga batalAyA hai| karmakANDameM do sthAnopara unhoMne ina tInoko namaskAra kiyA hai| unameme eka gyAnapara kahA hai --jinake caraNoke pramAdame vIranandi aura indranandiA yatsya ananta rAsAraspI samudrage pAra ho gayA una abhayanandi guruko maiM namaskAra karatA huuN| dUsare sthAnapara lisA hai'-'abhayanandiko, zrutasamudrake pAragAmI indranandi guruko aura vIranandinAthako namaskAra karake prakRtiyoMke patyaya-sAraNako ngaa|' labdhimArameM unhoMne likhA hai-vIranandi aura undranandike valya aura abhayanandio ziSya aspazAnI negicandane darzanalabdhi aura cArinalabdhikA phAyana kiyaa| kintu pilokasArameM unhoMne apaneko abhayanandikA vatsya mAtra ligA hai / gaipa dono AcAryokA koI nirdeza nahI kiyA / ina tInobheme vIranandi to candraprabha caritake kartA jAna paDate hai kyoki 1. 'prINitaprANisapattirAkrAntAzepagonarA / bhAratI bhAratIvAjJA paTsaNDe yasya nAskhalat // 20 // ja0 dha0 pra0 / 2 'jassa ya pAyapasAeNaNatasasArajalahimuttiNNo / vIriMdaNadivaccho NamAmi ta abhayaNadi guru ||436||-krm kA 3 NamiUNa abhayaNadi sudasAgarapAragidaNadiguru / varavIraNadiNAha payaDINa paccaya voccha ||785||-krm kA0 4 vIriMdaNadivaccheNappasudeNabhayaNadisisseNa / dasaNa carittaladdhI susUyiyA micadeNa ||648||-l0 sA0 5 idi micadamuNiNANappasudeNabhayaNadivaccheNa / raio tiloyasAro khamatu ta bahusudAiriyA ||-tri0 sA0
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarakAlIna karma-sAhitya * 383 unhone candraprabhacaritako prazasti meM apaneko abhayanandikA ziSya batalAyA hai| aura ye abhayanandi nemicandra guru hI hone cAhiye kyoki kAlagaNanAse unakA vahI samaya AtA hai| ata abhayanandi ina sabameM jeThe tathA guru hone cAhiye / aura vIranandi, indranandi aura nemicandra unake ziSya / nemicandra sambhavatayA sabase choTe the aura unhone abhayanandi guruse adhyayana karanese pUrva vIranandi aura indranandise bhI adhyayana kiyA thaa| nemicandrane vIranandiko candramAkI upamA dekara siddhAntarUpI amRtake samudrase unakA udbhava batalAyA hai| ata vIranandi bhI siddhAnta granthoke pAragAmI the / usI taraha indranandiko to nemicandrane spaSTa rUpase zrutasamudrakA pAragAmI likhA hai| unhIke samIpa siddhAnta granthokA adhyayana karake kanakanandi ne satvasthAnakA kathana kiyA thaa| usI satva sthAnakA sagraha nemicandrane gommaTasAra karmakANDameM kiyA hai| indranandike sambandhameM mukhtAra sAhaba ne likhA hai ki isa nAmake kaI AcArya ho gaye hai| unameMse jvAlA mAlinIkalpake kartA indranandine granthakA racanAkAla za0 sa0 861 (vi0sa0 996) diyA hai| aura yaha samaya nemicandrake guru indranandike sAtha bilkula sagata vaiThatA hai| kintu unhone apaneko vappa nandikA ziSya batalAyA hai| sabhava hai yaha indranandi bappanandike dIkSita ho, aura abhayanandise unhone siddhAnta zAstrakI zikSA prApta kI ho / isa taraha vikramakI dasavI zatAbdIke uttarArdhase lekara gyArahavI zatAbdIke pUrvArdha taka siddhAnta granthoMke jJAtAokI eka acchI goSThI thii| unameMse siddhAnta vipayaka racanAye do hI AcAryoMkI upalabdha hai / ve hai kanaka nandi tathA nemicndr| 1 'munijananutapAda prAstamithyApravAda sakalaguNasamaddhastasya ziSya prasiddha / abhavadabhayanandI jainadharmAbhinandI svamahimajitasindhu bhavyalokakavandhu // 3 // bhavyAmbhojavivodhanodyatamate svitsamAnaviSa ziSyastasya guNAkarasya sudhiya zrI vIranandItyabhUt |'-cndr0 ca0 praza0 / 2 vara idaNadiguruNo pAse soUNa sayalasiddha ta / sirikaNayaNadiguruNA sattaTThANa samuddiTTha ||396||--krm kA0 / 3 purAtana vA0 sU0, prastA0, pR0 71-72 / 4 'aSTa zatasya (sa) kaSaSThi pramANazakavatsareSvatIteSu / zrImAnya kheTakaTake parvaNyakSayatRtIyAyAm // ' -jvA0 mA0, praza0 /
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ 384 * jenasAhityakA itihAsa kanakanandikI vistara satva vibhagI AcArya kanakanandi racita vistara satva vibhagI nAmaka eka grantha jainamiddhAta bhavana ArAme vartamAna hai / umakI kAgaja para lipI huI do pratiyA hame dekhaneko prApta huI / jo gabhavata eka hI leyakakI likhI huI hai| donoMkI gAthA sakhyAo ge antara hai / ekakI gaMkhyA 48 hai aura dUsarIme gAthAokI garayA 51 hai| tathA dUsarI pratima gAyAoke sAtha gadRSTiyA bhI dI huI hai / isIme pahalI pratikI pRSThagarayA nevala 3 hai dUgarIkI 7 hai| karma kANDameM isa kanaka nandi viranita vistara rAtva vibhagIko Adime antakI gAthA paryanta gammilita kara liyA gayA hai| kevala vIcakI 8 yA 11 gAthAyeM yA taname chora dI gaI hai| kyoki karmakANDama isa prakaraNakI gAthAokI masyA 358 ge 397 taka 40 hai| usa prakaraNameM karmoke rAtva sthAnokA kathana guNasthAnAma bhagoke sAtha kiyA gayA hai| isakA vizeSa paricaya Age karmakANDakA paricaya karAte hue diyA jaayegaa| jo gAthAye choDa dI gaI hai unake choDa deneme bhI prakRta kathanameM koI bAdhA nahIM aatii| hA, unake rahaneme prakRta viSayako carcA thoDA vizepa spaSTa ho jAtI hai| prathama aura dvitIya pratike anusAra choDI huI gAthAokI kramamakhyA isa prakAra hai-4-5 / (yaha gAthA dUsarI pratime vyatikramame dI gaI hai isase isakI sakhyA usame 5 hai| gA0 9, 10 / dUsarI pratimai 15 nambara para sthita gAthA pahalI pratime nahI hai / ata donokI sasyAmeM ekakA antara paDa gayA hai / phalata. choDI gaI gAthAokI krama makhyA pahalI pratike anusAra 22, 23, 28 30 hai aura dUsarIke anusAra 23, 24, 29 aura 31 hai| dUsarI pratikI gAthA 38-39 pahalI pratimeM nahI hai| ata dAnokI sakhyAme tInakA antara hai / phalata pahalI pratike anusAra choDI gaI 8vI gAthAkI sakhyA pahalI pratimeM 41 aura dUsarImeM 44 hai| isa taraha karmakANDameM ukta namvarakI gAthAyeM choDa dI gaI hai| _____ sAtha hI eka jagaha thoDA vyatikrama bhI pAyA jAtA hai| tribhagIkI gAthA na0 15, 16 aura 17 kI krama saMkhyA karmakANDameM, kramase 368, 369, 370 hai / tathA gA0 14 kI kramasakhyA 371 hai| arthAt gAthA 14 ko jisame prathama guNa sthAnake satvasthAnomeM bhagokI sakhyA vatalAI gaI hai karmakANDameM 15, 16, 17 ke vAda diyA hai| ina tIno gAthAomeM prathama guNasthAnake kucha sthAnomeM bhagokA spaSTIkaraNa kiyA gayA hai| ata tribhagImeM pahale bhaMgokI sakhyA vatalAkara pIche usakA spaSTIkaraNa kiyA gayA hai| aura karmakANDameM pahale spaSTIkaraNa karake pIche bhaMgokI saMkhyA vatalAI hai| astu,
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarakAlIna karma - sAhitya : 385 vicAraNIya bAta yaha hai ki kanaka nandi AcAryane 48 yA' 51 gAthA pramANa vistarasatva tribhagI grantha kyA pRthak racA thA aura vAdako use nemicandrAcArya ne apane gommaTasArameM sammilita kara liyA athavA karmakANDake liye hI unhone isa prakaraNakI racanA kI ? ukta dono vAtomeMse dUsarI vAta hI vizeSa sagata pratIta hotI hai kyoki kanakanandi bhI siddhAnta cakravartI the, yaha vAta tribhagIkI antima gAthAse jo karmakANDameM bhI hai, spaSTa hotI hai / aise mahAn AcAryake dvArA itanA choTA-sA grantha svatantra rUpase race jAnekI sabhAvanA ThIka pratIta nahI hotI / ata yahI vizeSa sabhAvita pratIta hotA hai ki unhone gommaTasArake liye ho usa prakaraNako racA aura pIche usameM yathAsthAna spaSTIkaraNake liye kucha gAthAoko baDhAkara use eka svataMtra prakaraNakA rUpa bhI de diyA / ata gommaTasArakI racanA kanakanandi AcAryakA bhI yogadAna thA / tribhagIkI antima gAthA nemicandrAcAryakI banAI huI ho sakatI hai jisameM kahA hai ki indranandi guruke pAsameM sampUrNa siddhAntako sunakara kanakanandi gurune satva sthAnakA kathana kiyA / yahA~ kanakanandike sAtha guru zabdakA prayoga isI bAtakA saketa karatA hai / kanaka nandike guru indranandi the / aura indranandike guru abhayanandi the / nemicandra siddhAnta cakravartIke guru abhayanandI siddhAnta zAstroke jJAtA the / ata jainendra mahAvRttiko hamane isa dRSTise dekhA ki usameM siddhAnta zAstra viSayaka koI udAharaNa hai yA nahI ? khojane para sUtra 1 / 3 / 5 kI vRtti meM 'prAbhRtaparyantamadhIte' evaM 'savandha saTIkam' udAharaNa mahatvapUrNa hai / isake sambandhameM DaoNkTara vAsudeva zaraNa agravAlane apanI bhUmikA ( pR0 9) meM likhA hai - 'yahA~ aisA vidita hotA hai ki prAbhUtase tAtparya mahAkarma prakRtiprAbhUtase thA, jisake racayitA A0 puSpadanta tathA bhUtavali mAne jAte hai / ( prathama dvitIya zatI) / isIkA dUsarA nAma SaTkhaNDAgama prasiddha hai / isIkA bhAga vizeSa bandha yA mahAbandha ( mahAdhavala siddhAntazAstra ) thA jisake adhyayanase yahA~ abhayanandIkA tAtparya jJAta hotA hai / arthAt usa samaya bhI vidvAnome prAbhRta yA paTkhaNDAgamase pRthak mahAvandhakA 1 zrIpremIjIne likhA hai ki 'pa0 jugalakizorajI mukhtArake anusAra jaina siddhAnta bhavana ArAmeM kanakanandikA racA huA 'tribhagI' nAmakA eka grantha hai / jo 1400 zloka pramANa hai (jai0 sA0 i0, pR0 209 ) / aura TippaName jaina hitaiSI bhAga 14, aka 6 kA nirdeza kiyA hai / hamane use dekhA usameM mukhtAra sAhavane jai0 si0 bhavanakI sUcIke AdhAra para ukta nirdeza kiyA thA isIse purAtana jainavAkya sUcIkI apanI prastAvanAmeM unhone tribhaMgIke parimANa ke sambandhame ukta nirdeza nahI kiyA / ata tribhagIkA 1400 zloka pramANa kathana bhrAmaka hai / 25
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ 386 : jenagAhityakA itihAsa astila thA aura dono Agagana jIvanakA bAvarga mAnA jAtA thaa| 'saTIka madhIte' ge jiga TIma jalega hai yaha pabalA TI nahIM ho gAnI kyoMki usI rananA dhIraganane 81660 meM bhii| zrutAvatArI anugAra mahAAmapAna para AgArga gunagundane bhI pAnI prAganaTIkA lipIgI jo ga gamaya anupalabdha hai| gabhagata nahI TIkA prAgana aura banmane gAya pI jAtI thii|' paTara sAhalagA ugana anumAna hage bhI gagata pratIta hotA hai| puSpadanta aura bhUnaline jiga mahArga prAgRtato padamAgamo me upagahata riyAmA gambhavata prAnage ugIkA grahaNa vRttisagne giyaa| 'gabanga' aura 'maTI' padozanI bAtagA magaryana hogA ki banA bhagavA mahAvanya ugI antargata antiga gae aura unIko TIkA lagere hAga ranI gaI thii| gintu prAbhUtage padagaNyAgaga 'gavanna' pa pragoga vigaipa marga gagatA hai| banA to padagaNAgamA hI : ata 'prAgana' meM paTagagamakA gahaNa karanepara banA bhI gahaNa holI gAnA puna 'gA' kahanA guru viga ma ragatA hai| jo bananAtA hai ki mahAvRtimI ramanAge antima gaTha banga padagaDAgamame juna ho gAlagA / unIge 'gAya' meM ugA gahaNa kiyA gayA hai| nTa nandine apane bhutAratAraMge ligA hai gi-'yappadeva gugne paTyaNDane mahApanAko pgaariyaa| aura gAgyApramApti nAmA cha gaNDako makSipta karane ugameM milAyA / unI nyAggA prApti prApta karake vIramena svAmIne rAtorga nAma cha gaNDakI rAnA kI aura uge pAna gayomeM milAAra cha saNDa pUre kiye| ata vappabhaTTa svAmIne gahAvanyA gaTANDAgamame pRthak kara diyA thaa| tathA vIragena svAmIne bhI uge pRthae hI ragAra satkarma nAmaka nayA paNDa racakara usame milAyA thA jo dhavalAkA hI aMgabhUta hai| ata 'sabandha' padame itanA spaSTa hai ki vapNdevake pazcAta abhayanandi hue hai| kintu vappadevakA samaya bhI jJAta nhI hai| parantu zrutAyatArake anusAra ve vIrasenake guru elAcAryase pUrva hue hai| unake aura 'elAcAryake vIcameM zrutAvatAramaM kisI anya vyArayAkArakA nirdeza nahIM kiyA gayA hai / ata vikramakI gAtavI zatAbdIke lagabhaga unakA kAla mAnA jA sakatA hai| ata akalakake pazcAt honevAle abhayanandikA 'mavandha aura saTIkam' likhanA ucita hI hai| DaoN. agravAla sAhabane yadyapi abhayanandikA koI nizcita samaya nahI likhA tathApi ve unheM dhavalAse pUrvakA vidvAn mAnate hai isIse unhone 'saTIka' padase dhavalATIkAkA grahaNa nahIM kiyaa|
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarakAlIna karma-sAhitya * 387 kintu yadi prabhAcandrake dvArA gurusparo smRta mahAvRtikAra abhayanandikA prabhAcandrake sAtha kucha vidyA sambandha thA to nemicandrake guru bhI vahI ho sakate hai aura usa sthitimeM unake dvArA 'saTIka' zabdame dhavalATIkAkA ullesa honA hI sabhava hai / kintu abhI isa viSayameM nizcita rUpase kucha kahanA sabhava nahI hai / eka abhayanandI nAmaka AcAryane pUjyapAda devanandike jainendra vyAkaraNa para jainendra mahAvRtti racI hai| isakA prakAzana bhAratIya jJAnapITha kAgIme huA hai usameM Arambhika dvitIya zlokameM vArtikakArane apanA nAma abhayanandi' muni diyA hai| kintu apane guru AdikA nAma nahIM diyA aura na grantha racanAkA samaya hI diyA / ___abhayanandIne sUtra 4 / 3 / 114 kI vRttimeM mAghakavike gizupAlavadhase eka zloka uddhRta kiyA hai| mAghakA samaya saptama zatIkA utarAvaM mAnA jAtA hai / kyoki mAghake dAdA suprabhadeva varmalAtake matrI the jisakA eka zilAlekha 625 I0 kA pAyA jAtA hai| tathA unhone sUtra 3-2-55 kI vRttime 'tattvArtha vArtikamadhIte' udAharaNa diyA hai| isase prakaTa hotA hai ki ve tatvArthavAtikake racayitA bhaTTAkalakake pazcAt hue hai| tathA jainendra para eka 'pacavastu' nAmakI TIkA hai usake racayitA Arya zrutakIti hai| kanaDI bhApAke candraprabha carita nAmaka granthake kartA aggala kavine zrutakItiko apanA guru vatalAyA hai| yaha carita zaka sa0 1011 (vi0 saM0 1146) meM vanakara samApta huA thA / yadi ye dono zrutakIrti eka hoM to abhayanandiko vikramakI 12vI zatIse pUrvakA vidvAna mAnanA cAhiye / zrutakIrtine apanI pacavastu prakriyAke antameM eka zlokameM jainendra zabdAgama arthAt jainendra vyAkaraNako mahalakI upamA dI hai| mUla sUtrarupI stambho para vaha khaDA hai, nyAsarUpI usakI ratnamaya bhUmi hai, vRtti rUpa usake kapATa hai / bhASya zayyAtala hai / TIkArUpa usake mAla yA majila hai aura vaha pacavastu TIkA usakI sopAna zreNI hai / usake dvArA usa mahala para caDhA jA sakatA hai / 1 'yacchabda lakSaNa vyaktikarotyabhayanandimuni samastam // 2 // jai0 mahAvR0, pR0 1 / 2 ' zrutakIrti zrIvidya cakravartipadapadma nidhAnadIpavati zrImadaggaladeva vira cite candraprabha carite-jai0 sA0 i0, pR0 36 / / 'sUtrastambhasamuddhRta pravilasannyAsoruratnakSiti zrImadvRttikapATasaMpuTayute bhASyo'tha zayyAtalam / TIkAmAlamihArurukSuracita jainendrazabdAgama prAsAdaM pRthu pacavastukamida sopAnamArohatAt ||'-jai0 sA0 i0, pR0 33 / 3
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ 388 : jenasAhityakA itihAsa igameM nirdiSTa vRtti to abhayanandiAta vRtti hai| aura nyAga mAyada pUjyapAyAta hI ho| janendra vyAAraNa para prabhAnandrAcArya kRta 'gandAmbhoja bhAmphara' nAmaka eka nyAsa ganya vambaIke sarasvatI bhavanameM vartamAna hai jo apUrNa hai| usame tIsare adhyAyako antake eka palokama abhaganandiko namagkAra kiyA hai tathA mahAvRttike ganda jyoMke tyo liye gaye hai| isa ragitA AnArya prabhAnandra ce hI pratIta hote hai jinhone prameyakamala mArtaNDa aura nyAya mura kI racanA kI thii| prabhAnandrakA samaya nyAyAcArya pa0 mahendra kumArajIne 98030 se 1065 taka nirNIta kiyA hai / ata abhayanandikA uname pUrva honA nizcita hai| zrI nemicandrAcAryakA samaya bhI 989 60 ke lagabhaga hai / ata unake guru abhayanandikA samaya bhI umIke lagabhaga usane kucha pUrva honA cAhiye / yadi yaha abhayanandi hI mahAvRttiko racagitA ho to mahAvRttikA racanAkAla vikrama ma0 1000 aura 1050 ke madhyame honA nAhiye / zrI yudhiSThira mImAsakane apane 'gasthata vyAkaraNakA itihAsa' meM usa ekatAko gabhAvanApara hI mahAvRtti ke racayitA abhayanandIkA kAla vikramako gyArahavI zatAbdIkA prathama caraNa mAra kahA hai| zrI nAthUrAmajI premIne 'janendra vyAkaraNa aura AnArya devanandI' zIrSaka apanA niyantra prathamavAra jai0 sA0 ga0, bhA0 1 akame prakAzita karAyA thaa| usameM unhoMne likhA thA-'hamArA anumAna hai ki candraprabha kAvyake kartA mahAkavi vIranandine jina abhayanandiko apanA guru banAyA hai ye ce hI abhayanandi hoge| AcArya nemicandrane bhI gommaTasAra karmakANDakI 43dhvI gAthAme inakA ullekha kiyA hai| ataeva inakA samaya vikramakI gyArahavIke pUrvArdhake lagabhaga nizcita hotA hai|' kintu jai0 sA0 i0 meM unhone apane usa lesameMse upara vAlA aza nikAla diyA hai| parantu prabhAcandrake nyAsameM jo zloka hai vaha ukta anumAnakA popaka pratIta hotA hai / zloka isa prakAra hai nama zrI vardhamAnAya mahate devanandine / prabhAcandrAya gurave tasmai cAbhayanandine / isameM Agata 'tasmai abhayanandine guraveM' pada mahatvapUrNa hai, jo isa sandehako puSTa karatA hai ki prabhAcandrane abhayanandise zAyada adhyayana kiyA thA / yadi aisA ho to ve abhayanandi nemicandrAcAryake guru hI ho sakate hai /
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarakAlIna karma-sAhitya : 389 nAma AcArya nemicandra siddhAnta cakravartIne paTkhaNDAgamakI dhavalA TIkAkA mathana karake gommaTasAra nAmaka mahAn granthakI racanA kI thii| isa grantharAjake do bhAga hai-prathama bhAgakA nAma jIvakANDa hai aura dUsare bhAgakA nAma karmakANDa hai| ye dono nAma TIkAkAroke dvArA diye gaye hai| granthakArane prathama bhAgakI pahalI gAthAmeM 'jIvassa parUvaNa voccha' likhakara jIvakI prarUpaNA karanekI pratijJA kI hai aura dUsare bhAgakI pahalI gAthAmeM karma prakRtiyokA kathana karanekI pratijJA kI hai / ata jIva aura karmaviSayaka kathanoke kAraNa prathama bhAgako 'jIvakANDa aura dUsare bhAgako karmakANDa sajJA de dI gaI hai| kintu granthakAra ne isa granthako banAyA do hI bhAgomeM hai kyoki prathama bhAgake antameM usa gommaTa rAjAkI jayakAmanA kI gaI hai jisake lie gommaTasAra racA gayA thaa| tathA dUsare bhAgake antameM cU~ki vaha gommaTasAra granthakA antima bhAga hai isaliye vizeSa rUpase gommaTakA guNagAna kiyA gayA hai / ___TIkAkArone gommaTasArakA eka nAma aura bhI diyA hai pacasagraha / kintu kyoM use yaha nAma diyA, yaha unhone nahI batalAyA / sambhavatayA TIkAkArone amitagatike paJcasagrahako dekhakara aura usake anurUpa kathana isame dekhakara ise yaha nAma diyA hai / AcArya nemicandrane to granthake dUsare bhAgake antameM usakA nAma gommaTa sagraha sutta athavA gommaTa sutta diyA hai| gommaTasAra nAma bhI TIkAomeM hI pAyA jAtA hai| nAmakA kAraNa jIvakANDake antakI gAthA meM granthakArane kahA hai-'Arya Aryasenake guNa samUhako dhAraNa karanevAle ajitasenAcArya jisake guru hai vaha rAjA gommaTa jayavanta ho|' karmakANDake antameM kucha gAthAoke dvArA gommaTa rAjAkA jayakAra karate hue granthakArane kahA hai 'gaNadhara deva Adi Rddhi prApta muniyoMke guNa jisameM nivAsa karate hai, aise 1 'tad gommaTasAra prathamAvayavabhUta jIvakANDa viracayan'-manda pra0 TI0, pR0 3 / 2 'gommaTasAranAmadheyapaMcasagraha zAstra prArambhamANa'-manda praSTI0, pR0 3 / 'gommaTasAra paJcasagraha prapacamAracayan'-jIva0 TI0, pR0 2 / 3 'gommaTasagaha sutta'-karma kA0, gA0 965 aura 968 / 4 'ajjajjasenaguNagaNasamUhasaMdhAriajiyaseNa gurU / bhuvaNagurU jassa gurU so rAo gommaTo jayadu ||735||-jii0kaa0 /
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ 392 : jainasAhityakA itihAsa gommaTezvarakA artha kiyA hai-gommaTa arthAt cAmuNDarAyakA devtaa| usIke kAraNa vindhyagiri, jisapara gommaTezvarako mUrti sthita hai, 'gommaTa' kahA gyaa| isI gommaTa upanAmadhArI cAmuNDarAyake liye nemicandrAcAyane apane gommaTasAra nAmaka sagraha granthako racanA kI thii| isIse isa granthako gommaTasAra saMjJA dI gii| jIvakANDakI mandapravodhinI TIkAkI utthAnikAme abhayacandra sUrine likhA hai ki gagavaza ke lalAmabhUta zrImadrAjamalladevake mahAmAtya pada para virAjamAna, aura raNa ragamalla, asahAya parAkrama, guNaratna bhUpaNa, samyaktva ratna nilaya Adi vividha sArthaka nAmadhArI zrI cAmuNDarAyake praznake anurupa jIvasthAna nAmaka prathama khaNDake arthakA saMgraha karaneke liye gommaTasAra nAma vAle paJcasagraha zAstrakA prArambha karate hue nemicandra siddhAnta cakravartI parama magala pUrvaka gAthAsUtra kahate hai|' ata zrI nemicandrAcAryane cAmuNDarAyake liye, jinakA nAma gommaTarAya bhI thA, yaha grantha racA thA / isIse unhone isa granthako 'gommaTa' nAma diyaa| jaise zAkaTAyanane apane zAkaTAyana vyAkaraNa para racita vRttiko rAjA amogha varpake nAmapara amoghavRtti nAma diyA thaa| nemicandrAcArya ne gommaTasArake sivAya do grantha aura bhI race hai unameMse eka hai labdhisAra aura dUsarA hai trilokasAra / trilokasArakI saMskRta TIkA 1 'zrImadapratihataprabhAvasyAdvAdazAsana-guhAbhyantara-nivAsi-pravAdi-madAdha-siMdhura siMhAyamAna-siMhanandimunIndrAbhinanditagagavazalalAmarAja-sarvajJAyanekaguNanAmadheya-bhAgaveya-zrImadrAjamalladeva-mahIvallabha-mahAmAtyapadavirAjamAna raNaragamallasahAyAparAkrama-guNaratnabhUpaNa-samyaktva-ralanilayAdivividha guNanAmasamAsAditakIrtikAta-zrIcAmuNDarAya-bhavya-puNDarIka-dravyAnuyogapraznAnurupa mahAkarmaprakRtiprAbhataprathamasiddhAntajIva sthAnAkhya-prathama-khaMDArtha sagraha-gommaTasAranAmadheya-paJcasagraha zAstraprArabhamANa samastasaiddhAntikacUDAmaNi zrImannemicandra-saiddhAntikacakravartI tadgommaTasAraprathamAvayavabhUtaM jIvakANDa viracayan / ' -jI0 kA0 ma0 pR0 TI0, pR0 3 / siddhAntAmRtasAgara svamatimanyakSmAbhRdAloDya madhye, lebhe'bhISTa phalapradAnapi sadA degIgaNAgnesara / zrImad gomaTa-labdhisAra-vilamat trailokyasArAma rakhamAjazrIsuravenucintitamaNIn zrInemicandro muni // 6 // bAhu0 ca0 /
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarakAlIna karma-sAhitya : 393 mAdhavacandra vidyake dvArA racI gaI hai| ye mAdhavacandra vidya nemicandrake samakAlika aura unake eka pramukha ziSya the| unake dvArA racita bhI kucha gAthAe~ trilokasArameM hai aisA unhone apanI TIkAkI antima prazasti meM likhA hai| ina mAdhavacandrane tri0 sA0 kI prathama gAthAkI utyAnikAmeM likhA hai ki cAra anuyoga rUpI samudroke pAragAmI bhagavAna nemicandra saddhAntadeva cAmuNDarAyake vahAnese samasta vineya janoke pratibodhanake liye trilokasArakI racanA karate hai / tathA tri0 sA0 kI prathama gAthAkA vyAkhyAna karate hue unhone use AcArya nemicandrake pakSa meM bhI lagAyA hai aura likhA hai ki bala arthAt cAmuNDarAya aura govinda arthAt rAcamalladeva (gaganareza) ye donoM nemicandrako namaskAra karate the| trilokasArakI eka prAcIna pratimeM eka citra diyA hai| jisameM nemicandrAcArya cAmuNDarAyako upadeza de rahe hai / ____ ata yaha nirvivAda hai ki nemicandra cAmuNDarAyake samakAlIna the| unhIke nimittase unhone apane granthokI racanA kI thI aura apane eka sabase mahAn granthako cAmuNDarAyake aparanAma 'gommaTa' se abhihita kiyA thaa| samaya cAmuNDarAyane apanA cAmuNDarAya purANa zaka sa0 900 (vi0sa0 1035) meM banAkara samApta kiyA thA / ata unake lie nirmita gommaTasArakA sunizcita samaya mukhtAra sAhabane vikramako 11vI zatAbdI mAnA hai, aura zrI premIjIne vikramakI gyArahavI zatAbdIkA pUrvArddha nizcita kiyA hai| gommaTasAra karmakANDameM cAmuNDarAyake dvArA nirmita gommaTa jinakI mUrtikA nirdeza hai / ata yaha nizcita hai ki gommaTasArakI samApti gommaTa mUrtikI sthApanAke pazcAt hI huI hai| kintu mUrtike sthApanA kAlako lekara itihAsajJomeM 1 'guruNemicanda-sammada-kadivaya gAhA tahiM tahiM raidA / mAhavacadativijje NiNamaNusaraNijjamajehiM ||1||-tri0saa0 / / 2 . bhagavAnnemicandrasaddhAntadevazcaturanuyogacaturudadhipAragazcAmuNDarAyaprati - vodhanavyAjanAzepavineyajanaprativodhanArtha trilokasAranAmAna granthamAracayan / ' -vi0 sA0 TI0, pR0 2 / / 3 'athavA, NamasAmi, kaM0 "vimalayaraNemitrada' / vimalatara sa cAso nemicandrAcAryazca vimalataranemicandrasta namasyAmIti vala cAmuNDarAya gA pRthvI vidati pAlayatIti govindo rAyamalladeva. |-tri0 sA0 TI0, pR0 3 /
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ 394 jainasAhityakA itihAsa " baDA matabheda hai | bAhubali caritrameM gommaTezvarakI pratiSThAkA samaya isa prakAra diyA hai 'kalkyabde SaTzatAkhye vinuMtavibhavasavatsare mAsi caitra paJcamyA zuklapakSe dinamaNidivase kumbhalagne suyoge / saubhAgye mastanAmni prakaTitabhagaNe suprazastA cakAra zrImaccAmuNDarAjo velgulanagare gomaTezapratiSThAm // ' arthAt kalki savat 600 meM vibhava saMvatsarameM caitra zukla 5 ravivArako kumbhalagna, saubhAgyayoga, masta ( mRgazirA nakSatra meM cAmuNDarAjane velgula nagarameM gomaTezakI pratiSThA karAI / kintu ukta tithi kaba paDatI hai isame bhI aneka mata hai / pro0 ghopAlane apane vRhadravyasaMgrahake agrejI anuvAdakI prastAvanA meM ukta tithiko 2 apraila 980 I0 mAnA hai / zrI govinda paine 13 mArca 981 I0 mAnA hai | jyotipAcArya zrI nemicandrajIne "likhA hai ki bhAratIya jyotiSake anusAra bahubali caritrame gommaTa mUrtikI sthApanA kI jo tithi, nakSatra, lagna, savatsara Adi diye gaye hai ve 13 mArca san 981 meM ThIka ghaTita hote hai / pro0 hIrAlAla jI ne likhA hai ki 23 mArca 1028 san me uktatithi vagairaha ThIka ghaTita hotI hai / kintu zAmazAstrIne 3 mArca 1028 san vatalAyA hai / esa0 zrI kaNThazAstrI 'kalkyabde' ke sthAna para 'kalyabde' pATha ThIka mAnate hai aura zAmazAstrIke matako amAnya karate hue likhate hai ki 1028 I0 taka cAmuNDarAyake jIvita rahaneke pramANokA abhAva hai / unhone eka naye AdhAra para mUrtikI sthApanAkA samaya 907-8 I0 nirdhArita kiyA hai| isa tarahase mUrtikI sthApanAke samayako lekara bahuta matabheda hai / cAmuNDarAya ne apane cAmuNDarAya purANameM mUrti sthApanakI koI carcA nahI kI hai / isa parase sAdhAraNatayA vidvAnokA yahI mata hai ki usakI samAptike pazcAt hI mUrtikI sthApanA huI hai / kintu zrIkaNThazAstrI isa bAtako mahatva nahI dete / rannakA ajitanAtha purANa za0 sa0 915 meM samApta huA thA / usameM likhA hai ki 'attimavve'ne gommaTezvarakI mUrtike darzana kiye| ata yaha nizcita hai ki za0sa0 915 (vi0sa0 1050) se pahale mUrtikI pratiSThA ho 1 jai0 si0 bhA0 bhA0 6, pR0 261 / , 2 jai0zi0sa0 bhA0 1, prastA0 pR0 31 3 jai0 eNTI0, ji0 5, naM0 4 me 'dI DeTa Apha dI kansakrezana Apha dI imeja, pR0 107 - 114 /
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarakAlIna karma-sAhitya - 395 cukI thii| yadi cAmuNDarAyapurANameM mUrtikI sthApanAkI koI carcA na honeko mahatva diyA jAye to kahanA hogA ki vi0sa0 1035 aura 1050 ke vIcameM kisI samaya mUrtikI pratiSThA huI aura isI 15 varSake antarAlameM gommaTasArakI racanA huii| premIjI ne gaganareza rAcamallakA rAjyakAla vi0sa0 1031 se 1041 taka likhA hai / aura bhujavali zataka anusAra usIke rAjyakAlame mUrtikI pratiSThA huI thI, ata mUrti sthApanAkA samaya 981 I0 (vi0sa0 1038) hI upayukta jAna paDatA hai / usameM bAhuvali caritakA tithi krama bhI ghaTita ho jAtA hai aura cAmuNDarAya purANameM ullekha na hone vAlI vAtakI sagati bhI vaiTha jAtI hai| yadi yaha ThIka hai to usake bAda sa0 1040 ke lagabhaga gommaTasArakI racanA honA sabhava hai| itane vistArase isa para prakAza DAlanekA kAraNa yaha hai ki amitagatine apanA saskRta paJcasagraha vi0sa0 1073 meM banAkara samApta kiyA thA / aura usake dekhanese prakaTa hotA hai ki amitagatine sambhavatayA gommaTasAra ko dekhA thA, kyoki sa0 paJcasagrahake prathama adhyAyameM jo 363 mithyAmatokI upapatti dI hai vaha karmakANDase lI gaI pratIta hotI hai / prA0 paM0sa0 meM to vaha hai hI nahI aura karmakANDase bilkula mela khAtI hai| karmakANDameM kAla Izvara AtmA niyati aura svabhAvakA jo lakSaNa diyA hai usIkA anuvAda sa0 paJcasagraha meM hai / kevala kramameM antara hai / usameM svabhAva, niyati, kAla, Izvara aura AtmA yaha krama rakhA gayA hai| nIce karmakANDakI gAthA ke sAtha sa. paJcasagrahase usakA saskRta anuvAda diyA jAtA hai1 kAlo savva jaNayadi kAlo savva viNassade bhUda / jAgatti hi suttesu vi Na sakkade vacidu kAlo // 879 // ka0 kA0 / suptepu jAgati sadaiva kAla kAla prajA saharate samastA / bhUtAni kAla pacatIti mUDhA kAlasya kartattvamudAharanti // 312 // 2 aNNANi hu aNIso appA tassa ya suha ca dukkha ca / saggaM Niraya gamaNa savva Isarakaya hodi // 880 // ajJa zarIrI narake'tha nAke praperyamANo vrajatIzvareNa / svasyAkSamo duHkhasukhe vidhAtumida vadantIzvaravAdino'nye // 313 // 3 ekko ceva mahappA puriso devo ya sancavAvI ya / sanvagaNigUDho vi ya saceyaNo NigguNo paramo // 881 // eko deva sarvabhUteSu lIno nityo vyApI sarvakAryANi kartA / AtmA mUrta sarvabhUtasvarUpa sAkSAjjJAtA nirguNa zuddharUpa // 314 //
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ 396 jainasAhityakA itihAsa 4 jattu jadA jeNa jahA jasma ya NiyameNa hodi tatta, tadA / teNa tahA tassa have 'di vAdo NiyadivAdo du // 882 // yathA yadA yatra yato'sti yena yat tadA tathA tana tato'sti tena tat / sphuTa niyatyeha niyatryamANa paro na zakta kimapIha katum // 311 // 5 ko kara kaTayANa tiksatta miyavihagamAdINa / vivihatta tu sahAo idi sabapi ya sahAo ti // 883 // ka svabhAvamapahAya vakratA kaTakepu vihagepu citratAm / matsyakepu kurute payogati pakajepu saradaNDatA para // 310 // isake sivAya anya bhI kaI vAte hai jo gommaTamAra jIvakANDase lI gaI jAna paTatI hai / jIvakANDamai kapAyamArgaNAmeM pacagagrahase kucha vizepa kathana kiyA hai| isa kathanako karane vAlI koI gAthA dhavalAme bhI hamAre dekhane meM nahI AI / usa kathanako karane vAlI jIvakANDameM yaha gAthA vizepa hai NAraya-tiriksa-gara-sura-gaIsu uppaNa-paDhama-kAlammi / koho mAyA mANo lohudao aNiyamo vA pi // 287 // isI vAtako saM0 paJca sagrahameM isa prakAra kahA gayA hai kruddha zvazrepu tiryakSu mAyAyA prathamodaya / jAtasya nRpu mAnasya lobhasya svargavAsipu // 210 // AcAryA nigadantyanye kopAdi prthmodye| bhramato bhavakAntAre niyamo nAsti janminAm // 211 // pahale zlokameM ukta gAthAke tIna caraNokA anuvAda hai aura 'aNiyamo vA'pi' isa caturtha caraNake Azayako dUsare zlokase spaSTa kiyA gayA hai| ___ isI taraha jIvakANDa-yoga mArgaNAmeM AhAraka zarIrake AkArAdike sambandhameM jo vizepa kathana kiyA gayA hai vaha saba sa0 10 sa0 meM bhI yathAsthAna vartamAna hai| jIva kANDameM kahA hai suha saThANa dhavala hatyapamANa pasatthudaya // 237 // avvAghAdI atomuhuttakAlaTThidI jahaNNidare / ' sa0pa0 sa0 me isakA anuvAda isa prakAra hai 'ya pramattasya mU|tyo dhavalo dhAtuvarjita / antarmuhUrtasthitika sarvavyAghAtavicyuta // 176 // pavitrottamasaMsthAna hastamAtro'naghadyuti / '
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___ uttarakAlIna karma-sAhitya : 397 yadi zloka 176 ke uttarArdhake sthAnameM zloka 177 ke pUrvArdhako rakha diyA jAye to gAthAnusAra anuvAda ho jAtA hai / ina udAharaNoMse yaha spaSTa hai ki amitagatine nemicandrAcAryake gommaTasArakA bhI upayoga apane sa0 paJcasagrahame kiyA hai / ata gommaTasAra sa0 paJcasagrahase (vi0 sa0 1073) tIsa paitIsa varSa pUrva racA gayA honA cAhiye / aura isaliye usakA racanAkAla vi0 sa0 1040 ke lagabhaga jAnanA cAhiye / viSaya-vastu yaha pahale likhA jA cukA hai ki gommaTasArake do bhAga hai, pahale bhAgakA nAma jIvakANDa hai aura dUsare bhAgakA nAma karmakANDa / jIvakANDake tIna saMskaraNa prakAzita hue hai| gA~dhI nAthAragajI bambaI dvArA prakAzita saskaraName mUla gAthAe~ aura unakI saskRta chAyA mAtra hai| rAyacandazAstramAlA vambaIse prakAzita saskaraNameM pa0 khUbacandajI racita hindI TIkA bhI dI gaI hai| ye donoM saskaraNa pustakAkAra hai / gA~dhI haribhAI devakaraNa grantha mAlAse prakAzita zAstrAkAra saskaraNameM mUla aura chAyAke sAtha do saskRta TIkAe~ tathA pa0 ToDaramalajI racita DhuDhArI bhASAmeM TIkA hai| pahale dono saskaraNomeM gAthA sakhyA 733 hai| kintu prathama mUla saskaraNameM dUsarese eka gAthA jisakA namvara 114 hai, adhika hai, yaha gAthA dUsare saskaraNameM nahI hai| phira bhI gAthA sakhyA varAvara honekA kAraNa yaha hai ki prathama mUla saskaraNameM do gAthAo para 247 nambara paDa gayA hai / ata pUre granthakI gAthA sakhyA 734 hai / tIsare saskaraNameM gAthA sakhyA 735 hai / isameM eka gAthA vaDha jAnekA kAraNa yaha hai ki gAthA na0 729 do bAra AI hai aura usa para dono vAra kramase 729-730 namvara paDa gayA hai| ata jIvakANDakI gAthA sakhyA 734 hai| jaisA isa bhAgake nAmase vyakta hotA hai isameM jIvakA kathana hai / granthakArane prathama gAthAmeM magalapUrvaka jIvakA kathana karanekI pratijJA kI hai aura dUsarI gAthAmeM una bIsa prarUpaNAoko ginAyA hai jina vIsa adhikAroke dvArA jIvakA kathana isa granthameM kiyA gayA hai| ve vIsa prarUpaNAe~ hai--guNasthAna, jIvasamAsa, paryApti, prANa, sajJA, 14 mArgaNAe~ aura upyog| inhI vIsa prarUpaNAokA kathana paJcasagrahake jIva samAsa nAmaka adhikArameM kiyA gayA hai| usIkA vistArase pratipAdana jIvakANDameM hai / jIvasamAsa prakaraNakI 216 gAthAo se adhikAza gAthAe~ jIvakANDameM jyokI tyoM le lI gaI hai| gomaTTasAra eka sagraha gratha hai, yaha vAta karmakANDakI gAthA na0 965meM Aye hue 'gommaTasagraha sutta' nAmase spaSTa hai / jIvakANDakA saMkalana mukhyarUpase paJcasagrahake
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ 398 jainasAhityakA itihAsa jIva samAsa adhikAra tathA paTkhaNDAgamake prathama saNDa jIvadvANake satprarUpaNA aura dravyaparimANAnugama nAmaka adhikArokI dhavalATIkAke AdhAra para kiyA gayA hai / yaha pahale likha Aye hai ki dhavalAme di0 paJcasagrahakI bahuta-sI gAthAeM uddhRta hai aura kvacit kinhI gAthAome zAbdika antara bhI hai| kintu jIvakANDa meM sakalita isa prakArakI gAthAokA pATha dhavalAse milatA hai, paJcasagrahase nahI / ata jIvakANDake sakalanameM dhavalAkI mukhyatA jAnanI cAhiye / pacasagrahase jIvakANDameM jo vizeSatA hai usakA digdarzana isa prakAra hai paJcasagrahameM 30 gAthAose guNasthAnokA kathana hai kintu jI0 kA0 me 68 gAthAomeM kathana hai / usameM bIsa prarUpaNAmokA parasparame antarbhAvakA kathana tathA pramAdoke bhagokA kathana paJcasagrahame vizeSa hai| paM0sa0 me jIvasamAsakA kathana kevala gyAraha gAthAo me hai kintu jI0 kA 0 meM 48 gAthAomeM hai / usameM sthAna, yoni, zarIrakI avagAhanA, aura kuloke dvArA jIvasamAsakA kathana vistAra se kiyA hai / yaha saba kathana pa0sa0 me nahI hai / tathA pa0sa0ke isa prakaraNakI kevala eka gAthA jI0kA0 me hai zepa sava kathana svatantra hai / paryAptikA kathana pa0sa0 meM do gAthAome hai aura jI0kA0 meM 11 gAthAomeM / pa0sa0kI dono gAthAe~ jI0kA0 meM hai / prANokA kathana pa0 sa0meM 6 gAthAo meM hai aura jI0 kA0 me 5 gAthAoMmeM / isameM pa0sa0kI kevala do gAthAe~ lI gaI hai / sajJAokI pAco gAthAe~ jI0kA0meM le lI hai kevala svA miyokA kathana jI0 kA 0 meM vizeSa hai / jI0 kA0 ke mArgaNAoke kathanameM eka vaDI vizeSatA yaha hai ki usameM mArgaNAo meM jIvokI sakhyAkA kathana bhI kiyA gayA hai / yaha kathana di0 pa0 sa0 meM nahI hai / indriyamArgaNAke kathanameM paM0 sa0 meM ekendriya dvIndriya Adi jIvoko batalAyA hai ye jIva ekendriya hai ye dvIndriya hai / jI0 kA0 meM ise choDa diyA hai aura pratyeka indriyake vipayakA tathA indriyome lage hue AtmapradezokA kathana vistArase kiyA hai, yaha kathana paM0 sa0 meM nahI hai / kAyamArgaNAke kathanameM jI0 kA 0 meM pa0 sa0 se kaI bAteM viziSTa hai / jaise trasokA vAsasthAna, nigodiyA jIvose apratiSThita zarIra aura sthAvara jIvoke zarIrakA AkAra / yogamArgaNAmeM bhI isI taraha kaI viziSTa kathana hai / kaSAyamArgaNAke kathanameM jI0 kA0 me zakti, lezyA aura AyubandhAvandhakI 1 gA0 139 - jI0 kA0 /
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarakAlIna karma - sAhitya * 399 apekSA kaSAyake bhedoMkA kathana kiyA gayA hai jo pa0 sa0 meM nahI hai / ora jI0 kA0 meM jJAnamArgaNAkA kathana to vejoDa hai / zrutajJAnake bIsa bheda jo usameM vatalAye hai unakA kathana paTkhaNDAgamake vedanAkhaNDa aura usakI dhavalAse liyA gayA hai / yaha kathana zvetAmbara sAhityame bhI nahI milatA / isI taraha avadhijJAnake bhedoMkA kathana bhI bahuta vistRta haiM / jJAnamArgaNAkI gAthA sakhyA 166 hai | paM0 sa0 meM kevala 10 gAthAeM isa prakaraNameM hai / isI taraha jI0 kA 0 meM lezyAmArgaNA bhI bahuta vistRta hai aura lezyAokA kathana bahuta vistArase kiyA hai / samyaktvamArgaNAmeM samyaktvake bhedokA tathA unake sambandhase dravyoM aura no padArthoMkA kathana vahuta vistRta hai / isameM tattvArthasUtrake pAMcaveM adhyAyakA to sabhI Avazyaka kathana sagRhIta kara diyA gayA hai / usake atirikta bhI vahuta sA kathana sagRhIta kiyA gayA hai / isa taraha jIvakANDameM 'gAgara meM sAgara' kI kahAvata caritArtha kI gaI hai / usakA sakalana bahuta hI vyavasthita, santulita aura paripUrNa hai / isIse digambara sAhitya meM usakA viziSTa sthAna rahA hai / usIke kAraNa pacasagraha aura jIvasthAnake ojhala ho jAnepara bhI unakA abhAva nahI khaTakA aura loga eka tarahase unheM bhUla hI gaye / karmakANDa gommaTasArake dUsare bhAgakA nAma karmakANDa hai / isake do saskaraNa prakAzita hue hai / rAyacanda zAstramAlA bambaIse prakAzita saskaraNameM mUla tathA hindI TIkA hai / aura haribhAIdevakaraNa zAstramAlAse prakAzita saskaraNameM mUlake sAtha saskRta TIkA aura usa saMskRta TIkAke AdhArapara DhuMDhArI bhASAmeM likhI huI TIkA dI gaI hai / usakI gAthAsakhyA 972 hai / usameM no adhikAra hai - 1 prakRtisamutkIrtana, 2 vandhodayasattva, 3 sattvasthAnabhaga 4 tricUlikA, 5 sthAnasamutkIrtana, 6 pratyaya, 7 bhAvacUlikA 8 trikaraNacUlikA aura 9 karmasthiti " racanA / 1 prakRtisamutkIrtana isakA artha hotA hai ATho karmo aura unakI uttaraprakRtiyokA kathana jisame ho / yata karmakANDame karmo aura unakI vividha avasthAokA kathana hai ata pahale adhikArameM yaha batalAte hue ki jIva aura karmakA samvandha anAdi hai karmoka ATha bhedoke nAma, unakA kArya, unakA krama, unakI uttaraprakRtiyomeMse kucha vizeSa prakRtiyokA svarUpa, vandhaprakRtiyoM, udayaprakRtiyo aura satvaprakRtiyokI sakhyAmeM antarakA kAraNa, dezaghAtI, sarvaghAtI, puNya aura pApaprakRtiyA~, pudgalavipAkI,
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ 400 * jainasAhityakA itihAsa kSetravipAkI, bhavavipAkI aura jIvavipAkI prakRtiyAM, karmameM nikSepayojanA AdikA kathana 86 gAthAomeM kiyA gayA hai / isa adhikArakI gA0 22 meM karmoke uttarabhedokI saMkhyA dI hai kintu Age una bhedoko na batalAkara unameM se kucha bhedoke sambandhameM vizeSa bAte vatalA dI hai / jaise darzanAvaraNIyakarmake nau bhedomeMse pA~ca nidrAokA svarUpa gA0 23-24 25 dvArA batalAyA hai / phira gAthA 26 meM mohanIyakarmake eka bheda mithyAtvake tIna bhAga kaise hote haiM, yaha batalAyA hai / phira gAthA 27 meM nAmakarmake bhedomeMse zarIranAmakarmake pA~ca bhedoke sayogI bheda vatalAye hai / gA0 28 meM agopAga vatalAye hai / gA0 29, 30, 31, 32 meM kisa sahananavAlA jIva marakara kisa naraka aura kisa svarga taka janma letA hai, yaha kathana kiyA hai / gAyA 33 meM batalAyA hai ki uSNanAmakarma aura AtapanAmakarmakA udaya kisake hotA hai / isa prakAra ATha karmokI prakRtiyoko vatalAye binA unameMse kinhI prakRtiyoke sambandhameM 'kucha vizeSa kathana karanese grantha adhUrA sA pratIta hotA hai / kucha varSo pahale isa praznako pa0 paramAnandajIne uThAyA thA / aura phira yaha bhI prakaTa kiyA thA ki karmaprakRti nAmaka eka grantha nemicandra siddhAntacakravartI kRta milA hai / usapara - se karmakANDakA adhUrApana dUra ho jAtA hai / isa karmaprakRtikI 159 gAthAomeMse 75 gAthAe~ aisI hai jo ukta karmakANDameM nahI pAI jAtI aura jinheM yathAsthAna joDa denese karmakANDakA sArA adhUrApana dUra hokara sabakucha susambaddha ho jAtA hai / paM0 paramAnandajIne una chUTI huI 75 gAthAoko bhI apane usa lekhameM diyA thA aura yathAsthAna unakI yojanA bhI kI thI / kintu pro0 hIrAlAlajI Adi katipaya vidvAnone pa0 paramAnandajIkI yojanA tathA unake mantavyako svIkRta nahI kiyA / unakA kahanA thA ki karmakANDa apanemeM pUrNa hai usameM adhUrApana nahI hai / pa0 zrI jugalakizorajI mukhtAra ne 'purAtana jaina vAkya sUcI' kI apanI prastAvanA meM ukta carcAkA vivaraNa dete hue 'pa0 paramAnandajIke isa mantavyase apanI asahamati prakaTa kI hai ki karmaprakRtikI 75 gAthAe~ karmakANDakI aMgabhUta hai / 1 dekho - anekAnta varSa 3, ki0 4, pR0 301 | 2 anekAnta, varSa 3, ki0 8-9 meM 'gommaTasArako truTipUrti' zIrSaka lekha / 3 anekAnta, varSa 3, ki0 11 meM 'gomaTasAra karmakANDakI truTipUrti para vicAra' zIrSaka lekha / pR0 74 Adi / 4
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarakAlIna karma-sAhitya : 401 aura kisI samaya lekhakokI kRpAse karmakANDase chUTa gaI yA usase judA paDa gaI hai / ata unhe karmakANDameM zAmila karake truTikI pUrti kara lenI caahiye| __unhone likhA hai ki karmaprakRti prakaraNa aura prakRti samutkIrtana adhikAra ina donoko eka kaise samajha liyA gayA hai jisake AdhArapara ekameM jo gAthAe~ adhika hai unheM dUsaremeM bhI zAmila karanekA prastAva rakkhA hai / jabaki karmaprakRtime prakRti samutkIrtana adhikArase 75 gAthAeM adhika hI nahIM, balki usakI 35 gAthAe~ (na0 52 se 86 taka) kama bhI hai jinhe karmaprakRtimeM zAmila karaneke liye nahI kahA gayA / aura isI taraha 23 gAthAe~ karmakANDake dvitIya adhikArakI (gA0 127 se 145, 163, 180, 181, 184) tathA gyAraha gAthAeM chaThe adhikArakI (800 se 810 taka) bhI usameM aura adhika pAI jAtI hai parantu prakRti samutkIrtana adhikArameM unheM zAmila karanekA sujhAva nahI rakkhA gyaa| donoke eka honekI dRSTise yadi ekakI kamIko dUsare se pUrA kiyA jAye aura isa taraha prakRti samutkIrtana adhikArako ukta 35 gAthAoko karmaprakRtime zAmila karAneke sAtha karmaprakRtikI ukta (23 + 11) 34 gAthAoko bhI prakRti samutkIrtanameM zAmila karAneke liye kahA jAye toxxx yaha prastAva vilkula asagata hogA kyoMki ve gAthAe~ prakRti samutkIrtana adhikArake sAtha kisI taraha hI sagata nahIM hai| vAstavameM ye gAthAe~ prakRti samutkIrtanase nahI, kintu sthitivandhAdikase sambandha rakhatI hai|' ata karmaprakRti eka svatatra grantha hI ThaharatA hai jisameM prakRti samutkIrtanako hI nahI, kintu pradezavandha, sthitivandha aura anubhAgavandhake kathanoko bhI apanI rucike anusAra sakalita kiyA gayA hai aura usakA sakalana gommaTasArake nirmANake bAda kisI samaya huA jAna paDatA hai| mukhtArasAhavakA yaha niSkarSa ucita hai| isIse usako yahA~ uddhRta kara diyA hai| kintu isa taraha karmaprakRtike eka svatatra grantha mAna liye jAnepara bhI karmakANDake prakRti samutkIrtana adhikArake gA022 se 33 takameM jo asavaddhatA aura aparNatA pratIta honekA prazna hai vaha to khaDA hI rahatA hai| usake samvandhameM bhI hameM mukhtArasAhavakA sujhAva mAnya pratIta hotA hai| jina dino karmakANDakI truTipUrtikI carcA cala rahI thI tava sva0 pa0 loka'nAthajI zAstrIne mUDavidrIke siddhAntamandirake zAstra bhaNDArameM, jahAM dhavalAdi siddhAnta granthokI mUlapratiyAM maujUda hai, gommaTamArakI khoja kI thI aura apane khojake pariNAmane mukhtAramAhavako sUcita kiyA thaa| unhone sUcita kiyA thA ki ukta gAmna bhaNDArama gommaTasArake jIvakANDakI mUlaprati trilokamAra aura labdhimAra kSapaNAmAra sahita tADapanopara maujUda hai| pana masyA jIvakANDakI
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ 402 * jainasAhityakA itihAsa 38, karmakANDakI 53, trilokasArakI 51 ora labdhisAra-kSapaNAsArakI 41 hai | ye saba grantha pUrNa hai / aura unakI padyasakhyA kramaza. 730, 873, 1018 aura 820 hai / tADapatrokI lambAI do phuTa do ica ora coDAI do ica hai / lipi prAcIna kannaDa hai / ye to huA pratiyoke samvandhameM / prakRta carcAke sambandhameM zAstrIjIne likhA thA -- ki karmakANDame vivAdastha sthala pratimeM sUtra rUpame hai / ora mustArasAhabako usakA vivaraNa bhI bhejA thaa| mukhtArasAhabane purAtana vAkyasUcIkI apanI prastAvanAme usa vivaraNake AdhArapara jo kucha likhA hai use hama yahA~ de denA ucita samajhate hai 'karmakANDakI 22vI gAthAmeM jJAnAvaraNAdi ATha mUla prakRtiyokI uttara karmaprakRtiyokI sakhyAkA hI kramaza nirdeza hai-- uttaraprakRtiyoke nAmAdi nahI diye / 23vI gAthAmeM krama prApta jJAnAvaraNakI 5 prakRtiyokA koI ullekha na karake darzanAvaraNakI no prakRtiyoMmeMse styAnagRddhi Adi pA~ca prakRtiyoMke kAryakA nirdeza karanA prArambha kara diyA hai / ina 22 aura 23 gAthAoke vIcameM nimna gadyasUtra pAye jAte haiM jiname jJAnAvaraNIya tathA darzanAvaraNIya karmokI uttaraprakRtiyokA spaSTa ullekha hai aura jinase dono gAthAokA samvandha ThIka juDa jAtA hai - 'NANAvaraNIya dasaNAvaraNIyaM vedaNIya (mohaNIya) Auga NAma goda atarAya cei / tatya NANAvaraNIya pacaviha AbhiNivohiya-suda-ohi-maNapajjavaNANAvaraNIya kevalaNANAvaraNIyaM cei / daMsaNAvaraNIya navavihaM thoNagiddhi, NiddANiddA, payalApayalA, NiddA ya payalA ya cakkhu acakkhu - ohi dasaNAvaraNIya kevaladasaNAvaraNIyaM cei / ' 25vI gAthAmeM darzanAvaraNIya karmakI nau prakRtiyomeMse pracalA prakRtike kAryakA nirdeza hai| isake bAda kramaprApta vedanIya tathA mohanIyakI uttara prakRtiyokA koI nirdeza na karake 26vI gAthAmeM ekadama yaha pratipAdana kiyA hai ki mithyAtva - kA dravya tIna bhAgome va~Takara kaise tIna prakRti rUpa ho jAtA hai / mUDavidrIkI ukta prAcIna pratimeM dono ukta gAthAoke madhyameM nimna gadyasUtra hai jinase ukta truTi azakI pUrti ho jAtI hai ' vedanIya duviha sAdAvedaNIyamasAdAvedaNIya cei / mohaNIya duviha dasaNamohaNIya cArittamohaNIya cei / dasaNamohaNIya badhAdo eyaviha micchatta, udaya sata paDucca tiviha micchatta sammAmicchatta sammattaM cei / ' 26vI gAthAke bAda cAritra mohanIyakI mUlottara prakRtiyo, AyukarmakI prakR
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarakAlIna karma-sAhitya 403 tiyo aura nAmakarmakI prakRtiyoMkA koI nAmanirdeza na karake 27vI gAthAmeM ekadama 15 sayogI bhedoko ginAyA hai jo nAmakarmakI zarIravandhana prakRtiyose sambandha rakhate hai, parantu vaha karma kauna-sA hai aura usakI kina-kina prakRtiyoMke ye sayogI bheda hai yaha sava jJAna nahIM hotA / mUDavidrIkI ukta pratimeM nimna gadya sUtra ukta dono gAthAoke bIcame pAye jAte hai| jinase kathanakI sagati baiTha jAtI hai kyoki unameM cAritra mohanIyakI 28, AyukI 4 aura nAmakarmakI 42 piNDa prakRtiyokA nAmollekha karaneke anantara nAmakarmake jAti Adi bhedokI uttara prakRtiyokA ullekha karate hue zarIra bandhana nAmakarmakI pA~ca prakRtiyo taka hI kathana kiyA gayA hai, isase gAthA na0 27 ke sAtha usakI sagati vilkula ThIka baiThatI hai "cAritta mohaNIya duviha kasAyavedaNIya NokasAyavedaNIya cei| kasAyavedaNIya solasaviha khavaNa paDucca aNatANuvadhi koha-mANa-mAyA-loha apaccakkhANa paccakkhANAvaraNa koha-mANa-mAyA-loha kohasajalaNa mANasaMjalaNaM mAyAsaMjalaNa lohasajalaNa cei / 'pakkamadavva paDucca aNatANubadhi-loha-koha-mAyA-mANa sajalaNa loha-mAyA koha-mANa paccakkhANa loha-koha-mAyA-mANa apaccakkhANa loha-kohamAyA-mANa cei / NokasAya vedaNIya Navaviha purasitthiNausayaveda radi-aradihassa-soga-bhaya-dugucchA cedi / Auga cauviha NirayAugaM tirikkha-mANussa-devAuga cedi / NAma vAdAlIsa piMDApiMDapayaDibheyeNa gayi-jAyi-sarIra-badhaNa-saghAdasaThANa-agovaga-saghaDaNa-vaNNa-gadha-rasa-phAsa-ANupuvI - agurulahuguvaghAda - paraghAdaussAsa-AdAva-ujjoda - vihAyagayi-tasa-thAvara-vAdara-suhuma-pajjattApajjatta-patteyasAhAraNasarIra-thirAthira-subhAsubha-subhaga-dubbhaga-sussara-dussara-AdejjANAdejja-jasAjasakitti-NimiNa-titthayaraNAma cedi / tattha gayiNAma caunviha NirayatirikkhagayiNAma maNusadevagayiNAma cedi / jAyiNAma pacaviha eiMdiya-viidiya-tIidiyacauidiyajAyiNAma paciMdiya jAyiNAma cedi| sarIraNAma pacaviha orAliya-veguviya-AhAra-teja-kammaiyasarIraNAma cei / sarIrabadhaNaNAma pacaviha orAliyavegunviya-AhAra-teja-kammaiya-sarIrabadhaNaNAma cei / 1 go0 karmakANDakI saskRta TIkAmeM ina sUtrokA akSaraza saMskRta rUpAntara milatA hai| usase milAna karanese tathA saiddhAntika dRSTise bhI sUtrakA pATha azuddha pratIta hotA hai / TIkAkA saskRta pATha isa prakAra hai-'prakramadravya vibhajanadravya pratItya anantAnuvadhi lobha mAyA krodha mAnaM sajvalanalobhamAyA krodhamAna pratyAkhyAnalobhamAyAkrodhamAna apratyAkhyAnalobhamAyA krodhamAna ceti /
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ 404 * jainasAhityakA itihAsa sUtrake antameM Agata zarIrabandhana nAmakarmake pAMca bhedoke 15 sayogI bheda gAthA 27meM batalAye hai / gAthA 28meM zarIrake ATha aga vatalAye hai / mUDavidrIkI prAcIna pratimeM gA0 27 aura 28ke bIcame nIce likhe gadya sUtra hai 'zarIrasaghAdaNAma pacaviha orAliya-vegunviya-AhAra-teja-kammaiyagarIrasaghAda NAma cedi / zarIrasaMThANaNAmakammaM chavihaM samacaurasaThANaNAmaM NaggodaparimaDala-sAdiya-kujja-bAmaNa huDazarIrasaThANaNAmaM cedi| marIraaMgovagaNAma tiviha orAliya-vegunviya-AhAra-sarIraagovaga NAma cedi / 28vI gAthAke bAda nIce likhA gadya sUtra hai 'sahaDaNaNAma chaviha vajjarisahaNArAyasahaDaNaNAma vajjaNArAya-NArAyaaddhaNArAya-khIliya-asapattasevadvizarIrasahaDaNaNAma cei|' 28vI gAthAke anantara cAra gAthAomeM cha sahananokA kathana hai / jinameMse prathama tIna gAthAomeM yaha batalAyA hai ki kisa sahanana vAlA jIva marakara kisa svarga taka athavA kisa naraka taka janma letA hai| aura cauthI gAthAme vatalAyA hai ki karmabhUmikI striyoM ke antake tIna sahananokA hI udaya hotA hai / ukta sUtrake sAtha ina gAthAokI sagati baiTha jAtI hai| gAthA 32ke vAda nIce likhe gadyasUtra mUDavidrI kI prati meM hai 'vaNNanAma pacaviha kiNNa-nIla-ruhira-pIda-sukkilavaNNaNAma cedi / gadhaNAmaduvihaM sugadha-dugadha NAma cedi / rasaNAma pacavihaM tiTTha-kaDu-kasAyavila-mahura-rasaNAma cei| phAsaNAma aTTaviha kavakaDa-maugagurulahuga-rukkha-saNiddha-sIdusuNa-phAsaNAma cedi / ANupunvI NAma caunvihaM Niraya-tirakkhagAya-pAoggANupunvINAmaM maNusa-devagayi-pAoggANupunvI-NAma cei| agurulaghuga-uvadhAda-paraghAda-ussAsaAdava-ujjoda-NAma cedi / vihAyagadiNAma kamma duviha pasatyavihAyagadiNAma appasattha-vihAyagadiNAma cedi| tasa-vAdara-pajjatta-patteyasarIra-subha-subhaga-sussaraAdejja-jasakitti-NimiNa-tityayaraNAma cedi / thAvara-suhuma-apajjatta-sAhAraNasarIraathira-asuha-dubhaga-dussara-aNAdejja-ajasakiti NAma cedi / isake pazcAt gAthA 33 hai jisameM uSNa nAmakarma aura Atapa nAmakarmameM antara spaSTa kiyA hai / gAthA 33 ke sAtha nAmakarmakI prakRtiyokI gaNanA samApta ho jAtI hai / 33 gAthAke pazcAt nIce likhe sUtra hai| jinameM gotrakarma aura antarAya karmakI prakRtiyA~ batalAI hai___ 'godakamma duviha uccaNIcagoda cei / atarAya paMcaviha dANa-lAbha-bhogopabhoga-cIriya-aMtarAya cei|
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarakAlIna karma-sAhitya * 405 mUuvidrI pratime pAye jAne vAle una mUnoko yathArathAna gsa deneme karmakANDa gA0 22 me 33 tAme jo agambaddhatA pratIta hotI hai vaha dUra ho jAtI hai aura rAva gAthAeM surAgata pratIta hone lagatI hai / di0 prA0 paJcarAgrahake dUsare adhikArakA nAma bhI prakRti gamutkIrtana hai| usake prArambhameM cAra gAthAe~ hai / pahalI magala gAthAko choTakara gepa tInI gAyAeM karmakANDama 20, 21, 22 nambarako liye hue virAjamAna hai| 22vI gAyAmeM AcArya nemicandrane thoDA-sA parivartana kara diyA hai| nAma karmakI 93 yA 103 prakRtiyA lipakara unhone karma paThatimeM nirdiSTa 158 karma prakRtiyokI mAnyatAkA bhI magraha kiyA hai| paJcagagrahameM ATho karmokI prakRtiyokI makhyA vatalAne vAlI gAyAke pazcAt prakRtiyoke nAmAdikA kayana gadya mUtrI dvArA hI kiyA gayA hai| umI paddhatikA anusaraNa nemicandrAcAryane bhI kiyA thA, aimA mUDhaviDIko karmakANDakI pratime pratIta hotA hai| paJcasagrahame gaya sUtroke dvArA kramama saba prakRtiyokA nirdega kiyA hai| karmakANDame bIca bIcame gAthAsUna dekara prakRtiyoke sambandhame Avazyaka upayogI kathanokA bhI magraha kiyA gayA hai| jIva sthAnakI cUlikAke antargata bhI prakRti samutkIrtana nAmaka adhikAra hai| paJcasagrahakA prakRti samutkIrtana adhikAra usIkI upaja hai| aura inhIkI upaja karmakANDakA prakRtisamutkIrtana adhikAra hai| usameM jo gadyasUtra hai ve ukta granyoMke antargata gadyasUtrokA hI sakSipta rUpa hai| unameM jo kahI antara kiyA gayA hai vaha karmakANDakI dRSTise hI kiyA gayA hai / / ___ ullekhanIya antara darzanAvaraNIya karmakI prakRtiyoke kramameM hai / jI0 sthA0 cUlikA tathA paJcamagrahameM nidrA nidrA, pracalA pracalA, styAnagRddhi, nidrA aura pracalA yaha pAMca nidrAokA krama hai aura karmakANDagata gadya sUtrameM, jo ki mUDavidrIkI prAcIna pratime upalabdha hai-styAnagRddhi, nidrAnidrA, pracalA pracalA, nidrA aura pracalA yaha krama hai| ukta kramako badalanekA kAraNa yaha hai ki karmakANDameM pradezavandhake kathaname samaya pravaddhakA vibhAga ATho mUlakarmomeM tathA unakI uttara prakRtiyomeM batalAyA hai| darzanAvaraNIya karmakI uttaraprakRtiyomeM jisa kramase ba~TavArA hotA hai vahI krama karmakANDake gadyasUtrameM apanAyA gayA hai| yaha vAta cAritra mohanIyakI uttara prakRtiyoko vatalAne vAle gadyasUtrose samarthita hotI hai| mUDavidrIvAlI pratise Upara cAritramohanIya samvandhI jo gadyasUtra diye gaye hai unameM kaSAyavedanIyake solaha bhedoko do apekSAose ginAyA gayA hai-eka kSapaNakI apekSA se aura eka prakrama dravyakI apekSAse / prakrama dravyakA artha 50 ToDaramalajI ne
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ 406 : jenasAhityakA itihAga apanI TIkA jiyA-bari pradeza nanAgirI paramANani TayAga: tAgI apekSA ghiye|' ApaNAsI gaMgA to jo pragina kA yahI : rinnu u~TayAregI apanA krama mipa jaMgA gige kAAgA ____ata' ganimI kI praniga vanagAna gaNanA avarahI karma ko agara jora neminandrAnAzI ni kI mahita gaMga TIkA ga gomA sasAta spAntara garama pAyA jAnA bhI naSTa garanA / uga ko gayA gAna ganege ma hipati kI jaanii|| 2 ghanmotyamAyAdhikAra ima adhikAgmaM manA aura garamA gagana f0 pA0 parasaMgarameM bhI ga nAgagA togarA gira: jo laagii| ugI prayA gAgAkA jarA-'yasyamAgaga pImiga nijAgara / negigandrAgAgane apane nAmamA anugA usame paripataMga karaNe ugega pracAra sA hai-yasvagata garA AgA / gaMtA gA pAgAme tabalA artha nahIM kiyA I nizigI dUrI gAyA meM unakA artha kahA hai-'jiname gAla gom frtAra gA gaTogage gagana ho jaga bhAratako stava nAhate hai| jigame gA gitAra yA gaMgage papana ho une stuti kahate hai aura nigama ago AmAkA gAna vigtAra gA gapane ho uge dhargakayA gahate haiN'| yaha lakSaNa gavalA AdhAra para ranita hai / vedanA rANa ke kati anuyoga sArake gura 55 'yaya-yudhi-bhAga pahA' AyA hai| dhavalA'meM usake lakSaNa kahe hai / unIparame neminamAnArgane eka gAyAke vAga tIno lakSaNoko kahA hai| ___ stavake lakSaNake anugAra karmakANThana dUgare adhikAgmeM karmoke vandha, udaya sattvakA guNasthAna aura mArgaNAoge sarvAMgapUrNa kathana diyA gayA hai| aisA samajhanA caahiye| sabase prathama bandhakA kathana karate hue banyo cAro bhedokA-prakRtivandha, sthiti bandha, anubhAgavandha aura pradezavandhakA, kramaza kathana kiyA gayA hai| prakRti 1 'sayalagekkagekkagahiyAra savitthara sasarova / vaNaNasatya thayathui-dhammakahA hoDa NiyameNa ||88-k0 kA0 / 2 vArasagasadhAro sayalagavisayappaNAdo thavo NAma / vArasagesu ekkagovasaghAro thudoNA m| ekkagassa egAhiyArovasahAro dhmmkhaa|' -paTsa0, pu0 9, pR0 263 /
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarakAlIna karma-sAhitya : 407 vandhakA kathana karate hue prathama yaha batalAyA hai ki kina 2 karma prakRtiyokA vandha kisa kisa guNasthAna taka hotA hai, Age nahIM hotaa| yaha kathana paJcasaMgrahama bhI hai / guNasthAnomeM ATho karmokI 120 vandha prakRtiyoke bandha, avandha aura vandha vyucchittikA kathana karaneke vAda caudaha mArgaNAoma vahI kathana kiyA gayA hai| yaha kathana pacasagrahame nahI hai| ise nemicandrAcAryane paTkhaNDAgamake vandha svAmitva vicaya nAmaka tIsare khaNDase liyA hai| prakRtivandhake pazcAt sthitivandhakA kathana hai / usame karmokI mUla tathA uttaraprakRtiyokI utkRpTa aura jaghanyasthitivandhakA tathA unake bandhakokA kathana kiyA hai| pacasagrahake caturtha adhikArameM jo sthitibandhakA kathana hai usase karmakANDake kathanameM kaI vizepatAeM hai / karmakANDa meM ekendriyAdi jIvoke honevAle sthitivandhakA bhI kathana kiyA hai, jo jIvasthAnakI jaghanyasthiti cUlikAko dhavalATIkA kA RNI hai / antameM karmokI AvAdhAkA kathana hai| tatpazcAt anubhAgavandhakA aura phira pradezavandhakA kathana hai| ye kayana paJcasagrahake RNI hai| kintu kucha kathana usase vizeSa bhI hai| pradezavandhakA kathana karate hue pa0 sa0 meM to samayapravaddhakA vibhAga kevala mUlakarmomeM hI batalAyA hai kintu karmakANDameM uttaraprakRtiyomeM bhI vibhAgakA kathana kiyA hai / tathA karmakANDameM pradezavandhake kAraNabhUta yogake bhedo aura avayavokA bhI kathana hai| yaha kathana paMcasagrahameM nahI hai, dhavalA aura jayadhavalAmeM hai| isa vandhaprakaraNameM paJcasagrahakI kaI gAthAe~ jyokI tyo saMgRhIta hai / udayaprakaraNameM koka udaya aura udIraNakA kathana guNasthAna aura mArgaNAomeM hai arthAt pratyeka guNasthAna aura mArgaNAmeM prakRtiyoke udaya, anudaya aura udaya vyucchittikA kathana hai / sattva prakaraNameM guNasthAna aura mArgaNAomeM prakRtiyokI sattA, asattA aura sattva vyucchitikA kathana hai| mArgaNAmomeM vandha udaya aura sattva kA kathana anyatra nahIM miltaa| nemicandrAcAryane prApta ullekhoke AdhArapara use svaya phalita karake likhA hai| yaha vAta udaya aura sattvakI antima gAthAke dvArA granthakAra nemicandrane svaya bhI kahI hai| 3 sattva sthAna bhaga pichale prakaraNameM kahe gaye sattva sthAnakA bhagoke sAtha kathana isa prakaraNameM 1 gA0 144-145 / 2-paTkha0 pu06, pR0 184 tathA 195 / 3 'kammevANAhAre payaDINaM udayamevamAdese / kahiyamiNa balamAhavacadacciya NemicadeNa // 332 // kammevANAhAre payaDINa sattamevamAdese / kahiyamiNaM valamAhavacaMdacciyaNemicadeNa ||356||-k0-kaa0 / /
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ 408 * jenasAhityakA itihAsa hai / pratyeka guNasthAname prakRtiyAMkA rAttva sthAna kitane prakAra gaMbhava hai, aura usake gAya jIva kiMga AyukI bhogatA hai aura paravIna 2 Ayuko vAtA hai | yaha saba kathana isa prakaraNa hai / ugI prakaraNake antagaM granthakArane yaha kahA hai ki mantri guruke pAga zravaNa karake kanakanandine matva sthAnakA kathana kiyA / kananandike 'vistarasattva fregI' nAmaka granthakA paricaya pIche karA Age hai / use nemicandrAcAryane apane isa prakaraName prAya. jyokA tyo apanA liyA hai| ApakI pratimaM gAyA ga0 88 hai aura karmakANDa mukti maskaraNa prakaraNako gAyA gayA 358 ne 397 taka 40 hai / ata kevala 8 gAyAeM chor3a dI gaI hai aura unameM kramabheda bhI kiyA gayA hai / jina gAthA 397 meM cakI taraha giddhAnta cha gaNDIko apanI buddhi sAdhane kI bAta kahI gaI hai vaha gAyA bhI kanAnandike vistAra rAttva nibhagIkI hai / ata nemicandakI taraha manakanandi bhI siddhAnta nakranartI the / 4 vicUlikA adhikAra isa adhikAra tIna mUlikAe~ hai-nava prazna cUlikA, pacabhAgaddAra cUlikA bhara damakaraNa liyA / jaise jIvasthAnake viSama svaloke vivaraNake liye usake antame cUlikA nAmaka eka bhAga AtA hai yene hI karmakANDa pratipAdita pUrvAvikAroke sambandha vizeSa kathana karaneke liye yaha adhikAra AyA hai / pahalI nau prazna nRlikAmaM nau pradanAMkA samAdhAna kiyA gayA hai| ve no prazna isa prakAra hai ? udayavyucchittike pahale bandhakI vyucchitti kina prakRtiyokI hotI hai / 2 udaya vyucchittike pIche bandhako vyucchitti kina prakRtiyokI hotI hai / 2 aura udaya vyucchittike sAtha bandhakI vyucchitti kina prakRtiyAMkI hotI hai / 4 jinakA apanA udaya honepara bandha ho aisI prakRtiyAM kaunasI hai / 5 jinakA anya prakRtikA udaya honepara bandha ho aimI prakRtiyA kona sI hai / 6 ora jinakA apanA tathA anya prakRtikA udaya honepara bandha ho, ve prakRtiyo konasI hai / 7 jinakA nirantara vadha hotA hai aisI prakRtiyAM kaunasI hai / 8 jinakA sAntaravandha hotA hai arthAt kabhI vandha hotA hai aura kabhI nahI hotA, ve prakRtiyA~ konasI hai 9 aura jinakA nirantara bandha bhI hotA hai aura sAntaravandha bhI hotA hai ve prakRtiyA~ konasI hai ? ina nau praznokA uttara isa cUlikAmeM diyA gayA hai / prA0 pa0 sa0 ke tIsare adhikArake antameM no prazna cUlikA AI hai tathA paTkhaNDAgama ke antargata vanvasvAmitvavicaya nAmaka tIsare khaNDakI 1 ka0 kA0, gA0 496 / 2 paTkha0 pu0 8, pR0 7--- - 17 /
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarakAlIna karma-sAhitya : 409 dhavalAke prArambhameM ye nau prazna uThAkara unakA samAdhAna kiyA gayA hai aura usake samarthanameM kucha Apa gAthAe~ bhI uddhRta kI gayI hai| inhIke AdhArase yaha nau prazna cUlikA liyA gayA pratIta hotA hai| paca bhAga hAra cUlikAmeM udvelana, vidhyAta, adha pravRtta, guNasakrama aura sarvasakrama ina pAMca bhAgahArokA kathana hai / ina bhAgahAroke dvArA jIvoke zubhAzubhakarma apane pariNAmoke nimittase anya prakRtirUpa pariNamana karate hai| jaise zubha pariNAmokA nimitta pAkara badhA huA asAtAvedanIyakarma sAtAvedanIya rUpa pariNata ho jAtA hai| kisa-kisa karmaprakRtime kauna-kauna bhAgahAra sambhava hai aura kisa-kisa bhAgahArake antargata kauna-kauna prakRtiyA~ hai yaha sava bhI kathana kiyA gayA hai / sAtha hI cUMki pA~co bhAgahAra eka bhAjaka rAzike tulya hai ata unakA parasparameM alpabahutva bhI batalAyA gayA hai / yaha sava kathana paJcasagrahameM nahIM hai| dazakaraNa cUlikA-isameM vandha, utkarpaNa, apakarSaNa, saMkramaNa, udIraNA, sattA, udaya, upasama, nidhatti aura nikAcanA ina dasa karaNokA svarUpa kahA gayA gayA hai aura batalAyA gayA hai ki kauna karaNa kisa guNasthAna taka hotA hai| karaNa nAma kriyA kA hai-karmomeM ye dasa kriyAe~ hotI hai / karmaprakRtimeM ina karaNokA svarUpa bahuta vistArase varNita hai| 'jayadhavalAmeM 'dasakaraNI sagraha' nAmaka eka granthakA nirdeza hai usameM bhI, jaisA ki usake nAmase prakaTa hotA hai, dasa karaNoke kathanakA sagraha honA cAhie / 5. vandhodaya sattva yukta sthAna samutkIrtana eka jIvake eka samayameM jitanI prakRtiyoMkA vandha, udaya athavA sattva sabhava hai unake samUhakA nAma sthAna hai| isa adhikArameM pahale ATho mUlakarmoko lekara aura phira pratyeka karmakI uttara prakRtiyoko lekara bandhasthAno, udayasthAno aura sattva sthAnokA kathana kiyA gayA hai| jaise mUlakarmokA kathana karate hue kahA hai ki tIsare mizraguNasthAnake sivAya apramatta paryanta chai guNasthAnomeM eka jIvake Ayukarmake vinA sAtakarmokA athavA Ayu sahita ATha karmokA bandha hotA hai, tIsare, AThaveM aura nauveM, ina tIna guNasthAnomeM Ayuke vinA sAta karmokA hI bandha hotA hai| dasaveM guNasthAnameM Ayu aura mohanIyake sivAya cha hI karmokA vandha hotA hai| gyArahaveM Adi tIna guNasthAnomeM eka vedanIya karmakA hI bandha hotA hai, aura caudahaveM guNasthAnameM eka bhI karmakA bandha nahIM hotA / ata ATho karmoke cAra bandhasthAna hote hai-ATha prakRtika, sAta prakRtika, chai prakRtika aura eka prakRtika / 1 ja00 pre0kA0, pR0 6600 /
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ 410 * jenasAhityakA itihAsa isI taraha dasaveM guNasthAna taka ATho karmIkA udaya hotA hai, gyArahaveM aura vArahaveM guNasthAnameM mohanIyake vinA sAtakarmAkA udaya hotA hai / tathA terahaveM aura caudahave guNasthAname cAra hI karmAkA udaya hotA hai / ata ATha karmoke tIna udayasthAna hote hai-ATha prakRtika, mAta prakRtika aura cAra prakRtika / gyArahave guNasthAna taka ATho prakRtiyokI gattA rahatI hai, vArahaveM guNamyAname mohanIyake binA sAta karmoMkI hI gattA rahatI hai aura terahaveM tathA caudahave guNasthAnameM cAra karmo kI hI sattA rahatI hai / ata ATho karmoka tIna mattvasthAna -ATha prakRtika, gAta prakRtika aura cAra prakRtika / isI tarahakA kathana pratyeka karmake viSayameM bhI kiyA gayA hai / ATho karmomeMro vedanIya, Ayu aura gotrakarmakI uttara prakRtiyoMmene eka jIvake eka samayame eka hI prakRtikA bandha hotA hai aura ekakA hI udaya hotA hai / jJAnAvaraNa aura antarAyakI pAMco prakRtiyAMkA ekagAtha bandha, udaya aura sattva honese sthAna eka hI hai / ata ina pAMca karmo ko chor3akara darzanAvaraNa, mohanIya aura nAmakarmake vandhasthAno, udayasthAnI aura sattvamthAnokA kathana bahuta vistAra kiyA gayA hai / pratyekakA kathana karaneke bAda nimayogI bhagokA kathana hai arthAt vandhame udaya aura sattva, udayameM vandha aura sattva aura sattvameM bandha aura udayakA kathana kiyA gayA hai / phira bandhAdimeMse doko AdhAra aura ekako Adheya banAkara kathana kiyA gayA hai / prA0di0 paJcasagrahake antargata zataka tathA saptatikA nAmaka adhikArameM bhI ukta kathana hai aura karmakANDakA ukta kathana usakA RNI jAna paDatA hai / kucha gAthAe~ bhI donome milatI huI hai / 'kathanameM kucha bheda bhI hai| jisakA kAraNa vivakSA bhedake sAtha matabheda bhI hai, vaha matabheda paramparAmUlaka hai / isa prakaraNameM ATho karmoke vipayameM prasagavaza Agata karmaviSayaka aura bhI bahuta sA jJAtavya viSaya hai / yaha adhikAra bahuta vistRta hai isakI gAthA saMkhyA 334 hai / 6 pratyayAdhikAra -- isa adhikArameM karmabandhake kAraNokA kathana hai / mUla kAraNa cAra haimithyAtva, avirati, kapAya aura yoga / tathA inake bheda kramase 5, 12, 25, aura 15 = kula 57 hote haiM / guNasthAnomeM inhI mUla aura uttara pratyayokA kathana isa adhikAra me kiyA gayA hai ki kisa guNasthAnameM vandhake kitane pratyaya hote hai / aura unake bhaGgokA bhI nirdeza kiyA hai / prA0 paMJcasagrahake zatakA 1 isa bhedako jAnaneke lie saptatikA prakaraNakA pa0 phUlacandrajI kRta anuvAda ( pR0 103) dekhanA cAhie /
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarakAlIna karma - sAhitya 411 dhikArake prArambha meM yaha kathana bahuta vistArase kiyA gayA hai / yahA~ to usako vahuta sakSipta kara diyA hai / ina pratyayoke pazcAt karmakANDake isa adhikArameM pratyeka karmake vizeSa kAraNa 11 gAthAo dvArA vatalAye hai / ye gAthAe~ vahI hai jo zataka prakaraName vartamAna hai ora di0 prA0 paJcasagrahake zataka prakaraNase lI gaI jAna paDatI haiM / 7. bhAvacUlikA isa adhikArameM aupazamika, kSAyika, mizra, audayika, aura pAriNAmika ina pA~ca bhAvokA tathA inake bhedokA kathana karake unake svasayogI bhagokA kathana guNasthAno me kiyA gayA hai / usake pazcAt jaina paramparAkI vaha prAcIna gAthA dI gaI hai jisameM kahA hai ki kriyAvAdiyo ke 180, akriyAvAdiyoke 84, ajJAnavAdiyoke 67 aura vainayiko 32 isa taraha 363 mithyAmata hai / usa gAthAko dekara Age una matokI upapatti dI hai ki kisa taraha kriyAvAdI Adi mata 180 Adi hote hai / ve sUtrakRtAga ke prathama zruta skandha adhyayana 12 meM bhI matokI carcA milatI hai / aura usakI TIkAmeM zIlAkane unakI upapatti bhI dI hai kintu karmakANDako upapattise usameM antara hai / tathA amitagatike saMskRta paJcasagrahameM ( pR0 41 Adi) bhI upapatti milatI hai jo karmakANDake hI anurUpa hai / astu, antameM eka gAthAke dvArA jo sanmatitarka (kA0 3, gA0 47) meM bhI varta - mAna hai, kahA gayA hai ki 'jitane vacanake mArga hai utane hI nayavAda hai aura jitane nayavAda hai utane hI parasamaya hai / arthAt sava nayoke samUhakA nAma hI jainadarzana hai / 8 trikaraNacUlikA isa adhikArameM adha karaNa aura apUrvakaraNa aura anivRttikaraNa ina tIna karaNokA svarUpa kahA gayA hai / jIvakANDake prArambhameM bhI guNasthAnoke prakaraNa meM ina karaNokA svarUpa kahA gayA hai aura tIno karaNakA svarUpa batalAne vAlI 1 dekho - karmakANDa gA0 800-810 aura zataka gA0 16-26 / 2 asidisada kiriyANa akkiriyANA ca Ahu culasIdI | sattaTThaNNANINa veNayiyANa tu vattI // 876 // 3 'jAvaiyA vayaNavahA tAvadiyA ceva hoti NayavAdA | jAvadiyA gayavAdA tAvadiyA ceva hoti parasamayA // 894 || go0 ka0 kA0 /
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ 412 : jenamAhityakA itihAsa gAthA bhI jIvakANDakI hI hai| isa adhikArI vigepatA yaha hai ki ugama pahale dono karaNoga svasgako agagadRSTio nArA gamAyA gayA hai| 9 karmasthitirananA adhikAra pratigagaga bapanevAle karmaparamANuokA ATho koma vibhajana hono pazcAt pratyeka karmapratiko prApta karmanipekokI raganA ugakI rigatiI anusAra AvAyAkAlako chor3akara ho jAtI hai ani bannako prApta hue ye kagaparamANu udayakAla Ane para girane prArambha ho jAte hai aura antima riyati paryanta girate rahate hai| unakI racanAko hI narmasthiti rananA kahate hai ugIkA kathana isa adhikArameM hai| vandhodaya manvAdhikAra nAgA dUgara adhikArako antargata sthitivandhAdhikArake antameM bhI yaha kayana AyA hai| phalata gAvA na0 914 me 121 tA jo gAyA hai ve mara gAnAeM uga abhigge AtI hai aura vahA~ umakA nambara 155 se 162 taka hai / kintu yahA~ yahI gagana vistAra kiyA hai| anta meM pragasti hai / sapame yaha karma kANDakA paricaya hai| labdhisAra-kSapaNAmAra labdhisAra-gommaTagAra anirikana nAnapinandrAnArgako dUmarI kRti landhisAra hai / yaha gAthA baddha hai / isake bhI do gakaraNa prAgita hue hai, eka rAyavada gAsa mAlA bambaI ge| isame mUla tathA 10 manoharalAlajI dvArA racita sakSipta hindI TIkA hai, jisameM gAyAkA arthamA diyA gayA hai| isame gAthAokI sakhyA 649 hai / dUgarA samkaraNa haribhAI devakaraNa granya mAlAme prakAzita huA hai, gAsnAkAra hai / isameM labhisAra para neminandra racita maskRta TIkA aura pa0 ToDaramalajI racita DhuDhArI bhApAkI TIkA hai| tayA kSapaNAsAra para kevala pa0 ToDaramalajI racita bhApA TIkA hI hai| igakI gAthA sasyA 653 hai / isa antarakA kAraNa yaha hai ki dUsare saskaraNakI gAthA na0 156, 167, 254, 531 cAra gAthAe~ pahale saskaraName nahI hai / ____ yaha labdhisAra kSapaNAsAra gommaTasArakA hI uttara bhAga samajhanA cAhiye / gommaTasArake jIvakANDameM jIvakA aura karmakANDame jIvake dvArA vAMdhe jAne vAle karmokA kathana hai aura isa labdhisArameM jIvake karmavandhanase mukta honekA upAya tathA prakriyA batalAI gaI hai| mokSakI pAtratA jIvameM samyaktvakI prApti hone para hI mAnI jAtI hai kyoki samyagdRSTi jIva hI mokSa prApta karatA hai| tathA samyagdarzana honeke pazcAt samyak cAritrakA bhI honA jarUrI hai| ata samyagdarzana aura samyakcAritrakI
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarakAlIna karma-sAhitya 413 labdhi arthAt prAptikA kathana honese granthakA nAma labdhisAra' rakhA gayA hai / isakI prathama gAthAmeM paca parameSThIko namaskAra karake samyagdarzana aura samyakcAritra labdhiko kahanekI pratijJA granthakArane kI hai| ___ sarvaprathama samyagdarzanakI prAptikA kathana hai| usakI prApti pA~ca labdhiyoke hone para hI hotI hai| ve pA~ca labdhiyA hai-kSayopazama, vizuddhi, dezanA, prAyogya aura karaNalabdhi / inameMse ArambhakI cAra labdhiyA~ to sarvasAdhAraNake hotI rahatI hai kintu karaNalabdhike hone para hI samyaktvakI prApti hotI hai| ina labdhiyokA svarUpa granthake prArambhameM diyA gayA hai| adha karaNa, apUrvakaraNa aura anivRtti karaNakA svarUpa gommaTasArameM bhI diyA gayA hai| inakI prAptiko hI karaNalabdhi kahate hai / anivRtti karaNake honepara antamuhUrta ke liye prathamopazama samyaktvakI prApti hotI hai| prathamopazama samyaktvake kAlameM kama se kama eka samaya aura adhika se adhika 6 Avali kAla zepa rahane para yadi anantAnubandhI kaSAyakA udaya A jAtA hai to jIva samyaktvase cyuta hokara sAsAdana samyaktvI ho jAtA hai aura upazama samyaktvakA kAla pUrA hone para yadi mithyAtva karmakA udaya hotA hai to mithyAdRSTi ho jAtA hai| __isa taraha gAthA 109 paryanta prathamopazama samyaktvakA kathana hai / isa prakaraNameM Agata gAthA 99 kasAyapAhuDase lI gaI hai| gAthA 106, 108 aura 109 jIvakANDake prArambhameM bhI AI hai| gAthA 110 se kSAyika samyaktvakA kathana prArambha hotA hai| darzanamohanIya karmakA kSaya honese kSAyika samyaktva kI prApti hotI hai| kintu darzanamohanIya karmake kSayakA prArambha karma bhUmikA manuSya tIrthaMkarake pAdamUlame athavA kevali zrutakevalIke pAdamUlame karatA hai (gA0 110) / aura usakI puu| vahI athavA saudharmAdikalpomeM athavA kalpAtIta devoMmeM athavA bhogabhUmimeM athavA prathama narakameM karatA hai kyoki baddhAyuSka kRtakRtyavedaka marakara cAro gatiyomeM janma le sakatA hai (gA0 111) / anantAnubandhI catuSka aura darzana mohakI tIna, ina sAta prakRtiyoke kSayase utpanna huA kSAyika samyaktva merukI taraha niSkampa, atyanta nirmala aura akSaya hotA hai (gA0 164) / kSAyika samyagdRSTI usI bhavame, athavA tIsare bhavameM athavA cauthe bhavameM mukta ho jAtA hai / (gA0 165) / 1 'samyagdarzana-samyakcAritrayolabdhi prAptiryasmin pratipAdyate sa labdhisArAkhyo grantha |'l. sA0, TI0 /
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ 414 janasAhityakA itihAsa kSAyika samyaktvake sAtha darzanalabdhikA-kathana pUrNa ho jAtA hai aura cAritralabdhikA kathana prArambha hotA hai| cAritra labdhi eka deza aura sampUrNake bhedase do prakArakI hai (gA0 168) / anAdi mithyAdRSTi jIva upazama samyaktvake sAtha deza cAritrako grahaNa karatA hai / aura sAdi mithyAdRSTI jIva upazama samyaktva athavA vedaka samyaktvake sAtha dezacAritrako dhAraNa karatA hai / jisa taraha dhAraNa karatA hai aura usa samaya jo jo kArya hote hai una savakA kathana kiyA gyaa| sakala cAritrake tIna prakAra hai-kSAyopazamika, aupazamika aura kSAyika / kSAyopazamika cAritra sAtaveM aura chaThe guNasthAnameM hotA hai| yaha upazama samyaktva sahita bhI hotA hai aura vedaka samyaktva sahita bhI hotA hai / (gA0 189-190) / gA0 195 meM mleccha manuSyake bhI Arya manuSyakI taraha sakalasayama batalAyA hai / usako TIkA me yaha prazna kiyA gayA hai ki mleccha bhUmike manuSya sakala sayamako kaise dhAraNa kara sakate hai / usake samAdhAnameM kahA gayA hai ki jo mleccha manuSya cakravartIke sAtha AryakhaNDameM Ate hai, aura unakA cakravartI Adike sAtha vaivAhika sambandha ho jAtA hai ve sakala sayama dhAraNa kara sakate hai / athavA cakravartI Adise vivAhI gaIM mleccha kanyAoke garbhase utpanna satAna, mAtRpakSakI apekSA mleccha kahI jAtI hai, usake sayama dhAraNa karanA sabhava hai kyoki isa prakArako jAti vAloko dIkSAke yogya honekA niSedha nahI hai / vIrasenane jayadhavalATIkAmeM yaha carcA uThAI hai| usIse TIkAkArane use liyA jAna paDatA hai / astu, vedaka samyagdRSTI jIva kSAyopazamika cAritrako dhAraNa karaneke bAda jaba aupazamikacAritrako dhAraNa karaneke abhimukha hotA hai to pahale yA to kSAyikasamyaktvako utpanna karatA hai yA dvitIyopazamasamyaktvako dhAraNa karatA hai / kSAyikasamyaktvakI utpattikA vidhAna to pahale kahA gayA hai ata' yahA~ dvitIyopazamasamyaktvakI utpattikA kathana karake cAritramohakI upazamanAkA kathana kiyA gayA hai / cAritramohakA upazama karanepara jIva gyArahave upazAntakaSAya guNasthAna 1 'mleccha-bhUmija-manuSyANA sakalasayamagrahaNa katha sabhavatIti nAzakitavya digvijayakAle cakravartinA saha AryakhaNDamAgatAnA mleccharAjAnA cakravartyAdibhi saha jAta vaivAhikasambandhAnA sayamapratipatteravirodhAt / athavA tatkanyakAnA cakravartyAdipariNItAnA garbheSUtpannasya mAtRpakSApekSayA mleccha vyapadezabhAja sayamasambhavAt tathAjAtIyakAnA dIkSAhatve pratiSedhAbhAvAt // 195 // -la0 sA0 TI0 /
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarakAlIna karma-sAhitya : 415 meM pahu~catA hai aura vahA~ antarmuhUrtakAla taka rahatA hai| usake bAda usakA vahA~se patana ho jAtA hai| patanake kAraNa do hai yA to mRtyukAlakA upasthita honA yA upazamakAlakA samApta honaa| yadi mRtyukAla A jAtA hai to vaha marakara devagatimeM janma letA hai aura usake cauthA guNasthAna ho jAtA hai| yadi upazamakAlake samApta ho jAnese giratA hai to gyArahaveMse girakara dasaveMmeM, dasavese nauveMmeM, nauvese AThavemeM aura AThaveMse sAtaveMmeM pahuMcatA hai| pIche yadi usake pariNAma vizuddha hote hai to phira AThaveM Adi guNasthAnoMmeM caDha jAtA hai, anyathA nIce gira jAtA hai (a0 310) / ___ dvitIyopazama samyaktvakA kAla bhI antamuhUrta hai| usake sAtha apUrvakaraNa nAmaka AThaveM guNasthAnameM caDhanevAlA jIva jitanI derameM girakara puna AThaveMmeM A jAtA hai, usase sakhyAtaguNAkAla dvitIyopazamasamyaktvakA hai / java usakA kAla pUrA hotA hai to yA to vaha jIva girakara cauthe guNasthAnameM A jAtA hai athavA pAcaveM guNasthAnameM A jAtA hai| athavA dvitIyopazamasamyaktvake kAlameM chaha AvalIkAla zepa rahanepara anantAnuvandhIkapAyakA udaya honese sAsAdanaguNasthAnako prApta ho jAtA hai| yadi vaha maratA hai to yativRSabha AcAryake vacanoke anusAra marakara niyamase deva hotA hai / (349 gA0) kyoki jisane parabhavakI naraka, tiryaJca yA manuSyAyukA vandha kara liyA hai vaha manuSya cAritramohanIyakA upazama nahI kara sktaa| yahA~ granthakArane kapAyapAhuDapara cUrNisUtroke racayitA yativRpabha'ke matakA ullekha karake paTkhaNDAgama sUtroke racayitA bhUtabalikA bhI mata diyA hai| unakA mata yativRpabhake matake viparIta hai| arthAt yativRpabhake matame upazama zreNIse girA huA jIva dUsare sAsAdanaguNasthAnako prApta ho sakatA hai kintu bhUtavalI ke matase prApta nahI ho sktaa| inhI dono AcAryoMkI ukta kRtiyo tathA unakI TIkAoke AdhArapara labdhisArakI racanA kI gaI hai| gAthA 391 taka cAritramIhanIya karmako upazama karanekA kathana hai / usase Age cAritramohakI kSapaNAkA kathana hai / cAritramohakI kSapaNAke antargata jo kriyAe~ hotI hai unhIko AdhAra banAkara cAritramohakI kSapaNAke adhikArokA nAmakaraNa kiyA gayA hai ve adhikAra 1 jari maradi sAsaNo so Niraya tirikkha para Na gacchedi / NiyamA deva gacchadi jaivasahamuNiMdavayaNeNa ||349||-lsaa0 / uvasamaseDhIdo puNa odiNNo sAsaNa Na paaunndi| bhUdavaliNAha Nimmalasuttassa phuDovadeseNa ||351||-lsaa0 /
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ 416 * jainasAhityakA itihAsa hai-adha karaNa, apUrvakaraNa, anivRttikaraNa ye tIna karaNa, vandhApasaraNa, sattvApasaraNa ye do apasaraNa, kramakaraNa, kapAyo AdikI kSapaNA, dezaghAtikaraNa, antarakaraNa, sakramaNa, apUrvaspardhakakaraNa, kRSTikaraNa, aura kRSTianubhavana (gA0 392) / inhI adhikAroke dvArA usa kriyAkA kathana kiyA gayA hai| cAritramohakA kSaya karanepara jIva vArahave guNasthAname pahu~catA hai isIse usakA nAma kSINamoha hai / kSINamoha honeke pazcAt jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya aura antarAyakarmako naSTa karake terahave guNasthAname pahu~ca jAtA hai aura sarvajJa sarvadarzI ho jAtA hai| java antarmuhUrtapramANa Ayu zepa rahatI hai to vaha terahaveM guNasthAnavartI sayogakevalI daNDa, kapATa, pratara aura lokapUraNa samuddhAta karake tathA usakA upasahAra karake zeSa bace cAro karmokI sthiti Ayukarmake varAvara karake tIsare zukladhyAnake dvArA ayogakevalI ho jAtA hai / aura vahA~ sava karmoko naSTa karake mukta ho jAtA hai| ____ jaise isa granthakI prathama gAthAmeM granthakArane darzana labdhi aura cAritralabdhiko kahanekI pratijJA kI hai vaise hI antima (652 meM) bhI kahA hai ki vIranandi aura indranandike vatsya tathA abhayanandIke ziSya nemicandrane darzana aura cAritrakI labdhi bhale prakAra khii| yahA~ bhApA TIkAkAra paM0 ToDaramalajI ne 'labdhisAra nAmaka zAstra vipa kahI' aisA likhA hai / ata isa granthakA nAma labdhisAra hI hai| kintu TIkAkAra nemicandrakI TIkA gAthA 391 taka hI pAI jAtI hai jahA~ taka cAritramohakI upazamanAkA kathana hai| cAritramohakI kSapaNA vAle bhAga para saskRta TIkA nahI hai / ata bhASA TIkAkAra pa0 ToDaramala jIne usake prArambhameM likhA hai 'ihA~ paryanta gAthA sUtranikA vyAkhyAna saskRta TIkAke anusAra kiyA jAta ihA~ paryanta gAthAni hI kI TIkA karikai saskRta TIkAkArane grantha samApta kInA hai| vahuri ihA te Aga gAthA sUtra hai tini vipa kSAyikakA varNana hai tinakI saskRta TIkA tau avalokana maiM AI nAhI tAtai tinakA vyAkhyAna apanI buddhi anusAra ihA~ kIjiye hai| bahuri bhoja nAmA rAjA vAhuvali nAmA matrIka jJAna upajAvaneke athi zrImAdhava candranAmA AcArya kari viracita kSapaNAsAra grantha hai / tihi vipa kSAyika cAritra hI kA vidhAna varNana hai so ihA~ tisa kSapaNAsArakA anusAra lie~ bhI vyAkhyAna karie hai / ' mAdhavacandra racita kSapaNAsArake anusAra vyAkhyAnake kAraNa labdhisArake isa bhAgako kSapaNAsAra nAma de diyA gayA jAna paDatA hai / isa taraha AcArya nemicandra racita gommaTasAra tathA labdhisAra eka tarahase
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarakAlIna karma-sAhitya 417 sagraha grantha hai unameM SaTkhaNDAgama, kaSAyapAhuDa aura unakI dhavalA TIkAkA sAra hI sagrahIta nahI kiyA gayA hai, balki unase tathA paJcasagrahase bahuta-sI gAthAe~ bhI sagRhIta kI gaI hai| kintu sagRhIta hone para bhI isakI apanI vizepatA hai / usI vizepatAke kAraNa gommaTasAra aura labdhisArakI racanAke pazcAt SaTkhaNDAgama aura kasAyapAhuDake sAtha unakI TIkA dhavalA aura jayadhavalAko bhI loga bhUla se gaye aura uttarakAlameM ina siddhAnta granthoko jo sthAna prApta thA, dhIre-dhIre vaha nemicandrAcArya gommaTasArako mila gayA / AcArya nemicandra racita trilokasAra nAmaka eka grantha aura bhI hai lokAnuyogake prasaMgameM usake sambandhameM likhA jaayegaa| devasenakRta bhAvasaMgraha ___bhAvasaMgraha nAmaka eka grantha vimalasena gaNadharake ziSya devasenane racA thaa| isa granthameM 700 gAthAoMke dvArA caudaha guNasthAnokA svarUpa batalAyA gayA hai| saiddhAntika dRSTise yaha grantha vizepa mahatvapUrNa nahI hai kyoki isameM caudaha guNasthAnokA kathana to bahuta sAdhAraNa hai| kintu unakA Alambana lekara granthakArane vividha viSayokA kathana vistArase kiyA hai / do gAthAoke dvArA caudaha guNasthAnoke nAma batalAkara granthakArane mithyAtva guNasthAnakA svarUpa batalAyA hai / tathA mithyAtvake ekAnta, vinaya, sazaya, ajJAna aura viparIta ina pAMca bhedoko batalAkara brAhmaNa matako viparIta mithyAdaSTi batalAte hue likhA hai-brAhmaNa aisA kahate hai-'jalase zuddhi hotI hai, mAsase pitarokI tRpti hotI hai, pazu validAnase svarga milatA hai aura go yonike sparzase dharma hotA hai / ' inhI cArokA khaNDana Age kiyA gayA hai aura svapakSake samarthanameM gItA Adi brAhmaNa granthose pramANa bhI uddhRta kiye gaye hai / ___ ekAnta mithyAtvake kathaname kSaNikavAdI bauddhokA khaNDana kiyA gayA hai aura vainayika mithyAtvake kathanameM yakSa, nAga, durgA, caNDikA Adiko pUjanekA niSedha kiyA gayA hai| sazaya mithyAtvakA kathana karate hue zvetAmbara matakA khaNDana kiyA gayA hai / zvetAmbara sampradAya strIko nirvANakI prApti mAnatA hai, kevalIko kavalAhArI mAnatA hai aura sAdhuoke vastra-pAtra rakhanekA pakSapAtI hai| inhIkI AlocanA kI gaI hai| zvetAmvara apane sAdhu oko sthavirakalpI batalAte hai / granthakArane likhA hai yaha sthavirakalpa nahIM hai yaha to spaSTa rUpase gRhastha kalpa hai| Age unhone jinakalpa aura sthavira kalpakA svarUpa batalAyA hai / (gA0 119139) / aura likhA hai ki parIpahase pIDita aura durdhara tapase bhIta janone gRhasthakalpako sthavirakalpa banA diyA (gA0 133) / 27
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ 418 - jainasAhityakA itihAsa ____ Age granthakArane zvetAmbara matakI utpattikI kathA dI hai aura likhA hai ki saurASTra dezakI balabhI nagarImeM vi0sa0 136 zvetAmbara saghakI utpatti huI (gA0 137) / yaha kathA isase pUrvake kisI granthameM nahI milatI / isake sambandhameM pIThikA bhAgameM vistArase likhA jA cukA hai / / ajJAna mithyAtvakA kathana karate hue likhA hai ki pArzvanAtha svAmIke tIrthameM maskaripUraNa nAmaka Rpi huaa| vaha bhagavAna mahAvIrake samavazaraNameM gayA / kintu usake jAnepara bhagavAnakI vANI nahI khirii| yaha ruSTa hokara samavasaraNase calA AyA aura bolA-maiM gyAraha agokA dhArI hU~ phira bhI mere jAnepara mahAvIra kI vANI pravAhita nahI huI aura apane ziSya gautama gaNadharake Anepara pravAhita huii| gautamane abhI hI dIkSA lI hai vaha to vedabhApI brAhmaNa hai, vaha jinokta zrutako kyA jAne / ' ata usane ajJAnase mokSa batalAyA / (gA0 161 bhagavAna mahAvIra tathA gautamabuddha ke samayameM makkhali gozAla aura pUraNakazyapa nAmake do zAstAokA ullekha tripiTaka sAhityameM milatA hai / makkhalikA saskRta rUpa maskarI mAnA jAtA hai| ata maskarI aura pUraNa ina dono nAmoko milAkara eka hI vyakti samajha liyA gayA jAna paDatA hai| makkhali gozAla niyativAdI mAnA jAtA hai| ina pAMco mithyAtvokA kathana karaneke pazcAt cArvAkake dvArA sthApita mithyAtvakA kathana hai / cArvAka caitanyako bhUtokA vikAra mAtra mAnatA hai / granthakArane ise 'kaulAcAryakA mata kahA hai| kintu yazastilakake chaThe AzvAsame kaulika matako zaivatatrakA aga batalAyA hai| likhA hai-'sava peya apeyoMmeM aura bhakSya abhakSyomeM ni zabda cittase pravRtti karanA kulAcAryakA mata hai / isIko usameM trika mata bhI batalAyA hai| trika matameM ArAdhaka manuSya mAsa aura madirAkA sevana karake aura vAmAgameM kisI strIko lekara svaya ziva aura pArvanIkA pArTa karatA huA zivakI ArAdhanA karatA hai|' cUMki cArvAka bhI puNya pApa, paraloka Adi nahI mAnatA / isIse granthakArane kaulika matako bhI cArvAka samajha liyA jAna paDatA hai / cArvAkake pazcAt sAkhya matakI carcA hai| usameM likhA hai ki jIva sadA 1 'kaulAyario akkhai atthi Na jIvo hu kassa ta pAvaM / puNNa vA kassa bhave ko gacchai NirayasaggavA // 172 // bhA0sa0 / 2 'sarvepu peyApeyabhakSyAdipu ni zaMkacittAvRttAt iti kulaacaarykaa.| tathA ca trikamatokti - / ' ya0ca0, bhA. 2, pR0 269 /
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarakAlIna karma - sAhitya 419 akartA hai aura puNya pApakA bhoktA bhI nahI hai / aisA lokameM prakaTa karake vahana aura putrIko bhI agIkAra kiyA gayA hai / ( gA0 179 ) / eka padya isa prakAra hai 'dhUya mAyarivahiNI aNNAvi puttatthiNi Ayati ya vAsavayaNupayaDe vi vippe / jaha ramiyakAmAureNa veyagavve upaNNa dappe bhaNi-chipaNi-Dovi-naDiya - varuDa - rajjai - cammAri / kavale samai samAgamai taha bhutti ya paraNAri // 185 // ' isameM kahA hai ki vyAsa kA vacana hai ki putrI mAtA bahana tathA anya bhI koI strI putrotpattiko bhAvanAse Aye to kAmAtura vedajJAnI brAhmaNako usako bhoganA cAhiye / tathA kapiladarzanameM AI huI brAhmaNI, DomnI, naTI, dhobina, camArina Adi paranAriyoko bhoganA likhA hai / smRtiyoMmeM isa prakArakA kathana hai ki jo puruSa svaya AgatA nArIko nahI bhoganA use brahmahatyAkA pApa lagatA hai / usI ko lakSyameM rakhakara tathA paurANika upAkhyAnoke AdhAra para ukta kathana kiyA gayA hai / kintu isa tarahakI bAtokA kapiladarzanase kahA~ taka cintya hai | sambandha hai yaha : yahA~ yaha spaSTa kara denA ucita hogA ki yadyapi bhAvasaMgrahakI racanA prAkRta gAthAvaddha hai tathApi yatra tatra kucha ukta prakArake chanda bhI pAye jAte hai unhe 'vastucchanda' likhA hai / Age tIsare mizra guNasthAnakA kathana karate hue brahmA, viSNu aura rudrakI AlocanA kI gaI hai / brahmAkI AlocanA karate hue tilottamA Adike upAkhyAnokI carcA hai aura kRSNakI AlocanAmeM zUkara kUrma tathA rAmAvatArakI samIkSAkI gaI hai / rudrakI AlocanAmeM unake svarUpa aura brahma hatyA Adi kAryo - kI AlocanA hai | ( gA0 203 - 255) cauthe avirata samyagdRSTI guNasthAnakA svarUpa vatalAte hue sAta tattvokA kathana kiyA gayA hai / pA~cave guNasthAnakA svarUpa 250 gAthAoke dvArA bahuta vistArase batalAyA hai / cUki pA~cavA guNasthAna zrAvakAcArase sambaddha hai ' ata usameM zrAvakAcArakA varNana hai / usameM aNuvrata, guNavrata, zikSAvratoke nAmoke sAtha aSTamUla guNa bhI vatalAye hai aura ve aSTamUla guNa hai-- pA~ca udambara, phalo aura madya mAsa madhukA tyAga / phira cAra prakArake ghyAnakA kathana hai / Age deva pUjAkA kathana hai anya zrAvakAcAromeM isa prakArakA kathana nahI milatA / isameM abhiSekake samaya varuNa, pavana, yakSa Adi devatAoko apane 2 priyavAhana tathA zastroke sAtha AvAhana karanekA aura unhe yajJakA bhAga denekA vidhAna hai / ( gA0
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ 420 : janasAhityakA itihAsa 439-440) / anya zrAvakAcAromeM isa tarahakA vidhAna hamArI dRSTise nahI gujraa| isameM siddha cakrayatrakA bhI uddhAra hai (gA0 454) / tathA bhagavAnake caraNomeM candanakA lepa karanekA bhI vidhAna hai (gA0 471) / Age cAra dAnokA, aura usake phalakA kathana hai / ___ sAtaveM guNasthAnake svarUpa kathanameM piNDastha, padaratha, spasya aura spAtItadhyAnakA sakSipta kathana hai / Age zepa guNarathAnokA sAmAnya kathana karake granyako samApta kara diyA gayA hai| kartA aura samaya yaha pahale lipa Aye hai ki ima granyake kartA vimala gaNadharake ziSya devasena hai / devasena nAmake kaI AcArya ho gaye hai / unameM eka devasena vaha hai jinhone vi0 sa0 990 me darzanasAra nAmaka granyakI racanA kI thii| AlApa paddhati, laghunayacA, ArAdhanAsAra aura tattvamAra nAmaka grantha bhI devasenake dvArA racita hai / ye sava anya mANikacandra granyamAlA bambaIse prakAgita ho cuke hai / ina sabako darzanasArake racayitA devamenakI hI kRti mAnA hai| darzanasArake antameM apanA paricaya devasenane isa prakAra diyA hai 'punvAiriyakayAi gAhAiM saciUNa eyatya / siridevaseNagaNiNA dhArAe saMbasateNa // 49 // raio dasaNamAro hAro bhanvANa Navasae navaI / siripAsaNAhagehe suvisuddhe mAhasuddhadasamIe // 50 // ' arthAt pUrvAcAryokI racI huI gAthAoko ekatra karake zrIdevasena gaNine dhArAmeM rahate hue zrIpArzvanAthake jinAlayameM mAgha sudI dasamI vi0 sa0 990 ko yaha darzanasAra rcaa| tattvasArake anta meM likhA hai soUNe taccasAra raiya muNiNAhadevaseNeNa / jo saddiTThI bhAvai so pAvai sAsaya sokhaM // 74 // 'muninAtha devasenane sunakara tatvasAra rcaa| jo samyagdRSTi usakI bhAvanA karatA hai vaha zAzvata sukha ko pAtA hai / ' ArAdhanAsArake antameM likhA hai Na ya me atthi kavitta Na muNAmo chadalakkhaNa ki pi / NiyabhAvaNANimittaM raiya ArAhaNAsAra // 114 // amuNiya tacceNa ima bhaNiya jaM ki pi devaseNeNa / sohaMtu taM muNiMdA atthi hu jai pavayaNaviruddha // 115 //
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarakAlIna karma - sAhitya : 421 'na mere meM kavitva hai aura na maiM chandakA lakSaNa hI kucha jAnatA hU~ / apanI bhAvanAke nimitta maiMne ArAdhanAsAra racA hai // 114 // tattvase anajAna devasenane jo kucha bhI isame kahA hai, usameM yadi kucha Agama viruddha kathana hai to munIndra use zuddha karaleM // 115 // isa taraha devasenane darzanasArameM to granthake racanAsthAna tathA kAlakA nirdeza kiyA hai kintu anya racanAomeM vaisA nahI pAyA jAtA / darzanasArameM apaneko devasena gaNi kahA hai, tattvasArameM muninAtha devasena kahA hai aura ArAdhanAsArameM kevala devasena kahA hai / gaNi aura muninAtha padako ekArthavAcaka mAna lenese donomeM ekavAkyatA mAnI jA sakatI hai / kintu jo vinamratA ArAdhanAsArakI antima gAthAse vyakta hotI hai, bhAvasagrahameM usakA abhAva hai / isake sivAya ina sabame unhone apane gurukA nAma nahI kahA, parantu bhAvasagrahameM kahA hai / parantu ArAdhanAsArakI magalagAthAmeM 'vimalayara guNasamiddha', padake dvArA, darzanasArame 'vimalaNANa' padake dvArA, nayacakrameM 'vigayamala' aura 'vimalaNANa sajutta' padoke dvArA guruke nAmakA ullekha kiyA gayA hai, aisA zrI jugala kizorajI mukhtAra' kA mata hai / ata vaha bhAvasaMgrahako ukta devasenakI hI kRti mAnaneke pakSameM hai / kintu pa0 paramAnandajIkA kahanA hai ki bhAvasagraha darzanasArake racayitA devasenakI kRti nahI hai, kyoki darzanasAra mUlasaghakA grantha hai / usameM kASThAsagha, draviDasagha, yApanIyasagha aura mAthurasaghako jainAbhAsa ghoSita kiyA hai / parantu bhAvasagraha kevala mUlasaghakA mAlUma nahI hotA kyoki usameM trivarNAcArake samAna Acamana, sakalIkaraNa, yajJopavIta, aura pacAmRtAbhiSekAdikA vidhAna hai / itanA hI nahI kintu indra, agni, kAla, naiRtya, varuNa, pavana, yakSa aura somAdiko sazastra tathA yuvativAhanasahita AhvAnana karane, vali, caru Adi pUjA dravya tathA yajJake bhAgako bIjAkSarayukta matroMse denekA vidhAna hai / ' unakA mata hai ki apabhraMza bhASAkA 'sulocanA cariu' ke kartAkA bhI nAma devasena hai aura unake gurukA nAma bhI vimala senagaNi hai ata bhAvasagraha unhIkA ho sakatA hai / zrI premIjIne bhI unake isa matako apane 'jainasAhitya aura itihAsa' nAmaka pustakake dUsare saskaraName sthAna dete hue likhA hai - ' eka aura prAkRtagrantha bhAvasagraha hai jo vimalasena gaNike ziSya devasenakA hai / yaha bhI mudrita ho cukA hai isameM kaI jagaha darzanasArakI aneka gAthAe~ uddhRta hai isaparase hamane anumAna 1 pu0 vA0 sU0 kI prastA0 pR0 59 | devasenake liye isa prastAvanAke sivAya 'jai0 sA0 i0' ( pR0 168 ) dekhanA cAhiye |
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ 422 jainasAhityakA itihAsa kiyA thA ki darzanasArake kartA hI isake kartA hai / parantu pa0 paramAnandajI zAstrIne anekAnta (varSa 7, aka 11-12 ) meM isapara sandeha kiyA hai aura suloyaNA cariUke kartA tathA bhAvasagrahake kartAko eka vatalAyA hai jo vimalagaNike ziSya hai' ( pR0 176) / isa taraha bhAvasagrahake kartA devasena kaunase hai, isameM vivAda hai / 'sulocanAcariu" me usakA racanAkAla rAkSasa savatsarakI zrAvaNa zuklA caturdazI diyA hai / jyotipakI gaNanAke anusAra yaha savatsara vi0 sa0 1132 meM tathA 1372 me paDatA hai aisA pa0 paramanandajIne likhA hai / ina donoMmaeNse kisa samvatmeM ukta racanA huI yaha bhI cintya hai / ukta vipratipattike nirasanake liye bhAvasagrahakA anta parIkSaNa karanA ucita pratIta hotA hai / sambhava hai usase prakRta vipayapara kucha prakAza paDa sake / yaha hama batalA Aye hai ki bhAvasagrahame guNasthAnoMkA kathana hai aura unheM granthakA mukhya AdhAra vanAyA gayA hai / guNasthAnoke varNanameM devasenane pacasagraha prAkRtakA anusaraNa kiyA hai aura usase aneka gAthAe~ jyokI tyo vaise hI lI hai / jaise dhavalAmeM aura gommaTasArameM lI gaI hai / una gAthAoko yahA~ de denA ucita hogA miccho sAsaNa misso aviraya sammo ya desa virado ya / virao pamatta iyaro apuvva aNiyaTTi sumo ya // 10 // uvasata khINamoho sajoi kevalijiNo ajogI ya / e caudasa guNaThANA kameNa siddhA ya NAyavvA // 11 // X x X No iMdie virao No jIve thAvare tase vApi / jo saddahai jiNutta aviraha sammotti NAyavvo / / 261 // jo tasavahAravirao No virao taha ya thAvarabahAo / ekkasamayammi jIvo virayAvirautti jiNu kahaI // 351 // X X X 1 vattAvattapamAe jo Nivasai pamatta sajado hoi / sayalaguNasIlakalio mahavvaI cittalAyaraNo // 601 // vikahA tahA kasAyA iMdiya NiddA taha ya paNao ya / cau cau paNamegege hu~ti pamAyA hu paNNarasA // 602 // X X X 'rakkhasa savatsare buhadivasae / sukkacauddisi sAvaNa mAsae / cariu suloyaNAhi NippaNNau, sahaatya vaNNasavaNNao - sulo0 ca0 /
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarakAlIna karma-sAhitya ' 423 gaTTAgapagAo vayaguNagIlehi maDio gANI / aNuvagamao agavaomANaNilINo hu appamattI go // 14 // - - huti aNiyaTTiNo te paDiyamamaya jagga ekkapariNAma / vimalayara mANahuyavahagihAhi NihaTakamgavaNA // 51 // - X X - - - - - - - - -- jaha suddhaphaliyagAyaNi gita NIra guNimgala suddha / taha NimAlapariNAmo pINa kamAo muNeyanI // 2 // upata gAthAeM prAkRta paJcagagrahame hai aura ugIge lI gaI jAna par3atI hai| antima gAyAko choTakara zepa gAthAe~ gompaTagAra jIvakANTama tathA kucha dhavalAma bhI hai jo prA0 pajagagrahI lI gaI hai| ainI sthitima yaha gakA ho sakatI hai phi una gAthAoko bhAvanagrahakArane paJcagagrahame hI liyA aura dhavalA yA jIvakANDane na liyA isameM kyA pramANa hai ? usake sambandhama pahalA pramANa to yaha hai ki na0 662 vAlI gAthA paJcagagraha kI hai / yaha na to dhavalAme hai aura na jIvakANDameM / ugame yaha spaSTa hai ki bhAvagagrahakArake sAmane paJcagagraha avazya yaa| dUgare jIvakANDa aura paJcagagrahama pAThabheda bhI hai| bhAvamagrahagata pATha paJcasagrahake anuspa hai jIvakANDake nahI / yathA---gA0 11meM "e caudamA guNa ThANA' pATha paJcasagraharI adhika milatA hai| pa0sa0meM 'coddama guNa ThANANi ya' pATha hai aura jIvakANDame imake sthAnameM 'coddasa jIvasamAsA' hai| yaha gAya dhavalAmeM nahIM hai| kintu isase yaha pramANita nahI kiyA jA sakatA ki bhAvasagrahakArake sAmane jIvakANDa nahI thaa| pratyuta kucha gAthAeM tathA pATha aise hai jiname yaha pramANita hotA hai ki donoke kartAomame kisI ekane dUsareko avazya dekhA thaa| isake liye prathama to ukta uddhRta gAthAmaomeM na0 351kI gAthA hai| pa0sa0meM isa gAthAkA rUpa isa prakAra hai jo tasavahAu virado goviramao akkhathAvaravahAo / paDisamaya so jIvo virayAvirao jiNekkamaI // 13 // aura 'dhavalA tathA jIvakANDameM usakA rUpa isa prakAra hai jo tasavahAdu virado aviradao taha ya thAvaravahAo / ekkasamayammi jIvo viradAvirado jiNekkamaI // 31 // kintu bhAvasagrahameM ukta gAthAkA rUpa paJcasagraha aura jIvakANDakA mizrita 1 'dhavalAmeM' 'da' ke sthAne 'a' hai kevala itanA hI antara hai| - - --
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ 424 * jainasAhityakA itihAsa rUpa hai| aba hama bhAvasagrahase kucha aisI gAthAeM uddhRta karate hai jo pacasagrahameM nahI hai kintu jIvakANDameM jyokI tyo yA kucha antarako liye hue milatI hai ee tiNNi vi bhAvA dasaNamoha paDucca bhaNiA hu / cAritta Natthi jado avirayaatesu ThANesu // 260 // yaha gAthA jIvakANDameM isI rUpameM vartamAna hai isakA namvara vahA~ 12 hai / tesi yi samayANa sakhArahiyANa AvalI hoI / sakhejjAvaliguNimao ussAsA hoI jiNadiTTho // 312 // sattussAse thoo sattathoehiM hoi lao ikko / aTThattIsaddhalavA NAlI veNAliyA muhutta tu // 313 / / jIvakANDameM ina gAthAokA rUpa isa prakAra hai Avali asakhasamayA skhejjaavlismuuhmussaaso| sattusAsA thovo sattatthovA lavo bhaNiyo // 573 // aTTattIsaddhalavA nAlI ve nAliyA muhutta tu / ega samaeNa hINa bhiNNamuhutta tado sesa / / 574 // jIvakANDameM eka gAthA isa prakAra hai ede bhAvA NiyamA dasaNamoha paDuccabhaNNidAhu / cAritta Natthi jado aviradaantesu ThANesu // 12 // pahale, dUsare, tIsare aura cauthe guNasthAnameM bhAvokA kathana karake yaha gAthA kahI gayI hai / isameM vatalAyA hai ki ye bhAva darzanamohanIyakI apekSAse kahe gaye hai kyoki avirata guNasthAna panta cAritra nahI hotA / bhAvasagrahameM caturtha guNasthAnakA svarUpa batalAte hue usameM tIna bhAva batalAye hai| aura Age ukta gAthAke prathama caraNako 'ede tiNNi vi bhAvA' rUpame parivartita karake diyA hai| dhyAna denese yaha spaSTa ho jAtA hai ki yaha gAthA mUlameM jIvakANDakI honI cAhiye / astu / ___isame sandeha nahI ki bhAvasagraha eka saMgrahAtmaka grantha hai aura granthakArane pUrvAcAryoke vacanoko jyokA tyo yA parivartita karake usameM sagRhIta kiyA hai / yaha bAta sarvAMzameM nahIM lenA cAhie, Azika rUpameM hI lenA cAhiye kyoki bhAvasagrahameM usake kartAke vicAra hI adhika hai| kevala jainatattva jJAnase savadhita vivecanameM hI pUrvAcAryo ke vacanoko yatra tatra liyA gayA hai| isake samarthanameM eka to pacasagraha ko hI upasthita kiyA jA sakatA hai| usake sivAya kundakundake granthoko bhI rakhA jA sakatA hai| bhAva sagrahame do gAthAe~ isa prakAra hai jIvo aNAi Nicco uvaogasajudo dehamitto ya / kattA bhottA cetto Na hu mutto sahAva uDDhagaI // 286 //
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarakAlIna karma - sAhitya 425 pANa cakka pautto jIvassai jo hu jIvio puvva / jIve vaTTamANa jIvatta guNasamAvaNNo // 287 // ye dono gAthAe~ paJcAstikAyakI nIce vAlI do gAthAoko sAmane rakhakara racI gaI hai jIvo tti havadi cedA svaogavisesido pahU kattA / bhottA ya dehametto Na hi mutto kammasatto // 27 // pANehi caduhiM jIvadi jIvassadi jo hu jIvido puvva / so jIvo pANA puNa bala miMdiyamAu ussAso // 30 // * prA0 paJcasagraha aura paJcAstikAya to devasenase bahuta pahale race gaye hai ata unameM to kisI tarahakA vivAda sabhava nahI hai / kintu unakI hI taraha jIvakANDa, dravyasaMgraha aura vasunandizrAvakAcArakI katipaya gAthAoke sAtha bhI bhAvasagrahakI kucha gAthAome azata athavA sarvata samAnatA pAI jAtI hai / aura ye saba grantha usI samaya lagabhagake hai jisa samayakA bhAva sagraha mAnA jAtA hai / ata unake sAtha jo samAnatA hai, kAla nirNayakI dRSTise vahI vicAraNIya hai / jIvakANDakI racanA vi sa 1040 ke lagabhaga huI hai, vasunandi' kA samaya vikramakI vArahavI zatAbdI hai / aura pahale dravyasana ko bhI jIvakANDake racayitAkI hI kRti mAna liyA gayA thA kintu ava vaha mata mAnya nahI hai / phira bhI use 11vI 12vI zatAbdIke lagabhagakI racanA mAnA jAtA hai | 1 jai0 sA0 i0 pR0 302 aura 99 / bhAvasagrahameM samyagdarzanakA varNana karate hue samyagdarzanameM prasiddha hue ATha vyaktiyoke nAma ginAye hai / bhA0 sa0 kI ye 279 se 284 taka chaho gAthAe~ jyo kI tyo usI kramasai vasu0 zrA0 me vartamAna hai aura vahA~ unakI krama saMkhyA 51 se 56 taka hai | donokA milAna karanese anya bhI gAthAo meM zAbdika tathA vipayagata samAnatA pAI jAtI hai / isI taraha dravya saMgrahake sambandhameM bhI jAnanA cAhiye / usake sAtha sAmya darzanake liye nIce bhAvasagrahase kucha gAthAe~ dI jAtI hai / jIvANa puggalANa gaippavattANa kAraNa dhammo jahamacchANa toyaM thirabhUyA Neva so NeI || 306 // ThidikAraNa adhammo visAmaThANa ca hoi jaha chAyA / pahiyANa rukkhassa ya gacchata Neva so dharaI // 307 // X X X tathA pu0 vA0 sU0 kI prastA0 pR0 92
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ 426 - jainasAhityakA itihAsa kAleNa uvAeNa ya paccati jahA vaNassuI phalAi / taha kAleNa taveNa ya paccati kayAi kammAi // 345 / / dravyasaMgrahakI gAthA isa prakAra hai gaipariNayANa dhammo puggalajIvANa gamaNasahayArI / toya jaha macchANa acchatA Neva so NeI // 17 // ThANajudANa adhammo puggalajIvANa ThANasahayArI / chAyA jaha pahiyANa gacchatA Neva so dharaI // 18 // x jaha kAleNa taveNa ya bhuttarasa kammapuggalaM jeNa / / isa taraha bhAvasagrahakA sAdRzya ukta granthoke sAtha pAyA jAtA hai aura unake avalokanase koI aisA viziSTa pramANa prakaTa nahI hotA jisake AdhAra para nisazaya kahA jA sake ki amukane amukakA anusaraNa kiyA hai| ata usake nirdhAraNake liye kucha anya savala pramANokI AvazyakatA hai| paM0 AzAdharajIne apane sAgAra dharmAmRtakI TIkA 1296 vi0 sa0 aura anagAra dharmAmRtakI TIkA vi0sa0 1300meM samApta kI thI / anagAra dharmAmRtakI TIkA uddharaNoke liye Akara sadRza hai| usameM bahutase grathoke uddharaNa diye gaye hai| unameM gommaTasAra, dravyasagraha aura vasunandi zrAvakAcArake aneka uddharaNa hai / devasenake ArAdhanA sArake bhI kaI uddharaNa hai, eka uddharaNa isa prakAra hai- - 'saveo Nibvemo jiMdA garuhA ya upasamo bhttii| vacchalla aNukapA guNA hu sammattajuttassa ||-angaa0 TI0, pR0 164 / cAmuNDarAyake caritrasAra nAmaka granthameM ukta gAthAkA saMskRta rUpAntara isa prakAra hai savego nirvedo niMdA gardA tathopazama bhaktI / anukapA vAtsalya guNAstu samyaktvayuktasya // cAmuNDarAyakA samaya vikramakI 11vI zatAbdIkA pUrvArdha hai / AzAdharajIne ukta zlokako gAthAke rUpameM parivartita karake diyA hai yaha to sabhava pratIta nahI hotA, kyoki gAthAoko to saMskRta rUpAntara karanekI paramparA rahI hai kintu / prAcIna saMskRta zlokoko gAthAke rUpameM parivartita karanekI paramparA nahI rahI / ata AzAdharajIke dvArA uddhRta gAthA avazya hI cAmuNDarAyase pahalekI honI cAhiye / zAyada usIse bhAvasagrahakArane yA vasunandine use parivartita kiyA hai / __ aisI sthitimeM AzAdharake dvArA bhAvasaMgrahakA uddhRta na kiyA jAnA avazya hI ullekhanIya hai|
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarakAlIna karma-sAhitya 427 yadi bhAvasagraha darzanasArake racayitA devasenakA hai to somadevake upAsakAdhyayanase vaha avazya hI eka caturtha zatAbdI pUrvakA hai kyoki somadevane apane yazastilakako zaka sa0 881 (vi0 sa0 1016) meM samApta kiyA thA / somadeva sUrine jo pA~ca udumbara aura tIna makAroke tyAgarUpa aSTamUla guNa batalAye hai bhAvasagrahameM bhI ve hI aSTamUla guNa batalAye hai / ata una aSTamUla guNoke AviSkartA bhAvasagrahakAra Thaharate hai, somadeva nhiiN| kintu sAgAra dharmAmRtameM aSTamUla guNoke matabhedakA nirdeza karate hue AzAdharajIne ukta aSTamUla guNoko somadeva sUrikA batalAyA hai / bhAvasagrahakArakA vahA~ saketa taka nahI hai| sAgAra dharmAmRtake hI TippaNameM eka gAthA uddhRta hai jo isaprakAra hai 'uttama patta sAhU majjhimapatta ca sAvayA bhaNiyA / avirada sammAiTThI jahaNNapatta muNeyanvam // ' bhAvasagrahameM isa gAthAko isa rUpameM parivartita pAyA jAtA hai tiviha bhaNati patta majjhima taha uttama jahaNNa ca / uttamapatta sAhU majjhima patta ca sAvayA bhaNiyA / / 497 // avirai sammAdiTThI jahaNNavatta tu akkhiya samaye / NAU pattavisesa dijjai dANAi bhattIe // 498 // aisI sthitimeM vasunandike dvArA bhAvasagrahakI gAthAoko liye jAnekI apekSA yahI adhika sabhava pratIta hotA hai ki bhAvasagrahake kartAne hI vasunandiko apanAyA aura vasunandiko hI kyo, unhoMne jIvakANDa aura dravyasagrahako bhI sAmane rakhakara unakA bhI anusaraNa kiyA pratIta hotA hai| jIvakANDameM' mithyAtvake pA~ca bheda karake buddhako ekAntavAdI, brahmako viparItavAdI, tApasako vainayika, indrako saMzayika aura maskarIko ajJAnI kahA hai / bhAvasagrahameM bhI unhIko AdhAra banAkara mithyAtvake pAMca bhedokA kathana kiyA hai (gA0 16-171) / kintu usameM brahmase brAhmaNa liyA hai| darzanasArameM buddhako ekAntavAdI, zvetAmvara saghake pravartakako viparItavAdI, maskarI pUraNako ajJAnI kahA hai aura vainayikoko aneka prakArakA batalAyA hai| yadi darzanasArake racayitAkI kRti bhAvasagraha hotI to ve zvetAmbara saghako sazaya mithyAtvI na kahate / sAtha hI mithyAtvakA kathana karate hue tathokta jainAbhAsoko yU hI achUtA na choDa dete / cUki bhAvasagrahake kartA unhImeMse the isaliye unhone unako choDa diyA jAna paDatA hai| 1 'eyata buddhadarisI vivarIo bamha tAvaso viNao / idoviya sasaio makka Dio ceva aNNANI ||16||'-jii kA0
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ 428 * jainasAhityakA itihAsa yadi bhAvasagraha vikramakI dasavI zatAbdIke antameM racA gayA hotA to usa samayake lagabhaga race gaye zrAvakAcAromeMse kisI ekameM to una bAtokI pratidhvani sunAI paDatI jinheM bhAvasagrahakArane sthAna diyA hai| kintu usa samayakI kRtiyomeM una bAtokA saketa taka nahI hai| unake dvArA nirUpita pUjA vidhAnakI vidhi bhI sAgAra dharmAmRta paryanta kisI zrAvakAcArameM dekhaneko nahIM miltii| ___ bhAvasagrahameM strI vAhanAdiyukta daza digpAloko arghyadAna deneke sivAya eka ullekhanIya bAta aura bhI hai| uttamapAtromeMse kuchako vedamaya' aura kuchako tapomaya kahA hai / aura vedakA artha siddhAnta karake siddhAntake jAnakArako vedamaya pAtra aura tapasvI jJAnIko tapomaya pAtra kahA hai| isa tarahakA bheda bhI kisI zrAvakAcArameM nahI miltaa| vaise sAgAra dharmAmRtame zAstrajJokA bhI samAdara karanA pAkSika zrAvakakA kartavya batalAyA hai| eka bAta aura bhI ullekhanIya hai| bhAvasagrahameM pazuvadhakA niSedha karate hue kahA hai ki hariharAdike bhaktoke zAstromeM kahA hai ki saba jIvoke pAca sthAnomeM devatAokA AvAsa hai / to unake mAranepara sava devatAokA bhI dhAta hogaa| AgekI gAthA isa prakAra hai deve vahiUNa guNA lanbhahi jai ittha uttamA keI / tu rukkavadaNayA avare pAraddhiyA savve // 48 // kekaDIke pa0 ratanalAlajIne hameM sUcita kiyA hai ki ajamerakI pratime 'vahiUNa' ke sthAname 'haNiUNa' tathA 'tu rukkavadaNayA' ke sthAname 'to turukkavadaNIyA' pATha hai| ___ ina pAThose gAthAkA artha spaSTa ho jAtA hai jo isa prakAra hai-'yadi devokA hanana karanese kinhI uttama guNokI prApti hotI hai to turka (mUrtibhajaka musalamAna) tathA saba zikArI bhI vadanIya hai / isase spaSTa hai ki bhAvasaMgraha usa samaya racA gayA hai jaba bhAratameM musalamAnokA AkramaNa ho cukA thaa| prasiddha mUrtibhaMjaka muhammada gajanIne I0 sa0 1023 meM somanAthakA mandira toDA thA / usake bAda bArahavI zatAbdImeM sahAbuddIna gaurIke AkramaNa hue the / usakI carcA AzAdharajIne anagAra dharmAmRtakI prazAstimeM kI hai| ata yaha nizcita hai ki bhAvasagraha vi0sa0 990 (I0 san 933)kI racanA kisI bhI taraha ho nahI sktii| ____ ata bhAvasagrahake devasena (vi0 990) kI racanA honeke sambandhameM aneka vipratipatiyA~ hai aura koI sabala pramANa nahI hai / 1 kiM kiMcivi veyamaya kiMcivi patta tavomayaM parama / ta pattaM saMsAre tAraNaya hoi NiyameNa ||505||-bhaa0 sa0
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarakAlIna karma - sAhitya 429 prabhAcandrAcAryane apane prameyakamalamArtaNDameM nIce likhI gAthA uddhRtakI hai NokammakammahAro kavalAhAro ya leppamAhAro / oja maNovi ya kamaso AhAro chavviho yo || yaha gAthA bhAvasagrahameM bilkula isI rUpameM vartamAna hai aura usakI krama sakhyA 110 hai | nyAyAcArya pa0 mahendra kumArajIne ukta grathakI bhUmikAmeM prabhAcandAcAryakA samaya 980 I0 se 1065 taka nizcita kiyA hai / kintu bhAva sagrahakI ukta sthitiko dekhate hue yaha nahI kahA jA sakatA ki ukta gAthA bhAvasaMgrahase lI gaI hai / bhAvasagraha avazya hI kama se kama bhAratameM gajanIke AkramaNake pazcAt racA gayA hai / aura use usakI pUrvAvadhi mAnA jA sakatA hai / tathA karmaprakRti nAmake saMgraha grantha meM kucha gAthAe~ aisI hai jo bhAvasagrahameM bhI hai aura unakI kramasakhyA bhAvasagrahameM 325 se 338 taka ( na0 330 ko choDakara ) hai | cU~ki karma prakRtimeM una gAthAokI sthiti utanI sagata nahI jAna paDatI jitanI bhAvasagrahameM hai / ata bhAvasagrahase yadi unhe karmaprakRtimeM sagRhIta kiyA mAnA jAye to bhAvasagrahakI uttarAvadhi karmaprakRtike pUrva ho sakatI hai / kintu karmaprakRtike saMgrahakA samaya bhI sunizcita nahI hai | vAmadevakRta saskRta bhAvasaMgraha prAkRta bhAvasagrahakA hI chAyAnuvAda jaisA hai / vAmadeva racita tralokya pradIpa granthako sa0 1436 kI likhI huI prati zrI mahAvIra jIke zAstra bhaNDArameM hai / ata vAmadevane apanA bhAvasagraha yadi vikramakI caudahavI zatAbdI ke uttarArdha meM racA ho to yaha nizcita hai ki prAkRta bhAvasagraha usase pUrvakA racA huA hai / pUrvollikhita bAtokI ghyAnameM rakhate hue prAkRta bhAvasagrahako vikramakI 12vI 13vI zatAbdIkA mAnanA hI ucita pratIta hotA hai / jaisA ki pa0 paramAnandajIkA bhI mata hai / garga racita karmavipAka zataka aura sittarIse pramANita hotA hai ki jaina paramparAmeM isa prakArake prakaraNoko racanekI pravRtti Arambhase hI rahI hai / usase karmasiddhAntake eka eka vipayako samajhane meM saralatA hotI hai, anyathA yaha siddhAnta itanA gahana aura vistRta hai ki sAdhAraNa buddhikA prANI usakA pAra pAnA to dUra, usameM praveza karanekA bhI sAhasa nahI kara sakatA / isa prakArake prakaraNa grantha dono jaina paramparAoM meM race gaye / digambarameM to AcArya nemicandrane gommaTasArake dvArA jIva aura karmavipayaka maulika siddhAntoMko do bhAgomeM nibaddha kara diyA / kintu
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ 430 : jainasAhityakA itihAsa zvetAmvara paramparAmeM vibhinna AcAryone choTe 2 prakaraNa racakara usa kamIkI pUrti kii| AcArya gargISane 168 gAthAoke dvArA karmavipAka nAmaka grantha rcaa| jaisA ki granthake nAmase prakaTa hotA hai isa granthameM ATho karmoM aura unakI uttaraprakRtiyoke vipAka (pakakara phala dene) kA kathana kiyA hai / sAdhAraNatayA ATho karmokI 148 prakRtiyA~ hI mAnya hai kintu nAmakarmakI prakRtiyome pAMca zarIroke avAntara bhedoko le lenese unakI saMkhyA 158 bhI ho jAtI hai| tadanusAra garpine apane karmavipAkameM karmaprakRtiyokI sakhyA 158 hI mAnya kI hai| ATho karmoke svabhAvako batalAneke liye ATha dRSTAnta diye gaye hai paDa-paDihArasimajjA-halicitta-kulAla-bhaDagArINa / jaha edesi bhAvA taha vi ya kammA muNeyavvA // yaha gAthA zatakameM hai| phira usIse prAkRta di0 paJcasagraha, karmakANDa, aura gapike karmavipAkameM bhI jyo-kI-tyo le lI gaI hai| kevala caturthacaraNameM thoDAsA pATha bheda hai| karmavipAkameM gapine pratyeka dRSTAntakA pRthakse spaSTIkaraNa bhI kiyA hai| digamvara paramparAke bhAvasagraha aura karmaprakRtimeM bhI vaisA kiyA gayA hai| ___ karmavipAkameM pratyeka karmaprakRtikA kArya pRthak 2 batalAyA hai / isase vaha bahuta vistRta ho gayA hai, kintu usase pratyeka prakRtikA kArya spaSTa rUpase samajhameM A jAtA hai| prakRtiyoke svarUpame antara dono jaina paramparAomeM AThoM karmo saura unakI uttaraprakRtiyoMkI saMkhyA tathA unake nAmomeM antara nahI hai| kintu kucha uttaraprakRtiyoke kAryomeM aura arthomeM antara hai / aisI prakRtiyomeM darzanAvaraNa karmake antargata pA~ca nidrAeM aura nAmakarmake antargata kucha prakRtiyA ullekhanIya hai / uname bhI nAmakarmake sahananake 1 'bhaNio kammavivAo samAso gaggarisiNA u // 167 // eva gAhANa saya ahiya chAvaTThie paDhiUNa / jo guru pucchai nAhI kammavivAga ca so airA ||168||'-g0k0vi0 / yaha karmavipAka grantha do saskRta TIkAoke sAtha 'saTIkAJcatvAra prAcInA karmagranthA ke antargata jaina AtmAnanda sabhA bhAvanagarase prakAzita huA thaa| 2 AtmAnanda jaina pustaka pracAraka maNDala AgarAse prakAzita 'pahalA karmagrantha' __- pR0 133 AdimeM yaha antara diyA huA hai /
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarakAlIna karma-sAhitya * 431 bheda vajrarSabhanArAca sahananakA artha vizeSa rUpase ullekhanIya hai / karmaviNakameM usakA artha isa prakAra kiyA hai risaho ya hoi paTTo vajja puNa kIliyA muNeyavvA / ubho makkaDavaghaM nArAya ta viyANAhi // 109 // yaha gAthA jIva samAsa granthase lI gaI hai| ata ise prAcIna honA cAhiye / isameM kahA hai-Rpabha paTTako arthAt pariveSTana paTTako kahate hai / vajrakA artha kIla jAnanA cAhiye aura dono orase markaTavandhako nArAca jAnanA cAhiye / arthAt jisameM do haDDiyA~ dono orase markaTavandhame vadhI ho, aura paTTakI AkRti vAlI tIsarI haDDIme veSTita hoM aura Uparase ina tIno haDDiyoko vIdhane vAlI kIla ho usa saMhananako vajraRpabhanArAca kahate hai| digambara paramparAmeM-sahanana arthAt haDDI samUha, Rpabha-veSTana, vajrake samAna abhedya honese vajraRpabha kahalAtA hai / aura vajrake samAna nArAcako vajra nArAca kahate hai / arthAt jisa sahanana nAmakamake udayase vajramaya haDyiA , vajramaya veSTanase veSThita aura vajramaya nArAcase kIlita hotI hai vaha vajrapabha nArAca zarIra sahanana hai / ' (pakhaM0, pu0 6, pR0 73) ___yaha arthabheda bahuta purAnA pratIta hotA hai| isI tarahakA artha bheda kucha anya prakRtiyomeM bhI pAyA jAtA hai / ___ isa karmavipAkako vRhatkarmavipAka bhI kahate hai| aura ise prathama prAcIna karmagrantha bhI kahA jAtA hai| isakA kAraNa yaha hai ki devendra sUrine vikramakI terahavI zatAbdIke antameM cAra karmagranthokI racanA kI thI jo navIna karmagrantha kahe jAte hai / unhIke kAraNa pahaleke karmagranthoko prAcIna tathA vRhat vizepaNa diyA gayA hai jisase donokA bheda parilakSita kiyA jA sake, kyoki devendra sUrine apane karmagranthoko vahI nAma diyA hai / AcArya gargarSi AcArya gapine apane sambandhameM koI jAnakArI nahI dI aura na anya srotase hI unake samvandhameM koI jAnakArI milatI hai / unake karmavipAkakI do saMskRta TIkAe~ mudrita ho cukI hai unameMse eka TIkA to ajJAtakartRka hai| usake kartAke samvandhameM koI bhI bAta jJAta nahI hai| dUsarI TIkA paramAnanda sUrikI racI huI hai| yaha kumArapAlake (sa0 1199-1230) rAjyameM vartamAna the| unakI TIkA kI eka tADapatrIya prati sa0 1288 kI likhI huI upalabdha hai| aura garSi kumArapAlase pahale ho gaye hai / 1 jai0 sA0 i0 (gu0), pR0 390 /
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ 432 * jainasAhityakA itihAsa siddharSine apanI upamiti bhava prapaJca kathAmeM gargapikA guru rUpase smaraNa kiyA hai| aura ukta kathA unhone sa0 962 meM samApta kI thii| ata garpi aura unakI kRti karmavipAkakA samaya vikramakI nauvI zatAbdIkA antima caraNa yA dazavIkA prathama caraNa honA caahiye| govindAcArya racita karmastava vRtti ____ karmastava' ke sambandhame pahale likhA jA cukA hai / zvetAmbara paramparAmeM use dvitIya prAcIna karma grathake rUpame mAnA jAtA hai| isa para 24 aura 32 gAthAtmaka do bhAgya bhI hai| unake kartA Adike sambandhameM kucha bhI jJAta nahI hai / tathA govindAcArya racita eka saskRta vRtti hai| isa vRttikI eka prati 1288 kI likhI huI upalabdha hai / ata yaha nizcita hai ki granthakAra usase pahale ho gaye hai| bandasvAmitva yaha eka 54 gAthAokA prakaraNa grantha hai| jaisA ki nAmase prakaTa hotA hai, isameM caudaha mArgaNAoke Azrayase karmaprakRtiyoke vandhake svAmiyokA kathana hai / isake kartAkA nAma ajJAta hai / antima gAthAmeM usane kahA hai-'mujha jaDabuddhine pUrva sUri racita prakaraNomeMse karmastavako sunakara isa vandha svAmitvako rcaa|' ata karmastavake pazcAt isakI racanA huI hai / isa prakaraNa para haribhadrasUri racita eka saskRta TIkA hai / yaha vRhadgacchake mAnadeva sUri jinadeva upAdhyAyake ziSya the| inhone jayasiMhake rAjyameM vi0 sa0 1172 meM vandhasvAmitva paDazIti Adi karmagrantho para vRtti racI thii| inhone apanI TIkAmeM karmastava TIkAkA nirdeza kiyA hai / yadi yaha TIkA govindAcArya racita hai to govindAcAryakA samaya unase pahale honA caahiye| jinavallabha gaNi racita SaDazIti yaha chiyAsI gAthAokA eka prakaraNa grantha hai| isIse isakA nAma SaDazIti 1 yaha karmastava bhI govindAcAryakI TIkAke sAtha AtmAnandasabhA bhAvanagarase 'saTIkA catvAra karmagranthA' ke antargata prakAzita ho cukA hai| 2 yaha bandhasvAmitva bhI haribhadrasUri racita TIkAke sAtha 'saTIkA catvAra karmagranthA' ke antargata AtmAnanda jaina sabhA bhAvanagarase prakAzita huA hai| 3 'iya punvasUri kaya pagareNasu jaDabuddhiNA mae raiya / badhasAmittamiNa neya kammatthaya sou ||54||'-v0 svA0 / 4 'AsA dasAnAmapi gAthAnA punarvyAkhyAna karmastavaTIkAto boddha vyamiti / -prA0va0 svA0 gA0 14 / -
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarakAlIna karma-sAhitya * 433 hai| isameM granthakArane jIvasamAsa, mArgaNA, guNasthAna, upayoga, yoga aura lezyA AdikA kathana kiyA hai / isakA dUsarA nAma Agamika vastu vicArasAra bhI hai| isameM jo viSaya varNita hai vaha saba gomaTTasAra jIvakANDameM hai| kintu donokI zailImeM bahuta antara hai / jIvakANDameM vIsa prarUpaNAeM hai aura pratyeka prarUpaNAkA usameM vahuta vistRta aura vizada varNana hai| prakRta SaDazIti to usakA eka aMza jaisA hai| aneka sthalomeM donomeM matabheda bhI hai| ____ isake racayitA jinavallabhagaNi catyavAsI jinezvara sUrike ziSya the aura unhone navAga vRttikAra abhayadeva sUrike pAsa vidyAdhyayana kiyA thaa| isase vaha caityavAsake virodhI ho gaye aura unhone abhayadeva sUrise dIkSA lii| vAdako ve unake paTTadhara hue aura sa0 1167 meM unakA svargavAsa huA / ___ isa grathakI tIna vRttiyA~ upalabdha hai / eka vRtti to bandhasvAmitva para vRttike racayitA haribhadrasUrikI hai / dUsarI vRtti malaya girikI hai| tIsarI vRtti yazobhadra sUrikI hai / inameMse pahalI do vRttiyoke sAtha SaDazItikA prakAzana AtmAnanda sabhA bhAvanagarase huA hai| ye saba vRttiyA~ vikramakI 12vI 13vI zatAbdI kI hai| jina vallabha gaNikA eka sArdhazataka nAmaka gratha bhI hai / isameM 155 gAthAyeM hai aura 110 gAthAokA usapara eka bhASya hai / usake kartAkA nAma jJAta nahI hai| municandra sUrine vi0 saM0 1170 meM usa para cUNi racI thI aura dhanezvara sUrine usI samayake lagabhaga usa para vRtti racI thii| devendrasUri racita navya karmagrantha AcArya devendrasUrine pA~ca karmagranthokI racanA kI thI aura unhone unakA nAmakaraNa bhI pUrva meM vidyamAna prakaraNoke nAmoke AdhArapara karmavipAka, karzastava, vandhavAmitva, paDazIti aura zataka hI rakhA thaa| vAstavameM unake ye pAMco karmagrantha svatatra nahI hai kintu prAcIna karmagranthoke AdhArapara hI unakI racanA huI hai| yadyapi granthokA nAma, vipaya, vastu varNanakA krama Adi prAya sabhI ukta prAcIna karmagranthoMkA RNI hai| tathApi usameM jo vaiziSTya hai vaha granthakArake vaiduSya aura racanA cAturyakA paricAyaka hai| ina navIna karmagranthokI isa viziSTatAke kAraNa hI prAcIna karmagranthokI orase pAThaka udAsIna jaise bana gaye / -jala-mA0 i0 (gu0), pR0 230-31 / 2 zrI AtmAnanda jaina pustaka pracAraka maNDala AgarAse SaDazIti nAmaka navIna caturtha karmagnathakA hindI anuvAda prakAzita huA hai| usase matabhedoko jAnA jA sakatA hai| 28
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ 434 jainasAhityakA itihAsa hamane bhI isIse unakA sAdhAraNa paricaya dekara santopa kara liyA kyoki navIna karmagranyoke vipayame Avazyaka vaktavya denA apekSita thaa| ukta nAmake prAcIna pA~co karmagranya vibhinna AcAryoMkI kRti honese vibhinna kAlomeM race gaye the / ata unakA koI krama nirdhArita nahI thaa| devendrasUrine apane pA~co karmagranthoko purAnA nAma dekara jo krama nirdhArita kiyA, usI kramake anusAra prAcIna karmagranthoko bhI pahalA dUsarA Adi sajJAeM de dI gaI / phalata karmavipAka pahalA, karmastava, dUsarA, bandhasvAmitva tIsarA, paDazIti cauthA aura . zataka pAMcavA karmagrantha prasiddha ho gyaa| __ yaha krama itanA adhika rUDha ho gayA hai ki ina karmagranthoke mUlanAmase aparicita bhI prathama, dvitIpa Adi karmagrantha kahanese ThIka-ThIka samajha jAte hai / karmavipAka isa prathama karmagranthameM karmokI saba prakRtiyoke vipAkakA hI mukhya rUpase kathana hai / usa kathanako pA~ca bhAgomeM bATA jA sakatA hai 1-pratyeka karmake prakRti Adi bhedokA kathana / 2-karmokI mUla tathA uttrprkRtiyaaN| 3-pA~ca prakArake jJAna aura cAra prakArake darzanokA kathana / 4-saba prakRtiyokA dRSTAntapUrvaka kArya-kathana aura 5-mava prakRtiyoMke kAraNo kA kathana / isame kevana 60 gAthAe~ hai / aura isa taraha yaha prAcIna karmavipAkase bahuta choTA hai| kintu usase isameM viSaya adhika hai| AThoM karmoke vandhake jo kAraNa zatakameM vatalAye hai, devendrasUrine unhe karmavipAkameM hI de diyA hai / prAcIna karmavipAkame zrutajJAnAvaraNa karmakA varNana karate hue zrutajJAnake caudaha bhedokA nirdeza mAtra kiyA hai| kintu isa karmavipAkameM eka gAthAke (6) dvArA una caudaha bhedoko ginAyA hai aura eka gAthA (7) ke dvArA zrutajJAnake una bIsa bhedoko bhI ginAyA hai jo SaDkhaNDAgama aura jIvakANDameM ginAye gaye hai / zvetAmbara paramparAmeM ye bIsa bheda anya kisI granthameM dekhanemeM nahI Aye / 2 karmastava devendrasUri racita isa navIna karmas vameM kevala 34 gAthAe~ hai aura isa taraha yaha bhI prAcIna karmastavase pramAName choTA hai / isame guNasthAnome karmoke bandha, . udaya, udIraNA aura sattvakA kathana thoDemeM vaDe sundara DhaMgase kiyA gayA hai| 3 bandhasvAmitva bandha svAmitva nAmake isa tIsare karmagranthakI gAthA sakhyA mAtra 24 hai / aura isa taraha prAcIna bandha svAmitvase pramANameM yaha bhI choTA hai| donomeM viSaya samAna hote hue bhI prAcInameM jo vAta vistArase kahI hai navIname use
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarakAlIna karma-sAhitya 435 parimita zabdomeM kahA hai / isIma gati Adi mArgaNAome guNasthAnokI rAsyAkA nirdeza jaisA prAcIna bandhasvAmitvameM alagage kiyA hai, navIna karmagranyameM vaisA nahI kiyA / kintu guNasthAnoko lekara vandha svAmitvakA kathana isa rItime kiyA hai unakA jJAna pAThakako svata ho jAtA hai / 4 SaDagIti _paDazIti nAmaka caturtha varmagranthamaM prAconakI taraha hI 86 gAthAeM hai / imose donoke paDagIti nAmame bhI mamAnatA hai| kintu prAcInakI TIkAke antameM TIkAkArane usakA nAma 'Agamika vastu vicArasAra' diyA hai, jabaki navInake kartAne 'sUdamArya vicAra' nAma diyA hai| prAcInakI taraha navInameM bhI mukhya adhikAra tIna hI hai-jIvasthAna, mArgaNA sthAna aura guNasthAna / kintu gAthAmakhyA mamAna hote hue bhI navInameM granyakArane viSayakA vistArapUrvaka kathana kiyA hai| 'bhAva' aura 'sakhyA' kA kathana prAcInameM nahIM hai kintu navIname vistArase hai| zataka gataka nAmaka isa paJcama karmagranthakA nAma gataka hote hue bhI prAcIna zatakase isake vipayavarNanameM antara hai / savame prathama dhruvavandhinI, degaghAtI, aghAtI, puNyaspA, pApaspA, parAvartamAnA aura aparAvartamAnA karmaprakRtiyokA kathana hai / phira unhI prakRtiyomeM kauna kSetravipAkI, jIvavipAkI, bhava vipAkI aura pudgalavipAkI hai yaha batalAyA hai| phira bandhake cAra bhedokA svarUpa batalAkara unakA kayana kiyA hai / prakRtivandhakA kathana karate hue mUla tathA uttaraprakRtiyomeM bhUyaskAra, alpatara, avasthita aura avaktavyavandhoko vatalAyA hai| sthitibandhakA kathana karate hue mUla tathA uttaprakRtiyokI jaghanya aura utkRSTa sthiti, ekendriya Adi jIvomeM usakA pramANa nikAlanekI rIti, aura utkRSTa aura jaghanya sthiti vandhake svAmiyokA kathana kiyA hai / pradezavandhakA kathana karate hue vargaNAokA svarUpa, usakI avagAhanA, baddha karmadalikokA mUla tathA uttaraprakRtiyomeM vaTavArA, karmake kSapaNameM karaNa gyAraha guNazreNiyA~, guNazreNI racanAkA svarUpa, guNasthAnokA jaghanya aura utkRSTa antarAla, prasagavaza palyopama sAgaropama aura pudgala parAvartake bhedokA svarUpa, yogasthAna vagairahakA alpavahutva aura loka AdikA svarUpa batalAyA hai| tathA antameM upazama zreNi aura kSapaka zreNikA kathana kiyA hai / inameMse vahutase kathana prAcIna zatakameM nahI hai / karmagranthokI svopajJa TIkA devendrasUrine apane pAMco karmagrantho para saskRtameM TIkA bhI vanAI hai| aura
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ 436 . jainasAhityakA itihAsa unakI TIkA unakI vidvattA aura racanA cAturyako paricAyikA hai / isase unakI adhyayana zIlatAkA patA calatA hai| unakI TIkAe~ karmasAhityake uddharaNose aura karmavipayaka vividha carcAose bharI huI hai / usako dekhanese unake karmaviSayaka pANDityake prati gaharI AsthA hotI hai / TIkAkI zailI prasanna aura bhASA sarala hai / karmasAhityake abhyAsIke lie yaha TIkA avazya hI avalokanIya hai / granthakAra tathA unakA samaya ukta karmagranthoke racayitA zrI devendrasUrine apanI TIkAke antameM apanI prazasti dI hai| usase jJAta hotA hai ki unake gurukA nAma jagaccandrasUri thA aura ve cAndrakulameM hue the / tathA vivudha zrI dharmakIrti aura vidyAnandasUrine unake karmagranthokI TIkAkA sazodhana kiyA thaa| ___ gurvAvali meM zrI jagaccandrasUrike viSayameM likhA hai ki vi0sa0 1285meM inhone una tapa dhAraNa kiyA, isase inakI khyAti 'tapA' nAmase ho gaI aura inakA vRddhagaccha tapAgaccha nAmase prasiddha huaa| dailavArAke prasiddha mandiroMke nirmAtA zrI vastupAla tejapAla inakA bahuta Adara karate the| tapAgacchakI sthApanAke bAda zrI jagaccandrasUrine apane ziSya devendrasUri aura vijayacandrasUriko sUripada diyaa| ____ zrI devendrasUrine ujjainI nagarIke vAsI seTha jinacandrake putra vIradhavalako pratibuddha karake vi0sa0 1302meM dIkSA dI thI aura vi0saM0 1323meM gujarAtake pralhAdanapura nAmaka nagarameM use sUripada diyA thaa| yahI vIradhavala vidyAnandasUrike nAmase prasiddha hue aura unhone apane guru zrI devendrasUri racita karmagranthokI TIkAkA sazodhana kiyA / gurvAvalIke anusAra vi0sa0 1327meM devendrasUrikA svargavAsa huaa| ata unakA samaya vikramakI terahavI zatAbdIkA uttarArdha tathA caudahavIkA pUrva bhAga hai| saMskRta karmagrantha vikramakI 15vI zatAbdIke prArambhameM jayatilaka sUrine saMskRtake 569 zlokomeM cAra karmagranthokI racanA kI thii| karmaprakRti nAmaka anya grantha jina ratnakozame karmaprakRti nAmaka ATha granyokA nirdeza hai / inameMse pahalIke racayitA zivazarma sUri hai isake sambandhame pIche vistArase likha Aye hai| dUsarI1 'tadAdivANadvipa bhAnuvarSe zrIvikramAt prApa tadIyagaccha / vRhadgaNAhvo'pi tapeti nAma zrIvastupAlAdibhirarcyamAna / '
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ - uttarakAlIna karma-sAhitya * 437 ke racayitA tathAgacchake yazovijaya sUri hai jo vikramakI 18vI zatIke pUrvArdhameM hue hai| tIsarIke racayitA nemicandra saiddhAntika hai| isakI pratiyAM aneka bhaNDAromeM pAI jAtI hai| cauthIke racayitA Rpabhanandi hai| ArA jainasiddhAnta bhavanakI granthasUcImeM aisA hI chapA huA hai / usIkA nirdeza jina ratnakogame hai| hamane ArAse usakI prati magAI to nemicandra saiddhAntikakI karmaprakRti aaii| ata ukta RpabhanandikA nirdeza bhramapUrNa pratIta hotA hai kintu usa bhramakA kAraNa kyA hai yaha cintya hai / astu, pAMcavIke racayitA sumatikIrti hai / kintu yaha ullekha bhI bhramapUrNa hI pratIta hotA hai / kozameM likhA hai ki ailaka pannAlAla sarasvatI bhavana, vambaIko sUcImeM karmaprakRti TIkAko jJAnabhUSaNa aura sumatikIrti racita batalAyA hai| vahI ThIka bhI pratIta hotA hai kyoki usakI prati dehalI aura jayapurake zAstra bhaNDAromeM bhI vartamAna hai / astu, nemicandra saiddhAntika racita karmaprakRti nAmaka granthakI gAthA sakhyA 162 hai| yaha koI svatantra kRti nahI hai kintu sakalita hai| aura isakA sakalana gommaTasArake karmakANDase kiyA gayA hai / isameM prakRti samutkIrtana, sthitivandha, anubhAgavandha aura mUlaprakRtiyoke bandhake kAraNokA kathana hai jo karmakANDake prakRtisamutkIrtana nAmaka prathama adhikAra, bandhodayasattA nAmaka dvitIya adhikAra aura pratyaya nAmaka chaThe adhikArase sakalita kiyA gayA hai aura AvazyakatAnusAra sakalayitAne kucha anya gAthAe~ bhI yathAsthAna usameM sammilita kara dI hai jo sambhavatayA sakalayitAkI kRti ho sakatI hai / karmaprakRtikI gAthAokA pUrA vizleSaNa isa prakAra hai-karmakANDake prakRtisamutkIrtana nAmaka prathama adhikArakI pahalI gAthAse karmaprakRtikA prArambha hotA hai isa adhikArako prathama 15 gAthAe~ karmaprakRtimeM yathAkrama vartamAna hai / 15vI gAthAmeM saptabhagIke dvArA jAnakara zraddhAna karanekI gata AI hai ata karmapra meM 16vI gAthA sAta bhagokA kathana karanevAlI hai| yaha gAthA paJcAstikAyakI 14vI gAthA hai aura vahIse lI gaI jAna par3atI hai| isa eka gAthAke vIcameM baDha jAnese karmakANDa aura karmaprakRtikI yathAkrama gAthA sakhyAmeM ekakA antara paDa gayA hai / Age puna karmakANDakI 20 paryanta gAthAe~ karmaprakRtimeM yathAkrama vartamAna hai| karmakANDakI vIsavI gAthAmeM jisakI sakhyA karmaprakRtimeM 21 hai, ATho karmoke kramapAThakA samarthana karate hue usakA upasahAra kiyA gayA hai| isake Age pAMca gAthAe~ karmaprakRtimeM navIna hai| inameM batalAyA hai ki jIvake anAdikAlase vividha karmoMkA bandha hotA hai| unakA udaya honepara jIvake rAga-dvaparUpa bhAva hote hai / una bhAvoMke kAraNa puna karmavandha hotA hai| usa bandhake cAra bheda hai|
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ 438 jainasAhityakA itihAsa cAlU carcAke madhyameM ukta kathana bilkula bemauke pratIta hotA hai| usakA gAthA 21 aura 27 ke sAtha koI sambandha nahI hai| astu, 27vI gAthAmeM, jisakA nambara karmakANDame 21 hai ATho karmokA svabhAva udAharaNake dvArA prakaTa kiyA gayA hai| karmaprakRtikI jo prati hamAre sAmane hai usameM usa gAthAkA saMskRtameM vyAkhyAna kiyA gayA hai| Age navIna ATha gAthAoke dvArA usI kathanako vistArase kiyA hai arthAt eka eka gAthAke dvArA ekaeka karmakA svabhAva batalAyA gayA hai / phira gAthA 36 meM jisakA kramAka karmakANDameM 22 hai pratyeka karmako uttaraprakRtiyokI sakhyA vatalAI hai| Age jIvakANDa ke jJAnamArgaNAdhikArase matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, mana paryayajJAna aura kevalajJAnakA lakSaNa batalAnevAlI gAthAe~ dekara tathA darzanamArgaNAdhikArase darzana, cakSudarzana, acakSadarzana, avadhidarzana aura kevaladarzana sambandhI gAthAe~ dekara jJAnAvaraNIya aura darzanAvaraNIya karmokI prakRtiyAM vatalAI ' hai| do gAthAoke dvArA jinakI kramasakhyA 47-48 hai, darzanAvaraNIyake bheda ginAkara pAco nidrAokA svarUpa tIna gAthAoke dvArA batalAyA hai| ye tInoM gAthAe~ karmakANDa kI hai| karmakANDameM inakI kramasakhyA 23, 24, 25 hai aura karmaprakRtimeM 49, 50, 51 hai / gAthA 52-53 ke dvArA vedanIya aura mohanIyake eka bheda darzanamohanIyake bheda batalAkara karmakANDakI 26vI gAthAke dvArA darzanamohanIyake tIna bheda kaise ho jAte hai yaha batalAyA hai| Age cAritramohanIyake bheda ginAye hai| usake liye pahalI do gAthAe~ to naI racI gaI hai / Age kapAyake bhedokA kathana karanevAlI 5 gAthAe~ jIvakANDa ke kaSAyamArgaNAdhikArase lI gaI hai| phira eka gAthA na0 62 ke dvArA nokaSAyake bheda batalAye hai / Age strI aura puruSakI vyutpatti karanevAlI do gAthAe~ tathA napuMsaka vedakA svarUpa batalAne vAlI eka gAthA jI kA ke veda mArgaNAdhikArase lI hai| Age Ayu aura nAma karmakI prakRtiyoko ginAyA hai| karmakANDameM gA0 27 ke dvArA pAMca zarIroke sayogIbheda, gA0 18ke dvArA zarIrake ATha aga aura gAthA 29-32ke dvArA sahananoke bAremeM vizeSa kathana kiyA gayA hai tathA gAthA 33ke 1 jI0 kA0, gA0 305, 314, 369, 437, 459 / 2 jI0kA0, gA0 481, 483, 484,485 / inameMse gA0 305 ke uttarArdha meM thoDA parivartana kara diyA gayA hai| 3 jI0kA0, gA0 283, 284, 285, 286 aura 282 / 4 jI0 kA0, gA0 272, 273, 274 /
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - uttarakAlIna karma-sAhitya 439 dvArA Atapa nAmakarma aura uSNa nAmakarmake antarako spaSTa kiyA hai| nAmakarmake bhedoko batalAte hue karmaprakRtike saMkalayitAne ina saba gAthAoko yathAsthAna sakalita kara liyA hai| isa taraha saba karmoMkI uttara prakRtiyokI sakhyA samApta hone paryanta karma prakRtikI gAthA sakhyA 103 ho jAtI hai| Age puna karmakANDakI gAthA 34 se 51 taka yathAkrama hai| 51 sakhyAkI gAthAkA nambara karma prakRtimeM 122 hai / yahI prakRti samutkIrtana adhikAra samApta ho jAtA hai / jabaki karmakANDake isa adhikArameM 51ke bAda bhI 35 gAthAe~ zepa raha jAtI hai jo karma prakRtimeM naho lI gaI hai| astu, isake bAda karma prakRtimeM sthitivandhakA kathana hai| yaha karmakANDase sakalita hai / karmakANDake antargata sthiti vandhAdhikArakI gA0 127se 144 taka jyo kI tyo yathAkrama sakalita hai| unakA nambara 123 se 140 taka hai / yahI sthitivandhAdhikAra samApta ho jAtA hai| yadyapi karmakANDame Age bhI calatA hai| atabhAgavandhAdhikArameM kevala cAra gAthAeM hai jo karmakANDake anubhAgabandhA0 kI hai| karmakANDameM unakA nambara 163, 180, 181 aura 184 hai / ___ Age ATho karmoM ke pratyayokA kathana bhI karmakANDake pratyayAdhikAra nAmaka chaThe adhikArase sakalita kiyA gayA hai| karmakANDameM 800 se 810 gAthA taka gyAraha gAthAose yaha kathana kiyA gayA hai| kintu karmaprakRtimeM gA0 145 se 162 taka 18 gAthAose pratyayokA kathana hai| usakA kAraNa yaha hai ki karmaprakRtike sakalayitAne eka gAthAke dvArA asAtA vedanIyake vandhake kAraNokA, 5 gAthAoke dvArA tIrthakara nAmakarmake vandhake kAraNokA aura eka gAyAke dvArA azubha nAmakarmake vandhake kAraNokA vizepa kathana kiyA hai jo karmakANDameM nahI hai| isase gAthA sakhyA baDha gaI hai| ___isa taraha karmaprakRti eka sakalita racanA hai / mukhya rUpase karmakANDase usakA sakalana kiyA gayA hai aura kamI pUrti ke rUpameM sakalayitAne usake kucha anya gAthAe~ bhI jo usakI svaracita pratIta hotI hai, joDa dI hai| kintu sakalayitAkI ruci kucha vicitra sI jAna par3atI hai| usane anubhAgavandhakI kevala cAra gAthAe~ hI sakalita kI aura pradezavandha' ko to eka tarahase choDa hI diyA hai| 1 karmaprakRtikI gAthA 21-26 meM jIva pradezoM aura karmapradezoke vandhAdikA kathana kiyA hai / aura gAthA 26 meM vandhake cAra bheda batalAkara uttarArdhameM likhA hai-'payaDiTThidi aNubhAgapaesavadho pu kahiyo / ' mukhtAra sAhavane apanI pu0 vA0 sU0 kI prastA0 (10 83) ke phuTanoTameM likhA ki 'payaDiTThidi aNu bhAga paesavadho purA kahio' karmaprakRtikI aneka pratiyome yahI pATha pAyA jAtA hai jo ThIka jAna paDatA hai kyoki 'jIpapaesekkekke' -
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ 440 : jainasAhityakA itihAsa athavA jisa rUpameM usakA kathana kiyA gayA hai vaha sakalayitAkI buddhimattAkA nahIM hotaa| sakalayitAkA nAma tathA samaya pratimeM karmaprakRtike racayitAkA nAma nemicanda siddhAnti likhA hai| karmakANDake racayitAkA nAma nemicandra siddhAnta cakravartI thaa| ata yaha nemicanda siddhAntI koI dUsare hI vyakti pratIta hote hai| mukhatAra sAhabane likhA hai'merI rAyameM yaha karmaprakRti yA to nemicandra nAmake kisI dUsare AcArya, bhaTTAraka athavA vidvAnkI kRti hai, jinake sAtha nAmasAmyAdike kAraNa 'siddhAnta cakravartI pada bAdako kahI kahI juDa gayA hai, saba pratiyomeM yaha nahI pAyA jAtA / yA kisI dUsare vidvAnne usakA sakalana kara use nemicandra AcAryake nAmAkita kara diyA hai| aisA karanemeM usakI do dRSTi ho sakatI hai, eka to gratha pracArakI aura dUsarI nemicandrake zreya tathA upakAra smaraNako sthira rakhanekI kyoki isa athakA adhikAza zarIra Adyanta bhAgo sahita unhIke gommaTasArase banA hai / (pu0 vA0 sU0 prastA0, pR0 88) / yadyapi sakalayitAke nAmakA nirNaya na ho sakanese usake samayakA nirNaya kiyA jA sakanA zakya nahI hai / tathApi hamAre sAmane ArA jaina siddhAnta bhavanakI jo prati upasthita hai usa para prati lekhanakA kAla sambat 1669 likhA hai / bhaTTAraka jJAna bhUSaNa aura sumatikIti ne usa para eka TIkA bhI likhI hai| pacasagrahakI vRtti bhI sumatikIrtikI likhI huI hai aura usameM usakA racanAkAla sambat 1620 diyA hai| usakA sazodhana bhI jJAnabhUSaNane hI kiyA thA / ata yaha vRtti bhI usI samayake lagabhaga kI honI cAhiye / ata itanA to sunizcita hai ki vikramakI 11vI zatAbdIke pazcAt 16vI ityAdi pUrvakI tIna gAthAomeM pradeza bandhakA hI kathana hai / jJAnabhUSaNane apanI TIkAmeM isakA artha dete hue likhA hai-'te catvAro bhedA ke ? prakRtisthityanubhAgA pradezabandhazca, aya bheda purA kathita / ' mukhtAra sAhabane yaha bhI likhA hai ki mere pAsa karmaprakRtikI eka vRtti sahita prati aura hai jisameM yahA~ pA~cake sthAna para chai gAthAe~ hai / chaThI gAthA 'so badho caubheo' se pUrva isa prakAra hai 'AugabhAgo thovo NAmA gode samo tado ahio / ghAdi tiye vi ya tatto mohe tatto tado tadiye // ' yaha karmakANDakI gAthA 192 hai /
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarakAlIna kama - sAhitya 441 zatAbdI paryanta 500 varSoMke sudIrgha kAlake andara kisI samaya isa karmaprakRtikA sakalana kiyA gayA hai / isa kAlameM kava isakI racanA huI yahI vicAraNIya hai saMskRta kSapaNAsArake racayitA mAdhavacandra tra vidyake gurukA nAma bhI nemicandra gaNI thA / unhone kSapaNAsArakI prazastimeM unheM saiddhAntAdhipa likhA hai / karmakANDake AdhAra para sakalita vandha tribhagIke racayitAkA nAma eka pratimeM nemicandrake ziSya mAdhavacandra likhA hai / mata kSapaNAsArake racayitA mAdhavacandrake guru nemicandra siddhAntI hI karma prakRtike sakalayitA pratIta hote hai / mAdhavacandra ne kSapaNAsArako zaka sa0 1125 (vi0sa0 1260 ) me racA hai / ata karmaprakRti bhI isI samaya lagabhaga saMkalita kI gaI jAna paDatI hai / bandhatribhagI, udayatribhagI aura sattvatribhagI jisa taraha kisI sakalayitAne karmakANDake AdhArase karmaprakRtikI sakalanA kI hai saMbhavatayA usI prakAra karmakANDake AdhAra para anya bhI prakaraNa sagrahIta kiye gaye hai / isI tarahake tIna prakaraNa karmakANDake bandhodaya sattva nAmaka dUsare adhikArase sakalita kiye gaye hai / karmaprakRtike sakalayitAkI taraha inake sakalayitAne ukta adhikArase apanI rucike anusAra gAthAe~ sakalita kI hai aura AvazyakatAke anusAra unake bIcameM kucha svaracita gAthAe~ bhI joDa dI hai / inameMse prathama prakaraNa vandhatribhagIkA prArambha karmakANDake dUsare adhikArakI prathama gAthAse hotA hai jisakI kramasakhyA karmakANDameM 87 hai / 87ke vAda 88vI gAthA hai aura phira karmakANDakI gA0 34, 37 yathAkrama hai / phira karmaprakRtikI 53 - 54vI gAthA yathAkrama hai / phira karmakANDakI 35vI gAthA hai / phira karma - kANDake dUsare adhikArakI 89, 90, 91 nambarakI tIna gAthAeM choDakara 92vI se 107 paryanta gAthAeM hai / phira jIvakANDakI 128vI aura trilokasArakI 203vI gAthA hai / puna karmakANDakI gAthA 108 aura 109 hai / phira eka gAthA svaracita hai / puna karmakANDakI gAthA 110 hai / phira svaracita gAthAe~ hai / bIca-bIcameM kucha vyAkhyA bhI saMskRta meM hai / sadRSTiyA bhI hai isa tarahase badhatribhagI, udayatribhagI aura sattvatribhaMgI kA kathana kiyA gayA hai| kula gAthA sakhyA 143 hai | antameM likhA hai 'tattvatribhagI samAptA / ' zAyada 'sattva' ke sthAnameM tattva likhA gayA / eka dUsarI prati bhI ukta bhaNDArameM usIke sAtha hai usameM 'sattvatribhagI' likhA huA hai usameM kucha gAthAe~ adhika hai / / inakI eka saMskRta TIkA bhI hai / usake sambandhameM Age prakAza DAlA jAyegA / ArAke jainasiddhAnta bhavanameM tribhagIke nAmase eka hastalikhita grantha vartamAna hai usameM hI ukta prakaraNa vartamAna hai /
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ 442 jainasAhityakA itihAsa jina ratna kozameM tribhagImAra nAmaka eka granthakA nirdeza hai jise nemicandra saiddhAntikakA batalAyA hai / usake vivaraNameM likhA hai ki isa granthameM Age likhe vibhAga hai - 1 AsravatribhagI, 2 vandhatribhagI 3 udaya - udIraNAtribhagI, 4 sattAtribhAgI, 5 sattvasthAnatribhagI, 6 bhAvatribhaMgI / isa granthakA nirdeza bambaI rAyala eziyATika sosAyaTIkI bambaI zAkhAmeM sthita hastalikhita pratiyokI vivaraNAtmaka sUcIse jina ratnakozameM liyA gayA hai| jina ratnakozame usakA vivaraNa dete hue likhA hai ki tribhaMgImArake antargata vibhAga vibhinna grantha kartAoke dvArA race gaye hai- prathama AsravatribhagImeM 63 gAthAe~ hai aura vaha zrutamunike dvArA racita hai / dvitIya vandhatribhaMgImeM 44 gAthAe~ hai aura unake racayitA nemicandra ke ziSya mAdhavacandra hai / tIsarI udayatribhagImeM 73 gAthAeM hai aura usake kartA nemicandra hai / ' cauthI sattAtribhagImeM 35 gAthAe~ hai aura unake racayitA bhI nemicandra hai / pA~cavI sattvasthAnatribhagImeM 37 gAthAe~ hai aura unake racayitA kanakanandi hai / isa para nemicandrakI TIkA bhI hai / antima bhAvatribhagImeM 116 gAthAe~ hai aura yaha bhI zrutamunike dvArA racita hai / ArAkI ukta tribhaMgI ukta tribhagIsAra kI hI pratilipi hai / usameM ukta kramase chaho tribhagiyA~ sakalita hai / kintu usameM vandhatribhagI, udayatribhagI aura sattvatribhagIke kartAkA nAma nahI diyA hai / gAthA sakhyAmeM bhI kucha antara hai / ukta chaho tribhagImeMse Adi aura antakI tribhaMgI to zrutamuni racita hai / eka sattvasthAnatribhagI kanakanandi racita hai / yaha kanakanandi nemicandra siddhAnta cakravartIke guruomeM se the / zeSa tIna tribhagI karmakANDase sakalita kI gaI hai / unameM se ekakA racayitA nemicandrake ziSya mAdhavacandrako batalAyA hai aura zeSakA nemicandra ko / jaisAki karmaprakRtike sambandhameM vicAra karate hue likha Aye haikSapaNAsAra saMskRtake racayitA mAdhavacandra aura unake guru nemicandra saiddhAntAdhipa yA saMddhAntI hI unake saMkalayitA pratIta hote hai / zrutamunikI racanAe~ -- bhAvatribhagI zrutamunike dvArA racita isa bhAvatribhaMgImeM jIvake aupazamika, kSAyika, kSAyopazamika audayika aura pAriNAmika bhAvokA kathana guNasthAna aura mArgaNAsthAnomeM 116 gAthAoke dvArA kiyA gayA hai / 1 'idi guNamaggaNaThANe bhAvA kahiyA pravoha suyamuNiNA / sohaMtu te muNidA suyaparipuSNA du guNapuNNA // 116 // ' - bhA0 tri0
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarakAlIna karma-sAhitya * 443 karmakANDake bhAvacUlikA nAmaka sAtaveM adhikArameM bhAvokA kathana vividha bhagoMke sAtha kiyA gayA hai / yahA~ bhagoko choDakara sAmAnya kathana hai kintu karmakANDameM mArgaNAoke Azrayase bhAvIkA kathana nahIM hai, jabaki isa granthameM hai| pahale guNasthAnomeM kathana hai aura phira mArgaNAsthAnomeM kathana hai| pA~co bhAvIke uttara bhedomeMse kisa sthAnameM kitane bhAva hote hai, kitane nahI hote aura kitane bhAva usI sthAnameM hokara Age nahIM hote| ina tIna bAtoMko lekara bhAvokA kathana honeke kAraNa ise bhAvavibhagI kahate hai| vaise dUsarI' gAthAmeM to sUtrokta mUlabhAva tathA uttarabhAvokA svarUpa kahanekI pratijJAkI gaI hai / usaparase ise -bhAva svarUpa' nAmase kahA jA sakatA hai| zrImANikacandra jaina granthamAlA bambaIse prakAzita bhAvasagrahAdi nAmaka 20veM granthameM yaha grantha prakAzita ho cukA hai| usameM bhAvavibhagI nAma para lage pAda TippaNameM likhA hai ki pustakake antameM 'bhAvasagraha samApta.' pATha thA kintu prArambhameM ullikhita nAmake anusAra use parivartita karake 'bhAvavibhagI samAptA' aisA chApA gayA hai / isaparase usakA bhAvasagraha nAma bhI jJAta hotA hai / pustakake sAthameM sadRSTiyAM bhI banI huI hai / sabhava hai ye sadRSTiyAM zrutamunine hI apane granthameM banAkara lagA dI ho| inase granthakA viSaya spaSTa ho jAtA hai| racanA sarala aura spaSTa hai| pratyeka vAtako bahuta saralatA aura spaSTatAke sAtha kahA gayA hai| aura usakA AdhAra karmakANDakA sAtavA~ adhikAra hai| gommaTasArako gAthAoko anukRti usakI gAthAo para chAI huI hai| AsravatribhagI inhI zrutamunikI dUsarI kRti AsravatribhagI hai / karmakANDake pratyaya nAmaka chaThe adhikArameM bhI Asravake pratyayokA kathana AyA hai / aura yahA~ usa prakaraNa kI do eka gAthAe~ bhI jyokI-tyo le lI gaI haiN| kintu karmakANDameM kevala guNasthAnomeM bhagoke sAtha kathana hai java ki yahA~ guNasthAnomeM sAmAnya kathana hai aura usake sivAya caudaha mArgaNAomeM bhI pratyayokA kathana hai jo karmakANDameM nahI hai / tathApi usakA AdhAra karmakANDa hI pratIta hotA hai| Asravake kAraNa 1 'idi vaMdiya pacagurU sarUva siddhatya bhaviyavohatya / suttutta muluttarabhAvasarUva pavakkhAmi ||2||'-bhaa0 tri0 / 2 yaha AsravatribhaMgo mANikacandra granthamAlAse prakAzita bhAvasaMgrahAdi nAmaka 20veM granthameM prakAzita ho cukI hai|
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ 444 * jainasAhityakA itihAsa cAra hai-mithyAtva, avirati, kapAya aura yoga / mithyAtvake 5 bheda hai aviratike 12 bheda hai, kapAyake 25 aura yogake 15 bheda hai| isa taraha mUla pratyaya cAra hai aura uttara pratyaya 57 hai / inake nimittase karmokA Asrava hotA hai| ye Asrava pratyaya kisa guNasthAnameM kitane hote hai, kitane nahI hote aura kitane pratyaya usI guNasthAna taka hote hai Age nahI hote, ina tIna bhagokA kathana honese isakA nAma AsravatribhagI hai| isameM kula 62 gAthAeM hai aura sAthameM sadRSTiyA~ bhI hai| zrutamunikA paricaya aura samaya zrutamunine apane bhAvavibhagI athavA bhAvasagraha nAmakagranthake antameM apanI prazasti dI hai usase jJAta hotA hai ki zrutamunike aNuvrataguru vAlendu yA vAlacandra the aura mahAvataguru abhayacandra saiddhAntika the| tathA zAstra guru abhayasUri aura prabhAcandra nAmaka muni the| inakA paricaya karAte hue zrutamunine likhA hai ki kundakundAnvayake mUlasagha, dezagaNa, pustakagacchakI igulezvara zAkhAmeM hue muni pradhAna abhayacandra saiddhAntikake ziSya vAlacandra muni the / aura zabdAgama, paramAgama, tAMgamake pUrNajJAtA abhayasUri saiddhAntika the| tathA sAratrayameM nipuNa, zuddhAtmAmeM lIna aura bhavya jIvokA prativodha karanevAle prabhAcandra nAmaka muni the|' zrutamunine vAlacanda muni aura abhayasUri siddhAtakA jayaghoSa karaneke vAda do gAthAoke dvArA cArukIti munikA bhI jayaghoSa kiyA hai| zrutamunike dvArA racita eka grantha paramAgamasAra hai usame bhI ukta prazasti 'aNuvaduguru bAlendu mahanvade abhayacada siddhati / satye'bhayasUri pabhAcaMdA khalu suyamuNIsa guru // 117 // zrImUlasagha desiyagaNaputthayagacchakoDakudANaM / parapaNNaigalesaravalimhi jAdassa muNipahANassa // siddhatAbhayacadassa ya sisso vaalcdmunnipvro| so bhanvakuvalayANaM ANaMdakaro sayA jayau // 119 // sadAgama-paramAgama-takkAgama NiravasesavedI hu / vijidasayalaNNavAdI jayau cira abhayasUri siddhatI // 120 // NayaNikkhevapamANa jANittA vijidsylprsmo| varaNivayiNi vaha vaMdiyapayapammo cArukIttimuNI // 121 // NAda Nikkhilatthasaho sayalaridehiM pUjiyo vimlo| jiNamaggagayaNasUro jayau ciraM cArukittimuNI // 122 // varasArattayaNiuNo suddhapparao virahiyaparabhAvo / bhaviyANaM paDivohaNaparo pahAcadaNAma muNI ||123||'-bhaa0 tri0 praza0 /
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarakAlIna karma-sAhitya * 445 dI hai kintu usameM usakA racanAkAla bhI diyA hai jo zaka sa0 1263 (vi0 sa0 1398) hai ata zrutamuni vikramakI caudahavI zatAbdIke uttarArdhameM hue hai / zravaNavela golAke vindhyagiri parvatake eka zilAlekha na0 105 meM abhayacandrake ziSya zrutamunikI baDI prazaMsA kI gaI hai| isameM cArukIrti aura abhayasUrikI bhI prazasA hai / ata yaha zrutamuni hI pratIta hote hai / yaha zilAlekha zaka sa0 1320 kA hai arthAt paramAgamasArakI racanAke 57 varSa pazcAt kA hai / candragiri parvata parake eka anya zilAlekhameM bhI abhayacandra aura unake ziSya bAlacandra paNDitakA ullekha hai / yaha zilAlekha zaka sa0 1235 kA hai / ye dono zrutamunike vrata guru hI pratIta hote hai / inhI abhayacandrako DaoN0 upAdhyene gommaTasArakI manda pravodhikAkA racayitA mAnA hai| kintu velUra zilAlekhoke AdhArapara abhayacandrakA svargavAsa san 1279 meM aura vAlacandrakA IsvI 1274 meM batalAyA hai jo ThIka pratIta nahI hotA / manda prabodhikAkI racanAke samayakI carcAmeM isapara prakAza DAlA gayA hai / kezavavarNIne apanI karNATavRti zaka sa0 1281 meM banAkara samApta kI thii| kezavavarNI abhayasUri siddhAnta cakravartIke ziSya the| abhayasUri zrutamunike zAstra guru pratIta hote hai / kyoki paramAgamasArakI racanAke 18 varSa vAda kezavavarNIne apanI karNATavRti samApta kI thii| ata zrutamunike vaha laghu samakAlIna the, yaha nizcita hai| pacasagrahakI prAkRta TIkA paJcasagraha para eka prAkRta TIkA hai usakI jo prati hamAre sAmane hai usameM usakA lekhanakAla savat 1526 diyA hai| yaha TIkA kisane kaba racI isakA koI patA usase nahI cltaa| kintu itanA nizcita hai ki dhavalA TIkAke pazcAt hI usakI racanA huI hai kyoki TIkAke prArambhameM dhavalAkI taraha magala nimitta, hetu, parimANa, nAma aura kartA kI carcA hai jo dhavalAse lI gaI hai kintu yathAsthAna usameM kucha kATa-chATa kara dI gaI hai| ullekhanIya bAta yaha hai ki granthakA nAma batalAte hue 'ArAdhanA' nAma batalAyA hai / yathA 'tattha guNaNAma ArAhaNA idi / kiM kAraNa ? jeNa ArAdhijjate aNaA dasaNa-NANa-caritta-tavANi tti / ' isase pratIta hotA hai ki ArAdhanA bhagavatIko prAkRta TIkAkA yaha Adyaza 1 'sagagA (kA) le hu sahasse visayatisaTThigade duvisvrise| maggasira suddha sattami guruvAre gatha sapuNNo ||223||-jai0 pra0 saM0, bhA0 1, pR0 191 / 2 zi0 saM0, bhAga 1, pR0 201 /
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________ 446 : jainasAhityakA itihAsa honA cAhiye / bhagavatI ArAdhanAkI vijayodayA' TIkAmeM prAkRta TIkAkA ullekha hai| kintu vaha TIkA dhavalAse prAcIna honI cAhiye, ata usameM dhavalAkI anukRtikI sabhAvanA nahIM kI jA sktii| sambhava hai dhavalAke bAda kisIne usa para koI prAkRta TIkA racI ho / kintu yaha saba anumAna mAtra hai / ___ anya saba kathana dhavalAse lene para bhI usake racayitAne kartAke vipayameM parivartana kara diyA hai| dhavalAmeM kartAke do bheda batalAye hai arthakartA aura grathakartA / kintu isameM tIna bheda batalAye hai, mUlataMtrakartA, uttaratatrakartA aura uttarottarataMtrakartA / tathA bhagavAna mahAvIrako mUlatatrakartA, gautama gaNadharako uttaratatrakartA aura lohAcArya tathA bhaTTAraka 'appabhUdima' AcAryako uttarottara tatrakartA likhA hai / yathA 'kattArA tividhA mUlatatakattA, uttaratatakattA, uttarottaratatakattA cedi / tattha mUlatatakattA bhagava mhaaviiro| uttaratatakattA godama bhayavado / uttarottara tatakattA lohAyariyA bhaTTAraka appabhUdima AyariyA / ' ___ yahA~ uttarottara tatrakartA jo bhaTTAraka 'appabhUdina' AcArya kA nAma diyA hai, vaha TIkAke kartAke anveSaNakI dRSTi se cintya hai| Age zrutajJAna rUpI vRkSakA varNana hai usameM bAraha aMgo aura caudaha pUrvokA kathana dhavalAse prAya jyokA tyo le liyA gayA hai| aura antameM likhA hai'eva zrutavRkSa samApta / ' isake pazcAt pacasagraha gata prakRti samutkIrtana adhikAra AtA hai| paJcasagrahameM isakA nambara dUsarA hai aura jIvasamAsa nAmaka adhikArakA pahalA / kintu . isa TIkAmeM prakRti samutkIrtanako pahalA sthAna diyA hai| prAya pratyeka adhikArame TIkAkAra pahale granthakA mUlabhAga jo prAya adhUrA hotA hai, detA hai| phira usakA vyAkhyAna karatA hai| pratyeka gAthAkA alagaalaga vyAkhyAna karanekI paddhati TIkAkArane nahI apanAI hai| prakRti samutkIrtana adhikArameM prakRtiyokA svarUpa nirUpaNa prAkRtagadyameM bahuta sundara rItise kiyA gayA hai / aura bIca-bIcameM kucha gAthAe~ bhI granthAntarase uddhRta kI gaI hai| TIkAmeM dhavalAkI taraha prAkRtake sAtha yatratatra saskRta bhApAkA bhI upayoga 1 isake paricaya tathA ullekhoke liye dekheM-jai0sA0 i0 pR0 84 Adi / iyamUlatatakattA sirivIro idabhUdi visspvro| uvatate kattAro aNutate sesa AiriyA ||80||-tri0 pa0, adhi0 1 /
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarakAlIna karma-sAhitya * 447 kiyA gayA hai khAsa kara jahA~ vyutpatti Adi dI gaI hai| aura isa taraha usameM jAnane yogya vipayakI bahutAyata hai| Abhinibodhika jJAnakI jo vyutpatti dI gaI hai vaha abhI taka hamAre dekhanemeM kisI granthAntarameM naha AI / yathA____ 'Abhinivodhika jJAnamiti'-a iti dravya paryAya / bhi iti dravyAbhimukha 'niriti nizcayabodha iti / ' budha avagamane dhAtu / abhinivodhika eva Abhinivodhika vA prayojana asyeti Abhinivodhikam / Abhinivodhikameva jJAna Abhinivodhika jJAnam / Abhinivodhika jJAnasya AvaraNa Abhinivodhika jJAnAvaraNIya ceti / isameM 'a' kA artha dravya aura 'bhi' kA artha dravyAbhimukha azruta pUrva hai / samasta digambara tathA zvetAmbara sAhityameM 'abhimukha niyamita vodha' artha hI kiyA gayA hai| jJAnake bhedokA acchA kathana jJAnAvaraNIya karmake kathanameM kiyA gaga hai| nAmakarmakI kucha prakRtiyokA svarUpa kathana prAya tattvArthavArtikase liyA gayA hai| kintu AnupUrvI nAmakarmakA jo lakSaNa kiyA hai vaha digamvara paramparAke zAstrome hamAre dekhanemeM nahI aayaa| digambarIya sAhityake anusAra AnupUrvI nAmakarmakA kArya pUrva zarIra choDaneke bAda aura nayA zarIra dhAraNa karaneke pahale vigraha gatimeM jIvakA AkAra pUrva zarIrake samAna banAye rakhanA hai / kintu TIkAkArane likhA hai ki yadi AnupUrvI nAmakarma na hotA to jIva eka kSetrase dUsare kSetrameM nahI jA sakatA thaa| ata kSetrase kSetrAntarameM le jAne vAlA karma AnupUrvI hai / yaha lakSaNa zvetAmbara paramparAse mela khAtA hai / usake anusAra AnupUrvI nAmakarma samaNise gamana karate hue jIvako khIcakara usake vizreNi patita utpattisthAnameM le jAtA hai| isI taraha vihAyogati nAmakarmakA svarUpa batalAte hue likhA hai-yadi 1 'padudayAt pUrvazarIrAkArAvinAzastadAnupUyaM nAma ||-t0vaa0 pR0 577 / 2 "anupUrve bhavA anupUrvI anugati anukrAntirityartha / yadyAnupUrvI nAmakarma na syAt kSetrAt kSetrAntara prAptirjIvasya na syAt / ata kSetrAntara prApakakarmAnupUrvI nAma / ' dekho prathama karmagranthake hindI anuvAdakA pariziSTa pR0 134 / 4 'vihAyasi gati vihAyogati / yadi vihAyogati nAmakarma na syAt AkAze jIvagatirna syAt / tadabhAve alpapradezAnA bhUmyavasthAna bahUvA AkAza vyavasthApana patanameva syAt / yadi trasanAkarma na syAt na trasatti jIva ,
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________ 448 : jainasAhityakA pratidvArA yogati nAmakarma hotAzI bAna meM jogI gati na bhUmivara nAra abhAvameNa pradezI dAnA (na), pavana hI jAnA / nAgarama nA to jAkA hi yadi nimIla, mI nago opana dA 1 ye hai Adi jIvanacana, pramANa, haLanihAya yAvara nAgA nasyApara muni jA bhI kii| ko, para TIkAkA loga evaM diyA hai bhannu prAni " kA nAma aginAra AtA hai| garbhagnava zrI ra gAva gAvAjI ra upara karmana eka gAva gayA hai| jo bhASa gAvAeM jarA ko nirdeza nahIM hai| upanAva mA gre| gAyA hai unameM aneka gAvAeM aisI hai aura bahutanI bhI gaI hai| magara gae jIva namAna nAmaka prakaraNamA yAna gamApta ho jAne vA nAga jo bhagavana aura mA laganA hai / yakI samAdhike sAtha hI prAka namana kara diyA gayA hai / yaha to huI mUla prakaraNa kI bAta / nAma para kevala do syAnopara TIkA kI gaI hai| eka to prArambhameM guNasthAnake lakSaNa vAlI tInarI gAyaka nIne 'udApI ladbhivihvattamnAmI / ligakara labdhi vidhAna ? kathana hai / isa lagi vidhAnameM pratyeka guNasthAnameM kauna sA bhAva kyo hotA hai, usakA spaSTa aura sundara kathana hai / dUgarI mArgaNAke mokSAM vAlI gAthAke nIce caudaha mArgaNAbhoMkI vyutpatti kI gaI hai jo dhavalA bhAga eka lI gaI hai / basa, isa prakaraNameM TIkAke nAmapara inatA hI hai / AkuJcana pramAraNa- nimIlanonmIlana-spandanAdi yasana / tadvIndriyAdInA na syAt / ata prasanirvartaka sanAma / yadi sthAvara nAmakarma na syAt nAvatiSThati jIva spandanAbhAvAt / ata sthAvara nirvartaka sthAvaranAma / '
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarakAlIna karma-sAhitya * 449 isake bAda zataka hai| mUla zatakakI pratyeka gAthAkA vyAkhyAna TIkAkArane kiyA hai kintu paJcasagraha gata bhASya gAthAe~ kevala tIsa paitIsake lagabhaga lI gaI hai zeSako choDa diyA hai| antame likhA hai-'sadagapajiyA samattA' / arthAt zatakakI pajikA samApta huii| zatakameM gatyAdi mArgaNAomeM bandha svAmitvakA kathana kara lenekI sUcanA eka gAthAke dvArA dI gaI hai| usakI TIkAmeM TIkAkArane mArgaNAomeM karmaprakRtiyoMke vandhAdikA kathana vistArase kiyA hai| usake antameM tIna gAthAe~ isa prakAra hai jaha jiNavarohiM kahiya gaNaharadevehiM gathiya samma / AyariyakameNa puNo jaha gagaNaipavAhunva // 12 // taha paumaNadi muNiNA raiyaM bhaviyANa vohaNaTTAe / ogheNAdeseNa ya payaDINa vadhasAmitta // 13 // chaumatthiyA ya raia ja ittha havijja pavayaNaviruddha / ta pavayaNAi kusalA sohatu muNI payatteNa // 14 // isameM kahA hai ki jaisA jinavarane kahA aura gaNadhara devone sakalita kiyA phira jaisA gagAnadIke pravAhakI taraha AcArya paramparAse AyA, vaisA hI ogha aura AdezakI apekSAse prakRtiyoke bandhasvAmitvako bhavyajIvoko bodha karAneke liye padmanandi munine rcaa| isa chadmasthake race huemeM jo vAta Agamaviruddha ho use pravacanameM kuzala muni prayatna pUrvaka zuddha kreN| ___yaha padmanandi muni isa TIkAke racayitA hai athavA TIkAkArane jahA~se bandhasvAmitvako liyA hai usake racayitA hai, yaha vinA pramANoke prakAzameM nizcaya pUrvaka nahIM kahA jA sktaa| padmanandI nAmake aneka AcArya hue hai / jambUdvIpa prajJaptike kartAkA nAma bhI padmanandI thA raja0 prajJa0 kI prazastimeM unhe siddhAnta pAragAmI bhI likhA hai / tathA usakI antima gAthA ukta uddhRta antima gAthAse vahuta adhika milatI hai, jo isa prakAra hai chaumatyeNa viraiya ja ki pi havejja pavayaNaviruddha / modhatu sugIdatthA taM pavayaNavacchalattAe // 170 // tathA usameM bhI granthakArakA nirdeza 'muNipaumaNadiNA' karake hai| ata saMbhava hai unhone vandhasvAmitvakA kathana kisI granthameM kiyA ho aura usIse TIkAkArane use liyA hai| ja0 pra0 kI racanA vikramakI gyArahavI zatAbdIke uttarArdhameM
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________ 450 * jainasAhityakA itihAsa huI hai / ata usake bAda hI yaha TIkA racI gaI hai yaha nizcita samajhanA cAhiye, kyoki jIvakANDa aura trilokasArase bhI usame gAthAe~ uddhRta hai / astu, gatakake pazcAt sittarIkI TIkA hai| isameM TIkAkArane mUla sittarI to prAya pUrNa le lI hai kintu bhASya gAthAe~ kevala 30 ke lagabhaga hI lI hai| TIkA meM zatakakI TIkAkA kaI jagaha ullekha kiyA gayA hai| antameM likhA hai-'eva sattari cUliyA smttaa'| TIkAme 'paJcasagraha' nAmakA nirdeza dRSTigocara nahIM hotaa| siddhAntasAra mANikacandra granthamAlA vambaIse prakAzita siddhAntasArAdisagraha nAmaka 21veM puSpake prArambhameM siddhAntasAra nAmaka prakaraNa jJAnabhUpaNake bhASyake sAtha prakAzita huA hai / isameM 79 prAkRta gAthAe~ hai / unake dvArA granthakArane caudaha mArgaNAoMme jIvasamAsokA, guNasthAnokA, yogokA aura upayogIkA tathA caudaha jIvasamAsomeM yogokA aura upayogokA, va caudaha guNasthAnomeM yogokA aura upayogokA, phira caudaha mArgaNAome caudaha jIvasamAsomeM aura caudaha guNasthAnomeM vandhake 57 pratyayokA kathana kiyA hai / ___ isa tarahase granthakArane thoDI-sI gAthAoke dvArA kAphI saiddhAntika vAtokA kathana kiyA hai| granthakAra siddhAntAsArAdisagrahake prArambhameM granthakartAkA paricaya dete hue zrI nAthUrAma jI premIne likhA hai-'isa sagrahake prathama grantha 'siddhAntasAra' ke mUlakartA jinanAmake AcArya hai jaisA ki ukta granthakI 78vI gAthAse aura usakI TIkAse bhI mAlUma hotA hai / prArambhameM 'jinendrAcArya' nAma sazodhakakI bhUlase mudrita ho gayA hai|' sampAdaka aura sazodhaka pa0 pannAlAlajI sonIne bhI ukta gAthAke pAdaTippaNImeM likhA hai-'prArambhe hi jinendrAcArya' iti vismRtya likhito'smAbhiranyamUlapustaka vilokya' arthAt anya mUla pustakako dekhakara granthake prArambhame hamane bhUlase 'jinendrAcArya likha diyA hai| hamAre sAmane bhI ArAke jainasiddhAnta bhavanakI hastalikhita pratike antame granthakArakA nAma jinendrAcArya hI likhA hai / gAthA 78meM 'jinaideNa pautta' pATha hai| 'jinaida' kA saMskRta rUpa jinendra hotA hai jinacaMdra nahI hotaa| kintu bhASyakAra jJAnabhUpaNane 'jiNaideNa jinacandranAmnA, siddhAntagrantha vedinA' likhA hai / isase siddhAntasArake kartAkA nAma jinacadra mAna liyA gayA hai|
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarakAlIna karma-sAhitya : 451 kintu jinendrAcArya nAmake kisI granthakArakA patA anyatrase nahI calatA jabaki jinacadra' nAmake siddhAnta vettA aneka vidvAn ho gaye hai| unameMse eka dharmasaMgraha zrAvakAcArake kartA medhAvIke guru aura pANDava purANake kartA zubhacandrake ziSya the / tiloya paNNattikI dAna prazastimeM medhAvIne apanI guruparamparAkA paricaya dete hue sarasvatI gacchake prabhAcandra-padmanandi-zubhacandra ke ziSya jinacandrakA ullekha kiyA hai jo saiddhAntiko kI sImA the / ukta prazasti vi0sa0 1519 meM likhI gaI hai aura usa samaya jinacandra vartamAna the| parantu premIjIne unhe siddhAntasArakA kartA nahI mAnA hai, kyoki siddhAntasArakI eka kanaDI TIkA prabhAcandrakRta hai / aura prabhAcandrakA samaya karnATaka kavi carite (dvi0bhA0)meM terahavI zatAbdI anumAna kiyA hai| dUsare jinacandra tattvArthasUtrakI sukhavodhikA TIkAke kartA bhAskaranandike guru the| inakA ThIka samaya mAlUma nahI hai / pa0 zAntirAja zAstrIne vi0sa0 1353 ke lagabhaga anumAna kiyA hai| inheM bhI bhAskaranandine mahAsaddhAnta kahA hai / yadi ukta anumAnita samaya ThIka ho to ye bhI siddhAntasArake kartA nahI ho skte| isa tarahase siddhAntasArake kartAkA nAma tathA samaya dono hI vivAdagrasta hai| kintu granthake antaraga parIkSaNase yaha spaSTa hai ki gommaTasArako paDhakara granthakArane usakI racanA kI hai| usakA prArambha hI jIvakANDake antakI do gAthAoko lekara huA hai ve dono gAthAe~ isa prakAra hai siddhANa siddha gaI kevalaNANa va daMsaNa khayiya / sammatamaNAhAra uvajogANakkamapaDattI // 732 // guNa jIva ThANa rahiyA saNNApajjattipANa parihINA / sesaNavamaggaNUNA siddhA suddhA sadA hoti // 733 // aura siddhAntasArake prArambhakI do gAthAeM isa prakAra hai jIvaguNaThANasaNNA pajjattipANa maggaNANavUNe / siddhatasAramiNamo bhaNAmi siddhe NamasitA // 1 // siddhANa siddhagaI dasaNa NANa ca kevala khaiya / sammattamaNAhAre sesA sasArie jIve // 2 // ata gyArahavI zatAbdIke pazcAt hI siddhAntasAra racA gayA hai / aura cUMki 1 dekho-'jinacandra, jJAnabhUpaNa aura zubhacandra' zIrpaka nivandha, jai0sA030, pR0 378 /
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________ 452 : janasAhityakA itihAsa siddhAntamAphI kanaDI TIke kartA prabhAcandrakA gamaya terahavI zatAndo anumAna kiyA gayA hai, ataH bArahavI zatAbdIke lagabhaga gilAntamAra racA gayA honA caahiye| sakalakItikA karmavipAka sAlakIti viranita karmavipAta gamgata bhAgAme racita eka gundara garala granya hai| isame pratibandha, rigativA, anubhAgandha aura pradezabandhakA mAdhAraNa kathana hai| adhikatara magana gama hai| pratyeka prakaraNa prArambhame zloka hai jo namaskArAgA hai| pratibanagama koMkI uttara prahAniyoM ke lakSaNa vistArase kahakara mithyAvRSTi guNarathAnAme pragatigAke banA aura abandhakA kathana ko spaSTa rUpama kiyA hai, kevala garayA na batalAAra prAniyAM nAga ginAye hai| phira sthitibandhakA kathana hai / ugarga pratyeka prakRtiko utkRSTa aura jaghanya sthiti vistArage vatalAI hai| phira anubhAga bandhakA kathana hai| aura phira pradezavanyakA kagana hai| unameM patA kare banyo kAraNIkA yana tanyAyamUtra tathA ugakI TIkAoke AdhArale chiyA hai| antameM guNagAnImeM prakRtiyAM kSayakA gAyana kiyA hai| uga granyameM to sakalagItine apanA koI parinaga nahIM diyaa| kintu anya granthakArone inakA mgaraNa baDe Adarake gAya kiyA hai| isakA kAraNa yaha hai ki yaha mUlarAgha, balAtkAragaNa aura garasvatI gacchI urakI gahIne bhaTTAraka the| inakI giNya paramparAmeM aneka vidvAna bhaTTAraka granyakAra hue hai aura unhoMne apane pUrvaja sakalakotikA mmaraNa vaDe Adarake sAtha kiyA hai| kAmarAjakRta jayapurANakI pragastimeM liyA hai ki sakalakoti bhaTTArakane gujarAta aura vAgaDa Adi dezome jainadharmakA uddhAra kiyA thaa| bha0 sakalakIrti ke ziSya aura laghubhAtA 70 jinadArAne bhI apane granthomeM sakalakotikA smaraNa vaDe gauravake sAtha kiyA hai / pa0 paramAnandajIne likhA hai ki sa0 1444 meM vaha IDarakI gaddI para baiThe the aura ma0 1499 ke pUpamAsameM unakI matyu mahasAnA (gujarAta) meM huI thii| mahasAnAmeM unakA samAdhi sthAna bhI vanA huA hai / 50 1 'AcArya kundakundAkhyastasmAdanukramAdabhUt / sa sakalakIrti yogIzo jJAnI bhaTTArakezvara // 21 // yenoddhRto gato dharmo gurjare vAgvarAdike / nirgranthena kavitvAdi guNAnevArhatA purA // 22 // -jai0 pra0 sa0 bhA 1, pR0 40 / 2 jai0 sa0 1 bhA0, prastA, 4010-11 /
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarakAlIna karma-sAhitya 453 paramAnandajIne yaha bhI likhA hai / ki sakalakItike dvArA pratiSThita mUrtiyoke kitane hI abhilekha sa0 1480 se 1492 takake merI noTabukameM darja hai| ata yaha nizcita hai ki ve vikramakI 15vI zatIke utarArddhake vidvAna hai / unake dvArA racita kucha granthoke nAma isa prakAra hai siddhAntasAra dIpaka, dhanyakumAra caritra, karma vipAka, sadbhApitAvalI, dharma praznottara zrAvakAcAra, mUlAcAra pradIpa, sukumAlacaritra, jambUsvAmicaritra, zrIpAla caritra, vRpabhacaritra, sudarzanacaritra, varSamAna purANa, pArzvanAthapurANa, mallinAtha purANa, sAracaturvizatikA, yazodharacaritra purANasAra Adi / siddhAntasAra bhASya ___AcArya jinendra yA jinacandra racita siddhAntasAra para eka saskRta vyAkhyA hai jo siddhAntasArake sAtha mANikacandra jaina granthamAlA vamvaIse prakAzita ho cukI hai| vyAkhyA sAdhAraNa hote hue bhI mUla granthako samajhane ke liye upayukta hai aura usase pratIta hotA hai ki TIkAkAra prakRta viSayakA acchA abhyAsI hai| ___ yadyapi bhASyakArane siddhAntasArake bhASyameM apanA koI spaSTa paricaya nahI diyA hai, granthake antameM koI prazasti bhI nahIM dI hai, tathApi magalAcaraNake zlokameM siddhAntasAra bhASyake do vizeSaNa diye hai-'lakSmI vIrendusevita' aura 'jJAna subhuupnnm'| ina vizeSaNoke dvArA lakSmIcanda, vIracanda aura jJAnabhUSaNa ye tIna nAma prakaTa hote hai / ata premIjIne jJAnabhUpaNako bhASyakA kartA batalAyA hai / sumatikIrti bhaTTArakane prAkRta pacasagrahakI apanI vRttike antameM jo prazasti dI hai| usameM unhone jJAnabhUpaNakI guru paramparA isa prakAra dI hai--mUlasaghameM utpanna hue nandisaghameM valAtkAra gaNa aura sarasvatI gacchameM AcArya kundakunda 1 'zrImUlasaMghe'jani nandisagho varo valAtkAragaNaprasiddha / zrIkundakundo varasUrivaryo babhau vudho bhAratigaccha sAre // 1 // tadanvaye devamunIndravadya zrI padmanandI jindhrmnndii| tato hi jAto divijendrakItividhA (di) nandI vara dharmamUrti // 2 // tadIyapaTTa nRpamAnanIyo mallyAdibhUSo munivadanIya / tato hi jAto varadharmadhartA lakSmAdicandro bahuziSyakartA // 3 // pacAcArarato nitya sUrisadguNadhAraka / lakSmIcandra gurusvAmI bhaTTArakaziromaNi // 4 // durvAradurvAdikaparvatAnA vajAyamAno varavIracandra / tadanvaye sUrivarapradhAno jJAnAdibhUSo gaNigaccharAja // 5 // -prA0 paca 0, prazasti /
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________ 454 : jenasAhityakA itihAsa hue / unake vazameM padmanandI hue / unake paTTa para vivijendrakIti vidyAnandi hue, unake paTTa para rAja mAnya gallibhUSaNa hue| phira kamage lakSmIcanda, vIracanda aura jJAnabhUSaNa hue| inhI jJAnabhUSaNako preraNAge sumatirurtine prAkRta pacasagrahakI vRtti banAI aura jJAnabhUSaNane unakA godhana kiyA / karmaprakRtiko TIkA jJAnabhUSaNa aura sumatikoti donone banAI hai| unameM bhI gallibhUSaNa ke pUrvaja vidyAnandi me ukta guru paramparA dI hai / ata sumatikotike gura jJAnabhUSaNa hI ukta bhAjyA ranayitA pratIta hote hai / kintu zrInAthUrAmajI premIne liyA hai ki kAraNA meM jo siddhAntagAra bhASyakI prati hai usame mAlUma hotA hai ki usake karnA jJAnabhUSaNa nahIM hai, gumatikIrti hai / aura usakA manodhana sumatikIrti ke guru jJAnabhUgaNane kiyA hai| aisA honA sabhava hai kyoMki karmaprakRtiko TIkA bhI jJAnabhUpaNane gumatipatike gAya banAI thI aura prA0 paMcagaMgrahako vRttikA unhoMne gaNodhana kiyA thA / ata siddhAntamAra bhASyakI racanA sumatikI tine aura saMzodhana jJAnabhUSaNane kiyA ho to koI vizeSa bAta nahI hai | kintu aisI sthiti siddhAntagAra bhASyame zubhatikIrtikA nAma kahI dRSTigocara na honA kucha kA paidA karatA hai kyoki zepa donoM TIkAbhameM jJAnabhUpaNake sAtha sumatikortikA bhI nAma hai / astu, jJAnabhUpaNako do guru paramparAe~ prA0 pacasagrahako prazastima, jJAnabhUSaNakI guru paramparA isa prakAra dI haipadmanandi, divijendra (devendra) kIrti, vidyAnandi, mallibhUSaNa, lakSmIcandra, vIracandra, jJAnabhUSaNa | aura jJAnabhUSaNake uttarAdhikArI prabhAcandra the / karmaprakRti 1 'vidyAnandi - sumallyA dibhUpa- lakSmIndu-sadgurUn / vIrendu, jJAnabhUpaMhi vande sumatikItiyuk // 2 // ' - pharmapra0 TI0 / 2 ' iti zrIsiddhAntasArabhApya zrIratnatrayajJApanArthaM sumatIndunA likhitam / sUrivara zrIramarakIrtisamupadezAt zrImUlasaMghavalAtkAragaNAgraNI zrImadbhaTTAraka zrIlakSmIcandrastatpaTTapayodhicacaccandrabhaTTAraka zrIvIracandastatpaTTAlaMkAra bhaTTAraka zrIjJAnabhUpaNa zrI siddhAntasAra bhASyaM ballabhajanavallabha mumukSu zrI sumatikIrti viracita zodhitavAn / TIkA siddhAntasArasya satA sadjJAnasiddhaye / jJAmabhUpa imA vakre mUlasaMghavidAvara // siddhAntasAra bhASya ca zodhita jJAna bhUpaNa / racita hi sumatyAdi // -- jai0 sA0 i0, pR0 379 /
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarakAlIna karma-sAhitya 455 TIkAke prArambhameM bhI yahI guruparamparA dI hai| usameM padmanandi aura devendrakItikA nAma nahI hai| __ kintu bhaTTAraka sakalabhUpaNane apanI upadeza ratnamAlAkI prazastimeM, brahma kAmarAjane jayapurANako prazastimeM aura bhaTTAraka zubhacandrane apanI prazastimeM jo guruparamparA dI hai vaha hai-padmanandi, sakalakIrti, bhuvanakIrti aura jJAnabhUpaNa / jJAnabhUpaNake uttarAdhikArI the vijayakoti, unake zubhacandra aura zubhacandrake sumatikIti / __zrIyuta nAthUrAjI premIne ina dono paramparAoke jJAnabhUpaNako eka hI vyakti mAnA hai| kintu guruparamparA tathA kAlakramako dekhate hue ye dono jJAnabhUSaNa do vyakti pratIta hote hai| prathama guruparamparAke anusAra jJAnabhUSaNake guru lakSmIcanda aura vIracandra the isIse siddhAntasAra bhASyake magalAcaraName bhI 'lakSmIvIrendusevita' ke dvArA unakA smaraNa jJAnabhUpaNane kiyA hai| kintu dUsarI paramparAke anusAra jJAnabhUSaNa ke pUrva guru bhuvanakIrti the| tathA prathama guru paramparAke anusAra padmanandI aura jJAnabhUSaNake madhyame pA~ca vyakti hai kintu dUsarI paramparAke anusAra kevala do hI vyakti hai| ata ye dono jJAnabhUpaNa eka vyakti nahIM ho skte| una donoko eka vyakti mAna lenese samaya sambandhI kaThinAI upasthita hotI hai| jisakA khulAsA isa prakAra haisamaya vicAra ___ jJAnabhUSaNakRta tattvajJAnataragiNImeM usakA racanAkAla vi0sa0 1560 diyA hai| premI jIne likhA hai ki-'jaina dhAtu pratimA lekhasagrahameM prakAzita vIsanagara (gujarAta) ke zAntinAthake zvetAmbara mandirakI eka digambara pratimAka lekhase aura paithApurake zvetAmvara mandirako di0 pratimAke lekhase mAlUma hotA hai ki vi saM 1557 aura 1561meM jJAnabhUSaNa bhaTTAraka pada para nahI the, kintu unake ziSya vijayakIrti the aura ve 1557ke pahale isa padako choDa cuke the| isaliye tattvajJAna taragiNIkI racanA unhone usa samaya kI hai jaba bhaTTAraka padapara vijayakIrti the|' pUrvokta jainadhAtu pratimA lekhasagraha nAmaka granthameM vikrama savat 1534, 1535 aura 1536ke tIna pratimA lekha aura bhI hai jinase mAlUma hotA hai ki ukta savatomeM jJAnabhUSaNa bhaTTAraka pada para the| bhaTTAraka pada choDaneke bAda bhI vaha bahuta samaya taka jIvita rahe / '
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________ 456 : jainasAhityakA itihAsa ukta pratimA lesome yaha spaSTa hai ki jJAnabhUpaNa 1534ma bhaTTAraka pada para the| kintu ve kaba usa pada para baiThe yaha jJAta nahI hai| sakalakIti bhaTTArako vipayameM pa0 paramAnanda jIne likhA hai ki ve ga 1444me gaddI para AmIna hue the aura rAvat 1499ke pUpa mAgameM unakI mRtyu mahagAnA (gujagata)meM huI thii| inake ziSya tathA kaniSTha bhAtA na jinadAgane kaI gratha rane hai| 1520 sa0me inhone gujarAtI bhApAmeM harivaga rAgakI racanA kI hai| unake prayokI pragastima sakalakIti aura unake gippa bhuvanakItikA nAma hai zAnabhUSaNa kA nahIM hai| ata zAnabhUpaNa 1520 ke pazcAt aura 1534 se pahale gaddI para baiThe the| __zrIyuta premIjIne jiga jainadhAtu pratimA lekha saMgrahakA ullekha kiyA hai usameM nandisagha balAtkAragaNa garasvatI gaccho ukta AcAryoMke aneka pratimA lepa sagahIta hai jinase unake gamaya para acchA prakAza par3atA hai| una pratimAlesoke anusAra jisa sambatme jo AcArya bhaTTAraka pada para pratipThita the unakI tAlikA isa prakAra hailesa na0 535-sa0 1488 bha0 pamanandideva , na0 6-ma0 1492 bha0 sakalakIti , na0 673-0 1509 bha0 bhuvanakIrti 748-ma0 1513 751-sa0 1515 66-saM0 1516 44-sa0 1523 43-sa0 1526 bha0 jJAnabhUpaNa 867-saM0 1534 // 674-sa0 1535 " 509-sa0 :530 503-sa0 1557 vijayakIrti 497-saM0 1559 693-sa0 1561 677-sa0 1611 zubhacandra 68-saM0 1632 sumatikIrtike ziSya guNakIrti 1390-sa0 1651 guNakIrtike ziSya vAdibhUpaNa , 1451-saM0 1660 bha0 vAdibhUpaNa ata ukta pratimA lekhose yaha spaSTa hai ki bha0 jJAnabhUpaNa sa0 1526 se
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarakAlIna karma-sAhitya * 457 1536 taka to avazya hI bhaTTAraka pada para virAjamAna the / aura ve sa0 1523 ke pazcAt aura 1526 se pahale kisI samaya bhaTTAraka pada para pratiSThita kiye gaye the| tathA sa0 1557 meM unake ziSya vijayakIti usa pada para the| sUratake' mandirakI eka jinavimba para sa0 1544 kA lekha hai / lekhase prakaTa hai ki vaha mUrti bhuvanakIrtike ziSya jJAnabhUSaNake upadezase pratiSThitakI gaI thii| ata sa0 1544 taka jJAnabhUpaNa bhaTTAraka pada para the| udhara sumatikIrtine apanI pacasagraha vRttike antame usakA racanA kAla sa0 1620 diyA hai / yaha vRtti bha0 jAnabhUpaNakI preraNAse racI gaI thI aura unhone usakA sazodhana bhI kiyA thA / ata yaha spaSTa hai ki vi0 sa0 1620 meM jJAna bhUpaNa jIvita the / udhara jJAnabhUpaNa vi0 sa0 1526meM bhaTTAraka pada para pratiSThita the aura vi0 sa0 1523 ke pazcAt ve gaddI para baiThe the| yadi yahI mAna liyA jAye ki ve sa0 1525 meM gaddI para baiThe the aura usa samaya unakI umra 15 varSa bhI mAnI jAye to paJcasagrahavRttiko racanAke samaya unakI umra 110 varSa ThaharatI hai| eka to itanI choTI avasthAmeM bhaTTAraka pada para pratiSThita honA aura phira itanI lambI umrakA honA cittako lagatA nhii| phira yadi jJAnabhUpaNakI dUsarI guru paramparA sAmane na hotI to ukta dono vAtoko bhI agIkAra kiyA jA sakatA thaa| kintu dUsarI paramparA na kevala grantha prazastiyomeM kintu mUrtilekhomeM bhI akita milatI hai| buddhisAgara sUrike jainadhAtu pratimAlekha sagrahameM hI dono paramparAoke mUrtilekha milate hai jo isa prakAra hai / na0 674-sa0 1535 varSe popa va0 13 zrImUlasaghe sarasvatIgacche bha0 zrI sakalakIrti tatpaTTe bha0 zrI bhuvanakIrti tatpaTTe bha0 zrI jJAnabhUSaNa gurUpadezAt / ' na0 757-'sa0 1630 varSe caita vadi 5 zrI mUlasaghe zrI sarasvatI gacche zrI balAtkAra gaNe zrI kundakundAcAryAnvaye bha0 zrI vIracanda bha0 zrI jJAnabhUSaNa bha0 zrI prabhAcandropadezena / isa taraha pahale vAle jJAnabhUpaNake gurukA nAma bhuvanakIrti thA aura dUsare jJAnabhUSaNake gurukA nAma vIracanda thaa| zrI kAmatA prasAdajIke dvArA sampAdita prAcIna jainalekha saMgraha (1 bhAga) meM alIgajake jainamandirakI eka mUrtike talameM bhI dUsare jJAnabhUSaNase sambaddha ekalekha akita hai / kintu usameM sambat nahI hai / yaha mUrti vIracandrake ziSya jJAnabhUSaNake upadezase pratiSThita huI thii| zilAlekha isa prakAra hai1 'sa0 1544 varSe vaizAkha sudI 3 some zrImUlasaghe bha0 zrI bhuvanakIrtista paTTa bha0 zrIjJAnabhUpaNa gurupadezAt / -dAna0 mANi0 pR0 45 /
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________ 458 * janasAhityakA itihAsa 26-'zrImUlasaghe bha0 lakSmIcandra tatpaTTe bha0 vIracanda tatpaTTe bha0 jJAnabhUpaNopadezAt / ' __yahI jJAnabhUpaNa siddhAntasAra bhAjyake racayitA hai| ukta dono guruparamparAyeM pamanandIse prArambha hotI hai / jisame prakaTa hotA hai ki padmanandIke do ziSya the sakalakIti aura devendrakIti / 50 paramAnandajI' ne likhA hai ki padma nandIke giyome matabheda ho jAneke kAraNa gujarAtakI gaddIkI do paramparAyeM cAlU ho gaI thii| eka bhaTTAraka sakalakItikI aura dUsarI devendrakIrti kI / sakalakI tise IDarako gaddIkI paramparA calI aura devendrakItime sUratakI gaddIkI paramparA clii| devendrakIrtike uttarAdhikArI bhaTTA0 vidyAnandi the| inake mUrti lekha vi0 sa0 1499 se vi0 sa0 1523 takake pAye jAte hai| vidyAnandike uttarAdhikArI mallibhUpaNa the| sUrata Adike mUrtilekhoMme jAnA jAtA hai ki mallibhUpaNa vi0 sa0 1544 me bhaTTAraka pada para AsIna the| sUrata jainamandirake do pratimAleso para vi0 sa0 1544 vaisAsa sudI tIja akita hai / kintu eka zilAlesameM bhuvanakItika giNya jJAnabhUpaNakA nAma hai aura dUsaremeM bhaTTAraka vidyAnandike bhiNya bhaTTAraka mallIbhUpaNakA nAma hai| arthAt jisa samaya IDarakI gaddIke bhaTTAraka pada para jJAnabhUpaNa the tava suratakI gaddI para bha0 mallibhUpaNa virAjamAna the| mallibhUpaNake pazcAt lakSmIcanda aura lakSmIcandake pazcAt vIracanda aura tava jJAnabhUpaNa sUratakI gaddI para baitthe| mallibhUpaNake samakAlIna jJAnabhUSaNa vIsa paccIsa varSa taka IDarakI bhaTTArakI karaneke bAda mallibhUpaNake do uttarAdhikArioke pazcAt puna sUratake bhaTTAraka pada para pratiNThita hue ho aisA to sabhava pratIta nahI hotA / ata IDarake bhaTTAraka jJAnabhUpaNase sUratake bhaTTAraka jJAnabhUpaNa jude hI hone cAhiye / ata sUratavAle jJAnabhUpaNa hI siddhAntasAra bhASya aura karmaprakRti TIkAke kartA hai| ve kaba sUratakI gaddI para baiThe yaha jJAta nahI ho skaa| anya mUrtilekhoke prakAzameM Ane para hI usa para prakAza paDanekI pUrNa AzA hai| kintu itanA 1 jai0 pra0 sa0, bhA0 1, pR0 19 / 2 'sa0 1544 varSe vaisAkha sudI 3 some zrImUlasaghe bha0 zrI bhuvanakIrti statpaTTa bha0 zrI jJAnabhUpaNagurU padezAt' |-daan0 mANi0 pR0 45 / 3 sa0 1544 varSe vaisAkha sudI 2 some / zrImUlasaMghe / sarasvatIgacche balAtkAra gnne| bhaTTAraka zrI vidyAnandI devA tatpaTTa bhaTTAraka zrI mallIbhUSaNa / -dA0 mA0, pR0 43 /
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________ antima ina merI 1 uttarakAlIna karma-mAhila 859 nizcita hai ki ki 0 6620 meM mAna meM aura usa samaya gutakI gaddI para hai| yaha rAta prA0 pa pahA gamaH divArI nAkA prathama namanA nAhiye / sArI jAne prabhArIndra bahAne / ma0 10 1613 ma pratiki 1 hai| prazastima bhane 1 mumakina bAlAguru ho mahAka tathA be kI jo honA nigama guNatiyotiSAMnA gugatirIti japanA guru 8 aura aisA pratIta the / nAyada hai| bAda dRSTi bhI kA bhaviSya nakada paranumatikati hai| pAI zubha di0 0 1611 me bhaTTArA pagIna ve vaha bAta eka pratimAprAda hotI hai| tathA di0 0 1626 me sumatikotira nahArA parapara virAjamAna the| upadeza mAlAkI racanAo namaya vi0 na0 1927 meM gatikoti gAna the / vahavRttikI racanA paJcAt hI yaha bhaTTAraka parapara virAjamAna hue ye aisA pratIta hotA hai kyoki unako prazasti vana taka nahI hai / 4 6 'tathA gAdhu subhatyAdikIrtinA kRtaprArthanA | gAyakRtA namana zubhacandreNa sUriNA ||9|| bhaTTAraka padAcA mUlagaghe vidAvarA / ramAvirendu-cidrUpa-guravAM hi gaNezina // 10 // ' - jai0gra0 pra0ma0 bhA0 1, pR0 42-43 / 2 'paTTa tamya prINita prANivagaM zAnto dAta zIlazAlI sudhImAn / jIyAtsUri zrI sumatyAdikotirgacchAdhoga kanakAnti kalAvAn // 231 // --jai0na0 pra0maM0 bhA0 1, pR0 20 / 3 'ma0 1611 varSe mAgha va 7 zrI mUlamadhe nadimadhe sarasvatIgacche valAtkAra gaNe zrI kundakundAcAryAnvaye bha0 vijayakItistatpaTTe bha0 zrI zubhacandra / ' - jai0pra0 le0sa0, le0 na0 677 / 'rA0 1626 varSe phAlguNa sudI 3 zukra zrI mUlasaMghe bha0 zrI sumatikIrti upadegAt IDaravAstavya'' - prA0 jai0le0 sa0, pR0 28 |
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________ 460 * jainasAhityakA itihAsa sumatikIrtike uttarAdhikArI guNakIti the / eka pratimAlekhase prakaTa hotA hai ki vi0 sa0 1632 meM guNakIti paTTapara the / sakalabhUpaNane sumatikItikI vaDI prazasA kI hai| likhA hai vaha vaDe zIlavAna, buddhimAn, jitendriya aura sayamI the / unase sava prasanna rahate the / Adi / vibhagI TIkA pIche tribhagIsAra nAmaro sagRhIta jina chai tribhagiyokA nirdeza kiyA hai, unameMse AzravatribhagI tathA vandha udaya aura sattva vibhagIkI TIkAkI kaI pratiyA~ dharmapurA dillIke naye mandirake zAstra bhaNDArameM vartamAna hai / yaha TIkA eka hI granthake rUpameM hai aura usake antame likhA hai 'iti tribhaMgIsAra TIkA smaaptaa|' prArambhakI Asrava vibhagIke racayitA zrutamuni hai| kintu TIkAkArane use bhI nemicandra siddhAntIkI kRti samajhakara bandhodayasattvavibhagIke sAtha eka granthake rUpameM sammilita kara liyA jAna paDatA hai, kyoki AsravatribhagI TIkAke antameM likhA hai-'iti mUlanemicandrasiddhAntIkartA AsravatribhagI smaaptaa|' kintu prathama gAthAke 'vocche ha' pada kA artha karate hue likhA hai-'zrI nemicandra siddhAnta cakravartiNA kathita aha saptapacAzadAzravA kathayAma (mi)|' ___arthAt zrInemicandra siddhAnta cakravartIke dvArA kathita satAvana AsravoMko maiM kahatA huuN| zronemicandra siddhAnta cakravartIne karmakANDameM sattAvana pratyayokA kathana kiyA hai aura usIke AdhArase zrutamunine AsravatribhagIkI racanA kI hai| aura isaliye AsravatribhagIke mUlakartA nemicandra siddhAnta cakravartI hai / kintu Age kartAkA nirUpaNa karate hue likhA hai-'uttarottarakartA guru pUrva kramAgata sakalasiddhAntacakravartI akhaDita ratnatrayAbharaNabhUpita mUlottarArAda (2) sakala guNa sampUrNa zronemicandra siddhAnta cakravartinA bhaTTArakeNAsannabhavyasaMdohasyopakArArtha zrImajjinAgamAtyuddhArakaraNAthaM ca grantharacanAnimitta / ' TIkAkArakI bhASA vahuta svalita hai isase unakA ThIka Azaya samajhane meM kaThinAI hotI hai| AsravatribhagIke kartA zrutamunine antima gAthAme apanA nAma diyA hai aura usakA artha karate hue TIkAkArane 'sudamuNiNA-zrutamuninA' aisA likhA hai tathApi unhone anyatra kahI zrutamuniko usako racayitA nahI likhaa| TIkAke Arambha meM eka zloka isa prakAra hai yA pUrva zrutaTIkA karNATabhApayA vihitaa| lATIyA bhASayA sA viracyate somadevena // 4 //
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarakAlIna karma-sAhitya : 461 arthAt pahale jo zrutamunine karNATa bhASAmeM TIkA likhI thI, use somadeva lATIya bhASAmeM racatA hai| zrutamunine svaracita AsravatribhagI para kannaDa bhASAmeM TIkA bhI banAI thii| mUDavidrI ke jaina maThameM isakI prati vartamAna hai aura usakA grantha na0 204 hai| usI TIkAko somadevane lATI bhASAmeM racA hai| kintu saskRta bhASAke liye lATIyA bhApA zabdakA vyavahAra vicitra hI hai| lATIyA bhApAkA matalava lATa dezakI bhApA hotA hai / lATa gujarAtakA prAcIna nAma hai / usakI bhASAko lATI bhASA kahanA cAhiye / astu, Age eka zloka isa prakAra hai praNipatya nemicandra vRSabhAdyAn vIra pazcimAn jinAn / sarvAn vakSye subhASayA'ha vizadA TIkA tribhagyAyA // 6 // isameM subhApAke dvArA tribhagIkI TIkA racanekI pratijJA kI gaI hai| subhASAse to saskRta bhApAkA grahaNa ho sakatA hai kintu lATIyA bhApAse saskRtakA grahaNa nahIM ho sakatA / zAyada TIkAkArane jisa bhraSTa saskRta bhASAme apanI TIkA racI hai use lATI bhASA kahA ho / kintu usake lie bhI yaha prayoga vicitra hI hai / dehalIke seThake kUceke jaina mandirameM ukta TIkAkI eka bhASA TIkA bhI hai| use dekhakara hameM lagA ki TIkAkArane usa bhApA TIkAke liye to lATIyA bhASA zabdakA prayoga nahI kiyaa| kyoki usa TIkAmeM kisI anya TIkAkArakA nAma nahI hai aura saskRta TIkAke antameM jo prazasti hai vaha prazasti jyokI tyo hai usakI bhApA TIkA nahI kI gaI hai| yadi koI anya TIkAkAra hotA to vaha prazastikI bhI bhASA karatA / kheda hai ki usa pratikA prathamapatra nahI hai yadi hotA to zAyada isa viSaya para usase vizeSa prakAza pddtaa| racayitA aura samaya isa tribhagI TIkAke racayitAkA nAma somadeva hai| grantha TIkAke AdimeM unhone zlokameM, jo pIche uddhRta kiyA gayA hai, apanA nAma diyA hai| usase pahale zloka' 3 meM unhone guNabhadra sUriko namaskAra kiyA hai| kintu usase yaha spaSTa nahI hotA ki guNabhadra sUri unake guru the| 1 kannaDa0 tA0 na0 sU0, pR0 10 / 2 'karma drumonmUlanadikkarIndra siddhAntapAthonidhidRSTapAra / SatriMzadAcAryaguNaM prayukta namAmyaha zrIguNabhadrasUri // 3 // '
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________ 462 jainasAhityakA itihAsa granthako antima prazastimeM' unhoMne apane vaza vagairahakA kathana kiyA hai / pitAkA nAma Abhadeva thA aura mAtAkA nAma vaijeNI thA / vaha vadheravAla vazake the / unhone mUla saghake zrI pUjyapAdake prasAdase Atmazaktike anusAra jinokta zAstrokA jJAna prApta kiyA thA / yaha grahastha the aura jina vimba pratiSThAcArya the / inakA saMskRta bhASA viSayaka jJAna paripakva nahI thA isIse unhone apanI TIkAme Agama virodhI ke sAtha hI sAtha zabda zAstrase viruddha kathanako bhI zodhanekI prArthanA manIpiyose kI hai / prazastikA antima zloka AzAdharajI kI zailIke anukaraNako liye hue hai aura usameM unhI kI taraha 'zivAzAdhara' padakA prayoga bhI kiyA gayA hai / AzAghara jI bhI bagherabAlavazI the / zAyada isI jAti snehavaza unake nAmakA isa prakAra prayoga kiyA gayA hai | / somadevane apane sthAna aura samayakA koI nirdeza nahI kiyA phira bhI yaha nizcita hai ki vaha vikramakI caudahavI zatAbdIke pazcAt hue hai kyoki jisa zratamunikI Asrava tribhagI para unhone TIkA racI hai unhone apanA paramAgamasAra vi0 saM0 1398meM samApta kiyA thA / aba vicAraNIya yahI hai ki caudahavI zatAvdIke pazcAt vaha kava hue hai ? 1 ' amitaguNagaNa sAdhvAbhadevAbdhisoma vijayanivararatna kAmamudyotakArI / gatakalilakalaka sarvadoSa svavRtta sa jayati jinavimva sthApanAcAryacAryA (varNa) // 1 // yathAmarendrasya pulomajA priyA nArAyaNasyAbdhisutA vabhUva / tathAbhadevasya vaijeNinAmnI priyA sudharmA, suguNA suzIlA // 2 // tayo suta sadguNavAn suvRtta somo'midha kaumudavRddhikArI / vyAgheravAlabunidhe suratnaM jIyAccira sarvajanInavRtti // 3 // zrImajjineoktAni samajasAni zAstrANi lebhe sa yathAtmazaktyA / zrImUlasaghAbdhivivardhanendo zrIpUjyapAdaprabhusatprasAdAt // 4 // X x X zabdazAstravirodhaMyat yadAgamavirodhi ca / nyUnAdhikaM ca yatprokta zodhita tanmanIpibhi / zrIsadmAghriyuge jinasya nitarA lIna zivAzAdhara / soma sadguNabhAjana savinaya satyAtradAne rata / sadratnatrayayuk sadA bughamanAlhAdI cira bhUtale / nadyAdyena vivekinA viracitA TIkA suvodhAbhidhA // 7 //
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarakAlIna karma-sAhitya * 463 trivarNAcArake kartA bhaTTAraka somasenane bhI guNabhadrasUrikA smaraNa kiyA hai aura unhone apanA trivarNAcAra sa0 1667meM tathA rAmapurANa sa0 1656 meM racA hai| isa parase pa0 paramAnandajIne somasena aura somadevake aikyakI sambhAvanA para vibhagIsAra TIkAkA samaya vikramakI satarahavI zatAbdIkA uttarArdha mAnA hai| kintu prathama to donoke nAmoMmeM bheda hai| dUsare, jaba somasena bhaTTAraka hai taba somadeva gRhastha pratiSThAcArya hai| tIsare, nayA mandira dehalIke bhaNDArakI vibhagITIkAkI pratimeM usakA lekhanakAla vikrama samvat 1615 likhA hai| ata somasena aura somadeva eka vyakti nahI ho sakate / somadeva somasenase pahale hue hai| ata ukta ullekhoke AdhAra para itanA hI kahA jA sakatA hai ki somadeva vikrama samvatkI 15vI aura 16vI zatAbdImeM kisI samaya hue hai| gommaTasArakI TIkAe~ karmakANDake antameM eka gAthA isa prakAra AtI hai gommaTasuttallihaNe gommaTarAyeNa jA kayA desI / so rAo cirakAla NAmeNa ya vIra mattaDI / / 972 / / isa gAthAkI jIvatattvapradIpikA TIkA tathA tadanusAriNI samyagjJAnacandrikA bhApATIkA isa prakAra hai| jI0 pra0-gommaTasAra sUtralekhane gommaTarAjena yA dezI bhASA kRtA sa rAjA nAmnA vIramArtaNDazcirakAla jayatu / / sa ca0-gommaTasAra granthake sUtra likhane viSa gommaTa rAjAkari jo dezI bhApA karI so rAjA nAmakari vIra mArtaNDa cirakAlaparyanta jItivata pravRttau / isa parase yaha dhAraNA banI ki cAmuNDarAyane gommaTasArakI racanAke samaya usapara dezI bhApAmeM arthAt kanaDImeM koI vRtti racI thI aura cAmuNDarAyake nAma para usakA nAma vIra mArtaNDI thA / jIvatattva pradIpikAke Arambhika magalapadyameM usake racayitAne kahA hai ki maiM karNATa vRttike AdhArase gommaTasArakI TIkA karatA hU~ / isa parase ukta dhAraNA ko bala milA aura katipaya vidvAna lekhakoMne yahA taka likhA ki jIva0 pradI1 'nemicandra jina natvA siddha zrIjJAnabhUpaNa / vRtti gommaTasArasya kurve karNATa vRttita // 1 // karmakANDa bhUmikA pR0 5 (rA0 zA0 mAlA sa0 1928 I0), jIvakANDa bhUmikA, dravyasagraha agrejI, bhUmikA, pR0 41, jIvakANDa agrejI, bhU0 pR0 7, aura gommaTasAra, marAThI TIkAkI bhUmika, pR0 1 Adi /
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________ 464 jainasAhityakA itihAsa pikAmeM jisa karNATaka vRttikA ullekha hai vaha cAmuNDarAyakI vaha vRtti hai jisakA ullekha go0 karmakANDakI antima gAthAmeM kiyA gayA hai / __ DaoN0 e0 ena0 upAdhyene eka lekha 'gommaTa zabdake artha vicAra para sAmagnI' zIrSakase i0 hi0 kvA0, ji0 16me prakAzita karAyA thaa| usakA anuvAda jai0 si0 bhAskarake bhA8, ki0 2 meM prakAzita huA thaa| usameM karmakANDakI ukta antima gAthAke sambandhameM apane noTameM DaoN0 upAdhyene likhA hai-'isa gAthAkI racanA asantopajanaka hai jIvatattva pradIpikAke anusAra yaha 'vIramattaDoM' paDhA jAtA hai / kyoki vahA~ ise 'rAo' kA vizeSaNa kahA hai| jIvatattva pradIpikA' meM 'jAkayA desI' kA 'yA dezI bhASA kRtA' kara liyA gayA hai| pa0 ToDaramalla ityAdi cAmuNDarAyakI TIkAkA ise eka ullekha samajhate hai / narasiMhAcAryake anusAra, cAmuNDarAyane aisI koI racanA nahI kii| isakA artha kevala itanA hotA hai ki isa granthakI koI hastalipi abhI taka prakAzameM nahI AI hai (2)! jIva0 pradI0kA prathama zloka spaSTa rUpameM kahatA hai ki isakA AdhAra eka kannaDa TIkA para hai / hamAre pAsa isa kathanake liye koI pramANa nahIM hai ki yaha cAmuNDarAyakI kRti hai| hame mAlUma hai ki kannaDameM gommaTasArakI TIkA hai jisakA nAma jIvatattva pradIpikA hai jise kezavavarNIne san 1359 meM racA thA / ve abhaya siddhAnta cakravartIke ziSya the aura dharmabhUSaNake AdezAnusAra yaha TIkA kI thii| vIra mArtaNDI, jaisA ki gAthAmeM milatA hai dezIkA vizepaNa hai aura yaha vRttikA nAma hai| cAmuNDarAyakI upAdhi bhI vIramArtaNDa thI, jo unhone tolambAke yuddhameM apanI vIratA pradarzita karake prApta kI thii| aura yaha asagata pratIta nahIM hotA ki unha ne isakA nAma apanI eka upAdhike nAma para rakkhA ho| yadi hamAre dezI zabdakA artha satya hai to isakA artha hai ki kannaDa jo ki eka draviDa bhASA hai eka prAkRtabhASAke lekhakake dvArA dezI nAmase sambodhita kI gaI hai|' ukta uddharaNase spaSTa hai ki DaoN0 upAdhye bhI isa vAtase sahamata hai ki ukta gAthAkA vIramArtaNDI dezIkA vizeSaNa hai aura vRttikA nAma hai / ata ukta gAthAkA jo artha samajhA gayA vaha ekadama galata to nahI samajhA gyaa| kintu cAmuNDarAyakI isa prakArakI kisI kRtikA koI ullekha anyatra nahI milatA / / gomaTTasAra para aba taka do saskRta TIkAe~ prakAzameM AI hai, unameMse ekakA nAma manda pravodhikA hai aura dUsarIkA jIva tattva pradIpikA / ye dono TIkAe~ gAndhI haribhAI devakaraNa jaina granthamAlA kalakattAse prakAzita gomaTTasArake zAstrAkAra saMskaraNameM pa0 ToDaramalajIkI hindI TIkA samyagjJAna candrikAke sAtha 1 jai0 si0 bhA0 8, ki0 2, pR0 90 /
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________ . uttarakAlIna karma - sAhitya 465 prakAzita ho cukI hai / inameM manda prabodhikA jIvakANDakI gAthA 383 taka hI mudrita hai / isa TIkA kartA abhayacandra hai / abhayacandra ne apanI TIkA pUre gomaTTasAra para racI thI / yA use unhone apUrNa hI choDa diyA thA, yaha abhI taka anirNIta hai / jIvatattvapradIpikA TIkAke avalokanase yaha spaSTa ho jAtA hai ki usake racayitAne manda pravodhikA TIkAkA pUrA anusaraNa kiyA hai / usake bahutase vivaraNa mandaprabodhikA anusAra hai / manda pravodhikA adhikAza paribhASika vivaroko jI0 pradIpikA meM pUrI tarahase apanA liyA gayA hai / jI0 pradIpikAke pratyeka adhyAyake Arambhame jo saskRta padya diye gaye hai ve bhI manda pravodhikA meM pAye jAne vAle padyokI anukRti hai / jI0 1 pradI0 meM abhayacandrakA nAmollekha bhI kiyA gayA hai / jI0kA0gA0 383 kI mandara prabodhikA TIkAmeM gAthAkA vyAkhyAna na karake kevala itanA likhA hai ki zrImadabhayacandra siddhAnta cakravartI kRta vyAkhyAna yahA~ samApta ho jAtA hai / ata yaha karNATavRttike anusAra kahatA hai / yadi yaha vAkya jI0 pradIpikA meM hotA to usase yaha spaSTa thA ki vaha bAta jI0 pradIpikAke kartA kahI hai / kintu ToDaramalajIko TIkA jI0 pradIpikAkA hI anuvAda hai / aura usameM ukta vAkyakA anuvAda nahI hai / ata jI0 pradI0 ke kartAkA to yaha vacana ho nahI sakatA aura mandapravodhikAkA kartA aisI bAta likha nahI sakatA / ata ukta kathana kisakA hai yaha spaSTa nahI hotA / aura usake AdhAra para yaha niSkarSa nahI nikAlA jA sakatA ki jI0 pradI0 ke kartA ko bhI yahI taka TIkA prApta huI thI / isake sivAya karmakANDake kalakattA saskaraNameM dI huI sapAdakIya TippaNose vaha prakaTa hotA hai ki sabhavatayA unake sAmane karmakANDa para abhayacandra racita manda prabIdhikA TIkA vartamAna thI kyoki unhone apane TippaNomeM yaha vatalAyA hai ki jI0 pra0 ke manda pra0 meM itanA pATha adhika hai aura usa pAThako uddhRta bhI kiyA hai | ata manda prabodhikA TIkAkI pratiyokI khoja kiye binA yaha kahanA zakya nahI hai hi abhayacandrane apanI manda prabodhikA TIkA gomaTTasAra jIvakANDake amuka bhAga taka banAI thI / 1 ' iti zrImadabhayacandrasUrisiddhAntacakravartya bhiprAya / jI0kA 0TI0, gA0 13 / 2 'ma0 pra0--- 'zrImadabhayacandrasiddhAntacakravartIvihitavyAkhyAnA vizrAntamiti - karNATavRtyanurUpamayamanuvadati / 30
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________ 466 : jaina sAhityakA itihAsa 1 mandaprabodhikA TIkA manda pravodhikAkA nAma sArthaka hai / TIkAkArane yayAsabhava sakSepameM pratyeka gAthAkA artha diyA hai aura jahAM spaSTIkaraNake liye vizeSa kathanakI AvazyakatA pratIta huI vahIM vizeSa kathana kiyA hai / saskRta bhI marala hai vizeSa kaThina nahI hai / prathama maMgala gAthAkA vyAkhyAna karate hue cAmuNDarAyake praznako isa granthake nirmANameM nimitta vatalAyA hai / guru ziSya paramparAse pravartita upadezako hetu catalAyA hai | gAthA sUtrokA parimANa 725 batalAyA hai aura granthakA nAma jIvakANDa, jIvaprarUpaNa athavA jIvasthAna vatalAyA hai / kartAke tIna bheda kiye hai--- mUlatatrakartA bhagavAna mahAvIra, uttara tathakartA gotama gaNadhara aura utarottara tatrakartA nemicandra siddhAnta cakravartIko kahA hai / TIkAke avalokanase TIkAkArake siddhAnta viSayaka jJAnakI gambhIratA prakaTa hotI hai / kintu unake siddhAnta cakravartitvame sandeha hotA hai / magalake prakaraNama unhone lisA' hai ki gautama gaNadharane vedanA saNDake AdimeM 'Namo jiNANa Adi magala kiyA hai / kintu dhavalA ( pR0 9, 103 ) me lisA hai ki gautama gaNadharane mahAkarma prakRti prAbhRtake Adime NagojiNANa Adi magala kiyA thA aura vahA~se lAkara bhUta bali bhaTTArakane use vedanA khaNDake AdimeM rakhA / abhayacandrajI yA to bhUlase vaisA likha gaye hai yA phira unhone dhavalAkA pUrA anugama nahI kiyA pratIta hotA / kintu unakA siddhAnta viSayaka jJAna paripUrNa thA / isameM sandeha nahI hai / jIvatattva pradIpikA meM to unakA anusaraNa kiyA hI gayA hai kintu jisa karNATavRttike AdhAra para jIvatattva pradIpikAko racanekI pratijJA TIkAkArane kI hai usa karNATavRttiko racanA bhI manda prabodhikAke sAhAyyakI RNI hai yaha vAta DA0 e0 ena0 upAdhyene apane lekhameM dono TIkAoMse eka uddharaNa dekara spaSTa kI hai / vaha uddharaNa jIvakANDakI gA0 13 kI TIkAkA hai / karnATakaTIkAvAle 1 'zrImad gautama gaNadharapAdairapivedanAkhaNDasyAdo NamojiNANamityAdinA' - go0 ma0 pra0 TI0, pR0 14 / 2 'mahAkammaparyADa pAhuDassa kadiyAdi cauvIsa aNiyogAvayavassa AdIe godamasAmiNA paruvidasta bhUdavalibhaDAraeNa veyaNAkhaNDassa AdIe magalaTTha tatto ANeNa Thavidassa' / SaTkhaM, pu0, 9, pR0 103 / 2 3 go0 jI0 pra0 TIkA, usakA kartRtva aura samaya - anekAnta, varSa 4, ki0 1, pR0 113 // f
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarakAlIna karma - sAhitya : 467 uddharaNameM abhayacandra sUri siddhAnta cakravartIkA nAma bhI hai jisase kisI prakArakA sandeha nahI rahatA / ata gomaTTasArakI upalabdha ina tIno TIkAomeM manda pravodhikA Adya TIkA hai | zepa dono TIkAe usIke AdhAra para vanI hai / isa dRSTi se usa TIkA aura usake kartAkA mahatva spaSTa hai / kartA aura racanAkAla manda prabodhikA kartAkA nAma abhayacandra siddhAnta cakravartI hai / unakI TIkAse unake tathA racanAkAlake sambandhameM koI saketa taka nahI milatA / kintu cUki karnATaka vRttime unakA ullekha hai ata yaha nizcita hai ki karNATakavRttise pahale manda prabodhikAkI racanA ho cukI thI / karNATakavRttike racayitA kezavavarNI abhayasUri siddhAnta cakravartIke ziSya the aura unhone apanI vRtti dharmabhUSaNa bhaTTArakake AdezAnusAra zaka sa0 1281 yA IsvI san 1359 meM likhI thI / aisA DaoN0 upAdhyene apane ukta lekhameM likhA hai / mata nizcaya hI manda pravodhikAkI racanA usase pahale huI hai / kintu kitane samaya pahale huI hai yaha cintya hai / abhayacandrane jIvakANDa gA0 56-57kI mandapravodhikA' TIkAmeM zrIbAlacandra paNDitadevakA nirdeza kiyA hai | zravaNabelagolAke eka zilAlekhame jo I0 san 1313 kA hai vAlendu paNDitakA ullekha hai / DaoN0 upAdhyene abhayacandake dvArA nirdiSTa bAlacandrako aura zravaNabelagolAke zilAlekhameM smRta bAlendu paNDitako eka hI vyakti mAnA hai / unhone yaha bhI likhA hai ki 'isake atirikta unakI padaviyo- upAdhiyo aura choTe-choTe varNanose jo ki unameM diye hue hai, mujhe mAlUma huA hai ki hamAre abhayacandra aura bAlacandra, sabhI sambhAvanAoko lekara ve hI hai jinakI prazasA velUra zilAlekho meM kI gaI hai aura jo hameM batalAte hai ki abhayacandrakA svargavAsa IsvI san 1279 meM aura vAlacandrakA IsvI san 1274 huA thA / ' meM isa taraha DaoN0 0 upAdhyene abhayacandrakI manda prabodhikAkA samaya IsvI sankI terahavI zatAbdIkA tIsarA caraNa sthira kiyA hai / jo anya pramANase bhI samarthita hotA hai / 1 'punarapi kathabhUtA ? vimalataradhyAnahutavaha zikhAbhinirdagdhakarmavanA pratisamayamanantaguNavizuddhisAmarthyenAyuvajitasaptakarmaNAM guNazreNi guNa sakrama sthityanubhAgakANDakaghAtai SoDazaprakRtikSapaNena mohanIyasyASTakapAyAdikSapaNena vAdarasUkSmakRSTividhAnena anyaizcopAyai Atmana zreyomArgabhrAntihetuM iti zrIvAlacandra paNDitadevAnA tAtparyArtha / ma pravo0 / 2 vahI lekha ane0 varSa 4, ki0 1 / *
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________ 468 * jainasAhityakA itihAsa abhayacandrane jI0 kA0 kI prathama gAthAkI manda pravodhikA TIkAmeM eka padya' uddhRta kiyA hai jo pa0 AzAdharake anagAra dharmAmRtake nauveM adhyAyakA 26vA padya hai| pa0 AgAdharane apane anagAradharmAmRtakI TIkA vi0 sa0 1300 arthAt I0 san 1243meM samApta kI thii| ata mandapravodhikakI racanA usake bAda huI yaha nizcita hai / aura cU~ki karNATaka vRttikI samApti I0 san 1359 meM huii|' ata manda pravadhikAkI racanA san 1243 aura 1359 ke madhyameM kisI samaya huI hai / zravaNa belagolA aura belUrake zilAlekhomeM nidiSTa vAlacandra paNDita aura abhayacanda paNDita bhI isI samayameM hue hai / kintu zravaNavela golAke zilAlekhameM vAlendu paNDitako abhayacandrakA ziSya batalAyA hai| aura eka guru apanI TIkAmeM apane ziSyake matakA ullekha 'iti vAlacandra paNDita devAnA tAtparyArtha' isa rUpame nahI kara sktaa| kintu usameM abhayacandrako 'siddhAntAmbhodhi sItadyuti' vizepaNa diyA hai jo batalAtA hai ki abhayacandra siddhAntarUpI samudrake liye candramAke tulya the / mata I0 san 1313 ke zilAlekhameM nirdiSTa abhayacandra manda prabodhikAke kartA honA cAhiye / prazna kevala vAlacandra paNDitadevako unakA ziSya batalAnekA raha jAtA hai / isa sambandhameM paramAgamasArake racayitA zrutamunine jo apanI prazasti usake antameM dI hai vaha bhI yahA~ ullekhanIya hai / paramAgamasArakI samApti zaka sa0 1263 meM huI hai / prazastimeM likhA hai-zrutamunike aNuvrata guru bAlendu, mahAvrata 1 'ucyate, 'neSTa vituM zubhabhAvabhagnarasaprakarpa prabhurantarAya / tatkAmacAreNa guNAnurAgAnnutyAdiriSTArthakRdAhadAde / " iti vacanena |-m0 pravo0 / 'tacchiSyazcarukIrti prathitaguNagaNa paNDitastasya ziSya , khyAta zrImAghanandivratipatinutabhaTTArakastasya ziSya / siddhAntAmbhodhisItadyutirabhayazazI tasya ziSyo mahIyAn bAlendu paNDitastatpadanutiramalo rAmacandro'malAGga // 16 // ' -zilA0 sa0, bhA0 1, pR0 32 / 'aNuvada gurubAleMdU mahanvade abhayavada siddhati / satye'bhayasUri pahA (bhA) cadA khalu suyamuNissa guru / / 225 // sirimUlasagha-desiyagaNa-putthayagaccha koDakudANaM / paramaNNa-iMgalesara balimmi jAdassa muNipahANassa // 226 // siddhatAhayacadassa ya sisso vAlacaMda munnipvro| so bhaviya kuvalayANa ArNadakaro sayA jayau // 227 // praza0 saM0 bhA0 1, pR0 191 / .
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarakAlIna karma-sAhitya : 469 guru abhayacandra siddhAntika, aura zAstra guru abhayasUri aura prabhAcandra the / Age likhA hai-saiddhAntika abhayacandrake ziSya bAlacandra muni jayavanta ho / zabdAgama, paramAgama, tAMgamake vettA tathA sakala anyavAdiyoke jetA abhayasUri siddhAntI jayavanta ho| vicAraNIya yaha hai ki zravaNabela golAke zilolekhameM nirdiSTa abhayacandra aura unake ziSya bAlacanda paNDita tathA zrutamunikI prazastimeM smRta abhayacandra aura unake ziSya vAlacandra muni kyA eka hI vyakti hai| yahA~ yaha bhI spaSTa kara denA ucita hogA ki ukta zilAlekha mUlasagha dezIgaNa aura pustaka gacchake AcAryose sambaddha hai tathA zru tamunikI prazastibhI mUlasagha, dezIgaNa aura pustaka gacchakI igalezvara zAkhAse-sambaddha hai / antara itanA hI hai ki eka jagaha bAlacandako paNDita likhA hai aura eka jagaha muni / ho sakatA hai ki mandaprabodhikAkI racanAke samaya ve kevala vAlacanda paNDita ho aura pIche unhone munipada dhAraNa kara liyA ho| kintu ina dono ullekhoke samanvayameM sabase baDI bAdhA belUrake zilAlekha hai jinameM zaka sa0 1201 me abhayacandakI aura unase 5 varSa pUrva bAlacandakI mRtyu batalAI hai| kyoki paramAgamasArakI racanAke samaya yadi zra tamunikI avasthA 50 varSa bhI mAna lI jAye to zaka sa0 1213 meM unakA janma huA hogaa| usa samayase bahuta pahale abhayacanda aura bAlacandakA svargavAsa ho cukA thaa| kintu zravaNavelagolAke jasa zilAlekhameM abhayacandra aura unake ziSya bAlacandra paNDitakA nAma hai vaha zilAlekha zaka sa0 1235 kA hai| zaka sa0 1235 meM zubhacandra vidyakI mRtyu huI aura unakI smRtimeM unake ziSyone unakI nipadyA nirmANa kraaii| zilAlekhake anusAra zubhacandrake ziSya cArukIrti the, cArukItike ziSya mAghanandi the, mAghanandike ziSya abhayacandra aura abhayacandrake ziSya bAlacandra paNDita the| aisI sthitise abhayacandra aura vAlacandrakI mRtyu zaka sa0 1201 meM yA usase pUrva kaise ho sakatI hai ? adhika sambhava yahI pratIta hotA hai ki apane dAdA guru zubhacandrakI mRtyuke samaya abhayacandra aura unake ziSya vAlacandra jIvita the aura aisA honese paramAgamasArake racayitA zrutamanike ve dono vrataguru ho sakate hai| ata mandaprabodhikAkI racanAkA kAla IsvI san kI terahavI zatAbdIke tIsare caraNakI apekSA caudahavI zatAbdIkA prathama caraNa honA caahiye| zru tamunike vidyAguru abhayasUri siddhAntI the aura gomaTTasArakI karnATaka
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________ 470 * jainasAhityakA itihAsa . vRtike racayitA kezavavarNIke guru abhayasUri siddhAnta cakravartI the| paramAgamasAra zaka sa0 1263 meM pUrNa huA aura go0 karnATaka vRtti zaka sa0 1281 meM / donomeM kevala 18 varSakA antara hai / ata ye dono abhayasUri bhI eka hI vyakti pratIta hote hai / inhe zru tamunine paramAgama AdikA pUrNa jJAtA batalAyA hai / aisI sthitimeM mandapravodhikAke racayitA abhayacandra siddhAntIkA abhayasUrike sAtha sAkSAtkAra ho sakatA hai aura sambhavatayA usIke phalasvarUpa mandapravodhikAke AdhAra para kezavavarNIke dvArA karnATaka vRtti racI gaI ho / astu, jo kucha ho para itanA sunizcita hai ki anagAra dharmAmRtakI TIkAke samAptikAla vi0 sa0 1300 ke pazcAt aura karnATaka vRttikI samAptike samaya zaka0 sa0 1281 (vi0 sa0 1416)se pUrva arthAt vikramakI caudahavI zatAbdIme mandapravodhikAkI racanA huii| 2 jIvatatva pradIpikA vartamAnameM pUre gommaTasAra para upalabdha hone vAlI pUrI aura suvistRta saskRta TIkA jIvatattva pradIpikA hI hai / gommaTasArake adhyayanake yatheSTa pracArakA zreya jIvatattva pradIpikAko hI prApta hai| paM0 zrI ToDaramala jIne usIko na kevala AdhAra banAkara, balki anudita karake apanI hindI TIkA samyagjJAna candrikAkI racanA kI thii| unhone apanI TIkAkI pIThikAmeM likhA hai-'esa vicAri zrImad gommaTasAra dvitIyanAmA paJcasagraha granthakI jIvatattva pradIpikA nAmA saskRta TIkA tAkai anusAri samyagjJAna candrikA nAmA yahu dezabhApAmayI TIkA karanekA nizcaya kiyA hai / ' aura gommaTasArake hindI arNojI aura marAThIke sabhI Adhunika anuvAda pa0 ToDaramala jIkI TIkAke AdhAra para hue hai / ata isa sabakA paramparAzraya jIvatattva pradIpikA ko hI hai| kintu isa TIkAke kartRtvako lekara kucha bhrama phaila gayA thaa| paM0 ToDaramala jI ne apanI hindI TIkAmeM isa TIkAko kezavavarNIkI batalAyA hai| usIke AdhAra para gommaTasArake Adhunika TIkAkArone bhI use kezavavarNIkI btlaayaa| pa0 ToDaramala jIke ukta ullekhakA kAraNa jIvakANDakI jIvatattva pradIpikAke antameM pAyA jAnevAlA eka zloka hai jo isa prakAra hai zritvA karNATikI vRtti varNizrIkezaba kRti / kRteyamanyathA kiMcid vizodhyaM tadvahuzruta // 1 // isakA anuvAda pa0 ToDaramalajI ne isa prakAra kiyA hai kezavavarNI bhavyavicAra / karNATaka TIkA anusAra / saskRta TIkA kInI ehu / jo azuddha so zuddha karehu // 1 //
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarakAlIna karma-sAhitya * 471 DA0 upAdhyeke jisa lekha'kA ullekha pahale kiyA gayA hai usa lekha meM jIvatattva pradIpikAke kartRtvake vipayameM phaile hue isa bhramakA nirAkaraNa karate hue DA0 sAhabane sundara vicAra prastuta kiyA hai| asalameM ukta zloka jo isa bhrama phailAnekA kAraNa banA, azuddha hai| zrI ailaka pannAlAla di0 jaina marasvatI bhavana vambaIkI jIvatattva pradIpikA sahita gommaTasArakI lisita pratimeM ukta zloka isa prakAra pAyA jAtA hai "zritvA karNATikI vRtti vaNizrIkezavai kRtAm / kRteyamanyathA kiMcitta dvizodhya bahuzrutai // ' isake sAtha eka zloka aura hai jo isa prakAra hai zrImat kezavacandrasya kRtakarNATavRttitta / / kRteyamanyathA kiMciccattacchodhya bahuzruta // ' ina padyose yaha vilkula spaSTa ho jAtA hai ki ina padyomeM TIkAke kartAne apanA nAma nahIM diyA balki yaha likhA hai ki usane apanI TIkA kezavavarNIkI karNATavRtti parase likhI hai aura sAtha hI yaha AzA vyakta kI hai ki yadi usakI TIkAmeM kucha azuddhiyA~ ho to bahuzru ta vidvAn unheM zuddha karake paDhanekI kRpA kreN| jIvatattva pradIpikAko karNATaka vRttike anusAra racanekI pratijJA TIkAkArane apanI TIkAke prathama magala zlokame hI kI hai 'nemicandra jina natvA siddha zrIjJAnabhUSaNam / vRtti gommaTasArasya kurve karNATavRttita // ' kezavavarNIkI karnATaka vRttikI likhita pratiyA Aja bhI upalabdha hai| usa vRttikA nAma bhI jIvatattva pradIpikA hai aura vaha sa0jI0pra0 se kucha baDI hai / ata isameM to koI sandeha nahI rahatA ki sa0jI0pra0kA ke racayitA kezavavarNI nahI hai| _____ tava prazna hotA hai ki usake racayitA kauna hai aura kaba usakI racanA huI hai ? gommaTasArake kalakattA saMskaraNake antameM eka prazasti dI huI hai| usase 1 anekAnta, varSa 4, ki0 1, pR0 113 Adi / 2 'yatra ratlaitribhilabdhvArhantya pUjya narAmara / nirvAnti mUlasagho'ya naMdyAdA candra tAraka // 4 // tatra zrIzAradAgacche valAtkAragaNo'nvaya / kundakunda munIndrasya nadyAmnAyo'pi nandatu // 5 // yo guNagaNabhRdgIto bhaTTAraka ziromaNi / bhaktyA namAmi ta bhUyo guruM zrIjJAnabhUpaNam // 6 // karNATaprAyadezezamallibhUpAla bhaktita / siddhAnta pAThito yena municandra namAmi tam // 7 // yo'bhyarthya dharmavRddhayarthaM mahya sUripada dadau / bhaTTArakaziroratna prabhendu sa
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________ 472 * jainasAhityakA itihAsa patA calatA hai ki saskRta jI0pra0 TIkAke kartA mUlasagha, zAradAgaccha balAtkAra gaNa, kundakundAnvaya aura nandi AmnAyake nemicandra hai / ve jJAnabhUpaNa bhaTTArakake ziSya the| prabhAcandra bhaTTArakane unheM sUripada pradAna kiyA thaa| karNATakake jaina rAjA mallibhUpAlakI bhaktivaza unhe municandrane siddhAnta paDhAyA thA / lAlA varNIke Agrahase ve gurjara dezase Akara citrakUTameM jinadAsa zAha dvArA nirmApita caityAlayameM Thahare / vahA~ unhone sUri zrI dharmacandra, abhayacanda bhaTTAraka aura lAlA varNI Adi bhavya jIvoMke liye, khaNDelavAla vazake sAha sAgA aura sAha sahesakI prArthanA para karNATa vRttike anusAra gommaTasArakI vRtti likhii| usakI racanAmeM vividha vidyAmeM vikhyAta vizAlakIti sUrine sahAyatA kI aura use prathama vAra harpa pUrvaka paDhA / vidya cakravartI nirgranthAcArya abhayacandrane usakA sazodhana karake usakI prathama prati taiyAra kI thii|' ___ ata ukta prazastike anusAra saskRta jIva tattva pradIpikA TIkAke kartA nemicanda hai| gommaTasArake antargata adhyAyoke antame jo sandhi vAkya hai unase bhI isa bAtakA samarthana hotA hai / yathA-'ityAcArya zrI nemicandrakRtAyA gommaTasArAparanAmapaJcamagrahavRttau' yahA~ nemicandrakRtAyA pada 'vRttikA vizeSaNa hai na ki gommaTasArakA, kyoki vRttikI taraha vaha bhI strIliMgame prayukta huA hai / kintu gommaTasArake racayitAkA nAma bhI AcArya nemicandra thA / ata kinhI sandhivAkyomeM nemicandra ke sAtha siddhAntacakravartI pada joDa diyA gayA hai| yathA'ityAcArya zrI nemicandra siddhAntacakravartIviracitAyA gommaTasAraparanAmapacasagraha vRttI jIvatattvapradIpikAkhyAyA karmakANDe trikaraNacUlikA nAma aSTamo'dhikAra / ' kintu yahA~ bhI 'viracitAyA' pada jIvatattva pradIpikA nAmaka vRttikA vizeSaNa hai / ata granthakAra aura TIkAkArake nAma sAmyake kAraNa ukta prakArakI bhUla ho gaI hai| namasyate // 8 // vividhavidyAvikhyAta vizAlakItisUriNA / sahAyo'syA kRtau cakra'dhItA ca prathama mudA // 9 // sUre zrI dharmacandrasyAbhayacandragaNezina / vaNi lAlAdibhavyAnA kRte karNATavRttita // 10 // racitA citrakUTa zrIpArzvanAthAlaye'munA / sAdhusAgAsahesAbhyA prArthitena mumukSuNA // 11 // gommaTasAravRttihi nadyAd bhavya prvrtitaa| zodhayantvAgamAt kiMcit viruddha ced bahuzrutA // 12 // nirganthAcAryavaryeNa vidyacakravartinA / sazodhyAbhayacandeNAlekhi prathama pustaka ||13||'-go0k0kaa0, pu0 2097-98 / isake nIce gadya prazasti hai jisameM sakSepa meM vahI vAta prAya kahI hai jo padyomeM kahI gaI hai|
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarakAlIna karma-sAhitya * 473 tathA TIkAkA Adya magalAcaraNa bhI isI vAtakA samarthaka hai / usakA pUrvArddha 'nemicandra jina natvA siddha zrIjJAnabhUpaNa' meM jinake vizeSaNa rUpase prayukta nemicandra aura jJAnabhUpaNa pada dvayarthaka hai / ina do padoke dvArA TIkAkArane apanA aura apane guru jJAnabhUpaNakA nirdeza kiyA hai| jJAnabhUpaNa aura unakI paramparAmeM hone vAle granthakArone prAya magala padyomeM apanA aura apane gurukA nAma vizepaNa rUpase prayukta kiyA hai / udAharaNake liye bha0 jJAnabhUpaNane siddhAntasAra bhASyake AdimeM jo maMgalAcaraNa kiyA hai usameM unhone apanA aura apane gurU lakSmIcandra aura vIracandrakA nAma vizepaNa rUpase diyA hai / yathA zrI sarvajJa praNamyAdI lakSmI-vIrendu-sevitam / bhASya siddhAntasArasya vakSye jJAnasubhUpaNam // isa tarahake udAharaNa bahuta milate hai / ata yaha nirvivivAda hai ki jIvatattva pradIpikAke racayitAkA nAma nemicandra thA aura vaha jJAnabhUpaNake ziSya the| aba vicAraNIya yaha hai ki ve hue kaba hai ? samaya vicAra nemicandrane apanI prazastimeM jIvatattva pradIpikAkI racanAke samayakA nirdeza nahI kiyA hai / kintu kezavavarNIne apanI karNATavRttiko zaka samvat 1281 meM samApta kiyA thA aura cUki nemicandrakI jIvatattvapradIpikA usIkA anusaraNa karate hue racI gaI hai ata yaha nizcita hai ki usakI racanA zaka sa0 1281 (vi0 sa0 1416) ke pazcAt kisI samayameM huI hai| aura pa0 ToDaramalajIne saM0jI0pra0 kA ke AdhAra para hindI TIkAkA nirmANa vi0 sa0 1818 yA zaka sa0 1683 meM kiyA thA ata jIva0 pra0 usase pahalekI hai yaha bhI nizcita hai| aba dekhanA yaha hai ki vi0 saM0 1416 se lekara 1818 takake cAra sau varpoke andara kava usakA nirmANa huaa| ukta prazastimeM karNATa prAya dezake svAmI mallibhUpAlakA nAma AyA hai| DA0 upAdhyene usIke AdhAra para saskRta jI0pra0 kI racanAkA samaya IsAkI 16 vI zatAbdIkA prArambha ThaharAyA hai| unhoMne likhA hai 'jaina sAhityake uddharaNo para dRSTi DAlanese mujhe mAlUma hotA hai ki malli nAmaka eka zAsaka kucha jaina lekhakoke sAtha prAya samparkako prApta hai / zubhacandra gurvAvalIke anusAra vijaya kIrti (I0 san kI 16 vI zatAbdIke prArambhameM) mallibhUpAlake dvArA sammAnita huA thaa| vijayakotikA samakAlIna honese usa mallibhUpAlako 16 vI zatAbdI ke prArambhameM rakhA jA sakatA hai| usake sthAna aura dharma viSayakA hameM paricaya 1 anekAnta, varSa 4, vi0 1, pR0 120 /
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________ 474 - jainasAhityakA itihAsa nahI diyA gyaa| dUsare vizAlakItike zipya vidyAnanda svAmI ke vipayameM kahA jAtA hai ki ye mallirAyake dvArA pUje gaye the / aura ye vidyAnanda I0 san 1541 meM divagata hue hai / imame bhI mAlUma hotA hai ki 16 vI zatAbdIke prArambhameM eka mallibhRpAla thaa| humacakA zilAlesa isa vipayako aura bhI adhika spaSTa kara detA hai| vaha batalAtA hai ki yaha rAjA jo vidyAnandake samparkameM thA sAluva mallirAya kahalAtA hai, yaha ullekha hame mAtra paramparAgata kiMvadantiyose haTAkara aitihAsika AdhAra para le AtA hai / sAluva naregone kanArA jileke eka bhAga para rAjya kiyA hai aura ve jainadharmako mAnate the| mallibhUpAla mallirAyakA saskRta kiyA huA rUpa hai| aura mujhe isameM koI sandeha nahIM hai ki nemicandra sAluva mallirAyakA ullesa kara rahe hai / yadyapi unhone unake vazakA ullesa nahIM kiyA hai| 1530 I0 ke lekhameM ullisita honeme hama sAluva mallirAyako 16 vI zatAbdIke prathama caraNameM rasa sakate hai / aura yaha usake vidyAnanda tathA vijayakIrti vipayA samparkake sAtha bhI acchI taraha sagata jAna paDatA hai / isa taraha nemicandra ke sAluva mallirAyake samakAlIna honese hama sa0 jIva0 pradIpikAkI racanAko IsAkI 16 vI zatAbdIke prArambhakI ThaharA sahate hai| zrIyuta nAthUrAmajI premIne 'jinacandra jJAnabhUpaNa aura zubhacandra' zIrpaka apane lekhake TippaNIme likhA hai ki 26 agasta 1915ke jaina mitrame gommaTasAra TIkAkI prazasti prakAzita huI thii| usake anusAra yaha TIkA vIranirvANa samvat 2177 meM samApta huI / premIjIne usa prazastikA jo Azaya diyA hai usase yahI jJAta hotA hai ki vaha prazasti vahI hai jo gommaTasArake kalakattA saskaraNake antameM prakAzita huI hai| kintu usameM umakA racanAkAla nahI diyA, jabaki jainamitrameM prakAzita prazastimeM racanAkAla diyA huA hai| kintu vaha vIra nirvANa samvatke ruNameM hai / premIjI ne likhA hai-'gommaTasArake kartAke matase 2177meM vikrama saMvat (2177 - 605 = 1572 + 135) 1707 paDatA hai ataeva ukta nemicandrake guru jJAnabhUSaNa koI dUsare hI jJAnabhUpaNa hai jo siddhAnta sArake kartAse sau savA sau varSa vAda hue hai|' usakA ullekha karate hue DaoN0 upAdhyene likhA hai yaha samaya (arthAt vi0 saM0 1707 yA IsvI san 1650) mallibhUpAla aura nemicandrako samakAlIna nahI ThaharA sakatA / cU~ ki asalI prazasti uddhRta nahI kI gaI hai ata isa ullekhakI vizeSatAokA nirNaya karanA kaThina hai| hara hAlatameM I0 san 1650 jI0 1 'vizAlakIrte ' zrIvidyAnanda svAmIti zabdata / abhavattanaya sAdhumallirAyanRpArcita // ' -praza0 sa0 [ArA], pR0 125 /
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarakAlIna karma-sAhitya 475 pradIpikAkI vAdakI pratilipikI samAptikA samaya hai, na ki svayaM jI0 pradIpikA racanAkI samAptikA smy| arthAt DaoN0 upAdhyeke lekhake anusAra vi0 sa0 1707 se pahale hI TIkAkI racanA ho cukI thI / aisI sthitimeM isa samasyAko sulajhAneke do sAdhana ho sakate hai, prathama, prazastimeM nirdiSTa vIra ni0 samvat kI samIkSA aura dUsarA nemicandrake dvArA ullikhita apane samakAlIna vyaktiyokI chAnavIna, jinakI ora DaoN0 upAdhyene isaliye dhyAna denA ucita nahI samajhA ki cUMki ina nAmoke aneka AcArya aura sAdhU jaina paramparAme ho gaye hai| ata kevala nAmokI samAnatAke AdhAra para koI nirNaya karanA khataranAka ho sakatA hai|' kintu jaba hama anya kisI AdhArase kisI nirNaya para pahu~ca jAte hai taba yadi usako AdhAra banA kara isa vAtakI khoja kI jAye ki usa samaya para isa nAmake vyakti hue hai yA nahI to usase nirNayakI sAratA yA nissAratA para prakAza paDe vinA nahIM raha sakatA / ata hama ukta dono sAdhanose prakRta samasyAko sulajhAnekA prayatna karate hai dakSiNameM pracalita vIra nirvANa samvatke sambandhameM matabheda hai / aura usa matabhedakA kAraNa hai 'vikramAka zaka' ko vikrama samvat yA zaka samvat samajhA jAnA, kyoki trilokasArakI gAthA 850 kI TIkAme likhA hai ki vIra nirvANase 605 varpa 5 mAsa pazcAt vikramAka zaka rAjA hogaa| aura vikrama samvat tathA zAlivAhana zaka samvatke vIcameM 135 varSakA antara hai| uttara bhAratameM jo vIra ni0 sa0 vartamAnameM pracalita hai vaha ukta kAlako zAlivAhana zakakA sUcaka mAnakara hI pracalita hai aura aneka zAstrIya ullekha usake pakSameM hai yahA~ unakI carcAse prayojana nahI hai / yahA~ to yaha batalAnekA prayojana itanA hI hai ki premIjI ne jo 2177 vI0 ni0 sa0meM 605 varpa ghaTAkara jo 135 joDe hai yadi ve dakSiNake matabhedako dRSTimeM rakhakara na joDe jAyeM, aura use 605 ghaTAnese jo zepa rahatA hai use vikrama samvat mAna liyA jAye to DaoN0 upAdhyeke dvArA nirNIta aura prazastimeM ullikhita kAlameM jo sau savA sau varSakA antara paDatA hai vaha nahI paDegA / atha t 2177 - 605 = 1572 vikrama samvatmeM aura 1572 - 57 = 1515 I0 meM nemicandrane gommaTTasArakI TIkA samApta kii| DaoN0 upAdhyene yahI kAla usakA nirNIta kiyA hai / aba hama dUsare sAdhanako dekheMgemUlasaMdha, sarasvatIgaccha aura balAtkAragaNake bhaTTAraka zrIjJAnabhUSaNa sAgavADe 1 anekAnta, varSa 4, ki0 1, pR0 120 /
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________ 476 : jainasAhityakA itihAsa kI gaddIke bhaTTAraka the| nandisagha kI paTTAvalIme unakA vistArase paricaya diyA hai| unake dvArA racita tattvajJAnataragiNIko prazastime usakA racanAkAla vikrama savat 1560 diyA hai / nemicandrakI gomaTasAra TIkAkA jo racanAkAla Upara diyA hai usake sAtha isakA varAvara mela sAtA hai / tattva jJAna taragiNIse go0 TIkAkI racanA vAraha varpake pazcAt huI hai| yaha jJAnabhUSaNa gujarAtake rahanevAle the aura dakSiNa tathA uttarake pradezo sammAnya the| nemicandra bhI gujarAtase hI citrakUTa gaye the| nemicandrako sUripada bhaTTAraka prabhAcandrane pradAna kiyA thA / vAdicandrane vi0 sa0 1640 meM apanA pArzva purANa racA thA aura vi0 sa0 1648 meM jJAna sUryodaya nATaka racA thA, unhone apane gurukA nAma bhaTTAraka prabhAcandra likhA hai| tathA apaneko jJAnabhUpaNakA praziNya aura prabhAcandrakA ziSya batalAyA hai / inhone sva racita zrIpAlAkhyAna nAmake gujarAtI granthameM apanI guru paramparA isa prakAra dI hai-vidyAnandike paTTapara mallibhUpaNa, unake pada para lakSmIcandra, phira vIracandra, jJAnabhUpaNa, prabhAcandra aura unake pada para vAdicandra / jJAnabhUpaNake ziSya sumatikIrtine apanI pacasagraha vRttime bhI eka padyake dvArA yahI guru paramparA dI hai| tathA premIjIne likhA hai ki isa thIpAlAkhyAnakI prazastimeM jo lakSmIcanda aura vIracanda hai ve vahI hai jinakA ullekha jJAnabhUpaNane apane siddhAntasAra bhASyake magalAcaraNameM 'lakSmIvIrendu sevita' padase kiyA hai / arthAt tattva jJAna taraMgiNIke racayitA ukta bhaTTaraka jJanabhUpaNake ziSya prabhAcandra bhaTTAraka the aura inhI prabhAcandra bhaTTArakane nemicandrako sUri pada diyA thaa| ata inakI sagati bhI ukta kAlake sAtha ThIka baiTha jAtI hai| isa tarahase premIjIke dvArA nirdiSTa prazastimeM jo gomaTTasAra TIkAkA racanA kAla vIra nirvANa sa0 2177 diyA hai usameM 605 varSa kama karanese 1572 ko zaka samvat na lekara vi0 sa0 lenese, vaha TIkAkA racanAkAla ucita ThaharatA hai aura usakI sagati nemicandrake dvArA nirdiSTa samakAlIna vyaktiyoke sAtha bhI 1 2 jai0 si0 bhA0 kI ki0 4, pR0 43-45 / jai0 sA0 i0, pR0 387 / 'vidyAnandi guruyaMtIzvara mahAn zrI mUlasaghe'naghe, zrIbhaTTAraka mallibhUSaNamunirlakSmInduvIrenduko / tatpa? bhuvi bhAskaro yativati zrIjJAnabhUSo gaNI tatpAda dvayapakaje madhukara zrImatprabhenduryati // 1 // ' -50 saM0 vRtti0 pR0 124 /
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarakAlIna karma sAhitya * 477 ThIka baiThatI hai| ata vi0 sa0 1572 yA I0 san 1515 TIkA samAptikA kAla jAnanA caahiye| TIkAkA paricaya isameM to sandeha hI nahI ki jIva tattva pradIpikA TIkA eka mahattvapUrNa TIkA grantha hai / gommaTasArake gahana viSayoMko usameM bahuta sarala rItise spaSTa karanekA prayatna kiyA gayA hai| saiddhAntika viSayokI carcAke sAtha hI sAtha gomaTasArameM jo alaukika gaNita-sakhyAta, asakhyAta, ananta, zreNi, jagatpratara, dhanaloka Adi rAziyokA kathana hai, use sahanAniyoke dvArA akasadRSTike rUpame spaSTa kiyA gayA hai / aura apane jAnatemeM TIkAkArane kisI viSayako gUDharUpameM nahI rahane diyA hai| jIva viSayaka aura karmaviSayaka pratyeka carcita viSayakA saiddhAntika rUpameM sundara vizleSaNa kiyA gayA hai| jisase pratIta hotA hai ki TIkAkAra zrI nemicandrAcAryako jaina siddhAntakA gambhIrajJAna thaa| unakI TIkAmeM prasaGgavaza carcita viSayokI yadi tAlikA banAI jAye to eka lambI sUcI taiyAra ho sakatI hai| ___ unakI zailI spaSTa aura saskRta parimArjita hai / usameM durUhatA aura sadigdhatA nahI hai| sAtha hI sAtha na anAvazyaka vistAra hai aura na Avazyaka vistArakA sakoca hai| sakSepameM gommaTasAra granthake hRdyake samajhaneke liye jisa DhagakI TIkA Avazyaka ho sakatI hai, jI0 pradIpikA tadanurUpa hI hai| usake dekhanese TIkAkArake bahuzru tatvakA bhI paricaya milatA hai| usameM saskRta aura prAkRtake lagabhaga eka sau padya uddhRta hai / jo samantabhadrAcAryakI AptamImAsA, vidyAnandakI AptaparIkSA, somadevake yazastilaka, nemicandrake trilokasAra aura AzAdharake anagAra dharmAmata Adi granthose liye gaye hai / tathA TIkAmeM yativRSabha, bhUtabalI, bhaTTAkalaka, nemicandra, mAdhavacandra, abhayacandra aura kezavavarNI Adi granthakArokA nAmollekha hai / kintu yaha TIkA kezavavarNIkI karnATavRttike AdhAra racI gaI hai / ata donokA milAna kiye binA yaha kahanA zakya nahI hai ki ukta vizeSatAoMkA zreya kevala nemicandrako hI hai, kezavavarNIko nahI / sabhava hai kezavavarNIkI karnATavRttimeM bhI ve sava vizeSatAe~ ho| phira bhI nemicandrakI vRttikA jo rUpa hamAre sAmahe hai vaha eka prazasanIya TIkAke sarvathA anurUpa hai / sumatikortiko paJcasagraha vRtti prAkRta pacasagraha para eka vRtti sumatikItikI racI huI hai| isakI eka prati dehalIke pacAyatI jaina mandirameM vartamAna hai| yaha prati savat 1711kI
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________ 478 jainasAhityakA itihAsa likhI huI hai| TIkAkI pragastime usake racayitAne apanI guruparamparAke sAtha usakA racanAkAla bhI diyA hai| tadanusAra 'savat 1620 meM TIkAkI racanA huI thii| ata ukta prati TIkAkI racanAse 90 varSa pazcAt kI likhI huI hai| racayitAkA paricaya TIkAko antima pragastise jJAta hotA hai ki sumatikIrti mUlasaghake antargata nandisagha, balAtkAragaNa aura sarasvatI gacchake bhaTTAraka jJAnabhUpaNake ziSya the| prazastimeM jJAnabhUpaNakI guruparamparA isa prakAra dI hai-pAnandI, devendrakIti, vidyAnandI, mallibhUpaNa, lakSmIcandra, vIracandra phira jJAnabhUpaNa / lakSmIcanda aura vIracandane tathA jJAnabhUpaNane sumatikItiko dIkSA aura zikSA dI thii| jJAnabhUpaNake kahanese hI sumatikotine paJcasagrahakI yaha vRtti racI thI aura jJAnabhUpaNane ume zuddha kiyA thA / ata yaha jJAnabhUpaNa bhI vahI hai jinhone middhAntasAra bhASya aura karmaprakRti TIkA racI hai / tathA sumatikIti bhI unhIke ziSya hai| jaisA ki Upara ligvA hai vikrama saM0 1620meM bhAdrapada zuklA dagamIke dina Ilagna (?) sthAnameM vRpabhAlaya (Rpabhadeva mandira)meM TIkAkI samApti huI thii| pa0 paramAnanda jIne 'Ilakha' ko gujarAtakA IDara nAmaka sthAna batalAyA hai / aura likhA hai phi sumatikIti bhI IDarakI gaddIke bhaTTAraka the| inhone apane guru jJAnabhUpaNake sAtha karmakANDa (karmaprakRti) kI bhI TIkA racI thI, jaisA ki pahale likhA jA cukA hai| ___bha0 sakalabhUpaNane vi0sa0 1627meM apanI upadeza ratnamAlA samApta kI thii| usakI prazastimeM apanI gurvAvalI dete hue unhoMne bhaTTAraka zubhacandrakA uttarAdhikArI sumatikItiko vatalAyA hai aura apaneko sumatikItikA gurubhAI kahA hai / yaha sakalabhUpaNa zubhacandrake ziSya the| 1 'dIkSA zikSApada datta lakSmIvIrendra (ndu) suurinnaa| yena meM jJAnabhUSeNa tasmai zrI gurave nama // 9 // Agamena viruddhaM yad vyAkaraNena dUpitam / zuddhIkRtaM ca tatsarvaM gurubhirjJAnabhUpaNa ||10||-jai0pr0s0, pR0 156 / 2 'zrImad vikrama bhUpate parimite varSe zate poDaze, viMzatyagragate site zubhatare F bhAdre dazabhyA tithau / 'IlA' vRpabhAlaye vRSakare suzrAvake dhArmike, sUri zrIsumatIzakItivihitA TIkA sadA nandatu ||13||-jai0pr0s0, pR0 156 / 3 jai0pra0sa0, prastA0 pR0 75 / 'tadanvaye dayAmbhodhirjJAnabhUSo guNAkara / TIkA hi karmakANDasya cakra sumatikIrtiyuk ||2||'-0pr0s0, pR0 153 /
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarakAlIna karma-sAhitya : 479 pacasaMgraha vRtti ___isa vRttikI jo prati hameM dekhaneko prApta huI usake prArambhake 48 patra nahI hai aura unake sthAnameM pacasagraha mUlake 49 patra rakha diye gaye hai| ata TIkAke prArambhake vipayameM kucha kahanA zakya nahI hai / TIkAke antakA sandhivAkya isa prakAra hai "iti zrI pacasagrahAparanAma-laghugommaTasAra siddhAntagranthaTIkAyA karmakANDe saptati nAma saptamo'dhikAra / iti zrI laghugommaTasAraTIkA smaaptaa|' sarvatra sandhi vAkyome granthako laghu gommaTasAra kahA gayA hai aura usakA dUsarA nAma pacasagraha batalAyA hai / gommaTasArakI TIkAkI prazastimeM bhI gommaTasArakA apara nAma pacasaMgraha vatalAyA gayA hai| yathA-'ityAcArya zrI nemicandraviracitAyA gommaTasAraparanAmapacasagrahavRttau jiivtttvprdiipikaayaa|' zAyada pacasagrahake TIkAkArane pacasagrahako laghu gommaTasAra samajhA hai / kintu apanI TIkAmeM unhone pacasagrahakA nirdeza paMcasagraha nAmase hI kiyA hai / yathA'idamupazamavidhAna gommaTasAre prIktamasti / pacasagrahokta bhAvo'ya kathyate / ' phira bhI ukta sandhivAkya isa vAtakA sAkSI hai ki usa samaya bhI gommaTasArako kitanA U~cA sthAna prApta thaa| zAyada loga isa vAtakI kalpanA hI nahI kara sakate the ki gommaTasArase bhI koI mahAna siddhAnta grantha ho sakatA hai jisaparase gommaTasAra sagrahIta kiyA gayA hai / astu, dharmapurA dillIke naye mandirake zAstra bhaNDArameM sambat 1799 kI likhI huI isakI eka prati hameM dekhaneko milI / isa pratimeM usakI antima prazasti nahI hai| kintu pa0 paramAnandajIne apane prazasti sagrahameM usakI prazasti dI hai / prazasti ke pazcAt antima sandhivAkya isa prakAra diyA hai-'iti zrI bhaTTAraka zrI jJAna bhUpaNaviracitA karmakANDagranthaTIkA smaaptaa|' nIce TippaNameM likhA hai ki jayapura aura dehalIkI kitanI hI pratiyomeM jJAna bhUSaNanAmAkitA sUrisumatikIrti viracitA' aisA pATha pAyA jAtA hai jo granthakI dono bhaTTArako dvArA sayukta racanA honekA pariNAma jAna paDatA hai (jai0 pra0 pR0 156) / ai0 50 sarasvatI bhavana jhAlarApATanakI grantha nAmAvalimeM bhI karma prakRti TIkA 'sumati kIrti yug jJAnabhUpaNakRtA' aisA likhA huA hai| jJAnabhUpaNake sAtha 'sumatikItiyuk' vizepaNa lagAnekA kAraNa yaha hai ki TIkAke AdivAkya aura prazastimeM yahI pada pAyA jAtA hai
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________ 480 : janasAhityakA itihAsa yathA vidyAnandi sumatyAdi bhUpa lakSmIndurAd gurun / vIrendu-zAnabhUpaM hi vande sumatikotiyuk // 2 // isameM vidyAnandi, mallibhUpaNa, lakSmI candra, vIracandra, zAnabhUpaNa aura sumati kItiko namaskAra kiyA hai| pragastime lisA hai mUlagaghe mahAsAghurlakSmIpanno yatIgyara / tamya paTTe ca vIrendra vivudho vizvavandita // 1 // tadanvaye dayAmbhodhi nibhUNe guNAkara / TIkA hi karmakANDasA cakre mumatikItiyuk / / 2 / / __ arthAt mUlasaghame mahAgAdhu lakSmI candra yatIzvara hue / unake paTTa para vizvavandha vIranandra hue / unake vagameM dayAlu guNAgAra mAnabhUSaNa hue| unhoMne mumati kItike sAtha karmakANDakI TIkA rcii| ___ imame spaSTa hai ki TIkA racayitA jJAnabhUSaNa aura mumatirkIti dono hai / yaha jAnabhUpaNa IDarakI gaddI vAle jJAnabhUgaNa nahIM hai kintu sUrata kI gaddIvAle jJAna bhUpaNa hai / unhIke gijyakA nAma sumatikoti thaa| TIkAke Adi aura antima zlokome ise karmakANDagI TIkA kahA hai aura isI liye mUla granyakA kartA siddhAntaparijJAnacakravartI zrInemicandra kaviko batalAyA hai| siddhAnta aura cakravartIke vIcameM jo parimAna pada DAla diyA gayA hai vaha siddhAnta cakravartIkA artha spaSTa karane ke liye hI DAlA gayA jAna par3atA hai| kintu vAstavameM yaha karmakANDake AdhAra para saMkalita karmaprakRtiko TIkA hai| yaha TIkA gommaTasArakI TIkAko dekhakara banAI gaI hai kyoMki prazastimeM isa vAtako svIkAra kiyA hai / yathA TIkA gomaTTasArasya vilokya vihita dhruva / paThantu sajjanA sarve bhAjyametanmanoharam // 3 // arthAt gommaTTasArako TIkAko dekhakara race gaye isa manohara bhAjyako saba sajjana paDhe / gomaTTasArakI nemicandra kRta jIvatattva pradIpikA TIkAke sAtha milAna karanese yaha barAvara spaSTa ho jAtA hai ki ekako dekhakara dUsarIkI racanAkI gaI hai| udAharaNake liye yahA~ kevala dUsarI gAthAkI dono TIkAeM dete hai. nemi0 TI0-prakRti zIla svabhAva ityartha / so'pi kAraNAntaranirapekSatA agnivAyu jalAnA urvatiryagnimnagamanavat / sahi svabhAvavantapekSate iti / kayo
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarakAlIna karma - sAhitya 481 * sa / jIvAgayo jIva karmaNo / tatra rAgAdipariNamanamAtmana svabhAva rAgAdyutpAdakatva tu karmaNa / tadetaretarAzrayadopa tatparihArArthaM tayo jIvakarmaNo sambandha anAdirityukta / ka iva / kanakopale malamiva svarNapASANe svarNapApANayo sambandhasya anAdiriva / anena amUrto jIva mUrtena karmaNA katha badhyate ityapAsta / tayorastitvaM kuta siddha / svata siddha / aha pratyayavedyatvena Atmana daridra zrImadAdivicitrapariNAmAt karmaNazca tatsiddhe // 2 // jJAna0 TI0 - prakRti zIla svabhAva iti prakRtiparyAyanAmAni / svabhAvasya lakSaNa kiM / iti cet kAraNAntaranirapekSatva svabhAva / yathA agnerUrddhagamana svabhAva vAyo tiryaggamana svabhAva jalasya ca nimnagamana svabhAva / sa ca svabhAvavantaM apekSate / sa svabhAva kayo jIvAgayo jIvakarmaNo ityartha / tatra jIvakarmaNomadhye Atmana rAgAdi pariNamana svabhAva karmaNa rAgAdyutpAdakatva svabhAva / svabhAvo hi svabhAvavantamantareNa na bhavati, svabhAvavAn svabhAva vinA na bhavati ityucyamAne itaretarAzrayadoSaprasaga syAt / tatparihArArthaManayo jIvakarmaNoranAdi sambandha / kayoriva kanakopalayormalamiva / yathA kanakapApANe malasambandha anAdi tathA jIva karmaNoranAdisambandha / tayo jIrvakarmaNorastitva kathasiddha ? svata siddhaM / kathamiti cet aha pratyayavedyatvena Atmano'stitva eko daridra eka zrImAn eka sukhI eko dukhI iti vicitra pariNamanAt karmaNo'stitva siddhamiti / cU ki karmaprakRti TIkAke racayitA jJAnabhUSaNa aura mumatikIrti hai ata usakA racanAkAla vikramakI solahavI zatAbdIkA antima caraNa aura 17 vI kA prathama caraNa hai / isa taraha dUsarI TIkA pahalI TIkAkA anukaraNa mAtra hai / yaha hama pahale likha Aye hai ki karma prakRtimeM jIvakANDakI bhI gAthAe sakalita hai / karma prakRtike TIkAkArane una gAthAokI TIkA bhI jIvakANDakI jIvatatva pradIpikA TIkAke anusAra hI kI hai / yahA~ eka udAharaNa de denA paryApta hogA - ja sAmaNNa gahaNa bhAvANa Neva kaTTamAyAra / avisesidUNa aTTe dasaNamidi bhaNNade samae // 43 // - jIvakA0 gA0482 jI0 pra0 - bhAvAnA sAmAnyavizeSAtmakabAhyapadArthAnA AkAra bhedagrahaNa akRtvA yatsAmAnya grahaNa- svarUpamAtrAvabhAsana tat darzanamiti paramAgame bhaNyate / vastu svarUpamAtragrahaNa katha / arthAn bAhyapadArthAn avizeSya- jAti kriyAgrahaNavikArairavikalpya svaparasattAvabhAsana darzanamityartha / ka0 pra0TI0 - bhAvAnA padArthAnA sAmAnyavizeSAtmakavAhya vastUnA AkAra
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________ 482 . janagAhityakA itihAsa bheda gahaNa (a) kRtvA yat gAgAngagaNaM gyarupamAgAvabhAgana tadarzanamiti paramAgage bhaNyate / ghagnumbampamAmagahaNa kara an vAhapadAryAn avirogya jAtivyaguNakriyA kArapiya gyapagatAnabhAgana paNanamityarthaH / vAmadevakA sastAta' bhAvarAgraha prAkRta bhAva gagaho gagata anuyAra mAga gAva nagrahI rananA huI hai| dono gangoko Agane gAgarna gAra pAnege gATha nAna gaSTa ho jAtI hai| yahA~ donoge gucha ulagNa denA unita hogaa| pariga gugneNaNaga gaNigaNAnaviya mahAvIra / gondrAmi bhAvanagamiNamI bhanyapayoga // 1 // zrImArgara ginAbhoga galI didagAninam / nayA bhayaprayoga va gannaM bhAgagaga // 1 // jIvanna tAni bhAvA jIvA paNa duvihabhegamattA / matA guNa gamAge gattA misA gilalegA // 2 // bhAvA jIvaparINAmA jIvA bhaiyAzritA / mAtA gamAriNanA muganA milA niratyayA // 2 // loyaggagiharavAgI phegalaNANa gnnignloyaa| arAroga gArahigA guNincalA gunnAvaTTA // 3 // karmASTaparinirgagatA guNASTakavirAjitA / lokAnavAgino nityA prauvyotpattinyagAnvitA // 3 // yaha zabdaza anuvAda nahIM hai, bhAvAnuvAda hai jo prAkRta bhAva rAgrahako sanmuSa rakhakara maskRta bhApAma anuSTup zlosoke dvArA kiyA gayA hai / racayitAne prAkRta bhAvasagrahakA akSaraza anukaraNa nahIM kiyA hai, jagaha jagaha umameM parivartana, parivardhana aura sagodhana Adi bhI kiye hai| usake bhI yahAM kucha udAharaNa de denA ucita hogaa| 1 prA0 bhA0 sa0 me (gA0 16) mithyAtvake pAMca bheda isa prakAra batalAye hai-ekAnta, vinaya, sazaya, ajJAna aura viparIta / ye hI pAca bheda jaina paramparAmeM prasiddha hai| kintu sa0 bhA0 sa0 meM (zlo0 32) unake nAma isa prakAra diye hai-vedAnta, kSaNikatva, zUnyatva, vinaya aura ajJAna / prA0 bhA0 sa0 meM brAhmaNa1 saskRta bhAva sagraha bhI prAkRtabhAvasagrahake sAtha zrImANikacanda di0 jaina granthamAlA vambaIke 20ve graMtha bhAvasagrahAdime prakAzita ho cukA hai|
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarakAlIna karma-sAhitya 483 ko viparIta mithyAtvI batalAyA hai| sa0 bhA0 saM0 meM vedavAdIko vedAntamithyAvI kahA hai aura brAhmaNakI taraha hI tIrthasntAna, mAsabhakSaNa AdikI burAIyA batalAI haiM / antameM likhA hai 'iti vedAntokta viparIta mithyAtvam' / sabhavatayA granthakAra veda aura vedAntake bhedase paricita nahI the aisA lagatA hai| prA0 bhA0 sa0 meM sazaya mithyAtvakA nirUpaNa karate hue zvetAmbara matakI utpattikA kathana kiyA hai kintu sa0 bhA0 sa0 meM cU~ki isa nAmakA koI mithyAtva nahI hai aura usake sthAnameM jo eka zUnya mithyAtva nAma ginAyA hai usakI usameM koI carcA nahI kI gaI hai| ata zepa mithyAtvokA kathana prA0 bhA0 saM0 kI hI taraha karaneke bAda pRthakarUpa rUpase zvetAmbara matakI latpattikA kathana kiyA hai aura use svamatodbhUta' (apane matameM utpanna huA) mithyAtva kahA hai / prA0 bhA0 sa0 meM sthavira kalpakA kathana karate hue vartamAna kAlake muniyoke sambandhameM kahA gayA hai ki pahaleke muni ukta sahananase eka hajAra varSameM jitanI karmanirjarA karate the, Ajakala hIna sahananameM utanI karmanirjarA eka varSameM kara lete hai / sa0 bhA0 sa0 meM isa gAthAkA anuvAda nahI kiyA gayA aura yaha ucita hI kiyA gayA kyoki isa prakArakA kathana pUrvazAstra sammata nahI hai / isI taraha prA0 bhA0 sa0 meM kASThA sagha Adike virodhameM eka bhI zabda nahI kahA gayA hai kintu sa0 bhA0 sa03 meM eka zlokake dvArA unhe mithyAtvakA pravartaka kahA hai| prA0 bhA0 sa0 (gA0 280 Adi) meM samyagdarzanake ATho agomeM prasiddha vyaktiyoke nAma ginAye hai / kintu sa0 bhA0 sa0 meM AThoM agokA svarUpa ratnakaraDa zrAvakAcArake anusAra usIke zabdome kahA hai (zlo0 410-417) anya bhI kaI vizepa kathana samyaktvake sambandha hai / pacama guNasthAnakA kathana karate hue sa0 bhA0 sa0 meM gyAraha pratimAokA kathana hai yaha kathana prA0 bhA0 sa0 meM nahI hai| usameM to kevala bAraha vratoke nAma ginAye hai pratimAoke to nAma taka bhI nahIM ginAye / sa0 bhA0 sa0meM dUsarI vrata pratimAkA kathana karate hue pUjya pUjaka aura pUjA 1 'ayodhvaM svamatodbhUta mithyAtva tannigadyate / vihita jinacandreNa zvetAmvara matAbhidham ||187||'-s0 bhA0 sa0 / 2 'varisasahasseNa purA ja kamma haNai teNa kAeNa / ta sapai variseNa hu Nijja rayai hINasahaNaNe ||131||'-praa0 bhA0 sN0| 3 yecAnye kASThasaghAdyA mithyAtvattya pravartanAt / AyatyA prApnuyu1kha caturgatiSu santatam ||285||-s0 bhA0 sa0 /
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________ 484 janasAhityakA itihAsa para prakAza DAlate hue likhA hai-pUjya to nirdopa kevalI jina hai / aura pUjaka' vezyA Adi vyasanokA tyAgI brAhmaNa kSatriya vaizya aura zIlavAna zUdra hotA hai / apane isa kathanakI puSTimeM grathakArane jinasahitAkA pramANa bhI uddhRta kiyA hai / yaha kathana prA0 bhA0 sa0 meM nahI hai| prA0 bhA0 sa0 kI taraha sa0 bhA0 sa0 meM bhI prAbhAtika vidhimeM zauca AcamanakA nirdeza hai aura nAgatarpaNa, kSetrapAlatarpaNa gaNa aSTa digpAlokI sthApanAkA bhI kathana hai kintu prA0 bhA0 sa0 meM jo zastrasahita yAnasahita aura priyAsahita AhvAna karanekA vidhAna kiyA hai / vaha yahA~ nahI hai / isI taraha prA0 bhA0 sa0 meM jina caraNome candanalepanakA jo kathana hai vaha bhI sa0 bhA0 sa0 meM nahIM hai| pUjanake kathanameM sa0 bhA0 saM0 ke kartAne AzAdharake sAgaradharmAmRtakA anukaraNa vizeparUpase kiyA hai| pratimAoke kathanameM bhI yatratatra usakI chAyA hai| vaise ratna karaDako mukhya rUpase apanAyA gayA hai / pUjA, gurupAsanA, svAdhyAya, sayama, tapa aura dAna ina zrAvakake paTkarmokA bhI kathana hai vo prA0 bhA0 sa0 meM nahI hai / chaThe aura terahave guNasthAnake kathanameM bhI prA0 bhA0 sa0 se vizeSatA hai| isa taraha sa0 bhA0 sa0 prA0 bhA0 sa0 kA chApAnuvAda hote hue bhI apanI kucha vizeSatAoko liye hue hai / racanA sarala aura spaSTa hai / zloka sakhyA 782 hai / racayitA aura samaya __saMskRta bhAvasagrahake antameM usake racayitA ne apanA nAma vAmadeva aura apane gurukA nAma lakSmIcandra batalAyA hai / lakSmIcandra ke gurukA nAma trailokyakIti thA aura trailokyakItike gurukA nAma vinayendu yA vinayacandra thaa| ve mUlasapI the / tathA granthakAra vAmadeva kA janma 'zazivizadakule naigama zrI vizAle' meM huA thaa| premIjIne likhA hai ki 'nigapa kAyastha jAtikA eka bheda hai / Azcarya 1 'bhavyAtmA pUjaka zAnta vezyAdivyasanobhita / brAhmaNa kSatriyo vaizya sa zudro vA suzIlavAn ||465||--s0 bhA0 m0|| 'zrImatsarvajJapUjAkaraNapariNatastattvacintArasAlo, lakSmIcandrAhripadya madhukara zrIvAmadeva sudhI / utpatiryasya jAtA zazivizadakule naigamazrIvizAle so'ya jIyAt prakama jagatihasalasadbhAvazAstrapraNetA ||781||-s0bhaa0sN0 / ___3 bhAvasaMgrahAdike prArambhameM graMtha paricaya, pR0 3 /
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarakAlIna karma-sAhitya * 485 nahI jo pa0 vAmadevajI kAyastha hI hoN| digambara sampradAyameM mahAkavi haricandra, dayAsundara Adi aura bhI aneka vidvAn kAyastha jAtike ho cuke hai|' isa prakAra vAmadevane apane lokya dIpaka nAmaka granthake antameM bhI apanA ukta paricaya diyA hai| usameM unhoMne apaneko jaina pratiSThA vidhikA AcArya batalAyA hai / yaha grantha unhone puravADavazake kAmadevake pautra tathA jomanake putra nemidevakI preraNAse banAyA thaa| isa taraha apane granthomeM vAmadevane apanA sAmAnya paricaya dekara bhI usake samayake viSayameM koI nirdeza nahIM kiyA parantu lokya dIpaka granthakI eka hastalikhita prati zrImahAvIrajI ke zAstra bhaNDArameM hai| usameM usakA lekhanakAla saM0 1436 aura lekhana sthAna yoginIpura diyA hai| tathA lekhakane phirojazAha tugalakake zAsanakAlakA bhI ullekha kiyA hai / ata yaha nizcita hai ki vAmadevakA samaya 'sa0 1436 ke vAda kA nahI ho sktaa|' dvisandhAnakAnyakI nemicanda racita TIkAkI prazastimeM nemicandrane apaneko vinayacandakA praziSya aura devanandikA ziSya batalAyA hai| tathA trailokyakItika caraNa kamaloko bhI namaskAra kiyA hai| vAmadevane bhI apane guru lakSmIcandrake gurukA nAma trailokyakIrti aura trailokyakotike gurukA nAma vinayacanda batalAyA hai| ata nemicandake guruke guru vinayacanda aura vAmadevake dAdA guru vinayacanda eka hI vyakti pratIta hote hai| unhIke ziSya trailokyakIrti the / kintu ve kava hue isakA koI patA nahI calatA kyoki dvisandhAna TIkAmeM bhI unake samayakA nirdeza nahIM hai aura na anyatrase hI unake sambandhame koI aisI jAnakArI prApta ho sakI jisase unake samaya para prakAza par3a sakatA ho| 1 ja0ma0 pra0sa0, bhA0 1, pR0 203-205 / 2 'Amera zAstra bhaNDArakI grantha sUcI'-pR0 218 /
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAma sUcI akoTaka 255 amRtacandra 374 aMkalezvara 7, 44, 50 amitagati 347, 350, 372 Adi agapaNNatti 244 380, 395 aguttara nikAya 77 amitagati zrAvakAcAra 381 akalaka bhaTTA0 52, 244, 247, amoghavarSa 215, 245, 249, 255, 276, 350, 351, 373, 477 291, 292 akalaka caritra 247 arhadvali 21, 23 aggala kavi 387 avaNi 20 agrAyaNI pUrva 12, 48, 61, 63, avadhezanArAyaNa siMha 224 100, 295, 305, 358 azvaghoSa 245 ajitanAtha purANa 394 aSTapAhuDa 244, 264 ajitasenAcArya 389 aSTasahasrI 278 aNahillapura 324 aSTAga mahAnimitta 23 attimavve 394 asUtra gAthA 32 anagAra dhamAmRta 426, 428, 468, AcArAga niyukti 244 470, 477 Apta parIkSA 477 anuyogadvArasUtra 91, 92, 102, Apta mImAsA 244, 278,477 103, 184, 195, 200, 244 ArAdhanA kathAkoza 204 anekAntavAda praveza 243 ArAdhanA bhagavatI 204, 243, 244, apavAijjamANa upadeza 9, 14, 15, 316, 326, 332, 334, 17, 201 347, 363, 381, 445 aparAjita sUri 205 ArAdhanAsAra 420, 421, 426 abhayacandra 392, 444, 465, 467, Aryadinna 19 469, 470, 472, 477 Aryadharma 19 abhayadeva sUri 366, 370 Aryanandi 240, 241 abhayanandi 382, 383, 385, 387 Aryanandila 12, 13 abhidhammapiTaka 35 AryamakSu 9, 14-18, 20-25, 34, abhinnadasapUrvI 31 35, 178, 200, 201, amarakIrti 380 241
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAma sUcI 487 AryamaMgu 9, 10, 12-14, 18, 19, 20 AryarakSita 4, 12, 13, 19, 200 Aryavajra 4 Avazyaka cUNi 310 Avazyaka TIkA 20 Avazyaka dIpikA 20 , niyukti 10, 12, 181, 244, 319 Avazmaka sUtra 68 AzAghara 205, 326, 347, 426, 462, 468, 477, 484, Asrava tribhagI 443, 460-62, indradinna 19 indranandi 7-9, 14, 21-25, 33, 34,44-46, 50, 51, 53, 59, 152, 215, 234, 262264, 273, 274 276, 277 279, 280, 282, 283 indrarAja 255 IDara 458, 459, 477 uccAraNAcArya 178, 244, 262 uccAraNAvRtti 179, 244, 250, 254, 283 uttarapurANa 246, 250, 255, 261 291 udaya tribhaMgI 441 upadeza ratnamAlA 455, 459, 478 upAdhye e0 ena0 273, 391, 445 464,466,467,471.473 475 upamiti bhavaprapaJcakathA 361, 432 umAsvAmI 276 elAcArya 215, 242, oghaniyukti 244 kanaka nandi 383-385,408,442 karahATa 45 karaNAnuyoga 4 karkarAja 255 karnATaka kavi carite 277, 451 karnATaka vRtti 466-469, 471. 473, 477 karnATaka zabdAnuzAsana 275, 276, 277 karmakANDa go0 53, 289, 307, 382, 384, 385, 388 395 397, 399 Adi, 405 Adi 411, 437,439,443, 464 karma prakRti 294, 295, 297-299 301,303-306, 308, 310 311, 321, 322, 324, 325 345, 352, 368, 409, 436 437, 439, karma prakRti prAbhRta 10, 12, 13, 15 16, 22, 23, 45, 48, 50, 63, 78, 113, 149, 151, 305, karma prakRticUNi 209, 301, 304, 306, 307, 309-311 316 - - 324, karma prakRti TIkA 454 karma prakRti sagrahaNI 16, 151, 209 293, 316 karma grantha navya 130, 294, 303, 324
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________ 488 : jainasAhityakA itihAsa karmavipAka 294, 361, 362, 366 khaNDasiddhAnta 51, 52 429 Adi, 434 khAravela 68 karma pravAda 320 khuddAvandha 51, 52, 58, 59, 61, karma stava 322, 324, 325, 334, 62, 92, 199, 244, 286 336, 352, 354,434, gagarAja 277 karmastava TIkA 307 gaNadhara vaza 10, 12, 18 kalpasUtra 18, 19 gaNitAnuyoga 4 kalpasUtra sthavirAvalI 303 gandhahasti (siddhasena) 365 kalyANa vijaya muni 13, 14 gandhahasti mahAbhASya 278 kasAyapAhuDa kaSAyaprAbhRta 6-8, 14- garSi 307, 361, 366, 429, 17, 22-25, 27-31, 34- gRddhapicchAcArya 244 36, 42, 53-55, 145 Adi, girinagara 6, 44, 50 170, 171, 178, 182, guNakIrti 456, 460 195, 199, 201, 211, guNadhara 6, 8, 9, 14, 15, 17, 216, 243, 250, 256, 20-25, 28-31, 34, 36, 264, 290, 297-299,301, 37, 42, 146, 174 Adi 306, 317, 334, 368, 181, 205, 210, 244 guNabhadra 242, 250, 255, 261, kAmatAprasAda 457 291 kAmarAja va0 455 guNa sundara 19 kArajA 454 gurvAvalI 436 kRti anuyoga 49, 51, 60, 63, 68, govinda 19 100, 102, 322 govinda pai0 276 kAlakAcArya 11, 19 govindarAja 255 kuNDakundapura 264 govindAcArya 324, 432 kundakunda 215, 244, 263, 264, gommaTasAra 276 390, 391, 393, 273, 310, 424 395, 463, 467, 469, kumArapAla 431 470, 474, 477, 479 kumArila bhaTTa 245 gommaTasAra jIvakANDa 131, 373, kezavavarNI 445, 464, 467, 470, 374, 389, 392, 396, 471, 473, 477 398, 423, 424, 427, kaulikamata 418 433, 465, 466, 481 kSapaNAsAra 441 gommaTezvara 394 370
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAma sUcI * 489 gozAlaka 77, 418 jagaccandrasUri 436 gautama gaNadhara 1, 5, 35, 61, 63, jagatugadeva 248, 249, 291, 64, 78, 222, 446, 466 jambUdvIpapaNNatti 244, 449 cakravartI pro0 273 jambU svAmI 5, 17 candragiri 391, 445 jambUsvAmI caritra 453 jayatilaka sUri 436 candraguphA 6, 44, 50 candraprabhacarita 382, 383, 388, / jayadhavalA 7-9, 15-17, 20, 23candrarSi mahattara 284, 289, 310, 25, 28, 31, 35, 52, 53, 312, 318, 322, 324 325 58, 172, 196, 203, 205, 327, 349, 356, jAdi 361 216, 243, 245, 246, 366 254, 261, 370 candrasena 241 jayadhavalAkAra 14, 15, 29-32, caraNakaraNAnuyoga 4 170, 179, 181 Adi, 193, caraNAnuyoga 4 202, 256, 287, 305 cAmuNDarAya 277, 390-392, 426, jayapura (bhaNDAra) 479 __ 463, 464 jayapurANa 452, 454 cAmuNDapurANa 277, 393-395, jayasiMhadeva 324 cAritrasAra 426 jayasena AcArya 374 citrakUTa 213, 472, 476 jinacandra 451 cirantanAcArya 178 jinadAsana0 452, 456 cUDAmaNi TIkA 263, 274, 377, jinadAsa zAha 472 283 jinapAlita 7, 23, 44-46, 50, cUNisUtra 9, 14, 16, 17, 22, 24, 25, 29, 35, 149, 170, jinabhadragaNi 12, 311, 320 325 Adi, 181, 195, 203, jinarala koza 436, 442 244, 250, 254, 283, jinavallabha gaNi 433 304, 307, 370, 415 jinezvara sUri 433 cUNisUtrakAra 33-35, 37, 148, jinasena 216, 242, 245, 246, 179, 187, 202, 210, 256 254, 261, 262, 291 cUlikAadhikAra 48, 49, 52, 84, jIvatattva pradIpikA TIkA 463-466 147, 296, 335, 405 470, 471 473, 480 chakkamovaesa 380 jIvasamAsaprakaraNa 333, 354
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________ 477 490 jainasAhityakA itihAsa jIvasthAna jIvaTThANa 47-50, 52, tattvArthasUtra 98, 114, 244, 276, 58, 59, 62, 67, 68, 76, 278, 302, 312, 332, 77, 79, 84, 91, 93, 94, 451 96, 100, 140, 147, 196, tattvopaplava 243 198, 218, 244, 265, tapAgaccha 11, 19, 436 268, 272, 335, 350, tumbUlarAcArya 215, 263, 264, 409 274, 276, 278, 283 jugalakizora mukhtAra 208, 275, tripiTaka 418 327, 393, 400, 402, tribhagIsAra 442 440 tribhagIsAraTIkA 460, 461 jainadhAtu pratimAlekha sagraha 455, 457 trilokaprajJapti tilopaNNatti 8, 14, jainendramahAvRtti 385, 387 20, 131, 172, 203, 206, jainendravyAkaraNa 208, 221, 228, 244 joNipAhuDa yoniprAbhRta 21, 43, 44, trilokasAra 247, 382, 392, 475, 100, 244 jyotiprasAda DA0 248 trivarNAcAra 463 jvAlAmAlinI 483 trailokyakIti 484, 485 jJAtAdharmakathA 98 trailokyadIpaka 485 jJAnapravAda 24, 25, 256 daNDI kavi 277 jJAnabhUSaNabhaTTAraka 440, 451, 453- darzanavijaya 10, 19 459, 472-476, 478, darzanasAra 380 dazavakAlika 244 jJAnasUryodayanATaka 476 dasakaraNIsagraha 409 ToDaramallapaNDita 405, 416, 464, dasapUrvI 21 465, 470, 473 digambara 2, 4, 10, 13, 15-18, DaDDhA (lakSmaNasuta ) 350, 351, 43, 113, 131, 170, 220, 372 Adi 302, 308, 318, 355, tattvajJAnataraGgiNI 455, 476 485 tattvasAra 420, 421 dRSTivAda 13, 16, 18, 61, 151, tattvArthamahAzAstra 275, 276, 277 303, 304, 320, 358 tattvArthavArtika 52, 244, 247, dillI (bhaNDAra) 460, 461, 477, 349, 350, 387 479 tattvArthasAra 374 dIghanikAya 77 480
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________ dUSyagaNi 19 devagaNa 13, 18, 19, 303 devasena 308, 417, 420, 421 devendrakIrti 458, 478 devendrasUri 294, 295, 303, 304, 315, 433, 434, 436 dramiladeza 7, 44, 45 dravya pramANAnugama 48 dravyasaMgraha 317, 362, 425, 426 dravyAnuyoga 48 dvAdazAga 1, 4, 31, 78, 101, dvisadhAnakAvya TIkA 485 dhanezvara sUri 433 dhanaJjaya 244, 247 dhanyakumAra caritra 453 dharasena 6-8, 13, 17, 20 - 24, 43-45, 50, 63, 100, 280 dharmakathAnuyoga 4 dharmacandrasUri 472 dharmakIrti vo0 78, 245 dharmapraznottara zrAvakAcAra 453 dharmabhUSaNa bhaTTAraka 467 dharmaratnAkara 374, 375 dharmasUri 19 dharmasagraha zrAvakAcAra 451 nAma sUcI . 491 245, 246, 264, 265, 280, 284, 291, 325, 373, 446 ghavalA 7, 10, 17, 20, 21, 23, 46~48, 50-59, 62, 77, 78, 80, 81, 83, 92, 95, 96, 100-102, 124, 130, 137, 138, 140, 144, 172, 195, 215, 243, dhavalAkAra 59, 78, 84, 100, 273, 287, 327 dhruvarAja 255 nandila 18, 19, 27 nandivRtti 13 nandisagha 20, 456, 476 198 nandisUtra 9 - 20, 130, 131, 200, 244, 303, 310 nandisaMgha paTTAvalI 21, 22, 43, 273, 303, 306 nandisUtra cUrNi 13 nayacakravRtti 243 narasiMhAcArya 464 navyakarma grantha 433 nAgahasti 9-20, 22- 30, 34, 35, 178, 200, 201, 306 nAgArjuna 10, 13, 19 nAthAraga gAndhI 397 nAmamAlA 244 niyamasAra 264, 273 nemicandra jyotiSAcArya 394 nemicandraTIkAkAra 472-477, 480 nemicandrasiddhAnta cakravartI 53, 174, 276, 289, 381 Adi, 388, 390, 392, 408, 442, 460, 477 nemicandrasaiddhAnti 437, 440 - 442 nyAyakumudacandra 388 nyAyadIpikA 276
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________ 492 * jainasAhityakA itihAsa 479 paTTAvalI 9-11, 17, 19, 21, 44, parikarma 244, 263 Adi, 273, 283 paTTAvalI samuccaya 20 pavAijjamANa 9, 14, 15, 17, paTTAvalI sAroddhAra 11 201 paJjikA 285 paramAnanda paNDita 326, 327, 343, paJcastUyAnvaya 241 400, 421, 422, 429, paJcasagraha (di0) 240, 290, 317, 452, 456, 463, 478, 322-328, 346, 347, 349, 350, 362, 372, 376, paramAnandasUri 431 395, 405, 408, 410, paramAgamasAra 444, 462, 468, 411, 422, 447, 453 470 paJcasa0 prA0TI0 445 pATaliputra 2 paJcasa0 vRtti 457, 459, 476, pRcchAsUtra 33-35, 185 480 pANDavapurANa 451, paJcasagraha ( zve0) 284, 289, pArzvanAthapurANa 451, 476 309, 311, 312, 322, pArzvanAthavasadi 277 341, 349, 316, 353, pAzrvAbhyudaya 246, 291 355, 356, 358 Adi 366 punnATasagha 242, 246 puNyavijayamuni 318, 357 paJcasa0 svopajJavRtti 322, 324, purANasAra 453 328, 351, 353, 360 purAtanavAkya sUcI 402 paJcasa0 ( amita0 ) 340, 347, puSpadanta 7, 12, 17, 20, 21, 22, 350, 395, 396 23, 24, 43-55, 59-61, paJcasaMgraha ( DaDDhA ) 372 Adi 63, 64, 68,78, 84, 100, paJcavastuTIkA 387 131, 140, 144, 152, paJcAstikAya 244, 264, 273, 234, 279, 280, 477 425 pUjyapAda devanandi 373, 387 paJcAstikAya TIkA 378 pUraNakAzyapa 77, 418 pataJjali bhASyakAra 30, 182 pejjapAhuDa 6, 8, 9, 25, 35, 188, padmanandimuni 264, 273, 449 211 padmanandi bhaTTA0 454-456, 478 prajJAzramaNa 44 paddhati TIkA 263, 274 prajJApanAsUtra 11, 134, 139, 149, pannAlAla sonI 450 / 150, 282,,318, 354 Adi
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAma sUcI 493 prathamAnuyoga 4 bhadragupta 19 prabhAvaka carina 12 bhadravAhuzrutakevalI 2, 4, 6, 17, 18 pratyekavuddha 31 bhAvavibhagI 442, 443 prabhAcandra 388,429 bhAvasagraha prA0 417, 420, Adi prabhAcandra bha0 472, 476 425, 427 Adi, 482, 483 pramANavAtika 245 bhAvagagraha (maM0) 429, 482, 483 prameyakamalamArtaNDa 388, 429 bhAjyagAthA 36 pravacanasAra 244, 264, 273 bhAskaranandi 374, 451 prAcInajanalesasagraha 457 bhujavaligatA 395 premI nAzrAma 204, 388, 393, bhuvanakIrti 454-457 395, 421, 451, 453- bhUtadina 19 455, 474-476, 484 bhUtavalI 6, 7, 13, 17, 20-24, phirojazAha tugalaka 485 43-46, 48-51, 53-55, phUlacandra siddhAtazAstrI 345 59-64, 68, 78, 84, 100, vagheravAla 462 131, 140, 144, 152, vaDodA 254, 255 234, 279, 280, 477 vandhavibhagI 441 mara zAstra 21 vanvasvAmitva 324, 434 mathurA 2 vandhasvAmitva TIkA 324 mandapravodhikATIkA 392, 464-470 vandhasvAmitva vicaya 58, 60 62, malayagiri 10-12, 20, 293, 63, 95, 98, 99 303, 307, 309, 311, vAlacandramuni 444, 445, 315, 316, 318, 319, vAlacandra paDitadeva 467, 468 325, 341, 351-353 360, vAhubali carita 394, 395 366, 368, 369, 433 vRhatkarma cUrNikA 294 mallinAtha purANa 453 vRhatkarma prakRti 294, 295, 305 / / mallibhUpAla 472-474 bRhaTTippaNikA 21, 43 mallibhUpaNa 454, 458, 473, 476, bRhadravya saMgraha 374, 394 vRhat sagrahaNI 363 mahAkarmaprakRti prAbhUta 7, 16, 17, buddhaghopa 77 23, 44, 50, 51, 54-64, brahmadeva sUri 374 / 68, 94, 100, 149, 199, bhagavatIsUtra 35, 68, 149 216, 234, 280, 284, bhaNDArakara 5 286, 385 466 480
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________ 494 . jaina sAhityakA itihAsa mahAkhavaNa 9 mahAgiri 18, 19 mahApurANa 242, 251 mahAbandha 51, 54, 56-61, 131, 144, 152 Adi 195, 234236, 264, 279, 284, 286, 385, 386 mahAvAcaka 9, 15, 16, 18, 23, 240 11, 19, , 35, 61, 78, 79, 222, 227, 419, 446 mahAvIra bha0 1, 2, 5, mahimA nagarI 6, 45 mahIcandra 459 mahendra kumAra nyA0 388, 429 mAghakavi 387 mAdhanandi 21, 23, mAdhavacanda traividya 247, 393, 416, 441, 470 mAnyakheTa 255 mAthurIvAcanA 13 mAthura sagha 380 mImAsA zloka vArtika 245 muJjarAja 380 municandrasUri 433 mUDavidrI 218, 284, 401, 403, 461 mUlagAthA 33 mUlAcAra 131, 244 mUlAcAra pradIpa 453 mUlArAdhanA darpaNa 205, 326, 347 medhAvi paNDita 451 merutuga 11, 19 moheJjodaDo 70 yativRSabha 8, 9, 14, 16, 17, 20, 22, 24, 25, 29, 33, 35, 149, 170 Adi, 178, 181, 185, 190 Adi, 201, 205, 206, 210, 244, 250, 283, 289, 304, 305, 308, 309, 415, 477 yazastilaka 427, 477 yazodhara caritra 453 yazobhadrasUri 433 yazovijaya 293, 303, 307, 309, 437 yudhiSThira mImAsaka 388 yoga darzana 76 yoginIpura 485 yoga vAziSTha 76 ratanalAla pa0 428 ratnakaraNDa 484 ranna kavi 394 ravi nandi 264, 279 rAjagRhI 1 rAma purANa 463 rAya malla gaga 391, 393, 395 rASTrakUTa 255 revatI nakSatra 10 revatI mitra 19 lakSmIcanda bha0 453-455, 458, 476, 478, 459, 473, 480, 484 laghIyastraya 351, 373 laghu samantabhadra 278 labdhisAra 174, 392, 412, 413 lAlAvarNI 472
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAma sUcI 495 lohAcArya 20, 22, 446 vidyAnanda 275, 477 lohitya 19 vidyAnandi bha0 458, 474, 476, vajrasena 19 478, 480 vajrasvAmI 12, 19 vinayacandra 484, 485 vaTapadraka 255 vindhyAgiri 391, 445 vaTTakerAcArya 244 vipulAcala 1 vanavAsa deza 7, 44, 45 vibudha zrIdhara 44, 51, 264 vappadeva 215, 234, 263, 264, vibhApA 181 279, 280, 282 380 vimalasena gaNi 420, 421 vizAlakIti 472, 474 varddhadeva 277 vizeSaNavatI 320, 325 vardhamAnapurANa 453 vizeSAvazyakabhASya 12, 181, 195, vargaNAkhaNDa 51, 52, 55, 57, 58, 232, 310, 311, 317, 60-62, 131, 144, 146, ___325, 361, 365 149, 153, 195, 230, vistarasattvatribhagI 384, 385, 408, 244, 286, 296 vIracandra 453-459, 473, 476, valabhI 13, 418 478,480 valissaha 18, 19 vIranandi 382, 383, 385, 388 vasunandi zrAvakAcAra 425, 426, vIranirvANa 5, 8, 11, 14, 20, 427 21, 22, 43, 474, 475 vAcaka 10, 23 vIrasena 7,8,10,17,21-24,28, vAcakavaza 10-12, 16, 18 29, 31, 35, 46, 48, 49, vATakagrAma 245, 254 50, 53, 56, 57, 58, 62, vAmadeva 429, 482, 484, 485 63, 67, 68,77, 84, 100, vAgaraNasutta 33, 34, 185 124, 137, 140, 144, vAdicandra 459, 476 152, 153, 173, 205, vAdibhUpaNa 456 215, 222, 225 Adi, 241, vAsudevazaraNa agravAla 182, 385 Adi, 250, 261, 262, viMTaraniTsa 3, 4, 5, 30 264, 279, 280, 283, vikramAka zaka 475 290, 327, 347, 373, vicArazreNi 11, 19 386 vijayakIti 455-457, 473 vRttigAthA 30 vijayodayA TIkA 243, 446 vRttisUtra 170, 179
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________ 478 469 496 - jainasAhityakA itihAsa vRpabhacaritra 453 zIlAka 365, 411 vedanAkhaNDa 51, 52, 54. 58, 59- zubhacandra 451, 455, 456, 459, 64, 100, 104, 128, 131, 146, 152, 153, 195, zubhanandi 264, 279 230, 244, 286, 295, zravaNabelagolA 277, 445, 467 302, 322, 399, 466 - vebara DA0 20 zrIkaNTha zAstrI 394 vyAkhyAnAcArya 262 zrIgupta 14 vyAkhyAprajJapti 215, 234, 263, zrIpAlacarita 453 zrIpAlAkhyAna 476 264, 279, 280, Adi, 386 zrutakIrti 387 zrutakevalI 21, 31 zataka, vandhazataka 296, 303, 311, zratamani 442-445, 460-462, 312, 318, 320, 322, 468-470 338-341, 345, 367, 369 zru tAvatAra 7-9, 17, 21,23, 24, zatakacUNi 209, 293, 294, 304, 33, 34, 44, 45, 50, 52, 310, 315, 340, 348, 59, 152, 215, 234, 262, 349, 357, 359, 363, 263, 277, 279, 280 / 366, 369 zvetAmbara 2, 4, 5, 9, 10, 13zatakaTIkA 316 20, 22, 68, 99, 104 113, 150, 170, 185, 220, zataka bRhaccUNi 316, 366, 368 230, 232, 282, 289, zataka navya 435 293, 294, 302, 304, gandAnuzAsana 276 308, 310, 418, 434, zabdAmbhoja bhAskara 388 447 zAntirAja zAstrI 451 SaTkaraNa svarUpa 208 SaDazIti 432, 433 zADilya 19 zAmazAstrI 394 SaTkhaNDAgama 7, 10, 13, 17, 22, zAmakuNDa 215, 263, 264, 274, 24, 25, 43-45 49, 50, 52-59, 64, 78, 79, 95, 98, 99, 113, 131, 145 gAlivAhana zaka 475 Adi, 172 195, 199, 215, zivazarmasUri 16, 303, 304, 368 234, 250, 263, 264, 273, 274, 276, 280, zivArya 244, 381 295, 296, 302, 322, zizupAlavadha 387 350, 386, 399, 408 278
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAma sUcI : 497 sakalakIrti 452, 455, 456, 458 siddhasena gaNi 363, 365, 366 sakalabhUpaNa 455, 459, 460, 478 siddhapi 361, 432 satkarmapajikA 57, 58, 61, 284 siddhAntasAra 450, 451, 474 satkarmaprAbhRta-rAtakasApAhuDa 53-59, siddhAntasAra bhASya 453, 454,458 197, 244, 279, 280, 473, 476, 478 286 siddhAntasAra dIpaka 453 satprarUpaNAsUna 7, 23, 45-47 50, siddhi vinizcaya 244 54, 59, 78, 140, 222 siddhibhU paddhati 250 sattva vibhagI 441 siMha gaNi 243 sadbhApitAvalI 453 siMha giri 19 sanmati sUtra 244, 411 siMha sUra 365 saptatikA bhASya 370 sukumAla caritra 453 saptatikA-sittarI 284, 318-320 sukhalAla paDita 365 321-325, 341, 345, sukha vodhinI 374, 451 352, 353, 366 suttaphAsa 185 sabhAsa gAhA-sabhAjyagAthA 32, 33 suttagAhA 30-33, 36 samavAyAga 13, 229 sudarzana caritra 453 samayasAra 244, 264, 310 sudharmA 5, 11, 18 samudra 18, 19 supravuddha 19 samantabhadra 215, 263, 278, 477 subhApita ratna sandoha 380 samyagjJAna candrikA 463, 470 sumatikIrti 440, 453-455, savArtha siddhi 373 457, 459,460, 476 Adi sAgAra dharmAmRta 426-428, 484 sulocanA caritra 421, 422 , sAra caturvizatikA 453 susthita 19 sAra sagraha 244 suhastI 18, 19 sArdhazataka 433 / sUcanAsUtra 34 sAha sahesa 472 sUtra 30, 31 sAha sAgA 472 sUtrakRtAga 411 sAkhyakArikA 245 sUrata 457 Adi, sittarI cUNi 17, 209, 293, sobhadeva paM0 432 319, 321, 324, 325 somasena bha0 463 366, 368, 370 somadeva upAsakAdhyayana 427 siddhasena 244 somadeva 477
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________ 498 : jenasAhityakA itihAsa saundarAnanda 245 saurASTra 6 saMbhUtivijaya 18 saMskRtakarmagrantha 436 saMskRta vyAkaraNakA itihAsa 388 skandilAcArya 19 sthavirAvalI 9, 13, 17, 18 1 harivazapurANa 246, 247, 291 hariSeNa kathAkoza- 205 hArnale 77 himavanta 13, 19 hIrAlAla pro0 54, 59, 246, 248, 276 hIrAlAla si0 zA0 209, 304, 309, 372 sthAnAga 244 sthUlabhadra 18, 19 svAti 11, 18, 19 haribhadra 13, 243 11 ( devasUriziSya ) 324, 432, hemacandra maladhArI 195, 294, 295, 315, 316, 366, 367 433 humaca 474 hemacandra brahma 152 pratI zruti-darzana kendra jayapura
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya zruti-darzana kendra ayapura
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
_