________________
उत्तरकालीन कर्म - साहित्य ४८१
•
स । जीवागयो जीव कर्मणो । तत्र रागादिपरिणमनमात्मन स्वभाव रागाद्युत्पादकत्व तु कर्मण । तदेतरेतराश्रयदोप तत्परिहारार्थं तयो जीवकर्मणो सम्बन्ध अनादिरित्युक्त । क इव । कनकोपले मलमिव स्वर्णपाषाणे स्वर्णपापाणयो सम्बन्धस्य अनादिरिव । अनेन अमूर्तो जीव मूर्तेन कर्मणा कथ बध्यते इत्यपास्त । तयोरस्तित्वं कुत सिद्ध । स्वत सिद्ध । अह प्रत्ययवेद्यत्वेन आत्मन दरिद्र श्रीमदादिविचित्रपरिणामात् कर्मणश्च तत्सिद्धे ॥२॥
ज्ञान० टी० - प्रकृति शील स्वभाव इति प्रकृतिपर्यायनामानि । स्वभावस्य लक्षण किं । इति चेत् कारणान्तरनिरपेक्षत्व स्वभाव । यथा अग्नेरूर्द्धगमन स्वभाव वायो तिर्यग्गमन स्वभाव जलस्य च निम्नगमन स्वभाव । स च स्वभाववन्तं अपेक्षते । स स्वभाव कयो जीवागयो जीवकर्मणो इत्यर्थ । तत्र जीवकर्मणोमध्ये आत्मन रागादि परिणमन स्वभाव कर्मण रागाद्युत्पादकत्व स्वभाव । स्वभावो हि स्वभाववन्तमन्तरेण न भवति, स्वभाववान् स्वभाव विना न भवति इत्युच्यमाने इतरेतराश्रयदोषप्रसग स्यात् । तत्परिहारार्थंअनयो जीवकर्मणोरनादि सम्बन्ध । कयोरिव कनकोपलयोर्मलमिव । यथा कनकपापाणे मलसम्बन्ध अनादि तथा जीव कर्मणोरनादिसम्बन्ध । तयो जीर्वकर्मणोरस्तित्व कथसिद्ध ? स्वत सिद्धं । कथमिति चेत् अह प्रत्ययवेद्यत्वेन आत्मनोऽस्तित्व एको दरिद्र एक श्रीमान् एक सुखी एको दुखी इति विचित्र परिणमनात् कर्मणोऽस्तित्व सिद्धमिति ।
चू कि कर्मप्रकृति टीकाके रचयिता ज्ञानभूषण और मुमतिकीर्ति है अत उसका रचनाकाल विक्रमकी सोलहवी शताब्दीका अन्तिम चरण और १७ वी का प्रथम चरण है ।
इस तरह दूसरी टीका पहली टीकाका अनुकरण मात्र है ।
यह हम पहले लिख आये है कि कर्म प्रकृतिमें जीवकाण्डकी भी गाथाए सकलित है । कर्म प्रकृतिके टीकाकारने उन गाथाओकी टीका भी जीवकाण्डकी जीवतत्व प्रदीपिका टीकाके अनुसार ही की है । यहाँ एक उदाहरण दे देना पर्याप्त होगा -
ज सामण्ण गहण भावाण णेव कट्टमायार ।
अविसेसिदूण अट्टे दसणमिदि भण्णदे समए ॥ ४३ ॥ - जीवका० गा०४८२ जी० प्र० - भावाना सामान्यविशेषात्मकबाह्यपदार्थाना आकार भेदग्रहण अकृत्वा यत्सामान्य ग्रहण- स्वरूपमात्रावभासन तत् दर्शनमिति परमागमे भण्यते । वस्तु स्वरूपमात्रग्रहण कथ । अर्थान् बाह्यपदार्थान् अविशेष्य- जाति क्रियाग्रहणविकारैरविकल्प्य स्वपरसत्तावभासन दर्शनमित्यर्थ ।
क० प्र०टी० - भावाना पदार्थाना सामान्यविशेषात्मकवाह्य वस्तूना आकार