Book Title: Prakrit Vyakarana
Author(s): Hemchandracharya, K V Apte
Publisher: Chaukhamba Vidyabhavan
Catalog link: https://jainqq.org/explore/001871/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIhemacandrakRta prAkRta vyAkaraNa (hemacandrakRta siddhahemazabdAnuzAsanakA AThavA~ adhyAya) DaoN. ke.vA.ApTe www.lainelibrary.org Personal use For Private Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // zrIH // caukhambhA saMskRtabhavana granthamAlA zrIhemacandrakRta prAkRta-vyAkaraNa (hemacandrakRta siddhahemazabdAnuzAsanakA AThavA~ adhyAya) mRlagrantha, saMskRta-saMhitA, vRtti evaM saTippaNahindI anuvAda sampAdaka prA. DaoN. ke. vA. ApTe em. e., pIeca. DI. saMskRta-prAkRtake bhUtapUrva adhyApaka viliMgDana kAleja, sAMgalI caukhambhA saMskRta bhavana saMskRta, Ayurveda evaM inDolAjikala granthoM ke prakAzaka evaM vitaraka posTa bAksa naM0 1160 cauka ( dI banArasa sTeTa baiMka bilDiMga) vArANasI-221001 (bhArata) Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka : caukhambhA saMskRta bhavana, vArANasI mudraka : vi0 pri0 presa, vArANasI saMskaraNa : prathama, vi saM0 2052 malya : ru0 2.0.00 (C) caukhambhA saMskRta bhavana, vArANasI isa grantha ke pariSkRta tathA parivardhita mUla-pAra evaM TIkA, pariziSTa Adi ke sarvAdhikAra prakAzaka ke adhIna haiN| phona : 320414 pradhAnakAryAlaya causvambhA saMskRta saMsthAna posTa bAksa naM0 1939 ke. 37/116, gopAla mandira lena ( golaghara samopa maidAgina) vArANasI-221001 (bhArata) phona : 333445, 335630 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ THE CHAUKHAMBHA SANSKRITBHAWAN SERIES PRAKRITA VYAKARANA By HEMACHANDRA (8th CHAPTER OF SIDHAHE MAS ABDANUSASANAM) TEXT, SANSKRIT COMMENTARY AND TRANSLATION IN HINDI WITH NOTES EDITED By Dr. K. V. APTE M. A,, Ph. D. Ex LECTURER, in SANSKRIT AND PRAKRIT Wildingden College, SANGALI CHAUKHAMBHA SANSKRIT BHAWAN Sanskrit Ayurveda & Indological Publishers & Distributors Post Box No. 1160 CHOWK ( The Benaras State Bank Bldg. ) VARANASI-221001 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (c) Chaukhambha Sanskrit Bhawan, Varanasi Phone : 320414 Edition : First 1996 Head OfficeCHAUKHAMBHA SANSKRIT SANSTHAN Post Box No. 1139 K. 37/116, Gopal Mandir Lane (Golghar Near Maidagin) VARANASI-221001 ( INDIA ) Phone : 333445, 335930 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA prastAvanA pAdAnusAra viSaya (viSayake agale aMka sUtroM ke anukramAMka haiM / ) prayamapAda prAkRta ora ArSa 1-3, samAsa meM svarokA hrasvobhavana aura dIrdhIbhavana 4, saMdhi 5-10, zabdameM antya byaJjanake vikAra 11-24 GJ N nake vikAra 25, anusvArAgama 26-7, anusvAralopa 28-29, anusvArakA vaikalpika vikAre 30, liMgavicAra 31-36, akArake Age visargakA vikAra 37, nir aura prati zabdoM ke vikAra 38, AdisvaravikAra 39.175, svarake Age anAdi asaMyukta vyaJjanake vikAra 176-271 / dvitIyapAda saMyukta vyaJjanake vikAra 1.115, sthitiparibRtti 116-124, kucha saMskRta zabdoMko honevAle Adeza 125.144, pratyayoMko honevAle Adeza 145-16 , bhavArthI pratyaya 163, svArthe pratyaya 164, kucha zabdoM ke Age AnevAle svArthe pratyaya 165-173, goNAdi nipAta zabda 174, avyayoMke upayoga 175- 18 / tRtIyapAda vIpsArthI padake Age syAdike sthAnapara vaikalpika bhakAra 1 saMjJArUpavicAra 2-57, sarvanAmarUpa vicAra 58-89, yuSmadke rUpa 90.104, asmadke rUpa 105-117, saMkhyAvAcaka zabdoMke rUpa 118 123, viktirUpoMke bAremeM saMkIrNa niyama 124-130, vibhaktiyoMke upayoga 131-137, nAmadhAtu 138, bartamAnakAlameM laganevAle pratyaya 139-145, asa ghAtuke vartamAnakAlake rUpa 146-148, preraka pratyaya 149.153, pratyaya lagate samaya honevAle vikAra 154-159, dhAtuke karmaNi aMga 160-161, bhUtakAla 162-163, asa dhAtukA bhUtakAla 164, vidhyartha-pratyaya-Adeza 165, bhaviSyakAla 166-172, vidhyartha-AjJArtha-pratyaya 173-176, pratyayoMko honevAle jja ora jjA Adeza 177-178, saMketArtha 179-180, zatR-jJAnaz-pratyayoMke Adeza 181, shtR-shaansh-prtyyaantoke strIliMgI aMga 182 / Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthapAda dhAtuke Adeza 1.20, preraka dhAtuke Adeza 21-51, dhAtuke Adeza 52-209, viziSTa pratyayoMke pUrva dhAtuko honevAle Adeza 210-214, dhAtu ke anya vyaJjanameM honevAle vikAra 215-232, dhAtuke antya svarake vikAra 233-237, dhAtumeM svarake sthAnapara anya svara 238, dhyaJjanAnta dhAtuke anta meM akAra 239, akArAntetara svarAnta dhAtuke antameM vaikalpika akArAgama 240, ci ityAdi dhAtuoMke antameM NakArAgabha 241, ci ityAdi dhAtuoMke vaikalpika karmaNi aMga 242-243, hana khan ityAdi dhAtuoke vaikalpika karmaNi aMga 244-250, kucha dhAtuoMke AdezarUpa karmaNi aMga 251-257, ka. bhU. dhA0 vi0 ke svarUpameM AnevAle nipAta 258, dhAtuoMke artha meM badala 259, zaurasenI bhASA 260-286, mAgadhI bhASA 287-302, paizAcIbhASA 3.3-324, cUlikA paMzAcI bhASA 325-328, apabhraMza bhASA 329-446, prAkRtabhASA lakSaNoM kA vyatyaya 447, upasaMhAra 448 / Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA bhArata kI kucha viziSTa prAcIna bhASAoMko prAkRta nAma diyA jAtA hai / usakA vyAkaraNa kalikAla sarvajJa AcArya hemacandrane saMskRtame likhA hai / yaha prAkRta vyAkaraNa vistRta aura pramANabhUta hai| hiMdI anuvAda sahita vaha sampUrNa vyAkaraNa yahA~ pahalI bAra prastuta kiyA jA rahA hai / bhAratIya bhASAoM meM prAkRta bhAratIya bhASAoMkA AryabhASA aura Aryetara bhASA aisA vargIkaraNa kiyA jAtA hai / unameM se Arya bhASAe~ bhAratIya itihAsa-saMskRti se ghaniSTha rUpa meM saMbaMdhita haiM / pichale cAra sAr3he cAra sahasra varSoMse Arya bhASAoMkA vikAsa bhArata meM cala rahA hai / inhIM AryabhASAoM meM prAkRtakA samAveza hotA hai / prAkRta zabda kA artha prAkRta zabdako nizcita vyutpatti tathA artha - inake bAremeM vidvAnoM meM matabheda hai / ( a ) kucha logoMke matAnusAra, prAkRta zabda saMskRtake 'prakRti' zabda se siddha huA hai / tathApi prakRti zabdase kyA abhipreta hai isake bAre meM bhI matabhinnatA hai / (1) bhAratIya prAkRta vyAkaraNoMke 'matAnusAra, prakRti zabdase saMskRta bhASA sUcita hotI hai / saMskRtarUpa prakRtise udbhuta vaha prAkRta aisA artha hotA hai| prAkRtakA mUla (yoni ) saMskRta hai; saMskRtarUpa prakRtikI vikRti yAnI vikAra prAkRta hai / isakA abhiprAya yaha hai ki saMskRta bhASA se hI prAkRta bhASA nirmANa huI hai / (2) kucha paMDitoM ke matAnusAra prakRti zabdase saMskRta bhASA abhipreta nahIM hai / prakRti zabdakA artha hai mUla svabhAva, isalie prAkRta yAnI mUlata: athavA svabhAvata: siddha honevAlI bhASA hai / (3) kucha logoM ke matAnusAra, prakRti yAnI janasAdhAraNa athavA sAmAnya loga; unakI jo bhASA" baha prAkRta hai / sAmAnyajanoMke jisa bhASA para vyAkaraNa ityAdi saMskAra nahIM hue haiM aisI sahaja honevAlI bhASA prakRti hai; vahI prAkRta hai; athavA usa prakRti se siddha honevAlI prAkRta hai / evaM sarvasAdhAraNa logoM kI saMskArarahita / akRtrima bhASA prAkRta hai / ( A ) namisAdhu prAkRta zabdako vyutpatti aisI bhI detA hai :- prAk kRta yAnI prAkRta, yAnI pahale kI huI, aura strI, bAla ityAdiko samajhane meM sulabha honevAlI "vaha prAkRta hai / prAkRta zabdakA eka nayA spaSTIkaraNa isa prakAra diyA jA sakatA hai: -- 'saMskRta bhASA' zabda pracAra meM Anepara bhASA bodhaka prAkRta zabda pracAra meM AyA / abhiprAya Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha hai ki saMskRtase bhinnatva dikhAneke lie prAkRta zabda prayukta kiyA jAne lgaa| saMskRta zabda sam + ka dhAtukA karmaNi bhUtakAlavAcaka dhAtusAdhita vizeSaNa hai aura usakA artha hai 'saMskArita kiyA huA' vacana yA bhASA / prAkRta zabda bhI pra+A+ dhAtu kA karmaNi bhUtakAlavAcaka dhAtusAdhita vizeSaNa hai, aura usakA artha hai, 'bahuta (pra) viruddha athavA bhinna (A) kiyA athavA huA,vacana kiMvA bhASA / matalaba yaha ki saMskRtase bhinna svarUpa honevAlI bhASAoMke pRthaktva dikhAneke lie prAkRta zanda pracArameM aayaa| saMkSepa meM, prAkRta yAnI saMskRtase bhinna (pUrvakAlIna) bhASA / prAkRta zabdase sUcita honevAlI bhASAeM prAkRta zabdase kaunasI bhASAe~ sUcita hotI haiM isa bAta meM bhAratIya prAkRta veyAkaraNa aura AlaMkArika inakA eka mata nahIM hai:---- (a) prAkRta ( mAhArASTrI), zaurasemI, mAgadhI aura paMzAcI ina cAra prAkRtoMkA vivecana bararuci karatA hai| (mA) mAhArASTrI, zaurasenI, mAgadhI, AvantikA aura prAcyA ina pAMca prAkRtoMkA nirdeza mRcchakaTika nATakakA TIkAkAra karatA hai| (i) prAkRta ( mAhArASTrI), zaurasenI, mAgadhI, paMzAdI, cUlikA pezAcI aura apabhraMza ye chaH prAkRteM lakSmIdhara kahatA hai / (I) mAgadhI avantijA, prAcyA, zaurasenI, ardhamAgadhI, bAhrIkA aura dAkSiNAtyA aisI sAta prAkRta bhASAoMkA nirdeza bharata ne kiyA hai / (u) prAkRta ( mAhArASTrI ), Ardha, zaurasenI, mAgadhI, paMzAcI, dhUlikA zAcI aura apabhraMza ina sAta bhASAoMkI carcA hemacandra karatA hai / (U) mAhArASTrI, zaurasenI, prAcyA, AvantI, mAgadhI, zAkArI, cANDAlI, zAbarI, TakkadezIyA, apabhraMza ( aura usake prakAra ), paizAcI ( aura usake prakAra ) puruSottamadevake prAkRtAnuzAsanameM dikhAI dete haiM / (e) mAkaMDeya solaha prAkRtoMkA vivaraNa karatA hai| sarvaprathama vaha prAktake bhASA, vibhASA, apabhraMza aura paizAca ye cAra vibhAga karanA hai aura ina vibhAgoM meM vaha nimnAnusAra prAkRteM kahatA hai:-(1) bhASA:--mAhArASTrI, zaurasenI, prAcyA, AvantI aura mAgadhI / (2) vibhASAH-zAkArI, cANDAlI, zAbarI, AbhorikA aura TAkkI / (3) apabhraMzaH--nAgara, vAcaDa ora upanAgara / (4) paizAca-kaikeya, zaurasema aura pAMcAla / pradhAna prAkRta bhASAe~ Upara dI gaI prAkRta bhASAoMke bAremeM bhI yaha bAta lakSaNIya hai ki kucha bhAratIya prAkRta vyAkaraNakAradeg kucha prAkRtoMko anya prAkRtoMkA mizraNa athavA upaprakAra samajhate haiM / udA0-AbantI ( = avantijA, AvantikA ) mAhArASTrI ora zaurasenIke saMkaTase banI hai| prAcyA bhASAkI siddhi zaurasenIse hI huI hai| 'ra kA la honA' yaha pharka chor3a de, to bAlIkI 13bhASA AvantI bhASAmeM ho Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 5 ) aMtarbhUta hotI hai / " zAkArI bhASA mAgadhokA hI eka prakAra hai : cANDAlI bhASA mAgadhI aura zaurasenI ke mizra se banI hai, aisA mArkaMDeya " kA kahanA hai, to puruSottama devake " matAnusAra, cANDAlI bhASA mAgadhokA hI eka prakAra hai / zAbarI bhASA" mAgadhIkA hI eka prakAra hai / AbhIrI bhASA zAbarIke samAna hai: sirpha ktvA - pratyayako ia aura ua aise Adeza" AbhIrI meM hote haiM | TAkko bhASA" saMskRta aura zaurasenIke saMkarase vanI hai| jainoMke ardhamAgadhIko hemacandra ArSa kahatA hai, aura use ( mAhArASTrI ) prAkRtake niyama vikalpase lAgU par3ate haiM aisA usakA kahanA hai | aura ardhabhAgadhI bahutAMzoM meM "mAhArASTro ke samAna hI hai / tathA cUlikA pezAcI aura paizAcIke anya prakAra ye to paizAcIke upabheda haiM / usI prakAra apabhraMza bhASA ke prakAra bhI apabhraMzake upabheda haiM / 20 UparakA vivecana dhyAna meM rakhe, to mAhArASTrI, zaurasenI, yAgadhI, paMthAcI aura apabhraMza ina pA~ca bhASAoMko hI pradhAna prAkRta bhASAe~ samajhanameM kucha Apatti na ho / prAkRta bhASAoM ke nAma jo jAti aura jamAthi viziSTa prAkRta bolatI thIM, unase una prAkRtoMko nAma diye gae aisA dikhAI detA hai / udA0 - zAbarI, cANDAlI, ityAdi / tathA jina dezoM meM jo prAkRteM bolI jAtI thI una dezoM ke nAmoMse una prAkRtoMko nAma diye gae aisA bhI dikhAI detA hai / udA0 zaurasenI, mAgadhI, ityAdi / isa sandarbha meM lakSmIdharakA kahanA lakSaNIya hai :- zUrasenodbhavA bhASA zaurasenIti gIyate / magadhotpannabhASAM tAM mAgadhIM sampracakSate // pizAcadeza niyataM paizAcI - divatayaM bhabet // bhAratIya AryabhASAoM meM prAkRtoMkA sthAna Upara nirdiSTa huI prAkRta bhASAe~ pUrvakAlameM bolI- bhASAe~ thIM; tathApi Aja mAtra ve vaisI nahIM haiM; parantu unake avazeSa sAhitya meM dikhAI dete haiM / saMskRta bhASA aura Adhunika Arya bhAratIya bhASAe~ inase prAkRtoMkA svarUpa kucha prakAroM meM bhinna hai; phira bhI ve una donoMke bIcameM AtI haiN| kucha vidvAnoMke matAnusAra, pradhAna prAkRtoMse athavA una prAkRtoMke apabhraMzoMse Adhunika bhAratIya AryabhASAeM utpanna huI haiM | prAkRtoMkA zabda-saMgraha prAkRta vaiyAkaraNoMke matAnusAra, prAkRta saMskRta se siddha huI haiM / apane isa mata ke anusAra ve prAkRta zabdoMkA trividha vargIkaraNa dete haiM : - ( 1 ) tatsama Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( - saMskRta sama )-jo saMskRta zabda koI bhI vikAra na hote hue prAkRtameM jaise ke taise Ate haiM ve tatsama zabda / udA0-icchA, uttama, mandira ityAdi / ( 2 ) tadbhava ( = saMskRtabhava )---jo saMskRta zabda kucha vikAra/badala pAkara prAkRtameM Ate haiM, ve tadbhava zabda / udA0---aggi (/ agni ), hattha (V hasta ), pasAya (/ prasAda ). kivA (5/ kRpA ) ityAdi / prAkRtameMse 95 pratizatase adhika zabdoMke mUla saMskRta bhASAmeM dikhAI dete haiN| ( 3 ) dezI athavA dezya--prAyaH jina zabdoMkA saMskRtase kucha sambandha nahIM jor3A jA sakatA hai, aise shbd| udA0 ---- khoDI, bappa, poTTa ityAdi / prAkRtoM kI stuti ___ kucha pUrvavati lekhakoM kA mata hai ki saMskRtase prAkRta tathA apabhraMza bhASAe~ adhika acchI haiN| bAlarAmAyaNameM rAjazekhara kahatA hai :--prakRtimadhurAH prAkRtagiraH / zAkuntala nATakake TIkAkAra zaGkarake matAnusAra . ---saMskRtAt prAkRtaM zreSTha tato'pabhraMza bhASaNam / kuvalayamAlAkAra udyotana kahatA hai :- saMskRta bhASA durjanoM ke hRdayake samAna viSama hai; prAkRta sajjanoMke vacanake samAna sukhasaGgata/zubhasaGgata ( suha-saMgama ) hai; to apabhraMza praNayakupita praNayinIke vacanake samAna manohara hai| __hemacandra aura usake grantha prArambhameM hI kahA gayA hai ki prastuta prAkRta vyAkaraNa AcArya hemacandrane likhA hai| yaha hemacandra jainarmiyoM meM mAnanIya thaa| usake pAsa tIvraddhimattA, gaharA jJAna aura acchI pratibhA thii| vyAkaraNa, koza, kAvya, chanda, caritra ityAdi sAhityake vividha aGgoMme hemacandra ne lekhana kiyA hai| usakA lekhana saMskRta aura prAkRta donoM bhASAoM meM hai| usakA bahutAMza lekhana usake AzrayadAtA rAjAkI sUcanAnusAra huA aisA dikhAI detA hai| apane jina granthoMkA adhika spaSTIkaraNa karanA hemacandra ko Avazyaka lagA, una granthoMpara usane apanI svopajJa vRtti likhI hai| gujarAta dezake dhandhukA nAmaka gA~va meM vikrama sambat 1145 ( i0 sa0 1.88 meM ) meM hemacandrakA janma moDha mahAjana (bANI ) jAtimeM huaa| usake parivArake dharmave bAremeM nizcita jAnakArI upalabdha nahIM hai| phira bhI usapara jainadharmakA prabhAva dikhAI detA hai| hegacandrakA janmanAma cAMgadeva thA; usake pitA kA nAma cacca thA; aura usakI mAtAkA nAma pAhiNI ( yA cAhiNI ) thaa| eka vAra devacandra sUri nAma eka janadharmAnuyAyI dhandhukA gA~va meM aayaa| cAMgadevake kucha aGga cihna dekhakara, usako janasAdhu banAnekI icchAse, devacandrane pAhiNIke Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAsa cAMgadevakI yA vanA kii| usa samaya cAMgadeva kA pitA dUsare gAMvameM gayA huA thaa| mAtAne bahuta kaSTase devacandrakI yAcanA svIkAra kii| yaha bAta samajhane para, vApasa AyA huA cacca kruddha huaa| parantu siddharAjake udayana nAmake jaina mantrI ne use smjhaayaa| cAMgadevako pAMcaveM varSa meM devacandrane janasAdhukI dIkSA dI, aura usakA somacandra nAma rakhA / somacandrane Avazyaka vidyAbhyAsa kiyaa| Age calakara somacandrane giranAra parvatapara sarasvatIdevIkI upAsanAkI / prasanna huI sarasvatIne usako sArasvata mantra diyaa| jisake balase somacandra vidvAn ho gyaa| usakI vidvattA dekhakara, kucha kAlake anantara deva candrane use 'sUri' upAdhi dI, aura usakA 'hemacaMdra' aisA nayA nAmakaraNa kiyaa| eka bAra hemacandra ne gujarAtakI rAjadhAnIko bheMTa dii| vahA~ siddharAja nAmaka tatkAlIna rAjAse usakA paricaya karA diyA gyaa| aura anantara hemacandra usake AzrayameM rhaa| isa siddharAjakI sUcanAnusAra hemacandra ne "siddhahemazabdAnuzAsana" nAmaka vyAkaraNa rcaa| siddharAjake kumArapAla nAmaka putrapara hemacandrakA bahata prabhAva par3A / kumArapAlake zAsanakAlameM hemacandrane apane anya granthoMkI racanA kii| cauyAsI varSoM kI lambI Ayu hemacandrako prApta huI thii| usane aneka vAdavivAda kie, bahuta logoMko jainadharmake prati AkRSTa kiyA, aneka ziSya kie, vividha grantha race, aura vikrama sambat 1222 ( i. sa. 1172 ) meM dehatyAga kiyaa| hemacandrakA pAMDitya dekhakara use prAcIna kAlameM 'kalikAlasarvajJa' upAdhi dI gaI thii| kucha arvAcIna loga use 'jJAnasAgara kahate haiN| . hemacandra ke nAmapara aneka graMNa haiN| unameMse kucha anthoMke usake honepara saMdeha kiyA jAtA hai| tathA ina granthoM meM se kucha sadyaHkAlameM anupalabdha, kucha amudrita, to kucha mudrita haiN| kucha graMthoMke nAma aise haiM:-chandonuzAsana, siddhahemazabdAnuzAsana, abhidhAnacitAmaNi, dezInAmamAlA, kAvyAnuzAsana, vyAzrayamahAkAvya,pramANamImAMsA, yogazAstra, triSaSTizalAkA puruSacarita, ityAdi / hemacandra kA prAkRta vyAkaraNa siddharAjakI sUcanAnusAra hemacandrane 'siddhahemazabdAnuzAsana' nAmaka saMskRta aura prAktakA vyAkaraNa likhaa| isapara usakI svopajJa vRtti hai| isa vyAkaraNake kula mATha adhyAya haiN| pahale sAta adhyAyoMmeM saMskRta vyAkaraNakA vivaraNa hai aura Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 8 ) aMtima AThaveM adhyAyameM prAkRta vyAkaraNakA vivecana hai| AThavAM adhyAya cAra pAdoMmeM vibhakta hai| isa adhyAyameM prAkRta ( = mAhArASTrI ), ArSa, zaurasenI, mAgadhI, pazAcI, cUlikA paizAcI aura apabhraMza ina bhASAoM ke lakSaNa aura udAharaNa hemacandrane die haiN| isa prAkRta vyAkaraNa meMse niyamoMke udAharaNa hemacandrakRta 'kumArapAlacarita' granthameM bhI dikhAI dete haiN| hemacandra ke vaNita prAkRtoMkA saMkSipta paricaya hemacandrakA 'prAkRta' zabda sAmAnyataH prAkRtabhASAvAcaka na hokara, vaha zabda usane mAhArASTro prAkRtake lie prayukta kiyA hai| usase kahA huA prAkRtakA svarUpa mAhArASTrIke svarUpase milatA-julatA hai| aura isa saMdarbha meM, 'tatra tu prAkRtaM nAma mahArASTrodbhavaM viduH 'yaha lakSmIdharakA vacana dhyAna dene yogya hai / ArSa prAkRta kA ullekha hemacandra bIca-bIcameM karatA hai| hemacandrase vaNita dhulikA paMzAcI pradhAna prAkRta na hone, paizAcIkI hI eka upabhASA dikhAI detI hai| isakI puSTi hotI hai usa vacanase jo hemacandrane anyatra kahA hai| abhidhAnacitAmaNi mAmaka apane graMtha meM, 'bhASAzaTa saMskRtAdikAH' isa apane bAkyakA vivaraNa karate samaya hemacandra likhatA hai:-'saMskRta-prAkRta-mAgadhI zaurasenI-paizAcI apabhraMza-lakSaNAH / yahA~ cUlikA paizAcIkA svatantra bhASAke svarUpa meM usane nirdeza nahIM kiyA hai| isalie calikA paizAcIko paizAcIkA prakAra samajhanA anucita nahIM hogA / evaM,prAkRta (mAhArASTrI) zaurasenI, mAgadhI, paizAcI aura apabhraMza ina pradhAna prAkRtoMkA vivecana hemacandra ne kiyA hai, aisA kahane meM koI Apatti nahIM hogii| ina prAkRtoMkI adhika jAnakArI nimnAnusAra hai mAhArASTro hemacandra ityAdi vaiyAkaraNa mAhArASTrIko prAkRta kahate haiM, to prAkRtacandrikA use 'ArSa' nAma detI hai| daMDinke matAnusAra, mahArASTrAzrayA prAkRta prakRSTa hai ( mahArASTrAzrayAM bhASAM prakRSTaM prAkRtaM biduH)| prAkRta vaiyAkaraNoMke matAnusAra, sarva prAkRta bhASAoM meM mAhArASTrIhI mukhya pradhAna aura mahattvapUrNa hai| vaha anya prAkRtoMkI mUlabhUta mAnI gaI hai / athavA anya prAkRtoMke adhyayana ke lie atyanta upayukta samajhI gaI hai| ataH prAkRta vaiyAkaraNa prathama mAhArASTrokA svarUpa sampUrNa aura savistAra rUpa meM batAte haiM, aura bAdameM usase anya prAkRtoMkI jo vibhinna vizeSatAeM haiM unako batAte haiM / hemacandra ne isI paddhatiko svIkArA hai| mAhArASTra nAmase yaha spaSTa hotA hai ki yaha prAkRta mahArASTrameM utpanna huI aura vahAM pracAra meM thii| parantu isa bAre meM kucha loga saMdeha vyakta karate haiN| Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aneka kAvyagrantha mAhArASTrI prAkRtameM haiN| udA0-ga uDabaha, setubandha ityAdi / saMskRta nATako meM padyabhAga prAyaH mahArASTrI meM hotA hai / ArSa ( ardhamAgadhI) haimacandra kahatA haiM ki prAkRta ( = mAhArASTrI ) ke niyama vikalpase ArSa prAkRtapara lAgU par3ate haiN| ArSa prAkRta zabdase hemacandrako zvetAMbara jainoMke mUlAtama anyoMkI ardhamAgadhI bhASA abhipreta hai, yaha usake sUtra 4287 ke UparakI vRttise 2"spaSTa ho jAtA hai| isI ko hI ardhamAgadha, ardhamAgadhA ( yA ardhamAgadhI ) nAma diye jAte haiN| isIko jaina grantha 'RSi-bhASitA' kahate haiN| yaha ardhamAgadhI saMskRta ke nATakameM dikhAI denevAlI ardhamAgadhIse bhinna svarUpa hai; isIlie isako kabhIkabhI jaina ardhamAgadhI kahA jAtA hai| zaurasenI zUrasena dezameM utpanna huI zaurasenI bhASA hai / saMskRta nATakoMmeM nAyikA aura sakhI mukhyataH gadyabhAgameM zaurasenI prayukta karatI haiM / prAkRta vyAkaraNoMmeM bhI isa bhASAke udAharaNa milate haiN| mAgadhI magadha dezakI bhASA mAgadhI hai| saMskRta nATakoMmeM rAjAke anta:purake loga azvapAlaka, rAkSasa ityAdi pAtra mAgadhI bhASA prayukta karate haiN| azokake zilAlekha aura prAkRta vyAkaraNa inameM bhI isa mAgadhIke udAharaNa dikhAI dete haiM / paizAcI pizAca dezoM kI bhASA paizAcI aisA lakSmIdhara kahatA hai / tathApi ye pizAca deza kaunase haiM -~-isa bAremeM matabheda hai / vAgbhaTa paizAcI ko 'bhUtabhASita' kahatA hai / bhUtapizAca ityAdi kucha nIca pAtroMke lie paMcAcIkA prayoga kahA gayA hai / mAkaMDeya kahatA hai ki paizAcIke gyAraha upaprakAra haiM; tathApi vaha svayaM mAtra kaikeya, zaurasena aura pAMcAla ye paizAcIke tIna hI prakAra mAnatA hai| guNADhya kI bRhatkathA---jo Aja anupalabdha hai-paizAcI bhASAmeM bhI aisA kahA jAtA hai| prAkRta vyAkaraNa, hemacandra ke kumArapAlacarita aura kAvyAnuzAsana, kucha SaDbhASA stotra inameM paizAcIke udAharaNa milane haiM / cUlikA paizAcI hemacandrane cUlikA paizAcIkI jo vizeSatAe~ dI haiM ve anya vaiyAkaraNoM ke Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 10 ) matAnusAra paizAcIkI hI haiM / cUlikA paizAcIko paizAcIkA upabheda samajhane meM koI Apatti nahIM hai / isake udAharaNa hemacandra ke kumArapAlacarita aura kAvyAnuzAsana inameM dikhAI dete haiM / apabhraMza apabhraMza zabdake bhinna spaSTIkaraNa pUrvagranthoM meM milate haiM / daMDinake matAnusAra, aror meM AmIra ityAdiko bhASA aura zAstra meM saMskRtetarabhASA yAnI apabhraMza / rudraTa kahatA hai : - dezavizeSAdapabhraMzaH / isa vAkyakI TokAmeM prAkRtamevApabhraMza H ' aisA namisAdhu kahatA hai ! to usa usa deza meM zuddha bhASA yAnI apabhraMza aisA vAgbhaTa kA vacana" hai | mAhArASTrI ityAdi prAkRta bhASAoMkI antima avasthA yAnI apabhraMza aisA kahA jA sakatA hai / apabhraMza ke aneka upaprakAra mArkaMDeya ityAdi loga kahate haiM / hemacandra mAtra apabhraMzakA koI prakAra nahIM detA hai / vikramorvazIya nATaka aura prAkRta vyAkaraNa inameM apabhraMzake udAharaNa haiM / isake alAvA bhavissamanta kahA, karakaNDacariu ityAdi aneka apabhraMza bhASA ke grantha Aja upalabdha haiM / prastuta grantha kI racanA hindI anuvAda - TippaNI sahita hemacandrakA prAkRta vyAkaraNa yahA~ prastuta karate samaya Age dI huI paddhati svIkRta kI gaI hai: 9 (1) pahale hemacandrakA mUla saMskRta sUtra aura usakA anukramAMka anantara usa sUtrake UparakI saMskRtavRtti, aura bAdameM hindI anuvAda diyA hai / ekA akSara ke UparakA yaha cihna svarakA laghu/ hrasva uccAraNa dikhAtA hai| akSara ke UparakA yaha cihna sAnunAsika uccAraNa dikhAtA hai / vRtti meM padyAtmaka udAharaNa honepara ' unheM usa usa sUtra ke nIce eka (1), do (2) ityAdi anukramAMka diye haiM / (2) vRtti meM sUtrakA arthaM AtA hai; isalie sUtrakA svatantra bhASAntara na dete hue, kevala vRtti kA hI bhASAntara diyA hai| mUla meM se pAribhASika / tAntrika zabda anuvAra meM jaise ke taise hI rakhe haiM; unakA spaSTIkaraNa antameM TippaNiyoM meM diyA hai : mUla meM honevAle parantu artha samajhane ke lie Avazyaka honevAle zabda koSThakoM meM rakhe haiM | anuvAdaka meM bhI Avazyaka sthAnoM para kucha zabdoMkA spaSTIkaraNa una zabdoMke Age koSTha meM isa samIkaraNa cihna se diyA hai / aneka bAra hemacandra sUtroMmeM die hue zabda vRtti puna: nahIM detA hai; aise zabda bhASAntarameM lekara koSThaka meM rakhe haiM / kabhI-kabhI Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 11 ) k kh detA hai; vyaJjana k kh ityAdi paddhati nahIM diye haiM; kevala apabhraMza bhASA ke vivaraNa pichale sandarbha diye haiM; zabda sUtra meM detA kabhI usane vRtti meM kabhI vRtti meM prAkRta kabhI vaha kucha prAkRta mUlakA zabdazaH bhASAntara thor3A bhinna hotA ho, to vaha koSThaka meM 'za' zabda prayuktakara diyA hai / vRtti meM se udAhRta zabdoMkI punarukti anubAdameM na karate hue unameM se kebala pahalA zabda dekara Age 3-4 bindu rakhakara bAdameM antima zabda diyA hai / padyAtmaka udAharaNoM ke bAremeM bhI aisA hI saMkSepa kiyA hai ityAdi vyaJjana hemacandra unameM 'a' svara milAkara ka kha ityAdi prakAra se anuvAda meM bhI bahudhA vaisA hI kiyA hai| kucha sthAnoMpara mAtra anuvAda meM se die haiN| vRtti se udAharaNAtmaka zabdoM ke artha prAyaH padyAtmaka udAharaNoM ke artha agta meM TipThaNiyoM meM diye haiM / meM jaba pichale kucha padya phirabhI Age Aye haiM, taba unake punaH unakA anuvAda nahIM diyA hai / (3) hemacandra kabhI mUla saMskRta hai aura unakA prAkRta varNAntara sUtra meM athavA vRtti meM kahatA hai, pahale saMskRta zabda dekara bAdameM unake prAkRta varNAntara diye haiM; zabda pahale rakhakara bAda meM vaha unake mUla saMskRta zabda detA hai, zabdoMke hI saMskRta pratizabda detA hai; to kabhI vaha saMskRta pratizabda detA hI nahIM hai; padyoMkI hI saMskRta chAyA usane nahIM dI hai / nahIM detA hai, kevala unhIM sthAnoMpara saMskRta prAkRta vaikalpika zabdoM ke bAremeM saMskRta zabda hai / kvacit anuvAda meM bhI usa prAkRta zabda ke bAda saMskRta pratizabda koSThaka meM diyA hai / jaba pichale prAkRta zabda athavA padya Age punaH Ate haiM, taba yahA~ unake mUla saMskRta zabda ( yA chAyA ) bahudhA punaH nahIM diye haiN| prAkRta avyayoM kA prayoga jisameM hai aise zabda samUhake athavA padya ke bAremeM, saMskRta pratizabda dete samaya prAkRta ke avyayabhI koSThaka meM rakhe haiM; unake samAnArthI saMskRta zabdabhI kabhI-kabhI koSThaka meM rakhe haiM / prAkRta zabdarUpa ke vibhAga meM kevala mUla saMskRta zabdahI phuTanoTameM diyA hai / aura phuTanoTa meM bhI Avazyaka sthAnoMpara agale - pikSale sUtroMke sandarbha nirdiSTa kiye / ( 4 ) tAntrika / pAribhASika ityAdi zabdoMkA tathA anya Avazyaka spaSTIkaraNa antako TippaNiyoM meM diyA hai / padyAtmaka udAharaNoMkA anuvAdabhI TippaNiyoM meM diyA hai| TippaNiyoM meM aneka bAra marAThI - hindI meM se sadRza zabda diye haiM / jinapara eka bAra TippaNI kI gaI hai unapara prAyaH TippaNI nahIM kI gaI hai, parantu kabhI-kabhI TippaNiyoMke agale - pichale sandarbha nirdiSTa kie haiN| rUpa ityAdi ke spaSTIkaraNa ke lie aura anya kucha kAraNoMke lie TippaNiyoM meM pichale sUtroM ke sandarbha diye gaye haiM / ( 5 ) sUtroM ke sandarbha dete samaya, sUtrakA anukramAMka aura anantara usa sUtra ke nIce honevAlA usa nirdiSTa kiyA hai / isalie jahA~ hemacandra mUla saMskRta zabda zabda pRSThake nIce phuTanoTa meM diyA hai / kevala eka bArahI phuTanoTameM diyA aneka bAra agale pahale pAda, phira padyakA kramAMka Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 12 ) AbhArapradarzana prastuta lekhanake lie bha0 sa0 zrIdAsarAma mahArAja kelakarajIke zubhAzIryAda haiM / mUlagrantha meM se kucha tAntrika zabdoMkA spaSTIkaraNa mA0 prA0 DaoN0 pa0 la0 vaidyajI ne atisnehabhAvase kiyA; maiM unheM dhanyavAda detA hU~ / mere isa anuvAda meM se hindI bhASAkA sudhAra aura jA~ca kArya viliMgDana mahAvidyAlaya ke hindI ke pradhAna prAdhyApaka zrI a0 a0 dAtArajIne bar3I AsthApUrvaka apanA bahumUlya samaya kharca karake kiyA hai jisake lie maiM unakA atyanta AbhArI hU~ / isa grantha ke kucha anya kArya meM sahAyatA karanevAlI merI ktnI sau0 mAyAdevI tathA merA putra zrI nArAyaNa inakAbhI maiM AbhArI hU~ / isa lekhanakArya meM jina pUrvasUriyoMke granthoMkA mujhe upayoga huA una sabakA meM RNI hU~ / caukhambhA saMskRta saMsthAna isa granthako prakAzita kara rahA hai; isalie usake padAdhikAriyoMkA meM atyanta RNI hU~ / sambhava hai ki isa grantha meM kucha truTiyAM aura mudraNadoSa rahe hoNge| ve kSamAdRSTise dekhe jAe~ aisI prArthanA hai / sAMgalI ke0 vA0 ApaTe Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phuTanoTsa : prastAvanA - prAkRta vyAkaraNapara aneka grantha haiM / udA0 -- caNDakRta prAkRtalakSaya, vararucikRta prAkRtaprakAza, trivikramaraciga prAkRtazabdAnuzAsana, mArkaMDeyapraNIta prAkRtasarvasva ityAdi / 2 - prakRtiH saMskRtaM tatra bhavaM tata AgataM vA prAkRtam ( hemacandra ), prakRti: saMskRtaM, tatra bhavaM prAkRtamucyate ( mArkaMDeya ) / 3- - prAkRtasya tu sarda eva saMskRtaM yoni prAkRtasaMjIvanI), prakRteH saMskRtAyAstu vikRtiH prAkRtI matA ( SabhASAcandrikA) / - prakRtyA svabhAvena siddhaM prAkRtam / 5 - prakRtInAM sAdhAraNajanAnAM idaM prAkRtam / 6 - sakalajagajjaitUnAM vyAkaraNAdibhiH anAhitasaMskAraH sahajo vacanavyApAraH prakRtiH tatra bhavaM sA eva vA, prAkRtam ( namisAdhu ) | } 4 7 - prAk pUrva kRtaM prAkkRvaM bAlamahilAdisubodhaM sakalabhASAnibandhanabhUtaM vacanaM ucyate (nabhisAdhu) / 8 --- SaDvidhA sA va prAkRtI ca zaurasenI ca mAgadhI ! paizAcI cUlikApaizAcyapabhraMza iti kramAt // lakSmIdhara -mAgadhyavantijA prAcyA zaurasenyardhamAgadhI / 'halakA dAkSiNAtyA ca saptabhASAH prakIrtitAH // bharata - - dAkSiNAtyA prAkRtakA nirdeza bharatane kiyA hai / usake vAre meM mArkaMDeya kahatA hai: -- dAkSiNAtyA bhASAkA lakSaNa aura udAharaNa kahIM bhI nahIM dikhAI dete haiM (dAkSiNAtyAvAstu na lakSaNaM nodAharaNaM ca kutracid dRzyate ) / 11 - AvantI syAnmAhArASTro-zaurasenyostu saMkarAt / mArkaMDeya 12 - prAcyAsiddhiH zaurasenyAH ( mArkaMDeya ! | 13- AvantyAmeva bAha lokI kintu rasyAtra lo bhavet / mArkaMDeya / 14 - vizeSo mAgavyA: ( puruSottamaH); mAgadhyA - zAkArI (mArkaMDeya ) / 15 - cANDAlI mAgavI- zaurasenIbhyAM prAyazo bhavet / mArkaMDeya | 16 - mAgadhI - vikRtiH / puruSottamadeva | Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 14 ) 17---za' barI ca mAgadhI-vizeSaH(puruSottama);cANDAlyAH shaabriisiddhiH(maarkddey)| 18-a bhIryapyevaM syAt ktva ia-unI mAtyapabhraMzaH / mArkaMDeya / 19--- TAko syAt saMskRtaM zaurasenI cAnyonyamizrite / mArkaMDeya / 20-arSe hi sarve vidhayo vikalpyante / hemacandra / 21 ---jinheM pAzcAtya paMDita jaina mAhArASTrI aura jaina zaurasenI nAmoM se putArate haiM, be anukramase mAhArANTrI aura ardhamAgadhIkA mizraNa, tathA zIrasenI--ardhamAgadhIkA mizraNa haiM / 22---sarvAsu bhASAsviha hetubhUtAM bhASAM mahArASTrabhUvA purastAt / ni rUpayiSyAmi yathopadezaM zrI rAmazAhamimA prayatnAt // rAmazamaMtarkavAgIza / 23-ta / sarvabhASopayogitvAt prathama mAhArASTrIbhASA anuziSyate mArkaMDeya / 24-~yata pi "porANa maddhamAgahabhAsAniyamaM havai suttaM' ityAdinA ArSasya amAgadhabhASAniyatatva mAmnAyi vRddhastadapi prAyosyaiva vidhAnAnna vazyamANalakSaNasya / 25---A bhIrAdigiraH kAvyeSvapabhraMzatayA smRtAH / zAtre ta saMskRtAdanyadapabhraMzatayoditam // daMDin / 26----apa bhraMzastu yacddhaM tattaddezeSu bhASitam // vAgbhaTa / Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hemacandrakRta prAkRta vyAkaraNa Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pAdaH atha prAkRtam / / 1 / / athazabda AnantaryArtho'dhikArArthazca / prakRtiH saMskRtam / tatra bhavaM tata AgataM vA prAkRtam / saMskRtAnantaraM praakRtmdhikriyte| saMskRtAnantaraM ca prAkRtasyAnuzAsanaM siddhasAdhyamAnabhedasaMskRtayonereva tasya lakSaNaM na dezyasya iti jJApanArtham / saMskRtasamaM tu saMskRtalakSaNenaiva gatArtham / prAkRte ca prakRtipratyayaliGgakArakasamAsasaMjJAdayaH saMskRtavad veditvyaaH| lokAd iti ca vrtte| tena RRlulaaiauGaJazaSavisarjanIyaplutavoM varNasamAmnAyo lokAd avagantavyaH / Gau svavaryasaMyuktau bhavata eva / aidautau ca keSAMcit / kaitavam kaiavaM / saundaryam sauNari| kauravAH kauravA / tathA asvaraM vyaJjanaM dvivacanaM caturthIbahuvacanaM ca na bhavati // 1 // ( sUtra meM ) 'apa' zabda 'anantara' artha meM thA ( nUtana viSaya kA ) 'Arambha' artha meM prayukta hai| prakRti yAnI saMskRta ( bhASA ) / vahA~ ( yAnI saMskRta meM ) huA athavA bahA~ se ( = saMskRta se ) AyA huA ( yAnI utpanna huA) prAkRta hai / saMskRta ke anantara prAkRta kA prArambha kiyA jAtA hai / siddha aura sAdhyamAna ( aise do prakAra ke ) zabda honevAlA saMskRta jisakA mUla ( = yoni ) hai, vaha prAkRta aisA usa prAkRta kA lakSaNa hai aura yaha lakSaNa dezya kA nahIM, isa bAta kA bodha karane ke lie 'saMskRta ke anantara prAkRta kA vivecana' ( aisA kahA hai ) / tathApi jo prAkRta saMskRta-samAna hai vaha ( pahale kahe hae ! saMskRta ke vyAkaraNa se jJAta huA hai| tathA prAkRta meM prakRti, pratyaya, liMga, kAraka, samAsa, saMjJA, ityAdi saMskRta ke anusAra hote haiM aisA jaane| aura logoM se' ( - logoM ke vyavahAra se ) yaha bhI ( yahA~ adhyAhRta hai)| isalie R, R, lU, la, ai aura au, G, J , z , aura , visarga tathA pluta chor3akara ( prAkRta meM anya ) varNa samUha logoM ke vyavahAra se jAnanA hai| apane varga ke vyaMjana se saMyukta rahanevAle Ga aura J varNa ( prAkRta meM ) hote hI haiM; aura kucha logoM ke matAnusAra ai aura au ( ye svara bhI prAkRta meM hote haiM ) / udA.- kaitavam .. .. 'koravA / tathA svararahita vyaMjana, dvivacana aura caturthI bahuvacana ( ye bhI prAkRta meM ) nahIM hote haiM // 1 // Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bahulam // 2 // bahulam ityadhikRtaM veditavyam A zAstraparisamApteH / tatazca kvacit pravRttiH kvacid apravRttiH kvacid vibhASA kvacid abhyadeva bhavati / tacca yathAsthAnaM darzayiSyAmaH // 2 // prathamaH pAdaH ( prastuta vyAkaraNa ) zAstra ke samApti taka 'bahula' kA adhikAra hai aisA jAne / aura isalie ( isa zAstra meM kahe hue niyama ityAdi kI ) kvacit pravRtti hotI hai, kvacit ( vaisI ) pravRtti nahIM hotI hai, kvacit vikalpa hotA hai, aura kvacit ( niyama meM kathita se) bhinna kucha ( rUpa yA varNAntara ) hotA hai / aura vaha hama yogya sthAna para batAeMge // 2 // ArSam // 3 // RSINAm idaM ASam / ASaM prAkRtaM bahulaM bhavati / tadapi yathAsthAnaM darzayiSyAmaH | ArSe hi sarve vidhayo vikalpyante // 3 // RSiyoM kA yaha ( vaha ) ArSa ( prAkRta ) hai / bharSa prAkRta bahula hai| vaha bhI hama yogya sthAna para dikhAeMge / ( prastuta vyAkaraNa meM diye hue ) sarva niyama ArNa prAkRta meM bikalpa se lagate haiM | 3 || dIrghasvau mitho vRttau // 4 // 1 vRttau samAse svarANAM dIrghahrasvau bahulaM bhavataH / mithaH parasparam / tatra hrasvasya dIrghaH / antarvediH antAveI / saptaviMzatiH sattAvIsA | kvacinna bhavati / juvai - ' jaNo / kvaSid vikalpaH / vArImaI vArimaI / bhubhayantram bhuAyantaM bhuJjayantaM / patigRham paIharaM par3aharaM / velUvaNaM veluvaNaM / dIrghasya hrasvaH / niamba sila 4 - khalia - vIimAlassa | kvacid vikalpaH / jau~Naya * jau~NAyaDaM / nai * sottaM naIsottaM / gori haraM gorIharaM / vahumuhaM vahUmuhaM / 1. yuvatijana / 3. veNuvana / 5. yamunA taTa / 7. gaurIgRha / vRtti meM yAnI samAsa meM ( Adima pada ke antya hrasva yA dIrgha ) svaroM ke dIrgha aura hrasva svara bahulatva se hote haiM / ( sUtra meM se ) mitha: ( zabda kA artha ) paraspara meM hai ( yAnI hrasva svara kA dIrgha svara hotA hai aura dIrgha svara kA hrasva svara hotA hai ) / unameM - hrasva svara kA dIrghaM ( hone kA udAharaNa ) : - antarvedi sattAvIsA / kvacit ( hrasva svara kA dorgha svara ) nahIM hotA hai / udA0 - juvai c 2. vArimati / 4. nitamba - zilA skhalita vIci - mAlasya / 6. nadI-srotas / 8. badhUmukha / Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe ) bArI jaNo / kvacit vikalpa se ( hrasva svara kA dIrgha svara hotA hai / udA0-maI... velavaNaM / ( aba ) dIrgha svara kA hrasva svara ( hone kA udAharaNa :- -) niamba 'mAlassa / kvacit vikalpa se ( dIrgha svara kA hrasva svara hotA hai / ( udA0- ) jau~NayaDaM.. "bahUmuhaM / ... padayoH sandhirvA // 5 // 3 saMskRtoktaH sandhiH sarvaH prAkRte padayorvyavasthitavibhASayA bhavati / vAsesI vAsa- ' isI / visamAyavo visama - Ayavo / dahIsaro dahi - Isaro / sAUayaM * sAu-uayaM / padayoriti kim / " pAo / paI / " vacchAo / muddhAi / muddhAe / mahai / mahae / bahulAdhikArAt kvacid eka- padepi / kAhI / " biIo bIo | 10 11 kAhi saMskRta ( vyAkaraNa ) meM kahI huIM sarva saMdhiyA~ AkRta meM do padoM meM vyavasthitavibhASA se hotI haiM / udA- vAsesI sAu - ubhayaM / ( sUtra meM ) do padoM meM ( saMdhi hotI hai ) aisA kyoM kahA hai ? ( kAraNa eka hI pada ke do svaroM meM prAyaH saMdhi nahIM hotI haiM / udA0 ) pAo mahae / tathApi bahula kA adhikAra hone se kvacit eka pada meM bhI ( do svaroM meM saMdhi hotI hai / udA0 ) kAhii bIo | na yuvarNasyAsve // varNasya ca uvarNasya ca asve varNe pare sandhirna bhavati / na verivagge bi bhavayAsI / vandAmi 3 ajja - vairaM / 1. vyAsa RSi / 3. dadhi - Izvara / daNu inda 14 ruhira - litto sahai uindo naha- ppahAvali - aruNo / saMjhA- vahu-avaUDho NavavAriharo vva vijjulA - Dibhinna // 1 // 6 // 14. danujendrarudhiraliptaH zobhate upendro sandhyAbadhUpagUDho navavAridhara iva 5. pAda / 7. vatsa yA vasas kA paMcamI eka vacana hai / 8. mugdhA kA tRtIyA ityAdi kA eka vacana hai / 9. kAMkSa dhAtu kA Adeza maha hai ( 4.192); usakA vartamAnakAla tRtIyapuruSa ekavacana / 10. kara dhAtu kA bhaviSyakAla tRtIya puruSa ekavacana / 11. dvitIya / 12. na vairivarge'pyavakAzaH / 2. viSama Atapa / 4. svAdu-udaka ! 6. pati 13. vande Aryavajram | nakhaprabhAvalyaruNaH / vidyut pratibhinnaH // Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pAdaH yUvarNasyeti kim / gUDhoara' - tAmarasANusAriNI bhamarapanti vva // 5 // asva iti kim / puhavIso / i-varNa aura u-varNa inake Age vijAtIya svara hone para saMdhi nahIM hotI hai / udA0--na veri paDibhinno / i-varNa aura u-varNa ke ( Age Ane vAle vijAtIya svara se saMdhi nahIM hotI hai| aisA kyoM kahA hai ? ( kAraNa unake Age die vaisI saMdhiyA~ zakya hotI haiM -- ) gUDhoara pati vva / ( sUtra meM ) vijAtIya svara ( Age rahane para | aisA kyoM kahA hai ? ( kAraNa i aura u ke Age hone vAle sajAtIya svara se saMdhi zakya hotI hai / udA0- ) puhavIso / edotoH svare // 7 // ekAra- okArayoH svare pare sandhirna bhavati / vahuAi nahalline AbandhantIeM kaJcuaM aMge / mayaraddhaya saradhoraNidhArAchea vva dIsanti // 1 // apajjattebhakalabhadantAvahAsamUrujuaM / uvamAsu taM caiva maliabisadaNDavirasamAlakkhimo ehi // 2 // aho ' acchariaM / edotoriti kim / athAloaNataralA iarakaINaM bhamanti buddhIo / attha ccea nirArambhamenti hiayaM kaindANaM // 3 // ekAra ( = e ) aura okAra ( = o ) ke Age svara hone para saMdhi nahIM hotI hai / udA0 - bahuA "acchariaM / e aura o svaroM kI, aisA sUtra meM kyoM kahA hai ? ( kAraNa e aura o svara choDakara a ityAdi svaroM ke Age Ane bAle svara se saMdhi ho sakatI hai / udA ) atthAloaNakaindrANaM / - 1. gUDhodara tAmarasAnusAriNI bhramarapaMktiriva / 2. puhabI + IsI ( pRthvI + Iza ) / 3. vadhvA nakhollekhane AbadhnatyA kabukamaGge / makaradhvajazaradhoraNidhArA chedA iva dRzyante / 1 / 4. upamAsu aparyAptabhakalamadantA babhAsa mUruyugam / tadena mRditasidaNDa virasamAlakSaSAmaha idAnIm // 2 // 5. aho Azcaryam / 6. arthAlocanataralA itarakavInAM bhramanti buddhayaH / ardhA eva nirArambhaM yanti hRdayaM kavIndrANAm // 3 // Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtanyAkaraNe svarasyovRtte // 8 // vyaJjanasaMpRktaH svaro vyaJjane lupte yovaziSyate sa udvRtta ihocyte| svarasya uvRtte svare pare sandhirna bhavati / visasijjantamahApasudaMsaNasambhamaparopparArUDhA / gayaNe ccia gandhauDi kuNanti tuha kaulaNArIo // 1 // nisaamronisiaro| rayaNI aro| maNu attaM / bahulAdhikArAt kvacid viklpH| kumbhaAro" kumbhaaro| su-uriso suuriso| kvacit sandhireva / sAlA hnno| cakkAo / ataeva pratiSedhAt samAse'pi svarasya sandhau bhinnpdtvm| ( zabda meM ) ekAdha vyaMjana kA lopa hone para, usa vyaMjana se saMpRkta honevAlA jo svara zeSAavaziSTa rahatA hai, usako yahAM uddhRtta kahA hai / zabda meM ekAdha svara ke Age udvRtta svara hone para ( una do svaroM kI ) saMdhi nahIM hotI hai| udA.visasijjaMta..... 'maNuattaM / bahula kA adhikAra hone se kvacit vikalpa ( yAnI vikalpa se saMdhi ) hotA hai| udaa.--kumbhmaaro....."suuriso| kvacit saMdhi ho hotI hai / udA0 ..sAlAhaNo, cakkAo / isalie ( saMdhi kA ) aisA niSedha hone se, samAsa meM bhI svara-saMdhi ke bAre meM bhinna pada mAne jAte haiN| - tyaadeH||9|| tibAdInAM svarasya svare pare sandhirna bhavati / bhavati iha hoi iha / dhAtu meM lagane vAle pratyaya ityAdi meM, antya svara ke Age svara hone para saMdhi nahIM hoto hai| udA0 --bhavati'... "iha / luk // 10 // svarasya svare pare bahulaM luga bhavati / tridazaizaH tiasiiso| niHzvAsocchvAsau niisaasuusaasaa| ekAdha svara ke Age ( dUsarA ) svara hone para, bahulatva se (pUrva rahane vAle svara kA) lopa hotA hai| udA.-tridazeza""""sUsAsA / 1. vizasyamAnamahApazudarzana saMbhramaparasparArUDhAH / gagama eva gaMdhaku (pu) TI kurvanti tava kaulanAryaH / / 2. nizAcara nishaakr| 3. rajanIkara rajanIcara 4. manujatva / 5. kumbhkaar| 6. supuruSa / 7. zAtavAhana / 4. ckrvaak| Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pAdaH antyavyaJjanasya // 11 // zabdAnAM yad antyavyaJjanaM tasya lug bhavati / jAva' / taav| jaso / tamo / jammo / samAse tu vAkyavibhaktayapekSAyAm antyatvaM anantyatvaM ca / nobhayamapi bhavati / sadbhikSuH sabhikkhU / sajjanaH sajjaNo / etadguNAH eaguNA / tadguNAH tagguNA / zabdoM kA jo antya vyaMjana hotA hai usakA lopa hotA hai / udA0 - jAya nammo / paraMtu samAsa meM vAkyavibhakti kI apekSA hone para ( samAsa ke Adima pada kA antya vyaMjana ) kabhI antya mAnA jAtA hai to kabhI anantya mAnA jAtA hai / isalie donoM bhI hote haiM ( yAnI kabhI usakA lopa hotA hai to kabhI vaha vaise hI rahakara anaMtara yogya varNAntara hotA hai / udA0- ) sadbhikSugguNA / na zradudoH / / 12 / / zrad ud ityetayorantyavyaJjanasya lug na bhavati / saddahiaM / saddhA / uggayaM unnayaM / zrad aura ud ina ( zabdoM ) ke antya vyaMjana kA lopa nahIM hotA hai / udA0sahiaM unnayaM / nirdurorvA / / 13 / / nir dur ityetayorantyavyaJjanasya vA lug bhavati / nisssahaM nIsahaM / dussaho" dUsaho / dukkhao " duhio / nir aura dur ina ( upasagoM ) meM antya vyaMjana kA lopa vikalpa se hotA hai / udA0 - nissaha "duhio / svarerantarazca / / 14 // antaro nidu rozcAntyavyaJjanasya svare pare lug na bhavati / anta - rappA / nirantaraM / niravasesaM / duruttaraM / duravagAhaM / kvacid bhavatyapi / antovari / aMtar ( zabda tathA ) nir aura dur zabdoM meM antya vyaMjana ke Age svara hone para usa antya vyaMjana kA lopa nahIM hotA hai / udA0 - aMtarappA isa antya vyaMjana kA ) kvacit lopa hotA bhI hai / udA0 - antovari / 1. yAvat / tAvat / yazas / tamas / janman / 2. zraddhita / zraddhA / udgata | unnata // 3. niHsaha / 4. duHsaha 5. duHkhita / 6. antarAtmA / nirantara / niravazeSa / duruttara / duravagAha / 7. aMtara- upari / durabagAhaM / ( paraMtu Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe striyAmAdavidyutaH // 15 // striyAM vartamAnasya zabdasyAntyavyaJjanasya AtvaM bhavati / vidyucchabdaM varjayitvA / lugapavAdaH / sarit sriaa| pratipad paaddivaa| sampad smpaa| bahulAdhikArAd iisstspRsstttryshrutirpi| sriyaa| pADivayA / smpyaa| avidyuta iti kim / vijjU / vidya t zabda choDakara, anya strIliMgI zabdoM meM antya vyaMjana kA thA hotA hai| antya vyaMjana kA lopa hotA hai ( 1.11 ) isa niyama kA apavAda prastuta niyama hai / udA0-sarit..... sNpaa| bahula kA adhikAra hone se ( yahAM Ane vAle A svara ke uccAraNa kI dhvani ) kicit prayatna se uccArita y vyaMjana jaisI bhI sunAI detI hai / udA0-sariyA....'saMpayA / ( sUtra meM ) vidyut zabda chor3akara aisA kyoM kahA hai ? ( kAraNa vidyut zabda ke antya vyaMjana kA 'A' na hote usakA lopa hotA hai / udA.-) vijjuu| rorA // 16 // striyAM vartamAnasyAntyasya rephasya rA ityAdezo bhavati / AttvApavAdaH / giraa| dhurA / puraa| strIliMgI zabdoM meM antya repha ko ( = r vyaMjana ko ) rA Adeza hotA hai| (strIliMgI zabdoM meM antya vyaMjana kA ) A hotA hai ( 1.15 ) isa niyama kA apavAda prastuta niyama hai / udA0-girA...""purA / kSudo hA // 17 // kSudha zabdasyAntyavyaJjanasya hAdezo bhavati / chuhA / kSudh zabda ke antya vyaMjana ko hA Adeza hotA hai / udA0-chuhA / zaradAderat // 18 // zaradAderantyavyaJjanasya at bhavati / zarad sro| bhiSak bhisao / zarad ityAdi zabdoM ke antya gyaMjana kA a hotA hai / udA0-zarad bhisao / dika prAvRSoH saH // 16 // etayorantyavyaJjanasya so bhavati / disA / paauso| (diz aura prAvRS ) ina donoM ke ansya vyaMjana kA sa hotA haiM / udA0disA, paauso| 1. gir / dhur / pur / Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pAdaH AdhurapsarasorvA / / 20 // etayorantyavyaJjanasya so vA bhavati / dIhAuso diihaauu'| accharasA acchraa| ( Ayus aura apsaras ) ina ( donoM) ke antya vyaMjana kA vikalpa se sa hotA hai| udA0--dIhAuso'... 'accharA / kakubho haH // 21 // kakubhazabdasyAntyavyaJjanasya ho bhavati / kuhaa| kakubh zabda ke antya vyaMjana kA ha hotA hai / udA0-kauhA / dhanuSo vA // 22 // dhanuH zabdasyAntyavyaJjanasya ho vA bhavati / dhaNuhaM / dhaNa / dhanus zabda ke antya vyaMjana kA vikalpa se ha hotA hai| udA0-dhaNaha, dhaNa / mo'nusvAraH // 23 // antyamakArasyAnusvAro bhavati / jalaM phalaM vacchaM giri peccha / kvacid anantyasyApi / vaNammi varNami / antya makAra kA anusvAra hotA hai| udA0---jalaM.... 'peccha / kvacit antya na hone vAle makAra kA bhI anusvAra hotA hai / udA0 ----vammi varNami / vA svare mazca // 24 // antyamakArasya svare pare'nusvAro vA bhavati / pakSe lagapavAdo masya makArazca bhvti| vaMde usabhaM bhajiaM / usabhamajiaM ca vande / bahulAdhikArAd anyasyApi vyaJjanasya mkaarH| sAkSAt sakkhaM / yat / tat taM / viSvak vIsU / pRthaka pihN| samyaka samma / iha" ihayaM / mAle ThuaM ityaadi| ___ Age svara hone para antya makAra kA vikalpa se anusvAra hotA hai| vikalpa pakSa meM ( antya vyaMjana kA ) lopa hotA hai ( 1.11 ) isa niyama kA apavAda (prastuta niyama ) hai / aura m kA makAra hotA hai ( yAnI vikalpa se m meM agalA svara saMpRkta 1. dIrghAyus / apsrs| 2. peccha zabda dRz dhAtu kA Adeza hai ( sUtra 4.181 dekhie ) / 3. bana / 4. vande RSabhaM ajitam / 6. AzleSTum / Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe ho jAtA hai ) / udA.-vaMde...""vaMde / bahula kA adhikAra hone se anya kacha vyaMjanoM kA bhI makAra (=anusvAra) hotA hai / udA0---sAkSAt""AleThujhaM ityaadi| aNano vyaJjane // 25 // Ga a Na na ityeteSAM sthAne vyaJjane pare anusvAro bhavati / ng| paktiH pnto| parAGmukhaH / prNmuho| / / kaJcukaH kNcuko| lAJchanam laMchaNaM / Na / SaNmukhaH chNmuho| utkaMThA ukkNtthaa| na / sandhyA sNjhaa| vindhyaH vijho| Age vyaMjana hone para, G J N aura na inake sthAna para anusvAra hotA hai| udA0-G ( ke sthAna para )--paGktiH ""''paraMmuho / J ( ke sthAna para )-- kaJcakaH....."laMchaNaM / N ( ke sthAna para )-ssnnmukhH....."ukkNtthaa| na (ke sthAna para )- sandhyA ....."vijho / __ vakrAdAvantaH // 26 // vakrAdiSu yathAdarzanaM prathamAdeH svarasya anta AgamarUpo'nusvAro bhavati / vaMkaM / taMsaM / aMsaM / maMsU / puNchN| guNchN| muMDhA / paMsU / budhaM / kNkoddo| kaMpalaM / daMsaNaM / vichio| giMThI / mNjaaro| essvaadysy| vyNso| mnnNsii| mnnNsinnii| mnnNsilaa| pddNsuaa| eSu dvitIyasya / avri| aNiu~tayaM / aimuMtayaM / anayostRtIyasya / vakra / vysr| ashru| zmazru / pucch| guccha / mUrdhan / parza / budhna / karkoTa / kUTamala / darzana / vRzcika / gRSTi / mArjAra / vayasya / manasvin / mnsvinii| manaHzilA / pratizrut / upari / atimuktaka / ityaadi| kvacicchaMdaHpUraNepi / devaM naag-suuvnnnn| kvacinna bhavati / gitttthii| majjAro / maNasilA mnnaasilaa| aarsse| umnnosilaa| ai muttayaM / vakra ityAdi zabdoM meM, jaisA ( sAhitya meM ) dikhAI degA vaisA, prathama ityAdi svaroM ke Age (zabdazaH- anta meM ) Agama rUpa anusvAra ( = anusvAra kA Agama ) hotA hai| udA.-- ... .."maMjAro ina zabdoM meM prathama svara ke Age ( anusvAra kA Agama huA hai ) / vayaMso'.. ''paDaMsumA ina zabdoM meM dUsare svara ke anantara ( anusvArAgama hotA hai)| avara ( aura ) aNiu~tayaM / aimaMtayaM ima do zabdoM meM tIsare svara ke uparAnta ( anusvArAgama dikhAI detA hai)| ( aba taka kahe hue zabdoM ke mUla saMskRta zabda aise haiM :-) vakra'..."matimuktaka, ityAdi / 1. devanAga suvrnn| 2. gRSTi, mArjAra, mnHshilaa| 3. manaHzilA, atimuktaka / Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pAdaH kvacit chandaHpUraNa ke lie bhI ( anusvArAgama hotA hai| udA.-) devanAga suvaNNa / kvacit ( upara die gae kucha zabdoM meM anusvArAgama ) nahIM bhI hotA hai / udA.-giTThI 'maNAsilA / ArNa prAkRta meM (kucha zabdoM ke varNAntara aise hote haiM)maNosilA aimuttayaM / kvAsyAderNasvArvA // 27 // ktvAyAH syAdInAM ca yau NasU tayoranusvAronto vA bhavati / ktvA / 'kAUNaM kaauunn| kAuANaM kAuANa / syAdi / vaccheNaM vaccheNa / vacchesaM vacchesu / Nasvoriti kim / 1 karia / agginno| ktvA ( pratyaya ) aura vibhakti pratyaya inameM jo 'Na' aura 'su' Ate haiM, unake anta meM (yAnI unake Upara ) vikalpa se anusvAra AtA hai| udA-tvApratyaya meM :-kAUNaM... .. kAuANa / vibhakti pratyaya meM :-vaccheNaM...." vacchesu / ( sUtra meM ) Na aura su ke bAre meM (anusvAra AtA hai) aisA kyoM kahA hai ? (kAraNa jahA~ Na aura su nahIM hote haiM vahA~ anusvArAgama nahIM hotA hai / udA-); karima; agginno| viMzatyAderluk // 28 // viMzatyAdInAM anusvArasya luga bhavati / viMzatiH viisaa| triMzat tiisaa| saMskRtam sakkayaM / saMskAraH sakkAro / ityAdi / vizati ityAdi zabdoM meM anusvAra kA lopa hotA hai| udA.-viMzati...... sakkAro, ityAdi / mAMsAdervA // 26 // mAMsAdInAmanusvArasya lug vA bhvti| mAsaM maMsaM / mAsalaM mNslN| kAsaM kNsN| pAsU pNsuu| kaha kh| eva evaM / nUNa nUNaM / ikSANi iANi, dANi daanni| ki "karemi ki karemi / samuhaM saMmuhaM / kesuaM kisuaN| sIho siMgho / mAMsa / maaNsl| kAMsya / paaNsu| katham / evam / nUnam / idAnIm / kim / saMmukha / kizuka / siMha / ityAdi / 1. kAUNaM... ..'kAuANa aura karia ye sarva kara dhAtu ke pUrvakAla vAcaka dhAtusAdhita avyaya haiN| 2. vaccha zabda kA tRtIyA ekavacana / 3. vaccha zabda kA saptamI aneka vacana / 4. aggi ( agni ) zabda kA prathamA aneka vacana, ityAdi ( sUtra 3.23 dekhie)| 5. kara dhAtu kA vartamAna kAla prathama puruSa eka bacana / Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe mAMsa ityAdi zabdoM meM anusvAra kA lopa vikalpa se hotA hai| udA:-- mAsaM...... siNgho| (ina zabdoM ke mUla saMskRta zabda aise haiM-) mAMsa' siMha, ityAdi / vargantyo vA // 30 // anusvArasya varge pare pratyAsattestasyaiva vargasyAntyo vA bhavati / paGko' pNko| saGkho sNkho| aGgaNaM aMgaNaM / laGghaNaM laMghaNaM / kaJcuo kNcuo| lanchaNaM lNchnnN| aJjiaM aNjiaN| saJjhA sNjhaa| kaNTao kNtto| ukkaNThA ukkaMThA / kaNDaM kaMDaM / saNDho saMDho / antaraM aNtrN| pantho pNtho| cando cNdo| bandhavo bNdhvo| kampai kaMpai / vamphai vNphii| kalambo klNbo| bArambho "aarNbho| varga iti kim / saMsao6 / saMharai / nityamicchantyanye / anusvAra ke Age vargIya vyaMjana hone para ( usake ) sAMnidhya se ( anusvAra ke sthAna para ) usa hI varga kA antya vyaMjana ( = usa varga kA anunAsika ) vikalpa se bhAtA hai udaa0-pngko...""aarNbho| (sUtra meM) vargIya vyajana (Age hone para) aisA kyoM kahA hai ? (kAraNa vargIya vyaMjana Age na ho, to usa varga kA antya vyaMjana vikalpa se nahIM AtA hai| udA.--) saMsao, sNhrii| kucha ( vaiyAkaraNoM) ke matAnusAra, ( yaha vargIya antya vyaMjana vikalpa se na hote ) nitya AtA hai| prApRTa-zarattaraNayaH puMsi // 31 // prAvRSa zarad taraNi ityete zabdAH paMsi pallige pryoktvyaaH| paauso| sarao / esa- taraNI / taraNi zabdasya puMstrIliGgatvena niyamArthamupAdAnam / prAvRS. zarad ( aura ) taraNi ye zabda puMsi yAnI puliMga meM prayukta kare / udA0pAuso.....'taraNI / taraNi zabda ( saMskRta meM ) pulligI tathA strIliMgI hone se, (isa sUtra meM taraNi zabda kA nirdeza ), (yaha zabda prAkRta meM ) nizcita rUpa / pulligI hotA hai, yaha bAta dikhAne ke lie kiyA hai / 1. paGko se baMdhavo taka jo zabda haiM unake mUla saMskRta zabda aise haiM ----paka, zaGkha, aGgana, laGghana, kaJcaka, lAJchana, aJjita, sandhyA, kaNTaka, utkaNThA, kANDa, SaNDha, antara, pathin ( panthA ), candra, bAndhava / 2. kampakaMpa dhAtu kA vartamAna kAla tRtIya puruSa ekavacana / 3. vampha/vaMpha dhAtu val dhAtu kA Adeza hai (sUtra 4.176 dekhie) / usakA vartamAna kAla tRtIya puruSa ekavacana / 4. kadamba / 5. Arambha / 6. saMzaya / 7. saMharati / 8. 'taraNI' rUpa pulligI hai, yaha dikhAne ke lie usake pIche esa ( =eSaH ) yaha etad sarvanAma kA pulligI rUpa prayukta kiyA hai / Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 prathamaH pAdaH snamadAmazironamaH // 32 // dAma zirasnabhasarjitaM sakArAntaM nakArAntaM ca zabdarUpaM si prayoktavyam / sAntam / 'jaso / po| tamo / teo| uro / nAntam / jmmo| mmmo| mmmo| adAmazironabha iti kim / dAmaM / siraM / nahaM / yacca seyaM vayaM sumaNaM sammaM camma iti dRzyate tad bahulAdhikArAt / dAman, ziras aura nabhas zabda chor3akara, anya sakArAnta tathA nakArAnta zabdoM ke rUpa puliMgameM prayukta kre| udA0----sakArAnta ( zabda )-jso....."uro| nakArAnta (zabda)---jammo....... mmmo| ( sUtra meM ) dAman, ziras, nabhas chor3akara aisA kyoM kahA hai ? ( kAraNa ye zabda prAkRta meM napuMsakaliMga meM hI prayukta hote haiM / udA0-- ) dAbhaM.'nahaM / aura ( sAhitya meM ) jo seyaM....."cammaM aise napuMsaka liMgI rUpa dikhAI dete haiM ve vahala kA adhikAra hone ke kAraNa haiM (aisA jaane)| vAkSyarthavacanAdyAH // 33 // akSiparyAyA vacanAdayazca zabdAH paMsi vA prayoktavyAH / akSyarthAH / ajja visA savai te acchii| "naccAviyAI teNamha acchI iM / aJjalyAdipAThAdakSizabdaH strIliGge'pi / esA acchii| cakkha 'ckkhuuiN| nayaNA nayaNAI / loaNA loannaaii| vacanAdi / vayaNA" vynnaaii| vijjuNA' vijjUe / kulo kulaM / chaMdo chNd| mAhappo mAhappaM / dukkhA dukkhaaiN| bhAyaNA bhaaynnaaii| ityAdi / iti vacanAdayaH / nettA nettaaii| kamalA kamalAI ityAdi tu saMskRtavadeva siddhm| ___ akSi ( = A~kha ) zabda ke samAnArthaka zabda aura vacana ityAdi zabda vikalpa se pulliga meM prayukta kare / udA.--- A~kha artha hone vAle zabda :-aba di. 'acchI ii| akSi zabda aJjalyAdi-gaNa meM hone se, vaha strIliMga meM bhI ( prayukta hotA hai / 1. krama se:--yazam / payas / tms| 2. janman / narman / marman / tejas / urasa / 3. zreyasa , vacas / vayas , sumanas , zarman, 4. adyApi sA zapati te akssinno| yahA~ carman / 'acchI' puMlligI rUpa hai| 5. natitAni tena asmAkaM akSINi / yahA~ 6. yahA~ 'acchI' strIliMgI rUpa hai, yaha 'acchII' napuMsakaliMgI rUpa hai / dikhAne ke lie usake pIche 'esA' 7. cakSus / nayana / locana / yahA~ die hue yaha etad sarvanAma kA strIliMgI rUpoM meM pahalA rUpa pulligI hai aura ___ rUpa prayukta kiyA gayA hai| dUsarA napuMsakaliMgI hai| 8. vcn| 9. krama se :--vidyut / kula / chaMdas / mAhAtmya / duHkha ! bhAjana / 10. krama se :- netra / kamala / Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe udA0-) esA acchii| ( A~kha artha hone vAle anya zabda :-) cakkhU... .."lo bhaNAI / vacana ityAdi zabdaH--vayaNA........ bhAyaNAI, ityAdi; aise ye vacana ityAdi zabda hote haiM / ( parantu ) nettA... ."kamalAI ityAdi (pulligI tathA napuMsakaliMgI rUpa ) to saMskRta jaise siddha hue haiM / guNAdyAH klIbe vaa|| 34 // guNAdayaH klIbe vA prayoktavyAH / guNAI guNA' / vihavehi~ guNAI 'magganti / devANi devaa| bindUI binduNo / khaggaM khaggo / maMDalaggaM maMDalaggo / kararuhaM kararuho / rukkhAiM rukkhA / ityAdi / iti guNAdayaH / ____ guNa ityAdi zabda vikalpa se napuMsakaliga meM prayukta kare / udA.--guNAI...... rukkhA, ityAdi / aise ye guNa ityAdi zabda hote haiM / vemAjalyAdyAH striyAm // 35 // imAntAjalyAdayazca zabdAH striyAM vA prayoktavyAH / esA garimA esa grimaa| asA mahimA esa mhimaa| esA nillajjimA esa nilljjimaa| esA dhuttimA esa dhuuttimaa| anyjlyaadi| esA' aJjalI esa aJjalI esa anyjlii| piTThI' piThaM / pRSThamitve kRte striyAmevetyanye / acchI acchi / paNhA pnnho| coriA coriaM / evaM kucchI / balI / niho / vihI / rassI / gaMThI / itynyjlyaadyH| gaDaDA gaDaDo iti tu saMskRtavadeva siddham / imeti tantreNa tvAdezasya DimA ityasya pRthvAdImnazca sNgrhH| tvAdezasya strItvamevecchantyeke / ___ iman ( pratyaya ) se anta hone vAle chabda aura aJjali ityAdi zabda vikalpa se strIliMga meM prayukta kare / udA0--esA garimA ' . ' 'dhuttimA / aJjali ityAdi zabdaesA aMjalI, esa aMjalI / piTThI, piTuM; isa pRSTha zabda meM ( R svara kA ) i aisA svara kiye jAne para, vaha pRSTha zabda kevala strIliMga meM ( prayukta hotA hai ) aisA kucha loga kahate haiM / (anya aJjalyAdi zabda)--acchI.... 'coriaM / isI taraha kucchI. 1. guNa / 2. vibhavaH guNAH mRgyante / 3. krama se :-deva / bindu / khaDga / maNDalAna / kararuha / vRkSa / 4. krama se--gariman / mahiman / V nirlajja I / dhUrta / rUpa samAna hone ke kAraNa esA aura esaye sarvanAmoM ke rUpa prayukta karake,puliMga aura strIliMga dikhAyA gayA hai| 5. esA aura esa kA upayoga strIliMga aura puliMga dikhAne ke lie hai| 6. pRSTha / 7. krama se--akSi / prazna / caurya / 8. krama se---kukSi / bali / nidhi / vidhi / razmi / graMthi / 9. gartA, garta / Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pAdaH gaMThI, aise ye aJjali ityAdi zabda haiN| gaDDA aura gaDDo ye zabda to saMskRta ke samAna siddha hue haiN| (sUtra meM ) ima (n) aisA niyamana hone se, ( bhAvavAcaka saMjJA) siddha karane vAle tva ( pratyaya ) kA Adeza svarUpa meM Ane vAlA imA ( DimA) pratyaya tathA pRthu ityAdi zabdoM meM lagane vAlA iman pratyaya, inakA grahaNa hotA hai / va ( pratyaya ) ke Adeza svarUpa meM AnevAlA imA ( imana ) pratyaya lagakara bane hue zabda strIliMga meM hI hote haiM, aisA kucha logoM kA mata hai| bAhorAt // 36 // bAhuzabdasya striyAmAkArAntAdezo bhavati / bAhAe jeNa' dhario ekkAe / spiyAmityeva / vAmebaro2 baahuu| bAhu zabda strIliMga meM prayukta hone para, usake anta meM AkAra Adeza hotA hai / udA.-bAhAe... ekkAe / (vAha zabda ) strIliMga meM prayukta hone para hI ( usake manta meM AkAra Adeza hotA hai; vaha pulliga meM prayukta hone para, ukArAnta hI rahatA hai / udA:-) vAmemaro bAhU / ||ato Do visargasya / / 37 // saMskRtalakSaNotpannasyAtaH parasya visargasya sthAne Do ityAdezo bhavati / sarvataH savvao / purataH puuro| agrataH aggo / mArgataH mggo| evaM siddhAvasthApekSayA / bhavata: bhvyo| bhavantaH bhavanto / santaH santo / kutaH kudo| saMskRta vyAkaraNa ke niyamAnusAra utpanna hue aura akAra ke Age Ane vAle visarga ke sthAna para o ( Do) Adeza hotA hai| udA.--sarvata: .." mggo| (saMskRta zabdoM kI ) siddhAvasthA kI apekSA se varNAntara isI prakAra hotA hai :-- bhavataH... ." "kudo| // niSpratI otparI mAlyasthorvA // 38 // nira prati ityetau mAlyazabde sthAdhAtau ca pare yathAsaMkhyaM ot pari ityevaM rUpau vA bhvtH| abhedanirdezaH sarvAdezArthaH / obhAlaM nimmallaM / omAlayaM vahai / pariTThA "paiTThA / pariTThiaM 6pitttthiaN| nira ( nis ) aura prati ( upasargoM) ke mAge mAlya zabda tathA sthA dhAtu hone para, vikalpa se unake rUpa anukrama se o aura pari hote haiN| ( sUtra meM 'niSpratI otparI aisA ) abheda-nirdeza 'sampUrNa zabda ko Adeza hotA hai, yaha dikhAne ke lie hai| udA.---omAlaM. paiTThi / 1. bAhunA yena dhRta ekena / 2. vAmetaraH bAhuH / 3. nirmAsya / 4. nirmAlyaM vahati / 5. pratiSThA / 6. pratiSThita / Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe aadeH|| 31 // AderityadhikAraH kagacajaM ( 1.177 ) ityAdisUtrAt prAgavizeSe veditavyaH / 'mAdima vaNaM ( = svara ) kA isa sUtra kA adhikAra 'kagacanaM ityAdi ke pichale sUtra taka sAmAnyataH lAgU hai aisA jAne / tadAdyavyayAt tatsvarasya luk|| 40 // tyadAderavyayAcca parasya tayoreva tyadAdyavyayorAdeH svarasya bahulaM luga bhavati / ahettha' amhe ettha / jaimA jai imaa| jaihaM jai ahaM / sarvanAma aura avyaya ke Age Ane vAle ve hI sarvanAma aura avyaya ke mAdi svara kA bahulatva se ( vikalpa se ) lopa hotA hai| udA.-amhettha... ... padAdapervA // 41 // padAt parasya aperavyayasyAde ga vA bhvti| taM pi "tmvi| kiM "pi kimavi / keNa vi 'kennaavi| kahaMpi' kahamavi / ( ekAdha ) pada ke Age Ane vAle api avyaya ke Adi svara kA vikalpa se lopa hotA hai| udA-taM pi... ..'kahamavi / iteH svarAt tazca divaH // 42 // padAt parasya iterAderlaga bhavati svarAt parazca takAro dvibhavati / kiM ti| jaM ti| diLaM ti / na juttaM ti / svarAt / 'tahatti / jhatti / pio tti / puriso tti / padAdityeva / ima' vijJa-guhA-nilayAe / (ekAdha ) pada ke Age Ane vAle iti ( adhyaya ) ke Adi svara kA lopa hotA hai, aura svara ke Age ( iti hone para, iti ke Adi svara kA lopa hokara, zeSa ti meM se ) takAra kA dvitva hotA hai| udA0 ---ki ti..."juttaM ti / svara ke Age 1.vayaM atra / 2. yadi imaa| 3.yadi aham / 4. taM api / 5. ki api / 6. kena api / 7. karSa api / 1. krama se :-kiM iti / yad iti / dRSTaM 9.krama se :-tathA iti / jhttiti| iti / na yuktaM iti / priyaH iti / puruSaH iti / 10. iti vindhyaguhAnilayayA / 2 prA. vyA. Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pAdaH (iti hone para)-taha tti..."purisotti / pada ke Age hI iti meM Adi svara kA lopa hotA hai; vaisA na hone para lopa nahIM hotA hai / udA0 ) ianilayAe / lupta-ya-ra-va-za-Sa-sAM zaSasAM dIrghaH / / 43 / / prAkRtalakSaNavazAllaptA yAdyA upari adho vA yeSAM zakAra-SakAra-sakArANAM teSAmAdeH svarasya dIrgho bhvti| zasya ylope| pazyati paasi| kazyapaH kAsavo / AvazyakaM AvAsayaM ra-lope / vizrAmyati vIsamai / vizrAmaH viisaamo| mizraM miisN| saMsparzaH / sNphaaso| valope / azvaH aaso| vizvasiti vIsasai / vizvAsaH viisaaso| shlope| duzzAsanaH duusaasnno| manazzilA mnnaasilaa| Sasya y-lope| ziSyaH siiso| puSyaH puuso| manuSyaH mnnuuso| rlope| karSakaH kaaso| varNAH vAsA / varSaH vaaso| vlope| viSvANaH viisaanno| viSvaka vIsaM / Salope / niSSiktaH nIsitto / sasya yalope / sasyam sAsaM / kasyacit kAsai / rlope| usraH uuso| visrambhaH vIsaMbho / valope / vikasvaraH vikaasro| niHsvaH niiso| salope / nissahaH niisho| na dIrghAnusvArAt (2.12) iti pratiSedhAt / sarvatra anAdau zeSAdezayodvitvam (2.89 ) iti dvitvaabhaavH|| prAkRta vyAkaraNa ke anusAra, ( saMyukta vyaMjana meM se ) prathama athavA dvitIya avayava hone vAle y r va za Sa aura s vyaJjanoM kA lopa hokara, avaziSTa jo zakAra, SakAra aura sakAra hote haiM, unake Adi sthara kA dIrgha ( svara ) hotA haiM / udA-za meM kA lopa hone para, za ke bAre meM-pazyati...'AvAsayaM / (zra yA zaM meM ) ra kA lopa hone para --vizrAmya ti..... 'sNphaaso| (zva meM) v kA lopa hone para - azvaH... viisaaso| ( eza meM ) z kA lopa hone para--duzzAsanaH... 'magAsilA / (jya meM ) ya kA lopa hone para, ke bAre meM-ziSyaH ... "maNUso / (rSa meM ) ra kA lopa hone para-karSakaH ....'caaso| (bda meM ) v kA lopa hone pr--vissvaannH.....viisu| (Sa meM ) Sa kA lopa hone para:-niSSiktaH nositto| ( sya meM ) ya kA lopa hone para, s ke bAre meM-zasyaM .... kAsai / (sra meM ) r kA lopa hone para-usraH .. .. viisNbho| (sva meM) v kA lopa hone para ---vikasvaraH.... 'nIso / ( ssa meM ) s kA lopa hone para-nissahaH nIsaho / 'na dIrdhAnusvArAta' aisA niSedha hone se, (uparyukta) sarva sthAnoM para 'anAdI zeSAdezayoDhiravam' sUtra se honevAlA dvitva nahIM hotA hai / ataH samRddhyAdo vA // 44 // .. samRddhi ityevamAdiSu zabdeSu AderakArasya dIrgho vA bhavati / sAmiddhI smiddhii| pAsiddhI psiddhii| pAyaDaM payaDaM / pADivaA pddivaa| pAsutto psutto| pADisiddhI pddisiddhii| sAriccho sriccho| mANaMsImaNaM sii| Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zabda aise haiM isalie asparza: prAkRtavyAkaraNe mANaMsiNI maNaMsiNI / mAhiAI ahimAI / pAroho paroho / pAvAsU pavAsU / pADipphaddhI paDiephaddhI / samRddhi / prasiddhi / prakaTa / pratipat / prasupta / pratisiddhi / sadRkSa | manasvin / manasvinI / abhiyAti / praroha / pravAsin / pratispadhin / AkRtigaNoyam / tena / asparzaH bAkaM so| parakIyaM pArakeraM pArakkaM / pravacanaM pAvayaNaM / caturantam cAurantaM ityAdyapi bhavati / samRddhi ityAdi prakAra ke zabdoM meM, Adi akAra kA vikalpa se dIrgha ( yAnI AkAra ) hotA hai / udA0-- sAmiddhI paDiphaddhI / ( ina zabdoM ke mUla saMskRta pratispardhin / yaha ( samRddhayAdi gaNa ) AkRti gaNa hai; cAurataM ityAdi bhI ( varNAntara ) hote haiM / dakSiNe he // 45 // ) samRddhi 19 dakSiNazabde Ade rato he pare dIrgho bhavati / dAhiNo / ha iti kim / dakkhiNo / dakSiNa zabda meM ( kSa kA varNAntara hokara, Adi akAra ke ) Age 'ha' Ane para, Adi akAra kA dorgha ( pAnI AkAra ) hotA hai / udA - - dAhiNo / ( Age ) ha Ane para aisA ( sUtra meM ) kyoM kahA hai ? ( kAraNa kSa kA varNAntara hokara, ha nahIM AtA, to a kA dIrghasvara nahIM hotA hai / udA0- ) dakkhiNo / i: svapnAdau // 46 // / svapna ityevamAdiSu Aderasya itvaM bhavati / siviNo simiNo / Aphai~ ukAro'pi / sumiNo / Isi / veDiso / viliaM / vikSaNaM / muiMgo / kiviNo / uttima / miriaM / diNNaM / bahulAdhikArANNatvAbhAve na bhavati / dattaM / devadatto | svapna / ISat / vetasa / vyalIka / vyajana / mRdaGgA | kRpaNa / uttama / marica / datta / ityAdi / svapna ityAdi prakAra ke zabdoM meM, Adi a kA i hotA hai / udA0- - siviNo, simiNo; ArNa prAkRta meM (svapna zabda meM Adi a kA ) ukAra bhI hotA hai / udA0 . sumiNo ( anya udAharaNa :- ) Isi diNNaM / bahula kA (datta zabda meM varNAntara se tta ke sthAna para ) NNa nahIM AtA, to nahIM hotA hai / udA - dattaM devadatto / ( ina zabdoM ke mUla saMskRta datta; ityAdi / , svapna pakvAGagAra lalATe vA // 47 // eSvAderata itvaM vA bhavati / pikkaM pakkaM / iMgAlo aMgAro / NiDAlaM DAlaM / adhikAra hone se, Adi a kA i ) zabda aise haiM : ) Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pAdaH .. pakva, aGgAra aura lalATa zabdoM meM Adi a kA i vikalpa se hotA hai| udA.-pikkaM... .. NaDAlaM / ____madhyama-katame dvitIyasya // 48 // madhyamazabde katamazabde ca dvitIyasyAta itvaM bhavati / majjhimo / kimo| madhyama zabda meM tathA katama zabda meM dvitIya a kA i hotA hai| udA0majhimo / kshmo| saptapaNe vA // 49 // saptapaNe dvitIyasyAta itvaM vA bhavati / chattivaNNo chattavaNNo / saptaparNa zabda meM dvitIya a kA vikalpa se i hotA hai| udA0-chattivaNo, chttvnnnno| __ mayaTyaivA / / 50 // bhayaTpratyaye AderataH sthAne ai ityAdezo bhavati vaa| viSamayaH visamaio vismo| mayaTa pratyaya meM Adi a ke sthAna para ai Adeza vikalpa se hotA hai| udA:----- viSamayaH... .. vismo| Ihare vA // 51 // harazabde Aderata IrvA bhavati / horo hro| hara zabda meM Adi a kA vikalpa se I hotA hai| udA0-hIro, hro| dhvanivizvacoruH / / 52 // anayorAderasya utvaM bhavati / jhunnii| viisuN| kathaM sunno| zunaka iti prakRtyantarasya / zvanzabdasya tu sA sANo iti prayogo bhvtH| dhvani aura viSvak (viSyac) zabdoM meM Adi a kA u hotA hai| udA0--jhaNI, posN| suNo rUpa kaise hotA hai ? ( uttara :----suNI rUpa ) zunaka isa dUsare mUla (saMskRta) zabda se hotA hai| zvana zabda ke so sA, sANo aise prayoga hote haiN| vandrakha NDite NA vA // 53 // anayorAderasya NakAreNa sahitasya utvaM vA bhavati / vundraM vandraM / khuDio khNddio| Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe vandra zabda meM ( Adi a kA ) aura khaNDita zabda meM ( agale ) NakAra sahita Adi a kA vikalpa se u hotA hai| udA0-vundra... .. 'khnnddibho| gavaye vaH / / 54 // gavayazabde vakArAkArasya utvaM bhavati / gauo guaa| gavaya zabda meM vakAra meM se akAra kA ( vakAra ke saha ) u hotA hai| udA.gauo, gauA / prathame prathorvA // 55 // prathamazabde pakArathakArayorakArasya yugapat krameNa ca ukAro vA bhvti| puDhumaM puDhamaM paDhumaM paDhamaM / prathama zabda meM, ekAra aura thakAra meM se akAra kA ukAra eka hI samaya aura krama se vikalpa se hotA hai / udA0-puDhabhaM... .. paDhamaM / jJo NatvebhijJAdau / / 56 // abhijJa evaM prakAreSu jJasya Natve kRte jJasyaiva ata utvaM bhavati / ahiNNa' / savvaNNa / kayaNNa / AgamaNNa / Natva iti kim / ahijjo / svvjo| abhijJAdAviti kim / prAjJaH pnnnno| yeSAM jJasya Natve utvaM dRzyate te abhijJAdayaH / abhijJa aise prakAra ke zabdoM meM, jJa kA Na kie jAne para a kA hI hotA hai / udA0-ahiNNU AgamaNNU jJa kA Na kie jAne para, aisA (sUtra meM) kyoM kahA hai ? ( kAraNa yadi jJa kA Na nahIM kiyA ho, to jJa meM se a kA u nahI hotA hai| udA0-) ahijjo, savvajo / ( sUtra meM ) abhijJa ityAdi zabdoM meM aisA kyoM kahA hai ? ( kAraNa abhijJa ityAdi zabda chor3akara, anya zabdoM meM jJa meM se a kA u nahIM hotA hai| udA0--prAjJaH paNNo / jina zabdoM meM jJa kA Na hokara, (za meM se a kA ) u huA hai aisA dikhAI detA hai, ve hote haiM abhijJa ityAdi zabda / ecchayyAdau // 57 // zayyAdiSu Aderasya etvaM bhavati / sejjA / suMdaraM / genduaM / ettha / shyyaa| saundarya / kanduka / atra / ArSe purekambhaM / zamyA ityAdi zabdoM meM Adi kA e hotA hai| udA0-sejjA... .""estha / ( inake mUla zabda krama se aise haiM :-) zamyA" ... atra / Arga prAkRta meM anya kucha zabdoM meM bhI a kA e hotA hai / udA--purekabhaM / ". 1. krama se :--abhijJa, sarvajJa, kRtajJa, AgamajJa / 2.krama se :--abhijJa, sarvajJa / 3. puraHkarma / Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 - yutkaraparyantAzcarye vA // 58 // eSu Adarasya etvaM vA bhavati / vellI vallI / ukkero ukkaro / peranto pajnanto / acche acchariaM acchaaraM accharijjaM accharIaM / ballI, utkara, paryanta aura AzrcayaM zabdoM meM, Adi a kA vikalpa se e hotA hai / udA0 - vellI ..accharomaM / prathamaH pAdaH hmacarye caH // 56 // brahmacaryaMzabde casya ata etvaM bhavati / bamhaceraM / brahmacaryaM zabda meM, ca meM se a kA e hotA hai / udA0 - bamhaceraM / tontari / / 60 / / " antarzabde tasya ata etvaM bhavati / antaH puram aMte uraM antavArI aMteArI / kvacinna bhavati / antaggayaM' / anto- vIsambha- nivesi ANaM / antara zabda meM, ta ! meM se a kA e hotA hai / udA0 - antaHpuraM - aMteArI / kvacit ( aisA ) nahIM hotA hai / udA0 antaggayaM "sibhANaM / www. otpadye // 61 // paSmazabde Aderata otvaM bhavati / pombhaM / padma - chadma ( 2112 ) iti vizleSe na bhavati / paubhaM / padma zabda meM Adi a kA o hotA hai / udA0 - pombhaM / 'padma - chadma ".. 'sUtra ke anusAra (yadi meM se avayavoM kA svara bhakti se ) vizleSa huA ho, to vahA~ ( o svara ) nahIM hotA hai / udA0 - paubhaM / namaskAra paraspare dvitIyasya // 62 // 1. antargata anayodvitIyasya ata otvaM bhavati / namokkAro / paropparaM / namaskAra aura paraspara zabdoM meM, dvitIya a kA o hotA hai / udA0 - namokkAro, paropparaM / vA // 63 // apayatau dhAtau Aderasya otvaM vA bhavati / oppei appei' oppiaM appi / apayati dhAtu meM Adi a kA o vikalpa se hotA hai / udA0 appimaM / 2. antavizrambhanivezitAnAm / - moppei.... 3. arpita / Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe svapAvucca / / 64 // svapitau dhAtau Aderasya ot ut ca bhavati / sovai / suvai / svapiti dhAtu meM Adi a kA o aura u hote haiM / udA.-sovai, subi| nAtpunaryAdAI vA / / 65 / / natraH pare punaH zabde Aderasya A Ai ityAdezau vA bhavataH / na uNA na uNAi / pakSe / na uNa na uNo / kevalasyApi dRzyate / puNAi / na ( naJ ) ke Age punaH zabda hone para, ( punaH zabda meM se ) Adi a ko pA aura Ai Adeza vikalpa se hote haiN| udA.--na uNA....."uNAi / ( vikalpa-) pakSa meM-na uNa, na unno| ( kvacit ) kebala ( punaH zabda hote bhI Ai bhAdeza) dikhAI detA hai / udA0--puNAi / ___ vAlAbbaraNye luk / / 66 // :: alAvaraNyazabdayorAderasya luga vA bhavati / lAuM 'alAuM lAU alAU / raNaM araNNaM / ata ityeva / AravaNa kaMjaro vva vellNto| alAbu aura araNya zabda meM, Adi a kA lopa vikalpa se hotA hai| udA0lAuM......araNaM ! ( ina zabdoM meM ) a kA hI vikalpa se lopa hotA hai| vaisA na hone para lopa nahIM hotA hai / udA0--) AraNNa ... 'vellNto| vAvyayotkhAtAdAvadAtaH // 67 // avyayeSu utkhAtAdiSu ca zabdeSu AderAkArasya ad vA bhavati / avyayam / jaha jahA / taha tahA / ahava ahavA / va vaa| ha hA ityAdi / utkhAtAdi / ukkhayaM ukkhAyaM / camaro caamro| kalao kaalo| Thavio tthaavio| parivio. pritthtthaavio| saMThavio "sNtthaavio| payayaM pAyayaM / talaveNTaM tAlaveNTaM talavoNTaM taalvonnttN| halio hAlio / narAo naaraao| balathA blaayaa| kumaro kumAro / khairaM khAiraM / utkhAta / cAmara / kAlaka / sthApita / prAkRta / tAlavRnta / hAlika / nArAca / valAkA / kumaar| khAdira / ityAdi / kecid brAhmaNapUrvAlyorapIcchanti / bamhaNo bAmhaNo / puvvaNho puvvANho / davaggI daavggii| caDU cADU iti zabdabhedAt siddham / 1. pahale do rUpa napuMsakaliMgI haiM; bAda ke do rUpa pulligI haiM / 2. bAraNya-kuJjaraH iva velan / 3. krama se-yathA / tathA / athavA / vA / hA / 4. paristhApita / 5. sNsthaapit| Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pAdaH avyayoM meM aura utkhAta ityAdi zabdoM meM, Adi AkAra kA a vikalpa se hotA hai| udA0--avyayoM meM---jaha... 'hA, ityAdi / utkhAta ityAdi zabdoM meM-- ukvayaM..... khaairN| ( inake mUla saMskRta zabda krama se aise haiM:-) utkhAta...... khAdira, ityAdi / brAhmaNa aura pUrvAhna zabdoM meM bhI ( Adi mA kA vikalpa se ma hotA hai ) aisA mata kucha vaiyAkaraNa vyakta karate haiM; (isalie-- vamhaNo' 'pumbaaho| davaggI, dAvagI aura caDU, cADU ye rUpa to ( mUla ) bhinna ( saMskRta ) zabdoM se hI siba hue haiM ( isalie una zabdoM meM A kA vikalpa se a hotA hai, aisA mAnane kI bhAvazyakatA nahIM hai|) dhavRddhervA // 68 // ghanimitto yo vRddhirUpa AkArastasyAdibhUtasya ad vA bhavati / pavaho' pvaaho| paharo' phaaro| payaro pyaaro| prakAraH pracAro vA / patpavo patthAvo / kvacinna bhavati / rAgaH raao| pan pratyaya lagane se vRddhi ke svarUpa meM jo AkAra AtA hai, vaha Adi hone para, usakA vikalpa se a hotA hai| udA -pavaho.... 'pahAro; payaro, payAro ( ina donoM ke mUla saMskRta zabda aise haiM-) prakAra kiMvA pracAra; patthavo patyAyo / kvacit ( aise A kA a nahIM hotA hai / udA:-- ) rAgaH raao| mahArASTre // 69 // mahArASTrazabde AderAkArasya ad bhavati / marahaTThe / mrhttttho| mahArASTra zabda meM Adi AkAra kA a hotA hai / udA0-marahaTTha, marahaTTho / mAMsAdiSvanusvAre // 70 // mAMsaprakAreSu anusvAre sati AderAtaH ad bhavati / maMsaM / paMsU / pNsnno| kaMsaM / kNsio| vNsio| paMDavo / sNsiddhio| saMjattio / anusvAra iti kim / mAsaM / pAsU / mAMsa / pAMsu / paaNsn| kAMsya / kAMsika / vAMzika / pAMDava / sAMsiddhika / sAMyAtrika / ityaadi| mAMsa ( ityAdi ) prakAra ke zabdoM meM, bhanusvAra hote samaya, Adi A kA ma hotA hai| udA0--maMsaM...''saMjattio / anusvAra hote samaya, aisA kyoM kahA hai ? ( kAraNa yadi isa anusvAra kA lopa sUtra 1.29 ke anusvAra kiyA ho, to A kA a nahIM hotA hai / udA.-) mAMsa, pAsU / (upayukta zabdoM ke mUla saMskRta zabda aise haiM-) mAMsa 'sAyAtrika, ityAdi / 1. pravAha / 2. prhaar| Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe zyAmAke maH // 71 // zyAmAke masya AtaH ad bhavati / saamo| zyAmAka zabda meM,m se saMpRkta hone vAle A kA a hotA hai / udA.-sAmabho / iH sadAdo vA // 72 // sadAdiSu zabdeSu Ata itvaM vA bhavati / sai syaa| nisiaro nisAaro / kuppiso kuppaaso| sadA ityAdi zabdoM meM A kA i vikalpa se hotA hai| udA.-pAi kuppaaso| AcArye cocca // 73 // AcAryazabde casya Ata itvaM AtvaM ca bhavati / A irio aayrio| AcArya zabda meM, ca se saMpRkta rahane vAle A ke i aura a hote haiN| udA:Airio, aayrio| I: styAnakhalvATe // 74 // styAnakhalvATayorAderAta I bhavati / ThINaM thINaM thaNNaM / khlliiddo| saMkhAyaM iti tu sakaH styaH khA ( 4.15 ) iti khAdeze siddham / ssyAna aura khalbATa zabdoM meM, Adi A kA I hotA hai| udA.---ThINaM....... khallIge / (prazna-saMkhAyaM rUpa kaise huA hai ? uttara --) 'samA styaH khA' sUtrAnusAra stya ko ) vA Adeza hokara, saMkhAyaM rUpa sikha huA hai / uH sAsnAstAvake // 75 // anayorAderAta utvaM bhavati / suNhA / thuvo| sAsnA bhora stAvaka zabdoM meM,mAdi A kA u hotA hai / udaa.-sunnddaa,yuvo| __UdvAsAre // 76 // AsArazabde AderAta Ud vA bhavati / UsAro aasaaro| bhAsAra zabda meM mAdi A kA u vikalpa se hotA hai / udaa0-uusaaro,aasaaro| AryAyAM yaH zvazravAm // 77 // AryAzabde zvazravAM vAcyAyAM yasyAta Urbhavati / ajjU / zvazrvAmiti kim / ajmaa| 1. krama se sadA / nizAka (ca) ra / kUrpAsa / 2. Ane saMyukta myaMjana hone ke kAraNa, pichalA doghaM I svara hrasva humA hai| Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pAda: AryA zabda meM, sAsa artha vAcyArya hone para, se saMpRkta rahane vAle mA kA U hotA hai| udA0-ajjU / sAsa ( artha vAcyA hone para ) aisA kyoM kahA hai ? (kAraka yadi sAsa artha vAcya na ho, to A kA U nahIM hotA hai / udA.-)majjA / ed grAhya / / 78 // grAhyazabde AderAta et bhavati / gejjhaM / grAhya zabda meM Adi A kA e hotA hai / udA0---gejhaM / dvAre vA // 76 // dvArazabde Ata ed vA bhavati / deraM / pksse| duAraM dAraM bAraM / kathaMneraio naario| nairayikanArayikazabdayobhaviSyati / ArSe anyatrApi / 'pacche kambhaM / asahejja2 devaasurii| dvAra zabda me A kA e vikalpa se hotA hai| udA0-deraM / ( vikalpa ) pakSa meM AraM..'bAraM / neraio ora nAraibho rUpa kaise hote haiM ? ( uttaraH---) narayika aura nArakika ( zabdoM) ke ( ye rUpa ) hoNge| ArSa prAkRta meM anya zabdoM meM bhI ( A kA e hotA hai| udaa.-pcchekmbhN...''devaasurii| pArApate ro vA / / 80 // pArApatazabda rasthasyAta ed vA bhavati / pArevao paaraavo| pArApata zabda meM r se saMpRkta rahane vAle A kA e vikalpa se hotA hai / udA0pArevao, paaraavo| mAtrAMTa vA // 81 // mAtraTapratyaye Ata ed vA bhavati / ettiamettaM etti amattaM / vahalAdhikArAt kvacinmAtrazabdapi / bho 'annmettN| mAtra ( mAtraTa ) pratyaya meM A kA e vikalpa se hotA hai| udA.-ettiamettaM, ettimamattaM / bahala kA adhikAra hone se, kvacit mAtra zabda meM bhI ( A kA e hotA hai / udA0-) bhomaNamettaM / udod vaane|| 82 // Ardrazabde AderAta ud occa vA bhvtH| ullaM ollaM / pksse| allaM adaM / bAhasalilapavaheNa" ullei / 1. pazcAtkarma / 2. ashaapdevaasurii| 3. iynmaan| 4. bhojanamAtra / 5. bASpa-salila-pravAheNa Adrayati ( aardiikroti)| Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe 27 Ardra zabda meM Adi A ke u aura o vikalpa se hote haiM / udA. --~-ullN,mollN| (vikalpa ) pakSa meM-bhallaM...."ullei / odAlyAM paGktau // 83 // AlIzabde paGktivAcini Ata otvaM bhavati / olii| paGktAviti kim / AlI skhii| __ AlI zabda meM, paMkti atha' hone para, A kA o hotA hai / udA-olI / paMkti ( aba hone para ) aisA kyoM kahA hai ? ( kAraNa paMkti artha na hone para, A kA mao nahIM hotA hai / udA.-) AlI ( yAnI ) sahelo / hasvaH sNyoge|| 84 // dIrghasya yathAdarzanaM saMyoge pare hrasvo bhavati / At / Abhrabha ambaM / tAbhram tabhbaM / virahAgniH virahaggI / Asyam assaM / It / munIndraH mnnindo| tIrtham titthaM / uut| gurUllApAH gurullaavaa| cUrNaH cuNNo / et / narendraH nrindo| mleccha: miliccho / diThThikka-thaNA-vaLaM / ot / adharoSThaH aharuThaM / nIlotpalam nIluppalaM / saMyoga iti kim / AyAsaM / iisro| uusvo| (sAhitya meM ) jaisA dikhAI detA hai vaisA, saMyukta vyaMjana Age hone para, (pichale) dIrgha svara kA-hasva svara hotA hai| udA0-A ( ke Age saMyoga hone paraAmra....'assaM / I (ke Age saMyoga hone paraH-- ) munIndraH...."nityaM / U (ke Age saMyoga hone paraH-) gurullApA:: "cuNNo / e (ke Age saMyoga hone para-) narendraH."baLeM / o ( ke Age saMyoga hone para - ) adharoSThaH..."mIlappalaM / ( Age ) saMyoga ( = saMyukta zaMbhana ) home para, aisA kyoM kahA hai ? ( kAraNa Age saMyoga na ho, to pichalA bIrgha svara-vastha nahIM hotA hai / udA.- ) AyA; ( tathA Age Ane vAle saMyukta vyaMjana meM se eka avayava kA lopa kiyA ho, to bhI pichalA doghaM svara-hasva nahIM hotA hai : udA.-) Isara, Usaba / ___ isa edvA // 85 // saMyoga iti vrtte| AderikAsya saMyoge pare ekAro pare vA bhavati / peNDa piNDaM / dhammellaM dhammillaM / sendUraM sindUraM / veNTa viNTa / peTaThaM piTaThaM / bellaM billaM / kvacinna bhavati / cintA / 1. Teka-stana-pRSThabh / 2. krama se-AyAsa ( aakaash)| Izvara / utsava / ___3. krama se-piNDa / dhammilla / sinduur| viSNu / pRSTha / bilva / Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 prathamaH pAdaH saMyoga zabda kI anuvRti ( isa sUtra meM ) hai / ( taba isa sUtra kA hotA hai - ) Age saMyoga hone para, Adi ikAra kA ekAra vikalpa se udA0 -- peNDaM... billaM / kvacit ( Age saMyoga hone para bhI i kA e ) hai / udA0 - cintA / | kiMzuke vA // 86 // kizukazabde Aderita ekAro vA bhavati / kesuaM kisuaM / kizuka zabda meM Adi kA ekAra vikalpa se hotA hai / udA0 kesuaM, kisu / mirAyAm // 87 // mirAzabde ita ekAro bhavati / merA / nirA zabda meM i kA ekAra hotA hai / udA0 artha aisA honA hai / nahIM hotA - merA / pathipRthivI pratizrummUSikaharidrAvibhItakeSvat // 88 // eSu AderitokAro bhavati / paho / puhaI puDhavI / paDaMsuA / mUsao / haddI hA / baheDao / paMthaM kira desiteti tu pathizabdasamAnArthasya panthazabdasya bhaviSyati / haridrAyAM vikalpa ityanye / haliddI haladdA | pathin, pRthivI, pratizrut, mUSika, haridrA aura bibhItaka ina zabdoM meM, Adi i kA AkAra hotA hai / udA0 paho "bahe ubho / 'panthaM kira desittA' yahA~ to pathin zabda ke samAnArthI hone vAle 'paMtha' zabda kA 'paMthaM' aisA rUpa hogA / kucha ke matAnusAra, haridrA zabda ke bAre meM ( i kA akAra hone kA ) vikalpa hai / udA0-haliddI, haladdA | zithileGagude vA // 86 // anayorAderitod vA bhavati / saDhilaM pasaDhilaM siDhilaM pasiDhilaM | aMguaM iMgiaM / nirmitazabde tu vA AtvaM na vidheyam / nirmAtanirmitazabdAbhyAmeva siddheH / zithila aura iMguda ina do zabdoM meM, Adi i kA a vikalpa se hotA hai / udA0 - saDhilaM iMguaM / parantu nirmita zabda meM mAtra ( i kA ) vikalpa se A hotA hai, aisA vidhAna karanA nahIM hai; kAraNa 1. nimmAa aura nimmia ye zabda ) nirmAta aura nirmita ina zabdoM se siddha hote haiM / 1. panthaM kila dezitvA / 2. prazithila / Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe tittirau rH|| 10 // tittirizabde rasyetod bhavati / tittiro| tittiri zabda meM, r se saMpRkta rahane vAle i kA a hotA hai| udA0--tittiro (/tittira ) / itau to vAkyAdau // 11 // vAkyAdibhUte itizabde yastastatsaMbaMdhina ikArasya akAro bhavati / ia jaMpi AvasANe / ia viasi 2akuusmsro| vAkyAdAviti kim / pio tti / purisotti / vAkya ke Adi rahane vAle iti zadhda meM jo t hai usase sambandhita hone vAle ikAra kA akAra hotA hai| udaa.---ia.."sro| vAkya ke Adi rahane vAle ( iti zabda meM ) aisA kyoM kahA hai ? ! kAraNa yadi iti zabda vAkya ke Arambha meM na ho, to va se saMpRkta rahane vAle i kA a na hokara, sUtra 1.42 ke anusAra varNAntara hotA hai| udA. --- ) pio.."tti / IjihvAsiMhaviMzatizato tyA / / 12 / jihvAdiSu ikArasya tizabdena saha I bhavati / jIhA / sIho / tIsA / vIsA / bahulAdhikArAt kvacinna bhavati / "siNhdtto| siNhraao'| jihvA ityAdi zabdoM meM, ti zabda ke sAtha ikAra kA I hotA hai| udA.----- jIhA... ..'bosA / bahala kA adhikAra hone se, kvacita ( ikAra kA I) nahIM hotA hai| udA0 ... siMha "raao| luki niraH // 13 // nir upasargasya rephalope sati IkAro bhvti| nIsarai / nIsAso / lukIti kim / niSNao" / nissahAI aNgaaii| nir upasarga meM se repha kA ( = ra vyaJjana kA ) lopa hone para, i kA IkAra hotA hai| udA - nIsarai, niisaaso| ( nir upasarga meM se ) r kA lopa hone para aisA kyoM kahA hai ? ( kAraNa yadi r kA lopa na ho, to i kA IkAra nahIM hotA hai| udA ..---- ) niNNao... . 'aNgaaii| 1. iti jalpilAvasAne / 2. iti vikasitakusumaza ( sa ) raH / 3.priyaH iti / 4. puruSaH iti / 5. siMhadattaH / 6. siNhraajH| 7.nirnnyH| 8. niHsahAni bhaGgAni / Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pAdaH vinyorut / / 64 // divazabde nAvupasarge ca ita ud bhavati / divA' dubhatto / duAI / duviho / dureho / duvayaNaM / vahulAdhikArAt kvacid vikalpaH / duuNo biunno| duio biio| kvacinna bhavati / vijaH dio| divaradaH diro| kvacid otvmpi| dovayaNaM / ni / Numajjai / nnumnno| kvacinna bhavati / nivaDai6 / dvi zabda meM aura ni upasarga meM, i kA u hotA hai| udA0--dvi meM :-dumatto ... 'duvayaNaM / bahula kA adhikAra hone se, kvacit (dvi meM se i kA u ) vikalpa se hotA hai| udA0-duuNo... ...bi io| kvacit ( dvi meM se i kA u ) nahIM hotA hai / udA0-dvijaH .. .. 'diro| kvacit (dvi meM se ikA) o bhI hotA hai / udA0-dovayaNaM / ( aba ) ni upasarga meM :---Numajjai, nnumno| kvacit (ni meM se i kA u ) nahI hotA hai / udA.---nivaDai / pravAsIkSau // 15 // anayorAderita utvaM bhavati / paavaasuo| ucchuu| pravAsi ( ) aura ikSu zabdoM meM, Adi i kA u hotA hai| udaa0--paavaasuo| ucchu| yudhiSThire vA // 16 // yudhiSThira zabde Aderita utvaM vA bhavati / juhaTiThalo jhitthilo| yudhiSThira zavda meM, Adi i kA u vikalpa se hotA hai| udA0-jaTThilo, jhitttthilo| occa dvidhAkRgaH // 17 // divadhA zabde kRgdhAtoH prayoge ita otvaM cakArAdutvaM ca bhavati / dohAkijjai duhaakijji| dohAiaM duhaaiaN| kRga iti kim / dihA gayaM / kvacit kevalasyApi duhA vi so "suravahU sttho| / (dvidhA zabda ke Age ) kR dhAtu kA prayoga/upayoga hone para, dvidhA zabda meM i kA o, aura ( sUtra meM prayukta) cakAra ke kAraNa ( = ca zabda ke kAraNa ) u bhI 1. krama se :----himAtra / dvijAti / dvividha / 2. dvirepha / 3. dvivacana / 4. krama se :--dviguNa / dvitIya / 5. krama se :-nimajjati / nimagna / 6. nipatati / 7. krama se :-dvidhAkriyate / dvidhAkRta / 8. dvidhaagt| 9. dvidhA api saH sura-vadhU-sAdhaH / Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe hotA hai / udA dohA duhAiaM / ( dvidhA zabda ke Age ) kR dhAtu kA ( prayoga hone para ) aisA kyoM kahA hai ? ( kAraNa vaisA na ho, to dvidhA meM se ikA hotA hai / udA0 ) dihAgayaM / kvacit ( Age kR dhAtu kA kevala ( dvighA zabda meM bhI i kA u hotA hai / udA0- -) o ababA u nahIM prayoga na hone para ) duhA.. .... sattho / vA nirjhare nA // 68 // nirjharazabde nakAreNa saha ita okAro vA bhavati / ojjharo nijjharo / nirjhara zabda meM nakAra ke sAtha i kA okAra vikalpa se hotA hai / udA0-bhojjharo, nijjharo / " haratikyAmItot // 66 // harItakIzabde AderIkArasya ad bhavati / haraDaI | harItakI zabda meM, Adi IkAra kA a hotA hai / udA0-AkazmIre // 100 // 31 --haraDaI | kazmIrazabde It Ad bhavati / kamhArA / kazmIra zabda meM I kA A hotA hai / udA0-- kamhArA / pAnIyAdiSvit / / 101 / / 1 pAnIyAdiSu zavdeSu It id bhavati / pANiaM / aliaM / jia / jiau | viliaM / karisI / siriso / duiaM / taiaM / gahiraM / uvaNiaM / ANiaM / paliviaM | osi antaM / pasia / gahiaM / vammio / tayANi / pAnIya / alIka | jIvati / jIvatu / trIDita / karISa / zirISa / dvitIya / tRtIya / gabhIra / upanIta / AnIta / pradopita | avasIdat / prasIda / gRhIta / valmIka / tadAnIm / iti pAnIyAdayaH // bhulaadhikaar| deSu kvacinnityaM kvacid vikalpaH / tena | pANIaM / alIaM / jIai / karIso / uvaNIo / ityAdi siddham / pAnIya ityAdi zabdoM meM I kA i hotA hai / udA0-- pANiaMtayANiM / ( inake mUla saMskRta zabda aise haiM :-- ) pAnIya tadAnIm | aise ye pAnIya ityAdi zabda haiM / bahula kA adhikAra hone se, ina zabdoM meM, ( I kA i ) kvacit nitya hotA hai to kabhI vikalpa se hotA hai / isalie pANIaMuvaNIo ( aise varNAntara bhI ) siddha hote haiM / Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 prathamaH pAdaH ujjIrNe // 1.2 // jIrNazabde It ud bhavati / juNNasurA' / kvacinna bhavati / jiNe2 bhoannmtte| jIrNa zabda meM I kA u hotA hai| udaa0---junnnnsuraa| kvacit ( jIrNa meM se I kA u ) nahI hotA / udA-miNNe .. .. matte / U_navihIne vA // 103 / / anayorati UtvaM vA bhavati / hUNo hiinno| vihUNo vihINo / vihIna iti kim / phiinn-jr-mrnnaa|| hona aura vihIna ina do zabdoM meM I kA U vikalpa se hotA hai| udA.-- huunno"..."vihiinno| vihIna zabda meM (I kA U vikalpa se hotA hai ) aisA kyoM kahA hai ? ( kAraNa homa zabda ke paucha 'vi' chor3akara anya upasarga hone para, I kA U nahIM hotA hai| udA.--) pahINa... .."mrnnaa| tIrthe he // 104 // tIrthazabda he sati Ita UtvaM bhavati / tahaM / ha iti kim / titthaM / tIrtha zabda meM ( varNa vikAra hokara tI ke Age ) ha vyaJjana hone para, I kA U hotA hai| udA0-tUhaM / ( Age ) ha. ( vyaJjana ) Ane para, aisA kyoM kahA hai ? ( kAraNa yadi Age ha. na ho, to I kA U nahIM hotA hai| udA.-) titthaM / etpIyUSApIDabibhItaka kIdRzedRze // 105 // eSu Ita etvaM bhavati / peUsaM / Amelo / bheddo| keriso| eriso| pIyUSa, ApIDa, bibhItaka, kohaza aura IdRza zabdoM meM, I kA e hotA hai / udA... 'pethasaM... . 'eriso / nIDapIThe vA // 106 // anayorIta etvaM vA bhavati / neDa noDaM / peDhaM pIDhaM / nIDa aura pITha ina do zabdoM meM, I kA e vikalpa se hotA hai| udA0-neDa .... .. 'piiddhN| 1. jiinnNsuraa| 2. jINe bhojnmaa| 3. prahISanarAmaraNAH / Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe uto mukulAdiSvat // 107 // * mukula ityeva mAdiSu zabdeSu Ade rutotvaM bhavati / maulaM maulo / mauraM / mauDaM | agaru / gahaI / jahuTThalo jahiTThilo / soamallaM / galoI / mukula | mukura / mukuTa / aguru / gurvIM / yudhiSThira / saukumArya / guDUcI / iti mukulAdayaH / kvacidAvapi / vidrutaH viddAo / mukula ityAdi prakAra ke zabdoM meM, Adi u kA a hotA hai / udA - maulaM... galoI | ( inake mUla saMskRta zabda aise - ) mukula guDUcI / aise ye mukula ityAdi zabda hote haiM / kvacit ( u kA) AkAra ( A ) bhI hotA hai / udA0 - vidrutaH viddAo / voparau // 108 // uparAvRtod vA bhavati / avara uvari / 'upari' zabda meM u kA a vikalpa se hotA hai / udA0 - avara, ubAra / gurau ke vA // gurau svArthe ke sati Aderutod vA kim / gurU / guru zabda meM, Age svArthI ke pratyaya hone para, Adi u kA vikalpa se a hotA hai / udA0 - garuo, guruo / ( Age svArthI ) ka pratyaya Ane para hai ? ( kAraNa svArthI ka pratyaya Age na hone para, u kA a ) gurU / aisA kyoM kahA nahIM hotA hai / udA0 3 prA0 vyA0 kuTAvAderuta irbhavati / bhiuDI / brukuTi zabda meM Adi u kA i hotA hai / udA0 - bhiuDI / puruSe roH / / 111 // puruSazabde roruna irbhavani / puriso / 'urimaM / puruSa zabda se ru meM se u kA i hotA hai / udA0 - puriso, parisaM / IH kSute / / 112 / / 106 // bhavati / garuo guruo / ka iti / / 110 / / kSutazabde Aderu ItvaM bhavati / chIaM / 1 kSata zabda meM Adi u kA I hotA hai / udA0 - ThIaM / 1. pauruSa / 33 Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 prathamaH pAdaH Utsubhagamusale vA / / 113 // anayorAderuta Ud vA bhavati / sUhavo suho| mUsalaM musalaM / subhaga aura musala ina do zabdoM meM, Adi u kA U vikalpa se hotA hai / udA0-sUhavo 'mupalaM / anutsAhotsanne tsacche // 114 // utsAhotsannavajite zabde yau tsacchau tayoH parayorAdehata Ud bhavati / ts| 'uusuo| Usavo / uusitto| Usarai / ccha / udgatAH zukAH yasmAt saH 2uusuo| 'uussi| anutsAhotsanna iti kim / ucchAho / ucchnno| utsAha aura utsanna zabda chor3akara, (anya) zabdoM meM rahanevAle jo tsa aura ccha, ve Age hone para, (una zabdoM meM) Adi u kA U hotA hai| udA.--tsa ( Age hone para )--Usubho...Usaraha / ccha ( Age hone para )-jahA~ se zuka ( = tote ) gae hue haiM vaha, Usuo; Upasai / utsAha aura utsanna zabda chor3akara aisA kyoM kahA hai ? ( kAraNa ina do zabdoM meM, u kA U nahIM hotA hai| udA.--- ) ucchAho, ucchnno| luki duro vA // 115 / / dur upasargasya rephasya lope sati uta UtvaM vA bhavati / dUsaho' dusaho / dUhavo duhavo / lukIti kim / "dussaho viraho / dur upasarga meM se repha kA ( =r kA ) lopa hone para, u kA U vikalpa se hotA hai / udA .-duusho...duhvo| ( dur meM se ) repha kA lopa hone para aisA kyo kahA hai ? ( kAraNa yadi aisA lopa nahIM huA ho, to u kA U nahIM hotA haiM / udA0-) dussaho virho| otsaMyoge // 116 // saMyoge pare Aderuta autvaM bhavati / loNDaM / moNDaM / pokkhrN| kottttimN| pottho| loddho| motthA / moggro| poggalaM / koNDho / konto / vokkantaM / 1. krama se-utsuka / utsava / usikta / utsarati / 2. ucchuka ! 3. ucchvasiti / 4. krama se-duHsaha / dubhNg| 5. duHsahaH virahaH / 6. krama se-tuNDa / muNDa / puSkara / kuTTima / pustaka / lubdhaka / mustA / mudgara / pudgala / kuNTha / kunta / vyutkrAnta / Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtambAkaraNe 35 Age saMyoga (= saMyukta vyaJjana) hone para, Adi u kA o hotA hai| udA.toNDaM....."voktaM / kutUhale vA hasvazca // 117 // kutahalazabde uta od vA bhavati tatsaMniyoge hrasvazca vaa| koUhalaM kuUhalaM kouhallaM / kutUhala zabda meM u kA o vikalpa se hotA hai aura usake sAnidhya meM (tU meM se dIrgha ka ) vikalpa se hrasva hotA hai / udA0-kokahala... .. kouhllN| adUtaH sUkSme vA // 118 // sUkSmazabde Utod vA bhavati / saNhaM suNhaM / ArSe / suhumaM / sUkSma zabda meM U kA a vikalpa se hotA hai / udA.-saNhaM, ahaM / ArSa prAkRta meM ( mAtra ) suhamaM ( aisA sUkSma zabda kA varNAntara hotA hai ) / dukUle vA lazca divaH // 116 // dukUlazabde UkArasya asvaM vA bhavati tatsaMniyoge ca lakAro divabhavati / duallaM duUlaM / ArSe / dugullaM / dukUla zabda meM UkAra kA a vikalpa se hotA hai aura usake sAnidhya meM lakAra kA dvitva hotA hai / udA0 --- duallaM, dualaM / ArNa prAkRta meM ( duphUla kA varNAntara ) dugullaM ( hotA hai ) / IrvodvyUDhe // 120 // udvyUDhazabde Uta ItvaM vA bhavati / uvvIDhaM ubbUDhaM / udvyUDha zabda meM U kA I vikalpa se hotA hai / udA0---ubbIDhaM, uvvuDhaM / ubhra-hanumatkaNDUyavAtUle // 121 // eSu Uta utvaM bhavati / bhumyaa| haNumanto / knndduai| vaaulo| bhra , hanUmat, kaNDUya aura vAtUla zabdoM meM U kA u hotA hai| udA.-bhumayA ...."baaulo| madhUke vA // 122 // madhUkazabde Uta ud vA bhavati / mahuaM mahUaM / madhUka zabda meM U kA u vikalpa se hotA hai / udA.-mahuaM, Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pAdaH idetau nUpure vA // 123 // nUpurazabde Uta it et ityetau vA bhavataH / niuraM neuraM / pksse| nUuraM / mUpura zabda meM U ke i bhaaura ye do ( svara ) vikalpa se hote haiN| udA0-niuraM, neu / ( vikalpa... ) pakSa meM :-nUuraM / otkUSmANDI-tUNIra-kUrpara-sthUla-tAmbUla-guDUcI-mUlye // 124 // eSu Uta od bhavati / kohaNDI kohlii| tonniirN| kopparaM / thoraM / tambolaM / galoI / mollN| kUSmANDI, tUNIra, kUpara, sthUla, tAmbUla, guDUcI aura mUlya ina zabdoM meM, U kA o hotA hai| udA.-kohaNDI... ."mollaM / sthUNAtUNe vA // 125 // anayoruta otvaM vA bhavati / thoNA thUNA / toNaM tUNaM / .. sthUNA aura tUNa zabdoM meM, U kA o vikalpa se hotA hai / udA0-thoNA...... tuurnn| Rto't // 126 // bhAdekArasya atvaM bhavati / ghRtam ghyN| tRNam / taNaM / kRtam / kayaM / vRSabhaH / vasaho / mRgaH / mao / ghRSTaH ghaTTho / duhAi amiti / kRpAdipAThAt / ( zabda meM se ) Adi RkAra kA a hotA hai| udA0 --ghRtam .. ."aho / (prazna duhAiaM [ dvidhAkRtam ] varNAntara kaise hotA hai ? uttara :- ) duhAiaM zabda kRpAdigaNa hone ke kAraNa ( isa zabda meM R kA i huA hai ) / AtkRzAmRdukamRdutve vA // 127 // eSu Ade Rta Ad vA bhavati / kAsA kisaa| mAukkaM muaN| mAukkaM muttnnN| kuzA, mRduka aura mRdutva zabdoM meM, Adi R kA A vikalpa se hotA hai / udA.-kAsA... ...'mauttaNaM / itkRpAdau / 128 // kRpA ityAdiSu zabdeSu Adeta itvaM bhavati / kivaa| hiyayaM / miTTha rase eva / anyatra maLaM / diLaM / ditthii| siLaM / siTThI / giNThI / picchii| bhiU / bhiNgo| bhiNgaaro| siNgaaro| siaalo| ghinnaa| dhusiNaM / viddhakaI / samiddhI / idudhI / giddhii| kiso| kisANU / kisraa| kicchN| tippaM / Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe 37 kisio| nivo| kiccaa| kiI / dhiii| kivo| kivinno| kivANaM / vinycuo| vittaM / vittii| hiaM / vAhittaM / bihio| visI / isii| viinnho| chihA / sai / ukkiLaM / nisNso| kvacinna bhavati / riddhI / kRpaa| hRdaya / mRSTa / dRSTa / dRSTi / sRSTa / sRSTi / gRSTi / pRthvii| bhRgu / bhRga / bhRgAra / zRgAra / zRgAla / ghRNA / dhusRNa / vRddhkvi| samRddhi / Rddhi / gRddhi / kRza / kRshaanu| kRsarA / kRcchra / tRpta / kRSita / napa / kRtyaa| kRti / dhRti / kRpa / kRpaNa / kRpANa / vRzcika / vRtta / vRtti / hata / vyAhata / bRhita / vRsI / RSi / vitRSNa / spRhA / sakRt / utkRSTa / nazaMsa / / _kRpA ityAdi zabdoM meM Adi R kA i hotA hai| udA0-kivA...hiyayaM; miTraM ( yaha zabda ) rasa-vAcaka hone para hI ( R kA i hotA hai; vaha artha na hone para ) anyatra maTuM aisA varNAntara hotA hai; diTuM...nisaMso / kvacit ( Adi RkA i ) nahIM hotA hai / udA:-riddhI (Z Rddhi ) / ( uparyukta zabdoM ke mUla saMskRta zabda aise-) kRpA...nRzaMsa / pRSThe vAnuttarapade // 126 // pRSThazabdenuttarapade Rta id bhavati vaa| pichI paTThI / piThi! --pariTThaviraM / anuttarapada iti kim / mahivaLeM / pRSTha zabda ( samAsa meM ) uttara pada na hone para, ( usameM se ) R kA i vikalpa se hotA hai| udaa.-pitttthottvirN| (pRSTha zabda samAsa meM ) uttarapada na hone para aisA kyoM kahA hai ? ( kAraNa pRSTha zabda samAsa meM uttarapada hone para, R kA i nahIM hotA hai| udA0-) mahivaTuM / masRNa-mRgAka-mRtyu-zaGga-dhRSTe vaa|| 130 // eSu Rta id vA bhavati / masiNaM masaNaM / miaMko myNko| miccu maccu / sigaM saMgaM / dhiTTho dhttttho|| masRNa, mRgAMka, mRtyu, zRGga, aura dhRSTa zabdoM meM R kA i vikalpa se hotA hai| udA0-masiNaM. 'dhttttho| udRtvAdau // 131 // Rtu ityAdiSu zabdeSu Ade Rta ud bhavati / uuu| parAmuTTho / puTTho / pau8o / puhaI / pauttI / paauso| paauo| bhuI / pahuDi / pAhuDaM / prtuo| nihuaM / niuaM / viuaN| saMvuaM / vuttNto| nivvuaM / nivvuii| buMdaM / vRNdaavnno| vuddddho| vuddhddhii| usaho / muNAlaM / ujjU / jaamaauo| 1. pRSThaparisthApitam / 2. mahIpRSTham / Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pAdaH maauo| maauaa| bhaauo| piuo| puhuvii| Rtu / parAmRSTa / spRSTa / pravRSTa / pRthivI / pravRtti / prAvRS / prAvRta / bhRti / prabhRti / prAbhRta / parabhRta / nibhRta / nivRta / vivRta / saMvRta / vRttAnta / nivRta / nivRti / vRd| vRdAvana / vRddha / vRddhi / RSabha / mRNAla / Rju / jAmAtRka / mAtRka / maatRkaa| bhrAtRka / pitRka / pRthvI / ityAdi / Rtu ityAdi zabdoM meM Adi R kA u hotA hai| udaa-uu'''puhuvii| ( mUla saMskRta zabda krama se aise haiM---) tu 'pRthvI / ityAdi / nivRttavRndArake vA // 132 // anayota ud vA bhavati / nivRttaM niattaM / vRMdArayA vNdaaryaa|| nivRtta aura bundAraka ina do zabdoM meM R kA u vikalpa se hotA hai| udA0nivRttaM 'bNdaaryaa| vRSame vA vA // 133 // vRSabhe Rto vena saha ud vA bhavati / usaho vasaho / vRSabha zabda meM v ke sAtha R kA u vikalpa se hotA hai / udA0-usaho, vsho| gauNAntyasya / / 134 // gauNazabdasya yontya Rt tasya ud bhavati / 'mAsa-maMDalaM / mAu-haraM / piu-haraM / maausiaa| piusiaa| piu-vaNaM / piu-vaI / ( samAsa meM gauNa zabda kA jo antya R, usakA u hotA hai| udaa.maau.."piubii| mAturidvA // 135 // mAtRzabdasya gauNasya Rta id vA bhavati / mAi-haraM mAu-haraM / kvacidagauNasyApi / maaiinnN| (samAsa meM ) gauNa hone vAle mAtR zabdake R kA i vikalpa se hotA hai / udA -mAI. 'haraM / kvacit ( mAtRzabda samAsa meM ) gauNa na hone para bhI ( usameM se R kA i hotA hai / udA- ) mAINaM / 1. krama se-- mAtRmaNDala / mAtRgRha / pitRgRha / mAtRSvasA / pitRSvasA / pitRvana pitRpati / 2. mAtRgRha / 1. mAI.....'mAtR / mAi zabda kA SaSThI ekavacana / Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe udUdonmRpi // 136 // mRSAzabde Rta ut Ut occa bhvNti| musA mUsA mosaa| musAvAo 2 mUsAvAo mosaavaao| mRSA zabda meM R ke u, U aura o hote haiM / udA0--musA "vAo / idutau vRSTavRSTipRthaGmRdaGganaptake / / 137 // eSu Rta ikArokArau bhavataH / viThTho vuTTho / viTThI vutttthii| pihaM puhaM / miiMgo muiNgo| nattio nttuo| vRSTa, vRSTi, pRthak, mRdaGga, aura natRka zabdoM meM, R ke ikAra aura ukAra hote haiM / udA0--viTTho'' nttuo| ___ vA bRhaspatau / / 138 // bRhaspatizabde Rta idutau vA bhavataH / bihapphaI buhphphii| pksse| bhphphii| bRhaspati zabda meM R ke i aura u vikalpa se hote haiM / udA0 --bihapphaI / buhapphaI / ( vikalpa- ) pakSa meM-bahapphaI / idedovRnte // 13 // vRnta zabde Rt it et occa bhavanti / viNTaM veSTaM voNTaM / vRnta zabda meM R ke i, e, aura o hote haiM / udA0-viNTaM 'voNTaM / riH kevalasya // 14 // kevalasya vyaJjanenAsaMpRktasya Rto rirAdezo bhavati / riddhI / riccho / vyaMjana se saMpRkta na rahane vAle kevala R ko ri Adeza hotA hai| udA0riddhI, riccho / RNanvRSabhatvRSau vA // 141 // RNaRjuRSabhaRtuRSiSu Rto rirvA bhavati / riNaM aNaM / rijjU ujjU / risaho usho| riU uU / risI isii| RNa, Rju, RSabha, Rtu aura riSi zabdoM meM R kA ri vikalpa se hotA hai / udA0-riNaM. isii| 1. mRssaa| 2. mRSAvAda / 3. kramase--Rddhi / RkSa / Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pAdaH dRzaH kviphTaksakaH // 142 // - kvip Tak sak ityetadantasya zerdhAto Rto rirAdezo bhavati / sadRk / sri'vnnnno| sriruuvo| sari-baMdINaM / sadRzaH sriso| sahakSaH sriccho| evas / 2e Ariso / bhvaariso| jaariso| taariso| keriso / eriso| annaariso| amhaariso| tumhaariso| Tak sak sAhacaryAt 'tyadAdyanyAdi' (hema0 5.1 ) sUtravihitaH kvibiha gRhyte| vivapa, Taka aura sak pratyaya jisake anta me hote haiM, usa dRz dhAtu ke R ko ri Adeza hotA hai| udA0-sahA meM---sarivaNNo...baMdINaM; sahakSa: 'sariccho; isI prakAra-e Ariso' "tumhAriso / yahA~ Tak aura sak ke sAhacarya ke kAraNa 'tyadAdyanyAdi' sUtra meM kahA huA kvip pratyaya yahA~ lenA hai| AdRte DhiH // 143 // Aitazabde Rto DhirAdezo bhavati / aaddhio| Ahata zabda meM R ko Di Adeza hotA hai / udA0-ADhio / aridRpte // 144 // haptazabde Rto rirAdezo bhavati / dario / darima-sIheNa / dRpta zabda meM R ko ari Adeza hotA hai / udA.-dario' 'sIheNa / tRta iliH kluptaklanne // 145 / / anayolata ilirAdezo bhavati / kilitta "kusumovyaaresu| dhaaraakilinnvttN| klapta aura klanna ina do zabdoM meM, la ko ili Adeza hotA hai| udA0kilitta''vattaM / eta idvA vedanAcapeTAdevarakesare // 146 // vedanAdiSu eta ittvaM vA bhavati / viaNA veannaa| cviddaa| viaddcveddaa-vinnoaa| diaro devaro / mahamahi a-*dasaNa-kisaraM / kesaraM / mahilA mahelA iti tu mahilAmahelAbhyAM zabdAbhyAM siddham / 1. krama se-sahaka-varNa / sahak-rUpa / sadRk-bandinAm / 2. etAdRza / bhavAdRza / yAdRza / tAdRza / kIdRza / IdRza / anyAdRza / asmAdRza / yuSmAdRza / 3. dRpta-siMhena / 4. krama se-klaptakusumopacAreSu / dhArAklannapatram / 5. vikaTa, capeTA, vinodAH / 6. prasRta, dazana, kesaram / sUtra 4.78 ke anusAra 'mahamaha' dhAtu pra + la dhAtukA dhAtvAdeza hai| Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe 41 bedanA ityAdi-vedanA, capeTA, devara, aura kesara-zabdoM meM, e kA i vikalpa se hotA hai| udA0viaNA kesaraM / (prazna:-yaha niyama mahilA aura mahelA varNAntaroM ke bAre meM lagA hai kyA ? uttara-nahIM ) mahilA aura mahelA meM varNAntara to mahilA aura mahelA zabdoM se siddha hue haiN| UH stene vA // 147 / / stene eta Ud vA bhavati / thUNo thenno| stena zabda meM e kA U vikalpa se hotA hai| udA0-thUNo, yeNo / aita et // 148 // aikArasyAdau vartamAnasya etvaM bhavati / selA' / telokkaM / erAvaNo / kelaaso| vejjo / keDhavo / vehavvaM / Adi rahane vAle aikArakA e hotA hai / udA0-selA...vehavvaM / itsaindhavazanaizcare // 146 // etayoraita ittvaM bhavati / sindhavaM / snnicchro| sandhava aura zanaizcara ina do zabdoM meM ai kA i hotA hai| udA0-siMdhavaM, snnicchro| . sainye vA // 10 // sainyazabde aita id vA bhavati / sinnaM sennaM / sainya zabda meM ai kA i vikalpa se hotA hai / udA0-sinnaM, segnaM / aityAdau ca // 151 / / sainyazabde daitya ityevamAdiSu ca aitaH ai ityAdezo bhavati / etvApavAdaH / sainna / dicco| dinnN| aisri| bhairavo / vijvnno| daiva / viaaliiaN| vieso| vaieho / vidbbho| vissaannro| kiavN| vaisAho / vaisAlo / sirN| caittaM / daitya / dainy| aishvry| bhairava / vaijabana / daivata / vaitaaliiy| vaideza / vaideh| baiNdrbh| vaizvAnara / kaitava / vaizAkha / vaizAla / svaira / caitya / ityAdi / vizleSe na bhavati / caityam ceiaN| ArSe / caitya-vandanam cI-vaMdaNaM / __ sainya zabda meM tathA daitya ityAdi prakAra ke zabdoM meM, ai ko ai Adeza hotA hai| ( Adi aikArakA ) e hotA hai ( sUtra 1.148 ) isa niyama kA apavAda prastuta niyama hai| udA.-sainna; daicco "caittaM / { inake mUla saMskRta zabda kramase aise haiM-) ( sainya ); daitya...catya, ityAdi / ( saMyukta vyaMjana meM se avayavoM kA svarabhakti 1. kramase-zailAH / trailokyam / airAvataH / kailAsaH / baidyaH / kaiTamaH / vaidhanyam / Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 prathamaH pAdaH se ) vizleSa huA ho, to (ai kA ai ) nahIM hotA hai| udA-caityam ceimaM / ArSa prAkRta meM-catyavandanam ( zabda kA ) cI-vaMdaNaM ( aisA varNAntara hotA hai ) / vairAdau vA // 152 // vairAdiSu aitaH airAdezo vA bhavati / vairaM verN| kailAso kelaaso| kaharavaM kervN| vaisavaNo vesvnno| vaisaMpAyaNo vesaMpAyaNo / vaiAlio veaalio| vaisiaM vesiaN| caitto cetto| vair| kailAsa / kairava / vaizravaNa / vaizampAyana / vaitAlika / vaizika / caitra / ityAdi / vaira ityAdi zabdoM meM ai ko ai Adeza vikalpa se hotA hai| udA0-vadara... cetto| ( mUla saMskRta zabda krama se aise:-) vaira...caitra,ityAdi / ecca daive // 153 // daivazabde aita et aizcAdezo bhavati / devvaM daivvaM daivaM / daiva zabda meM ai kA e aura ai Adeza hote haiN| udA0-dekhnaM...daina / uccairnIcaistra aH // 154 // anayoraitaH aa ityAdezo bhavati / uccaaM / niicaN| uccanIcAbhyAM ke siddham / uccairnIcaisostu rUpAntaranivRttyathaM vacanam / uccaH aura nIcaH ina do zabdoM meM ai ko aa Adeza hotA hai| udA0-uccaaM, nIcaraM / ( to ) ucca aura nIca ina zabdoM se kauna se varNAntara hote haiM ? uccaH aura nIcaiH zabdoM ke anya varNAntara nahIM hote haiM, yaha batAne ke lie ( yahA~ kA ) vidhAna hai| Ithairye // 155 // dhairyazabda aita Id bhavati / dhIraM 'harai visaao| dharya zabda meM ai kA I hotA hai / udA.---dhIra.. visaao| otodvAnyonyaprakoSThAtodyazirovedanAmanoharasaroruhe ktozca // 156 / / eSu otottvaM vA bhavati tatsaMniyoge ca yathAsaMbhavaM kakAratakArayovarvAdezaH / annanna annanna / pavaTaTho puttho| Avajja aaujj| siraviaNA siroviaNA / maNaharaM maNoharaM / sararuhaM sroruhN|| anyonya. prakoNTha, Atodya, zirovedanA, manohara, aura saroruha ina zabdoM meM, o kA a vikalpa se hotA hai, aura usake sAnidhya meM, saMbhavanIya jahA~ to vahA~, kakAra aura nakAra ko na ( aisA ) Adeza hotA hai| udA0--annannaM "saroruhaM / 1.dhairya harati viSAdaH / Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNa UtsocchavAse // 157 // socchvAsazabde ota Ud bhavati / socchvAsaH suusaaso| socchvAsa zabda meM o kA U hotA hai / socchvAsaH sUsAso / gavyau aaaH|| 158 / / gozabde otaH au Aa ityAdezau bhavataH / guo| guaa| gaao| harassA esA gaaii| go zabda meM mo ko au aura Aa Adeza hote haiM / udA0-gauo 'gaaii| __ auta ot // 15 // aukArasyAderod bhavati / kaumudI komuI / yaudhanam jovvaNaM / kaustubhaH kotthuho / kauzAmbI kosaMbI / kroMcaH kroMco / kauzikaH kosio| Adi ( rahanevAle ) aukAra kA o hotA hai| udA0-kaumudI' 'kosio / utsaundaryAdau 160 // saundaryAdiSu zabdeSu auta ud bhavati / suMderaM suNdriaN| muNjaaynno| suNDo / suddho aNI / duvArio / sugaMdhattaNaM / pulomii| suvaNNio / saundarya / maulAyana / zauNDa / zauddhodani / dauvArika / saugandhya / paulomii| sauvarNika / saundarya ityAdi zabdoM meM au kA u hotA hai| udaa.-suNderN.."suvnnnnio| ( inake mUla saMskRta zabda krama se- ) saundarya 'sauNika / kaukSeyake vA // 161 // kaukSeyakazabde auta ud vA bhavati / kuccheayaM koccheayaM / kaukSeyaka zabda meM o kA u vikalpa se hotA hai| udA.-kuccheayaM, koccheayaM / auH paurAdau ca // 162 // kaukSeyake paurAdiSu ca auta aurAdezo bhavati / kaucche ayaM / pauraH / puro| p'urjnno| kauravaH / kurvo| kauzalam / kuslN| pauruSam purisN| saudham sauhaM / gauDaH gauDo / mauliH / mulo| maunam / mauNaM saurAH / saurA / kaulaaH| kaulA / ___ kaukSayaka zabda meM tathA paura ityAdi zabdoM meM, au ko au Adeza hotA hai udA.-karacchebhayaM; pauraH ka ulA / 1. harasya eSA gauH / 2. paurajana / Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pAdaH Acca gaurave // 163 // gauravazabde auta AtvaM auzca bhavati / gAravaM gauravaM / gaurava zabda meM au ke A aura a u hote haiM / udA0-gAravaM, gauravaM / nAvyAvaH // 164 // nauzabde auta AvAdezo bhavati / naavaa| nau zabda meM bhI ko Ava Adeza hotA hai / udA0-nAvA / __et trayodazAdausvarasya sasvaravyaJjanena / / 165 / / trayodaza ityevaM prakAreSu saMkhyAzabdeSu AdeH svarasya pareNa sasvareNa vyaJjanena saha ed bhavati / teraha / tevIsA / tetiisaa| trayodaza ityAdi prakAra ke saMkhyA (-vAcaka) zabdoM meM, agale svara sahita vyaJjana ke sAtha, Adi svara kA e hotA hai / udA0--teraha tetIsA / sthaviravicakilAyaskAre // 166 // eSu AdeH svarasya pareNa sasvaravyaJjanena saha ed bhavati / thero / veillaM / muddhaviaillapasUNapuMjA ityapi dRzyate / ekkaaro| sthavira, vicAkala, aura ayaskAra zabdoM meM, agale svara sahita vyaJjana ke saha, Adi svara kA e hotA hai| udA0-thero, veillaM; muddhavibhaillapasUNapuMjA ( zabda samUha meM, e na hote, viailla ) aisA ( varNAntara ) bhI dikhAI detA hai; ekkaaro| vA kadale // 167 // kadalazabde AdeH svarasya pareNa sasvaravyaJjanena saha ed vA bhavati / kelaM kayalaM / kelI kylii| kadala zabda meM, agale svara sahita vyaJjana ke sAtha, Adi svara kA e vikalpa se hotA hai| udA.-kelaM.. kayalI / / vetaH karNikAre / / 168 // karNikAre itaH sasvaravyaJjanena saha ed vA bhavati / kaNNero knnnniaaro| kaNikAra zabda meM, (Ni meM se ) i kA ( agale ) svara sahita vyaJjapa ke sAtha vikalpa se e hotA hai / udA0-kaNNero, knniaaro| 1. kramase-trayodaza / trayoviMzati / trayastrizat / 2. mugdhavicakilaprasUnapuJjAH / 3. kdlii| Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe ayau vai // 166 // ayizabde AdeH svarasya pareNa sasvaravyaJjanena saha aid vA bhavati / aiba'hemi / ai 'ummattie / vacanAdaikArasyApi prAkRte prayogaH / ayi zabda meM, agale svara sahita vyaJjana ke sAtha, Adi svara kA ai hotA hai / udA0-- - aimmattie / ( ai hotA hai aisA ) vidhAna hone se, aikAra kA bhI prayoga ( kabhI-kabhI dikhAI detA hai aisA jAne ) | ot pUtarabadaranavamAlikAnavaphalikApUgaphale / / 170 / / pUtarAdiSu AdeH svarasya pareNa sasvaravyaJjanena saha od bhavati / poro / boraM / borI / nomAliA / nohaliA / popphalaM 4 popphalI / 1 pUtara ityAdi - pUtara, vadara, navamAlikA, navaphalikA, pUgaphala -- zabdoM meM agale svara sahita vyaJjana ke sAtha Adi svarakA o hotA hai / udA - poro poSphalI | na vA mayUkha lavaNa- caturguNa-caturtha-caturdaza caturvAra sukumArakutUhalodukhalolUkhale || 171 / / 45 vikalpa se prAkRta meM mayUkhAdiSu AdeH svarasya pareNa sasvaravyaJjanena saha od vA bhavati / moho maUho / loNaM / ia " lavaguggamA / cogguNo caugguNo / cottho cauttho / cotthI cautthI' / coddaha cauddaha / coddasI 'cauddasI / covvAro cauvvAro / somAlo / sukumAlo / kohalaM kouhallaM / taha manne kohalie / ohalo uUhalo | okkhala ulUhalaM / moro maUro iti tu moramayUrazabdAbhyAM siddham / d mayUkha ityAdi - mayUkha, lavaNa, caturguNa, caturtha, caturdaza, caturvAra, sukumAra, kutUhala, udUkhala, ulUkhala -- zabdoM meM, agale svara sahita vyaJjana ke sAtha, Adi svarakA o vikalpa se hotA hai / udA0 - mo ho' ulUhalaM / ( prazna - isa niyama se hI mayUra zabda se moro aura maUro ye varNAntara hote haiM kyA uttara-- - nahIM ) / moro aura maUro ye varNAntara mora aura mayUra zabdoM se siddha hue haiM / avApote / / 172 // avApayorupasargayoruta iti vikalpArthanipAte ca AdeH svarasya pareNa 1. bahi dhAtu bhI dhAtu kA Adeza hai ( sUtra 4.53 dekhie ) / 2. unmattike / 3. badarI / 4. VpUgaphala / 5. iti lavaNa - - - udgamAH / 7. caturdazI / 6. caturthI / 8. tathA manye kutUhalike / - Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 prathamaH pAdaH sasvaravyakhanena saha od vA bhavati / ava / o arai' avyri| moAso avyaaso| apa / osarai avsri| osAriaM avsaari| uta / o aSaNaM / o ghaNo / u avaNaM / uadhnno| kvacinna bhavati / avagayaM / avasaho / ua rvii| aba aura apa upasoM meM tathA vikalpa-arthabodhaka uta adhyaya meM (nipAta ), agale svara sahita vyaMjana ke sAtha, Adi stharakA o vikalpa se hotA hai / udA0ava-oarai. 'avyaaso| apaH-osara i. 'avasAriyaM / utaH-ovaNaM... "ghaNo / kvacit ( yahI kahA huA varNAntara ) nahIM hotA hai| udA0-avagayaM "rabo / Uccope / / 173 / / upazabde AdeH svarasya pareNa sasvaravyaJjanena saha Ut occAdezau bA bhvtH| Uha"si ohasi uvhsi| UjjhAo ojjhAo uvjjhaao| UAso oAso uvvaaso| upazabda meM, agale svara sahita vyaJjana ke sAtha, Adi svara ko U aura o Adeza vikalpa se hote haiM / udA-ahasi uvavAso / __ubho niSaNNe // 174 // niSaNNazabde AdeH svarasya pareNa sasvaravthalanena saha ubha Adezo vA bhavati / NumaNNo NisaNNo / niSaNNa zabda meM, agale svara sahita vyaJjana ke sAtha, Adi svara ko ubha Adeza vikalpa se hotA hai / NukaNNo, NisaNNo / prAvaraNe aGgvAU // 175 // prAvaraNa zabde AdeH svarasya pareNa sasvaravyaJjanena saha aGagu Au ityetAvAdezau bhavataH / paMguraNaM pAUraNaM pAvaraNaM / prAvaraNa zabda meM, agale svara sahita vyaJjana ke sAtha, Adi svarako aMgu aura Au ye Adeza vikalpa se hote haiM / udA0--paMguraNaM pAvaraNaM / svarAdasaMyuktasyAnAdeH / / 176 / / adhikAroyam / yadita UrdhvamanukramiSyAmastatsvarAt parasyAsaMyuktasyAnAderbhavatIti veditavyam / / yaha ( sUtra meM se zabda samUha ) adhikAra hai| yahA~ se Age hama anukrama se jo 1. krasa avatarita / avakAza / 2. kramase-apasarati / apasArita / 3. kramase-utavanam / utadhanaH / 4. kramase-apagata / apazabda / uta raviH / 5. kramase-upahasita, upAdhyAya, upavAsa / Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe 47 kaheMgeH vaha svara ke agale (=svara ke Age hone vAle ), asaMyukta ( aura ) anAdi varNa ke bAre meM hotA hai aisA jAne / kagacajatadapayavAM prAyo luk / / 177 // svarAt pareSAmanAdibhUtAnAmasaMyuktAnAM kagacajatadapayavAnAM prAyo luga bhavati / k| tithiyro| loo| sayaDhaM / g| no| nyrN| myNko| ca / saI / kyggho| n| rayayaM / payAvaI / go| ta / viANaM / rasAyalaM / jii| d| gayA / mayaNo / p| riU / surariso / y| dayAla / nayaNaM / vioo| v| 'lAyaNNaM / viuho / vlyaannlo| prAyo grahaNAt kvacinna bhavati / sukusumaM / payAgajalaM / sugau / agarU / sacAvaM / vijaNaM / sutAraM / viduro / sapAvaM / smvaao| devo / dANavo / svarAdityeva / "sNkro| sNgmo| nkkNcro| dhnnNjo| visNtvo| purNdro| sNvuddo| saMvaro / asaMyuktasyetyeva / akko / vaggo / acco| vajja / dhutto| uddAmo / vippo / kjjN| savvaM / kvacit saMyuktasyApi / naktaMcaraH nakkaM cro| anAderityeva / kaalo| gNdho| coro| jaaro| truu| dyo| pAva / vnnnno| yakArasya tu jatvaM Adau vkssyte| samAse tu vAkyavibhaktayapekSayA bhinnapadatvamapi vivakSyate / tena tatra yathAdarzanamubhayamapi bhavati / suhakaro suhyro| Agamio Ayamio / jalacaro jalayaro / vhutro| bhuaro| suhado suho| ityAdi / kvacidAderapi / sa punaH sauNa / sa ca so a| ciha naM indhaM / kvaciccasya jaH / pizAcI pisAjI // ekatvaM egattaM / ekaH / 1. kramase--tIrthakara, loka, zakaTa / 2. kramase-naga, nagara, mRgAMka / 3. kramase-zacI, kacagraha / 4. kramase rajata, prajApati, gaja / 5. kramase vitAna, rasAtala, yati / 6. kramase-gadA, madana / 7. kramase-ripu, supuruSa / 8. kramase-~-dayAlu, nayana, viyoga / 9. kramase-- lAvaNya / vibudha / vaDavAnala / 10. kramase-sukusuma / prayAgajala / sugata / aguru / sacApa / vijana / vyaJjana sutaar| vidura / sapApa / samavA / deva / dAnava / 11. kramase-zaMkara / saMkara, saMgama, naktaMcara, dhanaMjaya, viSaMtapa, puraMdara, saMvRta, saMvara / saMvara / 12. kramase-arka, varga, arya, vajra / vayaM, dhUrta, uddAma, vipra, kAyaM, sarva / 13. kramase-kAla, gaMdha, caura, jAra, taru, dava, pApa, varNa / 14. kramase-sukhakara/zubhakara, Agamika, jalacara, bahutara, sukhada, zubhada / Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 prathamaH pAdaH ego / amukaH amugo / asukaH asugo| zrAvakaH saavgo| AkAraH aagaaro| tIrthakaraH nitthgro| AkarSaH / aagaariso| logassujjo agraa| ityAdiSu tu vyatyayazca ( 4.447 ) ityeva kasya gatvam / ArSe anyadapi dRzyate / AkuzvanaM A uNTaNaM / atra casya Tatvam / svara agale, anAdi hone vAle aura asaMyukta aise jo k g c j t d pya aura v vyaMjana, unakA prAyaH lopa hotA hai / udA0-k ( kA lopa )-nitthayaro... sayaDaM / g ( kA lopa )-na o'mayaMko / c ( kA lopa)-saigaho / ja ( kA lopa )-rathayaM 'go| t ( kA lopa )-viANaM 'jaI / d ( kA lopa )-gayA mayaNo / 5 ( kA lopa )-riU, suuriso| y ( kA lopa ) dayAlU bioo / va ( kA lopa -lAyaNaM. "yaannlo| prAyaH ( lopa hotA hai ) aisA nirdeza hone se, kvacit ( k g ca ja ityAdi kA lopa ) nahI hotA hai / udaa.-sukusuumNdaannvo| svara ke Age hI ( hone vAle k g ityAdi kA lopa hotA hai| isalie poche anusvAra hone para, aisA lopa nahIM hotA hai| udA0-) sNkro...sNvro| ( ka ga ityAdi ) asaMyukta hone para hI ( unakA lopa hotA hai| ve saMyukta ho, to unakA lopa nahIM hotA haiM / udA0 .-) akko...savvaM / kvacit saMyukta hone vAle ( ka ityAdi kA lopa hotA hai / udA.---.) naktaMcaraH nakkaMcaro / anAdi hone vAle hI ( k g ityAdi kA lopa hotA hai; ve Adi ho,to unakA lopa nahIM hotA hai / udA:-) kAlo "vaNNo / yakAra Adi hone para, usakA ja hotA hai, yaha Age (sUtra 1 245 meM) kahA jaaegaa| samAsa meM to vAkya vibhaktikI apekSA se ( dvitIya pada ) bhinna hai aisI vivakSA ho sakatI hai| usa kAraNa usa sthAna para jaisA sAhitya meM dikhAI detA hai vaisA donoM bhI (=yAnI samAsa meM dvitIya padake Adi vyaMjana kabhI Adi to kabhI anAdi samajhakara, varNAntara ) hote haiN| udA-suhakaro' 'suhao, ityAdi / kvacit ( ca 5 ityAdi ) Adi hone para bhI ( usakA lopa hotA hai| udA0-) sa punaH * indhaM / kvacit ca kA ja hotA hai| udA0-pizAcI, pisaajii| paraMtu ekatvaM egattaM ' jjo ityAdi zabdoM meM, 'vyatyayazca' sUtrAnusAra ka kA g hotA hai| Arva prAkRta meM anya varNAntara bhI dikhAI detA hai / udA0-AkuJcanaM AuNTaNaM; yahA~ ca kA T huA hai| yamunAcAmuNDAkAmukAtimuktake monunAsikazca / / 178 // eSu masya lug bhavati luki ca sati masya sthAne anunAsiko bhavati / jau~NA / caauNnnddaa| kaauNo| aNiu~tayaM / kvacinna bhavati / aimaMtayaM ai. muttayaM / - yamunA, cAmuNDA, kAmuka, atimuktaka zabdoM meM, m kA lopa hotA hai, aura lopa hone para, bha ke sthAna para anunAsika AtA hai| udA.-jau~NA' 'aNi utayaM / kvacit (bha kA lopa ) nahIM hotA hai / udA-ai{tayaM, aimuttayaM / 7. lokasya udyotakarAH / Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe nAvarNAt paH / / 176 // avarNAt parasyAnAdeH yasya lug na bhavati / 'savaho / sAvo anAderityeva / `parauTTho / avarNa ke Age hone vAle, anAdi p kA lopa nahIM hotA hai / udA0 - savaho / sAvo / ( pa ) anAdi hone para ho aisA hotA hai| p Adi hogA, to vaha jaisA hI rahatA hai / udA0, para uTho / avarNo yazrutiH / / 180 // kaNacajetyAdinA ( 1.177 ) luki sati zeSaH avarNaH avarNAt paro laghuprayatnatarayakArazrutirbhavati / titthayaro / sayaDhaM / nayaraM / mayaMko kayaggaho / kAyamaNI / rayayaM / payAvaI / rasAyalaM / pAyAlaM / mayaNo / gyaa| nayaNaM / dayAlU / lAyaNaM / avarNa iti kim / sauNo / pauNI / pauraM / nihao / ninamo / vAU / kaI / avarNAdityeva / 'lossa / dearo / rAIvaM / kvacid bhavati / piyai / 'kagacaja' ityAdi sUtra se ( k g ityAdi kA ) lopa hone para, zeSa athagaM yadi avarNa ke Age ho to laghu prayatna se uccArita 'ya' jaisI ( usa avarNa kI ) zruti hotI hai ( yAnI laghu prayatna se uccArita ya jaisA vaha avarNaM sunAI detA hai ) / udA0 - titthayarolAyaNNaM / a-varNaM aisA kyoM kahA ? kAraNa k g ityAdi kA lopa hone para yadi zeSa varNaM a-varNana ho, to usakI ya-zruti nahIM hotI hai / udA0 ) sauNo N kaI / avarNa ke Age hone para hI ( zeSa a-varNa kI va zruti hotI hai; pIche avarNa na ho, to prAyaH ya zruti nahIM hotI hai / udA0-- ) loassa, dearo / kvacit poche a-varNa na hone para bhI zeSa a-varNa ko ya zruti hotI hai / udA0 ) - piyai / kubjakarSarakIle kaH khopuSpe // 1 81 // eSu kasya kho bhavati puSpaM cet kubjAbhidheyaM na bhavati / khujjo / khapparaM / o | apuSpa iti kim / baMdheuM kujjayapasUNaM / ASainyatrApi / kAsitaM khAsiaM / kasitaM khasiaM / kubja, kapara, kIla zabdoM meM, ka kA kha hotA hai; ( kubja zabda kA ) yadi kubja nAmakA phUla aisA artha ho, to kubja zabda meM ( ka kA kha ) nahIM hotA hai / 1. kramase:- zapatha zApa / 2. parapuSTa / 3. kAcamaNi / 4. pAtAla / 5. krama se... zukani ( zakuna ) / praguNa / pracura / rAjIva / nihata / ninata ( ni + nata ) | vAyu / kavi | kapi / 6. kramase - lokasya / devaraH / 7. pibati / 4 prA0 vyA* 8. badavA kubjaka- prasUnam / 49 Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pAdaH udA.-khujjo 'khlio| ( kubja zabda kA artha ) phUla na hone para, ( ka kA kha hotA hai ) aisA kyoM kahA hai ? ( kAraNa kunja zabda kA artha usa nAmakA phUla aisA hone para, ka kA gsa nahIM hotA hai| udA0-) vaMdheuM pasUNaM / ArSa prAkRta meM anyatra bhI yAnI anya kucha zabdoM meM bhI ( ka kA kha hotA hai| udA0 -- ) kAsita.."kha sikaM / marakata madakale gaH phanduke tvAdeH // 182 // anayoH kasya go bhavati kanduke tvAdyasya kasya / maragayaM / mayagalo / genduaN| _____ marakata aura madakala ina do zabdoM meM ka kA ga hotA hai; parantu kandUka zabda meM mAtra Adha ka kA ga hotA hai / udA0-garagayaM''gendu / kirAte caH // 183 // kirAte kasya co bhavati / cilaao| pulinda evAyaM vidhiH / kAmarUpiNi tu nessyte| namimo' harakirAyaM / kirAta zabda meM ka kA ca hotA hai / udaa.--cilaao| ( kirAta zabda kA ayaM kirAta yAnI ) pulinda (=eka vanya jAti ) hone para hI, ( ka kA na hotA hai) yaha niyama lAgU par3atA hai| parantu ( kirAta zabda kA artha yadi kirAta kA ) veza bAraNa karane vAlA (kirAta aisA ho, to isa niyama kI pravRtti ) iSTa nahIM mAnI jAtI hai| udA0-namimo. kirAyaM / zIkare bhahau vA / / 184 // zIkare kasya bhahau vA bhavataH / sIbharo siihro| pksse| siiaro| zokara zabda meM ka ke bha aura ha vikalpa se hote haiN| udA0-sIbharo, siihro| (vikalpa -----) pakSa meN-siimro| candrikAyAM maH // 185 // candikAzabde kasya mo bhavati / caMdimA / cAndrikA zabda meM ka kA ma hotA hai| udaa0-cNdimaa| nikaSasphaTikacikure haH // 186 // eSu kasya ho bhavati / nihso| phaliho / cihro| ciharazabdaH saMskRtepi iti durgH| 1. namAmaH harakirAtam / Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe nikaSa, sphaTika aura cikura zabdoM meM ka kA ha hotA hai / udA0 - cihuro / durga ke matAnusAra, cihara aisA zabda saMskRta bhASA meM bhI hai / khaghathadhabhAm // 187 // svarAt pareSAmasaMyuktAnAmanAdibhUtAnAM khaghathadhabha ityeteSAM varNAnAM prAyo ho bhavati / kha / 'sAhA / muhaM / mehalA / lihai / gha / 2 meho / jahaNaM mAho / lAhai / tha / nAho / Avasaho / mihuNaM / kahai / dha / sAhU | vAho / bahiro / bAhara | iMda- haNa / bha / " sahA / sahAvo / nahaM / thaNaharo / sohai | svarAdityeva / saMkho / saMgho / kaMthA / bNdho| khaMbho / asaMyuktasyetyeva / "akkhai / agghai / katthai / siddhao | baMdhai / labbhai | anAderityeva / gajjante khe mehA / gacchai ghaNo / prAya ityeva / sarisava - khalo | palaya- ghaNo / athiro / jiNa dhambho / paNaTThabhao / nabhaM / ... - svara ke Age hone vAle, asaMyukta, anAdi hone vAle kh gha th dh aura bhU varNokA prAyaH ha hotA hai / udA0 -kha ( kA ) - sAhA lihai / gha ( kA ha ) - meho... lAhai / tha kA ha) - nAho kahai / dha ( kA ha ) - sAhU indadhaNU / bha ( kA ha) - sahA sohai / sbara ke Age hone para hI ( kh dhu ityAdi kA ha hotA hai; pIche anusvAra hone para, aisA ha, nahIM hotA hai / udA0 ) saMkho "khaMbho / asaMyukta hone para hI ( kh dh ityAdi kA ha hotA hai; ve saMyukta hone para, aisA ha nahIM hotA hai / udA0 --) akkha i 'lanbhai / anAdi hone para ho ( kh gh ityAdi kA ha. hotA hai; ve Adi ho, to ha, nahIM hotA hai / udA0--- - ) gajjete ( khu dh ityAdi kA ha. ) prAyaH hI hotA hai; / kabhI kabhI udA0 ) sarisava 'nabhaM / ghaNo / aisA hai, nahIM hotA hai / 1. kramase -- zAkhA / mukha / mekhalA / likhati / 2. kramase - medha / jaghana / mAgha / zlAghate / 51 3. krama se - nAtha | Avasatha | mithuna / kathayati / 4. kramase - sAdhu / vyAdha | badhira / bAdhate / indradhanus / 5. krama se - sabhA | svabhAva / nabhas / stanabhara | zobhate / 6. krama se - zaMkha / saMgha | kaMthA / baMdha | staM ( skaM ) bha / 7. krama se -- AkhyAti, rAjate ( sUtra 4.100 anusAra, rAj kA Adeza bhagdha hai ), kathyate ( sUtra 2. 174 dekhie ), siddhaka, badhnAti labhyate / 8. kramase - garjanti khe meghAH / gacchati dhanaH / 9. krama se ---- sarSapa - khala pralaya dhana / asthira | jinadharmaM / praNaSTa bhaya / nabhas / Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 prathamaH pAdaH pRthaki dho vA // 188 // pRthak zabde thasya dho vA bhavati / pidhaM yudhaM / pihaM puhaM / pRthak zabda meM tha kA dha vikalpa se hotA hai| udA0-pidhaM..."puhaM / zRGkhale khaH kaH // 186 // zRGkhale khasya ko bhavati / saGkalaM / zRGkhala zabda meM kha kA ka hotA hai / udA0-saMkalaM / punnAgabhAginyorgoM maH // 160 // anayogasya mo bhavati / 'punAmAI vasaMte / bhaaminnii| punnAga aura bhAginI zabdoM meM ga kA ma hotA hai / udA0-punnAmAI. 'bhaaminnii| chAge lH|| 11 // chAge gasya lo bhavati / chAlo chaalii| chAga zabda meM ga kA la hotA hai / udA0-~-chAlo, chAlI / Utve durbhagasubhage vaH // 162 // anayokatve gasya vo bhavati / dUhavo / sUhavo / Utva iti kim / duho| suho| dubhaMga aura suhaga ina do zabdoM meM, ( Adi ukArakA ) U hone para, ga kA va hotA hai / udA0-dUhavo, suuhvo| U hone para aisA kyoM kahA hai ? ( kAraNa ina zabdoM meM, yadi u kA U na ho, to ga kA va nahI hotA hai / udA0-)duhao, muho| khacitapizAcayozvaH sallau vA // 163 // anayozvasya yathAsaMkhyaM sa lla ityAdezau vA bhvtH| khasio khio| pisallo pisaao| ___khacita aura pizAca zabdoM meM, ca ko anukrama se sa aura lla Adeza vikalpa se hote hai / udA0-khasio... pisAo / jaTile jo jho vA // 164 // jaTile jasya jho vA bhavati / jhaDilo jddilo| jaTila zabda meM, ja kA jha vikalpa se hotA hai| udA.-jhaDilo, jaDilo / 1. punnAgAni vsnte| 2. /chaag| Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe To DaH // 165 // svarAt parasyAsaMyuktasyAnAdeSTasya Do bhavati / nddo'| bhddo| ghddo| dhddi| svarAdityeva / ghNttaa| asNyuktsyetyev| khttttaa| anAderityeva / 2ttkko| kvacinna bhavati / aTati atti| svara ke Age hone vAle, asaMyukta aura anAdi Ta kA u hotA hai| udA.naDo.... dhaDai / svara ke Age hone para hI ( Ta kA Da hotA hai; pIche anusvAra hone para, yaha varNAntara nahI hotA hai| udA0-) ghaMTA / asaMyukta hone para hI ( Ta kA ra hotA hai| saMyukta hone para nahIM hotA hai| udA0-) khaTTA / anAdi hone para hI ( Ta kA Da hotA hai; Ta Adi ho, to usakA Da nahIM hotA hai / udA.---) Takko / kvacit ( Ta kA Da ) nahIM hotA hai / udA0-aTati atti| saTAzakaTakaiTa me DhaH // 166 / / eSu Tasya Dho bhavati / saDhA / sayaDho / keDhavo / saTA, zakaTa, kaiTabha zabdoM meM Ta kA Dha hotA hai| udA0-saDhA..."keDhavo / sphaTike laH // 17 // sphaTike Tasya lo bhavati / phliho| sphaTika zabda meM Ta kA la hotA hai / udA0 -phaliho / capeTApATau vA // 198 // capeTAzabde Nyante paTidhAtau Tasya lo vA bhavati / cavilA caviDA / phAlei phaaddei| ___capeTA zabda meM aura prayojaka pratyayAnta paT dhAtu meM,Ta kA la vikalpa se hotA hai| udA0-cavilA..."phADei / Tho DhaH // 166 // svarAt parasyAsaMyuktasyAnAdeSThasya Dho bhavati / "mddho| sddho| kmddho| kuDhAro / paDhai / svarAdityeva / vekaMTho / asaMyuktasyetyeva / ciTThai' / anAderityeva / hiae tthaai| 1. krama se--naTa / bhaTa / ghaTati / ghtt| 2. khnaa| 3. Takka / 4. kragase-maTha |shtth| kamaTha / kuThAra / paThati / 5. vaikuNTha / 6. tiSThati / 7. hRdaye tiSThati / hemacadra ke matAnusAra, ciTTha aura ThA ye dhAtu sthA dhAtu ke Adeza haiM ( sUtra 4.16 dekhie) / Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 prathamaH pAdaH svara ke Age hone vAle, asaMyukta, anAdi Tha kA Dha hotA hai| udA0 --maDho... paDhai / svara ke Age hone para hI ( kA Dha hotA hai, pIche anusvAra ho, to Tha kA Dha nahIM hotA hai| udA0-) vekuMTho / asaMyukta hone para hI ( Tha kA Dha hotA hai, saMyukta hone para nahIM hotA hai / udA0-) ciTThai / anAdi hone para hI ( Tha kA Dha hotA hai; Adi hone para nahIM hotA hai / udA0-) hiae tthaai|| aMkoThe llaH // 20 // aMkoThe Thasya dviruktau lo bhavati / aMkolla-tella-tuppaM / aMkoTha zabda meM Tha kA dvitvayukta la (=lla) hotA hai / udA-aMkollatellatuppaM / piThare ho vA razca DaH / / 201 // piThare Thasya ho vA bhavati tatsaMniyoge ca rasya Do bhavati / pihddo| piddhro| piThara zabda meM Tha kA ha vikalpa se hotA hai aura usake sAnidhya meM ra kA Da hotA hai / udA0--pihaDo, piddhro| Do laH // 202 // svarAt parasyAsaMyuktasyAnAderDasya prAyo lo bhavati / vaDavAmukham / valayAmuhaM / garulo / tlaayN| kiili| svarAdityeva / modde| koNddN| asaMyuktasyetyeva / khggo| anAderityeva / ramaI ddimbho| prAyograhaNAt / kvacid vikalpaH / 'valisaM vaDisaM / dAlimaM dADimaM / gulo guddo| NAlI nnaaddo| NalaM. nnddN| Amelo aavelo| kvacitra bhavatyeva / -niviDaM / guddo| nIDaM / udd| tddii| svara ke Age hone vAle, anAdi Da kA prAyaH la hotA hai / udA0-baDavAmulaM... kIlai / svara ke Age hone para hI ( Da kA la hotA hai| pIche anusvAra hone para nahIM hotA hai / udA0-moMDaM, koMDaM / asaMyukta hone para hI ( Da kA la hotA hai, saMyukta hone para mahI hotA hai / udA0-) khggo| anAdi hone para hI ( Da kA la hotA hai mAdi hone para nahIM hotA hai / udA0 --- ) ramai Dimbho / prAyaH aisA nirdeza hone se kvacit vikalpa se (Da kA la hotA hai| udA.- valisaM.... .''AveDo kvacit ( da kA la ) hotA hI nahIM hai / udA0-nibiDaM... ..."tddii| 1. aMkoThatailadhRtam / 2. kramase:-- gaiDa / taDAga / kroDati / / 3. kramase:--muNDa / kuNDa / 4. khaDga / 5. ramate DimbhaH / 6. baDiza / dADima / guDa / nADau / 7. krama se :-naDa ApIDa / 8. krama se :-nibiDa / gauDa / pIDita / nIDa / uDu / taDI (+nttii)| Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe 55 veNau No vA / / 203 // veNau Nasya lo vA bhavati / vela / veNU / veNu zabda meM Na kA la vikalpa se hotA hai / udA0-velU, veNU / tucche tazcachau vA // 204 // tucchazabde tasya ca cha ityAdezau vA bhavataH / cucchaM chucchaM tucchaM / tuccha zabda meM, ta ko ca aura cha aise Adeza vikalpa se hote haiN| udA.cucchaM. 'tucchN| nagaratrasaratUvare TaH / / 205 // eSu tasya To bhavati / ttgro| ttsro| ttvro| tagara, trasara, aura tUvara zabdoM meM ta kA Ta hotA hai| udA0-Tagaro... ... ttuuvro| pratyAdau DaH // 206 // pratyAdiSu tasya Do bhavati / pddivnn'| pddihaaso| pddihaaro| paaddihaaro| pADipphaddhI / paDisAro / paDiniattaM / pddimaa| paDivayA / paDaMsuA / paDikarai / pahaDi / pAhuDaM / vAvaDo / paDAyA / bheddo| haraDaI / maDayaM / ArSe duSkRtaM / dukkaDaM / sukRtam sukaDaM / Ahvatam AhaDaM / avahRtaM avahaDaM / ityaadi| prAya ityeva / pratisamayam paisamayaM : pratIpam paIvaM / saMprati saMpai / pratiSThAnam / paiTaThANaM / pratiSThA pitttthaa| prtijnyaa| pinnnnaa| prti| prbhRti| praabhRt| vyApta / patAkA / bibhItaka / hriitkii| mRtaka / ityaadi| prati ityAdi zabdoM meM ta kA i botA hai| udA0-paDiyAnaM'' .."maDayaM / prAkRta meM ( ta kA Da hone ke udA0::-- ) duSkRtam ... "avahaDaM, ityAdi / (ta kA aisA Da) prAyaH hI hotA hai / ( tasmAt aisA Da kabhI nahIM hotA hai| udA0--) pratisamayam .. .. 'paiNNA ! ( krama se mUla saMskRta zabda aise haiM :-) prati... ... mRtaka, ityaadi| 1. paDivannaM se paDikarai taka ke zabdoM meM prati hai| inake mUla saMskRta zabda krama se aise :-pratipanna / pratihAsa / pratihAra / pratispadhin / pratisAra / pratinivRtta / prtimaa| pratipad / pratizrut / pratikaroti / 2. 'prati' zabda paDivannaM se paDikarai taka ke zabdoM meM hai| 3. prabhRti se mRtaka taka ke zabda krama se pahuDi se maDayaM taka ke zabdoM ke mUla saMskRta Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pAdaH itve vetase // 207 // vetase tasya Do bhavati itve sati / veddisii| itva iti kim / veaso| i: svapnAdau ( 1.46) iti ikAro na bhavati itva iti vyAvRttibalAt / vetasa zabda meM ( ta meM se a kA ) i hone para, ta kA Da hotA hai| udA0- - veddiso| i hone para aisA kyoM kahA hai ? ( kAraNa aisA na hone para, ta kA Da nahIM hotA hai / udA0 ) veaso| ( prastuta sUtra meM ) itva hone para aise jo zabda haiM unake vyAvRtti karane ke sAmarthya ke kAraNa ( 'veasa' isa varNAntara meM ) 'i: svapnAdo' sUtra ke anusAra ( a kA i ) nahIM hotA hai| garbhitAtimuktake NaH // 208 // anayostasya No bhavati / gambhiNo ! aNiu~tayaM / kvacinna bhavatyapi / aimattayaM / katham erAvaNo / airAvaNazabdasya / erAvao iti tu airAvatasya / gabhita aura atimuktaka ina do zabdoM meM ta kA Na hotA hai / udA.-gabbhiNo ... .. utavaM / kvacit ( aisA ta kA Na ) nahI bhI hotA hai| udA0-aimuttayaM / (prazna:-) erAvaNa zabda kaisa siddha hotA hai ? airAvata zabda meM ta kA Na hokara siddha hotA nahIM kyA ? uttara :- ) airAvaNa zabda kA rUpa hai ( erAvaNa ); erAvamao ( varNAntara ) mAtra airAvata zabda kA hai / rudite dinA NaH // 209 // - ruditaM dinA saha tasya virukto No bhavati / ruNNaM / atra kecid RtvAdiSu da ityArabdhavantaH sa tu zaurasenImAgadhIviSaya eva dRzyate iti nocyate / prAkRte hi / RtuH / riU uU / rajatam rayayaM / etad ramaM / gataH go| AgataH aago| sAMpratam saMpayaM / yataH / jo| tataH to| kRtam kayaM / hatam hayaM / hatAzaH hyaaso| zrutaH suuo| AkRtiH AkiI / nivRtaH nivvuo| tAtaH taao| kataraH kayaro / dvitIyaH duio| ityAdayaH prayogA bhvnni| na punaH ud| rayadaM ityAdi / kvacit bhAvepi vyatyayazca ( 4.447) ityeva siddham / dihI ityetadarthaM tu dhRtedihiH (2.131 ) iti ... vakSyAmaH / rudita zabda meM di ke sAtha ta kA NNa-dvirukta Na --hotA hai / udA0-ruNNaM / isa sthala para 'RtvAdiSu da ' ( - Rtu ityAdi zabdoM meM ta kA da hotA hai, isa ) niyama kA prAraMbha kucha ( vaiyAkaraNa ) karate haiM, paraMtu vaha niyama zaurasenI aura mAgadhI bhASA ke bAre meM hI dikhAI detA hai; isalie ( vaha niyama yahA~ ) hamane kahA nahIM 1. Rtu / rjt| Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtaNyAkaraNe 57 hai| saca bAta yaha hai-prAkRta meM Rtu"""duio ityAdi prayoga hote haiM, paraMtu udU, rayada ityAdi prayoga to nahIM hote haiM / kvacit (ta kA da hone vAle prayoga prAkRta meM) yadi hote bhI haiM, to ve 'vyatyayazca' ( isa hamAre vyAkaraNa ke ) niyama se hI siddha hote haiN| ( dhuti zabda se siddha hona vAle ) dihI ( varNAntara ) ke lie mAtra 'dhRtedihiH' ( yaha niyama ) hama ( Age ) kahane vAle haiM / saptato raH / / 210 // saptamo tasya ro bhavati / sttrii| saptati zabda meM ta kA ra hotA hai / udA.-sattarI / atasIsAtavAhane laH // 211 / / anayostasya lo bhavati / alsii| sAlAhaNo sAlavAhaNo / sAlAhaNI' bhaasaa| atasI aura sAtavAhana ina do zabdoM meM, ta kA la hotA hai| udA.-alasI... bhAsA / palite vA / / 212 // palite tasya lo vA bhavati / palilaM pliaN| palita zabda me ta kA la vikalpa se hotA hai / udA0-palilaM, palimaM / pIte vo le bA // 213 // pIte tasya vo vA bhavati / svArthalakAre pre| pIvalaM pIalaM / la iti kim / pomaM / pIta zabda meM, ( pota ke Age ) svArthe lakAra ( pratyaya ) hone para, ta kA va vikalpa se hotA hai / udA0-pobalaM, pIalaM / ( svArthe ) lakAra ( Age hone para ) aisA kyoM kahA hai ? ( kAraNa pIta ke bhAge svArtha lakAra na ho, to ta kA va vikalpa se nahIM hotA hai / udA0-) piinN| vitastivasatibharatakAtaramAtuliGga haH // 214 // eSu tasya ho bhavati / vihtthii| vshii| bahulAdhikArAt kvacinna bhavati / vasaI / bhrho| kaahlo| mAhuliMgaM mAtuluMgazabdasya tu mAuluMgaM / vitasti, vasati, bharata, kAtara aura mAtuliMga zabdoM meM ta kA ha hotA hai| udA0--vihatthI, basahI; bahulakA adhikAra hone se, kvacit ( ta kA ha ) nahIM 1. sAtavAhanI bhASA / Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pAdaH hotA hai; udA0--vasaI; bharaho....'mAhuliMgaM / paraMtu mAtulaMga zabda kA varNAntara mAtra mAuluMgaM hotA hai| methizithirazithilaprathame thasya DhaH // 215 // eSu thasya Dho bhavati / hApabAdaH / meddhii| siDhilo / siddhilo| pddhmo| methi, zithira, zithila aura prathama zabdoM meM tha kA Dha hotA hai / ( tha kA ) ha hotA hai ( sUtra 1.187 ) isa niyama kA prastuta niyama apavAda hai / udA0-- meDhI...... pddhmo| nizItha-pRthivyorvA // 216 // anayosthasya Dho vA bhavati / nisIDho nisIho / puDhabI puhvii| nizItha aura pRthivI ina do zabdoM meM tha kA Dha vikalpa se hotA hai| udA-- nisIDho' 'puhvii| dazanadaSTadagdhadolAdaNDadaradAhadambhadarbhakadanadohade do vA DaH // 217 / / eSa damya Do vA bhavati / DasaNaM dsnnN| DaTTho dttttho| DaDDho daDDho / DolA dolaa| DaMDo dNddo| Daro dro| DAho daaho| Dambho dmbho| Dhabbho dabbho / kaDaNaM kayaNaM / Dohalo dohalo / darazabdasya ca bhayArthavRttereva bhavati / anyatra 'daradalia / dazana, daSTa, dagdha, dolA, daNDa, dara, dAha, dambha, darbha, kadana, aura dohada zabdoM meM da kA Da vikalpa se hotA hai| udA0-DasaNaM. 'dohalo / dara zabda bhaya artha meM hone para hI ( da kA Da ) hotA hai; ( vaisA artha na hone para ) anya sthAnoM meM (dara aisA hI varNAntara hotA hai / udA0-) daradalia / daMzadahoH / / 218 // anayordhAtvordasya Do bhavati / Dasai2 / Dahai / daMz aura daha, dhAtuoM meM da kA Da hotA hai / udA0--hasai, Dahai / saMkhyAgadgade raH // 216 // saMkhyAvAcini gadgadazabde ca dasya ro bhavati / eArahare / bAraha / teraha / gaggaraM / anAderityeva / te dasa / asaMyuktasyetyeva / cauddaha / saMkhyAvAcaka zabdoM meM aura gadgada zabda meM, da kA ra hotA hai| udA.1. drdlit| 2. kramase---dazati / dahai / 3. kramase----ekAdaza / dvAdaza / cayodaza / gadgada / 4. te daza / 5. caturdaza / Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe eaarh....'gggrN| anAdi hone para hI ( da kA ra hotA hai; da Adi ho, to aisA ra nahIM hotA hai / udA:-) te dasa / asaMyukta hone para hI ( dakAra hotA hai; da saMyukta ho, to aisA ra nahIM hotA hai / udA0-) cauddaha / ___ kadalyAmadrume // 220 // kadalozabde adrumavAcini dasya ro bhavati / krlii| adruma iti kim / kayalI kelii| kadalI zabda meM, usakA peDa artha na hone para, da kA ra hotA hai| udA.-kadalI / (kadalI zabda kA artha) peDa na hone para aisA kyoM kahA hai ? (kAraNa peDa artha hone para da kA ra nahIM hotA hai / udA-) kayalI, kelI / pradIpidohada laH // 221 // prapUrve dIpyatau dhAtau dohadazabde ca chasya lo bhavati / ' palIvei / palittaM / dohlo| pra ( upasarga ) pIche hone vAle dIp dhAtu meM aura dohada zabda meM, da kA la hotA hai| udA0-palovei.'dohalo / kadambe vA // 222 // kadambazabde dasya lo vA bhavati / kalaMbo kayaMbo / kadamba zabda meM da kA la vikalpa hotA hai / udA.-kalaMbo, kayabo / ___ dIpau dho vA // 223 // dIpyatau dasya dho vA bhavati / dhippai dippi| dIpyati ( dhAtu ) meM da kA dha vikalpa se hotA hai / udA.-dhippai, dippai / kadarthite vaH // 224 // kathite dasya vo bhavati / kvttttio| kathita zabda meM da kA va holA hai / udA0-kavaTTio / kakude haH // 225 // kakude dasya ho bhavati / kauhaM / kakuda zabda meM da kA ha hotA hai / udA0-kauhaM / 1. kramase--pradIpayati / pradIpta / dohada / Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pAdaH niSadhe dho DhaH // 226 // niSadhe dhasya Dho bhavati / nisddho|| niSadha zabda meM dha kA Dha vikalpa se hotA hai| udA0-nisaDho / vauSadhe // 227 // oSadhe dhasya Dho vA bhavati / osaDhaM osahaM / oSadha zabda meM dha kA Dha vikalpa se hotA hai| udA.-osaDhaM, mosahaM / no NaH // 228 // svarAt parasyAsaMyuktasyAnAdernasya No bhavati / 'knnyN| mayaNo / vayaNaM / nayaNaM / mANai / aarsse| aarnaalN| anilo| anlo| ityaadypi| svarake Age hone vAle, asaMyukta, anAdi ( aise ) na kA Na hotA hai| udA0kaNayaM 'mANa i / ArSa prAkRta meM, AranAlaM. 'analo ityAdi bhI (varNAntara hote haiM / ) vAdau // 226 // asaMyuktasyAdau vartamAnasya nasya No vA bhavati / Naro naro / NaI naI / Nei nei / asaMyuktasyetyeva / nyAyaH naao| asaMyukta aura Adi hone vAle na kA Na vikalpa se hotA hai| udA0-Naro'.. nei| asaMyukta hone vAle ( na kA hI Na hotA hai; yadi na saMpukta ho, to vikalpa se Na nahI hotA hai| udA0- ) nyAyaH naao| nimbanApite laNhaM vA // 230 // anayo nasya la ha ityetau vA bhavataH / limbo nimbo| pahAvio naavio| nimba aura nApita ina do zabdoM meM, na ke la aura eha (vikAra ) vikalpa se hote haiN| udA0-limbo' nhaavio| So vaH / / 231 // svarAt parasyAsaMyuktasyAnAdeH pasya prAyo vo bhavati / 'savaho / sAvo / 1. kramase-kanaka / madana / vadanAvacana / nayana / mAnamati / 2. kramase-AranAla / anila / anala / 3. kramase-nara / nadI / nayati / 4. kramase-zapatha / zApa / upsrg| pradIpa / kAzyapa / pApa / upamA / kapila / kuNapa / kalApa / kapAla / mahIpAla / gopAyate / tapati / Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe uvasaggo / paIvo / kaasvo| pAvaM / uvamA / kvilN| kuNavaM / klaavo| kvaalN| mhivaalo| govi| tavai / svarAdityeva / kaMpai' / asaMyuktasyetyeva / appamatto / anAderityeva / suheNa paDhai / prAya ityeva / kaI / riuu| etena pakArasya prAptayorlopavakArayoryasmin kRte zrutisukhamutpadyate sa tatra kaaryH| ___svara ke Age hone vAle, asaMyukta, anAdi pa kA prAyaH va hotA hai| udA.savaho "tavai / svara ke Age hone para hI ( pa kA va hotA hai; pIche anusvAra hone para,pa kA va nahIM hotA hai / udA0-) kaMpai / asaMyukta hone para hI (pa kA va hotA hai, pa saMyukta ho, to va nahIM hotA hai / udA0-)appamatto / anAdi hone para hI (pa kA va hotA hai; pa Adi hone para va nahIM hotA hai| udA0-- ) suheNa paDhai / prAyaH hI ( pa kA va hotA hai; isalie kabhI pa kA va hotA bhI nahI hai| udA.-) kaI, riU / tasmAt pakAra ke bAre meM prApta hone vAle lopa aura vakAra inameM jo (vikAra) kie jAne para zra ti ko (=sunane ko ) madhura lagegA, vahI vahA~ kare / pATiparuSaparidhaparikhApanasapAribhadra phaH // 232 // Nyante paTidhAtau paruSAdiSa ca pasya pho bhavati / phAlei phADei / phruso| phaliho / phalihA / phaNaso / phaalihddo| __ prayojaka pratyAyanta padhAtu meM aura paruSa ityAdi-paruSa, paridha, parikhA, panasa, pAribhadra--zabdoM meM pa kA pha hotA hai / udA0--phAle i. 'phAlihaddo / prabhUte vaH // 233 // prabhUte pasya vo bhavati / vahuttaM / prabhUta zabda meM pa kA va hotA hai| udA.---vahattaM / nIpApIDe mo vA / / 234 / / anayoH pasya mo vA bhavati / nImo niivo| Amelo aameddo| nIpa aura ApIDa zabdoM meM, kA ma vikalpa se hotA hai| udA0--nomo... aameddo| pApI raH / / 235 / / pApardhAvapadAdauM pakArasya ro bhavati / pAradhI / 1. kmpte| 2. apramatta / 3. sukhena paThati / 4. kramase-kapi / ripu / Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 prathamaH pAdaH pApaddhi zabda meM pada ke Adi na hone vAle pakArakA ra hotA hai| udA0-- paarddhii| pho bhahau // 236 / / svarAt parasyAsaMyuktasyAnAdeH phasya bhahau bhavataH / kvacid bhaH / rephaH rebho| ziphA sibhA / kvacittu haH / 'muttAhalaM / kvacidubhAvapi / sabhalaM' shlN| sebhAliA sehaaliaa| sabharI shrii| gubhai guhai / svarAdityeva / gaMphaTa / asaMyuktasyetyeva / pUpphaM / anAderityeva / ciThai5 phnnii| prAya ityeva / kasaNa phnnii| - svara ke Age hone vAle, asaMyukta, anAdi pha ke bha aura ha hote haiN| kvacit (pha kA ) bha hotA hai| udA0 - repha: 'sibhA / parantu kvacit (pha kA ) ha hotA hai| udA0muttAhalaM kvacit (pha ke bha aura ha ) donoM bhI hote haiN| udA-sabhalaM... muhai / svara ke Age ( pha hone para hI ye vikAra hote haiM, pIche anusvAra hone para ye vikAra nahIM hote haiM / udA: --- ) guMphai / (pha ) asaMyukta hone para hI ( ye vikAra hote haiM; pha saMyukta hone para, ye vikAra nahIM hote haiN| udA0-- ) puSpaM / (pha) anAdi hone para hI ( ye vikAra hote haiM; pha Adi hone para, ye vikAra nahIM hote haiM / udA0 ---- ) ciTThai phaNI / prAyaH hI (pha ke ye vikAra hote haiM; kabhI ve hote bhI nahIM haiN| udA0- ) ksnnphnnii| bo vaH // 237 // svarAt parasyAsaMyuktasyAnAdebasya vo bhavati / alAbU alAvU alAU / zabala: svlo| svara ke Age hone vAle, asaMyukta, anAdi ba kA va hotA hai / udA--alAbU.. svlo| visinyAM bhaH // 238 // bisinyAM basya bho bhavati / bhisinnii| strIliMganirdezAdiha na bhavati / bisa tantupelavANaM / / bisinI zabda meM ba kA bha hotA hai| udA0-bhisiNI / (sUtra meM bisinI aisA) strIliMga kA yAnI strIliMgI zabda kA nirdeza hone se, yahA~ (yAnI Age die udAharaNa meM ba kA bha nahIM hotA hai ! udA0- ) bisa ' pelavANaM / 1. muktAphala / 2. kalase--saphala / zephAlikA / zapharI / guphati / 2. gumphati 4. puSpa / 5. tiSThati phaNI / 6. kRSNaphaNI / 7. bisatantupelavAnAm / Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe kabandhe mayau // 236 // kabandhe basya mayau bhavataH / kamaMdho kyNdho| kabandha zabda meM ba ke bha aura ya hote haiM / udA.---kamaMdho, kayaMdho / kaiTabhe bho vaH // 240 // kaiTabhe bhasya vo bhavati / keddhvo| kaiTabha zabda meM bha kA va hotA hai| udA0-keDhavo / viSame mo Dho vA // 241 / / viSame masya Dho vA bhavati / visaDho vismo| viSama zabdameM, ma kA Dha vikalpa se hotA hai| udA0 ----visaDho visamo manmathe vaH / / 242 / / manmathe maraya vo bhavati / vammaho / manmatha zabda meM ma kA va hotA hai| udA0 --vambhaho; vAbhimanyau / / 243 // abhimanyuzabde mo vo vA bhavati / ahivannU ahimannU / abhimanyu zabda meM ma kA va vikalpa se hotA hai / udA0---ahivannU, ahimannU / / bhramare so vA // 244 // bhramare masya so vA bhavati / bhasalo bhmro| bhramara zabda meM ma kA sa vikalpa se hotA hai| udA. --- bhasalo, bhamarA / AdeyoM jaH // 245 // padAdeyaMsya jo bhavati / jso| jamo / jaai| Aderiti kim / avayavo' / viNao / bahulAdhikArAt sopasargasyAnAderapi / saMjamo / saMjogo / avajaso / kvacinna bhavati / 'paoo / ArSe lopopi / yathAkhyAtam ahakkhAyaM / yathAjAtam ahaajaayN| pada ke Adi hone vAle ya kA ja hotA hai| udA. ---jaso ... 'jAi / (pada ke) Adi hone vAle ( ya kA ja hotA hai ) aisA kyoM kahA hai ? (kAraNa yadi pada ke Adi ya na ho, to usakA ja nahIM hotA hai| udA:-~avayavo, vinno| vahula kA adhikAra hone se, upasarga yukta aura anAdi hone vAle ( ya kA bhI ja hotA hai / udA0 -- ) saMjamo. avajaso / kvacit ( upasargayutta aura anAdi hone vAle 1. krama se---yazas / yama / yAti / 2. kramase-avayava / vinaya / 3. kramase-saMyama / saMyoga / apayazas / / 4. pryog| Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pAdaH ya kA ja) nahIM hotA hai / udA0 -paoo / ArSa prAkRta meM ( Adi ya kA ) lopa bhI hotA hai| udA0-yavAkhyAtam ... ahAjAyaM / yuSmadyarthapare taH // 246 // yuSmacchabdethaMpare yasya to bhavati / 'tumhaariso| tumhakero / arthapara iti kim / jumhadamha payaraNaM / (dvitIya puruSI tU-tuma ) artha hone vAle yuSmad zabda meM, ya kA ta hotA hai / udA.-tumhA..... kero|| dvitIya puruSI ) artha hone vAle ( yuSmad zabda meM ) aisA kyoM kahA hai ? ( kAraNa vaisA artha na hone para, yaSmad zabda meM se ya kA ta nahIM hotA hai| udA0-) jumha.... 'payaraNaM / yaSTyAM lH|| 247 // yaSTyAM yasya lo bhavati / ltttthii| veNulaTThI / ucchultttthii| mhultttthii| yaSTi zabda meM ya kA la hotA hai| udaa0-lttttii.....'ltttthii| vottarIyAnIyatIyakRye jjaH // 248 // uttarIyazabde anIyatIyakRdyapratyayeSu ca yasya dvirukto jo vA bhavati / uttarijjaM uttriiaN| anIya / 'karaNijja krnniiaN| vimhayaNijja vimhayaNIaM / javaNijjaM javaNIaM / tIya / biijjo' biio| kRdya / pejjA' peaa| uttarIya zabda meM aura anIya, tIya tathA kRbha pratyayoM meM, ya kA dvirukta ja ( = jja) vikalpa se hotA hai / udA0 -uttarijja, uttarIaM / anIya (pratyaya meM):karaNijjaM ..'javaNIaM / tIya ( pratyaya meM ):-biijjo, bIo / kRdya (pratyaya maiM):pejjA, peaa| chAyAyAM hokAntau vA // 249 // a-kAntau vartamAne chAyAzabde yasya ho vA bhvti| vaccha ssa cchAhI vacchassa cchaayaa| AtaNabhAvaH / -sacchAhaM sacchAyaM / akAntAviti kim / muhacchAyA / kAntirityarthaH / / 1. kramase- yuSmAdRza / yuSmadIya (sUtra 2.147 dekhie)| 2. yuSmadasmatprakaraNam / 3. kramase-veNayaSTi / ikSa yASTiAmadhuSTi / 4. kramase-karaNIya / vismayanIya / mApanIya / 5. dvitIya / 6. peyaa| 7. vRkSasya cchaayaa| 8. scchaay| 9. mukhcchaayaa| Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe kAnti artha na hone vAle chAyA zabda meM ya kA ha vikalpa se hotA hai / uvA0-- bacchassa..:cchAyA; ( yahA~ chAyA yAnI ) dhUpa kA abhAva; sacchAhaM, sacchAyaM / kAMti artha na hone vAle ( chAyA zabda meM ) aisA kyoM kahA hai ? ( kAraNa chAyA zabda kA artha kAMti ho, to ya kA ha nahIM hotA hai / udA0-muhacchAyA (yAnI muhako) kAMti aisA artha hai| DAhavau katipaye // 250 // katipaye yasya DAha va etyetau paryAyeNa bhavataH / kaivAhaM kaiavaM / katipaya zabda meM ya ke Aha ( DAha ) aura va ye do vikAra paryAya se hote haiN| uvA0--kaivAha, kaiavaM / kirimere ro DaH // 251 // anayo rasya Do bhavati / kiDo / bheDo / kiri aura bhera zabdoM meM ra kA Da hotA hai / udA0-kiDI, bheDo / paryANe DA vA // 252 // paryANe rasya DA ityAdezo vA bhavati / paDAyANaM pllaannN| paryANa zabda meM, ra ko DA Adeza vikalpa se hotA hai / udA0-paDAyANaM,pallANaM / karavIre NaH // 253 / / karavIre prathamasya rasya No bhavati / kaNavIro / karavIra zabda meM pahale ra kA Na hotA hai| udaa0-knnviiro| haridrAdau la: / / 254 // ___ haridrAdiSu zabdeSu asaMyuktasya rasya lo bhvti| hlihii| daliddAi / dalido / dAlidaM / haliho / jahuThilo / siDhilo / muhlo| calaNo / vlunno| klunno| iNgaalo| skkaalo| somaalo| cilAo / phalihA / phaliho / phAlihaho / kAhalo / lukko / avaddAlaM / bhslo| jaDhalaM / baDhalo / niTaThulo / bahalAdhikArAccaraNazabdasya pAdArthavRttareva / anyatra ciraNakaraNaM / bhramare sa-saMniyoge eva / anyatra bhmro| tathA / jaDharaM / bddh'ro| nitthuro| ityaadypi| hridraa| dridraati| daridra / daaridry| hAridra / yudhiSThira / shithir| mukhr| caraNa / varuNa / karuNa / aNgaar| satkAra / sukumaar| kirAta / parikhA / prigh| pAribhadra / kAtara / rugNa / apadvAra / bhramara / jaThara / baThara / niSThura / ityAdi / ArSe / 'duvaalsNge| ityAdyapi / 1. caraNakaraNa ( yAnI AcArakarma ) / 2. dvAdazAMga / 5 prA0 vyA. Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pAdaH haridrA ityAdi pAbdoM meM asaMyukta hone bAle ra kA la hotA hai| udA0halihI...."niThulo / bahula kA adhikAra hone se, caraNa zabda pAva artha meM hone para hI ( usameM se ra kA la hotA hai| caraNa kA artha pAva na hone para ) anya sthAna meM (ra kA la nahIM hotA hai| udA0-) caraNakaraNaM / bhramara zabda meM 'sa' ke sAMnidhya hone para hI ( ra kA la hotA hai ) sa ke sAMnidhya na hone para ) anyatra (ra kA la nahIM hotA hai| udA0 ) bhmro| api ca ( kucha zabdoM meM ra kA la na hote ) jaDharaM.. niThuro, ityAdi bhI ( varNAntara ) hote haiN| uparyukta zabdoM ke mUla saMskRta zabda kramase aise haiM-) haridrA' 'niSThura, ityAdi : ArSa prAkRta meM duvAlasaMge ityAdi varNAntara bhI hotA hai| sthUle lo raH / / 255 // sthUle lasya ro bhavati / thoraM / kathaM thUla bhddo| sthUrasya haridrAdilatve bhvissyti| sthUla zabda meM la kA ra hotA hai| udA0-thoraM / (prazna:-) thUlabhaddo ( yaha varNAntara ) kaise hotA hai ? ( uttaraH--sthUrabhadra zabda meM se ) sthUra zabda meM, haridrA ityAdi zabdoM ke samAna (ra kA) la hokara / sUtra 1. 54 ) thUlabhadda varNAntara hogA / lAhalalAGgalalAGagale vAderNaH / / 256 / / eSu Aderlasya No vA bhavati / NAhalo laahlo| NaMgalaM lNglN| NaMgUlaM lNguulN| lAhala, lAMgala, aura lAMgUla zabdoM meM, Adi la kA Na vikalpa se hotA hai / udA0 ...gAhalo laMgUlaM / / lalATe ca / / 257 / / lalATe ca Aderlasya No bhavati : cakAra AderanuvRttyarthaH / NiDAlaM nnddaalN| __ aura lalATa zabda meM Adi la kA Na hotA hai / ( sUtra 1.256 meM se AdeH (=pahale ke) pada kI anuvRtti ( prastuta 9.257 sUtra meM ) hotI hai, yaha dikhAne ke lie ( prastuta sUtra meM ) cakAra (=ca zabda) prayukta hai / udA0 ..-NiDAlaM, NaDAlaM / zabare bo maH / / 258 / / zabare basya mo bhavati / smro| zabara zabda meM ba kA ma hotA hai| udA , ----samaro / Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svapnanIvyorvA / / 259 // anayorvasya mo vA bhavati / simiNo siviNo / nomI nIvI / svapna aura nIvI ina do zabdoM meM, va kA ma vikalpa se hotA hai / simiNo "nIvI | ..... prAkRtavyAkaraNe udA0 zaSoH saH || 260 // 1 zakAraSakArayoH so bhavati / za saho / kuso / nisaMso | vaMso / sAmA / / suddhaM / dasa / sohai / visai / Sa / 2 saNDo / nihaso / kasAbo / ghosai / ubhayorapi / seso viseso / 1 zakAra aura SakAra ina donoM kA sa hotA hai / udA0 - za ( kA sa ) : - saddo "dhosai / ( za aura Sa ina ) donoM kA bhI ( sa ): visai / Sa ( kA sa ) -saMDo' seso, viseso : snuSAyAM Nho na vA // 261 // snuSAzabde Sasya haH NakArAkrAnto ho vA bhavati / suNhA susA / snuSA zabda meM Sa kA yaha ( aisA ) NakAra se yukta ha ( = Nha) vikalpa se hotA hai / suhA, susA udA0- dazapASANe haH || 262 // dazan zabde pASANazabde ca zaSoryathAdarzanaM ho vA bhavati / daha' muho dasamuho / dahabalo dasabalo / daharaho dasaraho / daha dasa / emAraha | bAraha | teraha | pAhANI pAsANo / dazan zabda meM aura pASANa zabda meM dikhAI degA vaisA, vikalpa se ha hotA hai / divase saH / / 263 / divase sasya ho vA bhavati / divo divaso / divasa zabda meM sa kA ha vikalpa se hotA hai / udA0--1 ho dhonusvArAt / / 264 // za aura Sa inakA, jaisA ( sAhitya meM ) udA0- - dahamuho "pAsANI / anusvArAt parasya hasya dho vA bhavati / siMdho sIho / saMdhAro / saMhAro / kvacidananusvArAdapi / dAhaH dAdho / 1 - divaho, divaso / 1. krama se - zabda / kuza / nRzaMsa / vaMza | zAmA / zuddha / daza / zobhate / vizati / 2. krama se - SaNDa / nikaSa / kaSAya / ghoSayati / 3. krama se - zeSa / vizeSa / 4. krama se - dazamukha / dazabala | dazaratha / daza / ekAdaza / dvAdaza / trayodava | pASANa Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pAdaH anusvAra ke Age hone vAle ha kA dha vikalpa se hotA hai| udA0-siMdho... saMhAro / kvacit ! pIche ) anusvAra na hone para hI ( ha kA dha hotA hai / udA0-) dAhaH baadho| - SaTzamIzAvasudhAsaptaparNeSvAdezchaH // 265 // eSu AdervarNasya cho bhavati / 'cha8o / chaTaThI / chappao / chammuho / chmii| chAvo / chuhA / chttivnnnno| SaT, zamI, zAva, sudhA aura saptaparNa zabdoM meM, Adi varNa kA cha hotA hai / udA-chaTTho 'chattivaNNo / zirAyAM vA / / 266 // zirAzabde Adezcho vA bhavati / chirA siraa| zirA zabda meM Adi (varNa) kA cha vikalpa se hotA hai / udA0-chirA, sirA / luga bhAjanadanujarAjakule jaH sasvarasya na vA // 267 / / eSu sa-svara-jakArasya luga vA bhavati / bhANaM bhAyaNaM / daNuvaho' dnnuavho| rAulaM roya ulN| bhAjana, danuja aura rAjakula zabdoM meM, svara sahita jakAra kA lopa vikalpa se hotA hai / udA0 ---bhANaM 'rAyaulaM / __ vyAkaraNaprAkArAgate kagoH / / 268 // - eSa ko gazca sasvarasya lug vA bhavati : vAraNaM vAyaraNaM / pAro paayaaro| aao| aago| vyAkaraNa, prAkAra, aura Agata zabdoM meM, svarasahita k aura g kA vikalpa se lopa hotA hai| udA0-vAraNaM 'aago| kisalayakAlAyasahRdaye yaH // 269 // eSa sasvara-yakArasya lug vA bhavati / kisalaM kisalayaM / kAlAsaM kaalaaysN| mahaNNa zvasabhA shiaa| 'jAlA te sahiaehi gheppaMti nisamaNuppiahi assa hiayaM / kisalaya, kAlAyasa aura hRdaya zabdoM meM svara sahita yakAra kA lopa vikalpa se hotA hai| udA.--kisalaM. hiayaM / 1. kramase-SaSTha / SaSThI / SaTpada / SaNmukha / zamI / zAva / sudhA / saptaparNa / 2. danujavadha / 3. mahArNavasamAH sahRdayAH / 4. yadA te sahRdayaH gRhyante / 5. nizamana arpita-hRdayasya hRdayam / Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe durgAdevyudumbarapAdapatanapAdapIThAntadaH // 270 // eSa sasvarasya dakArasya antarmadhye vartamAnasya luga vA bhavati / duggA-vI duggaa-evii| umbaro uumbro| pAvaDaNaM paayvddnnN| pAvIDhaM pAyavIDhaM / antariti kim / durgAdevyAmAdau mA bhUt / / durgAdevI, udumbara, pAdapatana aura pAdapITha zabdoM meM, antaryAnI madhya meM (bIca meM) rahane vAle dakAra kA svara ke sAtha vikalpa se lopa hotA hai / udA.-duggAvI.... pAyavI ddhN| madhya meM hone vAle ( dakAra kA ) aisA kyoM kahA hai ? ( kAraNa durgAdevI zabda meM pahale dakAra ko yaha niyama lAgU na par3e, isalie ) / yAvattAvajjIvitAvartamAnAvaTapAvArakadevakulaivameve vaH // 271 / / yAvadAdiSu sasvara-vakArasyAntarvartamAnasya lug vA bhavati / jA jAva / tA taav| jIaM jiiviaN| attamANo aavttmaanno| aDo avddo| pAramo paavaaro| deulaM devaulaM / emeva evameva / antarityeva / evameventyasya na bhvti| ityAcAryahemacaMdraviracitAyAM siddhahemacandrAbhidhAnasvopajJa zabdAnuzAsanavRttau aSTamasyAdhyAyasya prathamaH pAdaH / yAvat, tAvat jIvita, AvartamAna, avaTa, prAvAraka, devakula, aura evameva zabdoM meM, madhya meM/bIca meM rahane vAle vakAra kA svara ke sAtha vikalpa se lopa hotA hai| udA-jA........." evameva / madhya meM rahane vAle ho vakAra kA vikalpa se lopa hotA hai; isalie evameva zabda se antya ( vakAra ) kA ( vikalpa se lopa ) nahIM hotA hai| [ AThaveM adhyAya kA pahalA pAda samApta huaa| ] Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaH pAdaH saMyuktasya // 1 // adhikAro'yaM jyAyAmIt ( 2115 ) iti yAvat / yadita UrdhvamanukramiSyAmastat saMyuktasyeti veditavyam / ...: ( sUtrameM / saMyuktasya zabdakA ) adhikAra 'jyAyAmIt' sUtra taka hai| yahAM se Age hama kramase jo kahanevAle haiM, vaha saMyukta vyaMjanake bAremeM hotA hai aisA jAne / zaktamuktadaSTarugNamRdutve ko vA // 2 // eSu saMyuktasya ko vA bhavati / sakko satto / mukko mutto| Dakko dttttho| lukko luggo| mA ukkaM mA uttaNaM / ___ zakta, mukta, daSTa, rugNa aura mRdula zabdoM meM, saMyukta vyaMjanakA ka vikalpase hotA hai| udA-sakko ... ... ..'mA uttaNaM / / kSaH khaH kvacittu chau // 3 // kSasya kho bhavati / 'khao / lakkhaNaM / kvacitta chajhAvapi / khINaM chINaM jhINaM / shijji| kSa kA kha hotA hai| udA0-khao, lakkhaNaM / paraMtu kvacit ( kSa ke ) cha bhora jha bhI hote haiM / udAra-khINaM.."jhijjai / kaskayonAmni // 4 // anayornAmni saMjJAyAM kho bhavati / ek| pokkharaM / pokkhrinnii| nikkhaM / ska' / khaMdho / khNdhaavaaro| avkkhNdo| nAmnIti kim / "dukkaraM / nikkampaM / nikko| namokkAro / sakkayaM / sakkAro / tkkro| eka aura ska: ye saMyukta vyaMjana ) saMjJAmeM yAnI saMjJAvAcaka zabdoMmeM honepara, unakA kSa hotA hai / udA-ka ( kA kha):-pokkharaM... ... nikkhaM / 1. kramase:-kSaya lakSaNa / 2. kramase :-kSINa/kSIyate / 3. kramase:-puSkara / puSkariNI / niSka / 4. kramase:-skandha / skandhAbAra / avaskanda / 5. kramase :-duSkara / niSkampa / niSkraya / namaskAra / saMskRta / saMskAra / taskara / 'sakkAra' ke lie zrI vaidyajIne zabda sUcI meM diyA huA 'sarakAra' yaha saMskRta zabda yoga nahIM hai; 'saMskAra' aisA mUla saMskRta zabda Avazyaka haiM; kyoMki yahAM 'ska' saMyukta vyaMjana Avazyaka haiM / Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe zuSkaskande vA / / 5 / / anayoH kaskayoH kho vA bhavati / sukkhaM sukkaM / khando kando / zuSka aura skanda ina donoM zabdoM meM 6ka aura ska kA vikalpa se kha hotA hai| udA0--sukkhaM..... kndo| kSveTakAdau // 6 // kSveTakAdiSu saMyuktasya kho bhavati / kheDao / zveTakazabdo visspryaayH| voTakaH khoddaa| sphoTakaH khoddo| spheTakaH kheddo| spheTikaH kheddio| sveTaka ityAdi zabdoMme saMyukta vyaMjanakA kha hotA hai / udA0-kheDao; ( yaha ) kSveTaka zabda viSazabdakA paryAyavAcaka hai| shvottkH......'kheddio| sthANAvahare / / 7 // sthANau saMyuktasya kho bhavati harazced vAcyo na bhavati / khANU / ahara iti kim / thANuNo rehA / ___ sthANu zabda meM saMyukta vyaMjanakA kha hotA hai| paraMtu yadi (sthANu zabdase bhagavAna) zaMkara artha abhipreta ho, to ( sthakA kha ) nahIM hotA haiN| udaa-khaannuu| ( sthANu zabdakA ) artha zaMkara na honepara aisA kyoM kahA hai ? ( kAraNa svANu zabdakA artha zaMkara ho, to stha kA kha nahIM hotA hai / udA.- ) thANuNo rehaa| stambhe sto vA // 8 // stambhazabde stasya kho vA bhavati / khambho thambho / kaSThAdimayaH / ' stambha zabdameM sta kA kha vikalpa se hotA hai / udA0-khambho, thmbho| ( yaha stambha ) kASTha ityAdikA banA huA hai| thaThAvaspande / / 6 // spandA bhAvavRttau stambhe stasya thaThau bhavataH / thambho / Thambho / stambhyate thambhijjai ThambhijAi / spaMdakA ( = spaMdanakA, halacalakA ) abhAva arthameM honebhale stambha zabdameM sta ke tha aura Tha hote haiM / udA0-thaMbho......."ThaMbhijjai / 1. sthANo: rekhaa| Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 dvitIyaH pAdaH rakte govA // 10 // raktazabde saMyuktasya go vA bhavati / raggo ratto / rakta zabda maiM saMyukta vyaMjanakA vikalpase ga hotA hai / udA zulke govA // 11 // zulkazabde saMyuktasya Ggo vA bhavati / suGga sukkaM / zulka zabda meM saMyukta vyaMjanakA Gga vikalpase hotA hai / udA0 -suGga, sukka / kRtticatvare caH // 12 // anayoH saMyuktasya co bhavati / kiccI / caccaraM / kRtti aura catvara ina do zabdoM meM, saMyukta vyaMjanakA ca hotA haiM / udA0 - kiccI, caccaraM / ggo, ratto / tyo caitye / / 13 / / caityavarjite tyasya co bhavati / 'saccaM / paccaa / acaitya iti kim / caittaM / caitya zabda chor3akara, ( anya zabdoM meM ) tya kA ca hotA hai / udA - saccaM paccao / caraya zabda chor3akara aisA kyoM kahA hai ? ( kAraNa caitya zabda meM, tya kA ca nahIM hotA hai / udA0-- ) caittaM / pratyUSe Sazca ho vA // 14 // pratyUSe tyasya co bhavati tatsaMniyoge ca Sasya ho vA bhavati / paccUho paccUso / pratyUSa zabda meM tya kA ca hotA hai, aura usake sAMnidhya meM Sa kA ha vikalpa se hotA hai / udA0 - paccUho, paccUso / tvadhvadvadhvAM cachajajhAH kvacit / / 15 / / eSAM yathAsaMkhyamete kvacid bhavanti / bhuktvA bhoccA / jJAtvA NaccA | zrutvA soccA / pRthvI picchI vidvAn / vijjaM / buddhvA bujjhA / bhoccAra sayalaM picchi vijjaM bujjhA aNaNNayaggAmi / cai UNa tavaM kAuM saMtI patto sivaM paramaM // 1. krama se :- satya / pratyaya | 2. muktvA sakalI pRthvI vidvAn budhvA ananyakagAmi / tyaktvA tapaH kRtvA zAntiH prAptaH zivaM paramam // Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 73 tva, thva, va aura dhva inake kvacit anukramase ca, cha, ja aura jha ( ye vikAra ) hote haiM / udA - bhuktvA ""bujjhA; bhoccA..... "paramaM / vRzcike curvA // 16 // vRzcike zceH sasvarasya sthAne JcurAdezo vA bhavati / chApavAdaH / viJcuo viMcuo / pakSe : viJchio / prAkRtavyAkaraNe vRzcika zabda meM svarasahita zvi ke sthAna Jcu Adeza vikalpase hotA hai / (zvakA ) cha hotA hai ( dekhie sUtra 2:21 ) isa niyamakA apavAda prastuta niyama haiM / udA0-vizvabho, vizcuo / ( vikalpa - ) pakSa meM : - viJchio / choTyAdau / / 17 / / akSyAdiSu saMyuktasya cho bhavati / khasyApavAdaH / acchi / ucchU / lacchI / kaccho / chIaM / choraM / sariccho / vacchI / macchiA / chettaM / chuhA / daccho / kucchI / vacchaM / chuNNo | kacchA / chAro / kucche ayaM / churo / ucchA / chyaM / sAricchaM || akSi / ikSu | lakSmI / kakSa / kSuta / kSIra / sadRkSa | vRkSa / makSikA / kSetra | kSudh / dakSa / kukSi / vakSas / kSuNNa / kakSA / kSAra / kaukSeyaka | kSara | ukSan / kSata | sAdRzya / kvacit sthagitazabdepi / chaiaM / A / irkhe | khIraM / sArikkhamityAdyapi dRzyate / I akSi ityAdi zabdoM meM saMyukta vyaMjanakA cha hotA hai / ( kSa kA ) kha hotA hai| (dekhie sUtra 203 ) isa niyamakA apavAda prastuta niyama hai / udA-acchi sAricchaM ( inake mUla saMskRta zabda kramase aise:-) akSi sAdRkSya | kvacit sthagita zabda meM bhI (stha isa saMyukta vyaMjanakA cha hotA hai / udA0- - ) chaiaM / ArSa prAkRta meM 'ikkhU, khIraM, sArikkhaM ityAdi varNAntara bhI dikhAI dete haiM / kSamAyAM kau // 18 // 2 kau pRthivyAM vartamAne kSamAzabde saMyuktasya cho bhavati / chamA pRthivI / lAkSaNikasyApi kSmAdezasya bhavati / kSmA chamA / kAviti kim / khamA kSAntiH / ku yAnI pRthvI isa artha meM honevAle kSamA zabda meM saMyukta vyaMjanakA la hotA hai / udA - chamA (yAnI ) pRthivI aisA (kSamA zabdakA) artha hai | vyAkaraNake niyamAnusAra kSmA zabda ke Adeza se (saMyukta vyaMjanakA bhI cha) hotA hai / udA - kSmA chamA / ku (yAnI pRthvI isa ) artha meM honevAle kSamA zabda meM) aisA kyoM kahA hai ? ( kAraNa kSamA 1. kramase : - ikSu / kSIra | sAdRzya / Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaH pAdaH zabdakA artha pRthvI na ho, to usameM se kSa kA cha nahIM hotA hai / udA0 - ) khamA (yAnI ) kSAMti ( = kSamA) / 74 RkSe vA / / 16 / / RkSazabde saMyuktanya cho vA bhavati / ricchaM rikkhaM / riccho rikkhA / kathaM chUDhaM kSiptam / vRkSakSiptayo rukkhachUDho ( 2.127 ) iti bhaviSyati / RkSa zabda meM saMyukta vyaMjanakA cha vikalpase hotA | udA0- - ricchaM rikkho / ( prazna : - ) kSiptam zabdase chUDhaM vargAntara kaise huA ? ( uttaraH -- ) 'bukSakSiptayorukkha sUtrAnusAra ( Adeza hokara kSipta zabdasai chUDha varNAntara] hogA / kSaNa utsave // 20 // kSaNazabde utsavAbhidhAyini saMyuktasya cho bhavati / chaNo / utsava iti kim / khA / utsava artha kahanevAle kSaNa zabdameM saMyukta vyaMjanakA cha hotA hai / udA--kSaNo / utsava (artha kahanevAle kSaNa zabda meM) aisA kyoM kahA hai ? ( kAraNa utsaba artha na honepara, cha nahIM hotA hai / udA--khaNI ( kAlamApanameM ) / svAt vyavatsapsAma nizcale / / 21 / / 3 hrasvAn pareSAM thyazca tsapsAM cho bhavati nizvale tu na bhavati / ya / 'pacchaM / pacchA | micchA / va / pacchimaM / acche pacchA / tsa / ucchA ho / macchalo | maccharoM / saMvacchalo saMvaccharo / citsai / psa / licchai / jugucchai / accharA / hrasvAditi kim / "UsArio / anizcala iti kim / niccalo | ArSe tathye copi / taccaM / 1 { hrasva svara ke Age hone vAle thya, va tsa aura psa inakA cha hotA hai; parantu nizcala zabda meM mAtra ( zva kA cha ) nahIM hotA hai / udA0--thya kA cha ) :- pacchaM ... micchA / zva ( kA cha ):- pacchimaM pacchAtsa ( kA cha : ucchAho ciicchai / sa ( kA cha ) :- licchai accharA / hrasva svara ke Age hone vAle aisA kyoM kahA hai ? ( kAraNa pIche svara hraska na ho, to cha nahIM hotA hai / udA0 -) UsArio / nizcala zabda meM zrca kA cha ) nahIM hotA hai aisA kyoM kahA hai ? (kAraNa nizcala zabda meM va kA ca hotA hai / udA0 - niccalo | ArSa prAkRta meM, tathya zabda meM se ( thya kA ) ca bhI hotA hai / udA0 - taccaM / 1 1. krama se:- pathya | pathyA / mithyA / 2. kramase : pazcima | Azcarya / pazcAt / 3. kramaseH- utsAha / matsara / saMvatsara / cikitsati / 4. kama se: - lipsati / jugupsati / apsaras / 5. utsArita / Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe sAmarthyAtsukotsave vA // 22 // eSu saMyuktasya cho vA bhavati / sAmacchaM sAmatthaM / ucchuo Usuo / uchavo Usavo / sAmarthya, utsuka aura utsava zabdoM meM, saMyukta vyaJjana kA cha vikalpa se hotA hai / udA0--sAmacchaM Usavo / 75 spRhAyAm / / 23 // spRhAzabde saMyuktasya cho bhavati / phasyApavAdaH / chihA / bahulAdhikArAt kvacidanyadapi / nippiho / spRhA zabda meM saMyukta vyaJjana kA cha hotA hai / ( spa kA ) pha hotA hai ( sUtra 2053 ) niyama kA apavAda prastuta niyama hai / udA - chihA / bahula kA adhikAra hone se, kvacit ( spRhA zabda meM cha na hote ) nirAlAbhI ( varNAntara ) hotA hai / udA0 -niSpiho / jaH // 24 // eSAM saMyuktAnAM jo bhavati / dya / majjaM / avajjaM / vejjo / juI / joo / yya / jajjA | sejjA 1 rya 1 bhajjA | cauryasamatvAt bhAriA / vajjaM / pajnAo / pajjattaM / majjAyA / kabjaM / ca, thya, aura rya ina saMyukta vyaJjanoM kA ja hotA hai / udA0 dya ( kA ja ):majjaM joo / yya ( kA ja ): --- jajjo, sejjA / rya ( kA ja ) :- bhajA, ( yaha bhAryAsabda ) cauryAdi zabdoM ke samAna hone se, ( usameM svarabhakti hokara ) bhAriA ( aisA bhI varNAntara hotA hai ); kajjaM majjAyAM / abhimanyau jaJjau vA / / 25 / / abhimanya saMyuktasya jo azva vA bhavati / ahimajjU ahimaJju / pakSe / ahimannU / abhigrahaNAdiha na bhavati / udA abhimanyu zabda meM saMyukta vyaJjana ke ja ( yAnI jja ) aura Jja vikalpa se hote haiM / ahi" maJju / ( bikalpa -- ) pakSa meM :- mahimannU / ( abhimanyu zabda meM, manyu zabda ke pIche ) abhi zabda kA nirdeza hone se, ( abhi zabda pIche na hone vAle ) yahA~ (pAnI Age die kebala manyu zabda meM ja ora a ) nahIM hote haiM / udA0 --- mannU / 1. niHspRha / 3. kramase - jayya / zayyA | 5. krama se kArya / vayaM / paryAya | paryApta / maryAdA | 2. krama se - madha / abadha / vaidya / dyuti / dyota / 4. bhAryA / Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 dvitIyaH pAdaH sAdhvasadhyahyAM jhaH // 26 // sAdhvase saMyuktasya dhyAyozca jho bhavati / sajjhasaM / dhya / bjjhe| jhANaM / uvajjhAo / sjjhaao| sjjhN| vijho| hy| sjjho| majjhaM / gujjhaM / nnjjhi| sAdhvasa zabda meM se saMyukta vyaJjana kA, aura dhya tayA hya ina saMyukta vyaJjanoM kA jha hotA hai / udA0 --sajjhasaM / dhya ( kA jha ):--bajjhae "viJjho / hya (kA jh):sjjho"nnjjhi| dhvaje vA // 27 // dhvajazabde saMyuktasya jho vA bhavati / jhao dho| dhvaja zabda meM saMyukta vyaJjana kA jha vikalpa se hotA hai / udA0 ---- jhao, dhao! indho jhA // 28 // indhau dhAtau saMyuktasya jhA ityAdezo bhavati / samijjhAi / vijjhAi / indh dhAtu meM saMyukta vyaJjana ko jha Adeza hotA hai / udA0-samijjhAi, nijjhaai| vRttapravRttamRttikApattanakathite TaH // 26 // eSu saMyuktasya To bhavati / vtttto| pytttto| mttttiaa| paTTaNaM / kvttttio| * vRtta, pravRtta, mRttikA, pattana aura kathita zabdoM meM,saMyukta vyaJjana kA Ta hotA hai| udA0 vaTTo 'kvttttio| tasyAdhUrtAdau // 30 // tasya To bhavati / dhUrtAdIn vrjyitvaa| kevtttto| vttttii| jtttto| payaTTai / vttulN| rAyavaTTayaM / naTTaI / sNvttttiaN| adhUrtAdAviti kim / dhutto| kittii| vattA / AvattaNaM / nivttnnN| pavattaNaM / saMvattaNaM / aavtto| nivtto| nivvtto| pvtto| sNvtto| vttiaa| vttio| kattio / ukkttio| kttrii| muttii| mutto| muhutto| bahulAdhikArAd 1. kramase-badhyate / dhyAna / upAdhyAya / svAdhyAya / sAdhya / vindhya / 2. kramase-sahya / mahyam / guhya / nahyate / 3. kramase-Vsam + indha / |vi+indh / 4. kramase :-kaivarta / vartikA / jataM / pravartate / vatuMla / raajvaatikaa| nartakI / sNvrtit| Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe vaTTA / dhUrta / kIrti / vArtA | Avartana / nivartana / pravartana / saMvartana | Avartaka / nivartaka / nirvartaka / pravartaka / saMvartaka / vartikA / vArtika / kArtika / utkrtit| kartari / mUrti / mUrtaM / muhUrta / ityAdi / dhUrta ityAdi zabda chor3akara, ( anya zabdoM meM ) rta kA Ta hotA hai udA -- ke baTTI.. saMvaTTi / dhUrta ityAdi zabda chor3akara aisA kyoM kahA hai ? ( kAraNa dhUrta ityAdi zabdoMmerta kA Ta na hote, ta hotA hai / udA - ) dhutto muhutto / bahulakA adhikAra honese ( dhUrtAdi zabdoM meM se vArtA zabdakA varNAntara) vaTTA ( aisA bhI hotA hai ) | ( dhUrtAdi zabdoM ke mUla saMskRta zabda kramase aise haiM :-) dhUrta muhUrta, ityAdi / vRnte TaH || 31 // vRnte saMyuktasya NTo bhavati / veNTaM / 'tAlaveSTaM / vRnta zabda meM saMyukta vyaMjanakA Na hotA hai / udA --- veNTaM, tAlaveNTaM / Thosthivi saMsthule || 32 // anayoH saMyuktasya Tho bhavati / aTThI / visaMThulaM / asthi aura visaMsthula ina do zabdoM meM saMyukta vyaMjanakA Tha hotA hai / udA0 aTThI, visaMThulaM / styAnacaturthArthe vA // 33 // eSu saMyuktasya Tho vA bhavati / ThIM thINaM / cauTTho cauttho / aTTho prayojanam / attho dhanam / styAna, caturtha, aura artha ina zabdoM meM saMyukta vyaMjanakA vikalpaye Ta hotA haiM / udA0- -ThoNaMca uttho; aTTho (yAnI ) prayojana, (aura) attho ( yAnI ) dhana / STasyAnuSTA saMdaSTe || 34 // uSTrAdivarjite Thasya Tho bhavati / laTThI / muTThI / diTThI / siTThI / puTTho / kaTThe / surtttthaa| iTTho aNiTTha / anuSTra STazasaMdaSTa iti kim / uTTI / iTTA va / saMdaTTo | | 77 uSTra ityAdi uSTra iSTA saMdaSTa- zabda chor3akara, ( anya zabdoM meM ) STa kA Tha hotA hai / udA0 - laTThI aNiTTaM / uSTra iSTA, saMdaSTa zabda chor3akara aisA kyoM kahA hai ? ( kAraNa ina zabdoM meM STa kA Tha nahIM hotA hai; usakA TTa hotA hai / udA0 ) uTTo... do / 1. tAlavRnta / 2. krama se :-STi / muSTi / dRSTi / sRSTi / pRSTa / kaSTa / surASTra | iSTa / aniSTa | 3. iSTAcUrNaM iva / Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 dvitIyaH pAdaH garte ddH|| 35 // gartazabde saMyuktasya Do bhavati / TApavAdaH / gaDDo / gaDDA / garta zavdameM saMyukta vyaMjanakA Da hotA hai / (taM kA) Ta hotA hai (sUtra 2.30 dekhie niyamakA apavAda prastuta niyama hai / udA0 ---- gaDDo, gaDDA / saMmarda vitardivicchadacchardikapadamardite desya // 36 // eSu dasya DatvaM bhavati / sNmddddo| viaDDI / vicchddddo| chaDDai / chaDDI / kavaDDo / maDDio / sNmddddio| saMmarda, vidi, viccharda, chadi, kaparda, aura madita zabdoM meM rda kA ha hotA hai / udA0-saMmaDDo sNmddddio| ___gardabhe vA // 37 // gardabhe rdasya Do vA bhavati / gaDDaho gaddaho / gardabha zabdameM rda kA Da vikalpa se hotA haiM / udA0-gaDaDaho gaddaho / kanda rikAbhindipAle NDaH // 38 // anayoH saMyuktasya NDo bhavati : knnddliaa| bhinnddivaalo| kandarikA aura bhindipAla ina do zabdoM meM, saMyukta vyaMjanakA NDa hotA haiM / udA0-kaNDaliA, bhiNDivAlo / ___stabdhe ThaDhau / / 36 // stabdhe yuktayoryathA maM ThaDhau bhavataH ! tthddddho| stabdha zabda meM saMyukta vyaJjanoM ke yathAkrama Tha aura Dha hote haiN| udA.---- ThaDDho / dagdhavidagdhavRddhavRddha dH|| 40 // eSu saMyuktasya Dho bhavati / daDDho viaDDho / vuDDhA / vuDDho / kvacinna bhavati / viddhkiniruuviaN| dagdha, vidagdha, vRddhi, aura vuddha zabdo meM saMyukta vyaMjana kA Dha hotA hai| udA:-- daDho 'buDDho / kvacit (aiptA Dha) nahIM hotA hai / udA0 ---viddha viraM / zraddhaddhimUrdhAdhante vA // 41 / / eSu ante vartamAnasya saMyuktasya Dho vA bhavati / saDDhA sddhaa| iDDhI ridvii| muNDhA muddhA / aDDhaM addha / 1. chaDDadhAtu muc dhAtukA Adeza haiM (sUtra 491 dekhie)| 2. sNmdit| 3. vRddha-kavi ( pi )-nirUpitam / Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe zraddhA, Rddhi, mUrdhan, aura ardha zabdoM meM anta meM rahane vAle saMyukta vyaMjana kA Dha vikalpa se hotA hai / udA0saDDhA addhaM / mnajJorNaH // 42 // anayorNo bhavati / na / ' niSNaM / pajjuNNo / jJa / NA | saNNA / paNNA / viSNANaM / mna ora jJa ina donoM kA Na hotA hai / udA - mana ( kA Na ) :- niNNaM, pajjuNNo / jJa ( kA Na ) :---.. **fauroi paJcAzat paJcadaza-datte // 43 // eSu saMyuktasya No bhavati / paNNAsA / paNNaraha / diNNaM / paJcAzat, paJcadaza, aura datta ina zabdoM meM saMyukta vyaMjana kA Na hotA hai / * " diNNaM / udA - paNNAsA manyau nto vA // 44 // manyu zabde saMyuktasya nto vA bhavati / mantu mannU / manyu zabda meM vyaMjana kA nta vikalpa se hotA hai / udA --mantU, mannU / stasya thosamasta stambe // / 45 / / samasta stambavajite stasya tho bhavati / hattho / thuI | thottaM / thoaM / pattharo / pattho / asthi / satthi / asamastastastamba iti kim samatto / tambo | 1 samasta aura stamba zabda chor3akara, ( anya zabdoM meM ) sta kA tha hotA hai / udA0 hattho N satthi / samasta aura stamba zabda chor3a kara aisA kyoM kahA hai ? ( kAraNa una zabdoM meM sta kA tha na hote, ta hotA hai / udA - ) samatto, tambo | stave vA // 46 // svazabde stasya tho vA bhavati / thavo tavo / stava zabda meM sta kA tha vikalpa hotA hai / udA paryaste thau || 47|| paryaste stasya paryAyeNa thaTau bhavataH / pallattho palaTTo / 79 1. krama se: - nimna | pradyumna | 3. krama se :- hasta / stuti / svasti / -thayo, tavo / 2. krama se : -- jJAna | saMjJA : prajJA / vijJAna | stotra / stoka / prastara : prazasta / asti / Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaH pAdaH paryasta zabda meM, sta ke paryAya se tha aura Ta hote haiN| udA0-pallattho, plltttto| votsAhe tho hazca raH / / 48 / / utsAhazabde saMyuktasya tho vA bhavati tatsaM niyoge ca haraya rH| utthAro ucchaaho| utsAha zabda meM saMyukta vyaJjana kA tha vikalpa se hotA hai aura usake sAnidhya meM ha kA ra hotA hai / udA0 . .---utthAro; ucchAho / AzliSTe ladhau // 46 // AzliSTe saMyuktayoryathAsaMkhyaM la dha ityetau bhavataH / aalikho| AzliSTa zabda meM saMyukta vyaJjanoM ke krama se la aura dha aise ye (dhikAra) hote haiM / udaa0-aaliddho| cihna ndho vA // 50 // cihna saMyuktasya dho vA bhavati / gahApavAdaH / pakSe so'pi / cindhaM indhaM cinnhN| cihna zabda meM saMyukta vyaJjAna kA nya vikalpa se hotA hai / (hna kA) Nha hotA hai| ( sUtra 275 ) niyama kA apavAda prastuta niyama hai / ( vikalpa ----- ) pakSa meM vaha bho niyama lagatA hai| udA--- cindhaM ciNhaM / bhasmAtmano; po vA / / 51 // anayoH gayuktasya po vA bhavati / bhappo bhrso| appA apaanno| pakSe attA / bhasman aura Atman ina do zabdoM meM saMyukta vyaJjana kA vikalpa se pa hotA hai / udA0 ---bhappo 'appaago| ( vikalpa ----- ) pakSa meM attA ( esa? Atman zabda kA varNAntara hotA hai / DamakmoH / / 52 / / DmakmoH po bhavati / kuDamalama kumpalaM / rukmiNI ruppinnii| kvacit cmo'pi / rucmI ruppii| Dma aura kama kA pa hotA hai / udA0----kuDmalaM. 'ruppinnii| kvacit ( kama kA cma bhI ( hotA hai / udA0 - - ) rucmI, ruppI / Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe paspayoH phaH / / 53 // paspayoH pho bhavati / puSpam pupphN| zaSpam spphN| niSpeSaH nippheso| niSpAvaH nipphAvo / spandanam phaMdaNaM / pratispardhina paaddipphddhii| bahulAdhikArAt kvacid vikalpaH / 'buhapphaI buhppii| kvacinna bhavati / 'nippho| nippaMsaNaM / propprN| __pa aura spa kA pha hotA hai| udA0 ----( pa kA pha):-puSpam nissphaavo| (spa kA pha):-spandanam .. 'paaddiphdii| bahala kA adhikAra hone se kvacita vikalpa se hotA hai / udA. ----buhapphaI, buhappaI / kvacit (pa aura spa kA pha) nahIM hotA hai / udA.-nippaho / paropparaM / bhISme maH / / 54 // bhISme masya pho bhavati / bhippho| bhISma zabda meM Sma kA pha hotA hai / udA.-bhippho / zleSmaNi vA 55 // zleSmazabde Smasya pho vA bhavati / sepho silimho| zleSman zabda meM hama kA pha vikalpa se hotA hai| udA.---sepho, silimho / tAmrAne mbaH // 56 // anayoH saMyuktasya mayukto bo bhavati / tambaM ambaM / ambira tambira iti dezyau / tAmra aura Amra ina do zabdoM meM saMyukta vyaJjana kA makAra se yukta ba ( = mba) hotA hai / udA -tamba, ambaM / ambira, tambira zabda ( mAtra ) dezya zabda hote haiN| ho bho vA // 57 // vasya bho vA bhavati / jibbhA jIhA / hva kA bha vikalpa se hotA hai / udA0-jibbhA, johA / vA vihvale vau vazca // 58 // vihvale hvasya bho vA bhavati tatsaMniyoge ca vizabde vasya vA bho bhavati / bhibbhalo vibbhalo vibbhalo vihlo| vihvala zabda meM hva kA bha vikalpa hotA hai aura usake sAnidhya meM 'vi' isa zabda meM se k kA bh vikalpa se hotA hai| udA0-bhinbhalo vihlo| 1. bRhaspati / 2. kramase --niSprabha / nisparzana / paraspara / 6 prA0 vyA0 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 dvitIyaH pAdaH voveM // 5 // Urdhvazabde saMyuktasya bho vA bhavati / ubhaM uddhaM / Urdhva zabda meM saMyukta vyaJjana kA ma vikalpa se hotA hai / udA.-unbha,uddhaM / kazmIre mbho vA // 60 // kazmIrazabde saMyuktasya mbho vA bhavati / kambhArA kmhaaraa| kazmIra zabda meM saMyukta vyaJjana kA mbha nikalpa se hotA hai / udA--kambhArA; kmhaaraa| nmo maH / / 61 // nmasya mo bhavati / adholopaapvaadH| jammo / vmmho| mammaNaM / nma kA ma hotA hai / (saMyukta vyaJjana meM) anaMtara ( yAnI dvitIya avayava honevAle ma kA ) lopa hotA hai ( sUtra 2.08 ) niyama kA apavAda prastuta niyama hai| udA0jambho' 'mammaNaM / gmo vA / / 62 // gmasya mo vA bhavati / yugmam / jumbha juggaM / tigmam / timmaM tiggaM / gma kA ma vikalpa se hotA hai / uda! o -...yugmam - nigaM / brahmacaryatUyasaundaryazauNDIye yo raH / / 63 // . eSu yasya ro bhavati / jApavAdaH / bamhaceraM / cauryasamatvAt bamhacariaM / tUraM / suMderaM / sonnddiirN| ___ brahmacarya, tUyaM, saundarya aura zauNDIrya zabdoM meM yaM kA ra hotA hai / (yaM kA) ja hotA hai ( sUtra 2.4 ) niyama kA apavAda prastuta niyama hai / udAra-bamhaceraM; ( brahmacarya zabda ) caurya zabda ke samAna hone se ( usameM svarabhakti hokara ) bamhacarimaM ( aisA bhI varNAntara hotA hai; tUraM "soMDIraM / dhairye vA / / 64 // dhairye ryasya ro vA bhavati / dhIraM dhijjN| sUro sujjo iti tu sUra-sUryaprakRtibhedAt / dharya zabda meM yaM kA ra vikalpa se hotA hai / udA0-dhIra, dhijjaM / sUro aura sujjo zabda mAtra sUra aura sUrya ina do mUla bhinna ( saMskRta ) zabda se siddha hue haiN| 1. kramase:-janman / manmatha / manmanas / Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe etaH paryante // 65 // paryante ekArAt parasya yasya ro bhavati / peranto / eta iti kim / pajjanto / paryanta zabda meM ( pa meM se a kA e hokara, usa ) ekAra ke Age honevAle baM kA ra hotA hai / udA0 - peranto / ekAra ke Age honevAle ( yaM kA ) aisA kyoM kahA hai ? ( kAraNa ekAra ke Age rya na ho, to usakA r na hote, jja hotA hai / udA0 - ) pajjanto / Azcarye / / 66 / / Azrcarye etaH parasya yasya ro bhavati / accheraM / eta ityeva / acchariaM / Arya zabda meM (va meM se a kA e hokara, usa ) ekAra ke mAge honevAle yaM kAra hotA hai / udA -acchoraM e ke Age ( yaM ) hone para hI ( usakA ra hotA hai; jaisA na hone para ra nahIM hotA hai / udA0 ) acchariaM / 83 ato riAra rijarIaM // 67 // akArAt parasya ryasya ria, ara, rijja, roma ityete AdezA bhavanti / acchariaM acchaaraM accharijjaM accharIaM / ata iti kim / accheraM / Azcarya zabda meM ( eca meM se ) akAra ke Age honevAle yaM ko ribha, bhara, ribja aura rIa aise ye Adeza hote haiM / udA0 - acchAriaM accharIaM / akAra ke Age honevAle ( ko ) aisA kyoM kahA hai ? ( kAraNa zca meM se a kA e yadi na ho, to ye Adeza na hote, sUtra 2066 ke anusAra ) accheraM ( aisA varNAntara hotA hai ) / paryastaparyANasaukumArye llaH // 68 // eSu ryasya llo bhavati / paryastaM pallaTaM pallatthaM / pallANaM / soamallaM / pallaMko iti ca palyaGkazabdasya yalope dvitve ca / paliko ityapi cauryasamatvAt / paryasta, paryANa aura saukumArya zabdoM meM rya kA lla hotA hai / udA0 - - paryastam.. soamalaM / pallaMka zabda palyaGka zabda meM se y kA lopa hokara aura l kA dvisva hokara siddha huA haiM / ( palyaGka zabda kA ) palizraMko aisA bhI ( varNAntara hotA hai); kAraNa vaha zabda coryasama zabda hai / Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaH pAdaH bRhaspativanaspatyoH so vA // 66 // anayoH saMyuktasya so vA bhavati / baharasaI bahapphaI bhayassaI bhypphii| vaNassaI / vnnpphii| bRhaspati aura vanaspati zabdoM meM saMyukta vyaJjana kA sa vikalpa se hotA hai / udA0-bahassaI. vaNapphaI / bASpe hozra Ni // 70 // bASpazabde saMyuktasya ho bhavati ashrunnybhidheye| bAho nevajalabh / azruNoti kim / bappho uussmaa| (bASpa zabda se ) adha artha ke abhipreta hone para, bASpa zabda meM saMyukta vyaJjana kA ha hotA hai / udA0 ... bAho ( yAnI ) nayanoM kA nIra, azru / atha artha kahane kA abhiprAya hone para aisA kyoM kahA hai ? ( kAraNa bASpa zabda kA artha azru na ho, to Spa kA ha nahIM hotA hai| udA0-- ) bappho (yAnI) USmA (= uSNatA) / kArSApaNe / / 71 // kArSApaNe saMyuktasya ho bhavati / kAhAvaNo / kathaM khaavnno| hrasvaH saMyoge ( 1.84 ) iti pUrvameva hrasvatve pshcaadaadeshe| karSApaNazabdasya vA bhaviSyati / kArSApaNa zabda meM saMyukta vyaJjana kA ha hotA hai / udA0- kAhAvaNo / (prazna:-) kahAvaNo ( yaha varNAntara ) kaise hotA hai ? ( uttaraH-- - kArSApaNa zabda meM ) hrasvaH saMyoge' sUtrAnusAra pahale hI ( kA meM se A ) hrasva ! = a ) huA aura phira (prastuta sUtra ke anusAra rSa ko ha ) Adeza huA / athavA ( kahAvaNo yaha varNAntara) karSApaNa zabda kA hogaa| duHkhadakSiNatIrthe vA // 72 / / eSu saMyuktasya ho vA bhavati / duhaM dukkhaM / para' dukkhe dukkhiA viralA / dAhiNo dakkhiNo / tUhaM titthaM / duHkha, dakSiNa aura tIrthaM zabdoM meM saMyukta vyaJjana kA ha vikalpa se hotA hai / udA.---duhaM 'titthaM / 1. paraduHkhe duHkhitA viralAH / Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNa kUSmANDyAM Smo lastu NDo vA // 73 // kUSmANDyAM SmA ityetasya ho bhavati NDa ityasya tu vA lo bhavati / kohalI kohnnddii| kUSmANDI zabda meM mA ( isa saMyukta vyaJjana ) kA ha hotA hai, parantu NDa kA la mAtra bikalpa se hotA hai| udA0 -kohalI, kohaNDI ! pakSmazmaSmasmahmAM mhaH / / 74 // __ pakSmazabdasaMbaMdhinaH saMyuktasya zmaSmasmahmAM ca makArAkrAnto hakAra Adezo bhavati / pakSman pamhAiM / pamhala' loaNA / ma / kuzmAnaH kumhANo / kazmIrAH kamhArA / ma / grISmaH gimho / USmA umhaa| sma / asmAdRzaH amhaariso| vismayaH vimho| hma / brahmA bamhA / sumAH sumhaa| bamhaNo / bahmaceraM / kvacit mbha pi dRzyate / bambhaNo / bambhacera / simbho / kvacinna bhavati / razmiH rssii| smaraH sro| pakSman zabda se sambandhita rahanevAle (kSma isa ) saMyukta vyaJjana ko aura zma, ma, sma aura hma ina ( saMyukta vyaJjanoM ) ko makAra se yukta hakAra ( yAnI mha ) Adeza hotA hai / udA0-pakSman "loaNA / ma ( kA Nha ):- kumhANo kamhArA / ma ( kA mha ):---grISma 'umhaa| sma ( kA mha ):-asmAdRzaH vimho| hma ( kA mha ):--brahmA' 'bamhacera / kvajit ( mha ke badale ) mbha bhI dikhAI detA hai| udA0-~-vaMbhaNo 'simbho / kvacit ( aisa; mha ) nahIM hotA hai / udA. - razmiH .. sro| sUkSmaznaSNasnahnaha NakSNAM NhaH // 75 // sUkSmazabdasaMbaMdhinaH saMyuktaraya znaSNasnahalkSNAM ca NakArAkrAnto hakAra Adezo bhavati / sUkSmam / saha / zna / paNho / sinnho| SNa / viNhU / jiNhU / knnho| uhIsaM / sn| joNhA" / hAo / paNhuo / hn| "vaNhI / jaNhU / / "puvaNho avaraNaho / kssnn| -saNhaM / tinnddN| viprakarSe tu kRSNakRtsnazabdayoH kasaNo ksinno| sUkSma zabda se sambandhita rahanevAle ( pa isa ) saMyukta vyaJjana ko tathA ina, SNa, sna; hna, hNa aura kSaNa ina ( saMyukta vyaJjanoM ) ko NakAra se yukta hakAra (yAnI Nha) 1. pkssmllocnaa| kramase:-brAhmaNa / brahmacarya / 3. kramase:--prazna / zizna / 4. krmse----vissnnu| / jissnnu| / kRSNa / uSNaSi / 5. kramase:- jyotsnA / snAta / prasnuta / 6. kramase:--vahni / jaha nu| 7. kramasa:-pUrvAhna / aparAhna / 8. kramase:-~~zlakSa / tIkSNa / Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitImaH pAdaH mAdeza hotA hai / udA0 ---sUkSmam saha / zna ( kA paha):-paNho, siho / SNa ( kA ha ):-viNhU'uNhIsaM / sna ( kA Nha ):-joNhA' 'paNhuo / hna (kA eha):baNhI, jaNhU / la ( kA ha ):---- puTavaNho, avaroho / kSNa (kA ha : ---sahaM, ninnhN| tathApi svara bhakti hone para, kRSNa aura kRtsna zabdoM ke kasaNo aura kasiNo ( aise varNAntara ) hote haiN| ho rahaH // 76 // hala: sthAne lakArAkrAnto hakAro bhavati / 'kalhAraM / plhaao| hna ke sthAna para lakAra se yukta hakAra (yAnI lha ) hotA hai / udA0-kalhAraM, plhaamo| kagaTaDatadapazaSasaka pAmUvaM luk / / 77 // ___ eSAM saMyuktavarNasaMbaMdhinAmUrdhvasthitAnAM lug bhavati / k| bhuttaM / sityaM / g| duddhaM / muddhaM / Ta / SaTpadaH / chppo| kaTaphala kapphalaM / dd| khaDgaH khaggo / SaDjaH sajjo / ta / uppalaM' / uppaao| d| madguH maggU / moggro"| p| 'sutto| gutto| sh| lnnhN| nnicclo| cuai / ss| poTaThI / chttttho| niThuro / sa / khlio| neho| ka / duHkham dukkhN| p| maMtaHpAtaH / aNtppaao| saMyukta varNa se sambandhita ( yAnI saMyukta vyaJjana meM honevAle ) aura prathama avayava honevAle k, g, T, D, t, da, pa, za, Sa, sa, ka aura pa ina (byaJjanoM) kA kopa hotA hai| udA0-- ( kA lopa ):-bhattaM, sitthaM / g ( kA lopa ):dudhaM, muddhaM / T (kA lopa):-SaTpadaH kapphalaM / D (kA lopa)-khaDga 'sajjo / t (kA lopa):-sutto, gutto / z (kA lopa):--laNhaM."cuai / S kA lopa):goTThI "nitthuro| s (kA lopa):-khalio, neho / ka ( kA lopa ):-duHkham dukkhaM / (kA lopa):-aMta:pAtaH aNtppaao| adho manayAm / / 78 // mamayAM saMyuktasyAdho vartamAnAnAM luga bhavati / m| juggaM / rassI / sro| seraM / na / nAgo / lggo| ya / 52 saamaa| kuddddN| vaaho| 1. kramase:--- kalAra / prahlAda / 2. kramase:-mukta / sikya / 3. kramase:--dugdha / mugdha / 4. kramase:-utpala / utpAda / utpAta / 5. mudgara / 6. kramase:-supta / gupta / 7. kramase:-lakSaNa / nishcl| zcotate 8. kramase:-goSThI / paSTha / niSThura / 9. kramase:-skhalita / sneha / 10. kramase:--yugma / razmi / smara / smare / 11. kramase:-nagna / lagma / 12. kramaseH-zyAmA / kuDya / vyAdha / bAhya / Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe 87 saMyukta vyaJjana meM anantara ( yAnI dvitIya avayava ) honevAle m, na aura ya inakA lopa hotA hai / udA0--m ( kA lopa ):- juggaM raM / na ( kA lopa ):-naggo, lggo| y (kA lopa):--sAmA 'baaho| sarvatra kabarAmavande / / 76 // vandrazabdAdanyatra labarA sarvatra saMyuktasyordhvamadhazca sthitAnAM luga bhavati / Urdhvam / la / ulkA ukkA ; valkalam vkklN| b| zabdaH sddo| abdaH aho / lubdhakaH loddho| r| arkaH akko| vargaH vaggo / adhaH / zlakSNam saNhaM / viklavaH vikkavo / pakvam / pakkaM pikkaM / dhvstH| dhttho| cakram cakkaM / grahaH gaho / rAtriH : rttii| atra dva ityAdi saMyuktAnAmubhayaprAptau yathA darzanaM lopH| kvacidUrdhvam / ' udvignaH ubiggo| dviguNaH viunno| dvitIyaH biio| kalmaSam kammasaM / sarvam stth| zulbam subbaM / kvacittvadhaH / kAvyam kabbaM / kulyA kullaa| mAlyam bhalla / dvipaH dio| dvijAtiH duaaii| kvacit paryAyeNa / dvAram bAraM dAraM / udvignaH uviggo uvviNo / avandra iti kim / vandraM / saMskRtasamoyaM prAkR zabdaH / atrottareNa vikalpopi na bhavati niSedhasAmarthyAt / bandra zabda chor3akara, anyatra ( yAnI anya zabdoM meM ) saMyukta vyaJjana meM pahale athavA anantara ( yAnI prayama kiM vA dvitIya avayava ) hone vAle la, ba aura ra inakA sarvatra lopa hotA hai udA.--prathama ( avayava ) hone paraH---la kA lopa):ulphA''vakkalaM / ba ( kA lopa ): --- zabda:--lodhI / ra (kA lopa):--arkaH... vaggo / anantara ( yAno dvitIya avayava ) hone paraH---(la kA lopa):---- ilakSaNam .. vikkayo / ( va kA lopa ):-pakvam dhttho| ( ra kA lopa :-cakram "rattI / yahA~ da ityAdi saMyukta vyaJjanoM meM ( ekahI samaya pahalA aura dUsarA avayava inakA lopa aisI) do varNAntaroM kI prApti hone para, ( sAhitya meM.) jaisA dikhAI degA vaisA (kisI bhI eka avayava kA) lopa kare / ( isalie ) kvacit praghama honevAle avayava kA ( lopa hotA hai / udA0-) udvignaH "subbaM / ( to kabhI ) anantara honevAle ( avayava ) kA ( lopa hotA hai| udA0 --- kAvyam - 'duAI / kvacita paryAya se ( pahale aura dUsare avayava kA lopa hotA hai| udA0-):--dvAram... uviNo / candra zabda chor3akara aisA kyoM kahA hai ? ( kAraNa prAkRta meM ) vandra ( zabda vaisA hI rahatA hai ) / yaha prAkRta zabda vandra saMskRta sama hai ! isa ( vandra zabda ) ke bAre meM, ( prastuta sUtra meM se ) niSedha ke sAmarthya se, agale ( 280 ) sUtra meM kahA huA vikalpa bhI nahIM hotA hai| Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 dvitIyaH pAdaH dre ro na vA // 80 // drazabde rephasya vA lug bhavati / 1caMdo cNdro| ruddo rudro| bhaI bhadraM / samuddo smudro| hradazabdasya sthitiparivRttau draha iti rUpam / tatra draho dho| kecid ralopaM necchanti / drahazabdamapi kazcit saMskRtaM mnyte| vodrahAdayastu taruNapuruSAdivAcakA nityaM rephasaMyuktA dezyA eva / sikkhantu vodrhiio| vodrahadrahammi pddiaa| 'dra' zabda meM repha kA vikalpa se hotA hai / udA. caMdo 'samudro / hrada zabda meM sthiti parivRtti ( = varNavyatyAsa ) hone para, draharUpa siddha hotA hai / vahA~ ( yAnI draha zabda ke bAre meM ) draho, daho ( aise rUpa hote haiM / ) kucha vaiyAkaraNoM ke matAnusAra, repha kA lopa nahIM hotA hai / draha zabda bhI saMskRta zabda hai aisA koi eka (prAkRta vaiyAkaraNa) mAnatA hai / taruNa puruSa ityAdi artha honevAle vo draha ityAdi zabda nitya repha se yukta hote haiM aura ve dezya zabda hI hote haiM / udA0-sikkhaMtuH pddiaa| dhAnyAm // 81 / / dhAtrIzabde rasya lug vA bhavati / dhttii| hrasvAt prAgeva ralope dhaaii| pakSe dhaarii| dhAtrI zabda meM ra kA lopa vikalpa se hotA hai| udA0-dhattI / ra kA lopa hone ke pahale ho hasva se ( dorgha hokara ) dhAI ( rUpa siddha hotA hai)| (vikalpa-) pakSa meN:-caarii| tIkSNe NaH // 82 // tIkSNazabde Nasya lug vA bhavati / tikkhaM tiNhaM / tIkSNa zabda meM Na kA lopa vikalpa se hotA hai| udA0-tikkhaM, tiNhaM / jJo naH // 83 // jJaH saMbaMdhino asya luga vA bhavati / jANaM nnaannN| savvajjo savvaNNU / appajjo appaNNU / daivajjo daivaNNU / iMgiajjo iMgiaNNa / maNojja maNoNNaM / ahijjo ahirANa / pajjA paNNA / ajjA aannaa| saMjA snnnnaa| kvacit na bhavati / "viNNANaM / 1. kramase:--candra / rudra / bhadra / samudra / 2. zikSantAM taruNyaH / 3. taruNahade ptitaa| 4. kramase:-- jJAna / sarvajJa / AtmajJa / alpajJa / daivajJa / iMgitajJa / manojJa / abhijJa / prajJA / AjJA / sNjnyaa| 5. vijnyaan| Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe jJa ( isa saMyukta vyaJjana ) se sambandhita honevAle na kA lopa vikalpa se hotA hai / udA0 - jAgaM saNNA / kvacit (Ja kA lopa) nahIM hotA hai / udA0-1 -favorror I madhyAhna haH // 84 // madhyAhna e hasya lug bA bhavati / majjhanno majjhaho / madhyAhna zabda meM ha kA lopa vikalpa se hotA hai / udA0 - majjhanno, majjha0ho / dazArhe // 85 // pRthagyogAd veti nivRttam / dazArhe hasya lug bhavati / dasAro / yaha sUtra pRthak kahA hai isalie ( sUtra 280 meM se anuvRtti se Ane vAle ) bA zabda kI nivRtti hotI hai / dazArha zabda meM ha kA lopa hotA hai / udA0 - dasAro / AdeH zmazru zmazAne // 86 // 6 anayorAderlugbhavati / mAsU maMsU massU / masANaM / ArSe zmazAnazabdasya soA sANamityapi bhavati / 89 zmazru aura zmazAna ina do zabdoM meM, Adi ( honevAle vyaJjana ) kA lopa hotA hai / udA0 - mAsU masANaM / ASaM prAkRta meM zmazAna zabda ke soANaM aura susANaM aise bhI ( varNAntara rUpa ) hote haiM / zrI harizcandre // 87 // harizcandrazabde va ityasya lug bhavati / hariaMdo / harizcandra zabda meM zc ( isa saMyukta vyaJjana kA lopa hotA hai / udA00 - harinaMdo / rAtrau vA // 88 // rAtrizabde saMyuktasya lug vA bhavati / rAI rattI / rAtri zabda meM saMyukta vyaJjana kA lopa hotA hai / udA0 - rAI, rattI / anAdau zeSAdezayordvitvam // 86 // padasyAnAdau vartamAnasya zeSasyAdezasya ca dvitvaM bhavati / zeSa / kippatarU / bhuttaM / duddhaM / naggo / ukkA / abako / mukkho / Adeza / Damako / jakkho / raggo / kiccI / ruppI | navacinna bhavati / kasiNo / anAdAviti kim / khaliaM / thero / khambho / dvayostu dvitvamastyeveti na bhavati / viJcuo" / bhiNDivAlo | 1. krama se:2. krama se:4. krama se: - skhalita / sthavira / stambha | - kalpataru | mukta | dugdha / nagna / ulkA / arka / mUrkha / -daSTa / yakSa | rakta / kRtti / dacmI / 3. kRtsna / 5. krama se: - vRzcika / bhindipAla | Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaH pAdaH pada meM anAdi honevAle zeSa ( vyaJjana ) tathA kahA huA ) Adeza, inakA dvitva hotA hai| udA0-zeSa ( vyaJjana kA dvitva :-kappatarU * mukkho| Adeza ( kA dvitva):--Dakko ruppI / kvacit ( aisA ! dvitva nahIM hotA hai ( anya kucha varNAntara hotA hai| udA.- ) ksinno| ( pada meM ) anAdi honevAle aisA kyoM kahA hai ? ( kAraNa zeSa kiMvA Adeza anAdi na hone para ( yAnI Adi hone para ) usakA dvitva nahIM hotA hai ! udA0-) khali...''khambho / ( saMyukta vyaJjana ke sthAna para saMyukta dhyAna kA Adeza yadi kahA huA ho, to vahAM pahale hI ) do vyaJjanoM kA astitva hone se vahAM phira) dvitva nahIM hotA hai| udA:-viJcao, bhinnddivaalo| dvitIyaturyayorupari pUrvaH // 10 // dvitIyaturyayodvitvaprasaMge upari pUrvI bhvtH| dvitIyasyopari prathamazcaturthasyopari tRtIya ityarthaH / zeSa / 'vakkhANaM / bagdho / mucchaa| nijjhro| kaLaM / titthaM / niddhaNo / guppha / nibbharo / Adeza / jakkho / dhasya nAsti / acchI / mjjhN| pchii| buddddho| httho| aaliddho| pupphN| bhibbhlo| tailAdI (2.98) dvitve 'okkhalaM / sevAdI (2.66 ) "nakkhA / nahA / samAse / kaiddhao kidho| dvitva ityeva / "khaao| (vargIya vyaJjanoM meM se ) dvitIya aura caturtha vyaJjanoM ke dvitva hone kA prasaMga upasthita hone para, unake pUrva honevAle do vyaJjana ( yAnI prathama aura tRtIya vyaJjana) pahale ke yAnI prathama avayava ke rUpa meM Ate hai / ( abhiprAya yaha ki ) dvittIya vyaJjana ke pUrNa pahalA vyaJjana aura caturtha vyaJjana ke pUrva tIsarA vyaJjana AtA hai| udA.zeSa ( vyaJjana kA dvitva hote samaya ):-vakkhANaM.... minbhge| mAdeza (vyaJjana kA dvitva hote samaya ):---jakkho; gha kA dvittha (dikhAI nahIM detA hai; acchI.. bhimbhlo| sailAdau sUtra ke anusAra, dvitva hote samaya:--okscalaM / 'sevAdI' sUtra ke anusAra (vikalpa se dvitva hote samaya):- nakvA, nahA / samAsa meM (dvitva hote samaya ):kaidghao, kidho| (dvitIya aura caturtha vyaJjanoM kA dvitva hote samaya hI (prathama aura tRtIya vyaJjana pahale Ate haiM, dvitva na hote samaya, vaisA nahIM hotA hai / udA0-) khaao| 1. kramase-vyAkhyAna / vyaaghr| mUrchA / nirjhara / kaSTa / tIrtha / nidhana / gulpha / nirbhara 2. pakSa / 3. kramase:- akSi / madhya / pRSTha / vRddha / hasta / AzliSTa / puSpa / vihvala 4. udukhl| 5. nakhAH / 6. kpidhvj| 7. khAta / Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe dIrgha vA // 11 // dIrghazabde zeSasya ghasya upari pUrvo vA bhavati / digdho doho| dIrgha zabda meM ( r kA lopa hone ke anantara ) zeSa honevAle dha ke pIche pUrva (yAnI tIsarA vyaJjama) vikalpa se AtA hai| udA0-digdho, doho| .. na dIrdhAnusvArAt // 12 // dIrghAnusvArAbhyAM lAkSaNikAbhyAmalAkSaNikAbhyAM ca parayoH zeSAdezayodvitvaM na bhavati / 'chaDho / niisaaso| phaaso| alAkSaNika / pArzvam paasN| zIrSama / sIsaM / IzvaraH / iisro| dvaSyaH / veso / lAsyam lAsaM / Asyama AsaM / preSyaH peso| avamAlyam omAlaM / AjJA ANA / AjJaptiH aannttii| AjJApanam / ANavaNaM / anusvArAt / yasram taMsaM / alAkSaNika / sNjhaa| viksso| kNsaalo| lAkSaNika tathA bhalAkSaNika dIrgha svara aura anusvAra (ina) ke Age zeSa vyaJjana aura Adeza vyaJjama ( ina ) kA dvitva nahIM hotA hai| udA0-chUDho...... phAso / asAkSaNika ( dIrgha svara ke Age ):----pArzvam... "ANavaNaM . (lAkSaNika) anusvAra ke Age-bhyasam taMsaM / malAkSaNika (anusvAra ke Age)-saMjhA 'kNsaalo| rahoH // 13 // rephahakArayodvitvaM na bhavati / rephaH zeSo nAsti / Adeza / suMderaM / bamhaceraM / perantaM / zeSasya hasya / 'vihalo / Adezasya / "khaavnno| repha aura hakAra kA hitva nahIM hotA hai| repha ( = ra vyaJjana ) zeSa byaJjana (kabho bhI ) nahIM hotA hai / ( repha ) Adeza hone paraH-saMderaM.... peran / zeSa ha ( kA dvitva nahIM hotA hai / udA.-) vihalo / Adeza honevAle (ha kA dvitva nahIM hotA hai / udA0-) khaavnno| __ dhRSTadyumne NaH // 64 // dhRSTadyumnazabde Adezasya Nasya dvitvaM na bhavati / dhtttthjjunno| dhRSTadyumma zabda meM Adeza ke rUpa meM AnevAle Na kA dvitva nahIM hotA hai| udaa0dhtttthjjunno| 1. kramase:-kSipta / niHzvAsa / sparza / 2. kramase.-saMdhyA / vindhya / kAMsyayukta / 3. kramase:--sauMdarya / brahmacarya / paryanta / 4. vihvala / 5. kArSApaNa / Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaH pAdaH karNikAre vA // 65 // kaNikArazabde zeSaraya Nasya dvitvaM vA na bhavati / kaNiAro knnnniaaro| karNikAra zabda meM zeSa hone vAle Na kA dvitva vikalpa se nahIM hotA hai / udA.kaNiAro, knnnniaaro| hapte / / 66 // haptazabde zeSasya dvitvaM na bhavati / 'daria-sIheNa / dRpta zabda meM zeSa vyaJjana kA dvitva nahIM hotA hai / udA0-dariasIheNa / samAse vA // 7 // zeSAdezayoH samAsai dvitvaM vA bhavati / na iggAmo naigAmo / kusumappayaro kusumpyro| devatthuI devthuii| harakkhandA hrkhndaa| ANAlakhambho aannaalkhmbho| bhulaadhikaaraadshessaadeshyorpi| sappivAso spivaaso| baddhaphalo bddhphlo| malayasiharakkhaMDaM malayasiharakhaMDaM / pammukkaM pamukkaM aIsaNaM / adasaNaM / paDikkUlaM paDikUlaM : tellokkaM telokkaM / ityAdi / zeSa aura Adeza vyaMjana kA dvitva samAsa meM vikalpa se hotA hai| udA0- naiggAmo... ."'khmbho| bahula kA adhikAra hone se, zeSa aura Adeza na hone vAle vyaMjanoM kA bhI ( samAsa meM dvitva vikalpa se dikhAI detA hai| udA0-) sappivAso... . 'telokka; ityAdi / tailAdau // 98 // tailAdiSu anAdau yathAdarzanamantyasyAnantyasya ca vyaMjanasya dvitvaM bhavati / tellaM / mnnddukko| veillaM / ujjU / viddddaa| vahuttaM / anantyasya / sottaM / pemmaM / junvaNaM / ArSe / 'pddisoo| vissoasiaa| tail| maNDaka / vicakila / Rju / vrIDA prabhUta / srotas / preman / yauvana / ityaadi| tela ityAdi zabdoM meM, jaisA sAhitya meM dikhAI degA vaisA, anAdi sthAna para antya aura anantya vyaMjanoM kA dvitva hotA hai| udA0-tellaM.. .''bahuttaM / anantya vyaMjanoM kA ( dvitva ) sottaM .. .."juvvaNaM / ArSa prAkRta meM ( kabhI aisA dvitva nahIM 1. hapta-siMhena |2.krmse nadIgrAma / kusumaprakara / devastuti / haraskandau / aalaanstmbh| 3. krama se : - sa-pipAsa ! baddha-phala / malaya-zikhara-khaNDa / pramukta / adarzana / pratikala / lokya / 4. krama se :-pratisrotas / visrotsikaa| Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe hotA hai to kabhI hotA bhI hai / udA0 - se mUla saMskRta zabda aise hote haiM - ) paDisomo, visso asiA / ( anukrama yauvana / ityAdi / ) taila sevAdau vA / / 99 // sevAdiSu anAdau yathAdarzanamantyasyAnantyasya ca dvitvaM vA bhavati | sevvA sevA / neDDaM nIDaM / nakkhA nahA / nihitto nihio / vAhitto / vAhio / mAukkaM mAuaM / ekkA eo / kouhallaM kouhalaM / vAullo vAulo / thallo thoro / huttaM hUaM / daivvaM daivaM / tuhikko tuhio / bhukko mUo / khaoNU / khA / thiNaM thINaM / anantyasya / amhaskeraM amhakeraM / taM cceaM taM / socia socia / sevA / nIDa / nakha / nihita / vyAhRta / mRduka / eka / kutUhala / vyAkula / sthUla / hUta / daiva / tUSNIka / mUka / sthANu | styAna / asmadIya | cea / citra / ityAdi / 13 sevA ityAdi zabdoM meM, jaisA vAGmaya meM dikhAI degA vaisA, anAdi sthAna para, antya tathA anantya vyaJjanoM kA dvitva vikalpa se hotA hai / udA0--sevyA thIpaM / anantya vyaJjanoM kA ( dvitva ) : amhoraM cia | ( inake mUla saMskRta zabda kramase aise haiM -- ) sevA asmadIya; cea, cia ityAdi / } zAGge GAtpUrvot // 100 // zA GAt pUrvo'kAro bhavati / sAraGgaM / zAGga zabda meM, ( r ke anantara aura ) G ke pahale akAra AtA hai / udA0--- sAraGgaM / kSmAralaghAritnentyavyaJjanAt / / 101 / / eSu saMyuktasya yadantyavyaJjanaM tasmAd pUrvod bhavati / chamA / salAhA / rayaNaM / ArSe sUkSme'pi / sumaM / kSmA, zlAghA aura ratna zabdoM meM, saMyukta vyaJjana meM se jo antya vyaJjana hai usake pUrva a AtA hai / udA0--chamA ramaNaM / ArSa prakRta meM sUkSma zabda meM bhI ( aisA akAra AtA hai / udA0- - ) sumaM / 1. cea aura cia ye do avyaya ' avadhAraNa' artha dikhAte haiM ( sU 20184 dekhie ) | Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaH pAdaH snehAranyorvA // 102 // anayoH saMyuktasyAntyavyaJjanAt pUrvokAro vA bhavati / saNeho neho / agaNI aggii| ___sneha aura agni ina zabdoM meM, saMyukta vyaJjana meM ansya vyaJjana meM pUrva vikalpa se akAra AtA hai / udA.-saNeho... ."aggI ! plakSe lAt // 103 // plakSazabde saMyuktasyAntyavyaJjanAllAt pUrvod bhavati / plkkho| plakSa zabda meM, saMyukta vyaJjana meM se antya ra vyaJjana ke pUrva meM AtA hai| udA.--palakkho / haMzrIhIkRtsnakriyAdiSTayAsvit // 104 / / eSu saMyuktasyAntyavyalajAt pUrva ikAro bhavati / hai / 'arihai / arihA / garihA / briho| zrI sirI ho| hirii| hotaH hiriio| ahIka: ahiriio| kRtsnaH kasiNo / kriyA kiriaa| ArSe tu hayaM nANaM kiyA-hINaM / diSTayA diLuiA ha, zrI, hrI, kRtsna, kriyA aura diSTayA zabdoM meM, saMyukta vyaJjana meM se antya vyaJjana ke pUrva ikAra AtA hai| udA0-I ( meM ) :-arihai. ''briho| zrI. .. "kiriA : ArSa prAkRta meM mAtra (kriyA zabda meM svara bhakti se ikAra nahIM AtA hai / udA0 ---- hayaM ... .."kiyAhINaM / diSTayA diTThiA / zarSataptavajra vA // 105 // zarSayostaptavajrayozca saMyuktasyAntyavyaMjanAt pUrva ikAro vA bhavati / zaM / Ayariso aayNso| sUdarisaNo sdsnno| darisaNaM daMsaNaM / rss| 'varisaM vaasN| varisA vAsA / barisasayaM vAsasayaM: vyavasthitavibhASayA kvacinnityam / 'parAmariso / hriso| amriso| taptaH lavio ttto| vajram vairaM vjj| rza aura paM ina saMyukta vyaJjanoM meM tathA tA aura vajra zabdoM meM saMyukta vyaJjana meM se se anya vyaJjana ke pUrva ikAra vikalpa se AtA hai| udA --( meM):1. krama se :--...arhati / arhan / gahIM / bh| 2. hataM jJAnaM kriyAhInam / 3. krama se:----Adarza / sudarzana / darzana / 4. krama se:- barSa / varSA / varSazata / 5. krama se:--- parAmarza / harSa / amarSa / Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe 95 Ayariso... .. 'dasaNaM / SaM meM ) varisa... . 'vaassyN| vyavasthita vibhASA se kvacit ( kucha zabdoM meM aisA ikAra ) nitya AtA hai| udA.-parA mariso... .. amariso / tapta... ..'vajjaM / lAt // 106 // saMyuktasyAntyavya khanAllAd pUrva id bhavati : kilinnaM / 'kiliThaM / siliTTha / pilulN| piloso| silimho / sileso / sukkilaM / suilaM / siloo| kileso / ambilaM / gilAi / gilANaM / milAi / milANaM / kilammai / kilantaM / kvacinna bhavati / kamo pvo| vippvo| sukkpkkho| utplAvayati uppAvei / saMyukta vyaJjana meM se antya la tyaJjana ke pUrva i AtA hai| udA-kilignaM ... .."kilantaM / kvacit aisA nahIM AtA hai| udA.- kamo... .''uppAvei / syAdbhavyacaityacauryasameSu yAt // 107 // syAdAdiSu cauryazabdena sameSu ca saMyuktasya yAt pUrva id bhavati / siA / siaavaao| bhvio| ceiaN| caurysm| "coriaN| theriaN| bhaariaa| gNbhiiriaN| gahIriaM! aayrio| saMdariaM / soriaN| vIriaM / vriaN| suurio| dhIriaM bmhcriaN|| ___syAd ityAdi yAnI syAd, bhavya aura caitya zabdoM meM meM tathA caurya zabda ke samAna zabdoM meM, saMyukta tyaJjana meM se e ke pUrva i AtA hai| udA --siA... ... ceimaM / caurya sama ( zabdoM meM ) :...-coriaM... .''bmhnriaN| svapne nAt // 108 // svapnazabde nakArAt pUrva id bhavati / siviNo / svapna zabda meM nakAra ke pUrva i AtA hai| udA0 --siviNo / 1. kama se :---klinna / kliSTa / zliSTa / pluSTa / ploSa / zleSman / zleSa / zukla / zloka / kleza; amla / glAyati / glAna / mlAyati / mlAna / klAmyati / klAnta / 2. krama se :-kalama / plava / viplava / shuklpkss| 3. krama se :-- syAt / syAd vAda / bhavya / catya / 4. krama se :-caurya / sthairya / bhAryA / gAmbhIrya / AcArya / saundarya / zaurya / vIrya / varya / sUrya / dhayaM / brahmacarya / Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaH pAdaH snigdhe bAditau // 109 // snigdhe saMyuktasya nAt pUrvI aditau vA bhavataH / saNiddhaM siNiddhaM / pksse| nil| snigdha zabda meM saMyukta vyaJjana se na ke pUrva a aura i vikalpa se Ate haiN| udA-saNiddhaM, siNiddhaM / (vikalpa-) pakSa meM:---niddhaM / kRSNe vaNe vA // 110 // kRSNe varNavAcini saMyuktasyAntyavyaJjanAt pUvauM aditau vA bhavataH / kasaNo kasiNo kaNho / varNa iti kim / viSNau kaNho / varNa ( = raMga ) bAcaka kRSNa zabda meM, saMyukta vyaMjana meM se antya vyaJjana ke pUrva ma aura i vikalpa se Ate haiN| udA0-..kasaNo... . ' 'kaNho / varNavAcaka ( kRSNa zabda meM ) aisA kyoM kahA hai ? ( kAraNa kRSNa zabda varNavAcaka na hote ) viSNu artha ho, to kaNho ( aisA hI varNAntara hotA hai ) / uccAhati // 111 // ahaMt-zabde saMyuktasyAntyavyaJjanAt pUrvI ut aditau ca bhavataH / 'aruho araho ariho / aruhanto' arahanto arihanto / arhat zabda meM saMyukta vyaJjana meM se antya vyaJjana ke pUrva u tathA a aura i Ate haiM / udA.- aruho... .. arihnto| __padmachamUrkhadvAre vA // 112 // eSu saMyuktasyAntyavyaJjanAt pUrva ud vA bhavati / paumaM pomm| chaumaM chammaM / murukkho mukkho| duvAra / pakSe / vAraM deraM dAraM / pana, chadma, mUrkha aura dvAra zabdoM meM, saMyukta vyaJjana meM se antya vyaJjana ke pUrva u vikalpa se AtA hai| udA.-..--pa ubhaM'' ''mukkho; duvAraM; ( vikalpa--) pakSa meM:-vAraM... .. dAraM / tanvItulyeSu // 113 // ukArAntA DIpratyayAtAstanvItulyAH / teSu saMyuktasyAlyavyaJjanAt pUrva ukAro bhavati / taNuvI / lhuvii| garuvI / bahuvI / puhuvii| muvii| kvacidanyatrApi / sa ghnam / suruAgha / ArSe / sUkSmam / suhumaM / 1. krama se :--ahaMt / arhan / 2. krama me :- tanvI / ladhvI / gurvI / bhii| pRthvI / mdrii| Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe ( saMskRta meM mUlata: ) ukArAnta hokara jinako ( strIliMgI banAne kA ) GI pratyaya lagA huA hai, aise zabda tanvItulya zabda hote haiM / una zabdoM meM saMyukta vyaJjana se antya vyaJjana ke pUrva ukAra AtA hai / udA0 taNubI mauvI / kvacit anya zabdoM meM bhI ( saMyukta vyaJjana meM se antya vyaJjana ke pUrva ukAra AtA hai / udA0- 2) srughnam surugdhaM / ArSa prAkRta meM : -- sUkSmam suhumaM / ekasvare zvaH sve // 114 // ekasvare pade yau zvas sva ityetau tayorantyavyaJjanAt pUrvaM ud bhavati / zvaH kRtam / suve kayaM / sve janAH / suve jaNA / ekasvara iti kim / svajanaH sayaNo / eka svara hone vAle zvas ( = zva: ) aura sva ye vo zabda ) haiM, unameM antya vyaMjana ke pUrva u AtA hai ! udA0 zvaH "jnnaa| eka svara hone vAle ( pada meM ) aisA kyoM kahA hai ? ( kAraNa yadi pada eka svara na ho, to yahA~ kahA huA varNAntara nahIM hotA hai / udA0- ) svajana: sayaNo / jyAyAmIt / / 115 / / jyAzabde antyavyaJjanAt pUrvaM Id bhavati / jImA / jyA zabda meM antya vyaMjana ke pUrva I AtA hai / udA0 - jIA / kareNUvArANasyI raNorvyatyayaH // 116 // anayo rephaNakArayovyaMtyayaH sthitiparivRttirbhavati / kaNerU / vANArasI | strIliMganirdezAt / puMsi na bhavati / e so kareNa / kareNU aura vArANasI zabdoM meM repha aura NakAra kA vyatyaya yAnI sthitiparivRtti ( = sthAna meM badala ) hotI hai / udA0 - kaNerU, vANArasI / ( sUtra meM kareNU zabda meM ) strIliMga ko nirdeza hone se, ( kareNu zabda ) puMlliMga meM hone para ( sthiti parivRtti ) nahIM hotI hai / udA0 eso kareNU | AlA ne lanoH // 117 // AlAnazabde lanovyaMtyayo bhavati / ANAlo / ANA lakkhambho / AlAna zabda meM la aura na kA vyatyaya hotA hai / udA0 - ANAlo " kkhaMbho / acalapurazabde 1. eSaH kareNuH / 7 prA0 vyA0 97 acalapure caloH // 118 // cakAralakArayovyaMttyayo bhavati / alacapuraM / 2. AlAna stambha | Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitoyaH pAdaH acalapura zabda meM cakAra aura lakAra kA vyatyaya hotA hai / udA0-- ascpurN| mahArASTra haroH // 119 // mahArASTrazabde harovyatyayo bhavati / mrhtttth| mahArASTra zabda meM ha aura ra kA vyatyaya hotA hai / udA0-marahaTTha / hRde hadoH / / 120 // hradazabde hakAradakArayAvyatyayo bhavati / draho / ArSe / hre| mhpunnddrie| hrada zabda meM hakAra aura dakAra kA vyatyaya hotA hai| udA0-draho / ASa prAsa meM ( draha zabda meM svara bhakti hotI hai / udA0-) harae mahapuNDarIe / haritAle ralona vA // 121 // haritAlazalde rakAralakArayovyatyayo vA bhavati / haliAro / hriaalo| haritAla zabda meM rakAra aura lakAra kA vyatyaya vikalpa se hotA hai| udA. ---- halibhAro, hriaalo| __ laghuke lahoH / / 122 // laghakazabde ghasya hatve kRte lahovyatyayo vA bhvti| halua lhaN| ghasya vyatyaye kRte padAditvAt ho na prApnotIti hakaraNam / / laghuka zabda meM, gha kA ha karane para, la aura ha kA vyatyaya vikalpa se hotA hai| udA0--haluaM, lhuaN| gha kA vyatyaya kie jAne para, gha pada Adi (sthAna meM ) hotA hai. isalie usakA ha nahIM hotA hai; ( ataH pahale hI gha kA ) ha karanA hai| lalATe laDoH // 523 // lalATazabde lakAraDakArayovyatyayo bhavati vA / NaDAla nnlaaddN| lalATe ca ( 1.257 ) iti AdelaMsya NavidhAnAdiha dvitIyo la: sthaanii|| lalATa zabda meM lakAra aura DakAra kA vyatyaya vikalpa se hotA hai ! udA.NaDAlaM, NalAI / 'lalATe ca' sUtrAnusAra Adi la kA Na hone ke kAraNa yahA~ dviItIya la sthAnI hai ( ataH dhitoya la aura Da kA vyatyaya vikalpa se hotA hai)| 1. hrade mahApuNDarIke / Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNa hye hyoH // 124 // hyazabde hakArayakArayorvyatyayo vA bhavati / guhyam gumhaM gujjhN| sahyaH sayho sjjho| haya pana meM hakAra aura yakAra kA vyatyaya vikalpa se hotA hai| udA.guha, yam .. . sajjho / stokasya thokkthokthevaaH|| 125 // stokazabdasya ete traya AdezA bhavanti vaa| thokkaM thovaM devaM / pksse| tho| ____ stoka zabda ko thokka, poSa, aura theva ye Adeza vikalpa se hote haiN| udA.pokkaM .. .. thevaM / ( vikalpa- pakSa meM:-yo / duhitabhaginyodhUA bahiNyau // 126 // anayoretAvAdezau vA bhavataH / dhUA duhiaa| bahiNo bhinnii| duhita gaura bhaginI zabdoM ko dhUA aura ( bahiNI ye Adetha vikalpa se hote haiM / udA.-dhUA.. "bhaiNI / vRkSakSiptayo rukkhaLUDho // 127 / / vRkSakSiptayoryathAsaMkhyaM rukkha chuDha ityAdezau vA bhavataH / rukkho vaccho / chUDhaM khittaM / ucchUDhaM 'ukkhittaM / vRkSa aura kSipta ina zabdoM kA anukrama se rukkha aura chUDha aise ye Adeza vikalpa se hote haiM / udA-rukkho'.. ."ukkhittaM / vanitAyA bilayA / / 128 // vanitA zabdasya vilayA ityAdezo vA bhavati / vilayA vnniaa| vilayeti saMskRtepi iti kecit / ___ vanitA zabda ko vilayA aisA Adeza vikalpa se hotA hai| udA.-vilapA, vnniaa| kucha ke matAnusAra vilayA aisA zabda saMskRta meM bhI hai| . gauNasyeSata kUraH // 129 // ISacchabdasya gauNasya kUra ityAdezo vA bhavati / ciMca vva kuurpikkaa| pksse| iisi| 1. utkSipta / 2. ciJcA iva ISatpakvA / Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaH pAdaH se hotA hai / udA0 - ciMca vva ( samAsa meM ) gauNa ( pada ) hone vAle ISat zabda ko kUra aisA Adeza vikalpa pikkA ( vikalpa se - ) pakSa meM : - Isi / striyA itthI || 130 / / 100 strIzabdasya itthI ityAdezo vA bhavati / itthI thI / strI zabda ko itthI aisA Adeza vikalpa meM hotA hai / udA0 - vRterdihiH / / 131 / / dhRtizabdasya dihirityAdezo vA bhavati / dihI dhiI | dhRti zabda ko dihi aisA Adeza vikalpa se hotA haiM / udA0 - dihI, dhiI / bhArjArasya maJjaravaJjarau // 132 // mArjArazabdasya maJjara vaJjara ityAdezoM vA bhavataH / maJjaro vajaro / pakSe / majjAro | -itthI, thI / mArjAra zabda ko maJjara aura vaJjara aise Adeza vikalpa se hote haiM / udA0 - maJjaro, baJjaro / ( vikalpa ) pakSa meM: - majjAro / vairyasya veruliaM // 133 // vaiDUryaMzabdasya veruliaM ityAdezo vA bhavati / veruliaM veDujjaM / vaiDUrya zabda ko veruliaM aisA Adeza vikalpa se hotA hai / vejjaM / ehi etA idAnImaH // 134 // asya etAvAdezau vA bhavataH / ehi ettAhe iANi / idAnIm zabda ko ehi aura ettAhe ye do Adeza vikalpa se hote haiM / udA0-ehi iANi udA0 --- veruliaM pUrvasya puramaH || 135 // pUrvasya sthAne purima ityAdezo vA bhavati / purimaM puvaM / pUrva zabda ke sthAna para purima aisA Adeza vikalpa se hotA hai / udA0purimaM puvva / vastasya hittaThau // 136 // trasta zabdasya hittha taTTha ityAdezo vA bhavataH / hitthaM taTTaM tatthaM / Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe 101 trasta zabda ko hitya aura taTTha aise Adeza vikalpa se hote haiM / udA-hitthaM ... ..'tatthaM / bRhaspatau baho bhayaH // 137 / / bRhaspatizabde baha ityasyAvayavasya bhaya ityAdezo vA bhavati / bhayassaI bhayapphaI bhayappaI / pakSe / bahassaI bahapphaI bahappaI / vA bRhaspatI ( 1.138) iti ikAre ukAre ca / vihassaI bihapphaI bihppii| buhassaI buhapphaI buhppii| bRhaspati zabda meM baha isa avayava ko bhaya aisA Adeza vikalpa se hotA hai| udA0-bhayassaI... .. 'bhayappaI ( vikalpa-) pakSa meM :--bahassaI.... ..'bahappaI / 'vA bRhaspatI' sUtra ke anusAra ( Rsvara ke ) ikAra aura ukAra hone paraH-bihassaI buhappaI ( aise varNAntara hoMge ) / __ malinomaya-zukti-chuptArabdha-padAtemailAbaha-sippi chikkAhattapAikkaM / / 138 // malinAdInAM yathAsaMkhyaM mailAdaya AdezA vA bhavanti / malinaM / mailaM maliNaM / ubhayam avahaM / uvahamityapi 'kecit / avahoAsaM / ubhayabalaM / ArSe / ' ubhyokaalN| zukti / sippI suttii| chupt| chikko chutto| ArabdhaM / ADhatto Araddho / padAti / pAiko payAI / malina ityAdi yAnI malina, ubhaya, zukti, chupta, Arabdha aura padAti ina zabdoM ko anukrama se mahala ityAdi yAnI maila, vaha, sippi, chikka ADhatta, aura pAikka aise Adeza vikalpa se hote haiN| udA0-malina... ..'a ; kucha ke matAnusAra, ( ubhaya ko ) uvaha aisA bhI ( Adeza hotA hai ); avahoAsaM... ''balaM / ArSa prAkRta meM ubhayokAlaM { aisA dikhAI detA hai ); zukti'' ''payAI / daMSTrAyA dADhA / / 136 / / / pRthag yogAd veti nivRttam / daMSTrAzabdasya dADhA ityAdezo bhavati / dADhA / ayaM saMskRtepi / . (yaha sUtra ) alaga rUpa se kahe jAne ke kAraNa, ( sUtra 2.121 me se anuvRtti se Ane vAle ) vA zabda kI nivRtti ( isa sUtra meM ) hotI hai| daMSTrA zabda ko dADhA aisA Adeza hotA hai| udA-dADhA / yaha ( dADhA zabda ) saMskRta meM bhI hai| bahiso bAhiM bAhirau / / 140 / / bahiHzabdasya bAhiM bAhira ityAdezau bhavataH / bAhiM bAhiraM / 1. ubhayabala / 2. ubhayakAla / Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaH pAdaH bahiH zabda ko bAhi aura bAhira aise Adeza hote haiM / bAhiraM / 102 - bAhi adhaso heTTaM / / 141 // adhas zabdasya heTTha ityayamAdezo bhavati / heThaM / adhas zabda ko heTTha aisA yaha Adeza hotA hai / udA0-heTTha | mAtRSituH svasuH siAchau / / 142 / / mAtRpitRbhyAM parasya svasRzabdasya siA chA ityAdezau bhavataH / mAusiA mAucchA / piusiA piucchA / udA0--- mAtR aura pitR zabdoM ke Age Ane vAle svasR zabda ko sikSA aura chA aise mAveza hote haiM / udA0 - mAu simA piucchA / tiryacastiricchiH || 143 // tiryaMca zabdasya tiricchirityAdezo bhavati / tiricchi pecchai' / A tiriyA ityAdezopi / tiriA / timaMca zabda ko tiriccha aisA Adeza hotA hai / udA0 - tiricchi pecchai / bhASaM prAkRta meM tiriA aisA bhI Adeza hotA hai / udA0 - tiriA / gRhasya gharopatau / / 144 // gRhazabdasya ghara ityAdezo bhavati patizabdazcet paro na bhavati / gharo / ghara - sAmI / rAya-haraM / apatAviti kim / gahavaI / gRha zabda ko ghara aisA Adeza hotA hai / parantu ( gRha zabda ke ) Age pati zabda yadi ho, to ( ghara aisA Adeza ) nahIM hotA hai / udA0-- - gharo.. haraM / ( gRha ke ke Age ) pati zabda na ho aisA kyoM kahA hai ? ( kAraNa pati zabda Age hone para, gRha zabda ko ghara aisA Adeza nahIM hotA hai / udA0- - ) gahabaI / zIlAdyarthasraH || 145 / / 1 zIladharmasAdhvarthe vihitasya pratyayasya ira ityAdezo bhavati / hasanazIla: isiro | "roviro / lajjiro / jaMpiro / bevize bhamiro / Usasiro / kecit tuna eva iramAhusteSAM namiragamirAdayo na sidhyanti / tRnotra rAdinA bAdhita - tvAt / 1. 2. gRhasvAmI / 5. rAjagRha / 4. gRhapati / tiryak prekSate / 5. krama se: - rodanazIla / lajjAvAn / jalpanazIla / vepanazola / bhramaNazIla / ucchvasanIka | Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe zIla, dharma, aura sAdhu ina arthoM meM kahe hue pratyaya ko ira aisA Adeza hotA hai| udA0-hasanazIla: hsiro| ( isI prakAra:-) roviro... . uussiro| kucha loga kahate haiM ki 'tRn' isa pratyaya ko hI ira Adeza hotA hai; parantu unake matAnusAra namira, gamira ityAdi zabda siddha nahIM hote haiM; kAraNa yahAM tRn ( pratyaya ) kA ra ityAdi se bAdha hotA hai| ktvastumattUNatuANAH // 14 // ktvApratyayasya tum at tUNa tuANa ityete AdezA bhavanti / tus / 'daLaM / mottuM / at / bhmia| ramia / tUNa / ghettaNa / kAUNa / tuANa / bhettuANa' / souANa / vandittu ityanusvAralopAt / vandittA iti siddhasaMskRtasyaiva valopena / kaTu iti tu ArSe / ktvA ko tum, at tUNa aura tuANa aise ye Adeza hote haiN| udA0---tum :daTuM, mottuM / at :-bhamia, ramia / tUNa :-dhettUNa, kAUNa / tubhANa-bhettuANa, souANa / vaMdittu yaha rUpa anusvAra kA lopa hokara huA hai / vaMdittA yaha rUpa saMskRta meM se ( vanditvA isa ) siddha zabda meM se va kA lopa hokara banA hai| ArSa prAkRta meM (kR dhAtu kA ) kaTu aisA rUpa hotA hai| idamarthasya keraH / / 147 // idamarthasya pratyayasya kera ityAdezo bhavati / yuSmadIyaH tumhkero| asmadoyaH / amhakero / na ca bhavati / maIa- pakkhe paanninnoaa| ( usakA athavA amukakA ) yaha : hotA hai' isa artha meM honevAle pratyayako kera aisA Adeza hotA hai| udA0-yuSmadIya' amRkero| ( kabhI aisA Adeza ) hotA bhI nahIM hai| udA.-.-maIapakkhe, paanninniiaa| pararAjabhyAM kkaDikkau ca // 148 // para rAjan ityetAbhyAM parasyedamarthasya pratyayasya yathAsaMkhyaM saMyuktau kko Dit ikkazcAdezau bhavataH / cakArAt kerazca / parakIyaM pArakkaM parakkaM pArakeraM / rAjakoyam rAikkaM raaykerN| para aura rAjan zabdoM ke Age AnevAle ( usakA kiMvA amukakA ) yaha ( hai ) 1. krama se:-/dRz / V muth / 2. krama seH-V bhram / /ram / 3. krama se :-/graha / / 4. krama |-/bhid / Vzru / 5. / vand / 7. kramase :-madIyapakSe / pANinIyAH / Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 dvitIyaH pAdaH isa artha meM honevAle pratyayako anukrama se saMyukta vyaJjanayukta aisA kka aura Dit ikka aise Adeza hote haiM / aura ( sUtra meM ) cakAra prayukta hone se, (isa idamarthI pratyaya ko) kera aisA bhI Adeza hotA hai| udA0-- parakIyam 'rAyakeraM / yuSmadasmadoja eccayaH // 146 / / AbhyAM parasyedamarthasyAtra eccaya ityAdezo bhavati / yuSmAkamidaM yauSmAkam, tumheccayaM / evaM amheccayaM / yuSmad aura asmad ke Age AnevAle, idamartha meM honevAle, aJ pratyayako eccaya aisA Adeza hotA hai| udA.-tumhArA yaha ( yuSmAkaM idam ) isa artha meM bane hue yauSmAkam ke artha meM tumheccayaM ( aisA rUpa hotA hai ) / isItaraha amheccayaM rUpa hotA hai)| vatevaH // 150 // vateH pratyayasya dvirukto vo bhavati / mahuravva' pADaliutte pAsAyA / vat pratyayakA dvitvayukta va ( yAnI vva ) hotA hai / udA0--mahuravya 'pAsAyA / sarvAGgAdInasyekaH / / 151 / / sarvAGgAt sarvAdeH pathyaGga (he0 7.1 ) ityAdinA vihitasyenasya sthAne ika ityAdezo bhavati / sarvAGgINaH svvNgio| 'sarvAGagAt servAdeH pathyaGga ityAdi sUtra meM kahe hue ina isa pratyaya ke sthAna para ika ( ia ) aisA Adeza hotA hai| udA0--sarvAGgINa: savvaM gio| patho NasyekaT // 152 // nityaM NaH panthazca ( he0 6.4 ) iti yaH patho No vihitastasya ikaTa bhavati / pAnthaH phio| 'mityaM NA: panyazca' sUtra meM pathin zabda ke bAre meM Na kahA hai; usakA ikaT (i.) hotA hai / udA0-pAnthaH pahio / IyasyAtmano NayaH / / 153 / / AtmanaH parasya Iyasya Naya ityAdezo bhavati / AtmIyam appaNayaM / Atman zabda ke Age AnevAle Iya pratyaya ko Naya aisA Adeza hotA hai / udA0-AtmIyam appaNayaM / 1. mathurAvat pATaliputre prAsAdAH / Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe tvasya DimANau vA / / 154 / / .2 tvapratyayasya DimA ttaNa ityAdezau vA bhavataH / poNimA' / pupphimA 2 / pupphattaM / imnaH pRthvAdiSu niyatapInatA ityasya prAkRte pINayA iti pINattaNaM puSkattaNaM / pakSe / paNittaM / tvAt tadanyapratyayAnteSu asya vidhiH / 1 bhavati / pINadA iti tu bhASAntare / teneha talo dA na kriyate / pratyayako DimA ( imA ) aura taNa aise Adeza vivalpa se hote hai / udA0 pauNimA pupphasaNaM / ( vikalpa - ) pakSa meM- paNattaM puSkattaM / iman pratyaya pRthu ityAdi zabdoM ke bAre meM nitya lagatA hai; isaliya vaha pratyaya chor3akara anya pratyayoM se anta honevAle zabdoM ke bAre meM yaha pratyaya lagatA hai aisA niyama ( isa sUtra meM kahA hai ) / pInatA zabda kA prAkRta meM pINayA aisA varNAntara hotA hai| pINadA ( yaha varNAntara ) mAtra dUsarI ( yAnI zaurasenI ) bhASA meM hotA hai / isalie yahA~ tala [ pratyaya ) kA dA nahIM kiyA hai / anaGkoThAt tailasya DellaH / / 155 / / akoThavarjitAcchabdAt parasya tailapratyayasya Della ityAdezo bhavati / surahijaleNa kaDuellaM / anaGkoThAditi kim | akolatellaM / akoTha zabda chor3akara anya zabdoM ke Age AnevAle taila pratyaya ko Della (ella) aisA Adeza hotA hai / udA0- - surahi ellaM / aMkoTha zabda chor3akara aisA kyoM kahA hai / ( kAraNa aMkoTha zabda ke Age taila pratyaya ko Della aisA Adeza nahIM hotA hai | udA0 - - aMkollatellaM / yattadetadotorittia etalluk ca / / 156 / / ebhyaH parasya DAvAderatoH parimANArthasya ittia ityAdezo bhavati etado luk ca / yAvat jittiaM / tAvat tittiaM / etAvat / ittiaM / yad, tad aura etad inake Age parimANa artha meM AnevAle DAvAdi atu pratyaya ko etti aisA Adeza hotA hai aura etad kA lopa hotA hai / udA0 yAvat" ittimaM / 1. pIvatva / 3. surabhijalena kaTutailam / 105 idaMkimaca DetiaDettilaDedahAH // 157 // idakibhyAM yattadetadbhyA parasyAtoDavitorvA Dit ettia ettila eddaha ityAdezA bhavanti etalluk ca / iyat ettiaM ettilaM eddahaM / kiyat kettiaM 2. puSpatva / 4. akoThatailam / Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 dvitIyaH pAdaH kettilaM haM / yAvat / jettiaM jettilaM jeddahaM / tAvat tettiaM tettilaM teddahaM / etAvat ettiaM ettilaM edahaM / idam aura kima tathA yad, tad aura etad [ sarvanAmoM ke Age AnevAle atu kivA DAvat ( ina ) pratyayoM ko Dit honevAle ettia, ettila aura eddaha aise Adeza hote haiM aura etad kA lopa hotA hai / udA0 - iyateddahaM / kRtvaso huttaM // 158 // 1 vAre kRtvas ( he0 72 ) iti yaH kRtvas vihitastasya huttamityAdezo bhavati / sayahutaM / sahassahutaM / kathaM priyAbhimukhaM piyahutaM / abhimukhArthena huttazabdena bhaviSyati / 'vAre kRtvas' sUtrAnusAra jo kRtvas pratyaya kahA huA hai usako huttaM aisA Adeza hotA hai / udA0 -- sayahuttaM sahassahuttaM / ( praznaH - ) priyAbhimukhaM ( zabda ) kA varNAntara piyahutaM aisA kaise hotA hai ? ( uttara:-- ) abhimukha ( isa ) artha meM honevAle hutta zabda ke kAraNa ( vaha varNAntara ) hogA / AlvillollAlavantamantettaramaNA matoH // 156 // Alu ityAdayo nava AdezAH matoH sthAne yathAprayogaM bhavanti / Alu / nehAlU | dayAlU / IsAlU / lajjAluA : illa | sohillo / chAillo / jAmaillo | ulla / viA - rullo / maMsullo / dappullo / Ala | saddAlo / jaDAlo | phaDAlo | rasAlo / 6 jovhAlo | vanta / dhaNavanto / bhattivanto / manta / ' haNumanto / sirimanto / puNNamanto / itta / kavva' itto / mANaitto / ira / 'gavviro / rehiro / maNa | dhaNamaNo | kecinmAdezamapIcchanti / 2 haNumA / matoriti kim / dhaNI / atthio | 1 Alu ityAdi yAnI Alu, illa, ulla, Ala, vanta, manta, itta, ira aura maNa aise nau Adeza mat pratyaya ke sthAna para, sAhitya meM jaisA prayoga hogA usI raha hote haiM / udA - - AluH - nehAlU lajjAluA / illa : --- sohillo * "jAmaillo / 1. krama se - zatakRtvaH / sahasrakRtvaH | 2. krama se - snehAlu / dayAlu / IrSyAlu / lajAvatI 2. kramase - 1 / jhobha | V chAyA | VyAma | 4. kramase - / vikAra | vicAra | V mAMsa / darpa / 5. krama se - V zabda / / jaTA | / phaTA / / rasa | 6. jyotsnA / 7. kramase - Vdhana | / bhakti / 8. kramase - hanumat / zrImat / puNyamat / 9. kramase - kAvya / / mAna / 10. kramase -- / gavaM : zobhAvat / 11. dhana 12. hanumat / 13. kramase - dhanin / arthika / Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe usla:--viArullo 'dappullo / Ala:-saddAlo.... 'joNhAlo / vaMtaH-dhaNavato, bhattivaMto / mNtH-hnnumNto""punnnnmNto| ita:- kvvitto,maannitto| ira--gamviro, rehiro / maNaH-dhaNamaNo / ( mat pratyaya ko ) mA aisA bhI Adeza hotA hai aisA kucha ( vaiyAkaraNa ) kahate haiM / udA0-haNamA / mat ( pratyaya ) ke ( sthAna para ye Adeza hote haiM ) aisA kyoM kahA hai ? ( kAraNa anyamatvarthI pratyayoM ko aise Adeza nahIM hote haiM / udA0-) dhaNI, atthio| to do taso vA / / 160 // tasaH pratyayasya sthAne to do ityAdezau vA bhavataH / savvatto svvdo| ekatto ekdo| annatto annado / katto kado / jatto jado / tatto tdo| itto ido / pakSe / savvao / ityAdi / tas pratyaya ke sthAna para to aura do aise Adeza vikalpa se hote haiM / udA0savvatto 'ido / ( bikalpa-.) pakSameM---savvamao. ityAdi / trapo hihatthAH / / 161 / / apa pratyayasya ete bhavanti / yatra jahi jaha jattha / tatra tahi taha tattha / kutra kahi kaha kattha / anyatra annahi annaha annattha / ap pratyaya ko hi, ha aura tya ye mAdeza hote haiM / udA.-yatra 'annatya / vaikAdaH si si iA // 162 / / ekazabdAt parasya dA-pratyayasya si si iA ityAdezA vA bhavanti / ekadA ekkasi ekkasi ekkaiA / pakSe / egyaa| eka zabda ke Age AnevAle dA pratyaya ko si, simaM aura iA aise Adeza vikalpa se hote haiM / udA0-ekadA 'ekkiaa| (vikalpa-) pkssmeN-egyaa| DillaDallo bhave // 163 / / bhaverthe nAmnaH parau illa ulla ityetau Ditau pratyayau bhvtH| 'gaamilliaa| purillaM / heTiThallaM / uvarillaM / appullaM AlvAlAvapIcchantyanye / / ( amuka sthAna para ) huA (= utpanna) isa artha meM. saMjJA ke Age illa ora ulla aise ye do Dit pratyaya Ate haiN| udA.--gAmilliA appullN| isa 'bhava' ke artha meM, alu aura Ala aise pratyaya bhI Ate haiM, aisA kucha vaiyAkaraNoM kA mata hai| 1. kramase-savaMtaH / ekataH / bhanyataH / kutaH / yataH / tataH / itaH / 2. sarvataH / 3. ekdaa| 4. kramase-/grAma / puraH ( sUtra 2.164 dekhie ) / /heTaha (sUtra 2.141 dekhie) / Vupari / mappa (sUtra 2.51 dekhie)| Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 dvitIyaH pAdaH . svArthe kazca vA // 164 // svArthe kazcakArAdillollau Ditau pratyayau vA bhavataH / k| kuMkuma'-piMjarayaM / caMdao / gayaNaya mmi| dharaNIhara-pakkhubbhantayaM / duhiae raamhiaye| ihayaM / AleThThaaM AzleSTum ityarthaH / dvirapi bhavati / bahuayaM / kakAroccAraNaM paizAcika-bhASArtham / ythaa| vatanake3 vatanakaM samappettana / illa / nijjiAsoa- pallavilleNa / purillo puro purA vA / ulla / maha" piullo| mUhallaM / hatthullA / pksse| cndo| gayaNaM / iha / aaletttthN| bahu / bhuaN| muhaM / htthaa| kutsAdiviziSTe tu saMskRtavadeva kap siddhaH / yAvAdi lakSaNaH kaH pratiniyataviSaya eveti vacanam / ka aura (sUtrameM se) cakAra ke kAraNa illa aura ulla ye do Dit pratyaya vikalpase svArthe ( =apane Apa isa artha meM ) pratyaya hote haiM / udA0-(svArthe) ka (pratyaya)kaMkuma ihayaM / AleThumaM ( yAnI ) AzleSTum aisA artha hai / (yaha svArthe ka pratyaya ekahI zabdako ) do bAra bhI lagatA hai / udA0--bahuayaM / (sUtrameM) ka kA uccAraNa paizAcika (= paizAcI) bhASA ke lie hai / udA ----vatanake .....ppettuna / ( svArthe ) illa ( pratyaya )-nijjiAsoma-pallavilleNa / purillo ( yaha zabda ) puraH athavA pUrA ( ina zabdoM se banA hai ) / / svArthe ) ulla ( pratyaya )-maha ..... htthullaa| (vikalpa- ) pakSa meM-caMdo... hatthA / paraMtu kutsA ityAdi viziSTa artha meM kahanA ho, to saMskRta ke samAna kap pratyaya siddha hotA hai / yAvAdi-lakSaNa (aisA ka pratyaya) viziSTa zabdoM ko nizcita rUpa se lagatA hai aisA vacana hai ? llo navaikAdvA / / 165 / / AbhyAM svArthe saMyukto lo vA bhavati / nvllo| ekllo| sevAditvAt kasya dvitve ekkallo pakSe / nvo| ekko eo| naba aura eka ina zabdo ke Age saMyukta la ( = lla) aisA svArthe pratyaya vikalpase AtA haiM / udA0----navallo, ekallo / (eka zabda) sevAdi zabdoMke gaNa meM hone ke kAraNa ( satra 2.99 dekhie ), ka kA dvitva hone para--ekkalo ( rUpa hotA hai)| viklp-pkssmeN-nvo..."eo| upareH saMvyAne // 166 // saMvyAnethe vartamAnAduparizabdAt svArthe llo bhavati / avarillo / saMvyAna iti kim / avri| 1. kramase-kaM kuma-piJjarakam / candraka / /gagana / dharaNIdhara-pakSa udghAntakam / duHkhita ke rAmahRdayake / Viha / /AzleSTum / 2. Vbahuka / 3. vadanake vadanakaM samarpya / 4. nijita-azoka-pallavakema / 5. mama pitRkaH / 6. kramase-/mukha / hasta / Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNa saMvyAna ( = Dhakkana, vastra ) isa artha meM honevAle 'upari' zabda ke Age lla pratyaya svArthI AtA hai / udA0 - avarillo / saMvyAna artha meM honevAle aisA kyoM kahA hai ? ( kAraNa vaha artha na hone para; svArthe lla pratyaya nahIM lagatA hai / udA0-) 0 - ) avari / vo mayA mAyA || 167 // zabdAt svArthe mayA DamayA ityetau pratyayau bhavataH / bhumayA / mamayA / bhrU zabda ke Age mayA aura DamayA ( = amayA ) aise ye pratyaya svArthe Ate haiM / udA - bhumayA, bhamayA / gUDho / 109 zanaiso DiaM / / 168 / / zanais zabdAt svArthe Diam bhavati / saNi 'amavagUDho / zanaiH zabda ke Age DiaM ( iaM ) aisA svArthe pratyaya AtA hai / udA0--saNi." manAko na yA DayaM ca / / 166 / / manAk zabdAt svArthe DayaM DiaM ca pratyayo vA bhavati / maNayaM maNiyaM / pakSe / maNA / manAk zabda ke Age ayaM ( iyaM ) aura iaM ( DiaM ) aise svArthe pratyaya vikalpase Ate haiM / udA0 - maNayaM, paNiyaM / (vikalpa) pakSa meM-maNA / mizrAGaDAliaH || 170 // mizrazabdAt svArthe DAli aH pratyayo vA bhavati / mosAliaM / pakSe / mIsaM mizra zabda ke Age DAlia ( Aliya ) aisA svArthe pratyaya vikalpa se AtA hai / mosAliaM / ( vikalpa - ) pakSa meM-mIsaM / ro dIrghAt / / 171 / / dIrghazabdAt paraH svArthe ro vA bhavati / doharaM / dIhaM / dIrgha zabda ke Age ra aisA svArthe pratyaya vikalpa se AtA hai / udA0dIharaM, dIhaM / tvAdeH saH / / 172 / . bhAve tvatal ( he0 7.1 ) ityAdinA vihitAt tvAdeH paraH svArthe sa eva tvAdirvA bhavati / mRdukatvena mauattayAi / AtizAyikAt tvAtizAyikaH 1. zanaiH avagUDhaH / Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 dvitIyaH pAdaH saMskRtavadeva siddhaH / jetth'yro| knnitthyro| 'bhAve tvatala' ityAdi sUtra se kahe hue tva ityAdi ( pratyayoM ) ke Age vahI tva ityAdi pratyaya vikalpase svArthe pratyaya isa svarUpa meM Ate haiN| udA.-mRdukatvena mauattayAi / Atizayitva kA Atizayikatva dikhAnevAlA pratyaya saMskRta ke samAna hI siddha hotA hai / udA0...jeTTayaro, kpittttyro| vidyutpatrapItAndhAllaH / / 173 // ebhyaH svArthe lo vA bhavati / vijjulA / pattalaM / povalaM pIalaM aNdhlo| pksse| vijjU / pattaM / piiaN| aNdho| kathaM jmlN| yamalamiti saMskRtazabdAd bhvissyti| vidyut, patra, pIta aura andha thabdoM ke Age la aisA svArthe pratyaya vikalpa se AtA hai| udA0...vijjulA ... 'aMdhalo / ( vikalpa... ) pakSameM...vijjU "baMdho / (prazna" } jamala rUpa kaise hotA hai ? (uttara") vaha rUpa saMskRta yamala zabdase hogaa| goNAdayaH // 174 // goNAdayaH zabdAH anuktaprakRtipratyayalopAgamavarNavikArA bahulaM nipAtyante / gauH goNo gAvI / gAvaH gAvIA / balovardaH billo| ApaH / mAU / pazcapazcAzat paJcAvaNNA pnnpnnaa| tripaJcAzat tevnnnnaa| tricatvAriMzat te aaliisaa| vyutsargaH bi usggo| vyutsarjanam vosirnnN| bahimaithunaM vA bahiddhA / kAryam nnmukksi| kvabhit katthai / udvahati muvvhi| apasmAraH vmhlo| utpalaM kanduTe / dhik dhik chi chi dhiddhi / dhigastu dhiratyu / pratispardhA paDisiddhI pADisiddhI / sthAsakaH / caMcikaM / nilayaH nihelaNaM / madhavAn mghonno| sAkSo skkhinno| janma jammaNaM / mahAn mhnto| bhavAn bhvnto| AzI: AsIsA / kvacit hasya hubhau / bRhattaram vddddyrN| himoraH bhimoro / lkasya DaH / kSullakaH khddddo| ghoSANAmagre tano gAyanaH dhaaynno| varaH vddho| kakudam kakUdhaM / akANDam atthakkaM / lajjAvato ljjaaluinnii| kutUhalam kuddddN| cUtaH maayNdo| mAkanda zabdaH saMskRtepItyanye / viSNuH bhttttio| zmazAnam krsii| asurAH agyaa| khelam kheddddN| pauSpaM ramaH tigicchi| dinam allaM / samarthaH pkklo| paNDakaH Nelaccho / kAsaH plhii| balI ujjallo / tAmbUlam jhsurN| paMzcalI chichii| zAkhA sAhulI / ityAdi / vAdhikArAt pakSe yathAdarzanaM gauo ityAdyapi bhavati / golA 1. kramase / jyeSThataraH / kaniSThataraH / For Priv Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtampAkaraNe 111 goAvarI iti tu godA-godAvarIbhyAM siddham / bhASAzabdAzca / Ahitya' lallakka viDDira paccaDDia uppehaDa maDapphara paDDicchira aTTabhaTTa vihaDaphphaDa ujjalla hallapphalla ityAdayo mahArASTravidarbhAdidezaprasiddhA loktovgntvyaaH| kriyAzabdAzca / 2avayAsai phumphullai upphAlei ityAdayaH / ataeva ca kRSTa-dhaSTa-vAkya-vidvasa-vAcaspati-viSTarazravas-pracetasa-proktaprotAdInAM kvibAdipratyayAntAnAM ca agnicit-somasut-sugla-sumle. tyAdInAM pUrvaH kavibhira prayuktAnAM pratIti vaiSamyaparaH prayogo na kartavyaH / zabdAntaraireva tu tadarthobhidheyaH / ythaa| kRSTaH, kuzalaH / vAcaspatiH guruH / viSTarazravA hariH / ityAdi / dhaSTazabdasya tu sopasargasya prayoga iSyate eva / mandarayaDaparighaTaLaM / taddiasanihaTThANaMga / ityAdi / ArSe tu tu yathAdarzanaM sarvamaviruddham / ythaa| "ghaTThA / maTThA / viusA / sualakkhaNANusAreNa / vakkantaresu apuNo, ityAdi / ( aba jina zabdoM ke bAre meM ) prakRti, pratyaya. lopa, Agama ( kiMvA anya ) varNavikAra nahIM kahaiM haiM, aise goNa ityAdi zabda prAyaH nipAtake svarUpa meM Ate haiM / udA0--gauH goNo....''AsIsA / kvacit ( mUla saMskRta zabda meM se ) ha ke DDa aura bha hote haiM / ud| ---bRhattaram..... bhimoro / ( kabhI ) lla kA DDa hotA hai| udA0 ---- kSullaka: khuddddo| ghoSANAmatano....... maayNdo| mAkanda zabda saMskRta meM bhI haiM aisA anya loga kahate haiN| viSNuH bhaTTio...."sAhulI, ityAdi / ( isa sUtra meM bhI sUtra 2.165 meM se ) vA ( = vikalpa ) zabda kA adhikAra hone ke kAraNa, vikalpa pakSa meM ( Upara die hae zabdoM ke rUpa vAGmaya meM ) jaisA dikhAI degA vaisA, gauo ityAdi bhI hote haiM / golA aura goAvarI ye rUpa mAtra godA aura godAvarI ina ( saMskRta ) zabdoM se siddha hote haiM / aura usa deza kI bhASAoM meM se ( viziSTa aise ) Ahitya ( Ahitya )....."hallaphalla ityAdi zabda mahArASTra, vidarbha ityAdi dezoM meM prasiddha haiM aura ve logoM se hI jAnate haiM : ( isItaraha ) kriyAvAcaka zabda bhI ( = kriyApada bhI ) ( dikhAI dete haiM / udA0 ..... ) avayAsai"upphAle i, ityAdi / aura isIlie hI kRSTa..... prota, ityAdi zabda tathA kvip ityAdi pratyayoM se anta honevAle agnicit... * sumla, ityAdi zabdoM kA jo pUrva kavioM ne nahIM prayukta kie haiM, ( unake bAre meM ) artha samajhane meM pratyavAya ho aisA prayoga na kare, 1. krakase--Rddha / bhayaMkara / kSarita / ADambarayukta / garva / sadRza / azubha saMkala / vyAkula / baliSTha / tvarA / 2. kramase-zliSyati / (pra+phulla ) ? : ( ud+sphAya ) ? / 3. kramase-mandarataTaparidhRSTam / tddivnidhRssttaanngg| 4. kramase - dhRSTa / mRSTa / vidvas / zrutalakSaNAnusAreNa / vAkyAntareSu ca punaH / Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaH pAdaH unakA artha ( unake ) anya samAnArthaka zabdoM ke dvArA kahe / udA0- -kRSTa (ke badale ) kuzala, vAcaspati ( ke badale ) guru, biSTarazravAH ( ke badale ) hari, ityAdi / tathApi pIche upasarga honevAle dhRSTa zabda ke prayoga kI anujJA hai / udA0 - mandarayaDa' ThANaMga, ityAdi / ASaM prAkRta meM, ( sAhitya meM ) jaisA dikhAI degA vaisA, savaM hI prayoga ThIka ( = aviruddha ) hote haiM / udA -ghaTThA apuNo, ityAdi / 112 avyayam || 175 // adhikAroyam / itaH paraM ye vakSyante A bAda samApteste'vyayasaMjJA jJAtavyAH / ( sUtra meM se avyaya zabda kA adhikAra hai / isa pAda ke anta taka yahA~ se Age jo ( zabda ) kaheM jAeMge, unako avyaya saMjJA hai aisA jAne / taM vAkyopanyAse // 176 // tamiti vAkyopanyAse prayoktavyam / taM ti 'asabaMdi mokkhaM / taM ( avyaya ) vAkya kA prAraMbha karate samaya prayukta kare / udA0 - taM tiasa" mokkhaM / ---- Ama abhyupagame || 177 // Ametyabhyupagame prayoktavyam / Ama 'bahalA vaNolI / Ama (avyaya) abhyupagama ( svIkAra, saMmati ) karate samaya prayukta kare / udA0 - Ama 'vaNolI | vi vaiparItye // NavIti vaiparItye prayoktavyam / gavi hA 178 // vaNe / vi ( avyaya ) vaiparItya ( = viparItAna ulaTepana ) dikhAne ke lie prayukta kare | udA0 vivaNe / puNaruttaM kRtakaraNe // 176 // puNaruttamiti kRtakaraNe prayoktavyam / ai suppai' paMsuli gosahehi aMgehi puNaruttaM / 1. tridazavandimokSa / 3. hA vane / hA avyaya ) kheda sUcaka hai | ) 4. ayi (ati) svapiti pAMsulA niHsahai: aMga : ( puNaruttaM ) / 2. bahalAvanAlI Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe 113 kRtakaraNa ( = kiyA huA punaH karanA ) artha meM puNaruktaM ( amyaya ) prayukta gre| udA:-ai... puNaruttaM / / handi viSAdavikalpapazcAttApanizcayasatye // 18 // handi iti viSAdAviSu prayoktavyam / , handiA calaNe Nao so Na mANio handi hujja ettaahe| handi na hohI bhaNirI sA sijjai handi tuha kajje // 1 // handi / satyamityarthaH / viSAda ityAdi yAnI viSAda, vikalpa, pazcAttApa, nizcaya aura satva ye varSa dikhAne ke lie haMdi avyaya prayukta kre| udA.-haMdi calaNe.... kajje / indi / (yAnI) satya aisA artha hai| handa ca gRhANArthe // 181 // handa handi ca gRhANArthe prayoktavyam / 'handa paloesu imN| indi / gRhANetyarthaH / ___ gahANa ( = le ) isa artha meM handa tathA handi ( ye avyaya ) prayukta kare / udA.handa .... imaM / handi / yAmI gRhANa ( = se.) aisA artha hai| miva pitra viva vva va via ivArthe vA // 182 // ete ivArthe avyayasaMjJakAH prAkRte vA prayujyante / kUmamaM miva / candaNaM piva / haMso viv| sAro vv| khIromA sesassa va nimmoo| kamalaM via / pksse| nIla'ppalamAlA iva / miva, piSa, viva, vva, va, via ye avyaya-saMjJaka zabda prAkRta me iva ( = jaisA, samAna ) isa zabda ke artha meM vikalpa se prayukta kie jAte haiM / udA0-kumuaMmiSa kamalaMbidha / ( bikalpa- ) pakSa meM-nIlu ... iva / jeNa teNa lakSaNe // 183 // . jeNa teNa ityetau lakSaNe prayoktavyau / bhamararuaM' jeNa kamalavaNaM / bhamara1. (handi) caraNe nataH saH na mAninaH ( handi ) bhaviSyati idAnIm / ( handi ) na __ bhaviSyati bhaNanazIlA sA svidyati (handi) tava kArye / 2. pralokayasva idam / 3. kramase-kumudaM (iva) / candanaM (iv)| haMsaH (iva) / sAgaraH (ib)| 4. kramase-dhIroda. zeSasya iva) nirmokaH / kamalaM (iva) 5. nIlotpalamAlA iva / 6. kramase-bhramararutaM yena kamalavanam / bhramararutaM tena kamalapanam / 8 prAH vyA0 Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 ruvaM teNa kamalavaNaM / lakSaNa (cihna) dikhAne ke lie jeNa aura teNa ( ye do ) avyaya prayukta kare / udA0 - bhamararuaM * baNaM / urs cer cir cca avadhAraNe // 184 // etevadhAraNe prayoktavyAH / gaIe' gai / jaM cea maulaNaM loaNANaM / aNubaddhaM taM cir kAmiNINaM / sevAditvAd dvitvamapi / te ciaradhannA / te cvea supurisA / cca / sacca ya rUveNa / sa cca sIleNa / rs, cer cibha, aura caca ye zabda avadhAraNa dikhAne ke lie prayukta kare / udA0 gaIe * kAmiNINaM / (cea ora cima zabda) sevAdi-gaNa meM ( sUtra 2.99 dekhie ) aMtarbhUta hone ke kAraNa, ( una dvitva bhI hotA hai / udA teccia " supurisA / cca ( kA prayoga ) 'sIleNa / zabdoM meM ) - sacca bale nirdhAraNa nizcayayoH // 185 // bale iti nirdhAraNe nizcaye ca prayoktavyam / nirdhAraNe / bale 'puriso dhaNaMjao khattiNaM / nizvaye / bale sIho / siMha evAyam / dvitIyaH pAdaH nirdhAraNa aura nizcaya dikhAne ke lie bale ( avyaya ) prayukta kare / nirdhAraNa ( dikhAne ke lie ) - bale' khattiANaM / nizcaya ( dikhAne ke lie ) - bale sIho (yAnI ) yaha siMhahI hai ( aisA artha hotA hai ) / kirera hira kilArthe vA // 186 // kira dUra hira ityete kilArthe vA prayoktavyAH / kallaM kira" kharahiao / tassa ira / piavayaMso hir| pakSe / evaM kila teNa siviNae maNi / kira, ira, aura hira aise ye zabda kila ( = sacamuca, ityAdi ) zabda ke artha meM prayukta kare | udA0 -- -kallaM' "hira / ( vikalpa - ) pakSa meM evaM bhaNiA / 1. krama se - gatyA (eva) yad (eva) mukulanaM locanayo: / anubaddhaM tad (eva) kAminInAm 2. te (eva) dhanyAH / te (eva) suSuruSAH / 3. krama se - saH (eva) na rUpeNa / saH (eva) zIlena / - 4. (bale) puruSa : dhanaMjayaH satriyANAm / 5. kramase -- kalyaM (phira) kharahRdayaH / tasya ( ira) priyavayasyaH (hira ) / 6. evaM kila tena svapna ke bhaNitA / Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe NavaraM kevale // 187 // kevalArthe Navara iti prayoktavyam / Navara' piAI cia NivvaDanti / 'kevala' isa artha meM Navara ( avyaya ) prayukta kre| udA0-Navara" .. NibaDanti / mAnantarye Navari // 188 // Anantarye NavarIti prayoktavyam / Navari a se rahu vinnaa| kecitta kevalAnantaryArthayorNavaraNavari ityekameva sUtraM kurvate tammate ubhaavpyubhyaathoN| __ bAnantayaM ( = anantara, bAda meM ) dikhAne ke lie Navari ( aisA avyaya) prayukta kare / udA.--Navari'.. ..."vinnaa| parantu kucha vaiyAkaraNa 'kevalAnantathiyorNabaraNavari' aisA eka hI sUtra karate haiM; unake matAnusAra, ( Navara aura Navari ye ) donoM bhI avyaya ( kevala aura AnantayaM ina ) do arthoM meM hote haiN| alAhi nivAraNe // 189 // alAhIti nivAraNe prayoktavyam / alAhi kiM vAi eNa leheNa / alAhi avyaya nivAraNa dikhAte samaya prayukta kre| udA.-.-alAhi... .... leheNa / aNa NAI nagarthe / / 190 // aNa NAI ityetau natrorthe pryoktvyau| aNa'cintiamamuNantI / gAI karemi rosam / aNa aura NAI ye do zabda naJ (na, nahIM ) ke artha meM prayukta kre| udA.aciMtima... .. rosN| mAI mArthe / / 191 // mAiM iti mArthe prayoktavyam / mAiM kAhIa rosaM / mA kArSId roSam / 1. ( Navara ) piyAI ( cia ) pRthak / spaSTaM bhavanti / (NivyaDa ke lie sUtra 4.. dekhie)| 2. ( Navari ) ca tasya rghuptinaa| 3. ( alAhi ) ki vAcitena lekhena / 4. krama se :-( na ) cintitaM ajAnatI / ( na ) na karomi roSam / For Privat Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaH pAdaH ___mAI ( avyaya ) mA ( = mata ) ke artha meM prayukta kare / udA0-mAI... ... rosaM ( yAnI vaha ) roSa na kare ( aisA artha hai ) / haddhI nirvede // 192 / / haddhI ityavyayamata eva nirdezAt hA dhika zabdAdezo vA nirvede prayoktavyam / haddhI haddhI / hA dhAha dhAha / hadI ( yaha ) avyaya athavA, nirdeza hone ke kAraNa 'hA dhik' ina zabdoM kA ( hone vAlA dhAha aisA ) Adeza (ye ) nirveda ( - kheda, zoka, vairAgya ) dikhAne ke lie prayukta kare / udA0-hadI... .''dhAha / ___ vevve bhayavAraNaviSAde // 193 // bhayavAraNaviSAdeSu vevve iti prayoktavyam / vevve tti / bhaye vevve tti vAraNe jUraNe a vevvetti / ullAvirIi vi tRhaM vevvetti mayacchi kiM Ne // 1 // kiM ullAvetIe ua jUraMtIeN kiM tu bhiiaae| uvvADirIeN vevve ti tIeN Ni na vimharibho // 2 // bhaya, vAraNa ( = nivAraNa ) aura viSAda ( ina ) arthoM meM veve ( avyaya ) prayukta kare / udA-vevve ti... . 'vimharibho // 2 // vevva ca AmantraNe / / 194 // vevva vevve ca AmantraNe prayoktavye 3vevva gole| vevve murandale vahasi paannioN| - vevva aura devve ( ye do avyaya ) AmantraNa karate samaya prayukta kre| udA0veba... ... 'paanni| mAmi halA hale sakhyA vA // 195 // ete sakhyA AmantraNe vA prayoktavyAH / mAmi sarisakkha rANa vi / paNavaha mANassa halA / hale hayA sassa / pakSe / sahi" erisi ccia gii| 1. ( vebve ) iti bhaye ( vebve ) iti vAraNe jUraNe ca ( veve ) iti / ustApanazIlAyAH api tava ( bevve ) iti mRgAkSi kiM jJeyam // 2. ki ullApayantyA uta jUrantyA ki tu bhItayA / udvignayA ( vegve ) iti tayA bhaNitaM na vismarAma: // 3. krama se :-( vevva ) gole / (vevve ) murandale vahasi pAnIyam / 4. krama se :- mAmi ) sAdRzAkSANAM api / praNamata mAnasya ( hlaa)| hale hatAzasya / 5. sakhi IdRzo (ccia ) gtiH| Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe 117 de saMmukhIkaraNe ca / / 196 // sammukhIkaraNe sakhyA AmantraNe ca de iti prayoktavyam / de pasia tAva suMdari / de o pasia niattsu| ( ekAdha kA ) dhyAna AkRSTa karane ke lie tathA sakho ko bulAne ke lie de ( aisA avyaya ) prayukta kare / udA0-de pasima... ..niattasu / huM dAnapRcchAnivAraNe / / 197 // hu iti dAnAdiSu prayujyate / dAne / hu geha' appaNo citra / pRcchAyAm / hu sAhasu sabbhAvaM / nivAraNe / hunillajja samosara / hU~ ( yaha avyaya dAna ityAdi yAno dAna, pRcchA aura nivAraNa karane ke prasaMga meM prayukta kiyA jAtA hai| udA0-dAna ( prasaMga.) meM :-hu~ geha...: ccisa / pRcchA karate samaya :--hu~... .."sbbhaavN| nivAraNa karate samaya ;-ha ... .. 'smosr| hu khu nizcayavitakasaMbhAvanavismaye / / 198 // hu khu ityetau nizcayAdiSu prayoktavyau / nizcaye / taMpi hu 'acchinnsirii| taM khu sirIe~ rahassaM / vitarkaH UhaH saMzayo vaa| uuhe| na hu NavaraM sNghiaa| eaM khu hasai / sNshye| jalaharo khudhUmavaDalo khu / sambhAvane / 'tarIuM Na hu Navara imaM / eaMkha hasai / vismye| ko kha eso shsssiro| bahulAdhikArAdanusvArAt paro hurna prayoktavyaH / nizcaya ityAdi yAnI mizcaya, vitarka, sambhAvana aura vismaya dikhAte samaya, ha aura khu ye do (avyaya) prayukta kare / udA.- nizcaya dikhAte samayaH-taM pi....... rahassaM / vitarka yAnI Uha ( = vicAra ) athavA saMzaya ( aisA artha hai ) / aha dikhAte samaya :--na hu... .."hasai / saMzaya dikhAte samaya --jalaharo'.. ."khu / 1. krama se :---( de ) prasIda tAvat sundari / ( de ) A prasIda nivartasva / 2. (hu ) gRhANa svayaM / ccim)| 3. (hu) kathaya sadbhAvam / 4. (hu) nirlajja samapasara / 5. krama se:-tvaM api ( hu ) acchinnazrIH / tvaM / lad ( khu ) zriya: rahasyam ! 6. kama se :-na (huNavaraM ) saMgRhItA / etad ( khu) hasati / 7. jaladharaH (khu) dhUmaparalaH (khu)| 8. krama se :-tarItuM na ( hu Nabara ) idam / etad ( khu) hasati / 9. kaH ( kha ) eSaH sahasrazirAH / Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 dvitIyaH pAdaH sambhAvana dikhAte samaya |-trii.... .."hasai / vismaya dikhAte samaya :-ko ... ...siro / bahula kA adhikAra hone ke kAraNa, anusvAra ke Age hu (yaha avyaya) ma prayukta kre| U gardAkSepavismayasUcane // 199 / / U iti gardAdiSu prayoktavyam / gare / 'U jillajja / prakrAntasya vAkyasya viparyAsAzaMkAyA vinivartanalakSaNaH AkSepaH / U ki bhaena bhnni| vismaye / U' kaha muNiA mahayaM / sUcane / U keNa na viNNAyaM / ___ gardA ityAdi yAnI gardA, AkSepa, vismaya aura sUcana dikhAte samaya, U ( yaha avyaya) prayukta kare / udA0-gardA ( = nidA ) dikhAte samaya :- jillajja / (bolane meM ) zuru kie vAkya kA viparyAsa hogA isa AzaMkA se pUrva-kaSitase saMbaMdhita aisA AkSepa hotA hai| ( yaha AkSepa dikhAte samaya ) : ... .."bhaNimaM / vismaya ( dikhAte samaya ) :- kaha.. ''ahamaM / sUcana karate vakta :-.": ... piNNAyaM / thU kutsAyAm // 20 // thU iti kutsAyAM prayoktavyam / thU nillajjo' loo| thU ( avyaya ) kutsA dikhAne ke lie prayukta kare / udA0-yU... "logo / re are saMbhASaNaratikalahe // 201 // anayorarthayoryathAsaMkhyametau prayoktavyau / re sambhASaNe / re hi aya maDahasariA / are ratikalahe / are "mae samaM mA karesu uvhaasN| sammASaNa aura rati kalaha ina aryoM meM anukrama se re aura bare ye avyaya prayukta kre| udA0-sambhASaNa artha meM re :-re... .."sriyaa| ratikalaha artha meM :mre..."uvhaasN| ____ hare kSepe ca // 202 // kSepe sambhASaNaratikalahayozca hare iti prayoktavyam / kSepe / hare Ni'llajja / sambhASaNe / hare purisA' / ratikalahe / hare 1 bahuvallaha / 1.( ka ) mirlajja / 2. ( 3 ) kiM mayA bhaNitam / 3. (U) kathaM jJAtA aham / 4. ( 3 ) kena na vijJAtam / 5. (5) mijnaH lokaH / 6. re hRdaya alpasarit / 7. mare mayA samaM mA kuru upahAsam / 8. ( hare ) nirlajja / 9. (hare ) puruSa / 10. (hare ) bahuvallabha / Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe 119 kSepa tathA sambhASaNa aura ratikalaha ina arthoM meM hare aisA avyaya prayukta kare / udA.-kSepa artha meM :-hare Nillaba / sambhASaNa meM :-hare purisaa| ratikalaha meM :--hare bahuvallaha / o sUcanApazcAttApe / 203 / / o iti sUcanApazcAttApayoH prayoktavyam / sUcanAyAm / o 'avinnytttille| pshcaattaape| o na 'mae chAyA ittiaae| vikalpe tu utAdezenavaukAreNa siddham / o virae mi nhyle| ____o ( yaha avyaya ) sUcanA aura pazcAtApa dikhAne ke lie prayukta kare / udA.-sUcanA : o.. "tattille / pazcAttApa dikhAte samaya : o na... ... itti Ae / vikalpa dikhAte samaya mAtra uta ( avyaya ) kA Adeza isa svarUpa meM o ( aisA avyaya ) siddha hotA hai| udA.-o" "yale / avvo sUcanA-duHkha-saMbhASaNAparAdha-vismayAnandAdara bhaya-kheda-viSAda-pazcAttApe / 204 // avvo iti sUcanAdiSu prayoktavyam / sUcanAyAm / avvo dukkara - kAraya / duHkhe / avvo dalanti5 hiyayaM / sambhASaNe kimiNaM kimiNaM / apraadhvismyyoH| avvo haranti hiayaM taha vi na vesA havanti juviinn| avvo kiM pi rahassaM muNanti dhuttA jaNabbhahiA // 1 // aanndaadr-bhyessu| avvo 'supahAya miNaM avvo ajjamha sapphalaM jii| avvo ai ammi tume navaraM jai sA na jUrihii // 2 // khede / avvo na jAmi chettaM / vissaade| 1. ( o ) avinayatatpare / 2. ( o ) na mayA chAyA etAvatyAm / 3. ( bho) viracayAmi nabhastale / 4. ( avvo ) duSkarakAraka / 5. ( abo) dalanti hRdayam / 6. ( ambo ) kimidaM kimidaM / 7. ( avvo ) haranti hRdayaM tathA api na veSyA bhavanti yuvatInAm / ( ammo ) ki api rahasyaM jAnanti dhUrtA janAbhyadhikAH // 8. ( andho ) suprabhAtamidaM ( abbo ) adyAsmAkaM ( aba mama ) saphalaM jIvitam / ( avbo ) atIte tvayi ( navaraM ) yadi sA na khetsyati / 9. ( avyo ) na yA mi kSetram / Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya : pAdaH avvo nAsenti' dihiM pulayaM vaDDhenti denti raNaraNayaM / emhi tassea guNA te ccia avvo kaha Nu e aM // 3 // pshcaattaape| avvo taha teNa kayA ahayaM jaha kassa sAhemi // 4 // ambo (aisA yaha avyaya) sUcanA ityAdi yAnI sUcanA, duHkha, saMbhASaNa, aparAdha, vismaya, Ananda, Adara, bhaya, kheda, viSAda aura pazcAttApa dikhAne ke lie prayukta kare / udA0- sUcanA dikhAne ke lie:-~-avvo dukkarakAraya / duHkha ke bAre meM:adhyo...."hiyayaM / saMbhASaNa meM:--avyo..... kimiNaM / aparAdha aura vismaya dikhAte vaktaH-andho haranti'....'bhahiyA // 1 // AnaMda, Adara aura bhaya inake bAre meM:-abbo supahAya....."jUri hii // 2 // kheda dikhAte samayaH-avvo ..... chettaM / vipAda dikhAte samaya:-avyo nAsenti..... ekaM // 3 // pazcAttApa meM:avyo saha... sAhemi // 4 // ai saMbhAvane // 205 // saMbhAvane ai iti prayoktavyam / ai diara kiM na pecchasi / saMbhAvana dikhAne ke lie ai aisA avyaya prayukta kare / udA0-ai"'pecchasi / vaNe nizcayavikalpAnukampye ca / / 206 // vaNe iti nizcayAdau sambhAvane ca prayoktavyam / vaNe demi| nizcayaM dadAmi / vikalpe / hoi baNe na hoi / bhavati vA na bhavati / manukampye / dAso vaNe na muccai / dAso na tyajyate / sambhAvane / natthi 'vaNe naM na dei vihipariNAmo / sambhAvyate etadityarthaH / nizcaya ityAdi yAnI nizcaya, vikalpa aura anukampya ye apaM dikhAne ke lie tapA saMbhAvana artha meM, vaNe ( aisA avyaya ) prayukta kre| udA0-vaNe demi yAnI maiM nizcita rUpa se detA huuN| vikalpa dikhAte samayaH-hora..."hoi yAnI hotA hai athavA nahIM hotA hai| anukampya artha meM:-dAso.. ..'muccai yAnI anukaMpanIya aise dAsa kA tyAga nahIM kiyA jAtA hai| saMbhAvana artha meM:--matthi...... pariNAmo yAnI yaha saMbhavanIya hai, aisA artha hai| 1. (avvo nAzayanti dhuti pulakaM vardhayanti dahati raNaraNakam / idAnIM tasyaiva guNA: te ( ccia anvo ) kathaM nu etat / / 2. (bhavyo) tathA tena kRtA ahaM yathA kasya kathayAmi / 3. (bhai) devara ki na prekSase / 4. nAsti (vaNe) yad na dadAti vidhipariNAmaH / Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtaNyAkaraNe 121 maNe vimarza // 207 // maNe iti vimarze prayoktavyam / maNe suuro| ki svit sUryaH / anye manye ityarthamapicchanti / maNe aisA avyaya vimarza artha meM prayukta kare / udA0--maNe sUro ( yAnI ) kyA yaha sUrya hai ? ( maNe avyaya kA ) manye (= maiM mAnatA hU~) aisA bhI bhartha hai, aisA bhanya (yAkaraNa) mAnate haiN| ammo AzcayeM // 208 / / ammo ityAzcarye prayoktavyam / ammo kaha pArijjai / ammo (avyaya) Azcarya dikhAne ke lie prayukta kare / udA0-sammo paarissmaa| svayamorthe aSpaNo na vA // 209 // svayamityasyArthe appaNo vA prayoktavyam / visayaM 'viasanti appaNo kamalasarA / pakSe / sayaM cea muNasi karaNijjaM / svayaM (zabda ke artha meM apaNo (zabda) vikalpa se prayukta kare / udA0-vijayaM... sarA / (vikalpa-) pakSa meM:-sayaM..... 'karaNijja / pratyekamaH pADikkaM pADiekkaM // 210 // pratyekamityasyArthe pADikkaM pADiekkaM iti ca prayoktavyaM vA / pADika pADiekkaM / pksse| ptte| pratyekam (zabda) ke artha meM pADikkaM aura pADiekkaM ye zabda) vikalpa se prayukta kare / udA0-pADikkaM, pADiekakaM / (vikalpa-) pakSa meM:-patte / ua pazya // 211 // ua iti pazyetyasyArthe prayoktavyaM vaa| ua niccala niSphaMdA bhisiNI pattaMmi rehai blaaaa| nimmala bharagaya mAyaNa pariTThiA saMkhasutti vva // 1 // pakSe pulaadyH| 1. (ammo) kathaM zakyate / 2. vizadaM vikasanti svayaM (appaNo) kamala sarAMsi / 3. svayaM (cea) jAnAsi karaNIyam / 4. pazya nizcala niSpaMdAbisinIpatre rAjate balAkA / nirmala-marakata-bhAjana-paristhitA zaMkhazuktiH iva // Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 dvitIyaH pAdaH pazya ( = dekho ) isa ( zabda ) ke artha meM u a aisA ( avyaya) vikalpa se prayukta kre| udA0-uma.."suttitva / ( vikalpa---) pakSa meM:-pulaa ityAdi ( zabda prayukta kare ) / iharA itarathA / / 212 // ..... iharA iti itarathArthe prayoktavyaM vaa| iharA' nI sAmannehiM / pakSe / iarhaa| itarathA ( = nahIM to ) artha meM iharA aisA zabda vikalpa se prayukta kare / udA0iharA nausAmannehiM / ( vikalpa- ) pakSa meN:-iarhaa| ekkasariaM jhagiti saMprati / / 213 / / ekkasari jhagityarthe sampratyarthe ca prayoktavyam / ekksriaN| jhagiti sAMprataM vaa| jhagiti (= ekadama, sahasA) artha meM tathA saMprati (= aba) artha meM eSakasari (avyaya) prayukta kare / udA0-ekkasari ( yAnI ) acAnaka-sahasA athavA sAMprata aisA artha hai| moraullA mudhA // 214 / / moraullA iti mudhArthe prayoktavyam / moraullA / mudhetyrthH| moraullA ( avyaya) sudhA ( zabda ) ke artha meM prayukta kare / udA0-moraullA (pAnI) sudhA aisA artha hai| draardhaarpe|| 215 // dara ityavyayamardhArthe ISadarthe ca prayoktavyam / dara-viasiaM / ardheneSad vA viksitmityrthH| dara aisA avyaya ardha (= AdhA) artha jaura ISad (= alpa, thor3A) ina paryoM meM prayukta kare / udA.-dara-viasisaM (yAno) AdhA athavA alpa vikasita humA, aisA artha hai| kiNo prazne / 216 // kiNo iti prazne prayoktavyam / kiNo dhuvasi / prazna pUchate samaya kiNo (avyaya) prayukta kare / bAla-kiNo dhuvasi / 1. itaraSA niHsAmAnyaH / 2. (kiNo) dhunossi| Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe 123 ijerAH pAdapuraNe / / 217 // i je ra ityete pAdapUraNe prayoktavyAH / na uNA' i acchiiiN| aNukalaM vottuM je / geNhai' ra klmgovii| aho| haho / heho| haa| nAma / ahaha / hI si / ayi ahAha / ari riho ityAdayastu saMskRtasamatvena siddhAH / ____, je bhora ra aise ( avyaya padya meM ) pAda pUraNa ke lie prayukta kre| udA0na uNA....."goSI / aho, haMho, heho, hA, nAma, ahaha, hI si, ayi, ahAha, ari, ri, ho ityAdi (avyaya) saMskRta-samAna svarUpa meM hI siddha hote haiN| pyAdayaH // 218 // pyAdayo niyatArthavRttayaH prAkRte prayoktavyAH / pi vi adhyarthe / (apane apane niyata arthoM meM hone vAle pi ityAdi (avyaya) prAkRta meM (usa usa artha meM ) prayukta kre| udA0-pi, vi ( ye avyaya ) api (avyaya ) ke garSa meM (prayukta kreN)| ityAcAryazrIhemacandrasUriviracitAyAM sikhahemacandrAbhidhAnasvopajJazabdAnuzAsanavRttau aSTamasyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH // ( AThaveM adhyAya kA dUsarA pAda samApta huaa| ) 400A 1. na punaH (i) makSiNI / 2. anukUlaM vakta (je)| 3. gRhNAti (ra) kalamagopI / Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaH pAdaH vIpsyAt syAdervIpsye svare mo vA // 1 // vIpsArthAt padAt parasya syAdeH sthAne svarAdau vIpsArthe pade pare mo vA bhavati / ekaikam ekkamekkaM ekkamekkeNa / aMge aMge aMgammi / pakSe / ekkekkmityaadi| svara se prArambha honevAle vIpsArthI pada Age hone para, pichale vIpsArthI pada ke bhAge honevAle vibhakti pratyaya ke sthAna para vikalpa se m AtA hai| udA.-- ekakam...."maMgaMmi / (vikalpa--) pakSa meM:--ekkekkaM; ityAdi / ataH seDoMH // 2 // AkArAntAnAmnaH parasya syAdeH seH sthAne Do bhvti| vaccho' / akArAnta saMjJA ke Age vibhakta pratyayoM meM se si (pratyaya) ke sthAna para Dit o (Do) bhAtA hai / udaa0-vccho| vaitattadaH // 3 // etatsadokArAt parasya syAdeH se? vA bhavati / eso 'es| so Naro sa nnro| etad aura tad ina ( sarvanAmoM ) ke akAra ke Age vibhakti pratyayoM meM se si (pratyaya) kA ho vikalpa se hotA hai| udA.-eso....."Naro / jsshsoluk|| 4 // akArAntAnAmnaH parayoH syAdisambandhinorjaszasoluMga bhavati / vacchA ee| vacche pecch| akArAnta saMjJA ke Age, vibhakti pratyayoM se saMbaMdhita rahanevAle jas aura zas ina pratyayoM kA lopa hotA hai / udA0 -vacchA....."peccha / 1. vRkSa / 2. kramaseH-eSaH eSaH / saH naraH sa naraH / 3. kramase:--vRkSAH ete / vRkSAn prekSasva / Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe amosya // 5 // ataH parasyAmokArasya lug bhavati / vacchaM peccha / (zabdoM ke antya) akAra ke agale am (pratyaya) meM se akAra kA lopa hotA hai| udA.- vacchaM peccha / TA-AmoNaH // 6 // * ataH parasya TA ityetasya SaSThI bahuvacanasya ca Amo No bhavati / vaccheNa / vacchANa / (zabda ke antya) akAra ke agale TA ( pratyaya ) kA tathA SaSThI bahuvavana ke bhAm (pratyaya) kA Na hotA hai / udA0-vaccheNa / vacchANa / bhiso hi hi~ hiM // 7 // ataH parasya bhisaH sthAne kevala: sAnunAsikaH sAnusvArazca hirbhavati / bacchehi vacchehiM / 'vacchehi kayA chAhI / (zabda ke antya akAra ke agale bhis (pratyaya) ke sthAna para kevala, sAnunAsika aura anusvArayukta 'hi' AtA hai / udA.-bacchehi...'chAhI / Gases to do-du-hi-hinto-lukaH // 8 // ataH parasya GaseH tto do du hi hinto luka ityete SaDAdezA bhavanti / vacchatto / vcchaaNbho| vacchAu / vacchAhi / vacchAhiMto / vcchaa| dakArakaraNaM bhASAntarArtham / . (zabda ke antya) akAra ke agale si (pratyaya) ko to, do, du, hi, hinto aura lopa aise ye chaH Adeza hote haiN| udA0-vacchatto . 'vacchA / (sUtra ke do aura du meM se) dakAra kA prayoga anya (yAnI zaurasenI) bhASA ke lie hai| bhyasas to do du hi hinto sunto / / 9 // / ataH parasya bhyasaH sthAne to do dahi hinto sunto ityAdezA bhavanti / vRkSebhyaH vacchatto vacchAo vacchAu vacchAhi vacchehi vacchAhinto vacchehinto vacchAsunto vacchesunto / (zabda ke antya) akAra ke agale bhyas ( pratyaya ) ke sthAna para to, do, du, hi, hito aura saMto aise Adeza hote haiN| udA.---vRkSebhyaH vacchatto 'vacche sNto| 1. vRkSaH kRtA chaayaa| Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaH pAda: usaH ssaH // 10 // ataH parasya DasaH saMyuktaH so bhavati / piyassa' / pemmss| upakumbhaM zaityam uvakumbhassa sIalattaNaM / (zabda ke antya) akAra ke agale Gas (pratyaya) kA saMyukta sa ( =ssa ) hotA hai / udA.-piyassa...... 'siialttnnN| De mmi // 11 // ataH parasya aeNDit ekAraH saMyukto mizca bhavati / vacche vacchammi / devaM devammi / taM tmmi| atra dvitIyAtRtIyayoH saptamI (3.135) ityamo ngiH| (zabda ke antya) akAra ke agale Di ( pratyaya ) ko Dit ekAra aura saMyukta mi yAnI mi (aise Adeza ) hote haiN| udA.--bacche....."tammi / ( devaM aura saM ina udAharaNoM meM) 'dvitIyAtRtIyayoH saptamI' sUtrAnusAra am (pratyaya) kA hi hai| jasazasGasittododvAmi dIrghaH // 12 // eSu ato dI| bhavati / jasi zasi ca / vcchaa| Gasi / vacchAo vacchAu vacchAhi vacchAhito vcchaa| ttododuSu / vRkSebhyaH / vacchatto / hrasvaH sNyoge| (1.84 ) iti hrasvaH / vcchaao| vcchaau| Ami / vacchANa / Gasinaiva siddhe ttododugrahaNaM bhyasi etvabAdhanArtham / ___jas, basa, si, so, do, du aura Am ( ye pratyaya Age) hone para, ( unake pIchale) prakAra kA doghaM ( svara yAnI AkAra ) hotA hai| udA0-jama aura zas ( Age hone para ):-baclA / Gasi ( Age bone para ) :-icchAo... ..'bdhaa| tto, do aura du (Age hone para ):- vRkSebhyaH bacchato, ( isa bacchatto rUpa meM yadyapi pichalA a dIrgha hotA hai yAnI cha kA cchA hotA hai, tathApi ) hrasvaH saMyoge' sUtrAnusAra ( baha dIrgha A) hrasva huA hai, vacchAo, bacchAu / mAm ( mAge hone para ):--vacchANa / ( saca kahe to asi pratyaya ke nirdeza se (tto; do aura du pratyayoM kA grahya hokara, sUtra meM unakI ) siddhi hone para bhI, to, do aura du aisA ( svataMtra ) nirdeza ( sUtra meM ) kiyA hai, kAraNa ( 3.15 sUtra ke anusAra ) bhyas pratyaya Age hone vakta hone vAle e kA bAdha yahA~ ho, isalie / bhyasi vA // 13 // bhyasAdeze pare ato dIrghA vA bhavati / vacchAhinto vcchehinto| vacchAsunto vacche sunto / vacchAhi vacchehi / 1. kramase:-- /priya / / preman / Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe 127 bhyas ( pratyaya ) ke Adeza Age hone para, (unake pichale) akAra kA dIrgha ( svara yAnI A) vikalpa se hotA hai / udA0-vacchAhito....'vacchehi / TANazasyet // 14 // TAdeze Ne zasi ca pare asya ekAro bhavati / TA nn| vaccheNa / Neti kim / appaNA' appaNiA appnniaa| zas / bacche pecch| TA ( pratyaya ) kA Adeza Na, mora zas ( pratyaya ) Age hone para (unake pichale) akAra kA ekAra hotA hai| udA0-TA kA Adeza Na ( Age hone para ):-baccheNa / (TA kA Adeza ) Na ( Age hone para ) aisA kyoM kahA hai ? (kAraNa TA ko Na Adeza na huA ho, to pichale a kA e nahI hotA hai| udA0-- ) appaNA appaNa imaa| zas ( pratyaya Age hone para ):- bacche peccha / bhisabhyasasupi // 15 // eSu ata erbhavati / bhis / vacchehi vacchehi vacchehiM / bhys| vacchehi vacchehito vcchesuNto| sup / vcchesu|| bhisa, bhyas aura supa ye pratyaya Age hone para, ( unake pichale ) akAra kA e hotA hai| udA0---bhis ( Age hone para ):-vacchehi... .. vacchehiM / bhyas ( Age hone para ) : -vacchehi... 'vacchesaMto / sup ( Age hone para ) :--vacchesu / ibuto dIrghaH // 16 // ikArasya ukArasya ca bhis bhyas supsu pareSu dI? bhavati / bhis / girIhiM buddhIhi / dhiihiN| tarUhi / dheNahiM / mahahiM 'kayaM / bhyasa / girIo' / buddhiio| dhiio| truuo| ghenno| mahUo' Agao / evam / girIhiMto girI saMto Agao ityAdyapi / sup / giriisu| buddhIsu / dahIsu / takhsu / gheNUsu / mahUsu 'tthiaN| kvacinna bhavati / di 'abhUmisu daannjlolliaaii| iduta iti kim / vacchehiM / vacchesunto vacchesu / bhis bhyasa supItyeva / giriM taru pecch| bhis, mpasa aura sup ye pratyaya Age hone para, ( unake pichale ) ikAra aura ukAra inakA dIrgha ( svara yAnI IkAra aura UkAra ) hotA hai / udA0--bhis ( mAge 1. / Atman / ina rUpoM ke lie sUtra 356-57 dekhie / 2, vRkSAn prekSasva / 3. kramase:-/giri / Vbuddhi / / dadhi / Vtaru / dhenu / / madhu / 4. Vta : 5. Agata / 6. /sthita / 7. dvijabhUmiSu dAna-jala-Adi tAni / Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 tRtIyaH pAdaH hone para ) :-girIhiM...'kayaM / bhyas ( Age hone para ):--girIo''Ago, isI prakAra :-girIhito''Agabo, ityAdi bhI hotA hai| sup (Age hone pr):giriisu....."tthi| kvacit ( ina pratyayoM ke pichale i aura u inakA dIrgha svara ) nahIM hotA hai| udaa.-dim...."lliaaii| ikAra aura ukAra ( inakA dIrgha svara hotA hai ) aisA kyoM kahA hai ? kAraNa pIche i kA u na ho, to aisA dIrgha svara nahIM hotA hai| udA0-) vacchehi.... 'bacchesu / bhis, myas aura supa ye pratyaya Age hone para hI ( pichale i aura u dIrgha hote haiM, anya pratyaya Age hone para, ve dIrgha nahIM hote haiM / udA0- giri..... peccha / caturo vA // 17 // catura udantasya bhisabhyasayupsu pareSu do? vA bhvti| caUhi cauhi / caUo cuo| caUsu causu / ukArAnta vatura ( yAnI cau ) zabda ke Age bhisa, myasa aura supa ye pratyaya hone para ( pichalA ukAra ) vikalpa se dIghaM ( yAnI U ) hotA hai| udA0caUhi...' usu / lupte zasi // 18 // idutoH zasi lupte dI| bhavati / girii| buddhii| tarU / dheNU pecch| lupta iti kim / girinno| taruNo pecch| iduta ityeva / vacche pecch| jasazas ( 3.12 ) ityAdinA zasi doghaMsya lakSyAnurodhArtho yogaH / lupta iti tu Navi pratiprasavArthazaMkAnivRttyartham / ( Age Ane vAle ) zas / pratyaya ) kA lopa hone para ( usake pichale ) i aura u inakA doghaM ( yAnI I aura U ) hotA hai| udA ---girI... . 'peccha / ( zas pratyaya kA) lopa hone para aisA kyoM kahA hai ? ( kAraNa zas pratyaya kA lopa na hote yadi zas pratyaya kA Adeza Age ho,to pichale i aura u dIrgha nahI hote haiM / udA0giriNo'... "peccha / ( zas pratyaya kA lopa hone para, pichale ) i aura u inakA hI doghaM hotA hai ( anya svaroM kA nahIM / udA0-)vacche peccha / 'jaszas' ityAdi sUtrAnusAra, zas pratyaya ( Age ) hone para, udAharaNoM ke anusAra ( doSa ho ) yaha batAne ke lie dodha hotA hai, aisA ( prastuta ) niyama hai| ( zas pratyaya kA ) lopa hone para aisA kahane kA kAraNa to yaha hai ki 'No' pratyaya ke ( sUtra 3.22 dekhie ) bAre meM pratiprasava hai kyA, aiso zaMkA na ho, isalie / Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe aklIve sau // 16 // iduto klIbe napuMsakAdanyatra sau dI| bhavati / girii| buddhii| truu| ghennuu| akloba iti kim / dahiM mhu| sAviti kim / niri buddhi / tara ghennuN| kecittu dIrghatvaM vikalpya tadabhAvapakSe sermAdezamapIcchanti / aggi| nihiM / vAuM / vihu| napuMsakaliMga na hone para ( yAnI ) napuMsakaliMga chor3akara, anyatra ( yAnI puliAga aura strIliMga hone para, zabda ke antya ) i aura u inake Age si ( pratyaya ) hone para. ( usake pichale i aura u inakA ) dIrgha ( yAno I aura ka ) hotA hai / sadA.girI..." gheNa / napuMsakaliMga na hone para aisA kyoM kahA hai ? ( kAraNa ikArAnta aura ukArAnta zabda napuMsakaliMga meM ho, to i aura u inakA dIrgha nahIM hotA hai| udA.-) dahi, mahu / si ( pratyaya ) Age hone para aisA kyoM kahA hai ? ( kAraNa vaisA na hone para, i aura u inakA dIrgha nahIM hotA hai| udA0-- ) giri 'gheNuM / parantu kucha vaiyAkaraNa mAnate haiM ki (i aura u inakA) dIrgha honA vaikalpika hai; aura ( aise dIrghatva ke ) abhAva-pakSa meM, si ( pratyaya ) ko m aisA Adeza hotA hai| udA0-ariMga.... vihuN| puMsi jaso Dau Dao vA // 20 // iduta itIha paJcamyantaM smbdhyte| idutaH parasya nasaH puMsi au ao ityAdezau hitau vA bhvtH| aggau aggo| ghAyau vAyao citttthnti| pksse| agginno| vaaunno| zeSe adantavadbhAvAd aggI / vaauu| puMsIti kim / buddhiio| ghennuuo| dhiiiN| mhuuii| jasa iti kim / aggI aggiNo vAU vAuNo 'pecchai / iduta ityeva / vjchaa| 'idutaH' yaha zabda yahA~ paJcamI-vibhakti pratyayAnta lekara ( isa sUtra ke zabdoM se ) jor3akara lenA hai / ( phira isa sUtra kA artha aisA hotA hai:-) ( zabda ke antya ) i aura u inake Age, pulliga meM, jas pratyaya ) ko au aura ao aise Dita Adeza vikalpa se hote haiN| udA-aggau....."ciTThanti ( vikalpa- ) pakSa meM:aggiNo, vAuNo / ( ye zabda ) urvarita ( rUpoM ) ke bAre meM, akArAnta zabda ke samAna hone ke kAraNa, ( unake ) aggI, vAU ( aise rUpa hote haiM / / pulliga meM aisA kyoM kahA hai ? ( kAraNa pulliga na hone para, jasa ko aise Adeza nahIM hote haiN| udA0-) buddhIo'...'mahUI / jasa / pratyaya ) ko ( Adeza hote haiM ) aisA kyoM 1. kramaseH-/agni / / nidhi / / vAyu / /vidhu / Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 tRtIyaH pAdaH kahA hai ? ( kAraNa jas pratyaya na hone para, aise Adeza nahIM hote haiN| udA0-) aggI..... 'pecchai / i aura u inake hI Age ( Ane vAle jas ko aise Adeza hote haiN| jas ke pIche anya svara ho, to jam ko aise Adeza nahIM hote haiM / udA0-) bacchA / voto Davo // 21 // . udantAt parasya jasaH puMsi Dit avo ityAdezo vA bhavati / sAhavo' / pakSe / sAhao sAhau sAhU sAhuNo / uta iti kim / vajchA / puMsItyeva / gheNa / mahUiM / jasa ityeva / sAhU sAhuNo pecch| ... ukArAnta zabda ke Age jasa pratyaya ko; pulliga meM, Dit avo aisA Adeza vikalpa se hotA hai| udA0 - saahvo| vikalpa--- ) pakSameM -sAhao sAhaNo / (zabda ke antya / ja ke Age ( yAnI ukArAnta zabda ke Age ) aisA kyoM kahA hai ? ( kAraNa jas ke pIche u chor3akara anya svara ho, to aisA Adeza nahIM hotA hai| udA.- ) bcchaa| pulliga meM hI ( aisA Adeza hotA hai, pulliga na hone para, aisA Adeza nahIM hotA hai / udA0-- ) gheNU' mhuuii| jas ( pratyaya ) ko ho ( aisA Adeza hotA hai| anya pratyayoM ko nahIM / udA0 ---- ) sAhU... peccha / ___ jasazasorNo vA // 22 // idutaH parayo sazasoH puMsi No ityAdezo vA bhvti| giriNo taruNo' rehanti peccha vA / pakSe / girI truu| paMsItyeva / dahIiM mhiN| jasa-zasoriti kim / giriM taru / iDuta ityeva / vacchA / vcche| jasazasoriti dvitvamiduta ityanena yathAsaMkhyAbhAvArtham / evamuttarasUtrepi / i aura u inake Age jas aura zas ( pratyayoM) ko pulliga meM No aisA Adeza vikalpa se hotA hai| udA0-giriNo... 'peccha vA / ( vikalpa . ) pakSameM:girI, tarU / pulliga hone para hI ( aisA Adeza hotA hai; pulliga na hone para aisA Adeza nahIM hotA hai| udA0 -- ) dahII, mhuuii| jas aura zasa ( pratyayoM ) ko Adeza hotA hai aisA kyoM kahA hai ? ( kAraNa ye pratyaya na hone para, aisA Adeza nahIM hotA hai| udA0-) giri, taruM / i aura u inake Age hI ( jas aura zasa pratyayoM ko aisA Adeza hotA hai, anya svaroM ke Age nahIM / udA0-- ) vacchA, vacche / jas aura zas ina donoM ko (yaha Adeza hotA hai aise kahane kA kAraNa yaha hai ki ) 1. saaNdhu| 2. /taru / 3. rAjante / sUtra 4.100 anusAra rAj dhAtu ko reha aisA Adeza hotA hai| Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe 131 i ke Age aura u ke Age aisA kahA jAne ke kAraNa (baha Adeza ) anukrama se hotA hai aisA artha na liyA kare / isI taraha ( yahA~ se ) agale sUtroM meM ho jAne / GasiGasoH puMklIbe vA // 23 // puMsi klIbe ca vartamAnAdidutaH parayoGasiGasorNo vA bhvti| girinno| trunno| dhinno| mahaNo Agao vi 1Aro vaa| pakSe useH / girIo girIu girohiNto| tarUo tarUu truuhiNnto| hiluko nissetsyete| usaH / girissa / tarussa / GasiGasoriti kim / giriNA taruNA kayaM / paMklIba iti kim / buddhIa gheNUa laddhaM samiddhI vA / iduta ityeva / 'kmlaao| kmlss| pulliga meM aura napuMsakaliMga meM hone vAle ( zabdoM ke antya ) i aura u inake Age Ane vAle si aura Gas / ina pratyayoM) kA No vikalpa se hotA hai / udA.giriNo....... viAro vA / ( vikalpa- ) pakSameM:- si ke bAre meM:-girIo... truuhito| ( ina ikArAnta aura ukArAnta pulligI aura napuMsakaliMgI saMjJAmoM ke saMdarbha meM paMcamI ekavacana ke ) hi aura lopa ( ina donoM ) kA niSedha Age ( sUtra 3.126-127 dekhie ) phiyA naaygaa| Gas ke bAre meM:-girissa, tarussa / asi as ina pratyayoM kA ( No hotA hai ) aisA kyoM kahA hai ? ( kAraNa ye pratyaya na hone para vaha No nahIM hotA hai ) udA0--giriNA'... 'kayaM / pulliga meM aura napuMsakaliMga meM hone vAle ( zabdoM ke ) aisA kyoM kahA hai ? ( kAraNa strIliMgI zabdoM ke bAre meM aisA No nahIM hotA hai : udA0-) buddhIa ... samiddhI vA / i aura u inake ho Age Ane vAle ( Gasi aura Gas pratyayoM kA No hotA hai; anya svaroM ke Age bAne vAle usi aura Gas pratyayoM kA No nahI hotA hai / udA0-) kamalAo,kamalassa / To NA / / 24 // puMklIbe vartamAnAdidutaH parasya TA ityasya NA bhavati / giriNA 'gAmaNiNA / khalapuNA trunnaa| dahiNA mahuNA / Ta iti kim / girI tarU dahiM mhu| puMklIba ityeva buddhIa gheNUa kayaM / idUta ityeva / 'kamaleNa / / pulliga meM aura napuMsakaliMga meM hone vAle ( zabdoM ke antya ) i aura u inake Ane vAle TA ( pratyaya ) kA NA hotA hai| udA0 ---giriNA... ..'mahuNA / TA ( pratyaya ) kA ( NA hotA hai ) aisA kyoM kahA hai ? ( kAraNa anya pratyayoM kA aisA NA nahIM hotA hai| udA0- , girI... ' mh| puliMga meM aura napuMsakaliMga 1. vikAra / 2. / labdha / 3. samRddhi / 4. kamala / 5. /grAmaNI / 6. khimpuu| Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 tRtIyaH pAdaH meM (hone vAle ikArAnta aura ukArAnta zabdoM ke bAre meM TA pratyaya kA nA hotA hai, strIliMgI zabdoM ke bAre meM nahIM hotA hai| udA0-) buddhIsa... ."kayaM / i aura u inake hI Age Ane vAle (TA kA NA hotA hai; anya svaroM ke Age Ane vAle TA kA NA nahIM nahIM hotA hai / udA0-) kamaleNa / / klIve svarAnma seH // 25 // klIbe vartamAnAt svarAntAnAmnaH seH sthAne m bhavati / vaNaM / pemma / dahiM / mhu| dahi maha iti tu siddhaapekssyaa| kecidanunAsikamapIcchanti / dahi mahu~ / klIba iti kim / baalo| baalaa| svarAditi iduto nivRtyartham / ___ napuMsakaliMga meM hone vAlI svarAnta saMjJA ke Age si ( pratyaya ) ke sthAna para m hotA hai / udA.---vaNaM... ...mh| dahi aura mahu (ye rUpa ) mAtra ( saMskRta meM se ) siddha rUpoM se bane hae haiN| kucha ( vaiyAkaraNa si ke sthAna para) anunAsika bhI mAnate haiN| udA0-dahi, mheN| napaMsakaliMga meM hone vAle ( svarAnta saMjJA ke mAge ) aisA kyoM kahA hai ? ( kAraNa napuMsakaliMga na hone para si pratyaya kA m nahIM hotA hai / udA0-) bAlo, baalaa| idutaH ( = yAnI i aura u inake Age ) zabda kI nivRtti karane ke lie ( prastuta sUtra meM ) svarAt ( = svara ke Age ) zabda prayukta kiyA hai| jasazasa i-I-NayaH saprAgdIrghAH // 26 // klIbe vartamAnAnAmnaH parayo sazasoH sthAne sAnunAsikasAnusvArAvikArau NizcAdezA bhavanti samAgdIrghAH / eSu satsa pUrvasvarasya dIrghatvaM vidhIyate ityrthH| ii| jAI 'vayaNAI amhe| iN| "ummIlanti paMkayAI ciTThanti peccha vA / dahII hanti jema vA / mahaiM muzca vA / Ni / phUlanti paMkayANi geNha 11 vaa| hanti dahINi jema vA / evaM mahaNi / klIba ityeva / bacchA / vacche / masazasa iti kim / suhaM / / napuMsakaliMga meM honevAlI saMjJA ke agale jasa aura zas ( pratyayoM ) ke sthAna para sAnunAsika aura sAnusvAra ikAra aura Ni aise Adeza hote haiN| aura ( usa 1. vana / preman / 2. baal| 3. bAlA / 4. yAni vacanAni asmAkam / 5. /unmIl / 6. paMkaja / 7. bhavanti / 8. Vbhuj dhAtu kA Adeza jema hai(sUtra 4.110 dekhie)| 9. Vmuca / 10. phulla / 11. gRhaann| 12. sukha / Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNa samaya ) unake pichale svara dIrgha hote haiM ( yAnI ) ye Adeza Age hone para, unnake pUrva ( yAnI pIche ) hone vAlA svara dIrgha hotA hai, aisA vidhAna yahA~ hai, aisA artha hotA hai / udA0 -i~ ( Adeza hone para ) : jAi~ amhe / iM ( Adeza hone para ) :- ummIlanti -muJca vA / Ni ( Adeza hone para ) :! - phullanti ... jema vA / isI taraha mahUni ( aisA rUpa hotA hai) / napuMsakaliMga meM hone vAlI hI ( saMjJA ke Age jas aura zas inake aise Adeza hote haiM; anya liMga meM hone vAlI saMjJA ke Age aise Adeza nahIM hote haiM / udA0- ) vacchA, bacche / jas aura zas pratyayoM ke ( sthAna para ) aisA kyoM kahA hai ? ( kAraNa anya pratyayoM ke sthAna para aise Adeza nahIM hote haiM / udA0 -- 2) suhaM / striyAmudotau vA // 27 // 1 striyAM vartamAnAnnAmnaH parayorjaszasoH sthAne pratyekaM ut ot ityetau saprAgdI vA bhavataH / vacanabhedo yathAsaMkhyanivRttyarthaH / mAlAu / mAlAo / buddhI buddhIno / sahIu sahIo / gheNu gheNao / vahUra bahUo / pakSe / mAlA buddhI sahI gheNU vahU / striyAmiti kim / vacchA / jas - zasa ityeva / mAlAe kayaM / ---------- strIliMga meM hone vAlI saMjJA ke Age Ane vAle jas aura zas ( pratyayoM ) ke sthAna para pratyeka ko u aura o aise ye Adeza vikalpa se hote haiM, ( aura usa samaya ) unake pUrva (yAnI pIche hone vAlA svara dIrgha hotA hai / ( AdezoM ke ) anukrama kI nivRtti karane ke lie vacanabheda hai / udA - mAlAu bahUbho / ( vikalpa - ) pakSa meM / --mAlA .. vahU / strIliMga meM hone vAlI ( saMjJA ke Age Ane vAle ) aisA kyoM kahA hai ? ( kAraNaM anya liMgI saMjJA ke Age u aura o nahIM hote haiM / ) vacchA / jas aura zas ( pratyayoM ) ke sthAna para hI ( u aura bhI hote haiM; anya pratyayoM ke sthAna para nahIM hote hai / udA0-- * ) mAlAe kayaM / udA0 ItaH sevA vA // 28 // striyAM vartamAnAdIkArAntAt serjassova sthAne AkAro vA bhavati / esA hasantIA / gorIbhA' ciTThanti peccha vA / pakSe / hasantI gorIo / strIliMga meM hone vAlI IkArAnta ( saMjJA ) ke Age hone vAle si ( pratyaya ) tathA jas aura zas ( pratyaya ) inake sthAna para AkAra vikalpa se AtA hai / udA0-- esA peccha vA / ( vikalpa - ) pakSa meM :-- hasantI, gorIo / 133 1. krama se : -- mAlA / buddhi | sakhI / dhenu / vadhU | 2. eSAM hasantI / 3. gaurI / Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaH pAdaH TA-usa-uradAdidevA tu useH // 26 // striyAM vartamAnAnnAmnaH pareSAM TAGasaDInAM sthAne pratyekaM at-bhAt it et ityete catvAra AdezAH saprAgdIrghA bhavanti / GaseH punarete saprAgdIrghA vA bhavanti / 'muddhAa muddhAi muddhAe 2kayaM muhaM ThiaM vaa| kapratyaye tu muddhinAa muddhiAi muddhiaae| "kamaliAa kamalikhAi kmkimaae| buddhIa buddhIA buddhIi buddhaue kayaM vihavo ThiaM vaa| sahIma sahI sahIi sahIe kayaM vayaNaM ThiaM vA / dheza gheNUmA gheNai gheNae kayaM duddhaM ThisaMvA / vahUa vahUA vahUi vahUe kayaM bhavaNaM ThiaM vA / isestu vA / muddhAa muddhAi muddhaae| buddhIa buddhIA buddhIi buddhIe / sahIma sahIA sahIi sahIe / gheNUka gheNUA gheNUi gheNUe / vahUma vahUA vahUi vahUe aago| pksse| muddhAo muddhAu muddhaahito| raIno raIu' 0 riihiNto| dheNU dheu dhehiNto| ityaadi| zeSedantavat ( 3.124 ) atidezAt jas-zasa-Gasi-todo davAmi dIrghaH (3.12)iti dIrghatvaM pakSepi bhavati / striyAmityeva / vaccheNa / bacchassa / vcchmmi| vcchaabho| hAdInAmiti kim / muddhA buddhI sahI gheNU vhuu| strIliMga me hone vAlI saMjJA ke Age Ane vAle TA, Gas, aura Gi ina pratyayoM ke sthAna para pratyeka ko a, A, i aura e aise ye cAra Adeza, unake pUrva hone vAlA ( yAnI pIce hone vAlA ) svara dIrgha hokara, hote haiN| parantu usi pratyaya ke bAre meM mAtra ye ( Adeza unake ) pUrva ( yAnI pIche ) Ane vAlA svara doghaM hokara vikalpa se hote haiM / udA0--muddhAa "" ""ThinaM vA / ( saMjJA ke Age svArthe ( ka pratyaya honepara mAtra ) aise rUpa hote haiM )--muddhiAa... ...: kmilaae| ( anya zabdoM ke rUpa ) -buddhIma" ..'vahue... -"Thi vA / usi pratyaya ke bAre meM (ye Adeza ) vikalpa se hote haiM / udA.---muddhAma... 'vahUe Ago / ( vikalpa--) pakSa meM:-muddhAo'... 'dhehito, ityAdi / 'zeSe dantavat' sUtra se vihita kie atideza ke kAraNa, 'jas... .. dIrghaH' sUtra se Ane vAlA dIrghatra vikalpa pakSa meM bhI hotA hai / strIliMga meM hone vAlI hI ( saMjJA ke Age hone vAle TA ityAdi pratyayoM ke sthAna para a ityAdi Adeza Ate haiM, anya liMgI saMjJA ke Age nahIM Ate haiN| udA.--baccheNa....'vacchAo / TA, ityAdi yAnI TA, Gas , aura Gi inake ( sthAna 1. mugdhA / 2. kRta / 3. mukh| 4. sthita / 5. kmlikaa| 6. vibhava / 7. vacana/badana / 8. dugdh| 9. bhavana / 10. rati / Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRsamyAkaraNe 135 para a ityAdi Adeza Ate haiM ) aisA kyo kahA hai ? ( kAraNa se pratyaya na ho, to aise Adeza nahIM hote haiM / udA0-- ) muddhA...''vahU / nAta At // 30 // striyAM vartamAnAdAdantAnnAmnaH pareSAM TA-s-Di-GasInAmAdAdezo na bhavati / mAlAa mAlAi mAlAe kayaM sahaM ThiaM Agao vA / ___strIliMga meM hone vAlI AkArAnta saMjJA ke Age AnevAle TA, Gas, Gi, aura Gasi ina pratyayoM ko A aisA Adeza nahIM hotA hai| udA0-mAlAa''Agao vaa| pratyaye GIna vA / / 31 // .. . uNAdisUtreNa ( he0 24) pratyayanimitto yo GIruktaH saH striyAM vartamAnAnAmno vA bhavati / 'sAhaNI / kurucarI / pksse| At (he0 2.4) ityaap| sAhaNA' | kurucarA / 'aNAdi' sUtra se pratyaya ke nimitta se ( yAnI pratyaya ke svarUpa meM ) jo DI ( = I ) pratyaya kahA huA hai, vaha strIliMga meM hone vAlI saMjJAoM ko vikalpa se lagatA hai / udA0 - sAhaNI; kurucarI / (vikalpa-) pakSameM -'At' sUtra ke anusAra ( kahA huA ) Ap pratyaya lagatA hai / udA0-sAhaNA, kurucraa| ajAteH puMsaH / / 32 // ajAtivAcinaH pulliGgAd striyAM vartamAnAd GIrvA bhvti| nIlI' niilaa| kAlI kaalaa| hasamANI hsmaannaa| suppaNahI suppnnhaa| imIe imaae| imINaM imANaM / eIe eaae| eINaM eaannN| ajAteriti kim / kariNI / ayaa| elayA / aprApte vibhASeyam / tena gorI kUmArI ityAdau saMskRtavannityameva DIH / ajAtivAcaka pulligI zabdoM se strIliMga meM Ane vAle (= hone vAle) zabdoM ke Age I ( DI ) pratyaya vikalpa se AtA hai| udA0-nIlI "eANaM / ajAtivAcaka (pulligI zabdoM se ) aisA kyoM kahA hai ? ! kAraNa yadi pulligI zabda jAtivAcaka ho, to aisA nahIM hotA hai / udA0- ) kariNI... .. "elayA / (yaha pratyaya) prApta na hone para, yaha vikalpa hai| isalie gorI, kubhArI, ityAdi zabdoM meM saMskRta ke samAna nitya I ( DI ) pratyaya lagA huA hai| 1. kramase:- mAdhana / /kurucara / 2. kramasai:--nIla / kAla / hasamANa / zUrpUNakha / idam / idam / etad / etad / 3. kramase:-karin / aja / edd/el| 4. kramase:---gaura / kumaar| Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 tRtIyaH pAdaH kiM yattadosyamAmi // 33 // si-am-Am-vajite syAdau pare ebhyaH striyAM GIrvA bhvti| koo kaao| kIe / kAe / kosu kaasu| evam / jIo jaao| tIo taao| ityAdi / asyamAmIti kim / kA jA saa| kaM naM taM / kANa jANa taann| si, am aura Am ( pratyaya ) chor3akara, anya vibhakti pratyaya Age hone para, kim, yad aura tad ina ( sarvanAmoM) ko strIliMga meM DI pratyaya vikalpa se lagatA hai| udA0-kIo...'kAsu / isI taraha hI, jImo...."tAmo, ityAdi (rUpa) hote haiN| si, am aura Am pratyaya chor3akara aisA kyoM kahA hai ? ( kAraNa ye pratyaya Age hone para, strIliMga meM hI pratyaya nahIM lagatA hai / udA.-) kA...'tANa / chAyAharidrayoH / / 34 // anayorA prasaMge nAmnaH striyAM GIrvA bhvti| chAhI chaayaa| haladdI haladdA / chAyA aura haridrA ina ( do zabdoM ) ke bAre meM, Apa ( pratyaya ) lagane ke prasaMga meM, saMjJA ke strIliMga meM DI ( pratyaya ) vikalpa se lagatA hai / udA0-chAhI haladdA / svasrAderDA // 35 // svasrAdeH striyAM vartamAnAt DA pratyayo bhavati / sasA' / naNandA / duhiaa| duhiAhiM / duhiAsu / duhiA suo| guaa| sroliMga meM hone vAle svasR ityAdi zabdoM ko hita aura (DA) pratyaya lagatA hai| udA.-sasA...."gaumA / hasvomi / / 36 // strIliMgasya nAmnomi pare hrasvo bhavati / mAlaM / naiM6 / vhu| hasamANi hasamANaM pecch| amIti kim / mAlA sahI vhuu| am ( pratyaya ) Age hone para, strIliMgI saMjJA kA (antya) svara hrasva hotA hai| udA.-mAlaM.... peccha / am ( pratyaya ) Age hone para aisA kyoM kahA hai / (kAraNa baha pratyaya Age na hone para, saMjJA kA antya svara hrasva nahIM hotA hai| udA.-) mAlA..."bahU / 1. svasU / 2. nananda / 3. duhit| 4. duhita-suta / 5. gavaya / 6. ndii| Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe nAmantryAt sau maH || 37 // AmantryArthAt pare sau sati klIbe svarAnma se: ( 3.25 ) iti yo m uktaH sa na bhavati / he ta / he dahi / he mahu / saMbodhanArthI si ( pratyama ) Age hone para, 'klIve svarAnma se : ' sUtra meM kahA huA jo m, vaha nahIM hotA hai / udA0 he taNa "mahu / Do dIrgho vA // 38 // AmattryArthAt pare sau sati ataH seDa : ( 32 ) iti yo nityaM DoH prApto yazca aklIbe sau ( 316 ) iti idutorakArAntasya ca prApto dIrghaH saH vA bhavati / he deva he devo / he khamAsamaNa he khamAsamaNo / he ajja he ajyo / dIrghaH / he harI he hari / he gurU he guru / jAivisudveNa / pahU he prabho ityarthaH / evaM doSNa pahU jialoe / pakSe / he pahu / eSu prApte vikalpaH / ih tvaprApte he goamA' he goama / he kAsavA " he kAsava / rere capphalayA' / re re nigviNayA 10 1 (. saMbodhanArthI si ( pratyaya ) Age hone para, 'ataH serDo:' sUtra se jo Do nitya prApta hotA hai vaha, tathA aklove sau' sUtra se ikArAnta aura ukArAnta tathA akArAnta ( zabdo ke antya ) svara kA jo doghaM ( svara ) prApta hotA hai vaha, ve vikalpa se hote hai / udA0- - he deva......ajjo | dorgha ( svara ) kA udAharaNa:he harI" pahU (yahA~ ) he prabhu aisA artha hai; evaM doppiloe / ( vikalpa - ) pakSameM:- he pahu / ina ( ikArAnta aura ukArAnta ) zabdoM meM ( dIrghasvara ) prApta hote samaya vikalpa hai / ( aba ) yahA~ ( yAnI Age die udAharaNoM meM dIrghasvara ) prApta na hote bhI, (aisA dikhAI detA haiM: ---) he goamA migviNayA / RtodvA // 39 // 137 RkArAntasyAmantraNe sau pare akArontAdezo vA bhavati / he pitaH he | he dAtaH he dAya 2 / pakSe / he piaraM " / he dAyAra" / pina 59 11 2. kSamAzramaNa / 1. tRNa 3. bhayaM / 4. jAtivizuddhena prabho / 5. evaM dvo prabho jIvaloke / 6. prabhu / 7. gotama / 8. kazyapa / 9. niSphala, jhUTha bolane bAlA isa artha meM cappalaya dezI zabda hai / 10. nirghuNaka | 11. pitR / 12. dAtu / Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaH pAdaH RkArAnta zabdoM ke saMbodhana meM, si ( pratyaya ) Age hone para, akAra aisA antAdeza ( = anta meM a aisA Adeza ) vikalpa se hotA hai / udA0-he pitaH dAya / ( vikalpa - ) pakSa meM:- he piaraM dAyAra / nAmnyaraM vA / / 40 // RdantasyAmantraNe sau pare nAmni saMjJAyAM viSaye araM iti antAdezo vA bhavati / pitaH he piaraM / pakSe / he pia / nAmnIti kim / he kartaH he kattAra' / 138 RkArAnta zabdoM ke saMbodhana meM; si ( pratyaya ) Age hone para, nAmoM ke yAnI saMjJAoM ke bAre meM, arra aisA antAdeza ( = anta meM Adeza ) vikalpa se hotA hai / udA- - he pitaH "piaraM / ( vikalpa - ) pakSameM :- he pia / saMjJAjoM ke bAre meM aisA kyoM kahA hai ? ( kAraNa RkArAnta zabda saMjJA na ho, to araM aisA antAdeza nahIM hotA hai / udA0-- -) he kartaH kasAra / .... vApa e // 41 // AmantraNe sau pare Apa etvaM vA bhavati / he mAle he mahile / ajjie / pajjie pakSe / he mAlA / ityAdi / Apa iti kim / he piucchA / he mAucchA / bahulAdhikArAt kvacidotvamapi / ammo bhaNAmi " bhaNie / 1 www saMbodhana meM si ( pratyaya ) Age hone para, ( usake pichale ) A ( Apa ) svara kA vikalpa se e hotA hai / udA0- re mAle pajjie / ( vikalpa - ) pakSameM :he mAlA ityAdi / A (Apa) kA (e hotA hai) aisA kyoM Ap na ho, to e nahIM hotA hai / udA0- ~ ) he piucchA adhikAra hone ke kAraNa, isa Apa kA ) kabhI o bhI ammo bhaNie / 1. kartR / 3. ambA / IdUtoha svaH / / 42 / / AmantraNa sau pare IdRdantayohrasvo bhavati / he nai / he gAmaNi / he 'samaNi | he vahu / he khalapu / saMbodhana meM si ( pratyaya ) Age hone para; IkArAnta aura UkArAnta saMjJAbI kA ( antya svara ) hrasva (yAnI anukrama se i aura u) hotA hai / udA0 - nai khalapu / kahA hai ? ( kAraNa pIche mAucchA / bahula kA hotA hai / udA0 2. krama se:- - mAlA mahilA / AryikA / prArthikA / 4. bhaNita / 5. zramaNI / Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNa 139 kvipaH // 43 // kvibantasyedUdantasya hrasvo bhavati / gAmaNiNA khlpunnaa| gAmaNiNo khalapuNo / kvip pratyaya se anta hone vAle IkArAnta aura UkArAnta saMjJAoM kA ( antya svara vibhakti pratyaya Age hone para) hrasva ho jAtA hai / udA0-gAmaNiNA 'khalapuNo ___ RtAmudasyamausu vA // 44 // si-am-au-vajite arthAt syAdau pare RdantAnAmudantAdezo vA bhavati / jas / bhattU bhattuNo bhattau bhtto| pksse| bhattArA' / zas / bhatta bhttunno| pksse| bhattAre / ttaa| bhttnnaa| pksse| bhattAreNa / bhis / bhattahi / pakSe / bhattArehiM / Gasi / bhatta No bhatta o bhattUu bhatta hi bhatta hito| pksse| bhattArAo bhattArAu bhattArAhi bhattArAhiMto bhttaaraa| usa / bhattaNo bhattu ssa / pksse| bhattArassa / sup / bhatta su / pksse| bhattAresu / bahuvacanasya vyAptyarthatvAt yathAdarzanaM nAmnyapi ud vA bhavati jas-zas-Dasi-Gassu / piuNo jAmAuNo bhaaunnau| TAyAm / piuNA / bhisi / piUhiM / supi / piUsa / pakSe / piarA ityAdi / asya mausviti kim / si / piaa| am / pimaraM / au| piaraa| si, am, aura o ye pratyama chor3akara arthAt itara vibhakti pratyaya Age hone para, RkArAnta zabdoM ko ut aisA santAdeza ( yAnI anta meM u aisA Adeza ) vikalpa se hotA hai / udA0---jas ( pratyaya Age hone para ):-bhattU.. .. bhatto ; (vikalpa- ) pakSa meN:--bhttaaraa| zas ( pratyaya Age hone para )- bhattU, bhattuMNo; ( vikalpa ) pakSameM:-bhattAre / TA ( pratyaya Age hone para ):-bhattaNA; (vikalpa-) pakSameM:--bhattAreNa / bhis ( pratyaya Age hone para ):-bhattUhi; (vikalpa---) pakSameM:bhattArehiM / Gasi ( pratyaya Age hone para }:--bhattuNo..."bhahito; ( vikalpa--) pakSameM:-bhattArAo...'mattArA / Gas (pratyaya Age hone para ):-bhattuNo, bhattussa, (vikalpa-) pakSameM:-bhattArassa / supa (pratvaya Age hone para):-bhatta su; (vikalpa-) pakSameM-bhatAresu / bahuvacana vyAptyarthI ( yAnI samAvezaka artha meM ) hone se (sAhitya meM ) jaisA dikhAI degA vaisA saMjJAoM ke bAre meM bhI, jas zas Gasi aura us pratyaya Age hone para,vikalpa se ( anta meM ) u AtA hai udA0-( jas aura zas pratyaya Age hone para ): --piuNo..... bhAuNo / TA (pratyaya Age hone para)-pIuNA / bhis ( pratyaya Age hone para ).--piUhiM / sup ( pratyaya Age hone para ):1. bhii| 2. kramase:-pitR jAmAtR bhrAtR / Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaH pAdaH piUsu / ( vikalpa-) pakSameM:-piarA, ityAdi / si, am, aura yA pratyaya chor3akara aisA kyoM kahA hai ? ( kAraNa ye pratyaya Age hone para, anta meM u Adeza nahIM hotA hai| udA0-) si ( Age hone para ):-piA / am ( Age hone para :-piaraM / ko ( Age hone para ):-piaraa| AraH syAdau // 45 // syAdau pare Rta Ara ityAdezo bhavati / bhattAro bhttaaraa| bhattAraM bhttaare| bhattAreNa bhattArehiM / evaM DasyAdiSUdAhAryam / luptasyAdyapekSayA / bhttaar'-vihivN| si ityAdi (vibhakti pratyaya ) Age hone para, ( zabda ke antya ) R ko Ara Adeza hotA hai| udA0-bhattAro..."bhattArehiM / isI taraha Gasi ityAdi pratyaya Age hone para udAharaNa le| ( antya R kA Ara hone ke bAda, kucha kAraNa se ) syAdi ( yAnI vibhakti-) pratyayoM ke lopa kI apekSA hote bhI ( yaha Ara vaisAhI rahatA hai / udA0-) bhattAravihiraM / A arA mAtuH / / 46 // mAtRsambandhina RtaH syAdau pare A arA ityAdezau bhvtH| mAA maaaraa| mAu mAAo mAarAu maaaraao| mA maamrN| ityAdi / bAhulakAjjananyarthasya A devatArthastu arA ityAdezaH / mAAe 'kucchIe / namo mAarANa / mAturid vA ( 1.135 ) itIttve mAINa iti bhavati / tAmudaM ( 3.44 ) ityAdinA utve mAUe 'samanniaM 'vande iti / syAdAvityeva 'mAidevo / maaignno| si ityAdi ( vibhakti pratyaya ) Age hone para, mAtRzabda se sambandhita hone vAle R ko bA aura arA aise Adeza hote haiN| udA0-mAA... ..'mAaraM, ityAdi / bahulatya hone se, mA isa artha meM hone vAle mAtR zabda meM A, aura devatA isa artha hone para, (mAtRzabda meM) arA, aisA Adeza hotA hai| udA0-mAAe..'mA arANa / 'mAturid bA' sUtra ke anusAra, ( mAtR zabda meM R kA) i hone para, mAINa aisA (rUpa) hotA hai| parantu 'RtAmUda0' ityAdi sUtra ke anusAra ( mAtR meM se R kA ) u hone para 'mAUe samanni bande', aisA hotA hai| vibhakti pratyaya Age hone para hI ( mAtR meM se R ko A aura arA ye Adeza hote haiN| anya samaya meM nahIM hote haiN| udA.-) mAidevo, mAigaNo / 1. bhartR-vihita / 2. kukSi / 2. nmH| 4. samanvita / 5. Vbanda / 6. bhAtRdeva / 7. mAtRgaNa / Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe nAmnyaraH || 47 // Rdantasya nAmni saMjJAyAM syAdau pare ara ityantAdezo bhavati / 'piarA / piaraM piare / piareNa piarehiM / jAmAyarA / jAmAyaraM jAmAyare / jAmAyareNa jAmAya rehiM / bhAyarA / bhAyaraM bhAyare / bhAyareNa bhAyarehiM / R ( svara ) se anta hone vAle nAmoM meM yAnI saMjJA zabdoM meM, vibhakti pratyaya Ane hone para, antya R ko ) ara aisA antAdeza ( = anta meM a Adeza ) hotA hai / udA0 - piarA bhAyare hi / A sauna vA // 48 // Rdantasya sau pare AkAro vA bhavati / piA / jAmAyA / bhAyA / "katA | pakSe / piaro / jAmAyaro / bhAyaro / kattAro / 4 si ( pratyaya ) Age hone para; RkArAnta zabdoM ke anta meM AkAra vikalpa se hotA hai / udA0 - yiA kattA / ( vikalpa - ) pakSa meM - piaro kattAro / rAjJaH / / 46 / rAjJo nalopaintyasya AtvaM vA bhavati sau pare / rAyA / he rAyA / pakSe | ANAdeze / rAyANo / he rAyA he rAyaM iti tu zaurasenyAm / evaM he 'appaM he appa ! 1 si ( pratyaya ) Age hone para, rAjan zabda meM se ( antya ) nU kA lopa hone thara, antya ( varNa ) kA A vikalpa se hotA hai / udA0 - rAyA, he rAyA (vikalpa - ) pakSa meM: - ( sUtra 3.56 ke anusAra ) ANa aisA Adeza hone paraH - rAyANI / he rAvA, he rAyaM aisA zaurasenI ( bhASA) meM hotA hai / isI taraha he appaM, he appa ( aisA hotA hai ) / 1. pitR / 5. rAjan / jaszasGasiGasAM No // 50 // rAjan - zabdAt pareSAmeSAM No ityAdezo vA bhavati / jas / rAyANo ciTThanti / pakSe / rAyA / zas / rAyANo peccha / pakSe / rAyA rAe / Gasi / rAino raNNo Agao / pakSe / rAyAno rAyAu rAyAhi rAyAhito rAyA / Gasa / rAiNo raNNo 'dhaNaM / pakSe / rAyassa / rAjan zabda ke Age Ane vAle jas, zas Gasi aura Gas pratyayoM ko No aisA Adeza vikalpa se hotA hai / udA0 -jas ( ko Adeza ) :- rAyANo ciTThanti / 4. kartR / 41 2. jAmAtR / 6. Atman / 3. bhrAtR / 7. dhana / Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaH pAdaH ( bikalpa-) pakSa meM :--rAyA / zasa ( ko Adeza )-rAyANo peccha / (vikalpa-) pakSa meM:-rAyA, rAe / Ga si ( ko Adeza ):-rAiNo...'Agao / (vikalpa-) kSa meM:-rAyAo....."rAyA / usa ko Adeza):-rAiNo dhaNaM / ( vikalpa-) pakSa meM :-rAyassa / Tho NA // 51 // rAjan-zabdAt parasya TA ityasya NA ityAdezo vA bhavati / rAiNA raNNA / pakSe / rAeNa 'kayaM / / rAjan zabda ke Age,TA pratyaya ko NA aisA Adeza vikalpa se hotA hai| udA0rAiNA, rANA / ( vikalpa-) pakSameM..."rAeNa kayaM / irjasya NoNAGau // 52 / / rAjanzabdasambandhino jakArasya sthAne goNaGiSu pareSu ikAro vA bhavati / rAiNo ciTThanti peccha AMgao dhaNaM vaa| rAiNA kyN| rAimmi / pakSe / rAyANo / raNNo / rAyaNA / rAeNa / rAyammi / No, NA aura Gi ( pratyaya ) Age hone para, rAjan zabda se sambandhita hone vAle jakAra ke sthAna para ikAra vikalpa se hotA hai| udA0-rAiNo......"rAimmi / (vikalpa- pakSa meM:-rAyANo......"rAya smi / iNamamAmA / / 53 // rAjanzabdasambandhino jakArasya amAmbhyAM sahitasya sthAne ijaNam ityAdezo vA bhavati / rAiNaM peccha / rAiNaM dhaNaM / pksse| rAyaM / raaiinnN| am aura Am pratyayoM ke saha, rAjan zabda se sambandhita hone vAle jakAra ke sthAna para iNaM aisA Adeza bikalpa se hotA hai| udaa.---| iNaM 'dhaNaM / (vikalpa-) pakSameM:-rAyaM, rAINaM / Id bhisbhyasAmsupi / / 54 / / rAjanzavdasambandhino jakArasya bhisAdiSu parato vA IkAro bhavati / bhis / rAIhi / bhyas / rAIhi rAIhiMto raaiisNto| Am / raaiinnN| sup / rAIsu / pksse| rAyANehi / ityAdi / bhis, ityAdi ( yAnI bhis, bhyas Am aura supa ) pratyaya Age hone para,rAjan zabda se sambandhita hone vAle jakAra kA IkAra vikalpa se hotA hai| udA0 1. kRt| Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe bhis ( Age hone para ) : - - rAIhi / bhyas ( Age hone para ) : - rAIhi rAIto / Am ( Age hone para ) :- rAINa / sup ( Age hone para ) :-- rAIsu / ( vikalpa -- ) pakSa meM : rAyANehi, ityAdi Ajasya TAGasiGassu saNANoSvaNa // 55 // rAman zabdasambandhina Aja ityavayavasya TAGasiGassu NA No ityAdezApanneSu pareSu aN vA bhavati / raNNA rAinA kayaM / raNNo rAiNo Agao dhaNaM vA | TAGasiGassviti kim / rAyAno ciTThanti peccha vA / saNANoSviti kim / rAeNa | rAyAo / rAyassa / NA aura No aise Adeza jinako prApta hue haiM aise TA, Gasi aura Gas ye pratyaya Age hone para, rAjan zabda se sambandhita hone vAle 'Aja' avayava kA aN vikalpa se hotA hai / udA0-- raNNA ..dhaNaM vA / TA, Gasi aura Gas pratyaya Age hone para aisA kyoM kahA hai ? ( kAraNa ye pratyaya Age na hone udA0-- -) rAyANI... * peccha bA / NA aura No aise hue haiM aisA kyoM kahA hai ? ( kAraNa ye Adeza na hoM, to aN nahIM hotA hai / ) rAeNa para, aN nahIM hotA hai / Adeza jinako prApta udA0 'rAyassa / puMsyana ANo rAjavacca // 56 // puMliGge vartamAnasyAnnantasya sthAne ANa ityAdezo vA bhavati / pakSe / yathA - darzanaM rAjavat kAryaM bhavati / ANAdeze ca ataH serDoH ( 3.2 ) ityAdayaH pravartante / pakSe tu rAjJaH jas-zas - GasiGasAM No ( 3.30 ), ToNA ( 3.24 ) iNamamAmA ( 353 ) iti pravartante / appANo appANA appANa appANe | appANeNa appANehi / appAnAo appANAsaMto / appANassa appANANa / appANammi appANesu / appANa - kathaM / pakSe rAjavat / appA appo / he appA he appa | apANo ciTThanti / appANo peccha / apaNA appehi / appANNo apAo appA appAhi appArhito appA | appAsuMto / appaNo dhaNaM / appANaM / appe appe | rAyANo rAyANA / rAyANaM rAyANe / rAyANeNa rAyANehiM / rAyANAhito / rAyANassa rAyANANaM / rAyANammi rAyANesu ! pakSe / rAyA ityAdi // evam juvANo / juvANa-jaNo / juA // bamhANo' bamhA : 'advANo addhA // ukSan ucchANo ucchA / 'gAvANo gAvA / 1. Atman / 3. krama se: - - yuvan / yuvan + jana / yuvan / 5. adhvan / 6. grAvan / 2. Atman +- kRta / 143 4. brahman / Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 tRtIyaH pAdaH pUsANo pUsA / takkhANo takkhA / muddhANo muddhA | zvan sANo sA // sukarmaNaH pazya sukammANe peccha / niei kaha so sukambhANe / pazyati kathaM sa sukarmaNaH ityarthaH / puMsIti kim / zarma sammaM / pulliMga meM hone vAlI, an anta hone vAlI saMjJAoM ke ( antya ) sthAna meM ANa Adeza vikalpa se AtA hai / ( vikalpa -- ) pakSa meM, vAGmaya meM jaisA dikhAI degA vaisA, rAjan zabda ke samAna kArya hotA hai / aura ANa Adeza hone para, 'ata: seDa:' ityAdi sUtroM se niyama lagate haiM / parantu ( vikalpa -- ) pakSa meM, rAjan zabda ke bAre meM lagane vAle 'jas - zas iNa mAmA ina sUtroM meM se niyama lagate haiM / udA -- appANo adhvANa -- kathaM ( vikalpa - - ) pakSa meM :-- rAjan zabda ke samAna :- appA appesu ( aise rUpa hote haiM ); rAyANo... rAdhAsu ( vikalpa -- ) pakSa meM :--rAyA, ityAdi / isI taraha :-- juvANo sukammANe peccha; niei... sukambhANe ( yAnI ) zubha karma karane vAloM ko kaise dekhatA hai, aisA artha hai / pulliMga meM hone vAlI ( annanta saMjJAoM ke ) aisA kyoM kahA hai ? ( kAraNa annanta zabda pulliMga meM na ho, to ANa Adeza nahIM hotA hai / ) zarma, sammaM / appANesu; udA0 ---- AtmanaSTo NiA NaiA // 57 // AtmanaH parasyASTAyA: sthAne NiA NaiA ityAdezau vA bhavataH / appaNiA pA' use uvagayammi / apaNiA ya "viaDDi 'khAbiA / appaimA / pakSe / appANeNa / Atman zabda ke Age hone vAle TA ( pratyaya ) ke sthAna para NiA aura iA aise Adeza vikalpa se hote haiM / udA0-- appaNiA appaNaiA / ( vikalpa - ) pakSa meM :-- appANeNa / ataH sarvAderDerjasaH // 58 // sarvAderadantAt parasya jasa: Dit e ityAdezo bhavati / savve | anne / je / te / ke / ekke / kayare / iyare / ee / ata kim / savvAno / riddhIo / jasa iti kim / savvassa / sarva, ityAdi akArAnta sarvanAmoM ke Age AnevAle jas ( pratyaya ) ko Di e aisA Adeza hotA hai / udA0 -- savve ** ee / akArAnta ( sarvanAmoM ke ) 3. mUrdhan / 1. pUSan / 2. takSan / 4. 6. upagata / nia / dRz dhAtu kA nia Adeza hai ( sUtra 4.181 dekhie ) / 5. prAvRSu / 7. citadi / 8. khani / 9. krama se :- sarvaM / anya | ja ( yad) / ta ( vad ) / ka ( kim ) / eka / 10. Rddhi / katara / itara / etad / Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe aisA kyoM kahA hai ? ( kAraNa sarvanAma akArAnta na ho, to jas ko Dit e Adeza nahIM hotA hai / udA0 -- ) savvAo riddhIo / jas (pratyaya) ko aisA kyoM kahA hai ? (kAraNa anya pratyayoM ko aisA Adeza nahIM hotA hai / udA.-) sbvss| H ssimmitthAH / / 59 / / sarvAderakArAt parasya GaH sthAne ssi mmi ttha ete AdezA bhavanti / savvassi savvammi savvattha / 'annassi annammi annattha / evaM srvtr| ata ityeva / amummi| . sarva, ityAdi akArAnta sarvanAmoM ke Age Ane vAle Di (pratyaya) ke sthAna para sthi, mmi aura stha ye Adeza hote haiN| udA.-savassi" ... annattha / isI taraha itara sarvatra ( yAnI anya akArAnta sarvanAmoM ke bAre meM hotA hai)| akArAnta sarvanAmoM ke hI ( bAre meM aisA hotA hai; anya svara se anta hone vAle sarvanAmoM ke Age Di ko aise Adeza nahIM hote haiN| udA.-) amummi / na vAnidametado hiN|| 60 // idam-etad-varjitAt sarvAderadantAt parasya himAdezo vA bhavati / samvahiM / annahiM / kahiM / jahiM / tahiM / bahulAdhikArAt kiMyattadbhayaH striyAmapi / kAhiM / jAhiM / tAhiM / bAhalakAdeva kiyattadosyamAmi ( 3.33 ) iti GI sti| pakSe savvassi sabammi savvattha / ityAdi / striyAM tu pksse| kAe koe / jAe jiie| tAe tIe / idametadvarjanaM kim / imassi eassi| idam aura esad (ye sarvanAma ) chor3a kara, anya sarva ityAdi sarvanAmoM ke Age Ane vAle Gi ( pratyaya ) ko hiM aisA Adeza vikalpa se hotA hai| udA0-sahi... ..."tahiM / bahula kA adhikAra hone se, kim, yad, aura tad inake strIliMgI rUpoM meM bhI ( hi aisA Adeza hotA hai| udA0-) kAhiM .''tAhiM / ( isa ) bahulatva ke hI kAraNa, 'yittadosyamAmi' sUtra se kahA huA hI pratyaya nahIM AtA hai / ( vikalpa---) pakSa meM-sabassi .... .."savvastha, ityAdi / strIliMga meM mAtra ( vikalpa- ) pakSa meM :--kAe ... .tIe / idam aura etad ( ye sarvanAma ) chor3a kara aisA kyoM kahA 1. any| 2. / adas / 1. prA. vyA. Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaH pAdaH hai ? ( kAraNa unake bAre meM hi Adeza nahIM hotA hai| udA0-) imasti, emassi / Amo DesiM // 61 // sarvAderakArAntAt parasyAmo DesimityAdezo vA bhavati / savvesi / annesiM / 'avaresiM / imesiM / 'ee siM / jesiN| tesi / kesi / pksse| sabvANa / annANa / 'avarANa / imAma / 'eANa / jANa / tANa / kaann| bAhulakAt striyAmapi / sarvAsAm savvesiM / evam annesi / tesiN| - sarva, ityAdi akArAnta sarvanAmoM ke Age Ane bAle Am ( pratyaya ) ko hit esiM ( Desi ) aisA Adeza vikalpa se hotA hai| udA0-samvesi... .. kesi / ( vikalpa- ) pakSa meM :-savvANa .. ."kANa / bahalatva ke kAraNa strIliMga meM bhI ( esiM Adeza hotA hai| udA-- ) sarvAsAM, savvesi; isI taraha annesi, tesi / kiMtadbhyAM DAsaH !! 62 // kitadbhayAM parasyAmaH sthAne DAsa ityAdezo vA bhavati / kaas| tAsa / pksse| kesi / tesiM / kim aura lad ina / sarvanAmoM) ke Age Ane vAle Am ( pratyaya ) ke sthAna para DAsa ( = Dit Asa ) aisA Adeza vikalpa se AtA hai| udA0 kAsa, tAsa / (vikalpa-- ) pakSa meM :--kesi, tesi ! kiMyattayo GasaH // 63 / / ebhyaH parasya usaH sthAne DAsa ityAdezo vA bhavati / saH ssaH ( 3.10 ) ityasyApavAdaH / pakSe so'pi bhavati / kAsa kassa / jAsa jassa / tAsa tassa / bahulAdhikArAt kitadbhayAmAkArAntAbhyAmapi DAsAdezo vaa| kasyA dhanam kAsa dhnn| tasyA dhanam tAsa dhnnN| pksse| kaae| tAe / kim, yad, aura tad inake Age Ane vAle Gas / pratyaya ) ke sthAna para hAsa ( = Dit Asa ) aisA Adeza vikalpa se hotA hai| 'DasaH spa:' sUtra meM kahe gaye hue niyama kA apavAda prastuta niyama ) hai / ( vikalpa-) pakSa meM vaha (ssa bhI hotA hai| udA0-kAsa... ."tassa / bahula kA adhikAra hone se, kim aura tad ye sarva rAmoM AkArAnta (gAnI strIliMga meM ) hone para bhI, DAsa 1. apr| 2. idam / 3. etad / Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe 14. Adeza vikalpa se hotA hai / udA0-kasyA...''dhaNaM / ( vikalpa - ) pakSa meM :kAe; taae| IdbhyaH ssA se // 64 // kimAdibhyaH IdantebhyaH parasya saH sthAne ssA se ityAdezau vA bhavataH / TA-Gas-DeradAdidevA tu iseH ( 3.26) ityasyApavAdaH / pakSe adAdayopi / kissA kIse kI kIA kIi kIe / jissA jIse joa jIA jIi jIe / tissA tose tIa tIA tIi tiie| IkArAnta (strIliMgI ) kim ityAdi ( yAnI kim, yad, aura tad ina) sarvanAmoM ke Age usa (pratyaya ) ke sthAna para ssA aura se aise Adeza vikalpa se hote haiN| 'TAGas' .."useH' sUtra meM ( kahe hae ) niyama kA apavAda ( prastuta niyama ) hai| ( vikalpa-) pakSa meM ( usa 3.29 sUtrAnusAra ) a, ityAdi bhI hote haiM / udA0 ---kissA... .."tIe / Dohe DAlA iA kAle // 65 // kiyattadbhayaH kAlebhidheye De: sthAne Ahe AlA iti Ditau iA iti ca AdezA vA bhavanti / histimmi tthAnAmapavAdaH / pakSe tepi bhavanti / kAhe kAlA kiaa| jAhe jAlA jiaa| tAhe tAlA tiaa| tAlA' jAanti guNA jAlA te sahi ae hi~ gheppanti // 1 // pksse| kahiM kassi kammi ktth| samaya kahane ke bakta, kima, yad aura tad ina ( sarvanAmoM ) ke Age bAne vAle Gi ( pratyaya ) ke sthAna para Ahe aura AlA aise ( ye do ) Dit ( Adeza ), aura iA aisA Adeza, vikalpa se hotA hai : ( ki pratyaya ko) hi, ssi, mmi, mora stha aise Adeza hote haiM (sUtra 3.59-60 dekhie ) isa niyama kA apavAda prastuta niyama hai / ( vikalpa-) pakSa meM ve bhI ( yAnI hiM, ssi, mmi, aura ttha bhau) hote haiN| udA0-kAhe... .''taiA; tAlA... ."gheppanti; ( vikalpa-) pakSa meM :-- kahiM kattha / GasemhA // 66 // kiMyattadbhadhaH parasya GaseH sthAne mhA ityAdezo vA bhavati / kamhA / jamhA / tamhA / pakSe / kAo / jaao| taao| kim, yad, aura tad ina ( sarvanAmoM ) ke Age Ane vAle si (pratyaya ) 1. tadA jAyante guNAH yadA te sahRdayaH gRhyante // 1 // Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 tRtIyaH pAdaH ke sthAna para mhA aisA Adeza vikalpa se hotA hai| udA:-kamhA... . tamhA / ( vikalpa- ) pakSameM :--kaao....."taao| tado DoH // 67 // tadaH parasya ise? ityAdezo vA bhavati / to / tamhA / tad ( sarvanAma ) ke Age Ane vAle si ( pratyaya ) ko Do ( = Dit o ) aisA Adeza vikalpa se hotA hai / udA-to, tamhA / kimo DiNoDIsau // 68 // kimaH parasya DaseDiNo Dosa ityAdezau vA bhvtH| kiNo / kosa / kamhA / kim ( sarvanAma ) ke Age Ane vAle Usi ( pratyaya ) ko DiNo ( =Dit No ) aura Dosa ( = Dit Isa ) aise Adeza vikalpa se hote haiN| udA0-kiNo idametatkiyattasyaSTo DiNA // 69 // ebhyaH sarvAdibhyokArAntebhyaH parasyASTAyAH sthAne Dit iNA ityAdezo vA bhavati / imiNA imenn| ediNA edeNa / kiNA keNa / jiNA jenn| tiNA teNa / idam, etad, kim, yad, aura tad ina akArAnta sarvanAmoM ke Age Ane vAle TA ( pratyaya) ke sthAna para Dit iNA aisA Adeza vikalpa se hotA hai| udA0-- imiNA .." teNa / tado NaH syAdau kvacit / / 70 // tadaH sthAne syAdau pare Na Adezo bhavati kvacit lakSyAnusAreNa / NaM pecch| taM pazyetyarthaH / soai a NaM rhvii| tamityarthaH / striyAmapi / hatthunnAmia-muhI NaM tiaddaa| tAM trijaTetyarthaH / NeNa bhnniaN| tena bhnnitmityrthH| to NeNa krylttitthaa| tena ityarthaH / bhaNi ca nnaae| tayA ityarthaH / NehiM kayaM / taiH kRtamityarthaH / NAhiM kayaM / tAbhiH kRtamityarthaH / vibhakti pratyaya Age hone para, lakSya ke ( sAhitya meM se udAharaNa ke ) anusAra, tad ( sarvanAma ) ke sthAna para Na aisA Adeza kvacit hotA hai| udA0 ----NaM 1. zocati ca taM raghupatiH / 2. hasta-unnAmita-mukhI tAM trijaTA / 3. tasmAt tena krtsthitaa| 4. bhaNitaM ca tyaa| Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe 149 peccha ( yAnI ) taM pazya ( yAnI usako dekha ) aisA artha hai| soai... ...rahabaI ( isa vAkya meM NaM yAnI ) taM ( = usako ) aisA artha hai| strIliMga meM bhI (tad sarvanAma ko Na aisA Adeza hotA hai| udA0- ) hatthu... .. tiaddaa| ( isa vAkya meM NaM tiaDA yAnI ) tAM trijaTA. ( = usako trijaTA ) aisA artha hai| NeNa bhaNisaM ( yAnI ) tena bhaNitaM ( = usane kahA ) aisA artha hai| to NeNa... ... ThiA ( isameM geNa yAnI ) tena ( = usane) aisA artha hai| bhaNimaMca NAe ( isa vAkya meM gAe yAnI ) tathA ( = usane ) aisA artha hai / Nehi kayaM ( yAnI ) taH kRtam ( = unhoMne kiyA ) aisA artha hai / NAhiM kayaM ( yAnI ) tAbhiH kRtam ( = unhoMne kiyA ) aisA artha hai / kimaH kastratasozca / / 71 // kimaH ko bhavati syAdau tasozca parayoH / ko ke| ke ke| keNa / tr| kattha / tas / kao katto kdo| vibhakti pratyaya aura tra tathA tas ( pratyaya ) Age hone para, kim (sarvanAma ) kA ka hotA hai / udA0 ---(vibhakti pratyaya Age hone para):-ko...."keNa / tra ( pratyaya Age hone para ):-kattha / tas / pratyaya Age hone paraH- ) ko 'kdo| idama imaH // 72 // idamaH syAdau pare ima Adezo bhavati / imo ime| imaM ime| imeNa / striyAmapi / imaa| vibhakti pratyaya Age hone para, idam ( sarvanAma ) ko ima Adeza hotA hai| udA0-imo...."imeNa / strIliMga meM bhI (yaha Adeza hotA hai| udA.-) imA / pukhiyona vAyamimiA sau // 73 // idam-zabdasya sau pare ayamiti pullige imiA iti strIliMge Adezau vA bhavataH / ahavAyaM' kykjjo| imiA' vaannia-dhuuaa| pksse| imo| imaa| si ( pratyaya ) Age hone para, idam ( sarvanAma-) zabda ko puliMga meM ayaM aisA aura strIliMga meM imizrA aisA, aise Adeza vikalpa se hote haiM / udA0-ahavAyaM... dhamA / (vikalpa-) pakSa meM:-imo, imA / ssissayorat // 74 // idamaH ssissa ityetayoH parayoradbhavati vaa| assi| assa / pksse| 1. athavA bhayaM kRtkaaryH| 2. iyaM vaNika-duhitA / Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaH pAdaH imAdezopi / imassi / imassa / bahulAdhikArAdanyatrApi bhavati / ehiM 'esu / mAhi / ebhiH eSu AbhirityarthaH / fe aura sa ye ( pratyaya ) Age hone para, idam ( sarvanAma ) kA 'ma' vikalpa se hotA hai / udA0 - assa, assa / ( vikalpa - ) pakSa meM: - ( idam sarvanAma ko sUtra 3972 ke anusAra ) ima aisA Adeza bhI hotA hai / udA0 - - imassi, imassa / bahulakA adhikAra hone se, anyatra bhI ( yAnI anya kucha pratyayoM ke pUrva bhI idam kAma hotA hai / udA0 ) ehi, esu aura Ahi ( yAnI ) ebhi:, eSu bhora AbhiH aisA artha hotA hai | 150 Dermena haH // 75 // idamaH kRte mAdezAt parasya Ga: sthAne mena saha ha Adezo vA bhavati / iha / pakSe / imassi / imammi / jisameM ima Adeza kiyA huA hai aise idam ( sarvanAma ) ke Age Ane vAle Gi ( pratyaya ) ke sthAna para ma ke sAtha 'ha' aisA Adeza vikalpa se hotA hai / udA0iha / ( vikalpa - ) pakSameM : - imassi, imammi / na tthaH // 76 // idamaH parasya Ga: ssi mmi tthA: ( 3.59 ) iti prAptaH tyo na bhavati / ih imassi imammi | Gi pratyakSa kA 'he' "sthA:' sUtrAnusAra honevAlA tatha aisA Adeza idam sarvanAma ke Age nahIM hotA hai / udA0 iha imammi / --- gomzasTAbhisi // 77 // idama: sthAne am zas TAbhissu pareSu Na Adezo vA bhavati / NaM peccha / Ne peccha / peNa NehiM kayaM / pakSe / imaM / ime imeNa / imehi / am, zas, TA aura bhis pratyaya Age hone para, 'Na' (aisA ) mAdeza vikalpa se hotA hai / udA0 NaM pakSa meM:- imaM -- "imehi / idam ( sarvanAma ) ke sthAna para kathaM / ( vikalpa ) ameNam // 78 // imomA sahitasya sthAne iNam ityAdezo vA bhavati / iNaM peccha / pakSe / imaM / 1. idam kA a hone ke bAda. sUtra 3.15 ke anusAra, isa a kA e hokara, ehi, e ye rUpa bane hue haiM / Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe am ( pratyaya ) ke sAtha idam ( sarvanAma ) ke sthAna para iNaM aisA Adeza vikalpa se hotA hai / udA. - iNaM peccha : (vikalpa -) pakSameM:-imaM / klIbe syamedamiNamo ca // 79 / / napaMsakaliMge vartamAnasyedamaH syambhyAM sahitasya idam iNamo iNaM ca nityamAdezA bhavanti / idaM iNamo iNaM dhaNaM ciTThai peccha vA / napuMsaka liMga meM honevAle idam ( sarvanAma ) ko, si aura am (pratyayoM) ke saha, idaM, iNamo aura iNaM aise Adeza nitya hote haiM / udA0 . -idaM..... 'peccha baa| ..maH kiM / / 80 / / kimaH klobe vartamAnasya syambhyAM saha kiM bhavati / kiM kulaM tuha / ki ki te pddihaai| napuMsaka liMga meM honevAle kim / sarvanAma ) kA, si aura am (pratyayoM) ke saha, ki hotA hai / udA-ki.. paDihAi / vedaM tadetado GasAmbhyAM sesimau // 81 // idam tad etad ityeteSAM sthAne Gas Am ityetAbhyAM saha yathAsaMkhyaM se sim ityAdezau vA bhavataH / idam / se solN| se gUNA / asya zIlaM guNA vetyarthaH / siM ucchAho / eSAm utsAha ityarthaH / tad / se solaM / tasya tasyA vetyrthH.| siM guNA / teSAM tAsAM vetyrthH| etad / se mhi| etasyAhitamityarthaH / siM guNA / siM siilN| eteSAM guNAH zIlaM vetyrthH| pksse| imassa imesi imANa / tassa tesi tANa / eassa eesi eANa / idaMtadorAmApi se AdezaM kazcidicchati / Das aura mAm ( pratyayoM) ke saha, idam, tad aura etad ( ina sarvanAmoM) ke sthAna para anukramase se aura sim aise Adeza vikalpa se hote haiN| udA0-idam (ke Adeza):--ye..... 'guNA ( yAnI ) asya ( = isakA ) zIla athavA guNa aisA artha hai / siM ucchAho ( yAnI ) eSAM ( = inakA ) utsAha aisA artha hai| tad ( ke Adeza ):-se sIla ( ina zabdoM meM se yAnI ) usakA yA usakI aisA artha hai / siM guNA ( isa zabda samUha meM si yAnI ) unakA (pustigI tathA strIliMgI) aisA artha hai / siM guNA"... 'solaM ( ina zabdoM meM ) eteSAM ( = inakA ) guNa athavA zIla aisA martha hotA hai / (vikalpa-) pakSameM:--- imassa..."eANa / idam aura tad (sarvanAmoM) 1. ki kulaM tava / 2. ki ki te pratibhAti / Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 tRtIyaH pAdaH kA mAm ( pratyaya ) ke saha 'se' aisA Adeza hotA hai, aisA koI eka (vaiyAkaraNa ) mAnatA hai| vaitado Gasestto tAhe // 82 / / etadaH parasya useH sthAne to tAhe ityetAvAdezau vA bhavataH / etto ettAhe / pakSe / eAo eAu eAhi eAhiMto eaa| etada sarvanAma ke Age AnevAle asi ( pratyaya ) ke sthAna para to aura tAhe aise ye Adeza vikalpa se hote haiM / udA0--etto, ettAhe / ( vikalpa-) pkssmeN:emaayo..."emaa| tthe ca tasya luka / / 83 / / etadastthe pare cakArAt tto ttAhe ityetayozca parayostasya luga bhavati / ettha / etto| ettaahe| etad ( sarvanAma ) ke Age, tya tathA ( sUtra meM se ) cakAra ke kAraNa to aura ttAhe ( ye Adeza ) hone para, ( etad zabda meM se ) 'ta' kA lopa hotA hai / udA0ettha..."ettAhe / eradItau mmau vA // 84 // etada ekArasya DyAdeze mmau pare adItau vA bhavataH / ayammi / Iyammi / pakSe / emmmi| etad ( sarvanAma ) meM se ekAra ko DI ( = Dit I ) Adeza hone para, (usake) Age mmi (pratyaya ) hone para, usake a aura I vikalpa se hote haiN| udA0apammi, Iyammi / ( vikalpa-) pkssmeN:-eammi|| vaiseNamiNamo sinA / / 85 // etadaH sinA saha esa iNaM iNamo ityAdezA vA bhvnti| 'sabvasa vi esa gii| savvANa' vi patthivANa esa mhii| esa sahAo ccia / sasaharassa / esa siraM / iNaM / iNamo / pakSe / eaM / esA / eso| __si ( pratyaya ) ke saha etad ( sarvanAma ) ko esa, iNaM aura iNamo aise Adeza vikalpa se hote haiN| udaa0-svvss......"innmo| (vikalpa-) pkssmeN:em.""eso| 1. sarvasya api eSA gatiH / 2. sarveSAM api pApiyAnAM eSA mhii| 3. ekaH svabhAvaH eva zazadharasya / 4. ziras / Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe 153 tadazca taH soklIve / / 86 // tada etadazca takArasya sau pare bhaklobe so bhvti| so priso| sA mahilA / eso pio / esA muddhA / sAvityeva / te ee 'dhannA / tAo eAo' mhilaao| maklIba iti kim / taM "eaM vaNaM / / si ( pratyaya ) Age hone para, tad aura etad ( sarvanAmoM) ke takAra kA, napuMsakaliMga na hote, sa hotA hai| udA.-so puriso...""muddhaa| si ( pratyaya ) mAge hone para hI ( aisA sa hotA hai; anya pratyaya Age hone para, sa nahIM hotA hai| udA.-) te ee.....'mahilAo / napuMsakaliMga na hote, aisA kyoM kahA hai ? (kAraNa ye sarvanAma napuMsakaliMga meM hoM, to aisA sa nahIM hotA hai| udA.-taM......vaNaM / __ vAdaso dasya honodAm // 87 // adaso dakArasya sau pare ha Adezo vA bhavati tasmizca kRte ataH sejhaiH ( 3.3 ) ityotvaM zeSaM saMskRtavat ( 4.448) ityatidezAd At (he0 2.4) ityAp , klIbe svarAnma se. ( 3.25 ) iti mazca na bhvti| aha puriso| aha mhilaa| aha vaNaM / 'aha moho paraguNalahuayAi / aha Ne hi aeNa hasai mAruya tnno| asAvasmAn hstiityrthH| aha kmlmuhii| pakSe / uttareNa murAdezaH / amU puriso| amU mahilA / amuM vnnN| si ( pratyaya ) Age hone para, adas (sarvanAma ) ke dakAra ko 'g' aisA Adeza vikalpa se hotA hai, aura vaha kie jAne ke bAda, 'ataH seDoM:' satra ke anusAra AnevAlA o, 'zeSaM saMskRtavat' sUtra ke atideza se 'At' sUtra se Ane vAlA A (Apa) pratyaya, aura 'klIbe..." seH' sUtra se AnevAlA ma, ye (tInoM bhI vikAra ) nahIM hote haiN| udA0 --aha.. .."bhuayaai| aha Ne ... ...taNamo ( isa vAkya) meM vaha hamako hasatA hai aisA artha hai / maha kmlmuhii| (vikalpa-) pakSa meM :-agale ( = 3.88) sUtra ke anusAra ( adas ke dakAra ko ) mu aisA Adeza hotA hai / udA.----amU" "vaNaM / muH syAdau // 88 // adaso dasya syAdau pare murAdezo bhavati / amU puriso / amuNo purisaa| 1. puruss| 2. priya / 3. te ete dhanyAH / 4. tAH etAH mahilAH / / 5. tad etad vanam / 6. aso mohaH prgunnlghuktyaa| 7. asau asmAna hRdayena hasati mArutatanayaH / 8. kamalamukhI / Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 tRtIyaH pAdaH / bhramaM vaNaM / amUiM vaNAI amUNi varSANi / amU mAlA mAlAo / amuNA amUhi / Gasi / amUo amUra amUrhito / to mUsuMto / Gas / amuNo amussa / Am / amUNa / Gi / amUsu / vibhakti pratyaya Age hone para, adas ( sarvanAma ) ke da ko mu aisA Adeza hotA hai / udA0 - amU puriso mAlAo / amuNA amUhi / Gasi ( pratyaya Age hone para ) :- amU o amUhito / bhyas ( pratyaya Age hone para ) :amUhito amRto / Gas ( pratyaya Age hone para ) :- amuNo amussa / Am ( pratyaya mAge hone para ) :- amUNa / Gi ( pratyaya Age hone para ) : - amummi / sup ( pratyaya Age hone para ) :-- - amRsu / .. amUu amUo bhyas / amUhiamummi | sup / mmAvaye vA / / 89 / / adasontyavyaJjanaluki dakArAntasya sthAne GayAdeze mmau parataH aya ia ityAdezau vA bhavataH / ayammi / iyammi / pakSe / amummi / adas ( sarvanAma ) ke antya vyaJjana kA lopa hone para, dakArAnta ( bane hue ) adas ke sthAna para, Gi ( pratyaya ) kA Adeza rUpa aisA mmi ( pratyaya ) Age hone para, ayaM aura ia aise Adeza bikalpa se hote haiM / udA0 - mayammi, iyammi / ( vikalpa --- ) pakSa meM : - amummi / yuSmadastaM tuM tuvaM tuha tumaM sinA // 90 // yuSmadaH sinA saha taM tuM tuvaM tuha tumaM ityete pacAdezA bhavanti / taM taM tuvaM tuha tumaM 'diTTho / si pratyaya ) ke saha yuSmad sarvanAmako taM, tuM, tuvaM, tuha, aura tumaM aise ye pA~ca Adeza hote haiM / udA0 taM tUM diTTho / me tumbhe tujha tumha tumhe uhe jasA // 91 // mado jasA saha bhe tubbhe tujjha tumha tumhe unhe ityete SaDAdezA bhavanti / bhe tubbhe tujjha tumha tumhe unhe ciTThaha / bbho mhajjho vA (3.104) iti vacanAt tumhe tujjhe / evaM cASTarUpyam / jas ( pratyaya ) ke saha yuSmad ( sarvanAma ) me, luThabhe, tujjha, tumha, tumhe, aura unhe aise cha: Adeza hote haiM / udA0ciTThaha | 'bho mhajjhau vA ' isa vacana ke kAraNa ( tubbhe isa rUpa meM se nabha ke ke mha aura jjha hokara ) -... 1. dRSTa / Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe 155 tumhe aura tujjhe ( aise rUpa ) hote haiN| aura isI taraha ye ( kula ) ATha rUpa hote haiN| taM tuM tumaM tuvaM tuha tume tue amA // 92 // yuSmadomA saha ete saptAdezA bhavanti / taM tuM tumaM tuvaM tuha tume tue 'vndaami| __ am ( pratyaya ) ke saha yuSmad ( sarvanAma ) ko taM, tuM, tuma, tuvaM, tuha, tume, tue ( aise ye ) sAta Adeza hote haiM / udA.---taM... .."vandAmi / / vo tujjha tumbhe tumhe uyhe me zasA / / 93 // yuSmadaH zasA saha ete SaDAdezA bhavanti / vo| tujjha / tubbhe / bbho mhajjhau veti vacanAt tumhe tujjhe / tumhe uyhe bhe pecchAmi / zas ( pratyaya ) ke saha yuSmad ( sarvanAma ) ko vo, tujjha, tumbhe, tumhe, urahe, aura bhe ( aise ) ye chaH Adeza hote haiN| udA0-co... "tumbhe; 'bho mha jjho vA' isa vacanAnusAra, tumhe, tujjhe; tumhe"""pecchAmi / de di de te tai tae tumaM tumai tumae tume tumAi TA // 94 // yuSmadaSTA ityanena saha ete ekAdazAdezA bhavanti / bhe di de te tai tae tumaM tumai tumae tume tumAi 'jmpiaN| __TA (pratyaya) ke saha yuSmad ( sarvanAma ) ko bhe, di, de, te, tapa, tae, tuma, tumai, tumae, tume, aura tumAi ( aise ) ye gyAraha Adeza hote haiN| udA.-bhe di ... .."jNpiyN| me tubmehiM ujjhehiM umhehiM tumhehiM uyhe hiM bhisA // 9 // yuSmado bhisA saha ete SaDAdezA bhavanti / bhe| tunbhehiM / bhomhajjhau veti vacanAt tumhehiM tujjhehiM / ujjhehiM umhehiM tumhehi uvhehiM bhutta' / evaM cASTarUpyam / bhis (pratyaya ) ke saha yuSmad sarvanAma ko me, tubhehi, ujjhehi, umhehi, tumhehiM, aura uvhehiM ( aise ) ye chaH Adeza hote haiN| udA0-bhe, tubbheDiM; 'bho mhaso vA' isa vacanAnusAra tumhehi, tumjhehiM; ujjhehiM ... .."bhuttaM / evaM (kula) mAru rUpa hote haiN| 1.Vbandu / 2. jalpita / 3. bhakta / Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaH pAdaH tai-tuva-tuma-tuha-tumbhA Gasau // 96 // yuSmado Dasau paJcamyekavacane parata ete pazcAdezA bhavanti / Gasestu ttodo-du-hi-hinto-luko yathAprAptameva / taitto tuvatto tumatto tahatto tubbhtto| bbho mhajjhau veti vacanAt tumhatto tujjhtto| evaM do-du-hi-hiMto-lukSvapyudAhAryam / tatto iti tu tvatta ityasya valope sati / paMcamI eka vacana kA si pratyaya Age hone para, yuSmad ( sarvanAma ) ko tai, tuSa, tuma, tuha, aura tubbha ( aise ) ye pAMca Adeza hote haiN| Gasi ko to to, do du, hi, hito, aura luka ( sUtra 3.8 dekhie ) ye Adeza hamezA kI taraha prApta hote hI haiN| udA0-taitto... ..tubbhatto; 'bho mhajjho vA' vacana ke anusAra tumhatto mora tujjhtto| isI prakAra, do du, hi, hito aura lopa inake bAre meM udAharaNa le| 'tatto' yaha rUpa mAtra (saMskRta meM se ) tvattaH ( isa rUpa ) meM se v kA lopa hokara banA hai| tuyha tubbha tahiMto GasinA // 97 // yuSmado GasinA sahitasya ete traya AdezA bhavanti / tumha tutbha tahito Agao / bbho mhajjhau veti vacanAt tumha tujjha / evaM ca paJca rUpANi / Gasi ( pratyaya ) ke saha yuSmad ( sarvanAma ) ko tumha, tubbha, aura tahito ( aise ) ye tIna Adeza hote haiN| udA0-tumha.. ..'Ago / 'bho mha jho vA' vacana ke anusAra tumha, tujjha / aura isI prakAra (kula) pAMca rUpa hote haiN| tubbhaturaho raho mhA bhyasi // 98 // yuSmado bhyasi parata ete catvAra AdezA bhavanti / bhyasastu yathAprAptameva / tubbhatto tumhatto uvhtto| umhatto bbho mha-jjhau veti vacanAt / tamhatto tujjhatto / evaM do-du-hi-hiNto-suntossvpyudaahaaym|| ___bhyas ( pratyaya ) Age hone para, yuSmad ( sarvanAma ) ko tubbha, tumha, uyaha aura umha ( aise ) ye cAra Adeza hote haiM / bhyas ( pratyaya ) ke Adeza sUtra 3.9 dekhie ) hamezA kI taraha hote hA haiN| udA-sumbhatto'.. ... | 'bho mhajjhau vA' vacana ke anusAra, tumhatto, tujjhtto| isI prakAra, do, i, hi hito aura suMto (pratyayoM) ke bAre meM udAharaNa leM / tuma Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe tai-tu-te-tumha-tuha-tuhaM-tuva-tuma-tume-tumo tumAi-di-de-i-e-tubbhobhoyhA GasA // 99 // yuSmado DasA SaSThye kavacanena sahitasya ete aSTAdazAdezA bhavanti / tai / tu / te / tumhaM / tuha / tuhaM / tuva / tama / tme| tumo| tumAi / di / de| i| e| tabbha / ubbha / uyaha dhnnN| bbho mhajjhau veti vacanAt tumha tajjha, umha ujjha / evaM ca dvAviMzatI rUpANi / SaSThI ekavacana kai us ( pratyaya ) ke saha yuSmad ( sarvanAma ) ko tai, tu, te, tumhaM, tuha, tuhaM, tuva, tuma, tume, tumo, tumAi, di, de, i, e, tubbha, ubbha, aura uyaha ( aise ) ye aThAraha Adeza hote haiN| udA0-tai...."uyaha dhaNaM / 'bho mha jjhau vA' vacana ke anusAra tumha aura tujjha, tathA umha aura ujjha ( ye rUpa hote haiN| aura isa prakAra ( kula ) bAIsa rUpa hote haiN| ta vo me tabbha tubhaM tubmANa tuvANa tumANa tuhANa umhANa AmA // 100 // yuSmada AmA sahitasya ete dazAdezA bhavanti / tu| vaa| bhe| tubbha / tabbhaM / tubbhANa / tuvANa / tumANa / tuhANa / umhaann| ktvA syAderNasvorvA ( '.27 ) ityanusvAre tabbhANaM tuvANaM tumANaM tuhANaM umhaannN| bbho mhajjhau veti vacanAt tumha tujjha, tumhaM tujhaM, tumhANa tumhANaM tujjhANa tujjhANaM, dhaNaM / evaM ca trayoviMzatI rUpANi / ___ Ama ( pratyaya ) ke sahita ( hone vAle ) yuSmad (sarvanAma ) ko tu, vo bhe, tubbha, tubhaM, tumbhANa, tuvANa, tumANa, tuhANa, ora umhANa ( aise ) ye dasa Adeza hote haiN| udA0--tu vo--- .."umhANa / 'kvAsyAderNasborvA' isa sUtra ke anusAra, ( Na ke Upara ) anusvAra Ane para, tubbhANaM . . ."umhANaM ( aise bhI rUpa hote haiM ) / 'bho mha jjhau vA vacana ke anusAra, tumha'.. ''tujjhANaM dhaNaM ( aise rUpa hote haiM ) / aura isa prakAra, ( kula ) teIsa rUpa hote haiM / tume tumae tumAi tai tae GinA // 101 / / yuSmado DinA saptamyekavacanena sahitasya ete paJcAdezA bhavanti / tume tumae tumAi tai tae tthiaN| saptamI eka vacana ke Gi ( pratyaya ) ke sahita ( honevAle ) yuSmad ko tume, tumae, tumAi, tai, aura tae ( aise ) ye pAMca Adeza hote haiN| udA0--tume... .... tae tthi| Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya: pAda: tu tuva tuma tuha-tumA Gau // 102 // yuSmado Gau parata ete paJcAdezA bhavanti / Gestu yathA prAptameva / tummi | tumi / tumammi / tuhammi / tubbhammi ! bho mhanjhau veti vacanAt tumhammi tujjhami / ityAdi / ( pratyaya ) Age hone para, yuSmad ( sarvanAma ) ko tu, tumbha ( aise ) ye pA~ca Adeza hote haiM / Gi ( pratyaya ) ke dekhie ) hamezA kI taraha hote hI haiM / udA tumammi jho bA' isa vacana ke anusAra, tumhammi aura tujjhammi; ityAdi / supi / / 103 / / yuSmadaH supi parataH tu tuva - tuma tuha-tumbhA bhavanti / tusu / tuvesu / tumesu / tuhesu / tubbhesu / bbho mhajjhau veti vacanAt tumhe tujjhesu / kecittu supyetvavikalpamicchanti / tanmate tuvasu tumasu tuhasu tubbhasu tumhas tujjhas / tubbhasyAtvamapIcchatyanyaH / tumbhAsu tumhAsu tujhAsu / supa pratyaya ) Age hone para, yuSmad ( sarvanAma ) ko su, lukha, tuma, tuha maura tuma ( aise ye pAMca Adeza ) hote haiN| udA0 tusu tubbhesu / 'bho mhajjho vA' vacana ke anusAra, tumhesu aura tujjhesu ( ye rUpa hote haiM para ( usake pichale a kA ) e vikalpa se hotA hai, haiM; unake matAnusAra, tuvasu tujjhasu ( aise rUpa ) / sup ( pratyaya ) Age hone aisA kucha ( vaiyAkaraNa ) mAnate hoMge ) ( su pratyaya ke pUrva ) tubbha meM ( antya a kA ) A hotA hai, aisA dUsarA koI ( vaiyAkaraNa ) mAnatA hai; ( usake matAnusAra ) tubbhAsu "tujjhAsu ( aise rUpa hoMge ) / bho mhajjhau vA // yuSmadAdezeSu yo dvirukto bhastasya mha jjha 104 // ityetAvAdezau vA bhavataH / pakSe 158 sa evAste tathaiva codAhRtam = bbha ) kahA yuSmad ( sarvanAma ) ko ( kahe hue) AdezoM meM se jo dvirukta bha ( huA hai, usako mha aura jjha aise ye (do) Adeza vikalpa se hote haiM / ( vikalpa - ) pakSa meM: -- vaha (bha) vaisA hI rahatA hai / aura tadanusAra (Upara) udAharaNa diye haiM / asmado mmi ammi amhi haM ahaM ahayaM sinA // 105 // asmadaH sinA saha ete SaDAdezA bhavanti / ajja mmi hAsiA ' mAmi teNa / unnama na ammi kuviA / amhi karemi / jeNa haM vidvA / 1. adya ahaM hAsitA mAmi ) tena / 3. ahaM karomi / tatra, tuma, tuha, aura Adeza ( sU0 3. tubhammi / 'bbho mha 2. unnama na ahaM kupitA / 4. yena ahaM vRddhA ( vidyA ) / Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe kiM 'pahuTTham ahaM / ahayaM kayapaNAmo | si ( pratyaya ) ke saha asmad ( sarvanAma ) ko mmi, ammi, amhi, haM, ahaM aura ayaM (aise ) ye cha: Adeza hote haiM / udA0 - ajja mmi kayapaNAmI / amha amhe AmhI mo vayaM me jasA // 106 // asmado jasA saha ete SaDAdezA bhavanti / amha amhe amho mo vayaM bhe bhaNAmo / 959 jas ( pratyaya ) ke saha asmad ko amha, amhe, amho, mo, vayaM aura me ( aise ) ye chaH Adeza hote haiM / udA0--: - amha bhe bhaNAmo / Ne NaM mi ammi amha mamha maM mamaM mimaM ahaM amA // 107 // asmadomA saha ete dazAdezA bhavanti / mamaM mimaM ahaM peccha / am (pratyaya) ke saha asmad ( sarvanAma ) ko maM; mamaM, mimaM aura ahaM ( aise ye ) Adeza hote haiM / amhe amho amha Ne zasA // Ne NaM mi ammi amha mamha maM Ne NaM, mi, ammi, amha, mamha, udA0 - ahaM peccha / 108 // asmadaH zasA saha ete catvAra AdezA bhavanti / amhe amho amha Ne peccha / zas ( pratyaya ) ke saha asmad (sarvanAma) kI amhe amho, amha aura Ne (aise ) ye cAra Adeza hote / udA - -- amhe' Ne peccha / mi me mamaM mamae mamAi mai mae mayAi khe TA / / 109 / / asmadaSTA saha ete navAdezA bhavanti / mi me mamaM mamae mamAi mai mae mayAi kayaM / TA ( pratyaya ) ke saha asmad ( sarvanAma ) ko mi, me, mamaM mamae, mamAi, mai, mae, magAi aura Ne ( aise ) ye nau Adeza hote haiM / udA0 -mi meNe kayaM / amhehi amhAhi amha amhe se bhisA / / 110 // asmado bhisA saha ete paJcAdezA bhavanti / amhehi amhAhi amha amhe kathaM / bhis (pratyaya) ke saha asmad ko amhehi, amhAhi, amha, amhe aura Ne (aise ) ye pA~ca bAdeza hote haiM / udA0- amhehi * "Ne kayaM / 1. ki pramRSTA asmi aham | 2. ahaM kRtapraNAmaH / Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaH pAdaH mai-mama-maha-majjhA Gasau // 111 // asmado Gasau paJcamyekavacane parata ete catvAra AdezA bhavanti / isestu yathAprAptameva / maitto mamatto mahatto majjhatto aago| matto iti tu matta ityasya / evaM do-du-hi hiMto lukSvapyudAhAryam / paMcamI ekavacana kA Gasi ( pratyaya ) Age hone para, asmad ( sarvanAma ) ko mai, mama, maha aura majjha (aise) ye cAra Adeza hote haiM / Gasi ke Adeza ( sUtra 38 dekhie ) hamezA kI taraha hote haiM / udA0-maitto..." Agao / matto yaha rUpa mAtra ( saMskRta meM se ) mattaH isa ( rUpa ) se AyA hai| isI prakAra do, du, hi, hiMto aura muka inake bAre meM udAharaNa leN| mamAmhau bhyasi // 112 / / asmado bhyasi parato mama amha ityAdezau bhavataH / bhyasastu yathAprAptam / mamatto amhtto| mamAhito amhaahiNto| mamAsuMto amhaasuNto| mamerA~to amhesNto| ____ myas ( pratyaya ) Age hone para, asmad / sarvanAma ) ko mama ora amha aise (do) Adeza hote haiN| bhyas ke Adeza hamezA kI taraha hote haiM ( sUtra 3.9 dekhie ) / udA.-mamatto... . 'amhe sNto| me mai mama maha mahaM majjha majjhaM amha amhaM GasA // 113 // asmado GasA SaSTya kavacanena sahitasya ete navAdezA bhavanti / me mai mama maha mahaM majjha majjhaM amha amhaM dhaNaM / SaSThI eka vacana ke us ( pratyaya ) se sahita ( hone vAle ) asmad ko me, mai, mama, maha, mahaM, maNjha, majjhaM, amha, aura amhaM ( aise ) ye nau Adeza hote haiM / udA.-me... .."amhaM dhaNaM / __Ne No majjha amha amhaM amhe amho amhANa mamANa mahANa majjhANa AmA / / 114 // asmada AmA sahitasya ete ekAdazAdezA bhavanti / Ne No majjha amhaM amhe amho amhANa mamANa mahANa majjhANa dhnnN| ktvAsyAderNa svorvA ( 1.27) ityanusvAre / amhANaM mamANaM mahANaM mjjhaannN| evaM ca paJcadaza rUpANi / ____ Am ( pratyaya ) se sahita ( honevAle ) asmad ko Ne, No, majjha, amha, amhaM, amhe, amho, amhANa, mamANa, mahANa, aura majjhANa ( aise ) ye gyAraha Adeza hote haiM / udA.-Ne... .. 'majjhANa dhaNaM / 'ktvAsyAderNa svorvA' sUtra ke anusAra, ( Na ke Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe Upara ) anusvAra Ane para, amhANaM majjhANaM ( aise rUpa hote haiM ) / aura isI prakAra ( kula ) pandraha rUpa hote haiM / mi maha mamAi mae me GinA // 115 // asmado GinA sahitasya ete pacAdezA bhavanti / mi mai mamAi mae me ThibhaM / 161 Gi ( pratyaya ) se sahita ( hone vAle ) asmad ko mi, mai, mamAi, mae, aura me ( aise ) ye pA~ca Adeza hote haiM / udA0-- mi me ThiaM / amha-mama-maha- majjhA Gau // 116 // asmado Gau parata ete catvAra AdezA bhavanti / Gestu yathAprAptam / ahammi mamammi mahammi majjhammi ThiaM / Gi ( pratyaya ) Age hone para, asmad ( sarvanAma ) ko amha, mama, maha, aura majjha (aise ) ye cAra Adeza hote haiM / Dipratyaya ke Adeza ( sUtra 3.11 dekhie ) hamezA kI taraha hote haiM / udA0 amhammimajjhAmmi ThiaM / supi // 117 // asmadaH supi pare amhAdayazcatvAr AdezA bhavanti / amhesu samesu mahesu majjhe / etva - vikalpa mate tu / amhasu mamasu mahasu majjhasu / amhasyAtvamapIcchatyanyaH | amhAsu / supa ' pratyaya ) Age hone para, asmad ( sarvanAma ko aha ityAdi ( yAnI amha, mama, maha aura majjha aise ye ) cAra Adeza hote haiM / udA0 - mamhesu majheM / ( supratyaya ke pUrva pichale a kA ) e vikalpa se hotA hai isa mata ke anusAra, amhasu N. majjhasu ( aise rUpa hoMge ) | ( su pratyaya ke pUrva ) 'amha' meM ( a kA ) A hotA hai aisA dUsarA koI ( vaiyAkaraNa ) mAnatA hai; tadanusAra amhAsu / aisA rUpa hogA ) / trastI tRtIyAdau // 118 // traH sthAne to ityAdezo bhavati tRtIyAdau / tIhiM kathaM / tIhito Agao / tinhaM dhaNaM / tIsu ThiaM / tRtIyA ityAdi / yAnI tRtIyA se saptamItaka ) vibhaktiyoM meM tri ( isa saMkhyAvAcaka zabda ) ke sthAna para to aisA Adeza hotA hai / udA0 tIhi tosu ThibhaM / 11 prA0 vyA0 Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 tRtIyaH pAdaH dvedoM ve // 116 // dvizabdasya tRtIyAdau do ve ityAdezau bhavataH / dohi vehi kayaM / dohito vaihito aago| doNhaM veNhaM dhaNaM / dosu vesu tthiaN| tRtIyA ityAdi ( yAnI tRtIyA se saptamItaka ) vibhaktiyoM meM vi ( isa saMkhyAvAcaka ) zabda ko do aura ve aise Adeza hote haiN| udA0-dohi " .. vesu tthiaN| duve doNi veNi ca jasa-zasA // 120 // jas-zasbhyAM sahitasya veH sthAne duve doNi veNNi ityete do ve ityeto ca AdezA bhavanti / duve doNNi veNNi do ve ThiA pecchA vaa| hasvaH saMyoge (1.84) iti hrasvatve duNi vinnnni| jas aura zas ( isa pratyayoM ) se sahita ( hone vAle ) diva ( zabda ) ke sthAna para duve, doNNi, aura veNNi aise ye ( tona ) tathA do aura ve aise ye ( do ), aise Adeza hote haiM / udA0-duve... .. peccha vA / 'hrasvaH saMyoge' sUtra ke anusAra, ( svara kA ) hrasvatva Ane para, duNNi aura viNi ( aise rUpa hote haiN)| trastiNNiH / / 121 // jas-zasbhyAM sahitasya treH sthAne tiNi ityAdezo bhavati / tiNNi ThiA peccha vaa| jas aura zas ( pratyayoM ) se sahita ( honevAle ) tri ( zabda ) ke sthAna para tiNi aisA Adeza hotA hai / udA0--tiNNi .. .. 'peccha vA / caturazvattAro cauro cattAri // 122 // catur-zabdasya jas-zasbhyAM saha cattAro cauro cattAri ityete AdezA bhavanti / cattAro cauro cattAri ciTThanti peccha vaa| jas aura zas ( pratyayoM) ke saha catura ( isa saMkhyAvAcaka ) zabda ko cattAro, cauro aura cattAri aise ye Adeza hote haiN| udA0---cattAro... ... peccha vaa| saMkhyAyA Amo chaha NhaM / / 123 / / saMkhyAzabdAt parasyAmo Nha NhaM ityAdezau bhavataH / doNha / tiNha / cunnh| Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtamyAkaraNe paMcaNha' / chaha / sattaNha / aTThaNha / evam / doNhaM / tiNhaM / cauNhaM / pNcnnhN| chaNhaM / sattaNhaM / aThaNhaM / navaNhaM / 'dasaNhaM / 'paNNarasaNhaM / divasANaM / aTThAra saNhaM samaNasAhassINaM / katImAm kaINhaM / bahulAdhikArAt viMzatyAderna bhavati / ___ saMsthAvAcaka zabda ke Age AnevAle Am ( pratyaya ) ko Na aura haM aise bAdeza hote haiM / udA0-doNha... ahaha / isI prakAra :-doNhaM... .. kaiNDaM ( aise rUpa hote haiM ) / bahula kA adhikAra hone se, vizati ityAdi ( saMsthAvAcaka ) zabdoM ke bAre meM ( ha aura haM ye Adeza ) nahIM hote haiN| zeSedantavat // 124 // uktAdanyaH zeSastatra syAdividhiradantavadatidizyate / yeSvAkArAdyanteSu pUrva kAryANi moktAni teSu jasazasolaka ( 3.4 ) ityAdIni adantAdhikAravihitAni kAryANi bhavantItyarthaH / tatra jaszasoluka ityetat-kAryAtidezaH / mAlA girI gurU sahI "vahU rehanti peccha vA / amo'sya (3.5) ityettkaatideshH| giri guru sahiM vahuM' gAmaNi khalapaM peccha / TA AmoNaH ( 36) ityetatkAtidezaH / hAhANa kayaM / mAlANa girINa gurUNa sahINa vahUNa dhnnN| TAyAstu / ToNA ( 3.24) / TADasaradAdidvA tu DaseH ( 326 ) iti vidhiktaH / bhiso hi hi~ hiM ( 37 ) ityettkaatideshH| mAlAhi girIhi gurUhi sahIhi vahUhi kayaM / evaM sAnunAsikAnusvArayorapi / ises tododuhihinto lukaH ( 38 ) ityetatkAryAtidezaH / mAlAo mAlAu maalaahinto| buddhIo buddhIu buddhIhito / gheNU o gheNau gheNahito aago| hilako tu pratiSetsyete ( 3.127-126 ) / bhyasas tto do du hi hito saMto ( 3.6 ) ityetatkAryAtidezaH / mAlAhiMto maalaasNtii| histu niSetsyate ( 3.127 ) / evaM girIhiMto ityAdi / Gasa: ssaH (3.10) ityetatkAryAtidezaH / girissa / guruss| dahissa / "muhassa / striyAM tu TAGasaGaH ( 3.26 ) ityAyuktam / De mmi De: ( 3.11) ityetatkAtidezaH / girimmi| gurummi| dahimma / mahummi / Destu niSetsyate ( 3128 / striyAM tu TAGasar3eH ( 3.26) ityAyuktam / jasazasGasittododvAmi dIrghaH ( 3.12) ityetatkAtidezaH / girI gurU ciTThanti / girIo gurUo aago| girINa gurUga dhaNaM / bhyasi vA ( 3.13 ) ityetatkAryAtidezo na prvrtte| iduto dIrghaH ( 3.16 ) iti nityaM 1. krama se :-paMcan / SaT / saptan / aSTan / 2. navam / 3. dazan / 4. paMcadazAnAM divasAnAm / 5. aSTAdaza / 6. shrmnnsaahsrii| 7. vadhU / 8. madhu / Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 tRtIyaH pAdaH vidhAnAt / TANazasyet (3.14) bhisabhyassupi ( 3.15 / ityetatkAryAtidezastu niSetsyate (3.126) / ( aba taka ) kahA huA ( rUpa vicAra ) chor3a kara ( urvarita ) anya ( rUpavicAra yAnI ) zeSa; usake bAre meM akArAnta zabda ke samAna vibhaktirUpoM ko vicAra hai, aisA atideza ( isa sUtra se ) kiyA jAtA hai| ( yAnI ) AkAra ityAdi (svaroM) se anta hone vAle zabdoM ke bAre meM ( jo rUpa ityAdi ) kArya aba taka nahIM kahe hue haiM, una zabdoM ke bAre meM 'jaszasolaka' ityAdi akArAnta zabdAdhikAra meM kahe hue kArya hote hai, aisA artha hai| ( spaSTa zabdoM meM aisA kahA jA sakatA hai :-) unameM se pahale, 'jasazasoluka' sUtra ke kArya kA batideza aisA hotA hai :-- mAlA . . ." "peccha vA / 'amo'sya' sUtra ke kArya kA atideza ( aisA :--- ) giri ... . "peccha / 'TA AmoNaH' satra ke kArya kA atideza ( aisA hotA haiM :--- ) hAhANa kama; mAlANa... ..'vahaNa dhaNa; TA ( pratyaya ) ke bAre meM mAtra, 'To gA' aura 'TAGas' .."Dase' esA vidhi ( = niyama ) kahA huA hai / 'bhiso...' hi' sUtra ke kArya kA atideza ( esA :--- ) mAlAhi... ... ... ..'yahUhi kayaM; isI prakAra sAnunAsika aura sAnusvAra 'hike bAre meM ( atideza hotA hai)| 'uses.. 'lukaH' sUtra ke kArya kA atideza ( aisA hotA hai :-) mAlAo " dhehito Agao; ( inameM se ) hri aura luka inakA niSedha Age ( sUtra 3.126-127) kiyA jAegA / 'bhyas... ' 'sunto' sUtra ke kArya kA atideza ( aisA :---- ) mAlAhiMto, mAlAsaMto; hi pratyaya kA niSedha Age (sUtra 3.127 meM) kiyA jAegA; isI prakAra girIhito, ityAdi ( rUpa hote haiM ) / 'usaH ssa:' sUtra ke kArya kA atideza ( aisAH -- ) girissa' . . 'mahussa; strIliMgI zabdoM ke bAre meM mAtra 'TaGas H' ityAdi niyama kahA huA hai : 'De mi De' sUta ke kArya kA atideza (aisA hotA hai :-- ) girimmi... ..'mahummi; parantu De ( pratyaya / ke bAre meM mAtra Age ( sUtra 3.128 meM ) niSedha kiyA jAegA; strIliMgI zabdoM ke bAre meM mAtra 'TAGas :' ityAdi niyama kahA hai / 'jas... .. dIrghaH' sUtra ke kArya kA atideza (aisA):--girI ."gurUNadhaNaM 'bhyasi vA' sUtra ke kArya kA atideza ( mAtra) nahIM lAgU hotA hai; kAraNa 'idRto dIrghaH' aisA nitya niyama kahA huA hai / 'TANa zasyet' aura 'bhyassupi' ina sUtroM ke kAryoM ke atideza kA niSedha Age ( sUtra 3.129 meM ) kiyA jaaegaa| na dI? No // 125 / . idudantayorarthAt jaszasaGasyAdeze No ityasmin parato dI? na bhavati / / aggiNo vAuNo / No iti kim / aggo aggiio| Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe 165 ikArAnta aura ukArAnta zabdoM ke Age, arthAt jas aura Gasi ( ina pratyayoM) ko No Adeza hone para, ( unakA antya svara ) dIrgha nahIM hotA hai| udA0aggiNo, vaaunno| ( Age ) No Adeza hone para aisA kyoM kahA hai ? ( kAraNa Age No Adeza na ho, to antya svara dIrgha hotA hai| udA0-) aggI, aggImo / Gaselaka // 126 // AkArAntAdibhyodantavat prAptau Gaselaga na bhvti| mAlatto mAlAo mAlAu mAlAhito aago| evam ! aggIo vAUo ityAdi / AkArAnta ityAdi zabdoM ke Age, akArAnta zabda ke samAna prApta hue si ( pratyaya ) kA lopa nahIM hotA hai| udA:--mAlatto' ... aago| isI prakAra aggIo, vAUo, ityAdi ( rUpa hote haiM ) / bhyasazca hiH // 127 / / AkArAntAdibhyodantavat prApto bhyaso isezca hirna bhavati / mAlAhito maalaasuto| evaM aggIhiMto ityAdi / mAlAo mAlAu maalaahiNto| evaM aggIo ityaadi| ___ AkArAnta ityAdi zabdoM ke Age, akArAnta zabda ke samAna prApta hue myas aura Gasi ( ina pratyayoM) kA hi nahIM hotA hai| udA. ~mAlAhito, maalaasNto| isI prakAra aggIhito, ityAdi; mAlAo .. .."mAlAhito; isI prakAra aggIo ityAdi ( rUpa hote haiM ) / huH // 128 // AkArAntAdibhyodantavat prApto hurDe na bhavati / aggimmi| vAummi / dhimm| mhummi| AkArAnta ityAdi zabdoM ke Age, akArAnta zabda ke samAna prApta hone vAle ki ( pratyaya ) kA he nahI hotA hai / udA0 --- aggimmi... :: mahummi / ____et // 126 // AkArAntAdInAmarthAt TAzabhisabhyassupsu paratodantavad etvaM na bhavati / dvAhANa kayaM / mAlAo peccha / mAlAhi kayaM / mAlAhiMto mAlAsuto aago| mAkAsu ThiaM / evaM aggiNo vAraNo ityAdi / ____TA, zas, bhis, aura sup ye ( pratyaya ) arthAt AkArAnta ityAdi zabdoM ke mAge hone para, akArAnta zabda ke samAna, unake ( antya svara kA ) e nahIM hotA Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaH pAdaH hai| udA.-hAhANa... ..'mAlAsu tthi| isI prakAra aggiNo, vAuNo ityAdi ( rUpa hote haiM ) / dvivacanasya bahuvacanam / / 130 // sarvAsAM vibhaktInAM syAdInAM tyAdInAM ca dvivacanasya sthAne bahuvacanaM bhavati / doNNi 'kuNanti / duve 'kuganti / dohiM dohito dosuto dosu / hatthA / paayaa| thaNayA / nynnaa| syAdi tathA tyAdi ( ina ) saba vibhaktiyoM ke bAre meM, dvivacana ke sthAna para bahuvacana mAtA hai / udA0-doNNi... ..'nynnaa| caturthyAH SaSThI // 131 / / caturthyAH sthAne SaSThI bhavati / muNissa muNINa dei / 'namo devassa devANa / caturthI vibhakti ke sthAna para SaSThI vibhakti bhAtI hai| udA.-~-muNissa..... devANa / tAdaryA // 132 // tAdathyaM vihitasya DezcaturthaMkavacanasya sthAne SaSThI vA bhavati / devassa devAya / devArthamityarthaH / Deriti kim / devANa / 'usake lie' ( tAdarthya ) isa artha meM kahe hue ke isa caturSI ekavacanI pratyaya ke sthAna para SaSThI (vibhakti ) vikalpa se AtI hai| udA0-devassa, devAya (yAnI ) deva ke lie aisA artha hai / De ( pratyaya ) ke ( sthAna para ) aisA kyoM kahA hai ? ( kAraNa caturthI bahuvacanI pratyaya ke sthAna para aisA vikalpa nahI hotA hai| udA0-) devANa / vadhADDAizca vA // 133 / / vadhazabdAt parasya tAdarthyaDid Ai SaSThI ca vA bhavati / vahAi vahassa vahAya / vadhArthamityarthaH / badha zabda ke Age, tAdadhyaM ( dikhAnevAle ) ke pratyaya ke rit Ai bhIra SaSThI vikalpa se hote haiN| udA0-vahAivahAya ( yAnI ) vadha ke lie aisA artha hai| 1. dhAtu kA Adeza kuNa ( sUtra 4.65 dekhie ) / 2. krama se:-hasta / pAda / stana-ka / nayana / 3. muni / 5. namaH / Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNa 167 kvacid dvitIyAdeH / / 134 // dvitIyAdInAM vibhaktInAM sthAne SaSThI bhavati kvacit / sImAdharassa' vande / tissA muhassa bhrimo| atra dvitIyAyAH sssstthii| dhaNassa lddho| dhanena labdha ityarthaH / cirassa mukkA / cireNa muktetyrthH| tesime amaNA iNNaM / tairetadanAcaritam / atra tRtiiyaayaaH| corassa biihi| corAd bibhetItyarthaH / i arAI jANa lahu akkharAiM pAyanti milla shiaann| pAdAntena sahitebhya itarANIti / atra paMcamyAH piTThIe kesabhAro / atra sptmyaaH| dvitIyA, ityAdi vibhaktiyoM ke sthAna para SaSThI ( vibhakti ) kvacit AtI hai / udA.-sImAdharassa...... bharimo; yahA~ dvitIyA ke sthAna para SaSThI AI hai| dhaNassa laddho ( yAnI ) dhana se prApta aisA artha hai; cirassamukkA ( yAnI ) cira kAla ke bAda chuTI huI aisA artha hai; tesi... "iNNaM ( yAnI ) ve yaha ( bAta ) AcaraNa meM nahIM lAye ( aisA artha hai ); yahA~ tRtIyA ke sthAna para (SaSTI vibhakti AI hai)| corassa bIhai ( yAnI ) cora se DaratA hai aisA artha hai, iarAI...'sahimANa ( isa vAkya ) meM pAdAnta se sahita honevAle se bhinna ( aisA artha hai ), yahA~ paMcamI (vibhakti ) ke sthAna para ( SaSTI vibhakti AI hai ) / piTThIe kesa bhAro; yahA~ saptamI ke ( sthAna SaSThI AI hai)| dvitIyAtIyayoH saptamI / / 135 // dvitIyAtRtIyayoH sthAne kvacit saptamI bhavati / gAme vasAmi / 'nayare na 'jAmi / atra dvitiiyaayaaH| mai vevirIe mliaaii| tisa tesu alaMkiA puhavI / atra tRtiiyaayaaH|| dvitIyA aura tRtIyA ina (vibhaktiyoM) ke sthAna para kvacit saptamI (vibhakti) mAtI hai| udA.-gAme ....'jAmi; yahAM dvitIyA ke (sthAna para saptamI AI hai)| maha... 'puhavI; yahA~ tRtIyA ke ( sthAna para saptamI AI hai)| vazvabhyAstRtIyA ca / / 136 // paJcamyAH sthAne kvacit tRtIyA saptamyau bhavataH / coreNa bIhai / corAd 1. sImAdharaM vande / 2. tasyAH mukhaM smraamH| 3. lghu-asr| 4. SaSThe keshbhaarH| 5.grAma / 6. vas / 7. nagara / 8. yA (=jaanaa)| 9. mayA bepanazIlayA mRditAni / 10. tribhiH taiH alaMkRtA pRthvI / Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 tRtIyaH pAdaH vibhetItyarthaH / ante ure rami umAgao raayaa'| antaH purAd rantvAgata ityrthH| paMcamI (vibhakti) ke sthAna para kvacit tRtIyA aura saptamI (vibhaktiyAM ) AtI hai / udA0--coreNa bIhai (yAnI) cora se DaratA hai aisA artha hai / aMteure" rANA (bAnI ) aMtaHpura se ramakara rAjA AyA aisA artha hai / saptamyA dvitIyA // 137 // saptamyAH sthAne kvacid dvitIyA bhavati / vijjujjoyaM 'bharai rtti| ArSe tRtIyApi dRzyate / teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM / tasmin kAle tasmin samaye ityarthaH / prathamAyA api dvitIyA dRzyate / cauvIsaM pi jinnvraa| caturvizati rapi jinavarA ityrthH| saptamI (vibhakti ) ke sthAna para kvacit dvitIyA AtI hai / udA.---viju'' rati / ArSa prAkRta meM (saptamI ke sthAna para ) tRtIyA vibhakti bhI dikhAI detI hai / udA.- teNaM... samaeNaM ( yAnI ) usa kAla meM usa samaya meM aisA artha hai / prathamA (vibhakti) ke sthAna para bhI ( kvacit ) dvitIyA dikhAI detI hai / udA0-caravIsa pi jiNavarA (yAnI) caubisa bhI jina zreSTha aisA artha hai / kyaDoryaluk / / 138 // kyaGantasya kyaantasya vA sambandhino yasya lug bhavati / garuA garuAmai / agururgurubhavati gururivAcarati vetyarthaH / kyaG kyaG / damadamA damadamAai / lohiAi lohi Aai / kyA tathA kyaJja ( ina pratyayoM) se anta honevAle zabdo se saMbaMdhita honevAle ya kA lopa vikalpa se hotA hai| udA0-garubhAi, garuAaha (yAmI ) guru na hoM guru hotA hai athavA guru ke samAna AcAra karatA hai, aisA artha hai / kyakSa (pratyayAna banda ke bAre meM ):-- damadamAi... - lohimAai / tyAdInAmAyatrayasyAdyasyece cau // 139 // tyAdInAM vibhaktInAM parasmaipadAnAmAtmanepadAnAM ca sambandhinaH prathama trayasya yadAdyaM vacanaM tasya sthAne ica eca ityetAvadezau bhavataH / hasai hasae vevai vevae / cakArau ice caH (4.138 ) ityatra vizeSaNAyauM / 1. rAjan / 2. vidyudyotaM smarati rotrii| 1. kramase:--has / vep / Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNa parasmaipada aura Atmanepada ina tyAdi vibhaktiyoM se saMbaMdhita honevAle prathamajaya kA jo Adya vacana, usake sthAna para ic aura ec aise ye ( do ) Adeza hote haiM / udA.-hasai.... 'veve| ( ic aura ec meM se ) do cakAra 'icecaH' isa sUtra meM vizeSaNArthI isa svarUpa meM hote haiM / dvitIyasya si se // 14 // tyAdInAM parasmaipadAnAmAtmanepadAnAM ca dvitIyasya trayasya sambandhina Adyavacanastha sthAne si se ityetAvadezau bhavataH / hasasi hasase / vevasi vevse| dhAtuoM ko laganevAle parasmaipada aura Atmanepada pratyayoM meM se dvitIya-traya se saMbaMdhita honevAle Adya vacana ke sthAna para si aura se aise ye ( do ) Adeza hote haiN| udA.-hasasi " ..'vebase / tRtIyasya miH / / 141 // tyAdImAM parasmaipadAnAmAtmanepadAnAM ca tRtIyasya trayasyAdyasya vacanasya sthAne mirAdezo bhavati / hasAmi / vevAmi / bahulAdhikArAd miveH sthAnIyasya merikArakopazca / 'bahujANaya rUsiuM sakkaM ! shknomiityrthH| na maraM / na niye ityarthaH / __ dhAtuoM ko laganevAle parasmaipada aura Atmanepada pratyayoM meM se tRtIya-traya ke Adya vacana ke sthAna para mi aisA Adeza hotA hai| udA0-hasAmi, vevAmi / aura bahala kA adhikAra hone se, mivi ke sthAnIya mi ke ikAra kA lopa hotA hai| udA.bahu...'sakkaM ( ina zabdoM meM sakkaM yAnI ) zaknomi ( samartha hU~) aisA artha hai| na maraM; (yahA~) maiM nahIM maratA hU~ aisA artha hai / pahuSvAdyasya nti nte ire // 142 // tyAdInAM parasmaipadAtmanepadAnAmAdyatrayasambandhino bahuSu vartamAnasya pacanasya sthAne tti te ire ityAdezA bhavanti / hasanti / vevanti / hasijmanti / raminjanti / 'gajjante khe mehA bahitte rakkhasANaM ca / uppajjante 'kaihiaya-sAyare kvv-rynnaaii| doNNi vi na' pahuppire baahuu| na prabhavata ityarthaH / vicchuhire / vikSabhyantItyarthaH / kvacid ire ekatvepi / sUsaire gAmacikkhallo zuSyatItyarthaH / 1 . bahujANaya (= cora, jAra, dhUrta ina arthoM meM dezI zabda) roSita zaknomi / 2. garjanti se messaaH| 3. bibhyatirAkSasemyaH / / 4. utpadyante kavi hRdaya-sAgare kAvya-ratnAni / 5. dvI api na prabhavataH bAhU / 6. grAma / 7. kIcaDa artha meM cikkhaska dezI zabda hai| Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaH pAdaH dhAtubhoM ko laganevAle parasmaipada aura Atmanepada pratyayoM meM se mAdya traya se saMbaMdhita honevAle bahu (= aneka) vacana ke sthAna para nti, nte aura ire aise Adeza hote haiN| udA0-hasanti....'' rayaNAI; doNi.... bAhU; (yahA~ na pahuppire yAnI) na prabhavataH ( = samartha nahIM hote haiM ) aisA artha hai; vicchuhire ( yAnI ) vikSubhyanti (=kSabdha hote haiM ) aisA artha hai / ire pratyaya) kvacit ekavacana meM mI lagatA hai| udA.-~-sUsaire gAmacikkhallo (yahA~ sUsaire yAnI) zuSyati ( = sukhatA hai) aisA bharya hai| madhyamasyetthAhacau // 143 // tyAdInAM parasmaipadAtmanepadAnAM madhyamasya trayasya bahuSu vartamAnasya sthAne itthA haca ityetAvAdezau bhavataH / hasitthA hsh| vevitthA vevh| baahulkaaditthaanytraapi| yadyatte rocate jaM jaM te roitthaa| hac iti cakAraH ihaha cohasya ( 4.268 ) ityatra vizeSaNArthaH / / dhAtuoM ko laganevAle parasmaipada aura Atmanepada pratyayoM meM se madhyama traya ke bahu ( =aneka ) vacana ke sthAna para itthA aura ic aise ye Adeza hote haiN| udA0hasityA.... vevaha / bAhulaka se itthA (pratyaya) anya sthAnoM para (lagA huaa| dikhAI detA hai / udA.-) yadyatte....'roityA / haca meM se cakAra 'iha havohasya' isa sUtra meM vizeSaNArthI hai| tRtIyasya momumAH // 144 // tyAdInAM parasmaipadAtmanepadAnAM tRtIyasya trayasya sambandhino bahuSu vartamAnasya vacamasya sthAne mo mu ma ityete AdezA bhavanti / hasAmo hasAmu hasAma / 'tuvarAmu tuvraam| dhAtuoM ko laganevAle parasmaipada aura Atmanepada pratyayoM meM tRtIya traya se saMbaMdhita honevAle bahu (= aneka) bacana ke sthAna para mo, mu aura ma aise ye Adeza hote haiM / udA.-hasAmo.....tuvaramA / - ata evaica se // 145 // tyAdeH sthAne yo eca se ityetAdezAvuktau tAvakArAntAdeva bhavato nAnyasmAt / hasae hsse| tuvarae tuvrse| karae karase / ata iti kim / ThAi' ThAsi / vasuAi "vasubhAsi / hoi' hosi / evakArokArAntAd ec se eva 1. tvar / 2. kR| 3. sthaa| 4. basudhA dhAtu ud+vA dhAtu kA Adeza hai| dekhie sU 4-11 / 5. bhuu| Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe 171 bhavata iti viparItAvadhAraNa niSedhArthaH / tenAkArAntAd ic si ityetAvapi siddho / hasa hasasi / vevai vevasi / dhAtuoM ko laganevAle pratyayoM ke sthAna para ( Upara sUtra 3.139-40 meM ) jo ej aura se aise ye ( do ) Adeza kahe hue haiM, ve kevala akArAnta dhAtuoM ke Age hI hote haiM, anya (svarAnta dhAtuoM) ke Age nahIM hote haiN| udA0 - hasae" karase / akArAnta dhAtuoM ke Age aisA kyoM kahA hai ? ( kAraNa anya svarAnta dhAtuoM ke Age ye do Adeza nahIM bhAte haiM / udA* ) ThAi hosi / akArAnta dhAtuoM ke Age hI ec aura se ( ye Adeza ) hote haiM aise viparIta nizcaya ( = avadhAraNa ) kA niSedha karane ke lie ( sUtra meM ataH zabda ke Age : eva-kAra ( eva zabda ) prayukta kiyA hai / isalie akArAnta dhAtuoM ke Age ic aura si ye do bhI ( Adeza ) siddha hote haiM / udA0 - isai vebasi / - sinAsteH siH / / 146 // simA dvitIya trikAdezena saha aste : sirAdezo bhavati / niThuro jaM si / sineti kim / se Adeze sati atthi tumaM / .. ( dhAtuoM ko lagane vAle pratyayoM meM se ) dvitIya trika meM se ( = tIna ke samUha meM se ) ( Adyavacana ke ) si isa Adeza ke saha as ( dhAtu ) ko si aisA Adeza hotA hai / udA0 - niThuro jaM si si ( isa Adeza ) ke saha aisA kyoM kahA hai ? ( kAraNa si Adeza na hone para, se Adeza hote samaya asthi tumaM ( aisA prayoga hotA hai ) / mimohimhomhA vA // 147 // asterdhAtoH sthAne mi mo ma ityAdezaiH saha yathAsaMkhya mhi mho mha ityAdezA vA bhavanti / esa mhi / eSosmItyarthaH / gayara mho / gaya' mha | mukArasyAgrahaNAdaprayoga eva tabhyetyavasIyate / pakSe / atthi ahaM / asthi ahe / asthi amho | nanu ca siddhAvasthAyAM pakSmazmaSmasmaha mAM mhaH ( 2.74 ) ityanena mhAdeze mho iti sidhyati / satyam / ki tu vibhaktividhau prAyaH sAdhya mAnAvasthAGgIkriyate / anyathA baccheNa vacchesu sabbe je te ke ityAdyarthaM sUtrANyanArambhaNIyAni syuH as dhAtu ke sthAna para, mi, mo aura ma ina AdezoM ke saha anukrama se mhi, mho, aura mha aise Adeza vikalpa se hote haiM / udA0 - esa mhi ( yAnI ) eSaH 1. niSThura: yad asi / 2. gatAH smaH / Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 tRtIyaH pAdaH asmi ( yaha maiM haiM ) aisA artha hotA hai; gaya... .."mh| sUtra meM mukAra ( isa Adeza ) kA nirdeza na hone se, / usakA ) prayoga hotA hI nahIM, aisA jAnA hai| (vikalpa-) pakSa meM :--asthi... .. amho / ( zaMkA :-) pakSma '' .."mha!' sUtra ke anusAra, ( sma. isa rUpa ke ) siddhAvasthA meM mha Adeza ke hote 'mho' yaha rUpa siddha hotA hai / aisA nahIM kahA jA sakatA kyA ?) / ( uttara :-) yaha saca hai| tathApi pratyaya lagAkara ( hone vAle rUpoM ke ) niyama kahate samaya, prAyaH (zabda kI) sAdhyamAna avasthA svIkRta kI jAtI hai; anyathA vacchaNa... .. ke ityAdi rUpa siddhi ka lie sUtra kahane kI jarUrata nahIM thI, aisA hogaa| asthistyAdinA // 148 // asteH sthAne tyAdibhiH saha atthi ityAdezo bhavati / atthi so / atthi te / atthi tumaM / atthi tumhe / atthi ahaM / atthi amhe| ti ityAdi ( dhAtuoM ko lagane vAle ) pratyayoM ke saha as (dhAtu ) ke sthAna para atthi aisA Adeza hotA hai / udA.-asthi... ."amhe / NeradedAvAve // 149 / / NeH sthAne at et Ava Ave ete catvAra AdezA bhavanti / 'darisai / kArei karAvai karAvei / hAsei hasAvai hasAvei / uva sAmei uvasamAvai uvsmaavei| bahulAdhikArAt kvacidenAsti / 'jaannaavei| kvacid Ave nAsti / paaei| bhaavei| Ni ( isa pratyaya ) ke sthAna para a, e, Ava, aura Ave ( aise ) ye cAra Adeza hote haiN| udA.-uvasamAvei / bahula kA adhikAra hone se, kvacit e ( Adeza ) nahIM hotA hai / udA0-jANAvei / kvacitAve ( Adeza ) nahIM hotA hai / udA0-pAei, bhAvei / / gurvAderavirvA / / 150 / / gurvAdeNeH sthAne avi ityAdezo vA bhavati / zoSitam sosavimaM sosi| toSitam tosaviaM tosiaN| dIrgha svara Adi ( sthAna meM ) honevAle dhAtuoM ko laganevAle Ni ( isa pratyaya ) ke sthAna para avi aisA Adeza vikalpa se hotA hai| udA . zopitam ... tosi| 1. /dRz / 2. / upa+ zam / 3. jANa dhAtu jJA dhAtu Adeza hai ( sUtra 4.7 dekhie ) / 4. kramaseH --pA / bhU / Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe bhramerADo vA / / 151 / / bhramaH parasya NerADa Adezo vA bhavati / bhamADai bhamADei / pakSe bhAmei mAvai bhamAvei / bhrama ( dhAtu ) ke Age AnevAle Ni ( pratyaya ) ko ADa aisA Adeza vikalpa se hotA hai / udA0- - mamADai, bhamADei / ( vikalpa - ) pakSameM: bhAmei ...bhAvei | lugAvI bhAvakarmasu // 152 // : sthAne luk Avi ityAdezau bhavataH kte bhAvakarmavihite ca pratyaye parataH / kAriaM karAviaM / hAsiaM hasAviaM / khAmiaM 'khamAviaM / bhAvakarmaNoH / kArIbai karAvI ai / kArijjai karAvijjai / hAsI ai hasAvI ai / hAsijja hasAvijjai / kta tathA bhAva aura karma inake lie kahe hue pratyaya Age hone para, Ni ( pratyaya ) ke sthAna para lopa aura Avi aise Adeza hote haiM / udA0-- ( ktapratyaya Age hone para ) : --- kAriaM khamAviaM / bhAva karma pratyaya ( Age hone para ) : kAroai. hasAviNjai / 173 allukyAderata A: / / 153 / / bellopeSu kRteSu AderakArasya A bhavati / ati pADai | pArai / eti / kAi' | khAmei | luki / kAriaM / khAmiaM / kArI ai khAmI ai / kArikhajai khAmijjai / adellukIti kim / karAviaM / karAvI ai karAvijjai / Aderiti kim / saMgAmei' / iha vyavahitasya mA mUt / kAriaM / ihAntyasya mA bhUt / ati iti kim / dUsei" / kecit tu Ave bhAvyAdezayorapyAderata Atvamicchanti / kArAvei / hAsAvio jaNo 'sAmalIe / kAriaM .. fr ( pratyaya ) ke a, e aura lopa kie jAne para, ( dhAtu meM ) Adi ( honevAle ) akAra kA AkAra hotA hai / udA0-- a kie jAne paraH -- - pADhai, mADai / e kie jAne para : --- kArei, khAmei / lopa kie jAne paraH ...khAmijjai / (Ni pratyaya ke ) a, e aura lopa kie jAne para aisA kyoM kahA hai ? ( kAraNa vaisA na ho, to Adi akAra kA AkAra nahIM hotA hai / udA0- ) karAviaM karAvijjai / Adi ( honevAle akAra kA AkAra hotA hai ) aisA kyoM kahA hai ? kAraNa 'saMgAmei' 1. kSAmita / kramase: V | VkSam / 5. duS / 2. kramase: - /pat / bhR / 4 saMgrAma | 6. hAsitaH janaH zyAmalayA / Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 tRtIyaH pAdaH isa sthala para vyavahita honevAle ( akAra ) kA ( AkAra ) na ho ( isalie ); aura 'kArimaM' meM antya (akAra) kA (AkAra) na ho ( isalie ) / akAra kA (mAkAra hotA hai) aisA kyoM kahA hai ? ( kAraNa anya svara Adi hone para, aisA AkAra nahIM hotA hai / udA0-) dUsei / tathApi (Ni pratyaya ke) Ave aura bhAvi ye Adeza hone para bhI, (dhAtu meM se Adi akAra kA AkAra hotA hai, aisA kucha (vaiyAkaraNa) mAmate haiM / (unake matAnusAra) kArAvei, hAsAvibho jaNo sAmalIe, (aisA hogaa)| mo vA // 154 // ____ata A iti vrtte| bhadantAd dhAtomauM pare mata AsvaM vA bhavati / hasAmi hsmi| jANAmi jANami lihAmi lihami / ata ityeva / homi / ata mA ( = a kA A hotA hai ) ye zabda ( sUtra 3.153 meM se ) prastuta sUtra meM ) anuvRtti se hote hI haiN| akArAnta dhAtu ke Age mi pratyaya hone para, (dhAtu ke antya ) a kA A vikalpa se hotA hai| udA.-hasAmi... ... 'lihami / akAhI ( AkAra hotA hai; anya bhansya svaroM kA AkAra nahIM hotA hai| udA.-) homi| icca momame vA // 155 // akArAntAd dhAtoH pareSu momumeSu ata ittvaM cakArAd AttvaM ca vA bhavataH / bhaNimo bhnnaamo| bhaNimu bhnnaamu| bhaNima bhaNAma / pakSe / bhnnmo| bhaNamu / bhaNama / vartamAnApaJcamIzatRSu vA ( 3.158 ) ityetve tu bhaNemo bhaNemu bhaNema / ata ityeva / ThAmo / homo| akArAnta dhAtu ke Age mo, mu, aura ma ( ye pratyaya ) hone para, (dhAta meM se antya / a kA i, aura ( sUtra meM se ) cakAra ke kAraNa A, aise (vikAra / Adeza ) vikalpa se hote haiN| udA-bhaNiko... ..."bhaNAma / ( vikalpa-) pakSa meM :-bhaNamo... ... ... .."bhaNama / 'vartamAnA... ..'vA' isa sUtra ke anusAra, ( bhakArAnta dhAtu ke antya a kA ) e hone para, bhaNemo... .. bhaNema ( aise rUpa hote haiM ) / ( antya ) a kA ho ( A hotA hai; anya antya svaroM kA A nahIM hotA hai / udA0--- ) ThAmo, homo| kte // 156 // kte paratota ittvaM bhvti| hasiaM / paDhiaM3 / naviaM / hAsikaM / paaddhiaN| gayaM nayaM ityAdi tu siddhAvasthApekSaNAt / ata ityeva / "jhAyaM / 'luaM / "huuaN| 1. /likha / 3. ptthit| 4. nata I/nam / 5. dhyAta / *. bhUta / huut| Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe (akArAnta dhAta ke ) Age kta pratyaya ) hone para, (dhAta meM se antya ) a kA i hotA hai| udA.-hasi..... "paaddhiaN| garya aura nayaM ye rUpa mAtra ( saMskRta meM se gata aura mata ina ) siddhAvasthA kI / rUpoM kI ) apekSA se haiN| (antya) a kA hI ( i hotA hai; anya antya svaroM kA i nahIM hotA hai / udA0-) jhaayN..."huaa| ecca ktvAtumtavyabhaviSyatsu // 157 // __ ktvAtumtavyeSu bhaviSyatkAlavihite ca pratyaye paratota ekArazcakArAdikArazca bhavati / ktvA / haseUNa / hasiUNa / tum / haseuM hasiuM / tavya / haseavvaM hasiavvaM / bhaviSyat / hasehii hasihii ata inyeva / kAUNa / ( akArAnta dhAtu ke ) Age ktvA, tum aura tavya ( ye pratyaya ) tathaiva bhaviSya kAla kA aisA kahA huA pratyaya, ( Age ) hone para (dhAtu meM se antya ) a kA ekAra, aura ( satra meM se ) cakAra ke kAraNa, ikAra hotA hai| udA0-kyA ( pratyaya Age hone para ):--hase Uga, hasiUNa / tum (pratyaya Age hone para ) hase uM, hsiuN| tavya ( pratyaya Age hone para):-haseanvaM, hasiamvaM / bhaviSyakAla kA pratyaya ( Age hone para ):-hasehii, hasihii / ( antya ) a ke hI ( i aura e hote haiM; anya antya svaroM ke i aura e nahIM hote haiM / udA.--) kaauug| vartamAnApaJcamIzatRSu vA // 158 // vartamAnApaJcamIzatRSu parata akArasya sthAne ekAro vA bhavati / vrtmaanaa| hasei hsi| hasema hasima / hasemu hasimu / paJcamI / haseu hasau / 'suNeu suNau / zatR / hasento hsnto| kvacinna bhavati / jyi| kvacidAtvamapi / 'sunnaau| vartamAna kAla ke pratyaya, AjJArtha ke pratyaya, aura zatR ( yaha ) pratyaya Age hone para, ( dhAtu ke antya ) akAra ke sthAna para ekAra vikalpa se hotA hai| udA0 -vartamAna kAla ke pratyaya ( Age hone para ):-haseha... .."hasimu / AjJArtha ke pratyaya ( Age hone para ) : --hase u... ..."suNa u / zatR pratyaya ( Age hone para ):--hasento, hasanto / kvacit ( antya a kA e) nahIM hotA hai| udA.-- jaya' / kvacit ( antya a kA ) A bhI hotA hai / udA-suNAu / jA jje // / // 159 / / jjA jja ityAdezayoH parayorakArasya ekAro bhvti| hasejjA hasejja / ata ityeva / hojjA hojja / 1. Vzru / 2. Vji Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 tRtIyaH pAdaH jjA aue jja ye Adeza (-rUpa pratyaya ) Age hone para, (dhAtu ke antya ) akAra kA ekAra hotA hai / udA.- hasejjA, haseja / ( antya ) a kA ho ( ekAra hotA hai; anya svaroM kA nahIM / udA.-) hojjA, hoja / Iaijjau kyasya // 160 // ci-ji-prabhRtInAM bhAvakarmavidhiM vakSyAmaH / yeSAM tu na vakSyate teSAM saMskRtAtidezAt prAptasya kyasya sthAne ia ijja ityetAvAdezau bhavataH / hasIai hsijji| hasIanto hsijjnto| hasI amANo hsijjmaanno| paDhIai pddhijji| hoIai hoijji| bahalAdhikArAt kvacit kyopi vikalpena bhavati / mae nvejj'| mae nvijjejj| teNa lahejja / tega lhijjejj| teNa acchejja / teNa acchijjejja / teNa acchiiai| ci, ji, ityAdi ( dhAtuoM ) ke bhAva-kama-rUpa siddha karane ke niyama hama Age (sUtra 4.241-243 dekhie) kheNge| paraMtu jina (dhAtuoM) ke bAre meM ( aise niyama ) nahIM kahe jAeMge, unake bAre meM, saMskRta meM se atideza se prApta hue kya ( pratyaya ) ke sthAna para Ia aura ijja aise ye Adeza hote haiN| udA0-hasIai.....hoijjai / bahurU kA adhikAra hone se, kvacit kya (= ya) bhI vikalpa se lagatA hai / mae" acchIai / dRzivace saDaccaM // 161 // dRzevaMcezca parasya kyasya sthAne yathAsaMkhyaM DIsaDucca ityAdezau bhavataH / IaijjApavAdaH / dIsai / vuccai / hama aura vac ! ina dhAtuoM ) ke Age AnevAle vaya ( pratyaya ) ke sthAna para anukrama se DIsa ( =Dit Isa ) aura Ducca ( = Dit ucca ) aise Adeza hote haiN| (kta pratyaya ke ) Ia aura ijja ( aise Adeza hote haiM-sUtra 3. 60 dekhie ) isa niyama kA apavAda prastuta niyama hai / udAo--dIsai, vuccai / sI hI hIa bhUtArthasya / / 162 / / bhUterthe vihitodyatanyAdiH pratyayo bhUtArthaH, tasya sthAne sI hI hIma ityAdezA bhavanti / uttaratra vyaJjanAdoa-vidhAnAt svarAntAdevAyaM vidhiH / kAsI kAhI 'kaahiia| akArSIt akarot cakAra vetyarthaH / evam / ThAsI ThAhI ThAhI / aayeN| devindo "iNamabbavI ityAdI siddhAvasthAzrayaNAt hyastanyAH prayogaH / 1. nm| 2. labh / 3. accha ke lie satra 4.215 dekhie / 4. Vva / 5. devendraH idaM abravIt / Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe bhUtakAla ke artha meM kahA humA ( jo ) madyatanI ityAdi pratyaya, vaha bhUtakAla kA pratyaya hotA hai| usake sthAna para sI,hI aura hIma aise Adeza hote haiM / agale sUtra meM ( 3.163 meM ), ( vyaJjanAnta dhAtu ke bhantya ) vyaJjana ke bhAge Iba (aisA) pratyaya kahA jAne ke kAraNa, svarAnta dhAtu ke bAre meM hI yaha ( prastuta ) niyama hai (aisA maane)| udA.-kAsI.... kAhIa (yAnI) akArSIt... kiMvA cakAra ( = kriyA ) aisA bharya hai / isI prakAra : ThAsI ThAhIa / ASaM prAkRta meM, devindo iNamannabI ityAdi sthakoM para siddhAvasthA meM se (rUpoM kA) AdhAra hone se, hyastanI kA prayoga ( kiyA gayA dikhAI detA hai)| ___ vyaJjanAdI aH // 163 // vyaJjanAd dhAtoH parasya bhUtArthasyAdyatanyAdi pratyayasya Ia ityAdezo bhavati / huvIbha / abhUt abhavat babhUvetyarthaH / evaM-acchIa / AsiSTa mAsta AsAMcakre vA / geNhIa / agrahIt agRhNAt jagrAha vaa| vyaMjanAnta dhAtu ke Age bhUtArtha meM honevAle adyatanI ityAdi pratyaya ko Ima aisA Adeza hotA hai| udA.--- hubIa ( yAnI ) abhUt... babhUva ( = humA) aisA artha hai / isI prakAra:- acchoma (yAnI) bhAsiSTa ....cakre ( aisA artha hai ), geNhIma (yAnI) agrahIt... 'jagrAha (siyA) (aisA artha hai)| tenAsterAsyahesI / / 164 // asterdhAtostena bhUtArthena pratyayena saha Asi ahesi ityAdezau bhavataH / Asi so tumaM ahaM vA / je Asi / ye AsannityarthaH / evaM ahesi / usa bhUtakAlArthI pratyaya ke saha as dhAtu ko Asi aura ahesi aise bhAveza hote haiM / udA0-Asi... 'ahaM bA; je Asi (yAnI) ye Asan ( = jo hote ) aisA artha hai / isI prakAraH-... ahesi / jjAt saptamyA irvA // 165 // saptamyAdezAt jjAt para irvA prayoktavyaH / bhavet hojjai hojja / saptamI (=viSyathaM) kA Adeza honevAle jja ke Age i vikalpa se prayukta kare / udA.---bhavet honai hon| bhaviSyati hirAdiH // 166 // bhaviSyadarthe vihite pratyaye pare tsyaivaadihiHpryoktvyH| hohii / bhaviSyati bhavitA vetyarthaH / evam / hohinti hohisi hohitthaa| hasihii / kAhii / 1. /kR| 5. devendraH idaM abravIt / 12 prA. vyA. Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 tRtIyaH pAdaH bhaviSyakAlArtha meM kahA huA pratyaya Age hone para, usa (pratyaya) ke hI pUrva pIche 'hi' ( yaha akSara ) prayukta kare / udA0 --hohiDa ( yAnI ) bhaviSyati kiMvA bhavitA (= hogA) aisA artha hai| isI prakAra:---hohinti..... kAhii / mimomume ssA hA na vA // 167 // bhaviSyatyarthe mimomumeSu tRtIyatrikAdezeSu pareSu teSAmevAdI 'ssA hA' ityetau vA pryoktvyau| herapavAdau / pakSe hirapi / hosssAmi hohAmi / hossAmo hohAmo hossAmu hohAmu hossAma hohaam| pakSe / hohimi / hohimu hohim| kvacittu hA na bhavati / hasissAmo hsihimo| bhaviSyakAlArtha meM ( honevAle ) mi, mo, mu. aura ma aise tRtIya trika ke Adeza Age hone para, unake hI pUrva pIche ssA aura hA aise ye ( zabda ) vikalpa se prayukta kre| ( bhaviSyakAlArthI pratyaya ke pIche ) "hi' zabda ) prayukta kare ( sUtra 3.166) niyama kA apavAda ( yahAM kahA hai)| ( vikalpa-- ) pakSa meM 'hi' bhI prayukta kare / udA0-hossAmi... " hohaam| ( vikalpa- ) pakSa meM---hohimi... .."hohima / paraMtu kvacit 'hA' (zabda nahIM AtA hai| udA0-hasissAmo, hasihimo / momumAnAM hissA hitthA // 168 // dhAtoH parau, bhaviSyati kAle momumAnAM sthAne, hissA hitthA ityetau vA pryoktvyau| hohissA hohitthaa| hasihissA hsihitthaa| pksse| hohimo hossAmo hohaamo| ityaadi| dhAtu ke Age bhaviSyakAla meM mo, mu aura ma inake sthAna para hissA aura hitpA aise ye (zabda) vikalpa se prayukta kare / udA--hohissAhasi hitthA / (vikalpa-) pakSameM-hohimo.....hohAmo, ityaadi| meH ssaM // 169 / / dhAtoH paro bhaviSyati kAle myAdezasya sthAne ssaM vA prayoktavyaH / hossaM / hasissaM / kitta' issaM / pakSe / hohimi hossAmi hohAmi / kitta' ihimi| dhAtu ke Age bhaviSyakAla meM mi ( pratyaya ) ke Adeza ke sthAna para (sUtra 3.167 dekhie ) ssaM ( zabda ) vikalpa se prayukta kre| udA.-hossaM.... .. kittaissaM / (vikalpa-) pakSameM:-hohimi ...."kittaihimi / . kRdo hN||170 // karote dadAtezca paro bhaviSyati vihitasya myAdezasya sthAne haM vA 1. kot| 2. 1/ / 3. /dA / Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saamraajy 101 prayoktavyaH / kAhaM dAhaM / kariSyAmi dAsyAmItyarthaH / pksse| kAhimi dAhimi / ityaadi| ___ karoti aura dadAti (ina dhAtuoM) ke Age, bhaviSyakAla meM kahe hue mi (pratyaya) ke Adeza ke sthAna para haM zabda vikalpa se prayukta kre| udA.-kAhaM, dAhaM (yAnI) kariSyAmi ( = maiM karU~gA,, dAsyAmi ( = maiM dUMgA ) aisA artha hai| (vikalpa-) pakSameM:-kAhimi, dAhimi ityAdi / zrugamirudividizimucivacichidibhidibhujAM socchaM gacchaM roccha vecchaM dacchaM mocchaM vocchaM checchaM mecchaM bhocchaM // 171 // zvAdInAM dhAtUnAM bhaviSyad-vihita-myantAnAM sthAne socchamityAdayo nipaatynte| socchaM zroSyAmi / gacchaM gmissyaami| saMgacchaM sNgsye| rocchaM rodiSyAmi / vida jJAne / vecchaM vediSyAmi / dacchaM drakSyAmi / mocchaM mokssyaami| vocchaM vakSyAmi / checchaM chetsyAmi / bhecchaM bhetsyAmi / bhocchaM bhokssye| bhaviSyakAlArya meM kahe hue mi (pratyaya) se anta honevAle zru, ityAdi (yAnI zru, gam, rud, vid, dRza, muca, vac, chid bhid aura bhuja ina ) dhAtuoM ke sthAna para socchaM ityAdi ( yAnI socchaM, gacchaM. rocchaM, vecchaM, dacchaM, mocchaM, bocchaM, checchaM, bheccha aura bhocchaM aise ye zabda) niMpAta rUpa meM Ate haiN| udA.-socchaM."rodiSyAmi; vid (dhAtu yahA~ mAnanA) (jJAna) (isa artha meM hai), veccha..... "bholye / socchAdaya ijAdiSu hiluk ca vA // 172 // zvAdInAM sthAne ibAdiSu bhaviSyadAdezeSu yathAsaMkhyaM socchAdayo bhavanti / te evAdezA antyasvarAdyavayavavarjA ityarthaH / hiluka ca vA bhvti| socchii| pksse| socchihii| evam socchinti socchihinti / socchisi socchihisi, socchitthA socchihitthA socchiha socchihiha / sIcchimi socchihimi socchissAmi socchihAmi socchissaM socchaM, socchimo socchihimo socchissAmo socchihAmo socchihissA socchihitthaa| evaM mumayorapi / gacchii gacchihii, gacchinti gacchihinti / gacchisi gacchihisi, gapichasthA gacchihitthA gacchiha gacchihiha / gacchimi gacchihimi gacchissAmi gacchihAmi gacchissaM gacchaM, gacchimo gacchihimo gacchissAmo gacchihAmo gacchihissA gacchihitthA / eva mumayorapi / evaM rudAdInAmapyudAhAryam / Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya: pAda: ic ityAdi bhaviSyakAla ke Adeza ( Age ) hone para, zru ityAdi ( yAnI zru, gam, rud, vid. dRz, muc vac chid, bhid aura bhuj ina ) dhAtuoM ke sthAna para soccha ityAdi ( yAnI soccha, gaccha, roccha, veccha, daccha, moccha, boccha, beccha, bheccha aura bhoccha ) hote haiN| yAnI antya svara ityAdi avayava chor3akara, ve hI Adeza hote haiM, aisA artha hai / aura ( isa samaya ) hi ( isa akSara ) kA lopa vikalpa se hotA hai / udA0----: -socchii; ( vikalpa - ) pakSa meM:- socchihii / isI prakAraH socchinti "soclihitthA; isI prakAra mu aura ma ( ina pratyayoM ) ke bAre meM bhI ( jAne ) / gaccha ''gacchihitthA; isI prakAra mu aura ma ( ina pratyayoM) ke bAre meM bhI ( jAne) isI prakAra rud ityAdi (dhAtuoM ke rUpoM ke udAharaNa leM / ? dusuma vidhyAdiSvekasmiMstrayANAm 173 / / vidhyAdiSvartheSUtpannAnAmekatverthe vartamAnAnAM trayANAmapi trikANAM sthAne yathAsaMkhyaM du su mu ityete AdezA bhavanti / hasau sA / hasasu tumaM / hasAmu ahaM / pecchara pecchsu pecchAm / dakAroccAraNaM bhASAntarArtham / - vidhi, ityAdi arthoM meM utpanna hue aura ekasva artha meM hone vAle trayoM ke trikoM ke sthAna para anukrama se du, su aura mu aise Adeza hote haiM / udA0 - hasamu" pecchAmu | { Tu meM ) dakAra kA uccAraNa anya ( yAnI zaurasenI ) bhASA ke lie hai / sohiM / / 174 // pUrvasUtravihitasya so : sthAne hirAdezo vA bhavati / dehi / desu / kahe hue su ( isa Adeza ) ke sthAna para 'hi' pichale (yAnI 30173 ) sUtra meM aisA Adeza vikalpa se hotA hai / udA - dehi, desu / ata ijja svijjahIjjeluko vA / / 175 / / akArAt parasya so: ijjasu ijjahi ijje ityete luk ca AdezA vA bhavanti / hasejjasu hasejjahi hasejje hasa / pakSe / hasasu / ata iti kim / ho / ThAhi / ( akArAnta dhAtu ke antya ) akAra ke Age Ane vAle su ( isa Adeza ) ke ijja, inahi, ijje aise ye ( tIna ) aura lopa aise Adeza vikalpa se hote haiM / udA0- - hasejjasu hasa / ( vikalpa - ) pakSame :- hasasu / akAra ke ( Age mAne vAle ) aisA kyoM kahA hai ? ( kAraNa anya svaroM ke Age su ke ijjasu ityAdi Adeza nahIM hote haiM / udA0 ) hosu, ThAhi / Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNa 181 bahuSu ntu ha mo // 176 / / vidhyAdiSUtpannAnAM bahuSvartheSu vartamAnAnAM trayANAM trikANAM sthAne yathAsaMkhyaM ntu ha mo ityete AdezA bhavanti / ntu / hasantu, hasantu haseyurvA / h| hasaha, hasata haseta vA / mo| hasAmo hasAma hasema vA / evam / tuvarantu' tuvaraha tuvraamo| vidhi, ityAdi arthoM meM utpanna hue (aura) bahu ( = aneka) isa artha meM honevAle trayoM ke trikoM ke sthAna para anukrama se ntu, ha aura mo aise ye Adeza hote haiM / udA-ntu (kA udAharaNa): .. hasantu ( yAnI ) hasantu kiMvA iseyuH ( haMsane do yA hase aisA artha hai ) / ha (kA udAharaNa):-hasaha (yAnI) sata athavA haseta (- tuma haso yA tuma haseM aisA artha hai| bho ( kA udAharaNa ): "hasAmA ( yAnI ) hasAma kiMvA hasema ( hameM ha~sane do yA hama hasaiM, aisA artha hai)| isIprakAra:-tuvaranta... tuvarAmo (aise rUpa hote haiN)| __ vartamAnA bhaviSyantyozca ja jA vA / / 177 // bartamAnAyA bhaviSyantyAzca vighyAdiSu ca vihitasya pratyayasya sthAne jja jjA ityetAvadezau vA bhavataH / pakSe yathAprAptam / vrtmaanaa| hasejja hsejjaa| paDhejja' paDhejjA / suNejja3 suNejjA / pakSe / hasai / pddhi| suNai / bhvissyntii| paDhejja paDhejjA / pakSe / paDhihii / vidhyAdiSu / hasejja hsijjaa| hasatu hased vA ityarthaH / pakSe / hasau / evaM sarvatra / yathA tRtiiytrye| ai vAejjA / aivAyAvejjA / na samaNu jANAmi na samaNujANejjA vA / anye tvnyaasaampiicchnti| hojja, bhavati bhavet bhavatu abhavat abhUt babhUva bhUyAt bhavitA bhaviSyati abhaviSyad vA ityrthH| __vartamAnakAla ke tathAhI bhaviSyakAla ke aura vidhi ityAdi / arthoM ) meM kahe hue jo pratyaya, janake sthAna para jja aura jjA aise ye Adeza vikalpa se hote haiN| (vikalpa--- ) pakSa:-hamezA ke pratyaya hote hI haiM / udA.-.- vartamAnakAla meM :--- hasejja ...."suNejjA; (vikalpa-~-) pakSameM: - hasai.'suNai / bhaviSyakAla meM:paDhejja, paDhejjA; ( vikalpa-) pakSabhe :--- paDhihii / vidhi, ityAdi meM:--hasejja, hasejjA ( yAnI hasatu kiyA haset aiA artha hai; ( vikalpa ----- ) pakSameM:-hasa / isI prakAra sarva sthAnoM pr| udA-tRtIya ke traya meM : ---ai vAejjA... .. samaNa jANAmi athavA na smnnujaannejjaa| (jja aura jjA meM Adeza ) anya kAla aura 1. Vtvara / . 2. /paTh / 3. Vzru-suNa / 4. / ati+pat / 5. /smnujnyaa| Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 tRtIyaH pAdaH artha inake bAre meM bhI hote haiM, aisA dUsare vaiyAkaraNa mAnate haiM ( unake matAnusAra:- ) hoja yAnI bhavati * abhaviSyat aisA artha hai / ...... madhye ca svarAntAd vA / / 178 // svarAntAd dhAtoH prakRtipratyayormadhye cakArAt pratyayAnAM ca sthAne ana jnA ityetau vA bhavataH vartamAnAbhaviSyantyovidhyAdiSu ca / vartamAnA / hojjai hojjAi hojja hojjA / pakSe / hoi / evam / hojjasi hojnAsi hojja hojja / pakSe / hosi / evam / hojjahisi hojjAhisi hojja hojjA ho hisi / hojjahimi hojjAhimi hojjassAmi hojjahAmi hojjassaM hojja hojjA / ityAdi / vidhyAdiSu / hojjau hojjAu hojja hojjA, bhavatu bhaved vetyarthaH / pakSe / hou / svarAntAditi kim / hasejja hasejjA / tuvarejja tuvarejjA / / vartamAnakAla aura bhaviSyakAla inameM tathaiva vidhi ityAdi ( arthI ) meM, svarAnta dhAtu ke bAre meM, ( dhAtu kI ) prakRti aura pratyaya inake bIca, tarthava ( sUtra meM se ) cakAra ke kAraNa pratyayoM sthAna para, ja aura nA aise ye zabda vikalpa se Ate 1 udA0 - vartamAnakAlameM : ---- hobai ... "honA; ( vikalpa - ) pakSameM: - hoi / isI prakAraH -- holasi honA; ( vikalpa ) pakSameM: - hosi / isI prakAra (bhaviSya - kAla meM ) : - hona hisi "hojA, ityAdi / vidhi ityAdi meM: honau honA (yAnI ) bhavatu kiMvA bhavet aisA artha hai; ( vikalpa - ) pakSa meM: - hou / svarAnta dhAtu ke bAre meM aisA kyoM kahA hai ? ( kAraNa dhAtu svarAnta na ho, to aisA prakAra nahIM hotA hai / udA0 - -) hasela. "tuvarenA / kriyAtipatteH / / 179 // kriyAtipatteH sthAne jjajjAvAdezau bhavataH / hojja hojjA / abhaviSyadityarthaH / jai hojja' vaNNaNijjo / kriyAtipatti (= saMketArtha) ke sthAna para ja aura jA (aise ye ) Adeza hote haiM / udA0 hona honA (yAnI ) abhaviSyat aisA artha hai / jaihona vaNNaNiyo / J -- nta mANau // 180 // kriyAtipatteH sthAne nta-mANI Adezau bhavataH / honto homANo, abhaviSyad ityarthaH / 1. yadi abhaviSyat barNanIyaH / Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe hariNaTThANe hariNaka 'jai si hariNAhivaM nivesanto / na sahato cicaa to rAhu-parihavaM se jiantassa // 6 // kriyatipatti (= saMketArtha) ke sthAna para nta aura mANa (aise ye ) Adeza hote haiM / udA0- -honto, homANI ( yAnI ) abhaviSyat aisA artha hai; hariNa - jimantassa / zatrAnazaH / / 181 // zatR Anaz ityetayoH pratyekaM nta mAga ityetAvAdezau bhavataH / zatR / hasanto hasamANo / Anaz | vevanto' vevamANo / 1 zatR aura mAna ( ina pratyayoM) ke pratyeka ko nta aura mAna aise ye Aveza hote haiN| udA0 - zatR ( pratyaya ) ko: - hasanto, hasamANo / Anaz ( pratyaya ) ko :bebanto, vebamANo | 183 I ca striyAm // 182 // striyAM vartamAnayoH zatrAnazoH sthAne I cakArAt ntamANau ca bhavanti / hasaI hasantI samANI / vevaI vevantI vevamANI / strIliMga meM honevAle zatR aura Anaz ( ina pratyayoM ) ke sthAna para I, tathaiva ( sUtra meM se) cakAra ke kAraNa nta aura mANa (ye bhI) hote haiM / udA0 - hasaI" bhANI | ityAcArya hemacandraviracitAyAM siddhahemacandrAbhidhAnasvopajJazabdAnuzAsanavRttau aSTamasyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH ( AThaveM adhyAya kA tRtIyapAda samApta huA / ) 1. hariNasthAne hariNAMka yadi hariNAdhipaM nyavezayiSya : (nivesantosi ) / na asahiSyathA eva tataH rAhuparibhavaM asya jayataH // 2. vep / Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha pAdaH idito vA // 1 // sUtre ye idito dhAtavo vakSyante teSAM ye AdezAste vikalpena bhavantIti vaiditavyam / tatraiva ca udaahrissynte| _(aba agale) sUtroM meM jo i (yaha akSara) it honevAle dhAtu kahe jAeMge, unako jo Adeza hote haiM, ve vikalpa se hote haiM aisA jaane| unake udAharaNa bhI vahIM die jaaeNge| katheara-pajaroppAla-pisuNa-saMgha-bolla-cava-jampa-sIsa-sAhAH // 2 // katherdhAtorvajjarAdayo dazAdezA vA bhavanti / vajjarai / pajjarai / uppAlai / pisuNai / sNghi| volli| cavai / jNpi| siisi| sAhai / ubbukkai iti tUtpUrvasya bukka bhASaNe ityasya / pksse| kahai / ete cAnyadezISu paThitA api asmAbhirdhAtvAdezIkRtA vividheSu pratyayeSu pratiSThantAmiti / tathA ca / vajjario kthitH| vajjariUNa kthyitvaa| vajjaraNaM kathanam / vajjaranto kathayan / vajjariavvaM kathayitavyam / iti rUpasahasrANi sidhyanti / saMskRtadhAtuvaca pratyayalopAgamadividhiH / kath ( kathi ) dhAtu ko bajjara ityAdi ( yAnI bajjara, pajjara, uppAla, pisuNa, saMgha, bolla, caba, jaMpa, sIsa aura sAha aise ) dasa Adeza vikalpa se hote haiN| udA.vajjara.... 'sAhai / ubvukphai ( yaha rUpa ) mAtra ud ( upasarga ) pUrva meM honevAle 'bukka' yAnA kahanA ( bhASaNe ( isa dhAtu se hotA hai / vikalpa-) pkssmeN:-khaa| ye ( Adeza ) yadyApa anya vaiyAkaraNoM ne dezI zabdoM meM kahe haiM, tathApi hamane unheM dhAtvAdeza kiyA hai; ( hetu yaha ki ) vividha pratyayoM meM ( unheM ) pratiSThA mile / maura isalie bajjario ...... kathayitabyam, isI prakAra sahasroM rUpa siddha hote haiM, aura ( ina dhAtvAdezoM ke bAre meM ) saMskRta meM se dhAtu ke samAna hI pratyaya, lopa, Agama ityAdi vidhi ( kArya ) hote haiN| duHkhe NivvaraH // 3 // duHkha viSayasya katheNivvara ityAdezo vA bhavati / Nivvaraha / duHkhaM kthytiityrthH| ___duHkha viSayaka kath (dhAtu) ko Nimbara aisA Adeza vikalpa se hotA hai / udANimbarai (pAnI) duHkha se kahanA hai aisA artha hai / Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 85 prAkRtavyAkaraNe 185 jugupsejhuNadugucchaduguJchAH // 4 // jugupserete traya AdezA vA bhavanti / jhuNai / dugucchai / dugunychi| pakSe / jugucchaI / galApe / duucchaI duuJchaI juucchii| jugups (dhAtu ) ko ye ( = jhuNa, duguccha aura duguJcha ) tIna Adeza vikalpa se hote haiN| udA.-jhuNai..."duguJchai / ( vikalpa-) pakSa meM:-jugucchaha / (ina rUpoM meM) g kA lopa hone para, duucchai; duHuJchai, juucchai ( aise rUpa hote haiM ) / bubhukSivIjyoIrava-vojau // 5 // bubhukSerAcArakvibantasya ca vIjeryathAsaMkhyametAvAdezau vA bhavataH / NIravai / buhukkhai / vojjai / viijii| bubhukSa mora AcAra ( artha meM laganevAle ) pivap ( pratyaya ) se anta honevAlA bIja, ina dhAtuoM) ko anukrama se ( NIrava aura voja) ye Adeza vikalpa se hote haiN| udA.-NIravara; (vikalpa-pakSameM:- ) buhukkhai / bojjai; (vikalpapakSameM:-) viiji| dhyAgoAgau // 6 // anayoryathAsaMkhyaM jhAgA ityAdezau bhavataH / jhAi / jhaaah| nnijjhaai| nnijjhaami| nipUrvo darzanArthaH / gAi mAyai / jhANaM / gANaM / (dhya aura ge ) ina ( dhAtuoM ) ko anukrama se jhA aura gA aise Adeza hote haiM / udA0-sAi'..."NijjhAai; ni ( yaha upasarga ) pUrva meM honevAlA (dhye pAtu ) dekhanA ( darzana ) artha meM hai; gAi...'gANaM / jJo jANamuNau // 7 // jAnAteNimuNa ityAdezau bhavataH / jANai muNai / bahulAdhikArAt kvacit vikalpaH / jANioM NAyaM / jANiUNa nAUNa / jANaNaM nnaannN| maNai iti tu mnyteH| jJA ( jAnAti isa dhAtu ) ko jANa aura muNa aise Adeza hote haiN| uvAjANai, muNai / bahula kA adhikAra hone se, kvacit vikalpa hotA hai| udA.jANisaM'. 'NANaM ; maNai yaha rUpa mAtra man (manyate) (dhAtu) kA haiN| 1./ni-+-dhya / 2. kramase:-/dhyAna / gAna / 3. jJAta / 4. V jJAna / Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 caturthaH pAdaH udo dhmo dhumA // 8 // udaH parasya dhmo dhAtordhamA ityAdezo bhavati / udghmaai| ud ( upasarga ) ke Age AnevAle dhmA dhAtu ko dhumA aisA Adeza hotA hai| udA.-udhumAi / zrado dho dahaH // 9 // zradaH parasya dadhAtedaha ityAdezo bhavati / saddahai / 'sahahamANo jiivo| zrad ( isa avyaya ) ke agale dhA ( dadhAti ) dhAtu ko daha aisA mAdeza hotA hai / udA0-sadahai. 'jiivo| pibeH pija-Dalla-paTTa-dhoTTAH // 10 // pivaterete catvAra AdezA vA bhavanti / pinbAi / Dallai / paTTai / dhotttti| pimi| pibati (pA-pib dhAtu ) ko ( pijja, Dalla,paTTa aura ghoTTa aise ) ye cAra Adeza vikalpa se hote haiM / udA0-pijjai....."dhoTTaI / ( vikalpa-pakSameM:-) piai| udvAterorummA vasubhA // 11 // utUrvasya vAteH orummA vasuA ityetAvAdezau vA bhavataH / orummAi / vsuaai| uvvaai| ud ( maha upasarga) pUrva meM honevAle vA (pAti) dhAtu ko ojhammA aura basuA aise ye Adeza vikalpa se hote haiM / udA0-bhorummAi, vasubhAi / (vikalpa-pakSameM:-) smbaai| nidrAterohIroyau // 12 // nipUrvasya drAteH ohIra uGgha ityAdezau vA bhavataH / ohIrai / uGghai / nihaai| ni ( upasarga) pUrva meM honevAle drA ( drAti ) dhAtu ko ohora bhaura udha aise bhAdeva vikalpa se hote haiM / udA0--ohorai, uGghai / (vikalpa pakSameM :-) nihAi / Aghra rAigdhaH // 13 // AjighraterAigdha ityAdezo vA bhavati / Aigdhai / bhagdhAi / A+ghrA ( Ajidhrati ) ghAtu ko AigdhaH / aisA Adeza vikalpa se hotA hai / udA.-Aigbai / (vikalpa-pakSa meM:-) agdhaai| 1. baddhAnaH jiivH| Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtazyAkaraNe 187 187 snAterabhuttaH // 14 // snAterabbhutta ityAdezo vA bhavati / abbhutti| haai| snA ( snAti ) dhAtu ko anmukta aisA Adeza vikalpa se hotA hai| udA.-- bhandhuttai / ( vikalpa- kSameM:-) hAi / ___ samaH styaH khAH // 15 // saMpUrvasya styAyateH khA ityAdezo bhavati / sNkhaai| saMkhAyaM / sam (upasarga) pUrva meM honevAle styAyati (stya) dhAtu ko khA aisA Adeza hotA hai / udA.--saMkhAi, saMkhAyaM / / sthsstthaa-thkk-cih-nirppaaH|| 16 // tiSThaterete catvAra AdezA bhavanti / ThAi tthaaai| 'ThANaM / ptthio| utthtthio| paTThAvio / uhAvimo / thakkai / citthtthi| citttthiuunn| nirappai / bahulAdhikArAt kvacinna bhavati / 'thiaM / thANaM / ptthio| utyio / thAUNa / sthA (dihati ) dhAtu ko ( ThA, thakka, ciTTha aura nirappa aise ) ye cAra Aveta hote haiM / udA0-ThAi ....."nirappai / bahula kA adhikAra hone se, kvacit ( aise Adeza ) nahIM hote haiN| udA.-thi... ...'thAUNa / udaSThakukkurau // 17 // udaH parasya tiSThateH Tha kukkura ityAdezau bhavataH / uTThai / ukkukukuri| ud ( upasarga ) ke agale tiSThati (sthA) dhAtu ko Tha aura kukkura aise mAdeza hote haiN| udA0 -uTai, ukkukkura / mleApavvAyau // 18 // mlAyatervA pavvAya ityAdezau vA bhavataH / vaai| pavvAyai / milaai| mlAyati (/mlai) ko vA aura pambAya aise bhAdeza vikalpa se hote haiM / udA.mAi, pabbAyai / (vikalpa-pakSameM:-) milaai| nirmo nimmANanimmavau // 19 // nipUrvasya mimIteretAvAdezau bhavataH / nimmANai / nimmvi| 1. prAmase:-spAna / praspita / utsthita / prasthApita / utsthApita / 2. kramase:-sthita / sthAna / prrispt| utsthisa / sthaa| Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 caturtha. pAdaH nir (upasarga) pUrva meM honevAle mimIti (V mA) ko nimmANa aura nimmava ye bhAdeza hote haiM / udA.-nimmANai, nimmabai / kSeNijjharo vA // 20 // kSayateNijjhara ityAdezo vA bhavati / Nijjharai / pakSe / jhijjai / kSati ( /kSi ) ko Nijjhara aisA Adeza vikalpa se hotA hai| udA.gijjharai / (vikalpa-) pakSa meM:-jhijjai : chadaNeNamanUbhasannumaDhakkaumbAlapavvAlAH // 21 // chadeya'ntasya ete SaDAdezA vA bhavanti / Numai / nUmai / Natve mai / sannamai / Dhakkai / ombAlai / pavvAlai / chaayi| .. preraka (=prayojaka) pratyaya anta meM honevAle chadi (4d ) dhAtu ko ( Numa, nUma, sannama, Dhakka, ombAla aura pavvAla aise ) ye chaH Adeza vikalpa se hote haiM / udA.Numai, nUmai; ( nUma meM se na kA ) Na hone para, NUmada; sannumai" .''pagvAlai / (vikalpa-pakSa :-) chAyai / / . niviptyonnihoddH|| 22 // nivRgaH patezca Nyantasya Ni hoDa ityAdezo vA bhavati / Ni hoDai / pakSe / nivArei / paaddei| preraka pratyaya anta meM hone vAle nivR ( nigaH) aura pat ( pati ) ina dhAtuoM ko NihoDa aisA Adeza vikalpa se hotA hai| udaa.-nnihodd| ( vikalpa-) pakSa meM :-nivArei / pADei / dUGo dUmaH // 23 // dUGo Nyantasya dUma ityAdezo bhavati / dUmei majjha' hi ayaM / preraka pratyaya ke anta meM hone vAle dU ( dUGa ) dhAtu ko dUma aisA Adeza hotA hai / udA.-dUmei... ..hi ayaM / dhavalevumaH // 24 // dhavalayateya'ntasya dumAdezo vA bhavati / dumai / dhvli| svarANAM svarA (bahulam ) ( 4.238 ) iti dIrghatvamapi / dUmi / dhvlitmityrthH|| preraka pratyayAnta dhavalayati (dhAtu ) ko duma aisA Adeza vikalpa se hotA hai| udA0-duma / ( vikalpa pakSa meM ):-dhavalai / 'svarANAM svarA ( bahulam ) 1. mama hRdayam / Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe sUtra se ( duma meM se hrasya u kA ) dIrgha U bhI hotA hai / udA avalita aisA artha hai | 189 tule rohAmaH // 25 // tulerNyantasya ohAma ityAdezo vA bhavati / ohAmai / tulai | preraka pratyadhAnta tul ( dhAtu ) ko mahAma aisA Adeza vikalpa se hotA hai / udA0 -- mahAmaha / ( vikalpa - pakSa meM : -- - ) tulai | - dUmi ( yAnI ) viricero luNDolluNDapa hatthAH || 26 // virecayaterNyantasya oluNDAdayastraya AdezA vA bhavanti / oluNDa | ulluNDa / palhatthai / vireai / preraka pratyayAnta virecayati (vi + ri dhAtu ) ko oluNDa ityAdi ( yAnI oluNDa, ulluNDa aura palhattha aise ye ) tIna Adeza vikalpa se hote haiM / udA0oluNDai palhatthai / ( vikalpa-pakSa : ) vireai / taDerAho vihoDau // 27 // taDerNyantasya etAvAdezau vA bhavataH / AhoDai / vihoDai / pakSe tADei / preraka pratyaya anta meM hone vAle ta ( taDi ) dhAtu ko ( AhoDa saura vichoDa ) ye Adeza vikalpa se hote haiM / udA0 - AhoDai, bihoDai ( vikalpa - ) pakSa meM : -tADei | mizrervI sAla melavau / / 28 / / mizrayate Nyantasya vIsAla melava ityAdezau vA bhavataH / vIsAlai / mela! vai / missa | preraka pratyayAnta mizrayati dhAtu ko bIsAla aura melava Adeza vikalpa se hote haiM / udA0 -- vIsAlai melabai / ( vikalpa-pakSa meM :---- ) missai / udyUlerguNThaH // 29 // uddhUyantasya guNTha ityAdezo vA bhavati / guNThai / pakSe / uddUlei / preraka pratyayAnta uvala dhAtu ko guNTha aisA Adeza vikalpa se hotA hai / udA0guNThai / ( vikalpa ) pakSa meM :- uddhrulei / bhrastA liaNTa- tamADau // 30 // bhramayaterNya ntisya tAliaNTa tathADa ityAdezau vA bhavataH / tAliaNTai / tamAi / bhAi / bhamADei bhamAvei : Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthaH pAdaH pramayati ( Vghram ) isa preraka pratyayAnta dhAtu ko tAliaNTa aura tamADa aise Adeza vikalpa se hote haiN| udA0-tAliaNTai, tmaaddi| (vikalpa pakSa :-) bhAmeI... .."bhmaavei| nsheviudd-naasv-haarv-vippgaal-plaavaaH|| 31 // nazeya'ntasya ete paJcAdezA vA bhavanti / viuddi| naasvi| hAravai / vippagAlai / palAvai / pakSe / nAsai / preraka pratyayAnta naz dhAtu ko ( viuDa, nAsava, hAraba, vippagAla, aura palAya aise ) ye pAMca Adeza vikalpa se hote haiN| udA0-viuDai .. 'palAvai / (vikalpa-) pakSa meM :-nAsai / dRzerdAva-dasa-dakkhAH // 32 // dRzeya'ntasya ete traya AdezA vA bhavanti / dAvai / daMsai / dakkhavai / drish| preraka pratyayAnta dRz dhAtu ko ( dAva, dasa aura dakkhava aise ) ye tIna Adeza vikalpa se hote haiN| udA0-dAbai... ..'dkkhvi| ( vikalpa pakSa meM :-) drisi| . udghaTeruggaH / / 33 // utpUrvasya ghaTeya'ntasya ugga ityAdezo vA bhavati / uggai / ugdhADai / ud ( upasarga) pUrva meM hone vAle preraka pratyayAnta dhaT dhAtu ko ugga aisA deza vikalpa se hotA hai / udA0 / - uggai (vikalpa patra meM :-) ugdhaai| spRhaH sihaH / / 34 // spRho Nyantasya siha ityAdezo vA bhavati / sihi| preraka pratyayAnta spRha, dhAtu ko siha aisA Adeza vikalpa se hotA hai / udA.-- sihe| saMbhAverAsaMghaH // 35 // sambhAvayaterAsaMgha ityAdezo ( vA ) bhavati / AsaMghai / saMbhAvai / sambhAvayati ( dhAtu ) ko AsaMgha aisA Adeza ( vikalpa se ) hotA hai| udA0AsaMghai (vikalpa-pakSa :-- ) sambhAvai / Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe unamerutthaMghollAla-guluguJchoppelAH // 36 // utpUrvasya nameya'ntasya ete catvAra AdezA vA bhavanti / utthNghii| ullAlai / gulaguJcha / uppelai / unnaami|| ___ud ( upasarga) pUrva meM hone vAle preraka pratyayAnta nam (dhAtu ) ko ( utthaMgha, ullAla, gulugaJcha aura uppela aise ) ye cAra Adeza vikalpa se hote haiN| udA0-utthaMghai... .."uppelai / (vikalpa-pakSa meM :- ) unnA prasthApaH paTTava-peNDavau / / 37 / / prapUrvasya tiSThaterNyantasya paThThava peNDava ityAdezau vA bhavataH / paTThavai / peNDavai / ptttthaavi| pra ( upasarga ) pUrva meM hone vAle preraka pratyayAnta tiSThati ( /sthA ) ko paTTha aura peNDava aise Adeza vikalpa se hote haiN| udA0-paTThava i, peNDavai / ( vikalpa pakSa :-) paTThAvai / vijJapeokkAbukkI / / 38 // vipUrvasya jAnAteya'ntasya vokka avukka ityAdezau vA bhavataH / vokkai / avukkai / viNNava / vi ( upasarga) pUrva meM hone vAle preraka pratyayAnta jAnAti ( /jJA ) ko voSaka ora avukka aise Adeza vikalpa se hote haiN| udA.-bokkai, avukkai / ( vikalvapakSa meM :- ) viNNavai / aralliva-caccuppa-paNAmAH / / 39 // arparNyantasya ete traya AdezA vA bhavanti / allivai / caccuppai / paNAmai / pakSe / appei| preraka pratyayAnta apaM, ( api ) ko ( alliva, caccuppa aura paNAma aise ) ye tIna bhAdeza vikalpa se hote haiN| udA.-alliva i... ::"paNAmai / (vikalpa- ) pakSa meM :-appedd'| yAperjavaH // 40 // yAterNyantasya java ityAdezo vA bhavati / javai / jaavei| preraka pratyayAnta yAti ( /yA ) dhAtu ko jaba aisA Adeza bikalpa se hotA hai| udA0-javai ( vikalpa-pakSa meM ? - ) jAvei / Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'caturtha: pAda: plAveromvAla- panvAlau // 41 // plavateyaM tasya etAvAdezau vA bhavataH / omvAlai / pavvAlai / pAvei / preraka pratyayAnsa plavati ( /plu ) ko ( omvAla aura pavvAla aise ) ye bhAdeza vikalpa se hote haiM / udA0 - ombAlA, pavvAlaha / ( vikalpa pakSa me :- > pAveha | 192 vikozeH pakkhoDaH // 42 // vikozayaternAmadhAtorNyantasya pakkhoDa ityAdezo vA bhavati / pakkhoDada | vikosai | fastzayati isa preraka pratyayAnta nAma dhAtu ko pakkhoDa aisA Adeza vikalpa se hotA hai / udA0 - pakkhoDai / ( vikalpa pakSa meM :-- ) vikosai / rAmanthe roggAla - baggolau // 43 // romanthernAmadhAtoyaM ntasya etAvAdezau vA bhavataH / oggAlai / vaggolai / romanthai / romantha ( zabda ) se hone vAle preraka pratyayAnta nAma dhAtu ko aise ) ye Adeza vikalpa se hote haiM ! udA0 .. meM : --- ) romaMthai | oggAla maura --- oggAlai, vaggola | ( vikalpa - pakSa kamerNihuvaH || 44 || kame svArthaNyantasya bahuva ityAdezo vA bhavati / Nihuvai / kAmei / svAyeM preraka pratyaya se anta hone vAle kam dhAtu ko Nihuva aisA Adeza vikalpa se hotA hai / udA0- -- Nihubai ( vikalpa-pakSa meM :-- ) kAmeha | prakAzerNuvvaH / / 45 / / prakAzeSyantasya Nuvva ityAdezo vA bhavati / guvvai / payAsei | preraka pratyayAnta prakAzvAtu ko Nuvva aisA Adeza vikalpa se hotA hai / udA0goat | ( vikalpa-pakSa meM :- 2) payAsei / kamperviccholaH // 46 // kampeNyaMntasya vicchola ityAdezo vA bhavati / viccholai / kampeI | preraka pratyayAnta kamp dhAtu ko vicchola aisA vikalpa se hotA hai / udA0 viccholas | ( vikalpa - pakSa meM :--- ) kampei | Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe AropervalaH // 47 // AruNyantasya vala ityAdezo vA bhavati / valai | Arovei / preraka pratyayAnta Avaha, dhAtu ko vala aisA Adeza vikalpa se hotA hai / udA0valai | ( vikalpa - pakSa meM :-) Arobei / dole kholaH // 48 // duke: svArthe Nyantasya raMkhola ityAdezo vA bhavati / raMkholai / dolai / svAyeM preraka pratyaya se anta hone vAle dul dhAtu ko raMkhola aisA Adeza vikalpa se hotA hai / udA0 - raMkholai / ( vikalpa-pakSa meM :) dolai / raje rAvaH / 49 // jerNyantasya rAva ityAdezo vA bhavati / rAvei / rai / preraka pratyayAnta raJja, dhAtu kI rAva aisA Adeza vikalpa se hotA hai / udA0rAve | ( vikalpa - pakSa meM :- ) rajei | ghaTeH parivADaH || 50 // ghaTeoyantasya parivADa ityAdezo vA bhavati / parivADei / ghaDe / preraka pratyayAnta ghaT dhAtu ko parivADa aisA Adeza vikalpa se hotA hai / udA0parivADe | ( vikalpa - pakSa meM :- ) ghaDei / veSTeH pariAlaH // 51 // geSTerNyantasya pariAla ityAdezo vA bhavati / pariAlei / veDhei / preraka pratyayAnta veST dhAtu ko paribhAla aisA Adeza vikalpa se hotA hai / udA0pariAlei ( vikalpa-pakSa :- 2) veDhei | kriyaH kiNo vestu kke ca // 52 // 193 riti nivRttam / krINAteH kiNa ityAdezo bhavati / veH parasya tu dviruktaH kezcakArAt kiNazca bhavati / kiNai / vikkei / vivikaNai / Ne ( preraka pratyayAnta dhAtu ko ) isa zabda kI aba nivRtti hotI hai krI 1 krINAti ) dhAtu ko kiNa aisA Adeza hotA hai / vi ( isa upasarga ) ke Age hone vAle krI ( krINAti ) dhAtu ko mAtra dvitvayukta ke ( = kke, aura ( sUtra meM se ) cakAra ke kAraNa kiNa ( aise Adeza ) hote haiM / udA0 - kiNai... vikkiNai | 13 prA0 vyA0 *** Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthaH pAdaH bhiyo bhA-cIhau / / 53 // bibheteretAvAdezau bhvtH| bhaai| biihi| bIhi / bahulAdhikArAd bhiio| __ bho ( bibheti ) dhAtu ko { bhA aura bahi aise ) ye Adeza hote haiN| udA0bhAi... bIhiyaM / bahula kA adhikAra hone ke kAraNa, ( bIha Adeza na hote ho) bhIo ( aisA rUpa hotA hai ) / AlIGollI // 54 // AloyateH allI ItyAdezo bhavati / allIyai / alliinno| AlI ( mAlIyati ) ko allo aisA Adeza hotA hai| udA.- alloyai, allonno| nilIDerNilIa-Nilukka-Nirigdha-lukkalikka-lhikkAH // 5 // nilIGa ete SaDAdezA vA bhavanti / NilIai / nnilukki| Nirigghai / lukkai / likkai / lhikkai / nilijjai: nilI dhAtu ko ( NilIa, Nilukka, Niriggha, lukka, likka, aura lhikka aise ) ye cha. Adeza vikalpa se hote haiN| udA.-.NilIai... ... ... ... lhikki| (vikalpa-pakSa meM :--- ) nilijjai / vilIuvirA // 56 // vilI.virA ityAdezo vA bhavati / virAi / vilijjai / vilI dhAtu ko virA aisA Adeza vikalpa se hotA hai| udA.---virAi / ( vikalpa pakSa meM :-) vilijjai / rute ruja-ruNTau // 57 // rauteretAvAdezau bhavataH / rukhai / runntti| ravai / ru ( rauti ) dhAtu ko ( ruJja aura ruNTa aise ) ye Adeza vikalpa se hote haiM / udA0- ruJjai, ruNTai / ( vikalpa pakSa meM :-) ravai / zUTehaNaH / / 58 // zRNotehaNa ityAdezo vA bhavati / haNai / suNai / 1. boha dhAtukA pha0 bhU0 dhA0 vi0| 2. AlIna / Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe 195 zru ( zRNoti ) dhAtu ko haNa aisA Adeza vikalpa se hotA hai / udA0-haNai / (vikalpa pakSa meM :-- ) suNai / dhUgedhuvaH // 59 // dhunAtedhuMva ityAdezo vA bhavati / dhuvai / dhuNai / dhU (ghunAti ) dhAtu ko dhuva aisA Adeza vikalpa se hotA hai| udA.-dhubai / ( vikalpa pakSa meM :- ) ghuNai / muve:-huva-havAH // 60 // bhuvo dhAto) huva hava ityete AdezA vA bhavanti / hoi honti / huvai huvanti / havai havanti / pakSe / bhavai / 'parihINa vihavo / bhaviu~ / pabhavai / paribhavai / sambhavai / kvacidanyadapi / ubbhuaI / 'bhattaM / bhU (dhAtu ) ko ho, huva, aura hava aise ye Adeza vikalpa se hote haiN| udA.hoi."havanti / (vikalpa-) pakSa meM :-bhavai... ..'sambhavai / kvacit bhinna (varNAntara ) bhI hotA hai / udA.-unmumai, bhattaM / / aviti huH|| 61 // vid varje pratyaye bhuvo hu ityAdezo vA bhavati / hunti / bhavana hunto / avitIti kim / hoi| vit ( pratyaya ) chor3a kara (anya ) patyaya hone para, bhU (dhAtu) ko hu aisA Adeza vikalpa se hotA hai| udA0 . hanti... .. into| vit chor3a kara aisA kyoM kahA hai ? ( kAraNa vaisA na hone para. hu Adeza nahIM hotA hai / udA0-) hoi| pRthakspaSTe NivvaDaH // 62 // pRthagbhUte spaSTe ca kartari bhuvo Nivvai ityAdezo bhavati / NivvaDai / pRthaka spaSTo vA bhavatItyaryaH pRthagbhUta aura spaSTa aisA kartari artha hone para, bhU (dhAtu ) ko NivvaDa aisA Adeza hotA hai| udA0 ---NibvaDai ( yAnI ) pRthak athavA spaSTa hotA hai aisA artha hai| prabho huppo vA // 63 // 1. parihINavibhavaH / 2. udbhavati / 3. bhuut| Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 caturthaH pAdaH prabhukata'kasya bhuvo huppa ityAdezo vA bhavati / prabhutvaM ca prapUrvasyavArthaH / aGge ccia na pahuppai / pakSe / pabhavai / prabhAvo | samartha honA isa kartari artha meM hone vAle bhU (dhAtu ) ko huppa aisA Adeza vikalpa se hotA hai| samartha honA yaha artha pra ( upasarga ) pUrva meM hone kAle bhU dhAtu kA hai / udA0--aGge.. ." pahuppai / ( vikalpa ) pakSa meM :pbhvei| kte hUH // 64 // bhuvaH kta pratyaye hUrAdezo bhavati / hUaM / aNuhUaM / pahUaM / bhU (dhAtu) ke Age kta pratyaya hone para, (bhU ko ) hU Adeza hotA hai / udA0hurbha... ."phuu| .. kugeH kuNaH // 65 // kRgaH kuNa ityAdezo vA bhavati / kuNai / karai / ka (ga ) dhAtu ko kuNa aisA Adeza vikalpa se hotA hai| udA.-kuNai / (vikalpa-pakSa meM :-) karai / kANekSite NiAraH // 66 // kANekSitaviSayasya kRgo NiAra ityAdezo vA bhavati / giArai / kANekSitaM kroti| ___ kANekSita-viSayaka kR dhAtu ko NiAra aisA Adeza vikalpa se hotA hai| udA.NiArai ( yAnI ) kANekSitaM karoti ( aisA artha hai ) / niSTambhAvaSTamme Nichaha-saMdANaM // 67 // niSTambhaviSayasyAvaSTambha viSayasya ca kRgo yathAsaMkhyaM NiThThaha saMdANa ityAdezau vA bhavataH / nnitthtthhi| niSTambhaM karoti / saMdANai / avaSTambhaM kroti| niSTaMbha-viSayaka aura avaSTaMbha-viSayaka kR dhAtu ko anukrama se NiThThaha aura saMdANa aise ye Adeza vikalpa se hote haiM / udA0-NiThThahai ( yAnI ) niSTambhaM karoti ( aisA artha hai)| saMdANai ( yAmo) avaSTambhaM karoti ( aisA artha hai)| 1. aGge eva na prabhavati / 2. krama se :-bhUta / anubhUta / prabhUta / Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe zrame vAvamphaH // 68 // zramaviSayasya kRMgo vAvampha ityAdezo vA bhavati / vAvamphai / zramaM karoti / zramaviSayaka kR dhAtu ko vAvampha aisA Adeza vikalpa se hotA hai / udA0bAvamphara ( yAnI ) zramaM karoti ( aisA artha hai ) / manyunauSThamAlinye NibbolaH // 69 // manyunA karaNena yadoSThamAlinyaM tad viSayasya kRgo Nivvola ityAdezo vA bhavati / Nivvolaha / manyunA oSThaM malinaM karoti / 197 krodha ke kAraNa se ( Ane vAlA ) jo hoThoM kA mAlinya vaha viSaya hone vAle kR dhAtu ko Nibvola aisA Adeza vikalpa se hotA hai / udA0 - Nivvolai ( yAnI ) krodha se hoMTha malina karatA hai ( aisA artha hai ) / zaithilya - lambane payallaH // 70 // zaithilya viSayasya lambanaviSayasya caM kRgaH payalla ityAdezo vA bhavati / pallai / zithilI bhavati lambate vA ! ffect viSayaka tathA lambana viSayaka kR dhAtu ko payalla aisA Adeza vikalpa se hotA hai | udA - payallai ( yAnI ) zithila hotA hai athavA TaMgatA hai / TaMgA rahatA hai ( aisA artha hai ) / niSpAtAcchoTe nIlaJchaH // 71 // niSpatanaviSayasya AcchoTanaviSayasya ca kRgo NIluJcha ityAdezo bhavati vA / NIlunchai / niSpatati AcchoTayati vA / frogar-viSayaka aura AcchoTana viSayaka kR dhAtu ko NIhuJcha aisA Adeza vikalpa se hotA hai / udA0 - NoluJchai yAnI ) niSpatati ( = bAhara jAtA hai ) athavA AcchoryAta ( = bhedana karAtA hai ) ( aisA artha hai ) | kSura - viSayaka kR dhAtu ko kammai (yAnI, kSuraM karoti ( kSure kammaH // 72 // kSura - viSayasya kRgaH kamma ityAdezo vA bhavati / kammai / kSuraM karotItyarthaH / kamma aisA Adeza vikalpa se hotA hai / udA0 = kSura karatA hai ) aisA artha hai / Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 caturthaH pAdaH cATau gulalaH // 73 // cATuviSayasya kRgo gulala ityAdezo vA bhavati / gulalai / cATu krotiityrthH| cATu-viSayaka kR dhAtu ko gulala aisA Adeza vikalpa se hotA hai| udA.-. gulalai ( yAnI ) cATu karoti ( = cATu | madhura volatA hai ) aisA artha hai / smarejhara-jhUra-bhara-bhala-laDha-vimhara-sumara-papara-pamhuhAH // 74 // smarerete navAdezA vA bhavanti / jharai / jhuuri| bharai / bhalai / laDhai / vimharai / sumarai / payarai / pamhahai / sarai / smR ( smari ) dhAtu ko ( jhara, jhUra, bhara, bhala, laDha, vimhara, sumara, payara, aura pamhuha aise ) ye nau Adeza vikalpa se hote haiN| udA0-jharai... .''pamhuhai / (vikalpa pakSa meM :-) sarai / vismuH pamhusa-vimhara-vIsarAH // 75 // vismaraterete AdezA bhavanti / pamhusai / vimharai / vIsarai / vismR ( vismarati ) dhAtu ko ( pamhusa, vimhara aura vIsara aise ) ye Adeza hote haiM / udA0-pamhasai" ''viisri| vyAhageH kokka-pokkau // 76 // vyAharateretAvAdezau vA bhavataH / kokkai / hrasvatve tu kukkai / pokkai / pakSe / vAharai / byAha ( vyAharati ) dhAtu ko ( kokka aura pokka ) aise Adeza vikalpa se hote haiN| udA0-kokkai; ( kokkai meM se o svara ) hrasva hone para, kukkAi (aisA rUpa hogA ); pokkaI / ( vikalpa-) pakSa meM :-vAharai / prasareH payallovellau // 77 // prasarateH payalla uvella ityetAvAdezau vA bhvtH| payallai / uvellai / psri| prasR ( prasarati ) dhAtu ko payalla aura ubella aise ye Adeza vikalpa se hote haiM / udA.-papallai, uvellai / ( vikalpa pakSa meM :- pasarai / mahamaho gandhe // 78 / / 1. maaltii| 2. mAlatIgandha : prasarati / Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe 199 prasaratergandhaviSaye mahamaha ityAdezo vA bhavati / mahamahai mAlaI / mAlaIgandho pasarai / gandha iti kim / psri| gandha-viSayaka prasarati ( V+ sR) dhAtu ko mahamaha aisA Adeza vikalpa se hotA hai| udA.-mahamahai mAlaI / ( vikalpa pakSa meM :-) mAlaI gandho pasarai / gandhaviSayaka ( prasR dhAtu ) aisA kyoM kahA hai .. ...? ( kAraNa gandha viSayaka prasR dhAtu na ho, to mahamaha Adeza nahIM hotA hai / udA0-) psri| nissareNI-hara-nIla-dhADa-varahADAH // 76 // nissaraterete catvAra AdezA vA bhavanti / nniihri| niili| dhADai / varahADaI / niisri| nissarati ( nissR) dhAtu ko ( Nohara, nIla, dhADa aura varahADa aise ) ye cAra Adeza vikalpa se hote haiN| udA.-NIharai... .''vrhaaddi| (vikalpa-pakSa meM :-) niisri| jAgrejaggaH // 80 // jAgarterjagga ityAdezo vA bhavati / jaggai / pakSe / jAgarai / jAgati (jAgR ) dhAtu ko jagga aisA Adeza vikalpa se hotA hai| udA0jaggai / ( vikalpa- ) pakSa meM :-jAgarai / vyAprerAaDDaH // 81 // vyApriyate rAaDDa ityAdezo vA bhavati / AaDDei / vAvare / vyApriyati (VbyApU) dhAta ko A aDDa aisA Adeza vikalpa se hotA hai| udA.-A aDDei / ( vikalpa-pakSa meM ) :- vaavrei| ___ saMghRgeH sAhara-sAhaTTo // 82 // saMvRNoteH sAhara sAhaTTa ityAdezau vA bhavataH / saahri| saahtttti| sNvr| saMvRNoti ( /sam+vR) dhAtu ko sAhara aura sAhaTUTa aise Adeza vikalpa se hote haiM / udA.-sAharai, sAhaTTai ( vikalpa-pakSa meM :-) sNvri| AhaGaH saMnAmaH // 83 // AdriyateH saMnAma ityAdezo vA bhavati / saMnAmai / Adarai / Adriyati ( /A + 6) dhAtu ko saMnAma aisA Adeza vikalpa se hotA hai| udA0--saMnAmai / vikalpa-pakSa meM :-) aadri| Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthaH pAdaH prahageH saarH|| 84 // praharateH sAra ityAdezo vA bhavati / sArai / paharai / praharati (/pra + ha) dhAtu ko sAra aisA Adeza vikalpa se hotA hai| udA0sAra / ( vikalpa-pakSa meM ):-paharai / avatareroha-orasau // 85 // avatarateH oha orasa ityAdezau vA bhavataH / ohi| orasai / oarai / __avatarati ( ava+ta) dhAtu ko oha aura orasa aise Adeza vikalpa se hote haiM / ohai, orasai / ( vikalpa pakSa meM ) :-oarai / zakezcaya-tara-tIra-pArAH // 86 // zaknoterete catvAra AdezA vA bhavanti / cayaI / tarai / tIrai / pArai / skki| tyajaterapi cyi| hAni karoti / taraterapi tri| tIrayaterapi tiiri| pArayaterapi pAreI / kama samApnoti / zaknoti ( 1/zak ) dhAtu ko ( caya, tara, tIra, aura pAra aise ) ye cAra Adeza vikalpa se hote haiM / udA0-cayai . ..'pArai / ( vikalpa-pakSa meM ):-sakkaI / tyati ( Vtyaj ) dhAtu se bhI cayai ( yaha rUpa hotA hai); ( tyajati yAnI) hAni karoti (= tyAga karatA hai, aisA artha hai)| tarati (Vta) dhAta se bhI tarai ( aisA rUpa hotA hai)| tIrayati (VtIr )dhAta se bhI tIrai ( paha rUpa hotA hai / pArayati ( 14 ) dhAtu se bhI pArei ( rUpa hotA hai ) / (pArei yAnI ) karma samApnoti ( = karma pUrNa karatA haiM, aisA artha hotA hai)| phakkasthakkaH // 87 // phakkatesthakka ityAdezo bhavati / thakkai / phakkati ( Vphaka ) dhAta ko thakka Adeza hotA hai / udA.-thakkai / zlAghaH sakhahaH // 88 // zlAghateH saha ityAdezo bhavati / salahai / phlApati ( VzlAth ) dhAtu ko salaha Adeza hotA hai / udA0-salahai / khacerveaDaH // 89 // khacaterveaDa ityAdezo vA bhavati / veaddi| khci| Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe 201 khacati (khic ) dhAtu ko veaDa aisA Adeza vikalpa se hotA hai / udA0veara ( vikalpa-pakSa meM):-khacai / paceH solla-paulau // 9 // pacateH solla paula ityAdezau vA bhavataH / sollai / puli| pyi| pacati ( /pac ) dhAtu ko solla aura paula aise Adeza vikalpa se hote haiM / udA.-sollai, paulai / ( vikalpa pakSa meM ) :--pyi|| mucezchaDaDAvaheDa-mellossikka-reava-NilluJcha-dhaMsADAH // 11 // muzcaterete saptAdezA vA bhavanti / chaDDai / avaheDai / mellai / ussikki| reavai / Nillunchai / dhaMsADai / pksse| muai|| muJcati (/muc ) dhAtu ko ( chaDDu, avaheDa, mella, ussikka, reava, jilluncha aura dhaMsADa aise ) ye sAta Adeza vikalpa se hote haiM / udA0-chaDDai... .."ghNsaar| (vikalpa-) pakSa meM :- muai / duHkhe NivvalaH // 92 // duHkhaviSayasya muceH Nivvala ityAdezo vA bhavati / Nivvalei / duHkhaM muzcatItyarthaH / duHkha-viSayaka muc ( muci ) dhAtu ko Nivvala aisA Adeza vikalpa se hotA hai| udA0 --Nivvalei ( yAnI ) duHkha kA | duHkha se tyAga karatA hai aisA artha hai| vaJcervehava-velava-jUravomacchAH / / 93 / / vazcaterete catvAra AdezA vA bhavanti / vehvii| velvi| jUravai / umacchai / vshci| vaJcati (vi) dhAtu ko ( vehava, velaba, jUrava, aura umacchA aise ) ye cAra Adeza vikalpa se hote haiN| udA.-vehavai... .."umacchai / ( vikalpa pakSa meM ):-vc| raceruggahAvaha-viDaviDDAH // 14 // racerdhAtorete traya AdezA vA bhavanti / ugghi| avhii| viDaviDDai / rmi| rac ( raci ) dhAtu ko ( uggaha, avaha, viDaviDa aise ) ye tIna Adeza vikalpa se hote haiM / udA0-uggahai... .."viDaviDDai / ( vikalpa pakSa meM):-ramai / Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthaH pAdaH samAraceruvaruttha-sArava samAra kelAyAH // 65 // samAracerete catvAra AdezA vA bhavanti / uvahatthai / sAravai / samArai / kelAyai / samArayaI / samArac ( samAraci ) dhAtu ko ( uvahatya, sArava, samAra aura kelAya aise ) ye cAra Adeza vikalpa se hote haiM / udA0 -- uvahRtthai kelAyaDa / ( vikalpa pakSa meM ) :-- samArayai / 202 siceH sizvasampau // 96 // siJcateretAvAdezau vA bhavataH / sicAi / simpai | seai | siJcati ( sic ) dhAtu ko ( siJca aura simpa aise ) ye Adeza vikalpa se hote haiM | udA0 -siva i, simpai / ( vikalpa pakSa meM ) : - ai | pracchaH pucchaH // 97 // pRccheH pucchAdezo bhavati / pucchai / pRccha (pracch ) dhAtu ko puccha Adeza hotA hai / udA0-pucchai / garjerbukkaH // 98 // garjaterbukka ityAdezo vA bhavati / bukkai / gajjai / gati ( ga ) dhAtu ko bukka aisA Adeza vikalpa se hotA hai / bukkai ( vikalpa - pakSa meM :- - ) gajjai / vRSe DhikkaH / / 99 // vRSakartR kasya garjeDhikka ityAdezo vA bhavati / Dhikkai / vRSabho garjati / vRSa -kartRka gaj ( gaji ) dhAtu ko Dhikka Adeza vikalpa se hotA hai / udA0Dhikkai ( yAnI ) vRSabha ( baila ) garjanA karatA hai ( aisA artha hai ) / = rAjeraggha-chaja-saha-rIra - rehAH / / 100 / / rAjerete paJcAdezA vA bhavanti / agghai / chajjai / sahai / rIrai / rehai / rAyai / rAj ( rAji ) dhAtu ko ( 'agdha, chajja, Adeza vikalpa se hote haiM / udA0 - agghai rAyai / --122 saha, zera aura reha aise ) ye pAMca rehai / ( vikalpa pakSa meM :-- Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe masjerAuDDa-NiuDDa-buDDa-khuppAH // 101 // majjaterete catvAra AdezA vA bhavanti / aauddddi| NiuDDai / buddddi| khuppai / mjji| __ majjati (/masju ) dhAtu ko ( AuDDa, Ni uDDa, buDDa aura khuppa ) ye cAra Adeza vikalpa se hote haiM / udA0-AuDDai....""khuppai / ( vikalpa pakSa meM :-) mjji| pujerArola-vamAlau // 102 // puJjaretAvAdezau vA bhavataH / Arolai / vamAlai / pukhai / puJja ( puji ) dhAtu ko ( Arola aura bamAla aise ) ye Adeza vikalpa se hote haiM / udA0-Arolai, vamAlai / ( vikalpa pakSa meM :-) puJjai / lasje haH // 103 // lajjatejarhi ityAdezo vA bhavati / jIhai / lajjai / lajjati ( Vlasj ) dhAtu ko jIha aisA Adeza vikalpa se hotA hai| udA0-- jIhai / ( vikalpa-pakSa meM ):-lujjai / tijero sukkaH // 104 // tijero sukka ityAdezo vA bhavati / osukkai teaNaM / tij ( tiji ) dhAtu ko osukka aisA Adeza vikalpa se hotA hai| udA0bhosukkai / ( vikalpa-pakSa meM :-) teaNaM ( tejanam ) / mRjeragdhusa-luJcha-puJcha-puMsa-phusa-pusa-luha-hula-rosANA // 10 // mRjerete navAdezA vA bhavanti / ugdhusai / lunychi| puJchai / paMsai / phusai / pusi| luhai / hulai / rosANai / pksse| majjai / mRj ( mRji ) dhAtu ko ugghusa, luJcha, puJcha, puMsa, phusa, pusa, luha, hula, aura rosANa aise ye nau Adeza vikalpa se hote hai| udA0-ugghusai"" ""rosANai / ( vikalpa-) pakSa meM :-mjji| bhajervemaya-bhusumUra-mUra-sUra-sUDa-vira-paviraJja karaJja-nIrajAH // 106 // bhaJjarete navAdezA vA bhavanti / vemyi| musumuuri| muuri| sUrai / suuddi| virai / pvirli| karaAi / nIrakhai / bhAi / Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 caturthaH pAdaH bhaJja ( bhaji ) dhAtu ko ( vemaya, musumUra, mUra, sUra, sUDa, vira, pavirala, karA aura nIraja aise ) ye nau Adeza vikalpa se hote haiN| udA0-vemayai....... nIrAi / ( vikalpa pakSa meM :-) bhAi / / anuvrajeH paDiaggaH // 107 / / anuvrajeH paDiagga ityAdezo vA bhavati / paDiaggai / aNuvaccai / anuvraj ( anuji ) dhAta ko pahiagga aisA Adeza vikalpa se hotA hai| udA0-paDiaggai / ( vikalpa pakSa meM ):-aNuvaJcai / arjeviMDhavaH // 108 // arjebiDhava ityAdezo vA bhavati / viDhavai / ajji| arja ( aji ) dhAtu ko viDhava aisA Adeza vikalpa se hotA hai| udA0viDhavai / (vikalpa-pakSa meM):--ajjai / mujo juJja-juja-juppAH // 109 // mujo juJja jujja juppa ityAdezA bhavanti / jui / jujjai / juppai / muj dhAtu ko juJja, jujja aura juppa aise Adeza hote haiN| udA.--juJjai... .. juppai / bhujo bhuJja-jima-jema-kammAgaha-camaDha-samANa-caDDAH // 110 // bhuja eteSTAdezA bhavanti / bhuli| jimai / jemi| kambhei / aNhai / samANai / camaDhai / cddddi| bhuj dhAtu ko bhuJja, jima, jema, kammANha, camaDha, samANa aura caDDa ye ATha Adeza hote haiM / udA0-bhuJjai.. "caDui / vopena kambhavaH // 111 // upena yuktasya bhujeH kambhava ityAdezo vA bhavati / kambhavai / uvahuAi / upa ( isa upasarga ) se yukta hone vAle muj ( bhuji ) dhAtu ko kambhava aisA Adeza vikalpa se hotA hai / udA.-kambhavai / (vikalpa-pakSa meM :-) uvhunyji| ghaTegaDhaH // 112 // ghaTatergaDha ityAdezo vA bhavati / gaDhai / dhddi| ghaTati (VghaT) dhAtu ko gaDha aisA Adeza vikalpa se hotA hai / udA.-gaDhai / (vikalpa-pakSa meM):-ghaDai / Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe samo galaH // 113 // sampUrvasya ghaTategala ityAdezo vA bhavati / saMgalai / saMghaDai / sam ( upasarga ) pUrva meM hone vAle dhaTati (ghaT ) dhAtu ko gala aisA Adeza vikampa se hotA hai / udA.--saMgalai / ( vikalpa pakSa meM):-saMghaDai / hAsena sphuTemuraH / / 114 / / / hAsena karaNena yaH sphuTistasya murAdezo vA bhavati / muri| hAsena sphuttyti| hAsa ( = hAsya ) isa karaNa se yukta hone vAlA jo sphuTa ( sphuTi ) dhAtu, usako mura Adeza vikalpa se hotA hai| udA0 --murai ( yAnI ) hAsena sphuTati (aisA artha hai ) / maNDezcizva-cizcaa-cicilla-roDa-TiviDikkAH // 11 // maNDerete pazcAdezA vA bhavanti / ciJcai / cizcaai / cicillai / riiddi| TiviDikkai / mnnddi| maNDU ( maNDi ) dhAtu ko ciJca, ciJcaa, cicilla, roDa aura TiviDikka aise ye pAMca Adeza vikalpa se hote haiN| udA0-ciJcai... ...TiviDikkai / ( vikalpa-pakSa meM :-) mnndd| - tuDestoDa-tuTTa-khuTTa-khuDokkhuDAllukka-Nilukka - lakkollUrAH / / 116 // tuDarete navAdezA vA bhavanti / toDai / tuTTai / khuTTai / khuDai / ukkhuDai / ullakkai / Nilukkai / lukkai / ullUrai / tuddi| tura ( tuDi ) dhAtu ko ( toDa, taTTa, khuTu, khuDa, ukkhuDa, ulukka, Nilukka, lukka aura ullUra aise ) ye nau Adeza vikalpa se hote haiN| udA0-toDai... .. ullUraka / (vikalpa-pakSa meM ) :-tuDai / ghUrNo ghula-ghola-ghumma-pahallAH // 117 // ghUrNerete catvAra AdezA bhavanti / ghulai / gholai / ghummai / phlli| dhUN (dhUNi ) dhAtu ko (dhula, ghola, ghumma aura pahalla aise ) ye cAra Adeza hote hai / udA0-ghulai::" .. pahallai / vivRteDhaMsaH // 118 // vivRteDhe sa ityAdezo vA bhavati / DhaMsai / vivtttti| Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 caturthaH pAdaH vivRt dhAtu ko DhaMsa aisA Adeza vikalpa se hotA hai| udA0-DhaMsai / (vikalpa pakSa meM ):-vivtttti| kvatheraTTaH // 11 // kvatheraTTa ityAdezo vA bhavati / aTTai / kaDhai / kvath ( kvathi ) dhAta ko aTTa aisA Adeza vikalpa se hotA hai| udA0-- aTTA / (vikalpa pakSa meM ):-kddhii| granthergaNThaH // 120 // granthergaNTha ityAdezo bhavati / gaNThai / 'gnntthii| granth dhAtu ko gaNTha aisA Adeza hotA hai / udA.--gaNThai / gaNThI / mantheSu sala-virolau // 121 // manthe(sala virola ityAdezau vA bhavataH / ghusli| viroli| manthai / math ( manthi ! dhAtu ko dhusala aura virola aise Adeza vikalpa se hote haiM / udA.--dhusalai, virolai / ('vakalpa-pakSa meM ):--manthai / hlAderavaacchaH / / 122 / / hlAdeya'ntasyANyantasya ca avaaccha ityAdezo bhavati / avaacchai / hlAdate hlAdayati vA / ikAro NyantasyApi parigrahArthaH / preraka pratyayAnta tathaiva preraka pratyaya rahita aise lAdate (VlAd ) dhAtu ko avaaccha aisA Adeza hotA hai| udA.--avaacchAi ( yAnI ) hlAdate athavA hlAdayati ( aisA artha hai ) / ( sUtra meM se hlAdi zabda meM se ) ikAra preraka pratyayAnta hlAd dhAtu ke grahaNa karane ke lie hai / neH sado majjaH // 123 // nipUrvasya sado majja ityAdezo bhavati / attA ettha' Numajjai / ni ( upasarga ) pUrva meM hone vAle sad dhAtu ko majja aisA Adaza hotA hai| udA.-attA ettha Na majjai / chideduhAva-Nicchalla-NijjhoDa-Nivvara-NillUra-lUrAH // 124 // chiderete SaDAdezA vA bhavanti / duhAvai / Nicchallai / nnijjhoddi| Nivvarai / pillUrai / luuri| pakSe / chindi| 1. anthi / . 2. AtmA atra nissiidti| Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNa 207 chid (chidi ) dhAtu ko ( duhAva, Nicchalla, NijjhoDa, Nijvara, gillUra aura lUra aise ) ye chaH Adeza vikalpa se hote haiN| udA.--duhAvai... ."lUrai / (vikalpa-) pakSa meM :--chindi| ___ AGA oandoddAlau // 125 // AGA yuktasya chideroanda uddAla ityAdezau vA bhavataH / oandai / uddAlai / acchindi| A ( upasarga) se yukta hone vAle chid dhAtu ko oanda aura uddAla aise Adeza vikalpa se hote haiM / udA.--oandai, uddAlai / (vikalpa pakSa meM ):-- macchindaha / mRdo mala-maDha-parihaTTa-khaDDa-caDDa-maDDa-pannADAH / / 126 // mRnAterete saptAdezA bhavanti / mli| mddhi| prihtttti| khddddi| caDDai / mddddi| pannADai / mRnAti ( V mRdu ) dhAtu ko ( mala, maDha, parihaTTa, khaDDu, caDDa. maDDu, aura pannADa aise ) ye sAta Adeza hote haiM / udA0--malai... .. pannADai / spandezculuculaH / / 127 / / spandezculucula ityAdezo vA bhavati / culuculai / phndi| spand dhAtu ko culacula aisA Adeza vikalpa se hotA hai| udA--- culuculai / (vikalpa-pakSa meM ):--phndi| niraH padevalaH // 128 // nirvasya padevala ityAdezo vA bhavati / nivvli| nippajjai / nir ( upasarga ) pUrva meM hone vAle pada dhAta ko vala aisA Adeza vikalpa se hotA hai / udA.---nivvalai / ( vikalpa-pakSa meM ):--nippajjai / visaMvadeviaTTa-viloTTa-phaMsAH // 129 // visaMpUrvasya vaderete traya AdezA vA bhvnti| viaTTai : viloTTai / phaMsai / visNvyi| vi aura sam ( ye upasarga) pUrva meM hone vAle vad dhAta ko ( viaTTa, viloTTa aura phaMsa aise ) ye toga Adeza vikalpa se hote haiN| udA.-viaTTai... .. 'phaMsai / (vikalpa pakSa meM ) :-visaMvayai / Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 caturthaH pAdaH zadI jhaDa - pakkhoDau // 130 // zIyateretAvAdezau bhavataH / jhaDai / pakkhoDai / zIyate ( / zad ) dhAtu ko ( jhaDa aura pakkhoDa aise ) ye Adeza hote haiM / udA0 -- jhaDai, pakkhoDai / AkranderNIharaH / / 131 // AkranderNIhara ityAdezo vA bhavati / NIharai / akkandai / Akrandu ( Akrandi ) dhAtu ko NIhara aisA Adeza vikalpa se hotA hai / udA0goharai / ( vikalpa - pakSa meM ) : - akkandai / khiderjUravisUrau / / 132 / / khideretAvAdezau vA bhavataH / jUrai / visarai / khijjai / khid (khidi) dhAtu ko jUra aura visUra aise ye Adeza vikalpa se hote haiM / udA0 - jUrai, visUraha / ( vikalpa - pakSa meM ) :- khijjai / rudherutthaMghaH / / 133 // u rudherutthaMgha ityAdezo vA bhavati / utthandhai / rundhai / dhU ( rudhi ) dhAtu ko utthaMgha aisA Adeza vikalpa se hotA hai / udA0 -- utthaM - ghai | ( vikalpa - pakSa meM : -- rundhai | niSedhe+kaH // 134 // niSedhateSaka ityAdezo vA bhavati / hakkai / nisehai / niSedhati ( Vf + sa ) dhAtu ko hakka aisA Adeza vikalpa se hotA hai / udA0 -- hakkai | ( vikalpa - pakSa meM ) :- nisehai | krudherjUraH // 135 // kra udherjUra ityAdezo ( vA ) bhavati / jUrai / kujjhai / krudh dhAtu ko jUra aisA Adeza vikalpa se hotA hai / udA0 - jUrai / ( vikalpapakSa meM ) :- kujjhai / jano jA - jammau // 136 // jAyatejajamma ityAdezau bhavataH / jAai / jammai / jAyate ( /jan ) dhAtu ko jA aura jamma aise Adeza hote haiM / udA0 jAai / jammai / Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe 2.. . tanestaDa-taDu-taDDava-viralAH / / 137 // tanerete catvAra AdezA vA bhavanti / tddi| taDDai / tddddvi| virallai / tnn| tan dhAtu ko ( taDa, taDDu, taDDava aura viralla aise ) ye cAra Adeza vikalpa se hote haiM / udA.-taDai 'virallai / ( vikalpa-pakSa meM ):-taNai / tRpasthippaH / / 138 // tRpyate sthippa ityAdezo bhavati / thippi| tRpyati ( VtRp ) dhAtu ko thiSpa bAdeza hotA hai : udA.-pippA / upsrlliaH|| 139 // upapUrvasya sRpeH kRtaguNasya allia ityAdezo vA bhavati / alliai| uvsppi| upa ( yaha upasarga ) pUrva meM hone vAle aura jisameM guNa kiyA huA hai, aise sRpa dhAtu ko allia Adeza vikalpa se hotA hai / udaa0--alliai| ( vikalpa pakSa meM ):---uvasappai / saMtapejhaGkhaH / / 140 // santapejhaMGkha ityAdezo vA bhavati / jhaGkhai / pakSe / santappai / santap dhAtu ko jhala aisA Adeza vikala se hotA hai| udaa0-mkhaa| (vikalpa-) pakSa meM :-santappai / vyAperoaggaH // 141 // vyApnotero agga ityAdezo vA bhavati / o aggai / vAvei / vyApnoti ( V vyApa ) dhAtu ko oagga aisA Adeza vikalpa se hotA hai / udA0-oaggai / ( vikalpa-pakSa meM ) :-vAvei / samApeH samANaH / / 142 / / samApnoteH samANa ityAdezo vA bhavati / samANai / samAvei / samApnoti ( VsamAp ) dhAtu ko samANa aisA Adeza vikalpa se hotA hai / udA.-samANai / ( vikalpa-pakSa meM ):-smaavei| 14 prA. vyA. Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha: pAda: kSipergalatthADaDakkha-solla- pella-golla-ha-hula- parI ghattA // 143 // kSipete navAdezA vA bhavanti / galatthai / aDDakkhai / sollai / pellai / goi / hrasvatve tu gullai / chuhai / hulai / parIi ghattai / khivai / kSipa dhAtu ko ( gallattha, aDDukkha, solla, pella, polla, chuha, hula, parI, aura dhata aise ) ye nau Adeza vikalpa se hote haiM / udA0-- galattha i " ...Nollai; ( polla meM se o svara ) hrasva hone para mAtra Nallai ( aisA rUpa hogA ); chuhai *... | ( vikalpa pakSa meM ) : -- khivai / ukSipegulagulotthaM ghAllatthottossikka hakkhuvAH // 144 // 210 utpUrvasya kSipete SaDAdezA vA bhavanti / gulaguJchai / utthaMdhai / alla tthai / ubbhuttai / ussikkai / hakkhuvai / ukkhivai / 1 ud ( upasarga ) pUrva me hone vAle kSip vAta ko ( guruguJcha, utthaM dha, allattha, unmukta ussikka aura hakkhuva aise ) ye cha: Adeza vikalpa se hote haiM / udA0 gula guJchai... hakkhuvai / ( vikalpa pakSa meM ) : ukkhivai / AkSiperNIravaH || 145 / / AGpUrvasya kSiperNIrava ityAdezo vA bhavati NIravai / akkhivai / A ( upasarga ) pUrva meM hone vAle kSipa bAta ko nIrava aisA Adeza vikalpa se hotA hai / udA0- -gIravara ( vikalpa - pakSa meM ) : --- akkhivai / svapeH kamavasa- lisa-loTTAH / / 146 / / svaperete traya AdezA vA bhavanti / kamavasai / lisai / loTTaI | suai / svap dhAtu ko ( kamavasa, lisa aura loTTa aige ) ye tIna Adeza vikalpa se hote haiM / udA0 --- -kamayasai loTTaI / ( vikalpa - pakSa meM ) --suai / C veperAyamyAmajjhau // 147 // veperAyamba Ayajjha ityAdezau vA bhavataH / Ayambai / Ayajjhai | vevai / ve dhAtu ko Ayamba aura Ayajjha aise Adeza vikalpa se hote haiM / udA0-Ayambai, Ayajhai | ( vikalpa - pakSa meM ) : - vevaDa | vilaperjha vaDavaDau // 148 // vilaperjhaGkha vaDavaDa ityAdezau vA bhavataH / jhakhai / vaDavai / vilavai / Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe vila dhAtu ko jhaGkha aura vaDabaDa aise Adeza vikalpa se hote haiM / udA0zaGkhai, vaDhavaDai / ( vikalpa - pakSa meM ) :- bilabai | lipo limpaH // 149 // lipatelimpa ityAdezo bhavati / limpai | lie dhAtu ko limpa aisA Adeza hotA hai / udA0-- limpai | 150 / / gupyevira - NaDau / gupteretAvAdezau vA bhavataH / virai / baDai | pakSe / guppai / gupta ( V gup) dhAtu ko vira aura gaDa aise ye Adeza vikalpa se hote haiM / udA0-- biraDa, Dar3a / ( vikalpa - ) pakSa meM :-- :--guSpai 1 211 kapovaho NiH / / krapeH avaha ityAdezo Nyanto bhavati / avahAvei / kRpAM karotItyarthaH / kRp ( krapi ) dhAtu ko preraka pratyaya se anta hone vAlA abaha ( yAnI avahAve ) aisA Adeza hotA hai / udA0--- avahAve3 ( yAnI ) kRpA karatA hai, aisA artha hai / 151 / / pradIpesteava-sanduma-sandhukkAvttAH // 152 // pradIpyaterete catvAra AdezA vA bhavanti / te avai / sandumai / sandhukkai / attai | palIdai / pradIpyati ( / pradIpa ) dhAtu ko teatra, sanduma, sandhukka aura abbhuta aise ye - cAra Adeza vikalpa se hote haiM / udA0-- - te aba i abbhuttai / ( bikalpa - pakSa meM ) : -- palIvai / lubheH saMbhAvaH / / 153 / / lubhyateH sambhAva ityAdezo vA bhavati / sambhAvai / lumbhai / lubhyati ( Vlubh ) dhAtu ko sambhAva aisA Adeza vikalpa se hotA hai / udA0sambhAvai / ( vikalpa - pakSa meM ) : -- lubbha i / kSubheH khaura-paDDau || 154 / / kSubheH khaura paDDuha ityAdezau mA bhavataH / khaurai / paDDuhai / khabhai / Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha: pAda: khaura aura paDDuha aise Adeza bikalpa se hote haiM / udA0-( vikalpa - pakSa meM ) : -- khubbha i / jADo rame rambha- davau / / 155 / / AGaH parasya rame rambha Dhava ityAdezau vA bhavataH / Arambhai / ADhavai ! Arabhai / A ( upasarga ) ke Age hone vAle ram dhAtu ko rambha aura Dhava aise Adeza vikalpa se hote haiM / udA:--Arambhai, ADhavai / ( vikalpa - pakSa meM ) Arabhai / 212 kSum dhAtu ko khaurai, par3a Duii / upAlambherjhaGkha-paccAra- velavAH / / 156 / / upAlambherete traya AdezA vA bhavanti / jhaGkhai / paccArai / velavai / upAlambhai | upAlambh ghAtu ko ( jhaGkha, paccAra aura belava bikalpa se hote haiM / udA0 - - jhaGkhai uvAlambhai / velavai / avejRmbho jambhA // 157 // jRmbherjambhA ityAdezo bhavati vestu na bhavati / jambhAi jambhAai / ave riti kim | kelipasaro' biambhai / aise ) ye tIna Adeza i vikalpa - pakSa meM ) --- jambh dhAtu ko jammA aisA Adeza hotA hai; tathApi vi ( upasargaM ) pIche hone para, ( jambhA Adeza ) nahIM hotA hai / udA0-- jambhAi, jambhAbhai / vi ( yaha upasarga ) pIche hone para ( jambhA Adeza ) nahIM hotA hai, aisA kyoM kahA hai ? ( kAraNa vi upasarga pIche na hone para hI, jambhA Adeza hotA hai / udA0 - ) ke li yasaro viambhai | bhArAkAnte namerNisuH // 158 // bhArAkrAnte kartari namenisuDha ityAdezo ( vA ) bhavati / NisuDhai / pakSe / Navai / bhArAkrAnto namatItyarthaH / bhArAkrAnta ( koI puruSa ) kartA hone para, nam dhAtu ko ( vikalpa se hotA hai / udA0 - NisuDhai / vikalpa - ) ( yAnI ) bhArAkrAntaH namati ( bojha se AkrAnta puruSa artha hai / 1. keliprasaraH vijRmbhate / NisuDha aisA Adeza meM : - pakSa namatA - Navai; hai ), aisA Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe vizrameNivvA // 159 // vizrAmyateNivvA ityAdezo vA bhavati / nnivvaai| vIsamai / vidhAmyati (/vizram ) dhAtu ko NibvA aisA Adeza vikalpa se hotA hai| udA0-NivyAi / ( vikalpa-pakSa meM ) :-- vIsamai / AkramerohAvotthAracchandAH // 160 // mAkramaterete traya AdezA vA bhavanti / ohAvai / utthaari| chundai / akkmi| Akramati ( /Akram ) dhAtu ko ohAva, utthAra aura chunda aise ye tIna mAdeza vikalpa se hote haiN| udA0 - ohAvai'.. . chundi| (vikalpa-pakSa meM):akkamai / bhrameSTiriTillADhuNdulla-DhaNDhalla-cakkamma-bhammaDa-bhamaDa-bhamADa-talaaNTa jhaNTa-jhampa-bhuma-guma-phuma-phusa-duma-dusa-parI-parAH // 161 // bhramereteSTAdazAdezA vA bhavanti / TiriTilla / DhuNDhullai / DhaNDhallai / cakkammai / bhmmddi| bhmaaddi| tala anntti| jhnntti| jhampai / bhumai / gumai / phumai / phusai / Dhumai / Dhusai / parIi / parai / bhmi|| pram dhAtu ko TiriTilla, DhuNDhulla, DhaNDhalla cakkamma, bhammaDa, bhamaDa, bhamADa, talamaNTa, jhaNTa, sampa, bhuma, guma, phuma, phusa, Dhuma, Dhusa, parI, aura para aise ye aThAraha Adeza vikalpa ke hote haiN| udA0-TiriTillai... .. 'parai / ( vikalpa-pakSa meM ):-amai / gameraI-aicchANuvajAvajasokkusAkkusa-paccaDDa-pacchandaNimmaha-NI-NINa-NIlukka-padaa-rambha-paribhalla-bola pariala-NiriNAsa-NivahAvasehAvaharAH // 162 // gamerete ekaviMzatirAdezA vA bhavanti / aiii| aicchi| annuvjji| avajjasai / ukkusai / akkusai / pacaDDai / pcchndi| Nimmahai / nniii| nniinni| nnolukki| pdai| rmbhi| prialli| voli| priali| NiriNAsai / nnivhi| avasehA / avaharaha / pakSe / gacchaI / hammai Nihammai NIhammai Ahammai pahammai ityete tu hamma gatAvityasyaiva bhaviSyanti / gam dhAtu ko aI, aiccha, aNubajja, avajjasa, ukkusa, akkusa, paccaDDa, pacchanda; Nimmaha, NI, NINa, NIlukka, padama, rambha, parialla, bola, pariala, Niri Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 caturthaH pAdaH NAsa, Nivaha, avaseha aura avahara aise ye. ikkIsa Adeza vikalpa se hote haiN| udA.- ... .. avaharai / ( vikalpa-- ) pakSa meM :-gacchai / parantu Nihammada, mohammai, Ahammai, aura pahammada aise ye rUpa to 'hamma gato' ( meM kahe hue hamm ) dhAtu ke hoNge| AGA ahipaccuaH / / 163 // AGA sahitasya gameH ahipaccua ityAdezo vA bhavati / ahipccuaii| pksse| aagcchd| bA ( upasarga ) se sahita hone vAle gam dhAtu ko ahi paccu a aisA Adeza vikalpa se hotA hai| udaa.---ahipccuai| ( vikalpa-) pakSa meM :-Aga samA abhiDaH // 164 // samA yuktasya gameH abhiDa ityAdezo vA bhavati / abbhiDaI / saMga sam ( upasarga ) se yukta hone kAle gam dhAtu ko ambhita aisA Adeza vikalpa se hotA hai| udA0-- amiDai / ( vikalpa-pakSa meM ):-saMgacchai / abhyAGommatthaH / 165 / / abhyAGbhyAM yuktasya gameH ummattha ityAdezo vA bhavati / ummatthai / abbhAgacchai / abhimukha mAgacchatItyarthaH / abhi aura A ( ina do upasargoM ) se yukta hone vAle gam dhAtu ko ummattha aisA Adeza vikalpa se hotA hai| udaa0-ummthi| ( vikalpa-pakSa meM ): -anbhAgancha / ( yAnI ) abhimukhaM mAgacchati, aisA artha hai / pratyAGA plottttH|| 166 // pratyAbhyAM yuktasya gameH paloTTa ityAdezo vA bhavati / paloTTaI / pccaagcch| prati aura A ( ina upasargoM ) se yukta hone vAle gam dhAtu ko palloTTa aisA bhAdeza vikalpa se hotA hai / udA0-paloTTai / ( vikalpa-pakSa meM ) :-paccAga zameH paDisA-parisAmau // 167 / / zameretAvAdezau vA bhavataH / paDisAi / parisAmai / smi| zam dhAtu ko paDisA aura parisAma ye Adeza vikalpa se hote haiN| udA.paDisAi, parisAmai / ( vikalpa-pakSa meM ) :-samai / Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe rameH saMkhuDDa - kheDDo bhAva- kilikizca - koTTumamoTTAya-NIsara- vellAH / / 168 / / ramatereteSTAdezA vA bhavanti / saMkhuDDai / kheDDa / ubhAvai / kilikii / koTTumai / moTTAyai / NIsarai / vellai / ramai / ram dhAtu ko saMkhuDDu, kheDa, ubbhAva, kilikiva, koTTuma, moTTAtha, bhIsara, aura vella ye ATha Adeza vikalpa se hote haiM / udA - saMkhuDDui vellai / ( bikalpa - pakSa meM ) : - ramai / pUreragvADAndhavoddhumAGagumA hiremAH / / pUrerete paJcAdezA vA bhavanti / agghADai / agghavai / uddhumAi / agumai / ahiremai / pUrai / pUra dhAtu ko agdhADa, agdhava, udghamA aGguma aura ahirema ye pA~ca Adeza vikalpa se hote haiM / udA0 agghADa i ahirema / (vikalpa - ) pakSa pUrai / tvarastuvara - jaDau || 170 / / 215 169 / / 4 tvarateretAvAdezau bhavataH / tuvarai jaaDai / 'tuvaranto / 'jaaDanto / tvarate ( Vvar ) dhAtu ko tubara aura jabhaDa aise ye Adeza hote haiM / udA0tubara ai - ananto / tyAdizatrostUraH / / 171 / / tvaratestyAdau zatari ca tUra ityAdezo bhavati / turai / turanto / tyAdi ( yAnI dhAtu ko lagane vAle pratyaya ) aura zatR ( pratyaya ) lagate samaya, tvarate ( /tvar ) dhAtu ko tura aisA Adeza hotA hai / udA0 tUrai / turanto / TH tutyAdau // 172 // tvatyAdau tura Adezo bhavati / turio / turanto / at ( = a ) ityAdi ( pratyaya Age hone para ), tvar dhAtu ko tara Adeza hotA hai / udA0 tUrai, turanto / kSaraH khira-jhara-pajjhara-paccaDa - Niccala-giTTuAH / / 173 / / kSarete SaD AdezA bhavanti / khirai / jharai / pajjharai / paccaDai / Niccalai / NiTTuai / 1- 2. tuvara aura jaaDa inake ba0 kA0 dhA0 bi0 / Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 caturthaH pAdaH kSar dhAtu ko khira, jhara, pajjhara, paccaDa, Niccala aura NiTua ye chaH mAdeza hote haiM / udA0 --khirai... .."NiTuai / ucchala utthallaH // 174 // ucchalaterutthalla ityAdezo bhavati / utthallai / ucchamati (ucchal ) dhAtu ko utthalla Adeza hotA hai| udA. utpallA / vigalesthippa-NiTuhau // 17 // vigalateretAvAdezau vA bhavataH / thippai / NiTuhai / vigli| vigalati ( vigala ) dhAta ko viSpa aura NiTuha ye Adeza vikalpa se hote haiN| udA.-pippA, Ni Tuhai / ( vikalpa-pakSa meM ) :-vigalai / dalivalyorvisaTTa-vamphau // 176 // dalervalezca yathAsaMkhyaM visaTTa vampha ityAdezau vA bhavataH / vistttti| vamphai pakSe dalai / vli| ___ dala aura val ina dhAtuoM ko anukrama se visaTTa aura vampha aise Adeza vikalpa se hote haiM / udA0-visaTTai, vamphai / ( vikalpa- ) pakSa meM :-dalai, balai / bhraMzeH phiTTa-phiTTa-phuDa-phuTTa-cukka-mullAH // 177 // bhraMzerete SaDAdezA vA bhavanti / phiDai / phiTTai / phuddi| phutttti| cukki| bhullai / pakSe / mNsi| bhraMz ghAta ko phiDa, phiTTa, phuDa, phuTTa, cukka aura mulla aise ye chaH Adeza vikalpa se hote haiN| udA-phiDa i... .."bhullai / (vikalpa-) pakSa meM :mNsd| nazeNiraNAsa-NivahAvaseha-paDisA-mehAvaharAH // 178 // nazerete SaDAdezA vA bhavanti / nnirnnaasi| nnivhi| avasehai / paDisAi / sehai / avaharai / pakSe / nssi| __ naz dhAtuko NiraNAsa, Nivaha, abaseha, paDimA, seha aura abahara ye chaH Adeza vikalpa hote haiN| udA0-NiraNAsai ."avaharai (vikalpa-) pakSa meM:-nassai / ___avAtkAzo vAsaH // 179 // avAt parasya kAzo vAsa ityAdezo bhavati / ovAsai / Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtaNyAkaraNe 217 bhava ( upasarga ) ke Age honevAle kAz dhAtu ko vAsa aisA Adeza hotA hai| udA0-bhovAsai / saMdizerappAhaH // 180 // sandizateppAha ityAdezo vA bhavati / appAhai / sndisi| saMdizati ( /saMdiza ) dhAtu ko appAha aisA Adeza vikalpa se hotA hai| udA.-appAhai / (vikaspa-pakSa meM):-saMdisai / dRzo niacchApecchAvayacchAvayajma-vaja-savvava-dekkhauakkhA vkkhaavakkh-puloa-pula-niaavaas-paasaaH||181|| dRzerete pazcadazAdezA bhavanti / niacchi| pecchi| avayacchai / avayajjhai / vjji| savvavai / dekkhi| oakkhi| avakkhai / avakkhi| puloei / pulei| niai| avamAsai / paasi| nijjhAai / iti tu nidhyAyateH svarAdatyante bhaviSyati / dRz dhAtu ko niaccha, peccha, avayaccha, avayajjha, vajja, sambava, dekkha, oakkha, bhavakkha, abaaksa, puloa, pulaa, nia, avAsa jora pAsa aise ye paMdraha Adeza hote haiN| udA.- niacchai....."pAsai / mijjhAai ( yaha rUpa ) mAtra nidhyAyati meM se (antya) svara ke Age (yAmI nidhya-nijjhA ke Age) a anta meM Ane para hogaa| spRzaH phAsa-phaMsa-pharisa-chiva-chihAluvAlihAH // 182 // spRzaterete sapta AdezA bhavanti / phaasi| phaMsai / pharisai / chivai / chihi| AluGkhai / aalihi| spRzati ( 1 spRz ) dhAtu ko phAsa, phaMsa, pharisa, chiva, chiha, AluGkha bhora mAliha aise ye sAta Adeza hote haiM / udA0-phAsai.::..'mAlihai / pravize riH|| 183 // pravizeH ria ityAdezo vA bhavati / riai / pvisi|| praviz dhAtu ko ria aisA Adeza vikalpa se hotA hai| udA.-ribhai / (vikalpa-pakSa meM):-pavisai / prAnmRzamRSomha sH|| 184 // prAt parayomRzatimuSNAtyomhu saM ityAdezo bhavati / pamhusai / pramRzati pramuSNAti vaa| pra ( isa upasarga ) ke Age honevAle mRzati ( V mRz ) aura muSNAti (VmRS) ina dhAtuoM ko mhusa aisA Adeza hotA hai| udA0-pamhusai ( yAnI ) pramazati athavA pramuSNAti aisA artha hai / Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 catuSaH pAdaH piSeNivaha-NiriNAsa-NiriNajja-rozca-caDDAH // 185 / / piSerete paJcAdezA bhavanti vA / nnivhi| nnirinnaash| nnirinnjji| rozcaI / caDDai / pakSe / pIsai / piSa dhAtu ko Nivaha, NiriNAsa, NiriNajja, roJca aura caDDa ye pAMca Adeza vikalpa se hote haiM / udA0-Nivahai 'caDDai / (vikalpa-pakSa meM):-~-pIsai / bhaSemukkaH // 186 // bhaSerbhukka ityAdezo vA bhavati / bhukkaI / bhasai ! bhaSa dhAtu ko bhukka aisA Adeza vikalpa se hotA hai| udA0--bhukkai / (vikalpa-pakSa meM):-bhasai / kRSaH kaDDha-sAaDDhAzcANacchAyacchAiJchAH // 187 // kRSerete SaDAdezA vA bhavanti / kaDaDhaI / sA aDDaI / azvai / aNacchai / ayaJcha / AiJcha / pksse| karisai / kRS dhAtu ko kaDDha, AsaDDha, maJca, aNaccha, ayaJcha aura AiJcha aise ye chaH Adeza vikalpa se hote haiM / udA0-kaDDha.''Aichaha / ( vikalpa-pakSa meM ):krisi| asAvakkhoDaH // 188 // asiviSayasya kRSerakkhoDa ityAdezo bhavati / akkhoddei| asi kozAt karSati ityarthaH / asi-viSayaka kRS dhAtu ko akloDa aisA Adeza hotA hai| udA0-akkhoDei (yAnI) myAna se talavAra nikAlatA hai, aisA artha hai / gaveSeNdulla-DhaNDholla-gamesa-ghattAH // 189 // gaveSerete catvAra AdezA vA bhavanti / DhuNDhullai / DhaNDhollai / gmesi| dhtti| gvesi| gaveSa dhAtu ko DhuNDhulla, DhaNDhAlla, gamesa ora dhatta aise ye cAra Adeza vikalpa se hote haiM / udA.---DhuNDhullai .... 'dhattai / (vikalpa pakSa meM):--gavesai / zliSeH sAmaggAvayAsa-pariantAH // 19 // zliSyaterete traya AdezA vA bhavanti / saamggi| avyaash| pariantai / silesi| Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRvyAkaraNe zliSyati ( zliS ) dhAtu ko ( sAmagga, avayAsa aura parianta ) ye tIna Adeza vikalpa se hote haiN| udA0-sAmaggai ... "pariantai / (vikalpa-pakSa meN):silesi| mrakSezyoppaDaH // 191 / / mrakSezvoppaDa ityAdezo vA bhavati / coppaDai / makkhai / mrakS dhAtu ko copaDa aisA Adeza vikalpa se hotA hai| udA0 .copaDai / ( vikalpa-pakSa meM :--makkhai / kAkSerAhAhilaGghAhila-jacca-tramjha-maha-siha-vilumpAH / / 192 / / kAGkSatereteraSTAdezA vA bhavanti / aahi| ahilaGghai / ahilaGkhai / vaccai / vamphai / mahaI / sihai / vilumpai / kngkhi| kAGkSati ( kAz / dhAtu ko Aha, ahilaGgha, ahilaGkha, vacca, vampha, maha, siha aura vilumpa aise ye ATha Adeza vikalpa se hote haiM / udA0-Ai ...... vilummai / ( vikalpa---pakSa meM ):-kalai / pratIkSeH sAmaya-vihIra-viramAlAH / / 193 / / pratIkSerete traya AdezA vA bhavanti / saamthi| vihiiri| viramAlai / pddikkhi| pratIkS dhAtu ko sAmaya, vihari aura viramAla ye tIna Adeza vikalpa se hote haiN| udA.--sAmayai....."viramAlai ( vikalpa-pakSa meM ):-paDikkhai / takSestaccha-caccha-rampa-ramphAH // 194 // takSerete catvAra AdezA vA bhavanti / tcchi| cacchai / rampai / ramphai / tkkhi| takS dhAtu ko taccha, caccha, rampa aura rampha ye cAra Adeza vikalpa se hote haiM / udA0-tacchai...."ramphai / (vikalpa -pakSa meM ):-takkhai / vikaseH koAsa-vosaTTau // 195 // vikaseretAvAdezau vA bhavataH / koAsai / vosaTTai / viasai / vikasa dhAtu ko koAsa aura vosaTTa ye Adeza vikalpa se hote haiN| udA.-- koAsai, vosaTTai / ( vikalpa-pakSa meM ):-viasai / hasegujaH / / 196 // * hasergula ityAdezo vA bhavati / gukhai / hasai / Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 caturthaH pAdaH has dhAtu ko guJja aisA Adeza vikalpa se hotA hai| udA0-gaJjai / (viklppkssmeN):-hsi| khaseha~sa-Dimbhau / / 197 // sraseretAvAdezau vA bhavataH / lhasai / parilhasai salila 'vasaNaM / Dimbhai / sNsi| saMs dhAtu ko lhasa aura Dimbha ye Adeza vikalpa se hote haiN| udA0--lsai... Dimbhai / ( vikalpa-pakSa meM ):-saMsai / __ traseDara-bojja-vajjAH // 198 // baserete traya AdezA vA bhavanti / Darai / bojjai / vajjai / tasai / tras dhAtu ko Dara, bojja aura vajja ye tIna Adeza vikalpa hote haiN| udA.Daraha... .."vajjai / ( vikalpa-pakSa meM ) :-tasai / nyaso Nima-Numau // 16 // nyasyatere tAvAdezau bhavataH / Nimai / Numai / nyasyati ( Vnyat ) dhAtu ko Nima aura Numa ye Adeza hote haiM / udA.Nimai, Numai / . paryasaH paloTTa-pallaTTa-palhatthAH // 20 // paryasyaterete traya AdezA bhavanti / paloTTai / pallaTTai / plhtthi| paryasyati ( V paryas ) dhAtu ko paloTTa, pallaTTa aura palhatya ye tIna Adeza hote haiM / udA.-paloTTai... .. palhatthai / niHzvasejhaGkhaH / / 201 // niHzvase jhaMGkha ityAdezo vA bhavati / aGkhai / nIsasai / niHs dhAtu ko jhakha aisA Adeza vikalpa se hotA hai| udA0-jhasai / (vikalpa-pakSa meM ):-nIsasai / ullaserUsalosumbha-Nillasa-pulaAa-gujollAroAH // 202 // ullaserete SaDAdezA vA bhavanti / uusli| Usumbhai / jillasai / pulamAai / gulollai / hrasvatve tu guJjullai / Aroai / ullasai / 1. ( parisaMsate ) salila-vasanam / Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe 221 ulmas dhAtu ko ( Usala, Usumbha, Nillasa, pulaAa, guJjolla, bhaura Aroma aise ) ye chaH Adeza vikalpa se hote haiN| udA0-Usalai... .."gulollai; ( guJjolla meM se jo kA o) hrasva hone para, guz2ullai = ( aisA rUpa hogA); aaroai| ( vikalpa-pakSa meM ):-ullsi| bhAserbhisaH // 203 / / bhAsebhisa ityAdezo vA bhavati / bhisai / bhAsai / bhAs dhAtu ko bhis aisA Adeza vikalpa se hotA hai| udA0-bhisai / ( vikalpa-pakSa meM ):-bhAsai / grasedhisaH // 204 // grasedhisa ityAdezo vA bhavati / ghisai / gsi| gras bAtu ko ghisa aisA Adeza vikalpa se hotA hai| udA0-dhisai / ( vikalpa-pakSa meM ) :- gasai / avAd gAhervAhaH / / 205 // avAt parasya gAhervAha ityAdezo vA bhavati / ovAhai / ogAhai / ava ( upasarga ) ke Age hone vAle gAha, dhAtu ko vAha aisA Adeza vikalpa se hotA hai / udA0--ovAhai / ( vikalpa-pakSa meM ) :- ogAhai / AruhezcaDa-balaggau // 206 // AruheretAvAdezau vA bhavataH / caDai / valaggai / Aruhai / Aruha, dhAtu ko ghaDa aura balagga ye Adeza vikalpa se hote haiN| udA0-caDai, valaggai / ( vikalpa-pakSa meM ):-Aruhai / muhegu mma-gummaDau / 207 // muheretAvAdezau vA bhavataH / gummai ! gummaDai / mujjhai / muha, dhAtu ko gumma aura gummaDa aise ye Adeza vikalpa se hote haiN| udA. - gumbhai, gummaDai / ( vikalpa-pakSa meM ) : mujjhai / daherahiUlAluvau // 208 // dahere tAvAdezau vA bhavataH / ahiUlai / AluGkhai / ddhi| daha, dhAtu ko ( a.i Ula aura Alula aise ye Adeza vikalpa se hote haiM / udA0-ahi Ulai, Alukhai / ( vikalpa-pakSa meM ):--Dahai / Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthaH pAdaH graho bala- geha-hara-paGga-niruvArA hipaccuAH // 206 // graharete SaDAdezA bhavanti / valai / geNhai / harai / paGgai / nisvArai | ahipaccuai / 222 graha dhAtu ko ( bala, geNTa, hara, paDga, nisvAra aura ahipaccua ) aise ye cha: Adeza hote haiM / udA0 - balai "ahipaJcu / ktvA tum-tavyeSu ghet / / 210 // grahaH ktvA m-tavyeSu dhat ityAdezo bhavati / ktvA / ttUNa / dhettuANa / kvacinna bhavati / gehi / tum / dhettuM / tavya / dhettavvaM / kasbA, tuma aura tavya ( pratyaya Age ) hone para graha dhAtu ko dhet aisA Adeza hotA hai / udA0 -batvA ( pratyaya Age hone para ) :- ghettUNa ghettuANa; kvacit ( yaha ghet Adeza ) nahIM hotA hai; udA0- -- gehi / tum (pratyaya Age hone para ) :dhettuM / tabya ( pratyaya Age hone para ) :- ghettavvaM / vaco vot / / 211 // vaktervot ityAdezo bhavati ktvA tum-tavyeSu / vottUNa / vottuM / vottavvaM / kvA, tuma aura tavya ( pratyaya Age ) hone para, vakti ( Vvac ) dhAtu ko vot aisA jAdeza hotA hai udA0- ( ktyA pratyaya Age hone para ): -vottUNa / ( tum pratyaya Age hone para ) :-vottuM / ( tavya pratyaya Age hone para ) : -vottavyaM / rudabhujamucAM tontyasya / / 212 / / eSAmantyasya ktvAtumnavyeSu to bhavati / rottRRNa rotuM rottavvaM / bhottUNa bhottuM bhottavvaM / mottaNa mottuM mottavvaM / ktvA, tuma aura tavya ( ye pratyaya Age ) hone para, / rud, bhuj aura muc ) ina ( dhAtuoM ) ke antya varNa kA t hotA hai / udA0-( - ( rud ) . rottUNa rottabvaM / ( bhuj ) bhottU bhoktavva / muc):- mottUNa 'motavvaM / dRzastena ThaH / / 293 // dRzontyasya takAreNa saha dviruktaSThakAro bhavati / daTThUNa / daThThe 1 daTThavvaM / dhAtu ke antya varNa kA, (ktvA, tuma aura tavyatyaya Age hone para ), takAra ke saha dvitvayukta ( = ThTha ) hotA hai / udA0 daThUna daTThambaM / Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe A kugo bhUtabhaviSyatozca / / 214 / / kRgontyasya A ityAdezo bhavati bhUtabhaviSyatkAlayozcakArAt ktvAtumtavyeSu ca / kAhIa akArSIt akarot cakAra vA / kAhii kariSyati kartA vA / ktvA / kAU / tubh | kAuM tavya / kAyavvaM / bhUtakAla aura bhaviSyakAla ( inake pratyaya Age ) hone para, tarthava ( sUtra meM se ) cakAra ke kAraNa, ktvA, tuma aura tavya ( ye pratyaya Age ) hone para, kR dhAtu ke antya varNa ko A aisA Adeza hotA hai : udA0 ( bhUtakAla meM ) : --- kAhIa (yAnI ) akArSIt akarot athavA cakAra ( aisA artha hai ) | ( bhaviSyakAla meM ) - kAhii ( yAnI ) kariSyati kiMvA kartA / aisA artha hai ) / ktvA ( pratyaya Age hone para ) :kAU / sum ( pratyaya Age hone para : --- kA uM / tathya ( pratyaya Age hone para ) : ) : kAyavvaM / gamiSyamAsAM chaH || 215 / / eSAmantyasya cho bhavati / gacchai / icchai / jacchai / acchai / ( gam, iS, yam aura As) ina dhAtuoM ke antya varNa kA cha hotA hai / udA0- gacchai acchai / chidibhidondaH || 216 // anayorantyasya nakArAkrAnto dakAro bhavati / chindai / ( chiMda aura bhid ) ina dhAtuoM ke antya varNa kA nakAra se yukta dakAra ( =nda ) hotA hai / udA0--- -- chindai, bhindai / yudhabudhagRdhadhasidhamuhAM jjhaH // 217 // eSAmantyasya dvirukto jho bhavati / jujjhai / bujjhai / gijjhai / kujjhai / sijjhai | mujjhai / ( yudh, budh gRdh, krudh, sidhU aura muT ) ina dhAtuo ke antya varNaM kA dvirukta jha ( = jjha ) hotA hai udA0-- jujjhai ! 223 mujjhai rudhondhambhau ca / / 29= // rudhontya syandha bha ityetau cakArAt jjhazva bhavati / rundhai / rumbhai / rujjhai / rudh dhAtu ke antya varNa ko ndha aura mbha aise ye ( do ) aura (sUtra meM se ) cakAra ke kAraNa jjha ( aise Adeza hote haiM ) / udA0-- hanvai 'rujjhai / Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 caturthaH pAdaH sadapatorDaH // 219 // anayorantya ho bhavati / saDai / paDai / (sad aura pat) ina dhAtuoM ke antya varNa kA Da hotA hai / udA0-saDai, paDai / kvathavardhA DhaH // 220 / / anayorantyasya Dho bhavati / kddhi| vaDaDhai 'pvy-klklo| pariaDDhai lAyaNNaM / bahuvacanAd vRdheH kRtaguNasya vadhezcAvizeSeNa grahaNam / / (kvath aura vRdha ) ina dhAtuoM ke antya varNa kA Dha hotA hai| udA.kaDhai... .''lAyaNaM / ( sUtra meM vardhAm aisA ) bahuvacana prayukta hone ke kAraNa, jisameM guNa kiyA huA hai aise ( vRdha kA yAnI ) vadhaM kA bhI kucha bhI pharka na karate grahaNa hotA hai| veSTaH // 221 // veSTa veSTane ityasya dhAtoH kagaTaDaM ityAdinA ( 2.77) Salopensyasya Dho bhvti| veDhai / veDhijjai / ____ 'veSTa beSTane' (yahA~ kahe hue) veSTa dhAtu meM 'kagaTaDa.' ityAdi sUtra se (vyaMjana) kA lopa hone para, ( veSTa ke ) antya varNa kA Dha hotA hai| udA0-veDhai, veDhijjA / samollaH // 222 // sampUrvasya veSTaterantya dvirukto lo bhavati / saMvellai / sam ( upasarga ) pUrva meM hone vAle veSTati ( veSTa ) dhAtu ke antya tharNa kA dvirukta la ( = lla ) hotA hai| udA.-saMvellai / vodaH // 223 // udaH parasya veSTaterantyasya llo vA bhavati / uvvellai / uvveddhi| ud ( upasarga ) ke Age hone vAle veSTati (VbeST ) dhAtu ke antya varNa kA lla vikalpa se hotA hai / udA.---udhvellai / ( vikalpa-pakSa meM ):-ubveDhaha / svidAM jjaH // 224 // svidiprakArANAmantpasya dvirukto jo bhavati / savvaM gsijjiriie| saMpajjai / khijjai" / bahuvacanaM prayogAnusaraNArtham / 1. vardhate plavaga-kalakalaH / 2. parivardhate lAvaNyam / 3. sarvAga-svedanazIlAyAH / 4. saM+ pad / 5. / khid / Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe 225 svid (dhAtu ke ) prakAra ke dhAtuoM ke antya varNa kA dvirukta ja ( = jja) hotA hai| udA.-savvaMga... .. khijjai / ( sUtra meM sthidAM aisA ) bahuvacana, ( vAGmayIna ) prayoga ke anusaraNa dikhAne ke lie hai / brajanRtamadAM ucaH // 225 / / eSAmantyasya dviruktazco bhavati / vaccai / naccai / maccai / ( vraj , nRt aura mad ) ina dhAtuoM ke antya varNa kA dvirukta ca ( = cca) hotA hai / udA0- baccai... ''maccai / rudanamovaH / / 226 // anayorantyasya vo bhavati / ruvai rovai / navai / ( rud aura nam ) ina dhAtuoM ke antya varNa kA va hotA hai| udA0-rubai ....'nvi| udvijaH // 227 // udvijaterantyasya vo bhavati / uvvivai / 'uvva vo| udAyajati (ud + vij ) ghAtu ke antya varNa kA va hotA hai| udA.uvivai, umvevo| khAdadhAvoluk // 228 // anayorantyasya laga bhavati / khAi khaaai| khAhii / khAu / dhaai| dhAhii / dhAu / bahulAdhikArAd vartamAnA-bhaviSyad-vidhyAyekavacana evaM bhavati / teneha na bhavati / khAdanti / dhAvanti / kvacinna bhavati / dhAvaI puro| ( khAd aura dhAva ) ina dhAtuoM ke antya varNa kA lopa hotA hai| udA0khAi... .' dhAu / vahula kA adhikAra hone se, vartamAna kAla, bhaviSyakAla aura vidhi ityAdi meM se ekavacana meM hI ( aisA antya varNa kA lopa ) hotA hai; isalie yahA~ ( = Age die udAharaNoM meM aisA lopa ) nahIM hotA hai| udA0-khAdanti, dhAvanti / kvacit ( ekavacana meM aisA lopa ) nahIM hotA hai / udA.-dhAvai purao / sRjA rH|| 229 / / sRjo dhAtorantyasya ro bhavati / nisirai3 / vosirii| vosiraami| 1. udvega / 2. dhAvati purataH / 3./ni + sRj / 4. V vyud + sRj / 15 prA0 vyA0 Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthaH pAdaH sRj dhAtu ke antya varga kA ra hotA hai / udA0 -- misirai....vosirAmi / zakAdInAM dvitvam 230 // zakAdInAmantyasya dvitvaM bhavati / zak sakkai / jim jimmai / lag laggai / mag maggai / kup kuppai / naz nassai / aT pariaTTai' / luT paloTUTai' / tuT tuTTai / naT naTTai / siva sivvai ityAdi / zak ityAdi dhAtuoM ke antya varNa kA dvisva hotA hai / udA0 zaka sakkai ... siv sigvai, ityAdi / 226 sphuTicaleH || 231 // anayorantyasya dvitvaM vA bhavati / phuTTai phuDai / callai calai | ( sphuT aura cal ina dhAtuoM ke antya varNa kA dvitva vikalpa se hotA hai / udA. -phuTTa i 'calai / prAdermIleH 232 / / prAdeH parasya mIlerantyasya dvitvaM vA bhavati / pamillai pamIlai / nimillai nimIlai / sammillai sammIlai / ummillai ummIlai / prAderiti kim / molai / upasargaM ke ( prAdeH ) Age honevAle mIla dhAtu ke antya ( vyaJjana ) kA dvitva vikalpa se hotA hai / udA0--- pamillai "ummIlai / upasarga ke Age honevAle ( kIla dhAtu ke ) aisA kyoM kahA hai ? kAraNa vIche upasagaM na ho, to mIla ke antya varNa kA dvitva nahIM hotA hai / udA0 ( ) mIlai | uvarNasyAvaH 233 / dhAtorantyasya varNasya avAdezo bhavati / nuG niNhavai / hu nihavai / cyuG cavai ru ravai / ku kavai / sU savai pasavai / dhAtu ke antya u-varNa ko ava aisA Adeza hotA hai / udA0- - hanu ( hanuG ) niNhavai... pasavai / RvarNasyAraH / / 234 // dhAtorantyasya RvarNasya arAdezo bhavati / karai / dharai | marai | varai / 1. pari + aT / 3. kramase : -- pramIl / nimol | maMmIl | unmIl / 5. ni+hu | 7. krama se : 2. pra + luT / 4. :- kR / dhR / mR / ba / vR / sR / hR / ta / jR / jR / ni + hanu / 6. pra + sU / Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe 227 sarai / harai / tarai / jri| dhAtu ke antya R-varNa ko ara Adeza hotA hai| udA0-karai...'jarai / vRSAdInAmariH // 235 // vRSa ityevaM prakArANAM dhAtUnAM RvarNasya ariH ityAdezo bhavati / vRSa varisai / kRS karisai / mRS marisai / hRSa hrisi| yeSAmarirAdezo dRzyate te vRSAdayaH / vRS ityAdi prakAra ke dhAtuoM ke R-varNa ko ari aisA Adeza hotA hai / udA0-vRSa varisai.....'harisai / jina dhAtuoM meM ari aisA Adeza dikhAI detA hai, ve vRSa ityAdi prakAra ke dhAtu hote haiM / ruSAdInAM dIrghaH // 236 // __ ruSa ityeva prakArANAM dhAtunAM svarasya dIrgho bhavati / rUsai' / tuusi| sUsai / dUsai / pUsai / sIsai / ityAdi / __ ruS ityAdi prakAra ke dhAtuoM ke ( hrasva ) svara kA dIrgha ( svara ) hotA hai| udA0-rUsa... " sIsai, ityAdi / yuvarNasya guNaH // 237 // dhAtorivarNasya ca kiGatyapi guNo bhavati / jeuunn'| neUNa / nei / nenti / uDaDei / uDaDenti' / mottaNa" / soUNa / kvacinna bhavati / niio| uDDINo / dhAtu ke i-varNa kA, viGat pratyaya Age hone para bhI, guNa hotA hai| udA0jeUNa ...... soUNa / kvacit ( aisA guNa ) nahIM hotA hai / udA0-nImo, uddddiinno| __ svarANAM svarAH // 238 // dhAtaSa svarANAM sthAne svarA bahalaM bhavanti / havaI hivi| ciNai cuNai / saddahaNaM sadRhANaM / dhAvai dhuvai / ruvai ra vai / kvacinnityam / dei / lei / vihei / nAsai / ArSe / bemi / ___ dhAtuoM meM svaroM ke sthAna para ( anya ) svara bahulatva se Ate haiN| udA.1. kramase:- ruS / tuSa / zuS / duS / puSa / ziS / 2./ji / 3. nii| 4. uddddii| 5. muc / 6. zru / 7. nIta . 8. uDDona / 9. kramase:- mU / ci / zraddhAna IVdhAt / / rud / 10. kramase:- daa|Vlaa vibhii| naz / 11. brU / Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 caturthaH pAdaH hvi...'rovi| kvacit ( ye anya svara ) nitya Ate haiN| udA0-deha.... nAsai / ArSa prAkRta meM:-bemi / vyaJjanAdadante // 236 // vyaJjanAntAd dhAtorante akAro bhavati / bhamai / hasai / kuNai / cumbi| bhaNai / uvsmi| pAvai / sinyci| rundhai / musai / harai / karai / zabAdInAM ca prAyaH prayogo nAsti / vyaJjanAnta dhAtu ke anta meM akAra AtA hai| udA.-bhamai.....'karai / paraMtu zapa ityAdi dhAtuoM kA prayoga prAyaH ( dikhAI ) nahIM detA hai / svarAdanato vA / / 240 // akArAntavarjitAt svarAntAd dhAtorante akArAgamo vA bhavati / pAi paaai| dhAi dhaaai| jAi jaaai| jhAi jhaaai| jambhAi jmbhaaai| uvvAi uvvaaai| milAi milaaai| vikkei vikkeai| hoUNa hoiUNa / anata iti kim / ciicchaI' / dugucchii| akArAnta dhAtu chor3a kara, itara svarAnta dhAtu ke anta meM akAra kA Agama vikalpa hotA hai| udA0 ~pAi... .."hoi UNa / akArAnta dhAta chor3a kara, aisA kyoM kahA hai ? ( kAraNa akArAnta dhAtu ke anta meM aisA akAra kA Agama nahIM hotA hai / udA0-) ciicchai, dugucchai / / ci-ji-zra-hu-stu-lU-pU-dhUmAM No hrasvaJca // 241 // cyAdInAM dhAtUnAmante NakArAgamo bhavati eSAM svarasya ca hrasvo bhavati / ci ciNai / jiNai / zru suNai / hu hunni| stu thuNai / lU luNai / pU puNai / dhaga dhunni| bahulAdhikArAt kvacid vikalpaH / uciNai uccei / jeUNa jiNiUNa / jayai jiNai / soUNa suNiUNa / ci ityAdi ( yAnI ci, ji, zru, hu, stu, lU, pU aura dhU ina ) dhAtuoM ke anta me NakAra kA Agama hotA hai aura ina (dhAtaoM) ke ( dIrgha ) svara kA hrasva (svara) hotA hai| udA0-ci ciNai... .. yuNai / bahula kA adhikAra hone se, kvacit vikalpa hotA hai| udA0-ucciNai... .."suNiUNa / 1. kramase:-bhram / has / kR-kuNa / cumb / bhaN / upazam / prAp / sic-siJc / rudh-rundh / muS / hR-har / kR-kara / 2. krama se :-paa| dhAva-dhA / yA / dhyai / jambh / udvA / mla / vikrI / bhU-ho / 3. krama se :-cikitsati / jugupsati / 4. krama se :- ucci / ji / ji / zru Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe 229 nA vA karmabhAve vvaH kyasya ca luka // 242 // cyAdInAM karmaNi bhAve ca vartamAnAnAmante dvirukto vakArAgamo vA bhavati, tatsanniyoge ca kyasya luk / civvai ciNijjai / jivvai jiNijjai / subvai suNijjai / hubvai huNijjaha / thavvai thnnijji| lubbAi luNijjai / puvvai puNi jji| dhavvai / dhunnijji| evaM bhvissyti| civvihii / ityaadi| karmaNi aura bhAve ( rUpoM meM ) hone vAle ci ityAdi ( yAnI ci, ji, zru, hu, sta, lU, pU dhU ina ) dhAtaoM ke anta meM dvirukta vakAra kA ( yAnI vva kA Agama vikalpa se hotA hai, aura usa ( ba ) ke sAnnidhya meM kya ( pratyaya ) kA lopa hotA hai| udA-civvai. ."ghunnini| isI prakAra hI bhaviSya kAla meM ( rUpa hote haiM / udA0-) cinvihii, ityAdi / mmazceH / / 243 // cigaH karmaNi bhAve ca ante saMyukto mo vA bhavati, tatsanniyoge kyasya ca luka / cimmai / civvai / ciNijjai bhaviSyati / cimmi hii / civvi hiI / cinnihii| karmaNi aura bhAve ( rUpoM meM ) hone vAle ci ( dhAtu ) ke anta meM saMyukta ma ( = mma ) vikalpa se AtA hai, aura usa (mma ) ke sAnnidhya meM kya ( pratyaya ) kA lopa hotA hai| udA -cimma... ... ciNijjai / bhaviSyakAla meM ( udA0-) :-cimmihii... .."ciNihii / hankhanontyasya / / 244 // anayoH karma bhAventyasya dvirukto mo vA bhavati, tatsanniyoge kyasya ca luk / hammai haNijjai / khammai khnnijji| bhvissyti| hammihii / khammihii khnnihii| bahulAdhikArAddhanteH karta-yapi / hammai hantItyartha / kvacinna bhavati / hantavvaM / hantUNa / ho| karmaNi aura bhAve ( rUpoM meM ) hone vAle han aura khan ina dhAtuoM ke anta meM dvirukta ma ( = mma ) vikalpa se AtA hai, aura usa ( mma ) ke sAnnidhya meM kya ( pratyaya ) kA lopa hotA hai| udA0-hammai . . khaNijai / bhaviSya kAla meM ( udA.-):-hammihii . . 'khANi hii| bahula kA adhikAra hone se, hanti ( hana ) dhAtu ke kartari rUpa meM bhI ( aisA mma AtA hai| udA.- ) hammai yAnI hanti ( = vadha karatA hai ) aisA artha hai / kvacit ( aisA mma ) nahI hotA hai| udA0-hantavvaM.... .."ho / Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthaH pAdaH bho duha - liha-vaha-rudhAmuccAtaH / / 245 / / duhAdInAmantyasya karmabhAve dvirukto bho vA bhavati, tatsanniyoge kyasya ca luk, baherakArasya ca ukAraH / dubbhai duhijjai / libhai lihijjai / vUbbhai vahijjai / rubbhai rundhijjai / bhaviSyati / dubbhihii duhihii / ityAdi / 230 karmaNi aura bhAve ( rUpoM ) meM, duha, ityAdi ( yAnI ) duha: liha, vaha aura rudh ) dhAtuoM ke antya varNa kA dvirukta bha ( = bbha ) vikalpa se hotA hai, ora usa ( bbha ) ke sAMnitya meM kya ( pratyaya ) kA lopa hotA hai, aura vaha - ( dhAtu ) meM se akAra kA ukAra hotA hai / udA0- dubbhairundhijjai / bhaviSyakAla meM ( udA0 - dubbhihidda, duddihi ityAdi / daho jjhaH / / 246 // dahontyasya karmabhAve dvirukto jho vA bhavati, tatsanniyoge kyasya ca luk ujjhai Dahijjai / bhaviSyati / ijjhihii Dahihie / karmaNi aura bhAve rUpoM meM, daha, dhAtu ke antyavarNa kA dvirukta jha ( = ja ) vikalpa se hotA hai, aura usa ( jjha ) ke sAMnidhya meM kya ( pratyaya ) kA lopa hotA hai / udA - ujjhai, Dahijjhai / bhaviSyakAla meM ( udA0 ):- ujjhii Dahihi / bandho ndhaH / / 247 // bandherdhAtorantyasya ndha ityavayavasya karmabhAve jjho vA bhavati, tatsanniyoge kyasya ca luk / bajjhai bandhijjai / bhaviSyati / bajjhihiI undhihii / karmaNi aura bhAve rUpoM meM, bandha dhAtu ke antya ndh avayava kA jjha vikalpa se hotA hai aura usa ( jjha ) ke sAMnidhya meM kya ( pratyaya ) kA lopa hotA hai / udA0jhai bandhijjai / bhaviSyakAla meM (udA0 ) :- bajjhihi, bandhihi / samanUpAd rudheH // 248 // samanUpebhyaH parasya rudherantyasya karmabhAve jjho vA bhavati, tatsaMniyoge kyasya ca luk / saMrujjai / aNurujjhai / uvarujjhai / pakSe / saMrundhijjai / arundhijjai / uvarundhijjai / bhaviSyati / saMrujjhihii saMrundhihii / ityAdi / karmaNi aura bhAve rUpoM meM, sam, anu, ( athavA ) upa ( hone bAle rudh dhAtu ke jantya varNa kA sAMnidhya meM kya ( pratyaya ) kA lopa ina upasargoM ) ke Age jjha vikalpa se hotA hai, aura usa ( jha ) ke hotA hai / udA0--- saMrujjhai 'ubarujjhadda | Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe 211 ( vikalpa-) pasa meM:-saMrundhijjai ... .."uvrundhijji| bhaviSyakAla meM:saMrujjhihii, saMrundhihii, ityAdi / gamAdInAM dvitvam / / 246 // gamAdInAmantyasya karmabhAve dvitvaM vA bhavati, tatsanniyoga kyasya ca lk| gam gammai gmijji| hasa hassai hsijji| bhaNa bhaNNai bhnnijji| chupa chappai vijjai / rudanamorvaH ( 4.225 ) iti kRtavakArAdezo rudiratra ptthyte| ruva rupai rupijji| labh labbhai lhijjru| katha katthai khijji| bhuja bhujjai bhuji ji| bhvissyti| gammihii gamihii / ityaadi| karmaNi aura bhAve rUpoM meM, gam ityAdi dhAtuoM ke antya varNa kA vikalpa se dvitva hotA hai, aura usa ( dvitva ) ke sAnidhya meM kya ( pratyaya ) kA lopa hotA hai| udA0-gam gamma....."chuvijjai / 'rudanamorvaH' sUtra se jisameM vakAra Adeza kiyA huA hai aisA rud dhAtu yahA~ lenA hai / ru ruvvai ......"bhuJjijjai / bhaviSyakAla meM:gammihii, gamihii, ityAdi / ha-kR-ta-brAmIraH / / 250 / / eSAmantyasya Ira ityAdezo vA bhavati tatsanniyoge ca kya lk| hIrai harijjai / karii karijjaI / tIrai tarijjai / jIrai jrijji| ( karmaNi aura bhAve rUpoM meM, ha , kR, tR aura z2a ) ina dhAtuoM ke antya varNa ko Ira aisA Adeza vikalpa se hotA hai / aura usa ( Ira ) ke sAnidhya meM kya ( pratyaya ) kA lopa hotA hai / udA0-harii ... "jarijjai / arjeviMDhappaH / / 251 // antyasyeti nivRttam / arjeviDhappa ityAdezo vA bhavati, tatsanniyoge kyasya ca luka / viddhppi| pakSe / viDhavijjai ajjijjai / ( isa sUtra meM aba ) antyasya ( = anya varNa kA ) isa zabda kI nivRtti huI hai| ( karmaNi aura bhAve rUpoM meM ) aj dhAtu ko viDhappa aisA Adeza vikalpa se hotA hai, aura usake sAnidhya meM kya ( pratyaya ) kA lopa hotA hai| udA0--viDhappai / (vikalpa-) pakSa meM:--viDhavijjai, ajjijjai / __jho Navva-Najau // 252 / / jAnAteH karmabhAve Navva Najja ityAdezau vA bhavataH, tatsanniyoge kyasya ca lk| Navvai nnjji| pksse| jANijjai muunnijji| mnajJoNaH ( 2.42 ) iti NAdeze tu / nnaaijji| naJ pUrvakasya / aNAijjai / Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 caturthaH pAdaH karmaNi aura bhAve rUpoM meM, jAnAti ( jJA ) dhAtu ko Navva aura Najja aise ye Adeza vikalpa se hote haiM, aura unake sAnidhya meM kya ( pratyaya ) kA lopa hotA hai| udA0-Navvai, nnjji| ( vikalpa- ) pakSameM:-jANijjai. muNijjai / 'mnajJorNa:' sUtra se (jJA dhAtu meM jJa isa saMyukta vyaJjana ko ) Na Adeza hone para to NAijjai ( aisA rUpa hotA hai)| nan (avyaya) pUrva meM hone vAle ( jJA dhAtu kA ) agAijjai (aisA rUpa hotA hai / __ vyAhagervA hippaH // 253 // vyAharateH karmabhAve vAhippa ityAdezo vA bhavati, tatsanniyoge kyasya ca luk / vaahippi| vaahrijji|| karmaNi aura bhAve rUpoM meM, vyAharati (dhyAha) dhAtu ko vAhippa aisA Adeza bikalpa se hotA hai, aura usake sAnidhya meM kya (pratyaya) kA lopa hotA hai / udA.vAhippai / (vikalpa-pakSa meM) vaahrijji| AramerADhappaH // 254 // AG pUrvasya rabheH karmabhAve ADhappa ityAdezo vA bhavati kyasya ca laka / ADhappai / pakSe / aaddhviiai| karmaNi aura bhAve rUpoM meM, A (upasarga) pUrva meM honevAle ram dhAtu ko bADhappa aisA Adeza vikalpa se hotA hai, aura ( usake sAnidhya meM ) kya ( pratyaya ) kA lopa hotA hai / udA.-ADhappai / (vikalpa-) pakSa meM:-ADhavIai / snihasicoH sippaH / / 255 / / anayoH karmabhAve sippa ityAdezo bhavati kyasya ca luk / sippai / snihyate sicyate vaa| karmaNi aura bhAve rUpoM meM ( sniha, aura sic ) ina dhAtuoM ko sippa aisA Adeza hotA hai, aura (usake sAnidhya meM) kya (pratyaya) kA lopa hotA hai / udA.sippai (yAnI) snihyate athavA sicyate (aisA artha hai)| aherdheppaH // 256 // grahaH karmabhAve dheppa ityAdezo vA bhavati kyasya ca luka / dheppai / ginnhijji| ___karmaNi aura bhAve rUpoM meM, graha, dhAtu ko dheppa aisA mAdeza vikalpa se hotA hai, aura (usake rsAnidhya meM) kya (pratthaya) kA lopa hotA hai| udA0--gheppai / (vikalpapakSa meM) ginnijji| Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe 233 spRzezchippaH // 257 // spRzateH karmabhAve chippAdezo vA bhavati kyaluka c| chippi| chivijji| ___ karmaNi aura bhAve rUpoM meM, spRzati (/ spRm) dhAtuko chippa aisA Adeza vikalpa se hotA hai, aura ( usake sAnidhya meM ) kya ( pratyaya ) kA lopa hotA hai / udA0-- chippai / (jikalpa--pakSa meN):--chivijji|| ktenApphuNNAdayaH / / 258 // apphuNNAdayaH zabdAH AkramiprabhatInAM dhAtUnAM sthAne ktena saha vA nipaatynte| apphuNNo AkrAntaH / ukkosaM utkRSTam / phUDaM spaSTam / volINo atikrAntaH / vo saTTo viksitH| nisuTTo nipAtitaH / luggo rugNaH / lhi kko naSTaH / pamhaTho pramRSTaH pramuSito vaa| viDhattaM arjinam / chittaM spRSTam / nimiaM sthApitam / cakkhi AsvAditam / luaM lUnam / jaDhaM tyaktam / jhosisaMkSiptam / nicchUDhaM udvRttam / palhatthaM paloTaM ca paryastam / hI samaNaM heSitam / ityaadi| apphuNNa ityAdi zabda, Akram ityAdi dhAtuoM ke sthAna para, kta ( pratyaya ) ke saha nipAta svarUpa meM vikalpa se Ate haiM / atphuNNo AkrAntaH... ... .."heSitam, ityaadi| dhAtavorthAntarepi // 256 // uktAdarthAdarthAntarepi dhAtavo vartante / baliH prANane paThitaH khAdanepi vrtte| balai khAdati prANanaM karoti vaa| evaM kaliH saMkhyAne saMjJAnepi / kalai jAnAti saMkhyAnaM karoti vaa| rigirgatau pravezepi / rigai pravizati gacchati vaa| kAGkSatervampha AdezaH prAkRte / vmphi| asyArthaH icchati khAdati vaa| pharakatesthakka AdezaH / thakkai nIcAM gatiM karoti vilambayati vaa| vilapyupAlambhyo jhaGka AdezaH / jhnggh| vilapati upAlabhate bhASate vaa| vA / evaM paDivAlei pratIkSate rakSati vA / kecit kaizcidupasargenityam / paharai yudhyte| saMharai saMvRNoti / aNuharai sadRzI bhavati / nIharai purISotsagaM kroti| viharai krIDati / Aharai khAdati / paDiharai punaH pUrayati / pariharai tyajati / ubaharai pUjayati vAharai Ahvayati / pavasai dezAntaraM gacchati / uccapai caTati / ulluhai niHsarati / ukta ( = kahe hue ) arthoM se bhinna arthoM meM bhI dhAtu ( prAkRta meM prayukta ) hote haiN| udA0-bal ( bali ) dhAtu prANana artha meM kahA huA hai; vaha khAdana artha meM Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 caturthaH pAdaH bhI hotA hai| ( ataH ) balai ( yAnI ) khAdati ( = khAtA hai ) athavA prANanaM karoti ( = zvAsocchvAsa karatA hai ) / isI prakAra, kal ( kali ) dhAtu saMkhyAna (= gaNanA) tathaiva saMjJAna ( arthoM ) meM bhI hotA hai| udA0-kalai ( yAnI ) jAnAti ( = jAnanA hai ) athavA saMkhyAnaM karoti / = gaNanA karatA hai)| riga ( rigi ) dhAtu gati ( tathaiva ) praveza ( ina arthoM meM ) meM bhI hotA hai / udA0-- rigai ( yAnI ) pravizati ( = praveza karatA hai ) athavA gacchati ( = jAtA hai)| prAkRta meM kAGkSati ( /kAGkSa ) dhAtu ko vampha Adeza hotA hai| vamphai; isa kA artha icchati ( = icchA karatA hai ) athavA khAdati ( = khAtA hai ) ( aisA hotA hai ) / ( prAkRta meM ) phakkati ( /phakk ) dhAtu ko thakka Adeza hotA hai / thakka i ( yAnI ) nIcAM gati karoti ( = nIce gamana karatA hai ) athavA vilambayati . = vilamba karatA hai ) ( aisA artha hotA hai ) / ( prAkRta meM ) vilap ( vilapi ) aura upAlambha ( upAlabhbhi ) ina dhAtuoM ko jhaGkha aisA Adeza hotA hai| jhaGkhai ( yAnI ) vilapati ( = vilApa karatA hai), upAlabhate ( nindA karatA hai ), athavA bhASate (= bolatA hai) (aise artha hote haiM ) / isI prakAra :paDivAlei ( yAnI ) pratIkSate ( = pratIkSA karatA ) athavA rakSati ( = rakSaNa karatA hai ) ( aise artha hote haiM ) / kucha ( viziSTa ) upasargoM se yukta hone vAle kucha ( viziSTa ) dhAtu ( viziSTa aise ) nizcita artha meM ( prAkRta meM hote haiM ) / udA.---paharai ( yAnI ) yudhyate ( = yuddha karatA hai ); saMharati ( yAnI saMvRNoti ( = DhakatA ); aNuharai ( yAno) sadRzobhavati ( = sadRza hotA hai ); nIharai (yAnI) purISotsarga karoti ( = malotsarga karatA hai); viharaI (yAno) krIDati ( = khelatA hai ); Aharai ( yAnI ) khAdati ( = khAtA hai ); pahiharai ( yAnI ) punaH pUrayati ( - punaH pUrNa karatA hai ); pariharai ( yAnI ) tyajati ( = tyAga karatA hai ); uvaharai ( yAnI ) pUjayati ( = pUjA karatA hai ); vAharai (yAnI) Ahvayati ( = bulAtA hai ); pavasai ( yAnI ) dezAntaraM gacchati ( = anya deza meM jAtA hai ); uccuNai ( yAnI ) caTati ( = cATatA hai ); ulluhai (yAnI ) niHsarati ( = bAhara nikalatA) hai| to donAdau zaurasenyAmayuktasya // 260 // zaurasenyAM bhASAyAmanAdAvapadAdau vartamAnasya takArasya dakAro bhavati, na cedasau varNAntareNa saMyukto bhavati / tado pUridapadizeNa' mArudiNA mntido| etasmAt edAhi edaaho| anAdAviti kim / tadhA karedha jadhA2 tassa 1. tataH pUritapratijJena mArutinA mantritaH / 2. tathA kuruta yathA tasya rAjJaH anukampanIyA bhavAmi / Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNa 235 rAiNo azukampaNIA bhomi / ayuktasyeti kim / 'mtto| ayyutto| asambhAvida sakkAraM / halA sa untle| zaurasenI bhASA meM, anAdi hone vAle ( yAno ) pada ke Adi na hone vAle takAra kA, yadi vaha (takAra ) anya vargoM se saMyukta na ho, to ( usa takAra kA) dakAra hotA hai| udA.-tadau... ..."edaado| anAdi ( hone vAle takAra kA) aisA kyoM kahA hai ? ( kAraNa yadi takAra pada kA Adi ho, to usakA dakAra nahIM hotA hai / udA0:-) tadhA'.. .."bhomi / asaMyukta ( takAra kA ) aisA kyoM kahA hai ? ( kAraNa takAra saMyukta ho, to usakA dakAra nahIM hotA hai / udA.-) natto ... .."sauntale / adhaH kvacit / / 261 // varNAntarasyAdho vartamAnasya tasya zaurasenyAM do bhavati / kvacillakSyAnusAreNa / mahando niccindo / andeurN| zaurasenI bhASA meM, ( ekAdha ) anya varNa ke anantara hone vAle ( yAnI saMyukta hone vAle ) takAra kA da hotA hai| ( sUtra meM se ) kvacit ( zabda kA abhiprAya hai ki upalabdha ) udAharaNoM ke anusAra / udA.-mahando... ."andeuraM / / vAdestAvati / / 262 / / zorasenyA tAvacchabde AdestakArasya do vA bhavati / dAva / tAva / zaurasenI bhASA meM, tAvat zabda me Adi ( hone vAle ) takAra kA da vikalpa se hotA hai / udA0-dAva, tAva / __ A Amantrye sau veno naH / / 263 // zaurasenyAmino nakArasya Amantrye sau pare AkAro vA bhavati / bho kaJcuiA / suhiaa| pksse| bho tavassi / bho bhnnssi| zaurasenI bhASA meM, ( zabda ke antya ) ina meM se nakAra kA sambodhana artha meM hone vAle ) si ( pratyaya ) Age hone para, vikalpa se AkAra hotA hai| udA.bhokaJcuimA, suhiaa| (vikalpa-) pakSa meM :--pakSa meM :--bho tavassi, no bhaNasi / 1. krama se : --matta / Aryaputra / asambhAvita--satkAram / halA zakuntale / 2. krama se :-mahat / nizcinta / antaHpura / 3. krama se : ---bhoH kaJcukin / sukhin / 4. krama se :-bho tapasvin / bho manasvin / Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 caturthaH pAdaH mo vA // 264 // zaurasenyAmAmanye sau pare nakArasya bho vA bhvti| bho' rAyaM / bho viayavambhaM / sukambhaM bhayavaM kusumA uha / bhayavaM titthaM pavattaha / pksse| 'sayalaloa-ante Ari bhayava hudavaha / zaurasenI bhASA meM, sambodhanArthI si (pratyaya ) Age hone para, ( zabda meM se antya ) nakAra kA m vikalpa se hotA hai| udA0-bho rAyaM... .. 'pavatteha / ( vikalpa-) pakSa meM :-sayala... .."hudavaha / bhavad-bhagavatoH / / 265 / / Amantrya iti nivRttam / zaurasenyAmanayoH sau pare nasya mo bhavati / ki etthabhavaM hidaega cintedi / edubhavaM / samaNe bhagavaM mhaaviire| pajjalido bhayavaM hadAsaNo / kvacidanyatrApi / maghavaM pAga saasnne| saMpAi avaM siiso| kaya karemi kAhaM c| Amantrye (= saMbodhana artha meM) isa ( sUtra 4264 meM se) pada kI (isa sUtra meM) nivRtti haI hai / zaurasenI bhASA meM, (bhavat aura bhagavat ) ina zabdoM ke Age si ( pratyaya ) hone para, na kA ma hotA hai| udA0--ki estha..... hudAsaNo / kvacit itaratra yAmI anya zabdoM meM bhI (aisA m hotA hai / udA0---) maghavaM.... 'kAhaM ca / na vA yo vyaH // 266 // zauryasenyAM yasya sthAne yyo vA bhavati / ayya utta payyAkUlIkadamhi / suyyo / pakSe / "ajjo / pajjAulo / kajja prvso| 1. krama se :--bho rAjan / bho vijayavarman / sukarman / bhagavan kusumAyudha / bhagavan tIthaM pravartayata / 2. sakala koka-antazcArin bhagavan hutavaha / 3. krama se :---ki atra bhavAn sahayena cintayati / aitu bhavAn / zramaNaH bhagavAn mahAvIraH / prajvalitaH bhagavAn hutAzanaH / 4. madhavAn pAkazAsanaH / 5. sampAditavAn ziSya / 6. kRtavAn / 7. kramase:--Aryaputra paryAkalIkRtA asmi / sUrya / 8. kamase:--Arya / paryAkula / kAryaparavaza / Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNa 237 zaurasenI bhASA meM, rya ke sthAna para yya vikalpa se hotA hai| udA.--ayya utta..."suyyo / (vikalpa-) pakSa meM:--ajjo'... 'paravaso / tho dhaH // 267 // zaurasenyAM thasya dho vA bhavati / kadhedi kahedi / NAdho NAho / kadhaM khN| rAjapadho rAjapaho / apadAdAvityeva / thAmaM / theo| zaurasenI bhASA meM, ( pada ke Adi na honevAle ) tha kA dha vikalpa se hotA hai / udA.--kadhedi:.... rAjapaho / padake Adi na honevAle ( tha kA hI dha hotA hai, pada ke prArambha meM honevAle tha kA dha nahIM hotA hai / udA0--) thAma, theo / ihahacohasya // 268 // iha zabda sambandhino madhyamasthetthAhacau [ 3.143 ] iti vihitasya hacazca hakArasya zaurasenyAM dho vA bhavati / 'idha / hodha / parittAyadha / pakSe / iha / hoha / parittAyaha / zaurasenI bhASA meM, iha zabda se saMbaMdhita honevAle (ha), tathaiva 'madhyama ..."haccI sUtra meM kahe hue haca meM se (ha), ina donoM hakAra kA dha vikalpa se hotA hai / udA0idha.."parittAyadha / (vikalpa--) pakSa meM:---iha .''parittAyaha / bhuvo bhaH // 269 // bhavate hakArasya zaurasenyAM bho vA bhavati / bhodi hodi / bhuvadi huvdi| bhavadi hvdi| zaurasenI bhASA meM, bhavati (V bhU) dhAtu ke hakAra kA bha vikalpa se hotA hai / udA0-bhodi....'havadi / pUrvasya puravaH // 270 // zaurasenyAM pUrvazabdasya purava ityAdezo vA bhavati / apuravaM nADayaM apuravAgadaM / pksse| apuvvaM padaM / apuvvAgadaM / zaurasenI bhASA meM, pUrva zabda ko purava aisA Adeza vikalpa se hotA hai / udA.apuravaM...''gadaM / (vikalpa-) pakSa meM:--apunvaM... 'gadaM / 1. kramase:-- katha / nAtha / katham / rAjapatha / 2. kramase:---sthAma / stoka / 3. kramaseH--iha / /ho (bhuu)| pari + / 4. kramase:--apUrva nATakam / apUrvAgatam / 5. krabhaseH--apUrva padam / apUrvAgata Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 caturthaH pAdaH ktva iya-dUNau / / 271 // zaurasenyAM ktvA pratyayasya iya dUNa ityAdezau vA bhavataH / bhaviya' bhodUNa / haviya hodUNa / paDhiya pddhiduunn| ramiya rnduunn| pakSe / bhottA' : hottaa| paDhittA / rntaa| zaurasenI bhASA meM, ktvA pratyaya ko iya aura dUNa aise Adeza vikalpa se hote haiN| udA:--bhaviya... randUNa / (vikarupa--) pakSameM:--bhottA...... "rantA / __ kRgabho DaDuaH // 272 // AbhyAM parasya ktvA pratyayasya Dit aDaa ityAdezo vA bhavati / kaDaa / gaDua / pakSe / kariya karidUNa / gacchiya gacchidUNa / (caurasenI bhASA meM, kR aura gam) ina dhAtuoM ke Age AnevAle ktvA pratyaya ko Dit aDDaa aisA Adeza vikalpa se hotA hai / udA0--kaDuma, gaDua / ( bikalpa-- ) pakSameM:--kariya..."gacchidUNa / diricecoH // 273 // tyAdInAmAdyatrayasyAdya syececau [ 3.136 ] iti vihitayo ricecoH sthAne dirbhavati / veti nivRttam / nedi / dedi / bhodi / hodi / ( zaurasenI bhASA meM ), 'tyAdI.....'cecI' sUtra se kahe hue ic aura ec ina pratyayoM ke sthAna para di hotA hai / (isa satra meM) vA (=vikalpa) zabda kI nivRtti huI hai / udA0- -nedi"hodi / / ato dezca / / 274 // akArAt parayo ricecoH sthAne dezcakArAd dizca bhavati / acchade acchdi| gacchade gcchdi| ramade rmdi| kijjade kijjadi / ata iti kim / vasuAdi / nedi / bhodi / ( zaurajI bhASA meM, dhAtu ke antya ) akAra ke Age Ane vAle ic aura eca pratyayoM ke sthAna para de, aura ( satra meM se ) cakAra ke kAraNa di hote haiM / udA.-- accheda ...... kigjadi / akAra ke Age ( Ane vAle ic aura ec ke ) aisA kyoM 1. /bhuu| 2. V ho, hava / 3. /paTh / 4./ ram / 5. nii| 6. /dA / 7. bhU / 8. /ho / 9. V Am (sUtra 4215 dekhie)| 10. /ram / 11. kriyate / 12. VudvA / sutra 4.11 dekhie) / Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe kahA hai ? ( kAraNa akAra chor3akara anya svara ke Age de nahIM hotA hai / udA0-- :) vasuAdi "bhodi / bhaviSyati siH || 275 / / zaurasenyAM bhaviSyadarthe vihite pratyaye pare ssirbhavati / hissAhAmapavAdaH / bhavissidi / karissidi / gacchissidi / zaurasenI bhASA meM, bhaviSyakAlArthI aisA kahA huA pratyaya ( dhAtu ke ) Age hone para ssi hotA hai / ( bhaviSyakAla meM ) hissA ( sUtra 3.168 dekhie ) aura hA ( sUtra 3*167 dekhie ) hote haiM, isa niyama kA apavAda prastuta niyama hai / udA0-bhabisidigacchissidi / ato DaserDAdo-DAdR / / 276 // ataH parasya GaseH zaurasenyAM Ado Adu ityAdezau Ditau bhavataH / dUrAdo' yyeva / dUrAdu / 239 zaurasenI bhASA meM ( zabda ke antya ) akAra ke Age Ane vAle Gasi pratyaya ko fe Ado aura Din Adu aise Adeza hote haiM / udA0-dUrAdu / - dUrAdo idAnImo dArNi // 277 // zaurasenyAmidAnImaH sthAne dANi ityAdezo bhavati / anantarakaraNIyaM ANavedu ayyo / vyatyayAt prAkRtepi / annaM dANi vohi / zaurasenI bhASA meM, idAnIm ke sthAna para dANi aisA Adeza hotA hai / udA0-anantara* ***ayyo | (aura) vyatyaya ( sUtra 4*447 dekhie ) hone ke kAraNa, prAkRta meM bhI ( dANi zabda dikhAI detA hai / udA0 - - ) annaM dANi bohi / tasmAttAH // 278 // zaurasenyAM tasmAcchabdasya tA ityAdezo bhavati / tA jAva pavisAmi / tA alaM ediNA mANeNa - zaurasenI bhASA meM, tasmAt zabda ko tA aisA Adeza hotA hai / tA jAva " mANeNa / montyANNo vedetoH / / 279 / / 1. krama se: - - dUrAt eva dUrAt / 2. anantarakaraNIyaM idAnIM AjJApayatu Arya: / 3. anyaM idAnIM bodhim / 4. krama seH -- tasmAt yAvat pravizAmi / tasmAt alaM etena mAnena / udA0- Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24. caturthaH pAdaH zaurasenyAmantyAnmakArAt para idetoH parayorNakArAgamo vA bhavati / ikAre / 'juttaM NimaM juttmimN| sarisaM NimaM sari samiNaM / ekAre / kiM NedaM kimedaM / evaM NedaM evmedN| zaurasenI bhASA meM (zabda ke) antya makAra ke Age i aura e ye svara hone para, NakAra kA Agama vikalpa se hotA hai / udA0 --ikAra Age hone paraH---juttaM ... sarisamiNaM / ekAra Age hone paraH--kiNedaM... 'evamedaM / evArtheyyeva / / 280 // evArthe yyeva iti nipAtaH zaurasenyAM prayIktavyaH / mama yyeva bambhaNassa / so yyeva eso| zaurasenI bhASA meM, eva ke artha meM yyeva aisA nipAta ( avyaya ) prayukta kare / udaa0--mm....."eso| haje ceTyAhvAne / / 281 // zaurasenyAM ceTyAvAne haje iti nipAtaH prayoktavya / haje "cdurike| zaurasenI bhASA se, ceTI ko bulAte samaya, haje aisA nipAta ( =avyaya ) prayukta kare / udA--haje cadurike / hImANahe vismayanivede // 282 // zaurasenyAM hImANahe ityayaM nipAto vismaye nirvede ca prayoktavyaH / vismaye / hImANahe "jIvantavacchA me jaNaNI / nirvede / hImANahe palissantA hage edeNa niyavidhiNo duvvavasideNa / zaurasenI bhASA meM homANahe aisA yaha nipAta vismaya aura nirveda dikhAne ke lie prayukta kre| udA0--dikhAne ke lie :- homANahe... .'jaNaNI nirveda dikhAne ke lie ---hImANahe'.. ''duvvasideNa / 1. krama se--yuktaM idam / sadRzaM idam / 2. krama se :--ki etad / evaM etad / 3. krama se :--mama eva grAhmaNasya / sa eva eSaH / 4. haje cturike| 5. (hImANahe)--jIvad-vatsA me jananI / 6. (hImANahe ) parizrAntaH ahaM etena nijavidheH durvyavasitena / Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe 241 NaM nanvarthe // 283 // zaurasenyAM nanvarthe Namiti nipAtaH prayoktavyaH / NaM 'aphlodyaa| NaM ayyamissehiM puDhamaM yyeva ANattaM / NaM bhavaM me aggado caladi / ASe vAkyAlaGkArapi dRzyate / tamo tthu NaM / jayANaM / tayANaM / zaurasenI bhASA meM, nanu ke artha meM NaM aisA nipAta prayukta kre| udaa.| NaM .... ..'caladi / ArSa prAkRta meM ( NaM avyaya | nipAta ) vAkyAlaGkAra ke svarUpa meM (prayukta kiyA huA) dikhAI detA hai / udA./namo. " tayANaM / ammahe harSe / / 284 // zaurasenyAM ammahe iti nipAto harSe prayoktavyaH / amhahe eAe' summilArA supaligaDhido bhavaM / zaurasenI bhASA meM, ammahe ( yaha nipAta ) harSa dikhAne ke lie prayukta kare / udA0-ammahe .."bhavaM / hI hI vidUSakasya // 285 / / zaurasenyAM hIhI iti nipAto vidUSakANAM harSe dyotye prayoktavyaH / hI hI bho sampannA maNoradhA piyavayassassa / ___ zaurasenI bhASA meM hI hI aisA nipAta vidUSakoM kA harSa dikhAnA ho, to prayukta kare / udA0-hI hI bho... .''vayassassa / zeSaM prAkRtavat // 286 / / zaurasenyAmiha prakaraNe yat kAryamukta tatonyacchaurasenyAM prAkRtavadeva bhavati / dIrghahrasvau mitho vRttau ( 1.4 ) ityArabhya to donAdau zaurasenyAmayuktasya ( 4.260 ) etasmAt sUtrAt prAga yAni sUtrANi eSu yAnyUdAharaNAni teSu madhye amUni tadavasthAnyeva zaurasenyA bhavanti amUni punarevaM vidhAni bhavantIti vibhAgaH pratisUtraM svayamabhyUhya drshniiyH| ythaa| andaavedii| juvadi jaNo / mnnsilaa| ityAdi / 1. krama se :-- ( NaM ) nphlodyaa| ( NaM) AryamizraH prathama eva AjJaptam / (NaM) bhavAn me agrataH calati / 2. krama se :-namo'tu ( nn)| yadA ( NaM ) / tadA ( nnN)| 3. ( amhahe ) etAe milayA suparigRhItaH bhavAn / 4. (hI hI) bhoH sampannAH manorathAH priyavayasyasya / 16 prA vyA. Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 caturthaH pAdaH zaurasemI bhASA ke bAre meM jo kucha kArya isa prakaraNa meM kahA huA hai, vaha chor3a kara anya kArya prAkRta ke samAna zaurasenI bhASA meM hotA hai / ( abhiprAya aisA hai :--- ) 'dIrgha... ."vRttI' isa sUtra se prArambha karake 'to donAdau... ..'yuktasya' isa sUtra ke pUrva taka jo sUtra aura unake lie jo udAharaNa die hue haiM, unameM se 'amuka sUtra jaise ke taise zaurasenI ko lAgU par3ate haiM,' ( aura ) amuka sUtra mAtra ( kucha pharka se ) isI prakAra lAgU par3ate haiM,' ityAdi vibhAga pratyeka sUtra kA svayaM hI vicAra karake ( abhyUhya ) dikhaae| udA0--andAvedI... .."maNasilA, ityAdi / ata et sau puMsi mAgadhyAm // 287 // __ mAgadhyAM bhASAyAM sau pare akArasya ekAro bhavati paMsi pullige| eSa meSaH eze meshe| eshe| pulishe| karomi bhadanta karemi bhante / ata iti kim / NihI / klii| gilI / paMsIti kim / jlN| yadapi 'porANamaddhamAgaha bhAsAniyayaM havai sUttaM' ityAdinArNasya ardhamAgadhabhASAniyatatvamAmnAyi vRddhastadapi prAyosyaida vidhAnAnna vkssymaannlkssnnsy| kayare aagcchi| se tArise dukkhasahe jiindie / ityAdi / ___mAgadhI bhASA meM, puMsi yAnI pulliga meM, si ( pratyaya ) Age hone para, ( zabda ke antya ) akAra kA ekAra hotA hai| udA0---eSa... .. 'bhante / akAra kA ( ekAra hotA hai ) aisA kyoM kahA hai ? ( kAraNa anya svaroM kA ekAra nahIM hotA hai / udA0-- ) NihI... . gilI / pulliga meM aisA kyoM kahA hai ? ( kAraNa anya liMgoM meM aisA ekAra nahIM hotA hai| udA.-- ) jlN| ( jaina dharmiyoM ke ) prAcIna sUtra ardha mAgadha bhASA meM haiM ityAdi vacana se vRddha puruSoM ne yadyapi ArSa yAnI adhaM mAgadha bhASA hai aisA kahA hai, tathApi vaha bhI prAyaH ( abhI prastuta sthAna meM batAe hue isa ) niyama ke anusAra hai, ( yahA~ se Age ) kahe jAne vAle niyamoM ke anusAra nahIM hai ( yaha dhyAna meM rakhe / ) udA0--kayare'.. ..'jiindirA, ityAdi / rasorlazau // 288 // mAgadhyAM rephasya dantyasakArasya ca sthAne yathAsaMkhyaM lakArastAlavya1. eSaH purussH| 2. krama se :--nidhi / karin / giri / 3. krama se :--kataraH Agacchati / saH tAdRzaH duHkhasahaH jitendriyaH / Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe 243 zakArazca bhavati / ra / nle| kle| sa / haMze / zudaM / zobhaNaM / ubhayoH / zAlaze / pulishe| lahaza-vaza-namila-zula-zila-vialida-mandAla-lAyidaMhi-yuge / vIlayiNe pakkhAladu mama zayalamavayya-yambAlaM // 1 // mAgadhI bhASA meM, repha ke aura dantya sakAra ke sthAna para anukrama se lakAra mIra tAlavya zakAra hote haiN| udA.--ra ( ke sthAna para):--nale, kle| sa (ke sthAna para :-- ) haMze... .. zobhaNaM / donoM ke ( sthAna para):--zAlaze, pulize / ( tathaMva :-- ) lahazavatha... .ymbaalN| saSoH saMyoge sogrISme // 289 / / mAgadhyAM sakAra-SakArayoH saMyoge vartamAnayoH so bhavati grISmazabde tu na bhavati / UvaM lopaadypvaadH| sa / 'paskhaladi hstii| buhaspadI / msklii| vismaye / Sa / zuska'-dAlaM / ksttN| visnaM / shsp-kvle| usmaa| nisphalaM / dhanuskhaNDaM agrISma iti kim / gimh-vaashle| mAgadhI bhASA meM, saMyoga meM hone vAle sakAra aura SakAra ( ina ) kA sa hotA hai; parantu poSma zabda meM mAtra (Sa kA sa ) nahIM hotA hai| prathama hone vAle (s aura S ina ) ko lopa hotA hai ( sUtra 2.77 dekhie ) ityAdi (niyamoM ) kA apavAda prastuta niyama hai| udA.---sa ( kA sa ):--pakkhaladi... .. "vismaye / Sa ( kA sa ) :--zuskadAlaM.. .''dhanuskhaNDaM / grISma zabda meM (Sa kA sa ) nahI hotA hai aisA kyoM kahA hai ? ( kAraNa grISma zabda meM Age diyA huA varNAntara hotA hai / udA0-- ) gimha-vAzale / SThayosTaH / / 290 // dviruktasya Tasya SakArAkAntasya ca ThakArasya mAgadhyAM sakArAkrAntaH 1. krama se :--nara / kara / 2. krama :--haMsa / zruta / zobhana / 3. krama se :--sArasa / puruSa / 4. rabhasavaza-namanazala-sura-zirasa-vigalita-mandAra-rAjita-aMdhi-yugaH / vIra-jinaH prakSAlayatu mama sakalaM avadya-jambAlam // 5. krama se :--praskhalati hastI / bRhaspati / maskarin / vismaya / 6. krama se :--zuSka daaru| kaSTa / viSNu / zaSpa-kavala / USmA / niSphala / dhanuSkhaNDa / 7. griissm-vaasr| Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 caturthaH pAdaH TakAro bhavati / dR| 'pasTe / bhsttaalikaa| bhsttinnii| sstth| zusTu kadaM / kosttaagaalN| mAgadhI bhASA meM, dvirukta Ta ( = TTa) aura SakAra se yukta ThakAra (=STha) inakA sakAra se yukta TakAra (=sTa) hotA hai| udA0--TTa (kA stt):--pstte"bhsttigii| 8 (kAsTa):-~-zusTu..'kosTAgAlaM / stharthayostaH / / 291 // stha rtha ityetayoH sthAne mAgadhyAM sakArAkAntaH to bhavati / sth| uvastide / zustide / rtha / astvdii| shstaavaahe| mAgadhI bhASA meM, stha aura rtha inake sthAna para sakAra se yukta ta ( =sta ) hotA hai / udA0---stha (kA sta):--ubastide, zustide rtha (kA sta):---astavadI,zastavAhe / jadhayAM yaH // 292 // mAgadhyAM jadhyAM sthAne yo bhavati / j| 'yaanndi| ynnvde| ayyuNe / duyyaNe / gayya di| guNavayyide / dy| mayyaM / ayya kila viyyAhale Agade / y| "yAdi / yadhAzalavaM / yANavattaM / yadi / yasya yatvavidhAnaM AderyojaH ( 1.245 ) iti bAdhanArtham / __ mAgadhI bhASA meM, ja, dya, aura ma inake sthAna para ya hotA hai / udA0--ja ( ke sthAna para):-yANadi..... 'vyyide| dya ( ke sthAna para ):-mamyaM..." Agade / ya (ke sthAna para):--mAdi madi / 'AyojaH' sUtra kA (yahA~ bAdha ho, isalie ya kA ya hotA hai, aisA vidhAna (prastuta sUtra meM) kiyA hai / nyaNyajJaJjAM JaH // 293 // mAgadhyAM nya Nya jJa kha ityeteSAM dvirukto jo bhvti| nya / 'ahimaJcu. kumaale| anyjdishN| shaam-gunne| kaJakA-laNaM / Nya / pujavante / 1. kramase:--paTTa / bhaTTArikA / bhttttino| 2 kramase:--suSThukRtam / koSThAgAra / 3. kramaseH--upasthita / susthit| 4. kramase:--arthapati / arthavatI / sArthavAha / 5. kramase --jAnAti / janapada / arjuna / durjana / gati / guNajita / 6. kramase:--madya / adya kila vidyAdharaH AgataH / 7. kramase:--yAti / yathAsvarUpam / yAnapAttam / yadi / 8. kramase:--abhimanyukumAra / anyadizam / sAmAnyaguNa / kanyakA-varaNa / 9. kramase:--puNyavat / abrahmaNya / puNyAha / puNya / Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe 245 abamhanaM / pujJAhaM / puraM / jny| paavishaale| zatvane / avamJA / kh| aJalI / dhaNaJae / pnyle| mAgadhI bhASA meM, nya, Nya, jJa aura a inakA dvirukta ba ( = Jja) hotA hai| udA0--nya ( kA Ja ):--ahima .....'valaNaM / Nya ( kA a ):---puJjavante... pujhaM / jJa ( kA ja ):--pAvizAle . . . . 'avajJA / Jja ( kA ja):--aJjalI ..... paJjale / vrajo jaH / / 294 / / mAgadhyAM vrajejaMkArastha yo bhavati / bApavAdaH / vaadi / mAgadhI bhASA meM, vraj (dhAtu ) meM se jakAra kA hotA hai| ( jakAra kA ) ya hotA hai ( sUtra 4.292 dekhie ) isa niyama kA apavAda prastuta niyama hai / udA.--vaAdi / chasya conAdau // 295 // mAgadhyAmanAdau vartamAnasya chasya tAlavya-zakArAkrAntazco bhavati / gazca' gazca / uzcaladi pishcile| puzvadi / laakssnniksyaapi| Apanna-vatsala: Avannavazcale / tiryak prekSate tiricchi pecchai, tirizci peska di / anAdAviti kim / 'chAle ... mAgadhI bhASA meM, anAdi hone vAle cha kA tAlavya zakAra se yukta ca ( = zca ) hotA hai| udA.--gazca / .."puzcadi / vyAkaraNa niyamAnusAra Ane vAle (cha) kA bhI ( zca hotA hai / udA0... ) ApannavatsalaH . . 'peskadi / anAdi hone vAle (cha kA ) aisA kyoM kahA hai ? ( kAraNa cha Adi ho, to zca nahIM hotA hai / udA0-- ) chaale| kSasya kaH // 296 // mAgadhyAmanAdau vartamAnasya kSaspa ko jihvAmUlIyo bhavati / "ya ke / la-kaze / anAdAvityeva / khaya-yalahalA kSaya-jaladharA ityarthaH / 1. krama se :--prajJAvizAla / sarvajJa / avjnyaa| 2. krama se :--aJjali / dhanaJjaya / prAJjali | prAJjala / 3. krama se :--gaccha gaccha / ucchalati / picchila: / pRcchati // ucchalati ke lie sUtra 4.174 dekhie| 4. chAga / 5. krama se:--yakSa / rAkSasa / Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 caturthaH pAdaH mAgadhI bhASA meM, anAdi hone vAle kSa kA ka yAnI jihvAmUlIya ka hotA hai| udA0-ya ke, la kaze / anAdi hone vAle (kSa ) kA hI ( ka hotA hai; kSa Adi hone para, ka nahIM hotA hai| udA0-- ) khaya-yalahalA kSama jaladharAH, aisA artha hai| skaH prekSAcakSoH // 297 // mAgadhyAM prekSerAcakSezca kSasya sakArAkrAntaH ko bhavati / jihvAmUlIyApavAdaH / peskadi / aacskdi|| ___magadhI bhASAmeM, prekS aura Aca s ina dhAtuoM meM se kSa kA sakAra se yukta ka ( =ska ) hotA hai / (kSa kA ) jihvAmUlIya (ka) hotA hai ( sUtra 4.296 dekhie ) isa niyama kA apavAda prastuta niyama hai / udA0-peskadi, Acaskadi / tiSThazciSThaH / / 198 // mAgadhyA sthA-dhAtoryastiSTha ityAdezastasya ciSTha ityAdezo bhavati / cisstthdi| mAgadhI bhASA meM, sthA (dhAtu) ko jo tiSTha Adeza hotA hai, usa (tiSTha) ko ciSTha. aisA Adeza hotA hai / udA0-ciSTadi / avarNAd vA uso DAhaH // 299 // mAgadhyAmavarNAt parasya Gaso Dit Aha ityAdezo vA bhavati / hage 'na elizAha kammAha kaalii| bhagadatta-zoNidAha kumbhe| pksse| bhImazeNassa pazcAdo hiNDI adi / hiDimbAeM ghaDukkaya-zoke Na uvazamadi / mAgadhI bhASA meM (zabda ke antya) varNa ke Age AnevAle Gas ( pratyaya ) ko Dit Aha aisA Adeza vikalpa se hotA hai / udA0-hage..."kumbhe / (vikalpa-)pakSameM:bhImazeNassa..... upazamadi / Amo DAha~ vA // 300 // mAgadhyAmavarNAt parasya AmonunAsikAnto Dit AhAdezo vA bhavati / "zayaNAha~ suhaM / pksse| 'nalindANaM / vyatyayAt praakRtepi| taahuuN| tumhaahaiN| amhAlai / "sariAhe / kammAha~ / 1. ahaM na IdRzasyakarmaNaH maarii| 2. bhagadatta-zoNitasya kumbhaH / 3. bhImasenasya pazcAt hiNDayate / 4. hiDimbAyAH ghaTotkaca-zokaH na upazAmyati / 5. svajanAnAM sukham / 6. narendrANAm / 7. saritAm / 8. karmaNAm / Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe 247 magadho bhASA meM, ( zabda ke antya ) ja varNa ke Age Ane vAle Am ( pratyaya ) ko anunAsika se anta honevAlA Dit Aha (=Aha) aisA Adeza vikalpa se hotA hai / udA0-zayaNAhaM suhaM / (vikalpa--) pakSameM:-nalindANaM / vyatyaya (sUtra 4.447 dekhie) hone ke kAraNa, prAkRta meM bhI (Am pratyaya ko Aha aisA Adeza dikhAI detA hai / udA.-) taahuuN...."kmmaah| . ahaMvayamohage / / 301 // __ mAgaghyAmahaM vayamoH sthAne hage ityAdezo bhavati / hage zikkAvadAlatista-Ni vAzI dhIvale / hage shNpttaa| magadho bhASA meM, ahaM aura vayam ina rUpoM ke sthAna para hameM aisA Adeza hotA hai / udA0-hage"... sNpttaa|| zeSaM zaurasenIvat // 302 // mAgaghyAM yaduktaM tatonyacchaurasenIvat draSTavyam / tatra to donAdau zauramayuktasya ( 4.260) / pavizadu Avutte zAmipazAdAya / adhaH kvacit ( 4.261 ) / ale ki ezeSa mahande klyle| vAdestAvati / 4.262 ) / mAledha' vA dhaledha vaa| ayaM dAva ze aagme| A Amantrye sau veno naH ( 4.263 ) / kaJcuiA / mo vA ( 4.264 ) / bho rAyaM/bhavad / bhagavatoH (4.265) / "ed bhavaM zamaNe bhayavaM mahAvIle / bhayavaM kadante ye appaNo pake ujjhiya palassa pakaM pamANIkalezi / na vA ryo yyaH ( 4.266 ) / ayya" eze khu kumAle malayakedU / tho dhaH ( 4.267 ) / ale "kumbhilA kadhehi / iha hacorhasya ( 4.268) / ozaladha ayyA ozaladha / bhuvo bhaH (4.266 ) / bhodi / pUrvasya puravaH ( 4.20 / apurave / ktva iya dUNau (4.271 ) / kiM khu zobhaNe 'bamhaNe zitti kaliya laJA paliggahe dinnnne| kRgamo DaDDaaH 1. kramase:-asaM zakrAvatAra-tIrtha-nivAsI dhIvaraH / vayaM saMprAptAH / 2. pravizatu Avutta svAmi-prasAdAya / 3. are kiM eSaH mahAna kalakalaH / 4. bhArayata yA dharata vA / ayaM tAvan asya AgamaH / 5. aitu bhavAn zramapaH bhagavAna mhaaviirH| 6. bhagavAna kRtAntaH yaH AtmanaH pakSaM ujjhitvA parasya pakSaM pramANI karopi / 7. Arya eSa. khalu kumAraH malayaketuH / 8. are kumbhila kayaya / 9. apasarata AryAH apasarata / 10. ki khalu zobhana: brAhmapaH asi iti kRtvA rAjJA parigrahaH dattaH / Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 caturthaH pAdaH ( 4.272 ) / kddua| gddua| diricecoH ( 4.273 / amacca'-la-kazaM pikkhi, ido yyeva aagshcdi| ato dezca ( 4. 74 ) / ale-ki rAze mahande kalayale shunniiade| bhavippati ssiH ( 4.. 75 ) / tA kahiM nu gade luhilappie bhavissidi / ato use doDAdU ( 4.276 ) / ahaM pi "bhAgulAyaNAdo mudaM paavemi| idAnImo dANiM ( 4.277 ) / zuNadha dANiM hage zakkAvayAla-tista-NivAzI dhIvale / tasmAttAH ( 4.578) / tA yAva pavizAmi / montyANNo vedeto:(4.76) / yuttaM NimaM / zalizaM NimaM / evArthayyeva / [428.] mama yyeva |hje ceTayAhvAne (4. 81) / haje' cadulike / hImANahe vismayaniveMde , 4.282 ) / vismaye / yathA udAttarAghave / rAkSasaH / hImANahe "jIvanta-vazcAme jnnnnii| niveMde / yathA vikrAnlabhIme raaksssH| hImANahe palissantAhage edeNa niyavidhiNo duvvavazideNa / NaM nanvatheM ( 4.283 ) / NaM avazalopazappaNIyA laayaanno| ammahe harSe ( 4. 84) / ammahe eAe13 zummilAe zupaligaDhide bhavaM / hI hI vidUSakasya ( 4.285 ) / hI hI sampannA" me maNoladhA piyavayassassa / zeNaM prAkRtavat ( 4.286 ) / mAgadhyAmapi dIrgha-hrasvI mitho vRttau (1.4) ityArabhya to donAdau zaurasenyAmayuktasya ( 4.260 ) ityasmAt prAga yAni sUtrANi teSu yAnyudAharaNAni santi, teSu madhye amUni tadavasthAnyeva mAgaghyAyamamUni punarevaM vidhAni bhavantIti vibhAgaH svayamabhyA darzanIyaH / HTTA 1. amAtya-rAkSasaM prekSituM itaH eva Agacchati / 2. are ki eSaH kalakalaH zrUyate / 3. tadA | tAvat kutra nu gataH rudhirapriyaH bhaviSyati / 4. ahaM api bhAgurAyapAt mudrAM prApnomi / 5. zRNata idAnI ahaM zaktAvatAra-tortha-nivAsI dhIvaraH / 6. tasmAt yAvat pravizAmi / 7. krama se :-yuktaM idam / sadRzaM idam / 8. mama eva / 9. halle caturike / 10. ( hImANahe ) jIvad vatsA me jnnii| 11. (hImANahe ) parizrAntAH vayaM etena nijavidheH durvyavasitena / 12. nanu avasara-upasarpaNIyAH rAjAnaH / 5. ammahe etayA sUmilayA suparigRhItaH bhavAn / 14. ho hI sampannA me manorathA priyavayasyasya / Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe 249 mAgadhI bhASA meM, jo ( kArya hotA hai aisA aba taka ) kahA hai, usake vyatirikta anya ( kArya ) zaurasenI bhASA ke samAna hotA hai aisA jAne / udA.-'to'... .... mayuktasya' ( isa niyama ke anusAra :-) pavizadu.. .. 'pazAdAya / 'adhaH kvacit' ( niyamAnusAra ):--ale ki... .. 'kalayale / vAdestAvati' (niyama ke anusAra ) :--mAledha... . Agame / 'AAmantrye'.. ..." 'naH' (niyamAnusAra ):bhoknyciaa| 'mo vA' ( sUtra ke anusAra ) :-bho rAyaM / 'bhavad bhagavatoH' ( sUtra ke anusAra ):--edu bhavaM." "mANakilezi / 'na vA raoNyyaH' (niyamAnasAra ):-ayya eze... ..'malayakedU / 'yodhaH' ( sUtra ke anusAra ):---ale... ... kadhehi / 'ihahacoIsya' ( niyama se ) :-~ozaladha - ""oshldh| 'bhuvo bhaH' ( sUtrAnusAra ) :-bhodi / 'pUrvasya puravaH' ( niyama ke anusAra ) :-apurave / 'ktva iyadUNo' ( niyamAnusAra ):---ki khu... ..."diNNe / 'kRgamo DaDuaH' (niyama ke anusAra ):--kaDDaa, gaDua / 'diricecoH' ( sUtrAnusAra ):-amacca... .... Agazcadi / 'ato dezca' ( niyamAnusAra ) :--ale ki... "'zuNI ade| 'bhaviSyati ssiH ( sUtrAnusAra ) :-tA kahi... ... bhavissidi / 'ato.. ..."DAdU' (niyamAnusAra ) -ahaM pi... ... 'pAvemi / 'idAnIyo dANi' ( sUtrAnusAra ) :-zuNadha ... .."dhavile / 'tasmAttA:' ( niyamAnusAra ) :-tA... .."pavizAmi / 'bhontyoNNo vedetoH' ( sUtrAnusAra ):--yuttaM .. NimaM / "evArthe yyeva' ( sUtrAnusAra ):mama yyeva / 'hale ceTyAhvAne' (niyamAnusAra ):-calike / 'hImANahe... ... nirvede' ( sUtra ke anusAra ):-vismaya dikhAte samaya, udAttarAghava ( nATaka ) meM rAkSasa ( kahatA hai ):-hImANa he..."jnnnnii| nirveda ( dikhAte samaya ), vikrA. ntamIma ( nATaka ) meM rAkSasa ( kahatA hai ):-hImANahe.' ."dubvazideNa / 'NaM nanvarthe' ( niyamAnusAra ) :-NaM avaza... 'lAyANo / 'ammahe harSe' / sUtrAnusAra ) :- ammahe ... ..'bhava / 'ho hI vidUpakasya' ( sUtrAnusAra ):-hI hI --. ..'vayassassa / 'zeSaM prAkRtavata' ( sUtrAnusAra ), mAgadhI bhASA meM bhI, 'dIrgha ... ."vRttI' isa sUtra se Arambha karake 'to'.. ''mayuktasya' ( 4260 ) sUtra ke pUrva taka jo sUtra ( aura ) una ( sUtroM ) ke jo udAharaNa die haiM, unameM se amuka sUtra aura udAharaNa jaise ke taise mAgadhI para lAgU par3ate haiM, ( aura ) amuka sUtra mAtra isa prakAra se (mAgadhI bhASA para)lAgU par3ate hai, aisA svayaM hI vicAra karake dikhAe / jho naH paizAcyAm / / 303 / / paizAcyAM bhASAyAM jJasya sthAne jo bhavati / pcaa| snyjaa| savvo / AnaM / vijJAnaM / 1. krama se :-prajJA / saMzA / sarvajJa / jJAna / vijJAna / Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 caturthaH pAdaH paizAcI bhASA meM, jJa ( isa saMyukta vyaJjana ) ke sthAna para na hotA hai| udA0-paJJA.. ""vijJAnaM / rAjJo vA ciLa / / 304 // paizAcyAM rAjJa iti zabde yo jJakArastasya citra Adezo vA bhavati / rAcitrA' lapitaM, rA lapitaM / rAcitro dhanaM, raJo dhanaM / jJa ityeva / raajaa| paizAcI bhASA meM, rAjJa zabda meM jo jJakAra hai usako ciJ aisA Adeza vikalpa se hotA hai| udA0-rAcitrA ''dhanaM / ( rAjan zabda ke rUpoM meM ) jJa ( aisA saMyukta vyaJjana hone para hI ( aisA Adeza hotA hai; jJa na hone para, yaha Adeza nahIM hotA hai| udA.-) raajaa| nyaNyojaH // 305 // paizAcyAM nyaNyoH sthAne o bhavati / knykaa| abhimaJca / putrakammo / pujJAhaM / paizAcI bhASA meM, nya aura pya inake sthAna para na hotA hai| udA0--kanakA ... ..'pujAhaM / ___No naH / / 306 // paizAcyAM NakArasya no bhavati / gun-gn-yutto| gunena / paizAcI bhASA meM, NakAra kA na hotA hai / udA0-guna... ..'gunena / tadostaH // 307 // paizAcyA takAradakArayosto bhavati / tasya / bhagavatI / pvytii| sataM / dasya / mtn-prvso| satanaM / tAmotaro / pateso / vatanakaM / hot / ramatu / takArasyApi takAravidhAnamAdezAntara-bAdhanArtham / tena patAkA vetiso ityAdyapi siddhaM bhavati / 1. krama se :--rAjJA lapitam / rAjJaH dhanam / 2. krama se :-kanyakA / abhimanyu / puNyakarman / puNyAha / 3. krama se :-guNa-gaNa-yukta / guNena / 4. krama se :--bhagavatI / pArvatI / zata / 5. krama se :-madanaparavaza / sadana / dAmodara / pradeza / vadana-ka / bhU / Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe paizAcI bhASA meM, takAra aura dakAra inakA ta hotA hai / udA0 -ta ta ) : - bhagavatIsataM / hone vAle ) anya AdezoM kA aisA vidhAna yahA~ kiyA hai| da ( kA ta ) bAdha karane ke isalie patAkA, hote haiM / :- matana" lie takAra kA vetiso ityAdi lo laH / / 308 // paizAcyAM lakArasya lakAro bhavati / sIlaM / kulaM / jalaM / salilaM / kamalaM / kA ramatu / ( takAra ko bhI takAra hotA hai, ( rUpa ) bhI siddha paizAcI bhASA meM, kakAra kA lakAra hotA hai / udA0 zaSoH saH / / 309 // paizAcyAM zaSoH so bhavati / za / sobhati / sobhanaM / sasI / sakko / saGghoSa / visamo / visAno / 'na kagacajAdiSaTzamyantasUtroktam' ( . 324 ) ityasya bAdhakasya bAdhanArthoyaM yogaH / 251 www. - sIlaM . . kamalaM / pezAcI bhASA meM, za aura Sa inakA sa hotA hai / udA0za (kAsa) :sobhati maGkhI / Sa ( kA sa ) :- visamo visAno / 'na kagacajA.. sUtroktaM isa bAdhaka sUtra kA bAdha karane ke lie ( prastuta ) niyama kahA huA hai| hRdaye yasya paH || 310 // paizAcyA hRdayazabde yasya po bhavati / hitapakaM / kiMpi kiMpi hitapake atthaM cintayamAnI / paizAcI bhASA meM, hRdaya zabda meM ya kA pa hotA hai / udA0-hitakaM... cintayamAnI | Tostu / / 311 // paizAcyAM ToH sthAne turvA bhavati / kutumbakaM 'kuTumbakaM / 1. krama se :- zIla / kula / jala / salila / kamala / V zubh / zobhana / zazin / zakta / zaGkha / " 2. krama se : 3. krama se :- viSama / viSANa / 4. krama se :- hRdaya-ka / kaM api ke api hRdaya ke arthaM cintayantI / 5. kuTumba - ka / 400 Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 caturthaH pAdaH paizAcI bhASA meM, Tu ke sthAna para tu vikalpa se AtA hai| udA.-kutumbakaM, kuTumbakaM / ktvstuun:|| 312 / / paizAcyAM ktvApratyayasya sthAne tUna ityAdezo bhavati / 'gantUna / rantUna / hasitUna / paThitUna / kadhitUna / paizAcI bhASA meM, ktvA pratyaya ke sthAna para tUna aisA Adeza hotA hai| udA0--gantUna.. 'kadhitUna / dhUna-tthUnau STvaH / / 313 / / paizAcyAM STvA ityasya sthAne dhUna tthUna ityAdezau bhavataH / pUrvasyApavAdaH / naddhana' natthana / taddhana tatthUna / / paizAcI bhASA meM, STvA ke sthAna para dhUna aura tthUna aise Adeza hote haiM / pahale ( yAnI sUtra 4.312 meM kahe hue ) niyama kA apavAda prastuta niyama hai| udA0-naLUna... ''tatthUna / ryasnaSTAM riya-sina-saTAH kvacit // 314 // paizAcyAM yastaSTAM sthAne yathAsaMkhyaM riya sina saTa ityAdezAH kvacid bhavanti / bhAryA bhAriyA / snAtam sinAtaM / kaSTaM kasaTaM / kvaciditi kim / sujjo| suunusaa| tittro|| paizAcI bhASA meM, rya, sna, aura STa ina ( saMyukta vyaJjanoM ) ke sthAna anukrama se riya, sina maura saTa aise Adeza kvacit hote haiN| udA.-bhAryA'.. ... ... .... ksttN| kvacit aisA kyoM kahA hai ? ( kAraNa hamezA aise Adeza na hote, Age kahe varNAntara hote haiM / udA0-) sujjo . niTTho / kyasyeyyaH // 315 // paizAcyA kya-pratyayasya iyya ityAdezo bhavati / giyyate / diyyte| ramiyyate / ptthiyyte| paizAcI bhASA meM, kya ( pratyaya ) ko iyya aisA Adeza hotA hai| udA --- gimyate... .' paThiyyate / 1. krama se :--/gam / / ram / / has / paTh / /kath / '. krama se :-bhaSTvA ( / naz ) / taSTvA ( /takS ) | dRSTvA ( V dRz ) 3. krama se :-sUrya / snuSA / dRSTa / 4. krama se :-/ge| /dA / rabh / piTh / Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe kago DIraH / / 316 // paizAcyAM kRgaH parasya kyasya sthAne DIra ityAdezo bhavati / 'pudhuMmataM sane savvarasa yyeva samAnaM kIrate | paizAcI bhASA meM, kR ( dhAtu ) ke Age Ane vAle kya ( pratyaya ) ke sthAna para Dari ( Dit Ira ) aisA Adeza hotA hai / udA0- -pughu kIrate | = yAdRzAded sti: / / 317 // paizAcyAM yAdRza ityevamAdInAM dR ityasva sthAne tiH ityAdezo bhavati / 'yAtiso | tAtiso | ketiso / etiso / bhavAtiso / aJJAtiso / yumhAtiso | amhAtiso | paizAcI bhASA meM, yAdRza ityAdi prakAra ke zabdoM meM se ha (akSara) ke sthAna para, ti aisA Adeza hotA hai / udA0 - pAtiso.....amhAtiso | icecaH / / 318 / / Rs paizAcyA micecoH sthAne tirAdezo bhavati / vasu Ati / bhoti / neti / 1 teti / paizAcI bhASA meM, ic aura ec ina ( pratyayoM) ke sthAna para ti aisA prAdeza hotA hai / udA - vasuAti teti / 253 6 Attezca / / 319 // paizAcyAmakArAt parayoH icecoH sthAne tezrvakArAt tizcAdezo bhavati / lapate lapati | acchate acchati / gacchate gacchati / ramate ramati / aditi kim | homi / neti / paizAcI bhASA meM ( dhAtu ke antya ) akAra ke Age Ane vAle ic aura ec inake sthAna para te, aura ( sUtra meM se ) cakAra ke kAraNa ti, aise Adeza hote haiM / udA0 - lapane ramati / akAra ke Age Ane vAle ( inc aura ec inake sthAna para) aisA kyoM kahA hai ? ( kAraNa anya svaroM ke Age ye Adeza nahIM hote haiM / udA -} hoti neti / 1. prathamadarzane sarvasya eva sammAnaH kriyate / 2. krama se: : - yAdRza / tAdRza / kIdRza / IdRza / bhavAdRza | anyAdRza / yuSmAdRza | asmAdRza / 3. krama se: --- / vasuA (udA0 - sUtra 4911 dekhie ) / mU / VnI | VdA | accha (As-sUna 4215 dekhie ) | gama-gaccha / ram / 4. krama seH---'' 'lap / 5. krama se : -- V ho - mU / nI / Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 caturthaH pAdaH bhaviSyatyeyya eva // 320 // paizAcyAM micecoH sthAne bhaviSyati rAyya eva bhavati, na tu ssiH / taM 'tadhUna cintitaM rA kA esA huveyy| paizAcI bhASA meM, ic aura ec ina ( pratyayoM ) ke sthAna para, bhaviSyakAla meM aiyya aisA hI Adeza hotA hai, paraMtu ssi aisA Adeza mAtra nahIM hotA hai| udA0taM taLUna...'huveyya / ato userDAtoDAtU // 321 // paizAcyAmakArAt parasya DaseDitau Ato Atu ityAdezau bhavataH / tAva' ca tIe turAto yyeva tittttho| ( a ) tumAto tumaatu| mamAto mmaatu| paizAcI bhASA meM (zabda ke antya ) akAra ke Age Ane vAle si ( pratyaya ) ko Dit Ato aura Dit Atu ese Adeza hote haiM / udA.- tAva ca...." mamAtu / tadidamoSTA nena striyAM tu nAe // 322 // paizAcyAM tadidamoH sthAne TApratyayena saha nena ityAdezo bhavati / strIliGga tu nAe ityAdezo bhavati / tattha ca nena kata-sinAnena / striyAm / "pUjito ca nAe pAtamgakusumapatAnena / Teti kim / evaM 'cintayanto gato so tArA samIpaM / paizAcI bhASA meM, tad aura idam ina ( sarvanAmoM ) ke sthAna para TA pratyaya ke saha nena aisA Adeza hotA hai; paraMtu strIliMga meM mAtra nAe aisA Adeza hotA hai| udA0-tatya ca......sinAnena / strIliMga meM:--pUjito... -- patAnena / TA (pratyaya) ke saha aisA kyoM kahA hai ? ( kAraNa TA pratyaya mAge na hone para, prastuta niyama mahI lagatA hai / udA0-) evaM... 'samIpaM / 1. tAM dRSTvA cintitaM rAjJA kA eSA bhaviSyati / 2. krama se :-tAvat ca tayA dUrAd eva dRSTaH dUrAt / 2. ( a ) yuSmad ke tuma Adeza ke lie sUtra 3.96 aura asmad ke mama Adeza ke lie sUtra 3.111 dekhie| 3. tatra ca tena | anena kRta-snAnena / 4. pUjitaHcI tayA/ anayA pratyagra-kusuma-pradAnena / 5. evaM cintayan gataH saH tasyAH samIpam / Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe zeSaM zaurasenIvat // 323 // paizAcyA yaduktaM tatonyaccheSaM paizAcyAM zaurasenIvad bhavati / adha sa-sarIro bhagavaM makaradhajo ettha paribbhamanto huvethya | evaM vidhAe bhagavatIe kathaM tApasa vesagahanaM kataM / etisaM atiTTha puravaM mahAdhanaM taddhUna | bhagavaM yati maM varaM payacchasi rAjaM ca dAva loka / tAvaca tIe tUrAtoyyeva tiTTho so AgacchamAno rAjA / bhASA ke bAre meM ( abataka ) jo kahA huA hai, usake atirikta zeSa anya kArya paizAcI bhASA meM zaurasenI bhASA ke samAna hotA hai / udA - adha sasaroro.. rAjA / na kagacajAdi - SaTAmyanta-sUtroktam // 324 // paizAcyAM kagacajatadapayavAM prAyo luk (1.177 ) ityArabhya SaT - zamIzAva-sudhA-saptaparNeSvAdezcha: ( 1.265 ) iti yAvad yAni sUtrANi tairyaduktaM kAryaM, tanna bhavati / makaraketU / 'sagaraputtavacanaM / vijayasenena lapitaM / matanaM / pApaM / AyudhaM / tevaroM / evamanyasUtrANAmapyudAharaNAni draSTavyAni / 'kagacaja' ''luk' isa sUtra se AraMbha karake 'SaT jo sUtra kahe gae haiM, (aura) una mUtroM meM meM nahIM hotA hai / udA0 - makarave tU bAre meM udAharaNa le | 255 bvAdezcha: ' isa sUtra taka jo kArya kahA hai, vaha kArya paizAcI bhASA tevro| isI prakAra ho, anya sUtroM ke cUlikA paizAcike tRtIyaturyayorAdyadvitIyau || 325 / / cUlikA paizAcike vargANAM tRtIyaturyayoH sthAne yathAsaMkhyamAdyadvitIyau bhavataH / nagaram nakaram / mArgaNaH makkano / giritaTam kiritaTaM / meghaH mekho / vyAghraH vakkho / dharmaH khammo / rAjA / rAcA / jarjaram caccaraM / jImUtaH cImUto / nirjharaH niccharo / jharjharaH chaccharo / taDAgam taTAkam / maNDalam maNTalaM / DamarukaH Tamaruko / gADhaM kADhaM / SaNDhaH saNTho / DhakkA ThakkA / madamaH matano / kandarpaH kantappo / dAmodaraH tAmotaro / madhuram mathuraM / bAndhavaH 1. krama se :- atha sazarIraH bhagavAn makaradhvajaH atra paribhraman bhaviSyati / evaM vidhayA bhagavatyA kathaM tApasaveSagrahaNaM kRtam / IdRzaM adRSTapUrvaM mahAdhanaM dRSTvA / bhagavan yadi mAM ( mahyam ) varaM prayacchasi rAjAnaM ca tAvat lokaya / tAvat ca tayA dUrAt eva dRSTaH saH Agacchan rAjA / 2. sagaraputravacana / 3. madana / 4. devara | Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 caturthaH pAdaH panthavo / dhUlI thUlI / bAlakaH pAlako / rabhasaH raphaso / rambhA ramphA / bhagavatI phakvatI / niyojitam niyocitaM kvacillAkSaNikasyApi / paDimA ityasya sthAne paTimA / dADhA ityasya sthAne tAThA / cUlikA paizAcika bhASA meM ( vyaJjana ke ) vargaM meM se tRtIya aura caturthaM vyajanoM ke sthAna para ( usI ho varga meM se ) Adya aura dvitIya vyaJjana anukrama se Ate haiM / udA0 nagaram - "niyocitaM / kvacit vyAkaraNa ke niyamAnusAra ( varNAntarita zabdoM meM ) Aye hue ( tRtIya aura caturtha ) vyaJjanoM ke bAre meM bhI ( aisA hI prakAra hotA hai / udA0 ) ( pratimA zabda se bane hue ) paDimA zabda ke sthAna para paTimA ( aura daMSTra | zabda se bane hue ) dADhA zabda ke sthAna para tADhA ( ese rUpa hote haiM ) / rasya lo vA // 326 // cUlikApaizAcike rasya sthAne lo vA bhavati / panamatha' panaya - prakupita-golI calanagga- lagga - patibimbaM / tasasu nakha-tappanesaM ekAtasa-tanu-thalaM luddaM // 1 // naccanta sa ya lIlA - pAtukkhedena kampitA vasuthA / ucchalanti samuddA sailA nipatanti taM halaM namatha // I cUlikA paizAcika bhASA meM, r ke sthAna para lU vikalpa se AtA hai / udA0panamatha luchaM naccantassa namatha / nAdiyujyoranyeSAm || 327 // cUlikA paizAcikepi anyeSAmAcAryANAM matena tRtIyaturyaya) rAdau vartamAnayoryuji-dhAtau ca AdyadvitIyau na bhavataH / gatiH gatI / dharmaH ghammo | jImUtaH / jImUto / jharjharaH jhaccharo / DamarukaH / Damaruko / DhakkA DhakkA / dAmodaraH dAmoro / bAlakaH bAlako / bhagavatI bhakavatI / niyojitam niyojitaM / cUlikA paizAcika bhASA meM bhI, anya AcAryoM ke matAnusAra, Adi hone vAle, ( vyaJjanoM ke varga meM se ) tRtIya aura canurtha vyaJjanoM ke sthAna para, tathaiva yaj dhAtu meM, / usI ho varga meM se ) Adya aura dvitIya vyaJjana nahIM Ate haiM / udA0 -- gatiH' niyojitaM / rudram // 1 // 1. praNamata praNaya - prakupita-gaurI- varaNAgra lagna- prativimbanam / dazasu nava-darpaNeSu ekAdaza-tanu[dharaM 2. nRtyataH ca lolA- pAdotkSepeNa kampitA ucchalanti samudrAH zailAH nipatanti taM haraM vasudhA / namata // 2 // Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNa 257 zeSa prAgvat // 328 / / cUlikA paizAcike tRtIyaturyayorityAdi yaduktaM tatonyaccheSa prAktanapaizAcikavat bhavati / 'nkrN| mkkno| anayo nau NatvaM na bhavati / Nasya ca natvaM syAt / evamanyadapi / cUlikA paizAcika bhASA meM, 'cUlikA... "turmayoH' ( sUtra 4.325 ) ityAdi jo ( kArya ) kahA hai, usake atirikti zeSa anya kArya pahale kahe hue (sUtra 4.303324 ) paizAcika ( paizAcI ) bhASA ke samAna hotA hai / udA0-nakaraM, makkano ina donoM meM na kA Na nahIM hotA hai| tathaiva Na kA na mAtra hogA / isI prakAra anya bhAga bhI (jAna leN)| svarANAM svarAH prAyopabhraMze // 329 / / apabhraMze svarANAM sthAne prAyaH svarA bhavanti / kaccu kAcca / veNa viinn| bAha bAhA bAhu / paTiTha piTiTha puTiTha / taNu tiNu tRNu / sukidu sukio sukRdu| kinnao kilinno| liha lIha leha / gauri gori / prAyograhaNAdyasyApabhraMze vizeSo vakSyate tasyApi kvacit prAkRtavan zaurasenIvacca kArya bhavati / ___ apabhraMza bhASA meM svaroM ke sthAna para prAyaH (anya ) svara Ate haiN| udA0 - kaccu..... 'gori / (sutra meM se) prAyaH zabda ke nirdeza se aisA dikhAyA jAtA hai ki) jina ( zabda ityAdi ) kA ( kucha ) vizeSa apabhraMza bhASA meM kahA huA hai, unakA bhI kvacit ( mAhArASTrI ) prAkRta ke samAna tathA zaurasenI ( bhASA ) ke samAna kArya hotA hai| syAdau dIrghahasvau / / 330 // apabhraMze nAmnotyasvarasya dIrghahrasvau svAdau prAyo bhavataH / sau| DhollA' sAmalA dhaNa cmpaavnnnnii| nAi suvaNNareha kasavaTTai diNNI // 1 // 1. kramase:-nagara / maargnn| 2. kramase -kachisat / vINA / veNI / bAhu / pRSTha / tRNa / sukRta / klinna / rekhaa| gorii| 3. viTa: zyAmalaH dhanyA campakavarNA / iva suvarNarekhA kaSapaTTake dattA // 1 // 17 prA0 vyA0 Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 caturthaH pAdaH Amantraye / DhollA' mai~ tu vAriyA mA kuru dIhA mANu / niddae gamihI rattaDI daDavaDa hoi vihANu // 2 // striyAm / mA karu vaGkI diTThi / biTTIe mai bhaNiya tu putti sakaNNI bhalli jiveM mArai hiai paiTThi // // jasi / eiti ghoDA eha thali rAi ninisiA khagga / ettha muNIsima jANi ai jona vAlai vagga // 4 // evaM vibhaktyantareSvapyudAhAryam / apabhraMza bhASA meM, vibhakti pratyaya Age hone para, saMjJA ke antya svara kA dIrgha aura hrasva svara prAyaH hotA hai / udA0-pi ( pratyaya ) Age hone para :- DhollA.. diNNI // 1 // saMbodhana meM:- DhollA mai~ vihANu // 2 // strIliMga meM :- biTTIe " paTTi || 3 || jasa (pratyaya) Age hone para : - eiti vibhaktiyoM ke bAre meM bhI udAharaNa lenA hai / vagga ||4|| isI prakAra anya syamorasyot / / 331 // apabhraMze akArasya syamoH parayoH ukAro bhavati / dahamuhu bhuvaNabhayaMkaru tosiasaMkaru Niggau rahavari caDiau / cahu chaMmuha jhAvi ekkahi lAiva NAvai daiveM ghaDiau // 1 // apabhraMza bhASA meM, si aura am ( pratyaya ) Age hone para, ( zabda meM se antya ) akAra kA ukAra hotA hai / udA0-- - dahamuhu * vaDiau // 1 // sau puMsyodvA // 332 // apabhraMze pulliGge vartamAnasya nAmnokArasya sau pare okAro vA bhavati / 1. viTa mayA tvaM vAritaH mA kuru dIrgha mAnam / nidrayA gamiSyati rAtriH zIghraM ( daDavaDa ) bhavati vibhAtam // 2 // 2. putri (biTTIe) mayA bhaNitA tvaM mA kuru vakra dRSTim / putri sakarNA bhalligraMthA mArayati hRdaye praviSTA // 3 // 3. ete te azvAH (ghoDA) eSA sthalI ete te nizitAH khaDgAH / atra manuSyatvaM (pauruSaM) jJAyate yaH nApi vAlayati valgAm // 4 // 4. dazamukha : bhuvanabhayaMkaraH toSitazaMkaraH nirgataH rathavare ( rathopari ) ArUDhaH / caturmukhaM SaNmukhaM dhyAtvA ekasmin lagitvA iva daivena ghaTitaH // 1 // Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNa agalia ' - neha - nivaTTAhaM joaNa- lakkhu vijAu / varisa-saeNa vijo milai sahi sokkhaha~ so ThAu // 1 // paMsIti kim / samattu // 2 // aGga aGgu na miliu hali ahare" aharu na patta 1 pia joantihe muhakamalu embai surau apabhraMza bhASA meM, puliGga meM hone vAle saMjJA ke ( antya) akAra kA, si (pratyaya) Age hone para, vikalpa se okAra hotA hai / udA0- - aga lia ......ThAu // 1 // puMliGga meM hone vAle (saMjJA ) ke aisA kyoM kahA hai ? ( kAraNa saMjJA puliGgI na hone para, kAra kA vikalpa se okAra nahIM hotA hai / udA0 ) aGgahiM eTTi | 333 // 1 --- samattu // 2 // apabhraMze akArasya TAyAmekAro bhavati / je mahu diNA diahaDA daie~ pavasaMteNa / tANa gaNantie~ aMguliu jajjari Au naheNa // apabhraMza bhASA meM, TA ( pratyaya ) Age hone para ekAra hotA hai / udA0 - -je mahuTT 'naheNa // 1 // Dinecca // 334 // apabhraMze akArasya GinA saha ikAra ekArazca bhavataH / sAyaru uppara taNu dharai tallai rayaNAI | sAmi subhiccu vi pariharai saMmANer3a khalAI // 1 // tale" ghallai | tAn gaNayantyAH ( mama 4. sAgaraH upari tRgAni subhRtyamapi svAmI 5. tale kSipati / 1 // zabda meM se antya ) akAra kA apabhraMza bhASA meM, ( zabda meM se antya) akAra ke ( Age Ane vAle) Gi (pratyaya) ke saha ikAra aura ekAra hote haiM / udA0 - sAyarukhalAI // 1 // tale dhallai yojanalakSamapi 1. agalita-sneha-nirvRttAnAM jAyatAm / varSazatenApi yaH milati sakhi saukhyAnAM sa sthAnam // 1 // 2. aGga aGgaM na militaM sakhi (hali) adhareNa adharaH na prAptaH / priyasya pazyantyAH mukhakamalaM evaM surataM samAptam // 2 // 3. ye mama dattA: divasAH dayitena pravasatA / 259 aGgulyaH jarjaritAH nakhena // 1. dharati tale kSipati ghallai ) ratnAni / pariharati saMmAnayati khalAn // 1 // Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 caturthaH pAdaH bhisyedvA // 335 // apabhraMze akArasya bhisi pare ekAro vA bhavati / guNahi 'na saMpai kitti para phala lihiA bhuJjanti / kesari na lahai boDDia vigaya lakkhe hiM gheppanti // 1 // apabhraMza bhASA meM, mis ( pratyaya ) Age hone para, ( zabda meM se antya ) akAra kA ekAra vikalpa se hotA hai| udA--guNahi... .. 'gheppanti ! 1 // GaseheMhU // 336 // asyeti paJcamyantaM vipariNamyate / apabhraMze akArAt parasya GasehU~ hu ityAdezau bhvtH| vacchahe gRNhai phalaI jaNu kaDapallava vajjeI / to vi mahadma sUaNa jiva te ucchaMgi dharei // 1 // vacchaha gRnnhi| ( sUtra 4.331 meM se ) asya ( -- akArasya ) yaha ( SaSThayanta pada aba isa prastuta sUtra ke bAre meM ) paJcamyanta ( yAnI akArAta ) aisA badala karake liyA gayA hai / apabhraMza bhASA meM, ( zabda meM se antya ) akAra ke Age Ane vAle si (pratyaya) ko he aura ha aise Adeza hote haiN| udA.-vacchahe... .."dharei // 9 // ; vacchahu gRnnhi| bhyaso hu~ // 337 !! apabhraMze akArAt parasya bhyasaH paJcamIbahavacanasya hu ityAdezo bhvti| dUruDDANe paDiu khalu appaNu jaNa mAreDa / / jiha giri siM gahuM paDia sila annu vi carukare i|| 1 // 1. guNaH na saMpat kItiH paraM (janAH) phalAni likhitAni muJjanti / kesarI na labhate kapardikAmapi ( boDDia ) gajAH lakSaH gRhyante // 1 // 2. vRkSAt gRhNAti phalAni janaH kaTu pallavAn varjayati / tataH api mahAdrumaH sujanaH yathA tAn utsaGge dharati / 3. vRkSAt gRhNAti / 4. dUroDDANena patitaH khalaH AtmAnaM janaM ( ca ) mArayati / yathA girizRGgebhyaH patitA zilA anyadapi cUrNIkaroti // Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe 261 apabhraMza bhASA meM, ( zabda meM se antya ) akAra ke Age Ane vAle bhyas (pratyaya) ko yAnI paJcamI baha ( = aneka ) bacano pratyaya ko hu~ aisA Adeza hotA hai / udA0-~-dUruDDANe." " cUrukarei // 1 // GasaH su-ho-ssavaH // 338 // apabhraMze akArAt parasya GasaH sthAne su ho ssu iti traya AdezA bhavanti / jo guNa govai 'appaNA payaDA karai para ssu / / tasu hau~ kalijugi dullahaho bali kijja uM suaNassu // 1 // apabhraMza bhASA meM, ( zabda meM se . antya : akAra ke Age Ane vAle us (pratyaya ) ke sthAna para su, ho, aura ssu aise tIna Adeza hote haiM / udA0 -- jo guNa" suaNassu // 1 // Amo haM / / 339 // apabhraMze akArAt parasyAmo hamityAdezo bhavati / taNaha~ taijjI bhaGgi na vi te avaDa-yaDi vasanti / aha jaNu laggivi uttarai aha saha saI majjanti // 1 // apabhraMza bhASA meM, ( zabda meM se antya ) akAra ke Age Ane vAle Am ( pratyaya ) ko haM aisA Adeza hotA hai| udA0-taNaha... - majjanti / 1 // huM cedudbhyAm // 340 // apabhraMze ikArokArAbhyAM parasyAmo hu haM cAdezau bhavataH / daibU ghaDAvai vaNi taruha sauNiha~ pakka phlaaii| to bari sukkha paiTThaNa vi kaNNahiM khala vynnaaii||1|| prAyodhikArAt kvacit supopi h| 'dhavalu visUrai sAmi aho garuA bharu pikkhevi| hau~ ki na juttau duha~ disihi khaNDai~ doNNi karevi // 2 // 1. yaH guNAn gopayati AtmIyAn prakaTAn karoti parasya / tasya ahaM kaliyuge durlabhasya baliM karomi sujanasya // 2. tRNAnAM tRtIyA bhaGgI nApi ( - naiva ) tAni avaTataTe vasanti / atha janaH lagitvA uttarati atha sahasvayaM majjanti / 3. devaH gha'yati vane tarUNAM zakunInAM ( kRte ) pakvaphalAni / tad varaM saukhyaM praviSTAni nApi karNayoH khala vacanAni // 4. dhavala: khidyati ( ghisUrai ) svAminaM guru' bhAraM prekSya / ahaM ki na yuktaH dvayordizo khaNDe ve kRtvA // Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 caturthaH pAdaH ___ apabhraMza bhASA meM, ( zabda meM se antya ) kAra aura ukAra inake Age Ane vAle Am ( pratyaya ) ko hu~ aura haM aise Adeza hote haiN| udA-daibu... ... ... khlvynnaaii|| 1 // prAyaH ( zabda ) kA adhikAra hone se, kvacit sup ( pratyaya ) ko bhI hU~ ( aisA Adeza hotA hai / udA0-- ) dhavala'.. .. 'karevi // 2 // Gasi-bhyasa-GInAM hehuMhayaH // 341 // apabhraMze idudbhayAM pareSAM Gasi bhyas Gi ityeteSAM yathAsaMkhyaM he huM hi ityete traya AdezA bhavanti / Dase haiN| giriheM silAyalu' taruhe phalu dheppai nIsAvannu / / gharu melleppiNu mANusahaM to vi na ruccai rannu // 1 // bhyaso hu~ / taruhu~ vi vakkalu phalu muNi vi parihaNu asaNu lahanti / sAmihu~ etti u aggalauM Ayaru bhiccu gRhanti // 2 // hi| aha viralapahAra ji kalihi dhammu // 3 // apabhraMza bhASA meM ( zabda meM se bhantya ) i aura u inake Age Ane vAle si, myas aura Di ina ( pratyayoM ) kA anukrama se he, hu~, hi aise ye tIna Adeza hote haiM / udA.-Gasi ( pratyaya ) ko he ( aisA AdezaH- ) girihe..."rannu // 1 // myas (pratyaya) ko hu ( aisA AdezaH-) truhuN|..gRhnti // 2. Gi ( pratyaya ) ko hi (aisA Adeza):-aha virala.... 'dhammu // 3 // ATTo NAnusvArau // 342 // apabhraMze akArAt parasya TA-vacanasya NAnusvArAvAdezau bhavataH / daieM pavasantega ( 4.333.1) / apabhraMza bhASA meM : zabda ke antya ) akAra ke Age Ane vAle TA-vacana ko Na aura anusvAra aise Adeza hote haiM / udA0-daieM pavasanteNa / eM cedutaH / / 343 // apabhraMze ikArokArAbhyAM parasya TA-vacanasya e cakArAt NAnusvArI ca bhavanti / eN| 1. gire : zilAtalaM taro: phalaM gRhyate ni sAmAnyam / gRhaM muktvA manuSyANAM tathApi na rocate araNyam // 2. tarubhyaH api valkalaM phalaM munayaH api paridhAnaM azanaM labhante / svAmibhyaH iyat adhikaM ( aggala ) AdaraM bhRtyA gRhNanti // 3. atha virala prabhAvaH eva kalo dhrmH| Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe 'aggie~ unhau hoi jagu vAe~ sIalu teva~ / ariMga soalA tasu uttaNu ke jo puNu svaarau| // 1 // viSpi - Araja jai vi piDa to vi taM ANahi ajju / aggiNa daGDhAjai vigharu to teM agiMga kajju // 2 // evamukArAdApyudAhAryAH / apabhraMza bhASA meM (zabda ke antya) ikAra aura ukAra inake Age Ane vAle TAvacana ko eM aura ( sUtra meM se ) cakAra ke kAraNa Na aura anusvAra ( aise ye Adeza ) hote haiM / udA0 -eM (Adeza) - aggie~ ve vaM // 1 // Na aura anusvAra (Adeza) :viSpia Arau kajju 2 | isI prakAra ukAra ke Age ( Ane vAle TA-bacana ko hone vAle AdezoM ke) udAharaNa le / 1. syam - jas-zasAM luk // 344 // apabhraMzesi am jasa zas ityeteSAM lopo bhavati / ei ti ghoDA eha thali ( 4.330.4 ) ityAdi / atra syamjasAM lopaH / jiva~ jiva~ vaMkima 'loaNahaM Niru sAmali sikkhei / tiva~ tiva~ vammahu niaya- sara khara- patthari tikkhei // 1 // atra syam zasAM lopaH // I apabhraMza bhASA meM, si, am, jas aura zas ina ( pratyayoM ) kA lopa hotA udA0- e i tithali, ityAdi; yahA~ si, am aura jas ina ( pratyayoM ) kA lopa huA hai / ( tathA ) jiva~ jiva~ tikkhei // 1 // ; yahA~ si, am aura zas ina ( pratyayoM ) kA lopa huA hai / SaSThyAH || 345 / / apabhraMze SaSTyA vibhaktyAH prAyo lug bhavati / saMgara'- sarAhi~ ju vaNijjai dekkhu amhArA kantu / aimattahaM cattaM kusahaM gaya kumbhaI dArantu // 1 // pRthagyogo lakSyAnusArArthaH / 263 1. agninA uSNaM bhavati jagat vAtena zItalaM tathA / yaH punaH agninA zItalaH tasya uSNa tvaM katham // 2. vipriyakArakaH yadyapi priyaH tadApi taM Anaya adya / agninA dagdhaM yadyapi gRhaM tadApi tena agninA kAryam // 3. yathA yathA vakrimANaM locanayoH nitarAM zyAmalA zikSate / tathA tathA manmathaH nijaka-zarAn khara- prastare tIkSNayati // 4. saGgarateyu yo vayaM pazya asmAkaM kAntam / atimattAnAM tyaktAGkuzAnAM gajAnAM kumbhAnu dArayantam // Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthaH pAdaH ____ apabhraMza bhASA meM, SaSThI vibhakti ( pratyayoM ) kA prAyaH lopa hotA hai / udA.--- saMgara-sa ehiM... . 'dArantu // 1 // udAharaNoM ke anusAra ( aisA lopa hotA hai ) yaha dikhAne ke lie, ( sUtra 4.344 se ) pRthaka aisA ( sUtra 4.345 meM prastuta ) niyama kahA gayA hai| Amantrye jaso hoH // 346 // apabhraMze Amantryerthe vartamAnAnAmnaH parasya jaso ho ityAdezo bhavati / lopApavAdaH / taruNaho 'taruNiho muNi u mai~ karahu ma appahoM ghAu // 1 // apabhraMza bhASA meM, samdhodhanArthI hone vAlI saMjJA ke Age Ane vAle jas (pratyaya ) ko ho aisA Adeza hotA hai / ( jas pratyaya kA ) lopa hotA hai ( sUtra 4. 44 dekhie ) isa niyama kA apavAda prastuta niyama hai| udA.-taruNaho.... dhAu // 1 // bhissupohi // 347 // apabhraMze bhissupoH sthAne hiM ityAdezo bhavati / guNahi na sampai kitti para ( 4.335.1 ) / sup / bhAIrahi jivaM bhArai magge hi tihi vi payaTTai // 1 // apabhraMza bhASA meM, bhima aura supa ina ( pratyayoM ke sthAna para hiM aisA Adeza hotA hai| udA.-( bhis ke sthAna para hi Adeza ) :-guNahi... .''para / sup ( ke sthAna para hiM Adeza ) :-bhAIrahi... .. 'payaTTai // 1 // striyAM jamazasorudot // 348 // apabhraMze striyAM vartamAnAnAmnaH parasya jasaH zasazca pratyeka mudotAvAdezI bhavataH / lopApavAdau / jsH| aMguliu jajjariyA u naheNa ( 4.333.1 ) / zasaH / sundara savvaM gAu vilAliNIo pecchantANa // 1 // vacanabhedAnna yathAsaMkhyam / 1. (he ) taruNAH taruNyaH ( 2 ) jJAtaM mayA kuruta mA AtmanaH ghAtam / 2. bhAgIrathI yathA bhArate triSa mArgeSa api pravartate / 3. sundarasarvAGgIH vilAsinI prekSamANAnAm / Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNa 265 apabhraMza bhASA meM, strIliMga meM hone vAlI saMjJA ke Age hone vAle jas bhora zas ina pratyayoM ko pratyeka ko u aura o aise Adeza hote haiN| ( jas aura zas pratyayoM kA, lopa hotA hai ( sUtra 4.344 dekhie ) isa niyama kA apavAda (ye do Adeza hote haiM / udA0-jas ko Adeza :-aMguliu .. .."naheNa / zasa ( ko Adeza ) : -- sundara'.. .. pecchantApa // 1 // ( Adeza kahate samaya sUtra meM ) bhinna vacana prayukta kie jAne se ( ye Adeza ) anukrama se nahIM hote haiN| Tae / / 349 // apabhraMze striyA vartamAnAnnAmnaH parasyASTAyAH sthAne e ityAdezo bhvti| nia-'muha-karahi vi muddha kara andhArai paDipekkhai / sasimaNDalacandimae~ puNu kAi~ na dUre dekkhi||1|| jahiM maragayakantie~ saMvaliaM // 2 // apabhraMza bhASA meM, strIliMga meM hone vAlI saMjJA ke Age Ane vAle TA ( pratyaya ) ke sthAna para e aisA Adeza hotA hai| udA0-niamuha........."dekkhai // 1 // jahiM..."saMvaliyaM // 2 // Gas Gasyohe // 350 // apabhraMze striyAM vartamAnAnnAmnaH parayorDas Gasi ityetayorhe ityAdezo bhavati / DasaH / tuccha majjhahe tucchjmpirhe| tucchaccharomAvalihe succharAya tucchyr-haashe| piyavayaNu alahanti ahe tucchkaay-vmmh-nivaashe| annu ju tucchau~ tahe" dhaNahe taM akkhaNaha na jAi / kaTari thaNaMtaru muddhaDahe je maNa vicci Na maai|| 1 // 1. nijamukhakaraiH api mugdhA karaM andhakAre pratiprekSate / zazimaNDalacandrikayA punaH kiM na dUre pazyati / / 2. yatra ( yasmin ) marakatakAntyA saMbalitam / 3. tucchamadhyAyAH tucchajalpanazIlAyAH / tucchAccharomAvalyA: tucjharAgAyA: tucchatara-hAsAyAH / priyavacanamalabhamAnAyA: tucchakAya-manmatha-nivAsAyAH / anyad yad tucchaM tasyA dhanyAyAH tadAkhyAta na yAti / AzcayaM svanAntaraM mugdhAyAH yena mano bamaMni na bhAti // Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 caturthaH pAdaH ise phoDenti' je hiya Dau~ appaNau~ tAha~ parAI kavaNa ghRNa / rakkhe jjahu loaho appaNA bAlahe jAyA visama thaNa // 2 // apabhraMza bhASA meM, strIliMga meM hone vAlo saMjJA ke Age Ane vAle Gas aura isi ina ( pratyayoM ) ko he aisA Adeza hotA hai / udA0 Gas ( kA Adeza ):tucchamajjhahe. *Na mAi // Gasi ( kA Adeza ) :- phoDenti visama thaNa // 2 // bhyasAmohu~H || 351 / apabhraMze striyAM vartamAnAnnAmnaH parasya bhyasa .. bhavati / bhallA huA ju mAriyA bahiNi mahArA kantu / lajjejjantu vayaMsiahu jai bhaggA gharu entu // 1 // vayasyAbhyo vayasyAnAM vetyarthaH / Amaca hu ityAdezo apabhraMza bhASA meM, strIliMga meM hone bAlI saMjJA ke Age Ane vAle bhyas aura Am ina (pratyayoM) ko hu aisA Adeza hotA hai / udA0 bhallA':''''entu // 1 // ( isa udAharaNa meM, vayaMsimahu yAnI ) vayasyAbhyaH (saravooM se aisI paMcamI vibhakti) athavA vayasthAnAm (sakhamoM ke aisI SaSThI vibhakti), aisA artha hai / DehiM / / 352 / / : apabhraMze striyAM vartamAnAnnAmnaH parasya GaH saptamyekavacanasya hi ityAdezo bhabati / vAsu uDDAvanti ae piu diTThau sahasa ti / addhA valayA mahihi gaya addhA phuTTa taDatti // 1 // apana bhASA meM, strIliMga meM hone vAlI saMjJA ke Age Ane vAle Gi ko yAnI saptamI ekavacanI pratyaya ko hi aisA Adeza hotA hai / udA0 - vAyasu taDati // 2 // 1. sphoTamataH yau hRdayaM AtmIyaM tayoH parakIyA (paraviSaye) kA ghRNA / rakSata lokAH AtmAnaM bAlAyAH jAto viSamau stanau // 2. bhavyaM (sAdhu) bhUtaM yanmAritaH bhagini asmadIyaH kAntaH / alabjiSyat vayasyAbhyaH yadi bhagnaH gRhaM aiSyat // 3. vAyasaM umaDApayantyA priyo dRSTaH sahaseti / ardhAni valayAni mahyAM gatAni ardhoni sphuTitAni taTiti // Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ klIve jas-zasoriM / / 353 / / 1 // apabhraMze klIbe vartamAnAnnAmnaH parayorjaszasoH iM ityAdezo bhavati / 'kamalaI mellavi ali ulaI karigaNDAi~ mahanti / asulahamecchaNa jAha~ bhali te Na vi dUra gaNanti // apabhraMza bhASA meM, napuMsakaliMga meM hone vAlI saMjJA ke zasU ina ( pratyayoM ) ko iM aisA Adeza hotA hai / udA0kAntasyati uM syamoH // 354 // prAkRtavyAkaraNe - apabhraMze klIbe vartamAnasya kakArAntasya nAmno yokArastasya syamoH parayoH u ityAdezo bhavati / annu ju tucchau~ taheM dhaNahe ( 4.350.1 ) / bhagau~ dekhiviniayabalu balu pasariau~ parassu 1 ummillai sasireha jivaM kari karavAlu pissu // 1 // apabhraMza bhASA meM, napuMsakaliMga meM hone vAlI kakArAnta saMjJA kA jo ( antya ) akAra, usake Age si aura am (pratyaya) hone para usa (akAra) ko uM aisA Adeza hotA hai / udA0 amnu ... dhaNaheM; bhaggau~piyassu "1 // sarvAdeGasehIM / / 355 / / Age Ane vAle jas aura graNanti // 1 // - kamalaI apabhraMze sarvAderakArAntAt parasya Gaseha ityAdezo bhavati / jahAM honta' Agado' / tahAM honta' u Agado' / kahAM hontau" Agado" / apabhraMza bhASA meM, akArAnta sarvanAmoM (sarvAdi) ke Age Ane vAle Gasi ( pratyaya ) ko hAM aisA Adeza hotA hai | udA0 -jahAM * " Agado / kimo Dihe vA / / 356 / / apabhraMze kimokArAntAt parasya Gase Dihe ityAdezo vA bhavati / ja' he tuTTara nehaDA mai~ sahu~ na vi tila-tAra | taM kihe" vaM hi loaNe hi joijjau~ saya-vAra // 1 // 1. kamalAni muktvA alikulAni karigaNDAn kAMkSanti / asulabhaM eSTaM yeSAM nirbandha : (bhali) te nApi (naiva ) dUraM gaNayanti // 2. bhagnakaM dRSTvA nijaka- balaM balaM prasRtakaM parasya / unmIlati zazilekhA yathA kare karabAlaH priyasya // 267 3. yasmAt / 4. bhavAn / 6. tasmAt / 7. kasmAt / 8. yadi tasyAH truTyatu snehaH mayA saha nApi tilatAra : ( ? ) / tat kasmAd vaktAbhyAM locanAbhyAM dRzye ( ahaM ) zatavAram // 5. AgataH / Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 caturthaH pAdaH apabhraMza bhASA meM, akArAnta kim ( yAnI ka ) isa sarvanAma ke Age Ane vAle asi (pratyaya) ko Dihe aisA Adeza vikalpa se hotA hai / udA.-jai. sybaar||1|| Dehi // 357 // apabhraMze sarvAderakArAntAt parasya De: saptamyekavacanasya hiM ityAdezo bhvti| jahi kappijjai' sariNa saru chijjai khaggiNa khaggU / tahi tehai bhaDaghaDanivahi kantu payAsai maggu // 1 // ekkahi akkhihiM sAvaNa annahiM bhaddavau mAhau mahiala satthari gaNDatthale sarau / aMgahiM gimha suhacchI-tilavaNi maggasiru taheM muddhaheM muhapaMkai AvAsiu sisiu // 2 // hi aDA phuTTi taDa ti kari kAlakkheveM kAI / dekkhau~ hayavihi kahi Thavai pai~ viNu dukkhasayAI // 3 // apabhraMza bhASA meM, akArAnta sarvanAma ke Age Ane vAle Di (pratyaya) ko yAnI saptamI ekavacanI pratyaya ko hiM aisA Adeza hotA hai| udA0---jahi "maggu // 1 // ekkahi....."sisiru // 2 // ; hisaDA...."sayAI // 3 // yattatkibhyo usI DAsurnavA // 358 // apabhraMze yattat kim ityetebhyokArAntebhyaH parasya Gaso DAsu ityAdezo vA bhavati / kantu mahArau hali sahie nicchaI rUsai jAsu / athihiM sathihiM hatthi hiM vi ThAu vi pheDai tAsu // 1 // 1. yatra ( yasmin ) kalpyate zareNa zaraH chidyate khaDgena khaDgaH / tasmin tAdRze bhaTa-ghaTA-nivahe kAntaH prakAzayati mArgam / 2. ekasmin akSiNazrAvaNaH anyasmin bhAdrapada: mAdhavaH ( mAdhakaH ) mahItala-srastare gaNDasthale zarat / aGgeSa grISmaH suravAsikA-tilavane mArgazIrSaH tasyAH mugdhAyAH mukhapaMkaje AvAsitaH ziziraH / 3. hRdayasphuTataTiti ( zabdaM ) kRtvA kAlakSepeNa kim / pazyAmi hatavidhiH kva sthApayati tvayA vinA duHkhazatAni / 4. kAntaH asmadIyaH halA sakhike nizcayenaruSyati yasya (ysmai)| astra: zastraH hastairapi sthAnamapi sphoTayati tasya / Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNe jIviu 'kAsu na vallahau~ dhaNu puNu kAsu na iTTha / doNi vi avasara - nivaDia tiNa sama gaNai visi apabhraMza bhASA meM, akArAnta hone vAle yad, tad aura kim (yAnI jata aura ka) ina sarvanAmoM ke Age Ane vAle Gas (pratyaya) ko DAsu aisA Adeza vikalpa se hotA hai / udA0 - kintu tAsu // 1 // ; jIviu visiTTu // 2 // striyAM Dahe || 359 / / // 2 // apabhra Mze strIliMge vartamAnebhyo yattatkibhyaH parasya Gaso Dahe ityAdezo vA bhavati / 'ahe u' / 'tahe kerau' / 'kahe keu / apabhraMza bhASA meM, strIliMga meM hone vAle yad, tad aura kima (sarvanAmoM) ke Age Ane vAle Gas ( pratyaya ) ko Dahe aisA Adeza vikalpa se hotA hai / udA0ahe kerau | 269 yattadaH syamodhu" traM // 360 / / apabhra Mze yattadoH sthAne syamoH parayoryathAsaMkhyaM dhruvaM ityAdezau vA bhavataH / gaNa' ciTThadi nAhu dhru traM raNi karadi na bhranti // 1 // pakSe / ta bolliai ja nivvahai / apabhraMza bhASA meM si aura am ( pratyaya ) Age hone para, yad aura tad inake sthAna para anukrama se dhuM jaura traM aise Adeza vikalara se hote haiM / udA0 - pragaNi bhraMti ||1|| (vikalpa - ) pakSa meM :- taM volliai ju nivvaha / idama imu: klIve || 361 // apabhraMze napuMsakaliMge vartamAnasyedamaH syamoH parayoH imu ityAdezo bhavati / imu' kulu tuha taNau / imu 'kulu dekkhu / apabhraMza ASA meM, napuMsakaliMga meM hone vAle idam (sarvanAma) ko, Age si aura amU (pratyaya) hone para imu aisA Adeza hotA hai / udA0 -- imu tRNasame 1. jIvitaM kasya na vallabhakaM dhanaM punaH dve api avasara - nipatite 3. kRte / 6. prAGgaNe tiSThatinAtha yad tad raNe karoti na bhrAntim / 7. tat jalpyate yannirvahati / 8. iTaM kulaM taba tanaya / 9. idaM kulaM pazya / 2. yasyAH / 4. tasyAH / kasya na iSTam / gaNayati viziSTaH // 5. kasyAH / Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthaH pAdaH etadaH strI-puM- klIve eha eho ehu || 362 || apAze striyAM pusi napuMsake vartamAnasyaitadaH sthAne syamoH parayo yathA saMkhyaM eha eho ehu ityAdezA bhavanti / 270 eha 'kumArI eho naru ehu maNoraha-ThANu / eha vaDha cintantAhaM pacchai hoi vihANu // 1 // apabhraMza bhASA meM, strIliMga, pulliMga aura napuMsakaliMga meM hone vAle etad ( isa sarvanAma ) ke sthAna para, Age si aura am (pratyaya) hone para, anukrama se eha, eho, ehu aise Adeza hote haiM / udA0- -eha kumArIvihANu // 1 // eijaMsa - zasoH || 363 // apabhraMze etado jas-zasoH parayoH ei ityAdezo bhavati / ei ti ghoDA eha thali ( 4.330.4 ) / ei peccha / apabhraMza bhASA meM, ghas aura zas (pratyaya) Age hone para, etad (sarvanAma) ko ei aisA Adeza hotA hai / udA0--- -- eiti thali; ei peccha / adasa ohU || 364 || apabhra Mze adasaH sthAne jas-zaso- parayoH oi ityAdezo bhavati / jai' pucchaha dhara vaDDAIM to baDDA dhara oi / vihalia - jaNa- abbhuddharaNa kantu kuDIrai joi // 1 // amUni vartante pRccha vA / apabhraMza bhASA meM, jas aura zas ( pratyaya ) Age hone para, aTus ( sarvanAma ) ke "joi // 1 // ( yahA~) amUni sthAna para oi aisA Adeza hotA hai / udA0 - jai bartante pRccha vA (ve ghara haiM athavA unake bAre meM pUcho, aisA artha hai / idama AyaH || 365 / / apabhraMze idam-zabdasya syAdau Aya ityAdezo bhavati / 1. eSAkumArI eSa (ahaM) naraH etad manoratha sthAnam / etad mUrkhANAM cintabhAnAnAM pazcAd bhavati vibhAtam // 2. etAn prekSasya / 3. yadi pRcchata gRhANi mahAnti (vaDDAI) tad (etaH ) mahAnti gRhANi amUni / vihvalita-janAbhyuddharaNaM kAntaM kuTarike pazya // Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe 271 'AyaI loaho loaNaI jAI saraI na bhanti / / appie dii mauliahiM pie diTThai vihasanti // 1 // sosau ma sosau cia uahI vaDavAnakassa kiM teNa / jaM jalai jale jalaNo AeNa vi kiM na pajjattaM // 2 // Ayaho daDha kalevaraho ja vAhiu taM sAru / jai uTThabhai to kuhaI aha Dajjhai to chAru // 3 // apabhraMza bhASA meM, vibhakti pratyaya Age hone para, idam ( isa sarvanAma ) zabda ko Aya aisA Adeza hotA hai| udA0-AyaI....."vihasanti // 1 // ; sosau"" pajjattaM // 2 // ; Ayaho..'chAru // 3 // sarvasya sAho vA // 366 // apabhraze sarvazabdasya sAha ityAdezau vA bhavati / sAhu vi lou taDaphaDai vaDuttaNahoM taNeNa / vaDDappaNu pari pAviai hatthi mokkala DeNa // 1 // pksse| "savva vi| apabhraMza bhASA meM, sarva ( isa sarvanAma ) zabda ko sAha aisA Adeza vikalpa se hotA hai / udA0-sAha..... 'mokkalaDeNa // 1 // (vikalpa-) pakSa meM:-savRdhi / kimaH kAI-kavaNau vA / / 367 / / apabhraze kimaH sthAne kAiM kavaNa ityAdezau vA bhavataH / jAi na su Avai dai gharu kAI aho muhu tujjhu / vayaNu ju khaNDai tau sahie so piu hoi na majjhu // 1 // 1. imAni lokasya locanAni jAti smaranti na bhrAntiH / apriye dRSTe mukulanti priye dRSTe vikasanti / 2. zuSyatu mA zuSyatu eva (vA) udadhiH vaDavAnalasya ki tena / yad jvalati jale jvalanaH etenApi ki na paryAptam / / 3. asya dagdhakalevarasya yad vAhitaM ( = labdhaM ) tat sAram / yadi AcchAdyate tataH kuthyati atha (yadi) dahyate tataH kSAraH // 4. sarvo'pi lokaH praspandate (taDapphaDai) mahattvasya kRte / mahattvaM punaH prAgyate yuktena / 5. sarvaH api / 6. yadi na sa AyAti dUti gRhaM ki agho mukhaM tava / bacanaM yaH khaNDayati tava sakhi ke sa priyo bhavati na mama // Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 caturthaH pAdaH kAI na dUre dekkhi| ( 4.336.1 ) / 'phoDenti je hi aDau~ appaNa: tAha~ parAI karaNa ghRNa / rakkhejjahu loaho appaNA bAlaheM jAyA visama thaNa // 2 // supurisa kaMguhe aNuharahiM bhaNa kajjeM kvnnenn|| jivaM jivaM vaDDattaNu lahahiM tiva~ tivaM navahiM sireNa // 3 // pksse| jai sasaNehI to muia aha jIvai ninneha / bihi vi payArehi gaia dhaNa kiM gajjahi khala meMha // 4 // apabhraMza bhASA meM, kim ( sarvanAma ) ke sthAna para kAI aura kavaNa aise Adeza vikalpa se hote haiM / udA0-jai na. 'majha // 15 kAI. 'dekkha i. phoDenti 'thnn||2||; supurisa sireNa // 3 // (vikalpa-) pakSameM:-jai sasaNehI 'meha / 4 // ____ yuSmadaH sau tuhuM // 368 // / apabhraMze yuSmadaH sau pare tu ityAdezo bhavati / bhamara ma ruNa jhuNi raNaDai sA disi joi ma roi / sA mAlai desaM taria jasu tuhu~ marahi vioi // 1 // apabhraMza bhASA meM, yuSmad (sarvanAma) ko, si (pratyaya! Age hone para, tuhu aisA Adeza hotA hai / udA. bhamara....."kioi // 1: jasa-zaso stumhe tumhaiM // 369 // apabhraMze yuSmado jasi zasi ca pratyekaM tumhe tumhaI ityAdezau bhavataH / tumhe" jANaha / tumhe tamhaI pecchai / vacanabhedo yathAsaMkhyanivRttyarthaH / / apabhraMza bhASA meM, yuSmad (sarvanAma) ko jas aura zas (pratyaya) Age hone para, pratyeka ko tumhe aura tumhaI aise Adeza hote haiN| udA0-tumhe'' pecchai / anukrama kI nivRtti karane ke lie (satra meM) vacana kA bheda (kiyA hai| 1. sUtra 4.350 ke nIce zloka 2 dekhie / 2. satpuruSAH kaGgo: anuharanti bhaNa kAryeNa kena / yathA yathA mahattvaM labhanne tathA tathA namanti zirasA // 3. yadi sasnehA tanmRtA atha jIvita niHsnehA / dvAbhyAmapi prakArAbhyA~ gattikA ( = gatA) dhanyA kiM garjasi khala megha // 4. bhramara mA ruNajhuNazabdaM kuru araNye tAM dizaM vilokaya mA rudihi / sA mAlato dezAntaritA yasyAH tvaM mriyase piyoge // 5. kramasa:--yUyaM jAnItha / yuSmA0 prekSate / Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe TAyamA paI taI || 370 // apaze yuSmadaH TAGi am ityetaiH saha paI taI ityAdezau bhavataH / TA / mukkA vivarataru phiTTai pattattaNaM na pattANaM / tuhu puNu chAyA jai hojja kahavi tA tehi pattehi // 1 // mahu' hiu ta tArA tuhu sa vi anneM vinaDijjai / pima kAI karau hau kAIM tu macche macchu gilijjai // 2 // Gi / i~ mai~ behi vi raNagaryAha ko jayasiri takkei / ke sahi leppaNu jamadhariNi bhaNa suhu ko thakkei // 3 // evaM tai / amA | pai~ mellanti he mahu maraNu maha~ mellantahoM tujjhu / sArasa jasu jo veggalA so vi kRdantahoM sajjha // 4 // evaM taI / - apabhraMza bhASA meM, yuSmad ko TA, Gi, aura am ina (pratyayoM ) ke sAtha paI aura taI aise Adeza hote haiM / udA0 - TA (pratyaya) ke gaha: - paI mukkAha~ pattehi // 1 // ; mahu gilijjai // 2 taI ( Adeza bhI hotA hai ) / isI prakAra taI ( aisA Adeza bhI hotA hai ) / ***thakkei // 3 // isI prakAra mellantiheM " sajjha // 4 // Gi (pratyaya) ke sahaH - i~ am (pratyaya) ke saha : - pai~ bhisA tumhehiM // 371 / / apaze yuSmado bhisA saha tumhehiM ityAdezo bhavati / 1. tvayA muktAnAmapi varataro vinazyati (phiTTai) patratvaM na patrANAm / tava punaH chAyA yadi bhavet kathamapi tadA taiH patra (eva) // 2. mama hRdayaM tvayA tayA tvaM sApi anyena vinATyate / priya kiM karomyahaM kiM tvaM matsyena matsyaH gilyate // 273 3. tvayi mayi dvayorapi raNagatayoH ko jayazriyaM tarkayati / gRhItvA yamagRhiNI bhaNa sukhaM kastiSThati / 4. svAM muJcantyAH mama maraNaM mAM muJcatastava / sArasa: (yathA ) yasya dUre (veggalA) saH api kRtAntasya sAdhyaH // 18] prA0 vyA0 Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 caturthaH pAdaH 'tumheMhi amheM hiM jaM ki au diTThau bahuajaNeNa / taM tevaDDau samarabharu nijjiu ekka khaNeNa // 1 // apabhraMza bhASA meM, yuSmad ( sarvanAma ) ko bhis ( pratyaya ) ke saha tumhehi aisA Adeza hotA hai / udA0--tumhe hi....''khaNeNa // 1 // Gasi-GasbhyAM tau tujjha tudhra / / 372 // apabhraMze yuSmado GasiGasbhyAM saha tau tujjha tudhra ityete traya AdezA bhavanti / ta u hosta' u Agado / tujjha' honta u Agado / tughra honta' u aagdo| ngsaa| tau guNasaMpai tujjha madi tudhra aNuttara khanti / jai uppatti anna jaNa mahimaMDali sikkhanti // 1 // apabhraMza bhASA meM, yuSmad ( sarvanAma ) ko kami aura us (pratyayoM) ke saha tau, tujjha aura tudhra aise ye tIna Adeza hote haiM / sadA0-( usi pratyaya ke saha ):tau.... Agado / us (pratyaya) ke sahaH-tau guNa..."sikkhanti // 1 // ___bhyasAmbhyAM tumhahaM // 373 // __ apabhraze yuSmado bhyas Am ityetAbhyAM saha tumhaha ityAdezo bhavati / tumhahaM hontau aagdo| tumhaha" kerudhnnu| apabhraMza bhASA meM, yuSmad (sarvanAma) ko bhyas aura Am ( ina pratyayoM ) ke saha tumhahaM aisA Adeza hotA hai / udA0--tumhaha...''dhaNu / tumhAsu supA // 374 // apabhra ze yuSmadaH supA saha tumhAsu ityAdezo bhvti| tumhAsu tthiaN| apabhraMza bhASA meM, yuSmad ( sarvanAma ) ko sup pratyaya ke saha tumhAsu aisA Adeza hotA hai / udA0-tumhAsu tthiaN| 1. yuSmAbhiH asmAbhiH yat kRtaM dRSTa (ka) bahukajanena / dat tadA) tAvanmAtra: samarabharaH nijitaH ekakSaNena // 2. tvat / 3. bhavAn (bhavana) / 4. AgataH / 5. tava guNasampadaM tava mati tava anuttarAM kSAntim / __ yadi utpadya anyajanAH mahImaNDale zikSante // 6. yuSmad bhavAn (bhavan) aagtH| 7. yuSmAkaM kRte dhanam / 8. yuSmasu sthitam / Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe 275 sAvasmado huN|| 375 // apabhraze asmadaH sau pare hau ityAdezo bhavati / tasu hau~ kalijugi dullahaho ( 4.338.1 ) / ____ apabhraMza bhASA meM, asmad ( sarvanAma ) ko si ( pratyaya ) Age hone para hara aisA Adeza hotA hai / udA0-tasu..."dullahaho / jas-zasora mhe amhaI / / 376 / / ___ apabhraMze asmado jasi zasi ca pare pratyeka amhe amhaI ityAdezau bhvtH| amhe thoA' riu bahua kAyara emva bhaNanti / muddhi nihAlahi gayaNayalu kai jaNa joNha karanti // 1 // ambaNu' lAivi je gayA pahia parAyA ke vi| avasa na suahiM suhacchimahiM jivaM amhaI tivaM te vi // 2 // amhe dekkhai / amhaiM dekkhai / vacanabhedo yathAsaMkhyanivRttyarthaH / apabhraMya bhASA meM, asmad (sarvanAma) ko jas aura zas (pratyaya) Age hone para, pratyeka ko amhe aura amhaiM aise Adeza hote haiN| udA0-amhe.... " karanti : 1 // ; mamvaNuH ''te vi // 2 // ; amhe''dekkhai / anukrama kI nivRtti karane ke lie ( sUtra meM ) vacana-bheda (kiyA huA) hai| ___TAGyamA maI // 377 // apabhraMze asmadaH TA Di am ityetaiH saha maI ityAdezo bhavati / ttaa| maI jANiu pia virahi ahaM kavi dhara hoi viAli / Navara miaMku vi tiha tavai jiha diNayaru khayagAli // 1 // 1. vayaM stokAH ripathaH bahaSaH kAtarAH evaM bhaNanti / mugdhe nibhAlaya gaganatalaM kati janAH jyotsnA kurvanti / 2. amlatvaM lAgayitvA ye gatAH pathikAH parakIyAH ke'pi / avazyaM na svapanti sukhAsikAyAM yathA vayaM tathA te'pi // 3. asmAn pazyati / 4. mayA jJAtaM priya virahitAnAM kApi dharA bhavati vikAle / kevalaM (paraM) mRgAGko'pi tathA tapari yathA dinakaraH kSayakAle // Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 caturthaH pAdaH DinA / pai~ maI behi vi raNagayahiM ( 4.370.3 ) / amaa| maI mellantaho tujjhu ( 4,370.4 ) / __ apabhraMza bhASA meM, asmad (sarvanAma) ko TA, Di aura am ina (pratyayoM) ke saha maI aisA Adeza hotA hai| udA0-TA (pratyaya) ke sahaH-ma...'khayagAli // 1 // Gi (pratyaya) ke saha :-pai~"raNagayahiM / am (pratyaya) ke saha :-maI "tujjha / amhehiM bhisA // 378 // apabhraze asmado bhisA saha amhe hiM ityAdezo bhavati / tumheM hiM amhehiM jaM ki au ( 4.371.1 ) / apabhraMza bhASA meM, asmad ( sarvanAma ) ko bhis ( pratyaya ) ke saha amhehiM aisA Adeza hotA hai| udA0-tumhe hiM....."kiau~ / mahu majjha GasiGasbhyAm // 379 // apabhraze asmado usinA GasA ca saha pratyeka mahu majjhu ityAdezau bhavataH / mahu' hontau gdo| majjhU hontau gdo| GasA / mahu kantahoM be dosaDA helli ma jhaMkhahi Alu / dentahoM hau para uvvaria jujjhantaho karavAlu // 1 // jai bhaggA pArakkaDA to sahi majjhu pieNa / aha bhaggA amhahaM taNA to teM mAri aDeNa // 2 // apabhraMza bhASA meM, asmad (sarvanAma) ko Gasi aura Gas (pratyayoM) ke saha pratyeka ko maha aura majjha aise Adeza hote haiN| udA0-(Gasi pratyaya ke saha):--mahu..." gdo| Gas (pratyaya) ke sahaH--mahu..."karavAlu // 1 // ; jai bhggaa'maariaddenn||2|| amhahaM bhyasAmbhyAm // 380 // apabhraze asmado bhyasA AmA ca saha amhaha ityAdezo bhavati / 'amhahaM hontau Agado / AmA / aha bhaggA amhahaM taNA ( 4.376.2) / 1. mat (athavA mattaH) bhavAn gataH / 2. mama kAntasya dvo doSI he sakhi mA pidhehi alIkam / __ dadattaH ahaM paraM urvaritA yudhyamAnasya karavAlaH // 3. yadi bhagnAH parakIyAH tadA (tataH) sakhi mama priyeNa / ___ atha bhagnA asmAkaM saMbaMdhinaH tadA tena mAritena // 4. asmat bhavAn AgataH / Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe 277 apabhraMza bhASA meM, asmad (sarvanAma) ko bhyas aura Am (pratyayoM) ke saha amhahaM aisA Adeza hotA hai / udA0 -(bhyas pratyaya ke saha):--amhaha"""Agado / Am (pratyaya) ke saha :-maha tnnaa| supA amhAsu // 381 / / apabhraze asmadaH supA saha amhAsu ityAdezo bhavati / amhAsu tthiaN| ____ apabhraMza bhASA meM, asmad (sarvanAma) ko sup pratyaya ke saha amhAsu aisA Adeza hotA hai| udA0-amhAsu Thia / tyAderAdyatrayasya saMbaMdhino hiM na vA // 382 / / tyAdInAmAdyatrayasya sambandhino bahupvartheSu vartamAnasya vacanasyApabhraze hi ityAdezo bhvti| muhaka barivaMdha tahe soha dharahiM naM mallajujjhu sasi-rAhu karahiM tahe sahahi kurala bhamara-ula-tulia naM timira Dimbha khellanti milia // 1 // apabhraMza bhASA meM, dhAtu ko lagane vAle (pratyayoM) ke Adyatraya se saMbaMdhita (aise) vahu ( = aneka ) artha meM hone vAle vacana ko ( yAnI bahuvacana ko ) hi aisA Adeza vikalpa se hotA hai / udA0---muhakabari - milima // 1 // madhyatrayasyAdyasya hiH / / 383 / / tyAdInAM madhyatrayasya yadAdyaM vacanaM tasyApabhraMze hi ityAdezo vA bhvti| bappIhA' piMu piu bhaNavi kittau rumahi hayAsa / tuha jali muha puNu vallahai bihu~ vina pUria Asa // 1 // aatmnepde| bappIhA kaI bollieNa nigdhiNa vAra i vaar| sAyari bhariai vimalajali lahahi na ekkai dhAra // 2 // 1. asmAsu sthitam / 2. mukhakabarIbandhau tasyAH zobhA dharataH nanu mallayuddhaM zazi-rAhU kurutH| tasyAH zobhante kuralAH bhramarakulatulitAH nanu timiraDimbhAH krIDanti militAH // 3. cAtaka pibAmi pibAmi (tathA priyaH priyaH iti) bhaNitvA kiyadrodiSi hatAza / tava jale mama punarghallo dvayorapi na pUritA AzA // 4. cAtaka ki kathanena nighUNa vAraMvAram / sAgare bhRte vimalajalena labhase na ekAmapi dhArAm // Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 caturthaH pAdaH saptamyAm / 'AyAhi jammahi annahi vi gori su dijjahi kantu / ___ gaya mattaha cattaMkusahaM jo abhiDai hasantu // 3 // pksse| ruasi / ityaadi| apabhraMza bhASA meM, tyAdi (pratyayoM) meM se madhya-traya kA jo Adya vacana, usako hi aisA Adeza vikalpa se hotA hai / udA0 ----bappIhA..... Asa // 1 // ; yAtmanepada meM (hi aisA Adeza ):-bappIhA kaI..... 'ghArA // 2 // ; vidhyartha meM ( hi aisA Adeza:-Ayahi hasantu // 3 // (vikalpa-) pakSameM:-asi, ityAdi / bahutve huH / / 384 // tyAdaunAM madhyatrayasya sambandhi bahuSvartheSu vartamAnaM yad vacanaM tasyApabhraMze ha ityAdezo vA bhavati / bali abbhatthaNi mahamahaNu lahuIhUA soi| jai icchaha vaDahattaNauMdeha ma maggaha ko i||1|| pakSe / icchaha / ityAdi / apabhraMza bhASA meM, tyAdi ( pratyayoM ) meM se madhya aba se saMbaMdhita ( aura ) bahu ( aneka) artha meM honevAlA jo ( bahu-) vacana, usako hu aisA Adeza vikalpa se hotA hai / udA0-baki "koi ? (vikalpa-) pakSameM:-- icchaha, ityAdi / antyatrayasyAdyasya uN|| 385 // tyAdInAM antya trayasya yadAdyaM vacanaM tasyApabhraMze u ityAdezo vA bhavati / vihi viNaDau pIDantu gaha maM dhaNi karahi visaau|| saMpai kaDaDhau~ vesa jivaM chuDU agghai va vsaau||1|| bali kijjau~ suaNassu (4.338.1) / pakSe / kaDDhAmi / ityAdi / apabhraMza bhASA meM, tyAdi (pratyayoM) meM se antya traya kA jo Adhabacana usake uM aisA Adeza bikalpa se hotA hai| udA0--vihi...."babasAu // 1 // ; bali..... suaNassu / (vikalpa--) pakSameM:-kaDhAmi, ityAdi / 1. masmina janmani banyasminnapi gauri taM dadhAH kAntam / ___ gajAnAM mattAnAM tyaktAGakuzAnAM yaH saMgacchate isan // 2. bale: abhyarthane madhumapanaH ladhukomataH so'pi / yadi icchaSa mahattvaM (vaDDhattaNaThaM) dattamA mAgayata kamapi / / 3. vidhivinATayatumahAH pIDayantu mAdhanye kuru viSAdam / sampadaM karSAbhi veSamiva yadi ardhati (=syAt) vyavasAyaH // Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe 279 bahutve hu~ // 386 // tyAdInAmantyatrayasya sambandhi bahuSvartheSu vartamAnaM yad vacanaM tasya hu~ ityAdezo vA bhavati / khaggavi sA hi u jahiM lahahu Siya tahi dehi jaahuN| raNadubhikkheM bhaggAiM viNu jujjheM na valAhuM // 1 // pksse| lahimu / ityaadi| apabhraMza bhASA meM, tyAdi (pratyayoM) meM se antya traya se saMbaMdhita bahu (= aneka) artha meM hone vAlA jo (bahu/aneka) vacana, usako huaisA Adea vikalpa se hotA hai| udA0 -- khagga valAI // 1:: (vikalpa-) pakSase:-lahimu, ityAdi / hisvayoridudet // 387 // paJcamyAM hi svayorapabhraMze i u e ityete traya AdezA vA bhavanti / it| kuJjara' sumari ma salla i u saralA sAsa ma melli / __ kavala ji pAviya vihi vasiNa te cari mANa ma melli // 1 // ut / bhamarA ettha vi limbaDai ke vi diyahaDA vilambu / dhaNapattalu chAyAbahulu phullai jAma kayambu // 2 // et| priya' emvahi kare sellu kari chaDDahi tuhu~ karavAlu / __jaM kAvAliya bappuDA lehi abhaggu kavAla // 3 // pakSe / sumarahi / ityaadi| apabhraMza bhASAM meM, AjJArtha meM hi aura sva ina (pratyayoM) ko i, u aura e aise ye tIna Adeza vikalpa se hote haiN| udA.-i ( it aisA AdeNa ):-kuJjara...... 1.khaDgavisAdhitaM yatra labhAmahe tatra deze yAmaH / raNadubhikSeNa bhagnAH vinA yudhena na valAmahe // 2. kuJjara smara mA sallakIH saralAn zvAsAn mA muJca / kavalAH ye prAptAH vidhivazena tAMzvara mAnaM mA muJca // 3. bhramara atrApi nimbake kati (cit) divasAna vilambasva / dhanapatravAn chAyA bahulo phullati yAvat kadambaH // 4. priya idAnI kuru bhallaM kare tyaja svaM karavAlam / yena kApAlikA barAkAH lAnti abhagnaM kapAlam // Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 citurthaH pAdaH melli // 1 // u (una aisA Adeza):-bhamarA kayambu // 2 // e (e. aisA Adeza):priya.... kavAlu // 3 // (vikalpa-) pakSameM:-sumarahi, ityAdi / vatyati syasya saH // 388 / / apabhraMze bhaviSyadarthaviSayasya tyAdeH syasya so vA bhavati / diahA' janti jhaDappaDahiM paDahi manoraha pcchi| jaM acchai taM mANi ai hosai karatu ma acchi // 1 // pksse| hohii| apabhraMza bhASA meM, bhaviSyArthaka tyAdi ( pratyayoM) meM se sya (pratyaya ) ko sa (aisA Adeza) vikalpa se hotA hai| udA0-diahA acchi // 1 // (vikalpa-) pkssmeN:--hohii| kriyeH kIsu // 386 / / kriye ityetasya kriyApadasyApabhraMze kI su ityAdezo vA bhavati / santA' bhoga lu pariharai tasu kaMtaho bali kiisu| tasu daiveNa vi muNDiyau~ jasu khallihaDau~ sosu // 1 // pksse| sAdhyamAnAvasthAt kriye iti saMskRtazabdAdeSa pryogH| bali ki jjau~suaNassu ( 4.338.1) / . apanaza bhASA meM, kriye isa kriyApada ko kosu aisA Adeza vikalpa se hotA hai| udA.-santAbhoga....."sIsu // 1 // (vikalpa- ) pakSameM:-sAdhyamAna avasthA meM se kriye isa saMskRta zabda se yaha (yAnI mAge diyA huA) prayoga hotA hai| udA0bali....""suaNassu / bhuvaH paryAptau huccaH // 360 // apabhraMze bhuvo dhAtoH paryAptAvarthe vartamAnasya hucca ityAdezo bhavati / aituMgattaNa jaM thaNahaM so cheyau na hu laahu| sahi jai kevai tuDivaseNa ahari pahuccai nAhu // 1 // 1. divasA yAnti vegaH (jhaDappaDahiM) patanti manorathAH pazcAt / yadAste tanmAnyate bhaviSyati (iti) kurvan mA Assva // 2. sato bhogAn yaH pariharati tasva kAntasya baliM kriye / basya devenaiva muNDitaM yasya khalvATa zIrSam // 3. apituGgatvaM yat stanayoH sacchedakaH na khalu sAbhaH / sakhi yadi kathamapi truTivazena adhare prabhavati nAthaH // Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe 281 apabhraMza bhASA meM, paryApti artha meM hone vAle bhU ( yAnI pra+bhU isa ) dhAtu ko hucca aisA Adeza hotA hai| udA0-aitagattaNa ..."nAhu // 1 // bego bruvo vA // 361 // apabhraMze brUgordhAtova ityAdezo vA bhavati / bruvaha' suhAsiu kiM pi| pksse| ittau broppiNu sauNi Thiu puNu dUsAsaNu broppi| to hau~ jANauM rAho hari jai mahu aggai broppi / / 1 / / apabhraza bhASA meM, ba dhAtu ko aba aisA Adeza vikalpa se hotA hai| udA.bruvaha "kipi / (vikalpa-) pakSameM:-ittau~..."vroppi // 1 // brajevujaH / / 392 // apabhraMze vrajaterdhAtorvatra ityAdezo bhavati / vanai / kuppi / vuppinnu| apabhraMza bhASA meM, vrajami (Vvaj) dhAtu ko vRna aisA Adeza hotA hai| udA0khubai..."vune ppiNa / dRzeH prassaH // 363 // apabhraMze dRzerdhAtoH prassa ityAdezo bhavati / prssdi| apamraza bhASA meM, dRz dhAtu ko aisA Adeza hotA hai| udA0-prassadi / graheNhaH / / 364 // apabhraMze baherdhAtoha ityAdezo bhavati / paDha' gRNheppiNu vratu / apabhraMNa bhASA meM, graha dhAtu ko gRha aisA bAdeza hotA hai| udA0para 'vtu| takSyAdInAM chollAdayaH // 365 // apabhraMze takSi prabhatInAM dhAtUnAM cholla ityAdaya AdezA bhavanti / jivaM tivaM tikkhA levi kara jai sasi cholli jjantu / to jai goriheM muhakamali sarisima kA vi lahantu // 1 // 1. brUta subhASitaM kimapi / / 2. iyat uktvA zakuniH sthitaH punaHzAsana uktvA / ___ tadA ahaM jAnAmi eSa hariH yadi mamAgrataH uktvA // 3. paTha gRhItvA vratam / 4. yathA tathA tIkSNAn lAtvA karAn yadi zazI atakSiSyata / tadA jagati gauryA mukhakamalena sadRzatAM kAmapi malapsyata // Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 caturthaH pAdaH mAdigrahaNAd dezISu ye kriyAvacanA upalabhyante te udAhAryAH / cuDa'llau cuNNIhoi sai muddhi kavoli nihittau / sAsAnala-jAla-jhalakki au bAha-salila-saMsittau // 2 // abbhaDavaMciu be payaiM pemmu nimattai jaavN| savvAsaNa-riu-sambhavaho kara parisattA tAveM // 3 // hiai khuDukkai goraDI gayaNi chuDakkai mehu / vAsAratti pavAsuahaM visamA saMkaDu ehu // 4 // ammi paohara vajjamA niccu je sammuha thanti / mahu kantahoM samaraMgaNai gayaghaDa bhajjiu janti // 5 // putteM jAe~ kavaNu guNu avaguNa kavaNu mueNa / jA bappIkI bhaMhaDI caMpijjai avareNa // 6 // taM tettiu jalu sAyaraho' so tevar3a vitthAru / tisaheM nivAraNu palu vi na vi para dhucha ai asAru // 7 // apanaza bhASA meM, takS prabhRti dhAtuoM ko cholla ityAdi Adeza hote haiM / udA.---jiveM... 'lahantu / / / / (sUtra meM tAsi zabda ke Age) Adi zabda kA nirdeza hone ke kAraNa, dezI bhASAoM meM jo kriyA bAcaka zabda upalabdha hote haiM, ve udAharaNa svarUpa meM ( yahA~ ) lete haiN| udA0-caDDallau''asAru // 2-7 // taka / 1. kaGkaNaM cUrNIbhavati svayaM mugdhe kapAle nihitam / ___ zvAsAnala-jvAlA-saMtaptaM bASpa-jala-saMsiktam // 2. anugamya ve pade prema nivartate yAvat / sarvAzanaripusaMbhavasya karA: paridRttAH tAvat // 3. hRdaye zalyAyate gorI gagane garjati meghaH / ___ varSArAne pravAsikAnAM viSamaM saMkaTametat / / 4. amba payodharI banamayo nityaM yau saMmukhI tiSThata. / mama kAntasya samarAMga gake gajaghaTAH bhakta yAtaH // 5. putreNa jAtena ko guNaH avaguNaH kaH mRtena / __yat paitRkI (bappIkI) bhUmiH Akramyate'pareNa // 6. tat tAvat jalaM sAgarasya sa tAvAn vistAraH / tRSo nivAraNaM palamapi nApi (nava) paraM zabdAyate asAraH // Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe 283 anAdau svarAdasaMyuktAnAM kakhatathapaphAM gaghadadhavabhAH // 366 // apabhraMze padAdau vartamAnAnAM svarAt pareSAmasaMyuktAnAM kakhatathapaphAM sthAne yathAsaMkhyaM gaghadadhababhAH prAyo bhavanti / kasya gaH / jaM diThauM somaggahaNu' asaihiM hasiu~ nisaMku / piamANusa vicchoha-garu gili gili rAhu mayaMku // 1 // khasya ghaH / ammIe satthAvatthehiM sughi cintijjai maannu| pie diThe hallohaleNa ko ceai appANu // 2 // tathapaphAnAM ddhbbhaaH| sabadhu' kareppiNu kadhidu maI tasu para sabhalau~ jammu / jAsu na cAu na cArahaDi na ya pamhaTThau dhammu // 3 // anAdAviti kim / sabadhu kreppinnu| atra kasya gatvaM na bhavati / svarAditi kim / gili gili rAha myNk| asaMyuktAnAmiti kim / ekkahi akkhihiM sAvaNu ( 4.357.2 ) / prAyodhikArAt kvacinna bhavati / jaI kevai pAvIsu piu akiA kuDDa kriisu| paNi u navai sarAvi jivaM savvaMga paisIsu // 4 // ua kaNi Aru paphulliau kaMcaNakatipayAsu / gorI vayaNaviNijji au naM sevai vaNavAsu // 5 // apabhraMza bhASA meM apadAdi (yAnI pada ke Arambha meM na) hone vAle, svara ke Age hone vAle, ( aura ) asaMyukta ( aise ) ka kha ta tha pa aura pha inake sthAna para anukama se ga dha da dha ba aura bha (ye varNa) prAyaH Ate haiN| udA0-ka ke sthAna para ga :-jaM di T Tha u~... ."mayaMku // 1 // kha ke sthAna para ghA-ammIe 1. bad dRSTaM somagrahaNamasatIbhiH hasitaM niHzaMkam / priyamanuSyavikSobhakaraM gila gila rAho mRgAMkam // 2. amba svasthAvasthaH sukhena cintyate mAnaH / priye dRSTe vyAkulatvena (hallohaleNa) kazcetayati mAtmAnam / 3. zapathaM kRtvA kathitaM mayA tasya paraM saphalaM janma / yasya na tyAgaH na ca ArabhaTI na ca pramRSTaH dharmaH // 4. yadi kathaMcit prApsyAmi priyaM akRtaM kautukaM kariSyAmi / pAnIyaM nabake zarAve yathA sarvAGgeNa pravekSyAmi // 5. pazya kaNikAraH praphullitaka: kAcanakAntiprakAzaH / gaurIvadanavinijitakaH nanu sevate vanavAsam / / Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 caturthaH pAdaH ............. appANa // 2 // ta tha pa aura pha inake sthAna para da dha ba aura bha:sabadhu... .."dhammu // 3 // ( sUtra meM ) anAdi hone vAle, aisA kyoM kahA hai ? (kAraNa yadi ka ityAdi anAdi na ho, to yaha niyama nahIM lagatA hai| udA0-) sabaghu kareppiNa; yahA~ ( ka anAdi na hone ke kAraNa ) ka kA ga nahIM huA hai| svara ke Age hone vAle, aisA kyoM kahA hai ? ( kAraNa ka ityAdi svara ke Age na ho, to yaha niyama nahIM lagatA hai / udA0-) gili... .. 'mayaMku / asaMyukta hone vAle, aisA kyoM kahA hai ? ( kAraNa ka ityAdi saMyukta ho, to yaha niyama nahIM lagatA hai| udA0-) ekkAha.. ..'sAvaNu / prAya: kA adhikAra hone se, kvacit ( ka ityAdi ke sthAna para ga ityAdi ) nahIM Ate haiN| udA.---jai kevaI... ... ... vaNavAsu // 4 // aura // 5 // monunAsiko vo vA // 367 // apabhraMzenAdau vartamAnasyAsaMyuktasya makArasya anunAsiko vakAro vA bhavati / kavala! kamalu / bhava~ru bhamaru / lAkSaNikasyApi / jiva~ / tiva~ / jeveN| teveN| anAdAvityeva / miyaNu asaMyuktasyetyeva / tasu para salabhau jammu ( 4.366.3 ) / apabhraMza bhASA meM, anAdi hone vAle ( aura ) asaMyukta ( aise ) makAra kA anunAsika (-yukta) vakAra ( = =) vikalpa se hotA hai| udA0-kavala ... .."bhamaru / vyAkaraNa ke niyamAnusAra Ane vAle (makAra ) kA bhI ( va ) hotA hai| udA0--jivaM... ... .. .. 'te / ( makAra ) anAdi hone para hI ( aisA + hotA hai; makAra anAdi na ho, to usakA va nahIM hotA hai| udA0-) bhayaNa / ( makAra ) asaMyukta hone para hI ( aisA va hotA hai; makAra saMyukta hone para, usakA va nahIM hotA hai| udA0-) tasu.. .."jammu / / vAdho ro luka // 368 // apabhraMze saMyogAdadho vartamAno repho luga vA bhavati / jai kevai pAvIsu piu ( 4.366.4 ) / pakSe / jai bhaggA pArakkaDA to sahi majjhu priyeNa (4.371.2) / ___ apabhraMze bhASA meM, saMyukta vyaJjana meM anansara (yAnI dusarA avayava ) hone vAlA repha ( vaisA hI rahatA hai athavA ) vikalpa se usakA lopa hotA hai| udA.-jai kevai....."piMu / ( vikalpa- ) pakSa meM:-jai bhaggA..... priyeNa / 1. kramase:-kamala / bhramara / 2. kramaseH-jima (yathA) tima (tthaa)| jema (yathA) / tema (tpaa)| (sUtra 4.401 dekhie)| 3. madana / Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNa 285 abhUtopi kvacit / / 366 // apabhraMze kvacidavidyamAnopi repho bhavati / vAsu' mahArisi eMDa bhaNai jai sui satthu pamANu / __ mAyaha~ calaNa navantAhaM divi divi gaMgANhANu // 1 // kvaciditi kim / vAseNa vi bhAraha khambhi baddha / apabhraza mASA meM, ( mUla zabda meM ) repha na hone para bhI kvacit repha AtA hai / udA0-vAsu......"gaMgANhANu // 1 // (sUtra meM) kvacit aisA kyoM kahA hai ? ( kAraNa kabhI-kabhI aisA repha nahIM AtA hai / udA0-- ) vAseNa...... 'baddha / __Apad-vipat-saMpadAM da iH // 40 // apabhraMze Apad vipad sampad ityeteSAM dakArasya ikAro bhavati / aNau karantaho puri saho Avai Avai / vivai / sampai / prAyodhikArAt / guNahi na sampaya kitti para ( 4.335.1 ) / apabhraMza bhASA meM, Apad, vipad aura saMpad ina ( zabdoM ) ke (antya) dakAra kA ikAra hotA hai| udA.-aNau....AvaDavivai; saMpai / prAyaH kA adhikAra hone se (kabhI-kabhI ina zabdoM meM antya dakAra kA ikAra nahIM hotA hai / udA0-) guNahi~..... pr| kathaM yathAtathAM thAderemehedhA DitaH // 401 // apabhraMze kathaM yathA tathA ityeteSAM thAderavayavasya pratyeka ema ima iha idha ityete DitazcatvAra AdezA bhavanti / kema samappau duThTha diNu kidha rayaNI chuDu hoi / nava vahudaMsaNalAla sau vahai maNoraha soi // 1 // o gorImuha nijji au vali lukku miyaMku / annu vi jo pari haviya taNu so kiveM bhava~i nisaMku // 2 // 1. vyAsaH maharSiH etad bhagati yadi zratizAstraM pramANam / mAtRNAM caraNau namatAM divase divase gaMgAsnAnam // 2. vyAsenApi bhAratastambhe baddham / 3. kramase:--anayaM kurvataH puruSasya Apad AyAti / vipad / saMpad / 4. kathaM samApyatAM duSTaM dinaM kathaM rAtriH zIghraM (chuDDa) bhavati / navavadhUdarzanalAlasakaH vahati manorathAn so'pi // 5. o gaurImukhanijitaka: vAdale nilInaH mRgAMkaH / anyo'pi yaH paribhUtatanuH sa kathaM bhramati niHzaMkam // Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 caturthaH pAdaH bibAhara 'taNu ramavaNu kiha Thiu siribhANaMda | nirumara pieM piavi jaNa sesaha diNNI mudda // 3 // 'sahi nihu a tevaM maI jai piu diTTha sadosu / jevaM na jANai majjha maNu pakkhAvaDia tAsu // 4 // jiva~ jiva~ vaM kima loahaM / tiva~ tiva~ vammahu niayasara ( 4. 344. 1 / / i~ jANi priya virahiahaM ka vidhara hoi vibhAli / navara miaMku vitiha tavai jiha diNayaru khapagAli // 5 // evaM tivajidhAvudAhAyauM / apabhraMza bhASA meM, kathaM, yathA aura tathA ina (zabdoM) ke thAdi avayava ko pratyeka ko ema, ima, iha aura idha aise ye cAra Dit Adeza hote haiM / udA0 - kema samappau ..... // 1 se 4 // taka / jiva jiva.. niayasara; maI jANiu ... khayagAli // 5 // isIprakAra tidha aura jidha ( AdezoM) ke udAharaNa le / yAka - tAraka- kI gIdRzAnAM dAderDehaH // 402 // apabhraMze yAdRgAdInAM dAderavayavasya Dit eha ityAdezo bhavati / maI bhaNiau balirAma tuhu kehau maggaNa ehu / jehu tehu na vi hoi vaDa sareM nArAyaNu ehu // 1 // apabhraMza bhASA meM, yAdRk ityAdi ( yAnI yAha, tAdRk kIdRk aura IdRk ina zabdoM ) ke da-Adi ( yAnI haka isa ) avayava ko Dit eha aisA Adeza hotA hai / udA0 -maI ehu ( 4.377.2 ) atAM DaisaH // 403 // apabhraMze yAgAdInAmadantAnAM yAdRzatAdRza kIdRzedRzAnAM dAderavayavasya t aisa ityAdezo bhavati / jaiso / taiso / kaiso / aiso / apabhraMza bhASA meM, adanta ( = akArAnta ) yAdRk ityAdi zabdoM ke ( yAnI ) 1. bimbAdhare tanvyAH radanavraNaH kathaM sthitaH zrIAnanda | nirupamarasaM priyeNa pItvA iva zeSasya dattA mudrA // sadoSaH / tasya // 2. bhaNa sakhi nibhRtakaM tathA mayi yadi priyaH dRSTaH yathA na jAnAti mama manaH pakSApati taM 3. mayA bhaNita. balirAjatvaM kIdRg mArgaNaH eSaH / yAdRk tAdRg nApi bhavati mUrkha svayaM nArAyaNa eSaH // Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe 287 yAdRza, tAdRza, kIdRza aura IdRza ina (zabdoM) ke da-Adi (yAnI dRza isa) avayava ko Dit aisa aisA Adeza hotA hai| udaa.---jiso....'aiso|| yatratatrayostrasya Didetthyattu / / 404 / / apabhraMze yatra tatra zabdayostrasya etthu attu ityetau Ditau bhavataH / jai' so dhaDadi prayAvadI ketthu vi leppiNu sikkhu / jettha vitetthu vietthu jagi bhaNa to tahi sArikkhu // 1 // jattu Thido / tattu tthido| apabhraMza bhASA meM, yatra aura tatra ima zabdoM meM se tra ( isa avayava ) ko Dit etthu aura atta aise ( Adeza ) hote haiM / udA0 jaiso.. .. sArikkhu // 1 // ; jattu" ""ddido| etthu kutrAtre // 405 // apabhraMze kutra atra ityetayostra zabdasya Dit ettha ityAdezo bhavati / kettha vi leppiNu sikkhu : jettha vi tettha vi ettha jagi ( 4.404.1 ) / apabhraMza bhASA meM, kutra ora atra ima zabdoM meM se va zabda ko Dit enthu aisA Adeza hotA hai| udA0 --- ketthu vi . . "etthu jagi / yAvattAvatorvAderma uM mahiM // 406 // apabhraMze yAvattAvadityavyayorvakArAderavayavasya ma u mahiM ityete traya AdezA bhavanti / jAma na nivaDai kumbhayaDi sahi caveDa caDakka / tAma samattaha mayagalahaM pai pai vajjai Dhakka // 1 // "tilaha~ lilattaNu tAu~ para jAu~ na neha galanti / nehi paNaTaThai te jji tila phiTa vi khala honti // 2 // "jAmahi visamI kajjagai jIvaha majjhe ei| tAmahi acchau iyaru jaNu suaNu vi anta: dei / / 3 / / 1. yadi sa ghaTayati prajApatiH lAtvA zikSAm / yatrApi atra jagati bhaga tadA tasyAH sahakSIm / / 2. krama se :--yatra sthitaH / tatra sthitaH / 3. yAvat na nipatati kumbhataTe siMha cpettaa-cttaatkaarH| __ tAvat samastAnAM madakalAnAM ( gajAnAM ) pade pade DhakkA // 4. tilAnAM tilatvaM tAvat paraM yAvat na snehA: galanti / snehe panaSTe te eva tilAH tilA mraSTvA khalAH bhavantiH // 5. yAvad viSamA kAyaMgatiH jIvAnAM madhye AyAti / tAvat AstAmitaraH janaH sujano'pyantaraM dadAti / / Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 caturthaH pAdaH apabhraMza bhASA meM, yAvat aura tAvat ina avyayoM meM se vakArAdi (yAnI vat ita ) avayava ko ma, u, aura mahiM aise ye tIna Adeza hote hai| udA0-jAma ....."Nanta ru dei // 1 / se // 3 // taka / vA yattadotobaDaH // 407 // apabhraMze yad tad ityetayoratvantayoryAvattAvatorvakArAderavayavasya Dit evaDa ityAdezo vA bhavati / jevaDa antaru rAvaNa rAmaha~ tevar3a antara paTTaNagAmaha~ / pakSe / jettulo / tettulo| apabhraMza bhASA meM, atu pratyayAnta yad aura tad inake ( yAnI ) yAvat aura tAvat inake vakArAdi ( yAnI vat isa ) avayava ko Dit evaDa aisA Adeza vikalpa se hotA hai| udA0--jevaDu... .. paTTaNagAmaha / ( vikalpa-) pakSameM:-- jettalo, tettlo| vedaM kimoryaadeH||408 // apabhraMze idam kim ityetayoratvantayoriyat kiyatoryakArAderavayavasya Dit evaDa ityAdezo vA bhavati / evar3a antru| kevar3a antaru / pksse| ettulo / kettulo| apabhraMza bhASA meM, at pratyayAnta idam aura kim inake ( yAnI) iyat aura kiyat inake makArAdi ( yAnI yat isa ) avayava ko Dit evaDa aisA Adeza vikalpa se hotA hai| udA0- evaDu... ...antaru / ( vikalpa-) pakSa meM :ettulo kettlo| parasparasyAdiraH // 406 // apabhraMze parasparasyAdirakAro bhavati / te muggaDA harAviA je pariviTThA tAhaM / avaroppara johantAhaM sAmiu gaMji u jAhaM / / 1 // apabhraMza bhASA meM, paraspara ( isa zabda ) ke Adi ( = Arambha meM ) akAra AtA hai / udA0-te muggaDA... .. 'jAhaM // 1 // kAdisthaidotoruccAralAdhavam // 410 // apabhraMze kAdiSu vyaJjaneSu sthitayoH rA o ityetayoruccAraNasya lAghavaM 1. yAvad antaraM rAvaNarAmayoH tAvat antaraM paTTaNa grAmayoH / 2. antaram / 3. te mudgAH hAritAH ye pariviSTAH teSAm / parasparaM yudhyamAnAnAM svAmI pIDitaH yeSAm / / Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe 289 lAghavaM prAyo bhavati / sUghe cinti jjai mANu ( 4.396.2) / tasu hau~ kali jugi dullahoM ( 4.338.1) / ___ amanaza bhASA meM, ityAdi vyaJjanoM meM sthita rahane vAle e aura o ima ( svaroM) kA uccAraNa prAyaH laghu ( = hrasva ) hotA hai| udA0---sudhe... .. mANa; tasu" "bullahaho / padAnte u-hu-hiM-haMkArANAm // 411 // apabhraMze padAnte vartamAnAnAM u huM hiM haM ityeteSAM uccAraNasya lAghavaM prAyo bhavati / annu ju tucchau~ taheM dhaNahe ( 4.350.1) / bali kijja' suaNassu ( 4.328.1 ) daiu ghaDA vai vaNi taru? ( 4.340.1 ) / taruhu~ vi vakkalu ( 4.341.2 ) / khagga visAhi u jahiM lahaha ( 4.386.1 ) / taNaha~ taijjI bhaMgi na vi ( 4.336.1 ) / __ apabhraMza bhASA meM, pada ke anta meM hone vAle u, hu, hi aura haM inakA uccAraNa prAyaH laghu hotA hai| udA.--annu... .. 'dhaNahe; bali... .. "saaNasma; da i u ... ... .."taruhu; taraha vi vakkala; khagga... ....... lahaha taNahU~ " ... .. na vi| mho mbho vA // 412 // apabhraMze mha ityasya sthAne mbha iti makArAkAnto makAro vA bhavati / mha iti pakSmazmaSmasmamA mhaH ( 2.:4 ) iti prAkRtalakSaNavihitotra gRhyate / saMskRte tadasambhavAt / gimbho| simbhA / bambha te viralA ke vi nara je svvNgchill| je vaMkA te vazcayara je ujjUa te bailla // 1 // apabhraMza bhASA meM, mha ke sthAna para mbha aisA makAra se yukta bhakAra vikalpa se AtA hai| ( isa ) prAkRta vyAkaraNa meM 'pakSma.' . mhaH' sUtra se kahA huA mha yahA~ liyA hai; kAraNa saMskRta meM ( aisA ) bhaha sambhAvanA nahIM hai| udA0gimbho, simbho; bambhave... ..'balla // 1 // 1. krama se :- grISma / zleSman / 2. brahmam te viralAH ke'pi narAH ye sarvAGgacchekAH / ye vaktAH te vaJca ( ka ) tarA: ye RjayaH te balIvaH / / 19 prA vyA Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthaH pAdaH anyAdRzobhAisAvarAisau // 413 // apabhraMze anyAdRza-zabdasya annAisa avarAisa ityAdezau bhavataH / annAiso / avarAiso | I apabhraMza bhASA meM, anyAhaza zabda ko annAisa aura avarAisa aise Adeza hote haiM / udA0 - annAiso | avarAiso / 290 prAyasaH prAu - prAiva - prAimva paggimvAH // 414 // apabhraMze prAyas ityetasya prAu prAiva prAimva paggimva ityete catvAra AdezA bhavanti / 'anne te dIhara loaNa annu taM bhuajualu annu su ghaNa thaNa hAru taM antu ji muhakamalu / annu ji kesa lAvu su antu ji prAu vihi jeNa Ni ambiNi ghaDia sa guNa lAyaNNaNihi // 1 // prAiva muNiha vi bhaMtaDI te maNi aDA gaNanti / akhai nirAmai paramapaI ajja vi lau na lahanti // 2 // aMjaleM prAiva goriahe sahi uvvattA nayaNasara / te saMmuha saMpesiA deti tiricchI ghatta para // 3 // esI piu rUse su~ hau~ ruTThI mai~ aNuNei / paggimva e i maNorahaI dukkaru daiu karei // 4 // apabhraMza bhASA meM, prAyas ( isa ) aura parigamva aise ye cAra Adeza hote haiM / // 4 // taka / avyaya ko prAu, prAiva, prAimba udA0 - anne" 'karei // 1 // se 1. anye te dogheM locane anyat tad bhujayugalam anyaH sa ghanastanabhAraH tad anyadeva mukhakamalam / agya eva kezakalApaH saH anya eva prAyo vidhi: yena nitambinI ghaTitA sA guNalAvaNyanidhiH // 2. prAyo munInAmapi bhrAntiH te maNIn gaNayanti / akSaye nirAmaye paramapade adyApi layaM na labhante // 3. abujalena prAyaH gauryAH sakhi udvRtte nayanasarasI / te sammukha sampreSite dattaH tiryag ghAtaM param // 4. eSyati priyaH roSiSyAmi ahaM ruSTAM mAM anunayati / prAyaH etAn manorathAn duSkaraH dayitaH kArayati / Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe vAnyatho nuH||415|| apabhraMze anyathAzabdasya anu ityAdezo vA bhavati / virahANala' jAlakarAliau pahiu ko vi buDivi tthiau| anu sisirakAli sIalajalahu dhUmu kahantiu uThThi mau // 1 // pksse| annh| apabhraMza bhASA meM, anyathA zabda ko anu aisA Adeza vikalpa se hotA hai| udA0--virahANala.... ... .."uThThi au // 1 // (vikalpa- ) pakSa meM :annaha / kutasaH kau kahantihu // 416 // apabhraMze kutaH zabdasya kau kahantihu ityAdezau bhavataH / 'mahu kantaho guThThi aho kau jhampaDA valanti / aha riuruhireM ulhavai aha appaNe na bhanti // 1 // dhUmu kahantihu uThThi au ( 4.415.1 ) / apabhraMza bhASA meM, kutas zabda ko ka u aura kahanti hu aise Adeza hote haiN| udA0-mahu.. ."'na bhanti // 1 // dhUmu ''uTThiau / ttstdostoH||417|| apabhraMze tatas tadA ityetayosto ityAdezo bhavati / jai bhaggA pArakkaDA to sahi majjhu pieNa / aha bhaggA amhahaM taNA to teM mAri aDeNa // 1 // apabhraMza bhASA meM, tatas aura tadA ina ( do zabdoM ) ko to aisA Adeza hotA hai| udA0-jai bhaggA'.. .."mAriaDeNa // 1 // evaM-paraM-sama-dhra vaM-mA-manAka emba parasamANa dhravu maM maNAuM // 418 // apabhraze evamAdonAM emvAdaya AdezA bhavanti / evama emv| 1. virahAnalajvAlAkarAlitaH pathikaH ko'pi maktvA sthitaH / anyathA zizirakAle zItalajalAt dhUmaH kutaH utthitaH / / 2. mama kAntasya goSThasthitasya kutaH kuTIrakANi jvalanti / ___ apa ripurudhireNa mAya ti ( vidhyApayati-TIkA ' atha AtmanA na bhrAntiH / / 3. yaha zloka pIche AyA huA 4.379.2 hai / Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 caturthaH pAdaH piya 'saMgami kau niddaDI piaho paro kkhaho kemva / maI binni vi vinAsiA niddA na emba na temva // 1 // paramaH paraH / guNahi na saMpai kitti para ( 4.335.1 ) / samamaH samANuH / kantu ju sohaho' uvami ai taM maha khaNDiu mANa ! sIha nirakkhaya gaya haNai piu payarakkha samANa // 2 // dhra vamo dhruvuH / caJcalu jIviu dhru vu maraNa pia rUsijjai kaaii| ho sahi diahA rUsaNA di vvai~ varisa-sayAI // 3 // momaM / maM dhaNi karahi visAu ( 4.385.1 ) / prAyograhaNAt / mANi paNaThThai jai na taNa to desaDA caijja / mA dujjaNa karapallave hiM daMsijjantu bhamijja // 4 // loNu' vilijjai pANie~Na ari khala meha ma gajju / vAliu galai su jhaMpaDA gori timmai ajja / / 5 // manAko mnnaauN| vihavi paNai vaMkuDau riddhihi jaNa sAmannu / kiM pi magAu mahu piaho sasi aNu harai na agnu // 6 // apabhraMza bhASA meM, evaM ityAdi ( yAnI evam, param samam, dhruvam, mA aura manAka ina ) zabdoM ko 1mba ityAdi (yAnI emba, para, samANu, dhruvu, maM aura maNA) 1. priyasaMgame kuto nidrA priyasya parokSasya katham / __ mayA dve api vinAzite nidrA na evaM na tathA / / 2. kAntaH yat siMhena upamIyate tanmama khaNDitaH mAnaH / siMhaH nIrakSakAn gajAna hanti priyaH padarakSaH samam / / 3. caJcalaM jIvitaM dhruvaM maraNaM priya ruSyate kim / bhaviSyatti divasA roSayuktAH ( rUsaNA) divyAni varSazatAni / / 4. mAne pranaSTe yadi na tanuH tataH dezaM tyajeH / mA durjanakarapallavaiH dazyamAnaH bhrameH // 5. lavaNaM vilIyate pAnIyena are khala medha mA garja / jvalitaM galati tat kuTIrakaM gaurI timyati adya / / 6. vibhave pranaSTe bakaH Rddhau janasAmAnyaH / kimapi manAk mama priyasya zazI anusarati mAnyaH / Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe kantu "samANu // 2 // mA ( zabda ) ko maM ( Adeza ):- maM dhaNi aise Adeza hote haiM / udA0 -- evam ko emva ( Adeza ) - piyasaMga mi param ko para ( Adeza ) : - gugahi~ " .......para | samam ko samANu ( dhruvam ko dhruvu ( Adeza ) : - caJcalu "vimAu / prAyaH kA grahaNa (adhikAra) athavA mA vaisA hI rahatA hai ajju || 5 || manAk ko maNAuM hone se, ( kabhI mA udA0- ) mANi... ko ma aisA Adeza hotA hai 'bhamijja || 4 || loNa ( Adeza ) : - vihavina antu // 6 // kilAthavA divAsahanahe: kirAhavai dive sahu nAhiM / / 419 / / apabhraMze kilAdInAM kirAdaya AdezA bhavanti / kilasya kiraH / kira' na khAi na piai na viddavai dhammi na veccai rUaDau / iha kivaNu na jANai jaha jamaho kharNeNa pahuccai dUaDau // 1 // athavo havai | ahavai' na suvaM saha eha khoDi / prAyodhikArAt / jAi i tarhi desaDai labbhai piyahoM pamANu / jai AvaitA ANi ai ahavA taM ji nivANa // 2 // divo dive / divi diva gaMgAhANu // ( 4.366.1 ) / sahasya huM / jau 'pavasanteM sahuM na gaya ga mua vioe~ tassu / lajja jjai sandesaDA dintaMhi suhayajaNassu // 3 // nahernAha / Q temba] // 1 // Adeza ) :sayAI // 3 // 293 meha' pa aMti jalu ettahe' vaDavAnala AvaTTai / kkhu gahIrama sAyaraho ekka vikaNi a nAhi ohaTTai // 4 // 1. kila na khAdati na pibati na vidravati dharme na vyayati rUpakam / iha kRpaNo na jAnAti yathA yamasya kSaNena prabhavati dUtaH // 2. = athavA na suvaMzAnAM eSa doSaH / 3. yAyate ( gamyate) tasmin deze labhyate priyasya pramANam / yadi Agacchati tadA AnIyate athavA tatraiva nirvANam // 4. yataH pravasanA sahanagatA na mRtA viyogena tasya / lajjyate saMdezAn dadatIbhi: ( asmAbhiH ) subhagajanasya || 5. ita: medhAH pibanti jalaM itaH vaDavAnalaH Avartate / prekSasva gabhIrimANaM sAgarasya ekApi kaNikA nahi apabhrazyate // Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 caturthaH pAdaH apabhraMza bhASA meM, kila ityAdi ( zabdoM ) ko ( mAnI kika apavA divA, saha, aura nahi inako ) kira ityAdi ( yAmI kira, ahavai, dive, sahu~ aura nAhiM aise ) Adeza hote haiM / udA0-kila ko kira ( Adeza ):-kira na .."aDau // 1 // athavA ko ahavai (bhAdeza ):-ahavai......'khohi // prAyaH kA adhikAra hone se ( athavA zabda kA kabhI ahavA aisA bhI varNAntara hotA hai / udA0-) jAijjai... nivANa // 2 // divA ko dive ( Adeza ):-divi........ pahANa / saha ko sahU~ ( Adeza ):-jau pavasaMta......'jaNassu // 3 // nahi ko nAhiM ( Adeza ):-ettahe... bohaTTai // 4 // emvahiM paccAliu ettahe // 420 // apabhraze pazcAdAdInAM pacchai ityAdaya AdezA bhavanti / pazcAtaH pcchi| pacchai hoi vihANu ( 4.362.1 ) / evamevasya emvai / emvai surau samattu ( 4.332.2) / eSasya jiH| jAu ma jantau pallavaha dekkhau~ kai paya dei| hi ai tiracchI hau~ ji para piu DambaraI karei // 1 // idAnIma emvhiN| hari naccAviu paMgaNai vimhai pADiu kou| emvahiM rAhapa oharahaM jaM bhAvai taM hou // 2 // pratyutasya pnycliu| sAvasa loNI goraDI navakhI kavi visagaNThi / bhaDu paJcaliu somarai jAsu na laggai kaNThi // 3 // itasa ettahe / ettahe meha pianti jalu ( 4.416.4 ) / apabhraMza bhASA meM, prazcAt ityAdi ( yAnI pazcAt, evameva, eva, idAnIm, pratyuta aura itas ina mandoM ) ko pacchai ityAdi ( yAnI pacchai, emvai, ni, emvahi, paJcaliu aura etahe aise ye) Adeza hote haiM / udA0-pazcAt ko pacchai (Adeza):pacchA ....."vihANa / evameva ko emvai ( Adeza ):-embai"...samatta / eSa ko 1. yAtu mA mAntaM pallavata drakSyAmi kati padAni dadAti / hRdaye tirazcInA bahameva paraM priyaH ADambarANi karoti // 2. hariH nartitaH prAGgaNe vismaye pAtitaH lokaH / ___ idAnIM rAdhApayodharayoH yat (prati ) bhAti tad bhavatu // 3. sarvasalAvaNyA gaurI navA kApi viSagranthiH / bhaTaH pratyuta sa mriyate yasya na lagati kaNThe / Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNa 295 ni ( Adeza ):--jAu...' 'karei // 1 // idAnIm ko emvahiM (nAdeza):--hari.. hou // 2 // pratyuta ko paccaliu (Adeza):-sAvasalopI...'kaNThi // 3 // itas ko ettahe (mAdeza):-ettahe ... jalu / viSaNNoktavatmano buna-vutta-viccaM // 421 // apabhraMze viSaNNAdInAM vunnAdaya AdezA bhavanti / viSaNNasya vunnaH / maI vuttau~ tuhudhuru dharahi kasare hiM viguttaaii| paI viNa dhavala na caDai bharu emvai bunnau kaaii||1|| uktasya vuttaH / mai~ vuttau ( 4.421.1 ) / vartmano vicaH / jeM maNu vicci na mAi ( 4.350.1) / apabhraMza bhASA meM, viSaNNa ityAdi ( yAnI viSaNNa, ukta aura varman ina zabdoM) ko bunna ityAdi ( yAnI vunna, vutta aura vicca aise ) Adeza hote haiN| udA.viSaNNa ko vunna ( Adeza):-maI....'kAiM // 1 // uktako vutta ( Adeza ):-maI vutauM / vamana ko vicca (Adeza):-jemaNu..."mAi / zIghrAdInAM vhillaadyH|| 422 // apabhraze zIghrAdInAM vahillAdaya AdezA bhavanti / ( zIghrasya vahillaH / ) ekku kaiaha vi na AvahI annu vahillau jAhi / maI mittaDA pramANi au pai~ jehau khalu nAhiM // 1 // jhakaTasya ghNghlH| jive supurisa tivaM dhaMghalaI jivaM nai tivaM vlnnaaii| jivaM DoMgara tivaM koTTaraI hiA visUrahi kaaii||2|| aspRzya saMsargasya viTTAlaH / 1. mayA uktaM tvaM dhuraM dharagalivRSabhaH (kasarehi) vinATitAH / tvayA vinA dhavala nArohati bharaH idAnI viSaNNaH kim // 2. eka kadApi nAgacchasi anyat zIghraM yAsi / mayA mitrapramANitaH tvayA yAdRzaH (tvaM yathA) khalaH nahi // 3. yathA satpuruSAH tathA kalahAH yathA nadyaH tathA valanAni / yathA parvatAH tathA koTarANi hRdaya khidyase kim // Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 caturthaH pAdaH je chaDDeviNu rayaNanihi appara taDi dhallanti / taha saMkhahaM vidvAlu paru phuSika jjanta bhamanti // 3 // bhayasya dravakkaH / dive hi vidatta 'u khAhi vaDha saMci ma ekku vi drammu / ko vidravakau u so paDai je jeNa samappai jammu // 4 // dRSTe hiH / ekamekara" jai vijoedi hari suTTha savvAyareNa / to vaha jahiM kahiM vi rAhI / ko sakkai saMyavi daDDhanayaNA nehi paluTTA || 5 // gADhasya niccaTTaH / vihave' kassu thirattaNau jovvaNi kassa maraTTu | so lekhaDaDa paThAvi ai jo laggai niccaTTu // 6 // sAdhAraNasya saDDhalaH / kahi" sasaharu kahi~ magaraharu kahi bariDiNu kahiM mehu / dUraThiAha~ visajjaNahaM hoi asaDDhalu hu // 7 // kautukasya koDuH / kuru' anna taru arahaM kuDDeNa dhallai hatthu / ek salaihi jai pucchaha paramatthu // 8 // 1. ye muktabA ratnanidhi AtmAnaM taTe kSipanti / teSAM zaMkhAnAM aspRzya saMsargaH kevalaM phutkriyamANAH bhramanti // mUrkhasaMcinu mA ekamapi drammam / patati yena samApyate janma 2. divasaH arjitaM khAda kimapi bhayaM tat 3. ekaikaM yadyapi pazyati hari suSThu sarvAdareNa / tadApi ( tathApi ) dRSTiH yatra kaH zaknoti saMvatuM dagdhanayane 4. vibhave kasya sthiratvaM yauvane kasya garvaH / sa lekhaH prasthApyate yaH lagati gADam // kvApi rAdhA | snehena paryaste // 5. kutra zazadharaH kutra makaradharaH kutra bahIM kutra dUrasthitAnAmapi sajjanAnAM bhavati asAdhAraNaH 6. kukura: bhamyeSu taruvareSu kautukena gharSAti manaH punaH ekasyAM sallakyAM yadi pRcchatha meghaH / snehaH // hastam / paramArtham // Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe 297 krIDAyAH kheDDaH / kheDDayaM kayama mhehiM nicchayaM ki payampaha / aNurattAu bhattAu amhe mA caya sAmia // 6 // ramyasya khaNNaH / sarihi na sare hi na saravareM hi na vi ujjANa vnnehi| . desa racaNNA honti vaDha ni vasantehi suaNehiM // 10 // adbhutasya ddhkkriH| hi aDA' paI eNhu bolli au mahu aggai syNvaar| phuTTi suM pie pavasanti hau~ bhaNDaya Dhakkari sAra // 11 // he sakhItyasya helliH| helli ma jhaMkhahi Alu / ( 4.379.1 ) / pRthak pRthagityasya junaM juH / ekka kuDullI paMcahi ruddhI taha~ paMcaha~ vi juaM jua buddhii| bahiNue taM dharu kahi kivaM naMda u jetthu kuDambau appaNa chanda // 12 // mUDhasya naalia-vddhau| jo puNu" maNi jikhasaphasiha au citai dei na drammu na rUau / raivasabhamiru karaggullAliu dharahi ji koM tu guNai so nAliu // 13 // 1. krIDA kRtA asmAbhiH nizcayaM ki prajalpata / bhanuraktAH bhaktAH asmAn mA tyaja svAmin // 2. saridbhiH na sarobhiH na sarovaraiH nApi udyAnavanaH / dezAH rambhAH bhavanti mUrkha nivasadbhiH sujanaH / 3. hRdaya tvayA etad uktaM mama agrataH zatavAram / sphuTiSyAmi priyeNa pravasatA ( saha ) ahaM bhaNDa adbhutasAra // 4. ekA kuTI paJcabhiH ruddhA teSAM paJcAnAmapi pRthaka-pRthak buddhiH / bhagini tad gRhaM kathaya kathaM nandatu yatra kuTumba Atmacchandakam // 5. yaH punaH manasyeva vyAkulIbhUtaH cintayati dadAti na drammaM na rUpakam / rativazabhramaNazIlaH karAgrollAlitaM gRhe eva kuntaM gaNayati sa mUDhaH // Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthaH pAdaH dije hi vaDhattau khAhi vaDha ( 4.422.4 ) / navasya navaravaH / navaravI kavi visagaDhi ( 4.420.3 ) / avaskandasya daDavaDaH / 298 'calehiM calantehi" loaNe hi je taI diTThA bAli / tahi mayaraddhaya daDavaDau paDai apUrai kAli // 14 // yadezchuH / chDa agghai vavasAu ( 4.385.1 ) / sambandhinaH kera-taNau / gayau su ke sari pia jalu niccittai hariNAI | jasu keraeN huMkAra DaeM muhahu~ paDanti tRNAI // 15 // aha bhaggA amha haM taNA ( 4.376.2 ) / mA bhaiSIrityasya mabbhIseti strIliGgam / satyAvattharhaM AlavaNu sAhu vi lou karei | Adannaha~ mabbhIsaDI jo sajjaNu so dei // 16 // yad yad dRSTaM tattadityasya jAiTThiA / jai - raccasi jAiTThiae hiaDA muddhasahAva / loheM phuTTaNaeNa jiva~ ghaNA sahe sai tAva // 17 // apabhraMza bhASA meM, zIghra ityAdi zabdoM ko valli' ityAdi mAdeza hote 1 udA0. -( zIghra ko vahilla aisA Adeza ): - ekku mAhi // 1 // jhakaTako ghaMghala ( Adeza ) :- jivaM.. ...kAI ||2|| aspRzya saMsarga ( zabda ) ko viTTAla ( Adeza ):je chaDDebiNu*** bhamanti // 3 // bhaya ko drabakka ( Adeza ) :- dive hi~ jammu // 4 // AtmIya ko apaNa ( mAdeza ) : - phoDenti appaNau~ / dRSTi ( zabda ) ko dehiM ( Adeza ) : - ekka mekkaTaM valuTTA // 5 // gADha ( zabda ) ko niccaTTa ( Adeza ) : 1. calAyAM caladdbhyAM locanAbhyAM ye tvayA dRSTAH bAle / teSu makaradhvajAvaskandaH patati apUrNa kALe // 2. gataH sa kesarI pibata jalaM nizcintaM (nizcitaM ) hariNAH / yasya saMbaMdhinA hu~kAreNa mukhebhyaH patanti tRNAni // 3. svasthAvasthAnAM AlapanaM sarvo'pi lokaH karoti / ArtAnAM mA bhaiSI: ( iti ) yaH sajjanaH sa dadAti // 4. yadi rAjyase yad yad dRSTaM tasmin hRdayabhugdhasvabhAva | lohena sphuTatA yathA ghanaH (= tApaH ) sahiSyate tAvat // ye zabda Age die gae haiM / 5. Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe 299 vihave. nicca? // 6 // sAdhAraNa (zabda) ko saDDhala (Adeza):-kahi 'nehu / / 7 / / kautuka (zabda) ko koDsa (Adeza):-kuaru ...."paramatthu // 8 // krIDA ( zabda ) ko kheDa (Adeza ):-kheDDayaM "sAmi // 9 // ramya ( zabda ) ko khaNNa ( Adeza ):sarihiM . sumahi // 10 // adbhuta (zabda) ko Dhakkari (Adeza):-hiaDA....... DhakkarisAra // 11 / he sakhi (ina zabdoM) ko helli (Adeza):-helli....."Ala / pRthak-pRthak (ina zabdoM) ko juaMjua (mAdeza):-ekka kuDullI.....'chandau~ // 12 // (babda ) ko nAlia aura baDa ( aise do Adeza ):-jo puNa.....'nAliu / / 13 // dive hiM....."vaDha / / nava (zabda) ko naksa ( Adeza ):--navakhI..... visagaNThi // avaskaMda (zabda) ko daDavaDa (Adeza):-ghale hi~...""kAli // 4 // yadi (zanda ko chaDu ( Adeza ):-chuDDu ...."vavasAu // saMbaMdhin ( zabda ) ko kera aura taNa ( aise do Adeza ):-gayau...' 'tRNAI // 15 / / aha.... taNA / / mA bhaiSIH ( ina zabdoM) ko manmIsA aisA strIliMgI zabda ( Adeza hotA hai ):--matthAvatyaha....."dei // 16 // pad yad dRSTaM tad tad (isa zabda samUha) ko jAiTThiA (Adeza):-jai raccasi...." tAva // 17 // huhurudhugdhAdayaH zabdaceSTAnukaraNayoH // 423 // apabhraMze huhurvAdayaH zabdAnukaraNe dhugdhAdayazceSTAnukaraNe yathAsaMkhyaM prayoktavyAH / mai~ jANiu buDDIsu hau~-pemmadrahi hahurUtti / navari acintiya saMpaDiya vippiyanAva jhaDa tti // 1 // Adi hayAn / khajjai nahi kasarakke hiM pijjai nau ghuNTehiM / emvai hoi suhacchadI pie~ diThe nayaNohiM // 2 // ityAdi / ajja vi nAhu mahu jji ghare siddhatthA vaMdei / tAu~ji virahu gavakkhe hi makkaDa-ghugghiu dei // 3 // Adi grhnnaat| 1. mayA jJAtaM majhyAmi ahaM premahade huhuruzabdaM kRtvA / kevalaM macintitA saMpatitA vipraya-nauH jhaTiti / / 2. svAyate nahi kasaratkAbandaM kRtvA pIyate na tu ghuT zabdaM kRtvA / evameva bhavati sukhAsikA priye dRSTe nayanAmyAm / / 3. madyApi mAyaH mama eva gahe sidArthAn vadante / tAbadeSa virahaH gavAkSeSu markaTaceSTAM dadAti // Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthaH pAdaH siri jara khaNDI loaDI gali maNiyaDA na vIsa / to vi goThaDA karAviA muddhae~ uTThabaIsa // 4 // ityAdi / apabhraMza bhASA meM, huhuru ityAdi / zabda ) zabdAnukaraNa dikhAne ke lie, aura dhugdha ityAdi ( zabda ) ceSTAnukaraNa dikhAne ke lie anukrama se prayukta kare / udA0-- maI....."jhaDatti / / 1 / / ( sUtra meM ) Adi zabdoM ke nirdeza ke kAraNa ( isa prakAra ke anya zabdAnukArI zabda jAnanA hai / udA0-- ) khajjai.....'nayaNohi // 2 // ityAdi / (dhugdha kA udAharaNa ):--ajjavi .''dei / / 3 / / (sUtra meM) Adi zabda ke nirdeza ke kAraNa ( itI prakAra ke anya ceSTAnukaraNI zabda jAnanA hai| udA0-- ) siri...'' uTThabaIsa // 4 // ityAdi / dhaimAdayonarthakAH // 424 // apabhraMze ghaimityAdayo nipAtA anarthakAH prayujyante / ammaDi pacchAyAvaDA piu kalahi au viAli / ghaI vivarIrI buddhaDI hoi viNAsaho kAli // 1 // AdigrahaNAt khAI ityAdayaH / apabhraMza bhASA meM, ghaI ityAdi nipAta nirarthaka ( vizeSa artha abhipreta na hote) prayukta kie jAte haiN| udA. --ammahi... kAli // 1 // ( sUtra meM ) Adi zabda ke nirdeSa ke kAraNa khAI ityAdi zabda bhI ( nirarthaka prayukta kie jAte haiM aisA jAnanA hai)| tAdarye kehi-tehi-resi-resiN-tnnennaaH|| 425 // apabhraMze tAdarse dyotye kehi tehiM resi resiM taNeNa ityete paJca nipAtAH prayoktavyAH / DhollA eNha parihAsaDI ai bhaNa kavaNahi desi / hau~ jhijjaGa tau kehi pia tuhu~ puNu annahi resi // 1 // evaM tehi-resibhAvudAhAyauM / vaDDattaNahoM taNema (4.366.1) / 1. zirasi jarAkhaNDitA lomapuTI (kambala) gale maNayaH ma viMzatiH / tataH api (tathApi) goSThasthAH kAritAH mugdhayA utthAnopavezanam / / 2. amba pazcAttApaH priyaH kalahAyitaH vikAle / ghaI (nUna) viparItA buddhiH bhavati vinAzasya kAle / / 3. viTa eSa parihAsa: athi bhaNa kasmin deshe| ahaM kSINA tava kRte priya tvaM punaH anyasyAH kRte / / Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNa apabhraMza bhASA meM, tAdayaM ( = usake lie aisA artha ) dikhAne ke samaya kehi, tehi, resi, resiM aura taNeNa ye pAMca nipAta prayukta kare / udA0-DhollA' resi // 1 // isI prakAra tehiM aura resiM inake udAharaNa le / ( taNeNa kA udAharaNa ):-- baDDataNhoM tnnenn| punarvinaH svArthe DuH // 426 // apabhraze punarvinA ityetAbhyAM paraH svArthe DuH pratyayo bhavati / sumarijjai taM ballahau~ jaM vIsarai maNAu~ / jahi puNu sumaraNu jAu gautahoM nehaho kaI nAu~ // 1 // viNu jujjheM na valAhu / ( 4.386.1 ) / apabhraMza bhASA meM, punar ( punaH ) aura binA inake Age svArthe Dit u pratyaya AtA hai / udA.---sumarijjai..."nAu~ / / 1 / / , viNu... 'valAhu~ // avazyamo DeM-Dau / / 427 // apabhraMze vazyamaH svArthe DeM Da ityetau pratyayo bhavataH / jibbhindiu nAyagu vasi karaha jasU adhinnaI annii| mUli viNalai taMbiNihe avase sukkahiM paNNaiM // 1 // avasa na suahiM suhAccha ahiM ( 4.576.2 ) / apabhraMza bhASA meM, avazyam ( zabda ) ko svArthe Dit e aura Dit a aise pratyaya lagate haiM / udA -jibbhindi u...' paNNaI // 1 // ; avasa..suhacchi ahiM / / ekazaso DiH // 428 / / apabhraMze ekazazzabdAt svArthe Dirbhavati / ekkasi solakalaM kiahaM dejjahi pcchittaaii| jo puNu khaNDai aNudi ahu tasu pacchitte kAI // 1 // apabhraMza bhASA meM, ekazas ( zabda ) ke Age svArthe Di ( = Dit i) pratyaya AtA hai / udA.--ekkAsa...."kAI // 1 // 1. smaryate tad vallabhaM yad vismayate manAk / yastha punaH smaraNaM jAtaM gataM tasya snehasya ki nAma / / 2. jihvandriyaM nAyakaM vaze kuruta yasya adhImAni anyAni / mUle vinaSTe tumbinyAH avazyaM zuSyanti parNAni / / 3. ekazaH zolakalaMkinAnAM dIyante prAyazcittAni / yaH punaH khaNDayati anudivasaM tasya prAyazcittena kim // Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 caturthaH pAdaH aDaDaDullAH svAthika-kaluk ca / / 429 // apabhraMze nAmnaH parataH svArthe aDaDa Dulla ityete trayaH pratyayAH bhavanti tatsanniyoge svAtheM kapratyayasya lopazca / virahANa' lajAlakarAliau pahiu paMthija diu / taM melavisavvahiM paMthiahiM so ji kiau aggiTThau // 1 // dddd| mahu kantaho bedosaDA ( 4.371.1 ) / Dulla / ekka kuDullI paJcahi. paddhI ( 4.422.12) / apanI bhASA meM, saMjJA ke Age svArthe a, Daha ( Din aDa ) aura Dulla ( hit ulla) aise ye tIna pratyaya Ate haiM, aura unake sAnidhya me svArtha ka (pratyaya ) kA lopa hotA hai| udA0-( a pratyaya kA udAharaNa ):-virahANala."aggiTTara // 1 // Dara (=aDa) (pratyaya kA udAharaNa):-mahu..."dosaDA / / Dalla (= ulla) ( pratyaya kA udAharaNa ):-ekka...... "ruddhau / yogajAzcaiSAm // 430 // apabhraMze aDaDaDullAnAM yogabhedebhyo ye jAyante DaDaa ityAdayaH pratyayAstepi svArthe prAyo bhavanti / dddda| phoDenti je hiDau~ appaNa' ( 4.340.2) / atra kisalaya" ( 1.266 ) ityAdinA ya-luka / Dallaa / callau cunnI hoisai ( 4.365.2) / ddulldddd| sAmipa' salajju piu sImAsandhihi vAsu / pekkhivi vAhabalullaDA dhaNa mellai nIsAsu // 1 // atrAmi syAdau dIrghahasvau ( 4.330 ) iti dIrghaH / evaM bAhubulaDau / atra trayANAM yogH| apamraza bhASA meM, a, DaDa ( Dit aDa ) aura ulla (hit ulla ) inake bhinnabhinna ( aise paraspara-) saMyoga se bane hue je Dit aDaa (DaDaa) ityAdi pratyaya hote haiM, ve bhI prAyaH svArtha ( pratyaya ) hote haiN| udAharaNArtha:---DaDama ( pratyaya ):phoDenti..... appaNau~, yahAM ( = isa udAharaNa meM ) "kisalaya' ityAdi sUtrAnusAra (hRdaya zabda meM se) ya kA lopa huA hai / Dullama (ullama):-cUDullau cunnIhoisai / 1. virahAnalajvAlAkarAlitaH pathikaH pathi yad dRSTaH / tad militvA sarvai. pathikaiH sa eva kRtaH agniSThaH / / 2. svAmiprasAdaM salajjaM priyaM sImAsandhau vAsam / prekSya bAhubalakaM dhanyA muJcati nizvAsam // Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe hullaDaDa (ullaaDa) - sAmipasAu "nosAsu // 1 // ; yahA~ ( = isa udAharaNa meM), ( bAhubalullA zabda meM ), 'syAdau dIrgha hrasvo' sUtra ke anusAra, dvitIyA eka vacana meM ( antya hrasva svara kA ) dIrghasvara huA hai / - bAhu-balullaDaDa ( aisA bhI hogA ); yahA~ ( = isa zabda meM ) ( ulla, aDa aura a ina ) tInoM pratyayoM kA saMyoga hai / isI prakAra striyAM tadantADDIH || 431 // apabhraMze striyAM vartamAnebhyaH prAktana - sUtra - dvayokta-pratyayAntebhyo DIH pratyayo bhavati / phiaa| diTThI goraDI diTThI maggu niaMta | aMsUsAse hi kaJcuA tintuvvANa karanta // 1 // ekka kuDallI pahi" ruddhI ( 4.371.1 ) / apabhraMza bhASA meM, pIchale do sUtroM meM ( = 429-430 meM ) kahe hue pratyayoM se anta honevAle ( aura ) strIliMga meM honevAle zabdoM ke Age Dit I pratyakSa AtA hai / udA0 - pahiA ....karanta // 1 // ; ekka " ruddhI / AntAntADDAH / / 432 // 303 apabhraMze striyAM vartamAnAdapratyayAntapratyayAntAt hA pratyayo bhavati / DyapavAdaH / piu Aiu sua vattaDI jhuNi kannaDai paiTTha / taho" viraho nAsantaaho dhUlaDiA vi na diTTha // 1 // apabhraMza bhASA meM, pratyayoM se anta honevAle athavA pratyayoM se anta na honevAle (tathA) strIliMga meM honevAle zabdoM ke Age Dit A (DA) pratyaya AtA hai / (strIliMga meM honevAlI saMjJAoM ko ) Dit I ( DI ) pratyaya lagatA hai ( sUtra 4431 dekhie ) isa niyama kA apavAda prastuta niyama hai / udA0 - piu Aiuna diTTha // 1 // asyede / / 433 / / apabhraMze striyAM vartamAnasya nAmno yo kArastasya AkAre pratyaye pare ikAro bhavati / dhUlaDiA vi na diTTha ( 4.432.1 ) / striyAmityeva / jhuNi kannaDai paiTTha ( 4.432.1 ) / 1. pathika dRSTA gaurI EST mArgamavalokayantI / azrUcchvAsaiH kaJcukaM timitodvAnaM (= ArdrazuSkaM ) kurvatI // 2. priyaH mAyAtaH zrutAvArtA dhvaniH karNe praviSTaH / tasya virahasya nazyataH dhUlirapi na dRSTA // Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthaH pAdaH pAza bhASA meM strIliMga meM hone vAlI saMjJA kA jo usakA AkAra pratyaya Age hone para, ikAra hotA hai / ... diTTha / troliMga meM hone vAlI hI ( saMjJA ke bAre meM hai; saMjJA strIliMga meM na hone para, yaha niyama nahIM lagatA hai / paiTTha / 304 ( antya ) akAra, udA0 - dhUlaDimA yaha niyama lagatA yuSmadAderIyasya DAraH // 434 // apabhraMze yuSmadAdibhyaH parasya Iya-pratyayasya DAra ityAdezo bhavati / sandeseM' kAi~ tumhAreNa jaM saMgaho " na milijjai / suiNantari pie~ pANiNa pia piAsa ki chijjai // 1 // dekkhu amhArA kantu ( 4.345.1 ) / bahiNi mahArA kantu ( 4.351.1 ) / - jhuNi apabhraMza bhASA meM, yuSmad ityAdi / sarvanAmoM ) ke Age Ane vAle Iya ( pratyaya ) ko Di Ara ( DAra ) aisA Adeza hotA hai / udA0 - sandeleM... chajjai // 1 // ; devakhu "kantu bahiNikantu / atorDettulaH // 435 | apabhraMze idaM kiM yat tade tadbhayaH parasya atoH pratyayasya Dettula ityAdezo bhavati / etulo | kettulo / jettalo / tettulo / ettulo / pra 3 Age Ane vAle at udA0 - ettulo apabhraMza bhASA meM, idam kim yad, tad jaura etad ina ( sarvanAmoM ) ke pratyaya ko Dettula ( Dit ettula ) aisA Adeza hotA hai / etalo / trasya Deta || 436 // 1. sandezena kiM yuSmadIyena yat saMgAyana milyate / svapnAntare pItena pAnIyena priya pipAsA ki chidyate // 2. atra tatra dvAre gRhe lakSmo: visaMSThulA dhAvati / priya prabhraSTA iva gauro nizcalA kvApi na tiSThati / / udA0 -! apabhraMze sarvAdeH saptamyantAt parasya tta-pratyayasya Desa ityAdezo bhavati / etatta vAri dhari lacchi visaMThula dhAi / piapavTha va goraDI niJcala kahi vi na ThAi // 1 // -- apabhraMza bhASA meM, saptamyanta ( hone vAle ) sarvAdi ( sarvanAmoM ) ke Age Ane vAle pratyaya ko Dit ettahe ( Deta he ) aisA Adeza hotA hai / udA0etahe" ThAi / / 1 / / Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtadhyAkaraNe 305 tvataloH ppaNaH // 437 // apabhraMze tvataloH pratyayayoH ppaNa ityAdezo bhavati / vaDDappaNu pari viai ( 4.366.1 ) / prAyodhikArAt / vaDDattaNaho taNeNa .4.366.1 ) / apabhraMza bhASA meM, tva aura tal ina do pratyayoM ko paNa aisA Adeza hotA hai / udA0-vaDDappaNu.. .."pAviai / prAyaH kA adhikAra hone se, ( kabhI kabhI ppaNa aisA Adeza na hote, taNa Adeza hotA hai| udA.-) vaDDattaNaho taNeNa / tavyasya ievva uM evvau~ evA // 438 // apabhraMze tavya-pratyayasya iavva evvauevA ityete traya AdezA bhavanti / eu' gRNheppiNu 5 maI jai priu uvvArijjai / mahu kariebva kiM pi Na vi marievvau~ para dejjai // 1 // desu cADaNu sihi kaDhaNu dhaNakuTTaNu jaM loi / maMjiTThaeM airattie sabbu sahevvau hoi // 2 // soevA para vAriA pupphavaIhi samANu / jaggevA puNu ko dharai jai so veu pamANu // 3 // apabhraMza bhASA meM, tavya pratyatha ko ievvau, evya u', aura evA aise ye tIna Adeza hote haiN| udA0-eM u... ..'dejnni|| 1 // desuccADaNa" ""hoi // 2 // ; sorAvA... pamANa // 3 // 1. etad gRhItvA yad mayA yadi priyaH udvAryate ( tyajyate ) / mama kartavyaM kimapi nApi martavyaM paraM dIyate / / 2. dezoccATanaM zikhikvathanaM dhanakuTTanaM yad loke / maJjiSThayA atiraktayA sarga soDhavyaM bhavati // 3. svapitavyaM paraM vAritaM puSpavatIbhiH samAnam / jAgaritavyaM punaH kaH dharati yadi sa vedaH pramANam // 20 prA0 vyA0 Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthaH pAdaH ktva-i-iu-ivi-avayaH // 439 // apabhraMze ktvA pratyayasya i iu ivi avi ityete catvAra AdezA bhavanti / hi aDA jai veria ghaNA to ki abhi caDAhuM / amhahaM be hatthaDA jai puNu mAri marAhuM // 1 // gayaghaDa bhajjiu janti // (4.365.5) / ivi| rakkhai' sA visahAriNI bekara cumbi vi jIu / paDivimbiamuMjAlu jalu jehiM aDohiu pIu // 2 // avi| bAha vicchoDavi jAhi tuhu~ hau tevai ko dosu / hi ayaTThiu jai nIsarahi jANau~ muJja sarosu // 3 // apabhraMza bhASA meM, ktvA-pratyaya ko i, iu, ivi, aura avi aise ye cAra Adeza hote haiN| udA0-i ( Adeza ):-hiaDA... .. marAhu // 1 // iu ( Adeza ):gayaghaDa... ... ..'janti // ivi ( Adeza ):-rakkhai... .. pIu // 2 // avi ( Adeza ):-bAha""sarosu // 3 // __eppyeppiNvevyeviNavaH // 440 // apabhraMze ktvA-pratyayasya edhi eppiNu evi eviNu ityete catvAra AdezA bhavanti / jeppi asesu kasAyabalu deppiNu abhau jayassu / levi mahavvaya sivu lahahiM jhAeviNu tattassu // 1 // 1. hRdi yadi vairiNo dhanAH tataH kiM abhre ( AkAze ) ArohAmaH / asmAkaM vo hastau yadi punaH mArayitvA mriyAmahe // 2. rakSati sA viSahAriNI dvau karo cumbitvA jIvam / pratibimbitamujAlaM jalaM yAbhyAmanavagAhitaM pItam // 3. vAhU vicchoTya yAhi tvaM bhavatu tathApi ko doSaH / hRdayasthitaH yadi niHsarasi jAnAmi muJjaH saroSaH / 4. jitvA azeSaM kaSAyabalaM datvA abhayaM jgtH| lAtvA mahAvataM zivaM labhante dhyAtvA tattvasya ( tattvam ) // Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe pRthagyoga uttraarthH| apabhraMza bhASA meM, ktvA pratyaya ko eppi, eppiNa, evi aura eviNu aise ye cAra Adeza hote haiM / udA0-jeppi...."tattassu // 1 // ( sUtra 4.439 se ) prastuta niyama pRthak kahane kA kAraNa yaha hai ki isakA upayoga agale (sUtra 4.441 meM) ho / tuma evamaNANahamaNahiM ca // 441 // apabhraze tumaH pratyayasya evaM aga aNahaM aNahiM ityete catvAraH, cakArAt eppi eppiNa evi eviNa ityete, evaM cASTAvAdezA bhavanti / devaM dukkaru' niayadhaNu karaNa na tau pddihaai| emvai suhu bhuMjaNaha~ maNu para bhuMjaNahi na jAi // 1 // jeppi' caeppiNa sayala dhara leviNa tavu pAlevi / viNu sante titthesareNa ko sakkaI bhuvaNe vi // 2 // apabhraMza bhASA meM, tum pratyaya ko evaM aNa, apahaM aura agahiM aise ye cAra { Adeza ), ( aura sUtra meM se ) cakAra ke kAraNa eppi, eppiNu evi aura eviNu aise ye (cAra Adeza), isI prakAra ( kula ) ATha Adeza hote haiM / udA-deva...... jATa // 1 // ; jepi ......"bhuvaNe vi // 2 // gamereppiNveppyorelaga vA // 442 / / apabhraMze gamerdhAtoH parayoreppiNu eppi itmAdezayorekArasya luga bhavati vaa| gampiNu 'vagNArasihi nara aru ujjeNihi gampi / muA parAvahiM parama pau divvantaraI ma jampi // 1 // pksse| 1. dAtuM duSkaraM nijakadhanaM kartuM na tapaH pratibhAti / evameva sukhaM bhoktuM manaH paraM bhoktu na yAti // 2. jetuM tyaktuM sakalAM dharAM lAta tapaH pAlayitum / vinA zAntinA tIrthazvareNa kaH zaknoti bhuvane'pi // 3. gatvA vArANasI narAH atha ujjayinoM gttaa| mRtA: prApnuvanti paramapadaM divyAntarANi mA jalpa !! Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthaH pAdaH gaMga 'gameppiNu jo muai jo sivatittha gameppi / koladi tidasAvAgau so jamalou jiNeppi // 2 // apabhraMza bhASA meM, gam dhAtu ke Age Ane vAle eppiNu aura eppi ina (AdezoM meM se) (Adi) ekAra kA lopa vikalpa se hotA hai / udA0-gaMpiNa...''jampi // 1 // (vikalpa-) pakSameM:-gaMga....."jiNeppi // 2 // tRnoNaH // 443 // apabhraMze tRnaH pratyayasya aNaa ityAdezo bhavati / hatthi 'mAraNau lou bollaNau paDahu vajjaNau suNau bhasaNau // 1 // apabhraMza bhASA meM, tRn pratyaya ko aNaa ( aisA ) Adeza hotA hai| udA0hatthi......'asaNau // 1 // ivArthe naM-nau-nAi-nAvai-jaNi-jaNavaH // 444 / / apabhraMze ivazabdasyArthe naM nau nAi nAvai jaNi jaNu ityete SaTa bhavanti / nN| naM mallajujhu sasirAhu karahiM ( 4.382.1 ) / nu| raviatthamaNi samAuleNa kaNThi viiNNu na chiNNu / cakke khaMDa muNAli-ahe nau jIvaggalu diNNu // 1 // naai| valayA vali nivaDaNa bhae~Na dhaNa uddhabbhua jaai| vallahavirahamahAdahaho thAha gave sai naai|| 2 // 1. gaMgAM gatvA yaH mriyate yaH zivatIrthaM gatvA / krIDati tridazAvAsagataH sa yamalokaM jitvA // 2. hasto mArayitA lokaH kathayitA paTahaH vAdayitA zunakaH bhaSitA / 3. ravyastamane samAkulena kaNThe vitIrNaH na chinnaH / cakreNa khaNDaH mRNAlikAyAH jIvAgalaH dattaH / / 4. valayAbalInipatanabhayena dhanyA Urva bhujA yAti / vallabhavirahamahAhradasya stA, gaveSatIva // Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe naavi| pekkhe viNu muhu jiNavaraho dAharanayaNa saloNu / __ nAvai gurumaccharabhariu jalaNi pavIsai loNu // 3 // jnni| campaya'kusumaho majjhi sahi bhasalu paiTThau / sohai iMdanIlu jaNi kaNai vaiTThau // 4 // jaNu / niruvamarasu pieM pievi jaNu ( 4.40 1.3 ) / __ apabhraMza bhAyA meM, iva zabda ke artha meM naM nau, nAi, nAvai, jaNi aura jaNu aise ye chaH (zabda) Ate haiN| udA0-naM (zabda):-naM mallajujjha.."karahi // nau (zabda):-raviatthamaNi ..."diNNu // 1 // nAi (zabda):-valayAvali.''nAi // 2 // nAvai (zabda):--pekkhe viNa ...."loNa // 3 // jaNi (zabda):--- campaya'''baiTTau // 4 // jaNu (zabda):--niruvama... jaNu // liGgamatantram // 445 // apabhraMze liGgamatantraM vyabhicAri prAyo bhavati / gaya kumbhaI dArantu { 4.345.1 ) / atra pulliGgasya napuMsakatvam / abbhA laggA DuMgarihiM pahiu raDantau jAi / jo eho girigilaNamaNa so kiM dhaNahe dhaNAi // 1 // atra albhA ini napuMsakasya puMstvam / pAi vilaggI antraDI siru lhasiu khndhssu| to vi kaTArai hatthaDau bali kijjau~ kantassu // 2 // 1. prekSya mukhaM jinavarasya dIrghanayanaM salAvaNyam / gurumatsarabharitaM jvalane pravizati lavaNam // 2. campakakusumasya madhye sakhi bhramaraH praviSTaH / zobhate indranIlaH iva kanake upavezitaH // 3. aghrANi lagnAni parvateSa pathikaH (A) raTan yAti / yaH eSaH girigrasanamanAH sa ki dhanyAyAH dhanAni (ghRNAyate ?) // 4. pAde vilagna antraM ziraH sastaM skandhAt / tathApi ( tadApi ) kaTArikAyAM hastaH baliH kriyate kAntasya // Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 pAi caturtha: pAda: atra aMDI iti napuMsakasya strItvam / siri' caDiA khanti phalaI puNu DAlaI moDanti / to vi mahaduma sauNAhaM avarAhiu na karanti // 3 // atra DhIlaI ityatra strIliMgasya napuMsakatvam / apabhraMza bhASA meM, (zabda ke ) liMga niyamarahita (anizcita) aura prAyaH vyabhicArI ( yAnI badalane vAle, udA0 - strIliMga kA napuMsakaliMga honA ityAdi ) hote haiM / udA0- gaya --dArantu yahA~ ( kumbha zabda ke ) pulliMga kA napuMsakaliMga huA hai / abbhA''''''ghaNAi // 1 // ; yahA~ abbhA zabda meM, napuMsakaliMga kA pulliMga huA hai / "kantassu // 2 // ; yahA~ para aMDo (zabda) meM napuMsakaliMga kA strIliMga huA hai / sirikaranti ||3||; yahA~ DAlaI (zabda) meM strIliMga kA napuMsakaliMga huA hai / zaurasenIvat // 446 // apabhraMze prAyaH zaurasenIvat kAryaM bhavati / sIsi haru' khaNu viNimmavidukhaNu kaNThi pAlaMbu kidu radie / vihidukhaNu muNDamAlie~ jaM paNaeNa taM namahu kusumadAmakodaNDu kAma ho // 1 // apabhraMza bhASA meM, prAyaH zaurasenI ( bhASA) ke samAna kArya hotA hai / udA0sausi kAmahI // 1 // vyatyayazca // 447 // prAkRtAdi bhASAlakSaNAnAM vyatyayazca bhavati / yathA mAgadhyAM tiSThazciSThaH ( 4268 ) ityuktaM tathA prAkRtapaizAcI zaurasenISvapi bhavati / ciSThadi / apabhraMze rephasyAdho vA lugukto mAgadhyAmapi bhavati / zada' - mANuza-maMza- bhAlake kumbha - zahazra - vazA he zaMcide, ityAdyanyadapi draSTavyam / na kevalaM bhASAlakSaNAno tyAdyAdezAnAmapi vyatyayo bhavati / ye vartamAne kAle prasiddhAste bhUtepi bhavanti / aha pecchai rahutaNao / atha prekSAMcakra e ityarthaH / AbhAsa i 1. zirasi ArUDhAH khAdanti phalAni punaH zAkhA moTayanti / tathApi ( tadApi ) mahAdrumAH zakunInAM aparAdhitaM na kurvanti " 2. zIrSe zekharaH kSaNa vinirmArpitaM kSaNaM kaNThe prAlamba kRtaM ratyAH / vihitaM kSaNaM muNDamAlikIyAM yat praNayena tat namat kusumadAmakodaNDaM kAmasya // 3. zata- mAnuSa-mAMsa - bhArakaH kumbha-sahasra-vasAbhiH saMcitaH / 4. atha prekSate raghutanayaH / 5. AbhASeta rajanIcarAn / Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNe 311 rayaNIare / AbabhASe rajanIcarAnityarthaH / bhUte prasiddhA vartamAnepi / sohI esa vaNTho / zRNotyeSa vaNTha ityarthaH / tathA prAkRta ityAdi bhASAoM ke lakSaNoM kA vyatyaya ( = paraspara badala ) hotA hai / udA:--mAgadhI ( bhASA ) meM 'tiSThaniSTha' aisA jo kahA huA hai, usake samAna / mAhArASTrI---- ) prAkRta, paizAcI aura zaurasenI ( ina bhASAoM) meM bhI hotA hai| udA:--ciSThadi / apabhraMza bhASA meM, ( saMyoga meM ) Age rahane vAlA repha vaisA hI rahatA hai athavA usakA lopa hotA hai ( aisA kahA huA ) niyama mAgadhI bhASA meM bhI lAgU hotA hai| udA0-zada-mANuza..... 'zaMcide; ityAdi / isI prakAra anya udAharaNa dekhe / kevala bhASAoM ke lakSaNoM meM hI vyatyaya hotA hai aisA nahIM to,tyAdi (dhAtuoM ko lagane vAle) pratyayoM ke AdezoM kA hI vyatyaya hotA hai ( isakA abhiprAya aisA hai:--) jo Adeza vartamAna kAla ke isa rUpa meM prasiddha haiM, ve ( Adeza ) bhUtakAla meM bhI hotA hai| udA0--aha pecchai rahutagao ( yAnI ) atha prekSAMcakre, aisA artha hai, AbhAsai rayaNI are ( yAnI ) rajanI carAn AbabhASe aisA artha hai / / jo Adeza ) bhUtakAla ke ( isa rUpa meM ) prasiddha haiM, ( ve Adeza ) vartamAnakAla meM bhI hote haiM / udA0--sohIa esa vaNTho (yAnI) zagoti eSaH vaNThaH, aisA artha hai / zeSa saMskRtavat siddham // 448 // zeSaM yadatra prAkRtAdibhASAsu aSTame noktaM tat saptAghyAyInibaddhasaMskRtadeva siddham / he ThisUranivAraNAya chattaM aho iva vhntii| jayaisa-sesA varAha-sAsa-dUrukkhayA puvI // 1 // atra caturthA Adezo noktaH sa ca saMskRtavadeva siddhaH / uktamapi kvacit saMskRtavadeva bhavati / yathA prAkRte urasa-zabdasya saptamyekavacanAntasya ure urammi iti prayogau bhavatastathA kvacidurasItyapi bhavati / evam / sire sirammi sirsi| sare sarammi' sarasi / siddhagrahaNaM maMgalArtham / tato hyAyupmacchotRkatAbhyudayazceti / 1. azRgot eSa vaNTha / 2. adhaH sthitasUryanivAraNAya chatraM adhaH iva vahantI / jayati sa-zeSA varAhazvAsadUrotkSiptA pRthivI / 3. V ziras / 4. saras / Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 caturthaH pAdaH (prAkRta ityAdi bhASAloM ke bAre meM ) zeSa ( kArya ) yAnI jo isa AThaveM (adhyAya ) meM prAkRta ityAdi bhASAoM ke bAre meM nahIM kahA huA hai, vaha ( pahale ) sAta adhyAyoM meM grathita hue saMskRta (bhASA) ke samAna siddha hotA hai / ( isakA jJabhiprAya aisA hai ):-he?....."puhavI // 1 // yahA~ caturthI (bhibhakti) kA Adeza nahIM kahA hai; vaha ( isa zloka meM ) saMskRta ke samAna hI siddha hotA hai / ( prAkRta ityAdi bhASAoM ke bAre meM isa AThaveM adhyAya meM jo kucha kArya kahA bhI hai, vaha (kArya) bhI kvacit saMskRta ke samAna hI hotA hai / udA0-jaise ( mahArASTrI) prAkRta meM saptamI (vibhakti) ekavacanI pratyaya se anta hone vAle uras zabda ke ure aura urambhi aise prayoga hote haiM, vaise hI kvacit urasi aisA bhI ( saMskRta-samAna ) prayoga hotA hai| isI prakAra ( anya kucha zabdoM ke bAre meM bhI hotA hai / udA0-) sire sirambhi, sirasi, sare sarambhi, sarasi / ( sUtra meM ) siddha zabda kA nirdeza maMgalArtha ke lie hai / usa kAraNa se (nizcita rUpa meM) Ayu,zrotRkalA aura abhyudaya (ye saba prApta hote haiM / ) ityAcArya zvIhemacandraviracitAyAM siddhahemacandrAbhighAnasvopajJazabdAnuzAsanavRttAvaSTamasyAdhyAyasya caturthaH pAdaH samAptaH / ( AThave adhyAya kA caturtha pAda samApta huaa|) Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hemacandrakRta prAkRta vyAkaraNa prathama pAda TippaNiyA~ 1.1 atha 'kArArthazca - saMskRta meM atha avyaya ke aneka upayoga hote haiM / isa sUtra meM anantara ( = bAda meM, Anantarya ) aura ( naye viSaya kA ) AraMbha ( adhikAra ) ina do arthoM meM atha zabda prayukta hai / prakRtiH saMskRtam - hemacaMdra ke matAnusAra, prAkRta zabda prakRti zabda se sAdhita hai aura prakRti (= mUla) zabda se saMskRta bhASA abhipreta hotI hai / abhiprAya yaha ki prAkRta bhASA kA mUla saMskRta bhASA hai / tatra bhavaM 'prAkRtam - - prakRti zabda se prAkRta zabda kaise banatA hai yaha bAta yahA~ kahI hai / 'tatra bhavaH' pANini sUtra 4.3.53 ) athavA 'tata Agata:' ( pANini sUtra 4374 ) ina sUtroM ke anusAra, prakRti zabda ko pratyaya lagakara prAkRta zabda siddha huA hai / prakRti hone vAle saMskRta se nirmANa huA athavA prakRti hone vAle saMskRta se nirgata huA, vaha prAkRta / prAkRtam - prastuta vyAkaraNa meM 'mahArASTrI prAkRta' aisA zabda hemacaMdra ne nahIM prayukta kiyA hai / tathApi prAkRta zabda se usako mahArASTrI prAkRta abhipreta hai / prAkRta maMjarI, bhUmikA, pRSTha 3 para kahA hai: - tatra tu prAkRtaM nAma mahArASTrodbhavaM viduH / mahArASTrI prAkRta ke bAre meM daMDin kahatA hai:mahArASTrAzrayAM bhASAM prakRSTaM prAkRtaM viduH / saMskRtAnantaraM kriyate--saMskRta ke anaMtara yAnI saMskRta vyAkaraNa ke anaMtara prAkRta ( vyAkaraNa ) kA AraMbha kiyA jAtA hai / hemacaMdra kRta siddhahemazabdAnuzAsana nAmaka vyAkaraNa ke kula ATha adhyAya haiM; pahale sAta adhyAyoM meM saMskRta bhASA kA vyAkaraNa hai; prastuta AThaveM adhyAya meM prAkRta / mahArASTrI ityAdi prAkRta bhASAoM kA vyAkaraNa hai / saMskRta ke vyAkaraNa ke anaMtara prAkRta vyAkaraNa kA prAraMbha hone se, pAThaka ko saMskRta vyAkaraNa kA thor3A jJApanArtham - saMskRta ke bahuta ) jJAna hai, aisA yahA~ gRhIta hai / saMskRtAnantaraM anaMtara prAkRta kA prAraMbha kyoM isa prazna kA uttara yahA~ diyA hai / prAkRta yAnI prAkRta kA zabda saMgraha tatsama ( = saMskRta-sama ) tadbhava ( -dezya zabda, aisA tIna prakAra kA hai / tatsama zabdoM kA vyAkaraNa meM hone ke kAraNa, vaha yahA~ phira se isa sUtra ke agale vRtti meM = saMskRta - bhava ), aura dezI / vicAra pIche diye hue saMskRta karane kA kAraNa nahIM hai, aisA hemacaMdra 'saMskRta samaM tu saMskRtakSaNenaiva gatArtham' ina zabdoM meM Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 TippaNiyAM kahatA hai / dezya zabdoM kA vicAra hemacaMdra yahA~ nahIM karatA hai| kyoMki dezInAmamAlA nAmaka apane graMtha meM hemacaMdra ke kahane ke anusAra "je lakkhaNe Na siddhANa pasiddhA sakkayAhihANesu, Na ya ga uNalakkhaNAsattisaMbhavA" aise dezI zabda hote haiM / dezI zabda ke bAre meM mArkaMDeya kahatA hai:-lakSaNarasiddha nattaddezaprasiddhaM... .. // yadAha bhojadevaH-deze deze narendrANAM janAnAM ca svake svke| bhajhyA pravartate yasmAt tasmAddezyaM nigadyate // isake viparIta, siddha aura sAdhyamAna aise saMskRta zabda hI prAkRta ke mUla haiM / svAbhAvikataH prAkRta kA yaha lakSaNa dezya zamdoM ko lAgU hI nahIM par3atA hai / isalie siddha aura sAdhyamAna aise do prakAra ke saMskRta zabdoM se bane hue prAkRta kA hI vicAra hemacaMdra prastuta vyAkaraNa meM karatA hai| siddha-sAdhyamAnasiddha yAnI vyAkaraNa dRSTi ke anusAra banA huA zabda kA pUrNa rUpa / udA0 -~-~zirovedanA / zabda kA aisA pUrNa rUpa banane ke pahale zabda kI jo sthiti hotI hai vaha sAdhyamAna avasthA hotI hai| udA0-zirovedanA yaha saMdhi hone ke pahale hone vAlI zirasa-vedanA sthiti / saMskRtasama-saMskRta ke jo zabda jaise ke taise prAkRta meM Ate haiM, ve saMskRtasama zabda / udA0-- citta, vitta, deva ityAdi / saMskRtalakSaNa-~~ saMskRta vyAkaraNa / prakRtiH...... 'saMjJAdayaH-prakRti yAnI zabda kA mUla rUpa / udA0-rAma, ve zava ityAdi / pratyaya yAnI viziSTa hetu se zabda ke mUla rUpa ke Age rakhe jAne vAle varNa athavA zabda / udA0-su, au ityAdi / liGga yAnI zabda kA liMga / zabda pulliga meM, strIliMga meM, kiMvA napuMsaka liMga meM hote haiM / udA0-deva (pulliga ), devI ( strIliMga ), vana ( napuMsakaliMga ) / kAraka yAnI vAkya meM jo kriyA se saMbadhita hotA hai vaha / saMskRta meM kartA, karma, karaNa, saMpradAna, apAdAna aura adhikaraNa aise ye chaH kAraka haiN| samAsa yAnI aneka pada ekatra Akara artha ke dRSTi se hone vAlA eka pada / udA0-- rAma kA maMdira pAbda ikaTThA karake rAmamaMdira samAsa vanatA hai| saMjJA yAnI zAstra ke pAribhASika zabda / ekAdha zAstra meM kucha viziSTa zabda viziSTa arthoM meM prayukta kie jAte haiM; ve sarva saMjJAe~ hotI haiN| bahutapuSkala artha saMkSepa se kahane ke lie saMjJAoM kA upayoga hotA hai| udA0--guNa; vRddhi ityAdi / lokAt-prAkRta ke varNa prAyaH saMskRta meM se lie haiM / saMskRta ke jo varNa prAkRta meM nahIM hote haiM ( aura jo adhika varNa prAkRta meM hote haiM ) unakI jAnakArI logoM selogoM ke bhASA meM prayoga se--kara lenI hai| trivikrama bhI aisA hI kahatA hai:--- RlavarNAbhyAM aikArokAra bhyAM asaMyukta-Ga tra-kArAbhyAM zaSAmyAM dvivacanAdinA ca rahitaH zabdoccAro lokavyavahArAd eva upalabhyate ( 1.1.1) / R R...... varNasamAmnAya:--saMskRta ke jo varga prAkRta meM nahIM hote haiM, ve varNa hone vAle saMskRta zabda yogya vikAra hokara prAkRta meM Ate haiM / udA0-ko i ityAdi vikAra hote haiM / dekhie R ke vikAra ke lie 1.126-144, la ke vikAra ke lie 1145, Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNa-prathamapAda ai ke vikAra ke lie 1.148-155 aura au ke vikAra ke lie 1.156-164 / G aura J ye vyaJjana prAkRta meM saMpUrNataH nahIM aisA nahIM hai; kAraNa hemacandra hI Age kahatA hai:-Go...''bhavata eva / za aura Sa vyaJjanoM kA ( mAhArASTro ) prAkRta meM prAyaH s hotA hai ( dekhie sUtra 1260 ) / ( mAgadhI bhASA meM z aura S vyaJjanoM kA upayoga dikhAI detA hai ( sUtra 4288,298 dekhie ) / visrjniiy-visrg| vastutaH visarga svatantra varNa nahIM hai;antya ra athavA s ina vyaJjanoM kA vaha eka vikAra hai / pluta-uccAraNa karane ke lie lagane vAle kAla ke anusAra svaroM ke hrasva, dIrgha aura pluta aise tIna prakAra kie jAte haiN| jisake uccAraNa ke lie eka mAtra ( = akSispadana pramANaH kAlaH) kAla lagatA hai, vaha svara hrasva / jisake uccAraNa ke lie do mAtrA-kAla lagatA hai vaha dIgha svara aura jisake uccAraNa ke lie tIna mAtrAe~ lagatI haiM, vaha pluta svara hotA hai| varNasamAmnAya--varNasamUha yA varNamAlA/prAkRta ke varNa Age jaise kahe jA sakate haiM:-svara -hrasva:-a, i, u, e;o / dIrghaH--A, I, U, e, o| ( kucha vaiyAkaraNoM ke matAnusAra prAkRta meM ai aura au ye svara bhI hote haiN)| vyaJjana:-k kh g gh (a) (kavarga); ca cha ja jha (a) (cavarga); T Th D Dh Na (Ta-varga); t th d dh n (ta varga); pa ph b bh m ( pa varga ); ya ra la va ( antastha ); s (USma); ha. (mahAprANa) / Gau . 'bhavata eva-mAhArASTrI prAkRta meM G aura J ye vyaJjana svataMtra rUpa meM nahIM hote haiN| ( mAgadhI-paizAcI meM J kA vApara dikhAI detA hai| sUtra 4.293-294, 304-305 dekhie ) / mAtra ye vyaJjana apane varga meM se vyaJjana ke sAtha saMyukta ho, to ve prAkRta meM calate haiM; tathApi aise saMyogoM meM bhI G aura J prathama avayava hI hone caahie| udA0-aGka, caJcu / edautau--ait aura aut / yAnI ai aura au svr| yahAM ai aura au ke Age takAra jor3A hai| jisa vaNaM ke Age ( yA pIche ) takAra jor3A jAtA hai, usa varNa kA uccAraNa karane ke lie jitanA kAla lAtA hai utanA hI samaya lagane vAle savarNa varNoM kA nirdeza usa varNa se hotA hai| vyavahArataH to ait yAnI ai aura aut yAnI au aise samajhane meM kucha harakata nahIM hai| isI taraha Age bhI at ( 1.18 ), At ( 1.67), it ( 1.85 ), It (1.99), ut (1.82 ), Ut (1.76), Rt (1.126), et aura ot (17) ityAdi sthaloM para jAne / kaitavam "koravA-- yahA~ prathama saMskRta zabda aura turanta usake bAda usakA prAkRta meM se varNAntarita rUpa diyA hai / varNAntara dete samaya hemacaMdra ne bhinna paddhatiyAM prayukta kI haiN| kabhI vaha prathama saMskRta zabda aura anaMtara usakA vantirita rUpa detA hai| udA0-sUtra 1.37, 43 ityAdi / kabhI vaha prathama prAkRta meM se varNAntarita rUpa detA hai aura anaMtara krama se usake saMskRta prati zabda detA hai| udA0--sUtra 1.26, 44 ityAdi / kabhI vaha phakata prAkRta meM se varNAntarita rUpa detA hai| usakA saMskRta pratizabda nahIM detA hai / Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 TippaNiyAM udA0-sUtra 1.173,177, 180 ityAdi / asvaraM....'na bhavati--saMyukta vyaJjana meM ( udA.-akka, citt, duddha) pahale avayava ke rUpa meM asvara yAnI svara-rahita vyaJjana hotA hai aura vaha prAkRta meM calatA hai; paraMtu svara-rahita kevala vyaJjama ( udA0--sarit, vAc inameM se t, ca ke samAna ) prAkRta meM antya sthAna meM nahIM ho sakatA hai / saMkSepa meM kahe to prAkRta meM vyaJjana se anta hone vAle yAnI vyaJjanAnta zabda nahIM hote haiM / dvivacana-saMskRta meM zabda aura dhAtu ke rUpa eka-, dvi- aura baha-aise tIna vacanoM meM hote haiN| prAkRta meM dvivacana nahIM hotA hai; isa lie kisI bhI zabda ke dvivacanI rUpa prAkRta meM nahIM hote haiN| dvivacana kA kArya aneka vacana se ( sUtra 3.130 dekhie ) kiyA jAtA hai| caturthI bahuvacanaprAkRta meM caturthI vibhakti prAyaH lupta huI hai| caturthI vibhakti kA kArya SaSThI vibhakti ke dvArA ( sUtra 3.131 dekhie ) kiyA jAtA hai / tathApi yahA~ 'caturthI bahuvacana prAkRta meM nahIM hai' isa kahane kA abhiprAya yaha hai ki prAkRta meM kvacit caturthI vibhakti ke ekavacana ke rUpa dikhAI dete haiM ( sUtra 4deg448.1 dekhie)| paraMtu caturthI bahuvacana ke rUpa to nahIM pAe jAte haiM / 1.2 bahulam--yAnI bAhulaka / bahulayAnI tAMtrika dRSTi se:-kvacit pravRttiH kvacidapravRttiH kvacidavibhASA kvacidanyadeva / ziSTaprayogA-nanusRtya loke vijJeyametad bahulagraheSu // pravRtti yAnI yoga prakAra se niyama kI kAryapravRtti; usakA amAva yAnI apravRtti,vibhASA yAnIvikalpa kvacit niyama meM kahe hue se kucha bhinna kArya (anyata) hotA hai; ye saba bahula zabda se sUcita hote haiM / aba, prAkRta bahula hai; isalie prAkRta vyAkaraNa ke niyamoM ko aneka apavAda,vikalpa ityAdi hote haiM / adhikRtaM veditavyam'bahulam' sUtra adhikAra-sUtra hai aisA jAne / jisa sUtra meM se ( eka yA aneka ) pada Age Ane vAle aneka sUtroM ke padoM se saMbaMdhita hote haiM, baha adhikAra sUtra hotA hai / adhikAra eka pradIrgha anuvRtti hai; kiMtu anuvRtti se usakA kSetra adhika vyApaka hotA hai / jisa zabda kA adhikAra hotA hai vaha zabda agale sUtroM meM anuvRtti se mAtA hai, aura una sUtroM kA artha karate samaya vaha zabda AdhyAhRta liyA jAtA hai| 1.3 ArSam prAkRtam--ArSa zabda RSi zabda se sAdhita hai| ArSa prAkRta zabda se hemacaMdra ko ardhamAgadhI nAmaka prAkRta bhASA abhipreta hai ( sUtra 4.287 dekhie ) / ardhamAgadhI zvetAMbara jainoM ke Agama graMthoM kI bhASA hai / ardhamAgadhI meM (mAhArASTrI-) prAkRta ke sarvaniyama vikalpa se lAgU par3ate haiM / 14 vRttau-vRtti meM, yahAM samAsa meM, aisA artha hai| vRtti yAnI mizra paddhati se banA huA zabda / vRtti kA artha spaSTa hone ke lie spaSTIkaraNa Avazyaka hotA hai / saMskRta meM pAMca vRttiyA~ haiM; unameM se samAsa eka vatti hai| samAse...... bhavataH-- Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNa- prathamapAda samAsa meM kimAna do pada hote haiM / samAsa meM se pahale pada kA antya dIrgha kiMvA hrasva svara bahulatva se hrasva athavA dIrgha hotA hai / udA0 - antAveI samAsa meM, anta isa pahale pada kA antya svara dIrgha huA hai / sattAvIsA isa samAsa meM bhI yahI prakAra hai / vArImaI - vAriNi matiH yasya saH, athavA vAri iti matiH / 317 15 saMskRtoktaH saMdhiH sarvaH - prAkRta meM visarga nahIM hai tathA vyaJjanAnta zabda nahI hai / isalie unakI saMdhiyoM kA svataMtra vicAra prAkRta meM nahIM hai / ataH kevala svara - saMdhi kA vicAra Avazyaka hai / saMdhi -- jinakA parama nikTa sAMnidhya huA hai aise varNoM kA saMdhAna / milApa yAnI saMdhi / padayoH -- do padoM meM / vibhakti pratyaya athavA dhAtu ko lagane vAle pratyaya lagakara banA huA zabda yAnI pada / udA0 - rAmeNa: karoti / vAsesI zabda meM vAsa meM se antya a aura agalA i, visamAyavoM zanda meM visama zabda meM se antya a aura agalA A, dahIsaro zabda meM dahi zabda meM se antya i aura agalA I, aura sAU ayaM zabda meM sA u zabda meM se antya u aura agalA u, inakI saMdhi huI hai / dahIsaro -- dadhipradhAna: IzvaraH / vyavasthitavibhASayA-vibhASA yAnI vikalpa / aba, jisake lie vikalpa kahA hai, usake sarva udAharaNoM ko lAgU na par3ate kevala kucha udAharaNoM ko nizcita rUpa se lAgU par3ane vAlA aura kucha udAharaNoM ko avazya rUpa se lAgU na par3ane vAlA vikalpa yAnI vyavasthita vibhASA / bahulAdhikArAt - bahula kA adhikAra hone se kAhI -- kAhii zabda meM bahula ke lie 102 sUtra ke Upara kI TippaNI dekhie / 'hi' meM se i aura agalA i inakI saMdhi 'hI' aisI huI / kAhii rUpa ke lie sUtra 3166 dekhie / bIo - biio zabda meM se 'bi' meM se i aura agalA i inakI 'bI' aisI saMdhi huI hai / = 1.6 ivarNasya u varNasya - ye zabda sUtra meM se yuvarNasya zabda kA anuvAda karate haiM / ivaNaM yAnI i aura I ye varNaM / uvarNaM yAnI u aura U ye varNa / asvevarNe parevijAtIya ( asva ) varNa ( yahA~ svara ) Age hone para / a A i I aura u-U ye sajAtIya svaroM ke yugula haiM aura ve paraspara meM vijAtIya hote haiM / udA0 a aura vijAtIya hote haiM / aba die hue udAharaNoM meM:-vi avapAso aura vaMdAmi ajjaM yahA~ pichale i aura agale a kI saMdhi nahIM huI hai / zloka 1 - dAnava - zreSTha ke khUna se lipta huA aura nAkhunoM ke prabhA-samUha se aruNa huA viSNu, saMdhyA ( -rUpI ) vadhU se Aligita aura bijalI ke nikaTa saMbaMdha meM hone vAle nUtana meha jaisA, zobhA detA hai / isa zloka meM, sahai aura uindo, 0ppahAvali aura aruNo0, vahu aura ava UDho zabda samUha meM pichale aura agale vijAtIya svaroM kI saMdhi nahIM huI hai zloka 2- udara meM chipe hue rakta kamala ke pIche lage hue bhramaroM ke paMkti-samAna / isa zloka paMkti meM, gUr3ha aura uara inakI gUDhoara aura tAmarasa tathA aNusAriNI Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 TippaNiyAM inakI tAmara sANusAriNI, aisI saMdhi huI hai| puhavIso-yahAM puhavI meM se I aura IsameM se I ina sajAtIya svaroM kI saMdhi huI hai| 1.7 ekAra-okArayoH--e aura o ina svaroM kA / ekAdha varNa kA nirdeza karate samaya, usake Age 'kAra' zabda jor3A jAtA hai| udA.-ekAra / svarasvayaM rAjante iti svraaH| svaroM kA uccAraNa svayaM pUrNa hotA hai| zloka 1nAlana ke kSatoM se yukta aise aMga para kaMcuka paridhAna karane vAle vadhU ke saMdarbha meM ( ve nakhakSatoM madanabANoM ke saMtata dhArAoM se kiye gaye jakhmoM ke samAna dikhAI dete haiN| isa zloka meM llihaNe zabda meM ye e aura agalA A inakI saMdhi nahIM huI hai| zloka 2-gaja ke bacce ke dAMtoM kI kAMti jisako upamA dene meM adhurI/ apUrNa ( apajjatta ) par3atI hai, aisA yaha / terA ) Uru-yugala aba kucalA huA kamala. daMThala ke daMDa ke samAna virasa, aisA hameM dikhAI detA hai| isa zloka meM, * lakkhimo zabda meM se okAra kI agale svara ke sAtha saMdhi nahIM huI hai| aho acchariaMyahI ho meM se okAra kI agale svara ke sAtha saMdhi nahIM huI hai| zloka 3-artha kA vicAra karane meM tarala (becaina ) hue, anya ( sAmAnya ) kaviyoM ko buddhiyoM ko bhrama hotA hai / ( paraMtu ) kavi zreSThoM ke mana meM / mAtra ) artha binA sAyAsa Ate haiN| isa zloka meM, atthAlAaNa zabda meM attha aura AloaNa tathA kaindANaM zabda meM kai aura inda inakI saMdhi huI hai| 1.8 vyaJjana--svaretara varNa / svara ke sAhAyya ke binA vyaJjanoM kA pUrNa uccAraNa nahIM hotA hai| vyaJjanoM ke uccAraNa ke lie ardhamAtrA itanA kAla lagatA hai ( vyaJjana cArdhamAtrikam ) 1 udvRtta-vyaJjana kA lopa hAne ke bAda zeSa/avaziSTa rahane vAlA svara uddhRtta kahA jAtA hai| udA0-gati zabda meM sUtra 1.177 ke anusAra ta vyaJjana kA lopa hone para jo i svara zeSa rahatA hai vaha udvatta hai| zloka 1--yaha zloka vindhyavAsinI devI ko uddezyakara hai| usakA artha acchI taraha spaSTa nahIM hotA hai| saMbhavata aisA artha hai:--bali die jAne vAle mahApazu ( == manuSya ) ke darzana se nirmANa hue saMbhrama ye eka dUsare para ArUDha, tere citra meM se devatA AkAza meM hI gaMdha-dravya kA gRha karate haiM / ( yaha zloka gauDavaha, 319 hai / vahA~ TIkAkAra kahatA hai:-mahApazuH manuSyaH, parasparaM ArUDhA anyonyotkalitazarIrAH, gandha kuTI gandhadravyagRhama; kaulanAryaH citra-nyasta devatA-vizeSAH / kolanAryaH yAnI zAktapaMthI nArI aisA bhI sartha hogA) / isa zloka meM, gaMdha-uDi zabda meM, u isa udvatta svara kI pichale svara se saMdhi nahIM huI hai| ataeva..... minnapadatvamsamAsa meM dUsarA pada kabhI svataMtra mAnA jAtA hai to kabhI saMpUrNa sAmAsika zabda eka hI pada mAnA jAtA hai / Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNa-prathamapAda 319 1.6 tibAdInAm-isa zabda meM sUtra ke tyAdeH zabda kA anuvAda hai / tyAdi kiMvA tibAdi yAnI dhAtu ko lagane vAle kAla aura artho ke pratyaya / 'tipa tas ... ..'mahiG' (pANini sUtra 3.4.78) aise ye pratyaya haiN| unameM se Adi ti athavA tip zabda se tyAdi kiMvA tibAdi ( = tip +- Adi ) saMjJA banI hai| hoi iha-yahA~ hoi isa dhAtu rUpa meM se i aura agalA i inakI sandhi nahIM 1.10 luga (laka)-lopa / prasaMgavazAt uccAraNa meM prApta hue varNa ityAdi ke zravaNa kA abhAva ( adarzana ) yAnI lop| ti asIso--ti asa + Isa / ti asa meM se antya a kA lopa huA hai| nosAsU sAsA-nIsAsa + UsAsA / nIsAsa meM se antya a kA lopa huA hai| 1.11 antya-~-antima / zabda meM vargoM ke sthAna nizcita karate samaya, pahale vargoM kA viccheda karake, uccAraNa ke krama ke anusAra, unake sthAna nizcita kie jAte haiM / udA.- kezava = k + e + za + a + va + a / yahA~ ka Adi hai, aura a antya hai; zeSa varNa anAdi athavA madhya hote haiN| marut zabda meM t antya vyaJjana hai| samAse bhavati--samAsa meM pahale pada kA antya vyaJjana kabhI antya mAnA jAtA hai to kabhI vaha antya nahIM mAnA jAtA hai; taba usa usa mAnane ke anusAra yogya varNAntara hotA hai| udA0-10-bhikSu samAsa meM, d antya mAnane para, usakA prastuta sUtra ke anusAra lopa hokara, sa-bhikkhu aisA varNAntara hogaa| yadi d antya mAnA nahIM, to sUtra 2.70 ke anusAra, sad-bhikSu kA sabbhikkha aisA varNAntara hogaa| sabhikkha , eaguNA-yahAM pahale pada ke antya vyaJjana kA lopa huA hai| sajjaNo tagguNA .... yahAM pahale pada kA antya na mAna kara varNAntara kiyA huA hai| 1.12 zrad-yaha eka avyaya hai; vaha prAyaH dhA dhAtu ke pUrva AtA hai| uddhAtu ke pIche Ane vAlA ud zabda eka upasarga hai / 1.3 nira dura-dhAtu ke pUrva Ane vAle ye do upasarga haiM / vA-yaha adhyaya vikalpa dikhAtA hai| dukkhio-duHkhita zabda meM, dur meM se ra kA visarga huA hai| 1.14 antaro .. ... na bhavati --antar, nir, aura dur ke antya ra ke Age Ane vAlA svara usa r meM saMpRkta hotA hai| antara-yaha eka avyaya hai aura vaha dhAtu athavA saMjJA se jur3a kara A sakatA hai : antovari -( antara + upari )-yahAM aMtara zabda ke ra ke Age svara hone bhI r kA lopa huA hai|) 1.15-21 ina sUtroM meM kahA huA vicAra Age jaisA kahA jA sakatA hai: Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNiyA~ vidyat zabda chor3a kara, anya kucha vyaJjanAnta strIliMgI zabdoM meM, anta meM A svara milAkara anantara varNAntara hotA hai / udA0 - sarit + A = saritA = sariA (sUtra 1.177 ke anusAra ) / isI prakAra pADivaA, sampadA ( sUtra 1.14 ) / yahI prakAra rephAnta zabdoM ke bAre meM hotA hai / udA0 - girA, dhurA, purA ( sUtra 1.16 ) / isI taraha chuhA ( sUtra 1.17 ), disA ( sUtra 1.19 ), accharasA ( sUtra 1.20 ), aura ka uhA ( sUtra 1-21 ) ye varNAntara hoMge / aba, jo vyaJjanAnta zabda prAkRta meM puliMgI hote haiM, unameM se kucha ke anta meM a svara milA kara varNAntara hotA hai / udA0 - zarad + a = zarada = saraa / isI prakAra bhisao (sUtra 1.18 ), pAuso ( sUtra 1.19 ), aura dohA usa ( sUtra 1.20 ) / 1*15 striyAm -- strIliMga meM / ISatspRSTatarayazruti - sUtra 1.180 dekhie / 1*16 rephara varNaM / Adeza - ekAdha varNaM athavA zabda ke sthAna para Ane vAlA anya varNaM kiMvA zabda | 1.20 dIhAU, accharA - dIrghAyus aura apsaras zabdoM meM antya sa kA lopa hokara ye rUpa bane hue haiM / 320 1*22 dhaNU - dhanus zabda ke antya vyaJjana kA lopa hokara yaha zabda banA hai / 1*23 anusvAra--svara ke pazcAt | jisakA uccAraNa hotA hai vaha anusvAra / udA0 - jalaM zabda meM, antya a svara ke pazcAt anusvAra kA uccAraNa hai / jalaM ... peccha- pichalA zabda ( karma hone se ) dvitIyA vibhakti meM hai, yaha dikhAne ke lie peccha aisA AjJArthI rUpa yahA~ prayukta kiyA hai / / peccha zabda dRz dhAtu kA Adeza ( sUtra 4.181 dekhie ) hai / anantya - antya na hone bAlA / 1.24 sakkhaM, jaM, taM, vIsuM, vIsuM, pihaM, samma - --- ina zabdoM meM antya vyaJjanoM kA anusvAra huA hai / ihaM, ihayaM - saca kahe to yahA~ antya vyaJjana kA anusvAra nahIM huA hai ! ihaM zabda meM ha Upara anusvArAgama huA hai / iha zabda ke Age svArthe ka ( ya ) pratyaya AyA, anantara usake huA hai / AleTThaaM - - sUtra 2.164 dekhie / AzleSTum ke Age Akara anusvAra kA sthAna badalA huA haiM / ihayaM zabda meM. pahale Upara anusvArAgama svArthe ka ( a ) 1.26 AgamarUponusvAraH---Agama svarUpa meM Ane vAlA vyaJjanoM ke sandarbha meM, anusvArAgama ke bAre meM aisA kahA jA vyaJjana meM eka avayava kA lopa hone para, usake sthAna para AtA hai / udA0 - krUra vakka - - va0 ka ---vam ka-vaM ka / aNiu tayaM, ai muMtayaM --sUtra 1.178 dekhie / kvacicchandaH pUraNepi -- -- Avazyaka mAtrA ( athavA gaNa ) pUrNa karate samaya / udo0- devaM nAga suvaNNa zabda meM chanda ke lie 'va' akSara para anusvAra AyA hai / ( anusvAra / saMyukta sakatA hai :: -- saMyukta kabhI ) anusvAra Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNa- prathamapAda 127 ktvAyAH paNa tu ktvA pratyaya pUrvakAla vAcaka dhAtusAdhita avyaya sAdhane ke lie hai / ktvA ke sUtra 20146 ke anusAra jo Adeza hote haiM, unameM se tUNa aura tuANa AdezoM meM hotA hai / syAdi ( si + Adi ) - yAnI zabdoM ko lagane vAle vibhakti pratyaya / syAdi saMjJA ke lie sUtra 32 Upara kI TippaNI dekhie / vibhakti pratyayoM meM tRtIyA ekavacana aura SaSTho aneka vacana inameM Na hotA hai; aura saptamI ke aneka vacanI pratyaya meM su hotA hai / kA UNaM kAUANakara dhAtu ke pUrvakAlavAcaka dhAtu sAdhita avyaya ( sUtra 2 146, 4214 dekhie ) / vaccheNaM vaccheNa- vaccha zabda ke tRtIyA e0 va0 / karia -- kara dhAtu kA pUrvakAla vAcaka dhAtusAdhita avyaya ( sUtra 20146, 3 147 dekhie ) / aggiNo-aggi zabda kA prathamA aneka vacana ( sUtra 3022 - 23 dekhie ) / dANi - ye idAnIm zabda ke varNAntarita rUpa hai / 321 1.29 iANi 1.30 anusvArasya varge pare -- anusvAra ke Age vargIya vyaJjana hone para / yahA~ varga kA artha vargIya vyaJjana hai / vyaJjanoM ke vargoM ke lie sUtra 11 Upara kI TippaNI dekhie / pratyAsatti - sAMnidhya, sAmIpya / vargasyAntyaH - ( usa usa ) varga meM se antya vyaJjana ( yAnI G, J, nU, aura m 1 2 1031-36 prAkRta meM zabda kA liMga prAyaH saMskRta samAna haiM / tathApi kucha zabdoM ke liMga prAkRta meM badale hue haiN| unakA vicAra ina sUtroM meM hai / 1031 puMsi - pulliMga meM / 1932 sAntam nAntam - s aura n ina vyaJjanoM se anta hone vAle zabdoM ke zabdoM ke rUpa | udA0- - yazas; janman / / 1033 acchIiM - - yaha napuMsakaliMgI rUpa hai sUtra 3 26 dekhie / aJjalyAdi pAThAt -- aJjalyAdi yAnI aJjali zabda Adi prathama hone vAlA zabdoM kA eka viziSTa samUha, vargaM athavA gaNa / isa gaNa meM Ane vAle zabda sUtra 1.35 Upara kI vRtti meM die gae haiN| esA acchI-acchI rUpa strIliMgI hai, yaha dikhAne ke lie strIliMgA sarvanAma 'esA ' prayukta kiyA hai / cakkhUI; nayaNAI, loaNAI, vayaNAI - ye sarva napuMsakaliMgI rUpa haiN| vijjUe - strIliMgI rUpa hai / kulaM, chaMda, mAhappaM, dukkhAI, bhAmaNAI -- ye napuMsakaliMgI rUpa haiN| siddham-hemacandra kA mana aisA dikhAI detA hai ki netra aura kamala ye zabda saMskRta meM puMlligI aura napuMsakaliMgI haiN| nettA 1*34 klIbe--napuMsakaliMga meM / guNA, devA, binduNo khaggo, maNDalaggo, kararuho, rukkhA -- ye saba pulliMgI rUpa hai / vihavehi guNAi~ magganti -- vibhavaiH guNAn mArgayanti, aiso bhI saMskRta chAyA dI gaI hai / 21 prA0 vyA0 Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 TippaNiyAM 1.35 esA garimA... .."esa aJjalI--yahA~ zabda kA strIliMga tathA pulliga dikhAne ke lie anukrama se esA aura esa ye sarvanAma ke strIliMgI aura pulligI rUpa prayukta kie haiM / gaDDA, gaDDo--sUtra 2.35 dekhie / imeti tantreNa--sUtra meM imA ( iman ) aisA pratyaya kaha kara niyama die jAne ke kAraNa / tvAdezasya saMgrahaH-- saMskRta meM bhAva vAcaka nAma sAdhane kA 'tva' pratyaya hai| udA.--bAla bAlatva / isa tva pratyaya ko prAkRta meM imA (DimA) aura taNa aise Adeza hote haiM / ( sUtra 2.154 dekhie)| udA0--pINimA, pINattaNa / tathA, saMskRta meM pRthu ityAdi kucha zabdoM ko iman pratyaya lagAkara bhAvavAcaka nAma sAdhe jAte haiN| udA0-pRtha prathiman / aba, prastuta sUtra meM jo imA zabda prayukta kiyA hai, vaha tva kA Adeza isa svarUpa meM Ane vAlA imA (DimA) aura pRthu ityAdi zabdoM ko lagane vAlA imA ( iman ), ina donoM kA hI grahaNa ( saMgraha ) karatA hai / 1.36 bAhu--yaha zabda saMskRta meM pulligI hai| 1.37 saMskRta lakSaNa-saMskRta vyAkaraNa / Do... ... bhavati--Do aisA Adeza hotA hai / Do yAnI Dit o| Dit zabda kA abhiprAyaH hai jisameM D it hai vaha / Do meM D in it hai| viziSTa prayojana sAdhane ke lie zabda ke Age yA pIche it varNa joDe jAte haiN| it varNa varNa yAnI jo varNa AtA hai aura apanA kArya karake jAtA hai; isa lie zabda ke antima rUpa meM it varNa nahIM hotA hai / aba, jisameM D it aisA Dit pratyaya ( athavA Adeza ) jisa zabda ke Age AtA hai, usa zabda ke bha' ke 'Ti' kA lopa hotA hai| bha yAnI pratyaya lagAne ke pUrva hone vAlA zabda kA rUpa ( aMga ) / Ti yAnI zabda meM antya svara ke sAtha agale sarva varNa / saMkSepa meM, Dit pratyaya athavA Adeza lagate samaya, zabda ke aMga meM se antya svara ke sAtha agale savaM vargoM kA lopa hotA hai / udA0--savaMtaH + Do = savvat = o = savvado = svo| siddhAvasthA--sUtra 1.1 Upara kI TippaNI dekhie| kudo--aisA barNAntara zaurasenI bhASA meM bhI hotA hai| 1.38 yathAsaMkhyam-anukrama se / abhedanirdezaH sarvAdezArthaH -'niSpratI otparI aisA isa satra meM abheda se kiyA huA nirdeza yaha dikhAne ke lie hai ki Adeza saMpUrNa zabda ko hotA hai| 1.36 ha adhikAra sUtra hai / 'prAvaraNe aGgvAU' ( sUtra 1.175 ) isa sUtra ke anta taka usa kA adhikAra hai| 1.40 tyadAdi--tyat ityAdi sarvanAmoM ko tyadAdi saMjJA hai| usameM tyad, sad, yad etada ityAdi sarvanAma Ate haiM / avyaya-tInoM liMgoM, saba vibhaktiyoM aura vacanoM meM ji kA rUpa vikAra na pAkara vaisA hI rahatA hai vaha avyaya / amhe-amha Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNa-prathamapAda 323 (/ asmad ) sarvanAma kA prathamA a0 va0 / imA-ima (Vidam ) sarvanAma kA sroliMgI prathamA e0 va0 / ahaM-amha sarvanAma kA prathamA e0 va0 / ettha-sUtra 2161, 157 dekhie / 1.41 api-isa avyaya ke pi, vi, avi aise varNAntara hote haiN| 1.42 iti-isa avyaya ke ti, ti, ia aise varNAntara hote haiN| ia-sUtra 1.91 dekhie / 1.43 prAkRtalakSaNa-prAkRtavyAkaraNa / yAdyAH ! y + AdyAH )-ityAdi / yAnI sUtra meM kahe hue ya ra v ityAdi varNa / upari adho vA-saMyukta vyaJjana meM prathama avayava athavA dvitIya avayava honA / isa sUtra meM, ya ityAdi vyaJjanoM ke Age die hue saMyukta vyaJjana vicAra meM lie haiM:-iya, zra, za, zva, za; Sya, rSa, va, SSa; sya, sra, sva, ssa / teSAmAde..... bhavati--saMyukta vyaJjana meM se eka avayava kA lopa hone para, usake nikaTa pUrva hrasva svara dIrgha hotA hai| usa kAraNa se zabda kI mAtrAeM kAyama rahatI haiN| udA0-pazyati-passai-pAsai / na dorghAta.. dvitvAbhAvaH'anAdau dvitvam' ( sUtra 2.89 ) sUtrAnusAra, saMyukta vyaJjana meM se eka avayava kA lopa hone ke bAda zeSa bAkI anAdi vyaJjana kA dvitva hotA hai| udA0-arkaa0 k a-akkma -akka / paraMtu saMyukta vyaJjana ke nikaTa pUrva dIrgha svara ho, to yaha dvitva nahIM hotA hai, aisA 'dordhAnusvArAt' ( satra 2.92 ) sUtra meM kahA hai| udA0 ---- Izvara = isara / aba, prassuta sthAna para, zya ityAdi saMyuka vyaJjana meM, eka avayava kA lopa hone para, nikaTapUrva svara dIrgha hotA hai; isalie yahAM die hue udAharaNoM meM svabhAvataH dvitva kA abhAva hai| 1.44-125 prAkRta meM a, A, i, I, u, U varNa hote haiM / tathApi ve jina zabdoM meM hote haiM, unameM se kucha saMskRta zabdoM kA varNAntara hote samaya, ina svaroM meM bhI kucha vikAra hote haiN| unameM se a ke vikAra sUtra 44-66, A ke vikAra sUtra 65-83, i ke vikAra sUtra 85-98, I ke vikAra sUtra 19-1 6, '3 ke vikAra sUtra 107.117, aura U ke chikAra mUtra 118-2.5 ina maMtroM meM kahe hue haiM / 1.44 AkRtigaNo..... bhavati-samAna rUpa hone vAle zabda samUha kA gaNa kiyA jAtA hai| unameM se eka zabda se usa gaNa ko nAma diyA jatA hai / udAsamRdayAdigaNa : samuddhyAdi AkRtagaNa hai| jisa gaNa ke kucha zabda vAGmayIna prayoga se nizcita kie jAte haiM yaha AkRtigaNa / isalie yahAM samRddhyAga ka zabda kahate samaya,na die hue aise asparza ityAdi zabda bhI isa gaNa meM aMtarbhUtAte haiM, aura unheM yahAM diyA haA niyama lagatA hai| Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNiyA~ 145 dakSiNa- isa zabda ke varNAntara meM Ane vAle ha meM lie sUtra 272 dekhie / 1-46 siviNa - svapna zabda ke isa svara bhakti ke lie sUtra 20108 dekhie / simiNa -- isameM se ma ke lie sUtra 1259 dekhie / diNNa-- isa rUpa ke lie sUtra / 2*43 dekhie / 324 147 pikka pakka - - marAThI bhASA meM : pakkA, pikA, pika ( lA ) | iMgAla -- marAThI meM : -- iMgala, iMgalI / giDAla - marAThI meM : -- niDhaka / 1*49 chattivaNNa--sa ke cha ke lie sUtra 1265 dekhie / 1-50 mayaT pratyaya-- vikAra, prAcurya, ityAdi dikhAne ke lie saMskRta meM mayaT ( maya ) pratyaya jor3A jAtA hai / udA0--- viSa viSamaya / visamaio -- visamai ke Age svArthe ke ( a ) pratyaya AyA hai / 1*52 kathaM suNao - - suNao varNAntara zvan zabda meM Adi a banA huA dikhAI detA hai / parantu zvan zabda mAtra sUtra meM nahIM kahA hai| rUpa kaise banatA hai aisA prazna yahA~ hai / sA sANo -- sUtra 356 dekhie / 1-53 asya NakAreNa sahitasya --zakAra se sahita a kA / sUtra meM se khaNDita zabda meM NakAra hai, parantu sUtra meM se vandra zabda meM NakAra nahI hai / sUtra meM se aneka zabdoM meM se eka hI zabda meM se varNoM kA isI prakAra kA nirdeza hemacandra sUtra 1.92 Upara kI vRtti meM karanA hai| aba, NakAra kA sambandha sirpha khaNDita zabda ke sAtha lenA nahIM aisA kahe, to 'bundraM vundra' isa udAharaNa ke badale pATha bheda se hone vAle 'vudraM vandra' yaha udAharaNa lekara NakAra meM nakAra antarbhUta hai, aisA mAnanA hogA | trivikrama mAtra kahatA hai : -- 'caNDakhaNDite NA vA' (192019) : - - caNDakhaNDitazabdayorNakAreNa sahitasyAdevarNasya ud bhavati / kA u hokara isalie yaha 1-54 vakArAkArasya se saMpRkta hone vAle kA | 1-55 pakArathakArayorakArasya - - p aura y vyaJjanoM meM se saMpRkta rahane vAle akAra kA sugayat ---- ekadama, eka samaya / 1-56 jJasyaNatve kRte-jJakANa kie jAne para / prAkRta meM jJa ke barNAntara Na (sUtra 24 aura ja ( sUtra 283 ) hote haiM / jJa kA Na aisA varNAntara kie jAne para, isa sUtra kA niyama lagatA hai / 1.58 accheraM .accharIaM - Azcarya zabda ke prAkRta meM aneka varNAntara hote haiM | udA0 - sUtra 2066 nusAd rya kA ra, aura sUtra 2067 nusAra rya ke ria, ara, aura rijja hote haiM / Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNa-prathamapAda 325 1.61 vizleSa--(zabdazaH) viyoga saMyukta vyaJjana meM se do avayavoM ke bIca meM svara DAlakara vvaJjana pRthak karanA yAnI saMyukta vyaJjana dUra karanA yAnI vizleSa / isako hI svara bhakti aisA bhI kahA jAtA hai| svara bhakti ke lie sUtra 2.100115 dekhie / 1.63 oppei-marAThI meM:-opaNe / 1.55 natraH parena ke Age / saMskRta meM naJ (na) yaha niSedhadarzaka avyaya hai / 1.67 talaveNTaM... .."tAlavoNTaM--sUtra 1.139, 2.31 dekhie / bAmhaNo, puvANho-yahA~ mha isa saMyukta vyaJjana ke pIche A dIrgha svara hrasva na hote, vaha vaisA hI rahA huA dikhatA hai| usakA kAraNa prAkRta meM vyavahArataH mha saMyukta vyaJjana na hone, (kha; bha ityAdi ke samAna) m kA hakAra se yukta rUpa hai / davaggI... siddham-davagI aura baDU zabdoM meM prastuta sUtra se A kA a huA hai| aise kahane kA kAraNa nahIM hai / kAraNa davAgni aura caTu ina do zabdoM se hI ve siddha hue haiN| 1.68 dhana .... AkAra:---dhaJ pratyaya ke nimitta se ( mUla zabda meM ) vRddhi hokara AyA huA AkAra / saMskRta meM dhaJ eka kRt pratyaya hai; vaha lagate samaya, dhAtu meM se stara meM vRddhi hotI hai / a, i-I, u-U, R R aura la inake anukrama se A, ai, au, Ar aura Ala honA yAnI vRddhi honA / 1.66 marahaTTha-mahArASTra zabda meM varNa vyatyaya hokara yaha zabda banA hai / sUtra 2.119 dekhie| 1.74 saMkhAyaM.... "siddham-stya dhAtu se bane hue styAna zabda meM A kA I hotA hai| parantu saM-styai dhAtu se sAdhe hue saMkhAya zabda meM A kA I dikhAI nahIM detA hai / kAraNa sUtra 4.15 nusAra saMstyai dhAtu ko saMkhA aisA Adeza hone para, saMkhAya rUpa siddha huA hai| 1.75 suNhA--isameM se 'hA' ke lie sUtra 2.75 dekhie| thuvao---isa meM se tha ke lie sUtra 2.45 dekhie / 178 gejjha--jjha ke liai sUtra 226 dekhie / 1.76 dAraM bAra--dvAra meM se v ke lopa ke lie sUtra 279 dekhie / d kA lopa aura d kA b hokara bAra rUpa banA hai| kathaM neraio nAraio-nArakika zabda meM, A kA vikalpa se e hokara, nairaio aura nAraio rUpa na bane hoM; to ve kaise bane haiM, aisA prazna yahA~ hai| . 1.81 mAvaTa-pratyaye--mAtraTa ( = mAtra ) pratyaya meN| mAtrac ( mAtra ) eka Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 TippaNiyA~ parimApa vAcaka taddhita pratyaya hai / ettia - isa rUpa ke lie sUtra 2 157 dekhie / mAtra - zabde - kevala kiMvA / sirpha artha dikhAne vAlA mAtra zabda hai / 1982 alla - - marAThI meM:-ola, olA / 184 dIrghasya vaha dIrghasvara hrasva hotA hai / aharuTTha - e aura o svaroM ke ve ""hrasvo bhavati - dIrgha svara ke Age saMyukta vyaJjana hone para, prAkRta meM yaha eka mahattvapUrNa niyama hai / narindo, Age saMyukta vyaJjana Ane para, hrasva e aura o ke sthAna para anekadA anukrama se hrasva i aura haiM / ataeva yahA~ narindo, aharuTTha rUpa die haiN| AyAsa ( AkAza ) - yahAM saMyukta vyaJjana na hone se, dIrghasvara hrasva hone kA prazna nirmANa nahIM hotA hai / Isara-Izvara zabda meM se saMyukta vyaJjana ke eka avayava kA lopa huA aura pichalA dIrgha svara vaisA hI raha gayA / Usava - ( utsava - ussava - Usava ) yahA~ saMyukta vyaJjana ke eka avayava kA lopa hone para, pichalA svara dIrgha huA hai / 1.88 haladdI -- marAThI meM: - havadI, havada / baheDao - marAThI meM behaDA / pathizabda ' ...bhaviSyati hemacaMdra ke matAnusAra pantha zabda bhI saMskRta meM hai; vaha pathin zabda kA samAnArthaka hai; aura usa zabda se 'patthaM kira desittA' meM se paMtha zabda dvitIyA ekavacana kA rUpa hai / hrasva hote haiM / ina hrastra u likhe jAte 1986 sadila - - marAThI meM saDhaka | nirmita zabde" * siddheH - nimmia aura nimmA a zabda nirmita zabda meM i kA vikalpa se A hokara bane hue haiM kyA isa prazna kA uttara yahA~ hai / 192 jIhA - sUtra 257 ke anusAra jihvA zabda kA varNAntara jibbhA huA; anantara b kA lopa hokara jIbhA; bAda meM sUtra 1987 nusAra bha kA ha hokara johA zabda banA, aisA bhI kahA jA sakatA hai / 1*63 nir upasargasya- nir upasarga kA jina avyayoM kA dhAtu se yoga hotA hai unheM upasarga kahate haiM / upasarga dhAtu ke pIche jor3e jAte haiM / pra, parA, sam, anu, ava, nir, dur, abhi, vi, adhi, ati ityAdi upasarga hote haiM / nissahAi~ - sUtra 3deg26 dekhie / 194 nAvupasarge - ni upasarga meM / Numajjai - yaha zabda nimajjati zabda kA varNAntara hai / (majja aisA ni + sad dhAtu kA Adeza bhI hai| sUtra 4deg123 dekhie ) | 1*35 ucchU - marAThI meM Usa / 196 jahuTThalo jahiTThilo - r ke lU ke lie sUtra 1*254 dekhie / 1*97 kRg dhAtoH -- kR dhAtu kA / Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNa-prathamapAda 327 1.10. kamhArA-zma ke mha ke lie sUtra 2.74 dekhie / 1.102 juNNa ---marAThI meM junA / 1.104 tIrtha---isa zabda meM sUtra 272 ke anusAra ha AtA hai| 1.108 avari uvari-yahA~ antya ri ke Upara anusvArAgama huA hai / 1.114 UsUo... .. Usarai-ina udAharaNau meM, saMyukta vyaJjana meM se eka avayava kA lopa hokara pichalA svara dIrgha huA hai, aisA bhI kahA jA sakatA hai / 1.115 sadRza niyama sUtra 1.13 meM dekhie / 1.116 sadRza niyama sUtra 1.85 meM dekhie / 1.121 bhumayA--sUtra 2.167 dekhie / 1.124 kohaNDokohAlI-isa varNAntara ke lie sUtra 2.73 dekhie / kohalI, kopparaM, thoraM, mollaM-marAThI meM-kohakA, kopara; thora, mola / 1.126-145 prAkRta meM R, R aura la svara nahIM hote haiN| prAkRta meM unheM kauna se vikAra hote haiM, yaha ina sUtroM meM kahA hai| 1.126 taNaM -marAThI meM taNa / kRpAdipAThAt-kRpAdi zabdoM ke gaNa meM samAveza hone ke kAraNa kRpAdigaNa ke zabda sUtra 1.128 Upara kI vRtti meM die gae haiM / parantu vahAM dvidhAkRtam zabda mAtra nahIM diyA gayA hai| 1.128 diTThI-marAThI meM diThI / viJcuo-marAThI meM vicU / 1.126 pRSThazabdenuttarapade --pRSTha zabda samAsa meM uttara pada na hone para ( yAno vaha samAsa meM prathama pada hone para ) / 1.130 siMga-hiMdI meM sIMga; marAThI meM ziMga / dhiTTha-marAThI meM dhITa / 1.1:1 pAuso-marAThI meM pAusa / 1.133 Rto vena saha-( vRSabha zabda meM ) va ke saha R kA / vasahosUtra 1.126 dekhie / 1.134 gauNazabdasya-(samAsa meM ) gauNa zabda kA tatpuruSa samAsa meM pahalA pada gauNa hotA hai / mAusiA piusiA-ina zabdoM meM se 'siA' varNAntara ke lie sUtra 2.142 dekhie / 1.135 mAtRzabdasya gauNasya-sUtra 1134 Upara kI TippaNI dekhie / mAINaM-mAi (/mAtR) zabda kA SaSThI aneka vacana / 1.1.1 rijjU ujjU-marATho meM uju / dvitva ke lie sUtra 298 dekhie / Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 TippaNiyA~ pratyaya hote haiM / sarvanAma ke anantara athavA pratyaya lagAkara, dRz, dRza aura dRkSa ina zabdoM udA0 - IdRz, IdRza, IdRkSa; sadRz, sadRza, kauna sA kvip pratyaya abhipreta hai, vaha yahA~ 1-142 kvip Tak sak --ye kR 'sa' ke bAda Ane vAle haN dhAtu ko ye se anta hone vAle zabda siddha hote haiM sadRkSa / Tak....gRhyate - isa sUtra meM kahA hai / / 19146-47 e svara prAkRta meM haiN| e svara hone vAle Ate samaya kabhI unameM vikAra hote haiM / ve ina sUtroM meM kahe hue haiM / 1*146 vedanAdiSu -- vedanAdi zabda isI sUtra meM die gae haiM / mahamahia - yaha zabda mahasaha dhAtu kA ka0 bhU0 dhA0 vi0 hai / mahamaha dhAtu prasR dhAtu kA Adeza hai (sUtra 478 dekhie ) / saMskRta zabda prAkRta meM 1*148-155 prAkRta meM prAyaH ai svara nahIM hai / isa ai ko hone vAle vikAra ina sUtroM meM kaheM hue haiM / 1949 sindhavaM saNiccharo-- saindhava aura zanaizvara zabdoM meM pahale ai kA e huA (sUtra 1948 dekhie ) ; yaha e sUtra 1984 ke anusAra hrasva hotA hai; isa hrasva e ke sthAna para hrasva i AI hai, aisA bhI kahA jA sakatA hai / 1*150 sinnaM --sUtra 10149 Upara kI TippaNI dekhie / 1*153 devvaM daivvaM -- ina zabdoM meM se dvitva ke lie sUtra 299 dekhie / 1*154 ucca" "siddham - ucca aura nIcaH zabdoM ke vargAntara ucca aura nIca hote haiM / to phira ucca aura nIca zabdoM ke varNAntara kauna se hote haiM ? uttara hai- ucca zabda kA ucca aura nIca zabda kA nIca, nayi aise varNAntara hote haiM / 1.156-58 prAkRta meM o svara hotA hai / tathApi kucha saMskRta zabda prAkRta meM Ate samaya unake o meM kabhI vikAra hote haiM / ve vikAra ina sUtroM meM kahe hue haiM / 1*156 agnunnaM, pauTTho, AujjaM -- ina zabdoM meM se o sUtra anusAra hrasva hotA hai; anantara hrasvao ke sthAna para hamva u likhA pavaTTho,AvajjaM-yahA~ ka aurata kA va huA hai / 1984 ke jAtA hai / 1*159*64 au svara prAkRta meM nahIM hai / prAkRta meM "o se hone vAle varNAntara ina sUtroM meM kahe hue hai / 1956 jovvaNaM - yahA~ ke dvitva ke lie sUtra 2018 dekhie / 1*160 suMderaM -- sUtra 2063 dekhie / suMdariaM - - sUtra 2107 dekhie / sundaraM suddhoaNI - ina zabdoM meM au kA o huA hai ( sUtra 1-159 ! Age Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNa-prathamapAda 329 saMyukta vyaJjana hone se yaha o hrasva ho jAtA hai aura isa hrasva o ke sthAna para hrasva u likhA gayA hai, aisA bhI kahA jA sakatA hai| 1.161 kuccheayaM--sUtra 1.160 ke Upara kI 'suMderaM....."suddhoaNI' Upara kI TippaNI dekhie| 1.164 nAvA--marAThI meM nAva / 1:165-75 ina sUtroM meM saMkIrNa svara vikAra kahe hue haiM / 1.166 thero--marAThI meM thera (ddaa)| veillaM-dvitva ke lie sUtra 2.98dekhie / muddhaviaillapasUNa puMjA---yahA~ viailla zabda meM e nahI huA hai| 1.167 kelaM kelI--marAThI meM kela kelI / hiMdI meM kelA / 1.170 pUtara--'adhama; jalajanturvA' aisA artha trivikrama detA hai / boraM borI--marAThI meM bora, borii| popphalaM popphalI-marAThI ke pophala, pophlii| 1.171 moho-yahA~ maUha ( sUtra 1.177 ) meM uddhRta svara kA pichale svara se saMdhi hokara mo haA, aisA bhI kahA jA sakatA hai| loNaM-marAThI meM loNa, loNA / cogguNo, cottho, cotthI, codaha, cauddasI, covvAro-ina zabdoM meM prathama t kA lopa ( sUtra 1.177 ) hokara phira u isa udvRtta svara kA pichale svara se saMdhi hokara co huA hai, aisA bhI kahA jA sakatA hai| somAlo-isa zabda meM ra ke la ke lie sUtra 1.254 dekhie / 1.173 UjjhAo--dIrgha U hotA hai aisA kahakara yaha varNAntara diyA gayA hai / (U ke Age jjha saMyukta vyaJjana hone se, ujjhAo aisA bhI varNAntara kabhI-kabhI dikhAI detA hai)| 1.174 NumaNNo-sUtra 194 ke nIce NumaNNo (no) zabda nimagna zabda kA vaNantira isa rUpa meM diyA thA / para yahAM mAtra NumaNNo zabda nippaNNa kA Adeza hai aisA kahA hai| 1.175 paMguraNaM--marAThI meM pAMga (gha) runn| 1.176-271 ina sUtroM meM anAdi asaMyukta vyaJjanoM ke vikAra kahe hue haiN| 1.176 yaha adhikAra sUtra hai| prastuta prayama pAda ke anta taka isa sUtra kA adhikAra hai| 1.177 svara ke agale anAdi asaMyukta k g ca ja t d pa ya va ina byaJjanoM kA lopa hotA hai| yaha eka mahattvapUrNa varNAntara hai|| Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNiyA~ prAyo lug bhavati - isa sandarbha meM mArkaMDeya kA kathana lakSaNIya hai : - 'prAyograhapatazcAtra kaizcit prAkRtakovidaiH / yatra nazyati saubhAgyaM tatra lopo na manyate // " ( prAkRta sarvasva 22 ) / aisA kucha prakAra pa ke bAre meM hemacandra sUtra 1.231 Upara kI vRtti meM kahanA hai / viuho - vibudha meM se b kA v hokara, phira v kA lopa huA, aisA yahA~ samajhanA hai / samAse vivakSyate --samAsa meM dUsarA pada bhinna hai aisA vivakSA ho sakatI hai / isalie sampUrNa samAsa eka hI pada mAnA jAya, to dUsare pada kA Adi vyaJjana anAdi hogA; parantu dUsarA pada bhinna mAnA jAya, to usakA Adi vyaJjana Adi hI mAnA jAegA / isa mantavya ke anusAra, usa vyaJjana ke varNAntara, sAhitya meM jaisA dikhAI degA vaisA, hoMge / udA0 - jalacara samAsa meM ca Adi mAnA jAya to jalacara varNAntara hogA; ca anAdi mAnA jAya, to jalayara aisA varNAntara hogA / indhaM - sUtra 2.50 dekhie / kasya gatvam - ( mAhArASTrI ) prAkRta meM kabhI ka kA ga hotA hai / usa sandarbha meM hemacandra sUtra 4.447 kA nirdeza karatA hai | ardhamAgadhI prAkRta meM prAyaH ka kA ga hotA hai / 330 1. 178 anunAsika - mukha aura nAsikA ke dvArA jisakA uccAraNa hotA hai vaha anunAsika | aba isa kathanAnusAra, m kA anunAsika hone para, udvRtta svara kA uccAraNa sAnunAsika ( anunAsika ke sAtha ) hogA; yaha uccAraNa usa akSara ke Upara cihna rakha kara dikhAyA jAtA hai / udA0 - yamunA - jau~NA / 1-176 isa sUtra ke anusAra p kA lopa na ho, to sUtra 1231 ke anusAra kA v hotA hai / rbhavati -- sUtra 1.177 1*180 kagacaje. anusAra, k g ityAdi vyaJjanoM kA lopa hone para, ud vRtta svara a aura mA ( avarNa ) hone aura yadi unake pIche a aura A svara hoMge ( avarNAt paraH ), to una udvRtta a aura A kA hone vAlA uccAraNa laghutara prayatna se uccArita y vyaJjana ke samAna sunAI detA hai; isa zravaNa ko ya-zruti kahate haiM / aura isalie ina a aura A ke sthAnoM para kabhI-kabhI ya aura yA likhe jAte haiM / avarNA piyai a aura A svara pIche hone para, ud vRtta hone vAle a aura A kI ya-zruti hotI hai, isa niyama kA apavAda hai, aisA hemacandra mAnya karate dikhAI detA hai; isalie usane 'piyaI' udAharaNa diyA hai / 1-181 khujjo khapparaM khalio - marAThI meM khujA; khApara; khIla, khila / bAsiaM - hiMdI meM khAMsI / 1.182 geMduaM - hiMdI meM geMda / 19183 cilAo - r ke l ke lie sUtra 1254 dekhie / Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNa- prathamapAda 1*186 phaliho - T ke lU ke lie sUtra 1.197 dekhie / 1*187 vara ke agale anAdi asaMyukta khu dh th dh m inakA prAyaH ha hotA hai, yaha varNa vikAra kA eka mahattvapUrNa niyama hai / muhaM - hiMdI meM muha / mihuNaM - marAThI meM mehuNa | bahiro - marAThI meM bahirA, bahira (Ta) | hiMdI meM baharA / 331. 1-188 DaoN0 pa0 la0 vaidya jo ke matAnusAra, yaha sUtra 10108 ke bAda AnA cAhie thA / ( kAraNa taba 1204 208 sUtroM meM kahe gae na ke vikAroM ke anantara prastuta kA tha vikAra AyA hotA ) / parantu hemacandra ne aisA kiyA dikhAi detA hai:sUtra 1-187 meM tha kA eka vikAra kahA, usase bhinna aisA tha kA vikAra turaMta prastuta sUtra meM kahA / aisA hI prakAra hemacandra ne kha ke bAre meM sUtra 10189 meM kiyA hai / 1*186 saMkalaM--zRGkhala zabda meM Gkha saMyukta vyaJjana hone se, sUtra 19187 ke anusAra yahAM kha kA ha nahIM hotA hai / - 1*160 punnAmAi~ - isa rUpa ke lie sUtra 30 26 dekhie / 1*191 chAlo - yaha pulliMgI rUpa hai / chAlI - yaha strIliMgI rUpa hai / 1-12 dUhavo -- dubhaMga zabda meM, sUtra 1 115 ke anusAra repha kA lopa hokara, picchalA hrasva u svara dIrgha U hokara, dUbhaga zabda banatA hai / aba prastuta sUtrAnusAra, ga kA va hokara dUhava varNAntara hotA haiM / dUhava zabda ke sAmyAbhAsa se, subhaga zabda ke bAre meM bhI aisA hI prakAra hokara, sUhava varNAntara hotA hai; aisA dikhAI detA hai / 1163 pisallo --- marAThI meM pisAla / 1*165 svara ke agale anAdi asaMyukta Ta kA Da hotA hai, yaha eka mahattvapUrNa varNAntara hai | ghaDoghaDai - marAThI meM dhaDA, dharaNa | 1198 Nyante ca paTidhAtau -- ye zabda sUtra meM se pArTI zabda kA anuvAda karate haiM / dhAtu ke preraka / prayojaza rUpa meM, aisA unakA artha hai / yanta--saMskRta meM Ni ( Nic ) pratyaya dhAtu ko jor3akara preraka dhAtu kA rUpa sAdhA jAtA hai / isalie Nyatta yAnI preraka pratyayAnta dhAtu ) / kAlei phADei-hemacandra ke matAnusAra, ye zabda pATayati zabda ke varNAntara haiM / tathApi DaoN0 vaidya jI ke matAnusAra, ye varNAntara sphAla aura sphaT dhAtuoM ke preraka rUpoM se sAdhe gae haiM / phADe - marAThI meM phADaNe | hiMdI meM phAr3anA / , 1*116 svara ke agale anAdi asaMyukta Tha kA Dha hotA hai / kuDhAro - marAThI meM kuNhAu / paDhai - hiMdI meM paDhanA / marAThI meM paDhaNe | ciTThai ThAi - ciTTha aura ThA sthA dhAtu ke Adeza hai ( sUtra 416 dekhie ) / 1*202svara ke agale agAdi asaMyukta Da kA la hotA hai / gulo-marAThI meM gUla Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 TippaNiyA~ 1*203 velU - - marAThI meM vekU / 1*206 baheDao haraDaI maDayaM -- marAThI meM behaDA, hiraDA, maDe ( maTe ) | paiTThA - marAThI meM paiThA, paiTha / 1*207 i: svapnAdau "balAt--vetasa ta meM se a kA i hone para ho, ta kA Da hotA hai, vetasa zabda meM a kA i na ho, to ta kA Da na hote, isakA abhiprAyaH - prastuta sUtra meM se ' itva hone para hI' sAmarthya se vetasa zabda meM 'i: svapnAdI' isa sUtra ke jaba vaisA nahIM hotA hai to ve asa varNAntara ho jAtA hai " / zabda aisA sUtra 1deg46 ke anusAra, prastuta sUtra kahatA hai / yadi asa aisA varNAntara hotA hai / ina zabdoM kI vyAvRtti ke anusAra ikAra nahIM hotA hai, 1208 aNitayaM -- sUtra 1978 dekhie / 1*206 atra kecidnocyate - yahA~ hemacandra ke pUrvavartI eka vaiyAkaraNa vararuci ke kahe hue eka niyama kA prativAda hai, aisA dikhAI detA hai / 'RtvAMdiSa to da; ( prAkRta prakAza, 27 ) isa vararuci ke sUtra meM kahA hai ki svara ke agale anAdi asaMyukta ta kA da prAkRta meM hotA hai / hemacandra ke matAnusAra, aisA na kA da honA yaha ( mAhArASTrI ) prAkRta kA vaiziSTya nahIM haiM; vaha zaurasenI aura mAgadhI bhASAoM kA vaiziSTaya | isalie hemacandra yahA~ kahatA hai ki prastuta sthala meM prAkRta ke vivecana meM na kA da honA yaha varNAntara nahIM kahA gayA haiM / na puna ityAdi - ( mAhArASTrI ) ...... prAkRta meM anAdi asaMpRkta ta kA da na hone ke kAraNa, Rtu, rajana ityAdi zabdoM ke riu, ramaya ityAdi rUpa hote haiM / parantu udU, rayadaM ityAdi varNAntara mAtra nahIM hote haiM / kvacit siddham - - mAno mAhArASTrI prAkRta meM kvacit kucha zabdoM meM takAda huA hai aisA dikhAI par3atA ho ( bhAve'pi ), to bhI vaha 'vyatyayazca' (sUtra 40447) sUtra se siddha hogA / dihI " "vakSyAmaH -- dhRti zabda se ta kA da hokara phira varNa viparyaya hokara dihI varNAntara hotA hai kyA, isa prazna kA uttara nahIM hai / dhRti zabda ko dihI aisA Adeza hotA hai, aisA hama Age (sUtra 291 : meM) kahane vAle haiM, aisA hemacandra kahatA hai / DaoN0 vaidya jI dhRtikA varNAntara Age die * paddhatinusAra sUcita karate haiM: - dhRti = d + h + R + ti = da + h + i ( kkkA i hokara ) + i ( t kA lopa hone para ) = d + i hi + i = d + hi ( varNa vyatyaya hokara ) = dihi | 1-210 sattarI - marAThI meM, hiMdI meM sattara / 1*211 alasI - marAThI meM alazI / sAlAhaNI - sUtra 1.8 dekhie / Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNa- prathamapAda 1213 svArthalakAre pare - svArtha artha meM Ane vAlA lakAra Age hone para svArthe lakAra ke lie sUtra 20173 dekhie / pIvalaM - marAThI meM pivalA / pIalaMhiMdI meM pIlA / 1.214 kAhalo --ra ke la ke lie 1*254 dekhie / mAhuliMgaM - marAThI meM mahAluMga / 1.215 meDhI - marAThI meM meDhA / 333 1-217-225 sUtra 1-177 ke anusAra jaba d kA lopa nahIM hotA hai taba hone vAle d ke vikAra ina sUtroM meM kahe hue hai, aisA DaoN0 vaidya jI kA kahanA hai / parantu unakA yaha vacana sampUrNataH satya nahIM hai / kAraNa sUtra 1 178 anAdi da kA vikAra kahatA hai; parantu sUtra 1.217 meM anAdi tathA Adi da ke vikAra kahe haiM; sUtra 1218 meM aura sUtra 1223 meM bhI Adi da ke hI vikAra kahe hue haiM / 1*217 DolA -- marAThI meM DolA, DolA ( rA ) | hindI meM DolI / DaNDa-hindI meM DaNDA / Dara -- hindI meM Dara / Dohala -- marAThI meM DohalA, DohAlA / Dohala meM da ke la lie sUtra 1-221 dekhie / 10218 Dasai - - marAThI meM DasaNe | hiMdI meM DasanA / 1-219 saMkhyAvAcaka zabdoM meM marATho meM dankA ra hotA hai / udA ekAdaza-akarA, dvAdaza-bArA, trayodaza- terA / hindI meM gyAraha, bAraha, teraha | 1022* kadalIzabde adra mavAcinI -- vRkSa-vAcaka kadalI zabda na hone para yAnI kadalI zabda kA artha hasti-patAkA ( hAthI ke gaNDasthala ke Upara hone vAlI patAkA ) hone para / 1221 palitta --garAThI meM palitA | 1222 kalamba --- marAThI meM kalamba | 1*224 kavaTTio--yahA~ TTa ke lie sUtra 2029 dekhie / 10228 svara ke agale anAdi asaMyukta na kA Na honA, yaha eka mahattvapUrNa varNAntara hai / 1-2 9 vararuci ke matAnusAra, n kahIM bhI ho, sarvatra usakA N ho jAtA hai ( no NaH sarvatra / prAkRta prakAza, 2.42 ) / 1230 limbo - - marAThI meM liMga / pahAvioo - marAThI meM nhAvI / 1*231 sUtra 1-177 ke anusAra anAdi asaMyukta p kA lopa hotA hai / sUtra 1*179 ke anusAra, a aura A ina svaroM ke Age Ane vAle p kA lopa nahIM Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 TippaNiyAM hotA hai / usa p kA v hotA hai, aisA isa mUtra meM kahA huA hai / anAdi asaMyukta p kA v honA eka mahattvapUrNa varNAntara hai| mahivAlo---hiMdI meM mahiyAla / etena pakArasya....."tatra kArya:-p ke bAre meM lopa aura va kAra ye vikAra prApta hone para, jo varNavikAra zrutisukhada ( kAna ko madhura lagane vAlA ) ho, vaha kiijie| 1.232-33 ina do sUtroM meM Adi p ke vikAra kahe hue haiM / 1.232 Nyante paTidhAtau-sUtra 1.198 Upara kI TippaNI dekhie / phalihau phalihA phAlihaho- yahA~ ra ke la ke lie sUtra 1.254 dekhie / phaNasomarAThI meM phaNasa / 1.235 pAraddhI--marAThI meM, hiMdI meM pAradha / 1.236 anAdi asaMyukta pha aura bha kA ha honA yaha eka mahattvapUrNa varNAntara hai| 1.237 alAU--yahA~ anAdi v kA lopa huA hai / 1.238 bisatantuM--yahA~ bisa zabda napuMsakaliMga meM hone ke kAraNa, ba kA bha nahIM hotA hai| 1.240 anAdi asaMyukta bha kA ha hotA hai / sUtra 1.187 dekhie ) isa niyama kA prastuta niyama apavAda rUpa meM mAnA jA sakatA hai| 1.242 yahAM Adi asaMyukta m kA vikAra kahA huA hai| 1.244 bhasalo--yahA~ ra ke la ke lie sUtra 1.254 dekhie / 1.245 Adi asaMyukta ya kA ja honA yaha eka mahattvapUrNa varNAntara hai / jamahiMdI meM jm| 1246 yuSmakchabderyapare-DU-tuma aisA dvitIya puruSo artha hone vAle yupmad (sarvanAma ) zabda meN| jumhadamhapayaraNaM-yuSmad aura asmad (sarvanAmoM) kA vicAra karane vAlA prakaraNa / 1247 laTThI--marAThI meM lAThI : 1248 anIya-tIya-kRdyaHpratyepu--anIya eka kRt pratyaya hai| vaha dhAtu ko jor3akara vi0 ka0 dhA0 vi0 siddha kiyA jAtA hai| udA-kR+anIya = karaNIya / tIya--dvi aura vi ina saMkhyAvAcaka zabdoM ko pUraNArtha meM lagane vAlA tIya pratyaya hai / udA0-dvi + tIya = dvitIca; tathA tRtiiy| kRdya-kRt ya yAnI kRt hone vAlA ya pratyaya / yaha pratyaya dhAtu ko lagAkara vi0 ka dhA0 vi0 siddha kiyA jAtA hai| Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNa-prathamapAda 335 udA0-mA+ya= meya / anya 'ya' pratyayoM se isa ya kA bhinnatva dikhAne ke lie yahAM kRd ya aisA kahA gayA hai / biijja-marAThI meM bIja / 1.25. DAha--Din Aha / Dit ke lie sUtra 1.37 Upara kI TippaNI dekhie / 1.254 anAdi asaMyukta ra kA la honA eka mahattvapUrNa varNAntara hai| caraNazabdasya padArthavRtteH-pAva pAda artha meM caraNa zabda prayukta kie jAne para, usameM ra kA la hotA hai| bhramare sa-sanniyoge eva-satra 1.244 ke anusAra bhramara zabda meM ma kA sa hotA hai; aba, isa 'sa' ke sAnidhya hone para ho bhramara zabda meM ra kA la hotA hai| ASaM... .."dyapi-ArSa prAkRta meM dvAdazAMga zabda se duvAla saMga varNAntara hotA hai / yahA~ ra kA la nahIM huA hai| da kA la huA hai; isalie yaha udAharaNa saca kahe to to sUtra 1.221 ke nIce AnA Avazyaka thaa| 1.255 thora-marAThI meM thora / sUtra 1.124 ke anusAra sthUla kA pahale thola varNAntara hotA hai; anantara prastuta sUtrAnusAra la kA ra hokara thora varNAntara siddha hotA hai / kathaM thUla bhado-yadi sthUla zabda meM la kA ra hotA hai, to thUla bhadda varNAntara kaise hotA hai, aisA prazna yahA~ hai| usakA uttara sthUrasya'.. .. bhaviSyati' isa agale vAkya meM hai| 1.258 zabara zabda meM, sUtra 1.237 ke anusAra va kA tha hotA hai / aba isa va kA ma hotA hai, aisA prastuta sUtra meM kahatA hai / 1260 za au Sa kA sa honA eka mahattvapUrNa varNAntara hai| sadda-marAThI meM sAda / suddha-grAmIya marAThI meM sudda, suddha / 1.261 NakArAnto ha :--NakAra se yukta ha yAnI eha / suhA-marAThI me sUna / 1.262 daha-marAThI meM dahA / 1.263 chAvo-marAThI meM chAvA / 1267-271 ina sutroM meM varNa lopa aura savarNa lopa prakriyAoM ke udAharaNa die haiN| 1.267 rAulaM-marAThI meM rAula / 1.268 pAro-marAThI meM pAra / 1..69 shiaa-shRdyaaH| 'hiassa --- hRdayasya / ina do bhI zabdoM meM svara ke saha ya kA lopa huA hai| Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 TippaNiyAM 1.27. umbaro-marAThI meM uMmbara / 1.271 aDo-marAThI meM ADa / deulaM-marAThI meM deUla / pahale pAda ke samApti-sUcaka vAkya ke anantara kucha pANDulipithoM meM agalA zloka dikhAi detA haiM : yad domaMDala-kuNDalIkRta-dhanurdaNDena siddhAdhipa krItaM vairikulAt tvayA kila dalat-kundAvadAtaM yathaH / bhrAntvA trINi jaganti kheda vivazaM tanmAlavInAM vyadhAdApANDo stanamaNDale ca dhavale gaNDasthale ca sthitam / (pahalA pAda samApta ) Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pAda isa pAda meM sUtra 1-97 aura 100-115 meM saMskRta meM saMyukta vyaJjana prAkRta meM Ate samaya jo varNavikAra hote haiM ve kahe gae haiN| saMyukta vyaJjanoM ke bAre meM svarabhakti, samAnIkaraNa athavA sulabhIkaraNa prakriyAeM prayukta kI jAtI haiN| ___ jaba do yA adhika vyaJjana bIca meM svara na Ate ekatra Ate haiM, taba saMyukta vyaJjana bana jAtA hai| udA0-kya, taM, sva, snyaM ityAdi / ina vyaJjanoM ke bIca meM adhika svara DAlakara saMyukta vyaJjana dUra karane kI paddhati ko svarabhakti kahate haiN| udA0-ratna-ratana, kRSNa-kisana ityAdi / sUtra 2.100-115 meM svarabhakti kA vicAra kiyA gayA hai| sabhI saMyukta vyaJjanoM ke saMdarbha meM svarabhakti nahIM prayukta kI jAtI hai| kucha saMyukta vyaJjanoM ke bAre meM anya kucha paddhatiyAM prayukta kI jAtI haiN| kAraNa saMskRta meM se saba prakAra ke saMyukta vyaJjana prAkRta meM nahIM calate haiN| isakA abhiprAya aisA hai:-(1) prAkRta meM kevala dohI avayavoM se bane saMyukta vyaJjana calate haiN| udA0dhamma, kambha ityAdi / (2) prAkRta meM zabda ke anAdi sthAna meM hI saMyukta vyaJjana calatA hai / (3) prAkRta meM saMyukta vyaJjana kucha viziSTa paddhati se hI banate haiM :(a) vyaJjanoM kA dvitva hokara :-udA0-(1) kka gga cca jja TTa DDa ta chappa bba ( yahAM varga meM se pahale aura tIsare byaJjana kA dvitva hai ) / NNa nna mma ( yahA~ varga meM se kucha anunAsika dvitva hai| lla bva (yahA~ aMtastha kA dvitva hai)| ssa ( yahA~ USma kA dvitva hai / (a) varga meM se dUsare aura cauthe vyaJjana ke pUrva varga meM se pahale aura tIsare vyaJjana Akara usakA dvitva hotA hai| udA0-kha ghaccha jjha TTha DDha ttha ddha ppha bha / (i) varga meM se anunAsika prathama avayava aura dUsarA avayava usI varga meM se vyaJjana / udA.--Gka kha ga gha ca cha ja jha; NTa NTha NDa NDa; nta ntha nda ndha; mpa mpha mba mbha / ( vyavahArataH mha ha lha saMyukta vyaJjana hote, usa usa varNa ke hakAra yukta rUpa haiN| zaurasenI ityAdi bhASAoM meM calane vAle saMyukta vyaJjanoM ke lie sUtra 4.266, 289, 292-293, 295, 398, 303, 315, 291, 323, 398, 414 dekhie / ) saMskRta meM se saMyukta vyaJjana kA prAkRta meM upayoga karane ke lie, samAnIkaraNa yaha eka pradhAna paddhati hai / samAnIkaraNa meM saMyukta vyaJjana meM se eka avayava kA lopa hokara zeSa vyaJjana kA dvitva hotA hai / samAnIkaraNa se Aye hue dvitva meM se eka 22 prA. vyA0 Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 TippaNiyA~ avayava kA lopa kiyA aura pichalA hasva hone vAlA svara dIrgha kiyA, to sulabhIkaraNa hotA hai| udA0-vyAghra vagdha-vAdha / sUtra 2.2-88 meM prAdhAnyataH samAnIkaraNa kI carcA hai / tathApi sulabhIkaraNa kI svatantra carcA nahIM hai| ( sulabhIkaraNa ke saMkIrNa udAharaNa sUtra 2.21, 22, 57, 72, 88, 92 ke nIce dikhAI dete haiM / saMyukta vyaJjanoM ke vikAra kahate samaya hemacandra ne unakI racanA ka kha ityAdi varNAnukrama se kI hai| 2.1 yaha adhikAra sUtra hai| isakA adhikAra sUtra 2.115 taka yAnI sUtra 2.114 ke anta taka hai / saMyuktasya-saMyukta vyaJjana kaa| 2.2 saMyuktasya ko bhavati-saMyukta vyaJjana kA ka hotA hai| yAnI saMyukta vyaJjana meM se eka avayava kA lopa hokara, ka vyaJjana rahatA hai ( athavA AtA hai)| yaha ka vyaJjana anAdi ho, to sUtra 2.89 ke anusAra usakA dvitva hotA hai / udA0--zakta-sa ka-sakka / Age Ane vAle sUtroM meM aisA hI prakAra jAne / 2.3 kho bhavati-kha hotA hai| sUtra . 2 Upara kI TippaNI dekhie / yaha kha anAdi ho, to usakA dvitva sUtra 2.90 ke anusAra hotA hai| kintu yaha ( zeSa ) kha yadi prAkata meM zabda ke Arambha meM ho, to usakA dvitva na hote kha vaisA hI rahatA hai / udA0 --kSaya-khaa / Age Ane vAle udAharaNoM meM bhI aisA hI jAne / 2.4 nAmni saMjJAyAm-nAmavAcaka zabda meN| pokhariNo-marAThI meM pokharaNa / 2.8 khambho-marIThI meM khAMna / 2.5 bhuknvA , jJAtvA, zrutvA, buddha vA-ye zabda saMskRta meM, muja, jJA, zru aura budha dhAtuoM ke pU0 kA0 dhA0 a0 hai| unameM tva aura dhva saMyukta vyaJjana haiN| zloka 1-sakala pRthvI kA bhoga lekara, anyoM ko azakya aisA tapa karake, vidvAn zAnti (-nAtha jina tattva) jAnakara zreSTha mokSapada meM (sivaM) pahu~ca gyaa| 2.16 viJcuo-marAThI meM viMcU / 2.17 khIraM-marAThI meM khIra / 3.18 lAkSaNikasyApi..... bhavati-prAkRta lyAkaraNa ke anusAra AmA zabda ko kSamA aisA Adeza hotA hai (sUtra 2.101 dekhie) / usameM se kha kA cha hotA hai| 2.20 ghaNa-marAThI meM saNa / 2.24 ya-ya ke dvitva se banane vAlA yya aisA saMyukta vyaJjana ( mAhArASTrI) prAkRta meM nahIM hai, usakA jja aisA varNAntara hotA hai| cauryasamatvAt bhAriA Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNa-dvitIyapAda 339 bhAryA zabda caurya zabda ke samAna hone se, usameM svarabhakti hokara bhAriyA aisA varNantira hotA hai| cauryasama zabdoM meM svarabhakti hotI hai sUtra 2.107 dekhie ) / kajja-marAThI meM kAja / __2.26 majjhaM-marAThI meM mAja ( -dhara ), mAjha (-gAva ) / gujjhaM-marAThI meM gUja / 2.29 maTTiA-hindI meM miTTI / paTTaNa----marAThI meM pAhaNa / 2.30 vaTula-marAThI meM vATolA, vATole / rAyavaTTayaM-rAjavAtika / ubhA svAtI ke tattvArthAdhigama sUtra ke Upara ke vArtika antha kA nAma rAjavArtika hai| varman zabda kA varNAntara bhI vaTTa hotA hai| isIlie yahA~ rAja varman aisA bhI saMskRta prati zabda hogaa| kattarI-marAThI meM kaatrii| 2.33 ca uttho-marAThI meM, hindI meM cauthA / 2.34 laTThI muTThI diTThI-marAThI meM lAThI, mUTha, diThI / puTTho-marAThI meM puTThA (ghor3e kA ) / 2. 6 kabaDDo-marAThI meM kavaDI / hindI meM koddii| 2.40 vaDaDho-marAThI meM buDDhA / hindI meM bUDhA / 2.41 ante vartamAnasya-anta meM hone bAle kA / aisA kahane kA kAraNa zraddhA sabda meM se Adi zra ko yaha niyama lAgU na ho| addha-hindI meM AdhA / 2.45 hattho, pattharo, Atyi-marAThI meM hAta; phattara / patthara, pAcara ( baTa); AthI / hindI meM hAtha / 247 pallaTTo-marAThI meM pAlaTa / paryasta meM se 2 ke lla ke lie sUtra 2.68 dekhie / 2.50 pakSe sopi-vikalpa-pakSa meM vaha graha bhI hotA hai / indhaM-sUtra 1.177 dekhie| 2.51 bhappo bhasso-isa pulliga ke lie sUtra 1.32 dekhi , appA appANo--ina rU0 ke lie sUtra 3.6 dekhie / attA--Atman zabda me se tma isa saMyukta vyaJjana meM sUtra 2.78 ke anusAra m kA lopa aura satra 2.86 ka anusAra zeSa t kA dvitva hokara artA varNAntara huA hai / Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 TippaNiyAM 2.54 bhippho--Age saMyukta vyaJjana hone ke kAraNa sUtra 1.84 ke anusAra 'bhI" meM se dIrgha I hrasva i huI hai| 2.55 silimho-zleSman zabda meM antya n kA lopa (sUtra 1.91 ke anusAra) phira svara bhakti se sili, bAda meM sUtra 2.74 ke anusAra bma kA mha hokara, silimha varNAntara siddha huaa| 2.56 mayukto baH--m se yukta ba yAnI mba / 2.56 ubhaM uddhaM--Age saMyukta vyaJjana hone se sUtra 184 ke anusAra dIrgha U kA hrasva u huA / ubbha--marAThI meM ubha ( Ta ), ubhA / 2.60 kamhArA-zma ke maha ke lie sUtra ... 4 dekhie / 2.63 caurya samatvAt--sUtra 2.24 Upara kI TippaNI dekhie / 2.64 dhijja--dharya zabda se ghejja ( sUtra 6.148, 2024 ke anusAra ) / phira dhena meM se hrasva e ke sthAta para hrasva i Akara dhina varNAntara huA hai| sUro ... ... bhedAt--sUrya zabda se hI prastuta niyamAnusAra sUra aura sujja varNAntara nahIM hote kyA, isa prazna kA uttara isa vAkya meM hai| 2.65 paryante..... ro bhavati--paryanta zabda meM sUtra 5.58 ke anusAra, 'pa' meM se a kA e hone para usa ekAra ke agale rya kAra hotA hai / pajjanto--yahA~ sUtra 224 ke anusAra rya kA jja huA hai / 2.66 Azcarye... ..'ro bhavati---sUtra 2.65 Upara kI TippaNo dekhie / acchari--sUtra 2.67 dekhie / 2.67 yahAM kahe hue rya ke AdezoM kA bhinna spaSTIkaraNa aisA diyA jA sakatA hai :--ria, roa ( svara bhakti se ); ara (skara bhakti aura varNavyatyaya se ); rijja (rya kA jja hokara tatpUrva rikA Agama huA ) / 2.68 paliaMko--palyaGka zabda meM svarakti huii| 2.69 bhayassaI bhaya phaI--yahA~ bhaya Adeza ke lie sUtra 2.137 dekhie / 2071 khaavnn--i.| vargAntara ke lie hemacandra 'kaNa piNa' aisA saMskRta zabda sUcita karatA hai / 272 dakkhio -sUtra 2.3 dekhie / 2.74 makArAkAnto hakAraH-makAra se yukta hakAra yAnI mha / rassIhiMdI meM rassI / marAThI meM rassI ( seca ) / Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNa-dvitIyapAda 341 275 NakArAkAnto hakAraH-NakAra se yukta hakAra yAnI ha / viprakarSasaMyukta vyaJjana meM bIca meM svara DAlakara saMyukta vyaJjana dUra karane kI paddhati, svarabhakti / sUtra 2.100.115 dekhie / kasaNo kasiNo-inameM se svarabhakti ke lie sUtra 2.104, 1 * dekhie / 2.76 lakArAkrAntohakAraH-lakAra se yukta hakAra yAnI lha / 5.77-76 saMyukta vyaJjana meM se kisa avayava kA lopa hotA hai, vaha ina sUtroM meM kahA hai| 2.77 UdhvaM sthitAnAm-saMyukta vyaJjana meM pahale yAnI prathama avayava hone vAloM kA / duI--marAThI meM dUdha / moggaro--marAThI meM mogara / Niccalo-- marAThI meM nicl| -ka, pa--ka aura kha vyaJjanoM ke pUrva jo varNa adhaM visarga ke samAna uccArA jAtA hai, usako jihvAmUlIya kahate haiM / aura vahaka aura kha aisA darzAyA jAtA hai| tathA aura ph vyaJjanoM ke pUrva jo varNa ardha visarga ke samAna uccArA jAtA hai use upadhmAnIya kahate haiM / aura vaha pa pha aisA darzAyA jAtA hai| saca kahe to ye donoM bhI svatantra varNa nahIM hote haiM; ve visarga ke uccAraNa ke prakAra hote haiM / ( mAgadhI bhASA meM jihvAmUlIya varNa hai (sU 4.296 dekhie)| ka kA udAharaNa hemacandra ne nahIM diyA hai / vaha hogA:--anta karaNa= antakkaraNa / ____2.78 adhovartamAnAnAm--saMyukta vyaJjana meM bAda meM, anaMtara, yAnI dvitIya avayava hone vAloM kA / kuDDaM-marAThI meM kUDa / 27. Urdhvamadhazca sthitAnAm--sUtra 2.77-78 ke Upara kI TippaNI dekhie / vakkalaM--marAThI meM vAkala / saddo--marAThI meM sAda / pakkaM pikkaM--marAThI meM pakkA, pikA, pika (laa)| cakkaM-marAThI meM cAka / rattI--marAThI meM rAta. rAtI / atra dvaH'lopaH-dva ityAdi ke samAna aise kucha saMyukta vyaJjanoM meM, bhinna niyamoM ke anusAra, eka hI samaya pahale aura dUsare avayava kA lopa prApta hotA hai / udA0-dva isa saMyukta vyaJjana meM, sUtra 2.77 ke anusAra d kA lopa prApta hotA hai, aura sUtra 279 ke anusAra v kA bhI lopa prApta hotA hai| jaba aise donoM bho avayavoM ke lopa prApta hote haiM ( ubhaya-prAptI ) taba vAGmaya meM jaikhA dikhAI degA vaisA, kisI bhI eka avayava kA lopa kre| udA0--udvigna Nabda meM d kA lopa karake ubvimga prApta hotA hai, to kAvya zabda meM ya kA lopakarake kavva aisA varNAntara hotA hai mallaM---marAThI meM mAla / dAraM--marAThI meM dAra / / 2.80 drazavde.."bhavati--prAkRta me kraya: saMyukta vyaJjana meM se repha kA lopa hotA hai ( sUtra 2.72 dekhie ) / parantu dra isa saMyukta vyaJjana meM repha kA lopa vikalpa se Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 TippaNiyAM hotA hai| sthitiparivRttau--sthitiparivRtti hone para / sthitiparivRtti yAnI varNa vyatyAsa, varNa vyatyaya athavA zabda meM vargoM ke sthAnoM kI adlaa-bdlii| isa sthitiparivRtti ke lie sUtra 2.116.124 dekhie / vodrahIo---vodrahI ( dezItaruNI ) zabda kA prathamA anekavacana / vodraha---(dezA) taruNa (tAruNya) / 2.86 hrasvAt 'dhAI-dhAtrI zabda se dhArtha varNAntara kaise hotA hai vaha yahA~ kahA~ hai| repha kA lopa hone ke pahale, (dhatro meM se dha isa ) hrasva svara se (bA aisA dIrgha svara hokara ) dhAI zabda banA hai| isa sandarbha se sUtra 2.7: dekhie / saca kahe to yahA~ sUtra 2.88 meM se rAI zabda ke samAna prakriyA hotI hai, aisA kahA jA sakatA hai| ___2.82 nikkhaM--marAThI meM tikha (tt)| hiMdI meM tIkhA / tokSNa zabda meM se N kA lopa hokara sUtra 2.3 ke anusAra kSa kA kkha huA hai| tiNhaM-tIkSNa meM se k kA lopa ( sUtra 2.77 ke anusAra ) hone ke bAda, sUtra 2075 ke anusAra paNa kA paha huA hai| 2.83 jJaH saMbaMdhino "luga-~-jJase ( jJa - ++a ) saMbaMdhita hone vAle na kA lopa / savvaNNa-isa samAna zabdoM meM se jJa ke paNa ke lie sUtra 1.155dekhie / 284 majjhaNho--ha ke lie sUtra 2.75 dekhie / 2.85 pRthagyogAd... ... nivRttam--sutra 280 meM vikalpa-bocaka 'vA' zabda hai| usako anuvRtti agale 2.81-84 sUtroM meM hai| aba saca kahe to isa 2.85 sUtra meM kahA huA dazAha zabda sUtra 2.84 meM hI kahA jA sakatA thA; parantu vaisA na karake, dazAha zabda ke lie sUtra 2.85 yaha svatantra sUtra kahA hai| isakA kAraNa satra 2.84 meM Ane vAlI 'vA' ko anuvRtti dazArha zabda ke lie nahIM cAhie / isalie satra 2.85 meM niyama bhinna alaga karake kahA jAne ke kAraNa ( pRthagayogAt ), sUtra 285 meM 'vA' zabda kI nivRtti hotI hai / 2.86 mAsU--massU zabda meM se saMyukta vyaJjana meM pahale s kA lopa hokara, pichalA a svara dodha huA hai| 2.87 hari ando--harizcandra zabda meM zc kA lopa hone ke bAda kevala 'a' svara mAtra zeSa rahA hai| __ 2.88 rAI--isa varNAntara kA aura eka spaSTIkaraNa aisA hai:--rAtri-rattirAti ( sulabhIkaraNa )-rAi ( sUtra 1.177 ke anusAra t kA lopa ) / 2.89-93 saMyukta vyaJjanoM ke varNAntara karate samaya kisa niyama kA pAlana ho, usakI sUcanA ina sUtroM meM dI gaI hai / Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNa- dvitIyapAda 2.89 padasya anAdau vartamAnasya - pada meM anAdi sthAna para hone vAlA kA prAkRta meM pada ke Adi sthAna para prAyaH saMyukta vyaJjana nahIM hotA hai / zeSa -- saMyukta vyaJjana meM se ekAdha avayava kA lopa hone para jo vyaJjana raha jAtA hai vaha zeSa vyaJjana hotA hai / Adeza - - Adeza ke svarUpa meM Ane vAlA vyaJjana yahA~ abhipreta hai / udA0 - kRtti zabda meM vyaJjana ko 'ca' Adeza hotA hai ( sUtra 2.12 dekhie ) / nagga - marAThI meM nAgaDA; hindI meM naMgA / jakkha - marAThI meM jAkha / 2.90 dvitIyaityarthaH - vargIya vyaJjanoM meM se dvitIya aura caturtha ( turya ) vyaJjanoM kA dvitva karate samaya, unake pUrva kA vyaJjana Akara yAnI dvitIya vyaJjana ke pUrva pahalA vyaJjana aura caturtha vyaJjana ke pUrva tRtIya vyaJjana Akara, unakA hitva hotA hai / udA0--kkha, TUka, gdha, vbha, ityAdi / vaggho - marAThI meM vAgha | ghasya nAsti -- - aisA Adeza ( kahIM bhI kahA ) nahIM hai; isalie Adeza rUpa gha kA dvitva nahIM hotA hai / 343 2062 dIrghA parayoH - vyAkaraNa ke niyamAnusAra Ae hue aura vaise na Ae hue ( yAnI mUlataH dIrgha hone vAle ) jo doghaM ( svara ) aura anusvAra, unake Age / kaMsAlo --- kaMsa + Ala | yaha Ala matvarthI pratyaya hai ( sUtra 20159 dekhie 1 ) 2*63 rephaH nAsti - sUtra 2079 ke anusAra, repha kA sarvatra lopa hone kAraNa, vaha repha zeSa vyaJjana ke svarUpa meM kabhI nahI hotA hai / dra isa saMyukta vyaJjana meM mAtra ( sUtra 2070 dekhie ) vaha saMyukta vyaJjana kA dvitIya avayava, isa svarUpa meM ho sakatA hai / 264 Adezasya Nasya - dhRSTadyumna zabda meM mana koNa Adeza hai aisA hemacandra kahatA hai / mana ke NNa ke lie sUtra 242 dekhie / 2067 samAsa meM dUsare pada ke Adi vyaJjana vikalpa se Adi athavA anAdi mAnA jAtA hai / isalie usakA dvitva vikalpa se hotA hai / udA0 - gAma, gAma | 2*68 mUla saMskRta zabdoM meM se saMyukta vyaJjana na hote hue bhI, ve zabda prAkRta meM Ate samaya, unameM se kucha anAdi vyaJjanoM kA dvitva ho jAtA hai / udA0-- - tailAdi gaNa ke zabda | 2*66 sUtra 2998 Upara kI TippaNI dekhie / sevAdi gaNa ke zabdoM meM yaha dvitva vikalpa se hotA hai / 2.100-115 ina sUtroM meM svarabhakti viprakarSa vizleSa kA vicAra hai / svarabhakti se a, i, u athavA I ye svara prAyaH Ate haiM / 2*100 sAraGgaM- marAThI meM sAraMga / zAraMgI - pANi / Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 TippaNiyA~ 2.101 rayaNaM-(ratna)-hindI meM ratana / 2.1.2 aggI-hindI marAThI meM aag| 2.104 kiyA-ArSa prAkRta meM kriyA zabda meM svarabhakti na hote, kiyA aisA varNAntara hotA hai| 2.105 vyavasthitavibhASayA-sUtra 15 Upara kI TippaNI dekhie / 2.106 ambilaM---marAThI meM AMbIla / 2.113 ukArAntA DIpratyayAntAH --I (GI / ) isa (strIliMgI) pratyaya se anta hone vAle ukArAnta zabda / udA0-tanu + I = tanvI / srughnam-yaha eka prAcIna gAMva kA nAma hai| 2.116-124 isa sUtroM meM varNavyatyaya / varNavyatyAsa sthiti parivRtti prakriyA kahI hai| isa prakriyA meM zabda meM se varNoM ke sthAna kI adalA-badalI hotI hai| udA0-vArANasI-vANArasI / 2.116 eso kareNa-kareNU zabda kA pulliga dikhAne ke lie eso yaha pulligI sarvanAma kA rUpa prayukta kiyA hai / 2.118 alacapurI-Adhunika elicapUra nagara / 2.120 harae-hradaha-rada ( svarabhakti se )-haraya ( ya-zruti se ) / haraya zabda kA prathamA ekavacana harae / 2.122 laghuka....."bhavati-ladhuka zabda meM, pahale hI dha kA ha ( sUtra 1-187 dekhie ) kie jAne para, vikalpa se varNavyatyaya hotA hai / haluaM-marAThI meM halu / - 2.123 sthAnI-jisake sthAna para ( yAnI jisake badale ) Adeza kahA jAtA hai vaha varNa athavA zabda / 2.124 yha-yaha ya vyaJjana kA hakArayukta rUpa hai / 2.125-144 ina sUtroM meM kucha saMskRta zabdoM ko prAkRta meM hone vAle Adeza kahe haiN| unameM se kucha zabdoM kA bhASA zAstrIya spaSTIkaraNa denA saMbhava hai| anya Adeza mAtra naye athavA dezya zabda haiM / kucha zabdoM kA bhASAzAstrIya spaSTIkaraNa Age diyA hai| 2.125 thokka-stoka ( sUtra 2.45 ke anusAra ) thoka-ka kA dvitva hokara thokka / bhova-thoka zabda meM k kA va hokara thova / theva-thova zabda meM o kA e hokara / Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNa-dvitIyapAda 345 2.126 gauNasya-sUtra 1134 Upara kI TippaNI dekhie / 2.130 itthI-i kA Adi varNAgama hokara yaha zabda banA hai / 2.131 dihI-sUtra 1209 Upara ko TippaNI dekhie / 2.132 maJjara-marAThI meM maaNjr| mArjAra-majjara-maJjara / maJjara meM se ma kA va hokara vnyjr| 2.136 taha-trasta zabda meM sta kA ThTha hokara / 2.138 avahoAsaM-ubhayapArzva athavA ubhayAvakAza aisA bhI saMskRta pratizabda ho sakatA hai / sippI-marAThI meM siMpa, ziMpI, shiplo| 2.142 mAusiA-marAThI meM mAvazI / 2.144 gharo-marAThI meM, hiMdI meM dhara / 2.145-163 ina sUtroM meM kucha pratyayoM ko hone vAle Adeza kahe haiM / 2.145 zIladharma... bhavanti--amuka karane kA zIla (svabhAva), amuka karane kA dharma aura amuka ke lie sAdhu ( acchA ) isa artha meM kahe hue pratyaya ko ira aisA Adeza hotA hai / kecit "na sidhyanti--dhAtu se kartRvAcaka zabda sAdhane kA tRn pratyaya hai| usa tRn pratyaya ko hI kevala ira aisA Adeza hotA hai, aisA kucha prAkRta vaiyAkaraNa kahate haiN| parantu unakA mata mAnya kiyA to zIla ityAdi dikhAne vAle namira (namanazIla), gamira (gamanazIla) ityAdi zabda nahIM siva hoNge| 2.146 ktvApratyayasya... bhavagti-dhAtu se pUrvakAla vAcaka dhAtu sAdhita avyaya siddha karane kA ktvA pratyaya hai / usako tum. at, tUNa aura tuANa aise Adeza hote haiN| ye pratyaya dhAtu ko lagane se pahale dhAtu ke antya a kA i athavA e hotA hai ( sUtra : 157 dekhir)| daTuM-sUtra 4. 13 ke anusAra ktvA pratyaya ke pUrva dRz dhAtu kA 'tum' meM se ta ke saha daiTTa hokara dalR rUpa banatA hai| mottuMsUtra 4.212 ke anusAra ktvA pratyaya ke pUrva muc dhAtu ko mot aisA Adeza hokara yaha rUpa siddha hotA hai / bhamia ramia--yahA~ at (a) Adeza ke pUrva dhAtu ke antya a kA i huA hai| ghetta Na-sUtra 4.210 ke anusAra ktvA pratyaya ke pUrva praha, dhAtu ko gheta Adeza hokara yaha Adeza hokara yaha rUpa banatA hai| kA UNa-sUtra 4.214 ke anusAra, ktvA pratyaya ke pUrva kara (V ) dhAtu ko kA Adeza hokara yaha rUpa banatA hai| bhettu ANa-~~ktvA pratyaya ke pUrva bhid dhAtu ko bhet aisA Adeza hotA hai, aisA hemacandra ne nahIM kahA hai; tathApi aisA Adeza hotA hai, yaha prastuta udAharaNa se dikhAI detA hai / so u ANa-sUtra 4.237 ke anusAra, zra dhAtu meM se u kA guNa hokara so hotA hai; usako pratyaya laga kara so Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNiyA~ u ANa rUpa siddha hotA hai / vandi tta 1- kvA pratyaya ke pUrva banda meM se antya a kAi huA; usake Age tuma meM se anusvAra kA lopa aura t kA dvitva huA hai / vandittA - vanditvA isa siddha saMskRta rUpa meM sUtra 2.79 ke anusAra, v kA lopa hokara yaha rUpa siddha huA haiM / 346 2-147 idamarthasya pratyayasya - tasya idam ( usakA / amuka kA yaha ) isa artha meM Ane thAle pratyaya kA | udA0- - pANineH idaM pANinIyam / 20148 Dit ikkaH dekhie / ---- - Dit ke lie sUtra 137 ke Upara kI TippaNI 2*14e aJ-yuSmad aura asmad sarvanAmoM ke Age idamartha meM Ane vAlA pratyaya / 2*150 vate pratyayasya - vat ( vati ) pratyaya kA / ' tatra tasyeva' ( pANini sUtra 4.1.116 ) yaha sUtra aura 'tena tulyaM kriyA ced vati:' ( pANini sUtra 4.1.115 ) yaha sUtra 'vat pratyaya kA vidhAna karate haiM / 2*151 savvaM gio - yahA~ ika Adeza meM se k kA lopa huA hai / 2*152 ikaT -- ikaT zabda meM T it hai / sUtra 137 Upara kI TippaNI dekhie / 2-153 appanayaM -- Atman zabda ke appa ( sUtra 2051 ) isa varNAntara ke Age Naya Adeza AyA hai / 2*154 tva-pratyayasya-tva-pratyaya ko / tva yaha bhAvavAcaka saMjJA sAdhane kA pratyaya hai | udA0 - -pIna- pInatva / DimA- -Dit imA / imna niyatatvAt-sUtra 1035 Upara kI TippaNI dekhie / pRthu ityAdi zabdoM se bhAvavAcaka saMjJA siddha karane kA imana aisA pratyaya hai / pInatA ityasya... na kriyate - saMskRta meM bhAvavAcaka saMjJA sAdhane kA tA ( tala ) aisA aura eka pratyaya hai / yaha pratyaya pIna zabda ko laga kara prAkRta meM ( pInatA ) poNayA aisA rUpa hotA hai / ta kA da hokara hone vAlA pINadA varNAntara dUsare yAnI zaura senI bhASA meM hotA hai, prAkRta meM nahIM / isalie yahA~ tala ( tA ) pratyaya kA dA nahIM kiyA hai / yahA~ yaha dhyAna meM rakhie:vararuci ( prAkRta prakAza, 4.22 ) tal pratyaya kA dA kahatA hai / - 2*155 Della -- Dit ella | artha meM hone vAle 2-156 DAvAderatoH parimANArthasya -- parimANa / isa DAvAdi atu pratyaya ko / ktavatu vatup Dmatut, matup pratyayoM ko pANini ne atu saMjJA dI hai / inameM se vat ( vatu vatup ) yaha pratyaya aura vatup ina sarva 1 Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkatavyAkaraNa-dvitIyapAda 347 parimANa isa artha meM yad, tad, etad, kim aura idam ina sarvanAmoM ko lagatA hai| udA0--yAvat, tAvat. etAvat kiyA aura iyat / 2.157 atorDAvato:--sUtra 2.156 Upara kI TippaNI dekhie / Dita' 'eddahaye zabda sUtra meM se Dettia, Detila aura Dedaha ina zabdoM kA anuvAda karate haiM / ettia ityAdi Dit Adeza hote haiM / 2.15 - kRtvas--( amuka ) bAra yaha artha dikhAne ke lie saMkhyAvAcaka zabdoM ke Age kRtvas pratyaya AtA hai / kathaM.. " bhaviSyati--kRtvas pratyaya ko hutta Adeza hotA hai / aba, piyattaM yaha varNAntara jaise huA, isa prazna kA uttara aisA hai:piyahuttaM zabda meM huttaM zabda kRtvam kA Adeza nahIM hai| abhimukha isa artha meM jo hutta zabda hai vaha priya zabda ke Age Akara pivahuttaM varNAntara hogA / 2.156 matoH sthAne--matu ( = mat ) pratyaya ke sthAna pr| mat ( matu, matup ) yaha eka svAmitva bodhaka pratyaya hai| udaH0--zrImat / Alu--marAThI meM Alu / udA0--dayAla / lajjAluA--lajjAlu zabda ke Age strIliMgI A pratyaya AyA hai| sohillo chAillo--sUtra 110 ke anusAra zabda meM se anya svara kA lopa huA hai| Ala-marATho meM Ala / udA0-kesAla; ityAdi / vanta manta-ye donoM bhI pratyaya marAThI meM hote haiM / udA0-dhanavaMta, zrImaMta / 2.16. tasaH pratyayasya sthAne--tas pratyaya ke sthAna pr| paMcamI vibhakti kA apAdAna artha dikhAne ke lie sarvanAmoM ke Age tas pratyaya jor3A jAtA hai / 2.16: trapa-pratyayasya--sthala athavA sthAna dikhAne ke lie sarvanAmoM ko tra ( ap pratyaya jor3A jAtA hai| udA0-yad-yatra, tad-tatra / 2.162 dA-pratyayasya--anizcita kAla dikhAne ke lie eka zabda ke Age dA pratyaya jor3A jAtA hai / udA0--eka-dA / 2.163 bhaverthe--bhava isa artha meM / amuka sthAna meM huaa| utpanna huA (mava) isa artha meM : Ditau pratyayau-Dit hone vAle do pratyaya / illa aura ulla ye do Dit pratyaya haiN| 2.164-173 ina sUtroM meM prAkRta ke svArthe pratyaya kahe hue haiN| 2.164 svArthe kaH--ekAdha zabda kA mUla kA svataH kA artha ( sva + artha = svArtha ) na badalate, vahI, vahI sva-artha kahane vAlA ka-pratyaya hai| prAkRta meM yaha svArthe ke pratyaya nAma, vizeSaNa, avyaya, tumanta ityAdi vividha zabdoM ko lagatA hai| isa ka kA prAkRta meM ya athavA a aisA varNAntara hotA hai| kapa---kutsA dikhAne ke lie ka ( kap ) pratyaya lagAyA jAtA hai| udA0--azva-ka / ( pANini ke vyAkaraNa meM yaha pratyaya kana aisA hai ) / Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 TippaNiyA~ yAvadAdilakSaNaH kaH - - yAvAdibhyaH kan ( pANini sUtra 4deg249 ) yaha - sUtra bhAva ityAdi zabdoM ke lie ka ( kan ) pratyaya kahatA hai / udA0- vyAva-ka / 2*165 saMyukto la:- saMyukta la yAnI lla / sevAditvAt -- sevAdi zabdoM meM antarbhAva hone ke kAraNa / sevAdi zabdoM ke lie sUtra 2066 dekhie / 2*166 avarillo --sUtra 10108 ke - varNAntara hotA hai; usake Age svArthe lla AyA hai / anusAra upari zabda kA avari aisA 2*167 DamayA -- Dit amayA / Dit ke lie sUtra 137 Upara kI TippaNI dekhie / 2*168 Diam-- Dit i am / 2166 DayaM Diam - - Dit ayaM aura Dit iaM / 20170 DAlia -- Dit Alia / 2-172 bhAve tvatal - - bhAvavAcaka saMjJA sAdhane ke lie tva aura tala ( vA ) - aise pratyaya hote haiM / ma u atta yAi-- pahale mRdu ka zabda ko ta ( da ) pratyaya laga kara ma u atta rUpa banA; phira use tA ( A ) pratyaya lagakara ma u attayA aisA zabda banA ! AtizAyikAttvAtizAyikaH -- atizaya kA atizaya dikhAne ke lie tama vAcaka zabda ke Age phira 'tara' pratyaya rakhA jAtA hai | udA0-jyeSTha- tara 2103 vijjulA -- marAThI meM, hindI meM bijalI | pabila - marAThI meM pibalA | hindI meM pIlA / andhala - - marAThI meM adhalA / kathaM jamalaM bhaviSyati - jamala zabda meM svArthe la pratyaya hai kyA, isa prazna kA uttara yahA~ hai / 2*174 nipAtyante - nipAta isa svarUpa meM Ate haiM / ( nipAtana - vyutpatti 'dene kA prayatna na karate, adhikRta granthoM meM jaise zabda dikhAI dete haiM vaise hI ve denA ) / yahA~ die hue nipAtoM meM se aneka zabda dezI haiM; tathApi unameM se kucha kA mUla saMskRta taka liyA jA sakatA hai / udA0 -- viussagga-- saMskRta vyutsargA zabda meM svarabhakti hokara / muvvahai - saMskRta udvahati zabda meM m kA AdivarNAgama huA / sakkhiNa - sAsin zabda ke anta meM a svara saMyukta kiyA gayA / jammaNa -- janman zabda ke anta meM a milAyA gayA / ityAdi / ataeva abhidheyaH- prAkRta meM varNAntarita zabda kauna se aura kaise prayukta kare; isakI sUcanA isa vAkya meM dI hai / 2 175-218 ina sUtroM meM avyaya aura unake upayoga die haiM / Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNa- dvitIyapAda 2*175 yaha adhikAra sUtra hai / sUtra 20218 ke anta taka usakA adhikAra hai| 2176 zloka 1-- ayi, azakta athavA bhakti avayavoM se vyabhicAriNI strI bAra-bAra sotI hai, athavA-bhakti avayavoM se vyabhicAriNI strI bAra-bAra ati sotI hai / 2*180 zloka 1 - arere, vaha mere caraNoM meM nana huA, magara maiMne usakA mAnA nahIM, aba yaha bAta ) hogI agara na hogI, aise zabda bolane vAlI yaha ( strI ) nizcita rUpa se tumhAre lie pasIne se tara vyAkula hotI hai / zabdoM meM m p aura v inakA sakatA hai / va- iva zabda meM 2 172 miva piva viva-- ina hokara ye zabda bane, aisA bhI kahA jA lopa hokara / vva - v kA dvitva hokara / 2*184 sevAditvAt - sUtra 2.91 dekhie / 2*186 ira-phira zabda meM Adi k kA lopa hokara ira huA, aisA kahA jA sakatA hai / hira- ira zabda meM Adi ha, Akara hira zabda banA, aisA kahA jA sakatA hai / 2187 NivvaDanti4.62 dekhie ) / 349. Adi varNAgama Adi varNaM kA --- - pRthak spaSTaM mU isakA NivvaDa zabda Adeza hai ( sUtra 2*160 naorthe-nav ke artha meM / naJ ( na ) yaha nakAravAcaka avyaya hai / amuNantI - jJA dhAtu ko guNa Adeza hotA hai ( sUtra 47 dekhie ) ; usase muNantI yaha zabda strIliMgI vartamAna kAla bAcaka dhAtusAdhita vizeSaNa hai; usakA nakArArthI rUpa hai antI / 205e1. kAhIa - isa rUpa ke lie sUtra 3 162 dekhie / 2013 zloka 1- - bhaya se vevve, nivAraNa karate samaya vebve, kheda - viSAda karate samaya vevve, aise bolane vAlI, verI, he sundara strI, vebve kA artha hama bhalA kyA jAneM / ullavirI - ullAvira zabda kA strIliMgI rUpa / ullAvira ke lie sUtra 2 145 dekhie / zloka 2- jora se bar3a-bar3a karane vAlI tathA viSAda- kheda karane vAlI aura DarI huI tathA udvigna; aise usa strI ne jo kucha ve aisA kahA, baha hama nahI bhuleNge| ullAventI - ullAventa isa va0 kA0 da0 kA ( sUtra 3*181 dekhie ) / strIliMgI rUpa / vimharimo - sUtra 3144 dekhie / 1*177 hu --- marAThI meM hU~ / 2*166 muziA - muNa ( sUtra 47 dekhie ) dhAtu ke ka0 bhU0 dhA0vi0 kA strIliMgI rUpa / Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -350 TippaNiyAM 22m0 thU-marAThI me thuu| 2.201 re hiaya maDahasariA-re hRdaya mRtaka sadRza; athavA:-re hRdaya maDaha ( = alpa )-sarit / pahale varNAntara ke lie 'maDava-sarisA' aise zabda Avazyaka the| saDaha zabda alpa nartha meM dezI zabda hai| 2.202 hare-are zabda meM ha kA AdivAMgama hokara hare zabda banA, aisA kahA jA sakatA hai| 2.203 o-marAThI meM o / tattilla-yaha tatpara ke artha me dezI zabda hai / vikalpe siddham-uta yaha eka vikalpa dikhAne vAlA avyaya hai; sUtra 1.772 ke anusAra usakA o hotA hai / isa lie vikalpa dikhAne vAlA o avyaya uta ko hone vAle Adeza se siddha huA hai / 1.204 zloka 1-dhUrta loga taruNa striyoM kA hRdaya curAte haiM (haraNa karate haiM), tathApi bhI ve unake dveSa ke pAtra nahIM hote haiM; yaha Azcarya hai| anya janoM se (kucha) adhika hone vAle ye dhUrtajana kucha rahasya jAnate haiN| zloka 2-( acchaa!)| yaha suprabhAta huii| Aja hamArA jIvita saphala huaa| tere jAne ke bAda kevala yaha ( strI ) khinna nahIM hogii| sapphalaM--sUtra 2.77 dekhie / jI-jIvita zabda meM satra 1 271 ke anusAra 'vi' kA lopa huaa| jUrihiI--sUtra 3.166 dekhie / zloka 3-usake hI vehI guNa aba; arere, dhIraja naSTa karate haiM, romAMca bar3hAte haiM, aura pIr3A dete haiM / aho, yaha bhalA kisa taraha hotA hai ? raNaraNaya-yaha zabda pIDA ityAdi arthoM meM dezI zabda hai| zloka 4--arere, usane mujhe aisA kucha kiyA ki meM vaha kisako / bhalA ) kaise kahU~ ? sAhemi-sAha zabda kath dhAtu kA Adeza haiM / ( sUtra 42 dekhie ) / 2.205 pecchasi-teccha zabda dRz dhAtu kA Adeza hai ( sUtra 4181 dekhie ) / 2.206 muccai-mucca zabda muMca (/muc) dhAtu kA karmaNi aMga hai| 2.208 pArijjai-pArijja zabda pAra dhAtu kA karmaNi aMga haiM / aura pAra dhAtu zak dhAtu kA Adeza hai ( sUtra 4.86 dekhie ) / 2.211 zloka 1--nimala pAcU ke pAtra meM rakhe hue zaMkha zukti ke samAna, kamalinI ke patra ke Upara nizcala aura halacala rahita balAkA zobhatI hai| rehaireha zabda rAja dhAtu kA deza hai ( sUtra 4.100 dekhie ) / pakSe pulaAdayaH-pazya (= dekha) iza artha kA ua vyaya na prayukta ho, to pulaa ityAdi jo dRz dhAtu ke lAdeza hote haiM ( sUtra 4.181 dekhie ), unake AjJArthI rUpa prayukta ho sakate haiN| Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNa-dvitIyapAda 351 2.262 iharA-itarathA-iarahA ( aura varNavyatyaya se ) iharA aisA kahA jA sakatA hai| 2.218 pivi--sUtra 1.41 dekhie / isa dvitIya pAda ke samApti sUcaka vAkya ke anantara kucha pANDulipiyoM meM agalA zloka dikhAI detA hai: dviSatdhurakSoda vinodaheto bhavAdavAmasya bhavad-bhujasya / ayaM vizeSo bhuvanaikavIra paraM na yatkAmamapAkaroti // (dvitIya pAda samApta) Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pAda si zas bhyas RSThI 3.1 vIpsArthAt padAt-ye zabda sUtra meM se vopsyAt zabda kA anuvAda karate haiM / jisa pada kI punarAvRtti kI jAtI hai use vopsyapada kahate haiN| syAdeH sthAnevibhakti pratyaya ke sthAna para / syAdi (=si-+-Adi) yAnI si jinake Adi hai, ve yAnI vibhakti pratyaya / vibhakti pratyayoM kI tAntrika saMjJAeM nimna ke anusAra haiM,vibhakti ekavacana bahu (aneka) vacana prathamA jas dvitIyA am tRtIyA bhis (caturthI) (bhyas) paMcamI Am saptamI 3.2 DI--Dit o / sUtra 1.37 Upara kI TippaNI dekhie / 3.3 etattadokArAt-etad aura tad ke akAra ke aage| eya (a) aura ta ina svarUpoM me ye sarvanAma akArAnta hote haiN| 34 vacchA ee-vacchA yaha prathamA a0 ba0 hai yaha dikhAne ke lie ee yaha etad sarvanAma kA prathamA a0 va0 prayukta kiyA hai| sUtra 3.4, 12 ke anusAra vacchA rUpa hotA hai| vacche pecchA ---satra 3.4, 14 ke anusAra vacche rUpa banatA hai / vacche yaha dvitIyA dibhakta kA rUpa hai, yaha dikhAne ke lie peccha isa kriyApada kA prayoga hai| pichale zabda 2 zabdoM kI dvitIyA vibhakti dikhAne ke lie peccha kriyApada kA aisA upayoga Age pUtra 3.5 14, 16, 18, 36, 50, 53, 55, 107-108; 122, 124 meM kiyA gayA hai| 3.6 vaccheNa--sUtra 3.6, 13 dekhie / vacchaNa-sUtra 3.6, 12 dekhie / 3.7 sAnunAsika--sUtra 1178 Upara kI TippaNI dekhie / vacchehi-hi-hiMsUtra 3.7, 15 dekhie / chAhI-sUtra 1.249 dekhie / Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNa- tRtIyapAda 3.8 do du - isa svarUpa meM ye pratyaya zaurasenI bhASA meM prayukta kie jAte haiM / isalie 'dakAra karaNaM bhASAntarArtham' aisA hemacandra ne Age kahA hai / prAkRta meM mAtra ye pratyaya o aura u ina svarUpoM meM lagate haiM / vacchatto-- sUtra 3*12 ke anusAra hone vAle dIrgha svara kA hrasva svara yahA~ sUtra 1.84 ke anusAra hotA hai / vacchAo " "vacchA - sUtra 3*12 dekhie / 3.9 bhyasaH - prAkRta meM caturthI vibhakti na hone se, yahA~ bhyas zabda se paJcamI bahuvacana kA bhyas pratyaya abhipreta hai / do du--sUtra 3.8 Upara kI TippaNI dekhie / vacchAo... vacche suMto - sUtra 3.13, 15 dekhie / 3.10 saMyuktaH saH --- saMyukta sa yAnI ssa / 3.11 Dit sakAraH - ye zabda sUtra meM se De zabda kA anuvAda karate haiM / saMyukto mi:- saMyukta miyAnI mmi / devaM GiH - yahA~ deve devemmi, ree tami aise saptamo ekavacana ke rUpa na dete, devaM tammi aise rUpa die haiM / unameM devaM aura taM ye rUpa dvitoyA eka vacana ke haiM / isalie yahA~ sUtra 3.135 ke anusAra; am ke sthAna para Gi hai aisA samajhanA hai / 353 3.12 Gasirnava etvabAdhanArtham - prastuta sUtra meM Gasi aisA kahA hai / Gasi zabda se ttA, do aura du ye Adeza sUtra 3.8 ke anusAra saMgRhIta hote hI haiM / phira punaH isa sUtra meM to, do, aura du ye Adeza kyoM kahe haiM ? utara - to, do aura du ye Adeza sUtra 3.6 ke anusAra bhyas pratyaya ko bhI hote haiM / bhyas pratyaya ke pUrva zabda ke antya a kA e hotA hai ( sUtra 3.15 dekhie ); isa e kA bAdhattA, do, aura du ina pratyayoM ke pUrva to, yaha batAne ke lie to, do aura du inakA nirdeza prastuta sUtra meM kiyA hai / 3.13 vA bhavati - vikalpa pakSa meM sUtra 3.15 laganA hai / 3. 14 vacchesu - 'su' yaha saptamI aneka vacana kA pratyaya hai / 3.16 girIhiM. "mahUhi kathaM - pichale zabda tRtIyA vibhakti meM haiM, yaha dikhAne ke lie kayaM zabda prayukta kiyA hai / kayaM kA aisA upayoga Age sUtra 3.23, 24, 27, 29; 51, 52, 55, 109 - 110, 124 meM hai / girIomahUho Agao - pichale zabda paJcamI vibhakti meM haiM, yaha sUcita karane ke lie Agao zabda prayukta kiyA hai / Agao kA aisA upayoga Age sUtra 3.29, 30, 50, 97, 111, 124 meM hai / girIsu mahUsu ThiaM-pichale zabda saptamI vibhaktayanta hai 23 prA0 vyA0 Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 TippaNiyA~ hai, vaha dikhAne ke lie ThiaMzabda prayukta kiyA gayA hai / Thi aM kA aisA upayoga Age sUtra 3.29, 101, 115-116, 129 meM hai / 'jalolli AI-jala + ulliyaaii| ___3.17 catura udantasya-u ( ut ) se anta hone vAle catur zabda kA yAnI catur zabda ke ca u isa aMga kaa| 18 giriNo taruNo-sUtra 3.22 delie / jas zas... .. nivRttyarthamjasa zas ( sUtra 3.12) isa sUtra se, zas pratyaya ke sandarbha meM vAGmayani udAharaNoM ke anusAra dIrgha hotA hai yaha niyama kahane kA hai / 'jas zasorgo vA' ( sUtra 3.22) yaha satra zas ko No Adeza kahatA hai / isalie No ke bAre meM pratiprasava kA artha hai, aiso zaMkA yadi ho, to vaha miTAne ke lie 'lupte zasi' yaha prastuta sUtra kahA hai / pratiprasava-ekAdha niyama ke kahe hue apavAda kA apavAda (yAnI mUla niyama kI kAryavAhI ) yAnI pratiprasava / 3.19 aklIbe-napuMsakaliMga na hone pr| 3.20 iduta... ... sambadhyate--sUtra 3.16 meM idutaH aisA SaSThayanta pada hai| vaha anuvRtti se prastuta 3.20 sUtra meM AtA hI hai| kevala yahAM vaha SaSThayanta na rahane, AvazkatA ke anusAra paJcamyanta bhI hotA hai| isalie yahA~ idutaH aise paJcamyanta pada kA sambandha prastuta sUtra meM hai| paMsi-pulliga meN| au Ditau-sUtra meM se Dau aura Dao padoM kA anuvAda; artha hai-Dit hone vAle au aura ao ye Adeza / aggau... ... ...ciTThanti-pichale zabdoM kA prathamA aneka vacana dikhAne ke lie ciTThanti zabda prayukta kiyA hai, aura ciTThai kA aisA upayoga 3.59 meM, aura ciTThaha kA upayoga sUtra 3.91 meM hai| pakSe "vA uNo-sUtra 3.22 dekhie / zeSe... .."vAU-sUtra 3.124 dekhie / buddhIo gheNUo-sUtra 3.27 dekhie / dahIiM mahUI-sUtra 3.26 dekhie / 3.21 Dit avo-ye zabda sUtra meM se Davo zabda kA anuvAd haiN| sahuNosUtra 3.22 dekhie| 3.22 giriNo.. .."'rehanti peccha--rehanti aura peccha ye zabda pichale zabda anukrama se prathamAnta aura dvitIyAnta haiM yaha dikhAte haiN| 3.23 giriNo Agao viAro--pichale zabdoM kI paMcamI athavA SaSThI dikhAne ke lie Agao aura viAro zabda prayukta haiN| hiluko niSetsyete--ikArAnta aura ukArAnta zabdoM ke bAre meM usi pratyaya ke luk aura hi ina AdezoM kA niSedha Age sUtra 3.126-127 meM kiyA jaaegaa| Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNa-tRtIyapAda 355 buddhIa... ''samiddhI-pichale zabdoM kI tRtIyA aura SaSThI laddha aura samiddhI ina zabdoM se sUcita hotI hai| 3.25 svarAditi .. .. nivRttyartham---sUtra 3.16 meM se idutaH pada kI anuvRtti cAlU hai hI; tathApi vaha prastuta 3.25 sUtra meM Avazyaka nahIM hai; isalie idutaH pada kI nivRtti karane ke lie prastuta sUtra meM 'svarAt' aisA zabda prayukta kiyA hai| 3.26 unmaulantiH .. .. jema vA--pichale zabdoM kI prathamA athavA dvitIyA dikhAne ke lie yahAM ke kriyApada prayukta haiM / 3.28 esA hasantIA--hasantIA zabda kA prathamA ekavacana sUcita karane ke lie 'esA' zabda prayukta kiyA gayA hai| 3.29 muddhAa... .."ThiaM--kayaM, muhaM aura ThiaM ye zabda anukrama se tRtIyA, SaSThI aura saptamI dikhAne ke lie prayukta haiN| muddhA A aisA rUpa na hone ke kAraNa sUtra 3.30 meM diyA hai| ka--pratyaye... ... ..'kamali Ae--svArthe ka pratyaya lagAne ke bAda muddhA zabda kA muddhiA aura kamalA zabda kA kamaliA aisA rUpa hotA hai| budghIa .. .."ThiaMbA--yahA~ kayaM zabda tRtIyA dikhAne ke lie, ThiyaM zabda saptamI sUcita karane lie aura vihavo, dhaNaM, duddhaM tathA bhavaNaM ye zabda SaSThI dikhAne ke lie prayukta haiN| 3.30 mAlAa... .. A--kayaM, muhaM, ThiaM aura Agao ye zabda mAlA zabda kI anukrama se tRtIyA, saptamI aura paMcamI dikhAte hai| 3.31 DI:--I (DI) pratyaya / Ap--A (Apa) pratyaya / I aura A pratyaya lagAkara strIliMgI rUpa siddha kie jAte haiN| udA0--sAhaNa ( sAdhana )--sAhaNI; saahnnaa| 3.33 kim yad, tad ina sarvanAmoM ke strIliMgI aMga prAyaH kA; jA aura tA aise hote haiN| si, am, Am ye pratyaya chor3akara, anya pratyayoM ke pUrva unake strIliMgI aMga kI; jI, tI, aise dIrgha IkArAnta hote haiM / 3.35 DA-Dit aa| sasAnaNandA duhiA-prAkRta meM R aura R svara nahIM hai; isalie svasU, nananda, duhita ina RkArAnta zabdoM ko DA pratyaya joDA jAtA hai| gauA-gavaya zabda ko DA pratyaya lagA hai| 3.38 capphalayA-mithyA bhASI isa artha meM capphala/caSphalaya zabda dezI hai| 3.36 he piaraM-sUtra 30 dekhie / 3.41 ammo-ammA yaha dezI zabda mAtA artha meM hai / Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNiyAM 3.43 kvibantasya-kvip pratyaya se anta hone vAlA kaa| kvipa yaha eka kRt pratyaya hai / vaha pahale lagatA hai phira usakA lopa hotA hai| 344 RkArAnta zabdoM ke ukArAnta aMga ukArAnta saMjJA ke samAna calate haiN| 3.45 RkArAnta zabdoM ke Ara se anta hone vAle aMga akArAnta zabda ke samAna calate haiM / laptasyAdyapekSayA-vibhakti pratyayoM ke pUrva zabda ke antya R kA Ara hotA hai / aba lAge Ane vAle vibhakti pratyayoM kA lopa huA ( lupta-syAdi ) aura yaha zabda samAsa meM gayA, tathApi lupta hue syAdi kI apekSA se yaha Ara Adeza vaisA hI rahatA hai| udaa0-bhttaar-vihiaN| 3.46 bAhulakAt-bAhulake bahulatva ke kAraNa / mAturid... vandemAtR zabda ke ikArAnta aura ukArAnta aMga ye ikArAnta aura ukArAnta strIliMgI saMjJA ke samAna calate haiN| 3.47 RkArAnta saMjJA ke anta meM ara Adeza Ane para, vaha saMjJA akArAnta zabda ke samAna calatI hai / 3.46 rAja0 zabda kA rAyANa aMga akArAnta zabda se samAna calatA hai| 3.50 rAiNodhaNaM-pichale zabdoM kI SaSThI dikhAne ke lie dhaNaM zabda prayukta hai| dhaNaM kA aisA upayoga Age sUtra 3.53, 55, 56, 113-114,124 meM hai| 3.52 rAiNo...."dhaNaM-rAiNo yaha prathamA, dvitIyA, paMcamI aura SaSThI hai yaha dikhAne ke lie ciTThanti....."dhaNaM zabda prayukta haiN| 3.56 Atman zabda kA appaNa aMga akArAnta saMjJA ke samAna calatA hai| udA.----appANo... 'appANesu / vikalpa se hone vAlA appa aMga rAjana zabda ke samAna calanA hai| udA0-appA..... appesu / rAyANo......"rAyANesu-ye rUpa rAjana zabda ke rAyANa aMga ke haiN| vikalpa pakSa meM sUtra 3.49-55 meM kahe hue rAjana zabda ke rUpa hote haiM / evam-isI taraha anya nakArAnta saMjJAoM ke rUpa hote haiM / udA0-juvANo..."sukammANe / aba taka kahA huA saMjJAoM kA rUpa vicAra nimna ke anusAra kahA jA sakatA hai : ___ akArAnta pulligI vaccha zabda . virbhAkta e0 ba. a0 va prathama vaccho vacchA dvitIya vacchaM vacche; vacchA tRtIya vacchaNaNaM vacchehi hi-hi~ paMcama vacchatto, vacchao, vacchAu, vacchatto, vacchAko, vacchAu; vacchAhi, vacchAhi, vacchAhito; vacchA vacchehi, vacchAhito, vacchehito, vecchAsuMto, vacchesuMto Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNa-tRtIyapAda 357 pa. bacchassa vacchANa-NaM sa0 vacche, vacchammi vacchesu-suM saM0 vaccha, vaccho, vacchA thacchA ( sUtra 3.1-15, 19, 38 aura sUtra 127 dekhie ) akArAnta napuMsakaliMgI vaNa zabda pra0, dvi0 vaNaM vaNANi, vaNAI, vaNAI saM0 vaNa vaNANi, vaNAI, vaNAI ( sUtra 3deg5, 21-26, 37 dekhie ) / anya rUpa baccha ke samAma / AkArAnta strIliMgI mAlA zabda pra0 mAlA mAlAu, mAlAo, mAlA dvi0 mAlaM mAlAu, mAlAo, mAlA tR0 mAlAa-i-e mAlAhi-hi-hi paM. mAlAa-i-e, mAlatto, mAlAo, mAlatto, mAlAo, mAlAu, mAlahito, mAlAu mAlAsuMto Sa0 mAlAa-i-e mAlANa-NaM sa0 mAlAa-i.e mAlAsu-sa saM0 mAle, mAlA mAlAu, mAlAo, mAlA (sUtra 3-4, 6-9, 27, 29-30, 36, 41, 124, 126-127, 127 dekhie) ikArAnta pulligI giri zabda pra0 girI girI, girao, girau, giriNo dvi0 giri girI, giriNo tR0 giriNA girIhi-hi-hiM paM. giriNo, girito, girIo, girIu, giritto, girIo, girIu, girIhito, girIhito girIsuto Sa0 giriNo, girissa girINa-NaM sa0 girimmi girIsusuM saM0 giri, girI girI, girao, girau, giriNo (sUtra 3.5-12, 16, 18-20, 22, 24, 124; 1.27 dekhie ) Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 pra0 dahi dvi0 dahi saM0 dahi (sUtra 305, 25-26, 37, anya rUpa giri ke samAna / TippaNiyA~ ikArAnta napuMsakaliMgI dahi zabda TippaNI : - pra0 e0 va0 meM dahi aisA rUpa dikhAI detA hai / kucha ke matAnusAra, pra0 e0 va0 meM dahi~ aisA rUpa hotA hai / pra0 tarU dvi0 taru 124 dekhie ) pra0 buddhI dvi0 buddhi tR0 buddhIa A i e paM0 duddhIa A i e, buddhitto, buddhIu, buddhIhito buddhITha, buddhIo, buDhI buddhIu, buddhIo, buddhI buddhIhi-hi-hiM buddhitto, buddhIo, buddhIu, buddhIhito, buddhIsto Sa0 buddhIla-A-i-e buddhI - NaM sa0 buddhIa A i -e . buddhIsu-suM saM0 buddhi, buddhI buddhIu, buddhIo, buddhI (sUtra 3deg4, 7-9, 16, 18-19, 27, 29, 36, 49, 124; 1*27 dekhie ) TippaNI :- dIrghaM IkArAnta sahI zabda buddhi ke samAna calatA hai / ukArAnta pulliMgI taru zabda tarU, tarau, tarao, taravo, taruNo tarU, taruNo pra0, dvi0 mahu saM* mahu dahINi, dahI, dahII dahINi, dahI, dahI i~ dahINi, dahI, dahI i~ ikArAnta strIliMgI buddhi zabda tR0 taruNA paM0 taruNo, tarutto, tarUo, tarUu, tahato ba0 taruNo, tarussa sa0 tarummi saM0 taru, tarU (sUtra 3*5-12, 16, 18-24, 38, 124; 1 * 27 dekhie ) ukArAnta napuMsakaliMgI mahu zabda mahUNi, mahUI, mahUi~ mahUNi, mahUI, mahUi~ anya rUpa taru ke samAna / tarUhi-hi- hiM taruto, tarUo, tasuMto tarUNa-NaM tarUu, taruhito, tarusu-suM tarU, tarau, tarao, taravo, taruNA Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNa-tRtIyapAda 359 TippaNI :-pra0 e0 va0 meM mahu aisA rUpa dikhAi detA hai / kucha ke matAnusAra pra0 e0 va* meM mahu~ aisA bhI rUpa hotA hai / hrasva ukArAnta strIliMgI gheNu zabda isake rUpa buddhi ke samAna hote haiM / dIrgha UkArAnta bahU zabda isake rUpa buddhi ke samAna hote haiN| piarapiu ( pitR ) zabda pra. piA, piaro piarA, piuNo, piavo, pimao, piUu, piU dvi. piaraM piuNo, piU, viare, piarA tR* piuNA, piareNa-NaM piUhi-hi-hi, piarehi-hi-hiM 50 (vaccha aura taru inake samAna) Sa piuNo, piussa, piarassa piUNa-NaM, piarANa-NaM sa. piummi, piare, piarammi piUsu-suM, piaresu. puM saM. pisa, piaraM piarA, piuNo, piavo, pikao, piUu, piU (sUtra 339-40, 44, 47-48; 1.27 dekhie) dAyAra/dAu (dAtR) zabda pra0 dAyA, dAyAro dAyAro, dAUo, dAyavo, dAyao, dAyaU, dAU dvi0 dAyAraM dAyAre, dAyArA, dAuNo, dAU tR0 sa0 (vaccha aura taru ke samAna) . saM0 dAya, dAyAra (pathamA ke samAna) (sUtra 339-40, 44-45, 47-48 dekhie) mAA/mAarA (mAtR) zabda / mAA aura mAyarA ye aMga mAlA ke samAna calate haiM / mAi aura mAu ye aMga anukrama se buddhi aura gheNu ke samAna calate haiM / rAya (rAjad zabda pra. rAyA rAyA, rAyANo, rAiNo dvi0 rAyaM, rAiNaM rAe, rAyA, rAyANo, rAiNo tR0 raNNA, rAiNA, rAeNa-NaM rAehi-hi-hi, rAIhi-hi-hi~ Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 TippaNiyAM paM0 raNNo, rAiNo rAyatto, rAyatto, rAyAo, rAyAu, rAehi, rAyAo, rAyAu, rAyAhi, rAyAhito, rAehito, rAyAsuMto, rAesuto, rAyAhito, rAyA rAitto, rAIo, rAIu, rAIhito, raaiisuNto| Sa. rAiNo, raNo rAyassa rAINa-NaM, rAyANa-NaM sa. rAimmi, rAyammi, rAe rAIsu-suM, rAe-saM saM. rAya, rAyA (prathamA ke samAna) (sUtra 3.49.55 dekhie ) appa/appANa ( Atman ) zabda appa aMga ke rUpa rAjan ke samAna hote haiM / appANa aMga ke rUpa vaccha ke samAna hote haiM ( sUtra 3.56 ) / tRtIyA eka vacana meM appaNiA aura appaNa iA aise adhika rUpa haiM ( sUtra 3.57 ) / ___3.58 sarvAderadantAt -akArAnta ( adanta ) srvaadikaa| sarvAdi yAnI sarva, yad, tad, kim ityAdi sarvanAma / yad, tad, kim, aura etad inake ja, ta. ka aura ea/eya aise akArAnta aMga hote haiN| 3.59 amummi-adas sarvanAma kA saptamI e0 va0 ( sUtra 3.88 dekhie ) / 3.60 kAe... "tI-ye rUpa strIliMgI AkArAnta aura IkArAnta aMgoM 3.61 Desi-Dit esi / savvANa... .. kANaye rUpa akArAnta saMjJA ke samAna haiN| 3.63 kita... .."bhyAmapi-AkArAnta kim yAnI kA, aura AkArAnta tad yAnI taa| ___3.64 kimAdibhyaH IdantebhyaH-IkarAnta kim ityAdi yAnI ko, jI, to| koa... .. tIe-sUtra 3.6 dekhie| 3.65 zloka 1-yadA sahRdayoM se lie jAte haiM tadA ve guNa hote haiN| pakSe kahi... .. kattha sUtra 3.59-60 dekhie / 3.68 DiNo DIsa--Dina iNo aura Dit Isa / 3.70 salakSyAnusAreNa-vyAkaraNIya niyamoM ke udAharaNoM ke anusAra / 3.71 katto kado-sUtra 2.167 dekhie / 3 74 ssi-mUtra 3.56 dekhie / ssa-sUtra 3.10 dekhie / 3.77 imaM . . 'imehi-ima aMga se bane hue rUpa haiN| Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNa-tRtIyapAda 3.82 etto ettAhe-to aura ettAhe pratyaya lagate samaya, eta (d ) sarvanAma meM se ta kA lopa hotA ( sUtra 3.83 dekhie)| ___3.83 etadastthe pare--etad ke Age stha hone para / ttha ke lie sUtra 3.56 dekhie / 3.87 adaso... ."na bhavati-isakA bhAvArtha yaha hai ki saba liMgoM meM adas sarvanAma kA prathamA e0 va0 aha aisA hotA hai / ___3.88 adas sarvanAma kA amu aisA aMga hotA hai aura vaha ukArAnta saMjJA ke samAna calatA hai| 3.89 GyAdeze mmau-sUtra 3.59 ke anusAra Gi pratyaya ko mmi aisA Adeza hotA hai| 3.60-91 diTTho, ciTThaha-ye zabda pichale zabdoM ko prathamA vibhakti dikhAte haiN| 3.62-93 vandAmi pecchAmi--ye zabda pichale zabdoM ko dvitIyA vibhakti dikhAte haiN| 3.64-65 jaMpiaM bhuttaM-ye zabda pichale zabdoM ko tRtIyA vibhakti dikhAne ke lie haiN| 3.104 pakSe sa evAste--vikalpa pakSa meM bbha yaha svayaM hotA hI hai / 3.10 6 bhaNAmo-yaha zabda pichale zabdoM kI prathamA dikhAtA hai / aba sarvanAma rUpa vicAra ( sUtra 3.58-197) nimna ke anusAra ekatra kiyA jA sakatA hai : pulligI savva ( sarva ) sarvanAma pra0 savvI sarva dvi0 savvaM savve, savvA tR0 savveNa NaM samvehi-hi-hi paM0 savvatto ityAdi vaccha kI taraha Sa0 samvassa savvesi, savvANa-NaM sa0 savassi, sammi, savvesu-suM savvattha, sabvahiM ( sUtra 3.58-61, 124; 1.27 ) yad, tad, kim, etad; idam ina sarvanAmoM ke ja, ta, ka, ea (eya ); ina ye akArAnta aMga pulligI savva ke taraha calate haiN| unake jo adhika rUpa hote haiM, ve nimna ke anusAra : Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hi Nesu-su pra. GO siM 369 TippaNiyA~ pulligI ta ( tad ) sarvanAma sa, so Ne, NA tiNA, NeNa tamhA, to tAsa, se tAsa, si tAhe, tAlA, taiA pulligI ima ( idam ) sarvanAma ayaM dvi0 iNaM, NaM Ne, NA imiNA, NeNa ehi, Nehi Sa. assa, se sa. assi , iha pulligI ja ( yad ) sarvanAma ekavacana meM:-tR0 jiNA, paM. jamhA, Sa0 jAsa sa0 jAhe, jAlA, jaiA pRlligI ea ( eya ) ( etad ) sarvanAma ekavacana meM :-pra. esa, eso, iNaM, iNamo, tR0 ediNA, edeNa paM0 etto, ettAhe Sa* se sa* ayambhi, Iyambhi, ettha / pulligI ka ( kim ) sarvanAma kiNA kamhA, kiNo kIsa Sa0 kAsa sa. kAhe, kAlA, kaiA strIliMga meM savva kA savvA, idam kA imA, ja kA jA athavA jI, ta kA tA athavA tI, kim kA athavA kI aise aMga hote haiN| inameM se AkArAnta aMga mAlA ke samAna calate haiN| prathamA e. va0, dvitIyA e0 va0 aura a0 va0 chor3akara anyatra jI, kI, aura tI inake rUpa IkArAnta strIliMgI saMjJA ke samAna hote haiN| inake jo adhika rUpa haiM ve aise hote haiM :pra. imiA; esa, esA; sA dvi0 tR NAe NAhiM tR0 kAsa Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa0 sa0 prAkRtavyAkaraNa- tRtIyapAda se; kAsa, kissA, kose; tissA, tause; jissA, jose tAsa, kAhi; jAhi; tAhi napuMsaka liMga meM savva ityAdi akArAnta aMga prathamA aura dvitIyA inameM vaNa kI taraha, aura tRtIyA se saptamI taka apane-apane pulliMgI sarvanAmoM ke samAna calate haiM / kucha ke adhika rUpa aise hote haiM : ekavacana :- prathamA :-- idaM, iNaM, iNamo; esa; ki dvitIyA :-- idaM, iNaM, iNabho; ki sanvesi si si } adas sarvanAma tInoM bhI liMgoM meM adas kA amu aisA aMga hotA hai aura vaha ukArAnta saMjJA ke samAna calatA hai / unake adhika rUpa aise :-- tInoM bhI liMgoM meM : - pra0 e0 ba0 : - aha / pulliMgI saptamI e0 va0 : - ayammi, iyammi yuSmad aura asmad sarvanAma ina donoM bhI sarvanAmoM ke rUpa aniyamita haiM / ve aise haiM : pra. taM, taM, tuvaM, tuha, tumaM dvi. taM, tuM, tumaM, tuvaM tuha, tume, tue tR0 bhe, di, de, te, tai, tae, tumaM tumai, tumae, tume tumAi yuSmad sarvanAma bhe, tubbhe, tujjha, tumha, tumhe, unhe tumhe tujjhe 3630 vo, tujjha, tubbhe, tumhe, umhe, bhe, tumhe tujhe bhe, tunbhehi, ujjhehi, uyyehi, tuyyehi, uyyehi, tumhehi, tujheha paM0 taitto, tuvatto, tumatto, tuhatto, tubbhatto, tumbhatto, tumhatto, umhatto, tumhatto, tumhatto, tujjhatto; taio, i; taiu, i; tujjhatto, i taI hi, i; tahito, i, tumha, subbha, tumha, tujjha, tahito Sa0 tai, tu, te, tumhaM, tuha, tuhaM, tuva, tuma, tu, vo, bhe, tubbha, tubbhaM, tubbhANa, tuvANa, tume, tumo, tumAi di, de, i, e, tumbha, numANa, tuhANa, umhANa, tubbhANaM, ubbha, umha, tumha, tujja, umha, ujjha tuvANaM, tumANaM tuhANaM, umhANaM, tumha, tujjha, tumhaM, tujhaM, tumhANa, tumhANaM, tujbhANa, tujjhANaM Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 TippaNiyAM sa0 tume, tumae, tumAi, tai, tae, tummi, tusu, tuvesu, tumesu, tuhesu, tubbhesu, tummi , tumammi, tuhammi, tubbhammi, tumhesu, tujhesu, tuvasu, tumasu, tuhasu, tujjhammi, tumhammi tubbhasu, tumhasu, tujjhasu, tubbhAsu, tumhAsu, tujjhAsu asmad sarvanAma pra0 mi, ammi, amhi, haM, alaM, ahayaM amha, amhe, aho, mo, vayaM, bhe dvi0 Ne, NaM, mi, ammi, amha, mamha, meM, mama, amhe, amho, amha, Ne mima, ahaM tR0 mi, me, mamaM, mamae, mamAi, mai, mae, amhehi, amhAhi, amha, amhe, Ne __ mayAi, Na paM0 maitto, mamatto, mahatto, majjhatto, ; mamatto, amhatto, mamAhito,amhAhito, matto mamAsuMto, amhAsuMto, mamesuMto,mamhesuMto 10 se, mai, mama, maha, mahaM, majjha, majjhaM, Ne, No, majjha, amha,amhaM, amhe, amho, amha, amhaM . amhANa, mamANa, mahANa, majjhANa, amhANaM, mamANaM, mahANaM, majjhANaM sa0 mi, mai, mamAi, mae, me, amhammi, amhesu, mamesu, mahesu, majjhesu, amhasu, mamammi, mahammi, bhajjhammi mamasu. mahasu, majjhasu amhaasu| 3.118-123 ina sUtroM meM saMkhyAvAcaka zabdoM kA rUpa vicAra hai / vaha nimna ke anusAra hotA hai : saMkhyAvAcaka 'dvi' duve, dopiNa, duNNi, veNNi, viNi (pra0, dvi.); dohi, bohiM (tR0); dohito, vehito (paM0); doNhaM, veNhaM (Sa); dosu, vesu (sa) saMkhyAvAcaka 'tri' tiNNi (pra0vi0); tIhi (tR); tIhito (paM0); tiNhaM (Sa); tIsu (sa) saMkhyAvAcaka 'catura' cattAro, cauro, cattAri (pra0, dvi0 ); cauhi, caUhi ( 4 ); ca uhito, ca UhiMto (paM); ca UNhaM (Sa ); ca usu, caUsu ( sa ) 3.124 yaha atideza sUtra hai| aba taka kahe hue rUpoM ke alAvA hone vAle anya rUpa akArAnta zabda ke samAna hote haiN| isa atideza kA adhika spaSTIkaraNa vRtti meM hai| 3.125 jas 'No-No Adeza ke lie sUtra 3.22-23 dekhie / Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNa-tRtIyapAda 3659 3.126 GaseDhuMga-sUtra 3.8 dekhie / 3.127 bhyaso Gasezca hiH-sUtra 38-9 dekhie / 3.128 uDeM-sUtra 3.11 dekhie / 3.130 sarvAsAM"tyAdInAm-vibhakti yAnI zabdazaH vibhAga, yA bhinna karanA / prathamA ityAdi ko prAyaH vibhakti zabda lagAyA jAtA hai| tathaiva dhAtuko lAye jAne vAle kAla aura artha ke pratyayoM ke bAre meM bhI vibhakti zabda prayukta kiyA jAtA hai / (vibhaktizca/supatiGantau vibhaktisaMjJo staH / pANini sUtra 1.4.104 Upara siddhAMta kaumdii)| dvivacanasya bhavati-prAkRta meM dvivacana hI na hone se, usake badale bahu (aneka) vacana prayukta kiyA jAtA hai / 3.131 prAkRta meM caturthI vibhakti na hone se, usake badale SaSThI vibhakti prayukta kI jAtI hai| apavAda ke lie sUtra 3.132-133 dekhie / 3.132 tAdarthya...... vacanasya-De yaha caturthI ekavacana kA pratyaya haiM / prAyaH tAdarthya dikhAne ke lie caturthI prayukta kI jAtI hai| 3.134 dvitIyA, tRtIyA, paMcamI aura saptamI ina vibhaktiyoM ke badale hI kvacit SaSThI prayukta kI jAtI haiM / 3.135 tRtIyA vibhakti ke badale saptamI vibhakti kA upayoga vimala sUrikRta paumacariya nAmaka grantha meM bahuta hai| 3.138 kyaGantasya......"laMga bhavati-saMjJAoM se dhAtu siddha karane ke lie kyA aura kyakSa aise do pratyaya haiN| una pratyayoM se saMbaMdhita hone vAle 'ya' kA vikalpa se lopa hotA hai| lohita ityAdi kucha zabdoM ko kyakSa pratyaya lagatA hai / udA0-lohita-lohitAyati-te / sadRza AcAra dikhAne ke vie kyaG pratyaya jor3A jAtA hai / udA0-( kAkaH ) zyenAyate (Vzyena ) ( zyena ke samAna AcAra karatA hai)| damadamA-eka prakAra kA bAdya hai / 3.136-180 ina sUtroM meM dhAtu rUpa vicAra hai| isa saMdarbha meM agalI bAteM bhAda meM rakhe:-(1) prAkRta meM vyaJjanAnta dhAtu nahIM haiM; saba sAtu svarAnta hote haiM; bahusaMkhya dhAtu akArAnta hote haiN| (2) dhAtu kA gaNa bheda aura parasmaipada-Atmane pada aisA pratyaya bheda nahIM hai / (3) vartamAna; bhUta aura bhaviSya ye tIna kAla haiM; unake saMskRta ke samAna anya prakAra nahI haiN| bhUtakAlIna dhAtu rUpoM kA upayoga atyanta kama hai, prAyaH karmaNi bhUtakAla vAcaka dhAtu sAdhita vizeSaNa ke upayoga se bhUtakAla kA kArya kiyA jAtA hai| (4) AjJArtha, vidhyarthaM aura saMketArtha hote haiN| vidhyartha ke badale vidhyarthI karmaNi dhAtu sAdhita vizeSaNa kA upayoga adhika dikhAI detA hai| Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 TippaNiyAM 3.136 tyAdInAM vibhaktInAm-tyAdi ke lie sUtra 1.9 ke Upara kI TippaNI tathA vibhakti ke lie sUtra 3.130 ke Upara kI TippaNI dekhie / parasmaipadAnAmAtmanepadAnAM ca-saMskRta meM parasmaipada aura Atmanepada aise dhAtu ke do pada haiM aura unake lie pratyaya bhI bhinna hote haiN| aisA pada-pratyaya-bheda prAkRta meM nahIM hai| dhAtu ko lagane vAle pratyaya eka hI prakAra ke haiN| prathamatrayasya-pahale tonoM ke yAnI tRtIya puruSa tIna vacanoM ke / Adya vacanam--ekavaca, dvivacana aura bahuvacana aise tIna vacana haiM, unameM se pahalA vacana yAnI ekavacana ! ic eca--inameM ca vaNaM it hai / dhAtu ke antima rUpa meM yaha ca nahIM AtA hai| cakArau vizeSaNAthauM--si, se, mi, nti, nte aura ire in pratyayoM kI taraha, i aura e ye pratyaya it-rahita kyoM nahIM kahe, isa prazna kA uttara yahA~ hai| paizAcI bhASA ke sandarbha meM sUtra 4.318 meM ina it-sahita pratyayoM kA upayoga hone vAlA hai / 3.140 dvitoyasya trayasya--prathama puruSa ke tIna vacanoM kA / Adyavacanasyaekavacana kaa| 3.141 tRtIyasya trayasya--prathama puruSa ke tIna vacanoM kaa| Adyasya vacanasya--ekavacana kaa| miveH sthAnIyasya me:--mipa ( prathamapurupI ekavacanI pratyaya ) ke sthAna para Ane vAle mi pratyaya kA / 6.142 AdyatrayaM--yAnI prathamatraya ( sUtra 3.139 dekhie ) yAnI tRtIya puruSa ke tIna vacana / bahaSa......'vacanasya--bahu meM hone vAle vacana kA yAnI bahavacana kA / hasijjanti ramijjAnta--ye karmaNi rUpa haiM (sUtra 3.160 dekhie)| kvacid ...."ekatvepi--kvacit ekavacana meM bhI ire pratyaya lagatA hai| 3.143 madhyamasya trayasya-yAnI dvitIyasya trayasya ( sUtra 3.140 dekhie ) yAnI dvitIya puruSa ke tIna vacanoM kA / bahuSa vartamAnasya-bahuvacana kA / hacaisa zabda meM ca varNa it hai| jaM....."roitthA--yahA~ tRtIya puruSa ekavacana meM roitthA prayukta hai| hac iti......."vizeSaNArthaH-sUtra 3.139 Upara kI TippaNI dekhie / 4-268 ke anusAra ha, kA dh hotA hai| 13.145 yau'vuktau--ec ora se ye Adeza sUtra 2.139-140 meM kahe sUtra 3.139-144 meM kahe hue vartamAna kAla ke pratyaya nimna ke anusAra hote haiM: Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puruSa pra0 pu0 puruSa prathama dvitIya tRtIya i, e haiM: - ( sUtra 3.141-143, pUrva dhAtu ke antya a kA antya akA kevala akArAnta dhAtu ko pUrva dhAtu ke ye pratyaya dhAtu ko lagate samaya hone vAle badala aise 145, 154, 155, 158 dekhie ) : - (1) mi pratyaya ke A vikalpa se hotA hai / (2) mo, mu, ma ina pratyayoM ke A ora i vikalpa se hote haiM / ( 3 ) se aura e ye pratyaya lagate haiM / ( 4 ) saba pratyayoM ke pUrva dhAtu ke antya a kA e vikalpa se hotA hai / (TippaNI : - ( 1 ) kvacit mi pratyaya meM se i kA lopa hokara hai / udA0-hasa + mi hasaM / (2) ire pratyaya kabhI tRtIya puruSa lagatA hai / (3) ityA pratyaya kvacit anya puruSoM meM bhI lagatA hai / Upara ke pratyaya lagakara hone bAle dhAtu kerUpa aise kevala m rahatA ekavacana meM bhI 1 ) vartamAnakAla : hasa dhAt tR0 pu0 prAkRtavyAkaraNa- tRtIyapAda vartamAnakAla- pratyaya ekavacana homi ekavacana hasami, hasAmi, hasemi puruSa pra0 pu0 dvi0 pu0 hosi tR0 pu0 hoi ekavacana mi dvi0 pu0 hasasi, hase si, isase, ise se hasai, hasei, hasae, hasee FE, se anekavacana vartamAnakAla : ho dhAtu mo, mu, ma itthA, ha nti, nte, ire a0 vacana hasamo, hasAmo, hasimo, hasemo, isa mu, hasAmu, hasima, hasemu, hasama, isAma, hasima, hasema haza ityA, hasitthA, haseityA, hasetthA, hasaha, haseha santi, hasenti, hasante, hasente, hasa ire, _ sire, haseire 367 a0 vacana homo, homu, homa hoitthA, hoha honti (hunti) hote, hoire 3*146 sinA bhavati -- dvitIya puruSI tIna vacanoM meM se ekavacana ke si isa Adeza ke saha as dhAtu ko si Adeza hotA hai / 3 147 mimoma -- mi ke lie sUtra 30341 aura mo tathA ma ke lie sUtra Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 3144 dekhie | pakSe aisA Adeza hotA hai / 3.148 aste.. aisA Adeza hotA hai | prathama prathama dvitIya tRtIya ekavacana mha, asthi si, atitha asthi TippaNiyA~ "amho -- vikalpa pakSa meM sUtra 3 148 ke anusAra asthi * bhavati - sarvaM puruSoM meM aura vacanoM meM as dhAtu ko asthi vartamAnakAla : asa dhAtu a0 vacana asthi mho, mha atthi atthi 2*146-153 ina sUtroM meM preraka ( prayojaka ) dhAtu siddha karane kI prakriyA kahI huI haiN| 3-149 NaiH sthAne - Ni ke sthAnapara | preraka dhAtu sAdhane ke lie dhAtu ko lagAe jAne vAle pratyaya ko Ni aisI saMjJA hai / 3*150 gurvAdeH -- jisameM Adi svara guru yAnI dIghaM hai usakA / 3*151 bhrameH-- bhrami-bhram / ekAdha dhAtu kA nirdeza karate samaya, usako i ( ik ) lor3A jAtA hai ( iztipo dhAtunirdeze / pANini sUtra 303 108 ) / bhAmei.....bhamAvei - ye rUpa sUtra 30149 ke anusAra hote haiM / karmaNi pratyaya Age hone para, udA0 - kara + Avi + a : karAvijja / Ni 3*152 Ne: sthAne parata :- kta pratyaya aura Ni pratyaya kA lopa athavA Adi aisA Adeza hotA hai / ( kta pratyaya ) = karAvia / kara + Avi + jja ( karmaNi pratyaya = ke a aura e ina AdezoM kA lopa hotA hai, tabaH -kara + + a ( kta pratyaya ) = kAra + 0 + a = kAria / kara + + jja ( karmaNi pratyaya ) = kAra + 0 + jja = kArijja / kta-dhAtu se karmaNi bhUtakAla vocaka dhAtusAdhita vizeSaNa siddha karane vAle pratyaya ko kta yaha tAntrika saMjJA hai / udA0--gam-gata | bhAvakarmavihita pratyaya -- dhAtu se karmaNi aura bhAve aMga siddha karane ke lie kahA huA kya yaha pratyaya / kArIaihasAvijjai ye prayojaka dhAtuoM ke karmaNi rUpa haiM / * 3-15- AderakArasya - dhAtu meM se Adi lakArakA | preraka dhAtu nimna ke anusAra siddha kie jAte haiM :- ( 1 ) a, e, Ava aura Ave ve preraka dhAtu siddha karane ke pratyaya haiM / (2) a aura e ye pratyaya lagate samaya athavA unakA lopa ho to. dhAtu meM se Adi akAra kA A hotA hai / udA0 - kara-kAra (3) dhAtu kA Adi svara dIrgha ho, to avi aisA pratyaya vikalpa se lagatA hai / udA0 -- sosa - kosia, sosavika / ( 4 ) Age kta pratyaya athavA karmaNi pratyaya ho, to Ni pratyava kA lopa athavA Avi aisA Adeza hotA hai | Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNa- tRtIyapAda 3.69 3*156 kta-sUtra 3.152 Upara kI TippaNI dekhie / yaha pratyaya prAkRta meM a/ya aisA hotA hai / usake pUrvaM dhAtu ke antya kA i ho jAtA hai / udA0-haMsa + a = isina | 3*157 ktvA"" * pratyaye- ktvA pratyaya ke lie sUtra 127 Upara kI TippaNI dekhie / tum-- dhAtu se hetvarthaka avyaya siddha karane kA tum pratyaya hai / yaha pratyaya prAkRta meM prAyaH uM aisA hotA hai / tavya-dhAtu se vidhyarthI karmaNi dhAtusAdhita vizeSaNa sAdhane kA tavya pratyaya hai / yaha pratyaya prAkRta meM avya / yavva aisA ho jAtA hai / bhaviSyatkAlavihitapratyaya - 'bhaviSya kAla kA' isa svarUpa meM kahA huA pratyaya | isa pratyaya ke lie sUtra 3.166 ityAdi dekhie | 3.158 vartamAnA - vartamAnakAla | paJcamI - AjJArthaM / zatR-dhAtu se vartamAna kAla kA vAcaka dhAtusAdhita vizeSaNa siddha karane kA zatR pratyaya hai / usake lie sUtra = .181 dekhie / 3*156 jjAjje -jjA aura jja / ye Adeza prAkRta bhASA meM bahuta vyApaka kie gae haiM ( sUtra 3177 dekhie ) / 3.160 ciji vakSyAmaH -- isake lie sUtra 40241 dekhie / kyasya sthAne--kya pratyaya ke sthAna para / dhAtu se karmaNi aura bhAve aMga siddha karane kA kya pratyaya hai / hasoanto hasijjamANo -- yahA~ sUtra 3 181 ke anusAra anta aura mANa pratyaya lage haiM / bahulA vikalpena bhavati -- kvacit kya pratyaya hI lagatA hai yAnI jja (ya) pratyaya lagatA hai; usake pUrva sUtra 30159 ke anusAra dhAtu ke antya a kA e hotA hai / udA0 nava + jja - navejja / navijjejja, lahijjejja, acchijjejja - sUtra 3177 aura 1959 dekhie / accha-- sUtra 4*215 dekhie / ---- 3-161 yathAsaMkhyam - anukrama se / DIsa hucca - Dit Isa aura Dit ucca | dIsai aura vuccai ye rUpa saMskRta ke dRzyate ( dissai - dosai ) aura ucyate ( uccai, phira v kA Adi varNAgama hokara, sakate haiN| vuccai ) inase bhI sAdhya ho W 3-162 bhUterthe... 'bhUtArtha: - bhUtakAla kA artha dikhAne ke lie saMskRta meM jo adyatanI ityAdi pratyaya saMskRta vyAkaraNa meM kahe hue haiM, ve bhUtArtha pratyaya | saMskRta meM bhUtakAla ke lie adyatana, anadyatana aura parokSa aise pratyayoM ke tIna varga haiM | sIhIhIa - ye tRtIya puruSa ekavacana ke pratyaya dikhAI dete haiM / sAhitya meM iMsu aura 24 prA0 vyA0 Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 TippaNiyAM aMsu aise bhUtakAla meM tRtIya puruSa aneka vacana ke pratyaya prayukta kie dikhAI dete haiN| tarthava, abavI ke samAna bhUtakAla meM tRtIya puruSa ekavacana ke rUpa bhI vAGmaya meM dikhAI dete haiM / svarAntAH ..... vidhiH-sI, hI, hIa ye pratyaya lagAne kA niyama kevala svarAnta dhAtuoM ke bAre meM hI haiN| akArSIt....."jakAra-ye kR dhAtu ke saMskRta meM hone vAle adyatana; anadyatana aura parokSa bhUtakAla ke,rUpa haiN| hyastanyAH prayogaH-zastanI kA upayoga / hyastanI yAnI anadyatana bhUtakAla / 3263 vyakhanAntAH ......"bhavati-vyaJjanAnta dhAtu ko. bhUtakAla meM Isa pratyaya lagatA hai| yahA~ vyaJjanAnta kA artha hai saMskRta meM byaJjanAnta hone vAlA dhAtu, kAraNa prAkRta meM vyaJjanAnta zabda hI nahIM hote haiN| abhUt 'babhUva, AsiSTa:..... AsAMcake, agrahIt 'jagrAha-bhU, As aura graha dhAtuoM ke rUpa / sUtra 3.162 ke nIce akArSIt..."cakAra isa Upara ko TippaNI dekhie / 3.164 Asi aura ahesi ye asa dhAtu ke mUtakAlona rUpa sarva puruSoM meM aura sarva vacanoM meM prayukta kie jAte haiN| 3.165 saptamI-vidhyartha / vidhyartha kA cihna isa svarUpa meM dhAtu ke Age jja AtA hai aura usake Age thikalpa se vartamAna kAla ke pratyaya jor3e jAte haiM / 3.166-172 ina sUtro meM bhaviSyakAla kA bicAra hai / hi athavA ssa bhaviSya kAla kA cihna hai| bhaviSyakAla ke pratyaya nimna ke anusAra die jA sakate haiM : bhaviSyakAla ke pranyaya puruSa e0 va0 a. ba. pra0pu0 ssaM, ssAmi, hAmi; himi ssAmo, ssAma, ssAmu; hAmo, hAma, samu; himo, hima, hima hissA, hitthA dvi0pu0 hisi, hise hityA, hiha tRpu0 hii, hie hinti, hinte, hiMire ye pratyaya lagane ke pUrva sUtra 3.157 ke anusAra, dhAtu ke antya a ke i aura e hote haiM / dhAtu ke udAharaNa : bhaviSyakAla bhaNa dhAtu puruSa e0 va0 a.va. pra.pu. bhaNissaM, bhaNessa; bhaNidasAmi, bhaNissAmo, bhaNessAmo; bhaNissAma, bhaNessAmibhaNihAmi, maNehAmi; bhaNessAmu bhnnissaamu,bh||ssaasu; bhaNihAmo, bhaNihimi, bhaNehimi bhaNehAmo; bhaNihAma, mahAma; bhaNihima, bhaNehima; bhaNihisu, bhaNehisu; bhaNihissA; bhaNehissA, bhaNihitthA, bhaNehitthA Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNa-tRtIyapAda 301 a0va0 puruSa e. va. dvi0 pu. bhaNihisi. bhaNehisi; bhaNihityA, bhaNehitthA; bhaNihise, bhaNehise bhaNihiha, maNehiha tR* pu0 bhaNihii, bhaNehii; bhaNihinti, bhaNehinti; bhANihinte, bhaNebhaNihie, bhaNehie hinte, bhaNihi ire, bhaNehi ire __ bhaviSyakAla : ho dhAtu puruSa e0 va. a0va0 pra. pu0 hossaM hossAmi, hossAmo, hossAma, hossAmu; hohAmo, hohAmi, hohimi hohAma, hohAmu; hohimo, hohima, hohima hohissA, hohitthA dvi0 pu. hohisi hohitthA, hohiha tR* pu0 ho hii hohinti, hohinte, hohiire 3.166 bhaviSyati bhavitA-- saMskRta meM bhaviSya kAla meM bhU dhAtu ke stha aura tA bhaviSya kAla ke rUpa haiM / hasihii-bhaviSya kAlIna pratyaya ke pUrva dhAtu ke antya a ke i aura e hote haiM / udA--hasihii, hasehii / 3.167 maviSyatyarthe... ..'prayoktavyo-mi, mo, mu aura ma ina pratyayoM ke pUrva vikalpa se ssA aura hA Ate haiM / tRtIya trika-tRtIya traya ( sUtra 3.142 dekhie ), prathama puruSa ke tIna vacana / 3.170 kara : kR) aura dA dhAtuoM ke bhaviSyakAla prathama puruSa eka vacana meM kAhaM aura dAhaM aise do rUpa adhika hote haiM / karote:- karoti (kR)| kAhaM-bhaviSya kAlIna pratyayoM ke pUrva, sUtra 4214 ke anusAra, kR dhAtu kA hotA hai| 3171 zru ityAdi dhAtuoM ke socchaM ityAdi rUpa bhaviSyakAla prathama puruSa eka vacana ke haiN| 3.172 zru ityAdi dhAtuoM ke bhaviSya kAla meM soccha ityAdi aMga hote haiN| unako kevala vartamAna kAla ke pratyaya lagA kara hI unakA bhaviSya kAla siddha hotA hai| udA0-socchii / unako bhaviSyakAla ke pratyaya bhI lagate haiN| udA0-socchihii / ___3.173-176 ina sUtroM meM AjJArtha ( vidhyartha ) kA vicAra hai| usake pratyaya Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .372 TippaNiyAM AjJArtha ke pratyaya puruSa e.va0 a0 20 prathama dvitIya su,ijjasu,ijjahi,ijje, hi, ha tRtIya u ___ AjJArtha ke pratyaya lagate samaya:-(1) mu aura mo pratyayoM ke pUrva dhAtu ke antya ma ke i aura A hote haiM ( sUtra 3.155) / (2) sarva pratyayoM ke pUrva dhAtu ke antya a kA e hotA hai ( sUtra 3.158) / (3) ijjasu, ijjahi, ijje aura lopa (0) pratyaya kevala akArAnta dhAtuoM ke bAre meM hI hote haiM / AjJArthaH hasa dhAta puruSa e. va0 a0va0 pra0pu0 hasamu, hasAmu, hasimu, hasemu hasamo, hasAmo; hasimo, hasemo dvi0pu0 hasasu, hasejjasu, hasejjahi, hasaha, haseha hasejje, hasahi, hasehi, hasa / tRpu0 hasau, haseu hasantu, hasentu AjJArtha : ho dhAtu puruSa e. va0 a0 va0 pra0pu0 homa homo dvi0pu. hosu, hohi hoha tRpu. hou hontu 3.173 vidhyAdiSvartheSu-vidhi ityAdi arthoM meM / prAkRta meM AjJAthaM aura vidhyartha inameM vizeSa pharka nahIM mAnA jAtA, aisA dikhAI detA hai| ekatve... .... sthAne-eka vacana meM hone vAle tIna puruSoM ke ( trayANAM ) tInoM bhI eka vacano ke (trikANAM) sthAna para / dakAro'.. .""ntarArtham-du meM se d kA uccAraNa dUsare ( yAnI zaurasenI ) bhASA ke lie hai| 3.174 soH sthAne-su ke sthAna para / su ke lie sutra 3.173 dekhie / 3.175 luka-lopa; yahA~ pratyayoM kA lopa / akArAnta dhAtuoM ke AjJArtha dvitIya puruSa eka vacana meM eka rUpa pratyaya rahita hotA hai / udA--hasa / 3.176 bahaSva... .."sthAne-bahavacana meM hone vAle, tIna puruSoM ke, tInoM meM bahuvacanoM ke sthAna para / hasantu haseyuH hasata, hasata hasAma hasema-has dhAtu ve anukrama se tR* pu0, dvi0 pu0 aura pra0 pu0 inake bahuvacanoM ke krama se AjJArthI aura vidhyarthI rUpa Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNa-tRtIyapAda 3.177 vartamAnAyAH... .."bhavataH-vartamAna kAla, bhaviSya kAla, vidhvartha aura AjJArtha inameM kahe hue pratyayoM ke sthAna para jana aura jjA ye Adeza vikalpa se Ate haiM; ve sarva puruSoM meM aura bacanoM meM prayukta kie jAte haiM ( sUtra 3178 bhaviSyantI-bhaviSya kAla / hasata haset -hes dhAtu ke saMskRta meM se AjJArtha aura viSyartha tRtIya puruSa eka vacana / anye... .."pIcchanni-kucha vaiyAkaraNoM ke matAnusAra, sarva kAla aura artha inameM jja aura jjA prayukta kie jAte haiN| bhavati ... ."abhaviSyat - ye rUpa bhU dhAtu ke tRtIya puraSa eka vacana ke krama se vartamAna kAla, vidhyartha, AjJArtha, anadyatana bhUtakAla, adyatana bhUtakAla, parokSa bhUtakAla, AzIliG. tA aura sya bhaviSyakAla aura saMketArtha inake haiM / 3.178 bhavatu bhavet-sUtra 3.177 Upara kI TippaNI dekhie / 3.176 kriyAtipatti-saMketArtha / 3.180 dhAtuoM ko nta aura mANa pratyaya jor3a kara hI saMketArtha sAdhA jAtA hai / zloka 1-aricaMdra, hirana ke sthAna para yadi tU siMha ko ( apane sthAna para ) rakhA hotA, to vijayI aise unake kAraNa tujhako rAhu kA nAsa sahana karanA na pdd'taa| 3.181 zatR Anaz-dhAtu se vartamAna kAla vAcaka dhAtusAdhita vizeSaNa sAdhane ke lie ye do pratyaya haiN| unheM prAkRta meM nta aura mANa aise Adeza hote haiM / zatR pratyaya ke pUrva ke antya a kA vikalpa se e hotA hai ( sUtra 3.158 dekhie)| udA0-hasenta / 3.182 dhAtu ko I, ntI aura mANI jor3hakara strIliMgI vartamAnakAla vAcaka dhAtusAdhita vizeSaNa siddha hote haiM / isa pAda ke samApti sUcaka ke anantara kucha pAMDulipiyoM meM agalA zloka hai : UdhvaM svarganiketanAdapi tale pAtAlamUlAdapi tvatkotibhraMmati kSitIzvaramaNe pAre payodherapi / tenAsyAH pramadAsvabhAvasulabhairuccAvacaizcApalaiste vAcaMyamavRttamo'pi munayo maunavrataM tyAjitAH / ( tRtIya pAda samApta ) Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha pAda TippaNiyA~ isa pAda meM prArambha meM dhAtvAdeza kahe haiM / anantara zaurasenI ityAdi bhASAoM ke vaiziSTaya kahe haiM / . dhAtvAdezoM meM mUla dhAtu tathA preraka dhAtu ke Adeza die haiN| ina dhAtvAdezoM meM se kucha sampUrNa dezI haiM, to jhA, gA ( sUtra 4.6 ), ThA ( 4.16 ), allI ( 4.54 ), ityAdi kucha kA saMskRta se sambandha jor3A jA sakatA hai / 4.1 iditaH-jinameM se 5 it hai| udA.-kathi ( katha+i) meM (= it) it hai / prAyaH sarva dhAtvAdeza vaikalpika haiN| 4.2 bolla--marAThI meM bola, bolaNe / etecAnya....."pratiSThantAmitianya vaiyAkaraNoM ne dhAtvAdezoM ko dezI zabda mAnA hai / tathApi ve dhAtvAdeza ke svarUpa meM yahAM dene kA kAraNa hemacandra aisA detA hai--anya dhAtuoM ke samAna ina dhAtvAdezoM ko bhI bhinna-bhinna pratyaya lagakara unake bhinna-bhinna rUpa siddha ho / aura vaise ve hote hI haiM / udA0-vajjara dhAtvAdeza se vajjario (ka bhU dhA0vi0), vajjariUNa (pU0kAdhA0a0 ), vajjaraNaM ( saMjJA ), vajjaranta (va0kA dhA0vi0), bajjariavvaM (vi.kadhA0vi0 ) ityAdi ityAdi / 4.4 galope-dhAtvAdeza meM se ga kA lopa sUtra 1177 ke anusAra hogaa| 4.5 bubhukSe...... kvibantasya-AcAra artha meM hone vAle vip pratyaya se anta honevAle bubhukSa dhAtu ko| AcAra artha meM kvip pratyaya saMjJAoM ko jor3akara nAma dhAtu siddha kie jAte haiM / udA0-azvati / 4.6 NijjhAi-/nir + dhyaM / jhANaM gANaM-jhAgA se sAdhita sNjnyaaeN| 47 jANa (dhAtu) se jANia yaha ka bhUdhA0vi0, jANi Uma yaha pU0kA0 dhA0a0, aura jANaNaM yaha saMjJA siddha hue haiN| NAUNa--yaha sUtra 2.42 ke anusAra, jJA dhAtu se bane hue NA ke pU0kA dhA0 a0 hai|| 4.9 saddahamANo-saddaha dhAtu kA va0kA0dhA0vi0 (sUtra 3.181 dekhie ) / 410 ghoTTa-marAThI meM ghoTa / 4.16 ThAai-sUtra 4.240 ke anusAra ThA dhAtu ke Age 'a' AyA hai| paThio"uTThAvio-ye sarva ka0mU dhA0vi0 ciTThiUNa-yaha ciTTa dhAtu kA pU0kA dhA0 a0 hai| Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNa-caturthapAda 375 427 uTThai-marAThI meM uThaNe / 4.20 jhijjai-marAThI meM jhijaNe / 421-55 ina sUtroM meM preraka dhAtuoM ke dhAtvAdeza kahe haiM / 4.21 Nyanta-'Ni' isa preraka pratyaya se anta honevAlA, preraka pratyayAnta / NatveNUmai-sUtra 1.228 ke anusAra nUmai meM se na kA Na hotA hai| 4.22 pADei-marAThI meM pADaNe / 4.27 tADei-marAThI meM tAuNe, tAuna / 4.30 bhAmei. "bhabhAvei-sUtra 3.151 dekhie / 4.31 nAsavai, nAsai-marAThI meM nAsavaNe, nAsa / 4.32 dAvai dakkhai-marAThI meM dAvaNe, dAkhavaNa / 4.33 ugghADai-marAThI meM ughaDaNe / 4.37 paTThavai, paThThAvai-marAThI meM pAThavaNe / 4.38 viNNavai--marAThI meM vinvnne| 4.43 oggAlai--marAThI meM ugAlaNe / 4.53 bhAia, bIhia--bhA aura bahi dhAtu ke ka0bha0dhA0vi0 / 4.56 virA-marAThI meM viraNe / 4.57 rujaI--marAThI meM raMjana, ruNjii| 4.60 ho--marAThI meM hoNe / hiMdI meM honA / pakSe bhavai-vikalpa pakSa meM bhU dhAtu kA bhava hokara bhavai rUpa hotA hai| vihavo--vi+bhUdhAtu se vihava yaha saMjJA / bhaviuM--bhava dhAtu se sAdhA huA hetvarthaka dhAtusAdhita tumanta avyaya / 4.61 hunto--hu dhAtu kA va9kA0dhA0vi0 / 4.63ccia-sUtra 2.184 dekhie| 4.69 manyunAkaraNena--karaNa hone bAle mnyuse| karaNa vaha hai jo kriyA ke siddhi ke bAre meM atyanta upakAraka hotA hai / 476 hrasvatve--sUtra 1.84 ke anusAra, hrasva hone para / 4.86 tvajanerapi cayai--tyaja zabda meM sUtra 2.13 ke anusAra, 'tya' kA 'ca' aura sUtra 4239 ke anusAra anta me -a' Akara caya varNAntara hotA hai / taraterapi tarai-sUtra 4234 ke anusAra, tu dhAtu kA varNAntara tara hotA hai| 4.66 simpai-marAThI meM zipaNe / 4.101 buDaDai--marAThI meM buDaNe, buddii| 4.104 teaNaM--tij dhAtu se siddha kI gaI sNjnyaa| 4.105 phusa, pusa-marAThI meM phusaNe, pusaNe / Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 TippaNiyA~ 'aNu + bacca / sUtra 4 25 ke anusAra vraj dhAtu kA 4*107 aNuvaccaivacca varNAntara hotA hai / 4*10e juppa -- marAThI meM jupaNe, jupaNI, juMpaNe / 4*111 uvahuMjai-- u + bhuMja | yahA~ bha kA ha huA hai / 4.116 toDai, taTTai, khuTTai - - marAThI meM meM toDaNe, tuTaNe, khuTaNe, khuMTaNe / 4*117 ghulai - marAThI meM ghulaNe / gholai - marAThI meM gholaNe, ghola / dhummaihindI meM ghUmanA / -- 4.116 aTTa - marAThI meM ATaNe / kaDhai - marAThI meM kaDhaNe / 4*120 gaNThI - yaha saMjJA hai / marAThI meM gATha / hindI meM gaThi / 4*121 dhusAla - marAThI meM ghusakaNe / 4*122 ikAro "grahArtha - sUtra meM hlAda zabda ko ikAra aisA zabda prayukta kiyA hai / yaha ikAra isa zabda meM sUtra 41 ke svarUpa meM prayukta nahIM hai / kintu preraka pratyayAnta hlAd dhAtu kA bhI hai, aisA dikhAne ke lie ikAra prayukta kiyA gayA hai / 4.125 acchindai--- sUtra 40216 ke anusAra, Acchid zabda kA varNAntara saMyukta vyaJjana ke pichale A kA hrasva lAcchinda hotA hai, sUtra 1984 ke anusAra, hokara acchinda hotA hai / 4*126 malai - marAThI meM malaNe / 4127 culucula-- marAThI meM curucuru ( bolaNe ) / 4*130 jhaDai - marADo meM jhaDaNe / yahA~ zad (150) zIyati dhAtu hai / 4*126 jAai - sUtra 4 240 ke anusAra jA ke Age a AyA hai / jor3akara hlAdi anusAra it ke yahA~ grahaNa hotA 4-137 virallai -- marAThI meM virala (hoNe ) / 49136 kRtaguNasya-- jisameM guNa kiyA hai usakA i I u U R RR lR inake anukrama se e, o, ar, al honA yAnI guNa honA / 4*143 hrasvatve - sUtra 184 ke anusAra hrasva hone para / 4*145 akkhivai -- sUtra 4239 ke anusAra, AkSip dhAtu ke anta meM 'a' Akara hue Akkhiva varNAntara meM sUtra 1984 ke anusAra, A kA hrasva hokara akkhiya varNAntara huA hai / 4*146 loTTai - hindI meM leTanA / 4*148 vaDavaDa - marAThI meM baDabaDa, baDabaDaNe / hindI meM baDabaDAnA / 4146 limpa -- marAThI meM lipaNe / 4*152 palIvai -- sUtra 1221 ke anusAra pradIpa zabda meM da kA la hotA hai / Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNa-caturthavAda 4.157 cambhAai-sUtra 4240 ke anusAra jammA dhAtu ke Age 'a' AyA haiN| 4.160 akkamaI-sUtra 4239 aura 1.84 ke anusAra yaha varNAntara hotA hai| 4.162 hammai... ."bhaviSyanti-'hamma gatau' isa dhAtu pATha ke anusAra, 'jAnA' isa artha meM hamma dhAtu hai; usase hammai ityAdi rUpa hoNge| 4.170 tavaranto aaDanto-ye zabda tuvara aura ja a u ina dhAtuoM ke va0 kA0 dhA0 vi0 haiN| 4171 tyAdau zatari-dhAtu ko lagane vAle pratyaya (tyAdi ) aura zatR pratyaya Age hone para / zatR pratyaya ke lie sUtra 3.181 dekhie| turanto-tUra dhAtu kA va0 kA0 dhA0 vi0 / 4.172 atyAdau-( zabda meM se ) Adi a ( at ) Age hone para / udA0svar + anta = tu + anta = turanta / turio-tura dhAtu kA ka. bhU. dhA0 vi0 / 4.173 khirai jharai pajjharai-marAThI meM khiraNe, jharaNe, pAjharaNe / 4.177 phiTTai cukkai bhullai-marAThI meM phiTaNe, cukaNe, bhulnne| 4.181 dekkhaimarAThI meM dekhaNa / nijjhAai... .. bhaviSyati-nidhya dhAtu se hone vAle nijjhA isa varNAntara ke Age sUtra 4.24. ke anusAra anta meM a (mat ) Akara, nijjhAma aisA zabda hotA hai| usase nijjhAai rUpa hogaa| 4.182 chibai-marAThI meM shivnne| 4.184 pIsai-marAThI meM pisaNe / 4.186 bhukka-marATho meM bhuknne| 4.187 kaDDhai-marAThI meM kADhaNe / 4.186 DhuNDhulla DhaNDhollai-marAThI meM dhAMDokaNe / 4161 coppau-marAThI meM copauNe / makkhai-marAThI meM mAkhaNe / 4.164 tacchai-marAThI meM tAsaNe / 4.167 parilhasai-yahA~ lhasa ke pIche pari upasarga AyA hai / 4198 Darai-hindI meM ddrnaa| 4202 hrasvatve--sUtra 1.84 ke anusAra, hrasva hone para / 4.206 caDai-marAThI meM caDhaNe / 4.207gummai-marAThI meM dhumma (honne)| 4.208 Dahai-sUtra 1.218 delie / 4.210 goNhia-sUtra 2.146 ke anusAra, a pratyaya AtA hai, aura usake pUrva sUtra 3.150 ke anusAra antya a kA ai hotA hai / dhettUNa ghettuANasUtra 2.146 dekhie| Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 TippaNiyAM - 4211 votta Na-sUtra 2.146 dekhie / 4214 akArSIt..."cakAra--sUtra 3.162 Upara kI TippaNI dekhie| kariSyati kartA- dhAtu ke sya aura tA bhaviSyakAla ke rUpa / 4.216 saDai--marAThI meM saDaNe / paDai--marAThI meM pauNe / 4.220 kaDhai--marAThI meM kaDhaNe / baDaDhai--marAThI meM vADhaNe / pariaDaDhaiyahAM kaDDa ke pUrva pari upasarga AyA hai| lAyaNNaM-sUtra 1177,180 ke anusaar| vRdheH kRtaguNasya--jisameM guNa kiyA hai aise vRdha dhAtu kaa| 4.221 veSTa veSTane--yaha dhAtupATha hai| veSTana artha meM veSTa dhAtu hai / veDhai-- marAThI me veDhaNe / veDhijjai-beDha dhAtu kA karmaNi rUpa / 4.224 bahavacana.. saraNArtham-svid isa prakAra ke dhAtu sAhityika prayoga ke anusAra karake nizcita karanA hai, yaha dikhAne ke lie 'svidAm yaha (svid zabda kA ) bahuvacana prayukta hai| 4226 rovai-yahAM rud dhAtu meM se u kA guNa huA hai| sUtra 4.237 dekhie / 4228 khAi-marAThI meM khANa, hindI meM khAnA / khAi-sUtra 4.240 ke anusAra khA dhAtu ke Age a AyA hai| khAhii khAu-khA dhAtu ke bhaviSyakAla aura AjJArtha ke rUpa / dhAi dhAhii dhAu-dhA dhAtu ke krama se vartamAnakAla, bhaviSyakAla aura AjJArtha inake rUpa / 4230 pariaTTai-yahAM aTTa ke pIche pari upasarga AyA hai| paloTTai-yahA~ pa (pra) upasarga hai ! 4231 phuTTai-marAThI meM kuTaNe / 4232 pamiblai....."ummIlai-yahA~ pra, ti, sam aura ud ye upasarga hote haiN| 4.233 niNhavai nihavai-yahAM ni upasarga hai| pasavai-yahA~ pa (pra) upasarga hai| 4.234 RvarNa-R aura R ye varNa svara / 4.237 muvarNa-sUtra 1.6 Upara kI TippaNI dekhie / kDityapi...."bhavativiGat yAnI kit aura Dit pratyaya yAnI jinameM se ka aura G it haiM aise pratyaya / saMskRta meM ina pratyaryo ke pIche hone vAle i aura u ina svaroM kA guNa athavA vRddhi nahIM hotI hai| parantu prAkRta meM mAtra ye pratyaya Age hone para bhI pichale i aura u ina svaroM kA guNa hotA hai / 4238 havai-sUtra 4.60 dekhie / ciNai-sUtra 4.241 dekhie / ruvai rovai -sUtra 4226 dekhie / Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNa-caturthapAda 4236 saMskRta meM se vyaJjanAnta dhAtuoM ke anta meM a svara Akara ve akArAnta hote haiM / kuNai-kuNa yaha kR dhAtu kA dhAtvAdeza isa svarUpa meM sUtra 4.65 meM kahA huA hai / tathAhI,kR dhAtu vyaJjanAnta nahI hai| isalie kuNa yaha udAharaNa yahA~ yogya dikhAI nahIM detA hai| harai karai-ha aura kR dhAtuoM se hara aura kara hote haiM ( sUtra 4234 dekhie) / ha aura kR dhAtu vyaJjanAnta nahIM haiN| isalie ye udAharaNa yahA~ yogya nahIM haiM / zabAdInAm-zapa-+AdInAm / / 4.240 ciicchai-sUtra 2.21 dekhie / dugucchai-sUtra 4.4 dekhie / 4.241 eSAM.."hasvo bhavati-Age 'Na' Ane para, pichalA svara dIrgha ho, to vaha hrasva ho jAtA hai| udA0-lu+ =luga / ucciNai uccei-yahA~ ud upasarga hai| 4242 dvirukta vakArAgama-dvirukta vakaHra kA Agama yAnI 'vva' kA Agama . kyasya laka-kya pratyaya kA lopa / kya pratyaya ke lie sUtra 3.160 dekhie / 4243 saMyutto maH-saMyukta ma yAnI mma / 4.244 dvirukto maH--yAnI mma / hanti--yaha han dhAtu kA kartari rUpa hai| hantabvaM hantUNa hao--ye hana dhAtu ke anukrama se vi0 ka. dhA0 vi0, pU0 kA dhA0 a0 aura bhU0 dhA0 ke rUpa haiM / 4.245 dvirukto bha:--dvirukta bha yAnI bbha / 4.246 dviruktaH jhaH-jjha aisA dvitva / 4.251 viDhavijjai--viDhava dhAtu aj dhAtu kA Adeza hai ( sUtra' 4.108) / 4252 jANamuNa--ye jJA dhAtu ke Adeza haiM ( sUtra 4.7 ) / 4254 AGa-A upsrg| ADhavIai-ADhava isa dhatvAdeza ko ( sUtra 4.155) sUtra 3.160 ke anusAra, I a pratyaya lagA kara banA huA karmaNi rUpa hai| 4.255 snihyate sicyate--sniha , sic dhAtu ke karmaNi rUpa haiN| 4257 chivijjai--chiva dhAtvAdeza kA ( sUtra 4.182 ) karmaNi rUpa / 4258 nipAtyante--sUtra 2.174 Upara kI TippaNI dekhie / isa sUtra ke nIce vRtti meM kahe hue ka. bhU0 dhA* vi0 ke nipAta prAyaH dezI zabda haiN| ___ 4256 saMskRta meM se kucha dhAtuoM ko prAkRta meM kauna se bhinna artha prApta hue: haiM, vaha yahAM kahA hai| 4260-286 ina sUtroM meM zaurasenI bhASA ke vaiziSTaya kahe haiM / Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 TippaNiyAM 4.260 anAdi asaMyukta ta kA da kA honA vaha zauramanI kA pramukha vaiziSTaya hai| karedha-sUtra 4268 dekhie / tadhA nadhA-sUtra 4.267 dekhie / bhomi-sUtra 4.69 dekhie / ayya utto-rya kA yya honA isalie sUtra 4266 dekhie / 4.263 ino nakArasya-ina meM se nakAra ko| yaha in in se anta hone vAle ( innanta ) zabdoM meM se hai| udA0-kaJcukin / 4264 nakArasya-yaha nakAra zabda meM se antya nakAra hai| udA0-rAjan / bhayavaM-saMskRta meM bhavan aisA sambodhana kA rUpa hai| bhayava-yahA~ antya nakAra kA lopa huA hai| 4.265 anayoH sau... "bhavati-bhavata aura bhagavat ke prayamA e0 va0 meM thavAna aura bhagavAna aiseM rUpa saMskRta meM hote haiN| samaNe mahAvIre, pAgamAsaNeye prathamA eka vacana ke rUpa sUtra 40287 ke anusAra hote haiN| saMpAi avaM kayavaMsaMpAditavAn, kRtavAn / ye ka. bhU0 dhA0 vi0 ko vat pratyaya jor3a kara bane hue kartari rUpa haiN| 4.266 pakSe-ya kA yya na hone para, vikalpa pakSa meM ( mAhArASTrI) prAkRta ke ke samAna rya kA jja hotA hai| 41267 anAdi asaMyukta tha kA dha honA, yaha zaurasenI kA vaiziSTaya hai / 4.270 pakSa-vikalpa pakSa meM ( mAhArASTrI ) prAkRta ke samAna apRtva aisA varNAntara hotA hai| 4.271 iya dUNa-( mAhArASTrI) prAkRta meM ktvA pratyaya kA a Adeza hai ( sUtra 2.146 ); usake pUrva sUtra 3157 ke anusAra dhAtu ke antya kA i hotA hai| ina donoM ke saMyoga se iya ( ia ) banA huA aisA dikhAI detA hai / ( mahArASTrI) prAkRta meM se ktvA ke tUNa Adeza ko dUNa hotA hai aisA kahA jA sakatA hai| bhottA... ..."rantA--ina rUpoM meM hone vAlA ktvA kA tA Adeza hemacandra ne svataMtra rUpa se nahIM kahA hai| .4.273-274 vartamAnakAla meM tRtIya puruSa ekavacana ke di aura de pratyaya haiN| 4273 tyAdInAM...."dyasya-sUtra 3.139 Upara kI TippaNI dekhie / ..4.275 ssi-yaha zauraseno meM bhaviSyakAla kA cihna hai| 41276 yyeva--sUtra 4280 dekhie / 4277 dANi-idAnIm zabda meM se Adha i kA lopa huaa| 4276 yahA~ kahA huA NakAra kA Agama yaha zaurasenI kA eka vaiziSTaya hai| navIna rUpa meM Ane vAle isa 'Na' meM agale i athavA e mizra ho jAte haiN| udA0 juttaM-Na-imaM = juttaM NimaM / Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNa-caturthapAda 381. 4.281 nipAta-yahA~ nipAta zabda kA artha avyaya hai / 4282 hage-sUtra 4-301 dekhie / 40284 bhavaM--sUtra 4.265 dekhie / 4.286 andAvedI juvadijaNo-sUtra 1.4 dekhie / maNasilA-sUtra 1.26, 43 dekhie / 40287-302 ina sUtroM meM mAgadhI bhASA ke vaiziSTaya kahe haiN| 4287 akArAnta pulligI saMjJA kA prathamA ekavacana ekArAnta honA, yaha mAgadhI kA eka pramukha vizeSa hai / eze meze, pulize-sa ( aura Sa ) kA za aura ra kA la honA, inake lie sUtra 4.288 dekhie / yadapi....."lakSapasya-jainoM ke prAcIna sUtra'grantha ardhamAgava bhASA meM haiM, aisA vRddha aura vidvAna logoM ne kaha rakhA hai| isa ardha mAgadha se mAgadhI kA sambandha bahuta kama hai| mAgadhI ke bAre meM kahA huA sUtra 4.287 itanA hI niyama ardhamAgadha ko lagatA hai; bAda ke sUtroM meM kahe hue mAgadhI ke vizeSa ardhamAgadha meM nahIM hote haiN| 4.288 ra kA la aura sa ( pa ) kA za honA, yaha mAgadhI kA eka pramukha vizeSa hai| dantya sakAra-danta isa uccAraNa sthAna se uccAraNa kiyA jAne vAlA sakAra tAlavya zakAra-tAlu isa uccAraNa sthAna se uccArita honevAlA shkaar| zloka 1-jaldI meM namana karane vAle devoM ke mastakoM se gire hue mandAra phuloM se jisakA pada yugula suzobhita huA hai, aisA ( vaha ) jina ( mahA-) vIra mere sarva pApa jaMAla kSAlana kare / isa zloka meM lahaza, namila, zula, zila, maMdAla, lAmida, vali, zayala ina zabdoM meM yathAsambhava ra aura sa krama se la aura za huA hai| vIlayiNa-jina vIra yAnI mahAvIra / jaina dharma prakaTa karane vAle caubIsa jina tIrthakara hote haiN| rAga ityAdi vikAra jitane vAlA 'jina' hotA hai| bIra zabda yahA~ mahAvIra zabda kA saMkSepa hai| mahAvIra jainoM kA 24vA~ tIrthakara mAnA jAtA hai / yiye, yambAlaM-ja kA ya honA, isalie sUtra 4292 dekhie| avayya--sUtra 4292 dekhie / 4286-268 ina sUtroM meM mAgadhI meM se saMyukta vyaJjanoM kA vicAra hai| usase yaha spaSTa hotA hai ki ( mAhArASTrI) prAkRta meM na calane vAle aise skha, sna, spa, sTa, sta, zca, ska, 8 aura ja ye saMyukta vyaJjana mAgadhI meM calate haiM / 4.292 ayyuNe....."gayyadi, vayyide-yahA~ prathama rya kA jja huA, phira jja kA yya ho gayA hai| 4.263 dvirukto aH-dvitvayukta na yAnI / Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 381 TippaNiyA~ 4.265 tiricchi--sUtra 2.143 dekhie / peskadi-sUtra 4297 dekhie / 4.266 jiha vAmUlIyaH-sUtra 2.77 Upara kI TippaNI dekhie| 4.268 sthAdhAtoH....."tyAdeza:--saca kahe to sthA dhAtu ko tiSTha aisA Adeza hemacandra ne nahIM kahA hai| 4266 hage--sUtra 4301 dekhie / eliza-sUtra 1105, 142 aura 4.288 dekhie| 4.300 anunAsikAntaH Did AhAdezaH-anunAsika se anta hone vAlA Dita Aha Adeza yAnI Dit Aha aisA Adeza / 4.302 abhyUhya-vicAra karakara / 4.303-324 ina sUtroM meM paizAcI bhAga kA vicAra hai| 4.303 paizAcI meM mAgadhI ke samAna jJa kA na hotA hai| 4305 paizAcI meM mAgadhI ke samAna nya aura Nya kA na hotA hai| 4.306 grAmINa marAThI meM Na kA na hotA hai| hiMdI meM to na kA hI upayoga hai| 4.307 takArasyApi..... bAdhanArtham -paizAcI meM prAyaH zaurasenI ke samAna kArya hotA hai ( sUtra 4.323 dekhie ) / tathApi zaurasenI ke samAna paizAcI meM ta kA da na hote, ta vaisA hI rahatA / (mAhArASTrI ) prAkRta meM t ko aneka Adeza hote haiM ( udA0-1.177, 204-214 dekhie ) / ye koI bhI Adeza paizAcI meM nahIM hote haiN| isalie takAra se ta ke binA anya sarva AdezoM kA bAdha karane ke lie, prastuta sUtra meM takAra kA takAra hotA hai, aisA vidhAna kiyA hai| 4.308 marAThI meM prAyaH la kA la hotA hai| 4.306 na kagaca..."yogaH-prAkRta meM z aura Sa kA s hotA hai, vaisA paizAcI meM vaha hotA hai, aisA isa sUtra meM kyoM kahA hai, isa prazna kA uttara isa vAkya meM diyA hai| sUtra 4324 kahatA hai ki mAhArASTrI prAkRta ko lAgU par3ane vAle satra 1.177-965 ye paizAcI ko lAgU nahIM par3ate / ina niSiddha kie sUtroM meM hI za aura Sa kA sa hotA hai, yaha kahane vAlA sUtra 1260 hai| isalie yaha 1260 sUtra paizAcI ko nahIM lAgU hogaa| parantu paizAcI meM to za aura Sa kA sa hotA hai| isalie sUtra 4.324 meM se bAdhaka niyama kA bAdha karane ke lie prastuta sUtra meM niyama ( bhoga) kahA hai| 4.311 ToH sthAne taH-Tu aura tu ye udit ( jinameM u-ut-it hai ) akSara haiN| u ke pichale varNa se sUcita hone vAlA vyaJjanoM kA varga ye udit akSara dikhAte haiN| udA.--Tu-Ta varSIya vyaJjana tumna vargIya vyaJjana / . 4.312 nUna-prAkRta meM tUNa meM sUtra 4.306 ke anusAra Na kA na huaa| Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNa-caturthapAda 385 4.313 STvA-saMskRta meM kucha dhAtuoM ko ktvA pratyaya lagane para STvA hotA hai / udA0-dRSTvA , ityAdi / 4.314 riya sina saTa-yaM, sna aura STa ina saMyukta vyaJjanoM meM svarabhakti hokara ye Adeza bane hue haiM / 4.315 kya-pratyaya-sUtra 3.16. Upara kI TippaNI dekhie / 4.316 DIra-Dit Ira / yyeva-satra 4.280 dekhie / 4.317 aJaAtiso--anyAdRza zabda meM sUtra 4.305 ke anusAra nya kA na huA hai| 4.318-311--paizAcI meM vartamAna kAla ke tRtIya puruSa ekavacana meM aura te aise pratyaya haiN| 4.320 eyya....."ssiH--zorasenI ke samAna paizAcI meM bhaviSyakAla meM stri (sUtra 4275 ) na Ate, eyya AtA hai| 4.322 paizAcI meM tad aura idam sarvanAmoM ke pulligI tRtIyA ekavacana 'tena' aura strIliMgI tRtIyA ekavacana 'nAe' aisA hotA hai| 4.323 adha....."haveyya--adha zabda meM tha kA dha ( sUtra 4.267 ) aura bhayavaM (sUtra 4265 ) meM zaurasenI ke samAna haiN| evaM vidhAe"kataM--kadhaM zabda meM zaurasenI ke samAna tha kA dha hai / etisaM...."daLUna-yahAM pUrva zabda kA purava varNAntara zaurasenI ke samAna hai ( sUtra 4270) / bhagavaM.... 'loka-bhagavaM ( sUtra 4264) aura dAva (sUtra 4262 ) zaurasenI ke samAna haiN| tAva ca..'rAjAmyeva zabda zaurasenI ke samAna (sUtra 4280) hai| 4324 makarazatU, sagara puttavacanaM-yahAM ka ga ca ta pa aura va inakA lopa sUtra 1.177 ke anusAra nahIM huA haiM / vijayasenena lapitaM-yahAM sUtra 1.177 ke anusAra ja, ta aura ya kA lopa nahIM huA, tathA sUtra 1.228 ke anusAra na kA nahIM huA, aura sUtra 1.231 ke anusAra 5 kA va nahIM huA hai| matanaM-d kA lopa ( sUtra 1177 ) aura na kA Na ( sUtra 1.288) nahIM huA hai| pApaM--p kA lopa ( sUtra 1.177 ) athavA pa kA va (sUtra 1.231 ) nahIM huA hai / AyudhaM-y kA lopa (sUtra 1177 ) aura dha kA ha (mUtra 1187 ) nahIM huA hai / tevarova kA lopa (sUtra 1377 ) nahIM huA hai| 4325-328 ina sUtroM meM cUlikA paizAcika bhASA kA vicAra hai / ( yaha paizAcI ko upabhASA hai)| ... 4.325 vargANAm--varga meM se vyaJjanoM kA / turya--cauthA, caturtha / kvacillAkSaNi.." tAThA-vyAkaraNa ke niyamAnusAra Ane vAle vyaJjanoM ke bAre meM bhI isa Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 TippaNiyAM sutra se niyama kvacit lAgU par3atA hai| udA0-pratibhA-paDimA ( sUtra 1.206 ke anusAra ) paTimA; daMSTrA-dADhA ( sUtra 1.139 ke anusAra ) tAThA / 4326 zloka 1-prema meM krUddha hue pArvatI ke pAMvoM ke ( dasa ) nakhoM meM jisakA pratibimba par3A hai ( isalie ) dasa nakharUpI Ayane meM ( par3e hue dasa aura mUla kA eka aise ) gyAraha rUpa ( zarIra ) dhAraNa karane vAle zaMkara ko namaskAra karo / isa zloka meM, golI, calaNa, lucha ina zabdoM meM ra kA la huA hai| zloka 2--vAcate samaya, mahajatayA rakhe gaye jisake pAMva ke AdhAta se pRthvI tharrA uThI, samudra uphAna uThe aura parvata gira par3e, usa zaMkara ko namaskAra karo / isa zloka meM hala zabda meM ra kA la huA hai| 4.328 prAktanapazAcikavat-pahale ( satra 4.303-324 meM kahe hue paizAcI ke samAna / 4.329446 ina sUtroM meM apabhraMza bhASA kA vicAra hai| zaurasenI ityAdi bhASAoM kI apekSA yaha vicAra vistRta hai| tathA yahA~ prAdhAnyataH padya udAharaNa bahuta bar3e pramANa meM die gae haiM / 4.326 saMskRta meM se zabda apabhraMza meM Ate samaya, unameM svaroM ke sthAna para manya svara prAyaH Ate hai / udA0-pRSTha-pachi, piTTha, puTThi ityAdi / 4.330 zloka 1-priyakara zyAmala (varNI) hai; priyA campaka varNI hai| kasauTI ke ( kAle ) patthara para khico huI suvarNa rekhA ke samAna vaha dikhAI detI hai| yahA~ prathamA e0 va0 meM DhollA aura sAmalA meM a kA A yAnI dIrgha svara huA hai, aura dhaNa tathA 'reha zabdoM meM A kA a yAnI hrasva svara huA hai| Dholla ( dezI )-viTa, nAyaka, priyakara / dhaNa-dhanyA, priyA ( priyAyA dhaNa AdezaH / TIkAkAra) noi-sUtra 4.444 dekhie / kasavaTTai--sUtra 4.334 dekhie| __zloka 2- he priya, maiMne tujhe kahA thA ( zabdazaH--nivAraNa kiyA thA) ki dIrghakAla mAna mata kara; ( kAraNa ) nIda meM rAta bIta jAyegI aura jhaTapaTa prabhAta (-kAla ) hogaa| yahAM sambodhana meM, DholA meM a kA A yAnI dIrgha svara huA hai| maI-sUtra 4.377 dekhie / apabhraza meM aneka anusvAra sAnunAsika uccArita hote haiN| ve akSara ke Upara ke isa cihna se batAe jAte haiN| tuhu~-sUtra 4.368 dekhie / karu--sUtra 4.387 dekhie / niddae--sUtra 4.349 dekhie / rattaDo-- sUtra 4.426, 431 dekhie / daDavaDa--( dezI )--zIghra, jhaTapaTa / mANu vihANu-- sUtra 4.331 dekhie| Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNa-caturthapAda 385 zloka 3--he biTiyA, maiMne tujhase kahA thA ki bA~kI dRSTi mata kr| ( kAraNa ) he biTiyA, (yaha bAMkI dRSTi ) nokadAra bhAle ke samAna (dUsaroM ke ) hRdaya meM praviSTa hokara ( unheM ) mAratI hai| yahA~ strIliMga meM diTTi, paiTThi, bhaNiya zabdoM meM dIrgha kA hrasva svara huA hai| biTTIe-marAThI meM / hindI meM beTA, beTI / jiva-sUtra 4.401, 397 dekhie / hi ai---sUtra 4.334 dekhie / zloka 4--ye ve ghor3e haiM; yaha vaha ( yuddha-) bhUmi hai; ye ve tIkSNa talavAra haiM; jo ghor3e ko bAga lagAma ( pIche ) nahIM khicatA hai ( aura raNakSetra para yuddha karate rahatA hai, usake ) pauruSa kI parIkSA yahAM hotI hai| yahA~ prathamA a0 va0 meM ghoDA, NikSiA zabdoM meM hrasva svara kA dIrgha svara humA hai, aura ti, khagga, vagga zabdoM meM dIrgha svara kA hrasva huA hai| e i-sUtra 4.363 dekhie / ti--te zabda meM e hrasva hokara i huA hai / e ha-sUtra 4 362 dekhie / etthu--sUtra 4.405 dekhie / 4.331 bhuvana-bhayaMkara aisA rAvaNa zaMkara ko santuSTa karake ratha para ArUDha hokara niklaa| ( aisA laga rahA thA ) mAnoM devoM ne brahmadeva aura kArtikeya kA dhyAna karake aura una donoM ko ekatra karake usa ( rAvaNa ) ko banAyA thaa| yahA~ dahamuhu, bhayaMkaru, saMkaru, giggau, caDiau, dhaDiau, ina prathamA ekavacanoM meM a kA u huA hai| caubhuhu aura chammuhu meM dvitIyA ekavacana meM akAu huA hai| rahavari-sUtra 4.334 dekhie / caDiau-caDazabda Aruha, dhAtu kA Adeza hai ( sUtra 4.206) / jhAivi-sUtra 4.439 dekhie / ekkahi---sUtra 4.350 dekhie / NAvai-sUtra 4.444 dekhie / daiveM--sUtra 4.333, 342 dekhie| 4332 zloka 1-jinakA sneha naSTa nahI huA hai aise sneha se paripUrNa vyaktiyoM ke bIca lAkha yojanoM kA antara hone do; he sakhi, ( sneha naSTa na hote ) jo zata varSoM ke bAda bhI milatA hai, vaha saukhya kA sthAna hai| yahA~ jo aura so ina prathamA ekavacanoM meM a kA o huA hai| lakkha, ThAu-sUtra 4.331 dekhie / degsaeNa-sUtra 4.333, 342 dekhie / sokkhaha, "nivaTTAha-sUtra 4.339 dekhie / zloka 2-he sakhi, ( priyakara ke ) aMga se ( merA ) aMga milA nahIM ( aura ) adhara se adhara milA nahIM; ( mere ) priyakara ke mukha-kamala dekhate-dekhate hI ( hamArI) surata-krIDA samApta ho gii| 25 prA0 vyA0 Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 TippaNiyAM yahA~ aMgu, miliu, surau zabdoM meM a kA o nahIM huA hai| aMgahiM-sUtra 4.335 dekhie / hali--hale ( sUtra 2.195 dekhie ) zabda meM e kA hrasva svara dayA hai| ahareM--satra 4333, 342 dekhie / pia--sUtra 4.345 dekhie / joanti--satra 4 350 dekhie / jo a zabda kA artha dekhanA hai| embai--sUtra 4.420 dekhie / 4.333 zloka 1--pravAsa ko nikalane vAle priyakara ne ( avadhi ke rUpa meM ) jo dina die the ( = kahe the ), unheM ginate-gi mate nakhoM se ( merI ) aMguliyA~ jarjarita ho gaI haiN| yahAM daie~ meM a kA e huA hai| maha -sUtra 4.379 dekhie / diahaDA-- satra 4.425 dekhie / daie~ pavasaMteNa naheNa--sUtra 4 342 dekhie / gagantie~-- satra 3.29 dekhie / aMguliu jajjariAu-sUtra 348 dekhie / tANa--yaha rUpa ( mAhArASTrI ) prAkRta meM SaSThI anekavacana kA hai| yahAM usakA upayoga dvitIyA ke badale ( sUtra 3.134 dekhie) kiyA hai / 4.334 zloka 1-sAgara tRNoM ko Upara ( uThAkara ) dharatA hai aura ratnoM ko tala meM DhakelatA hai| ( usI taraha ) svAmI acche sevaka ko chor3a detA hai aura khaloM kA ( duSToM kA ) sanmAna karatA hai| yahA~ tali isa saptamI ekavacana meM akAra kA ikAra huA hai| tale dhallai-- gADI tale isa saptamI ekavacana meM akAra kA ekAra huA hai / upari-upari zabda meM 5 kA dvitva huA hai / khalAI-sUtra 4.445 dekhie| 4.335 zloka 1--guNoM se ( guNoM ke dvArA) kIrti milatI hai parantu sampatti nahIM milatI; (daiva ne bhAla para ) likhe hue phala hI ( loga ) bhogate haiM / siMha ko eka kauDI bhI nahIM milatI; tathApi hAthioM ko lAkhoM rupaye par3ate haiM ( zabdaza:-- hAthI lAkhoM ( rupayoM ) se kharIde jAte haiM / yahAM lakkhe hi isa tRtIyA anekavacana meM akAra kA ekAra huA hai / guNa hi meM akAra kA ekAra nahIM huA hai / guNahi, lakkhehi--yahA~ hiM aura hi ye prAkRta meM se tRtIyA a0 va0 ke pratyaya haiM ( sUtra 3.7 dekhie ) / apabhraMza ke tRtIyA a0 va0 pratyayoM ke lie sUtra 4.347 dekhie / para param / boDDio ( dezI )--kauddii| dheppanti -sUtra 4256 dekhie| 4.336 asyeti... ...Nabhyate--sUtra 3.20 Upara kI 'iduta... ."sambadhyate' isa vAkya ke Upara kI TippaNI dekhie / zloka 1-mAnava vRkSoM se phala letA hai aura kaTu pallavoM ko chor3a detA hai / tathApi sujana ke samAna mahAn vRkSa unheM ( apane ) goda meM dhAraNa karatA hai| Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNa-caturthapAda yahA~ vacchahe isa paMcamI ekavacana meM he Adeza hai| vacchuha gRNhai-vacchahu meM hu Adeza hai| gRNhai-sUtra 4.394 dekhie / phalaI-satra 4.353 dekhie / to--sUtra 40417 dekhie / jiva--sUtra 40401, 397 dekhie| ___4337 zloka 1 --U~cA uDAna karake ( bAda meM nIce ) girA huA khala ( dRSTa ) puruSa apane ko ( tathA anya ) janoM ko mAratA hai| jaise, giri-zikharoM se girI huI zilA ( apane sAtha ) anyoM ko bhI cUra-cUra kara detI hai| ___ yahA~ 'siMga isa paMcamI a0 va0 meM hu~ Adeza hai| dUruDDANe-sUtra 4.333, 342 dekhie / jiha-sUtra 4.401 dekhie| 4.338 zloka 1--jo apane guNoM ko chipAtA hai aura dUsaroM ke guNoM ko prakaTa karatA hai, aise ( isa ) kaliyuga meM durlabha hone vAle usa sajjana ko meM pUjA karatA huuN| yahA~ parassu, tasu, dullahaho, suaNassu ina SaSThI ekavacanoM meM su, ho aura ssu ye Adeza haiM / ha'-sUtra 4.375 dekhie / ___ kijjau~--sUtra 4.385 dekhie / 4.339 zloka 1-tRNoM ko tIsarA mArga ( athavA tIsarI dazA) nahIM hotI; ve avaTa ke kueM ke kinAre para ugate haiM (zabdazaH-rahate haiM ); unheM pakar3a kara loga (avaTa ) pAra karate haiM; athavA unake sAtha ve svataH ( avaTa meM ) DUba jAte haiN| isa zloka ke bAre meM TIkAkAra kahatA hai-anyo'pi yaH prakAra-dvayaM kartukAmo bhavati sa viSamasthAne vasati / prakAradvayaM kim / mriyate vA zatrUn jayati vA iti bhAvArthaH / __yahA~ taNa, isa SaSThI anekavacana meM haM Adeza hai| laggivi-sUtra 4.439 dekhie| 4.340 zloka 1-pakSiyoM ke lie vana meM vRkSoM para pakva phala deva nirmANa karatA hai; ( unake upabhoga kA ) vaha sukha acchA hai| parantu khaloM ke vacana kAnoM meM praviSTa honA ( acchA ) nhiiN| yahA~ taruhu~ aura sauNiheM ina SaSThI anekavacanoM meM haiM aura haM Adeza haiM / so sukkha-yahA~ sukkha zabda pulliga meM prayukta kiyA hai ( sUtra 4deg445 dekhie ) / kaNNAhi-sUtra 4.347 dekhie / prAyo.. ..-prAyaH kA adhikAra hone se, kvacit sup pratyaya ko bhI hu~ Adeza hotA hai| sup ke niyamita Adeza sUtra 4.347 meM die haiN| Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 TippaNiyAM zloka 2-( apane ) svAmI ke guru bhAra ko dekhakara, dhavala ( baila ) khinna hotA hai ( = kheda karatA hai, aura apane ko kahatA hai ) ki mere do Tukar3e karake ( jote kI ) do bAjuoM ko mujhe kyoM nahIM jotA gayA hai ? yahA~ duhu~ isa saptamI anekavacana meM haiM Adeza hai| visUrai- visUra dhAtu khid dhAtu kA Adeza hai ( sUtra 4.132 dekhie)| pikkhe vi, karevi-sUtra 4.440 dekhie / duha-prAkRta meM dvivacana na hone ke kAraNa yaha anekavacana prayukta hai| disihi-sUtra 4.347 dekhie / khaNDa-sutra 4353 dekhie / 4.45 zloka 1-kisI bhI bhedabhAva ke binA ( araNya meM ) parvata kI zilA aura vRkSoM ke phala milate haiM ( zabdazaH-lie jAte haiM ); tathApi ghara kA tyAga karake araNya ( vAsa ) manuSyoM ko rucatA nhiiN| yahA~ girihe aura taruheM isa paJcamI ekavacana meM he Adeza hai / nIsAvannusUtra 4.397 dekhie / melleppiNu-sUtra 4440 dekhie / mANusahaM-sUtra 4 339 dekhie| zloka 2-taruoM se valkala paridhAna ke rUpa meM aura phala bhojana ke svarUpa meM muni bhI prApta kara lete haiN| ( vastra aura bhojana ke sAtha hI) sevakajana svAmiyoM se Adara ( yaha jyAdA bAta ) prApta kara lete haiM / yahA~ taruhu~ aura sAmihu ina paJcamI anekavacanoM meM hu Adeza hai / ettiusatra 2.157;4.331 dekhie / aggalau-marAThI meM AgalA / sUtra 4.454 dekhie / zloka 3-aba kaliyuga meM dharma (sacamuca ) kama prabhAvI ho gayA hai / yahA~ kalihi isa saptamI ekavacana meM hi Adeza hai| ji-sUtra 4420 dekhie| 4.34 TA-vacanasya....."bhavataH-sUtra 4.333 ke anusAra TA pratyaya ke pUrva zabda ke antya akAra kA e hotA hai| udaa0-dia-die| aba, prastuta sUtra ke anusAra, TA pratyaya ko Na athavA anusvAra Adeza hote haiN| isalie daieM pavasanteNa, ityAdi rUpa hote haiN| 4.343 zloka 1-jaga agni se uSNa aura vAyu se zItala hotA hai| parantu jo agni se bhI zItala hotA hai, usakI uSNatA kaise ? ( arthAt vaha gama nahIM hotA hai)| yahA~ aggie~ isa tRtIyA ekavacana meM eM hai, aura aggi meM anusvAra hai| tevaM keva--sUtra 40401, 397 dekhie| uNhattaNu-sUtra 2.154 ke anusAra taNa pratyaya lagakara bhAvavAcaka saMjJA banI hai| Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNa-caturthapAda 289 zloka 2-yadyapi priyakara apriya karane vAlA hai, tathApi Aja use laa| yadyapi agni se ghara jala jAtA hai tathApi usa agni se ( apanA ) kArya hotA hI hai| ___ yahA~ aggiNa meM Na aura aggi meM anusvAra hai / teM-ta ( tad ) sarvanAma kA tRtIyA ekavacana / 4344 ei... ..."thali-yahA~ 'eha thali' zabdoM meM si pratyaya kA, vagga meM am pratyaya kA, aura 'ei ghoDA' zabdoM meM jas pratyaya kA lopa huA hai / zloka 1-jaise jaise zyAmA strI A~khoM ke bAMkApana ( vakra, kaTAkSa, pheMkanA) sIkhatI hai, vaise vaise madana kaThina patthara para apane bANoM ko tIkSNa karatA hai ( = jyAdA dhAra lagAtA hai)| yahA~ sApali meM si pratyaya kA, vaMkima meM am pratyaya kA, aura sara meM zas pratyaya kA lopa huA hai| jiva ji tivaM tiva--sUtra 40401, 397 dekhie| vammahu--sUtra 1.242 dekhie / 4.345 zloka 1--saikar3oM yuddhoM meM, atyanta matta, aura aMkuzoM kI bhI parvAha na karane vAle aise hAthiyoM ke gaNDasthaloM ko phor3ane vAlA isa svarUpa meM jisakA varNana kiyA jAtA hai, use hamAre ( mere ) priya karako dekho| yahA~ gaya zabda ke Age SaSThI anekavacanI pratyaya kA lopa huA hai| ju--ja ( yad ) sarvanAma kA prathamA ekavacana / dekkhu--sUtra 4.387 dekhie / amhArA-- sUtra 4434 dekhie| pRthagyogo... .."sArArthaH--sUtra 4344 meM hI Am pratyaya kahA hotA, to prastuta sUtra svatantra rUpa se kahanA jarUrI nahIM thaa| phira vaisA kyoM nahIM kiyA ? isa prazna kA uttara yahA~ hai :-vyAkaraNIya niyamoM ke udAharaNoM ke anusAra ucita vibhakti kA lopa hai yaha jAnA jAya, yaha sUcita karane ke lie prastuta sUtra kA niyama sUtra 4.344 ke pRthaka rUpa se kahA hai| 4.346 Amantrye... .. jasaH--sambodhana svatantra vibhakti nahIM hai| prathamA vibhakti ke pratyaya hI sambodhana vibhakti meM lagate haiN| kintu ve lagate samaya unameM thor3e pharka ho jAte haiN| zloka 1-he taruNo aura he taruNiyoM, maiMne samajha liyA; apanA ghAta mata kro| yahA~ taruNaho aura taruNiho ina sambodhana anekavacanoM meM ho Adeza hai| karaha-sUtra 4.384 dekhie / ma-sUtra 4.329 ke anusAra svara meM badala huA hai| Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNiyA~ 4.347 guNahi para yahA~ guNahi~ isa tRtIyA anekavacana meM hi Adeza hai / 390 - zloka 1 - jisa prakAra bhAgIrathI ( gaMgA nadI ) bhArata meM tIna mArgoM se ( = pravAhoM se ) pravRtta hotI hai / yahA~ maggehi aura tihi ina saptamI anekavacanoM meM hi Adeza hai / bhAraisUtra 4334 dekhie / 4deg348 - 352 ina sUtroM meM strIliMgI zabdoM ko lagane vAle Adeza kahe haiM / unakA antya svara koI bhI ho, pratyaya athavA Adeza ve hI haiM / 4 348 aMguliunaheNa - aMguliu aura jajjariyAu ina prathamA anekabacanoM meM u Adeza hai / zloka 1 -- sarvAMgasundara vilAsiniyoM ko dekhane vAloM kA / yahA~ savvaMgA meM u aura vilAsiNIo meM o Adeza hai / vacana*** **'yathAsaMkhyam - sUtra meM 'jaszaso: ' aisA dvivacana hai aura 'udot' zabda ekavacana meM hai / isakA abhiprAya yaha hai ki bhinna vacana prayukta karake yahA~ Adeza kahA hai / yaha dikhAne ke lie aisA vacanabheda kiyA hai ki yahA~ kahe hue Adeza anukrama se nahIM hote haiM / ( aise hI zabda Age bhI jahAM AeMge vahA~ bhI isI prakAra kA artha mAnanA hai ) / 4 346 zloka 1 - sundara strI ( mugdhA ) andhakAra meM bhI apane mukha ke kiraNoM se hAtha dekhatI hai| to phira pUrNa candra kI cAMdanI meM vaha dUra ke padArtha kyoM na dekhatI ho ? , yahA~ caMdibhae~ isa tRtIyA ekavacana meM e Adeza hai / karahi -- sUtra 4.347 dekhie / puNu - sUtra 4426 dekhie / kAi~ -- sUtra 4367 dekhie / zloka 2 - jahA~ marakata maNi ke prakAza se veSTita hai / yahA~ kaMtie~ isa tRtIyA e0 va0 meM e Adeza hai / jahiM - sUtra 4357 dekhie / 4.350 zloka 1 - tuccha kaTibhAga hone vAlI, tuccha bolane vAlI, tuccha aura sundara romAvalI ( udara para ) hone vAlI, tuccha prema hone vAlI ( = dikhAne vAlI ), tuccha ha~sane vAlI, priyakara kI vArtA ke na pAne ke kAraNa jisakA zarIra tuccha huA hai aisI, ( aura mAno ) sadana kA nivAsa hone vAlI ( athavA - jise priyakara kA samAcAra nahIM prApta huA hai aura jisake kRza zarIra meM madana kA nivAsa hai, aisI aise vaha sundarI ( mugdhA ) kA anya jo kucha bhI tuccha hai vaha " Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtadhyAkaraNa-caturthapAda nahIM kahA jA sakatA; Azcarya yaha hai ki usake do stanoM ke bIca kA antara itanA tuccha hai ki usa ( do stanoM ke ) bIca ke mArga para mana bhI nahIM samAtA hai ( = nahIM pahu~catA hai ) / yahA~ patalA ( bArIka ), nAjuka, sUkSma, kama, kRza, sundara ityAdi aneka arthoM meM tuccha zabda prayukta kiyA gayA hai| isa zloka meM, tuccharAya zabda usa sundarI ke priyakara kA sambodhana hai aisA TIkAkAra kahatA hai / isa zloka meM, 'majjhahe, 'jampirahe, 'romAvalihe, hAsahe, alahanti ahe, 'nivAsahe, dhaNahe, muddhaDahe ina SaSThI ekavacanI rUpoM meM he Adeza hai| tucchya ra --- tuccha zabda kA tara-vAcaka rUpa hai| tucchau~-sUtra 4.354 dekhie| akkhaNahaM-sUtra 4.441 dekhie / kaTari--AzcaryasUcaka avyaya hai| vicci -sUtra 4deg421, 334 dekhie| zloka 2-jo apanA hRdaya phor3ate haiM una ( stanoM ) ko dUsaroM para kyA dayA AyegI ? he taruNa logoM, usa taruNI se apanI rakSA kro| ( usake ) stana abhI sampUrNa viSama ( hRdaya phor3ane vAle ) ho gae haiM / yahA~ bAlahe, isa paJcamI ekavacana meM he Adeza hai| hiya Dau~appaNau~-sUtra 4'354 dekhie / hiyaDa-sUtra 4.426-430 dekhie / kavaNa---satra 4.367 dekhie| marAThI meM kavaNa, koga / rakkhajjahu-sUtra 3.178; 4.384 dekhie / loaho-sUtra 4.346 dekhie / 4.351 zloka 1-he bahini, bhalA huA jo merA priyakara | pati ( yuddha meM ) mArA gayA / ( kAraNa) parAbhUta hokara yA bhAga kara vaha ghara vApasa AtA to ( mere ) sakhiyoM ke sAmane maiM lajjita hotI ( athavA vaha lajjita hotA ) / yahA~ vayaMsiaha meM paJcamI aura SaSThI anekavacana meM ha Adeza hai| bhallA-- marAThI meM bhalA ! mahArA--sUtra 40434 dekhie| . vayasyAbhyo vayasyAnAm---vayasyA zabda kA anukrama se paJcamI bahuvacana aura SaSThI bahuvacana / ___ 4.352 zloka 1--kaue ko ur3AtI huI ( virahiNI ) strI ne sahasA priyakara ko dekhaa| ( to usake hAtha se ) AdhI cUr3iyA~ jamIna para gira par3I aura avaziSTa Adhau ( cUr3iyAM ) taTakara TUTa giiN| isa zloka meM kalpanA aisI hai--hamAre deza meM eka dhAraNA aisI hai ki ghara para baiTha kara kotrA yadi kAva-kAva karatA ho, to ghara meM mehamAna aayegaa| isa Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 392 TippaNiyAM zloka meM eka virahiNI kA varNana hai| vaha kauve kI AvAja sunatI hai para AtA humA priyakara use nahIM dikhAI detaa| isalie vaha nirAza hokara kauve ko hakAlatI thii| para itane meM priyakara usake dRSTipatha meM A gyaa| pariNAma yaha huA--kauve ko hakAlane kI kriyA meM, virahAvasthA meM kRzatA ke kAraNa DhIlI huI usakI AdhI cUr3iyA~ jamIna para gira paDI; parantu priyakara ko dekhane se jo Ananda prApta huA, usase usakA zarIra-arthAta hAtha bhI-baDha gayA; usa kAraNa se usakI zeSa AdhI cUr3iyA~ ( hAthoM para choTI hone ke kAraNa ) taDa-taDa TUTa gii| ____ isa zloka meM, mahihi isa saptamI ekavacana meM hi Adeza hai| diTTha u--sUtra 4deg429 ke anusAra diTTha ke Age svArthe akAra AyA hai / 4.353 yahA~ kahe hue iM pratyaya ke pUrva saMjJA kA antya hrasva svara vikalpa se dIrgha hotA hai ( sUtra 4.330 dekhie ) / zloka 1-kamaloM ko chor3a kara bhramara-samUha hAthiyoM ke gaNDasthaloM kI icchA karate haiN| durlabha ( vastu ) prApta karane kA jinakA Agraha hai ve dUrI kA vivAra nahIM krte| __ yahA~ ulaI isa prathamA anekavacana meM aura kamalaI tathA gaNDAI ina dvitIyA anekavacanoM meM iM Adeza hai / mellavi-sUtra 4.436 dekhie / mella muc dhAtu kA Adeza hai (sUtra 4.91 dekhie ) / maha-yaha kAMkSa dhAtu kA Adeza hai ( sUtra 4162 ) / ecchaNa-sUtra 4441 dekhie / ali ( dezI )-nibaMdha, haTha, Agraha / 4.354 kakArAntasya nAmnaH--kakArAnta saMjJA kA | kakAra se yAnI ka se anta hone vAlI saMjJA / saMjJA ke anta meM Ane vAlA yaha ka sthAthai hai ( sUtra 4.426 dekhie / / annu....."dhaNahe-yahA~ tucchau meM u Adeza hai / zloka 1 --apanI senA bhAgatI huI yA parAbhUta huI dekha kara aura zatru kI senA phailatI huI dekhakara, ( mere ) priyakara ke hAtha meM candralekhA kI samAna talavAra camacamAne lagatI hai| yahA~ bhaggau~ aura pasaria' ina dvitIyA ekavacanoM meM u Adeza hai| satra 331-354 sUtroM meM AyA huA apabhraMza meM se saMjJAoM kA rUpavicAra nimnAnusAra ikaTThA karake kahA jA sakatA hai : ___akArAntapulligI deva zabda vibhakti e0va0 a0 va0 pra0 deva, devA, devu, devo deva, devA dvi. deva, devA, devu deva, devA Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 393 devahu~ prAkRtavyAkaraNa-caturthapAda tR0 deve, deveM deveNa ( deMviNa ) ( devi ) devahi, devehi paM0 devahe, devahu 'pa0 deva, devasu, devassu, devaho, devaha deva, devaha sa0 deve, devi devahiM saM0 deva, devA, devu, devo deva, devA, devaho ikArAnta pulligI giri zabda vibhakti e0 va0 a0 va pra0 giri, girI . giri, girI dvi0 giri, girI giri, girI tR0 girieM, giriNa, giri girihiM paM0 girihe giri ba. giri, girihe giri; giriha; giri sa0 girihi giri saM0 giri giri, girI, giriho ukArAnta pulligI zabdoM ke rUpa giri ke samAna hote haiM / akArAnta napuMsakaliMgo kamala zabda vibhakti a0 va pra0 kamala, kamalA, dvi0 kamala, kamalA kamalai', kamalAI __anya rUpa akArAnta pulligI zabda ke samAna hote haiN| akArAnta napuMsakaliMgI tucchaa zabda vibhakti e0 va. pra0, dvi0 tucchau~ __anya rUpa kamala ke samAna hote haiM / ikArAnta napaMsakaliMgI vAri zabda vibhakti e0 va a0 va0 vAri, vArI pa vAri, vArI vArii vArI anya rUpa ikArAnta pulligI zabda ke samAna hote haiM / ukArAnta napaMsakaliMgI maha zabda vibhakti e0 va0 a0 va0 pra0 mahu, mahU, di. maha, mahU mahui, mahUi anya rUpa ukArAnta pulligo nAma ke samAna hote haiM / e0 tha. a0 ba0 Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNiyAM dvi01 muhi saM0 AkArAnta strIliMgI muddhA zabda vibhakti e0va0 a0va0 pra0 muddha, muddhA muddhAu, muddhAo muddha, muddhA muddhAu, muddhAo muddhae ( muddhai) muddhahe ( muddhahi ) muddhahe ( muddhahi ) muddhahi muddha hiM muddha, muddhA muddha, muddhA, mudraho, muddhAho ikArAnta, IkArAnta, ukArAnta aura UkArAnta strIliMgI zabda muddhA ke samAna calate haiN| 4.355-367 ina sUtroM meM asmad aura yuSmad sarvanAmoM ko chor3akara, anya sarvanAmoM ke jo viziSTa rUpa apabhraza meM hote haiM, ve kahe gae haiM / unheM chor3akara unake anya rUpa usa-usa svarAnta saMjJA ke samAna hote haiM / 4.355 sarvAdeH akArAntAt-sUtra:58 Upara kI TippaNI dekhie / jahAM tahAM kahAM--ina paJcamI ekavacanoM meM hAM Adeza hai| hontau-ho dhAtu ke honta isa va0 kA* dhA0 bi0 ke Age ( sUtra 3.181) svArthe a ( sUtra 4.426) AyA hai / hontau kI bhavAna aisI bhI saMskRta chAyA dI jAtI hai| 4.356 zloka 1-yadi mere Upara kA atyanta dRDha (tilatAra ) sneha TUTa gayA ho, to saikar3oM bAra bA~kI dRSTiyoM meM kyoM bhalA dekhA jA rahA hU~ ( yA dekhI jA rahI hU~)? ___ yahAM ki isa paMcamI e0 va0 meM ihe Adeza hai| tahe-sUtra 4.359 dekhie / taTTau--sUtra 4426 / nehaDA--sUtra 4.426 / ma -sUtra 4377 / saha-sUtra 40416 / joijjau~--joa dhAtu ke karmaNi aMga se banA huA rUpa hai ( sUtra 4.385 ) / 4.357 zloka 1-jahAM bANa se bANa aura khaDga se khaDga chinna kie jAte haiM, ( vahAM ) usI prakAra ke yoddhAoM ke samudAya meM ( merA ) priyakara ( yoddhAoM ke lie ) mArga prakAzita karatA hai| yahAM, jahi aura tahi ina saptamI ekavacanoM meM hiM Adeza hai| sariNa khaggiNa-ye tRtIyA e0 va0 ke rUpa haiM / tehai-teha ke (sUtra 4.400) Age svArthe a (sUtra 4429) Akara bane teha zabda kA saptamI ekavacana (sUtra 4.334) / Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNa-caturthapAda 395 zloka 2-usa sundarI ( mugdhA ) ke eka A~kha meM zrAvaNa ( mAsa ), dUsarI AMkha meM bhAdrapada mAsa hai; jamIna para sthita bistara para mAdhava athavA mAgha ( mAsa ) hai; gAloM para zarad ( Rtu ) aMga para grISma (Rtu ) hai; sukhAsikA ( = sukha se baiThanA ) rUpI tila ke vana meM mArgazIrSa mAsa hai; aura mukhakamala para zizira ( Rtu) rahI hai| isa zloka meM eka virahiNI ke sthiti kA varNana hai| usakA bhAvArtha aisA :-zrAvaNa-bhAdrapada mAsa kI barasAta kI jhar3I ke jaise usakI A~khoM se azrudhArA bahatI thii| vasanta Rtu ke samAna usakA bistara pallavoM se banA thaa| zarad Rtu meM se bAdaloM ke samAna ( athavA kAza-kusuma ke samAna ) usake gAla sapheda | phIke par3e the / grISma ke samAna usakA aMga tapta / garma thaa| zizira Rtu meM se kamala ke samAna usakA mukhakamala mlAna huA thaa| isa zloka meM ekkahiM aura annahiM ina saptamI ekavacanoM meM hiM Adeza hai| mAhau-mAdhava, vasanta Rtu; athavA mAdhaka / aMgahi --sUtra 4347 dekhie / tahe -- sUtra 4.356 dekhie / muddhahe-sUtra 4.350 dekhie / zloka 3 --he hRdaya taTa taTa karake phaTa jA; vilamba karake kyA upayoga ? maiM degI ki tere binA saikar3oM duHkhoM ko deva kahA~ rakhatA hai ? yahA~ kahi~ isa saptamI e0 va0 meM hi Adeza hai| hiaDA--sUtra 4.429 / phuTTi-sUtra 4.387 dekhie / phuTTa dhAtu bhraMz dhAtu kA Adeza hai ( sUtra 4.177 dekhie ); athavA-sphuTa dhAtu ma T kA dvitva hokara aura anta meM akAra Akara yaha dhAtu banA hai| kari-sUtra 4deg436 dekhie / dekkhau~ --sUtra 4.385 dekhie / pai~-sUtra 4.370 dekhie / viNu-sUtra 4426 dekhie| 4.358 zloka 1-halA sakhi, ( merA ) priyakara jisase nizcita rUpa se ruSTa. hotA hai usakA sthAna vaha astroM se zastroM se athavA hAthoM se phor3atA hai / yahAM jAsu aura tAsu ina SaSThI ekavacanoM meM Asu Adeza hai| mahAraumahAra (sUtra 40434 ) ke Age svArthe apratyaya ( sUtra 4429 ) AyA hai| nicchai-nicchaeM ( sUtra 4.342 dekhie ) / zloka 2-jIvita kise priya nahIM hai| dhana kI icchA kise nahIM hai ? para samaya Ane para viziSTa ( zreSTha ) vyakti ( ina ) donoM ko bhI tRNa ke samAna samajhate haiN| yahAM kAsu isa SaSThI ekavacana meM Asu Adeza hai| vallahau~'-sUtra 4.429,, 354 dekhie| Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 396 TippaNiyA~ 4*356 jahe tahe kahe - ina SaSThI ekavacanoM meM ahe Adeza hai / kerau-sambandhin zabda ko kera aisA Adeza hotA hai ( sUtra 4422 ); usake Age svArthe a ( sUtra 4429 ) Akara yaha rUpa banatA hai / 4.360 zloka 1 - jabaki merA nAtha A~gana meM khar3A hai, isI kAraNa vaha raNakSetra meM bhramaNa nahIM karatA hai / dvitIyA ke ekavacana bolliai -- bolla yahA~ dhuM aura ye yad aura tad sarvanAmoM ke prathamA aura ke vaikalpika rUpa haiM / ciTThadi karadi - mUtra 4273 dekhie / dhAtu ke karmaNi aMga se banA huA rUpa / bolla dhAtu kath dhAtu kA Adeza hai ( sUtra 4.2 ) / 4361 tuha -- sUtra 309 dekhie / 40362 zloka 1 - yaha kumArI, yaha ( maiM ) puruSa, hai / ( jaba ) mUrkha ( kevala ) aisA hI vicAra karate ( sahasA ) prabhAta ( saverA ) ho jAtA hai / yahA~ eha yaha strIliMgI, eho yaha pulliMgI aura ehu yaha napuMsakaliMgI etad sarvanAma ke prathamA ekavacana haiM / ehau~ - eha ke Age svArthe a ( sUtra 4. 426 ) AyA hai / vaDha - sUtra 4222 Upara kI vRtti dekhie / pacchai -- sUtra 4420 dekhie / yaha manorathoM kA sthAna rahate haiM ( taba bAda meM ) 4 363 ei bhali - ei yaha etad kA prathamA anekavacana hai / ei peccha - yahA~ ei yaha etad kA dvitIyA ekavacana hai / 4 364 zloka 1 - yadi bar3e ghara tuma pUchate ho, to ve ( dekho ) bar3e ghara | ( parantu ) duHkhI logoM kA uddhAra karane vAlA ( merA ) priyakara jhoMpar3I meM hai ( usako ) dekho / yahA~ oi yaha adas ke prathamA aura dvitIyA anekavacana hai / 4deg365 idam... ...bhavati - vibhakti pratyaya ke pUrva idaM sarvanAma kA Aya - -- aisA aMga hotA hai / zloka 1- logoM ke ina nayanoM ko ( pUrva ) janma kA smaraNa hotA hai, isameM koI zaMkA nahIM ( kAraNa ) apriya ( vastu ) ko dekhakara ve saMkucita hote haiM aura priya ( padArtha ) ko dekhakara vikasita hote haiM / yahA~ Aya isa prathamA anekavacana meM Aya aisA Adeza hai / isa zloka meM jAI - saraI aisA eka hI zabda lekara, jAti smarANi aisI saMskRta chAyA lenA adhika yogya lagatA hai / mauli ahiM - sUtra 40 382 dekhie / --- Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNa-caturthapAda zloka 2-samudra sUkhe yA na sUkhe; usase baDavAnala ko kyA ? agni pAnI meM jalatA rahatA hai, yahI ( usakA parAkrama dikhAne ke lie) paryApta nahI kyA ? yahA~ AeNa isa tRtIyA ekavacana meM Aya Adeza hai| ccia-sUtra 20184 dekhie / zloka 3-isa tuccha ( dagdha ) zarIra se jo prApta hotA hai vahI acchA hai; yadi vaha DhaMkA jAya to vaha sar3atA hai; ( aura yadi ) jalAya jAya to usakI rAkha ho jAtI hai| yahA~ AyahoM isa SaSThI ekavacana meM Aya Adeza hai / 4.366 zloka 1-bar3appana ke lie saba loga tar3aphar3Ate haiM / parantu bar3appana to mukta hasta se ( = dAna dene para hI ) prApta hotA hai| ___ yahA~ sAhu isa prathamA e0 ba0 meM sAha Adeza hai| taDapphaDai-marAThI meM taDaphaDaNeM / taNeNa-satra 4.422 dekhie| 4.367 zloka 1-he duti, yadi vaha ( merA priyakara ) ghara na AtA ho, to terA adhomakha kyoM ? he sakhi, jo terA vacana tor3atA ( = nahIM mAnatA ) hai, vaha mujhe priya nahIM ( hogaa)| yahAM kim ke sthAna para kAi~ aisA Adeza hai| tujjha-apabhraMza meM yuSmad kA SaSThI ekavacana hemacandra tujjha ( sUtra 4.372 ) detA hai / tujjhu ke lie sUtra 4.372 Upara kI TippaNI dekhie / tau-sUtra 4.372 dekhie| majjha-sUtra 4.376 dekhie / kAi~..... devakhai--yahA~ kim kA kAI Adeza hai| ___ zloka 2- zloka 4.350.2 dekhie| vahA~ kim ke sthAna para kavaNa aisA Adeza hai| zloka 3-batAo kisa kAraNa se satpuruSa kaMgu (nAmaka dhAna ) kA anukaraNa karate haiM / jaisA jasA ( unheM ) baDappana | mahattva prApta hotA hai, vaise vaise ve sara nIce jhukAte haiM ( yAnI namra hote haiM ) / yahA~ kavaNeNa zabda meM kim ko kavaNa Adeza hai| aNuharahiM lahahiM navahiMsUtra 4.382 dekhie| zloka 4--(yaha zloka eka virahI priyakara uccAratA hai :-- ) yadi usakA ( mujha para ) sneha / prema ho, to vaha mara gaI hogI; yadi vaha jItI ho, to usakA ( mujha para ) prema nahIM hai; evaM ca donoM prakAroM se priyA (majhako, mere bAre meM ) naSTa ho gaI hai| isalie he duSTa meha, tU vyartha kyoM garaja rahe ho ? Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398 TippaNiyAM yahA~ kim sarvanAma kA hI prayoga hai / gajjahi-sUtra 4383 / 4368 zloka 1- he bhramara, araNya meM gunaguna ( guJjana kI dhvani ) mata kara; usa dizA ko ( = dizA kI tarapha ) dekha; ro mata / jisake viyoga se tU mara rahA hai vaha mAlatI anya deza meM hai| yahAM tuhu~ yaha prathamA ekavacana hai| ruNajhuNi--marAThI meM ruNajhuNa / raNaDaI--araNya zabda meM Adya a kA lopa (sUtra 1.66 ) hokara raNa hotA hai; bAda meM sUtra 4.430 ke anusAra svArthe pratyaya Akara raNaDaa hotA hai; usakA sUtra 4334 ke anusAra saptamI ekavacana / joi roi--sUtra 4'387 dekhiye / marahi-- sUtra 4.383 dekhiye / 4.370 zloka 1-he sundara vRkSa, tujha se mukta hue to bhI pattoM kA pattApana ( patratva ) naSTa nahIM hotA hai; parantu terI kisI bhI prakAra kI chAyA ho, vaha to unhIM pattoM se hI hai| yahA~ yuSmad ke tRtIyA e0 va0 meM pa iM Adeza hai| pattattaNaM -- sUtra 2.154 dekhie / hojja-sUtra 3.176 dekhie / __zloka 2-( anya strI para Asakta hue nAyaka ko uddezya kara nAyikA yaha zloka uccAratI hai :-) merA hRdaya tUne jItA hai; usane tujhe jItA hai; aura vaha ( strI bhI anya ( puruSa ) ke dvArA pIDI jA rahI hai| he priyakara; maiM kyA karU~ ? tuma kyA karoge ? ( eka ) machalI se ( dUsarI) machalI nigalI jA rahI hai / yahAM yuSmad ke tRtIyA e. va0 meM taiM Adeza hai| maha --- --sUtra 4.376 dekhie / kara--sUtra 41385 dekhie / __ zloka 3-tU aura maiM donoM bhI raNAMgaNa meM cale jAne para. ( anya ) kona bhalA vijayazrI kI icchA karegA ? yama kI patnI ko kezoM ke dvArA pakar3ane para, batA kauna sukha se rahegA ? yahA~ yuSmad ke saptamI e. va. meM paI Adeza hai| maI-sUtra 4.377 dekhie / behi, raNa gahi, kesahi-sUtra 4.347 dekhie / leppiNu-sUtra 4deg440 dekhie / thakke i--thakka yaha sthA dhAtu kA Adeza hai ( sUtra 4.16 ) / evaM taiM-udA0udA0 --- taI kallANa ( kumArapAla carita, 834) ___ zloka 4---( sArasa pakSI ke samAna ) tumheM chor3ate tumhArA merA maraNa hogA; mujhe chor3ate tumhArA maraNa hogA; ( kAraNa sArasa pakSiyoM meM se ) jo sArasa ( dUsare sArasa se ) dUra hogA, vaha kRtAnta kA sAdhya ( yAnI mRtyu ko vaza ) ho jAtA hai / Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNa-caturthapAda 399 yahAM yuSmad ke dvitIyA e0 va0 meM paI Adeza hai / veggalA-marAThI meM vegalA / evaM taI-udA0-taI neu akkha ThANu ( kumArapAlacarita, 8.32 ) / 4.371 zloka 1-~-tumane hamane ( raNAMgaNa meM ) jo kiyA, use bahuta logoM ne dekhA; usa samaya utanA bar3A yuddha ( hamane ) eka kSaNa meM jiitaa| yahAM yuSmad ke tRtoyA anekavacana meM tumhehi Adeza hai| amhehiM -sUtra 4.378 dekhie / tevaDDa 3 --- sUtra 4.405 ke anusAra tevaDa, phira D kA dvitva hokara tevaDDa, bAda meM sUtra 4.429 ke anusAra svArthe a pratyaya A gyaa| 4.372 zloka 1- bhUmaMDala para janma lekara, anya loga terI guNasaMpadA, terI mati aura terI sarvotama ( anupama ) kSamA ko sIkhe ( zabdaza:-sokhate haiM ) / yahAM tau, tujjha aura tudhra ye tIna yuSmad ke SaSThI ekavacana meM Adeza haiN| hemacandra ne SaSThI ekavacana kA tujjha Adeza diyA hai| isa 4.372.1 zloka meM tujjha kA pAThabheda bujjhu aisA hai| 4.370.4 zloka meM tujjhu hai aura vahA~ usakA pAThabheda tujjha hai / 4.367.1 zloka meM tujjhu aisA hI rUpa hai; vahA~ pAThabheda nahIM hai / isalie yuSmad ke SaSThI ekavacana meM tujjhu aisA bhI rUpa hotA hai aisA dikhAI detA hai / madasUtra 4.260, 446 dekhie / 4.375 tasU dullahaho-yahA~ asmad ke prathamA ekavacana meM halaM Adeza hai| 4. 76 zloka 1-( raNAMgaNa para jAte samaya eka yoddhA apanI priyA ko uddezya kara yaha zloka uccAratA hai :-) hama thor3e haiM, zatru bahuta haiM, aisA kAyara (loga ) kahate haiN| he saMdari ( mugdhe ), gagana meM deva / ( vahA~ ) kitane loga (yAnI tAre) cA~danI/jyotsnA dete haiM ? ( uttara-kevala candra hii)| yahA~ prathamA anyavacana meM asmad ko amhe Adeza hai| emva--sUtra 4.490 dekhie / nihAlahi-marAThI meM nyAhAlaNe / zloka 2-(eka virahiNI pravAsa para gae hue apane priyakara ke bAre meM kahata hai :-) prema sneha ( amlatva ) lagAkara jo koI parakIya pathika ( pravAsa para) cale gae haiM, ye avazya hamAre samAna hI sukha se nahIM so sakate hoMge / yahA~ asmad ke prathamA a0 va0 meM amhaI Adeza hai| lAibi-sUtra 4.430 dekhie / avasa--sUtra 4.427 dekhie / amhe....."devakhai---yahA~ asmad ve dvitIyA anekavacaga meM amhe aura amhaI Adeza haiN| 4.377 zloka 1-he priyakara, maiMne samajhAyA ki virahIjanoM ko saMdhya samaya meM kucha AdhAra ( avalambana, duHkhanivRtti, dharA) milatA hai; parantu pralayakA meM jaisA sUrya, vaisA hI candra ( isa samaya ) tApa de rahA hai| Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 TippaNiyAM yahA~ asmad ke tRtIyA e0 va0 meM maI Adeza hai / Navara-sUtra 2.187 dekhie| tiha, jiha-sUtra 4.401 dekhie / paI.."gayahi-yahA~ asmad ke saptamI ekavacana meM maI Adeza hai| maI....."tujjhu-yahA~ asmad ke dvitIyA ekavacana meM maI Adeza hai| 4378 tumheM hiM....."kiau~-yahA~ asmad ke tRtIyA anekavacana meM amhehi aisA Adeza hai| 4.386 zloka 1-mere priyakara ke do doSa haiM, he sakhi, jhUTha mata chipAva / jaba vaha dAna detA hai taba kevala se avaziSTa baca rahatI hU~, aura jaba vaha yuddha karatA hai taba kevala talavAra avaziSTa/baca rahatI hai| ___ yahA~ asmad ke SaSThI ekavacana meM mahu Adeza hai / helli-sUtra 4.422 dekhie / jhaMkhahi-yahA~ jhaMkha dhAtu bilap (sUtra 4.148) dhAtu kA Adeza lekara, 'jhUTha mata bola' aisA hI artha le jA sakatA hai / Alu-marAThI meM mAla / zloka 2-he sakhi, yadi zatruoM kA parAbhava ho gayA hogA, to vaha mere priyakara se hI; yadi hamAre pakSavAle parAbhUta ho gae hoMge. to usake ( =mere priyakara ke ) mAre jAne para hii| ___ yahA~ asmad ke SaSThI ekavacana meM majjha Adeza hai| pArakkaDA-parakIya zabda ko sUtra 2.148 ke anusAra pArakka Adeza; usake Age sUtra 40426 ke anusAra svArthe aDa pratyaya Akara pArakkaDa zabda banatA hai| mAriaDeNa-mAria zabda ke Age sUtra 4429 ke anusAra svArthe aDa pratyaya AyA hai| 4.380 amhaha... .. AgadA-yahAM paJcamI a0 va0 meM amhahaM Adeza hai| aha" "taNA-ahA~ asmad ke SaSThI a0 va0 meM amhahaM Adeza hai / __sUtra 4.368-381 meM AyA huA yuSmad aura asmad sarvanAmoM kA rUpa-vicAra ekatra karake Age diyA hai : yuSmad sarvanAma e. va. a0 va0 pra0 tuhu~ tumhe, tumhaI dvi0 paI, taI tumhai, tumhaI paI, taI tumhehi tau, tujjha, tughra tumhahaM tau, tujjha, tudhra paI, taI tumhAsu vibhakti tumhaha Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4.1 maI maI prAkRtavyAkaraNa-caturthapAda asmad sarvanAma vibhakti a0 0 pra0 amhe, amhaI amhe, amhaI amhai hiM mahu, majjha amhahaM mahu, majjha amhahaM maI amhAsu 4.382-388 ina sUtroM meM apabhraMza kA dhAturUpa vicAra hai| yahA~ ( mAhArASTrI ) prAkRta se jo kucha bhinna hai, utanA hI batAyA gayA hai / 4.382 tyAdi--sUtra 1.9 Upara kI TippaNI dekhie / Adhatrayasya... ... vacanasya-satra 3.142 UparakI TippaNI dekhie / S _zloka 1-usa ( sundarI ) ke mukha aura kezabandha ( aisI ) zobhA dhAraNa karate haiM ki mAno candra aura rAhu malla yuddha kara rahe haiM / bhramaroM ke samudAya se tulya aise usake dhuMgharAle kezoM kI laTeM ( aisI ) zobhatI haiM ki mAno andhakAra ke bacce ekatra krIDA kara rahe haiN| yahA~ dharahi, karahiM, sahahiM ina tRtIya puruSa aneka vacanoM meM hiM Adeza hai| naM-sUtra 4deg444 dekhie / sahahi-saha dhAtu rAj dhAtu kA Adeza hai (satra 4100 dekhie ) / isalie yahA~ rAjante aisA hI saMskRta pratizabda hogaa| kuralamarAThI meM kuralA / khella-marAThI meM khelaNa / 4.383 madhya.. ..'vacanam-sUtra 3.140 ke Upara kI TippaNI dekhie / zloka 1--( isa zloka meM "piu' zabda zliSTa hai| strI ke bAre meM priyaH ( = priyakara ) aura cAtaka ke sandarbha meM pibAbhi ( pItA hU~ ) ina arthoM meM vaha prayukta kiyA hai :--) he cAtaka, 'pIUMgA pIU~gA' aisA kahate, are hatAza, tU kitanA roegA ( zabdazaH rotA hai)? (hama) donoM kI bhI terI jala-viSayaka aura merI vallabha-viSayaka--AzA pUrI nahIM huI hai| yahA~ rumahi isa dvitIya puruSa e0 va0 meM hi Adeza hai| bappahi--cAtaka pkssii| yaha pakSI kevala megha se girane vAlA jala pItA hai, bhUmi parakA nahIM pItA hai, aisA kavi-saMketa hai| bhaNivi--sUtra 4.436 dekhie / kittiu--sUtra 2.157 ke 26 prA0 vyA0 Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 TippaNiyAM anusAra kiyat zabdako kettia Adeza hotA hai; sUtra 1.84 ke anusAra 'ke' meM se e hrasva hotA hai, isalie usake sthAna para ikAra Ake kittia zabda hotA hai| zloka 2-he nighRNa cAtaka, bAra-bAra tujhe kahakara kyA upayoga hai ki vimala jala se bhare hue sAgarameM se tujhako eka bUda ( zabdazaH-dhArA ) bhI jala nahI prApta ho sakatA hai| yahAM kahahi isa dvitIya puruSa ekavacana meM hi Adeza hai / kaI-kim sarvanAma ko sUtra 4.367 ke anusAra prathama kAI Adeza huA, aura sUtra 4.329 ke anusAra svara meM badala hokara kaI aisA zabda bana gyaa| bollia-bolla (katha kA AdezasUtra 4.2) kA ka0 bhU0 dhA0 vi0 / i-yaha pAdapUraNArthI avyaya hai ( sUtra 2.217 dekhie)| bhariai-bharia isa ka0 bhU0 dhA0 vi0 ke Age sUtra 4deg429 ke anusAra svArthe a pratyaya AyA hai / ekka i-ekAM api / yahA~ 'api' zabda meM se Adha bha aura p inakA lopa huA hai / saptamyAm-vidhyartha meM / zloka 3-he gauri, isa janma meM tathA anya janmoM meM ( mujhe ) vahI priyakara denA ki jo haMsate-haMsate madamatta aura aMkuza ko parvAha na karane vAle hAthiyoM se bhir3atA hai| yahA~ dijjahi isa vidhyarthI dvitIya puruSa ekavacana meM hi Adeza hai / Ayahi~idam sarvanAma ke Aya aMga se ( sUtra 4.365 ) saptamI ekavacana (satra 4.357) / annahiM-sUtra 4.357 dekhie / jammAhi-sUtra 40:47 dekhie / gama-sUtra 4.345 dekhie / abhiDa-yaha saMgam dhAtu kA Adeza hai ( sUtra 4164 ) / 4.384 madhyama..... 'vacanam -sUtra 3.143 Upara kI TippaNI dekhie / zloka 1-balike pAsa yAcanA karate samaya, vaha viSNu ( madhumathana ) bhI laghu ho gayA / ( isalie ) yadi mahattA/bar3appana cAhate ho, to ( dAna ) do; (parantu) kisI se bhI ( kucha bhI ) mata maaNgo| yahA~ icchahu isa dvitIya puruSa a0 va0 meM hu Adeza hai| 4.385 antya... . 'vacanam-sUtra 3.141 Upara kI TippaNI dekhie| loka 1-daiva vinmukha ho; graha pIDA deM, he suMdari, vipAda mata kara / yadi ( maiM ) vyavasAya prayAsa karUMgA to veza ke samAna ( maiM ) saMpadA ko khIcakara laauNgaa| yahA~ kaDDhau~ isa prathama puruSa ekavacana meM u Adeza hai| karahi-sUtra 3.174 dekhie / saMpaI-sUtra 40400 dekhie / chuDDa-yadi (sUtra 4.422 dekhie ) / 4.386 zloka 1-he priyakara, jahA~ talavAra ko kAma milegA usa deza meM / Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNa- caturthapAda (hama) jAeMge / raNarUpI durbhikSa ke kAraNa ( yuddha na hone ke kAraNa ) hama pIr3ita haiM; yuddha ke binA hama sukhase nahIM raha sakeMge / yahA~ lahahu~, jAhu~ aura balAhu~ ina prathama puruSa aneka vacanoM meM hu~ Adeza hai / sUtra 4*382-386 meM kahe hue apabhraMza ke vartamAnakAla ke pratyaya aise haiM:puruSa e0 va0 a0 ya0 uM hi prathama dvitIya tRtIya hi 4-387 paJcamyAm -- AjJArtha meM | zloka 1 - he hAthi, mallakI ( nAmaka vRkSa ) kA smaraNa mata kara, laMbI (dIrgha) sA~sa mata chor3a; daivavaza prApta hue kavala khA, (para) mAna ko mata chor3a / 403 yahA~ sumari meMlli aura cari ina dvitIya puruSa ekavacanoM meM i Adeza hai / ma - mA (sUtra 40329 dekhie ) / ji - - sUtra 4.420 dekhie / zloka 2 - he bhramara ghane patte aura bahala ( bahuta ) chAyA hone vAlA kadaMba ( nAmaka vRkSa ) phUlane taka, yahA~ nIma (ke) vRkSa para kucha dina vyatIta kara / yahA~ bilambu isa dvitIya puruSa ekavacana meM u Adeza hai / etthu - sUtra 4deg404 dekhie / limbaDai - liMba zabda ko sUtra 4429-430 ke anusAra svArthe pratyaya lage hue haiM / diyahaDA - sUtra 4429 ke anusAra diyaha zabda ko svArthe aDa pratyaya lagA hai / jAma - sUtra 4406 dekhie / zloka 3 -- he priyakara, aba hAtha meM (aise hI ) bhAlA rakha, talavAra chor3a de, jisase (garIba) vecAre kA mAlika (kama se kama ) na phUTA huA kapAla ( bhikSA pAtra ke rUpa meM) leMge / yahA~ kare isa dvitIya puruSa ekavacana meM e Adeza hai | embahi~ -- sUtra 4420 dekhie / sella - (dezI) - - bhAlA | bappuDA -- marAThI meM bApuDA bApaDA / 4 388 syasya---sya kA / sya yaha saMskRta meM bhaviSyakAla kA cinha hai / zloka 1 - - divasa jhaTapaTa jAte haiM, manoratha ( mAtra ) pIche par3a jAte haiM / ( isalie ) jo hai use mAne ( = svIkAra kare ); 'hogA hogA' aisA kahate hue mata ( svastha ) Thaharie / yahA~ hosaI isa rUpa meM sa AyA hai / jhaDappaDahiM - marATho meM jhaTapaTa / pacchi - - sUtra 2021 ke anusAra, pazcAt zabda kA pacchA huA, phira sUtra 40329 ke anusAra pachi huA / karanu -- pUtra 30181 ke anusAra karaMtu, phira anusvAra kA lopa hokara karatu rUpa banA / Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4.4 TippaNiyAM 4.86 kriye--kR dhAtu ke kamaNi aMga meM vartamAnakAla prathama puruSa ekavacana / zloka 1--vidyamAna bhogoM kA jo tyAga karatA hai usa priyakara kI maiM pUjA karatI huuN| jisakA mastaka gaMjA hai usakA muMDana to deva ne hI kiyA hai| ___ yahAM kriye zabda ko kosu Adeza hai| sAdhyamAnAvasthA-sUtra 11 Upara ko TippaNI dekhie| 4.690 zloka 1-stanoM kA jo AtaMtuMgatva ( = atyanta U~cAI ) hai, vaha lAbha na hone se hAni hI hai / ( kAraNa ) he sakhi, priyakara bahuta kaSTa se aura dera se ( mere ) adhara taka pahu~catA hai| yahA~ pahuccai zabda meM bhU dhAtu ko hucca Adeza hai / hu-sUtra 2.198 dekhie / 4361 bruvaha .. kiMpi-yahA~ bruvaha rUpa meM bruva Adeza hai / zloka 1-( zrI kRSNakI upasthiti se duryodhana kitanA asamaMjasa meM par3A thA ( = bhauMcakkA ho gayA thA ) usakA varNana isa zlokameM hai| duryodhana kahatA hai :-) itanA kahakara zakuni cupa rahA; phira ( utanA hI volakara duHzAsana cupa ho gayA; taba maiMne samajhA ki (jo bolanA thA vaha ) bolakara yaha hari ( zrIkRSNa ) mere Age ( khar3A ho gayA ) / yahA~ brU dhAtu ke broppiNa aura broppi aise rUpa haiN| ittau-iyat zabda ko sUtra 2.157 ke anusAra ettia Adeza huA; sUtra 1.84 ke anusAra e hrasva ho gayA; phira hrasva e ke badale i Akara ittiA rUpa huA; anantara sUtra 4.326 ke anusAra ittau ho gayA / broppiNu, broppi--sUtra 4deg440 dekhie / 4.392 vuppi ; vuppiNu--sUtra 41440 dekhie / 4 394 gRNheppiNu--sUtra 40440 dekhie / 4.365 zloka 1--kucha bhI ( zabdaza:--jaise taise ) karake yadi tIkSaNa kiraNa bAhara nikAlakara candrako cholA jAtA, to isa jagameM gauroke ( sundarIke ) mukhakamalase thor3AsA sAdRzya use mila jAtA / yahA~ chollijjantu meM cholla dhAtu takSa dhAtu kA Adeza hai| chollijjantucholla ( marAThI meM solaNe) ke karmaNi aMgase banA huA va. kA. dhA0 vi0 / sarisima--sUtra 2.157 ke anusAra banA bhAvavAcaka nAma hai| zloka 2- he sundari, gAla para rakhA huA, ( garma ) sAMsarUpI agni kI jvAlAoM se tapta huA aura azrujala se bhIgA huA kaMgana ( kaMkaNa ) apane Apa hI (svayaM hI , cUra-cUra hotA hai / Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNa- caturthapAda yahA~ "jhalakkima meM se jhalakka dhAtu tApay dhAtu kA Adeza hai / caDallau --sUtra 4429-430 dekhie / jhalakka -- marAThI meM jhalakaNe / priyA ) do paga cala kara lauTa Ae, taba sarvaM khAne -vAle ( agni ) kA jo zatru ( yAno pAnI, samudra ), usase utpanna huA jo candra, usake kiraNa parAvRtta hone lage ( candra kA asta hone lagA ) / zloka 3 -- jaba prema ( Adeza hai / abhaDavaManusAra yAvat zabda kA yahA~ abbhaDavaMciu meM abbhaDavaMca dhAtu anugam dhAtu kA ciu--sUtra 4 439 dekhie | jAvaM - - sUtra 4406 ke jAma aisA varNAntara hotA hai; phira sUtra 4 397 ke anusAra jAva~ hotA hai / savvAsariu sambhava -- sarvAzana yAnI sarvabhakSaka agni, yahA~ vaDavAnala; usakA zatru pAnI yahA~ samudra; usa samudra se utpanna huA candra / tAvaM - - sUtra 4406, 397 dekhie / zloka 4 - - hRdaya meM sundarI zalya ke samAna cubhatI hai; gagana meM megha garaja rahA hai; varSA ( Rtu ) kI rAta meM pravAsiyoM ke lie yaha mahAn saMkaTa hai / 405 yahA~ khusukka dhAtu jhalyAyate kA aura ghuDukkara dhAtu garjati kA Adeza hai / goraDI--sUtra 4'429, 431 dekhie / khuDukkai - - marAThI meM khuDuka hoUna basaNe / "pavAsua - - sUtra 144 dekhie / ehu - sUtra 40362 dekhie / zloka 5 - he ammA, ( ye mere ) stana vajramaya haiM; ( kAraNa ) ve nitya mere priyakara ke sAmane hote haiM, aura samarAMgaNa meM gajasamUha naSTa karaneke lie jAte haiM / Adeza hai / bhajjiu-- sUtra 4*439 ke yahA~ hetvarthaka dhAtusAdhita avyaya ke rUpa yahA~ yanti meM tha dhAtu sthA dhAtu kA anusAra hone bAlA yaha pU0 kA0 dha0 a0 prayukta kiyA hai / meM zloka 6--- yadi bApakI bhUmi ( saMpatti ) dUsareke dvArA chIna lI jAya, to putra ke janma se kyA lAbha / upayoga ? aura usake marane se kyA hAni ? yahA~ caMpijjai meM caMpa dhAtu Aktam dhAtu kA Adeza hai / bappIkI - bappa - ( dezI zabda ) - bApa / caMpa - marAThI meM cApaNe / zloka 7 - sAgarakA vaha utanA jala aura vaha utanA vistAra / paraMtu thoDI bhI tRSA dUra nahIM hotI / para vaha vyartha garjanA karatA hai / yahA~ ghuTTuai dhAtu zabdAyate dhAtu kA Adeza hai | ( yahA~ dhudhuai aisA bho pAThabheda hai ) / tettiu - sUtra 20157 dekhie / tevaDu - sUtra 4407 dekhie / Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNiyA~ 4*396 kSloka 1. (- jaba kulaTAoM ne/asatiyoM ne caMdragrahaNako dekhA taba ve niHzaMka rUpa se ha~sa par3I ( aura bolI ) priya mAnuSa ko vikSubdha karane vAle candrako, he rAhu, nigala ( re ) nigala / 406 yahA~ vicchAharu zabda meM ka kA ga huA hai / gili - sUtra 49387 dekhie / zloka 2 - he ammA, ArAma meM rahane vAle ( manuSyoM ) se mAna kA vicAra kiyA jAtA hai | parantu jaba priyakara dRSTigocara hotA hai, taba vyAkulatva ke kAraNa apanA vicAra kauna karatA hai ? yahA~ sudhi meM kha kA dha huA hai / sudhi - sUtra 4342 ke anusAra hone vAle sudheM varNAntara meM sUtra 4450 ke anusAra uccAra lAghava hokara sudhi rUpa huA hai / hallohala ( dezI ) -- vyAkulatA / zloka 3 --- zapatha leke maiMne kahA - jisakA tyAga ( = dAnazUratA ), parAkrama ( ArabhaTI ) aura dharma naSTa nahIM hue haiM usakA janma saMpUrNataH saphala huA hai / yahA~ sabaghu meM pakA va aura tha kA dha, kadhidu meM tha kA dha aura ta kA da, aura sabhalau~ meM pha kA bha hue haiM / kareppiNu - sUtra 4 440 dekhie / pamhaTThau--sUtra 4 258 dekhie / zloka 4 -- yadi kathaMcit maiM priyakara ko prApta kara lUM, to pahale ( kabhI bhI) na kiyA huA aisA ( kucha ) kautuka maiM kara lUM, naye kasore meM jaise pAnI sarvatra praviSTa hotA hai vaise maiM sarvAga se ( usa priyakara meM ) praviSTa hoU~gI | yahA~ akiA, navai zabdoM meM ka kA ga nahIM huA hai / 4deg4-2 ) meM se o hrasva hokara kuDDa vanA hai / karIsu dezie / zloka 5 - dekha, suvarNa kAntike samAna camakane vAlA kaNikAra vRkSa praphullita huA hai / mAno suMdarI ke mukha se jIte jAne ke kAraNa baha vana meM rahatA hai (zabdazaH - vanavAsa sevana kara rahA hai ) / - kuDDa --kor3au ( sUtra paisIsu -- sUtra 4388 yahA~ paphulliara meM pha kA bha, 'payAsu meM ka kA ga, aura viNijjimau meM ta kA da nahIM hue haiM / ua - sUtra 2211 dekhie / 4-317 marAThI meM bhI ma kA va hotA hai / udA0 -grAma-gAva, nAma-nAya ityAdi / bhavaru-hiMdI meM bha~vara / jiva~ tiva~ jeva~ teva~ - jima, tima, jema, tema ( sUtra 440 1 dekhie ) | 4*368 jai* ***piu - yahA~ piu meM repha kA lopa huA hai / jai bhaggA... priyeNa - yahAM priyega meM repha kA lopa nahIM huA hai / Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNa- caturthapAda - 4366 zloka 1 - vyAsa maharSi aisA kahate haiM---yadi veda aura zAstra pramANa haiM to mAtAoM ke caraNoM meM namana karane vAloM ko hararoja gaMgAsnAna hotA hai / yahA~ vyAsa zabda meM repha jA Agama hokara vAsu zabda banA hai / dividivi - sUtra 4*419, 410 dekhie / vAseNa badudha - isake sthAna para 'bAseNa bi bhArahaM api bhArataM stambhe baddham - vyAsa ne bhI bhArata stambha meM pAThabheda hai | yahA~ bAseNa meM repha nahIM AyA hai / 4400 zloka 1 - burA (karma) karane vAle puruSapara Apatti AtI hai / 407 yahA~ Avai zabda meM, dakAra kAM ikAra huA hai / Avai - Apad / AvaiAyAti / guNahi~ para - yahA saMpaya meM da kA ikAra nahIM huA hai / khaMbhi baddha' ( vyAsena grathita kiyA ) aisA 440 : zloka 1 - duSTa divasa kaise samApta ho ? rAta kaise zIghra Ae ? ( apanI ) navavadhU ko dekhane ke lie utsuka huA vaha bhI (aise ) manoratha karatA hai / yahA~ katham ko keya aura kiva Adeza hue haiM / samappaTha - sUtra 3 173 dekhie / chuDa (dezI, zIghra, jhaTapaTa / zloka 2- mujhe lagatA hai (o) - suMdarI ke sukha se jIta gayA caMdra bAdaloM ke pIche chipatA hai / jisakA zarIra parAbhUta huA hai aisA dUsarA koI bhI niHzaMka bhAva se kaise ghUmegA ? yahA~ katham ko kima ( kiveM ) Adeza hai / a - sUtra 2 203 dekhie / bhava~i - bhramati meM sUtra 49397 ke anusAra ma kA va huA hai / zloka 3 - he zrIAnaMda, suMdarI ke bibAdhara para daMta vraNa kaise ( sthita ) hai ? ( uttara - ) mAno utkRSTa rasa pIkara priyakara ne avaziSTapara mudrA (muhara) devI hai / yahA~ katham ko kiha Adeza huA hai / piavi--sUtra 4439 dekhie / jaNu -- sUtra 4442 dekhie / zloka 4 - he sakhi, yadi merA priyakara mujhase sadoSa hai, to vaha (tU) chipakara ( curAkara ) isI prakAra ( mujhe ) batA ki ( jisase ) usameM pakSapAtI hone vAlA merA mana na samajheM / yahA~ tathA ko tema ( tevaM ) aura yathA ko jebha ( jeba ) Adeza hue haiM / zloka 5 - zloka 4377 1 dekhie | evaM hAtha - jidha-tidha ke udA0jidha tidha tIshi kammu ( kumArapAlacarita, 8.49 ) / 4*402 zloka 1 - - ( zukrAcArya kahatA hai- ) he rAjA bali, maiMne tujhe kahA thA ki kisa prakAra kA yAcaka yaha hai / are mUrkha, yaha jaisA taisA ( koI ) nahIM hai, vaha aisA svayaM nArAyaNa hai / Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 TippaNiyAM __yahA~ kehau, jehu aura tehu meM eha Adeza hai / ( pahale paMktimeM se-)ehu--eho (sUtra 4362 ) meM se o hrasva huA hai| 40404 zloka 1--yadi vaha prajApati kahIM se zikSA prApta kara (prajA ko) nirmANa karatA hai, to isa jagata meM jahA~ vahIM (yAnI kahIM bhI) usa sundarI ke samAna koma hai, btaao| yahA~ jetthu, tetthu meM tra ko etthu Adeza huA hai / tahi--tahe ( sUtra 4.359 ) meM se e hrasva huA hai / sArikkha-sAkSyaM ( sUtra 2.17 ) / . 4405 ketthu... .''jagi--yahA~ ketthu, jetthu, vetthu meM tra ko etthu Adeza huA hai| 4.406 apabhraMze... ..."bhavanti-isa niyama ke anusAra, jAma-tAma, jAuMjAlaM, jAhi-tAhiM aise varNAntara hote haiM / pazcAt sUtra 4397 ke anusAra ma kA va hokara jAva:tA ityAdi varNAntara hote haiN| __ zloka 1-jaba taka siMha ke capeTe kA prahAra gaNDasthala para nahIM par3A hai, taba taka hI sarva madonmatta hAthiyoM kA Dhola nagArA paga-paga para bajatA hai / yahAM jAma-tAma meM ma Adeza hai| zloka 2-jaba taka tela nikAlA nahIM hai taba taka tiloM kA tilatva ( rahatA ) hai; tela nikala jAne para tila tila na rahake khala (khalI, duSTa ) ho jAte haiN| yahA~ jAuM-tAuM meM u Adeza hai| paNaThThai--paNaTTha ke Age satra 4.429 ke anusAra svArthe a AyA hai| jji--ji ( sUnna 4.420 ) kA dvitva huA hai / phiTTavi-sUtra 4.439 dekhie / phiTTa dhAtu bhraMz dhAtu kA Adeza hai ( sUtra 4.177 dekhie ) / zloka 3-jaba jIvoM para viSama kAyaMgati AtI hai, taba anya jana rahane do ( paranta ) sujana bhI antara detA hai| yahA~ jAmahi-tAmahiM meM hiM Adeza hai / 40407 atvantayo :-sUtra 2.156-157 Upara kI TippaNI dekhie / jevaDu ... ..'gAmaha-jitanA antara rAma-rAvaNa meM hai utanA antara nagara aura gAMva meM haiN| yahA~ jevaDu-tevaDu meM evaDa Adeza hai| jevaDa tevaDa-marAThI meM jevaDhA-tevaDhA; gujarAtI meM-jevaDhaM tevddN| jettalo tettalo--jettila-tettila meM ( sUtra 2.157) svarabheda hokara ( satra 4.329 ) jetala-tettula varNAntara ho gayA hai| 4.408 evaDa kevaDu--marAThI meM evaDhA-kevaDhA / ettulo kettulo-ettila Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNa-caturthapAda 409 kettila meM ( sUtra 2.157 ) bhinna svara Akara ( sUtra 4.329 ) etula kettala varNAntara huA hai| 4.409 zloka 1--paraspara yuddha karane vAloM meM se jinakA svAmI pIr3ita huA, unheM jo anna ( zabdaza:--mUMga ) parosA gayA vaha vyartha ho gyaa| yahA~ avaroppara meM Adi akAra AyA hai| muggaDA--sUtra 4429 dekhie / johantAhaM--isa pATha ke badale jo antAhaM pATha DAM0 10 la0 vaidya jI ne svIkRta kiyA hai / gajiu -marAThI meM gAMjaNe, gAMjalelA / 4deg41. uccAraNasya lAghavas-e aura o kA hrasva uccAraNa unake sthAna para i aura u likhakara athavA unake zIrSa para yaha cihna rakhakara (e~, o ) dikhAyA jAtA hai / udA0-sudhe kA hasva uccAraNa sudhiM aisA 4 3962 meM dikhAyA gayA hai / to, dullahahoM meM o kA hrasva uccAraNa isa cihna se dikhAyA hai / 4.411 uMhu...'lAghavam--ina anusvArAntoM kA uccAraNa-lAghava hokara, usakA honepAlA sAnunAsika uccAraNa isa cinha se dikhAyA jAtA hai / udA0uM, hU~ ityAdi / yahA~ Age diye udAharaNoM meM tucchau~, kijjara meM uM kA, taruhu~ meM hu~ kA, jahiM meM hiM kA aura taNaha~ meM haM kA uccAra-lAghava hai| 4deg412 makArAkAnto bhakAra :-makAra se yukta bhakAra yAnI mbha / zloka 1-he bAhmaNa, jo sarva aMgoM maiM ( prakAroM meM ) nipuNa haiM aise jo koI nara hote haiM, ve durlama/biralA hote hai| jo vakra (bA~ke) haiM ve vaMcaka hote haiM; jo sIdhe hote haiM, ve baila hote haiM / yahA~ bambha meM mha kA mbha huA hai| chailla--hiMdI meM chlaa| ujjua--Rju zabda meM se R kA u ( sUtra 1.131 ) aura j kA dvitva ( sUtra 298 ) hokara hue ujju zabda ke Age svArthe a AyA hai / bailla--hiMdI marAThI meM baila / '414 zloka 1--ve dIrgha locana anyahI (= kucha aurahI) haiM; vaha bhujayugala anyahI hai; vaha ghana stanoM kA bhAra anya hI hai, vaha mukhakamala anya hI hai; kezakalApa anyahI hai; aura guNa aura lAvaNya kA nidhi aise usa saMdarI ko (nitambinI) jisave banAyA, vaha vidhi (brahmadeva) bhI prAyaH anyahI hai| yahA~ prAyas zabda ko prAu Adeza huA hai| zloka 2--prAyaH muniyoM ko bhI bhrAMti hai, ve kevala maNi ginate haiM, ( parantu ) ve aba bhI/adyApi akSara aura nirAmaya aise paramapada meM nahIM lIna hue haiN| ___ yahA~ prAyas ko prAiva Adeza haiM / bhantaDI--bhanti zabda ke Age sUtra 41429 ke anusAra svArthe aDa pratyaya AyA aura vAda meM sUtra 4.431 ke anusAra strIliMga kA Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 TippaNiyA~ I pratyaya lagA hai / maNiaDA--sUtra 41430 ke anusAra maNi zabda ke Age svArthe pratyaya Aye haiN| zloka 3--he sakhi, ( mujhe lagatA hai ki ) suMdarI ke nayanarUpI sarovara prAyaH azrujala se bhara-bharakara bahate haiM, isalie ve ( nayana ) jaba ( kisI kI ora dekhane ke lie ) sAmane mur3ate haiM, taba ve tirachI coTa karate haiM / yahA~ prAyas ko prAimva Adeza huA hai| ghatta-ghAta zabda meM se ta kA dvitva hokara ( sUtra 2.98-59 ) yaha varNAntara huA hai / zloka 4-priyakara AyegA; maiM rUTha jAU~gI; rUThI huI mujhe vaha manAegA (merA anunaya karegA / prAyaH duSTa ( duSkara ) priyakara aise manoratha karavAtA hai / yahA~ prAyas ko paggimba Adeza hai| rU se saM-satra 4388,385, 410 dekhie| sUtra 3.157 ke anusAra dhAtu ke antya a kA e huA hai| maNorahaI--yahAM maNoraha zabda napuMsakaliMga meM prayukta hai| 4.415 zloka 1--virahAgni kI jvAlA se pradIpta ( jalA ) koI pathika ( yahA~ ) DUra kara sthita hai; anyathA ( isa ) zizirakAla meM zItala jala se bhApa/dhuMA kaise uThA ho| ___ yahA~ anyathA ko anu Adeza hai| buDiDavi--matra 4.439 dekhie / buDDa dhAtu masaja dhAtu kA Adeza hai ( sUtra 4101 ) / Thiau uTiTha au--Thia aura uThThia ke Age satra 4429 ke anusAra svArthe a pratyaya AyA hai / kahaMtihu--sUtra 40416 dekhie| 416 zloka 1--merA kAnta / priyakara ghara meM sthita hone para, jhoMpaDe kahA~ se ( = kaise ) jala rahe hai ( jaleMge ) ? zatru ke rakta se athavA apane rakta se vaha unheM bujhAyegA, isameM zaMkA nahIM hai / yahA~ kutas ko ka u Adeza hai / jhaMpaDA--marAThI meM jhApa, jhopaDI / dhUmu...." uThThiau-- yahAM kutas ko kahantihu Adeza hai / 4.4157 zloka 1-zloka 4.379.2 dekhie / 4.418 zloka 1-priya-saMgama ke kAla meM nidrA kahA~ se AyegI ? priyakarake sannidha na hone para kahA~ se nidrA ? merI donoM bhI ( prakAra kI ) nidrAeM naSTa huI haiN| mujhe yoM hI ( aise bhI) na nIMda AtI hai na tyoM bhI ( vaise bhI ) noMda AtI hai| yahA~ evam ko emva Adeza hai / kau--sUtra 4.416 dekhie / niddaDhI-sUtra 4deg429,431 dekhie / kemva temva-katham aura tathA inake ye Adeza hemacandra ne nahIM kahe haiN| Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNa-caturthapAda zloka -( mere ) priyakarakI siMha se jo tulanA kI jAtI hai, usase merA abhimAna khaNDita hotA hai ( = mujhe lAja AtI hai)| kAraNa siMha rakSakarahita hAthiyoM ko mAratA hai; ( para merA ) priyakara (to) rakSakoM ke sAtha ( unheM ) mAratA hai| zloka 3-jIvita caJcala hai; maraNa nizcita hai; he priyakara, kyoM rUThA jAya ? jina dinoM meM krodha hai ve dina saikar3oM divya varSoM ke samAna hote haiN| hosahi-sUtra 4388, 382 dekhie / zloka 4-( apanA ) mAna naSTa ho jAne para, yadi zarIra nahIM to bhI deza ko chor3a de| (parantu ) duSToM ke karapallavoM se dikhAe jAne, ( vahA~ ) mata ghuumo| - yahA~ kA vaisA hI rahA hai| desaDA--sUtra 4"429-430 dekhie / bhamijjasatra 3.17, 159 dekhie ! yahA~ sUtra 1.84 ke anusAra, 'me' meM se e hrasva huA; usake sthAna para ikAra Ake bhamijja rUpa banA hai| zloka 5-namaka ( lavaNa ) pAnI meM dhulatA hai; are duSTamegha, mata garaja / kAraNa vaha jalAI huI jhopar3I meM pAnI Tapaka rahA hai; ( andara ) sundarI Aja bhiigegii| __ yahA~ mA kA ma haA hai| ari--sUtra 2217 dekhie / gajju--sUtra 4.387 dekhie / ajju---adha ke samAna avyaya bhI apabhraMza bhASA meM ukArAnta hote haiN| zloka 6--vaibhava naSTa hone para bA~kA ( aura ) vaibhava meM mAtra nitya jaisA ( janasAmAnya ) aisA candra---anya koI bhI nahIM--mere priyakara kA kicit anukaraNa karatA hai| 5.411 zloka 1-saca kahe to kRpaNa manuSya na khAtA bhI hai aura na pItA bhI hai, na ( mana meM ) gIlA bhI hotA (pighalatA ) hai aura dharma ke lie eka rupayA bhI nahIM kharca karatA hai; vaha jAnatA bhI nahIM ki yama kA dUta eka kSaNa meM prabhAvI hogaa| veccai-marAThI meM vecaNe / rUaDau, dUaDau-sUtra 4.429-430 dekhie / pahuccai-sUtra 4390 dekhie / ahavai... ... khoDi-athavA acche vaMza meM janma lene vAloM kA yaha doSa ( khoDi ) nahIM / khoDi-marAThI meM khoDa, khoDI / zloka 2-usa deza meM jAe jahA~ priyakara kA patA ( pramANa ) milegA / yadi vaha AegA to use lAyA jaaegaa| anyathA vahIM para ( merA ) maraNa hogaa| Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "412 TippaNiya / yahA~ athavA kA ahavA varNAntara huA hai| desaDai-sUtra 4.429 ke anusAra desa ke Age svArthe pratyaya baayaa| jAijjai, labbhai, ANiai-ye saba karmaNi zloka 3--pravAsa para gae hue priyakara ke sAtha (maiM) na gaI aura usake viyoga se na marIbhI; isa kAraNa se usa priyakara ko saMdeza dene meM hama lajAtI haiM / saMdesaDA-sUtra 4.429 dekhie| __ zloka 4-idhara megha pAnI pIte haiM; udhara bar3avAnala kSabdha huA hai / (tathApi ) sAgara kI gaMbhIratA ko dekho; (jala kA) eka kaNa bhI kama nahIM huA hai| ettahe-sUtra 4.420 dekhie / gahIrima-sUtra 2.154 dekhie / 4.420 zloka 1--jAne do (use); jAne bAle ( usa ) ko pIche mata bulAo, (maiM) dekhatI hU~ kitane paira ( vaha Age ) DAlatA hai| usake hRdaya meM maiM TeDhI baiThI hU~; (paraMtu merA ) priyakara jAne kA kevala ADaMbara karatA hai / jAu--sUtra 3.173 dekhie / pallavaha-sUtra 3.176 dekhie / zloka 2--hari ko AMgana meM nacAyA gayA; logoM ko Azcarya meM DAlA gayA, aba rAdhA ke stanoM kA jo hotA hai vaha hone do| zloka 3--sarvAMgasuMdara gaurI ( saMdarI ) koI adbhuta ) navIna viSagranthi ke samAna hai| parantu jisake kaMTha se vaha SahI cipakatI, vaha ( taruNa ) vIra (mAtra) maratA hai ( pIr3ita hotA hai)| navakhI--marAThI meM nabasI / sUtra 4.422 dekhie / 4.421 zloka 1--meMne kahA-he dhavala baila, tU dhurA ko dhAraNa kara, dure bailoM ne hameM pIr3A de dI hai; tere binA yaha bojha nahIM vahA jA sakegA, ( paraMtu ) tU aba 'viSaNNa kyoM ? kasara (dezI)-burA vail| 4deg422 zloka 1-eka to tU kadApi nahIM AtA; dUsare, (Aye to bhI dU) zIghra jAtA hai / he mitra, maiMne jAnA hai ki tere samAna duSTa koI bhI nahIM hai / yahAM zIghra ko bahilla Adeza hai kaiaha 'kadApi' kA yaha Adeza hemacandra ne nahIM diyA hai| Avaho-Avahi ( sUtra 4.383 ) meM sUtra 4429 ke anusAra svara badala ho gayA hai / vahillau-vahilla ke Age sUtra 4429 ke anusAra svArtha a pratyaya AyA hai| jAhi-sUtra 4.383 dekhie / mittaDA-sUtra 40429 dekhie / jehau-jeha ( sUtra 4402 ) ke Age sUtra 4.429 ke anusAra svArthe a pratyaya AyA hai| Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNa-caturthapAda 413 zloka 2-jaise satpuruSa haiM vaise kalaha haiM, jaisI nadiyAM haiM vaise dhumAva moDa haiN| jaise parvata haiM vaise kaMdarAeM haiN| he hRdaya, tU kyoM khinna hotA hai ? ___ DoMgara-marAThI meM DoMgara / visUrahi-sUtra 4.383 delie / visUra dhAtu khid dhAtu kA Adeza hai (sUma 4132) / zloka 3--sAgara ko chor3akara jo apane ko taTa para pheMkate haiM, una zaMkhoM kA aspRzya-saMsarga hai; kevala ( dUsaroM ke dvArA ) phUMke jAte hue ve ( idhara-udhara ) bhramaNa karate hai| chaDDeviNu-sUtra 4.440 dekhie / chaDDa dhAtu muc dhAtu kA Adeza hai (sUtra 4.91 ) / ghalla (dezo)-marAThI meM ghAlaNe / viTTAla-marAThI meM viTAla / zloka 4-he mUrkha, (aneka) dinoM meM jo ajita/saMcita kiyA hai, use khA; eka dAma (pasA ) bhI mata saMcita kara / kAraNa aisA koI bhaya AtA hai ki jisase janma kA hI aMta hotA hai| vaDha-zloka 4.422.12 ke bAda dekhie / dravakkau-dravakka ko sUtra 4.429 ke anusAra svArthe a pratyaya lagA hai ! ___ zloka 5-yadyapi acche prakAra se, sarva AdarapUrvaka, hari ( =zrIkRSNa ) ekeka ' (gopI) ko dekhatA hai, tathApi jahA~ kahA~ rAdhA hai vahAM usako najara par3atI hai| sneha se bhare hue nayanoM ko rokane ke lie kauna samartha hai ? rAhI-rAdhA / sUtra 4329 ke anusvAra rAdhA zabda meM se svara meM badala huaa| saMvarebi-thutra 4deg441 dekhie / paluTTA-paloTTa (sUtra 40258) zabda meM o kA u huA hai| loka 6-vaibhava meM sthiratA kisakI ? yauvana meM gavaM kisakA? isalie gADhe rUpa se bibita hogA (zabdaza:-lagegA) aisA lekha bhejA jA rahA hai| thirattaNau~-thira (sthira) zabda ko sUtra 2.154 ke anusAra taNa pratyaya lagA; bAda meM usake Age sUtra 4.429 ke anusAra svArthe a pratyaya aayaa| maraTra (dezI)-garva / lekhaDau-sUtra 4.430 ke anusAra lekha ke Age svArtha pratyaya AyA hai| zloka 7-kahAM caMdramA aura kahAM Namudra ? kahA~ mayUra, kahA~ megha ? yadyapi sajjana dUra ( rahate ) ho, to bhI unakA sneha asAdhAraNa hotA hai / asaDDhala-asAdhAraNa / zloka 8---anya acche vRkSoM para hAthI apanI sUMDha kautuka se ( krIDA ke svarUpa Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 TippaNiyA~ meM ) ghisatA ragar3atA hai; paraMtu saca bAta pUcho to usakA mana mAtra kevala sallakI (nAmaka vRkSa ) para hI hai| kuDDeNa-sUtra 1.84 ke anusAra koDDa zabda meM se o svara hrasva hokara usake -sthAna para u AyA hai / zloka 9-he svAmin, hamane khela kiyA; tuma aise kyoM bolate ho ? (athavAtuma kyA nizcaya bolate ho ? ) anurakta aise hama bhaktoM kA tyAga mata kiijie| kheDDayaM-kheDDa zabda ko svArtha ya ( ka ) pratyaya lagA hai / zloka 10-are mUrkha, nadIyoM se athavA taDAgoM se kiMvA sarovaroM se yA udyAnoM se kiMvA banoM se deza ramaNIya nahIM hote haiM, paraMtu sujanoM ke nivAsa se ( deza rambha hote haiM ) / sarihi, sarehi, saravareMhi-vaNeha, nivasantehi, suaNehiM--sUtra 4.347 dekhie / zloka 11-he adbhuta zaktiyukta zaTha hRdaya, tUne saikar3oM vAra mere Age kahA thA ki yadi priyakara pravAsa para jAegA to maiM phUTa jaauuNgaa| hiaDA--sUtra 4.429 dekhie / bhaMDaya ( dezI)--viTa, zaTha, stutipAThaka / kuTTisu--sUtra 4deg388, 385 dekhie / zloka 12 ( isa zloka meM mAnava zarIra kA rUpakAtmaka varNana hai| yahAM paMca yAnI pAMca jnyaanendriyaaN| artha- ) eka ( zarIrarUpI) kuTI jhoMpar3I hai; usa para pAMcoM kA adhikAra hai ( ruddha ); pAMcoM kI buddhi pRthaka-pRthak hai / he bahini, yaha batA jahA~ parivAra apanI-apanI icchA se calatA hai. vaha ghara kaise AnaMdI rahegA? kuDallI--kuDI zabda ko sUtra 40429 ke anusAra svArthe ulla pratyaya lagakara, phira sUtra 4431 ke anusAra strIliMgI I pratyaya lgaa| zloka 13-jo mana meM hI vyAkula hokara citA karatA hai paraMtu eka dAma/paisA kiMvA rupayA detA nahIM vaha eka mUrkha / rativaza hokara ghUmanevAlA aura ghara meM hI aMguliyoM se bhAlA nacAnevAlA vaha eka mUrkha / bhamiru-sUtra 2.145 dekhie / zloka 14-he bAle, tere caMcala aura asthira kaTAkSoM se ( zabdaza:-nayanoM se) jo dekhe gaye haiM una para apUrNa kAla meM hI madana kA AkramaNa hallA hotA hai| 'daDavaDau-daDavaDa ke Age sUtra 4.429 ke anusAra svArthe pratyaya aayaa| zloka 15-he hariNo, jisake hu~kAra se ( tumhAre ) mukhoM se tRNa gira par3ate the, vaha siMha (aba) calA gayA, (isalie aba tuma) nizcita rUpa se jala piio| Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNa-caturthapAda 415 ... piahu-sUtra 4384 dekhie / keraeM-kera zabda ke Age sUtra 40429 ke anusAra svArthe a pratyaya AyA; phira sUtra 4.342 ke anusAra kerae~ yaha tRtIyA ekavacana huaa| huMkAraDaeM-hu~kAraDa zabda kA tRtIyA e0va0 ( sUtra 4.342) / hu~kAraDa zabda meM hu~kAra ke Age sUtra 4.429 ke anusAra svArtha pratyaya AyA hai| tRNAI-yahA~ taNAI aisA bhI pAThabheda hai / zloka 16-~-svastha avasthA meM rahane vAloM se sabhI loga bolate haiN| paraMtu pIDita/duHkhita logoM se 'Daro mata' aisA vacana jo sajjana hai vahI kahatA hai| sAha-sUtra 4.366 dekhie / Adana-(dezI)-Arta / mabbhosaDo-manbhIsA zabda ko sUtra 4.429 ke anusAra svArthe aDa pratyaya lagakara, phira sUtra 4.431 ke ke anusAra stroliMgI I pratyaya lagA hai| zloka 17-are mugdha hRdaya, jise-jise tuma dekhate ho, usa-usa para (yadi tuma) anurakta asakta ho jAte, to phaTane vAle lohako jaise dhana ke prahAra sahana karane par3ate haiM vaise tApa tumheM sahana karanA pdd'egaa| phuTTaNaeNa-sUtra 4.443 dekhie / ghaNa-marAThI meM dhaNa / 4423 zloka 1 ---maiMne samajhA thA ki huharu zabda karake maiM premarUpI sarovara meM DUba jaauuNgii| paraMtu akasmAt kalpanA na hote hI viraharUpI naukA (mujhe) mila gii| yahA~ huhuru zabda dhvani-anukArI hai / navari-sUtra 2.188 dekhie / zloka 2-jaba A~khoM se priyakara dekhA jAtA hai taba kasa-kas zabda karake nahIM khAyA jAtA hai athavA dhuTa ghuTa zabda karate nahIM pIyA jAtA hai| tathApi yoMhI (evamapi) sukhasthiti hotI hai / yahA~ kasarakka aura dhuMTa zabda dhvani-anukAro haiN| khajjai-khA dhAtu kA karmaNi rUpa haiM / nau-yahA~ 'na' zabda ko svArthe pratyaya lagA hai| zloka 3--merA nAtha jaina pratimAoM ko vaMdana karate hue adyApi ghara meM hI hai ( yAnI pravAsa ko nahIM gayA hai ); taba takahI gavA meM viraha markaTa-ceSTA karane lagA hai| yahA~ dhugdha ceSTAnukaraNI zabda hai / tAu~-sUtra 4.406 dekhie / zloka 4- yadyapi usake mAthe para jINaM kamalI thI aura gale meM (pUre) bIsakI maNiyA~ nahIM thI, to bhI suMdarI ne sabhAgRha meM sabhAsadoM se uThaka-baiThaka ( UTha-baisa ) krvaayii| yahA~ uTTha vaIsa ceSTAnukaraNI zabda hai / loaddii-lompuuttii| maNiyaDA-maNi zabda ko sUtra 4429 ke anusAra svArthe aDa pratyaya lagA hai| uTThabaIsa- marAThI meM UTha baisa, uThA bazA / Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 416 TippaNiyAM 4.424 zloka 1-arImA, mujhe pazcAttApa ho rahA hai ki sAyaMkAla meM maiMne priyakarake sAtha kalaha kiyaa| sacamuca vinAzakAla meM buddhi viparIta hotI hai / yahA~ ghaI yaha nipAta nirarthaka ( vizeSa artha na hote ) prayukta kiyA gayA hai / ammaDi, buddhaDI-yahA~ sUtra 4.429 ke anusAra pahale svArthe aha pratyaya AyA aura bAda meM sUtra 41431 ke anusAra strIliMgI I pratyaya lagA hai pacchAyAbaDA-sUtra 4deg429 dekhie| 4deg425 zloka 1-are priya, batAo ki yaha ( aisA ) parihAsa kisa deza meM kiyA jAtA hai / he priya, tumhAre lie maiM kSINa hotI hU~ aura tuma to kisI dUsarI ke lie ( kSINa hote ho ) / ___ yahAM kehi aura resi ye tAdarthI nipAta haiN| parihAsaDI-sUtra 4deg429-431 dekhie / evaM..."hAyauM-tehiM aura resiM ke udA0--kahi kasu resi tuhu~ avara kambhAraMbha karesi / kasu tehiM parigahu ( kumAra-pAlacarita, 870-71 ) / vaDDa taNeNa-yahA~ taNeNa tAdI nipAta hai / 4deg426 zloka 1-jo thor3A bhUlA jAtA hai phira bhI smaraNa kiyA jAtA hai vaha priya (kahA jAtA hai); paraMtu jisakA smaraNa hotA hai aura jo naSTa hotA hai usa sneha kA nAma kyA ? yahA~ puNu meM svArthe Du hai / maNA-sUtra 4.418 dekhie / kaI--kAI ( sUtra 4.367 ) meM se A kA hrasva ( sUtra 4 329 ) svara huA hai| viNu..."valAhuM-yahAM viNu meM svArthe Du hai / 4.427 zloka 1-jisake adhIna meM anya iMdriyAM haiM (aise ) mukhya jivheMdriya ko vaza meM karo / tumbinI ke mUla naSTa ho jAne para (usake) patte avazya sUkha jAte haiM / yahAM abaseM meM svAtheM haiM hai / sukkahi-sUtra 4.382 dekhie / avasa...."ahiM yahA~ avasa zabda meM svArthe Da (a) hai / 4deg428 zloka 1-eka hI bAra jinakA zIla khaMDita huA hai unheM prAyazcitta diye Ate hai; paraMtu jo hararoja ( zIla ) khaMDita karatA hai, use prAyazcitta kA kyA upayoga ? yahA~ ekkasi meM svArthe Di hai / dejjAhi-de dhAtu ke karmaNi aMga ke vartamAnakAla tR. pu. a0va0 / 4.426 zloka 1--jaba virahAgni kI jvAlAoM se jalA huA pathika rAste pe dikhAI par3A taba saba pathikoM ne milake usako agni para rakhA ( kAraNa vaha mara gayA thaa)| Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNa-caturthapAda 417 yahA~ karAliau, diTThau, kimau, aggiTThau ina zabdoM meM svArthe a pratyaya hai|| maha... "dosaDA-yahA~ dosaDA meM svArthe aha pratyaya hai / ekka..."ruddhI-yahA~ kuDullI meM svArthe ulla pratyaya hai / 4.430 phoDenti..... 'appaNa-yahAM hi aDauM meM svArthe aDama pratyaya hai / caDullau...' sai-yahAM cUDallaU meM svAtheM ullaa pratyaya hai| zloka 1- ( apane priyakara para ) svAmI kA prasAda, salajjapriyakara, sImAsaMdhi para vAsa aura ( priyakarakA ) bAhubala dekhakara ( AnaMdita huI ) suMdarI niHzvAsa chor3atI hai| yahA~ balullaDA meM ullaaDa yaha svArthe pratyaya hai| pekkhivi-sUtra 4.439 dekhie / vAhubalullaDau-yahA~ ulla, aDa aura a aise svArthe pratyaya haiN| 4.431 zloka 1---( eka payika apanI priyA ke bAre meM dUsare pathika se pUchatA hai-) he pathika, (tumane mero ) priyA dekhI kyA ? ( dUsarA uttara detA hai- ) 'terA mArga dekhane vAlI aura azru aura zvAsoM se (apane) kaMcukako gIlA karatI aura sUkhA karato (aisI) mujhase dekhI gii| yahA~ goraDI meM I (DI) pratyaya hai / nianta-sUtra 3.181 dekhie / nia dhAtu dRz dhAtu kA Adeza hai ( sUtra 4181 ) / karanta-sUtra 3.181 dekhie / ekka" ruddhI-yahA~ kuDDallI meM I pratpaya hai| 4.432 zloka 1-priyakara AyA (yaha) vArtA sunI; ( usakI zabda- dhvani kAnoM meM praviSTa huI; naSTa hone vAle usa biraha kI dhUla bhI na dekhI gii| yahA~ dhUlaDiA meM A pratyaya hai| vattaDau--vattA (vArtA) zabda ko sUtra 41429 ke anusAra svArthe aDa pratyaya lagA; phira satra 40431 ke anusAra strIliMgI I pratyaya lgaa| kannaDai---kanna ( /kaNaM ) ko svArthe aDa pratyaya sUtra 4429 ke anusAra lagA hai / nAsantaaho-nAsanta (sUtra 3.181) zabda ke Age svArthe a pratyaya aayaa| thalaDiA--sUtra 40433 dekhie / 4.433 dhUlaDiA--yahA~ dhUlaDa zabda ke Age A pratyaya hone para, Da meM se akAra kA ikAra huA hai / 4.464 Iya-pratyayasya--Iya yaha eka matvarthI pratyaya hai / zloka 1-he priyakara, (terA) saMga sahavAsa nahIM milatA; (phira) tere saMdeza kA kyA upayoga hai ? sapane meM pie jala se (saccI) pyAsa kyA miTatI hai ? 27 prA. vyA0 Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 TippaNiyA~ yahAM tumhAreNa meM Ara Adeza hai / devakhu....'kantu--yahAM amhArA meM Ara Adeza hai| bahiNi......'kantu--yahA~ mahArA meM Ara Adeza hai| 4.435 atoHpratyayasya-sUtra 2.156 Upara kI TippaNI dekhie / 4436 tra-pratyayasya--sUtra 2.161 Upara kI TippaNI dekhie / zloka 1--yahA~ para, vahA~ para, daravAje para, ghara meM (isI prakAra) caMcala lakSmI daur3atI/ghamatI hai; priyakara se viyukta hue suMdarI ke samAna vaha nizcalarUpa se kahIM bhI nahIM tthhrtii| yahA~ ettahe, tettahe meM ettahe (Detahe) Adeza hai / kahi~-sUtra3.60 dekhie / 4.437 tvataloH pratyayayoH--tva aura tal ( tA ) ye bhAvavAcaka saMjJA siddha karane ke pratyaya haiM / udA-bAlatva, pInatA, vaDDappaNu pAviai-yahA~ baDDappaNa meM paNa Adeza hai / vaDDattaNaho taNeNa---yahA~ vaDDataNahoM meM sUtra 2.154 ke anusAra ttaNa pratyaya lagA hai| 4.438 tavya-pratyayasya--tavya yaha vi0 ka* dhA0 vi0 siddha karane kA pratyaya hai| zloka 1-( TIkAkAra ke matAnusAra, vidyAsiddhi ke lie, koI siddha puruSa ne nAyikA ko dhana ityAdi dekara, usakA pati mAMgA; taba vaha strI kahatI hai: - ) isa (dhana ityAdi) ko lekara yadi mujhe priyakarakA tyAga karanA ho, to mujhe mara jAnA hI kartavya (rahatA) hai, aura kucha bhI nhiiN| yahA~ karievvau, marievvauM meM ievvau Adeza hai| dhru-sUtra 4.360 dekhie / zloka 2-jaga meM atirikta (aise) maMjiSThA (nAmaka) vanaspati ko kisI deza se uccATana ukhAr3A jAnA ), agni meM auTanA aura dhana se kUTA jAnA ye saba sahana karanA lagatA hai| yahAM sahenvau~ meM evvau Adeza hai| zloka 3-yadyapi vaha veda pramANa hai to bhI rajasvalA strI ke sAtha sonA manA hai, paraMtu jAgRta rahane ko kauna rokegA ? yahAM soevA, jaggevA meM evA Adeza hai| 4.436 ktvA-pratyayasya-sUtra 1.27 Upara kI TippaNI dekhie / zloka 1-he hRdaya, yadyapi meca apane vairI/zatru haiM to bhI hama AkAza para careMge kyA ? hamAre do hAtha haiM; yadi maranAhI ho to unheM mArakara hI (hama) mreNge| Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNa-caturthapAda 419 yahA~ mAri meM ktvA pratyaya ko I Adeza hai| amhahaM-sUtra 4380 dekhie / hatthaDA--tra 4429 ke anusAra svArthe pratyaya hattha ke Age AyA hai| gaya....... janti-yahA~ bhaJjiu meM ktvA-pratyaya ko iu Adeza hai| zloka 2-1 isa zloka meM, muMja zabda se muMja nAma kA mAlava deza kA rAjA athavA muMja nAma kA cAlukya rAjAoM kA eka maMtrI abhipreta hai, aisA kucha loga kahate haiM ) , jisameM muMjakA pratibiMba par3A thA aisA jala, pAnI meM praviSTa na hokara, jina hAthoM se piyA gayA hai,una do hAthoM kA cuMbana lekara,vaha jalavAhaka(panihArini) (bAlA apane) jIva ko rakSA karatI hai| yahA~ cumbivi meM ktvA-pratyaya ko ivi Adeza hai| zloka 3--hAthoM ko chor3akara tU jA, aisA hI hone do, usameM kyA doSa hai ? (paratu) vadi tU mere hRdaya se bAhara nikala jAegA, to maiM samajhUgI ki ( sacamuca ) muMja kruddha huA hai| yahA~ vichoDavi meM ktvA pratyaya ko avi Adeza hai / nIsarahi--sUtra 4583 dekhie / 4.440 zloka 1 -saMpUrNa kaSAyarUpI sainya ko jItakara, saMsAra ko ( jagako) abhaya dekara, mahAvrata lekara, ( aura ) tattvakA dhyAna karake, ( RSimuni ) AnaMda (ziva ko prApta karate haiM / yahA~ jappi, deppiNu, levi, jhAeviNu meM krama se eppi, eppiNu, evi, eviNa ye ktvA-pratyaya ke Adeza haiM : kasAya-krodha, mAna, mAyA aura lobha inako jainadharma meM kasAya (kaSAya) kahate haiM / 4.441 tumaH pratyayasya-hetvarthaka dhAtusAdhita avyaya sAdhane kA tum pratyaya hai| zloka 1---apanA dhana denA duSkara hai; tapa karanA (kisI ko bhI) acchA nahIM lagatA / yohI sukha bhogA jAya aisA mana ko lagatA hai,paraMtu bhoganA mAtra nahIM aataa| yahA~ devaM, karaNa, bhuMjaNaha, bhuMjaNahiM inameM krama se evaM, aNa, aNahaM, ahiM ye tum-pratyaya ke Adeza hai| zloka 2-saMpUrNa pRthvI ko jItanA aura (jItakara) usakA tyAga karanA, brata (tapa) lenA aura (lekara) usakA pAlana karanA, yaha (saba) jaga meM zAMti ( -nAtha ) tIrthakara-zreSTha ke binA anya kauna kara sakatA hai ? yahA~ jeppi meM eppi, cae ppiNu meM eppiNu, leviNa meM eviNa aura pAlevi meM evi Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 420 TippaNiyAM aise tum-pratyaya ke Adeza haiN| santeM titthesareNa-jainadharma meM 24 tIrthakara mAne jAte haiN| unameM zAntinAtha eka tIrthakara haiM / 4.442 zloka 1-vArANasI jAkara ( bAda meM ) ujjayinI jAkara, jo loga maraNa prApta karate haiM ve parama pada jAte haiN| anya tIrthoM kA nAma bhI mata lo / yahI gampiNa aura gampi meM eppiNu aura eppi meM Adi ekAra kA lopa ho gayA hai / parAvahi- sUtra 4.382 dekhie / praloka : -jo gaMgA jAkara aura kAzI (zivatIrtha) jAkara maratA hai, vaha yamaloka ko jItakara, devaloka meM jAke krIDA karatA hai| yahAM game ppiNa aura gameppi meM eppiNu aura eppi meM se Adi ekAra kA lopa nahIM huA hai| sivtitth-kaashii| kIladi-yahAM kIla ( sUtra 1202 ) ke Age di pratyaya ( sUtra 4260) AyA hai| jiNeppi--sUtra 4.440 dekhie / jiNeppisUtra 4.440 dekhie / jiNa zabda ke lie sUtra 4241 dekhie / 4.443 tanaH pratyayasya-dhAtu se kartRvAcaka saMjJA siddha karane kA tan pratyaya hai| zloka 1-mAranevAlA hAthI, kahanevAlA manuSya, bajanevAlA paTaha, ( aura) bhoMkanevAlA kuttA / yahA~ mAraNau, bollaNau, vajjaNau, bhasaNau inameM aNaa yaha tan pratyaya kA Adeza hai / pAhu-paTaha, vAdyavizeSa, naubata, nagArA / 4.444 naM malla.... 'karahiM--yahA~ naM zabda iva ke artha meM Adeza hai| zloka 1.-sUryAsta ke samaya vyAkula cakravAka ( nAmaka pakSi) ne mRNAlikA kA (= kamala ke DaMThala kA) Tukar3A kaMTha meM DAlA ( paraMtu ) use chinna (yAnI khAyA) mAtra nahIM kiyA; mAno jIva ko bAhara na nikalane dene ke lie argalA DAlI hai| zloka 2--kaMkaNasamUha gira par3egA isa Darase suMdarI hAtha Upara karake jAtI hai; mAno vallabhake viraharUpI mahAsarovarakI thAha DhUMDhatI hai| zloka 3-dIrgha nayana honevAle aura lAvaNyukta aisA jina varakA mukha dekhakara, atimatsarase bharA huA lavaNa mAno agnimeM praveza karatA hai| pavIsai-pavisa meM se i sUtra 4.329 ke anusAra doghaM I huI hai| jiNavara--- zreSTha jina / satra 4.88 Upara kI TippaNI dekhie / zloka 4-he sakhi, caMpaka phUlake madhya meM bhramara praviSTa huA hai; mAno suvarNa meM jar3A huA iMdranIlamaNi jaisA vaha zobhita ho rahA hai / Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNa- caturthapAda bhasalu - sUtra 1 244 dekhie / paiTThau, baiTThau - paiTTa aura baiTTa ke Age sUtra 4429 ke anusAra svArthe a pratyaya AyA hai / 4*445 zloka 1 -- DUMgaroMse megha lage haiM; pathika rotA huA jA rahA hai; parvatako nigalane kI icchA karanevAlA yaha meha suMdarIke prANoMpara kyA dayA kareMgA ? raDantau -- raDanta ( sUtra 30181 ) zabda ko svArthe a pratyaya ( sUtra 4429 ) lagA hai / 421 zloka 1 - pairapara aMtar3I cipaTI hai; zira kaMdhe se gira par3A hai; tathApi ( jisakA ) hAtha ( adyApi apane ) kaTArI para hai (aise usa) priyakarakI pUjA kI jAtI hai (kivA - maiM pUjA karatI hU~ ) | khaMdhassu - yaha SaSThI paMcamI ke badale prayukta kI gaI hai / antraDI- antra ke Age svArthe aDa (sUtra 4429), phira strIliMgI I ( sUtra 4431 ) pratyaya Akara yaha zabda -strIliMgI banA hai / hatthaDau - sUtra 4430 dekhie / zloka 3 - pakSI zirapara ArUDha hokara phala khAte haiM haiM; tathApi mahAn vRkSa pakSioM ko pIr3A nahIM pahu~cAte haiM apanA apamAna huA hai / DAla (dezI) - zAkhA | hiMdI meM DAla ; 4 446 zloka 1 - maje meM kSaNabhara meM zira para zekharake ( gajarA ) svarUpameM rakhA, kSaNabhara meM ratike kaMThapara laTakate rakhA, kSaNabhara meM ( apane ) gale meM DAlA huA, aise usa kAma ke puSpa ( dAma ) dhanuSyako namaskAra karo / aura zAkhAoM ko tor3ate athavA na samajhate haiM ki yahA~ zaurasenI bhASAke samAna kida, radi, viNimmavidu, vihidu ina zabdoM meM ta kA da ho gayA hai | 4447 prAkRta ityAdi bhASAoMke lakSaNoMkA honevAlA vyatyaya yahA~ kahA hai / 4-448 aSTame - aSTama adhyAya meM / prastuta prAkRta vyAkaraNa hemacaMdra ke vyAkaraNa kA AThavA~ adhyAya hai / saptAdhyAyI nibaddha saMskRtavat - hemacaMda ke vyAkaraNa ke pahale - sAta adhyAyoM meM saMskRta vyAkaraNakA vivecana hai / zloka 1 - nIce sthita sUryake tApakA nivAraNa karaneke lie mAno chatra mauce dhAraNa karatI hai aisI, ( aura ) varAha ke zvAsase dUra phekI gaI, ( aisI ) zeSasahita Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422 TippaNiyAM pRthvI vijayI hai / (viSNane varAha avatAra lekara pRthvIko samudrase bAhara nikAlA, yaha paurANika kathA isa zloka meM abhipreta hai)| atra caturthyA... ... siddhaH-isa prAkRta vyAkaraNameM caturthIkA Adeza nahIM kahA hai; vaha saMskRtake samAnahI siddha hotA hai / udA0--heTThaTThiya ityAdi zloka meM nivAraNAya ( yaha caturthI ekavacana hai)| siddhagrahaNaM maGgalArtham--yaha prAkRta vyAkaraNa sUtra-nibaddha hai| sUtrakA lakSaNa aisA hai:-alpAkSaramasaMdigdhaM sAravad vizvatomukham / astobhamanavadhaM ca satraM sutravido viduH // isalie sUtra meM anAvazyaka zabda nahIM hote haiN| tathApi prastuta sUtra meM "siddham' zabda ApAtataH anAvazyaka dikhatA hai| paraMtu usakA prayojana hai| hemacaMdra usake bAre meM kahatA hai:- graMthake aMtameM maMgala ho, isa prayojanase siddha zabda isa sUtra meM prayukta kiyA hai| isa pAdake samAptisacakake anantara kucha pAMDulipiyoM meM graMthakRt-prazasti ke svarUpameM agale zloka die gae dikhAI dete haiM :---- AsId vizAM patiramudracatuH samudra mudrAGkitakSitibharakSama bAhudaNDaH / zrImUlarAja iti durdhara vairi kumbhi kaNThIravaH zuci culukyakulAvataMsaH // 1 // tasyAmpaye samajani prabala pratApa tigmadhutiH kSitipatijayasiMhadevaH / yena svavaMza-savitaryaparaM sudhAMzI zrIsiddharAja iti nAma nijaM vyalekhi // 2 // samyag niSevya caturazcaturopyupAyAn jitvopabhujya ca bhuvaM caturabdhikAJcIm / vidyAcatuSTayavinItamatijitAtmA kASThAmavApa puruSArthacatuSTaye yaH // 3 // Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtikavyAkaraNa-casuthaMpAda 423 tenAtivistRtadurAgamaviprakIrNa zabdAnuzAsanasamUha-karSitena ampathito niravamaM vidhivad vyavatta zabdAnuzAsanamidaM munihemacaMdraH // 4 // rAjahaMsau na bhombhoje krIDato yAvadanyaham / bAcyamAnaM budhastAvat pustakaM jayatAdidam // 5 // ( caturthapAda samApta ) (hemacaMdrakRta prAkRta vyAkaraNa samApta ) Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 va0 30 udA0 e0 va0 ka0 bhU0 dhA0 vi0 tR0 vR 0 pu0 dvi0 dvi0 pu0 napuM0 paM0 pU0 kA0 dhA0 a0 pra0 pra0 pu0 ba0 ya0 va0 kA0 dhA0 vi0 va0 varta0 vi0 ka0 dhA0 vi0 za0 Sa0 sa0 saM0 sU0 hetva * dhA0 a0 saMkSepa anekavacana ityAdi udAharaNa ekavacana karmaNi bhUtakAlavAcaka dhAtusAdhita vizeSaNa .tRtIyA (vibhakti) tRtIya puruSa dvitIyA (vibhakti) dvitIya puruSa napuMsakaliMga, napuMsakaliMgI paMcamI (vibhakti) pUrvakAlavAcaka dhAtusAdhita avyaya prathamA ( vibhakti) prathama puruSa bahuvacana vartamAnakAlabAcaka dhAtusAdhita vizeSaNa vartamAnakAla vidhyarthI karmaNi dhAtusAdhita vizeSaNa zabdaza: SaSThI (vibhakti) saptamI (vibhakti) saMbodhana (vibhakti) sUtra hetvarthaka dhAtusAdhita avyaya Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aityAdI ca ai saMbhAvane au : pIrAdI aklobe so akoThe lla: - acalapure ajAteH puMsaH aDaDaDullA. aNa NAI ata ijjasvi - asa ata evaic atasIsAta ataH samRddhyAdI ataH sarvAde ata: seDa: atAM DaisaH ato iserDAto ato iserDAdo ato Do visargasya ato dezva ato riAra atoDeMttulaH asthistyAdinA atha prAkRtam adasa oi adUtaH sUkSme adellukyAde prAkRtavyAkaraNa sUtra sUcI adhaH kvacit aso heTTha adho manayAm 1-151 41 2.2.5 120 1.162 43 3.19 129 1.200 54 2.118 97 3.32 135 4*429 302 2.190 115 3.175 180 4.287 242 3.145 170 1211 57 1-44 18 . 4364 270 anakoThA anAdI zeSA anAdI svarA 3.58 144 ameNam 3.2 124 amosya 4403 286 ammahe ha 4.321 254 ammo Azcarye 4.276 239 1037 16 4deg274 238 2067 83. 4435 304 3.148 172 1.1 1 1.118 35 3*153 173 anutsAhotsanne anuvraje: antyatrayasyA antyavyaJjanassa anyAdRzonA abhimanya abhUnopi abhyAGommattha | amha amhe amha mama amhahaM myasA amhe amho amhehi amhAhi amhehi bhisA ayo cait ari arjeDhippaH arjeviDhava 4.261 235 2.141 102 2.78 86 2.155 105 2.89 89 4deg396 283 1*114 34 4107 204 4385 278 1.11 8 40413 290 2.25 75 4.399 285 4.165 214 3.78 150 3.5 125 4284 241 2208 121 3.106 159 3.116 161 4-380 276 3.108 159 3.110 159 4*378 276 1*169 45 19144 40 4:51 230 4.108 204 Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 arperallivaalAhi nivAraNe avatare roha avarNAvA avarNo yazrutiH avazyamo avakAzo bAdgAhe avApoThe aviti hu ambho avyayam avyo sUcanA asAvakkhoDa: asmado mmi asyede ahaM vayamo AA arA A Amantrye A kRgo mAkranderNIhara: AkramerohA AkSiperNIkha: Adhra rAigghaH AGA ahi AGA oma ADo rabhe AcAyeM Acca gaurave Ajasya A sUtrasUcI 4.39 191 ATTo jAnuAkazmIre 2.189 115 4.85 200 4deg296 246 1.180 49 4*427 301 41.9 216 4deg205 221 1-172 45 4.61 195 2-157 212 2.175 112 2204 119 4.188 218 3.105 158 4deg433303 4301 247 3.46 140 4.263 235 4.214 223 4.131 208 4.160 213 4145 210 4.13 186 4.163 214 4.125 206 4155 212 1*73 25 1.163 44 3.55 143 atkRzA Attezva AtmanaSTo AhaDe: saMnAma: Ahate Dhi AdeH Aderyo AdeH zmazru Ananta meM AntAntADDAH Apadvipat Ama abhyupagame Amantrye Amo DAha Amo Desi AmohaM Ayurapsara ArabherADhappa; AraH syAdI AruhezvaDa Aropevala: AryAyAM yaH om AlAne AlIGallI AlbillollA Azcarye AzliSTe A sauna iceca: i 4.342 262 TM 1.100 31 1.127 36 4.319 253 3.57 144 4deg83 199 1*143 40. 1*39 17 1.245 63. 286 89. 2-188 115 4*432 303 4400 285 2*173 112 4.346 264 40300 246 3.61 146 4deg339 261 1.0 10. 4.254 232 3.45 10 4deg206 221 4deg47 193 1-77 25 1.3 4 2-117 97 4054 194 2159 106 2*66 83 2*49 80 3.48 141 4deg318253 Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNa-sUtrasUcI 427 iJca momuijerAH pAdaiNamamAita edvA iteH svarAt 3.182 183 3.28 133 3.42 138 1.155 42 3.54 142 3.64 147 2.153 104 1.92 29 1.120 35. 1.04 25. 1.51 20 ito to itkRpAdI itve detase itsaindhavaidama mAyaH idama iyaH idama imuH idamarthasya idametat IjihvA-- idaM kimazca idAnImo idito bA iduto dIrghaH idutI vRSTaidetI nUpure idedodindhI jhA irjasya NoibRkuTI ivAtha naMiH sadAdI i: svapmAdI iharA itarathA ihahaco 3.155 174 I ca striyAm 2.217 123 ItaH seshcaa| 3.53 142 I dUtohrasva: 1.85 27 Iddhaye 142 17 Idbhisbhya1.91 29 IdbhyaH ssA 1.128 36 IyasyAtmano 1.207 56 1.149 41 IrbodvyUDhe 4.365 270 IH styAna3.72 149 I hare vA 4.361 269 2.147 103 ua pazya 3.69 148 uccAhaMti 2.157 105 uccarnIca4.277 239 ucchala 4.1 184 ujjINe 316 127 uto mukulA1.137 39 utkSipergula1.123 36 utsaundaryAdI 1.139 39 udaSThaku2.28 76 udUdonmRSi 3.52 142 uhatvAdI 1.110 33 udodvA4.444 308 udo mo 172 25 udghaTeruggaH 1.46 19 udhUlegu NThaH 2.212 122 udvAtero4.268 237 udvijaH unnameru3.160 176 upareHsaMvyAne 1.112 33 upasara 2.211 121 2.111 96 1.154 42 4.174 216 1.102 32 1.107 33 4.144 210 1.160 43 4.17 187 1.136 39. 1.131 37 1.82 26 4.8 186 4.33 190 4.29 189 4.11 186 4.227 224 I aijjI kSuteH 4.139 209 Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8428 upAlambhe umo niSaNNe hanumat ullase rUsa uvarNasyAva: u: sAsnA ka garhAkSepaUccope Utve dubhaMga "Utsubhaga UtsocchvAse UdvAsAre vahI UH stene RkSe vA RNarvRSabha RtAmudasya Rtot RtovA RvarNasyAraH "lata ili: e is ekazaso "ekasvare ekka sari ecca kttvAtum ekaca deve ecchayyAdI U R la e sUtrasUcI 4.156 212 1. 174 46 1.121 35 4.202 220 4.233 226 1.75 25 2.196 118 1.173 46 1.192 52 1.113 34 1.157 42 1.76 25 1.103 32 1.147 41 2.19 74 1. 141 39 3.44 139 1.126 36 3.39 137 4.234 226 1. 145 40 4.363 270 4.428 301 2.114 97 2.213 122 3.157 175 1.153 42 1.57 eTTi ehi etAhe eta idvA etada : strI etaH paryante eva et trayodazAdI etthu kutrA elpIyUSA - edoto edgrAhya epyepiNye - eM cedutaH embahi eradItI evaM paraM - evArtheyyeva aita eva occa divadhA otod vAnyo oskUSmANDI opa otpUtara - otsaMyoge odAlyAM paGktau o sUcanA auta ot 21 kakude haH ai o au ka 4.333 259 2.134 100 1. 146 40 4.362 270 2.65 83 3.129 165 1.165 44 4.405 287 1. 105 32 1.7 1.78 26 4.440 306 4.343 262 4.420 294 3.84 152 4.418 291 4.280 240 1. 148 41 1.97 30 1.156 42 1.124 36 1.61 22 1.170 45 1.116 34 1.83 27 2.203 119 1.159 43 1.225 59 Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNa-sUtrasUcI 429 kakubho haH ka ga ca jaka gaTa DakathaMyathAkathervajjarakadambe vA kathite kadalyAmakandarikAkabandhe mayo kagi huvaH kampeviccholaH karavIre kareNUvArAkaNikAre kazmIre kAGkSarAhAkANekSite kAdisthadokAntasyAta kArSApaNe kiNo prazne kimaH kastra kimaH kAIkimaH ki kimo Dipo kimo Dihe kitadbhyAM kiyattado-~kiyattadbhyo kiMzuke vA kirAte caH kiribhere kirera hira kte 1.21 1. kilAthavA1.177 47 kisalaya2.77 86 kutasa: kaTa 4.401 285 kutUhale 4.2 184 kubjakapara1.222 59 kUSmANDayAM 1.224 59 kRgamo 1.220 59 kRgeH kuNaH 2.38 78 kRgo DIraH 1.239 63 kRtticatvare 4.44 192 kRtvaso huttaM 4.46 192 kudo haM 1.253 65 kRSeH kaDDha2.116 97 kRSNa varNe 2.95 92 kaiTabhe bho 2.60 82 kaukSeyake 4.192 219 4.66 196 ktenApphuNyA4.410 288 kte hUH 4.354 267 ktva dUuivi2.71 84 ktvaIyadUNI 2.216 122 ktvastumattUNa3.71 149 ktvastUna: 4.367 271 ktvAtumtavyeSu 3.80 151 ktvAsyAde3.68 148 kyaGoyaluk 4.356 267 kyasyeyyaH 3.62 146 krapovaho kriyaH kiNo 3.63 146 kriyAtipattaH 1.86 28 kriyeH kausu . 1.183 50 krudherjUraH / 1.251 65 klIbe jaszaso 2.186 114 klIbe syame 4.419 293 1.269 68. 4.416 291 1.117 35. 1.181 49. 273 85 40272 238. 4.65 196 4.316 253 2.12 72 2.158 106 6.170 178. 4.187 218 2.110 96 1.240 63 1.151 43 3.156 174. 4deg258 233 4deg439 306. 4.271 238 2.146 103. 4.312 252 4.210 222 1.27 12 3.138 168. 4.315 252 4.151 211 4.52 193 3.179 182 4.389 28. 4.135 208 4.353 267. 3.79 151 Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 430 sUtrasUtrI 4.189 218 1.158 43 klIve svarAkvacid dvitIyAdeH kvathavardhA kvatheraTTaH kvipaH kSaH khaH kvacitta kSaNa utsave kSamAyAM ko kSaraH khirakSasyaka: kSipegalakSudo hA kSabhe khatarakSure kammaH kSeNijjharo kSmAzlAghAzveTakAdI 3.25 132 gaveSeDhuNDulla3.134 167 gavya uaamH| 4220 224 guNAdyAH klIbe 4.119 206 gupyevira3.43 139 gurI ke vA 2.3 70 gurvAderavirvA 2.2074 gRhasya gharo2.18 73 goNAdayaH 4.173 215 gauNasyeSata 4.296 245 gauNAntyasya 4.143 210 gmo vA granthegaNThaH 4.154 211 graseghisaH 4.72 197 grahegRhaH 4.20 188 AherdheppaH 2.101 93 graho vala 4.150 211 1.109 33 3.150 152 2.144 102 2.174 110 2.129 99 1.134 28 2.62 82 4.120 206 4204 221 4.394 281 4.256 232 4.209222 1.187 51 khaghaSadhakhacitapizAkhace aDaH khAdadhAvokhiderjUra ghaimAdayoghana vRddhaghaTegaDhaH ghaTeH parivADaH ghUrNoM ghula 4'424 300 1.68 24 4.112 204 4.50 193 4.117 205 4.89 200 4.228 225 4.132 208 gamAdInAM gamiSvamAsAM gameraIgamereppigarjerbukkaH gata DaH gardabhe vA gabhitAtimuktake gavaye vaH aNano 4.249 231 GasaH suho4215 223 usaH ssaH 4.162 213 siDa-soH 4.442 307 siDasbhyAM 4.98 202 simyas2.35 78 Gasestodo2.37 78 DasemhI 1.208 56 Gaseluk 1.54 21 seheMhU 1.35 11 4.338 261 3.10 126 3.23 131 4.372 274 4341 262 3.8 125 3.66 147 3.126 165 4.336 260 Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNa 431 usGasyohe Dinecca Dohe hemeMma .: ssimmiDehi hiM 3.22 130 3.4 124 4.369 272 3.50 141 3.12 126 4.80 199 4.4 185 2.183 113 3.159 165 3.165 177 4.7 185 2.83 88 4.3.3 249 caturazcattAro caturo vA caturthyAH SaSThI candrikAyAM capeTApATI cATau gulalaH cijizruhucihna ndho vA cUlikApaizAcike 4.252 231 2.115 97 4.350 265 jaszasorNo 4.334 259 jasazasoluka 3.65 147 jaszasostumhe 3.128 165 jaszasGasiGasAM 3.75 150 jasazasGasitto3.59 145 jAgrejaggaH 3.352 266 jugupsejhaNa4.657 268 jeNa teNa jjA je 3.122 162 jjAtsaptamyA 3.17 128 jJo jANamuNo jJo naH 1.185 50 jJo naH paizAcyAm 1.198 53 jJo Natve bhijJAdau 4.73 198 jJo NavaNajjI 4.241 228 jyAyAmot 2.50 80 4.325 255 TA AmorNaH 4.21 188 TAGa-sDe40295 245 TAGyamA paI 1.191 52 TAGyamA maI 1.249 64 TANazasyet 3.34 136 To DaH 4216 223 To NA 4.124 206 To NA 2.17 73 Tostu, pRSThayosTa: 1194 52 4292 44 Tho DhaH 4.136 208 ThosthivisaMsthule 3.26 132 4.376 275 DAhayau katipaye Tae chadeNaNumaasya zconAdI chAge la: chAyAyAM hokAntI chAyAharidrayoH chidibhido chideduMhAvachokSyAdI 4.349 265 3.6 125 3.29 134 4.370 273 4.377 275 3.14 127 1.195 53 3.34 131 3.51 142 4.311 251 4.290 243 jaTile jo jadhayAM yaH janojAjambhI jaszasa ijaszasoramhe 2.32 77 1.250 65 Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasUcI Dilla DullI De mmi : Do dI? vA Dola: DmakmoH Nai cea NaM nanvartha Navara kevale Navi vaiparItye Ne NaM mi Ne No majjha NeradedAvAve No naH NomzasTA taitutetaituvatakSestacchatakSyAdInAM tagaratrasarataDerAhoDatatastadostoH tadazca taH tadidamoSTA tado DoH tado NaH tadostaH tanestaDatanvItulyeSu taM tuM tuma taM vAkyopatavyasya ievva 2.163 107 tasmAttAH 3.11 126 tAdarthyA 3.38 137 tAdarthya kehi1.202 54 tAmrAne mbaH 2.52 80 tijero sukkaH tittirI raH 2.184 114 tiyaMcasti4.283 241 tiSTazciSThaH 2.187 115 tIkSNe NaH 2.178 112 tIrthe he 3.107 159 tucche tazcachI 3.114 160 tuDestoDa3.149 172 tu tu vatuma4306 250 tubbhatuyho3.77 150 tuma e vabha tume tumae 3.99 157 tumhAsu supA tumha tubbha 4.194 219 turotyAdI 4.395 281 tule ro hAmaH 1205 55 tu vo bhe| 5.21 189 tRtIyasya miH 4.117 205 tRtIyasya bho3.86 153 tRnoNa aH 4.322 254 tRpasthippaH 3-67 148 tenAsterA3.70 148 tailAdI 4.307 250 to donAdau 4.137 209 to ntari 2113 96 to do taso 3.92 155 tthe ca tasya 2.176 112 tyadAdya vyayAta 4438 305 tyAdizatro 4.278 239 3.132 166 4.425 300 2056 81 4.104 203 1.90 29. 2.143 102 4.298 246 2.82 88 1.104 32 1.204 55. 4116 205. 3.102 158. 3.98 156. 4.441 307 3.101 157 4.374274 397 156 4.172 215 4.25 186 3.100 157 3.141 169 3.144 170 4.443 308 4.138 209 3.164 177. 2.98 92 426. 234 1.60 22 2160 107 383 152 14. 17 4171 215 Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNa-sUtrasUcI 1263 67 1.223 59 1. 44 2.91 91 tyAdInAmAtyAdeH tyAderAdyatyocaMtye apI hihatyAH aseDaratrastasya histhatrasya uttahe stiNiH trestI tRtIyAdau ktaloH svathvadvadhyAM tvarastuvarasvastha himAtvAdeH saH tha 3.139 168 divase saH 1.9 7 dIpo dho vA 4.382 277 doghaMhrasvI 2.13 72 dIrgha vA 2.161 107 dukUle bA 4.198 220 duHkhadakSiNa2.136 100 duHkhe NibbaraH duHkhe NivbalaH 3.121 162 durgAdevyudu3.118 161 dure doNi 4.437 305 du su mu 2.15 72 duhita4.170 215 2.154 105 dUDo dUmaH dRpte 2.172 109 dRzaH vip dRzastena 2.9 71 hazivace2.200 118 dRzeH prassaH 4.267 237 dRzeva dRzo niacchA1.45 19 2.40 78 de saMmukhI1.218 58 dole rakhola: 2.139 101 dhUnatthUnI 2215 122 ghayyaryAM jaH 4.106 216 dre ro na vA 1.217 58 dvAre vA 1.262 67 dvitIyaturya285 89 dvitIyasya 4.208 221 dvitIyA4.246 230 divanyorut 1.19 9 dvivacanasya 4.273 238 dvairdove 272 84 4.3 184 4.92 201 1.270 69 3.12. 162 3.173 180 2.126 99 423 188 2.96 92 1.142 4. 4213 222 3.161 176 4393 281 4.32 190 4181 217 2.196 117 4.48 193 4.313 252 2.24 75 28. 88 thaThAvaspande thU kutsAyAm tho dhaH dakSiNe he dandhavidagdhadaMzadahoH daMSTrAyAdADhA darArdhAlpe dalivalyodazanadaSTadazapASANe dazAha daherahiUlAdaho jjhaH dikSAvRSoH diricecoH 28 prA. vyA. 2.90 314. 169 3.135 167 1.94 30 3.130 166 3.119 162 Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 434 sUcasUcI dhanuSo vA pavaleIMmaH dhAtavodhAzyAm ghUge--dhaH dhRtedihiH dhRSTadyumne dhayeM vA dhyAgo-i dhvaje vA dhvaniviSva 1.186 5. 4.12 186 1.23. 6. 4.128 207 1.138 4.19 187 4.55 194 1.132 38 4.22 188 na kagacana tthaH na dIrghAnuna dauoM No namaskArana yuvarNasyAsve ma vA karmana vAnidana vA mayUkhana vA ryo yyaH nazeNiraNAsamazeviuDana zradudoH nAta At mAtpunaryAnAdiyujyonAmantryAt nAmnyaraM ghA nAmnyaraH nAvAtpaH nAvyAvaH nikaSasphaTika1.22 10 nidrAtero 4.24 188 nimbanApite 4.259 233 niraH pade 2.81 88 nirdurorvA 459 19 nirmo nimmANa 2.131 100 nilIDe2.94 nivRtta2.64 82 nivipatyo4.6 185 nizItha227 niHzvase1.52 20 niSadhe dho niSedhehakkaH 4.324 255 niSTambhAva76 150 niSpAtAcchoTe 2.92 91 3.125 164 niSpratI ot 1.62 22 nissareNIharanIMDapIThe naupApoDe 4.242 229 neH sado majjaH 3.60 145 1.171 45 no NaH 4266 236 nta mANI rmoM maH 4.178 216 4.31 190 nyaNyajJarjA nyaNyoJjaH 5.12 8 3.30 135 nyaso Nima1.65 23 4.327 256 pakvAGgAra3.37 130 pakSmazmaSma3.40 138 pace sobla 3deg47 141 paJcamyAstRtIyA 1.179 49 paJcAzat1.164 44 pathipRthivI 4.201 220 1.226 60 4.134 208 4.67 196 4.71 197 1.38 16 4.79 199 1106 32 1.234 61 4123 206 1.228 60 3.180 182 2.61 82 4293 244 4.305 250 4.199 220 147 19 2074 4.90 201 3.136 167 2.43 79 1.88 28 Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pathoNyasyepadayoH saMdhirvA padAdapervA padAnte jaM padmachadma pararAjabhyAM parasparasyAdira: pasaH paloTTa paryastaparyANa paryaste thaTo paryANa DA palite vA pazcAdeva pATiparuSa pAnIyAdi pApaddhauM raH pArApate piThare ho pibeH pijja - viSeNa vaha : pIThe vo le puje rola puNaruttaM punarvina: punnAga puMsi jaso puMstriyorna puMsyana ANo puruSa ro pUregvADA pUrvasya puravaH pUrvastha purima: pRthaka dho pRthak spaSTe prAkRtavyAkaraNa- sUtrasUcI 2.152 104 15 5 *41 17 4*411 289 2*112 96 2 148 103 40409 288 4.200 220 2.68 83 2.47 79 1-252 65 1212 57 4*420 294 1232 6. 1 1-101 31 1235 61 1.80 26 1*201 54 410 186 4*185 218 1*213 57 4102 203 2.179 119 4426 301 1-190 52 3-20 199 373 149 3.56 143 1*111 33 4.169 215 4.270 237 2135 100 1.188 52 4.62 195 pRSThe vAnuttara po vaH pyAdayaH prakAzeMtaH pracchaH pRcchaH pratIkSaH sAmaya pratyaye GInaM pratyAGA paloTTaH pratyAdI DaH pratyUSe pratyekama: prathame pathova pradIpidohade pradIpesteava prabhUte vaH prabho huppo pravAsaukSI pravize ribhaH prasare: payalloprasthApeH paTThava prahRgeH sAraH prAdermIle prAnmRzanuSo: prAyasaH prAu prAvaraNe prAvRTzaraplakSe lAt plAveromvAla phakkasthakkaH pho bhahI bandho ndhaH pha ba 435 1.129 10231 60 2.218 123 4.45 192 497 202 4.193219 3.31 135 4*166 214 1.206 55 2*14 72 2.210 121 1-55 21 1.221 59 4.152 211 1*233 61 4.63 195 1*25 30 4*183 217 47 198 4.37 191 4.84 200 4232 226 4.184 217 4-414290 1-175 1*31 46 13 20103 94 4deg41 192 487 200 1*236 62 4deg247 230 Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 436 bale nirdhAraNa - hi so bAhi bahubehu bahutve hu: bahulam bahuSu bahuSvAdyasya bASpe hoNa bAhorAt bisinyAM bhaH bubhukSi vIjyo vRhaspati bRhaspatI bo vaH bho duhaliha bho mha jjhau brahmacarya - brahmacarye brUgo bruvo bhaje mayabhavadbhagavato: bhaviSyati ssi: bhaviSyati hirAdiH bhaviSyatyeyya bhavemukka: bhasmAtmanoH bhArAkrAnte bhAvebhisaH fbhayo bhAbIhau bhisA tumhahi bhiso hi bhismyassupi bha sUtrasUcI 2.185114 2140 101 4*386 279 4.384 278 1.2 4 3.176 181 3.142 169 2.70 84 1*36 16 1-238 62 4.5 185 2.69 84 2.137 101 1*237 62 4:45 237 3.104 158 2063 82 1-59 22 4.391 281 4.106 203 4.265 236 4.275 239 3.166 177 4.320 254 4*186 218 2.51 80 4*158 212 4*203231 4deg53 194 4.371 273 37 125 3.15 127 bhisyedvA bhissupohiM bhISme SmaH bhujo muJja bhuvaH paryAptau bhuverho - bhuvo bhaH bhe tunbhe bhetubhe bhetubhehi bhedi de myasazca hi: bhyasastodo myasAmohu mya sAmbhyAM bhyasi vA yaso hu bhramare so bhrame rADho meSTiri prastAli bhraMze: phiDa - bhruvo mayA sa maimama maNe vimarze maNDevizva madhUke vA madhyatraya madhyamakata me madhyamasye madhyAhnehaH madhye ca svarAntA--- 4*335 260 3 347 264 2.54 81 4160 204 40390 280 4.60 195 4.69 237 391 154 3.91 154 3.95 155 3.94 155 3*127 165 3.9 125 4.351 266 40373 274 3.13 126 4-337 260 1244 63 3.151 173 4* 161 213 4.30 189 4177 216 2.167 109 3111 160 2207 121 4.115 205 1.122 35 4383 277 1.48 20 3.143 170 2.84 89 3.178 182 Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNa-sUtrasUcI 437 mamAko na manyedhuMsalamanmathe vaH manyunauSThamanyonto vA mamAmhI bhyasi mayaTyairvA marakatamadamalinobhayamasRNamRgAkamasjerAuGDamahamaho mahArASTra mahArASTraharoH mahu majma bhAI mArthe mAturidvA mAtRpituH mAtraTi vA mAmihalA mAMsAdiSvamAMsAde mArjArasya mi mai mamAi mi me mama mi mo mu me mimo maimhimirAyAm miva piva mizrADDAlimaH mizrervIsAlamuchaDDAmuH syAdI 2.169 109 muhegumma4.121 206 mRjerugdhusa1.242 13 mRdo mala4.69 197 methizithira2.44 79 me mai mama 3.112 160 meH ssaM 150 20 monunAsiko 1.182 50 monusvAraH 2.138 101 montyANNo 1.130 37 momumAnAM 4.101 203 moraullA 4.78 198 mo vA 1.69 24 mI vA 2.119 98 mnajJoNaH 4:379 276 mmazceH 2.161 115 mmAvayeau 1.135 38 mrakSezvoppaDaH 2.142 102 blepivyA1.81 26 mho mbho vA 2.195 116 yattatkimbhyo 1.29 12 yattadaH syamo2.132 10. yattadetado3.115 161 yatratatra31.9 159 yamunAcAmuNDA3.167 178 yaSTyAM khaH 3.147 101 yAdRktAha1.87 28 yAhazAde2.182 113 yApejavaH / 2.170 109 yAvattAva428 189 yAvattAvato4.91 201 yujojuJja3.88 153 yudhabudha 4.207 221 4.105 203 4.126 207 1.215 58 3.113 160 3169 178 4.397 284 123 10 4.279 239 3.168 178 2.214 122 hai.264 236 3.154 174 2.42 79 4243 229 3.89 154 4.191 219 4.18 187 4.412 289 ya 4.358 268 4.36. 269 2.156 105 4404 287 1.178 48 1247 63 4402 286 4317 253 4.40 191 1.271 69 40406 287 4.109 204 4217 223 Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 438 yudhiSThire yuvarNasya yuSmadastaM yuSmadasmayuSmadaH sau yuSmadAde yuSmadyartha yogajAzcaSAm rakte go vA racehagga raje rAvaH rameH saMkhuDDa solaMzo rasya lo vA raho: rAjeragdha rAjJaH rAjJo vA civ rAtrI vA ri: kevalasya rute rukha rudanamo rudabhuja rudite dinA dherutthaMdhaH rudho ndhambho rUpAdInAM re are ro dIrghAt romanthero rorA sUtrasUcI 196 4237 227 3.90 154 2.149 104 4 368 272 4*434 304 1*246 64 4.430 502 2.10 72 494 201 4deg49 193 4.168215 4.288 242 4.326 256 2 93 91 4100 202 3.49 141 4deg304 250 288 89 1*140 39 4.57 194 4.226 225 4.212 222 1209 56 4.133 208 4.218 223 4.236 227 2.201 118 2*171 109 tasyArtA - naSTa luki duro luki nira: zarSatapta - zrIhI laghuke lahoH lalATe ca lalATe laDo : lasjerjIha: lAt lAhala - liMgamatantram lipo limpa: lUk lugAvI kta lug bhAjana luptayarabalupteza si lubheH saMbhAva: loSThaH llo navaikA vakrAdAvantaH vaco bot varvehaba - vaNe nizcaya - vatebvaMH vadhADDAi 443 192 vanitAyA 1-16 9 vandrakhaNDite la va 2.30 75 4.314252 1.115 34 193 29 2.105 94 2*104 94 2.122 98 1*257 66 2*123 98 4.103 203 2.106 95 1*256 66 40445 309 4*149 _211 110 3.152 173 1*267 68 1deg43 18 3.18 128 6) 4.153 211 40308 251 2.165 108 1.26 11 4.211 222 4*93 201 2.206 120 2*150 104 3.133 166 2*128 99 1*53 20 Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtavyAkaraNa-sUtrasUcI 4118 205 4159 213 4421 295 1.241 63 4.129 207 4.75 198 3.1 124 2.127 99 2.29 76 2.15 73 vargentyo vA partamAnApaJcamIvartamAnAbhavibatsvatisyasya vallayutkaravA kadale vAkSyarthavacavAdasodasya vAdestAvati vAdI vAdho ro luka vA nirjhare vAnyayonuH vApa e vA bRhaspatI vAbhimanyo vA yattadobApoM bAlAbvaraNye vA vihvale vAvyayotkhAbA svaremazca vikase: bikozeH vigalesthippavijJapervokkAvitastivasatividyutpatravizatyAdeviricerovilapejhaMGkha vilIvirA 1.30 13 vivRteDhasaH 3.158 175 vidhameNivvA 3.177 181 biSaNNokta4.188 28. viSame mo 158 22 visaMvade1.167 44 vismuH pamhusa vIpsyAtsyAde3.87 153 vRkSakSipta4262 235 vRttapravRtta1.229 60 4.398 284 vRzcikezce1.98 31 vRSabhe vA 4.415 291 vRSAdInA3.41 138 vRSe DhikkaH 1.138 139 veNI No vA 1 243 63 vettaH kaNikAre 4.407 288 vedaMkimo 1.63 22 vedaMtade1.66 23 veperAya2.58 81 vebhAJjalyAdyAH 1.67 vevdha ca 1.24 1. vevve bhaya veSTa: 4.42 182 veSTe: pari4.175 216 baikAdaH si 4.38 191 vaiDUryasya 1.214 57 vaitattadaH 2.173 110 vaitado Gase1.28 12 vairAdI vA 4.26 189 baseNami-. 4.148 210 vo nujjha 4.56 194 voto Davo 40235 227 4.99 202 1.20 // 55 1.168 44 4.408 288 3.81 151 4147 210 . . 2.193 116 4.221 224 4.51 193 2.162 107 2.133 100 3.3 124 3.82 152 1.152 42 3.85 152 3.93 155 3.21 130 Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44. sUtrasUcI bottarIbAvotsAhe tho vodaH voparI vopena kammava vo voSadhe vyakhanAdavyaJjanAdIvyatyayazca vyAkaraNa vyApero aggaH vyAprerA aDDaH vyAhRge: kokkavyAhagervA vrajanRtavrajevunaH brajo jaH 1266 68 1.184 50 4.422 295 2.145 102 2.11 72 2.5 71 1.189 52 4286 241 4.328 257 1.248 64 zirAyAM vA 2.48 80 zIkare bhahI 4223 224 zIghrAdInAM 1.108 33 zIlAdhartha4.111 204 zulke Ggo vA 2.59 82 zuSkaskande 1.227 60 zRGkhale khaH 4239 228 zeSa prAkRtavat 3.163 177 zeSaM prAgvat 4.447 310 zeSaM zaurasenIvat 1.268 68 zeSaM zaurasenIvat 4.141 209 zeSaM saMskRtavat 4.81 199 zeSedantavat 4.76 198 zaithilyalambane 4.253 232 zaurasenIvat 4.225 225 zco harizcandra 4.362 281 zyAmAke maH 4294 245 zrado dho dahaH zraddhadhimUrdhA 423. 226 zramevAvamphaH 4.86 200 zrugamirudi2.2 7. zruTehaNaH 3.181 183 zlAghaH salahaH 4.130 208 zliSeH sAmaggA2.168 109 zleSmaNi vA 1.258 66 4.167 214 1.18 9 SaTzamI1.260 67 SaSThyAH 4.309 251 kaskayo2.100 93 STasyAnuSTra1.89 28 paspayoH phaH 4.323 255 4.448 311 3.124 163 4.70 197 4446 10 2.87 89 1.71 25 2.41 78 4.68 197 3171 178 458 114 .88 100 4.190 218 1.55 81 zakAdInAM zakezcayazaktamuktazatrAnazaH zado jhaDazanaiso DivaM zabare bo zameH paDisAzaradAderata zaSoH saH zaSoH saH zArge GAt zithileGagude 1.165 68 4.345 263 2. 4 70 2.34 77 2.53 Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saGkhyA gadgade saGkhyAyA Amo saTAzakaTa sadapatorDaH santapeGkhaH sandizera pAhaH saptatauraH saptaparNe bA saptabhyA dvitIyA samanUpA - samaH styaH khAH samA agbhiH samApeH samArace samAse bA samo galaH samANaH samollaH sambhAberA sammardavirtAdi saMyuktasya saMbRgeH sAhara samaMtra laba sarvastha sAho sarvAGgAdI sarvAdiGase - saSoH saMyoge sAdhvasadhya sAmanyatsuko sAbasmado siceH sizva sinAste: siH sI hI hIa sa prAkRtika vyAkaraNa - sUtra sUcI 1*216 58 3.123 162 1.196 53 4219 224 4*140 209 4180 217 1.210 57 149. 20 3.137 168 4deg248 230 4.15 187 4164 214 4deg142 209 495 202 2.97 92 4.113 205 4.222 234 4deg35 190 2*36 2.1 4.82 2.79 4 366 271 2.151 104 4.355 67 4.289 243 2.26 76 2.22 75 4.375 275 4deg96 202 3.146 171 3.162 176 78 70 199 87 supA amhAsu supi supi sUkSmaznaSNa sRjora: sevAdI vA sainye vA socchAdaya sohi sau puMsyodavA skaH prekSAcakSoH stabdhe ThaDau stambhe to vA stave vA stasyatho stokasya styAnacaturthA striyA itthI striyAmAda striyAmudoto triyAM jas striyAM Dahe striyAM tadantA stharthayosta: sthaviravica sthaSThAthakka sthANAvahare sthUNAtU sthUle lora: snamadAma- snAterabbhuttaH snigdhe bAditI 4.381 277 3.103 158 3.117 161 2.75 85 4226 225 299 93 1.150 4 1 3.172 179 3.174 180 4332 258 4.297 246 2.39 78 2.8 71 2.46 79 2*45 179 2.125 19 2.33 77 2.130 100 1.15 9 327 133 441 '4'348 264 4*359 269 '4'431 303 4291 244 1-166 44 * 16 187 71 2.7 1.125 36 255 66 1.32 14 4.14 187 2.109 96 Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasUcI 4 281 240 2.192 116 4.244 229 2.181 113 2.80 113 2.121 98 1.254 65 1.196 53 snihasicoH snuSAyAM ho snehAgyo| spandezculuspRzaH phAsaspRzerichappaH spRhaH sihaH spRhAyAm sphaTike laH sphUTicale: smarejharasyamorasyot syamjassyAdau dIrghasyAd bhavyasraMselhaMsasvapAvucca svape: kamavasasvapnanIyo svapne nAt svayamorthe svarasyovRtte svarANAM svarAH svarANAM svarAH prAyosvarAdanato svarAdasaMyukta svarerantasvasrAdehIM svArthe kazca svidAM jjaH ssissayorat 4.255 232 1.261 67 haje ceTyAhavAne 2.102 94 4.127 207 haddhI nide 4182 217 hankhano handa ca 4.257 233 434 190 handi viSAda - 2.23 75 haritAle haridrAdau 4231 226 harItakyAmI--- 4.74 198 hare kSepe 4.331 258 haseguJjaH 4344 263 hAsena sphuTe4.330 257 hisvayori2.107 95 hImANahe 4.197 220 hIhI vidUSakasya 1.64 23 hu khu nizcaya4.146 210 hu~ cedudbhyAm 1.252 67 hu~ dAnapRcchA - 2.108 95 huharu dhugdhA2.209 121 ha kR tavAbhIraH 1. 8 7 hRdaye yasya 4238 227 ho dhonusvArAta 4.329 257 hya hyoH 4.240 228 hade hradoH 1.176 46 hrasvaH saMyoge 1.14 8 hrasvAt jyazca --- 3.35 136 hrasvomi 2.164 108 lAderanamacchaH 4.24 224 hro lhaH 3.74 149 ho bho vA sUtrasUcI samApta // 2.202 118 4.196 219 4.114 205 4.387 279 4.282 240 4.285 241 2 198 117 4340 261 2. 97 117 4423 299 4250 231 4310 251 1264 67 2124 99 2.120 98 1.84 27 2.21 74 4.122 206 2.76 86 257 81 Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAtu-rUpa kaumudI / dhAtu rUpoM kA bRhad saMkalana / sampAdaka DaoN0 rAjU (rAjezvara) zAstrI musalagAMvakara (cau.saM.bha.57) paribhASenduzekharaH / nAgezabhaTTa kRta / bhairavamizra kRta 'bhairavI' TIkA tathA lakSmaNa tripAThI kRta 'tatvaprakAzikA' TIkA / sadAziva zarmA kRta noTsa / (kA. 31) prAkRtaprakAzaH / vararUci kRta bhAmaha kRta 'manoramA' saMskRta TIkA tathA mathurAprasAda kRta hindI TIkA udayarAma zAstrI DabarAla kRta noTsa bhuumikaa| saM0 jagannAtha zAstrI hoziMga (kA. 38) praur3hamanoramA / bhaTTojidIkSita kRt| haridIkSita kRta 'laghuzabda ratna' bhairavamizra kRta 'bhairavI' vaidyanAtha pAyaguMDe 'bhAva prakAza' tathA gopAla zAstrI nene kRta 'saralA' ttiikaa| avyayI-bhAvAnta (kA. 125) rUpacandrikA / zabda-dhAturupANAM sNgrhH| sampAdaka- DaoN0 rAjU (rAjezvara) zAstrI musalagAMvakara (cau.saM.bha. 56) laghusiddhAntakaumudI / varadarAja kRta / 'lalitA' saMskRta hindI TIkA sahita / DaoN0 dInAnAtha tivArI evam DaoN0 kauzalakizora paannddey| (kA. 284) vAkyapadIyam brahmakANDa / bhartRhari kRt| sUryanArAyaNa zukla kRta 'bhAvapradIpa' TIkA tathA noTsa evaM rAmagovinda zukla kRta hindI TIkA tathA rudraprasAda avasthIkRta pariziSTa (kA. 124) vArttikaprakAzaH / aSTAdhyAyI kI vRtti kAzikA ke vArttikoM kI vyAkhyA, Ananda prakAza medhaarthii| (kA. 246) zabda-rUpa kaumudii| zabda rUpoM kA bRhad sNkln| saM0 DaoN0 rAjU (rAjezvara) zAstrI musalagAMvakara (cau.saM.bha. 48) caukhambhA saMskRta bhavana, vArANasI For Private & Personal use only